Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
HAMATKHATAR PR TACTORS
304
-
VEM
KEE.
CHAHan
॥ श्री. ॥ जैनाचार्य-जैनधर्मदिवार-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजविरचिनया प्रियदर्शिन्याम्यया व्यार यया समलङ्कत
हिन्दी-गुर्जर-भापोऽनुवादसहितम्॥ उत्तराध्ययन-सूत्रम् ॥
UTTARADHYAYANA
SUTRAM ततीयो भागः (अय० १०-२४)
नियोजक संस्कृत-प्राकृतज-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराज
प्रकाशक अहमदाबादनिवामी-प्रेष्ठिन श्रीमत जेमिंगमाई
पोंचालालभाई-महोदयस्य द्रव्यसाहाय्येन अ० मा. श्वे० स्था० जैनशास्त्राद्धारसमितिप्रमुग्वः अष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासमाई-महोदय'
मु. गजकोट प्रथमा-आवृत्ति पीर मयत विक्रम-सवत् ईस्वीसन्
प्रति १०००
२४८७
२०१७
१९६२
मूल्यम्-रू० २०-०-०
S OLDSKOOTTA
Da
MAOIS
AmMISS
SUNN PANE
व
HTTPSK
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
મળવાનું ઠેકાણુ શ્રી અ ભા . સ્થાનકવાપી
જેન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ છે ગરેડિયા કુવારેડ, ગ્રીન લોજ
પાસે, રાજકોટ. (સારાષ્ટ્ર)
Published by Shri Akhil Bhart SS Jain S jactrodhar Simiti ઉardan Kuva road RAJKOT (Saurashtra) w Ry India
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૦૦૦
વીર સંવત ૨૪૮૭ વિક્રમ સંવત ૨૦૧૭ ઈસ્વીસન ૧૯૬૧
મુદ્રક જાદવજી મોહનલાલ શાહ
નીલકમલ પ્રીન્ટરી ઘીકાંટા રાડ અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૫on) બાપના આવ મુબીમા
શેઠશ્રી જેસીગભાઇ પિયાલાલભાઈ શાહ
અમદાવા
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ જેસી ગભાઇ પેાચાલાલ પીતાખરદાસભાઈની જીવનીકા
શેઠ પાચાલાલ પીતાખરામના વડા સપુત શેઠ જેસીગભાઇના જન્મસ વૃત ૧૯૬૨ના ચૈત્ર વદ ૪ તા ૨૯-૩-૧૯૦૬ ના દિવસે અમદાવાદમા થયેા હતેા તેમના માતુશ્રીનુ નામ વિજળીબાઈ હતુ. શેડ પાચાલાલભાઈના વ્યવસાય અમદાવાદમા અનાજના જથાબ ધ વેપારના હતા તે જ વેપારમા શેઠ જેમી ગભ ઇ વિદ્યાભ્યાન બાદ સેાળ વર્ષની વયે સવત ૧૯૭૮માં પિતાની સાથે જોડાયા હતા
વેપારમા લક્ષ્મીના વાસ છે એવુ ગુરુજનેાનુ વચન છે, પરંતુ આજના જમા નાના લેાકે કઇક એવુ જ માની રહ્યા છે કે વેપારમા અનીતિ- આદિ અનેક તરેહના પાપ કરવાના હોય છે. આ માન્યતા શેડ પેચાવાલભાઇએ વેપારમા એક ધારી નીતિ તથા પ્રામાણિકતા જાળવી રાખીને ખોટી પાડી બતાવી હતી. શે. જેમીગભાઇએ પણ પિતાને પગલે ચાલીને પેાતાની પ્રમાણિકતાથી એવી શાખ વેપારી અજારામા તથા સરકાર દરબારમા જમાવી હતી કે, તેને પરિણામે ઇન્ટ્રાલના સમ યમાં અનાજના કાળા બજાર ચાલતા ત્યારે પણ એમનો પેઢીની સામે લેાકે, વેપા રીએ કે અમલદારા આગળી ચી ધી શકતા નહીં આજે ય શેઠ જેમાં ગભાઈન, વાણીના સયમ અને સત્ય-પ્રેમ એટલા જાણીતા છે કે કોઈ પણ પ્રસગે જેસી ગભાઈ આવુ કહે છે, એટલુ જાણ્યા પછી કાઇ જ વેપારીને ચ કા ઉઠાવવાનુ કારણ રહેતુ નથી
પિતાનું અવસાન થયુ ત્યારે જેસીગભાઈની વય ૨૩ વર્ષની હતી તેમણે વેપારમા અને સમાજમા પિતાનો પ્રામાણિકતાના વારસાને દિપાવ્યેા હતેા તેએ ગ્રેન મન્ટસ એસેસીએશનના એક ડિરેકટર હતા અને એસીએશનને દારવણી આપવામાં અગ્રેમર ભાગ લેતા હતા
શેઠ જેસી ગભાઇ એછા એલા એકલમાગી અને સ્વધર્માંન સૅન્જન તરીકે જાણીતા છે. નિષ્ઠામા પણ તેમને પિતાને વાસે મળ્યે છે એમ કહીશકાય શેઠ પેચાલાવભાઇ સ્થાનકવાસી જૈન ધમ પાળતા અને સાન ગપુર ઢાલતખાનામા આવેલ એ સપ્રદાયના હ્રકેટી જૈન સ્થાનકના વીનટ સભાળતા પિતાના અવસાન પછી એ કામ શેઠ જેસી ગભાઇએ સ ભાળી લીધુ છે, અને અત્યારે તખળી તદુરસ્તી છતા કામ કયે જાય છે. સવત ૧૯૯૭મા ૩૫ વષઁની વયે તેમણે મોડે બ્રહ્મચર્ય વ્રત અશીકાર કર્યુ હતુ. તેમનુ નાનુ મોટું દરેક ધર્માચરણ નિષ્ઠાપૂર્વકનુ હાય છે શેઠ જેસી ગભાઈના નાના ભાઈ શ્રી મણીભાઇ પણ તેમના જ વ્યવસાયમાં નેડાઈને કામ કરે છે ખીજા કાર્યામા પણ મેાટાભાઈને નાના ભાઈના પૂર સાથ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
- - -
-
-
-
-
*
*
S
,
1
(4) ઉખવ- નીનભાઈ વારીઆ
ભાણવ
કાકારી હોવિદભાઈ જેરાભાઈ
રાજકોટ
શેઠ શાતિલાલ મ ગળદામભાઈ
અમદાવાદ
(વ શેક ધારશીભાઈ જીવણલાલ
સ્વ) છગનલાલ શામળદાનભાઈ ભાવસાર
૧ અમદાવાદ
સેલાપુર
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
विपय
अनुक्रमाङ्क
पृष्ठा २५ श्रीमत् अरनाथ की कथा
२४१-२४६ २६ महापद्म चक्रवर्ती की कथा
२४७-२८. २७ हरिपेण चक्रवर्ती की कथा
२८१-२८१ २८ जय चक्रवती की कथा
૨૮૪–૨૮૮ २९ दशाणभद्र की कथा
२८८-३०७ ३० चार प्रत्येकयुद्ध के नाम
३०८-३१० ३१ करकण्डू राजा की कथा
३१०-६४० ३२ द्विमुख राजा की कथा
३४०-३५५ ३३ नगगति राजा की कथा
३५५-३९६ ३४ उदायन राजर्षि की कथा
३९७-४४३ ३५ काशीराज नन्दन वलदेव की कथा
४४४-४४५ ३६ विजयराज की कथा--
४४६-४४७ ३७ महावलराज की कथा
४४७-४६४ ३८ उन्नीसवें अध्ययन का प्रारम और उम की अतरणि का -४६५ ३९ मृगा पुत्र के चरित्र का वर्णन
४६६-५६९ ४० वीसवें अध्ययन का मारभ और महानिग्रन्थ के स्वरूपका वर्णन ५७०-६३२ ४१ इक्कीसवें अध्ययन और एकान्तचर्या मे समुद्रपाल मुनिका दृष्टान्त ६३३-६६१ ४२ वाईसवा अध्ययन और नेमिनाथ के चरि का वर्णन ६६२-८१८ ४३ तेवीसवा अ-ययन और पार्श्वनाथ के चरित्र का निरूपण ८१९-९७० ४४ चोईसवाँ अ ययन-अष्ट प्राचन माताओं का वर्णन ९७१-९९५
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(સ્વ ) રોઢથી દિનેશભાઇ કાતિલાલ શાહ અમદાવાદ
h
૩) ૨ગજીભાઇ મેાહનનાન
અમદાવાદ
આલમુરખ્ખીશ્ર
1
a
(૧ )રોડા શામ ત્રેવજીભા થૈ
રાજય
સ્વ ) શ્રી વિનેદકુમાર વીરાણી શકાય
(૧) નીપા પહેતા શાસ્રાયામ તી)
શેઠ આત્મારામ માણેકલાલ
અમદાવાદ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
WWE WWE WWE WWEWEQWEWE WEWE
' કે ' છે - અખિલ ભારત શ્વેતામ્બરા સ્થાનકવાસી
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ
ગડીયા કુવા રેડ – ગ્રીન લોજ પામે,
રા જ કે ટ
helોજો હો
sterlalu lama watawala
દાનવીરોની નામાવલી
શરૂઆત તા. ૧૮-૧૦-૪૮ થી તા ૧૫ ૫-૬૦ સુધીમાં
દાખલ થયેલ મેમ્બરેના મુબાર્કે નામે
લાઈફ મેમ્બરનું ગામવાર કકાવારી લિસ્ટ
lefulla
(૩ ૨૫૦ થી ઓછી રકમ ભરનાઝુ - નામ આ યાદીમાં સામેલ કરેલ નથી )
ક્રિમિકોરજોરથોરિ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ–૧૧
ઓછામાં ઓછી રૂા ૫૦૦૦ની રકમ આપનાર)
નામ
તબર
ગામ રૂપિયા ૧ શેઠ શાતીલાલ મગળદાસભાઈ જાણીતા મવમલીક અમદાવાદ ૧૦૦૦૦ ૨ શેઠ હરખચ દ કાળીદાસભાઈ વારીયા હા શેઠ
લાલચ દભાઈ, જેચ દભાઈ, નગીનભાઈ વૃજલાલભાઈ તથા વલ્લભદાસભાઈ
ભાણવડ ૬૦૦૦ ૩ કઠારી જેવદ અજરામર હા હઝેવુિં બાઈ જેવદભાઈ રાજકોટ પર૫૧ ૪ શેઠ ધાગભાઈ જીવનભાઈ
વાલ્મી ૫ ૦૧ ૫ સર પિતાશ્રી છગનલાલ શામળદાસના સ્મણાર્થે હા શ્રી ભેગીલાલ છગનલાલભાઈ ભાવસાર
અમદાવાદ પર૫ ૮ દિનેશભાઈના સ્મરણાર્થે હા શેઠ કાતિલાલ મણીલાલ જેશી ગભાઈ
અમદાવાદ ૫૦૦૦ ૧૭ શેઠ આત્મારામ માણેકલાલ હ. શેઠ
ચીમનલાલભાઈ શાતીલાલભાઈ તથા પ્રમુખભાઈ અમદાવાદ ૨૦૦૧ ૮ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વિરાણી
સ્મારક ટ્રે ટ હા શેઠ શામજી વેલજી વીરાણી રાજકોટ ૫ ૦૦ ૯ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
ન્મારક ટ્રસ્ટ હા માતુશ્રી કડવીબાઈ વિરાણી રાજકેટ ૫૦૦૦ ૧૦ શેઠ પિાચાલાલ પીતામ્બરદાસ
અમદાવાદ ૫૨૫૧ ૧૧ શાહ જગજીભાઈ મોહનલાલ
અમદાવાદ ૫૦૦૧ નેટ – ઘાટકે પરવાળા શેઠ માણેકલાલ એ મહેતા તરફથી અમદાવાદમા પાલડી
બસ સ્ટેન્ડ પાસે લેટ ન ર૫૦ વાળી ૨૯૮ ૨ વાર જમીન સમિતિને ભેટ મળેલ છે અને જેનું ૨સ્ટર તા ૨ –૩-૬૦ ના રાજ થઈ ગયેલ છે
::
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુરબ્બીશ્રીએ-૨૦
( ઓછામાં ઓછી ૩ ૧૦૦૦ ની રકમ આપનાર )
૧ વકીવ જીવરાજભાઈ વર્ધમાન કેડારી હા કહાનદાસભાઈ તથા વેરીલાવ કે ઠારી
જેતપુર ૩૬૦૫ ૨ દેશી પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ
રાજકેટ ૩૬૦૪ ૩ મહેતા ગુલાબચ દ પાનાચંદ
રાજકેટ ૩૨૮લા૪ મહેતા માણેકલાલ અમુલખરાય
ઘાટકોપર ૩રપ૦ ૫ સઘવી પીતામ્બદામ ગુલાબચદ
જામનગર ૩૧૦૧ દ નામદાર ઠાકર સાહેબ લખધીરસિંહજી બહાદુર મોરબી ૨૦૦૦ ૭ શેઠ હેચર કુવરજી હા શેઠ ન્યાલચ દ વહેચ દ સિદ્ધપુર ૨૦૦૦ ૮ શાહ છગનલાલ હેમચર વસા હા મોહનલાલભાઈ તથા મેંતીલાલભાઈ
મુબઈ ૨૦૦૦ ૯ શ્રી સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ હા શેઠ ચન્દ્રકાત વીકમચદ મેરખી ૧૯૬૩ ૧૦ મહેતા સમચદ તુલસીદાસ તથા તેમના ધર્મપત્નિ આ મી મણગૌરી મગનલાલ
તલામ ૧૫૦૦ ૧૧ મહેતા પિપટલાલ માવજીભાઈ
જામજોધપુર ૧૫૦૨. ૧૨ દેશી કપુરચદ અમરશી હા દલપતરામભાઈ જામજોધપુર ૧૦૦૨. ૧૩ બગડીયા જગજીવનદાસ રતનશી
દામનગર ૧૦૦૨. ૧૪ શેઠ માણેકલાલ ભાણજીભાઈ
પિરબ દર ૧૦૦૧ ૧૫ શ્રીમાન ચદ્રસિંહજી સાહેબ મહેતા (રેને મેનેજર) કલકતા ૧૦૦૧ ૬ મહેતા સમચદ નેણસીભાઇ (કરાચીવાળા)
મેરખી ૧૦૦૧ ૧૭ શાહ હરિલાલ અને પદ
ખ ભાત ૧૦૦ ૧૮ મોદી કેશવલાન હરીચક્ર
અમદાવાદ ૧૦૦૧. ૧૯ કોઠારી છબીલદાસ હરખચંદ
મુબઈ ૧૦૦૦ ૨૦ કોઠારી ૨ગીલદાસ હરખચદ
ભાવનગર ૧૦૦
-
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહાયક મેમ્બરા-૬૩
1-+--
( ઓછામા ઓછી રૂા. ૫૦૦ની કમ આપનાર)
૧ શ્રી સ્થા જૈનમઘ હા શેડ ઝુઝાભાઈ વેવશીભાઇ ૨ શેઠ નીતમદાસ એઘડભાઇ
છ ગેાસલીયા હરીલાલ લાલચંદ તથા ચ પાર્મેન ગૈાસલીયા ૮ શાહ પ્રેમચદ માણેકચંદ તથા અનૌ સમરતબેન ૯ શે ઇશ્વરલાલ પુરુષાત્તમદાસ
૧૦ શેઠ ચંદુલાલ છગનલાલ
૩ શેઠ રતનશી હીરજીભાઇ હા ગારધનદાસભાઇ
૪ માટવીયા ગીરધર પરમાણુ હા અમીચ દભાઇ ૫ મારખંડવાળા મઘરી દેવચંદ નેણશીભાઈ તથા તેમના આ સો મણીમાઈ તરફથી હા મુળચંદ દેવચંદ સઘવી દ વેરા મણીલાલ પાપટલાલ
ધર્મપત્નિ
૧૧ શાહ શાતિલાલ માણેકલાલ
૧૨ શેઠ શીવલાલ ડમરભાઇ ( કરાચીવાળા ) ૧૩ કામદાર તાગચદ પાપટલાલ ધેારાજીવાળા ૧૪ મ્હેતા માહનલાલ કપુરચંદ
૧૫ શેઠ ગોવિંદજીભાઇ પેપટભાઈ ૧૬ શેઠ રામજી શામજી વીરાણી
16 સ્વ પિતાશ્રી નદાજીના જ્ન્મરણાર્થે હા
ap
{
}
વઢવાણુશહેર ૭૨૦ શીવ ૭૦૦
૧૮ શ્રી સ્થા. જૈનસઘ હારો કશી કરશનજ
શૈતારાચંદે પુખનજજી ૐ શ્રી સ્થા.જૈન સઘ
ન્તમોધપુર ૫૫૫ ખાખીજાળીયા પ૨૭
મલાડ ૫૧૧
અમાવાન પુર
૫૦૨
૫૦૨
ܕ
""
૫૦૧
૫૦૧
17
૫૦ લીંમડી પ૦૧ રાજકોટ પ
પૂ.
17
22
??
} }, {
"
ch
વેણીચ ફ્રેં શાંતીલાલ ( જાણુવાળા) મેઘનગર પ
+
7
@ 211
થાનગઢ પ ઔરગામા ૫
OH! Ibis P પ ઔર શાખાŕ પ૦
__}} F = તથા ફૂલ ભજીભાઇ કાકી ૭૫૦
5
>!A
ચારવાડ પહ
૫૦%
૫૦૧
સ્ક્રુતા મુળચંદ રાઘવજી હા મગનલાલભાઈ
રશી હુંરખચંદ પુરૂષાતમ હા ઈન્દુકુમાર
૨૩ ફૅશીમલજી વસ્તીમલજી ગુગલીયા
મલાડ ૫૦૦
""
૨૪ શ્રી સ્થા.જૈન સ ઘ હા ખાટવીયા અમીચદ ગીરધરભાઈ ખાખીાળીયા ૫૦૧
૨૫ શેઢ ખીમજીભાઈ ખાવાભાઈ હા ફૂલૂચદભાઈ ગુલાખચ દભાઈ, નાગરદાસભાઈ, જમનાદાસભાઈ
મુંબઇ ૫૦૧
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
મણીલાલ માહનલાલ ડગવી હા મુળજીભાઇ મણીલાલભાઇ મુંબઇ ૫૦૧ ૨૭ શ્વ કાીવાલભાઈના મચ્છુાથે હા શેડ બાલચંદ માકચંદ
Po
૫૦૧
૨.
કામદાર ન્તીલાલ દુર્લભજી (જેતપુરવાળા)
૯
શાહે જય તીલાલ અમૃતલાલ
૩૦ વેારા મણીલાલ લક્ષ્મીચંદ
૩૧
૩ર
૩૩
૩૪
શેઠ ગુલાબચંદ ભુદરભાઈ તથા કસ્તુરબેન હુા ભાઈ
અનેા ૬
૩૫
૩
૩૭
૩૮
૩૯
શ્વેતા શાતિલાલ મણીલાલ હા ૪૦ શ્રીયુત લાલચ દજી તથા અસૌ ૪૧ શેઠે મેહનલાલ મુકુટચદ ખાલયા
૪૨
૪૭
૪૮
મહાન ત્યાગી મેન ધીરજકુવર સુનીલાલ મ્હેતા શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
શ્રી મગનલાલ છગનલાલ શેડ
૪૯
૫૦
ખારોડ ૫૦૧
ધ્રાફા ૧૦૧
પ્રાકા
૫૦૧
રાજકૈાટ
૫૦૧
જામનગર
૧૦૩
શેઠ ચનુřામ ઠાકશી તવા આ મૌ નદકુવરબેન
શેઠ દેવચંદ અમન્ગી (બેન ધીરજકુવરની દીક્ષા પ્રસ ગે ભેટ) ભાણવડ ૫૦૧ શ્રા ન્થા જેન નઘ (જૈન ધીરજકુવરની દીક્ષા પ્રસગે ભેટ) ભાણવડ
૫૦૧
વકીલ વાડીલાલ નેમચદ શાહ
વીરમગામ
૫૦૧
અમદાવાદ ૫૫
સ્વ શેઠ ઉકાભાઈ ત્રીભોવનદાસના મચ્છુાથે તેમના ધર્મપત્નિ લક્ષ્મીબાઇ ગીધર તરફથી હા મરઘાએન તથા મ ગુબેન યારેખ ન્ય તીલાલ મનસુખલાલ નજફેટવાળા હુા વિનુભાઇ ૪૪ . શ્રીયુત શેઠ લાલચ દજીમીથીલાલજી
૪૩
૪૫
શ્રી થા જૈન સ ઘ
૪૬
શ્રી સ્થા
જૈન સઘ
કમળાબેન મ્હેતા ધીસામેન
શેઃ ગુદડલજી શેષમલજી એવર
૧ તુરખીયા લહેરચંદ માણેકચંદના મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ જીવતીબાઈ તરફથી જય તીલાલ તથા પૂનમચ દુભાઈ
ભાઈ
શાહુ અચળદાસ શુકનજી હા શેઠ શુકનરાજજી ભાવસાર ખેાડી-ાસ ગણેશભાઇ
૫૧
સૌ હીગમેન માણેકલાલ મ્હેતા
પર મ્હેતા શાતીલાલ મગનલાલ તથા અ સૌ પદ્માવતી
શાતિલાલ મહેતા
મુ ખત ૫૦૧ શીત્ર ૫૦૧
શીવ પ૧
""
19
"2
'
અમદાવાદ ૫૦૧
૫૦૧
૫૧
૫૦૧
વાકાને
મેાટાદ
(મગર) પીપળગાવ
૫૧
૫૦૧
૫૦૧
૫૦૧
ભાસ
૫૦૧
અમદાવાદ ૫૧
ધંધુકા ૫૦૧ ઘાટાપર ૫૦૧
અમદાવાદ ૫૦૦
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩ શેઠ હીરાચદજી વનેચ દજી કટારીયા
હુબલી ૫૦૧ ૫૪ શેઠ છેટુભાઈ હરગોવિં દાસ કટારીવાળા
મુબઈ ૫૦૧ ૫૫ પારેખ રતિલાલ નાનચદ મોરબીવાળા તરફથી તેમના
પિતાશ્રી નાનચદ ગોવિંદજીના સ્મરણાર્થે તથા તેમના " ધર્મપત્નિ અ સૌ વસત બહેનના અઠાઈ તપ નિમિતે હા ભુપતલાલ રતિલાલ
અાવાદ ૫૧૧ ૫૬ સ્વ શાહ ત્રીભોવનદાસ મગનલાલના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપતિન
શીવકુંવરબાઈ તરફથી હા રતીલાલ ત્રીભોવનદાસ શાહ અમદાવાદ ૫૧૧ ૫૭ શ્રીમાન નાથાલાવ માણેક દ પારેખ
મુબઈ (માટુ ગા) ૫૦૧ ૫૮ શ્રી લીંમડી સપ્રદાયના ગચ્છાધીપતી પૂ આચાર્ય મહારાજશ્રી લાધાજી સ્વામીના સ્મરર્થે હા શેઠ જેશીંગભાઈ પિચાલાલ
(મહારાજશ્રી છોટાલાલજી સદાન દીના ઉપદેશથી) અમદાવાદ ૫૦૧ ૫૯ સ્વ શ્રી વિનયમૂર્તિ શ્રી લખમીચંદજી મહારાજના સ્મરણાર્થે
હા શેઠ જેશીંગભાઈ પાચાલાલ (મહારાજશ્રી છોટાલાલ જી. સદાન દીના ઉપદેશથી ).
અમદાવાદ ૫૦૧ ૬૦ બ બ પ્રભાવતી બેન કેશવલાલ ઉજેનવાળા તરફથી તેમની દીક્ષા પ્રસગે !
વીરમગામ ૫૫ ૬૧ શ્રીયુત હરજીવનદાસ રાયચદ હા છબીલદાસ હરજીવન અમદાવાદ ૫૦૧ ૬૨ શેઠ પિપટલાલ હ સરાજ તથા દિવાળીબેનના સ્મરણાર્થે હા શેઠ બબુલાલ પિપટલાલ
અમદાવાદ ૫૦૨ - ૬૩ અ મ લીલાવતી બેન ઈશ્વરલાલ
> ૫૦૨.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪૯ લાઇફ મેમ્બરે
અમદાવાદ તથા પરાએ
૨૧
૫૧
૫૧
૫૧
૨૫૦
૫૧
૨૫૧
૮ ૧ અમૃતલાલ વધુ માનનામણાથે હા કાનજીભાઇ અમૃતવાલ દેશાઇ ૨૫૧
૨૫૧
૫૧
૩૦૧
૧ શેઠ ગીરધરલાલ કશ્મચદ
૨ શેઠ ઈંટાવાલ વખતચંદ હા ફકીરચંદ ભાઈ
૩ શાહ કાતિવાલ ત્રીશેવનદાસ
૪ શાહ પેપ-લાલ મેાડુનલાવ
૫ શેઠ પ્રેમચંદ સાકÄદ
૬ શાહ રતીલાલ વાડીલા
૭ શેઠ લાવભાઈ મગñદામ
૯ શાહ નટવરલાલ ચંદુલાલ
૧૦ શાહ નરમિહદાસ ત્રીભોવનદાસ
૧૧ બીપીનચંદ્ર તવા ઉમાકાત ચુનીલાલ ગેપાણી ૧૨ શ્રી શાહપુર દરિયાપુરી આક્રેટી સ્થા જેન ઉપાશ્રય હા વહીવટ કર્તા શેઠ ઇશ્વરલાલ પુરુષાત્તમદાસ
૧૩ શ્રી છીપાપેાળ દરીયાપુરી આકેાટી સ્થા જેન સઘ હા શેઠ ચંદુલાલ અચરતનાવ
૧૪ શાહુ ચીનુભાઇ ગાલાભાઇ C/o શાહ બાલાભાઈ મહામુખલાલ
૧૫ શાહ ભાઈવાલ ઉજમશી
૧૬ શ્રી સુખલાલ ડી શેઠ હાૐ કુ સરસ્વતીબેન શેઠ
૧૭ શ્રી મોરાષ્ટ્ર સ્થા જેન મઘ હા શેઠ કાતિલાલ જીવણુલાલ
૧૮ મેાદી નાથાલાલ મહાદેવદાસ
૧૯ શાહ મેહનલાલ ત્રીકમલાલ
૨૦ શ્રી છકેાટી સ્યા જેન સઘ ા શેઠ પાચાલાલ પિતામ્બરદાસ
૨૧ દેશાઇ અમૃતલાલ વમાનના મચ્છુાથે હા ભાઈનાલ અમૃતલાલ
૨૨ શાહ નવનીતરાય અમુલખરાય
૨૩ શાહ મણીલાલ આશારામ
૨૪ શે. ચીનુભાઇ માકચંદ ૨૫ શાહ ૧:જીવનદાસ ઉમેદચ દ ૨૬ શાહ રજનીકાત કસ્તુરચંદ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
さし
૨૭ સઘવી જીવણલાલ 3 BA S
4 x
૨૮ શાહ શાતિલાલ માહનલાલ ધ્રાગધ્રાવાળા
૨૯ અ મૌ મેન રતનબાઈનાથી હા ચેક પુલા`ચ પાલાવજી
*
૩૦ શાહુ હરિલાલ જેઠાલાલ ભાડલાવાળા
૩૧ શ્રી સરસપુર દરીયાપુરી આઠ ફ્રાટી સ્થા. જૈન ઉપાશ્રયું,
હા ભાવસાર લેગીલાલ છગનલાલ
૩૨ શેઠ પુખરાજજી સમતીરામજી પુનઃમિયા માદડીવાળા ૩૩ ૧ પિત્તાશ્રી જવાહીરલાલજી તથા પૂ ચાચાજી હજારીમલજી બરડીયાના સ્મરણાથે" હા મુળચંદ જવાહીરલાલજી બરડીયા ૩૪ ખ્વ ભાવસાર અખાભાઈ (મગળદામ) પાનાચદના માથે હા તેમના ધર્મપત્નિ પુરીબેન
૩૫ ૧ પિતાશ્રી રવજીભાઈ તથા સ્વ માતુશ્રી મુળીબાઇના મચ્છુાથે હા કકલભાઈ કાઠારી
૩૬ ભાવસાર કેશવલાલ મગનલાલ
૩૭ શાહ કેશવલાલ નાનચંદ જાખડાવાળા હા પાતી એન ૩૮ શાહ જીતેન્દ્રકુમાર વાડીલાલ માણેકચદ રાજસીતાપુરવાળાં ૩૯ શ્રી સાબરમતી સ્થા જૈન સઘ હા શેઠ મણીલાલભાઇ ૪૦ ભાવસાર ટાલાલ છગનલાલ
+
૫૧
૪૪ સઘવી બાલુભાઈ કમળશી તથા તેમના ધર્મપત્નિએ અ સૌ ચપાબેન તથા વસતઐન તરફથી
૪૨ અ સૌ વિદ્યામેન વનેચંદ દેશાઈ વર્ષીતપ તથા અઠાઈ પ્રસ ગે હા ભુપેન્દ્રકુમાર વનેચ દેશાઈ ૪૬ શાહ નટવરલાલ ગોકળદાસ
'
૪૭ શાહ શામળલ ઈ અમરશીભાઇ
૪૮ અ સૌ જૈન (ભાવસાર ભાગીલાલ છગનલાલના ધર્મપત્નિ) ૪૯ અ સૌ સવિતામેન (જયતીલાલ ભેગીલાલના ધર્મપત્નિ) ૧૦ અ સૌ શાતાગેન (દીનુભાઈ ભાગીલાલના ધર્મ પત્ન) ૫૧ અ સૌ સુનદાબેન (રમણભાઈ ભાગીલાલના ધર્મપત્નિ)
====
૨૫૧
પા
૩૧
૩૫૧
પ
૫૧
૨૫૦
૫૧
૪૧ ભાવસાર સફીભાઇ છગનલાલ
૨૫
૪૨ અ સૌ એન જીવીએન તિનાલ હા ભાવમા રતિલાલ હન્ગોવિંદદામ ૨૫૧
૪૩ ભાવમાર ભાગીલાલ જમનાદાસ પાટણવાળા
૨૫૧
૨૫૧
૪૧૭
૨૫૧
૨૫૧
૩૦
૨૫૧૪
૨૫૧
૨૫૧
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
પર શેઠ હીરાજી રૂગનાથજીના સ્મરણું હા વાગમલજી રૂગનાથજી ' ૩૦૧ ૫૩ શેઠ મણીલાલ ઘાભાઇ
૨૫૧ vજ પટવા સુમેરમલજી અનેપચદજી જોધપુરવાળા
૩૦૧ પપ માણેકલાલ વનમાળી મ શેઠના સ્મરણાર્થે
| હા મણલાલ માણેકલાલ ૫૧ ૫૬ સ્વ શાહ ધનરાજજી ખેમાજના મરણાર્થે
હા કનૈયાલાલ ધનરાજજી ૫૭ શ્રી સારગપુર દ આ કો થા જેન મઘ
હ શાહ રમણલાલ ભગુભાઈ ૫૮ દોશી હરજીવનદાન જીવરાજ તથા લમીબાઈ લહેચરના સ્મરણાર્થે
હા દેશી મનહરલાલ કરશનદાસ મુળીવાળા ૨૫૧ ૫૯ શાહ પુનમચ દ ફતેહદ ૬૦ શ્રીયુત ચતુરભાઈ નદલાલ
૨૫૧ ૬૧ શ્રીયુત અમૃતલાલ ઈશ્વરલાલ મહેતા
૨૫ ૬૨ શાહ જાદવજી મોહનલાલ તથા શાહ ચીમનલાલ અમુલખભાઈ ૨૫, ૬૩ અ સૌ બેન લાભુબેન મગનલાલ હ શાહ અમૃતલાલ ધનજીભાઈ,
વઢવાણ શહેરવાળા ૩૦૧ ૬૪ અ સૌ બેન કાંતાબેન ગોરધનદાસ (ચાદમુનિના ઉપદેશથી) ૨૫૧ ૬૫ દોશી કુલચ દ સુખલાલભાઈ બેટાદવાળાના સ્મરણાર્થે
હા દેશી છબીલદાસ કુલચ દભાઈ ૬૬ લાલાજી રામકુવરજી જેના
૨૫૧ ૬૭ શેઠ છોટાલાલ ગુમાનદ પાલનપુરવાળા ૬૮ શાહ ધીરજલાલ મોતીલાલ
૨૫૧, ૬૯ સ ઘવી સૂર્ય જાત ચુનીલાલના સ્મરણાર્થે
હા સાધ્વી જીવણલાલ ચુનીલાલ ૭૦ ભાવસાર હનલાલ અમુલખરાય
૨૫૧ ૭૧ મહેતા મૂળવદ મગનલાલ
૨૫૧ ૭૨ વૈદ્ય નરસિંહદાસ સાકરચ દના ધર્મપત્નિ રેવાબાઈના સ્મરણાર્થે
હા હરીલાલ નરસિંહદાસ
૨૫૧. ૭૩ શાહ કુલચ દ મુલચ દબાઈ હા હસમુખભાઈ કુલચ દભાઈ
૨૫૧ ૭૪ શેઠ મિશ્રી લાલજી જવાહરલાલજી બરડીયા ૭૫ શાહ લલુભાઈ મગનભાઈ ચુડાવાળા હા જશવ તલાલ લલુભાઈ ૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫. ૨૫૧
૭૬ કુમારી પુષ્પાબેન હીરાલાલ (ચાદમુનિના ઉપદેશથી) ૭૭ શાહ મણલાલ ઠાકરશી હા કમળાબેન મણીલાલ લખતરવાળા
(ચાદ મુનિના ઉપદેશથી) ૭૮ મીસ નલીનીબેન જયતીલાલ ૭૯ સ્વ ઉમેદરામ ત્રિભુવનદાસના ધર્મપત્નિ કાશીબાઈના સ્મરણાર્થે
હા શાતિલાલ ઉમેદરામ (ચાદ મુનિના ઉપદેશથી) સ્વ ભાવસાર મોહનલાલ છગનલાલના ધર્મપત્નિ દિવાળીબાઈના
સમરણાર્થે હા રતીલાલ માણેકલાલ (ચાદ મુનિના ઉપદેશથી) ૮૧ મહેતા દેવીચ દિજી ખૂબચ દજી ધેકા ગઢસીયાણાવાળાના સ્મરણાર્થે
| હા મહેતા ચુનીલાલ હરમાનચદ ૮૨ ઘાસીલાલજી મેહનલાલજી કોઠારી | લક્ષ્મી પુસ્તક ભડાર ૮૩ સ્વ શેઠ નાથાલાલ રતનાભાઈ મારફતીયાના સ્મરણાર્થે
પુનાબેન તરફથી હા કરશનભાઈ (ચાદ મુનિના ઉપદેશથી) ૮૪ શાહ મણીલાલ છગનલાલ ૮૫ ભાવસાર જયતીલાલ ભોગીલાલ
ભાવસાર દિનુભાઈ ભેગીલાલ ૮૭ ભાવસાર રમણલાલ ભેગીલાલ ૮૮ ભાવસાર કનુભાઈ સાકરચંદ ૮૯ શેઠ ભેરૂમલજી સાહેબ જેવપુરવાળા, ૯૦ સ્વ બેનાણું વર્ધમાન રામજીભાઈ કુદણીવાળાના સ્મરણાર્થે
હા શાતિલાલ વર્ધમાન ૯૧ સ્વ શાહ કચરાભાઈ લહેરાભાઈને મરણ
હા શાતિલાલ કલ્ચરાભાઈ ૯૨ એક સ્વધર્મી બધુ હા શાહ રખભદાસજી જયતિલાલજી ૯૩ અ સૌ સરસ્વતીબેન મણલાલ ચતુરભાઈ શાહ
(સદાનદી છટાલાલ મહારાજશ્રીને ઉપદેશથી). ૯૪ ચીમનલાલ મણીલાલ શાહ (દરિયાપુરી સંપ્રદાયના પૂ તપસ્વી
મહારાશ્રી માણેકચ દ્રજી મહારાજના શિષ્ય મુનિશ્રી મગનલાલજી
મહારાજશ્રીના સ્મરણાર્થે) ૯૫ જેકુ વર વ્રજલાલ પારેખ ૯૬ પુનમચ દજી જવાહરલાલજી બરડીયા
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
૩૦૧
૯૭ અ. સૌ લીલાવતી ધીરજલાલ મહેતા
C. ડો ધીરજલાલ ત્રિકમલાલ મહેતા ૯૮ શેઠ રાજમલજી ઘાટીમલજી કોઠારી કોલીથડવાળા
તરફથી ખ્યા જૈન સંઘને ભેટ ૨૫૧ ૯૯ શેઠ ચુનીલાલ ભગવાનજી C. રતીલાલ ચુનીલાલ
૨૫૧ ૧૦૦ ભાગ્યવતી અરવીંદકુમાર C અરવીંદકુમાર મકાભાઈ ભાવસાર ૨૫૧ ૧૦૧ અ સૌ ચ ચળબેન મનસુખલાલ હા મનસુખલાલ જેઠાલાલ રૂપે
૨૫૧ ૧૦૨ વ આમીબાઈ તથા શેઠ વસ્તીમલજી ભેમાજીના સ્મરણાર્થે
હા શેઠ શ્રીશ્રીમલજી દેવીચ દછ એસવાલ કેરુવાળા ૨૫૧ ૧૦૩ સ્વ શેઠ કિશનમલજી માડતના સ્મરણાર્થે
હા શીરેમલજી કીશનમલજી જતવાલા ૨૫૧ ૧૦ સ્વ શેઠ વકતાવરમલજીના સ્મરણાર્થે
હા શેઠ ધીરાલાલજી મુકનરાજજી શીયારીયા (ધપુરવાળા) ૨૫૧ ૧૦૫ શાહ મહાસુખલાલ ભાઈવાલ (ગદાન દી પીડિત મુનિશ્રી
છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી) ૨૫૧ ૧૦૬ આ સો કીતાબેન કાળીદાસ - કુમાર બુક બાઈડીંગ વર્કસ ૨૫૧ ૧૦૭ સ્વ શેઠ હી મતલાલ મગનલાલના સમરણાર્થે તેમના
સુપુત્ર મેમર્મ દ્વારકાદાસ એન્ડ બ્રધર્સ તરફથી ૧૦૮ અ સૌ કાતાબેનના સ્મરણાર્થે
હા ભાવસાર નાગરદાસ હરજીવનદાસ ૨૫૧ ૧૦૯ શ્રી ઉમેદચ દ ઠાકરશી co M/s યુ ટી ગોપાણી એન્ડ સન્સ ૩૫૧ ૧૧૦ ૫ માતુશ્રીના સ્મરણાર્થે હા ભાવસાર ભોગીલાલ છગનલાલ ૨૫૧ ૧૧૧ શાહ શાતિલાલ મેહનલાલ
૨૫૧ ૧૧૨ સરસ્વતી પુસ્તક ભ ડાર હા પ્રભુદાસભાઈ મહેતા
૨૫૧ ૧૧૩ શાહ ભુગલાલ કાળીદાસ
૨૫૧ ૧૧૪ સ્વ પિતાશ્રી મોતીલાલજીના સ્મરણાર્થે
હા મહેતા રણુજીનલાલજી મોતીલાલજી ઉદેપુરવાળા ૨૫૧ ૧૧૫ શેઠ પરસેતમદાસ અમરસીના ધર્મપત્નિ રવ કુસુમબેનના સ્મરણાર્થે તથા આ સૌ સવિતાબેનના માસખમણું નિમિત્તે
હા મચદ પર તમદાસ (પોર્ટ સુદાનવાળા)
૩૫૧
૩૦૧
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- - , રપ૧
૧૧૬ શ્રીમાન જોરાવરમલ ધમર્શ છે, સુગરવાલ રીજા
5. રાજાજીકાકરડા વાળા (મુનિશ્રી ભાગીલાલજીનો ઉપદેશથી) a | c : - -
અમલનેરી ૧ શાહ નાગરદાસ વાઘજીભાઈ ૨ શ્રી સ્થા જેન સે ઘ હા શાહ ગાંડાલાલ ભીખાલાલ
5 અજમેર ૧ શેઠ ભુરાલાલ મેહનલાલ ડુગરવાલ
૨૫૧
૨૫૧
અવર
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૧ શ્રીમતી ચ પાદેવી C. બુદ્ધામલજી રતનમલજી સચેતી ૨ ચાદમલજી મહાવીરપ્રસાદ પાલાવત ૩ શ્રીયુત રૂષભકુમાર સુમતિકુમાર જૈન
આસનસેલ ૧ બાવીશી મણીલાલ ચત્રભુજના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ મણીબાઈ તરફથી હા રસિકલાલ, અનિલકાત, વિનેદરાય
આટકોટ ૧ મહેતા ચુનીલાલ નારણદાસ
૨૫૧
૩૦૧
આણુ દ
૨૫૧
૧ શેઠ રમણીકલાલ એ કપાસી હા મનસુખલાલભાઈ
આકેલા ૧ શેઠ ચનલાલભાઈ રાઘવજી અજમેરા મેસર્સ અજમેર બ્રધર્સ એન્ડ કુ (૬ સદાન દી મુનિશ્રી છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી) ૨૫૧
- ઈગતપુરી દે છે , ૧ શેઠ પનાલાલ લખી જૈન ; ,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
ઇન્દોર “ ૧ એ શી બેન થાબેન મોહનલાલ દેશાઈ જેતપુરવાળા - (અ મી બેન વિદ્યાબેનના વર્ષ તપ નિમિતે) હા અગવિંદકુમાર તથા જીતેન્દ્રકુમાર
૨૫૧ ૨ શ્રીયુત ભાઈલાલ છગનલાલ તુરખીયા
૩૫૧ ૩ સ્વ ગૌરીશંકર કાળીદાસ દેશાઈ જેતપુરવાળાના રમg હ ભુપતલાલ ગીરીશકર દેસાઈ
ઉદેપુર ૧ શેઠ મોતીલાલજી રણજીતલાલ હીંગડ
૦૫૧ ૨ શ્રીમતી મોદીનીબાઈ C[મોતીલાલજી રણછતલાલજી હીંગડ ૨૫૧ ૩ અ મી બેન ચન્દ્રાવતી તે શ્રીમાન બહાનલાલજી નાહરના ધર્મપતિને હા શેઠ મોતીલાલજી રણછતલાલજી હીંગડ
૨૫૧ ૪ શેઠ છગનલાલજી બાગ્રેચા
૨૫૧ ૫ શેઠ મગનલાલજી બાગ્રેચા
૨૫૧ ૬ સ્વ શેઠ કાળલાલજી લેઢાના સ્મરણાર્થે
હા શેઠ દોલતસિંહજી લોઢા ૭ સ્વ શેઠ પ્રતાપમલજી જાખલાના સ્મરણાર્થે હા પ્રાણલાલ હીરાલાલ માખલા
૩૫૧ ૮ શેઠ ભીમરાજજી થાવગ્રદજી બાફ
૨પ૧ ૯ શ્રીયુત સાહેબેલાલજી મહેતા
૩ ૩૧ ૧૦ શેઠ પનાલાલજી ગણેશલાલજી હીંગડ
૨૫૧ ૧૧ શેઠ દીપચદજી પનાલાલજી લેઢા
૨૫૧ ઉપલેટા ૧ શેઠ જેઠાલાલ ગોરધનદાસ
-> ૨૫૧ ૨ સ્વ બેન મકબેન કચરા હા ઓતમચદભાઈ, છોટાલાલભાઈ
તથા અમૃતલાલભાઈ વાલજી (કલ્યાણવાળા) ૩ શેઠ ખુશાલચંદ કાનજીભાઈ હા શેઠ પ્રતાપભાઈ
૨૫૧ ૪ દેશી વિઠ્ઠલજી હરખચદ
૨૫૧ ૫ મ ઘણું મુળશનર હરજીવનભાઈના સ્મરણાર્થે હા, તેમના પુત્રો ૨૫૧ જય તીલાલ તથા રમણીકલાલ
૨૫૧
૨૫૧
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
• ઉમરગાવ રેડ ૧ શાહ મોહનલાલ પિપટલાલ પાનેલીવાળા
૨૫૧
એડન કેમ્પ
૧ મહેતા મચદ માણેકચદના સમરણાર્થે
હા રાયચ દભાઈ, પોપટલાલભાઈ તથા રસીકલાલભાઈ ૨ શાહ જગજીવનદાસ પુરૂત્તમદાસ ૩ શાહ કળદાસ શામજી ઉદાણું
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
કલકત્તા
૧ શ્રી કલકતા જેન છે સ્થા (ગુજરાતી) સઘ
હા શાહ જયસુખલાલ પ્રભુલાલ
૨૫૧
કલોલ
૧ શેઠ મોહનલાલ જેઠાભાઈના સ્મરણાર્થે હા શેઠ આત્મારામ મેહનલાલ
૨૫૧, ૨ ડે મયાચદ મગનલાલ શેઠ હા 3 રતનચદ મયાદ
૨૫૧ ૩ સ્વ નાથાલાલ ઉમેદચદના સ્મરણાર્થે હા શાહ રતીલાલ નાથાલાલ ૨૫૧ ૪ શેઠ મણીલાલ તલકચ દના સ્મરણાર્થે હા મારફતીયા ચ દુલાલ મણીલાલ
૨૫૧. ૫ સ્વ શ્રીયુત વાડીલાલ પરશોતમદાસના સ્મરણાર્થે હો ઘેલાભાઈ તથા આત્મારામભાઈ
૨૫૧ - શાહ નાગરદાસ કેશવલાલ
૨૫૧ ૧૭ શ્રી સ્થા જૈન સંઘ હા શેઠ આત્મારામભાઈ મેહનલાલભાઈ ૨૫૧
૧ શ્રી સ્થા દરિયાપુરી જૈન સંઘ હા ભાવસાર
દામોદરદાસભાઈ ઈશ્વરલાલભાઈ ૨ પાર્વતીબેન C જેસીગભાઈ ઈશ્વરલાલભાઈ
૨૫૧ ૨૫૧
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
કાઠેર
૧ શ્રી સ્થા જેનસ ઘ હ શેઠ જેશીંગભાઈ પિચલાલ
(માધવસિંહજી મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી)
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
કત્રામગઢ ૧ શ્રી ઝવે સ્થા જેન સા હ શેઠ દેવચદ અમુલખ
- કલ્યાણ ૧ મઘવી ઠાકરશીભાઈ મેઘજીના જમણાર્થે હે શાહ હીંમતલાલ હરખચ દ
કાનપુર ૧ શાહ રમણીકલાલ પ્રેમચંદ
કુદણ-આટકેટ ૧ દેશી રતીલાલ ટેકરી
લકી ૧ પટેલ ગોવિંદલાલ ભગવાનજી ૨ પટેલ ખીમજી જેઠાભાઈ વાઘાણે
(તેમના સ્વ સુપુત્ર રામજીભાઈના સ્મરણાર્થે)
૨૫.
૨૫૧
૩૦૨
કપાલા
૨૫૧ ૨૫૧
૧ સ્વ શેઠ નાનચદ મોતીચ દ ધાફાવાળાના સ્મરણાર્થે હા તેમના
સુપુત્ર જમનાદાસ નાનચંદ શેઠ ૨ શ્રીમતી હીરાબેન, રતીલાલ નાનચંદ શેઠ ધ્રાફાવાળા
કુશળગઢ ૧ શેઠ ચપાલાલજી દેવીચ દજી
ખાખીજાળીયા ૧ બાટવીયા ગુલાબચદ લીલાધર
૨૫૧
૨૫૧
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
J
.
ખારાઘોડા ૧ સ્વ પિતાશ્રી હરજીવનદાએ લાલચ દ શાહ ! “
તથા સ્વ અ શ્રી બેન જમકુળ તથા લીલાબાઈના સ્મરણાર્થે હા નરસિંહદાસ હરજીવનદાસ
૫૧. ૨ સ્વ શેઠ ઓઘડલાલ લક્ષમીચ દના માથે હા ભાઈચદ ઓઘડભાઈ ૨૫૧
ખીચન
૧ શેઠ કિશનલાલ પૃથ્વીરાજ
ઉપર
ખુરદાડ ૧ શેઠ ગીરધારીલાલજી સીતારામજી ખેડપવાળા ૨ શેઠ નરસિંહદાસ શાતીલાલજી ભાલાવાળા
(મુનિશ્રી ચાદમલજીના ઉપદેશથી)
૩૦
ખ ભીત
૧ શેઠ માણેકલાલ ભગવાનદાસ ૨ શેઠ ત્રિભવનદાસ મ ગળદાસ ૩. શ્રી સ્થા જૈન સંઘ હા પટેલ કાતીલાલ અંબાલાલ ૪ શાહ ચ દુલાલ હરીલાલ ૫ શાહ સાકરચદ મોહનલાલ ૬ શાહ, સકાભાઈ દેવચ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧, ૨૫.
૨પ૧
૨૫.
ગાધીધામ - - ૧ શાહ મોરારજી નાગજી એન્ડ કુ
ગુ દાલા ૧ શાહ માલશી ઘેલાભાઈ
ગુલાબપુરા ૧ શ્રી સ્થા જેન વર્ધમાન સઘ
હા માગીલાલજી ઉકારમલજી ને વાળ
૨૫૧
૨૫૧
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
- ગોંડલ
૨૫
૩૦૧
૩૦૧
૧ કપ બાખડા વગર તુલસીદાસનાં ધર્મપત્નિ કમળમાઈ
તથી હા માણેકદભાઈ તથા કપુરચદભાઈ - ૨ પીપળીયા લીલાધર દાદર તરફથી તેમના ધર્મપનિ એ સૌ
લીલાવતી નાકથ્થર કેડારીને બીજા વર્ષીતપની ખુશાલીમા ૩ કામદાર જુઠાલાલ કેશવજીના સ્મરણાર્થે હા
હરીલાલ જુડાલાલ કામદાર ૪ સ્વ ઠારી કૃપાશ કર માણેકચંદના ભાર્થે
હા તેમના ધર્મપત્નિ પ્રભાકુ વચ્ચેના ૫ કોઠારી ગુલાબચંદ રાયચ દ ગુનવાળા ૬ જસાણી રૂગનાથભાઈ નાનજી હા ચુનીલાલભાઈ ૭ માસ્તર હકમીચ દ દીપચંદ શેઠ
ગોધરા
૦૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૩૦૧ ૩૦૧
૨૫૧
૧ શાહ ત્રીભોવનદાસ ગનલાલ ૨ સ્વ પ્રેમચદ ઠાકરશીના સમરણાર્થે હા શાહ ચુનીલાલ પ્રેમચંદ
ઘટકણ ૧ શાહ ચ દુલાલ કેશવલાલ
ઘેલવડ (થાણ) ૧ મહેતા ગુલાબચ દજી ગરિમલજી
ઘેડનદી ૧ શેઠ ચદ્રભાણ શોભાચ દ ગાદીયા
૩૦૦,
૨૫૧
૧
૨૫૧
ચુડા શ્રી સ્થા જેન સ ઘ હા રતીલાલ મગનલાલ ગાધી
ચેટીલા શાહ વનેચંદ જેઠાલાલ શ્રી સ્થા જૈન સંઘને ભેટ
૧
૩૦૧
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ચારભુજારોડ ૧ શેઠ માગીલાલજી હરાચદજી બાબેલ
જમશેદપુર
૩૦૧
૧ દેશી ઝવેરચદ વલભજી
૨૫૧
જલેસર (બાલાસર) ૧ સઘવી નાનચદ પિપટભાઈ થાનગઢવાળા
૨૫૧
જયપુર ૧ શ્રીમાન હિંમતસિંહજી સાહેબ ગલુડિયા, એડિસનલ કમીશ્નર
અજમેર ડીવીઝનવાળાના ધર્મપત્નિ સૌ માણેક, વરબેન
તરફથી હા ખુશાલસિંહજી ગલૂડિયા ૨ શ્રીમાન શેઠ શીરેમલજી નવલખાના ધર્મપતિ એ સૌ પ્રેમલતાદેવી
૩૫૧ ૨૫૧
જાવરા
૨૫૧
૧ રવ ભડારી સ્વરૂપચંદજી શાહના ધર્મપત્નિ મોતીબેનના
સ્મરણાર્થે હા શ્રીયુત લાલચ દછ રાજમલજી કીશનગઢવાળા (ચાદમુનિના ઉપદેશથી)
જામખ ભાળીયા ૧ શેઠ વસનજી નારણજી ૨ શ્રી સ્થા જૈન સંઘ હ મહેતા રણછોડદાસ પરમાણુ દ ૩ સઘવી પ્રાણલાલ લવજીભાઈ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
જામનગર
૨૫૧
૧ શાહ છોટાલાલ કેશવજી ૨ વેરા ચીમનલાલ દેવજીભાઈ ૩ ડે સાહેબ પી પી શેઠ
૨૫૧
૨૫૦
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૦૫૧
૪ શાહ રંગીલદાસ પિપટલાલ ૫ વકીલ મણીલાલ ખેગારભાઈ પુનાતર
જુનાદેવ ૧ ઘેલાણે ત્રીકમજી લાધાભાઈ
૨૫૧
જુનાગઢ
૧ શાહ મણીલાલ મીઠાભાઈ હા હરિલાલભાઈ (હાટીનામાળીયાવાળા) ૨૫૧
જામજોધપુર
૩૮૭
૧ શ્રી સ્થા જેન સઘ હ મહેતા પોપટલાલ માવજીભાઈ ૨ શાહ ત્રીભવનદાસ ભગવાનજી પાનેલીવાળા ૩ દેશી માણેકચંદ ભવાન ૪ પટેલ લાલજી જુઠાભાઈ ૫ શેઠ બાવનજી જેઠાભાઈ ૬ શેઠ વ્રજલાલ ચુનીલાલ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
જેતપુર
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૧ કેપ્યારી ડેલકુમાર લાલ ૨ અ સૌ બેન સુરજકુવર વેણીલાલ ઠારી ૩ શેઠ અમૃતલાલ હીરજીભાઈ હા નરભેરામભાઈ (જસાપુરવાળા) ૪ દેશી છોટાલાલ વનેચંદ
જેતલસર ૧ શાહ લક્ષ્મીચદ કપૂર દ ૨ કામદાર લીલાધર જીવરાજના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપતિન
જબકબેન તરફથી હા શાતીલાલભાઈ ગેડલનાળા
૨૫૩
૨૫૧
જોધપુર
૧ શેઠ નવરતનમલજી ધનવતસિંહજી ૨ શેઠ હસ્તીમલજી મનરૂપમલજી સામસુખ
૨૫૦
૨૫૧
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
لح
3
શેઠ પુખરાજજી પદમરાજજી ભડારી
૪ શેઠે વસ્તીમલજી આનદમલજી સામસુખા
જોરાવરનગર
૧
શ્રી સ્થા જૈન મઘ હા શેઠ ચ પકલાલ ધનજીભાઈ
અરીયા
૧
શ્રી સ્થા જૈન સ હા શેઠ કનૈયાલાલ ખી મેારી
ડાડાયચા
૧ શ્રી સ્થા જૈન સઘ
૧
૧
શાહે ઠાકરશીભાઇ કરસનજી
૨ શેઠ જેઠલાલ ત્રીભાવનદાસ
સા
૨૫૧
૧ શ્રી ઢસાગામ સ્થા જૈન સઘ હા એક સદ્મહસ્થ તરફથી શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા મડિયા નરભેરામ જેઠાલાલ (ઢસા જ કશન) ૨૫૦
3 શાહુ ધારશીભાઈ પાશવીરભાઇ હા સુખલાલભાઈ
હું માર્મેન અરવી ઃ હા ભાઇ રવીચ દ માણેકચ દ
દહાણુરાડે
શાહુ હરજીવનદામ એઘડ ખધાર (કરાચીવાળા)
દાહોદ
لار
તાસગાવ
સ્વ.ચુનીલાલજી દુગડના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ ઢાદ્રુમાઈના તરફથી હા શેઠ રામચદજી દુગઢ
થાનગઢ
૧
+
૧ શેઠ માણેકલાલભાઈ ખેંગારજી
'
૨૫૧
૨૫૧
"
૫૧
૨૫૧
૨૫૦
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫.
૨૫૧,
૦૫૧
દિલ્હી - - ૧ લાલજી પૂર્ણચદજી જેન (સેન્ટ્રલ બે જવાળા) ૨ શ્રીયુત કિશન દજી મહેતાબ દજી ચેરડીયા
હા શ્રીમતી નગીનાદેવી તથા બીયુત મહેતાબચંદ જૈન ૩ અ મ મજનોન ઈદરમલજી પારેખ ૪ લાલાજી મીઠનલાલજી જૈન એન્ડ સન્સ
૩૦૧ ૫ વાલા ગુલશનરાયજી જેન એન્ડ સન્સ
૩૦૧ ૬ વ લહમીચ દજીના સ્મરણાર્થે નગીનાદેવી મુજતીના તરફથી હા સઘવી હેમનકુમારજી જેને
૨૫૧ ૭ બેન વિન્યાકુમારી જન C/o મહેતાબચદ જેના
(વયેવૃદ્ધ સરલ વાવી ફુલમતીજી મહાસતીજીની પ્રેગનાથી) ૨૫૧ ૮ શ્રીમાન લાલાજી રતનચંદજી જૈન C[આઈ સી હોઝીયરી ૨૫૧
પ્રાકા
૧ શેઠ મણલાલ જેચ દભાઈ
૨૫.
ધાર
૧ શેઠ સાગરમલજી પનાલાલજી
૨૫.
ધ્રાગધ્રા
૩૦૫
૧ ભાવદીક્ષિત અ સૌ રૂપાળીબેન હિમતલાલ સંઘવીના તપથાર્થે
સ ઘવી ચીમનલાલ પતમદાસ સંઘવી તરફથી ૨ મઘવી નરસિંહદાસ વખતચ દ ૩ શ્રી સ્થા જેન મેટા સઘ હા શેઠ મ ગળજી જીવરાજ - ૪ ૦૦કર નારણદાસ હરગોવિંદદાસ ૫ કઠારી કપુરચદ મગળજી
ધોરાજી ૧ મહેતા પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ ૨ અ સ બચીબેન બાબુભાઈ
, ૮
૩૦૧ ૨૨૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૩૫૧ ' ૨૫
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
૩ ધી નવસૌરાષ્ટ્ર ઓઈલ મીલ મા લીમીટેડ
૨૫૧ ૪ સ્વ રાયચદ પાનાચ દના સ્મરણ હા ચીમનલાલ રાયચંદ શાહ ૩૦૧ ૫ ગાધી પિપટલાલ જેચદભાઈ ૬ દેશાઈ છગનલાલ ડાહ્યાભાઈ લાઠવાળાના ધર્મપત્નિ
દિવાળીબેન તરફથી હા કુમાર હસુમતી ૨૫૧ ૭ શેઠ દલપતરામ વસનજી મહેતા
૨૫૧ ૮ એક સદુગ્રહથ હા મહેતા પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ
૨૫૧ ૯ સ્વ પિતાશ્રી ભગવાનજી કચરાભાઈના તથા ચિ હસાના સ્મરણાર્થે
હા પટેલ દલીચ દ ભગવાનજી ૧૦ મહેતા હેમચ દ કાળીદાસ જામખ ભાળીયાવાળા
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
ધ ધુકા ૧ શેઠ પિપટલાલ ધારશીભાઈ ૨ સ્વ ગુલાબચ દભાઈના સ્મરણાર્થે હા વેરા પિપટલાલ નાનચદ ૩ શ્રી ચત્રભુજ વાઘજીભાઈ વસાણી
ધુલિયા ૧ શ્રી અમલ જૈન જ્ઞાનાલય હ કનૈયાલાલજી છાજેડ
નડીયાદ ૧ શાહ મેહનલાલ ભુરાભાઈ
૨૫૧
૨૫૧
નારાયણું ગામ ૧ મોતીલાલજી હીરાચ દજી ચારડીયા બેરીવાળા
૨૫૧
૨૫૦
ન દુરબાર ૧ શ્રી સ્થા જૈન સંઘ હા શેઠ પ્રેમચદ ભગવાનલાલ
નાગર ૧ શ્રીપાલભાઈ એન્ડ કા હો સાગરમલજી લુકડ ડેરવાળા તરફથી
૨૫૧
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
પાલનપુર
૧ બેન લમીબાઈ હા મહેતા હરિલાલ પિતાબદામ ૨ શ્રી કાગચ્છ ખ્યા જૈન પુસ્તકાલય હા કેશવલાલ છ શાહ
૨૫. ૨૫૧
પાસણું
૨૫૧
૧ શ્રી રથા જેન મઘ હા શાહ ઇટાલાલ પૂજાભાઈ
પાલેજ
૧
સ્વ મનસુખલાલ મેહનલાલ મ ઘવીના સ્મરપાર્થે હા ભાઈ ધીરજલાલ મનસુખલાલ
૩૦૧
પ્રાતીજ
૧
સ્થા જેન સા હ શ્રીયુત અબાલાલ મહાસુખગમ
૨૫૦
પીપળગાવ
૧ શેઠ ગુદડમલજી શેષમલજી જેવર C. શેઠ બાલચદ મીશ્રીલાલ
૫૦૧
પૂના
૧ શેઠ ઉત્તમચંદજી કેવળચદજી કા
૨૫૧
ફાલના
૧ મહેતા પુખરાજજી હસ્તીમલજી સાદડીવાળા ૨ મહેતા કુદનમલજી અમર દજી સાદડીવાળા
૩૦૧ ૨૫૧
બગસરા
૧ શેઠ પિપટલાલ રાઘવજી રાઈડીવાળા
હા નાનચદ પ્રેમચંદ શાહ
૨૫૧
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
૨૫૬
૨૫૧
બરવાળા-ઘેલાશા ૧ સ્વ મોહનલાલ નરસિંહદાસને સમરણાર્થે હા તેમના ધર્મપત્નિ સુબેન મોરારજી
બદનાવર ૧ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સઘ-હા મિશ્રીલાલ જૈન વકીલ
બાલેરા ૧ શાહ જેઠમલજી હસ્તીમલજી ભગવાનદાસજી ભણુમારી
બદડા ૧ શાહ કાનજી શામજીભાઈ
બિકાનેર ૧ શેઠ રૂદાનજી શેઠીયા
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૪
બેરાજા
૨૫
૧ શેઠ ગાગજી કેશવજી જ્ઞાનભ ડાર માટે
બેલારી
૨૫૬.
૨૫૧
૧ શ્રી સ્થા જેન સધ હા શેઠ હજારીમલજી હસ્તીમલજી રાક
બેરમો ૧ શ્રી રમે સ્થા જૈન સંઘ હ મહેતા નવલરાદ હાકેમચંદ
બે ગલેર ૧ બાટવીયા વનેચદ અમીચદ, મહાવીર ટેક્ષટાઈલ સ્ટેર તરફથી
ભાઈ ચન્દ્રકાન્તના લગ્નની ખુશાલીમાં ૨ શેઠ કિશનલાલજી કુલચ દજી સાહેબ .
૨૫૨
૫૨
૨૫૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
મેટા
૧. સ્વ વાણી હરગેવિંદદાસ છગનલાલના સમણાથે હા તેમના ધર્મ પત્નિ છમલબેન
૧
£
૨
ખેડેલી
શાહ પ્રનીણચંદ્ર નરર્મિદા માણુ દવાળા
શા ગીધરલાલ મા
મેરા
સ્વરૂપચન્દજી જવાહરમલજી એરડીયા, મનેાબાઇ સુગનલાલજીના સ્મરણાથે' (ચાદમુનિના ઉપદેશથી)
૨ બેન રાધીબાઈ (પૂ આચાર્ય ધર્માંદાસજી મહારાજના મપ્રદાયના મત્રિકીશનલાલજી મહાગજના સુશિષ્ય ભાગમલજી
મહારાજના શિષ્ય સ્ત્રી કેવળચ દજી મહારાજના માથે') (ચાદમુનિના ઉપદેશથી)
ભાણવડ
૧. શેઠ જેચ દભાઇ માણેકચ દભાઇ
૨ સુધી માણેકચંદ માધવજી
૩ શેઠ લાલજી માણેકચ૪ લાલપુરવાળા
૪ શેઠ રામજી જીણાભાઈ
૫. શેઠ પદમશી ભીમજી ફ્રાફીયા
૬ ફ્રાફીયા ગાડાલાલ કાનજીભાઈ હા આ સૌ શાંતાબેન વસન
७
૧ મહેતા પૂનમચંદ ભવાનના મચ્છુાથે હા તેમના ધર્મ પત્નિ દિવાળીબેન લીલાધર (ગુદાવાળા)
ભાવનગર
૧ સ્વ કુવરજી ખાવાભાઇના સ્મરણાર્થે હા શાહ લહેરચંદ કુવરજી ૨ કોઠારી ઉદયલાલજી સાહે.
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
રૂપર
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧
૨૫૧
૫૧
૩૦૧
૨૫
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ શ્રી શાતિ જૈન પુસ્તકાલાય હા' ચાઇમલજી માનર્મલજી સઘી {" શેઠે ભીમરાજજી મીશ્રીલાલજી
ર્
ર
ભીલવાડા
}
૧
ચ પકલાલજી જૈન પુસ્તકાલય હા શેઠ ગામલજી માગીલાલજી
૧
બીમ
ભુસાવલ
૧ શેઠ રાજમલજીનઢલાવજી ચેરીટેબલટ્રેસ્ટ
ભાજાય
જ્ઞાન મદિરના સેક્રેટરી શાહે કુવરજી જીવરાત્જ
મદ્રાસ
૧
૧ શેઠે મેઘરાજજી દેવીચદજી મહેતા ૨હેતા મણીલાલભાઈચ દ
૩ મ્હેતા સુરજમલ ભાઈચ દ
૪ માપાલાલ ભાઈચંદ મહેતા
*
સાર
શાહે શેરમજી દૈવીચદજી જરાત્રતગઢવાળા (હા પૂનમચ દજી શેરમલજી એલ્યા
માનકુવા
૧
સ્વ મહેતા કુવરજી નાથાલાલના મરણુાથે હા તેમના ધર્મપત્નિ કુવરભાઈ હરખચ ૬ (માનકુવા ૰ જૈન સઘ માટે)
માડવી
૧ શ્રી સ્થા છકેાટી જૈન સઘ હા મહેતા ચુનીલાલ વેલજી
પા
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧.
૨૫૧.
૨૫૧
૫૧.
૨૫૧
૨૫૧
२७७
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫1
માંડવા ૧ શ્રી ભાડવા સ્થા જૈન સંઘ હા એ સૌ કચનગૌરી તીલાલ ગોસલીયા (ગઢડાવાળા) ૨૫૧
માલેગાવ ૧ શ્રી સ્થા જેન મઘ હ ફતેલાલ, માલ જૈન
૨૫૬ મુબઈ તથા પરાઓ ૧ સ્વ પિતાશ્રી કુદનમલજી મોતીલાલજી મુળાના સ્મરણાર્થે
હા શેઠ મોતીલાલજી જુગમલજી (અહમદનગવાળા) ૫૧ ૨ શ્રી વર્ધમાન ખ્યા જેને મઘ હા કામદાર ૩પચદ શીવલાલ (અ ઘેરી) ૫૧ ૩ અ સૌ કમળાબેન કામદાર હા કામદાર ૩૫ચ દ શીવલાલ (અંધેરી) ૨૫૧ ૪ સ્વ માતુશ્રી કડવીબાઈને સ્મરણાર્થે હા તેમના પત્ર
હકમીચદ તારાચદ દેશા (અધેરી) ૫૧ ૫ શાહ હરજીવન કેશવજી
૨૫૧ ૬ શાહ રમણીકલાલ કાળીદાસ તથા અ સૌ કાનાબેન રમણીકલાલ ૨૫૧ ૭ સ ઘવી હિંમતલાલ હરજીવનદાસ
૨૫. ૮ વેરા પાનાથ દ સઘજીના સ્મણાર્થે
હા ત્રબકલાલ પાનાચ દ એન્ડ બ્રધર્સ ૯ શાહ રામજી કાનજી થાનગઢવાળા ૧૦ સ્વ જટાશકર દેવજીભાઈ દેશીના સ્મરણાર્થે
હા રણછોડદાસ (બાબુલાલ) જટાશકર દેશી ૩૦૧ ૧૧ ઘેલાણી વલભજી નરભેરામ હા નરમી હદાસ વલભજી.
૨૫૧ ૧૨ કપાત્રી મોહનલાલ શીવલાલ ૧૩ શાહ ત્રીભોવનદાસ માનસિંગભાઈ દેઢિીવાળાના સ્મરણાર્થે
હા શાહ હરખચદ ત્રિવનદાસ ૨૫૧ ૧૪ ખેતા મણીલાલ કેશવજી (વડીયાવાળા) ઘાટકોપર ૧૫ સ્વ પિતાશ્રી શામળાજી કલ્યાણજી ગોડલવાળાના સ્મરણાર્થે
હા વૃજલાલ શામળજી બાવીસી ૩૦૧ ૧૬ શાહ મનહરલાલ પ્રાણજીવનદાસ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૬
૨૫૧
૨૫૧
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ર
સ્વ. આશારામ ગીરધરલાલના સ્મરણાર્થે હા શાતિલાલ આશારામવતી જશવ તલાલ શાતિલાલ
૧૮ ગાધી કાતીલાલ માણેકચદ
૧૯
૨૦
શાહ રવજીભાઈ તથા ભાઈલાલભાઈની કા અ સૌ લાબેન હા રવજીભાઈ શામજી
૩૨
૨૮ કાઠારી સુખલાલજી પુનમચ ઇજી
૨૯
અસૌ મેન કુદનગૌરી મનહરલાલ સઘવી
૩૦
કેદારી રમણીકલાલ કસ્તુરચ દભાઇ ૩૧ દેશાઇ અમૃતલાલ વમાનના સ્મરણાર્થે હા દલીચંદ અમૃતલાલ દેશાઇ
13
૨૧
સ્વ માતુશ્રી માણેકબાઇના સ્મરણાર્થે હા શેઠ વલભદામ નાનજી ૨૨ એક મદગૃહસ્થ હા શેઠ સુદગ્લાલ માણેકલાલ ૨૩ શેઠ ખુશાલભાઇ ખેગારભાઇ
૨૪ શેઠ ચુનીલાલ નરભેરામ વેકરીવાળા
૨૫
સ્વ.માતુશ્રી ગામતીખાઈના સ્મરણાર્થે હા શાહ પેોપટલાલ પાનાચદ ૨૬ કેટેચા જય તીલાલ રણછેડદામ સૌભાગ્યચ દ જુનાગઢવાળા ૨૭ વારા ઠાકરશી જશરાજ
સ્વ. ત્રીભેાવન સ વ્રજપાળ વીંછીયાવાળાના સ્મરણાર્થે હાહરાવિંદદાસ ત્રિભાવનદાસ અજમેરા
૩૩ તેાણી કુબેરદાસ પાનાચંદ
૩૪ શેઠે સરદારમલજી દેવીચ હજી કાવડીયા (સાદડીવાળા)
૩૫
૩૬
૩૭
પા
૨૫૧
(કારીવલી) ૦૫૧
૨૫૧
૩૮
ઘડિયા અમૃતલાલ મેાતીચ દ
૩૯ દેશી ચત્રભુજ સુદરજી ૪૦ દેશી જીગલિશાě ચત્રભુજ
૪૧ દેશી પ્રવિણચંદ ચત્રભુજ
૪૨ શેડ મનુભાઈ માણેકચદ હું! ઝટકીયા નરભેરામ મારારજી
૪૩
શાહે કાતીલાલ મગનલાલ
શેઠનેમચ દ સ્વરૂપચંદ ખભાતાળા હા ભાઈ જેઠાલાલ નેમચન્દ
શાહે કૈાગ્નીભાઈ હીરજીભાઈ
શ્રીમતી મણીબાઈ વ્રજલાલ પારેખ ચેરીટેબલ ટ્રેન્ટ ક્રૂડ
હા વૃજલાલ દુર્લભજી
""
૨૫૧
૨૫૧
(ખારાડ) ૨૫૧
-
'
77
"
""
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૦
૦૫૧
૫૧
૨૫૧
(ઘાટકેાપર) ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫
۔
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧
ર૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૪ શેઠ મણીલાલ ગુલાબરાદ
* * * ઘાટકોપર ૨૫૧ ૫ શેઠ શેઠ છગનલાલ નાનજીભાઈ '
૨૫૧ ૪૬ શાહ શીવજી માણેકભાઈ
૦૫૧ ૪૭ મેસર્સ મવાળી ટ્રાન્સપોર્ટ કુ હા બેડ માણેકલાલ વાડીલાલ ૨૫૧ ૪૮ શાહ નગીનદાસ કલ્યાણજી (વેગવળવાળા)
૨૫૧ ૪૯ મહેતા રતિલાલ ભાઈચ દ
૨૫૧ ૫૦ શાહ રેમજી હજી ગાલા
૦૫૧ ૫૧ બેન કેશરબાઈ ચ દુલાલ જેસીંગભાઈ શાહ પર પારેખ ચીમનલાલ લાલચદ માયવાવાળાના ધર્મપત્નિ આ સૌ
ગ્ર ચળબાઈના સ્મરણાર્થે હા મારભાઈ ચીમનલાલ ૨૫૧ ૫૩ ધી મરીને મન હાઈસ્કુલ ટ્રસ્ટ ફડ હ શાહ મણલાલ ઠાકશી ૨૫૧ ૫૪ મહેતા મોટર સ્ટાર્મ હા અનેપચદ ડી મહેતા
૨૫૧ ૫૫ શેઠ રસીકલાલ પ્રભાશકર મોરબીવાળા તરફથી તેમના
માતુશ્રી મણુબેનના સ્મરણાર્થે ૩૦૧ ૫૬ શ્રીયુત જશવ તલાલ ચુનીલાલ વોરા
૨૫૦ પ૭ શાહ કુવરજી હસરાજ
૨૫૧ ૫૮ દડીયા જેસીંગલાલ ત્રીકમજી
૨૫૧ ૫૯ મોદી અભેચ દ સુરચદ રાજકોટવાળા હા ડોનાલાલ અભેચ દ ૨૫૧ ૬૦ શાહ જેઠાલાલ ડામરશી ધ્રાગધ્રાવાળા હા શાહ વાડીલાલ જેઠાલાલ ૨૫૦ ૬૧ પિતાશ્રી ભગવાનજી હીરાચદ જસાણીના સ્મરણાર્થે
હા લક્ષ્મીચંદભાઈ તથા કેશવલાલભાઈ ૩૦૧ ૬૨ પિતાશ્રી શાહ અબાલાલ પુરૂષોત્તમદાસના સ્મરણાર્થે
હા શાહ બાપલાલ અબાલાલ ર૫૧ ૬૩ સ્વ કસ્તુરચદ અમરશીના સ્મરણાર્થે હા તેમના ધર્મપત્નિ ઝવેરબેન
મગનલાલ વતી જયતિલાલ કસ્તુરચદ મસ્કારીયા (ચુડાવાળા) ૨૫૧ ૬૪ શેઠ ડુંગરશી હસરાજ વીસરીયા
૨૫૧ ૬૫ શાહ રતનશી મણશીની કુ ૨૬ શેઠ શીવલાલ ગુલાબચંદ મેવાવાળા
૨૫૧ ૬૭ શાહ ચ દુલાલ કેશવલાલ
૨૫૧ ૬૮ સ્વ પિતાશ્રી વિરચ દ જેસીંગ શેઠ લખતરવાળાના સ્મરણાર્થે
હ કેશવલાલ વીરચંદ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૨૫૧
૧૭ સ્વ આશારામ ગીરધરલાલના પારણુથે હ શાતિલાલ આશારામવતી જશવંતલાલ શાતિલાલ .
૨૫ ૧૮ ગાધી કાતીલાલ માણેકચંદ
૨૫૧ ૧૯ શાહ રવજીભાઈ તથા ભાઈલાલભાઈની કે.
(કાદવવી) ૨૫૧ ૨૦ અ સૌ લાબેન હ રવજીભાઈ શામજી ૨૧ સ્વ માતુશ્રી માણેકબાઈના મરણાર્થે હા શેઠ વલભદાસ નાનજી
૩૦૧ ૨૨ એક સદગૃહસ્થ હા શેઠ સુદગ્લાલ માણેકલાલ
૨૫૧ ૨૩ શેઠ ખુશાલભાઈ ખેગારભાઈ
૨૫૦ ૨૪ શેઠ ચુનીલાલ નરભેરામ વેકરીવાળા
૧૫૧ ૨૫ વ માતુશ્રી ગોમતીબાઈને સ્મરણાર્થે હા શાહ પોપટલાલ પાનાચદ ૨૫૧ ૨૬ કેટેચા યતીલાલ રણછોડદાસ સૌભાગ્યચદ જુનાગઢવાળા ૨૫૧ ર૭ વેરા ઠાકરશી જશરાજ
૨૫૧ ૨૮ કોઠારી સુખલાલજી પુનમચંદજી
(ખારરેડ) ૨૫૧ ૨૯ અ સૌ બેન કુદનગૌરી મનહરલાલ સ ઘવી
૨૫૧ ૩૦ ઠારી રમણીકલાલ કસ્તુરચ દભાઈ ૩૧ દેશાઈ અમૃતલાલ વર્ધમાનના સ્મરણાર્થે - હા દલીચદ અમૃતલાલ દેસાઈ
૨પ૧ ૩૨ સ્વ ત્રીભવનદાસ વ્રજપાળ વીંછીયાવાળાના સ્મરણાર્થે હા હરગોવિંદદાસ ત્રિવનદાસ અજમેરા
૨૫૧ ૩૩ તેતા કુબેરદાસ પાનાચંદ ૩૪ શેઠ સરદારમલજી દેવીચ દજી કાવડીયા (સાદડીવાળા)
૨૫૧ ૩૫ શેઠ નેમચંદ સ્વરૂપચદ ખ ભાતવાળા હા ભાઈ જેઠાલાલ નેમચન્દ ૨૫૧ ૩૬ શાહ કેરીભાઈ હીરજીભાઈ
૩૦૧ ૩૭ શ્રીમતી મણીબાઈ પ્રજલાલ પારેખ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ ફંડ હા વૃજલાલ દુર્લભજી
૨૫૧ ૩૮ દડિયા અમૃતલાલ મોતીચદ
(ઘાટકોપર) ૨૫૧ ૩૯ દેશી ચત્રભુજ સુદરજી
૨૫૧ ૪૦ દોશી જુગલકિશોર ચત્રભુજ
૨૫૧ ૪૧ દોશી પ્રવિણચંદ્ર ચત્રભુજ.
૨૫૧ ૪૨ શેઠ મનુભાઈ માડચ દ હ ઝાટકીયા રામ મોરારજી
૨૫૧
- . ૪૩ શાહ કાતીલાલ મગનલાલ
૨૫૧
૨૫
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨ દેશી ફુલચંદ માણેકચ દ ૯૩ શેઠ ચ પકલાલ ચુનીલાલ દાદભાવાળા
૪ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હા સઘવી ચીમનલાલ અમરચ દ
૯પ શાતિલાલ ડુંગરશી અદાણી
૯૬ શાહે કરશન લધુભાઇ
૯૭ કીશનલાલ મી મહેના
૯૮ માતુશ્રી જીવીબાઈના સ્મરણાર્થે
૯૯
૩૧
હા શામજી શીવજી કચ્છ ગુદાળાવાળા
૧૦૩
૧૦૨ સ્વ કાળીદાસ જેઠાલાલ શાહના સ્મરણાર્ચ હા સુમનલાલ કાળીદાસ (કાનપુરવાળા)
શાહુ ત્રીભેાવન ગેાપાલજી તથા અ સૌ એન કસુખા
ત્રીભાવન (થાનગઢવાળા)
મુળી
૧ શેઠ ઉજમશી વીરપાળ હા શેઠ કેશવલાલ ઉજમશી
મારી
૧ દોશી માણેકચ દ સુદરજી
૧ શ્રીયુત નાથાલાલ ડી મ્હેતા ૨ શાહ દેવરાજ પેથરાજ
સ્વ શાહ રાયશી કચરાભાઇના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ નેણુભાઈ વતી હા જેઠાલાલ રાયશી
૨૫૩
""
૧૦૦ શુશીલાબેનન શકરાભાઈ C/o નવીનચંદ્ર વઞ તલાલ શાહ વિલેપાલે ૨૫૧ ૧૦૧ એન ચનબેન અમૃતલાલ વારિયા
૨૫૧
મામ્બાસા
યાદગીરી
29
૧ શેઠ ખાદરમલજી સુરજમલજી એક
"
૨૫૦
૫૧
(દાદર) ૨૫૧
૨૫૧
""
૩૦૧
""
શીવ ૨૫૧.
ગોરેગાવ ૨૫૧
૩૦૧
શીવ ૨૫૧
૩૦૧
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૦
૨૫૦
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે.
કપ
છે.
૩૦.
૭૦ શ્રી વર્ધમાન સ્થા જૈન સંઘ
સ ઘ હ કેશરીમલજી અને પચ દછ ગુગલીયા (મલાડ) ૨૫૬ ૭૧ સ્વ પિતાશ્રી પતુભાઈ મોનાભાઈને સ્મરણાર્થે હ શાહ કાનજી પતુભાઈ
૨૫૨ ૭૨ માં સૌ પાનબાઈ હા શેઠ પદમશી નરસિંહભાઈ - ૨૫૧
૨૫૧ ૭૩ સ્વ નાગશીભાઈ સેજપાલના સ્મરણાર્થે હા રામજી નાગશી ૩૦૧ ૭૪ સ્વ ગડા વણરશી ત્રીવનસ સરસવાળાના સ્મરણાર્થે હા જગજીવન વણારશી ગડા
, ૨૫t ૭૫ સ્વ કાનજી મૂળજીના સ્મરણાર્થે તથા માતુશ્રી દિવાળીબાઈના
૧૬ ઉપવાસના પારણુ પ્રસગે હા જયતિલાલ કાનજી , ૨૫૧ ૭૬ શાહ પ્રેમજી માલશી ગાગર ૭૭ શાહ વેલશી જેશી ગભાઈ છાસરાવાળા તરફથી તેમના ધર્મપત્નિ સ્વ નાનબાઈના સ્મરણાર્થે
૩૦. -૭૮ સ્વ પિતાશ્રી રાયશી વેલશીના સ્મરણાર્થે હા
શાહ દામજી રાયશીભાઈ ૭૯ સ્વ પિતાશ્રી ભીમજી કેરશી તથા માતુશ્રી પાલાબાઈના -
સ્મરણાર્થે હા શાહ ઉમરશી ભીમશી ૮૦ શાહ વરજાગભાઈ શીવજીભાઈ
૨૫૧ ૮૧ શાહ ખીમજી મુળજી પૂજા
૨૫૧ ૮૨ સ્વ માતુશ્રી જકલબાઈના સ્મરણાર્થે હા દેશાઈ વ્રજલાલ કાળીદાસ , ૨૫૧ ૮૩ આ સૌ સમતાબેન શાંતિલાલ C[શાતીલાલ ઉજમશી શાહ , ૮૪ રવ કેશવલાલ વછરાજ કોઠારીના સ્મરણાર્થે સૂરજબેન તરફથી
" હા તનસુખ નાલભાઈ ૮૫ સ્વ પિતાશ્રી હસરાજ હીરાના સ્મરણાર્થે
હા દેવશી હસરાજ કરછ બીદડાવાળા ૮૬ ઘેલાણું પ્રભુલાલ ત્રિકમજી
(બોરીવલી) ૨૫૨ ૮૭ શેઠ ત્રબકલાલ કસ્તુરચદલી મડી અજરામર શાસ્ત્ર ભડારને ભેટ (માટુંગા) ૨૫૧ ૮૮ અ સૌ બેન રજનગૌરી C. શાહ ચદુલાલ લક્ષ્મીચંદ , ૨૫ ૮૯ શાહ નટવરલાલ રીપદ તરફથી તેમના ધર્મપનિ અ સૌ સુશીલાબેનના વષતાની ખુશાલીમા
, ૨૫ ૯૦ દેશી ભીખાલાલ વૃજલાલ પાળીયાદવાળા
છે ૨૫ ૯૧ શાહ ગપાળજી માતસગ
૩૦૧
છે
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૦
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
૨૫૦
૨૫૧
૧૧ દેશી મોતીચદ ધારશીભાઇ (રીટાયર્ડ એકઝીકયુટીવ એન્ડીય) ૫૧ ૧૨ કામદાર ચદલાલ જીવરાજ (ધાગધાવાળા) ૧૩ હેમાણી ઘેલાભાઈ સવચ દ
૨૫૧ ૧૪ દફતરી પ્રભુલાલ ન્યાલચ દ ૧૫ સ્વ મહેતા દેવીદ પુરતમના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ હેમકુવરબાઈ તસ્કુથી હા જયતિલાલ દેવચ દ મહેતા
૨૫૧ -૧૬ પારેખ શીવલાલ ઝઝાભાઈ મેમ્બામાવાળા હા આ સૌ કચનબેન ઉપર
રાપર
૧ પૂજ્ય વાલજીભાઈ ન્યાલચ દભાઈ
૨૫૧
લખતર
૨૫૧
૨૫૧
૧ શાહ રાયચદ ઠાકરશીના સમરણાર્થે હા શાતિલાલ રાયચંદ શાહ ૨ ભાવસાર હરજીવનદાસ પ્રભુદાસના સ્મરણાર્થે
હા ત્રીભોવનદાસ હરજીવનદાસ ૩ શાહ તલકશી હીરાદના સ્મરણાર્થે
હા ભાઈ અમૃતલાલ તલકશી ૪ શાહ ચુનીલાલ માણેકચદ ૫ શાહ જાદવજી ઓઘડભાઈના સ્મરણાર્થે હા શાતિલાલ જાદવજી ૬ દેશી ઠાકરશી ગુલાબચદના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ
સમરતબહેન તરફથી હા જ્યતીલાલ ઠાકરશી
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
લાલપુર
૧ શેઠ નેમચદ સવજી મેદી હા ભાઈ મગનલાલ
૨૫૧ ૨ શેઠ મુલચદ પિપટલાલ હ મણીલાલભાઈ તથા જેશીંગલાલભાઈ ર૫૧
લાખેરી ૧ માસ્તર જેઠાલાલ મનજીભાઈ હા મહેતા અમૃતલાલ જેઠાલાલ (સીવીલ એ જીનીયર સાહેબ)
૨૫૧ લાકડીયા ૧ શ્રી લાકડીયા સ્થા જૈન સંઘ હા શાહ રતનશી કરમણ
૨૫૧
૨૫૧
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
રતલામ કરતા ૨ ૧ અનેક ભકતજને તરફથી હા શ્રીમાન કેશરીલજી ડક કા - ૬ ટક
(શ્રી કેવળચદ મુનિશ્રીના ઉપદેશથી) , . - ૨૧ , ,
રાણપુર *
*
*
૫૧.
૩૦
૫૧
૧ શ્રીમતિ માતુશ્રી સમરતબાઈના સ્મરણાર્થે
. . હા ડે નતમદાસ ચુનીલાલ કાપડીયા ૨ રવિ પિતાશ્રી લહેરાભાઈ ખીમજીને સ્મરણાર્થે હા શેઠ કાલીદાસ લહેરાભાઈ વસાણી
રાણાવાસ - - . ૧ શેઠ જવાનમલજી નેમીચ જી હા બાબુ રાખણચંદજી
રાયચુર . .. - ક ૧ સ્વ માતુશ્રી મેઘીબાઈને સ્મરણ - - - - -
હા શાહ શીવલાલ ગુલાબચંદ વઢવાણવાળા ૨૫૧ ૨ શેઠ કાલુરામજી ચાદમલજી સચેતી મુળા -
રાજકેટ ૧ વાડીલાલ ડાઈગ એન્ડ પ્રિન્ટીંગ વર્કસ - ૨ શેઠ રતીલાલ ન્યાલચ દ ચીતલીયા
૨૫૧ બાબુ પરશુરામ છગનલાલ શેઠ ઉદેપુરવાળા ૪ શેઠ મનુભાઈ મુળચદ (એજીનીઅર સાહેબ)
- ૨૧ ૫ શેઠ શાતિલાલ પ્રેમ દ તેમના ધર્મપત્નિના વર્ષીતપ પ્રસંગે ૬ શેઠ પ્રજારામ વીઠ્ઠર જી
૨૫૧, ૬ ઉદાણી ન્યાલચ દ હાકેમચ દ વકીલ ૮ બેન સથુંબાળા નૌતમલાલ જસાણું (વર્ષીતપની ખુશાલી) , ૯ મે સૌભાગ્યચંદ મેતીચદ ૧૦ બદાણી ભીમજી વેલજી તરફથી તેમના ધર્મપત્નિ અ સ,
સમરતબેનના વષીતપ નિમિતે ૨૫૧
૪ -
૪૦૦
૨૫
૨૫૧,
૨૫૧, ૨૫૧ ૨૫
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
૨૫૧
૧૪ શેઠ વૃજલાલ સુખલાલ , , , ,
વડેદરા ૧ કામદાર કેશવલાલ હિંમતરામ પ્રેફેમર ૨ વકીલ મણીલાલ કેશવલાલ શાહ ૩ સ્વ પિતાશ્રી ફકીરચદ પુજાભાઈના સ્મરણાર્થે
હા શાહ મણલાલ ફકીચદ
વડીયા શેઠ ભવાનવાઈ કાળાભાઈ પચમીયા
૨૫૧ ૨૫૧ ૦૫૧
૨૫૧
૨૫૧
વલસાડ
૧ શાહ ખીમચદ મુળજીભાઈ
૨૫૧
૧ મહેતા નાનાલાલ છગનલાલના ધર્મપત્નિ સ્વ ચળબેન તથા
'પુરીબેનના સ્મરણાર્થે હા મનહરલાલ નાનાલાલ મહેતા
૨૫૧
વટામણ
૧
શ્રી સ્થા જેન રઘ હ પટેલ ડાહ્યાભાઈ હલુભાઈ
૨૫૧
વડગાવ
૨૫
૨૫૧
૧ શેઠ માણેકચંદજી રાજમલજી બારણું
વાકાનેર ૧ બટેરીયા કાતીલાલ ત્રબકલાલ ૨ દફતરી ચુનિલાલ પિપટભાઈ મોરબીવાળા
હા પ્રાણલાલ ચુનીલાલ દફતરી
વિછીયા ૧ શ્રી સ્થા જૈન સંઘ હા અમેગ રાયચદ વ્રજપાળ
૨૫૧
- ૧ ૨૫૧
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૪
લીમડી (સૌરાષ્ટ) ( ૧ શાહ ચકુભાઈ ગુલાબચદ
૨૫૧ લીંમડી (૫ ચમહાલ)" ૧ શાહ કુવરજી ગુલાબચદ
૨૫૧ ૨ છાજેડ ઘાસીરામ ગુલાબચદ
૨૫૧૬ ૩ શેઠ વીરચદ પનાલાલજી કર્ણાવટ
લોનાવલા ૧ શેઠ ધનરાજજી મુલચ દજી મુથા.
લુધિયાન ૧ બાબુ રાજેન્દ્રકુમાર જૈન દિહીવાળા
જે વઢવાણ શહેર * ( ૧ શેઠ દિલીપકુમાર સવાઈલાલ C. શાહ સવાઈલાલ ત્રમ્બકલાલ ૨૫૧ કામદાર મગનલાલ ગોકળદાસ હા રતીલાલ મગનલાલ , *
૨૫૧ ૩ ઘવી મુળચ દ બેચરભાઈ હા જીવણલાલ ગફલદાસ |
૨૫૧ ૪ શેઠ કાતીલાલ નાગદાસ
૨૫૧ ૫ વેરા ચત્રભુજ મગનલાલ
૨૫૧. ૬ સ ઘવી શીવલાલ હીમજીભાઈ ર
૨૫૧ ૭ શાહ દેવશીભાઈ દેવકરણ ૮ વેરા ડેમ ભાઈ લાલચદ સ્થા જેન સ ઘ
હા વેરા નાનચંદ શીવલાલ ૯ વેરા ધનજીભાઈ લાલચદ ત્થા જૈન સંઘ
હા વેરા પાનાચંદ ગેબરદાસ ૨૫૧ ૧૦ દેશી વીરચદ સુ ચદ હા દોશી નાનચદ ઉજમશી* ૧૧ સ્વ વેરા મણીલાલ મગનલાલ તથા વોરા ચત્રભુજ મણીલાલ ૧૨ શાહ વાડીલાલ દેવજીભાઈ ; , ૧૩ કામદાર ગોરધનદાસ મગનલાલના ધમ પત્નિ
સૌ કર્મળાબેન રનવાળા ' ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫ ૨૫૧ ૨૫૧
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
૨૫૧
૨૫૧
૨ શાહ ખીમચંદ શેભાગ્યચદ ૩ 4 શેડ મદનજી જેચ દભાઈના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ
લાડકુવરબાઈ તરફથી હા ધીરજલાલ મદનજી ૪ શ્રી સ્વા જેન સઘ હ શાહ શુભેચદ કરશનજી ૫ શાહ હરકિશનદાસ કુલચદ કાનપુવાળા
૨૫૧
૨૫૧
સતાગ
૧
૨૫૧
સ્વ કોઠારી મદનલાલજી કુદનમલના સ્મરણાર્થે હા તેમના ધર્મપત્નિ ગજકુવરબાઈ
સરા
૧
શ્રી સર સ્થા જેને મઘ હા દોશી પાનાચદ મેમચદ
૨૫૧
ભાણદ ૧ શાહ હીરાચદ છગનલાલ હ શાહ ચીમનલાલ હીરાચદ
૩૦૧ ૨ અ ભી ચ પાબેન હા દોશી જીવરાજ લાલચદ
૨૫૧ ૩ પટેલ મહાસુખલાલ ડાશાભાઈ
૨૫૧ ૪ શાહ સાકરચ દ કાનજીભાઈ
૨૫૧ ૫ પુરીબેન ચીમનલાલ કલ્યાણજી આ ઘવી લીમડીવાળાના સ્મરણાર્થે હા વાડીલાલ મેહનલાલ કોઠારી
૨૫૧ ૬ પારેખ નેમચંદ મોતીચદ મુળીવાળાના સ્મરણાર્થે હા પારેખ ભીખાલાલ નેમચદ
૨૫૧ ૭ મઘવી નારણદાસ ધરમશીના સ્મરણાર્થે હા જયતીલાલ નારણદાસ ૨૫૧ ૮ શાહ કસ્તુરચદ હરજીવનદાસ સાણંદવાળા હા ડે માણેકલાલ કસ્તુરચંદ શાહ
ર૭૧ ૯ શેઠ મોહનલાલ માણેચ દ ગાધી ચુડાવાળા તરફથી તેમના ધર્મપત્નિ માબેન લલુભાઈના સ્મરણાર્થે
૩૦૧
સાલ બની
૧ દેશી ચુનીલાલ ફુલચ દ
૨૫૦
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૨૦૦
૩૬
વિરમગામ ૧ માસ્તર વીઠલભાઈ મોદી
૨૫૧ ૨ શાહ નાગરદાસ માણેકચ દ - ૩ શાહ મણીલાલ જીવણલાલ શાહપુરવાળા
૨૫૧ ૪ શાહ અમુલખ નાગરદાસના ધર્મપત્નિ અ સી બેન લીલાવતીને
વર્ષીતપ નિમિતે હા શાહ કાતિલાલ નાગરદાસ ૫ સ્વ શેઠ ઉજમશી નાનચદના સ્મરણાર્થે હા શાહ ચુનીલાલ નાનચ દ
૨૫૧ ૬ રવ શેઠ મણીલાલ લક્ષ્મીચંદ ખારાઘોડાવાળાના સ્મરણાર્થે તેમના પુત્ર તરફથી હા ખીમચ દભાઈ
૨૫, ૭ સ્વ શેઠ હરિલાલ પ્રભુદાસના સ્મરણાર્થે હા મનુભાઈ
૨૫૧ ૮ સઘવી જેચંદભાઈ નારણદાસ
૨૫૧ ૯ વ શાહ વેલશીભાઈ સાકરચદ કન્નાસગઢવાળાના સમરણાર્થે હા ભાઈ ચીમનલાલભાઈ
૨૫૧ ૧૦ પારેખ મણીલાલ ટોકરશી લાતીવાળા (માટી બેનના સ્મરણાર્થે). ૨૫૧ ૧૧ શાહ નારણદાસ નાનજીભાઈના પુત્ર વાડીલાલભાઈના ધર્મપત્નિ
અ સૌ નાર ગીબેનના વષીતપ નિમિતે હા શાતિલાલ નારણદાસ ૨૫૧ ૧૨ સ્વ છબીલદાસ ગોકળદાસના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ કમળાબેન તરફથી હા મજુલાકુમારી
૨૫૧ ૧૩ શ્રી સ્થા જેન શ્રાવકા સઘ હા રભાબેન વાડીલાલ
૨૫૧ ૧૪ સ્વ ત્રિભવનદાસ દેવચ દ તથા સ્વ ચ ચળબેનના
મરણાર્થે હા ડે હિંમતલાલ સુખલાલ ૧૫ શાહ મુળચંદ કાનજીભાઈ હા શાહ નાગરદાસ ઓઘડભાઈ
૨૫ ૧૬ શેઠ મોહનલાલ પિતામ્બરદાસ હા ભાઈ કેશવલાલ તથા મનસુખલાલ ૨૫૧ ૧૭ શ્રીમતી હીરાબેન નથુભાઇના વષીતપ નિમિતે હા નથુભાઈ નાનચંદ શાહ
૩૦૧ ૧૮ શેઠ મણીલાલ શીવલાલ
૨૫૧ ૧૯ સ્વ મણયાર પરસોતમદાસ સુદરજીના સ્મરણાર્થે હા સાકરચદ પરસોતમદાસ શાહ
વેરાવળ ૧ શાહ કેશવલાલ જેચદભાઈ
૨૫૧
૨૫
- ૨૫૧
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
તા. ૧૫-૫-૬૦ સુધીના મેમ્બરની સ ખ્યા ૧૧ આધ મુરબ્બીશ્રી ૨૦ સુરીશ્રી ૬૩ સહાયક મેમ્બરે ૫૪૯ લાઇફ મેમ્બર ૬૪ બીજા કલામના જુના મેમ્બરે ৩e৩
માકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ ગજટ તા ૧૬-૫-
- મ ત્રી,
તા ૧૬-૫-૬ થી તા ૩૧-૫-૨૦ સુધીમાં નીચે મુજબ
નવા મેમ્બરે નોંધાયા છે. ૩ ૫૦૦ કોઠારી પિપટલાલ ચત્રભુજભાઈ
સુરેન્દ્રનગર રૂા. ૩૫૧ સગવતી પુસ્તક ભડાર
અમદાવાદ રૂા ૩૫૧ શેઠ ભુરાલાલ કાળીદાસ
અમદાવાદ રૂા ૩૫૧ શેઠ મીયાચ દજી જુહારમલજી કટારીયા
1 રાવટી ૩ ૩૦૧ શ્રી સ્થા જેન અઘ
સુરેન્દ્રનગર રૂ. ૨૫૧ ડે ધનજીભાઈ પુરૂતમદાસ
અમદાવાદ ૩ ૨૫૧ શાહ કાતીલાલ હીરાગ દ
માણુ દ રૂા ૫૧ શેઠ ગેરીલાલજી સુગનલાલજી ઉદેપુરવાળા
અમૅદાવાદ
મેમ્બર ફી ઓછામાં ઓછા રૂ ૫૦૦૦ આપી આદ્ય મુજબીપદ આપ દિપાવી શકો છો ઓછામાં ઓછા રૂ ૩૦૦૦ આપી એક શાસ્ત્ર આપને નામથી છપાવી શકે છે ઓછામાં ઓછા રૂા ૧૦૦૦ આપી મુરબીપદ મેળવી શકે છે ઓછામાં ઓછા રા પ આપી સહાયક મેમ્બર બની શકે છે
અને ઓછામાં ઓછા રૂા ૩૫૧) આપી લાઈફ મેમ્બર તરીકે દરેક ભાઈ–બેન દાખલ થઈ શકે છે
ઉપરના દરેક મેમ્બરને ૩૨ સૂત્રો તથા તેના તમામ ભાગે મળી લગભગ ૭૦ છે જેની કિંમત લગભગ ૮૦૦ ઉપર થાય છે તે ભેટ તરીકે મળી શકે છે અને દરેક શાસ્ત્રમાં તેમનું નામ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
૨૫૧
સાદડા : દ ક જ હe : ૧ શેઠ દેવરાજજી છતલુજી મારા ' , ૯ ૪ - ૦ ૨૫
સાવંડ 1 + - ૨ - ' ચદનમલજી સુથાન ધર્મપત્નિ અ સૌ ગુલાઈ સુથા તરફથી
હા અમરચંદજી મુથા ૨૫૧
સુરત ૧ શ્રી સ્થા જેન સા હ શાહ રતિલાલ લલ્લુભાઈ , ૨૫. ૨ શ્રીયુત કલ્યાણચદ માણેકચ દ હડાલાવાળા
૨૫૧ ૩ શ્રી હરીપુરા છકેટી સ્થા જૈન સંઘ હા બાબુલાલ છોટાલાલ શાહ ૨૫૧
સુરેન્દ્રનગર ૧ શેઠ ચાપશીભાઈ સુખલાલ
૨૫૧ ૨ ભાવસાર ચુનીલાલ પ્રેમચંદ ૩ સ્વ કેશવલાલ મુળજીભાઈના ધર્મપત્નિ અમરતબાઈના સ્મરણાર્થે
- હા ભાઈલાલ કેશવલાલ શાહ ૪ શાહ ન્યાલચંદ હરખચદ
૨૫૧, ૫ શાહ વાડીલાલ હરખચ દ
સુવઈ ૧ સાવળ શામજી હીરજી તરફથી સદાન દી જૈન મુનિશ્રી છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી સુવઈ સ્થા જૈન સંઘ જ્ઞાનભંડારને ભેટ ૨૫૧
સજેલી ૧ શાહ લુણાજી ગુલાબચ દભાઈ
૨૫૧ ૨ શ્રી સ્થા જેન સા હ શાહ પ્રેમચંદ દલીચદ
૨૫. હારીજ ૧ શાહ અમુલખ મુળજીભાઈ કા પ્રકાશચંદ્ર અમુલખભાઈ
૩૦૧ ૨ સ્વ બેન ચદ્રકાતાના સ્મરણાર્થે હા શાહ અમુલખ મુળજીભાઈ ૩૦૧
હાટીના માળીયા ૧ શેઠ ગોપાલજી મીઠાભાઈ
૨૫. ૨ શ્રીમતી આન દગૌરી ભગવાનદાસના સ્મરણાર્થે - હા તેમના નાનાબેન અ સૌ મ જુલાબેન ભગવાનદાસ ગાધી ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અખિલ ભારત તાબાર સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, રાજકોટ.
પચવર્ષિય ચેજના અને તેને હેતુ ભવિષ્યના તમારા વાગ્નદારને ખાતર
ફક્ત પાંચ વર્ષ માટે સહાયક બને સ્થાનકવાસી સમાજ માટે ધર્મના બે અવલ બને છે પહેલ શ્રમણવર્ગ અને બીજુ આગમ બત્રીશી ત્યા જયા શ્રમgવર્ગની ગેરહાજરી હોય ત્યા ત્યા ધર્મ ટકાવવાનું અત્યારે પણ એક જ સાધન છે અને તે જેન સિદ્ધાતો
પરદેશમા વસ્તા તેમજ ગામડામાં રહેતા ભાઈઓને તેમજ બહેનેને વીરવાણીને લાભ કયારે મળી શકે કે જ્યારે તેઓ જે ભાષા જાણતા હોય તે ભાષામાં સૂવે લખાયેલ હોય
ભગવાન મહાવીરે ફરમાવેલ વાણીની ગુથણી ગણધરોએ કરી તે પ્રાકૃત ભાષામાં રચેલા શાસ્ત્રો અત્યારની પ્રજા વાચી ન શકે એટલે લાભ તે કયાથી લઈ શકે?
આ બધી મુશ્કેલીઓના નિવારણ માટે પૂ આચાર્યશ્રી ધારીલાલજી મહારાજ મૂળ શાસ્ત્રોનું પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, હિન્દી અને ગુજરાતી ભાષાતર કરી એકજ પિઈજ ઉપર એકજ પુસ્તકમાં સાથે ચારે ભાષામાં વીર પ્રભુના વચનેને ખજાને હરકેઈ વ્યકિત સહેલાઈથી વાચીને તેને અમૂલ્ય લાભ ઉઠાવી શકે તેવી રીતે તૈયાર કરી રહ્યા છે.
આ સમિતિ દ્વારા પૂજ્યશ્રીને બનાવેલા લગભગ અઢાર શાસ્ત્રો પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂક્યા છે. હાલમાં ભગવતી સૂત્ર છપાય છે જેના લગભગ ૧૨ ભાગ થશે અને એક જ શાસ્ત્રને ખર્ચ લગભગ સવા લાખ રૂ થશે બત્રીસ સૂત્રો અને તેના ભાગે મળીને લગભગ ૭૦ સી તેર બુકે પ્રસિદ્ધ થવાની ધારણા છે
૨૫૧) ભરનાર લાઇફ મેમ્બરને આ આખો સેટ જેની કિંમત લગભગ રૂ. ૭૦૦ થી રૂ ૮૦૦ થાય છે તે ભેટ તરીકે આપવામાં આવે છે પરંતુ આવી રીતે રોજબરોજ તેટો પડતે હે તે કયા સુધી ચલાવી શકાય ? અત્યાર સુધી
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
VE WE WE WEWE WEWE MWENYE VIEW
તા ૧-૬-૬૦ સુધીમાં પ્રસિદ્ધ થયેલાં સ્ત્ર
શાસ્ત્રોને ન
શાસ્ત્રનું નામ
કિંમત
૮-૮-૦
ઉપાસકદશાગ (બીજી આવૃત્તિ) ખલાસ દશવૈકાલિક ૧ લો ભાગ દશવૈકાલિક છે જે ભાગ (છપાય છે આચારગ ૧ લો ભાગ
૨ જે
–૮–૦ ૧૨-૦-૦
અાચા રાગ
૧૦-૦-૦
છે આ
૫ થી ૯
વિપાક
મ્બાચાચા
૧૦–૦-૦ આવક
૭-૮-૦ નિયાવલિકા
૧૧-૦-૦ નદી સૂત્ર
૧૨-૦-૦ કલ્પ સૂત્ર ૧ લે ભાગ
૨૫-૦-૦ કલ્પ સૂત્ર ૨ જે ભાગ
૨૦-૦-૦ અન્તકૃત
૮-૮-૦
૧૫-૦-૦ અનુરોપપાતિક દિશાશ્રુત
૧૧-૦–૦ ઔપપાતિક
૧૨-૦-૦ ઉતરાધ્યાપન સૂત્ર ૧ લે ભાગ ૧૫-૦૦
૨ જે ભાગ ૧૫-૦-૦ » ૩ જે ભાગ (છપાય છે)
# ૪ થે , (2) ભગવતી સૂત્ર ૧ લે ભાગ (છપાય છે)
૧૮
શકિfોહિિિોિોિરિજા
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
»
ઇ.
નરસિંહદાસ વખતચંદ સંઘવી
ધ્રાગધ્રા ૫૧ , 3 કસ્તુરચ દબાલાભાઈ શાહ હા રજનીકાંત કડુચેદ શાહ અમદાવાદ ૫૧ , શેઠ કસ્તુરચદ હરજીવનદાસ હ ડ માણેકલાલ કસ્તુચ્ચદ સાણંદ ૫૧ ખીમચ દ મણીલાલ
ખારાઘોડા ૩૧ કેશવલાલ ઓતમચંદ શાહ
ખારાઘોડા ૩૧ ભાઈલાલ ઉજમશી શાહ
અમદાવાદ ૩૧ , , રતીલાલ પિપટલાલ મહેતાના પૂ માતુશ્રી બેન ચ ચળબેનના તરફથી ભેટ
વણી ૩૧ અમૃતલાલ ઓઘડભાઈ
ખારાડા ૩૧ મહેતા રણજીતલાલ મોતીલાલ ઉદેપુરવાળા) અમદાવાદ ૨૫ છે . કેશવલાલભાઈ
વીરમગામ ૨૫ પ્રવિણાબેન લક્ષમણભાઈ
અમદાવાદ ૨૫ પારેખ ભીખાલાલ નેમચદ
સાણદ ૨૫
સમિતિ સર્વ દાતાઓને આભાર માને છે
રાજકેટ તા ૧-૬-૧૯૬૦
સાકરચદ ભાઈચંદ શેઠ
મત્રી
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री गुरामलजी सिरमनजी नरतला फी तरफ से सादर भट ।
उत्तराध्ययन सूत्रम् । (तृतीयो भाग )
॥ अथ पञ्चदशमध्ययनम् ॥
व्याग्यात चतुर्दशमध्ययनम् । समति सभिभु नामक पञ्चदशमध्ययन मारभ्यते । अम्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्ध - पूर्वस्मिन्न ययने निर्निदानतागुणः मोक्तः, स च भिक्षोरेन, भिक्षुत्य च गुणाधीनम् इति भिक्षोर्गुणा अस्मिन्न ययने मोच्यन्ते, इत्यनेन सत्येनायातस्यास्य पञ्चदशाध्ययनस्येदमादिमसूत्रम् - मूलम् - मोण चरिस्सामि समिंच्च धम्म, सहिए उज्जुकडे णियाणैछिन् । सर्थव जहेज्ज अकामकामे, अन्नायैएसी परिव्वैए से भिक्खूं ॥१॥ छाया - मौन चरिष्यामि समेत्य धर्म, सहित मुजुकृतो निदानच्छिन्न । सस्तन जयादकामकामः, अज्ञातैषी परिनजेत्स भिक्षु, ॥ १ ॥ टीका- 'मोण' इत्यादि ।
पन्द्रहवा अययन प्रारंभ
चौदहवा अध्ययन समाप्त हुवा | अब पन्द्रहवा अध्ययन प्रारंभ होता है । इम अभ्ययन का नाम समिक्षु अध्ययन है चौदहवें अध्ययन के साथ इसका सब इस प्रकार से है-चौदहवें अध्यय मे निर्निदातागुणरूप से प्रकट की गई है, और वह भिक्षु के ही होती हैं । कारण कि भिक्षुपन गुण के आधीन होता है । इस लिये इस अध्ययन मे भिक्षुओं के गुणों का कथन किया जायगा । इसी सनव को लेकर इसका प्रारंभ किया गया है । इसका यह सर्व प्रथम सूत्र है- 'मोण' इत्यादि । પાદરમા અધ્યયનના પ્રાર ભ
ચૌદમુ અધ્યયન ઞ પૂર્ણ થયુ, હવે પદરમા અધ્યયનના માર ભ થાય છે આ અધ્યયનનુ નામ સભિક્ષુ અધ્યયન છે. ચૌદમા અધ્યયનની સાથે આ અધ્યયનના સ બ ધ આ પ્રમાણે છે –ચૌમા અધ્યયનમા નિનિદાનતા ગુણુરૂપથી પ્રગટ કરવામા આવેલ છે. અને તે ભિક્ષુને જ હેાય છે કારણકે, ભિક્ષુપણુ ગુણુને માધીન હોય છે આ માટે આ અધ્યયનમા ભિક્ષુએના ગુણાનુ કથન કરવામા આવશે. આ સ ખ ધને લઈને એના પ્રારભ કરવામા આવેલ છે આ અધ્યયનનુ સહુથી પહેલુ સૂત્ર છે "मोण" इत्यादि ।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका य... गा. २ मिथुगुणप्रतिपादनम् विद्यारितया विहरेत् । य एवविध स भिसुरुच्यते । अनेन सिंहतया निष्कम्य मिहतया विहरण भिसुतानिमित्तमुक्त साधूनाम् । चतुर्भद्गी यथा
(१) सिंहत्ताए निरखमति सिंदत्ताए विहरति ।। (२) सिंहत्ताए निरवमति सियालत्ताए विहरति । (३) मियालताए निस्वमति सिंहत्ताए विहरति ।
(४) सियाल्त्ताए निरखमति सियालत्ताए विहरति । एपु सिंहतया निष्क्रम्य सिंहतया विहरण सर्वोत्तमम् ॥१॥
सिंहतया विहरणमेव विगेपतः माह-- मूलम्-राओवरयचरेज लोढे, विरए वेदवियाऽऽयरलिए।
पन्न अभिभृय सर्वदंसी, जे कम्हिवि ने मुच्छिए से भिम् ॥२॥ छाया-रागोपरत चरेत् लाहः, विरतो वेदविदात्मरषित ।
माजः अमिभूय सर्वदर्शी, यः कम्मिन्नपि न मूटित' स मिनुः ॥२॥ टीका-राओवरय' इत्यादि ।
लाह =मदनुष्ठाने तत्परः, 'लाह' इति देशीयशन्द', विरत: आम्रवानिकरता हुआ (परिन्या-परिव्रजेत्) अनियत विहारी होता है-(म भिस्व-स भिक्षु) वही भिक्षु है।
भावार्यटन प्रर्वोक्त गुणविशिष्ट आत्मा ही भिक्षु है। इससे यहा साधुओं की भिक्षुता की निमित्तभून चौभगी प्रकट की जाती है। जैसे-१ मिहताग निक्वमति मिहत्ताए विहरति । • सिंहत्ता निक्मति सियालत्ता विहरति । ३ मियालत्ताए निस्वमति सिंहत्ताए विहरति । ४ सियालत्ताग निस्वमति सियालत्ताप विहरति । ८॥ इन चार भगो में सिंहत्ति से निकलकर सिंहवृत्ति से ही विचरना यह प्रथम भग सर्वोत्तम है ॥१॥ शुभा माडा२ माहिनी गवेषा ४२ता उता परिचए-परिव्रजेत अनियत विहारी मने छ स भिक्खु-स भिक्षु. ते लिनु छ
ભાવાર્થ—-આવા પર્વોક્ત ગુણ વિશિષ્ટ આત્મા જ ભિક્ષુ છે આથી જ અહી સાધુઓની ભિક્ષપણાની નિમિત્તભૂત ચૌભાગી પ્રગટ કરવામાં આવે છે –જેમ (१) सिंहत्ताए निक्खमति सिंहत्ताए विहरति (९) सिंहत्ताए निरखमति सियालत्ताए विहरति (3) सियालत्ताए निक्खमति सिंहत्ताए विहरती. (४) सियालत्ताए निक्खमति सियालत्ताए विहरति मा यार लामामा सिवृत्तिथी निजीन भि6વૃતિથી જ વિચરવુ એ પ્રથમ ભ ગ સર્વોત્તમ છે. ૧.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
२
उत्तराध्ययनसूत्रे मौन-मुनिभाव चरिष्यामि आसेविष्ये इति भावनया धर्म-दशाविध श्रुतचारित्रलक्षण च समेत्य अङ्गीकृत्य सहितम् एकामित्वस्यागमे निपिद्धत्वाद् द्विती यादि मुनिसहितः, तथा-मरजुकृता-मायारहितयाऽनुष्ठानपरायणः, निदान च्छिन्न-उिन्ननिदानः निदानशल्यरहितः, सस्तव-पूर्वपरिचितैः पिगदिभिः पश्चापरिचितै. श्वशुरादिभिश्च सह परिचय, जगात परित्यजेत् । तथा कामकाम = कामाभिलापरहिन , यद्वा-अामो-मोक्षः सफलविपयाभिलापनिरत्तिस्थानत्वात् , त कामयते य. स तथा, मोक्षामिलापीत्यर्थः, तथा-अज्ञातपी-यत्र कुलादौ साधोस्तपोऽनुष्ठानादिक न जानातितत्राहारादिगवेपक. सन् परिप्रजेद-अनियत
अन्वयार्थ-जो (मोण-मौनम्) मुनिभाव का में (चरिस्सामिचरिष्यामि) सेवन करूँगा इस भावना से (धम्म-धर्मम्) उत्तम क्षमा आदि रूप अथवा श्रुतचारित्ररूप धर्मको (समिच-समेत्य) अगीकार करके (सहिए-सहितः) द्वितीयादि मुनियो के साथ रहता है, एकाकी नहीं, क्यो कि अकेले रहनेका आगममें निषेध है। तथा (उज्जुकडेऋजुकृत) मायारहित होकर ही जो सयमरूपी अनुष्ठान परायण बना रहता है (णियाणछिन्ने-निदानछिन्न.) एवं निदानशल्य से वर्जित हुआ (मथव जहेज-सस्तव जह्यात्) पूर्वपरिचित पिता आदिके साथ तथा पश्चात् परिचित-श्वशुर आदिकों के साथ परिचय का त्याग कर देता है, एव (अकामकामे-अकामकामः) कामाभिलापरहित होकर अथवा मोक्षाभिलाषी बनकर ही (अन्नायएसी-अज्ञातैपी) साधुओं के तप अनुष्ठानादिक से अज्ञात-अपरिचित कुलो मे आहार आदि की गवेषणा ____मन्वयार्थ-2 मोण-मौनम् मुनि भानु चरिस्सामि-चरिष्यामि सेपन ४N मानाथी धम्म-धर्मम उत्तम क्षमा ३५ सय श्रुत शारित्र ३५ धमन समिच्च-समेत्य २५
मिशन सहिए सहित भी भनिमानी साथे २ छे ये नही ४.२९, मेसा रवाना मागममा निषेध छे तथा उज्जकडे-- ऋजुकृत भाया हित मनीनो अनुहानमा ५२सया मनी २ छ णियाणछिन्ने-निदानाच्छन्न. मन मिहान यथी त थईने सथव जहेज-सस्तव Tara પૂર્વ પરિચિત પિતા આદિની સાથે તથા પાછળથી જેની સાથે સ બ ધ બધાયે છે એવા શ્વશુર આદિની સાથેના પરિચયને ત્યાગ કરી દે છે અને अकामकामे-अकामझाम म मलिनापाथी २डित भनीन अथवा म.क्षालिलाषी मनीन अन्नायएसी-अज्ञातेपी साधुना त५ मनुन माहिथी पश्ििथत
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १७ गाभिनुगुणप्रतिपादनम्
1
समस्त प्राणिजातम् - आत्मात पश्यतीत्येवशीलः एतादृगो मुनिः अभिभूय = परिपटोपसर्गान् पराजित्य, रागोपरत - कामभोगाभिलापरहित यथाम्यात्तथा, चरेत् = विहरेत्, तथा-य' कम्मिन्नपि सचित्ताचित्तमिश्रवस्तुनि मूर्च्छितः =थासक्तो न भवेत् । तादृशोयो मूलगुणान्वित म भिक्षुकन्यते ॥२॥
प्रकार है- प्राप्त सम्यग्दर्शन आदि की रक्षा करने में तत्पर बना हुआ । जीन अजीव आदि तत्त्व जिससे जाने जाते है उसका नाम वेद जैनान्त्र है । उस वेद को जाननेवाला वेदवित् कहलाता है । जब 'वेदविदारक्षित. ' ऐसा पर रखा जाय तर वेडको जाननेवाली जो विदा - मुद्वि-ज्ञानउससे कुगति में गिरति हुई आत्मा की जिसने रक्षा की है। ऐसा दूसरा अर्थ यह होता है। जो मुनि आगमानुकूल आचरणशील होता है उससे ही आत्मारक्षित होती है-हमसे यह बात सूचित होती है । भावार्थ - जो मुनि मदनुष्ठान में तत्पर रहता है । जात्रव से निवृत्त होता है अर्थात् ऐसे कृत्य नहीं करता कि जिससे उसको नवीन कर्मों का वध होवे, आगमका जाना होता है दुर्गति में पतन के हेतुभूत अपयान आदि अनर्थों से बचता रहता है। हेयोपादेय के ज्ञान से जिसका अन्त. करण वासित रहता है। ये सन जीव मेरे ही समान है । यह जानकर किसी को भी नहीं सताता है । परीपह एव उपसर्गो से जो कभी चलायमान नही होता है और न किसी भी पदार्थ में जिसकी मृर्च्छा होती है वही भिक्षु है ॥२॥
પ્રાપ્ત સમ્યગ્દન આદિની રક્ષા કરવામા તત્પર બનેલા એવા જીવ અજીવ આદિ તત્ત્વ જેનાથી જાણી શકાય છે તે વેદ છે એ વેદના જાણવાવાળા વેદિવત્ કહેવાય छे न्यारे "वेदविदा रक्षित," मे यह रामवाभा भावे त्यारे वेहने लावावाजी જે વિદ્યા-બુદ્ધિ-જ્ઞાન જેણે કુગતિમા પડતી આત્માની રક્ષા કરેલ છે એવા બીજો અથ થાય છે જે મુનિ આગમ અનુકૂળ સમાચરણુશીલ હોય છે એનાથી જ આત્માનું રક્ષણ થાય છે આથી એ વાત સૂચિત અને છે
ભાવા જે મુનિ સહનુષ્ઠાનમા તત્પર રહે છે, આસવથી નિવૃત્ત બને છે, અર્થાત એવુ દ્રશ્ય નથી કરતા કે, જેનાથી તેને નવીન કર્મીને ખ ધ થાય શૃંગમના જાણુનાર હોય છે દુગતિથી—પતનના હેતભૂત અપધ્યાન આદિ અનર્થોથી ખચતા રહે છે હેય ઉપાદેયના જ્ઞાનથી જેનુ અ ત કરણ વાસિત રહે કે આ સઘળા જીવા મ્હારા સમાન જ છે એવુ જાણીને કોઈને પણ કદી સતાવતા નથી પરીષહ અને ઉપસર્યાંથી જે કદી ચલાયમાન થતા નથી અને કેઈપણુ પટ્ટા મા તેમનુ મન લલચાતુ નવી એજ ભિક્ષુ છે ૫૨૫
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे वृत्त,, वेदवित्-विद्यते जीवानीवादितत्त्वमनेनेति वेद आगमस्त वेत्तोति वेदरित् आगमज्ञः, तथा-आत्मरक्षित. रक्षितो दुर्गतिहेतोरपध्यानादेरात्मा येन स तया, यद्वा-'आयरक्षित.' इतिच्छाया-रक्षित'-मायः रत्नत्रयमाप्तिलसगो लामो येन स नथा, प्राप्त सम्यग्दर्शनादि रत्ननयरक्षणशील इत्यर्थः, माकृतत्वाद् 'रक्षित' शब्दस्य परनिपात. । यद्वा वेदस्य आगमस्य-विदा-गुद्धिर्ज्ञानमिति यावत् , तया रक्षितः--कुगतिपतनात् आत्मा येन स' तया, 'प्रज्ञा श्रद्धाधराज्ञप्ति पण्डा सवेदन विदा' इति शब्दार्णवः । अनेन आगमानुकूल्समाचरणशीलस्यैव मुनेरात्मा रक्षितो भवतीति सूचितम् । तथा-प्राज्ञः हेयोपादेयबुद्धिमान , सर्वदर्शी-सर्व
इसी बात को सूत्रकार विशेपरूप से स्पष्ट करते है-'राओवरय' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(लाढे-लाढ.) सदनुष्ठान-समयमेतत्पर (विरण-विरत) आस्रव से निवृत्त (वेदविया-वेदवित्) आगमका ज्ञाता तथा (आयरक्खिरा-आत्मरक्षितः) आत्माका रक्षक (पन्ने-प्राज्ञः) हेय और उपादेयकी वुद्धि से सपन्न एव (सञ्चदसी-सर्वदशी) समस्तभूतों को अपने समान समझनेवाला मुनि (अभिभूय-अभिभूय) परीषद एव उपसगों को पराजित करके-जीत करके-(राओवरय-रागोपरतम्) कामभोगाभिलापरहित होकर (चरेज-विहरेत् ) विचरता है और उस विहार मे (जे-यः) जो (कम्हिवि न मुच्छिए-कस्मिन् अपि मूच्छित न भवति) किसी भी मचित्त अचित्त एव भित्र वस्तुओ मे मृच्छित आसक्त नहीं होता है (स भिक्खू-स भिक्षुः) वह भिक्षु है। " वेदविदायररिखए" इस पदकी " वेदवित् आयरक्षितः" ऐसी भी छाया होती है-इसका अर्थ इस
मा वातन सूत्रधार विशेष३५थी प्रगट ४२ छ "राओवरयत्याही
स-या-लाढे-लाढ. सनुनमा त५२, विरए-विरत. मारपथी निवृत्त वेदविया-वेदवित् मागभना शाता तथा आयरविखए-आत्मरक्षित मात्भाना २६४ पन्ने-प्रज्ञ उय भने उपायनी भुद्धिथी सपन्न भने सबदसी-सर्वदर्शी छवाने चाताना समान सभावापाणी मुनि अभिभूय-अभिभूय परीष भर पसगाने ५रात शन राओवरय-रागोपरतम् भिमानी मनिलाषाथी २हित मनाने चरेज-विहरेत पियरे छ, पणी ते विहारमा जे-यो कम्हिवि न मुच्छिएकस्मिन्अपि न मृच्छित 5 पY सयित्त मयित्त भने मिश्र-पस्तुयोमा मासत अनता नथी स भिक्खू-स भिक्षु ४ लिटु छ "वेदविदाय रक्खिए" पहनी "वेदवित् आयरक्षित" मेवी पशु छाया मन छ मान मथ' प्रभात -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा २ मिथुगुणप्रतिपादनम् 'अय मा परुपवचनरधिक्षिपति, तथाप्यह क्षमामाश्रित्य सर्व सहे, न च कुप्यामि, कीशोऽस्म्ह क्षमाशील' इत्येव हर्परहित. सन् यः कृत्स्न-समस्त परीपहोपसर्गम् अध्यासीत-सहेत स भिक्षुरुच्यते ॥३॥ नित्य चरेत् ) अप्रतिवन्ध विहार करे। विहार में (कसिण अहियास-- कृत्स्नम् अध्यासीत) वह आये हुए समस्त परीपह और उपमर्गों को महता है। इस परिस्थितिवाला (जो होड-य. भवति) जो मुनि होता है (स भिक्खू-स भिक्षुः) वही भिक्षु कहलाता है।
भावार्थ-इस अ ययन मे सत्रकार भिक्षु के लक्षणों को चतला रहे है इसीके सबध से वे कहते है कि जो मुनिराज विहार करते समय आक्रोश एव वध परीपह से नहीं चलित होते है प्रत्युत 'ये आक्रोश एव वध मेरे पूर्वकृत कर्मोने ही मेरे पास उपस्थित किये हैं अत. मुझे इनको मभ्यस्थ भाव से सहन करना चाहिये' यदि जरा भी चित्त मे इनके द्वारा क्षोभ का भाव जग जायगा तो मैं असयम स्थानो मे पतित हो जाऊगा ऐसा समझकर इनको सहन करते है और जिनका यह विचार सदा बना रहता है कि तप और सयम की कसौटी प्रतिकृल सयोगो में ही होती है अत. तप सयमकी आराधना करने मे मुझे यदि परीपह और उपसर्गों का साम्हना करना पडता है तो इससे तप सयमकी दृढता ही होती है जिस मे मुझे बडा भारी लाभ है। मप्रतिम ५ विडा२ ४२ विडा२मा कसिण अहियासए-कृत्स्न अयासीत माता सधा परीष भने 64सनि त स छ आवी परिस्थितिवाणा जो होइ-यः भवति २ भुति हाय छ स भिक्ख से भुनि भिक्षु ४उपाय छ
ભાવાર્થ-આ અધ્યયનમાં સૂત્રકાર ભિક્ષુના લક્ષણે બતાવી રહ્યા છે એમના જ સ બ ધથી તેઓ કહે છે કે, જે મુનિરાજ વિહાર કરતા સમયે આકાશ અને વધ પરિષહથી ચલિત થતા નથી પર તુ “આ આક્રોશ અને વધ મારા પૂર્વકૃત કર્મોએ જ મારી સામે ઉપસ્થિત કરેલ છે આથી મારે એને મધ્યસ્થભાવથી સહન કરવા જોઈએ જો જરા સરખે પણ ચિત્તમા એનાથી ક્ષોભ ભાવ જાગી જાય તે હ અસયમ સ્થાનોમાં પતિત બની જઈશ” એવુ સમજીને તેને સહન કરે છે અને તેમના મનમાં એ વિચાર સદાના માટે બન્યા રહે છે કે, તપ અને સ યમની કસોટી પ્રતિકૂળ સ ોગોમાં જ થાય છે આથી તપ સ યમની આરાધના કરવામાં મારે જે પરીવહ અને ઉપસર્ગોને સામને ડર પડે છે તે એનાથી તપ સ યમની દઢતા થાય છે એનાથી મને ઘણે ભેટે લાભ થાય છે તથા સત્કાર સન્માન મળવા છતા પણ જેમના ચિત્તમા છેડે સરખે પણ હર્ષને ભાવ જાગૃત થતું નથી કેમકે,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
तथा-
मूलम् - अको संवह विईन्तु धीरे, मुणी चरे लांढे निच्चमायगुंते । अविग्गमणे असंपेंहिट्टे, जो कर्सिंग अहियाँसए से भिक्यूँ ॥३॥ छाया -- आक्रोशवध विदित्वा धीरो, मुनिवरेत् लादो नित्यमात्मगुप्तः । अव्यग्रमना असमहृष्टो यः कृत्स्नम यासीत स भिक्षुः ||३|| टीका--'अक्कोसवह' इत्यादि ।
मुनिः आक्रोशधम् - आक्रोशनम् - आक्रोश - असभ्यालाप, वधस्ताडनम्, अनयो. समाहारद्वन्द्वः, एतत् आक्रोशवध, विदित्वा = ' स्त्रकृतकर्मणः फल - मिति मत्वा धीरः क्षोभरहित', तथा - लाइ' = सदनुष्ठाने तत्परः, तथा आत्म गुप्त = गुप्तो रक्षितोऽसयमस्थानेभ्य आत्मा येन तथा-भूत सन् नित्य= सर्वेदा चरेत् = प्रतिवद्धो भूत्वा विहरेत् । तथा-अव्यग्रमना = अव्यग्र तप सयमाराधने अनाकुल मनो यस्य स तथा अपि च- असमहृष्ट = सत्कारपुरस्कारे समाप्तेऽपि हर्परहित, यद्वा-कश्चित् कमपि दुर्वचनादिभिर्भर्त्सयतीति दृष्ट्वा हर्षरहित, अथवा
तथा - 'अकोसवह' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - मुनि ( अक्को सवह- आक्रोशवधम् ) असभ्यवचनरूप वधको अपने द्वारा पूर्वकृत कर्म का फल (विहतु विदित्वा ) जानकर के (धीरे लाढे - धीर' लाढ.) उस समय क्षोभरहित एव सदनुष्ठान मे तत्पर ही बना रहे और ( आयगुत्ते - आत्मगुप्त ) असयम स्थानो से अपनी आत्माकी रक्षा करता रहे। एव ( अविग्गमणे - अन्यग्रमनाः ) सयम तथा तपकी आराधना करने में उपस्थित परीषद् एव उपसर्गो से अनाकुल मन होकर तथा (अमपहि--असप्रहृष्ट . ) सत्कार पुरस्कार से सत्कृत एव पुरस्कृत होने पर भी हर्षभाव से रहित होकर (निच्च चरे
तथा-- 'अक्कीसवह" त्यिाहि ।
अन्वयार्थ - भूनि अक्कोसवह- आक्रोशवधम् असभ्य वचन३५ आझेश अने ताडन३५ वधने पोताना द्वारा पूर्व मनु ण वित्त-विदित्वा लगीने धीरे लाटे-घोर लाढ यो सभये क्षेोल रहित तेभन सहनुष्ठानमा तत्पर मनी रहे अने आयगुत्ते - आत्मगुप्त असयम स्थानाथी पोताना आत्मानु रक्षण उरता रहे भने अविग्गमणे - अव्यग्रमना सयम तथा तथनी आराधना रवाना भावता परीषड रमने उपसर्गोथी मनाउन भन थाने तथा असपट्टेि असमष्ट सत्र पुरस्कारथी भट्टत भने पुरस्कृत थवाथी भए उपभावथी रहित थाने निच्चचरे - नित्य चरेत्
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १. गा. . भिक्षुगुणप्रतिपादनम् दशमशक, उपलक्षणत्वात्-मत्कुणमुलमुलादिक च प्राप्य एतैर्दष्टे सति अव्यग्रमनाः स्थिरचित्तो भनेद, तथा दशमशकादिरहित स्थानलाभेऽपि असमष्टो भवेद , हृष्टचित्तो न भवेत् । एतादृशः सममुखदुःख. सन् यः कृत्स्न-सफल प्राप्त सुखदुःखम् अभ्यासीत अधिसहेत, स भिभुरुच्यते। अनेन मुनिभिः पान्तशयनासनशीतोष्णदशमशकादिपरीपहः सोढव्य इत्युक्तम् ॥४॥ विविध देशमशक च भक्तवा) तथा शीत उष्णकी वेदना को एव विविध प्रकार के दशमशक मत्कुण सुल सुल आदि जीवों द्वारा उत्पन्न हुई वेदना को सहन करके (अव्वग्गमणे-अव्यग्रमना.) सदा स्थिर चित्त पना रहता है और (असपढेि-असप्रहृष्टाः) दशमशकादि रहित स्थान के लाभ में हर्पित चित्त नहीं होता है। इस प्रकार दुःख और सुख में समचित्त रहते हुए (कसिण अहियासए स भिक्खू-कृत्स्नम् अध्यासीत स भिक्षुः) जो प्राप्त हुए सय सुखदुःख को शातिभाव से मन करता है वहीं भिक्षु है।
भावार्थ-प्रान्तशयन आसन आदि को उपयोग में लाते समय 'ये ठीक नहीं हैं नवीन होना चाहिये तथा “यह आहार आदि भोजन सामग्री सरस नहीं है नीरस है-सरस होती तो अच्छा होता-यह शीत उष्ण वेदना नहीं सही जाती पर क्या करे? सहनी पडती है, कोई इसके लिये गति ही नहीं है" इत्यादि विचारों से रहित जिसकी दृष्टि है ऐसा साधुजन ही भिक्षु हैं। पदार्थों में विपम दृष्टिवाला मुनिजन भिक्षु नहीं है ॥४॥ વેદનાને અને વિવિધ પ્રકારના ડાસ, મચ્છર, માકડ, સુલસુલ આદિ જી દ્વારા उत्पन्न थती वहनाने सहन ४शन अन्धग्गमणे-अव्यग्रमनाः २ वित्त मनी २३ छ तथा असपहिडे-असमहष्ट. अस, भ२७२ माहिया रहित स्थानमा सालथी प्रसन्न ચિત્ત થતા નથી આ પ્રમાણે દુખ અને સુખમા સમચિત્ત રહીને સિળ દિ यासए स भिक्खू-कृत्स्नम् अध्यासीत सः भिक्षु प्राप्त यता सुभ कमने हुमने શાતિથી સહન કરે છે તેજ ભિક્ષુ છે
ભાવાર્થ-પ્રાન્ત શયન આસન આદિને ઉપયોગમાં લેતી વખતે “આ ઠીક નથી, નવુ હોવુ જોઈએ” તથા “આ આહાર આદિ ભોજન સામગ્રી નિરસ છે, સરસ હોત તે સારૂ થાત, આ ઠડીની અને ઉષ્ણુતાની વેદના સહન થતી નથી પર તુ શુ કરીએ, સહેવી પડે છે આને માટે બીજે કંઈ ઉપાય નથી” ઈત્યાદિ વિચારથી રહિત જેમની દષ્ટિ છે એવા સાધુજન જ ભિક્ષુ છે પદાર્થોમાં વિષમ દૃષ્ટિવાળા મુનિજન ભિક્ષુ નથી જા
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययसूत्रे किं च-- मूल्म्-पतं सयणासण भइत्ता, सीउण्हं विविहं च दसमसंग ।
अव्वर्गमणे असर्पहिडे,जे" कसिणं अहियाँसए से भिकावू ॥४॥ छाया--प्रान्त शयनासन भक्तवा, शीतोष्ण विविध च दशमशकम् ।
अव्यग्रमना असाहटो, यः कृत्स्नम यासीत स भिक्षुः || टीका-'पत' इत्यादि।
मुनिः प्रान्तम्-असार शयनासन-शयन च आसन चेति शयनासनम् , तत्र-शयन-सस्तारकादिकम् , आसन-पीठफलकादिक च, उपलक्षणत्वाद-आहारवस्त्रादिक भक्तवा-सेवित्वा, तथा-शीतोष्ण च सेवित्वा, वथा-विविधम्नानाप्रकार तथा सत्कार सम्मान के पाने पर भी जिनके चित्त मे जरासा भी हर्पका भाष जागृत नहीं होता है क्योंकि वेप जिस प्रकार उनको परिहार्य कहा गया है उसी प्रकार स्र्पभाव भी परिहार्य कहा है, क्यों कि हर्पभाव मे रागपरिणति रहती है। तया अनुकूल एव प्रतिकूल सयोग को मुनिजन सहन करते है। यही वात "कृत्स्नमभ्यासीत" इस पद द्वारा सूत्रकारने प्रदर्शित की है। इस प्रकार की परिस्थिति सपनमुनि भिक्षु कहलाता है ॥३॥
'पत संयणासण' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो मुनि (पत सयणासण भइत्ता-मान्तम् शयनासनम् भक्तवा) असार शयन-सस्तार आदि, आसन-पीठफलकादिकको उपयोग में लाकर के, तथा उपलक्षण से असार आहार तथा वस्त्रादिक का सेवन करके (सीउण्ड विविद दसमसग च भइत्ता-शीतोष्ण દ્વેષ જે રીતે એમને પરિહાર્ય કહેવામાં આવેલ છે એ પ્રમાણે હર્ષભાવ પણ પરિહાર્ય કહેવાયેલ છે કેમકે, હર્ષભાવ રાગ પરિણતિ રહે છે તથા અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ સ યોગને भुनिशन सहन ४२ता २ छ । वात "कृत्स्नम यासीत" मा ५४ द्वारा सूत्रधारे પ્રદર્શિત કરેલ છે આ પ્રકારની પરિસ્થીતિથી સંપન્ન મુનિ ભિક્ષુ કહેવાય છે . ૩
"पत सयणासण" त्याला "पत सयणासण" इत्यादि
मन्वयाथ- मुनि पत सयणासण-भइत्ता-पान्तम् शयनासनम् भक्तवा અસાર શયન–સસ્તાર આદિ, આસન-પીઠ ફલકાદિકને ઉપયોગમાં લઈને તથા ઉપ सक्षYथी मभार माहा२ तथा वाहिनु सेवन ४ीन तेभ ४ सीउण्ह विविह दसमसग च भइत्ता-शीतोष्ण विविध दशमशक च भत्तवा 31 मन तानी
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १७ गा ६ भिगुणप्रतिपादनम् शुद्धात्मम्वरूपान्वेपको यो मुनि. स सयतः सम्यग्यतनावान , मुत्रतः पञ्चमहा ततधारी, तपस्वी प्रशस्ततपः परायणो भवति । स एव मुनिभिसुस्न्यते । अनेन मुनिभि सत्कारपुरस्कारपरीपहः सोढव्य इत्युक्तम् || अपनयन से शुद्ध आत्मा के स्वस्प का गवेपफ होता है (सजग-सयतः) मम्यक् यनना सपन्न होता है (सुन्धरा-सुव्रत') पचमहाव्रतधारी होता है। (तवस्सी-तपस्वी) प्रशस्त तपली आराधना में परायण रहता है। (स भिक्खू -स भिक्षु) वही भिक्षु कहलाता है। इस से सूत्रकारने यह प्रदर्शित किया है कि मुनि को मत्कार पुरस्कार परीपद सहन करना चाहिए ।
भावार्थ-अपनी प्रतिष्ठा मे जिसको राग नहीं है और अप्रतिष्टा मे जिमको ढेप नहीं है-प्रशसा में जिसको हर्ष नहीं और निदा मे जिसको अमर्प नहीं, वदना में जिसको मोद नहीं और तिरस्कार मे जिसको क्षोभ नहीं, पट्काय के जीवो की रक्षा करने रूप परमकरणा जिसके अन्तःकरण में सदा बसी रहती है-द्वितीयादि मुनियों सहित जो विचरता है और अकेला नहीं विचरता, शुद्ध आत्मा के स्वरूप की गवेपणा में जो मग्न यता रहता है, पच महाव्रतों की आराधना में जो कभी भी दोप नहीं आने देता, अनशन आदि तपों के आचरित करने मे जिसको अधिक उल्लास होता है वही भिक्षु है ॥२॥ सपनयनयी शुद्ध माना २५३पना गवेध उसय छे सजए-सयत' सभ्य यातना सपन्न हाय छ, सुन्वए-सुव्रतः पाय महाप्रतधारी डाय छ, तवस्सी-तपस्वी प्रशस्ततपनी माराधनामा पराय॥ २७ स भिक्खु-स भिक्षुः ते लिनु કહેવાય છે આથી સૂત્રકારે એ પ્રદર્શિત કરેલ છે કે, મુનિએ સત્કાર પુરસ્કારથરી વહ સહન કરવા જોઈએ
ભાવાર્થ–પોતાની પ્રતિષ્ઠામાં જેને રાગ નથી તેમ અપ્રતિષ્ઠામાં જેને શ્રેષ નથી, પ્રશ સાથી જેને હર્ષ નથી અને નિદાથી જેને અમર્ષ–દુખ નથી, વદનામા જેને મેહ નથી અને તિરસ્કારમાં જેને ભ નથી પકાયના જીની રક્ષા કરનારા પરમ કરૂણ જેના અ ત કરમા સદાએ વસેલી રહે છે અન્ય મુનિઓની સાથે જે વિચરે છે અને એકલા નથી વિચરતા શુદ્ધ આત્માના સ્વરૂપની ગવેષણામાં જે મગ્ન બનીને જ રહે છે પાચ મહાવ્રતની આરાધનામાં જે કદી પણ દેવ આવવા દેતા નથી, અનશન આદિ તપનું આચરણ કરવામાં જેમને અધિક ઉતહાસ થાય છે તેજ ભિક્ષુ છે કે પા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
उत्तराध्ययनस्त्रे तथा चमूलम् नो सकियमिच्छई ने पूर्य, णो विर्य वंदणगं कुओ पंसंस ।
से संजए सुए तस्सी, सहिएं आयगवेसए से भिर्ख ॥५॥ छाया-न सत्कृतमिति न पूजा, नापि च चन्दनक कुत' प्रशसाम् ? ।
स सयतः सुनतस्तपस्यो, सहित आत्मगवेपक. स भितुः ॥५॥ टीका-'नो सकिय' इत्यादि ।
यो मुनिः सत्कृत सत्कारम्-अभ्युत्थानादिरूप न इच्छति-नाभिलपति, पूजा-वस्त्रपात्रादिप्राप्तिरूपा नापि च वन्दनरम्यन्दन वाञ्छति । यो मुनिरेता दृशोऽस्ति, स प्रशसा स्वगुणोत्कीर्तनरूपा कुतः कस्मात्कारणादिन्छेत्-न कदा चिदपीच्छेदिति भावः। पूर्वोक्तरूपःसहित -द्वितीयादिमुनिसहित , यद्वा-सहितः हितेन सह, सहित -पटकायरक्षापरायण , आत्मगवेपका कर्मरजोऽपनयनाद
'नो सक्रिय' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो मुनि (सकिय-सत्कृतम्) सत्कारको अभ्युत्थानादिकरूप विशेप प्रतिपत्ति को (न इच्छई-न इच्छति) नहीं चाहता है (न पूय-न पूजाम् ) न पूजा को-वस्त्रपात्र आदि की प्राप्तिरूप प्रतिष्ठा को चाहता है (णो वि वदणग-नापि वदनकम् ) और न “लोग मुझे वदना करे" इस प्रकार अपने विशेष सत्कार को ही चाहता है वह (पसस कुओ-प्रशशाम् कुत.) अपने गुणोत्कीर्तनरूप प्रशसा का अभिलापी कैसे हो सकता है। नहीं हो सकता। ऐसा (से-स) वह साधु सदा (सहिए-सहित.) द्वितीयादि मुनियों के ही साथ रहता है अथवा वह (सहिए-स-हित.) हित सहित अर्थात् पट्काय के जीवों की रक्षारूप हित करने मे परायण रहता है (आयगवेसए-आत्मगवेषकः) कर्मरज के
"नो सक्यि" त्या _म-क्याथ-2 मुनि सकियम्-सत्कृतम् सवारने-मस्युत्थाना४ि३५ विशेष प्रतिपत्तिने न इच्छर-न इच्छति याता नथी, न पूयम्-न पूजाम् न भूलने या छ, न खपात्र माहिनी प्राप्ति ३५ प्रतिष्ठान या छ णो वि वदणगनापि वदनकम् तेभ न त all मन १६11 ४२" मा प्रमाणे चाताना विशेष सहारने न्याई छ ते पसस कुभो-प्रसशाम् कुतः पोताना गुएशननी प्रशसाना अमिताषी त ४६ शते मना ?? नथी मनता वा से-स. ते साधु सहा सहिए-सहित भारी भुनियानी साथै १ २ छ, अथवा ते पायन वानी २क्षा ३५ ।इत ४२वाभा परायाय २ छ आयगवेसए-आत्मगवेपक. भरना
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १५ गा. ७ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् च द्वयमपि त्यति एव सावी अपि नर नारी च त्यजति द्वयमपि त्यजति च-पुनः कौतूहलम् अभूक्ते विपये औत्सुक्यम् , उपलक्षणवाद् भुक्ते स्मृति च न उपैति-न पामोति, स भिशुरुच्यते ॥६॥
इत्य सिंहविहारेण परीपहसहनपूर्वक भिभुत्व समय सम्मति पिण्ड विशुद्धि द्वारेण भिक्षुत्व समर्थयतिमूलम्-छिन्न संर भोम अतलिख, सुमिणं लक्खण दंडवत्थुविजं ।
अगवियार सरस्सैविजय,जे"विजाहि ण जीई से भिक्खू ॥७॥ छाया-छिन्न म्बर भौममान्तरिक्ष, स्वप्न लक्षण दण्डवास्तुविद्यम् ।
अङ्गविकार स्वरम्य विजयः, यो विद्याभिने जीवति स भिक्षु. ॥७॥ टीका-'किन्न' इत्यादि।
वनादीना छेदनम् , तद्विपयक शुभाशुभनिस्पक मूत्रमपि छिन्नम् । छेदन अथवा माध्वी, स्त्री और पुरुप दोनों का परिचय छोड़ देती है इसी तरह साधु भी स्त्री और पुस्प दोनों का परिचय छोड देता है। तथा अभुक्त विषय में (कोउहल-कौतृहलम्) औत्सुक्यभाव का एव उपलक्षण से मुक्त में स्मृतिरूप भाव का भी (न उवेइ-न उपैति) परित्याग कर देता है । (स भिक्खू-स भिक्षुः) यह भिक्षु है ॥३॥
इस प्रकार सिंहवृत्तिपूर्वक विहार मे परीपह जय करने से मुनि मे भिक्षुता का समर्थन करके अय सूत्रकार पिण्ड विशुद्धि द्वारा भिक्षुताका समर्थन करते हैं।
'छिन्न' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(छिन्न-छिन्नम् ) वस्त्रादिकों के छेदन से शुभाशुभ के निरूपक सूत्र का नाम छिन्नमत्र है। इसका ज्ञाता व्यक्ति वस्त्रादिकों को છેડી દે છે, અથવા સાધ્વી સ્ત્રી અને પુરુષ બન્નેને પરિચય છેડી દે છે એ રીતે સાધુ પણ સ્ત્રી તથા પુરુષ બન્નેને પરિચય છેડી દે છે, તથા અભુત વિષયમાં कोउहल-कौतूहलम् उत्सुताना सावनोसने क्षथा मुखामा स्मृति३५ लावनी पर नउवेइ-नउपैति परित्या शहेछ तेस भिक्खु-स भिक्षुः भुनि साया लिक्षुछ ॥६॥
આ પ્રમાણે સિહવૃત્તિપૂર્વક વિહારમાં પરીષહ જય કરવાથી મુનિ ભિક્ષુતાનુ સમર્થન કરીને હવે સૂત્રકાર પિડવિશુદ્ધિદ્વારા ભિભુતાનું સમર્થન કરે છે –
"छिन्न" छत्याला
सन्क्या-छिन्न-छिन्नम् वाािना छेड्नथा शुभाशुमन नि३५४ सूत्रनु નામ છિન્ન સૂત્ર છે એને જાણનાર વ્યક્તિ વસ્ત્રાદિકેને છિન્ન જોઈને અથવા તે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्मति स्वीपरीपहसहनमाहमूलम्-जेणे पुणं जहाँइ जीविय, मोहं वा कसिंणं णियच्छइ ।
नरनारि पजेहे सयो तवस्सी,णे ये कोऊहॅलं उवेई से भिक्खू ॥६॥ छाया-येन पुनर्जहाति जीवित, मोह वा कृत्स्न नियन्छति ।
नरनारि प्रजहाति सदा तपस्वी, न च कौतूहलमुपैति स मिनः ॥६॥ टीका-'जेण' इत्यादि।
येन हेतुभूतेन पुनर्मुनि वित-सयमजीवीत जहाति-परित्यजति । पुन. शब्दोऽस्य सर्वथा सयमघातिता सूचयति । वा अथवा येन कृत्स्न सफल, मोहकपाय नो कपायरूप मोहनीय कर्म नियच्छतिबध्नाति । तपस्वी-तपापरायणो मुनिरेवविध नरनारिन्नरश्च नारीचेति समाहारः नर नारी च सदा मजहाति-- परित्यजति । अय भावः-स्त्री साध्वो चेत् ब्रह्मचर्यरक्षणार्थ त्यजति मुनि पुरुपश्चेत् रना स्त्रिय त्यजति अथवा मुनि स्त्र ब्रह्मचर्यपरिपालनार्थ नरनारी
'जेण पुण' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(जेण-येन) जिसके प्रसग मे आने से मुनि (जीवियजीवितम्) अपने सयमरूपी जीवन को बिलकुल ही (जहाइ-जहाति) छोड देता है अथवा (कसिण मोह नियच्छइ-कृत्स्न मोह नियच्छति) समस्त कपाय एव नो कषायरूप मोहनीय कर्म का बध करता है। इस प्रकार के (नरनारि-नरनारि) नर और नारियों का परिचय (तवस्सी-तपस्वी) तप मे परायण मुनि (पजहे-प्रजहाति) छोड देता है, तात्पर्य यह कि-अगर स्त्री अर्थात् साध्वी हो तो अपने ब्रह्मचर्य की रक्षाके लिये नर-पुरुषो के परिचय को त्याग देती है, और अगर नर-मुनि हो तो नारी-अर्थात् स्वीके परिचय को छोड देता है।
"जेण पुण" त्या
अन्वयार्थ:-जेण-येन ना असममा मापायी भुनि जीविय-जीवितम् पाताना सयभ३पी पनने जीसस जहाइ-जहाति छ। छ मथवा कसिण मोह णियच्छह-वात्स्न मोह नियच्छति समस्त पाय अने ४५५३५ माखनीय
भाना ५२ छ मा मारने नरनारी-नरनारी २ भने नारीमाना पस्थिय तवस्सी-तपस्वी तपमा ५२राय भुनि पजहे-प्रजहाति छाडी छ ताप ये કે-જે સ્ત્રી સાધ્વી હોય તે પિતાના બ્રહ્મચર્યની રક્ષા માટે “ના નામ પુરુષના પરિચયને છોડી દે છે અગર નર’ મુની હોય તે નારી અર્થાત્ સ્ત્રીના પરિચયને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ" गा ७ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् छाया-देपु उत्तमो लाभो, मानुषेषु च म यमः ।
जामुरेषु च ग्ान्य, मरण जानीहि रातसे ॥३॥ इति ।
वस्त्र में यदि अन्नन-फाजल लग जाय, खजन-गाडीके पहिये के भीतर का काला कीट लग जाय, या कर्दम अर्थात् कादव लग जाय, अथवा वन को यदि चूहा काट टाले, या वह आग से जल जाय, अथवा-वह तृणित अर्थात रफ किया हुआ-तुन्ना हुआ हो, कुहित अर्थात् छिद्र युक्त हो, अथवा गौ आदि पशुओं द्वारा चलाया गया हो, तो उसका शुभ और अशुभ फल होता हे ॥१॥
पत्र के किस भाग में फिसका निवास है और फिम भाग मे अजन आदि के लगने से या चूहा आदि के द्वारा सिह आदि होने से क्या फल होता है तो कहते ह
वस्त्र में नौ भागों की कल्पना करनी चाहिये, उनमे चार भाग देवों के होते है, दो भाग मनुष्यों के, दो भाग असुरों के होते है, और वस्त्र का निचला भाग राक्षसोका होता है ॥२॥
देव के भागो मे कन्जल आदि का चिह्न होने से उत्तम लाभ होता है, मनुष्यों के भागों में मध्यम लाभ होता है, असुरों के भागो मे ग्लानि होती है और राक्षसों के भाग मे मरण होता है ॥३॥
વસ્ત્રમાં કદાચ આજ-કાજળ લાગી જાય, એ જ ગાડાના પૈડાની મળી લાગી જાય, યા કર્દમ અર્થાત કાદવ લાગી જાય, અથવા વસ્ત્રને કદાચ ઉદર કાપી નાખે, અથવા તે આગથી બળી જાય, અથવા–તે તુર્ણિત અથત રફ કરવામાં આવે– તુણવામા આવે, કુદિત અર્થાત છિદ્રવાળા હોય, અથવા ગાય આદિ પશુઓથી ચવા ચેલા હેય, તે એના શુભ અને અશુભ ફળ થાય છે . ૧
વસ્ત્રના કયા ભાગમાં તેને નિવાસ છે અને ક્યા ભાગમાં આજણ આદિ લાગવાથી કે, ઉદર આદિ દ્વારા છિદ્ર વગેરે થવાથી શુ ફળ થાય છે તે કહે છે –
વશ્વમાં નવ ભાગની કલપના કરવી જોઈએ તેમાં ચાર ભાગ દેના હોય છે, એ ભાગ મનુષ્યના, બે ભાગ અસુરોના હેય છે અને વસ્ત્રને વચલા ભાગ રાક્ષસોનો હોય છે કે ૨ છે
દેવોના ભાગોમાં ઉત્તમ લાભ થાય છેમનુષ્યના ભાગોમાં મધ્યમ લાભ થાય છે, અસુરના ભાગમાં ગ્લાની થાય છે, અને રાક્ષસેના ભાગમાં મરણ થાય છે પાવા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
उत्तराध्ययन सूत्रे
हि- मूषकादिकृतम्, अग्निना दग्ध कण्टकादि जनित च । इदमुपलक्षण कज्जल कर्दमाद्युपलेपस्यापि ।
उक्त च-'अजण - खजण - कद्दमलित्ते, मूसगभक्खिय अग्गिनड्ढे । तुन्निय - कुट्टिय - पज्जवलीढे, डोई विभाग सुहो अहो वा ॥ | १ || छाया -अञ्जन- खजन - कर्दमलिप्ते, मृपकभक्षितेऽग्निविदग्ये ।
तूर्णित - कुट्टित पर्यवलीढे भवति वपाकः शुभाशुभो वा ॥१॥ वस्त्रस्य नव भागाः कल्पनीया । तर्न दैरिकादिभागव्यवस्थामाह" चत्तारि देवयाभागा, दो य भागा य माणुसा । आसुरा यू दुवे भागा, मज्झे वयस्स क्वसो ॥२॥ छाया - चत्वारो देवताभागा, द्वौ च भागो च मानुपौ । आसुरौ च द्वौ भागौ, मध्ये वखम्य राक्षस ॥२॥ फलमाह - 'देवेसु उत्तमो लादो माणुस्सेसु य मज्झिमो । आसुरेस य गेलन्न, मरण जाण रक्खसे ॥३॥
छिन्न देखकर या चूहों द्वारा उन्हें काटा गया देखकर अथवा अनि आदि द्वारा दग्ध देवकर शुभ और अशुभ का निरूपण करता है । 'छिन्न' यह उपलक्षण है, इस से कज्जल कर्दम आदि द्वारा उपलिप्त वस्त्रादिक को देखकर भी शुभाशुभ का निरूपण करता है । कहा भी है"अजण - खजण-कद्दमलित्ते, मूसगभक्खिय अग्गिविड्ढे । तुन्निय - कुट्टिय - पज्जवलीढे, होइ विवागु सुहो असुहो वा ॥१॥ चत्तारी देवयाभागा, दो य भागा य माणुसा । आसुरा य दुवे भागा मज्झे वत्थस्स रक्खसो ॥२॥ देवेसु उत्तमो लाहो माणुस्सेसु य मज्झिमो । आसुरेसु य गेलन्न मरण जाण रक्खसे ||३||
ઉદરથી કાપવામાં આવેલ જોઈ ને તેમજ અગ્નિ આદિ દ્વારા દુગ્ધ થયેલ જોઇને શુભ અને અશુભનુ નિરૂપણ કરે છે
" छिन्न" या उपलक्षायु है काथी उस अहंभ याहि द्वारा उपसिस વજ્રાદિકને જોઈ ને પણ શુભાશુભનુ નિરૂપણ કરે છે કહ્યુ પણ છે "अजण - खजण - कद्दमलित्ते, मृसगमक्खिय अग्नि विदड्डे | सुन्निय = कुट्टिय - पज्जवलीढे, होइ विवागु सुहो असुहो वा ॥ १ ॥ चत्तारि देवयाभागा, दोय भागाय माणुसा ॥आसुरा य दुवे भागा, मज्झे वत्थस्स रक्खसो ॥ २ ॥ देवेसु उत्तमो लाही, माणुस्से य मज्झिमो । आसुरे सुय गेलन्न मरण जाण रक्खसे ॥ ३ ॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ५ गा ७ भिक्षुगुणप्रतिपादनम्
फजल-कर्दम-गोमयलिप्ते, वाससि दग्धवति स्फटिते वा। चिन्त्यमिद नवा विहितेऽस्मिन्निष्टमनिष्टफल च सुधीभिः ॥२॥ भोगमाप्तिर्देवतागे नराशे, पुनप्राप्तो राक्षसाशे च मृत्युः । पान्ते सर्वाशेऽप्यनिप्ट फल स्यात् , प्रोक्त वस्त्रे नूतने साबसाधु ॥३॥ इति कजल-कर्दम गोमयलिप्ते वाससि दग्धवति स्फटिते वा । चिन्त्यमिद नवधा विहितेऽस्मिन् इष्टमनिष्टफल च सुधीभि. ॥२॥ भोगप्रातिर्देवताओ नराशे, पुत्रमाप्ति स्याद्राक्षसाशे च मृत्युः ।
प्रान्ते सर्वाशेऽप्यनिष्ट फल स्यात्, प्रोक्त वस्त्रे नूतने साध्वसाधु ॥३॥ इस विपय में रत्नमाला में इस प्रकार कहा है
वस्त्र के कोने मे देवों का निवास है, दोनों तरफ के दोनों कोने के बीच में मनुप्य का निवास है, पीच के तीनों भागों में राक्षसों का निवास है। इसी प्रकार शय्या, आसन और पादुका के विषय में भी समझना चाहिये ॥१॥
यदि वस्त्र में काजल लग जाय, या कादव लग जाय, अथवा गोबर लग जाय, अथवा वस्त्र यदि जल जाय या फट जाय, तो नव कोष्टक यत्र मे इसका शुभ और अशुभ फल समझना चाहिये ॥२॥
देवता के अशो में कजल आदि के लगने से भोगप्राप्ति होती है, मनुष्यो के अगो मे पुत्रप्राप्ति होती है, राक्षस के अशो में मृत्यु होती है, तथा वस्त्र के प्रान्त भाग में सर्वत्र अनिष्ट फल होता है।
कज्जल-कर्दम गोमय लिप्ते वाससि दग्धवति स्फटिते वा। चिन्त्यमिद नवधा विहितेऽस्मिन् इष्टमनिष्टफल च सुधीभिः ॥ २ ॥ भोगमाप्तिर्देवताशे नराशे, पुत्रप्राप्ति. स्याद्राक्षसाशे च मृत्युः
प्रान्ते सर्वशेऽप्यनिष्ट फल स्यात्, मोक्त वस्त्रे नूतने साध्वसाधु ॥३॥ આ વિષયમાં રત્નમાળામાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે–
વસ્ત્રના ખૂણામા દેને નિવાસ છે, બન્ને તરફના બન્ને ખૂણુની વચમાં મનુષ્યને નિવાસ છે, વચ્ચેના ત્રણે ભાગોમા રાક્ષસને નિવાસ છે આજ પ્રમાણે શગ્યા, આસન અને પાદુકાના વિષયમાં પણ સમજવું જોઈએ છે ૧
કદાચ વસ્ત્રમાં આજણ લાગી જાય, અથવા કાદવ લાગી જાય, અથવા છાણ લાગી જાય, અથવા વસ્ત્ર કદાચ બળી જાય કે, ફાટી જાય, તે નવ કોષ્ટક યત્રમાં એનુ શુભ અને અશુભ ફળ સમજી લેવું જોઈએ કે ૨ છે
દેવતાના અશમાં આજણ આદિ લાગવાથી ભેગપ્રાપ્તિ થાય છે, મનુષ્યના અશમાં પુત્રપ્રાપ્તિ થાય છે, રાક્ષસના અશમાં મૃત્યુ થાય છે તથા વસ્ત્રના પ્રાન્ત
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययसूत्रे
अमरभागः
वस्त्रशुभाशुभ फलयन्त्रम्--
देवभागः
देव
| असुर | मनुष्यभाग:- मनुप्य | | राक्षस | मनुप्य -मनुप्यभाग:
देव । अमुर । देव |
देवभाग:
-देवभाग
इसका शुभाशुभ
असुरभाग: रत्नमालाया त्वेवमुक्तम्__ "निवसन्त्यमरा हि वस्त्रकोणे, मनुजाः पार्थदशान्तमध्ययोश्च । अपरेऽपि च रक्षसा प्रयोऽशा , शयने चासनपादुकाम चैवम् ॥१॥
असुर सूचक यत्र इस
देव | असुर देव । प्रकार का है
मनुष्य-मनुष्य | राक्षस | मनुष्य-मनुष्य
| देव | असुर देव ।
दे
असुर रत्नमाला में तो ऐसा कहा है"निवसन्त्यमरा हि वस्त्र कोणे मनुजाः पार्श्वदशान्तमध्ययोश्च ।
अपरेऽपि च रक्षसा त्रयोऽशाः शयने चासनपादुकासु चैवम् ॥१॥ એનું શુભાશુભ સૂચક યત્ર આ પ્રકારનું છે
અસુર ] દેવ મનુષ્ય- મનુષ્ય | રાક્ષસ | મનુષ્ય મનુષ્ય
। व मसुर । हेव ।
અસુર
_
---
અસુર રત્નમાળામા એવું કહ્યું છે –
"निवसन्त्यमरा हि वस्त्रकाणे, मानुजा. पार्श्वदशान्तमध्ययोश्च । अपरेऽपिच रक्षसा त्रयोऽशाः शयने चासनपादुकाम चैवम् ॥१॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका य. १४ गा ७ भिमुगुणप्रतिपादनम्
"शन्टेन महत्ता भूमियंदा रसति कम्पते ।
सेनापतिरमात्यश्व. राजा राष्ट्र च पीट्यते ॥१॥ इत्यादि । तथा अन्तरिक्षम्-जन्तरिममाकाशम्, तन भवमान्तरिक्ष गन्धर्षनगरादिकम् , तस्य शुभाशुभमचक शावमप्यान्तरिक्षम् । यथा--"कपिल सस्याताय, मालिप्ठ हरण गाम् ।
अध्यक्तवर्ण पुरते, वलक्षोभ न संशय. ||१|| गन्धर्वनगर स्निग्य, समाकार सतोरणम् ।
सौम्या दिश समाश्रित्य, राजस्तद्विजय करम् ||२|| इत्यादि । तथा-स्वमम् स्मशास्त्रम् । यथा-- करते है। (सर-स्वरम्) दसरा हे स्वरशास्त्र तथा (भोम-भौमम्) तीसरा भौमशास्त्र है। भीमशास्त्र वह दिखलाता है कि भूमि के कपन से शुभाशुभ कैसे जाना जाता है। कहा है
"शब्देन महता भमिर्यदा रमति कम्पते ।
सेनापतिरमालश्व, राजा राष्ट्र च पादयते" ॥१॥ ___अर्थात्-अगर भूमि पटे बडे शब्द के साथ कापती हो तो सेना
पति मत्री राजा और राष्ट को पीडा होती है ॥१॥ चौथा है (अन्तलिखि-आन्तरिक्षम् ) आकाशगत गन्धर्वनगर आदि को शुभाशुभ का प्रकट करना आन्तरिक्ष निमित्तजान है, जैसे---"कपिल सस्यघाताय, माजिष्ठ हरण गवाम् ।
अव्यक्तवर्ण कुरुते, बलक्षोभ न सशयः ॥ १॥ બીજુ છ વરશાસ્ત્ર તથા ત્રીજુ છે ભૌમશા, ભમશાસ્ત્ર એ બતાવે કે, ભૂમિના કપવાથી શુભાશુભ કઈ રીતે જાણી શકાય છે કહ્યું છે–
" शब्देन महता भूमिर्यदा रसति कम्पते । सेनापतिरमात्यश्च, राजा राष्ट्र च पीड्यते ॥ १ ॥"
અર્થાત– જે પૃથ્વી મોટા અવાજ સાથે કાપતી હોય તે સેનાપતિ, મત્રી રાજા અને રાષ્ટ્રને પીડા કારક છે
याथु अतलिक्ख-अन्तरिक्षम् सात नगर माहित नधन शला શુભને પ્રગટ કરવુ તે આતરિક્ષ નિમિત્તજ્ઞાન છે भ-- " कपिल सस्यघाताय, माजीष्ठ हरण गाम् ।
अव्यक्तवर्ण कुरुते, वल्क्षोभ न संशयः ॥१॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
राक्षसभाग
एतन्मतानुसारेण वस्त्रशुभाशुभ फलयन्त्रम्--
देवभागः
देवभाग.
। देव' | राक्षस मनुप्यभाग.- मनुष्यः
राक्षसः मनुष्य देवा राक्षस | देव
-मनुष्यभागः
देवभाग
--वभागः
...
-देवभाग
राक्षसभागः तथा-स्वर-स्वरशास्त्रम् । तथा-भौम भूकम्पादिकम् , तस्य शुभाशुभप्रतिपादक शाखमपि भोमम् । यथा-- इस प्रकार नवीन वस्त्र में कजल आदि के द्वारा शुभ अशुभ फल समझना चाहिये ॥३॥ इस मत के अनुसार वस्त्र के शुभाशुभ सूचकयत्र इस प्रकार हैदेवस
राक्षसभाग
| देव राक्षस | देव । मनुष्यभाग- मनुष्य राक्षस | मनुष्य-मनुष्यभाग
। देव | राक्षस ] देव । देवभाग
राक्षसभाग छिन्न सूत्र का ज्ञाता इन सब निमित्तो से शुभ और अशुभ का फल ભાગમાં સર્વત્ર અનિષ્ટ ફળ થાય છે આ પ્રમ ણે નવા વસ્ત્રમાં કાજળ આદિના દ્વારા શુભ અશુભ ફળ સમજવું જોઈએ છે ૩ ! આ મત મુજબ વસ્ત્રનું શુભાશુભ સૂચક યત્ર આ પ્રમાણે છે
राक्षस भाग । ।
_ है। मा देव | राक्षस हेव । મનુષ્ય ભાગ-- મનુષ્ય ] રાક્ષસ
મનુષ્ય --મનુષ્ય ભાગ हे । राक्षम व व माग- -
રાક્ષસ ભાગ છિન્ન સૂત્રને જાણનાર આ સઘળા નિમિત્તોથી શુભ અશુભને બતાવી શકે છે
દેવ ભાગ
-~-देव नाम
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ १. गा. ८ भिक्षुगुणप्रतिपादनम इत्यादि । वास्तुविद्या-मासादिनिर्माणे शुभाशुभकथनम् , अङ्गविकार-शिरःस्फुरणादि-शुभाशुभकथनम् । तथा-परस्य विजयम्-स्वरस्य-पक्ष्यादिशब्दम्य विजया शुभाशुभकथनम् । एता विद्या सन्ति । य एताभिर्विद्याभिन जीवति जीविका न करोति, स भिक्षुरुज्यते ॥७॥
तयामृलम्-मंत मूल विविह विजेचिंत, वमण-विरेयण-धूम-नेत्त-सिणाणं।
आउरे सरंण तिगिच्छिय, तं परिन्नीय परिव्वैए से भिक्खू ॥८॥ छाया-मन्त्र मूल विविधा वैधचिन्ता, बमन-विरेचन-धूम-नेत्र-स्नानम् ।
आतुरे स्मरण चिकिन्सित च, तत्परिज्ञाय परिप्रजेत् म भिक्षु. ॥८॥
लठया निमित्तज्ञान है, लवण-लक्षण, गज, घोडा तथा स्त्री पुम्पो आदि को लक्षणों को देखकर उनका शुभाशुभ कथन करना । सातमा निमित्तज्ञान है (दण्डवत्युविन-दण्टवास्तुविद्याम्) दडके एक पर्व अथवा दो पर्व देवकर उसके भले बुरे का कथन करना ग्व प्रीसाद आदि की रचना देवकर उसका शुभाशुभ का कथन करना (अगवयारअगविकार) अगो के फरकने आदि से शुभाशुभ का कहना (सरस्त विजय -स्वरस्य विजयः) पक्षी आदि के शब्दो द्वारा शुभाशुभ जानना ये सब निमित्तज्ञान हैं । इनका नाम निमित्तविद्या भी है (जे विजाहिं ण जीवई स भिक्ख-ये विद्याभिन जीवति स भिक्षुः) इन विद्याओ द्वारा जो मुनिजीविका नहीं करता है उसका नाम भिक्षु है। अर्थात् इन आठो अग मे कहे हुवे निमित्तो को नहीं कहता वही साधु है ॥७॥
निभित्तज्ञान के लक्षण-लक्षण हाथी घोडा मने स्त्री पुरुषो महिना લક્ષણેને જોઈને એના શુભાશુભનું કથન કરવું સાતમુ નિમિત્તજ્ઞાન છે તે વધુ विज-दडवास्तुविद्याम् । वास्तु विधा- उना मे ५ मथवा मे ५ धन તેના સારાબુરાનું કથન કરવુ તેમ જ મહાન આદિની રચના જોઈને તેના શુભા शुभनु ४थन ४२५ अगवियार-अङ्गविकारम् भगोनु ३२४ माहिया शुभाशुभ ४३ सरस्स विजय-स्वरस्य विजय पक्षी माहिना शहादा। शुभाशुभएy मा सघा निमित्तज्ञान छ मेनु नाम निभित्तविधा पY छ जे विजाहिण जीबई स भिक्खू-ये विद्याभिर्न जीवति स भिक्षुः मा विद्या बारा २ मुनि આજીવિકા ચલાવતા નથી એનું નામ ભિક્ષુ છે અર્થાત્ - આ આઠે અગોમાં કહેલ નિમિત્તોને કરતા નથી તેજ સાધુ છે i૭
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्र
"गायने रोदन विद्यान्नतने वरन्यनम् ।
हसने शोचन यात्पठने कलह तथा" ||१|| इत्यादि । वथा-लक्षण-स्त्रीपुरुषगजतुरगादीना लक्षणप्रतिपादक शासम् । दण्डवास्तुविद्यम् , तत्र-दण्डविद्या-दण्डस्य शुभाशुभकथनम् , 'एकपत्र पससति, दुपया कलहरारिया'
गन्धर्वनगर स्निग्ध, समाकार सतोरणम् ।
सौम्या दिश समाश्रित्य, राजस्तद विजारम् ॥"
अर्थात्-अगर गन्धर्वनगर कपिल-ताम्रवण का हो तो घामका नाश होता है। मजीठ-लाल वर्णवाला हो तो गायों का हरण होता है, और अव्यक्त-अस्पष्ट वर्णवाला हो तो सेनाका उपद्रव होता है, इसमे कोई समय नहीं है ॥१॥
अगर गन्धर्वनगर पूर्व दिशा में हो और वह स्निग्ध-चिकणा हो तो वह राजा के लिये विजयप्रद होता है ॥२॥ पाचवा निमित्तज्ञान है (सुविण-स्वप्नम् ) स्वप्नशान जैसे
" गायने रोदन विद्यान्नतने वधवन्धनम् ।
हसने शोचन ब्रूयात् , पठने कलह तया ॥१”
अर्थात्-अगर स्वप्न मे गाना गावे तो उसका फल रुदन-रोना होता है, नृत्य करे-नाचे तो वध और बन्धन होता है, इसे तो चिन्ता होती है और पढे तो कलह होता है ॥१॥
गधर्वनगर स्निग्ध, समकार सतोरणम्
सोम्या दिश समाश्रित्य, राज्ञस्तद् विजय करम् ॥" અર્થાત્ – ગન્ધર્વનગર કપિલ-તામ્ર વર્ણનુ હોય તે ઘાસને નાશ થાય છે માજીક-લાલ વર્ણવાળુ હોય તે નાનુ હરણ થાય છે અક્ત અસ્પષ્ટવ વાળું હોય તે સેનામાં ઉપદ્રવ થાય છે એમાં કઈજ સ શય નથી ! ૧ /
જે ગન્ધર્વનગર પૂર્વ દિશામાં હોય અને તે સ્નિગ્ધ-ચીકણુ હોય તે નાજને વિજય અપાવનાર હોય છે ૨
पायभु निभित्तज्ञान छ मुविण-स्वच्न थान-भ-- " गायने रोदन विद्यान्नतने वघबन्धनम् ।
हसने शोचन ब्रूयात् पठने कलह तथा ॥ १ ॥"
અર્થોને સ્વપ્નમાં ગાયન ગાય તે તેનું ફળ રુદન રડાવનારૂ થાય છે નૃત્ય-નાચવુ થાય તે વધ અને બ ધન થાય છે. હસે તે શી તા કરાવનાર થાય છે અને ભણે તે કલહ કરાવનાર થાય છે કે ૧ છે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
प्रियदर्शिनी टीश अ १ गा ९ भिगुणप्रतिपादनम् मुव्यत्ययात् आतुरम्य रोगपीडितम्य सासारिकम्यजनाटे म्मरणम् हा मातः ! हा पित ! मद्विना तय कीटगी दशा भरिप्यतीत्यादिरूपम् , तथा-चिकित्सितस्वपररागमतीमार च परिनायज्ञ परिनयाऽनर्थमूल परिज्ञाय पत्याग्यानपरिज्ञया च परित्यज्य य परिनत सयममार्गे हिरेत् स भिसुरुच्यते ॥८॥
तपा -- मृलम्-खलिय-गण-उग्ग-रायपुत्ता, माहण भोडेय विविहाय सिप्पिणो।
नों ते सि वयड सिलोगपूय,'त परिन्नाय परिव्यए से भिक्ख ॥९॥ डाया--त्रियगगोग्राना, ब्राह्मणा भोगिका विविधाश्च शिल्पिनः ।
नो तेपा बदति श्लोकपूज, तत्परिनाय परिनजेत्स भिक्षु ॥९॥ टीमा--'पत्तिर' इत्यादि ।
क्षत्रियगणोपरानपुना.-तत्र-निय प्रसिद्धा., गणाः मल्लादि समूहा', उग्रा -उग्रवशीयाः रोहपालगढयो पा. राजपुत्राःनृपमता , एपामितरेतरयोगस्ते, तया-बामणा., भोगिका.-रिशिष्टनेपश्यन्तोराजमान्या अमात्यादयः, तथाअवस्था मे सधियों के स्मरण करने की तथा (तिगिछिय-विकिसितम् ) स्व और पर के रोग के प्रतिकार का (परिन्नाय-परिज्ञाय) ज परिना से उनको अनर्थ का मूल जानकर व प्रत्याख्यान परिज्ञा से परित्याग कर (जो परिमा-य परिव्रजेत् ) जो सयममार्ग में विचरता है (म भिख्खू-स भिक्षु) वह भिक्षुहै ॥८॥
तया-ग्वत्तियगण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(वित्तिय-गण-उग्ग-रायपुत्ता. क्षत्रियगणोपराजपुत्राः) क्षत्रियपगोड़व व्यक्तियो की, विशिष्ट शक्तिशाली पहिलवानो की, उग्र वा में उत्पन्न हुए मनुष्यो की, एव राजपुत्रो की (माण-ब्राह्मणाः) तिगिन्छियम चिकित्सितम् पाताना भने भागना शेगाने प्रति परिन्नाय परिज्ञाय
પરિણાથી એ બધાને અનર્થનુ મૂળ જાને અને પ્રત્યાયાન પરિજ્ઞાથી પરિત્યાગ કરી जो परिव्यए-य परिनजेत् २ सयभ भाभा वियरे छ, स भिक्खू-स भिक्षु ते ભિવ્યું છે કે
तथा-"वत्तियगण." या !
मन्वयार्थ --- खत्तिय-गण-उग्ग-रायपुत्ता-क्षत्रिय-गणोग्रराजपुत्रा क्षत्रिय વશમા જન્મેલી વ્યક્તિઓની વિશિષ્ટ શક્તિશાળી પહેલવાનની ઉગ્ર વશમા त्पन्न थयेट मनुष्योनी, मने पुरुषानी तथा मारण-ब्राह्मणः प्राय नानी
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'मत' इत्यादि।
तत् प्रसिद्ध मन्त्रम् ओ हो प्रभृतिक स्वाहापर्यन्तम् , मृठम्राजहमी-शरखपुप्पी-शरपुट्खादिकम् , तद्गुणसूचक शास्त्रमपि मूलमित्युच्यते, वनस्पति मूलि का कल्पशास्त्रमित्यर्थः, तत्, तथा-विविधाम् बनेकप्रकारा वैद्यचिन्ताम्= पथ्यौपधात्मिका धजनोचिता चिन्ताम् , यथा--
"वर्जयेद् द्विदल शूली, क्षती मास, जरी घृतम् ।
नवमन्नमतीसारी, नेत्ररोगी च मैथुनम्" ||| इत्यादि । तथा-वमन-विरेचन-धूम-नेत्र-स्नानम्-तत्र-मनम्-चमनोपायः, अथवा-मनफलम् -"ज्वरादौ वमन श्रेष्ठ" मित्यादरूपम्, विरेचन-मोठशुद्धिस्तदुपायो विरेचनम् , यद्वा-विरेचन-विरेचनफलम् तथा धूम =मन शिलासबन्धी भूतत्रासनोपाय , नेत्रम्-नेत्रसस्कारक समीराजनादिक, स्नानम् अपत्यार्थ मन्त्रीपधिजलैरभिषेचनम् , एपा समाहारस्तत, तथा-आतुरे-रोगपीडिते सति स्मरणम्-डामात ! हा पित.। अह साधुर्जातोऽस्मि, सम्पति को मम शरणम् , इत्यादिरूपम् , यद्वा
तथा--'मत' इत्यादि-- __ अन्वयार्थ-(मत-मत्रम्) मत्रोंका तथा (मल-मूलम्) मल-वनस्पति 'जडी बूटी' के गुणो के प्रतिपादक शास्त्र का (विविह विजचित-विविधा - वैद्यचिन्ताम् ) अनेक प्रकारके वैद्य सबधी विचारोका वमण-विरेयणधूम-नेत्त-सिणाण वमन-विरेचन-धूम-नेत्र-स्नानम्) वमन-यमन के उपाय अथवा बमन के फल का-विरेचन-कोष्ठ शुद्धि के उपाय अथवा विरेचन के फल का धूम-भूत के डराने के लिये मन शिला आदि के बूम का तथा नेत्र-नेत्र रोग के लिये समीराजनका एव स्नान-सन्तान के लिये मत्रौषधिजलसे अभिषेक का तथा (आउरे सरण-आतुरस्मरणम् ) रोग
तथा-" मत" त्यह
मन्वयाथः-मत-मत्रम् मनोनु मुल-मूलम् भू-बनस्पति-arsh लूटीना गुलाना प्रतिपा शास्त्रमा भने २ विविह विचिंत-विविधा वैद्य चिन्ताम् वध ५५ घी पियारीनु वमण-विरेयण-धम-नेत्तसिणाण-मन-विरेचन -धूम-नेत्र-स्नानम् वमन, मनन पाय अथवा बभननु , विरेयन-शुद्धिना ઉપાય અથવા વિરેચનના ફળ ધૂમ-ભૂતને ડરાવવા માટે મન શિલા આદિના ફળ, ધૂપ, નેત્ર-નેત્રરંગને માટે સમીરાજન, અને નાન–સ તાનને માટે મોષધિ જળથી मनिष पाउरे सरण-आतुरे स्मरणम् शास१२थामा सानिमानु स्मरण ४२वानी,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १. गा । भिभुगुणप्रतिपादनम् उपल-पणत्वात् परिचिताच भवेयु , वा=अथवा ये गृहिण अमत्रजितेनहम्या पम्यायामास्थितेन सस्तुता परिचिता. भवेयुः । तेपातैरभयारम्याया परिचितगृहाथै सह ऐहलौकिकफगर्यम्-इहलोकेभवम्-ऐलास्किम्-एतलोपसन्धि यत्फलवस्त्रपानादि, तदर्थ तन्निमित्तम्-चत्रपानादिलाभार्थमित्यर्थ., य सस्तव =परिचय न करोति स भिसुरुच्यते ॥१०॥ मूलम्-सयणासणपाणभोयण, विविह खाइमसौडम परसि ।
अदए पडिसेहिए नियठे,जे तत्थ न पउस्सैड से भिक्खे ॥११॥ डाया-शयनासनपानभोजने, पिविष खादिमम्बादिम परै ।
अदत्ते प्रतिपेधिते निर्ग्रन्ये, यस्तन न प्रद्वेष्टि स भिक्षु ॥११॥ टीका--'मयणामण' इत्यादि । शयनासनपानभोजने शयन-शग्यासस्तारकादि, आसन-पीठफलकादि, अपर च-'गिहिणो' इत्यादि ।
अन्वयार्य-(जे गिहिणो-ये गृहिण)जो गृहस्थजन (पञ्चहरणप्रत्रजितेन) दीक्षित हुए सासु डारा (दिहा-दृष्टा) देखे गये हों और परिचय में भी आये हों (व-वा) अथवा (अप्पन्वहरण-अवजितेन) गृहस्थावस्था में रहे हुए उम माधु डारा (सवुया हवेन-सस्तुता. भवेयु.) पहिले परिचय में आये हो (तेर्मि-तेपाम्) उन दोनों प्रकार की अवस्थाओं में परिचित हुए गृहस्थोंका (यः) जो साधु (इहलोडयाफलहागेहलौकिकफलार्थम्) इमलोक मरवी फल के लिये वस्त्र पात्रादिक की उनसे प्राप्ति के निमित्त-सथव न करेड स मिक्सू-सस्तवम् न करोति स भिक्षु) सस्तव-परिवय नहीं करता है वह भिक्षु है ॥ १०॥
ON-"गिहिणो" त्या ।
भन्या-जे गिहिणो-ये गृहिण रे २५ न पवडयेण-प्रजितेन हीक्षित नेता माधु द्वारा पूरे विद्या-गटा: नवामा मावे मने तमनी माथे परियय ५Y थ६ गये सत्य व-चा मय! अप्पन्चइएण-अपवजितेन भ्या पस्यामा २९ता ये सारा सयुया हवेज-सस्तुताः भवेयु पडेटा पश्यियभा मावेस हाय तेसि-तेपाम मा जन्ने प्रा२नी मवस्थामा परिचित सेवा - स्थानु जो-य२ माधु इहलोइयप्फलहा-इहलौकिकफलार्थम मा समधी ३णना भाटे-१२ पात्रहिनी समनी पासथी प्रातिना निमित्त सथव न करेड स भिक्खू-सस्तवम् न करोति स भिक्षु पश्यिय ४२ना नथी ते सु ॥ १० ॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययसूत्रे विविधान्नानाविधाः शिल्पिना=चित्रकाररयकारादयश्च ये सन्ति । तेपा क्षत्रि यादिना-तान् क्षत्रियादीन यः श्लोकपूज-लोकः एते शोभना इत्येवरूपा पूजा कीर्तिः, पूजा-एतेपा सत्कारपुरस्कार कुरुतेत्येव रूपा पूजा, अनयोः समाहारस्तव , न वदति-न कथयति। किन्तु तत्-श्लोकपूजादिक परिज्ञाय-ज्ञ परिज्ञया सावधरूप ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिक्षया परित्यज्य य परिवजेवन्सयममार्गे गच्छेत् स भिक्षुरुच्यते । 'माहण' 'भोइय' इति पदद्वय लुप्तपथमान्तम् ॥९॥
अपर च-- मूलम्-गिहिणो'जे पव्वइयेण दिय़ा, अप्पवइएण व संथुया हवेजा।
ते सि इहलोइयफलट्ठा, जो सथैव न करेई से भिक्खू ॥१०॥ छाया--गृहिणो ये मनजितेन दृष्ट्वा, अमननितेन ग सस्तुता भवेयु ।
तेपामैहलौकिकफलार्थ, य; सस्तव न करोति म भिक्षुः ॥१०॥ टीका--'गिहिणो' इत्यादि।
ये गृहिणो गृहस्थाः प्रजितेन-गृहीतदीक्षेण साधुना दृष्टाः अवलोकिता तथा ब्राह्मण जनोंकी (भोइण-भोगिकाः) एव भोगी जनोकी राज्यमान्य अमात्य आदिकों की तथा (विविहाय सिप्पिणो-विविधाः शिल्पिन.) अनेक प्रकार के शिल्पीजनोंको-रथकार, चित्रकार आदि, कारीगरो' की-(सीलोगपूय-श्लोकपूजम् ) जो मुनिजन "ये बहुत अच्छे हैं इनका सत्कार पुरस्कार करो" इस प्रकार दूसरो से (नो वयइ-न वदति) नहीं कहता है किन्तु उनकी (त-तत् ) उस श्लोक पूजा को (परिन्नायपरिज्ञाय) ज्ञ परिज्ञा से सावद्यरूप जानकर एव प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका परित्याग कर (परिव्व-परिव्रजेत्) सयममार्ग मे विचरता है (सभिक्ख-स भिक्षुः) उसका नाम भिक्षु है ॥१॥ मन भोटण-भोगिका लगाननानी, ल्यमान्य मामात्य मालिनी तथा विविहाय सिप्पिणो-विविधा. शिल्पिन' भने २ शियानानी २ - २५१२, चित्रा मा रोना सिलोगपूय-श्लोकपूजाम् २ भुनिन "मे घा सारा छ, अनी सार पुर२४ार श" मा प्रमाणे मीने नो वयइ-नो वदति उता नथी परतु तेभनी त-तत् थे l पूजन परिन्नाय-परिज्ञाय श परि साथी सावध३५ गयीन मने प्रत्याध्यान परिज्ञाथी सेना परित्याग ४२ परिव्यएपरिप्रजेत् सयभभामा वियरे छ स भिक्खु-स भिक्षु तेनु नाम लिन छ ॥६॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १० गाभिमुगुणप्रतिपादनम् उपल-पणत्वात् परिचिताश्च भवेयु , वा-अथवा ये गृहिण. अमत्रजितेन=हम्या वस्थायामास्थितेन सस्तुता. परिचिता. भवेयु । तेपा-तैरुभयावस्थाया परिचितगृहम्यै. सह ऐहलौकिकफगर्यम्-इहलोकेभवम्-ऐहलौकिकम्-एतलोक्सन्धि यत्फल-बलपानादि, तदर्थ-तनिमित्तम्-वस्त्रपानादिलाभार्थमित्यर्थ , य. सस्तव =परिचय न करोति स भिशुरुन्यते ॥१०॥ मूलम्-सयणासणपाणभोयण, विविह खाइमसाइम परसि।
अदए पडिसहिए नियंठे,जे तत्थं न पउस्लेड से भिक्ख ॥११॥ छाया-शयनासनपानभोजने, विविध खादिमम्बादिमे परै ।
अढते प्रतिपेधिते निर्ग्रन्ये, यस्तर न मद्वेष्टि स भिक्षु ॥११॥ टीका--'मयणासण' इत्यादि। शयनासनपानभोजने शयन - शग्यासस्तारकादि, आसन - पीठफलकादि, अपर च-'गिहिणो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जे गिहिणो-ये गृहिणः) जो गृहस्थजन (पव्यहाण्णप्रत्रजितेन) दीक्षित हुए साधु द्वारा (दिहा-दृष्टा') देखे गये हो और परिचय में भी आये हों (व-वा) अथवा (अप्पवडाण-अप्रत्रजितेन) गृहस्थावस्था में रहे हुए उस साधु द्वारा (सयुया हवेज-सस्तुता. भवेयु.) पहिले परिचय में आये हो (तेमि-तेपाम् ) उन दोनों प्रकार की' अवस्थाओ मे परिचित हुए गृहस्थोंका (यः) जो साधु (इहलोडयाफलहाऐहलौकिकफलार्थम्) इसलोक सनपी फल के लिये-वस्त्र पात्रादिक की उनसे प्राप्ति के निमित्त-मथव न करेड' स भिक्खू-सस्तवम् न करोति स भिक्षु) सस्तव-परिचय नहीं करता है वह भिक्षु है ॥१०॥
ता-"गिहिणो" त्या |
भन्याय-जे गिहिणो-ये गृहिण २ १९२५ न पन्यइयेण-पत्रजितेन हीक्षित नेता साधु द्वारा पूरे विद्या-दष्टा. नेवामा आवे अने तमनी माथे पस्यिय uy गये हाय व-वा अथवा अप्पव्वइएण-अप्रत्रजितेन गया वस्थामा २सा ये सधुदा सयुया हवेज-सस्तुता. भवेयु ५९दा पश्यियभा मावद डाय तेसिं-तेपाम मा भन्ने प्रा२नी अवस्थामा परियित सवा ९. भ्यानु जो-यो साधु इहलोइयप्फलट्ठा-इहलौकिकफलार्थम् माया समाधी
जना भाटे- पानी मनी पासेथी प्रतिना निमित्त सथव न करेड स भिक्खू-सस्तवम् न करोति स भिक्षु परियय ४२१॥ नथी शुि छे ।। १० ।।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
उसराध्ययनसूत्रे पान-पौनजलाटिकम् , भोजन-विशुद्धाहारः, एरा समाहारस्तम्मिन, तपा-पिषि =अनेकविये ग्यादिमस्वादिमे-वामिम्-अचित्तैपगीयपिण्डखजूरादिकम् , स्वादिमम्, लबादिकम् , अनयो. समाहारस्तस्मिश्च स्वगृहे विद्यमानेऽपि परैः= गृहस्थजनैः कृपगत्वादिकारणेन अदत्ते तथा-दुर्लभपोधित्वेन प्रतिपेधिते="रे भिक्षो! न त्वया काऽप्यस्मद्गृहे आगन्तव्यम् , न कदाचिदपि तुभ्य किमपि दास्यामी"-त्येव प्रतिपिढे च सति यो निर्ग्रन्थः साधुस्तर-तेषु गृहस्थजनेषु न प्रद्वेष्टि-पद्वेप न करोति, स भिक्षुरुज्यते। अनेन कोधपिण्डपरिहार उक्तः। उपलभगत्वादशेपभिक्षादोपपरिहारो गोभ्यः । 'परसि' इति तृतीयार्थे पष्ठी ॥११॥
तथा-सयणासण' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(परसि-परैः) गृहस्थजनो द्वारा (सयणासणपाणभोय ण-शयनासनपानभोजने) शयन-गय्या सस्तारक आदि-आसन-पीठफलक आदि पान-धोतजलादिक, भोजन-विशुद्ध आहार आदि तथा (विविद ग्वाइमसाइम-विविधे ग्वादिमस्वादिम) अनेकविध अचित्तएषणीय पिण्ड खजूर आदि ग्वादिम, तथा लवगादिकरूप स्वादिम वस्तु (अदए-अदत्ते) अपने घरमे विद्यमान होने पर भी कृपणतावश यदि नहीं दी गई हो, तथा दुर्लभगोधि होने के कारण (पडिसेहिए-प्रतिपेधिते) उन्होंने ऐसा भी कह दिया हो कि-रे भिक्षो ! अब तुम हमारे घर पर भूलकर भी पग मत रखना कभी भी मत आना मैं तुमको कुछ भी नहीं दगा' इस तरह से आने के लिये निषेध भी कर दिया हो तो भी (नियठे-निर्ग्रन्य') निर्ग्रन्थ-सायु (तत्थ न पउस्सइ-तत्र न प्रद्वेष्टि) उनके ऊपर द्वेषभाव नहीं करता है (स भिक्खू-स भिक्षु.) वही भिक्षु
तथा--" सयणासण " त्यहै।
सन्क्याथ-एरसिं-परै गृहस्थ नो त२५थी सयगासणपाणभोयण-शय नासनपानभोजने शयन-शय्या सस्तारन माहि, सामनपी: ५०४ आदि, पान -धीन vallesal1-विशुद्ध साहार माह तथा विविह खाइम साइम-विविये खादिमस्वादिमे अनविय अथित्त-मेषीय पिs म२ माहि, स्वाभि-सवि ६४३५ स्वाभि वस्तु अदए-अदत्ते पाताना घरमा विद्यमान सपा छता पर पशुताश ले आयाम आस नायता दुलाधिपानार पडिसेहिएત્તિપત્તેિ એણે એવું પણ કહી દીધું હોય કે, હે ભિક્ષુ તમે અમારા ઘર ઉપર ભૂલેચુકે પણ આજથી કોઈ દીવસ પગ મુકશે નહી હુ તમને કાઈ પણ આપનાર नथी मा प्रभाले मापवानी मना री हाय छ। ५ नियठे-निग्रेथ निश्रय साधु तत्थ न पउस्सइ-तत्र न प्रद्वेष्टि मेमना ५२ द्वेषस रामता नयी स भिक
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ १५ गा १० भिक्षुगुणप्रतिपादनम्
इदानी ग्रासपणादोपपरिहारमाह--- मूलम्-ज'किचाहारपाणग, विविह खाइमसाइम परे सि लहूं।
जोत तिविहेणे णाणुकपे,मणवयकायसुसवुडे से भिक्खू ॥१२॥ छाया-यतिकाचदाहारपानक, विविध साय-स्वाद्य परेभ्यो लावा।
यम्त नितिन नानुकम्पते, मनोकायमुसटत स भिक्षु ॥१२॥ टीका-'ज किंचे' त्यादि ।
यत्किचिन् अल्पमपि आहारपानकम्माहारम् अन्नादिकम् , पानक-पानीय दुग्मादिकम् , तथा-विविधम् भने कमकारक माद्य-स्वायम् तत्र-माद्यम् अचितैपणीयपिण्डवरादिकम् , स्वाद्यबादिकम् , अनयो समाहारस्तचपरेभ्यो
गृहम्येभ्यो लकवा ममाप्य य. साधु तवचनव्यत्ययात्तेनाहारादिना निविन है। इस प्रकार प्रतिक्रन के ऊपर भी क्रोध करने के परिहार के इस कपन से अगेर भिक्षा मनपी दोगों का भी परिहार सापु को कर देना चा िये, यह बात जानी जाती है ॥ ११ ॥
अब यहा ग्रासपणा के टोयों का परिहार कहते हैं'ज किचा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(विविह-विवि पम् ) अनेक प्रकार का (ग्वाडमसाइमखाद्यम् स्वायम्) ग्वाद्य अवित्तग्यगीर पिण्ड ग्वजूरादिक आहार, खाद्यलवगादिक आहार, तथा (आहारपाण-आहारपानकम् ) अन्नादिक से निप्पन्न रोटी आदिरूप आहार एव पीने योग्य दुग्धादिकरूप आहार (परेसिं-परेभ्य') दुसरे दाता गृहस्थों के यहां से (ज किंच-यत् किश्चित्) मात्रा मे अल्प भी मिले तो भी (लद्ध-लम्चा) उसको प्राप्तकर (जो-य) जो साधुजन (त-तम्) उस प्राप्त आहार द्वारा (तिविहेग-त्रिविधेन) -स भिक्षु ते न मा प्रमाणे प्रतिन1 6५२ प ध न ४२व। तभ। આ કથનથી અશેષ ભિક્ષા સ બ ધી દોને પણ પરિહાર સાધુએ કરવું જોઈએ એમ આ વાત જાણી શકાય છે કે ૧૧ -
હવે અહી ગ્રામૈપણાના દેનો પરિહાર કહેવામા આવે છે "ज फिन्चा" त्याहि
मन्वयार्थ-विविह-विविधम् अने: पारना खाइमसादम-खाद्यम् स्वाद्यम् ખાદ્ય-અચિત્ત-એષણીય પિડ ખજૂર આદિ આહાર, સ્વાઇ-લવિ ગાદિક આહાર, तथा आहारपाणग-आहारपानझम् मन्नाथी निश्पन्न टी माहि३५ मार भने चावा योग्य दूध माEि३५ माहार परेसिं-परेभ्य, भीn eral गृहस्थाने त्याथी ज किंच-यत् किंचित् मात्रामा २६५ ५५५ भणे तो लद्ध-ल वा ने प्रास ४श जो-य २ साधुन त-तम् मे पास माला हा तिविहेण-विविधेन
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
उत्तराध्ययनसमें मनोवाकायलक्षणेन प्रकारचणेय पालम्लानादीन् , नानुकम्पते-न ददाति स न भिक्षुरिति शेपः । उक्त च
"असपिभागी नहु तस्स मोक्खो" इति । किन्तु यः साधु मनोवाकायसुसरतः मनोरामायैः सुष्टु सरत:-त्रिविधकारणेन बालग्लानादीननुकम्पते इति शेपः स भिक्षुरुच्यते । यद्वा-तम् आहारादिक नानु कम्पतेन प्रशसति-मनोऽनुकलस्याहारादे. प्रशसा न करोति, उपलक्षणात्-मन पतिकूलस्य निन्दामपि न करोति किन्तु मनोकाय मुसरत वशीकृतमनोवाकायो भवति स भिक्षुरुज्यते । अनेनार्थतो गृद्धपभावादगारदोपपरिहार उक्तः ॥१२॥ मन वचन एव काय से (नाणुकपे-नानुकम्पते) बाल ग्लान आदि मुनियों पर दया नहीं करता है-अर्थात् उस प्राप्त आहार को जो विभक्त कर उनको प्रदान नहीं करता है-वह भिक्षु नहीं है। क्यों कि "असविभागी न हु तस्स मोम्वो"। 'जो सभोगी का विभाग नहीं करे उसको मोक्ष नहीं है किन्तु जो साधु (मण-वयण-काय-सुसचुडे मनोवाकायसुसवृत) मन वचन एव काय से सुसवृत होकर उन बाल ग्लान आदि साधुजनों पर अनुकपा करता है-अर्थात् अल्प भी प्राप्त आहार आदि को विभक्तकर उनको देता है (स भिक्खूस भिक्षु) वही भिक्षु है । अथवा उस आहारादि की प्रशमा नहीं करता है और उपलक्षण से निन्दा भी कही करता है अर्थात् मनके अनुकूल आहार आदि की प्रशमाजौर मनके प्रतिकूल आहार आदिकी निन्दा नहीं करता है किन्तु मनवचन काया से सुसवत होकर रहता है वही भिक्षु कहलाता है। गृद्धि के अभाव से अगार दोष का परिहार कहा है ॥१॥ भन, क्यन मने आयाथी नाणुकपे-नानुकम्पते मास खान मा भुनिया 6५२ દયા કરતા નથી–અર્થાત પ્રાપ્ત થયેલા એ આહારને વિભક્ત કરી એને પ્રદાન નથી ४२ता ते भिक्षु नयी भ3, "असविभागी न ह तस्स मोक्खो" "२ सयोगीनी विभाग नथी उरता ते भाक्ष भेजवा शतानी" ते २ साधु मण-बयणसाय-मुसवुडे-मनोवाकायसुसवृत मन क्यन मने आयाथी सुसवृत यईन मे माल Sલાન આદિ સાધુજને ઉપ૨ અનુક પા રાખે છે અર્થાત પિતાને પ્રાપ્ત થયેલ થોડા આહાર मान पय विमत 30 तेमन मापे छ स भिक्ख-स भिक्षु ४ लिनु छ અથવા તે આહારાદિકની પ્રશંસા કરતા નથી અને ઉપલક્ષણથી નિદા પશુ કરતા નથી અર્થાત્ મનને અનુકૂલ આહાર આદિની પ્રશ સા અને મનના પ્રતિકૂલ-આહાર આદિની નિ દો કરતા નથી મનવચન અને કાયાથી સુસ વૃત થઈને રહે તેજ ભિક્ષુ કહેવાય છે ગૃદ્ધિના અભાવમાં અગાર દોષને પરિહાર કહેલ છે ૧૨
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. १. गा. १३ मिथुगुणप्रतिपादनम्
मम्मति धूमदोपपरिहारगाहमृलम्-आयामंग चे जवोण चं, सीय सोवीर जवोदगं चं।
'गोहीलेए पिडै णीरस तुं, पतंकुलाइ परिव्वंए से भिखू ॥१३॥ छाया-आचामा चैत्र यवोदन च, शीत सौवीरयवोदक च ।।
नो हील्येत् पिण्ड नीरस तु, प्रान्तकुनानि परिरजेत् स भिक्षु ॥१३॥ टीका-'आयामग चेव' इत्यादि।
माधु प्रान्तकुलानिदरिद्रकुलानि भिक्षा परिप्रजेत् गन्छेत् । न तु सर्वदा दानशूराणा धनिनामेर कुलानि गच्छेत् । एप सति नियतपिण्डसेवनाद साधो. धर्महानिः म्यात् । तथा-तेपु प्रान्तकृतादिपु आचामकम् शाकादीनामवसावण चेव-चैव 'च' शब्द पुनरर्थक', 'एव' गन्द पूरणार्थक., च-पुन यवोदन ययभक्त 'जर खोचडा' उनि प्रसिद्ध, शीतम्-शीतल पऍपितमोदनकरपट्टिकादिरम्, उपलभगत्वात्पर्युपिततक्रमिश्रितचणकाद्यन्नम् , तथा-सौवीरयवोदक
तथा-'आयामग' इत्यादि।
अन्वयार्थ-माधु (पतकुलाइ परिचय-प्रान्तकुलानि परिप्रजेत्) आहार के लिये दरिद्रकुलों में भी जावें, ऐसा वह न करे कि सदा यनिकों के घर पर भिक्षा के लिये जाय । क्यों कि ऐसा करना नियतपिण्ड की प्राप्ति होते रहने से उस साधु के लिये चारित्र धर्म की हानि का कारण बन जाता है। अतः दरिद्रकुलों में भिक्षा के लिये जाने पर वहा उसको (आयामग-आचामकम्) शाकादिकों का अवस्रावण-ओसामण, तथा चुरा दुआ मसालेयुक्त अथवा विना मसाले का नमक मिर्चवाला पानी अथवा (जवोदण-यवभक्तम् ) जव का खीचडा अथवा (सीय सौवीर जवोदग च-शीत सौवीरयवोदक च) पर्युपित-(वासी)
तया-"आयामग" त्यादि ।
अन्वयार्थ:-साधु पतकुलाइ परिव्यए-प्रान्तकुलानि परिव्रजेत् माहारने માટે દરિદ્ર કુળમાં પણ જાય, એવુ ન કરે કે, સદા ધનિકના ઘેરજ ભિક્ષા માટે જાય કેમકે, આમ કરવાથી નિયતપિડની પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી એ સાધુના માટે પિતાના ધર્મની હાનિનુ કારણ બની જાય છે આથી દરિદ્રકુળમાં ભિક્ષાને માટે नवाथी भने आयामग-आचामक शा मानि भवसाधु-सासाम थाणेला भसालापण २मा १२ मसालानु भी। भश्यावाणु पाणी अथ। जबोदणयवभक्तम् नी भीयही अथवा सीय सौवीर जवोदग च-गीत सौवीरयवोटक च
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
রাথন च-तत्र मौवीर-हाजिकम्, योदकमाउननलम् अनयो समाहारस्तव, समुपलभ्य, तु=पुनस्तत् नीरस गितास्वाद पिण्डम् यासारण कादिरूप पानीयमाहार च न हीलयेत् कुत्सितमिदमन्नम् , अपेयमिद पानीयम् , एव रूपेण न निन्देत् । एतादृशः प्रान्तकुलभिक्षाचारी यः साधुः स भिसुरम्यते ॥१३॥
तथा चमूलम् सदा विविहा भवंति लोएं, दिव्या माणुसया तहा तिरिच्छा।
भीमाभयभेरवा उराली, जो सोचाणे विहेजेंड से भिखू ॥१४॥ छाया-रादा विविधा भवन्ति लोके, दिव्या मानुष्यकास्तथा तैरथाः ।
भीमा भयभैरवा उदारा, य श्रुत्वा न रिभेति स भिक्षुः ||१|| ओदन या रोटी आदि उपलक्षण से पर्युपित-वासी तक्र मिश्रित चणकादि अन्न, सौवीर-काजिक या जौ के धोने के जल ये ही सबकुछ मिलेगा सोये (नीरस पीड-नीरस पिण्डम्) नीरस आहार है। (प्तमुपलभ्य) इसको पाकर (नो हीलए-नो हीलयेत्) ऐसे विचार से उस साधु को निंदा नहीं करना चाहीये कि 'यह कुसित अन्न है, यह पानी भी पीने योग्य नहीं है। इस प्रकार प्रान्तकुल भिक्षाचारी जो साधु होता है (स भिक्खू-स भिक्षु ) वही भिक्षु है।
भावार्थ-जो साधु अपनी भिक्षावृत्ति का लक्ष्य केवल श्रीमतो के ही घरा को नहीं बनाता है किन्तु दरिद्रों के घरों को भी बनाता है और वहा पर उसको जो कुछ भी नीरस आहार मिलता है उसको समभाव से करता हैं वही भिक्षु है ॥१३॥ પષિત (વાસી) ભાત અથવા રોટી આદિ ઉપલક્ષણથી પર્યાવિત છાશ મિશ્રિત ચણકાદિ અન્ન, સૌવીર-કાજી અથવા જવના ધાવણનું પાણી આ બધુ મળે છે नीरस पीड-निरस पिण्डम् २मा नीरस मार छ सावो नीरस पाडार भगत नो हीलए-नो होलयेत वा विद्यारथी ये साधु नि ४ी " કુત્સિત અન્ન છે, આ પાણી પીવા ગ્ય નથા” આ પ્રકારથી પ્રાન્તકુળ ભિક્ષાચારી જે સાધુ હોય છે તેજ ભિક્ષુ છે
ભાવાર્થ-જે સાધુ પિતાની ભિક્ષાવૃત્તિનું લક્ષ કેવળ શ્રીમ તેના જ ઘરાને બનાવતા નથી પરંતુ દરિદ્રીઓના ઘરમાં પણ ભિક્ષાવૃત્તિ માટે જાય છે અને ત્યાં તેને જે કાઈ નિરસ આહાર મળે છે એને સમભાવથી ગ્રહણ કરે છે તેજ ભિક્ષુ છે ૧૩
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अगा १४ भिवगुणप्रतिपादनम्
टीका-'सदा' इत्यादि।
लोके विविधाः परीक्षापद्वेषादिना क्रियमाणत्वादनेकविधाः दिव्या' देवसम्बन्धिन , मानुप्यका =मनुप्यसम्बन्धिन तमा तैरवा -तिर्यक्सरन्धिनश्च गन्दा ध्वनयो भान्ति । एते गदा भीमा:रोठा, भयभैरवाः-भयेन भैरवाःअत्यन्त भयजानका . उदारा महा वनिमया भवन्ति । यः साधुरेताहगान् गन्दान् अत्वा न विभेति-धर्म यानात् प्रचलितो न भवति, म भिक्षुरुज्यते । अनेन सिंहविटारितायामुपसर्ग सहिष्णुत्व निमित्तमुक्तम् ॥१५॥
तथा-'सद्दा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(लोग-लोके) इस समार में (विविह-विविधम् ) परीक्षा करने के निमित्त को लेकर या द्वेप आदि कारण को लेकर विविध प्रकार के (सद्दा-गब्दाः) शब्द (दिन्वा-दिन्याः) देव मरधी (माणुस्सयामानुप्यका') मनुष्यसनधी, (तिरिच्छा-तैरश्वाः) तिर्यच सनधी (भवनि-भवन्ति) होते है। जो शन्द (भीमा-भीमाः) रोद (भयभेरवाभयभैरवा) व अत्यन्त भयजनक होते है जो (जो-य.) जो साधु इन शब्दो को (सोच्चा-श्रुत्वा) सुनकर के भी (ण विहेजइ-न बिभेति) नहीं डरता है-धर्मध्यान से विचलित नही होता है (स-भिक्ख-स भिक्षु.) वह भिक्षु है। इस कथन से इस बात की पुष्टि सत्रकारने की है कि सिंहवृत्ति से विहार करने में सायु को उपसर्ग सहिष्णु होना चाहिये।
भावार्थ-ससार मे भिन्न २ प्राणियों के होने में उनकी विचारधाराए भी भिन्न २ दुआ करती है। कोई ऐसे भी भावुक जन होते
तथा "सदा" त्या !
मन्वयार्थ लोए-लोक मा ससारमा विविह-विविधा परीक्षा पाना निभित्तने सन 24 तद्वेष माशाने विविध प्ररना सहा-शब्दा शह दिव्या-दिव्या व सधी, माणुसीया-मानुष्यकाः मनुष्य समाधी, तिरिच्छा-तैरिया तियय समधी भवति-भवन्ति थाय छ २ शह भीमाभीमाः रौद्र मने भय-भेरवा-भवभैरवा. सत्यत बयान डाय छ जो-य. साधुन सा शहाने सोचा-श्रुत्वा सामा त पण विहेज्जइ-न विभेति ७२ता नथी-भ ध्यानथी वियसित थता नथी स भिक्ख-स भिक्षु ते लक्षु छ આ કથનથી એ વાતની પુષ્ટી સૂત્રકારે કરી છે કે, સિ હવૃત્તિથી વિહાર કરવામાં સાધુએ ઉપસર્ગ સહિષ્ણુ બનવું જોઈએ | ભાવાર્થ–સ સારમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના પ્રાણીઓ હોવાથી એમને વિચાર પણ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે કેઈ પણ ભાવિકજન હોય છે કે સાધુને જોતાજ શ્રદ્ધાથી
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्पति समस्तधर्माचारमूल सम्यक्तार्यमाह-- मूलम् वायं विविह समिञ्चलोए, सहिए खेयाणुगए य कोवियप्पा।
पन्न अभिभूय सदसी, उवेसते अविहेउए से भिक्खू ॥१५॥ छाया - वाद विविध समेत्य लोके, सहित खेदानुगतश्च कोपिटात्मा ।
' माज्ञ' अभिभूय सर्वदर्शी, उपशान्तः अविहेठकः स भिक्षुः ॥१५॥ हैं जो साधु को देखते ही श्रद्धा से उनके चरणा पर झुक जाते हैं और उनके दर्शन से अपना परम अहोभाग्य मानते हैं। कितनेक से भी होते हैं जो उन साधुओ की परीक्षा कर उन्हें फिर मच्चे साधु समझकर बाद में अपना उपास्य गुरुदेव मानते हैं। कितनेक ऐसे भी होते है जिन के हृदय मे वीतराग भी गुरुओं के प्रति हृदय में देवकी अग्नि सिलगती रहती है। कोई देव भी साधुओं की परीक्षा किया करते हैं। विहार करते २ सायुजन भयकर अटवी मे मार्ग विस्मृति के कारण पहुँच जाते है, तर उनका साम्हना सिंहो से भी हो गया करता है। अत' साधुओ को चाहे देवसरधी भयकर रौद्र शब्द सुनने को मिले चाहे मनुष्य सवधी या तिर्यंच सधी। परन्तु फिर भी साधु धन्य है जो इन भयोत्पादक रौद्र शब्दो को सुनकर भी अपने धर्मध्यान से विचलित नहीं होता है। ऐसा साधु ही भिक्षु सज्ञा का अधिकारी होता है ॥१४॥ એમના ચરણોમાં ઝુકી જાય છે અને એમના દર્શનથી પિતાનુ યમ અહોભાગ્ય માને છે કેટલાક એવા પણ હોય છે કે, તેઓ એ સાધુઓની પરીક્ષા કરીને પછીથી સ ચા સાધુ સમજ્યા પછી જ તેમને પોતાના ઉપાસ્ય ગુરુદેવ તરીકે માને છે કેટલાક એવા હોય છે કે, જેમના હદયમા વીતરાગ તેમજ ગુરુઓના તરફ હૃદયમાં ષની અગ્નિ સળગતી રહે છે કઈ કઈ દેવ પણ સાધુઓની પરીક્ષા કરતા હોય છે વિહાર કરતા કરતા સાધુજન જ્યારે માર્ગ ભૂલાઈ જતા ભય કર જ ગલેમા પહેચી જાય છે ત્યારે તેમને સિહોને પણ સામને કરે પડે છે આથી સાધુઓને ચાહે દેવ સ બ ધી ભય કર રૌદ્ર શબ્દ સાંભળવા મળે ચાહે મયુષ્ય યા તે તિર્યંચ સ બ ધી છતા પણ એ સાધુ ધન્ય છે કે જે આવા ભત્પાદક રૌદ્ર શબ્દોને સાભળીને પણ પિતાના ધર્મધ્યાનથી વિચલિત બનતા નથી એવા સાધુ જ ભિક્ષુ સત્તાના અધિકારી હોય છે કે ૧૪
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीम " गा । भिक्षगुणप्रतिपादनम
टीका-'वाय' इत्यादि ।
1. साधु. के प्रचलित विविधम् अनेकपकार वाद-भिन्न भिन्न दर्श नाभिमायचक वाद-मा
सेतुकरणेऽपि पर्मो, भवत्यसैतारणेऽपि फिल धर्म । गृहवासेऽपि च धर्मो, बनेप वसता भाति धर्म ॥१॥ मुण्डस्य भाति धर्म , तथा जटाभि. साससा धर्मः ।
गृहरासेऽपि च धर्मों पनेऽपि बसता भवति धर्म ॥२॥ इति । इत्यवरूप दर्शनान्तराभिमतमेकान्तबाद समेत्य परिज्ञाय-न परिज्ञया सयमहानि स्प नात्या प्रत्यार यानपरिक्षया परित्यज्य सहित.ज्ञानक्रियाभ्या महित., यद्वाहितेन-परिणाममुरमाबहेन जिनवचनेन सहित , किंवा-द्वितीयादिमुनिसहितः,
खेदानुगत -खेदर्यान कर्माननेतिग्वेद.-सयमम्तमनुगत , सयमयुक्त इत्यर्थः चपुन सोविदात्मा-कोविद -लब्धशास्त्रपरमार्य आत्मा यस्य स तथा प्राज्ञो हेयो पादेयबुद्धिमान् अभिभूय सवदर्शी-परीपहानभिभूय रागढपो निराकृत्य च सर्व
तथा-'वाय' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो साधु (लोग विविह वाय समिच-लोके विविध वाद समेत्य) लोकमे प्रचलित विविध मान्यताओं को ज्ञ परिज्ञा से मयम की हानिकारक जानकर पश्चात् प्रत्यारयान परिज्ञा से उनका परित्याग कर देता है और (सहि-सहितः) ज्ञानक्रिया की दृढता से युक्त, यहा परिणाम मे सुखावह जिनवचन से युक्त अथवा द्वितीयादि मुनियुक्त वनकर (खेयाणुगए-खेदानुगत.) सयम की आराधना करने मे लवलीन रहता है एव (कोवियप्पा-कोविदात्मा) शास्त्रीय रहस्य ज्ञान से अपने आप को वासितकर (पन्ने-प्राज.) हेय और उपादेय की बुद्विसपन्न बन जाता है तथा (अभिभूय-अभिभूय) अनुकूल प्रतिकूल
तथा--'वाय" त्या !
मन्वयार्थ -२ साधुलोए विविहवाय समिच्च-लोके विविध वादसमेत्य सीमा પ્રચલિત વિવિધ માન્યતાઓને જ્ઞ પરિણાથો સયમમાં હાનીકારક જાણીને પછીથી પ્રત્યા भ्यान परिज्ञाथी तेना परित्या ४री छ, भने सहिए-सहितः शानजियानी हाथी યુક્ત યદ્રા પરિણામમાં સુખાવહ જીન વચનથી યુક્ત અથવા બીજા મુનિઓથી युत मनीन खेयाणुगए-खेदानुगत. सयभनी याराधना २पामा लीन रहेछ भने कोवियप्पा-कोविदात्मा शास्त्रीय २९स्य ज्ञानथी चातानीजतने पासात ४शन पन्ने-प्रज्ञ. य मने पायी भुद्धि सपन्न मनी लय छ तेमा अभिभूय
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे
-
-
प्राणिजातमात्मसदृश पश्यन् , अन ५५ उपशान्त'कपायरहित सन अपिहेठका अन्यस्याखेटक. स्यात् , म भिसुरुच्यने ॥१५॥
तथा-- मृलम्-असिप्पजीवी अगिहे अमिते, जिईदिओ सव्वओ विप्पमुके। अणुक्कसाई लहअप्पभक्खी, चिच्चा गिह एगैचरे से भिक्खूतिवेमि ॥१६॥ छाया-अशिल्पजीवी अगृह अमित्र , जितेन्द्रिय सर्वतो विषमुक्त ।
अणुरुपायी न वल्पभक्षी, त्यत्तवा गृहमे कचरः स भिभुः इति नवीमि ॥१६॥ टोका-'अमिप्पजीवी' इत्यादि ।
अगिल्पजीवी शिल्प-चित्रपादादिविज्ञान, तेन जीपोतु गीलमस्येति शिल्पजीपी, न शिल्पजीवी-अशिल्पजीवी, शिल्पजीविकारर्जित इत्यर्थ , तथा
गृह -नास्ति गृह यस्य स -गृहवर्जित , तथा अमित -मित्रवर्जित , उपलक्षण तया शत्रुवर्जितश्च, तथा-जितेन्द्रिय -जितानि स्वयशीकृतानि इन्द्रियाणि-श्रोगा परीषहो से अचलित होकर (सबदसी-सर्वदर्शी) समस्त जगत के प्रागीयों को अपने जैसा समझने लगता है और इसी भावना के बल पर वह (उबसते-उपशान्त ) कपार से रहित होकर (अविहेउरा-अविहेठक) किसी भी प्राणी को खेदित नहीं करता है (म भिक्खू-स भिनु) उसी का नाम भिक्षु है ॥१०॥ __ तथा-'असिप्पजीवी' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(असिप्पजीवी-अशिल्पजीवी) चित्र काढना पत्र आदि का किसी विशिष्ट आकार से छेदन करना यह शिल्पविद्या है । इस शिल्पविद्या से जो अपनी जीवीका नहीं करता हो अर्थात् शिल्पीजीवी नही है (अनिदे-अगृह ) गृहसे जो रहित है (अमित्ते अमित्र) मित्र जभिभूय अनु। प्रतिः परिपडाथी अन्यसित मनान सम्पदसी-सर्वदशी समस्त જગતના તમામ પ્રાણીઓને પિતાના જેવા સમજવા લાગે છે અને એ લાવનાના ४३ 6५२ ते उपसते--उपशान्त उपायथी २४ात मनीन अविहेउए-अविहेठ, 154 प्राणीने मे 6444ता नथी स भिक्खू-स भिक्षु तेनु नाम लिनु छ ॥ १५ ॥
तथा ---- 'असिप्पजोत्यादि।
अन्वयार्थ --असिप्पजीवी-अशिल्पजीवी यित्र यतायु, पत्र मानि ४ વિશિષ્ટ આકારથી છેદન કરવું, એ શિ૮૫ વિદ્યા છેઆવી શિલ્પ વિદ્યાથી જે घोताना न निवड न यक्षात हय अर्थात शिपकी नथी अगिडेअग्रह ५२थी २ २हित छ अमित्ते-अमित्र भित्र तमा नुने नयी
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १० गा १६ भिगुणप्रतिपादनम् दानि न स , वर्गीकृतन्द्रिय इत्यर्थः, तथा सर्वत. सर्वप्रकारेण विप्रमुक्त = पाह्याभ्यन्तरपरिग्रहरहित तथा-अणुपायी-अणार -सान्पा -सज्वलननामान इति यावत् , ते च ते पाया , ते सन्ति वम्यासी अणुरुपारी, मन्दकपायवानित्यर्थ , प्राकृतत्वात्कारम्य द्वित्वम् । यहा-'अनु कपायी' इतिछाया अल्प पायग नित्यर्थ । तथा-- वल्पभनी--पूनि नि साराणि पर्युपिताम्लतमिक्ति वल्लचणकाधन्नानि जल्पानि तोकानि भमित शीरमम्येति लाल्पाली-अत प्रान्तानपानसेगीत्यय , एतादृग मन य माधुर-द्रव्यभावगृह त्यतया एक्चर' रागद्वेपरहित' गव शत्रु जिसका कोई नहीं है (जिटिओ-जितेन्द्रिय ) इन्द्रिया जिसकी वा मे है (मन्त्रओ विप्पम-नर्वन विप्रमुत्त । मर्व प्रकार से जो बाध एव आभ्यन्तर परिग्रह से रहित दुआ है तथा (अणुक्कसाईअणुरुपायी) मन्दकपायवाला है (लह अप्पमक्खी-लध्वल्पमोजी ) ल-निगार, पयुपित आम्ल तक्रमिश्रित बचणक आदि अन्न को अल्पमात्रा मे जो लेता है-अर्यात्-अन्त प्रान्त अन्न पान का जो सेवन करने वाला है, ऐमा साधु 'गिह चिचा-गृह त्यत्तवा) द्वन्य एव भाव गृह का परित्याग करके (पगे-ग) रागडेप से रहित होकर चरेविचरेव) सयममार्ग मे विचरण करता है (म भिख-स भिक्षुः) वही भिक्षु है । (त्ति बेमि-इति ब्रवीमि) इसी प्रकार भगवान के मुग्व से मैने सुना है सो तुम से कहा है । __ भावार्थ-जो अशिल्पजीवी है, न जिसको अपना कोट घर है
और न जिसका कोई शत्रु व मित्र है, इन्द्रियों की दासता का जिसने परिहार कर दिया है उनके अनुसार जो नहीं चलता है प्रत्युत इन्द्रियो जिइदिओ-जितेन्द्रिय ना धन्द्रियो वशमा छ सबओ विप्पमुक्ते-सर्वतः विषमुक्त. सर्व माना पानी भने म १२ परिवहथी रे हित अनेस छ तथा अणुक्साई-अणुऊपायी मह पायवाणा छ लह अप्पमक्खी-र वल्पभोजी લધુનિ સાર, પર્યુંષિત ખાટી છાશથી મિશ્રિત બલચક આદિ અને અલ્પ માત્રામાં જે લે છે અર્થાત–અન્ત પ્રાન્ત અનપાનનું જે સેવન કરવાવાળા છે એવા સાધુ गृह चिचा-गृह त्यक्त्वा द्रव्य मन भावन परित्याग ४शन, एगे-एक २१वषयी २डित मनाने चरे-दिरचेत् सयभागमा वियर २ छ स भिक्खस भिक्षु ते लक्षु छ (त्ति मि-इनिम म) ५ २ भगवानना माथी જે મે સાભળેલ છે તે તમને કહેલ છે
ભાવાર્થ-જે અશિલ્પજીવી છે, જેને પિતાનુ કેઈ ઘર નથી તેમજ જેને કઈ મિત્ર કે શત્રુ નથી ઇન્દ્રિય ઉપર જે કાબુ મેળવેલ છે પરંતુ એની માફક જે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगध्ययनसूत्र सन् पिचरेत् . स भिशुरल्यते । 'इति ब्रीमि' इत्यम्यार्थ पूपिद पोय. ॥१६॥ इतिश्री-विश्वपिग्व्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्च-शभाषामलितललित कलापालापक-पिशुद्धगद्यपद्यनै ग्रन्थनिर्मापर-पादिमानमर्द-शाह छत्रपति-कोल्हापुर-राजप्रदत्त-जैनशास्त्राचार्य पदभृति-कोल्हा पुरराजगुरु-चालनमचारि-नैनाचार्य-जैनधर्मढियाकर-पूज्य श्री घासीगल प्रति चिरचितायामुक्तराज्ययनम्त्रम्य मियागिन्या टीकाया स भिक्षुनामा पत्र दशम ययन समाप्तम् ।
॥शुभ भूयात् ॥ को ही अपने अनुसार चलाता है, परिग्रह कष्टो को सहनकरने में समर्थ है और जो अपरिग्रह के सिद्धान्त को अपने जीवन मे पूर्णरूप से सिद्धान्त मार्ग के अनुसार उतारा है, तया इमी मार्ग पर चलने के लिये जो दमरो को भी सम्माता है। प्रल पार की मात्रा जिसके भीतर नहीं है अत्यत मन्द कपाय वाला है, अर्थात्-शरीर निर्वाह के उचित ही जो अन्य प्रा त अन्न पान का सेवन करता है ऐसा सायु भिक्षु की कोटि में माना गया है । रागळेप से इसका कोई समध नहीं रहता है। (इति प्रवीमि) इस प्रकार इस अध्ययन का उपसहार करते हुए श्री सुधर्मास्वामी जवस्वाभी से करते है कि-यहा तक इस अध्ययन मे जो कुछ भिक्षु के विपर मे कहा है यह सब भने वीर प्रभु के मुग्व से जसा सुना है-वैसा ही तुमसे कहा है अपनी निजी कल्पना से इस विषय को मने नहीं कहा है ॥१०॥
॥ यह पन्द्रहवें अध्ययनका हिन्दी अनुवाद सपूर्ण हुवा ॥ १५ ॥ ચ લતા નથી તુ ઈન્દ્રિયોને જ પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ચલાવે છે પરિગ્રહના કષ્ટને સહન કરીને જે સમર્થ છે અને અપરિગ્રહના સિદ્ધાંતને જેણે પોતાના જીવનમાં પૂર્ણરૂપથી સિદ્ધ ત માર્ગના અનુસાર ઉતારેલ છે, તેમજ એ માર્ગ ઉપર ચાલવા બીજાને જે સમજાવે છે પ્રબળ કષાયની માત્રા જેની અ દર નથી, અત્ય ત મ દ કષાયવાળા છે અર્થાત-શરીર નિર્વાહના માટે જ જે અન્તપ્રાન્ત અન્ન પાનનું સેવન કરે છે એવા સાધુજ ભિક્ષની કોટિમાં માનવામા આવેલ છે રાગદ્વેષ સાથે એમને કઈ समय होतो थी (पनि ब्रवीमि) [ मारे मा अध्ययन 6५स डा२ उशने श्री સુધર્માસ્વામી જખ્ખામીને કહે છે કે આ અવ્યયનમાં અતિ સુધી ભિક્ષુના વિષ યમાં જે કાઈ કહેવાયેલ છે તે બધુ શ્રી વીર પ્રભુના મોઢેથી મે જેવુ સાભળ્યું છે તેવું જ તમને કહેલ છે મારી પોતાની કલ્પનાથી મે કાઈ પણ કહેલ નથી ૧ શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૫દરમાં અયનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સ પૂર્ણ ઉપા
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ पोडामध्ययनम् ॥ व्यारयात पञ्चनगम चयनम् । अथ पोटशमारभ्यते। अस्य च पूर्येण सहायमभि सम्पन्न -अनन्तरा ययने भिगुणा माता । ते गुणात्र ब्रह्मचर्ययुक्तम्यैव भवन्ति। ब्रह्मचर्य तु ब्रह्मचर्यगुप्तिपरिनानत मुह भाति, इत्यतोऽम्मिन्न ययने ब्रह्मचर्य गुप्तयोऽभिगीयन्ते, इत्यनेन सपन्नायातस्याम्या ययनम्येदमादिम मत्रम्
मूलम् सुय मे आउस । तेण भगवया एवमखाय-उह खल थेरेहि भगवन्तेहि दस बभचेरसमाहिट्राणा पण्णता । जे भिक्खू सोच्चा निसम्म सजमबहुले सवरवहुले समाहिबहुले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्तवभयारी सया अप्पमते विहरेजा ॥१॥
छाया-थून मया नायुप्मन् ! तेन भगवता एपमारयातम्-इह खलु स्थविरै मंगरदिदेश नम पर्यपमाधिम्यानानि मनमानि। यानि भिनुः श्रुत्वा निशम्य सयम बहुल मारपहल समाधिपहुल गुप्त गुप्त ब्रह्मचारी सा प्रमतो पिहरेद ॥१॥
॥सोलवा अध्ययन प्रारभ ॥ पन्द्रहव अभ्ययन का न्यारयान हवा, अब सोलहवा अध्ययन प्रारभ होता है। हम अ ययन का सरन्य पन्द्रहवें अध्ययन के साथ इम प्रकार है-पन्द्रहवें अध्ययन मे जो भिक्षुगुण वर्णित किये गये हैं वे ब्रह्मचर्य से युक्त भिक्षु के ही हो सकते है । तथा ब्रह्मचर्य जय नक ब्रह्मचर्यगुप्ति का परिज्ञान नहीं होता है तबतक सुटढ नहीं होता है अतः उसकी दृढता निमित्त इस अध्ययन मे ब्रह्मचर्यगुप्तियों का कथन किया जायगा। इसी मवध से आये हुए इस अध्ययन का यह मर्वप्रथम मत्र है। 'सुय मे' इत्यादि ।
સાળમા અધ્યયનનો પાર ભ– ૫ દરમ્ અધ્યયન કહેવાઈ ગયુ, હવે સોળમા અધ્યયનનો પ્રારભ થાય છે આ અધ્યયનને સ બ ધ પદરમા અધ્યયનની સાથે આ પ્રકારને છે–પદરમાં અધ્યયનમાં ભિક્ષુના ગુણેનું જે વર્ણન કરવામા આવેલ છે તે બ્રહ્મચર્યથી યુક્ત એવા ભિઓનુ જ હોઈ શકે છે તથા બ્રહ્મચર્યગુમિનુ પરિજ્ઞાન જ્યા સુધી થતુ નથી ત્યા સુધી સુદઢ બ્રહાચર્ય પાળી શકાતું નથી આથી એની દઢતા માટે આ યયનમાં બ્રહ્મચર્યગુપ્તિઓનુ કથન કરવામાં આવશે આ સ બ ધથી આવેલા मा २६५यननु मा सर्व प्रथम सूत्र छ - " मुय मे" ।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टोका--'सुय मे' इत्यादि।
सुधर्मास्त्रामो जम्बूस्वामिन प्रत्यार--हे आयुप्मन ! जम्यूः ! भगरता= ज्ञानादिगुणयुक्तेन तेन लोकत्रयमसिद्धेन तीर्थकरेण ज्ञातपुरमहागीरण एप-यमाणमकारेण आरयातम्-सफलजीवभाषापरिणामिन्या भाषया अथितम् । तन्मया श्रुतम् । यद्वा-आउसतेण' इत्यक परम्, आवसता इति ठाया। 'मया' इत्यस्य विशेषणम् । आ-शास्त्रमर्यादानुसारेण, गुरुकुख्यासे बसता मया तत् श्रुतम् । भगवत्कषितमेशाय तवाग्रे वर्णयामि, न तु म्यमनीपया परिकल्प्यतिभार । भग वता यदास्यात तदाह-इह-अस्मिन् मायने ग्वलुमनिश्चयेन स्थरिपूसालिन भगवद्भिः समग्रेश्वयादि गुणयुक्तस्तीर्थकरै दश दशाग्यकानि ब्रह्मचर्यसमाधि स्थानानि ब्रह्म-कामसेवनत्यागस्तत्र चरण ब्रह्मचर्य, तस्मिन् समापिः मम्यग
सुधर्मास्वामी जबूस्वामी से कह रहे है कि (आउम-आयुष्मन्) हे आयुष्मन् । (भगवया-भगवता) ज्ञानादिक गुणों से युक्त (तेण-तेन) उन लोकत्रय प्रसिद्ध ज्ञातपुत्र तीर्थकर श्री महावीर प्रभुने (ग्वमस्वायएवमाख्यातम्) सफल जीवों की भाषा मे परिणमित होनेवाली अपनी दिव्यवाणी द्वारा इस-वक्ष्यमाण-प्रकार से कहा सो वह (मे सुय-मया श्रुतम्) मैने सुना-अथवा-(आउसतेण) यह एक पद भी हो मकता है इम की छाया "आवसता" ऐसी होती है इसका अर्थ "आ-शास्त्रीय मर्यादा के अनुमार-गुरुकुल मै निवास करनेवाले मैने" ऐसा होता है। इससे सुधर्मास्वामी का यह अभिप्राय प्रकट होता है कि वे जो कुछ जबू स्वामी से कह रहे हैं वह अपनी ओर से नहीं कह रहे है किन्तु महावीर प्रभु से उन्हों ने जैसा सुना है वैसा ही वे जबूस्वामी से प्रकट कर कह रहे है । (इह खलु थेरेहि भगवतेहिं दसबभचेर समाहिहाणा पण्णत्ता
स-पयार्थ:-सुधारवामी स्वामीन ही रह छ , आयु भन्! भग वया-भगवता नाना शुशथी युत तेण-तेन ये तय भ प्रसिद्ध ज्ञान पुत्र ती ४२. श्री महावीर प्रभुणे एवमक्खाय-एबमारयातम् स४॥ यानी ભાષામા પરિમિત થનારી પોતાની દિવ્ય વાણી દ્વારા આ વયમા પ્રકારથી કહ્યું તે मे सुय-मया श्रुतम् में सामन्यु मया-आउसतेण-- ४ ५६ ५५ यश छ मानी छाया "आवसतासी थाय छे माना अथ " --शास्त्रीय भयो। અનુસાર ગુરુકુળમાં નિવાસ કરનાર મે ” એવો થાય છે આથી સુધર્માસ્વામીને એ અભિપ્રાય પ્રગટ થાય છે કે, તેઓ જે કાઈ જખ્ખસ્વામીને કહી રહ્યા છે તે પોતાના તરફથી ન થીરતા પર તુ મહાવીર પ્રભુ પાસેથી તેમણે જે કાઈ સાભળેલ છે તેજ प्रमाणे प्रगट ४२ भूस्वामीन 387 २८ छ इह खल्लु थेरेहिं भगवतेहि दसवभ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ६ दशविधब्रह्मचर्यममाधिस्थाननिम्पणम्
३९ म्यान-निकरणत्रियोगै प्रशम्नमान तत्समारापनम् , तस्य स्थानानिकारणानि प्रज्ञप्तानिपतानि । यानि ब्रह्मचर्यसमापिस्थानानिम्त्वा गुरमुग्वादावर्ण्य 'निगम्यतोऽधार्य भिनु =कृतकारितानुमोदितपरिहारेण निपिभिसा ग्रहणगील , यद्वा-अपिपकर्मभेदनशीलो मुनि. 'मजमबहुले' सयमबहुल'-सयम' सम्मापयविरति-मणम्तम् रिशुद्ध रिशुद्धतरादिपरिणामक्रमेण रह-बहुसम्यक यपा म्यात्तथा लाति-मातीति सयमाहुर , यहा-बहुल =विशुद्ध विशुद्धतरादिक्रमेग उत्तरोत्तरम्यानप्राप्न्या प्रचुर मयम मकरसायविरतिलगो यम्य स तया, पर्वमानसयमपरिणामदत्य । अत एव-सवरबहुल: सत्रियते-मसारण प्राणातिपातादि निरूयते येन परिणामेन सः सवर ,
दुर'प्रचुर मार =आश्राहारनिरोपग्मणो यम्य म तया, परमानासन इह वल स्थविरै भगवड़ि' इस ब्रह्मचर्यममाधिस्थानानि प्रजप्नानि) वे कहते ह किम प्रवचन मे निश्चय से भूतकाल के दीर्थकर देवाने कि जो समस्न ऐवय आदि गुणों से संपन्न थे दश ब्रह्मचर्य के समाधिस्थान प्ररूपित किये है। शाम सेवन का त्याग करना इसका नाम ब्रह्म है। इस ब्रह्म मे जो लवलीन रहता है उसका नाम ब्रह्मचर्य है। ब्रह्मचर्य का निकरणण्व त्रियोगों द्वारा जो सम्यक कारसे आराधन किया जाता है उसका नाम ब्रह्मचर्य-ममापि है-अर्थात् मन वचन काय व कृतकारित अनुमोदना से ब्रह्मचर्य का मरक्षण ही ब्रह्मचर्य समाधि है । इम ब्रह्मचर्य की समाधि के स्थान दा है। (जे भिक्खू सोच्चा निमम्म मजम बहले सवरबहुले ममाहियाले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्तवभयारी सया अप्पमत्त विहरेजा-यानि भिक्षुः श्रुत्वा निगम्य सयमवर्ल सवरबहुल समाधिचेर समाहिहाणा पण्णात्ता-दह खल्लु म्याविरैः भगादि दश ब्रह्मचर्यस्थाननि प्रत શનિ તેઓ કહે છે કે, આ પ્રવચનમાં નિશ્ચયથી ભૂતકાળના તીર્થકર દેએ કે જે, સમસ્ત આશ્વર્ય આદિ ગુણોથી સંપન્ન હતા તેમણે બ્રહ્મચર્યના દશ સમાધી સ્થાન પ્રરૂપિત કરેલ છે કામ એવનને પરિત્યાગ કરવો તેનું નામબ્રહ્મ છે તે બ્રહ્મમાં લવલીન થવુ તેનું નામ બ્રહ્મચર્ય છે બ્રહ્મચર્યનું ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી સભ્ય પ્રકારથી આરાધના કરાય છે તેનું નામ બ્રહ્મચર્ય સમાધી છે અર્થાત– મન, વચન, કાયા તેમજ કવા કરાવવાની અનુમનાથી બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ જ બ્રહ્મચર્ય સમાધી में अनन्यय नी समाधाना ४५ स्थान छ जे भिक्सु सोच्चा निसम्म सजमवले सवरवहले समाहिपहले गुत्ते गुतिदिए गुत्तवभयारि सया अप्पमत्ते विहरेज्जा-यानि मिथू श्रुत्वा निगम्य सयमबहुल सवरबद्दल समापिपहल गुप्त गुप्तेन्द्रिय
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
उत्तराध्ययनसूत्र निरोधपरिणामवानित्यर्थः अत एव-समाधिबहुला बहुल'प्रचुर समाधिश्चित्त स्वास्थ्य यस्य स तथा प्रार्धमानचित्तस्थामा यसपन्नइत्यर्थः । अत्र सर्वन 'बहुल' शब्दस्य आपत्वात्परनिपातः। तथा-गुप्त: मनोकाययागेरसयमस्थानेभ्यो रवित , गुप्तित्रययुक्तइत्यर्थः। अतएव-गुप्तेन्द्रिय.-गुप्तानिय स्त्र विषयमतिता निरुद्धानि इन्द्रयाणि-श्रोत्रादीनि येन स तथा-गीकृतेन्द्रिय इत्यर्थः। अत एप-गुप्तब्रह्मचारी, अग्वण्डब्रह्मचर्यधारक इत्य, अपमत्त प्रमादरहित सन् बहुलः गुप्त गुप्तेन्द्रियः गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तो विहरेत) इन ब्रमचर्य के समाधिस्थानों को निर्दीप भिक्षा ग्रहणशील भिक्षु गुम्मुख से सुनकर और अर्थरूप से उनको हृदय में धारण कर सयमरल वनजाता है। साल सावद्यकर्मोंका त्याग करना इसका नाम सयम है।
इस सयम की उत्तरोत्तर विशुद्ध विशुद्धत्तर आदि परिणाम क्रम से वृद्धि करना सयमबहुलता है । अर्थात् सकलसावद्यविरतिरूप मयमके परिणामो की आगे २ हीनता न होकर प्रत्युत वृद्धि होते रहना मो सयमबहुलता है। वह जिस मे हो उसको सयमबहुल कहते हैं। जय आत्मा मे सयम की बहुलता होती है तर वह आत्मा सवरबहुल बन जाता है। कर्मो के आगमन के लिये द्वारस्य जो प्राणातिपातादिक पाप "है. जिन परिणामो से कफजाते है उनपरिणामो का नाम सवर है । अत्-नवीन कर्मों के आने के द्वारका ढकना इसका नाम सवर है। जो भिक्षु आत्मा सवर की बटुलता से सदा युक्त होता है वही सवर गुप्तब्रह्मचारि सदा अप्रमत्तो विहरेत् २मा प्राय समाधीस्थानाने निहोप लिक्षा ગ્રહણ કરવાવાળા ભિક્ષુ ગુરુ મુખથી સાભળીને અને અથરૂપથી તેને હદયમાં ધારણ કરી, સ યમબહુલ બની જાય છે સઘળા સાવદ્ય કર્મોને ત્યાગ કરવું એનું નામ સયમ છે આ સયમની ઉત્તરેત્તર વિશુદ્ધ-વિશુદ્ધતર આદિ પરિણામ કમથી વૃદ્ધિ કરવી તે સ યમબહુલતા છે અર્થાત-સકલસાવવિરતિરૂપ સ યમના પરિણામોની આગળ જતા હીનતા ન થવા પામે અને વૃદ્ધિ થતી રહે તે જ સ યમબહલતા છે જેનામાં તેજ હેય તેને સ યમબહુલતા કહે છે જ્યારે આત્મામા સ યમની બહુલતા આવે છે ત્યારે તે આત્મા સ વરાહુલ બની જાય છે કર્મોના આગમનના ધારરૂપ જે પ્રાણાતિપાતાદિક પાપ છે તે જે પરિણામેથી રોકાઈ જાય છે એ પરિણામેનું નામ સ વર છે અર્થાત-નવીન કર્મોના દ્વારનું ઢાકણ એનું નામ સવર છે જે ભિક્ષ આત્મા સવરની બહુલતાથી સદા યુક્ત હોય છે તે સવર બહુલ છે જ્યારે આત્મામા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका म. १६ दशविधताह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् सदासर्वकाल विहरे-मोक्षमार्गे विचरेत् । अय भावः-साधुर्हि पूर्व दश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि शृगोति । ततो ब्रह्मचर्यपरिपालने म्यिरो भवति । उक्त च--
"सोचा जाणड पहाण, सोचा जाणड पावग ।
उभयपि जाणा साचा, ज संयत समायरे ॥१॥ डाया--श्रुत्वा जानाति कल्याण, श्रुत्वा जानाति पापकम् ।
उभयमपि जानाति श्रुत्वा, यन्यस्तत् समाचरेत् ॥१॥ इति । चटुल है। जब आत्मा मे सवर की बदलता आ जाती है तब वह ममाधिमाल होता है। उस भिक्षुका चित्तविलकुल स्वस्थ हो जाता है। अशुभ सकल्प विकल्प ही चित्त की अस्वस्थता है। और यह अशुभ सफल्प विकल्प रूप अस्वस्थता आस्रव के निमित्त से होती रहती है। जर आत्मा आस्रव के अभावरूप सवर से सहित हो जाता है तब उस में विचारों द्वारा अस्वस्थता कैसे आ सकती है? अर्थात् नहीं आ सकती इस लिये व समाधिरहल होता है, (गुप्तः) गुप्तपद यह प्रकट करता है कि वह भिक्षु आत्मा मन वचन एव साय इन तीनों को सदा सुरक्षित रखता है-उनकों जरा भी असयम स्थानों की ओर नहीं जाने देता है। गुप्तब्रह्मचारी जय इन्द्रियों में फैंमने की वृत्ति सर्वथा शात हो जाती है तब वह आत्मा अपने मैथुन विरमणरूप ब्रह्मभाव को नव गुप्तियोंद्वारा सदा सुरक्षित रग्वना रहता है अर्थात् वह अखण्डब्रह्मचर्यका धारक हो जाता है। इस तरह वह (अप्पमत्ते-अप्रमत्त ) प्रमाद के भय से निर्मुक्त हवा (सया विहरेजा-सदा विहरेत् ) सर्वकालमुक्ति माग मे विचरण करता है। સ વરની બહલતા આવી જાય છે ત્યારે તે સમાધીબહુલ થાય છે એ ભિક્ષનું ચિત્ત બીલકુલ સ્વસ્થ બની જાય છે અશુભ સંકલ્પ વિક્ત૫ જ ચિત્તની અસ્વસ્થતા છે અને એ અશુભ સંકલ્પ વિકલ્પરૂપ અસ્વસ્થતા આસવના નિમિત્તથી થતી રહે છે જ્યારે આત્મા આસવના અભાવરૂપ સ વરથી સહિત થઈ જાય છે ત્યારે તેમા વિચારો દ્વારા અસ્વસ્થતા કેમ આવી શકે? અર્થાત્ આવી શકતી નથી આકારણે તે સમાધિબહલ છે ગુપ્તપદ એ પ્રગટ કરે છે કે તે ભિક્ષુ આત્મા મન વચન અને કાયા આ ત્રણેને સદા સુરક્ષિત રાખે છે એને જરા પણ અસ યમસ્થાન તરફ જવા દેતા નથી ઈન્દ્રિમાં ફસાવાની વૃત્તિ જ્યારે સર્વથી શાત બની જાય છે ત્યારે તે આત્મા પોતાના મૈથુન વિરમણરૂપ બ્રહ્મભાવને નવ ગુપ્તિઓ દ્વારા સદા સુરક્ષિત રાખતા રહે છે અર્થાત્ તે અખંડ બ્રહ્મચર્યના ધારક બની જાય છે આ રીતે અપ્રમત્ત પ્રમાદના ભયથી નિમુક્ત થઈને સર્વકાળ મુક્તિ માર્ગમાં વિચરણ કરે છે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
કર
उत्तगध्ययनम् एतेन 'सयमबहुल-वादि दशविधब्रह्मचर्यस्थानफलम्' इति चितम् । तदरिना भावित्वात्तस्य । अग्निाभारित्व हि-नदमाये तदभावत्वम् । इह दविध नाम चर्यस्थान विना सयमबहुलवादेरभावात् तदप्यनेन पोधितम् ॥शा
एव सुधर्मस्वामियपन श्रुता जम्मूस्वामी परिपृच्छनि--- मूलम्-कयरे खलु ते थेरेहिं भगवतेहिं दस वभरसमाहिदाणा पण्णता? जे भिक्खू सोच्चा निसम्म सजमवहुले सवरबहुले समाहिवहुले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्त वभचारी सया अप्पमत्ते विहरेजा ॥२॥
या-कतराणि खलु तानि स्थविरैर्भगवद्धि देश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि ' यानि भिक्षुः श्रुत्वा निशम्य सयमबहुलः, सरबहुल समा घिबहुलो गुप्तो गुप्तेन्द्रियो गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तो विहरेत् ॥२॥
भावार्थ-साधु जब सर्व प्रथम ब्रह्मचर्य के दश समाधिस्थानों को सुनता तभी वह सर्व प्रकार से ब्रह्मचर्य के परिपालन करने मे स्थिरहोता है। कहा भी है
"सोचा जाणइ कल्लाण, सोचा जाणड पावग। उभयपि जाणइ सोचा, ज सेय त समायरे॥"
आत्मा सुनकर ही तो कल्याण-पुण्य को जान सस्ताहै, और सुनकर ही अकल्याण-पाप को जान सकता है। तथा दोनो बातों को भी सुनकर ही जान सकता है। इस लिये जिसमे अपना श्रेय हो उसी मे ही प्रत्ति करनी चाहिये। दशविध ब्रह्मचर्यस्थान के विना ये सयमबहुलता आदि बातें नहींहो सकती है क्यों कि ये उसकी अविनाभाविनी है यह बात भी इसी सत्र से बोधित होती है ॥१॥
ભાવાર્થ-સાધુ જ્યારે સહુ પ્રથમ બ્રહ્મચર્યના દશ સમાધિસ્થાનેને સાભળે છે ત્યારે તે સર્વ પ્રકારથી બ્રહ્મચર્યનું પરિપાલન કરવામા સ્થિર બને છે કહ્યું પણ છે
" सोच्चा जाणइ कल्लाण, सौच्चा जाणइ पावग ।
उभयपि जाणइ सोच्चा, ज सेय त समायरे ॥" આત્મા સાભળીને કલ્યાણ-પુણ્યને જાણી શકે છે અને સાંભળીને જ અકલ્યાણ -પાપને જાઈ શકે છે તથા બન્મ ધાને સાભળીને જ જાણી શકે છે. આથી જેમા પિતાનું શ્રેય હેય એમાજ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ દશવિધ બ્રહ્મચર્યસ્થાનના વગર સ યમમા બહુલતા આદિ વાત આવી શકતી નથી કારણકે એ તેની અવિના ભાવિની છે આ વાત પણ આજ મૂત્રથી બાધિત થાય છે | 1
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका म ६ दशविधनामचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् ___ _ ४३
टीका-'कयरे' इत्यादि ।
हे भदन्त ! 'येरेटिं' थपिरैः 'भगवतेहि' भगादि 'पग्णत्ता' प्रनप्तानि 'तानि' 'दस उभचेरसमाहिद्धागा' दश अवर्यसमापिम्मानानि ग्वलु ‘कयरे' स्तराणिमानि सन्ति ? भिसुचर्यानि श्रुत्वा निगम्य सयमबहुल सबरवहुल समाधिरहुलो गुप्तो गुप्तेन्द्रियो गुप्तब्रह्मचारी अप्रमत्तश्च मन मदा विहरेत् ॥२॥
अब दशविध ब्रह्मचर्यस्थानों को मत्रकार करते हैं'कयरे ग्बल' इत्यादि।
अन्वयार्थ-सुधर्मास्वामी के वचनों को मुनकर जयस्वामी उनसे पृरते हैं कि-(थेरेहिं-भगवतेहिं दस बभचेरसमाहिद्वाणा पण्णता कयरे बल ते-स्थविरै. भगवति. दशप्रमचयं मनाविस्थानानि प्रजप्नानि तानि ग्बल कतराणि) स्थविर भगवतोंने जो ब्रह्मचर्य के समाधिस्थान दस कहे है वे कौन से हैं कि (जे भिस्व मोचा निसम्म मजमरटुले सारवटुले ममाहिरहुले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्त पभयारी मया अप्पमत्ते विहरेजा-यानि भिनु श्रुत्वा निशम्य सयमनल' सवरवल समाधियहुल. गुप्त गुप्ते. न्द्रियः गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्त. विहरेत् ) जिन को भिक्षु सुनकर तथा हृदय मे धारणकर मयमराहुल न जाता है, सवरबहुल न जाता है समापियल बन जाता है, गुप्त बन जाता है, गुप्तेन्द्रिय बन जाता है गुप्तब्रह्मचारी न जाता है और सदा अप्रमत्त होकर मोक्षमार्ग में विचरण करता रहता है ॥२॥
હવે બ્રહ્મચર્યના દશવિધ સ્થાને મૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે – "कयरे खलु" त्यादि।
અન્વયાર્થ–સુધર્માસ્વામીના વચનને સાભળીને જમ્બુવામી એમને પૂછે છે કે, थेरेहिं भगवतेहिं दस वभवेरसमाहिद्वाणा पण्णत्ता कयरे ग्बलु ते-स्थविरै भगवदि. दश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि तानि खलु कतराणि स्थविर मात से ब्रह्मयय ना रे A समाधीस्थान डेस छ ते उया छ 3, जे भिक्ख सोचा निसम्म सजमबहुले सवरवहुले समाडिवहुले गुत्ते गुत्तेंदिए गुत्तरभयारियाअप्पमत्ते विहरेजा-यानि भिक्षु श्रुत्वा निशम्य सयमबहुलः सररवहुल. समाधिवहुल गुप्त' गुप्तेन्द्रिय. गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तः विहरेत् २२ सामजीन तथा यमा ધારણ કરીને ભિક્ષુ સ યમબડુલ બને છે આ વરબદુલ બની જાય છે સમાધિબહલા બની જાય છે ગુપ્ત બને છે ગુતેન્દ્રિય બની જાય છે ગુપ્તબ્રહ્મચારી બની જાય છે તથા સદા અપ્રમત્ત બનીને મોક્ષમાર્ગમાં વિચરણ કરતા રહે છે પર
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्य
___ सुधर्मास्वामी माह, मूलमू-इमे खलु ते थेरेहि भगवतेहि दस वभचेरसमाहिदाणा पण्णता जे भिक्खू सोच्चा निसम्म संजमवहुले सवरवहले समाहिवहुले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्तभयारी सया अप्पमत्ते विहरेजा ॥३॥
छाया-इमानि ग्वल तानि पिरैर्भगद्भिर्दश ब्रह्मचर्यसमाधिम्यानानि मनप्तानि, यानि भिक्षु. श्रुत्वा निशम्य सयमसाठः सबरमहुल' समाधिवहुल. गुप्तो गुप्तेन्द्रियो गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तो विहरेत् ॥३॥
टोका~-'इमे ग्बलु' इन्यादि
हे जम्मूः ! 'थेरेहि स्थविरै भगवद्धि प्रनप्तानि कथितानि तानि दश बमवर्यसमाधिस्थानानि खलु उमानिसस्यमाणानि सन्ति । शेप पूर्वग्न ॥३॥
जबूस्वामी के प्रश्न का उत्तर सुधर्मास्वामी इस सूत्र द्वारा देते हैं'इमे ग्वलु' इत्यादि
अन्वयार्थ हे जम्बू ! (थेरेहि भगवतेहिं दस बभचेर समाहिहाणा पण्णत्ता-स्थविरैर्भगवद्भिर्दश ब्रह्मचर्य समाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि तानि ग्खलु इमानि) स्थविर भगवतोने जो ब्रह्मचर्यसमाधि के दश स्थान प्ररूपित किये है वे ये है कि (जे भिख सोच्चा०-यानि भिक्षु श्रुत्वा०) जिनको भिक्षु गुममुग्व से सुनकर और उनको हृदय में धारणकर सयमीजन अच्छी तरह सयम की आराधना करने वाले हो जाते है सवर तत्व से अच्छीतरह सुशोभित होने लगते है अच्छी तरह समाधि से मपन्न बन जाते है, गुप्त-मन वचन काया को गोपने वाले हो जाते है तथा गुप्तेन्द्रिय-इन्द्रियों को वश में कर लिया करते है एव गुप्त
જબૂસવામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર સુધર્માસ્વામી આ સૂત્ર દ્વારા આપે છે "इमे खलु" त्या
मन्या - ४२५ थेरेहिं भगवतेहिं दस बभचेरसमाहिद्वाणा पणत्तास्थविरै गर्दिश ब्रह्मच समाधिस्थानानि प्राप्तानि स्थविर लगवाये ब्रह्म यसमाधिना रे स्थान प्रचित २ छ त थे छजे भिक्खू सोचायानि भिक्षु श्रुत्वा भिक्षु शुरुमुमयी सामगीन माने मेने या पाशन સયમીજન સારી રીતે સ યમની આરાધના કરવાવાળા બની રહે છે તે વરતત્વથી સારી રીતે સુશોભિત બની જાય છે સમાધિમાં સંપૂર્ણપણે તત્પર બની રહે છે ગુપ્ત મન, વચન, કાયાને ગોપવાવાળા થઈ જાય છે તથા ગુપ્તેન્દ્રિય-ઈન્દ્રિયને
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १६ दशविधत्रह्मचर्य समाधिस्थाननिरूपणम्
तानि ब्रह्मचर्य समाधिस्थानानि निरूपयति---
मूलम् -- त जहा विवित्ताइ सयणासणाई सेविज्जा से निग्गंथे । नो इत्थी पसुपडगसत्ताइ सयणासणाई सेविता हवड, से निग्गथे । तं हमिति चे आयरियाह - निग्गथस्स खलु इत्थी पसुपडगसससाइ सयणासयाइ सेवामाणस्स वभयारिस्स वभचरे सका वा कखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पज्जिज्जा, भेय वा लभेजा उम्माय वा पाउणिज्जा, ढोहकालियं वा रोगायक हवेजा, केवलिपण्णत्ताओ वा धम्माओ भसेज्जा, तम्हा नो इत्थीपसुपडगसंसत्ताइ सयणासIts सेविता हव से निग्गंथे ||४||
४५
डाया तद्यथा - विविक्तानि शयनामनानि सेवेत स निग्रन्ध । नो खी पशुपण्ड ससक्तानि शयनामनानि मेविता भवति, स निर्व्रन्य | तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्यस्य ग्वलु स्त्रीपशृपण्ड कससक्तानि शयनासनानि सेवमान्स्य ब्रह्मचारिणा ब्रह्मचर्ये शङ्का वा कासा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेद लमेत, उन्माद वा मनुयात्, दीर्घकालिक रोगातक भवेद, केरल प्रज्ञप्ताद् धर्माद् वा भ्रसेत । तस्मात् नो स्त्रीपशुपण्डकससक्तानि शयनासनानि सेविता भवति, स निर्ग्रन्थ ||४||
टीका- 'त जहा' इत्यादि ।
हे जम्नू । तद्यथा=तेषु प्रथम समाधिस्थानमाह - 'विवित्ताह' इत्याहतानि दश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि यथा सन्ति तथा प्रदर्शयाम -य साधु विविब्रह्मवारी होते हुए सदा विना किसी प्रमाद के मोक्षमार्ग में विचरते है || ३ || अन उन्ही ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानो को सूत्रकार इस प्रकार प्रकट करते है- 'त जहा' इत्यादि ।
हे जम्बू' उन दस ब्रह्मचर्य समाधिस्थानों में से प्रथम समाधिस्थान ( त जहा - तद्यथा) इस प्रकार है जो साधु (विवित्ताइ सयणाવશમા કરી લે જે આ રીતે ગુપ્ત બ્રહ્મચારી બનીને કોઈપણ પ્રકારના પ્રમાદ વગર તે સદા મેાક્ષમાત્રમા વિચરતા રહે છે ।। ૩ ।।
-
હવે એ બ્રહ્મચર્ય સમાધીસ્થાનાને સૂત્રકાર આ પ્રમાણે પ્રગટ કરે છે. "त जहा " इत्यादि ।
અન્વયા ... હે જમ્મૂ 1 એ શું સમાધિસ્થાનેમાથી પ્રથમ સમાધીસ્થાન व जहा - तद्यथा मा प्रभा भाधु विवित्ता सयणासया सेविना से
-
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
उत्तराध्ययनसूत्र
तानि सोशुपण्डकादि वर्जितानि, शयनासनानि, तर शयनानिशग्या सम्तासादीनि, आसनानि-पीठफलमादीनि, उपलक्षणत्वात् स्थानानि अन्यन्यपिग्क्षमृलादी नि स्पणि च सेवेत, स निग्रन्यो भाति । इत्य निधिमुखेनाभिराय निषेपमुख नाह-'नो इत्थी' इत्यादि-यः साधुः स्त्रीपशुपण्डक्ससक्तानि, तत्र-कियादिव्या मानुप्यो वा, पशवः अजैड कादय , पण्डका. नपुसकानि एते. ससक्तानि सहितानि शयनासनानि सेविता-उपभोक्ता भाति, स नो-न निग्रन्यो भवति । स्त्री पशुपण्डकादि रहितस्थानस्यैव सेवनेन निग्रन्थत्व भवतीति यदुन्यने-तत्कथम् किमन कारणमिति शिप्यजिज्ञासा भवतिचेत्तन आचार्य आह-'निग्गयस्स' इत्यादि-स्त्रीपशुपण्डकससक्तानि शयनासनानि सेयमानस्य ब्रह्मचारिण निर्ग्रन्थस्य ब्रह्मचर्ये ग्वलु-निश्चयेन शङ्का पास्यादिभिरत्यन्तापहतचित्ततया मिथ्यात्वोदये सति मैथुनसेवने नवलक्षमूक्ष्मजीवाना विराधना भवतीति' जिनोक्त सत्य वा मिथ्या सयाइ सेविजा से निग्गथे-विविक्तानि शयनासनानि सेवेत स निम्रय ) विवित्त-स्त्री पशु पडक आदि से वर्जित-गयन-शाया, सस्तारक आदि तथा आसन-पीठ फलक आदि तथा स्थान-जगह आदि को सेवन करता है वही निप्रय कहलाता है । इस प्रकार विधिमुग्व से कयन कर सूत्रकार अब इसी विषय को निपेधमुग्व से प्रतिपादित करते हैं-'नो' इत्यादि । (नो इत्थी पसु पडग ससत्ताइ सयणासयाइ सेवित्ता हवड से निग्गथे-नो स्त्री पशु पडक ससक्तानि शयनासनानि सेविता भवति स निर्ग्रन्थः) जो साधु शयन और आसन आदिको स्त्री पशुपडक आदि से समक्त हुए सेवित करता है-दिन्य स्त्री, मानुष स्त्री, पशु स्त्री, पडक-नपुसक इनसे सहित शयनआसन आदि का उपभोग करता हैवह निर्ग्रन्थ नहीं है। स्त्री पशु पडक आदि से मसक्त पीठ फलक आदि के सेवन करने से निग्रन्थ क्यों नहीं होता है इस बात का समाधान निग्गथे-विविक्तानि शयनासनानि सेवेत स निग्रॅन्य विवित-स्त्री, पशु, ५७४ આદિથી વન–શયન-શયા સસ્તાર આદિ તથા આસન-પીઠ ફલક આદિ તથા સ્થાન-જગ્યા આદિને સેવન કરે છે તેજ નિગ્રંથ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે વિધિ મુખથી કહીને સૂત્રકાર હવે એજ વિષયને નિષેધ મુખથી પ્રતિપાદિત કરે છે “નો? त्याहि नो इत्थीपसुपडग ससत्ताइ सयणासयाइ सेविता हवइ से निग्गथे-नो स्त्रीषु पशुपडक ससक्तानि शयनासनानि सेविता भवति स निग्रंथ २ साधु शयन मन આસન આદિને સ્ત્રી, પશુ, પેડક આદિથી દૂર રહીને સેવન કરે છે દિવ્ય ત્રા, માનુષ સ્ત્રી, પશુ સ્ત્રી, પડક-નપુસક એમનાથી સહિત શયન-આસન આદિને ઉપલેગ કરે છે ને નિગ્રંથ નથી સ્ત્રી, પશુ, પેડક આદિથી સ સક્ત પીઠ ફલક
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १६ दशाविधरह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् ४७ वेत्यादिरूपा शङ्का समुत्पद्येत । तथा 'करवा पा'काड्पा स्यादिमेवनाभिल्ला रूपा साझा वा समुत्पद्यत । पिचिकित्सा 'एतावद्धर्माचरणकष्टम्य फल भविष्यति न का? इत्येव म्वगापर्गममाप्तिमायस्पा वा समुत्पधेत। तथा-भेद-चारिन ग्निाश पा लभेत, उन्माद-विपयाभिगपातिरेकाचित्तविक्षप वा 'पाउणिज्ना' मृत्रकार "त कहमिति चे आयग्आिह-तत्कथमितिचेत् आचार्य प्रार" इस मुत्राश से करते हैं। इसमे " तत्कथम्" यह शफा के स्थान मे आया है " इति चेन आचार्य आह" यह उतर के स्थान मे आया है-(निग्गयस्म ग्बल इत्थी पसु पग ममत्ताइ मयणासणाड सेवमानस्म बभचेरे मका या कन्या या वितिगिन्छा वा समुप्पन्जिनानिर्ग्रन्यस्य ग्ब छ स्त्री पशु पडक समक्तानि शयनासनानि सेवमानस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शमा वा कांक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पत्येतभेय वा लभेज्जा उम्माय या पाणिज्जा दीह कालिय वा रोंगायक हवेजा केवलिपण्णत्ताओ वा पम्माओ भसेजा भेद था लभेत उन्माद वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिक या रोगातक भवेत् केवलि प्रजप्तात् वा धर्मात् या भ्रसेत ) उत्तर देते हुए आचार्य कहते हैं कि-जो निर्ग्रन्थ म्त्रीपशु पडक से मसक्त शयन एव आसन आदि का उपभोग करता है उस निर्ग्रन्थ को अपने ब्रह्मचर्य मे निश्चय से शका उत्पन्न हो सकती है-परस्त्रीद्वारा अपहृत चित्त होने पर मिथ्यात्व के उदय से स्वय को इस प्रकार की शका हो सकती है कि-'भगवान् ने जो આદિનુ સેવન કરવાથી નિર્ચ થ કેમ નથી બનતા આ વાતનું સમાધાન સૂત્રકાર "त कहमिति चे आयरिआह-तत्कथमिति चेत आचार्य. प्राह" मा सूत्राशयी
छतेमा"तत्कथम्" अशाना स्थानमा आवेछ " इतिचेत् आचाय आह" से उत्तरना स्थानमा आवे छे उत्तर आता मायाय ४९ छ , निग्गथस्स खलु इत्थी पसुपडग ससत्ताइ सेवमानस्स वभचेरे सा वा कवा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा-निग्रथस्य खलु स्त्री पशुपडक ससक्तानि शयनासनानि सेवमा नस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शका वा काक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत् । भेय वा लभेजा उम्माय वा पाउणिज्जा दीहकालिय वा रोगायक हवेज-भेद वा लभेत उन्माद वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिक वा रोगातक भवेत् । रे नि स्त्री, पशु, પડકથી સ સક્ત શયન અને આસન આદિને ઉપભોગ કરે છે એ નિગ્રંથને પિત ના બ્રહ્મચર્યમા નિશ્ચયથી શ કા ઉત્પન્ન થાય છે પરસ્ત્રી દ્વારા અપહતચિત્ત થવાથી મિથ્યાત્વના ઉદયના કારણે પિતાને આ પ્રકારની શ કા થઈ શકે છે કે, ભગવાને
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
उत्तराध्ययनसूत्र क्तानियोशुपण्डकादि वर्जितानि, शयनासनानि, तर शयनानि-शग्या सम्तारकादीनि, आसनानि पीठफल शादीनि, उपलक्षणत्वात् स्थानानि अन्यन्यपियक्षमूलादी नि रुपणि च सेवेत, स निग्रन्थो भाति । इत्य रिधिमुखेनाभिगाय निषेधमुख नाह-'नो इत्थी' इत्यादि-यः साधु सीपशुपण्डरससक्तानि, तत्र-रिय - दिव्या मानुप्यो वा, पशवः अजैड कादयः, पण्डकानपुसकानि एते. ससक्तानिसहितानि शयनासनानि सेविता उपभोक्ता भाति, स नो-न निग्रन्यो भवति । स्त्री पशुपण्डकादि रहितस्थानस्यैव सेग्नेन निग्रन्थत्व भवतीति यदुन्यने-तत्क थम्नकिमत्र कारणमिति शिष्यजिज्ञासा भवतिचेत्तर आचार्य आह-'निग्गयस्स' इत्यादि-स्त्रीपशुपण्डरससक्तानि शयनासनानि सेयमानस्य ब्रह्मचारिण. निग्रंन्यस्य ब्रह्मचर्य ग्वलु-निश्चयेन शङ्का वास्यादिभिरत्यन्तापहृतचित्ततया मिथ्यात्वोदये सति मैथुनसेवने नवलक्षमूक्ष्मजीवाना विराधना भवतीति' जिनोक्त सत्य वा मिथ्या सयाइ सेविना से निग्गथे-विरिक्तानि शयनासनानि सेवेत स निग्रंथ,) विविक्त-स्त्री पशु पडक आदि से पर्जित-शयन-ग्या, सस्तारक आदि तथा आसन-पीठ फलक आदि तथा स्थान-जगह आदि को सेवन करता है वही निथ कहलाता है । इस प्रकार विधिमुग्व से कयन कर सूत्रकार अब इसी विषय को निषेधमुग्व से प्रतिपादित करते है-'नो' इत्यादि । (नो इत्थी पसु पडग ससत्ताइ सयणासयाइ सेवित्ता हवइ से निग्गथे-नो स्त्री पशु पडकससक्तानि शयनासनानि सेविता भवति स निर्ग्रन्थ.) जो सायु शयन और आसन आदिको स्त्री पशुपडक आदि से ससक्त हुए सेवित करता है--दिव्य स्त्री, मानुष स्त्री, पशु स्त्री, पडक-नपुसक इनसे सहित शयनआसन आदि का उपभोग करता हैवह निर्ग्रन्य नहीं है। स्त्री पशु पडक आदि से ससक्त पीठ फलक आदि के सेवन करने से निग्रन्य क्यों नहीं होता है इस बात का समाधान निग्गथे-विविक्तानि शयनासनानि सेवेत स निग्रॅन्य विपित-श्री, पशु, ५७६ આદિથી વઈત-શયન-શમ્યા સસ્તારક આદિ તથા આસન-પીઠ ફલક આદિ તથા સ્થાન-જગ્યા આદિને સેવન કરે છે તેજ નિગ્રંથ કહેવાય છે આ પ્રમાણે વિધિ મુખથી કહીને સૂત્રકાર હવે એજ વિષયને નિષેધ મુખથી પ્રતિપાદિત કરે છે “નો
त्याहि नो इत्थी पसुपडग ससत्ताद सयणासयाइ सेविता हवइ से निग्गथे-नो स्वीषु पशुपडक ससक्तानि शयनासनानि सेविता भवति स निग्रंथ २ साधु शयन भने આસન આદિને સ્ત્રી, પશુ, પડક આદિથી દૂર રહીને સેવન કરે છે દિવ્ય બા, માનુષ સ્ત્રી, પશુ સ્ત્રી, પહક-નપુસક એમનાથી સહિત શયન-આસન આદિને ઉપભોગ કરે છે તે નિગ્રંથ નથી સ્ત્રી, પશુ, પેડક આદિથી સસક્ત પીઠ ફલક
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १६ दशविनामचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् वेगढिम्पा गङ्गा समुत्पयेत । नया कन्या वा' काइपा स्यादिमेवनामिा स्पा काहना वा समुत्पयत । विचिकित्सा 'एतावद्धर्माचरणमाम्य फल भविष्यति न वा? इत्येव म्गापर्गम प्राप्तिमायस्पा वा समुत्पद्येत। तथा-भेद-चारित्र विनाश पा लभेत. उन्माद-विपयाभिगपातिरेकाचित्तविक्षप वा 'पाउणिना' मृत्रकार "न कह मिति चे आयरिआह-तत्कामितिचेत् आचार्य प्रार" इस मुत्राश से करते हैं। इसमें " तत्कयम" यह शमा के स्थान में आया है " इति चेन आग आह" यह उत्तर के स्थान में आया है-(निग्गयस्म ग्बल इत्थी पसु पटग ममत्ताइ मयणामणाइ सेवमानस्म मचेरे मका या करपा या वितिगिच्छा वा ममुप्पनिजानित्यम्य ग्वन स्त्री पा पडक समक्तानि शयनासनानि सेवमानस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्य शफा वा कांक्षा वा विचिकित्मा वा ममुत्पयेतभेय वा लभेज्जा उम्माय वा पाणिज्जा दीह कालिय वा रोगायक हवेना केवलिपण्णत्ताओ वा धम्माओ भसेना भेद वा लभेत उन्माद वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिक वा रोगातक भवेत् केवलि प्रज्ञप्तात् वा पर्मान् वा भ्रसेन ) उत्तर देते हुए आचार्य कहते हैं कि-जो निर्ग्रन्य स्त्रीपशु पडक से ममक्त डायन एव आसन आदि का उपभोग करता है उस निर्ग्रन्थ को अपने ब्रह्मचर्य मे निश्चय से शका उत्पन्न हो सकती है-परस्त्रीद्वारा अपहृत चित्त होने पर मि-यात्व के उदय से स्वय को इस प्रकार की शका हो सकती है कि-'भगवान् ने जो આદિનુ સેવન કરવાથી નિર્ચ થ કેમ નથી બનતા આ વાતનું સમાધાન મૂત્રકાર "त कहमिति चे पायरिआह-तत्कथमिति चेत आचार्य प्राह" मा भूत्राशयी ४ छतमा तत्कथम्" मे २४ाना भ्यानमा मावेन छ " इतिचेत् आचाय आहे" से तना स्थानमा सावे उत्तर मापता मायाय ४६ छ है, निग्गथस्स खलु इत्थी पमुपडग समत्ताइ सेवमानस्स वभचेरे सरा वा करवा वा वितिगिच्छा वा समुप्पनिज्जा-निग्रथभ्य ग्यलु स्त्री पशुपटक ससक्तानि शयनासनानि सेवमा नम्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शका वा काक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत् । भेय वा लभेना उम्माय वा पाउणिज्जा दीहकालिय वा रोगायक हवेज्ज-भेद वा लभेत उन्माद वा प्राप्नुयात दीर्वकालिक या रोगातक भवेत् । २ नि स्त्री, पशु, પડકથી સ સક્ત શયન અને આસન આદિને ઉપભાગ કરે છે એ નિગ્રંથને પોતાના બ્રહ્મચર્યમાં નિશ્ચયથી શકા ઉત્પન્ન થાય છે પરસ્ત્રી દ્વારા અપહતચિત્ત થવાથી મિથ્યાત્વના ઉદયના કારણે પિતાને આ પ્રકારની શ કા થઈ શકે છે કે, ભગવાને
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
তামনা माप्नुयात् । तथा खोपशुपण्डक ससक्तशयनासनानि सेवमानस्य ब्रह्मचारिणः कामा. धिक्यात् दीर्घकालिक दीर्घकालभावि रोगातङ्कवा, तत्र रोगः दाहज्वरजीर्णज्वरा दिक., आतङ्कः-शीघ्रघातो हृदयशूल-मस्तकशूल-वर्णगुलादिकः, भवेत् । कामा धिक्याकामिना दश भावा-आस्था भवन्ति । दशभाराश्चेत्यम्---
'प्रथमे जायते चिन्ता, द्वितीये द्रष्टुमिच्छति।
तृतिये दीर्घनिवासश्चतुर्थे ज्वर प्राविशेत् । १ ॥ मैथुन सेवन करने में नौलाग्य मक्ष्म जीवों की विराधना रोना कहा है सो सत्य है अथवा असत्य है । काक्षा-साधु को स्यादि सेवन करनेरूप अभिलापा भी उत्पन्न हो सकती है। विचिकित्सा-साधु को ऐसा सशय हो सकता है कि इतने धर्माचरण करने में जो मैं कष्ट सहन कर रहा हूँ सो उसका फल स्वर्ग अपवर्ग सयन्धी सुस्त्र मुझे प्राप्त होगा या नहीं। भेद-चारित्र विनाश का नाम भेद हैस्त्री पशुपडक आदि से ससक्त शयनासन आदि सेवन करने वाले साधु का चारित्र से पतन भी हो सकता है। इस तरह करनेवाले साधु के चित्त में विपयाभिलापा के अतिरेक से उन्माद-पागलपना भी हो सकता है तथा दीर्घकालिक रोगों का एव आतकों का उपद्रव भी हो सकता है। दाहज्वर जीर्णज्वर आदि का नाम रोग एव सद्य प्राणापहारी हृदयशूल, मस्तकशल कर्णशूल आदि का नाम आतक है । काम की अधिकता से कामीजनों की दश प्रकार की अवस्थाए होती हैं-वे इस प्रकार से हैंજે મિથુન સેવન કરવામા નવલાખ રૂમ ની વિરાધના થતી હોવાનું કહેલ છે તે સત્ય છે કે અસત્ય છે? શકા-સાધુને સ્ત્રી આદિ સેવન કરવારૂપ અભિલાષા પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે વિચિકિત્સા-સાધુને એ સશય થઈ શકે છે કે, આટલુ ધર્મા ચરણ કરવામાં હું કષ્ટ સહન કરી રહ્યો છું તે તેનું ફળ સ્વર્ગ, અપવર્ગ સ બ ધિ સુખ મને પ્રાપ્ત થશે કે નહીં ? ભેદ-ચારિત્ર વિનાશનુ નામ ભેદ છે. સ્ત્રી પશુ, પહક આદિથી સ સકત શયન-આસન આદિ સેવન કરવાવાળા સાધુનું ચારિત્રથી પતન પણ થઈ શકે છે આ પ્રમાણે કરવાવાળા સાધુના ચિત્તમાં વિષયાભિલાષાના અતિરેકથી ઉન્માદનેપાગલપણુ પણ આવી જાય છે તથા દીર્ઘકાલીક રોગોને તેમજ આતકેને ઉપદ્રવ પણ થઈ જાય છે દાહજવર, જીર્ણજવર આદિનુ નામ રેગ અને સધ પ્રાણપહારી હૃદય, મરતકી, કચ્છી , આદિનું નામ આવક છે કામની અધિકતાથી કામીજનની દશ પ્રકારની અવસ્થાએ થાય છે તે આ પ્રમાણે છે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
__
४२
प्रियदर्शिनी टोका अ १६ दशविधतामचर्यसमाधिस्थाननिम्पणम्
पञ्चमे गाते गात्र, पाठे भक्त न रोचते।
सप्तमे च भोकम्प उन्मादचाष्टमे भरेत् ॥२॥ नरमे मागसन्देहो दामे मरण भवेत् । इति । तया-तिरिष्ट कर्मोदयेन के परिप्रनप्तात् सर्वतोपविष्टात् पदिश्रुतचारित्रस्पाद् या भ्रसेत-भ्रष्टो भवेत्, यत एर 'तम्हा' तम्माकारणात् य. साधुः की "शु पण्टक ससक्तानि शयनास नानि सेरिना-पभोक्ता नो भाति, स निग्रन्थ उच्यते ॥४॥
॥ इति प्रथम नामचर्यममापिस्थानम् ।। "प्रथमे जायते चिन्ता, द्वितीये दृष्ट्रमिच्छति । तृतीये दीघनिश्वान, चतुर्य ज्वर आविशेत् ॥१॥ पचमे दयते गात्रम, पाटे भक्त न रोचते । सप्तमे व मवे कप, उन्मादश्चाटमे भवेत् ॥२॥
नयमे प्राणसटे, दशमे मरण भवेत् ॥" प्रथम अवस्था में कासिनी विपयक विचार, विटीय मे उसको देखने की इच्छा, तृतीय मे दीनिश्वासों का आना, चतुर्थ मे ज्यर का होजाना, पचम में शरीर मे दाह होने लगना, पच्छ में भोजन में अवधि हो जाना, सप्तम मे शरीर कापने लगता, अष्टम मे उन्माद होना, नवम मे प्राणो का मदेह और दामी अवस्था मे मरण होना ये काम की दश अवस्थाएँ ह । तथा जो सासु स्त्री पशु पडक ससक्त शयन आसन का सेवन करता है वह केवलि प्रज्ञप्न श्रुतचारित्ररूप धर्म से भीभ्रष्ट-पतित हो जाता है । (तम्हा-तस्मात्) इस लिग साधु को चाहिये
" प्रथमे जायते चिन्ता, द्वितीये द्रष्टुमिन्छिति । ततीये दिर्घनिश्वास चतुर्थे ज्वरआविशेत् ॥ १ ॥ पचमे दह्यते गानम् पप्ठे भक्त न रोचते ।। सममे च भवेत्कप, उन्मादश्चाष्टमे भवेत् ॥ २ ॥ नवमे प्राणसदेहो, दशमे मरण भवेत् ॥"
પ્રથમ અવસ્થામાં કામિની વિષયક વિચાર, બીજી અવસ્થામાં એને જોવાની ઈ ત્રીજી અવસ્થામાં દીર્ઘનિશ્વાસોનું આવવું જેથી અવસ્થામાં જવરનું આવવુ, પાચમી અવસ્થામાં શરીરમાં દાહ થવા માડ, છઠ્ઠી અવસ્થામાં ભેજન અચિ થવી સાતમી અવસ્થામાં શરીરનું કાપવા માડવુ આઠમી અવસ્થામાં ઉન્માદ થવો, નવમી અવરથામા પ્રાણ માટે સદેહ થ, અને દશમી અવસ્થામાં મરણ થવુ આ પ્રમાણે કામની દશ અવસ્થા છે જે સાધુ સ્ત્રી, પશુ ૫ ડક સ સક્ત શયન આસનનું સેવન કરે છે તે કેવલી પ્રાપ્ત કૃતચારિત્ર રૂપ ધર્મથી પણ ભ્રષ્ટ-પતિત થઈ જાય છે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
उत्तगयन
--
चरणस्य परलोके फल भविष्यति न पा ? प्रत्येर स्वर्गापर्गसुसमाप्तिसगयरूपा पा समुत्पद्येत । भेद ना लभते गादीना व्यारया पूचद् पो या । अत पव तस्मात् खलु-निश्चयेन निग्रन्थ. तीणा कथा ना कम्येत् ॥५॥
॥ इति द्वितीय ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानम् ॥ अथ तृतीयमाहमृलम्--णो इत्थीहिं सद्धि सन्निसिज्जागए विहरिता हवड, से निग्गथे। त कहमिति चे आयरियाह-निग्गंथस्स खल इत्थाहि सद्धि निम्रन्यस्य खल स्त्रीणा कया कथयतो ब्रह्मचारिणो नरमचर्ये शकावा काक्षा वा विविकित्सा वा समुप्तयेत) जो साधु इस प्रकार की कथा करता है उस ब्रह्मचारी साधु के ब्रह्मचर्य में साधु को स्वय में इसका सेवन करू या नहीं इस प्रकार का सशर हो सकता है। काक्षा-मैथुन करने की इच्छा उत्पन्न हो सकती है। विचिकित्सा-इस प्रकार के कठिन धर्माचरण का परलोक मे फल होता होगा या नहीं इस कार की स्वर्ग और अपवर्ग की सुखप्रासि रूप सशय भी उत्पन्न हो सकता है। इसी तरह (भेय वा लभेजा उम्माय वा पाणिज्जा दीह कालिय वा रोगायक हवेज्जा केवलि पण्णत्ताओ धम्माओ वा भसेज्जा-भेद वालभेत उन्माद वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिक रोगातक वा भवेत् केवलिप्रज्ञप्तात् धर्मात् वा भ्रसेत ) इन समस्त पदों का अर्थ पीछे जैसा लिखा गया है वैसा ही यहां पर लगा लेना चाहिये। (तम्हा नो इत्थीण कह कहेज्जा-तस्मात् नो स्त्रीणा कथा कथयेत् ) इसलिये निर्ग्रन्थ साधु को स्त्री कथा नहीं करनी चाहिये ॥५॥ चेरे सका वा कखा वा वितिगिन्छा वा समुप्पाजे जा-ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शका वा काक्षा वा चिकित्सा वा समुत्पद्येत मे ब्रह्मयारी साधुना प्रायभाઆનુ સેવન કરૂ, કે નહીં? આવી જાતને સશય થઈ જાય છે
શક –મથુન કરવાની ઈચ્છા પણ આથી જાગી જાય છેચિકિત્સા આ પ્રકારના કઠણ ધર્માચરણથી પરલોકમાં એનું ફળ મળશે કે નહીં ? આ પ્રકારની સ્વર્ગ અને ઉપવર્ગની सुमप्रति३५ सशय ५४ Gपन्न छ । शते भेय वा लभेजा उम्माय वा पाउणिज्जा दीहकालिय वा रोगाया वा हवेज्जा-केवलि पण्णत्ताओ धम्माओ रा भसित्ता-भेद वा लभेत उन्माद वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिक रोगातक वा भवेत केवलिमज्ञप्तात् धर्मात् वा भ्रसेत ये समस्त पानअथ पाछा प्रभारी કહેવાયેલ છે એ જ અહી પણ સમજી લેવું જોઈએ આ માટે વિથ સાધુએ સ્ત્રી કથા ન કરવી જોઈએ પા
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका १६ दशनिधनामचर्यममाधिस्थाननिरूपणम्
३ सन्निसेन्जागयस्स वभयारिस्त वभचेरे सका वा खा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा, भेय वा लभेजा, उम्माय वा पाउगिजा, दीहकालिय वा रोगायक हवेजा, केवलिपणताओ वा धम्माओभसिज्जा, तम्हा खलु नो निग्गथे इत्याहि सद्धिं सन्निसिजाए विहरिजा ॥३॥
छाया--नो बोभि माई मनिपद्यागतो वित्ता मरति स निग्रन्थ । नत्कथमिति चेदाचार्य आर-निग्रन्थम्र मलु स्वीभि साद सन्निपद्यागतस्य ब्रह्म चारिणो ब्रह्मचर्ये गा पा कासा गा विचिरित्सा पा समुत्पद्यत, भेद वा लभेत, उन्माद ना प्राप्नुयात् , दीकालिक वा रोगातङ्क भरेत । केनरिम नप्ताद् वा पर्माद् भ्रसेत । तन्मात्यलु नो निग्रन्थ लीभि. याद सन्निपद्या गतो पिहरेत् ॥६॥
टीका-'यो उत्थीहि' इत्यादि।
य सापुत्रीभि सामगह मनिपयागत -मनिपीदन्ति-सम्यगुपविशन्ति जना अस्यामिति सन्निपद्यापट्टिापीटफलपचत फसायामम् , ता गत.त्रो पविष्ट सन रिहानास्थाता नो भवति म निन्यो भाति । उपलक्षणत्वात् - यत्र म्याने ची पूर्वमुपविष्टा आनीत्तत्र स्थाने पटिकाहय यावदुरवेष्टा न भनि स निग्रंथो भवति ॥६॥
॥ नि ततीय ममापिम्यानम् ॥ तृतीय ब्रह्मचर्यममापि स्थान इस प्रकार है-'णो इत्थीति इत्यादि।
अन्वयार्थ--जो माउ (इत्याहिं सद्धि सन्निसिज्जागर विहरिता नो हवा-स्त्रीभि सा सन्निपन्यागतो विर्ता नो भवति) स्त्रीयों के साप सन्निपद्या-पहिका, पीठ, फलक-चौकी आदि आसनो पर नहीं बैठता है (रो लिग्गथे-म निर्ग्रन्थ) वनी निग्रेन्य सा है। इसी तरह जिन स्थान पर पहिले स्त्री बैठ चुकी हो उस स्थान पर जो दोपडी के बाद बैठता है इसके पहिले नहीं वह निर्गन्य साधु है। एक आमन ત્રિીજી બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન આ પ્રકારનું છે-- "णो उत्थीहिं" त्या!
२ माधु उत्थीहि मटि सन्निसिनागए विहरित्ता नो हवट-स्त्रीभि साप सन्नि पद्या गतो रिहतीनो भवति स्त्रीयानी साथ मन्निषधा-पहिला, पी8, २४, यार. मा मानना ५२ ममता नवा से निग्गथे-स निर्ग्रा र नि4 माधु આ પ્રમાણે જે સ્થાન ઉપર પહેલા સ્ત્રી બેઠેલ હોય, એ વાન પર બે ઘડી પછી જ તેઓ બેસે છે તે પહેલા નહી તેજ નિગ્રંથ સાધુ છે એક આસન ઉપર સ્ત્રીની
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगयन
चरणस्य परलोके फल भविपति न पा' इत्येर स्वर्गापमुखमाप्तिसशयरूपा वा समुत्पद्येत । भेद या लभतेमादीना व्याख्या पूचद यो"या। अत पत्र तस्मात् खलु-निश्चयेन निग्रन्थ. वीणा कया ना कश्येत् ॥५॥
॥ इति द्वितीय ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानम् ।। ___ अथ तृतीयमाह
मूलम्--णोइत्थीहि सद्धि सन्निसिज्जागए विहरिता हवइ, से निगंथे। तें कहमिति चे आयरियाह-निगंथस्स खल्लु इत्याहि सद्धि नियंन्यस्य खलु स्त्रीणा कया कथयतोत्रमचारिणो समचर्य का वा काक्षा वा विविकित्सा वा समुप्तधेत) जो साधु इस प्रकार की कथा करता है उस ब्रह्मचारी साधु के ब्रह्मचर्य मे सापु को स्वय में इसका सेवन कर या नहीं इस प्रकार का सशय हो सकता है। कांक्षा-मैथुन करने की इच्छा उत्पन्न हो सकती है। विचिकित्सा-इस प्रकार के कठिन धर्माचरण का परलोक मे फल होता होगा या नहीं इस प्रकार की स्वर्ग और अपवर्ग की सुखप्रासि रूप सशय भी उत्पन्न हो सकता है । इसी तरह (भेय वा लभेजा उम्माय वा पाणिज्जा दीह कालिय वा रोगायक हवेज्जा केवलि पण्णताओ धम्माओ वा भसेज्जा-भेद वालभेत उन्माद वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिक रोगातक वा भवेत् केवलिप्रजप्तात् धर्मात् वा भ्रसेत ) इन समस्त पदो का अर्थ पीछे जैसा लिखा गया है वैसा ही यहाँ पर लगा लेना चाहिये। (तम्हा नो इत्थीण कह कहेज्जा-तस्मात् नो स्त्रीणा कथा कथयेत् ) इसलिये निर्ग्रन्थ साधु को स्त्री कथा नहीं करनी चाहिये ॥५॥ चेरे सका वा कवा वा वितिगच्छा वा समुपज्जेज्जा-ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शका वा काक्षा वा चिकित्सा वा समुत्पद्येत ये ब्राया। साधुना ब्रह्मय भाઆનુ સેવન કરૂ, કે નહીં? આવી જાતને સ શ થઈ જાય છે
શક –મથુન કરવાની ઈચછા પણ આથી જાગી જાય છે ચિકિત ના આ પ્રકારના કઠણ ધર્માચરણથી પરલોકમાં એનું ફળ મળશે કે નહી ? આ પ્રકારની સ્વર્ગ અને ઉપવન सुपाति३५ सय ५९ पन्न थ छ । रीत भेय वा लभेजा उम्माय वा पाउगिज्जा दीहकालिय वा रोगायक वा हरेजा-केवलि पग्णत्ताओ पम्माओ रा भसित्ता-भेद वा लभेत उन्माद वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिक रोगातर वा भवेत केवलिप्रज्ञप्तात् धमात् वा भ्रसेत से समस्त पहाना मथ पाछ प्रमाणे કહેવાયેલ છે બે જ અહી પણ સમજી લે જોઈએ આ માટે લિગ્રંથ સાધુએ સ્ત્રો કથા ન કરવી જોઈએ પા
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १६ दशविधताह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् ३ सन्निसेनागयस्स वभयारिस्स वभचेरे सका वा क्खा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा, भेय वालभेजा, उम्माय वा पाउणिज्जा, दीहकालिय वा रोगायकं हवेजा, केवलिपणताओ वा वम्माओभसिज्जा, तम्हा खलु नो निग्गये इत्याहि सद्धि सन्निसिजाए विहरिजा ॥६॥
छाया--नो नोमि सार्द्ध सन्निपद्यागतो विहत्ता भपति, स निग्रन्य । तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्यम्प ग्वल स्त्रीभि साई सन्निपद्यागतस्य ब्रह्म चारिणो ब्राह्मचर्ये गड़ा ना गड्झा गा विचिरित्सा पा समुत्पद्यत, भेद वा नभेत, उन्माद पा माप्नुयात्, नीलिक ग रोगातङ्क भवेत् । कलिम उसाद् वा धर्माद् भ्रसेत । तम्मात्त्वलु नो निग्रन्थ सीमि माई सन्निपद्या गतो पिहरेत् ।६॥
टीका-'णो इत्यादि इत्यादि ।
यः साधु' सीभि सार्ध-मह सनिपद्यागत -सनिपीदन्ति-सम्यगुपविशन्ति जना अस्यामिति सन्निपद्या=पटिकापीठफलपचतुफकाद्यासनम् , ता गतःत्रो परिष्ट सन् रिहर्ता-नवस्थाता नो भवति. म निग्रंन्यो भवति । उपलक्षणत्वात् - यत्र स्थाने स्त्री पूर्वमुपविष्टा आमीत्तर स्थाने पटिमाद्वय यावदुरवेष्टा न भगति स निर्ग्रयो भवति ॥६॥
॥ इनि ततीय समाधिस्थानम् ॥ तृतीयं ब्रह्मचर्यममापि स्थान इस प्रकार है-'णो इत्थी इत्यादि। _अन्वयार्थ---जो साधु (इत्याहिं सद्धि मन्निसिज्जागर विहरित्ता नो हवड-त्रीभिः सा सन्निपद्यागतो विहर्ता नो भति) स्त्रीयो के साथ सन्निपद्या-पटिका, पीठ, फलक-चौकी आदि आसनो पर नहीं बैठता है (रो निग्गथे-स निर्ग्रन्थ ) वही निन्य साधु है । इसी तरह जिस स्थान पर पहिले स्त्री बैठ चुकी हो उस स्थान पर जो दो घडी के बाद बैठता है इसके पहिले नहीं वह निन्य साधु है। एक आसन ત્રીજુ બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન આ પ્રકારનું છે-- "णो इत्थीहिं" त्याला
२ साधु उत्थीहि सद्धि सन्निसिनागए विहरित्ता नो हवइ-स्त्रीभि सासन्नि पद्या गतो विही नो भवति स्त्रीयांनी साथ मनिषा-पहिरा, पी8, ३६४, योड, मा मासन। ५२ ममता नया से निग्गथे-स निग्रंय से नि4 माधु આ પ્રમાણે જે સ્થાન ઉપર પહેલા સ્ત્રી બેઠેલ હય, એ સ્થાન ઉપર બે ઘડી પછી જ તેઓ બેસે છે તે પહેલા નહી તેજ નિગ્રંથ સાધુ છે એક આસન ઉપર સ્ત્રીની
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र चतुर्थमाह-- मूलम्--णो इत्थीणं इटियाड मणोहराई मणोरमाड अलोएता णिज्झाइता हवड, से निग्गथे। त कहमिति चे आयरियाह णिग्गथस्स खलु इत्थीण इदियाइ मणोहराड मणोरमा आलोयमाणस्स निज्झाएमाणस्स वभयारिस्स वभचेरे सका वा कखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा, भेय या लेभेना, उम्माय वा पाउणिज्जा, दीह-- कालिय वा रोगायक हवेजा, केवलिपन्नताओ वा धम्माओभसेजा। तम्हा खल्लु णो णिग्गथे इत्थीणं इदियाइ मणोहराइ मणोरमाइ अलोएज्जा णिज्झाइज्जा ॥७॥
छाया--नो बीणाम् इन्द्रियाणि मनोहराणि मनोरमागि नालोयिता निभ्याता भवति स निर्ग्रन्थ । तत्स्थमिति चेदाचार्य आह निर्ग्रन्थम्य -लु स्त्रीणाम् इन्द्रियागि मनोहराणि मनोरमाणि आठोकयतो निभ्यायतो ब्रह्मचारिणा ब्रह्मचर्य शङ्का वा काझा वा विचिकित्सा गा समुत्पद्येत, भेद वा लभेत , उन्माद वा प्राप्नुयात् , दीर्घकालिक वा रोगातङ्क भवन, केलिप्रज्ञप्ताद् वा धर्माद पर उनके साथ बैठने पर क्या हानि है इसका आचार्य महाराज समाधानरूप उत्तर इस प्रकार देते है कि (निग्गयस्स ग्वल इत्थीहि मद्धिं सन्निसेज्जा गयस्त बनयारियस्स बमचेरे सका वा कग्वा का वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा-निर्ग्रन्थस्य ग्वल, स्त्रीभि साधं सन्निएद्यागतस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शका वा काक्षावा विचिकित्सा वा समुनयेत) उस निर्ग्रन्थ साधु को अपने ब्रह्मचर्य मे शका काक्षा आदि बातें पैदा हो सकती है। इसी प्रकार (भेय वा लभेज्जा-भेद वालभेत) आदि पदोका भी
अर्थ जैसा परिले लिखआये है वैसा ही यहा लगा लेना चाहिये ॥६॥ સાથે બેસવાથી શું નુકશાન છે ? એને આચાર્ય મહારાજ સમાધાનરૂપ આ પ્રમાણે उत्त२ मा छ , निग्गथस्स सल्लु इत्थिीहिं सन्निसेज्जागयस्स बभयारियस्प वभचेरेसका वा करखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा- निग्रंथस्य खलु स्त्रीभि सा सन्निपद्यागतस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्य शका वा काक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत આમ કરવાથી એ નિર્ચ થ સાધુને પોતાના બ્રહ્મચર્યમાં શ કા આશકા આદિ વાતે पहा थाय छ । शत भेय वा लभेजा-भेद वा लभेत २ पोनी આપવામાં આવેલ છે તે આમાં પણ સમજી લેવા જોઈએ છે ૬
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शि नीटीका अ .६ दशयिताह्मचर्यग्समाधिस्थाननिम्पणम् भ्रसेत । तम्मात्यलु नो निन्ध मीणाम् इन्द्रियागि मनोहराणि मनोरमाणि आलोकयेत् नि यायेत् । ७॥
टोश--'णो इवीण' इत्यादि।
मनाहरागि-मनस -चित्तम्य रागिआकागि, दृष्टमानाण्येर चित्तविक्षपरणि, नया-मनोरमाणि-मनमोरमाणिनादाद कराणि-दर्शनानन्तर मनस आहादस्राणि यानि बीणाम् इन्द्रियाणि-नयन पदननासिकादीनि सन्ति य. साधु तानि इन्द्रियागी नाठोकयिता-आ-समन्ताद् ईपद् वा द्रष्टा तथा नि याता दर्शनानन्तरम्-अहो! लगवण्य लोचनयो , चन्द्रविडम्मरत्व मुग्यस्य, मजुत्व नासागस्त्ये व निरन्तर चिन्तयिता न माति, स निग्रंन्यो भवति । शेप पूर्ववत् ॥७॥
॥ इति च समाधिम्यानम् ।। तुर्थ प्रत्मचर्यममाविस्थान इस प्रकार है'णो उत्थीण इडियाइ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो माउ (इत्थीयाइ मनोहराइ मनोरमाइ इदियाइ आलो ऐत्ता णिमाइत्ता णो हव से निग्गथे-स्त्रीणा मनोहराणि मनोरमाणि इन्द्रियाणि आलोकथिता निध्याता नो भवति स निर्ग्रन्थ.) स्त्रियो की मनोहर-चित्ताकषक नया मनोरभ आढादकारक, इन्द्रियो को-नयन, मुग्व, नासिका आदि को योटा भी नहीं देवता है तथा देखने के बाद "टेग्बो नेत्रो का लावण्य कितना अच्छा है" 'तथा मुग्व का सौदर्य अपूर्व है जो ऐसा विचार नहीं करता है वही निर्घन्य साधु है। इससे विपरीत जो होता है वह निर्ग्रन्थ साधु नही कहलाता है। यहा से आगे के पदों के अर्थ का खुलाशा पीछे मूत्र मे किया जा चुका है सो वैसा ही अर्थ यहा पर लगा लेना चाहिये ॥७॥
ચોથુ બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન આ પ્રકારનું છે-- "णो इत्यीण ददियाई" त्यादि।
माधु इत्थीयाद मनोहराद मनोरमाइ इदियाद आलोइत्ता णिज्जाइत्ता णो हवइ से निग्गथे-धीणा मनोहराणि मनोरमाणि इन्द्रियाणि आलोफयिता निध्यातानो भवति स निग्रथ' सीमानी भनाइ२-यित्ता तथा मनोरम-मIESE२४, शन्द्रियाने આખ, મોટું, નાક, વગેરેને જરા પણ જતા નથી, તેમ જોયા પછી “જુઓ તેની આખો કેવી આકર્ષક છે” તથા “મોઢાનું સૌદર્ય કેવુ અપૂર્વ છે જે આ વિચાર કદી પણ કરતા નથી એજ નિ થ સાધુ છે આનાથી ઉલટી રીતે વર્તનાર જે હોય છે તે નિ થ સાધુ નથી કહેવાતા અહી થી આગળ પદોના અર્થના ખુલાસા પાછલા સૂત્રમાં કરાયેલ છે આથી એજ અર્થ અહી યા સમજી લેવું જોઈએ છેક
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगययनपत्रे
पञ्चममा:मूलम्--नो इत्थीण कुटुतरंसि वा दूसतरंसि वा भितितरसि वा कूडयसद्द वा रुडयसद्द वा गीयसई वा हसियसन का थणियस वा कंदियसई वा विलवियसद्द वा सुणिता भवड, से निग्गये। तं कहमिति चे आयरियाह-निग्गथस्स खल्ल इत्थीण कुठतरसि वा दूसतरंसि वा भितितरसि वा कूडयसद वा रुडयसदं वागीयसद वा हसियसद्द वा थणियसद्द वा कदियसदं वा विलवियसदं वा सुणमाणस्त वभयारिस्स वभचेरे संका वा कखा वा वितिगिच्छा वा समुष्पजिज्जा, भय वा लभेजा, उम्माय वा पाणिज्जा, दीहकालिय वा रोगायकं हवेजा, केवलिपन्नताओ वा धम्माओ भसेजा। तम्हा खल्लु निग्गथे नोइत्थीण कुटुंतरसि बा दूसतरसि वा भित्तितरंसि वा कूडयसद वा रुइयसद्द वा गीयसह वा हसियसद वा थणियस वा कदियसद्द वा विलवियसद्द वा सुणमाणो विहरेजा ॥८॥
छाग-नो स्त्रीणा कुड्यान्तरे वा टुग्यान्तरे या मिन्यन्तरे वा कृजितशब्द वा रदितशब्द वा गोतशब्द वा हसितशब्द वा स्तनितशब्द वा गन्द्रित शब्द वा विलपितशब्द वा श्रोता भवति, स निर्ग्रन्थ । तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीणा कुड्यान्तरे वा वान्तरे का भित्त्यन्तरे वा नजितशबर वा रुदितशब्द वा गीतशब्द वा हमितशब्द वा स्तनितशब्द वा क्रन्दितशब्द वा विलपितशब्द वा श्रृण्वतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्य शङ्का वा काइक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेद वा लभेत, उन्माद वा प्राप्नुयात् , दीर्घकालिक वा रोगातङ्क भवेत्। केबलिप्रज्ञप्ताद् वा धर्माद् भ्रसेत । तस्मात्खलु निग्रन्थो नो खोणा कुडपान्तरे वा दृप्यान्तरे वा भियन्तरे वा ऋजितशब्द वा रुदित शब्द वा गीतशब्द वा हसितशब्द वा स्तनितशब्द वा क्रन्दितशब्द वा निल पितशब्द वा श्रृण्वन् विहरेत् ॥८॥
टीका---'णो इत्थीण' इत्यादि।
य साधु कुड्यान्तरे वाकडय-पाषाणमयोभित्ति तस्य अन्तर= व्यवधान तस्मिन, दप्यान्तरे वा दृष्य-वस्त्रनिर्मिता यवनिका, तस्य अन्तर
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १६ दशविधताह्मचर्यसमाधिस्थाननिम्पणम् तस्मिन् , भित्त्यन्तरे पा-भित्तिः पवेष्टकादिविरचिता तस्या अन्तर वस्मिन् वा, स्थित्वा वीणा-स्त्रीसम्बन्धिकजितशब्द पा-सुरतसमये कोकिलादि विविधपति भापारूपमव्यक्त गन्द पा, रुदितमन्द वा प्रेमालाजनित रोदनशब्द वा, गीत शब्द -पञ्चमरागादिना प्रारब्ध मनोहर सगीत वा, हसितशब्द वा-हास्ययुक्त शब्द वा. स्तनितशब्द वा-भोगसमये मेघगर्जनानुकारिशब्द वा, क्रन्दितगन्द पा-मोपितभर्तृकाणा विरहिणीना पतिविरह जनितमुनै रोदनरूप पा, पिठपितशब्द
पचम समात्रिस्थान दम प्रकार है'णो हत्थीण कुडतरसि वा इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो माधु (कुइतरमि वा दुमतरसि वा भित्तितरसि वाकुख्यान्तरे वा दूग्यान्तरे वा भित्यन्तरे वा "स्थित्वा" कृडयसद्द वा मइय सद्द वा कदिासद वा विलयवियसद्द वा सुणित्ता नो हवड से निग्गथेकृजितगन्द वा मदितान्द वा क्रन्दित शद वा विलपित शब्द वा श्रोता नभवति मनिर्ग्रन्थ )पापाण निर्मित भी के अन्तराल मे, वस्त्रनिर्मित यवनिका के अन्तराल मे, पक्की डेट आदि की बनी हुई भित्ति के अन्तराल मे ठहर कर स्त्रियों के कृजित शब्द-सुरतकाल के शब्द को, मदित शब्द को-प्रणयकलह से जनित रोने की आवाज को, गीत र को-पचम रागआदि द्वारा प्रारभ किये गये मनोहर मगीत को, हसित शन्द कोहास्ययुक्त वाणी को, स्तनित शब्द को-सभोग समय मे मेघ की गर्जना के समान होनेवाली अस्पष्ट पनि को, क्रन्दित शब्द को-प्रोपितभर्तृका પાચમુ બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન આ પ્રકારનું છે– "णो इत्थीण कुडतरसि वा" या
सन्क्याथ- साधु कुडतरसि वा दसतरसि वा भित्तितरसि वा-कुड्यान्तरेगा दप्यान्तरे चा भित्त्यन्तरे वा स्थित्वा पााथी नावे मसभा, १ निमित्त यन નિકાના અન્તરાલમા, પાકી ઈ ટ આદિથી બનાવવામા આવેલ ભી તના અન્તરાલમા રેકधने स्त्रीयाना कृटयसद वा रुइयसद्द वा कढियसद वा विलवियसद्द वा सुणित्ता नो हवद से णिग्गथे-जितशब्द वा रुदितशब्द वा क्रन्दितशब्द वा विलपितशब्द वा योता न भवति स निग्रंथ. शह-सुरत शहाने ३६न शहने-अश्य કલહથી થતા રૂદનના અવાજને ગીત શબ્દને પચમના આદિ દ્વારા પ્રારંભ કરવામાં આવેલ મને હર સંગીતને, હાસ્ય શબ્દને હાસ્યયુક્ત વાણને સ્વનિત શબ્દને-સ ભેગ સમયે મેઘગર્જનાની માફડ થનારી અસ્પષ્ટ એવીધ્વનીને, કન્દિત શબ્દને-ભરણ પોષણ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्र वा-भर्तृगुण स्मार स्मार प्रलापस्पशा श्रोता नो भवति । स निग्रेन्यो भाति । शेष व्याख्यातप्रायम् ||८||
॥ इति पञ्चम ममाधिस्थानम् ॥ पष्ठमाह-- मूलम्-नो इत्थीणं पुव्वरय वा पुचकीलिय वा अणुसरित्ता हवड, से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-निग्गंथस्त खल्ल इत्थीण पुवरय पुव्वकीलिय अणुसरमाणस्स वभयारिस्स वभचेरे सका वा कखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा, भेयं पा लभेजा, उम्माय वा पाउणिजा, दीहकालिय वा रोगायक हवेज्जा, केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओवा भसेजा। तम्हा खल्लु नोनिग्गथे इत्थीण पुव्वकीलिय अणुसरेज्जा ॥९॥
छाया--नो स्त्रीमि. पूर्वग्त पूर्वक्रीडितम् अनुस्मा भवति । तत्कय मिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीभि. पूर्वरत पूर्वक्रीडितम् अनुस्मरतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शङ्का वा काक्षा चा विचिकित्सा वा समुत्पयेत, भेद वा लमेत, उन्माद वा माप्नुयात् , दीर्घकालिक वा रोगातङ्क भवेत्, केवलिप्रज्ञप्ताद् धर्माद् भ्रसेत । तस्मात्खलु निर्ग्रन्थो नो स्त्रीभि पूर्वरत पूर्वक्रीडितमनुस्मरेत् ।।९।।
टीका-'नो निग्गथे' इत्यादि ।
य स्त्रिभि सहकृत पूर्वरत-पूर्व-दीक्षाग्रणात्माग् गृहस्थावस्थाकालिक रत विलास, तथा-स्त्रीभि सहकृत पूर्वक्रीडित-पूर्व-दीक्षाग्रहणात्मा गृहस्थावस्था
ओ के पति विरहजन्य उच्चस्वर से रोने के शब्द को, विलपित शब्द को-पति के गुणो को बार बार याद कर के प्रलाप शब्द को, सुनता नहीं है यह निर्ग्रन्थ कहलाता है। इससे विपरीत नहीं-इस विषय पर कहे गये अवशिष्ट पदो की व्याख्या पहिले की व्याख्या के समान ही जानना चाहिये ॥ ८ ॥ આદિને ભાર ઉપાડનાર મૃત્યુ પામેલ એવા પતિ વિરહ જન્ય ઉચ્ચસ્વરથી રવાના શબ્દને, વિલાપના શબ્દને– પતિના ગુણેને વારંવાર યાદ કરીને કરતા પ્રલા૫ આદિ શબ્દને, જે સાભળતા નથી તે નિર્ચ થ કહેવાય છે પરંતુ એનાથી વિપરીત રીતે વતનાર નહીં આ વિષય ઉપર કહેવામા આવેલ અવશિષ્ટ પદની વ્યાખ્યા પહેલાની વ્યાખ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવી જોઈએ કે ૮
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय टीका अ/६ निधनसमाधिननिम्पणम्
काल्कि कीहित=यूतक्रीडादिकम् अनुस्मर्त्ता = चिन्तयिता नो भवति, स निर्ग्रन्थ भवति । शेष व्याख्यातमायम् ॥९॥
॥ इति पष्ठ समाधिस्थानम् ||
८९
सप्तममाह
मूलम् नो पणीय आहार आहारेता हवड से निग्गथे । त कहमिति चे आयरियाह - निग्गथस्स खलु पणीय पाणभोयण आहारेमाणस्स भयारिस्त बभचेरे सका वा कखा वा वितिमिच्छा वा समुप्पज्जिज्जा, भय वा लभेजा, उम्माय वा पाउणिजा दीहकालिय या रोगायक हवेजा, केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओ भसेज्जा । तम्हा खलु णो णिग्गये पणीय आहार आहारेजा ॥१०॥
छाया - नो प्रणीतमाहारमाहारयिता भवति, स निर्ग्रन्थ । तत्कथमिति चेदाचार्य जाह-निर्ग्रन्यस्य सल प्रणीत पानभोजनमाहारयतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शङ्का या काड्सा वा विचिकित्सा वा समुपद्येत, भेद वा लभेत, अन व समापस्थान इस प्रकार है-'णो इत्थीण पुन्चरय इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो माधु (उत्वीण पुत्र्वरय वा पुत्रकीलिय वा अणुमरित्ता हवट से निग्गये - श्रीभि पर्वत पूर्वकोडित अनुस्मर्त्ता नो भवति स निर्ग्रन्थ.) पूर्वकाल मे अपनी स्त्री के साथ भोगे हुए भोगो का स्मरण नही करता है, उनके साथ कीगई ओं को नही विचारता है वह निर्ग्रन्थ है । अवशिष्ट पदों का भावार्थ यहा पर पहिले की तरह जानना चाहिये || ]]
अनेक क्रीडा
હવે છઠ્ઠું બ્રહ્મચર્યં સમાધિસ્થાન કહેવામા આવે છે તે આ પ્રકારનુ છે— "on zen gay" Scale!
अन्वयार्थ - ? साधु इत्यीण पुव्वरय वा पुव्वकालीय वा अणुसरिता डवर से निग्गथे - खीभि पूर्वरत पूर्वक्रोडित अनुस्मर्त्ता नो भवति स निर्ग्रथ पूर्व अजमा भेटखे દીક્ષિત થયા પહેલા ગૃહસ્થી અવસ્થામા પેાતાની સ્ત્રી સાથે ભાગવેલા ભાગેાનુ સ્મરણ કરતા નથી, એની સાથે કવામા આવેલ અનેકવિધ ક્રીડાઓને વિચારતા નથી, તેજ નિ થ છે . અવશષ્ટ પદાને ભાવાથ અહી પહેલાના પર્દા પ્રમાણે સમજી લેવા જોઇએ ! ૯ ॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
उन्माद वा प्राप्नुयात्, दीर्घकालिक का रोगात भरेत् । कालिमज्ञप्ताद वा धर्माद् भ्रसेत । तस्मात् खलु नो निग्रन्थः प्रणीतमाहारमाहरेत् । ॥१०॥
टीका-'नो पणोय' इत्यादि ।
य. मगीतम्-गलघृतविन्दुकम् आहारम् अनादिकम् , उपलक्षणवादन्यदपि धातुरद्धेफमाहारम् , आहारयिता-भोक्ता न भवति, स निग्रन्थो भवति । प्रणीत सरस पानभोजन, तत्र-पान दुमजलादिकम् , भोजनम् अशनम् । उपलक्षणत्वात्खाद्य स्वाय च । शेप व्याख्यातमायम् ॥१०॥
॥ इति सप्तम समाधिस्थानम् ॥ अष्टममाहमूलम्-नो अइमायाए पाणभोयणं आहरेत्ता हवड से निग्गंथे । त कहमिति चे आयरियाह-अइमायाए पाणभोयण आहारेमा
सातवा समाधिस्थान इस प्रकार हैनो पणीय इत्यादि।
अन्वयार्य--जो साधु (पणीय आहार आहारेत्ता नोवा से निग्गयेप्रणीतम् आहारम् आहारयिता नो भवति स निग्रंथ) प्रणीत आहार को-ऐसे आहार को कि जिसमें से घृत की बूदे टपक रही हों-नहीं ग्वाता है वह साधु निर्ग्रन्थ है। तथा उपलक्षण से यह भी यहा समझ लेना चाहिये कि जो साधु धातु की वृद्धि करनेवाले आहार को नहीं लेना है वह निग्रन्थ है। क्यों कि-प्रणीत पान भोजन तथा लेह्य एव स्वाद्य को लेने वाले साधु के ब्रह्मचर्य मे शमा आदि उत्पन्न हो सकते है इत्यादि समस्त पदो का सवध यहा भी लगा लेना चाहिये । इन पदों की न्याख्या पहिले की जा चुकी है ॥१०॥
સાતમુ બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન આ પ્રમાણે છે – "नो पणीय" इत्यादि।
अन्वयार्थ-- साधु पणीय आहार आहारेत्ता नो हवइ से निग्गये-प्रणीतम् आहारम् आहारयिता नो भवति स निग्रन्थ प्रणीत मारने-अवा माडा२३, २माथी ઘીના ટીપા પડતા હોય એ નથી ખાતા તે સાધુ નિગ્રંથ છે ઉપલક્ષણથી અહી સમજી લેવું જોઈએ કે સાધુ સપ્તધાતુની વૃદ્ધિ કરવાવાળા આહારને લેતા નથી તે નિઝ થ છે, કેમકે, પ્રણિત ધાન ભોજન તથા લેહ્ય અને સાવધને લેવાવાળા સાધુને બ્રહ્મ ચર્થમા શકા આદિ ઉત્પન થઈ શકે છે અવશિષ્ટપદની વ્યાખ્યા પહેલાના પદની વ્યાખ્યા પ્રમાણે સમજી લેવી જોઈએ ૧૦ |
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधामचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् ६६ णस्स बंभयारिस्स बभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा, भेय वा लभेजा उम्माय वा पाउणिज्जा, दीहकालिय वा रोगायंक हवेना, केवलिपण्णत्ताओवा धम्माओ भसेजा। तम्हा खलु णो णिग्गथे अइमायाए पाणभोयणं भुजेजा ॥११॥
छाया-नो अतिमात्रया पानभोजनमाहारयिता भवति, स निर्ग्रन्थः । तत् कथमिति चेदाचार्य आह-अतिमागया पानभोजनमाहारयतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शङ्का वा काक्षा वा विचिकित्सा पा समुत्पद्येत, भेद वा लभेत, उन्माद वा प्राप्नुयात् , दीर्घकालिक रोगातङ्क भवेत् , केलिप्रज्ञप्ताद् वा धर्माद् भ्रसेत । तम्मात्खलु नो निर्ग्रन्थोऽतिमात्रया पानभोजन भुञ्जीत ॥११॥
टीका---'नो अइमायाए' इत्यादि ।
यः साधुः अतिमात्रया-अतिशयिता माना अतिमात्रा तया, मात्रामतिकम्येत्यर्थः पानभोजनम् उपलक्षणत्वात्वाद्य म्यादा च आहारयिता-भोक्ता न भवति, स निर्ग्रन्थः । उक्त च भोजनमात्राविपये--
"पत्तीस फिर कवलरा, आहारो कुन्छिपूरओ भगिओ ।
पुरिसस्स महिलियाए, अट्ठावीस भवे कवला ॥१॥ अष्ठम समाधिस्थान इस प्रकार है'नो अहमाया' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो सामु (अइमायाए पाणभोयण आहारेत्ता न वह से निग्गये-अनिमात्रया पान भोजनम् आहारयिता न भवति स निर्गन्य) मात्रा को उल्लघन करके पान, भोजन खाद्य एव लेह्य पदार्थों को नहीं ग्वाता है वह निर्घन्य है। भोजन मात्रा के विषय मे इस प्रकार कहा गया है
"यत्तीस किर कवला, आहारो कुरिछपूरओ भणिओ। पुरिसस्स महिलाए, अट्ठावीस भवे कवला ॥१॥" આઠમું બ્રહ્મચર્યસમાધિરથાન આ પ્રમાણે છે– "नो अइमायाए" त्यादि।
मन्याय-- साधु अइमायाए पाणभोयण आहारेत्ता न हबइ से निग्गथेअतिमात्रया पानभोजनम् थाहारयिता न भवति स निग्रंथ मानानु GER धन रीने પાન, ભોજન, સ્વાદ્ય, અને લેહા પદાર્થોને ખાતા નથી, તે નિગ્રંથ છે ભોજન માત્રાના વિષયમાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે–
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
उत्तराप्ययनसूत्रे उन्माद पा प्राप्नुयात्, दीर्घकालिक वा रोगाता भवेत् । कालिप्रज्ञप्ताद वा धर्माद् भ्रसेत । तम्मात् खलु नो निग्रन्यः प्रणीतमाहारमाहरेत् । ॥१०॥
टीका-'नो पणोय' इत्यादि ।
य प्रणीतम् गलघृतमिन्दुकम् आहारम् अनादिकम् , उपलक्षणत्वाद न्यदपि धातुपकमाहारम् , आहारयिता-भोक्तान भाति, स निग्रन्थो भाति । प्रणीत सरस पानभोजन, तर-पान-दुग्मजलादिकम् , भोजनम् अशनम् । उपलक्षणत्वाखाद्य स्वाध च । शेप व्याव्यातप्रायम् ॥१०॥
॥ इति सप्तम समाधिस्थानम् ।। अष्टममाहमूलम्-नो अइमायाए पाणभोयणं आहरेत्ता हवड से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-अइमायाए पाणभोयण आहारेमा
सातवां समाधिस्थान इस प्रकार हैनो पणीय इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो साधु (पणीय आहार आहारेत्ता नोवा से निग्गयेप्रणीतम् आहारम् आहारयिता नो भवति स निग्रंय.) प्रणीत आहार को-ऐसे आहार को कि जिसमें से घृत की बूदे टपक रही हों-नहीं ग्वाता है वह साधु निर्ग्रन्थ है । तथा उपलक्षण से यह भी यहा समझ लेना चाहिये कि जो साधु धातु की वृद्धि करनेवाले आहार को नहीं लेता है वह निर्ग्रन्थ है। क्यो कि-प्रणीत पान भोजन तथा लेह्य एवं स्वाद्य को लेने वाले साधु के ब्रह्मचर्य मे शमाआदि उत्पन्न हो सकते हैं इत्यादि समस्त पदो का सवध यहा भी लगा लेना चाहिये । इन पदों की व्याख्या पहिले की जा चुकी है ॥१०॥
સાતમુ બ્રહ્મચર્યસમાધિસ્થાન આ પ્રમાણે છે– "नो पणीय" त्यादि।
अन्वयार्थ-- साधु पणीय आहार आहारेत्ता नो हवइ से निग्गये-प्रणीतम् आहारम आहारयितानो भवति स निग्रन्थ प्रणीत मालारन-येवामा२ ३, माथी ધીના ટીપા પડતા હોય એ નથી ખાતા તે સાધુ નિર્ચ થ છે ઉપલક્ષણથી અહી સમજી લેવું જોઈએ કે સાધુ સમધાતુની વૃદ્ધિ કરવાવાળા આહારને લેવા નથી તે નિગ્રંથ છે, કેમકે, પ્રણિત પાન ભોજન તથા લેહ્ય અને સાવઘને લેવાવાળા સાધુને બ્રહ્મચર્યમાં શક આદિ ઉત્પન થઈ શકે છે અવશિષ્ટપદોની વ્યાખ્યા પહેલાના પદેની વ્યાખ્યા પ્રમાણે સમજી લેવી જોઈએ છે ૧૦ |
____.
.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ १६ दशविधतामचर्यममाधिम्याननिरूपणम् कर्ता न भवति, स निबन्यो भवति । यः साधु विभूपानुपाती न भरति, स र निग्रन्यो भवतीति यदुन्यते, तत्कयम्-किमत्र कारणम् , इति शिष्यजिज्ञासा भाति चेदाचार्य आह-विभूसावत्तिए' इत्यादि, विभूपावर्तिक. पिभूपा-गरीरशोभा वर्तयितु विधात शीठमम्येति विभूपावर्ती, स एव-निभूपातिकः, अत एय-विभूषितशरीर =भूषितम्-अलङ्कत गरीर येन स विभूपितशरीरः स्नानानुलेपनाद्यलड़त गानो यो भवति, स सीजनस्य अभिलपणीयः अभिलापयोग्यो भवति । उक्त च-'उज्ज्वलपेप पुरुप दृष्ट्वा स्त्री कामयते' इति । ततः तदनन्तर
नौवा समाधिस्थान इस प्रकार है'नो विभूमाणुवाई-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो मासु (विभूसाणुयाई नो वड से निग्गये-विभ्रपानुपाती नो भवति स निन्य.) विभृपानुपाती नही होता है-शारीरिक शोभा सपाटक स्नान, दन्तधावन आदि उपकरणों द्वारा शरीर का सस्कार नहीं करता है वह निर्ग्रन्थ है। इससे विपरीत करनेवाला अर्थात् स्नान आदि द्वारा शारीरिक सस्कार करनेवाला सामु निर्ग्रन्य नही माना जाता है। क्यों कि इस प्रकार के आचरण से अर्थात्विभूपावर्ती दोने से ता स्नान अनुलेपन आदि द्वारा अल कृत शरीरपाला होने से साधु ( इत्थी जणेण अभिलसिजमाणस्स बमयारियस्स यभचेरे सका वा कमा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा-स्त्री जनेन अभिलप्यमाणस्य ब्रह्मचारिण ब्रह्मचर्ये गका वा काक्षा वा विचिकित्सा वा ममुत्पद्येत) स्त्रीजनोंडारा अभिलपणीय हो जाता है। क्यो कि
नवभु समाधिस्थान २मा प्रमाणे छ-"नो विभूसाणुवाई" त्यादि ।
मन्वयार्थ:- साधु विभूसाणुवाई नो हवद से निग्गथे-विभूपानुपति नोभवति स निग्रंथ. विभूषानुपाती नथी थता-शारीरि* शाला स पा६४ स्नान, त ધાવન, આદિ ઉપકરણ દ્વારા શરીરને સાકાર કરતા નથી તે નિર્ચ થ છે આનાથી વિપરીત રીતે વર્તનાર અર્થાત સ્નાન આદિરા શારીરિક સ સ્કાર કરવાવાળા સાધુ નિર્ચ થ કહેવાતા નથી કેમકે, આ પ્રકારના આચરણથી અર્થાત્ વિભૂષાવતી થવાથી तथा स्नान अनुबेपन माद्विारा २ त शरीरवाणा वायी साधु इत्थी जणेण अभिलसिज्जमाणस्स भयारिस्स वभचेरे सका वा कखा वा वितिगिन्छा वा समुप्प जिज्ना-स्त्री जनेन अभिलप्यमाणस्य ब्रह्मचारिण. ब्रह्मचर्ये शका पा काक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पयेत स्त्रीमना मनिसणीय य य छ भ, "उज्वल
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--द्वारिंशत् फिल कला, आहारः कक्षिपूरको भणित ।
पुरुपस्य महिलिकाया अष्टाविंशतिर्भवेयु काला ||१|| इति । शेप मायो व्याख्यातपूर्वम् ॥१॥
॥ इत्यष्टम समाधिस्थानम् ॥ नवममाह-- मूलम्--नो विभूसाणुवाई हवड,से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-विभूसावत्तिए विभसियसरीरे इत्थिजणस्स अभिलसणिजे हवइ। तओण तस्स इथिजणेणंअभिलसिज्जमाणस्स वभयारिस्त वभचेरे सका वा कखा वा वितिगच्छा वा समुप्पजिज्जा, भेय वा लभेजा, उम्माय वा पाउणिजा, दीहकालिय वा रोगायक हवेजा, केवलिपण्णत्ताओ वा धम्माओ भसेज्जा। तम्हा खल्लु नो निग्गथे विभूसाणुवाई सिया ॥१२॥
छाया--नो पिभूपानुपाती भवति स निग्रन्थः । तत्कयमिति चेदाचार्य आह-विभूपावर्तिकः विभूपितशरीर. स्त्रीजनस्य अभिलपणीयो भवति । तत. खलु तम्य स्त्रीजनेन अभिलप्यमाणस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शका पा काड्या वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेद वा लभेत, उन्माद वा प्राप्नुयात, दीर्घ कालिक वा रोगातङ्क भवेत् । केवलिपज्ञप्ताद् वा धर्माद् भ्रसेत । तस्मात् खल नो निग्रन्थो विभूपानुपाती स्यात् ॥१२॥
टीका-'नो विभृमाणुवाई' इत्यादि
य' साधु. विभूपानुपातो-विभूषा-गरीरशोभामनुपतितु विधातु शीलमम्येति विभूषानुपाती शरीरशोभाकरणोपकरणै स्नानदन्तधावनादिभिश्च शरीरसस्कार पुरुपों के बत्तीस ग्रासो का, स्त्री के अठाईस ग्रासो का पेट भर पूरा आहार माना जाता है॥१॥ शेप पदो की व्याख्या पहिले जैसी ही जाननी चाहिये-॥११॥
" बत्तीस फिर कवला, आहारो कुच्छि पूरओ भणिओ।
पुरिसस्स महिलाए, अठ्ठाविस भवे कवला ॥१॥" પુને માટે બત્રીસ કોળીયા અને સ્ત્રીઓને માટે અઠવ્યાવીસ કળીયાનો પેટ પુરો આહાર માનવામા આવેલ છે તેના શેષ પદોની વ્યાખ્યા પહેલાના પદની વ્યાખ્યા પ્રમાણે સમજી લેવી જોઈએ ૧૧
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अर्यममाधिस्थाननिम्पणम्
६५.
चशङ्काका
विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेदाभेत, उन्माद माप्नुयात् दीया रोगातक भवेत् केवलाद्वार्माद् भ्रमत । तम्मात् नो निर्ग्रन्थः शररूपसगन्धस्पर्शानुपाती भवेत । दशम ब्रह्मचर्यमापन भाति ||१३||
,
टोम - 'नो मद्दम्बरम' इत्यादि ।
य. साधु गदरूपरसगन्यस्पर्शानुपाती गन्द= स्त्र्यादीना मन्मनभापितादिरूप, स्प=श्रीसम्पस्टिनादिक चित्रगत बीम्पा, रम =मधुरादिक., गन्धकोष्ठपुटादिगन्ध, स्पर्श = कोमलस्पर्श, एतान अनुपतितुम् = अनुगन्तु शीलमम्येति न भवति स निर्ग्रन्थो भरति । यो मनोज्ञादिषु समासक्तो न भवति, न निर्ग्रन्य इति भाव । शेष व्याग्यातप्रायम् । उपसहरन्नाह 'दस मे' इत्यादि- दशममयापूरण ब्रह्मचर्य समाधिस्थान भवति । प्रत्येकसमापिस्थानस्य तुल्यत्वग्यापनादिमुक्तम् ||१३||
1
I
दशमा ममानिस्थान इस प्रकार है'नो महत्व०' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो माधु ( महत्व रम गय फामाणुवाई नो हवशब्द रूप रम गए स्पर्शानुपाती नो भवति ) स्त्रियों के मन्मनभाषित आदि शब्दों में, उनके कटाक्ष आदि कों में, अथवा चित्रगन स्त्री के रूप में, मधुरादिक रमों में, को पुादिगध में, कोमल स्पर्श में अनुपात -समासक्त नहीं होना है (से निग्गथे- स निर्ग्रन्थ ) वह निग्रथ माधु है । इस सूत्र में जाये हुए शेष पदों का अर्थ प्रथम सूत्र में न्यायात हो चुका है । उसी के अनुसार यहा पर भी लगालेना चाहिये । अन्त में जो (दसमे भचेरसमादिद्वाणे हव- दशम ब्रह्मचर्यममाधिस्थान भवति) ऐसा कहा है वह प्रत्येक समाजिस्थान में तुल्यबलता
દરામ બ્રહ્મચ સમાધિસ્થાન આ प्रभा - "नो सन्ख्व" त्यादि । अन्वयार्थ —> साधु सदव रस गध फामाणुवाई नो हव - शब्दरूप - रस-गय- स्पर्शानुपाति नो भवति श्रीगोना भन्भनलाषित आहि राहोभा તેના કટાક્ષ આ િકામા, અથવા ચિત્રગત સ્ત્રીના રૂપમા મધુરિક મેમા ફા પુટાદિ गधभा, કામલપ મા भाभत थता नथी से निम्गयेस निग्रंथ, ते निथ साधु छे मा सूत्रभा भावेसा शेष होना सर्थनी प्रथम નૂત્રમા વ્યાખ્યા કરવામા આવી ગયેલ છે તેના અનુસાર અહીંયા પણ સમજી बेवु लेोमन्तमा ने दममे नभचेर समाहिलाणे दवड- दशम ब्रह्मचर्यसमाि स्थान भवति येवु व्हेल है ते प्रत्ये समाधिभ्धानमा तुस्य जयगु પ્રદર્શિત
५
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
_उत्तराध्ययनसत्रे स्त्रीजनेन अभिलप्यमाणस्य-काम्यमानस्य ब्रह्मचारिणो निग्रंन्यस्य नह्मचर्ये शङ्का वा "एता मा कामयन्ते फिमेता उपभोग्याः ? उत परिणामदारुणत्वादनुप भोग्या' " इन्येवरूपा शङ्का समुत्पनेत । काक्षा पास कामयमाना. बोरूपभी तुमाकाङ्क्षा पा समुत्पद्येत । पिचिकित्सा गा जिनमपित सिद्धान्ते सगयो पा समुत्पद्येत । शेप व्याख्यातमायम् ॥१२॥
॥ इति नवम समाधिस्थान समाप्तम् ॥ दशममाहमूलम्-नो सदरूवरसगगंधकासाणुवाई हवड, से निग्गथे। त कहमिति चे आयरियाह-निग्गथस्स खलु सदरूवरसगंधफासाणुवाइस्स वभयारिस्स वभचेरे सका वा कखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा मेय वा लभेजा, उम्माय वा पाउणिज्जा, दीहकालिय वा रोगायक हवेजा। केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओ सेजा। तम्हा खल निग्गथे नो सदरूवरसगंधफासाणुवाई हवेजा। दसमे वंभचेरसमाहिहाणे हवइ ॥१३॥
'नो सदस्वरस' इत्यादि
छाया-नो शब्दरूपरसगन्धस्पर्शानुपाती भवति, स निर्ग्रन्थ । तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु शब्दरूपरसगन्यस्पर्शानुपातिनो ब्रह्मचारिणो ब्रह्म"उज्वलवेष पुरुष दृष्ट्वा स्त्री कामयते” ऐसा नीति का वचन है । जो स्त्रियों की अभिलापा का विषय बन जाता है ऐसे ब्रह्मचारी साधु को ब्रह्मचर्य मे " ये मुझे चाहती हैं तो मै इनको क्यों नही चाह " अथवा परिणाममें दारुण होने से इनको नहीं इच्छु” इस प्रकार का उत्पन्न हो सकती है। अयवा-जिनप्ररूपित सिद्धान्त में उसे सशय भी उत्पन्न हो सकता है। अवशिष्ट भेदादिक पदों की व्याख्या पहिले जैसी यहा पर भी लगा लेना चाहिये ॥१२॥ वेप पुरुप दृष्ट्वा स्त्री कामयते" मे नातिनु वयन छ, रे श्रीमानी मलि લાષાને વિષય બની જાય છે, તે આવા બ્રદાચારી સાધુને બ્રહ્મચર્યમા એ મને ચાહે છે તે હું તેને શા માટે ન ચાહ ?” અથવા પરિણામમાં દારૂણ હોવાથી એની ઈચ્છા ન કરૂં” આ પ્રકારની શકો આશકા ઉત્પન્ન થતી રહેવાને ય ભવ રહે છે અથવાજન પ્રરૂપિત સિદ્ધાતમાં તેને સશય પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે અવશિષ્ટ ભેદિક પદની વ્યાખ્યા પહેલા જેવી અહી પણ સમજી લેવી જોઈએ . ૧૨ |
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिवदशिनी टीका अ १६ दशविधनामचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम्
'५ शवधनलचयसमाधिस्थाननिरूपणम् ______६७ काटि रहितच, य आल्यो भाति, तम् आलय-गृह निर्ग्रन्थो ब्रह्मचर्यस्य रक्षार्थ, 'तु' निश्चयेन निषयते । एतादृशविशेषणविशिष्टे म्याने निर्धन्यम्तिष्ठतीति भाव । 'ज' इत्यादि प्राकृतत्वान्नपुसमा निर्दिष्टम् ॥१॥
॥ इति प्रथमम्यानम् ॥ मूलम्-मणपल्हाय जंणणि, कामरागविवणि ।
वभचेररओ भिक्खू, थीकह तु विवजए ॥२॥ छाया-मन. महादजननी कामरागविवर्द्धनीम् ।
ब्रह्मचर्यरतो भिः, वीस्था तु विर्जयेत् ॥२॥ टीका-'मणपलाय' इत्यादि ।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु मन महादजननीं-चित्ताहादजनिका, कामरागविव. नी-कामेपु-विपयेपु यो राग =आसक्तिस्तम्य विवर्द्धनी-द्धिकरी स्त्रीकथा स्त्रीपशुपण्डकादिकथा तु-निश्चयेन पिवर्जयेत् ॥२॥
॥ इति द्वितीयम्यानम् ॥ स्त्रीजनों से रहित हो तथा पशु पडक आदि से भी वर्जिन हो (त आलयम्-तम् आलयम् ) उस वसति मे ही निग्रन्थ साबु (वभचेरस्स रस्वट्टा-ब्रह्मचर्यस्य रक्षार्थम् ) ब्रह्मचर्य की रक्षा निमित्त (निसेवरानिपेवते) निवास करता है। अर्थात् जो वमति पूर्वोक्त विठोपणों से विशिष्ट होती है उसी में निर्ग्रन्थ साधु ठहरते है। इससे भिन्न मे नहीं ।
॥यह प्रथम स्थान है ॥१॥ 'मणपल्हायजणणिं' इत्यादि।
अन्वयार्य-(वभचेररओ भिक्खु-ब्रह्मचर्यरत. भिक्षुः) ब्रह्मचर्य की पालना करने में लवलीन हुआ साधु (मणपल्हायजणणि-मन' प्रल्हाद जननीम् ) चित्ताढादकारक एव (कामराग विचढणि-कामरागविवर्द्धनीम्) थीजणेण य-स्त्रीजनेन च श्री नायी रहित डाय तथा पशु ५३४ माहिया पए १० य त आलय-तम् आलयम् ते परतीमा २ नि साधु चमचेरस्स रक्टाब्रह्मचर्यस्य-रक्षाथम् भडभाय नी रक्षा निमित्त निसेवए-निषेवते २७ छ अर्थात् જે વસ્તી પૂર્વોક્ત વિશેષણથી વિશિષ્ટ હોય છે તેમાં નિર્ચ થ સાધુ રોકાય છે એનાથી બીજી રીતે નહી આ પ્રથમ સ્થાન છે | ૧ |
"मणपल्हायजणगि" छत्यादि।
मक्या--वभचेररओ भिवरख-ब्रह्मचर्यरत भिक्ष' ब्रह्मययनु पालन ४२वामा पहीन मनता सेवा साधु मणपल्हाय जणर्णि-मनः प्रल्हादजननीम् थित्त प्रसन्न मनाये तवा भने कामरागविवड्डणि-कामरागविवर्द्धनीम् विषय
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मूलम् -भवति इत्थ सिलोगा। त जहाछाया-भवन्ति अन श्लोका । तद्यथाटीका-'भवति' इत्यादि ।
अन ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानविपये ग्लोका =पद्यरूपा भान्ति सन्ति। तद्यथा =ते श्लोका यथा सन्ति तथोच्यन्ते क्रमश.--'ज पिपित्त' इत्यादि । मूलम्-ज विवित्तमणाइन्न, रहिये थीजणेण यें।
वभचेरस्त रक्खटा, आलंय तु निसेवैए ॥१॥ गया--यो विविक्त अनाकीर्ण', रहितः स्नाननेन च ।
ब्रह्मचर्यस्य रक्षार्थम् , आठय तु नियते ॥१॥ टीका-'ज विविक्त' इत्यादि ।
विविक्त -एकान्तभूतः स्वीजनादिनिवासाभावात् , अनाकीर्ण-शीजनायसकुल -तत्तत्प्रयोजनेन तेपा तानागमनात, स्त्रीजनेन व्यारयानन्दनादि समय विहाय समागतेन अकालचारिणा स्त्रीजनेन रहित वर्जित , प्रमाद-पशुपण्डप्रदर्शित करने के लिये कहा गया है ॥१६॥ . अब इसी विषय को पद्यों मे कहने के लिये सूत्रकार कहते है"भवति' इत्यादि ।
मत्रकार ने इन ब्रह्मचर्य के समाधिस्थानो का गद्यरूप मे वर्णन करके अब श्लोको द्वारा भी वर्णन किया है सो वे श्लोक इस प्रकार हैं
'ज' इत्यादि । . अन्वयार्थ (ज-य) जो आलय बसति (विवित्तम्-विविक्त ) स्त्रीजन आदि के निवास के अभाव से एकान्तरूप हो (अणाइन्न-अनाकीर्ण.) स्त्री जनादिक से अव्याप्त हो (रयिम्-रहित ) व्यारयान एव वदना के समय के सिवाय अकाल मे आनेवाले (बीजणेण य-स्त्रीजनेन च) કરવા માટે કહેવાયેલ છે તેવું જાણવું જોઈએ ૧૩
હવે આ જ વિષયને વધોમાં કહેવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે– "भवति' छत्याहि ।
સૂત્રકારે આ બ્રાહ્મચર્યના સમાધિસ્થાનોનું ગદ્ય રૂપમાં વર્ણન કરીને હવે શ્લોકો द्वा२१ ४छ से सो मा प्रभारी छ-"ज" या
सन्या-ज-य.२ सती विवित्त-विविक्त सीन महिना निवासना मलावधी ३५ डाय, अणाइण्ण-अनाकीर्ण खीन माहियो ग स डाय, रहियम्-रहित व्याध्यान मने पहना माहिना समय सिवाय मी समये भावनार
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १६ दगविधनचर्यसमाविस्थाननिरूपणम् म्भू अगपच्चर्ग सठाण चारुहावियपेहिय ।
वभचेरेरओ थीण, चम्खुगेझ विवजएं ॥४॥ छाया--अङ्गप्रत्यङ्गसम्मान, चारपित मेलितम् ।
ब्रह्मचर्यरत', स्त्रीगा, चा विपर्जयेत् ॥४॥ टीका-'अगपचग' इत्यादि । ब्रह्मचर्यरत' मा स्त्रीणा=स्वीमरन्धि चारु= गोभनम् अगत्यसम्यानम्-अग शिर प्रभृतिकम्, प्रत्यदम्पस स्थलादिरम्, सस्थानम् आसार , १पा समाहारस्तत्, तपा-चारूलपितसित च, तन-चार शोभनम् उल्लपित-मन्मनभापितादि कामचेशपिशेपस्तत्साहचर्यान्मुखमप्युलपितम प्रेक्षित-प्रेषण-कगक्षनिरीक्षणादिस्प. तत्साहचर्यान्नेमपिमेलितम , अनयो. समाहारस्तत् , चतुर्याद्य-चभुपियागत भवेञ्चत्तदा सया तद् विवर्जयेत् । सति
'अगपच्चग' इत्यादि--
अन्वयार्य-(वभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरत. भिक्षुः) ब्रह्मचर्य के पालन करने मे भली प्रकार से उद्यमशील बना हुआ सायु (वीणवीणाम् ) स्त्रियों के (चार-चाम) सुन्दर (अगपच्चग मठाण-अगप्रत्यगसस्थानम्) अग उपागों के संस्थान को अर्थात् शिर आदि अग एव वक्षस्थल आदि उपागों की रचना को-आकार को, तथा (जम हावियपेरिय-चाच्ह पितक्षितम् ) सुन्दर उल्लपित-मन्मनमापित आदि कामचेष्टा विशेप को तथा इसके साहचर्य से उनके मुग्व को तथा (क्षितम् ) कटाक्षपूर्वक उनके निरीक्षण आदि को एव इसके माहवयं से उनके नेत्रो को भी (चक्खुगेज्झ-चक्षुाह्यम् ) जय यह पीज अपनी दृष्टि की विपयभूत ने नव (विवजए-विवर्जयेत्) रागपूर्वक देग्वने का सर्वथा
" अगपञ्चग" या
24-या-भचेररओ मिरव-ब्रह्मचर्यरत. भिक्षुः प्रायःनु पालन ४२वामी मारी गते उद्यमशी- मन साधु वीण-स्त्रीणा स्त्रीमान चारु-चार सुह. अगपञ्चगसठाण-अगप्रत्यगमस्थानम् २५ पाना स्थानाने अर्थात् માયુ આદિ અગ તેમજ વક્ષ સ્થળ આદિ ઉપાગેની રચનાને–આકારને તથા चारुलवियपेहिय-चास्लपितपेक्षितम् सु४२ Ecalut-मनमापित मा डाम ચણા વિશેષને તથા તેના સહવાસથી તેના ચહેરાને તથા બેબિત કટાક્ષપૂર્વક તેના निरीक्षण माहिन तभक तना सहवासयी तेना नेत्रीने १, चरखुगेज्ज-चक्षाम नया सा सपना थाल पातानी टीनी विषयभूत गने सारे विवज्जप-पवर्जयेत તેને રાગપૂર્વક જેવાને સર્વથા પરિચાગ કરે છે કે, જ્યા સુધી નેત્રોને સદુભા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगध्ययनसूत्र मूलम्-सम चं सर्थव थीहि, सकह च अभिवण ।
वभचेरेरओ भिव, णिच्चसो परिवजए॥३॥ छाया-सम च सस्ता लोभिः. सस्था च अभीक्ष्णम् ।
ब्रह्मचर्यरतो भिनु , नित्यश. परिवर्जयेत् ॥३॥ टीका-'सम च' इत्यादि।
च-पुन ब्रह्मचर्यरतो भिक्ष स्वीमि सम-सह सस्तर-परिचयम् , एका. सनोपवेशन, तथा-यन स्त्रीपूर्वमुपरिष्टा, तर स्थाने घटिकाहयाभ्यन्तरे उपवेशन चेत्यर्थः, तथा-ताभि सह सस्थाबार्तालापम् , च अभीक्ष्ण-सर्वथा नित्यश सतत, परिवर्जयेत् ॥३॥
॥ इति तृतीयस्थानम् ॥ विपयासक्तिवाईक ऐसी (थीकह-स्त्री कथाम्) स्त्री पशु पडक आदि की कथा (विवजा-विवजेयत) सर्वथा परित्याग करे।
॥ यह दितीय-समाधिस्थान हैं ॥२॥ 'सम च' इत्यादि_ अन्वयार्थ (धभचेररओ मिस्त्र-ब्रह्मचर्यरत' भिक्षु) व्रत्मचर्य की सम्यक प्रकार से परिपालना करने में लवलीन बना हुआ निर्ग्रन्थ साधु (बीहि सम-स्त्रीभि. समम् ) स्त्रियों के साथ के (सयव-मस्तवम्) परिचयका तथा उनके साथ एक आमन पर बैठने का एव जहा पर स्त्री वैटी हो उस स्थान पर दो घडी के पहिले बैठने का तथा (सकहसकयाम् ) उनके साथ रागपूर्वक बातचीत करने का (अभिवग्वणअभीक्ष्णम्) सर्वया (णिच्च सो-नित्यशः) नित्य (परिवजरा-परिवर्जयेत् ) परित्याग करे। यह तृतीय ममाधि स्थान है ॥ ३॥ शतिन पधारना२ वी थोह-त्राकथा स्त्री, ५४, ५७४ महिनी याना विवाए -विवर्जयेत् सर्वथा ५२त्या ४२ मा भी समाधिस्थान छ ॥२॥ "सम च" छत्यादि।
त्ययाय--वभचेररओ भिक्खु-ब्रह्मचर्यरत भिक्षु प्रयय नी सभ्य प्रसारण परिपालना ४२वामा सवीन सनेह य थीहि सम-मीभि समम् साधु सीमानी माथेना सथव-सस्तवम पस्यियना तथा तना साथे मे मासन ઉપર બેસવાને તેમજ જે સ્થળે ત્રીજને બેસી ચુકેલ હોય એ સ્થાન ઉપર બે ઘડી ५डेसा प्रेसवानो त सकह-सस्थाम् तेनी साथे शाई वातयित पानी अभिक्षण-अभिक्षणम् सपथा णिचसो-नित्यश सतत परिवज्जए-परिवर्जयेत પરિત્યાગ કરે આ ત્રીજુ સમાધીસ્થાન છે | ૩
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियाशिनी टीका अ. १६ दाविधाह्मचर्यममाविम्याननिम्पणम
टीका-'कटय' इत्यादि।
ब्रमचयरतो भिनुः कुडपान्तरादिषु स्थितः सन योग्राद्य-श्रयणेन्द्रियविषय वीणा-बीसम्बन्धि जित रुदित गीत इसित स्तनित कन्दित व विर्जयेत् कृजितादयः पूर्व व्याग्याता ॥५॥
|| इति पञ्चमम्मानम् ॥ मम्-हांस खिंदु रह दंप्प, सहसापत्तासियाणि यं ।
वभचेररओ थीण, कयाइवि नाणेचिते ॥६॥ छाया-टाम कीडा रनिं दप, महसाऽवनासितानि च ।
ब्रमचर्यरत चीणा, नानुचिन्तयेत्वदाचिदपि ॥६॥ टीका--'हाम' इत्यादि । ब्रह्मचर्यरत. मातु स्त्रोणा स्त्रीसम्बन्धि हाम-हास्यम् , क्रीडा-यूतक्रीडाम् , 'ऋडय' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (पभचेररओ-ब्रह्मचर्यरत') अपने ब्रह्मचर्य व्रत की रक्षा करने मे मर्वथा उपयुक्त है उसका कर्तव्य है कि वह भीत जादि की जोट मे हो कर (मोयगिज्ज-योवग्राहाम् ) श्रवणेन्द्रिय के विपरभूत होनेवाले (कृटय सदय गीय हसिय यणियकदिय विवज-कृजित मकिन गीत रसित स्तनित-ऋन्दित पिवर्जयेत् ) स्त्रियों के कृजित शब्द को, नदित शब्द को, गीत को, हसने को, स्तनित नथा क्रन्दित शब्द को रागपूर्वर सुनने का परित्याग करे जिन आदि शब्दों का अर्थ पहिले लिग्वा जा चुका है। यह पचम स्थान है ॥७॥
'हाम बिटु' इत्यादि
अन्वयार्थ (वभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु. ब्रह्मचर्य के पालन करने मे रत बना हुआ सायु (थीण-स्त्रीणाम्) स्त्रीयों के माय पहिली
'कृदय त्या
24-या-7 साधु मचेररमो-ब्रह्मचर्यरत पोताना प्रायनतनु रक्षर કરવામાં સર્વથા ઉપયુક્ત છે તેનું કર્તવ્ય છે કે, તે ભી ત આદિની ઓથે રહીને सोयगिज्ज-श्रोग्राम जानकी माता वियाना गुत्सिs शहोने, हित राण्होने ગીતેને, હામ્યને તનિત શબ્દને, તથા આ દના શબ્દને, ગગપૂર્વક સાંભળવાને પરિત્યાગ કરે કજિત આદિ શબ્દના અર્થ અગાઉ કહેવાઈગયેલ છે આ પાચમુ स्थान छ ।
'हास बिडु' छत्यादि
मन्वयार्थ -भचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरत. भिसुः ब्रह्मययनु पालन ४२ पामा समान मा माधु वीण-स्त्रीणा श्रीनी सा2 24116 स्वामी मावे हान्य
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगध्ययनसूत्रे चक्षुपिरुपदर्शनमवश्यभारि, परन्तु ब्रह्मचारी सीणा पूर्वोक्त स्पम् जास्मात्र सुर्विपयागत रागपूर्वक नाश्लोकयदितिमारः। उक्त च-असक रूपम चरयुगोयरमागय ।
रागदोसे उजे तत्य, ते ही परिवनए ॥१॥ इति । छाया--अशक्य रूपमद्रष्टु, चक्षुर्गोचरमागतम् ! रागद्वेपौ तु यो तत्र, तो उध. परिपर्जयेत् ॥१॥ इति ।
॥ इति चतुर्थस्थानम् ॥ मूलम्-कूईय रुडय गीय हर्सिय थर्णिय दिय।
चमचेरेरओ थीण, सोयर्गिझ विवजए ॥५॥ छाया--कृजित रुदित गीत, हसित स्तनित क्रन्दितम् ।
ब्रह्मचर्यरतः स्त्रीणा, श्रोतग्राह्य विपर्जयेत् ॥५॥ परित्याग करे । पद्यपि जनतक नत्रो का सद्भाव है-अर्थात् उनमें अपने विषय को ग्रहण करने की शक्ति है तबतक उनके द्वारा पदार्थों कारूप दर्शन अवश्य होता ही रहेगा तथा साम्हने जो चीज आवेगी वह देखी ही जावेगी-फिर भी जो ब्रह्मचारी साधु है ये जव इस प्रकार का रूप अकस्मात् अपनी दृष्टि का विषय बन जाता है तब उसको रागपूर्वक नही देखते हैं। रागपूर्वक अवलोकन करने मे पापवध है। इसी बात को लेकर उसके देखने का परित्याग करनेका कहा गया है।
"असक स्वमद्द, चक्खुगोयरमागय ।
रागहोसे उजे तत्य, ते धुतो परिवजए॥१॥” इसी तरह प्रत्येक इन्द्रियो के विषय मे इस नीति को लगा लेना चाहिये ।
यह चतुर्थस्थान है ॥४॥ છે અર્થાતુ-પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ છે ત્યા સુધી તેના દ્વારા પદાર્થોનું રૂપે દર્શન જરૂરથી થતુ જ રહેવાનું તથા સામે જે ચીજ આવશે તે જોવાઈ જ જશે છતા પણ જે બ્રહ્મચારી સાધુ છે તે જ્યારે આ પ્રકારનુ રૂપ અકસ્માત પિતાની દૃષ્ટીનો વિષય બને ત્યારે તેને રાગપૂર્વક જેવા નથી રાગપૂર્વક અવલેકન કરવામા પાપનો બધ છે આ વાતને લઈને તેને જોવાને પરિત્યાગ બતાવવામા આવેલ છે
"असक रूवमदट्ट चक्खुगोयरमागय ।
रागद्दोसे उ जे तत्थ ते हो परिवजए ॥१॥" આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ઈન્દ્રિયના વિષયમાં આ નીતિને અનુસરવું જોઈએ જા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधनामचर्यममाधिस्थाननिम्पणम् मूत्रम्-धम्मल मिय काले, जतत्थ पणिहाणवं ।
नोडमत तुं भुजेजा, वभचेररओ सया ॥८॥ छाया-धर्मय मित काले, नार्य प्रणिधानवान् ।
नातिमात्र तु भुञ्जीत, ब्रह्मचर्यरत सदा ॥८॥ टोका-'धम्मलद्ध' इत्यादि ।
प्रणि गनपान-प्रणिधान-चित्तसमापिम्नद्वान् , तया-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु' धर्मलयधर्मेण-मुनिकल्पानुसारेण लय-माप्त, न तु प्रतारणादिना, तथा मितम् -परिमितम्
"अद्धमसणस्स सध जणम्स ना दवस्म दो भाए।
वाउपरियारणहा, भाग ऊणय कुजा" ॥१॥ (पणीय भत्तपाण विप्प मयविवडण-प्रणीत भक्तपान क्षिप्र मदविव
नम) प्रणीत भक्तपान तथा जिससे शीघ्र कामोद्रेक बढे ऐसे भक्तपान का (नियमो नित्यशः) सर्वदा परिवजग-परिवर्जयेत्) त्याग करे
॥ यह सप्तम समाधिस्थान है ॥७॥ 'धम्लमद्' इत्यादि
अन्वयार्थ-(पणिहाणव-प्रणिधानवान् ) चित्त की समाधि मपन्न तया भचेररओ-ब्रह्मचर्य की रक्षा करने मे मदा सावधान सायु (पम्मलद्ध-धर्मलब्धम् ) मुनिफ्ल्प के अनुसार प्राप्त हुए तथा (मिय मितम् ) मर्यादायुक्त, जैसे
"अद्धमसणस्स सन्च, जणस्स कुना वस्स दो भाए।
वाउपवियारणट्टा, छभाग ऊणय कुज्जा" ॥१॥ पाण विप्प मयविवडण-भणीत भक्तपान क्षिप्र मदविवर्धनम् अgla मोरा पाए 141
नाथी या वासनामा ति याय पा २२४ पाना निच्चसो-नित्यशः स५६ परिवज्जए-परिवर्जयेत् त्या रे ॥७॥
'धम्मलद्ध' त्यादि।
मन्वयाथ:--पणिहाणव-प्रणि पानवान् शित्तनी समाधी सपन्न तथा वभ चेररओ-ब्रह्मचर्यरत प्रह्मययनी रक्षा ४२वामा सहा सह सावधान मनी रता साधु पम्मलद्ध-धर्मरव्यम् मुनिः८५ मनुसार प्रास थयेस मेय-मितम् महायुदत
"अद्धमसणस्स सन्च, ज्णस्स कुन्ना दरस्स दो भाए । वाउपविचारणहा छठभाग उपाय कुन्ना ॥ १ ॥"
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
उत्तराध्ययनसू
-
-
रति-भीति, दर्पम् अहङ्कारम् , च-पुन. सहमा अपवासितानि-रामुग्या दयिताया सपदि वासोत्पादकानि स्वमूरिस्थासूचकानि नेत्रगोलकस्थिरीकरणादांनी यान्येतानि गृहस्थावस्थायामनुभूतानि न तानि कदाचिदपि अनुचिन्तयेत् अनुम्मरेत् ॥६
॥ इति पप्ठस्थानम् ॥ मूलम्-पणीय भत्तपाण हुँ, खिप्प मर्यविवडण ।
वभचेरेरओ भिख, णिच्चंसो परिवजए ॥७॥ छाया--प्रणीत भक्तपान तु, सिम मदविवर्धनम् ।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु , नित्या परिचयत् ॥७॥ टीका-'पणीय' इत्यादि।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु प्रगीत भक्तपान. तु-पुन तिम-शीघ्र यथास्यात्तथामदविवर्धन-मद =कामोद्रेक. तम्यविवर्धनम्मृद्रिकर यद् भक्तपान तत् , उपल क्षणलादेवविध खाद्यस्वाय च नित्यश =मदा परिवर्जयेत् ॥७॥
॥ इति सप्तमस्थानम ॥ अवस्था में की गई हँसी मजाक को (खिड्ड-क्रीडाम्)तथा उनके साथ अनुभूत क्रोडा को (रइम्-रतिम्) प्रीति को (दप्पम्-दर्पम् ) मान कोतया (सहसायत्ता सियाणि य-सहसा अवत्रासितानि च)पराइ सुग्व हुई स्त्री को इकदम त्रासोत्पादक ऐसी अपने द्वारा की गई स्वमुविस्था सूचक नेत्रगोलक आदि को स्थिर करने रूप चेष्टाओ को (कयाइवि-कदाचिदपि) कभी भी (नाणुचिन्ते-न अनुचिन्तयेत) याद न करे। यह छठना समाधिस्थान है ॥६||
'पणीय भत्तपाणतु' इत्यादि___ अन्वयार्थ (बभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु.) ब्रह्मचर्य की रक्षा करने में सदा सावधान बने हए सासु को चाहिये कि वह भने भ२४। विशेरेने खिड-क्रोडा तथा मेनी साये मनुमवे डीने, रदम्-रतिम प्रीतिने दप्यम्-दर्पम् मानने तथा सहसावत्ता सियाणि य-सहसा अवत्रासितानि च પરાગભૂત બનેલ સ્ત્રીને ત્રાસ પહોચાડનાર એવી પિતાના તરફથી આચરાયેલ સ્વ भूरावस्था सूय मापभी यामी आ५ि यामाने कया इवि-कदाचिदपि ४ी पणु नाणुचिंते-न अनुचितन्येत् या न ४२ मा छ समाधिस्थान छ u६u
पणीय भत्तपाण तु इत्यादि।
मन्वयार्थ -वभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु ब्रह्मयनु रक्षा ४२ पामा सह। साधान मनी २९सा साधु भाटे से भलत्पनु छ , ते पणीय भत्त
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीम अ १६ दशविपनामचर्यममाधिस्थाननिरूपणम्
७५ तथा-शरीरपरिमण्डनम्-गरीरशोभासम्पादक केशरमवादिसमारचनादिक श्रृगा रार्थ न धारयेत् । विभूपणप्रिया• मियो भवन्ति, अतम्ता विभूपित पुरुप सामयन्ते । स्त्रीभिः काम्यमाना ब्राह्मचर्याद् भ्रसन्ते । अता ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु न कदापि शरीरशोभा परिकल्पयेरिति भावः ॥९॥
॥ इति नतम ब्रह्मचर्यसमापिस्थानम् ॥ मूलम्- सद्दे रुवे ये गधे य, रसे फासे तहेव य ।
पंचविहे कामैगुणे, णिचसो परिवजए ॥१०॥ छाया-शब्दान रूपाणि च गन्धाश्च, रसान स्पर्शास्तथैव च ।
पञ्चविधान् कामगुणान् , नित्यशः परिवर्जयेत् ॥१०॥ टोमा-'म' इत्यादि। शब्दानमन्मनभापितादिस्पान , च-पुनः रूपाणि-आकृतिगतान् गौरा'विभृम परिवज्जेज्जा' इत्यादि
अन्वयामचेररओ भिख-ब्रह्मचर्यतोमिक्षुः ब्रह्मचर्यव्रत में लवलीन हुआ भिक्षु (विभूस परिवज्जेज्जा-विभूपाम् परिचर्जयेत् ) अति उत्कृष्ट वस्त्रो द्वारा शरीर की गोमा वडानी छोडे तथा (सिगारत्य सरीरपरिमाण परिवज्जए-श्रृगारार्थम् शरीरपरिमडन परिवर्जयेत् ) शरीर मे शोभा के मपादक जो केा आदि की रचना है उसको श्रृंगार के विचार से धारण न करे। ब्रह्मचर्यरत माधु कभी भी शारीरिक शोभा सपादन करनेवाले पदार्थो का सबन्ध-अपने शरीर से न होने दे। शुश्रूपा विभूपा का सदा ही त्याग करे । यह नवम स्थान है ॥९॥
'मरे स्वे य' इत्यादिअन्वयार्थ-(सदे-शब्दान) मन्मनभापित स्त्री आदि के शब्दों का "विभूम परिवजेजा" त्यादि।
- मन्वयार्थ --भचेररओ भिम्व-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु प्रासयतमा समान ने मिन विभूस परिवजेना-विभूपाम् परिवर्जयेत् मति :पत्रोने पडे २वानु छ। तथा सिंगारत्य सरीरपरिमडण परिवज्जए-श्रृगारार्थम् शरीरपरिमण्डन परिवर्जयेत् श६२नेश ला३५ मेवा वाण माहिती स्थना ४ व्येने श्रृगारना વિચારથી ધારણ ન કરે બ્રહ્મચર્યરત સાધુ કદી પણ શારીરિક શભા સંપાદન કરવાવાળા પદાર્થોને સ બ ધ પિતાના શરીર સાથે ન થવા દે સુશ્રુષા વિભૂષાને સદા સર્વદા ત્યાગ કરે આ નવમું સ્થાન છે ! ૯
"सद्दे रूवे य" त्यादि । भन्याय-सदे-शब्दान् भन्मानमापित माहि शोना तथा रूवे-रूपाणि
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
उत्तराध्ययन सूत्रे
छाया -- अर्धमशनस्य सव्यञ्जनस्य कुर्याद् द्राम्य द्वौ भागौ । विचारणार्थ, पद्मागमन कुर्यात् ॥ १॥
इत्याश्रागमोतमानान्त्रितम् आहार यात्रार्थ = सयमनिहायें, काले शासविठत काले मदा भुञ्जीत न तु रूपलावण्यद्धयर्थं भुञ्जीत, नायकले भुञ्जीत । तु पुन कदाचिदपि अतिमात्र = मानामतिक्रम्य आहार न भुञ्जीत ||८|| || इत्यष्टमस्थानम् ॥ मूलम् - विभूस परिर्वज्जेजा, सरीरपरिमडणं । वभचेररेओ भिक्खू, सिगारत्थ नं धारए ॥ ९ ॥ छाया -- विभूपा परिवर्जयेत्, शरीरपरिमण्डनम् । ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु, शृङ्गारार्थ न धारयेत् ॥ ९ ॥ टीका- 'विस' इत्यादि । ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु रिभूपाम् = अन्युत्कृष्टवत्र परिधानात्मिका परिवर्जयेत्,
अर्थात् - पेट मे छह भागो की कल्पना करे उनमें आधा अर्थात् तीन भागो को न्यञ्जन सहित आहार से भरे, दो भाग पानी से भरे, और छठा भाग वायु सत्वरण के लिये खाली रखे !
इस रीति से आगम मे प्रतिपादित प्रमाणविधि से सपन्न ऐसे आहार को ( जत्तथ-यात्रार्थम् ) मयम निर्वाह के लिये ही ( कालेकाले ) शास्त्रविहित समय मे (सया भजेज्जा-सदा भुजीत) सदा आहार करे । रूपलावण्य आदि की वृद्धि के लिये नही करे और न अकाल मे ही आहार करे। तथा ( कदाचिदपि ) कभी भी ( अहमत्त आहारम् न भज्जिज्ज - अतिमात्र आहार न भुञ्जीत ) मात्रा से अधिक आहार न लेवे | यह अष्टम स्थाने है ॥८॥
અર્થાત્-પેટના છએ ભાગાની કલ્પના કરે એમા અર્ધા અર્થાત ત્રણ ભાગેને વ્યજન સહિત આહારથી ભરે, એ ભાગ પાણીથી ભરે અને છઠ્ઠો ભાગ વાયુસ ચરણુના માટે ખાલી રાખે આ રીતથી આગમમા પ્રતિપાતિ પ્રમાણુ विधीथा सपन्न सेवा आहारनो जत्तत्थ-यात्रार्थं भयमना निर्वाह माटे ४ कालेकाले शास्त्र विहित समयमा सया भजेज्जा-सदा सुजीत उपयोग उरे उपसापण्य माहिती वृद्धिना भाटे न अरे, तेम साजभा आहार न उरे अइमत्त आहारम् नमज्जिज्ज - अतिमात्रम् आहारम् न भुजित भात्रा थी अधिक प्रभाशुभा अह આહાર ન લે આ આઠમુ સ્થાન છે !! ૮ !!
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिनी टोका अ १५ दशविधताह्मचर्यसमाधिस्थाननिम्पणम छाया-आल्य सीजनाकीर्ण , बीकया च मनोरमा ।
सम्तवचैत्र नारीणा, तासामिन्द्रियदर्शनम् ॥११॥ ऊनित रुदित गात, हमित भुक्तासितानि च । प्रणीत भक्तपान च, अतिमात्र पानभोजनम् ॥१२॥ गानभूपणमिष्ट च, कामभोगाश्च दुर्जया ।
नरस्यात्मगवेपिणो. विप तालपुट यथा ॥१३॥ टीका-'आलओ' इत्यादि ।
स्त्रीजनाकीर्ण सापशुपण्डकादिभिः सकुल. आलय =स्थानम्, चन्पुनः मनारमा मनोहरा स्वीकथा, च-पुनः नारीणा सस्तव एव-स्त्रीभिःसह एकासने परिचयकरणम् एकासने समुपवेशनचापि, एवकारोऽप्यर्थकः, तथा-तासा= नारीणाम् इन्द्रियदर्शनम् मुमनेनादीना सानुरागावलोकनम्, तथा स्त्रीणा कृजित,
प्रत्येक ब्रह्मचर्य ममाधिस्थान मे जो 'मका वा कम्वा वा' इत्यादि पद प्रयुक्त किये गये है उनको तालपुट के दृष्टान्त से स्पष्टप्रतिपत्ति के लिये नीचे की तीन गाथाओं से कहते है 'आल ओ' इत्यादि, 'कइय' इत्यादि, 'गत्तभूसणमिट्टच' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(थीजणा इण्णो आलओ-स्त्री जनाझीर्ण आलय. ) स्त्रीपशु पडक आदिकों से सहित वसति १ (मणोरमा थीकहा य-मनोरमा स्त्री कथा च) मनोहर स्त्रीकथा २ (नारीण सथयो चेव-नारीणां सस्तव चैव) स्त्रियो के साथ परिचय करना-एक आसनपर उनके साथ बैठना ३ (तासि दियदरिसण-तासाम इन्द्रियदर्शनम् ) उनकी मुख नेत्र आदि इन्द्रियो को रागभाव से देखना ४ ॥११॥ तथा स्त्रियों के
પ્રત્યેક બ્રહ્મચર્યના સમાધિસ્થાનમા જે શક આશકા વગેરે પદ પ્રયુક્ત કરવામા આવેલ છે અને તાલપુટના છાતથી સ્પષ્ટ રીતે સમજવા માટે નીચેની ત્રણ ગાથાઓ દ્વારા કહેવામાં આવે છે
"आलो" त्या , “कूइय" त्याlel, “गत्तभूसाम? च" त्या ____मन्वयार्थ -थीजणाइण्णो आलओ-स्त्रीजनाकीर्णः आलय श्री, ५२, ५४४, माथी सदा वसति (१) मनोरमा थीकहा य-मनोरमा स्त्रीकथा च भनाइ२ श्री ४था (२) नारीण सथवी चेव-नारीणा सस्तव चैव श्रीमानी साथै पश्यिय ४२वीथे मासन 8५२ मेमनी साथे मेस (3) तासिं इदियदरिसण-तासा इन्द्रिय ન એના મુખ, નેત્ર, આદિ ઈન્દ્રિયોને રાગભાવથી જેવી (૪) ૧૧ તથા સ્ત્રીઓના
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
उत्तराध्ययामूत्र
दिवर्णान् च पुन. गन्धान् प्राणतृप्तिकरान गुरभिगन्धान् तथैव रसान =रसनेन्द्रियग्राह्यान् मधुरादीन् च पुन स्पर्शान=लगिन्द्रियरियान कोमलारपा एतान् पञ्चविधान=पञ्चमकारान् कामगुणान् = कामपर्धकान, नमचर्यरतो भिक्षु नित्यशः परिवर्जयेत् = परित्यजेत् । शब्दादि पञ्चविधविषयानुरागी न कदापि भवेदिति भावः ।
॥ इति दशमस्थानम् ॥
यत्मा प्रत्येक ब्रह्मचर्यसमाधिस्थाने 'शङ्का नास्यात्' इत्याद्युक्तम्, तत्स प्रति तालपुटविपदृष्टान्तेन स्पष्टमतिपत्तये पुनराह - मूलम् -- आलंओ थीजेणाइण्णो, थीकहा ये मनोरमा । सर्थवो 'चेव नारीण, तांसि इदियदरिसैण ॥११॥ कूडेय रुय गीयें, हर्सिय भुक्तासियाणि यें । पणीय भत्तंपीण च, अहमीयं पाणभोयणं ॥१२॥ गत्तभूसणसिंह चै कामभोगा ये दुर्जया । नरस्सऽ गवेसिस्स, विस तालैउड जहाँ ॥३३॥
तथा (ख्वे-रूपाणि) आकृति गत गौर आदि वर्णो का तथा ( गधे-गधान् ) घ्राणतृप्तविधायक रसों का एव ( फासे-स्पर्शान् ) स्पर्शन इन्द्रिय के विषय जो कोमलादि सुखकारी स्पर्श है उनका ( पचविहे कामगुणेपचविधान् कामगुणान् ) इस प्रकार से इन पाच काम वर्द्धक गुणों का (बभ चेररओ भिक्खु - ब्रह्मचर्यरत भिक्षु.) ब्रह्मचर्य मे रत भिक्षु ( चिसो परिवज्जए - नित्यश' परिवर्जयेत् ) सदा परित्याग करे । इसका भाव यही है कि-शब्दादिक पाच प्रकार के विषयों मे भिक्षु अनुरागी नही बने । यह देशमा स्थान है ॥१०॥
भाइतिगत भवन आदि वोना, गये-गधान् तथा प्राथतृप्ति विधाय सुर लिग घना तथा रसे-रमान् रसना इन्द्रियना विषयभूत मधुरादिरसोना भने फासेस्पर्शान् न्द्रियनो विषय अमलाहि सुभारी स्पर्शने थे। पचविहे कामगुणेपचविधान कामगुणान् या प्रमारे याथ अभसाहि सुमारी स्पर्श तेना बभ चेररओ भिक्खू - ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु प्राययभारत भिक्षु सहा परित्याग रे આના ભાવ એ છે કે, શબ્દાદિક પાચ પ્રકારના વિષયામા ભિક્ષુ અનુરાગી ન ખને આ શત્રુ સ્થાન ॥ १० ॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० ६ दर्शवित्रह्मचर्य समाधिस्थाननिरूपणम्
मात्रेण रमु जनयति । यथैतद् विपादाय तथैव स्त्रीजना धाकीर्णाद्यपि हि शङ्काकि जनगति, सयमात्मक भावनोति शरीरधारणात्मक द्रव्यजीवित विनाशयतोति ॥ १ ॥ १२ ॥ १३ ॥ उक्तमर्थमुपसहरन्नाह
मूलम् --दुज्जए कामभोगे यं, चिसो परिवज्जए । सकट्टीणाणि सव्वाणि, वज्ञेजा पणिहाणत्रं ॥ १४ ॥ छाया - दुर्जयान कामभोगाश्र, नित्यश परिवर्जयेत । शङ्कास्थानानि सर्वाणि, वर्जयेत् मणिनगान ॥ १४ ॥ टीका--'दुज्जग' इत्यादि ।
६९
मणिरान अनशनादि दुष्करतपर्यावान मुनि दुर्जयान् कामभोगान् नित्यश परिवर्जयेत् । च = पुन सर्वाणि दशापि शङ्कास्थानानि=शङ्काकाङ्क्षादि की तरह है । मुख मे डाला गया तालपुर विप तालीबजाने मे जितना समय लगता है उतने समय में ग्वानेवाले के प्राणों का विनाश कर देता है अत' जैसे यह विपाक दारुण होता है, उसी प्रकार से न्त्री जनादिकों से आकीर्ण आलय आदि भी जानना चाहिये। ये सब शकादिक को उत्पन्न करते हैं और मयमरूप भावजीवित का तथा शरीर धारणरूप द्रव्यजीवित का विनाश करते है ॥१३॥
उक्त अर्थ का उपहार करते हुए सूत्रकार उपदेश कहते है'दु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (पणिहाणव- प्रणिधानवान् ) अनशन आदि दुष्कर तपश्चर्या करनेवाला मुनि ( दुज्जए कामभोगे - दुर्जयान् कामभोगान् ) दुर्जय कामभोगों का ( णिच्चसो - नित्यश.) सर्वदा ( परिवज्जए -परिનાખવામા આવેલ નાલપુર ઝહેર તાળી વગાડતા જેટલા સમય લાગે છે એટલા સમયમા ખાનારના પ્રાણના વિનાશ કરી નાખે છે આથી એના જેટલુ વિપાક દારૂણુ હાય છે. એજ રીતે આ શ્રી જન ઈત્યાદિથી આકીણુ આલાપ આદિને પણ જાણવા જોઈએ. આ સઘળા શ કો આશકાએ જન્માવનાર છે અને સ યમરૂપ ભાવ જીવનને તથા શરીર ધારણરૂપ દ્રવ્ય જીવનને વિનાશ કરનાર છે (૧૩)!
ઉક્ત અને ઉપસ હાર કરતા સૂત્રધાર ઉપદેશ આપે છે કે, "दुज्जए" इत्यादि ।
अन्वयार्थ —अनशन आदि हुण्डर तपश्चर्या पुरवावाजा भुनि दुज्जए कामभोए ण - दुर्जया कामभोगान् हुय अमलेगा चिसो- नित्यग
हा परिवजए
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
--
७८
ধান रूदित, गीत तथा हसितम, कुडयन्तरादिपु स्थितम्य मिक्षोः बीकृत-कनिवादि अवर्णामत्यर्थः, च-पुनः भुक्तासितानि भुक्तानि च आमितानि च-भुक्तासितानिगृहस्थावस्थाया स्त्रीभि. सहकृतानामुपभोगाना, ताभि. सईकासने समुपवेशनादीना च स्मरणम् । च-पुनः प्रणीत गलदु वृतरिन्दुक भक्तपानम तथाअतिमात्र मात्रामतिक्रम्य कृत पानभोजनम्, च-पुनः दष्टम्वीजनाभिलपित गाविभूषण शरीरविभूपकरणम, च-पुन.दुर्जयादुखेन जेया कामभोगा:तर-कामा शब्दरूपलक्षणा =भोगा'गन्धरसस्पर्शलक्षणा, आल्यमारभ्य नाम भोगपर्यन्ता एते सरें आत्मगवेषिण =चारित्रात्मगवेपरस्य नरम्य-सयतस्य कृते तालपुट-तालपुटनाम्ना परिद्ध खे निविष्ट सद करतल पनिकाल(कइय रूडय गीय हसियभुत्तासियाणिय-जितदित गीत हसित भुक्ता. सितानि च) कुडय आदि की ओट में छिपकर कृजित शब्द को, मदित शन्द को, गीतों को हँसीमजाक को सुनना एव गृहस्थावस्था में उनके साय किये गये भोगों का तथा एक आसनपर बैठने आदिका स्मरण करना ६ (पणीय भत्तपाण च अइमाय पाणभोयण-प्रणीत भक्तपान च अतिमान पानभोजनम् ) प्रणीत-सरस ७ तथा प्रमाण से अधिक पान भोजन करना ८॥१२॥ एव (इट-इष्टम् ) स्त्रियों के लिये इप्ट ऐसा (गत्त भूसणम्-गात्रविभ्रषणम् ) शरीर को विभूपित करना ९ यथा (दुज्जया भामभोगा-दुर्जया कामभोगा) दु.ख से जीतने योग्य काम-शब्द रूप पर भोग-गध, रस स्पर्श १० ये सब (अत्त गवेसिस्स नरस्स-आत्मगवेपिण नरस्य) आत्मा की गवेषणा करनेवाले मोक्षाभिलाषी के लीये (तालउड विस जहा-तालपुड विष यया) तालपुट नामक प्रसिद्ध विष कडय रुदय गोय हसीय भुत्तासियाणि य-ऋजित रदित गीत हसित भुक्तासितानि च કૃત શબ્દને, રૂદન શબ્દને ગીતાને હસી મજાકને સાભળવા (૫) અને ગૃહસ્થા શ્રમમાં એમની સાથે કરવામાં આવેલા ભેગોનું સ્મરણ કરવુ તથા એક આસન 64. मेस परेनु मरण उखु (.) पणीय भत्तपाण च अइमाय पाणभोयणप्रणीत भक्तपान, च अतिमात्र पानभोजनम् प्रणीत सरस मारापान (७) प्रभायथी १५ प्रमामा मार पाणीनुषु (८) उद्र-इष्टम् सीयाने भाटे सयु गत्तम सण-गात्रभूपणम् शश ने विभूषित ४२ (6) तामा भूम०४ ४४४ मेवा रस, २५शन, शम्, भने ५ (१०) २४ा सा अत्तगवेसिस्स नरस्स-आत्मवेपिण नरम्य भाभानी गवेष! ४२वावा भीक्षामिषी भाटे तालउड विस जहाતાત્રાટ વિષ નથી તાલપુટ નામના પ્રસિદ્ધ ઝહેર જેવા છે એટલે કે મોઢામાં
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशनिधनामचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् ८१ -इन्द्रिय नो इन्द्रियनिग्रहान, ब्रह्मचर्यसमाहित ब्रह्मचर्यसमाधियुक्तः भिक्षु धर्मारामे धर्म -श्रुतचारित्रलमणः, स एव सततमानन्द हेतुतया प्रतिपाल्यतया च आरामो, धर्माराम', यद्वा-धर्म आराम इव कर्मसन्तापसतप्ताना प्राणिना गिवमुखहेतुत्वादभिलपितफलदायस्त्वाच धर्मारामस्तस्मिन चरेत-विहरेत् ॥१५॥
ब्रह्मचर्यमाहात्म्यमाह-- मूलम्--देवदानवगंधव्वा, जरख रखस किनरा ।
वभयारी नमसति, दुवंर जे' कॅरति ते ॥१६॥ डाया--देव दानव गन्र्या , यक्षराक्षस स्निरा।
ब्रह्मचारिणो नमस्यन्ति, दुप्फर ये कुर्वन्ति तान् ॥१६॥ टीका-'देव दानव' इत्यादि ।
ये पुरुपाः बियो पा दुप्फरम्-कातरजनैर्दुरनुचर ब्रह्मचर्य कुर्वन्ति अनुतिष्ठन्ति, तान् ब्रह्मचारिणो देवदान गन्धर्वा.-तर-देवा. विमानवासिनो ज्योतिकाश्च, दानया =भवनपतय., गवर्ग: देवगायका.-अष्टमन्यन्तरटेवाः, तथापव नो इन्द्रिय का निग्रह करनेवाला तथा (भचेरसमाहिए-ब्रह्मचर्य ममाहितः) ब्रह्मच मे समाविसपन्न ऐमा (भिक्खू-भिक्षुः) मुनि (धम्माराम चरे-धर्माराम चरेत्) श्रुतचारित्र रूप वर्माराममे-धर्मगीचे मे विचरे । आराम-जिस प्रकार गर्मी से मतप्त प्राणिगणो के लिये आनद का हेतु होता है और इसीलिये वह सरक्षणीय होता है इसी प्रकार कमों के सतापसे सतप्त प्राणिगणों के लिये शिवसुखका हेतु होने से तथा अभिलपित फल प्रदाता होने से धर्म को आराम की उपमादी गई है ॥१५॥
'देवदानवगधव्या' इत्यादि
अन्वयार्थ (जे-ये) जो स्त्री अथवा पुरुप (दुकर-दुष्करम् ) कायर धन्द्रिय भने नन्द्रिय निड ४२पापा तथा वभचेर समाहिए-ब्रह्मचर्य समाहित. ब्रह्मायया समाधिस पन्न सेवा भिक्खू-भिक्षुः मुनि धम्माराम चरे -धर्माराम चरे श्रुत यारित्र३५ धाराममा-धम भगीयामा वियरे साराभપ્રમાણે ગરમીથી સંતપ્ત પ્રાણીગણેને માટે આ દિને હેતુ હોય છે અને એજ કારણે તે સ રક્ષણીય હોય છેઆ રીતે કર્મોના સ તાપથી સંતપ્ત પ્રાણીગણીને માટે શિવસુખનો હેત હોવાથી તથા અભિષિત ફળ પ્રદાતા હોવાથી ધમને આરામની ઉપમા આપવામા આવેલ છે ૧પા
"देवदानवगधन्या" त्याला
मन्वयार्थ:-जे-ये २ श्री मथा पुरुष दुकर-दुष्करम् ४ायना द्वारा ११
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
जनकानि सीपशुपण्डरसहितस्थानादानि वर्जयेत् । अन्यथा - जिनाज्ञाभङ्गचारित्र विराधनामिथ्यावादयो दोपा भवन्ति । १४॥
एतद्वर्जr सयत यत्कुर्यात्तदाह
८०
hang
मूलम् -- धम्मारामे चरें भिम्बू, धीडेमं धम्मसारही । धम्मारीमरए देते, वभचेरसभाहिए ॥१५॥
छाया--र्मारामे चरेद भिक्षु, धृतिमान धर्मसारथि । धर्मारामरतो दान्तो ब्रह्मचर्यसमाहितः ॥१५॥
टीका- 'धम्मारामे' इत्यादि ।
धृतिमान् = प्रति - परीप होपसर्गसहनक्षमता, तद्वान् धर्मसारथि' = धर्मस्यधर्मस्परम् सारथि - वाहक 'ठिओ उठाए पर इति वचनादन्यानपि यता धर्मारामरत - श्रुतचारिनधर्मोद्यान विचरणशील, दान्त
,
वर्जयेत् ) परित्याग करे । तथा (सव्वाणि समादागाणि सर्वाणि शकास्थानानि ) का काक्षा विचिकित्सा आदि जनक स्त्री पशुपडक महित आदि दश स्थानों को भी ( बजेजा - वर्जयेत् ) छोडे । नही तो जिना ज्ञाभग चारित्र विराधना एवं मिध्यात्व आदिक दोषों का पात्र उस माधु को होना पडेगा || १४ ||
'मे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( घीडम - प्रतिमान् ) परोपर एवं उपसर्ग के सहन करने में क्षमतावाला तथा ( धम्मसारही - धर्मसारथि. ) धर्मरूप रथ का सारथि - "टिओ उठाव परम्" इस वचन के अनुसार अन्यजनों को भी धर्म मे प्रवृत्ति करनेवाला अतण्व ( धम्मारामरण-धर्मारामरत ) श्रुतचारित्ररूप धर्मोद्यान में विचरण शील तथा (दते-दान्त ) इन्द्रिय परिवर्जयेत् परे तथा सव्वाणि समाहाणाणि सर्वाणि शकास्थानानि तथा શક -આશંક વિચિકિત્સા આદિ જનક સ્ત્રી, પશુ, પ હક હિત આદિ ધ્ય સ્થાનાને जेज्जा - वर्जयेत् छोडे नही तो भाज्ञा लग यरित्र विराधना अने મિથ્યાત્વ આદિ દોષોને પાત્ર એ સાધુએ થવુ પડી ॥૧૪॥
"धम्मारामे धत्याहि ।
अन्वयार्थ - धीइम - धतिमान् परिषद्ध मने उसने सहन श्वामा क्षमता वाणा तथा धम्मसारही - धर्मसारथि धम ३५ रथना सारथी “ठिओ उ ठावए परम्" આ વચન અનુસ ૨ અન્ય જાતે પણ ધર્મોમા પ્રવૃત્તિ કરાવવાવાળા, અતએવ धर्मारामरए - धम्मारामरत श्रुतयास्त्रि३य धम ध्यानमा वियरशोस तथादते-दान्त
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ .६ दशविधतह्मचर्यसमाधिस्थाननिम्पणम् ८३ पणैरम्य ब्रह्मचर्य धर्मभ्य मप्रमाणता प्रतिपादिता । अन्य निकालगोचरफलमाहअनेन ब्रह्मचर्यमणधर्मण पुरा अनन्तासु उत्सरियरमपिणीमु सिद्धा अभूपन, सम्प्रति महानिदेहेपु मि यन्ति च । तया-अपरे अनागतायामनन्ताद्धाया सेत्स्यन्ति=सिद्धा भविष्यन्ति । 'प्रति ब्रवीमि' इत्यम्यार्य पूर्वपद् पोय ॥१७॥ इतिश्री-विश्वविग्यात-जगहल्लम-प्रमिद्धवाचम्पञ्चदशभापालितललित सापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यने ग्रन्थनिर्मापर-वादिमानमर्दक-शाहअपति-कोल्हापुर-राजमदत्त- जैनशास्त्राचार्य' पदभृषित-कोल्हा पुररान र-
माह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवार-पूज्य री पासीलारतिविरचितायामुत्तरा ययनमूत्रस्य प्रियदर्शिन्या
टीमराया ब्रह्मचर्यममाधिनामक पोडशम ययन सपूर्णम् । -नित्य) द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा अप्रन्युत अनुत्पन्न एव स्थिर एक स्वभाववाला है और (माम-शाश्वतः) पर्यायार्थिकनयकी अपेक्षा से शावत्-निरतर अन्य अन्य रूपों द्वारा उत्पन्न होने की वजह से शाश्वत है। अथवा त्रिकाल में भी अविन वर होने से नित्य, तथा त्रिकाल मे फलदायक होने से शाश्वत है। इन ध्रुवादि विठोपणों द्वारा सूत्रकार ने इम ब्रह्मचर्यजन में प्रमाणना प्रतिपादित की है । त्रिकाल मे इसका क्या फल होता है, इस विपय को मृत्रकार बतलाते है (अणेण-अनेन) इम ब्रह्मचर्यरूप धर्म से (पुरा) अनत उत्मर्पिणी अवसर्पिणी कालो मे (मिद्धा) सिद्ध हुए है (मिज्मनि-सिध्यन्ति) महाविदेहोंमे अभि भी मिद्ध होंगे। (त्तिवेमि-इति ब्रवीमि) ऐसा व्याख्यान मैंने हे जम्ब ।
श्री महावीर प्रभु के मुग्यसे सुना है सो तुमसे भी ऐसा ही कहा है॥१७॥ इस प्रकार यह सोलहवा अध्ययन का हिन्दी अनुवाद सपूर्ण हुआ॥१३॥ अप्रयुत अनुत्पन्न भने स्थीर ४ स्वभावामा छ भने सासए-शाश्वत: પર્યાયાથિક નયની અપેક્ષાથી શાશ્વત-નિર તર અન્ય અન્ય રૂપ દારા ઉત્પન્ન હોવાને કારણે શાશ્વત છે અથવા ત્રિકાળમાં પણ અવિનશ્વર હોવાથી નિત્ય, તથા ત્રિકાળમાં ફળદાયક હોવાથી શાશ્વત છે આ વદિ વિશેષણે દ્વારા સૂત્રકારે આ બ્રહ્મચર્ય વ્રતમાં પ્રમાણુતા પ્રતિપાદિત કરવામા આવેલ છે ત્રિકાળમાં આનુ શુ ફળ મળે छ . विषयने सूत्र४२ मताव अणेण-अनेन मा प्रायय३५ धमथी पुरा सनत उत्सपिशी असावी जामा सिद्धा-सिद्धा. सिद्ध थय छ सिज्झति-सि-यन्ति મહાવિદેહમાં આજે પણ સિદ્ધ થાય છે અને અનાગત અન તકાળમાં પણ સિદ્ધ થશે એવું વ્યાખ્યાન હે જમ્મુ ! મે શ્રી મહાવીર પ્રભુના મુખથી સાભળેલ છે त्तिमि-इति ब्रवीमि से प्रभारी १ तमान ४उस छे ॥१७॥ આ પ્રમાણે શ્રી ઉત્તરાધ્યનસૂત્રને સેળમાં અધ્યનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સ પૂર્ણ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्ताराय नमः यक्षराक्षसस्निराः-तर-यक्षा'ठतीयव्यन्तरदेवाः, राक्षसाः चतुर्थव्यन्तरदेगा., पिनरा पश्चमन्यन्तरदेवाः उपलक्षणात्सर्वेऽपिदेवा नमायन्ति-प्रणमन्ति ॥१६॥
सम्पत्या ययनमुपसहरनादमूलम् एस धम्म धुनिच्चे, सासंए जिणदेसिए । सिद्धा सिझंति चाणेण, सिन्झिस्संति तही बरे तिमि ॥१७॥ छाया~-एव धमों ध्रुवो नित्यः, शाश्वतो जिनदेशित ।
सिद्धा सि यन्ति चानेन, सेत्स्यति तथाऽपरे इति ब्रोमि । १७|| टीग--'एस' इत्यादि।
एषः अस्मिन्न ययने कथित'-जिनदेशितो धर्म:ब्रह्मचर्यलक्षणो ध्रुवःस्थिर परयादिभिरखण्डनीयत्वात , तया-नित्यान्द्रन्यार्थिकतयाऽमच्युतानुत्पन्न स्थिरैफस्वभाव , शाश्वत पर्यायार्थितया शाश्वतन्यान्यरूपेणोत्पन्नत्वात् , यद्वानित्य =त्रिकालेऽप्यग्निश्वरत्वात् , शाश्वत =त्रिकालफलदायकत्वाद धृवारिरिशे जनो द्वारा दुष्कर इस ब्रह्मचर्य का (करति कुर्वति) पालन करते है (तेतान् ) उन ब्रह्मचारियो को (देवदानवगधव्या जरख रस्सस किनरादेवदानवगर्वा' यक्षराक्षसकिन्नरा.) देव-विमानवासी तया ज्योतिषी, दानव भवनपति, गधर्व-देवगायक, आठवें व्यन्तर देव तथा पक्ष-तृतीयव्यन्तरदेव राक्षस-चतुर्थव्यन्तर देव, कि नर-पचमन्यन्तरदेव, इस प्रकार समस्त देव (नमसति-नमस्यति) नमस्कार करते है ॥१६॥
अब अन्ययनका उपसाहार करते है-'स धम्मे' इत्यादि।
अन्यचार्य-- एस-एर ) इस अध्ययन मे कथित यह (जिगदेसिए-जिनदेशित ) जिनेन्द्रद्वारा प्रतिपादित (धम्मे-ध ब्रह्मचर्यरूप धर्म (बुवे-ध्रव) परवादियोहारा अम्बडनीय होने से स्थिर तथा (निच्चे दुश्वर सेवा प्रायर्यनु करति-कुर्वन्ति पालन ४२ छ ते-तान् मे प्रयाशयाने देवदान गधया जम्खरवसनिरा-देवदानवगधा यक्षराक्षसकिन्नरा - વિમાનવાસી તથા જ્યોતિષી દાનવ-ભવનપતિ, બાધર્વ–દેવ યક આઠમાં વ્યતરદેવ તથા યક્ષ-ત્રીજા વ્ય તર દેવ, રાક્ષસ-ચોથા વ્યન્તરદેવ કિનર–પાચમા વ્ય-૨ ३१, मा प्रारे समान ५ नमसति-नमम्यन्ति • उरे छे ॥॥
व मध्ययननी (पस डा. ४२ -' एस धम्मे' त्यादि।
मन्वया---एस-एप मा २मध्यनमा अवामा आत जिणदेसिएछनेन्द्रद्वारा प्राताहित धम्मे-धर्म ग्रहाय ३५ मधुवे-ध्रव on पवार मावा 44 sीय उपाथी [•५२ तथा निच्चे-नित्य दया िनयन मपेक्षा
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
प्रियदर्शिनी टीका अ १६ दशविधग्रामचर्यसमाधिस्थाननिस्पणम् ......८३ पगैरस्य ब्रह्मचर्यधर्मम्य सप्रमाणता प्रतिपादिता । अन्य निकालगोचरफलमाहअनेन ब्रह्मचर्यल लणधर्मेण पुरा अनन्तासु उत्साप्यवसर्पिणीमु सिद्वा अभूवन , सम्प्रति महाविदेहेषु मि पन्ति च । तया-अपरे अनागतायामनन्ताद्धाया सेत्स्यन्ति-सिद्धा भविष्यन्ति । 'इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थ पूविद् यो य ॥१७॥ इतिश्री-विश्वविग्यात-जगहल्ल्य-प्रसिद्धवाचस्पञ्चदशभापामलितललित कलापालापक-विशुद्धगद्यपद्यनै ग्रन्थनिर्मापर-वादिमानमर्द-शाहछत्रपति-कोल्हापुर-राजप्रदत्त-जैनशास्त्राचार्य पदभूषित-कोल्हा पुरराज र-चारब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य री घासीलालतिविरचितायामुत्तरा ययनम्त्रस्य प्रियदर्शिन्या
टीकाया ब्रह्मचर्यममाधिनामक पोडशम ययन सपूर्णम् । -नित्य.) द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा अप्रन्युत अनुत्पन्न एव स्थिर एक स्वभाववाला है और (मासण-शाश्वत:) पर्यायार्थिकनयकी अपेक्षा से शाश्वत्-निरतर अन्य अन्य रूपों द्वारा उत्पन्न होने की वजह से शाश्वत है । अथवा त्रिकाल मे भी अविनश्वर होने से नित्य, तथा त्रिकाल मे फलदायक होने से शाश्वत है। इन नुवादि विशेपणो द्वारा सूत्रकार ने इम ब्रह्मचर्यत्रत मे प्रमाणता प्रतिपादित की है। त्रिकाल मे इसका क्या फल होता है, इस विपय को सत्रकार तलाते हैं (अणेण-अनेन) इस ब्रह्मचर्यरूप धर्म से (पुरा) अनत उत्सर्पिणी अवसर्पिणी कालो मे (मिद्धा) सिद्ध हुए हैं (सिज्मनि-सिभ्यन्ति) महाविदेहोमे अभि भी सिद्ध होंगे। (त्तिवेमि-इति ब्रवीमि) ऐसा व्याख्यान मैने हे जम्बू ।
श्री महावीर प्रभु के मुग्वसे सुना है सो तुमसे भी ऐसा ही कहा है ॥१७॥ इस प्रकार यह सोलहवा अध्ययन का हिन्दी अनुवाद सपूर्ण हुआ॥१६॥ सन्युत मनुत्पन्न भने स्था२ ४ २१मापवाणा छ भने सासए-शाश्वतः પર્યાયાથિક નયની અપેક્ષાથી શાશ્વત-નિરતર અન્ય અન્ય રૂપે દ્વારા ઉત્પન્ન હોવાને કારણે શાશ્વત છે અથવા ત્રિકાળમાં પણ અવિનશ્વર હોવાથી નિત્ય, તથા ત્રિકાળમાં ફળદાયક હોવાથી શાશ્વત છે આ વાદિ વિશેષણ દ્વારા સૂત્રકારે આ બ્રહ્મચર્ય વ્રતમાં પ્રમાણતા પ્રતિપાદિત કરવામા આવેલ છે ત્રિકાળમાં આનુ શું ફળ મળે छ २॥ विषयने सूत्रा२ मतावे छ अणेण-अनेन सा ब्रह्मयय३५ धमाथी पुरा सनत उत्सपिए सवसर्विी अणेमा सिद्धा-सिद्धा सिद्ध थयेट छ सिज्झति-सिध्यन्ति મહાવિદેહમાં આજે પણ સિદ્ધ થાય છે અને અનાગત અન તકાળમાં પણ સિદ્ધ થશે એવું વ્યાખ્યાન હે જમ્મુ ! મે શ્રી મહાવીર પ્રભુના મુખથી સાભળેલ છે तिमि-इति ब्रवीमि से प्रभाये । तभाने ४७ छे ॥१७॥ આ પ્રમાણે શ્રી ઉત્તરાધ્યનસૂત્રના સેળમાં અધ્યનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સ પૂર્ણ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तदशमध्ययनं प्रारभ्यते व्याख्यात पोडशमध्ययनम् । सम्पति सप्तदशमारभ्यते। अन्य च पूर्वेण सहायमभिसम्पन्धः-पूर्वा ययने ब्रामचर्यगुप्तय, प्रोक्ता , ता. पापम्यानपर्जनादेश भवन्ति । पापस्थानसेवनाद पारश्रमणा भवन्ति । ततः पापश्रमणाना म्वरूप प्रतियोधयितुमिदम' ययनमारभ्यते । तम्यायगाथामाहमूलम्-जे' केई उ पव्वेंडए नियठे, धम्म सुणिता विणयोववण्णे ।
सुदुलंह लहिं वोहिलाभ, विहरेज पच्छा थे जहाँसुह तु ॥१॥ छाशा-या यश्चित्त मनजितो निम्रन्थो, धर्म अत्वा नियोपपन्न ।
सुदुर्लभ लामा गोधिलाभ, विहरेत् पश्चाच यथामुस तु ॥६॥ टीका-'जे केड' इत्यादि । य, कश्चित्-मोक्षामिलापी पुरुप' 'तु' इति निश्चयेन स्थविरानगारादि
॥सत्रहवा अध्ययन प्रारभ ॥ सोलहवा अध्ययनका व्याख्यान हो चुका अय सत्रहवाअव्ययन प्रारभ होता है। इस अध्ययनका सबध पहिले अध्ययनके साथअर्थात् सोहलचें अध्ययनके साथ-इस प्रकारसे है-वहा पर जो ब्रह्म चर्थकी गुप्तिया कही गई हैं मो वे गुप्तिया पापस्थानोंके वर्जनसे ही हो सकती है। अन्यथा नहीं। पापस्थानोंके सेवनसे तो पापत्रमण होते है। इसलिये पापश्रमणोके स्वरूपको समझानेके लिये इम अध्ययनका प्रारम किया गया है। इसकी यह आद्य गाया है
'जे केड' इत्यादि। अन्वयार्थ-(जे केइ-य' कश्चित् ) जो कोई मोक्षाभिलापी पुरुष
સત્તરમા અધ્યયનને માર ભ– સેળમુ અવ્યયન સપૂર્ણ થયું છે, હવે સત્તમા અધ્યયનને પ્રારભ થાય છે આ અધ્યયનને સ બ ધ સોળમા અધ્યયન સાથે આ પ્રકારને છે–ળમાં અવ્ય થનમાં બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિએ કહેવામા આવેલ છે એ ગુણિઓ પાપસ્થાનના વર્જનથી થઈ શકે છે, એના સિવાય નહી પાપસ્થાનના સેવનથી ને પાશ્રમણ થાય છે આ કારણે પાપથમણાના સ્વરૂપને સમજાવવા માટે આ અધ્યયનને પ્રારભ કર पामा भाव छ मानी मा प्रथम गाथा छ- "जे केइ' त्या
मन्वयाथ:-जे केइ-य कश्चित् रे । भाक्षामिताषी पुरुष स्यविर मगार
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिना टोका अ७ पापश्रमणस्वम्पम् ममीपे धर्म-श्रुतचारित्ररूप युत्पा, नया-दुर्लभ-अत्यन्तदुप्पाप वोपिलाममम्यग्दर्शनप्राप्तिरस र वामाप्य पिनयोपपन्न. विनयेन-ज्ञानविनयेन, दर्शन नियेन, चारिलविनोन उपपारपिनये निशुपालक्षणेन च उपपन्न =युक्तो भूत्वा प्रत्रजित सन् निन्य =सयतो जात' । सिंहत्या दीक्षा गृहीतवानिति भार । च-पुन पचान्दी साग्रहणानन्तर ययामुग्म तु यथामुनमेव-निद्राममाढा दिपरतया शृगायत्यैव-'तु' शब्द एक्कारार्थक विहरत्-विहार कुर्यात् स 'पापत्रमण' इत्युच्यते, इत्यग्रेण सम्बन्ध ॥१॥
पूर्वोक्तरूप प्रमाढी मुन्गुिदिना-'हे शिष्य ! त्वमधीप्प इत्वेव मेरितः सन् ब्रवीति तगहमूलम् - सेजा दढा पाउरण में अतिथं, उप्पजड भोत्तु तहेव पाउ। जाणेमिजं वट आउसुति', किं' नाम काहामि सुएण भते । ॥२॥ छाया-गग्याढा प्रावरण में अम्ति, उपपद्यते भोक्तु तथैव पातुम् ।
जानामि यद्वर्तते, आयुग्मन्निति, मि नाम करिष्यामि श्रुतेन भदन्त ॥२॥ टीका-'सेना' इत्यादि ।
हे आयुप्मन् । गुरा! मे-मम टढा मातानानगाठयनिवारिका शग्या स्थविर अनगार आदिके समीप (पम्म सुणित्ता-धर्म श्रुत्वा) अनचारित्र रूप धर्मका प्रवण कर तथा (सुदुलह बोहि लाम लहिउ-सुदुर्लभ योधिलामम् ल. ) अत्यन्त दुपाप्य मम्यग्दर्शन प्राप्तिप योधिलाभ प्राप्त कर के (निगमोववरगे-विन पोपपन्नः) ज्ञानविनय, दर्शनविनय, चारित्रविनय, एव उपचारविन प, गुनिशुश्रूपाम्पसे युक्त बन (पव्यहए नियटे-प्राजितो निर्ग्रन्य ) दीक्षित होकर निन्य साधु हो जाता हैमिह वृत्तिसे दीक्षा धारण कर लेता है, परतु पीछे से वही न्यक्ति दीक्षा पारण करनेके बाद (जहानुहम्-चयासुग्वम् ) निद्रा प्रमादिकमे तत्पर हो जाने के कारण श्रृगालवृतिसे (पिरहेज्ज-विहरेत् ) विचरता है ॥१॥ भाना सभी५ सम्म सुणित्ता-पम श्रुत्वा श्रुत यात्रि३५ भनु पशु तथा मृदुलह गोहिलाभ लहिउ--सुदुभ गोपिलाभम् लकवा मत्यात दुष्प्राय यस्य प्राति३५ माघिसान पास गने विणयोवरणे-विनयोपपन्न ज्ञानविनय, यरित्रविनय भने ५यारविनय-शुरु मानी मेवा३५थी युवत मनाने पन्चटए नियठे-प्रत्रजितो નિર્મળ દીક્ષિત થઈને નિગ્રંથ-માધુ બની જાય છે બિહવૃતિથી દીક્ષા ધારણ કરી લે છે, ५२ तुपक्षी यतिक्षा धारण उा पछी जहामुहम्-यथासुग्वम् निद्राप्रमाह माहिमा तप. AS 41 गे मायत्तिथी विहरेज-विहरेत् वियरे छे ॥१॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
• उत्तराध्ययनसूत्रे वसति , तया-ह-पिमानिलनिवारणसमर्थ 'चादर' इति मापा प्रसिद्ध प्रा वरण च अस्ति । उपलक्षगत्वान-रज हरणपानाद्यपकरण चापि मम पर्याप्तम् , तथा -मम भोक्तम् अशन दिकम् , तथर पातु-जलदग्गानिक पान च उपपद्यते पर्याप्त मिलति । तथा-यद् जीपाजीपानि तत्व वर्तते, तदप्यह जानामि । इति= अम्माद हेतो हे भदन्त । अतेन-शास्त्रा ययनेन किं नाम करिष्यामि नास्ति किमपि शास्त्राध्ययनस्य प्रयाजनमित्यर्थः । अय भाष'-'ये भान्तोऽधीयते,
ऐसे श्रमणको जर गुरु आगम पढनेके लिये कहते है, तो वह क्या कहता है-यह बात इस गाया द्वारा सूत्रकार प्रदर्शित करते है
'सेना दढा' इत्यादि
अन्वयार्थ--(आरसु-आयुप्मन् ) है, आयुप्मन् गुरु महाराज । (मे-मे) मेरे पास (सजा-शय्या) जो वसति है वह (दढा-दृढा) वात आतप एव जलादिक के उपद्रवो से सुरक्षित है। तथा (पाउरण दढप्रावरण दृढम् ) जो चादर है वह भी शीत आदि के उपद्रवसे मेरी रक्षा करसके ऐसी है। इसी तरह रजोहरण एव पात्रादिक उपकरण भी मेरे पास पर्याप्तमात्रामे है। तथा (भोत्त पाउ उप्पज्जइ-भोक्तु पातु उपपद्यते एव) खाने पीने को प्रर्याप्त मिल ही जाता है (ज वदृइ त जाणमि-यईर्तते तत् जानामि) शास्त्रमे जीव अजीव आदिक जो तत्त्ववर्णित हुए हैं उनके विषयमे भी मैं जानता है । इसलिये (भते-भदन्त) हे भदन्त ! (सुण्ण किं नाम काहामि-श्रुतेन कि नाम करिष्यामि) शास्त्र पढकर अब मैं क्या करूंगा।
એવા શ્રમણને જ્યારે ગુરુ આગમ ભણવાનું કહે છે ત્યારે તે શું કહે છે? से पात मा गाथा द्वारा सूत्रा२ प्रशित ४२ छ-"सेज्जा दढा" त्या
सन्क्या-आउसु-आयुष्मन् . आयुष्यमान गुरु मारा । मे-मे भारी पासे सेजा-शग्यारे बसति छ ते दहा-दृढा वात माता५-त। सन
61 64वाथी सुरक्षित छ, तथा पाउरण दढ-पावरण दृढ२ या छे ते पर ઠડી આદિના ઉપદ્રવથી મારી રક્ષા કરી શકે તેમ છે આજ પ્રમાણે રજોહરણ અને पात्रा6s 64४११ ५४ भारी पासे पर्याप्तमात्रामा छ तथा भोत्तु पाउ उप्पज्ज -भोक्त पातु उपपयते एव भावाधावानु पर्याप्त मणी य छ जबइ त जानामियद्वार्तते तत् जानामि शास्त्रमा ७१ ७१ माहि तत्पनु वन रायेस छ अमना विषयमा पहुना छु मा २ भते- भदन्त महन्त । શાસ્ત્ર ભણુને હવે હું શું કરું ?
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीस अ १७ पापमणस्वरूपम्
तेऽप्यनन्द्रिय किमपि वस्तु न जानन्ति । पञ्चमारके केवलज्ञानाभावात् । तकि हृदयलालुना ययनेन' इत्येवमध्यवसाययुक्तो निर्ग्रन्थ. पापश्रम इत्युक्ते, इत्यग्रेण सम्बन्धः ||२||
यो
अन पापमणलक्षणानि प्राह-
मूलम् - जे' केई पव्वंइए, निद्दासीले पगमसो ।
८७
भोच्चा पेच सुह सुअड, पावसमणे - तिं' बुच्चड ॥३॥
छाया -- यः कथित् मनजितो, निद्रागील: प्रकाश | पीत्वा स्वपिति, पापभ्रमण इत्युच्यते ||३|| टीका -- 'जे केड' इत्यादि ।
य कथित् मनजितो गृहीतदीप साधु मनोनमशनादिक प्रकामशः=
भावार्थ - जिनदीक्षा धारण करनेसे मेरी सयम अवस्था की मत्र कुछ आवश्यकता पूर्ण हो ही जाती ह, कमी तो किसी बाकि रहती नही है, अत आगम पढनेसे मुझे क्या लाभ है ? जो आप लोग पढते हे वे भी अतीन्द्रिय तत्वो को तो जान नही सकते है । क्यो कि पचमकाल मे केवल ज्ञानका अभाव बतलाया गया है । तो फिर हा, गला एव तालुको शुष्क बना देने वाले अभ्ययनसे क्या प्रयोजन सघ सकता है। अर्थात् कुछ भी नहीं, ऐसे बोलनेवाला पापश्रमण कहलाता है ॥२॥
अब यहा से पापमण के लक्षण कहते ह - 'जे केड' इत्यादि । अन्वयार्थ -- (जे केड-य. कश्चित् ) जो कोई ( प-जित ) दीक्षित सानु मनोज अगनादिकको ( पगामसो - प्रकामश ) अत्यत
-----
ભાવ થ —જીન દીક્ષા ધાગૢ કરવાી મારી સચત અવસ્થાની નઘળી આવફ્કતએ પૂર્ણ થઈ જાય છે. આમા કાઈ વાતની કમી પણ રહેતી નથી આથી ભાગમ ભણવાથી મને શુ લાભ ? આપ લેાકેા ભણેા છે તેમ છતા પણ અતી ન્દ્રિય તત્વાને તે જાણી શકતા નથી કેમ કે પચમકાળમા કેવળ જ્ઞાનના અભાવ બતાવલ છે, તે પછી હૃદય, ગળુ અને તાળવાને શુષ્ક બનાવી દેનારા અધ્યયનેાથી ન્યુ પ્રરાજન સાધી શકાવાનુ છે ? અર્થાત્—કઈ પણ નહીં, આવુ ખેલવાવાળા પાપશ્રમણ કહેવાય
શા
હવે અહીં પાપશ્રમણના લશ્ કહેવામાં આવે છેને લેઝ ઇય अन्वयार्थ - जे केइ-य कश्चित् । पत्रए - मनजित. हाक्षित साधु भनाश अशनाहिने पगामसी - प्रकाश अत्यत मोत्रा भुक्तवा भाईने तथा पेचा
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तगाध्ययनसून अत्यन्त भुक्तवा. दुग्धताहिक च मकामग' पीत्वा निद्रागीला-निद्रालुः मन् सुख यथा स्यात्तथा सपिति-शेते, म पापत्रमण. पापिष्ठ साधरित्युच्यते ॥३॥
पुनरप्याहमूलम्-आयरियेउवज्झाएहिं, सुंय विणय च गाहिए।
ते'चेव खिर्सई वाले, पावंसमणे-तिं वुड ॥४॥ छाया-आचायोपाध्याय , श्रुत विनय च ग्राहित ।
तानेर खिसति पाल, पापयमण इत्युच्यते ॥४॥ टीका-'आयरिय' इत्यादि ।
आचार्योपा याय. श्रुतम्-आगम शब्दत अर्थतव, विनय-ज्ञानदर्शनचा. (भोचा-भुत्तवा) खा करके (पेचा-पीत्या) तथा दुग्ध,तक आदि को खूब मनमाना पी करके (निदासीले-निद्राशील) निद्रा प्रमादमे पडकर (सुह सुअइ-सुख स्वपिति) सुखपूर्वक सोता रहता है (से पावसमणे त्तिबुच्चडसः पापश्रमणः इत्युच्यते) वह साधु पापश्रमण है-वह पापिष्ठ साबु है ऐसा कहा जाता है।
भावार्थ-यथेच्छ खा पीकर जो निद्राशील बनकर सोता रहता है-धार्मिक क्रियाओमे उपेक्षा रखता है यह साधु नहीं स्वादु पापश्रमण है ऐसा जानना चाहिये ॥ ३ ॥
तथा-'आयरिय' इत्यादि । __ अन्वयार्थ-जो मुनि (आयरिय उवजाहि-आचार्योपाध्यायै.) आचार्य एव उपाध्याय (सुय विणय च गाहिए-श्रुत विनय च नाहित.) शास्त्र पढने की तथा विनयशील-ज्ञान दर्शन चारित्र व उपचार विनय पीत्वा दूध, छाथ भाहिने भनभानी na भूम पान निवासीले-निद्राशील' निद्राप्रभाहमा ५ सुह मुहइ-मुख स्वपित्ति सुमधुप सुध २ छ से पावसमणेत्ति धुचइ-स. पापशमण इति उच्यते ते साधु पाश्रम छ सयु अपामा मावे छ
ભાવાર્થયથેચ્છ ખાઈ પીને જે નિદ્રાશીલ થઈને સૂતા રહે છે–ધાર્મિક ક્રિયા એમા ઉપેક્ષાવૃત્તિ રાખે છે તે સાધુ નહીં પર તુ પાપભ્રમણ છે એવું જાણવું જોઈએ ?
तथा "आयरिय" त्यादि।
मन्वयार्थ:--- मुनि आयरिय उवज्जाएहि-आचार्योपाध्यायै माया भने उपाध्यायन सुय विणय च गाहिए-श्रुत विनय च ग्राहित शास्त्र माणुवानी, तथा વિનયશીલ જ્ઞાન દર્શન આદિ અને ઉપચાર વિનયને પાલન કરવાનું શિક્ષણ આપે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिनी टीका 4.७ पापश्रमणम्यम्पम् रित्रोपचारात्मक च ग्राहितः गिषितम्तानेव नाचार्यादीन् यो वाला अनानी सिति-निन्दति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१॥
उत्य नानाचारप्रमादिनमुक्त्या सम्मति दर्शनाचारप्रमादिनमाहेमूलम्-'आयरियउवझायाण, सम्म ने पडितप्पए ।
अप्पडिपूयए थडे , पावसंमणे-त्ति बुचड ॥५॥ डाया-आचार्योपा यायाना, सम्यङ् न परिहप्यति ।
अपतिपूजा स्तब्ध , पापत्रमण इत्युच्यते ॥५॥ टीका--'आयरिय' इत्यादि ।
र साधु जाचार्योपा यायानाम् आचार्योपा यायगुर्वादीन मन्यक-शाखो. तरीत्या न परितप्यतिधरितर्पयति सेवाशुश्रूपादिभिर्न प्रसादयति । तथाअप्रतिपूजक केनचिनिनोपतोऽपि न प्रत्युपकारक , तथा-स्तव्य अहारी, स पपश्रमण इत्युच्यते ||५|| को पालन करने की शिक्षा देते हैं तो (वाले-बाल') यह बाल भ्रमण (ते चेव बिमा-तानेव विसति) उन पर भी नष्ट होता है, उनकी भी निंदा करने लगता है यह पापश्रमण है ॥ ८ ॥
इस प्रकार ज्ञानाचार मे प्रमादी का स्वरूप कह कर अर सूत्रकार दर्शनाचार के प्रमादी का स्वरूप कहते है
"आयरिय०' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो साधु (आयरिय उवज्मायाण सम्म न पडितप्पटआचार्योपाध्यायाना मन्यत्र न परितृप्यनि) आचार्य उपाध्याय आदि गुम्जनोंको शास्त्रोक्त पद्धति के अनुसार सेवा शुरूपा आदि द्वारा प्रसन्न नहीं करता है तथा (अप्पडिपृयश-अप्रतिप्रजक ) अपने ऊपर उपकार करने वाले मुनिजनोका भी जो प्रत्युपकार नहीं करता है एव छ क्यारे पाले-पालः मे १९ ते चेव खिसह-ताने सति समना ८५२ રૂ થાય છે, એમની પણ નિ દા કરવા લાગે , તે પાપભ્રમણ છે મારું
આ પ્રમાણે જ્ઞાન આચારમા પ્રમાદીનું સ્વરૂપ કહીને હવે મૃત્રકાર દર્શનાચારના प्रमादीनु २१३५ ४९ -"आयरिय" त्यादि।
मन्वयार्थ- माधु आयरिय उबनायाण सम्म न पडितप्पद-आचार्यो पा यायाना सम्यक न परितप्यति मायाय याय मा शुरुनानी शात्रोत पद्धतिना अनुसार सेवा शुश्रपा ४शन तेमन प्रसन्न - ता नथी, तथा अप्पडि
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तारध्ययनसूत्र सम्प्रति चारित्राचार प्रमादिनमाह-- मूलम्--सम्ममाणे पाणाणि, वीयाणि हरियाणि यें । __असजएं संजयमन्नमाणो, पावसमणे-ति बुच्चंड ॥६॥ छाया--समर्दयन् माणान्, पीजानि हरितानि च ।
असयत सयत मन्यमान , पापश्रमण इत्युच्यते ॥६॥ टीका--'सम्मदमागे' इत्यादि ।
प्राणान् पाणिनो-दोन्द्रियादीन, पीजानिगाल्यादीनि, हरितानि र्ग दीनि, उपलभगत्यात सर्वाण्यप्ये केन्द्रियाणि च सम्गर्दयन चरणादिभि पाडयन , अतएर-असयता-सयतभापनित', तथाप्यात्मान सयत मन्यमानो योऽस्ति, स पापश्रमण इत्युच्यते । ६॥ (यद्वे-स्तब्ध.)जो अहकार मे ही मम्त बना रहता है वह मुनि पापत्रमण है, अर्थात् दर्शनाचार मे शिथिल होने से यह सायुके कर्लन्यसे बहुत दूर है वास्तविक साधु नही है ॥०॥
अब चारित्राचार मे प्रमाद करनेवाले का स्वरूप कहते है'समद्दमणे' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (पाणाणि वीयाणि सम्ममाणे-प्राणान् बोजानि समईयत्) होन्द्रियादि जीवोंको, शाली आदि बीजोकों, दूर्वादिक हरित अकरोंको तया उपलक्षणसे समस्त एकेन्द्रित जीवोको चरण आदि द्वारा पीडित करता हुआ (अमजए-असयत ) मजमभावसे वर्जित हो रहा है, फिर भी अपने आपको जो सयत (मुनि) मान रहा है ऐसा वह सायु पापश्रमण कहलाता है ।।६।। प्रयए-अप्रतिपूजक पाताना 6५२ ५४१२ ३२वावा भुनिशान पर प्रत्यु ५४२ ४रता नथी मने थद्धे-स्तब्ध, २ मारमा ४ मस्त मनान रहेछ ते મુનિ પાપશ્રમણ છે અથa-–
દનાચારમા શિથિલ હોવાથી તે સાધુના કર્તવ્યથી ખૂબ દૂર છે વાસ્તવિક સાધુ નથી પા
हवे यास्त्रिाधारमा प्रभार ४२वावाणानुस्१३५ -"समदमाणे" त्यादि। __मन्वयार्थ - साधु पाणाणि पीयाणि सम्ममाणे-माणान वीजानि समर्दयन् બે ઇન્દ્રિયવાળા જીને, ડાગર આદિ બીજેને, દુર્વાદિક હરિત અકુરાને તથા ઉપ सक्षथी समरत थेन्द्रिय ७वाने य२ मा द्वारा पी31 पडायाडी असजएઅસર સ યમ ભાવથી વર્જત બની રહેલ હોય તેમ છતા પણ પિતે પોતાની જાતને સ યત માની રહેલ હોય એવા તે સાધુ પાપભ્રમણ કહેવાય છે દા
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीमा अ १७ पापश्रमणम्यापम्
तथामूलम्--सार फलंग पीढ' निसिज पायकवल।
अप्पमजियमारुहंड, पावसमणे-लि वुच्चड ॥७॥ डाया--सस्तार फलक पर, निपद्या पादरम्मम् ।
___ अप्रमार्य अनारोत, पापश्रमण इत्युच्यते ॥७॥ . टोरा--य साधु सम्तारम् शयनासनम् , फलक पहादिकम् , पीह-या जोठ' इति भाषा प्रसिद्धम् , निपद्याम्म्या यायभूमि, पाद कम्पल-पादोन्छ नार्य सम्ल = कम्बल बण्ड पादकम्पल तम् जामय वत्र उपलक्षणत्वात मत्रमय पा. जममार्य रजोहरणादिना, उपर पणवादमत्युपेक्ष्य च आरोहति-उपविशति, स पारसमण इत्युच्यते ॥७॥
तथा-- मूलम्-"दवदवस्स चरंड, पमते ये अभिवण ।
उल्लंघणे य चंडे य, पावसमणे-ति' बुच्चंड ॥८॥ छाया--द्रत द्रुत चरति, प्रमत्तश्च अभीरणम् ।
उल्लड्यन-ब चण्टश्च, पापमण इत्युच्यते ॥४॥ नया-'मधार' इत्यादि--
अन्वयार्य-जो सार (म फलग पीढ निसिज पायकवलसस्तारम् फलक पीठ निपिन्या पाटकम्रलम्) मस्तारक-शयनासनको फलक-पटक आदिको, पीठ-बाजोठको, निपद्या स्वात्ययभ्रमिको, पादकम्बल-चरणपोउनेका अथवा अामा रोटे वस्त्रको (अप्पजियअप्रमाज्य) रजोहरण आदिसे प्रमार्जित न करके तथा न देव करके इनपर (आमद-आरोहति) बैठता है वह (पारतयणे त्ति बुच्चह-पापत्रमण इत्युच्यते) पापश्रमण ऐसा कहा जाता है ॥७॥
तथा 'सधार" त्यान्।ि
सन्या--- साधु सथार फलग पीढ निसिज्ज पायकल-सम्तारम फस पिठ निपद्या-पादरम्परम् सस्ता-शयनासनने, ५०४-५४४ महिने, पीબજેટને નિષવા-સ્વાધ્યાય ભૂમિને, પાદડમ્બલ–પગલુ છવાના ઉમય નાના વસ્ત્રને,
मा सुतरना नाना पचने अप्पमनिय-अप्रमाज्य ने ७२५१ माहिती प्रभात नशन तवा न तानने सेना ५२ आरहा--आरोहति मेसे छे ते पावसमणेत्ति बुच्चद-पापत्रमण इत्युच्यते ॥५श्रम से उडपामा २मा छ ॥७॥
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'दयदवस्स' इत्यादि ।
यो त तशीघ्र शीघ्र चरति-भिक्षाढी पर्यरति, च-पुनः अभी- पुन पुन• प्रमत्त माधुक्रिया प्रमादकारक , तथा उदयन साधुमर्यादालह धनकारक', ता-चण्ड-क्रोधा मातचित्तश्च भरति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥८॥
तथा--- मूलम्-पडिलेहे. पमत्ते, अवउज्झइ पायकवल ।
पडिलेहणा अणांउले, पारसमणे ति वुचंद ॥९॥ जाया---प्रतिलेग्मयति ममत्त• अपोजति पानकम्मलम् ।
प्रतिले बनायामनायुक्त , पापश्रमण इत्युच्यते ॥९॥ टीका-'पटिलेहेड' इत्यादि । यो बसपार सदोरम्मुमानिकादिक प्रमत्त सन् प्रतिलेखयतिकिंचिद् तथा 'दवदन्वस्स' इत्यादि--
अन्वयार्थ~जो साधु (दवदवस्म चरह-दुत हुन चाति) भिक्षा आदिके समयमे जल्दी २ चलता है तथा (अभिग्यण-अभीष्णम्) बार २ (पमत्ते-प्रमत्तः) साधुक्रियाओके करनेमे प्रमादी वनता रहता है। तथा (उलघणे-उल्लघन.) साधुमर्यादामा उल्लघन करता है (चडे-चण्ड.) क्रोध न करने के लिये समझाने बुझाने पर भी जो क्रोध करता है (पापसमणेत्ति बुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते)उसको पापश्रमण कहा गया है॥८॥
तथा-'पडिलेहेड' इत्यादि
अन्वयार्य-जो साधु (पमत्ते-प्रमत्तः) प्रमादी बनकर (पडिलेहेइप्रतिलेग्वपति) यन्त्र, पात्र, सदोरक-मुग्ववस्त्रिका आदि की प्रतिलेखना
तथा-"दव दव्यम्स" त्या!ि
स-क्या:-- साधुदव दवस्स चरद-दत द्रत चरति भिक्षा माहिना समये oreal warl या छे तथा अभिोक्खण-अभीक्ष्य पार पा२ पमत्ते-प्रमत्त साधु (यायाने ४२वाभा प्रमाही मना रहेछ तथा उल्लघणे-उल्लघन साधु माहानु GR घन ४२ छे, चडे-चण्ड समजत सभाना सामे शोध ४२छे पावसमणे त्ति वुचइ-पापश्रमण इत्युच्यते सापा साधुने शास्त्रीय भाषामा पाश्रम ।। મા આવેલ છે કે ૮.
तथा-"पडिलेहेइ" या ।
अन्वयार्थ- साधु पमत्ते-प्रमत्त प्रमाही मनाने पडिलेहेइ-पतिलेखयति વસ્ત્ર, પાત્ર, સદરકમુખવસ્ત્રિકા વગેરેની પ્રતિલેખના કરે છે–કેટલાક ઉપકરણોનુ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
12
प्रियदर्शिनी टीका अ १७ पापश्रमण-वम्पम् चम्नु प्रतिलेसपति, किंचिन्न प्रतिलेखयति, अविपिना वा प्रांतलेपयतीत्यर्थः। तपा-पानरम्पल-पार च सम्वन्ट च उपर मणत्वाद म्पनीय समुपचिम्, प्रति लखनक्रियायाम् जनायुक्त अनुपयुक्ती भाति, म पापमण इत्युच्यते ॥९॥
तपा--- म्यम्-पडिलेहेड पमत्ते से ज कि चि हॅणिसामियों।
गुरु परिवभाए णिच्च, पारसमणे ति' वुड ॥१०॥ छाया-प्रतिरेग्वर्यात प्रमत्त स , यत् किंचिद् हु निगम्य ।
गुरुपरिभाश्री नित्य, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१०॥ टीका--'पडिलेहेड' इत्यादि ।
यत्किचिद् ह 'ए' गन्दोऽप्यर्थे, यत्किचिदपि या काचिदपि वाती नि शम्य श्रुत्वा तव्यग्रचित्ततया प्रमत्त सन् प्रतिलेग्मयति-प्रखपानाटे प्रति करता है-कितनेक उपकरणो का प्रनिलेवन करता है, कितनेकका नही करता है अथवा अविधिपूर्वक प्रतिलेग्वना करता है, तया (पायकाल जयउमड-पात्रकम्बलम अपोन्मति) पात्र एव कम्बल आदि अपनी उपरिकी सभाल नहीं रग्यता है किसी को कही पर फिसी को कही पर इस तरह से उनको जहा तहा रय देता है एव (पडिलेहणा अणा उत्त-प्रतिलेग्बनायामनुपयुक्त.) प्रतिलेग्वन क्रियामे जो अनुपयुक्त अर्थात् उपयोगी नहीं रखा-रहता हो-प्रतिलेग्वन क्रिया करता तो है पर उममे उसका उपयोग न लगा हो ऐसा साधु (पावसमणेत्ति बुन्चडपापश्रमण इत्युच्यते) पापश्रमण कहा गया है ॥९॥
तथा-पडिलेहेह" टत्यादि__अन्वयार्थ-जो सायु (ज़ फिचि णिसमिया-यत् किञ्चित अपि निगम्य) इधर उधर की बातो को सुनता हुआ (पडिलेहेद-प्रतिलेखयति) પ્રતિલેખન કરે કેટલાકનું કરતા નથી અથવા અવિધિપૂર્વક પ્રતિલેખન કરે છે, तथा पायकल अयउज्झट-पात्रमवलम अपोज्झति पात्र मन ४० मापातानी સઘળી ઉપધિની સંભાળ રાખતા નથી કેઈને કયા અને ડેઈને કયા એ રીતે એને arया त्या रामी हे छ भने पडिलेहणा अणाउत्ते-प्रतिलेखनायामनुपयुक्त પ્રતિલેખન ક્રિયા કરે તો છે પરંતુ તેમાં તેને બરાબર ઉપગ કરેલ ન હોય આવા સાધુને પાપશ્રમણ કહેવામા આવેલ છે !
तया-"पडिलेहेद" त्याहि ।
स-पया- माधु ज किंचि णिसामिया यत्किंचित् अपि निशम्य महीनीनी पाताने मालती रहीन पडिलेहेद-प्रतिलेग्वयति पत्र । पानी प्रतिमना
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगध्ययनसत्रे लेसना करोति । उपललणत्याव-स्य च वार्तालाप ऊर्थन पतिलेमयनि । तमा -नित्य सर्वदा गुम्परिभाषका=गुरोरागातनाकारको भाति । पताशो य. साधु. स पापश्रमण उत्युच्यते ॥१०॥
तथामृतम् --वहुमायी पमुंहरी, थेहे लुंहे अणिग्गहे ।
असविभागी अचियत्ते, पावसमणे ति बुचंड ॥११॥ छाया-महुमायी ममुखर., स्तन्धो टुन्ध अनिग्रहः ।
असपिभागी अप्रति कर., पापश्रमण इत्युच्यते ॥११॥ टीमा-'पहुभायी' इत्यादि।
बहुमायी-प्रचुरमायायुक्तः प्रमुखर प्रकण वाचालः, स्तन्य =अहकारी लुब्ध-गोमो, अनिद्रह अवशीकृतेन्द्रियन्गेइन्द्रियसमूह , असरिभागीलानादि वस्त्र पानादिकों की प्रतिलेखना करता है वह (पमत्ते-प्रमत्त.) प्रमत्त है तथा प्रनिलेवन क्रियाके समयमे भी जो दूसरोंसे वार्तालाप करता है और प्रतिलेखना करता जाता है वह भी प्रमत्त है तथा (णिच्च गुरु परिभावए-नित्य गुरुपरिभावक) हमेशा जो गुरुदेवली आशातना करता रहता है वह भी पमत्त है ऐसा माधु (पावसमणेत्ति वुच्चइपापमण इत्युच्यते) पापअमग कहा गया है ॥१०॥
तथा-'बहुमायी' इत्यादिजो साधु (बहुमायी-बहुमायो) प्रचुर मायाचार सपन्न हो (पमुहरीप्रमुग्वरः) प्रचुर बकवाद करनेवाला हो ( यद्धे-स्तब्ध ) अहकारी हो (लद्धे-लब्धः) लोभी हो (अनिग्गहे-अनिग्रह) इन्द्रियोको वशमे करने ४२ छ, ते पमत्ते-प्रमत्त प्रमत्त तथा प्रतिमन याना समयमा ५२ બીજાઓથી વાર્તાલાપ કરે છે અને પ્રતિલેખના કરતા જાય છે તે પણ પ્રમત્ત છે तथा णिच गुरुपरिभावए हमेशा २ पोताना गुरुवनी माशातना ४२ ९ ते ५ प्रमत्त छ पावसमणेत्ति वुच्चइ-पापश्रमणइत्युच्यते मेवा साधुने पापश्रमा કહેવામાં આવેલ છે ૧ના
तथा-"वहमायीत्या
अन्वयार्थ साधु वहमायी-बहुमायी प्रयु२-अत्यात मायाया२ सपन्न डाय पामुहरीन्प्रमुखर प्रयु२-१धारे १४वा ४२नार डाय थद्धे-स्तब्ध म री दाय, लद्ध-लुब्ध बोली हाय, अनिग्गहे-अनिग्रह धन्द्रियाने शभा रामनार न डाय
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ ४७ पापश्रमणस्वरूपम्
भ्योऽनपानादीनामविभागास तथा जमीतिकर = गुर्यादिप्यमीतिमाच यो
भवति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥११॥
तथा
मूलम् - विर्वाय चं उदीरेड, अधम्मे अतपण्णंहा । बुग्गहे कलहे, रते पावसमणे तिं बुच्चै ||१२|| छाया -- विवादच उदीरयति अधर्म आप्तमनाहा । व्युग्ररक्त, पापश्रमण इत्युच्यते ॥ १२ ॥ टीका -- 'विवाय' इत्यादि ।
यो उपशान्तमपि कलहम्, उदीरयति=मस्टीकरोति, तथा नः अधर्म यति पर्जित, तथा जामज्ञाहा=आप्ता=सद्योपस्पतया इह लोकपरोक्त या मता=आत्मन परस्य वा सद्बुद्धिस्ता हन्ति कुतर्कजानशयति य स तथा उपरलोक हितावह सद्बुद्धिनाशक इत्यर्थः, वाला न हो (जमविभागी - असविभागी) ग्लानादिक माधुओ का विभाग नही करता हो तथा (अचियते - अप्रीतिकर.) अपने गुम्देवो पर भी जिसकी प्रीति न हो वह सानु (पावममाणे त्ति वुञ्चइ-पापश्रमण इत्युचते) माउ पापश्रमण कहा जाता है ॥ ११ ॥
तथा - 'विवाय च' इत्यादि
अन्वयार्थ - जो सानु (विवाय च उढीरेट-विवाद उदीरयति) शात हुए ऊगडेको भी नया नया रूप देकर बढाने की चेष्टा करता हे (अधम्मे अन्तपण्णा - अधर्म आप्तप्रज्ञारा) दशविधयतिके धर्मसे रहित होता है । तथा सदयोवरूपकी अपनी तथा परकी प्रज्ञाको कुतर्कों द्वारा नष्ट करता है अथवा आत्मस्वरूपकी प्रदर्शित वृद्धिका जो बगाडता रहता 1
असत्रिभागी असविभागी खाना माधुमोनो विभाजन दुग्ता होय, तथा अचियत्तेअप्रीतिकर पोताना गुरुदेवो उपर पशु नेनी श्रीनि न होय ते साधु पात्रसमणेत्तिपापश्रमण इत्युच्यते पापश्रभवाय ॥११॥
-- “ विवाय च " धत्याहि ।
तथा --
अन्वयार्थ -- ? साधु विवाद उदीरेट-विवाद उदीरयति शात थयेल याने पशु नवु नव् ३५ साधने तेने वधारवानी येष्टा डरे अधम्मे अत्तपणा अधर्म आप्त માદ દર્શાવધિયતિના ધથી રહિત બને છે, તથા માધરૂપ પોતાની ત્થા ખીજાની પ્રજ્ઞાને કુતૉંચી નષ્ટ કરે છે, અથવા આત્મસ્વરૂપની પ્રદર્શિત બુદ્ધિને જે બગાડતા
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तरप्ययन
'आत्मप्रशाहा' इतिच्छायापक्षे-मात्मना आत्मस्परपम्य दनिका या प्रज्ञा तान्ति यः म तथा, आत्मस्वरूपपदर्शकबुद्धिमणाशक इत्यर्थः, 'आत्मप्रश्नहा' इतिन्द्रायापक्षे तु-आत्मना आत्मविपये या प्रश्नस्त हन्ति य म तथा, अय भाषायदि कश्चित् पृति-किं भवान्तरयायी आत्मा उत नेति । तत सोऽतिमा चालतया त प्रश्नमेव हन्ति, या-नाम्त्यात्मा प्रत्यक्षादिप्रमाणेरनुपलभ्यमानत्वात् ततोऽयुक्तोऽय ते प्रश्नः । मति हि धर्मिणि धर्माश्रिन्त्यन्ते इति । तथा -यो व्युद्ग्रहे हस्ताहस्त्यादियुद्धे, करहेगाचि रुयुद्धे न सातत्परो भाति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१२॥
मृलम्-अथिरासणे कुकडए, जत्थै तत्) निसोयेंड ।
आसंणम्मि अगाउत्ते, पावसमणे तिं वुच्चंड ॥१३॥ अथवा “अत्तपणहा"की लस्कृतच्छाया “आत्मननहा" ऐसी भी हो सकती है इसका अर्थ "यदि कोई उससे ऐसा प्रश्न करता है। कि भवान्तरमें जानेवाली आत्मा है कि नहीं है" सो वह इस प्रश्नको अपने कुतर्कोदारा नष्ट कर देता कि प्रत्यक्षादि प्रमाणोसे अनुपलभ्यमान होनेसे गधेके सीग की तरह जर आत्माका ही अस्तित्व नहीं है तो फिर भवान्तरमे कोन जायगा? इसलिये यह प्रश्न ही अयुक्त हे कारण कि धर्मीके होने पर ही उसके धर्मोंका विचार होता है" ऐसा होता है। (बुग्गहे कलहे रत्ते-व्युदग्रहे कलहे रक्तः)हस्ति आदि के युद्धमे तथा वाचिक कलहमे तत्पर रहता है वह (पायप्तमगेत्ति वच-पापश्रमण इत्युच्यते) पापश्रमण कहलाता है ॥१२॥ २ छ, अथवा "अत्तपण्णहानी सस्कृत छाया " आत्मप्रश्नहा" मे पशु या શકે છે. આનો અર્થ “જે કે એનાથી એવો પ્રશ્ન કરે કે ભવાન્તરમાં જવાવાળા આત્મા છે કે, નથી ?” ત્યારે તે પોતાના કુતર્કો દ્વારા આ પ્રશ્નને નષ્ટ કરી દે છે અને કહે છે કે, પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી અનુપલભ્યમાન હોવાથી ગધેડાના શી ગડાની માફક જ્યારે આત્માનું જ અસ્તિત્વ નથી તે પછી ભવાન્તરમા કેણ જવાનું છે ? આ કારણે એ પ્રશ્ન જ અયુક્ત છે કારણ કે, ધમી હેવાથી જ એના ધર્મનો વિચાર थाय छ" गोवाथाय छ बुग्गहे कलहे रत्त-व्युदगृहे कलहे रक्त थी माहिना युद्धमा तथा क्यानना ४६मा ac५२ २९ छे ते पावसमणेत्ति बुन्चद-पापश्रमणदत्युच्यते પાપભ્રમણ કહેવાય છે ૧રા
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
प्रियदर्शिनी टीका अ. २७ पापथमम्बर पम छाया--अम्धिरासनः कौकुचिकः, पर तन निपीदति ।
आसो अनायुक्त , पाप रमण इत्युच्यते ॥१३॥ टीका-'अधिरामणे' इत्यादि ।
य माधु. अम्बिरामन =स्थिरासनयनितो भाति, तथा य. कौकुचिक:भण्ड वेण्डाकारको भवति । तथा यो यत्र तत्र-परजस्कादिम्मानेऽप्रामुकभूभी च निसी-ति-उपविशति, तथा य. ग्रामने अनायुक्त अनुप्रयुक्तो भवति एता. टश सापु पापश्रमण इत्युच्यते । १३||
चि --- मुरम्--ससरक्वंपाओ सुयंड, सेज ने पडिलेहड ।
सथारए अणाउत्तो पावसमणे ति वुचंड ॥१४॥ छाया-सरजस्कपादः स्वपिति, शम्या न प्रतिलेखयति ।
सम्तारके अनायुक्त , पापश्रमण इत्युच्यते ॥१४॥ टीमा-'मसरक्वपाओ' इत्यादि ।
य. साधु. सरजस्कपाद. सचित्तरज स ठग्नचरण सन् स्वपिति शेते, तपा-शग्याप्त न प्रनिलेवयति, न च प्रमार्जयति । तथा-सम्तारके
तथा-'अथिरामणे' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (अथिरासगे अस्थिरासन ) स्थिर आसनसे रित होता है तथा (कुकडा-कौकुचिक') भाण्ड चेष्टा करनेवाला होता है तथा (जत्य तत्व निमीय द-यत्र तत्र निपीदति) जही तही अर्थात् मचित्त रजवाली तथा योजादियुक्त अप्रामुक भूमिपर बैठता है तथा (आसणम्मि अगाउत्ते-आसने अनायुक्त.) आसन मे उपयोग रहित होता है ऐसा साधु (पावसमणेत्ति बुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते) पापश्रमण कहलाता है ॥१॥
तथा-"अथिरासणे" त्याह।
मन्याय-2 साधु अथिरासणे-अस्थिरासन यि सामयी डाय छ तथा कुकुइए-कौकुचिक मायवेडा ४२वाडायचे, या जत्य तत्व निसीय . द-यत्र तत्र निपीदति या त्या अर्थात् सायत्त २०४१Lil तथा [ युत मासु भूमि ५२ मेसे छ, तथा आसमम्मि अगाउरे-जामने अनायुक्त. सनन पये। ४२ता नवी, मेवा माधु पावसमणेत्ति वुन्चर-नापश्रमगइ च्यते ५५मधु કહેવાય છે કે ૧૩ !
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उत्तगध्ययनमा 'आत्मप्रशाहा' इतिच्छायापक्षे-यात्मन' आत्मस्वरूपम्य दनिका या प्रज्ञा ताहन्ति यः स तथा, आत्मस्वरूपप्रदर्शकवुद्धिप्रणाशक इत्यर्थः, 'आत्ममश्नहा' इतिन्छा. यापक्षे तु-आत्मन' आत्मविपये यः प्रश्नम्त हन्ति यः स तया, अय भावःयदि कश्चित प्रति-किं भवान्तरयायी आत्मा उत नेति । तत. सोऽतिमा चालतया त प्रश्नमेव हन्ति, यथा-नाम्त्यात्मा प्रत्यक्षादिप्रमाणैरनुपलभ्यमानत्वात् ततोऽयुक्तोऽय ते मनः। सति हि धर्मिणि धर्माभिन्न्यन्ते इति । तथा -पो युद्ग्रहे हस्ताहस्त्यादियुद्धे, कठहे याचिकयुद्धे च रस. तत्परो माति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१२॥
किंच-- मृलम्-अथिरासणे कुकडए, जत्थे तत्थे निसोयड ।
___ आसंणम्मि अणीउत्ते, पावसमणे ति बुच्चइ ॥१३॥ अथवा "अत्तपण्णहा'की नस्कृतच्छाया "आमनहा" ऐसी भी हो सकती है इसका अर्थ "यदि कोई-उससे ऐसा प्रश्न करता है। कि भवान्तरमे जानेवाली आत्मा है कि नहीं है" सो वह उस प्रश्नको अपने कुतर्कोदारा नष्ट कर देता कि प्रत्यक्षादि प्रमाणोसे अनुपलभ्यमान होनेसे गधेके सीग की तरह जर आत्माका ही अस्तित्व नहीं है तो फिर भवान्तरमे कोन जायगा? इसलिये यह प्रश्न ही अयुक्त है कारण कि धर्मीक होने पर ही उसके धर्मोका विचार होता है" ऐसा होता है। (बुग्गहेकलहे रत्ते-व्युदग्रहे कलहे रक्त') हस्ति आदि के युद्धमे तथा वाचिक कलहमें तत्पर रहता है वह (पावतमगेत्ति वच-पापमण इत्युच्यते) पापश्रमण कहलाता है ॥१२॥ २७ छ, अथवा "अत्तपण्णहानी सन छाया "आत्मप्रश्नहा" ! पशु यर्थ શકે છે અને અર્થ “જે કોઈ એનાથી એવો પ્રશ્ન કરે કે ભવાન્તરમાં જવાવાળા આત્મા છે કે, નથી ?” ત્યારે તે પોતાના કુતકેદ્વારા આ પ્રશ્નને નષ્ટ કરી દે છે અને કહે છે કે, પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી અનુપલભ્યમાન હવાથી ગધેડાના શોગડાની માફક જ્યારે આત્માનું જ અસ્તિત્વ નથી તો પછી ભવાન્તરમા કેણ જવાનું છે ? આ કારણે એ પ્રશ્ન જ અયુક્ત છે કારણ કે, ધમાં હોવાથી જ એના ધર્મને વિચાર थाय छ" सवाथाय छ बुग्गहे कलहे रत्त-व्युदगृहे कलहे रक्त साथी ना युद्धमा तथा क्यनना ४१६मा त५२ २९ छे ते पावसमणेत्ति बुन्चद-पापत्रमणइत्युच्यते પાપશ્રમણ કહેવાય છે ૧રા
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ ५७ पापश्रमणस्वरूपम् विकृति, उपलक्षणलाद् वृताद्यशेप विकृतीच आहारयति । तथा-तप. कर्मणिअनशनादा अरत =अतत्परश्च भवति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१५॥
किंचमृलम्-अत्यंतम्मि यं सूरम्मि, आहारे। अभिर्खण ।
चोर्डओ पडिचोएड, पावसमणेत्ति वुचंड ॥१॥ छाया-अस्तान्ते च मर्य, आहारयति अभीक्ष्णम् ।
नोदित. प्रति नो दयति, पापश्रमण इत्युच्यते । १६॥ टोका-'अत्यतम्मि' इत्यादि।
यः साधु. अस्तान्ते च मर्ये सूर्योदयादारभ्य मर्यास्तपर्यन्ते काले अ भोग-तथाविधकारण विना पुन पुन आहारयति भुक्ते, तथा च-य अता ययनवाचनादिरूपाया ग्रहणशिक्षाया यथावस्थितसा पाचारपानरूप यथा कालपतिले वनापतिक्रमणादिरूपायामासेबनानिमाया च गुनिभिर्नोदित. प्रेरित. पुन' (दुदही-दुग्धधिनी) दुग्ध दहीम्प (विगडओ-विकृती) विकृतियों को तया उपलक्षणसे घृतादिक अशेप विकृतियोको (आहारेड-आहारयति) आहार करता है तथा (तवोकम्मे अरग-तप.कर्मणि अरत)अनशन आदिक तपस्यामे लवलीन नहीं रहता है-तपस्याओको नहीं करता है वह (पावसमणेत्तिबुचड-पापश्रमण इत्युच्यते) साधु पापमण हैं ॥१५॥
तया-'अस्थतम्मि य' इत्यादि
अन्ययार्थ-जो साधु (अत्यतम्मि य सरम्मि-अस्तान्ते च सर्वे) मर्योदयसे लेकर सूर्यास्नतक (अभीमवण-अभीक्ष्णम्) पुन पुन विना विशेष कारणके (आहरे:-आहारयति) ग्वाता रहता है (चोइओ-नोदित) शुत अध्ययन, वाचन आदिरूप ग्रहणशिक्षामें तथा यथावस्थित साचाचार पालनरूप तथा यथाकाल प्रतिलेग्वना प्रतिक्रमण करना आदिरूप -दुग्धदधिनि Fusही ३५ विगइओ-विकृति विति-माने तथा पक्षथी यता EिS मशेष वितियाने आहरेइ-आहारयति माय छ, तथा मनशन COEN तबोकम्मे अरए-तपः कर्मणि अरत तस्यामोमा हीन रहता नथी-पाय से। ४२० नयी ते पावसमणेत्ति बुच्चइ-पापश्रमण इति उच्यते साधु ५ ५मा छ || ill
तथा-"अस्थतम्मि य" त्यादि।
मन्वय थ - साधु अत्थतम्मिय मृरम्भि-अस्तान्ते च मर्ये सूर्याध्ययी सू २. सुधी अभीवखण-अभीक्ष्णम् घडी विना विशेष ४. आहारेद-आहारयति माया ४२ छ चोइओ-नोदित श्रुत मध्ययन पायन महि५ अ शिक्षामा તથા સ્થિત સાધુ આચાર પાલનરૂપ તથા યથાકાળ પ્રતિલેખના, પ્રતિક્રમણ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययासूत्रे दर्भादिसस्तारके अनायुक्त' अनुपयुक्तो भवति । कारण गिना रामः प्रथमयामे शेते, तग कुछटोरत् पादपसारण कृत्वा च शेते । स पाप रमण इत्युच्यते ॥१॥
उक्तश्चारिनाचारममादी सम्मति तप आचारममाढी पर्यते-- मूलम्--दुद्धदहा विगईओ, आहोरेड अभिक्खंण ।
अरएं यं तवोकम्मे पावसमणे तिं वुच्चंड ॥१५॥ छाधा--दुमदधिनी विकृति, आहारयति अभीक्ष्णम् ।
अरतश्च तप कर्मणि, पापश्रमण इत्युन्यते ॥१५॥ टीका--'दुदही' इत्यादि। य साधु' कारण विना अभिक्षण-पुन पुन. दुपदधिनी दुग्धदधिरूपे तथा-'ससरस्वपाओ' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु ( ससरकपपाओ-सरजस्कपाद.) सचित्त धूलिसे धूसरित पैर होने पर (सुयइ-स्वपिति) सो जाता है तथा (सेजन न पडिलेह-शय्या न प्रतिलेवयति) अपनी वसतिकी प्रतिलेखना नहीं करता है तथा (सथारम अगाउ तो-सस्तारके अनायुक्तः) दर्भादिकके सस्तारकमे अनुपयुक्त रहता है कारणके विना रात्रि के प्रथम याम (प्रहर) मे ही सो जाता है तथा कुकुटी कुकडी-मुर्गीके समान पैर पसार कर सोता है वह (पावप्तनगेति चुन्चह-पापप्रमण इत्युच्यते) साधु पापश्रमण कहा गया है ॥१४॥
चारित्राचारके प्रमादीका स्वरूप कहकर अब तप आचारके प्रमादी के विवयमें करते है-'दुद्धदही' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो सायु कारण विना (अभीक्षण-अभीक्ष्णम्) पुन तथा-ससरक्खपाओ" त्याला
अन्वयार्थ:- साधु ससरक्खपाओ-सरजस्कपाद धूगथी मरेता पोताना 41 डायछे छत। मुयद-स्वपिति अमना सेभ सुनयछ, तथा सेज्ज न पडिलेहइ-शम्यान प्रतिलेखयति पातानी वसतिनी प्रतिमना ४२ता नथी, तथा सथारए अणाउत्तो -सस्तारके अनायुक्त मानिस सस्ता२७मा अनुपयुटत २ छ, हसना प्रथम પ્રહરમાજ સુઈ જાય છે, તથા કુકુટ્ટીની માફક પગ પસારીને સુવે છે તે સાધુ पावसमणेत्ति वुच्चह-पापश्रमग इत्युच्यते पाश्रम ४उपाय छ ॥१४॥
ચારિત્રાચારના પ્રમ દીના સ્વરૂપને કહીને હવે તપ આચારના પ્રમાદીના વિષયમાં ४ छ-"दुद्धदही" Vत्या।
सन्याय-२ साधु ॥२१॥२ अभीक्षण-अभीक्ष्णम् श्रीश दुद्ध-दही
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
प्रियदर्शिनी टीका अ. १७ पापश्रमणस्मस्पम् स्वा यायकरणसमर्थानपि तत्र सम्वन्तो वृद्धादीन् न तर प्रेरयति, मामेव तक प्रेरयति । आनीतमन्नादिक वावग्नानादिभ्यो ददाति, मा तु 'तप.-कुरु' इति कथयति । इत्यादि दीप दत्त्वा सानाचारपालनासमर्पतयाऽऽहारादि लोलुपतया च आचार्य परित्यजतीति भावः। तथा--यः परपापण्डसेवक = जिभोक्तधर्म विहार परधर्मस्य सेवक आरामको भवति । तथा च यो गाणगणिक.-स्पन छन्दतया पड्मासाभ्यन्तर एर गणाद् गण-स्वगन्छ त्यक्त्वा ग
छान्तर गच्छति, अत एव दुभूत. दुराचारतवाऽतिनिन्दनोयो भवति । स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१७ । कीया करते ह । तथा स्वाध्याय करनेमे समर्थ इन वृद्धादिक मुनियोंको तो आप स्वाध्याय करनेके लिये प्रेरित नहीं करते ह मुझे ही जो इस काममे समर्थ नहीं हूँ-प्रेरित किया करते है । भिक्षामे लभ्य अन्नादिक सामग्री आप पालग्लान मुनियोंको तो देते है मुझे नहीं-उल्टा मुझ से आप यही कहते रहते ह कि तपकरो । भला यह भी कोई बात है। उस प्रकार दोप देकरके वह पापश्रमण सा वाचार-पालन करनेमे साध्या चार पालनमे असमर्थ होने की वजह से तथा आहार आदिकमे लोलुपी होनेकी वजहसे आचार्यका परित्याग कर देता है। तथा (परपासडसेवर-परपापण्डसेवक.) जिनोक्त धर्मको गेडकर वह परधर्मका आराधक हो जाता है। (गाणगणिग-गाणगणिक ) तथा स्वच्छन्द होनेसे वह छह माहके भीतर ही अपने गन्ठका परित्याग कर दूसरे गच्छ में चला जता है। इसीलिये (दुभ्र -दुर्भूतः) दुराचारी होनेके कारण અને મને જ જ્યારે ત્યારે કામ ચીધ્યા કરે છે સ્વાધ્યાય કરવામાં સમર્થ એવા આ વૃદ્ધાદિ મુનિઓને તે પ સ્વાધ્યાય કરવાનું કહેતાજ નથી અને હું જે એ કામમાં અસમર્થ છુ તેને જ કહ્યા કરે છે લિક્ષામાં લભ્ય અન્નાદિક સામગ્રી આપ બાલપ્લાન મુનિઓને આપે છે અને મને આપતા નથી ઉલટા મને આ૫ એમજ કહ્યા કરે છે કે, તપ કરે ભલા આ પણ કોઈ વાત છે ! આ પ્રમાણે દોષ દઈને તે પાપશ્રમણ સાધ્વાચાર પાલન કરવામા-સાધુઆચાર પાલનમાં અસમર્થ હોવાના કારણે તથા આહાર આદિકના લોલુપિ હોવ ના કારણે આચાર્યને परित्याग री छ तथा परपासडसेवए परपासंडसेवक त मन छोडीन ते मी भाना सारा मनीय छ गाणगणिए-गाणगणिक, तथा २१२७६ હોવાથી તે છ માસની અ દરજ પિતાના ગછને પત્યિાગ કરી બીજા ગરછમાં याय य® मा जारणे दुभूए-दुभूत हुआयारी जवाथी ते सात निशाने
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययास
१०० मन् गुरुमेर प्रतिनोदयति-प्रेरयति ययाकुगलो भगानुपदेशनाने न तु क्रियायाम् । भातैर मथ न क्रियते इत्यादि । एव विध पापत्रमण इत्युच्यते ॥१६॥
मूलम्-आयरिय परिच्चाड, परपासडसेवए।
गाणंगणिए दुभूएं, पावसंमगेत्ति बुचड ॥१७॥ छाया-आचार्यपरित्यागो, परपापण्डसेक ।
गाणगणिको दुर्भत , पापश्रमग इत्युच्यते ॥१७॥ टीका--'आयरिय' इत्यादि।
य आचार्यपरित्यागी प्राचार्य परित्यजतीति आचार्यपरित्यागी भवति । समयैरपि वृद्धादिभिः कार्य न कारयति, मामेव कार्य कतुं प्रेरयति । तपाआसेवन शिक्षामे गुर्वोदिको बारा प्रेरित होने पर (पडिचोडप्रतिनोदयति) जो स्त्रय गुमओंके साथ बाइविवाद करने लगजाताहजैसे-आप उपदेश देनेमे जितने डे दक्ष है उतने क्रियामै दक्ष नहीं ह-यदि ऐसी ही बात है तो आप ही क्यो नही कर लेते इत्यादि । इस प्रकारका सायु ( पावसमगेत्ति धुन्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते) पापअमण कहा गया है ॥१६॥
तया-'आयरिय परिचाई इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (आयरिय परिच्चाइ-आचार्य परित्यागी) आचार्यका परित्याग कर देता है अर्थात् जब वे कुछ कार्य करने के लिये करते है तब उनसे ऐसा कहताहै कि आप इन समर्थ वृद्धादिक साधुओ द्वारा तो काम कराते नहीं है, केवल मुझे ही कार्य करनेके लिये प्रेरित ४२७ माEि३५ सामेवन, शिक्षामा शुरु मा द्वारा प्रेरण। यता पडिचोइओ-पति
નિ જે ગુરુઓની સાથે વાદવિવાદ કરવા લાગી જાય છે–જેમકે આપ ઉપ દેશ આપવામાં જેટલા ચતુર છે તેટલા ક્રિયામાં નથી જે એમજ છે તે આપજ
म नथी ५ ता! त्याहि २मा प्रजारना साधु पारसमणेत्ति वुच्चर-पापश्रमण इत्युच्यते पापभर पाय छ ॥१६॥
तथा-"श्रायरिय परिचाई" त्यादि।
मन्वयार्थ-2 साधु आयरिय परिचाइ आचार्य परित्यागी मायाना પરિત્યાગ કરી દે છે અથ-જ્યારે તે કાઈ કામ કરવાને માટે કહે છે ત્યારે એમને એવું કહે છે કે, આપ આ સમર્થ વૃદ્ધાદિક સાધુઓ પાસે તો કામ કરાવતા નથી
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ ७ पापथमणस्वम्पम्
१०३
किंच-- मूलम्- सनाईपिड जेमेड, निच्छेई सामुदाणियं ।
गिहिनिसिज चे वाहेई, पावसमणेत्ति बुचड ॥१९॥ जया--स्त्रज्ञातिपिण्ड जेमति, नेउति सामुदानिम्म् ।
गृहिनिपद्या च वाहयति, पापश्रमण इत्-न्यते ॥१९॥ टीका--'मनाइपिंट' इत्यादि ।
यः स्वजातिपिण्ड-स्वाः सकीया ये ज्ञातय. समारावस्थाया बान्धवान्तैदत्त पिण्ड-यथेप्सितस्निग्धम पुराहार जेमति-भुड़े, किन्तु सामुदानिक-समुदानानि-भिक्षास्तेपा समूह. सामुदानिम्म् अनेकगृहेभ्य आनीता भिक्षाम् , न इन्छति नाभिलपति । च-पुन. गृहिनिपद्या गृहिणा या निपद्या पर्यऋतूल्यादिका ता वाहयति-आरोहति, गृहस्थस्य पर्यादौ समुपविशतीत्यर्थ । स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१९॥
सम्मत्य ययनार्यमुपसहरन् उक्तरूपदोपसेवनस्य फलमाह--- मूलम्--एयारिसे पचंकुसीलऽसवुडे, रूवधरे मुणिवण हि हिमे। एयसिलोएँ विसमेव गराहिए, न से उहं ने परस्थ लोएँ ॥२०॥
तया-'सनाइपिड' इत्यादि।।
अन्वयार्थ--जो साधु (सनाइपिड-स्वज्ञातिपिण्डम् ) स्वजातिपिण्ड को-ससारावस्था के अपने धुओं द्वारा प्रदत्त भिक्षा को (जेमेडजेमति) खाता है और (सामुदाणिय निचइ-सामुदानिकम् नेच्छति) अनेक गृहों से लाई हुई भिक्षा की इच्छा नहीं करता है तथा (गिहि निसज्ज च वाहेइ-गृहिनिपद्या च वायति) गृहस्थजनों की शग्या पर बैठता है (से पापसमणेत्ति बुचड-स पापश्रमण इत्युच्यते) वह साधु पापश्रमण कहा जाता है ॥१९॥
तथा-'सनाइपिंड त्या ।
मन्वयार्थ- साधु सनाइपिंड-स्वज्ञातिपिण्डम् स्वातिपिउने-ससार मस्थान पाताना मधुसी द्वारा प्रति लिक्षाने जेमेइ-जेमति माय छ मन सामुदाणिय निच्चइ-सामुदाणिकम-नेच्छति भने गृहस्थाने त्याचा दावामा यावसी निशानी छ। यता नथी तथा गिहि निसज्ज च वाहेइ-गृहि निषधाच वाहयति गृहस्थानी शय्या ५२ से छे से पावसमणेति चुच्चद-स पापश्रमण इत्युच्यते ते साधु १५मा उडवाय ॐ ॥१८॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्मति वीर्याचार प्रमादिनमाह--- मूलम् संयं गेहं परिच्चन, परगेहसि वॉवरे ।
निमित्तेण यं ववहर्रई, पावसमणेत्ति वुच्चड ॥१८॥ छाया--स्वक गेह परित्यज्य, परगेहे व्यापृणोति ।
निमित्तेन च व्यवहरति, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१८॥ टीका-सय गेह' इत्यादि।
य' साधु' स्त्रक-स्वकीय गेह परित्यज्य अगार त्यत्माऽनगारिता प्रतिपद्य परगेहे-गृहस्थगृहे व्याप्रियते आहारार्थी सन् गृहस्थम्य कार्य करोतीत्यर्थः । च-पुन. निमित्तेन-शुभाशुभकथनेन व्यवहरतिन्द्रव्यमर्जयति । यद्वा-गृहस्थादि निमित्त क्रयविनयादिक कुरुते । स पापश्रमण इत्युच्यते ।.१८॥ अतिनिन्दाका पात्र होता है। ऐसा जो साधु होता है (पावसमनि बुच्चइ-स पापश्रमण इत्युच्यते) वह पापश्रमण कहलाता है ॥१७॥
अब वीर्याचार मे प्रमाद करने वालेका स्वरूप कहते है-'सय' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो साधु (सय गेह-स्वक गेम्) अपने घरको छोडकर-मुनिव्रत धारण कर-(परगेहसि वावरे-परगेहे व्याप्रियते) गृहस्थ के घरपर आहारार्थी होकर उसका कार्यकरता है और (निमितेण य ववहरड-निभित्तेन न्यवहरति) शुभ और अशुभ के कथनरूप निमित्त से द्रव्य को एकत्रित करता है अथवा गृहस्थ आदि के निमित्त क्रय विक्रयआदि करता है (से पावसमणेत्ति बुच्चइ-स पापश्रमण इत्युच्यते) वह साधु पापश्रमण कहलाता है ॥१८॥ पात्र बने छ सेवा साधु खाय छ ते पावसमणेत्ति वुच्चद-स पापश्रमण इत्युच्यते તે પાપશ્રમણ કહેવાય છે ૧ણા
वे वियायारमा प्रमाह ४२वावाजानु स्व३५ ४ छ~-"सय ' या ।
अन्वया---०२ साधु सय गेह-स्वक गेह पोताना धरने छ।डान भनिनत धारय ४ परगेहसि वावरे-परगेहे व्याप्रियते स्थना ३२ माथी ने मेनु म ४२ छ भने निमित्तण य ववहरइ-निमित्तन व्यवहरति शुमा तथा अशुभ ४थन३५ નિમિત્તથી દ્રવ્યને એકત્રિત કરે છે અથવા ગૃહસ્થ આદિના નિમિત કયવિક્રય કરે છે से पावसमणेत्ति वुच्चर-सपापनमण इत्युच्यते ते साधु पापश्रमायु उपायछ ॥१८॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ७ पापश्रमणम्वरूपम् हाय स्वाभिमायानुकर्तिनः । पञ्चकुशीला हि जिनमते अन्दनीया भवन्तिउक्त च--"पामत्यो ओसन्नो होड कुमीलो तहेव ससतो ।
अहउदो पि य पए अरदणिना निगमयम्मि" ||१॥ आया--पार्धम्य आमन्न. भाति कुशीलम्तया ससक्तः ।
यथान्दन्दोऽपि च एते जान्दनीया जिनमते ॥ इति । तेपामिव अमत्त =अनिरुदावहार', तथा-रूपम्य-मुनिवेपम्यैव धर' धारक-निवेपमापारीत्यर्थ , प्रताप मुनिपराणा-अनमुनीना म- जयम्तमा अत्यन्तनिकृष्ट गम्मिन् के पिपमित्र गर्हिना=निन्दनीया भवति-तथा-स एतादृश माधुः दह-अम्मिन् लोके न भवति । चतुर्वियमदै रनादरणी यो भाति वह समक्त है । शास्त्रीय मर्यादाका परिहार कर अपनी इच्छानुमार जो चलना है वह ययान्द है ५ । ये पाच कुशील जिनमत में अवन्दनीय कहे है। उक्तच-"पासत्यो आमन्नो होट, कुसीलो तहेव ससत्तो ।
अहटो वियाग, अवणिज्जा जिणमयम्मि ॥१॥" (स्वघरे-तया रूपवर) तपा मुनिवेपसा ही वह धारक होता है इसलिये (मुगिवरागहिहिमे-मुनियराणाम यस्तन ) सदा वह मुनियोंके बीच मे अत्यत निकृष्ट माना जाता है। तथा वह (यसि लोगअस्मिन् लोके) इसलोक में (विसमेव गरहिए-विपमिव गर्हित ) विपके समान गर्हित होता हे (ले-म') मा वह सापु (दह परत्यलोण नेवइह परलोके न भवति) न तो हमलोकसा रहता है और न परलोकका रहता है। अर्थात्-उसके ये दोनों भव विगड जाते है । क्यों कि वह હોય છે તે આસક્ત છે (૪) શાસ્ત્રીય મર્યાદાને ત્યાગ કરી પિતાની છત્ર છા અનુસાર જે ચાલે છે તે યથારદ છે આ પાચ કુશીલને ઇનામતમાં અવ દનિય બતાવે છે
स-पासस्थो आमन्ना होद, कुसौलो तहेव ससत्तो।
___ अहन्दो पियएए, अबढाणजा जीणमयभिम ॥१॥"
रूवधरे-तथारूपधर तथा मुनिवेशने से पा. ४२ना. डाय छ मा २ मुगिवरागहिडिमे-मुनिवराणाम प्रस्तन' । ते प्रधान भुनियानी क्यमा सत्यत निट भानाभा मा छे तथा ते एयसे लोए-यम्मिन् के मा उमा विसमेव गारहित-विपमिवहित उनी मागडित य छ से-स' मेवा ते साधु इह परस्थलाए नेप-इइ परोके न भवति न तो tati २९ छ तेभ न तो પરલોકને રહે છે અર્થા–એના એ બને ભવ બગડી જાય છે કેમકે, તે
१४
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
उत्तराध्ययनसूत्रे
छाया---एतादृश. पश्चकुशीलासटत्तः, रूपधरो मुनिराणामधस्तनः ।
अस्मिन लोके विपमिर गर्हितः, न म इह न परलोके ॥२०॥ टीका--'ण्यारिसे' इत्यादि ।
एतादृश.-पूर्वोक्तरूप. पञ्चकुशीलासरत' पञ्चकुगीला'-पार्श्वस्थाप्रसन्न शील ससक्तयथान्छन्दाः-तत्र-पार्धम्या:-सदनुष्ठानाद पार्थे तिष्ठन्तीति पार्थ स्था:-शिथिलाचारा इत्यर्थः । अप्रसन्ना' साधुक्रियाराधने खेदसिन्ना। कुशीला: कुत्सितम्-उत्तरगुणप्रतिसेपया दुष्ट शीलमाचारो येपा ते तथा । ससक्ताः दपिदुग्यादि रिकृतिप्वासक्ताः, यहा-उत्कृष्टाचारिपु-उत्कटाचारिण. शिथिला चारिपु शिविलाचारिग इत्येव रहुरूपरारिणः । यथाच्छन्दाः शास्त्रमर्यादा वि
सत्रकार इस समय अध्ययन का उअसहार करते हुए उक्त दोषो के सेवन का फल इस गाथा द्वारा कहते हे-'प्यारिसे' इत्यादि।
__ अन्वयार्थ-जो (ण्यारिसे-एतादृश) ऐसा साधु होता हैं वह (पचकुसीलऽसबुटे-पचकुगीलासवृत') पचकुशीलों के समान अनिरुद्ध आस्रव द्वारवाला होता ह । पार्श्वस्थ, अवसन्न, कुशील, ससक्त और यया छन्द ये पचकुशील साधु है । जो अपने आचार मे शिथिल होता है वह पार्श्व है १, साधु क्रियाओं के आराधन करने में जो खेदखिन्न होता है वह अवसन्न है २। उत्तर गुगोंकी, प्रति सेवासे जिसका आचार दुष्ट होता है वह कुशील है ३। दधिदुग्ध आदि विकृतियो मे जो आसतचित्त रहता है अथवा उत्कृष्ट चारित्रियो मे जो उत्कृष्ट चारित्रका पालन करता है, एवं शिथिलाचारियोंके बीच जो शिथिलाचारी बन जाता है इस तरह बहुरूपधारी जो साबु होता है
સૂત્રકાર આ સમયે અધ્યયનનો ઉપસંહાર કરતા ઉક્ત દેના સેવનનું ફળ 241 था द्वारा छ-"एयारिसे" त्यादि।
__ मन्वयाथ-~2 एयरिसे-एतादृश सेवा साधु डाय छ ते पचकुसीलसवुडे पचकुशीलासरत पाय अशीसनी मा० अनि३५ मारपछारवाणा थाय छ पाथ, અવસગ્ન, કુશીલ, સ સક્ત અને યથાછ દ આ પાચ કુશીલ સાધુ છે જે પોતાના આચારમાં શિથિલ હોય છે તે પાર્થસ્થ છે (1) સાધુ ક્રિયાઓનું આરાધન કરવામાં જે ખેદખિન્ન હોય છે તે અવસન છે (૨) ઉત્તરગુણેની પ્રતિસેવાથી જેને આચાર દુષ્ટ હે ય છે તે કુશીલ છે (૩) દૂધ દહી આદિ વિકૃતિઓમા જે આસક્ત ચિત્ત રહે છે અથવા ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રીઓમાં જે ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રનું પાલન કરે છે અથવા શિથિલા ચારિની વચમા જે શિથીલાચારી બની જાય છે આ રીતે બહુરૂપધારી જે સાધુ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका प. १७ पापश्रमणस्वरूपम् अमृतमित्र पूजित' चतुर्विधसहयैः प्रशसित' सन् उम लोक तथा पर लोक च भाराधयति । 'उति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद्रोय ॥२१॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगवलम-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभापाकलितललित कलापालापक-प्रविशुद्धगप्रपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक-शाहूउत्रपति-कोल्हापुर-राजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य पदभूपित-कोल्हा पुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर--पूज्यश्री पासीलाल्पतिविरचितायामुत्तराव्ययनमत्रस्य प्रियदर्शिन्या
टीकाया पापत्रमणीय नाम सप्तदशम ययन समाप्तम् । वह मुनियों के बीच प्रशस्त-व्रतधारी माना जाता है। तथा वह (अयसिलो-अस्मिन् लोके) इमलोकमें (अमय व-अमृतमिव) अमृत के समान (पृडरा-पूजितः) आदरणीय होता है। चतुर्विध सघके द्वार। आहरणीय होकर वह (इण लोग तहा परलोग आराइए-इम लोक तथा परलोक आराधयति) अपने इसलोक को एव परलोकको भी सफल बना लेता है। (त्तिवेमि-इति ब्रवीमि) ऐसा मैं कहता है अर्थात्सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी से कहते कह रहे है कि जैसा मेने श्रीवीरप्रभु से सुना है मो तुम से कहा है। अपनीतर्फ से कुछ नहीं कहाहै ॥२१॥
पापत्रमणीय नामके इस सत्रह वें अध्ययन का हिन्दी अनुवाद
समाप्त हुआ ॥ १७ ॥ तथा ते अयसिठोए-अस्मिन्लोके पासोमा अमय व-अमृतमिव अभृतनी भाई पूटए-पूजित' मा६२९य थाय छ यतुविधस १२५ मा६२ पाभीन ते इण लोग तहा पर लोग आराहए-इम लोक तथा पर लोक आरापयति पाताना माल भने ५४ने ५ सण मनापी बे, ति बेमि-इति ब्रवीमि ये ४४
સુધર્માસ્વામી જબુસ્વામીને કહે છે કે જેવુ કે મહાવીર પ્રભુ પાસેથી સાભ ળેલ છે તે તમને કહ્યું છે મારા પિતાના તરફથી કોઈ પણ કહેલ નથી શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના પાપશ્રમણીય નામના સત્તરમા અધ્યયનને
ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સ પૂર્ણ ૧૭
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
उत्तराध्ययनमरे वगत्येव तुन्छत्वात् , परत्र परस्मिन् लोकेऽपि नै भाति-वर्गमोलादिमुखभागी न भरति श्रुतचारिरिराधमत्वात् । निरर्यक्रमेर तन्नन्म भवतीति भावः ॥२०॥
अथपूर्वोक्त दोप परिहार फलमाह-- मूलम्-जे' वजएं एए संवा उ दोसे', से सुबए हो. मुगीण मज्झे। असि लोअमय पूडएँ,आरीडए लोगमिण तहा पर त्ति वेमि ॥२१॥ छाया-~-यो वर्जयति एतार सदा तु दोपान् , स मुनतो भाति मुनीना मध्ये । अस्मिल्लोके अमृतमित्र पूजितः, आराधयति लोकमिम तथा पर इति नवोमि ॥२१॥
टीका-'जे धजग' इत्यादि ।
यः साधुरेतान् पूर्वोक्तान ज्ञानातिचारादिन दोपान सदा तु सदैव वर्जयति परिहगति, स मुनीना म ये सुनतः मशस्तरतधारी भवति । तथा सः अस्मिल्लोके इसलोक मे चतुर्विधसघ-द्वारा अनादरणीय होता है कारण कि तृण के समान वह सघकी दृष्टिसे बिलकुल गिर जाता है। तथा श्रुतचारित्रका विराधक होने से परलोक में वह स्वर्गमोक्ष आदिके सुखों का भी अधि कारी नही रहता है। अतः उसका जन्म निरर्थक ही जाता है ॥२०॥
अब उक्त दोषांके परिहारका फल कहते है-'जे बजरा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (जे-यः) जो साधु (गतान् दोषान्) इन ज्ञानातिचारादिक-ज्ञानाचार आदि सबधी दोपोंको (सया उ वजए-सदा तु वर्जयति) मदैव दूर कर देता है-उनका सदा के लिये परित्याग कर देता हैं (से मुणीण मज्झे सुब्वा होइ-सः मुनीना मध्ये सुव्रतो भवति) આલેકમ ચતુર્વિધસ ઘ દ્વારા અનાદરણીય બને છે કારણ કે તણખલાની માફક તે સઘની દૃષ્ટિથી બિલકુલ નીચે પડી જાય છે તથા કૃતચારિત્રના વિરાધક હોવાથી પરલેકમા તે મા આદિના સુખના પણ અધિકારી રહેતા નથી આથી એને જન્મ નિરર્થક જ જાય છે પર
6 xn पाना परिहारनु ५॥ वाभा मा छ –'जे वज्जई' त्याls
अन्या-जे-य रे साधु एए दोसे-एतान् दोषान् मापा सानातिया -ज्ञानाथार समधी दोषाने सयाउ बजए-सदातु चयति सव २ ४री
छ-तेनी सहाने भाटे परित्याग ४ छ, से मुणीणमज्झे सुब्बए होइ-स मुनीना मध्ये सुव्रतो भवति ते भुनिमानी क्यमा प्रशस्त प्रतधारी भनाय छ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० १८ सजयनृपचरितवर्णनम्
शिरिकादिरूपम्, उदीर्णम् = उमाप्त वलवान यस्य स तथा विस्तीर्णवलमानसपन्नइत्यर्थ, सजया नाम्ना=सजय इति नाम्ना नाम = प्रसिद्धो नाम दोन प्रसिद्वार्थे, राजा काम्पिल्ये नगरे आसीत् । स राजा एकदा काम्पिल्य नगरात् मृगव्यम्=आखेट कर्तुम् उपनिर्गतः निर्यातः ॥ १॥
सस्य निर्गतः ? इत्याह
---
मूलम् -- हयाणाए गयाणीए, रहाणीए तहेव य । पायताणीए महया, सव्र्वओ परिवारिए ||२|| छाया -- हयानीकेन गजानीकेन, स्थानीकेन तथैव च । पादातानीकेन महता, सर्वत परिवारित ॥२॥ टीका- 'स्थाणीप' इत्यादि ।
१०९
स राजा महता=विशाळेन हयानी केन=अश्वसेनया, गजानीकेन गज सेनया रथानीकेन = रथ मेनया तथैव पादातानीकेन पदातिसेनया च सर्वतः= अथवा चतुरग सैन्य का नाम पल है, गज, अश्व, शिविका आदि का नाम वाहन है । ये दोनो जिसके विशिष्ट उदयको प्राप्त हो चुके है । ऐसा (नामेण सजए - नाम्ना सजय) सजय नाम का प्रसिद्ध राजा (कपिले नगरे - काम्पिल्ये नगरे) काम्पिल्य नगर मे था । वह राजा एकदिन की बात है कि (मिगन्ध उवणिग्गण-मृगव्यमुपनिर्गतः) शिकार खेलने के लिये नगर से निकला ॥१॥
शिकार के लिये किस प्रकार निकला ? सो कहते हैं - 'याणी' इत्यादि । अन्वयार्थ -- वह राजा (महया हयाणी - महता हयानीकेन ) विशाल अश्वसेना से, विशाल ( गया गीए - गजानीकेन ) गजसेना से विशाल (रहाणी - रथानीकेन) रथसेना से तथैव (पायताणी - पादातानीकेन) ચતુર ગસૈન્યનુ નામ ખળ છે હાથી, ઘેાડા, પાલખી, માદિનુ નામ વાહન છે આ भन्ने लेने सपूर्ण आप्त यह यूज्या छे मेवा नामेण सजए नाम्ना सजयः सन्न्य नाभना प्रसिद्ध गम पिल्ले नगरे - काम्पिल्ये नगरे जचित्यनगरने विशे राज्य उरता हुता मे गल खेड हिवस मिगन्न उवणिग्गए-मृगव्यमुपनिर्गतः शिर भेसवा भाटे નગર મહા નીકળ્યા ।। ૧ !
शिअर भाटे ठेवी शेते नीज्ज्या ? मेने सूत्र हे - "हयाणी" धत्याहि । अन्वयार्थ– ते राल पोतानी महया हयाणीए महता हयानीकेन विशाण अश्वसेना गयाणीए - गजानीकेन विशाण हाथी सेना विशाण रहाणीए - स्थानी केन २थ सेना तथा पायत्ताणीए - पादातानीकेन पावण सेना विगेरेथा सञ्चओ-सर्वतः
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथाष्टादशमध्ययनं प्रारभ्यते-- उक्त सप्तदशमध्ययनम् । सम्प्रति सरतीयार यमप्टादशमारभ्यते। अस्य च पूर्वेण सहायमभिसन्ध -पूरिमन ययने पापम्यानार्जनमुक्तम् । तन सयतस्यैव भवति । स च भोगर्दिन्यागाटेर भाति । म मजयनृपोदाहरणत दहा ध्ययने वक्ष्यते-इत्यनेन सन्नायातम्यास्मा ययनम्येदमादिम मृत्रम् -- मूलम् -कपिल्ले नगरे राया, उदिन्नवलवाहणो। __णामेण सर्जए गाम, मिर्गव्व उपणिग्गए ॥१॥ छाया-काम्पिल्ये नगरे राजा, उदीर्ण बलवाहनः ।
नाम्ना सजयो नाम, मृगव्यमुपनिगत ॥१॥ टीका-'कपिले' इत्यादि । उदीर्णवलवाहन चल-शरीरसामय चतुरगसैन्यस्प च, पाइन-गजाध
॥अठारहवा अध्ययन प्रारभ ॥ सत्रहवा अध्ययन कहा गया है । अव अठारहवां अध्ययन कहा जाता है। इस अध्ययन का सत्रहवें अध्ययन के माथ सवध इस प्रकार से है-सत्रहवें अध्ययन में पापस्थानों का वर्जन कहा है, वह सयत के ही होता है। सयत वही हो सकता है जो भोग और ऋद्धि का त्याग करता है। यह बात हमको सजय राजा के उदाहरण से भलीभांति ज्ञात हो सकती है। अतःइस अध्ययन मे सजय राजा का उदाहरण प्रकट किया जाता है। इस अध्ययन का सर्व प्रथम सत्र इस प्रकार है-कपिल्ले' इत्यादि । अन्वयार्थ-(उदिन्नघलयाहणो-उदीर्णवलवाहन.) शरीरसामर्थ्य
અઢારમા અધ્યયનને પ્રારંભ સત્તરમું અધ્યયન આગળ કહેવાઈ ગયુ હવે અઢારમા અધ્યયનને પ્રારભ થાય છે આ અધ્યયનને સત્તરમાં અધ્યયન સાથેને સ બ ધ આ પ્રકારને છે – સત્તરમાં અધ્યયનમાં પાપસ્થાનનુ વર્જન કહેલ છે એ સ યતને જ થાય છે આ ચત એ બની શકે છે કે, જે ભેગ અને રિદ્ધિને ત્યાગ કરે છે આ વાત સ જ્ય રાજાના ઉદાહરણથી સારી રીતે જાણી શકાય છે આથી આ અવ્યયનમા સ જય રાજાનું ઉદાહરણ પ્રગટ કરવામા આવે છેઆ અઢારમા અધ્યયનનુ સહુથી પહેલ सूत्र मा प्रमाणे -"कपिल्ले . त्या!ि
सन्याय- उदिन्न बलपाहणो-उदीर्णबलवाहन शरीर सामथ्य अथवा
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ सजयनृपचरितवर्णनम्
अत्रान्तरे यजात तदाह-- मूलम् अहं केसरस्मि उजाणे, अर्णगारे तवोधणे।
सज्झायझाणसजुत्ते, धर्मज्झाणं झियार्यइ ॥४॥ छाया--अथ केशरे उद्याने, अनगारस्तपोधनः ।
स्वायाय यानसयुक्त , धर्म यान ध्यायति ॥४॥ टोका-'अह केसरम्मि' इत्यादि ।
अथ अनन्तरम् केशरे उद्याने के शराख्ये उद्याने स्वा-यायल्यानसयुक्त = स्वाध्याय आगमा ययनम् , ध्यानम्-धर्म यान, ताभ्या सयुक्त'-स्वा-यायध्यानादौ तत्पर तपोधन:-तप एव धन यस्य स तथा-तपोधनसम्पन्न., एक.अनगारो-मुनि. धर्मभ्यानम् आज्ञावचयापायविचयविपाविषयसस्थानविचयरूप ध्यायति-चिन्तयति ॥४॥
तथामूलम्--अप्फोवमडवम्मि,झायड खवियासवे ।
तस्सँगएं मिगे पास, वहे से णराहिवे ॥५॥ इस समय क्या हुआ यह बात सत्रकार कहते है-'अह' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अर-अध) जब राजा मृगों की शिकार कर रहा था उस समय (केसरम्मि उजाणे-केशरे उद्याने) उस केसर नामके बगीचे में (सज्झायज्झाणसजुत्ते-स्वाध्यायध्यानसयुक्त. ) स्वाध्याय-आगमाध्यायन मे एव धर्मध्यान मे तत्पर (अणगारे-अनगार') एक मुनि राज कि (तवोधणे-तपोधनः) तपही जिनका धन (धम्मज्माण झियायइ-- धर्मध्यान ध्यायति) आज्ञाविचय, १ अपायविचय, २विपाकविचय ३ एव धर्म सस्थान विचयरूप ५ धर्मध्यानका चिन्तवन कर रहे थे ॥४॥ ( આ પ્રમાણે શિકાર કરતી વખતે શું બન્યુ, આ વાતને સૂત્રકાર કહે છે – "अहत्या
અન્વયાર્થ––જ્યારે રાજા મૃગેને શિકાર કરી રહ્યા હતા તે સમયે ये केसरम्मि उजाणे-केशरे उद्याने २२ Gधानमा स्वा यायध्यानसजुत्त-स्वाध्याय દથનસપુત સ્વાધ્યાય-આગમ અધ્યયનમાં તેમજ ધર્મધ્યાનમા તત્પર એવા अणगारे-अनगारः मे४ भुनिराश तवोधणे-तपोधन' त५ धन छ, धम्मज्ज्ञाण झियायइ-धर्मध्यान भ्यायति माशा वियय, अपाय वियय, विपावियय અને સ સ્થાન વિચયરૂપ ધર્મધ્યાનનુ ચિતવન કરી રહ્યા હતા પાકા
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
उतराण्ययनपत्र
समन्तात् परिवारितः परिवेष्टितः सन् विनिर्गतः। 'हयाणीए' इन्याठी आपत्वाद तृतीयार्थे प्रथमा |॥२॥
विनिर्गत्य यत्कृतवास्तदाहमूलम्-मिएँ भित्ता हयंगओ, कपिछोणकेसरे ।
भीएं सते मिए तत्थे, वहे. रसमुच्छिए ॥३॥ छाया-मृगान् क्षोभयित्वा हयगतः, काम्पिल्योगान केशरे ।
भीतान् श्रान्तान् मितास्तत्र, हन्ति रसमूर्छितः ॥३॥ टोका--'मिए' इत्यादि ।
हयगत अश्वारूढः रसमच्छित मृगमासास्वादलोलुप. स सयतो राजा तत्र काम्पिल्योद्यानकेशरे कम्ल्यिनगरस्थे केशरनामकोधाने मृगान् क्षोभयित्वा =प्रेरितान् कृत्वा भीतान् मरणभयत्रस्तान् श्रान्तान् इतस्तत. परिधावनेन ग्ला नान् , मितान् कतिपयान् मृगान् इन्ति-दतवान् ॥३॥ पदाति सेना से (सचओ-सर्वत') समन्ततः (परिवारि-परिवारित) परिवृत होता हुआ (विनिग्ग-विनिर्गतः) नगरसे शिकार खेलने के लिये निकला इस प्रकार का सबध इस श्लोक के साथ लगा लेना चाहिये ॥२॥
निकल कर जो किया सो कहते हैं-'मि0' इत्यादि !
अन्वयार्थ-(रसमुच्छिए-रसमूच्छितः) मृग मास के स्वाद का लोलुपी वह सजय राजा (ह्यगओ-हयगत.) घोडे पर सवार होकर (कपिल्लज्जाणकेसरे-काम्पिल्योद्यानकेशरे) काम्पिल्य नगर के केशर नामक उद्यान मे पहुँचा और वहा पहुँचकर उसने (मिए छुभित्तामृगान् क्षोभयित्वा) मृगों को मरित किया । जब ये (भीण-भीतान) इसकी मरणभय से भयत्रस्त (सते-श्रान्तान्) श्रान्त, हुए उनमे से इसने (मि० मितान्) कितनेक मृगोंको (वहेइ-हन्ति) मारे ॥३॥ सर्व शते परिवरिए-परिवारित परिवृत थने विनिग्गए-विनिर्गत नाथा બહાર શિકાર ખેલવા માટે નીકળ્યા આ પ્રકારને સ બ ધ આ શ્લોકની સાથે છે મારા
रामनगर महानीजीशु यु तेने ४ छ-"मिए" त्याहि ।
अन्वयार्थ -रसमुच्छिए-रसमन्धित. भृग भासना स्वासोपियवा से पियनारना in हयगओ-हयगत घासपर सवार थधन कपिल्लज्जाणकेसरेकम्पिल्योद्यानकेशरे-स२ नामना धानमा गया, त्या पहायीन तरी मिए छुभित्ता-मृगान् क्षोभयित्वा भृगाने भारा भाट प्रेरित उर्या न्यारे ते भीएभीतान lmनी या प्रशानी सेना प्रत्याहिने ने धानमाना भी लयीत मन्य सते-श्रान्तान् श्रान्त मन्या त्यार तेमाथामा भृगाना ये शी२ या ॥3॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सजयनृपमुनिदर्शनम्
११३
शीघ्रम् आगत्य हतान् मृगान दृष्ट्वा तु पुनः तत्र गर्दभालिम् अनगार=पश्यति ।।६।
तथा
मूलम् -- अहं राय तत्थं संभतो, अगारो मणा हओ " ।
मद
-
मए ॐ पुन्ने, रसगिद्धेणं घिणा ॥७॥
उँ
१
छाया---अथ राजा तत्र सभ्रान्त जनगारी मनागाहन' मया तु मन्द्रपुण्येन, रमन पातुकेन ||७||
टीका- 'अ' इत्यादि ।
अथ=अनन्तर तत्र=तस्मिन् मुनो टूटे सति सभ्रान्त = मयनस्त' स राजाएवमचिन्तयत्-मन्दपुण्येन = पुण्पहीनेन रसटद्धेन = रसलोलुपेन घातुकेन = जीवहननशीलेन मनार = मृगयारूप निर्धक कार्य कुर्वता मया एप अनगारो त = मारितस्तदीय मृगननात् । परमकारुणिका. माधवो हि परदु खेन दु खिता भवन्ति ॥ ७॥ अश्वगत ) घोडे पर चढ़ा हुआ (मो राया-म राजा) वह राजा (विप्पम् - क्षिप्र) शीघ्र ही ( तहिं - नत्र ) उस स्थान पर ( आगम्म - आगम्य) आकर (हम मिण्ड पामित्ता - हतान मृगात् दृष्ट्वा ) मरे हुए मृगोको देखने लगा | इतनेमे ही (तत्थ अणगार पास तत्र अनगार पश्यति) उसकी दृष्टि एक मुनिराज पर पडी जो वही बैठे हुए थे ॥३॥
तथा-- - 'अह राया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( अह - अथ ) इसके बाद (तत्थ - तत्र) उन मुनिराज के दिवने पर ( सभतो -सभ्रान्त) त्रस्त ( राया - राजा ) राजाने ऐसा विचार किया कि - मुनिराजके मृगोको मार देनेसे (मदपुन्नेण-मदपुण्येन) पुण्यहीन (रमगिद्वेण - रसगृद्धेन) तथा रसलोलुपी मुझ (घिणा घातुअश्वगत, घोडा (५२ २थयेस सो राया-स राजा ते राम विप्प- प्रिम् शीघ्र तर्हि तन मे स्थान पर आगम्म - आगम्य भाव्या मने खावीने हिए मिएउ पासित्ता - हतान् मृगान् दृष्ट्वा भरेसा भृगोने लेवा माझ्या या समये से तत्थ अणगार पास - तत्र अनगार पश्यति लताभ उपमा मेठेसा मे भुनिगण ઉપર એની છી ગઈ કા
तथा - 'अह राया' इत्यादि ।
मन्वयार्थ–अह—अथ त्याछो तत्थ-तत्र या मुनिराज पर दृष्टि परता समतोसभ्रान्त भयत्रस्त राया- राजा मे रामना हिसभा मेड अारनु मेवु टु अन्भ्यु है, मदपुन्ने-मदपुण्येन भे पुण्यदिन तथा रस गिद्वेण-रसगृद्धेन सोचविणायातुकेन घात ठेवण या भृगोने नथी भार्या परतु मणा मनाक् व्यर्थन मा
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
उत्तगध्ययनमत्र छाया--अफोरमण्डपे ध्यायति, क्षपितात्रयः ।
तस्यागतान् मृगान पाय, हन्ति स नरापिपः ॥५॥ टीका--'अप्फोचमटवम्भि' इत्यादि ।
क्षपितासामपिताः-द्रीकृताः आसपा.माणातिपानादयो येन स. तथाभूत . गर्दभालिानगार. अफोरमण्डपे-माघाकीर्णनागरल्ल्यावान्डादित मण्डपे 'अप्फोव' इतिरक्षाधाकीर्ण प्रदेशाचको देशी शन्दः । ध्यायति-धर्म यान करोति। तस्य मुने पार्थम् आगतान मृगान स नगधिष हन्ति-दतवान् ॥५॥
ततो यदभूत्तदाहमूलम्-अहे आसंगओ राया, खिप्पमागंम्म सो तहि ।
हएं मिएं 3 पासित्ता, अणेगार तत्थ पार्सेई ॥६॥ छाया-अथ अश्वगतो राजा, सिप्रमागम्य स तत्र ।
हतान् मृगास्तु दृष्ट्वा, अनगार तन पश्यति ॥६॥ टीका-'अह' इत्यादि । अथ अनन्तरम् अश्वगत' अचारूढ• म राना तर तस्मिन् मण्डपे क्षिप्र= तथा--'अफोवमडवम्मि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (खवियासवे-क्षपिताम्रव.) आत्रोंको दूर करनेवाले वे गर्दभालि अनगार (अप्फोवमडवम्मि-अप्फोबमडपे) वृक्षादिसे न्याप्त तथा नागवल्लि आदिसे आच्छादित मडपमे (झापड-ध्यायति) धर्मध्यान कर रहे थे। (तस्स पास आग मिगे से णराहिवे वहेइ-तस्य पार्श्व आगतान् मृगान् स नराधिपः हन्ति) उन मुनिराजके पासमे आये हुए उन मृगांको उस राजाने मारा ॥५॥
फिर क्या हुवा ? सो कहते है-'अह आसगओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अह-अथ) जब मृग मरचुके तय (आसगओतथा-"अप्फोरमडवम्मि" त्या !
२१-क्याथ-खवियासवे-शपितास्त्रव मासवाने ६२ रनार ते माति गनगार अप्फोवमडवम्मि अप्फोवमडपे वृक्षाहिथी रासा तथानामसि माहिया छायेत म उपमा ज्ज्ञायइ-यायति धर्मध्यान ४री रहा ता तस्स पास आगए मिगे से णरावि बहेह-तम्य पार्थ आगतान् मृगान् स नराधिप. हन्ति मृत्युना था અકળાઈને નાસભાગ કરતા મૃગે એ લત્તામ ડપમાં બેઠેલા મુનિરાજની પાસે દોડી ગયા છ૧ ૫. રાજાએ ત્યા જઈ તેમને સ હાર કર્યો પણ
५७ शु थयु ? तेने ४ छ- "अह-आसगयो" इत्यादि। सन्ययार्थ-अह-अथ यारे भृशमान सहा२ ५ गयो त्यारे आसगओ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सजयनृप प्रार्थना मुनित मजयनृपस्य क्षमायाचना १२७ टीका- 'अह मोणेण' इत्यादि ।
अथ=अनन्तर मोनेन=नूष्णींभावेन यानम् =धर्मध्यानम् ति स भगवान् = माहात्म्यसम्पन्नो नाम्ना गर्दभालि, अनगार =मुनि यदा राजान न प्रतिमन्त्रयति=पतिवक्ति । तत स राजा भयद्रुत भयनम्तो जातः ||९|| भीतो राजाऽजगारमुवाचमूल्म्-सजंओ अहंमस्सीति, भगवं बाहरीहि में ।
कुंद्धो तेणें अणगारे, दहेजे नरकोडिओ ॥१०॥
डाया--सजय अहमस्मीति भगवन् व्याहर माम् । क्रुद्धस्तेजसाऽनगारः, दहेत् नरकोटी ||१०|| टीका--'सजओ' इत्यादि ।
हे भगवन् ! यह सजयो नाम राजाऽस्मि, नत्वन्यवित्पामर, इति मुनिराज ध्यानस्थ होनेसे नही वोले तन क्या हुआ १ सो सूत्रकार कहते ह - 'अह मोणेण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ --- उस समय (मोणेण - मौनेन) मौनसे ( भगव अणगारे - भगवान् अनगार ) वे माहात्म्यसपन्न मुनिराज (ज्झाणमस्मिओभ्यानमाश्रित) धर्मध्यानमे लवलीन बने हुए थे । इसलिये ( रायाण पडि ण मतेड - राजान प्रति न मत्रयति) राजाकी बानोंका उन्होंने कोई प्रत्युत्तर नही दिया । (तओ राया भयददुओ - तत. राजा भयहुन ) इम परिस्थितिको देखकर राजा मयसे विशेष त्रस्त हो गया ॥ ९॥
भयत्रस्त राजाने क्या कहा ? मो कहते हैं- 'सजओ इत्यादि । अन्वयार्थ- पुन राजाने करा हे भगवन् । (अह सजओ णाम મુનિરાજ ધ્યાનસ્થ હોવાથી કાઈ બાલ્યા નહી ત્યારે શુ થયુ ? તેને સૂત્રકાર उ छे -- "अह मोषेण" इत्यादि ।
अन्वयार्थ – समये मोणेण - मौनेन भौनना २ भगव अणगारे - भगवान् अणगार मे माहात्म्य स चन्न । भुनिरान ज्ञाणमस्सिओ- यानमाश्रित धर्भ ध्यानमा सवसन अनेस डुता मारणे रायाण पडि ण मते - राजान प्रतिन मत्रयत राब्जनी वातन। तेभाणे प्रत्युत्तर आयो नही तओ राया भयदुओ-तत राजा મયવ્રુત્ત આ પ્રકારની સ્થિતિ જોઇ રાજાના મનમા ખૂબજ ભય ઉત્પન્ન થયા 1લા ભવત્રસ્ત રાજાએ શુ કહ્યુ ? तेने ४ छे --"सजओ" धत्याहि ।
मन्वयार्थ - श्रीधी शब्ज से उछु, हे भगवन् । अह सजओ णाम राया अस्ति
gero
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
उत्तराध्ययनसत्रे
ततो राजा यत्कृतपास्तटाहमूलम्-आस विसर्जडत्ताण, अणगारस्स सो नियों।
विगयेण वदई पाए, भगव । एत्थे मे"खमे" छाया-अश्व विसृज्य खलु. अनगारस्य स नृपः।
नियेन चन्दते पादौ, भगवन् ! अत्र मे क्षमस्व ॥८॥ टीका-'आस' इत्यादि :
स सजयनामा नृप अश्व विज्य-विमुन्य गर्दभालेरनगारस्त पादौ पिनयन -मविनय वन्दते ब्रवीति च-हे भगवन् ! अन मृगाये जात ममापराध क्षमस्व ||८||
ततः स्मिभूदित्याहमूलम्--अहे मोणेणे सो भर्गव, अणंगारे झाणमस्सिओ।
रायाणं णं पडिमते, तओं"राया अयर्दुओ ॥९॥ छाया- अथ मौनेन स भगवान् , अनगारो न्यानमाश्रितः ।
राजान न प्रतिमन्नयति, ततो राजा भयद्रत. ॥९॥ केन) घातको मृगोको नहीं मारा है किन्तु (मणा-जनाक) व्यर्थ ही उन (अगगारो-अनगारः) मुनिराजको (आहओ-आहतः) मारा है ॥७॥
फिर राजाने क्या किया सो कहते हैं-'आस' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(सोनियो-स. नृपः) उस राजाने (आसविसजडत्ताण-अश्व विमुज्य खलु) घोडेको छोडकर (विणयेण-विनयेन) बडे विनयके साय (अणगारस्त पाए वदह-अनगारस्त पादौ वदते) उन मुनिराजके दोनो चरणोंमे अपना मस्तक झुका दिया और कहने लगा (भगवभगवन् ) हे नाथ । (पत्य में स्वमे-अत्र में क्षमस्व) इस मृगवधसे होनेवाले मेरे अपराधको आप क्षमा करे ॥८॥ उद्यानभा मेवा अणगारों-अनगारो भुनिराजने आहओ-आहत भारेख छ ॥७॥ __म पछी रात शु ४युत ४९ छ -"आस" त्याहि
मन्वयार्थ --मा प्रस्नो भनमा पश्चातापरता सो नियो-स नृप थे रामे आम विसज्जइत्ताण-अश्व विसृज्य खलु घोडाने छानविणएण-विनयेन धा विनयनी साथै अणगारस्स पाए वहइ-अनगारस्य पादौ वन्दते से निराश नायरामा पोतानु भ-१४ ची हीधु सने वा भाउयु, भगव-भगवन् नाथ । एत्थमे ग्वमेअत्र मे क्षमस्व मा भृशमा यथी थयेटर भा२१ म५सधन ...... ...... ... ... ....
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका भ १८ सजयनृपाय मुने क्षमादानम् सर्वत्र पश्यन् सपा प्राणिनामभयदाता भव । यथा तव मरणभय तथैवान्ये पामपि । किं च हे राजन । अनित्ये जलयुद्ध चपले अम्मिन् जोवलोकेससारे हिंसाया-माणिव किं प्रमनसि कय प्रसक्तो भवसि । जीवलोपस्या नित्यत्वे त्वमप्यनित्य । तत्कय कतिपयदिनस्थायि जीवनम्य कृते त्व पापमर्जयसीति भावः ॥११॥
किंच-- मूलम्--जया सव्व परिच्चज, गंतव्बमवसस्तै ते।
अनिच्चे जीवलोगम्मि, कि रजम्मि पसज्जसि ॥१२॥ छाया-~-यढा सर्व परित्यज्य, गन्तव्यमवशम्य ते ।
अनित्ये जोवलोके. किं राज्ये प्रसनमि ॥१२॥ पार्थिव ।) हे राजत् । (अभओ-अभयम्) तुम भयमत करो। तथा तुम प्रजापालक हो इम कारणसे समस्त जीवों को अपने जैसा मानकर तथा प्रजा स्वरूप समझकर (अभयदाया भवाहि य-अभयदाता भव च) उनके लिये अभय दाता बनो । जैसे मरण का भय तुमको है वैसे ही सरको है। फिर हे राजन् । (अणिन्चे जीवलोगम्मिअनित्य जीवलोके) यह जीवलोक अनित्य है-जलवुदवुदके समान चपल है तथा फिर तुम (किं-किम् ) क्यों (हिंसाए पसज्जसि-हिंसाया प्रसज्जसि) इस हिंसा कर्म मे लवलीन हो रहे हो। तात्पर्य इसका केवल यही है कि जब जीवलोक अनित्य है तो तुम भी अनित्य होयहा शाश्वत इस पर्याय मे रहनेवाले नही हो तो फिर क्यों कुछेक दिनो तक रहनेवाले इस जीवन के लिये तुम पाप का उपार्जन कररहे हो॥११॥ हे शन् । अभी-अभयम् तु निलय तमा३ उतव्य प्रns तनु છે આ કારણે સઘળા જીને પિતાના જેવા માનીને તથા પ્રજા સ્વરૂપ સમજીને अभयदाया भवाहि य-अभयदाता भव च सेना समय त मन म भरना लय तमने छ मेवात मय मधाने पछी २४ अणिच्चे जीवलोगम्मिअनित्ये जीवलोके मा ४ भनित्य छ पाणीना ५२ वोटानी म यस छ, छत पय तमे कि हिंसाए पसज्जसि-किम् हिंसाया प्रसज्जसि । भाटे मालिसा કાર્યમાં લવલીન બની રહ્યા છે ? તાત્પર્ય આનુ ફક્ત એ જ છે કે, જ્યારે જીવલોક અનિત્ય છે, તમે પણ અનિત્ય છે, શાશ્વત આ પર્યાયમાં રહેવાવાળા નથી તે પછી શા માટે અ૮૫ દિવસ સુધી રહેવાવાળા આ જીવનના માટે પાપનું 6 शरा1११॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
उत्तराध्ययनसो हेतोः मा व्याहर-कथय किमपि । भगादृश अनगार. साधुः क्रुद्र मन तेजमा तेजोलेश्यादिना नरकोटी: अनेककोटीसरयमान नरान दहेत मम्मकुर्यात् । ममैस्य का कथा ? अतोऽहमम्मि भयनस्तः। तस्माद् हे भगवन् ! महसु भवान् कोपम् । दयस्व मयि ॥१०॥
यानपूती नरपतिपचन निशम्य मुनिराह--- मूलम्--अभओ पत्थिवा! तुम, अभयंढाया भवाहि यें।
अणिच्चे जीवलोगम्मि, कि हिंसाए पसनैसि ॥११॥ छाया--अभय पार्थिव ! तव, अभयदाता भव च ।
अनित्ये जीपलोक किं, हिंमाया प्रसज्जसि ॥११॥ टीका--'अभओ' इत्यादि।
हे पार्थिव ! राजन् ! तर अभयमस्तु ! तथा त्वमपि च आत्मौपम्येन राया अस्ति अह सजयो नाम राजा अस्मि) में मजय नामका राजा हु । अत आपसे प्रार्थना कर रहा हूं कि आप (मे वाहराहि-माम् व्याहर) मुझसे कुछ कहे । स्यो कि (तेग्ण कुद्धो अणगारो नरकोडिओ दहेज-तेजसा क्रुद्ध अनगार नरकोटीईहेत्) तेजोलेश्या आदि रूप तेजसे क्रुद्ध हुआअनगार अनेक कोटि मनुष्योंको भी भस्म कर सकता है, मुझ एककी तो बात ही क्या है । इसलिये आप जर नहीं बोल रहे है तब मेरे हृदयमे बडा भारी भय जागृत हो रहा है। अत हे नाथ । आप क्रोध न करे और मुझ पर दया करे यही प्रार्थना है ॥१०॥
ध्यान पूरा होने पर मुनिराज कहते हैं-'अभओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-राजाकी प्रार्थना सुनकर मुनिराजने कहा (पत्यिवाअह सजयो नाम राजा अस्मि हु मय नामनी राज छु मने मापने प्रार्थना ४३ छु , माप मे वाहराहि-माम् व्याहर भने ४४४ , तन्नवेश्या माहि३५ तेएण कुद्धो अणगारो नरकोडिओ दहेज्ज-तेजसा क्रुद्ध' अनगार नरकोटीदेहेत् તેજથી કોધિત બનેલ અનગાર અને કેટી મનુષ્યને પણ સ હાર કરી શકે છે મારા જેવા એકની તે વાત જ કયા રહી ? આથી આપ જ્યારે બોલતા નથી ત્યારે મારા હદયમા ખૂબજ ભય વ્યાપી રહ્યો છે આથી હે નાથ આ૫ કોઇ ન કરતા મારા ઉપર દયા કરે એવી મારી નમ્ર પ્રાર્થના છે ૧૦
यान ५३ यता मुनिरा ४९ छ ---"अभओ" त्या!ि म यार्थ-tantी प्राथना भालजी मुनि ... -..-- -- -
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ मजय प्रति मुनेरपदेश चैप-जीवनमपि रूप चापि विद्युत्सपानचञ्चलम्-विद्युतो यः सपात =सपतन तद्व चञ्चनचपलम् अस्ति । तत्रासक्तम्त्व प्रत्यार्य-परलोररूपम् अर्थ-हित नावउ यसे न जानासि ॥१३॥
तया-- मूलम्-दाराणि यं सुयो चेत्र, मित्ता यं तह वधवा ।
जीवतमण जीवति, संय नाणेब्वयंति ये ॥१४॥ छाया--दाराश्च सुताश्चैव, मित्राणि च तया वान्धवाः ।
जीवन्तमनुनीवन्ति, मृत नानुनजन्ति च ॥१४॥ टीका-'दाराणि य' इत्यादि ।
हे राजन् ! दारा स्त्रियः, च-पुन मुता.-पुत्रा. च-पुन:, मित्राणि तथा पान्यवाः भ्रातर , सहायकाश्च जीवन्त-माणान् धारयन्त जनम् अनुजीरित आदि पर्यायों में तुम मोहाधीन बन रहे हो वह 'जीवीय चेव स्वच-जीवित चैव रूप च) जीवित एव रूप (विज्जुसपायचचलविद्युत् सपातचवलम्) सन रिजली की चमक के समान चचल है । इसमे मोहाधीन होकर ही (पेच्चत्य णाचघुज्झसि-प्रेत्याय न अवबुध्यसि) तुम अभीतक परलोकरूप अर्थ को नहीं जान सके हो ॥१३॥
तथा-'दाराणि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे राजन् । देग्यो ससार कितना स्वार्थी है जो (दाराणि य सुयाचेष मित्साय तह वधवा-दाराश्च सुताश्चैव मित्राणि-तथा वाधवाश्च) स्त्री, पुत्र ग्व मित्र तथा बाधवजन ये सब (जीवन्तमणुजोवति-जीवन्त मनुव्रजन्ति) जीवीत रहते २के ही साथी हुआ करते हैं-कमाये गये द्रव्य ५यायामा तभी मोडधान व २वा छ। मे जीविय चेव रूप च-जीवित चेव रूपच ON मने ३५ सपा विज्जुसपाय चचल-विद्यद सपात चचलम् विलीनीयमा ययण छ सीमा महिाधीन थईने पेच्चत्थ णावयुज्झसि-प्रेत्यर्थ न अवबु यसि તમેએ આજસુધી પરાકરૂપ અર્થને જાણેલ નથી ૧૩
तथा-"दाराणि" त्याहि અન્વયાર્થહે રાજન ! જુઓ સ સાર
, दाराणि य सुयाचेव मिनाय तह वाधवा-दाराश्च मुताश्चैव मित्राणि तथा वाधवाश्च मामा स्त्री, पुत्र, भित्र तथा माने थे सघा जीवन्तमणुजीवति-जीवन्तमनुव्रजन्ति पता માનવીનાજ સાથી છે કમાયેલા દ્રવ્યમાં સમ્મિલિત થઈને ખૂબ મોજમજા ઉડા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'जया' इत्यादि ।
यदा सर्वम् अन्तः पुरादिक कोश कोष्ठागारभाण्डागारादिक च परित्यज्य __ अवशस्य-परतन्त्रस्य ते-नव भान्तरमवश्यमेव गन्तव्यम् । तठा हे राजन् । अनित्येऽस्मिनीवलोके राज्ये किं प्रसन्नसिम्कय प्रमक्तो भवसि ॥१२॥
किंच मूलम्-जीविय चेर्व रुंव च, विजुलपायचचल।
जत्थे त मुसि रोय, पञ्चत्थ जावासि ॥१३॥ छाया-जीरित चैत्र स्प च, विद्युत्सपातचञ्चलम् ।
यत्रत्व मुद्यसि राजन !, प्रत्यार्थ नासु यसे ॥१३॥ टीका--'जीविय' इत्यादि । हे राजन् ! यत्र-जीविते रूपे च व मुद्यसि मोह मामोपि, तजीवित 'जया' इत्यादि।
अन्वयार्य-(जया-यदा) जर यह बात निश्चित है कि (अवस स्स-अवशस्य) मृत्यु के पजे द्वारा परोक्षरूप में पराधीन हुए (ते-ते) तुम को (सव्व प्ररिच्चज्ज-सर्व परित्यज्य) इस अन्त.पुर, कोश, कोष्ठा गार, भाण्डागार आदि का परित्याग करके (गतब्व-गन्तव्यम् ) भवान्तर मे जाता है तो हे राजन् ! फिर (किं-किम् ) क्यों (अनिच्चे जीवलोगम्मिअनित्ये जीवलोके) अनित्य-अनवस्थित-इस जीवलोक में वर्तमान (रज्ज म्मि-राज्ये) क्षणभगुर राज्यमें (पसज्जसि-प्रसजसि) फंस रहे हो ॥१२॥
फिर भी-'जीविय' इत्यादि ! अन्वयार्थ हे राजन् । (जत्थ त मुज्झसि-यत्र त्व मुह्यसि) जिन "जया" त्यहि
अन्वयार्थ:-जया-यदा न्यारे से वात निश्चित छ, अवस्सस्स-अवशस्य भृत्युना थी पराधान में न ता ते-ते तभाये सव्व परिच्चज्ज-सर्व परित्यज्य मा सन्तपुर, शा२, सेना, साहसी, माहिनी परित्याशन गतव्यम्-गन्तव्यम् नवा-परभा भवानु छ त, 3 शन् । पछी किं-किम शा भाटे अनिच्चे जीवलोगम्मि-अनित्ये जीवलोके ॥ भनित्य-मनपस्थित
४मा त भान रजम्मि-राज्ये क्षम गुरु सेवा मा याममा पसज्जसि-प्रसज्जमि मारे ५सा २ छ। १ ॥१२॥
छ। पशु-"जीविय" धन्यादि। मन्वयार्थ-3 सन 1 जत्थ व मुज्झसि-यत्र त्व मुखसिरे से साल
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सजय प्रति मुनेम्पटेश
निर्हरन्ति। तस्मादेव समारदशा ज्ञाना हे राजन् । तप = तपस्या चरे = ॥ १५
किंच-
म्रम् -- तओ तेणजिए दव्वें, दारे यं परिरक्खिए । कीलतंऽन्ने नरीं राय, हहेतु मलकियाँ १६ ॥ छाया -- ततस्तेनार्जितानि द्रव्याणि दाराथ परिरभितान । कोडन्त्यन्ये नरा राजन् । हृष्टतुष्टा अलङ्कृता ॥ १६॥ टीका--'ओ' इत्यादि ।
६०१
1
हे राजन् । ततः = तस्य द्रव्योपार्जकजनम्प मृत्योरनन्तरम् तेन जनेन अर्जितानि द्रव्याणि तथा तेन परिरक्षितान द्वारा गृहीला अन्ये नरा हृष्ट तुष्टा - तत्र - हष्टा हि पुलकावि मन्त, तुष्टा' = आन्तरमीतिसम्पन्ना, तथापिता को कि जिसका घरमें एकच्छत्र राज्य था उसी घर से बाहर निकाल देते है । तथा (पियरो वि पुत्ते वधू नीहरति- पितरोऽपि पुत्रान् बन्धून् निर्हरन्ति ) पिता भी मरजाने पर प्राणों से भी अधिक प्रिय पुत्रों को तथा अपने बन्धुजनों को बाहर निकाल देता है । अत ससारकी ( राय - राजन् ) हे राजन् ! इस प्रकार दशा देग्वकर (तव चरे-तपश्चरे ) इस जीवनको सफल करनेके लिये तुम तपस्या करो ॥ १७ ॥
फिर भी -- 'अलो' इत्यादि ।
--
अन्वयार्थ - ( राय - राजन) हे राजन् । द्रव्योपार्जक व्यक्तिकी मृत्यु के बाद (तेजिए वे परिरक्खि दारे य-तेनार्जितानि द्रव्याणि परिरक्षितान् दारान् च) उसके द्वारा पहिले उपार्जित किये गये द्रव्य को तथा उसकीपरिरक्षित दारा- स्त्रीजन को (अन्ने नरा कीलति अन्ये नराः क्रीडतेने (शमने) से धरभाथी महार जढे हे तथा पियरोवि पुत्ते वधू नीहरतिपितरोऽपि पुत्रान् बन्धून निर्हरन्ति सा प्रमाणे पिता पशु भरी पोताना પ્રિય પુત્રને તેમજ બધુ વગેરેને પણ આજ પ્રમાણે ઘમ્માથી બહાર કાઢે છે આ प्रभाोनी से सारनी राय - राजन् डेरा था लेधने तव चरे-तपश्चरे मालवनने સફળ મનાવા માટે હે રાજન્ તમે તપસ્યા કરા॥૧૫॥ श्री पशु - "तओ" इत्यादि । मन्वयार्थ --- राय - राजन हे न् । द्रव्यनु उचालन डरनार व्यक्तिना मृत्यु माह तेणजिए दव्त्र परिरक्खिए दारे य-तेनार्जितानि द्रव्याणि परिरक्षितान् વાન્ ૨ તેણે ઉપાર્જન કરેલા દ્રશ્યને તથા તેની આશ્રિત સ્ત્રી જનને પ્રાપ્તકરીને
६
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
उत्तराध्ययन सूत्रे
जीवन्ति तदुपार्जितवित्ताद्यप्रभोगेरुप जीवन्ति च पुनः मृत नानुनजन्ति । मनुप्याः अनेकविधोपायैर्वित्तमर्जयन्ति । तद्वित्तमुपभुज्य फलनाइयो जीवन्ति । परन्तु स वित्तोपार्जको मृतथेत्तदा तस्य पृष्ठे न काऽपि गच्छतीति भावः ॥ १४ ॥ तथा-
मृल्म --नीहरति मंय पुत्ता, पियरं परमदुखिया । पियरो वि तहां पुत्ते वधूं रीय तंत्र रे ॥१५॥ छाया - निर्हरन्ति मृत पुत्राः, पितर परमदुमिता ।
पितरोऽपि तथा पुत्रान् बन्धून राजन् ! तपश्चरे ||१५|| टीका--'नीहरति' इत्यादि ।
परमदुःखिता. = पिठ्मरणेनातीय दुग्खयुक्ता पुत्रामृत पितर निर्हरन्ति = गृहान्निःसारयन्ति । तथा पितरोऽपि पुनान् निहरन्ति तथा वान्धवाव बन्धून् मे सम्मिलित होकर खूब मजा मौज उडाया करते है- (मय नाणुन्वयति य-मृत नानुव्रजन्ति च ) परन्तु जन विचारे इस जीवको परलोक में जानेका समय आ जाता है मृत्यु आकर जन इसके गलेको घर दबाता है तब कोई भी ऐसा नही निकलता जो उसकी उससे रक्षा कर सके तथा उसके पीछे २ जा सके। सबके सन एक ओर ग्वडे हो जाते है ॥ १४ ॥
तथा - 'नीहरति' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- हे राजन् ! इससे अधिक ससार की असारता और क्या होगी जो (परमदुखिया - परमदु खिता ) पिताको परलोक मे जाते समय (पुत्ता - पुत्राः) पुत्रादिक मिलकर परमदुखित हुआ करते है । तथा (मय पियर नीहरति-मृत पितर निर्हरन्ति) मरे हुए उस बिचारे पवाभा मान६ भाननारा होय है मय नाणुव्वयति य-मृत नानुव्रजति च પરતુ જ્યારે આ બીચારા જીવને પરલેાકમા જવાના સમય આવે છે મૃત્યુ અ વીને જ્યારે એના ગળાને ટુ પે। દે છે ત્યારે કાઈ પણ એવુ નથી આગળ આવતુ કે, જે એ જીવની રક્ષા કરી નાકે, અથવા તે એની પાછળ પાછળ જાય એ સઘળા એ સમયે એક બાજુએ ખસીને ઉભા રહી જાય છે જયારે જીવને એકાક જવું પડે છે ૫૧૪૫
तथा - "नीहरति" इत्यादि !
અન્વયા—હે રાજન ! આનાથી વધારે સ સારની અસારતા બીજી શું હાય? જે परमदुखिया - परमदु खिता पिताना परसोडा वा नणे पुत्तो- पुत्रा पुत्राहि ४। भणेला परममित थया उरे छे तथा मयपियर नीहरति-मृत पितर निर्हरन्ति મરી જનાર બિચારા એ પિતા કે, જેનુ ઘ માસ પૂર્ણ પણે ચલણ ચાલતુ હતું
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टोका अ१८ उपदेशश्रवणानन्तर राश प्रत्रया
२०३ तेन साध गछति । यतश्च गुभाशुभकर्माण्येव जनमनुगन्ति , जतो हे राजन् । शुभहेतुक तप एर समाचरेति भाव ॥१७॥
मुनिवचन निगम्ब राजा यत्कृतवाम्नदुच्यते-- मृलम्--सोऊण तस्स सो धम्म अणगारस्स अतिए ।
महयासवेगनिव्वेय, समावन्तो नराहिवो ॥१८॥ छाया--युत्या तम्य स धर्मम् , अनगारम्य अन्तिके ।
महासवेगनिर्नेट, समापन्नो नरारिप ॥१८॥ टीका--'मोऊण' इत्यादि ।
तम्य-अनगारम्य अन्ति के समीपे पम-श्रुतच रिस्प श्रुत्वा स नराधिप सयत. महासवेगनिर्वेद-सवेगो-मोक्षाभिलापः, निर्वेद: ससारोद्वेग , अनयोः समाहार', महच तत् सवेगनिर्वेद च महासवेगनिर्वेदम् अत्युत्कृष्ट मोक्षाभिलाप पैराग्य च समापन्ना-माप्तवान् ॥१८॥ है। कोई दसरा जन उसके माथ नहीं जाता। जब यह बात है कि जीव के साथ शुम और अशम कमें जाते है, तो हे राजन् । शुभ कर्म हेतुक जो तप है उसको ही तुम करो ॥१७॥
इस प्रकार मुनिराज के वचन सुनकर राजाने क्या किया इस बात को मृत्रकार इस गाथा द्वारा प्रकट करते है--'सोऊण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (तस्स-तस्य) उन (अणगारस्स-अनगारस्य) मुनिराज के (अति-अन्तिके) समीप (धम्म सोऊण-धर्म श्रुत्वा) श्रुतचारित्र रूप धर्मका उपदेश सुनकर (सो नराहियो-स नराधिपः) उस सजय राजा को (मया सवेग निव्वेय समावन्नो-महासवेगनिर्वेद समापन्न) अत्युत्कृष्टसवेग-मुक्ति प्राप्तिकी अभिलापा तथा निर्वेद-ससार से वैराग्य प्राप्त हो गया ॥१८॥ જ્યારે આ વાત છે કે, જીવન સાથે કેવળ શુભ અને અશુભ કર્મ જ જાય છે તે હે રાજન ! શુભકામના હેતુરૂપ જે તપ છે તેને જ તમે આદરે છે ૧૭
આ પ્રકારના મુનિરાજના વચન સાંભળીને“ રાજાએ શુ કયુ , એ વાતને सूत्रा२ मा वाद्वारा प्रगट ४२ छ --"सोऊण" त्या !
मक्या--तस्स-तस्य से अगगाररस-अनगारस्य मुनिराकानीअतिए-अतिके पासेयो धम्म सोऊण-धर्म श्रुत्वा श्रुत यास्त्रि३५ मना उद्देश सामजीन सोनरा हिवो-स नराधिपः मे भय बने महया सवेग निव्वेय समावन्नो-महता सवेगनिर्वेद समापन्न ससार १५२ वैशभ्य मा०ये। तेभर भुलित प्रासिनी मनिता। પૂર્ણપણે જાગી છે ૧૮ છે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
--
-
-
ma
-
-
१२०
उत्तगध्ययन अलङ्कताभूपितशरीरा सन्तः क्रीडन्ति रमते । ईशा ससारस्थिति स्त मा तप. सयमारापनमेव श्रेयस्करमिति ॥१६।
मरणानन्तर जीवस्य यद् भाति, तदुच्यते--- मूलम्--तेणावि ज कंय कम्म, सुह वा जड वा दुह ।
कम्मुणी तेणें सजुत्तो, गच्छई उ पैर भैव ॥१७॥ छाया--तेनाऽपि यत्कृत कर्म, सुख वा यदि गा दुःयम् ।
__ कर्मणा तेन सयुक्तः, गच्छति तु पर भवम् ॥१७॥ टीका- 'तेणावि' इत्यादि ।
तेनापि मरणोन्मुखेन जनेन पूर्व मुख-मुखहेतुक शुभ, यदि पा-अपवा दुख-दु ग्वहेतुकम् अशुभ यत्कर्म कृतम् , तेन-पूर्योपार्जितकर्मणा, '
तुति निश्चयेन सयुक्तः, एकाको सन् पर भव-भवान्तर गन्छति, न चान्य कोऽपि न्ति) प्राप्तकर दूसरे न्यक्ति आनन्द करते हैं और (हह तुहा हवा-हृष्टतुष्टा भवन्ति) हर्पित होते रहते है और खूब सन्तुष्ट रहा करते है (अलकिया वड-अलकृताश्च भवन्ति) तथा चिभूपित शरीर होकर रहते है ॥ १६ ॥
मरने पर जीवका क्या होता है सो कहते है-'तेणावि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(तेणावि ज सुर दुह वा-तेनापि यत् पूर्व सुग्व दु ख वा यत्कर्मकृतम् ) मरणोन्मुख उस मनुष्यने पहिले जो सुख हेतुक शुभकर्म अथवा दुख हेतुक अशुभ कर्म किया है (तेण कम्मुणा सजुत्तो परभव उ गच्छई-तेन कर्मणा सयुक्तः पर भव तु गच्छति) उसी के अनु सार वह प्राणी उस कर्म से युक्त होकर परभव मे अकेला ही जाता अ ने नरा कोलति-अन्ये नरा क्रीडन्तिमा यति मान ४ ४२ छ, भने हट्ट तुटा हवइ-हृाटतुष्टा भवन्ति हुषित थती २ छ भने घ! मतुष्ट रह्या ७३ छ अलफिया हवइ-अलकृत्तश्च भवन्ति भने तेसोशरीरशमारी 88माथी रहे ॥१६॥
भरी साथी बनु शु थाय छ तेने ४ छ -"तेणावि" त्याहा।
अन्वयार्थ:--तेणावि ज मह वा-तेनापि यत् पूर्व सुख दु ग्व वा यत्कर्म कृतम् મરણ પથારીમાં પડેલા એ મનુષે પહેલા જે સુખના હેતુરૂપ જે જે શુભકમ मथवा मन तु३५ २२ अशुभ म ४२ छ तेण कम्मुणा सजुत्तो परभव उगन्छई-तेन कर्मणा सयुक्त परभव तु गच्छति तेना अनुसार ते प्राणी ते म યુક્ત બનીને પરભવમા એકલેજ જાય છે કેાઈ બીજા જીવ એની સાથે જતા નથી
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सजयमुनि प्रति कम्यचिन्मुने प्रश्न कुलेऽजनि । तत्र च कुतश्चित्तथाविपनिमित्तत. सनातपूर्वजन्मस्मृतिपिरतिमा पन्न प्राज्यामद्गीकृतवान् । ततोऽप्रतिबद्धविहारितया विहरन् भत्रियराजर्षि सजयमुनि लिगेग्य त पृच्छति-हे मुने । यथा ते-तव रूप प्रसन्न-विकारवर्जित दृश्यते, तथा तदनुरूपमेन ते-तब मनोऽपि प्रसन्न-निर्विकार दृश्यते ॥२०॥
इस प्रकार दीक्षा धारणकर मजयमुनि गीतार्थ बन गये । और दस प्रकार की मुनि सामाचारी का पालन करने में सावधान बनकर उन्हों ने गुरु की आज्ञा से एकाकी होकर विहार करना प्रारभ किया। विहार करते • ये एक नगर में आये। वहाँ क्या हुआ सो अब प्रकट किया जाता है-'चिचा' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(ग्वत्तिय-क्षत्रिय ) किसी क्षत्रिय ने (रज चिचा-राज्य त्यत्वा) राज्य का परित्याग करके (पन्वडग-प्रत्रजितः) दीक्षा धारण की थी। यह क्षत्रिय राजमपि थे, तसा पूर्वजन्म में वैमानिक देव थे। वहा से चवकर क्षत्रिय कुल मे इन्हों ने जन्म धारण किया था। किसी निमित्त को पाकर इनको पूर्वजन्म की स्मृति आजाने के कारण सर्व विरति का उदय आ गया था, सो इन्हों ने शीघ्र ही राज्य का परित्याग कर दीक्षा धारण करली। अप्रतिवद्ध विहारी होने के कारण ये क्षत्रिय राजर्पि विहार करते हुए यहीं पर आ गये थे। सो उन्हों ने सजय मुनि को देखकर यह पृछा-हे मुने।-(जहा ते रूप दीसह-यथा ते रूप दृश्यते ) जैसा तुम्हारा रूप विकार वर्जित दिग्व रहा है (तहा
આ પ્રમાણે દીક્ષા ધારણ કરીને સ જય સુનિ ગીતાર્થ બની ગયા અને દસ પ્રકારની મુનસામચારીનું પાલન કરવામાં સાવધાન બનીને તેઓએ ગુરુની આજ્ઞાથી એકાકી બની વિહાર કરવાને પ્રારભ કર્યો વિહાર કરતા કરતા તેઓ એક નગરમાં साव्या त्या शुभन्यु तन के प्राट ४२वामा मावे छ--"चिच्चा" त्याला
सन्क्याय--खत्तिए-क्षत्रिय क्षत्रिय रज चिच्चा-राज्य त्यत्तवा रायने परित्यारीने पन्बदए-प्रजित ीक्षा पा२९५ ४ ता ते क्षत्रिय समता तथा પૂર્વજન્મમા વૈમાનિક દેવ હતા ત્યાથી વીને ક્ષત્રિયકુળમાં તેઓએ જન્મ ધારણ કરેલ હતો કે નિમિત્તને લઈને તેને પૂર્વ જન્મની સ્મૃતિ આવી જવાના કારણે સર્વવિરતિને ઉદય થઈ ગયે આથી તેઓએ તરતજ રાજ્યનો પરિત્યાગ કરીને દીક્ષા ધારણ કરી લીધી અપ્રતિબદ્ધ વિહારી હોવાના કારણે એ ક્ષત્રિય રાજર્ષિ વિહાર કરતા કરતા અહી આવી પહોચ્યા હતા તેમણે જય મુનિને જોઈને
यु, ९ भुनि। जहा ते रूव दीसइ-यथा ते रूप दृश्यते २ प्रतिभा३ ३५
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
उत्तराध्ययनसूत्रे ततः किं कृतवानित्यार--- मूलम्--सओ चैडउ रंज, निखितो जिणसासणे ।
गदालिस्स भर्गवओ अणगारस्स अंतिए ॥१९॥ छाया-सजयस्त्यतया राज्य, निफ्रान्तो जिनशासने ।
गर्दभालेभगवतः, अनगारस्य अन्तिके ॥१९॥ टीका-'सजओ' इत्यादि। ___ सवेगनिर्वेदममापन्न' सजग नामको राजा राज्य त्यक्त्या भगवतो गर्द भालेरनगारस्य अन्तिके समीपे जिनशामने निप्फ्रान्त प्रजित. ॥१९॥
एर गृहीतमवज्यो गीतार्थों नित्यकर्मरूप दविधचक्रवालसामाचारीरत स मजयोऽनगारो गुरोरादेशाद् प्रतिबद्धविहारितया एकाफी विहरन् कश्चित् सनिवेश जगाम, तत्र यदभूत्तदुच्यते-- मूलम्--चिच्चा रंज पāइए, खत्तिए परिभासँई।
जहाँ ते दीसइ रूंव, पसन्न ते" तहा मंणो ॥२०॥ छाया--त्यत्तया राज्य प्राजितः, क्षनिय, परिभापते ।
यथा ते दृश्यते रूप, प्रसन्न ते तथा मनः ॥२०॥ टीका-'चिच्चा' इत्यादि।
कश्चित्तनिय. राज्य त्यक्त्वा परित्यज्य मनजिता मत्रज्या गृहीतवान् । अय हि क्षत्रियराजऋषिः पूर्वजन्मनि वैमानिक देव आसीत् । ततश्चयुतः क्षत्रिय
फिर राजा ने क्या किया सो कहते हैं-'सजओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(सजओ-सयत) सवेग एव निर्वेद से युक्त सजय राजा ने (रज चइउ-राज्य त्यत्त्वा) राज्यका परित्याग करके (अणगारस्स गद्धभालिस्स भगवओ-अनगारस्य गर्दभाले भगवत) मुनिराज गर्दभालि महाराजके (अतिए-अन्तिके) पास (जिणसासणे निक्वतोजिनशासने निष्क्रान्त) दीक्षा धारण करली ॥१९॥ 20 ५४ी MY Y ज्यु तेने छ --"सजओ" त्यादि।
मन्वयाथ-"सजो-सयत से सने निवेयी युत स४५ सय रज चइउ-राज्य त्यतया शयनी परित्याग ४शन अगगारस्स गद्धभालिस्स भगवओ-अनगारस्य गर्दभाले भगवत मुनिरा गलामी महारानी अतिएअतिके पासे जिण मासणे निकग्वतो-जिनशासने निष्क्रान्त दीक्षा ५ ४२ ४३N Intell
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
1०७
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ कियाघायादिमतप्रतिपादनम्
सजयमुनिराहमूलम्-सजओ नाम नामेण तहा गोत्तेण गोयमे ।
गदर्भाली ममायरियों, विजाचरणपारगा ॥२२॥ छाया-सजयो नाम नाम्ना, तथा गोत्रेण गौतमः ।
गर्दभालयो ममाचार्याः, विद्याचरणपारगाः ॥२२॥ टीमा-'सजओ' इत्यादि ।
हे मुने! अह नाम्ना सपना नाम अस्मि, ता-गोग गौतमोऽस्मि । वग-विद्याचरणपारगाः श्रुतचारित्रपारङ्गताः गर्दभालयो नाम ममाचार्या सन्ति । अयमाशय-गईभालेरावार्यस्योपदेगात्पागातिपातादेनिहत्तोऽह मुक्त्यर्थमाहनोऽभवम् । अनेन पञ्चमहारतरूपमूलगुणसमाराधकल बनितम् । तथा-तदु पदेशानुसारेण आचार्यान् सेवे ! धनेन गुरुसेवा-परायणता मूचिता । तदुपढे
इस पर अर मजयनुनि कहते है-'सजओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे मुने! (नामेण मजओ नाम-नाम्ना सजय नाम) में नान से मजय ह, अर्थात् मेरा नाम समय है तथा (गोत्तेण गोयमेगोरेग गौतम अस्मि) म गोत्र से गौतम ह अर्थात् गौतम गोत्री ह । तया (विजाचरणपारगा गद्दभाली ममायरिया-विद्याचरणपारगा गईभालय मम आचार्या. सन्ति) सुनचारित्रपारगत गईमालि नामक आचार्य मेरे आचार्य है।
भावार्थ-गर्दभालिआचार्य महाराज के उपदेश से मैने प्राणातिपातादिक पापो का परित्याग कर यह टोक्षा चारण कि है। वे ही मेरे गुम है। मुक्ति प्राप्त करने की कामना से ही में मान-मुनि धना । आचार्यों की सेवा भी में उन्ही के उपटेशानुसार करता है । तया उन्हीं
माना प्रत्युत्तरमा सय भुनि उ छ-"सजआ" त्यादि। मन्वयार्थ - मुनिनामेण सजनो नाम-नाम्ना सजय. नाम नामथी समय शीत भा३ नाम से भय छ तयाg गोतेण गोयमे-गोरेण गौतमः अस्मि गोत्रथी ગીતમ છુ ગૌતમગૌત્રી હુ તથા મૃતચારિત્ર પાર ગત ગર્ધભાલી મારા આચાર્ય છે
ભાવાર્થ--ધંભાલી આચાર્ય મહારાજના ઉપદેશથી મે પ્રણાતિપાતાદિત પાપને પરિત્યાય કરી આ દીક્ષા ધાણુ કરેલ છે એઓથી મારા ગુરુ છે મુકિત પ્રાપ્ત કરવાની કામનાથીજ હુ મુનિ બને ૩ આચાર્યોની સેવા પણ હું તેમના
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
उत्तराध्ययनमूत्र
-
-
-
तथा-- मूलम्--कि णामे ? किं गोते ? कस्सहाए व माहणे ।
यह पडियरसी बुद्ध १, कह विणीयेति वुच्चसि ॥२१॥ छाया-किं नामा ? किं गोरः १ कम्मै अर्थाय या मान. ।
कय प्रतिचरसि बुद्धान ? कर पिनीत इत्युन्यसे । २१॥ टीका-'मि नाम' इत्यादि।
हे मुने ! र किनामा असि-तव नाम रिमस्ति' तथा कि गोनोऽसि= तर गोत्र फिमम्ति, कस्म वा अर्थाय=फि प्रयोजनमुन्ठिय व माहन -मा हन्ति कमपि प्राणिन मनोवायायैर्य स माहना भाजित | तथा युद्धान् आचार्यान् कथ-केन प्रकारेण प्रतिवरसिम्सेवसे, कब च त्व विनीत =पिनय वान् इत्युन्यसे ॥२१॥ तया) उसी प्रकार से (ते मणो पसन्न दीमड-ते मनःप्रसन्न दृश्यते) तुम्हारा मन भी विकार वर्जित प्रसन्न मालूम पडता है ॥२०॥
तया-'किं णामे' इत्यादि
अन्वयार्थ-हे मुने (कि णामे-कि नामा) आप का क्या नाम है तया (किं गोते-कि गोत्र) गोत्र आपका क्या ह । (कस्सहाए व माहणेकस्मै वा अर्याय त्व माहन) किस प्रयोजन को लेकर आप मन वचन एव काय से प्राणातिपात आदि से चिरक्त हुए हैं अर्थात् दीक्षित हुए हैं। तथा (बुद्धे कई पडियरसी-जुद्वान् कथ प्रतिचरसि) आचार्यों की किस प्रकार से आप सेवा करते हैं और आप (कई विणीत्ति वुच्च सि-कथ विनीत इत्युच्यसे) विनयवान है यह बात कैसे घटित हुए है अर्थात् आप विनयशील कैसे बने ॥२१॥ विजार त माय छ, तहा-तथा तवा प्ररे ते मणो पसन दीसइ-ते मन प्रसन्न दृश्यते तमा३ मन ५१ २ प्रसन्न भालुम ५3 छ ॥२०॥
तथा-- िणामे" त्यादि !
उ मुनि । किंणामे-किनामा मापनु नाम छ, तथा कि गोत्ते-किंगोत्र सानु ध्यु गोत्र छ, कस्साए व माहणे-कस्मै वा अर्थाय त्व माहन' उया प्रयोजन લઈ આપ મન, વચન, અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત આદિથી વિરકત બન્યા છે मर्थात हानि या छ १ तक बढे कह परियटसि-बुद्धान् कथ प्रतिचरसि माया ની આપ કઈ રીતે સેવા કરે છે, અને આપ વિનયવાન છે એ વાત કઈ મીતે મનાયેલ છે અર્થાત આપ વિનયશીલ કઈ રીતે બન્યા? રા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२९
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ क्रियावाद्याविमतप्रतिपादनम् 'पिरिय' इत्यादी प्राकृतत्वान्नपुमकत्वम् । तथा-अतान वस्तुतत्वाननगमः, इत्येव रूपैरतैः स्वस्वाभिप्रायकल्पितैश्चतुर्मिः स्थान =हेतुभिः मेयनाः मीयते इति मेयम् -जेय जीवादिवस्तु तजानन्तीति मेयज्ञा =स्यपाभिमायपरिकल्पितवस्तुम्वरूपाः सर्वसिद्धान्त रहितिन कुतीथिका इत्यर्थः । सिंकुत्सित प्रभाषन्ते कृत्मि तत्वमेषा सयुक्तिवजितवान् । तथाहि-क्रियागरादिनो यद्यप्यात्मान सत्ता प्रति पन्नास्तथाऽपि ते आत्मनि एकान्ततो विभुत्वाविभुत्वकर्तृत्वार्तृत्वमूर्त्तत्वामूर्तत्वा दिक मन्यन्ते । तत्र आत्मनो विभुत्व-यापकत्व न सगन्छते, शरीर एव लिङ्गभूत चैतन्योपलये। (अन्नाण-अज्ञानम्) वस्तुतत्व का अनवगम (प्तेहि चउहिं ठाणेहि-तैः चतुर्भि स्थान ) दन चार स्थानो द्वारा अपने • अभिप्राय से कल्पित इन चार हेतुओ द्वारा (मेयन्ने-मेयजा ) अपनी २ बुद्वि के अनुसार जिन्हों ने वस्तुका स्वरूप परिकल्पित किया है, मर्वज्ञ के सिद्धान्त के अनुसार जीवादिक पदार्थों के स्वरूप को जो नही मानते हैं ऐसे सर्वज्ञ सिद्धान्त से बहिष्कृत कुतीधिक जन (किपमाप्तड-कि प्रभापन्ते) कुत्सित ही तत्वों की प्ररूपणा करते हैं। कारण कि उनका जो कुछ भी कथन है वह सत् युक्तियों से सर्वथा वर्जित एव मनगढन्त है। क्रियावादियों का ऐमा कहना है कि आत्मा है तो सही परन्तु एकान्त से विभु भी है अविभु भी है कर्त्ता भी है अकर्ता नी है, मर्तिक भी है अनतिक भी है। परन्तु ऐसी ये मान्यता ठीक नही हैं कारण के शरीर मे ही आत्मा के लिङ्गभूत चैतन्य की उपलब्धि होने से आत्मा मे व्यापकता घटित नहीं होती है। सघणाने नभ२४१० वा३५ विनय मने अन्नाण-अज्ञानम् वस्तुतत्पनु ज्ञान एतेहि चउहि ठाणेहि-एते चतुर्भि' स्थान 20 य २ स्थानो मेयन्ने-मेयना પિતાપિતાની બુદ્ધિ અનુસા-જેઓએ વસ્તુનું સ્વરૂપ પરિલ્પિત કરેલ છે સર્વજ્ઞના સિદ્ધાંત અનુસાર જીવાદિક પદાર્થોના સ્વરૂપને જે નથી માનતા એવા સર્વર સિદ્ધાન थी परिष्कृत युतिया 11 किं पभासइ-किं प्रभाषन्ते पुत्सित तत्वानी प्र३५। કરે છે કારણ કે, તેમનું જે કાઈ પણ કહેવાનુ હે ય છે તે સતયુક્તિથી સર્વથા વજત અને મનથી ઉપજાવી કાઢેતુ છે કિયાવાદીઓનું એવું કહેવાનું છે કે, આત્મા છે તે ખરે, પરંતુ તે એકાન્તથી વિભુ પણ છે, અવિભુપણ છે કર્તા પણ છે, અકર્તા પણ છે, મત્તિક પણ છે, અમૂર્તિક પણ છે પરંતુ એવી એ માન્યતાઓ ઠીક નથી કારણ કે, શરીરમાં આત્માના નિ ગભૂત ચિતવની ઉપ4િ થવાથી આત્મામા વ્યાપકતા ઘટિત થતી નથી
१७
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
उत्तगध्ययनमत्रे शानुसारेग सालमुनिक्रिया करोमि। ओहमम्मि पिनीतः । आचार्यानु सेवनेन, तदुपटेगानुसारग्रहणाऽऽसेपना-शिक्षामु प्रार्तनेन चोत्तरगुणममाराय कत्र सूचितम् ॥२२॥
अथ तद्गुणाकटोऽपृष्टोऽपि क्षत्रियराजनपिराहमूलम्-किरिय अकिरिय विर्णय, अन्नाणं च महामुणी।
एतेहि चउँहिठाणेहि, मेयन्ने कि पभासई ॥२३॥ छाया-क्रिया अक्रिया नियः, अनान च महामुने ।
एत्तैश्चतुर्भि स्थानः, मेयज्ञा. किं प्रभापन्ते ॥२३॥ टोका-'किरिय' इत्यादि।
हे महामुने ! क्रिया अस्तीत्येवरूपा-जीरादिसतारूपेत्यर्थ , अक्रिया: तद्विपरीता-जीवादिपदार्थाना नास्तित्वरूपा, विनय' सर्वेभ्यो नमस्कारादिकरणम् , के कथनानुसार सफल मुनिक्रियाओ की आराधना करता है। इसीसे में विनीत बनाई। माहन पदसे पचमहावत रूप मूलगुगोंकी आराधकता, आचार्य सेवा से गुरुसेवा मे परायणता एव आचायकी सेवा से तथा उनके उपदेशानुसार ग्रहणशिक्षा एव आसेवन शिक्षा में प्रवर्तन करने से उत्तरगुणोंकी समाराधकता उनमे प्रकट की गई जाननीचाहिये ॥२२॥
इस प्रकार सुनकर उनके गुणों से आकृष्ट क्षत्रिय राजऋविने विना पूछे ही जो कहा सो कहते है-'किरिय' इत्यादि।
अन्वयार्थ है महामुने। (किरिय-क्रिया) जीवादिको की सत्तारूप क्रिया तथा (अकिरिय-अक्रिया) जीवादिक पदार्थों की नास्तित्वरूप अक्रिया तथा (विणय-विनय ) सबको नमस्कार करने रूपविनय एव ઉપદેશ અનુસાર કરૂ છુ તથા તેઓના કથન અનુસાર સઘળી મુનિ ક્રિયાઓનો આરાધના કરૂ છુ આથ હ વિનીત બનેલ છુ મુનિપદથી પાચ મહાવ્રતરૂપ મૂળ ગુણોની આરાધકતા આચાર્ય સેવાથી, ગુરુસેવામાં પરાયણતા અને આચાર્યના સેવાથી તથા તેમના ઉપદેશ અનુસાર ગ્રહણ શિક્ષા અને આસેવન શિક્ષામાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી ઉત્તર ગુણેની સમારાધકના એમા પ્રગટ કરાયેલી જાણવી જોઈએ પર
આ પ્રકારે સાભળીને તેમના ગુણોથી આકર્ષાઈને ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ પૂછયા 4. ६ यु तेने ४ -किरिय" त्या।
अन्वयार्थ --- भामुनि । किरिय-क्रिया अपनी सत्ता३५ या तथा अफिरिय-अक्रिया ©les पानी नस्त५३५ मठिया नया विणय-विनय
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियर्शिनी टीका अ १८ नियानायामितप्रतिपादनम
9
हि चैतन्यम्य सकलशरीरख्यापिता न स्यात्तदा चैतन्यायिष्टितरावयवा तिरिक्तशरीरावयवेषु आयाते सत्यपि वेदनानुभवो न स्यात् । न चैतद्विप्यते, वेदनाया अनुभवसिद्धत्वान् इति नास्त्यविभुरात्मा । एव तृवार्तृत्वादिमपि आत्मनि एकान्नतो नास्ति । अनिनावादिनस्तु अस्तिनियाविशिष्टमात्मान नेच्छ ति । एतन्मतमप्यसगतमेव । 'अह मुसी' इत्यादि प्रत्ययस्य मानसप्रत्यक्षत्वात् । अर्थात प्रत्येक जीवात्मा का आत्मा उसके गृहीन शरीर प्रमाण ही है, यदि इसको अविभु-जङ्गुष्टप्रमाण माना जायगा तो चैतन्य में मकल व्यापकता नहीं आमकने के कारण चैतन्याधिष्ठित शरीरावयवों में ही आवातजाति होने पर वेदना का अनुभव हो सकेगा, जिन प्रदेशो मे चैतन्यापिठिता नहीं होगी उन शरीर प्रदेशों मे वेदनानुभव नही होगा परन्तु ऐसा नही होना है और न ऐसा अनुभव मे ही आता है । एकत्र व्यापान होने पर शरीर मे वेदनाका अनुभव प्रत्येक को होता है अत आत्मा अड्गुष्ठ प्रमाण नहीं है किन्तु स्व गृहित शरीर प्रमाण ही है । इसी तरह कर्तृत्व भी आत्मा मे एकान्तत. युक्तिसंगत प्रतीत नहीं होते है ।
ان
73
अकियावादी आत्मा को अस्ति किया विशिष्ट नही मानते हे सो उनका मत भी असंगत ही है । क्यो कि 'अह सुखी" इत्यादि प्रत्यय उसको अस्ति किया विशिष्ट सिद्ध करते ह । आत्मा के अभाव मे " अह मुसी" इत्यादि प्रत्यय हो ही नही सस्ता है ।
અર્થાત-પ્રત્યેક જીવાત્માને આત્મા એણે ગ્રહણ કરેલા શી પ્રમાણુજ છે જે તેને અવિભૂ—અ ગુષ્ટ પ્રમાણ માનવામા આવે તે ચૈતન્યમા સઘળા શરીરની વ્યાપતા ન આવી શકવાના કારણે ચૈતન્ય વિષ્ટિત શીના અવયવેામાજ આઘાત આદિ ચવાથી વેદનાને અનુભવ ઈ શકશે જે પ્રદેશેામા ચૈતન્યનુ અધિષ્ઠાતાપણુ ન હોય એ શરીર પ્રદેશમા વેદનાને અનુભવ થઈ શકે નહો પતુ એવુ બનતુ નથી તેમજ ન તા તેવુ અનુભવમા પણ આવે છે. એક આધાત લાગવાથી તેની વેદના સઘળા શરીરમા લાગે. એથી આત્મા અ ણુ પ્રમાણ નથી પરંતુ આખા શીગ્મા વ્યાપક કે આવી રીતે કતૃત્વ પણ આત્મામા એકાન્તત ક્વિન ગત પ્રતિત થતા નથી
અક્રિયાવાદી આત્માને અસ્તિક્રિયા વિશિષ્ટ માની શકાતા નથી આવી તેના મત पालु भगत छे भने, “जह सुखी" इत्यादि । प्रत्यय येने अमिडिया विशिष्ट सिद्धज्रेवे गात्माना अभावमा "जह मुखी" इत्यादि प्रत्यय सागु थाई शतु नथी
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
---
-
-
-
-
-
-
-
१३०
उत्तगध्ययनसते ननु आत्मनाऽव्यापकरे तद्गुणयोधमाधर्मयोरप्य वापरत्व म्या द्वीपा न्तर्गतदेवदत्तारामष्टमणिमुक्तादीनामिहागमन न म्यारिति चेदयते-यथा भिन्नदेगम्यस्याऽपि लोहचुम्नफस्य लगाकर्षणत्तिर्दश्यते, तर धर्माधर्मयोरपि दूरस्थ वस्त्वाकर्षणमुपपयत एवोन नाम्न्यात्मनोऽच्यापित्ये कविद् विरोध इति नास्ति एकान्ततो विभुरात्मा।
तथाऽविभु यमप्यात्मनो न युज्यते, यद्यान्माऽविभुरगष्टमानप्रमाण म्या
यदि यहा पर यह कहा जाय कि आत्मा को अव्यापक मान ने पर उसके गुणभूत धम और अधर्म को भी अव्यापक मानना पटेगा। यदि प्रत्युत्तर में ऐसा कहा जाय कि हम धर्माधर्म पुण्यपाप को मी अन्यापक मान लेंगे तो ऐमा कहना उचित नहीं माना जा सकता, कारण कि दीपान्तर्गत जो मणि आदिक पदाप है वे देवदत्त के अटर से-पुण्य पाप से--आकृष्ट होकर जो उसको प्राप्त हो जाते है वे प्राप्त नहीं हो सकेंगे १ कारण कि देवदत्त का अदृष्ट तो अव्यापक है। फिर उनको उसके पास तक कौन विंचकर लावेगा। मो दम प्रकार अदृष्ट को अव्यापक मान ने पर दोप नहीं दिया जा सकता है कारण हम प्रत्यक्ष से देखते है कि चुम्बक पत्थर लोहे को जो कि उससे दर रग्वा रहता है भिन्न प्रदेशवी होता है विच लेना है। तव यह नियम कसे माना जा सकता है, कि अदृष्ट को व्यापक मानने पर ही भिन्न प्रदेशवर्ती मणि मुक्तादिक खिंच सकते हैं अन्यथा नहीं।
इसी तरह आत्मा को अविभुत्व एकान्तत मानना ठीक नहीं है
જે કદાચ અહીયા એવું કહેવામાં આવે કે આત્માને અવ્યાપક માનવાથી તેના ગુણભૂત ધર્મ અને અધર્મને પણ અવ્યાપક માનવે પડશે જે પ્રત્યુત્તરમાં એમ કહેવામાં આવે છે. અમે ધમધમે પૂણય પાપને પણ અવ્યાપકજ માની લઈશુ તે આ પ્રકારનું કહેવુ ઉચિત માની શકાતું નથી કારણકે, દિપાનગત જે મણી આદિક પદાર્થ છે તે દેવદત્તના અદણથી-પુણ્ય-પાપથી આકર્ષાઈને જે તેને પ્રાપ્ત થાય છે તે પ્રાપ્ત થઈ શકશે નહિ ? કારણકે, દેવદત્તનું અeત્વ તે અવ્યાપક છે પછી તેને એની પાસે બે ચીને કાણુ લઈ આવશે ? તે આ પ્રકારે અને અવ્યાપક માનવાથી દોષ આપી શકાતું નથી, કારણકે અમે પ્રત્યક્ષથી જોઈએ છીએ કે, શું બક લેઢાને જેકે, તેનાથી છેટે હોય છે, જુદા આકારનું હોય છે છતા તેને પોતાની પાસે બે થે છે ત્યારે આ નિયમ કઈ રીતે માની શકાય કે, અને વ્યાપક માનવાથી જ ભિન્ન પ્રદેશવતિ મણ મુકતાદિકને ખે ચી શકે છે અન્યથા નહીં
આ જ પ્રમાણે આત્માને અવિવ એકાન્તત માનવે એ પણ ઠીક નથી
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ१८ स्वस्थने प्रमाणप्रतिपादनम् तहिना नास्तीष्टसिद्धिरिति । इदमप्पयुत्त मेव-ज्ञानमन्तरेण हेयोपाठेयनित्तिप्रत्त्यसभवात् । नान पिना रटानुष्ठान पशुकृतमिर व्यर्थमेव स्यात् । अतोऽनानवादिमतमप्ययुक्तम् । एपा चतुणां त्रिपप्राधिकशतत्रयभेदाः । तत्र क्रियावादिनी ऽशीत्यधिकगतसर यका , अक्रियावादिन. चतुरगीतिसरयका चैनयिका द्वानिशन् । अज्ञानवादिनश्च समपष्टिसख्यकाः । एते सर्वे कुत्सित भाषन्ते । अन एपा मत सर्वथाऽनुपादेयमेव । 'मेयन्ने' 'पभाई' इत्यत्रेकवचनमार्पत्वात् ॥२३॥
न चैवस्त्राभिप्रायेणोच्यते, इत्याहमूलम्-इई पाउकरे बुद्धे, नायए परिनिव्वुडे ।
विजाचरणसपन्ने, सँच्चे सञ्चपरक्कमे ॥२४॥ छाया-इति प्रादुरमादि मुद्धा, ज्ञातक. परिनित ।
विद्याचरणसपन्न सत्यः सत्यपराक्रमः ॥२४॥ टीका-'दई' इत्यादि।
बुद्ध ज्ञाततत्व परिनितः कपायानलवि' यापनात्परि समन्तात् शीती भूत , विद्याचरणसपन्न -विद्याचरणाभ्या क्षायिकनानचारित्राभ्या सपन्न -युक्त , ही करने मे इष्टसिद्धि निहित है, इसके विना नहीं । सो ऐसी मान्यता भी ठीक नहीं है क्यों कि ज्ञान के विना तपरूप कष्टों का अनुष्ठान करना अज्ञानमूलक होने से पशुक्रिया के समान व्यर्थ है। इन क्रिया अक्रिया, वैनयिक तथा अज्ञानी के भेद तीनसौतिरसठ ३६ है। क्रियावादीके भेद एफसी अस्सी १८०, अक्रियावादी के भेद चोरासी ८४, विनयवादी के भेद बत्तीस ३२, तथा अज्ञानवादी के भेद सडसठ ३७ हैं । इन सबकी मान्यताएँ युक्तियुक्त नहीं है, अत इनका कथन कुत्सित कथन है। इसी लिये इनका मत जीवो को उपाठेय नहीं है ॥२३॥ કેણ કરી શકે છે ? આ કારણે તપ કરવામાં જ ઈષ્ટસિદ્ધિ નિહિત છે આના વગર નહી તો આવી માન્યતા પણ બરોબર નથી કેમકે, જ્ઞાન વગર તારૂપ સ્ટેનું અનુષ્ઠાન કરવું તે, અજ્ઞાનથી ભલુ હોવાથી પશુક્રિયા પ્રમાણે વ્યર્થ છે આ કિયા, અક્રિયા, વિનયિક તથા અજ્ઞાનીના ભેદ (૩૬૩) ત્રણ ત્રેસછે ક્રિયા વદીન ભેદ એ એસી (૧૮૦) છે. અક્રિયાવાદીના ભેદ ચોર્યાસી (૮૪) છે, નચિકેના ભેદ (૩૨) બત્રીસ છે તથા અજ્ઞાનવાદીઓના ભેદ સડસઠ (૬૭) છે આ સહુની માન્યતાઓ યુક્તિયુક્ત નથી આવી એમનું કથન કુત્સિત કથન છે આ કારણે એમને મત જીવને ઉપાદેય નથી પરવા
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
૩૨
उत्तराध्ययनम् विनयपादिनन्तु मुरनपमुनिगजानिगोमगारभमहिपकुधर गलशृगामाम्मक रादि नमस्कारकरगादेव कर्मषय मन्यन्ने । पपा मते नियादेश प्रेयो नान्य था। एतन्मतमपि न समीचीनम् । शान्ने गुणाधिकम्यत्र पिनयाई तया प्रतीतत्वान् । तदन्यविनयेऽशुभलपमहाच । अज्ञानादिनस्तु वानस्य मोक्ष मति कारणव न प्रतिपद्यन्ते । ते वदन्ति-जगद्धिपये आत्मविषये प पिभिन्ना पन्थानः । तन किं सत्यम् ? किं मिया ? उनि को वेत्ति ? अतः कष्ट-तप एर कार्यम् ।
विनयवादियो की ऐसी मान्यता है कि मुर, नृपति, गज, वाजी, गाय, मृग, करभ-उप्ठ, महिप, कुएर, लगल, काक, मकर आदिको नमस्कार करने से कर्मोंका क्षय होता है। विनय के आश्रय से ही आत्मा का श्रेय है अन्यथा नहीं । यह मान्यता विनयवादियों की है। सो एसी कल्पना भी उचित नहीं है क्योंकि विनय तो गुणाधिक का ही किया जाता है । यद्यपि गुणाधिकता केवल केचलियों में ही उत्कृष्ट रूप से है। फिर भी बीच के जीवों मे यथायोग्य से उसका प्रकाश होता है अत' सबको विनर का पात्र न मानकर गुणाधिक को ही विनय का स्थान माना है। अन्य अज्ञानी प्राणियों का विनय उल्टा अशुभ फ्लमद् कहा गया है।
अज्ञानवादी ज्ञान को मोक्ष के प्रतिकारण रूपसे नहीं मानते, उनका कहना है कि इस संसार मे आत्मा के विषय में भिन्न २ पान्यताएँ प्रचलित है तब किन २ मान्यताओ मे सत्य है किन २ मे असत्य है ? इस बातका निर्णय कौन कर सकता है। इसलिये तप
विनयवाहियानी सेवी मान्यता छ, सुर, नृपति, ग, पाल, भाष, भृग, ४२१, 62, लेस, १२, छपस, ४४, म४२, मामिने नमः४२ ४२पाथी भाना ક્ષય થાય છે વિનવના આશ્રયથીજ આમાનું શ્રેય છે એ શીવાય નહી આવી માન્યતા વિનયવાદીની છે કે આવી કલ્પના પણ ઉચિત નથી કેમકે, વિનય તે ગુણવાળાઓને જ કરવામાં આવે છે જે કે, ગુણાધિકતા તે ફક્ત કેવળીઓમાજ કૃષરૂપથી છે છતા પણ વચ્ચેના જીવનમાં ક્રમ અનુસાર તેને પ્રકાશ થાય છે
થી સઘળાને વિનયના પાત્ર ન માનીને ગુણાધિકને જ વિનયનું સ્થાન માનવામાં આવેલ છેઅન્ય અજ્ઞાની પ્રાણીઓને વિનય ઉ૮ટે અશુભ ફળને આપનાર બતાવવામા આવેલ છે
અજ્ઞાનવાદી જ્ઞાનને મેલના પ્રતિકારણરૂપથી માનતા નથી તેમનું કહેવું છે કે, આ સંસારમાં આત્માના વિષયમાં ભિન્ન ભિન્ન મા યતાઓ પ્રચલિત છે ત્યારે કઈ કઈ માન્યતાઓમાં સત્યતા છે, કઈ કઈમા અસત્યતા છે ? આ વાતને નિર્ણય
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ८ स्वायने प्रमाणप्रतिपादनम्
१३३ तद्विना नाम्तीष्टसिद्धिरिति । इदमप्पयुक्त मेव-ज्ञानमन्तरेण हेयोपादेयनित्तिपत्त्यसभवात् । ज्ञान पिना कष्टानुष्टान पशुकृतमिव व्यर्थमेव म्यात् । अतोऽनानवादिमतमप्ययुक्तम् । एपा चतुणी निपट परिक्शतत्रयभेदा. । तर क्रियावादिनी ऽशीत्यधिकशतसग्का , अक्रियागादिन' चतुरशीतिसरयका वैनरिका द्वानिशन् । अतानवाढिनश्च समपटियरयकाः। एते सर्वे कुत्सित भाषन्ते । अत एपा मत सर्वयाऽनुगदेयमेव । 'मेय ने 'पभापर्ड' इत्यत्रेकवचनमार्पत्वात् ॥२३॥ __ न चैवत्स्वाभिप्रायेणोच्यते, इत्याहमूलम्-इई पाउकरे बुंडे, नायए परिनिव्वुडे ।
विजाचरणसपन्ने, सच्चे सञ्चपरकमे ॥२४॥ डायाति प्रादुरसाद युद्धा, ज्ञातक. परिनित ।
विद्याचरणसपन्न' सत्यः सत्यपराक्रमः ॥२४॥ टीका-'इ' इत्यादि।
बुद्ध =ज्ञाततत्वः परिनितः कपायानल वि यापनात्परि समन्तात् शीती भूत., विद्याचरणसपन्न-विद्याचरणाभ्या-क्षायिकज्ञानचारित्राभ्या सपना-युक्त , ही करने मे इष्टसिद्धि निहित है, इसके विना नहीं । सो ऐसी मान्यता भी ठीक नहीं है क्यों कि ज्ञान के विना तपस्प कष्टों का अनुष्ठान करना अज्ञानमूलक होने से पशुक्रिया के समान व्यर्थ है । इन क्रिया अफ्रिया, वैनयिक तथा अज्ञानी के भेद तीनसौतिरसठ ३६३ है। क्रियाचादीके भेद एफसी अस्सी १८०, अक्रियावादी के भेद चोरासी ८४, विनयवादी के भेद बत्तीस ३२, तथा अमानवादी के भेद सडसठ ६७ हैं । इन सरकी मान्यताएँ युक्तियुक्त नहीं है, अत' इनका कथन कुत्सित कथन है। इसी लिये इनका मत जीवो को उपादेय नहीं है ॥२३॥ કેણ કરી શકે છે ? આ કારણે તપ કરવામાં જ ઈષ્ટસિદ્ધિ નિહિત છે આના વગર નહી તે આવી માન્યતા પણ ખબર નથી કેમકે, નાન વગર તપરૂપ કન્ટેનું અનુષ્ઠાન કરવું તે, અજ્ઞાનથી ભરેલું હોવાથી પશુફિયા પ્રમાણે વ્યર્થ છે આ ક્રિયા, અદિયા, વનયિક તથા અજ્ઞાનીના ભેદ (૩૬૩) ત્રણ ત્રસ છે ક્રિયા વાદના ભેદ એક એસી (૧૮૦) છે. અક્રિયાવાદીના ભેદ ચોર્યાસી (૮૪) છે, વૈનાયિકના ભેદ (૩૨) બત્રીસ છે તથા અજ્ઞાનવાદીઓના ભેદ સડસઠ (૬૭) છે આ સહુની માન્યતાઓ યુક્તિયુક્ત નથી આવી એમનું કથન કુત્સિત કથન છે આ કારણે એમનો મત જીવોને ઉપાદેય નથી ર૩
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
-
उत्तगध्ययनसमे अत एर-सत्यः सत्यवार आप्त इत्यर्थः तथा-सत्यपराक्रमःपत्यपीय. ज्ञातक' ज्ञातपुत्रो महावीर इति एते क्रियावादय' कुत्सित प्रभाषन्ते इति प्रादुरकापी-प्रकटितवान् ॥२४॥
तेपा क्रियावाद्यादीना फलमाहमूलम् -पंडति नरए घोरे, जेनरा पावकारिणो ।
दि' चं गैइ गच्छति, चरित्ता धम्ममारिय ॥२५॥ या-पतन्ति नरक गोरे, ये नरा पापकारिण ।
दिव्या च गनि गन्छन्ति, चरिता धर्ममार्यम् ॥२५॥ टीका--'पटति' इत्यादि ।
पापकारिणः पाप गर्नु शी- येपा ते तथा-क्रियायादिकृतासत्परूपणा परायणा य नरा:-ते पोरे-नित्यायकारादिना भयानके नरके सोमन्तकादि
यह अभिमाय अपने मनसे नहीं कहा गया है सो करते हैंइत्यादि ___ अन्वयार्थ-बुद्ध-युद्ध ) युद्ध-तत्व ज्ञाता,(परिनिगुडे-परिनित ) कपायरूप अग्नि के सर्वथा शान्त हो जाने से सब तरह से शीलीभत हुए तया (विनाचरणसपन्ने-विद्याचरणमपन्न ) क्षायिक ज्ञान एव चारित्र से सपन्न, इसीलिये (सन्चे-सत्य') मत्यवाणी बोलने वाले आप्त-तथा (सञ्चपरकमे सत्यपराक्रम) अनतवीर्यसपन्न ऐसे (नायएज्ञातक) ज्ञातपुत्र श्री महावीर प्रभुने ही (इड पाउरे-इति प्रादुरकापीत्) 'ये क्रियावादी आदिक कुत्सित बोलते है' इसका स्वरूप कहा है। हमने अपनी तरफ से ऐसा नहीं कहा है ॥२४॥
આ અભિપ્રાય પિતાના મનથી કહેવામાં આવેલ નથી, તેને કહે છે - "" इत्यादि।
मन्याय-पद्ध-बुद्ध मुद्ध तत्वज्ञाता जी ने परिनिव्वुडे-परिनिवृत्त કષાયરૂપ અગ્નિના સંપૂર્ણપણે શાન્ત થઈ જવાથી સઘળી બાજુથી શીતળ એવા તથા विज्जाचरणसपन्ने-विद्याचरणसपन्न क्षायिशान भने यात्रियी मन मेथी मन्चे-सत्य सत्यवाणी मालवाaal तथा सच्चपरक्मे-सत्यपराक्रम मनात वियं सपन्न सेवा नायए-ज्ञातर शातपुत्र श्री महावीर प्रभु "l इइ पाउरे-इति प्रादुरकार्पित "21 ठियावा वगैरे मोटु माले " तेन સ્વરૂપ બતાવેલ છે અમે અમારા તરફથી કાઈ કહેલ નથી ૨૪
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका 4 १८ मियावादिना पापफारित्ववर्णनम नरकासासा: पतन्ति । च-पुन. आर्य-उत्तमम् धर्म-जिनप्ररूपित सद्धर्म चरि स्वाभामेव्य, नु नरा , दिव्या देवोकसम्मान्पनी गति मगतिमाना सिद्धिस्पा गति वा गन्धनि । हे सजय मुने । असत्परूपगापरिहारेण सत्मरूपगा परायणनेव भवता भरितत्यमिति भाव ॥२५॥
एते क्रियागादिप्रभृतय. पापकारिण क्थम् ' इत्याहमूलम्-मायावुइयमेयं तु, मुसा भीसा निरट्रिया।
सजमनाणो विं अह, वसामि इरियामि ये ॥२६॥ छाया-पायोत्तमेतत्त मृपा भापा निरथिका ।
सयन्न्न पि वह, वसामि हरे च ॥२६॥ उन क्रियावादी आदिकों की तथा जिनप्रणीत सद्धर्मकी आराधना करनेवालो की क्या क्या गति होति है ? सो कहते है--'पडति' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पावकारिणो-पापकारिणः) क्रियावादी आदि व्य. क्तियों द्वारा कृत असत्प्ररूपणाके सेवन करने में परायण (जे-ये) जो (नरा-नरा') मनुष्य है वे (पोरे नरग पडति-गोरे नरके पतन्ति) मरकर भयकर मीमन्तक आदि नरकावाम मे जाते है । (च आरिय धम्म चरित्ता-च आय धर्म चरित्वा) जिन प्ररूपित वर्मका सेवन करते है वे उसके सेवन से (दिन्य गद गच्छति-दिन्या गतिं गन्छन्ति) देवलोक को अथवा समस्त गतियों में प्रधानभूत गति सिद्धिगति को प्राप्त करते हैं। इस लिये हे सयतमुने । असत्प्ररूणा का परित्याग करके तुमको सत्प्ररूपणा करने मे ही परायण यने रहना चाहिये ॥२६॥
એ ક્રિયાવાદી આદિઓની તથા જીનપ્રણીત સદુધમની આરાધના કરવાવાળાની शुशुमति यायतेने --"पडति" त्या
सन्या-पावकारिणो-पापकारिण' ठियापही मा व्यतिमी द्वारा राती असत् प्र३५९यानु सेवन ४२पामा ५२सय जे-येरे नरा-नरा मनुष्य छ ते घोरे नरए पडति-घोरे नरके पतन्ति मरीन सय ४२ सीमत माह नवासमा जय छ तर यति च आरिय धम्म चरित्ता-आय धर्म चरित्वा न प्रचित धर्मनु भवन उरे छत सेना सेवनयी दिव्य गड गच्छति-दिव्या गतिं गच्छन्ति દેવકને અથવા સમસ્ત ગનિઓમાં પ્રધાનભૂત ગતિ સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરે છે આ કારણે હું સવત મુનિ 1 અસત્ પ્રરૂપણાને પયિાગ કરીને તમારે સત્ય પ્રરૂપણા ડગ્યામાજ પરાયણ બની રહેવું જોઈએ પરપા
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
-
%
uae
उत्तराध्ययनमने टीका--'मायागुइय' इत्यादि।
हे सजय मुने । क्रियागराधादिभिर्यत्पर पितम् , एतत्स तु मायातम् = मायाभापितम् । तथा क्रियागादिमभृतीना भापा-उक्ति. मृपा अगीका, निरर्थिकाशिवमुग्वरनिता चास्ति । तत एमाह सयन्नपिक्रियावाद्यादिमतश्रवणादिभ्यो निवर्तमान एम, अपिगढी निधयार्थक, सामितिष्ठामि स्त्रात्मनीति शेप । इद हि सजयमुने स्थिरिकरणार्थमुक्तम् । अय भार:-यथाऽह क्रियावाद्याधसत्प्ररूपणातो नित्तस्तथा त्वयाऽपि निर्तितव्यमिति ।
उक्तचापि-"ठियो य ठाए पर" छाया-स्थितश्च न्यायपयति परम् इति ।च-पुनरहम् ईरे-सयममार्गेचिरामि ।।२६।।
ये क्रियावादी आदि पापकारी कैसे है ? इम पातको क्षत्रिय राजऋपि प्रदर्शित करते है-'मायायुइय' इत्यादि ।। _ अन्वयार्थ-हे सजयमुने । क्रियावादी आदि जनो द्वारा जो कुछ भी प्ररूपित किया गया है (ग्य-तत्) यह सब (माया बुडयम्-मायोतम्) माया से ही कहा गया है तथा (मुसा भासा निरस्थिया-मृपा भापा निरर्थिका) इसकी भापा-वाणी-मृपा-सर्वथा अलीक है और निरर्थक-शिवसुग्व से जीवों को वर्जित करनेवाली है। इसीलिये (अह सजममाणोवि-अह सयच्छन्नपि) मै क्रियावाटी आदि के मतके श्रवण आदि से दूर होकर निश्चय से (वसामि-वसामि) अपनी आत्मा में वसता हु, यह बात सजयमुनि की स्थिरता के निमित्त ही क्षत्रिय राजमपिने कही है । तात्पर्य इसका यह है कि जिम प्रकार मै क्रियावादी आदिकी असत्यरूपणा से परे रहता है उसी तरह से आपको भी दूर रहना चाहिये। कहा भी है-"ठिओ य ठावए पर जो स्पय स्थित
એ ક્રિયાવાદી આદિ પાપકારી કેવા છે? આ વાતને ક્ષત્રિય રાજર્ષિ પ્રદર્શિત ४२ छ -"माया बाय" त्या!
અન્વયાર્થ-હૈ સજ્ય મુનિ ? કિયાવાન આદિજનો દ્વારા જે કોઈ પણ પ્રરૂપિત ४२वामा मावत छ एय-एतत् ते सघणु माया बुइयम्-मायोक्तम् भायाथी । ४ामा मावस छ तथा मुसाभासा निरत्थिया-मृपाभापा निरथिका अनी ભાષા, વાણી, મૃષા, સર્વથા અલીક છે અને નિરર્થક શિવસુખથી જીવને જીત ४२पावाणी छे मा ४२ ई अह सजममाणो वि-अह सयच्छन्नपि लियावाही महिना भतने सामाथी २२डीने निश्चयथा सामि-सामि पाताना यात्मामा વસુ છુ આ વાત સ જય મુનિની સ્થિરતાના માટે જ ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ કહેલ છે તાત્પર્ય આનુ એ છે કે, જે પ્રકારે હુ ક્રિયાવાદી આદિની અસત્ પ્રરૂપણાથી દૂર २४ छु मे प्रमाणे तमारे ५५ २ २६७ नये ४ ५ छ-"ठीओ य
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ प्रियावादिमतश्रवणनिवर्त्तने कारणकथनम् १३७
_ 'कय भवान् क्रियापायामितश्रवणानिवृत्त ' इति सयतमुनिजिज्ञासाया अनियराजमपि माह--- मूलम्-सव्वे ते' विदिता मज्झ, मिच्छादिट्टी अणारिया ।
विजमाणे परे लोए, संम्म जाणामि अप्पग ॥२७॥ छाया--सर्वे ते विदिता मम, मियादृष्टयः अनार्या ।
विरामाने परे लोके, सम्यग् जानामि आत्मानम् ॥२७॥ टीका---'मन्वे ते' इत्यादि।
हे सजयमुने । ते पूर्वोक्ता सर्वे क्रियावादिप्रभृतयो मम-मया विदितानाता । एते हि मिथ्याटटय =मिथ्यादर्शनयुक्ता. मन्ति, अन एव एते अनार्या =पशुहिंगायनार्यकर्मयुत्ता सन्ति एते एवविधा सन्ति इति भव ता क्य ज्ञातम् ? इत्याह-'विनमाणे' इत्यादि । विद्यमानान्समति वर्तमानान् कुतीथिकान् क्रियावादिप्रभृतोन, कुत्मितमरूपणया, परे लोके-परभवे-नरक होता है वही दृमरों को भी स्थित करता है । तथा मै (य इरियामि-च ईरे) सयममार्ग मे विचरण करता ह ॥२६॥
आप क्रियावादी आदिके मतश्रवण से निवृत्त हुए है ? इस सजय की जिज्ञासा का समाधान करते हुए क्षत्रिय राजऋपि कहते है-'सव्वे ते' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे मजय मुने । (ते सन्चे मिच्छादिही अणारिया मज्म विदिता-ते सर्वे मिथ्याटप्टयः अनार्या मम विदिता ) पूर्वोक्त वे सर क्रियावादी आदि मिथ्याटष्टि हे तथा अनार्य हैं यह मैं अच्छी तरह से जानता है। तथा ये (विजमाणे परे लोग-विद्यमाने परे लोके) सय विद्यमान परलोक मे विविध प्रकार की यातनाओ का अनुभव करेगे ठावए पर" २ ११५ स्थित लायछ ते भागने ५ स्थि. ४२ छ य दरियामिच इरे तथा समभागमा विय२९ ४३ छु ॥२६॥
આપ ક્રિયાવાદી આદિના મત શ્રવણથી કઈ રીતે નિવૃત બન્યા છે ? આવી सायनी शासानु समाधान ४२ता क्षत्रिय ९छ-"सव्वे ते"त्यादि।
मन्वयार्थ-३ सय मुनि ते सव्ये मिच्छादिट्ठी अगारिमा मज्झ विदिताते सर्व मिथ्याटष्टय अनार्या मम विदिता पूर्वात ये सधा यापही माह મિથ્યાણી છે તથા અનાર્ય છે એ હુ સારી રીતે જાણું છું તથા એ રિઝમને परे लोए-विद्यमाने परेलोके सपा विधमान ५२४मा विविध प्रा२नी यातना
૧૮
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
उत्तराध्ययनस्ने
निगोदादी विविध सहयातना अनुभविष्यत, अ सम्यग् जानामि - अतिशय ज्ञानेनेत्यर्थ. । यहा - परीलोक = परभयः, विद्यमान अस्तीति सम्यग् जानामि । तथा - आत्मानचापि सम्यग् जानामि, जानिम्मरणलाभेनेत्यर्थः । पततेपा सह न करोमीति भाव ॥२७॥
उक्तार्थ विशदयति
मूलम् - - अहमांसि महापणे, जुडेमवरिससँओवमे ।
जी सो पाली महापाली, दिव्या वरिससेओत्रमा ॥२८॥ छाया -- अहेमास महाप्राणे, धुतिमान् वर्षशतोपम |
या सा पार्मिहापालि., दिव्या वर्षशतोपमा ॥ २८ ॥ टीका- 'अहमासी' इत्यादि ।
हेमुने 'महामानाम पञ्चमदेवस्य महामाणनामके विमाने, अह घुतिमान् = दीप्तिमान् वर्षशतोपम =शतजीविना उपमा = सादृश्य यस्य स नरक निगोदादिक के भयकर कष्टों को सहन करेगे य पान भी ( सम्म जाणामि - सम्यक् जानामि ) अच्छी तरह से जानता हू । अथवा "परोलोको विद्यमानो" परलोक विद्यमान है यह बात भी मैं अतिशयज्ञान से जानता हू । तथा जातिस्मरणज्ञान के लाभ से (अप्पग सम्म जाणामि आत्मान सम्यक् जानामि ) मै अपनी आत्मा को भी जानता हू । इसलिये मैं उनकी सगति करने से दूर रहता हू ||२७||
इसी अर्थ को पुन विशद करते हुए वे कहते है- 'अहमासि' इत्यादि । अन्वयार्थ - हे मुने । ( महापाणे- महाप्राणे) ब्रह्म नामके पचम देवलोक के महाप्राण नामक विमान मे ( अह् - अहम् ) मै ( जुइमद्युतिमान् ) दीप्ति विशिष्ट (चरिससओवमे वर्षशतोपम. अहम् ) सौ १०० એને અનુભવ કરશે, નષક નિગોદાદિકના ભય -૨ કષ્ટોને સહન કરશે, આ વાત પણ सम्म जानामि सम्यक् जानामि सारी रीते लागु छु अथवा "परलो को वि मानो" પરલાક વિદ્યમાન છે આ વાત પણ હુ અતિશય જ્ઞાનથી જાણુ છુ તથા શ્રૃતિ स्भग्णु ज्ञानना सालथी अप्पम सम्म जागामि- आत्मान सम्यक् जाणामि डु भार આત્માને પણ જાણુ છુ આ માટે હું પ્રેમની સ ગત કરવાથી દૂર રહુ છુ ા૨ા
या सर्थने इरीथी स्पष्ट करता तेथे हे छे -- " अहमासि" इत्यादि । अन्वयार्थ – हे भुनि । महापाणे- महामाणे ब्रह्मनाभना पायमा देवखेोउना भडानामना विमानमा अह अहम् हु जुइम-द्युतिमान् होति विशिष्ट वरिससबमे-वर्पशतोपम सो वर्षना पूर्ण आयुषाजा लवनी समान इतो अर्थात
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ अनियराजरपदेश
१३९ शनपरिपूर्णायुर्जीवमटशः आसम् अभूवम् । यथा जीवो यदि मनुष्यलोके शतपर्यन्त जीवति, तदा स परिपूर्णाप्को भगति, तथैव अह महामागनानि ब्रह्मनामपञ्चमवलोकविमाने परिपूर्णायुफोऽभवम् इति भावः । दे. लोके हि या मा पाठि -पालिरिच पाटि.पितजलपारणाद् भवस्थिति , सा चेह मल्योपमममाणा । तथा-महापालि सागरोपमप्रमाणा च भवस्थिति रस्ति । सागरोपमप्रमाणत्वेनास्या महत्त्वम् । एतदेवस्थितिद्वय देवसम्बन्धि । अनयोभाम्पित्योम ये महापालिन म भवस्थिति , दिव्यावर्षशतोपमा देवभवसम्पन्ति पर्पगततुल्या, सागरोपमप्रमाणा आमीत, यथा-मृत्युलोके वर्पशन परमायुम्तथैव तन महापालि• परमायु' । तावदायुप्फोऽहमभवम् , अतो मम पञ्चम देवठोके उत्कृष्टतो वर्पशनोपमदरासागरोपमस्थितिरासीत् ॥२८॥
तथामूलम्-से' चुओ वभलोगाओ, माणस्त भवमागओ।
अप्पणो ये पंरेसि चें, आउ जाणे हा तहाँ ॥२९॥ वर्ष की पूर्ण जायुवाले जीव के समान था, अर्थात् मनुष्यलोक मे जिस प्रकार कोई जीव सौ १०० वर्ष की आयुतक जीवित रहता है वह जैसे पूर्णायुप्फ कहलाता है इसी प्रकार मै भी उस विमान मै परिपूर्ण आयुवाला देव था। स्वर्गों में पल्यप्रमाण एव सागरप्रमाण स्थिति ठेवोंकी कही गई है। सो यहा पालि शन्द से पल्यप्रमाण एव महापाली शब्द से सागर प्रमाण स्थिति ग्रहण करना चाहिये । क्षत्रिय राजमपि कह रहे हैं कि वहा पर मेरी (दिव्वा-दिव्या) देवसवधी स्थिति (परिससओरमा महापाली-वर्षशतोपमा महापालि.) मनुष्य पर्याय की मौ १०० वर्ष प्रमाण आयु भोगनेवाले जीव के समान दस १० सागर की पूर्णस्थिति यी ॥२८॥ મનુષ્યલોકમા કેઈ છ વર્ષની આયુ સુધી જીવીત રહે છે તે જેમ પૂર્ણ આયુ થવાળે કહેવાય છે, એ જ પ્રમાણે હું પણ તેજ વિમાનમા પરિપૂર્ણ આયુષ્યવાળે દેવ હતે સ્વર્ગમાં પત્ય પ્રમાણે અને સાગર પ્રમાણુ સ્વિતિ દેવેની બતા વવામાં આવેલ છે તે અડી પાલી શબ્દથી પચે પ્રમાણ અને મહાપાલી શબ્દથી ભાગ- પ્રમાણ સ્થિતિ ગ્રહણ કરવી જોઈએ ક્ષત્રિય રાજર્ષિ કહી રહ્યા છે કે, ત્યા भारी दिव्या-दिव्या २ मधी स्थिति परिससओवमा महापाली-वर्षशतोपमा મા મનુષ્ય પર્યાવની સો વર્ષ પ્રમાણુ આયુ ભેગવનારા જીવના સમાન દસ સાગરની પૂર્ણ સ્થિતિ હતી પર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
उत्तगध्ययनसूत्रे छाया-अथ च्युतो ब्राह्मलोकात, मानुष्य भरमागत. । ।
आत्मनश्च परेपा च, आयुर्जाने यथा तथा ॥२९॥ टीका-'से' इत्यादि।
अथ आयु. समाप्त्यनन्तर नामलोकात्म्पसमाल्पात् न्युतोऽह मानुप्य= मनुप्यमम्बन्धिन भा-जन्म आगत प्राप्त । इत्थमात्मतो जातिस्मरणात्मम्मतिशयमुत्ताऽतिशयान्तरमाह-7-पुनरहम्, आत्मनः स्वस्य परेपाम् अन्येपा च आयु =जीवित यया-येन प्रकारेण अस्ति, नया तेन प्रकारेणैर जाने । इदमुप लक्षण ततश्च-गतिमपि जानामीत्यर्थ ॥२९॥
क्षत्रियराजकपिरित्य प्रसङ्गतोऽपृष्टमपि महत्तान्तमावेद्य सम्प्रत्युपदिशन्नाहमूलम्-नाणारुड चे छंट चे, परिवजिज सजए। __ अणटा जे ये सव्वत्था, इ. विजामणुसचरे ॥३०॥ छाया-नानारूचि च छन्द च, परिवर्जयेत्सयतः ।
अनर्था ये च सार्या., इति विद्यामनुसचरे ॥३०॥ तथा-'से चुओ इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अह-अय) देवभव सबंधी आयु के समाप्त होने पर (बभलोगाओ चुओ-ब्रह्मलोकात् च्युत) उस पचम स्वर्ग से चवा हुआ मै (माणुस्स भवमागओ-मानुप्य भवमागत') मष्नुय मयधि भव मे आया है। इस प्रकार अपना जातिस्मरणात्मक अतिशय कहकरके उन क्षत्रिय राजर्पिने सजयमुनि से यह भी कहा कि-मै (अप्पणो परेसिं च जहा आउ तहा जाणे-आत्मनःपरेपा च यथा आयु तथा जाने) अपन तथा परके आयुष्यको भी वह जितना है उसको मै जानता है। उपलक्षण से गतिको भी जानता है ॥२०॥
तथा-"से चुओ" त्यादि।
अन्वयार्थ:-अह-अथ पलव३पा भायुष्य पूथवाथी वभ लोगाओ चुओब्रह्मलोकात च्युत ते पायमा २३ थी मायुमय पुश थता त्याथी २या माणु
स्स भवमागओ-मानुष्य भवमागत. मध्यममा मावेस छु मा प्रमाणे પિતાનુ જાતિસ્મરણાત્મક વર્ણન કરીને તે ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ સ જય મુનિને એ vey धु, अप्पणो परेसिं च जहा आउ तहाजाणे-आत्मन परेपा च यथा आयु तथा जाने भा३ पातानु तथा सानु मायुष्य जे ते ५g any छु ઉ૫લક્ષણથી ગતિને પણ જાણુ છુ પરલ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४१
प्रियदर्शिनी टीका अ.२८ क्षत्रियराज स्वाचारप्रतिपादनम्
टीका-'नाणामह' इत्यादि।
हे सजय! हे साधो! नाना=अनेकविधा रुचियक्रमालियावायादिमतविषयमभिलाप च-पुन अनेकविध नन्द-यमतिपरिकल्पितमभिप्राय च सयत = साधु परिवर्जयेत् सर्वथा त्यजेन् । तथा-अन =अनर्थहतवो ये च साया = प्राणातिपातादिदोपाम्तानपि सर्वथा वर्जयेत् । इति इत्येव रूपा विद्या सम्यग्ज्ञान रूपाम् अनुसबरे अनु-7 यीकृत्य सवरे. सयममार्गे विचर ॥३०॥
सम्पति क्षत्रियरानमपि स्त्राचार माहमूलम्--पडिकमामि पासिंणाणं परमतेहि वा पुणो ।
अहो डेटिए अहोराय, इई विजा तव चरे ॥३१॥ या--प्रतिक्रमामि प्रश्नभ्यः, परमन्त्रेभ्यो वा पुनः ।
अहो उत्थित. अहोरात्रम्, इति विद्यात् तपश्चरे ॥३१॥ इस प्रकार नहीं पलने पर भी अपने वृत्तान्तको क्षत्रिय राजर्षि सजय मुनि से कटकर फिर उपदेश कहते है-'नाणाई' इत्यादि ।
अन्वया-हे सजय । (सजए-सरत.) साधु का कर्तव्य है कि वह (नाणाम्द च लद च परिवजिज-नानारूचि उद च परिवर्जयेत् ) अनेकविध क्रियावादि आदि मिय्यादृष्टियो के मत विपयक अभिलापा का तथा स्वमतिकल्पित अभिप्रायका परित्यागकर देवे । तया (अणत्या जे य सव्वत्या-अनर्था ये च सर्वार्था ) समस्त अनों के कारण जो प्राणातिपादिक दोप है उनका भी वह परिहार करदेवे । (इड-इति) इस प्रकारकी यह (विजामणु-विद्यामनु) सम्यग्ज्ञानरूप विद्या को लक्ष्य मे रग्बकर तुम (सचरे-सचरे) सयममार्ग मे रत रहो ॥३०॥ આ પ્રમાણે ન પૂછવા છતા પણ પિતાના વૃત્તાતને ક્ષત્રિય રાજાએ ન જયમુનિને ने ३२थी 3५हेश मा५ता ,- "नाणारुइत्यादि।
स-या- समय । सजए-सयत साधुनु ४तव्य छ , ते नाणारड च छद च परिवनिज-नानारुचिं च छद च परिवर्जयेत् मने विध लियापही આદિ મિથ્યાદીઓના મતવિષયક અભિલાષાને તથા સ્વમતિકલ્પિત અભિપ્રાયને सया परीत्या श है तथा अणत्था जे य सम्बत्था-अनर्था ये च सर्वाथा' સઘળા અનર્થોનું કારણ જે પ્રાણાતિપાત દેવ છે તેનો પણ તે પરિહાર કરી દે इद-इति मा जारी मापी विजामणु-विद्यामनु सभ्यशान३५ विधाने सक्षम भीने त सचरे-सचरे सयम भागमा २त २ ॥३०॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
उत्तराध्ययनस्ते छाया-अथ च्युतो ब्राह्मलोकाद, मानुष्य भरमागतः । ।
___आत्मनश्च परेपा च, आयुर्माने यथा तथा ॥२९॥ टीका--'से' इत्यादि।
अथ-आयु- समाप्त्यनन्तर बामलोकात् पञ्चमाल्पात् च्युतोऽद मानुष्य मनुष्यसम्बन्धिन भव-जन्म आगत प्राप्त । इत्थमात्मतो जातिस्मरणात्मकमतिभयमुक्तवातिशयान्तरमाह-च-पुनरहम् , आत्मनः ससस्य परेपाम् अन्येपा च भायु.जीवित यया-येन प्रकारेण अस्ति, तथा नेन प्रकारेणैर जाने । इदमुप लक्षण ततश्च-गतिमपि जानामीत्यर्थः ॥२९॥
क्षत्रियराजपिरित्य प्रसद्गतोऽपृष्टमपि सत्तान्तमावेद्य सम्प्रत्युपदिशनाहमूलम्- नाणारुइ चै छंद च, परिवजिज सजए।
अणटा जे ये सव्वत्था, इ. विजाम संचरे ॥३०॥ छाया-नानारुचि च उन्द च, परिवर्जयेत्सयत' ।
अनर्था ये च सर्श., इति विद्यामनुसचरे ॥३०॥ तथा-'से चुओ इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अह-अय) देवभव सरधी आयु के समाप्त होने पर (बभलोगाओ चुओ-ब्रह्मलोकात् च्युत.) उस पचम स्वर्ग से चवा हुआ मै (माणुस्स भवमागओ-मानुष्य भवमागत ) मष्नुय मवधि भव में आया है। इस प्रकार अपना जातिस्मरणात्मक अतिशय कहकरके उन क्षत्रिय राजर्पिने सजयमुनि से यह भी कहा कि-मै (अप्पणो परेसिं च जहा आउ तहा जाणे-आत्मन परेषा च यथा आयु. तथा जाने) अपन तथा परके आयुष्यको भी वह जितना है उसको मैं जानता ह । उपलक्षण से गतिको भी जानता है ॥२९॥
तथा--"से चुओ" त्या।
मन्याय-अह-अथ देवसव३पी मायुष्य यूथवाथा वम लोगाओ चुओब्रह्मलोकातच्युत त पाया गथी मायुध पुरे। यता त्याची व्यवीरमाणु
स्स भवमागओ-मानुष्य भवमागत मनष्यसमा मावेस छु मा प्रमाणे પિતાનુ જાતિમરણાત્મક વર્ણન કરીને તે ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ સ જય મુનિને એ पण छु, अप्पणो परेसिं च जहा आउ तहाजाणे-आत्मन परेपा च यथा आयु तथा जाने मा३ यानानु तथा मीनु आयुष्य ८९ छे ते य त छु ઉપલલણથી ગતિને પણ જાણુ છુ પર
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्दाशनी टोका अ. १८ आयुशाने जिनशासनमहत्वप्रदर्शनम्
कथ भानायु नातीति सजयमुनिना प्रष्टोऽसौ क्षत्रियराजमपिराहमूलम्-- च में पुच्छेसी काले, सम्म सुद्धेण चेयंसा ।
ताड पाउकेरे वुद्धे, 'त नाणं जिणसासणे ॥३२॥ छाया-यच मा पृच्छमि काले, सम्यक् शुढेन चेतसा ।
तत् प्रादुरकापीद् बुद्ध', तज्ज्ञान जिनशासने ॥३२॥ टीका-'ज च मे' इत्यादि ।
हे सजय । मन्यत शुद्धनप्रतिनिर्मलेन चेतसा समुपलक्षित मा यत् काले-कालविषयम् आयुर्विपय नान पृच्छसि । तत्-ज्ञानम् उद्ध• सर्वज्ञः श्री महावीर प्रादुरकाशैन्यकटितवान् , अत एव तज्ज्ञान जिनगासने-जिनपरू पितसिद्धान्ते एव वर्तते, नवन्यस्मिन् सुगतादिशासने । अतो जिनशामने एप यत्नो विषय. अहमपीद परिज्ञाय जिनशासने एव यत्नवानस्मि, न तु सौगतादिशासने। तत्प्रसादादतिशयज्ञान प्राप्तोऽस्मि । त्वयाऽपि तव यतितव्य नान्योति भाव । 'त' इति वाच्ये 'ताइ' इति उहुरचननिर्देशः सोनत्वात् ॥३२॥
मयममुनि ने क्षत्रिय राजर्पि से पूछा कि आप आयु को कैसे जानते है तब क्षत्रिय राअर्पि कहते हैं 'जच मे' इत्यादि ! ___ अन्वयार्थ हे सजय । (सुद्धेण चेयसा-शुद्धेन चेतसा) अति निर्मल चित्त से युक्त तुम (मे-माम्) मुझ से (काले पुच्छसी-काले पृच्छसि) आयुके विषय में जो पूछ रहे हो सो (ताइ-तत्) उस विपयक ज्ञान को (बुद्धे-बुद्धः) सर्वज्ञ महावीर प्रभु प्रकट किया है (त नाण-तत् ज्ञानम् ) वह ज्ञान (जिणसासणे-जिनशासने) जिनप्ररूपित सिद्धान्त मे ही है। अन्य सुगतादि प्रणीत शास्त्रों में नहीं है। इसलिये तुम जिनशासन मे इस ज्ञानकी प्राप्ति के निमित्त प्रयत्नशील रहो। मैने भी यह ज्ञान वहीं से प्राप्त किया है॥३२॥ ( સ જયમુનિએ ક્ષત્રિય રાજર્ષિને પૂછ્યું કે, આપ આયુને કઈ રીતે જાણે छ।' त्यारे क्षत्रिय ४३ छ-"जच में" त्यादि।
अन्वयार्थ -सयत । सुर्तण चेयसा-शुद्धेन चेतसा अति निम यित्तवाणा मेवा तमे मे-माम् भने काले पुच्छसी-काले पृच्छसि सायुना विषयमा २ पछी रघा छ। तो ताद-तत २० विषयन। शानने बुद्ध-युद्ध सश महावीर प्रभुमे प्रगट उ२० छ त नाण-तत ज्ञानम् ते ज्ञान जिणसासणे-जिनशासने 01 प्र३चित सिद्धात માજ છે અન્ય સુગાદિ પ્રણીત શાસ્ત્રોમાં નથી આથી તમે જીન શાસનમાં આ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્નશીલ રહે મે પણ આ જ્ઞાન એમાથી જ પ્રાપ્ત કરેલ છે આકરા
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र टीका--'पटिकमामि' इत्यादि ।
हे सजय मुने! अह प्रश्नेभ्यः शुभाशुभग्नच केभ्योऽष्टादिषन्नेभ्यः गाअथा-पुनः परमन्त्रेभ्या-परेपा=गृहस्याना ये मन्त्रास्तकार्यालोचनरुपान्तेभ्य मतिकमामि-प्रतिनिटत्तो भगामि । एन स्प साद्य कर्म नाह करोमीति भार । य. सयत एवं पिरसापद्यस्पमश्नादिव्यापारपरिपर्जनेन सयम प्रति उत्थितः उत्थानशीलो भवति अहो ! तद्विपये सिं रक्तव्यम् ? एर विघम्तु कश्चिदेव महात्मा भाति, अत उक्तम् 'अहो' इति । अतो हे सजय मुने! त्वम् इतिःएतदनन्तरोक्तमर्थ विधात जानीयात्ततः अहोरानम् अहर्निश भतिक्षणमित्यर्थ, तप. सावधव्यापारविरतिलभणम् चरे.-भासेवन। न तु प्रश्नादिकम् ॥३१॥
अब क्षत्रिय राजपि अपने नाचार को करते है-'पटिकमामि' इत्यादि।
। अन्वयार्थ हे मजय मुने! मैं (पमिणाण पुणो परमतेहिं वा प्रश्नेभ्य. पुनः परमत्रेभ्योवा) शुमाशुभ सूचक अनुष्ठादि के प्राना से अथवा गृहस्थजनों के तत्तत्कार्यालोचनरुप मत्र है उनसे (पडिकमामि-प्रतिकमामि) प्रतिनिवृत्त हो गया है अर्थात् अय में इस प्रकार के सावद्यरूप कर्म नहीं करता हु, जो सयत इस प्रकार के सावद्यरूप प्रश्नादिक के व्यापार के परिवर्जन से सयम के प्रति सदा (उहिएउत्थितः) उत्थानशील बना रहता है (अहो-अहो) उसके विषय मे क्या कहना है-ऐसा तो कोई ही महात्मा होता है। इसलिये हे संयतमुने। तुम इस अनन्तरोक्त अर्थको (विजा-विद्यात्) जानो और (अहोरायअहोरात्रम्) प्रतिक्षण (तव चरे-तपश्चरे.) सावद्यव्यापार विरतिरूप तपका अनुप्ठान करो। प्रश्नादिक में समय मत बीताओ॥३२॥
व क्षत्रिय व वाताना माघारने हे -"पडिकमामि" त्या
अन्वयार्थ:--3 समयमुनि। पसिणाण पुणो परमतेहि वा-प्रश्नेभ्य पुन परमभ्यागा शुभाशुभ सूय २५ शुहिना प्रश्नोथी या याना तsh बायन३५२ मत छ तनाथी पडिमामि-प्रनिमामि सही निवृत्त / ગયે છુ અર્થાત્ હવે હું તેના પ્રકારના સાવધરૂપ કમને કરતે નથી જે સ યત આ प्रजाना सावध३५ प्रश्नाles व्यापारमा परि नयी सयभना त२६ सह। उहिएउत्थित प्रत्याशाल अनी २७ , अहो-अहो सेना विषयमा शु वानु डाय। ખાવા તે કઈક જ મહાત્મા હોય છે આથી હે સ યત મુનિ ! આ અન તક્ત मथ न विजा-विद्यात् ong | मने अहोराय-अहोरात्रम् प्रतिक्षा तव चरे तपश्चरे સાવધ વ્યાપાર વિરતરૂપ તપનું અનુષ્ઠાન કરે પ્રશ્નાદિકમાં સમય વિતાવે નહીં ૩૧
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सा प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सयतमुनिस्थिरीकरणे भरतो दाहरणम् १४, सन्चग्नानयुक्तो भवेत् । यम्माटेर तस्मात्-हे मुने । त्वमपि मृदुश्वर-कातरजनर्दुरारा य धर्म-श्रुतचारिनस्प चर-समाराधय ॥३३॥
पुन' पनियराजमपि सजयमुनि महापुरुषोदाहरणे स्थिरीक माह--- मूलम्- एय पुण्णपय सोचा, अत्यधम्मोसोहिय ।
भरहो वि भारह वास, चिच्चा कामांड पचए ॥३४॥ गया--एतत्पुण्यपद श्रुत्वा, पर्यौपशोभितम् ।
भरतोऽपि भारत वपे, त्यक्त्वा कामान् पत्रनित ॥३४॥ टीका-'य' इत्यादि।
अर्थोपशोभितम्-अायते-पा. यते इत्ययः=म्बर्गापवर्गमणः पार्ष,, धर्म: तदुपायभूतः, अर्थश्च धर्मश्च-अर्थधर्मों, ताभ्यामुपशोभितम . महित्तम् एतत्= पूर्वोक्त पुण्यपद-पुण्यहेतुत्वात्पुण्यम् , तञ्च तत्पद चेति तत् , यहा-पुण्य-मुकृत पयते गम्यते (ज्ञायते) येन तत् पुग्यम्-क्रियावाद्यायभिमतनानारुचिपरिवर्जनाया दृष्टि सपन्नः) सम्यक् जान से मपन्न मे । जब मुनिके लिये इस प्रकारका प्रभुका उपदेश है तर तुम भी (मुटुचर चम्मचर-श्वर धर्म चर) कापर जनों से दुराराध्य इस श्रुतवारिकरूप पर्न की आराधना करने में सना मावधान रहो ॥३३॥
इस प्रकार क्षत्रिय गजझवि मजयमुनि को अपने कर्तव्यमे स्थिर रहने के उपदेश के प्रसग मे दृष्टान्त द्वारा उपदेश देते है-'ण्य' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (अत्यधम्मोवमोहिय-अर्थधोपगोभितम् ) स्वर्ग मोक्षरूप पदार्थ से एव इस पदार्थ की प्राप्ति मे उपायभृत वर्म से शोभित (ग्य एण्णपय सोचा-एतत्पुण्यपदः श्रुत्वा) इस पूर्वोक्त पुण्यपद को सुनसाय दिद्विसपन्ने-दृष्टिसपन्न, सभ्यशानी 4 4-1 मने न्यारे मुनिना भाट प्रमुनी मा रन पथ छे त्यारे तमे ५५ सुदुच्चर धम्म चर-मुश्वर धर्म વર કાય નથી અને ય એવા આ શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધમની આર ધન કરવામાં સદા સાવધાન રહે પ૩૩
આ પ્રકારે ક્ષત્રિય રાજર્ષિ રાજયમુનિને પિતાના વક્તવ્યમાં સ્થિર રહે पाना उपदेशना प्रसभा यात द्वारा समान --"अय" त्यादि।
मन्त्रयाय-अत्यधम्मोवसोहिय-अर्थरर्मोपशोभितम् स्य भीक्ष३५ पहा थ या भने म पनी प्रासम SIय३५ यथा लिन एय पुगपय सोन्चा
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
१४४
उत्तगययनसूत्रे पुनरुपदेप्टुमाह--- मूलम्-किरिय च रोए धीरे', अफिरिय परिवजए ।
दिट्रीएं दिटीसर्पन्ने, धम्म चर सुदुच्चर ॥३३॥ छाया--क्रिया च रोचयेद् धीर , अक्रिया परिवर्जयेत् ।
दृष्टया दृष्टिसम्पन्नो, धर्म चर मुदुधरम् । ३३॥ टीका--'फिरिय च' इत्यादि।
हे सजय मुने! धीरः-मयमठिमान मुनि प्रियाम् सदनुष्टानात्मिका उभयकाले प्रतिक्रमणपतिलेखनगरूपा मोक्षमार्गसाधनभूता ज्ञानसहिता क्रिया स्वय रोचयेत्-कुर्यात् , चकारस्योपलक्षणत्वादन्यैरपि कारयेत् । यहा-क्रियाम् अस्ति जीवः, अस्ति अजीच.' इत्यादिरूपा जीपाजीपादिसना स्वय रोचयत-मन्येत, चकारादन्यानपि मानयेत् । तया-अक्रियाम् मियात्विभि. कल्पितामज्ञानरूपा कपिया, यहा-अक्रियाम्='नास्ति जीप , नास्ति अजीर' इत्यादिस्पा परिवजे येत्=परित्यजेत् । तथा-दृष्टया-सम्यग्दर्शनात्मिकया युद्धपा सह दृष्टिसम्पन्न =
फिर उपदेश करते ह 'किरिय च' इत्यादि।
अन्ययार्थ-हे सजय । (धीरे किरिय रोयर-धीर. क्रिया रोचयेत्) सयम में धृतिसपन्न मुनि का कर्तव्य है कि वह सदनुष्ठानात्मक प्रतिक्रमण एव प्रतिलेखनरूप क्रिया को दोनों समय करे। तथा दूसरो से भी करावे। अथवा-"जीव है अजीव है।" इत्यादिरूप से जीव और अजीव की सत्ता को वह स्वय स्वीकार करे और दूसरो को भी इसकी स्वीकृति करावे । तया (अकिरिय परिवजरा-अक्रिया परिवर्जयेत् ) मिथ्यादृष्टियो द्वारा कल्पित अज्ञानरूप कप्ट क्रिया का अथवा जीव नहीं है अजीव नही है इत्यादि जीवाजीच विपयक नास्तित्व क्रिया का परित्याग करे। और (दिट्ठीप-दृष्टया) सम्यग्दर्शनरूप वुद्धिके साथ (दिहिसपन्ने
शथी पहेश उछ-"फिरिय च" त्याle |
मन्वयार्थ -९ सय धीरे फिरिय रोयए-धीर क्रिया रोचयेत् सयममा જ્ઞાન મ પન મુનિનુ કર્તવ્ય છે કે, તે સદનુષ્ઠાનાત્મક પ્રતિક્રમણ અને પ્રતિલેખન રૂપ ક્રિયાને બને સમય કરે તથા બીજાઓ પાસે કરાવે અથવા “જીવ છે અછવા છે” ઈત્યાદિરૂપથી જીવ અને અજીવની સત્તાનો તે શ્ય સ્વીકાર કરે અને બીજાઓ પાસે पण तेनो स्वा४।२ रा तथा अकिरिय परिवज्जए-अक्रिया परिवर्जयेत मिथ्याष्टिये। દ્વારા કલ્પિત અજ્ઞાનરૂપ કષ્ટ ક્રિયાનું અથવા જીવનથી અજીવ નથી ઈત્યાદિ જીવા
३५ नास्तित्व ािने। परित्याग ४२ मने दिट्ठीए-दृष्टया सभ्यन३५ भुद्धिनी
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
था प्रियदर्शिनी टीका य १८ सयतमुनिस्थिरीकरणे भरतो दादरणम् सन्यग्ज्ञानयुक्तो भवेत् । यस्मादेव तस्मात्-हे मुने । त्वमपि मुदुश्चर-कातरजनरारा य धर्म-श्रुतचारित्रस्प चर-समाराधय ॥३३॥
पुनः क्षत्रियराजमपि सजयमुनि महापुरुषोदाहरणे स्थिरीकर्नुमाह-- मूलम्--एय पुण्णपय सोचा, अत्यधम्मोसोहिय ।। __भरहो वि भारह वास, चिचा कामाड पव्वैए ॥३४॥ गया-तत्पुण्यपद श्रुत्ता, अर्थर्मोपशोभितम् ।
भरतोऽपि भारत वर्प, त्यक्त्वा कामान् प्राजित. ॥३४॥ टीका-'य' इत्यादि।
अर्थमोपशोभितम्-अर्यते पार्यते इत्यर्थः=म्बर्गापवर्गलण' पार्ष., म. तदुपायभूत , अर्थश्च धर्मश्च-अर्थधर्मी, ताभ्यामुपशोभितम महितम् एतत्पूर्वोक्त पुण्यपद-पुण्यहेतुत्वात्पुण्यम् , तच तत्पद चेति तव, यहा-पुण्य-सुकृत पयते गन्यते (ज्ञायते) यन तत् पुग्यम्-क्रियावाद्यायभिमतनानारुचिपरिवर्जनाद्या राष्टिमपन्न ) सम्यक् ज्ञान से सपन्न से। जर नुनिके लिये इस प्रकारका प्रभुका उपदेग है तर तुम भी (मुटुचर धम्म चर-उदश्वर धर्म चर) कापर जनों से दुराराव्य इस सुनवारि नरूप पर्न की आराधना करने में सदा मावधान रहो ॥३॥
इस प्रकार क्षत्रिय राजमपि सजयमुनि को अपने कर्तन्यमे स्थिर रहने के उपदेश के प्रसग मे दृष्टान्त द्वारा उपदेश देते है-'ण्य' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अत्यधम्मोवसोहिय-अर्थधर्मोपशोभितम् ) स्वर्ग मोक्षरूप पदार्थ से एव इस पदार्थ की प्राप्ति मे उपायभ्रत धर्म से शोभित (ण्य एण्णपय सोचा-एतत्पुण्यपद श्रुत्वा) इस पूर्वोक्त पुण्यपद को सुनसाये दिठिसपन्ने-दृष्टिसपन्न सम्यशानथी म ५-1 मने न्यारे भुनिना भाटे प्रभुनो भा रन देश छ त्यारे तभ प सुदुच्चर धम्म चर-मुश्चर धर्म વર્ષે કાયર નથી અસાધ્ય એવા આ શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મની આર ધના કરવામાં સદા સાવધાન રહો ૩૩
આ પ્રકારે ક્ષત્રિય રાજર્ષિ સ જયમુનિને પિતાના કર્તવ્યમાં સ્થિર રહે पाना उपदेशना प्रसभा यात द्वारा अमलवे छ--"अय" त्यादि।
अन्याय-अत्यधम्मोवसोयि-अर्थधर्मोपशोभितम् २ माक्ष३५ पहा था भने An aatan प्रातिभा 6143५ थी शामिन एय पुग्णपय सोचा
१९
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
१४६
उत्तगध्ययनसूत्रे पेदक जिनपाचनरूप शब्दमभमानीश्वरसमीपे श्रुत्वा भरतोऽपि-भरतनामाप्रथमचक्रवयपि काचिदाश्रमानेऽनित्यभारना भारयन भारत पं-पटपण्ड द्विसभ्रत भरतक्षेत्र तथा सामान अदारिम्पान कामभोगाय त्यस्ता मानिन' प्रत्रज्या गृहीतवान् । मालपेषु काभानो भरत श्रेष्ठ, तेन समाश्रितोऽय मिनोकमार्ग । मायाऽपि अम्मिन जिनोतमार्ग र गन्तव्यमिति भार |३४||
भरतचावर्तिनः कथाअस्ति भारत वर्षे सपनगरीमुकुटायमाना शाज्ञया पणन विनि मिता नगरीनिर्माणकलाऽऽदर्शभूताऽयो या नाम नगरी। तत्र पूर्णचरित मुनि वैयारत्येन भगवतः प्रथमनिनस्य पुरत्वेनानि भरतो नाम प्रथमश्चक्रवर्ती । करके (भरहोऽवि-भरतोऽपि) भरत नाम के प्रथम चक्रवर्तीने भी (भारह वास कामाद चिचा-भारत वर्ष कामान् त्यत्तवा) भारतवर्ष के ममस्त साम्राज्य का तथा शब्दादिक रूप कामभोगों का परित्याग करके (पच्वइग-प्रबजित) दीक्षा अगीकार की।
भरतचक्रवर्ती की कया इस प्रकार है
भारतवर्ष में अयोध्या नामकी एक नगरी थी। वह अपनी रचना से सकलनगरीयों में प्रधान थी। इमको इन्द्रकी आज्ञा से वैश्रवणदेव-कुबेरने रचाया था। इसके शासक प्रथम जिनेन्द्र ऋषभदेव थे। इनके पुत्र का नाम भरत था। भरतने पूर्वभव मे मुनियों की वैयावृत्ति की थी। उससे अर्जित पुण्यराशि के प्रभाव से ही उसको ऋषभदेव जैसे तीर्थकर के पुत्र होने का सौभाग्य प्राप्त हुआ था। भगवान् के दीक्षित होने के बाद ही भरतको चक्रवर्ती पदकी प्राप्ति एतत्पुण्यपद अत्वा मा पुरया पहने मामाने भरहोऽवि-भरतोऽपि मरत नानना प्रथम यता ५ भारह वास कामावद चिच्चा-भारत वर्ष कामान्
જવા ભારતવર્ષના સઘળા સામ્રાજ્યનો તથા શબ્દાદિરૂપ કામગોને પરિત્યાગ ४शन पपइए-प्रनजित दीक्षा २५ ४॥२ ४री
ભારત વર્ષમાં અધ્યા નામની એક નગરી હતી તે પોતાની રચનાથી સઘળી નગરીઓમાં પ્રધાનરૂપે હતી તેને ઈન્દ્રની આજ્ઞાથી વૈશ્રવણ દેવ કુબેરે રચેલ હતી તેના શાસક પ્રથમ અને ઋષભદેવ હતા તેમના પુત્રનું નામ ભરત હતુ ભરતે પૂર્વભવમાં મુનિઓની વૈયાવૃત્તિ (સેવા) કરેલ હતી એનાથી અજીત પુણ્યરાશિના પ્રભાવથી જ તેને રાષભદેવ જેવા તીર્થ કરના પુત્ર થવાનું સૌભાગ્ય
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीम अ १८ भरतचक्रवर्तीकथा
१४७ स हि पर्गममृद्धिमतिम्पदिकाया तम्यामयो पाया स्थिता नवनि पानाना चतुदशरत्नाना द्वात्रिंशत्सहस्रनरपतीना द्विसप्ततिसहस्रपुर राणा पण्गवतिकाटिग्रामाणा द्वानिंगत्महस्रदेगानाम् , अष्टचत्वारिंशत् यत्तनानामधीश्वर., नवनातिमा द्रोणमुग्वाना परिरक्षक., चतुरगोतिशतसहसहयगजरथाना पण्णवति कोटिपटातोनामविपति', पोडशमन देवाना पट् चण्डभरतक्षत्रम्य चारित्यमनुभएन्, च पष्टि मध्यान्न पुरोभि सहान्न सकोडन् , स्वसम्पत्यनुमारेण सापर्मिक गत्मल्य कुन् , जिनशासन प्रदीपयन् , दीनहीनान् परिरक्षयश्च रियन्त काल व्यतिक्रान्तवान् । हुई थी। चक्रवर्ती पद के उपलक्ष्य मे इनको स्वर्गकी समृद्धि को भी मात करनेवाली अयो-या नगरी के शासक होने का पद प्राप्त हआया। नवनिधि और चौदह रत्न के ये अधिपति थे। बत्तीस हजार मुकुटया राजा इनकी सेवा में रहते थे। यहत्तर ७२ हजार पुरोके ये शासक थे। छयानवे ९६ करोड गावो मे इनकी अग्वड आजा चलती थी। बत्तीस हजार देशों के सौभाग्य का निर्णय इनके हायमे या। अडतालीम ४८ हजार पत्तनो के ये अधीश्वर थे। निन्नानवे १० हजार द्रोणमुखो के ये रक्षक थे। चोरासी ८४ लाग्य हाथी और इतने ही घोडे इनकी सेवामे थे। उयानवे ९६ करोड सैनिको के ये स्वामी थे। सोलह १६ हजार देवों का तथा पटखडमडित भरतक्षेत्रका एकाधिपत्य इनके हाथ मे था। इनके चौसठ ६४ हजार अन्त'पुर थे।
ये अपनी विभृति के अनुसार मार्मिक वात्सल्य भी किया करते थे। પ્રાપ્ત થયુ હતુ ભગવાને દીક્ષા અગિકાર કર્યા પછી ભારતને ચક્રવર્તીપદની પ્રાપ્તિ થઈ હતી ચકવતા પદના ઉપલક્ષ્યમાં તેમને સ્વર્ગની સમૃદ્ધિને પણ ઝાખી પાડે એવી અયે ધ્યા નગરીના શાસક થવાને વેગ સાપડ હતે નવનિધિ અને ચૌ રત્નોના એ અધિપતિ હતા બત્રીસ હજાર સુગટધારી રાજવીઓ તેમની સેવામાં રહેતા હતા તેર હજાર (૭૨૦૦૯) નગર ઉપર એમનું શાસન હતુ છ– કરોડ (૯૬૦૦૦૦ ૦૦) ગામોમાં તેમની અખંડ આજ્ઞા ચાલતી હતી બત્રીસ હજાર (૩ર૦૦) દેશને સૌભાગ્યને નિર્ણય એમના હાથમાં હતો અડતાલીસ હાર (૪૮૦૦૦) પટ્ટણોના એ અધીશ્વર હતા નવ્વાણું હજાર ૯૦૦૦) દ્રોણ મુછોના એ રક્ષક હતા ચોર્યાશી લાખ (૮૪૦૦૦૦ ) હાથી અને એટલાજ ઘડાઓ એમની સેનામાં હના છનું કરોડ ૬૦૦૦૦૦૦૦) નીના એ સ્વામી હતા સળ હજાર (૧૬૦૦૦) દેવાના તથા છ ખ ડ મડિત ભરતક્ષેત્રનું એકાધિપત્ય એમના હાથમાં હતુ તેમને ચેસઠ હજાર (૬૪૦૦૦) અન્ત પુર હતા તેઓ પિતાની વિભૂતિના અનુસાર સાધર્મિક વાત્સલ્ય પણ કર્યા કરતા હતા જીનશાસનની પ્રભાવના
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
उत्तराध्ययनसूत्रे पकडाऽसौ चकार्ती प्रातरभ्यनोदलितगीरः मन्नानः मुरभिशासित चयन परिदधान. सारडारभूपिततनु बादर्शभाने गत । तत्र स्वशरीर प्रेक्षमागस्य तम्यैकाहरित एहलिमुद्रा मणिरत्नकुटिममामादभृमी निपतिता। स्वशरोरतो पनि नमानसेन नेन भरतेन पारिरिनिर्गताया अगलि मुद्राया निरतन न ज्ञानम् । मुद्रामिताली आदर्भ दृष्टा । सा हि नितराम शोभमाना दृश्यते म्म । चक्रपतिमा द्वितीयाङ्गलितोऽपि मुद्रा निस्मारिता, साऽप्य शोभमाना दृष्टा । एत्र क्रमेण ठनीयचतुर्थपञ्चमारीतोऽपि निम्सारिता, ता अपि जिनशासनकी प्रभारना भी करते थे। दीनहीन जनोफी रक्षा भी करते थे। इस तरह इनका जीवन आनन्दपूर्वक व्यतीत होता था।
एक समय की बात है कि चमावर्ती ने प्रात: अपने शरीर पर मालिश करवाई उसको विविध प्रकार के उबटनोसे उर्तित करवाया। स्नानागार में फिर उन्होंने अच्छी तरह स्नान किया। शरीर को पोछ पाकर पश्चत् शरीर को सुरभिवासित वस्त्रों से सुसन्ति व विशिष्ट
आभूपणो से अलकृत कर वे अपने आदर्शभवन मे गये । वहा जिस समय ये अपने शरीर की शोभा का निरीक्षण कर रहे थे उस समय इनकी अगुली से एक अगठी निकलकर मणिरत्न निर्मित भूमि के ऊपर जा पडी। 'अगूठी अगुली से निकलकर भूमि पर गिर पड़ी है' इस बात का उस समय इनको पता नहीं पडा। दर्पण मे अगूठी रहित अगली देग्वने पर इनको अगूली सुहावनी नहीं लगी। चक्रवर्तीने दूसरी अगुली से भी अगूठी उतारी तो वह भी सुहावनी नही लगी। પણ કરતા હતા દીનહીનજનની રક્ષા પણ કરતા હતા આવી રીતે એમનું જીવન આન દ પૂવક નેતિ થતુ હતુ
એક સમયની વાત છે કે, ચકવતીએ સવારમાં પિતાના શરીરની માલિશ કરાવી અને એને વિવિધ પ્રકારના ઉવટનેથી ઘસાવ્યું ત્યાર બાદ સ્નાનાગારમાં જઈને સારી રીતે સ્નાન કર્યું. શરીરને લુછયું, લુચ્યા પછી શરીરને સુરભિવાસિત વસ્ત્રોથી સુસજજીત અને વિશિષ્ટ આભુષણોથી અલંકૃત કરી તે પિતાના આદર્શ ભુવનમાં ગયા ત્યા જે વખતે તેઓ પિતાના શરીરની શોભાનું નિરીક્ષણ કરી રહ્યા હતા એ વખતે એમની આગળીમાથી એક વી ટી નીકળી મણીરત્નવાળી ભૂમિ ઉપર જઈ પડી—“વી ટી આગળીમાથી સરી જઈને ભૂમિ ઉપર પડી છે” આ વાતની તેમને એ સમયે ખબર ન પડી દર્પણમાં વીટી રહિત એવી બૂથી આગળી તેમને જોવામાં આવતા પિતાની આગળી ભાયુક્ત ન જણાઈજેથી ચકવતીએ બીજી આગળીમાથી પણ વી ટી ઉતારી છે તે પણ સુશોભિત ન લાગી આ પ્રકારે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ भरतचक्रवर्तीकथा नितरामशोभमारा दृष्टा । तत सर्वमाभरणमुत्तारितम् । तदा म्बशरीरमतीवा शोभमान दृष्ट्वा सवेगमापन्नश्चक्रवर्ती चिन्ताचकारूढ एक व्यचिन्तयत्-अगे! कीदृशमशोभनमिद शरीरम् । नास्त्यस्य किमपि स्वाभाविक सौन्दर्यम्। किन्तु आगन्तुकद्रव्यैरेवेदमग गोभते । अतो ये शरीर गुन्दर मन्यमानास्तत्रासताम्ते हि गिरिका एव । नहो । कीटशमगाभनमिद शरीरम् ? यत्सद्गात् फिल मनोज्ञान्नपानविविधरयायवाय पुष्पगन्धाशुमादिक च विनश्यति । उक्त च- 'मणु न नसण पाण, ििवह खाटमसाइम ।
सरीरसगमावन्न सब पि जमुई भवे ॥१॥ र पत्य पर पुप्फ, घर गारिलेषण ।
विनस्सए सरीरेण, पर सयणमासण ॥२॥ इस प्रकार क्रमा' उन्होंने अपनी पाचो ही अंगुलियो से अगूठियों उतार डाली तो वे भी देखने पर उनको सुहावनी प्रतीत नहीं हुई। इसी तरह उन्होने अपने शरीर से भी समस्त आमरण उतार दिये और शरीर को ज्यों ही दर्पण मे देवा तो वह भी उनको भद्दा नजर आया । इस प्रकारकी शारीरिक परिस्थिति से उनके चित्त मे सवेग भाव जग उठा। उन्होने विचार किया-देवो फितना यह शरीर अशोभन है। इसमे निजका सौन्दर्यकुल भी नहीं है। ये तो बाहीरी सुन्दर वस्तुओं के समागमसे ही सुन्दर लगता है। जो प्राणी शरीर को सुन्दर मानकर उसमे रातदिन आसक्त बने हुए है वे नियमत विवेकसे विफल हो रहे है। इस शोभन शरीर के सबध से मनोज अन्न, पान, विविध प्रकार का ग्वाद्य, पुष्प, स्वाय, गधवस्त्र आदि ये सर ही वस्तुएँ अपवित्र एव विनष्ट होजाती है। कहा भी हैતેમણે કમશ પાસે આગળીઓમાથી વી ટી ઉતારી નાખી છે તે પણ તેમને નેહામણું ન લાગી આ પ્રમાણે તેમણે પોતાના શરીર ઉપરના સઘળા આભરણે ઉતારી નાખ્યા અને શરીરને જ્યારે અરિસામા જોયુ તે અલકાર રહિત એવુ શરીર તેમને સાવ બેડોળ દેખાયુ આ પ્રકારની શારીરિક પરિસ્થિતિથી તેના દિલમા સ વેગભાવ જાગી ઉઠે તેમણે વિચાર કર્યો કે, જુઓ! આ શર ર કેટલું અશેબિતું છે, તેનું પિતાનુ સૌદર્ય તે કાઈ પણ નથી આ તો બહારની સુંદર વસ્તુઓના સમાગમથી જ સુંદર લાગે છે જે પ્રાણ શરીરને સુ દર માનીને તેમાં રાતદિવસ આસક્ત બની રહે છે તે, નિયમત વિવેકથી વિકળ બની રહેલ છે આ અશોભન એવા શરીરના સ બ ધથી મનેઝ અન્નપાન વિવિધ પ્રકારના ખાદ્ય, સ્વાદ્ય, પુષ્પ, ધ, વિશ્વ આદિ એ સઘળી જ વસ્તુઓ અપવિત્ર અને વિનષ્ટ થઈ જાય છે કહ્યું પણ છે
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनमंत्र
निहाण सम्परागाण, पगम्यमधिर हम ।
पचामुहमयमय, अयापरिसम्मण ॥३॥ छाया-मनाशमशन पान, विविध मादिमघाटिमम् ।
गरीरसङ्गमापन्न समपि अनुचि भरत १॥ पर घर पुप्प, पर गन्धरिलेपनम् । विनश्यति गरी रेण, पर शयनमासनम् ॥२॥ विधान सर्वरोगाणा, कत नमस्थिमिदम् ।
पञ्चाशुभभृतमन प्रतिर्मम् ॥३॥ इति । तरहो! निर्विनकिता पिदुपामपि । तेऽपि फिल अनित्यम्याम्य शरीरम्य कृते पाल वल्पापानि कुन्ति, मोक्षद्वारभूतमिद मानुष जन्म च्या नयन्ति । अतो मोक्षमाधन
"मणुन्न असण पाण निरिह पाउनमाइम | सरीरसगमावन्न, सन्वपि असुई मवे ॥२॥ वर पत्य वर पुप्फ, वर गधविलेपण ।। विनस्सए सरीरेण, वर मयणमामण ॥२॥ निहाणं सबरोगाण कयर पमधिर इम ।
पचासुद्भूयमय अयपरिकम्मण ॥३॥"
जय इसकी यह स्थिति है तो यह कितने अचरजको पात है कि विद्वान भी इसके पीछे बिलकुल अविवेकी न रहे है । मवों के विषय में तो कहा ही क्या जा सकता है। परन्तु अपने आपको विद्वान माननेवाले प्राणी भी इस अनित्य शरीर के निमित मोकी तरह नाना प्रकार के पापों को करते हुए मोक्ष के द्वारभृत इम मनुप्यमय को व्यर्थ गवा देते है। जैसे कोई जुआरी झुआ खेलने के
'मणुन्न असण पाण, विविह खाइमसाइम । सरोरसगमावन्न, सबपि अमुई भवे ॥१॥ वर वत्थ वर पुप्फ, पर गधविलेवण । विनस्मए सरीरेण, घर सयणमासण ॥२॥ निहाण सन्चरोगाण, कयग्घमथिर इम ।
पचासुहभूयमय, अथवपरिफम्मण ॥३॥ જ્યારે તેની આ સ્થિતિ છે તે એ કેટલી અચરજની વાત છે કે વિદ્વાન પણ તેની પાછળ બિલકુલ અવિવેકી બની જાય છે તે પછી મુર્ખાઓના વિષયમાં તે કહેવાનું જ શું હોઈ શકે ? પરંતુ પોતાની જાતને વિદ્વાન માનવાવાળા પ્રાણી પણ અનિ ય એવા સ સારના અથે મૂખાઓની માફક અનેક પ્રકારના પાપ કરીને મોક્ષના દ્વારભૂત આ મનુષ્યભવને વ્યર્થ ગુમાવી દે છે જેમ કેઈ જુગારી જુગાર રમવાની
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिदर्शिनी टीका अ १८ भग्तचर्तीकथा
भूतमित्र मानुप जन्मशरीरार्थेन पापकर्मणा द्यूतेन सद्रत्नमित्र नो विनाशनीयम् । उक्त च - लोहाय नाव जलसे भिनत्ति मनाय वैर्यमणि गाति । चन्दन नोपति भस्महेतो, -र्यो मानुपत्य नयतीन्द्रियार्थे | १|| इत्यादि । चिन्तयतस्तस्य मनसि संवेग' समुत्पन्नः । क्रमशो विवर्द्धमानवैराग्य स नो निश्रेणि क्षपकश्रेणि समास्ट । इत्य पनपातिकर्म कृत्या होम से महत्न को गवाँते हुए आगे पीछे का विचार नही करता है इसी तरह मोक्षमावनभूत उस मनुष्यजन्म को शरीर के निमित्त नष्टभ्रष्ट करते हुए प्राणी जरा भी आगेपीछे का विचार नही करते है । अत यह मनुष्य सव इस तरह से नष्ट करने के लायक नहीं है। कहा भी है"लोहान नाव जलन भिनत्ति स्त्रार वैर्यमणिं दृणाति । सचन्दन लोपति भस्महेतो, यो मानुषत्व नयतीन्द्रियार्थे ||१|| जो प्राणी इन्द्रिय विषयो की पुष्टि निमित्त प्राप्त मनुष्यजन्म को निष्फल करते है वे उस प्राणी के समान है, जो समुद्र मे पडे हुए जहाज को लोह की प्राप्ति के निमित्त तोड रहा हो, अथवा मलयगिरि चदन को राग्य के लिये जला रहा हो। इस प्रकार विचार करते हुए चक्रवर्ती के चित्त मे मवेग की तरने उठने लगी । जन सवेगभाव अच्छी तरह पुष्ट हो चुका तो चक्रवर्तीने उसी समय मोक्ष प्रासाद पर पहुँचने के लिये निःश्रेणी स्वरूपक्षपकश्रेणी पर आरोहण किया। इस प्रकार હેશમા પેાતાના સર્વાં દ્રબ્યને ગુમાવતા આગળ પાછળને વિચાર -તે નથી એવી રીતે મેાક્ષસાધનભૂત આ મનુષ્યજન્મને શરીરના નિમિત્ત નભ્રષ્ટ કરીને એ પ્રાણી આગળ પાછળને જરા સરખાએ વિચાર તેા નથી, આથી આ મનુષ્યલ આવી રાતે નભ્રષ્ટ કરવાને ચેાગ્ય નથી કહ્યુ પણ છે~~
66
" लोहाय नाव जलपो भिन्नन्ति, सूत्राय वैर्यमणि दृणाति । सच्चन्दन लोपति भस्महेतो, यो मानुपत्व नयतीन्द्रियार्थे || १ || " જે પ્રાણ પ્રાપ્ત મનુષ્ય જન્મને ઇન્ડિયાના વિષયેાની પુષ્ટિ નિમિત્તે નિષ્ફળ કરે છે તે એ મૃખ પ્રાણીના જેવા છે કે જે સમુદ્રમા પડી રહેલા જહાજને કેવળ લેાઢાની પ્રાપ્તિ અને તેાડી રહેલ હાય તથા સૂત્રના માટે પેાતાના વડુ મણીની માળાને તેાડી રહેલ હેાય, અથવા તે મલયગિરિ ચનને કેવળ રાખના માટે બાળી રહેલ હોય આ પ્રકારના વિચાર કરી રહેલા ચક્રવર્તીના ચિત્તમા ઞ વેગના તર ગા ઉઠવા લા યા જ્યારે સ વેગભાવ પૂર્ણ રીતે પુષ્ટ થયે ત્યાર ચક્રવર્તીએ એ વખતે મેાક્ષપ્રમાદ ઉપર પહોચવા મ ટે નિસરણી સ્વરૂપ ક્ષપશ્રેણી ઉપર આરહણુ
७
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनम् त्रे भाविचारित्रमाश्रितः स चक्रपती अज्ञानतिमिरनाग के वलज्ञान मामलान् । पत्र प्रतिपन्नकेवलज्ञानस्य तस्य पुरतो पिनयापनतशिराः कः प्रादुरभूत् । स हि बद्धाञ्जलिरेवमुपाच-महारान ! द्रव्यलिन प्रतिपयताम् । येन भरतो दीक्षामहो त्सा कुर्मः । शपचन निशम्य भरतः स्वहस्तेन पाश्रमौष्टिक लोच कृतपान, परिधत्ताश्च शरुदत्त मुनिस, निनंगाम च गृहाचन्द्र र पारिदाडम्परात् । एप गृहीवदीक्षानतमु गोपरिममावलम्तितमोरसमुपातिक भरत मुनि निरीक्ष्य तत्मतियोधनात् परिक्षीणममारपासना' दशसहमभूपा जपि टीला गृहीत्या जर दे क्षपपश्रेणी पर आढ़ हो चुके तो उसी समय चार पानिक कर्मों के विनाश से मावचारित्रविशिष्ट उनकी आत्मा में अज्ञाननिनिर विनाशक केवलजान हो गया। केवलनान की उत्पत्ति होते ही ठीक उसी समय विनयापनत इन्द्र उनके पाम में आकर उपस्रित हो गया। हाथ जोडकर इन्द्र ने कहा-महाराज अर आप हव्यलिङ्ग बारण कर लीजिये। जिससे हम लोग दीक्षामहोत्सव कर सकें। इस प्रकार शक्रके वचन सुनकर भरत महाराजने अपने हार से उसी समय अपने मस्नक के केशों का पचमुष्टि लुचन किया और इन्द्र द्वारा दत नुनिवेप पारण किया, चद्रमा जिस प्रकार मेघके आडम्बर से रहित होकर बाहिर निकलता है उसी प्रकार वे भरत महाराज श्री उस आदशभवन से बिलकुल निर्लिप्त होकर बाहर निकले। भरतमहाराज को इस प्रकार मुनिवेप से सन्जित देखकर-अर्थात मुग्वपर सदोरकमुखवस्त्रिका वधी हुई आदि देग्वकर-दस १० हजार अन्य राजा भी मुनिदीक्षा से दीक्षित
આ પ્રમાણે જયારે તેઓ ક્ષપકશ્રેણી ઉપર ચઢયા ત્યારે એ સમયે ચાર ઘાતી કર્મોના વિનાશથી ભાવચારિત્ર વિશિષ્ટ એવા એમના આત્મામાં અજ્ઞાનતિમિર વિનાશક એવુ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન થયુ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન થતા એજ સમયે વિનયા વનત ઈન્દ્ર એમની પાસે આવીને ઉપસ્થિત થયા બે હાથ જોડીને ઈન્ટે કહ્યું– મહારાજ ! હવે આપ દ્રવ્યલિગ ધારણ કરી લે કે જેનાથી અમે લેકે આપને દીક્ષામહોત્સવ કરી શકીએ” આ પ્રકારના ઈન્દ્રના વચન સાભળીને ભરતમહારાજે પિતાના માથાના વાળને પિતાના હાથથી પચમુષ્ટિ લેચ કર્યું અને ઈન્દ્ર ભેટ ધરેલ મુનિવેશને ધારણ કર્યો ચદ્રમાં જે પ્રમાણે મેઘના આડબરથી રહિત થઈને ૫ સ્વરૂપે બહાર નીકળે છે એ જ પ્રમાણે ભરત મહારાજા પણ એ આદર્શ ભવન માથી બિલકુલ નિલેપ બનીને બહાર નીકળ્યા ભરત મહારાજને આ પ્રકારે મુનિ વેષમાં બનેલા જોઈને, અર્થાત મુખ ઉપર સદરકમુખવસ્ત્રિકા બાધલ વગેરે જઈને દસ હજાર અન્ય રાજાઓએ પણ દીક્ષા અંગીકાર કરી ભરત મહારાજે એમને
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ भरतचक्रवर्तीकथा तदनुयायिनो जाताः । शकादयो देवा हि त प्रणम्य स्वस्थान गताः। भरतमुनिरपि केवलिभू वा दशसहस्रानगारपरिवारै सह भूमण्डले विहरन् भव्यान् मतिबोधयति । किचिन्न्यूनलक्षणपूर्वाणि केलिपर्याय पालयित्वा सिद्धिगतिं गतः। भरतपट्टे तु शक्रेणादित्ययगा अभिषिक्तः ।
भरतस्य कौमारे सप्तसप्ततिलक्षपूर्वाणि, माण्डरिपत्वे वर्षसहस्र व्यतीतम् । नदनु चक्ररत्न समुत्पन्नम्। चक्रवर्तित्वे एकसहमवर्पन्यून पड्लयपूर्वाणि गतानि । इत्य गृहस्थावासे श्यगीतिलभपूर्वाणि व्यतीतानि। केवरित्वे किंचिदनलक्ष होकर उनके अनुयायी बन गये । भरतमहाराजने उनको प्रतियोधित किया था। इमसे इसकी ससारवासना परिक्षीण हो चुकी थी, तभी जा कर इन्होंने मुनिदीक्षा अगीकार की। इन्द्रादिक देव इनको नमन कर पीछे अपने २ स्थान पर चले गये। भरत केवली महाराज भी दम हजार साबुओं से परिवृत होकर भूमण्डल मे विहार करने लगे
और जगह २ भव्य जीवो को सद्धर्म की देशना के पान कराने से तृप्त करने लगे। कुछ कम एक लाख पूर्वतक केयलीपर्याय में रहकर पश्चात् भरतमहाराजने सिद्धिगति को प्राप्त कर लिया। भरत के पहपर इन्द्रने इनके पुत्र आदित्ययाको अभिषिक्त किया।
भरतमहाराज के कौमारकाल मे सतहत्तर ७७ लाख पूर्व, तथा मांडलिक पद मे एकहजार वर्ष व्यतीत हुए पश्चात् उनको चरत्नकी प्राप्ति हुई। चक्रवर्ती के पद का भोग करते हुए एक हजार वर्ष कम छह लाग्य पूर्व इनके समाप्त हुए हैं। इसी प्रकार गृहस्थावाम मे रहते २ इन्होने तयासी ८३ लाख पर्व व्यतीत किये हैं। मपूर्ण श्रामण्य પ્રતિબંધિત કર્યો આ કારણે તેમની સ સાર ઉપરની વારછના પરિક્ષણ બની ચૂકી હતી તેથી જ તેમણે દીક્ષા અગિકાર કરી લીધી ઇન્દ્રાદિક દેવ વિગેરે તેમને નમન કરી પછી પોતપોતાના સ્થાન પર ચાલ્યા ગયા ભરત કેવલી મહારાજ પણ દસ હજાર સાધુએથી પરિવૃત બનીને ભૂમ ડળમાં વિહાર કરવા લાગ્યા અને સ્થળે સ્થળે ભવ્ય જીને દેશનાનું પાન કરાવીને તૃપ્ત કરવા લાગ્યા એક લાખ પૂર્વથી થોડા ઓછા સમય સુધી કેવળી પર્યાયમાં રહીને પછીથી ભરત મહારાજે સિદ્ધ ગતિને પ્રાપ્ત કરી લીધી ભરતના સ્થાન ઉપર ઈજે તેમના પુત્ર આદિત્યયશને સ્થાપિત કર્યો
ભરત મહારાજના કુમાર કાળમાં સીત્તોતેર લાખ (૭૭૦૦૦૦૦) પૂર્વ, તથા માલિક પદમાં એક હજાર (૧૦૦૦) વર્ષ વ્યતીત કરી પછીથી તેમને ચકવર્તી પદની પ્રાપ્તિ થયેલી છ લાખ પૂર્વમાં એક હજાર વર્ષ ઓછા એટલે સમય એમણે ચકવર્તી પદને ભગવ્યુ આ પ્રમાણે ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહીને તેઓએ ત્યાસી લાખ
२०
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
उत्तराध्ययन सूत्रे
पूर्वाणि । सपूर्णश्रामण्यपर्याये लक्षपूर्वाणि । पत्र भरतचक्रिणः सर्वमायुवर शीतिलक्षपूर्वपरिमितमभूत् ॥२४॥
॥ इति भरतचक्रिपथाः ||
1
तथा -
-
मूलम् - सगरो वि' सार्गेरत, भरहवास नरोहियो । इरिय केवल हिची, दयांए परिनि
छाया - सगरोऽपि सागरान्त भारतवर्षे नराधिपः । ऐश्वर्य केवल हिल्या, दयया परिनिर्टत ||३५|| टीका- 'सगरो वि' इत्यादि ।
॥३५॥
>
हे सुने ! नराधिप सगरोऽपि - सगरनामा द्वितीयचक्रापि सागरान्त = दिग्नये सागरपर्यन्त उत्तरदिशि चुल्लहिमवत्पर्यन्त च भारतवर्षम् तथा केवलम् = अद्वितीयम् ऐश्वर्य च हिला=परित्यज्य दयया= सयमेन परिनिर्वृत =मुक्त. ॥३५॥ पर्याय में इनका एक लाग्य पूर्व निकला हैं । इनकी आयु चौरासी ८४ लाख पूर्वकी थी ||३४||
॥ भरत चक्रवर्ती कथा सपूर्ण ॥ फिर दृष्टान्त कहते है- 'सगरो वि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- हे सजय मुने ! अब मै तुमको सगर चक्रवर्ती का भी दृष्टान्त सुनाता हू (नराहियो-नराधिप ) नराधिप ( सगरो विसगरोऽपि ) सगरचक्रवर्ती भी ( सागरत - सागरान्तम् ) सागरपर्यन्ततीन दिशाओं में समुद्र पर्यन्त तथा उत्तर दिशा में चुल हिमवत्पर्यन्त (भरश्वास - भारतवर्षम् ) भारत वर्षका शासन करके पश्चात् उसके (केवल इस्सरिय- केवल ऐश्वर्यम्) असाधारण ऐश्वर्यका ( हिच्चा -हित्वा) પૂર્વ ન્યતીત કરેલા સર્પ શ્રાઞણ્ય (સાધુ) પર્યાયમા એમણે એક લાખ પૂર્વ વ્યતીત કરેલા આ પ્રમાણે તેમનુ આયુષ્ય (૮૪૦૦૦૦૦) ચાર્ટીંઞી લાખ પૂર્વાંનુ હતુ ૧૩૪મા એ રીતે ભરત ચક્રવતી ની કથા સપૂણૅ થઈ
दूरीथी दृष्टात उडे छे-- "सगरो वि" धत्याहि
અન્વયા ———હૈ સ જયમુનિ ! હવે હુ તમને સગરચક્રવર્તીનુ દૃષ્ટાંત પશુ સ ભ nig छु नराहिनो - नराधिप नराधिप सगरो वि-सगरोऽपि सगर यावर्ती चालु सागरत - सागरान्तम् सागर पर्यत त्रषु हिशासभा समुद्र पर्यत तथा उत्तर दिशामा चूस हिभवत् पर्यत भारहवास - भारतवर्षम् लास्तवर्धनु शासन कुरीने पछीथी ते केवल इस्सरिय - केवल ऐश्वम्य असाधारण मैश्वर्य ना हिच्चा -हित्वा
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सगरचनकथा
जय सगरचक्रवर्निकथाभामीदयो-या नगर्यामिस्वाकुकुलभूपणो जितगवर्नाम नराधिपः, त+4 लघुभ्राता मुमित्र मा कुमारवामीत् युवराजः । आसीच । वार्षिजया नाम सफरगुणालडूता महिपी, मुमित्रस्य च यशोमती नाम । एकदा मुकोमल शरयाया गयाने उभे अपि महिप्यो चतुर्दश म्बनान् दृष्टवत्यौ । जितशत्रु म । विनया नाम्न्या पुनः प्रभूत तम्य नाम अजित इति दत्तम् । स हि . तीर्थकरी जात. मुमित्र युवराजपत्न्या यगोमत्या सगरनामा द्वितीयचक्रवर्ती प्रमृतः। सिनपक्ष चन्द्र र प्रबर्द्धमानो तो युवावस्था प्राप्तवन्तौ । मातापिठभ्या तयोविवाह. परित्याग करके (दयाए परिनिव्युग-दयया परिनिर्वृत्तः) सयम की आराधना से मुक्तिको प्राप्त किया हैं।
मगर चक्रवर्ती की कथा इस प्रकार है
अयोध्या नामक नगरी में इन्याकु कुल का भूपण स्वरूप एक जितशत्रु नामका नीतिमान् राजा था। इनका एक छोटा भाई जिसका नाम सुमित्र था राजा जितानकी रानीका नाम विजया था। यह सकल गुणों से युक्त थी। सुमित्र युवराजकी रानीका नाम यशोमति था। एक समय की बात है कि कोमल शय्यापर सोई हुई इन दोनों रानियों ने रात्रिके पिछले पहर में चौदह १४ स्वप्नोंको देखा । उन दृष्ट उत्तम स्वप्नों के अनुसार जितशत्रु राजाकी रानीके अजित नामका पुत्र तथा सुमित्र युवराजकी रानीके सगर नामना पुत्र हुआ अजित द्वितीय तीर्थकर और सगर द्वितीय चक्रवर्ती हुए। शुक्लपक्षके चद्रमा के परित्या उन दयाए परिनिव्वुए-दगया परिनिवृत्तः सयभनी माराधनाक्षी મુક્તિને પ્રાપ્ત કરેલ છે
સગર ચક્રવતીની કથા આ પ્રકારની છે–
અધા નગરી માં ઈફવાકુ કુળના ભૂષણ સ્વરૂપ એવા એક જીતશત્રુ નામે ના પાય કરતા હતા તેમને એક નાના ભાઈ હતા કે જેમનું નામ સુમિત્ર હતુ રાજા છતશત્રની રાણીનું નામ વિજ્યા હતુ તે સર્વ ગુણોથી યુક્ત હતી સુમિત્ર યુવરાજની રાણીનું નામ યશોમતી હતુ એક સમયની વાત છે કે, કમળ શિયા ઉપર સુતેવી બન્ને રાણીઓએ રાત્રિના પાછલા પહેરમાં ચૌદ સ્વપ્ના જોયા તે જોએલા સ્વપ્ન અનુસાર જીતશત્રુ રાજાની રાણીએ અછત નામના પુત્રને, તથા સુમિત્ર યુવરાજની રાણીએ સગર નામના પુત્રને જન્મ આપ્યો અજીત બીજા તીર્થકર અને સગર બીજા ચક્રવતી થયા શુકલપક્ષના ચદ્રમાની માફક આ બન્ને કુમારે કાળક્રમથી
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
१५४
उत्तराध्ययनमः पूर्वाणि । सपूर्णश्रामण्यपर्याये लसपूर्वाणि । एर भरतचक्रिणः सर्वमायुशनुरशीतिलक्षपूर्वपरिमितमभूत् ॥३४॥
॥ इति भरतरक्रिकथालेगः ॥ तथामूलम्-संगरो वि' सागरंत, भरहवास नरोहियो ।
इस्तरिय केवल हिची, दयाए परिनिए ॥३५॥ छाया-सगरोऽपि सागरान्त. भारतार्प नराधिपः ।
ऐश्वर्य केरल हित्या, दयया परिनिर्टत ॥३५॥ टीका-'सगरो वि' इत्यादि ।।
हे मुने ! नराधिपः सगरोऽपि-सगरनामा द्वितीयचक्राय॑पि सागरान्त= दिवाये सागरपर्यन्त , उत्तरदिशि चुलहिमपत्पर्यन्त च भारत पर्पमु, तया केवलम् अद्वितीयम् ऐश्वर्य च हित्वा परित्यज्य दयया-सयमेन परिनित' मुक्तः ॥३०॥ पर्याय में इनका एक लाख पूर्व निकला हैं। इनकी आयु चोरासी ८४ लाग्य पूर्वकी थी ॥३४॥
॥ भरत चक्रवर्ती कथा सपूर्ण ॥ फिर दृष्टान्त कहते है-'सगरो वि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे सजय मुने! अब मैं तुमको सगर चक्रवर्तीका भी दृष्टान्त सुनाता है (नराहियो-नराधिप.) नराधिप (सगरो विसगरोऽपि) सगरचक्रवर्ती भी (सागरत-सागरान्तम्) सागरपर्यन्त'तीनदिशाओं मे समुद्र पर्यन्त तथा उत्तर दिशा मे चुल हिमवत्पर्यन्त (भरवास-भारतवर्षम् ) भारत वर्षका शासन करके पश्चात् उसके (केवल इस्सरिय-केवल ऐश्वर्यम्) असाधारण ऐश्चार्यका (हिच्चा-हित्वा) પૂર્વ વ્યતીત કરેલા સપૂર્ણ શ્રમણ્ય (સાધુ) પર્યાયમાં એમણે એક લાખ પૂર્વ વ્યતીત કરેલા આ પ્રમાણે તેમનું આયુષ્ય (૮૪૦૦૦૦૦) ચોર્યાસી લાખ પૂર્વનુ હતુ ૩૪
એ રીતે ભરત ચક્રવતીની કથા સ પૂર્ણ થઈ शथी यात छ-"सगरो विस त्या
અવયાર્થ–હે સજયમુનિ ! હવે હું તમને સગરચવતનુ દાત પણ સભ जा छु नराहिनो-नराधिप नराधिप सगरो वि-सगरोऽपि सगर यावती ५ सागरत-सागरान्तम् सागर पत-त्रण हिशामामा समुद्र पयत तथा उत्तर हिशामा यूस भित् ५ त भारहवास-भारतवर्षम् मारतनु शासन प्रशने पछीथी तभर केवल इस्सरिय-केवल ऐश्वम्य असाधारण भैश्वयन हिच्चा-हित्वा
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदगिनी टीम व १८ मारवकर्मास्या
मग तु समुत्पन्नवर्द रत् : पट्रप्ड भरतक्षेत्र विनित्य कर्ती जात.। प्रजा पाल्यामाम।
मगरम्य पष्टिमहममानस पुना जाता । तेषु चेप्टो जहुकुमार आमीन् । नदुना पिनयादिना पिता मगर मन्तापित । सतुट मगर पुत्रमुत्राच-पा. चल रत्तव रावते । जगुरुवाब-तात ! यदि भवान मन्तृष्टम्तहा मबहाना पशुगरन्नमहितोऽविभ्रातवर्गपरित. ममेन्ट पृथिवीं परिभ्रमामि। तातेनानुबातम् । ततोऽसौ मसैन्य प्रस्थित । पृषिव्या परिभ्रमन् विविवाश्चर्य काको प्रतिहप अग्निकुमार तो कर ममण्डल में विहार करने लगे।
दर मगरने १४ चाह रत्नोंके अधिपति बनकर पदबहनडिन भरनक्षेत्रको जपने आगीन करके चक्रवर्ती पढका उपयोग करते हुए अपनी प्रजाका भलीभाति पालनपोषण करना प्रारम किया। मगरचक्रवनीक ३० माठ हजार पुत्र थे। उन मन में जो ज्येष्ठ पुत्र या उमका नाम जकुमार ग। हमने विनादि गुणों से पिता मगरचक्रवर्ती को अपनी नर्फ यह आकर्षित कर रजा या। नगरचक्रवर्तीने एक दिन जह्नकुमार से कहा-कि-जो तुमको ग्चे वह तुम मुझ से माग । पिताकी इन पानका प्रत्युत्तर टेनेके लिये जहकुमारने गेमा कहा कि-यदि आप मुझको मतुष्ट होकर देनेके लिये जो तैयार है तो में चाहता कि में चौदह १८ रत्नों से युक्त होकर मर भाइयों को सायमें ले मैच सहित दम पृथ्वीमडल पर बम् । जह्नकुमारकी पातको चक्रवतीन "जैमा तुम चाहते हो वैमा કી તપસ્યાની આરાધના કરીને તવા તીર્થકર પદને આત્રિત કરીને ધર્મચકને પ્રવતાવતા એ અજીતકુમાર તીર્વ - ભૂમડળમાં વિહાર કરવા લાગ્યા
આ તરફ સગર ગજ વદ નોના અધિપતિ બનાવે છે આ ધરતી માટેના ભત ક્ષેત્રને પિતાના આવિન કીને ચડવની પદને ઉપગ તા પિતાની પ્રજાનું ભલી રીતે પાલન કરવાનું શરૂ કર્યું સગર ચઢતીને સાઠ હજાર પુત્રો હતા આ સઘળામાં જે યે પુત્ર હતા તેનું નામ જહુકુમા- હતુ તે વિનયાદિ ગુથી પિતા સગર ચક્રવર્તીને પોતાના તર કર્યા હતા સૂગર ચવ્રતીએ એક દિવસ જમાને ૯હ્યું કે, જે તમને રૂચે તે વરદાન મારી પાસેથી માગી લે પિતાની આ વાતને પ્રત્યુત્તર આપવા માટે અનુકુમારે એવું કહ્યું કે, દાચ અપ ચતુષ્ટ વને મને આપવા માટે તૈયાર છે તે મારી ઈચ્છા છે કે, હું ચૌદરત્ન ધી યુન બની સરળ ભાઈઓને સરે લઈ નૈવ સહિત આ ભૂમડળ ઉપર ૩ જહનું કુમારની આ પ્રકારની વાત સાભળીને મૃગચ્ચવર્તાએ કહ્યું કે, “તમારી ઈચ્છા
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
उत्तराध्ययनसूत्रे कारितः १ अनन्तर जितशत्रुगा सुमित्रेण च एव परिचिन्तितम्-एतौ हि राज्यधुराधारणे समर्थो जातौ । अतो राज्यभारमनयोरारोप्य प्राजितव्यमावाभ्याम् । एर तिचिन्त्य तौ राज्येऽजितकुमार युवराजपदे च मगर सस्थाप्य मनजितौ ।
अजितो राज्यधुरामुद्वहन् मजा. प्रजा इस परिपालयन कियत्काल राज्य कृतवान् । तीर्थमवर्तनसमये स्वराज्ये सगर सस्थाप्य सदीक्षा गृहीतवान। गृहीतदोक्षो ऽनितस्वामी तपस्तप्त्वा तीर्थङ्करपदवीमाश्रित्य धर्मचक्र प्रतियन भुषिविहरति म्म । समान प्रवर्धमान ये दोनो कालक्रम से जन युवावस्था सपन्न " तब माता पिता ने इन दोनोका विचाह कर दिया। जब इन दोनोंका विवाह अच्छीतरह से सपन्न हो गया और ये दोनों आनदपूर्वक रहेने लगे तब पिताने-जितशत्रु और सुमित्रने मिलकर एकदिन ऐसा विचार किया कि ये दोनो ही अर राज्यकी धुराधारण करने में ममर्थ हो चुके है इसलिये इस स्थिति में अब हमको यह चाहिये कि हम दोनो इन पर राज्य का भार रचकर दीक्षित हो जावें। जब उन दोनोंका यह विचार निर्णोत हुआ तब उन दोनोंने अजितको राज्यगदी पर बैठा कर तथा सगर को युवराजपद प्रदान कर एकही साथ मुनि दीक्षा धारण करली। अजितकुमार ने राज्यशासनका भार बहुत ही बुद्धिमत्तासे सभालाऔर चलाया। उन्होंने-सन्तानके समान अपनी प्रजा का पालन किया। जब तीर्थ प्रवर्तनका समय आया तब अपने स्थान पर युव राज सगरको स्थापित कर अजितकुमारने भी जिनदीक्षा धारण करली । तपस्या की आराधना करके तथा तीर्थकर पदको आश्रित करके धर्मજ્યારે યુવાવસ્થા સંપન્ન થયા ત્યારે માત પિતાએ એ બન્નેના વિવાહ કરી દીધા જ્યારે એ બન્નેના વિવાહનું કાર્ય સારી રીતે સ પૂર્ણ થયુ, અને એ બને આનદપૂર્વક રહેવા લાગ્યા ત્યારે પિતા છતશત્રુ અને સુમિત્રે મળીને એક દિવસ એવે વિચાર કર્યો કે, આ બન્ને જણ હવે રાજ્યધુરાનું વહન કરવામા સમર્થ છે આથી આપણુ બને માટે એ ઈચ્છનીય છે કે, રાજ્યધુરાને ભાર એ બને કુમારોને સેથી આપણે દીક્ષિત બની જઈએ જ્યારે આ બન્ને જણને એ વિચાર છે કે થી ત્યારે તે બન્ને જણાએ અછતને રાજગાદી, તથા સગરને યુવરાજ પદ પ્રદાન કરી એકી સાથે મુનિ દીક્ષા ધારણું કરી અજીત કુમારે રાજય શાસનને ભાર ઘણી જ બુદ્ધિમત્તાથી સભા અને ચવા તેમણે પોતાની પ્રજાનું પિતાના સતાનની માફક પાલન કર્યું જ્યારે તીર્થ પ્રવર્તનને સમય આવ્યે ત્યારે પિતાના સ્થાન ઉપર યુવરાજ સગરને સ્થાપિત કરી અજીત કુમારે પણ ન દીક્ષા ધારણું
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ सगरचर्तीकया । प्रभ दृष्टवन्न' । नागराजो हि सुब्ध नागलोक दृष्ट्वा कोपा मातचित्तोऽब्रवीत
अरे मूर्खः । यय किं कुरुथ ? कि मृत्युमुखे पतितुमिन्छा वर्तते युग्माकम् ? जकुमारप्रमुग्पा राजकुमारा अत्यन्तकोधयुक्त त नागराज दृष्ट्वा मविनयमृचु - नागराज ! क्षमत्र अम्माम्मपराप, कुर प्रमादम् , उपसहरको पाशम् । हेमशि पर पर्वतपरिरक्षणार्थमम्माभिः परिग्या कृता, न पुनरव करिप्पाम । समुपगान्तकोगो नागराज उपाच-गन्ठत यूयम् । नाह युप्माकमनिष्ट परिष्यामि । यतो हि यूय चक्रवर्तिनः पुना । नागराजपचन निगम्य ते सर्वे कुमाराः परिपातो नागराज अपने नागलोक को क्षुभित हा देवकर उमके क्रोधका आवेग उमद आया । क्रोधामातचित्त (मोध से जलते हुए) होकर नागराजने कहा-अरे मों। तुम मर यह क्या कर रहे हो। क्यामरनेकी इच्छा है। नागराम को जर इस प्रकार प्रोध के आवेश से भरा हुआ देवा तो वे मर के मन उसको शान करने के विचार से बडे विनय के माय उससे कहने लगे-हे नागराज ! हमारे इस अपराध को आप क्षमा करे। तथा प्रसन्न होवें और इम क्रोध के आवेग को शात करने की कृपा करे। हमने जो इस कामका आरभ किया है उसका अभिप्राय केवल हेम पर्वतकी रक्षा करना है। इस में यदि आपकी अममन्नता होती है तो हम इसको पदकर देते है-आगे ऐसा नहीं करेगे। जह आदि कुमारोंके इस प्रकार वचन सुनकर नागराजका कोप उतर गया, शात कोप रोकर उसने कहा-टीक है-अर तुम सर यहा से चले जाओ-मैं तुम्हारा अनिष्ट नहीं करना चाहता ह, क्यों कि तुम मय चक्रवर्तीके આકુળ-વ્યાકુળ જેઈને કે ધના આવેશમાં આવી ગયા કંધના આવેશમાં આવીને નાગરાજે કહ્યું, અરે મૂર્ખાઓ ! તમે સઘળા આ શું કરી રહ્યા છે ? શુ મવાની ઈચ્છા છે ? નાગરાજને જ્યારે આ પ્રમાણે ક્રોધના આવેશથી ભરેલા જેના ત્યારે સઘળાઓએ તેને શાન્ત કરવાના આશયથી ઘણુ વિનયની સાથે તેને કહેવા લાગ્યા, હિ નાગરાજ ! અમારા આ અપરાધને આપ ક્ષમા કરે તથા પ્રસન્ન થાઓ અને આપના ધના આવેશને શાન્ત કરવાની કૃપા કરે અમે જે આ કામને આભ કર્યો છે તેને હેતુ ફક્ત હેમપર્વતની રક્ષા કરવી એજ માત્ર છે આમાં જે આપની અપ્રસન્નતા થાય છે તે અમે આ કામ બંધ કરી દઈએ આગળ આવુ કરીશુ નહીં યુવરાજ આદિ કુમારનું આ પ્રકારનું વચન સાભળીને નાગરાજ કપ ઉતરી ગયે શાત બનીને તેમણે કહ્યું, ઠીક છે હવે તો સઘળા અહીંથી ચાલ્યા જાવ હુ તમારૂ અનિટ કરવા ચાહતે નથી કેમ કે, તમે સઘળા ચક્રવતીના
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
उत्तराध्ययनसूने पश्यन्ननौ विशिष्टशोमासम्पन्नस्य हेमशिखरनामपातस्य समीपे समागतः । सैन्यमधः स्थापयित्वा भ्रातभिः सह हेमशिग्वरपर्वतमास्टः। पर्वतशोभा निरी क्षमाणस्य तस्य हृद्येयमभून् कश्चिदप्यस्य शोमा न नाशयेदतो मया एतद्रक्षणार्थ किमपि कर्तव्यम् ' इति विचार्य पर्वतारुध तचतुर्दिसु जम्ममुग्या दण्डरत्नेन खातु परत्ताः । इत्य खात कुर्वाणास्ते भूम्यन्त कृतनिवास नागराज उगलन करो" इस प्रकार अपनी अनुमति देकर स्वीकृत की। जहकुमार भी सैन्य से परिवृत होकर भाइयों को माथ लेकर घूमने के लिये घा से निकला। घूमते २ इसने भूमि के ऊपर पडे २ आश्चर्य देखे । आगे २ यह ज्यो २ बढने लगा इसको चूमनेमें पशुत सी बातोंका भी अनुभव होने लगा। चलते २ यह यहाँ जा पहुँचा जहाँ कि विशिष्ट शोभा सपन्न हैम नामका पर्वत अडिग वडा हुवा था। इसने वहा आते ही तलहटी में अपनी सब सेना ठहरा दी, और भाइयो के साथ पर्वत पर चढना प्रारभ किया। पर्वतकी शोभा देखते हुए जय यह आगे बढ रह था, तब सहसा इसके मनमे विचार आया कि कहीं किसी समय कोई इसकी शोभा नष्ट न कर दे, इसलिये इस पर्वत की रक्षाके निमित्त कुछ करना चाहिये। ऐसा विचार कर वह भाईयों के साथ पर्वत से नीचे उतर आया और पर्वतकी चारों दिशाओं में दण्डरत्न से उसने सबके साय ग्बाई खोदना प्रारभ किया। खोदते २ जब वे विशेष भूमिके नीचे पहुंच चुके तय भूमिके नीचे रहा हुआ ज्वलनप्रभ મુજબ વર્તા” આ પ્રમાણે તેની વાતને સ્વીકાર કરી અનુમતી આપી જહનુકુમાર પણ સન્યને સાથે લઈ પિોતાના ભાઈઓની સાથે બૂમ ડળના પરિભ્રમણ માટે નીકળે ફરતા ફરતા તેણે ભૂમિના મોટા મોટા આશ્ચર્ય જોયા જેમ જેમ તે આગળ વધવા માડયા તેમ તેમ તેને ઘણી એવી વાતને અનુભવ થવા લાગ્યો ચાલતા ચાલતા તે એ સ્થળે પહોચ્યા કે જે જગ્યાએ હેમ નામને પર્વત અડગપણે ઉભેલ હતે. તેણે ત્યાં પહોંચતા જ પર્વતની તલેટીમાં પિતાને પડાવ નાખે અને ભાઈઓ સાથે પર્વત ઉપર ચડવાને પ્રારભ કર્યો પર્વતની શભા જોતા જોતા જ્યારે તે આગળ વધી રહેલ હતા ત્યારે સહસા તેના મનમાં વિચાર આપે છે, કદાચ કોઈ સમય કઈ આ શોભા નષ્ટ ન કરી દે એટલા માટે આ પર્વતની રક્ષા નિમિત્ત કાઈક બ દેજસ્ત કર જોઈએ આ વિચાર કરી તે ભાઈઓની સાથે પર્વત ઉપરથી નીચે ઉતરી આવ્યું અને પર્વતની ચારે દિશાઓમાં દડરત્નથી તેણે સઘળાની સાથે ખાઈ ખોદવાને પ્રારભ કર્યો છેદતા દતા વિશેષ ભૂમિની નીચે પહોંચી ચૂકયા ત્યારે ભૂમિની નીચે રહેલા વલાપ્રભ નાગરાજ પિતાના નાગકને ગભરાયેલા
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ सगरचनतीक
१६१
राधाय फलम् । इत्युक्वा नागराजो दृष्टिरिपान्मदोरान मैषीत् । ते च नयनाग्निज्वालाभिस्तान् भस्मीचक्रुः । भस्मीभूतास्तान् कुमारान् दृष्ट्वा सैन्ये हाहाकारी जात' । सैनिकैर्विचारितम् - अहो ! हता वयम् । सर्वे कुमारा मृताः । एकोऽपि नावशिष्ट. | कथ चक्रवर्त्तिने वज्रपातसदृशममु उत्तान्त निवेदयामः । अतोऽस्माभिरपि चितामरेश, कर्तव्य । एवमामन्त्र्य ते सर्वेऽपि चितानिर्माय तन वेद्यता । एतस्मिन्नेव समयेकचिद् द्विजः समागत' । स तान चितासु प्रवेदुमुद्यतान् दृष्ट्वा मोवाच- कब यूय चितानु प्रवेद्यता ? ते हि तस्मै सर्व रहे हो, अतःअपने नियेका फल भोगो" ऐसा कह कर नागराज ने दृष्टिविप सर्पों को भेजा। वे उसी समय उन मवकुमारोंको नेत्रकी अग्निज्वाला से महममात् कर दिया। भस्मीभूत हुए कुमारों को देवकर सैन्य में हाहाकार मच गया। सन सैनिकोंने विचार किया "देखो हम लोगों की हतभाग्यता जो सब ही कुमार मर चुके है एक भी उनमे से बाकी नहीं गया। अन चक्रवर्ती के लिये वज्रपात के समान इस वृत्तान्न को कैसे जाकर कहा जायगा । इसलिये सबसे अच्छी बात यही है कि हम सब लोग यहा पर चिता निर्मित कर उस में दर-जल जायें।" इस प्रकार विचार कर उन मन लोगों ने चिता को बनाकर उसमें प्रविष्ट होनेका उद्यम ही किया था कि इतने में वहाँ एक ब्राह्मण आ पहुँचा । चितामें प्रविष्ट होने के लिये उद्यमशील इन लोगों को देखकर उस ब्राह्मणने उनसे कहा- कहो क्या बात है आप लोग चिता में प्रविष्ट होनेके लिये तैयारी क्यों कर रहे हो । ब्राह्मકરવાથી શૈશકાતા નથી આથ તમારા કરેલાનુ ફળ ભોગવે એવુ કહીને નાગરાજે દૃષ્ટિવિષ સર્પને મેકલ્યાએ સર્પાએ એજ વખતે પેાતાના નેત્રની અગ્નિજવાળાથી માગીને ખાખ કરી દીધા ભરિમભૂત થયેલા કુમારશને જોઇને નૈન્યમાં હાહાકાર મચી ગયા સઘળા સૈનિકાએ વિચાર કર્યો, કે જુએ ! અમારા લેાકેાની હતભાગ્મતા સઘળા કુમારે મરી ચૂક્યા છે. એમાથી એક પણ ખાકો ખચેલ નથી. હવે ચક્રવતી ને માટે વજ્રપાત સમાન આ વૃત્તાતને તેમની પાસે જઈને કઇ રીતે કહી શકાય ? આથી સહુથી સારી વાત તે એ કે, આપણે સઘળા પણુ અહીંજ ચિના ખડકીને બળી મરીએ આ પ્રકારનેા વિચાર કરીને તે સઘળા તાકાએ ચિતા તયાર કરી તેમા પ્રવેશ કરવાની તયારી કરી રહેલ હતા એ સમયે ત્યા એક બ્રાહ્મણ આવી પહેાચ્ચે તેણે પેલા લેાકેાને ચિતામા જીવતા ખળી મરવાની તૈયારી કરતા જોઇને તે બ્રાહ્મણે તેમને કહ્યું-કહા શુ વાત છે તમેા જીન્નતા ખળી મરવાની તયારી
૧
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१६०
उत्तराध्ययनसूत्रे निष्क्रान्ताः । ततो जदुकुमारेण भ्रातर. भोक्ताः-एपा परिसा दुर्लह याऽपि जलविरहिता न शोभते । क्रमेण चैपा पासुभिः पूरिता भविष्यति । तदाऽस्माक सफलोऽपि श्रमो निरर्थको भविष्यति । अतो गगोदरेपा परिपूरणीया । भक्ति व्यतावशाजहुकुमारत्रचन सर्वैः कुमारैरङ्गीकृतम् । जहुकुमारो दण्डरत्नेन गगातट भित्त्या तजलेन परिग्वा पूरितवान । पूरिताया परिग्वाया पुनरपि क्षुब्ध नाग लोक निरीक्ष्य नागराजो रहिरागत्यैवमुक्तमान्-रे मूर्खा ! पारमेक यु मारमपराधो मया सोढ । पुनरपि मूढतया ममापराधः कृतः । तदनुभपतास्याप पुत्र हो । नागराजके इस प्रकार के वचन सुनकर वे सरके सब उस परिस्वा-खाईसे बाहर निकल आये। बाहर आकर जलकुमार ने भा. योंसे कहा कि यद्यपि यह परिग्वा दुर्लध्य बन चुकी है फिर भी इसकी शोभा बिना जल के नहीं हो सकता है, यदि यह इसी तरहकी रही तो कभी न कभी धूलमिट्टी आदि से भर जावेगी फिर हमलोंगोका इतना यह परिश्रम व्यर्थ ही जावेगा, इसलिये गगाजल से यदि यह भर दी जावे तो बहुत अच्छा है। जहकुमार ने दडरत्न से गगाका तट विदारणकर उससे जल से परिग्वा-खाई को भर दिया । जय परिखा भर चुकी तय नागराजने फिर नागलोगको उस पानी के वेग से क्षुब्ध हुआ देखा तो नागराज बाहिर आकर इनसे पुन बोला-रे मृर्यो । एकबार तो हमने तुम्हारा अपराध क्षमा कर दिया, पर तुम अपने स्वभावको नहीं छोड़ रहे हो, समझाने पर भी तुम अपराध करनेसे नहीं चूत પુત્ર છે નાગરાજનું આ પ્રકારનું વચન સાભળીને એ સઘળાએ પરિખાથી બહાર નીકળી આવ્યા અને બહાર આવીને જહનુકુમારે ભાઈઓને કહ્યું કે, જો કે, આપણે ખોદેલી ખાઈ એળે ગવી દુલભ બની ગયેલ છે છતા પણ આની શેભા જળ વગર સુદર ન દેખાય જે કદ ચ એ ખ ઈ આવીને આવી જ રહે તે કદી નેક એ ધૂળ માટી આદિથી ભરાઈ જવાની અને એ કારણે આપણું પરિશ્રમ વ્યથ થઈ જવ ના આથી આને જે ગગાજળથી ભરવામાં આવે તો ઘણું જ સારૂ થાય જકુમારની આ વાત સાથે બધા સહમત થયા જહુનુકુમારે - ડરથી ગળાના એક કિનારાનુ ભેદન કરીને એના જળથી એ ખાઈ ભરી દીધી ત્યારે એ ખાઈ પાણીથી ભરાઈ ગઈ ત્યારે નાગરાજે એ પાણીના આવેગથી નાગલોકને આકુળ વ્યાકુળ બનેલુ જોયું અને તુરત જ નાગરાજે બહાર આવીને રાજકુમારે તરફ કાધયુક્ત બનીને કહેવા માડયુ રે મૂર્ખાઓ! એક વખત મે તમારો અ૫રાધ ક્ષમા કરી દીધા પર તુ તમે પોતાના સ્વભાવને છોડતા નથી સમજાવવા છતા પણ તમે અપરાધ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६३
प्रियागनी टोका ज १८ सगरचक्रवर्तीकथा
नाह्मणोऽपि मिप्यनाय मृत पालक ममादाय राजकुलद्वारे गत्वाऽनी वोचैरान्तिान् । मुहर्मुह अन्दत त द्विज समाह य सगर प्राह-भो ब्राह्मण । कथ राढिपि ' ब्राह्मण मार-रानन ! ममायमा एक पुत्रः । अमो हि सर्पग दृष्टो गतवेतनो पर्तते । अता नीश्यैनम् । नाठमेन पिना जीवितु शक्नोमि । अतो दयम्प, जीश्य च मम पुत्रम् । अम्मिन्नेवायसरे राजकुमारानुयायिन साम न्तादयोऽपि तनागत्योपविष्टा । रानाऽपि स्त्रभृत्य. ममाहता विपत्र । पिसवैद्यकृतचिस्त्मिया विप्रपुना न जाति । तदा विपरितोपार्थ सगरश्चक्रवती वदति
उधर वह ब्राह्मण किसी अनाथ मृतक बालक को लेकर राजनात्मे पदचा। और पहुँच कर नटे जोरों से चिल्ला २ कर रोने लगा। चारचार बुरी तरह आक्रन्द करनेवाले उम ब्राह्मण को पाम मे बुलाकर मगर चक्रवर्तीने पृठा-व्रत्मदेव । कहो, क्यो रो रहे से' ब्राह्मणने कहाराजन् । मेरा यह एक ही पुत्र था। इसको सर्पने काट खाया है सौ यह चैतन्य रहित होकर इस अवस्था मे पहुँच गया है-कृपा कर आप इमको जिला दीजिये। मैं एक क्षण भी उसके विना जीवित नही रह सकता है। बडी दया होगी नाय। जो आप मेरे इस लालको जिला देंगे तो। ब्राह्मण जर इस प्रकारकी बातें कर रहा था, कि इसी अवसर में राजकुमारानुयायी सामन्त जन आदि वहा आकर बैठ गये। राजाने विपवैद्यको बुलानेके लिये नौकरो को भेज दिया। वे आये और उन्होंने उसकी चिकित्सा भी करना प्रारम किया, परन्तु वह मृत पुत्र किसी भी तरह से जीवित नहीं हो सका। चक्रवर्तीने
બીજી બાજુ નિકાને આશ્વાસન આપી નીકળેલ તે બ્રાહ્મણ કેઈ અનાથ મરેલા બાળકને લઈને રાજદ્વારમાં પડે અને ત્યા પહેચીને રાડ પાડીને જોરજોથી રવા લાગે વારવાર જે રગેરથી ચિત્કાર કરતા એ બ્રાહ્મણને પિતાની પાસે બોલા વીને સગર ચક્રવતીએ પૂછયું કે બ્રહ્મદેવ ! કહે કેમ રોઈ રહ્યા છે ? બ્રાહ્મણે
હ્યુ, રાજન્ મારો આ એકજ પુત્ર અને તેને સાપે કરડી ખાધ છે જેથી તે ચતન્ય સહિત થઈને આ અવસ્થાને પામ્યો છે પા કરીને તેને આપ જીત કરી દે હું તેના વગર એક ક્ષણ પણ જીવીત રહી શકુ તેમ નથી જે આપ માગ આ બાળકને જીવાડી દેશે તે ખૂબજ દયા થશે મહારાજ ! બ્રાહ્મણ જ્યારે આ પ્રકારની વાત કરી હેલ હતો એજ સમયે રાજકુમારની સાથે ગયેલા સામત જન આદિ
ત્યા આવીને બેસી ગયા રાજાએ વિષધને બેલાવવા માણસેને દેડાવ્યા વિષ વિદ્યો આ યા અને ચિકિત્સાને પ્રારભ પણ કર્યો પર તુ તે મારેલ બાળક કોઈ પણ રીતે જીવીત થઈ શકે નહી ચકવતીએ જયારે આ જોયું તો તેણે એ બ્રાહ્મણને
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तगध्ययनमः वृत्तान्त निवेदितान्त ! द्विन. पाह-अये ! मुश्चत विपाढम् । मृत्युर्हि माणिनामपश्यभावी । नास्ति कश्चिद् यो जातो न म्रियते । अतो पिपादो न कर्तव्यः । ससारे न कस्यचिदात्यन्तिक दु.ग्व मुग या अस्ति । उक्त चापि-कालम्मि अणाइए, जीपाण पिपिहरुम्मरसगाण ।
त नत्थि सरिहाण, ज समारे न सभा ॥१॥ छाया-काले अनादिके, जीवाना विविधर्मशगानाम् ।
तन्नास्ति सविधान, यत्ससारे न सम्भाति ॥१॥ इति । अतो विरमत यूय चितामवेशतः । अह सगरचक्रिणे सर्व वृत्तान्त निवेदयि प्यामि । एव ब्राह्मणवचन निशम्य ते सर्वे चिताप्रवेशकर्मतो विनिवृत्ताः। णकी बात सुनकर उन मयने जो कुछ पात घटित हुई थी वह सब यथार्थरूप मे उसको कह सुनाई। सुनकर ब्राह्मणने कहा-तुम लोग विपाद मत करो, कारण कि जो ससार मे जन्मा है-उसकी मृत्यु तो अवश्यमानी है-"जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु." ऐसा 'मिद्धात है। एकातन आत्यन्तिक सुख और दु.ग्व इस प्राणी को ससार मे स्थिररूप से नहीं होते है, कहा भी है
"कालम्मि अणाइए जीवाण, विविहम्म्मवसगाण ।
त नत्थि सविहाण, ज ससारे न सभवइ ॥१॥" इसलिये चितामे प्रवेश करने से आप लोग ठहर जावें, मै जाकर मगर चक्रवर्ती से यह सब समाचार कह देता है। इस प्रकार ब्राह्मण के वचन से सब सैनिक चिता मे प्रवेठा करने से रुक गये। શા માટે કરી રહ્યા છે ? બ્રાહ્મણની વાત સાભળીને સઘળા સોનકે એ જે કાઈ બીના બનેલ હતી તે યથાર્થરૂપથી તેને કહી સંભળાવો સાભળીને બ્રાહ્મણે કહ્યુંતમે લેકે વિષાદ ન કરે કે, જે સ સારમાં જન્મ્યા છે તેનું મૃત્યુ ના २२ १श्य छv "जातस्य हि वो मत्यु" मेवो सिद्धात छ अन्तत मात्यति સુખ અને દુ ખ આ પ્રાણને સ સામા સ્થિર રૂપથી હોતા નથી કહ્યું પણ છે –
" कालाम्म अणाइए जीवाण विविहम्मवसगाण ।
त नत्थि सविहाण, ज ससारे न सभवई ॥१॥" આ કારણે ચીતામાં પ્રવેશ કરવાથી આપ લેક રેકાઈ જાવ હું જઈને સગર ચક્રવતીને સઘળા માચાર કહી દઉ છુ આ પ્રકારના બ્રાહ્મણના વચનથી તે સઘળા સિનિક ચીતામાં પ્રવેશ કરતા શેકાઈ ગય
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सगरचकर्तीकथा अता हे ब्रामण ! विशोऽपि सन यत्व खिद्यसे, तदत्यन्तमनुचितम् । तस्मात् शोक परित्यज्य किंचिदात्महित साधय, यावव सिंहेन मृग र मृत्युना न परिगृह्यसे । ब्राह्मणेनोक्तम्-राजन । भवदुक्त सर्वमहमपि जानामि । किन्तु फि करोमि ' एक एाय मम शिशु । अयमपि मृतः। साम्मत मम कुलक्षयो जातः । कुरपय परिचिन्तयतो मे धैर्य शता परिभ्रष्टम् । हृदय च मे सहस्रथा विदीयते । अनो नाह गग्नोमि धैर्यमास्थाय हृदय दृढीकर्तुम् । तस्माद् हे राजेन्द्र । ___ "अत्यि कोई भवणे जस्स, जायाइ नेच यायाइ ।
नियफम्मपरिणईग जम्मरणाइ ससारे ॥१॥” है कोड निभुवन में ऐमा कि जिसके जन्मे हुए मरे नहीं है ? ससारमें अपनी २ कर्मपरिणति से ही जन्मसरण होते है। इसलिये जर ऐसी बात है तो हे ब्राह्मण ! तुम समझदार होकर भी जो दु.न्वित हो रहे हो यह बात बहुत ही अनुचित है इसलिये अब शोकका परित्याग कर कुछ आत्महित को साधन करने का प्रयत्न करो कि जिस से मृग तुत्य तुम मृत्युरूपी सिंह के द्वारा गृहीत न हो सको।
चक्रवर्ती की इस प्रकार शिक्षाप्रद वाणी सुनकर ब्राह्मणने कहाहे राजन् । आप जो कुछ कह रहे है वह मैं सब समझता हूँ। परतु क्या करू' यह एक ही तो मेरा पुत्र था, सो यह भी मर गया, अन तो मेरे कुलका ही सर्वधा विनाश हो चुका है। कुलक्षय का विचार आते ही मेरा धैर्य टूट जाता है। हृदय भी इस समय इसी विचार से फटा जा रहा है इसलिये मै किसी भी तरह धैर्यका अव
"अस्थि कोड भवणे, जस्स जायाइ नेव यायाइ ।
नियकम्म परिणइ ए, जम्म मरणाइ ससारे ॥१॥" આ ત્રિભુવનમાં એવું કોઈ પણ નથી કે, જેને જન્મ થયો હોય પર તુ મૃત્યુ ન થયું હોય સારમાં પિત પિતાના કર્મની પરિણતીથી જ જન્મ મરણ થાય છે આ કારણે વારે આવી વાત છે તે, હે બ્રાહ્મણ તમે સમજદાર હોવા છતા પણ કેમ દુ ખીત થઈ રહ્યા છે. આ વાત ખૂબજ અનુચિત છે આથી હવે શોકનો પરિત્યાગ કરી આત્મહીતનુ સાધન કરવા પ્રયત્ન કરો કે જેનાથી મૃગતુલ્ય એવા તમે મૃત્યરૂપી સિહ વડે ઝડપાઈ ન જાવ
ચકવતીની આ પ્રકારની શિક્ષાપ્રદ વાણીને સાભળીને બ્રાહ્મણે કહ્યું- હે રાજના આપ જે કાઈ કહી રહ્યા છે તે સઘળું હુ સારી રીતે જાણું છું અને તે હુ સમજુ છું પર તુ શુ કરૂ ? આ એકજ મારે પુત્ર હતો અને એ પણ મને ગમે હવે તો મારા તુળનો સર્વથા વિનાશ જ થઈ ચૂકેલ છે કુળક્ષયને વિચાર આવતા જ મારૂ * ખૂટી જાય છે, હૃદય પણ આ સમયે એવા વિચારથી ફાટી જાય છે, આથી હું
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
-
हे ब्राह्मण ! यस्मिन् गृहे न कश्चिन्मृतम्तस्माद् गृहाद् भस्म समानय, त्वत्पुत्र जोवयिष्यामि । ततोऽसौ नगरे पतिया गत्वा भस्मालामेन निराशो भूत्वा चक्रवर्तिसमीपे समागतः। तदा सगरो नामणमनमोव-भो ब्राह्मण । धारय धैर्यम् , दूरीकुरु पुनमरणज सन्तापम् । नास्तिकश्चि जीवलोके यो जातो न मृत । जातस्य हि मृत्युव॑वः । ममापि भूयासः पूजा मृताः। मृत्यु हि न कमपि मुञ्चति । सर्वसाधारणमिद मरणम् । ___ उक्त च--किं अधि काद भुषणे, जम्स जायानेर पायाउ ।
नियकम्मपरिणईए, जम्ममरणाइ समारे ॥१॥ ___-या-किमस्ति कोऽपि भुवने, यस्य जाता (पुनाः) नै याता (मृता)।
निजकर्मपरिणत्या, जन्ममरणानि ससारे ॥१॥ इति । जब देखा तो उसने उस ब्राह्मग से परितोप के निमित्त इस प्रकार कहा-हे ब्राह्मण। जिस घरमे किसीकी भी मृत्यु न हुई हो तुम जाकर उस घर से राख ले आओ, मैं तुम्हारे पुत्र को जीवित कर दृगा। चक्रवर्ती की बात सुनकर ब्राह्मण नगर में प्रत्येक घर पर जाकर चक्रवर्ती के कहे अनुसार राख मागने लगा-परतु किसी भी जगह उसको इस प्रकार की राख उपलब्ध नहीं हुई, अत' वह निराश होकर वापिस चक्रवर्ती के पास लौट आया। सगरने ब्राह्मण को देखकर कहा-हे ब्राह्मण ! धैर्य धारण करो, पुत्र के मरणजन्य सताप को छोडो ऐसा कोई भी प्राणी ससार मे नहीं है जो पैदा होकर मरे नहींजो उ-पन्न हुआ है उसका विनाश अवश्यभावी है। मेरे ही बहुत से पूर्वज काल के ग्रास बन चुके है । मृत्यु तो किसीको भी नहीं छोडता है। सबको एक दिन मरना ही है, कहा भी है किદીન આપવા નિમિત્તથી આ પ્રમાણે કહ્યું, હે બ્રાહ્મણ ! જે ઘરમાં કોઈનું પણ મૃ યુ થયેલ ન હોય તેવા ઘેર જઈને રખ લઈ આવે એટલે હું તમારા પુત્રને જીવતો કરી દઈશ ચ વતીની વાત સાંભળીને બ્રાહ્મણ નગરમાં પ્રત્યેક ઘર પર જઈને ચવતાના કહ્યા અનુસાર રાખની માગણી કરવા લાગ્યું પરંતુ કોઈ પણ જગ્યાએ તેને આ પ્રકારની રાખ મળી નહીં આથી તે નિરાશ થઈને ચક્રવર્તીની પાસે પાછો ફર્યો સગરે બ્રાહાણને જોઈને કહ્યું, હે બ્રાહ્મણ ! હૈયે ધારણ કરે પુત્રના મરણ જન્ય સતાપ છેડે, એ કઈ પણ પ્રાણી જગતમાં નથી કે, જે પેદા થઈને મરે નહી જે ઉત્પન્ન થાય છે તેનું મૃત્યુ અવશ્ય થાય છે જ મારા ૫ ઘણુ પૂર્વજે કાળને કેળા બની ચૂક્યા છેમૃત્યુ તે કેઈને પણ છેડતુ નથી સઘળાએ કઈ એક શ્વિન “રવાનુ તે છે જ કહ્યું પણ છે કે
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सगरचनचीकथा
१६५ अता हे ब्राह्मण ! विनोऽपि सन यत्व खिद्यसे, तदत्यन्तमनुचितम् । तस्माद शोक परित्यज्य किंचिदात्महित साधय, यावत्त्व सिंडून मृग व मृत्युना न परिगृह्यसे । ब्राह्मणेनोक्तम्-राजन । भवदुक्त सहमहमपि जानामि । किन्तु किं करोमि । एक एराय मम शिशु । अयमपि मृतः । साम्प्रत मम कुलक्षयो जातः । कुम्भय परिचिन्तयतो मे धैर्य गत वा परिभ्रष्टम् । हृदय च मे सहस्रपा दिीयते । अतो नाह शग्नोमि धैर्यमाम्याय हृदय दृढीकर्तुम् । तस्माद् हे राजेन्द्र ।
"अस्थि कोई भवणे जस्स, जायाइ नेव यायाइ ।
निकम्मपरिणईए जम्मरणाइ ससारे ॥१॥" है कोड निभुवन में ऐमा कि जिमके जन्मे हा मरे नहीं है ? ससारमें अपनी २ कर्मपरिणति से ही जन्ममरण होते है। इसलिये जब ऐसी गत है तो हे ब्राह्मण । तुम समझदार होकर भी जो दु:ग्वित हो रहे हो यह बात बहुत ही अनुचित है इसलिये अब शोरुका परित्याग कर कुल आत्महित को साधन करने का प्रयत्न करो कि जिस से मृग तुल्य तुम मृत्युरूपी सिंह के द्वारा गृहीत न हो सको।
चक्रवर्ती की इस प्रकार शिक्षाप्रद वाणी सुनकर ब्राह्मणने कहाहे राजन् । आप जो कुछ कह रहे है वह मैं सब समझता हूँ। परतु क्या करू? यह एक ही तो मेरा पुत्र था, सो यह भी मर गया, अब तो मेरे कुलका ही मर्वया विनाश हो चुका हैं। कुलक्षय का विचार आते ही मेरा धैर्य टूट जाता है। हृदय भी इस समय इसी विचार से फटा जा रहा है इसलिये मै किसी भी तरह धैर्यका अव
"अत्थि कोइ भवणे, जस्स जायाइ नेव यायाइ ।
नियफम्म परिणड ए, जम्म मरणाइ ससारे ॥१॥" આ ત્રિભુવનમાં એવું કંઈ પણ નથી કે, જેને જન્મ થયો હય પર તુ મૃત્યુ ન થયુ હેય મસામા પિત પિતાના કર્મની પરિણતીથી જ જન્મ મરણ થાય છે આ કારણે જયારે આવી વાત છે તે, હે બ્રાહ્મણ તમે સમજદાર હોવા છતા પણ કમ દુ ખીત થઈ રહ્યા છો આ વાત ખૂબજ અનુચિત છે આવી હવે શોકને પરિત્યાગ કરી આત્મહીતનું સાધન કરવા પ્રયત્ન કરે કે જેનાથી મૃગતુલ્ય એવા તમે મૃત્યરૂપી સિહ વડે ઝડપાઈ ન જાવ
ચક્રવતીની આ પ્રકારની શિક્ષાપ્રદ વાણીને સાભળીને બ્રાહ્મણે કહ્યું- હે રાજન આપ જે કાઈ કહી રહ્યા છે તે સઘળું હુ સારી રીતે જાણું છું અને તે હુ સમજુ છું પરંતુ શું કરૂ? આ એકજ મારે પુત્ર હતો અને એ પણ મરી ગયો હવે તો મારા કુળનો સર્વથા વિનાશ જ થઈ ચૂકેલ છે કુળક્ષયને વિચાર આવતા જ મારૂ હૈ" ખૂટી જાય છે, હૃદય પણ આ સમયે એવા વિચારથી ફાટી જાય છે, આથી હ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उत्तगध्ययनसूत्रे येन केनापि प्रकारेण नीग्य मम पुत्रम् , देहि माघ मनुष्यमिक्षाम्, निवारय मत्कुलक्षयम् । वहि दीनानाथात्माऽमतिहतमतापश्चामि । अतम्ब ममकुम्भय निराकृत्तुं समर्थोऽसि । चक्रवर्तिना मोक्तम्-बामण ! यस्य प्रतीकारो न स्ति, तत्र कोऽपि किमपि कत्तुं न शग्नोति । - उक्त च--"सीयति सन्च सत्याउ, एत्य न कमति मततताइ ।
___ अदिट्टपहरणम्मि विहिम्मि, कि पोरस कुणड ॥१॥ छाया--सोदन्ति सर्वगानगणि, अन न कामन्ति मन्त्रतन्नागि ।
__ अष्टपहरणे विधी, फि पारप करोति ॥ इति । तस्माद् हे ब्राह्मण ! मुञ्च शोकम् करु परलोकहितावह धर्मम् । मूर्स एस हते लम्बन कर हृदय को दृढ करने में समर्थ नहीं है, अत. हे राजेन्द्र । जैसे भी हो सके आप इम मेरे मृत पुत्र को जीवित कर दें। आप बडे दयालु है। मुझे मनुष्य की भिक्षा देकर कृतार्थ करो। मेरे कुलका यह क्षय दूर करो। आप दीनहीन अनाय जनों के रक्षक हो। शक्ति एव प्रताप भी आपका अप्रतिहत है इसीलिये आप क्षयके गढे मे पडे हुए मेरे कुल को उतारने के लिये हाथ बढाओ।
इस प्रकार इस आर्त ब्राह्मणकी वाणी को सुनकर चक्रवर्तीने कहा-हे ब्राह्मण । अनुपायसिद्ध वस्तु मे सहनशीलता रग्वना यही सब से अन्छा सतोष प्राप्ति का मार्ग है, सो देखो जिसका कोई प्रतिकार नहीं है वहां कोई कुछ भी नहीं कर सकता है। बस अब जो कुछ हो गया सो हो गया, इस में सतोप करने से ही सब भलाई है। अब मनग्य पर अदृष्ट प्रहरणवाले विधिका प्रहार होता है, उस समय सब शस्त्र एक કઈ પણ રીતે ધર્યનુ અવલ બન કરી હદયને દઢ કરવામાં સમર્થ થઈ શકતો નથી માટે હે રાજન ! ગમે તેમ કહી આપ મારા આ મરેલા પુત્રને જીવીત કરી દો આપ ઘણું દયાળુ છે, મને મનુષ્યન ભિક્ષા આપીને કૃતાર્થ કરે મારા કુળનું નીક દન દૂર કરે આપ દીનહીન અનાથ જનેતા રક્ષક છે શિક્તિ અને પ્રતાપ પણ આપને વિશાળ છે આ કારણે આપ મારા આ વિલીન થતા ફળને ઉગારવા માટે આપને હાથ લગાવે
આ પ્રકારની બ્રાહ્મણની આદ્રતાભરી વાણીને સાભળીને ચકવતીએ કહ્યું-હે બ્રાહ્મણ ! અનુપાયસિદ્ધ વસ્તુમાં સહનશીલતા રાખવી એજ સહુથી સાર સ ષ પાપ્તિનો માર્ગ છે તેને જુએ જેને કોઈ રીતથી પ્રતિકાર થઈ શકતું નથી, ત્યા કેઈ કાઈ કરી શકતું નથી જે કાઈ બની ગયુ તે બની ગયુ આમા સ તોષ કરવાથીજ હવે ભલાઈ છે જયારે માણસ ઉપર અદશ્ય પ્રહારવાળા વિધિને કેપ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
निदर्शिनी टीफा अ. १८ मगरचमीकथा नप्टे मृते च करोति गोकम् । विज्ञस्तु समनित्य मन्यमानस्तनाऽपि कल्याणकारक धर्ममेव करोति । पर राजो पचन निगम्य विप्रः माह-राजन् ! सत्यमेव भवता प्रोक्तम्-पुने मृते पिता गोको न कर्तव्यः। ततो भवताऽपि गोको न कर्तव्य. ? असभापनीय भरतः शोककारण समुपस्थितम् । सभ्रान्तेन चक्र पर्तिना प्रोक्तम्-विम! की मम शोस्कारणम् ? तत्स्पष्ट कथय । विप्रेण तरफ रखे रह जाते है, मन तत्र आदि सर उपाय व्यर्थ हो जाते है, दम पर किमीका भी पुरुपार्थ नहीं चलता है, इसलिये हे ब्रामण । अब हमारी तुम से यही ममति है कि तुम शोकके स्थान मे सतोष एव परलोर हितावह धर्मको ही स्थान दो। गोफ करना बुद्धिमानी का चिह्न नही है। किमी वस्तु के इत होने पर, चुरा जाने पर, नष्ट होने पर, तथा मृत होने पर मनजन ही गोफ किया करते है। जो बुद्धिमान होते है वे ऐसे समय मे भी ममस्त पदार्थों को अनित्य जानकर उसके वियोग मे भी कल्याणकारक धर्म का ही आश्रय ग्रहण करते है।
इस प्रकार चक्रवर्ती के हितविधायक वचन सुनकर ब्राह्मणने कहा-राजन् । आपने जो कुछ कहा है वह सर्वथा मत्य ही कहा है। 'पुत्रके मरजाने पर पिता को गोफ नहीं करना चाहिये' आपका यह कथन मर्व या शास्त्रानुकल है। इसी तरह आपको भी गोर नहीं करना चाहिये, कारण कि आपको भी शोक करनेका कारण समुपस्थित हो चुका है। ब्राह्मण की अटपटी बात सुनकर चक्रवर्तीने सभ्रान्तचित्त होकर उससे पूछा कि-हे ब्राह्मण ! तुम क्या कह रहे हो-मेरे ઉતરે છે તે જ સમયે મઘળા શસ્ત્ર એક બાજુ પડયા રહે છે માત્ર ત્ર આદિ સઘળા ઉપાય વ્યર્થ જાય છે તેના ઉપર કેઈને પણ પુરુષાર્થ ચાલતું નથી આથી હે બ્રાહ્મણદેવ ! મારી તમને એ વિનતી છે કે, તમે શેકના સ્થાનમાં સ તેષ અને પરલોક હિતાવહ ધર્મને જ સ્થાન આપ, શક કરે એ બુદ્ધિમાનનુ કામ નથી કઈ વસ્તુને નાશ થવાથી, ચિરાઈ જવાથી, તેમજ મૃત્યુ થવાથી, મૃખ માણસ જ તેને શેક કરે છે જે બુદ્ધિમાન હોય છે તે એવા સમયે સઘળા પદાર્થોને અનિત્ય જાણીને તેના વિરોગમાં પણ કલ્યાણકારક ધમને જ આશ્રય ગ્રહણ કરે છે
આ પ્રકારના ચક્રવર્તીના હિતવિધાયક વચનોને સાંભળીને બ્રાહ્મણે કહ્યું હે રાજન ! આપે જે કાઈ કહ્યું છે તે સર્વથા સત્ય જ કહ્યું છે “પુત્રના મરી જવાથી પિતાએ ક ન ક જઈએ” આપનું આ કહેવુ સર્વથા શાસ્ત્ર અનુકુળ છે આવી રીતે આપે પણ શોક ન કરવું જોઈએ કારણકે, આપને પણ શેક કરવાનું કારણ સમુપસ્થિત થયેલ છે બ્રાહ્મણની અટપટી વાત સાંભળીને ચકવર્તીએ સદ્ભા તે
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे मोक्तम्-नहारान! ता पष्ठिसदसगख्यकाः गुना. सममेव कालधर्म प्राप्ताः । विमत्रवन राजकुमारानुयायिभिः सामन्तादिभिश्व समर्थितम् । इम वजाचातसटश पुत्रमरणरत्तान्त श्रुत्वा सगरो वनाहत इन विनष्टचेतन• सन् सिंहासनानिपतितो मृच्छित्तश्च । सेबकैरूपचरितः कथचिल्लब्धसज्ञ आर्तस्वरेण रिलाप कृतवान-हा पुत्राः! हा हृदययिता. ! हा पन्धुवलभाः! हा शुभसमावा ! हा पिनोताः! हा सकलगुगनिधयः! कथ मामनाथ मुत्तमा यूय गता ? युप्मद् विरहात्म्य शोक का कारण कैसा उपस्थित हो चुका है? जरदी स्पष्टरूप से बना लाओ। चक्रवर्ती की उतावली देवकर ब्राह्मणने कहा-महाराज। आपको पता नहीं, आपके साठ हजार पुत्र एक सार काल के ग्रास बन चुके है। ब्राह्मण के इस आघातजनक समाचार का वहा पर बैठे हुए राजकुमारानुयायी सामन्तजनोंने भी समर्थन किया, अब क्या था-वज्राघातसदृश पुत्रमरण वृत्तान्त सुनकर चक्रवर्ती एकदम सिंहासन से नीचे गिर पडे और मूञ्चित हो गये। उस समय ऐसा ज्ञात हो रहा या कि मानो वज्र के प्रहार से ही चक्रवर्ती कि चेतना नष्ट हो गई है। ययाकयचित् सेवकों द्वारा जर शीतलोपचार से प्रकृतिस्थ किये गये तब आर्तस्वर से विलाप करते हुए उन्होंने इस प्रकार करना प्रारभ किया।
हाय पुत्रवृन्द ! हाय हृदय के एक मात्र अवलम्बन ! हाय बन्युवल्लभ ! हा शुभस्वभावसपन्न ! हा विनीत । हा सकलगुणनिधि! तुम सब एक ही साथ मुझे अनाथ करके कहाँ चले गये हो। क्या तुम को ચિત્ત થઈ પૂછ્યું કે, હે બ્રાહ્મણ ! તમે શું કહી રહ્યા છે ? મારા શેકનુ કારણ કઈ રીતે ઉપસ્થિત થયેલ છે જલદી સ્પષ્ટરૂપથી બતાવે ! ચકવર્તીની આતુરતા જોઈને બ્રાહ્મણે કહ્યું, મહારાજ ! આપને ખબર નથી પણ આપના (૨૦) સાઠ હજાર પુત્રો એકી સાથે કાળને કાળીયે બની ચૂકેલ છે બ્રાહ્મણના આ આઘાતકારક સમાચારનું ત્યાં બેઠેલા રાજકુમારની સાથે ગયેલા સામ એ પણ સમર્થન કર્યું પછી શુ બાકી રહ્યું છે વજીને આઘાત જેવુ પુત્રોના મરણનું વૃત્તાત સાંભળીને સગર ચકવતી એકદમ સિહાસનથી નીચે ગબડી પડયા અને મઈિત બની ગયા આ વખતે એવુ દેખાતું હતું કે, ખરેખર વજાના આઘાતથીજ ચકવર્તીની ચેતના નષ્ટ બની ચૂકેલ છે, સેવકે જયારે સ પૂર્ણ શિતળ ઉપચાર કર્યા અને રાજાને જયારે સ્વસ્થ કરવામાં આવ્યા ત્યારે આસ્વરથી વિલાપ કરીને તેમણે આ પ્રકારે દર્દભર્યો પ્રલાપ કર્યો
હાય પુત્રવૃન્દ ! હૃદયના એકમાત્ર અવલ બન, બધુ વલ્લભ શુભ સ્વભાવ સપન, વિનીત, સઘળા ગુણવાળા તમે સઘળા મને એકલે મૂકિને કયા ચાલ્યા
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६९
प्रियदशिनी टीका म १८ सगरचर्तीकथा मम कासी दशा भविष्यति ? हा पुत्राः ! सदपि मम लोचनगोचरता मागन्छत ! हा निर्दय पापिन ! विरे! एककालेनैव मम सर्वान् मुतान सहरतस्तष हृदये करुणया पद कय नापितम् ? अरे विधात ! फयमिदमकरंगीय त्वया कृतम् । हा हृदय ! कय न मतधा विहीर्यसे ? अरे ! पुत्रमरण (स्वाऽपि यन शतधा विदीर्य से तन्मन्येऽतिनिष्ठुरमसि । अहो! सर्वमृग्वागतान परलोकपथ श्रितान् मुतान् श्रुत्वा यन्न मृतोऽम्मि, तन्मन्ये कृत्रिममेव मुतेषु मत्मेम । इत्येव विलपन्त चक्रवर्तिन विम. पाह-महाराज! त्व तु मा समुपरिशमाह-शोको न इस पानकी ग्वार नहीं थी, कि तुम्हारे विना मेरी क्या दशा होगी। हाय तुमने कुछ भी नहीं विचारा-वेटा! तुम जहा भी होओ वहां से शीघ्र आकर रोती हुई मेरी जन आग्वों को पुलकित करो। हा निर्दय ! पापीदेव ! एक माथ ही मेरे हृदय के इन हारों को एरण करनेवाले तुझे मेरे ऊपर जरा भी दया नहीं आई। हे विधामा नहीं करने योग्य काम तृने मेरे साथ क्यों कर दिग्घाया। हे हृदय ? अब त पुत्रों के विरह में कैसे उच्चासित होगा। इसलिये अच्छा है कि तृ इसी समय फट जा। पुत्रों का मरण सुनकर भी जो नहीं फट रहा हे उस से ज्ञात होता है कि त अति निष्ठुर है। अरे ! मैं अपने पुत्रोंकी मृत्यु सुनकर भी जो जीवित बना हुआ है उससे यही पता चलता है कि पुत्रों के ऊपर मेरा प्रेम केवल कृत्रिम ही था।
इस प्रकार विलाप करते हुए चक्रवर्ती से ब्राह्मणने कहा-हे महाराज! क्या कर रहे हो, सोचो तो सही, अभी आपने मुझे किस ગયા? શું તમને ખબર ન હતી કે, તમારા વર મારી શ દશા થશે ? હાય તમે કોઈપણ વિચાર્યું બેટા ! તમે જયા છે ત્યાથી આવીને રેઈ રહેલી મારો આ આખો પુલકિત બનાવે હાય! નિશ્વ પાપી દૈવ! એક સાથે જ મારા હૃદયના એ હારને હરણ કરવાવાળા તને મારા ઉપર જરા પણ દવા ન આવી છે વિધાતા ! ન કરવા યોગ્ય કામ તે શા માટે કર્યું? હે હૃદય હવે તું પુત્રોના વિરહમાં કઈ રીતે થાતિ ધારણ કરી શકીશ? આ કારણે સારૂ છે કે તુ આજ વખતે ફાટી જા પુત્રોનુ મરણ સાભળીને પણ તુ ફાટતુ નથી આથી એવું જાણી શકાય છે કે તુ અતિ નિષ્ફર છે અરે ! હુ મારા પુત્રોનું મૃત્યુ સાભળીને પણ જીવતો રહ્યો હુ ? આનાથી એ જાણી શકાય છે કે પુત્રો ઉપર મારે પ્રેમ કેવળ કૃત્રિમ જ હતા
આ પ્રમાણે વિલાપ કરતા ચક્રવતને બ્રાહણે કહ્યું- હે મહારાજ! આપ કરી રહ્યા છે તે વિચારે તે ખરા, હમણા જ આપે મને કેવા સુ દર ઉપદેશથી ૨૨
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
-
-
-
-
उत्तगध्ययनसूत्रे कर्तव्यः। परन्तु सय शोक कथ करोपि । अथवा सर्वत्र एउमेर दृश्यते । उक्त च-"पर सणमि सुहेण, ससारासारन कहे लोमा ।
पियाधुजणविणासे, सन्चस्म पि चला धीरच ॥१॥ छाया-परव्यसने मुखेन समारासारता कथयति लोकः ।
निजगन्धुजनपिनागे, सर्वम्यापि चलनि धीरत्वम् ॥ इति । हे राजन् ! जानाम्यह पुनमरणनित दुःसह दु.खम् । मम तु एकम्यैव पुनस्य मरणेन दु.सह दु ग्व समुपस्थितम् । तहि पठिसहमपुत्रपिनाशे यद् भातो दु.ग्व ललित उपदेशसरणि से समझाया है-फिर उसको एकदम आप सय क्यों भूल रहे हो-आपने अभी तो कहा था कि पुत्र के मरण में गोक बुद्धिमान को नहीं करना चाहिए, फिर स्वय अमुद्विमान क्यो बन रहे हो। क्या यही बात है कि
"परवसणमि सुहेण, ससारासारय कहेड लोओ। ५ णिय बधुजणविणासे, मन्वस्त विचलड धीरत्त॥" । दूसरों क ही दुव मे ससारकी असारता पताकर धैर्य वधाया जाता है किन्तु जब अपने मे दु.ख आ पडता है तब सब का धैर्य विचलित होजाया करता ॥१॥ दूसरो को ही दु.ख में धैर्य बधाया जाता है किंतु अपने आपको नहीं। यद्यपि यह बात सत्य है कि पुत्रके मरण मे सबका धैर्य विचलित हो जाता है। पुत्र का मरणजन्य दु ख प्राणियो को असह्य हो उठता है । एक पुत्रके मरणसे जय मुझे दुख दुःसह हो रहा है तब साठ ६० हजार पुत्रो के मरण से आपके दुःखका वर्णन होना सर्वथा સમજાવ્યું હતે પછી તેને આપ એકદમ ભૂલી જાય છે ? આપે હમણું તે કહ્યું હતુ કે પુત્રના મરણમા બુદ્ધિમાને શેક કરે ન જોઈએ, તે પછી આપ પોતે જ અબુદ્ધિમાન કેમ બની રહ્યા છે? શુ એ જ વાત છે કે--
"परसणमि सुहेण, ससारासारय कहेइ लोओ।
णिय वधुजन विणाँसे, सबस्स विंचलइ धीरत्त" ॥ બીજાઓનેજ દુખમાં સસારની અસારતા બતાવીને ધીરજ અપાય છે કિન્તુ જ્યારે પોતાના ઉપર દુખ આવી પડે છે ત્યારે બધાયનુ ધેય ચલાયમાન થઈ જાય છે .૧ બીજાઓને જ દુખમાય બતાવાય છે, પિતાની જાતને નહીં કે એ વાત સત્ય છે કે પુત્રને મરણમા સહુ કોઈનું ધર્ય વિચનીત થઈ જાય છે પુત્રનું મરણ જન્ય દુ ખ પ્રાણીઓને અસહ્ય થઈ જાય છે એક પુત્રના મરણથી મને અસહ્ય દુખ થઈ રહ્યું છે ત્યારે સાઠ હજાર (૬૦૦૦૦) પુરોના મરણથી આપના દુખનું
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
गिदर्शिनी टोका अ १८ सगरवर्तीकथा
१७२
सोड समर्था भवान्त,
त अवर्णनीयमेव तथापि हे राजन । मत्पुरुषा एवं पृथिव्यैव निपतन सहते, नापर | अतोऽवलम्पता धैर्यम्, सहस्व वडवाग्नि मन दुसह पुरमरण दुम् । नीरा हि यथाsन्य नियन्ति, तथैव स्वयमप्याचरन्ति । अतो नायम् ।
उक्त चापि --- सोयताण व नो ताण, कम्मो उ केवल । तो पडिया न सोयति, जाणता भवस्वय ॥ १ ॥
छाया --- शोचतामपि नो गण, कन्धस्तु केवल' । तस्मात्पष्टता शोचन्ति ज्ञात्वा भवरूपम् ॥ इति
अशक्य है फिर भी हे राजन । जो सत्पुम्प हुआ करते हैं वें ही ऐसे कष्टोको महन करने मे शक्तिशाली हुआ करते है, वज्रका पात तो पृथिवी ही सहन करती है । और कोई नही । इसलिये अब आप धैर्य ही धारण करे । जिस प्रकार समुद्र दुसह वडचाग्निको सहन करता है इसी तरह आपको भी यह असभावनीय दुख सहन करना चाहिये । धीर तो वही है जो दूसरोंको समझाकर भी स्वय ममझ जाते है । तथा दूसरों को जैसे आचरण करनेकी शिक्षा देते हें वैसा ही आचरण स्वय करते है । इसलिये अन विलाप करने से कोई लाभ नही है, कहा भी है
"मोयताण विनो ताण, कम्मवधो उ केवलो ।
तो पड़िया नो सोयति, जाणता भवख्वय ॥ १ ॥ "
यद्यपि मरे हुए के पीछे रोनेवाले मनुष्य उस मृत आत्माकी कुछ भी रक्षा नही कर सकते हे केवल कर्मबन्ध ही करते है ।
વર્ણન કરવુ અશકય છે છતા પણ હું રાજન્ ! જે સત્પુરુષ હાય છે તેજ આવા કષ્ટોને સહન કરવામા શક્તિશાળી બને છે વના પાત, તે પૃથ્વી જ સહન કરે છે, બીજુ કાઇ નહી. આ માટે આપ ધૈ ધારણ કરી જે પ્રકારે સમુદ્ર હું સહુ વડવાગ્નિને સહન કરે છે તે રીતે ૨૧. પણ આ અસ ભવનીય દુઃખ સહન કરવુ જોઇએ ધીર પુરુષા તા એજ છે કે ખીજાને સમજાવીને પોતે ધૈર્યને ધારણ કરતા હાય છે જે રીતે બીજાઓને સહનશીલ મનવાનુ કહે છે એજ આચરણને તે આચરતા હોય છે. આમ હવે વિલાપ કરવાથી કાઈ લાભ નથી કહ્યુ છે——— " सोय ताण त्रिनो ताण, कम्मवधो उ केवलो । तो पडिया नो मोयति, जाणता भवरूत्रय ॥ १ ॥
જો કે મરેલાએની પાછળ રેવાવાળા મનુષ્ય તે મૃત આત્માની રક્ષા કરી શકતા નથી કેવળ કમ બધજ કરે છે.
જરાપણ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
उत्तराध्ययनसूत्र एव मादिषचनोपन्यासै प्रेण म्यस्थोकृतो राजा । अनन्तर स विभः सामन्तादीन सर्व वृत्त निवेदयितु कथितवान । ब्राह्मणेन प्रेरिता सामन्तादयः सबै निवेदितान्त', असरोचितचनैः समासान्त्वयथ । ततो धैर्यमास्थाय चक्रवर्ती सगरः सकला कालोचितक्रियामकरोत् । क्रमेण निःशीकथाभूव । अनन्तर चक्रवर्ती सगरः प्रशस्ते मुहर्ने भगीरयनामा जहुपुत्र राज्येऽमिपिच्य स्वय भगवतो. ऽजितनायस्य समोपे दीक्षा गृहीत्वा क्रमेण फमक्षय कृला सिद्धी जात'
अन्यदा राजा भगीरथ कमप्यतिशयमानवन्तमजितनायगासनस्य विश्वमित्रनामक मुनि पुष्टवान्-भगवन् । मम पिता जगुः, तद्भातरश्च सर्वपष्ठिइत्यादि वचनोहारा समझा बुझाकर ब्राहमणने राजा स्वस्थ किया। स्वस्थ रोने पर ब्राह्मणने सामन्त आदिको समस्त वृत्तान्त बतलाने के लिये करा, तब उन लोगोंने यथावत् समस्त साठ ६० हजार पुत्रोंके मरण का वृत्तान्त राजा को सुना दिया। तथा अवसरोचित वचनोंद्वारा राजा को समझा बुझाकर धैर्य बंधाया। इसके बाद धैर्यसे समन्वित होकर चक्रवर्ती सगर ने उनकी कालोचित सकल क्रियाएँ की और धीरे २ पुत्रोंका मरण जन्य दु.ग्व भी बिलकुल भूल गया । कुछ समय बाद मगर चक्रवर्ती प्रशस्त मुहूर्त में भगीरथ नामक जह के पुत्र का राज्य-अभिषेक कर भगवान् अजितनाथ के समीप जाकर जिन दिक्षा अगीकार की और खूब तपश्चर्याकी तथा कर्मक्षय करके सिद्ध पदको प्राप्त किया। ___एक दिनकी बात है कि भगीरथ राजा ने अजित नाथके शासना
ઇત્યાદિ વચનો દ્વારા રાજાને સમજાવી બ્રાહ્મણે સ્વસ્થ કર્યા રાજાના સ્વસ્થ બન્યાથી બ્રાહ્મણે સામત આદિને સઘળે વૃત્તાત જણાવવાનું કહ્યું છે તે લોકોએ બની ગયેલ સઘળા બનાવની યથાવત વિગત કહી સંભળાવી, તથા અવસરેચત વચનેથી રાજાને સમજાવીને ધર્ય ધારણ કરાવ્યું. આ પછી ધંથી સમન્વીત બનીને ચક્રવતી સગર રાજાએ પિતાના એ મૃત્યુ પામેલા સાઠ હજાર પુત્રોની કાચિત સઘળી ક્રિયાઓ કરી, અને ધીરે ધીરે પુત્રીના મૃત્યુને શેર પણ વિસરી ગયા ડિા સમય પછી ચક્રવતી સગર રાજાએ સારા મુહૂર્તમાં યુવરાજ જન ભગિરથ નામના પુત્રને રાજ્યાભિષેક કરીને પોતે ભગવાન અજીતનાથની પાસે જઈને જીનશિક્ષા અગિકાર કરી, અને પૂબ તપસ્યા કરવા માડી આ રીતે તપસ્યામાં એકાગ્ર ચિત્ત બનીને રાજા સગરે કર્મક્ષય કરીને સિદ્ધપદને પ્રાપ્ત કર્યું
એક સમયની વાત છે કે આ તરફ ભગિરથ રાજાએ અજીતનાથના શાસન
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ सगरमप्रायःकथा
१७३ सहस्रमरयकाः केन पापेन ममफालमेव मरण प्राप्ताः' मुनिना मोक्तन्-राजन्! एकदा पञ्चमहारतधारिणः पटकायप्रतिपालनपरायणाः कक्षधृतरजोहरणाः परिमृतपानोपकरणा. मुखनिबद्धसदोरकमुखवत्रिकाः साधबो ग्रामामुग्राम विहरमाणा एकस्मिन्ननार्यग्रामे समागताः। तद्ग्रामवासिन. पष्ठिसहस्रमरयका. अनार्यास्तान् साधून हेरिफान् मन्यमाना उपद्रवन्ति स्म । तैः केपाश्चिद्रनोहरणानि दग्धानि, के पाश्चित्सदारका मुखयद्धा मुखवत्रिका मुग्वादुत्तार्य दग्धाः केपाश्चिद्वर्ती विश्वमित्र नामके अतिशय ज्ञानवत मुनिराज से पूछा-भगवन् । यह तो कहो कि मेरे पिता तथा उनके अन्य भाई साठ ६० हजार सगरके पुत्र थे मर किस पापके उदय से एक ही काल में मरणको प्राप्त हुए है। भगीरथ के इस प्रश्न को सुनकर ज्ञानी मुनिराज ने कहाहे राजन् सुनो हम तुमको इसका कारण बतलाते हैं यह इस प्रकार है
एक ममय पांच महाव्रतों के धारी, पट्कायजीवों के प्रतिपालक, रजोहरण से सुशोभित, पात्रादिक उपकरण धारक ण्व मुख पर निबद्ध मढोरकमुखवस्त्रिका मपन्न साधुसघ ग्रामानुग्राम विहार करते हुए एक अनार्यग्राम में आ पहुँचे। उस ग्राम में अनार्यों की सख्या साठ (६०) हजार की थी। साधुओं को देखकर उन अनार्योंने उनको हेरिक (गुप्तचर) समझा। इस विचार से मरने मिलकर उनके ऊपर अनेक प्रकारके उपद्रव करना प्रारभ किया। कितनेक मुनिराजो के रजोहरण जला दिये, कितनोकी मुम्ब पर बंधी हुई, दोरासहित मुखवस्त्रिकाવતી વિશ્વામિત્ર નામના અતિશય જ્ઞાનમ પન્ન મુનિરાજને પૂછયુ-ભગવાન! એ તે બતાવે કે મારા પિતા અને તેમના બીજા ભાઈઓ સગર રાજાના (૬૦) સાઠ હજાર પુત્રોએ સઘળાનુ કયા પાપના ઉદયથી એક જ કાળમાં મૃત્યુ થશ્ન છે? ભગિરથને આ પ્રશ્ન સાભળીને જ્ઞાની મુનિરાજે કહ્યું કે હે રાજન ! સાભળો હુ તમને એનું કારણ બતાવુ છુ, તે આ પ્રકારે છે–
એક સમય પામ મહાવ્રતના ધારક, ષસ્કાય ઓના પ્રતિપાલક, રજોહરણથી સુશોભિત, પાત્રાદિક ઉપકરણને ધારણ કરેલા અને મુખ ઉપર નિબદ્ધ સદરકમુખવસ્ત્રિકા સપન સાધુ સઘ ગામેગામવિહાર કરતા કરતા એક અનાર્ય ગામમાં જઈ પહોચ્યા એ ગામમાં અનાર્યોની સંખ્યા સાઠ હજાર (૬૦)ની હતી સાધુએને જોઈને તે અનાર્યોએ તેમને ગુપ્તચર સમજ્યા આવા વિચારથી સઘળાએ મળીને તેમના ઉપર અનેક પ્રકારના ઉપદ્રવ કરવાને પ્રારંભ કર્યો કેટલાક મુનિ રાજના જેહરણ બાળી નાખ્યા, કેટલાકૅના મુખ ઉપરની દેરા સાથેની મુખત્રિ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७३
उत्तराध्या' नसूत्रे पलपात्राशुपधिः प्रचालित । पर तद्ग्रामनिगसिना केनापि उम्भकारेण निगा रितास्ने साम्त्यक्तवन्त । तत्समये ते मम्तत्मत्ययिक निकाचितर्मनद्धम्। एका तात्य एकचारोऽन्यनग्रामे राजभवने चौयं ऊत्या तागतवान् । राना नयुक्तं राजपुरुपैः साधुतया मसिद्ध कुम्भकारम् पहिनिकाम्य द्वारपिधानपूर्वक स ग्राम प्रचालित तत्पापेन रो पष्ठिसहमसग्यका अनार्या अग्नो भम्मीभूता। उत्पन्नाथ विराटविषये अन्तिमगागे कोडधान्यत्वेन (पुजीभूतान कोद्रवधान्य रूपाननार्यजीवान कश्चित्करी स्वचरणेन मर्दितवान । ततोमृतास्ते नानाविधामु ओंको मुख पर से ग्बीचकर जला दी, कितनोंकी वस्त्र पात्रादिक उपधि जला दी। उस ग्राम में एक कुमार भी रहता था। जब उसने इन अनार्योका ऐमा न्यवहार मुनियों के प्रति होते देखा तो उसने उन सर को समझा बुझाकर शात किया, और साधुओं की रक्षा की। उस समय उन्होंने तत्सम्बन्धी कर्मों का वध किया। एक दिन की यात है कि-उनमे का कोई एक चोरने किसी गाममे जाकर राजभवनमे चोरी की, इतनेमे उनके पीछे • राजपुरुप आये। उन राजपुरपाने इमकारको मज्जन जानकर बाहर निकाल दिया और उस समस्त ग्रामको सपके घरों के दरवाजे रद करके और उनमे उन चारों को भीतर करके जला दिया। उस पाप से वे सर के मब साठ (६०) हजार अनार्य अग्नि मे मम्ममात हो गये। मर कर फिर ये सब के मर विराटदेशमे अन्तिनामक ग्राम मे कोद्रवधान्य की पर्याय से उत्पन्न हुए। कोद्रवधान्यरूप से पूजीभूत हुए उन अनार्य जीवोंको किसी हाथीने કાઓ ખેચીને બાળી નાખી કેટલાકની વસ્ત્રપાત્રાદિક ઉપધીને બાળી નાખી એ ગામમાં એક સુશીલ કુભાર પણ રહેતે હતો તેણે મુનિયો તરફ આચરવામાં આવતા અનાર્યો તરફને આવો વ્યવહાર જોયો ત્યારે સઘળાને સમજાવી બુઝાવીને શાત કર્યો અને સાધુઓની રક્ષા કરી આ સમયે એમણે એ સ બ ધી કર્મ બ ધ કર્યો એક દિવસની વાત છે કે તેઓ માને કેઈ એક ચેર કે ગામમાં જઈને રાજ ભવનમ ચેરી કરી રાજાના માણસોએ ચારને પીછો પકડે એ ગામે રાજના સનિ પહોચી ગયા ગામમાં એક કુ ભારને સાધુપુરુષ સમજીને તેને ગામમાંથી બહાર કાઢીને પછીથી એ ગામના સઘળા ઘરના દરવાજા બંધ કરી દઈને એ ચારાની સાથે સઘળા ગામને બાળી મૂકયું આથી એ સઘળા સાઠ હજાર (૬૦૦૦૦) અનાર્યો અનિમા ભમ્મીષત થઈ ગયા મરીને એ સઘળા વિરાટ દેશમાં અતિમ ગ્રામમાં કેદ્રવ ધાન્યની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા કેદ્રવ ધાન્ય રૂપથી પૂજીભૂત થયેલ એ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका - 1८ सगरचकर”कया दुरवप्रचुरामु योनिपु परिभम्यानन्तरभव किंचित्पण्यमुपार्जितवान । तत्पुण्य प्रभारेण पष्टिमहममग्यकाम्ते मगरचक्रवर्तिमुन यनोत्वना । जाभिष्टदु कर कर्मफलेन नागमोधाग्नी भम्मीभृता । मोऽपिकुम्भकार सा गुरमणपुण्यप्रभावण स्वायु पर मरण सम्प्राप्य झम्मिश्चित्सनिवेगे धनधान्यादि समृद्धे उणिकले समुत्पन्न । तत्र दानादि मुक्त निरन्तर कुर्वन् साधून मेवमानो धार्मित्या स्थित । तत कारधर्ममुपागत्य स स्यापि नरपते. पुत्रो भूत्वा समुत्पन्न । नत्र प्रतिपनराज्यमार' स शुभानुवन्येन शुभकर्मोदयेन राज्य परित्यज्य दीक्षा अपने पैरों तले ममल दाला । उस पर्याय से न्युत होकर फिर ये दुग्न प्रचुर नाना प्रकार की योनियों में परिभ्रमण करते रहे । अनन्तर भव में इन्होंने कुछ पुण्य का सचय किया। उसके प्रभाव से ये सगरचक्रवर्तक यहा पुत्रम्प से उत्पन्न हो गये। परतु दुष्कर्म इनके उदय मे अवशिष्ट या सो ये उसके प्रभाव से ही नागराजने भेजे हुए नागोकी को रूपी अग्नि में इस तरह प्रज्वलित टा है। वह कुमारकी जिसने पहिले उन अनागोंको साधुओं पर उपद्रव नहीं करने के लिये समझाया या उस पुण्य वध से अपनी आयु के क्षय होने पर मरकर किसी नगर में बनधान्यादि से समृद्ध रणिल मे उत्पन्न हुआ। वहा उसने दानादिक द्वारा मुकृतका खुर सचय किया, साधुओं की अच्छी सेवा की, इस प्रकार धार्मिक वृत्ति से अपना समय निकाला। पश्चात् मरकर वह फिर किसी राजाके वहा पुत्ररूप से उत्पन्न हो गया। वहा इसने अच्छी तरह से राजकाज सभाला। शुभानुबध वाले शुभकर्म के उदय से અનાર્ય છેને કે ઈ-હાથીએ પિતાના પગ તળે મસળી નાખ્યા એ પથાયથી મૃત થઈને પછીથી તેઓ નાના પ્રકારને દુખ ભોગવતા અનેક નીઓમાં પરિભ્રમણ કરતા રહ્યા અનન્તર ભવમાં એમણે કાઈક પુણ્યને સ ચય કર્યો એના પ્રભા વથી તેઓ સગર ચક્રવતીને ત્યાં પુત્રરૂપે ઉત્પન થયા પર તુ દુષ્કર્મ એમના ઉદયમા અવશિષ્ટ હતા જેથી કરીને પ્રભાવથી જ નાગોના ક્રોધ રૂપી અગ્નિમાં આ રીતે પ્રજ્વલિત બન્યા છે એ કુ ભાર કે જેણે પહેલા એ અનાર્યોને સાધુઓ ઉપર ત્રાસન ગુજારવા સમજાવેલ એ પુણ્યબ ધથી પિતાનું આયુષ્ય પૂરૂ થતા મરીને કેઈ નગરમાં ધનધાન્યાદિક સમૃદ્ધ વણિક કુળમાં ઉત્પન્ન થયો ત્યાં તેણે દાનાદિક દ્વારા સુકૃત્યને ખૂબ સ ચય કર્યો, માધુઓની સારી રીતે સેવા કરી અને એ રીતે ધાર્મિક વૃત્તિથી પિતાને સમય કાઢયે એ પછી ત્યાથી મરીને તે કોઈ રાજાને ત્યાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયે, ત્યાં તેણે સારી રીતે રાજકાર્ય સભાન્ય શુભાનુ બધવાળા શુભ કર્મોને ઉદયથી તે રાજકુમારે પછીથો રાયને પરિત્યાગ કરી રક્ષા
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७३
उत्तराध्या नमत्र पलपात्रापधिः प्रचालितः । पर तद्ग्रामनिगसिना केनापि उम्भकारेण निवा रितास्ते साम्त्यक्तवन्त । तत्पमये तै मन्तत्मत्ययिक निकाचितमपद्धम्। एकदा तत्रत्य एपश्चोरोऽन्यनग्रामे राजभवने चायं मत्ा तनागतवान् । राना नयुक्तं राजपुरुपैः साधुतया ममिद्ध कुम्भकारम् पहिनिफाम्य द्वारपिधानपूर्वक स ग्राम प्रचालित तापापेन से पष्ठिसहमसर यका अनार्या अग्नो भम्मीभता.। उत्पन्नाथ विराटविषये अन्तिमगागे कोट्टयमान्यत्वेन (पुखीभूतान कोठरधान्य रूपाननार्यजीवान कश्चित्करी स्वचरणेन मर्दितबान । ततोमृतास्ते नानाविधासु ओको मुम्ब पर ले खीचकर जला दी, कितनोंकी वस्त्र पात्रादिक उपधि जला दी। उस ग्राम में एक कुमार भी रहता था। जन उसने इन अनार्योका ऐमा न्यवहार मुनियों के प्रति होते देखा तो उसने उन सरको समझा बुझाकर शात किया, और साधुओं की रक्षा की। उस समय उन्होंने तत्सम्बन्धी कर्मों का च किया। एक दिन की बात है कि-उनमे का कोई एक चोरने किसी गाममे जाफर राजभवनमे चोरी की, इतनेमे उनके पीछे २ राजपुम्प आये। उन राजपुरुपाने भकारको मजन जानकर बाहर निकाल दिया और उस समस्त ग्रामको मबके घरों के दरवाजे बद परके और उनमें उन चारो को भीतर करके जला दिया। उस पाप से वे सब के सब साठ (६०) हजार अनार्य अग्नि मे मम्ममात हो गये। मर कर फिर ये सब के मथ विराटदेशमे अन्तिनामक ग्राम में कोद्रवधान्य की पर्याय से उत्पन्न हुए। कोद्रवधान्यरूप से पूजीभूत हुए उन अनार्य जीवोंको किसी हाथीने કાએ બે ચીને બાળી નાખી કેટલાકની વસ્ત્રપાત્રાદિક ઉપધીને બાળી નાખી એ ગામમાં એક સુશીલ કુભાર પણ રહેતું હતું તેણે મુનિ તરફ આચરવામાં આવતા અનાર્યો તરફને આવે વ્યવહાર જોયો ત્યારે સધળાને સમજાવી બુઝાવીને શાત કર્યા અને સાધુઓની રક્ષા કરી આ સમયે એમણે એ સ બ ધી કમ બધ કર્યો એક દિવસની વાત છે કે તેમાના કેઈ એક ચેરે કઈ ગામમાં જઈને રાજ ભવનમાં ચેરી કરી રાજાના માણસોએ ચોરને પી પકડો એ ગામે રાજની નિકા પહોચી ગયા ગામમાં એક કુભારને સાધુપુરુષ સમજીને તેને ગામમાથી બહાર કાઢીને પછીથી એ ગામના સઘળા ઘરના દરવાજા બંધ કરી દઈને એ ચરોની સાથે સઘળા ગામને બાળી મૂકયુ આથી એ સઘળા સાઠ હજાર (૬૨૦૦૦) અનાર્યો અગ્નિમાં ભસ્મીભૂત થઈ ગયા મરીને એ સઘળા વિરાટ દેશમાં અતિમ ગ્રામમાં કેદ્રવ ધાન્યની પર્યાયમા ઉત્પન્ન થયા કેદ્રવ ધાન્ય રૂપથી પૂજીભૂત થયેલ એ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७"
प्रियदर्शिनी टीका ८ सगरवर्तीया
दुःखमचुरा योनिषु परिभम्यानन्तरभव किंचित्पुण्यमुपार्जितवान । तत्पुण्य प्रभावेण पष्टिमहमसम्यकाते सगरचक्रवर्तित नीना | जयष्टिदुष्कर कर्मफलेन नागकोधाग्ना भस्मीभृता । माऽपिकुम्भकार. सारवण पुण्यमभावेण स्वायु क्षय मरण सम्मा कस्मित्सिन्निवेशे धान्यादिसमृद्धे निकले समुत्पन्न | तर दानादि सुकत निरन्तर कुर्वन् साधून सेवमानो धार्मिकत्या स्थित | aa maमुपागत्य स कस्यापि नरपते. पुत्रो भूत्वा समुत्पन्न । नन प्रतिपन्नराज्यभार' स शुभालुवन्येन शुभकर्मोदयेन राज्य परित्यज्य दीभा अपने पैरो तले ममल डाला। उस पर्याय से न्युत होकर फिर ये दुख प्रचुर नाना प्रकारकी योनियों में परिभ्रमण करते रहे। अनन्तर भव में इन्होंने कुछ पुण्य का सचय किया। उसके प्रभाव से ये मगरचक्रवर्तीके यहा पुत्ररूप से उत्पन्न हो गये । परंतु दुष्कर्म इनके उदय मे अवशिष्ट वा मो ये उसके प्रभाव से ही नागराजने भेजे हुए नागोकी
रूपी अग्नि में इस तरह प्रज्वलित हुए है । वह कुमारकी जिमने पहिले उन अनार्थीको साधुओं पर उपद्रव नही करनेके लिये समझाया था उस पुण्य वध से अपनी आयु के क्षय होने पर मरकर किसी नगर मे नधान्यादि से समृद्ध वणिक्ल मे उत्पन्न हुआ। वहा उसने दानादिक द्वारा सुनका खून सचय किया, माधुओ की अच्छी सेवा की, इस प्रकार धार्मिक वृत्ति से अपना समय निकाला । पश्चात् मरकर वह फिर किसी राजाके वहा पुत्ररूप से उत्पन्न हो गया। वहां इसने अच्छी तरह से राजकाज सभाला। शुभानुबध वाले शुभकर्म के उदय से અનાય જીવે ને કાઇ, હાથીએ પાતાના પગ તળે મસળી નાખ્યા એ પર્યાયથી વ્યુત થઇને પછીથી તે નાના પ્રકારના ખા ભગવતા અનેક યેનીમા પરિભ્રમણ કરતા રહ્યા અનન્તર. ભવમા એમણે કાઇક પુણ્યના સશ્ચય કર્યો એના પ્રભા વથી તેએ સગર ચવીને ત્યા પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા પરંતુ દુષ્કર્મ એમના ઉદસમા અશિષ્ટ હતા જેથી કરીને પ્રભાવથી જ નાગાના ક્રોધરૂપી અગ્નિમા આ રીતે પ્રજવલિત બન્યા છે એ કુંભાર કે જેણે પહેલા એ અનાર્યોને સાધુ ઉપર ત્રાસ ન ગુજારવા સમજાવેલ એ પુણ્યમ ધથી પેાતાનુ આયુષ્ય પૂરૂ થતા મરીને કાઈ નગરમાં ધનધાન્યાદિક સમૃદ્ધ વણિક કુળમા ઉત્પન્ન થયે। ત્યાં તેણે દાનાદિક દ્વારા સુકૃત્યના ખૂખ સચય કર્યાં, મયુએની સારી રીતે સેવા કરી અને એ રીતે ધામિક વૃત્તિથી પેાતાને સમય કાઢી એ પછી ત્યાથી મરીને તે ડાઇ રાજાને ત્યા પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયેા, ત્યા તેણે સાી રીતે રાજકા બ ધવાળા શુભ કર્મીના ઉદ્ભયથી તે રાજકુમારે પછીથી રાજ્યને
સભાળ્યુ શુભાનુ પરિત્યાગ કરી ીક્ષા
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
on
१७६
उत्तराध्ययनसूत्र गृहीत्वा शुद्ध चारित्र परिपालयन् स्वायुः समाप्य मुरलोक गत । ततश्श्युतः स जदुसुतो भूत्वा समुत्पन्नः। हे राजन् । स एवासि त्वम् । भगीरथोऽपि मुनिश्चनमाकणे सजातश्रद्धः श्रावधर्ममहीकत्य स्तुपुरी जगाम ॥३५||
इति सगरचक्रवर्तिकथालेशः । तथामूलम् - चइता भारहं वास, चकवी महिडीओ।
पवंजमभुवगंओ, मघवं नाम महाजेसो ॥३६॥ छाया-त्यक्त्वा भारत पर्प, चक्रवर्ती महर्दिकः ।
भवज्यामभ्युपगतः, मयदा नाम महायशाः ॥३६॥ टीका-'चहत्ता' इत्यादि।
महायशाः महायशस्वी महर्दिका चतुर्दशरत्ननवनिधानयुक्तो क्रियलब्धि युक्तो वा मघवानाम तृतीयश्चक्रवर्ती भारतवर्षे त्यक्त्वा पदमण्डऋद्धिं परित्यज्य मरज्यामभ्युवगतः दीक्षा गृहीतवान् ॥३६॥ । इसने पीछे राज्यका परित्याग कर दीक्षा अगीकार कर ली। शुद्ध चरित्रकी अच्छी तरह से पालना करते हुए इसने फिर वहा से मरकर देव पर्याय पाई। 'वहा से चव कर अब यह जल का पुत्र भगीरथ हुआ है ! हे राजन् वह तुम ही हो। इस प्रकार मुनिराजके वचन सुनकर भगीरथ ने उनसे श्रावक धर्म स्वीकार कर लिया और शुद्ध श्रावक बनकर वह वहा से वापिस अपने नगर को लौट आया ॥३॥
तथा-'चइत्ता' इत्यादि । ।
अन्वयार्थ (महाजसो-महायशाः) महायशस्वी-नबनिधि एवं चौदह रत्नो के अधीश्वर अथवा वैक्रीयलब्धि से युक्त (मघव नाम चकवट्टी-मघवा नाम चक्रवती) मघवा नामके तृतीय चक्रवर्ती ने અગિકાર કરી શુદ્ધ ચારિત્રનું સારી રીતે પાલન કરીને મે ત્યાથી મરીને દેવ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા ત્યાથી ચ્યવીને આજે તે યુવરાજ જનુના પુત્ર ભગિરથ નામથી અવતરેલ છે. હે રાજન ! એ તમે જ છે. આ પ્રકારના મુનિરાજના વચન સાભળીને ભગિરથે તેમની પાસે શ્રાવકધર્મને સ્વીકાર કર્યો અને શુદ્ધ શ્રાવક બનીને એ ત્યાથી પિતાના નગરમાં પાછા ફર્યા પ૩પ
तया-"चइत्ता" त्यादि ।
अन्वयार्थ-महाजसो-महायशा. महायशस्वी नवनिदि अने यो कस्नाना अधीश्वर अथवा वय सम्धिी मघव नाम चकवट्टी-मघवा नाम चक्रवर्ती भधवा नामना श्री यती मारह वास-भारत वर्षम् मरतक्षेत्रना षटमनी
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ१८ मपरचकरतीकथा
१७७
मावचक्रवर्तिनःकयाआसीदिह भागवतो धर्मशान्तिनाययोरन्तरे भारते वर्षे महीमण्डलनामके पुरे नरपतिनामा नृप । म हि स्त्र प्रजावत्मना परिपालयन् सम्यग्पर्म सर्वत्र प्रसारयन फियन्ति वणि पृथिवी पालयामाम | अन्यदा तत्पुरोधानसमागतम्य विश्रुतकार्तिनाम्न कम्यचिन्मुनेम्पदेशात्सजातसवेग स नरपति नृपो राज्य परित्यज्य दीक्षामद्गीकतबान । मुनि धर्म प्रमादरहित स विशुद्ध चारित्र परि( मारह वास-भारत वर्पम ) भरतक्षेत्र के पटवड की ऋद्धिका (चात्तात्यत्तवा) त्यागकर (पन्धनमन्भुवगओ-प्रव्रज्या अभ्युपगत.) सयम लिया।
इनकी कथा दम प्रकार है
इम भरतक्षेत्र में धर्मनाय एव शान्तिनाथ भगवान के अन्तर में महीमण्टल नागके पुर मे नरपति नामका एक सुप्रमिह राजा या यह अपनी मन्नति के समान प्रजा की अच्छी तरह पालन पोपण करने में लगा रहा था । 'सम्यग्धर्म की छत्रछाया मे रह कर जनता अपना हितकरे इस विचार से यह उमके प्रचार के माधनों में कमी नही रचता था। धर्मका प्रचार करना एव प्रजा का अच्छी तरह पालन करना, इन दो कार्यों में इनका समय का अधिक से अधिक भाग व्यतीत होता था। इस प्रकार पृथ्वी का शासन करतेकितनेक वर्ष निकल गये । एक समय उम पुर के उद्यान मे विश्रुतकीर्ति नामके मुनिराज पधारे। राजा धर्मश्रवण के लिये उनके समीप वहा गया। वहा उनके श्रीमुग्न से सम्यग्धर्म का उपदेश सुनकर राजा का वैराग्यभार जग रिद्धिना चहत्ता-त्यत्वा त्या पबजमभुवगओ-प्राज्यामभ्युपगतः सयभने ધારણ કરેલ એમની કથા આ પ્રકારની છે
આ ભરતક્ષેત્રમાં ધર્મનાથ અને શાંતિનાથ ભગવાનના સમય કાળમાં મહીમડળ નામના નગરના નરપતિ નામના એક સુપ્રસિદ્ધ રાજા હતા તે રાજા પ્રજાનું પાલન પિતાની સતતિની માફક કરતા હતા “સમ્યગધર્મની છત્રછાયામાં રહીને લેકે પિતાનું હત કરે” આવા વિચારથી એ તેના પ્રચારના સાધનમાં કદી પણ કમીપણુ આવવા દેતા નહીં મને પ્રચાર કરો અને પ્રજાનું સારી રીતે પાલન કરવું આ બન્ને કાર્યોમાં એમના સમયનો વધુમાં વધુ ભાગ વ્યતીત થતા હતા આ પ્રમાણે શાસન કરતા કરતા કેટલાક વર્ષો વીતી ગયા એક સમય એ નગરના ઉદ્યાનમા વિશ્રત કિતિ નામના મુનિરાજ આવેલા રાજા ધર્મશ્રવણ માટે એમની પાસે ગયા અને ત્યા મુનિરાજના શ્રીમુખથી સમ્યગધર્મને ઉપદેશ સાભળી રાજાને વૈરાગ્યભાવ
23
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
उत्तराध्ययनसूत्रे पाल्य कालमासे काल कृत्वा म यनवेयके अहमिन्द्रोऽभवत् । स देवस्तनभ्युता भरतक्षेत्रस्य धारस्त्या नगयों राज्ञ. समुद्रविजयम्य दृष्टचतुर्दशम्धमाया भद्रा भार्यायाः कुक्षौ समुत्पन्नः । दृष्टचतुर्दशस्त्रमा रानी भद्रा बमत्तान्त पतिसमीपे निवेदितवती । राजा पाह-तब गर्ने चक्रवर्ती समातीर्णः । नून महाभाग्यशालिनी त्वमसि | पतिवचन निशम्य राज्ञी भद्रा प्रष्टा जाता। क्रमंग पुन जनितवती । पितृभ्या 'मरवा' इति नामकृतम् । स शुनपक्षचन्द्रवत् प्रवर्द्धमान. उठा। शीघ्र ही उन्होने राज्यका परित्याग कर जीनदीक्षा धारण की। मुनिधर्म में प्रमाद रहित होकर राजाने विशुद्धचरित्र का अच्छी तरह परिपालन किया । चारित्र पालते २ ही मृत्यु के अवसर मे मर कर ये मध्यम अवेयक मे अहमिद हुए। वहांकी भवस्थिति समाप्त कर ये वहा से चव कर भरनक्षेत्रकी श्रावस्ती नगरी में राजा समुद्रविनयकी रानी भद्राकी कुक्षि मे पुत्ररूप से अवतरित हुए। इनके आनेके समय रानीने चौदह स्वप्नों को देखा था। इन दृष्टखनों को इनका क्या फल हे यह जानने के लिये रानी सुभद्राने अपने पति से कहा-तत्र उन्होंने प्रत्युत्तर रूप मे रानी से यह कहा कि-देवि ! तुम्हारे गर्भ मे चक्रवर्ती का आगमन हो चुका है इसी वातकी सूचना इन स्वमों से मिलती है । चक्रवर्ती जैसे पुत्र के उद्वहन करने से निश्चय से तुम बडी ही भाग्यशालिनी हो। इस प्रकार दृष्टस्यमो के फलसूचक पतिदेवके बचनो को सुनकर रानी बहुत ही हर्षितचित्त हुई। क्रमश गर्भ बढने लगा। जय ठीक नौमास साढेसातदिन का समय पूर्ण हो चुका तब रानीने જાગૃત થયે આથી તેણે રાજ્યને પરિત્યાગ કરી વરાગ્ય ભાવે સ યમ ધારણ કર્યો મુનિધર્મમાં પ્રમાદ અહિત થઈને રાજાએ વિશુદ્ધ ચારિત્રનું સારી રીતે પાલન કર્યું ચારિત્રને પાળતા પાળતા કાલના અવસરે કાલ કરીને તે મધ્યમ વેયકમાં મદfiદ થયા ત્યાની ભવરિથતિ સમાપ્ત કરીને ત્યાથી ચવીને ભારતક્ષેત્રની શ્રાવસ્તી નગરીમાં રાજા સમુદ્રવિજયની ભદ્રા નામની રાણીની બે પુત્રરૂપે અવતર્યા એમના આગમન સમયે રાણીએ ચૌદ સ્વપ્ન જોયા પોતે જોયેલા એ સ્વપ્નનુ શુ ફળ છે એ જાણવા માટે રાણી ભદ્રાએ પોતાના પતિને કહ્યું ત્યારે તેના પ્રત્યુત્તરમાં રાજાએ રાણીને કહ્યું કે, દેવિ ! તમારા ગર્ભથી ઉત્પન્ન થનાર બાળક ચક્રવતી બનશે આ વાતની સૂચના આ સ્વપ્નાઓથી મળે છે ચકવતી જેવા પુત્રની માના બનનાર તુ ખૂબજ ભાગ્યશાળી છે. આ પ્રમાણે જોયેલા સ્વપ્નનું ફળ પિતાના પતિ પાસેથી જાણીને રાણી ખૂબ જ હર્ષિત બની પુરા નવ માસ અને સાડાસાત દિવસનો સમય પૂર્ણ થયો ત્યારે રાણીએ પુત્રરત્નને જન્મ આપ્યું માતાપિતાને
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदर्शिनी टीका अ १८
क्या
क्रमेण योवन प्राप्तान् । राज्यपुराणनम पुत्र विश्य समुद्रविजयस्तम्मिन राज्यभारमारोप्य स्वय परलोकहितकरी कृति कुर्माण समान्तिचित्त क्रमेण स्वरल्याण सापयामास । पिनाऽर्पितराज्यभारी मरवा समुत्पन्नचतुर्दशरत्नै पट्पण्ड भरतक्षर मसा य चक्रवर्ती भूत्वा चिरकाल चकित्रिय परिमुज्य प मुनेः सपदेशात्सजातवैराग्य ज्या गृहीतवान् । यानन्तर मनवामुनि पुत्ररत्न को जन्म दिया। माता पिता को जटा आनद हुआ । उसका नाम उन्होंने मारया । शुक्लपक्ष के चन्द्रमा की तरह मनवा के शरीरकी वृद्धि होने लगी । जब यह यौवन अवस्था में आये, तन समुद्रविजय राज्यका भार उनको मोंपकर स्वयं परलोक मे हिनविधायककार्यो की आराधना करने में सावधान वन गये। इस प्रकार समाहित vिe Tant समुद्रविजय ने आत्मकल्याण के मार्गकी साधना करते हुए अपना जीवनका समय व्यतीत किया । मनवा राजा ने भी पिता द्वारा प्रदत्त राज्यका अच्छा तरह पालन करते हुए उसका मचालन बडी ही योग्यता के साथ करना प्रारंभ किया । कमश कालान्तर में इनको चक्रवर्ती पदके सूचक नवनिधि एव चौदह रत्नों की प्राप्ति हुई। उन्होंने पटुखद मडित भरतक्षेत्र को विजितकर उसमें अपना एक राज्य स्थापित किया । इस प्रकार चक्रवर्ती के वैभव का उपभोग करते हुए उनका बहुत समय निकल गया। एक समय वहाय नामके मुनिराज आये। उनसे श्रुतचारित्ररूप धर्मका उपदेश सुनकर चक्रवर्ती को ससार से वैराग्य हो गया । शीघ्र ही ઘણા આનદ થયે એનુ નામ તેમણે મઘવા રાખ્યુ શુક્લપક્ષના ચદ્રમાની માર્ક મઘવાના શીની વૃદ્ધિ થવા લાગી જ્યારે તે યુવાવસ્થામા પહેાચ્યા ત્યારે સમુદ્ર વિન્ચે ગજ્યને ભારતેને માપી દઇ પાતે પલેના હિતવિધાયક કર્મીની આરાધના કરવામા સાવધાન છની ગયા આ પ્રમાણે સમાહિત ચિત્ત બનીને સમુદ્રવિજયૈ આત્મ કલ્યાણના માર્ગની સાધના કરતા કન્તા પેત્તાના જીવનને સમય પુરા કર્યાં મઘવા રાજાએ પણ પિતાએ સૈાપેલા ાજ્યની સારી રીતે દેખભાળ કરવા ઉપરાંત પ્રજાને ઞ પુત્ર પો મ તેાષવાનુ કાર્ય કર્યું સમય વિતતા તેને ચક્રવર્તી પત્ના સૂચક ચૌદ નોની પ્રાપ્તિ વઇ તેણે ૭ ખ ડથી ભરેલા ભરતક્ષેત્રમા મત્ર વિજય કરી પેાતાનુ એક છત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યુ આ રીતે ચક્રવતી પદ્યની પ્રાપ્તિ અને તેના વૈભવનો ઉપભેાગ કરતા તેનો ઘણું! સમય વીત્યા એક વખત ત્યા ધમ ધેાષ નામના મુનિરાજનુ આગમન થતા એમની પાસેથી શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્માંનો ઉપદેશ સાભળીને સ સારથી વરાગ્ય ઉત્પન્ન થતા
•
१७२
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
7
उत्तराध्ययन सूत्रे
श्रुतचारित्रधर्म सम्यक् परिपाल्य तृतीयदेवलोके गतः । ततश्चयुतो महाविदेहे केटी भूत्वा सिद्धिगतिं गमिष्यति । माचकरर्तिनः सर्वमायु पञ्चक्षण । ॥ इति वर्त्तीया ॥
९८०
तथा-
मूलम् - सणंकुंमारो मणुंस्सिदो, चक्कही महि ओ । पुत्त रज्जे ठेवित्ताण, सो'वि' राया तंत्र
छाया - सनत्कुमारा मनुष्येन्द्रः, चक्रवर्ती महर्दिकः ।
पुत्र राज्ये स्थापयित्वा खलु, सोऽपि राजा तपोऽचरत् ||३७|| टीका- 'सणकुमारो' इत्यादि ।
स प्रसिद्ध महर्द्धिको मनुष्येन्द्रश्चतुर्थचक्रवर्ती राजा सनत्कुमारोऽपि पुत्र राज्ये स्थापयित्वा तप = चारित्रम् अचरत् = समाराधितवान् ॥३७॥ उन्होंने राज्यका परित्याग कर उन्ही के समीप जिनदीक्षा धारण की। धर्मका परिपालन अच्छी तरह करके फिर वे चक्रवर्ती तृतीय देवलोक मे गये । वहा से चकर महाविदेह मे केवली होकर सिद्धि पदको प्राप्त करेगे। इनकी आयु पाच लाख वर्षकी थी ॥ ३६ ॥
फिर 'भी- 'सणकुमारो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (सो- स उ स प्रसिद्ध (महिडिओ - महर्द्धिक) महाऋद्धि मपन्न ( मणुसिदो - मनुष्येन्द्र) मनुष्यों मे इन्द्र जैसे चतुर्थ (चक्कवहीचक्रवर्ती) चक्रवर्ती (सणकुमारो - सनत्कुमार अपि) सनत्कुमार ने भी (पुत्त रज्जे ठवित्ताण - पुत्र राज्ये स्थापयित्वा ) अपने पुत्रको राज्य मे स्थापित करके ( तव चरे-तप अचरत्) चारित्र की आराधना की। તેણે તુરનજ રાજ્યના પરિત્યાગ કરી તેમની પાસેથી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી ધતુ સારી રીતે પરિપાલન કરીને ત ચક્રવતી મરીને ત્રીજા દેવલેાકમા ગયા અને ત્યાનુ આયુષ્ય પુરૂ કરી ત્યાથી ચવીને મહાવિદેહમા કેવળી થઈને સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત * એમનુ આયુષ્મ પાચ લાખ વતુ હતુ ॥૩૬॥
पछी पशु---" सणकुमारो" धत्यादि ।
रे ॥३७॥
अन्वयार्थ -सो-स से असिद्ध महिडिओ - महर्दिक' भडा रिद्धि सपन्न मणुसिदो - मनुष्येन्द्र मनुष्योभा न्द्र वा थोथा चक्वट्टी - चक्रवर्ती यवती सणकुमारोऽवि - सनत्कुमारोऽपि सनत्कुमारेय पुत्त रज्जे ठविताण-पुत्र राज्ये स्थाप दिवा पोताना पुत्रने राज्यशासननी धुरा सोधी हर्ध तव चरे-तप अचरत् ચારિત્રનો આરાધના કરી
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टीया अ १८ सनत्सुमारचनार्तीकथा
अप सनत्कुमारचक्रवर्तीकयाअत्रय भारत वर्षे फुरुजाइल देश हस्तिनापुरे पर्मगान्निजिनयोरन्तरऽश्वमेना रख्यम्य भूपतेर्दष्ट चतुर्दशम्पमाया मग्देवीनामभार्याया• कुपो चतुर्थश्चरवर्ती समु. त्पन्न । पूर्णे काले राज्ञी जगजनमनोहर मर्वल मणलमित कुमार जनितवती । राना महता ममुत्मवेन तस्य कुमारम्य मनत्कुमार इति नाम कृतम् । म हि उद्गत कल्पन इव क्रमेण परो । तम्मिन नगरे मुरनामा क्षत्रिय मामीत् । तत्पन्नी कालिन्दी नाम । तत्पुत्रो महेन्द्रसिंह । स हि सनत्कुमारम्य मित्र
सनत्कुमार चक्रवर्तीकी कथा
भारतवर्ष मे कुम्जागल नामका एक देश है । उममे हस्तिनापुर नामका एक नगर है । इसमें धर्मनाथ और कुयुनाय हरा हैं । इनके अन्तराल के समर में वहा अश्वसेन राजाका शामन या। उनकी रानी का नाम महदेवी या। इमकी कुक्षि से हो मनकुमार चक्रवर्ती का जन्म हुआ है । जर ये सहदेवी की कुक्षि में अवतरित हए थे, नव उमने चौदह स्वप्न देखे थे। रानीने जर मलक्षण लक्षित इस जगतमनोहर पुत्रको जन्म दिया था, उस समय राजा ने इमके जन्म का वटा भारी उत्मव किया था । और नाम इसका सनत्कुमार गग्वा या। जिस प्रकार उगा हुआ कन्वृक्ष क्रमशः यूबवढता है उसी प्रकार सनत्कुमार भी दिन प्रतिदिन क्रमश बढने लगे। मूर नामका एक दूसगक्षत्रिय हस्तिनापुर में रहता था। कालिन्दी नामकी इसकी स्त्रीयी। इस से मर को एक पुत्र की प्राप्ति हुई थी, उसका नाम महेन्द्रसिह था।
સનકુમાર ચક્રવર્તીની કથા–
ભારતવર્ષમાં કુરૂજાગલ નામનો એક દેશ છે, એમાં હસ્તિનાપુર નામના નગરમાં ધર્મનાથ અને કુંથુનાથ પ્રભુ થયા હતા એમના અતરાળના સમયમાં ત્યાં અશ્વસેન રાજાનું શાસન હતુ એમની રાણીનું નામ મહદેવી હતુ સહદેવીની છે અને કુ માર ચક્રવતીને જન્મ થયો હતો જ્યારે સનસ્કુમાર ગર્ભાવાસમાં હતા ત્યારે સહ દેવીને ચૌદ સ્વપ્ન આવેલ હતા રાણીએ ત્યારે સઘળા લક્ષણથી યુક્ત એવા પુત્રને જન્મ આપે ત્યારે રાજાએ તેના જન્મને ભારે ઠમાઠથી ઉત્સવ મનાવ્યો હતો અને એનું નામ સનત્કાર રાખ્યું જે પ્રમાણે ઉગેલુ ડ૯૫વૃક્ષ મા ખૂગ વધે છે આ પ્રમાણે મનકુમાર પણ દિનપ્રનિદિન ૪ મા વધવા માડયા સૂર નામનો એક બીજે ક્ષત્રિય પણ હસ્તિનાપુરમાં રહેતું હતું તેને કાલિન્દી નામની સ્ત્રી હતી જે થી મૂરને એક પુત્રની પ્રાપ્તિ થયેલ હતી, જેનું નામ મહેન્દ્રસિષ તુ કે
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
१८२
उत्तराध्ययनसूत्रे मासीत् । तेन सह सनत्कुमार' क्लाचार्यसन्निधो सफलामपि ग्ला लील्या गृहीतपान । क्रमेण कुमारस्तारुण्य प्राप्त ।
अन्यदा सन्तसमये सनत्कुमार अमिरेण महेन्द्रसिंहेनान्यैश्च राजकुमार सह मकरन्दाख्यमुवान क्रीडार्थ गतवान् । तर म राजकुमारो मिने. सह नानाविधा क्रीडा कृतवान् । तापकोडा पर्ने सर्वे कुमारा अश्वास्ता स्त्र स्वमश्व खेलयन्ति । मनत्कुमाराऽपि जलधिकल्लोलनाममधमारूतः। ततोऽसो वायुवेगेनधावितु प्रवृत्त । सनत्कुमारो वल्गामाकाय तुरग स्तोमयितु या यथा प्रयतते, तथा तथा स तुरगः प्रधावति । यह सनत्कुमार का मित्र था। मित्र के साथ ही सनत्कुमारने कलाचार्य के पास मकल कलाओं का अभ्याम किया। फिर वे कुमार युवान हो गये।
एक समयकी बात है कि वसन्त के समय मनत्कुमार अपने मित्र महेन्द्रसिंह एव अन्य राजकुमारों के माध क्रीडा करने के लिये मकरन्द नामके उद्यान मे गये डर थे। मित्र के साथ उन्होंने विविध प्रकारकी वहा क्रीटाएं की। उन मे एक अश्वक्रीडा भी थी। मन साय के राजकुमारोने अपने २ घोडों पर चढकर घोटो को नचाना प्रारभ किया। सनत्कुमार भी जलधिकल्लोल नामक घोडे पर उसी समय चढा । सनत्कुमार के सवार होते ही पोडा पवनवेग से चला जर सनत्कुमारने घोडेकी वायुके बेगके समान चाल देखी तो उसको थामने के लिये उसने उसकी जैसे २ लगाम ग्वेचनी प्रारभ की कि तैसे २ वह घोडा भी अधिकाधिर वेग से आगे २ वढने लगा। इस જે સનસ્કુમારો મિત્ર હતે મિત્રની સાથે મનકુમારે કળાચાર્યની પાસે સકળ કળાઓને અભ્યાસ કર્યો અને યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા
એક સમયની વાત છે કે, વસ તતુના સમયે સનસ્કુમાર પિતાના મિત્ર મહેન્દ્ર મિ હની સાથે તથા અન્ય રાજકુમારોની સાથે વિવિધ પ્રકારનું કીડા કરવા માટે મકરન્દ નામના ઉદ્યાનમાં ગયા હતા મિત્રની સાથે તેણે એ ઉદ્યાનમાં વિવિધ પ્રકારની ક્રીડાઓ કરી સાથેના જકુમારોએ પણ પિતાપિતાના ઘોડા પર ચડીને ઘોડાઓને નચાવવાનું શરૂ કર્યું સનકુમાર પણ જલધિકલેલ નામના ઘેડા ઉપર સવાર થયેલ હતા ઘોડો પવનવેગથી દેડવા મા સનસ્કુમારે ઘોડાની વાયુવેગથી ચાલવાની ચાલ જોઈને તેને રોકવા માટે લગામ એ ચી લગામ ખેચતા ઘોડે વધુ વેગથી દેડવા લાગે આ પ્રકાર તેજીથી દડતા ઘડાને કારણે રાજકુમારના જે સાથીઓ હતા તે સઘળા પાછળ રહી ગયા અને ઘેડો સનસ્કુમારને લઈને એટલી
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका र ८ मनत्तुमाग्चनीकथा
मनत्कुमारानुयापिनोऽश्चास्ता । सर्व कुमारा पृष्ठत. स्थिताः । स तुरगः मनत्कुमारमाढायाटश्यता गतः । ज्ञातटत्तान्ती राजाचमेन' कुमारमन्वेपयितु तनुरगपचिमनुमत्य गन्तु प्रवृत्त । अम्मिनवसरे प्रचण्डो वायुर्वात प्रवृत्त । तुरगप-वितानि वायुनाऽपनीतानि । निम्पायो भूत्वा तत्पिताऽश्वमेनः सपरिवार. प्रत्यारत्तः । गम्मिन्नवसरे महेन्द्रमिदोऽवसेनभूपति मणिपातपुरस्सर माह-देव ! देवान्दि सर्वमनिष्टमापतितम् । तथाप्यह मित्रमन्विप्य तेन सहैव भवञ्चरणे समागमिप्यामि । इत्य राजान समाचाम्य दृढ दलसम्पन्न सैन्य गृहोत्वा धीरो तेजी मे सनत्कुमार के अनुयायी जितने भी अश्वारूढ राजकुमार ये वे मय के सर उसके पीछे रह गये । पोडा मनत्कुमार को लेकर इतनी तेजी से आगे बढा कि देयते • वह अदृश्य हो गया। जन यह ग्वयर अ-वसेन को मिली तो वह सनत्कुमार की खोज करनेके लिये घर से चला, पर जाया कहा जाय, इमलिये अ-वसेनने घोडेके पदचिहो का अनुमरण करके जाना उचित समझा। ऐमा ही किया गया, परतु ज्यो ही वह आगे बढ़ने लगा कि इतने में प्रचड वायुवेगने घोडे के उन पदचिह्नो को भी मिटा दिया। निरूपाय होकर राजा अपने परिवार सहित वापिस घर पर लोट आया। अश्वसेन को वापिस घर पर लौटा हुआ देखकर महेन्द्रसिंहने बडे मिनीतभाव से उनसे कहा-हे देव । दैवदुर्विपाक से ही यह मर अनिष्ट शुभा है, तो भी मैं अपने मित्र की ग्बोज करूगा और उमको साथ लेकर ही आपके चरण मे वापिस आकर उपस्थित होऊँगा। इस प्रकार राजाको धैर्य बघाकर महेन्द्रसिह लिष्ट सैन्य को अपने साथ मे लेकर सनत्कुमारकी ग्वोजके તેજીથી આગળ વધતે ગયે , સાથીદારો દેખાતા પણ બ ધ થઈ ગયા જ્યારે આ ખબર અશ્વસેનને મળ્યા છે તે સનકુમારની શેર કરવા માટે બહાર નીકળ્યા પરંતુ ગેધ કઈ રીતે કરવી આ વિચાર મુ જવનાર હતે ઇનટે ઘેડાના પગના ચિન્હો જોઈને તે તરફ તપાસ કરવા જવાનું ઉચિત માન્યું અને એમ જ કર્યું પરંતુ એજ સમયે ભય ર એવે વાવટાળ ઉઠતા ઘોડાના એ પદચિહે પણ ભુસાઈ = યા નિરૂપાય બનીને રાજા પોતાના પરિવાર સહિત ઘેર પાછા ફર્યા અશ્વસેનને ઘેર પાછા ફરેલા જોઈને મહેન્દ્રસિ ડે ઘણાજ વિભાવથી તેમને કહ્યું–હે દેવ ! દેવ વિપાકથીજ આ સઘળ અનિષ્ટ થયેલ છે તે પણ હું મારા મિત્રની શેવ કરીશ અને તેને સાથે લઈને આપના ચરણમાં પાછો ઉપસ્થિત થઈશ આ પ્રકારનુ રાજાને પૈયબ વાપી મહેન્દ્રસિંહ સન્યને પિતાની સાથે લઈ સનત મારની શેવ કરવા
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
उत्तराध्ययनम
महेन्द्रसिंह महारण्य मविवेश । तत्र महारण्ये म सैनिक कपारमन्विष्य प्रत्यात्ताः । महेन्द्रसिंहस्तु मजितधनुर्निकुञ्जेषु पति गिरिनिर्झरिणी तटेषु च सनत्कुमार समन्येपयन परिभ्रमति । ततोऽकम्माद् नन्दिवाच श्रुतवान "कुरुवशावतसथी, अश्वसेननृपात्मज ! |
1
सनत्कुमार ! सोभाग्य !, जितमार ! चिरजय ||१|| जय अश्वसेन नभस्तल - मृगाङ्ग । कुम्भनननस्तम्भ ! | जय त्रिभुवननाथ ! सनत्कुमार | जय माहात्म्य ! ॥२॥ लिये पर से निकला । खोजते वह उसी जंगल में जा पहुचा कि जहा से पहिले ममस्त सैनिक जन कुमार की तलाश कर वापिस लौट आये थे । और उसके साथ के सैनिक भी इसका साथ नही दे रहे थे । अपने धनुष को सज्जित करके एक महेन्द्रसिंहने वहा के निकुजों में, पर्वतको कन्दराओं मे, गिरिनदियों के तटों पर अपने मित्र सनत्कुमारकी गवेषणा करनी प्रारंभ कर दी। वह जन यहां से वहा उसकीग्वोज में घूम फिर रहा था तो अकस्मात उसके कानों में भनक पड़ी, उमने सुना"कुरुवशावतमश्री - अश्वसेननृपात्मज ।।
मनत्कुमार' मौभाग्य । जितमार। चिरजय ' ॥१॥
जय अश्वसेन - नभस्तल - मृगाङ्ग । कुरु भवनलग्नस्तम । जय त्रिभुवननाथ ! सनत्कुमार । जय 'लधमाहात्म्य ||२||" हे कुरुवश के भूषण श्री अश्वसेन राजाके सुपुत्र सनत्कुमार ' નીકળી પડચા શેાધખાળ કરતા કરતા તે એ જગલમા જઇ પહાચ્યા કે, જ્યા અગાઉં રાજકુમારની શોધ કરવા માટે નિકા જઈ આવ્યા હતા જગલ ખુમજ અટપટુ હાવાથી તેની સાથેના સૈનીકાની હિંમત પણ ખાગળ વવવામા ચાલતી ન હતી. છેવટે મહેન્દ્રસિ હુ એકલા પેાતાના ધનુષ્યને સુસજ્જીત કરીને વા ભારે કષ્ટ સાથે તે ગિરીક દરાએમા, ઘાડા જ ગલમાં, નદીએના તમા, રખડતા રખડતા પેાતાના મિત્રની શેાધ કરતા હતે! જ્યારે આ પ્રમાણે રાજકુમારની શેનમા ભટકી રહ્યો હતા ત્યારે અચાનક તેના કાનેા ઉપર અવાજ અથડાયા તેણે સાભળ્યુ - "कुरवशावसतथी, अश्वसेननृपात्मज ।
આગળ
-
सनत्कुमार ! सौभाग्य ! जितमार चिरजय ॥ १ ॥
जय अश्वसेन - नभस्तल - मृगाङ्क ! कुरुभवनलग्नस्तभ !
जय त्रिभुवननाथ । सनत्कुमार ! जय लब्धमाहात्म्य ||२||
હે કુરૂવ શના આભૂષણ શ્રી અગ્નિસેન રાજાના સુપુત્ર સનત્કમા હે સૌભાગ્ય
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्तुमारचनवीकथा
___ १८० इतिवचन अतवान् । ततो महेन्द्रसिंहो निश्चितवान-अत्रैव सनत्कुमारोऽस्तीनि । अथ प्रमुदितमना महेन्द्रसिंहोऽतित्वरया समागत्य सनत्कुमारस्य चरणयार्निपतितः । हर्माश्रुरितनयन' सनत्कुमारोपि महेन्द्रसिंह समुत्थाप्य गाहमारिलिइ । तनो विद्याररानीते मुग्गामने ना समुपविष्टौ । विद्यापरास्तत्समीपे समुपविष्टाः। या मनत्कुमारो महेन्ड मनीत-मित्र ! मम वृत्तान्त स्थ भरता ज्ञात. है सौभाग्यशाली हे जितेन्द्रिय ! आपकी जय हो! हे अन्यमेनरूपी आफागमण्डल के चन्द्र। हे पुन्वारस्पी भवन में लगे हु स्तम्भ । हे विश्वननार सनत्कुमार आपकी जय हो। हे प्रर्वभपके वैरी देवको जीनार जयलक्ष्मी को पाये हुए है सनत्कुमार ' आपकी जय हो। __ इस प्रकार मनत्कुमारनी स्तुतिकारक वचनों को सुनकर महेन्द्र सिंहने निश्चित किया कि अयच्य मनत्कुमार यही पर है। उमको यटा हर्ष हुआ। वह शीघ्र ही प्रसन्नचित्त होकर वहा से आगे यहा। टेवा सनत्कुमार बैठा है। जल्दी उसके पास पढंचकर महेन्द्रसिंह ने अपना मस्तक उनके घरगों पर रख दिया। महेन्द्र का अवलोकन करते ही सनत्कृपारक भी नपन जलाई हो गये। दोनो हाथों से पकडकर सनत्कुमारने अपने मित्रको उठाया और उसका गाह आलिङ्गन किया। पश्चात् विद्यापरों के लाये ना सिंहासन पर दोनों बैठ गये। निया. पर भी इन्हीके पास बैठ रहे। फिर सनत्कुमारने महेन्द्रसिंह से कहाहे मित्र। आपको यह कैसे पता पडा कि मैं यहा पर है। શાળી હે જીનેન્દ્રિય આપનો જય થાય હે અશ્વસેન રૂપી આ કાશ મડલના ચદ્ર હે કુરુવારૂપી ભવનમાં લાગેલા સ્તભ હે ત્રિભુવનનાથ સનકુમાર આપને જય થાવ છે પૂર્વભવના વેરી દેવને જીતી તે જયલક્રમીને મેળવેલા હે મનકુમાર આપને જય વાવ
આ પ્રમાણે મનકુમારના સ્તુતિકર વયનેને સાભળીને મહેન્દ્રસિ હે નિશ્ચય છે કે, અવશ્ય સનસ્કુમાર અહીયા છે આથી તેને ઘણેજ હર્ષ થશે અને તે પ્રસન્નચિત્ત થઈને ઉતાવળે ત્યાથી આગળ વધ્યો જોયુ તો સનસ્કુમાર બેઠેa , જલદીથી તેની પાસે પહેચીને મહેન્દ્રસિંહ મહેતાનું મસ્તક એના ચરણે ઉપર રાખી દીવ મહેન્દ્રને જેતાજ સનકુમારના નયનોમાં પણ જળબિ દુ આવી ગયા તેને બન્ને હાશ્રી પકડીને ઉભે કર્યો અને ગાઢ આલિંગન આપ્યું, પછી વિદ્યા ધરાએ લાવેલા સિંહાસન ઉપર બને બેઠા વિદ્યાધર પણ એમની પાસે ત્યાં બેઠા પછી સનકુમારે મહેન્દ્રસિંહને કહ્યું કે, હે મિત્ર ! તમને એ કયાથી ખબર પડી કે, હુ અહિ આ સ્થળે શુ ?
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
उत्तराध्ययनम
अथैr पृष्टो महेन्द्रसिंह कुमार माह- कुमार ! अश्वकतापहरगात्मभृति स्वत्तान्त प्रथम निवेदय ?, महेन्द्रसिंह निशम्य सनत्कुमारो वकुमर्ती स्वचरित्र कथयितुमादिश्य स्वय शयितु गत | नकुलमती च सनत्कुमारम्य सर्व वृत्तान्त स्वविद्यालेन कथयितु प्रवृत्ता । सा माह-भो महेन्द्रसिंह ! तदानों युष्मासु पश्यत्सु तुरग आर्यपुत्रमादाय न प्रविष्टः । नेमावतोऽश्वम्यै काटो रानो व्यतीतः । द्वितीय दिवसेऽपि तथैव प्रधानतस्तस्य म याहूकाल समुपस्थितः । धापिपासाकुलित स्थित त तुरङ्गम दृष्ट्वा कुमारस्ततोऽवतीर्ण. । अश्वोऽपि मृत. ।
महेन्द्रसिंह ने प्रत्युत्तरमे सनत्कुमार से कहा -कुमार । पहिले आप ही यह तलाईये कि जर घोटा आपको हरण कर यहा तक ले आया तब कौन २ सी घटनाएँ आपके साथ घटी । महेन्द्रकी बात सुनकर सनत्कुमारने अपने पास बैठी हुई नकुलमती से कहा कि बकुलमती । इनको हमारा तुम सन तान्न कह सुनाओ । मुझे इस समय निद्रा आ रही है अत मैं आराम करनेके लिये जाना है । ऐसा कहकर वह बकुलमतीको वृत्तान्न सुनानेका आदेश देकर सोनेके लिये चला गया । चकुलमतीने अपनी विद्याके बल से सनत्कुमार से संबंध रखनेवाले सब वृत्तान्त को जानकर इस प्रकार कहना प्रारभ किया ।
महेन्द्रसिंह ! आप लोगोंके देखते २ जब वह घोडा आर्यपुत्रको लेकर वनमे प्रविष्ट हो गया तब भी उसका दौडना ज्ञात नही हुआ इसी तरह एक दिन और एक रात दौड़ता रहा। दूसरा दिन जब प्रारंभ हुआ तब भी वह मध्याह्नकाल तक इसी तरह दौड़ता रहा ।
મહેન્દ્રસિ હે પ્રત્યુત્તરસા કહ્યુ કે, કુમાર । પહેલા આપ જ બતાવે કે જયારે ઘોડે આપને અહી સુધી ખેંચી લાવ્યે ત્યારે કેવી કેવી મુશ્કેલીએ આપને સહન કરવી પડી મહેન્દ્રની વાત સાભળીને રાજકુમાર સનત્કુમારે પેાતાની પાસે બેઠેલી અકુલમતિને કથ્રુ કે, ખકુલમતિ અને મારૂં સઘળુ વૃત્તાત કહી સ ભળાવા મને આ સમય નિદ્રા આવી રહી છે તેથી હું આરામ કરવા માટે જાઉ છુ પ્રમાણે કહી બકુલમતિને વૃત્તાત સભળાવવાનો આદેશ આપીને સુવા માટે સનત્કેમાર ચાલી ગયા ાકુલમતિએ પેાતાની વિદ્યાના બળથી સનહુમાનથી સ બુ ધ રાખવા વાળા સઘળા વૃત્તાતને જાણીને આ પ્રકારે કહેવાનો પ્રારભ કર્યો
આ
મહેન્દ્રસિહ ! આપ લેાકેાના જોતા જોતા જ્યારે તે ઘોડા આ પુત્રને લઇને વનમાં ચાલી નીકળેલેા ત્યારે વનમા પ્રવેશ્યા પછી પણ તેનુ દેડવાનુ શાત ન થયુ આવી રીતે એક દિવસ અને એક રાત સતત એ ઘોડા દોડતા રહ્યો. બીજા દિવસના મધ્યાહ્ન કાળ સુધી પણ તેણે પેાતાનુ દોડવાનુ ચાલુ રાખેલુ આખરે તે ભૂખ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८७
प्रियदर्शिनी टीम अ. १८ सनत्कुमारचम्यतांकथा कुमारः प्रचलित । स पिपासा कुलो भृत्वा शीतले तरलते समुपाविशत् । अत्रावसरे आर्यपुत्रपुण्यप्रभावेण तक्षवासी यक्षः विमलैः शीतल जलेरायपुत्र मभ्यपिञ्चत् । आर्यपुत्रो योपनीत जल पीत्वा स्वस्थतामुपगतस्त पृष्टवानहे उपकारक । क्यय उम्त्वम् ? कुतश्च त्वया जलमानीतम् १ स माह-अहमम्मि यक्षोऽमिताक्षनामा पतवृक्षवासी। हे कृतिन् । तर कृते मया मानसरोवरा जलमानीतम् । एष तेन प्रोक्त आर्यपुत्र. प्राह-हे मित्र ! मानसे मन्नन विना जब वह दौडते . क्षुधा एव पिपासा से आकुलित होकर ग्वडा हो गया, तर कुमार उस से नीचे उतर गये । पोटा उसी समय मर गया। कुमार भी वहासे चल दिये। कमार उस समय पिपामा से आकुलित हो रहे थे अतः वे किसी शीतल वृक्षके नीचे आकर बैठ गये। इतनेमें उस क्ष पर रहनेवाले रिसी एक यक्षने आर्यपुत्र के पुण्यप्रभाव से प्रेरित होकर इनका विमल शीतलजल से अभिषेक किया तथा इनको शीतल जल भी पिलाया। पश्चात् जन आर्यपुत्र स्वस्थ हुए, तब उन्होंने उस यक्ष से पूटा-हे उपकारक! कहो तुम कोन हो? कहासे जल लाये हो? कुमार से उसने कहा-मस वृक्ष पर रहनेवाला एक यक्ष हू, मेरा नाम असिताक्ष है। हे कृतिन् । आपके लिये मै यह जल मानसरोवर से लाया हू । जय इस तरह यक्षने कहा-तत्र कुमारने फिर उस से कहा-हे मित्र ! तुमने मुझे अभिपिक्त किया सो ठीक-परतु जबतक में स्वय मानसरोवर અને તરસથી વ્યાકુળ બની ગયે ત્યારે ઉભું રહી . કુમાર તેના ઉપરથી નીચે ઉતરી પડયા અને ઘોડે એ પછી તુરતજ ભૂખ તરસની વ્યાકુળતાને લઈને પડીને મરી ગયો કુમારે તે સમયે ત્યાથી ચાલવા માડયું તેને ભૂખ અને તરસ સતાવી રહેલ હતી આથી તે ચાલતા ચાલતા એક શીતળ વૃક્ષની છાયા તળે જઈને બેસી ગયા આ સમયે તે વૃક્ષ ઉપર રહેવાવાળા એક યક્ષે આર્યપુત્રના પુણ્ય પ્રભાવથી પ્રેરીત બની તેનો વિમલ શીતળ જળથી અભિષેક કર્યો અને પાણી પણ પાયુ પછી જ્યારે આર્યપુત્ર સ્વસ્થ બન્યા ત્યારે તેણે તે યક્ષને કહ્યું કે, હું ઉપ કારક ' કહે તો કેણ છે અને આ પાણી ક્યાંથી લાવ્યા ? કુમારને તેણે કહ્યું ક, હું આ વૃક્ષ ઉપર રહેવાવાળે યક્ષ છુ અને મારૂ નામ અસિતાક્ષ છે હે પુણ્યશાળી ! આપના માટે આ નિર્મળ પાણી હુ માનસરોવરમાંથી લાવ્યે હુ યક્ષની આ વાત સાભળીને કુમારે તેને ફરીથી કહ્યું કે, હે મિત્ર તમે મને અભિષિક્ત સિચિત કર્યો તે ઠીક, પરંતુ હું પોતે જ્યા સુધી માન સરોવરમાં સ્નાન ન કરૂ ત્યાં સુધી
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र
-
3D
मम तापो न शममेष्यति । ततो यक्षस्त मानमे नीतवान् । स तर स्नात्वाऽपगतरूमो यारनलानिंगन्तुमिच्छति, तापदे स यक्ष:-'मम पूर्वजन्मशरयम्' इति स्योपयोगेन विज्ञाय क्रोधारणलोचनस्तदुपरिरक्ष निपातितवान् । आर्यपुत्रोऽपि स्वोपरि समापतन्त वृक्ष करतलावातेन निवारित गान । ततोऽसी यसोधूलि पुजेश्चतुर्दिग्विभाग पूरयित्वा जलज्जागरामुग्यान विमुक्ताहासान् पिशाचान् वितिवान् । आर्यपुत्रो भयाहा यक्षमाया पिलोम्यापि निर्मीत पर तस्थी। ततो यक्ष आर्यपुत्र नागपाश नातिस्म । परन्तु नागो यथामीणरजुनधन में स्नान नहीं करूंगा-तबतक मेरा ताप गात नहीं हो सकेगा। कुमार की बात सुनते ही यक्ष ने उनको मानसरोर पर पहुंचा दिया। कुमारने वहां जाकर स्नान किया। उससे उनका ताप गात हो गया। वे उस सरोवर से बाहर निकलने वाले ही ये कि इतने में यक्ष के अन मे विचार आया कि यह तो मेरा पूर्वभव का वैरी है। बदला लेनेका यह अच्छा मौका है। ऐसा अपने उपयोग से विचारकर उसने कुमार के ऊपर क्रोध से अरुण नेन होकर एक वृक्ष उग्वाडकर पटक दिया। कुमारने जय वृक्षको अपने ऊपर रिते हा देवा तो शीघ्र ही उनको दोनों हाथो से बीच ही में थाम लिया। पश्चात् यक्षने धूलिपुज से चारों दिशाओ को धूसरित करते हुए ज्वलज्ज्वाला जैसे कराल मुखवाले तथा भयकर अट्टहास करनेवाले ऐसे पिशाचों को अपनी विक्रया के प्रमाव से निर्मिनकर दिखलाया। उस समय भी आर्यपुत्र ? उस भयावह यक्षमाया को देखकर निर्भय ही बने रहे। यक्षने पीछे से आर्यपुत्र को नागपाशों से जक्ट दिया परतु हाथी जैसे जीर्ण મારે તાપ વાત થઈ શકશે નહી કુમારની વાત સાંભળીને યક્ષ તેને માન સરોવર ઉપર લઈ ગયા કુમારે ત્યાં પહોચીને સ્નાન કર્યું જેથી તેનામાં સ્વસ્થતા આવી ગઈ નાનથી નિવૃત્ત થઈ તે સરોવરમાંથી બહાર નિકળવાની તૈયારીમાં હતા એ વખતે યક્ષના મનમાં વિચાર આવ્યું કે, આ તે મારે પૂર્વભવનો વેરી છે, જેથી બદલો લેવાનો આ ખરેખે સમય છે એવો પિતાના મનમાં વિચાર કરી તેણે કુમારની સામે લાલ આખ કરીને એક વૃક્ષ ઉખાડીને ફેકયુ કુમારે જ્યારે પિતાના ઉપર વૃક્ષને પડતા જોયું તો તેણે બન્ને હાથ લાબા કરીને તેને અદ્ધર જ ઝીલી લીધુ આ જોઈ યક્ષે ચારે દિશાઓને ધૂળના ગોટેગોટાથી ભરી દઇને આગના ભડકા જેવું કરાળમુખ ધરાવતા તથા ભયકર અટ્ટહાસ્ય કરવાવાળા એવા પિશાચ પિતાની વિઝિયશક્તિના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન કરી બતાવ્યા આ સમયે પણ આર્યપુત્ર એ માયાવી માથાદી ન ડગતા નિર્ભયતાથી ઉભા રહ્યા આ પછી ચક્ષે આર્યપુત્રને નાગપાશથી બાધા લીધા પર તુ હાથી જે પ્રમાણે જુના દેરડાઓને તેડીને ફેંકી
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्तुमाग्चकर्तीकथा सयतोट्यति, तथैव गोटितवानार्यपुत्रोऽपि नागपागगन । अनन्तर यः करा घातरायपुरम्योरम्यनाडयत् । आर्यपुत्रोऽपि मुष्टिमुद्यभ्य त क्षमताडयत् । ताटितो यक्षो लोहमुद्गरणायपुत्रमताडयत् । तत' जार्यपुत्रश्चन्दनतरुमुन्मृत्व तत्पहारण यक्ष निपातितमान । अथ फियत् कालानन्तर स्वस्थतामुपगता यमी विशाल गिरि मुत्थाप्य आर्यपुत्रस्योपरिमसितगन् । तेन गिरिमहारेणार्यपुत्र. समारत ततः फियत्कालानन्तर लधसन आर्यपुतस्तेन यक्षेण सह पाहुयुद्धेन योद प्रत्त । यानमतिपातर्यु यमानयोस्तयोर्म ये न कोऽपि विजय प्राप्तवान् । तत कुमारेण करमुद्गराहतो यक्ष प्रचण्ड पाताहततरुरिर भूमो निपतितो मृत दर दृश्यते स्म ।
न्जुको तोट फेंकता है उसी तरह उन नागपागों को आर्यपुन ने तोड दिया। यक्ष ने हायके आघातो द्वारा जार्यपुत्र को ताड़ित किया, परतु जार्यपुत्रने भी उसको खून मुठी बांध कर पीटा। लोहमय मुदगरा से जर पक्षने इनको मारना प्रारभ किया तो इनने भी चदन का क्ष उवाडकर उसके ऊपर फेंक दिया। उसके ऊपर गिरते ही वह घडाम से नीचे गिर पडा। कुल काल बाद जर यक्ष सचेत हआतो उसने आर्य पुत्र के ऊपर एक विशाल पर्वत उठाकर फेंका, इससे ये दवे जैसे हो गये। पहाड के प्रहार से इनको चोट पहुची, परतु स्वस्थ होते ही कुछ कालनाद इन दोनोंका बाहुयुद्ध होना प्रारभ हुवा। लडते २ जर विजय किमी को नहीं मिला-कोई भी हारने में नही
आया ता कुमार ने हाय मे पकडे दुग मुदगर से उनको ऐसा मारा कि जिस प्रकार आधी के वेग से वृक्ष जमीन पर गिर पड़ता है, उसी तरह वह यक्ष गिर पडा और अब मरा हो गया। जर इस प्रकाદે ને તેવી રીતે એ નાગપાશને આર્યપુત્રે તોડી નાખ્યા યક્ષે આર્યપુત્ર ઉપર હાથથી જુદમ ગુજારો શરૂ કર્યા પરંતુ આર્યપુત્રે પણ તેનો એજ સજજડ સામનો કર્યો કે જેથી ઉલટ યક્ષને જ સહન કરવુ પડયુ તે પી લેઢાની ગદાના પ્રહારો તેણે રાજા કુમાર ઉપર કરવા માળ્યા જેથી રાજકુમારે પણ એક ચ દન વૃક્ષને ઉખાડીને યક્ષના ઉપર કે કયુ એ દન વૃક્ષના આઘાતથી યક્ષ નીચે પટકાઈ પડે છેડે વન અચેતન હાલતમા તે જમીન ઉપર પડી રહ્યો આ પદ મચેત બન્યો અને તેણે આર્યપુત્ર ઉપર એક પર્વત ઉપાડીને ફેકો આ પર્વતના ભાર તળે ત ચેડા દબાયા અને છેડી ચેટ પહેચી પર તુ સ્વસ્થ થઇને પછીથી બને બાથ બાથી ડરવા લાગ્યા લડતાં લડતા જ્યારે બન્ને સમાનતાએજ રહ્યા કે હાર્યું નહી ત્યારે કુમારના હાવમાં એક લેઢાનું મુદ્દગળ (ગદા) આવી જતા એનાથી યક્ષન એવો માયો કે, ભય -૨ આધીન વેગથી જેમ વૃક્ષ ઉખડાત પદ્ધ જાય છે તેવી રીતે તે યક્ષ પડી ગયા અને અધમુ બની ગયે જ્યારે
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
उत्तराध्ययनसूत्रे तदनन्तरमुच्चैराक्रन्दन यक्षम्ततो निर्गतो न भूयोऽपि दृष्टः । युद्धकौतुकदिटक्षया नभस्तलसमागतैर्देवैविधाधरैः पुष्टष्टि' कृता, मगमितश्यकुमारः।
तत' प्रचलितोऽसौ कुमारः मियसगमानाम्नी विद्याधरनगरी गत.। तत्र भानुवेगनाम्ना विद्याधरेण स्वान्या तम्मै प्रदत्ता। तत. प्रचलितोऽमी कुमार कियद् दूर गत्वा पर्वतशिरसर मगिमयरतम्भमतिष्टित मुधाधवल सप्तभूम दिव्य मासाद दृष्टान । त दृष्टा रिमेनव-इति चिन्तयन आर्यपुत्रस्तद्भवनसमीप गतः। तत्र गत स कस्याश्चित्विया रोदनशन्द भरनात्समागन्छन्तमारण्यं भवनम ये पविष्ट । एकामेका भूमिकामारा क्रमेण भवनस्य सप्तमभूमिमा गत' । तरकी यक्षकी स्थिति हो गई तर वह यक्ष कुछ समय बाद वहा से उठकर रोता हुआ चला गया और फिर दिग्पलाई नहीं पटा ।
आर्यपुन के ऊपर इम विजय से प्रसन्न होकर पहिले से ही युद्ध को देखनेकी अभिलापा से उपस्थित हुए देयो ने एच विद्याधरों ने मिलकर मनमानी पुष्परष्टि की और कुमार की खून प्राशा भी की । वहा से विजय लेकर फिर कुमारने प्रियसगम नाम की विद्याधर नगरी मे प्रवेश किया। वहा पहुंचते ही कुमार को भानुवेग नामक किसी विद्या परने अपनी कन्यादी। वहा से कुमार फिर चल दिये सो कुछ दूर जाकर इन्होंने पर्वतशिखर पर मणिमय स्तभों से प्रतिष्ठित तथा सुधा से धवलित हुए सप्तभूमिवाले एक दिव्यप्रासाद को देखा। उसने देखकर ये “यह क्या है, ऐसा विचार कर उसके पास पहुंचे तो वहा इनके कानमें किसी स्त्रीके रोनेकी आवाज पडी जो उस मकान के भीतर से आ रही थी। आवाज के कानमें पडते ही उस मकान के भीतर घुस गये। वहाँ पहुचकर ये क्रम २ चढकर अन्तिम આ પ્રકારની યક્ષની સ્થિતિ થઈ ગઈ ત્યારે તે યક્ષ થોડા સમય પછી ત્યાથી ઉઠીને તો રેતે ચાલતે થઈ ગયે અને પછી પાછે દેખાય નહી
આર્યપુત્રના આ વિજયથી પ્રસન્ન થઈ અગાઉથી જ યુદ્ધને જોવાની અભિલાષ થી ઉપસ્થિત થયેલા દેએ અને વિદ્યાધરેએ માળીને એમના ઉપર પુષ્પવૃષ્ટિ કરી અને પ્રશ સા કરી ત્યાથી વિજય મેળવીને કુમાર પ્રિયસ ગમ નામની વિદ્યાધરનગરીમાં ગયા ત્યા પહેચતાજ કુમારને ભાનુવેગ નામના વિદ્યારે પિતાની કન્યા અર્પણ કરી ત્યાથી કુમાર ચાલી નીકળ્યા અને થોડે દૂર જઈને તેઓએ પર્વત શિખર ઉપર મણીમયસ્ત ભેથી શોભતા અને સુધાથી દેદિપ્યમાન એવા સાતમાળવાળા એક દિવ્ય ભવનને જોયુ એને જોઈને તે “આ શુ છે ?” એ વિચાર કરીને તેની પાસે પહે તે ત્યાં એક સ્ત્રીના રૂદનનો અવાજ તેના કાને અથડાયો કે જે ઉપરોક્ત ભવનની આ દરથી આવી રહેલ હતા અવાજ પિતાના કાને અથડાતા જ કુમાર ઘણી ઉતા
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका य १८ मनकुमारचनकथा
जगत्लयजनोत्कृष्टा ! कुरुक्शनभोरवे! ।
सनत्कुमार! भर्तीत्व भूयाजन्मान्तरेऽपि मे ॥ इति विलपन्ती नयनानन्दकरी काचिकन्या ददर्श । ता दृष्ट्वाऽऽर्यपुत्रो. ऽचिन्तयत्-एपा का? या मा परति' इति पिचिन्त्य करुगम्बरेण विठपन्तीमधोमुनी ता कन्या प्राह-भटे। त्व काऽसि । कश्च तर सनत्कारेण सह सम्बन्यः ? त वार वा स्मरन्ती व केन दुखेन रोदिपि? एवमार्यपुत्रेण पृष्टा सा मुखासनदानेन कुमार सत्कृत्य मुस्मिता विस्मिता चैव वदति-कुमार ! साकेतपुरेशम्य मुराष्ट्रराजम्य चन्द्रकलानाम भार्यायाः सकाशाद् गृहीतजन्मा मुनन्दना मजिल पर जा पहचे। वहा उन्होंने एक विलक्षण बात देखी, वह यह थी कि-यहा एक कोई नयनानन्दकारी कन्या इस प्रकार विलाप करती हुई कह रही थी कि “हे तीनलोकमें उत्कृष्ट । कुरुवा के सूर्य! मनत्कुमार! जन्मान्तर में तुम मेरे पति होओ" इस स्थिति को देवकर इमारने मनमे विचार किया कि-यह कौन है जो मुझे स्मरण कर रही है। इस तरह सोच विचार कर कुमार करणस्पर से विलाप करती हुइ तरा अधोमुग्वस्थित उस कन्या के पास जाकर कहने लगामद्रे ! तुम कौन हो तथा सनत्कुमार के साथ तुम्हाग क्या सध है। और क्यों उमको वारपार याद करके तुम किस दुख से पीडित होकर रो रही हो। जय कुमारने उस कन्या से इस प्रकार प्रठा तो यडी विस्मित हुई और एकदम उठकर उसने कुमारको बैठने के लिये आमन दिया। हँसकर पश्चात् वह कुमार से कहने लगी-कुमार। मेरा नाम सुनन्दा है। मैं मानपुर के अधिपति सुराष्ट्रराज की चन्द्रकला વળથી એ ભુવનની અંદર જઈ પહોંચ્યા અને એક પછી એક મજલા ચડીને છેડવા મજલા ઉપર જઈ પહોંચ્યા ત્યાં તેમણે એક વિલક્ષણ ઘટના જોઈ તે એ હતી કે, ત્યાં એક સુ દર એવી કન્યા વિલાપ કરતા કરતાં બેલતી હતી કે, “હે ત્રણે લોકમાં ઉત્કૃષ્ટ કુરૂવ શના સૂર્ય મનકુમાર જન્માતમાં તમે મારા પતિ બનો આ સ્થિતિને જોઈને કુમારે મનમાં વિચાર કર્યો કે, આ કાણુ છે કે, જે મારૂ સ્મરણ કરી રહેલ છે ? આ પ્રકારે વિચારીને કુમાર કરૂણ દથી વિલાપ કતી એ કન્યાની પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા કે, હે ભદે તમે કોણ છે, અને મનકુમારની સાથે તમારે શ સ બ ધ છે, તમે કયા દુખથી પીડિત થઈને તેને વાર વાર યાદ કરીને રેઈ રહેલ છે ? કુમારે જયારે આ કન્યાને આ પ્રમાણે પૂછયું તે તે ખૂબ જ વિસ્મય પામી અને એકદમ ઉભી થઈ ગઈ અને કુમારને બેસવા માટે આસન આપ્યું હસીને પછીથી તે તેને કહેવા લાગી. હે મા ! મારૂ નામ સુન દા છે હુ માકેતપુરના અધિપતિ સુરાષ્ટ્ર રાજની ચળા નામની
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
TEL REET नाममागविगेरहमा TITTETरी । प्रमेण सग. Purfant गुगामा गदा ममानुषी र ग म्यामिति FATT मा पिशानिमा मांदगामाग। परन मम मनस्ता नापान fryryभ्रमरी। मपा नमिशिन मम पितु. ममीप गि भामता मनरमारी भावनिमया मामारा मनमा पतित ।
प रापी मनग्यायां पिनाह मानरत्यायात्मानगंतदभानगतम पापम् । पभाग मात गत्काऽपि विधापरी मामपहत्य स्वविययानिर्मिनेऽरिम नामकी भार्या से उत्पन्न एई । याल्यकाल से ही मैं अपने मातापिताके नयनों को आनददायिनी रही है। उन्होंने मुझे प्रत्येक क्ला
ओं में निपुण यना दिया है। यातक कि कलाओं को सीपते ही में जुगन शुई है। उन्होने अन मुझे इस अवस्था में देखा तो मेरे परिणयनकी उनको पड़ी भारी चिन्ता लग गई-"इसका पति कौन बने। इस विचार से वे मुझे राजाओं के चित्रपट मँगवा कर दिखाने लगे। परन्तु जिस प्रकार शुष्क पुप्पो में भमरीका चित्त नहीं रमता है उसी प्रकार मेरा चित्त भी उनमें सतुष्ट नहीं हुआ। एक दिनकी बात है कि किसी नैमित्तिकने मेरे पिता के पास जाकर ऐसा कहा कि'इसका भर्ता सनत्कुमार होगा। मैने भी इस प्रकार यात सुनकर सनत्कुमार को अपना पति उसी दिन से बना लिया है। .
एक दिन रात्रि में अपनी शग्या पर सोई हई मैने प्रातः उठकर अपने आपको इस भवन मे पाया। अपनी स्थितिको देखकर मैं પત્નીથી ઉત્પન્ન થયેલ છુ બાયકાળથી હું મારા માતાપિતાના નયનોને હર્ષિત બનાવતી રહી છુ તેઓએ મને પ્રત્યેક કળાઓમાં નિપુણ બનાવેલ છે ત્યા સુધીકે, કળાઓને શીખતા શીખતા જ હ યુવાન બની ગઈ તેઓએ જ્યારે મને આ અવસ્થામાં જોઈ એટલે મારા લગ્ન માટે તેમને ભારે ચિંતા થવા લાગી “આને પતિ કોણ બનશે !” આ વિચારથી તેઓ મને રાજાઓની છબં િમ ગાવીને બતાવવા લાગ્યા પરતુ જે પ્રમાણે સુકા ફલમાં ભમરીનું ચિત્ત લાગતુ નથી, એ પ્રમાણે મારૂ ચિત્ત પણ એ છબી જોતા સે તુષ્ટ ન થયુ એક દિવસની વાત છે કે, કેઈ જોશીએ મારા પિતાની પાસે આવીને એવું કહ્યું કે, “તમારી પુત્રીનો પતિ સનકુમાર થશે મે પણ તેની એ વાત સાભળીને એજ સમયથી સનકુમારને મારા હૃદયના દેવ તરીકે સ્થાપિત કરેલ છે
એક દિવસ રાત્રે હું મારા શયનભૂવનમાં સૂતેલી હતી સવારના ઉઠીને જોઉ છુ તે આ ભવનમાં હું આવી પડેલી હોવાનું જણાયું મારી આ સ્થિતિ જોઈને
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
१९३
भवने विनिक्षिप्य क्वाऽपि गत' । असहायाऽह त कुमार स्मार म्मार रोहिमि । हे कुमार ! नालानामलाना दुखिताना च रोदनमेव वलम् । एवं सुनन्दनाया वचन श्रार्यपुत्र. माह-अये यस्य कृते त्व रोदिपि स तत्राग्रे तिष्ठति । अहमेव सनत्कुमारोऽस्मि ।
art aaaaaarit वयाधरस्य पुत्रो वज्रवेग नामकः कुधा समुपस्थितः । स हि तत्पण एक आर्यपुत्र हस्तेनोत्थाम्य आकाशे प्रक्षिप्तवान । गुनन्दना वेमा पटना विशेयार्यपुत्रानिशङ्कया रुदती मूर्च्छिता सती भूमौ निपतिता । विद्याधरप्रक्षिप्त भार्यपुत्र भूमौ पतित समुत्याय पचनिभया समझ गई कि किसी विद्याधरने अपनी विद्या के बल से मेरा अपहरण किया है और बनावटी इस घरमे मुझे छिपाकर रखा है। और स्वयं न मालूम कहा चला गया है। सो असहाय बनी हुई मै अय कुमारको याद कर २ के रो रही हूँ। क्यों कि "चालाना रोदन बलम्” बालाओं एव दुःखित अनलाओंका बल एक रोना ही है ।
I
इस प्रकार सुनन्दा के वचन सुनकर मनत्कुमार ने कहा- अरे तृ जिसके लिये रो रही है वह व्यक्ति तेरे आगे ग्वडा हुआ है । मेरा ही नाम सनत्कुमार है । इतने में ही अशनिवेग विद्याधर का पुत्र वज्रवेग क्रोध से भरा हुआ वहां आ पहुँचा। उसने उसी समय सनसुमार को हाथ से पाडकर आकाशमें उछाल दिया । सुनदाने जब सनत्कुमारको पकड़कर उछालते हुए देखा तो वह इस घटना से अनिटकी आशा करने लगी और रोती २ वह मृच्छित भी हो गई, છુ સમજી ગઈ કે, કોઇ વિદ્યાધરે પેતાની વિદ્યાના બળથી મારૂ અપહ્ ણુ કરેલ છે, અને પેાતે પેાતાની વિદ્યાના ઝેરથી ખનાવેલા આ ભવનમા મને રાખેલ છે અને પેાતે ન માલુમ કયા ચાલી ગયેલ છે. આથી અસહાય બનેલ એવી उभारने याहरीरीने शरभ, "बालाना रोदन वलम् " माणामो અને ૬ ખિત અખળાએનુ એક માત્ર ખળ રૂદન જ છે
આ પ્રકારના સુનદાના વચનોને માભળીને સનત્કમારે કર્યુ−તુ જેના માટે ટ્રાઇ ’રહેલ છે તે વ્યક્તિ તારી સામેજ ઉભેલ છે, મારૂ નામજ સનત્કુમાર છે આ સમયે અર્થાંનવેગ વિદ્યાધરનો પુત્ર વાવેગ ક્રોધથી ભરપૂર એવા ત્યા આવી પહેાગ્યે અને તેણે તે સમયે સનત્કુમારને પડીને હાથથી આકાશ તરફ ઉછાળી દીધા દાએ સતકુમ રને પડીને ઉછાળતા જોયા ત્યારે તે આઘાતનાથી અનિષ્ટની આશકા કરવા લાગી અને રાતા રતા તે મૃતિ બની ગઈ અને એક તરક પછ
સુન
૨૫
S
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उत्तराध्ययनमत्र मुध्या विद्यारपुनोमि समताडयन् । आर्यपुत्रमुष्टिपातेन शोणितमुद्रमन म विद्याधरो भूमी निपतितो मृतथ। अक्षताद आर्यपुत्र सुनन्दाया. समीप समा गत्य मधुरबचनः समाचास्य विद्याधरमरणेन निर्भया ता मा पटतान्त निवे दितवान् ! आर्यपुत्र ता गावग रिधिना परिगीतान् ! सा हि आर्यपुत्रस्य खीरत्न भविष्यति । ततः फिश्चित्कालान्तर जगत्रिपारम्ग भगिनो सत्या वली तर समुपागता । सा हि भ्रातर निहत दृष्ट्वाऽऽपुन पति कोपारिएमानसा जाता। परन्तु नमित्तिकापन स्मृत्वा सा तम्य समीपमागत्य सविनयमिदमुगाचनया एक और जमीन पर गिर पडी। सनत्कुमार ज्यो ही आकाग से अमीन ऊपर गिरे त्यों ही उन्होंने बज्रतुल्य अपनी मुष्टि द्वारा विद्याधरकी छातीमें एक भयकर मुमा मारा-जिस से ताडित होर वर खूनकी उल्टिया करने लगा। खूनका वमन करते २ वह मर भी गया। सनत्कुमार को कोई भी चोट नहीं आई। मुस्कराते हुए वह मकुशल सुनदाके पास आये और मधुर वचनो से उस से पोले-तुम चिन्ता मत करो। धैर्य धरो-वह दुष्ट विद्यधर मर गया है । अब भय करनेकी कोई बात नहीं है। इस प्रकार समझाबुझाकर उसको किर अपना समस्त वृत्तान्त भी सुना दिया। तथा उसके साथ गांधर्व विधि से विवाह भी कर लिया। यही सुनदा सनत्कुमार चक्रवर्तीका स्त्रीरत्न बनेगी। • कुछ समय बाद वहा पर वज्रवेग विद्यापरकी बहिन जिसका नाम सध्यावली था आगई। अपने भाईको मरा हुआ देखकर वह
आर्यपुत्र के प्रति कुपित चित्त तो हुई, परन्तु नैमित्तिक के वचन की ડાઈ પડી સનકુમાર જ્યા આકાશ તરફથી જમીન ઉપર પડ્યા અને પડતાની સાથેજ ઉઠીને તેણે વિદ્યાધરની છાતીમાં એક વાતુલ્ય મુક્કો લગાવ્યે સનમારના હાથનો વાતુલ્ય મુદ્દો પિતાની છાતોમા પડતા વિદ્યાધર દુ ખથી પિડાવા લાગે અને લેહીની ઉલટીઓના ભારે વહનથી તેનું વ્યાજ મૃત્યુ નીપજયું સનéમારને કયાય જરા સરખી પણ ચોટ ન લાગી હસતા હસતાં તે સુખરૂપ સુન દાની પાસે ગયા અને મધુર વચનોથી બેલવા લાગ્યા “તમે ચિંતા ન કરો, ઘર્ય ઘરે, એ દુખ વિદ્યાધર મરી ગયેલ છે હવે કઈ રીતે ગભરાવાની જરૂર નથી” આ પ્રમાણે ગજકુમારી સુન દાને સમજાવીને તેણે પછી તેને પોતાનું સઘળું વૃતાત પણ સભળાવી દીધું અને તેની સાથે ગાધર્વવિધિથી વિવાહ પણ કરી લીધે આથી સુન દા સન કુમાર ચક્રવતીની પત્ની બની ગઈ
થોડા સમય બાદ ત્યા વગ વિદ્યાધરની બહેન કે, જેનું નામ સ માવલિ હતું તે ત્યાં આવી અને પોતાના ભાઈને મરેલે જોઈને તે આર્યપુત્ર તરફ ક્રોધાય
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीम अ २८ सनातुमारचकरर्तीकथा चमार । नमित्तक नाहमादिष्टा, यस्ता भ्रावधानकः स एव तक पतिर्भविप्यनि. अतोभवान मा पत्नोत्वेनादीरत्तुमर्हति । मुनन्दनानुमत्या तया मह लग्न कृतवान !
अवान्तरे मम भातरो हरिश्चन्द्रचन्द्रसेनाभिमानी आर्यपुत्रसमीपमागत्य स्वच स्थ च ममर्य सविनयमिदमुक्तवन्तो कुमार । चन्द्रवेगभानुवेगविद्यापर राजयो पुना हरिश्चन्द्रचन्द्रसेनाभिधानागम् । तान्या भवद ग्यः कवच च मेपितः । गृहात मानेतद्दयम् । अम्मपितरा च सेनया सह भात माहाग्य पर्नु त्वरितमेवागउन । कुमारेण पोत्नम् ।-को मया सह योद्धमायाति यद स्मृति आजाने से उसने आर्यपुत्र के समीप आकर पडे विनय से ऐसा कहा कि कुमार । मुझ से नैमित्तिकने कहा है कि जो तेरे भाईका विगतक होगा वही तेग पति होगा, इमलिये आप मुझे अपनी पत्नी यनाकर कृतार्थ करे। उमकी जर ऐसी यात सुनढाने मुनी तो सनकुमार को उसके साथ विवाह करनेकी उसने अनुमति दे दी। दोनो का विवाह हो गया।
इसके बाद मेरे दो भाई आर्यपुत्रके पास आये। एकका नाम हरिश्चद्र एव दुमरेका नाम चन्द्रसेन या। उन्होने आर्यपुत्र को कवच और रच समर्पित करते हुए ऐसा कहा-कुमार । हम दोनों चन्द्रवेग एव भानुवेग विद्याधर के पुत्र है। उन लोगोंने आपके लिये ये रय
और कवच भेजे है। आप उनको लीजिये। वे दोनों आपकी सहायता के लिये ससैन्य त्वरित आ रहे है। उनकी इस बात को सुनकर कुमारने कहा-हमारे साथ युद्ध करने के लिये कौन आ रहा हैं जो માન બની પર તુ જેરા જોનારના વચનની સ્મૃતિ આવી જવાથી તેણે આર્યપુત્રની સામે આવીને ઘણુ વિનયથી એવું કહ્યું કે, કુમાર ! મને જેશ જેનારે કહ્યું છે કે જે તને ભાઈનમ જનાર હશે તેજ તારે પતિ થશે માટે આપ મને પોતાની પત્ની બનાવીને કૃતાર્થ કરે” તેની આવી વાતે સુન દાએ સાભળી તે તો મનકુમારને તેની સાથે લગ્ન કરવાની અનુમતી આપી બન્નેના લગ્ન થઈ ગયા
- આ પછી મારા બે ભાઈ આર્યપુત્રની પાસે આવ્યા, એકનું નામ હરિદ અને બીજાનુ નાસ ચદ્રસેન આ બન્ને ભાઈઓએ આર્યપુત્રને કવચ અને રથ સમર્પિત કરતા કહ્યું કે કુમાર ! અમે બન્ને ચન્દ્રવેગ અને ભાનુગ વિદ્યાધના પુત્ર છીએ, તેમણે આપના માટે કવચ અને રથ બેકલેલ છે તે અનો સ્વીકાર કરે છે અને આપની સહાયતા માટે સંન્ય સહિત આ તરફ જલદીથી આવી રહ્યા છે તેની આ વાતને સાભળીને કુમારે કહ્યું મારી સાથે યુદ્ધ કરવા માટે કેણું આવી રહ્યું છે, જેથી
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
१९४
उत्तराध्ययनमः मुष्टया विद्याधरपुनोरमि समताडयन् । 'आर्यपुनमुष्टिघातेन शोणितमुद्वमन स विद्याधरो भूमौ निपतितो मृतश्च । अक्षता आर्यपुत्रः सुनाया. समीपे समा गत्य मधुरसचनैः समाश्वास्य विद्याधरमरणेन निर्भया ता गर्व घटत्तान्त निवे दितवान् ! आर्यपुनश्च ता गान्धर्षण विधिना परिगीतवान् ! सा हि आर्यपुरम्प स्त्रीरत्न भविष्यति । ततः किश्चित्कालान्तर जवेगविधापरम्प भगिनो सन्या पली तर समुपागता । साहि भ्रातर निहत दृष्ट्वाऽऽपुन प्रति कोपापिष्टमानसा जाता । परन्तु नैमितिकायन स्मृत्वा सा तम्य समीपमागत्य सविनयमिदमुगाचसया एक और जमीन पर गिर पडी। सनत्कुमार ज्यो ही आकाग से अमीन ऊपर गिरे त्यों ही उन्होंने वज्रतुल्य अपनी मुष्टि द्वारा विद्याधरकी छातीमें एक भयकर मुझा मारा-जिस से ताडित होर वर खूनकी उल्टिया करने लगा। खूनका वमन करते २ वह मर भी गया। सनत्कुमार को कोई भी चोट नहीं आई। मुस्कराते हुए वह सकुशल सुनदाके पास आये और मधुर वचनों से उस से बोले-तुम चिन्ता मत करो। धैर्य धरो-वह दुष्ट विद्यधर मर गया है। अर भय करनेकी कोई बात नहीं है। इस प्रकार समभानुझाकर उसको फिर अपना समस्त वृत्तान्त भी सुना दिया। तया उसके साथ गाधर्व विधि से विवाह भी कर लिया। यही सुनदा सनत्कुमार चक्रवर्तीका स्त्रीरत्न बनेगी। • कुछ समय बाद वहा पर वज्रवेग विद्यापरकी बहिन जिसका नाम सध्यावली था आगई। अपने भाईको मरा हुआ देखकर वह आर्यपुत्र के प्रति कुपित चित्त तो हुई, परन्तु नैमित्तिक के वचन की ડાઈ પડી સનતકુમાર જ્યા આકાશ તરફથી જમીન ઉપર પડયા અને પડતાની સાથેજ ઉઠીને તેણે વિદ્યાધરની છાતીમાં એક વાતુલ્ય મુકકો લગાવ્યો સનકુમારના હાથનો વાતુલ્ય મુદ્દો પિતાની છાતોમા પડતા અવદ્યાધર દુખથી પિડાવા લાગ્યો અને લેહીની ઉલટીઓના ભારે વાહનથી તેનું ત્યાજ મૃત્યુ નીપજયુ સનસ્કુમારને યાય જરા સરખી પણ ચોટ ન લાગી હસતા હસતાં તે સુખરૂપ સુન દાની પાસે ગયા અને મધુર વચનોથી બોલવા લાગ્યા “તમે ચિંતા ન કરો, ઘર્ય ધરો, એ દુઈ વિદ્યાધર મરી ગયેલ છે હવે કઈ રીતે ગભરાવાની જરૂર નથી ” આ પ્રમાણે ગજકુમારી સુન દાને સમજાવીને તેણે પછી તેને પોતાનું સઘળું વૃત્તાત પણ સ ભળાવી દીધુ અને તેની સાથે ગાધર્વવિધિથી વિવાહ પણ કરી લીધો આથી સુન દા સન કુમાર ચક્રવતીની પત્ની બની ગઈ
જોડા સમય બાદ ત્યા વજીવેગ વિદ્યાધરની બહેન છે, જેનું નામ સ ધ્યાવલિ હતુ તે ત્યાં મારી અને પોતાના ભાઈને મરેલો જોઈને તે આર્યપુત્ર તરફ ક્રોધાય
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सनत्कुमारचरितकथा
युद्धमानयोस्तयोः सैन्य परिभ्रष्टम् । तत आर्यपुत्र स्वयमेन धनुरादायाशनिवेगेन सह योद्धुं प्रवृत्त' । महापराक्रमशालिनोस्तयोरभूतपूर्व युद्ध पटत्तम् । हस्तलाघव प्रदर्शयता कुमारेणाशनिवेगसैन्ये वाणदृष्टि कृता । ष्ट मर्य किरणा आच्छादिता । ततोऽशनिवेगसैन्येऽन्धकारो जात । एन वा नि वेग आर्यपुत्र प्रति नागाख महितान् । तत्प्रतिकाराय आर्यपुत्रेण गारुडमत्र सवृतम् । धनुर्निगत गारुडात्रेण नागात्र विनिहतम् । ततोऽशनिवेगेनाग्नेयमत्र महितम्, आर्यपुत्रेण तत्मतिर्मुखम् । पुनरश निवेगेन वायव्यमत्र महिनम, आर्यपुत्रे पतासप्रयोगेग तत्प्रभाव प्रविरुद्ध । एवमार्यपुत्रेण शत्रोदिव्यान्यस्त्राणि स्वदिव्याखप्रभावेण विफली क्रनानि । इत्थ स्वप्रयत्न निष्फल सैन्य भाग गया। जय आर्यपुत्रने ऐसी हालत देखी तो वे स्वय धनुपको लेकर अगनिवेग के साथ युद्ध करने में प्रवृत्त हो गये ।
नवेग और आर्यपुत्र, इन दोनों का विशेष पराक्रमगाली होने से अभूतपूर्व युद्ध हुवा। हस्तलाघव दिग्वलाने हुए आर्यपुत्रने अशनिवेगकी सेना में बाणोंकी दृष्टि करना प्रारभ कर दी। इतने वाणों की वर्षा आर्यपुत्रने उस समयकी कि जिससे सूर्यका विम्य भी ढक गया। इस से अशनिवेग की सेना मे अधकार छा गया। अगनिवेगने उसी ममय आर्यपुत्रके प्रति नागास्त्र छोडा । उसके प्रतिकार के लिये आर्यपुत्रने भी गारुडात्र छोडा । फिर अगनिवेगने आग्नेय-अस्त्र, आर्यपुत्रने प्रतिकार के लिये वामणास्त्र, जगनिवेगने वायव्यास्त्र, आर्यपुत्रने पर्वतान्त्र । इस प्रकार दोनों तरफ दिव्यात्रों से मघर्ष चलने लगा । अन्त मे आर्यपुत्र के दिव्यान्त्रोने अशनिवेगके दिव्यास्त्रों को सर्वथा અશનીવેગના ોર સામે એમનુ સન્ય ટકી શકયુ નહીં આ પુત્ર જયારે આ હાલત જોઈ તે તેઓ પેતે હાથમાં ધનુષ્ય લઇને અરાનીવેત્રની સામે યુદ્ધ કરવા ત્તપર બન્યા અતીવેગ અને આ પુત્ર બન્ને પરાક્રમશાળી હેાવાથી ભય કર એવુ યુદ્ધ ચાડ્યુ પોતાના હાથનું ચાતુર્ય બતાવતા આ પુત્રે અશનીવેગની સેના ઉપર બાણેાની વૃષ્ટિ કરવા માડી તેણે અસભ્ય એવા ખાણાની વર્ષા કરી કે જેને લઇને નૂતુ મિ બ પણ ઢંકાઈ ગયું આથી અશનીવેગની સેનામાં અ ધકાર છવાઇ ગયે અશનોવેગે એ સમયે આ પુત્ર તરફ નાગાસ્ત્ર ઈંડિયુ એના પ્રતિકાર માટે આ પુત્રે ગરૂડાસ છેાડયુ પછી અશનીવેગે અગ્નિઅસ્ર છેડ્યુ, તે આ પુત્ર વરૂણાસ્ર છેાયુ અશનીવેગે વાયવ્યાસ્ત્ર કેવુ તે કુમાર પર્વત અ છેડયુ આ પ્રકારે અન્ને બાજુએથી દ્વિબ્યાસ્ત્રાથી સ ગ્રામ ચાલવા લાગ્યા અતમાં માપુત્ર પેાતાના દિવ્યાસ્ત્રોથી અશનીવેગના દિવ્યાસ્ત્રોને નવધા નિષ્ફળ બનાવી દીધા પોતાના પ્રયત્નાની
१९७
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे भवन्तो मम सहायता कर्नु प्रवृत्ता' । ताभ्यामुक्तम्-कुमार ! भरता जवेगो व्यापादितः, इति वृत्तान्त विद्यारलेनाधिगम्य तत्पिताऽशनिगो निजसैन्य सजीकृत्य भाता सह योद्वमागछति । अन पर य भवत्साहाये समागताः। तस्मिन्नेव काले मार्यपुत्रस्य सहायता र्नु समागतो चन्द्रगभानुवेगी। सत्या वल्या च आर्यपुत्राय प्रज्ञप्ति विद्या दत्ता । अत्रानन्तरेऽगनिवेग ससैन्य. समागतः । रासैन्यचन्द्रवेगभानुवेगसहितआर्यपुत्रोऽप्यशनिवेगेन सह योद्र युद्धभूमौ गतः । पूर्व चन्द्रवेगमानुवेगौ योद्धमुग्रता । चिरकालमशनिवेगेन सह आप लोग मेरी सहायता करने में उद्यमशील हो रहे हैं। नर उन दोनोंने कहा-हे कुमार ! आपने जो वनवेग को मारडाला है, सो इम समाचार को उसके पिता अशनिवेगने अपनी विद्याके प्रभाव से जान लिया है। अत: वह मैन्य को सन्जित करके आपके साथ युद्ध करनेके लिये आ रहा है। इसीलिये हमलोग आपकी सहायता करने मे उद्यमशील हो रहे हैं। वे जर इस प्रकार कह रहे थे कि इतने में ही चन्द्रवेग और वायुवेग विद्याधर सनत्कुमारकी सहायता के लिये वहा पर आ पहुँचे। सध्यावलीने आर्यपुत्र के लिये उसी समय प्रज्ञप्ति नामकी विद्या दी। ससैन्य अशनिवेग भी आ पहुँचा। दोनो तरफ से युद्ध लिड गया। आर्यपुत्र मसैन्ध चन्द्रवेग एव भानुवेग से युक्त होकर उस अशनिवेग से युद्ध करनेके लिये रणाङ्गण मे जा पहुंचे। सन से पहिले चन्द्रवेग एव भानुवेगने अशनिवेग के साथ युद्ध करना प्रारभ किया। बहुत देरतक इनका युद्ध होता रहा। अशनिवेग के सामने इनका આપ લેક મને સહાય કરવામાં ઉદ્યમશીલ બની રહ્યા છે? ત્યારે એ બન્નેએ કહ્યું કે આપે વાવેગ વિદ્યાધરને મારી નાખેલ છે આ સમાચારને તેના પિતા અશનીવેગે પોતાની વિદ્યાના બળથો જાણી લીધેલ છે જેથી તે સિન્યને સજજ કરીને તમારી સામે લડવા માટે આવી રહેલ છે આથી અમે લેકે આપને સહાય કરવામાં ઉઘમ શીલ થઈ રહ્યા છીએ જયારે આ પ્રકારની વાતો થતી હતી એજ સમયે ચદ્રસેન અને વાયુવેગ વિદ્યાધર પિતાની સેના સાથે મનસ્કુમારની સહાયતા માટે ત્યારે આવી પહોચ્યા સ ધ્યાવલીએ આ સમયે આર્યપુત્રને પ્રજ્ઞપ્તિ નામની વિદ્યા આપી અશનીગ પણ પિતાના લકર સાથે ત્યાં આવી પહો સામસામે યુદ્ધને મે રચાઈ ગયે આયપુત્ર, ભાનુગ તથા ચ દ્રિવેગની સાથે સૈન્યને લઈને અશનીવેગની સામે યુદ્ધ કરવા રણગણમાં જઈ પહયા સહુથી પહેલા ચ દ્રવેગ અને ભાનુવેગે અશનીવૅગની સાથે યુદ્ધ કરવાનો પ્રારભ કર્યો ઘણે સમય તેમનું યુદ્ધ ચાલુ રહ્યું
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
१९०
सन्यावरिया सहित आर्यपुचन्द्रगादिभिः सह तायगिरौ समागतः । तत्र सर्वे विद्यारा सभृय तमार्यपुत्र विद्याधरचक्रवर्तित सस्थापितरन्त ।
तनाऽन्यदा मम पिता चन्द्रवेग समागत्यार्यपुत्रमजिज्ञपद -कुमार । अर्चि मालिनामा नैमित्तिको मामेवमुक्तान, सनत्कुमारो नाम भारिचतुर्थचक्रवर्ती व शतपुत्रोणा भर्ता भविष्यति । स हि महागहुर्मासना मानससरोवरे समागमियत । असिताक्ष यक्ष पराजेयति । अतो हे कुमार ! अर्हति भवान् कुमतीप्रभृति मम ताशत परिणीय मा कृतार्थयितुम् । एव मम पित्रा विज्ञप्त आर्यपुत्रस्मान् परिणीतवान् महता महोत्मवेन । ततः प्रभृति विविध+ला चतु मन्ध्यावली को साथ लेकर फिर आर्यपुत्र बा से चद्रवेग आदि विद्याघरों के साथ ताट्यगिरि पर आ पहुँचे । वहा सन विद्याधरांने मलकर आर्यपुत्रको विद्याधरों के चक्रवर्तीपत्र पर स्थापित कर दिया । एक समय की बात है कि मेरे पिता चद्रवेगने आकर आर्यपुन से इस प्रकार कहा - हे कुमार । अर्चिमाली नैमित्तिकने मुझ से ऐसा कहा है कि भावि चक्रवर्ती सनत्कुमार तुम्हारी मौ पुत्रियों का पति होगा और वह महानाटु यहा मानसरोवर पर एक महिने में आवेगा, यहा आते ही वह असिताक्ष यक्षको पराजित करेगा । इसलिये हे कुमार ! नकुलमती आदि मेरी सौ पुत्रियों को आप वरणकर मुझे कृतार्थ करने की कृपा करे। ऐसा जब मेरे पिताने आर्यपुत्र से कहा तव आर्यपुत्रने हम सन के साथ बडे उत्सवपूर्वक चैवाहिक संबंध कर દિન થયેલ સુનદા અને મધ્યાવલીને સાથે લઈને પછી આ પુત્ર ત્યાથી ચદ્રવેગ આદિ વિદ્યાધરાની સાથે વૈતાઢગિરિ ઉપર પહાચ્યા ત્યા સઘળા વિદ્યાધરાએ મળીને આ પુત્રને વિદ્યાધરના ચક્રવર્તીપદ ઉપર સ્થાપિત કર્યા
1
એક સમયની વાત છે કે, મારા પિતા ચદ્રવેગે આ પુત્રની પાસે જઈને કહ્યુ કે, હું કુમાર' અર્ચિમાલી જ્યેતિષીએ મને એવુ કહેલ છે કે, ભાવી ચક્રવર્તી સનત્કુમાર તમારી સેા પુત્રીએના પતિ બનશે જ્યારે એ મહામાહુ અહીં માન સાવર ઉપર એક મહિનામા આવશે અને આવીને તે અમિતાક્ષ યક્ષને પરાજીત કરશે આ કારણે હું કુમાર! બકુલમતિ આદિ મારી સે! પુત્રીએના આપ સ્વીકાર કરી મને ધૃતા કરી આ પ્રમાણે મારા પિતાએ જ્યારે આ પુત્રને કહ્યુ ત્યારે આ પુત્રે અમે સઘળી બહેનેાની સાથે ઘણા જ ઉત્સાપૂર્વક વિવાહ કર્યા જ્યારથી અમારી સાથે આ પુત્રના વિવાહ થયેલ છે ત્યાી આ પુત્ર વિવિધ કળાએ મા
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसरे दृष्ट्रा तीव क्रुद्धोऽशनिवेगः कार्मुफमादायार्यपुत्रापरि पाणावति वर्ष। आर्यपुत्राऽपि तस्य जयाशया सह धनुर्गुणमर्द्वन्दना पाणेन चिन्नद्रा पर छिन्न धनुर्गणः सोऽम निवेगो रोपारुणितलोचन• कृपाणमादाय आर्यपुत्र हन्तु स्वरथापतीय प्राराका अत्रानन्तरे आर्यपुतो निशितेन गरेण तदाह मृणालन्दमिर चिट। छिन्नयोरपि चाहो कोपपरीतलोचन व प्रतिभधारन्त त रिलोक्य आर्यपुत्रों विद्यादत्तेन चक्रेण तम्य शिरच्छेदितवान् । इत्यमार्यपुत्रेण हतोऽशनिगः । तदा सर्व विद्याधराः 'जय जय' नाद कृतवन्तः । तत सानन्दाभ्या सुनन्दा निष्फल बना दिया। अपने प्रयत्नको निष्फल जाता देवकर अगनिवेगका चहेरा क्रोधकी प्रल ज्वाला से धमधमा उठा । उसने उसी समय धनुपको हाथ में लेकर उससे पाणावली छोडना आर्यपुत्रके
पर प्रारभ कर दी । आर्यपुत्रने उसी ममय अर्धेन्दुवाण से उसका धनुप बीच में ही काट डाला। जब अगनिवेगने अपना धनुष कटा हुआ देखा तो क्रोध मे भरकर वह आर्यपुत्रको मारनेके अभिप्राय से स्थ से उतर कर तलवारकी चोट उनपर करनेके लिये दौडा। इसीके बीच आर्यपुत्रने अपने तीखे बाण से उसके दोनों बाहुओं को काट दिया। बाटुओ के काटनेपर भी अशनिवेग को क्रोधाविष्ट होकर अपनी तरफ आते हुए देखा तो आर्यपुत्रने विद्याद्वारा प्रदत्त चक्र से उसका मस्तक काट दिया। इस प्रकार आर्यपुत्र द्वारा अशनिवेग का विनाश हुआ सुनकर विद्याधरों को घडी खुशी हुई। उन्होंने " जयजय"
शब्दों से आकाशतल गुजा दिया। आनदित बनी हुइ सुनदा एव નિષ્ફળતા જોઈને અશનીવેગને ચહેરે ક્રોધની જવાળાથી ધમધમી ઉઠયે તેણે એજ સમયે ધનુષ્યને હાથમાં લઈને તેનાથી બાણે છેડવાનુ ચાલુ કર્યું આયપુત્રે એ સમયે અર્ધદુ બાણુથી તેનુ ધનુષ્ય વચમાથી કાપી નાખ્યું જ્યારે અશનીવેગે પોતાના ધનુષ્યને કપાતું જોયું તે ધમાં આવીને તે આર્યપુત્રને મારવાના અભિ પ્રાયથી રથમાથી ઉતરીને તરવારની ચાટ લગાવવા દે આ સમયે આર્યપુત્રે પોતાના તીeણ એવા બાણથી તેના બંને હાથને કાપી નાખ્યા પિતાની બન્ને ભુજાઓ કપાઈ જવા છતા પણ અશનીવેગને ક્રોધના આવેશમાં પિતાની તરફ દેડ આવત જે ત્યારે આર્યપુત્રે વિદ્યા દ્વારા પ્રદત્ત ચક્રથી તેનું માથું કાપી નાખ્યું આ પ્રકારે આયપુત્રના હાથથી અશનીવેગને વિનાશ થયો હોવાનું જાણીને વિદ્યાધરને ઘણી જ ખુશી થઈ, તેમણે “જયજય” શબ્દથી આકાશ અને પૃથ્વીને ગજાવી મુકી આન
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका म १८ सनत्कुमारचकरर्तीकथा विमानहयगजवाहनावारूढपियाघरटन्देन मर स्वप्रियाभिः सहित समित्रा गगनमार्गेण प्रस्थितः पल्पनैर कालेन हस्तिनापुरमागन' । महत्या विद्यापर प्रद्रया पियाघरपरिवारेण पत्नीभिश्व सह समागत कुमारमालोक्य नागरिका नितरा प्रमोटमापना । कुमारम्य मातापितरो कुमार गिरम्यानाय सम्प्राप्त प्रागात्रि जाती । तत गुभमुहर्ने कुमारपिनाऽश्वसेनेन महता समारोहेण मह कुमारी राज्यऽभिपिन । महन्द्रसिंहश्च सेनापति. कुन । मातापितृभ्या धर्म पापम्पपिराणा ममीपे दीपा गृहीत्वा पजन्मसाफल्य सम्पादितम् । चित्त में आ जाय। महेन्द्रसिंह के इस प्रकार वचन सुनस्र कुमार उसी क्षण वहा से विमान, हय, गज, वाहन आदि पर आरूढ हुप विद्याधरवृन्द के साथ अपनी प्रियाओं को साथ लेकर गगनमार्ग से हस्तिनापुर की और चल दिया। थोडी देर मे वह हस्तिनापुर आ पहुँचा। कुमार के आते ही ममस्त नागरिकों में उसकी अपार विभूति से स्त्रियों की प्राप्ति से एव साय में रहे हुए विद्य पार्टी के परिवार से अपार हर्पकी लहर दौड गई। मातापिताने कुमार के मस्तक को यर्डी ममता से भूचा। उस समय वे ऐसे मालूम पडे कि मानो इनमें नवीन चेतना आ गई है। शुभमुहूर्त में कुमार के पिता अश्वसेनने बडे भारी समा रोह के साथ कुमार का राज्य मे अभिषेक किया और उसके मित्र महेन्द्रसिंह को उनका सेनापति नाया। बाद में मातापिता दोनोंने धर्मघोप स्थविर के पास जाफर दीक्षा धारण कर अपने मनुष्यभव मफल बनाया। સાભળીને કુમાર એજ સમયે ત્યાથી વિમાન, હાથી, ઘોડા, વાહન આદિથી સજજ બનીને વિદ્યાધર વૃદની સાથે પોતાની પત્નીઓને સાથમાં લઈને ગગન માર્ગથી હસ્તિના પુરની તરફ ઉપડયા ઘડા જ વખતમા હસ્તિનાપુર પહોચી ગયા કુમારના આગમનથી સવળા નગરજનમાં હર્ષની લહેર દોડવા લાગી, એની અપાર વિભૂતિ તેમ જ સ્ત્રીઓની પ્રાપ્તિ અને સાથે આવેલા વિદ્યાધરોના પરિવારને જોઈ સહુ કઈ વાહવાહ. પકારવા લાગ્યા મતાપિતાએ ભારે મમતાથી કુમારને છાની સાથે ચાખ્યા, આથી તેમનામાં જાણે કે નવીન ચેતના આવી ગયેલ હોય તે ભાસ સહુ કેઈને થવા લાગ્યા નગરભરમા ઉલાસ જ ઉલ્લાસ જણાવા લાગે નગરજનેએ ભારે ઉત્સાહ મનાવ્યો અને રાજા અશ્વસેને ભારે સમાર ભની સાથે કુમારનો રાજ્યાભિષેક કર્યો કુમારના મિત્ર મહેન્દ્રસિંહને સેનાપતિ પદે સ્થાપવામાં આવ્યા બાદમાં રાજા રાણે બન્નેએ ધમ ઘેય મુનિના પાને જઈ દીક્ષા ધારણ કરી અને પિતાના મનુષ્યભવને સફળ બનાવ્યું
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
२००
उत्तराध्ययनसूत्रे राभिधापरिभि सह विहरन विद्याधरन्द्रसेरितवरणयुगलोऽय मुखेनात्रास्ते। अय तु क्रोडाविहारमनुलक्ष्यार्यपुत्रोऽम्माभिः सहान क्रीडापने समागतो माग्य रशाद् भवानपि अन समागत.। पर बुरत्या बकुलमत्या मनत्कुमार. भयन शहान्निगत । तता महेन्द्रसिंहेन सह सपरिवारो वेताहय ममागतः।।
अथान्यदा प्राप्तासरो महेन्द्रसिंह' कुमार गच-कुमार ! भाद्वियोगेन भरतः पितरौ नितरा विपीदतः । अतोहति भवान मन्दर्शनेन पिनार्द.ग्य मपनीय तो प्रसादयितुम् । इति महेन्द्रसिंहाचो निशम्य कुमारस्तमण एर लिया। जब से हम लोगों के साथ आर्यपुत्र का विवार हुआ है तय से आर्यपुत्र विविध कलाओं में चतुर विद्यारियों के साथ आनटपूर्वक अपने समय को अतिवाहित कर रहे हैं। समस्त विद्याधरेन्द्र इनके चरणकमलों की सेवा मे उपस्थित रहा करते हैं। आज आर्यपुत्र हम सब के साथ क्रीडा कौतुक करनेकी भावना से फ्रीडावन में आये हुए थे कि इतने मे भाग्यवश आपका भी यही पर समागम हो गया ।
इस प्रकार महेन्द्रसिंह को जर यकुलमती-कुमार की कथा सुना रही थी कि इसी समय सनत्कुमार भी शयनगृह से बाहिर निकल पड़े। और महेन्द्रसिंह को साथ लेकर सपरिवार वे वैताट्य की तरफ चल दिये।
एक दिनकी बात है कि महेन्द्रसिंहने उचित समय पाकर कुमार से कहा-कुमार । आपके मातापिता आपके वियोग से अत्यत दुखित हो रहे है। इसलिये अब आप ऐसा करे कि घरपर चलकर उनसे मिललें ताकि उनका विषाद नष्ट हो जाय, और प्रसन्नता उनके ચતુર વિદ્યાધરીઓની સાથે આનંદપૂર્વક પિતાનો સમય વિતાવી રહેલ છે સઘળા વિદ્યાધરેન્દ્ર તેમના ચરણકમળની સેવા કરવામાં તત્પર રહે છે આજે અમે મઘ ળાની સાથે વનકીડા કરવા માટે આર્યપુત્ર અહી આવેલ છે અને એજ સમયે ભાગ્યવશાત આપને અહીં પર સમાગમ થઈ ગયે
આ પ્રકારે મહેન્દ્રસિંહને બકુલમતી સનસ્કુમારની કથા સંભળાવી રહી હતી હતી તે સમયે સનકુમાર પણ આરામ્ લઈને બહાર આવી પહોચ્યા, અને પછી મહેન્દ્રસિંહને સાથે લઈ સપરિવાર તે વૈતાઢયની તરફ ચાલી નીકળ્યા
એક સમયની વાત છે કે, મહેન્દ્રસિંહ ચગ્ય સમય જોઈને કુમારને કહ્યું, હે કુમાર ! આપના માતાપિતા આપના વિરહથી દુખી થઈ રહ્યા છે આ કારણે આપ એવું કરે કે ઘેર ચા ને આપ એમને મળો કે જેનાથી એમને વિષાદ દૂર થાય અને તેમના ચિત્તમા પ્રસનતા આવી જાય મહેન્દ્રસિંહના આ પ્રકારના વચન
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ मनकुमारचक्रवतीकथा सौधर्मेन्द्र पृष्टवन्तः-पामिन् ! केन कारणेनास्य देवम्य-देहप्रभेशी जाता' शक्रः माह-भो देवा. ! अनेन पूर्वभोऽवण्डमाचामाम्लतपः कृतम् । तत्मभागादस्य देवस्यैव समुत्कृष्पा देहप्रभाऽस्ति । देवै पुनरिन्द्र पृष्ट -कश्चिदम्ति देहमभयैनदेवसदृशः । इन्द्रेणोक्तम् अस्ति हस्तिनापुरे कुरुवीय सनत्कुमारनामा चक्रवर्ती । स हि स्वदेहप्रभया सानपि देवानतिशेते। इद शक्राचनमश्रदधानो विजयवैजयन्तनामानौ देगी ब्राह्मणवेप कृत्वा हस्तिनापुरमायाता। तयारिशिष्ट तेजो दृष्ट्वा विशिष्टौ कावप्येतारिति निश्रित्य प्रतिहारिभिर्भपभवन प्रवेशिता उसके जाते ही बैठे हुए उन देवोंने मौधर्मेन्द्र से पृठा-स्वामिन् । फिम प्रकार से इस देवकी देहप्रभा इतनी उीम थी। शक्रने प्रत्युत्तर रूप में कहा-हे देवो । इसने पूर्वभव में अग्रण्ड आचाम्लबत का आराधन किया है। उसीके प्रभाव से ही इसके देहकी इतनी विशिष्ट दीप्ति हुई है। देवोंने पुनः इन्द्र से पूछा-क्या ऐसी उत्कृष्ट देहप्रभा'वाला और भी कोई है जो इसकी समानता कर सके। इन्द्रने कहा हा है-हस्तिनापुर में कुरुयशोद्भव सनत्कुमार चक्रवर्ती ऐसा है। वह अपनी देहप्रभा से समस्त देवोंकी देहप्रभाको फीका करता है। इस प्रकारके कहे गये इन्द्रके वचनो पर विश्वास नहीं करनेवाले विजय वैजयत नामक दो देवोने ब्रामणमा वेप लेकर सनत्कुमारकी देहप्रभाको निरीक्षण करनेका विचार किया। वे उस वेपमे हस्तिनापुरमें आये। उन ब्राह्मण देवोपी विशिष्ट तेजस्विता देखार 'ये कोई . विशिष्ट व्यक्ति है' सा विचार कर प्रतिहारजनोंने उनको चक्रवर्ती के ગયા તેમના જેવા પછી ત્યાં બેઠેલા દેવોએ તૌધદ્રને પૂછ્યું, સ્વામિન' કયા કારણથી એ અવેલા દેવની દેહપ્રભા એટલી ઉજજવળ હતી ? સૌધર્મેન્દ્ર પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું કે, હે દે! તેણે પૂર્વભવમાં અખંડ આચામ્ભવતનું આરાધન કરેલ છે તેના પ્રભાવથી જ એના દેહની આ કાન્તિ થયેલ છે દેએ ફરીથી ઈન્દ્રને પૂછયું શ આવા ઉત્કૃષ્ટ દેહપ્રભાવાળા બીજા પણ કઈ છે? જે એમની સમાનતા કરી શકે ? ઈન્દ્ર કહ્યુ, હા છે હસ્તિનાપુરમા કુરૂવ શમા જમેલ સનકુમાર ચક્રવતી એવા છે, તે પિતાની દેહપ્રભાશ્રી સમસ્ત દેવેની દેખભાને ફિક્કી પાડે છે. આ પ્રણે ઈન્દ્ર કહેલ વાત ઉપર વિશ્વાસ ન કરવાવાળા બે દેવે વિજય અને વિજય તે બ્રાહ્મણને વેશ લઈને સનકુમારની દેહપ્રભાનુ નિરીક્ષણ કરવાને વિચાર કર્યો તેઓ બ્રાહ્મણનો વેશ લઈ હસ્તિનાપુર આવ્યા આ બ્રાહ્મણની વિશિષ્ટ તેજસ્વીતા જોઈને “આ કઈ વિશિષ્ટ વ્યક્તિ છે” આ વિચાર કરી પ્રતિહારેએ તેમને ચક્રવર્તીના મહે
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनम
अथ वर्द्धमानमेशनलादिसारो राजा सनत्कुमारश्रकार्ती ईत्यादिभयनिवारणपुरस्सर मजा स्वमजावत्परिपालयामास तत सनत्कुमारचक्रर्तिभवने नवनिधिसहितानि चतुर्दशरत्नानि समुत्पन्नानि । ततः सनत्कुमारचक्रवर्ती चत्ररन्नमदर्शित गर्गेण मगध परदाममभाससिन्धु दण्डमपातादिक्रमेण सकल भरतक्षत्र मसाम्य चक्रवर्तिद माप्तवान् ।
२०२
अथान्यदा सुधर्मासभाया सौधर्मेन्द्रोऽनेक देवदेवी समुपसेवित. स्वसिंहा सनारूढ आसीत् । तस्मिन् समये कचिदीशानात्वदेवः सोधर्मेन्द्रसमीपे समा गत । तदेहमभया सम्लदेव देहभाऽऽदित्योदय चन्द्रादिमे निमभी कृता । स देव. सौधर्मेन्द्र मणस्य स्वलोक गतः । तस्मिन् गते तत्र स्थिता देना
सनत्कुमार का राज्य में अभिषेक होने पर कोप ( गजाना) एव बल आदि समस्त सूत्र बढने लगा। कुछ समय बाद सनत्कुमार चक्रवर्ती पद से भी अलकृत हो गये। उन्होंने स्वचक्र परचक्र आदि के भयो हटाते हुए अपनी प्रजा का सतनि के समान न्यायनीति के अनुसार पालन करना प्रारंभ किया । नवनिधि चौदह रत्नोकी प्राप्ति भी इनसे हो गई । चक्ररत्न द्वारा प्रदर्शित मार्गके अनुसार उन्होंने भरत क्षेत्रके छह खडो पर अपनी विजयका झंडा भी फहरा दिया ।
एक समय सुधर्मासभा मे सौधर्मेन्द्र अनेक देव एव देवियों के साथ वातचित करता हुआ अपने मिहासन पर बैठा हुआ था । इतने मे ईशानकल्प का कोई एक देव उसके पास आया, उस आये हुए देवकी देहप्रभा से उपस्थित उन देवोंकी देहप्रभा आदित्य के उदय में चन्द्रग्रह आदिकी प्रभाकी तरह फीकी पड गई। आते ही उसने सौधर्मेन्द्र को नमन किया और अपने स्थान से चल दिया ।
સનકુમારે રાયપુરા ગ્રહણ કર્યા પછી રાજ્યના કેાષ (ખજાના)મા તેમ જ બળ (સૈન્ય)મા સારી એવી વૃદ્ધિ થવા લાગી, અને યેાડા જ સમય પછી સનકુમાર ચક્રવર્તી પદથી અલ કૃત ખની ગયા તેમણે સ્વચક્ર અને પરચક્રના ભયને દૂર કરી સઘળા પ્રજાજનાનુ ન્યાયનીતિ અનુસાર પાલન કરવાના પ્રારં ભ કરી દીધા. નવનિધિ ચોદ રત્નાની પ્રાપ્તિ પણ તેને થઈ ગઈ ચક્રરત્ન દ્વારા પ્રદર્શિત માર્ગ અનુસાર તેમણે ભરતક્ષેત્રના છએ ખડા ઉપર પોતાના વિજયધ્વજ સૂકાવી દીધા
એક સમય સુધર્માંસભામા સૌધર્મેન્દ્ર અનેક દેવ અને દેવીએની સાથે વાત ચીત કરતા પેાતાના સિહાસન ઉપર બેઠેલ હતા એટલામા ઈશાન કલ્પના કાઈ એક ધ્રુવ તેમની પાસે આવ્યે એ આવેલા ધ્રુવની ધ્રુવપ્રભાથી ત્યા બેઠેલા દેવાની દેહ પ્રભા સૂર્યના પ્રકાશથી ચદ્ર તારાએ વગેરે જેમ ઝાખા પડી જાય તેવી દેખાવા લાગી ત્યા આવતા જ તેમણે સૌધર્મેન્દ્રને નમન કર્યું અને પેાતાના સ્થાન ઉપર ચાલ્યા
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
प्रिगदशिनी टीका म १८ मनत्कुमारचक्रवर्तीकथा राजाऽपि सनिधिस्नानमकरोत् । स्नानानन्तर सर्वमामाभूपणैराभूपयद । एक पिभूपितशरीरा राजा सभायामागत्य सिंहासने समुपविष्टः । ततः प्रतिहारिणा म चक्रवर्ती द्विजावाकारयत् । द्विजावपि सभायामागत्य रानो रूप दृष्ट्वाऽतीय विपणौ पोचतु -अहो ! मनुष्यागा स्पारण्ययोपनानि क्षण नष्टानि भवन्ति । तयोरेर वचनमावर्ण्य चक्रवर्तिना प्रोक्तम्-भो ! किमेव भवन्ती मम शरीर निन्दत ' ताभ्यामुक्तम्-राजन ! देवाना रूपयौवनलावण्यानि प्रथमवयस. प्रभृति पण्मासशेषायुर्यावद् भवन्ति । यावज्जीव न हीयन्ते । त्वरीरे लाश्चर्य दृश्यते । हुए जाकर बैठ गये। इस तरफ राजाने सविधिस्नान किया और उसके बाद समस्त आभूपण पहिरे। सर प्रकार से सुसज्जित होकर पश्चात वह सभा में आकर सिंहासन पर विराजमान हो गये, बाद में राजाने प्रतिहार से कहा कि उन आये हुए दोनों ब्राह्मणों को बुलाओ। प्रतिहारने उनको बुलाया। वे सभामें आये। सिंहासन पर बैठे हुए राजाको देवा । देखते ही नाक भा मिझोडकर उन्होंने कहा-ओ। मनुप्योंका रूपलावण्य एव यौवन क्षणभर में देखते २ ही विनष्ट हो जाता हैं। उनके इस प्रकार खेद खिन्न हुए चित्त से कहे गये वचनों को सुनकर चक्रवर्तीने उनसे कहा-कहो, क्या नात है क्यों तुम लोग मेरे शरीरकी निंदा कर रहे हो। उन्होंने चक्रवर्तीके वचनों के प्रत्युत्तर में कहा राजन् । देवोका रूप यौवन एव लावण्य प्रथम अवस्था से लेकर छहमासफी अवशिष्ट आयुके पहिले २ तक स्थिर रहता है वह यावज्जीच हीयमान नहीं है। परन्तु आपका यह शरीर ऐसा नहीं है। નાન કર્યું અને ત્યારપછી સઘળા આભૂષણે પહેર્યા સંપૂર્ણપણે સમજજીત બનીને પછીથી તે ગજમભામા આવી સિહાસન ઉપર બેસી ગયા એ પછી તેણે પ્રતિહારને આવેલા તે બને બ્રાહ્મણેને બોલાવી લાવવા જણાવ્યું પ્રર્નાિહારે બન્નેને બોલાવ્યા તેથી તેઓ કામ આવ્યા અને સિહાસન ઉપ- બેડલા ગજાને તેમણે જોયા જેતાજ નાક અને મોઢું બગાડતા તેમણે કહ્યું, અહે મનુષ્યનું રૂપ, લાવણ્ય અને યોવન ક્ષણભરમાં જોતજોતામા વિનિષ્ટ થઈ જાય છે તેમના આ પ્રકારના ખેદખિન્ન રીતે કહેવામાં આવેલા વચનને સાભળીને ચકવતીએ તેમને કહ્યું, કહો શું વાત છે, આ માટે તમે લોકો મારા શરીરની આ પ્રકારે નિદા કરી રહ્યા છે ? તેમણે ચક વતના વચનેના પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું, રાજન્ ! દેવાનુ રૂપ યૌવન અને લાવણ્ય પ્રથમ અવસ્થાથી લઈને ભ૭મહિનાની ટેવી ઘડીઓ પહેલા એકસરખું રહે છે તે યાવત
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
उत्सराध्ययनमत्र चौ राज्ञः समाप गतौ। तर ताभ्या वेग्मभ्यगायन राजा पृष्ट । शनागित स्पादपि सातिश रूप रिभ्रा रामान हटा तो नितरावस्मयमागती। तो दष्ट्वा राजा मावाच-किमर्थ भरतोरागमन मम रहे जानमिति कश्यता मन्ती? धृतब्राह्मणरूपाभ्या देवाभ्यामुक्तम्-राजन् ' तब सौन्दर्य त्रिभुवनेऽपि गीयत। अतस् वत्सोन्दर्य द्रप्टुकामारामनागता। तयोचिनमारर्य स्पषितेन राज्ञा प्रा कम्-ब्राह्मणौ ! सम्मति किं भरट्या मम रूप दृष्टम् । स्तोक काल प्रतीक्षेता यापदह विभूपितगरीरः सभामण्डपे ममागच्छामि । रामो पचन निशम्य 'एवमस्तु' इत्युक्त्वा नौ हिजो राजनिर्दिष्टस्थाने राजान प्रतीक्षमाणा स्थितौ । इतथ महल में प्रविष्ट कराया और राजाके पास भी उनको पहुँचा दिया। राजाके पास पहुँचकर उन दोनोंने उस समय राजाको तेलका मर्दन करते हुए देवा । इन्द्रने चक्रवर्ती के रूपकी जैसी प्रशमा कीथी उस से भी कही अधिक चक्रवर्ती के रूपका निरीक्षण कर ये दोनों देव अधिक विस्मित हुए। देग्नकर चक्रवर्तीने उनसे कहा-कहिये आप लोगोका यहां तक आगमन किस निमित्त से हुआ है। उन ब्राह्मण
पधारी देवोंने चक्रवती से कहा-राजन् ! आपका सौन्दर्य सुना है त्रिभुवन मे सर्वश्रेष्ठ है अन उसको ही देबनेकी इच्छा से हमलोग यहा आये है। उनके इस वचनको सुनकर रूप से गर्थित हुए चक्रवर्तीने उनसे कहा-ब्राह्मणों ! इस समय मेरा क्या रूप है जिसको 'आप देख रहे हैं । उस समय देविना जब कि मैं विभूपित शरीर होकर सभामडप मे जाऊँ । चक्रवर्ती के वचन सुनकर "एवमस्तु" कह कर वे दोनो ब्राह्मण राजनिर्दिष्ट स्थान में बुलानेकी प्रतीक्षा करते લમાં પ્રવેશ કરાવ્યું અને ચક્રવર્તીની પાસે પહોચાડયા રાજાની પાસે પહોંચીને એ દેએ તે સમયે રાજાને તેલનું મર્દન કરતા જોયા ઈન્દ્ર ચક્રવતીના રૂપની જે પ્રશ સા કરેલ હતી તેથી પણ વધારે રૂપાણીને જોઈને મને દેવે વિસ્મય થયા તેમને જોઈને ચક્રવતીએ પૂછયું, કહો ! આપનુ આગમન કયા કારણે થયું છે? બ્રાહ્મણ વેશધારી એ દેવોએ ચક્વતને કહ્યું, હે રાજન્ ! આપના ન દવે વિશે અમે સાભળ્યું છે કે ત્રિભુવનમાં તે સર્વશ્રેષ્ઠ છે જેથી તેને જોવાની ઈચ્છાથી અમે અહીંયા આવેલ છીએ તેમના આ વચન સાંભળીને રૂપથી ગર્વિત થયેલ ચક્રવતીએ તેમને કહ્યું- હ્મણે ! આ સમય મારૂ શ રૂપ છે કે જેને આપ જોઈ રહ્યા છે ? મારૂ રૂપે એ સમયે જેવુ છે ક જે સમયે હું વિભૂષિત શરીરવાળો બનીને સભા भएपमा यवता यन मासजीन एसमस्तु' डीने तमन्ने ग्राम રજનિષ્ટિ સ્થાનમાં બે લ વવાની પ્રતીક્ષા કરતાં જઈને બેસી ગયા રાજાએ સવિધિ
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीका
२०७
ग्रह इव नितान्तदुखावहः । अतः एतत्सर्वं परित्यज्य परलोकहितसाधकः सयम एव ससेव्यः । एव विचार्य चक्रवर्ती तस्मिन्नेव काले चन्द्रसेनपुन राज्ये - ऽभिषिच्य मज्याग्रहणार्थमुयम चकार । एतद्दृष्ट्वा धृतविप्रवेपाभ्या देवाभ्या गीतम् - अनुचरित खलु भवता, चरित निजकस्य पूर्वपुरुषस्य । भरतमहानरपतिना, त्रिभुवनविग्यातकीर्त्तिमता ।
ए चक्रवर्तिन. प्रशसा कृत्वा देव गतो । चक्रवर्ती च सर्व परित्यज्य विजगधराचार्यममीपे दीक्षा गृहीतवान् | टहीतदीक्षस्य चक्रिणः पृष्ठत. खी रत्नानीनि चतुर्दशरत्नानि, सर्वा रमण्य, सर्वे सामन्ताः सैन्यानि, नवनिधयो, विद्याधरराजादयश्थ पण्मासान यास्तु अनुवभ्रमु । परन्तु सयमिना तेन सिंहावलोकनाऽपि ते नावलोकिताः ।
अनिष्ट ग्रह के समान नितान्त दुमदायक है । अतः इन सबका परित्याग करके परलोक में हितसाधक संगम ही एक मात्र भले प्रकार सेव्य है । ऐसा विचार कर चक्रवतीने उसी समय राज्य मे चद्रसेन पुत्र का अभिषेक करके प्रव्रज्या ग्रहणके लिये उद्योग प्रारंभ किया । ऐसी यात जन उन ब्राह्मण वेषधारी देवोंने देखी तो वे चक्रवर्तीकी प्रशसा करते हुए कहने लगे कि वन्य है आपको जो आपने अपने पूर्व पुरुषोंके चरितका अनुकरण किया है। भरतचक्रवर्तीने भी ऐसा ही किया था । उस प्रकार प्रशसा करके वे देव चले गये । पश्चात् चक्रवर्तीने समस्त परिग्रहका परित्याग करके विजयधराचार्य के पास दीक्षा धारण कर ली । मुनि दीक्षा से युक्त हुए चक्रवर्तीके पीछे २ स्त्रीरत्न आदि चौदह रत्न, समस्त रमणीजन, समस्त सामन्तवर्ग, सैन्यवृन्द, ઉન્માદ છે. પરિગ્રહ ગ્રહની માફક ભયકર દુખને આપનાર છે. આથી એ સઘળાના પરિત્યાગ કરીને પરલેમા હિતસાધક સયમ જ સર્વ પ્રકારથી સેવન કરવા ચૈાગ્ય છે. આવે વિચાર કરીને ચક્રવતી એ પેાતાના ચદ્રસેન નામના પુત્રને રાજ્ય ગાદી ઉપર અભિષેક કરીને પ્રવ્રજ્યા ધારણ કરવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી દીધી આ વાત જ્યારે એ બ્રાહ્મણ વેશધારી દેવાએ જાણી તે તેએ ચક્રવતીની પ્રશંસા કરતા કહેવા લાગ્યા કે, ધન્ય છે આપને કે, આપે આપના પૂર્વજોના પગલાનું અનુકરણ કર્યું છે. ભરત ચક્રવતીએ પણ આજ પ્રમાણે કરેલ હતુ આ પ્રકારની પ્રશંસા કરીને તે દેવ ચાલ્યા ગયા પછીથી ચક્રવતી એ સઘળા પરિગ્રહના પરિત્યાગ કરીને વિજયધર આચાયની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી મુનિ દીક્ષાથી યુક્ત થયેલા ચક્ર વતીની પાછળ રત્ન આદિ યાદ રત્ન, સઘળા શ્રીસમાજ, સઘળા સામ તવ,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
उत्तराज्ययनसूत्र यत्तव रूपलावण्यादीनि किंचित्क्षणपूर्वमासीत्तदधुना निष्टम् । राज्ञा प्रोत्तम्स्थ भवद्भ्या ज्ञातम् ? ताभ्या प्रोक्तम्-थूरकृत्य दृश्यताम् । भूपेन यूत्कृतम् । तत्र-यूत्तारे कृमिपुञ्जो दृष्टः । तदनु तेन केयरानिरिभूपित स्वाहुयुगर हारादिविभूपित स्वक्ष स्थल च विवर्णमुपलक्ष्य चिन्तितवान्-अहो अनित्यता ससा रस्य ! असारता शरीरम्य ! यन्मम शरीर त्रिभुवनमुन्दरमासीद, तदियताऽल्प कालेनैव वैवर्ण्यमुपगतम् । अतोऽस्मिन्ससारे जनानामासक्तिरयुक्ता, शरीरे मोर करणमज्ञानम् , रूपयौपनाभिमानो निस्विमिता, भोगासेपनमुन्माद , परिग्रही अभी पहिले जैसा रूपलावण्य आदि विशिष्ट गरीर आपका था वैमा वह अब नहीं रहा है। राजाने उनकी बात सुनकर कहा-यह थान तुमने कैसे जाना। तर उन्होने कहा-यूक कर आप इसकी परीक्षा कीजिये। राजाने वैसा ही किया। यूककर देगा तो उसमें कृमियोग पुज दृष्टिगोचर हुआ। बाद मे केयूरादि से विभूपित स्वबाहु युगलको एव हारादि से विभूपित अपने वक्ष स्थल को विवर्ण देखकर चक्रवर्तीने विचार किया-देखो ससारकी अनित्यता-शरीरकी आसारताजो मेरा शरीर त्रिभुवन में सुदर या वह इतने थोडे से ही समय में विवर्ण बना हुआ दृष्टिगोचर होने लगा है। अतः इस ससार में मनुष्यकी आसक्ति ही अयुक्त है। शरीर मे मोहका कारण अज्ञानभाव है। रूप एव अज्ञानका अभिमान करना वह मनुष्योंकी बडी भारी निर्विवेकता है, भोगोमा आसेवन एक तरह का उन्माद है, परिग्रह જીવ હિયમાન નથી પર તુ આપનુ આ શરીર એવું નથી થડા વખત ઉપર અ પનુ રૂપ લાવય વિશિષ્ટ પ્રકારનુ હતુ તેવુ અત્યારે નથી રાજાએ તેમની વાત સાંભળીને કહ્યું, આ વાત કઈ રીતે તમે જાણી? આને ઉત્તર આપના તેમણે કહ્યું કે, ચૂકીને આપ એની પરીક્ષા કરી રાજાએ એ પ્રમાણે કર્યું, ચૂકીને જોયુ તે એમા કૃમિ જીવાતે થેકબ ધ જોવામાં આવી બાદમાકેયુરાદિથી વિભૂષિત પોતાની બને ભુજાઓને તેમ જ હાર આદિથી વિભૂષિત વક્ષ સ્થાને વિવર્ણ જોઈને ચક્રવર્તીએ વિચાર કર્યો કે સ સારની કેવી અનિત્યતા છે? શરીરની પણ અસારતા છે, મારૂ જે હારી ત્રિભુવનમાં સુદર હતું તે આટલા થાડા જ સમયમા વિવર્ણ થયેલુ ટિએ પડે છે આથી આ સ સારમા મનુષ્યની આસક્તિ જ અયુત છે શરીરના મેહનું કારણ અજ્ઞાનભાવ છે રૂપ અને યોવનનું અભિમાન કરવું એ મનુષ્યની મોટામાં મોટી નિર્બળતા છે ભેગોનું આ સેવન એક પ્રકારને
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीया अ १८ सनत्युमारचक्रवर्तीकथा
एक्दा मुधर्मासभाया समुपविष्ट. सौपर्मेन्द्रः सनत्कुमारपि प्र.स नेवमाह-अहो देवाः ! पश्यन्तु भवन्त मनत्कुमारकीरताम् । व्याधिमि. पीड्य मानस्तदपारणे समोऽपि न तानपारोति । एवमिन्द्रवचन निशम्य तावेव देवो गक्रवचनम अधानी नित्तुमारसपेय परीस्तिकामो वैधवेप कृत्वा ममापिसमीपमायाती। पोचतुश्च तौ मरिम्-हे सापे! भवन्डरीर व्याधिभिराकान्तम् आरा सद्वैयौ भवद्रोगान् मनिकतुं समयी अत आज्ञापयतु भवान् चिकि मितुम् । एव नाभ्यामुक्त' सनत्कुमार पिर्न फिञ्चिदप्युवाच । मौनावलम्बिन करके भी चक्रवर्तीने स्वशरीर मे वर्तमान व्याधियों का किसी भी प्रका रका प्रतिकार नही चाहा।
एक समय सुधर्मासभा में समुपविष्ट सौधर्मेन्द्रने सनत्कुमार ऋपिकी प्रशसा करते हुए ऐसा कहा-अहो देवो! देखो सनत्कुमार मुनिकी धोरता जो व्याधियों को दूर करनेकी शक्तिवाले होने पर भी न्याधियों को दूर करनेकि इच्छातक भी नहीं करते है। इन्द्र के इन प्रशसाभरे वचनों को सुनकर उन्ही पहिले देवोको इन्द्रके वचन पर विश्वास नहीं जगा अतः वे दोनों सनत्कुमार पिके धैर्यकी परीक्षा परने निमित्त वैद्यका वेप लेकर उनके पास आये, रहने लगे हे पि! आपका शरीर इस समय अनेक व्याधियों से आक्रन्द हो रहा है। अतः हम वैद्य होनेके नाते यह चाहते हैं कि आपका इलाज करे । इसके लिये आप शीघ्र आज्ञा दो। इस प्रकार जर उन दोनों देवोने कहा तो सनत्कार ऋपिने उनको बातका कोई भी उत्तर नहीं दीया, થવા છતા પણ ચકવતીએ પિતાના શરીરમાના કેઈપણ રોગને પ્રતિકાર ન કર્યો
એક સમય સુધર્મામભામાં સઘળાની સામે સૌધર્મેન્દ્ર સનકુમાર ઋષિની પ્રશસા કરીને એવું કહ્યું કે, હે દે! જુઓ સનકુમાર મુનિની ધીરતા કે જેઓ પિતે વ્યાધિઓને દૂર કરવાની શક્તિવાળા હોવા છતા પણ વ્યાધિઓને દૂર કરવાની ઈચ્છા પણ કરતા નથી ઈન્દ્રના આ પ્રશ સા ભરેલા વચને સાભળીને પહેલાના એ બે દેવને તેમની વાત ઉપર વિશ્વાસ ન બે આથી તેઓ નકુમાર મુનિના ધર્મની પરીક્ષા કરવા નિમિત્ત વૈદ્યને વેશ લઈને તેમની પાસે ઓવ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે, હે ઋષિ ! આપનુ શરીર અનેક વાધિઓથી આ સમયે વ્યાકુળ જણાય છે. અમે વૈદ્ય હોવાથી ઇચ્છીએ છીએ કે, આપના દર્દીને ઈલાજ કરીએ, તો કૃપા કરી આપ જલ્દીથી આજ્ઞા આપે આ પ્રકારે જ્યારે બન્ને દેવોએ કહ્યું તે સનસ્કુમાર ત્રષિએ તેમની વાતને કાઈ પણ ઉત્તર આપ્યું નહીં, પરંતુ મનનુ અવલઇન
२७
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
রসুন
मथम पठभक्त कृत्या पारणाया तेन केनापि गृहम्थन दत्तमनातकमुप लब्धम् । ततः प्रभृति पठभक्तमेर तेन कृतम् । पारणायां चान्त मान्तनीरसाहा रादिक तेन गृहीतम् । एमन्तमान्तनारसाहारग्रहणात्तम्य शरीरे-चण्डः', ज्वर'', फास', श्वासः, सरभङ्ग, अक्षिपीडा', उदरच्यथा, एते मत रोगाः ममुत्पन्ना।। एते रोगा. सप्तशतपण यापत्तन सोहाः। उग्र तप कुर्वतम्तस्य-आम परिः, श्लेप्मौपधि , विभुडापपि., जल्लोपधिः, सोपधि., इत्यादिका अने का लचय' सजाना । लब्धील पाऽपि स स्वशरीरव्याधिप्रतिकार नाकरोत् । नवनिधिया एव विद्याधर राजा वगैरह छह महिने तक फिरते रहे परन्तु उस चक्रवर्तीने उनकी तरफ आग्य उठाकर भी नहीं देग्वा ।
प्रथम पष्ठभक्त करके जर वे पारणा के लिये किसी गृहस्थ के यहा गये तब यहा उन्होंने अजानक-फरीको लाम से पारणा किया। बाद में इसी तरह वे पष्ठभक्त करते रहे और पारणा अन्त प्रान्त नीरस आहार से करते रहे । इस प्रकार अन्त प्रान्त नीरस आहार के ग्रहण करने से उनके शरीर मे कण्डू, ज्वर, कास, श्वास, स्वरभग, अक्षिपीडा एव उदरन्यथा इत्यादि अनेक रोग उत्पन्न हो गये। इन सब रोगो को चक्रवर्तीने सातसौ वर्पता सहन किया । तपस्या की आराधना मे किसी भी प्रकारकी त्रुटी नहीं आने दी प्रत्युत अधिक विर्योल्लास से उग्र तपस्याकी आराधना करने में अपने आपको अग्रेसर किया। इस से उनको आम पधि, श्लेपमौपधि, विमुडोपधि, जल्लोपधि, सर्वोषधि इत्यादि अनेक प्रकारकी लधिया प्राप्त हो गई। लब्धिया प्राप्त સ યવૃદ, નવનિધિ અને વિદ્યાધર રાજા વગેરે છ મહિના સુધી કરતા રહ્યા પરંતુ તે એમના તરફ આંખ ઉઠાવીને પણ જોયુ નહીં
પ્રથમ પwભક્ત કરીને જ્યારે તે પારણા માટે કઈ ગૃહસ્થને ત્યા ગયા બારે ત્યાં તેમણે અજાતક્ર-બકરીની છાનથી પારણું કર્યું આ પ્રમાણે તેઓ ષષ્ઠભક્ત કરતા રહ્યા અને પારા, અન્તપ્રાન્ત નિરસ આહારથી કરતા રહ્યા આ પ્રકારના અન્ત પ્રાન્ત નિ સ આહારના કારણે એમના શરીરમાં જીવર, કાસ, શ્વાસ, સ્વરભ ગ, અક્ષિપિં. અને ઉદરથા એવા અનેક રેગે ઉત્પન્ન થયા આ સઘળા રંગને ચક્રવતીએ સાત (૭૦૦) વર્ષ સુધી સહન કર્યા તપસ્યાની આરાધનામાં ક્યાય કશી પણ ડ્યુટી આવવા ન દીધી અને દિનપ્રતિદિન મક્કમતાપૂર્વક તપસ્યાની આરાધના કરવામાં પોતાની જાતને આગ્રહી બનાવી આથો તેમને આ ધિ , વ્હેબૌષધિ, વિપુડોષધિ, જaષધિ, સર્વોપરિ ઇત્યાત્રિ અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका ॥ १८ मनत्युमारचक्रवर्तीकथा कुमारत्वं पञ्चागदर्पसहस्राणि, माण्डलिकत्वे पञ्चागद् वर्पसहस्राणि, चक वर्तित्वे लभवाणि, श्रामण्ये च लक्षाणि एर निलमणि सर्वमायुः परि पाल्य दोधारेण पर्यायेण मिद्वो भविष्यति, इतस्ततीयदेवलोके गत्वा ततश्युत्व महाविदेहे सेत्म्यमानत्वात् । तथा चोक्तम्-स्थानागमो चतुर्थस्थान के प्रथमोदेश
"अहारा तवा अतकिरिया महारम्मपचायाए यावि भवड, से ण मुझे भवित्ता अगाराओ जाव पन्चटए । जहा-दोचा णवर दीडेण परियारण मिशः जाव सम्पदु साणमत करेइ । जहा मे सणकुमारे राया नाउरतचकपट्टी तथा अफिरिया।"
॥ इति सनत्कुमारदृष्टान्तः ॥ सनत्कुमार ऋपिने कुभारकाल म पचास (५०) हजार वर्ष, माङ लिकपद मे भी पचास (५०) हजार वर्ष तथा चक्रवर्तीपद मे एकलाख वर्ष एवं प्रामण्यपद में भी एक लाख वर्ष निकाले। इस प्रकार इनकी ममस्त जायु तीन लाख वर्षकी थी। इस समस्त आयु का इस प्रकार भोग करक फिर वे दी तर काल से सिद्विपद के भोक्ता बनेंगे। क्यो कि यहा से तृतीय देवलोक मे जाकर वहा से चबकर महावि. देह मे जन्म लेकर मोक्ष जावेंगे । स्थानाङ्गसूत्र में यही यात कही है"अहावरा तच्च अतफिरिया महाकम्मपञ्चाया ण्यावि भवः । से or मुडे भवित्ता अगाराओं जाव पब्वइए। जहा दोचाणवर दीहेण परियाण सिज्झइ जाव सव्य दुःखागमत करेड । जहा से सणकुमारे राया घाउरतचकवट्टी। तन्चा अतकिरिया"।
॥ सनत्कुमार चक्रवर्ती की कथा समाप्त ॥ રાને નમન કરી પોતાને સ્થાને ચાલ્યા ગયા સનકુમાર રવિએ કુમા-કાળમ પચાસ હજાર (૫૦૦૦૯) વર્ષ, માડલીકપદમાં પણ પચાસ હજાર (૫૦૦૦૦) વર્ષ તથા ચક્રવતી પદમા એક લાખ (૧૦૦૦૦૦) વર્ષ અને મુનિ ૫દમાં પણ એક લાખ (૧૦૦૦૦૦) વર્ષ કાઢયા આ પ્રકારે તેમની સંપૂર્ણ આયુષ્ય ત્રણ લાખ (૩૦૦ ૦૦ વર્ષનુ હતુ એ સઘળા આયુને આ પ્રકારે ભેગા કરીને પછીથી તેઓ દિર્ધતા કાળને સિદ્ધપદને ભગવનાર બનશે કેમ કે, અહીંથી ત્રીજા દેવલોકમાં જઈને ત્યાર્થ મહાવિદેહમાં જન્મ લઈને મેક્ષમાં જશે સ્થાનાકાગસૂત્રમાં પણ આજ વાત કહેલ છે.
___"आहावरा तच्चा, अतकिरिया महाफम्म पच्चाया एयावि भवद । से ण मुडे भविता गाराओ जाव पचइए । जहा दोच्चाण वर दीहेण परियाएण
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
उत्तराध्ययन सूत्र
1
मुनिं दृष्ट्रा तो पुनरपि तदेव मोतु | मुनिः पुनरपि न किञ्चिदुराच । तन स्तृतीयार तो तदेव मोचनुः । तह मुनिरुवाच- सदैयो । कि युग शारीरिक व्याधिनिराकरणे समर्थो, किंवा कर्मव्याधिनिराकरणे ? तो मोचतुः - भदन्त ! आवा शारीरिकव्याधिनिराकरणे समर्थों, न तु कर्मव्याधिनिराकरणे । तदा सनत्कुमारमुनिना मुखात् निष्ठीवनमादाय स्वारालेपिता । आप समकालमेव तस्य सर्व शरीर कनकवर्णे जातम् । एवं तत्मभान सहनशक्ति च विलोक्य विस्मित तो देवोत प्रणम्य स्वस्थान गतौ । सनत्कुमारपिस्तु प्रत्युत मौनका अवलम्बन कर स्थित रहे। मौनी हुए मुनिको देवकर फिर वही पान देवोंने कही परन्तु फिर भी ऋषिने उनकी बातका कोड उत्तर नही दिया। जन उन्होने तीमरी बार ऐसा ही यहा, तय मुनिने कहा- हे वैद्यो ! हमे पहिले आप यह बतलावें कि आप लोग शारीरिक व्याधि से दूर करने में शक्तिशालि है या कर्मन्याधि से दूर करने मे ? मुनिकी बात सुनकर वैद्य वेषधारी देवोंने कहा- महाराज ! हमलोग तो शारीरिक न्याधि को ही दूर करने मे शक्तिशाली हैं कर्मन्याधि को नही । उनकी ऐसी बात सुनकर ऋपिने अपने मुख से अमी निकाल कर उसको अपनी अगुली पर लगाया । अगुली पर अमीको लगाते ही वह कुष्ठपीडित समस्त शरीर सुवर्णमय हो गया और सब रोग मिट गये । इस प्रकार का प्रभाव जय सनत्कुमार मुनिका प्रभाव उन देवोंने देखा तो उनकी सहनशक्ति से वे बडे ही चकित हुए और इन्द्र के वचनो पर विश्वास करते हुए मुनिराज को नमन कर अपने स्थान पर चले गये ।
કરીને સ્થિત રહ્યા મૌન બનેલા મુનિને જાણીને ક્રાંથી એજ વાત દેવાએ કહી, પરંતુ ઋષિએ ખીજી વખત કહેવાયેલી વાતનેા પણ કાઈ પ્રત્યુત્તર આપ્યા નોં 1 જ્યારે દેવેએ ત્રીજી વખત તેવુ જ કહ્યુ ત્યારે ઋષિએ કહ્યુ-હે વૈદ્યો ! મને પહેલા આપ એ ખતાવે! કે, આપ શારીરિક વ્યાધિને દૂર કરવામા શક્તિશાળી છે કે ક્રમ વ્યાધિને દૂર કરવામા રે ઋષિની વાતને સાંભળીને વૈધ વેશધારી દેવેએ કહ્યું, મહારાજ !, અમે લેાકા તા શારીરિક વ્યાધિને જ દૂર કરવા શક્તિશાળી છીએ, કેવ્યાધિને નહીં તેમની આવી વાત સાભળીને ઋષિએ પેાતાના મુખમાથી ચૂક કાઢીને તેને પેાતાની એક આગળી ઉપર લગાડયું થૂકને આગળી ઉપર લગાડતાજ તે રાગથી પિડાતુ સઘળું શરીર સુવણુ મય થઈ ગયુ અને સધળા રોગ મટી ગયા મુનિરાજને આ પ્રકારના પ્રભાવ જ્યારે દેવાએ જોયા તે તેમની સહનશક્તિથી ઘણા જ ખુશી થયા, અને ઇન્દ્રના વચનેા ઉપર વિશ્વાસ
તે
१
મુનિ
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
समानताकया
_૨૨
प्रियदर्शिनी टीका | १८ सनत्कुमारचक्रताकथा कुमारत्वे पञ्चागद्वपमहस्राणि, माण्डलिकत्वे पञ्चाशद् वर्षमहस्राणि, चरवर्तित्वे लपवर्षाणि, श्रामण्ये च लक्षवर्षाणि एर विलक्षवर्षाणि सर्वमायुः परिपाल्य दोधारेण पर्यायेण मिट्टो भविष्यति, इतस्ततीयदेवलोके गत्वा ततश्युत्वा महारिटेहे सेत्स्यमानत्वात् । तथा चोक्तम्-स्थानागसूत्रे चतुर्थस्थान के प्रथमोडेशे
"महापरा तथा अतकिरिया महासम्मपञ्चायाप यावि भरड, से ण मुडे भवित्ता अगाराभो जार पन्चटए । जहा-दोचा णवर दीडेण परियारण मिझड जार सगदु साणमत करेइ । जहा से सणकुमारे राया चाउरतचकपट्टी । तच्चा अतकिरिया ।"
॥ इति सनत्कुमारदृष्टान्तः ॥ सनत्कुमार पिने कुभारकाल म पचास (५०) हजार वर्ष, माडलिकपट में भी पचास (५०) हमार व तया चक्रवर्तीपद में एकलाव वर्ष एव प्रामण्यपद में भी एक लाख वर्ष निकाले। इस प्रकार इनकी ममस्त आयु तीन लाख वर्षकी थी। इस समस्त आयु का इस प्रकार भोग करक फिर वे दी तर काल से सिद्विपद के भोक्ता बनेंगे । क्यों कि यहा से तृतीय देवलोक मे जाकर वहा से चक्कर महाविदेह मे जन्म लेकर मोक्ष जावेंगे। स्थानासूत्र मे यही बात कही है"अहावरा तच्च अतफिरिया महाफम्मपञ्चाया ण्यावि भवः । से ॥ मुडे भवित्ता अगाराओं जाव पचडए। जहा दोचाणवर दीहेण परियाण्ण सिज्झइ जाव सव्य दुःखागमत करेड । जहा से सण कुमारे राया घाउरतचकवट्टी । तन्चा अतकिरिया"।
॥ सनत्कुमार चक्रवर्ती की कथा समाप्त ॥ રાજને નમન કરી પોતાને સ્થાને ચાલ્યા ગયા સનકુમાર ત્રાષિએ કુમાકાળમાં પચાસ હજાર (૫૦૦૦૦) વર્ષ, માડલીકપદમા પણ પચાસ હજાર (૫૦૦૦૦) વર્ષ તથા ચક્રવતી પદના એક લાખ (૧૦૦૦૦૦) વર્ષ અને મુનિપદમાં પણ એક લાખ (१०००००) १५ दया मारे तभनी स मायुष्य लाभ (3०० ००) વર્ષનુ હતુ એ સઘન આયુને આ પ્રકારે ભેગા કરીને પછીથી તેઓ દિર્ઘતર કાળને સિદ્ધપદને ભેગવનાર બનશે કેમ કે, અહીંથી ત્રીજા દેવલેકમાં જઈને ત્યાથી મહાવિદેહમાં જન્મ લઈને મોક્ષમા જશે સ્થાનાકાંગસૂત્રમાં પણ આજ વાત કહેલ છે
"आहावरा तच्चा, अतकिरिया महाकम्म पञ्चाया एयावि भवइ । से ण मुढे भरित्ता गाराभो जाव पव्वइए । जहा दोचाण वर दीहेण परियारण
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
उत्तगध्ययनसन
मुनि दृष्ट्वा तो पुनरपि तदेव पोचत । मुनिः पुनरपि न किञ्चिदुवाच । तन स्तृतीय चार ता तदेव प्रोचतुः । तदा मुनिरूपाच-सही। किं युवरा शारीरिक व्यापिनिराकरणे समयौँ, किं पा कर्मव्याधिनिराकरणे ? तो प्रोचतुः-भदन्त ! आवा शारीरिकव्याधिनिराकरणे समर्थो, न तु कर्मव्याधिनिराकरणे । तदा सनत्कुमारमुनिना स्वमुग्यात् निष्ठीवनमानाय स्वायैकालिरालेपिता । आलेप समकालमेर तस्य सर शरीर कनकरर्ण जातम् । एर तत्मभार सहनशक्ति च विलोक्य विस्मितो तो देवो त भणम्य स्वस्थान गतौ। सनत्कुमारपिस्तु प्रत्युत मौनका अवलम्बन कर स्थित रहे । मौनी हुए मुनिको देवफर फिर वही यात देवोंने कही परन्तु फिर भी मपिने उनकी बात कोड उत्तर नही दिया। जब उन्होने टीमरी बार ऐसा ही कहा, तब मुनिने महा-हे वैद्यो! हमें पहिले आप यह बतलायें कि आप लोग शारीरिक व्याधि को दूर करने मे शक्तिशालि है या कर्मन्याधि से दूर करने में ? मुनिकी बात सुनकर वैद्य वेषधारी देवोंने कहा-महाराज ! हमलोग तो शारीरिक न्याधि को ही दूर करने में शक्तिशाली हैं कर्मव्याधि को नहीं। उनकी ऐसी बात सुनकर ऋपिने अपने मुख से अमी निकाल कर उसको अपनी गुली पर लगाया । अगुली पर अमीको लगाते ही वह कुष्ठपीडित समस्त शरीर सुवर्णमय हो गया और सय रोग मिट गये। इस प्रकार का प्रभाव जब सनत्कुमार मुनिका प्रभाव उन देवोंने देखा तो उनकी सहनशक्ति से वे बडे ही चकित हुए और इन्द्र के वचनो पर विश्वास करते हा मुनिराज को नमन कर अपने स्थान पर चले गये। કરીને સ્થિત રહ્યા મૌન બનેલા મુનિને જાણીને ફરીથી એજ વાન દેએ કહી, પર તુ નષિએ બીજી વખત કહેવાયેલી વાતો પણ કે પ્રત્યુત્તર આપ્યો ન
જ્યારે દેવેએ ત્રીજી વખત તેવુ જ કહ્યું ત્યારે ઋષિએ કહ્યું- હે વૈદ્યો ! મને પહેલા આપ એ બતાવે કે, આપ શારીરિક વ્યાધિને દૂર કરવામા શક્તિશાળી છે કે કર્મવ્યાધિને દૂર કરવામા ? કષિની વાતને સાંભળીને વિદ્ય વેશધારી દેવોએ કહ્યું, મહારાજ! અમે લેકે તે શારીરિક વ્યાધિને જ દૂર કરવા શક્તિશાળી છીએ, કર્મવ્યાધિને નહીં તેમની આવી વાત સાંભળીને ઋષિએ પિતાના મુખમાથી ચૂક કાઢીને તેને પોતાની એક આગળી ૮૫ર લગાડયું શૂકને આગળી ઉપર લગાડતાજ તે રોગથી પિડાતુ સઘળું શરીર સુવણ મય થઈ ગયું અને સઘળા રેગ મટી ગયા અનિરાજનો આ પ્રકારને પ્રભાવ જ્યારે દેએ જે તે તેમની સહનશક્તિથી તેઓ ઘણું જ ખુશી થયા, અને ઈન્દ્રના વચના ઉપર વિશ્વાસ અને મુનિ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टोका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
२१३ श्री शान्तिनाथकाआसीनम्वृद्वीपे पूर्वमहारिटेहेपु पुपलारती विजये महद्धिका पुण्डरीरिणी नाम नगरी । तनागीदद्भुतपराक्रमो धनरथो नाम राजा। तस्य द्वे राज्यौ स्त. प्रीतिमती मनोरमा च । एकदा प्रीनिमत्या राज्याः कुनौ ग्रेवेयान्युतो बना युधजीयः समवतीर्ण । तदा सा स्वमे स्वमुखे मविशन्तममृत, पर्पन्त गजेन्त मेर ददर्श । प्रात मुप्तोत्थिता बनत्तान्त राजे न्यवेदयत् । तया निवेदितो राजा म्वनफलमेवमुराव-देवि । मेच इव भुव' सन्तापहारकस्तर पुनो भविष्यति । स्दनु सहस्रायु पनोवाऽपि वेयकान्च्युतो देव्या मनोरमाया कुमो समय तोर्ण । ना तथा स्वप्ने रम्यो रथो दृष्टः । साऽपि पन्ये स्वमटत्तान्त न्य
इनकी कथा इस प्रकार हैइप जीप के अदर पूर्वमहाविदेह मे पुष्पकलावलीविजय हैं, उसमें महाऋद्विसपन्न पुडरीक नामकी एक नगरी है। उसका शासक अद्भुत पराक्रमगाली घनरथ नामका राजा था। इसकी दो रानियाँ थी। एकका नाम प्रीतिमती और दूसरीका नाम मनोरमा या। एक समय प्रीतिमती रानीकी कुक्षि में ग्रैवेयफ से चव कर वज्रायुवका जीव अवतरित हुआ। उस समय रानीने स्वप्न में अपने मुख में प्रवेश करते हुए गरजते मेघको देवा । जो उस समय अमृतकी झडी लगा रहा था। रानीने प्रातः उठकर इस वृत्तान्त को राजा से जाकर कहा। राजाने उसका उत्तर इस प्रकार दिया। कहा-हे देवि! मेघकी तरह सन्तापका अपहारक पुन तुम्हारी कुक्षि से उत्पन्न होगा। इसी समय मनोरमाने भी स्वप्न में एकमनोरम रथ देवा। उसने भी
શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુની કથા આ પ્રકારની છે–
આ જમ્મુદ્વિપની અંદર પૂર્વ મહાવિદેહમાં પુષ્કલાવતી વિજય છે એમા મહા મિદ્વિસ પન્ન પુડલક નામનું એક નગર હતુ એના શાસક અદ્દભૂત પાકમશાળી એવા ઘનરથ નામના રાજા હતા જેમને બે રાણીઓ હતી એકનું નામ પ્રીતિમતી અને બાજીનું નામ મનમાં હતુ એક સમય પ્રીતિમતી રાણીની કૂખેથી યેવક ઍવીને વાયુધના જીવે અવતાર લીધે આ સમયે રાણીએ સ્વપ્નામાં પોતાના મોઢામાં ગજેતા મેઘને પ્રવેશ કરતા જે કે જે એ સમયે અમૃતની ઝડીથી વરસી રહેલા હતે રાણીએ સવારના ઉઠીને રાત્રિના સ્વપ્નાની હકીકત રાજાને સ ભળાવી રાજાએ તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે આપતા કહ્યું કે, હે દેવી! મેઘની માફક સ તાપને દૂર કરનાર એ પુત્ર તમારી કૂખેથી અવતરશે આ સમયે મને રમાએ પણ સ્વામી એક મનરમ એ રથ જે તેણે પણ પિતાના રવપ્નની વાત રાજાને કહી
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
उत्तगध्ययनसत्र
-
-
तथा-- मूलम् -चइता भारह वास, चकाही महडिओ।
संती सतिकरे लोएं, पत्तो" गडेमणुतरं ॥३८॥ छाया-त्यक्ता भारत पे, चक्रवर्ती महदिकः ।
शान्ति, शान्तिकरो रोक, प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ।।३८॥ 'टीका-'चइत्ता' इत्यादि।
मादिका तुर्दशरत्नन निधानादियुक्तः चक्रवर्ती पचमचक्रवर्ती लोके त्रिभु ने शान्तिः शान्तिकारक, अनेन तीर्थकरत्व मचितम् , शान्तिःशान्तिनाथ नामा पोडशस्तीर्थङ्करी भारत पै त्यतया भट् चण्डमादि परित्यज्य अनुत्तरा सर्वोत्कृष्टा सिद्रिरूमा गतिं माप्त ॥३८॥
तथा-'चइत्ता' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(महडिओ-महर्दिकः) चौदह रत्न एव नवनिधि आदि ऋद्धियों से युक्त (चकवटी-चक्रवर्ती) पचमचक्रवर्ती (लोग सति - करे-लोके शान्तिकर.) तथा विभुवन में सर्वप्रकार से शांतिके कर्ता (सति-शान्ति) ऐसे शातिनाथ प्रभुने भी जो के सोलहवें तीर्थकर हुए हैं (भारह वास-भारत वर्षम् ) पट्खड की ऋद्धिका (चइत्ता-त्यत्तवा) परित्याग करके (अणुत्तर गई पत्तो-अनुत्तरा गति प्राप्त) सर्वोत्कृष्ट सिद्विरुप गतिको प्राप्त किया है। सिज्झइ जाब सन्न दु खाणमत करेइ । जहा से सणकुमारे राया चाउरत चक्कही। तच्चा अतकिरिया"।
છે સનતકુમાર ચકવતની કથા સમાપ્ત છે तथा--"चइत्ता' त्यादि
सन्क्याथ-महडिओ-महदिक यौन मने नवविधि पारिद्धिमाथी युत चकाट्टी-चक्रवर्ती पायमा Asaf लोए सतिकरे-लोके शान्तिकर तथा त्रिभुवनभा शतिना ४२ता मेवा सति-शान्ति शातिनाथ प्रभुमे ५५ रेसा
णमा ती ४. थया छ तेभर भारह वास-भारत वर्षम् ५५उनी दिने चइत्ता-त्यत्वा परित्याग तीन अणुत्तर गइ पत्तो-अनुत्तरा गति प्राम. सत्कृिष्ट સિદ્ધિરૂપ ગતિને પ્રાપ્ત કરેલ છે
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
विशिनी टीका अ १८ श्री शान्तिनाथकथा
नितः । तत. स्यिकालानन्तर केरलाान सम्पाप्य स जिनोऽर्हन्केवलो जात । भगवान् नरथो हि भव्यान प्रबोधयन् भूमौ विहरति स्म ।
राजा मेघरयोऽपि स्वर्ग गा इव समस्ता मेग्निी शासितवान् । एक्दा सिंहासने समुपविष्टस्य मेवर यस्याङ्के भयाकुलवस्तः कम्पमानो दीन कोऽपि पारापन. समागत्य निपतितो मनुष्याचया वदति-राजन | शरण मार्गयन्द्रह तवाट्ने निरतितोऽस्मि, अतोऽर्हनि भवान् मा परित्रातुम् । राना प्रोक्तम् -पारापत व निर्भयो भूत्वा ममाझे तिष्ठ। को एव वज्ररथ से बनार दीक्षा अगीकार फरली और खून तपश्चर्या करके धातिया कर्मों को विनाश से वे केवलज्ञान प्राप्त कर अहंत देनली बन गये। इधर भगवान् घनरयने भन्यजीवों को प्रतियोधिन करने के लिये भूमण्डल पर विहार करना प्रारभ किया। उधर मेघरथने भी (वर्गमे शक्रकी तरह समस्त वसुधाम इलका शासन करना प्रारम किया।
एक समयकी बात है कि जब मेघरय सिंहासन पर बैठे थे उनके रोद में भयरस्न कोई दीनहीन कतर कापता० आकर गिर पड़ा। इस से राजाको घटा आश्चर्य हुआ। आश्चर्यचकिन राजाको देवकर कनूतरने मनुष्यवाणी द्वारा उनसे ऐसा कहा-हे राजन् । अपनी रक्षाकी याचना करता हुआ ही मै आपकी गोदी में आकर पडा हु। अतः आरका कर्तहै कि आप मेरी रक्षा करे। कतरकी इस प्रकार वाणी सुनकर राजाने उसको धैर्य चवाते हुए कहाहे कन्नर। तुम घबराओ नही-निर्भर होकर मेरी गोदी मे रहो। રાજપ- આપી દીક્ષા અંગીકાર કરી દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા પછી તેમણે પૂબ તપ કર્યું અને ઘાનીયા કર્મોનો વિનાશ કરી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને અહં ત કેવલી બની ગયા આ પછી ભગવાન ઘનરપે ભવ્ય અને પ્રતિબોધિત કરવા માટે ભૂમડળ ઉપર વિહાર કરવાને પ્રારભ કર્યો. આ બાજુ મેઘરથે પણ ઈન્દ્રની માફક સઘળા વસુધામ ડળનું શાસન કરવાને પ્રારભ કર્યો
એક સમયની વાત છે કે જ્યારે મેઘરથ સિહાસન ઉપર બેઠેલા હતા ત્યારે ભયથી કાપી રહેલું એક કબૂતર તેમના ખેાળામાં આવી પડયુ આથી રાજાને ઘણુ જ આશ્ચર્ય થયું નળને આશ્ચર્યચકિત જાણીને ખેાળામાં પડેલા એ કબૂતરે વાણી દ્વારા એવું કહ્યું કે હે રાજન ! હુ મારી રક્ષાની યાચના માટે જ આપના શરણે આવેલ છું આથી આ૫નું કર્તવ્ય છે કે આપ મારી રક્ષા કરે કબૂતરની આ પ્રકારની વાણુ સાભળીને રાજૂએ તેન ધીરજ આપતા કહ્યું કે, હે કબૂતર તુ ગભરા નહીં નિર્ભય થઈને મારા ખોળામાં બેસી રહે અહીં તને કોઈ પ્રકારનો
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
उत्तगययनसत्र चेदयत् । नृपेणोक्तम्-मा। तर पुना महारथा भविष्यात । पूर्ण काले उम अपि राख्यो क्रमेण नयनानन्दवर शुभलक्षणधर दारक जनित पत्यो । ता भीतिमत्याः सुतस्य मेघरथ इति नाम कृतम्, मनोरमाया गुतम्य तु परथ इति । क्रमेण तो यौवन प्राप्ती। तदा पिता राजन्यशभिः सह तयाविाह पारित। चौ मियाभि सह काममोगान भुञानी गुग्वेन काल नयत' म । अन्यदा लोकान्तिादेधित' श्रीपनरयो निनिदान साविक दान दिनेभ्योऽनायेभ्य सार्मिकेभ्यश्च दाबा ज्येष्ठ पुन मेयरथ राज्ये, योरराज्ये च जरय सस्थाप्य इस स्वम से अपने पति से कहा तो इसका उत्तर उसको भी यों मिला कि तुम्हारी कुक्षि से जो पुत्र होगा वह महारथी होगा। यह स्वप्न मनोरमाने उस समय देसा था, कि जर उसके गर्भ में वेयक से चव कर सहवायुध का जीय अतरित हुना या। गर्भका समय जर टोको रानियो का समाप्त हुवा तर दोनोके यहा नयनानदारी एव शुभ लक्षणों के धारक दो पुत्र उत्पन्न हुए। प्रीतिमती के पुत्र का नाम मेघरय या। और मनोरमा के पुत्र का नाम वज्ररथ रखा गया। क्रम क्रम से बढकर जब ये दोनों युवा हो गये तय धनरथने इनका विवार राजकन्याओ के साथ कर दिया। दोनों पुन आनद के साथ कामभोगो को भोगते हुए अपना समय अतिवाहित करने लगे।
एक समयकी बात है कि घनरय को लोकान्तिक देयोने आकर प्रतियोषित किया तब उन्होंने निनिदान वार्षिक दान दीन अनाथ एव साधर्मिक जनो के देकर तथा राज्यपद का अधिकारी ज्येष्ठपुत्र मेघरथ તેના ઉત્તરમાં પણ રાજાએ આ પ્રમાણે કહ્યું કે તમારી ફી અવતરનાર પુત્ર એક જમ્બર મહા-થી થશે આ સ્વપ્નમનોરમાએ એવા સમયે જોયેલ હતુ કે તેના ગર્ભમા નેયકથી થવીને સહસ્ત્રાયુદ્ધના જીવને સ ચાર થયે હતું ગર્ભને સમય અને રાણીઓને પૂરો થયે ત્યારે બન્નેને નયનને આનદ પમાડે તેવા શુભ લક્ષણના ધારક પુત્રોનો જન્મ થયે પ્રીતિમતીના પુત્રનું નામ મેઘરથ અને મનરમાના પુત્રનું નામ વજીરથ રાખવામાં આવ્યું "કમે કમે વધીને જ્યારે એ અને યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા ત્યારે ઘન-થે તે બન્નેના લગ્ન રાજકન્યાઓની સાથે કરાવ્યા અને પુત્રો કામને ભોગવતા રહીને પિતાને સમય આન દમાં વ્યતીત કરવા લાગ્યા
એક સમયની વાત છે કે રાજ ઘનરથને લેકનિક દવેએ આવીને પ્રતિ બેધિક ર્યા ત્યારે તેણે નિનિદાન, વાર્ષિકદાન, દીન અનાથ અને સાધર્મિક જનને &ઈને રાજયના અધિકારપદે મોટા પુત્ર મેઘરથને સ્થાપી તેમ જ વાસ્થને યુવ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदमिनी टीका भ६ श्री शान्तिनाथकया
२२७ रवितुमर्हसि । किंचानेन भुक्तेन ता अणमानमेव तृप्तिः स्यात् । अस्य तु प्राणाना नाश एव स्यात् । व द्राक्षा ग्वर्जुरादिग्यायः सुव्यथामपनेतु शक्नोपि । नर्हि स्मिर्थमिद तुमुदर मर्नु नरकनिगोदाधनन्तदुःग्वजनिक पोरा प्राणहिमा फरोपि । हे देवानुमिय । हिंसा विमुन्य धर्ममाश्रय । न त्वम्मिन् लोक
परलोके चोत्तम मुख मायमि । रानो वचन निशम्य लुब्धाः प्राह-राजन् । ___ अय कपातो मत्ती भीतस्तव शरणमुपागतः। सुत्पीडापीटितोऽहमस्मि । सम्म
त्यह कस्य गरण प्रपय इति त्वमेव ब्रूहि । हे भूप! यया कपोतमिम रक्षमि, दृमरों के भी प्राणों की रक्षा कर। दूसरी बात एक यह भी है कि इमक ग्वाने से तुझे तो एक क्षणमात्र को ही तृप्ति होगी-परन्तु इस विचारे के प्राणों का नाश हो जावेगा। ससार मे क्षुधाकी निवृत्ति के लिये पदार्थों की कमी नहीं है-द्राक्षा, ग्वर्जूर आदि अच्छे २ पदार्थ मौजूद है। उनको साकर भी त अपनी क्षुधा की निवृत्ति जन कर साता है तो फिर क्यो व्यर्थ में दम तुच्छ उदर से भरने के लिये नरक निगोदादिक के अनत दु ग्वों को देनेवाली पोर प्राणिहिंसा करता है। है देवानुप्रिय । मेग तो तुझ से यही कहना कि तु इम हिंसाका परित्याग करके अहिंसाम्प धर्मका आश्रय कर कि जिसके प्रभाव से त इस लोक में और परलोक में उत्तम सुग्वों का भोक्ता बन सके। राजाके इस प्रकार वचन सुनकर लुब्धकने कहा-है राजन् । यह कपोत मुझ से भयभीत होकर आपकी शरण में आया है और मैं उस समय क्षुधा से पीडित हो रहा है तो कहो मैं इस वरन किमकी शरण में जाऊ' हे भूप। आप तुम जिस तरह इस कबूतरकी रक्षा करना चार બન બીજી એક વાત એ પણ છે કે તેને તે આ કબૂતરને ખાઈ જવાથી એક ક્ષણ પૂરતી તૃપ્તિ થશે પરંતુ આ બિચારાના પ્રાણને તે નાશ જ થઈ જવાને સંસારમાં ભૂખની તૃપ્તિ માટે પદાર્થોનો તે નથી દ્રાક્ષ, ખજૂર આદિ સારા સારા પદાર્થો પુરતા પ્રમાણમાં છે અને તેને ખાઈને તુ જ્યારે તારી ભૂખને તેલી શકે તેમ છે તે પછી શા માટે નામે આ તુચ્છ પેટને ભરવા માટે નરક નિગો દાદકને આપનાર એવી વોર પ્રાણીહિસા કરે છે ? હે દેવાનુપ્રિય ! મારૂ તે તને એ કહેવાનું છે કે, તુ આ હિ સાને પરિત્યાગ કરી અહિ સારૂપ ધમને આશ્રય લે કે જેના પ્રભાવથી ત આલોકમાં તેમ જ પરલોકમાં ઉત્તમ સુખોને ભેળ બની શકે રાજાનું આ પ્રકારનું વચન સાભળીને શકરાએ કહ્યું કે, હે રાજન ! આ કબૂતર મારાથી ભયભીત થઈને આપની શરણમાં આવેલ છે અને હું આ સમયે ભૂખથી પિડાઈ રહ્યો છું તે કહે ! અત્યારે હુ કોને આશ્રય લઉ ? હે રાજા તમે જે રીતે આ કબૂત— ક્ષણ વવાનુ ચાહી રહ્યા છે તે એજ રીતે આપ
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
उत्तराध्ययनसूत्रे नारतत्र तानिपिनम् ' रामो मन निरन्त्र पारात सुसन सस्थितः। ततः सर्पमनुगरुड इस त पारापनमनु परिगृहित पनुर्माणः कोऽपि लुब्धः समागत्य राजानमुः सरेण मोगाच-गजन-अय मम भक्ष्यः । अत एन विमुञ्चनु भवान् । व्यस्य पचनमार्थ रामा मार-धक ! शरणागतमम न कदापि परित्यक्ष्यामि । क्षत्रिया हि स्वभावत एर शरणागतवत्सला भवन्ति, अतस्ते मागानपि दत्वा शरणागत रक्षन्ति । हे व्याध ! पिनकोनस्ताऽपि परमाणानपहृत्य प्रमाणपरिपोपण न युक्तम् । यथा तर स्वप्राणा' पिया', तथाऽन्येपामपि स्वमाणा मिया भरन्ति, अतस्त्व स्यमाणानिर परमाणानार यहाँ तुमको कुछ भी भय नहीं हो सकता है। इस प्रकार राजाके वचन सुनकर वह कबूतर वहां सुप से ठहर गया। साप का पीछा जैसा गाड करता है इसी तरह से उसका पीछा करता हुआ एक लुब्धक-शिकारी इतने में वहा आ पहुंचा और उच्च स्पर से राजासे घोला-राजन् ! यह कबूतर मेरा भक्ष्य है-अत. आप इसको छोड दीजिये। लपककी बात सुनकर मेवरथ राजने कहा हे लुमः । शरण में आये हुए कबूतर को मैं कभी भी नहीं छोड़ सकता है। क्योंकि क्षत्रियों को यह प्राकृतिक टेव होनी है कि वे अपने प्राणों को भी देकर शरणागत प्राणीकी रक्षा करते ह । तथा हे व्याध ! तेरे जैसे विवेकी जनको भी परप्रागों का अपहरण करके स्वकीय प्राणो का पोषण करना उचित नहीं है। देखो-तुझे जैसे अपने प्राण प्रिय हैं इसी तरह अन्य प्रागीणों को भी अपने प्राण प्रिय है। इसलिये तु से चाहिये कि तू अपने प्राणों की जैसे रक्षा किया करता है वैसे ही ભય નથી આ પ્રકારનુ રાજાનું અભયવચન સાંભળીને તે કબૂતર ત્યા સુખપૂર્વક શાત બન્યુ સાપની પાછળ જેમ ગરૂડ ફરે છે એજ પ્રમાણે કબૂતરની પાછળ પડેલ શિકારી આ સ્થળે આવી પડે અને ઉચ્ચ સ્વરથી' રાજાને ઉદ્દેશીને કહેવા લાગ્યું કે હે રાજન આ કબૂતર મારે ભક્ષ છે, આથી આપ તેને છોડી દે શકરાની વાત સાંભળીને મેઘરથ રાજાએ કહ્યું કે, હે શિકારી ! મારા શરણે આવેલ આ કબૂતરને હ છેડી શકે નહીં કેમકે ક્ષત્રિની એ પ્રકૃતિની ટેવ હોય છે કે તેઓ પોતાને પ્રૉણ આપીને પણ શરણાગત પ્રાણીની રક્ષા કરે છે, તથા શિકારી તારા જેવા વિવેકી જનન માટે બીજાના પ્રાણુનો નાશ કરીને પિતાના પ્રાણનું રક્ષણ કરવુ એ વ્યાજબી નથી તને જેમ તારા પ્રાણ પ્રિય છે એવી જ રીતે બીજા પ્રાણીઓને પશુ પિતાને પ્રાણુ પ્રિય હોય છે આથી તારે વિચારવું જોઈએ કે તુ તારા પ્રાણની જે રીતે રક્ષા કરે છે એજ રીતે બીજાના પ્રાણેને પણ રક્ષક
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
०००
-
-
-
प्रियदर्शिनी टीया अ१८ श्री -तिनाथकथा प्रति मन्त्रिप्रभृतयः प्राह -दर ! अनेन तव शरीरण समग्रा पृथिवी पारपाल्यते तन्जीरमस्य नुन् उपक्षिण कृते न त्यत्तुमर्हति भवान । इत्व मन्त्रिणो पचन निशम्य राजा तेभ्या धर्ममाहात्म्यमुपवर्ण्य पौर्य प्राणपरित्यागाऽपि श्रेयसे ७ भरतीति तान साधतवान् । इत्यमुक्त्वा राजा तुलायामे कतः पीत सम्वाप्य । तीयतश्चात पय म्बमाममु कृत्योत्कृत्य म्यापयति । राजा यथा यथा स्वमासमुत्कृत्या कृत्र तुलाया स्थापयति तथा तग पोनम्यापि भारोऽधितो जायते । इत्य पापयगनुत्कन्योत्कर तुलाया म्थापयन् राजा त्येण स्वशरीर मपि तुलाया धृतवान् । तथापि पोतस्य भारोऽधिको जात । तदा भूपति लिये उदत हुए राजा से मन्त्री आदिकोंने कहा-देव । आप यह क्या २९नके उघत हो रहे हैं-विचारो तो सह, इस आपकं ठारीर से
सनता परिची परिपारित हो रही है इसलिये इस शरीर को इस तु पक्षोके निमित्त नष्ट करना आपको उचित नहीं है। इस प्रकार मीननोके वचन सुनार राजान उनको धर्ममा माहात्म्य समझाया
और ममसार यह रहा वि-धर्म के निमित्त दिया गया अपने प्राणो का परित्याग भी कल्याण के लिये ही माना ग 1 है। इस प्रकार कह कर राजाने तुला पर एक और तो उस क्यूतरो रग्व दिया और दूसरी ॐ पन शरीर से मास काट २ कर रखने लगा। ज्यों २ मास नीरसे काट २ र उस तुला के पलडे पर रखा जाने लगा त्यों २ उस कपोत का वजन भी अधिक • वढने लगा। अन्त मे राजाने उस तुला पर अपने समस्त शरीरको रग्व दिया तो भी कनूतर के भार पादर उन शरीरका भार नहीं हो सका। ऐसी स्थिति जब કહ્યું, દવ ! આપ આ શું કરી રહ્યા છે ? વિચારો તો ખરા ! આપના આ શરીથી સઘળી પૃથ્વીનુ પાલનપણ થઈ રહેલ છે માટે આપે આપના શરીરને આવા તુચ્છ પક્ષના કારણે નષ્ટ કવું એ ચિત નથી કે ત્રીજનેના પ્રકારના વચનેને સાભ ને “ જાને તેમને ધર્મનું મહત્ય સમજાવ્યુ, સમજાવીને એવું કહ્યું કે, પિતાના ધર્મને માટે સ્વેચ્છાએ કરવામાં આવલે પ્રાણને પરિત્યાગ પણે કલ્યાણકારકજ મનાયેલ છે. આ પ્રકારે કહીને રાજાએ ત્રાજવામાં એક તરફ એ કબૂતરને રાખ્ય અને સામા ત્રાજવાના પિતાના શરીરમાનું માસ કાપી કાપીને રાખ્યા માડયું શરીરથી કાપી કાપીને જેમ જેમ માસ ત્રાજવામાં મૂકાતુ ગયુ તેમ તેમ તે કબૂ તરનું વજન પણ વધવા માડયુ છેવટે રાજાએ પિતાના શરીરને ત્રાજવામાં રાખી દીધુ રાજાનું સઘળું શરીર ત્રાજવામાં મુકાઈ જવા છતાં પણ કબૂતરની ભારોભાર
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
শুবায়ন तथा शरणागत मामपि रमितुमहर्षि । सम्यो जना हि धर्माधर्मविचार गर्नु पमो भवति । युभुक्षितो जनः मिकिन पाप करोति' इति भरता न श्रुत पिम् । हे नरेन्द्र ! अन्योज्यमम ततिन भाति । अह हि मयारतप्राणिमामभोजननीली ऽम्मि । अत. क्षुधया म्रियमाणाय मा मम भक्ष्यमिम पोत प्रदातुमईति भवान । यदि कपोत दातु नेच्छति भान, तर्हि स्पोतममाग धमास प्रयन्तु । उत्य लुर कवनो। निशम्य राना माह-लुब्धक सशुपया मा नियम्य । अह हि पोत ममित घमासमुकत्य सभ्य ददामि एस स्मासमुत्रून्य दातमुवन भूपति रहे हो उसी तरह शरणागत मेरी भी आप रक्षा करे । मनुष्य जर स्वस्थ होता है तभी तो इसको धर्म अधर्म का विचार आ माना है। बुभुक्षित अवस्था मे मनुष्य सन पातें भूल जाता है। अत' इस अवस्था में माणी क्या क्या पाप नहीं करता है ? अर्थात् मई तरह का पाप करता है।
आप भी तो इस बात से परिचित है। अत. हे नरेन्द्र। आप यह निश्चय समझिये कि अन्धवस्तुले मेी तृप्ति न होनेकीमे ताजे प्राणी के मास को पानेके स्वभाववाला है। इसलिये जय आप इतने दयालु हैं तो आप क्षुधा से म्रियमाण मेरे इस भव्य को दे देने की कृपा करे। यदी आप ऐसा नहीं करना चारते है तो इसके प्रमाण में 'जितना मांस आवे उतना मास आप अपना हमे दे देवें। इस प्रकार लुब्धक के वचन सुनकर राजाने उस से कहा तुम क्षुधा से न मर सको इसलिये मैं इस कपोनप्रमित अपने मास को काटकरके तुझे देता। इस प्रकार अपने शरीर को काटकर पोतप्रमित मान देनेके મારી પણું શરણાગત જાણીને રક્ષા કરો ! મનુષ્ય જ્યારે સ્વસ્થ હોય છે ત્યારે તેને ધર્મ અધર્મને વિચાર આવી શકે છે ભૂખથી પિડાતે મનુષ્ય સઘળી વાતે સૂત્રો જાય છે. આથી આ અવસ્થામાં પ્રાણીથી જે પાપ ન થાય તેટલું ઓછું છે આપ પણ આ વાતને જાણે જ છે આથી હે રાજેન્દ્ર ! આપ એ વાત નિશ્ચિત માને કે, બીજી કોઈ પણ વસ્તુથી મારી સુધાની તૃપ્તિ થવાની નથી કેમકે, હું પ્રાણીના તાજા માસને ખાવાના સ્વભાવવાળ છુ આ કારણે આપ આટલા દયાળુ છે તે સુધાથી વ્યાકુળ બનેલા મારા આ લક્ષને મને સેપી દેવાની કૃપા કરે જે આપ આ પ્રમાણે કરવા ન ઈચ્છતા હે તે તેના વજન જેટલુ માસ આમ આપના દેહથી મને કાઢી અ આ પ્રકારનું શકરાનુ વચન સાંભળીને તેને રાજાએ કહ્યુ, તમે ભૂખથી મરી ન જાવ આ માટે હું આ કબૂતરના વજન જેટલું માસ મારા શરીરમાથી તમને આપુ છુ આ રીતે પિતાના શરીરને કાપીને કબૂતરના વજન જેટલુ માસ આપવા તત્પર બનેલા રાજાને મત્રી અરિકાએ
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
प्रियदगिना टीका अ १८ श्री शान्तिना पर था सौधर्मेन्द्रवचन निगम्य तदसहमानावश्रदधानी चागा भवद्विरुद्ध समाचरितवन्तौ। तमपराध क्षनुमति भवान् । सौचर्मेन्द्रगित भाद्धर्मानुरागादपि भवतो धर्मानुराग रिशिष्टतर पश्यावः। अहो ! भवतो धर्मानुरागः। भरता स्वजन्मना सफलितेय भू । एर मुहुर्मुहुः स्तुत्वा तो देवौ स्वम्यान गतवन्ती । इत्य भूपतिना करुणारसवपणेन तीर्थकरनामगोत ममुपार्जितम् । ततो राजा धर्मयानादिक कुपन न्याग्येन मार्गेण पृथिवीमनुपालयन् कचित् काल नीतवान् । इस प्रकार मौधर्मेन्द्र के वचन को सुनकर हम लोगों को इस बात पर श्रद्धा नहीं हुई, अतः हमने वेप परिवर्तित कर आप की परीक्षा की तो आप वास्तव में जैसा सोधर्मेन्द्रने आपके प्रति अपना विचार प्रदर्शित क्रिया या उससे भी विशिष्ट प्रमाणित हुए हैं। इस परीक्षण में हमारे द्वारा जो कुछ विरुद्ध आचरण हुआ है उसकी हम आप से क्षमा मागते है। हमें आशा है कि आप हमारे इस निमित्तके अपराध को क्षमा करेगे। सौधर्मेन्द्र ने आपका धार्मिक अनुराग निस रूप में प्रकट किया है उस रूप से अधिक धार्मिक अनुराग हमने आप में पाया है। धन्य है आपके इस विशिष्टतर धर्मानुराग को। आपने अपने जन्म से इस भूमिको वास्तव में सफल किया है इस प्रकार राजाकी पुनः २ स्तुति करके ये दोनों देव अपने स्थान पर गये। इस प्रकार करणा रस की वर्षा से राजाने तीर्थकर नाम गोत्र का उपार्जन किया। धर्मध्यान से अपने समयका सदुपयोग करनेપ્રકારના સૌધર્મેન્દ્રના વચનને સાંભળીને અને તે વાત ઉપર શ્રદ્ધા ન થવાથી અમે એ વેશ પરિવર્તન કરીને આપની પરીક્ષા કરી આ૫ વાસ્તવમાં જેવુ સૌધર્મેન્દ્ર તરફથી આપના વિષયમાં કહેવામાં આવેલ હતું તેનાથી પણ વધુ પ્રમાણમા આપની દઢત્તા પ્રતીતિ થયેલ છેઆ પરીક્ષામાં અમારા તરફથી જે કાઈ વિરૂદ્ધ આચરણે થવા પામેલ હોય તે તેની આપની પાસે ક્ષમા માગીએ છીએ અને આશા છે કે, આપ અમારા આ અપરાધની ક્ષમા આપો સૌધર્મેન્દ્ર આપનો ધાર્મિક અનુરાગ જે સ્વરૂપથી કહેલ છે તે રૂપથી વધુ પ્રમાણમાં ધાર્મિક અનુરાગ અમોએ આપનામા જોયેલ છે ધન્ય છે આપના ખા પ્રખર ધર્માનુરાગને ! આપે આપના જન્મને ખરેખર રીતે આ ભૂમિમાં સફળ બનાવેલ છે આ પ્રકારે રાજાની વાર વાર સ્તુતિ કરીને એ બન્ને દેવે પિતાના સ્થાન ઉપર ચાલ્યા ગયા આ પ્રકારની કરૂણરસની વર્ષોથી રાજાએ તીર્થ કર નામ ગોત્રનુ ઉપાર્જન કર્યું ધમ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ १२०
-
-
-
उभगध्ययनमः चिन्तयतिधिहमाम्-स्वल्पभार शरीर मया समुपलभ्यम् । यदि मम शरीर महद भविष्यत् , तदा तत्कपोतपरिरक्षणे क्षममभविष्यत् । अहो! किं करोमि, क्या मेन कपोत रक्षयामि इत्य तरणररुणाण चिन चिन्तयतम्तस्य राज्ञो मनोगत भाव कृतरूपोतव्यारोपी तो देवौ स्वाधिज्ञानेन पिनाय प्राटितस्वस्वरूपी दिव्यदिसपन्नौ तौ देगी सदिव्यतेजोभिर्दशदिशः समुद्योतयन्तो राक्ष सर्वानवयवान् यथास्थान सयोज्य दिव्यशरीर दिव्यवर्ण दिव्यरूप दिव्यलारण्य च निर्माय राजान दिव्यसिंहासने सस्थाप्य तचरणयोः मणिपत्य कृताञ्जली एवमुक्तान्ती-राजन् । 'मेघस्य नृप धर्माचालयितु सुरा अपि न समर्थाः' इति राजाने देखी तो राजा को पड़ा भारी विचार आया-ये सोचने लगे कि मुझे विकार है, जो मेरा यह शरीर बहुत कम वजनदार निकला है। यदि मेरा यह शरीर विशेप वजनदार होता तो ही इस कबूतर की रक्षा करने में वह समर्थ हो सकता। अब क्या करूँ कैसे इस कबूतर की रक्षा करूँ? इस प्रकार करुणा से आई एगे चित्त से विचार करनेवाले राजाके मनोगत भावों को कपोत ण्व व्याध के वेपवाले उन दोनों देवों ने अपने २ अवधिज्ञाग द्वारा जानकर अपना असली स्वरूप प्रकट कर दिया। उसी समय वे दिव्यादि से संपन्न यन गये एव दिव्यशान्ति द्वारा दश दिशाओं को प्रकाशित करने लगे और वे राजा के कटे हुए शारीरिक अवयवोंको यथास्थान नियोजित करके राजाको दिव्य सिंहासन पर बैठाकर उनके चरणों पर गिर पड़े तथा हाय जोडकर राजा से कहने लगे-राजन् ! "मेघरथ राजा को धर्म से विचलित करनेके लिये देव भी समर्थ नहीं है" વજન ન થયુ આ પ્રમાણેની પરિસ્થિતિ જોતા રાજાને ઘણુ જ આશ્ચર્ય થયુ અને વિચારવા લાગ્યા કે, મને વિકાર છે કે, મારૂ આ શરીર ઘણુ જ ઓછા વજનનું નિકળ્યું જે મારૂ આ શરીર વધારે વજનદાર હિત તે આ બિચારા દીન કબૂતરની રક્ષા કરવામાં હું સમર્થ થઈ શકત હવે શું કરૂ ? કઈ રીતે આ કબૂતરની રક્ષા કરૂ ? આ પ્રકારની કરૂણાથી આ બનેલા ચિત્તથી વિચાર કરતા રાજાના મને ગત ભાવને કબુતર અને શકરાના વેશવાળા એ બન્ને દેએ પોતપોતાના અવધી જ્ઞાનથી જાને પિતાનુ અસલી સ્વરૂપે પ્રગટ કરી દીધુ આ સમયે તેઓ દિવ્ય
ધથી સપન બની ગયા અને દિવ્ય કાંતિદ્વારા દશે દિશાઓને પ્રકાશિત કરવા લાગ્યા અને તેઓએ રાજાના કપાયેલા અવયવોને રેગ્ય સ્થળે ગોઠવીને તથા તેના શરીરમા દિવ્ય વર્ણ દિવરૂપ દિવ્યલાવણ્ય, પ્રગટ કરીને, રાજાને દિવ્ય સિહાસન ઉપર બેસાડી તેના ચરણોમાં નમી પડયા તથા હાથ જોડીને રાજાને કહેવા લાગ્યા રાજન ! “મેઘરથ રાજાને ધર્મથી વિચલિત કરવામા દેવ પણ સમય નથી” આ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
प्रियदर्शिनी टोका 4 श्री शान्तिनायकथा
२०३ भ्राना सप्तशतसव्यकै पुरश्चनु. मायमर कै. पापिवैश्च सद नीङ्क रम्य भग
तो पनरथम्य समीपे दीक्षा गृहीत्वा एकादशागान्वयीत्य सपरिवारो भूतले विहरति म्म । स हि विंतिम्मान कानि पुन, पुन. समाराधयति । इत्य .. नयासित्व ममारा-य माधुसिंह. स मेवायमुनिम्न सिंहनिप्क्रीडित तपः पी लर यावन् तप्त्वा मयम च पालयियाऽनशन का काठमामे मा कन्या सवार्थमिद्धे माने देवत्वेन समुत्पन्न । तद् शान्यवोऽपि किय-कालानगरम नगन कृत्वा पालघमासाद्य तत्र देवत्वेन ममुत्पन्नः ।
__ अम्त्य भारते पर्षे मड़ियमन्वित पुरभरपुगेपम हस्तिनापुर नाम नगरम् । असाया कुर व तत्रासीद् रिश्वसेनो नाम नरपति । तम्यासीत् के साप तथा मातसौ पुत्रो के साथ एव चार हजार राजाओं के माय तीर्थकर भगवान धनरथ के समीप दीक्षा धारण करली । तथा डादशाग का अध्ययन करके वे अपनी शिव मटली महित भूमण्डल पर विहार करने लगे।
मेघरथ मुनि ने वीम स्थानों की पुन पुन आराधना की। इस प्रकार स्थानक वामित्व की समराधना करके सापुओ मे सिंह जैसे मेघरथ मुनिने उग्रमिह निष्क्रीडित तप पूर्वलक्षनक आचरित किया। इस प्रकार सयम की पालना एव अनशनका आचरण करते हुए उन्होंने काल अवसर में काल करके सर्वार्थमिद्धि विमान में देव पर्यायको प्राप्त किया। मेघरय मुनिराज के अन्य न्युजन भी कितनेक कालका अनशन करके कालकर सर्वार्थसिद्ध मे देव हुए।
इस भरतक्षेत्र में समस्त प्रकारकी विभूतिओ से ममन्वित एक પિતાના સાતમો પુત્ર, અને બીજા ચાર હજાર રાજાઓની સાથે ભગવાન ઘનરથની પાસેથી દીક્ષા અંગીકાર કરી આ ૫ કાદશાગનું અધ્યયન કરીને પિતાની શિષ્ય મડળી સાથે ભૂમ 3ળમાં વિહાર કરવા લાગ્યા
મેઘરથ મુનિએ વિંશત્તિ સ્થાનોની ફરી ફરી આરાધના કરી આ પ્રમાણે સ્થા નિવાસિત્વની સમારાધના કરીને સાધુ સિહ મેઘરથ મુનિએ ઉગ્રવિંદ નિકી તપ પૂર્વલ સુધી આચર્યું આ પ્રમાણે સ યમની પાલના તેમજ અનશનનું આચરણ કરતા કરતા તેમણે અંતિમ સમયે કાળ કરીને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમા દેવ પર્યાયને
પ્ત કરી મેઘરથ મુનિજના અન્ય બધુજન પણ કેટલાક કાળનુ અનશન કરોને કાળ કરીને સર્વાર્થસિદ્ધમા દેવ થયા
આ ભરતક્ષેત્રમાં સઘળા પ્રકારનો વિભૂતિએવી સમન્વિત હસ્તિનાપુર નામનું
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
उत्तगध्ययनसूत्र
अवैपदा तन्नगरोह नेगवान धनग्यो जिनः समागत । त समागत नि भ्य राजा पलघुभ्राता जरथेन सह त dि गत । र वैराग्य 'नानी दाना श्रुत्वा सनात पैराग्यो राजा मागत्य स्वभ्रातरमीत-आयुग्मन ! समतद्राज्य गृहाण ! अह पत्रज्या ग्रहीतमिछामि । ज्यष्टभ्रानुर्वचन निगम्य स माहआर्य ! अहमपि भान्तमनुगामिनामि । नास्ति मम राज्येन प्रयोजनम् । इत्य भ्रातुर्वचन निशम्य पुन चन्द्रशेवर राज्ये सस्थाप्य राना मेघरय म वाले इस राजाने न्यायमार्गसे पिवीका पालन करते हए जीवन का ल भाग आनद के साथ व्यतीत किया।
एक समय बात है पि नगर के उद्यान में भगवान घनरथ का आगमन हआ। गजा को जर यह समाचार ज्ञात हुआ ता ये अपने छोटे भाई दृढरथ के साथ उनको बदना करनेके लिये रहा आये। प्रभुफी चराग्य जनक धार्मिक देशना का पानकर राजाको सांसारिक कार्यों से दशग्य उदू मत हो गया। घर आकार उन्होंने अपने छोटे भाई से कहा आयुज्मन् । अब तुम इस राज्यका सचालन करो मैं दीक्षा धारण करना चाहता है। इस प्रकार अपने ज्येष्ठ भ्राता के वचन सुनकर लघुभ्राता ने उनसे कहा आर्य । मै भी आप के ही मार्गका अनुसरण करना चाहता है। मुझे इस राज्य से कोई जरूरत नहीं है इस प्रकार भाई के वचन सुनकर राजा मेयरथ ने राज्यमें अपने चन्द्रशेग्वर नाम के पुत्र को स्थापित करके छोटे भाई ધ્યાનથી પિતાના સમયનો સદુઉગ કરવાવાળા આ જાજએ ન્યાયમાર્ગથી પૃથવી નું પાલન કરીને જીવનનો કેટલેકકાળ આન દમાં વીતાવ્ય “
એક સમયની વાત છે કે નગરના ઉદ્યાનમાં ભગવાન ધનરથનું આગમન થયુ રાજાને જયારે આ સમાચાર મળ્યા ત્યારે તેઓ પોતાના નાનાભાઈ વજીની સાથે તેમને વદના કરવા માટે ઉદ્યાનમાં રહે ચ્યા પ્રભુની વાગ્યવાળી ધામક દેશનાને શ્રવણ કરીને જાને સાસારીક કાર્યોથી વિરાગ્ય જગૃત બન્યો રાજભવન માં પાછા ફર્યા પછી તેણે પોતાના નાનાભાઈ વજારથને કહ્યું કે, આયુષ્યમાન છે હવે તમે “જ્યનું સંચાલન કરે, હુ દીક્ષા ગ્રહણ કરવા ચાહું છું પિતાના મોટાભાઈના આ પ્રકારના વચનોને સાંભળીને નાનાભાઈએ તેને કહ્યું કે, આ '
પણુ આપના જ માર્ગનું અનુસરણ કરવા ઈચ્છું છું અને આ રાજ્યની જરા પણ ઈચ્છા નથી નાનાભાઈનો આ પ્રકારનો મનોભાવ જાણી લીધા પછી રાજ મેઘરથે પિતાના ચદ્રશેખર નામના પુત્રને રાજયાસને બેસાડીને નાનાભાઈની સાથે
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
००३
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ श्री शान्तिनायकथा भ्राता सप्तशतसम्यकै. पुनश्रतुः मनमा कै. पाविश्व सह तीर्थङ्करम्य भगतो उनस्थम्य समीपे दीवा यात्वा एकादशाङ्गान्यपीत्य सपरिवारो भूतले विहरति म्म । स हि किंगतिस्थान कानि पुन• पुनः समारापयति । , ३.. नकवासित्व ममारा-य सार्मिहः स मेवस्थमुनिरुण सिंदनिप्पीडित तप पी लय यावन् तप्त्वा मयम च पालयित्वाऽनशन क पा काठमामे मा कृन्या सर्वार्थमिद्धे पिमाने देवत्वेन समुत्पन्न। तद् शान्यवोऽपि फिय कालानन्दरम नशन कृत्वा मालधर्ममामात्र तर देवत्वेन समुत्पन्न ।
__ अत्यत्रै भारते र्प गर्द्धिसमन्वित पुरन्दरपुगेपम हस्तिनापर नाम नगरम् । अरमाया कुतर व तत्रासीद् विश्वसेनो नाम नरपतिः। तम्यासीत के माय तथा सातसौ पुत्रो के मार गब चार हजार राजाओ के माथ तीर्थकर भगवान घनरथ के समीप दीक्षा धारण करली । तया द्वादशाग का अध्ययन करके वे अपनी शिवमटली महित भृमण्डल पर विहार करने लगे।
मेघरथ मुनि ने वीम स्थानों की पुन पुनः आराधना की। इस प्रकार स्थानक वामित्व की समराना करके साधुओं मे मिह जैसे मेघरथ मुनिने उग्रमिह निष्क्रीडित तप पूर्वलक्षनक आचरित किया। इस प्रकार सयम की पालना व अनशनका आवरण करते हुए उन्होंने काल अवसर म काल करके सर्वार्थमिद्धि विमान में देव पर्यायको प्राप्त किया। मेघरय मुनिराज के अन्य न्युजन भी कितनेक कालका अनशन करके कालकर सर्वार्थसिद्ध मे देव हुए।
इस भरनक्षेत्र में समस्त प्रकार की विभूतिओ से ममन्वित एक પિતાના સાત પગ, અને બીજી ચાર હજાર રાજ્યની સાથે ભગવાન ઘનરથની પાસેથી દીક્ષા અંગીકાર કરી આ પછી દાદાગનું અધ્યયન કરીને પિતાની શિષ્ય મડળી સાથે ભૂમ 3ળમાં વિહાર કરવા લાગ્યા
મેઘરથ મુનિએ વિંશત્તિ સ્થાનોની કરી ફરી આધિના કરી આ પ્રમાણે સ્થ નિવાસિત્વની સમારાધના કરીને સાધુ સિહ મેઘરથ મુનિએ ઉગ્ર હિંદ નિકીત તપ પૂર્વલલ સુધી આચર્યું આ પ્રમાણે સ યમની પાલન તેમજ અનશનનું આચરણ કરતા કરતા તેમણે અંતિમ સમયે કાળ કરોને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમા દેવ પથાયને -ાપ્ત કરી મેઘરથ મુનિનાજને અન્ય બધુજન પણ કેટલાક બળનું અરાન કરોને કાળ કરીને સર્વાર્થસિદ્ધમાં દેવ થયા
આ ભરતક્ષેત્રમાં સઘળા પ્રકારનો વિભૂતિઓધી સમન્વિત હસ્તિનાપુર નામનું
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
..........
उत्तराध्ययनमये
-
-
-
-
-
- -
- -
-
-
गीलालङ्कारशालिनी गुणागाराऽचिरा नाम पहरामी । सा दिगदोरममुग्वया का मुखे पद्मा त्रिकाल सामायिक करोति, उभयकाल मनिकामति । अभयदान सुपायदान च ददाति । साधर्मिशान परिपोषयति । दीनहीनानाथान् परि रक्षति केनापि हन्यमानान् जीपान रक्षति । धर्म मभारयनि । एकदा पय' फेन निभास्तरणसमलताया मुकोमलाया शरयाया शयानानाम्तस्याः कुभो हमः कमलवन इव सर्वार्थसिद्धन्युतो मेवरयजीवः गमवतीर्ण.। तदा मुग्वपमुष्टा हस्तिनापुर नामका नगर था जो इन्द्र के पुर जमा था। अलका में कुवेर के समान वहाँ का शासक विश्वसेन नामका राना या शील पी अलकारों से विभूपित एच समन्स गुणोकी पान अचिरा नामकी रानी राजाकी पटरानी थी। यह रानी मदोरकमुपस्त्रिका को भुस पर बांधकर निकाल सामायिक किया करती थी। तथा दोनो काल प्रतिक्रमण भी करती थी। अभयदान एवं सुपानदान भी दिया करता थी । साधर्मी बन्धुजनोंका पोपण, दीन, तीन अनार व्यक्तियोंका सरक्षण एव किसी के द्वारा पीडित हुए प्राणी का भरणपोपण करना भी रानीका दैनिक वर्तव्य था। धर्मकी प्रभावना तो इससे कभी छूटती, ही नहीं थी, इतनी तो यह धर्मप्राणा थी । एक समयकी बात है कि जर यह फेन के समान आस्तरण-चादर से अलकृत सुकोमल शय्यापर शयनकर रही थी तब जैसे कमलवन मे हँस अवतरित हाता है उसी प्रकार सर्वार्थसिद्ध से चक्कर मेयरथका जीव उस रानीकी कुक्षि में अवतरित हुआ। इसके अवतरित होने पर નગર ક જે, ઈન્દ્રપુરી સમાન હત અલકામા કુબેરની જેમ આ નગરના વિશ્વસેન નામના રાજા હતા શીલરૂપી અલકારથી વિભૂષિત અને સઘળાગુણોની ખાણ અમાન અચિરા નામની રાજની પટ્ટરાણી હતી આ રાણી સરકમુખવસ્વિકા મેઢા ઉપર બાધીને ત્રિકાળ સામાયિક કરતી હતી તથા બન્ને કાળ પ્રતિક્રમણ પણ કરતી હતી અભયદાન અને સુપાત્રદાન આપતી હતી, સાધર્મી બધુજનેનુ પિષણ, દીન, હીન, અનાથ વ્યક્તિઓનુ સરક્ષણ અને કોઈના તરફથી પીડીત કરાયેલા પ્રાણીનું ભરણપોષણ કરવું એ પણ રાણીનું દૈનિક કાર્યું હતુ ધર્મની પ્રભાવના તે એનાથી કદી પણ છૂટતી ન હતી એ ખૂબજ ધર્મપરાયણ હતી
એક સમયની વાત છે કે, રાણી રાત્રીના સમયે પિતાના શયનqનમાં ફુલ આચ્છાદિત મૃદુ શયા ઉપર સુતેલ હતી એ સમયે તેના ઉદરના ગર્ભમાં સવાશે સિદ્ધથી ગ્લવીને મઘરથના જ પ્રવેશ કર્યોઆ સમયે રાણીને એક પછી એક
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा सा राती चतुर्दशमहास्वमानपश्यत् । प्रातः मुप्तोत्थिता सा स्वमत्तान्त राज्ञे न्यवेदयत् । राजा माह-देवि! तर गर्भ सर्वज्ञः सात्रभोमो वाऽवतीर्ण इति तय स्वप्नः सूचयति । गर्भागते भतवती सर्वज्ञे गान्तिकर्मगाऽप्यशान्त पूर्वागत महा मारीरोगादिक स्वयमेवाशाम्यत् । सर्वज्ञस्य प्रभावात्कुरुदेशे सर्व रोगादिक प्रशान्तम् । सर्वत्र नूतन नृतन मगल समुत्पन्नम् । एर क्रमेण पूर्ण गर्भकाले निशीथ-मध्यरात्रौ समयेऽचिरा राज्ञी शशाङ्कमिव मनोहर स्वर्णवर्ण मुकुमार कुमार जनितवती । तदा त्रैलोक्येऽपि महोद्योतोऽभवत् , नगरका अपि सुखिनोऽभवन् । रानी ने उसी समय चौदह महास्वनोको देखा। उसने उनस्वानो के देवने की बात राजा से कही, राजा ने इन स्वप्नों के फल स्वरूप म ऐसा उससे कहा कि देवि! तुम्हारे गर्भ में या तो सर्वज्ञ अवतीर्ण हुए है या कोई सर्वभौम-सार्वभूमिका अधिपति चक्रवर्तीअवतीर्ण हुए है। यही यात इन स्वप्नो से सूचीत होती है। भगवान् सर्वज के गर्भ में अवतीर्ण होते ही शाति कर्म से भी अशान्त पूर्वागत महामारी रोग आदिक सब अपने आप शांत हो गये। कुरुदेश में सर्वज्ञ के प्रभाव से रोगादिकोंकी शाति होनेके साथ २ ही सर्वत्र नवीन २ मागालिक कार्य होने लगे। रानीका गर्भ भी क्रमशः घढते २ जब पूर्ण नौमास का हो चुका तर उस अचिरा रानीने निशीय-अर्धरात्री के समय चद्रमा जैसे उज्ज्वल वर्णवाले मनोहर एक सुकुमार बालकको जन्मदिया उसके जन्म होते ही लोकभरमे एक विशिष्ट प्रकारका उद्योत हुआ तथा नारकियोको भी सुख मिल गया। यह એમ ચૌદ મહાસ્વને આવ્યા સવારે આ સ્વપ્નની વાત તેણે રાજાને કરી રાજાએ એ સ્વપ્નાઓનુ ફળસ્વરૂપ બતાવતા કહ્યું કે, હે દેવી! તમારે ગર્ભમાં કાતે કોઈ સર્વ પ્રવેશ કરેલ છે, અથવા તે કઈ સાર્વભૌમ–સર્વભૂમિના અધિ પતિ ચક્રવર્તીએ પ્રવેશ કરેલ છે, આથી રાણુને ખૂબજ હર્ષ થયો આ તરફ જેમ જેમ ગર્ભ પુષ્ટ થઈ રહેલ હતું તેમ તેમ રાજ્યમાં શાતિનું સામ્રાજ્ય સ્થાપવા લાગ્યું, મહામારી આદિ રેગે પણ શાન્ત થઈ ગયા કુરૂદેશમાં સર્વાન પ્રભાવના કારણે રોગાદિકની શાતિ થવાની સાથે સાથે સારા માગલિક કાર્યો ઉત્સાહભેર થવા લાગ્યા કમશ વધતા વધતા પુરા નવ મહિના વીતી ચૂકયા ત્યારે રાણીએ પુત્રને જન્મ આપ્યો કે જે પૂર્ણ ચંદ્રમાની કાતિથી શેખિત જણાતે હતો ઉજજવળ વર્ણવાળા અને મનમોહક કાતિવાળા પુત્રને જન્મ થયાના ખબર મળતા જ લેકેમાં પણ વિશિષ્ટ એના આનદની લહેર ઉઠી ચારે તરફ પ્રકાશ જ પ્રકાશ દેખાવા લાગે નારકિઓને પણ શાતિ વળી આ બધુ જ્યારે જ્યારે પ્રભુનો
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
--
-
-
-
-
-
-
-
-
--
-
-
-
- -
--
-
-
-
-
-
२२४
उत्तराध्ययनमा गीलालङ्कारशालिनी मागुणागाराऽचिरा नाम पट्टराशी । साहि सदोरफमुग्वधाका मुखे या त्रिकाल सामायिक करोति, उभयकाट पनिकामति । अभयदान सुपायदान च ददाति । सामिान परिपोपयति । दीनहीनानायान् परिरक्षति केनापि हन्यमानान जीगन रसति । धर्म प्रभाश्यनि । एकटा पय फेन निभास्तरणसमलड़ताया मुकोमलाया शरयाया शयानानाम्तस्याः कुओं स: कमलवन इर सर्वार्थसिद्धन्युतो मेघरयजीव समस्तीर्ण. । नदा मुमपमुग हस्तिनापुर नाममा नगर था जो इन्द्र के पुर जमा था। अलका म कुवेर के समान वहां का शासक विश्वसेन नामका राना या शील रूपी अलकारों से विभूपित एव समन्स गुणोंकी पान अचिरा नामकी रानी राजाकी पटरानी थी। यह रानी मदोरफमुग्ववत्रिका को मुख पर बांधकर निकाल सामायिक किया करती थी। तथा दोनो काल प्रतिक्रमण भी करती थी। अभयदान एव सुपात्रदान भी दिया करता थी। साधर्मी बन्धुजनोंका पोपण, दीन, तीन अनार व्यक्तियोंका सरक्षण एव किसी के द्वारा पीडित हुए प्राणी का भरणपोषण करना भी रानीका दैनिक तन्य था। धर्मकी प्रभावना तो इससे कभी छूटती ही नहीं थी, इतनी तो यह धर्मप्राणा थी। एक समयकी बात है कि जब यह फेन के समान आस्तरण-चादर से अलकृत सुकोमल शय्यापर शयनकर रही थी तब जैसे कमलवन मे हँस अवतरित हाता है उसी प्रकार सर्वार्थसिद्व से चक्कर मेघरथका जीव उस रानीकी कुक्षि मे अवतरित हुआ। इसके अवतरित होने पर નગર કે જે, ઈન્દ્રપુરી સમાન હતુ અલકામા કુબેરની જેમ આ નગરના વિશ્વસેન નામના રાજા હતા શીલરૂપી અલ કારેથી વિભૂષિત અને સઘળાગુણોની ખાણ સમાન અચિરા નામની રાજાની પટ્ટરાણી હતી આ રાણી સદરકમુખવસ્ત્રિકા મોઢા ઉપર બાપીને ત્રિકાળ સામાયિક કરતી હતી તથા બન્ને કાળ પ્રતિકમણ પણ કતી હતી અભયદાન અને સુપાત્રદાન આપતી હતી, સાધમ બધુજનેનુ પિષણ, દીન, હીન, અનાથ વ્યક્તિઓનુ સરક્ષણ અને કોઈના તરફથી પીડીત ૪ યેલા પ્રાણીનું ભરણપોષણ કરવું એ પણ રાણીનું દૈનિક કાર્ય હતું ધમની પ્રભાવના તે એનાથી કદી પણ છૂટતી ન હતો એ ખૂબજ ધર્મપરાયણ હતા
એક સમયની વાત છે કે, રાણી રાત્રીના સમયે પોતાના શયનભવનમાં કુલ આ દત મૃદુ શમ્યા પર સુતેલ હતી એ સમયે તેના ઉદરના ગર્ભમા સવા સિદ્ધથી ચ્યવીને ઘરથના જ પ્રવેશ કર્યો આ સમયે રાણીને એક પછી એક
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ श्री शान्तिनाथकथा पक्षचन्द्र इत्र बटरे । जगजनमनोहर नयनानन्दकर कुमार पश्यतोर्मातापित्रोनिरुपमः मुखानुभयोऽभूत् । जद्गमः कल्पद्रुमर स शिशुमनोहरे क्रम चङ्कमणे भूपगृहागण समलङ्कतवान् । शिशुरूपमास्थाय समागतैर्देवैः सह चलचूलाञ्चलो विभु मनोहरा शैशानुरूपा पाशु क्रीडा व्यधात् । इत्य मुखेन क्रमशो वर्द्धमानः शाति नाथ प्रभु यौवन पयः समासादितवान् तदा भगवतः शरीर चत्वारिंशद् धनुस्तुगम भूत् । भगवान् हि समस्त विश्वमानन्दितवान् , स्वकीयमनोहरैराचारैः । ततः पित्रा यशोमत्यादिकाभि राजकन्यकाभिः सह भगवतः शान्तिनाथस्य विवाहः कारितः। एव क्रमेण भगवान् जन्मतः पञ्चविंशतिसहस्रपाणि नीतवान् । तदा तन्मातापितरौ त राज्ये संस्थाप्य स्वय दीक्षा गृहीत्वा स्वजन्मनः साफल्य नीतवन्तौ । थी। माता पिता जगजनों में मनोहर तथा नयनोंका आनद विधायक पुत्र शांतिनाथ को देख २ कर निरूपम सुखका अनुभव करते थे। जगम कल्पक्ष के समान चालक प्रभु जय मनोहर पालचाल द्वारा राजमहल के अगण मे चलते तर यह विशेप गोभित होने लगते । बालकका रूप बनाकर आये हुए देवो के साथ प्रभु हिलती हुई शिखावाले होकर मनोहर चालोचित धूलिक्रीडा भी करते थे। इस प्रकार सुखपूर्वक क्रम से बढते हुए प्रभु ने यौवन वय प्राप्त किया। भगवान के ऊँचाई समय चालीस धनुप की थी। प्रभुने अपने सदाचारों से सब के मनको मुग्धकर रक्खा था। पिताने शान्तिनाथका विवाह यशोमती आदि राजकन्याओ के साथ कर दिया। इस प्रकार भगवान के जन्म से लेकर अभीतक जीवन के पच्चीस हजार वर्ष व्यतीत हुए । माता पिताने इनको राज्य में स्थापित करनेके लिये स्वय दीक्षा धारण करली । और इस प्रकार से अपने जन्मको उन्होने सफल बना लिया। એવા મનોહર તથા નયન અભિરામ એવા પુત્ર શાન્તિનાથને જોઈને નિરૂપમ અનુભવ કરતા હતા જ ગમ કcપવૃક્ષ પ્રમાણે બાળ પ્રભુ જ્યારે રાજભવનના આગણામા પા પગલી કરતા ચાલતા થયા ત્યારે ભારે મનોહર લાગતા હતા બાળ કના રૂપ બનાવીને આવેલ દેવની સાથે પ્રભુ હલતી ચોટલીવાળા બનીને બાળ ઉચિત વિવિધ કીડાઓ પણ કરતા હતા આ પ્રકારથી સુખપૂર્વક ક્રમે ક્રમે વૃદ્ધિ પામતા પ્રભુ યુવાવસ્થામાં આવ્યા ભગવાનના શરીરની ઉચાઈ આ સમયે ચાલીસ ધનુષની હતી પ્રભુએ પિતાના સદાચારેથી સઘળાનુ મન જીતી લીધુ હતુ પિતાએ શાતિનાથનો વિવાહ યશોમતી આદિ રાજકન્યાઓ સાથે કર્યો આ પ્રકારે ભગવાનના જન્મથી માડીને યુવાવસ્થા સુધી જીવનના પચીસ હજાર (૨૫૦૦૦) વર્ષ વ્યતીત થયા માતાપિતાએ એમને રાજ્યગાદિ ઉપર સ્થાપિત કરીને પિતાના જીવનને સફળ કરવા માટે દીક્ષા અંગીકાર કરી અને એ રીતે તેમણે પોતાના જન્મને સફળ બનાવ્યું
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
-
-
- -
-
-
-
उत्तराध्ययनसूने इद सर निनजन्मनि भात्ये। अपम्प स्मासनकम्पेन मिनजन्मपरिज्ञाय पट् पनाशदिवमारिका द्रुतमागत्य मतिराणि चः। गोऽपि म्यासन यम्पमान दृष्ट्वाऽवधिज्ञानेन निनजन्मपरिझायायामिक महोत्सव सः शनैः सह कृतवान् । भूपतिश्विसेनोऽपि पुनजन्मना नितरा सन्तुष्टी दासीदासादिकभ्य प्रचुर धन दत्तवान्, महामहोत्सर च कृतान । गर्भस्थेऽस्मिन् गियो मम राज्ये महा मारी शान्तिरभूदिति विचार्य पित्रा शान्तिनाथ इति तस्य नाम कृतम् । स शिशुरझुण्ठे शनिहितममृते प्रतिदिन पिपन् अद्वितीयस्पतेन' श्रीः सन् सित प्रभुके जन्म होने पर होता ही है। अपने २ आसनों के कपित होने से छप्पन दिक्कुमारिकाएँ जिन भगवान का जन्म जानकर शीघ्र ही आकर प्रसूतिकर्म करने में जुट गई । इन्द्रने भी अपने आसन के कंपन से अवधिज्ञान द्वारा जिनोत्पत्ति जानकर अप्टाह्निक महोत्सव समस्त इन्द्रो के साथ किया। इधर विश्वसेन राजाने भी सन्तुष्ट हाकर दासीदास आदिकों के लिये मनमाना प्रचुर दान दिया तथा पुत्र जन्म की खुशी से और अनेक महोत्लवो का भी ठाठ बाध दिया। प्रभुका नाम शांतिनाथ रक्खा गया इस विचार से कि जब ये अपनी माता के गर्भ मे थे तब मेरे राज्य में जो पहिले महामारी की बीमारी थी उसकी इनके पुण्यप्रभाव से शाति हुई थी। भगवान शातिनाथ अगुष्ठ मे शक्रनिहित अमृत का प्रतिदिन पान करते हुए शुक्लपक्ष के चंद्रमा की तरह पढने लगे। इनके रूप एव तेजकी शोभा अद्वितीय જન્મ થાય છે ત્યારે બને છે પિતપિતાના આસને કવિત થવાથી છપ્પન દિકકુ મારીઓ જીનેશ્વર ભગવાનનો જન્મ સમય જાણીને ઉત વળી ગતીથી પ્રસૂતિ કર્મ કરવામાં દોડી ગઈ ઈન્સે પણ પિતાના આસનના કપવાથી અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણવું કે પ્રભુનો જન્મ થઈ રહ્યો છે એમ જાણીને અષ્ટાહિક મહોત્સવ બધા દેવાની સાથે મળીને કર્યો આ બાજુ વિશ્વસે રાજાએ પણ સ તુષ્ટ થઈને દાસદાસી આદિ કોને સારૂ એવું દાન આપ્યું અને પુત્ર જન્મની ખુશાલીમાં અનેક રીતે મહોત્સવ ઉજળ્યા પુત્રનું નામ શાતિનાથ રાખવામા આવ્યુ પ્રભુનું નામ શાનિનાથ રાખ વાનુ કારણ એ જ કે પ્રભુના જન્મ પહેલા રાજ્યમાં મહામારી–મરકી વગેરે ત્રાસ જન્ય જીવલેણ રોગચાળે ચાલતો હતો પરંતુ પ્રભુનું ગર્ભમાં આગમન થતા બાપેલા રેગ શેક શત થયા આ કારણે જ પ્રભુનું નામ શાતિનાથ રાખવામાં આવ્યુ ભગવાન શાતિનાથ તેમના અ ગુડામાં ઈદે મૂકેલા અમૃતનું પાન કરીને શુકલપક્ષના ચ દ્રમાની માફક વધવા-મોટા થવા લાગ્યા તેમનું રૂપ અને તેની શ્રી ન વર્ણવી શકાય તેવા અનુપમ હતા માતાપિતા જગતના માણસમાં અડ
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ श्री शन्तिनाथकथा
२२९ इत्ध पञ्चविंशतिसहस्राणि गार्हस्थ्ये सुसेन यसतो भगवत. शान्तिनाथस्य शस्त्रागारे चक्ररत्न प्रादुर्भूतम् । ततश्चक्ररत्नप्रदर्शितमार्गेण भगवान् शान्तिनाधो लील्यैव पटवण्ड भरतक्षेत्र साधयामास । इत्य ममस्त भरतक्षेत्र साधयित्वा द्वात्रिंशत्सहस्रभूपतिसेवितचरणयुगलः कृतारिशान्तिः श्रीगान्तिईस्तिनापुरमागतः । ततो दवैर्भूपतिभिश्च भगवतः श्रीशान्तिनाथस्य द्वादशाब्दिकश्चक्रवर्तित्वाभिपेफमहोत्सवः कृतः । भगवतः शान्तिनाथस्य चक्रवर्तिश्रिय भुञ्जानम्य पञ्चविंगतिसहमवर्षाणि व्यतीतानि । ततस्तीय प्रवर्तयतु इति लोकान्तिकदेवैः जय यौवन अवस्था सपन्न पन चुका तर स्वयवर विधि के अनुसार उसने अनेक राजकन्याओं के साथ विवाह किया।
इस प्रकार पुत्रादिकों से युक्त पच्चीस हजार वर्ष गृहस्थावस्था में सुखपूर्वक रहते २ व्यतीत होचुके तर उन भगवान् शांतिनाथ के शस्त्रागार मे चक्ररत्नकी उत्पत्ति हुई। इसके बलपर उन्होने पडखड मडित भरतक्षेत्र की विजयकी और उसमें अपना एक छत्र राज्य स्थापित किया। पश्चात् वे शातिनाथ चक्रवर्ती कि जिनके चरणोंकी सेवा मे यत्तीस हजार मुकुट वध राजा उपस्थित रहते थे और जिन्होंके चाह्य शत्रु सघ शात होचुके थे वापिस हस्तिनापुर आ गये। इसके बाद देव एव भूपतियो ने मिलकर इनका डादशवर्पिय चक्रवर्ती पद पर अभिपित होने का महान् उत्सव किया। चक्रवर्ती की अनुपम विमृतिका भोग करते हुए इनके पच्चीस हजार वर्ष व्यतीत हुए । याद मे "तीर्थकी आप प्रवृत्ति करे” इस प्रकार ચકાયુધ સખ્ય કમશ વૃદ્ધિને પામતા ચકાયુધ જ્યારે યૌવન અવસ્થાએ પહોચ્યા ત્યારે સ્વય વરવિધિ અનુસાર તેણે અનેક રાજકુમારીઓની સાથે વિવાહ કર્યો
આ પ્રમાણે પુત્રાદિકેથી યુકત પચીસહજાર (૫૦૦) વર્ષ સુખપૂર્વક રહેતા ૨હેતા વ્યતીત થઈ ગયા ત્યારે ભગવાન શાંતિનાથના શસ્ત્રાગારમાં ચક્રરત્નની ઉત્પત્તિ થઈ તેના બળ ઉપર તેઓએ છ ખ ડ ભરતક્ષેત્રમાં વિજય પ્રાપ્ત કર્યો અને તેમના પિતાનું એકછત્ર રાજ્ય સ્થાપિત કર્યું પછીથી તે શાતિનાથ ચકવતી કે જેના ચરણોની સેવામાં બત્રીસ હજાર મુગટધારી રાજા હાજર રહેતા હતા તેમજ તેઓને બહાર શત્રુસ ઘ શાત બની ચૂકેલ હતે વિજય પ્રાપ્ત કરીને તેઓ હસ્તિનાપુર પાછા ફર્યાઆ પછી દેવ અને રાજવીગણોએ મળીને તેમને દ્વાદશ વષય ચક્રવતી પદ ઉપર અભિષિત થવાને મહાન ઉત્સવ કર્યો ચવતીની અનુપમ વિભૂતિને ભગવતા તેમના પચીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થયા પછીથી “તીર્થની આપ પ્રવૃત્તિ કરે”આ પ્રમાણે લેકાન્તિક દેવેએ જ્યારે તેમને કહ્યું
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
उत्तराध्ययनसूत्रे शान्तिनाथोऽपि स्वपुत्रवत्मनाः परिपालयति स्म । अथ सर्वार्थसिद्ध विमानात्मच्युतो भगातः पूर्वजन्मनो लघुभ्राता बनरथजीको यशोमतीगर्भे समु स्पनः तदा राज्ञी यशोमती सप्ने चक्र ददर्श। साऽपि शान्तिनाथाय स्वाम वृत्तान्त निवेदितवती । तदा जगत्ममुभगवान् शान्तिनायः माह-टे!ि विश्व मण्डनस्वरूपस्तर सुतो भविष्यति । स्वामिनो यन निशम्य परितुष्टा यशोमती देवी सुख मुखेन गर्भ पुपोप । पूर्ण समये सा नयनानन्दकर मुलक्षण दारक मुपुवे । भगवान् शान्तिनाथस्तु म्यमानुसारात्तस्य दारकस्य चक्रायुधः इति नाम कृतवान् । क्रमेण प्रार्द्धमानः स योवन ययः प्राप्तवान् । स हि स्वयवरा वहोर्नृपतिपुत्रीः परिणीतवान् ।
शातिनाथ प्रभु भी इधर अपने पुत्रोंके समान प्रजाको परिपालक करने लगे। एक समयकी बात है कि भगवान से पूर्वजन्म के लघुभ्राता जो बज्ररथ थे और जो सर्वार्थसिद्ध विमान में वर्तमान देव पर्याय से रह रहे थे वे वहा से चवकर इनकी धर्मपत्नी यशोमती के गर्भ मे आये। उस समय यशोमती ने स्वप्न में चफ देखा उसने स्वप्न अपने पतिदेव शान्तिनाथ से कहा-उत्तर में प्रभु ने कहा कि-टेवि। विश्व का मण्डन स्वरूप पुत्र तुम्हारी कुक्षिसे उत्पन्न होगा। स्वप्नका फलइस प्रकार सुनकर यशोमती बडी प्रसन्न हुई और वह अपने गर्भका शाति और आनद के साथ पालन करने में सावधान बन गई। जय गर्भका ठीक समय समाप्त हो चुका तय उसने सुलक्षणो से सपन्न एक पुत्र को जन्म दिया। शांतिनाथ प्रभुने बालकका नाम दृष्ट स्वप्न के अनुसार चक्रायुध रक्खा। क्रमशः वृद्धिंगत होते हुए चक्रायुध
શાતિનાથ પ્રભુ પણ આ તરફ પ્રજાનુ પોતાના પુત્રની માફક પાલન કરવા લાગ્યા એક સમયની વાત છે કે, ભગવાનના પૂર્વજન્મનો નાનો ભાઈ કે જે વજારથ હતો અને જે સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં વર્તમાન દેવ પર્યાયથી રહેલ હતા તે ત્યાથી ચવીને તે એમની ધર્મપતની યશેમતિના ગર્ભમાં આવ્યોઆ સમયે યશોમતીએ સ્વપ્નમાં ચક જોયું એ સ્વપ્નની હકીકત તેણે પિતાના પતિ શાતિ નાથને કહી ઉત્તરમા પ્રભુએ કહ્યું કે, દેવી ! વિશ્વના મન્ડન સ્વરૂપ પુત્રને તમારી કુખે જન્મ થશે સ્વપ્નનું આ પ્રમાણે ફળ સાભળીને યશોમતી ઘણી પ્રસન્ન થઈ અને તે પિતાના ગર્ભનું શાતિ અને આનદની સાથે પાલન કરવામાં સાવ ધાન બની ગઈ ગર્ભને સમય જ્યારે પુરે થશે ત્યારે સુલક્ષણેથી સ પન્ન એવા પુત્રને જન્મ આપે શાતિતાથ પ્રભુએ પુત્રનું નામ દેખાયેલા સ્વપન અનુસાર
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
पान्ते सहसाम्राणे उद्याने समागतः । तत्रागत्य गुयानमाश्रितो भगवा नुज्ज्वल केवल ज्ञान प्राप्तवान् । भगाता गान्तिनायेन केवलज्ञाने प्राप्ते सति, मुरासुराः स्वासनकम्पेन तद्वृत्तान्त ज्ञातवन्तः । ततस्ते सर्व समागत्य प्राकार त्रय मञ्जुल समवसरण चक्रुः। तत्र भगवान श्रीशान्तिनाथः सुरासुरनरपरिपदे देशना दातुमारेभे । तत उद्यानपालकास्त्वरित गत्वा चक्रायुधमहीभुजे भगवतः केवलज्ञानोपपत्ति निवेदयामासुः। सोऽप्युद्यानपालकेभ्यः प्रीतिदान दत्त्वा त विसृज्य हटस्तृष्टःसस्तस्मिन्नेवक्षणे सहसाम्राणमुद्यान समागतः। तत्र स भग विहार करने लगे विहार करते २ ये पुनः एक वर्षके बाद उसी महस्रा. म्रवन नामके उद्यान में पधारे। वहा इनको शुक्लध्यान के आश्रय से उज्ज्वल केवलज्ञान प्राप्त हो गया। केवलज्ञान उत्पन्न होने पर सुर और असुरॉके आसन कपायमान हए तो उन्होंने "भगवान् को केवलज्ञान प्राप्त हो गया है। यह सव बात जानली इससे वे सरके सब भगवान के समवसरण रचनेके लिये उस उद्यान में उसी समय आ पहुँचे और आफर उन्होंने वहा समवसरणकी रचना की। जय समवसरण रचा गया तव उन प्रभुने उस देवमनुष्यों की परिपदों मे उन देव मनुष्योंको देशना देना प्रारम किया। उद्यानपालनकी दृष्टि मे जब यह सर यातें देखने में आई तो उसने शीघ्र ही जाकर महाराज चक्रायुध से भगवान् शातिनाथ के केवलज्ञान की उत्पत्ति के होनेके समाचार कहे। भगवान् को केवलज्ञान की उत्पत्ति के समाचार वनपालक के मुग्व से सुनकर चक्रायुध को अपार हर्प हुआ। उसने उसी समय उद्यान पालको प्रीतिदान देकर विसर्जित किया। કરતા કરતાં ફરીથી એક વર્ષ પછી તે સહસ્રઆમ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં પધાયા તેમને શુકલધ્યાનના આશ્રયથી ઉજજવલ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયુ પ્રભુને કેવળજ્ઞાન થવાથી સુર અને અસુરોનુ આસન કાપવા લાગ્યું તેમણે જ્ઞાન મૂકીને જોયું તે જણાયું કે હે ! રાતે ભવાનને કેવળજ્ઞાન થયું આથી તેઓ સઘળા ભગ વાનનુ સમવસણુ રચવા માટે તે ઉદ્યાનમાં તાત્કાલિક હાજર થયા અને ત્યાજ સમવસણની રચના કરી જ્યારે સાવરણ રચાઈ ગયુ ત્યારે પ્રભુએ દેવ મનુષ્યની પરિષદામા એ દેવ મનુષ્યને દેશના આપવાનો આર ભ કર્યો ઉદ્યાનપાલને જ્યારે આ વાતની નજરોનજર ખબર પડી ત્યારે તેણે ઉતાવળે પગલે જઈને મહારાજ ચકાયુધને ભગવાન શાતિનાથને થયેલા કેવળજ્ઞાનના સમાચાર આપ્યા ભગવાનને કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાના સમાચાર ઉદ્યાનપાલકના મુખેથી આ ભળીને ચટ્ટાયુધ રાજાને અપાર હર્ષ થયે એણે એ વખતે વધાઈ પહોચાડનાર ઉદ્યાનપાલકને પ્રીતિ દાન આપીને વિદાય કર્યો અને પોતે ખુશખુશાલ થના સહઅઆમવા માટે આવ્યા
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराभ्ययनले मोक्तो भगवान् शान्तिनायो निनिदान पार्पिक दान दीनेभ्योऽनायेभ्यः स्त्र धामि केभ्यश्च ददी । ततथ राज्ये चक्रायुध सस्याप्य साथी शिरिकामाम सुरासुरनराधीशैकिंहितनिष्क्रमणमहोत्समो भगान् शान्तिनायः सहस्रायणे उ. घाने गया तत्र शिविकातः आतीर्णवान् । तनापतीर्य भगवान् श्रीशान्तिनाथ: सहस्त्रराजभिः सद प्राजितवान् । भगगस्तस्मिन्काले मनःपर्ययनामक चतुर्थ ज्ञान माप्तवान् । गर्मागमनादारभ्पैन तीर्थकरस्य मानत्रय भाति । चतुर्थ प्रान तु दीक्षाग्रहणाव्यपहितानन्तरकाल एर भवति । इत्थ दीक्षा गृहीला वायुरिया भतिवद्धविहारी भगवान् शान्तिनायो भूमण्डले विहरति । एष विहरन् स पुन लौकान्तिक देवो में जर इनसे कहा तब इन्होंने निर्निदान वार्षिक दान, दीन, अनाथ एव सार्मिक जनोंको दिया और राज्यमें चकायुध को स्थापित किया पव मार्था नामकी शियिका पर आरुढ होकर ये सहस्राम्रवन नाम के उद्यानमें जाकर उस पालखी से उतरे। इस समय इनका निष्क्रमण महोत्सव सुरेन्द्र असुरेन्द्र एव नरेन्द्रों ने घडे ठाटबाट से किया। प्रभुने जय दीक्षा घारणकी तो इनके साथ एक हजार और राजाओंने भी दीक्षा धारणकी। दीक्षा धारण करतेही भगवान् शातिनाथकों मनापर्यय नामका चतुर्थज्ञान उत्पन्न - हो गया। वैसे तो भगवान् को गर्भ में आने से लेकर जातक दे दीक्षित नहीं होते तबतक मतिज्ञान, श्रुतज्ञान एव अवधिज्ञान होता ही है। परन्तु जब ये दीक्षित हो जाता है तब उसी समय चतुर्थ मनःपर्यय ज्ञान भी इनको प्राप्त हो जाता है। इस प्रकार शातिनाथ भगवान दीक्षित होकर वायुकी तरह अप्रतिबद्ध विहारी बनकर भूमण्डलने ત્યારેતેઓએ નિનિદાન, વાર્ષિકદાન દીન, અનાથ અને સાધમીકજને આપ્યું અને રાજ્યગાદીએ ચકાયુધ ને સ્થાપિત કર્યો અને સર્વાથ નામની પાલખીમા બેસીને તેમણે સહસ્રઆમ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં જઈને એ પાલખીમાથી ઉતર્યો આ સમયે તેમને નિષ્ક્રમણ મહોત્સવ સુરેન્દ્ર અસુરેન્દ્ર અને નરેન્દ્રોએ ઘણુ ઠાઠ, માઠથી કર્યો પ્રભુએ જયારે દીક્ષા ધારણ કરી તેમની સાથે એક હજાર બીજા રાજાઓએ પણ દીક્ષા ધારણ કરી દીક્ષા ધારણ કરતા જ ભગવાન શાતિનાથને ચોથુ મન પર્યય નામનુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયુ એમ તે ભગવાનને ગર્ભમા આવવાથી માડીને જ્યાં સુધી તેઓ દીક્ષિત નહોતા થયા ત્યા સુધી મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન હોય જ છે પરંતુ જ્યારે તેઓ દીક્ષા ધારણ કરે છે ત્યારે તે સમયે તેમને ચોથુ મન પર્યય જ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત થાય છે આ પ્રકારે શાતિનાથ ભગવાન દીક્ષિત બનીને વાયુની માફક અપ્રતિબદ્ધ વિહારી બની ને ભૂમડળમાં વિહાર
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
२३६
पान्ते सहस्राम्रवणे उद्याने समागत' । तत्रागत्य यानमाश्रितो भगवा नुज्ज्वल केवल ज्ञान प्राप्तवान् । भगवता शान्तिनायेन केवलज्ञाने प्राप्ते सति, सुरासुराः स्वासनकम्पेन तद्त्तान्त ज्ञातवन्त' । ततस्ते सर्वे समागत्य माकार त्रय मञ्जुल समवसरण चक्रुः । तत्र भगवान श्रीशान्तिनाथः सुरासुरनम्परिपदे देशना दातुमारेभे । तत उद्यानपालकास्त्वरित गत्या चक्रायुरमहीभुजे भगवतः केवलज्ञानोपपतिं निवेदयामासुः । सोऽप्युद्यानपालकेभ्यः भीतिदान दत्त्वा त विसृज्य हृष्टस्तुष्टः सस्तस्मिन्नेवक्षणे सहस्राम्रणमुद्यान समागतः । वन स भग विहार करने लगे विहार करते २ ये पुनः एक वर्षके बाद उसी सहस्रावन नामके उद्यान मे पधारे। वहा उनको शुक्लध्यान के आश्रय से उज्ज्वल केवलज्ञान प्राप्त हो गया । केवलज्ञान उत्पन्न होने पर सुर और असुरोंके आसन कपायमान हुए तो उन्होंने 'भगवान् को केवलज्ञान प्राप्त हो गया है यह सब नात जानली इससे वे सबके सब भगवान के समवसरण रचनेके लिये उस उद्यान मे उसी समय आ पहुँचे और आकर उन्होंने वहा समवसरणकी रचना की । जब समवसरण रचा गया तब उन प्रभुने उस देवमनुष्यों की परिषदों में उन देव मनुष्यों को देशना देना प्रारभ किया । उद्यानपालन की दृष्टि मे जब यह सन बातें देखने में आई तो उसने शीघ्र ही जाकर महाराज चक्रायुध से भगवान् शातिनाथ के केवलज्ञान की उत्पत्ति के होनेके समाचार कहे । भगवान् को केवलज्ञान की उत्पत्ति के समाचार वनपालक के मुग्व से सुनकर चक्रायुध को अपार हर्ष हुआ । उसने उसी समय उद्यान पालको प्रीतिदान देकर विसर्जित किया ।
ઉદ્યાનમાં પધાયાં
કરતા કરતા ફરીથી એક વર્ષ પછી તે સહુઅઆમ્રવન નામના તેમને શુકલધ્યાનના આશ્રયથી ઉજજવલ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ન થયું પ્રભુને કેવળજ્ઞાન થવાથી સુર અને અસુરનુ આસન કપવા લાગ્યુ તેમણે જ્ઞાન મૂકીને જોયુ તે જણાયુ કે ઓહેા । માતા ભવાનને કેવળજ્ઞાન થયુ આથી તે સઘળા ભગ વાનનુ સમવમણુ રચવા માટે તે ઉદ્યાનમા તાત્કાલિક હાજર થયા અને ત્યાજ સમવસણની રચના કરી જ્યારે સપનમણુ ચાઈ ગયુ ત્યારે પ્રભુએ દેવ મનુષ્યેાની પરિષદામા એ ધ્રુવ મનુષ્યને દેશના આપવાનો આરભ કર્યો ઉદ્યાનપાલને જ્યારે આ વાતની નજરેશનજર ખબર પડી ત્યારે તેણે ઉનાવળે પગલે જઇને મહારાજ ચકાયુધને ભગવાન શાતિનાને થયેલા કેવળજ્ઞાનના સમાચાર આપ્યા ભગવાનને કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાના સમાચાર ઉદ્યાનપાલકના મુખેથી સ ભળીને ચટ્ટાયુધ રાજાને અપાર હર્ષી થયે એણે એ વખતે વધાઈ પહેચાડનાર ઉધાનપાલકને પ્રીતિ જ્ઞાન આપીને વિદાય કર્યો અને પાતે ખુશખુશાલ થના સહુઅઆમ્રવામાં આવ્યા
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
- -
सराप्ययनरने मोक्तो भगवान् शान्तिनायो निर्मिदान वार्षिक दान दीनेभ्योऽनायेभ्यः स्त्र धार्मिकेभ्यश्च ददौ । ततथ राज्ये चक्रायुध सत्याप्य साथी शिविकामारूप मुरासुरनराधीशेपिहितनिष्क्रमणमहोत्समो भगवान् गान्तिनाथः सहसाम्रपणे उधाने गया तत्र शिपिकात: आतीन् । तमारतीय भगवान् श्रीगान्तिनाथ: सहस्रराजभिः सह प्राजितान् । भगवास्तस्मिन्काले मन पर्ययनामक चतुर्थ ज्ञान पाप्तवान् । गर्भागमनादारभ्यत्र तीर्थकरस्य ज्ञानरय भाति । चतुर्थ मान तु दीक्षाग्रहणाव्यपहितानन्तरफाल पर भाति । इत्य दीक्षा गृहीवा वायुरिवा प्रतिवद्धविहारी भगवान् शान्विनायो भूमण्डले रिहरति । एर रिहरन् स पुन लौकान्तिक देवो में जब इनसे करा तर इन्होंने निर्निदान वार्षिक दान, दीन, अनाथ एव सार्मिक जनोंको दिया और राज्यमें चक्रा युध को स्थापित किया पव मर्यार्थी नामकी शियिका पर आरुढ होकर ये सहस्राम्रवन नाम के उद्यानमें जाकर उस पालखी से उतरे। इस समय इनका निष्कमण महोत्सव सुरेन्द्र असुरेन्द्र एव नरेन्द्रों ने घडे ठाटबाट से किया। प्रभुने जर दीक्षा घारणकी तो इनके साथ एक हजार और राजाओंने भी दीक्षा धारणकी। दीक्षा धारण करतेही भगवान् शातिनाथकों मनःपर्यय नामका चतुर्थज्ञान उत्पन्न हो गया। वैसे तो भगवान् को गर्भ मे आने से लेकर जवतक वे दीक्षित नहीं होते तबतक मतिज्ञान, श्रुतज्ञान एव अवधिज्ञान होता ही है। परन्तु जब ये दीक्षित हो जाता है तब उसी समय चतुर्थे मनापर्यय ज्ञान भी इनको प्राप्त हो जाता है। इस प्रकार शातिनाथ भगवान दीक्षित होकर वायुकी तरह अप्रतिवद्ध विहारी बनकर भूमण्डलने ત્યારે તેઓએ નિનિદાન, વાર્ષિકદાન દીન, અનાથ અને સાધમીકજનોને આપ્યુ અને રાજ્યગાદીએ ચકાયુધ ને સ્થાપિત કર્યો અને સર્વાથ નામની પાલખીમા બેસીને તેમણે સહસ્રઆમ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં જઈને એ પાલખીમાથી ઉતર્યા આ સમયે તેમને નિષ્ક્રમણ મહોત્સવ સુરેન્દ્ર અસુરેન્દ્ર અરે નરેન્દ્રોએ ઘણા ઠાઠ માઠથી કર્યો પ્રભુએ જ્યારે દીક્ષા ધારણ કરી તેમની સાથે એક હજાર બીજા રાજાઓએ પણ દીક્ષા ધારણ કરી દીક્ષા ધારણ કરતા જ ભગવાન શાતિનાથને ચોથું મન પર્યય નામનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયુ એમ તે ભગવાનને ગર્ભમાં આવવાથી માડીને જ્યા સુધી તેઓ દીક્ષિત નહેતા થયા ત્યા સુધી મતિજ્ઞાન, કૃતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન હોય જ છે પરંતુ જ્યારે તેઓ દીક્ષા ધારણ કરે છે ત્યારે તે સમયે તેમને ચેાથે મન પર્યય જ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત થાય છે આ પ્રકારે શાતિનાથ ભગવાન દીક્ષિત બનીને વાયુની માફક અપ્રતિબદ્ધ વિહારી ની ને ભૂમડળમાં વિહાર
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
२३३
तदापः पुरुषाः स्त्रियश्च प्रवज्यामङ्गीकृतवन्तः । बहवश्व श्रावका अभवन् । भगवतीङ्करः स्वतीर्थ मर्तयामास । भगवत शान्तिनाथस्य द्वापष्टि सहस्रसख्यकाः श्रमणा जासन, पट्शताधिकैकपटिसहस्रसरयका. माध्व्य आसन् । तथा - नवतिसहस्रापिक दिलपसख्यका श्रावकाः निपतिसहस्राधिकभनयसarat श्राविकाचासन् । एन भगवतुर्विधो गुणोदधिः सङ्घदानशीलतपोभावात्मक चतुर्भेद धर्म प्रभावयन् समुत्पन्नः । भगवान् शान्तिनाथः पञ्चविंशतिसहस्रवर्षाणि दीक्षा परिपाल्य नवभिः शतैः साधुभि. सह मासिकमनशन कृत्वा सिद्धिगति प्राप्तवान । भगवतः शान्तिनाथस्य पञ्चविंशतिसहस्र वर्षपरिमित कौमार्य, पञ्चविंशतिसहस्रवर्षपरिमित माण्डलिकन, पञ्चविंशतिसहस्रवर्षपरिमित चक्रवर्त्तिअनुसार हादशागीकी रचना की । उस समय अनेक नरनारियोंने भी दीक्षा धारण करके अपने २ जीवनको सफल बनाया। इसप्रकार प्रभु शांतिनाथ धर्मीकी मवृत्ति की । इनके श्रमणों की संख्या चासठ ६२ हजार और साध्वियोकी लख्या छह सौ अधिक इगमठ ६१ हजार अर्थात् इगसठ हजार छहमौ (६१६०० ) थी । श्रावको की सख्या दोलाख नव्वे ९० हजार तथा श्राविकाओकी संख्या तीनलाख त्राणवे ९३ हजार थी । इस तरह दान, शील, तप एव भावनाके भेद से चार भेदवाले धर्मकी प्रभावना करनेवाला यह चतुर्विध सघ प्रभुका बना । यह सघ क्या था मानों सद्गुणरूपी उदधिका एक समुदाय ही या प्रभुने दीक्षापर्याय में भी पच्चीस हजार वर्ष व्यतीत किये । पश्चात् नौसो ९० साबुओंके साथ के साथ वे एक मास का अनशन कर सिद्विगतिको प्राप्त हुए । દ્વાદશાગીની રચના કરી તે સમયે અનેક નરનારીએ દીક્ષા ધારણ કરીને પાત પેાતાના જીવનને મફળ બનાવ્યુ. આ પ્રમાણે ભગવાન શાતિનાથે ધર્માંતીની પ્રવૃત્તિ કરી તેમના સાધુએની સખ્યા ખામઢ ૬૨હજાર અને સાધ્વીએની સ ખ્યા એકસઠ હજાર્ છમેાની (૬૧૬૦૦) હતી શ્રાવકાની સખ્યા બે લાખ તેવુ હજારની હતી તેમજ શ્રાવિકાઓની મળ્યા ત્રણ લાખ ત્રાણુ હારની હતી આ પ્રમાણે દાન, શીલ તપ, અને ભાવનાના ભેયી ચાર ભેદવાળા એવા ધર્માંની પ્રભાવના કરવાવાળે એવા પ્રભુનો આ ચતુર્વિધ સઘ ખ યે। આ ઘ કવા હતા કે, જે સદગુણરૂપી ઉદધીનો એક સમુદાય હતા પ્રભુએ દીક્ષા પર્યાયમા પણ પચ્ચીસ હજાર વર્ષાં વ્યતીત કર્યા પછીથી નવસે સાવુએની સાથે તે એક માસનું અનાન કરી સિતિને પામ્યા
३०
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
- -
-
-
-
-
তাষায় पन्त जिन नत्या स्तुत्वा च तदुपदिष्ट धर्म शुनपान । देशनान्ते चक्रायुधभूपतिर्म वन्त जिन नवा मोवाच-भगान् ! कामयामृतसागरा भान दिया दृष्टः । अर मस्माद् भवसागराद् मीतोऽस्मि । मामपि दीमापदानेनानुग्रहीतुमर्हति भवान । इत्थ राजश्वकायुधस्य सन निशम्य भगवान माह-यथासुख कुरु । उत्य भगवताऽनुमतश्चक्रायुधः स्वात्मजे मासायचे राज्य न्यम्य एकोननाति सम्यकप. सह भगवतोऽन्ति के दीक्षितो जातः । नातिसन्यमान गृहोवदीक्षास्तान भग वान् शान्तिनाथः स्वगगधरानकरोत् । अत एर भगवत. शान्तिनाथम्य नाति गणाः नवतिर्गणधरा भूवुः । एते हि विपधा अनुसारेण द्वादशागीं रचितवन्तः । एवं स्वय हृष्टतुष्ट होकर उसी क्षण सहसाम्रवन उद्यान में आया। वहा उसने भगवान् के द्वारा प्रदत्त धर्मदेशना का नमस्कार एव उनकी स्तुति करने के बाद सूब पान किया। जन धार्मिक देशना प्रभुकी समाप्त होचुकी तर चक्रायुध ने नमस्कार करके कहा-भगवन् । यर हमारा परम सौभाग्य है जो करुणारसके एकमात्र सागर आप के दर्शन हमको हुए है। मे इस भवसागर से अत्यत डरा हुआ है अतःप्रार्थना करता है कि-दीक्षा प्रदान करके आप हमे अनुगृहीत करें। इस प्रकार राजा चक्रयुध के वचन सुनकर भगवान्ने उनसे कहा-हे देवानुप्रिय जैसा तुमको रुचे वैसा करो। इस प्रकार प्रभु द्वारा अनुमत होकर चक्रायुध ने अपने सहस्रायुध पुत्रको राज्य देकर नव्यासी ८९ राजाओंके साथ भगवान के पास दीक्षा धारण की। भगवान्ने इन नव्वे ९० मुनियों को अपने गणधर बनाये । इसीलीये शातिनाथ प्रभुके नव्वे गणधर हुए है। इन गणधरोने त्रिपदी के ત્યા તેમણે ભગવાનને વિનયપૂર્વક નમસ્કાર, વદના સ્તુતિ કરીને પ્રભુની ધર્મદેશ નાને સાભળી પ્રભુની ધર્મદેશના જ્યારે પૂરી થઈ ત્યારે ચારુપે નમસ્કાર કરીને કહ્યું, હે ભગવાન ! આ અમારૂ પરમ સૌભાગ્ય છે કે, કરૂણારસના સાગર એવા આપને દર્શન અમને થયા હું આ ભવસાગરથી અત્ય તે ડરી રહ્યો છું આથી પ્રાર્થના કરું છું કે, આપ દીક્ષા પ્રદાન કરીને મને સાથમાં લે આ પ્રકારે ચકા યુધનુ વચન સાંભળીને ભગવાને તેમને કહ્યું, હે દેવાનુપ્રિય ! જેમ તમને ઠીક લાગે તેમ કરો આ રીતે પ્રભુ પાસેથી અનુમતિ મેળવીને ચક્રોધ પિતાના સહસ્ત્રાયુધ નામના પુત્રને રાજ્ય સોપીને નેવ્યાસી રાજાઓની સાથે ભગવાનની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી ભગવાને નેવુ મુનિઓને પોતાના ગણુધર બનાવ્યા આથી શાંતિનાથ પ્રભુને નવુ ગણધર થયા છે એ ગણધરોએ વિપદીના અનુસાર
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनायकथा
૨૩૩
तदा बहवः पुरुपा स्त्रियश्च प्रवज्यामगीकृतवन्तः । ववश्व श्रावका अभवन् । दत्य भगवास्तीर्यकरः स्तीथे प्रवर्तयामास । भगत शान्तिनाथम्य द्वापष्टि सहस्रसख्यकाः श्रमणा जासन , पट्शताधिकपष्टिसहस्रसम्यकाः माधव्य आसन् । तया-नवतिसहस्रापिक द्विलपसख्यका प्रावकाः, त्रिनवतिसहस्राधिकलभनयस. रयका आधिकाथासन । एष भगवतश्चतुर्विधो गुणोदपिः सङ्घोदानशीलतपोभावात्मक चतुर्भेद धर्म प्रभाश्यन समुत्पन्नः । भगवान् शान्तिनाथः पञ्चविंशतिसहस्रवाणि दीक्षा परिपाल्य नाभिः शतैः साधुभिः सह मासिकमनशन कृत्वा सिद्धिगति प्राप्तवान् । भगरतः शान्तिनाथस्य पञ्चविंशतिसहस्रवर्षपरिमित कौमार्य, पञ्चविंशतिसहस्रवर्पपरिमित माण्डलिकत्व, पञ्चविंशतिसहस्रवर्पपरिमित चक्रवर्तिअनुसार हादशागीकी रचना की। उस समय अनेक नरनारियोंने भी दीक्षा धारण करके अपने २ जीवनको सफल बनाया। इसप्रकार प्रभु शांतिनाथने धर्मतीर्थकी प्रवृत्ति की। इनके श्रमणो की सरत्या वासठ ६२ हजार और साध्वियोंकी नरत्या छह सौ अधिक इगसठ ६१ हजार अर्थात् इगसठ हजार छहसी (६१६००)यी । श्रावकोकी सरत्या दोलाख नब्वे १० हजार तथा प्राविकाओकी सरया तीनलाख नाणवे ९३ हजार थी। इस तरह दान, शील, तप एव भावनाके भेद से चार भेदवाले धर्मकी प्रभावना करनेवाला यह चतुर्विध सघ प्रभुका बना । यह सब क्या था मानो सदगुणरूपी उदधिका एक समुदाय ही या प्रभुने दीक्षापर्याय में भी पच्चीस हजार वर्ष व्यतीत किये । पश्चात् नौसो ९० साबुओंके साय के साथ वे एक मास का अनशन कर सिद्धिगतिको प्राप्त हुए । દ્વાદશગીની રચના કરી તે સમયે અનેક નરનારીઓએ દક્ષા ધારણ કરીને પિત પિતાના જીવનને સફળ બનાવ્યું આ પ્રમાણે ભગવાન શાતિનાથે ધર્મતીર્થની પ્રવૃત્તિ કરી તેમના સાધુઓની સયા બાસઠ ૬૨હજાર અને સાધ્વીઓની સંખ્યા એકસઠ હજાર છસોની (૬૧૬૦૦) હતી શ્રાવકની સંખ્યા બે લાખ નેવું હજારની હતી તેમજ શ્રાવિકાઓની સંખ્યા ત્રણ લાખ ત્રાણુ હજારની હતી આ પ્રમાણે દાન, શીલ તપ, અને ભાવનાના ભેદથી ચાર ભેટવાળા એવા ધર્મની પ્રભાવના કરવાવાળો એ પ્રભુનો આ ચતુર્વિધ સંઘ બજે આ સઘ કેવું હતું કે, જે સદગુણરૂપી દિધીનો એક સમુદાય હતે પ્રભુએ દીક્ષા પર્યાયમા પણ પચ્ચીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત કર્યા પછીથી નવસો સાધુઓની સાથે તેઓ એક માસનુ અનશન કરી સિ તિને પામ્યા
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- -
-
-
૨૩૪
उत्तराध्ययनसचे घ, पञ्चविंशतिसहस्रर्पपर्यन्त सयमित्व चागीत् । पर भगात' सर्वमायुर्लक्षवर्षात्मकमभूत् । निलोकमन्तापशान्तिकरम्य भगवनः श्रीशान्तिनाथस्य निर्वाण महोत्सवः मुरामरैर्महतोत्साहन तिः। तत' कियत्कागनन्तर प्रत्युत्पन्न केवल. सानो भगवानकायुधोऽपि सिद्धिगति प्राप्तवान् || इति श्रीगान्तिनाथकथा ॥
तथामूलम्-इक्खागुरायवसभो, कुंन्यू नाम नराहिवो ।
विस्खोयकित्ती भयंव पत्तो गईमणेत्तर ॥३९॥ छाया-इत्वाकुरानटपभः, कुन्युनर्नाम नराधिप ।
रियातकीतिर्भगवान्, प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥३९॥ टीका-'इस्वागुराय' इत्यादि।
इक्ष्वाकुराजपभः = इक्ष्वाकुवंशीयभूपेषु श्रेष्टः कुन्थु म नराधिपा पष्ठ चक्रवर्ती वभूर । स हि विरयातमीति,पिरयाताम्मसिद्धा कीत्तिर्यस्य स तथा,
भगवान् का कुमारकाल पच्चीम हजार वर्षका माडलिकपद पच्चीस हजार वर्षका, चक्रवर्तीकापद पच्चीस हजार वर्पका और दीक्षापर्याय भी पच्चीस हजार वर्षकी थी। इस तरह भगवानकी कुल आयु एक लाख वर्षकी थी। भगवान् का निर्वाण महोत्सव सुर और असुरोंने मिलकर बडे ही उत्साह के साथ मनाया था। इसके द्वारा तीनों लोको में भी जीवोको हरतरह से शांति प्राप्त हुई उनके सतापोंका शमन हुआ है। भगवानके मोक्ष पधारने पर कुछकालके बाद केवलज्ञान प्रप्त करके चक्रायुध ने भी मुक्ति की प्राप्ति की ॥ ३८ ॥
॥ इस प्रकार यह शातिनाथ प्रभुका चरित्र है ॥ ભગવાનનો કુમાર કાળ પચ્ચીસ હજાર વર્ષનો, માડલીક પદ પચ્ચીસ હજાર વર્ષનુ, ચક્રવર્તીનુ પદ પચ્ચીસ હજાર વર્ષનુ, અને દક્ષા પર્યાય પણ પચ્ચીસ હજાર વર્ષની હતી આ પ્રમાણે ભગવાનનું સ પૂર્ણ આયુષ્ય એક લાખ વર્ષનુ હતુ ભગવાનને નિર્વાણ મહત્સવ સુર અને અસુરોએ મળીને ઘણા ઉત્સાહની સાથે મના પ્રભુના નિર્વાણકાળે ત્રણે લોકમાં જીને દરેક પ્રકારે શાતિ પ્રાપ્ત થઈ તેમના સતાપનું શમન થયુ ભગવાનના મોક્ષ પધાર્યા પછી કેટલાક કાળ પછી મુની ચકાયુધ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મુક્તિપદને પામ્યા જેવા
છે. આ પ્રકારનું શાતિનાથ પ્રભુનું ચરિત્ર છે, જે
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ श्री कुन्गुनायकथा
२३५ भगवान केवलनान केवलदर्शनाद्यैश्वर्ययुक्तः सप्तदशस्तीर्थङ्करः अनुत्तरा-सर्वोस्कृष्टा गति-मोक्षरूपा प्राप्तः ॥३९॥
अथ श्रीकुन्युनाथकथा__ अब जम्मूद्वीपे मार-विदेहेषु आवर्तविजये खनिपुर्या सिंहावहो नाम नृपो भून । स हि ससारवैचित्र्य पिलोक्य माप्तवैराग्योऽन्यदा विश्रुताचार्य सविरे दीक्षा गृहीतवान् । स हि विंशतिस्थानकाना समाराधनेन स्थानकवासित्व समाराध्य तीर्थकरनामगोरकमसमुपार्जितवान् । तथा-पवित्र चारित्र
'तथा-'इस्वागु' इत्यादि। - अन्वयार्थ-(इरखागुराय वसभो-इक्ष्वाकुराजपमः) इक्ष्वाकुवशीयभूपों में श्रेष्ठ (कुन्युनाम नराहियो कुन्थुर्नाम नराधिपः) कुन्थुनाम के छठवें चक्रवर्ती हुए है (विस्वाय कित्ती-विख्यातकीर्तिः) तथा वही प्रसिद्ध कीर्तिसपन्न ( भयव-भगवान् ) अष्ट महाप्रातिहार्यो से सुशोभित सत्रहवें तीर्थकर हुए हैं। इन्होंने (अणुत्तर गइ पत्तो-अनुत्तराम् गतिं प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट सिद्धगति प्राप्त की है।
इनकी कथा इस प्रकार है___इस जवुढीप के अन्दर पूर्वविदेह मे एक आवर्त नामका विजय है उसमें खङ्गिपुरी नामकी एक नगरी थी। वहांका शासक सिंहावह नामका राजा था। इसने ससारकी विचित्रता देखकर वैराग्यकी दृढता से किसी एक समय विश्रुताचार्य के पास दीक्षा धारणकी और बीस स्थानोंकी सम्यक् आराधना द्वारा स्थानकवासि पनेकी आराधना कर
तया-"इक्खागु"
मन्वयार्थ इक्वागुरायवसभो-इक्ष्वाकुराजरपभः वा शना २ionसोभा श्रे४ कुन्युनाम नराहियो कुन्थुर्नामनराधिपः न्यु नामना छ81 -यवती थयेट छ विक्ग्यायकित्ती-रिख्यातकीर्ति तथा मे४ प्रसिद्ध प्रीति स पन्न भयव-भगवान् सुशामित प्रतिमाथी सत्तरमा ती ४२ थये छ तेभरे अणुत्तर गइ पत्तो-अनुत्तरा गतिं प्राप्त. सर्वोत्कृष्ट सिद्धगति त उरेस छ
તેમની આ કથા આ પ્રમાણે છેઆ જમ્બુદ્વીપની અ દર પૂર્વ વિદેહમાં એક આવર્ત નામનું વિજય છે તેમાં ખઝિપુરી નામનું એક નગર હતુ ત્યાનો શાસક સિતાવહ નામને રાજા હતે તેમણે સંસારની વિચિત્રતા જાણીને વૈરાગ્યની દૃઢતાથી કઈ એક સમય વિશ્રતાચાર્યની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી, અને વીસ સ્થાનની સમ્યફ આરાધના દ્વારા સ્થા નકવાસીપણાની આરાધના કરી તીર્થકર નામ કમનું ઉપાર્જન કર્યું પછી પવિત્ર
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
- -
२३४
অধ্যায় व, पञ्चरिंशतिसहयापर्यन्त सयमित्ल चामीत् । पर भगात सामायुर्लभ वर्षात्मकमभूव । निलोकसन्तापगान्तिरम्य भगानः श्रीशान्तिनाथस्य निर्वाण महोत्सवः मुराममहतोत्साहेन कृतः । ततः क्रियतालानन्तर प्रत्युत्पन्न केवल शानो भगवानकायुधोऽपि सिद्धिगति प्राप्तान ॥ इति श्रीगान्तिनाथकया ॥
तथा__ मूलम् -इक्खाऐरायवसभो, कुन्यू नाम नरोहियो ।
विस्खायकित्ती भयंवं पत्तो गईमणुत्तर ॥३९॥ छाया-इक्ष्वाकुराजपमा, कुन्थुर्नाम नराधिप ।
विख्यातकीतिर्भगवान्, प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥३९॥ टीका-'इस्वागुराय' इत्यादि ।
इक्ष्वाकुराजपभः = इक्ष्वाकुपशीयभूपेपु श्रेष्ट कुन्थुर्नाम नराधिप: पाठ श्चक्रवर्ती बभूव । स हि पिरयातकीर्ति. पिरयाताम्मसिद्धा कीतिर्यस्य स तथा,
भगवान् का कुमारकाल पच्चीस हजार वर्षका मांडलिकपद पच्चीस हजार वर्षका, चक्रवर्तीकापद पच्चीस हजार वर्पका और दीक्षापर्याय भी पच्चीस हजार वर्षकी थी। इस तरह भगवान्की कुल आयु एक लाख वर्षकी थी। भगवान् का निर्वाण महोत्सव सुर और असुरोंने मिलकर बड़े ही उत्साह के साथ मनाया था। इसके द्वारा तीनो लोको में भी जीवोको हरतरह से शाति प्राप्त हुई उनके सतापोंका शमन हुआ है। भगवानके मोक्ष पधारने पर कुछकालके बाद केवलज्ञान प्रप्त करके चक्रायुध ने भी मुक्ति की प्राप्ति की ॥ ३८ ॥
॥ इस प्रकार यह शातिनाथ प्रभुका चरित्र है ॥ ભગવાનનો કુમાર કાળ પચ્ચીસ હજાર વર્ષનો, માડલીક પદ પચીસ હજાર વર્ષનુ, ચક્રવતીનું પદ પચ્ચીસ હજાર વર્ષનુ, અને દક્ષિા પર્યાય પણ પચ્ચીસ હજાર વર્ષની હતી આ પ્રમાણે ભગવાનનુ સપૂણ આયુષ્ય એક લાખ વર્ષનું હતુ ભગવાનનો નિર્વાણ મહોત્સવ સુર અને અસુરોએ મળીને ઘણા ઉત્સાહની સાથે મના પ્રભુના નિર્વાણકાળે ત્રણે લોકમા ને દરેક પ્રકારે શાતિ પ્રાપ્ત થઈ તેમના સતાપનું શમન થયું ભગવાનના મોક્ષ પધાર્યા પછી કેટલાક કાળ પછી મુની ચકાયુધ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મુક્તિપદને પામ્યા મા
છે આ પ્રકારનુ શાતિનાથ પ્રભુનું ચરિત્ર છે, જે
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३५
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ श्री उन्युनायकथा भगवान केवलनान केवलदर्शनाद्यैश्वर्ययुक्त. सप्तदशस्तीर्थङ्करः अनुत्तरा-सर्वो. स्कृष्टा गतिमोक्षस्पा प्राप्तः ॥३९॥
अप श्रीकुन्युनायकथा___ अत्र जम्मृद्वीपे माग-विदेहेपु आवर्तविजये खड्गिपुर्या सिंहावहो नाम नृपो बभूव । स हि ससारवैचित्र्य पिलोग्य प्राप्तवैराग्योऽन्यदा विश्रुताचार्य सविधे दीक्षा गृहीतवान् । स हि विंशतिस्थानकाना समाराधनेन स्थानकगासित्व समाराध्य तीर्थकरनामगोत्रकर्मसमुपार्जितवान् । तथा-पवित्र चारित्र
'तथा-'इस्वागु' इत्यादि । . अन्वयार्थ (डक्खागुराय वसभो-इक्ष्वाकुराजवृपभ) इक्ष्वाकुवशीयभृपों में श्रेष्ट (कुन्युनाम नराहियो कुन्युर्नाम नराधिपः) कुन्युनाम के छठवें चक्रवर्ती हुए है (विस्वाय फित्ती-विख्यातकीर्तिः) तथा वही प्रसिद्ध कीर्तिसपन्न ( भयव-भगवान् ) अष्ट महाप्रातिहार्यों से सुशोभित सत्रहवें तीर्थकर हुए हैं। इन्होंने (अणुत्तर गइ पत्तो-अनुत्तराम् गतिं प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट सिद्धगति प्राप्त की है।
इनकी कथा इस प्रकार है___ इस जगुद्वीप के अन्दर पूर्वविदेह मे एक आवर्त नामका विजय है उसमें ग्वनिपुरी नामकी एक नगरी थी। वहांका शासक सिंहावह नामका राजा या। इसने मसारकी विचित्रता देखकर वैराग्यकी दृढता से किसी एक समय विश्रुताचार्य के पास दीक्षा धारणकी और बीस स्थानोंकी सम्यक् आराधना द्वारा स्थानकवासि पनेकी आराधना कर
तथा--"इक्खागु"
मन्वयाव-इववागुरायवसभो-इक्ष्वाकुराजपभः ४६वा रशना २inसाभा श्रेष्ठ कुन्युनाम नराहियो कुन्थुर्नामनराधिपः उन्यु नामना छ। यस्ता
ये छे विकावायकित्ती-विरयातकीर्तिः तथा से प्रसिद्ध प्रीतिस पन्न भयव-भगवान् सुशामित प्रतिडाशयी सत्तरमा ती ४२ 4ये छ तभी अणुत्तर गड पत्तो-अनुत्तरा गति प्राप्त सवोट सिद्धजति त उरेस छ
તેમની આ કથા આ પ્રમાણે છેઆ જમ્બુદ્વીપની અ દર પૂર્વ વિદેહમાં એક આવર્ત નામનુ વિજય છે તેમા ખડ્રિપુરી નામનું એક નગર હતુ ત્યાનો શાસક સિહાવહ નામને રાજી હતું તેમણે સમારની વિચિત્રતા જાણીને વૈરાગ્યની દૃઢતાથી કે એક સમય વિતા ચાર્યની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી, અને વીસ સ્થાનેની મુખ્ય આરાધના દ્વાને સ્થા નકવાસીપણાની આરાધના કરી તીર્થ કર નામ કમનું ઉપાર્જન કર્યું પછી પવિત્ર
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
उनगाध्ययनसत्र चिर परिपाल्यानशन कृत्या स्त्रायु क्षयण सर्थिसिद्धे देवो भूत्वा ममत्पनः । वतश्चयुतो भारते व हस्तिनापुरे तत्पुराधीशस्य गरस्य राज्ञो भार्यायाः श्रीदेव्याः कुक्षो समातीर्णः। तदा रानी सुकोमलशग्याया गयानगा श्रीदेव्या चतुर्दश स्वमा दृष्टाः । स्वमटत्तान्त सा स्वपतये निवेदितरती । राज्ञा प्रोक्तम् देवि ! तव मुतो महामभाशाली भविष्यति । राज्ञी स्वमफल सुरवा नितरामानन्दिता मुख मुखेन गमे पालित रती । पूर्ण ममये सा सकल जननयनानन्दकर शुभलक्षणधर स्वर्ण वर्ण कुमार जनितवती। स्वासनझम्पेन तीर्थकरजन्मवृत्तान्त परिशाय पट्पञ्चाशदिकुमारिकाः समागताः । देवेन्द्रा देवः सहाष्टाहिक जन्ममहो तीर्थकर नाम कर्मका उपाजन किया। पश्चात् पवित्र चारित्रकी चिरकालतक आराधना करके उन्होंने अतमे अनशनपूर्वक देहका विसजन त्याग किया। इसके प्रभावसे वे सर्वार्थसिद्ध विमान में देवकी पर्याय से उत्पन्न हुए। वहा की आयु जब समाप्त होचुकी तय ये वहां से चवकर भारतवन्तिगत हस्तिनापुर में वहा के राजा सरकी धर्मपत्नी श्री देवी की कुक्षि मे पुत्ररूप से अवतरित हुए। गर्भ मे इनके आतेही कोमल शयापर सोई हुई श्री देवी ने चौदह स्वप्नोंका निरी क्षण किया एव इनका फल अपने पतिसे प्रभावशाली पुत्रकी उत्पत्ति होनेके रूपमे जानकर उसने आनद मग्न बनकर अपने गर्भकी समु. चित रक्षा करने में हरतरह से सभवित उपायोंका ध्यान रखा । जब
ठीक नौमास साढे सातदिनका हो चुका तव शुभलक्षण सपन्न सुकुमार कुमार जन्मे । इनका वर्ण स्वर्णके वर्ण समान या। देखनेवालों के नेत्रोको ये विशेषरूप से आनद प्रदान करते थे। इनकी उत्पत्ति होते ही छप्पन ५६ दिक्कुमारियोंके अपने २ आसन कपायमान हुए, ચારિત્રની ઘણુ સમય સુધી આરાધના કરીને તેમણે અનશનપૂર્વક દેહનું વિસર્જન કર્યું તેના પ્રભાવથી તેઓ સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં મહારિદ્ધિવ ત દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થયા ત્યાનુ આયુષ્ય જ્યારે પૂર્ણ થયું ત્યારે ત્યાથી ચ્યવીને ભારતવર્ષમાં આવેલા હસ્તિનાપુરમાં ત્યાના રાજા સુરની ધર્મપત્ની શ્રીદેવીની કૂખે પુત્રરૂપે અવતર્યા તેઓ જ્યારે ગર્ભવાસમાં હતા ત્યારે શ્રીદેવીને રાત્રીના સમયે ચૌદ સ્વપ્ન આવ્યા આ સ્વપ્નનું ફળ પોતાની કૂખે પ્રભાવશાળી પુત્ર હોવાનુ જાણીને તેણે આન દમગ્ન બનીને પોતાના ગભરની સ પૂર્ણપણે સ ભાળ રાખવા માડી જ્યારે ગર્ભ સમય પુરેપુરા નવ માસ સાડાસાત દિવસને થયે ત્યારે સુલક્ષણ સ પન્ન સુકુમાર પુત્રના જન્મ થયો તેમને વર્ણ સેનાના વર્ણ જેવો હતો એમને જોઈને જેવાવાળાના નેત્રને આનદ થતા હતા તેમને જન્મ થતાજ છપન્ન દિકકુમારીએાના આસન
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ१८ श्री उन्युन यकथा
২৩ सप कृतवन्तः । जन्ममहोत्सवानन्तर जनन्या म्पप्ने कुम्थे-पृथिव्या उपरि स्थिते रत्नस्तपे मुसनिपद्धसदोरकमुसरन्त्रिको मुनिगणो दृष्टः अपि च गर्भस्थे भगवति शत्रवः कुन्युभाव गताः, अर्थात्-सर्वे रिपर. समागत्य भगवत्पितुश्चरणे पतिताः। इति हेतोर्मातापिन या तन्नाम कुन्युरिति कृतम् । सकटसद्गुणानामाकरः स क्रमेण योवन प्राप्तवान् । तदा पिना राजकन्याभिः सह तम्य विवाहः कारित। राज्यधुराधरणक्षम त विठोग्य पिता तस्मै राज्य समये स्वय दीक्षा गृहीत्वा आत्मकल्याण साधितवान् । श्रीकुन्युनायोऽपि माज्य राज्य समुपलभ्य राज इससे वे सबकी सवतीयारके जन्मका वृत्तान्न जानकर वहां आ पहुची। देवेन्द्रोने भी देवो के साथ • आठ दिनतक लगातार इनके जन्म का उत्सव मनाया। उनकी माताने पृथिवी पर स्थित रत्नस्तूप के ऊपर मुनिगण को कि जिसने अपने मुखपर सदोरकमुखचस्त्रिका बाध रखी है। जन्ममहोत्सव के बाद स्वप्न मे देखा तथा भगवान् जर गर्भ मे स्थित थे-उस समय समस्त रिपु आकर भगवान के पिताके चरणों पर झुक गये थे, इस लिये मातापिताने इनका नाम कुन्थु ऐसा रख दिया। सकल गुणोके सागर वे भगवान् धीरे २ पढते हुए जब यौवन अवस्था को प्राप्त हुए तब पित्ताने राजकन्याओ के साथ उनका विवाह कर दिया। जब वे राज्यकी युराको वहन करने में समर्थ यन गये तब पिताने इनको राज्यका अधिपति बनाकर स्वय दीक्षा धारण करली
और आत्मकल्याण के मार्गकी सिद्धि करने मे लवलीन हो गये। કપાયમાન થયા આથી તેમણે જ્ઞાન મૂકીને જોયું તે તીર્થ કર પ્રભુને જન્મકાળ નજરે પડે આથી તે સર્વ તાબડતોબ એ સ્થળે પહોંચી ગઈ દેવેન્દ્રોએ પણ દેવેની સાથે આઠ દિવસ સુધી એકધારે જન્મ મહોત્સવ મનાવ્યો જન્મમહોત્સવ પછી એમની માતાએ સ્વપ્નમાં પૃથ્વી ઉપર ઉભેલા રસ્તૂપના ઉપર મુનિગણે કે જેમણે પિતાના મોઢા ઉપર સદેરડમુખવસ્ત્રિકા બાધી રાખી છે તેમને જોયા, ભગવાન જ્યારે ગર્ભમાં હતા એ વખતે સવળા મને એમના પિતાના ચરણોમાં આવી શીશ નમાવી ગયા હતા-શરણે આવ્યા હતાઆ કારણે તેમના માતાપિતાએ એમનું નામ કુથું રાખ્યું હતુ સકળ ગુણેના સાગર એ ભગવાને ધીરે ધીરે વૃદ્ધિ પામતા જયારે યુવાવસ્થાને પામ્યા ત્યારે પિતાએ રાજકન્યાઓની સાથે તેમને વિવાહ કરી દીધે જ્યારે તેઓ રાજ્યધુરાને વહન કરવામાં સમર્થ બન્યા ત્યારે પિતાએ તેમને રાજ્યાભિષેક કરી તે દીક્ષા અંગીકાર કરી, આત્મકલ્યાણના માર્ગની સિદ્ધિ કરવામાં વિલીન થઈ ગયા
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
उत्तराध्ययनसूत्रे धर्मानुसारेण स्वपना हर प्रजाः परिपालयन कियन्त कार व्यतीतपान । तत एकदा तस्यासागारे चक्ररत्न समुत्पन्नम् । तनिर्दिष्टपथेन स पखण्ड भरतक्षेत्र साधितवान् । ततो दिमिजयात्मतिनित्तो हस्तिनापुरमागतः। तत्र तस्य देव अक्रवत्तित्वेऽभिपेकः कृतः । स हि स्त्रीरत्नमिव चक्रातिश्रियमप्युपभुक्तवान् । एर राज्याधुपभोग कुर्वतस्तस्य हनि पण्यितीतानि । अथेकदा लोकान्तिक देवैर्बोधितो भगवान् श्रीकुन्थुनाथो राज्य विश्वमियनाममपुत्रे न्यस्य वर्षावधि निर्निदान दान दत्तवानर्थिभ्योऽनायेभ्य' साथामिकेभ्यश्च ।।
कुन्युनाथने प्राज्य राज्य प्राप्त कर उसका सचालन करते हुए राजधर्मके अनुसार अपनी सतति के समान प्रजाजनों का परिपालन किया। इस कार्य में उनका समय बहुत कुछ व्यतीत हुया । राज्य करते २ इनके शस्त्रागार में चक्ररत्न की जर उत्पत्ति हुई तय उनके द्वारा निर्दिष्ट मार्ग पर चलकर कुन्युनाथने पट्खडमडित भरतक्षेत्र पर अपना विजय का डका बजाते हुए एक छत्र राज्य स्थापित किया। इस तरह समस्त पृथिवी के शासक बनकर वे जन हस्तिनापुर वापिस आये तब उनका चक्रवर्तित्वपद पर देयोंने मिलकर अभिषेक किया। इन कुन्थुनाथ चक्रवतीने इस पृथिवी पर खूय राज्य किया। जय इस तरह राज्यादिक का पालन करते २ उनके बहुत अधिक वर्ष व्यतीत हो गये तय लोकान्तिक देवाने आकर इनको घोधित किया। लोकान्तिक देवों द्वारा प्रवियोधित होने पर इन्होंने राज्यका भार अपने विश्वप्रियनामक पुत्र के ऊपर स्थापित करके दीन, अनाय एव साधर्मिक जनोंको नियाणरहित दान दिया।
કુન્યનાથે રાજ્યાસને આવતા એનું સારી રીતે સંચાલન કર્યું અને પ્રજાજનેને પિતાના પુત્રવત્ માનીને પાલન પોષણ કર્યું. આ કાર્યમાં તેમને ઘાણે કાળ
વ્યતીત થયે રાજય કરતા કરતા તેમના શસ્ત્રાગારમાં જ્યારે ચરનની ઉત્પત્તિ થઈ ત્યારે તેને સૂચિત માર્ગ ઉપર ચાલીને કુજુનાથે છ ખ ડ ભરતક્ષેત્ર ઉપર પિતા | વિજયને ડકો વગાડીને એક છત્ર રાજ્યની રથાપના કરી આ પ્રમાણે સઘળી પૃથ્વીના શાસક બનીને તેઓ જ્યારે હસ્તિનાપુર પાછા ફર્યા ત્યારે ચક્રવર્તીના પદ ઉપર દેએ મળીને તેમને અભિષેક કર્યો એ કુન્યુનાથ ચકવતીએ આ પૃથ્વી ઉપર ખૂબ રાજય કર્યું જ્યારે આ પ્રમાણે રાજ્યાદિકનું પાલન કરતા કરતા એમના કેટલાએ વ વ્યતીત થયા ત્યારે લોકાન્તિક દેવોએ આવીને તેમને બધિત કર્યા લોકાતિક દેવાથી પ્રતિબંધિત થવાથી તેઓએ રાજ્યને ભાર પિતાના વિશ્વપ્રિય નામના પત્રને સુપ્રદ કરીને દીન, અનાથ, અને ધાર્મિકળાને નિયાણ રહિત દાન કર્યું
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३९
% 3D
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ श्री पुथुनाथकया
अब भगवान कुन्युनायः गिरिकामारुहा सहमाम्रवण ययौ । भगवतोऽभिनिष्क्रणमहोत्सव देवा नरेन्द्राश्च महता महोत्सवेन सपादितवन्तः । तत्रोधाने भगवान सहस्रसग्यकैर्भूपः सह टीला गृहीतवान् । तस्मिन्नेर समये भगवतो मनःपर्ययनामक चतुर्थ ज्ञान समुत्पन्नम् । ततो भगवान् सर्दीक्षित. सह मारण्डपक्षीवाप्रमत्तो भुवि विहरन पोडशवानन्तर पुनस्तत्रैवोधाने समागतः । तत्र भगवतः केवलनानमुत्पन्नम् । केवलनानमासादिने भगवति स्वासनचलनेन शाततवृत्ताः सकला अपि देवेन्द्राः समागत्य समवसरण चक्र । तर समय सरणे परिपदि सिंहासनस्थितःपञ्चशिदनुः परिमितदेहो भगवान् श्रीकुन्युनाथः
उसके बाद ये गिरिका पर आरूढ होकर महमाम्रवन की और पधारे । इनका निष्फमण महोत्सव देव एव नरेन्द्रोंने रडे भारी उत्माके साथ मनाया। सहस्राम्रवन में पहुंचकर इन्होंने एक हजार राजाओके साथ दीक्षा ग्रहण की। दीक्षा ग्रहण करने पर इनको मनःपर्यय ज्ञान उत्पन्न हो गया। भारण्डपक्षी की तरह अप्रमत्त होकर प्रभु समस्त साबुओ के साथ इस भृमण्डल पर विहार करने लगे। विहार फरते २ ये फिर मोलहवें वर्ष मे उसी सहस्राम्रवन में जब पधारे तय इनको वहा पर लोकालोक प्रकाशक केवलज्ञान उत्पन्न हुवा। इस प्रकार जव केवलज्ञानी बने तय अपने • आसनो के चलायमान होने पर देवेन्द्रोंने भगवान के इम केवलज्ञान की प्राप्ति का महोत्सव खूप मनाया और समवसरणकी रचनाकी । यारह प्रकारकी परिपदा के वीच मे पेंतीस धनुपप्रमाण कायवाले प्रभु समवसरण में विराजमान होकर
ત્યારપછી તેઓ પાલખીમાં આરૂઢ થઈને સહજઆમ્રવનની તરફ ગયા તેમને નિષ્ક્રમણ મહોત્સવ દેવ અને નરેન્દ્રોએ ભારે ઉત્સાહની સાથે મનાવ્યે સહસ્ત્ર આમ્રવનમાં પહોંચીને તેઓએ એક હજાર રાજાઓની સાથે દીક્ષા ધારણ કરી દીક્ષા ગ્રહણ કરવાથી તેમને મન પર્યય જ્ઞાન ઉત્પન થયુ, ભાન્ડ પક્ષીના માફક અપ્રમત્ત બનીને પ્રભુ સઘળા સાધુઓની સાથે આ ભૂમિ મડળ ઉપર વિહાર કરવા લાગ્યા વિહાર કરતા કરતા પછી સેળમા વર્ષે એજ સહ આમ્રવનમાં ત્યારે પધાર્યા ત્યારે તેમને ત્યાં લેકલાકનું પ્રકાશક કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું
આ પ્રકારે ભગવાન જ્યારે કેવળજ્ઞાની બન્યત્યારે પોતપોતાનાં આસનો ચલા યમાન થવાથી દેવેન્દ્રોએ ભગવાનના આ કેવળજ્ઞાનની પ્રાતિ મહોત્સવ ખૂબ હર્ષ પૂર્વક મનાવ્યો અને સમવસરણની રચના કરી બાર પ્રકારની પરિષદાની વચમા પાત્રીસ ધનુષ પ્રમાણુ કાયાવાળા પ્રભુએ સમવસરણમાં બીરાજમાન થઈને પાત્રીસ
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
-
-
उत्तगययनसूत्रे पञ्चत्रिंशद्गुणाल हुनमा पाचा धर्मदेशना दनवान । भगतो धर्मदेशना श्रुता वहको जनास्तदन्तिके प्राजिताः। भगरत. पनर्जिगत्मग्यका गणधराम्तावत्य ख्यका गन्छाच जाता. । भगवतः सहे पष्टिमा नराग्या माधर. पट्शताधि फपष्टिसहस्रसरयका सा व्यः, एकोनगीतिमाचापियक्षसग्यका श्रापमा, एकाशीतिसहस्राधिकलक्षात्रयसग्यका श्राविकामाभान। पर चतुर्विध सा सस्थाप्य भगवान कुन्युनाव सहस्रमुनिपरितारेण मासिक सस्तारक कृत्वा सिद्धि पद प्राप्तगन् । भगवत. पूर्णमायु. पचनातिसहस्रार्पपरिमितम् । तत्र कोमार्य साईसप्तशताधिकनयोकिंगति सहमर्पपरिमितम् । एर माण्डलिस्त्य चक्रवतित्व सयमित्व च विज्ञेयम् ॥ इति श्रीकुन्युनावस्था ॥ पेंतीस गुणों से अलकृत वाणी द्वारा धर्मका उपदेश दिया। भगवान की इस धार्मिक देशनाफा पानकर अनेक भव्य प्राणियो ने उनके समीप दीक्षा लेकर अपने जन्मको सफल बनाया। भगवान के पंतीस गणधर थे और तीस ही गच्छ ये। प्रभु के संघमें साठ ६० हजार साधु, छासठ १६ हजार साध्विया, गुन्नासी ७९ हजार अधिक एकलाग्र आवक तथा इक्यासी ८१ हजार तीन लाख श्राविकाएँ थी । इस प्रकार चतुर्विध सघकी स्थापना करके इन कुन्युनाथ भुने एक हजार मुनियों के साथ एक मामका सयाराकर पश्चात् सिद्धिपद को प्राप्त किया। भगवान् की पूर्ण आयु पचानवे ९५ हजार वर्षकी थी इसमे तेइस हजार सातसौ पचास २३७०० वर्ष कुमार पद पर रहे। उतने ही वर्ष माडलिक पद पर उतने ही वर्ष चक्रवर्ती पद पर एव उतने ही वर्ष सयम अवस्था में रहे। इस प्रकार भगवानका पचानवें हजार वर्ष का सब आयु या ।। ३९ ।।
॥ इस प्रकार कुन्युनाय चक्रवर्तीकी यह कथा है। ગુણોથી અલંકૃત વાણી દ્વારા ધર્મને ઉપદેશ આપે ભગવાનની આ ધાર્મિકદેશ નાનું પાન કરી અનેક ભવ્ય પ્રાણીઓએ એમની પાસેથી દીક્ષા લઈને પિતાના જીવનને સફળ બનાવ્યું ભગવાનના પ્રાવીસ ગણધર હતા અને પાત્રીસ ગછ હતા પ્રભુની સાથે સાઠ હજાર સાધુ છાસઠ હજાર સાવિઓ એક લાખ અગણ્યાશી હજાર, શ્રાવક અને ત્રણ લાખ એનાશી હજાર શ્રાવિકા હતી આ પ્રકારે ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરીને કુન્યુનાથ પ્રભુએ એક હજાર મુનિઓની સાથે એક મહિનાનો સ થારે કરી પાછળથી સિદ્ધી પદને પ્રાપ્ત કર્યું ભગવાન કુબ્યુનાથનું આયુષ્ય પચાણ હજાર વર્ષનું હતું તેમાં ત્રેવીસ હજાર સાત પચાસ વર્ષ કુમારપદ ઉપર, અને એટલાજ વર્ષ માડ લીકપદ ઉપર અને એટલાજ વર્ષ ચક્રવતી પદ ઉપર અને એટલાજ વર્ષ સ યમ અવ સ્થામાં રહ્યા આ પ્રમાણે ભગવાનનું સઘળું આયુષ્ય પચાણું હજાર વર્ષનુ હતુ ૩ાા
૫ આ પ્રકારે કુન્યનાથ ચકવતીની આ કથા છે !
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका स १८ श्री श्रीमद्-अरमायकथा
२४१
-
-
तथामृलम्-सागरत चडत्ता ण, भरह नर वरीसरो।
अंरो ये अरय पत्तो, पत्तो गडेमणुत्तरं ॥४०॥ छाया-सागरान्त त्यक्त्वा बलु, भारत नरवरेश्वरः ।
__ अरथ आज प्राप्त , प्राप्ता गतिमनुत्तराम् ॥४०॥ टीका-'मागरत' इत्यादि ।
नरवरेवर नराधिपः अर =भरनामक सप्तमश्चक्रवर्ती भरजा वैराग्य प्राप्तः मागरान्त भारत-भरतक्षेत्र च सलु निश्चमेन त्यक्त्या, अष्टादशतीर्थदरो मृत्ला अनुत्तरापर्वोत्कृष्टा गतिमिद्विगति प्राप्तः ॥४०॥
श्रीमद-अरनायकाआमीदिह-जम्हीपे पूर्व विदेहे वत्सनामके विमये मीमापुर्या महापरा ममी धनपति म नरपति. । म हि काचित्सनातवैराग्य समन्तभद्राचार्य
तथा-'मागरत' इत्यादि।
अन्वयार्थ (नरवरीमरो-नरवरेश्वर.) नराधिप (अरो-अरः) अर नामक सप्तम चक्रवर्तीने (अरय पत्तो-अरजः प्राप्तः) वैराग्य-प्राप्त करके (सागरत भरह-सागरान्तं भारतम्) इस सागरान्त भरतक्षेत्रका (ण-म्बल) निश्चय से (चहत्ता-त्यत्तवा) परित्याग करके (अणुत्तर गड पत्तो-अनुत्तरा गतिं प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट सिद्विगति को प्राप्म किया। ये अठारहवें तीर्थकर हुए है। इनकी क्या इस प्रकार है
इस जदीप के अन्दर पूर्वविदेह मे वत्मनामका एक विजय है। उसमें एक सीमापुरी नामकी नगरी थी। यहां का शासक धनपति नामका महा पराक्रमी राजा था। किसी समय इन्होंने वैराग्यभावकी
तथा--"सागरत" त्याlt !
सन्याय-नरखरीसरो नरावि५ अरो-अरःसर नामना सातमा पतीश अरयपत्ती-अरज. प्राप्त राय प्राप्त ४शने सागरत भरह-सागरान्तम् भारतम् मा सान्त सरतक्षेत्रमाण-खलु निश्ययी चइता-स्यक्तवा परित्याग ४शन अनुत्तर गइ पचो-अनुत्तरा गर्ति प्राप्तः सवाष्टसिदगतिन प्रात ४री मा मढारमा તીર્થ કર થયા છે. એમની કથા આ પ્રમાણે છે
આ જમ્મટીપની અંદર પૂર્વ વિદેહમા વત્સ નામg એક વિજય છે તેમાં સીમાપુરી નામનુ નગર હતુ ત્યાના શાસક ધનપતિ નામના મહાપરાક્રમી રાજા હતા કેઈ સમય એમને વિરાગ્યભાવની પુષ્ટિથી સમન્તભદ્રાચાર્ય નામના એક
"
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
उत्तराध्य
-
-
नामकस्य मुनेः सपिरे दीक्षा गृहीत्वा एकादशाहान्यधीत्य गितिस्थानकसमा राधनेन स्थानकवासित्य समाराधितवान् । तत्मभावेण स तीर्थकरनामगोत्र फर्म समुपातिगान । स हि चिरकाल तीव्र तपस्तया समुत्कृष्ट चारित्र परिपाल्यान्तिमे नैवेयके देवत्वेन समुत्पनः । ततश्युतो भारते वर्षे हस्तिनापुरा धीशस्य रानः सुदर्शनस्य देवी नाम्न्याः पट्टराझ्या गर्ने समवतीर्णः। तदा राझ्या चतुर्दशस्त्रमा दृष्टाः । राझ्या स्वमत्तान्तः स्वपतये निगेदित । राना मोक्तम्-देवि! तव सुतो महाममावशाली भरिप्यति । राशी स्मफल श्रुत्वा सम्म हृष्टमानसा मुखेन गर्भ पुपोप । पूणे काले सा सफलजननयनानन्दार काश्चनयुर्ति पुष्टि से समन्तभद्राचार्य नामके किसी मुनीश्वर के पास दीक्षा अगीकार की तथा एकादशागीका पूर्णपाठी होकर विंशतिस्थानकों का समाराधना द्वारा स्थानकवामि पनेकी आराधना के प्रभारसे तीर्थकर नाम गोत्रका उपार्जन किया । उत्कृष्ट चारितकी आराधना करते • जर बहुत काल इनका न्यतीत होचुका तर आयुके अत में देह का परित्याग कर अतिम ग्रैवेयक में देवकी पर्याय से उत्पत्न हा जर वहीं की स्थिति समाप्त हो गई तय ये वही से चवकर भारतवर्षान्तर्गत हस्तिनापुर में वहा के शाम श्री सुदर्शन राजाकी देवी नामकी पट्टरा नीके गर्भ में पुत्ररूप से अवतरित हुए। इनके अवतरित होते ही रानीने रात्रिके पिछले पहर में चौदह स्वभोंगे देवा। स्वप्नों का वृत्तान्त अपने पति से कहने पर जब उसको यह मालूम हुआ कि मेरे यहाँ जो पुत्र होगा वह विशिष्ट प्रभावशाली होगा इससे वह बडी हर्षित हुई और बडी प्रसन्नता के साथ अपने गर्भकी पुष्टि एव મુનીશ્વરની પાસે તેમણે દીક્ષા અંગીકાર કરી દીક્ષા ધારણ કરી એકાદશાડિગના પૂર્ણપાઠી થઈને વિંરાત્તિસ્થાનની સમારાધના દ્વારા સ્થાનકવાસીપણાની આર ધનાના પ્રભાવથી તીર્થકર નામ ગોત્રનું ઉપાર્જન કર્યું ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રની આરાધના કરતા * કરતા જ્યારે તેમને ઘણે કાળ વ્યતીત છે ત્યારે આયુના આ તમા દેહને પરિ
ત્યાગ કરીને અતિમ પ્રયતમા દેવની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થય જ્યારે ત્યાની સ્થિતિ *સમાપ્ત થઈ ત્યારે ત્યાથી આવીને ભારતવર્ષના એક ભાગમા હસ્તિનાપુરમાં ત્યાના * શાસક શ્રી સુદર્શન રાજાની પટ્ટરાણી દેવી નામની રાણીના ગર્ભમા પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા
ગર્ભમાં તેમના જ પ્રવેશ કરતાજ રાણેએ રાત્રીના પાછલા પહોરમા દ સ્વને જિયા સ્વાને વૃત્તાંત પોતાના પતિને કહેવાથી જ્યારે તેને એમ લાગ્યું કે, મારી કખેથી જે પુત્ર અવતરશે તે વિશિષ્ટ પ્રભાવશાળી થશે આ જાણીને એ ખૂબ જ હષિત બની અને ખુબજ પ્રસનનાથી પોતાના ગર્ભની સ ભાળ રાખવા લાગી જ્યારે
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ श्री श्रीमद् अरनायकथा
રૂ
ज्ञानन्धर कुमार कुमार जनितवती । स्त्र स्वासननम्पेन तीर्थकरस्य जन्म, परिज्ञाय पट्पञ्चाशद् दिक् कुमार्यः समागत्य प्रतिकर्माणि कृत्य' । स्वासन चरनेन शक्रादय इन्द्रा उपयोग कृत्वा तर्थिकस्य जन्म परिज्ञाय तनागस्य देवैः महा महोत्स कृतवान् । राजा सुदर्शनश्च पुत्रजन्मना सम्महृष्ट सर्वे भ्या दीनेभ्योऽनाथेभ्यश्च दान ददौ । जननी सप्ने रत्नाकर दृष्टवती । तेन तम्प 'भर ' इति नाम कतम् । स हि क्रमेण यौवन प्राप्तवान् । तम्य गरी
यदि परिमितोऽभवन् । मातापितृभ्याम् अनावस्य नृपस्न्याभिः सह विवाह कारित ततो राजा सुदर्शनम्त राज्यधुरावरणक्षम दृष्ट्वा तस्मिन परिपालना करने में सावधान रहने लगी। जब गर्भका समय ठीक नौमास साढेसातदिन समाप्त हुआ तर रानीने एक नयनानविनायक सुवर्ण की कान्ति जैसे महामनोहर सुकुमारको जन्म दिया । उप्पन कुमारिकाओने अपने २ आसन के कपन से तीर्थकर प्रभु का जन्म हुआ जाना और वहा आकर प्रवृतिकार्य किया । तथा इसी प्रकार इन्द्र अपने आसन के सचलन से 'तीर्थकर प्रभु का जन्म हो गया है' ऐसा उपयोग के लगाने से जानकर देवों के साथ वश आये, और आठ दिन तक लगातर अच्छी तरह से प्रभु के जन्म का खूब उत्सव मनाया। राजा सुदर्शन भी पुत्र के जन्म की खुशी मे इनने हर्षित घन गये कि बडी उदारता के साथ दीन अनाथ व्यक्तियो को दान देने को माताने रत्नों का अर-आरा देखा था इसलिये उसीके अनुसार प्रभुका नाम "अर" ऐसा रखा गया । अरनाथ बढ़ते २ जब यौवन अवस्थावाले हो गये तब मातापिताने इनको वैवाहिक संबध ગાઁના સમય પુરા નવમાસ અને સાડામાત દિવસને પુછુ થયા ત્યારે ર ણીએ સુવણની કાતિ જેવા અને આખાને આનદ પમાડે તેવા જીમનેાહર સકુમાર પુત્રને જન્મ આપ્યા છપ્પન દિકુમારીએ ના આસન કે પવાથી તેએ તી કર પ્રભુને જન્મ થયે જાણી તાબડતાબ ત્યા પહેાચી ગઈ અને પ્રકૃતિકાય મા લાગી ગઈ આજ પ્રમાણે ઇન્દ્રનુ આસન પણુ ક પાથી તેઓ “તીથ ક” પ્રભુને જન્મ થઈ રહ્યો છે એવુ અવિધસતથી જાણીને દેવાની માથે ત્યા પહેાચ્ચા અને આઠ દિવસ સુધી બાળ કુમારના જન્મને ઉત્સવ મન ન્યે રાજા સદન પણ પુત્રના જન્મની ખુશીથી એટલા દૂષિત બની ગયા કે, ઘણીજ ઉદારતાની સાથે દીન, અનાથ જતેાને દાન દેવા લાગ્યા માતાએ સ્વપ્નમા રત્નાના અર-આરા જોયા હતા. આથી એજ અનુસાર પુત્રનુ અર (નાથ) એવુ નામ રાખ્યુ. અરનાથ વધતા વધતા યૌવન અવરથાએ પહેામ્યા ત્યારે માતાપિતાએ તેમના વાડિક સબ- અનેક રાજકન્યાઓની માથે કર્યો ત્યાન્મ દ
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
-
-
-
-
उत्तराध्ययनमः राज्यभार समारोप्य सपत्नीका सय सिद्धाचार्यसनिधी दाक्षा गृहीत्वा म कल्याण साधितवान् । इत्यादिभयेभ्यः पनाः परिरक्षन भगवानरनाथो बहनि वर्षाणि पृथिवीं शशास । अथान्यदा तस्य शस्त्रागारे चक्ररत्न समुत्पनम् । वनिर्दिष्पधेन भगवानरनायः समस्त पटपण्ड भारत पं साधितवान् । ततो देवा भगान्त चक्रातित्वेऽभिषिक्तान्तः। भगगनरनायो पनि णि चक्रवर्तिश्रियमुपभुक्तवान । अथान्यदा तीर्थ प्रचयितु लोकान्तिकदवेमार्यितो अनेक राजकन्याओं के साथ कर दिया। पलात् अरनाथ को राज्य धुरा के सचालन करने में समर्थ जय सुदर्शन रानाने जाना तो फिर उन्होंने उनके ऊपर राज्यका भार स्थापित किया । और स्वय रानीके साय सिद्धाचार्य के पास दीक्षा अगीकार की। इस प्रकार दोनोंने आत्माकल्याणकी साधना करने में अपने आपको विसर्जित किया।
इस प्रकार अरनाथ प्रभुने ईति भीति आदि से अपनी प्रजाका संरक्षण करते हुए राज्य का सचालन करने लगे। इसी तरर प्रभुका बहुतसा वर्षों का समय पृथिवी का शासन करते २ अतिवाहित-व्यतीत हुवा। जव इनके शवागार में चक्ररत्न की उत्पत्ति हुई तब उन्होंन उसके द्वारा प्रदर्शित मार्ग से चलकर समस्त पट्खडों को अपने वश में कर लिया। इस प्रकार जय पट्खडमडित भारतवर्ष आधीन बन चुकातष वे वापिस अपने स्थान पर लौट आये। वहा आने पर इनका देवोंने मिलकर चक्रवर्ती पद पर अभिषेक किया। बहुत वर्षोंतक अरनाथ प्रभुने चक्रवर्ती के वैभवका अनुभव किया। जब चक्रवर्तीपदकी અરનાથને રાજયપુરતુ સચાલન કરવામાં સમથી જાણીને સુદર્શન રાજાએ તેમના હાથમાં રાજ્યના વહીવટ સોપી દીધું અને પોતે રાણીની સાથે સિદ્ધાચાર્યની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી આ પ્રમાણે બનેએ આત્મકલ્યાણની સાધના કરવામાં પોતાની જાતને લગાડી દીધી
આ તરફ અરનાથ પ્રભુએ પિતાની પ્રજાનું યથાગ્ય રીતથી પાલન કરીને રાજ્યનુ સંચાલન કરવા માડયું આ પ્રમાણે પ્રભુના વધારે વર્ષો પૃથ્વીનું શાસન કરતા કરતા વ્યતીત થયા અને જ્યારે તેમના શસ્ત્રાગારમાં ચકરનની ઉત્પત્તિ થઈ ત્યારે તેઓએ તેના દ્વારા પ્રદર્શિત માર્ગનું અનુસરણ કરી પૃથ્વીના છ ખડાને જીતી પિતાને આધિન કરી લીધા આ પ્રકારે જ્યારે છખડ પૃથ્વીનું સામ્રાજ્ય તેમના હાથમાં આવી ગયું ત્યારે તેઓ હસ્તિનાપુર પાછા પહોચી ગયા અને આ પછી દેએ મળીને તેમને ચક વતી પદ ઉપર અભિષેક કર્યો ઘણા વરસ સુધી અરનાથ પ્રભુએ ચક્રવતી પદને
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदगिनी टीका अ. १८ श्रीमद-अरनाथकथा
२४५ भगवान् दीन गाऽना भ्य, गा वि दान दवा म्बपुत्र मरमन राज मन्याय मिमिकामारय मानानवणमुचान जगाम । तत्र शिवितो जतीय साम्रन्पैः मा दीक्षा गृहीतवान । मुरासुरनरेश्च भगवतो दीक्षामहों स. पर । तदा भगवान् मरगयनामर नत्थं ज्ञानमामान्तिवान् । अनायो र शिव्या तिन नन्तर भूयोऽपि तत्रैवोधाने राज गाम ! तलवता करल ज्ञान प्रान् । क्रादय इन्द्रा स्वासनझम्पेन भगत तेलन नोति पसिया ममागत्य समवसरण चक्रः । वत्र समवसरणे पूर्वश्रीला अनुभव करने २ अधिक समय रो गया तय लोकान्तिक देनेने एकदिन आर में प्रार्थना की नि-प्रभो ! अब तीर्थप्रवृत्ति करने का समय आ गया है सो आप तीर्थकी प्रवृत्ति करे। इस प्रकार लोकातिक देवों गात तीर्थकी प्रत्ति करने के लिये प्रार्थित हुए अरनाथ प्रभुने दीन, अनार एत सार्निक जनोंके लिये वार्पिक दान देकर अपने पुत्र मूरमेन को राज्य पर स्थापित कर दिया और स्वयं एक शिषिका पर आरुद रोकर सहासाम्रवन की और रवाना हुए। वहाँ पाच कर प्रभु पालझी से नीचे उतरे और एक हजार अन्य राजा
ओं के मात्र दीक्षित से गये। दीक्षा लेने पर प्रभुको मनापर्ययज्ञान को प्राप्ति हो गई। पृथ्वी पर विहार करते हुए अरनाथ प्रभु तीन वर्ष के बाद फिर से जय उसी उद्यान में आये तो उनको केवलझानकी प्रारी हो गई। इन्द्रोंने अपने २ आसनों के कपन से प्रभु को केवलज्ञानकी प्राधि जामकर समवसरण रचा। उस समवसरण में पूर्वमुखस्थित અનુભવ કર્યો ત્યારે ચાર વતી પદની શ્રીને અનુભવ કરતા કરતા ઘણો સમય વીતી ગમે ત્યારે કાતિક એ એક દિવસ આવીને તેમને પ્રાર્થના કરી કે, હે પ્રભુ! હવે તીર્થ પ્રવૃત્તિ કરવાનો સમય આવી ગયા છે તે આ૫ તીર્થની પ્રવૃત્તિ કરો આ પ્રમાણે લોકાતિક દેવ દ્વારા વર્ષની પ્રવૃત્તિ કરવા માટે પ્રાર્થના કરતાં અર નાથ પ્રભુએ દીન અનાથ અને સાધર્મિક જનને વાર્ષિક વાન આપીને તથા પોતાના પુત્ર સરસેનને રાજયગાદી સુપ્રત કરીને પોતે એક પાલખીમા બેસીને સહસ્ત્ર આશ્રવન તરફ રવાના થયા ત્યાં પહોંચીને પ્રભુ પાલખીમાથી નીચે ઉતર્યા અને એક હજાર બીજ રાજાઓની સાથે દીક્ષા અંગીકાર કરી દીક્ષા ધારણ કર્યા પછી પ્રભુને મન પર્યાય જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ પૃથ્વી ઉપર વિહાર કરતા કરતા અરનાથ પ્રભુ ત્રણ વર્ષ પછી ફરીયાં તે ઉદ્યાનમાં પાછા ફર્યા ત્યારે તેમને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ ઈન્દોએ પણ પિતાપિતાના આસનો કપાયમાન થતા જોયું કે પ્રભુને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ છે તેથી તેઓએ સમવસરણની રચતા કરી એ સમવસરણમા પૂર્વ તરફ બેઠેલા પ્રભુએ
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
mmmmmmu
D
তাসনু मुखम्थितो भगान् मनीमापापरिणामिन्या योगनगामिन्या पाण्या या पदेश ददौ । तदन्ति के धर्ममुपश्रुत्य यही जनाः प्रनिता। भगवनवयविशद् गणधरा अत एव विशद् गन्द्रामाभान् । भगरतीरनायम्प पन्नाशमा स्वाणि श्रपणा आसन् , पष्टिसहमाणि अमण्य आसन, चतुरशीतिमहम्राधिक लोकपरिमिता भारका आमन । द्वासप्तनिममाधिक समयपरिमिता पारिका धामन् । इत्य स्परग्ल्याण कर्नु भूमी रिहरन भगवानरनाथचतुर्विध सा सस्थापितवान् । भगवान् एकविंशतिसहमणि कौमार्ये, तथैव माण्डलिकत्वे, सयमित्वे च नीतवान् । भगात. समग्रमायुश्चतुरशीतिमहापरिमितमासीत् । निर्यागकाले समुपस्थिते भगान् सहस्रसाधुभिः सहानगन कृत्वा मिद्धिपद सम्मासवान् । निर्वाणपद प्राप्ते भगति सेन्द्रा मुरा निर्माणमहोत्मा चक्रुः।
॥ इति अरनायकया ।। प्रभुने सर्व जीवों की भाषा में परिणमित हुई अपनी एक योजनगामिनी वाणी द्वारा धर्म का उपदेश दिया। प्रभुका दिव्य उपदेश सुनकर अनेक व्यक्तियोंने विरक्त होकर वहीं पर दीक्षा धारण की'। इन अर नाथ प्रभु के सघ में पचास हजार मुनि, साठ हजार साध्विया, चौरासी हजार,८४ हजार अधिक एक लार (१८४०००) श्रावक, एव घरत्तर हजार-अधिक तीन लाग्व ३७२००० श्राविकार थी। इस प्रकार स्व पर कल्याण करने के लिये विहार करते हुए प्रभुने चतुरविध संरकी स्थापना की। भगवानरी समस्त आयु चौरासी ८४ हजार वर्षकी थी। इस में कुमारकाल म इकीस हजार, माडलीक अवस्था मे इक्कीस हजार, चक्रवर्ती अवस्था में एकीस हजार, और सयम अवस्था मे इक्कीस हजार वर्ष व्यतीत हुए । निर्वाण प्राप्त होने का जब समय आया तर प्रभुने एक સર્વ જેને પરિમિત થયેલી પિતાની એક પેજને સુંધી સભળાતી વાન દ્વારા ઉપદેશ કર્યો પ્રભુને દિવ્ય ઉપદેશ સાંભળીને અનેક પંક્તિઓએ વિરક્ત થઈને ત્યાં દીક્ષા ધારણ કરી આ અરનાથ પ્રભુના સંઘમાં પચાસ નર મુનિ સાઠ હજાર સાવિઓ, એક લાખ ચોર્યાસી હજાર શ્રાવકો અને ત્રણ લાખ બોતેર હજાર શ્રાવિ કાએ હતી આ પ્રમાણે પિતાનું તેમજ બીજાનું ક૯યાણ કઝાને માટે વિહાર કરતા કરતા પ્રભુએ ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી ભગવાન અરનાથનું સમગ્ર આયુષ્ય ચોર્યાસી હજાર વર્ષનુ હતુ આમા કુમારકાળમાં એકવીસ હજાર, માડલીકપદમાં એકવીમ હજાર, ચક્રવર્તી અવસ્થામાં એકવીસ હજાર, અને સયમ અર્વથામા એકવીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થયા નિર્વાણ પ્રાપ્તને જ્યારે સમય આવ્યે ત્યારે પ્રભુએ
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदर्शिनी टीमा य. १८ महापद्मकथा
तथामूलम्-चइती भारह वास, चकवट्टी महिडिओ।
चहत्ता उत्तमे भोगे, महापैउमो तव चरे ॥१॥ आया-त्यक्त्वा भारत पं, चक्रवर्ती महर्दिकः ।
त्यक्त्वा उत्तमान् भोगान, महापद्मस्तपोऽचरत् ॥४१॥ टीका-'चडत्ता' इत्यादि । महदिर चतुर्दशरत्ननवनिपानादियुक्तो मुनि सुत्रतशासने महापद्मनामा नवम
वर्ती भारत वर्ष त्यक्त्वा, तथा-उत्तमान् भोगान् त्यतया तप. अचरत् ॥४१॥ :जार माधुओ के माथ अनशन करके आयुके अन्त में सिद्धिपद मास पिया । इन्द्रों ण्य देवोंने मिलकर इनका निर्वाणमहोत्सव मनाया ॥४०॥
॥ इस प्रकार यह अरनाथ प्रभुकी कथा है ॥ नथा-'चइत्ता' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महडिओ-महर्दिक:) चौदह रत्न एव नवनिधि आदि महासद्धियों के अधिपति (चकवट्टी-चक्रवर्ती) नवमचक्रवर्ती (महापउमो -महापद्मः) महापदाने जो मुनि सुव्रत स्वामी के शासनकाल में हुए हैं। (भारह चास चइत्ता-भारत वर्षम् त्यक्तवा) इस समस्त भारतवर्ष का परित्याग करके तथा (उत्तमे भोगे चडत्ता-उत्तमान् भोगान् त्यक्त्वा) उत्तम भोगोंका परित्याग करके (तव चरे-तपः अचरत् )तपस्याकी आराधना की। और सफल कर्मों का क्षय करके मोक्ष पधारे ॥४॥ એક હાર સાધુઓની સાથે અનશન કરીને આયુષ્યના અંતમાં સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કર્યું ઈન્દ્ર અને દેવાએ મળીને તેમને નિર્વાણ મહોત્સવ મનાવ્યું
છે આ પ્રમાણે અરનાથ પ્રભુની આ કથા છે કે तथा-"चदत्ता'
मन्वयार्थ-महडिओ-महद्धिकः यौहरन भने नपनि माहि मला काय सोना मधपति चक्काट्टी-चक्रवर्ती नवमा यता महापउमोन्महापद्मः महाप नेमा मुनि सुरत स्वामीना शासन मा या छ भारह वास चइत्ता-भारत वर्षम् त्यत्तवा या सपणा सारत ना परत्याग उरीन तथा उत्तमे भोगे चइत्ता-उत्त मान् भोगान त्यक्त्वा उत्तम सागाना परित्याग ४रीन तव चरे-तप अचरत તપયાની આ ધના કરી, તથા સકળ કમેને ક્ષય કરીને મેક્ષમાં પધાર્યા ૪૧
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
उत्तरापयनसन
-
-
-
-
-
-
अध मरापभस्थाआसोगिह भानसरे हस्तिनापुरे ३६ रानीय पारनामा । तस्या स्ता गाला नीति द्वे भायें। कदापित्युकोमगाया शयाना मागदया स्त्र ने सिंह रावती। समानुपारंग तम्। एक पुत्राजात । तम्य नाम विगुत्भूत् । अमान्य मानदेशी पूनमरि मुशेमल ग्याया मुखममता चतु देश समान् घटती। ततस्तस्या द्वितीयः पुत्रीजात' । तम्य महापम इति नामाभून् । स हि गुमरागनीव गर्द्धमानोऽनुरुप क्य. प्राप्य वाचार्यसनियों सालाः कला निषित पान । पिना फनिष्टोऽपि महापमकुमारी गुणैर्येष्ठत्वाधुत्र राजपदे स्थापित । युज्यते चैतन्-रिमेय प्रमागन् , क्षत्रियेषु जत्रश्च शस्यते ।
____ उनकी कथा इस प्रकार हैइस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत हस्तिनापुर नामका नगर था। वा इत्यावशीय पभोत्तर नामके राजाका गामन था। ज्वाला एर लक्ष्मी इस नामकी इनकी दो पटरानिया थी। कोमल शय्या पर सोई हुई ज्वालादेवीने एक दिन स्वप्न में एक सिंह देवा । स्वप्नानुसार इसके यहा एक पुत्र हुआ। इसका नाम विष्णु रखा गया। एक दिन फिर इस तरह की घटना घटी-जब यह अपनी कोमलातिकोमल शय्या पर सुग्वपूर्वक सो रही थी तब इसको चौदर स्वप्न दिखाई दिये। इन स्वप्नों के अनुसार इसके दूमरा पुत्र हुआ। इनका नाम महापद्म हुआ। महापद्मने क्रमश दितीयाके चन्द्रकी तरह वृद्धिंगत होते हुए अपने अनुरूप वय प्राप्त करली और फिर कलाचार्य के पास जाकर मकल कलाओं का अभ्याम भी कर लिया। यद्यपि ये कनिष्ठ पुत्र थे तो भी इन्होंने अपने गुणों से पिताको अपनी तरफ अधिक आकृष्ट
એમની કથા આ પ્રમાણે છે–
આ ભરતક્ષેત્રમાં આ તર્ગત હસ્તિનાપુર નામનુ નગર હતુ ત્યા ઈક્વાકુ વશના પત્તર રાજનું શાસન હતુ જ્વાલા અને લક્ષમી નામની બે પટરાણીઓ હતી. જવાલા દેવીએ એક દિવસ કોમળ શેયા પર સુતા સુતા સવપ્નામાં એક સિહ જે રૂખ અનુસાર તેમની કુખે એક પુત્ર અવતર્યો, જેનું નામ નિષ્ણુ રાખવામાં આવ્યુ આ પછી એક દિવસ એવી ઘટના બની કે, જ્યારે તે પિતાના કમળ થયા ઉપર ભૂતી હતી ત્યારે તેણે સ્વપ્નમ ચોદ વન જોયા આ વન અનુસાર તેને એક બીજો પુત્ર થયો એનું નામ મહાપદ્મ રાખવામાં આવ્યુ મહાપદ્મ ક્રમશ બીજના ચ દ્રમાની માફક વૃદ્ધી પામવા લાગ્યા આ રીતે તેને યુવાવસ્થાએ પહોચ્યા અને કળાચાર્યની પાસે જઈને સઘળી કળાઓનો અભ્યાસ કર્યો છે કે તેઓ નાના પુત્ર હતા છતા પણ તેમણે પિતાના ચુથી પિતાને પિતાના તરફ ખૂબજ આકર્ષિત
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
।. यदर्शिनी टीका अ. १८ मदारप्रकथा
०४१ तस्मिन्नेव काले उन्नयिन्या नगा श्रीपर्मा नाम महीपति रासीत् । तस्य वितण्डागदी नमुचि नामा सनिव आसीत् । पकदा तस्या नगर्या उद्याने ग्रामानुग्राम विहरन्तो मुनिमुद्रतनाथस्य शिप्याः मुनताचार्या समागताः। तान न्दित नगरनिवामिनो जना उद्यानाभिमुख प्रयान्ति म्म । सौधोपरि स्थितो
मा नागरिकसमुदाय पहिर्गच्छन्त रिलोक्य नमुचिमन्त्रिण पृष्टवान-फिमध कोऽपि महोत्सवो वर्तते, यदेने नागरिका. समुदिता बहिर्गन्छन्ति ? नमुचिना प्रोक्तम्-देव ! अद्य रहिरवाते केऽपि श्रमणा समागता. सन्ति । तान्नमस्कt गते तद्भक्ता नागरजना गन्छन्ति । ततो राजा माह-मन्त्रिन् ! अम्माभिरपि पर लिया था। इससे पदोत्तर राजाने इनको युवराजपद में स्थापित पर दिया। यान भी ठीक है विप्रवर्ण में प्रभाशाली की एव क्षत्रियो में जयशाली की अधिक प्रतिष्ठा होती है। उसी समय उज्जयिनी नगरी मे श्री वर्मा नाम का राजा था। इसका नमुचि नामका एक प्रधान था।
ह वितण्डावादी था । एक दिनकी बात है कि वहा उन्धान मे ग्रामा नुग्राम विरार करते हुए मुनि मुव्रतनाथ के शिष्य सुव्रताचार्य आये।
आचार्यश्रीका आगमन सुनकर नगरनिवासी जन उनको वदना करनेके रिये उद्यानकी और जाने लगे। महल के ऊपर पैठे हुए राजाने जय
स तरह लोगों का जाना उद्यान की और देखा, तब पास मे बैठे हुए नमुचि से पछा-आज क्या कोई उत्सव है-जो नगरनिवासी समुदायरूप में एकत्रित होकर याहर जा रहे हैं ' सुनकर नमुधिने कहा-महाराज ! उत्सव तो कोई नहीं है। आज पाहर उद्यान मे कितनेक श्रमण બનાવ્યા હતા આથી પક્વોત્તર રાજાએ તેમને યુવરાજપદ ઉપર સ્થાપિત કર્યા વાત પણ ઠીક છે બ્રાહમાં પ્રભાશાળીની તેમજ ક્ષત્રિએમા જયશાળીની પ્રતિષ્ઠા ઘણી યોગ્ય હોય છે આ સમયે જેની નગરીમાં શ્રીવર્મા નામના રાજા હતા તેમને નમૂચા નામના એક પ્રધાન હતા તે વિત ડાવાદી હતા એક દિવસની વાત છે કે, ત્યા શ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા કરતા મુનિ સુવ્રતનાથના શિષ્ય સુત્રતાચાર્ય પધાર્યા આ ચાર્યશ્રીનું આગમન સાભળીને નગરજને એમને વદન કરવા જવા લાગ્યા મહેલ ના ઉપરના ભાગમાં બેઠેલા રાજા જયારે આ રીતે લોકોને ઉદ્યાનની તરફ જતા
યા, જેથી પામે બેઠેલા નમુવી પ્રધાનને પૂછ્યું કે આજે શું કે ઉત્સવ છે કે જેથી નગર નિવાસીઓ ઉત્સાહથી સમુદાયરૂપમાં એકત્રિત થઈને બહાર જઈ રહ્યા છે? આ સાભળીને નમુચીએ કહ્યું કે, મહારાજ ઉત્સવને કઈ નથી પરત આજે બહાર ઉદ્યાનમાં કેટલાક શ્રમ આવેલ છે તે તેમના આ ભક્તજને તેમને વધના -
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
उत्तरायनसचे
-
-
अथ मापायाआमोदिह भानसरे हस्तिनापुर इशाकुनीय पनाचरनागा नः । तम्या स्ता माला लक्ष्नीति द्वे भायें । कदापिएकोमारा गयाना मागदा
ब ने सिंह प्रपती। समानुपारग तम्मा एक पुरानात । तम्य नाम शिगुरभूत् । अमान्यता देगी पूनापि मुशमला ग्याया गुरमगुप्ता चतु देश स्वमान् दृष्टपती। ततस्तस्या द्वितीयः पुनोनातः। तम्य महापम उति नामाभून् । स हि गुमरक्षगगीय पर्द्धमानोऽनुस्प यः प्राप्य कार्यसन्नियो साला कला गिक्षित मान । पिना पनिष्टोऽपि महापम कुमारी गुणेर्येष्ठत्वाचून राजपदे स्थापित । युज्यते चैतन्-विष प्रमागन् , क्षत्रियेपु जत्रच शस्यत ।
इनकी कथा इस प्रकार हैइस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत हस्तिनापुर नामका नगर था। वहा इव्याकुवशीय पमोत्तर नामके राजाका शासन था। ज्वाला पर लक्ष्मी इस नामकी इनकी दो पटरानिया थी। कोमल शय्या पर सोई हुई ज्वालादेवीने एक दिन स्वप्न में एक सिंह देथा। स्वप्नानुसार इसके यहा एक पुत्र एआ। इसका नाम विष्णु रखा गया। एक दिन फिर इस तरह की घटना घटी-जव यह अपनी कोमलातिकोमल शय्या पर सुग्वपूर्वक सो रही थी तय इसको चौदह स्वप्न दिखाई दिये। इन स्वप्नों के अनुसार इसके दूसरा पुत्र हुआ। इनका नाम महापद्म हुआ। महापद्मने क्रमश द्वितीयाके चन्द्रकी तरह वृद्धिंगत होते हुए अपने अनुरूप वय प्राप्त करली और फिर कलाचार्य के पास जाकर मफल कलाओं का अभ्यास भी कर लिया। यद्यपि ये कनिष्ठ पुत्र थे तो भी इन्होंने अपने गुणों से पिताको अपनी तरफ अधिक आकृष्ट
એમની કથા આ પ્રમાણે છે –
આ ભરતક્ષેત્રમાં આ તર્ગત હસ્તિનાપુર નામનુ નગર હતુ ત્યા ઈક્વાકુ વંશના પત્તર રાજાનું શાસન હતુ વાલા અને લક્ષ્મી નામની બે પટરાણીઓ હતી જવલા દેવીએ એક દિવસ કેમળ શૈયા પર સુતા સુતા સ્વપ્નામાં એક સિંહ જે સગ્ન અનુસાર તેમની કુખે એક પુત્ર અવતર્યો, જેનું નામ નિષ્ણુ રાખવામાં આવ્યું આ પછી એક દિવસ એવી ઘટના બની કે, જ્યારે તે પોતાના કોમળ હયા ઉપર સૂતી હતી ત્યારે તેણે સ્વપ્નમાં ચોડ સ્વપ્ન જોયા આ વખ અનુસાર તેને એક બીજો પુત્ર થયે એનું નામ મહાપદ્મ રાખવામાં આવ્યુ મહાપદ્મ કમરા બીજના ચદ્રમાની માફક વૃદ્ધ પામવા લાગ્યા આ રીતે તેને યુવાવસ્થાએ પહેચ્યા અને કળાચાર્યની પાસે જઈને સઘળી કળાઓને અભ્યાસ કર્યો છે કે તેઓ નાના પુત્ર હતા છતાં પણ તેમણે પિતાના ગુણેથી પિતાને પિતાના તરફ ખૂબજ આકર્ષિત
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका १८ महापद्मकथा
२५१ तस्यैर्गम्बधमसभ्याचार दृष्ट्वा श्रमणा. प्रोचुः-यदि तव मुव कण्डूयते, तदा वय तव कण्डूमपनेप्याम एव । एव वदत्म गुरुपु बच्चिय कश्चिस्शुल्क प्रोवाच-भदन्त ! तिष्ठन्तु भवन्तः, अहमेवामु दुनिीत वादे पराजप्यामि । वदत्वय म्वसिद्धान्तम् । भुल्लममुनिवचन निशम्य क्रोधाविष्टो नमुचि' इस प्रकार उस दुर्मनिने उन धर्मगुओं की विशेष रूप से निंदा करनी प्रारभ की उमफा इस प्रकार का अमभ्य व्यवहार देखकर उन प्रमणोंने इस से कहा कि मनुष्य अपन मुख से कुछ भी कहे इसके लिये यह स्वतत्र है। पर दूसरों की निष्कारण निंदा करना एव उनके साय असभ्य व्यवहार से सामना करना यह उसके लिये बिलकुल भी उचित नहीं है। हम यह नहीं चाहते कि धार्मिक मामले को लेकर उस पर वातावरण गरम किया जाय। परन्तु आपकी प्रवृत्ति देखकर हमें यह विश्वास हो रहा है आ के मुग्न म विशेष खुजलाहट हो रही है। अतः यदि आप अपनी उम खुजलाहट को दूर ही करवाना चाहते हों तो हम उसको दूर करने के लिये कटिबद्ध है । जब इस प्रकार गुरुजन इस से कह रहे थे कि इतने में उन्हीं के किसी एक क्षुल्लक शिष्यने उन से पडे विनय के साथ इस प्रकार कहा कि-महाराज ! आप अभी ठहरे । पहिले इस से हमे ही निपट लेनेकी आज्ञा दीजिये। जय इस दुर्विनीत की बुद्धि को हम ही योग्य मार्ग पर ला सकते हैं तय आप पूज्यों को इसके लिये कष्ट करने की आवश्यकता ही क्या है। આ પ્રકારે એ દુમતિએ મુનિરાજેન વિશેષરૂપથી નિ દા કરવાનો પ્રારંભ કર્યો તેની આ પ્રકારની અસભ્ય વર્તણુક જોઈને શ્રમણએ તેને કહ્યું કે મનુષ્ય પોતાના મેઢાથી કાઈપણ કહે તેને કાઈરેક શકતું નથી, પરંતુ બીજાઓન વગર કારણે ન કરવી અને તેમની સામે અસભ્ય વ્યવહારનું વર્તન ચલાવવું એ તેના માટે જરા પણ ઉચિત નથી અમે એવુ ચાહતા નથી કે, ધાર્મિક પ્રશ્નના કારણે વાતાવરણને ઉગ્ર બનાવવામાં આવે પરંતુ આપની પ્રવૃત્તિ જોઈને અમને વિશ્વાસ આવી રહ્યો છે કે, આપના મુખમાં ઉગ્ર પ્રમાણથી ખેટી હઠ જાગી રહી છે આથી આપ ને આપની એ વિનાક રણની હઠને પુરી કરવા ચાહતા છે તે અમો એ માટે તૈયારજ છીએ જયારે આ પ્રકારે ગુજ્જન તેને કહી રહ્યા હતા એટલામાં એમના કેઈ એક નાના શિષ્ય એમને ખૂબજ વિનય કરીને કહ્યું કે, મહારાજ! આપ હમણું રેકાઈ જાવ પહેલા અમોને જ તેમની સાથે ચર્ચા કરો લેવાની આજ્ઞા આપ જયારે આ હઠાગ્રહીની બુદ્ધિને અમે જ યોગ્ય માર્ગ ઉપર લાવી શકીએ તેમ છીએ ત્યારે આપ પૂએ આના માટે કષ્ટ ઉઠાવવાની
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
तद्न्दनाथै गन्तव्यम् । तदा नमुचिरननद-देव अह तान् श्रमणान् पराजेष्यामि । भरता तत्र मायस्थेन भाव्यम् । राजा नद्वानमत्य तेन सह मुनिन्द नार्थमुद्याने गतः । तत्र गलानमुनिः प्राह-यदि भवन्तो धर्म जानन्ति तदा विवेचयन्तु । श्रमणास्तव श्रुला भुट्टोऽयमिति मनसिकता ते मानमत्र लय तस्थुः । तान मौनमध्य स्थितान श्रमणान् दृष्ट्रा 'गाव एते' मे धर्मतत्वज्ञास्यन्तीति तान् सद्गुरून् बहुशो निन्दितवान् स दुर्मतिः । आये हुए हैं सो उनके ये भक्तजन उनको वढना करने के लिये जा रहे है । राजाने कहा -मन्त्रिन् । तन तो हम लोगों को भी उनकी बदना करने के लिये चलना चाहिये । नमुचिने प्रत्युत्तर में कहा- हां महाराज ! जैसी आपकी आज्ञा । परन्तु मे वदना करने के अभिप्राय से नहीं चलना चाहता हूँ | मैं चाहता हूँ कि चलकर उन से आपको मध्यस्थ बनाकर वाद विवाद क्रू और परास्त करू । राजाने नमुचिकी बात मानली और उसको साथ लेकर मुनि वदना के लिये चल दिया । वहा पहयने ही नमुचिने मुनिराजों से घड़े गर्व से फूलकर कहा कि आप लोग धर्म का वास्तविक स्वरूप जानते हैं या नहीं। यदि जानते हों तो उसका धोडा बहुत विवेचन करो | श्रमणोंने उसकी इस प्रकार की वचन की असयमितता देखकर चुप रहना ही उचित समझा । वे सब के सब उसकी बातों का कुछ भी उत्तर न देकर एकदम मौनसे बैठे रहे । जय नमुचिने उनके वचनों के उत्तर के प्रति उपेक्षावृत्ति देखी तो एकदम कपाय के आवेश में आकर कह उठा कि अरे! ये तो कोरे बेल है ये बिचारे धर्मतत्व का स्वरूप क्या जान सकते है ।
240
કરવા માટે ત્યા જઇ રહ્યા છે. રાજાએ કહ્યુ કે, પ્રધાનજી ત્યારે તા આપણે પણ તેમની વદના કરવા માટે ત્યા જવુ ોઇએ. નમુચીએ પ્રત્યુત્તરમા કહ્યુ, હા, મહારાજ! જેવી આપના જ્ઞા પરંતુ હુ વદના કરવાના અભિપ્રાયથી ત્યા આવવા ઇચ્છતા નથી હુ ચાહુ છુ કે, ત્યા જઈને આપને મધ્યસ્થી અનાવી તેમની સાથે વાદવિવાદ કરૂ, અને એમને પરાસ્ત કરૂ રાજાએ નમુચીની વાત માની અને તેને સાથે લઈને મુનિ વદના માટે ચાલી નીકળ્યા ત્યાં પહોંચતાજ નમુચીએ મુનિરાજોને ઘણા ગાં ફુલાઈને કહ્યું કે, આપ લેાકા ધૂનનુ વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણા છે કે, નહી ? તે જાણુતા હાતા તેનુ થાડુ ઘણુ વિવેચન રા શ્રમણેાએ તેની આ પ્ર કારના વચનનો સયમિતતા જેઈને ચૂપ રહેવાનુ જ ઉચિત માન્યુ તે સઘળાએ તેની વાતને કશે પ્રત્યુત્તર ન આપતા મોન એસી રહ્યા જ્યારે નસુચીએ તેમની પેાતાના વચને તરફ ઉપેક્ષાવૃત્તી જોઈ ત્યારે કષાયના આવેશમા આવીને કહેવા માચુ કે, આતે કારા બળદ છે. આ ખચાના ધમ તત્વનું સ્વરૂપ કાથો સમજી શકે ?
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५३
प्रियदशिनी टीका अ. १८ महन्पप्रकथा निरुत्तरीकृत स नमुचिस्तेपु साधुपु महद् वैर ववन्ध । ततः स पेण सइ गृहमागतः । अ मध्यराने समागते क्रोधान्धः स सायन इन्तुमुयाने समागतः। तत्र निर्ग्रन्यभक्तया देव्या स स्तम्भित. । प्रातस्त तथाविध प्रेक्ष्य सकला नाग रिका जना, पर विस्मयमापन्नाः। नृपश्चापि कर्णोपर्णिकया इम वृत्तान्तमुपश्रुत्य तत्र समागतः । मोऽषि मुनिसन्निधौ धर्मदेशना अलग परमपीनिसम्पमा वेदवाय एव शौच रहित इस से सिद्ध होते हैं। इस प्रकार क्षुल्लकने जप नमुचि से कहा तो यह इस के प्रत्युत्तर मे उत्तर नहीं दे सकने के कारण चुप तो हो गया परन्तु इन साधुओं के ऊपर उसकी फपाय की प्रबलता पहिले से और अधिक बढ गई। राजा के माय यह वापिस अपने स्थान पर लजित होकर आ गया। राजा के समक्ष उत्तर न दे सकने के कारण उनको अपना अपमान विशेष खटकने लगा। अतः इसका यदला साबुओं से अवश्य २ लेना चारिये। ऐसा उसने घर पर आते ही निश्चय कर लिया। इसी दृढ निश्चय के अनुसार वह अपने अपमान का पदला लेने के लियेमध्यरात्रि के समय क्रोधसे अधा रोकर उन साधुओं को मारने के लिये उद्यान में आया। उसको भाते ही निर्गयो की भक्ति से ओतप्रोत हुई वहा की वनदेवीने उसको कील दिया। जब प्रातःकाल का सुनहरा समय हुआ तो सकल नागरिक जनों को, नमुचि को कीलित हुआ देखकर बडा ही अचरज हुआ। राजाके भी कान में यह बात धीरे २ पहुँच गई सो यह भी वहां आ ખા પ્રમાણે નાના શિષ્ય તરહ્યી નમુચિને જ્યારે કહેવામા આવ્યુ છે તે તેના પ્રત્યુત્તરમાં જવાબ ન આપી શકવાથી નિરૂત્તર બની ગયો પરંતુ આ સાધુઓની ઉપર તેની કક્ષાની પ્રબળતા પહેલાથી પણ અધિક પ્રમાણમાં વધી ગઈ રાજાની સાથે તે પિતાના સ્થાને પાછા ફર્યો રાજાની હાજરીમાં પતે ઉત્તર ન આપી શક વાના કારણે તેને પિતાનું અપમાન વિશેષ ટકવા લાગ્યું આથી સાધુઓની પાસેથી તેને બદલે અવશ્ય લેવું જોઈએ એ નિશ્ચય તેણે પિતાને ઘેર આવીને કર્યો આ દઢ નિશ્ચય અનુસાર પિતાના અપમાનને બદલે લેવા માટે મધ્યરાત્રિના સમયે ક્રોધથી આધળો ભીન બનીને તે સાધુઓને મારવા માટે ઉધાનમાં ગયા તે ત્યા પહેચતા જ મિત્રોની માં તપ્રોત થયેલી યાની વનદેવીએ તેને બાંધી દીધા જ્યારે પ્રાત કાળનો સમય થયો ત્યારે નગરજનોની અવરજવર શરૂ થતા આવતાજતા લેકએ નમુચિ મત્રીને બધાયેલ હાલતમાં જોતા આશ્ચર્ય થયું ધીરે ધીરે આ વાત સઘળા નગરમાં પ્રસરી ગઈ અને છેવલે રાજાના કાન
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगयपनसूत्रे पोवाच-अये ! गुय शौचयिनिता देदवायाम्प | अती गृय देगे वामयितु मन ः ? अयमेर मम प्रश्नोऽस्ति । उत्तर देहि । तदा शुलमा मोगाच-अति जलकुम्भ. प्रमानी, चुल्ली, कण्डनी, पेपणीचेति पत्राना. मोक्ताः । ये 7 पञ्चमूना आश्रयन्ति, तर दयाः । एता अनाश्रयतामस्मा नास्ति वेद वायता तथा शोपविनिता अपि य न स्म । शौन तु मयुन तस्सनक एवाशुचिर्भाति । मधुनरिवर्नका पय कयमशुनयो भगामः? अठी न य शाव विनिताः । प्रत्युत यूयमेव वैदवारः भौचविधर्मिताय म्थ । एष शुल्लकेन शुल्लक शिप्य के इस प्रकार वचन सुनकर नमुचिका सारा शरीर कोध के आवेश से धमधमा उठा और यह पीच ही मैं तमा कर कहने लगा कि आप लोग शौच से ररित एव वेदों के सिद्वान्त से बहिर्भूत है। अतः आप लोगो से यहा ठहरने देना सर्वथा ही अनुः चित हैं । कहिये आपके पास इसरा क्या उत्तर है। नमुनिकी ऐसी बात सुनकर उत्तर के रूप में क्षुल्लकीने उस से कहा-सुनो ये पाच सूना है-जलकुभ, प्रमार्जनी, चुली, कण्डनी और पेषणी । थुतियो में ऐसा कहा है कि-इन पाच सूनाओं का जो आश्रय करते है वेही पेयाश्य है। इनका आश्रय हमलोग तो करते नहीं हैं तब, हममें बेदवायता कैसे आ सकती है। इसी तरह रम लोग शौचविवर्जित भी नहीं हैं। अशोच नाम मैथुनका है। जो मनुष्य इसका सेवन करते हैं वे ही शौचविवर्जित माने गये है। अत' मैथुन सेवन से रहित हमलोग अशौच कैसे हो सकते हैं। प्रत्युत आप लोग ही જરૂરત નથી નાના શિષ્યનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને નમુચિનું સઘળું શરીર ફોધના આવેશથી ધમધમી ઉઠયું, અને તે વચગા 3 ટપકીને કહેવા લાગ્યું કે આ * પ્રાપ્ત ચૌચથી રહિત અને વેદના સિદ્ધાતથી બહિર્મુખ છો આથી આપ લેકને , અહીંયા રહેવા દેવા એ સઘળી રીતે અનુચિત છે કહે આપની પાસે આને * જવાબ છે ? નમુચિની આ પ્રકારની વાત સાભળીને જવાબ આપતા નાના શિષ્ય + રહ્યું કે, સાભળો આ પાચ સૂના છે જળકુ ભ, પ્રમાજની, ચુલી, કડની અને
પષણી કૃતિઓમા એવુ કહે છે કે આ પાચ સૂનાઓનો જે આશ્રય કરે છે તેજ 1 - વેદબાહ્ય છે અને આશ્રય અમે લોકો તે કરતા જ નછે ત્યારે અમારામાં કેદ
બાહ્યતા કયાથી આવી શકે? આજ રીતે અમે લોકો શૌચ વિવછત પણ નથી - અશોચનુ નામ મિથુન છે જે મનુષ્ય આનુ સેવન કરે છે તેજ શૌચ વિવા | માનવામાં આવ્યા છે આથી મન સેવનથી રહિત અમે લોકો અશૌચ કઈ રીતે , Fરીતે થઈ શકીએ ? પરંતુ આપ લેક જ શાચ રહિત આનાથી સિદ્ધ થાઓ છે
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापत्रकथा
२०५ निग्रहीतु न दाऽपि शक्ता अभूान । सिंहालस्यानिग्रहणाद् स्टो महापद्मो नमचि मुवाच-अस्य सिंहालस्य कमपि निग्रहोपाय जानासि ? म उवाच-जानामि तनिग्रहोपायम् । तदा प्रमुदितेन महापमेन समादिष्टः स सैन्यमादाय सिंहचलस्य राज्य रुदवा युक्त्या तदुर्ग भड्तवा त पद्मा महापद्मसन्निधो समानीतवान् । सतुष्टो महापद्मो नमुचिं माह-त्वया मम महात्कार्यमनुष्ठितम् , अतः कमपि वर तृणुष्व । तदा नमुचिना प्रोक्तम्-तिष्ठतु वरो भग्लोशे । यदा जय इसको पकटने का मौका आता तो यह अपने दुर्ग मे छिप जाता। इस से महापद्म के सैनिकजन इसको पकडने के लिये लालायित होने पर भी पकड नहीं सकते थे। महापम राजा इस राजा पर विशेष रूप से मष्ट रहा करता था। वह चाहता था कि किसी भी तरह से यह पकडा जाय । एक दिन महापद्मने नमुचि से कहा-कहो सिंहसल को निग्रह करने का भी कोई उपाय जानते हो । हाँ! क्यों नहीं जानता हूँ-अवश्य जानता है। राजाने प्रसन्न होकर तब इस से कहा तो फिर क्या देर है पकड लाओ इसको यहा पर । राजाकी आज्ञा पाते ही नमुचिने सैन्य को साथ लेकर सिंबल के राज्य में जाकर घेरा डाल दिया और उसको सब तरफ से रोक लिया। पश्चात किसी युक्ति से उसके दुर्ग को फोडफाडकर उसको बाध लिया और बाधकर वह महापद्म राजाके पास उसको ले आया। इस से राजा नमुचि के ऊपर बडा प्रसन्न हुआ और बोला-नमुचि ! तुमने मेरा घडा भारी असाध्य कार्य साधित कर दिखाया है अतः जो तुम्हारी જ્યારે તેને સામને વતે અને પકડાઈ જવાતે પ્રસંગ આવો ત્યારે પિતાના દુમાં છુપાઈ જતો મહાપદ્મના સૈનિકેના અનેકવિધ પ્રયાસો છતા તે પકડી શકાતે નહીં મહાપદ્મ રાજા એ રાજા ઉપર ખૂબ ગુસ્સે રહ્યા કરતા અને ઈચ્છતા હતા કે કંઈને કોઈ ઉપાયે પણ એને પકડી લે એક દિવસ મહાપદ્ધ રાજાએ આ "ાત નમુચિ મત્રીને કહીં કે, તમે નિ હબલને પરત કરવાને કઇ ઉપાય જાણે છે ? નમૂચિએ હકારમાં જવાબ આપે આથી રાજાએ પ્રસન્નચિત્ત બનીને કહ્યું કે તે પછી શા માટે વાર કરે છે? જાઓ પકડી લો નમુચિને એટલુ જ જોઈતુ હતુ તે સન્યને સાથે લઈને સિ હબલના રાજ્ય ઉપર ઘેરો ઘાલ્ય અવરજવરના માર્ગો રેકી લીધા આ પછી યુક્તિથી તેના દુર્ગને તેડીફાડીને તેને પકડીને બાધી લીધો અને મહાપદ્મ રાજાની સામે લાવીને રજુ કરી દીધે આથી રાજા નમુચિ પ્રધાન ઉપર ખૂબ જ પ્રસન્ન થયા અને કહ્યું, તમે એક ઘણું જ મહત્વનું
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
उत्तराध्ययनसूत्रे
जाता' । नमुचिश सौ जनैर्निन्द्यमानो देव्या विमुक्तो नितरा लज्जामापनी हस्ति नापुर गत' । तत्र युवराजेन महायमेन सह गतः म पारीयानपि प्राण्य प्रभावेण महापद्मस्यामात्यां जान |
महापद्मस्यामीत् शत्रुस्तद्राज्यमी मान गिज्याधिपतिः सिंह इव भवलपरा क्रम. पिलो नाम भूपति । स हि राज्ये मुहुर्मुहु समाराय तम्मर च्या मनाना धनानि बलात् गृही दुर्गे गिति । महापप्रमेनिकन पहुँचा । पहिले तो सबने मिलकर मुनिराजो के निकट बैठकर धार्मिक देशना का श्रवण किया पश्चात् फिर ये वहा आये जरा नमुचि कीला हुआ खडा था । सबने इस स्थितिम सटे हुए नमुचिकी निंदा की। किसी भी तरह जन देवी से वह छोड दिया गया तब वह आतलज्जित होकर पीछे अपने स्थान पर चला गया। लोग भी अपने घर पर वापिस आ गये । नमुचि मंत्री उज्जयिनी से चला आया और इस्तिनापुर आकर वह युवराज महापद्म के पास रहने लगा । यद्यपि यह अतिशय पापी था तो भी पूर्वपुण्य के उदय से युवराज महा पद्म का प्रधान थन गया ।
>
.
महापद्म का सिंह के समान मनल पराक्रमशाली सिंहवल' नामका एक राजा वैरी था । यह महापद्मके राज्यकी सीमा पर रहे हुए रा ज्यका अधिपति था । महाप के राज्य मे वार २ प्रविष्ट होकर चोर वृत्ति द्वारा प्रजाजनो के धन का यह बलात् हरण किया करता था । સુધી આ વાત પહેચતા રાજા પણ ત્યા પહેાચી ગયા પહેલા તે સઘળાએ મુનિ રાજેની પાસે પ્રેમીને ધાર્મિક દેશનાનું શ્રવણ કર્યું, પછાયા જે સ્થળે નચિ સ્ત્રી ખધાયેલ હતા ત્યા સા કેફ આવ્યા સઘળાએ ઞા સ્થિતિમા રહેલા નમુ ચિની નિદા કરી આ પ્રમાણે તેને સા નગરજનોથી દત થયેલે જાણીને વનદેવીએ તેને મુક્ત કર્યાં . આથી તે લજ્જિત થના થતે પાન ને ઘેર ચાલ્યે ગયે ઢાકા પશુ પોતપાતાને ઘેર ચાલ્યા ગયા લજ્જિત બનેલે નમુચિ મત્રી ઉજ્જૈની ઢેાડીને હસ્તિનાપુર ચાલ્યા ગયા અને ત્યા જઈ યુવરાજ મહાપદ્મની પાસે રહેવા લાગ્યા જો કે તે ઘણા પાપી હતા તે પણ પૂર્વના પુણ્યના પ્રભાવથી યુવરાજ મહાપદ્મ તેને પ્રધાનપદે સ્થાપિત કર્યો
મહાપદ્મ રાજાના સિંહના સમાન પ્રમળ પરાક્રમશાળ સિહખલ નામના એક રાજા વરી હતા તે બન્ને રાજ્યની સીમા એકબીજાને અડીને હુતી મહાપદ્મના રાજ્યમા વાર વાર પ્રવેશી એ ચાર વૃત્તિથી પ્રજાજનેાના ધનનુ તે હરણ કરી જતા
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिशी टीका अ. १८ महापद्मकथा निग्रहीतु न दाऽपि शक्ता अभूएन । सिंहालस्यानिग्रहणाद् स्टो महापद्मो नमचि मुवाच-अस्य सिंहालस्य कमपि निग्रहोपाय जानासि ? म उवाच-जानामि तन्निग्रहोपायम् । तदा प्रमुदितेन महापद्मन समादिष्टः स सैन्यमादाय सिंहबलस्य राज्य रुदवा युक्त्या तदुर्ग भइतवा त वद् वा महापद्मसन्निधौ समानीतवान् । सतुष्टो महापद्मो नमुचिं प्राह-त्वया मम महात्कार्यमनुष्ठितम् , अतः कमपि वर वृणुष्व । तदा नमुचिना मोक्तम्-तिष्ठतु वरो भक्तोगे । यदा जय इसको पकडने का मौका आता नो यह अपने दुर्ग मे छिप जाता। इस से महापन के सैनिकजन इसको पकड़ने के लिये लालायित होने पर भी पकड नहीं सकते थे। महापम राजा इस राजा पर विशेष रूप से मष्ट रहा करता था। वह चाहता था कि किसी भी तरह से यह पकडा जाय । एक दिन महापद्मने नमुचि से कहा-कहो सिंपल को निग्रह करने का भी कोई उपाय जानते हो। हाँ! क्यों नहीं जानता है-अवश्य जानता हूँ। राजाने प्रसन्न होकर तर इस से कहा तो फिर क्या देर है पकड लाओ इसको यहा पर । राजाकी आज्ञा पाते ही नमुचिने सैन्य को माथ लेकर सिंबल के राज्य में जाकर घेरा डाल दिया और उसको सर तरफ से रोक लिया। पश्चात् किसी युक्ति से उसके दुर्ग को फोडफाडकर उसको बाध लिया और याधकर वह महापन राजाके पास उसको ले आया। इस से राजा नमुचि के ऊपर बडा प्रसन्न हुआ और बोला-नमुचि ! तुमने मेरा वडा भारी असाध्य कार्य साधित कर दिखाया है अतः जो तुम्हारी
જ્યારે તેને સામને તે અને પકડાઈ જવાતે પ્રસંગ આવો ત્યારે પિતાના દુમા છુપાઈ જતે મહાપદ્મના સેનિકના અનેકવિધ પ્રયાસો છતા તે પકડી શકાતા નહી મહાપદ રાજા એ રાજા ઉપર ખૂબ ગુસ્સે રહ્યા કરતા અને ઈચ્છતા હતા કે કેઈને કોઈ ઉપાયે પણ એને પકડી લે એક દિવસ મહાપદ્મ રાજાએ આ ત નમુચિ મત્રીને કહી કે, તમે સિહબલને પરાસ્ત કરવાને કોઈ ઉપાય જાણે છે? નમૂચિએ હકારમાં જવાબ આપે આથી રાજાએ પ્રસન્નચિત્ત બનીને કહ્યું કે તે પછી શા માટે વાર કરે છે? જાઓ પકડી લે નમુચિને એટલુ જ જોઈતુ હતુ તે સૈન્યને સાથે લઈને સિ હબલના રાજ્ય ઉપર ઘેરે ઘાલ્યો અવરજવરના માર્ગો શેકી લીધા આ પછી યુક્તથી તેના દુર્ગાને તેડીફાડીને તેને પકડીને બાધી લીધે અને મહાપા રાજાની સામે લાવીને રજુ કરી દીધે આથી રાજા નમુચિ પ્રધાન ઉપર ખૂબ જ પ્રસન્ન થયા અને કહ્યું, તમે એક ઘણું જ મહત્વનું
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
उत्तराध्ययनसूत्र
प्रयोजनं भविष्य तदाऽहं प्राप्यामि । महापथेन सहवचमत्राकृतम् । तता निष्कण्टक राज्य बहुपरिपालन युवराजी महापन | एकदा हति नापुरे सुनि तस्य मताचार्यशिष्या परिमानका समकालमेव समागता. उभयेऽपि स्वाभिमता धर्मदेशना ददाति स्म । पनोत्तरस्य ज्येष्ठा पत्नी महा पद्ममाता ज्वालादेवी जिनधर्मभक्ताऽमीत, द्वितीया लक्ष्मीस्त वैश्धिर्मपरायणा । उभे अपि सर्वोत्तम धार्मिकयानमान्य सम्वाभिमत धर्मे श्रोतृ साभिलापे जाते । इच्छा हो सो वर मागलो । राजाकी इस प्रकार प्रसन्नता अपने ऊपर जानकर नमुचिने राजा से कहा महाराज । अभी यह वरदान आप अपने ही कोश में जमा रखें। जय कोई मेरा प्रयोजनीय अवसर आवेगा तब आप से यह वरदान पीछे लगा । महापद्मने नमुचि की यह यान मानली और अनेक वर्षोंतक निष्कंटक घने हुए राज्य का वे सचालन करने मे लग गये ।
एक समयकी बात है कि हस्तिनापुर में ही सुव्रताचार्य अपनी शिष्यमडली सहित विहार करते हुए आ पहुचे। उसी समय वहश परिव्राजक भी आये हुए थे । अपने २ धार्मिक मन्तव्यों के अनुसार दोनोंने धार्मिक देशना देना प्रारंभ किया । पश्नोत्तर राजाकी ज्येष्ठ पत्नी कि जिसका नाम ज्वालादेवी था और जो महापद्मकी माता थी जिनधर्म की भक्ता थी तथा दूसरी रानी कि जिसका नाम लक्ष्मीदेवी था वह वैदिक धर्मकी भक्ता थी। दोनों रानियों के हृदय में अपने २ मान्य धर्मोकी देशना सुनने का विचार हुआ। उस समय वहां मान કાર્ય કરેલ છે આવા મહત્વના કાર્યનો સાધકત્તાના બદલામાં તમારી ઇચ્છા થાય
તે માગી લે રાજાને પેાતાના ઉપર આ રીતે પ્રસન્નચિત્ત જાણીને નમુચિએ રાજાને કહ્યુ, મહારાજ ! જ્યારે જરૂરત જણાશે ત્યારે આપના તરફથી આપવામા આવેલ વરદાનને હું અવશ્ય માગી લઈશ મહાપદ્મ રાજાએ નમુચિની એ વાતને સ્વીકારી આ પછી નિષ્ક ટક અનીને પેાતાના શજ્યના સચાલન કાયમા તે લાગી રહ્યા
એક સમયની વાત છે કે મુમનારાય પોતાની શિષ્યમ ઢળી સાથે વિહાર કરતા કરતા હસ્તિનાપુર' આવી પહોચ્યા. એ સમયે ત્યા પરિત્રાજક્ર પણ આવેલા હતા પાતપાતાના ધાર્મિક મતબ્યા અનુસાર બન્નેએ માર્મિક દેશના આવવાને પ્રારભ કર્યાં પદ્મોત્તર રાજાની મેટી રાણી કે જેનુ નામ વાલાદેવી હતુ અને જે મહા પદ્મની માતા હતી અને જિનયમની કાક્ત હતી, તથા બીજી રાણી કે જેનુ નામ લક્ષ્મીદેવી હતુ જે વૈશ્વિક ધર્મને માનનાર હતી અને રાણીએના હૃદય પેાત પેાતાના માન્ય એવા ધમેર્ટોની દેશના સાભળવાને ચાર આવ્યા. આા સમયે રાજ્યમાં
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदमिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा यानमेस्मेवासीत । ज्वालादेवी प्रतिज्ञामकरादह उद्यानमारा जनम श्री गमिग्यामि, नोचेदनशन परिप्यामि । लक्ष्मीरपि तथैव प्रतिज्ञातवती। उभयो राज्यो एव विवाद अत्या, राजा पोत्तर उभे अपि पार्मिकरथविपये प्रतिपिद्धवात । तदा युवराजो महापा, म्पमातुरभिलापमपरित दृष्ट्वा तदुःखेन नितरा दुखित एमाचन्तयत्-अहो ! मादृशेऽपि मुते मातु स्पृहा न पूर्णा । प्रत्युत कृपणम्य धन यथा भूमा विरीयते, तर मनसि विलोना । यो हि एक ही था। ज्वालादेवीने प्रतिज्ञा की कि मैं इसी यान में बैठ कर जिनधर्म की देगना मुनने जाऊँगी, नहीं तो अनशन कर दगी इसी तरह लक्ष्मीदेवी के हृदय मे भी वैदिक धर्ममा देशना सुनने का विचार उत्पन्न हुआ तो उसने भी यही चाहा कि मैं इसी यान मे सवार होकर वैदिक धर्मकी देशना सुनने नांऊगी नहीं तो में भी अनशन पर उतर जाऊगी। इस प्रकार दोनों रानियो का परस्पर विवाद सुनार राजा प्रमोत्तरने यह कह दिया कि इस रथ पर 'मवार होकर कोई भी धार्मिक देशना सुनने नहीं जायगा। महापद्म पुत्र अपनी माता ज्वालादेवीकी अभिलापा अपरित देग्वकर उसके दुम्ब से अतिशय दुग्वित होकर इस प्रकार विचार करने लगा कि यह बडे आश्चर्यकी बात है कि मेरे जैसे पुत्र के होने पर भी मेरी माताकी अभिलाया पूर्ण नहीं हो सकी है। जैसे कृपंग का पन गडा हुआ ही भूमि में विलीन हो जाता है इसी प्रकार मेरी माताकी भी अभिलापा भीतर ही भीतर એક જ રથ હતો જવાલાદેવીએ પ્રતિજ્ઞા કરી કે હું આજ રથમાં બેસીને જિન ધર્મની દેશના સાભળવા જઈશ નહીં તે અનશન કરીશ આવી રીતે લહમીદેવીના દિલમાં પણ વૈદિક ધર્મની દેશના સાભળવા જવાનો વિચાર થયે અને એણે પણ નકકી કર્યું કે, આ રથમાં બેસીને જ હુ વેદિક ધર્મની દેશના સાભળવા જઈ, નહીંતર અનશન કરીશ પા પ્રમાણે બને રાણીઓને પરસ્પર વિવાદ સાભળીને રાજપદ્ધોત્તરે એવું કહી દીધું કે એ રથ ઉપર બેસીને કોઈ પણે ધડિ દેશના સાભળવા ન જાય મહાપદ્મ પુત્રે પિતાની માતા જ્વાલાદેવીની ભિલાષ પૂરી ન થતી જોઈને તે દુખથી અતિશય દુખી થઈને એવો વિચાર કરવા લાગ્યું કે એ ઘણા આશ્ચર્યની વાત છે કે મારા જે પુત્ર હોવા છતા પણ મારી માતાની અભિલાષા પૂર્ણ થઈ શકતી નથી જે રીતે કૃપણનું ધન જમીનમાં દટાયેલુ રહીને આખરે અદૃશ્ય બને છે આજ પ્રમાણે મારી માતાની અભિલાષા પણ તના
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
उत्तराध्ययन सूत्रे
शक्तोऽपि मातुर्मनोरथान् न पूरयति, स कथद्वार पुत्रमनाम ये स्थान प्राप्स्यति ? विनारि मम मातुर्वैशिष्टय न रक्षितम् । अतो मयाऽत्र न स्थात पम् । इति विचार्य निशि गुप्ते समस्ते लोके एकाकी गृहान्निष्क्रम्य परि भ्रमन्नरयान्तर्वर्त्ति तापसाश्रम गत । तत्र तापसे. सत्कृतः स मुग्वेन तत्र स्थितः ।
इतश्च चम्पापुरी फालनामकेन राज्ञानरूदा । तदधीशां जनमेजयः स्व सैन्यपरितस्तेन सह युभ्यमान पराभूत । ततः स पाग्य कापि गतः । शत्रु सैनिका दुर्गमध्ये प्रविष्टा | नगरे महra misrest जात. । सर्वेऽपि पला विलीन हो गई है । शक्त होकर भी जो पुत्र अपनी मानाके मनोरथों को पूरित नहीं करता है वह वैसे सुपुत्रों की गणना में स्थान प्राप्त कर सकता है। पिताने भी मेरी माता के वैशिष्ट्य की रक्षा नहीं की । इसलिये अब मुझे यहां नहीं रहना चाहिये । इस प्रकार विचार कर यह जब सन सो गये तय रात्रि में अकेला ही घर से निकलकर इधरउधर घूमता हुआ जगल में रहे हुए तपस्वियों के आश्रम में पहुँच गया । वहा तपस्वियोंने उसका खूप सत्कार किया। इस प्रकार तपस्वियों से सत्कृत होकर वह वहा ही आनद के साथ रहने लगा । इधर चंपापुरी को किसी कालनामके राजाने आकर घेर लिया । जब वहां के अधिपति जनमेजय को यह समाचार मिला तो उसने अपनी सेनाको साथ में लेकर उसके साथ युद्ध किया परन्तु हार गया। इस से वह वहा से पलायन कर किसी अज्ञात स्थान मे जाकर छिप गया । शत्रु सैनिक किले के भीतर प्रविष्ट हो गये। इस से नगरઆ તરમા દટાયેલી જ સ્ત્રી છે શક્તિશાળી હોવા છતા પણ જે પુત્ર પેાતાની માતાના મનેરથૈને પૂરા કરી શકતા નથી, તે સુપુત્રાની ગણનામા પાતાનુ સ્થાન કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે ? પિતાએ પશુ મારી માતાના માટાપણાની રક્ષા ન કરી
₹
આ કારણે હવે મારે અહીં ન રહેવુ નેઈએ આ પ્રકારના વિચાર કરો જ્યારે રાજમહેલમા સઘળા સુઈ ગયા ત્યારે રાત્રે એકલા ઘરથી બહાર નીકળીને અહીં તહીં ભટકીને જ ગલમાં રહેતા તપરસ્ત્રીઓના ક્ષાશ્રમમાં પહાચી ગયા ત્યા તપ સ્ત્રીઓએ તેના સારા સત્કાર કર્યો આ પ્રકારે તપસ્વીઓના સત્કાર પામીને એ ત્યા જ માનદથી રહેવા લાગ્યું
આ તરફ ચ પાપુરીને કાળ નામના કોઇ રાજાએ ઘેરી લીની જ્યારે ત્યાના અધિપતિ જનમેજયને આ સમાચાર મળ્યા ત્યારે તે પેાતાની સેનાનેં સાથમા લઇને તેની સાથે યુદ્ધ કર્યુ પર તુ તેઓ હારી ગયા આથી એ પલાયન થઈ કોઈ અજ્ઞાત સ્થાને જઈને છુપાઈ ગયા શત્રુ સાનેકા કિલ્લાની અ દર દાખલ થયા. આથી નગરમા મહાન
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ महापद्मकथा
यितुमितस्ततो धावन्ति स्म । राज्ञोऽन्तः पुरस्थाः सर्वा अपि महिलास्रातार मन्तरा व्याकुलता गता । स्वमाणानादाय सर्वा अपीतस्तत पलायिताः । राज्ञो जनमेजयस्य महिषी नागवत्यपि स्वपुत्र्यामदनावल्या सह पलायिता तापसा श्रमे समागता कुलपतिना समाश्वासिता सा तत्र स्थिता । तत्र महापद्ममदनावल्यो. परस्परमनुरागो जात । उभयोरुभयस्मिन्ननुरागः वृद्धः । इय वार्ता ssश्रमस्थितैर्जनता | नागवती स्वपुत्र मदनावलीमुवाच पुत्रि स्व 'चक्रवर्ति नोऽग्रमपि भवित्री' ति नैमित्तिकवचन कथ विस्मृताऽसि । यत्र कुत्राऽपि त्यानुरागो न कर्तव्यः । तापसेनापि परस्परानुरक्तावेतौ कदाचिद् विवाह
२५९
भर में महान कोलाहल मच गया । सब लोग इधर से उधर भागने लगे । राजाकी समस्त अन्तःपुरस्थ महिलाएँ घाता (रक्षक) के विना आकुलव्याकुल होने लगीं । तथा जिन से जहा भागते बना दे वहा अपने २ प्राणों को लेकर भाग गई । राजा जनमेजय की पहरानी नागवती भी अपनी पुत्री मदनावली के साथ भागती हुई उन्हीं तापसों के आश्रम में आ पहुँची । कुलपति ने उसको धैर्य यधाया । सो वह वहीं पर रहने लगी। रहते महापद्म और मदनावली में परस्पर अनुराग हो गया । और यह बढ़ भी गया। जब यह बात आश्रमके जनों को ज्ञात हो गई तो नागवतीने महापद्म को सामान्य राजपुत्र समझकर मदनावली से कहा - पुत्रि ! तृ चक्रवर्ती की पहरानी होगी । यह नैमित्तिक के वचन क्या तुझे याद नहीं है ? इसलिये मैं तुझे समझाती हू कि तृ जहातहा अनुराग मत कर। कुलपतिने भी महापद्म से ऐसा जानकर कि ये दोनों "परस्पर में अनुरक्त हैं अतः कभी न कभी ये કાલાહલ મચી ગયે સઘળા લેાકેા અહીંતહીં નામભાગ કરવા લાગ્યા રાજાના અત પુરની મહિલાએ રક્ષણ વગર આકુળવ્યાકુળ થવા લાગી અને જેનાથી ભાગ વાનુ શકય બન્યુ તે જ્યા ત્યા પેાતાના પ્રાણેાની રક્ષા ખાતર ભાગી છૂટી રાજા જનમેજયની પટ્ટરાણી નાગવતી પણ પેાતાની પુત્રી મદનાવલીની સાથે ભાગીને એ તપસ્વીમાના આશ્રમમા આવી પહેાચી કુળપતિએ તેમને ધીરજ આપી આથી તે ત્યા રહેવા લાગી રહેતા રહેતા મહાપદ્મ અને મદનાવલીમા પરસ્પર અનુરાગ થઇ ગયા અને તે ખૂબ આગળ વધ્યે જ્યારે આ વાત આશ્રમવાસીએની જાણમા આવી ગઈ ત્યારે નાગવતીએ મહાપદ્મને સામાન્ય રાજપુત્ર સમજીને મદનાવલીને કહ્યુ, હું પુત્રી । તુ ચક્રવર્તીની પટ્ટરાણી થઈશ એવુ ોશીનુ વચન શુ તને યાદ નથી ? આ કારણે હુ તને સમજાવુ છુ કે જયા ત્યા પેાતાની વૃત્તિઓને ન જવા દેતા સ્થિર બનાવ કુલપતિએ પણ આ વાત જાણીને કે, આ બન્ને પરસ્પરના
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे
शक्तोऽपि मातुमनोरथान् न पूरयति, स फयद्वार गुपुत्रगणनामध्ये स्थान माप्स्यति ? पिनाकी मम मानुशिष्टय न रसितम् । अतो मयाऽत्र न स्यात व्यम् । इति विचार्य निशि प्रगुप्ते समस्ते लोक एकाकी गृहान्निष्क्रम्य परि भ्रमन्नरण्यान्तर्वनि तापसाश्रम गतः। तत्र तापसे. सकतम मुग्वेन तत्र स्थितः।
इतश्च चम्पापुरी फालनामन राजाऽवरुदा। तदधीशी जनमेजयः स्त्र सैन्यपरिशतस्तेन सह यध्यमान परामतः। ततः स पलाग्य पापि गतः । शत्रु सनिका दुर्गमध्ये प्रविष्टा । नगरे महान् कालाहलो जात । सर्वेऽपि पला विलीन हो गई है। गक्त रोकर भी जो पुत्र अपनी माताके मनो. रथों को पूरित नहीं करता है वा से सुपुत्रों की गणना में स्थान प्राप्त कर सकता है। पिताने भी मेरी माता के वैशिष्टय की रक्षा नहीं की। इसलिये अब मुझे यहा नहीं रहना चाहिये । इस प्रकार विचार कर यह जब सब सो गये तय रात्रि में अकेला ही घर से निकलकर इधरउधर घूमता हुआ जगल में रहे एए तपस्वियों के आश्रम में पहुँच गया। वहा तपस्वियोंने उसका सय सत्कार किया। इस प्रकार तपस्चियों से सत्कृत रोकर वह पहा ही आनद के साथ रहने लगा। । इधर चंपापुरी को किसी कालनामके राजाने आकर घेर लिया। जब वहाँ के अधिपति जनमेजय को यह समाचार मिला तो उसन अपनी सेनाको साथ में लेकर उसके साथ युद्ध किया परन्तु हार गया। इस से वह वहा से पलायन कर किसी अज्ञात स्थान में जाकर छिप गया। शत्रु सैनिक किलेके भीतर प्रविष्ट हो गये। इस से नगर આ તરમા દટાયેલી જ સ્વી છે શક્તિશાળી હોવા છતા પણ જે પુત્ર પિતાની માતાના મનરને પૂરા કરી શકતો નથી, તે સુપુત્રની ગણનામ પિતાનું સ્થાન કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે ? પિતાએ પણ મારી માતાના મોટાપણાની રક્ષા ન કરી આ કારણે હવે મારે અહીં ન રહેવું જોઈએ આ પ્રકારને વિચાર કરી જ્યારે રાજમહેલમાં સઘળા સુઈ ગયા ત્યારે રાત્રે એક ઘરથી બહાર નીકળીને અહીં તહીં ભટકીને જ ગલમાં રહેતા તપસ્વીઓના આશ્રમમાં પહોંચી ગયો ત્યા ત૫ વીઓએ તેને સારે સત્કાર કર્યો આ પ્રકારે તપસ્વીઓને સત્કાર પામીને એ ત્યાં જ આન દથી રહેવા લાગ્યા
આ તરફ ચ પાપુરીને કાળ નામના કોઇ રાજાએ ઘેરી લીધી જ્યારે ત્યાના અધિપતિ જનમેજયને આ સમાચાર મળ્યા ત્યારે તે પિતાની સેનાને સાથમાં લઈને તેની સાથે યુદ્ધ કર્યું પરંતુ તેઓ હારી ગયા આથી એ પલાયન થઈ કોઈ અજ્ઞાત સ્થાને જઈને છુપાઈ ગયે શત્રુ સાનકે કિડલાની અદર દાખલ થયા આથી નગરમાં મહાન
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदझिनी टीका अ १८ महापद्मकथा गतः। त हस्तिन दृष्ट्वा भीतभीता. सर्वा अपि यापितचीत्कार कृत्वाऽत्युश्चयैभक्तवत्यः-य कश्चिन वीरो भवेत् सोऽस्मान रक्षतु । तासा वचन श्रुत्वा । महापमकुमारो हस्तिन तर्जितवान् । ततो हस्ती प्रत्यारन्य महापमाभिमुस ममायात । तमायान्न दृष्ट्रा कुमार. सकीयमुत्तरीय तदभिमुख प्रतितपान । क्रोधान्धो हस्ती चापि तदुत्तरीयकमेव मयं मन्यमानस्तत्र दन्तैश्चरणैश्च प्राहरत् । कोलाहल श्रुत्वा सर्वेऽपि पौरजना. समवेता । राजा महासेनोऽपि सामन्त मन्त्रिभिः सह समागतः । राजा महासेनो महापद्मकुमारमबोचत्-हे कुमार ! नगर मे तोफान मचाता हुआ उसी उद्यान की ओर आ निग्ला । हस्ति को आया देखफर समस्त महिलामडल भय से विद्वल हो उठा
और अनिष्ट की आशका से एकदम घबराकर चिल्लाने लगा। चिल्लादी हुई उन विचारी महिलाओंने फिर ऐसा भी कहा कि अरे ! यदि कोई यहा पर वीर पुरुष होवे तो हमारी रक्षा करे। इस प्रकार उन स्त्रियों के वचन सुनकर महापमकुमार उल हस्ति को तर्जित करने लगा। हाथी लौटकर महापनकुमारके सन्मुग्व हो गया। अपनी और रागी को आता दुआ देखकर महापद्म ने अपने उत्तरीय वस्त्र को उसकी तरफ फेंक दिया। उस फेंक गये उत्तरीय वात्र को ही उस क्रोधान्ध गजने मनुष्य जानकर उस पर दन्त एव चर गो का प्रहार करना प्रारम किया। कोलाहल को सुनकर समस्त पुरवासीजन भी वहा एकत्रित हो गये । महाप्लेन राजा भी अपने मत्रियों सहित वहा आ पहुंचा। મહાવતને મારીને નગરમાં તોફાન મચાવતે તે ઉગાન તરફ પહેચ હાથીને પિતાના તરફ આવતો જોઈને સાળી મહિલાઓ ભાવથી વિહવળ બની ગઈ અને અનિષ્ટની આશ કાવી ગમગઈને ચીસ પાડવા લાગી પી પાડતી એ બિચારી મહિનાઓએ એવું પણ કહ્યું કે, અરે ! જે કઈ વીર પુરૂ હોય તે તે અમારી રક્ષા કરે આ પ્રમાણે સ્ત્રીઓના વચનને સાભળીને ત્યાં આવી પહોંચેલ મહાપદ્મ કુમાર એ હાથીને મહાત કરવા દોડી આવ્યો હાથી પાછા ફરીને મહાપદ્રકુમારની સામે થઈ ગયે પિતાની સામે હાથીને આવતે જોઈને મહાપદ્રકુમારે પોતાનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર હાથીની સામે જે કર્યું કે કાવા એ ઉત્તરીય વસ્ત્રને જ ક્રોધમા આ ધ બનેલા ગજરાજે મનુષ્ય જાણુને એના ઉપર દાત તેમ જ પગના પ્રહાર કરવા માડવા કલાહલને સાભળીને સઘળા પુરવાસી જને પણ એકત્રિત થઈ ગયા હત મહામેન રાજા પણ પિતાના મત્રીની સાથે ત્યાં આવી પહોચ્યા આવીને તેમણે મહા
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
उत्तराध्ययमो
ऊरिप्यतइति विचिन्त्य महापमः माक्त:-कुमार ! त्वयाऽन्यत्र कुनाऽपि गन्त व्यम् । कुलपते पन निगम्य महापस कुमारस्तम्मिन्ने समये नत. प्रचलितः। स हि मदनापलिपियोगेन नितरा दग्वित । सोचिन्तयन-उय हि भापिचर पतिनः पत्नी भविष्यतीति नामति कनोक्तम् । अन इय ममा पट्टमटिपा भविष्यति । परन्तु यहा चकादिरत्न ममुत्पत्म्यते । अह हि समुत्पन्नवका दिरत्नः पखण्ड भरतक्षेत्र माधयित्वा पदा मदनापली परिणग्यामि । इत्ये विचिन्तयन् महापाः क्रमेण सिन्धुनन्दनपुर नाम नगर गतः। तन तम्मिन्दिने कोऽपि महात्मा आमीद । सर्ग अपि नगरयोपित उद्यान समवेता आसन् | तासा तार श्रत्वा महामननपम्य मुख्याहस्ती मोन्मतो भूत्वाऽऽलानस्तम्भमुत्पाटर हस्तिपक व्यापाद्य नगरे परिभ्रमन्नुपानसमीपे समा विवाह करेगे। नहा-"कुमार! तम यहा से कहीं अन्यत्र चले जाओ" कुलपति के इस प्रकार वचन सुनकर महापन शीन ही उसी समय वहा से चल दिये । परन्तु मदनावली का वियोग इनको अत्यत दुवित कर रहा था। चलते २ महापमने विचार किया-मदनावली जर भावी चक्रवर्ती की पहपत्नी होनेवाली है ऐसा नैमित्तिकने कहा है तो यह निश्चित है कि यह मेरीही पटमहिपी होगी? परन्तु चक्रादिरत्न क्व उत्पन्न होगे और मैं कर पटखड भरतक्षेत्र का साधन करके मदनावली को परणगा। इस प्रकार विचार करते हा महापद्मकुमार सिन्यु। नन्दन नाम के एक नगर मे आ पहुँचे । या उस दिन कोई विशेष उत्सव या सो नगरकी समस्त महिला बगीचे मे जुडी हुई थी। इन महिलाओं का तुमुल नाद सुनकर महासेन नृपका प्रधान हाथी महो न्मत्त होकर आलानस्तभ को उग्वाड करके एव महावत को मार करके પ્રેમમાં છે અને એ કારણે કયારેકને કયારેક લગ્ન કરી લેશે આથી તેમણે કુમારને પિતાની પાસે બોલાવીને કહ્યું, કુમાર ! તમે અહી થી કઈ બીજા સ્થળે ચાલ્યા જાવ કુલપતિનું આ પ્રકારનું વચન સાભળીને મહાપ એ જ સમયે ત્યાથી ચાલી નીકળે પર તુ મદનાવલીનો વિયોગ તેને બહુ જ દુખી કરી રહેલ હતા ચાનતા ચાલતા મહાપ વિચાર કર્યો કે મનાવવી જ્યારે ભાવી ચક્રવર્તીની પટરાણ થનાર છે એવુ જોષ જેનારે કહેલ છે તેથી એ નિશ્ચિત છે કે તે મારી પટરાણ થવાની પરતુ ચક્રાદિ રત્ન કયારે ઉત્પન્ન થશે અને હું કયારે છ ખ ડ પૃથ્વીને જીતીને મનાવલીને પરણવાને ? આ પ્રકારનો વિચાર કરીને મહાપ કુમાર સિધુને દન નામના એક નગરમાં પહોંચે ત્યા તે દિવસે કોઈ વિશેષ ઉત્સવ હતો સઘળી સ્ત્રીઓ બગીચામાં આવેલ હતી આ મહિલાઓનો જમ્બર અવાજ સાંભળીને મહાસેન રાજાને ખામ હાથી મદોન્મત્ત બનીને, આલાનત ભ ઉખેડીને તથા
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ महापद्मकथा
२६. • म भर्ना न भविष्यति, तदाऽह प्राणान् परित्यक्ष्यामि, इति तदध्यवसित श्रुत्वा तत्पित्रोरनुजयाऽह वामपहृत्य गन्छामि । अता न भवान मा इन्तु. महति । दीनाया तस्यामनुकम्पनीय भवता । इति तस्या वचनमुपश्रुत्य सजा रानुरागस्तामुपाच-नय मा त्वरितम् । ततः सा वेगवती विद्याधरी स्वविद्या भावेग त त्वरितमेव धिाररराजसन्निधौ नीतवती। विद्याधरराजोऽपि क्मनी • त्यत अनुरक्त रन गई और कहने लगी कि यदि यह मेरा भर्ता
ही बनता है तो यह निश्चित है कि मैं इसके वियोग में प्राणो से भी साथ धो बैटू । जब उसका यह अध्यवसाय उसके मातापिता को मालूम
आ तो उन्होंने मुझसे कहा कि तुम से जैसे भी हो मके उस ‘यक्ति को यहा पर ले आओ। यदि तुम इसको हरण करके भी ला सकती हो तो ले आओ परन्तु लाने में देरी नही करो। इस लिये मैं आपको हरण कर वहां लेजा रही है इसलिये मुझे आप न मारे।
इस प्रकार उस विद्याधारी के वचन सुनकर कुमार को भी उस कन्या के ऊपर अतिशय अनुराग जागृत हो गया। पश्चात् विद्यापरी से पोले-तृ जितनी जरदी मुझे लेजा मकती हो उतनी ही जल्दी वहा ले चल । कुमारकी इस प्रकार बात सुनकर वह विद्याधरी अपनी विन्ग्राके प्रभाव से बहुत ही त्वरीत गति से उनको ले चली और शीघ्रातिशीघ्र वह विन्यापराधिपति इन्द्रधनु के समीप पहुँच गई। कुमार को ज्यों ही विद्याधराधिपतिने अपार रूपराशि विशिष्ट देखा ગઈ અને કહેવા લાગી છે, જે આ પુરુષ મારા પતિ નહી બને તે મારો એ નિશ્ચય છે કે એના વિષેગમ હું મારા પ્રાણું આપી દઈશ જ્યારે તેની આ પરિસ્થિતિ તેના માતાપિતાના જાણમાં આવી ત્યારે તેમણે મને કહ્યું કે જે રીતે બની શકે તે રીતે તેને અહી લઈ આવ જે તુ તેનું હરણ કરીને લાવી શકતી હોય તે તે પ્રમાણે લઈ આવ પર તુ લાવવામાં ઢીલ ન કર આ કારણે હું આપનું હણ કરીને ત્યાં લઈ જાઉ છું, આ કારણે આપ મને મારે નહી
આ પ્રકારના એ વિદ્યાધરીના વચન સાભળીને કુમારને પણ તે કન્યા ઉપર અનુરાગ જાગૃત થયા આ પછી વિદ્યાધરીને તેણે કહ્યું કે, તુ જેટલી ઝડપથી મને ત્યા જઈ શકતી હે એટલી ઝડપથી ત્યા લઈ જ કુમારની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને એ વિદ્યાધરી પિતાની વિદ્યાના પ્રભાવથી એકદમ ઝડપી ગતિથી તેને લઈને જલદીથી વિદ્યાધરોના અધિપતિ ઈન્દ્રધનુની પાસે આવી પહોચી વિવાધના અધિપતિએ અત્યંત રૂપરાશી વિશિષ્ટ કુમારને જોઈને તેનું મન
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
उत्सराध्ययनसर मा कुरु! आवेदयामि हरणकारणम् , इत्युक्त्वासा हरणकारण कयितमारयातीकुमार तान्याने मरोदय नामान्ति पुरम् । तपेन्द्रपनु सनको नामास्ति विधा धराधिपति । तस्यास्ति श्रीकान्तानाम सरगुणममलता भार्या । अस्ति तयो' पुत्री जयचन्द्रा नाम । सा हि सम्माप्तयोरनाऽपि यमपि पुरुप नाभिलपति । ततम्नस्पिनोराज्ञप्ताह भरतक्षयामिना नृपाणा चित्र प्रतिलेग्य तस्यै प्रदर्शितवती । सा तेवपिन रमपि साझति । ततो मया तर चित्र पटे समालेरय तस्यै प्रदर्शितम् । तर चित्र दवा सा पयि अत्यन्तमनुरक्ता मामुक्तवती याय यदि नहीं घनलावेगी तो एक मुष्टि के प्रहार से तरा प्राण निकाल दृगा। इस प्रकार जर कुमारने वहा तर पिया परी बोली-कुमार । क्रोध करनेकी जरूरत नहीं है। हरण करने का कारण क्या है यह में तुम्हे बतलाती हैं मो मुनी, वह इस प्रकार है
बताढा पर्वत पर मूरोदय नामका एक पुर है.। वहाँ का अधि. पति एक विद्यापर है। इसका नाम इन्द्रधनु है। इसकी भार्या का नाम श्रीकान्ता है। यह श्रीकान्ता स्त्रियोचित समस्त गुणों से अलकृत है। इनकी एक पुत्री हैं जिसका नाम जयचन्द्रा है। यह इस समय यौवन अवस्था मे जा रही है। फिर भी यह रिसी भी पुरुप में अभिलापावाली नहीं बन रही है। इस प्रकार की इसकी परिस्थिन देग्वार उसके मातापिताने मुझ से कहा कि तुम भरतक्षेत्र के नृपों के चित्रों का आलेखन कर, उसको दिखलाओ। सो मैंने ऐसा भी किया परन्तु फिर भी वह रिसीवी भी चाहना नहीं करती है अन्त मे मैने ज्यों ही आपका चित्रपट उसको दिखलाया। तो उसको देखर वह आप में નાખીશ આ પ્રકારે જ્યારે કુમારે કહ્યું ત્યારે વિદ્યાધરી લો, કુમાર ક્રોધ કરવાની કોઈ જરૂરત નથી આપનું હરણ કરવાનું કારણ શું છે તે હું આપને બતાવુ છુ તે સાભળ તે આ પ્રમાણે છે—A વૈતાઢય પર્વત ઉપર સુરોદય નામનું એક નગર છે તેના અધિપતિ એક વિદ્યાધર છે તેમનું નામ ઈન્દ્રધનુ છે તેમની સ્ત્રીનું નામ શ્રીકાન્તા છે આ શ્રીકાના અિચિત બધા ગુણોથી અલ કૃત છે તેને એક પુત્રી છે જેનું નામ ચ દ્રા છે આ વખતે તે યુવાવસ્થામાં છે છતા પણ કેઈ પુરુષમા તે અભિલાષ વાળી થઈ નથી આ પ્રમાણેની તેની પરિસ્થિતિ જોઈને તેમના માતાપિતાએ મને કહ્યું કે, તુ ભરતત્રના રાજવીઓના ચિત્ર દોરીને તેને બતાવ આથી મે એ પ્રમાણે કર્યું, છતા પણ તે પિકી કેઈની પણ ચાહના કરતી નથી અને તમા મે જ્યારે તેને આ નું ચિત્ર બતાવ્યુ તે એને જોઈને તે આપનામાં અત્ય ત અનુરક્ત બની
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका म १८ महापद्मकथा
२६. 'म भर्ना न भविष्यति, तदाऽह प्राणान् परित्यक्ष्यामि, इति तदप्यासित श्रुत्वा तत्पिनोरनुजयाऽह वामपहृत्य गन्छामि । अता न भवान् मा हन्तुमर्हति । दीनाया तस्यामनुस्म्पनीय भवता । इति तस्या पचनमुपश्रुत्य सजा तानुरागस्तामुवाच-नय मा त्वरितम् । तत सा वेगवती विद्याधरी स्वविद्या
भावेण त त्वरितमेव धिाधरराजसन्निधौ नीतवती । विद्याधरराजोऽपि क्मनी । त्यत अनुरक्त पन गई और कहने लगी कि यदि यह मेरा भर्ता
ही बनता है तो यह निश्चित है कि मैं इसके वियोग में प्राणों से भी Hथ धो बैठ्ठ । जब उसका यह अभ्यवसाय उसके मातापिता को मालूम
आ तो उन्होंने मुझसे कहा कि तुम से जैसे भी हो सके उस “यक्ति को यहां पर ले आओ। यदि तुम इसको हरण करके भी ला सकती हो तो ले आओ परन्तु लाने में देरी नहीकरो। इस लिये मैं आपको हरण कर वहा लेजा रही है इसलिये मुझे आप न मारे ।
इस प्रकार उस विद्याधारी के वचन सुनकर कुमार को भी उस स्न्या के ऊपर अतिशय अनुराग जागृत हो गया। पश्चात विद्यापरी से बोले-तृ जितनी जल्दी मुझे लेजा मकती हो उतनी ही जल्दी वहा ले चल । कुमारकी इस प्रकार पात सुनकर वह विद्याधरी अपनी वियाके प्रभाव से बहुत ही त्वरीत गति से उनको ले चली और शीघ्रातिशीघ वह विद्याधराधिपति इन्द्रधनु के समीप पहुँच गई। कुमार को ज्यों ही विद्याधराधिपतिने अपार रूपराशि विशिष्ट देवा ગઈ અને કહેવા લાગી છે, જે આ પુરુષ મારા પતિ નહીં બને તે મારે એ નિશ્ચય છે કે એના ધિગમાં હું મારા પ્રાણ આપી દઈશ જ્યારે તેની આ પરિસ્થિતિ તેના માતાપિતાના જાણમાં આવી ત્યારે તેમણે મને કહ્યું કે જે રીતે બની શકે ત રીતે તે તેને અહી લઈ આવ જે તું તેનું હરણ કરીને લાવી શકતી હોય તે તે પ્રમાણે લઈ આવ પર લાવવામાં ઢીલ ન કર આ કારણે હું આપનું હું શું કરીને ત્યાં લઈ જાઉ છુ, આ કારણે આપ મને મારે નહી ?
આ પ્રકારના એ વિદ્યાધરીના વચન સાંભળીને કુમારને પણ તે કન્યા ઉપર અનુરાગ જાગૃત થયે આ પછી વિદ્યાધરીને તેણે કહ્યું કે, તુ જેટલી ઝડપથી મને ત્યાં જઈ શકતી હે એટલી ઝડપથી ત્યા લઈ જા કુમારની આ પ્રકારની વાત સાભળીને એ વિદ્યાધરી પિતાની વિદ્યાના પ્રભાવથી એકદમ ઝડપી ગતિથી તેને લઈને જલદીથી વિદ્યાધરના અધિપતિ ઇન્દ્રધનુની પાસે આવી પહોચી વિવારના અધિપતિએ અત્યંત રૂપરાશી વિશિષ્ટ કુમારને જોઈને તેનું મન
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
उतगान
,
मा कुरु ! आउदयामि हरण कारणम् इत्युक्ता सा हरणकारण कथयामानाती कुमार देवाय मरो नामान्ति पुरम् । तद्रधनु सको नामास्ति विद्या धराधिपति । तस्यास्ति श्री कान्तानाम सगुणममलता मार्ग । अस्ति तथा पुनी जयचन्द्रा नाम । सा हि सम्प्राप्तयोरनाsपि यमपि पुरष नाभिपति । तस्पिनोसाss भरताना नृपाणा चित्र प्रतिलेय तस्यै प्रदर्शित ती । सा तेष्वपि न यमपि क्षति । ततो मया तर चित्रपटे समाग्य तस्यै प्रदर्शितम् | तर चित्र दष्वा सो ययि अत्यन्तमनुरक्ता मामुक्ती यथ
यदि नहीं तलावेगी तो एक मुष्टि के प्रहार से तेरा प्राण निकाल दूंगा । इस प्रकार जन कुमारने वहा नारी पोली-कुमार । क्रोध करने जरूरत नहीं है । हरण करने का कारण क्या है यह मैं तुम्हे बतलाती हू मो सुनो, वह इस प्रकार है
net पर्वत पर सूरोदय नामका एक पुर है वहां अधिपति एक विद्याधर है। इसका नाम इन्द्रधनु है । इसकी भार्या का नाम श्रीकान्ता है । यह श्रीकान्ता स्त्रियोचित समस्त गुणों से अलकन है । इनकी एक पुत्री हैं जिसका नाम जयचन्द्रा है । यह इस समय यौवन अवस्था में जा रही है। फिर भी यह किसी भी पुरुष में अभि लापावाली नही जुन रही है। इस प्रकार की इसकी परिस्थित देवरर उसके मातापिताने मुझसे कहा कि तुम मरतक्षेत्र के नृपों के चित्रों का आलेखन कर उसमे दिखलाओ। मो मैंने ऐसा भी किया परन्तु फिर भी वह सभी चाहना नही करती है अन्त मे मैने ज्यों ही आपका चित्रपट उसको दिखलाया। तो उसको देखार वह आप में નાખીશ આ પ્રકારે જ્યારે કુમારે કહ્યુ ત્યારે વિધાધરી એટલે, હું કુમાર ? ક્રોધ કરવાની કેાઈ જરૂરત નથી આપતુ હણ કરવાનુ કારણ શુ છે તે હું આપને બતાવુ છુ તે સાભળ તે આ પ્રમાણે છે—
李
વત્તાઢય પર્યંત ઉપર સુરદય નામનુ એક નગર છે તેના અધિપતિ એક વિધાધર કે તેમનુ નામ ઇન્દ્રધનુ છે. તેમની નુ નામ શ્રીકાન્તા ઇં આ શ્રીકાન્તા અિયાસ્થિત બધા ગુણૈાથી અલકૃત છે તેને એક પુત્રી છે જેનુ નામ ચડ્ડી છે. આ વખતે તે યુવાવસ્થામાં છે છતા પણ કઈ પુરુષમા તે અભિલાષ વાળી થઈ નથી. આ પ્રમાણેની તેની પરિસ્થિતિ જોઇને તેમના માતાપિતાએ મને કહ્યુ કે, તુ ભરતક્ષેત્રના રાજવીઓના ચિત્રા દારીને તેને બતાવ આથી મે એ પ્રમાણે કર્યુ, છતા પણુ તે પૈકી કેઈની પણ ચાહના કરતી નથી આ તમામે જ્યારે તેને આનુચિત્ર અતાવ્યુ તે એને જોઈને તે આપનામા અત્યંત અનુરક્ત મની
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ महापद्मकथा
२६७
याधरसैनिका इतस्ततः प्रक्षिप्ताः । महापरस्य पराक्रममसहमाना हतावशिष्टा f सैनिका free far पलायिताः । स्वसैनिकान् पलायितान दृष्ट्वा गङ्गाधर मरो पलायितो । महामकुमारस्य विजयो जातः । ततोऽसौकुमारः स्वनगरमागत । ततः समुत्पन्न चक्रादिरत्नो महापद्मकुमार पद्दण्ड समस्त भरतखण्ड साधयति स्म । परन्तु मदना विना सर्वा चक्रिश्रिय निष्फला मनुते स्म । तत एकदा क्रीडापरनग म परिभ्रमन् तस्मिन्नेव तापसाश्रमे गतः । तमागत वीक्ष्य तापसहितस्य सत्कार कृतवन्त । तस्मिन्नेनावसरे राजा जनमेजयोऽपि समागतः स्त्रपुत्री मदनावली महापद्मकुमारेण सह विवाहितवान् । ततः पद्म रारा जल्दावलि - मेघमाला इतस्ततः प्रक्षिप्त हो जाती है तथा हता शिष्ट जो सैनिक जन थे वे भी जन दिशा एव विदिशाओं की और भाग चुकेतन महापद्म को विशिष्ट पराक्रमशाली जानकर गंगाधर एव मोधर विद्याधर भी युद्धभूमि से भाग गये । इस प्रकार महापद्मकुमार जीतकर इन्द्रधनु के पास आ गया। विजयश्री के लाभ से उन्द्रधनुने खून विजयोत्सव मनाया। पश्चात् कुछ दिनोंतक कुमार वहीं पर ठहरे | वही इनके शस्त्रागार मे चक्र आदि रत्नो की उत्पत्ति हो गई-उस से इन्होंने पट्ग्वड भरतक्षेत्र पर अपनी विजयकी ध्वजा फहराई । परन्तु इतना सब कुछ होने पर भी एक मदनावलीके विना कुमारने उस चक्रवर्ती विभ्रतिको निष्फल ही माना । किसी समय ये महापद्म चक्र बर्ती कौतुक वश यों हा घूमते घामते उसी तपस्वियों के आश्रम मे जा पहुँचे । चक्रवर्ती को आया हुआ जानकर तपस्योने इनका खूब आदरसत्कार किया । इसी समय जनमेजय राजा भी वहा आ पहुँचा। જળવાદળી જેવી રીતે આમતેમ વિખરાઈ જાય છે તથા જે સૈનિકા તદ્દન હતાશ બની ગયા હતા તેમે યુદ્ધભૂમિ છેડીને આડાઅવળા ભાગવા માયા, ત્યારે હા પદ્મને ખૂબ જ પરાક્રમી જાણીને ગગાધર અને મહિધર વિદ્ય ધર પણ યુદ્ધભૂમિમાથી ભાગી છૂટયા આ પ્રકારે મહાપદ્મકુમાર જીતીને ઇન્દ્રધનુની પાસે જઈ પહેાચ્ચે વિજયના લાભથી ઈન્દ્રધનુએ બુમ વિજયઉત્સવ મનાવ્યેા પછી કેટલેાક સમય કુમાર ત્યાં જ રહ્યો. ત્યા તેના શસ્ત્રાગારમા ચક્ર આદિ રત્નાની ઉત્પત્તિ થઇ આથી તેમણે છ ખડ ભરતક્ષેત્ર ઉપર પેાતાના વિજયની ધજા ફરકાવી આટલું સઘળુ હોવા છતા પણ એક મદનાવલી સિવાય કુમારને તે ચક્રવર્તીના વૈભવ સાવ ફિક્કો લાગતા હતા કોઈ સમયે તે મહાપદ્મ ચક્રવર્તી કોતુવશ આમ તેમ ઘૂમતા ઘૂમતા એ તપસ્વીના આશ્રમમા જઈ પહાચ્યા ચક્રવર્તીને આવેલ જાણીને તપસ્વીઓએ તેમનુ ખૂબ સ્વાગત કર્યું -આ સમયે જનમેજય રાજા પશુ ત્યાં આવી પહેાવ્યા
1
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
उत्तराध्ययनस्त्रे
याकृति त दृष्ट्वा नितरामानन्दित' विद्याधरराजेन शुभ मुहूर्ते कुमारंग स स्वक या जयचन्द्रा माहिता । जयचन्द्रायाविष्टान्त समुपलभ्य तथा मह स्वविवाहमभिपन्त परमपिरनामानौ विद्यापt rate कृत्वा मु दयपुर परितोऽनरुद्धवन्तौ । ततो विद्याधरचमूटतो महापभोऽपि गङ्गाधर asterमेन्येन सह यो नगरान्निर्गत' । रणे युध्यमानस्य महापद्मस्य समुखे रथी अश्वारोही निपाद ( हत्याराही ) पति कोऽपि स्थातु न शक्तः । यथा दक्षिणानिलेन जलदा लिरितस्ततः प्रक्षिप्यते तथैव महापथेन विरुद्धवि तो उसका मन अत्यन्त हर्पित हो गया। शुभ मुहूर्त देखकर कुमा रके साथ इन्द्रधनुने अपनी कन्या जयचन्द्रा का विवाद भी आनद के साथ कर दिया । जन यह समाचार गंगाधर और महीधर ना के दो विद्याधरों को मालूम हुआ तो उन्होंने आकर युद्ध करनेके अभिप्राय से उस सुरोदयपुरको घेर लिया। क्यों कि ये चाहते थे कि जयचन्द्राका विवाह हम लोगोंके साथ हो जाय । परन्तु ऐसा नहीं हुआ-अतः इन लोगोंने ऐसा किया। महापद्म भी विद्याधर सैनिकों से परिवृत होकर युद्धस्थल मे आ पहुँचा और गंगाधर एव महीधर विद्याधरो का सैन्य के साथ युद्ध करने को तैयार हो गया । दोनों तरफ से युद्ध प्रारंभ हुआ । परंतु महापद्म के समक्ष उस समय न रथी ही टिक सके और न अश्वारोही न निपादी ( हत्यारो ही) न पदाति ही । कोई भी प्रतिपक्षी जन जब उसका किसी भी प्रकार से साम्हना नही कर सके किन्तु वे ऐसे प्रक्षिप्त हो गये जैसे दक्षिण के पवन के ઘણું જ હર્ષિત થઈ ગયુ શુભ મહૂત જોઇને કુમારનો સાથે પેાતાની કન્યા જય ચંદ્રાના વિવાહ આનદની સાથે કરી દીધે જ્યારે આ સમાચાર ગગાધર અને મહિધર નામના બે વિદ્યાધરાને માલુમ પડયા ત્યારે તેઓએ આવીને યુદ્ધ કરવાની પૃચ્છાથી સુરેદયપુરને ઘેરા ધાવ્યા કારણ કે એ ખન્નેની ઇચ્છા એવી હતી કે, જયચ ટ્રાના વિવાહ પાતાની સાથે થાય, પરંતુ તેવુ બન્યુ નહી. આથી આ લેાકાએ યુદ્ધ કરવા માટે સુરેદયપુરને ઘેરી લીધુ . મહાપદ્મકુમાર પણ વિદ્યાધર સૈનિકોને સાથે લઈને યુદ્ધસ્થાન ઉપર પહાચ્યા અને ગ ગાધર તથા મહિધર વિદ્યાધરાના સૈન્યની સામે યુદ્ધ કરવા તત્પર ખન્યા બન્ને બાજુથી યુદ્ધના પ્રારભ ાયે, પરંતુ મહાપદ્મની સામે ન કોઈ નથી ટકી શકયા કે ન કોઇ અશ્વારેહિ, નિષાદ (હાથી દળ સૈન્ય) કે ધક્રાતિ પ્રતિપક્ષને કાઈ પણ માણસ જ્યારે કાઈ પણ પ્રકા થી તેને સામનેા કરી શકયા નહીં પરંતુ તે એવા દખાઈ ગયા કે દક્ષિણના પવનને કારણે
人
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा
२६९
तो। दमोत्तर मुनिरपि केवलज्ञान माध्य क्रमेण कैवल्य प्राप्तवान् । महातपा विष्णुकुमारमुनिरोप स्वतप प्रभावेणानेका जीवन। स हि स्वर्णशल इवोतुङ्ग, सुपर्णवद् व्योमगामी, गुर रूप दर्प इव रूपवान् इत्याद्य कास्थावान् भवितु शक्तिसपन्नो जात | परन्तु स नावपि स्वलब्धि प्रयागमकरोत् । यतो मुनयो हेतु विना न कदाचिदपि लब्धिप्रयोग कुर्वन्ति । एवा वाले समुपागत सयमातिशयस्यता गृनताचार्या वर्षाकाल यापयितु हस्तिनापुरे सथिता नमुचि स्वैर विशोधनार्थं चक्रवर्तिन देवी भी अपने पुत्र को जैन धर्म की प्रभावना करने मे परायण देखकर परम संतुष्ट हुड | पनोत्तर मुनिने केवलज्ञान प्राप्त कर मुक्तिका लाभ कर लिया। विष्णुकुमार मुनिको मी तपश्चर्या के प्रभाव से अनेक लब्धिया
हा
लाभ हो गया । लब्धियो की प्राप्ति से वे सुमेरू पर्वत के समान उग हो सकते थे । गम्ड के समान आकाश मे गमन कर सकते थे । देवों के समान विविध रूप बना सकते थे तथा कन्दर्प के समान विशिष्टरूप सपन्न न सकते थे । इस प्रकार की उन में लमियों के प्रभाव से शक्ति आ चुकी थी । परन्तु उनको कभी भी अपनी इन लपियों के प्रयोग करनेका अवसर ही नही मिला था । अतः वे लम्पिया उनमे लधिरूप से ही विद्यमान थीं । कारण कि जैनमुनि विना कारण के कभी भी लब्धियों का प्रयोग नही करते है ।
एक समयकी बात है- वर्षाकाल आने पर सयमातिशयसपन्न सुननाचार्य वर्षाकाल व्यतीत करनेके लिये हस्तिनापुर में पधारे। उस દેવી પણ પેાતાના પુત્રને જૈનધર્મની પ્રભાવના કરવામાં પરાયણ જાગ્રુીને પરમ સતાથી બની પદ્મોત્તર મુનિએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મુક્તિને લાભ કરી લીધા વિષ્ણુકુમાર મુનિને પશુ તપશ્ચર્યાંના પ્રભાવથી અને લબ્ધિઓન પ્રાપ્તિથી તે સુમેરૂ પર્વતની મમાન ઉજ્જ્ઞ થઈ શકતા હતા, ગરૂડની માફક આશમાં ગમન કી રાકના હતા, દેવાની સમાન વિવિધરૂપ બનાવી શકતા હતા તથા કલ્પના સમાન વિશિષ્ઠ રૂપ ઞપન્ન મની શકતા હતા લબ્ધિના પ્રતાપથી તેમનામા આ પ્રકારની શક્તિ આવી હતી પરંતુ તેને કદી પણ પેાતાની આ લબ્ધિઓને પ્રત્યેાગ કરવાને અગ્રસર મળ્યે ન હને આથી એ લિએ તેમનામા લબ્ધિ રૂપથી જ વિદ્યમાન હતી. કારણ કે જૈનમુનિ વગર કારણે કદી પણ લબ્ધિઓના પ્રત્યેળ કરતા નથી
એક સમયની વાત છે કે વર્ષાકાળ આવવાથી મ યમ અતિશય સ પન્ન પુત્રનાચાય વર્ષાકાળ વ્યતીત કરવા માટે હસ્તિનાપુમા પધાર્યા આ સમયે નમુચિએ
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
उतययन
कुमारः समग्रचक्रवर्त्तित्रिया समन्वितः पुरं गतः । तत्र भून्यस्तशिराः म पितरौ मगतवान् । पितरापपि पुत्र तस्य ताशों श्रिय च दृष्ट्वा परमानन्द भाजो सपन्न | तस्मिन्नेव काननस्य शिष्या. तापार्या ग्रामानुग्राम विहरन्तो दन्तिनापुरे समागताः । राजा पद्मोत्तरी मुनोनामागमन श्रुत्वा स्त्रीपुत्रादिपरिवारसहितो मुनीना वन्दनार्थं गतः । तत्र मुनीन दिवा मोहान्धकारनाशिनीं देशना तान् देवानन्तरं पदमा ज्येष्ठ पुत्रेण विष्णुकुमारेण सह सुनताचार्य समीपे मनजितः । ततः माप्तराज्यो महापद्मवर्ती भूमण्डले सर्वन जैनधर्मस्य समुन्नति चकार । चावर्तिमाता ज्याला देव्यपि जैन मन्नि विपरायण स्वपुत्र दृष्ट्वा परमानन्द प्राप्त सो, उसने भी अपनी पुत्री इस मडनावली का महापद्मकुमार के साथ आनंदपूर्वक विवाह कर दिया। बाद में पत्रकुमार समग्र चक्रवर्ती की विभूति को साथ में लेकर अपने घर पर वापिस आ गया। आकर इसने अपने मातापिता के चरणों में विनयावनत होकर प्रणाम किया। मातापिता पुत्रकी ऐसी असाधारण विभूति देखकर बहुत ही खुश हुए। बाद मे निश्चिन्त होकर पनोत्तर राजाने मुनिसुनत भगवान के शिष्य सुताचार्य के पास जो उस समय ग्रामानुग्राम विहार करते हुए हस्तिनापुर मे आये हुए थे, और ये उनका आगमन सुनकर बदना करने के लिये स्त्री पुत्र आदि परिवार सहित गये हुए थे। उनकी धर्मदेशना सुनकर अपने ज्येष्ठ पुत्र विष्णुकुमार के साथ दीक्षा अगीकार करली । इसके पश्चात् महापद्म चक्रवर्तीने इस भूमण्डल पर जैनधर्मी अच्छी तरह से प्रभावना की । चक्रवर्ती की माता ज्वाला
2
તેમણે પેાતાની પુરી મદનાપલીને વિવાહુ ઘણા જ આનંદ સાથે મહાપદ્મકુમાર ચક્રવર્તીની સાથે કરી આપ્યા. આ પછી મહાપદ્મ ચક્રવર્તી પેાતાની સમગ્ર વિભૂતિ માથે પેાતાની હસ્તિનાપુર નગરીમા જઇ પહાચ્યા ત્યા પહેાચીને તેણે પોતાના માત પિત્તાના ચરણેમા વિનયપૂર્ણાંક પ્રભુ મ કર્યો માર્ટપતા પુત્રની આવી અસાધા રણુ વિભૂતિ જાણીને ઘણા જ ખુશ થયા આ ખાજી મુનિ સુવ્રત ભગવાનના શિષ્ય સુનનાચાયનાં કે જે આ સમયે ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા કરતાં હસ્તિનાપુર આવી પહુંચ્યા હતા તેમનુ આગમન જાણીને રાજા પદ્મોત્તરના રાણી પુત્રાદિ સહિત વદના કરવા માટે ગયા હતા તેમની ધદેશના સાભળીને પેાતાના માટા પુત્ર વિષ્ણુકુમાર સહિત દીક્ષા અંગીકાર કરી ત્યારબાદ મહાપદ્મ ચક્રવર્તીએ આ ભૂમિ મડળ ઉપર જૈનધમ ની મારી રીતે પ્રભાવના કરી ચક્રવતીની માતા જવાલા
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीफा १८ महापद्मकया समागता । जैनसायो मा वर्धापयितु न समागता इति मात्सर्यात्मवदन सो नार्यस्तेपा तदेव डिट पुरस्कृत्य तान मुत्रताचार्यान् समाहूए प्रोवाच-यो यदा राजा भवति, स तदा लिगिभिरभिगम्यते । यतस्तपोवनानि राजरक्ष्याणि भवन्ति अतो राजा तपस्विभिरभिगम्यते, इत्येपा लोकस्थिति. परन्तु यय मर्यादाविरला मम निन्दका. स्थ, अत एव यूय न समागता । अतो युष्माउसे वधाई देने के लिये आये। साधुसत भी आये। नहीं आये तो एक जैन मुनि ही नहीं आये । जन इस प्रकार की उसने जनमुनियों द्वारा अपनी वर्धापने क्रिया में शुभ समति नहीं देखी तो वह इस यहाने उनके प्रति अधिक मात्सर्यभाव रखनेवाला बन गया। और जैनसाधुओं का यही एक प्ररल छिद्र-अपराध है जो मेरे लिये इस अवसर पर वे बधाई देने नहीं आये हैं, इस प्रकार जनता मे इसका प्रचार कर उमने इसी अपराध से सुव्रताचार्य आदि मुनिजनों को पुलाया और कहने लगा-आप लोग बिलकुल लोक व्यवहार से अनमिज्ञ एच उद्दड है-क्या तुमको नहीं मालूम है कि राज्यपद पर मेरा अभिषेक राजाने कर दिया है। यह तुम लोगोंको ध्यान होना चाहिये था कि जर कोई नवीन राजा होता है तो उसको बधाई देने के लिये साधुसत भी आया करते है। क्यों की उनके तपोवनोकी रक्षा का भार राजा पर रहता है। अतः राजा के प्रति सन्मान प्रदशित करना यह तपस्वियों का भी एक कर्तव्य है। परन्तु आप लोगोंने इस लौकिक कर्तव्य का पालन नहीं किया अत' हमको यह यात ન આવ્યા તે એક જૈન મુનિજ ન આવ્યા ત્યારે આ પ્રકારે જૈનમુનિઓની પિતાના વૃદ્ધિપણાની ક્રિયામાં શુભ સ મતિ ન જોઈ ત્યારે તે આ બહાન થી તેમના તરફ વધારે ઈર્ષાળ બન્યો જેનસાધુઓને આ એક પ્રબળ અપરાધ છે કે આ અવસર ઉપર તે વધાઈ આપવા આવ્યા નથી આ પ્રકારને જનતામાં પ્રચાર કરી આ અપરાધ માટે તેણે સુવ્રતાચાર્ય આદિ મુનિજનોને બોલાવ્યા અને કહેવા લાગ્યે આપ કે વ્યવહારથી બિલકુલ અનભિજ્ઞ અને ઉદડ છો તમેને શું એ ખબર નથી કે રાજયપદ ઉપર રાજાએ મારા અભિષેક કરેલ છે જે તમે એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે જ્યારે કેઈ ન રાજા થાય છે ત્યારે તેને વધાઈ આપવા માટે સાધુ તે પણ જાય છે કેમકે તેમના તપવનની રક્ષાને ભાર રાજા ઉપર રહે છે, આથી રાજાના તરફ સન્માન પ્રદર્શિત કરવું એ તપસ્વીઓનું પણ કર્તવ્ય છે પરંતુ આપ લેકાએ એ લૌકિક કાવ્યનું પાલન કરેલ નથી આથી મને એ વાત નિશ્ચિત થઈ ચૂકી છે કે તમે સઘળા મારા એક પ્રકારના નિદક છે આ
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
उत्तराध्ययनमः दिशापितमान-स्वामिन् । भवता मा यो परः पूदतस्तं पर ददातु, चक्रवर्ती माइ-हे नमुचे ! यथाकाम रणुव परम् । इत्य रामा मोक्तो दुराशय. स प्रोवाचस्वामिन् ! अह यज्ञ कर्तुमिन्छामि । अतः मार्यये-याममाप्ति यात्रटेतद्देशाधि पत्य मा देहि । सत्यपतिमा राजा महापदमोऽपि न सिंहासने समुपवेश्य स्वयमन्त 'पुरे सस्थित' | राज्याधिपत्य समाप्य रुप स्टधीनमुचिपि नगराद पहिर्यशपाटके गत्ता मायया यसकर्मणि दीक्षितो जात' । राज्यमि पिक्त त नमुचि पर्दापयितु निविताः मना जनमुनिराजा. सकला लिङ्गिनोऽपि समय नमुचिने अपने वरका बदला लेने के विचार से चक्रवर्ती से निवेदन किया-स्वामीन् ! आपने जो पर मुझे पहिले दिया एआ है उसकी अब मुझे आवश्यकता है सो आप उसको देने की कृपा कीजिये, नमुचिकी यात सुनकर चक्रवर्तीने करा-ठीक है, जो तुम्हारी इच्छा हो सो मागलो-उसकी पूर्ति करदी जावेगी! तव नमुचिने कहा-महाराज ! म यज्ञ करने चाहता ह । अत आपसे प्रार्थना है कि आप जबतक यज्ञकी समाप्ति न हो जाय तबतक इस देशका आधिपत्य मुझे प्रदान कर दें। सत्यप्रतिज्ञ फ्रवर्तीने नमुचिकी इस बात से सहमत होकर उमको राजसिंहासन पर स्थापित कर दिया और आप स्वय अन्तःपुर मे जाकर रहने लगा। राज्याधिपत्य पाकर यककी तरह कूट नीति सपन्न नमुचि भी नगर से पाहर यक्षशाला मे जाकर मायाचारी से यज्ञकर्म में नियुक्त हो गया। नगरनिवासियोंने जय यह बात सुनी कि नमुचि राज्य में अभिषिक्त हो गये हैं तब ये सब के सब પિતાના વેરનો બદલો લેવાના વિચારથી ચક્રવતીને નિવેદન કર્યું, સ્વામિન' આપે જે વરદાન મને પહેલા આપેલ છે તેની આજે મારે આવશ્યકતા છે, તે આપ મને તે આપવાની કૃપા કરે નમુચિની વાત સાંભળીને ચક્રવતીએ કહ્યું ઠીક છે જે તમારી ઈચ્છા હોય તે માગી લે એ વરદાન પૂરૂ કરવામા આવશે ત્યારે નમુચિએ કહ્યુ, મહારાજ ! હ યજ્ઞ કરવા ચાહુ છુ આથી આપને પ્રાર્થના છે કે આપ જ્યા સુધી ચશની સમાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી આ દેશનુ આધિપત્ય મને પ્રદાન કરી દે સત્યપ્રતિજ્ઞા ચક્રવતા એ નમચિની આ વાતને સ્વીકારી તેને રાજય સિહાસન ઉપર સ્થાપિત કરી દીધું અને આપ પોતે આત પુરમાં ચાલ્યા ગયા રાજયનું આધિપત્ય પામીને બગલાની માફક ફૂટનીતિ સંપન્ન નમુચિ પણ નગરના બહાર યજ્ઞશાળામાં જઈને માયાચારીથી યજ્ઞકર્મમા નિયુકત બની ગયા નગર નિવાસીઓએ જ્યારે આ વાત સાભળી કે નમુચિન રાજ્યગાદી સુપ્રદ કરવામાં આવેલ છે ત્યારે તે સઘળા તેને વધાઈ આપવા માટે આવ્યા સાધુસ ત પણ આવ્યા,
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
प्रियदर्शिनी टीका अ१८ महापद्मकथा -बहुजल्पितैरलम् । सप्ताहोपरि मम राज्ये युप्माक म ये यदि काऽपि स्वास्यति, तदाऽह चौरमिव त घातयिायामि तत सर्वे मुनय स्वस्थानमागत्य परस्पर विचारणा चकु --अय नमुचिनिन धर्मद्रोही सप्ताहमानमेव अत्रोद्याने स्थातुमाशापयति । सम्प्रति वर्षाकालः समागतः । अतोऽत्र क. प्रतीकारः' इति सर्विचारणीयम् । तस्मिन् समये एक साधु पोक्तवान्-यो हि मुदुस्तप तप पष्टिवर्पण तानि तेपे, स विष्णुकुमारऋपि सम्मति मेस्तुग नामक पर्वते वर्तते । स हि सर्वथा बहिष्कृत पान है। इस प्रार सुव्रताचार्य के वचन सुनकर दुर्बुद्वि नमुचिने उन से कहा-अन न हम अधिक कहना चाहते हैं। और न तुम से कुल सुनना ही चाहते है। अन्तिम आदेशा हमारा अन तुम लोगों के लिये केवल एक यही है कि सात दिन के भीतर २ तुम सब यहा से बाहर चले जाओ-मेरे राज्य में जो कोई तुम म से ठहरेगा तो मैं उसको चोर मानकर फांसी पर लटका दगा। नमुचि की इस प्रकार कठोर बातचीत सुनकर सर के सब मुनिराजोंने अपने स्थान पर आकर विचार किया-देखो, यह नमुचि जिनधर्म से द्रोह रखता है। तथा सात दिन तक ही यहा पर हम लोगों को ठहरने की आज्ञा देता है। ऐसी स्थिति मे न कि वर्षाकाल आ चुका है, क्या उपाय करना चाहिये। यह बात सुनकर उन में से एक साधुने कहा-सुनो, मे इमका उपाय कहता है, वह इस प्रकार है
लहसी (१००) वर्पतक सुदुस्तर तपकी आराधना करनेवाले विष्णुकुमार मुनिराज इम समय मेस्तुग पर्वत उपर विराजमान है । उनका ળીને દુબુદ્ધિ નમુચિએ કહ્યું કે હવે હું કાંઇ વધારે કહેવા ચાહતે નથી તેમ તમારૂ કાઈ પણ સાભળવા ચાહતે નવી મારે તમારા લેકા માટે અતિમ આદેશ એકજ છે કે સાત દિવસની અંદર તમે સઘળા આ રાજ્યની હદ છોડીને ચાલ્યા જાવ મારા રાજ્યમાં તમારામાંથી જે કઈ પણ રહેશે તે હું તેને ચેર સમજીને ફાકી ઉપર લટકાવી દઈશ નમુચિની આ પ્રકારની કહેર વાતચીતને સાભળીને સઘળા મુનિ પિતાના સ્થાને આવીને વિચાર કરવા લાગ્યા કે જુઓ ! આ નમુચિ જેનધર્મની સામે દ્વેષ રાખે છે તથા સાત દિવસ સુધીની આપણા લોકોને રહેવાની આજ્ઞા આપે છેઆવી સ્થિતિમાં વર્ષાકાળ આવી ચૂકેલ હેવાથી શું ઉપાય કરે? આ વાત અભિળીને તેમાના એક સાધુએ કહ્યું માળે, હું એને ઉપાય કહુ છુ તે આ પ્રકારનો છે
વર્ષ સુધી આ તપની આરાધના કરવાવાળા વિષ્ણુકુમાર મુનિ રાજ આ સમયે મેરૂતુ ગ પર્વત ઉપર બિરાજમાન છે એમનો અને અહીંના મહાપદ્મ
१५
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तमप्ययनमने भिर्मम राज्ये न याचिपि स्पंयम् । गमत गुमितोऽन्यत्र ! यरि युष्मा: म ये फचिदपि मम राज्य स्थास्यति, स मम व या भवि प्यति । लोकरानपिरोपिनी युप्मान् य. सासयिष्यति, मोऽपि मम वयो भविष्यति । तदपचन सुधाऽऽचार्याः मो:-रानन ! फस्यापि रामो वापना कत न कल्पतेऽस्माकम् । अत पर य नागतास्ताभिषेके। तब निन्ग चाऽपि न माऽपि कृतास्माभिः । यतु न यस्यापि निन्दा धुर्म । स्यापि निन्दाकरण न कल्पते साधूनाम् । मुत्रताचार्य वचन श्रुत्वा स दुर्बुद्धिनमुचि. पोवाच निश्चित हो जाती है कि तुम सर हमारे एक प्रकार से अपराधी हो। इमलिये इस गुरुतर अपराध का दह तुम्हारे लिये एक ही है कि तुम में से कोई भी हमारे राज्य के भीतर न रहे। यदि कोई इस आज्ञाका भग करेगा तो वह मृत्युदड का भोक्ता बनेगा। तथा लोक एव राजके विरोधी तुम लोगों को जो भी कोई व्यक्ति अपने या आश्रय देगा उसको भी मृत्युदड भुगतना पडेगा। इस प्रकार नमु चिके वचन सुनकर आचार्यदेचने कहा-राजन ! हम लोगों का यह
आचार नहीं है कि हम किसी को बधाई देने जावे | क्यो कि यह बात मुनिमार्ग से बात्य है। यही कारण है कि हम लोग इस उत्सव पर सम्मिलित नहीं हुए। हम लोग सब जीवों के प्रतिमाध्यस्थ्य भाव रखा करते हैं यही हमारा सनातन सिद्धात है। यदि हमने आपको वधाई नहीं दी है तो आपकी कही पर हम लोगोने निन्दा भी नहीं कि है। निन्दा करना तथा स्तुति करना यह जनसाधुओ के आचार्यमार्ग से કારણે એ ગુરૂત્તર અપરાધને દડ તમારા માટે એક જ છે કે તમારામાંથી કઈ પણ અમારા શયની અદર ન રહે છે કે ઈ તેને ભગ કરશે તે તેને મોતની સજા કરવામાં આવશે તથા લેક અને રાજ્યના વિરોધી એવા તમે લોકોને જે કોઈ પણ વ્યક્તિ આશ્રય આપશે તેને પણ મતની સજા કરવામાં આવશે. આ પ્રકારના નમુચિના વચનેને સાંભળીને આચાર્ય દેવે કહા, રાજન! અમારા લોકો માટે એ બરાબર નથી કે અમે કોઈને પણ નવાઇ દેવા જઈએ કેમકે એ વાત મુનિમાર્ગથી વિરૂદ્ધની છે, આજ કારણને લઈ અમે લોકે આ ઉત્સવમાં સંમિલિત ન થયા અમે લેકે સઘળા જીવોના તરફ સમાન ભાવ રાખીએ છીએ એ અમારો મની તન સિદ્ધાત છે કે, અમે તમને વધાઈ નથી આપી તેમ આપની કંઈ જગ્યાએ નિદા પણ નથી કરી નિદા કરવી કે સ્તુતિ કરવી એ જૈન સાધુઓના આચાર માગ થી તદ્દન વિરૂદ્ધને માર્ગ છે આ પ્રકારના સુત્રતાચાર્યના વચન સાભ
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ महापद्मकथा
२७. वासु कथमेपसमागच्छेत् । एत्र विचारयन्त विष्णुकुमारमुनि प्रणम्य स मुनि सर्व वृत्तान्त न्यवेदयत् । ततो विष्णुमनिस्तमादाय सत्वरमेव हस्तिनापुरे समा गतः । नतो गुरून् प्रणम्य बहुभिर्मुनिभि सह स नमचिसमीपे गतः । सर्वेऽपि नृपा विष्णुमुनि नमस्कतपन्त । नमुचिस्तु त न नमस्कृतवान् । तत्र विष्णु मुनिना धर्मदेशना प्रारब्धा । धर्मदेशनासमये स नमुचिमुवाच-सम्पति वर्पा कालो वर्त्तते, अतो वर्पाकारारधि मुनयोऽव नगरे तिष्ठन्तु । एते हि स्वत एकत्र स्थाने बहुकाल यापन्न तिष्ठन्ति । वासु भूभूरिजन्तुसकुला भवति । उपस्थित हुआ है-नही तो वकाल मे इस मुनिके आनेकी आवश्यकता क्या थी । विष्णुकुमार मुनिराज जन इस प्रकारका विचार कर रहे थे कि इतने में वह मुनि उनके पास जा पहुंचा और उनको प्रणाम कर उसने आयोपात समस्त वृत्तान्त कह सुनाया। सुनकर विष्णुकुमार मुनिराज उसी समय उसको साथ लेकर हस्तिनापुर आ गये। आकर उन्होंने सब से पहिले गुरुओं को नमस्कार किया। पश्चात् वे मुनियोंको साथ में लेकर नमुचि के पास गये। वहा जितने भी राजा उपस्थित थे उन सबने उनको नमस्कार किया। चहा विष्णुकुमारने धर्मकी देशना दी। धर्मकी देशना जिस समय वहा हो रही थी-उस समय वहा नमुचि भी उपस्थित था। मुनिराजने नमुचि से कहा-देखो इस समय वर्षाकाल चल रहा है। अतः वर्षाकाल की समाप्ति तक ये समस्त मुनिमडली यही पर रहे। यह स्वय भी एक स्थान पर यहुत समय तक नहीं ठहरते है। सिर्फ वर्षाकाल मे ही चार महीने આવશ્યકતા હેય જ નહી વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજ આ પ્રકારો વિચાર કરતા હતા એટલામાં એ મુનિ તેમની પાસે જઈ પહેર્યા અને તેમને પ્રણામ કરી, અથથી ઇની સુધી સઘળે વૃત્તાત તેમને કહી સંભળાવી સાભળીને વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજ એ મુનિને સાથે લઈને તુરત જ હસ્તિનાપુર જવા ઉપડ્યા હસ્તિનાપુર પહેચતાની સાથે જ તેમણે સહુ પ્રથમ ગુરૂઓને નમસ્કાર કર્યા પછીથી તેઓ મુનિઓને સાથે લઈને નમુ ચિની પાસે ગયા ત્યા જેટલા રાજાઓ ઉપસ્થિત હતા તે સઘળાએ તેમને નમસ્કાર કર્યા એ સ્થળે વિષ્ણુકુમારે ધર્મની દેશના આપી ધર્મની દેશને જે સમયે ત્યા ચાલી રહેલ હતી એ વખતે ત્યા નમુચિ પણ હાજર હતું તેને જોઈને મનરાજે નમુવીને કહ્યું, જુઓ ! આ સમયે વર્ષાકાળ ચાલી રહેલ છે આથી વર્ષાકાળની સમાપ્તિ સુધી આ મઘળી મુનિમ ડળી અહીયા રહે, તેઓ પોતે પણ એક જ સ્થળે ઘણે વખત સુધી રહેતા નથી ફક્ત વર્ષક ળના ચાર મહિના જ એક સ્થાને
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-man
-
manemam
-
a mmmmmm
-
-
-
-
-
-
-
-
૨૭૪
उत्तराध्ययनसत्र पास्याप्रमोवर्तते । मन्ये तापनादेव शान्तिमाम्यति । अस्मासु यः कविता गन्तु लब्धिमान् भवेत् , स तत्र गन्उनु । तदेको मुनिराह-आ तत्र गन्द्र शक्तोऽस्मि, न पुनरागन्तुम् । तद्वचन शुत्वा मुमताचार्याः प्रोनु.-स्व तत्र गन्छ । विष्णुकुमारमुनिरा त्वामानेप्यति । इत्य पुवताचार्यश्चन श्रुत्वा स मुनि विग इस विहायसा गन्तु मत्तः । स हि क्षणमात्रसमयनेर विष्णुकुमारमुनि सनिरी समागत. समागत त मुनि निरीक्ष्य विष्णुकुमारमुनिचिन्तितान्-अब श्यमेव महदाश्यक सरकार्यमुपस्थितम् । अत एवाय मुनि समापात., अन्यथा
और यहा के महापद्म राजाका समय है-मरापन राजा के वे यडे भ्राता हैं। उनके कहने से यह शांत हो जायगा। अन रही वा तक पहुचने की बात-सो कोई हम लोगों के बीच में लब्धिमपन्न हो वर वा पर जावे। इस विचारधारा को सुनकर उन में एक मुनिराजने कहामुझ में ऐसी लब्धि नो है कि में उसके प्रभार से वहातक जा सकता हु-परन्तु फिर वहा से वापिस आनेकी सन्धि न होने से यहा पीछे वापिस नहीं आ सकता है। साधुकी यान सुनकर सुनताचार्यने कहा-कोई चिन्ता की बात नहीं है-तुम यहा से चले जाओ-पीछे विष्णुकुमार मुनि राज ही तुमको यहा पर ले आवेंगे। इस प्रकार आचार्य महाराज का आदेश पाकर वह मुनि पक्षीकी तरह आकाशमार्गसे उडा और उडते २ एक क्षणमात्र मे मेरुतुग नामक पर्वत के उपर विष्णुकुमार मुनि राजके पास जा पहुँचो । विष्णुकुमार मुनिराजने इस नवीन आये हुए मुनिको देखकर विचार किया-अवश्य ही कोई सघका आवश्यकीय कार्य રાજનો સબધ છે તેઓ મહાપા રાજાના મોટાભાઈ છે તેમના કહેવાથી આ શાત બની જશે હવે ફક્ત રહી ત્યા સુધી પહોંચવાની વાત જો આપણા માથી જે મઈ લબ્ધિસપન હોય એ ત્યા જાય આ વિચારધારાને સાભળીને એક બ જા મુનિરાજે કહ્યું, મારામાં એવી લબ્ધિ તે છે કે એના પ્રભાવથી હુ ત્યા પહોચી શકુ છુ, પર તુ ત્યાથી પાછા આવવાની લબ્ધિ ન હેવાથી અહીં પા કરી શકું તેમ નથી સાધુની વાત સાંભળીને સુવતાચાર્યેક ધકઈ ચિતાની વાત નથી તમો અહી થી જ પછી વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજ તમને અહીં લઈ આવશે આ પ્રમાણે આચાર્ય મહા રાજને આદેશ મેળવીને તે મુનિ પક્ષીની માફક આકાશ માથી ઉડયા અને ઉડત ઉડતા એક જ ક્ષણમા મેરૂતુ ગ નામના પર્વત ઉપર વિષ્ણુકુમાર સુનિરાજ પાસે પહોંચી ગયા વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજે આ નવીન આવેલા નિને જોઈને વિચાર કર્યો કે સ ધનુ ઈ અવશ્યક કાર્ય જરૂર ઉપસ્થિત થયુ છે, નહી તો વષાકાળમાં આ મુનિને આવવાની
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका ग १८ श्री महापद्मफथा
२७७ कुत्राऽपिगच्छत युयम् ! यदि वः माणाः मियाः। ततो रुटो विष्णुमनिराहपदत्रयमपि स्थान देहि, तत्रैव मर्वे मुनयो निवास करिष्यन्ति । ततो नमुचिः मोकवान्-दत्त युप्मभ्य पदत्रय स्थानम् । किन्तु तस्माद् बहिर्य स्थास्यति, सोऽत्र श्यमेव मृत्युदड माप्स्यति । इत्थ नमुचिवचन श्रुत्वा कोपाविष्टो विष्णुमुनि वैक्रिय लल्या प्रवदितुमाग्भे । मुकुटकुण्डलमालायुक्तः शङ्खचक्रगदापमपारो कल्पान्तप वनोपमान् म्फारान् फूत्कारान् मुश्चन् , स्वचरणाघातेरखिलामपि मेदिनी कम्पयन् , पयोराशीनुच्छालयन, शैलअगाणि पातयतन् , धात्रीफलसमूहवनक्षत्र चक्र दूरी दूसरे राज्य में चले जाओ। यदि अपनी कुशलता मनाना चाहते हो तो। नमुचि की बात सुनकर विष्णुकुमार को कुल क्रोध सा आ गयाउन्होंने उससे कहा ठीक है-तुम अब एसा करो कि ३ पैर जमीन दे दो-उसी में सब मुनि ठहर जावेंगे । इस यातको सुनते ही नमुचिने कहा अच्छा दिया तीन पैर स्थान ठहरने को। परन्तु इसके बाहर जो मुनि रहेगा वह मृत्युदडका पात्र होगा बोलो यह बात मजूर है। तय उमकी यात प्रमाण करते हुए विष्णुकुमारने अपने शरीर कों विक्रिया द्धि से बढाना प्रारभ कर दिया । बढते २ इनका शरीर उत्तुग पर्वत जैसा तुग हो गया। उस अवस्था मे मुकुट, कुडल, माला तथा शख, चक्र, गदा एव पद्मको धारण किये हुए उन मुनिराज ने कान्तकालकी प्रबल वायुके समाक स्फार फूत्कारो को छोडते हुए अपने चरणोंकी आघातों द्वारा समस्त भूमण्डल को कपित कर दिया । समुद्रो को उछाल दिया। शैलों के शिखरों को निचे गिरा दिया। आवले પિતાની કુશળતા ચાહતા હેતે વહેલામાં વહેલી તકે મારા રાજ્યની હદમાથી અન્ય
સ્થળે ચાલ્યા જાવ ન ચિની વાત સાંભળીને વિષ્ણુકુમાર મુનિને ક્રોધને અશ આવી ગયે તેઓએ તેને કહ્યું, ઠીક છે તમે હવે એવું કરે કે, ત્રણ પગલા જમીન આપ જેમા સઘળા મુનિ શેકાઈ જશે આ વાતને સાભળતાજ નમુચિએ એને સ્વીકાર કર્યો, અને કહ્યું કે, આ ત્રણ પગલા જમીનની બહાર જે મુનિ રહેશે તેને ઠાર કરવામાં આવશે કહે આ વાત તમને મ જુ- છે? નમુચિની એ વાતને માર કરીને વિષ્ણુકુમારે પોતાના શરીરને વિક્રિયા ઋદ્ધિથી વધારવાને પ્રાર ભ કરી દીધે તેમનું શરે ૨ ઉંચા પર્વતના જેવુ ઉગ થઈ ગયુ આ અવસ્થામા મુગટ, કડળ, માળા, તથા શખ ચક્ર, ગદા અને પાને ધારણ કરેલા એવા એ મુનિરાજે પ્રલય ૧ળના પ્રબળ વાયુ સમાન સુસવાટા કરતા પોતાના ચરણના આઘાતે દ્વારા સઘળા મડળે ક પાયમાન બનાવી દીધુ સમુદ્રો ઉછળવા લાગ્યા, શિખરો ઉપગ્ના પત્થશે
पनको धारणस्था मे मुकुट, का शरीर जग
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उत्तराभ्ययनस्त्रे अत एते काले बिहार न कुन्ति । अस्मिन् महापूर वस्वत बसे युस्तर्हि तर का हानिः कथमेतान साधन निसियसि ? ति विष्णुमनिपचन श्रुत्वा दो नमुचि. मा-भल पुनरुक्तिभिः । यदि पत्रदिवसानन्तर युप्माक मध्ये झविदापि दृष्टिपयमारोक्ष्यति, स निग्रहणीयो भविष्यति । विष्णु कुमारमुनिः मोवाच-एते महर्षयः पुरोधाने सन्तु । तेन का दानिम्तव ' तत अ॒द्धो नमुचि भोगच आम्तामुद्यान पुर गा। पते पाखण्डिपशिः श्वेभिक्षु. भिर्मम राज्ये न कुत्रापि म्यातव्यम् । तम्मान्मम राज्य झटिति मुक्ताऽन्यत्र एकत्र ठहरने का शास्त्र में आदेश है-अतः उसीके अनुसार ये सय यहा ठहरे है, कारण कि इल समय पृथ्वी अनेक सूक्ष्म जन्तुओं से सकुल रहती है। इसी लिये वर्षाकाल में मुनियोंका विरार निषिद्ध हैं। इस आपके नगर में ये वर्षाकाल मे रहें तो आपको इसमें क्या आपत्ति है ? आप क्यों इनमे यहा नहीं ठहरन दना चाहते हो। इस प्रकार मुनिराज विष्णुकुमार के वचन सुनकर नमुचि ने कुपित होकर इनसे कहा-ज्यादा यार २ कहने की जरूरत नहीं है । यदि पाच दिनोंके बाद आप लोगों में से कोड भी जो मुझे यहा दिखलाई पड जायगा तो वह निग्रहणीय होगा। इस प्रकार नमुचि का यात सुनकर विष्णु कुमार ने पुन' उससे कहा-ये महर्पिजन हैं यदि नगर के उद्यान में ठहरे रहें तो इसमे आपकी क्या हानि हैं ? । सुनते ही इस बातको नमुचि अधिक कुपित होकर कहने लगा। नगर व बगीचा की तो महाराज। पात अभी दूर है-ये तो पाखण्डिपाश श्वेतभिक्षु मेरे राज्यभर में भी कही पर नहीं ठहर सकते है। अत'तुम सब जल्दी से जल्दी कहीं એકત્ર રહેવાનો આદેશ છે આથી તે અનુસાર આ સઘળા મુનિઓ અહી રોકાયેલ છે કારણ કે આ સમયે પૃથ્વી અનેક સુક્ષમ જીવજ તુઓથી ઉભરાયેલી રહે છે આ મુનિયે વષકાળના ચાર મહિના આપના નગરમાં રહે તો એથી આપને શુ આપત્તિ છે ? આપ આમને શા માટે અહીં રોકાવા નથી દેતા ? આ પ્રકારનુ મુનિરાજ વિષ્ણુ કુમારનું વચન સાભળીને નમુચીએ ક્રોધિત બનીને તેમને કહ્યું, વાર વાર વધુ કહેવાની જરૂ રત નથી જેકે, પાચ દિવસ પછી આપલેકમાથી કોઈપણ સાધુ અહીં જોવામાં આવશે તે તેને પકડી લેવામાં આવશે આ પ્રકારની નમુચીની વાત સાંભળીને વિષ્ણુકુમારે ફરીથી તેને કહ્યું, આ મહરિજન છે જે તેઓ નગરની બહારના ઉદ્યાનમા રોકાય તે તેમાં શું હરકત છે ? સાભળતા ૪ આથી વધુ ક્રોધના આવેશમાં આવીને નમુચિ કહેવા લાગ્યા કે. નગર કે, બગીચાની વાત તે દૂર રહી પરંતુ આ પાખ ડી સફેદ સાધુઓ મારા રાભરમાં કયાય પણ રહી શકતા નથી આથી તમે સઘળા સાધુ તમારી *
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ महापद्मकथा
२७९ पदायकस्य पापिनोऽस्य मन्त्रिणोऽपरापेन प्राणसन्देहमारुह भुवनत्रय नायस्व । ए मन्येऽपि देवा असुरास्तथाऽखिल: संडोऽपि त मुनि विविधैर्वाक्यरच्चै स्वरेण सान्त्वयितु प्रत्ताः ततो विष्णुमुनिश्वरणपतितान् देवासुरादीन दृष्ट्या व्यचिन्तयत्इमे देवासुरादयः सर्वे भीता. अतो मया स्वस्य रूपम्योपसहार कर्तव्य. 1 इति विचार्य मलब्धिमभावेण प्रवदित बशरीर सहत्य स पूर्वावस्थो जातः । दत प्रभृति पिए मुने त्रिविक्रम इति नाम प्रसिद्धम् । नतो दयामागरण ८ हा-महात्मन् । यद्यपि इस अधम मन्त्री ने ही मुनिराजों की आशातना का है परन्तु इस पापी के इस पापसे आज समस्त ससार को जीने के लाले पड़ रहे है। प्रत्येक प्राणी प्राणोंकी रक्षा होने के सन्देह में पड़ गया है। अत' हे नाय । आप त्रिभुवन की रक्षा करें । इसी तरह से उन मुनिराजोंकी अनुनय विनय उस समय उपस्थित सुर
और असुरोंने भी कीतथा समस्त सर ने भी की। विविध वाक्योंद्वारा उच्चस्वर से अपने को शातकरने में प्रत्त हुए उन सबको ओधे मुँह चरण पतित देवकर विष्णुकुमार मुनिराजने विचार किया इस समय ये सब के मय भयभीत हो चुके हैं, अत. मुझे अपने इस विकृत स्वरूप का उपसहार कर लेना चाहिये । ऐसा विचार करते ही उनका वह शरीर प्रकृतिस्थ हो गया। इसी कारण उस समय से लेकर विष्णुकुमार का दृसरा नाम त्रिविक्रम प्रसिद्ध कोटि में आया है। इसके याद जब कि वे विष्णुकुमार मुनिराज प्रकृतिस्थ बन चुके और મહાત્મન ! જો કે, આ અધમ મત્રીએ મુનિ જેની અશાતના કરી છે પરંતુ આ પાપીના એ પાપથી આ સંસારમાં વસનારાઓને માટે મહાભય જાગી પડેલ છે પ્રત્યેક પ્રાણી પિતાના પ્રાણી રક્ષા કરવાની ફિકરમાં પડી ગયેલ છે એથી હે નાથ ! આપ ત્રિભુવનની રક્ષા કરે આજ પ્રમાણે તે મુનિરાજની ત્યા ઉભેલા દેવ અને દાનએ પણ વિન તી કરી તેમ સમરત સાથે પણ વિન તી કરી વિવિધ વાકયો દ્વારા ઉગ્ર સ્વરથી પોતાને શાંત કરવામાં પ્રવૃત્ત થયેલા આ સઘળાને પોતાના ચરણમાં ઉંધા પડી નમન કી પહેલા જોઈને વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજે વિચાર કર્યો કે, આ સમયે બધા ભયભીત બની ચૂકેલ છે જેથી મારે આ ક્રિયા શરીરને સકેલી લેવું જોઈએ આ પ્રકારનો વિચાર કરવાથી તેમનું શરીર હતું તેવું બની ગયું આ કારણે એ સમયથી લઈને વિણકુમારનુ બીજુ નામ ત્રિવિક્રમ પ્રસિદ્ધ થયેલ છે આ પછી જ્યારે વિષ્ણકુમાર મુનિરાજ ફરીથી મૂળ સ્વરૂપમાં આવી ગયા અને
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
उत्तराध्ययनसूत्र कुर्वन् , विविध रूपेंदेवदानपान, क्षोभयन् मार्टमानाऽपरिमिततिः विष्णुमुनि उत्ता पर्वत इस उत्तुद्री गभूर । ततो निग्विलनगनये शक्तिमान् शिणुनिः प्रथमचरण चूलहेमपाते द्वितीय जम्मू जीपम्य जगत्युपरिस्थायिहान गाय चरणस्याफ्नाय नमुचि पृउति-नमुने ब्रूहि वराऽस्ति तर नतीय स्थान, यत्र चरण पुन, न्यापयि प्यामि । ततः प्रतिशरीर विष्णुमुनि पिलोय माता भगन कम्पितगात्रो नमुचिरा कन्दन् वदति-मुने । मम शिरसि चरण निहि। नहानोमेर महापमचक्रवती मान्न:-पुरेशातत्तान्त' गजातहाफलम्तर समागत्य भूमित गनिसन्मालिस्त मणम्यैरमनवीत-महात्मन् । आममनिणाऽनेन मुनीनामाशाउना कना, स्वपरसन्ता के समान नक्षत्रक को दूर कर दिया। अपने विविधरूपों द्वारा देव एव दानयों को क्षुभित कर दिया । इतनी प्रवल विशिष्टशक्ति का संचय उनके उम शरीर में हो गया। इस तरह समस्त जगत को विजित करने में शक्तिसपन्न बने हुए उन विष्णुकुमार मुनिराजने तीन पेर जमीन को नापना जन प्रारभ किया तो प्रथम चरण चूलहेच पर्वत पर
और द्वितीय चरण जम्दीप की जगती पर रख रक अतृतीय स्थान ऐसा नही बचा कि जिसमें तृतीय चरण रग्वा जा सके । तय तृतीय चरण रखने के लिये उन्होंने नमुचि से पूछा-कहो हे-नमुचि ! यतलाओ यह सृतीय चरण अय कहा रखा जावे। पूछते ही वह हका यका सा हो गया और सहसा बोल उठा हे मुने! मेरे मस्तक पर तृतीय चरण आप रखें। इस प्रकार वह कल ही रहा था कि इसी समय महापा चक्रवर्ती अन्तःपुर से सर वृत्तात जानकर वहापर आ पहूँचे । उन्होंने बडा ही विनय के साथ मुनिराज के चरणों मे नमस्कार किया और પડવા લાગ્યા, નક્ષત્ર ચક્રોને આબળાની માફક દર કરી દીધા અને પિતાના વિવિ8 રૂપ દ્વારા દેવ દાનાને મુભિત કરી દીધા આ પ્રકારની પ્રબળ વિશિષ્ટ શક્તિને સ ચય તેમના શરીરમાં થર્ડ ગયે આ પ્રમાણે સમસ્ત જગતને વિજય કરવામાં શક્તિ સ પન્ન બનેલ આ વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજે ત્રણ પગલામાં જમીનને માપવાને જ્યારે પ્રારંભ કર્યો ત્યારે તેના બે ચરણમાં જ પૂર્વ સમુદ્ર અને અપૂર્વ સમુદ્ર સમાઈ ગયા હવે ત્રીજું સ્થાન એવું રહ્યું નહીં કે, જ્યાં ત્રીજુ પગલુ રાખી શકે ત્યારે ત્રીજુ પગલુ મુકવા માટે નમુચિને કહ્યું કે, હે નમુચિ' હવે બતાવે કે ત્રીજી પગલુ કયા રાખું ? પૂછતાજ નમૂચિ આકુળવ્યાકુળ બની છે અને કહ્યું કે, હિ મુનિ ! મારા મસ્તક ઉપર ત્રીજો પગ આપ રાખે આ પ્રમાણે તે કહી રહ્યા હતા ત્યારે એ સમયે મહાપમ ચકત અ તપુરમાં આ સઘળે વૃત્તાન સાભળીને ત્યાં આવી પહેચ્છા તેઓએ ખૂબ વિનયથી મુનિરાજના ચરણમાં વદન કરીને કહ્યું,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ हरिपेणचफरतकथा
२८१
तथामूलम्-एगच्छेत्तं पसाहित्ता, महीं माणनिसूरणो। र
हरिसेणो मणुस्सिदो, पत्तो गईमणुत्तर ॥४२॥ छाया-एकच्छता प्रसाध्य, महीं माननिपूदनः ।
हरिपेणो मनुष्येन्दः, माप्तो गतिमनुत्तराम् ॥१२॥ टोका-माननिपूदनः दृप्तारिदलदर्पमर्दन मनुष्येन्द्र। एकविंशतितम नमि नामक तीर्थकरे विद्यमाने देशमश्चक्रवर्तीहरिषेण हरिषेणनामक', मही पृथिवीम् , एकच्छत्राम्-एक छत्र रानचिह्न यस्या सा एकच्छता ताम्, अविद्यमानाऽपरनृपामित्यर्थः । प्रसाध्य कृत्वा दीक्षा गृहीत्वा अनुत्तरा सर्वोत्कृष्टा मोक्षरूपा गति प्राप्तः ॥४२॥
अथ हरिपेणकथाआसीद भरतक्षेत्रे काम्पिल्यपुरे महाहरिनामको नृपः। तस्यासीन्मेरा नाम महिपी । सा हि एकदा कोमलशग्याया शयाना चतुदर्श स्वमान् दृष्टवती ।
तथा-'एगच्छत्त' इत्यादि ।।
अन्वयार्थ-(माणनिसूरणो-माननिपूदनः) मदोन्मत्त शत्रुओंके मान का मर्दन करनेवाला (मणुस्सिदो-मनुष्येन्द्रः) इक्कीसवें-तीर्थकर की मौजूदगी में विद्यमान हरिषेण नामके दश वें चक्रवर्तीने (महींमहीम् ) इस पृथ्वी को (ग्गच्छत्त-एकच्छता कृत्वा) पूर्णरूप से अपने आधीन करके पश्चात् (अणुत्तर गइम् पत्तो-अनुतराम् गति प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट मोक्षरूप गतिको प्राप्त किया
इनकी कथा इस प्रकार है
इस भरत क्षेत्र के अन्दर काम्पिल्यपुर मे महाहरि नामका राजा था। उसकी मेरा नामकी एक महिपी थी। उसने रात्री में अपनी
तथा—“एगच्छत" त्या
अन्वयार्थ:-माननिमरणो-माननिषदन' महोन्मत शत्रुभाना मारनु मन ४२११ मणुम्सिदो-मनुष्येन्द्रः मेवीसमा तीर्थ ४२ना १५तमा थयेसा हरिव नामाना समा य स महीं-महिं पृथ्वीन एगच्छत्त-एकछत्र पूण पहले पाताना आधीन ४रीने अणुचर गहम् पतो-अनुन्तरा गर्ति माप्तः भवति મેક્ષ ગતિને પ્રાપ્ત કરી.
એમની કથા આ પ્રમાણે છેઆ ભરતક્ષેત્રની અ દર કાપિંથપુરમાં મહાહર નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા તેને મેરા નામની પટરાણી હતી તે રાત્રીના વખતે પિતાની સુકમળ શિયા પર
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२८०
उत्तराभ्ययनमूचे विष्णुमहामुनिना मुक्तो नगुनिशाना नागिन: शुर• मा कार्य विधाय आठोपना कमा निरापर्यन्त मुदश्रा नपम्नमवान् । नतः समु. त्पन्न केलशान. स परमानन्दाम्पद मातान, ति सुद्धा दलि। __अथ चक्राी महापद्माऽपिचिर चातिश्रय समुपभुन्य प्रश्रान मुत्रता पार्यसन्निधौ प्रनग्या गृहीतगन् । गृहीतमाग्यो महापदममुनिर्दवर्पसहमाणि नीन तपस्तप्तवान् । विशतिधनुः ममुन्नतः स महापयिंगासहसापायुष्का ऽभूत् । स महापद्मस्तीनैस्तपोभिनगातिकर्माणि विनाश्य केवलझान समाप्य सिद्धिगति प्राप्तान ।
॥ इति महापद्मचक्रवत्तिकथा ॥ अत्यत दया के समुद्र होने से जय उनके द्वारा उस दुष्ट पापी नमुची की भी रक्षा हो गई तर चप्रावतीने "ऐसे पापीका राज्य में रहना उचित नहीं है" इस विचार से उसको अपने देश से याहिर निकाल दिया। इस तरह सघका कार्य सुसपादित करके एच आलोचना द्वारा शुद्ध होकर के उन विष्णुकुमार मुनिराजने चिरकाल पर्यंत सुदुश्वर तपोको तपा और केवलजान माप्त कर अन्तम मुक्तिको प्राप्त किया। महापद्म चक्रवर्तीने भी बहुत काललक चक्रवर्तिपदकी विभृतिका भोग करके पश्चात सुनताचार्य के पास जिनदीक्षा धारण की। दस हजार वर्पतक महान तपोंकी आराधना की। तथा वे धनधाति कर्मों के नष्ट होजाने पर केवलज्ञानी बने । तदनन्तर वे अघातिक कर्माके विनाश से मुक्ति प्राप्त किये। इनके शरीर की ऊचाड बीस धनुष थी तथा समस्त इनकी आयु तीस हजार वर्षकी थी ॥४१॥ અત્યત દયાના સમુદ્ર હોવાથી જ્યારે તેમના દ્વારા તે દુષ્ટ પાપી નમુચિન પણ રક્ષા થઈ ત્યારે ચક્રવર્તીએ “આ પાપીનું રાજ્યમાં રહેવું ઉચિત નથી” આવી વિચારથી તેને દેશનિકાલ કરી દીધે આ પ્રમાણે સ ના કાર્યને સુસ પાદિત કરીને અને આલોચના દ્વારા શુદ્ધ થઈને તે વિષ્ણકુમા૨ મુનિરાજે ચિરકાળ પર્યત ખૂબજ અઘરા એવા તપેને તપીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી અને તે મુકિતને પામ્યા મહાપમ ચક્રવર્તીએ પણ ખૂબ લાબા સમય સુધી ચકવન પદની વિભૂતિને ઉપભોગ કરીને પાછળથી સુવતાચાર્યની પાસેથી જીને દીક્ષા અંગીકાર કરી દસ હજાર વર્ષ સુઈ મહાન તપની આરાધના કરી તથા આથી તેમના ઘનઘાનીયા કર્મોનો નાશ થઈ જવાથી કેવળજ્ઞાની બન્યા ત્યાર પછી તે અઘાતીયા કર્મોના વિનાશથી મુકિત પ્રાપ્ત કરી એમના શરીરની ઉંચાઈ વોસ ધનુષની હતી તથા તેમનું કુલ આયુષ્ય ત્રીસ હજાર વર્ષનું હતુ ૪૧
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ हरिपेणचक्रवर्तीकथा युक्त विलोक्य, लघुकर्मतया ससाराद्विरक्तिमापन्नचिन्तितवान-पूर्वभवस्कृत म. वेण मयाऽस्मिन् भूवे ईदृशी समृद्धिः सप्राप्ता । अत उचित मम पुनरपि परलोकहितावह धर्म कर्चुम् । उक्त चापि
मासैरष्टभि रहावा, पूर्वेण वयसा तथा ।
कार्य वर्षामु रात्रौ, वा, वाक्ये स्यात्मुग्व यथा ॥१॥ अन्वयः-अभिर्मासैस्तथा कार्य, यथा वर्षासु सुख स्यात् । अता तथा कार्य यथा रात्रौ सुख स्यात् । पूर्वेग वयसा तथा कार्य, यथा वार्धक्ये सुख स्यात् इति । पर विरजे हुए थे। तर इन्होने शरत्कालीन निर्मल चन्द्रमा को कुछ ही काल के बाद राहु से ग्रसित देखा। देखते ही लघुकर्मी होने से मसार से इनका चित्त रिक्त हो गया । इन्होंने विचार किया-मुझे पूर्व भव में समुपार्जित पुण्य के प्रभाव से इस भव मे इतनी विशिष्ट समृद्धि प्राप्त हुई है। अतः मेरे लिये अब यही बात उचित है कि में परलोक में हितावह धर्मका ही शरण लू । कहा भी है
"मासैरष्टभिरहा वा, पूर्वेण वयसा तथा ।
कार्य वासु रात्रौ वा, वाक्ये स्यात्सुख यथा" ॥१॥ आठ महिनों में इस जीवको ऐसा काम करना चाहिये कि जिसके प्रभाव से इसको वर्षाकाल के चार महिनों में सुख मिलता रहे। तथा दिन में ऐसा कर्तव्य करते रहना चाहिये कि जिस से इसको रात्रि में सुख मिलता रहे। तथा पूर्ववय में भी ऐसा काम करते रहना चाहिये कि जिस से वृद्धावस्था सुखशाति से व्यतीत होती रहे। तथाપિતાના મહેલની અટારીમાં બેઠેલ હતા ત્યારે તેમણે શાકાળના નિર્મળ ચ દ્રમાને થોડા સમય પછી રાહુથી ઘેરાયેલ જે જોતા જ લઘુકમી હોવાથી સસારથી તેમનું ચિત્ત વિરક્ત બની ગયું તેઓએ વિચાર કર્યો અને પૂર્વોપાજીત વિશિષ્ટ એવા સત્કાર્યોના પ્રભાવથી આ મનુષ્ય જન્મમાં આટલી વિશિષ્ટ સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થયેલ છે. આથી મારામાટે હવે એજ ઉચિત છે કે, હુ પલકમાં હિતાવહ એવા એક માત્ર ધર્મનું જ શરણ લઉ કહ્યું પણ છે—
"मासैशष्टभिरता वा, पूर्वेण वयसा तथा ।
कार्य वर्षासु रात्रौ पा, वाद्धक्ये स्यात्सुख यथा"॥१॥ આઠ મહિનામાં આ જીવે એવું કામ કરવું જોઈએ કે, જેના પ્રભાવથી તેને વર્ષ કાળના ચાર મહિનામાં સુખ મળતું રહે તથા દિવસમાં એવું કર્તવ્ય કરતા રહેવું જોઈએ કે, જેનાથી તેને રાત્રીમાં સુખ મળતુ રહે તથા પૂર્વવયમાં પણ એવું કામ કરતા રહેવું જોઈએ કે, જેનાથી વૃદ્ધાવસ્થા સુખશાંતિથી વ્યતીત થતી રહે
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
उत्तरायन समदर्शनानन्तर धृतगर्मा सा साम्प्राप्त समये महिमन्दर कुमार जनितत्रता मातापितृभ्या तन्नाम हरिपंग इति कृतम् ! म हिमपक्ष गभीर प्रबद्रमान' सफलकलासु पारगतोऽभूत । समाप्ततामयः पदाधनमन्तितः स पितुः मान्य राज्य सप्राप्य स्त्रमना मनाः परिपालयन फतिचिद् अाणि व्यतीतवान् । तत एस्दा तस्य शस्त्रागारे चक्ररत्न समुत्पन्नम् । तदनुगामी -भूत्वा हरिषणों नृपः पटवण्ड भरतक्षेत्र साधिवधान् । पर क्रमेण समुत्पन्नचतुदेशरत्नों हरिवण चकरी पट वण्डा पृयि परिपायन् पनि वर्षाणि न्यतिबान्तान् । एव मुखन तिष्ठन् चक्रवर्ती हरिपेणी गारद निर्मल पूर्णचन्द्र स्वल्पनेर कालेन राहपराग कोमल शप्यापर सोई हुई चौदह स्वप्नों देगा। बाद में उसके एक सर्वाङ्ग पूर्ण सुकुमार गालफका जन्म हुआ जिनका नाम हरिपेण रखा गया। शुक्लपक्ष में जिस प्रकार चन्द्रमा की वृद्धि होती है उसी तरह प्रतिदिन बढते हुए यह यालक अपने समय पर सफल कलाओं में पारगत हो गरे। जन ये युवावस्था सपन्न हो गये तर पिता द्वारा प्रदत्त प्राज्य का इन्होने बहुत ही बुद्धिमानी एव न्यायनीति के अनु सार सचालन किया। अपनी सनान के समान प्रजाका हरतरह से इन्होंने लालनपालज एव सरक्षण करते हुए फितनेक वर्ष व्यतात किये। इनके शरीरकी ऊचाई पन्द्रह धनुष्य थी! एक दिन इनके शस्त्रागार में चक्ररत्न उत्पन्न हुआ। उसके प्रभाव से इन्होंने समस्त उह खडवाले भरतक्षेत्र पर अपना पूर्ण प्रभुत्व स्थापित किया। चक्रयी पदका भोग करते हुए इनके कितनेक वर्ष व्यतीत हुए। एक दिनकी बात है कि जर चक्रवर्ती आनद से अपने प्रासाद की छत સુતેલી હતી ત્યારે તેણે ચૌદ સવ જેવા આ પછી તેને એક સ ગ સ દર કુમ રનો જન્મ થયે જેનું નામ હરિષણ રાખવામાં આવ્યુ શુકલ પક્ષમાં જે રીતે ચદ્રમાની વૃદ્ધિ થાય છે એવી રીતે પ્રતિદિવસ વધતા વધતા એ બાળક પોતાના ૨ સમયે સકળ કળાઓમાં પારંગત બની ગયા જ્યારે તેઓ યુવાવસ્થા સંપન્ન થયા ત્યારે મડાહરિ રાજાએ રાજ્યનો સઘળે કાબાર તેમને સુખદ કરી દઈ રાજવી મને બિરાજમાન કર્યા પિતાએ સોપેલા નયને દરરીતે વહીવટ કરીને તેમજ લેકેનું પિન ના સ તાન સમાન હરેક રીતે પાલન પોષણ કરીને તથા સ રક્ષણ કરીને કેટલાક વર્ષો વ્યતીત કર્યા તેમના શરીરની ઉચાઈ પદર ધનુષ્યની હની એક દિવસ તેમના શસ્ત્રાગારમાં ચરનની ઉત્પત્તિ થઈ તેના પ્રભાવથી તેમણે છ ખ ડ ભરત
ત્ર પર પિતાનું પૂર્ણ પ્રભુત્વ સ્થાપિત કર્યું ચક્રવતી પદને ભગવતા તેમના કેટલાક વર્ષ વ્યતીત થયા એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે ચક્રવતી આન ૪થી
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
प्रियदर्शिनी टीफा अ. १८ हरिपेणचक्रवर्तीकथा युक्त विलोक्य, लघुकर्मतया ससाराद्विरक्तिमापन्नचिन्तितवान-पूर्वभवसृकृत प्रविण मयाऽस्मिन् भवे ईदृशी समृद्धि समाप्ता । अत उचित मम पुनरपि परलोकहितावह धर्म कर्नुम् । उक्त चापि
मासैरष्टभि रहावा, पूर्वेण वयसा तथा ।
कार्य वर्पास रात्रौ, वा, वार्द्धरये स्यात्मुग्व यथा ॥१॥ अन्वयः-अष्टभिर्मासैस्तथा कार्य, यथा वर्पासु सुख स्यात् । अह्ना तथा कार्य यथा रात्रौ सुख स्यात् । पूर्वेण पयसा तथा कार्य, यथा वार्धक्ये सुख स्यात् इति । पर विराजे हुए थे। तर इन्होने गरत्कालीन निर्मल चन्द्रमा को कुल ही काल के बाद राहु से ग्रसित देखा। देखते ही लघुकर्मी होने से ससार से इनका चित्त रिक्त हो गया। इन्होंने विचार किया-मुझे पूर्व भव में समुपार्जित पुण्य के प्रभाव से इस भव में इतनी विशिष्ट समृद्धि प्राप्त हुई है। अतः मेरे लिये अब यही यात उचित है कि में परलोक में हितावह धर्मका ही शरण लू । कहा भी है
"मामेरष्टभिरहा वा, पूर्वण वयसा तथा।
कार्य वासु रात्रौ वा, वाक्ये स्यात्सुख यथा" ॥१॥ आठ महिनों में इस जीवको ऐसा काम करना चाहिये कि जिसके प्रभाव से इसको वर्षाकाल के चार महिनों में सुख मिलता रहे। तथा दिन में ऐसा कर्तव्य करते रहना चाहिये कि जिस से इसको रात्रि में सुख मिलता रहे। तथा पूर्ववय में भी ऐसा काम करते रहना चाहिये कि जिस से वृद्वावस्था सुखशाति से व्यतीत होती रहे। तथाપિતાના મહેલની અટારીમાં બેઠેલ હતા ત્યારે તેમણે શરદકાળના નિર્મળ ચ દ્રમાને થોડા સમય પછી રાહુથી ઘેરાયેલ જે જોતા જ લઘુકમી હોવાથી સ સારથી તેમનું ચિત્ત વિરક્ત બની ગયુ તેઓએ વિચાર કર્યો અને પૂર્વોપાર્જીત વિશિષ્ટ એવા સત્કાર્યોના પ્રભાવથી આ મનુષ્ય જન્મમાં આટલી વિરિટ સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થયેલ છે આથી મારામાટે હવે એજ ઉચિત છે કે, હુ પરલોકમાં હિતાવહ એવા એક માત્ર ધર્મનું જ શરણ લઉ કહ્યું પણ છે
"मासैशटभिरक्षा वा, पूर्वण क्यसा तथा ।
कार्य वर्षासु रात्रौ घा, वाद्धक्ये स्यात्सुख यथा" ॥१॥ આઠ મહિનામાં આ જીવે એવું કામ કરવું જોઈએ કે, જેના પ્રભાવથી તેને વર્ષો કાળના ચાર મહિનામાં સુખ મળતું રહે તથા દિવસમાં એવું કર્તવ્ય કરતા રહેવું જોઈએ કે, જેનાથી તેને રાત્રીમાં રાખ મળતુ રહે તથા પૂર્વવયમાં પણ એવું કામ કરતા રહેવું જોઈએ કે, જેનાથી વૃદ્ધાવસ્થા સુખશાંતિથી વ્યતીત થતી રહે
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
उत्तराध्ययनले भाजन्म तनु क्तव्य, नरेमिल मानमः।
येन लोके परे नित्य मुरस म्यात्परम ध्रुवम् ॥२॥ इति । एप्रमादिषिचार्य चक्रवर्ती हरिपेणी पुत्र मिरसेन राज्ये सम्याप्य सुभद्राचार्य समीपे दीक्षा गृहीत्या चारिश सम्यक परिपाल्य केरलमानमासाध सिद्धिगति मामः। हरिपेणस्य सर्वमायुर्दशसहसवर्षपरिमितमभूत् । ॥ इति हरिपेणकया ।
तथामूलम्-अनिओ रायसहस्सेहि, सुपरिचाई दमंचरे । ___ जयनामो जिणखाय, पत्तो गईमणुतरं ॥४३॥ छाया-अन्वितो राजसहसः, मुपरित्यागी दममचरद ।
जयनामा निनाख्यात, मालो गतिमनुत्तराम् ॥४३॥ टीका-'अनिओ' इत्यादि । नमिशासने जयनामा एकादशश्चक्रवर्ती जिनारयात-जिनोक्त श्रुतवारि "आजन्म तत्तु कर्तव्य नरैः विमलमानसैः ।
येन लोके परे नित्य, सुख स्यात्परम ध्रुवम्" ॥ . निर्मल मनवाले मनुष्यों को चाहिये कि वे आजन्म ऐसा कर्तव्य कर कि जिस से परलोक मे भि नित्य और ध्रुवसुस मिले। इत्यादि रूप से विचार कर हरिपेण चक्रवर्तीने अपने पुत्र विमलसेन को राज्य में स्थापित कर सुभद्राचार्य के समीप दीक्षा अगीकार करली । चारित्र की सम्यकरीति से परीपालना करते हुए चक्रवर्तीने केवसज्ञान का लाभ कर बाद में अवशिष्ट कर्मों का भी विनाश कर मुक्ति प्रात करली । इन हरिपेण की आयु कुल दस हजार वर्ष की थी ॥४२॥
तथा
" आजन्म तत्तु कर्तव्य, नरै विमलमानसैः ।
__ येन लोके परे नित्य, सुख स्यात्परम ध्रुवम् ॥ ॥ નિર્મળ મનવાળા મનુષ્ય માટે એ જરૂરી છે કે, તે આ જન્મમાં એવું કર્તવ્ય કરે છે, જેનાથી પરલેકમાં નિત્ય અને પ્રવસુખ મળે આ પ્રમાણે વિચાર કરી હરિ પણ ચવતીએ પિતાના પુત્ર વિમળાબેનને રાજગાદી સુપ્રત કરીને સુભદ્રાચાર્યની પાસેથી દીક્ષા અગિકાર કરી ચારિત્રનું સમ્યફ રીતિથી પરિપાલન કરીને. ચક્રવતીએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું આ પછીથી બાકી રહેલા કર્મોને પ વિનાશ કરી મુક્તિપદ મેળવ્યું આ હરિર્ષણ ચક્રવતીનું આયુષ્ય એક દર દસ હજાર વર્ષનુ હતુ ૪૨ |
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ० १८ थी जयचक्रवर्तीकथा
गात्मक धर्म श्रुत्वा राजसह सैरविन्तः = युक्तः सुपरित्यागी = राज्यस्रुतदारादिपरि त्यागशीलः सन् जैनीं दीक्षा गृहीत्वाद मम् इन्द्रियोपशमम् अचरत् = कृतवान् ततोऽनुत्तरा = सर्वोत्कृष्टा मोक्षाख्या गर्ति प्राप्त ॥ ४३ ॥ अथ जयचक्रवर्तिकथा
२८५
आसीदत्र भरतक्षेत्रे सकल्सम्पद्गृहे राजगृहे नगरे यश सुधासमुद्रः समुद्रविजयो नाम नृपः । तस्यासील्लावण्य तारुण्यपरिपूर्णा शीलालङ्कारालता शालिधान्यगुणावलीना वम (क्षेत्र) भूता मा नाम पट्टमहिपी । सा कदाचित्सु कोतथा - 'अनिओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - नमिनाथ के शासन में ( जयनामो - जयनामा) जयनामक ग्यारहवें चक्रवर्तीने (जिणखाय - जिनारयातम् ) जिनेन्द्र प्रतिपादित श्रुतचारित्ररूप धर्मका श्रवणकर (रायसहस्सेहिं अनिओ-राजसहस्रै अन्वितः) हजार राजाओं के साथ ( सुपरिचाइ - सुपरित्यागी ) राज्य, सुत, दारा आदिका परित्याग करके जिनदीक्षा को अगीकार किया और ( दम चरे-दमम् अचरत् ) इन्द्रियों को उपशमित किया । हम से (अणुसर गड़म् पत्तो - अनुत्तराम गतिं प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट गति मोक्ष को माम हुए। इनकी कथा इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत राजगृह नामका नगर था । वहा का वैभव देखकर ऐसा ज्ञात होता था कि मानो सकल सपत्तियों का यह एक घर ही है। इसके शासक यशरूपी सुधा का समुद्र समुद्रविजय नामके राजा थे । इनकी वप्रा नामकी पहरानी थी । यह लावण्य
तथा—“अन्निश्रो" छत्याहि !
अन्वयार्थ — नमीनाथना शासनअणमा जयनामो - जयनाम नयनाभना अभी यारमा व्यवत मे जिणक्खाय - जिनाख्यातम् अनेन्द्र प्रतिमाहित श्रुत यस्त्रि ३५ धर्म श्रवणु री रायसहस्सेहिं अन्निओ - राजसहस्त्र, अन्वित' भर रामसोनी साथै सुपरिच्चाइ - सुपरित्यागी राज्य सत हारा, महिना परित्याग ने न होक्षाने अगर भने दम चरे-दमम् अचरत् इन्द्रियो उपर डाणु भेजवी तेनाथी तेथे अणुत्तर गइम् पत्तो - अनुत्तराम् गर्ति प्राप्त भवेत्कृष्ट गति भेटले મેાક્ષને પ્રાપ્ત કર્યુ
તેમની કથા આ પ્રકારની છે—
આ ભરતક્ષેત્રમા ગજગૃહ નામનુ એક નગર હતુ ત્યાને વૈભવ જોતા એવુ જણાતુ હતુ કે, સઘળી સ પત્તિઓનુ એ જાણે ઘર જ હોય ત્યાના શાસક યશરૂપી સુધાનો સમુદ્ર એવા સમુદ્રવિજય નામના રાજા હતા તેમને વપ્રા નામની પટ્ટર ણી
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
२८६
उत्तराध्ययनमा । मलाया शग्याया शयाना चतुर्दशसमान पाती । तपाम्पमा भने निवदिताः।
राना समुद्रविनयः माह-पिये ! तर महामतापी पुत्री भविष्यति । ततः समाप्ने फाले सा जननयनानन्दकरमेक पुत्र प्रसूताती। पितृभ्या "जय" इति तमाम कृतम् । स हि क्रमेण योवनमारूदवान् । तस्प शरीर द्वादशधनुः परिमित मासीत् । राज्यधुराचरणसम मुत ग्लिोस्य पिता तस्मै राज्यमार समर्प्य स्त्रय सम्भूतिविजयाचार्य समीपे दीक्षा गृहीत्या साल्याण साधितवान् । सम्माप्त ण्य तारुण्य से परिपूर्ण तथा शीलरूप अलकारों से अलकन थी। गुणावलि रूपशालि धान्यकी उत्पत्ति के लिये यर वप्रक्षेत्र जैसी थी । यह किसी समय अत्यत कोमल शय्या पर मो रही थी कि रात्रि के पिछले पहर में इसने चौदह स्वम देखे । स्वमो का यथावत् सान्त अपने पति से निवेदित करने के पश्चात् इसको उन्ही के द्वारा जात हुआ कि-"मेरे महाप्रतापी पुत्र होगा" इसको मुनकर रानीको अपार हर्प हुआ। उसने अपने गर्भकी पुष्टि एव रक्षा करने में कोई कमी नहीं रखी। जब गर्भ ठीक नौ माह साढेसात दिनों का पूर्ण एव परिपुष्ट हो चुका तव योग्य समय में वप्राने एक पुत्ररत्नको जन्म दिया। मातापिता को इनके जन्म से बहुत ज्यादा हर्ष हुआ। उन्होंने इनका नाम जय रक्खा । जय जय युवा हो गया तव राजकन्याओंके साथ उनका विवाह कर दिया। इनके शरीरकी ऊचाई बारह धनुषकी थी। पिताने इयको राज्य की धुराधारण करने में समर्थ जब देखा હતી તે લાવથ અને તારૂણ્યથી પરિપૂર્ણ તથા શીલરૂપ અલ કારાથી અલગ હતી ગુણાવળીરૂપ શાળીધાન્યની ઉત્પત્તિ માટે તે વપ્રક્ષેત્ર જેવી હતી તે એક સમય રાત્રીના વખતે પિતાના રાજભવનમાં કેમળ એવી શૈયા ઉપર સૂતેલી હતી ત્યારે તેણે રાત્રીના પાછલા પહેરમાં ચૌદ સ્વપ્ના જયા સ્વપ્નનું યથાવત વૃત્તાત પિતાના પતિને નિવેદન કરીને પછીથી તેમની પાસેથી જાણવા મળ્યું કે, “મને મહાપ્રતાપી પુત્ર થશે” આ સાંભળીને રાણીને અપાર હર્ષ થયે તેણે પિતાના ગર્ભની રક્ષા તેમજ પુષ્ટી કરવામાં જરા પણ કચાસ ન રાખી જ્યારે ગર્ભ પૂરા નવ માસ અને સાડાસાત દિવસનો પૂર્ણ અને પરિપકવ થઈ ચૂક્યો ત્યારે યોગ્ય સમયે વપ્રાએ એક પુત્રને જન્મ આપે માતા પિતાને તેના જન્મથી હર્ષ થશે તેઓએ તેનું નામ જય રાખ્યું જય જ્યારે યુવાન થશે ત્યારે રાજકન્યાઓની સાથે એમને વિવાહ કરી આપે તેના શરીરની ઉચાઈ બાર ધનુષની હતી પિતાએ રાપુરાનું વહન કરવાની તેનામા સ પૂર્ણ શક્તિ જાણી ત્યારે તેઓએ
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ जयचक्रवर्तीकथा
ततश्चक्ररत्न
राज्यस्य जयस्य चकारत्नादीनिचतुर्दशरत्नानि समुत्पन्नानि । प्रदर्शितपथेन पट्खण्ड भरतक्षेत्र मसान्य जयचक्रवर्तित्व समाप्तवान् । चक्रवर्तिश्रिय समुपभुजानस्य चरुवर्तिनो जयस्य वहनि वर्षाणि व्यतीतानि । इत्थ चर्तिश्रिय समुपभुञ्जानो जनकवति कदाचिद् विलोक्न रमणीय सध्याराग पेनेवालेन विलीन ससारोद्विग्ना भोगेभ्यो विरक्तमानस एवं चिन्तितवान् । ( मालिनी छद )
"
" सुचिरमपि उपित्वा स्यात्मियैर्विप्रयोगः, सुचिरमचरित्वा नास्ति भोगेषु वृप्तिः । सुचिरमपि सुपुष्ट याति नाश शरीर,
सुचिरमपि विचिन्त्यो धर्म एक सहायः ॥ इति ॥
२८७
न उन्होंने इनकों राज्य में स्थापित कर आप स्वयं सभूति विजयाचार्य के पास मुनिदीक्षा लेकर आत्मकल्याण करने की सिद्धि में लग गये । जय के शस्त्रागार मे राज्यमाप्ति से बाद चौदह रत्नोंकी उत्पत्ति हुई । चक्ररत्न द्वारा प्रदर्शित मार्गके अनुसार चलकर जय समस्त भरतक्षेत्रको अपने अधीन करके चक्रवर्ती के पद पर विराजमान हो गये । चक्रवर्ती पदकी विभूति भोगते २ जयके जन अनेक वर्ष निकल चुके तब एक समय रमणीय संध्याराग को कुछ क्षणवाद विलीन होते देखकर उनके चित्त में वैराग्य भाव जागृत हो गया। उन्होंने विचारा"सुचिरमपि उपित्या स्वात्प्रियैर्विप्रयोगः,
सुचिरमरि चरित्वा नास्ति भोगेषु तृप्तिः । सुचिरमपि सुपुष्य याति नाश शरीरम्,
सुचिरमपि विचिन्त्यो धर्म एकः सहायः” ॥९॥ इति । તેને રાજ્યગદી સુપ્રત કરીને પાતે સ ભૂતિ વિજ્યાચાય ની પાસેથી દીક્ષા લીધી અને આત્મકલ્યાણ કરવાની સિદ્ધિમા લાગી ગયા જયના શસ્ત્રાગારમાં રાજ્યની પ્રાપ્તિ પછી ચૌદ રત્નાની ઉત્પત્તિ થઈ. ચક્રત દ્વારા પ્રદર્શિત માર્ગ અનુસાર ચાલીને જચે સઘળા ભરતક્ષેત્રને પેાતાના આધિન કરીને ચક્રવતીના પદ ઉપર બીરાજનોન થયા ચક્રવતી પદની વિભૂતિ ભાગવતા ભાગવતા જયના જ્યારે અનેક વષૅ વીતિ ચૂકવ્યા ત્યાર એક સમયે રમણીય સ ધ્યાકાળના ઘેાડા સમય પછી સધ્યાના એ રગાને વિલીન થયેલા શ્વેતા તેના ચિત્તમા વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થઇ ગયા તેમણે વિચાર્યું - "सुचिर मपि, उपिया, स्यात्प्रयैर्विप्रयोगः, सुचिरमपि चरित्वा नाम्ति भोगेषु तृप्ति 1 सुचिर मपि सुपुष्टं याति नाश शरीरम्, सुचिरमपि विचिन्त्यो, धर्म एक, सहायः " ॥१॥
-
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
उत्तराभ्यनमुने एव रिचार्य वैराग्यमापनो जयचक्राती निय पुत्र राज्य सस्थाप्य विनयमा चार्य समीपे मनज्या गृहीत्वाऽन्यन्तमुन तपम्तमान् । एवमुप्रतपोऽनिलः कर्मन्धनान् भस्मीकृत्य केलशान सम्माप्य जयमुनिर्मोस मातवान् । जयमुनेः सर्व मायुखिसहस्रपर्पपरिमितमासीत् ।
॥ इति नयनक्रवर्तीकया ॥ द्वादशम चक्रातिपु सुभूमब्रह्मदत्ती सप्तमनरके गती, मघवसनत्कुमारी सनत्कुमारे उतीयदेश्लोके गती, शेषा अष्टो मोक्ष गता, उक्त
"अद्वेव गया मुग्ख मुहुमो वमो य सत्तमि पुर्वि ।
मघव सणकुमारो, सणकुमार गया कप्प" ॥१॥ इति । तथामूलम्-दसणरज मुईय, चइत्ता ण मुंणी चरे।
दसणेभद्दो णिस्खतो, सरखं सकेणं चोइओ ॥४४॥. छाया-दशार्णराज्य मुदित, त्यतया खलु मुनि रचरत् ।
दयार्णभद्रो निप्कान्तः, साक्षात् शकेण नोदितः ॥४४॥ इस प्रकार विचार कर ससार शरीर एव भोगों से वैराग्य को प्राप्त हुए जयचक्रवर्तीने पुत्रको राज्य पर स्थापित करके विजयभद्राचार्य के समीप दीक्षा धारण करली और खूथ कठिन से कठिन तपस्या का आराधन करना प्रारभ कर दिया। इस प्रकार उग्र तपस्यारूपी अग्नि द्वारा कालान्तर मे घातिया कर्मरूपी इंधन को भस्मसात् करके उन्होंने केवलज्ञानक्री प्राप्ति कर पश्चात् अवशिष्ट अघातिक कर्मों को भी नष्ट कर मुक्ति प्राप्त करली। इनकी समस्त आयुका प्रमाण तीन हजार वर्ष का था ॥४३॥
આ પ્રકારને વિચાર કરી, સ સાર, શરીર, અને ભગોથી વૈરાગ્ય આવી જતા ચકવતાએ પુત્રને રાજગાદી ઉપર સ્થાપિત કરીને વિજયભદ્રાચાર્યની પાસે દીક્ષા અગીકાર કરી અને ખૂબજ કઠીન એવા તપનું આરાધન કરવાને કાર ભ કર્યો આ પ્રકારથી ઉગ્ર તપસ્યારૂપ અનિથી કાલાન્તરમા ઘાતીયા કમરૂપ ઈ ધણને ભસ્મિત બનાવીને તેઓએ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરીને પછીથી બાકી રહેલા અધાતીયા કર્મોને પણ નાશ કરીને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી તેમના સઘળા આપનુ પ્રમાણ ત્રણ હજાર વર્ષનું હતુ ૪૩ .
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
०८०
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ दशार्णभद्रकथा
टीका-'दसण्णरज्ज' इत्यादि।
साक्षात् शक्रेण नोदित =अधिकसपदर्शनेन धर्म प्रति प्रेरितो दशार्णभद्रो नाम राजा मुदित-समृद्धिमत् दशार्णराज्य दयार्णदेगराज्य त्यक्तबा निप्कान्त = मत्रज्या गृहीतवान् । ततो मुनिः स दशार्गभद्रोऽपतिवद्धतयाऽचरत् भूमो व्य हरन् । 'ण' इति पाश्यालङ्कारे ॥४४॥
अथ श्री दशार्णभद्रकयाआसोद दशार्णदेशे दशार्णपुरसज्ञके पुरे भद्राणाम् (कल्याणानाम् ) आकरो दगार्णभद्रो नाम राजा । स राजा मानसे राजहस इत्र सननमानमे वसतिस्म । स राजा जिनाक्तधर्मपरायण आसीत् । तम्य रूपयौवन लावण्यसम्पन्ना .
नरा 'दसण्णरज्ज' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सक्व सकेण चोडओ-साक्षात् शक्रेण नोदितः) अधिक सपत्ति के दिग्वाने से धर्मके प्रति प्रेरित किये गये (दसण्णमहो-शार्णमद्रः) दशार्ण मद्र नामके राजा (मुडर दसण्णरज्ज चइत्ता-- मुदित दशार्णराज्य त्यक्त्या) ममृद्धिशाली दशार्णदेश के राज्य का परित्याग करके (णिकग्वतो-निष्क्रान्त) दी क्ष अगीकार करते हुए (मुणी चरे-मुनिःअचरत्) मुनि अवस्था मे रहकर इस पृथिवीमडलके अप्रति बढे विहारी बने।
इनकी कथा इस प्रकार से है
दशार्ण देशमें दशार्णपुर नामका एकपुर था । इमका शासक कल्याणों का आश्रयभूत दशार्णभद्र राजाथा। मानसरोवरमे सोकी तरह वे राजा सज्जनोंके मानसमे निवास करते थे। जिनधर्मकी आराधना करने में इनका
तथा-"दसण्णरज्ज" त्या
सन्क्याथ-सक्ख सकेण चोइओ-साक्षात् शक्रेण नोदित अधि४ स पतिना मतामाथी भ त२६ प्रेरित ४२वामा मावेत दसण्णभदो-दशाणभद्रः ४शार लद्र नामनी राज मुइय दमण्णरज चइत्ता-मुदित दशार्णराज्य त्यक्त्या समृद्धिशाणी श्याशाय देशना सल्याने परित्याग ४राने णिरखती-निष्क्रान्तः हीक्षा समि ४२ ४श भने मुगी चरे-मुनिः अचरत् मुनि अवस्थामा २४ीने मा पृथ्वी મ ડળમાં અપ્રતિબદ્ધ વિહારી બન્યા
એમની કથા આ પ્રકારની છે–
દશાણે દેશમાં દશાર્ણ પુર નામનું એક પુર હતુ એને શાસક કયાણેના આશ્રયભૂત દશાર્ણભદ્ર રાજા હતા માનસરોવરમાં હસેની માફક તે રાજા સજજ નેના માનમમાં નિવાસ કરતા હતા છનધર્મની આરાધના કરવામાં એમનું અતિ
.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
उत्तगध्ययनसूत्र पश्चशतमरपा (रा बास । गु-परा च्यामिमाsti तम्य मना गरिध चरीिर मर्यादा नलडितपती । म रानाऽन्यानपान जे गत्ताऽपि नारा
तम्मिन्ने समय विराटदंश धनधा यमभत धान्यपुर नाम नगरमामीत् । तासीद् धनधान्यसमदम्य धनमित्रनाम्नो ग्राममुग्यम्य पुत्रा रमिन नामा। तम्यासीद स्पगण्यसम्पन्ना पडमा नाम रटा माया सा सामान पहिर्गते केनापि नगररकण मा नित्य रमन म्म । अदा तस्मिन् नगरे नटा. समागताः। ते हि नाटर कृतान्त' । तेषु परम्तम्णा नदी अन्तःकरण अधिक जामक्त रहा करता था। इनके पाचमों रानिया था। रुप, यौवन पर लावण्य से र.पन्न थी। ममुद्र के जलकी तरह उनका सेना यद्यपि समस्न भृमण्डल को न्याप्त करने में समर्थ थी ती भी मर्यादा का पर कभी भी उल्लघन नहीं करती थी। यद्यपि राजा में इतना अधिक सामर्थ्य यी कि वे अन्य राजाओको आक्रात कर अपने आधीन पना सकते ये-परतु फिर भी उन्होंने ऐसा कभी नहीं किया।
इसी समय में विराट देश में बनधान्य से सभृत धान्यपुर नामका एक नगर था। वहा जन, धन, धान्य से परिपूणे धनामा नामके एक ग्राम के मरिचया का वसमित्र नामका पत्र था। इसकी भार्याका नाम कुडमला था। यह रूपलावण्य से भरपूर थी। पेरतु चारित्र से बिलकुल पतित-कुलटा थी जब इसका पति वसुमित्र घर से बाहर किसी गाँवको चला जाता तो यहा के किसी नगर रक्षक में अनुरक्त होती थी। किसी एक समय वहा परत से नटलोग आये हए थे। उन्होंने वहा नाटक किया। उसमे एक तरुण नट स्त्रीका वेष लेकर કરણુ ઘણુ અ સક્ત રહ્યા કરતું હતું તેમને પાચસો રાણીઓ હતી રૂપ, યૌવન અને લાવયવાળી હતી સમુદ્રના જળની માફક તેની સેના સમસ્ત ભૂમ ડળને વ્યાપ્ત કરી દેવામાં સમર્થ હતી તે પણ તે કદી મર્યાદાનું ઉલઘન કરતી ન હતી. જો કે, રાજામાં એવી અધિક સામગ્ય શક્તિ હતી, કે બીજી રાજાઓ ઉપર એક મણ કરીને તેમને પિતાના આધિન બનાવી શકે તે પણ તેમણે એવુ કદી પણ કરેલ ન હતુ
આ સમયે વિરાટ દેશમાં ધન ધાન્યથી પરિપૂર્ણ ધનમિત્ર નામના ગામડાના એક મુખીને વસુમિત્ર નામને પુત્ર હતો તેની પત્નિનું નામ કુમલા હતું. તે રૂપવાવાગ્યથી ભરપૂર હતી પર તું ચારિત્રમા તદન તરની કટીની હતી જ્યારે તેને પતિ વસુમિત્ર ઘેરથી બહાર કઈ ગામ જતે ત્યારે તે કઈ નગર રક્ષકમાં અનુરક્ત રહેતી હતી કેઈ એક સમયે ત્યા ઘણુ નટલેક આવ્યા હતા તેઓએ ત્યા નાટક કર્યું તેની અ દર એક તરૂણ નટ સ્ત્રીને વેશ લઈને નાચ્યા તેને જોઈને
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ दशार्णभद्रकथा
२९१ रम्य घोरेप कृत्वा नृत्यति स्म । जय पुरुष इति विज्ञाय सा कुलटा तस्मिननुरक्ता । कुलटाया हि पानस्येव न कारि प्रतिबन्यो भाति । तस्मिन्नत्यतानुरक्ता सा कुलटा त नट हे समानीताती। तदर्थ पायसपाक कृत पती। यावत्स न्टो भोक्त प्रवर्तने तापद् नगररसकः । कोटवाल) समागत्य 'द्वारम्वाटय' इत्युक्तवान । ततः सा कुन्टा व्याकुलिता नेम्त नटमुगाच त मस्मिस्तिरकोष्ठागारे गत्या कोणे तिष्ठ । इत्य तया प्रोक्तो नरम्तन गत्वा गोणे स्थित । ततस्तया द्वारमुद्घाटितम् । द्वारे उद्घाटिते धुलि धूसरिताङ्गो नगररक्षकोऽन्त रागत्य 'कम्य कृने पायसा पूर्णमिद स्थालमग्नि' इति तामुवाच । साऽपि माययानाचा या। उसको देखते ही कुमला उसपर अनुरक्त हो गई। क्यो कि उसने अन्मान-से यह जान लिया था कि यह स्त्री नहीं है विन्तु स्त्री के वेप मे यह एक तरुण नट है । कुलटाने उसको अपने घर पर बुलाया और उसके लिये खीर का भोजन बनाया। और उसके सामने याल मे खीर परोसकर रख दी। नट यह खाने की तयारी कर ही रहा था कि इतने मे कोटवालने आकार कहा किवाड सोले। कोटवाल की आवाज सुनते ही कुड्मला घबडा गई और धीरे से उस नट से कहने लगी-तुम इस तिलके कोष्टागार मे जाकर एक तरफ छिप जाओ। नट शीघ्र ही तिलके कोठागार मे जाकर एक
ओरछप गया। कुटमलाने इतने मे किवाड खोल दिया। किवाड के खुलते ही नगररक्षक-कोटवाल भीतर जा गया-आते ही उसने वो खीर का परोसा हुआ थाल देखा । देखकर उसने कुड्मला से पूछा यह याल किसके लिये परोसा हुआ रखा है उसने शीघ्र ही कुटिलता કમલા તેના ઉપર આસક્ત થઈ ગઈ કારણ કે, તેણીએ અનુમાનથી એવું જાણી લીધું કે, આ સ્ત્રી નથી પર તુ સ્ત્રીના વેશમાં તરુણ નટ છે આથી તેણે તેને પોતાના ઘર ઉપર બેલા અને તેના માટે ખીરનું ભોજન બનાવ્યું અને તેની સામે થાળીમા એ ખીર પીરસીને રાખી દીધી નટ આ ખાવાની તયારી કરી રહ્યો હતો એવામાં કેટવાળે આવીને કહ્યું કે, કમાડ ખેલો કેટવાળને અવાજ સાંભળીને કુહૂમલા ગભરાઈ ગઈ અને ધીરેથી તે નરને કહેવા લાગી કે, તુ તેલના કાઠા માં જઈને એક તરફ છુપાઈ જા નટ તરતજ તેલના કોઠારમાં જઈને એક બાજુ છુપાઈ ગયે કુમલાએ એ પરી કમાડ ખોયુ કમાડ ખુલતા નગરરક્ષક અદર અર્થે આવતા જ તેણે તે ખીરથી પીરસેલા વાળને જો આથી તેણુ કુહૂમલાને પૂછ્યું કે, આ થાળ કોના માટે પીરસી રાખ્યો છે? એણે
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगण्ययन
m
पश्चगमगाहा राहा मासन । मुन्धरा च्यामिमा तम्य मना पार चरीिर मर्यादान ललितपती । म रामाज्यानपान जेनु गताऽपि नारमध
तम्मिन्नेर समये विराटदेंगे धनधान्यसभत धान्यपुर नाम नगरमामांव। तमासीद् धनधान्यसमद्धस्य घनमिननाम्नी ग्राममुग्यम्य पुनी पगमित्र मामा। दस्यासीद स्पलाग्यसम्पन्ना पुडमला नाम गुरठा भार्या ] सा पाामान यहिंगते केनाऽपि नगरसकेण मा नित्य रमन म्म । अर्थना तस्मिन् नगरे नहा. समागताः। ते हि नाटक कतरन्त । तेणु परम्तरणी नटी अन्त करण अधिक आमत रक्षा करना था। इनके पाचसो रानिया । रूप, योवन ए लाय से र.पन्न धी। मनु के जलकी तरह उनका सेना यद्यपि समस्त भृमण्डल को न्यास करने में समर्थ यी तो भी मयादा का यह कभी भी उल्लघन नहीं परती थी । यद्यपि राजा में इतना अधिक सामर्थ्य यी कि वे अन्य राजाओंको आमांत कर अपने आधीन बना सकते थे-परतु फिर भी उन्होंने ऐसा कभी नहीं किया।
इसी समय में विराट देश मे नधान्य से सभूत धान्यपुर नामका एक नगर था। वहा जन, धन, धान्य से परिपूर्ण धनभित्र नामके एक ग्राम के मुग्विया का चसुमित्र नामका पुत्र था। इसकी भा का नाम कुडमला था। यह रूपलावण्य से भरपूर थी। परतु चारित्र से बिलकुल पतित-कुलटा थी जर इसका पति वसुमित्र घर से बाहर किसी गॉवको चला जाता तो यहा के किसी नगर रक्षक मे अनुरक्त होती थी। किसी एक समय वहा पहत से नटलोग आये हुए थे। उन्होंने वहाँ नाटक किया। उसमे एक तरुण नट स्त्रीका वेप लेकर કરણ ઘણું અસક્ત રહ્યા કરતું હતું તેમને પાચસો રાણીઓ હતી રૂપ, યૌવન અને લાવવાળા હતી સમુદ્રના જળની માફક તેની સેના સમસ્ત ભૂમડળને થાપ્ત કરી દેવામાં સમર્થ હતી તે પણ તે કદી મર્યાદાનું ઉલઘન કરતી ન હતી છે કે, રાજામાં એવી અધિક સામર્થ્ય શક્તિ હતી, કે બીજા રાજાઓ ઉપર અંકિ મણ કરીને તેમને પિતાના આધિન બનાવી શકે તે પણ તેમણે એવુ કદી પણ કરેલ ન હતુ
આ સમયે વિરાટ દેશમા ધન ધાન્યથી પરિપૂર્ણ ધનમિત્ર નામના ગામડાના એક મુખીને વસુમિત્ર નામને પુત્ર હતું તેની પત્નિનુ નામ કુમલા હતું, તે રૂપવાવણયથી ભરપૂર હતી પરંતુ ચારિત્રમા તદન ઉતરની કેટીની હતી જ્યાર તેને પતિ વસુમિત્ર ઘેરથી બહાર કઈ ગામ જતા ત્યારે તે કેઈ નગર રક્ષકમાં અનુરક્ત રહેતી હતી કોઈ એક સમયે ત્યાં ઘણા નટલેક આવ્યા હતા તેઓએ હા નાટક કર્યું તેની અ દર એક તરૂણ નટ સ્ત્રનો વેશ લઈને નાચ્ચે તેને જોઈને
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियशनी टीका १८ दशार्णभद्रकथा
माणनाथस्य समागमनमभूत् । सोऽब्रवीद-अये । कार्यवशान्ममान्यत्र गन्तव्य __ मम्ति अतोऽहमिद पापस भोक्ष्ये । सा पाह-अयाटमी वतते, अस्नात कय
भोत्यसे । स प्राह स्नाताया त्वयि स्नात एवाहम् । साऽब्रवीव-वय शैवा., म्नानमन्तरेण भोजनमम्माम्मनुचितम् । एव तया प्रोक्तोऽपि तत्पतिमुमित्रो बलाद् भोक्त प्रत्त । इतम्तिलकोष्ठागारकोणधितोनटोऽपि जुभुसितश्चिन्तरतिअह चुभुक्षितोऽम्मि, अतोऽत्रस्थास्तिलानेव मुन्छे । इति विचिन्त्य तिलान हस्ताभ्या उमने उत्तर दिया में मृर्द हो रही हू सो मैने थाल परोम कर ज्यों ही ग्वानेका विचार किया कि इतने में आपने दरवाजा खोलने की आवाज दी सो उसको ज्योंका त्यों लोदकर आपके लिये दरवाजा बोलने चली आई, अतः यह यों ही परोसा हुआ रग्वा है । पत्नी की बात सुनकर वसुमित्र ने कहा कि-प्रिये । मुझे कार्यवश अभी दूसरी जगह जाना अत' में ही इसको खा लेता है। सुनते ही उसकुल्टाने कहानाथ । आज तो अष्टमी है। आप विना स्नान किये कैसे ग्वावोगे। सुनकर वसुमित्र ने कहाकि मुझे स्नान करनेकी क्या आवश्यकता है? तृने तो स्नान कर लिया है। तृने स्नान कर लिया तो समझले कि मैंने ही स्नान कर लिया है। पतिकी बात सुनकर पश्चात् कुड्मला योली कि हमलोग शेव है। शैवोंको स्नान किये विना भोजन करना उचित नहीं है। इस तरह पत्नी के कहने पर भी वसुमित्र ने कुछ भी ध्यान नहीं दिया और जबर्दस्ती म्बाने को बैठ गया।
उधर तिलके कोष्ठागार में एक कोने मे छिपे हुए नटने विचार किया कि "मैं इस समय विशेष बुभुक्षित (भृग्वा) है अत' यहा पर કે હુ ભૂખી હતી અને થાળ પીરસી જયા જમવાને વિચાર કર્યો ત્યા આપે દર વાજે ખેલવાને અવાજ દીધો જેથી આને જેમની તેમ છોડી ને આપના માટે દરવાજો ખોલવા ચાલી આવી જેથી આ ખીર પીરસેલી પડી છે પત્નિની વાત સાભળીને વસુમિત્રે કહ્યુ, પ્રિયે! મારે કાર્યવશાત બીજી જગ્યાએ જવાનું છે જેથી હું જ તે ખાઈ લઉ છુ આ સાભળીને તે કુમાએ કહ્યું, નાથ ! આજ તે અષ્ટમી છે તે સ્નાન કર્યા વગર આપ કેમ ખાશે તે સાભળીને વસુમિત્રે કહ્યું મારે નાન કરવાની શું આવશ્યકતા છે ? તે જ્ઞાન તે કર્યું છે તે માની લે કે, મે નાન કર્યું છે પતિની વાત સાંભળીને કુમલા પછીથી બોલી કે, આપણે તે શૈવધર્મ છીએ શૈએ સ્ન ન કર્યા વગર ભૂજન કરવું ઉચિત નથી આ તરફ પતિના કહેવા પર વસુમિત્રે જરાય ધ્યાન આપ્યું નહીં અને જબરજસ્તીથી ખાવા બેસી ગયો
બીજી તરફ તેલના કે ઠારના એક ખુણામાં છુપાયેલા નટે વિચાર કર્યો કે આ વખતે હું ખૂબ ભૂખે થયો છું જેથી અહી ભરેલા તલને ખાઈને મારી ભૂખને
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
२९२
পুনিময় नगीन-पुभुक्षिताऽस्मि, अती मोक्तमुपविष्टा नातिर भारसमागमनमभून् । स पाह-अयि ! तिष्ट-पम् , अामत्यन्त पुमुक्षिनामि । इत्युत्तमा प्रामा चलाधार भोक्तमासने समुपरिटरतापपतिरागत्य प्रवीति-मिय द्वारमुधा टयति । ततो नगररसकप्तामुगार-सम्मत्या सामि' तत स कुन्टाऽप्रवीदअस्मिम्तिलकोठागारऽनाति दरे गरेर तिष्ठ। योणे न गन्तव्यम् नत्र हि सर्प स्तिष्ठति । सोऽपितिलकाठागार तथेत्र स्थितः । ततम्या दारमुद्घाटितम् । सराशयस्तस्याः पतिरन्तरागत्य पायमा पूर्ण म्याट माऽनत्रीविद पायम म्याल किमर्थ सभृतम् । सा माह-अहमत्यन्त उभिता भाक्तमुपविष्टाऽऽसम् , ताव से उत्तर दिया-
किम भूसी थी मो गाने को पेट हो रही थी कि इतने में आप आ गये-अत.याल परोमा ही रह गया और आपके लिय किवाड सोलने चली आई। एमा सुनकर नगर रसकने कहा-तुम पीछे से गा लेना-में इस समय अधिर भूग्या हो रहा इ-सो तुमसे पहिले में ही हमको पा लेता है। ऐसा कहकर जन गाने से बेठ रहा था कि इतने में उसका पति वसुमित्र ने आकर अमजदी कि किवाड खोलो। उसके पति का आगमन जानकर नगररक्षकने कहा कि कहो अब म कहा जाऊ-सुनते ही कुडमला ने उससे कहा कि आप ईस तिलके कोष्ठागार मे दूर न जाफर पास ही एक तरफ छिप जाओ, कोने में मत छिपना। वहा सर्प रहता है। जाते ही कुड्मला ने अपने पतिके लिये किवाड खोल दिये । पति भीतर आ गया। भोले भाल उस विचारेने खीर के इस परोसे हरा पाल को ज्यों ही देवा ता पृछने लगा कि खीर का थाल किसके लिये परोसा हुआ है तब તરતજ કુટીલનાથી જવાબ આપ્યો કે, ભૂખી હતી જેથી ખાવા માટે બેસી હતી ત્યા આપ આવ્યા જેથી વાળ પીરસેલો રહેલ છે અને મારે આપના માટે કમાડ ખોલવા આવવુ પડયુ આ સાંભળીને નગરરક્ષકે કહ્યું તુ પાછળથી ખાઈ લેજે આ વખતે હું ખૂબ ભૂખે થ છુ જેથી તારી પહેલા હુ ખાઈ લઉં છુ આમ કહીને જયારે તે ખાવા બેસવાની તૈયારી કરતા હતા તેવ મા તેને પતિ વસુદેવ આબે અને અવાજ દીધો કે, કમાડ ખેલે તેના પતિનુ અચાનક આગમન જાણીને નગરરક્ષકે કહ્યું કે કહે હવે કયા જાઉં ? આ સાંભળીને કુમાલાએ કહ્યું કે આપ તેલના કે ઠારમાં દૂર ન જતા પામે જ એક તરફ છુપાઈ જાવ ખૂણામાં છુપા તો નહીં કારણ કે, ત્યા સર્ષ રહે છે ત્યારપછી જઈને કુમલાએ પિતાના પતિને માટે કમાડ ખેલ્યું પતિ અદર આવ્યો, ભેળા એવા તે બીચારાએ ખોરથી પીરસેલા વાળને જોઇને કહ્યું કે, ખીરને થાળ કેના માટે પર છે? ત્યારે તે એ જવાબ દીધો
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६३
प्रियशनी टीका प्र. १८ दशार्णभद्रकथा पाणनायस्य समागमनमभूत् । सोऽवत्रीत-अये । कार्यशान्ममान्यन गन्तव्य मस्ति अतोऽहमिद पापस भोक्ष्ये । सा माह-अद्याष्टमी वतते, अस्नात ज्य भोक्ष्यसे । स प्राह स्नाताया त्वयि स्नात एवाहम् । साऽब्रवीद-वय शैवाः, स्नानमन्तरेण भोजनमस्माम्मनुचितम् । एर तया भोक्तोऽपि तत्पतिमुमित्रो चलाद भोक्तु प्रवृत्त । इतस्तिलकोठागारकोणस्थितोनटोऽपि जुभुषितश्चिन्तरतिअह बुभुक्षितोऽम्मि, अतोऽत्रस्थास्तिलानेव मुजे। इति विचिन्त्य तिलान हस्ताभ्या उमने उत्तर दिया में भूखी हो रही है सो मैने थाल परोस कर ज्यो ही ग्वानेका विचार किया कि इतने मे आपने दरवाजा खोलने की आवाज दी सो उसको ज्योंका त्यों लोडकर आपके लिये दरवाजा खोलने चली आई, अतः यह यों ही परोसा हुआ रग्वा है। पत्नी की बात सुनकर वसुमित ने कहा कि-प्रिये। मुझे कार्यवश अभी दूसरी जगह जाना अतः मै ही इसको खा लेता है। सुनते ही उसकुलटाने कहानाथ ! आज तो अष्टमी है। आप विना स्नान किये कैसे खावोगे। सुनकर वसुमित्र ने कहाकि मुझे स्नान करनेकी क्या आवश्यकता है? तृने तो स्नान कर लिया है। तने स्नान कर लिया तो समझले कि मैंने ही स्नान कर लिया है। पतिकी बात सुनकर पशात् कुड्मला बोली कि हमलोग शैव है। शैवोंको स्नान किये बिना भोजन करना उचित नहीं है। इस तरह पत्नी के कहने पर भी वसुमित्र ने कुछ भी ध्यान नहीं दिया और जबर्दस्ती स्वाने को यैठ गया।
उधर तिलके कोष्ठागार मे एक कोने मे छिपे हुए नटने विचार किया कि “मैं इस समय विशेष वुभुक्षित (भूखा) F-अतः यहा पर કે હ ભખી હતી અને થાળ પીરસી યા જમવાને વિચાર કર્યો ત્યા આપે દર વાજે બોલવાને અવાજ દીધા જેથી આને જેમની તેમ છોડી ને આપના માટે દરવાજો ખોલવા ચાલી આવી જેથી આ ખી- પીરસેલી પડી છે પત્નિની વાત સાભળીને વસુમિત્રે કહ્યું, પ્રિયે! મારે કાર્યવશાત બીજી જગ્યાએ જવાનું છે જેથી હું જ તે ખાઈ લઉ છુ આ સાભળીને તે કુમાએ કહ્યું, નાથ ! આજ તે અષ્ટમી છે તે સ્નાન કર્યા વગર આપ કેમ ખાશે તે સાભળીને વસુમિત્રે કહ્યું મારે સ્નાન કરવાની શું આવશ્યકતા છે ? તે સ્નાન તે કર્યું છે તે માની લે કે, મે નાન કર્યું છે પતિની વાત સાંભળીને કુમલા પછીથી બોલી કે, આપણે તે શૈવધર્મી છીએ શિવેએ સ્ન ન કર્યા વગર ભૂજન કરવું ઉચિત નથી આ તરફ પતિનના કહેવા પર વસુમિત્રે જય ધ્યાન આપ્યુ નહી અને જબરજસ્તીથી ખાવા બેસી ગયો
બીજી તરફ તેલના કે ઠારના એક ખુણામાં છુપાયેલા નટે વિચાર કર્યો કે “આ વખતે હું ખૂબ ભૂખ્યો થયે છુ જેથી અહી ભરેલા તલને ખાઈને મારી ભૂખને
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
ममागमनमभूत् ।
,
मीन - शुक्षिताऽम्मि, अतो मामुपरिष्टातार स माह-अयि तिष्ठन्नम्, अहमन्यन्त मुक्षिोऽयुक्त ग्राम लाधार भोक्तुमासने समुपविष्टस्तावपत्पतिरागत्य नीति- भिये द्वारमुधा टयेति । ततो नगररक्षकनामुना सम्मस्य उपयामि ? ततः स कृष्नवीअस्मि तिलकोठागारेऽनातिदूरे गये तिष्ठ कोणे न गन्तव्यम् तत्र हि सर्प स्तिष्ठति । सोऽपि तिलकाष्ठागारे तथैव स्थितः । ततस्तया द्वारमुद्घाटितम् | सरलाशयस्तस्या' पतिरन्तरागत्य पायसा पूर्ण स्थान वानी पायस स्था किमर्थं सभृतम् । सा माह- अमत्यन्त भुक्षिता भोक्तुमुपरिष्टाssसम् तात्र से उत्तर दिया कि मैं भूखी धीमी गाने को बैठ ही रही थी कि इतने मे आप आ गये-अतः परोसा ही रह गया और आपके लिये किचाड सोलने चली आई | एमा सुनकर नगर रसकने कहा- तुम पीछे से गा लेना - मैं इस समय अधिक भूगा हो रहा ह-मो तुमसे पहिले मे ही इसको पा लेता हूँ। ऐसा कहकर जन गाने से बैठ रहा था कि इतने में उसका पति वसुमित्र ने आकर अवाजदी कि किवाड खोलो। उसके पति का आगमन जानकर नगररक्षकने कहा कि हो अब मै कहा जाऊ- सुनते ही कुडमला ने उससे कहा कि आप इस तिलके कोष्ठागार मे दूर न जाकर पास ही एक तरफ छिप जाओ, कोने में मत छिपना । वहा सर्प रहता है । जाते ही कुड्मला ने अपने पतिके लिये किवाड खोल दिये। पति भीतर आ गया। भोले भाले उस विचारेने खीर के इस परोसे हुए बाल को ज्यों ही देखा तो पूछने लगा कि खीर का थाल किसके लिये परोसा हुआ है? तब તરતજ કુટીલતાથી જવાખ આપ્યા કે, હુ ભૂખી હતી જેથી ખાવા માટે એસની હતી ત્યા આપ આવ્યા જેથી થાળ પીરસેલા રહેલ છે અને મારે આપના માટે કમાડ ખેલવા આવવું પડ્યુ આ સાભળીને નગરરક્ષકે કહ્યું તુ પાછળથી ખાઈ લેજે આ વખતે હું ખૂબ ભૂખ્યું થયે! છુ જેથી તારી પહેલા હુ ખાઈ લઉ છુ આમ કહીને જ્યારે તે ખાવા બેસવાની તૈયારી કરતા હતા તેવ મા તેને પોત વસુદેવ આન્યા અને અવાજ દીધો કે, કમાડ ખેલે તેના પતિનુ અચાનક આગમન જાણીને નગરક્ષકે કહ્યું કે કહે હુવે કયા જાઉં ? આ સાભળીને કુડ્માવાએ કહ્યુ કે ચ્યાપ તેલના કાઠારમા દૂર ન જતા પામે જ એક તરફ છુપાઈ જાવ ખૂણામાં છુપા તા નહી કારણ કે, ત્યા સપ્ રહે છે ત્યરપછી જઈને ડ્રમલાએ પોતાના પતિને માટે કમાડ ખેાવ્યુ પતિ અ દર આન્યા, ભેળા એવા તે બીચારાએ ખરથી પીરસેલા થાળને જોઇને કહ્યુ કે, ખીરના થાળ કેાના માટે પીરસ્યા છે? ત્યારે તેવુ એ જવાખ દીધા
Ta
1
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियशिंनी टीका अ १८ दशार्णभद्रकथा रुष्टो हाद विनिप्फान्तौ । तन्वा सरलमति स नितरामनुनग्य पत्नी पृष्टवान् । एतौ र पुनमम गृहे समागमिप्यत' ? तदा सा कुलटा 'याय परदेश गन्छे त्तदाऽह म्वेच्या तिप्पे । इति पिचार्य ध्यान कुर्वन्तीव माह-यदि स्त्रव्य
सारेन प्रचुर धनमयित्ता पार्वतीशङ्करी पूजयेन्तदा तौ स्वगृहे पुनरपि निवसियत । पल्या वचन यथा मत्वा स वित्तमुपायितु दशार्गदेशे गतः। तत्र गन्वा स कम्यापिक्षेने कार्य कुर्वन् दश गद्याणान स्वर्णमुपार्जितवान् । तद्धनमल्प मन्यमान स यद्यपि परितमो न जात., तथापि गृहगमनोवण्ठया गृह प्रति प्रचलित । म याह कम्यारि क्षम्याधस्तान्छायाया विश्राम कर्तु व्हरा लिया था सो आज आपने विना स्नान के जो भोजनकर लिया है उससे ये नष्ट होर उम घर से भाग गये हैं । इस यातगे सुनकर पश्चात्ताप करके उस भोलेभाले वसुमित्रने कहा-प्रिये । अब ये पुनःअपने घर मे वापिस कैसे आवेंगे' । पत्नी ने यह विचारकर कि "यदि यह परदेश चला जावेगा तो मे आनद के साथ मनमानी करूंगी" पति से कहा यदि तुम व्यवसाय से प्रचुर धन कमाकर पार्वती शकर की पूजा करो तो हां ये दोनो पुनः अपने घरमे रहने के लिये वापिस आसकते हैं? पत्नी की ऐसी बात सुनकर वसुमित्र दशार्ण देश मे जाकर फिप्ती के क्षेत्र में कार्य करने लग गया। उसले उसने दा गद्याणक प्रमाण सुवर्ण उपार्जित किया-यद्यपि यह धन बहुत ही कम था, इससे उससे सतोप नहीं हुआ तो भी उसको घर पर पहुंचने की उत्कठा ने आकुलित कर दिया, इससे वह अपने घरकी तरफ चल पडा । मध्याह्नकाल मे जब यह किसी वृक्ष की छाया मे સ્નાન કર્યા વગર ભોજન કર્યું તેથી ખીજાઈને આપણે ત્યાથી ચાલી ગયેલ છે આ વાત સાભળીને પશ્ચાત્તાપ કરતા તે ભેળા વસુમિત્રે કહ્યુ, પ્રિયે ! હવે તે ફરીથી આપણા ઘરમાં કેમ પાછા આવે? પત્નિએ એ વિચાર કર્યો કે જે “ આ પરદેશ ચાલ્યા જાય તો હુ આન દપૂર્વક મન માન્યુ કરૂ” આવું વિચારીને પતિને કહ્યું કે, તમે ધ ધામાથી ખૂબ ધન કમાઈને શકર પાર્વતીની પૂજા કરે તે એ બને ફરીથી આપણા ઘરમાં રહેવા માટે આવે પત્નિની આવી વાત સાભળીને વસુમિત્ર દશા દેશમાં જઈને કેઈ એક ક્ષેત્રમાં ધ ધ કરવા લાગી ગયે તેમાથી તેણે દશ ગદિયાણ પ્રમાણ સેન પેદા કર્યું છે કે તે ધન ઘણુ જ થતુ હતુ આથી તેને સતે ષ ન થયો તે પણ તેને ઘેર પહોંચવાની ભારે ઉત્કંઠાથી વ્યાકુળ બનાવી દીધો આથી તે પિતાના ઘરના તરફ નીકળી પડે મધ્યાન્હ કાળમાં જ્યારે તે કેઈ ઝાડની છાયામા વિશ્રામ
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
उत्तराध्ययनमत्र
-
-
साय फकाय च भाक्त पटना। नटकन फस्सार त्या ग्रामरक्षरचिन्तितरान कोणे फणी फरकार गुरुते, अतोऽनति गृपती ममाया निर्गमिष्यामि । ति रिचार्य भोगनासक्त गृपना नगररभस्ति कोटागातत् पलायितः। तदनु नटाऽपि 'समयोऽय पायनस्य' इति रिचार्य पठायित. 1 गृपतिः चीपुरपी नियोता पोस्य पत्नी पृष्टान्-कारो गन्त ? तत. या कृल्टा पति भोक्तवती-निर न्तरमेश्या पाहे सागिता पातीमारी । त्वयाऽरनातेन भुक्तम् । जत एता जो तिल भरे हुए रसे उन्हें ही क्यो न पाकर अपनी भूग्न शान करूँ" ऐसा विचार कर उमने उन निलको मसल २ कर च फुकर कर खाना भारभ कर दिया। उसकी इस फारको सुनकर ग्राम रक्षक -चोटवालने विचार किया-पुड्मलाने जो कोने में मर्पके रहेनेकि बात कही है वह निलकुल सत्य है क्यों कि कोने में मर्पका फुकार सुनाई दे रहाहे कही यह निकलकर जो मुझे काट चायेगा ता में अकाल में ही मर जाऊगा-अत'जर पर का मालिक पाने में नहीन हो रहा है तो ऐसी स्थिति में मुझे छिपकर यहा से निकल जाने मे ही फायदा है । तो ऐसा विचार करके वह कोटवाल उसतिल के कोष्ठागार से छिपकर भाग गया। नटने भी "यह समय-भागने का है" ऐसा ही विचार किया। सो वह भी छुपकर वहा से भाग गया। पतिने जब स्त्री पुरूपोंको इस तरह घर से बाहिर निकलते हुए देखा तो उसने कुडमला से पूछा ये दोनो घर से कौन निकले है। तन कुड़मलाने का नाथ । मने निरन्तर सेवा करने से घर में पार्वती और शकर को શા માટે શાન ન ડરૂ” આ વિચાર કરીને તેણે તલને મસળીને તેમજ કુકીને ખાવાની રૂએ તે કરી તેને આ ફેકાર સ ભળીને ગ્રામરક્ષકે વિચાર કર્યો કે, કુહૂમ લાએ પૂણામાં સપ હવાની જે વાત કરેલ હતી તે ખરેખર સત્ય જ છે કારણ કે ખૂણામાથો સપનો કુંકાર સભળાઈ રહ્યો છે કદાચ તે નીકળીને જે મને કરડશે તો મારૂ અકાળ મરણ થશે જેથી જ્યારે ઘરને માલીક ખાવામાં તડલીન થઈ ગયે છે એવા રિતિમા છુપાઈને અહીંથી નીકળી જવામાં હરકત જેવુ નથી આવો વિચાર કરીને તે નગરરક્ષક તે તેલના કોઠારમાથી છુપાઈને નાસી છુટયે નટે પણ “આ સમય ભાગવાને છે” એ વિચાર કર્યો જેથી તે પણ છુપાઈને ભાગી ગયે વમિત્ર જ્યારે સ્ત્રી પુરૂષને આ પ્રમાણે ઘરમાંથી બહાર નીકળતા જોયા તે તેણે કુમલાને પૂછયું કે, ઘરમાથી આ બે કણ નીકળ્યા ત્યારે કુમલાએ કહ્યું, નાથ! મે નિર તર સેવા કરવાને માટે ઘરમાં શ કર પાર્વતીને રોકી લીધા હતા પરંતુ આજે આપે
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियशिनी टीका अ १८ दशार्णभद्रकथा
पृष्टवान् ।
रुष्टो गृहाद विनिष्कान्तौ । तच्या सरलमति' स नितरामनुनय्य पत्नी ' एतौ न पुनर्मम गृहे समागमिष्यतः ? तदा सा कुल्टा 'याय परदेश गच्छे sa स्वेच्छया वर्तिष्ये । इति विचार्य ध्यान कुर्वन्तीव माह-यदि स्वव्यसापेन मचुर धनमर्जयित्वा पार्वतीशङ्करौ पूजयेस्तदा तौ स्वगृदे पुनरपि निवसत्यत । पल्या वचन यथार्थ मला स विमुरार्जयितु दशार्णदेशे गतः । तत्र गत्वा स म्यापिने कार्य कुर्वन् दश गद्याणकान् स्वर्णमुपार्जितवान् । तद्धनमल्प मन्यमान स यद्यपि परितो न जातः, तथापि गृहगमनोत्यण्ठया गृह प्रति मचत्रित । मयाह कस्यापि वृक्षस्यास्ताच्छायाया विश्राम कर्तु ठहरा लिया था सो आज आपने विना स्नान के जो भोजन+र लिया है उससे ये रुष्ट होम्र उस घर से भाग गये हैं । इस बातको सुनकर पश्चात्ताप करके उस भोलेभाले वसुमित्र ने कहा- प्रिये । अब ये पुनः अपने घर में वापिस कैसे आयेंगे ? | पत्नी ने यह विचारकर कि "यदि यह परदेश चला जायेगा तो मे आनद के साथ मनमानी करूंगी" पति से कहा यदि तुम न्यवसाय से मचुर धन कमाकर पार्वती शकर की पूजा करो तो हां ये दोनो पुन अपने परमे रहने के लिये वापिस आसकते है ? पत्नी की ऐसी बात सुनकर वसुमित्र दशार्ण देश मे जाकर किसी के क्षेत्र मे कार्य करने लग गया । उसले उसने दश द्याणक प्रमाण सुवर्ण उपार्जित किया- यद्यपि यह धन बहुत ही कम था, इससे उसको सतोष नही हुआ तो भी उसको घर पर पहुँचने की उत्कठा ने आकुलित कर दिया, इससे वह अपने घरकी तरफ चल पडा। मध्याह्नकाल मे जन यह किसी वृक्ष की छाया मे સ્નાન કર્યાં વગર ભેાજન કર્યું. તેથી ખીજાઈને આપણે ત્યાથી ચાવી ગયેલ છે આ વાત સાભળીને પશ્ચાત્તાપ કરતા તે ભેાળા વસુમિત્રે કહ્યુ, પ્રિયે! હવે તે ફરીથી આપણા ઘરમા કેમ પાછા આવે? પત્નિએ એવા વિચાર કર્યો કે જે આ પરદેશ ચાવ્યેા જાય તે હુ આનંદપૂર્વક મન માન્યુ કર્ આવુ વિચ રીને પતિને કહ્યુ કે, તમે ધંધામાથી ખૂબ ધન કમાઈને શંકર પાવતીની પૂજા કશું તે એ બન્ને ફરીથી આપણા ઘરમા રહેવા માટે આવે પત્નિની આવી વાત સાભળીને વસુમિત્ર દશાણું દેશમા જઈને ડેઇ એક ક્ષેત્રમા ધ ધા કરવા લાગી ગયા તેમાથી તેણે દશ ગઢિયાણા પ્રમાણુ સેનુ પેદા કર્યુ. જો કે તે ધન ઘણુ જ થાડુ હતુ આથી તેને સતેજ ન થયે તે પણ તેને ઘેર પહેાચવાની ભારે ઉ∞ ઠાથી વ્યાકુળ બનાવી દીધા આથી તે પેાતાના ઘરના તરફ નીકળી પડયા મધ્યાન્હ કાળમા જ્યારે તે કાઈ ઝાડની છાયામા વિશ્રામ
""
२९५
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
उत्तगायनमत्र
-en
सत्य फकाय च भोक्त प्रहल। नटानमार त्या ग्रामरक्षभिनितान कोणे फणी फुकार उरते, अतोनाक्त गृापती या निर्गमिष्यामि । ति पिचार्य भोजनामक्ते गृहपता नगररक्षकम्तिलागारान पलायित । तन्नु नटोऽपि 'समयोऽय पगयनस्य' इति रिचार्य पायित । पतिः चीगुरपी नियां तो गीय पत्नी पृष्टान-कापगतः ? तत. माउन्टा पति प्रोक्त पती-निर न्तरसेपया हे सागिता पार्वतीमारी । त्वयाऽरनातेन मुक्तम् । नन एता जो तिल भरे हुए रसे है उन्हें ही क्यो न पाकर अपनी भूप शान क" ऐमा विचार कर उमने उन निलीको मसल २ कर 7 फुक' कर चाना प्रारभ कर दिया। उसकी इस फारसे सुनकर ग्राम रक्षक -चोटवालने विचार किया-पदमलाने जो कोने में मपके रहेनेकि बात कही है वह निलकुल मत्य है क्योंकि कोने में मर्पका फूत्कार सुनाई दे रहाहै कही यह निकलकर जो मुझे काट पायेगा ता में अकाल में ही मर जाऊगा-अतःजय परा मालिक पाने में तहीन हो रहा है तो ऐसी स्थिति में मुझे लिपर यहा से निकल जाने मे ही फायदा है। तो सा विचार करके वह कोटवाल उसतिल के कोप्ठागार से छिपकर भाग गया। नटने भी "यह ममय-भागने का है" ऐसा ही विचार किया। सो वह भी छुपकर यहा से भाग गया। पतिने जब स्त्री पुरूपोको इस तरह घर से बाहिर निकलते हुए देखा तो उसने कुड्मला से पूछा ये दोनों घर से कौन निकले है । तर कुड्मलाने कहा नाथ । मने निरन्तर सेवा करने से घर मे पार्वती और शकर को શા માટે શાન ન કરૂ” આ વિચાર કરીને તેણે તલને મસળીને તેમજ ફુકીને ખાવાના રાષ્ટ્રી કરી તેને આ કુંકાર સ ભળીને ગ્રામ રક્ષકે વિચાર કર્યો કે, કમ લાએ પ્રણામ અપ હવાની જે વાત કરેલ હતી તે ખરેખર સત્ય જ છે કારણ કે ખૂણામાથો સપનો કાર સભળાઈ રહ્યો છે કદાચ તે નીકળીને જે મને કરડશે તે મારૂ અકાળ મરણ થશે જેથી ત્યારે ઘરનો માલીક ખાવામાં તલ્લીન થઈ ગયેલ છે એવી રિભ્રાતમાં છુપાઈને અહીંથી નીકળી જવામાં હરકત જેવુ નથી આ વિચાર કરીને તે નગરરક્ષક તે તેલના કોઠારમાથી છુપાઈને નાસી છુટયે નટે પણ આ સમય ભાગવાન છે” એવો વિચાર કર્યો જેથી તે પણ છુપાઈને ભાગી ગયે વeમિત્ર જ્યારે સ્ત્રી પુરૂષને આ પ્રમાણે ઘરમાંથી બહાર નીકળતા જોયા તો તેણે કુમલાને પૂછયું કે, ઘરમા આ બે કેણ નીકળ્યા ત્યારે કુડુમલાએ કહ્યું, નાથ! મે નિર તર સેવા કરવાને માટે ઘરમાં શ કર પાર્વતીને રોકી લીધા હતા પરંતુ આજે આપે
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ दशार्णभद्रकथा
૨૭
सत्यपि
तदुपायै स्वदेवार्चन कर्तुमिच्छति । दृश्यते
यत्नवानपि
व्यसने you outकरोति ।' मुग्ोऽप्यसौ मथि धनमर्जयितुहियति । जतो धर्मगोऽस्य कमपि प्रत्युपकार करोमि । यदि चरमतीर्थकरो भगवान् महाatest समरेद, तदाहमप्युत्कुष्ट भावेन तस्यप्रभोः पर्युपासना कुर्याम् । एव विचिन्तयति भूपेश्वर चिमनुसृत्य सैनिका अपि तत्र समागताः । ततो
हे । इसका स्वधर्म के प्रति अनुराग कितना है जो धनके नहीं होने पर भी उसके उपार्जन से अपने देवताकी अर्चना करने के लिये यह लालसावाला नहा है । ससार में प्रायः अभीतक ऐसा ही देवने में आता है कि विद्वान् होने पर भी लोग उपार्जित निज द्रव्यका न्यसन आदि के सेवन करने में अपव्यय कर दिया करते हैं । परतु यह यद्यपि मुग्ध है तौ भी, वनका इस प्रकार से दुम्पयोग करने के लिये उपार्जन करनेकी भावनावाला प्रतीत नहीं हो रहा है प्रत्युतधर्म करनेके लिये ही धन कमानेकी भावना रग्व रहा है । और इस लिये यह उसके उपार्जन करने में क्लेशों का साम्हना कर रहा है। तो ऐसे धर्मीका मुझ से कुछ प्रत्युपकार हो जाय तो सब से अच्छी बात है । ऐसा भी विचार किया कि जन चरम तीर्थंकर महावीर पट यहा आयेंगे तब मैं भी उनकी उत्कृष्ट भावना से पर्युपासना करूँगा । राजा जन इस प्रकारकी अपनी विचारधारा मे एकतान हो रहे थे कि इतने में अन्वके पदचिह्नोका अनुसरण करते २ उनके मैनिकजन भी ધન ન હાવા છતા તેના ઉપાનથી પોતાના દૈવનાની અર્ચના કવા માટે લાલસા વાળેા બની રહેલ છે. સ સારમા ખરેખર એવુ જોવામાં આવે છે કે વિદ્વાન હેાવા છતા પણુ લેક ઉપાર્જીત દ્રવ્યનુ વ્યસન આદિના સેવન કરવામાં ખેટી રીતે ઉપયાગ કરે છે પર તુ આ જો કે મુગ્ધ ‰ છતા પણ ધનને! આ પ્રકારથી ખાટા ઉપયેગ કરવા માટે ઉપાજૅન કરવાની ભાવના વાળા દેખાતા નથી. ખરેખર ધર્મ કરવાના માટે જ ધન કમાવાની ભાવના આ રાખી રહેલ છે અને એના માટે જ એનુ ઉષાન કરવામા દુ ખાના સામના કરી રહેલ છે તે! આવા દૃઢ ધમી નુ મારાથી હાઈક સારૂ થાય તેા એ ઘણી જ સારી વાત છે આવે વિચાર કરી પછીથ એવા વિચાર કર્યાં કે, જ્યારે ચરમ તીČકર મહાવીર પ્રભુ અહી આવશે ત્યારે હુ પણ તેમની ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાથી પ`પાસના કરીશ રાજા આ પ્રકારની વિચારધારામાં જ્યારે એજ્ઞાન ખની રહેલ હતા એટલામા અશ્વના પગલાને જોતા જેત તેમના
३८
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
-
-
उत्तगज्यानमत्र समुपविष्ट । तस्मिन्ने समये मशिभितेनानापनम्नमानीटर्णिभूपोऽपि तत्र समागनः । भय रमणीयाकतिक पोऽपि गृपाप इति विचिन्त्य म मित्र म्तस्मै राज्ञे जल पातु नाति । रानाऽपि पीता तुरगात्पर्याण समुत्ताय म
गया रिश्रमितमुपविष्ट । क्षण श्रिम्य राजा त नि-यत्व कम्मा समागत.' मुमित्रेण स त राज्ञे निगदितम् । विदितततान्तो राजा मनस्यैर चिन्तयनि-भाग्यमस्य पत्नो दारिता। तयाऽय सरलागयो पत्रित । तथाऽप्यस्य पदेवे धर्मे हटा श्रद्धा तीक्ष्य शिम्मिनोऽस्मि । योऽमाविश्राम करने के लिये बैठ ग्रा था कि हमी समय वहा पर वक्र शिक्षित अश्व के द्वारा अपहत होकर तुपात दशार्ण राजा भी आ पहुंचे। आकृति से राजा सत्पुरुप जानकर वसुमित्र ने जल लाकर उनको पिलाया। जल पीकर राजा घोडेपर से पर्याण-पलाण वगरउतारकर उसी रक्षकी छाया में एक तरफ उनको मिलाकर विश्राम करनेके लिये बैठ गये। क्षणभर विश्राम ले चुकने के बाद राजाने वसुमित्र से पूछा-तुम कौन हो? कहां से आ रहे हो? राजा से पूछे जाने पर वसुमित्र ने अपना समस्त वृत्तान्त निवेदित कर दिया। राजा जर उसके वृत्तान्त से परिचित हा तय सोचने लगे कि अव श्य ही इसकी पत्नी दुचरित्रा है। इसीलिये उसने इस सरल परिणामी व्यक्तिको इस रूप से ठगा है। परतु यह कितना भला मनुष है जो इसरूप से ठगा जाने पर भी अपने देव एव धर्मकी श्रद्धा मे दृढ बना हुआ है। इसकी यह श्रद्धा तो मुझे आश्चर्यचकित कर रही કરવા માટે બેઠેલ હતું તે સમયે ત્યાં ખૂબજ રોડથી કુદતા ચાલનારા ઘોડાથી અપહૃત થયેલ અને તૃષાતુર બ લ એવા દશાર્ણાજા પણ આવી પહેઓ અગ્ર તિથી રાજાને સંપુરૂષ જાણીને વસુમિત્રે પાણી લાવીને તેને પાયુ જળ પીને રાજા ઘોડા ઉપરથી પલાણું વગેરે ઉતારી તેને બીછાવીને તે છાયામા વિશ્રામ કરવા માટે બેઠે ક્ષણભર વિનામ લીધા બાદ રાજાએ વસુમિત્રને પુછયું, તમે કોણ છે? કથાથી આવી રહ્યા છે ? રાજના પૂછવાથી વસુમિત્રે પિતાને સઘળે વૃત્તાત તેને કહી સ ભળાવ્યે રાજા જ્યારે તેના વૃતાત્તથી પરિચિત થયા ત્યારે તેણે વિચાર્યું કે, અવશ્ય અ ની પનિ દુશ્ચરીત્રવાળી છે આથી તેણે આ સરળ સ્વભાવવાળા માણસને તેને આ રીતે ઠગેલ છે પરંતુ આ કેટલે ભલે મનુષ્ય છે કે, તે આ રીતે ઠગાવા છતા પણ પિતાના દેવ અને ધર્મની શ્રદ્ધાના દઢ બની રહે છે ? તેની આ શ્રદ્ધા મને આશ્ચર્ય ચકિત બનાવી રહેલ છે તેને સ્વધર્મ પ્રત્યે કેટલો અનુરાગ છે જે
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा
२९७ सत्यपि वित्ते तदुपाज्य घटेवार्चन कर्तुमिच्छति । दृश्यते बहुधा यत् विद्वानपि व्यसने द्रव्य 'व्ययीकरोति ।' मुग्योऽप्यसो धर्मार्थ धनमर्जयित सिध्यति । अतो दृढ धर्मणोऽम्य कमपि प्रत्युपकार करोमि। यदि चरमतीर्थकरो भगरान् महापीरोऽत्र ममयसरेत, तदाहमप्युत्कृष्ट भावेन तस्यममो पर्युपासना कुर्याम् । एवं विचिन्तयति भूपे तदश्वपचिदमनुसत्य सैनिका अपि तत्र समागता । ततो है । इसका स्वधर्म के प्रति अनुराग फिनना है जो धनके नहीं होने पर भी उसके उपार्जन से अपने देवनाकी अर्चना करने के लिये यह लालसावाला न श है। ससार मे प्रायःअभीतक ऐमा ही देखने मे आता है कि विद्वान् होने पर भी लोंग उपार्जित निज द्रव्यका न्यसन आदि के सेवन करने में अपव्यय कर दिया करते है। परतु यह यद्यपि मुग्ध है तो भी वनका इस प्रकार से दुरुपयोग करने के लिये उपार्जन करनेकी भावनाचाला प्रतीत नहीं हो रहा है प्रत्युतवर्म करनेके लिये ही बन कमानेकी भावना रग्ब रहा है । और इस लिये यह उसके उपार्जन करने मे क्लेशों का साम्हना कर रहा है। तो ऐसे दृढ़ धर्मीका मुझ से कुछ मत्युपकार हो जाय तो सब से अच्छी यात है। ऐसा भी विचार किया कि जब चरम-तीर्थकर महावीर प्रभु यहा आवेंगे तब मैं भी उनकी उत्कृष्ट भावना से पर्युपासना करूंगा। राजा जर इस प्रकारकी अपनी विचारधारा मे एकतान हो रहे थे कि इतने मे अश्वके पदचिह्नोका अनुसरण करते २ उनके सैनिकजन भी ધન ન હોવા છતા તેને ઉપાર્જનથી પિતાના દેવતાની અર્ચના કરવા માટે લાલસા વાળો બની રહેલ છે તે સારમાં ખરેખર એવુ જ જોવામા આવે છે કે વિદ્વાન હોવા છતા પણ લેક ઉપાર્જીત દ્રયનું વ્યસન આદિના સેવન કરવામાં ખેટી રીતે ઉપયોગ કરે છે પરંતુ આ જો કે મુગ્ધ છે છતા પણ ધનને આ પ્રકારથી
ટા ઉગ કરવા માટે ઉપાર્જન કરવાની ભાવના વાળ દેખાતે નથી ખરેખર ધર્મ કરવાના માટે જ ધન કમાવાની ભાવના આ રાખી રહેલ છે અને એના માટે જ એનુ ઉપાર્જન કરવામા દુ ખેને સામનો કરી રહેલ છે તે આવા દઢ ધમી નું મારાથી કાઈક સારૂ થાય તો એ ઘણી જ સારી વાત છે આ વિચાર કરી પછીથી એ વિચાર કર્યો કે, જ્યારે ચરમ તીર્થંકર મહાવીર પ્રભુ અહી આવશે ત્યારે હું પણ તેમની ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાથી પર્યું પાસના કરીશ રાજા આ પ્રકારની વિચારધારામાં જ્યારે એકતાન બની રહેલ હતા એટલામા અશ્વના પગલાને જેતા જેન તેમના
३८
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
মানুষ प्रभातकाल कतनित्यकृत्यश्रन्नतिदेहो यदा पाय दयत् भागुरभूपगभूषित तनुः पूर्णेन्दनिभनातपप्रेग रािजमानमाभिः प्रांतवामरीयमानाऽह तथा जिन पनिमय, यथा न कोऽपि त दिवान । इति मनसि चिन्तयन नृपो दशार्गभद्रा महागनमारुतवान् । ततो माम्मरभूषणभूषितमर्यादा. मामन्ता अपि सस्थगजमारुमा सामानिया देशाः गममिर रानान परित. परिवष्टय स्थिताः । तदनु रासा पाटाप्ठेन प्रेरितो गनो गनेर्गन्तु प्रत्तः । तदा मांग गया। उस समय नगर स्वर्ग के जैमा सुन्दर प्रतीत होने लगा। दूसरे दिन प्रान'काल होते ही राजाने अपना ममस्त नित्य कृय ममाप्त कर चन्दन से देहको चर्चित किया देवदृष्य दो चम्रो सो पारण कर फिर आभृपणों को यधारान पहिरा। पश्चात् गजराज पर चढ़ वह प्रभुको वदना करने के लिये चले। इसी तरह से 'प्रभुको वदना करने के लिये चलने का उसने पहिले से ही संकल्प कर लिया था। राजा जर गज पर चढ कर प्रभुवदनाके लिये जा रहा था तर उनक माथे पर पूर्णचद्रमडल जैसा उन्न धरा हुआ शोभित हो रहा था। तथा श्वेतचारचामर उनकी आजवाज ढोरे जा रहे थे। सामन्तजन भी पूर्ण सजधज होकर अपने २ हाथी पर बैठकर राजा के साथ चले जा रहे थे। उस समय देग्रनेवालों को ऐमा ज्ञात होता था कि मानो सामानिक देवों से परिपूत इन्द्र ही जा रहा है। हाथी का सचा लन राजा स्वय कर रहा था। राजा के,पादांगुष्ठ के द्वारा प्ररित होकर ને પણ ધજા પતાકા આદિદ્વારા શણગારાય્ આ સમયે નગર વર્ગ જેવું સુર દેખાવા લાગ્યું બીજ દહાડાનો પ્રાત કાળ થતા જ રાજા પિતાનું સમસ્ત પ્રાત કમ પુરૂ કરી, ચદનથી દેહને લેપી અને દેવદૂષ્ય બે વઓને ધારણ કરી પછી આ પણને યથાસ્થાન પહેર્યા ત્યાર બાદ હાથી ઉપર સવારી કરી પ્રભુને વદન કરવા માટે ચાલયા આ પ્રમાણે પ્રભુને વદના કરવા જવાનો તેણે પહેલેથી જ સ કપ કરેલ હતા રાજા જયારે હાથી ઉપર સવારી કરીને પ્રભુ વદના માટે જઈ રહ્યા હતા ત્યારે તેના માથા ઉપર પૂર્ણચદ્ર મ ડળ જેવુ ધરાયેલ શ્વેતછત્ર સુશોભિત લાગતું હતું તથા આજુબાજુથી ચાર ધોળા ચમર ળાઈ રહ્યા હતા સામત જન પશુ સંપૂર્ણ પણે સજજ થઈને પિતા પોતાના હાથી ઉપર બેસીને, રાજાની સાથે સાથે જઈ રહ્યા હતા તે સમયે જેવાવાળાને એમ લાગતું હતું કે જાણે સામાની દેવાથી પરિવૃત ઈદ્ર જ જઈ રહેલ છે , હાથીનું સ ચાલન રાજા સ્વય કરી રહેલ હતા. રાજના પગની આંગળીઓથી પ્રેરીત બનીને હાથી તેમની ઈચ્છા --મને
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०१
प्रियदर्शिनी टीफा अ. १८ दशार्णभद्रकथा मण्डनमण्डिता अष्टादशसहस्रसरयका गजाः चलायमानपर्वता इव प्रचलिता तदनु भूरिभूपणभूपिताश्चतुर्विंशतिलक्षसर या स्तुरगास्तथा सयोजितशोभनाश्वा मूर्यरयसदृशा एकविंशतिसहस्रसस्यका रथाः, एव नानाविधशस्त्र पारिणः सकल. पिपत्तिवारिण' कोटिश सैनिकाश्च प्रचलिताः । पञ्चशनराज्ञीभि समन्विता. पञ्चशतशिविरा शिरिकावार्नीयमानाः सदेवीकरिमानवत् शोभन्ने म्म । फिकिगीभिर्मधुर शब्दायमाना अभ्रलिहा' पञ्चवर्णा. पोडगसहस्रसरयमा व 'नाश्चापि शोभन्ते स्म । तस्मिन् समये वशीवीणामृग कास्यतालादिविविधवाग । उनकी इच्छानुसार धीरे २ चल रहा था। साथ मे अठारह हजार हाथी और भी थे। जो मणियो के मडनो से मडित थे। इनके चलने से ऐसा प्रतीत होता था कि मानों ये जगम पर्वत ही चले जा रहे हैं। इनके पीछे भूरिभूषणों से भूपित चौवीस (२४) लाख घोडे तथा सूर्यके रथके समान इक्कीस हजार रथ कि जिन में उत्तमोत्तम श्रृगारित घोडे जुते हुए चल रहे थे। इनके पीछे २ नाना शास्त्रों को धारण किये हुए एव सकल विपत्तियों के निवारक कोटिशः सनिक जन चले जा रहे थे। साथ में पाचसो रानिया भी शिविका के आरूढ होकर चल रही थी। शिधिकोप शिनिकावाहजन अपने २ कधो पर 'उठा कर लेजा रहे थे। जैसे देवियों से अधिष्ठित विमान अपनी 'सुन्दरता से अनुपम लगता है उसी प्रकार ये शिधिकार भी इन रानियों द्वारा अविष्ठित होनेकी वजह से विशेषरूप से सुन्दरता का घर धनी ?ई थी। किंकिणियों के मधुर शब्दो से वाचालित पचवर्णवाली सोलह ચાલી રહેલ હતે સાથે બીજા પણ અઢાર હજાર હાથી હતા જે મણ વગેરેથી શણગારાયેલ હતા તેમના ચાલવાથી એવું લાગતું હતું કે જાણે જ ગમ પર્વત ચાલીને જઈ રહેલ છે એમની પાછળ નાના પ્રકારના શણગારથી સજાયેલા વીસ લાખ ઘોડા તથા સૂર્યના રથની માફક એકવીસ હજાર રથ કે જેમાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ શિણગારેલા ઘડા જોડવામાં આવેલ હતા તેમની પાછળ પાછળ અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોને ધારણ કરેલા અને સઘળી વિપત્તિઓનું નિવારણ કરવાવાળા એવા કરોડો સૈનિકો ચાલી રહેલ હતા સાથે પાચર રાણીઓ પણ પાલખીમાં આરૂઢ થઈને જઈ રહેલ હતી પાલખીઓને ઉપાડનારાઓ પિતપતાની કાધો ઉપર ઉઠાવીને જઈ રહ્યા હતા જેમ દેવીઓથી અધિષ્ટિત વિમાન પિતાની સુ દરતાથી અનુપમ લાગે છે તેવી રીતે આ પાલખીઓ પણ તે રાણીઓને તેમાં બેસવાથી વિશેષ સુ દર દેખાઈ રહી હતી ઘુઘરીઓના મધુરા શબ્દથી ગુજતી પાચવર્ણવાળી સેળ હજાર ધજાઓ,
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०३
उत्तराध्ययमम
सकान गजान विनिवान । तेषु मत्यस्य शत समयानि मुखानि मुगु पनि अदन्तान प्रतिदन्तमणी मनाहारिणीः पुष्करिणीय रिक्तियान प्रत्येकgra
पद्मानि निकुर्वितरान । तेषु दलेषु मत्येrदले द्वात्रिंशद्विधनादर तो टान, प्रत्येक मला चतुर्मुसमासाद तिवान । तत्र प्रत्येक प्रासा देsपि सह स्थित पेन्द्र द्वारा नाटक पश्यन आसीत् । martyranna rha navaraat भगवन्त जिन मटक्षिणीकृत्य नन्दत्वा क्रताञ्जलिः सन retreat समुपरिट | दा नृपो दशार्णभद्र ताशैश्वर्ययुक्त तन्दन समुपरिष्ट के नियमनस्यैव चिन्त वैक्रियशक्ति द्वारा उसी समय तयार पर दिया । हन में प्रत्येक गजके पाचसौनारह (१२) मुख, एक २ मुख में आठ आठ दात, एक एक दांत मे आठ आठ मनोहर पुष्कर, एच प्रत्येक पुष्कर म एक एक लाख पत्तेवाले आठ २ कमल इन्द्रने विकुर्वित रिये । प्रत्येक पत्तों में बत्तीस प्रकार के नाटक करनेवाले नदी को, व कमलों की प्रत्येक कर्णिका में चार मुखवाले प्रामाद भी इन्द्रने दिग्वला । तथा प्रत्येक प्रासाद में आठ आठ इन्द्रानियों के साथ बैठकर इन्द्र यत्तीस प्रकारके नाटकों को देग्व रहे है ऐसा भी इन्द्रने वहा विकुर्वित किया। इस प्रकार के आर्य से सपन्न होकर वह शकेन्द्र आकाश से नीचे उतरे और प्रभु को तीन प्रदिक्षणा देर पश्चात् वदना करके हाथ जोडकर उनके समीप बैठ गये । राजा ने जन इस प्रकार की विभूति से विशिष्ट राजेन्द्र के। भगवानको वदना करते हुए देखा तो मनमे विचार किया मै कितना अज्ञानी વૈક્રિય શક્તિ દ્વારા ઉત્પન કર્યા આમા દરેક હાથીના પાચસેા બાર ૫૧૨ મેઢા અને એક એક માઢામા આઠ આઠ દાંત, એક એક દાતમા આઠે આઠું મનેાહર પુષ્કર પ્રત્યેક પુષ્કરમા એક એક લાખ પત્તાવાળા આઠે આઠ કમળ ઇન્દ્રે ઉપજાવ્યા પ્રત્યેક પત્તામા બત્રીસ પ્રકારના નાટકને કરવાવાળા નટાને, અને કમળાની પ્રત્યેક કિ કામાં ચાર દરવાજાવાળા પ્રાસાદ પણ ઇન્દ્રે અનાવ્યા તથા પ્રત્યેક પ્રાસાદમા આઠ આઠ ઈન્દ્રાણીઓની સાથે બેસીને ઇન્દ્ર ત્રીસ પ્રકારના નાટકને જોઈ રહ્યા છે, એવુ પણ ઇન્દ્રે ત્યા ખતાવ્યુ. આ પ્રકારના ઔશ્વય થી સપન્ન ખનીને તે ઇન્દ્ર આકાશથી નીચે ઉતર્યા અને પ્રભુને ત્રણ પ્રદિક્ષણા કરી પછીથી વ દના કરી હાથ ખેડી તેમની સામે એસી ગયા રજાએ જ્યારે આ પ્રકારની વિભૂતિથી વિશિષ્ટ ઈન્દ્રને ભગવાનને વદના કરતા
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ दशार्णभद्रकथा गति धिडमाम् । तुन्उतया स्वसपो दर्प' कृन' । अस्य सम्पदाम्ग्रे मप सम्पत्ते. का गगना? मूर्यप्रभाया पुरत ग्वद्योतस्य प्रभा फियती ? तुन्छ स्वभावा एव प्राणिन पङ्किलजलस्थददुरवत् स्वसम्पद् गर्व कुर्वन्ति । इय च श्रीरनेनापि धर्मप्रभावेणैव लब्धा । धर्म विना यदि सम्पतिर्भवेत्तदा सर्वेऽपि मम्पतिभाजो भवेयुः । अतः प्रकटसम्पत्सप्राप्तो प्रष्ट धर्माचरणमेव कारणम् । तस्माद विपाद परित्यज्य सफलश्रेयोमृल निर्मल धर्ममेगाहमाश्रयिष्ये । इत्थ विमृश्य धृतवैराग्यो दशार्णभद्रो राजा भगवत्समीपे समागत्य वन्दित्वा सविनय ह जो मुजे इस तुच्छ सपत्ति पर अभिमान जगा। मुजे धिकार है। इनकी सपत्ति के आगे मेरी इस सम्पत्ति की क्या गणना है। सच है सूर्यकी प्रभा के समक्ष सद्योत (आग्या) की प्रभाकी क्या कीमत है। मकती है। जो पाणी तुच्छ हुवा करते हैं वेही कीचडवाले जलमें रहे हुए मैढककी तरह अपनी सपत्तिको ही बहुत भारी समझते है
और उसके गर्वसे फले रहते है। धर्मके प्रभावसे ही प्राणियो को सपत्तिकी प्राप्ति होती है मुझे भी जो यह सपत्ति प्राप्त नई है उसमे भी धर्मका ही कारण है ! विना धर्म के सपत्ति नहीं मिला करती है। यदि मिलती तो,फिर ससारमे केाईभी निर्धन नहीं रहता। इससे यह निश्चित बात है कि प्रकृष्ट सपत्तिकी प्राप्ति में प्रकृष्ट धर्माचरण ही कारण है। इसलिये विपाद का परित्याग करके सफल श्रेयोंका मूल कारण एक धर्मका ही मुझे आश्रय ग्रहण करना चाहिये।
इस प्रकार अच्छी तरह विचार करने पर राजा को ससार જોયા તે મનમાં વિચાર કર્યો કે, હું કેટલે અજ્ઞાની છુ, જે મને આ તુચ્છ સપત્તિ પર અભિમાન જાગ્યું મને ધિક્કાર છે આમની સપત્તિની સામે મારી આ સંપત્તિની શુ ગણના છે? સાચું છે કે, સૂર્યના તેજ પાસે આગીયાનુ તેજ શી વિસાતમા ? જે પ્રાણી ત૭ હોય છે તેજ કિચડવાળા પાણુમાં રહેલા દેડકાની માફક પિતાની સપત્તિને જે ઘણી ભારે સમજે છે, અને તેના પર્વમાં કુલાઈ રહે છે, ધર્મના પ્રભાવથી જ પ્રાણીઓને સંપત્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે મને પણ જે આ સંપત્તિ પ્રાપ્ત થઈ છે તેમાં પણ ધમને પ્રભાવ કારણ ભૂત છે ધમ વગર સંપત્તિ મળી શકતો નથી, અને જે મળે તે પછી સ સારમાં કેઈ નિર્ધન રહે જ નહી આથી એ નિશ્ચિત વાત છે કે, પ્રકૃષ્ટ સ પત્તિની પ્રાપ્તિમાં પ્રકૃષ્ટ ધર્માચરણ જ કારણ છે વિવાદને પરિત્યાગ કરી સઘળા પ્રેયનું મૂળ કારણ એક ધમને જ મારે આશ્રય કર જોઈએ
આ પ્રકારનો સારી રીતે વિચાર કરવાથી રાજાને સસ -, શરીર, અને ભોગોથી
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३
লায়
मिदमान-भगमन । भाहिग्न मा दामादाननानुगृहात । उत्युन्या कनगनन नताबिन त पार्थिव विकास तो पीरमगुः म्रय मान्या ग्रात्यति स्म । तेन सह गाममुर पपुगी सममित्रोऽपि मनग्या गृहातपान । युज्यते चतदसत्पुरुपाणा सद्गो हि सफलाव्याणकारी भाति । ततो पृटोतटीम दर्माणभट राजनपि शक एमपीद-हे मुने! धन्यीमान् ! येन भरता रगीं समु स्कृष्टाऽपि सम्पत पटिनि परित्यक्ता । ६ सत्यपतिमा ! पर विध मान्य साम्राज्य परित्यज्य सयम पीता भाता मतिशा सत्या कृता । स साम्रा ज्य परित्यज्य दीक्षा स्वीकृत्य भाताऽभूतपूर्गऽईन. मेगा कृता । अहतु द्रव्यत शरीर पच मोगोसे वैराग्य मार जागृत हो गया। उसी चराग्यभाव में मग्न हुए यह दशार्णभद्र गजा भगवान के समीप पहुंचे और वदना करके कहने लगे कि भगवान ! भोहिग्न इस भाको दीक्षादान से अनुगृहोत कीजिये। इस प्रकार व्रतार्थी उन राजाको अपने राथों से केशोका लुचन करते देखकर विश्वकवत्सल वीर प्रभुने दीक्षा दे दी। उसीके माथ वसुमित्रने भी दीक्षा अीर रली । सच है सत्पुरुपोका सग सफल कल्याणो का कारक हुआ करता है। इन्द्रने जय बह देखाकि दशार्णभद्र राजा राजापि बन चुके है तब राजासे इन्द्रने कहा है मुने! आपको धन्य है। कि आपने इतनी उत्कृष्ट विभूति एक ही क्षणम झटिति परित्यक्त करदी है। हे सत्य प्रतिज महात्मन इस प्रकार के माज्य राज्यका परित्याग कर के मयमको स्वीकार करने वाले आपन अपनी प्रतिजा सत्य करके दिखला दी है ओर इसीसे आपके हृदयम વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થયે તે વિભાવના મગ્ન બનેવા એ દશાર્ણભદ્ર રાજા ભગવાનની પાસે પહોંચ્યા અને વદના કરીને કહેવા લાગ્યા કે, ભગવાન ! " ઉો એવા આ પ્રાણુને દીક્ષા દાન આપીને અનુગ્રહિત કરા આ પ્રમ ણે નવા એ ૨ાજાએ પિતાના હાથથી કેશન લોચન કરવા માડયુ આ પ્રમાણે પોતાના હાથથી કેશનું લોચન કરતા રાજને વિશ્વના વત્સલ એવા વીર પ્રભુએ તને દીક્ષા આપી એની સાથે જ વિશ્વામિત્રે પણ દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી સાચું છે કે સત્યપુરૂષ સ ગ સકલ કન્યાને આપનાર બની જાય છે કે જયારે આ જ કે દશાર્ણભદ્ર રાજ કવિ બની ચૂકેલ છે ત્યારે ઈ ઢે નાને કહ્યું કે, હે તિ' આયને ધન્ય છે કે, આપે આટલી ઉત્કૃષ્ટ વિભૂતિને જલદીથી ત્યાગ કરી દીધુ છે તે સત્ય પ્રતિજ્ઞ મeત્મન્ ! આ પ્રમાણે મેળવેલા રાજયનો પરિત્યાગ કરીને મ યમને સ્વીકાર કરવાળા આપે પોતાની પ્રતિજ્ઞા સાચી કરી બતાને છે અને
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०७
प्रियगिनी टीश. १८ दशार्णभद्रकथा एवाईतः सेवा गर्नु मम यों न तु भावत । भरता तु भारत सेवा कृता । तो भरता गनितोम्मि । मम भृयमो शक्तिरस्ति, नयाऽपि दीक्षापरणे नास्ति मम शक्ति । इत्य दशार्णभद्रमुनि स्तुत्वा भगवन्त जिन प्रणम्य शकेद्र स्त्रोक गतवान दयार्णभद्रमहामुनिररि उग्र तपस्ता वा सकर्मक्षयान्मुक्तिपुरी गतः ।
॥ इति श्रीशार्णभद्रकया । अंत प्रभुकी भक्ति कितनी सुदृढ़ है, एव अभूतपूर्व है तथा सि तरही अभूतपूर्व सेवा आपने अईत प्रभुकी की है। यह बात निश्चित हो जानि है मे तो द्रव्य से ही अति प्रभुकी सेवा करने मे समर्थ है ताकि आपने तो भाग्सेमी उनकी सेवा करने म सनयं अपने आपका धनालिया है अत इस आपकी भावाको महत्रश. धन्य वाद है। इस मार सेवासे में आपके समक्ष कुछ भी गति शाली नहीं : सदा आपसे नीचा ही हु | अत. आपके सामने अपने आपको में पराजित मानता है। यद्यपि मुझमें बडी भारी शक्ति रही हुई है परन्तु दीक्षा धारण करने योग्य शक्ति इस पर्याय में नहीं है। इस प्रकार दशार्णभद्र मुनि की स्तुति एव अन पीर-प्रभुको यदना करके शकेन्द्र अपने स्थान स्वर्गलोक में वापिस चले गये। उधर दशार्णभः मुनिने भी उग तपस्या की आरापना करते हुए सफल काँका साल उन्मूलन कर मुक्तिकी प्राप्ति की ॥४४॥
એથી જ આયના હ યમાં અહત પ્રભુની ભકિત કેટવો સુદઢ છે, તથા અભૂતપૂર્વ છે અને કયા પ્રકારની અદભૂત સેવા આપે અહંત પ્રભુની કરી છે એ વાત નિશ્ચિત થાય છે હુ તે દ્રવ્યથી જ બહુત પ્રભુની સેવા કરવામાં સમર્થ છુ જ્યારે આપે તે ભાવથી પણ તેમની સેવા કરવામાં પિતાની જાતને સમર્થ બનાવી છે. આથી આપની એ ભાજસેવાને ધન્યવાદ છે આ ભાવવાથી હું આપની સામે કોઈ પણ શકિતશાળી નથી, સ આપથી નીચેજ છુ , એથી આપની સામે હુ મારી જાતને પરાજીત માનુ છુ જે કે, મારામાં ઘણી જ વિશાળ શક્તિ રહે છે પરંતુ દીક્ષા ધારણ કરવાની શકિત આ પર્યાયમા મારામાં નથી, આ પ્રકારે દશાર્ણભદ્ર મુનિની સ્તુતિ અને અહંત વીર પ્રભુને વદના કરીને ઇન્દ્ર પિતાના સ્થાન ઉપર ચાલ્યા ગયા આ તરફ દશાર્ણભદ્ર મુનિએ પણ ઉગ્ર તપસ્યા કરી, આરાધના કરતા કરતા સઘળા કર્મોનુ સમુળુ ઉમુલન કરી મુકિત પદને પામ્યા છે ૪૪
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
३०८
এলাকায় तथामूलम् नमी नमे. अप्पाणं, ससं सकेणं चोडओ ।
चाऊण गेह वही, सामण्णे पजवहिओ ॥१५॥ माया-नमि नमरति आत्मानं, साक्षात् गोण नोटित ।
वतमा गेह देहः, श्रामग्ये पर्युपस्थित' ||१५|| टीका-'नी' इत्यादि।
नमि =नमि नामा पैटेहो विदेह देशोत्पन्नो राजा गेह-गृह त्यतया श्रामण्ये-साधुधर्मे पर्युरस्थित , चारित्रानुष्ठान मत्युद्यतोऽभूदित्यर्थः । स नमि मुनिः सालात् ब्रामणरूपपरेण शरेण नोदित =पेरित. शानचर्चाया परीक्षितः सन् आत्मान नमयतिन्यायमार्गे स्थापयति स्म । ततः कमेरदिवो जात इत्यर्थ ॥४५॥
तथा-'नमी नमेड ' इत्यादि। अन्वयार्थ (नमी-नमि.) नमि नामके राजाने (वैदेही-वैदेहः) जो विदेह देशमे उत्पन्न हुए थे (गेह-गृहम्) गृहका (चइ उण-त्यत्तवा) त्याग कर (सामण्णे पज्जुबहिओ-श्रामण्ये पर्युपस्थित.) चारित्र धर्म के अनुष्ठान करने मे अपने आपको उद्यत कियाथा। यद्यपि उनकी (सक्ख सकेण चोहओसाक्षात् शक्रेण नोदित.) साक्षात् ब्राह्मण रूपधारी इन्द्रने ज्ञानचर्या में परीक्षानी थी तो भी उन्होंने (अप्पण नमेड-आत्मान नमयति) न्याय मार्ग में ही अपनी आत्माको झुकायाथा-स्थापित किया था, इसीलिये वह कर्मरज से रहित बन गये। इनकी कथा पीछे नौवे अध्यन म आ चुकी है अतः वहासे देख लेवें ॥ ४५ ॥ तथा- " नमी-नमेइ" त्याle
भन्याय-नमि-नमि नभी नामना २ २ वैदेही-वैदेह व हेशमा उत्पन्न थये ता गेह-गृहम् ते गृखना चइउण-त्यक्त्वा त्याप शन समणे पज्जुबहिनो-श्रामण्येपर्यु स्थित यास्त्रि यमन गनुहान ४५पामा मे४३५ मन्या ताले , मेमनी सक्ख सकेण चोइओ-साक्षाव शक्रेण नोदितः साक्षात ब्राझ१३५धारी ने ज्ञानयामा परीक्षा शती तो पए तभो अप्याण नमेइआत्मान नमयति न्यायमागमा पाताना मात्भाने शुभात ता-स्थापित ३० હતે -આથી તે કમરજથી રહિત બની ગયા તેની કથા પાછલા નવમા અધ્યયનમાં વર્ગવાઈ ચુકેલ છે આથી ચાથી જોઈ લેવી છે ૪૫ છે
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदहिनी टाका अ १८ चतुणा प्रत्येकवुद्धाना नामानि
३०९ सम्प्रति द्वाभ्या गाथाभ्या चतुणी प्रत्येकयुद्धानामेक समयेसिद्धाना नामान्याहमूम्-करकंडूं कलिंगेसु, पचालेसु ये दुम्मुंहो।।
नमी राया विदेहेस, गधारेसु ये नगई ॥४६॥ एएँ नरिद वैसहा, निखंता जिणसासणे ।
पुत्ते रेजे ठवे ऊँण, सामपणे पज्जवटिया ॥४७॥ छाया-करकण्डू. रलिनेषु, पश्चालेषु च द्विमुखः ।
नमी राजा विदेहेपु, गन्धारेपु च नगगति, ॥४६॥ एते नरेन्द्रटपमा, निष्क्रान्ता जिनशासने ।
पुनान् राज्ये स्थापयित्वा, श्रामण्य पर्यपस्थिताः ॥४७॥ टीका-करकट्ट' इत्यादि ।
कलिनेषु करकडू नमि नृप आसीत् । पञ्चालेषु च द्विमुखो विदेहेषु नमि राजा, गन्यारेपु नगगतिर्नाम राना। एते चत्वारोऽपि नरेन्द्रपभा' नरेन्द्र श्रेष्ठाः पुत्रान् विनयवैजयन्त-जयन्ता-ऽपराजित नामरान राज्ये सस्थाप्य
अब दो गाथाओं द्वारा सूत्रकार चार प्रत्येक युद्वोंके जो कि एक ही समय में सिद्ध हुए हैं उनके नाम प्रदर्शित करते हैं-करकडू' इत्यादि।
अन्वयार्थ (कलिंगेसु-कलिङ्गेपु) कलिङ्ग देशमे (करकडू-करकण्ड-:) करकडू नामका राजा था (य पचालेसु दुम्मु हो-च पचालेपु द्विमुख) पंचालमे द्विमुख (विदेहेसु नमी विदहेपु-नमि.)विदेह मे नमि तथा (गधारेसु नग्गइ -गन्धारेयु नगगति)गधार देशमें नगगति । (पए नरिंद वमहा-पते नरेन्द्रवृषभा.) इन चारो उत्तम राजाओंने (पुत्ते रज्जे ठवेउण-पुत्रान् राज्ये स्थाप यित्वा) अपने • विजय वैजयन्त जयन्त एव अपराजित नाम के पुनोंको
હવે બે ગાથાઓ દ્વારા સૂત્રધાર ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધોને જેઓ એક જ સમયમાં मिद्ध भनेस छ भनी नाम प्रशित ४२ छ -“करवडू" त्यादि
__ मन्ययाय-कलिंगेसु-वलिङ्गेपु nि शभा करमड़-करकण्डुः ४.४४ नामना २ ता य पचालेसु दम्मुहो-च पचालेपु द्विमुख पन्यासमा द्विभुम विदेहेसु नमी-विदेहेषु नमी विमा नभी, तथा गधारेमु नग्गई-गधारेपू नगगति धार देशमा नगपति ए ए नरिंद सहा--एते नरेन्द्रपमा . मा थारे उत्तम मास पुत्त रज्जे ठवेउण-पुत्रान् राज्ये स्थापयित्वा पातपाताना Cr arrdarna अने २१५५०० नामना पुत्रोन यशाही सोपीन जिणसा.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
नगनसूत्र
३१०
जिनशासने = जिनेन्द्र मर पिन निता=मत्रजिता निक्य च श्रामण्य
1
=पस्थिताः=शेषता अन् मुख नमि नगगतिनामान चारोऽपि राजानो जिनशासने पवज्य नारिय सम्यम्परिपालयन्ती भवभ्रमणा द्विरता सिद्धिगति प्राप्ता इति भार ॥४६
चतुर्षु मत्येकत्रेषु चतीयस्य नमिराजर्षेः क्या नामा ययने गता अत्र कररण्ड विमुख नभोगतीना कथा कशी वियते
॥ अथ करकण्डराजस्था ॥
आसीदन मरतभेने लिङ्गदेशे चम्पानगयो मनपरामो गुणरत्नाना मुनि विवाहनो नाम राजा । तभ्य राशीलादिगुणसमता चेहराज दुहिता पनातीनामासीत्पमहिषी । सा हि नृपेण सह विविधान् भोगान भुञ्जाना क्रमेण गर्भवती जाता । ता राज्याaarat जात.ह कृत राज्यमे स्थापित करके ( जिगगामने-जिनशासने ) जिने प्रभु द्वारा प्ररूपित धर्ममे (निकता - निष्कान्ता) मनजित हुए - (सामण पज्नु बहिया - श्रामण्य पर्युपस्थिता.) और चारित्रकी आराधना से मुक्ति प्राप्त की ।
इन चार प्रत्येक बुद्धोंसे तृतीय नाम राजऋषि की कथा तो नवम अध्ययन मे कही जा चुकी है । केवल करकण्ड विमुख तथा नगगति की कथा कहनी बाकी है सो उनमें प्रथम करकण्डू की कथा इस प्रकार है
इस भरक्षेत्र के अन्तर्गत कलि नामक एक देश है । उसमें चपा नामकी नगरी थी । उसका अधिपति दधिवाहन नामका राजा थे । यह गुणरूपी रत्नों के समुद्र एव विशिष्ट पराक्रम शाली थे । इनकी पहरानी का नाम पद्मावती था । यह चेटक राजा की पुत्री थी ।
सने- जिनशासने नेन्द्र प्रभुद्वारा स्थापित धर्मभा निक्खता- निष्क्रान्त स्थापित मन्या - होक्षा अशिर ने सामने पहिया - श्रामण्य पर्युपस्थिता ચારિત્રની આરાધનાથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી
આ ચાર પ્રત્યેક મુદ્દોમાથી ત્રીજા નમિરાજ ઋષિની કથા તે નવમા અધ્યય નમા કહેવાઈ ગયેલ છે. આમાના કરકન્તુ, દ્વિમુખ અને નવગતિનો યથા કહેવાની બાકી છે તે આમા પ્રથમ તરકન્હની કથા આ પ્રકારની છે—
આ ભારતમત્રનીઆ દર કલિંગ નામના દેશ જે આમાં ચપા નામની નગરી હતી એના અધિપતિ દધિવાહન નામના રાજા હતા તે ગુણુરૂપ રત્નાના સમુદ્ર અને વિશિષ્ઠ પરાક્રમશાળી હતા તેમની પટ્ટરાણીનું નામ પદ્માવાંત હતુ તે ચૈટક
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
यिनी टीगा अ १८ करनगजण्डका
३११
भूरावपा धारितच्या पट्टहास्तस्वन्धमारदाऽऽरामे रिहरामि । परन्तु स लजया दाहद राजे न निवेदितवती । अतोऽपूर्णदोहदा सा कृष्णपक्षेन्दुयत् कृशतामु पगता । राजा दधिवाहनः प्रिया पद्मावती दिनानुदिन कृशतामुपग उन्ती विठोक्य तत्कारण पृष्टवान् । ततः सा पोहद राजान कयस्यमाप निवेदित बती। तम्या दोहद पूरयित राजा तया सह जयकुञ्जरमामा म्वय तदुपरि पूर्णन्दमन्दर जदयान पौरजनै सानन्द प्रेक्ष्यमाणः सैनिक समनुगम्य पद्मावती शीलादिक मदगुणो से विभूषित होने के कारण पति दधिचाहन राजा को विशेषरूप से प्रिय वी। राजा के साथ अपने पुप्यके फल को भोगती हुई पद्मायनी सुग्वपूर्वक काल को व्यतीत करती थी। कालान्तर मे उसने गर्भ धारण किया। उस के प्रभाव से रानी के इस प्रकार का दोरला उत्पन्न हुआ कि मैं विचिव देष विभृपणो से अलकृत होरर पदृस्ति के स्कध पर बैठ छत्र धराती हुई उद्यान मे घूमूं। परन्तु लजा के मारे रानी इस अपने दोहले को राजा से नहीं कह ली, इससे कृष्णपक्ष की चद्रकला की तरह का अनिप्पन्न दोहला होने की वजह से पीरे २ कृश होती गई। राजा ने जब रानी को कृश होती हुई देवा तो उ हो ने 'इस कृशता का कारण क्या है इस बात को जानने के लिये रानी से पूजा। रानी ने जैसे तैसे 'अपना दोहद ही इसका कारण है' यह वात राजा से कही। राजा ने इसके दोहद की पूर्ति के लिये स्वर राजा अपनी इस रानी के साथ "जयकुबर" हाथी पर सवार होम्र बगीचे मे पहुंचे । बगीचे કાજાની પુત્રી હતી પઘાતી પર લઆદિ સદગુપથી વિભૂષિત હવાના બણે પતિ દીવાહન નનને વિશેષ રૂપથી પ્રિય હતી રાજાની સાથે પિતાના પુય ફળને ભે ગવી રહેવી પદ્માવતી સુખપૂર્વક -ળન અતિત 5 તી ની વાળા તરે એન ગર્ભ રહ્યો ગભરના પ્રભાવથી રાણીને આ પ્રકારનો ભાવ દેહદ ઉત્પન્ન કર્યો કે, હે વિવિધ રૂ૫ વિશેષણથી અલ કૃત બનો પટ્ટહાર્થીના અધ ઉપર બેસીને ઉઘ ના ફરૂ પર તુ લ જાના કારણે રાણુ પાતાના આ ભાવને રાજાની સમક્ષ પ્રગટ કરી ન શકી અથા પિતાનામા જગેલો ભાવ પૂરે ન થવાના કારણે કૃષ્ણ પક્ષની ચદ્ર કળા 1 માફક તે ધીરે ધીરે સુકાવા લાગી રાજાએ જ્યારે પાણીના દહને આ રીતે સુકાતે ભાળે ત્યારે તેણે “આ કૃષતાનું કારણ શુ છે ?” એ જાણવા માટે જાણીને પૂછ્યું, રાણીએ જેમ તેમ “પિતાને ભાવજ એનું કારણ છે” આવી વાત રાજાને કી રાજાએ એના ભાવની પૂર્તિ માટે ના પિતે પિતાની આ રાતની સ છે “ જય સુવન" કાથી ઉપર સવાર થઈને બગીચામાં પહોંચ્યા બગીચાની શોભા આ સમયે વર્ષા
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
उत्तगयनसत्र
मिनगासनेनमिनेन्द्र प्ररपिन धर्म निमाता.मानता, निगम्य च श्रामण्य
पारिने पस्थिता:मारता नभान । दिगम नमि नगतिनामान व-पारोऽपि रानानी जिनशामने प्राय मारित्र सम्यम्परिपाउयन्ती भवभ्रमणा द्विरता' सिद्धिगति प्राप्ता इति भावः ॥४६४७॥
चतुएं प्रत्येसुद्धेषु ततीयस्य नमिरानः क्या नामा ययने गता, अत्र करमण्डू द्विमुग्य नभोगतीना क्या नमो गियने
॥ अब फरकण्डराजस्था ॥ __ आसीवर भरतमो फरिददेगे चम्पानगा प्रलपरानमो गणरत्नाना मुदापि देविाहनो नाम राजा । तम्य राशीगदिगुणममरहता चेटारान दहिता पमारती नामासीत्पटमटिपी। मा हि तृपेण सह शिविधान भागान भुजाना क्रमेण गर्भरती जाता। ता राया पर दोग्दो जात यदह कृत राज्यमे स्थापित करके (जिगगासने-जिनशासने) निने प्रभु नारा प्ररूपित धर्ममे (निस्पता-निकान्ता.) प्राजित हुए-(सामप्ण पन्ज वहिया-श्रामण्य पर्युपस्थिता) और चारित्रकी आराधनासे मुक्ति प्राप्त की।
इन चार प्रत्येः बुहोंमेंसे तृतीय नमि राजमपि की कथा ता नवम अध्ययन मे कही जा चुकी है। केवल करकण्ट्ट विमुख तथा नगगति की कथा करनी बाकी है सो उनमें प्रथम करकण्डू की कथा इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत कलिङ्ग नामका एक देश है । उसम चपा नामकी नगरी थी। उसका अधिपति दधिवाहन नामका राजा थे। यह गुणरूपी रत्नो के समुद्र एव विशिष्ट पराक्रम शाली था इनकी पटरानी का नाम पद्मावती या। यह चेटक राजा की पुत्री था। सने-जिनशासने छनेन्द्र प्रसा। स्थापित ममा निरखता-निष्क्रान्त. स्थापित मन्या-दीक्षा शिकार ४२ अनेसामण्णे पजवद्विया-श्रामण्य पयुपस्थिता ચારિત્રની આરાધનાથી મુકિત પ્રાપ્ત કરી
આ ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધોમાથી ત્રીજા નમિરાજ ઋષિની કથા તે નવમા અભ્ય નમાં કહેવાઈ ગયેલ છેઆમાના કરકન્ડ, પ્રિમુખ અને નવગના યથા કહેવાના બાકી છે તે આમાં પ્રથમ કરકન્વની કથા આ પ્રકારની છે—
આ ભારતક્ષેત્રની અ દર કલિગ નામને દેશ કે આમા ચ પા નાની નગ હતી એના અધિપતિ દધિવાહન નામના રાજા હતા તે ગુણરૂપ રત્નોના સ% અને વિશિષ્ઠ પરાક્રમશાળી હતા તેમની પટ્ટરાણીનું નામ પદ્માવત હતું તે *
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका य १८ परकनराश कथा
३१३ पटशाखाऽवलम्पनीया, अहमप्यवलम्निप्ये। तत जागा मुखेन वपुरी गमिपावः । एष पदति नृपे हम्ती टक्षम्यापस्तात् ममागत' । नृपस्तन्छाग्यामालम्बितपान् । परन्तु राती यावशासा ग्रहीतुमुवता भवति, ताप तुम्ती निःसृतः । हस्तो तामादायाग्रे प्रचलित । समालम्बित पटशासो नृपस्ततोऽतीय गजापहना बनागप्रियामपश्यन् नविपरहजनितेनदुःखेा पपीडितहृदर एप विगारमारोन् अयि कान्ते । तवैकास्न्यिा भयङ्करे ने का दशा भविष्यति? हा पुनम्त्व मिलिष्यति ? अहो। अमुना रिपुरूपेण करिणा पश्चिनाऽम्मि! हा प्रिये । दावा तुम उसके नीचे पहुँचने ही उसकी शाखा पकड लेना मै भी पाउ लूगा। इससे हन तुन दोनो डल हाथी की स्वतः गति से सुरक्षित होकर आनदपूर्वक अपने नगर पे पहुच जायो । राजा इस प्रकार रानी को समझा रहे थे कि इतने म वह हाथी उस वक्ष के नीचे
आ पहँचा। आते ही राजा ने उसकी शाग्वा पकडली परत रानी ने ज्यो री उसके पाडने का प्रयास किया कि उतने म ही वह गज वहा से आगे की ओर निकल गया। रानी अकेली अब गज पर यैठी रह गई। हाथी अब अदृश्य हो गया तब वटवृक्ष से नीचे उतरे हुए राजा ने अपनी रानी के विरह मे दुखित होकर विलाप करना प्रारम पिया, विलाप करते २ उन्होने कहा-हे रानी! भयकर वन में पचकर अकेली तेरी वहा क्या दशा होगी? अब तुझ से कैसे मिलना हो सकेगा। हाय २ इस हाथी रूपी वैरी ने तो मुझे ठगकर मेरे घरका ही सत्यानाश कर दिया। हे रानी ! कहो तो सही-मै પસાર થશે તે તમે તેની નીચે લટકતી વટવૃક્ષની ડાળીને પકડી લેજો હ પણ પકડી લઈશ આથી આપણે આ હાથીની સ્વચ્છ દ ગતિથી સુરક્ષિત બની આનદ પૂર્વક આપણા નગરમાં પહોચી જઈશુ રાજા આ પ્રકારે રાણીને સમજાવી રહ્યા હતા કે, એટલામાં જ તે હાથી એ વટવૃક્ષની ની આવી પહએ પહોચતા જ રાજાએ તેની ડાળીને પકડી લીવી પર તુ રાણીએ ક્યા ડાળીને પકડવાને પ્રયાસ કર્યો કે, એટલામાં તે ગજરાજ ત્યાથી આગળ નીકળી ગયો આથી રાણું એકલી જ હાથી ઉપર રહી ગઈ હાથી જ્યારે દૂર નીકળી ગયો ત્યારે વટવૃક્ષથી નીચે ઉતરેલા રાજાએ પિતાની રાણીના વિરહમા દુખી બની વિલાપ કરવા માડો વિલાપ કરતા રાજાએ કહ્યું, હે રાણી ! ભય કર વનમાં પહોંચીને તારી એકલીની ત્યા શુ દશા થશે ? હવે હું તને કઈ રીતે મળી શકીશ? હાય હાય ! આ હાથીરૂપી વેરીએ મને ઠગીને મારી ઘરનું સત્યાનાશ વાળી દીધુ હે રાણી " કહો તો ખરા ?, હ આ દવાનના
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
३१२
उत्तराध्ययनमा मानः पौरागमनेनातिरमणीयमाराममागाः । नहा गयः समागत नवीन मेपितममममपन्न नाणेन्टियर भूमंर्गन्ध समात्राय बिन्या बलाटनों स्मरन् म गमो भयझरकान्तार मस्यधारत । पासामनिवाय मागोऽपि स गज. पदाग्रहात घट र गमनानपतिनिवृत्तः । परमसफलगन निवर्तनोपायेषु राजभटेणु पश्यत्म स गनी रामान रानी च समादाय निर्जन बने प्रविष्टः । राजा तत्र ने दरस्थितमेस परम पिगेश्य राज्ञी प्रक्तिवान् अय गजो पटसम्या स्थितेन मार्गेण गमिष्यति । समायाते पटरक्षे वया की शोमा इस समय चर्पा पातु के आगमन से अति रमणीयः॥ रही थी। राजा ने चलते समय रानी के ऊपर स्वय अपने हाथों स पूर्णचन्द्र समान रम्य छत्र धरा धा। साथ में सैनिक जन भी चलत थे। पुरवासियों ने भी हर्प मनाया। घगीचे में पनपते ही राया वर्षा के नवीन जल से समन्वित भूमि को घ्राणेन्द्रिय के तृप्ति कारक सुगधी को सूघते ही विंध्याचल की स्मृति आजाने से उसी तरफ इन दोनों को लेकर भाग गया। अनेक योद्धाओं ने उस हाथी को इन उदडता से निवारित करने का काफी प्रयत्न भी किया तो भी कहा ग्रह से शठ को तरह वर अपनी इस गमनरूप उद्दडता में निवृत्त नहीं हुआ। पीछे लौटाने की क्रिया में असफल यने हए उन योद्धाओं के देखते २ ही वह गजराज राजा रानी को लेकर एक भयकर अटवा में चला गया। राजा ने चहा दूर से एक चटमक्ष को देखकर राना से कहा देखो यह गज उस वटवृक्ष के नीचे के मार्ग से जावेगा सा જતુના આગમનથી અતિ રમણીય દીસતી રાજાએ ચાલતી વખતે રાણીના ઉપર પિતે પિતાના હાથથી પૂર્ણ ચદ્ર જેવું રમણીય છત્ર ધરી રાખેલ હતુ સાથમાં સૈનિકજને પણ ચાલતા હતા પુરવાસીઓએ પણ હર્ષ મના બગીચામાં પહ ચતા જ હાથી વર્ષના નવીન જળથી ભી જાયેલી ભૂમિમાઢી આવતી તૃપ્તિકારક સુગધને ધ્રાણેન્દ્રિય દ્વારા સુ ઘતા જ તેનામાં વિ ધ્યાચળની સ્મૃતિ જાગી જતા તે તરફે એ બનેને લઈને ભાગ્યે અનેક દ્ધાઓએ તે હાશ્રીની આ ઉ૬ ડતાનું નિવા રણ કરવાનો ઘણો પ્રયત્ન કર્યો તે પણ હઠાગ્રહથી શડની માફક તે પિતાની એ ગમરૂપ ઉદ હતાથી અટકો નહીં પાછા ફેરવવાની ક્રિયામાં અસફળ બનેલા એ વાદ્ધાઓના જોતા જોતામાં જ તે તે ગજરાજ રાજા રાણીને લઇને એક ભયકર જ ગલમાં પહોચી ગયે રાજા કે દુરથી આવી રહેવા એક વટવૃક્ષને જેને રાણીને કહ્યું જુએ! આ હાથી પિલા સામે દેખાતા વટવૃક્ષની નીચે થઈને
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका व १८ वरकण्ट्रराझ कथा
३१३
सापनीया, अहमप्यवनिष्ये । तत जावा सुखेन पुरीं गमिष्यावः ॥ एव वदति नृपे हस्ती रक्षस्यापस्तात् समागत । नृपम्तच्छासामालम्बितगन् । परन्तु रानी यावासा ग्रहीतुमुद्यता भवति, तावद् हन्ती निःसृतः ।
तामादाय प्रचलित | समास नृपस्ततोऽवतीर्य गजापहना स्वनागमियामपश्यन्नविरहजनितेन्दु खेा मनीडितहृदन एव विलासक अपि कान्ते । वैकारिन्या भयङ्करे ने दगा भविष्यति ? कदा पुनम्ल मिरिय्यति ? अहो | यमुना रिपुरूपेण करिणा वञ्चितोऽस्मि ! हा प्रिये । दावा तुम उसके नीचे पहुँचने ही उसकी गाग्वा पकड़ लेना मैं भी पकड लूगा । उसने हत तुन दोनो इस हाथ की गति से सुरक्षित होकर आनंदपूर्वक अपने नगर मे पहुच जायेगे । राजा इस प्रकार रानी को समझा रहे थे कि इतने में वह हाथी उस वटवृक्ष के नीचे आ पहुँचा। आते ही राजा ने उसकी शाखा पकड़ ली परंतु रानी ने ज्यों से उसके पकडने का प्रयास किया कि इतने में ही वह गज हा से आगे की और निकल गया । रानी अकेली अव गज पर बैठी रह गई । हाथी अब अदृश्य हो गया तब चटट्टक्ष से नीचे उतरे हुए राजा ने अपनी रानी के विरह मे दुखित होकर विलाप करना प्रारंभ किया, विलाप करते उन्होंने श- हे रानी ! भयकर वन में पहुँचकर अकेली तेरी वहा क्या दशा होगी ? अब तुझ से कैसे मिलना हो सकेगा । हाय २ इस हाथी रूपी वैरी ने तो मुझे ठगकर मेरे घरका ही सत्यानाश कर दिया । हे रानी ! कहो तो सही-मै પસાર થશે તે તમે! તેની નીચે લટકતી વટવૃક્ષની ડાળીને પકડી લેજો હુ પ પડી લઈશ આથી આપણે આ હાયીની સ્વચ્છંદ ગતિથી સુરક્ષિત બની માનદ પૂર્ણાંક આપણા નગરમા પહેોંચી જઇશુ રાજા આ પ્રકારે રાણીને સમજાવી રહ્યા હતા કે, એટનામા જ તે હાથી એ વટવૃક્ષની નીચે આવી પહેચ્ચે પહેાચતા જ રાજાએ તેની ડાળીને પડી લીધી પરંતુ રાણીએ જ્યા ડાળીને પકડવાનેા પ્રયાસ કર્યા ફૅ, એટલામા તે ગજરાજ ત્યાથી આગળ નીકળી ગયા આથી રાણી એકલી જ હાથી ઉપર રહી ગઈ હાથી જ્યારે દૂર નીકળી ગયા ત્યારે વટવૃક્ષથી નીચે ઉતરેલા રાજાએ પેાતાની રાણીના ત્રન્હમા દુખી બની વિલાપ કરવા માડયે વિલાપ કરતા રાજાએ કહ્યું, હે રાણી । ભય કર વનમા પહેચીને તારી એકલીની ત્યા શુ દશા થશે ? હવે હુ તને કઈ રીતે મળી શકીશ ? હાય હાય ' આ હાથીરૂપી વેરાએ મને ઠંગીતે મારા ઘરનુ સત્યાનાશ વાળી દીધુ હે રાણી ' કહે! તે ખરા કે, હુ આ દવાગ્નિન
४०
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
३४
শুগুন ग्नेरिर दुःसह ममापू वाग्यागमनि दुग्य कय साहित्य । इद बांद्वयोग जनित प पटे समुद्र हा मम ही न मानि। मम्मत्या तिमि ! गन्छामि ? सस व कम्मे निगम ? इत्यादि विपन् दुस समानात वितो ना गवरणामानुमारेण चम्पापूया समागतः ।
इतम गनः पमारतीमााय मिरच्याघ्रारि भयङ्करमाणिगणसाले महारण्य समागतः । पिपामाकुर' म फरी नौकम्मिन सरोर मनिष्ट' । यथा ऐरावत. समुद्रे क्रीडति, तथैव म तस्मिन सरोवरे क्रीडति । पर क्रीडापरे तस्मिन गजे सा रानी तस्य पृष्ठात् महागिरे मृगीर शनरवतीर्य हसीव सरावर तीळ तटप्रदेश समागता । तर भयमद महारण्य परित पश्यन्ती यूथभ्रष्ट तेरे इस दवाग्नि के समान दुःसह अभूतपूर्व वियोगजनित टु व को कैसे अब सहन कर सऊगा। पट म जेसे समुद्र नहीं समा सस्ता ह उसी प्रकार हे रानी! तेरा यह वियोग दुम मेरे हृदय में नहीं समा रहा है। अब इस समय मैं क्या करें-कहाँ जाऊँ-किससे अपनी इस विपत्ति की कग व ह । इस प्रकार विलाप करते • राजा वहा से हाथी के पदचिह्नों का अनुसरण करते हुए पीछा चपापुरी ही वापिस लौट आये।
उधर हाथी पद्मावती को लेकर सिंह, व्याघ्र आदि भयार प्राणियों से समाकुल महारण्य में जा पहचा। वहा एक सरोवर था। उसमे पानी पीने के लिये यह उतरा। जर यह पानी पी चुका ता ममुद्र मे ऐरावत की तरह वह उसी मे क्रीडा करने लग गया। क्रीडा मे विशेष मग्न इसके होने पर महापर्वत से मृगी की तरह रानी उसके उपर से धीरे से उतर गई। और सरोवर से तैर कर तट पर आ જેવા દુસહ અભૂતપૂર્વ તમારા વિયેગના દુખને કઈ રીતે સહન કરી શકીશ કે ઘટતા જે રીતે સમુદ્ર સમાઈ શકતું નથી તે પ્રકારથી હું રાણી ! તારૂ આ વિચાર દુ ખ મારા હૃદયમાં સમાતુ નથી હવે એ સમયે હું શું કરૂ ? કયાં જાઉ કોને મારી આવી વિપત્તિની કથા કરૂ ? આ પ્રમાણે વિલાપ કરતા કરતા તે રાજી ત્યાથી હાથીના પગલાને જોતા જોતા ચ પાપુરીમાં પાછા ફર્યા
આ તરફ હાથી પાવતીને લઈને સિહ, વાઘ, અાદિ ભય કર ' એથ ભરેલા મહા અરણ્યમાં પહો યા એક સરોવર હતા તેમાં પાણી પીવા માટે તે ઉતર્યો જયારે તે પાણી પી ચૂકયો ત્યારે સમુદ્રમાં રાવતની માફક તે એ સરાવરમાં કીડા કરવા લાગ્યા કોડામાં વિશેષ મગ્ન થઈ જવાથી, < "ન ૯૫
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ करकण्हरात कथा
३१५
मृगी सा राज्ञी उच्चैरुदितवती । राज्ञ्या रुद्रितगद श्रुत्वा तस्या दुःखेन दुग्मिता पक्षिणोऽप्युच्चैरुदितवन्त' । ततः स्यचित् किंचिद् धैर्यमपव्य पद्मावती एवं चिन्तितवती - स्वकृतवशाद माणिनः खुस दुन्यान्यभिगच्छन्ति । ममापीयमापत्ति. पूर्वकृतदुष्कृतवशादेन समापतिता । अतिचरणोऽय नर्म लो रोदनजरपनेतु न शक्यते । श्रतो मया रोदन न कर्तव्यम् । इद्रमर सिंह व्यानादिश्वापदसमाकुलमस्ति । श्रथ मरणाद्या पत्तेराशङ्काऽपि वर्तते । यतः
गई। यूथ से भ्रष्ट मृगी की तरह अशरण बनी हुई इसने वहा ज्यों ही चारो ओर अपनी दृष्टि फैलाई कि इसको जगल के सिवाय और कुच नही दिखाई पडा । मय से विद्दल शेयर यह जोर २ से रोने लगी । वहा के पक्षियो ने ज्यो ही इसरा शेना सुना तो वे विचारे भी इसके दुःख से दुःक्ति होकर इसी के साथ रोने लग गये । रानी ने विचारा कि-जब यहा रोने से काम नही चलेगा। फिर कुछ धैर्य धारण कर उसने विचार किया कि - अपने २ कर्मो के अनुसार ही प्रत्येक प्राणी सुख और दुःख भोगा करता है । मुझे भी जो इस आपत्ति साम्हना करना पडा है उसमे भी मेरा पूर्वोपार्जित अशुभ दुष्कर्म ही कारण है । इस रोदनरूप जल के द्वारा अति चित्रण इस कर्मरूप रजा अपनयन नहीं हो सकता है । अतः यहा रोना व्यर्थ है । यह जगल सिंह, व्याघ्र आदि श्वापदो से समाकुल है । यहा सुरक्षित होकर ठहरने मे भी आशका है । क्यों कि इन जीवो के રથી ઉતરી મૃગલીની માફક ધીરે ધીરે તેના ઉપરથી ઉતરી ગઈ અને જળમા તરતી તરની તે કિનારા ઉપર પહેાચી ગઈ. પેાતાના જુથથી જી પડેલી મૃગવીની મક અશરણુ બનેલી રાણીએ જ્યારે ચારે બાજુ પેાતાની ષ્ટિ ફેરવી તે તેને જ ગલના સિવાય કશું પણુ નજરે ન પડયુ આ કારણે ભયથી વિષ્ફળ બની તે જોર જોરથી એક્દમ રાવા લાગી ત્યાના પક્ષીઓએ જ્યારે તેનુ આવુ રૂદન સાભળ્યુ તે! તેએ બિચારા પશુ તેના દુખથી દુખિત ખની તેની સાથે રેવા લાગ્યા. રાણીએ વિચાર્યું કે હુવે અહી રાવાથી કોઈ અર્થ સરવાનેા નથી પછી તેણે ધૈય ધારણ કરીને વિચાર્યું કે, પાતપેતાના કર્મી અનુમાર જ પ્રત્યેક પ્રાણી સુખ અને દુખને ભેળવે છે. મારે પણ જે આ આપત્તિને સામને કરવા પડયે છે તેમા મારૂં પૂર્વોપાર્જીત અનુભ દુષ્કર્મ જાગ્લુરૂપ છે મા રૂદનરૂપ જળથી અતિ ચીકણા આ કમરૂપ રજનુ અપનયન થઈ શકવાનુ નથી આથી અહીં રાવુ આ જ ગલ સિહ, વાઘ આદેહિ સક પશુઓથી ભરેલુ છે અહીં સુરક્ષિત થઈને રહેવાની પણ શકયતા નથી કેમકે આ Rsિમક વૃત્તિના જીવાથી
વ્યથ છે
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
३६
उमराणायनमः ममा पारसय मपि प्रयोगम् । इति निाये नु.गरगा मग गया सा रागी गागन नारान ममित्ता, पनपाप, निलिखा. अरण्यानन्तरणारधिर सापारामन या पपरमेहिनी नमानृत्य , दिद्मृहत्या नगरम्य मार्गमनानती शशिमिमुष्टिय गत्पर गनु प्रत्ता। एवमेकारिनी गरती पभारती तीमार्गमनिम्म तर करिटेक तापसम पश्यन् । त तापस दृष्टा पभारती महोदधौ भन्नमाणोऽय माणमागत गुपरभ्य यथानन्दमनुभानि, तथरानन्दमनुमतिरको । तिप्रणामा ता स द्वारा मरण का भय प्रतिक्षण बना आ । इसलिये बुद्धिमानी से कुछ इस विषय म प्रयत्न करना चाहिये। प्रमाद से नाम रिगड जाता है। इस प्रकार सोच समझकर रानी ममस्त नीनो को क्षमा पना कर चार शरणो को अगीकार करके शुद्ध जाशयमपन्न बन गई
और पूर्वत पापों की निंदा करके "अरण्य से जबतक मै मेरा निस्तरण नहीं होगा तयता म मागर अनशन से रद्दगी" इस प्रकारका नियम, लेपर और पचपरमेष्ठियों को नमसार र वह वहा से दिग्मूढ होने की वजह से अपने नगर के मार्ग में नहीं जानती हुई भी किसी एक दिशाकी और शीघ्र ही चली । चलते २ जब यह जगल का बहुत कुछ मार्ग तय कर चुकी तर इसको एक तापस दिलाई पडा, उसको देसते ही जैसे कोई भग्न प्रवहणवाला नाव व्यक्ति अन्य प्रवरण को आता हआ देखकर आनद का अनुभव करने लगता है उसी प्रकार इसका भी आनदका अनुभव होने लगा। प्रणाम करने पर इससे उस ताप મરણને ભય પ્રતિક્ષણ રહે જ છે માટે આ બાબતમાં બુદ્ધિથી કામ લેવું જોઇએ પ્રમાદથી કામ બગડી જાય છે. આ પ્રમાણે ખૂબ વિચાર કરીને રાણુંએ સઘળા જીનેની ક્ષમાપના કરી ચાર શરણાને અગિકાર કરી શુદ્ધ આશય સ પણ બની ગઈ અને પૂર્વકૃત પાપની નિદા કરીને “ જ ગલમાથી જ્યા સુધી મારે છુટકાર નહીં થાય ત્યાં સુધી હું સાકાર અનશનથી રહીશ” આ પ્રકારનો નિયમ લઈને અને પ ચપરમેષ્ટને નમસ્કાર કરીને તે ત્યાથી દિમ હે વાના કારણથી પિતાના નગરના મારગને ન જાણતી હોવા છતા કોઈ એક દિશાની તરફ ઝડપથી ચાલવા લાગી ચાલતા ચાલતા જ્યારે તે એ જ ગલને ઘણો એ ભાગ એાળ ગી ચૂકી ત્યારે તેને એક તાપસ દષ્ટિએ પડ્યા તેને જોતા જ જેમ કંઈ તુટી પડેલી દિલને માણસ બીજાને પોતાની તરફ આવતે જોઈને આન દિત બને છે આ જ પ્રકારે એ રાણુને પણ આન દને અનુભવ થવા લાગ્યે પ્રણામ કરવાથી તેને એ
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदगिनी टीका २८ करकण्डराश कथा
३१७ तापम: पृटवान-पुनि । त्वाऽमि ? स्थमि काकिनी समायाताऽसि ? तत. सा प्राद-महाभाग ! मा गजश्वेटरम्य पुत्रीं चामीगम्य दापवाहनस्य वधू पमारती जानातु । अह मगेन्मत्तेन गजेनानानीताऽम्मि । इत्यादि समा बत्तान्त तापमाय निवेदितवती । तदनु तापस माह-पुनि ! ह ता पिन राइट कम्य मित्रमस्मि । अतम्च भय गोक च मा कुर्या । इत्युक्त्या स तापम श्रेष्ठ परवफलादिभिस्तस्या आति यमकरोत् । तन म तापम ता सहादाय बनान्त प्रदेगापि ममागत्य प्रोवाच भटे। इद पुरोवति दन्तपुरनामक पुर विद्यते सघोहलकृष्टाया भृमा न मे गन पल्पते । अत रतोऽग्रेत्र निर्भयागच्छ । सने पूछा कि पुत्रि । तुम कौन हो? और क्यो यरा अकेली आई हुई हो' तापसी इस घातको सुनकर रानीने उस से अपना सब हाल कहा कि-म राजा चेटरकी पुत्री हूँ और चपापुरी के राजा दधिवाह नकी रानी है। मेरा नाम पद्मावती है। मुझे एक सोन्मत्त गज पहा पर हरकर ले आया है। तापसने जन पद्मावगे के मुव से इस प्रकार का हालचाल सुना तर उसने उससे ये वधाते हा कहापुत्री । अब तृ चिन्नाभय गव शोक मत कर । मे तेरे पिता चेटक का मित्र है। उस प्रकार कहकर उस तापसने पद्मावतीका पके फलादिको द्वारा अतिथि सत्कार किया। पश्चात् वह उसको साथ लेकर । आगे चला और चलते उस जगलको पार कराकर उससे बोला
भद्रे । देसो यह साम्हने भद्रपुर नामका नगर दिवता है लो तुम इस मे होकर जर निर्भय रीति से आगे चली जाना । मै तुम्हारे साय चलता-परतु इस समय भूमि हलो से जोती जा रही हे अत તાપસે પૂછ્યું કે હે પુત્રી ' તમે કોણ છો, અને અહી એકલો શા માટે આવી છે ? તાપસની આ વાતને સાભળીને Uિએ તેને પિતાનો સઘળો વૃત્તાત કહો સભળ વ્યો કે હુ રાજા ચેટરની પુત્રી હું અને ચ પાપુરના રાજા દવિવાહનની પત્ની છુ મારૂ નામ પદ્માવતી છે મને એક મન્મત્ત હાથી ઉપાડીને અહીં લઈ આવેલ છે તાપસે જ્યારે પદ્માવતીના મેઢેથી આ પ્રકારની હકીકત સાભળી ત્યાર તેને પૈર્ય આપતા કહ્યું કે, પુત્રી ' હવે તું ચિંતા, ભય અને એક ન : - રા પિતા ચેટકને નિ છુ આ પ્રમાણે કહીને તે તપસ્વીએ પાવતીને પાડો
ળે આથી સત્કાર કર્યો, પછીથી તે તેને સાથે લઈને આગળ ચાલ્યું અને ૨ લતા ચાલતા જ ગવને વટાવ્યા બાદ તે બે લ્યા હે ભરે ! આ સામુ દેખાય ત ભદ્રપુર નગર છે એટલે તેમાં જઈને હવે તુ નિર્ભયતાથી કહેજે હ તારી સાથે આવ તપ તુ આ સમયે જમીનમાં હળ ચાલી રહેલ છે–ચાતુર્માસ છે, જેથી તેની
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उभगययनमः प्रमाद परित्य समपि भयानत-गम् । इति निायं न चतुःपारगा मा गया सा रागी सरगन जोगत ममित्या, पकनपाप, रिनिवा. भरण्यनिस्तरणावधिक गाकारानमन या पश्चपरमेहिनो नमस्य च, दिद्मृहत्वान् धनगरम्य मार्गमगानती साविनिमुष्टिय सदर गन्नु प्रत्ता । एकापिनी गउन्ती पभापती दी मार्गमति गम्य नत्र पिटर तापसम पश्यत् । त तापम दृष्ना पगारती महोरी भन्नालाइ य प्राणमागत गुपरभ्य ययानन्दमनुभानि, तथानन्मनुमतिपतो । तिप्रणामा ना म बारा मरण का भय प्रतिक्षण बना हुआ है। इसलिये युद्धिमानी से कुछ इस विषय में प्रयत्न सरना चाहिये। प्रमाद से काम निगड जाता है। इस प्रकार सोच समझकर गनी समस्त जीनो को क्षमा पना कर चार गारणो को अगीकार करके शुद्ध आगयमपन्न बन गई
और पूर्वत पापों की निंदा करके " अरण्य से जातक में मेग निस्तरण नहीं होगा तपसक म मामार अनशन से रहगी" इस प्रकारसा नियम. लेपर और पचपरमेष्टियो को नमसार कर वह वा से दिग्मूढ़ होने की वजह से अपने नगर के मार्ग में नहीं जानती हुई भी किसी एक दिशाफी और शीघ्र ही चली। चलते २ जर यह जगल का बहुत कुछ मार्ग तय कर चुकी तर इसको एक तापस दिबलाई पडा, उसका देखते ही जैसे कोई भग्न प्रवणवाला नाव व्यक्ति अन्य प्रवरण को आता हुआ देखकर आनद का अनुभव करने लगता है उसी प्रकार इसका भी आनदका अनुभव होने लगा। प्रणाम करने पर इससे उस ताप મરણને ભય પ્રતિક્ષણ રહેલો જ છે માટે આ બાબતમાં બુદ્ધિથી કામ લેવું જોઈએ પ્રમાદથી કામ બગડી જાય છે. આ પ્રમાણે ખૂબ વિચાર કરીને રાણીએ સઘળા જીની ક્ષમાપના કરી ચાર શરણને અગિકાર કરી, શુદ્ધ આશય સપને બની ગઈ અને પૂર્વકૃત પાપોની નિકા કરીને “જગલમાથી જયા સુધી મારે છુટકારે નહીં થાય ત્યા સુધી હુ સાકાર અનશનથી રહીશ” આ પ્રકારને નિયમ લઈને અને ૫ ચપરમેષ્ટીને નમસ્કાર કરીને તે ત્યાથી દિમૃઢ હે વાના કારણથી પિતાના નગરના મારગને ન જાણતી હોવા છતા કોઈ એક દિશાની તરફ ઝડપથ! ચાલવા લાગી ચાલતા ચાલતા જ્યારે તે એ જ ગલનો ઘણો એવો ભાગ એળ ગી ચૂકી ત્યારે તેને એક તાપસ દૃષ્ટિએ પડયા તેને જોતા જ જેમ કેઈ તુટી પડેલા દિલને માણસ બીજાને પોતાની તરફ આવતે જોઈને આનંદિત બને છે આ જ પ્રકારે એ રાણીને પણ આન દને અનુભવ થવા લાગ્યો પ્રણામ કરવાથી તેને એ
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदगिनी टीका अ २८ करफराश कथा
३१७ तापम: पृष्टवान-पुनि' वाऽमि' थिमि काकिनी समायाताऽसि १ ततः सा माइ-महाभाग ! मा गाभेटरम्य पुत्री चामीगम्य दापवाहनस्य वधू पमारती जानातु । जब मगेन्मत्तेन गजेनागनीताऽग्मि! इत्यादि सफर बत्तान्त नापसाय निषदितरती। तदनु तापसः माह-पुनि ! ह तर पित राश्ट कम्य मिनमस्मि । अतम्ब भय गाफ च मा कुर्या । इत्युक्त्वा स तापम श्रेष्ठ पत्रफलानिभिस्तम्या आति यमकरोत् । तत स तापम ता सहादाय उनान्त प्रदेशाधि समागत्य प्रोवाच भद्रे । इद पुरोगति दन्तपुरनामक पुर विद्यते सघोहलकृष्टाया भृमा न मे गन्न पल्पते । अत इतोऽग्रेत्व निभयागन्छ । सने पूछा कि पुत्रि । तुम कौन हो? और क्यो यहाँ जोली आई हुई हो? तापममी इस बातको सुनार रानीने उस से अपना सब हाल कहा कि-म राजा चेटककी पुत्री हैं और चपाएरीक राजा दधिवाह नकी रानी | मेरा नाम पद्मावती है। मुझे एक सोन्मत्त गज यहा पर हरकर ले आया है। तापमने जब पद्मावती के मुन्च से उस प्रकार का हालचाल सुना तब उसने उससे धैर्य वधाते हए कहापुत्री । अब तृ चिन्ताभय एव शोक मन कर । मे तेरे पिता चेटक का मित्र है। इस प्रकार कहकर उस नापसने पद्मावतीका पके फला दिको द्वारा अतिथि सत्कार किया। पश्चात् वह उसको साथ लेकर आगे चला और चलते २ उस जगलको पार कराकर उससे चोलामढे । देपो यह साम्हने भद्रपुर नामका नगर दिग्वता हे सो तुम इस मे होकर जर निर्भय रीति से आगे चली जाना । मैं तुम्हारे साथ चलता-परतु इस समय भूमि हलो से जोती जा रही है अत તાપસે પૂછ્યું કે, હે પુત્રી ! તમે વેણ છે, અને અહી એકલો શા માટે આવી છે ? તાપમના આ વાતને સાંભળીને માણએ તેને પિતાને સઘળે વૃત્તાત કહી સભળ બે કે હુ રાજા ચેટરની પુત્રી છું અને ૨ પાપીના રાજા દવિવાહનની પત્ની છુ મારૂ નામ પદ્માવતી છે મને એક મોન્મત્ત હાથો ઉપાડીને અહીં લઈ આવેલ છે તાપસે ત્યારે પદ્માવતીના મેઢેથી આ પ્રકારની હકીકત સાભળી ત્યાર તેને વૈર્ય આપતા કહ્યું કે, પુની ! હવે તું ચિંતા, ભય અને શક ન ક - cરા પિતા ચેટક મિત્ર છુ આ પ્રમાણે કહીને તે તપસ્વીએ પદ્માવતીનો પાક વળે આવી સકાર કર્યો, પછીથી તે તેને સાથે લઈને આગળ ચાલે અને - લતા ચાલતા જ ગલને વટાવવા બાદ તે ત્યા છે કે આ સામુ દેખાય ત ભદ્રપુર નગર છે એટલે તેમાં જઈને હવે તે નિર્ભયતાથી કહેજે હ તારી સાથે આવ તપર તુ આ સમયે જમીનમાં હળ ચાલી રહેલ છે–ચાતુર્માસ , જેથી તેના
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
namastana
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
उत्तगयनमः प्रमाद परित्यज्य मपि प्रयनित यम् । इनि किनार्य नु"गरगा महा गया मा राणी राकगन मोरान इममित्या, पतपाप, निनिया, भरण्यनिम्तरणाधिक साकारानशन वा पश्चपरमेहिनी नमागत्य च दिट्महत्वात् नगरम्य मार्गममानती शानिमुिष्टिय पर गनु मटत्ता । एगेशग्निी गन्ती पमारती दीर्धमार्गमतिम तर कपिटेक तापसम पश्यन् । त तापस दृष्ट्वा पमारती महोदी भग्नमाणोऽन्य प्राणमागत सुपरभ्य यानन्दमनुभरति, तथवानन्दमनुभरितस्तो । कृतमणामा ता में द्वारा मरण का भय प्रतिक्षण बना हुआ है। इसलिये बुद्धिमानी से कुछ उस विषय में प्रयत्न करना चाहिये । प्रमाद से राम गिट जाता है। इस प्रकार सोच समझकर गनी समस्त जीनो को क्षमा पना कर चार गरणो को अगीकार करके शुद्ध जागयसपन्न बन गई
और पूर्वकृत पापों की निंदा करके "अरण्य से जातक म मेग निस्तरण नहीं होगा तनक म माार अनशन में रहगी" इस प्रकारसा नियम, लेपर और पचपरमेष्ठियों को नमसार र वह वहा से दिग्मूढ होने की वजह से अपने नगर के मार्ग में नहीं जानती हुई भी किसी एर दिशाकी और शीघ्र ही चली । चलते २ जब यह जगल का बहुत कुछ मार्ग तय कर चुकी तर इसको एक तापस दिलाई पडा, उसका देखते ही जैसे कोई भग्न प्रवहणवाला नाव व्यक्ति अन्य प्रवरण को आता हुआ देखकर आनद का अनुभव करने लगता है उसी प्रकार इसको भी आनदका अनुभव होने लगा । प्रणाम करने पर इससे उस नाप મરણને ભય પ્રતિક્ષણ રહે જ છે માટે આ બાબતમાં બુદ્ધિથી કામ લેવું જોઈએ પ્રમાદથી કામ બગડી જાય છેઆ પ્રમાણે ખૂબ વિચાર કરીને રણુએ સરળ જીનેની ક્ષમાપના કરી ચાર શરણનો અગિકાર કરી, શુદ્ધ આશય સ પત બની ગઈ અને પૂર્વકૃત પાપોની નિદા કરીને “જગલમાથી જ્યા સુધી મારા છુટકારે નહીં થાય ત્યા સુધી હું સાકાર અનશનથી રહીશ” આ પ્રકારનો નિયમ લઈને અને પચપરમેષ્ટીને નમસ્કાર કરીને તે ત્યાથી દિમૃઢ હેવાના કારણથી પિતાના નગરના મારગને ન જાણતી હોવા છતા કોઈ એક દિશાની તરફ ઝડપથી ચાલવા લાગી ચાલતા ચાલતા જ્યારે તે એ જ ગલને ઘણે એ ભાગ એળ ગી ચૂકી ત્યારે તેને એક તાપસ દષ્ટિએ પડયા તેને જોતા જ જેમ કેઈ તુટી પડેલી દિલને માણસ બીજાને પોતાની તરફ આવતે જોઈને આન દિત બને છે આ જ પ્રકારે એ રાણીને પણ આને દને અનુભવ થવા લાગે પ્રણામ કરવાથી તેને એ
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टीका २८ परफइराश फया तारमः पृष्टवान-पुनि ' वनामि' कथमिवाकिनी समायाताऽसि ? तत. सा माइ-महाभाग ! मा गाथेटरम्य पुत्री चापीगम्य दोपवाहनस्य वधू पमारती जानातु । न मोन्मत्तेन गजेनागानीताऽस्मि । इत्यादि सकर स्वत्तान्त तापमाय निवेदितवती । तदनु तापस' माह-पुनि ! ह तर पित राश्ट कम्य मित्रमस्मि । जतम्ध भय गोफ च मा कुर्या । इत्युक्त्वा स तापस श्रेष्ठ पक्रफलादिभिस्तम्या आति. यमरोत् । तत सनापम ता सहादाय उनान्त प्रदेगावधि समागत्य प्रोवाच भद्रे । इद पुगेपति इन्तपुरनामक पुर विद्यते मद्योहलकृष्टाया भृमा न मे गन्न रल्पते । अत इतोऽग्रेर निर्भयागन्छ । सने पूछा कि पुत्रि । तुम कौन हो? और क्यो यतां जोली आई हुई हो' तापमी इस घातको सुनकर रानीने उस से अपना सब हाल कहा कि-म राजा चेटक्की पुत्री ह और चपाएरी के नाजा दधिवाह नकी रानी 7 । मेरा नाम पद्मावती है। मुझे एक लदोन्मत्त गज यता पर हरकर ले आरा है। तापमने जा पद्मावती के मुख से इस प्रकार का हालचाल सुना नर उमने उनसे वेर्य वधाते हुए कहापुत्री । अब त चिन्तामय एव शोक मत कर । म तेरे पिता चेटक का मित्र हु । इस प्रकार कह कर उस तापसने पमावलीका पके फला दिको द्वारा अतिथि सत्कार रिया । पश्चात् वह उसको साथ लेकर आगे चला और चलते • उम जगलको पार कराकर उगसे बोलाभद्रे । देग्पो यह साम्हने भद्रपुर नामका नगर दिग्वता हे सो तुम इस मे होकर अब निर्भय रीति से आगे चली जाना । म तुम्हारे साय चलता-परतु उस समय भूमि हलो से जोती जा रही हे जत તાપમે પૂછ્યું કે, હે પુત્રી ! તમે કોણ છે, અને અહી એકલો શા માટે આવી છે ? તાપસના આ વાતને સાંભળીને બાપુએ તેને પોતાનો સઘળે વૃત્તાત કહી સભળ બે કે હુ રાજા ચેટરની પુત્રી છું અને ૨ પાપુરીના રાજા દવિવાહનની પની છુ મારૂ નામ પદ્માવતી છે મને એક મરામત્ત હાથી ઉપાડીને અહીં લઈ આવેલ છે તાપસે જ્યારે પદ્માવતીના મેઢેથી આ પ્રકારની હકીકત સાભળી ત્યાર તેને આપતા કહ્યું કે, પુત્રી ! હવે તું ચિંતા, ભય અને શેક ન કર - રા પિતા ચેટકનો મિત્ર છુ આ પ્રમાણે કહીને તે તપસ્વીએ પદ્માવતીને પાછા ળે આથી સત્કાર કર્યો, પછીથી તે તેને સાથે લઈને આગળ ચાલ્યો અને
લતા ચાલતા જ ગવને વટાવ્યા બાદ તે બેલ્યા હે ભટ્ટ ! આ સામુ દેખાય તે ભરપુર નગર છે એટલે તેમાં જઈને હવે તે નિર્ભયતાથી કહેજે હું તારી સાથે અવ તપર તુ આ સમયે જમીનમાં હળ ચાલી હેલ છેચાતુર્માસ છે, જેથી તેના
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
प्रमाद परमपि मयतितव्यम् । इति विना त चतुर महा या सा रानी सत्यन ना समथिला, पाप, अरण्यनिस्तरणाकि साकारानधन या पत्रपरमेहिनी नमस्कृत्य च दिवात् स्वनगरम्य मार्गमजानती काशिरिमुष्टिस्वरमा | एकरी ती पद्मावती मार्गमतिरम्य तत्र परिदर तापसम पश्यत् । त तापस दृष्ट्वा पारती महोदधौ भन्नमरणोऽयमाणमागत सुरभ्य यानन्दमनुभवति, तथवानन्दमनुभति । क्रमणामाता स द्वारा मरण का भय प्रतिक्षण ना हुआ है । इसलिये बुद्धिमानी से कुछ इस विषय में प्रयत्न वरना चाहिये । प्रमाद से मनिगड जाता है । इस प्रकार सोच समझकर रानी समस्त जीवो को क्षमापना कर चार कारणो को अगीकार करके शुद्ध आगयसपन्न बन गई और पूर्वकृत पापों की निंदा करके " अरण्य से जनतक में मेरा निस्तरण नही होगा तबतक में सागर अनशन से रहूगी" इस प्रकारका free are और पचपरमेष्टियो से TET पर वह यहा से दिग्मूढ होने की वजह से अपने नगर के मार्ग से नहीं जानती हुई भी किसी एक दिशारी और शीघ्र ही चली । चलते २ जब यह जंगल का बहुत कुछ मार्ग तय कर चुकी तब इसको एक तापस दिनलाई पडा, उसको देखते ही जैसे कोई भग्न प्रवद्दणवाला नाव व्यक्ति अन्य प्रवहण को आता हुआ देखकर आनंद का अनुभव करने लगता है उसी प्रकार इस नको भी आनदका अनुभव होने लगा । प्रणाम करने पर इससे उस ताप મરણના ભય પ્રતિક્ષણ રહેલા જ છે માટે આ ખાબતમાં બુદ્ધિથી કામ લેવુ જોઈએ પ્રમાદથી કામ બગડી જાય છે આ પ્રમાણે ખૂબ વિચાર કરીને રાણીએ સઘળા તેની ક્ષમાપના કરી ચાર ચરણાના અગિકાર કરી, શુદ્ધ આશય સપ મની ગઇ અને પૂવકૃત પાપાની નિદા કરીને “જંગલમાંથી જ્યા સુધી મારે છુટકારો નહીં થાય ત્યાં સુધી હુ સાકાર અનશનથી રહીશ ” આ પ્રકારના નિયમ લઈને અને પચપરમેષ્ઠીને નમશ્કાર કરાને તે ત્યાથી દિગ્મૂઢ હૈવાના કારણથી પેતાના નગરના મારગને ન જાણતી હૈાવા છતા કાઈ એક દિશાની તક્ ઝડપથી ચાલવા લાગી. ચાલતા ગાલતા જ્યારે તે એ જગલને ઘણા એવા ભાગ એળગી ચૂકી ત્યારે તેને એક તાપસ દષ્ટિએ પડયા તેને શ્વેતા જ ...જેમકાઈ તુટી પડેલો ન્થિને માણસ ખીજાને પેાતાની તરફ આવતા જોઇને આન દિંત બને છે. આ જ પ્રકારે એ રાણીને પણ આનદના અનુભવ થવા લાગ્યા. પ્રણામ કરવાથી તેને એ
उत्तराध्ययनम
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदगिनी टीका अ २८ करफण्डुराका कथा
३७ नामः पृष्टवान-पुत्रि व काऽसि ' क्यामिकाकिनी समायाताऽसि ? तत.
सा प्राइ-महामाग' मा गक्षश्वेटरम्य पुीं चामीगम्य दावाहनम्य वधू पमापनी जानातु । नट मगेन्मत्तेन गजेनानानीताऽस्मि । इत्यादि समा बत्तान्त तापमाय निवेदितवती । तदनु तापस माह-पुति! ह तर पिन राइट कम्य मित्रमस्मि । अतम्न्ध भय गोक च मा कुर्या । इत्युक्त्वा स तापम श्रेष्ठ पक्रफलादिभिस्तम्या आति- यमरीत् । तत स नापम ता सहादाय उनान्त प्रदेशावधि समागत्य मोवाच भद्रे । इद पुरोवर्ति दन्तपुरनामक पुर विद्यते मद्योहलकृष्टाया भृमा न मे गन्न रल्पते । अत इनोऽग्रेत्र निर्भयागच्छ । मने पूछा कि पुत्रि । तुम कौन हो? और क्यों यहां जली आई हुई हो? तापमरी इस पातको सुनार रानीने उस से अपना सर हाल कहा कि-म राजा चेटरकी पुत्री ह और चपाएरी के राजा दधिवाह नकी रानी है। मेरा नाम पद्मारती है। मुझे एक लदोन्मत्त गज पहा पर हरकर ले आया है। तापमने जन पद्मावती के मुव से इस प्रकार का हालचाल सुना तर उसने उससे वैर्य वधाते कहापुत्री । अब त चिन्ताभय ण्व शोक मत कर । मे तेरे पिता चेटक का मित्र हु । उस प्रकार कहकर उस नापसने पद्मावतीका पके फला दिको द्वारा अतिथि सत्कार दिया। पश्चात् वह उसको साथ लेकर जागे चला और चलते २ उस जगलको पार कराकर उससे बोलाभद्रे । देसो यह साम्हने भद्रपुर नामका नगर दिग्वता हे लो तुम इस मे होकर जर निर्भय रीति से आगे चली जाना । म तुम्हारे साय चलता-परतु उस समय भरि हलो से जोती जा रही है अत તાપસે પૂછ્યું કે, હે પુત્રી ! તમે કોણ છો, અને અહી એકલો રા માટે આવી છે ? તાપસના આ વાતને સાભળીને નાણએ તેને પોતાનો સઘળો વૃત્તાત કહી સંભળ કે હું રાજા ચેટ ની પરી છું અને ચ પાપુરીના રાજા દવિવાહનની પત્ની છુ મારૂ નામ પદ્માવતી છે મને એક મદોન્મત્ત હાથી ઉપાડીને અહીં લઈ આવેલ છે તાપસે જ્યારે પદ્માવતીના મઢેથી આ પ્રકારની હકીકત સાભળી ત્યાર તને હૈયે આપતા કહ્યું કે, પુત્રી ! હવે તુ ચિ તા, ભય અને શેક ન ક - - રા પિતા ચેટક મિત્ર છુ આ પ્રમાણે કહીને તે તપસ્વીએ પદ્માવતીનો પાકા ફળે આવી મસ્કાર કર્યો, પછીથી તે તેને સાથે લઈને આગળ ચાલે અને - લતા ચાલતા જ ગવને વટાવા બાદ તે બેલ્યા છે કે ' આ સામુ દેખાય તે ભકપુર નગર છે એટલે તેમાં જઈને હવે તુ નિર્ભયતાથી રહેજે હ તારી સાથે આવ તાર તુ આ સમયે જમીનમાં હળ ચાલી રહેલ છે-ચાતુર્માસ છે, જેથી તેનો
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
उमगध्ययनमा
- - -
- mmswww
-
-
प्रमाद परित्यय रमपि प्रगतितम् न लिायंकन ननुरगा मा गया गा रागी सागा नारा मणिया, पापाप, नित्या. भरण्यनिम्तरणाधिक सासारानगन गया पपगहिनी नमनत्य , दिमृदयात् नगरम्य मार्गममानती काविधिष्ट्रिय गदर गनु प्रता। एवमेशामिनी गन्ती माती तीर्धमार्गमनि नर पिटेक तापसम पश्यत् । त तापस मुना पभारती मरोदधौ भग्नमाणोऽय प्राणमागन सुपरभ्य यानन्दमनुभानि, तयानन्दमनुमरितरतो । तिमणामा ता स द्वारा मरण का भय प्रतिक्षण ना आ मलिये बुद्धिमानी से कुल इस विषय म प्रयत्न करना चाहिये। प्रमाद मे शाम गिड जाता है। इस प्रकार सोच समझ कर गनी ममस्त जीतो को क्षमा पना कर चार गरणो को अगीकार करके शुद्ध आगयमपन्न बन गई
और पूर्वत पापों की निंदा करके "अरप्य से जस्तक में मेग निस्तरण नहीं होगा तवनाम मासार अनशन से रहगी" इस प्रकारसा नियम लेकर और पचपरमेष्टियो को नमसार कर वह वहा से दिग्मूढ होने की वजह से अपने नगर के मार्ग गे नहीं जानती हुई भी किसी एक दिशाकी और शीघ्र ही चली। चलते २ जप यह जगल का बहुत कुछ मार्ग तय कर चुकी तर इसको एफ तापस दिवलाई पडा, उसको देखते ही जैसे कोई भग्न प्रवहणवाला नाव व्यक्ति अन्य प्रवरण को आता हुआ देसकर आनद का अनुभव करने लगता है उसी प्रकार इसकी भी आनदका अनुभव होने लगा। प्रणाम करने पर उससे उस ताप મરણને ભય પ્રતિક્ષણ પહેલે જ છે માટે આ બાબતમાં બુદ્ધિથી કામ લેવું જોઈએ પ્રમાદથી કામ બગડી જાય છે આ પ્રમાણે ખૂબ વિચાર કરીને રાણીએ સઘળા જીનેની ક્ષમાપના કરી ચાર શરણને અગિકાર કરી, શુદ્ધ આશય સપન બની ગઈ અને પૂર્વકૃત પાપોની નિંદા કરીને “ જગલમાથી જ્યા સુધી મારે છુટકારો નહીં થાય ત્યા સુધી હું સાકાર અનશનથી રહીશ” આ પ્રકારનો નિયમ લઈને અને પચપરમેરીને નમસ્કાર કરીને તે ત્યાથી દિમૃઢ હેવાના કારણથી પિતાના નગરના મારગને ન જાણતી હોવા છતા કોઈ એક દિશાની તરફ ઝડપથી ચાલવા લાગી ચાલતા ચાલતા જ્યારે તે એ જ ગલનો ઘણો એવો ભાગ એાળ ગી ચૂકી ત્યારે તેને એક તાપસ દષ્ટિએ પડયા તેને જોતા જ જેમ કેઈ તુટી પડેલા દિલને માણસ બીજાને પિતાની તરફ આવતો જોઈને આન દિત બને છે આ જ પ્રકારે એ રાણીને પણ આન દને અનુભવ થવા લાગે પ્રણામ કરવાથી તેને આ
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९
निगगिनी टोग अ. १८ फरकण्डगा कथा कार्यों भपात । किंच बातो धूतध्वजमान्तपचञ्चले धनधान्यादिरूपेश्वर्थे चञ्चले भियजनसामे च किंचिदपि मुख नास्ति मागिनाम् । जन्ममृत्युनराव्याधिशोक दु स्थित्यादि सकुलेऽस्मिन् ससारे माणिना मायो दु खमेर भाति । विपयाधुपभोगजनित यत्किमपीह मुस तदपि परिणामविरसत्याद दु ग्यमेव । यत ममारो निन् उन्नदुःसाम्पमतो पिवेकिनो जना मोषमार्गमेव मतिपद्यन्ते । इति तस्या देशना श्रुत्वा सा पमावती पैराग्यवासितान्त करणा दीक्षा
गतमुद्यता । तत प्रातिन्या पृष्टाऽपि सा 'एता मा दीक्षा न दास्यन्तीति कमों का विपाक ही ऐसा है। यह देवताओं को भी चक्कर मे डालकर उनको मृढ बना देता है। इसका कोई उपाय नहीं है। पवन से प्रेरित 'चजा के प्रान्तभाग की तरह चचल पह धन पान्यादि रूप ऐश्वर्य है। प्रियजनोका सगम भी सदा म्यायी नहीं है। और न इनके समागम मे ही कुछ सुग्व है। यह ससार जन्मजरा एव मरण आदि भय कर उपद्रवो से सकुल बना हुआ है। फिर भला इम मे रहनेवाले प्राणियो को दुःस के सिवाय सुग्व मिल ही कैसे सस्ता है। विपया दिको के उपभोग से जिसको ससारियोने सुरव मान रखा हैं वह भी वास्तव में सुग्न नहीं है-परिणाम मे विरस होने से वहतो एक दुख का ही प्रकार करते है। जो निरन्तर दुग्योका स्थान है। उसी का नाम तो ससार है। इसी लिये विवेशी जन मोक्षमार्ग को अपनाते है।
और उसको पेटने का प्रयास करते है। इस प्रकार उस प्रवर्तिनी की धर्मदेशना का पान कर पद्मावती का मन चैराग्य से वामित हो जाने के कारण दीक्षा ग्रहण करने के लिये उद्यत हो गयी। प्रवर्तिनीने उससे કરા કર્મોને વિપાક જ એ હોય છે કે, જે દેવતાઓને પણ ચકકરમા નાખીને તેમને મૂઢ બનાવી દે છે તેને ઈ ઉપાય નથી પવનથી પ્રેરિત ધજાનો જેમ ઉપલો ભાગ હોય છે તેની માંકડ આ ધન ધાન્યાદરૂપ શ્વયં ચ ચળ છે પ્રિયજનને એ ગમ પણ સદા સ્થાયી નથી અને સમાગમમાં કોઈ સુખ પણ નથી આ સ સાર જન્મ, જરા અને મરણ આદિ ભય કર એવા ઉપદ્રવથી ભરાયેલ છે તે પછી ભલા એમાં રહેવાવાળા પ્રાણીઓને દુખના સિવાય સુખ કયાથી મળી શકે ? વિષય આદિના ઉપભેગથી જેને સ સારી સુખ માની રહ્યા છે તે વાસ્ત વમા સુખ નથી પરિણામમાં વિરસ હોવાથી તે તે એક દુ અને પ્રકારજ છે જે નિર તર ( બેન થાન છે, તેનું નામ જ સ સાર છેઆ માટે વિવેકી જન મે & માર્ગને અપનાવે છે અને તેને છોડવાનો પ્રયાસ કરે છે આ પ્રમાણે સાધ્વીજીની ધમદેશનાનું પાન કરીને પદ્માવતીનુ મન વૈરાગ્યથી ભરપૂર થઈ જવાના કારણે દીક્ષા ગ્રડણ કરવાને માટે તે તૈયાર થઈ ગઈ સાલ્વીજીએ તેને ગર્ભ રહેવાની વાત
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
उत्तराध्य सुत्रे
तापतोनित | समतायाः
अनेन पयागपुरे गमिष्यति । तत्पुरस्य राजानाति । ततः स्त्वया चम्पाया गन्तव्यम् । पत्र पभापती पद्मावत्यपि तापमापयेन दन्तपुरे समागता । मनर्तिन्या समीपे समागता । निकल कर माती पर्तिनी पृ ती श्रासि कृत समागताऽसि ? । ततः सा गर्भ बिना सबै मृतात निवेदितत्रती । ततः स्वानुभूतद् खम्मरणेन समानमनया तारामी पत्र तिनी मोराच - राति खेr मा कृथा । कर्मणा परिणामो हि सुरैरप्यमति उस में होकर चलना मेरे आचार से घाय है । इसी मार्ग से जाने तुमको एक दन्तपुर नगर मिलेगा, उसका अभिपति दन्तवक है । वहा से तुम फिर चपापुरी में अच्छी तरह चली जाओगी । फिर आगे कोई भय नहीं है । इस प्रकार पावती को गन्तव्य स्थान का पूरा ठिकाना दिसलाकर वह तापस वहा से लौट गया। पावती इस प्रकार सस्त्र द्वारा निर्दिष्ट मार्ग से चलकर दन्तपुर आ पहुँची । वहा पर उस समय सुगुप्तघृता साध्वी ठहरी हुई थीं । यह उनके पास गई। वहा जाकर उसने उसको तीनवार वदना की। साध्वीजीने पद्मावती से पूछा -श्राविके ! तुम इस समय कहा से आ रही हो । अपने गर्भकी बात छिपाकर पद्मावती अपना समस्त वृत्तान्त साध्वीजी से कहने लगी। कहते २ उसको पूर्वानुभूत दुःखोका स्मरण हो आता तो वह बीच २ मे रोने लग जाती । रानीकी इस प्रकार स्थिति जान कर प्रवर्तिनीजीने उस से कहा-राजि । तुम अब खेढ मत करो । આ દરથી ચાલવુ તે મારા આચારથી વિરૂદ્ધનું છે આ માગે જતા જતા તમે દંતપુર નામનું નગર મળશે તેના અધિપતિ દતવક્ર છે ત્યાથી તુ ફરી ચ પા નગ રીમા સારી રીતે પહેાચી શકીશ ત્યાથી આગળ કાઈ ભય નથી આ પ્રમાણે પદ્માવતીને જવાના સ્થાનના પુરા ઠેકાણા બતાવીને તે તાપસ પાછા ફરી ગયા પદ્માવતી આ પ્રમાણે તપસ્વીએ બતાવવામા આવેલા માર્ગે ચાલીને દતપુર પહેાચી
આ સમયે ત્યા સુગુપ્તવ્રતા સાઘ્ધિ પધારેલા હતા તે તેની પાસે ગઇ ત્યા જઈને તેણે સાધ્વીજીની ત્રણ વાર વદના કરી સાધ્વીજીએ પદ્યાવતીને પૂછ્યું, હું શ્રવિકે, તુ આ સમયે કયાચી આવી રહી છે ? પાતાના ગર્ભની વાત છુપાવીને પદ્માવત એ પોતાના સઘળા વૃત્તાત સાધ્વીજીને કહેવા માડયેા કહેતા કહેતા જ્યારે તેને પૂર્વે અનુભવેલા દુખાનુ સ્મરણ થતુ તે વચમા વચમા તે રડવા લાગ જતી રાણીની આ પ્રકારની સ્થિતિ જાણીને પ્રવૃતિનીજીએ તને કહ્યુ, રાણી! હવે તમે ખેદ ન
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
गि शिनी टीका अ. १८ फरफण्डाजकथा
३२१ गः न ातु च सा प्रेमालोचनेन पाल विठोकयन्ती प्रच्छन्नतया तत्र सस्थिता । तस्मिन्नेव समये कथिन्निरपत्य श्वपचस्तत्रागत्य त गृहीत्वा स्वगृहे नीत्वा पल्यै दत्तपान । स तस्य नाम 'अकर्णक.' इति कृतपान । सावा पद्मावती उपाश्रये समागता।
बालस्तु तम्य श्वपचस्य गृहे पट्टे पद्ममिव निरन्तर ते स्म । तस्य वारकस्य देहे जन्मन एव रुमारासीत् । अतः स कण्डूयनमियोऽभूत् । स चालश्चाण्डालपालकैः सह कीडन्नेव ब्रवीति-अह युष्माफ राजा, अहो गय मह्य फरमयत । पाला व्ययन्ति-स्तेि करमपेयामि स प्रचण्डकपड्युक्तो पाल देखने के लिये तथा उपद्रव से उसकी रक्षा करने के लिये वह वहीं पर एक और छिपकर ग्वडी रही और छिपी २ बडे ही प्रेमके साथ उम नवजात शिशु की और देवती रही। इसी बीच में वहा एक सतानरहित चाडाल आया और उसको उठाकर ले गया। घर जाकर उसने उस बच्चे को अपनी स्त्रीको सोंप दिया। चाडालने उसका नाम अवकर्णक रखा। बाद में माध्वी पद्मावती भी उपाश्रय में आ गई।
पङ्क मे जिस प्रकार पङ्कज-कमल पढता है उसी प्रकार अवक र्णक भी उस चाडाल के यहा पालित पोपित होता हुआ निरन्तर बढने लगा। बालक के शरीर में जन्म से ही रक्षकण्डू थी इसलिये उमको कण्डूयन-खुजाना-पहत ही प्रिय लगता था। य यह चाडाल बालकोंके साथ खेलता तो उनसे यह कहता कि मैं तुम्हारा राजातुम सर मुझे कर-टेक्म दो। उसकी इस बात से बालक उमसे कहने लगते-कहो हम सब तुमको क्या कर देव' तय वह उनसे कहता એ વાત જાણુવાને માટે તથા ઉપદ્રવથી તેની રક્ષા કરવાના માટે તે પિતે એ સ્થળે એક બાજુ છુપાઈને ઉભી રહી અને છુપાએલી હાલતમાં ખૂબ પ્રેમપૂર્વક નવા જન્મેલા બાળકને જતી રહી એવામાં એક નીવંશા ચાડાલ ત્યા આવ્યા અને બાળકને લઈને ચાલ્યા ગયે ઘેર જઈને તેણે તે બાળક પોતાની સ્ત્રીને પી દીધુ આ બધું જોઈને પછીથી માધવી પદ્માવતી પણ ઉપાશ્રયમા ચાલી ગઈ ચડાલે તેનું નામ અવકર્ણક નાખ્યું
કે દવમાં જે પ્રકારે ૫ કજ-કબળ વધે છે તે પ્રમાણે અવકણુંક પણ તે જ હા ધાને ત્યાં પાલણપ પણ પામીને નિરતર વધવા લાગ્યા બાળકના શરીરમાં જન્મતાની સાથે જ રૂક્ષકને રોગ હતે આ કારણે તેને ખજવાળવાનુ દારૂ જ પ્રિય લ ગત હતુ જનારે તે બાળક ચ ડાલ બ ળકે ની સાથે ખેલને ત્યારે તમને એ કહેતે કે હું તમારો રાજા છુ તમે મળ મને કર આપ એની એ વાત ઉપરથી બાળકો તેને, કહેતા કે કહે અમે તમને શું કર આપીએ ? ત્યારે તે તેમને કહેતા કે તમે બધા
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
mar
-
-
- --
-
- -
-
-
HAHIRTERTALE
३००
নাম্বনায় भिया गर्भपाता न रथितासी । तनः मानिनी तम्य नीलामदान । सीमा ग्रहणानन्तर सा मा यानाः गम्पर परिमारती पतिनिमामान व्यतीत
ती। तातापान पुणे गर्म. सा पीनिरिंगात । ततम्ना गा यो गर्भकारण पृष्टपत्य । तत' सा सविनय यथयनि-मात्यों मा दीपा न दायर्याप्त प्रति मिया गर्भगार्ता मया सगोरिता ति। तदन सा प्रतिनी यावर तद् गर्भपत्त नापितरती। सम्माप्ने पाले गा मापीरोणाचभूमिमणिरिर पुत्र रत्न प्रमता । तत मा त राठ मनाने मुक्तवती । पाटको माताति हदगा गर्भ सोनेकी पान पठी भी परतु उसने इस भय से कि यदि इनको गर्भकी यात ज्ञात हो जायेगी तो ये मुझे दीक्षा नती टेगी ऐसा समझ कर उसने गर्नझी गात नही कही। प्रवर्तिनीने उसी दीक्षा दे दी। दीक्षा देनेके याद जर पगवती के सम्यक रीति से सान्यानार पालन फरते २ दिन व्यतीत होने लगे दिनों के व्यतीन होने के माय गर्भ भी जा बढ़ने लगा तव माचियों को इसकी गर्भिणी होनेरी पात मालूम पडी। उन्होने उससे गर्भका कारण पूछा। प्रत्युत्तरम उसने विनयपूर्वक साध्वीजी से कह दिया कि-"आप लोग मुझे गर्भ सपन्न नानकर दीक्षा नती देगी" इस भय से मैने आप से गर्भूको बात छिपाली थी। प्रधर्ति नीने किसी शय्यातर को उसके गभ के समाचार अवगत करा दिये। प्रसूतिका जर ठीक समय आया तब रानीने रोहणाचलकी भूमि जैसे मणि को उत्पन्न करती है, एक पुत्र रत्न को उत्पन्न किया। पुत्र के होते ही उसने उसको स्मशान म छोड दीया। तया स्वय चालक को कौन ले जाता है, इस बात का પછી પર તુ તેણીએ એવા ભયથી કે, જે ગર્ભની વાતની તેમને જાણ થઈ જશે તે મને દીક્ષા નહી આપે એવુ સમજીને તેણે ગભની વાત કરી નહી સાધ્વીજીએ તેને દીક્ષા આપી દીધી પછી પદ્માવતીના સમ્યફ રીતિથી સાવી આચાર પાલન કરતા કરતા દિવસ જવા લાગ્યા અને દિવના વ્યતીત થવાથી સાથે સાથે ગર્ભ પણ વધવા લાગ્યો ત્યારે સાધ્વીઓને પદ્માવતિ ગણિી હોવાની વાત જાણવા મળી તેમણે તેને ગર્ભનું કારણ પૂછયું પ્રત્યુતરમાં તેણે વિનય પૂર્વક સાધ્વીજીને કહ્યું કે, “ આ લેક મને ગભ સ ને જાણીને દીક્ષા નહી આપે” એવા ભયથી મે આપનાથી મારા ગર્ભની વાત છુપાવી હતી સાધ્વી એ કેઈ સુયાણીને તેના ગર્ભના સમાચાર કહેવરાવ્યા પ્રસુતિને જ્યારે ઠીક સમય આવ્યો ત્યારે રાણીએ રોહણાચળની ભૂમિ જેમ મણીને ઉત્પન્ન કરે છે તેમ એક પુત્ર રતનને જન્મ આપે પુત્રને જન્મ થતાની સાથે જ તેને સ્મશાનમાં છોડી દીધું અને એ બાળકને કેણું લઈ જાય છે
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२३
-
-
प्रियदर्शिनी टीफा अ १८ फरकण्डराजकथा परो द्विजश्च श्रुतमान । ततोऽसोद्विजः प्रच्छन्नरत्या भूमौ चतुरड्गुलप्रमाण यनिता त वशदण्ड ठिच्या गृहीतवान् । द्विजेन गृहीत दण्ड दृष्ट्वा कापारण
चन स करकण्डूम्तस्य हस्ताद् बलाण्डमादत्तवान् । द्विजाऽपि न्यायालय त नीत्वा गत प्राक्तवाथ न्यायागोशम् -जनेन मम दण्डो गद् गृहीत.। करकण्डः प्रोक्तवान्-मम श्मशानेऽय दण्डः समुत्पन्नः । अत्र ममाधिकारोऽस्ति । अती मया गृहीतम् । ततो विप्रेण मोक्तम्-अनेन दण्डेन मम प्रयोजनमस्ति । के दडको जो काई ग्रहण करेगा वह राजा रोगा। मुनिके इन वचनो को समीपस्थ निकुज (नासके झुट)के अतर्वर्ती करकडूने एव एककिसी ब्रामणने सुन लिया। सुनते ही उस ब्राह्मणने गुप चुप चतुरगुल प्रणाम भूमि ग्बोदकर उसका दट को निकाल लिया और लेकर चला। ज्यो ही ८ड को ले जाते हा करकट्टकुमारने देग्वा तो वह उसके ऊपर झुद्ध हो गया और जयदस्ती उसके हाथमें से वह दड छुडालिया। दिजने उस करकडू पर आयोग (मुकद्दमा) कर दिया। कचहरी में जाकर उसने कहाकि-इसने मेरे हाथमें से जबर्दस्ती दट छीन लिया है। इसके उत्तर में करकडू ने कहा-कि जिस दडो मैने इसके हाथ में से छुडाया है वह दड मेरे द्वारा सुरक्षित श्मशान मे उत्पन्न हुआ है, अत: इस पर मेरा अधिकार है इसका नही-अपने अधिकार की वस्तु लेने मे दोपित साबित करनेकी क्या इसको आवश्यक्ता है। उल्टा दडका भागी इसको ही बनना पडता है जो उसने मेरी वस्तुको मुझसे विना पृछे ले लिया है । इमीके बीच ब्राह्मणने उससे कहाकि-मुझे બની જાય મુનિના આ વચનને પાસની નિક જમા ઉભેલા કશ્મન્ અને કઈ એક બ્રાહ્મણે સાભળી લીધી સાભળતા જ એ છ હાણે ગુપચુપ ચાર આગળ પ્રમાણે ભૂમિ ખોદીને તે વાસના દડને કાઢી લીધો અને તેને લઈને ચાલવા લાગે જ્યારે એ દડને લઈ જતા બ્રાહ્મણને કરકન્વએ જોયો ત્યારે તે તેના ઉપર કોપાયમાન બની ગયા અને જબદસ્તીથી તેના હાથમાં થી તે દડ પડાવી લીધા બ્રાહ્મણ કરકÇ ઉપર દાવે ક કચેરીમાં જઈને તેણે કહુ કે, આણે મારા હાથ માથા જબરદસ્તીથી હડ છીનવી લીધા છે તેના ઉત્તમ કકન્દુએ કહ્યું કે જે ૬ મે તેના હાથમાંથી છોડાવી લીધું છે તે દડ મારાથી રક્ષણ કરવામાં આવતા સમશાન ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે જેથી તેના ઉપર મારો અધિકાર છે, તેને નહીં , પિતાના અધિકારની વસ્તુ લેવામા દેષિત કરવો એને શુ અધિકાર 41 - દડના ભેગી તે એણે બનવું પડશે કારણ કે, મારી વસ્તુને મને પૂછ્યું સિવાય તેણે લઈ લીધી છે. વચ્ચે બેલીને બ્રાહ્મણે તેને કહ્યું કે, મને આ દ ડનું તાત્પર્ય
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
उत्तराध्ययनमा माड-यूय मा सातिशय कण्हयाम, धनेने का मामु तष्ठी भविष्यामि । नास्त्यन्येन फरेण में प्रयोजनम् । ततः स चाग्दावारकाम्त काडूयन्ति स्म । पाल्फा हि पडिमियत्यातम्य करपण्डरिति नाम कृतान्तः। गुण क्रियादिभि नीनमपि नाम भापते । ततः सिवित्मीदत्वमापनः परकण्डपर नामा सोऽर्णकः श्मशानरक्षणे तत्परोऽभूत । चाण्डाले हि इदमेव कार्य प्रतिसित गण्यते । पस्दा तम्मिन श्मशाने ध्यान कही गुरुशिष्या मुना समागती । तो दण्डलमणको निशमक दृष्ट्या महर्जिन शिप्य त दयान दमवचीव-भूमिष्ठ चतुरगुलभाग सहितस्पास्य शस्य दण्ड यो ग्रहोप्योत म राजा भविष्यति । मुनेरिद पचन समीपस्थ निआन्तर्वी करपण्डू, कविद् कि यस तुम सय मुझे खूब खुजलाते रहो यी तुमारा मुजे टेक्स देना है। मैं इसी टेक्स प्राप्ति से तुम सबों पर तुष्ट हे। नाऊंगा। उसका इस प्रकार यात सुनकर सय पालक मिलकर उसको सुजलान लगत। इसी लिये पालकोंने कण्डयन प्रिय होनेसे उनका नाम करमण्डू रख दिया। गुण क्रिया आदिकों के निमित्त से नाम भी परिवतित हा जाता है और उसके स्थान में दूसरा नाम पट जाता है। यढत र जय करकण्डू प्रौढावस्था सपन्न यन गया, तब वह श्मशानकी रखवाला करने में लग गया। क्योंकि चाडालकुल में यही कार्य प्रतिष्ठित गिना जाता है। एकदिनी घात है कि उस श्मशान म दो मुनिराज गुरुशिष्य ध्यान करने के लिये आये। उनमे गुरु दंड लक्षणों के ज्ञाता थे सा उन्होंने एक यासको देखकर अपने सहवती शिष्य से उसको दिख लाते हुए कहा कि भूमि में रहे हुए चतुरगुलभाग सहित इस वश મને ખૂબ ખજવાળતા રહે ફક્ત આ જ કર તમારે મને આપવાનો છે અને એક હું તમારા ઉપર સંતુષ્ટ રહીશતેની આ વાત સાંભળીને સઘળા બાળકે મળ તેને ખજવાળતા આથી બાળકોમાં કન્વયન પ્રિય હોવાથી તેનું નામ કરકન રમ ઇધુિ ગુણ ક્રિયા આદિન નિમિત્તથી નામ પણ ફરી જાય છે અને એની જગ્યા બીજુ નામ પડે છે માટે થતા થતા કરકન્ડ પ્રૌઢ અવસ્થાએ પહો ત્યારે રમશાનની રખેવાળી કરવામાં લાગી ગયે કેમ કે, ચડાલ કામમાં આ કામ કઇ હિત મનાય છે એક દિવસની વાત છે કે, જયારે આ સમશાનમા બે મુનિરાજશિષ્ય ધ્યાન કરવા માટે આવા આમા ગુરૂ દહના લક્ષણેના જ્ઞાતા હતા તે એક વાસને જોઈને પિતાની સાથેના શિષ્યને તે બતાવીને કહ્યું કે, મિમાં રહેલ આ ચતુર અ ગુલ ભાગ સહિત વાસના દડને જે કંઈ ગ્રહણ કરે છે તે જ
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ ८ करफराजकया कण्डूमातापितरौ करमण्ड गृहीत्वा ग्राम त्यक्तयाऽन्यत्र गतौ। त त्रयोऽपि क्रमण काञ्चनपुरे समागताः। तर पुराद् हिस्ते राना मुप्ताः। तस्मिन् समये निर पत्यस्तनगराधिपतिम॑तः । नि स्वामिक राज्य विलोक्य मन्त्रिणो पिचारितवन्तः-- राजगन. शुण्डया मालामादाय य कर्माप परिधापयेत् , सोऽन्य राज्यस्य राजा भवतु । इत्य विचार्य शुण्डागृहीतमाल भैनिरनुगम्यमान महागन विसर्जितान्तः । स महागन. शुण्डया मालामादाय परिभ्रमन सुप्तम्य तस्य मातगदाररस्य कण्ठे उससे ले लू ।। ब्राह्मणो के इस विचारको करकाडूकी माताने जिम किसी तरह सुा लिया, सो वह और उसके पति ये दोनों करकडू को लेर वहा से दूसरे गार को चल दिये । चलते • ये तीनों ही काचनपुर में आ पहुंचे ! रात्रिका समय हो चुका था सो ये गांव के बाहर ही सो गये। इसी बीचमें उस गावरा राजा विना पुत्र के ही मर गया था। मो मत्रीयो ने विचार किया कि इस समय राज्य अस्वा मिक है अतःस्वामी की नलास क लिय राजगजको शुण्ड में माला देकर छोडा जाय-र जिसने गले में इस मालाको डाल दवे-वही व्यक्ति इम राज्यका राना वनादिया जायगा। इस प्रकार विचार कर उन लोगोंने पट्टहस्ति को उसकी शुण्ड में माला दे कर छोड़ दिया। माथ में उसके अनेक योद्धों को भी जानेका आदेश दे दिया। यह हस्ती योथो से परिवृत होता हुआ माला को शुण्डादण्ड में दवाकर इधरउधर फिरने लगा-फिरते २ वह उसी स्थान पर जा पहुँचा कि जहा पर वह चाडाल यालक सो रहा था। हाथीने माला उम सुस चांडाल કન્વની માતાએ જયારે બ્રાહ્મણના આ વિચારને બીજા પાસેથી સાભાળ લીધે ત્યારે તેને પતિની સાથે કરકન્વને લઈને ત્યાંથી બીજા ગામે ચાલી નીકળ્યા ચાલતા ચાલતા તેઓ કાચનપુરમાં પહોચ્યા બત્રીને સમય હોવાથી તે ગામ બહાર સુઈ •હ્યા આ સમયે એ ગામને રા ન અપુત્ર ગુજને ગયે આથી મ ત્રીઓએ વિચાર કર્યો કે, આ વખતે રાજ્યનો કે સ્વામી નથી માટે સ્વામીની શોધ માટે કાયના હાથીની સૂઢમાં માળા આપીને તેને છુટે મુકવે છે જેના ગળામાં કાળા નાખે તેને આ રાજ્યો માલીક બનાવવામા આવે આ વિચાર કરીને મુખ્ય હાથીની સૂંઢમાં માળા લઈને તેને છુટો મુકી દીધે આ હાથીની સાથે યુદ્ધાઓને જવાની આજ્ઞા કરી રાજયને એ મુખ્ય હાથી ઢાઓની સાથે પિતાની સૂઢમાં માળા લઈને અહીતહી કરવા માટે, ફરતા ફરતા જ્યા ચાડાળ બાળક મતે હતું ત્યાં આવી પહોચ્યો ત્યા મૂતેવા એ ચડાળ બ ળકના ગળામાં તેણે માળા પહેરાવી દીધી સુલક્ષણ એ
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
उत्सगरममा
-
-
-
-
-
-
अस्य म्यानेऽन्य टण्ड सुभ्य दामि। ततः पानिम्नर । परमिणाक्तानि स दण्ड दातु नोचतस्तदा न्यायाधीश. मोक्तान-पय यमस्मे दण्डन ददासि तदा सोनाव-अम्य दप्टम्प प्रमाणाई पो भरियानि | तोर भान्त ए7 फययन्तु-फिमसरियो दण्डः परमपिद दीयते । तदा न्यायाधीश रिहस्यानजीव-यदाद राजा भरतदेशी ग्रामस्नयाम रिमाय दातव्य । स न्यायाधीगरचन तयेति प्रतिपद्य दण्डमादाय सगृहमागतः। म द्विजोऽपि स्वस्था नमागत्य स्वजातीयानेयमनीव-चाण्डाल्याल्या पत्यम्मम टप्ड गृहीतवान् । अतः स्थचि न हत्या दण्ड पय गृहीम. । वामगानामिम पिचार स्यचिदरगम्य कर इस दट से कुछ तात्पर्य है सो मै तुमको इस ऐड के स्थान में दूसरा दंड देता ह यह दड तुम मुझे देदो-इस में तुम्हारी रानि ही क्या है। जब ब्राह्मणने इस तरह से करा तो मी करमण्डने उसकी यात नहीं माना। सरन्यायाधीशने कहा हे फरकण्ड ! क्या बात है जो तुम इसको पल में भी दड नहीं दे रहे हो तय करकडूने न्यायाधीश से कहा-सान में इस दडके प्रभाव से राजा यनृगा, अतः आप स्वयं विचारे कि फिर में ऐसे उपयोगी दडकों किसी दूसरे को कैसे दे दू । करकट्टकी बात सुन कर न्यायाधीशको हँसी आ गई, उन्होंने कहा ग्वैर-जब तुम राजा ही जाओगे तर एक ग्राम इस व्रात्मण को दे देना। इस प्रकार करकाई न्यायाधीश के वचनकों प्रमाण मानकर और दड को साथ में ले कर अपने घर पर आ गया। द्विजने भी घर पर आकर अपने सजोताया से ऐसा कहा-कि-देखो-चाडाल के पालकने यलपूर्वक मेरा दड छान लिया है, अतः मै उसको जैसे भी बनेगा वैसे मारकर उस दडका છે માટે આ દડને બદલે હું તને બીજો દડ આપુ અને આ દડ તુ મને માપી દે આમાં તને કયુ નુકશાન છે? જયારે બ્રાહ્મણે આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે કરકમ તેની વાતને માની નહી ત્યારે ન્યાયાધીશે કહ્યું, કરકન્તુ એવી કઈ વાત છે કે, હું એને બદલીમા દડ આપતું નથી ? ત્યારે કરકન્દ્રએ ન્યાયાધીશને કહ્યું સાભળે.' હું આ દડના પ્રભાવથી રાજા બનીશ આથી આપજ વિચારશે કે, આ ઉપયાગા દંડ કોઈ બીજાને આપી દે ખરે! કરકન્ડની વાત સાંભળીને ન્યાયાધીશને હસવું આવી ગયું અને તેણે કહ્યુ ખેર ! જ્યારે તું રાજ બની જાય ત્યારે આ બ્રાહ્મણને એક ગામ આપી દેજે આ પ્રમાણે કરકન્ડ ન્યાયાધીશન વચનને માન્ય કરીને એ દંડ લઇ પિતાને ઘેર પહેાયે બ્રાહ્મણે પણ પોતાને ઘેર જઈને પિતાના જાતભાઈ એને એવું કહ્યું કે, જુઓ! ચાડાના બાળકે બળપૂર્વક મારે દડ આચકી લીધે છે જેથી હું જેમ બનશે તેમ તેને મારીને પણ એ દડ પાછો લઈ આવીશ કર
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२५
प्रियदर्शिनी टीका म ८ करकण्डराजकथा
कण्डूमातापितरौ करण्ड गृहीत्वा ग्राम त्यक्तवान्यत्र गतौ । तत्रयोऽपि क्रमेण काञ्चनपुरे समागताः। तत्र पुराद् वहिस्ते रात्री खुप्ताः । तस्मिन् समये निर पत्यस्तन्नगराधिपतिर्मृतः । निःस्वामिक राज्य विलोक्य मन्त्रिणो विचारितवन्तः - राजगजः शुण्डया मालामादाय य कमपि परिधापयेत् सोऽस्य राज्यस्य राजा भवतु । इत्थं विचार्य शुण्डागृहीतमाल मैनिकैरनुगम्यमान महागज विसर्जितवन्तः । स महागज. शुण्डया मालामादाय परिभ्रमन गुप्तस्य तस्य मातङ्गद्वारस्य कण्ठे उससे ले लूा । ब्राह्मणो के इस विचारको करकण्डूकी माताने जिम किसी तरह सु लिया, सो वह और उसके पनि ये दोनों करकाडू को लार वहाँ में दूसरे गाँव को चल दिये। चलते ये तीनों ही काचनपुर में आ पहुँचे ! रात्रिका समय हो चुका था सो ये गाँव के बाहर ही सो गये। इसी बीचमें उस गाँव राजा बिना पुत्र के ही भर गया था । सो मन्त्रीयों ने विचार किया कि इस समय राज्य अस्वा मिक है अत स्वामा की नलाम के लिय राजगजको शुण्ड माला देकर छोडा जाय वह जिसके गले में इस मालाको डाल दवे - वही व्यक्ति इस राज्यका राजा बनानिया जायगा । उस प्रकार विचार कर उन लोगोंने पहस्ति को उसकी शुण्ड में माला दे कर छोड़ दिया । साथ में उसके अनेक यादो को भी जाने आदेश दे दिया । यह हस्ती योगे से परिवृत होता हुआ माला को शुण्डादण्ड मे दुनाकर इधरउधर फिरने लगा -फिरते २ वह उसी स्थान पर जा पहुँचा कि जहा पर वह चाडाल चालक सो रहा था। हाथीने माला उस सुप्त चांडाल કન્હની માતાએ જયારે બ્રાહ્મણુના આ વિચારને બીજા પાસેથી સાભાળ લધે ત્યારે તેના પતિન સાથે કકન્નૂને લઈત ત્યાથી બીજા ગામે ચાતી નીકળ્યા ચાલતા ચાલતા તે કાચનપુરમા પહેાગ્યા. નત્રીના સમય હોવાથી તે ગામ બહાર સુઇ રહ્યા આ સમયે એ ગામના રાન અપુત્ર ગુન ગયા આથી મત્ર'એએ દ્વિચાર કર્યો કે, આ વખતે રાજ્યના કોઈ સ્વામી નથી માટે સ્વામીની શેાધ માટે રાજ્યના હાથીની સૂંઢમા માળા આપીને તેને છુટો મુકવા તે જેના ગળામા કાળા નાખે તેને આ રાજ્યને માલીક બનાવવામાં આવે આવે વિચાર કરીને મુખ્ય ાચીની સૂંઢમાં માળા *ઈને તેને છુટા મુકી દીધા આ હાથીની સાથે ચેાદ્ધાઓને જવાની આજ્ઞા કરી રાજ્યને! એ મુખ્ય હાથી ચૈાહાએની સાથે પેાતાની સુંઢમા માળા લઈને અહીંતહી ફરવા માડયે, ફરતા ફરતા જ્યા ચાડાળ બાળક સૂતા હતા ત્યા આવો પહેાગ્યે ત્યા સૂતેવા એ ચાડાળ બાળ કના ગળામા તેણે માળા પહેરાવી દીધી. સુલક્ષણ એવ
,
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
उत्तमम
अस्य म्यानेऽन्य ट तुभ्य ददामि। तन: निम्ता । परिणाकार स दण्ड दातु नोधतम्नदा न्यायाशी मोक्तान-कय समम्मे दण्डन ददासि तदा सोचाव-भय दण्डस्य प्रमाणाई पो भयामि । ताड मान्त पर कययन्तु-फिचरिधी पडः परमपित दीयते । तदा न्यायाधीशा रिहस्याचवीत-गदाल राना भयेनदेशी ग्रामम्तयाम रिमाय दातव्य' । स न्यायाधीशन तयेति प्रतिपद्य दण्डमादाय सहमागत' । म द्विजोऽपि स्वस्था नमागत्य बजातीयानेयमवगीत-चाष्टायालयोपन्ना-मम टष्ठ गृहीतरान । अत• थिचि त हत्या दण्ड पय गृहीमः । वामगानामिम रिचारं क्यचिदागम्य कर इस देड से कुछ तात्पर्य रे मो में तुमको इम दह के स्थान में इमरा दड देता ह यह दड तुम मुझे देदो-दस में तुम्हारी रानिमी क्या है। जब व्रात्मणने इस तरह से कहा तो भी फरकाने उसकी यात नहीं माना. सरन्यायाधीगने कहा हे परकण्ड ! क्या यात है जो तुम इस यू. में भी दड नहीं दे रहे हो' तय करकडूने न्यायाधीश से कहा-सान में इस दडके प्रभाव से राजा यनुगा, अतः आप स्वयं विचारे किकिर मैं ऐसे उपयोगी दडकों किसी दूसरे को कैसे दे द । करकडकी बात सुन कर न्यायाधीशको हसी आ गई, उन्होंने कहा ग्वैर-जब तुम राजा हा जाओगे तर एक ग्राम इस ब्रामण को दे देना। इस प्रकार करकाई न्यायाधीश के पचनकों प्रमाण मानकर और दड को साथ में ल कर अपने घर पर आ गया। द्विजने भी घर पर आकर अपने सजोनीया से ऐसा कहा-कि-देखो-चाडाल के बालकने यलवक मेरा दड छान लिया है, अतः मै उसको जैसे भी बनेगा वैसे मारकर उस दडका છે માટે આ દડને બદલે હું તને ત્રીજો દડ આપુ અને આ દડ તુ મને આ દે આમા તને કયુ નુકશાન છે? જ્યારે બ્રાહ્મણે આ પ્રમાણે કર્યું ત્યારે કચ્છ તેની વાતને માની નહી ત્યારે ન્યાયાધીશે કહ્યું, કરકન્તુ એવી કઈ વાત છે કે, હું એને બદલીમા દડ આપતે નથી? ત્યારે કરકન્દ્રએ ન્યાયાધીશને કહ્યું સામૂળ, $ આ દડના પ્રભાવથી રાજા બનીશ આથી આપજ વિચારો કે, આ ઉપયોગી ૮ડ કોઈ બીજાને આપી દે ખરેT કરકન્ડની વાત સાભળીને ન્યાયાધીશને હસવું આવી ગયું અને તેણે કહ્યું ખેર ! જ્યારે તું રાજા બની જાય ત્યારે આ બ્રાહ્મણને એક ગામ આપી દેજે આ પ્રમાણે કરકન્દ્ર ન્યાયાધીશના વચનને માન્ય કરીને એ ૬ ડ લઈ પિતાને ઘેર પહેરો બ્રાહ્મણે પણ પિતાને ઘેર જઈને પિતાના પતભાઈ એને એવું કહ્યું કે, જુઓ ! ચહાલના બાળકે બળપૂર્વક મારો દડ આચકી લીધે છે જેથી હું જેમ બનશે તેમ તેને મારીને પણ એ દ હ પાછો લઈ આવીશ કર
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
प्रियदर्शिनी टोका अ८ करफण्डराजस्था करकण्डूस्तान् ब्राह्मणानुवाच-भो ब्राह्मणाः ! गृय मा 'मातङ्ग' इति कृत्वाऽपि क्षितवन्तः । अतस्तदपराविशुदध्या राधानकरास्तव्या. सरेऽपि चाण्डाला युप्माभिः सस्कृत्य ब्राह्मणा. कार्याः । यतो जातिव्यवस्था सस्काराधीना । इति करकण्डूनचन श्रुम्बा भीता ब्राह्मणास्तान् चाण्डालान् सस्कृत्य ब्राह्मणान् कृतरन्त । इत्य करकण्डा: सानपि चाण्डालान् ब्राह्मणानकरात् । उक्त
"दधिवाहन पुत्रण, राज्ञा च करकडूना ।
वाटपानकवास्तव्याचाण्डाला ब्राह्मणा' कृता' ॥ इति ॥ त प्राप्त राज्य श्रुत्वा स दण्डनरेदी ब्राह्मण. समागत्य प्राक्तवान्-म्बपतिज्ञामनु मृत्य भरता महामेको ग्रामो दातव्य' स प्रारक ग्राम तुभ्य ददामि। तदा
आदि जनोंने मिलकर अच्छी तरह से उसका राजाके पद पर अभिषेक किया। तर करकण्डूने उन ब्राह्मणों से कहा-मो ब्राह्मणों ! आप लोगोंने जो मेरा मातग नमझकर तिरसार किया है, उसके प्रायश्चित्त रुप मे अब आप लोग वाटधानस के रहनेवाले जो मातग हैं उन सब को शुद्ध कर ब्राह्मणवर्ण में स्थापित कर लें क्यों कि जातिव्यवस्था सस्काराधीन है। करकड्र के इस प्रकार वचन सुनकर उन ब्राह्मणोंने राजा के भय से उन चाडालको शुद्धि करके ब्राह्मण बना यिा। यही बात-~
"दधिवाहनपुत्रेण, राजा च कर कद्रना।
_वाटधानकवास्तन्याश्चाण्डाला ब्राह्मणा कृता" इति ॥ इस श्लोक द्वारा कही गई है। जब "करकण्डू राजाके पद पर अभिविक्त हो चुका है" यह बात उस पहिले के दण्डच्छेदी ब्राह्मणने सुनी तो आकर उसने फरकण्डू से कहा-राजन् ! आप अपनी प्रतिज्ञात આપીને તેને વધાઈ આપી આ પછી કરકન્ડના નગરમા વાજતે ગાજતે પ્રવેશ કરાવ્યો સચિવ સામ ત વગેરેએ મળીને સારી રીતે તેને રાજાના પ- ઉપર અભિ કર્યો ત્યારે કકડૂએ તે બ્રહાણેને કહ્યુ , હે બ્રાહ્મણે આપ લે કે એ મારે માત ગ સમજીને જે તિરસ્કાર કરેલ છે તેના પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપમાં આપલોક વાટધાન૪ના રહેવાવાળા જે સઘળા માત ગ છે બધાને શુદ્ધ કરીને બ્રાહ્મણ વર્ણમા સ્થાપિત કરી દે કારણ કે, જાતિ અવસ્થા સંસ્કાર આધિન છે કરકન્વના આ વચનને સાભ ળાને રાજાના ભયથી તે ચાડાની શુદ્ધિ કરી તેમને બ્રાહ્મણ બનાવી દીધા આ વાત---
"दधिवाहनपुत्रेण, राज्ञा च करकण्डूना ।
वाटधानकवास्तव्या, थाडाला ब्राह्मणा कृताः ।। इति । આ શ્લેકથી કહેવામા આવેલ છે જ્યારે “કરકન્દુ રાજાના પદ ઉપર સ્થાપિત કરાઈ ચુકેલ છેઆ વાત પહેલાના દડર છેદિ બ્રાહાણે સાભળી તે આવીને તેણે કરકન્વેને કહ્યું, રાજન્ ! આપ આપની પ્રતિજ્ઞાવાળી વાતને યાદ કરીને મને એક
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तरायपन
-
-
-
माला निमितमान । मृग श्रेष्ठ न पापिलोमय गमानुपापिनी नापासूर्य निर्योपामिश्रित जयजति गन्द मतान्तः । महायोगापदननिद्रास्त प्रयोऽपि जुम्मा कुन्ति. सात्थिताः । ततस्ते मेनिसात पाल हस्तिन' सो समाराध्य तपितरौ न रथे मस्थाप्य महता सूर्योपेण सह नगर प्रति प्रस्थिताः । ता तन्नगरवासिनो बामगाः भय मातही राना मरिनुनाहतीति दन्तम्त माता दारक परितोऽवरुद्धान्तः । नढाइसो त दण्ड गृहीत्या ताबगानहरोयत् । अग्नि मिय ममन्त त दण्ड या भीतमीता प्रापणास्त स्तुत्वाऽऽशोदि सद्वित पन्त । ततो नगरे प्रविष्ट. म फरकाडः सचित्र सामन्तादिभिरभिषिक्तः । अथ पालकके गले में पहिरा दी। सुलक्षण एव श्रेष्ठ उम पालक को देम्बकर गजानुयायीजनोंने उसी समय नय निर्घोपमिश्रित जय शन्दोंका उच्चारण करना प्रारम किया। इस जयकार के रले से वे तीनोंके तीनों जाग गये। और जिंभाई लेते हुए उटे। सैनिकोने उस बालकको शीके स्कध पर चढा करके तथा उसके माता पिता को रध में बैठा करके थानोंकी गुडगडाहट के साथ वहा से नगरकी तरफ चले। उस समय नगर निवासी ब्राह्मणोने "पादि से यर चाडाल चालक है यह जानकर यह चाडाल का चालक राना होने के योग्य नहीं है। इस प्रकार कहकर उसका विरोध प्रदर्शित किया और आकर वे सयके सब उसको चारो तरफ से घेरसर खडे हो गये। जर करकण्डने इस दृश्य को देखा तो उसने उस दड को उठाकर उनको दिखलाया। ब्राह्मणोंने अग्नि के समान जाज्वल्यमान उस दडको देखते ही भयभीत होकर उसकी स्तुति की एव आशीर्वाद देकर उसको बधाई दी। इसके बाद करकण्डू का नगर में गाजेबाजे के साथ प्रवेश कराया गया और सचिव सामन्त શ્રેિષ્ઠ બાળકને જોઈને હાયાની સાથે નિકોએ આ સમયે વાજાઓ વગાડી જયજય કાર કરવાનું શરૂ કરી દીધુ આ જયજયકાર સાભળીને ત્રણે જણા જાગી ઉઠયા અને બેબાકળા જેવા બની ગયા સિનિકેએ તે બાળકને હાથીના ઉપર બેસાડી દીધા તથા તેના માતાપિતાને રથમાં બેસાડી રાજાઓના ગડગડાટની સાથે નગર તરફ લઈ ને ચાલ્યા આ સમયે નગ નિવાસી બ્રાહ્મણોએ ય આદિથી આ ચાતાલ છે તેમ જણને
આ વાડાલ બાળક રાજ થવાને ગ્ય નથી” એ પ્રમાણે કહીને તેને વિરોધ પ્રદર્શિત કર્યો અને આવીને બધા તેને ચારે તરફથી ઘેરીને ઉભા રહી ગયા જયારે કશ્મએ આ દશ્યને જોયું ત્યારે તેણે તે દહને ઉચો કરીને ત્યા દેખાડયે બ્રાહ્મણે અગ્નિ સમાન જાજવલ્યમાન એ દડને જોઈને તેની સ્તુતિ કરી અને ભરાવો
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ फरकण्डराजस्था
३८ कार्य व कार्य, नान कार्या विचारणा ।
मृल्यावाप्तो विमर्शो हि, व्यर्थ एवेति मगरम् ॥४॥ इति । । इम लेख लिखित्वा स तेन पत्रण सह त ब्राह्मण दधिवाहननृपसमोपे पितवान् । विमोऽपि लेखमादाय चम्पापुरी गत्वा दधिवाहनभूपतय प्रदत्तवान् । स तत्पर पठित्वा कोपारुगलोचनो भृकुटाकुटिलाननी दरिवाहन एनमुवाच
इद पार्य ध्रव पायं, नात्र ार्या विचारणा ।
मृल्याचाप्तो विर्णीि हि व्यर्थ एवेति मङ्गलम्" ॥४॥
भावार्थ-इन श्लोरों का अर्थ इस प्रकार है-काश्चनपुर से महीपति परकडूका चम्पापुराधीश श्री दधिवाह के प्रति यह निवेदन है कि यहा श्री जिनेन्द्रदेव क प्रभाव से सर्व प्रकार से कुशलता है। आप अपने शरीरादिककी कुशलता के समाचार दें। विछोप इम ब्राह्मणको गप इसकी इच्छानुसार कोड गफ ग्राम देनेकी कृपा करे। मै उसके
दले में आपको आप जैसा चाहेंगे वैसा ग्राम व नगर दे देगा। मुझे पूर्ण आशा है कि यह कार्य आपके द्वारा विना किसी विचारके शीघ्र ही मपादित होगा। क्योंकि उस गाम के बदले में कोई दसरा ग्राम अथवा नगर देने रूप मूल्य देने पर विचार फिस चातका।
करकण्डने इस प्रकार का नि लिवकर उस ब्राह्मण को देकर दधिवाहन के पास भेज दिया। पत्र लेकर जय ब्राह्मण दधिवाहन के पाम पहुँचा तो दधिवाहन के उस पत्र को वाचते ही आंग्वों से खून
इद कार्य व कार्य नात्र कार्या विचारणा ।
मूल्यावाप्तौ विमर्शोहि व्यर्थ एवेति मगलम् ||४|| ભાવાર્થ-આ લોકોને આ પ્રકારનો ભાવાર્થ થાય છે -કચનપુરના મહિપતી રકન્ડનું ચ પાપુરાધ શ શ્રી દધિવાહનના તરફ એવુ નિવેદન છે કે, અહી યા શ્રી જીનેન્દ્ર દેવના પ્રભાવથી બધા પ્રકારની કુશળતા છે, આપ આપના શીરાદિકના કુશળતાના સમાચાર લખશે વિશેષમાં આ બ્રાહ્મણને આપ એની ઈછા અનુસાર એક ગામ આપવાની કૃપા કરશે તેના બદલામાં આપ જેવુ ઈશે તેવું ગામ એક હુ આપને અપાશ મને ન પૂ આશા છે કે આપ આ કાર્ય કોઈ પણ જાતનેવિચ ર કર્યા સિવાય તુરત જ પુરૂ કરશે, કારણ કે, તે ગામના બદલામાં હ કેાઈ બીજુ ગામ અથવા નગર આપવા રૂપ મૂલ્ય દવા તત્પર હું
કરડએ આ પ્રમાણે પત્ર લખીને તે બ્રાહ્મણને આપીને રાજા દધિવાહન પાસે મક , પત્ર લઈને તે બ્રાહ્મણ દધિવાહનની પાસે પહે ત્યારે દધિવાહને તે પત્ર વાચતા જ તેની આખો લાલચોળ બની ગઈ, ભ્રકુટી એકદમ વાક બની ગઈ, અને
४२
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pano
ram
३२८
उत्तराध्ययनमा मात्मणेनीकम् ।-राजन् ! मम गृह चम्पाया पसे। भास्तशि पत्र मय ग्राम दापा। तत. म फरक र नरेनो चम्पाधीवर दग्विाहनभूपा.. भाग 44 लिखितवान, तपथा
"सास्ति श्रीशनपुरान परमापतिः । समापते नृप चम्पापीय श्री विपाटनम् ॥१॥ श्रीनिने द्रमभारण, पल्याणमिह मियते । श्रीमद्भिपि दद् शाप्य, बशरीरादि गोचरम् २|| कि चाम्मे प्राणायको, प्रामो टेय' समाहितः ।
दास्ये ते चित ग्राम नगर या तदास्पदे ॥३॥ पानको याद कर मुझे एक ग्राम देनेकी कृपा करे। ब्राह्मणकी पात सुनकर करकड राजाने उससे कहा-पॉलों, तुम सोनसा ग्राम चारत हो। व्रात्मणने कहा-राजन् ! आपको नो यह ज्ञातही जि में घर घपा में है। इस लिये उसी तरफ ही ग्राम दिला दिया जाय तो अच्छा होगा। ब्राह्मण के इस कथन से सहमत होकर करकण्डने चपा नरेश दधिवाहन को इस प्रकार एक पत्र लिखा
"स्वस्ति श्री काचनपुरात, करका हूमहीपतिः । सभापते नृप चंपाधीश, श्री दधिवाहनम् ॥१॥ श्री जिनेन्द्रप्रभावेण, कल्याणमिह विद्यते । श्रीमद्भिरपि तज्ञाप्य, स्वशरीराटिगोचरम् ॥२॥ किं चास्मै ब्राह्मणायैको, ग्रामो देवः समीहित ।
दास्ये ते मचिर ग्राम, नगर था तदास्पदे ॥३॥ ગામ આપવાની કૃપા કરો બ્રાહાણની વાત સાંભળીને કરકન્દ્ર રાજાએ એને કહ્યું કે, બાલો તમે કયું ગામ ઇરછા છે? બ્રાહ્મણે કહ્યું કે રાજન ! આપને ખબર તે છે, કે, મારૂ ઘર ચપામાં છે અ થી એ ત કે એક ગામ આપવામાં આવે તો સાર થાય બ્રાહ્મણનું વચન સાંભળીને કરક એ ચપા નરેશ દવિવાહનને આ પ્રમાણે એક પત્ર લખ્યું
"स्वस्तिश्रा काचन पुरात. करमर्महीपति । ' सभापते नृप चपा, नीर श्री दधिवाहनम् ॥१॥ श्री जीनेन्द्र प्रभावेण, कल्याण मिह विद्यते । श्रीमन्दिरपि तद ज्ञाप्य, स्वशरीरादि गोचरम् ॥२॥ किंचास्मै ब्राह्मणायैको, ग्रामो देय समीहित । दास्ये ते रुचिर ग्राम, नगर वा तदास्पदे ॥३॥
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
निरदर्शिनी टीका १८ करफण्डराजकथा
३३१ चम्पापुरीसमीपे समागत्य ता समन्तोऽवरद्धवान । दधिवाहनोऽपि वपुरामवरु-य र स्थितन करका नृपेग सह योर स्वसैनिकान् सनद्धवान् । तत उभयो सैनिकाः युद्धाय सजिभूता । तयोयुत्तान्त मानी पद्मावती समुपश्रुत्य एवमचिन्तरत्अतानेन एतौ पितापुत्रौ सग्राम कुरुन । अत्र सग्रामे रहय. प्राणिना मरिष्यन्ति । तदोपभागिनों एतो पितापुनी भविष्यत । अतो हिंसाजनितपापपङ्कादेनी समुद्धारयामि । एर विचार्य प्रतिनीमापृच्छयमहासती पद्मावती करकण्डममीपे समुपस्थिता । ता महासती समुपस्थिना पिलोक्य करकडुनृप वासना दुत्थाय भक्त्या प्रणाम कृतवान । ततो महासती रहमि तमेवमव्रपोत-अह तव दधिवाहन के साथ संग्राम करने के लिये करकण्डू राजा अपने नगर से वाहिर निकलार चपापुरीकी और चला। चपापुरी के समीप पहचकर उसने उस नगर को चागे और से घेर लिया। जन दधिवाहनने अपनी नगरी की ऐसी स्थिति सुनी तो वह भी अपनी पुरी को घेर ठहरे हण फरक के साथ युद्ध करने के लिये अपने सैनिकों को तगार करने लगा। जर सनिकजन सब तैयार हो चुके तप दोनों तरफ से घमामान युद्ध प्रारम होने की तयारी हो गयी। जर युद्ध के समाचार पद्मावती साध्वी को मालूम पडे तर उसने विचार किया-टेग्यो ये दानों पितापुत्र अज्ञान से युद्ध करने में लगे हुए हैं-न्यर्थ मे इसमे अनेक प्रागी दोनों तरफ से मरेगे इसका दोप इन दोनो को भोगना पडेगा-इसलिये मैं इन दोनों का इस हिंसाजनित पोपपक से उद्धार फरू तो अच्छा है। इस प्रसार विचार कर पद्मावती साध्वी अपनी प्रवर्तिनी मे आज्ञा लेपर परफण्ड के पास गई। उस महासती साध्वी को देखते ही करडूने अपने सिहाતૈિયાર થઈ ચૂકી ત્યારે દધિવાહનની સામે સ ગ્રામ કરવા માટે કરકન્ડ રાજા પિતાના નગરથી બહાર નીકળીને ચ પાનગરની તરક ચાલ્યા ચ પાપુરીની પામ પહેચીને તેણે તે નગરીને ચારે બાજુથી ઘેરો ઘાલ્યું જ્યારે દધિવાહને પોતાના નગરની આવી સ્થિતિ જાણી ત્યારે તે પોતાની નગીને ઘેરીને પડેલા કરકqની સામે યુદ્ધ કરવા માટે પિતાની સૈનિકોને તૈયાર કરવા લાગ્યા ત્યારે સઘળા સૈનિકે તૈયાર થઈ ગયા ત્યારે બને તરફથી યુદ્ધનુ ઘમસાણ મચી ગયું જ્યારે આ યુદ્ધના સમાચાર પદ્માવતી સાડીને મળ્યા ત્યારે તેણે વિચાર કર્યો , અને પિતા પુત્ર અજ્ઞાનથી યુદ્ધ કરવા લાગી ગયા છે આથી વ્યર્થમા બને તરફથી અનેક પ્રાણી મરો તેને દોષ એ બન્ને એ ભેગવ પડશે આથી એ બન્નેનું હું આવું હિસાજનક પાપ દૂર કરે તે સારૂ થાય આ પ્રકારને વિચાર કરીને પદ્માવતી સ ધ્વી પિતાના ગુરૂણીજીની આ જ્ઞા લઈ કરકન્ડ્રની પાસે પહે લ્યા આ મહામતી સાધ્વીજીને જોતા જ કરકન્ડ
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३३०
उत्तगयनमा भरे। तेन मातन ममानिरपि हिम्मता' भनारमनी या ममोपरि लेख लिखति - अस्पृश्येन केन स्पृष्ट मिम लेप स्पृष्ट्वाऽऽयमपिता गतोऽस्मि । अथरा अमानान किन जायते ? २ पिरामितः शीरमपमर। नो वस्त्र मम कोगग्नी गलमो भविष्याम । इत्य दधिशाहनेनातः स रिम. करमण्ड भूपतिसमीपे गत्वा स वृत्तान्त गांदयन । धिमान याहार युवा ट्दा करकण्ड राना समन्य सन्नाय दपिराहनेन सा गग्राम पर्नु पुरानिगम परसने लगा। भ्रकृटी एकदम टेढी हो गई। करने लगा, अरे ! उस मातग के बच्चेने तो अपनी जाति भी भुला दी है जो उस अपना जाति को भी नहीं जाननेवालेने मेरे पास इस प्रकार का पत्र लिखकर भेजा है। अस्पृश्य के द्वारा लिखे गये इस अपवित्र पत्र को छूकर मैं स्वय अपवित्र हो गया । अथवा अज्ञान से ही यह कार्य हुआ है इसलिये इस में अशुचिताजन्य कोई भी दोप मुझे लागू नहीं होता है। ऐसा विचार कर फिर दधिवाहनने उसी फ्रोध के आवेश में उस ब्राह्मण से कहा-विप्र! तुम यहा से शीत चले जाओ नहीं तो मरा मोधाग्नि मे तुझे शलभ (पतग) सम बन जाना पड़ेगा। जन इस प्रकार दधिवाहनने कहा तो वह ब्राह्मण वहा से चलार करफष्ट्र राजा के पास पहुंचा और दधिवाहनने जो कुछ रहा था। वह सब कह दिया । ब्राह्मण के मुख से दधिवाहन के व्यवहार को सुनकर करकण्डू बहुत
अधिक क्रुद्ध हुआ और उसने उसी समय अपनी सेनाको युद्ध के लिये तैयार होने का आदेश दे दिया। जय सेना तैयार हो चुकी तब કહેવા માંડયું “અરે! આ માત ગળે બાળક તે, પિતાની જાત જ બની ગયા છે આ પ્રકારે પોતાની જાતને ભૂલી જનારા એણે મારી પાસે આ પ્રમાણે પત્ર લખીને મેકલેલ છે અસ્પૃશ્યના તરફથી લખવામાં આવેલા આ અપવિત્ર પત્રને હથિ લઈને હુ પિતે અપવિત્ર બની ગયેલ છે અથવા અજ્ઞાનથી જ આમ બનેલ છે, આથી તેમાં અશુચિના જન્ય કોઈ પણ દેષ મને લાગતું નથી આવો વિચાર કરી દધિવાહને એ ક્રોધના આવેશમાં તે બ્રાહ્મણને કહ્યું કે–વિબ! તમે અહી થી સત્વર ચાલ્યા જાવ, નહિતર મારા ક્રોધાગ્નિમા તમારે ભોગ બનવું પડશે જયારે આ પ્રમાણે દધિવાને કહ્યું તે બ્રાહ્મણ ત્યાંથી ચાલીને કરકન્ડ રાજાની પાસે પહોંચ્યા અને દધિવાહને જે કાઈ કહ્યું’ હતું તે સઘળું તેને કહી સંભળાવ્યું બ્રાહ્મણના મુખ દધિવાહનના વ્યવહારને સાંભળીને કરકન્ડ ઘણે જ કોધિત થયો અને એ સમય તેણે પિતાની સેનાને યુદ્ધ કરવા તૈયાર થવાને આદેશ આપી દીધું જ્યારે સેના
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ करकण्डुराजकथा
३३३
गत्या चम्पापुरी मार्गग राजभवनमगात् । ता वेटर परिचित्य स सभ्रम प्रणम्य मोचु - मात ! दिष्टवाद्यमात्यादर्शन जातम् । इयकालावपि कुत्र स्थिता ? थ चिरादर्शन दत्तम् ? कुतथ सान्नीना व्रतमङ्गीकृतम् इत्या युक्तवा ता मुक्तम्ण्ठ मुहूरोदितवत्यष्टनाशने हि जीर्णमपि दुख नृतन भवति । तत्र कालवा राजा दधिवाहनोऽपि तत्रायात' । घृतमात्री वे स्वामिया टष्ट्वा राजा वा प्रणम्य मोवाच- कास्ते गर्भ ? तत. मा माह - राजन् । अयमेव स गर्भ, नेिय पुगे परिवेष्टिता । तयैमुक्त राना
7
जन पद्मावतीने उसकी यह दशा देखी तो वह वहा से शीघ्र ही चपापुरी के मध्यमार्ग से चलकर राजभवन पहुँची पहुँचते ही उसको दासियोंने पहिचान लिया । बडे आदर से उन मनने उसको प्रणाम किया और कहने लगी- हे माता । आज तुम्हारे दर्शन हमें बडे भाग्य से हुए हैं । इतने दिनोंतक आप कहा पर रहीं। किस कारण आपने इस माध्वीपों के व्रत को वारण किया है ? इस प्रकार कहती २ वे सब की सब बार रोने लगी । यह बात सच है कि इष्ट व्यक्तियों के दर्शन होने पर पुराना डुग्व भी नूतन जैसा हो जाया करता है । जब रोनेका कोलाहल राजमहल मे इस प्रकार हुआ तो उसको सुनकर दधिवाहन भी वहा आ पहुँचा। आते ही साध्वी के वेष मे उसने पद्मावती मे देवा-देखकर प्रणाम करके वे बोले हे देवी । तुम्हारा वह गर्भ कहा है ? राजाकी बात सुनकर पद्मावती साध्वी ने कहा कि मेरा वह गर्भ यही है जो आज आपकी नगरी को
જ્યારે પદ્માવતીએ તેની આ સ્થિતિ જાણી ત્યારે તે ત્યાથી ઝડપથી ચ પાપુ ના મન્ય માગ થી ચાલીને રાજભવનમા પહોચી ત્યા પહેાચતા જ દાસીએ તેને એળખી લીધી ઘણાજ આદરથી સહુએ તેમને પ્રણામ કર્યાં અને કહેવા લાગ્યા કે, હે માતા આજે અમે।। તમારા દશ ન ઘણુાજ ભાગ્યથી થયા કે આટલા સમય સુધી આપ કયા રહ્યા હતા ? કર્યાં કાણુથી આપે આ સાધ્વીના વ્રતને ધારણુ કરેલ છે ? આ પ્રમાણે કહેતા કહેતા રાજભવનની એ સવળી દાસીએ રેવા લાગી આ વાત માચી છે કે, પેાતાનુ ભલુ કરનાર વ્યક્તિના દતથી જીનામા જુનુ દુખ પણ નવા જેવુ બની જાય છે જ્યારે રાવાને કાલાટુલ રાજમહેલમા થવા લાગ્યા ત્યારે ગજા દધિવાહન પણ આ કાલાહને સાભળીને ત્યા આવી પહેચ્યા, આવતાની સાથેજ તેમણે સાધ્વીના વેશમા પદ્મવતીને જોઈ, જોતાની સાથે જ પ્રણામ કરીને તે એન્યા હે દેવી તમારેશ એ ગર્ભ કયા છે? રાજ્યનો વાતને માભળીને પદ્માવત માવીએ હ્યુ કે,
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
३३२
उत्तराध्ययनम माना दधिपादनश तर पिता । त्रिा मा युद्धन गोभते त। कुलोना हि गुरूणा रिनय याचिदपि न लुम्पन्ति ! प महासनीयसन त्या ग माता पितरौ पृष्टपान-भह युयोरारम. पुनोऽया पालित ? तो प्रोतु -व स्मभाने मिलित आयोः पारित. पुनोऽमि । ततः पमती ग्राम्ये समु पन्ननिधामो ऽपि स दर्पाद् युद्धर्मगो न पिरतः । तदा महामती पगाती चरितया
सन से उठकर मणाम किया। माथीने एकान्त पाकर उम से कर मै तुम्हारी माता और दधिवारन राजा तुम्हारे पिता है । तुम्हारा पिताके साथ युद्ध करना अच्छा नहीं है। जो कुलीन पुस्प होते हैं दे अपने गुरुजकों के सामने अविनीत नहीं होते हैं-उनका वे हर हालत में विनय ही करते है। इस प्रकार इस मरासती साध्वी के वचन सुनकर करकण्ड अपने मातगजातीय मातापिता से पूछने लगा कि यह तो आपलोग घतला कि मैं आपका औरम पुत्र हू कि पा लित पुत्र है। सुनकर उन लोगोंने कहा बेटा! हम क्या कहें-तुम हम श्मशान मे मिले थे-इसलिये इस अवस्था में तुम हमारे पालित ही पुत्र हो,
औरस पुन नहीं। इस प्रकार अपना वृत्तान्त मातग जातीयमातापितास जानकर उसको उस महासती पद्मावती साध्वी के वचनों मे यद्याप विश्वास जम गया तो भी वह अहकार से युद्धकार्य से विरत नहीं हुआ!
પિતાના સિહાસનથી ઉઠીને પ્રણામ કર્યા સાધ્વીએ એકાન્ત મેળવીને તેને કહ્યું કે હું તમારી માતા છું અને દધિવાહન રાજા તમારા પિતા છે તમારા પિતાની સાથે સદ્ધ કરવું તમારા માટે યોગ્ય નથી જે કલિન પરૂષ હોય છે તે, પોતાના શર જનની સામે અવિનીત થતા નથી એમને તે ગમે તેવી સ્થિતિમાં પણ વિનય જ કરે છે આ પ્રકારનું એનું મહાસતી સાથ્વી વચન સાભળીને કરકÇ પિતાના માત ગ જાતિય માતા પિતાને પૂછવા લાગ્યું કે આપ લોકે બતાવો કે હું આપને એર પુત્ર છુ કે પાલક પુત્ર છુ ? તે સાંભળીને તે ઢોકોએ કહ્યું, બેટા ! અમે શુ કહય* તુ અને સમશાનમાથી મળેલ હતું આથી આવી અવસ્થામાં તુ અમારે પાલિત પુત્ર જ છે રસ પુત્ર નથી આ પ્રકારનું પિતાનું વૃત્તાત માતગ જાતિય માતા પિતા પાસેથી જાણુને તેને મહાસતી સાધ્વી પદ્માવતી સાધ્વીના વચનોમાં જે કે વિશ્વાસ થઈ ગયા હોવા છતા પણ અહંકારને લઈને યુદ્ધ કાર્યથી પાછા ન હટ
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३७
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ करकण्डराजकथा स्णायपतलोत्तगशृद्गस्तारण्यमासादितवान् । तथाभूत त वृषभ नृपोऽन्यैपभैः महायो पयत् । परन्तु न कोऽपि त जेतु शक्तिमान् जात । अथ राजा कराडू राज्यकर्मव्यापृतोऽप्रकाशाभावात्कतिचिद् वर्षाणि गोकुले न गतः। एसदा लल्यावकाशो राजा गोकुले गतवान् । तत्र स जराजीर्णशरीर पतितदशन हीन चल कारे सपीड्यमान कृशाङ्गमेक पभ विलोपितवान् । ततो राजा गोपाल पृष्टवान-स महागलो पली: याऽऽस्ते ? गोपाल पाह-देव ! अय जरातरी सभः स एव । गोपाठबचन निशम्य शुभाशयम यासीनो नृपो विचारमारोत या कि कुछ कहते नहीं बनता था। तीक्ष्ण अत्रभागवाले दोनों अंग उसके गोल एव ऊँचे थे। जन राजा इस चैलो दूसरे नैलोके साथ लउवाता तो इमके सामने एक भी बैल नहीं ठहरता था। राज्यकर्म म न्याप्त होनेकी वजह से कहते है कि राजा को स्तिनेक वर्षोंतक उस गोशाला का निरीक्षण करने का समय नहीं मिला। एक दिन किसी भी तरह से समय निकालकर जव राजाने उस गोगाला का निरीक्षण किया तो उसकी दृष्टि एक ऐसे बल पर पडी जो जरा से जर्जरित शरीर होकर दातो से विहीन मुखवाला बना हुआ था। शक्ति का अश जिस मे लेश भी नहीं था। कौए जिमको परेशान कर रहे थे। शरीर एकदम जिसका कृश हो गया या-हड्डियो का ढाचा ही जिसमे अवशेष या। इसको देखकर राजा को उस पहिले के बलिष्ठ चैलकी स्मृति हो आई-सो उसने गोवाल से पूछा वह पहिले का बलिष्ट बैल कहा है। राजाको प्रत्युत्तर देते हुए उसने कहा देव । यही तो वह चल है। गवाल के वचन सुनकर शुभाशयवती राजाने विचार જણાતી હતી તેના શીંગ લાબા ગોળ અને ઉચા હતા જ્યારે રાજ એ બળદને બીજા બળદની સાથે લડાવો ત્યારે તેની સામે એક પણ બળદ ટકી શકતે નહી રાજ્યકાર્યમાં ખૂબ જ ગુથાયેલ હોવાના કારણે રાજાને કેટલાક વર્ષો સુધી ગૌશાળાનું નિરીક્ષણ કરવાનો સમય મળ્યો નહી એક દિવસે ગમે તે રીતે સમય મેળવીને જ્યારે રાજાએ ગૌશાળાનું નિરીક્ષણ કર્યું ત્યારે તેની દૃષ્ટિ એક એવા બળદ ઉપર પડી કે, જે વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે જર્જરિત બની ગયેલ હતો અને તેના દાત પણ પડી ગયા હતા, શક્તિને સમૂળગો અભાવ જણાતું હતું, જમાઈઓ જેના ઉપર
કબથ જામી પડી હતી, શરીર સાવ કૃશ બની ગયું હતું, ફકત હાડકાને માળખે જ દેખાતું હતું તેને જોઈને પહેલાના બલિઇ બળદની સ્મૃતિ રાજાને થઈ આવી જેથી તેણે ગોવાળને પૂછ્યું કે, અગાઉ બલિષ્ટ બળદ કયા છે? રાજાને પ્રત્યુત્તર આપતા તે ગાવળે કહ્યું કે, દેવ ! આ એજ બળદ છે વાળના આ
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
3D
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
३३६
उमगध्ययनसत्र चेष्टा जलदात्पर्य गत्मा गा गभान TATA निरीममाण पक रसिक गा जाप्टुत मिगिरे श्रमिा शुनमा सम्मिन जानप्रेमा गोपाठमेप्रमुगारअस्प मातु पयोऽम्मै एर देयम् । भय माता न कारिदापि नाया। विचिद् दि गतोऽयमन्यामामपि धेन्ना पयः पाययितव्य । गोपागऽपि दुनिलह गया राजाश्या तयारीत । अय पर्द्धमान' म प स शुभ्र गरीरंगोमया भनि अभया सह बर्धमान. मासोपचयादलभितानिधर्महापराम्म समभतस्वयम्ती से उत्तम उत्तम गायें मगवाकर उनको अपनी गोशाला में रखता था। एक दिन राजा वर्षाकाल के याद उस गोशाला में गया हआ था। रहा उसने गायों, वृपभों पर घना को देयते समय पर ऐसे बच्चे को देगा जो गगाजल से आप्लुन हिमगिरी के गिपर ममान शुभ्र था। टेनते ही राजा का उसमें पिठोप प्रेम हो गया सो गाल से उन्हान कहा-देखो इसकी माताका दूध मन निकाला करो, सबका सब इसकी ही पीने दिया करो। तथा जर यह कुछ यडा जाय तर दूसरा गायोंका भी दूध दुहकर इसको पिलाना शरू कर देना । इस प्रकार राजाकी आज्ञानुसार गवालने वैसा ही किया। इस तरर बढते २ जब यह बचा पूर्ण जयान बन चुका तर इसकी शुभ्र शारीरिक शोभा के आगे चन्द्रप्रभा भी फीकी लगने लगी। मास के उपचय से इनकी एक भी हड्डि देग्वने में नहीं आती थी। अपार पल ही इस मे भरा हुआ प्रतीत होता था। स्कध भी इसका इतने अधिक उन्नत और पुष्ट ન્તરમાથી સારી જાતની ગાયે મગાવીને પિતાની ગૌશાળામાં રાખી અને તેને ભલીભાતિથી પાલન પિષણ કરવામાં આવતું અવારનવાર રાજ ગૌશાળામાં જતા અને ગાયોની દેખરેખ રાખતા એક સમય વકાળની પછી રાજા ગૌશાળામાં ગયેલી ત્યાં તેણે સર્વાગ સુ દર અને શુભ્ર એવા એક વૃષણને જોઈ તેના તરફ તેને ખૂબ જ વહાલ ઉપર્યું નથી ગોપાળને બોલાવીને તેણે કહ્યું કે આ વાછડાની માનું દૂધ ન કાઢતા એને જ પીવા દેવું અને એની મા દૂધ આપતી બ ધ થાય ત્યારે બીજી ગાયને દેહીને તેનું દૂધ અને પાવું તથા એની એગ્ય દેખભાળ રાખવી રાજાના હુકમને અમલ ગોપાળે એજ પ્રમાણે કર્યો જેથી વધતા વધતા એ બચુ જ્યારે પૂર્ણ જુવાન બન્યુ ત્યારે તેની શુભ્ર શારીરિક શોભાની આગળ ચદ્ર પણ ઝાખા લાગ તવું તેનું રૂપ ખીલી નીકળ્યું શરીર ઉપર માસનો ખૂબ જ ભારે થઈ ગચો કે જેથી કરીને તેનું એક પણ હાડકુ કયાય દેખાતુ નર્થી એનામાં અપા; એવુ બળ ભરાયું હતું તેની કાધ પણ વિશાળ અને ઉનત ગિરીશુગ જેવ
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३९
-
प्रियदर्शिनी टीका म १८ करकण्डराजस्था जनाना चन्द्रदर्शनेऽप्यारो नासीत्, तस्य दर्शनमचिदर्शनबनुगुप्सामुत्पादयति। पाणिना हि वयोस्प बलविभुत्वविभत्रादिक स पताकाञ्चलबच्चञ्चलम् । इद यद्यपि प्रत्यक्षमेव, तथापि मोहवशालोका विवेक न प्राप्नुवन्ति । तम्मान्मोहमपनीय म्वजन्मन. साफल्य सम्पादनीयम् । इट च वीतरागधर्मादेव सभवति, तम्मात्स पत्र धर्मो मया सम्यगाराधनीय' एव विचार्य पर वैराग्यमापन्न प्राग्भवसस्कारो दयात्म्वयमेव प्रतियुद्धो राजा राज्य उणवत्परित्यज्य स्त्रय लोच कृत्वा शामन दर्शन में भी अमचि हो जाया करती थी, आज उसी को देखना जी को नहीं भाता है। अशुचि पदार्थ के दर्शनकी तरह इसको देखने मे घृणा उत्पन्न करता है। इससे यह यात ध्रुव सत्य है कि प्राणियों का वय, रूप, बल, विभुत्व एव विमव आदि सर पतासा के समान चचल है। यह सब घातें प्रतिदिन लोगों के साम्हने यद्यपि होती रहती है फिर भी मोह के वश से लोगो को विवेक जागृत नहीं होता है इसी से वे इनसे कुछ भी शिक्षा प्राप्त नहीं कर सकते है। इसलिये मोह को हटाकर इस नरजन्मी सफलता सपादन करने मे ही श्रेय रहा हुआ है । अत. वही कर्तव्य है। यह सब वीतराग प्रभु के धर्म से ही जीव को प्रास हो सकता है। इसलिये उसकी ही हमे आराधना करनी चाहिये।
इस प्रकार के विचार से राजा को परम वैराग्यभाव जागृत हो गया। परभव के सस्कारों के उदय से अपने आप प्रतिवुद्ध बने हुए इस राजाने राज्य का तृण के समान परित्याग करके और स्वय केशજોઈને જેવાવાળાને એકવાર ચદ્રમાને જોવાની પણ અરૂચી થતી આજ એને જોવાનું પણ કેઈને સારૂ લાગતુ નથી અશુચિ પદાર્થના દર્શનની માફક તેને લેવામાં ઘણું થાય છે આથી આ વાત ધ્રુવ સત્ય છે કે, પ્રાણીઓનુ વય રૂ૫ બળ, વિભૂત્વ, આદિ સઘળું પન ગની માફક ચ ચળ છે આ સઘળી વાતો દરેજ લોકોની સામે જે કે બન્યા જ કરે છે તે પણ માહથી વશ બનેલા લેકમા વિવેક જાગૃત થતું નથી જેથી તેનાથી તે કોઈ પણ જાતની શિક્ષા પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી આથી મેહને હટાવીને આ માનવજન્મની સફળતા કરવામા જ શ્રેય સમા યેલું છે એ જ એક માત્ર કર્તવ્ય છે, આ સઘળુ વીતરાગ પ્રભુના ધર્મની જીવને પ્રાપ્ત થઈ શકે છે જેથી તેમની મારે આરાધના કરવી જોઈએ
આ પ્રકારના વિચારથી પરમ વૈરાગ્યભાવ ઉત્પન્ન થયે પરભવના સંસ્કારના ઉદયથી પિતે પિતાની મેળે જ પ્રતિબુદ્ધ થયેલા આ રાજાએ રાજ્યનો તણખલાની જેમ ત્યાગ કરી દઈને પોતાની મેળે જ કેશોનું લેાચન કરીને શાશનદેવ તરફથી
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
उत्तराध्ययनात्रे
आ ? म भाषा अनित्या | नास्तिस्मित्यत्र सारे नियमोपम पराक्रमेण सर्वानपि पभानविशेवेम्म, यस्य म्भारवेण धनुष्टङ्गारशेषण पक्षिणमा पायितास पायथाजनित धामाधवन दो गटनंटपराक्रम पदात्पत्मनि गन्तुमसमर्थ समति फारच पव्यधामसहाय महते । यम्य रूप पश्यता क्रिया- अहा ! यह कितने अचरज की बात है जो इतने लिष्ट बैल की भी ऐसी दयनीय दशा धन गई है। मन है-मसार म सभी पदार्थ अनित्य हैं शान्त या कोई नहीं है। जो अपने पराक्रम से भमस्त बलीवदों को जीत लेना था, जिसके बराबरी का यहा एक भी बैल नही था। जिसकी आवाज से समस्त बैल धनुष की डकार से पक्षीकी तरह पृछ उठाकर भाग जाते थे। आज उसी की यह क्या दशा हो गई है ? विचारा वृद्वावस्था से अत्यत जर्जरितकाय बना हुआ है । Par aura far घर्घर से इसके दोनों ओष्ट प रहे हैं । दृष्टि इसकी एक तरह से नष्टसी हो गई हैं। पराक्रम सर्वथा लुप्त हो गया है । चलनेकी शक्ति तो इतनी क्षीण हो चुकी है जो यह एक पैर भी नहीं भर सकता है। कौए पहिले जिमकी तरफ देखने तक का भी साहस नहीं कर सकते थे वे ही आज इस को ऊपर बैठकर अपनी नुकीली चोंचों द्वारा चोंधकर व्यथित कर रहे हैं । जिसके नेत्र सतर्पक रूपको देखकर देखनेवालों को एकबार चन्द्र પ્રકારના વચન સાભળીને શુભઆશયવર્તી રાજાએ વિચાર કર્યો, અહા ! આ કેવી અચરજની વાત છે કે આ બલિષ્ટ બળદની આજે આવી દયાજનક સ્થિતિ બની ગઈ એ ખરૂ છે કે સ સારમા બધા પદાર્થ અનિત્ય છે. આ સસારમાં કાઈ પણ વસ્તુ શાશ્વત નથી જે વૃષભ પાતાના પરાક્રમથી સઘળા બળવાન ખળદેને હરાવતા હતા તેની ખરાબરીતે અહીં એક પણુ ખીદ ન હતા જેના અવાજ સાભળીને ધનુષ્યને ટકાર માભળીને જેમ પક્ષીએ કુડી ઉઠે તે પ્રમાણે સઘળા ખળદે પૂછ્યુ ઉંચુ કીન ભાગવા માડતા હતા આજે તે મદની માી કરૂણાજનક હાલત થઇ ગયેલ છે. બિચારા વૃદ્ધાવસ્થાથી જતિ કાયાવાળા બની ગયે છે, શ્વાસની અધિક તાથી ઘરઘર શબ્દના કારણે તેના અને હાડ કાપી રહ્યા છે તેની એક તરફની દિષ્ટ પણ નારા પામેલ કે પરાક્રમ તા સ પૂર્ણપણે લુપ્ત બની ગયેલ છે. ચાલવાની શક્તિ એટલી બધી ક્ષીણ થઈ ગયેલ છે કે એક ડગલુ પણ તે ભરી શકતા નથી પહેલા આનો સામે કાગડા જાવાની પણ હિંમત કરતા ન હતા તે આજે તેના ઉપર એસીને તેને ક્લીને તેના માસને ચુથી રહ્યા છે. જેના નેત્રને હારે -३पने
ू
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४१
प्रियदर्शिना टीका अ १८ द्विमुसराजकथा
दाऽऽस्मानमण्डपे सिंहासनस्थितो राजा देशान्तरादागत दुत गौतुमात् पृष्टयान्-त्वयाऽनेकराज्यानि दृष्टानि । स्थय, तेषु किं वैशिष्टयमस्ति, यन्मम राज्ये नास्ति । तेनोक्तम्-राजन् । भाद्राज्ये चित्रशाला नास्ति । तद्ववचन श्रुत्वा राजा गृहनिर्माणकलाभिवान् शिल्लिनः समाहृय प्रोवाच युप्माभिर्म मार्थेऽभूतपूर्वा चित्रशाला करणोया' तेऽपि 'आदेश प्रमाणम्' इत्युक्त्वा गुभे दिने चित्रशालानिर्माणेन्छया भुव ग्वात कत्तुं प्रारेभिरे । खात खनद्भिस्तै. पञ्चमदिवसे तम्माद् भूतलात् तेजसा भासमान रत्नमय मुकुट लब्धम् । तत रिल्पिनस्तद्वत्तान्त राजे निवेदितवन्त । राजाऽपि परिवारेण सह सहर्पस्त मोगते हुए अपना समय आनद के साथ व्यतीत करते थे। एक समय की बात है कि आस्थानमडप में बैठे हुए राजाने देशान्तर से आये हा एक दूत से कौतुक के साथ पूछा-तुमने तो अनेक राज्य देखे हे कहो उनमे ऐसी क्या विशिष्टता देखी हैं जो मेरे राज्य में तुमको दिखलाई न पडतो हो । राजाकी बात सुनकर दूतने कहा-महाराज आपके राज्य में चित्रगाला नहीं है। दृतकी बात सुनकर राजाने गृह निर्माण मे विशेप अभिज्ञ शिल्पियों को बुलवाकर उन से कहा-आपलोग मेरे लिये एक अभूतपूर्व चित्रशाला निर्मित करे। शिल्पियोंने राजाकी आज्ञा प्रमाण कर चित्र शाला बनाने का कार्य प्रारभ किया। सब से पहिले उन्होंने नीव ग्बोदी। पाचवे दिन उन लोगों को तेज से चमकता हुआ एक रत्नमय मुकुट वहा मिला। यह बात शिल्पियोने राजा से प्रकट की। राजाने भी बडे આન દ વીવિતાવતા હતા એક સમયની વાત છે 5, જ્યારે આ સ્થાનમ ડપમાં બેઠેલા રાજાએ દેશાતરથી આવેલા એક દૂતને કૌતુકની સાથે પૂછયું, તમોએ તે અનેક રાજ્ય જોયા છે તે કહા ! એમાં કઈ વિશિષ્ટતા જોઈ કે, જે મારા રાજ્યમાં તમારા જોવામાં આવતી ન હોય રાજાની વાત સાંભળીને દૂતે કહ્યું, મહારાજ ! બાપના રાજ્યમાં ચિત્રશાળા નથી દૂતની વાત સાંભળીને મજાએ ગૃહનિર્માણમાં અત્યત જાણકાર એવા શિપિઓને બોલાવીને તેમને કહ્યું, તમે લેકે મારા માટે એક સર્વાગ સુદર એવી ચિત્રશાળા તૈિયાર કરે રાજાની આજ્ઞાને માનીને શિકિ એએ ચિત્રશાળા બનાવવાનો પ્રારંભ કર્યો સહુથી પહેલા તેમણે પાયે એવો આ કામ પાચ દિવસ સુધી ચાલ્યું પાચમાં નિવસે તેમને ત્યાથી તેજથી ચમના રનમય મુગટ ખોદકામમા મળે આ વાત શિપિઓએ રાજાની પાસે જઈને કહી રાજાએ અત્યંત હર્ષથી સપરિવાર આવીને તે મુગટને લીધે અને શિકિપ
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
उयन
मधिकारजीरणानिक गावकरण परिधाय मत्रजितः । मनयामादाय मतिबुद्धजीवी
करण्परिंग भूमण्डले चिरन
उग्र तपभरन् अन्तेऽनशन कन्या सिद्धिं गतः । उक्त न करण्पपयन्यत्रापि"जात, गोष्ट पप प जरार्तम् । ऋद्धिचर समीक्ष्य बोधाल राजविरा धर्मम् ॥१॥ ॥ इति करवण्डपक्या ||
Sakala
अथ दिमुग्राजकथा
आसीत् काम्पिल्यपूरे जयवर्माभित्र राजा । तस्यामीद् गुण माना नाम महिषी । नृपस्तया सह विवान् भोगान भुञ्जानो विहरति । लुचन करके शामनदेव द्वारा समर्पित
रजो
हरण आदि को ग्रहण कर मुनिवेष धारण कर लिया। दीक्षा लेकर प्रतिद्धजीवी प्रत्येक प्रतिद्ध करकद्दू राजाने अनि बिहारी वन कर उग्र तपस्या की आराधना से अन्न म समाधिमरण कर मिट्टि गति को प्राप्त कर लिया। इनके विषय में कही गई यही बात अन्यत्र इस प्रकार कही गई है ।
" श्वेत सुजान सुविभक्तयुग, गोठाणे वीक्ष्य रूप जरार्तम् । सिमीयं वा कलिङ्गराजर्षिरवाप धर्मम्" ॥१॥ ॥ यह करकन्दूराजाकी का हुई ॥
हिमुख राजकथा इस प्रकार है
ANAS
पाचाल देश में काम्पिल्यपुर में जयवर्मा नामका राजा था। इनकी परानीका नाम गुणमाला | राजा और रानी अपने पुण्पफल को આપવામા આવેલ સદરકમુખત્રિકા અને રજોહરણુ વગેરેને ગ્રહણ કરીને મુનિ વેશ ધારણ કર્યા દીક્ષા લઈને પ્રતિબુદ્ધ જીની પ્રત્યેક પ્રતિબુદ્ધ કકન્હેં રાજાએ અપ્રતિબદ્ધ વિહારી બનીને ઉગ્ર તપસ્યાની આરાધનાથી અતમા સમાધિમરણ કરીને દ્ધિ ગતિને પામ્યા એમ નવિષયમા કહેવાયેલી આ વાત ખીજા સ્થળે આ પ્રમાણે કહેવામા આવેલ છે
“श्वेत सुजात सुविभक्तयुग गोष्टागणे वीक्ष्य नृप जरार्तम् । ऋद्धि च वृद्धिं च समीक्ष्य बोधात् कलिङ्गराजर्विश्वा धर्मम्" ॥१॥ ૫ આ ફરકન્હેં રાજાની કથા થઈ ।।
દ્વિમુખ રાજાની કથા આ પ્રમાણે છે
પાચાલ દેશમા કાસ્પિયપુરમા જયવર્મા નામે એક રાજા હતા. તેની પટ્ટરાણીનુ નામ ગુણમાલા હતુ રાજા અને રાણી પેાતાના પુણ્યફળને ભાગવીને પેાતાના સમય
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ द्विमुपराजकथा
३४३ विचित्र चित्ररचना चियित जगत्त्रयीं स्वा दर्शयितु देवानाहयन्तोष टश्यते स्म। जय शुभदिसे स भूपालस्तस्या वित्रशासमा प्रविश्य श सि धृतमुकुटः सिंहासने समुपविष्टः । मुकुटे शिरमिते राना तत्प्रभावेण द्विमुखी दृश्यते । अतः स द्विमुख इति नाम्ना जगति प्रसिद्धिं गतः । अथ तस्य द्विमुत्वस्य राज्ञ. पुत्रवत्प्रजाः परिपालयतो वहनि वर्षाणि व्यतीतानि । अत्रान्तरे तस्य सप्त पुत्रा जाताः। ततो राज्ञी गुणमाला चिन्तीतवती-सुतेप्वेतेषु सत्स्वपि कुलद्वय कीर्तिकरीमेका पुत्रीं विना मम जन्म निरर्थकमिव प्रतिभाति । एव पुत्रीनिपवनद्वारा चलायमान होती तो उस समय यही बात मन में आती थी कि मानों यह चित्रशाला की जिसने अपनी विचित्र चित्ररचासे जगत्त्रय को भी विस्मिन कर दिया है अपने को दिखाने के लिये देवों को ही बुला रही है। इस प्रकार मर्वाङ्गरूप से पूर्ण सुशोभित उस चित्रशाला मे गजाका सिंहासन स्थापित किया। राजा उस मिले हुर मुकुट से माथे पर बाधकर वहा उस पर बैठते थे। उस मुकुट का यह प्रभाव था कि उससे देग्वनेवालोंकी नजर में वे राजा दो मन्दवाले दिग्वलाई पड़ते थे। इसलिये लोगों में "विमुग्व" इस नाम से उनकी प्रमिद्वि हो गई। हिमुव राजा 'अपनी प्रजा पालनपोषण अपने पुत्र के समान ही किया करते थे। इस तरह आनन्द के साथ प्रजासरा सरक्षण करते हन राजा का अनेक वर्षों का समय निकाला। इनके सात पुन थे। परतु पुत्री एक भी नहीं थी। इस स्थिति से रानाकी रानी गुगमाला विशेष चिन्तित रहती थी। उसने विचार किया कि-इन सात पुत्रों के होने पर भी कुलव्य की कीर्ति को अखड़ रखने તે પવનથી ઉડતી હતી ત્યારે એવી વાત મનમાં આવતી હતી કે આ ચિત્રશાળાને રચના જેવાથી જગતભરને વિમય બનાવી દીધેલ છે તેને જોવા માટે તે દેને બોલાવી રહેલ છે. આ પ્રમાણે સર્વાગ રૂપથી પૂર્ણ સુશે ભિત એવી એ ચિત્રશા ળામાં ગ ળનું સિહાસન ગોઠવવામાં આવ્યું રાજા ખોદકામમાં મળેલા મુગટને પહેરીને તેની ઉપર બેસતા હતા આ મુગટના પ્રભાવથી તેને જોવાવાળાનો નજમા તે ગજા બે મોઢાવાળે-દ્વિમુખી દેખાતે હતો આ કારણે લોકોમાં “પ્રિમખ આ નામથી એની પ્રસિદ્ધિ થઇ દ્વિમુખ રાજા પોતાની પ્રજાનું પાલણપોષણ પુત્રવત કરતા હતા આ પ્રમાણે આનદની સાથે પ્રજનું સ રક્ષણ કરતા કરતા એ રાજાને અનેક વર્ષોને સમય નીકળી ગયા તેમને સાત પુત્ર હતા, પરંતુ એક પણ પુત્રી ન હતી આથી શાની રાણી ગુણમાલા વિશેષ ચિતિત રહેતી હતી એણે વિચાર કર્યો કે, પિતાને સાત પુત્રો દ્ધાવા છતા પણ કુળદ્રયની કીર્તિને અખંડ રાખવા
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
३४०
उत्तगययन प्रागत्य तन्मुष्ट गृहीनान । ताथ मनानिपटानेन कतरान । ततः निय कालानन्तरं चित्रशाला निप्पना । सारिप्रमालामिचिन्यतर्मणिगणेनिस्यालोका देशीभिरित विधिमाणिग्यपुन निशामिरधिष्ठिनादेयरिमानयन सर्वगोमा सम्पमा माता। उन्द्रानु महशमाणिस्यतारणेपिरानमाना पर्णमणिरनितकुटिम तला सा चित्रशाला "मनोऽपि सुधर्माममा रम्याफिम् ?" इति वीक्षिमिर रत्ननेः स्वशिग्यरशिरः समुत्यापयन्ती प्रतिमाति । सा पुनधायमान बन
र्प से सपरिवार आकर उस मुकुट यो ले लिया। शिल्पियों का राजाने वस्त्रादिक द्वारा खुप मत्कार किया। पीर २ चित्रगाला भी निमित हो चूकी। भित्ति म जहे एए मणिगणों से घर चित्रशाला प्रकाशित रोने लगी। दैवी जैसि विविध माणिक्य पुत्तलिकाओ से अधिष्ठित हुई वर देवविमान की तरह मर्व प्रकारची शोमा का अनुपम धाम बन गई ! इस में जो तोरण लगाये गये थे वे माणिक्यों से निर्मित हु" थे, अत. उनकी कान्ति से ऐसा ज्ञात रोता कि मानों इन्द्रधनुष से ही यह शोभित हो रही है। इसका कुहिमतल-आगण पचवर्ण के मणिया से बनाया गया था। इसके ऊपर जो शिखर बनाये गये थे वे बहुत ही ऊँचे थे। उनमें रत्न जडे हुए थे। सो ऐसा ज्ञात होता था कि "सुधर्मासभा क्या मुझ से भी अधिक रम्य है" मानों इस यातकी जाच करने के ही लिये उसने अपने मस्तक को ऊँची किया है। यहा मस्तक के स्थानापन्न शिखर और उन में लगे हुए रत्न नेत्र के स्थाना पन्न जानना चाहिये । शिखरों पर जो ध्वजारों लगाई गई थी वे जब એને વસ્ત્રાદિક વગેરેથી સત્કાર્યો ધીરે ધીરે ચિત્રશાળા તૈયાર થઈ ગઈ ભી તુમાં જડેલા મણીગણેથી એ ચિત્રશાળા ખૂબ પ્રકાશિત દેખાવા લાગી દેવી જેવી વિવિધ માણકય પુતળીઓથી અધિષ્ટિત કરવામા આવેલી એ ચિત્રશાળા દેવવિમાનના અનું પમ ધામ સરખી બની ગઈ તેમાં જે તોરણ લગાડવામાં આવેલ હતા તે મણીઓના હતા આથી તેના પ્રકાશને કારણે તે ઇન્દ્ર ધનુષથી પણ તે અતિ શોભાયમાન લાગતી હતી તેનું કદિમ તળ-આગણ પાચ વર્ષના મણિથી બનાવવામા આવેલ હતું તેના ઉપર જે શિખર બનાવવામાં આવેલા તે ખૂબ ઉચા હતા તેમાં રત્ન જડેલા હતા તેનાથી એમ લાગતું હતું કે “સુધર્માસભા શુ મારાથી પણ આ સુ દર છે ?” માને કે આ વાતની તપાસ કરવા માટે તેણે પોતાના મસ્તકને ઉન બનાવેલ છે ત્યા મસ્તકના સ્થાનાપન્નરૂપ શિખર અને તેમાં લાગેલા રનેને નેત્રના સ્થાનાપન્નરૂપ જાણવા જોઈએ શિખર ઉપર જે ધજાઓ લગાવવામાં આવી હતી
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेयदर्शिनी टोका भ १८ द्विमुम्पराजकया स ततः प्रत्यागत सस्वामिन चण्डपयोत मोक्तवान्-देव । काम्पिल्यनाथेन जयवर्मगा मुकुटम् समुपलब्धम् । यत्मभावात्म द्विमुख इव दृश्यते । अतस्तत्म जाभि. स सम्प्रति द्विमुग्व इति नाम्ना व्यपदिश्यते । दतवचन अत्वा तम्मिन् मुकुटे गतन्गेभवण्डप्रयोतः कचित् वास्चत्तुर दुत द्विमुखनृपसमीपे पितवान् । मदत काम्पिल्यपुरे समागत्य चित्रशालाया सिंहासने समुपविष्ट मस्तके पित मुकुटप्रभावेण द्विमुग्वता गत त द्विमुख राजान प्रणिपत्य पाह-राजन । उन यिनीनाय. प्रचण्डप्रताप श्रीमान चण्डप्रयोतो भवन्त व्रतीति-त्वन्समीपे मुग्य सुनने में आया। जब वह अपना कार्य समाप्त कर वापिस उजयिनी म गया तर उमने वहा अपने स्वामी से इस जयवर्मा राजा के मिले मुकुट के प्रभाव की बात कही-दूतने कहा देव ! काम्पिन्य गजा जय. वर्मा को एक मुकुट मिला है मो वह उसके प्रभार से दो मुग्ववाले लोगों को दिग्वलाई पडते है । इसीलिये उनके प्रनाजनोंने उसका 'द्विमुग्व' ऐमा नाम प्रमिद कर रखा है। इन के द्वारा इस समाचार को सुनकर चण्डप्रयोतन के मन में उस मुकुट को लेने का लोभ जागृत हुआ। उसने उसी समय एक चतुर दतको वुलवाया और उसको अपना हार्दिक अभिप्राय ममझाकर जयवर्मा के पास भेजा। वहा से चलकर वह दन काम्पिल्य नगर मे आकर चित्रशाला में सिंहासन पर बैठे हुए राजा के पास पहुँचा। उसने वहा रानाको मस्तक पर रखे हुए मुकुट के प्रभाव से दो मुग्ववाला टेवा । देखते ही झुककर प्रणाम करते हुए उसने जयवर्मा राजा से कहा-राजन् । उज्जयिनी के नाय श्रीमान् चण्डમુગટના પ્રભાવની વાત સાંભળવામાં આવી જ્યારે તે પિત નું કામ પૂરું કરીને પાકે ઉજજયિની ગમે ત્યારે તેણે ત્યાં પિતાના રાજાને જયવર્મા રાજાને મળવા મુગટના પ્રભાવની વાત કરી તે વધુ હે દેવ ! કપિલ્યનગરના જ જયવમાને એક મુગટ મળેલ છે. આ મુગટને ધારણ કવ થી તે લેકની નજરમાં બે મોઢ વળ દેખાય છેઆ કારણે તેના પ્રજાજનોમા તે દ્વિમુખ એ નામે જાહેર છે હતની પાસેથી આ સમાચારને સાભળીને ચડપ્રદ્યોતનના મનમાં એ મુગટને હાથ કરવનો લેભ જાગે તેણે એ વખતે એક ચતુર દૂતને બે લાવ્યું અને તેને પિતાના હૃદયની વાત સમજાવીને તેને જયશર્માની પાસે મેં યે ત્યાથી ચાલીને તે દt કારિ૫તવનગરમાં આવીને ચિત્રશાળામા સિંહાસન ઉપર બેઠેલા રાજાના પાને પહોચે તેણે ત્યાં રાજાને મસ્તક ઉપર રાખેલા મુગટના પ્રભાવથી બે મુખવાળા જોયા જેના જ તેણે પ્રણામ કરીને જયવર્મા રાજાને કહ્યુ, રાજન ! ઉજજથીનીના નળ ચડપ્રધાન રાજએ આ 41ી પાસે એવા પ્રકારના મ દેશો મોકો છે કે, ૪ આપનો
४
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
उत्तराध्ययन सूत्रे
मित्त चिन्तयन्ती रागी
| राजा मुस्तजन्म महोत्सा महता समारोहेण कृतवान । गता मदनमञ्जरीति नामतम् । नन्दने कल्पलते पिनिकेतने माना सा मेण जगन्मनोहर पाण्य सुशीलतादिगुणममत यौन मारती आदि सान्ताननीयमति निम्नादन्यत्र तपस्य तुलना कुत्रापि नागी |
तस्मिन्नेन समये उज्जयिन्या चण्योती नामासीद राजा । तस्य दू केनापिकार्येण काम्पिल्य नगर समागत । तत्र तेन जयाभावः श्रुतः । वाली पुत्री तो मेरे यहा एक भी नहीं हुई है। पुनीके बिना मेरे इन पुत्रों की एव मेरी कोई शोभा नहीं हुई है । इस प्रकार का उसका विचार हुआ ही था कि कालान्तर म रानी के एक सजग सुन्दरी पुत्री भी हुई । राजाने पुत्रीके जन्म का महोत्सव हे समारोह के साथ मनाया। मदनमंजरी पुत्री का नाम रखा गया । नन्दनवन में कल्पलता के समान पिता के घर में क्रमश वृद्धिंगत होती हुई मदनमजरीने जगत के मन को हरण करनेवाली रूप, लावण्य, सुशीलता आदि गुणसपत्ति से अलकृत युवावस्था को प्राप्त किया। उसके रूपकी तुलना दर्पण आदि में समान्त उसके प्रतिनिम्न के सिवाय अन्यत्र कही पर भी देखने में नहीं आती थी, इतनी तो वह सुन्दर थी ।
1
जिस समय यह बात है उस समय उज्जयिनी नगर मे चण्ड प्रद्योतन नामका राजा राज्य करता था। किसी कार्यar उसका एक दूत काम्पिल्यनगर में आया हुआ था । उसको वहा पर लोगो के मुख से वर्मा, (द्विमुख ) राजाके उस मिले हुए मुकुटका प्रभाव વાળી પુત્રી તે મારે ત્યા નથી પુત્રીના વિના મારા આ પુત્રાની અને મારી ફાઇ શાશા નથી આ પ્રકારના એના મનમા વિચાર હતા જ ત્યારે સમયના જતા તેને એક સર્વાં ગ સુ ર્ પુત્રીને જન્મ થયા રાજાએ પુત્રીના જન્મના મહાત્સવ ધામધુમથી મનાવ્યે પુત્રીનુ નામ મદનમ જરી રાખવામા આવ્યુ લતાની મા તે પિતાના ઘરમા ક્રમશ મેટી થવા લાગી, અને વધતા વધતા મનને હરણ કરે તેવા રૂપલાવણ્યવાળી, સુશીલતા આદિ ગુણસ પત્તિથી અલ કૃત ચુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત ખની એના રૂપની નાતરી કરી શકે તેવી કાઈ સુદરી દેખાતી ન હતી, આટલી તા એ સુદર લાગતી હતી
નંદનવનમાં પ્
જે સમયની આ વાત છે એ સમયે ઉજ્જયીની નગરીમા ચ ડપ્રદ્યોતન નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા કઈ કામને લઈને તેમના દૂત કાસ્પિયનગરમાં આણ્યે હતા અને ત્યાના લોકોના માઢેથી જયવમાં રાજાને દ્વિમુખ રા
મળેલા એ
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ द्विमुम्बराजकथा
३४७
दितवान । ततः सापाविष्टश्वडमधोतो द्विमुखेन सह योद्ध गन्तुकामो भेरी वादितवान् । तदनु स्वयंरचला चाल्यन्निव पञ्चाल पनि प्रस्थितः । तत्सैन्ये मेनगर्जितैरिव हितं सर्वादिश. पूरयन्तो धारामा मडारिर्महीतल सिञ्चन्ती, विताभिरिव स्वर्णाभूषणैर्विराजिता लद्वयसस्यका गजा श्रपरेऽस्तु विरजु । स्वर्गातितिरस्कृत वायुवेगाः पञ्चाशत्सहस्रसरय कास्तुरंगा तत्सेना व्यनृपयन | नानाविशस्त्रास्त्रसभृता गुजातीयैरश्वैरद्यमानाविंशतिशत यह सब बात चण्डप्रयोतन से कह दी । सुनते हि चडप्रद्योतन क्रोध के आवेश मे आ गया और शीघ्र ही उसने हिमुखके साथ युद्ध करने की भावना से भेरी बजनादी । भेरीका शब्द सुनकर सैन्य एकत्रित हो गये । चण्डप्रद्योतन सैन्यको लेकर पृथ्वी को कपित करता हुआ पाञ्चाल देशकी ओर चला । उसकी सेनामें २ लाग्व हाथी थे । गर्जना के समान गुलगुलाहट शब्दो द्वारा समस्त दिशाओं को न्यास करते हुए चल रहे थे। उस समय उनके मेघधाराके समान वर सनेवाले मदजलोसे महीतल कीचडमय बन गया था। ये सबक सन गज विशुता के समान स्वर्ण आदिके विभूषणो से चमकते थे । सो देवने वालोंको ऐसा प्रतीत होने लगताथा, कि मानो आकाशमे मेघ ही मेघ एकत्रित हुए हैं। सेनामे अपनी गतिसे वायुकी गतिको तिरस्कृत करने वाला पचास हजार घोडों का समूह था । अनेक प्रकारके शस्त्रोंसे भरे हुए बीस हजार रथ थे। जिनके जातिमान् अन्य जुडे ઉજ્જયીનો પહેાચીને સઘળી વાત ચડપ્રદ્યોતનને કહી સ ભળાવી માભળતા જ ચતુપ્રયોતન ક્રોધના આવેશમા આવી ગયેા અને તરત જ તેણે દ્વિમુખી સામે યુદ્ધ કરના માટેનું રીંગુ ફુંક ન્યુ સીંગ ને શબ્દ સામળીને સૈન્ય એકત્રિત વઈ ગપ્પુ ગા ચડપ્રોનન સૈન્ન લઇને પૃથ્વીને ક પાત્રતા - પાવતે પાચાલ દેશની તરફ ચાલ્યે તેની સાથે બે લાખ હુથી હતા તે સઘળા મેઘગર્જનાની મા ગડગડાટના શબ્દો દ્વારા મળી દિશાને વ્યાપ્ત કરતા ચાલી હેલ હતા તે સમયે તેના મેઘા! સમાન વસતા મૠજળાથી પૃથ્વી ડિમય બની ગયેલ હતી આ માળા હુ થીમે વિદ્યુતનતા માન સેનાના આભૂષણેાથી ચમકતા હત્તા એ જોને એવુ પ્રતીત થતુ હતુ કે, જાણે અક શમા મેઘેનું એક સાથે મિલન થયેલ કે સેનામા પેાતાની ગતિથી વયુની ગતિને પણ નમળી કરવાવાળા પચાન હજાર ઘેાડેસ્વારીના સમૂહ હતા અનેક પ્રકારના શસ્રઅÀાથી ભરેલા વહુ ર રથ હતા જેને જાતિમાન અશ્વ જોડેલ હતા સાત કરોડ મહાનશક્તિનાની એવા પાયદળ નિકા હતા આવી વિશાળ મેનાથી સજ્જ થઈને ચડપ્રવોતન ન ૧ થે ડા
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
उत्तगयनमूने द्वगकर मुटरत्नमस्ति, तत्मसमर्पण । नी ना युद्धाय गनदी मा इनि । रत मुखादित चण्डमघोतसन्देश वा निमग्य नृपोनीति-17 राना मगमन यदि महामर्पयेत, तदाऽहमपि गुटरत्न तर भूपाय समर्पयिष्यामि । दूत पाहराजन् ! पनयन समीहितम् । रामा मार-ता मामी मराज्यसारभूतम नलगिरिनामक गन्यास्तिनम् १, अग्निमोम्नामक योगम २, गिगाभिधा रानी । सन्देशशारक लोहज ४ च ददा । बामपि स्वराज्यसार मुएट तर राज मदास्यामि। ततो दूत उन्नयिनी गत्ग सिमुपोर्न सा चलाताय निव प्रद्योतन रामाने आपके- पाम इस प्रकारका मदेश भेजा है कि जो तुम्हारे पास दो मुख प्रर्शित करनेवाला मुकुट है वह तुम मुझे दे दो। यदि इस में जरा भी आनाकानी करोगे तो फिर युद्ध के मिवाय और कोई उपाय नहीं रहेगा। दन के मुख से चाडप्रयोतन के इस सन्दश को सुनकर ठिमुग्व राजाने उस से कहा कि-यदि तुम्हारा राना मुझे मेरी अभिलपित वस्तु देने को तैयार हो जाय नो-म उसको इस मुकुट रत्नको दे सकता है। विमुग्वकी बात-मुनकर दतने कहा-राजन ! आप कहें घर अभिलपित वस्तु क्या है? रामाने कहा सुनो-१ उसके राज्य का सारभूत अनलगिरि नामका गन्ध हाथी, २ अग्निमीस नामक उत्तम रथ, : शिवा नामकी रानी, और है, लोहजपादत । ये चार बाते उसके राज्यकी मुझे अभिलपित हैं। सो वह यदि इन चारों को मुझ दे सकता हो तो मे भी अपने राज्य के-सारभत इस मुकुट को उसका दे सकता है। दिमुग्व राजाकी ऐसी अटपटी बात सुनकर इतने जाकर પાસે બે મુખપ્રદર્શિત કરવાવાળો જે મુગટ છે તે મૅને આપ જે તેમાં જરા પણ આનાકાની કરશે તે તેમા યુદ્ધના સિવાય બીજે કંઈ ઉપાય નથી દૂતના મેય ચડપ્રદ્યતનના આ સદેશાને સાભળીને દ્વિમુખ રાજાએ તેને કહ્યું કે, જે તમારી રાજા હું ઈચ્છું તે વસ્તુ મને આપવા તૈયાર થાય તે હ તેને “આ મુગેટને આપી શકે છ દ્વિમુખની વાત સાંભળીને દૂતે કહ્યું, રાજન ! આપ કહે, તે છે વસ્તુ કઈ છે? રાજાએ કહ્યું, સાભળે, ૧ તેને રાજયના સ્ત ભરૂપ અનલગીર નામને ગધ હાથી, ૨ અગ્નિભિરૂ નામને ઉત્તમ રથ, ૩ શિવા નામની રાણ, ૪ લેહજ ધા દૂત' આ ચારે ચીને તેને રાજ્યની મને ખૂબ પસંદ છે જે તે આ ચારે ચીજો મને આપી શકે તે હું પણ મારા રાજ્યના સારભૂત એવા આ મુગટને તેને આપી શકુ છુ દ્વિમુખ રાજાની આવી અટપટી વાત સાંભળીને તે દૂતે પાછા
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ द्विमुपराजकथा
३४७ दितवान् । तत. स कोपाविष्टश्चन्डप्रद्योती द्विमुखेन सह योद्ध गन्तुकामो मेरी वादितवान् । तदनु स स्ववरचला चालयन्निव पञ्चाल प्रति प्रथितः । तत्सैन्ये मेरगर्जितैरिव वृहित सर्गदिश पूरयन्तो, धारामावि मदारिभिर्महीतल सिञ्चन्तो, विशुद्धताभिरिव स्वर्णादिभूपपिराजिता लयद्वयसरयका गजा अम्बरेऽम्युग डा रिजु । म्वतितिरस्कृतवायुवेगाः पञ्चाशत्सहस्रसग्यकास्तुरगा तत्सेना व्यभृपयन ! नानाविपशस्त्रास्त्रसभृता सुजातीयैरश्चैरह्यमाना किंगतिशत यह मय गत चण्डप्रयोतन से कह दी। सुनते हि चडप्रद्योतन क्रोध के आवेश में आ गया और शीघ्र ही उमने दिमुखके माथ युद्ध करने की भावना से भेरी जवादी। भेरीका गन्न सुनकर सैन्य एकत्रित हो गये। चण्डप्रद्योतन सैन्यको लेकर पृथ्वी को कपित करता
आ पाञ्चाल देशकी ओर चला। उसकी सेनामे २ लाग्व हायी थे। वे मेघगर्जना के समान गुलगुलाहट शब्दो द्वारा समस्त दिशाओं को न्याप्त करते हुए चल रहे थे। उस समय उनके मेघधाराके समान वर सनेवाले मदजलोसे महीतल कीचडमय बन गया था। ये सबके सब गज विगुरुताके ममान स्वर्ण आदिके विभूषणों से चमकतेथे। सो देग्वने वालोंको ऐसा प्रतीत होने लगताथा, कि मानो आकाशमे मेघ ही मेघ एकत्रित हुए है। सेनामे अपनी गतिसे वायुकी गतिको तिरस्कृत करने वाला पचास हजार घोडों का मम्रह या अनेक प्रकारके
शस्त्रोंसे भरे हुए बीस हजार रय थे। जिनके जातिमान् अव जुडे ઉયીન પહોચીને સઘળી વાત ચડપ્રદ્યોતને નહી સ ભળાવી સાભળના જ ચડપ્રોતન જોધના આવેશમાં આવી ગયો અને તરત જ તેણે દ્વિમુખની સામે યુદ્ધ કરતી માટેનું રણશિંગુ કુ કે બુ બુરાગ ને શબ્દ મામળીને ન્ય એકત્રિત થઈ ગયુ રાજા ચડપ્રવાતન સિને લઈને પૃથ્વીને કપાવતે પાવને પચાલ દેશની તરફ ચાલ્યું તેની સાથે બે લાખ હ થી હતા તે સઘળા મેઘગર્જનાની માફક ગડગડાટના શબ્દો દ્વારા સવળી દિશાઓને વ્યાપ્ત કરના ચાલી રહેલ હતા તે સમયે તેના મેઘધા સમાન વસતા મદજળથી પૃથ્વી કિચડમય બની ગયેલ હતી આ બાળા હ થી વિતતા સમાન સેનાના આભૂષણોથી ચમકતા હતા એ જેનને એવું પ્રતીત થતુ હતુ કે, જાણે આકાશમાં મેનુ એક સાથે મિલન થયેલ છે તેનામાં પિતાની ગતિથી વાયુની ગતિને પણ નબળી કરવાવાળો પચાન હજાર ડેસ્વારેને સમૂહ હતો અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોથી ભરેલા વીનહર રથ હતા જેને જાતિમાન અશ્વ જોડેલ હતા સાત કરોડ મહાનગતિવાળી એવા પાયા નિકે હતા આવી વિશાળ એનાથી સજજ થઈને ચડપ્રદ્યતન - ૧ થે ડા
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૩૪૮
उत्तगरायनम्न सम्यका रथा', मालाः सप्तकोटिपदानगा आमा। पापियसनया सनद पण्डमयोतो तृपः सततमयागः पालदेगममी गमागतः । इतस्तमायान्त श्रुत्वा हिमु पोऽपि नददिगुणले साम्पमतपुरचितमामघातन मह योद् स्व नगरानिर्गतः । पारदेशमीमाया तयोर्मयर युद्धमभृत् । तर युद्धे चण्ड मधोतम्य सो सनिका निष्टाः । ततः स रणक्षेत्रात्पन्गापितः । पठायमान त हिमुन्वः शगकग्राद गृहीतामोशाय यन्ध । न गृहीत्वा द्विमुमो नृप उर्चपता: निन पुर माविशत् । तत्र पन्दिभिः पौरश स्तुत स म्यमानमागत' । हुए थे। मात करोड विशिष्ट पलगाली पदाति थे। इतनी विशाल सेना से सज्जित है।फर चण्डप्रद्योतन राजा चलते कुछेक दिनाम पाचाल देशके ममीप आ पहुंचा।
विमुप रानाको दूतोंसे जब इसके आनेका समाचार मालूम हुआ तर वे भी द्विगुणित सेनासे सजधजकर अपने सात पुत्रोंके साथ चण्डप्रद्योतन से युद्ध करने के लिये अपने नगरसे निस्ले। दोनोंका पाचालफी सीमा में जमकर भयर युद्ध प्रारभ हो गया। द्विमुम्ब के सैनिकोंने अत में चण्डप्रन्योतन के समस्त सनिकों को अस्त व्यस्तर दिये इससे वे युद्धभूमिको छोडकर भाग गये। कितनेक नष्ट हो गये। जय चण्डप्रद्योतनने अपनेको असहाय देखा तो वह भी अतम अपन प्राणोंको लेकर चहासे भाग गया। परन्तु दिमुग्वने उसका पीछा नहीं छोडा। ससले की तरह भागते हुए उसको पकड कर हिमुख राजाने उसको क्रोश्चयन्धनसे बाध दिया। इस तरह चडमधोतनको बाध कर
और अपनेही साथ में लेकर द्विमुख राजा पताकाओंसे सुसज्जित સમયમા પાચાલ દેશની પાસે આવી પહોચ્યા દ્વિમુખ રાજાને તે દ્વારા એમના આવવાના સમાચાર મળ્યા ત્યારે તે પણ બમણું એનાથી સજજ થઈને પાત ચાર પત્રોની સાથે ચડપ્રદ્યોતન સાથે યુદ્ધ કરવા માટે પિતાના નગરથી નીકળે બને સેનાઓ પાચાલની સરહદ ઉપર સામસામે આવી ગઈ પ્રચ ૩ યુદ્ધ જ પડયું પ્રિમુખના સૈનિકોએ અતે ચડપ્રદ્યોતના સઘળા સિનિકને અસ્તવ્યસ્ત બનાવી દીધા આથી તેઓ યુદ્ધભૂમિને છોડીને ભાગી ગયા કેટલાકને 'નાશ થયો જ્યારે ચડપ્રદ્યોતે પોતાને અસહાય જોયે ત્યારે તે પણ અ તે પિતાના પ્રાણને બચાવવા ત્યાથી નાસી છૂટયો પરંતુ દ્વિમુખે તેને પિછો છેડો નહીં સસલાની માફક ભાગી રહેલા તે રાજાને પ્રિમુખ રાજાએ પકડી લીધા અને તેને બે દીવાન બનાવી દીધા પ્રમાણે ચડપ્રદ્યોતનને ખાધીને એને પોતાની સાથે લઈને દ્વિમુખ ,
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ द्विमुग्नराजकथा ततश्चण्डमद्योतम्य चरणद्वये निगड निधाप्य त कारागारे न्यवासयन् । समुपशान्तकोपो द्विमुपभूपो विचारितवान्-श्रय नृपो देवाददुर्दशा : दुरव मा मामोतु इति विचार्य निन्धन कृत्वा कारागारान्निःसार्य । भोजनादिना त सत्कृतान् । यदा द्विमुग्वा भूपतिः सभाया सनस्य समुपविशति, तदा ससिंहासनस्यार्द्धभार्ग चण्डमद्योतमपि सादरमुरवेशयति ।
अथैकदा चण्डमयोतो द्विमुखस्य मुता मदनमञ्जरी विलोक्य तस्या ननगाहानुराग सप्टे सार ता सारङ्गलोचना चिन्तयन् राना निद्रा न त किये गये अपने नगरमें प्रविष्ट हुए। उस समय यन्दी एव वा योंने इनकी सून स्तुतिकी सबके ढरा प्रशसिन होते हुए वे व राजा पीछे महलमे आये। वहा उन्होंने चण्टमयोतन के दोनो पैरो वेडिया पहिरा दि और कारागार में बन्ध करवा दिया जैसा २ थी. जर विमुग्व राजामा कोप शात होने लगा तब उसको विचार लगा कि यद्यपि चडप्रन्योतन गना दैवदुर्विपापसे ही इस दुर्द प्राप्त हुआ है परन्तु फिर भी मेरी तर्फसे अब इसको इष्ट नही । चाहिये, इम प्रकार के सुन्दर विचारों से विमुख राजाने उसको ५ रहित करके कारागार से भी मुक्त कर दिया और विविध ना. भेाजनादि मामग्री से उसका यथेष्ट मत्कार भी करने लगा, तथा ममय वह अपनी सभामे सिंहासन पर बैठता उस समय भी ५ अपकोअपने साथ ही आधे सिंहामन पर बडे आदर से बैठा लेत
एक दिन चडप्रद्योतनने विमुग्व राजाकी सृष्टिको भू५ મેળવીને પિતાના નગરમાં પ્રવેશ્યા આ સમયે શહેરને શણગારમાં આવેલ આ યુદ્ધમાં મળેલા વિજયને કારણે પુરવાસીઓએ તેમજ બે દીજનોએ તેમની સ્તુતિ કરી સઘળા તરફથી પ્રશસા મેળવેલ એ દિમુખ ના પછી મહેલમાં ન ત્યા તેઓએ ચડપ્રદ્યોતના બને પગમાં બેડીઓ પહેરાવી દીધી, અને કારાગાર પૂરી દીધે ધીરે ધીરે જયારે દ્વિમુખ રાજાને કેપ શાત થવા લાગે ત્યારે તે વિચાર આવવા લાગ્યો કે ભલે આ ચડપ્રદ્યતન રાજા દેવહુવિ પાકથી જ આ ૬ શાને પામ્યું છે, પર તુ મારા તરફથી હવે તેને કોઈ પ્રકારનું દુ ખ થવુ ન જે આ પ્રકારના સુદર વિચારથી દ્વિમુખ રાજાએ તેને બ ધનરહિત કરીને કારાગારમાં મુક્ત કરી દીધો, અને વિવિધ પ્રકારની ભેજન સામગ્રીથી તેને સ કાર - લાગ્યો, તથા જે સમયે તે પિતાની સભામાં સિહાસન ઉપર બેસતા ત્યારે પણ તેને પિતાની સાથે જ અર્ધા કિ હાસન ઉપર ઘણા જ આદરની સાથે બેસાડના
એક દિવસ ચડપ્રદ્યોતનને દ્વિમુખ રાજાની પુત્રી મદનમ જરી કે જેના ને
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगयनम्
-
-
-
-
-
-
सख्यका रथाः, भरलाः सप्तकोटिपदातया आमा | परिधमेनया सन्नद यण्डप्रयोतो नृप सततमयाणः पचालदेगसमी गमागतः । तम्तमायान्त श्रुत्वा द्विमुचनृपोऽपि तदद्विगुण सह म्यसप्तपुरविनामयोतेन मा योद स्व नगरान्निर्गतः । पभालदेशमीमाया तयोर्मपार युद्धमभूत् । तत्र युद्धे चण्ड मधोतस्य सर्वे सनिका निष्टा । ततः स रणक्षेत्रात्पलायित. । पलायमान त द्विमुखः शशकग्राह गृहीलामोश्चान्ध पन्ध । ते गृहीता द्विमुमो नृप पता: निन पुर माविशत् । तर पन्दिभिः परिव स्तुत स म्यमानमागत | हुए थे। सात करोड रिशिष्ट घलगाली पदाति धे। इतनी विशाल सेना से सज्जित होकर चण्डमद्योतन राजा चलते कुछेक दिनोंमें पाचाल देशके समीप आ पहुंचा।।
द्विमुग्प रानाको दुतोंसे जा इसके आनेगा समाचार मालूम हुआ तर वे भी द्विगुणित सेनासे सजधजकर अपने सात पुत्रोंके साथ चण्टप्रद्योतन से युद्ध करने के लिये अपने नगरसे निकले। दोनोंका पाचालकी सीमा में जमकर भयकर युद्ध प्रारभ हो गया। द्विमुम्ब के सैनिकोंने अत में चण्डप्रयोतन के समस्त सानकों को अस्त व्यस्तकर दिये इससे वे युद्धभूमिको छोडकर भाग गये। कितनेक नष्ट हो गये। जर चण्डप्रद्योतनने अपनेको असहाय देवा तो वह भी अतमे अपने प्राणोंको लेकर वहासे भाग गया। परन्तु द्विमुग्वने उसका पीछा नहीं छोडा। ससले की तरह भागते हुए उसको पकड कर द्विमुख राजाने उसको मोश्चधन्धनसे बाघ दिया। इस तरह चडमधोतनको बाध कर
और अपनेही साथ में लेकर द्विमुख राजा पताकाओंसे सुसज्जित સમયમા પાચાલ દેશની પાસે આવી પહોચ્યા દ્વિમુખ રાજને દૂ દારા એમના આવવાના સમાચાર મળ્યા ત્યારે તે પણ બમણી સેનાથી સજજ થઈને પિતાના ચાર પુત્રોની સાથે ચડપ્રદ્યતન સાથે યુદ્ધ કરવા માટે પિતાના નગરથી નીકળે બને સેનાએ પાચાલની સરહદ ઉપર સામસામે આવી ગઈ પ્રચડે યુદ્ધ જામી પડયું પ્રિમુખના સૈનિકોએ અતે ચડપ્રદ્યોતના સઘળા સિનિને અસ્તવ્યસ્ત બનાવી દીધા આથી તેઓ યુદ્ધભૂમિને છેડીને ભાગી ગયા કેટલાકને 'નાશ થયો જ્યારે ચડપ્રદ્યોતે પિતાને અસહાય છે ત્યારે તે પણ અ તે પિતાના પ્રાણને બચાવવા ત્યાથી નાસી છૂટયે પરત દ્વિમુખે તેને પિછા છેડયે નહીં સસલાની માફક ભાગી રહેલા તે રાજાને દ્વિમુખ રાજાએ પકડી લીધો અને તેને બે દીવાન બનાવી દીધા આ પ્રમાણે ચ ડપ્રદ્યોતને પ્રાધીને એને પિતાની સાથે લઈને દ્વિમુખ રાજા વિજય
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १- द्विमुग्रराजकथा
૨૦૨
तण्डद्यतस्य चरणद्वये निगड निधाप्य त कारागारे न्यवासयत् । ततः समुपशान्तको द्विमुपभूपी विचारितवान्- नय नृपो दुर्दशा प्राप्तोऽपि दूस मा प्राप्नोतु इति विचार्य निर्बन्धन कला कारागारान्निःसार्य विविध भोजनादिना त सत्कृतवान् । यदा द्विमुवा भूपति, सभाया सिहासनस्योपरि समुपविशति, तदा वसिंहासनस्यार्द्धभागे चण्डप्रद्योतमपि सादर | वेशयति ।
अयैकदा चण्डोतो द्विमुखस्य सुता मदनमञ्जरी विलय तस्यासमुत्पनगाहानुराग. सृष्टे सार ता सारगलोचना चिन्तयन् रात्रौ निद्रा न माप्तवान् । किये गये अपने नगर में प्रविष्ट हुए। उस समय बन्दी एवं पुरवासियोंने इनकी खून स्तुतिकी सनके द्वरा प्रशसित होते हुए वे द्विमुख राजा पीछे महल में आये । वहा उन्होने चण्टमयोन के दोनो पैरो मे बेडिया पहिरा दि और कारागार में बन्ध करवा दिया ! जैसा २ धीरे २ जब हिमुग्व राजाका कोप शांत होने लगा तब उसको विचार आने लगा कि पिचोतन राजा दैवदुर्विपाकसे ही इस दुर्दशाको प्राप्त हुआ है परन्तु फिर भी मेरी तर्फसे अन इसको ॠष्ट नही होना चाहिये, इस प्रकार के सुन्दर विचारों से हिमुख राजाने उसको बधन रहित करके कारागार से भी मुक्त कर दिया और विविध प्रकारकी भोजनादि सामग्री से उसका यथेष्ट मत्कार भी करने लगा, तथा जिम समय वह अपनी सभामे सिंहासन पर बैठता उस समय भी वह अपको अपने साथ ही आधे सिंहामन पर बडे आदर से बैठा देता ।
एक दिन चप्रद्योतनने द्विमुग्व राजाकी सृष्टिकी सारभूतपुत्री મેળવીને પેાતાના નગરમા પ્રવેશ્યા આ સમયે શહેÀ શણગારમા આવેલ હતુ આ યુદ્ધમા મળેલા વિજયને કારણે પુરવાસીએએ તેમજ બદ્રીનાએ તેમની ખૂબ સ્તુતિ કરી સઘળા તરફથી પ્રશસા મેળવેલ એ દ્વિમુખ ના પછી મહેલમા ગયા ત્યા તેઓએ ચડપ્રદ્યોતના બન્ને પગામા ખેડીએ પહેરાવી દીધી, અને કારાગારમા પૂરી દીધે ધીરે ધીરે જયારે દ્વિમુખ રાજાનેા કેષ શાત થવા લાગ્યા ત્યારે તેને વિચાર આવવા લાગ્યા કે ભલે આ ચડપ્રદ્યોતન રાજા દૈવ પાકથી જ આ દુ શાને પામ્યા છે, પરંતુ મારા તરફથી હવે તેને કાઇ પ્રકારનુ દુખ થવુ ન જોઇએ
આ પ્રકારના સુદર વિચારથી દ્વિમુખ રાજાએ તેને અ ધનરહિત કરીને કારાગારમાથી મુક્ત કરી દીધા, અને વિવિધ પ્રકારની લેાજન સામગ્રીથી તેના સ કાર કરવા લાગ્યા, તથા જે સમયે તે પોતાની સભામા સિહાસન ઉપર બેસàા ત્યારે પણ તે તેને પેાતાની સાથે જ અર્ધો મિ હાસન ઉપર ઘણા જ આદરની સાથે બેસાડતા
એક દિવસ ચડપ્રદ્યોતનને દ્વિમુખ રાજાની પુત્રી મદનમ જરી કે જેના નેત્રા
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
%3
-
३५०
ধান मात' मभायामागत पिण्णमानस चण्डमयात दृष्ट्वा द्विमुमोऽत्राव-राजन ! अद्य किं भरतो रोगना काऽपि पीडा वर्तते । अन्यथा हेमन्तेऽन्नमित्र तवानन कथ म्यान भवेत् । एच द्विमुखेन पटोऽपि चण्डमधोतो यहा न किमपि वदति, तदा राजा हिमुखो व्याकुलो भूत्वा सशपमित्मवत्रीत-राजन । गुनर देहि, निवेदय निजा व्यथाम् । अनुगणे त्वयि पथ तर व्यायः प्रतीकारी भवि प्यति । तत स दीर्य निःश्वस्य लजा विहाय एवमुक्तवान्-राजन ' न मा मदनमगरी को कि जिसके नेत्र मृगी के नेत्र जैसे थे देवा और देखते हो उसमे इसका अनुराग जागृत हुआ कि उसके आवेश से उसको रात्रीम निद्रातक भी नहीं आई। उसकी वह रात्रि मदनमजरीके विपयमे विचार करते २ ही समाप्त हो गई जब प्रातःकाल हुआ
और चडप्रद्योतन राजसभा में उपस्थित हुआ तव द्विमुग्व राजाने दु वितचित्त इसको देखकर पूछा-हे राजन् ! क्या बात है क्या आज आपका स्वास्थ्य ठीक नहीं है ? जो आज आपका हेमत मे कमल की तरह मुरवम्लान मालूम पड़ रहा है | दिमुग्व की इस बात का जब चडप्रद्योतनने कोई उत्तर नहीं दीया तव व्याकुल होकर दिसुग्वने उससे शपथपूर्वक इस प्रकार कहा-हे राजन! जो हमने पूछा है उसका उत्तर दो जो भी कोई कष्ट आपको हो रहा हो वह साफ २ कहो-सकोच करनेकी जरूरत नहीं है। क्यो कि जबतक हमको आपकी चिन्ताश कारण ज्ञात नहीं होगा-तबतक हम उसका प्रतीकार भी कैसे कर सकेंगे। दिनुख की इस प्रकार की प्रेमभरी सी बात को सुनकर चड મૃગલીના નેત્રો જેવા હતા એને જોતા જ તો એનામાં એ અનુરાગ જાગૃત થયે , તેના આવેશથી રાત્રિમાં તેને નિદ્રા પણ ન આવી એની એ રાત્રિ મદન મ જરીના વિષયમાં વિચાર કરતા કતા જ પૂરી થઈ જ્યારે સવાર થયું અને ચડ પ્રદ્યતન રાજસભામાં ઉપસ્થિત થયે ત્યારે દ્વિમુખ જિએ એના ચહેરા ઉપરના દુખના ચિન્હો જેવાથી પૂછ્યું હે રાજન ! શું વાત છે, શું આજે આપનુ સ્વા
શ્ય બરોબર નથી ? આ પનું મુખ હેમ તમા કમળની માફક પ્લાન માલુમ પડી રહ્યું છે, દ્વિમુખની આ વાતને ચ પ્રદ્યોતને કાઈ ઉત્તર ન આપ્યા ત્યારે વ્યાકુળ બનીને દ્વિમુખે તેને મોગન દઈને કહ્યું હે રાજન્ ! મેં જે પૂછેલ છે તેને ઉત્તર અ પ આપને જે કાઈ કઈ થઈ રહેલ હોય તે સાફ સાફ કહે સ ચ પમ વાની કોઈ જરૂર નથી કેમ , જ્યા સુધી અને આપની ચિતાનું કારણ જાણવા નહીં મળે ના સુધી અમે તેને ઉપાય પણ કઈ રીતે કરી શકીએ ? દ્વિમુખની આ પ્રકારની પ્રેમપૂર્વકની વાતને સાભળીને ચડપ્રદ્યતને “હાય” આ પ્રકારે બેલીને
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५१
%3
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ द्विमुमराजकथा काऽपि व्याधिधिते । तर्हि ममेय दशा कथ सजाता ? इति भवता हृदये गौतूहल भविष्यति ? अतोऽह लना विहाय ब्रीमि । व्यतीते दिवसे भवत्क न्या मदनमजीं दृष्ट्वा तम्या समातढानुरागाऽऽमेतादृशोमरस्था प्राप्तोऽस्मि । तोही भवान् मदनमञ्जरीमदानेन मम मानसीं व्यथा शमयितुम् । तद् वचन श्रुत्वा राजा द्विमुसो मनसि चिन्तिनगन-अय हि मम कन्याया मर्यथा योग्योपरोऽम्ति, अतो मत्कन्याभिलापिणेऽस्मै यदि मया कन्या दीयेत, तर्हि का हानि ? इति विचिन्त्य राना द्विमुग्म शुभ पिसे महता महोत्सवन चण्डपयोताय वा कन्या मदनमञ्जरी दतवान् । योतके च प्रचुरदयगजा प्रद्योतनने 'हार' ऐसा बोलकर तथा लजारो लोडकर इस प्रकार कहाराजन् । मुझे कोई रष्ट नहीं है। फिर भी मेरी इस दशाका कारण क्या है यह जो आपको जानने का कौतुहल हो रहा है उसको मैं विना किसि मकोच के आपके सामने कह देता है सो आप सुनेंकल दिन मैने आपसी पुत्री मदनमजरी को देग्वा-मो देखते ही मेरा उसमें अनुराग टढ बन गया है। इसी कारण से मेरी बह दशा हुई है। इसलिये आपसे निवेदन है कि आप मदनमजरी के प्रदान से मेरी इस मानसिक चिन्ता को मात करने की कृपा करे। चइप्रद्योतन के इस कथन को सुनकर दिमुखने विचार किया कि क्या हर्ज है यह मदनमजरी क योग्य वर है ही अतः जब यह मदनमजरी को चाह रहा है ता इसको मदनमजरी देने में मुझे कोई बाधा नहीं है। इस प्रकार शोच विचार कर राजा दिमुग्वने शुभ मुहर्त मे अपनी कन्या मदनमजरी का घडे उत्सव से चडप्रद्योतन के साथ विवाह कर दीया। તથા લજજાને છોડીને આ પ્રકારે કહ્યું, રાજન્ ! મને કાઈ કણ નથી, છતાં પણ મારી આ દશાનું કારણ શું છે એ જાણવાનું આપને કુતુહલ થઈ રહેલ છે જે હુ કોઈ પણ પ્રકારને મનમાં સંકોચ ન રાખતા આપની સમક્ષ જાહેર કરૂ છું તેને આપ સાભળે ગઈ કાલે મે આપની પુત્રી મદનમ જરીને જે, તેને જોતા જ મારે તેનામાં અનુરાગ દઢ બની ગયેલ છે. આ કારણથી મારી આ દશા થયેલ છે આથી આપને નિવેદન કરૂ છુ કે, આપ મદનમ જરી મને આપીને મારી આ માનસિક ચિતાને દૂર કરવાની કૃપા કરો ચડપ્રદ્યોતનના આ વાકયોને સાભળીને દ્વિમુખે વિચાર કર્યો કે, શુ હરકત છે? મદનમ જારીને 5 વર આ એ જ આથી જયારે તે મદનમ જરીને ચાહે છે ત્યારે તેને મદનમ જરી આપવામાં મને કઈ વાધે નથી આ પ્રકારને મનમાં વિચાર કરીને રાજા દ્વિમુખે શુભ મુહૂર્તમાં પોતાની કન્યા મદનમ જરીનું ઘણું જ ઉત્સવની સાથે ચડપ્રધાનની સાથે લગ્ન કરી દીધું દહે
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
उत्तगयनस्त्रे
दिक मणिमाणिक्यादि विविधरत्न विजित तद्राज्य च तम्मे दत्तवान । राजा चण्डोतोऽपि ता माप्य आत्मान धन्य मन्यमानो हिमुखेन रिट स प्रियया मदनमञ्जर्या सह सह वपुरीमुज्जयिनी गन' ।
अथैकदा इन्द्रमहोत्सवे समुपस्थिते राजा द्विमुखी नागरिकान जनान् इन्द्रजसस्थापनाय समादिष्टान । राज्ञ आदेश माप्य पौरजना विङ्किणी माल त मणिमाणिक्यादिविभूपित चीवरपरैर्वेष्टितदण्ड प्रशस्तध्वजपटयुक्तम् इन्द्रध्वज महपाठपूर्वकृतवन्तः । तत्र केचिद मधुर स्वरेण तस्य पुरतो गायन्ति केचिद्वाधानि पायन्तो नृत्यन्ति । केचिद् दहेज में प्रचुर मात्रा में हाथी, घोडा आदि तथा मणिमाणिक्य आदि विविध रत्न व लिया हुआ उसका ही राज्य विमुग्वने उससे दे दीया | इस प्रकार चॅडप्रद्योतन राजा द्विमुख राजा द्वारा दी गई मदनमजरी की प्राप्ति से अपने आपको विशेष भाग्यशाली समझते हुए वहा से विदा होकर और इस नई वधु को साथ में लेकर आनन्दपूर्वक उज्जयिनी में आ गये ।
एक समय इन्द्रमहोत्सव के उपस्थित होने पर राजा हिमुग्वने नगरनिवासियों को इन्द्रध्वज के संस्थापन के लिये आदेश दिया । राजाका आदेश पाकर नागरिकोंने शीघ्र ही मंगल पाठपूर्वक इन्द्रध्वजकों ऊपर तान दिया । उस मे नागरिकोंने किकिणियो की माला बाधी थी । पुष्पों की माला से उसको खूब सजाया था । मणिमाणिक्य आदि से उसको अच्छी तरह विभूषित किया था । ध्वज के दडको सुन्दर वस्त्रों से वेष्टित कर उस में वह इन्द्रध्वज पिरोया गया था । ध्वजका જમા મેટા પ્રમાણમા હાથી, ઘેાડા આદિ તથા મણી માણેક આદિ રત્ન અને તેનુ મેળવેલ રાજ્ય પણ દ્વિમુખે તેને આપી દીધુ. આકારે ચડપ્રદ્યોતન રાજા દ્વિમુખ રાજા તરફથી આપવામા આવેલ મદનમ જરીની પ્રાપ્તિથી પેાતાની જાતને વિશેષ ભાગ્યશાળી માનીતે ત્યાથી વિદાય થઈને નવી રાણીની સાથે આાન પૂર્ણાંક ઉજયીનમા જઇ પહેાચ્ચ
એક સમય ઇન્દ્ર મહેાત્સવના પ્રમગે રાજા દ્વિમુખે નગરના નિવાસીઓને ઈન્દ્રધ્વજના સ સ્થાપન અર્થે આદેશ આપ્યા. રાજાના આદેશ મળતા નાગરીકાએ ઝડપથી મ ગળપાઠ માથે ઇન્દ્રધ્વજને હવ મા લહેરાવ્યે એ ધ્વજમા નાગરીકાએ ઘુઘરીએાની માળાએ ખાધી હતો, પુષ્યેના માળાઓથી તેની સજાવટ કરી હતી
મણમણુક આથી તેને સુંદર રીતે શણગારેલ હતેા જવાનના દડને સુદ વસ્ત્રોથી આચ્છાદિત કરીને તેના ઉપર ઇન્દ્રધ્વજ ફરકાવવામા આવ્યા હતા ધ્વજનુ
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ हिमुसराजकथा
दीनेभ्योऽनाये यश्च दान प्रयच्छति । केचित् कर्पूरमिश्रकुङ्कुमज गच्छ्रोटनपूर्वक परस्पर सुरभीणि चूर्णानि निनिपन्ति । एवं महोत्सव पदिवसा व्यतीता. । सप्तम दिवसे पूर्णिमा तिथि समागता । तस्मिदिवसे राजा द्विमुखोऽपि समा गत्य तमिन्द्रवलोक्य हरितो जात । ततः पूर्णे महोत्सवे नागरिका जना निज निज त्राभूषणादिकमादाय काष्ठशेष तमिन्द्र वज भूमौ निपात्य स्वगृह गवा | जय द्वितीये दिवसे द्विमुसतृप केनापि कार्येण बहिर्गतो धूलिएर वस्त्र भी बहुमूल्य था। जब इस तरह का इन्द्र वज वडा कर दिया गया तय किननेक नगरनिवासियोने उसके नीचे बडे ही रसीले स्वगे
हर्षोत्फुल होकर गानेनाचने एव बजाने का कार्यक्रम चालू कर दिया । कितनेकोने दीन, अनाथों को दान निवारण करना प्रारंभ किया तथा कितनेक जनोंने कर्पूरमिश्रित कुकुमजल से छिड़कते हुए परस्पर मे सुगधी चूर्णोंकी मुठी भर २ ऊपर डालना शुरु किया । इस प्रार आनदमय उत्सव से छह दिन लोगों के बडे हर्ष के साथ समाप्त हो गये । परन्तु जब सातवां दिन प्रारंभ हुआ तो इस दिन पूर्णिमा थी । इसलिये इस दिन द्विमुग्व राजाने भी आ कर इस उत्सवकी शोभा मे वृद्धि की । इन्द्रध्वज को देवकर राजाको भी अपार हर्ष हुआ । उत्सव की समाप्ति होने पर समस्त नागरिक जन अपने २ वस्त्राभ्रपणादिको को ले ले कर तथा काष्टशेष उस इन्द्रध्वज को भूमि मे डालकर अपने २ घर पर आ गये । दूसरे दिन हिमुख राजा किसी कार्यवश बाहर
३७३
વજ્ર પણ બહુ મુલ્યવાન હતુ આ પ્રકારે જ્યારે ધ્વજનુ રેપગ કરવામા આવ્યુ ત્યારે કેટલાક નગરનિવામીએએ એ ધ્વજનાં નીચે ઘણા જ રમીલા સ્વરે થી હર્ષાવેશમા આવી જઈ ગાવા નાચવા માડયુ કેટલાકએ દીન અનાથેાને દાન આપવા માયુ કેટલાક જનેએ કપુર મિશ્રિત કુમકુમ જળને છાટીન તેમ જ પરસ્પરમા સુગ ધી સુર્ણાનો મુઠી ભરીને છાટવા માડયુ આ પ્રકારનેા આન મય છ દિવસ લેાએ ઘણા હર્ષોંથી ઉજન્મ્યા, પરંતુ જયાર સાતમા દિવસના પ્રારભ થયા ત્યારે આ દિવસે પૂર્ણિમા હોવાથી દ્વિમુખ રાજાએ પશુ તે ઉત્સવમાં ભાગ લઇને ઉત્સવને ખૂબ જ રૃપિપ્યમાન બનાવ્યે ઇન્દ્રધ્વજને જેઇને રાજાને પણ અપાર હું થા ઉત્સવન સમાપ્તિ થતા સઘળા નાગરિક જને પાતપેાતાના વસ્ત્રાદિકને લઇને તથા દડ સહિત એ ઈન્દ્રધ્વજને ભૂમિમા પધરાવીને ખેતપેાતાના ઘેર પહેાચી ગયા બીજા વિમે દ્વિમુખ રાજા કેાઈ કારણવશાત્ બહાર ગયા ત્યારે તેમણે એ ઇન્દ્રધ્વજને ધુળમા
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
RALA
३५४
उत्तराध्ययनसत्र कुस्थानसस्थित पालकैराकम्यमाण त पन ना मनम्यनिम्तयत्-यो गतेऽनि सर्वलोकाहाटक आसीत्, स एम इन्द्रायनोऽधुना ए शिधा विदम्पना मामोति । अहो श्रियः क्षणिकत्वम् । श्रीहि सिन्धुपूर पदायाति याति च अतोऽस्या विद्यु शश्चलाया श्रिया समासक्तिने शोभते मुधियाम् । तम्मादहमपि विडम्बनापायामिमा राज्यसम्पद परित्यज्य निश्रेयसकरी शिवसाम्राज्यसम्पद अयिष्ये इति विचार्य ममत्वथुद्धि दुरीकत्य घरस्तेन लोच कृत्वा देवसमर्पित सदोरक गया तो उसने उस इन्द्रध्वज को धूलि से धूमरित एव कुस्थान में पडा हुआ देगा तथा ऐसा भी टेग्ना कि उमको यालकरन्द इधरउधर घसीट रहे हैं। इन्द्रध्वजकी इस प्रकारकी स्थिति देवकर राजा के मन में विचार आया कि देग्वो तो सही जो क्ल ममस्त मनुष्यो के मन के आनद का कारण बना हुआ था बही इन्द्रभ्यज इस समय इस प्रकारकी विडम्बना को प्राप्त ते रग है। देवो भाग्योदय की क्षणि कता। यह नदीके पूरकी तरह आती है और चली जाती है। अथवा लक्ष्मीरा भी विश्वास नहीं है कि यह सदा स्थायी ही बनी रहेगी। यह तो विजली के समान चचल है। इसलिये विजली के समान चचल इस लक्ष्मी मे आसक्ति बुद्धिमानों को शोभा नहीं देती है। जब यह बात हैं फिर मैं क्यों विडम्बनाप्राय इस राज्य सम्पत्ति की आसक्ति में पडा रहू, क्यों न इसका परित्याग करके एकान्तत श्रेयस्कारिणी शिवसाम्राज्य लक्ष्मी का आश्रय करूँ। ऐसा विचार करके राजाने पर पदार्थों में जो ममत्व वुद्धिथी उसका परित्याग कर दिया और वैराરગડે જાતે તેમ જ ખરાબ સ્થાનમાં પડેલે છે અને નાના નાના બાળકે તેને જમીન ઉપર આમતેમ ઘસડી રહ્યા હતા ઈન્દ્રવજની આ પ્રકારની સ્થિતિ જોઈન રાજાના મનમાં વિચાર આવે કે, ગઈ ક લ સુધી મનુષ્યના મનના ઉત્સાહનુ કા ણ તે એજ ઇન્દ્રધ્વજ આજે આ પ્રકારની વિટબણાને પ્ર પ્ત કરી રહેલ છે જુઓ ! અયુ દયની ક્ષણિકતા એ અસ્પૃદય નદીના પૂરની માફક આવે છે અને ચ લી જાય છે આવી જ રીતે લક્ષમી પણ કેઈ વિશ્વાસ નથી કે તે સદાને માટે સ્થાયી બની રહે એ તે વિજળીના સમાન ચ ચળ છે, આથી વિજળીના જેવી ચ ચળ એ લક્ષમીમા આસક્તિ રાખવી એ બુદ્ધિમાન માટે બબર નથી જ્યારે આમ વાત છે તો પછી હ વિટ બનાવાળી આ રાજયસ પતિની આસક્તિમાં શા માટે પડ રહું ? એને પરિત્યાગ કરીને હું એક તત એનકારીણું શિવસામ્રાજ્ય લક્ષમીના આશ્રય કેમ ન કરૂ ? આ વિચાર કરીને રાજાએ પરદામા જે મમવબુદ્ધિ હતી તેને પરિ ત્યાગ કરી દીધા આ પ્રમાણે તેને વરાગ્યની જાગૃતિ થવાથી પોતાના હાથેથી પિતાના
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
३."
प्रियदर्शिना टीका अ. १८ नगगतिराजकया मुग्वत्रिका रजोहरणादिरूप साधुवेप परिचाय प्रत्येकजुद्धी द्विमु वमुनिर्भम्याम प्रतिवद्धविहारेण रिहरन् वीतरागधर्म प्रचारयन्नन्ते सिद्विगति प्राप्तवान् ।
उक्त चवीक्ष्याहत पौरजनैः मुरेश, बन च लुप्त पतित परेऽहि । भूति त्वभूति द्विमुखो निरीक्ष्य, जुद्ध प्रपेद जिनराजनधर्मम् ॥ इति ।
॥ द्वितीयप्रत्येक मुद्राथा ॥
अप नगगतिराजकथा आसीदत्र भरतक्षेत्र गान्धारदेशे पुष्ड्रवर्धन नगरम् । तत्रासीव सिंहस्थी नाम राना। एकदा तम्मे राजे उत्तरापथाव कोऽपि शोभनी द्वो तुरगौ प्राभृती कृतवान् । तयो परीक्षार्थमेकोपरि राना स्वयमारूढोऽपरोपरि अन्यो जनोऽपि ग्यभाव की जागृति होजाने से अपने ही हाथो द्वारा केशों का लचन कर डाला तथा देवों द्वारा दी गई सटोरसमुग्ववन्त्रिका रजोहरण आदि रूप साधुका वेष धारण कर प्रत्येक वुद्ध बने हुए हिमुख मुनिराजने अप्रतिवद्ध विहार करते हुए वीतराग धर्म का प्रचार किया। बाद में अन्त में सिद्धिगति की प्राप्ति की। कहा भी है-- "वीक्ष्याहत पौरजनै सुरेशः, ध्वज च लुप्त पतित परेशहि ।। भूत त्वभूति दिमुग्यो निरीक्ष्य, बुद्ध' प्रपेदे जिनराजधर्मम्" ॥१॥ नगगति राजाकी कया इस प्रकार है
भरतक्षेत्र के गान्धार देश में एक पुडूवर्धन नामका नगर था। वहा सिंहरथ नाम के राजा का राज्य या। एक समय की बात कि उस राजा को उत्तरापथ (उत्तर भारत)से किसी व्यक्तिने दो सुन्दर घोडे भेटरूप में प्रदान किये। उनकी परीक्षा करने के लिये एक घोडे કેશન લોચન કરીને તથા દે તરફથી આપવામાં આવેલી સદોકમુખત્રિકા અને રહૂર, આદિરૂપ સાધુનો વેશ ધારણ કરીને પ્રત્યેક બુધ બનેલા દ્વિમુખ મુનિરાજે અપ્રતિબદ્ધ વિહાર કરતા કરતા વીતરાગ ધર્મને પ્રચાર કર્યો અને આ તકાળે સિદ્ધિ ગતિને પામ્યા કહ્યું પણ છે –
"कोक्ष्याहत पौरजनै. सुरेश', वन च लुप्त पतित परेऽदि ।
भूति त्वभूति द्विमुखो निरीक्ष्य, बुद्ध प्रपेदे जीनराजधर्मम्" ॥१॥ નગગનિ રાજની કથા આ પ્રકારની છે–
ભરતક્ષેત્રના ગાધાર દેશમાં એક પુડવર્ધન નામનું નગર હતુ ત્યા નિ હસ્થ નામના રાજી રાજ્ય કરતા હતા એક સમયની વાત છે કે, તે રાજાને ઉત્તરભાર તથી દેઈ એક વ્યક્તિએ બે સુ દર એવા ઘોડા ભેટ તરીકે આપ્યા તે ઘડાઓની
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
उत्तराध्ययनस
?
रूढः । राजा तेन सहाऽन्यैरश्वारोधिभिः परिवृतो नगराद प्रति । यस्मिन्नवे राजा समास्य स वक्रशिक्षित आसीत् । गतिपरीक्षणार्थं रागा कणाघातेन सोऽश्व मेरिव । ततः स पत्रनवेगवदतित्वरया गत्या प्रचलितः । राजा त स्तम्भ fig यथा यथा वल्गामापति तथा तथा सोऽश्वः पवनादपि गत्तरी भवति । एव महावेगेन गच्छन सोऽवो द्वादशयोजनानि गत । यथा नदीपूरम्तर नीत्वा महोदधौ नगति, एवमेव सोऽश्वो नृप महारण्ये नीतवान । मुहुर्मुहुर्तगा ssaणेनाऽप्यय तुरगो न स्थातुमिच्छति, इति विचार्य सिन्नः क्षितिपतिर्वलगा पर राजा तथा दूसरे पोडे पर अन्य कोई दूसरा व्यक्ति सवार हुआ । राजा उससे तथा अन्य अभ्वरोहियों से परिवृत होकर नगर से बाहिर गया। जिसपर राजा चढे हुए थे वह घोडा वक्रशिक्षित था। इसकी चाल कैसी है इस बात की परीक्षा के लिये राजाने उसको एक चावुक मार दिया वह चानुक के लगते ही पान वेग से दौडने लगा । धाभने के लिये राजा ज्यों २ इसकी लगाम विचता त्यों २ वह घोडा और अधिक वेगशाली बनकर पवन के जैसी तीव्रतर गति से चलने लगता । इस तरह महावेगवती गति से चलते वह बारह योजन निकल गया । जिस प्रकार नदी का वेग अपने में बहाकर वृक्ष को महासागर मे पहुँचा देता है उसी प्रकार अश्वने राजा को भी एक महाभयकर अरण्य में पहुँचा दिया | जब राजाने यह देखा कि लगाम खेंचने पर भी घोडा ठहरने का नाम नही लेता हैं, प्रत्युत अधिक वेगशाली बन जाता है
પરીક્ષા કરવા માટે એક ઘેાડા ઉપર રાજા પેતે તેમજ બીજા ઈંડા ઉપર એક બીજી વ્યક્તિ બેઠી રાજા તથા તેમના સાથીદાર આ પ્રમાણે એ બન્હેં ઘેાડાઆ
ઉપર સવારી કરીને ખીળ ઘેાડેસ્વારેા સાથે નગરની બહાર નીકળ્યા જે થૈ તા ઉપ રાજાએ સ્વારી કરેલ હતી તે ઘેાડા ખૂબ તોફાની હતા. તેની ચાલ કેવી છે તે જોવાના ઉદ્દેશથી રાજાએ મે ઘેાડાને એક ચાબુક લગાવ્યા ચાબુક લાગતા જ એ ઘેાડે પવન વેગથી દોડવા લાગ્યા . એને રાકવા માટે તેની લગામને રાળ જેમ જેમ પ્રેયતા તેમ તેમ તે ઘેાડા ખૂબ જ વેગથી દોડવા માડવે આ પ્રમાણે મહાવેગવતી ગતિથી ચાલતા ચાલતા તે ખાર તેજન નીકળી ગયે! જે પ્રમાણે નદીને વેગ કિનારા ઉપરના વૃક્ષને પેાતાના પ્રવાહમા ખેચીને મહાસાગરમાં પહેાચડી દે છે એજ રીત
આ ઘેપ્ટએ પણ નાજાને એક મહાભય કર એવા અરણ્યમા પાગાડી દીધે! જ્યારે રાજાએ જોયુ કે, ઘેાડા લગામ ખેંચવાથી શકાતા નથી અને વધુ વેગવાળા ખની
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ नगगतिराजकया
३७
मुक्तवान् । ततस्तत्क्षणमेव स तत्रैव सस्थित । अयमा शिक्षित इति मनसि निथित्य तत्पृष्ठादवतीर्य त क्वापि मे बद्ध्वा वन्यफलेन सुधामपनीय रात्रिसार्थ निरा स्थान द्रटु गिरिशिखरमास्वान | स तत्र दर्शनीय स भूम मामाद ददर्श । तदभ्यन्तरे प्रविश्य पावण्यतारचैरतिशोभा तिरस्कुती हरिणा कामपि क्या टष्टवान् । साऽपि त दृष्ट्वा ससम्भ्रममुत्याय नागमनेन ना तरमै वरामन । ता दृष्ट्वा तस्या सजातानुरागो राजाऽपि तन्मुखे निवड सिने समुपविष्ट. |
तो उसने खेदभरे मन से उसकी लगाम विलकुल ढीली कर दी । लगाम ढीली करते ही वह वही पर ठहर गया। उसके ठहरते ही राजा "ग्रह वक्र शिक्षित है" ऐसा मनम निश्चित कर उसके ऊपर से उत्तर गया और एक वृक्ष के नीचे उसको बाधकर क्षुपाकी निवृत्ति के लिये वन्यफलों की तलाश में इधर उधर देखने लगा-वन्यफल मिलते ही उनसे उसने अपनी क्षुधाकी शान्ति की । तथा रात्रिवाम के लिये निरानाध स्थान की तलाश करने को वह वहीं के गिरिशिखर पर चढा तो क्या देवता है कि माम्हने एक मान ग्वड का मकान, वटा हुआ है । उसको देखते ही वह उसके भीतर प्रविष्ट हुआ। वहा उसने एक कन्याका जो रूप, लावण्य एव तारुण्य से रति की शोभा को भी तिरस्कृत करती थी तथा मृगी की चितवन के समान जिसकी चितवन थी देवा । कन्याने भी इसको देवा । देखते ही कन्याने प्रसन्न होकर बैठने के लिये एक उत्तम आसन दिया। राजा वही पर उसीके साम्हने उस में अनुराग विशिष्ट होकर उस आसन पर बैठ गये ।
ાય છે આથી તેણે એક ભરેલા મનથી તેની લગામ બીલકુલ ઢીલી મૂકી દીધી લગામ તીની થતા જ ધારા એકદમ ઉભા રહી ગયા ઘોડા ાઈ જતા રાજા ૮ અ ઘોડા હ્રગતિવાળા દે” એવા મનથી નિશ્ચય કરી તેના ઉપરથી તરી ગયા અને એક વૃક્ષની નીચે તેને ખાધીન પેાતાને કકડીને લાગેલી ભૂખને નતાષવા વનકુળની શેાધમા અહીતહી જોવા લગ્યે વનફળ મળતાજ તણે પેાતાની ક્ષુધાની શાતિ કરી તથા રાત્રી નિવાસ માટે ભયરહિત ાનની તપાસ માટે તે તેના બરિ શિખર ઉપર ચડયે। ત્યા તેણે જોયુ તેા એક સાત માળનું મકાન તેના જેવામા આયુ એને જોતા જ તેણે એના અદર પ્રવેશ કર્યા તા એક કન્યા કે જે રૂપ, લાવણ્ય અને તાણ્યની તિની Àભાને પણ સાખી પાડે તેવી દેખાતી હતી, તથા મૃગલીના આખે જેવી ચપળ જેની આખા હતી તેને એઈ, કન્યાએ પણ રાજાને જોયા રાખને નેતા જ તે કન્યાએ તેને એમવા માટે એક ઉત્તમ મન આપ્યુ. नात्यातन સામે તેનામા અનુરાગ વિશિષ્ટ છ નાને એ ાસન ઉપર એમી ગર્ચા ચેઢી વિશ્રાાત
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAM
% 3D
-
३५८
उसराप्ययनम्ने ततः क्रियत्कालानन्तर राजा पाह-मुभगे ! का त्वम् ? पथ चाम्मिन निर्जने पने एकाग्निी निष्ठासि' एरामा पृष्टा सा सोत्यप्टमेश्मनत्रीव-समग! व पूर्व भवनस्थवेदिकाया मया विवाह कुरु । तदनु स्वस्थतामुपगताऽहमारमन सर्व वृत्तान्त कथयिप्ये । पर्णरसायन तद्वचनमावर्ण्य सरस भोजनमुपलभ्य भु सुरिव धराधिपो नितरा प्रमोदमुपगतः । तस्तकथनानुसारेण राजा सया समये वेदिकाया तया सह गान्धरिवाहमकरीत् । निशाासाने प्रातःकालिप कृत्य विधाय मुखोपरिष्ट राजान सा स्ववृत्तान्त स्थायितु प्रत्ता । सा माह
आसीदत्र भरतक्षेत्रे धनगन्यादि समृद्ध सितिपतिष्ठितपुर नामक नगरम् । तवासीद् जितशत्र म रामा । स चैकदा चित्रशाला कारयित्वा सर्गन चित्र कुछेक क्षणों बाद रामाने उस से कहा-हे सुभगे। तुम कौन हो और क्यो इस निर्जन वन में अकेली रर रही हो । राजाने जर ऐसा पूछा तो उसने बडी उत्कला से युक्त होकर ऐमा कहा-हे सुभग ! पहिले तुम इस भवन की वेदिका मे मेरे साथ विवाह कर लो, पश्चात् स्वस्थ होकर में अपना समस्त वृत्तान्त तुम से कहगी। कर्णरसायनरूप उसके इस प्रसार वचन सुनकर राजा सरस भोजन की प्राप्ति से चुमुक्षुकी तरर अत्यत पुलकित हुआ। सध्या के समय उसीके कहने के अनुसार राजाने वेदिका मे उसके साथ गान्धर्व विधि से विवाह कर लियो। फिर रात्रि के अवसान होने पर प्राभातिक कृत्यों से निवट कर सुखोपविष्ट राजा से उस कन्याने अपना वृत्तान्त इस प्रकार करना प्रारभ किया
इस भरतक्षेत्र मे धनधान्यादि से समृद्ध क्षितिमतिष्ठित नामका एक नगर था। वहा जितशत्रु नामका राजा था। उन्होंने एक दिन પછી રાજાએ તેને પૂછયુ, હે સુભગ ! તમે કેણ છે, અને આ નિર્જન વનમાં એકલી શા માટે હા છે ? રાજાએ જ્યારે આ પ્રકારથી પૂછયું, ત્યારે તેણે ઘણી જ ઉકઠાથી એવું કહ્યું કે, હે સુભગ! પહેલા તમે આ ભવનની દિકામાં મારી સાથે લગ્ન કરી લે, પછી સવસ્થ ચિતે હું મારૂ સઘળું વૃત્તાત તમને કહી સંભળાવીશ કર્ણપ્રિય એવા એના આ પ્રકારના વચન સાંભળીને રાજાએ સુ દર ભોજનની પ્રાપિતથી બુમુક્ષુની માફક અત્ય ત હર્ષિત થઈને સ ધ્યા સમયે તેના કહેવા પ્રમાણે તે કન્યા સાથે ગાધર્વ વિધિથી લગ્ન કરી લીધુ ત્યારબાદ રાત્રીને સમયવીત્યા પછી પ્રાત કાળના કામોથી નિવૃત્ત થઈને રાજાની સાથે અને ઉપલેગ પામેલી એ કન્યાએ પિતાનું વૃત્તાત આ પ્રમાણે કહેવાની શરૂઆત કરી –
આ ભરતક્ષેત્રમાં ધનધાન્યદિનથી સમૃદ્ધ એવુ ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામનું એક નગર હતુ એ નગરનું આધિપત્ય જીતશત્રુ નામના રાજવીનુ હતુ તેમણે એક દિવસ
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ नगगतिगजस्था करानाहय प्रोपाव-यु'माफ यान्ति गृहागि सन्ति, तारदिर्भागैः सम विभज्यास्याचित्रमालया भित्ति शोभनचित्रश्चित्रणीया । राज्ञो वचन श्रुत्वा सर्वे चिन फरा "आदेश प्रमाणम्" इत्युक्त्वा तेया यावन्तो गृहाः आसन् तावद्भिभांगे वित्रशालाभित्तीविभज्य चित्राणी रचपितु प्रत्ताः। तेपा राजदेय रश्विन निर्माणमेवामीत् । तेषु चिनागदो नाम को निप्पुनश्चितकर आमीत् । स एकाकी पवम्बविभागप्राप्ता चित्रमागभित्ति चित्रयति । प्रतिदिवम भोजनममये स्पयौवन चातुर्यकलासमन्विता कनकमञ्जरी नाम तत्पुत्री तदर्थ भक्तमाढाय निगागया चित्रशाला बनवाकर उन ममस्त शिल्पियों को अपने पास बुलवाकर पेमा कहा कि देग्यो तुल लोगों के जितने घर है उतने ही विभाग इस चित्रशालावी भिति के करलो फिर एक एक भाग बॉटकर शोभन चित्रों से आप लोग चित्रित करो। राजा के इस प्रकार वचन सुनकर उन समस्त चित्रकारोंने कहा हि-गाजन् ! जैसी आपकी आज्ञा है उसी प्रकार काम हो जायेगा। ऐसा कहकर उन लोगोंने जितने उनके पर थे उतने ही मागों से चित्रशालाकी भित्ति को विभक्तपर उन म चित्ररचना करना प्रारभ किया। इन चित्र बनाना ही राजा का कर था। इन चित्रकारों में चित्राङ्गद नामका एक चित्रकार या उसके कोई पुत्र नही था। उमके हिस्से मे भित्तिका जितना भी विभाग चित्रित करने में आया था वह अकेला ही उसको चित्रित करने में लगा रहता था। उसकी एक लडकी थी जिसका नाम कनकमजरी या यह रूप, यौवन, कला एव चातुर्य से युक्त थी । वह प्रतिदिन इसके लिये भोजन ચિત્રશાળા બનાવે છે અને એ ત્રિશાળાને બનાવન ર સાળા શિયાઓને પિત ની પાસે બે લાવ કહ્યું કે, જી ! તમારા લકેના જેટલા ઘર છે એટલે જ વિભાગ આ ચિત્રશાળાની ભી તે ઉપર આલેખો પછી એકએક ભાગ વહેચી લઈને તેને શેભાયુકત ચિત્રોથી તેને શણગારે. ૨ જાના આ પ્રકારના વચનને સાભળીને એ સઘળા ચિત્રકારેએ કહ્યું કે, મહારાજ ! આપની આજ્ઞા પ્રમાણે સવાળું કાર્ય કથા યોગ્ય રૂપમાં થઈ જશે એવું કહીને એ લે કેએ પોતાના જેટલા ઘરો થતા એટલા ભાગેથી ચિત્રશાળાની ભી તને વિભક્ત કરી અને તેમાં ચિત્ર ચવાને કાર ભુ કર્યો આ ચિત્રકારોના ઉપર ચિત્ર બનાવવા એ રાજાને કર હતે એ ચિત્રકારે મા ચિરાગદ નામનો એક ચિત્રકાર હતો જેને કે પુત્ર ન હતું, તેના ભાગે ભી ત ઉપર ચિત્રકામનો જેટલે ભાગ આવેલ હતું તે ભાગ ચિત્રિત કરવામાં તે એક જ લાગી રહેલ હતો તેને એક પુત્રી હતી જેનું નામ કનકમજરી હતુ તે રૂપ યૌવન, કળા અને ચાતર્યથી યુક્ત હતી તે રેજે ભજન લઈને પિત ના પિતા માટે ચિત્ર
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनस मायाति । तदागमनान्तर स पिनास नीचार्ग पहिति । का पितरर्थ भक्तमादाय राजमार्गेण समागन्न्ती सा गिरिवाहिनीनटीपूर्राजाणुना पगेनाश्त्र
हयन्त रानान दृष्टरती । सा त कमपि साधारण पुरुप मन्यमाना तुरगग रातभयेन राजपथपार्थप्रदेशेन द्रुतगत्या चित्रशालायामागता । भक्तहम्ना सस पुत्रीमागता पिलोक्य स चित्रकरः शोचार्थ गहिर्गत । ततस्तर स्थिता सा चित्रकारपुत्री कूर्षिकामादाय गिरिधर्वर्णकः कुहिमतले यथास्थितमेक मयूरपिन्छ लिखितवती । अत्रान्तरे राजा जितशत्रुभितगाला दादु समागत । स हि कुटि लेकर चित्रशाला में आती थी। इसके आने के बाद ही वर चित्रकार शौचक्रिया आदि के लिये बाहर जाता। एक दिनकी बात है कि जय कनकमजरी भोजन लेकर राजमार्ग से होकर आ रही थी तब उमने बडे ही वेग से घोडे को दौडाते हुए राजा को देग्या । घोडा इतने वेग से दौड रहा था कि वह उस समय गिरिनदी के पूर को भी परास्त कर देता था। घोडे से दोडानेवाले उन व्यक्ति को उस कन्याने कोई साधारण व्यक्ति समझा था। 'मैं घोडे की फेंट मे न आजाऊँ' इस भय से राजपथ के पासवाले प्रदेश से जल्दी २ चलकर चित्रशाला में आगई। भोजन लाकर आई हुई अपनी पुत्री को देखकर चित्रकार उसी समय शौच के लिये बाहर चला गया। उसके बाहर जाते ही कनकमजरीने कृर्चिका लेकर अनेक-वर्णों से उस कुहिमतल पर यथास्थित-यहएक मयूरपिच्छको अकित किया। उसी अवसर में वहा पर जितशत्रु राजा भी उस चित्रमाला को देखने के लिये आ पहूँचे। उन्होंने ज्यो શાળામાં જતી તેના આવ્યા પછી જ ને ચિત્રક ૨ શૌયકિડા આદિના માટે બહાર જતે એક દિવસની વાત છે કે જ્યારે કનકમ જરી ભોજન લઈને રસ્તેથી આવતી હતી ત્યારે તેણે ઘણા વેગથી ઘોડાને દેડાવી રહેલા એક રાજાને જેયા ઘોડે એટલા વેગથી દેડી રહ્યો હતો કે, ડુંગરાળ નદીના પુરને વેગ પણ તેનાથી ઓછો જણાતો હતે ઘોડાને દેડાવી રહેલ વ્યક્તિને પેર્લી કન્યાએ કેઈ સાધારણ વ્યક્તિ માનેલ હતી
હું ઘોડાની અડફેટમાં ન આવી જાઉ ” આ વિચાર કરીને તે રાજમાર્ગને રસ્તો છોડી દઈને એક ગલીમાં થઈને ચિત્રશાળામાં પહેચી ગઈ ભેજન લઈને આવેલી પિતાની પુત્રીને જોઈને ચિત્રકાર શૌચ આદિ કાર્ય માટે બહાર ચાલ્યો ગયો એના બહાર જવા પછી કનકમ જરીએ હાથમાં પી છી લઈને અનેક પ્રકારે એ ભી તો ઉપર બહુ એક મોરલાના ચિત્રને અકિત કર્યું. આ સમયે જીતશત્રુ રાજા પણ ચિત્રશાળામાં ચિત્રોને જોવા માટે આવી પહોંચ્યું તેણે આવતાની સાથે જ એ ભી ત
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ नगगतिराजकथा
३.१ मतले कनकमार्या चित्रित मयूरपिच्छ वास्तविक मन्वानस्तदादात वर निक्षिप्तवान् । परन्तु अयथार्थत्वात्तस्य तदान करे नागत, प्रत्युत तस्य नवमट्टी जातः। उचितमपैतत् तत्वमजानता प्रवृत्तिर्हि निप्पलैव भवति । राजा जितश्त्र रविग्यजनोचितम्बचेष्टया लजित इतस्तो पीक्षते सम। तदा चित्रमरपुनी क्नकमजरी राजानमजानती सविलास रिहस्येदमाह मञ्चको हि विभिश्वाणैः मुस्थितो न भवति । तम्य चतुर्थ चरणमन्वेपयन्त्या मम भगन चतुर्थी मूसों मिलित । चतुरतासवलित तद्वचन श्रुत्वा राजा पाह-ते यो मूर्वा के? ही उम कुटिमतल पर अकिन उस मयूरपिच्छ को देखा तो उसको वहा सच्चा मयूरपिच्छ पडा हुआ जानकर उसो उठाने के लिये जोर से हर बढाया। परन्तु चित्ररूप होने से वह राजा के हाथ मे नहीं आया। प्रत्युत (उल्टा) राजा का नग्व हट गया। ठीक नात भी है-तत्व को नहीं जाननेवालों की प्रति निष्फल ही हुआ करती है। राजा को अपनी इस अल्पज जनोचित चेप्टा से बडी लज्जा आई। तथा इस चेष्टा में लगे हुए मुझ को किसीने देव तो नहीं लिया है इस अभिप्राय से प्रेरित होकर उसने इधर उधर देग्वा । उस समय इस चेष्टा में लगे हुए राजा को कनकमजरीने देग्व लिया था मो. वह चकित हुए राजा से इम अभिप्राय से रि यह राजा नहीं है कोई साधारण न्यक्ति है हसकर कहने लगी-पलग तीन पायों से टिक नहीं सस्ता है अत उसके चतुर्थ पायेकी खोज करनेवाली मुझे आप चौथे मृर्व मिल गये हैं। इस प्रकार चतुराई युक्त उसके वचन सुनकर राजा પર વિતરવામાં આવેલ મેરના વિરને જોયુ તે તેણે ખરેખર મયુ- મર)ને જણને તેને ઉપાડવા માટે પિત ના હાથને આગળ લ બ બે પરતુ તેત્રિરૂપ હોવાથી રાજાના હાથમાં કશું આવ્યું નવી અને રાજાની આગીના નખન ઈન પહેરી વાત પણ બરોબર હતી તત્વને ન જાણવાવાળી વ્યકિતની પ્રકૃત્તિની નિષ્ફળ જ જય છે અને પિતાની આ પ્ર રન ચેષ્ટાને કારણે ભારે લજજા ઉપન થઈ તથા આ ચેષ્ટ થી મને કેઈએ જે તા નહી હોય ? આવા અભિપ્રાયથી તે ભય
ત બનીને ચારે તરફ જોવા લ છે તે સમયે આ પ્રકાની ચેષ્ટામાં શું થાયેલા રાજાને કનકમ જરીએ જોઈ લીધો હતો આથી તે વિત થઈને એવા અભિપ્રાય ઉપર આવી ગઈ કે, આ કોઈ રજા નથી પરંતુ સાધારણ વ્યક્તિ છે, એથી હસીને કહેવા લાગી કે, પલ ગ ત્રણ ૫ યાથી કદી બરોબર ટકી શકતો નથી થી તેના થોથા પાયાના શોધ કરવાવાળી મને આપ ચોથા મુરખ મળી ગયા છે. આ પ્રકા ના વતુરાઈ ભરે એના વનને નાભળીને રાજાએ કહ્યું કે, ત્રણ મુખ પણ છે?
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
उत्तराध्ययमम कथ चाह चतुर्थो मूर्ख ? मा पाट-अ पद्धचित्रकारम्य चित्रागदम्य दुरिता कनकम जरी अद्य पितुरर्थे भतमानय ती राजमार्ग रमप्यवाहक महतावंगे नाश्व वाहयन्तमपश्यम् । स मृों मम मते प्रथमशरणः । यतो राजमार्गी पालबीटद्धादिसकुलो भाति । तत्र त्रुद्धिमन्ती जना वेगेनाप न पाहयन्ति । स निर्दयस्तु तगरि वेगेनाच पाहयति । अतः म मूसी मनाम्य प्रथमश्रण । द्वितीयश्वरणस्तु परवेदनानमिझो रामा मितशत्रुः । यो हि चित्ररगृहानुमारण चित्रशालाभित्तीभिज्य चिनशाय चित्रयितु चितरानानिष्टयान । अन्यचित्रकरकहने लगा वे तीन मर्व कौन हैं और म चौथा मर्च कैसे ह । कनक मजरीने इस के प्रत्युत्तर में कहा-सुनो में चित्रकार वृद्ध चित्रागद की पुत्री है मेरा नाम कनकमजरी है । आज पिनाके लिये जर में भोजन लेकर आ रही थी, तर मैने गजमार्गमे एक अश्ववाहक को पडे वेगसे घोडा दौडाते हुए देखा उसको में प्रथम नगरका मूर्व मानती है। क्यों कि राजमार्ग बाल, स्त्री, रद्ध आदिसे सकुल बना रहता है। बुद्धिमान् नन उसमें वेगपूर्वक घोडे को नहीं दौडाते है । क्यों की इस स्थितिमें दुर्धटना घटित होनेकी सभावना रही करती है। जो निर्दय एव मूर्ख होते है वे ही ऐसे मार्गमे वेगसे घोडेको दौडाते है। इसलिये मैंने ऐसे व्यक्तिको पलगका प्रथम चरण मानाहै। तथा वितीय चरण यहाका राजा जितशत्रु है जो दूमरेकी वेदनाको निलकुल नहीं समजता है। अरे! देंग्वो तो सही चित्रकारो के गृह के अनुसार चित्रशाला की भित्तिको विभत्त करके उसने उस चित्रशालाको चित्रित करने के અને એથે મુરખ હુ કઈ રીતે? કનકમ જરીએ તેના પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું સાભળ' હ વૃદ્ધ ચિત્રકાર ચિત્રાવાદની પુત્રી છુ મારૂ નામ કનકમ જરી છે આજ પિતાના મોટે ભેજન લઈને હું અહી આવી રહી હતી ત્યારે મે, રાજમાર્ગ ઉપર એક ડેસ્વારને ઘણા વેગથી ઘેડાને દેડાવતા જે, તેને હું પહેલા નબરને મૂર્ખ માનુ છુ કેમકે, રાજમાર્ગ સ્ત્રીઓ, બાળકે, વૃદ્ધો વગેરેથી ઉભરાયેલે જ હોય છે બુદ્ધિમાન માણસ આવા રાહદારીના જાહેર રસ્તા ઉપર ઘોડાને કદી વેગથી દેડાવતા નથી કેમકે, આવી સ્થિતિમાં અકસ્માત થવાને ભય રહે છે ' જે નિર્દય અને મરખ હોય છે તે જ આવા રાજમાર્ગો ઉપર ઘોડાને વેગથી દેડાવે છે આ કારણે મે આવા માણસને પલ ગને પ્રથમ પાયે માનેલ છે અને બીજો પા અહી ને રાજા છતશત્રુ છે જે બીજાઓની વેદનાને બીલકુલ સમજતે નવી જુઓ તે ખરા ! ચિત્રકારોના ઘરની માફક આ ચિત્રશાળાની ભીંતને શોભિત બનાવવાને તેણે
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका व १८ नगगनिराजकथा
गृहेषु प्रत्येक नेक चित्रकरा सन्ति । मम तातसुं निष्पुत्र दुस्स वर्त्तते । तस्याप्यन्यै सह सम भाग मल्पयन् मृठी राजा मम मते मञ्चम्म द्वितीयश्वरण | ततस्तु मम पिता वर्तते । स हि वेतन पिना चित्रशाश चित्रयन पूर्वोपार्जित सर्व भुक्तवान । अनयतो भुज्यमान वित्त कियचिर स्था स्यति । अथ च यत्किचिदपि भोजनमादायागताया मयि स शोचादिक्रिया क्तुं गच्छति न तु पूर्वम् । ततश्च तद्भाजन शीतल विरस च भवति । सन लिये चित्रकारों को आदेश दिया है। सो उसका यह आदेश समझदारी से सर्वथा रिक्त है, सरण कि अन्य चित्रकारो के घरमे तो प्रत्येक पर अनेक चित्रकार है परन्तु मेरा पिता जो कि अपुन एव निर्वन है इस समय इस काम के योग्य नही है । कारण कि उसकी अवस्था जग से जर्जरित बनी हुई है फिर भी इस बात का विचार न करके राजाने अन्य चित्रकारों के साथ कल्पित सम भाग को चित्रित करने काम सोपा है ! इसलिये मैं राजा को पलंग का दूसरा पाया मानती हू । तीसरा पाया मेरी दृष्टि मे मेरा पिता है, जो वेतन के विना चित्रशाला को चित्रित करते २ पूर्वोपार्जित समस्त द्वय को ग्वाये जाता है । नहीं उपार्जन करनेवाले का द्रव्य कहा तक काम देगा ? दूसरे जो कुछ भी ख्वा सुग्वा भोजन घर पर होता है उसको ही मैं लेकर जन यहां आ जाती है तब तो यह शौचादिक से निवृत्त होने के लिये ग्वडा होता है इसके पहिले नही । अतः जबतक यह शौचादि से निटत हो कर आता है तबतक लाया गया वह भोजन भी सर्वथा આદેશ આપેલ છે તેને એ આદેશ સમજદારીવી તદ્દન ઉલ્ટા છે કારણ કે, બી ચિત્રકારાના ઘરમા તે ઘણા ચિત્રકામ કરનારા માણુના છૅ વતુ મારા પિતા કે, જે અપુત્ર અને નિન છે, વૃદ્ધાવસ્થાને લઈ આ કામને માટે ચેાગ્ય નથી કાણુ કે, વૃદ્ધાવસ્યાથી તેમનુ શરીર તદ્દન નબળુ બની ગયેલ છ છતા પણ આ વાતના વિચાર ન કરીને રાજાએ બીજા ચિત્રકારોની સાથે તેને તેના ભાગે આવના ભાગને ચિતરવાનુ કામ સેાપેલ છે આ માટે જાને પલગના બીજે પાયે માનુ 'કુ ત્રીજો પાયે। મારી દૃષ્ટિમા મારા પિતા છે જે વગર વેતને ચિત્રશાળાને ચિતરતા ચિતરતા પૂર્વોપાર્જીત જે કાઈ દ્રવ્ય છે તેને ખાઈ રહેલ છે ઉપાર્જન કરી ન ચનારનું દ્રવ્ય કયા સુધી કાન આપવાનુ છે ? લખુ સુકુ જે કાઈ ખાવાનુ ઘરમા હાય છે તે લઈને ચારે હુ અહી આવુ છુ ત્યારે જ તે ચિત્રનુ કામ મૂકીને નૌચાદિ માટે ઉઠે છે જ્યા સુધી તે શૌચાદિથી નિવૃત્ત થઇને આવે છે ત્યા સુધીમા લાવવામા આવેલુ ભાજન પા ડુ થઈ જાય છે ઠંડુ ભેાજન રસ વગરનુ બની
३६३
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
उत्तराध्ययनसत्रे कथ चाह चतुर्थो मूर्ख. १ मा माह-अह पद्धचित्रमारम्य विवागदम्य दहिता कनकम जरी अद्य पितुरर्थे भलमानयन्ती राजमार्ग क्मप्यवाहक महतावेगे नाश्च वाड्यन्तमपश्यम् । स मृों मम मते प्रथमशरणः । यतो राजमार्गा वालबीरद्धादिसकुलो भाति । तर द्धिमन्ती जना वेगेनाप न पाहयन्ति । स निर्दयस्तु तगरि वेगेनाव पाहयति । 'अनः स मूर्यो मनकम्य प्रथमवरण । द्वितीयश्चरणस्तु परवेदनानमिझो राजा जितश। यो हि चित्रारगृहानुमागण चित्रशालाभित्ताभिज्य चित्रशाग चित्रयितु चित्रानादिष्टयान । अन्यचित्रकररहने लगा वे तीन मृर्व कौन हैं और मचीया मृर्व कैौ । कनकमजरीने इस के प्रत्युत्तर में कहा-सुनो में चित्रकार वृद्ध चिनागद की पुत्री है मेरा नाम कनकमजरी है। आन पिताके लिये जब में भोजन लेकर आ रही थी, तर मैने राजमार्गमे एक अश्ववार को बड़े पेगसे घोडा दौडाते हुए देग्या उसको में प्रथम नवरका मूर्ख मानती है । क्यों कि राजमार्ग चाल, स्त्री, वृद्ध आदिसे सकुल बना रहता है। बुद्धिमान् नन उसमें वेगपूर्वक घोडे को नहीं दौडाते है । क्यों की इस स्थितिमै दुर्धटना घटित होनेकी सभावना रहा करती है। जो निर्दय एव मूर्ख होते हैं वे ही ऐसे मार्गमे वेगसे घोडेको दौडाते है । इसलिये मैंने ऐसे व्यक्तिको पलगका प्रथम चरण मानाहै। तथा वित्तीय चरण यहाका राजा जितशत्रु है जो दृमरेकी वेदनाको बिलकुल नहीं समजता है। अरे! देखो तो सही चित्रकार के गृहके अनुसार चित्रशाला की भित्तिको विभक्त करके उसने उस चित्रशालाको चित्रित करने के અને એ મુરખ હુ કઈ રીતે? કનકમ જારીએ તેના પ્રત્યુત્તર મા કહ્યું સાભળે હુ વૃદ્ધ ચિત્રકાર ચિત્રાવાદની પુત્રી છુ મારૂ નામ કનકમ જરી છે આજ પિતાના મોટે ભેજન લઈને હું અહી આવી રહી હતી ત્યારે મે રાજમાર્ગ ઉપર એક ઘોડેસવારને ઘણા વેગથી ઘેાડાને દોડાવતા જે, તેને હું પહેલા ન બરને ભૂખ માનું છું કેમકે, રાજમાર્ગ સ્ત્રીઓ, બાળકો, વૃદ્ધો વગેરેથી ઉભરાયેલો જ હોય છે બુદ્ધિમાન માણસ આવા ચાહદારીના જાહેર રસ્તા ઉપર ઘોડાને કદી વેગથી દેડાવતા નથી કેમકે, આવી સ્થિતિમાં અકસ્માત થવાને ભય રહે છે “ જે નિર્દય અને મુરખ હોય છે તે જ આવા રાજમાર્ગો ઉપર ઘોડાને વેગથી દેવડાવે છે આ કારણે મે આવા માણસને પગના પ્રથમ પાયે માનેલ છે અને બીજે પાયે અહીને
જ જીતશત્રુ છે જે બીજાઓની વેદનાને બીલકુલ સમજતા નથી જુઓ તે ખરા ! ચિત્રકારોના ઘરની માફક આ ચિત્રશાળાની ભીતને શોભિત બનાવવાને તેણે
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ नगगतिराजक्या
३६. मम मते मनकस्य चतुर्थश्चरण । तद्वचन युवा राना माह-स्तुतोऽह मञ्च कस्य चतुर्थश्वरतः । ततो भूपतिस्तम्या पचनचाहीं बुद्धिं रूप पण्य च सर्यो स्कृष्ट दृष्ट्वा मनसि चिन्तितवान्-अस्याः पाणिग्रहण करिप्यामि, इति । इत्य तामर चिन्तयन् राजा घरह गन । साऽपि पितर भोजयित्वा स्वगृह गता । तस्या गताया राजा जितग' श्रीगुप्ताभिध म्वसचित्र स्वार्थ निस्मञ्जरी मार्थयितु चित्रकारचिनागदम्य समोपे पेपितवान् । स हि चित्राङ्गदसमीपे समागत्य राज्ञोऽर्थे तत्पुत्री कनकमञ्जरी प्रार्थितवान् । तत म पाह-मन्त्रिन् । मम पुीं नृप. मार्थयते इति ममाहोभाग्यम् । फिन्तु निर्धनोऽह कथ विवाहोत्सव राज्ञः समुचित अतः इस प्रकार का कुछ भी निर्णय न करके आपने इसको उठानेकी चेप्टा की है इसलिये मेरी दृष्टिमें आप पलगके चौथे पाये के मूरख सारित हुए हैं। इस प्रकार राजाने उनकी बातका ढग देवकर विचार करते हुए आपको उसके सामने पलगका चौथा पाया मानना पड़ा। इसके बाद राजाने पुनः विचार किया कि जब वह इतनी चतुर रूपवती एव विदुपी है तथा लावण्य से भरी हुई देह वाली है तो इसके साथ वैवाहिक सबध अवश्य करना चाहिये। इस तरह सर प्रकार से निचार करता हुआ राजा ज्यों ही घर पहुँचा कि इतने मे वह भी पिता को भोजन कराकर अपने घर वापिस चली गई। घर पहुँच कर राजाने श्री गुप्त नामके अपने मत्री को अपने लिये उसकी कन्या कनकमजरी की याचना निमित्त चित्रकार चित्राङ्गदके समिप भेजा। सचिवने चित्रकार के पास आ कर राजा के लिये उसकी कन्या कनकमजरी की याचना की। मत्री की बात सुनकर चित्रकारने कहा मत्रीन ! मेरी पुत्री के साथ राजा वैवाहिक सबध करना चाहता है यह मेरा सौभाग्य है किन्तु લાઈ પણ નિર્ણય ન કરતા તેને ઉઠાવવાની આપે ચેષ્ટા કરી આ દષ્ટિએ મારી નજરમાં આપ પલ ગના ચોથા પાયા છે. આ પ્રકારની એની વાત સાંભળીને રાજાએ એની વાતને રવીકાર કરવો પડે આ પછી રાજાએ એ વિચાર કર્યો કે, જ્યારે આ એટલી ચતુર અને લાવણયથી યુકત વિદુષિ છે તે તેની સાથે વૈવા હીક સ બ ધ જરૂરથી કરવું જોઈએ આ પ્રમાણે સઘળ રીતે વિચાર કરીને રાજા પિતાના મહેલે ગયા અને આ તરફ કનકમ જરી પણ એના પિતાને ભેજન કરાવીને પિતાને ઘેર પહોંચી ગઈ પિતાના મહેલમાં પહેચાને રાજાએ પોતાના સચિવ કે જેનું નામ શ્રી ગુપ્ત હતું તેને ચિત્રાંગદ ચિત્રકારની પાસે તેની કન્યા માટે માગુ લઈને એક સચિવે ચિત્રકાર પાસે જઈને રાજાના માટે તેની કન્યા ઇનકમ જીની યાચના કરી મત્રીની માગણી સાભળીને ચિત્રકારે કહ્યું, હે મત્રિવર ! મારી પુત્રીની સાથે રાજા વિવાહીક મ ન વ કરવા માગે છે એ મારૂ સૌભાગ્ય છે પર તુ આપે એ
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3D
শাসন मपि शीतल सद् रिस भवति, तर्हि कदन्नस्य कयैर का? अतो भोजन शीतली कृत्य भुञ्जानो मूर्यो मम पिता मम मते मनकस्य तृतीयचरण । चतुर्थस्तु भवानेन । यतोऽत्र मयूराणा कदाऽध्यागमन न भाति । तदा तत्पिन्ध्यातस्य सभावनैव नास्ति । अथवेदन केनाप्यानीत भरेतयापि तटोमम्फरणादिना पूर्व तन्निर्णय. कर्तव्य । पश्चात्तद्ग्रहार्थ मयतितव्यम् । तन्निर्णयमकुन भवान् उडा हो जाता है। उदा भोजन विरस न जाता है चाहे वह उत्तम भी भोजन क्यों न हो। फिरतो यह रूपा सूवा ठहरा-इसको ठडा होने पर विरस होने में देर हि कितनी लगती है। अतः गर्म भोजन को भी ठडा करके ग्वाने वाले मेरा पिता भी दृष्टिमें पलग का तीसरा पाया है। तथा उस पलग के चौथा पाया आप है। कारण कि चित्रित मयूर पिच्छ को सच्चा समझकर जो आपने उठानेकी क्रिया की उस समय आपने इतना तकभी विचार नहीं किया कि यहा पर जय मयूर ही नहीं आ सकता है तो उसका पिच्छ सच्चे रूपमे यहा कैसे सभवित हो सकता है। कारण कि जर वर यहा आवे तब उसका पिच्छ या गिरे। यदि यहां सभावना की जावे कि वह मयर-यहाँ नहीं आवेभले ना आवे-परन्तु उसके पिच्छकों कोई दूसरा भी तो यहा लाकर रख सकता है-सो यह बात मानी जा सकती है परन्तु जिस चित्रित मयूर पिच्छको आपने सच्चा समझकर उठानेकी-चेष्टाकी उस समय यह तो
आपको देखलेना चाहिये था कि क्या उसके रोम स्फुरित हो रहे है। જાય છે એ ભલેને ઉત્તમ ભેજન હેય છતા પણ તે સ્વાદ વગરનું અને રૂક્ષ બની જાય છે ઠ ડુ બનેલુ એ બે જન પણ વિરસ જ બની જાય તેમ નવાઈ શી? આથી ગરમ ભજનને ઠ ડ કરીને ખાનાર એવા મારા પિતા પણ પલળને ત્રીજે પાયે છે એ પલગ ચોથે પાયે આપ છે કારણ કે, ચિતરેલા મયૂરના પીછાને સાચા માનીને ઉપાડવાની ક્રિયા કરી તે સમયે આપે એટલે પણ વિચાર ન કર્યો કે માર અહિ આવી શકતા નથી તે તેના પીછા સાચારૂપમાં અહી કઈ રીતે આ શકે? કારણ કે, જ્યારે મોર આવે તે જ એના પીંછી અહી પડે છે એવી સભા વના કરવામાં આવે કે મોર અહી ન આવે-ભલે ન આવે પરંતુ તેને પછાને તે કઈ આ સ્થળે જરૂરથી લાવી શકે છે આથી એ વાત માની શકાય છે પરંતુ જે ચિત્રાયેલા મયુર પી છાને સાચુ માની આપે ઉપાડવાની ચેષ્ટા કરી એ વખતે આપે એટલે તે જોવું જોઈતું હતું કે, તેના રવાડા ફરકે છે કે નહી ? આ
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियशिनी टीका अ १५ नगगतिराजकथा
३६७ कथापितु प्राये.1 मा 'तथेति' सातवती । ततः सा नया दाम्या सह राज. शयनगृहे समागता । गना तन्नु तत्र समागत । निकमञ्जरी अभ्युत्थाना दिना त सत्कृतवतो। राना ५ शयने प्रमुप्तः। तदा मदनिका कनकमञ्जरों मावाच-यामिनि 'यातुसारिणी कार्माप कथा थिय । सा माह-राशि निद्रा गने कथयिष्यामि । तद् राजा चिन्तयति-अस्यावचनचातुरी समुत्कृष्टा। अस्याश्चन श्रूपमाणे दापाचमधुरायते । तस्मादनया भ्यमाणमारयानमहमपि पाप्यामि, इति विचिन्त्य राजाऽन्तीकनिद्रया गुप्तः । अथ मदनिका ता माह-देवि! गुप्तो राजा. सम्पनि कयगारयानम् । तत. निकमञ्जरी माह-मदनिक । 'सात्रके लिये प्रेरित करना। दासीने कहा ठीक है जैमा आप रहती है चैता ही कगी। कनामजरि के पहुंचने के बाद ही राजा भी आ गये। आते ही राजा का कनकमजरीने उठार र मत्कार किया। आते ही जय वह अपने पलग पर सो गये । उस समय मदनिकाने कनामी से कहा स्वामिनी । कौतुक कारिणी काई कथा रहो। उसकी बात सुनकर कनकमजरी बोली-राजा को मो जाने दो तर कहुँगी। राजाने जैसे ही यात सुनी तो विचार किया, कनकमजरी की वचनचातुरी तो वडी ही मली मालूम देती है-जो इसके वचनको एकपार भी सुन लेता है उसके लिये द्राक्षा भी मीठी नही जचती। इमलिये यह जो कुठ भी आख्यान करना चाहती है उसको अवश्य सुनना चाहिये । ऐसा विचार कर राजा उस समय मोने का बहाना करके सो गये। जब मदनिकाने देवा कि राजा सो गये हैं तो उमने निकमजरी से कहाરજા સુઈ જાય તે સમયે તુ કથા કહેવા માટે મને ઉત્સાહિત બનાવજે દાસાએ ની વાતને સ્વીકાર કર્યો કનિમ જરીના પહેરના રાજા પણ શયનગૃહમાં પહેચી ગયો, કનકમ જરીએ ઉઠીને રાજાને સત્કાર કર્યો રાજા આવને જ્યારે તે પોતાના પલ ગ ઉપર સુઈ ગયા. તે વખતે મદનિકાએ કનકમ જોને કહ્યું, સવામિની ! કૌતુક ઉપ નવે તેવી કોઈ કથા કહે, તેની વાત સાંભળીને કનકમ જરી બોલી, રાજાને સુઈ જવાદે, એ પછી કહીશ પાજાએ આ વાત સાભળી એટલે વિચાર કર્યો કનકમ જરીની વચન ચાતુરી તે ઘણું જ સારી માલુમ પડે છે જે ના વચનને એક વખત સાભળી લે છે એને દ્રાક્ષ પણ મીઠી લાગતી નથી આ જણે
એ જે વાત કહેવા માગે છે તેને જરૂરથો સાભળવો જોઈએ આ વિચાર કરી રાજ સુવાનું બહાનું કરીને ગુપચુપ પલ માં પડી રહ્યા જ્યારે મદનિકાએ રાજા સુઈ ગયા છે તેવુ જણ્યું ત્યારે કનકમ જરીને કહ્યું દેવી ! અજાજી સુઈ ગય
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
उत्तराध्ययनस
सत्कार च करिष्याम ? निर्धनानामुदरपूचिरी कप्टन भवति, सचिवाऽपि तद्वाक्यमा राज्ञे सर्व न्यवेदयत् । राजा तम्य चित्रकारस्य गृह धनधान्यहिरण्यादिभिः पूरितवान् । शुभे दिवस महता महोत्सवेन तया सह विवाहमक रोत् । स्वगृहागतायै तस्यै मासाद दासोदासादि परिवार च ददौ । तस्य राशी हव्यो राज्य आसन । स्त्र स्ववारानुसारेण एकैश राक्षी राश. शयनगृहे गच्छति । तस्मिन् दिने राज्ञा स्पशयनगृहे शयनार्थे कनकमञ्जरी समादिष्टा । सा मह निकामधाना स्वदासीं माह-दले | यदा राजा मस्वय्यात्, तदा स मा कथा आपको मालुम होना चाहिये कि मैं एक निर्धन व्यक्ति सो विवाह का 'उत्सव तथा राजाके समुचित्त सत्कार कैसे कर सगा । आजकल तो मायः निर्धनों की उदरपूर्ति भी बडी कठिनता से होती है। सुनकर सचिव ने इन तमाम बानोंको आकर राजा से कहा । राजाने चित्रकार का घरे, धनवान्य व सुवर्ण आदि से भर दिया - जिसकी उसके यहा कमी थी राजाने उसकी सनकी मन तरह से पूर्ति कर दी। किसी भी वस्तु की उसके यहा कमी नहीं रहने दी । अब क्या था चित्रकार ने इस परिस्थिति से प्रसन्न होकर कनकमजरी का विवाह राजाके साथ बड़े ही उत्सवपूर्वक शुभवेला मे कर दिया। उसके घर आते ही राजाने उसके लिये प्रासाद और दासी दास आदि सबका समुचित प्रबंध कर दिया। जिस दीन जितशत्रु कनकमजरीको विवाहित करके घर पर लाया था उस दिन राजाके शयनगृह मे जानेका उसी का. बारा था । अपनी मदनिका दासी से उसने पहिले ही ऐसा कह दिया था कि हे सखि । जिस समय राजा मो जावें उस समय तुम मुझे कथा कहने જાણુવુ જેઈએ કે, હું એક નિધન વ્યક્તિ છુ આ કારણે હું વિવાહના ઉત્સવ અને રાજાને સત્કાર કઈ રીતે કરી શકુ ? આજકાલ તાનિ નાની ઉપૂર્તિ પશુ ઘણી કઠિનતાથી થાય છે. આ સાભળીન મંત્રીગે તમામ વાત આવીને રાજાને કહ ૨ જૂએ ચિત્રકારનુ ઘર ધન ધાન્ય અને સુવધુ આદથી ભરાવા દીધું જેની તેને ત્યા કમીના હતી તે સઘળી વસ્તુ નાજાએ તેને ત્યા પહેાવાડો દીધી કાઈ પણ વસ્તુની તેને ત્યા કમીના ન રહી પછી બાકી શું હતું ? ચિત્રકારે આથી પ્રસન્ન બનીને કન-મ જરીની સાથે વિવાહ કરીને રાજાએ તેના માટે અલગ મહેલ તથા દાસ દાસી આદિને પ્રભધ કરી દીધું જે દિવમે રાજા જીતશત્રુ કનકમ જીતે પરણીને પોતાને ત્યાં લઈ આવેલ એ દિવસે નાનના શયનગૃહમા જમાના તેના વારા હતો. પાતાની મનકા નામની દાસીને તણે પહેલેથીજ કહી રાખેન હતુ કે હું સખી ! જે સમયે
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका व १८ नगगतिराजस्था
સ
ह
तस्मादधुनैवास्या रहस्यमेना पृच्छामि । तिष्ठत् तावत् । यद्यह रहस्य पृच्छामि देय मा मूर्व कथयिष्यति । अर्धरथिता क्या तु वलभतरा भवति । अतः आगामिनी दिवसेऽप्यस्या एव वारक दास्यामि । येनार्द्धश्रुता वार्ता स्वयमेव पूर्णा भरिष्यति, कौतूहल च पूर्ण भविष्यति । तत आगामिनि दिवसेऽपि तम्या एव वारददौ भूपति । तम्यामपि रात्रावलीकनिद्रा गते भूपतौ मदनिका माहस्वामिनि ! गतरायुक्ताया. शेषभागमापूर्य पुनरन्या कामपि कथा कथय । सा माह - चतुर्हस्ती देवो इस्नचतुष्टययुक्तो नारायणो ज्ञेय' । न तु मानेन चतुर्हस्त' । मदिरमें चार हाथी मूर्ति कैसे समा सकती है। अतः अभी ही इसका रहस्य जान लेना चाहिये । परन्तु मैं जो इससे इसमात को पूछता तो यह मुझे मूर्ख समझेगी । इस लिये क्या जरूरत है पृछनेकी । यह स्वतः ही कल हमको अपने आप स्पष्ट कर देगी। जनतक कथा अधूरी रहा करती है तनतक वह घडी ही प्रिय लगती रहती है । इसलिये se aarat समाप्ति निमित्त ल भी मैं इसको ही यहा पर आनेका अवसर दुगा । इस प्रकार के विचार से राजाने दूसरे दिन भी उसको वहीं पर आनेका आदेश दे दिया । ररात्रि होने पर मदनिया सहित कनकमजरी वहा पर पहिले से आ गई बादमें राजा भी आया । कथा सुनने के अभिप्राय से राजा निद्रा का मिस बनाकर सो गया जय द हालत मदनिकाने देवी तो उसने कनक+मजरी से कहा- देवि । राजाजी सो चुके हैं अब आप अपनी कलकी कथा समाप्त कर और कोई दूसरी कथा सुनायें । कनकमजरीने कहा ठीक है - कलजो तुमने यहाका की थी कि કે, એક હાથના મંદિરમા ચાર હાથની મૂતિ કઈ રીતે સમાઈ શકે ? આયો અવ े જ માનુ રહસ્ય જાણી લેવુ જોઈએ પરંતુ હુ જો તેને આ વાત પૂછોધ તા લ મને ભૂખ ન માનશે, ભાથી એ પૂછવુ ખરાબર નથી અથ એ સ્વયં પોતે જ એને સ્પષ્ટ કરશે. જ્યા સુધી વાર્તા અધુરી હોય છે ત્યા સુધ તે પ્રિય લાગે
આ કારણે એ સ્થાની સમાપ્તિ નિમિત્તે હુ કાલે પશુ તેને અહી આવવાને અવસર આશ આ પ્રકારના વિરથી રાજાએ બીજે વસે પણ પાતાના શયન ભુવનમાં એને ખાવવા આદેશ આપ્યું. ૨ત થતા મદનમજરી પાત્તાનો દાસી મદનિક ની સાથે પહેલાથી જ ત્યા આવી પહાચી આ પછી રાજા આવ્યા પરંતુ વાર્તા સાભ ળવાની અભિલાષાથી સુઈ જવાનુ બહાનુ કરને તે પેાતાના પલગમા ગુપચુપ પડી ગયા જ્યારે આ સ્થિતિ મદનિકાએ જોઇ ત્યારે તેણે કહ્યુ કે, દેવી ન” સુઈ ગયા છે માટે હવે આપ ગઈ કાલની અધુરી વર્તા આજે ચાલુ કરે અને પણ કથા ઞભળાવા કનકમ જરીએ કહ્યુ હોય છે. કાલે તે જે શકાર કરેલ હતો કે
જી
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
★
૩૬૮
उत्तराध्ययन सूत्रे धाना भूत्वा शृणु, कथा कथयामि । इत्युक्तवा कनकमअरी कथा कथयितुमारेभे'आसीद वसन्तपुरे रुगी नाम थेी । स हि एकस्तोन्द्रायमेक पाषाणमय देवमन्दिर निर्मापितवान् । तत्र चतुर्हस्त देव स्थापितवान । इति । इदमाख्यान युवा मदनिका माह-देवि । एकहस्ते देवमन्दिरे चतुर्हस्तो देव. कथ माया दिति सशयो मम हृदये वर्तते । अस्त छिन् । सा माह-अहमधुना श्रान्ता ऽस्मि । निद्रा मा नापते । आगामिन्या रात्रौ कथयिष्यामि । पत्र तस्यावचन श्रुपा मदनिका स्वगृह गता । भय कनकमञ्जरी यथोचितस्थानं प्रमुप्ता । इतश्र राजा मनस्वचिन्तयत् - इय वार्ता कय सगच्छते ? इति तु न मुद्धिपथमारोहति । देवि ! राजाजी सो चुके हैं अब आप अपनी कथा प्रारंभ कीजिये । कनकमजरी ने कहा - अन्य साधान हो कर सुनो में करती हू
कथा इस प्रकारकी है
वसन्तपुरमे वरुण नामका एक शेठ रहता था। उसने एक हाथ ऊँचा पत्थर का देवमंदिर मनवाया। उसमें उसने चार हाथ की देवमृर्ति रखी। बीचमें मदनिका उसकी इस बातको सुनार कर उठी देवि ' एक हाथ प्रमाण वाले मंदिर मे चार हाथकी देवमूर्ति कैसे समा सकति है ? आप मेरे हम सशयको पहले दूर करदें बाद में आगे कधा चलावें । मदनिकी बात सुनकर वनकमजरीने कहा एकतो मै इस समय चकी हुई हूँ दूसरे निद्रा भी मुझे सता रही है-अन. अवशिष्ट कथा अब कल समाप्त करूगी- आज यही तक रहने दो। मदनिका कनकमजरीवी धान मानकर सोने के लीये अपने यथोचित स्थान पर चली गई । इधर राजाने विचार किया - मदनिका की बात ठीक है कि एक हाथ के હવે આપ આપની વાતુના પ્રારંભ કરે કનડમ જરીએ કહ્યુ, સારૂં સાવધાન થઇને સભળ હું કહું છું એ કથા આ પ્રકારની છે~~~
1
વસતપુ માં વરૂણૢ નામના એક શેઠ રહેતા હતેા તેણે એક હાથ ઉચા પત્થ નુ દેવમદિર બનાવ્યુ તેમા તેણે ચાર હાથની દેવમૂર્તિ !” એની આ વાતને સાભળીને મદનિકા વચ્ચેજ એની ઉડી દેવી એક હાથ પ્રમાણવાળા ૨ દિરમા ચાર હાથની દેવમૂતિ કઈ રીતે સમાઇ શકે ? આપ મારા આ સ શયનનુ પહેલા સમાધાન કરાને પછીથી વાર્તાને બાળ વધાગ મદનિકાની એ વાતને સાભળીને કનકમ જરીએ કહ્યુ એક તે હુ આ સમયેથ કેલી બ્રુ ખીજી મતે નિદ્રા પ્ણ સતાવી રહેલ છે આથી બાકીની કથા તુવે કાલે રમા ત ક શ આજ અહી સુધીજ રહેવા દે મદિનકા મદનમજરીની વાત સાભળીને સુવા માટે પોતાના સ્થાન ઉપર એટલી ગઈ આ તરફ નાએ વિચાર કર્યો કે, મદનિકાની વત તે ઠીક છે કારણુ
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ ८ नगगतिराजकथा
३७८
सह राज जयनगृहे समागता । राजा नथैव मत । तदा मनिका माह'स्वामिनि ! अवशिष्टा कथा कथयित्वा पुनरन्या कामपि क्वी स्थन । तत सो मतस्यापता छायाऽऽमीत्, नपरि । अथान्या क्या कथ'यामि सारवानतया श्रृणु, 'आसीत् कम्मिश्रिद् ग्रामे कोपुष्पालक' । तस्य चैत्रो महाकाय स्पेश्वरन वनस्याभ्यन्तरे गत । स प्रचुरफलपुष्पसमन्त्रित । त दृष्ट्वा तत्वत्रमपणे या स मुहुर्मुहुग्रामसार -
T
भी ऐसा ही किया। जन तृतीय रात्रि में मदनिका सहिन कन+मजरी और बाद में राजा महल मे आ पहुचे । उस समय भी राजा अपने पलंग पर उसी कप निद्रा में सो गये, तर मदनिकाने राजा के सोते ही कनकजरी को कथा करने के लिये प्रेरित किया सबसे पहिले कनकमजरीने कल की कथा में उठाई गई मदनिका के सदेह की निवृत्ति इम मैगसी- कल जो शत शाग्वा सपन्न अशोकवृक्ष को प्रयाविहीन चनलाया गया था सो उसका तात्पर्य इस प्रकारका जानना चाहिये कि उन वृक्ष के नीचे ही छायायी उसके ऊपर नही । अन मैं तीसरी कथा कुहनी मो सावधान होकर सुन
सी ग्राम में कोड र उष्टपालक - ( स्वारी) रहता था। एक उसका उदचरते वनमें पहुच गया । वहा उसकी दृष्टिमें प्रचुर फल पुष्प से गमवित एक बल का वृक्ष दिखलाई पड़ा। उसके देखते ही ऊटकी इच्छा उसको ग्वानेकी हो गई । वह वहा पहुँचा और उसके पत्रादिकों को ग्वाने के लिये उसने बार २ अपनी गर्दक ऊँची की આ-ગે! ત્ર જ્ઞ વિમાત્રના ભયે પ્રથમ નકમારી અને મ િડા રજાન વ ગૃહમાં પહાચ્યા ત્યારપછી ચેડીવારે રાજા પણ પહેાચી ગયા, પરંતુ વતા અને તેન્ડ ભેદને ણવાની અભિલાષાથી રાજાએ આગલા દિગની જેમ નિદ્રાનુ ખોટુ બહાનુ કરી પલગમાં લે માળ્યુ. નાજાને સુઈ ગયેલા, ફ્લુને મદનિકાએ ભત વેલા સદેહના ખુવાને આ પ્રમાણે ચે કાલે જે અગેાક વૃક્ષની છાયા વગરની ૨ે! ડાળીı ખત્તા * વેલ હતી તે તેનુ તાત્પર્ય આ પ્રક૨ે જાણવુ કે વૃક્ષની નીચેજ ૭ યા હતી ન ઉપર નહીં હવે હું ત્રાજી કયા કહુ છુ તેને સ વધાનોથી નાભી
T
કંઇ એક ગામમા એક રખારી રહેતા હતા તેનુ એક લટ ચતા ચરતા વનમા પહોચી ગયુ ત્યા તેની ષ્ટિમાં કૂફૂલથી લચીપચી રહેલ એક બાવળનુ ઝાડ ? મ ટુ એને જોતા જ ઉટની ઈચ્છા તેને ખાવાની વર્ગ તે ત્યા પહેાયુ અને તેના ફ્ક્રુતે ખાવા માટે તેગે વવા ચૈતની ગરદન C ચર્ચા કરી પરંતુ તે તેને
•
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
___.. उत्सराप्ययनमः
-
-
-
अयान्या कथा कथयामि, साधानतया शृणु-'आसोन् कस्मिभिन्मागवने महा नेको रक्ताशोक्नुम । तस्य शतशाखा आसन् । परन्तु तस्य लाया नामीद इति ।' मदनिका पाह-शतशाखान्वितस्य सस्यापिन्छाया नाभूदिति तु मादा धर्यम् । अनोऽस्याः कयायास्तच कराय । सा माह-अधूना निद्रा आयाति । आगामि दिवसे कययिष्यामि। रानाऽपि कथावशेष श्रोतुकामस्वतीयेऽप्यहि तस्या एवं वारक ददौ। तस्यामपि रात्रौ राशी कनकमञ्जरो दास्या मदनिकया एक हाथ मदिरम चार हार वाली देव मूर्ति कैसे समा गई सो उसका तात्पर्य यह है कि उस मदिर में चार हाथों घाला देव जो नारायण है वा रक्खा गया ऐसा जानना चाहिये। अब में दमरी स्था करती ह सुनों
पिसी पर महापनमें एक महान् लाल अशोकका पेड़ था। उसकी सौ शाग्वाण थीं। परतु उसकी छाया नहीं थी। मदनिकाने फिर बीच मे टोककर पूछा स्वामिन् ! यह याततो समझ में नहीं आती है कि सौं शाग्वाएं से युक्त होने पर भी उस अशोक वृक्ष की आया नहीं पडली थी। आप तो वडे अचरजकी बात सुनाती हैं। कृपाकर इस यात को भी स्पष्ट करदें तभी आगे कथा चलावे कनकमजरीने इसके समाधान निमित्त केवल इतना ही कहा कि मदनिके! मुझे अब निद्रा आ रही है सो कल इसका समाधान करूगी आज नहीं-आज तो यह कथा यही पर रहने दो। कथा को सुनकर राजा को भी मदनिका की तरह कुतुहल बना रहा-अत कथावशेषको सुननेकी अभिलाषा से राजाने तृतीय दिवस એક હાથના મદિરમાં ચાર હાથની મૂર્તિ કઈ રીતે સમાઈ તે તેનું તાત્પર્ય એ છે કે આ મદિરમાં ચાર હાથવાળા જે નારાયણ છે તેનું સ્થાપન કરવામાં આવ્યુ હતુ તેમ જાણવું જોઈએ હવે હું બીજી કથા કહુ છુ તેને સાભળે–
કેઇ એક મહાવનમાં લાલ અશોકનું મોટુ એવું વૃક્ષ હતુ અને સે ડાળીઓ હતી પરંતુ એને છાયા ન હતી મદનિકાએ ફરીથી વચમાં બોલતા કહ્ય, સ્વામિની એતે સમજમાં નથી આવતું કેમકે સે જેટલી ડાળી હોવા છતા પણ એ અશોક વૃક્ષની છાયા ન પડે એ કેમ બની શકે ? આપ તે ઘણાજ અચરજની વાત સભ ળાવે છે કૃપા કરીને આ વાતને પણ સંપષ્ટ કરી છે અને પછી જ કથાને આગળ વધારે આથી મદનમ જરીએ કહ્ય, મદનિકા હવે મને નિદ્રા આવી રહી છે જેથી કાલે તારા સ શર્યાનું સમાધાન કરશે આજે તે આ કથા અહી જ પૂરી કરીએ આ પ્રમાણે કનકમ જારીએ વાતને અધુરી રાખતા રાજાના મનમાં પણ ભારે કુતુહલ રહ્યું અને એ રીતે ત્રીજા દિવસે પણ પિતાના શયનભુવનને કનકમ જરને વારે રાખવામાં
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा स्ममुप्ते राशि मदनिकया पूर्वत पृष्टा कनकमजरी माह-स हि कमूलकः कृपेऽभवत् । अत उष्ट्र म्तत्पत्र भोक्तु समर्थो नाभूत् , तदुपरि लिमूत्र च मुखेना करोत् । अथापरा कथा कथयामि सावधानतया श्रृणु-'आसीन्मगरदेशे पाटलि पुत्रके नाम्नि नगरेऽरिमर्दनो नाम राना । तेन स्वराज्योपचकारिणौ द्वौ चौरौ निगृहीतौ । राजा दयालुरासीत् । अतो वध्यावपि तौ न मारितवान । फिन्तु तो मज़पाया निधाय नद्या प्रवाहितवान् । नद्या प्रवहन्ती ता मञ्जूषा फिर मदनिकाको साथ लेकर कनकमजरी वहा आगई। और राजा भी आकर कपट नींद से मो गये, राजा के सो जाने पर कनकममरी से मदनिकाने कथा करने के लिये रहा-फलकी शकाका उत्तर देते हुए कनकमजरीने कथा कहना प्रारभ किया-पहिले उसने मदनिका की शमा का उत्तर इस प्रकार दिया कि उसके मुह मे उस यत्रूल वृक्षका एक भी पत्ता जो नहीं आ सका इसका कारण केवल यही था कि वह यल कुछ में उत्पन्न हुआ था-वहातक परिश्रम करने पर भी उँटकी गरदन नहीं पहुँच सकी। नीचा होने से उस पर मलमूत्र किया जा सकता है दूसरी कथा जो उसने कही वह इस प्रकार है
मगथदेश के अन्तर्गत पाटलीपुत्र नामका एक नगर था वहा अरिमर्दन नामका राजा राज्य करता था। उन्होंने अपने राज्य में उपद्रव करनेवाले दो चोरों को पकडा। राजा दयालु था इसलिये माग्ने योग्य होने पर भी राजाने उन दोनों चोरों को नहीं मारा। किन्तु पेटीमें बद करके દિવસ પણ આપે એથે દિવસે મદનિકાને સાથે લઈને રાત્રીને સમય થતા કનક મ જર શયન ભવનમ પહેચી ગઈ અને રાજા પણ ત્યાં આવીને હમેશની માફક કપટ નિદ્રા ધારણ કરીને સુઈ ગયે રાજાના સુવા પછી મદનિકાએ કનકમ જારીને કથા કહેવા માટે કહ્યું આગલા દહાડાની શકાનો ઉત્તર આપતા કનકમ જીએ કથાની શરૂઆત કરતા કહ્યું કે, ઉટના મોઢામાં તે બાવળનું ઝાડનું એક પણ પાદડુ ન આવ્યું તેનું કારણ એ હતું કે તે બાવળનું ઝાડ કુવામાં ઉગેલું હતું તેથી પરિશ્રમ કરવા છતા પણ ઉટની ગરદન ત્યા પહેચી શકી નહી નીચુ હેવાથી તેના ઉપર મળમૂત્રની ક્રિયા થઈ શકી હતી. આ પછી તેણે બીજી કથા કહેવાન શરૂ કર્યું જે આ પ્રમાણે છે–
મગધની આ દર પાટલીપુત્ર નામનુ નગર હતુ ત્યા અરિનન નામને રાજા રાજ્ય કરતું હતું, તેણે પોતાના રાજ્યમાં ઉપદ્રવ કરવાવાળા બે ચોરેને પકડયા રાજ દયાળુ હો એટલે મારવાને ચગ્ય હોવા છતા એ ને ચેરોને મર્યો નહી
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૨
उत्तराध्ययनसूत्रे
यति । परन्तु तम्य तरोरेकमपि पत्र तस्य मुखे नायातम् । ततो जातकीप स उष्ट्रस्तस्य तरोरुपरि लिमूत्र कृतवान् । युज्यते चैतत् कृपण प्रति को न कोप करोति । इति । ततो मदनिका ता माह-स्वामिनि । उष्ट्रो महता प्रयत्ने नापि यस्य पत्र स्मटु समर्थो नाभवन् । स तदुपरि लिमूत्र पारत्यजेदिति कथ सगच्छते । इति मम मनसि महान सन्देहः । अतो ममामु सन्देह दूरीकुरु । कनकमञ्जरी माह सम्मति मा निद्रा बाधते । आगामिनि दिवसे एतदुत्तर दास्यामि । इति तद्ववचन श्रुत्वा मदनिका स्वगृह गता । राजा च तदुसरश्रवणेच्छया चतुर्थेऽपि दिने तस्या एव वारक ददौ तस्यामपि रात्री पूर्वत्र परन्तु उसका एक पत्ता भी उसके मुह मे नहीं आया। इससे उस rast क्रोध आया और उसने उस वृक्षके उपर लिंडे और मृत्र कर दिया ! ठीक ही है कि कृपण पर कौन नहीं अप्रसन्न होता है? अर्थात् सबई अप्रसन्न ही रहते हैं । इस कथा को सुनकर मदनिकाके आश्चर्य का ठिकाना नहीं रहा - उसने कहा स्वामिनि । जब अति परिश्रम करने पर भी ऊँटको उस बबूल वृक्षका एक पत्र भि मुँहमें नहीं आया तब उसने क्रोध में आ कर उसपर लिंडे औरमूत्र करदिया यह बात कैसे मानी जा सकती है? जरा इसको समझा दीजिये। कनकमजरीने प्रतिदिनकी भाति उसने यही कह दिया कि इसका उत्तर कल दूगी-आज अभी आराम करने को जी चाह रहा है। इस प्रकार कनकमजरी के वचन सुनकर मदनिका अपने स्थान पर आकर सो गई । राजाने इस मदनिका के प्रश्नका उत्तर सुनने की अभिलाषा से कनकभजरी को चतुर्थ दिन भी उसी महलमें रहने के लिये कह दिया। चौथे दिन - પહેચી શકયુ નહીં આથી તે ઉંટ ઘણુ જ ક્રોધે ભરાયુ અને તેણે તે વૃક્ષની ઉપર લીંડાને મૂત્ર કરી દીધુ વાત તે ખરી છે કે, કૃપણુ ઉપર કાણુ અપ્રસન્ન ન થાય ખરેખરૢ બધા જ અપ્રસન્ન જ રહે છે. આ કથા સાભળીને મદનિકાના આશ્ચર્ય નુ ઠેકાણુ ન રહ્યુ તેણે કહ્યું. સ્વામીની જ્યારે સ્મૃતિ પરિશ્રમ કરવા છતા પણુ ઉટને તે ખાવળના વૃક્ષનુ એક પણ પાદડુ ખાવા ન મળ્યુ ત્યારે તેણે ક્રોધમા આવીને તેના ઉપર લીડાને મૂત્ર કરી દીધુ. આ વાતને કઈ રીતે માની શકાય ? આ વાતને સ્પષ્ટતાથી સમજાવી દો. કનકમ જરીએ દરાજનો માર્ક આવતી કાલે ઉત્તર આપીશ તેવુ કહી દીધુ અને આરામ કરવાની ઈચ્છા છે તેવુ જણાવ્યુ કેનક્રમ જરીના આ પ્રમાણેના કહેવાથી મનિકા પેાતાના સ્થાને જઈને સુઈ ગઇ રાજાએ પણ મદનિકાના પ્રશ્નના ઉત્તર સાભળવાના આશયથી કનકમજરીને પેાતાના શયનાગાર માટે ચાથે
?
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७९
प्रियदर्शिनी टोका " नगगतिराजकथा वानासीदतम्तेन चतुर्यदिन ज्ञातम् । आन्या कथा कथयामि-'आसीत्कालिन देगे चम्पापुर्या पलवाहनो नाम राजा । तस्यानेकाः पत्न्य आसन् । तामु एमा तस्यामीत्परमवलभा । यथाऽन्या राड्यो न जानीयुस्तथा स भूमिगृहन्थिने. स्वर्णकारेस्तदर्यमापणानि अकारयत्। एस्टा भूमिगृहस्थितान् म्वर्णकारान् कौतुकात् कोऽपि पृष्टवान-सम्मति कः काल. तेवक पाह-सम्मति रागिररपट निद्रा से अपने पलग पर मो गये, और मटनिकाने कनकमजरी से कथा कहने के लिये कहो-फलसी कही गई कथा का -उत्तर देते हुग कनमेंजरीने अपनी कथा प्रारभ की-उत्तर उसने इस प्रकारका दिया कि जिम मनुष्यने यह जाना या, कि मुझे इसमे बेट हा आज चौधा दिन है मो उसको निमारी आती थी-इससे उसने मान लिया कि मुझे आन तृतीय कवर नहीं आया है कल आकर उतर गया है अतः आन चतुर्थ दिन है फिर आगे कथा उसने इस प्रकार कही
कलिङ्ग देशम चपापुरी के अदर वलवाहन नामका एक राजा रहते थे। उनके अनेक रानियाथी। उनमें एक रानी उन राजाने अधिक प्रिय थी। राजाने उसके लिये इस प्रकार गुप्तरूप से सुवर्ण के आभ्रपण बनवाना प्रारम किये कि जिससे अन्यरानियों को बनानेको ग्ववर न लग मके । वास्तविक बात यह थी कि राजाने भूमिगृह में सुवर्णकारो को बैठा दिये थे। एकदिनकी बात है कि भूमिगृह मे बैठे हुए स्वणकारों से कौतुकवरा रिसी ने पूछा कि इस समय दिन है या रात्रि પાછળથી પહોચ્યા અને વાતને ભેદ સાભળવાની અભિલ પાથી રજની પ્રમાણે સવાનો ઢગ કરીને પગમાં પડી રહ્યા આ પછી રાજાને સુઈ ગયેલા જાને મદનિકાર કનકમ જારીને વ ત આગળ ચલાવવા કહ્યું ગઈ કાલની અધુરી વાતનો પ્રત્યુત્તર આપવા ની નેમથી મદનમ જરીએ શરૂઆત કરી અને ઉત્તર આ પ્રમાણે આ છે કે, જે માણસે આ જાણ્યું હતું કે પિટીમા બ ધ થયાને આજે ચોથા બિને છે એને તરીય તાવ આવતે હતો આનાથી તેણે જાણી લીધું કે, મને આજે તો તાવ આવેલ નથી કાલે આવીને ઉતરી ગયેલ છે આથી આજે ચોથો દિવસ છે. આ પછી તેણે બીજી કથા કહેવા નો પ્રારંભ કર્યો જે આ પ્રમાણે છે –
કલી ગ દેશમાં ચ પાપુરી નગરીમાં બળવાહ નામના એક રાજા રહેતા હતા તેને અનેક રાણીઓ હતી આમાની એક પણ રાજાને ખૂબ જ પ્રિય હતી એ તેના માટે ખાનગી રીતેથી સુવર્ણના આભૂષણે નાવરાવ્યા કે જેવી જેની બીજી રાણીઓને ખબર ન પડે વાસ્તવિક વાત એ હતી કે, રાજાએ જમીનની અંદરના ભાવ રામા સેનીઓને બેસાડયા હતા એક દિવસની વાત છે કે જ્યારે મેનીઓને કૌતુકવશાત
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
Tea
चोक्ष्य नरास्ता तटप्रदेशे समानीय समुद्घाटितवन्तः । ते तत्र स्थित चौर द्वय निष्काम्य पृष्टवन्त अत्र स्थितयोर्युनयो यति दिनमा व्यतीताः । तयो रकस्तानी अद्य चतुर्थी दिनमन्ति । इति । तच्छुवा मदनिश माह-स्वामि नि मञ्जुषा स्थितेन तेन चतुर्थ दिन कय ज्ञातम् सा प्राह- अधुना मा निद्रा समायाति, आगामिनी दिवसे कथयिष्यामि । ततो मदनिश स्वगृह गता । कथा श्रोतुकामो राजा पञ्चमे दिवसेऽपि तम्या एव वारक नापि कपटनियामतृप्ते नृपे मदनिकया पृष्टा मा
'
देगे
Foo
4
-
T
तृतीयज्वर उनको उसने नदी मे यहा दिया। अन्य गाममें नदी के तटपर बढ़े हुए मनुष्योंने जन बहती हुई पेटीको देखा तो उन्होंने उसको नदी मे बाहर निकाल कर ज्यों ही बोला कि उसमें उनको दो चोर दिग्वलाई दिये। चोरोंको पेटी से बहार करके उन्होंने उनसे पूत्र तुम लोगों से इसमें बद हुए कितने दिन गये गये ह? यह सुनकर एक चोर ने कहा , हम इसमें वध हुए आज चौथा दिन है। इस बात को सुनार मदनिका ने कनकमंजरी से कहा-स्वामिनि ! जय वे चोर पेटी में बढ थे तो यह बात कैसे मालूम पड़ी कि हम उस में बद हुए आज चार दिन हो चुके हे ! कनकमजरीने इसका उत्तर कलके उपर छोड दिया है और जाकर सो गई- मदनिका भी चली गई । राजाने इस कथा का उत्तर सुनने के अभिप्राय से कनकमजरी को पाचवे दिनभी इसी महल में रहने के लिये कहा । रात्री होने पर मदनिश सहित कनकमजरी महल मे आयी और राजा भी आया । राजातो प्रतिदिनकी मातिપરંતુ એક પેટીમા બધ કરીને નદીમાં તે પેટી વહેતી મૂકી દીધું બીજા ગામમાં નદીન કિનારે ઉભેલા માણસેાએ નદીમા તરતી આવતી પેટીને એઈ ત્યારે તેને દીમાથી બહાર કાઢીને ખાસી તે બન્ને ચાર દેખાયા ચારેને પેટીમાંથી બહાર કાઢીને તેમને પૂછ્યું કે, તમને આ પેટીમા પુર્યાત કેટલા દિવસ થયા આ સાભળીને એક ચારે જવાબ દીધું! આજે ચાથેા દિવસ છે આ વાત સાભળીને મ નિકાએ કનકમ જરીએ પૂછ્યુ, સ્વામીનો ' જ્યારે બન્ને ચેર પેટીમા બધ હતા તે એમને એ વત કેમ માલુમ પડી કે, પેઢીમા પુરાયાને ચાર વસ થઇ ચૂકયા છે ? નક મજૂરીએ તેના ઉત્તર બીજે દિવસે આપવાનુ કહીને પછીથી જઈને સુઈ ગઈ આર્થી મદનિકા પણ પેાતાના સ્થાને જઈને સુઈ ગઈ રાજાએ પશુ આ કથ ના ઉત્તર માભળવા માટે પાંચમા દિવસે પણ કનકમ જરીન પેાતાના શયનવનમાં આવવાનું હ્યુ શમીના સમયે મદદનકા સાથે કનકમીં શયનભવનમા પહેચી રાજા પણ
·
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७७
-
नियर्शिनी टीका १८ नगगतिराजकया मुनगान । रानाऽपि तस्यामनुवादितामे तन्मयस्थान सर्वानलङ्कारानपश्यत । इति । ततो मदनिका माह-अनुद्घाटिताया पेटिकाया राजाऽलङ्कारान् क्य मपश्यत ? रानी माह-आगामिनी दिवसे स्थयिष्यामि । अधुना.तु मा निद्रा गाधने । ततो मदनिका म्बगृह गता। राज्ञा सप्तमेऽपि दिवसे तम्या एपावसरों दत्त.। रात्रौ पूर्वपद व्याजन निद्रामुपगते नरनाथे मदनिकया प्रष्टा राज्ञो कनकमञ्जरी पाह-पेटिका हि स्वन्छस्फटिकनिर्मिताऽमीढत पिहितामपि तस्या नाममा राजा या। राजागे रिसीने नजराने मे भूपण से भरी हुई एक विना छेदकी पेटी भेट की। राजाने उम पेटी पिना ग्वोले ही उममे रस्से हुए समस्त अलकारों को देवलिया । कनकमजरी के द्वारा कही गई इस आश्चर्य कारक पातको सुनकर मदनिकाने कहा-स्वामिनि। पिना पेटी को ग्बोले राजाने उममे रखे हुए आभपणों को कैसे देख लिया? कनकमजरीने कहा-तेरी शकाका उत्तर क्ल दगी-अभी मुझे निद्रा सता रही है। ऐसा कह कर कनकमजरी तो मो गई और मदनिका भी अपने स्थान पर चली गई। राजाने उसको सात दिन भी वही रहने को कहा। फिर सातवें दिन भी कनकमजरी मदनिका के माय चहा आगई और राजाभी आकर कपट-नीद मे सो गया। पहेले दिनकी शका का समाधान मदनिका ने पूछा, तय कनकमजरीने इस प्रकार समाधान किया-राजाने जो पेटी ग्बोले विना ही उसके भीतर रहे हुए आभूषणों को अच्छी तरह देवलिया-उससे यही ज्ञात होता है कि यह पेटी स्फटिकमणी की बनी हुई थी-अत. स्वच्छ होने રાજ હતા રાજાને કેમ નજરાણામા આભૂષણે થી ભરેલી એક કિબ ધ પેટી ભેટ કરી રાજાએ તે પેટાને ખત પા વિના જ તેમા રહેલ દરેક અલ કારેને લીધા કનકમ જરોએ કહેલી આ આશ્ચર્યજનક વાતને સાભળીને મદનિકાએ કહ્યું સ્વામીનિ! પેટી ખોલ્યા વિના તેની અંદર ખાયેલા આભૂષણેને રાજાએ કઈ રીતે જોઈ લીધા ? કનકમ જરાએ કહ્યું તારી આ વાતને ઉત્તર કાલે આપીશ અત્યારે તો મને ઊંઘ આવે છે, એમ કહીન કનકમ જરી સૂઈ ગઈ અને મદનિકા પણ પોતાના પાન સ્થાને ચાલી ગઈ રાજાએ ફરીથી સાતમે દિવસે પણ તેને પિતાના શયનગૃહમાં આવ વાનું કહ્યું સાતમા દિવષે રાત્રીને સમય થતા કનકમ જરી મદનિકાની સાથે શયન ગૃહમાં પહોચી રાજ પણ વાતને જાણવાના આશયથી આવીને કપટનિદ્રાથી મૂઈ ગયે, ગઈ કાલની શ કાના સમાધાન માટે મદનિકાએ પૂછ્યું, ત્યારે કનકમ જનોએ કહ્યું, રાજાએ પિટીને બોલ્યા વગર જ એ દર રહેલા આભૂષણોને સારી રીતે જોઈ લઇ એવો અમ જણાય છે કે, તે પેટી ફાટકે મગુની બનેલો હતો જેથી સ્વચ્છ
४८
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
उत्तराभ्ययनसूत्रे
स्वीति ।' इत्वा मदनिका माह-भूमिगृहाभ्यन्तरस्थितेन तेन कम ज्ञात ह धुना रात्रिरस्तीति ? ततः कनकमञ्जरी ता माह- अधुना निद्रा समाकुलाऽस्मि, आगामिनि दिवसे कथयिष्यामि । कथावशिष्टभाग श्रीतुकामेन रामा पष्ठे दिवसे ऽपि तस्या एवासरो दत्तः । ततस्तस्यां रात्रावपि निद्राव्यानमुपागते रात्रि मदनिकया प्रेरिता राशी कनकमअरी माह- 'तेषु स्वर्णकारेषु स राज्यन्त्र आसी दतस्तेन रात्रिर्शाता |
अथापरा कथा कपयामि, श्रुणु - 'आसीत्सौवीरदेशे सिन्धुपुर नामक नगरम् । तनामी सुद्युम्नो नाम राजा । तस्मै कोऽपि भूषणसम्भृता निछिद्रा पेटिका है ? उनमे से एक ने कहा इस समय रात्रि है । इस बात को सुनकर मदनिकांने कहा कि भूमिगृह के भीतर रहे हुए उस सुवर्णकारने यह बात कैसे जानली कि इस समय रात्रि है। पूछी हुई यातका फलके उपर उत्तर देना कहकर कनकमजरी निद्रामा सो गई । मदनिका भी अपने स्थान पर आकर सो गई। इसका उत्तर सुनने की इच्छा से राजाने कनकम जरी को छठवें दिन भी उसी महल में सोनेका अवसर दिया। रात्रि होते ही कनकमजरी मदनिका सहित महल में आगई और राजा भी आकर सो गया । कलकी शकाका उत्तर देनेके लिये उसने मननिका से कहा कि जिस व्यक्तिने भूमिगृह में रहेते हुए भी " रात्री है " ऐसा जाना वह राति अधा था । कनकमजरीने इसके बाद एक दूसरी कथा कही जो इस प्रकार है
"
सौवीर देश में सिन्धुपुर नामका एक नगर था । वहा सुद्युम्न કે ઇને પૂછ્યું કે અત્યારે વિમ છે કે રાત છે ? આમાથી એકે કહ્યું કે રાત્રી છે. આ વાત સાભળીને મનિકાએ કહ્યુ મિની અદર રહેલ આ સેનીએ કઈ રીતે જાણ્યુ કે, આ સમય દિવસને બદલે ર્ ત્રીના છે ? પૂછવ મા માવેલ એ વાતને કાલે ઉત્તર આપવાનુ કહીને કકમ જરી સુવા ચાલી ગઈ અને મનિકા પણ પાતાના સ્થાને જને સુઈ ગઈ આના ઉત્તર સાભળવાની ઈચ્છાથી રાજાએ કનકમ જડીને છઠે દિવસે પણ પેાતાના શયનગૃહમા આવવાના અવસર આપ્યા રાત્રી થતાજ કનક્રમ જી મદનિકા સાથે પહોંચી ગઈ રા પણ આવીને સૂઇ ગયા. આગલા દિવની શકાને ઉત્તર મદનિકાને આપી સનકમ જરીએ કહ્યું ?, જે માસે ભૂમિગૃહમા રહેતા હોવા છતા પણ “२ छे ” खेन लभ्यु ते तापणी हुनो, इनमनरी मा पछी એક બીજી કથા કહી તે આ પ્રમાણે છે.
સૌવી. દેશમા ત્રિપુર નામનુ એક નગર હતું જ્યાં સુધમ્ન નામના એક
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७९
प्रियदर्शिनी टीका अ ८ नगगतिराजकया मा कुरु, ऋद्धिगौरर मा कटारि विवहि, सम्पद प्राप्तोऽपि निजा पूमिवस्या मा स्मिर। पते पुमया अद्वारा जीर्णानि सनानि च तव सन्ति । जन्यत् सात नृपस्य वर्तत । अती रे नीर। गर्वमपहाय शान्तमना भव। यथा एतामा सपदा सुचिर मोक्ता भरिष्यसि । अन्यथा तु राजा गले हस्त नत्रा उथिताही शुनीमिव त्वा निपासयिष्यतीनि । तस्यास्तच्चेष्टित दृष्ट्वा तद्वेपिण्योऽपरा राज्य एकदा रहमि स्थित राजानमुक्त पत्य' नाथ ! यद्यपि भवानग्मार नि:स्नेही जात , तथापि पति देवता वय त्वा विनाद् रसामः । उत्प्रिया सा हि प्रत्यह फिश्चिद् नकर अकेले अपने आपको उच्चस्बर से इस प्रकार ममझाने लगीरे जीव तृ अभिमान मतकर | ऋद्वि गौरव भूलकर भी कभी मतकर सपत्तिको पाकरके भी अपनी पहीलेकी अवस्था मत भृल। ये कधीर के आभरण एच जीर्णवस्त्र ही तेरे है। इनके सिवाय और सब राजा का है। इसलिये हे आत्मन ! गर्वका परित्याग कर शातचित्त हो कि जिससे इन सम्पत्तियों का तू सुचिर साल तक भोक्ता बना रहे । नही नो राजा गला पकडकर गलिताड़ी कुत्ती के समान तुझे यहा से बाहर निकल देगा। इस प्रकारमी कनकमजरी की चेष्टा देवकर उससे विद्वेष रखनेवाली रानियों ने एक समय एकान्त में रहे हुए राजा से कहा-नाथ' यद्यपि आपका हमलोगों के प्रति स्नेह नहीं रहा है तो भी हमारे देवता तो आपही ह, पतिको हम देवता का स्थान प्रदान करने वाली है, अतः हम लोगों का कर्तव्य है कि हम आपको विघ्न से ઉચ્ચસ્વરથી આ પ્રકારે સમજાવતા હતી તે જીવ ! તુ અભિમાન ન કર કદી પાઠ ભૂલોને રિદ્ધનુ = ભિમાન ન કરી છે કે પત્તિને મેળવવા છતા પણ તુ તારી પહેલાની અવરથાને કદી ન જવ ના કથીરના આભણે અને જીણું એવા વસ્ત્રો જ તાવે છે આ સવાયનું બીજુ બધુ રાજાનું છે માટે હે આત્મા ગર્વને પરિત્યાગ કરી શાંત ચિત્તવાળો થા, કે જેથી તે આ ૫ તને લાબા કાળ સુધી ભોગવી તક નહિ તર રાજા તને ગળેલા આ ગવાળા કુતરાની માફક તાર ગળું પકડીને બહાર કાઢી મૂકશે આ પ્રકારની મદનમ જરીની ચેષ્ટા જોઈને એના તરફ હેવ રાખવાવાળી રાણીઓએ એક સમય એકાન્તમાં બેઠેલા રાજાને કહ્યું, -નાથ!
કે, હવે આપને અમારા તરફ નમ રહ્યો નથી, છતા આપ અમારા દેવજ છેઆથી દેવના સ્થાને પતિને માનનારી એવી અમે સવનું કર્તવ્ય છે કે, અમો આપનુ વિધ સમયે રક્ષણ કરીએ આપે જેને ૨ હુથી પ્રિય છે • ખેલ
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
%
% 3Dain
उत्तगध्ययनमः राना त-स्थानलङ्कारान् द्रष्टु समर्थाऽभून् । उनि ।' एक विचित्रार यांनेः सा पण्मासान् यावद्रानान व्यामो अन्यासा मुकुलोत्पन्नानां रानीना वारस म्य गृहीतवती। राजाऽपि तस्यामेव भृशमनुरक्त' साङ्कमाता अध्यन्या रागे कुशलमपि नो पृच्छति । ततस्ताः कुपितास्तस्याश्ािन्वेषणपरायणा जाताः । ता हि परस्परमेवमुचु.-नून भूपस्तया रशीकृत । अतः कुलीना अध्यस्मान परिहाय स तस्यामेवानुरक्तोऽस्ति । अस्माभि' सह मृित्यापि भापण न राति। इति । सा चित्रकारपुत्री प्रतिदिवस मभ्यासाले भूमिगृहे गिला पितृदत्तानि वस्त्राभरणानि परिधाय एकाकिनी स्वमात्मानमुचरेवमयोधयत्-रे जीव ! मद से उसके भीतर के समस्त आभूपण राजा स्पष्ट दिसलाई दिये रोंगे। इस प्रकार के विचित्र आरयानों से उसने र महीने का समय व्यतीत कर दिया। राजा उसके इन आरयानों से बड़े प्रसन्न होते हुए अन्य रानियों की कुशलता भी नहीं पूछते थे। इमसे वे सब की सब रानिया अप्रसन्न होती हुई राजानी अत्यन मिय धनी हुई इस कनकमजरी के छिद्रान्वेषण करनेका अवसर देखने लगी। सबने एकमत हो कर इस प्रकार का बदला लेना ही अच्छा समझा। सबने मिलकर विचार किया कि निश्चय से इसने राजाको याम कर लिया है, इसी लिये हमारी जैसी कुलीन नागयों का परित्याग कर राजा उसी एक चित्रकार की पुत्री में अनुरक्त हो गया है, और हमसे भलकर के भी वात चीत नहीं करना चाहता है।
उधर चित्रकारकी पुत्री कनकमजरी भूमिगृह में बैठकर म याह्न काल के समय प्रतिदिन पिता द्वारा प्रदत्त वन एव आभरणोंको पहिહોવાને કારણે તેની અંદર રહેલા આભૂષણે ગજાને સ્પષ્ટ દેખાતા હતા આ પ્રમાણે વિચિત્ર આખ્યાને દ્વારા તેને છ મહિનાનો સમય વ્યતીત કરી દીધે રાજા તેની આ પ્રકારની વાતથી ખૂબ જ પ્રસન્ન થયા બીજી રાણુઓની કુશળતા પણ રાજાએ આ સમય દરમ્યાન ન પૂછી આથી રાજાને અપ્રિય બનેલી એવી બધી રાણીએ મદનમ જરીની કુથલી કરવામાં તેમજ તેની ઝીણામાં ઝીણી નબળી કડી શોધવાના કામમાં લાગી ગઈ સઘળી રાણીઓએ એક સાથે મળીને એનો બદલો લેવાનો નિશ્ચય કર્યો એકઠી મળીને બધી રાણીઓએ વિચાર કર્યો કે, ચેકસ આણે રાજાને વશ કરી લીધા છે આથી અમારા જેવી કુલીન સ્ત્રીઓને ત્યાગ કરીને રાજા એક ચિત્ર કારની પુત્રીમાં અનુરક્ત થઈ ગયેલ છે, અને અમારી સાથે વાતચીત પણ કરતો નથી
આ તરફ ચિત્રકારની પુત્રી કનકમ જપી મિગૃહમાં બેસીને મધ્યાહ કાળના સમયે પિતા તરફથી આપવામાં આવેલા આભૂષણોને પહેરીને રોજ પિતાનીજા તને
-
RH
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ १४ नगगतिगजथा मानापमाननमत्व च दृष्ट्रा मम मनोऽस्या सातिशय मसीदति । साधारणा हि पल्पमपि सम्पद प्राप्य मदोन्मत्ता भान्ति । अहो । इयं तु मत्ता राज्य सम्पद प्राप्यापि मद न करोति । अम्यास्तु सरें गुणा एप सन्ति । तथाप्येता. सपन्यो मात्सर्यादम्या दोपमेव परन्ति । उनचापि। "जाइर होमति गण्यते तरची दम्भ सूची कैतवम् ।
गरे निपुणता मजो विमनिता दैन्य मियागपिनि ॥
नम्मिन्यवलिप्तता मुरता वक्तर्यशक्ति स्थिरे ।
तत्को नाम गुणो, भवेत्स गुणिना यो दुर्जनैङ्कित. ॥ इति । देयो तो मही इसकी बुद्धि केसी शुभ है ? इसका विवेक एव निपु-, णता ना मान और अपमान में ममता देग्यकर मेरा मन इस म बहुत अधिक अनुरागयुक्त बनकर प्रसन्न हो जाता है। जब कि साधा रण जन स्वल्प भी विभति को पाकर मदोन्मत्त हो जाया करते है नर यह मेरे द्वारा प्रदत्त राज्यविभूति को प्राप्त करके भी आश्चर्य है योटा सा भी अभिमान नहीं करती है। इस मे तो जितनी भी बाते है वे सर गुणरूप ही है। परन्तु दु ग्ब है उन इसकी सपत्नियों की बुद्धि पर जो मात्मय से इस मे दोपही देग्वती है। कहा भी है
जाडय हमति गण्यते तरुची दम्भ. शुची कैनवम्, गरे निघृगता माजी विमतिता दैन्य प्रियालापिनि । तेनस्चिन्यवलिप्तता मुग्वरता वक्तयशक्ति' स्थिरे,
तत्को नाम गुणो भवेत्स गुणिना यो दुर्जनौतितः ॥१॥ લાગ્યા કે, જુએ તે ખરા! આની બુદ્ધિ કેવા શુભ છે, અને વિવેક અને નિપુણતા તથા માન અને અપમાનમાં સમતા જોઈને મારૂ મન એનામાં અધિક અનુરાગયુક્ત બની જાય છે જ્યારે સાધારણ મ નવી થોડી પણ વિભૂતિ મળતા મદોન્મત્ત બની જાય છે ત્યારે આજે મારા તરફથી આપવામાં આવેલ રાજ્ય સ પત્તિ ને પ્રાપ્ત કરવા છતા પણ આય છે કે, જરા સરખું ય અભિમાન કરતી નથી આ તો સપૂર્ણ ગુણની ખાણ જ છે પરંતુ દુખની વાત છે કે, આ બધી રાણુંઓ આના તરફ વિના કારણે જ ઈપો કર્યા કરે છે અને એનામા દેવજ જોયા કરે છે કહ્યું પણ છે––
जाडय हीमति गण्यते प्रतरुची दम्भ. शुचौ वैतवम् , सूरे निणता महजो विमतिता दैन्य मियालापिनि । तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्ति स्थिरे, तत्को नाम गुणो भवेत्म गुणिना यो दुर्जन वित' ॥१॥
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
#
ૐ
उत्तराध्ययन सूत्रे
"
प्रशीकरण कुरुते । 'अहो ! तया वशीकृतो भवान न तत् भिदपि जानाति । 'साहिं करोति' इति राशा पृष्टास्ताः माहुः-सा हि प्रतिमि म याहे भूमि गृहे स्थिता द्वारपिधाय मलिनाखाणि प्रमयाभरणानि च परिधाय किमरि मुणमुगायते । तासा वचन भूला 'तम्याश्रेष्टितीक्षित तद् गृहे स्थितः । तत्र ता पूवमात्मानमयोधयन्तीं दृष्ट्रा नितरी तुष्टो भूपो मनस्यचिन्तयत्-अहो | अस्याः कीदृर शुमामतिर्वर्तते । अस्याविवेकित्व ल रक्षा करती रहें। आप जिमको सन से प्यारी मान रहे हो वह कनकमजरी प्रतिदिन आपको चामें करने के लिये कुछ न कुछ किया ही करती है | आप इस त का पता नही है। कारण कि उसने आप अपने वंशमें कर लिया है। उनकी इस प्रकार बात सुनकर "वह क्या करती है" इस तरह से राजाने उनसे ज्यों ही पूछा तो वे कहने लगी- यह प्रतिदिन मध्याहाल मे भूमिगृह के भीतर छुपकर और उसका दरवाजा बंद करके पहिले तो मलिन वस्त्रों को पहिरती है, 'पश्चात् कधीर के आभूषणों को धारण कर न मालूम क्या २ मुणमुण करती रहती है। इस प्रकार उन रानियों के वचन सुनकर राजाने उसकी 'जाँच करनी प्रारंभ की। राजा भूमिगृह में जाकर छिप गया और इसी अवस्था मे वह उनकी सभी चेष्टाएँ देखने लगा। उसने देखा कि कनकमजरी पहिले की तरह अपने आपको प्रतिबोधित करती है । ऐसा देखकर राजा उसपर और अधिक प्रसन्न हुआ । मन मे इमने विचार किया - अहो ! છે તે કનકમ જરી આપને વશ કરવા માટે રાજ કાઈકને કઈક કર્યો જ કરે છે આપને એ વાતના ખ્યાલ પણ નથી કારણ કે, તેણીએ આપને પે તાના વશમા કરી રાખેલ છે રાણીઓની આ જાતની વાત સાભળીને રાજાએ એ શુ કરે છે?” આ પ્રમાણે રાણીને પૂછ્યું ત્યારે તે કહેવા લાગી કે, તે રાજ ખપેારમા સમયે ભુગૃિહની
C
'
દર છુપાઈને એનેા દરવાજો મધ કરીને પહેલા તે મેલા કપડા પહેરે છે, પછી તે કથીરના આભૂષહોાતે પહેરીને મનમાં કાઇક ગણગણાટ કરતી રહે છે આ પ્રકારના રાણીઓના ઇર્શોથુ વચને સાભળીને રાજાએ એ વાતની તપ્રાસ, ક૨વાનું શરૂ કર્યુ તે ભૂમિગૃહની અદર જઈને પાઈ ગયા, અને કનકમજરીની સવે ચેષ્ટા એને ધ્યાન પૂર્ણાંક જોવા લાગ્યો તેણે જોયુ તેા કનકમ જરી પહેલાની માફક પાતાની જાતને પ્રતિમાધિત કરી રહેલ હાવાનુ તેને જણાયુ માથી રાખતા તેના ઉપર ખૂબજ વધુ પ્રમાણમા સ્નેહ વધ્યા અને મનમાં ને મનમા તે વિચારવા
}
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ नगगतिगजकथा
૨૮૩
मात्र राशी कुक्षा पुत्रीत्वेन समुत्पन्ना । तस्या कनकमाला इति नाम कुनम् । रूपाच्या प्राप्तयोजना वा निलोय मोहितो नामनामा विद्याधरस्ता त्वाऽ स्मिन् पर्वने समानीतवान् । विद्यया सद्योनिर्मितेऽस्मिन् मासादे ता विमुक्य विवाहार्थं वे विधाय यातया सह विवाह कर्तुमिच्छति, तावत्तस्याः नामाष्ठ भ्राता वा यन् क्रुपा ज्वलन अनागन्य युद्धार्थ त विद्याधरमानवान् । ततो तुम तो युद्ध
|
अन्योऽन्य शस्त्रागमहारेण जर्जरितगरी शोकन परमाकुला कामाला भुटा
तावुभावपि मरण प्राप्तो । ततो भ्रातृमरण सरोद । सा हि तयोर्मरणनिमित्त समा
महल मेहाउस हुआ
तोरणपुर में दशक्ति नाम राजाकी गुणमाला रानी से पुत्रीरूप में अवतरित हुई । गाना पिताने इसका नाम कनकमाला रग्वा । यह विशिष्ट रुपरागि सपन्न थी । जन यह युवावस्थाको माप्त हुई तो इसको सर्वासुन्दर देख कर वासव नामक कोई विद्याधर हरण करके इस पर्वत पर ले आया। उसने जिया से यहीं पर एक बड़ा ही सुन्दर र ज्योंही विवाह के निमित्त वेदिका तयार की इतने क तन नाम उपेष्ठ भ्राता उसकी ग्वोज करता हो रहा आ पहुँचा। उसने उस विद्याधर को युद्ध के लिये आमंत्रित किया। दोनो ही परस्पर मे युद्ध करने लगे । विद्या एल में कोई कम न था, इसलिये लडते २ दोनो ही मर गये । इन दोनो का शरीर शस्त्र एव अग्मो के प्रहारो से बिलकुल क्षत विक्षत चनचुका था । जन कनकमाला को यह खबर मिली कि मेरा भाइ मर गया રઢ શકિત નામના રાજાની ગુણમાળા નણીની કૂખે પુત્રી રૂપે અવતરી માતા પિતાએ એનુ નામ કનકાળા રાખ્યુ, એ ખૂબજ સ્વરૂપવાન હતી જ્ય રે તે યુવા વસ્થાને પ્રાપ્ત થઈ ત્યારે એ સર્વાંગસુ દર રૂપસુ દરીને જોઈને વામવ નામના વિધાધર તેનુ હરણ કરી ગયે હરણ કરીને તેને આ પર્યંત ઉપર લક આવ્યા તેણે વિદ્યાના પ્રભાવથી આ સ્થળે એક સુંદર મહેલ બનાયૈ આ પછી એ વિદ્યાધરે કનકમાળા સાથે લગ્ન કરવા વેદિકા બનાવી પરંતુ એટલામા એ કનકમાળાના કનકરેજ નામને માટેભાઇ તેને શેષતા શેષતા ત્યા આવી પહેાથ્યા, તેઓ બન્નેએ સામ સામે યુદ્ધ કર્યાં, વિદ્યા અને બળમા ખન્નેમાથી કાઇ એછુ ન હતુ આથી લડતા લડતા ખતેનું મૃત્યુ થયુ એ ખન્નેના શરીર શસ્ર અને અસ્ત્રોના પ્રહારે થી તદ્દન ચારણી જેવા બની ગયા હતા. કનકમાળાને પેાતાના ભાઇના મૃત્યુની જાણુ થઈ ત્યારે તે ખૂબ વિલાપ કરવા લાગી અને એ બન્નેના મૃત્યુનુ કારણ પોતે જ
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
३८२
उत्तराध्ययनसत्र एप विचार्य भूपतिस्ता पटगी चार । युक्तमतत-जनी हि गुणमयमामाति न तु कुलादिभिः । पकदा भूपतिमिलचन्द्राचार्यसमीप निझमचर्या मा थारधर्म स्वीकावान पर भूातिना सह गहतर काल क्रमासरिसमाय चित्रकारपुत्री कनकमअरी मृत्वा देवलाफ गता। धाराधका हि स्वर्ग पत्र गउनि । ता सा तया ताव्यतोरणपुरे सक्तिनाम्नो महिपतगुण
दुर्जनों का तो यह स्वभाव ही रोता है कि वे जो लजाशील व्यक्ति होता है उनको मृर्ग, तथा व्रत में रुचि रखनेवाले को कपर्टी, शुचि व्यक्ति को धृत, शुरवीर में निर्दय, मरला युद्ध, विथोलने वाले को दीन, तेजस्वी यो अभिमानी, वक्ताको यावदक (कवादी) एव स्थिर को अशक्त मानते है। भला ! ऐमा कौनसा गुणिजनों का गुण अछूता बचा है जो इन दुर्जन लोगोंने कलद्धित नरी रिया हो।
ऐसा विचार कर राजाने उस कनकमजरी पटरानी बना दिया। सच है गुणोंफी ही प्रतिष्टा होती है कुलादिक की नहीं। एक दिनकी यात है राजा और कनकमजरी विमलचन्द्राचार्य को बदना करने के लिये गये । वहा दोनोंने श्रावकधर्म से स्वीकार किया। दोनोंने श्रावक धर्म को यहुत कालतक सम्यक् रीति से पाला। अन्त में चित्रकार की पुत्री कनकमजरी इसके प्रभाव से मरमर देवलोक मे उत्पन्न हुई। धर्मके आराधक वैमानिक देव ही होते हैं। वहा से चवकर फिर वह वैताख्य
દુજ નેને તે એ સવભાવ જ હોય છે કે તેઓ જે લજાવાન વ્યક્તિ છે છે એને મુખ, તથા વ્રતમાં રૂચિ રાખનાર વ્યક્તિને કપટી, નિષ્કપટ વ્યક્તિને ધૂર્ત, રવીરને નિર્દય, સીધી સાદી વ્યકિત 1 કમ અકેલ, સદા કિય બેલનાર વ્યકિતને પામર, તેજસ્વીને અભિમાના, વકતાને બકવાદ કરનાર તેમજ સ્થિરને અશક્ત માને છે ભવા ગુણી જનને રોવે કે ગુણ છે કે જેને દુજેન લેકે એ કલકિત ન કયે હે ય
આ રીતે વિચારીને રાજાએ કનકમ જરીર પટ્ટરાણી બનાવી દીધી એ વાત સત્ય જ છે કે, ગુણીની જ પ્રતિષ્ઠા થ ય છે, કુળાકિની નહી એક દિવસની વાત છે કે, રાજા અને કનકમ જરી મુનિ વિમલચન્દ્રાચાર્યને વદના કરવા માટે ગયા ત્યા તેમણે બન્નેએ શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કર્યોઆ પછી તેમણે શ્રાવક ધર્મને ઘણા કાળ સુધી સારી રીતે પાળે અને તે ચિત્રકારની પુત્રી કનકમ જરી ધર્મ ના પ્રભાવથી મરીને દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ ધર્મનું આરાધન કરનાર વૈમાનિક દેવ જ થાય છે ત્યાનું આયુષ્ય પૂરું કરીને ત્યાથી ચડીને 1 “નાઢય તેરશ્નપુરમાં
-
-
-
-
-
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८५
-
-
-
-
-
-
प्रियाशिनी टीका १८ नगगनिगजरुग ( सारे नास्ति किमपि स्थिर वस्तु ! सर्व हि भगभद्गरम् । अतो दुःसाहोऽत्र ससारे निकिना को रागः ? सर्व परित्यज्य धर्म एवाश्रयणीय । स एव जन्मान्तरेऽपि सहगामो। दारपुत्रादयस्तु न सहगामिनः । इत्येव विचार्य वैराग्य मापनो विद्यापरराजो दृशक्ति पय लोच कृत्वा शामनदेवतामदत्त सटोरर. मुवतिकारजोहरणादिर मुनियेप धृत्वा प्रत्रजित । ततो माया परिहत्य स देवः निम्मालया मह त मुनि नन्दितवान् । कनकमाग च भ्रातुधवृत्तान्त नित्य नही है। जो कुछ भी हम दिग्वता है वह सत्र अस्थिर पव क्षण भगुर है। इसलिये जर दुचाकीर्ण इम ससार म विवेकियों को अनुराग करने जैसी कोई बात नहीं है तर मलाई जीव की इसी मे है कि वह इम समस्त क्षणभगुर पदार्थों का परित्याग कर एक मात्र धर्मका आप्रय परे कारण कि चलाचल इस समार मे एक धर्म ही स्थिर है। जीवके मार ये रोई भी मयोगी पदार्य परभव मे जानेवाले नहीं है। यदि साय जानेवाला है तो वह एक धर्म ही है। इस प्रसार के विचार म एकतान बने हुए विद्याधराधीश दृढाक्तिने अपना लोच स्वय ही करके एव शासनदेवता द्वारा प्रदत्त सदोरकमुग्ववस्त्रिमा गय रजोहरण आदि मुनिमा वेप लेकर दीक्षा धारण करली। इस प्रकार दृढशक्ति के मुनि होते ही उम देवने अपनी देवशक्ति को समेटकर निफमाला के माय उसमुनि को वदना की। कनरुमालाने भी मुनिको अपने भाई के मरण का समस्त वृत्तान्त ययावत् कह सुनाया। सुनकर અનિત્ય અને ક્ષણભંગુર છે આ કારણે દુખથી ભરેલા આ સંસારમાં વિવેકીજનોએ અનુરાગ ક ન જોઈએ એમાજ જીવની ભલાઈ છે આથી આ સઘળા ક્ષણભ ગુર પદાર્થોને પરિત્યાગ કરી એક માત્ર ધન જ આશ્રય કરવો જોઈએ કારણ કે, “ચલવિચલ એવા આ મસામા જે કઈ વિર હોય તો તે એક માત્ર ધર્મ જ છે જીવની સાથે કોઈ પણ માગી પદાર્થ પરભવમાં જઈ શક નથી પર તું જે સાચે જઈ શકે તેવું ગઈ હોય તો તે એક માત્ર ધર્મ જ છે ” આ પ્રકારના વિચારમા એકરૂપ બની ગયેલા વિદ્યાધાધીશ દઠશકિન રાજાએ પોતાના હાથથી જ પિતાના વાળાનું સુચન કર્યું અને શાનન દેવતા તરફથી આપવા માં આવેલ દેરાવાળી મુખ વસ્ત્રિકા અને જોહર આદિ મુનિનો વેશ લઈને દીક્ષા ધારણ કરી આ પ્રકારે દઢશક્તિએ મુનિવેશને અગિકાર કરતા જ એ દેને પિતાનો દેવરક્તિને સમેટી લીધી આથી કનકમાળ જાગૃત બની જાગૃત વઈને તેણે મુનિને વેદના કરી ઉપરાત ભાઈના મૃત્યુની સઘળી હકીક્ત કહી સંભળાવી આ વ ત સાભળીને મુનિરાજે કહ્યું કે,
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
उत्तगगगनमो
स्मान पहुशा निनिन्द । ताम्मन्नगासर शिद व्यन्तरा दयः ममागस्य ता भेम्ना पाह-गत्से । मम पुण्यमि। पेट मा कुम । तत्ममगाटमेव नत्र तत्तातस्तामन्वेपयन् समागतः। तमायात घट्ना सन्तरो टेर सप्रमा वेग ता कनक्रमाला मृतामियाकरीत | भय दशक्तिः पुत्री पुत्र च मृत दृष्ट्या मनस्परिन्तयन-न्न परम्परमहारणतो कनकतेनोगसी मृती, नियमाणेन वास बेन कनरमाला मारितेति । ततो मृतान्तान् । निरीक्षमाणस्य तस्य इटये ससारानित्यत्तविपये विचार. समुत्पन्न | अहो ! ससारस्यानित्यता । अम्मिन है तर उसने बहन अधिक विलाप किया। इन दोनों की मृत्युका कारण अपने को माननर कनकमाला ने अपनी बरत अधिक निंदा की इसी समय कहते है कि वहा पर न्यन्तर देव आया और उसने निश्माला से पडे ही प्रम के साथ पहा-पत्से तुम मेरी पुत्री हो। यह ममय तुम्हारे खेद करने का नहीं है। जब व्यन्तरदेव इस तरह से कनकमाला को समझा रहाथा कि इतने मही उसमपिताभी उसकी तलाश करतारआ वहा आ पहुँचा। पितामोदेवते ही व्यन्तर देवने अपने प्रभावसे कनस्माला को मृततुल्य बना दिया। दृढशक्तिने ज्यों ही यह स्य देग्वा अर्थात् पुत्र को वासवो एव स्नकमाला पुत्रीको मरे हा देखे तो उसके मन में विचार
आया कि निश्चय से वासव और कनकतेज परस्पर के प्रहार से ही परलोक.. पहुवे है। तथा मालूम पडता है क्नकमालाको चासवने पहिले से मार दिया है । इस प्रकार की विचारधारा में प्रवाहित हुए दृढशक्तिको उसी क्षणससार की अनित्यता के विषय में विचार जागृत हो गयावह सोचने लगा-'देग्यो ससार की अनित्यता इम मे कोई भी पदार्थ એમ માનીને કનકમાળા પિતાની જાતને ખૂબજ નિ દવા લાગી એજ સમયે એક વ્યતરદેવ એ સ્થળે આવી પહોંચ્યા અને તેણે કનકમાપન ઘણુંજ પ્રેમથી કહ્યું કે, તુ મારી પુત્રી બનવા કાળ બની ને જ રહે છે અને ખેદ કરો વૃથા છે, વ્ય તરદેવ આ પ્રકારે તેને સાંત્વન આપી રહ્યા હતા અજ સમયે તેની શોધ ખોળ માટે નિક બેલ તેના પિતા પણ ત્યા આ વી પહોંચ્યા, આથી વ્ય તરદેવે પોતાની શકિતના પ્રભાવથી કનકમાં નાને મરી ગઈ હે ય તેમ બનાવી દીધી દઢશકિત રાજાએ આ વધુ જોયુ, પિતાના પુત્ર અને પુત્રીને તેમજ વિદ્યાધરને મરેલી હાલતમાં જેવા ત્યારે તેણે મનમાં વિચાર કર્યો કે, ખરેખર વાસવ અને કનકતેજ પરસ્પરના પ્રહારથી જ પલેકમા પહોચેલ છે, પરંતુ વાસવે ડન-માળને તે પહેલેથી જ તેણે મારી નાખેલ છે. આ પ્રકારનો વિચાર ધારાથી રાજા દશકિતના દિલમાં અઍક આ સ સાર પ્રત્યે વૈરાગ્ય જાગી ઉઠે આથી તે વિચારવા લાગ્યા કે, જુઓ ? આ સ સારની અનિત્યતા મા નઈ પણ પદાથ યિ નથી જે દેખાય છે એ બધુ
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
प्रियाशिनी टीका म. १८ नगातिराजरूग
३८७ पुत्रा। तम्मिन्नेव क्षणे भान्तमागत पीक्ष्य मया चिन्तित यद्-भवानिमा गृहात्वा गमिष्यति । तदा ममानया सह वियोगा भविष्यतीति । ततोऽमिमा मायया भावरूपा कृत्वा त्या दगिनवान् । अतो हे मुने। मन्तव्यो ममापरार । इनि व्यन्तरवचन श्रुत्वा मुनि. माह-भो दव! मम मनज्याग्रहणे माहार रमेव वा कृतम् । अनम्त्वमुपगारोऽसि । त्वत्प्रमादादर समारपड्कादुतोऽस्मि । एवम मिपाय टहक्तिविद्यापरमुनिद्विार कृतवान् । तदा कनम्मालाऽग्यात्मनो जन्मा मने ज्यों ही इसको दुग्वित देखा तो ममनाया और धैर्य बघायाइसको देखते ही जब मेरा चित्त सहजम्नेह से इम में करणासे आई हो गया तो मैने इसका उपयोग देकर विचार किया-उमसे मुझे पता पडा कि यह तो मेरी प्रर्वभरकी पुत्री है। इमी समर आप भी यहा आ पहुँचे अत आपको देखते ही मैंने इसको जापनी देवशत्ति द्वारा इस विचार से कि आप इसको लेकर अपने स्थान पर चले जावेंगे, नर मुझे इमका वियोग मद्य नहीं होगा इस लिये इमको मैने मृततुल्य बनार आपसे दिग्बलाया। अत' हे मुनिराज । आप मेरे इस अपराध को क्षमा करें। इस प्रकार व्यन्तरदेव के वचन सुनकर मुनिने कहा-हे देव । मुझे तो आपने दीक्षा ग्रहण मे महायता ही की है, इमलिये आप मेरे उपकारी हैं। आपके प्रसाद से ही में इस संसार कीचड से पार हो सराह! इस प्रकार कहकर दृढशक्ति विद्यावर मुनिराज चहा से विहार कर गये। कनस्मालाने भी देव के मुग्व से આ સમયે મે જ્યારે તેને દુખી હાલતમાં છે. ત્યારે તેની પાસે આવીને તેને ધીરજ આપી વાળા અને જેના જ જ્યારે મા ચિત્તમાં સ્નેહ જાગૃત બન્યા ત્યારે મેં જ્ઞાનના ઉપયોગથી વિચાર કર્યો ત્યારે મન જણાયું કે, આતો મારી પૂર્વ ભવની પુત્રા છે આ નમયે આપ પણ અહીં આવી પહોચ્યા આપને આવતા જોઈને મને મનમા વિચાર આવ્યું કે, આ૫ આને લઈને અહી થી ચા યા જશે આથી માર થી એનો વિયોગ સહી શકાશે ન, આવું વિચારીને મે માને વીશકિતથી તેને મરવું પામેલી હાલતમાં તમને બતાવી હતી માટે હે મુનિરાજ ! આપ મારા એ અપ
ધની મને ક્ષમા આપ આ પ્રકારને વ્ય તદેવના વચન સાભળોને મુનિઓ કહ્યું- હે દેવ ! મને તે આ પે દીક્ષા ગ્રહણ કરવામાં સહાયતા કરેલ છેઆ કારણે આપે તે મારા ઉપર ભારે ઉપકા- કયો છે ચાપનાથી જ તે હું આ અપાર એ સાર સાગરના કાદવથી પાર થઈ શકી છુ આ પ્રમાણે કહીને ઢગકિત વિવાધર મુનિરાજ ત્યાથી વિહાર કરી ગયા કનકમાળાએ પણ દેવના મુખેથી પૂર્વભવ વૃત્તાત સાભ
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
उत्तराध्ययन सूत्रे
1
•
तस्मै निवेदित । ततो मुनि माह-मयातु शत्रय दृष्टम् । तता व्यन्तरो देवमाह - मुने! मया मायामभावेण तय दर्शितम् । तनुमुनिः प्राहकथ त्वया दर्शितम् । अथ देवः माह-मुने ! शृणु तत्कारणम् । इय नक माला माग्भने क्षितिमतिष्ठित पुरवासिनसिनागदनाम्ननिरस्य नमञ्जरी नाम दुहिताssसीत् । ता तत्पुराधिपतिर्जितशत्रुर्नाम राजा परिणीतवान । सा ऽन्यदा परमथापिका जाता । मरणसमय पञ्चनमस्कारादिक कला मता सा देवलोके समुत्पन्ना । ततयुता तर पुत्री जाता । स दचिनकरी मृला व्यत्तरदेवो जात' । सोऽहमेवास्मि । अहमधुनाऽत्रागत मा दृष्ट्रा सहजम्नेनास्या माईचित्तो जात' । तत उपयोग मया ज्ञात - यदिय मम जन्मान्तरीया मुनिराजने कहा- मैंने तो यहा अभी २ तान मुर्दे देसे है । यह मुनि राज की बात सुनकर व्यन्तरदेवने कहा- हे मुने । मैंने देवशक्ति के प्रभाव से आपको तीन मुर्दे दिसलाये है । 'तुमने कैसे दिखलाये' इस प्रकार मुनिके पूछने पर व्यन्तरदेवने कहा- हे मुनिराज । इसका कारण मै तुम से कहता है सो सुनो- यह कन+माला पहिले भव में क्षितिप्रतिष्ठितपुर के निवासी चित्राङ्गद नामक चित्रकार की लडकी थी । इसका नाम कनकमजरी था । इसका विवाह वहा के राजा जितशत्रु के साथ हुआ था । इसने वहा श्रावक के मतों का अच्छी तरह से पालन किया था इसलिये परमश्राविका बन गई थी । मरण समय मे पचनमस्कार मत्र की प्राप्ति से यह देवलोक मे उत्पन्न हुई। फिर वहा से चवकर अब आपकी पुत्री हुई है। इसका पूर्वभव का पिता वृद्ध चित्रकार भी मरकर व्यन्तरदेव हुआ है और वह मै ह । इस समय वह समझकर મે તા હમણા જ ત્રણ મડદા જોયા હતા મુનીરાજની આ વાત સાભળીને તે બ્ય તર દેવે કહ્યુ કે, હે મુનિ ! દૈવી શક્તિના પ્રભાવથી આપને મે ત્રણ મડદા ખતાવેલ છે
તમેાએ કઈ રીતે ખતાવ્યા' આ પ્રકારે મુનિના પૂછનાર્થી વ્યંતરદેવે કહ્યુ કે, હે મુનિ ! આનુ કારણ હું તમને કહુ છુ તે સાભળેા આ કનકમાળા પહેલા ભવમા ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિતપુરના રહેવાસી ચિત્રાગઢ નામના ચિત્રકારની પુત્રી હતી એનુ નામ કનકમ જરી હતુ એના વિવાહ ત્યાના રાજા જીતશત્રુની સાથે થયા હતા, ત્યા તેણે શ્રાવકના ત્રાનુ સારી રીતે પાલન કર્યું જેથી તે પરમ શ્રાવિકા ખની ગઈ મણુ સમયે પાચ નમસ્કાર મત્રના આધિનથી એ દેવલે ક્રમા ઉત્પન્ન થઈ અને ત્યાથી ચ્યવીન તે ઓપને ત્યા પુત્રી રૂપે અવતરેલ એના પૂર્વભવના પતા કે જે વૃદ્ધ ચિત્રકાર હતા તે મરીને ન્યન્તરધ્રુવ થયેલ છે અને તે હુ છુ
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ१८ नगानिराजस्था
३८२
कारी भृत्या तर सन्निधा स्याम्यामि' । इत्युक्त्या सदा सपरिवार कनस मालासमीपे पितान् । हे पामिन । मा उनकमागऽहमेगाम्मि । म मम पिता देवस्तु चित्तार्यशाद गतदिवसे मेरु गत ततो म.पुण्याकृष्टोमन्मनो नरनाम्माजपिभामनरिभाकरम्त्वमपराहे डर समायातः । त्वा वीक्ष्य तातागमन प्रतीसितमप्यममर्थया मयाऽऽत्मा वाधीनीकृत.। स्ववृत्तान्ती मया तुभ्य निरन्ति ।
दत्य तह पचन श्रुत्या सिंहरयनृपोऽपि जातिस्मरणशानवान् जात । भवान्तरे मुसप्रभि. मधुन. स मुगऽपि तत्रागन. । राजा सिंढरथस्तमुन्चैरभि तेरे पाम नसतक यही ठहगा । इस तरह कहकर वह देव परिवार मस्ति यहिं पर उग हुआ है। इस तरह-हे नाथ ! जिस कनकमालाके विषय में मने आपसे कहा है वह कनकमाला में ही हु तथा वह पिता का जीव देव कल ही यहा से कुछ कार्यवश सुमेरु पर्वत पर गया हुआ । उपर उमका जाना हुआ कि अपराइ काल में मेरे पुण्य द्वारा आकृष्ट होकर मन और नयनरूपी कमल को विकसित करनेवाले आपका इधर आना हो गया। अब तो आपके दर्शन करके तातके आगमनकी प्रतीक्षा करने में भी असमर्थ बनी हुई मैने अपने आपको आपके आ चीन कर दिया है । यही मेरा वृत्तान्त है जो मैने आपसे निवेदित दिया है। ___इस प्रकार कनकमालाके वचन सुनकर के सिहरथको भी जातिस्मरण हो गया तथा इसी समय देवियों से समन्वित वह देव भी वहा आ पहुंचा। उसके आते ही सिंहग्थने उसका खुर अच्छी तरह
आदरसत्कार किया। વશ વતી થઈને તારી પાસે ત્યા સુધી રહીશ આ પ્રમાણે કહીને તે દેવ પરિવાર સાથે અહી રેડાયેલ છે. આ પ્રમાણે હે નાથ ! જે કનકમાળાના વિષયમાં મે આપને કહ્યું, તે કનકમાળા હું જ છું અને એ પિતાને જીવ ગઈ કાલે જ અહી થી કે કારણ વશાત્ સુમેરૂ પર્વત ઉપર ગયેલ છે એક તરફથી એમનું જવાનું થયું ત્યારે બીજી તરફથી મારા પૂર્વપુણ્યના ઉદયથી આપનું અહી આગમન થયેલ છે. આથી આપના દાન કરીને હું મારા એ દેવ પિતાના આગમનની પ્રતીક્ષા કરવાનું પણ ભૂલી ગઈ છું કે મારી જાતને આપના ચરણમાં અર્પણ કરી દીધી છેઆ મારૂ વૃત્તાત છે જેનુ મે આપની સમક્ષ નિવેદન કર્યુ છે
આ પ્રકારના કનકમાળાના વચન સાંભળીને સિ હાથને પણ જાતિમરણ નાન થઈ આવ્યું અને એજ સમયે દેવીઓને સાથે લઈને એ દેવ પણ એ સ્થળે આવી હેયા એમના આવતા જ સિહરથે ભારે વિનય પૂર્વ તેમને અભિવાદન કર્યું
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
उत्तगध्ययनसूत्रे न्तरीय वृत्तान्त श्रुत्वा सद्यः सजातजातिम्मनिनि माग्मा हटवती । सा नम्मिन दे-अय मम पिता' इति उद्याऽत्यन्तम्नेहाती जाता। पफा सा त दव पृष्टवती-तात! मम पति. को भविष्यति ? ततः सोऽधिनानेन वाया ताम बबीत-पुनि । तरजन्मान्तरीय. पतिनितगभुगेकानन्यतो दृढमिहनाम्ना राज्ञः पुरत्वेन समुत्पन्नः। तस्य 'मिहरपति' नाम अम्ति । तह पचन अत्ता कनकमाला त देव माह-तात! तेन जन्मान्तरीयपतिना सह मम मिलन कदा भविष्यति' तदा स देवम्तामे मुगाच-'पुनि! अश्वापद्दत स ते नियोऽत्र समागमिष्यति । अतस्त्वमुद्वेग विहाय इह यथासुस तिष्ठ । अह च त्वदादेश पूर्वभवका वृत्तान्त सुनकर जातिस्मृति हो जाने से अपने पूर्वभव स्पष्टरूप से देग लिये। और "यह मेरा पूर्वमवरा पिता है" इस विचार से वह उस देवमे अत्यन्त स्नेहवती बन गई। एक समय उसने उस देव से पूछा तात! मेरा पति कौन होगा। अवधिजान से विचार कर देवने उससे कहा पुत्रि! तुम्हारे जन्मान्तर का पति जितशत्रु ही तुम्हारा पति होगा। वह जितशत्रु मरकर देवलोग मे रहा, फिर वहा से आकर अव दृढसिंह राजा के वहा पुत्र हुआ है
और उसका वहा नाम सिंहरय पड़ा है। इस प्रकार देव के वचन सुनकर कनकमालाने पुनः देव से पूछा कि तात। उसके साथ मेरा मिलाप कब होगा' तर देवने कहा-बेटी! यह तेरा जन्मान्तरीय पति यहा घोडे द्वारा अपहृत होकर आनेवाला ही है अतः उद्वेग का परित्याग कर तृ आनदपूर्वक यहा ही रह । मै भी आज्ञावशवर्ती होकर વળીને જાતિસ્મૃતિ થઈ આવવાથી પિતાના પૂર્વભવને સ્પષ્ટરૂપથી જોઈ લીધું અને
આ મારા પૂર્વભવના પિતા છે” આ વિચારથી તે એ દેવમાં અત્યત સ્નેહ ધરાવનાર બની ગઈ એક સમય તેણે દેવને પૂછયું તાત ! મારા પતિ કેણ બનશે ? અવધિજ્ઞાનથી વિચાર કરીને દેવે તેને કહ્યું કે, પુત્રિ ! તમારા પૂર્વભવના પતિ જીતશત્રુ જ તમારા પતિ થશે તે જીતશત્રુ રાજા મરીને દેવલોકમાં ગયા ત્યાથી ચવીને હવે તે દઢસિ હ રાજાને ત્યાં પુત્રરૂપે અવતરેલ છે અને તેનું નામ ત્યા સિ હરથ રાખવામાં આવેલ છે આ પ્રકારના દેવના વચન સાભળી કનકમાળાએ ફરીથી દેવને પૂછયું કે, હે તાત! તેમની સાથે મારે મેળાપ કયારે થશે? ત્યારે દેવે કહ્યું કે, પુ!િ એ તારા પૂર્વભવના પતિ અહી ઘોડાથી અપહત થઈને આવવાના છે આથી તુ ઉગને તજી દઈને અહી આન દપૂર્વક રહે અને હું પણ આજ્ઞા
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ नगगतिराजकथा मुता मन. प्रसाद नो प्राप्स्यति । अतस्त्वया तथा कार्य यथेय मम मुता एकाकिनी नो भवेत् । जन्य ग मम पियोगेनेय प्रचुर कष्टमनुभविष्यति । एष मुक्त्वा सपरिवार' स देवो गत । ततो राजा नगगतिम्तम्या इतिहेतोस्तस्मिन्नगे नव्य नगर निर्मापयति । लोगश्च प्रलोभ्य तर निवासयति । तदनु तम्य गिरेरयस्ताद् रहन ग्रामान निवामयति । स राजा न्यायेन राज्य पालयन मानुष्यकान् कामभोगान भुञ्जान' श्रावधर्ममनुपाठयन् निवर्ग साधितवान् ।
जधान्यदा कार्तिकमासस्य पूर्णिमाया तिथा राजा राजपाटिमार्य चतुविधसन्येः सह नगराद् पहिनिर्गत । तदा स ताम्रवणः पल्लवै मुशोभित पडेगा। इसलिये आप से मेरा एक मात्र यही कहना है कि आप इस मेरी पुत्री को यहा अकेली नहीं कोटना । यह आपके सार यद्यपि आना चाहे तो आ सकती है, परन्तु इस स्थान के सिवाय अन्यत्र इसका मन मुदित नहीं रह सकेगा, इसलिये इसका रहना यही श्रेयस्कर है। अतः आप से ऐसा मुझे कहना पडा है। यदि आप इमको यहा अकेली छोड टेगें तो यह मेरे विना प्रचुर कष्टों को भोगेगी। इस प्रकार कहकर वह देव अपने निज परिपार को माय लेकर वहा से चला गया। ___"कनकमाला को पिता के वियोग से दुःसका अनुभव न हो" इस विचार से नगगतिने वहीं पर उसकी प्रसन्नता निमित्त एक नवीन नगर वसाया, और उस मे लोगों को नाना प्रकार के प्रलोभन दिये। नगगतिने न्याय नीति से राज्य का परिपालन करते हुए धर्म, अर्थ, काम के साधन मे नीतियुक्त रहे । एक दिन राजा कार्तिक मास की સમય સુધી રહેવું પડશે આથી આપને મારૂ એ કહેવાનું છે કે, આપ મારી આ પુત્રીને અહીં એકલી મુકીને ન જાવ એ આપની સાથે આવવા ચાહે તે આજે જ આવી શકે છે, પરંતુ આ સ્થાન સિવાય તેનું મન કેઈ પણ સ્થળે આન દમાં રહી શકે તેમ નથી. આ કારણે તેનું આ સ્થળે જ રહેવુ ઠીક છે પરંતુ જે આપ તેને આ સ્થળે એકવીજ છોડી જશે તે એને મારા વગર ભારે આઘાત પહેચશે આ પ્રમાણે કહીને તે દેવ પિતાના પરિવારને સાથે લઈને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા
“કનમાળાને પિતાના વિયેગથી દુખનો આઘાત ન લાગે ” આ વિચારથી નગગતિ રાજાએ ત્યા તેની પ્રસન્નતા માટે એક નવું નગર વસાવ્યું તેને અનેક પ્રકારના પ્રલોભને આપીને તેણે ત્યા વસાવ્યા નગગતિ રાજાએ નાજ્યનું સારી રીતે પરિપાલન કરતા કરતા ત્રિવર્ગના સાધનમાં કઈ પ્રકારની કમીના ન રાખી એક દિવસ રાજ પિતાની સેનાને સાથે લઈ કાર્તિક મહીનાની પુનમના દિવસે નગરની
૫૦
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
3
0
-.......
....
ALSmamme
उसगाययनमः तयुगवत् पथपिदतियाय, पाम दिवस तहियोगम्यथामसहमानो नभामार्गण तस्मिन्नेव पति मियासमीपे समागतः । तत्र कतिचिद् दिनानि स्थित्वा पुन. म्वपुरे समागत'। एर पुनः पुनर्नगे गति गर्माण राजान लोका 'नगगति' इतिनाम्ना व्यपदिष्टान्तः।
___ अथान्यदा निस्मारगा सरिष गत रानान स व्यन्तरदेवः प्रोगाचराजन् । सम्यामिमापतेरादेशादहमधुनाऽस्मात्स्थानावन्यन गमिष्यामि । यत्र प्येना विहाय नाह गन्तमुत्सहे। तथापि प्रमोरादेशम्य दुर्लह यत्रानाहमत्र स्थातु गतोऽस्मि । तर मम सहकारक्षेपो भरिप्यति । अस्मात्स्थानादनगर मम दिन समाप्त किये । उनको ये चार दिन यता कनफमाला के विना चार युग जैसे लगते रहे । ज्यों ही पचम दिन प्रारभ हुआ कि राजा कनकमालो की याद से आकृष्ट होकर वह शीघ्र ही आकाश मार्ग से चलकर उसी पर्वत पर उसके पास जा पहुँचे। पियोग की न्यथा शांत कर वह वहा कुछ दिनों और रहे। पश्चात् अपने नगर वापिस आ गये। इस प्रकार के वार २ उस पर्वत पर आते जाते रहे। अत पर्वत पर बार २ आने जाने के कारण लोगोंने उनका नाम नगगति रग्व लिया और इसी नाम से यह प्रसिद्ध हो गये।
एक दिन उस व्यतरदेखने कनकमाला के पास आये हा राजा से कहा-राजन् ! अपने स्वामी इन्द्र के आदेश से अब मैं इस समय यहा से जाना चाहता, यद्यपि मेरा जी कनकमाला को नहीं छोड़ना चाहता है तो भी स्वामी का आदेश दुर्लध्य होने से में अब नहीं रह मगा। जहा मैं जाऊगा वहा मुझे बहुत समयतक ठहरना સતત ચાર દિવસ સુધી તેણે એકધારુ રાજકાર્યમાં જ ચિત્તને વેરાવી રાખ્યું પાચમાં દિવસે રાજને કનકમાળાની યાદી આવી ગઈ અને તે આથી વ્યાકુળ બનીને તુરતજ આકાશ માર્ગેથી ચાલીને એ પર્વતની પાસે પહોંચ્યા અને કનનમાળાને મળ્યા તેમજ વિગની વ્યથાને શાત કરવા થોડા દિવસ તે ત્યાં રહ્યા એ પછી પાછા પિતાના નગરમાં આવી ગયા આ પ્રમાણે અવાર નવાર એ પવ ત ઉપર અવર જવર થતી કહી તેના આ પ્રકારના અવરજવરના કારણે લોકો ને તેનું નામ નગગતિ રાખી દીધુ અને એજ નામથી પ્રનિદ્ધ થયા
એક દિવસ એ વ્યન્તર દેવે કનકમાળાની પાસે આવેલા એ રાજને કહ્યું -રાજન' મારા સ્વામી ઈન્દ્રના આદેશથી હવે હું અહી થી જવા ચાહુ છુ, જા કે મારા જીમ કનકમાળાને છોડવા ચાહતે નથી તે પણ સ્વામીના આદેશથી હ બ ધાયો છુ જેથી હવે હું અહી રહી રાકુ તેમ નથી ત્યાં હું જઈશ ત્યારે મારે ઘણું
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९५
:
प्रियदर्शिना टीका . ८ नगगतिराजकया महकारतरोग्य सर्व पनपुप्पादिक गृहीतम् । अत एवाय तरनि श्रीको जात । यथा तस्करहीत सर्वस्वी धनिको नि श्रीको भाति । तद्वचनमार्ण्य राजा चिन्नित मान्-अहो। श्रियश्चञ्चलत्वम् । योऽय सहकारतरु' स्वशाभया जनाना मनासि समाप्टपान, स एवाय क्षणानि.श्रीको जान. । यदेर पूर्व तोप जनपति, तदेव क्षणान्तरे तद्विपरीत भार जनयति, या गान्तिसमये भोजनम् । यथा हि घुादाटोपः सन्यारागश्च स्थिरो न भाति, तथैव सर्ग अपि सम्पदो न स्थिरा इति तु निश्चितम् । यो मृढवीडेिन सम्पद स्थिरा जानाति, मन्ये स मन्द. विद्युलनामपि शाश्वती जानाति । अत. क्षणभद्रयाऽनया राजसम्पत्या आपने ज्यो ही इसकी मनरी तोडी सो तोड़ते हुए आपको देखकर समस्त सैनिकोंने आपका अनुकरण किया, और रारने एक ही साथ इस के पत्र पुष्पादिको को तोड २ कर इसको इस स्थिति में पहुँचा दिया। यह अब चोरों द्वारा लूटे गये वनवाले की तरह बिलकुल श्री-शोभा विहीन बन गया है। इस तरह मत्रीके वचन सुनकर राजाने विचार पिया देखो श्री-शोभा की चचलता। जो आम्ररक्ष कुछ समय पहिले अपनी शोभा से जनो के मनमा आम्र्पर बना हुआ था, वही इस समय नि श्रीक-शोभा रहित होने से लोगों के मनरी विरक्तिका कारण बन रहा है। जिस प्रकार पानीका बुदबुद अथवा सयाराग स्थिर नही होता है, उसी प्रकार ससार के समस्त पदार्थ एव सम्पत्तिया स्थिर नही है। जो इनको स्थिर मानता है वह अज्ञानी है। यदि सम्पत्तिया आदि पदार्थ स्थिर मानी जावे तो फिर विजली के चम कार को भी स्थिर मानने में कोई आपत्ति नहीं होनी चाहिये । परन्तु रोसा नही है। अतः समस्त ही जगत के पदार्थ अस्थिर एव पिनाश शील है तर इनसे या राज्य सपत्ति से मुझे अब कोई काम नहीं है। કહ્યું-સ્વામિન! આપે પ્રથમ વૃક્ષના મોરને તેડે આથી આપને આ રીતે તેડતા જોઈને સિનિકોએ પણ આપનું અનુકરણ કર્યું સઘળાએ મળીને તેના પુષ્પ પર આદિ તેડીને તેને આ સ્થિતિએ પહોચાડેલ છે ચેરે દ્વારા ઉ ટાયેલા ધનની માફક એ બિલકુલ શ્રી શોભા વગરનું બની ગયેલ છે. આ પ્રકારના મંત્રીના વચન સાભ ળીને રાજાએ વિચાર કર્યો કે, જુઓ 1 શ્રી-શેભાની ચચળતા જે આમ્રવૃક્ષ થોડા જ સમય પહેલા પિતાની શોભાથી માણસેના મનને આકર્ષી રહેલ હતું તેજ વૃક્ષ અત્યારે શોભા વગરનું બની જવાથી લોકોને એના તરફ જવાનું મન પણ થતું નથી જેમ પાણીના પરપોટા અને સ ધ્યાને ૨ગ સ્થિર હોતા નથી આ જ પ્રમાણે સ સા ૨ના સઘળા પદાર્થો અસ્થિર અને વિનાશશીલ છે આથી આવી વિનાશશીલ - જય સ પતિનુ હવે મારે કઈ કામ નથી અસ્થિરની સાથે કરવા માં આવેલી પ્રીતિ સ્વય
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
उत्तराध्ययन सूत्रे
मञ्जरीपुजेन पिरित सफल छत्राकारमेक सहकारत । तदनु राजा नगला मनोहरस्य तस्यान क्षम्येका मञ्जरीं गृहीनयान । ततः सर्वे सैनिकास्तस्य पनपत्रमञ्जरीटोला त महार दारुशेष कनरन्त । राजा न उद्यान गया कियत्क्षणानन्तर ततः प्रतिनिटतो मनिग पृष्टवान् मन्त्रिन् । स कमनीय. सहकार रु. वास्ते ? ततो मन्त्री काठशेष त सहकारत राजान दर्शयति । राजा पृच्छति - श्रयमेवाहाः कथ सजातः ? मन्त्री माह-स्वामिन ! पूर्व भवताऽस्य तरोरेका मझरी गृहीता । तदनु सर्वे सैनिकैर्भवन्तमनुकृत्य पूर्णिमा के दिन चतुर्विध सैन्य को साथ में लेकर नगर से बाहर गय हुए थे। उन्होने वहा एक आम्रवृक्ष देगा जो ताम्रवर्ण जैसे पलों से सुशोभित एव मजरीपुञ्ज से पीला हो रहा था। यह देखने में छत्ता जैसा गोलाकार लगता था । राजाने मगलार्थ मनोहर उस आम्र वृक्ष की एक मजरी तोडली । इसको देवार साथ के समस्त सैनिकों नें भी मनरी पत्ते आदि तोड २ कर उस वृक्ष बिलकुल निग्वन्ना-ठूला चना दिया । राजा जन बगीचे से वापिस लौटे और उस हरेभरे आम्रवृक्ष को निखन्ना - ठूडेरूप में देखा तो उन्होने उसी समय मत्री से पूछाहे मत्रिन् | यह कमनीय आम्रफ। रक्ष यहा इस समय नही दिखता है कहा गया । पहिले यही तो उसको देखा था। राजा की बात सुन - कर मत्रीने कहा- महाराज ! देखिये वही आम्रवृक्ष यह खाली ठूलरूप ही रह गया है । राजाने पुन यह दुर्दशा कैसे हो गई है ? उत्तर देते हुए मत्रीने कहा- स्वामिन् । पहिले
यह है । इस समय मंत्री से पूछा - इसकी
બહાર ગયેલ હતા ત્યા તેમણે એક આબાનુ વૃક્ષ જોયુ જે ત્રાબાના રંગના પાદ ડાથી શેાભાયમાન અને મેરના આવવાથી પીળુ દેખાઇ રહ્યુ હતુ એ જોવામા છત્રી જેવા ગેાળાકારનુ દેખાતુ હતુ રાજાએ ઉલ્લાસિત મનથી એ વૃક્ષના મેરની એક શાખા તેાડી રાજાએ મેારની શાખા તેાડી એ જોઈને સાથેના સૈનિકાએ પણ તેનુ અનુકરણ કરવા માડયુ તે ત્યા સુધી કે, તેના મેર અનેપઢડા બધુય તાડાઈ ગયુ અને ઝાડને ઠૂંઠું ખનાવી દીધુ રાજા જ્યારે ખીચામા જઇને પાછા ફર્યા ત્યારે તેણે તે આમ્રવૃક્ષના ઠૂંઠાને જોયુ ત્યારે તેણે મ ત્રીને પૂછ્યું કે, હે રાજન્ એ ખીલેલુ આખાનુ વૃક્ષ જે અહીં હતુ તે કયા ગયું ? રાજાની વાત સાભળીને મત્રીએ કહ્યુ–મહારાજ ! જીએ આ સામે દેખાય છે એજ એ આખાનુ ઝાડ છે રાજાએ ફરીથી મ ત્રીને પૂછ્યુ –આની આવી દુર્દશા કઇ રીતે થઇ ? ઉત્તર
१
આપતા મત્રોએ
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय-निनी टीका १८ उदायनगजपिक्था
तथामृगम्-सोवीररायवसहो, चइताणं मुगी चरे।
उहायंणो पव्वईओ पत्तो गडमणुत्तर ॥४८॥ छाया-सागीररानपभ. त्यक्त्वा ग्बल मुनिश्वरन् ।
__ उदारन प्रनित , प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥४॥ टोमा-'सोवीर' इत्यादि ।
सौवीररानपभ'-सावीरम्र सीबोरदेशस्य राजा-सौवीरराज , स चासो टपभ इस इति समास , सौवीरराज्यधुराधरणसमर्थ इत्यर्थ : एताटशो वीत
पत्तनापीगो राजा उढायन सर्व रान्य त्यक्त्वा पानितो मुनिस्टायन ग्र तपश्चरन् अनुत्तरा-सर्वोत्कृष्टा मोक्षरपा गति प्राप्त ॥८८|
॥ अथ उदायनराजर्षिकथा ॥ जासीदत्र भरतक्षेत्र सिन्युमीवीर देगे पीतभयनामा पत्तनम् । तत्रासी दायननामा पुण्यगारी राजा । स हि मार्यौदार्यधैर्यादिभिः सहजैर्गुणैः मम
तथा-'सोचीरगयवमहो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(मोवीररायवमहो-सौवीरराजपभ) सौवीरदेश के मर्वोत्तम राजा (उद्दायणो-उदायन.)उदायनने (चईत्ताण-त्यत्तया) समस्त राज्य का परित्याग करके (पन्चटओ-प्राजित ) मुनिदीक्षा अगीकार की
और उसी (मुणीचरे-मुनि चरत्) मुनि अवस्था मे रहते हुए उन्होने (अणुत्तरागड पत्तो-अनुत्तराम् गतिप्राप्तः)सवात्कष्ट गनिमुक्ति को प्राप्त किया।
उदायन राजर्पि की स्था इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र म सिन्यु सौवीर नामका एक देश है, उस में वीतभय नाममा एक पत्तन था। उसका राजा उदायन थे। ये राजा
तथा-"सोवीररायसहो" त्याहि।
मन्वया4-सावीरराय बमहो-सौवीरराजनपभ मोवी. देशना भवेत्तिम २२ उदायणो-उदायन Calने चरत्तण-त्यत्तवा मघा राज्यना परित्यागने ४रीने पपटमो-प्रन्नजित भुनिहीक्षा २५ गीत२ ४१ मने मुणीचरे-मनि अचरत એજ મુનિ અવસ્થામ લેતા રહેતા તેમણે સર્વોત્કૃષ્ટ એ ગતિ મુકિતને પ્રાપ્ત કરે
ઉકાયન રાજર્ષિની કથા આ કારની છે–
આ ભરત ક્ષેત્રતા સિધુ મૌવિર નામને એક દેશ છે તેમાં વીતભય નામનું એક પટ્ટણ હતું તેને ઉદાયન નામે રાજા હતા એ રાજ ખૂબ જ પ્રણયશાળી હતા
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
उत्तगध्ययनसत्रे नास्ति में प्रयोजनम् । एमृश्य मनातीराग्यमतुरयतयः प्रत्येकदा नग गति स्वहस्तेन लोच त्या शासनदेवतादत्त सटोरफमुगावि कारजोहरणादिय साधुप परिभृत्य पृथिव्यामप्रतिद्धविहारेण विहरमाणोऽन्ते सिद्विगति पाए ।
॥ इति नगगतिरानकथा । परसण्ड-द्विमुप-नमि-नगगति नामानश्चत्वारोऽपि प्रत्येक युद्धाः महा शुक्रनाम के सप्तमदेवलोके पुप्पोनररिमाने उत्कृष्ट-समदशसागरोपमाणि सहैवो पित्वा तत सहेवच्युता' सहर गृहीतदीक्षा प्रमेण सहेर मोल ममामादयन ।
॥ इति चतु' प्रत्येकजुद्रथा समाप्ता || अस्थिर से की गई प्रीति स्वय अस्थिरता का कारण होती है। इमलिय इन सब से ममत्व का परिहार करने में ही आत्मा का श्रेय है। ऐसा विचार कर रागा से अपने आप वैराग्यभाव जागृत हो गया। और उसी समय उन्होने अपने हाथोंसे शिर के बालोंका लोच करके शाशन देवता द्वारा दिये गये मदोरकमुग्रवन्त्रिका ण्व रजोहरण आदि रूप मुनिका वेप धारण कर अपतिपद विहार करना प्रारभ किया। अन्त में समाधि मरण से प्राणोंका परित्याग कर नगगति मुनिराज ने सिद्धिगति को भी प्राप्त कर लिया। इस प्रकार यह चतुर्थ प्रत्येक वुद्ध नगगति की कथा है। ___ करकण्डू, विमुख, नमि और नगगति ये चारों ही प्रत्येक बुद्ध महाशुक्र नामके सप्तम देव लोक मे पुष्पोत्तर विमान मे उत्कृष्ट मतरह सागरकी स्थिति लेकर साथ २ ही उत्पन्न हुए माय २ ही वहांसे चले और साथ २ ही मुनि दिक्षा लेकर एक साथ ही मेाक्ष गये ॥४७॥ અસ્થિરતાનુ કારણ હોય છે આથી એ સઘળાનો પરિત્યાગ કરી તેમાં જ આત્માનું શ્રેય છે એ વિચાર કરવાથી રાજાને પિતાના મનથી જ વિરાગ્ય જાગી ગયે અને એજ વખતે એમણે પિતાના હાથથી માથાના વાળને કેચ કરીને શાસન દેવે આપેલ દેરાવાળી મુખવસ્ત્રિકા અને રજોહરણ આદિ મુનિવેષ ધારણ કરી અપ્રતિબદ્ધ વિહાર કરવાને પ્રારંભ કર્યો અને તે તેમણે સમાધિમરણથી દેહને પરિત્યાગ કરી નગગતિ મુનિરાજે સિદ્ધ ગતિને પ્રાપ્ત કરી આ પ્રમાણે આ ચોથા પ્રત્યેક બુદ્ધ નગતિની કથા છે.
કરકÇ દ્વિમુખ, નમિ અને નગગતિ એ ચારેય પ્રત્યેક બુદ્ધ મહાશુઝ નામના સાતમા દેવલોકમાં પુષ્પોત્તર વિમાનમાં ઉત્કૃષ્ટ સત્તર સાગરની સ્થિતિવાળા બનીને સાથે સાથે જ ત્યા ઉત્પન્ન થયા અને સાથે સાથે જ ત્યાથી ચવીને સાથે સાથે જ દીક્ષા લઈને એક સાથે જ માસમા ગયા છે ૪૭ |
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका भ १८ उदायनगजपिकथा
तथा
मृम् - सोवीरगयंत्रसहो, चइतीण मुणी बरे । उहायणो पव्वईओ, पत्तो गडमणुत्तर ॥१८॥ छाया - सावीरराजनृपभः त्यक्त्वा यलु मुनिवरन । उदायन, मनजित प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ||४८ || टोका- 'सोवीर' इत्यादि ।
1
३९७
सौवीरराजनृपभ.-सौनीरम्य= सौवीरदेशस्य राजा - सोवीरराज, स चासो नृपभ इन इति समास, मौवीरराज्यधुराधरणसमर्थ इत्यर्थ । एतादृशो बीत ३ यपत्तनाशो राजा उदायनः सर्व राज्य त्यक्त्वा प्राजितो मुनिरुद्रायन ग्र तपथरन् अनुत्तरा=सर्वोत्कृष्टा मोक्षरपा गर्ति प्राप्त ॥ ४८ ॥ ॥ अथ उदयनराजर्षिकथा ||
आसीत्र भरतक्षेत्रे सिन्धुसौवीर देशे नीतभयनामा दुदायननामा पुण्यशात्री राजा । स हि गौदार्यधैर्यादिभि तथा - 'सोवीररायवमहो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- ( मोवीरराघवमहो- सौवीरराजवृपम.) सौवीरदेश के सर्वोत्तम राजा (उद्दायणो - उदायनः) उदायनने (चईत्ताण - त्यक्तवा) समस्त राज्य का परित्याग करके (पन्वइओ - प्राजितः) मुनिदीक्षा अगीकार की और उसी (मुणीच मुनि चरत्) मुनि अवस्था मे रहते हुए उन्होने (अणुत्तरा गइ पत्तो - अनुत्तराम् गति प्राप्तः) सवात्कष्ट गति मुक्ति को प्राप्त किया । उदायन राजर्षि की कथा इस प्रकार है—
इस भरतक्षेत्र मे सिन्धु सौवीर नामका एक देश है, उस में वीतभय नामका एक पत्तन था। उसका राजा उदायन थे। ये राजा तथा- "सोवीररायवसहो" " इत्यादि ।
अन्वयार्थ – सोपीरराय वसहो- सौवीरराजवृपभः सौबी देशना भवेत्तभ रा उदायणो - उदायन' हायने चत्तण-त्यत्तवा भाणा राज्यना परित्याग जरीने नेपाओ - मन्त्रजित भुनितीक्षा गीअर री ने मुणीचरे मुनि अचरत् એજ મુનિ અવસ્થામા રહેતા રહેતા તેમણે સર્વોત્કૃષ્ટ એની ગતિ મુકિતને પ્રાપ્ત કરી
पत्तनम् । तत्रासी सहजैर्गुणैः सम
ઉત્પયન રાષિની કથા આ નકારી છે—
આ ભરત ક્ષેત્રતા સિધુ સૌવિર નામના એક દેશ છે તેમા વીતભય નામનુ એક પટ્ટણ હતું તેના ઉદાયન નામે રાજા હતી એ રાજ ખૂબ જ પુણ્યશાળી હતા
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
সায়ন नास्ति मे प्रयोजनम् । यि मनातरराग्यानरमतर्थ. प्रत्येसुद्धा नग गति' स्वहस्तेन लोच कन्या शासनटेरनादन सदोरकमुपस्विकारजोहरणानिय साधुप परिधृत्य पृथि यामपनि पद्धविहारण विहरमाणोऽन्ते सिद्विगति प्राप्त ।
॥इति नगगतिरानकया। रसण्डू-द्विमुप-नमि-नगगति नामानश्रवारोऽपि प्रत्येक युद्धाः महा शुक्रनाम के सप्तमदेवलोके पुप्पोत्तररिमाने उत्कृष्ट-सप्तदणसागरोपमागि महेवो पित्वा तत सहैवच्युता सहेर गृहीतदीक्षा' क्रमेण सदैव मोक्ष ममामादयन् ।
॥इति चतु प्रत्येसुद्धकथा समाता ॥ अस्थिर से की गई प्रीति स्वय अस्थिरता का कारण होती है। इसलिय इन सब से ममत्व का परिहार करने में ही आत्मा का श्रेय है। ऐसा विचार कर रागा को अपने आप वैराग्यभार जागृत हो गया। और उसी समय उन्होने अपने हाथोंसे शिर के बालोंका लोच करके शाशन देवता द्वारा दिये गये मदोरकमुपवत्रिका एव रजोहरण आदि रूप मुनिका वेप धारण कर अप्रतिवद्ध विहार करना प्रारभ किया। अन्त में समाधि मरण से प्राणोंका परित्याग कर नगगति मुनिराज ने सिद्धिगति को भी प्राप्त कर लिया। इस प्रकार यह चतुर्य प्रत्येक युद्ध नगगति की कथा है।
करकण्ड, विमुख, नमि और नगगति ये चारों ही प्रत्येक बुद्ध महाशुक्र नामके सप्तम देव लोक में पुष्पोत्तर विमान में उत्कृष्ट मतरह सागरकी स्थिति लेकर साथ २ ही उत्पन्न हए साय २ ही वहाँसे चले
और साथ २ ही मुनि दिक्षा लेकर एक साथ ही मेक्ष गये ॥४७॥ અસ્થિરતાનું કારણ હોય છે આથી એ સઘળાને પરિત્યાગ કરી તેમા જ આત્માનું શ્રેય છે આવો વિચાર કરવાથી રાજાને પિતાના મનથી જ વિરાગ્ય જાગી ગયા અને એ જ વખતે એમણે પોતાના હાથથી માથાના વાળને લોચ કરીને શાસન દેવે આપેલ દેરાવાળી મુખવસ્ત્રિકા અને રજોહરણ આદિ અનિવેષ ધારણ કરી અપ્રતિબદ્ધ વિહાર કરવાનો પ્રારંભ કર્યો અને તે તેમણે સમાધિમરણથી દેહને પરિત્યાગ કરી નગગતિ મુનિરાજે સિદ્ધ ગતિને પ્રાપ્ત કરી આ પ્રમાણે આ ચોથા પ્રત્યેક બુદ્ધ નગતિની કથા છે
કાકડૂ દ્વિમુખ, નમિ અને નગગતિ એ ચારેય પ્રત્યેક બુદ્ધ મહાશુક્ર નામના સાતમા દેવલોકમાં પુષ્પોત્તર વિમાનમા ઉત્કૃષ્ટ સત્તર સાગરની સ્થિતિવાળા બનીને સાથે સાથે જ ત્યા ઉત્પન્ન થયા અને સાથે સાથે જ ત્યાજ ચવીને સાથે સાથે જ દીક્ષા લઈને એક સાથે જ માસમાં ગયા ૫ ૪૭ છે
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजर्षिकथा
३९० तत्पिनादिभ्यः पञ्चशतसुवर्णमुद्रा दया ता परिणयति । इत्य स पञ्चशतकन्या परिणीतवान् । तथापि स तृप्ति न प्रयाति । स्वीपनायुप्फभोज्येषु जनाः प्रायस्तृप्तिं न यन्ति । एताः त्रिय केनापि स' मा गन्छन्तु इति विचार्य एकस्तम्भे गृहे ता.सर्वापि मस्थापितवान् ।
तस्मिन्नेव काले समुद्रम यस्थिते पञ्चशैलाग्यही विद्युन्मालिनामको महडिको व्यन्तरदेव आसीत् । तम्याम्ता हामापहासाभिपेये द्वे देव्यो । एक्दा ताभ्या सह कुत्रापि प्रजन् स्वायु क्षयान्मार्ग प्रन्युत । ततस्ते उभे अपि देव्यो वैवाहिर सनर करने को इच्छा कर लेना और उसके पिता आदि को पाच सौ ७०० सुवर्ण मुद्राएँ प्रदान कर उसको परण लेता था। इस प्रकार उसने पाचसौ ८०० कन्याओं के माथ अपना विवाह कर लिया। परन्तु फिरभी कामभोगों से उसको तृप्ति नही हुई। सच है इस मसार में स्त्री, धन, भोजन एव जीवन से प्राय किसी भी प्राणी को तृप्ति नहीं होती है । उमने उन ममस्त स्त्रियो को एक ही घरमे इस अभिप्राय से " नि ये कही किसी के साथ चली न जावें" रग्वा या।
जिस समय की यह कग है उसी समय में समुद्र के मध्य __म रहे हुए पचशैल नाम के द्वीप में विद्युन्माली नामका कोई एप विशिष्ट कवि का धारी व्यन्तरदेव रहता था। हासा एव प्रहासा नाम पी इसकी दो देविया थी। एक दिन यह इन्ही देवियों के साथ कहीजा रहा था सो मार्ग में ही अपनी आयु के क्षय हो जाने से मरકરવાની ઇચ્છા કરી લે છે અને એ કન્યાના પિતા વગેરેને ૫૦૦ સુવર્ણમુદ્રાઓ આપીને એ તેની સાથે લગ્ન કરી લેતે આ પ્રમાણે એણે ૫૦૦ પાચો ન્યાઓ સાથે પિતાના લગ્ન કરેલ હતા છતા તેની હામ ભેગથી તૃપ્તી થઈ ન હતી ખરૂ જ છે. આ સસ રમા સ્ત્રી, ધન, ભોજન અને જીવન આ સઘળાથી કોઈ ૫ણ પ્રાણીને તૃપ્તી થતી નથી તેણે એ સઘળી સ્ત્રીઓને એક સ્ત ભવાળા એક જ ઘરમાં રાખેલ હતી આનું કારણ એ હતું કે “એ કોઈની સાથે રખેને કયાં ય ચાલી ન જાય' આવા અભિપ્રાયથી આ વ્યવસ્થા તેણે કરેલ હતી
જે સમયની આ વાત છે એ સમયે સમુદ્રની મધ્યમાં આવેલા પચૌલ નામના દ્વિપમાં વિદ્યમાલી નામના કોઈ એક વિશિષ્ટ રિદ્ધિવાળા વ્યન્તરદેવ રહેતા હતા પાસા અને પ્રહાસા નામની એને બે દેવીઓ હત એક દિવસ એ આ બને દેવીઓની સાથે કોઈ સ્થળે જઈ રહેલ હતા ત્યારે માર્ગમાં જ એનું આયુષ્ય પૂરૂ.
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
__उत्तराध्ययन नितो गीतभयादोनि पिएपधिक गितसर पकानि पुराणि, सिन्धुमौनोरमख्याथ पोडशदेशान् पालयन् , महासेनादिभिमुटदशमिरि पैः सेवितः स्वराज्यश्रियाऽपरः शक्र र शुशुभे। तम्ग रात पट्टमहिपानधर्मपरायणा चेटर राज दुहिता प्रभारती नाम आसीत् । नृपम्य ममारता कुसिजातोऽभीचि नामा पुत्र आसीत् । उदायननृपस्य भगिनीमत कशी आसीत् । अभीचिन्तु युबरानोऽभूत् ।
आसीव तस्मिन्नेर समये चम्पापुर्या धनधान्यादिसमृद्धो रमणोजनासक्तचितः कुमारनन्दी नाम मुवर्णकारः । स यत्र कुनाऽपि सुरूपा कन्या पश्यति, बहुत ही पुण्यशाली थे। शौर्य औदार्य एच धर्य आदि स्वाभाविक गुणों से युक्त ये उदायन राजा वीतभय आदि तीनसौ तिसठ (363) पुरो का तथा सिन्धु सौवीर जैसे मुख्य सोलह १० देशों के पालक थे। महासेन आदि दस मुकुट ध वीर राजाओ द्वारा सदा सेवित हुए थे राजा अपनी राज्यश्री से ऐसे गोभित होते थे कि मानों दूसरा इन्द्र ही है। इनकी पटरानीका नाम प्रभारती या। यह जैनधर्मकी उपासिका थी। चेडाराजा की यह पुत्री थी। इसकी कुक्षिसे एक पुत्र उत्पन्न हुआ था जिसका नाम अभीचि था। उदायन ना एक भानजा था जिसका नाम केशी था। राजाने अभीचिको युवराज बना दिया था। उसी समय मे चपापुरी मे धनधान्यादिक मे समृद्ध एक सुवर्णकार रहता था। इसका नाम कुमार नदी था। स्त्रीयो मे यह सदा आसक्त चित्त बना रहता था। जहा कहा भी इसको अच्छी रूपवाली कन्या दिखलाई देती कि वह उसी-समय उसके साथ શિૌયઔદાર્ય અને ધર્મ આદિ સ્વભાવિક ગુણોથી સમન્વિત એ રાજા વીતભય આદિ ત્રણ ત્રેસઠ ૩૬૩ પુરોના તથા સિધુ સૌવીર જેવા મુખ્ય સેળ ૧૬ દેશના અધિપતિ હતા મહાસેન આદિ દસ મુગટ ધ વીર રાજાઓ ઉપર એમનું આધિ પત્ય હતુ એવા એ ઉદાયન રાજા પિતાની રાજ્યશ્રીથી એવા ભતા હતા કે, જાણે બીજા ઈન્દ્ર જ કેમ ન હોય ! એમની પટ્ટરાણીનું નામ પ્રભાવતી હતુ જે જૈનધમની ઉપાસક હતી અને ચેટક રાજાની એ પુત્રી હતી પ્રભાવતી રાણીના ઉદરથી એક પુત્ર ઉત્પન્ન થયે જેનું નામ અભીચિ હત રાજ ઉદાયનને એક ભાણેજ હતી જેનું નામ કેશી હતું રાજાએ અભીચિને યુવરાજ પદે સ્થાપિત કર્યા હતા
એ સમયે ચા પાપુરીમાં ધન ધાન્યાદિકથી સમૃદ્ધ એ એક સેની રહેતા હતા જેનું નામ કુમારનદી હતુ અિોમા એને ખૂબ જ આસકિત હતી ત્યાં ત્યા એની નજરે સારી રૂપવતી કન્યા જોવામાં આવતી કે તે એની સાથે વૈવાહિક સ બ ધ
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका १८ उदायनराजकथा मुर्शनारोजी तहास पित्तता तानेर दिक्ष प्रेक्षमाणचिरकार स्थाणुवर सस्थितः । ततस्तद्गतचित्तचिन्तयति-हामामहासे पिना ममेद विश्व दृष्टि ही नस्र न्यमियाभाति । रत्नाभ तद्रय पोल्य काचमगि तुल्याम्चतामु रमणीपु को नाम निपुगी रमे।। तम्मान्मया तदर्थ यतितव्यम् । एक विचार्य य मुत्र कारो राजकुले गत्वा प्रचुर धन दत्त्वा एर डिण्डिममयोपयत- रश्चित्कु जो पचौल पर्वत पर है यहा आयें। इस तरह उसको अपना पता दे कर वे दोनों देविया विजली की तरह वही पर अवश्य हो गई। सुवर्णकार इम वन्य को देखकर उनम जामक्त चित्त होने की वजह से नुत समय तक यही पर स्थाणु की तरह निश्चल ग्वडा २ जिस दिशामें ये अदृश्य हुई थी उसी दिशाको और देवता रहा। फिर बाद मे इमको विचार आया-गि अर मुझे यह मसार हासा प्रहामा देवियों के विना अन्ये को नाह शून्य जैसा ही नजर आ रहा है। अहा! कितना आनदमन उनका रूपधा, दम स्पराशि मागे तो इन रमणियों की कोई कीमत नहीं है । रत्नके सामने जिस प्रकार काच मणियों में निपुग जनको मनोप नहीं होता है, उसी प्रकार इस अनुपम रूप राशी के सामने मुझे इन रमणियों मे सतोप हानेका नहीं है। इसलिये इस रूप के नये मार्ग में मुझे भ्रमण करने का मौभाग्य जैसे भी प्राप्त हो सके उस प्रकारका प्रयत्न करना चाहिये। इस तरह विचार कर उस सुवर्णकार ने गीत्र ही राजकुल मे जा कर चहा प्रचुर धन दिया और कहा कि आप इस प्रकार की घोपणा જે સમુદ્રની વચમાં આવેલા પચલ પર્વત ઉપર છે, ત્યાં આવો, આ પ્રમાણે કહીને એ બન્ને દેવીઓ વિજળીની માફક ત્યાથી આ તર્ધાન બની ગઈ એની એ બનેમા ખૂબજ આસકત બની ગયેલ હોવાથી ઘણુ સમય સુધી એ જે દિશા ત- આ તર્ધાન થઈ હતી તે તરફ લાકડાના કૂઠાની જેમ હૃથા ચયા વગર ઉભે ઉભે જેતે રહ્યો, આ પછી તેને વિચાર થ કે, હવે મને આ સ સાર એ હાજા અને પ્રવાસ દેવીઓના વગર આધળાની માફક શૂન્ય જે જ દેખાય છે અહા કેવુ આન દપ્રદ એનુ રૂપ હતુ ! એ રૂપરાશીની સામે તે આ રમણીઓની કેઈ કિમત નથી,
નની સામે જે રીતે કાચના ટુકડાથી સમજદાર મનુષ્યને સ તેલ તે નથી એજ પ્રમાણે એ અનુપમ રૂપ ગર્વિતની સામે મને આ રમણીઓની જરા સરખી પણ કિમત લાગતી નથી. આ કાણે રૂપના નવા માર્ગમાં મારે માટે ભ્રમણ કરવાનું સૌભાગ્ય જે રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે એ પ્રકારે પ્રયતન કરવું જોઇએ આ પ્રકારને વિચાર કરીને તે મોની રાજ દરબારમાં પહેલે રાજાની સામે તેણે પણ સુવર્ણમુદ્રાઓ ભેટ મૂકી અને કહ્યું કે, આપ નગરભરના એવી ઘોષણા કરાવી દયે કે, “જે કોઈ
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
___उत्तगध्ययनसूत्रे चिन्तातुरे एर चिन्तितात्यो-कमपि नीलोर जन मोगयागो य सारयाः पति भवेत् । इति पिचिन्त्य भूमण्डले भ्रमन्तीभ्या ताभ्या चम्पाया म गुपर्णकारो दृष्टः । अयमात्रयोर्योग्योऽस्तीत्यधार्य तम्मे परममनोहर पस्प दर्शिनपत्यौ। तयोः परममनोहर रूप पश्यस्तनागक्तचित्तः स सुवर्णकार. 'के युगम्' इति ते देव्यो पृष्टवान् । ततस्ते विलासिन्यो सपिठास मोक्तायो-भावा हामा महासार ये महर्दिके देव्यो। तर चेदस्मामि मह मिलनेन्छा भत्तदा त्वया पञ्चशैलपीते समागन्तव्यम् , इत्युक्त्वा ते विद्युल्लताउत्तिरोहिते जाते । म गया। यह देसकर उन देवियों ने चिन्तातुर होकर ऐमा विचार किया फ़ि-चलो अब किसी भी लोलुप मनुष्य को अपने वश में करें जो हम लोगों का पति न सके। इस प्रकार के विचार से उन-दोनों देवियोने भूमण्डल भर में भ्रमण करना प्रारभ किया। घूमती २ वे चपापुरी नगरी मे आई, और आते ही उन्होने उस कामी सुवर्ण कार को देवा । देखते ही उन्होंने यह निश्चय कर लिया कि यह हमारा पति होने के लायक है। इस प्रकार के निश्चय से उन दोनो ने ही उसको अपना परम मनोहर रूप दिसलाया। सुवर्णकार भी उस परम मनोहर रूपको देखकर उस तरफ मुग्ध बन गया और उनसे कहने लगा कि-कहों आप लोग कौन है ? सुवर्णकार के इस प्रश्न को सुनकर उन दोनों विलासिनी देवियोंने विलास पूर्वक कहा कि हम लोग हासा और प्रहासा नामकी दो महर्द्धिक देवियाँ है। यदि आपकी हमसे मिलनेकी इच्छा होवे तो आप हमारे निवासस्थान पर થઈ જવાથી તેનું મૃત્યુ થયું આથી એ બન્ને દેવીએ ખૂબજ ચિ તાતુર બની અને પછીથી એ વિચાર કર્યો કે, ચાલે હવે કોઈ વિષયલોલુપી મનુષ્યને આપણું વશમાં કરીએ કે જે આપણે પતિ બની શકે આ પ્રકારને વિચાર કરીને એ મને દેવીઓએ ભૂમડળ ઉપર ભ્રમણ કરવાનો પ્રારંભ કર્યો ફરતા ફરતા તે ચપાપુરી નગરીમાં પહોંચી અને ત્યા પહોચતાજ તેમણે એ કામી સનીને જે તેને જોતા જ એ વિચાર કર્યો કે, આ અમારા પતિ થવા લાયક છે, આ પ્રકા રને નિશ્ચય કરીને તે બનેએ તેને પિતાનુ પરમ મનહર રૂપ બતાવ્યુ સોનીએ મનહર રૂપને જોઈને એના તરફ મુગ્ધ બની ગયે, અને તે એને કહેવા લાગ્યા કે–કહે છે તો કેવું છે? સોનીને એ પ્રશ્નને સાભળીને એ બને વિલામિની દેવી ઓએ કહ્યું કે, અમે બન્ને હાસા અને પ્રહાસા નામની બે મહદ્ધિક દેવીએ છીએ, જે તમારી અમેને મળવાની ઇચ્છા હોય તે તમે અમારા નિવાસસ્થાન ઉપર કે
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका म १८ उदायनराजकथा
४०१ मुर्गारोजी तहास कत्तितया तानेर दिश प्रेशमानचिरकाल स्थाणुवत्तत्रैव सस्थितः । ततस्तद्गतचित्त श्चिन्त पति-हासापहासे पिना ममेट विश्व दृष्टि ही नस्व ग-यमियाभाति । रत्नाभ तद्रप पील्य कायमणि गुल्याम्बेतासु रमणीषु को नाम निपुगो रमे।। तम्मान्मया तदर्थ यतितव्यम् । एत्र विचार्य म मुर णकारी राजकुले गत्वा प्रचुर धन दत्त्या एर डिण्डिममयोपयन-7. चित्कु जो पचौल पर्वत पर है वहा आवें। इस तरह उसको अपना पता दे कर वे दोनो देविया विजली की तरह वहीं पर अवश्य हो गई। सुवर्णकार इम द्रव्य को देखकर उनम जासक्त चिन होने की वजह रो रहुत समय तक वहीं पर स्थाणु की तरह निश्चल ग्वडा २ जिस दिशामें ये अद्रश्य हुई थी उसी दिशाको और देवता रहा। फिर बाद में इमको विचार आया-कि अब मुझे यह संसार हासा प्रहासा देवियों के विना अन्धे को तरह शून्य जैसा ही नजर आ रहा है। जहा! कितना आनदमः उनका स्पा, दम रूपराशिके आगे तो इन रमणियों की कोई कीमत नहीं है। रत्नके सामने जिस प्रकार काच मणिों में निपुग जनको सतोप नहीं होता है, उसी प्रकार इस अनुपम रूप रागी के सामने मुझे इन रमणियों मे सतोप हानेका नहीं है। इसलिये इस रूप के नये मार्ग मे मुझे भ्रमण करने का सौभाग्य जैसे भी प्राप्त हो सके उस प्रकारका प्रयत्न करना चाहिये । इस तरह विचार कर उस सुवर्णगर ने शीन ही राजकुल मे जा कर चहा प्रचुर धन दिया और कहा कि आप इस प्रकार की घोपणा જે સમુદ્રની વચમાં આવેલા પચશૈલ પર્વત ઉપર છે, જે આવે, આ પ્રમાણે કહીને એ બન્ને દેવીઓ વિજળીની માફક ત્યાથી આ તર્ધાન બની ગઈ, એને એ બન્નેમા ખૂબજ આસક્ત બની ગયેલ હોવાથી ઘણુ સમય સુધી એ જે દિશા તરફ અતિર્ધાન થઈ હતી તે તરફ લાકડાના ટુઠાની જેમ હત્યા ચઢ્યા વગર ઉભો ઉભે જતો રહ્યો, આ પછી તેને વિચાર થર્યો કે, હવે મને આ સ સાર એ હાસા અને પ્રવાસ દેવીઓના વગર આધળાની માફક જે જ દેખાય છે અહા ! કેવુ આન દપ્રદ એનુ રૂપ હત ! એ રૂપ શીની સામે તે આ રમણીઓની કેાઈ કિંમત નથી, જનની સામે જે રીતે કાચના ટુકડાથી સમજદાર મનુષ્યને સ તેષ થતો નથી એજ પ્રમાણે એ અનુપમ રૂ૫ ગર્વિત ની સામે મને આ રમણીઓની જરા સરખી પણ કિ મત લાગતી નથીઆ કારણે રૂપના નવા માર્ગમાં મારે માટે બ્રમણ કરવાનું સૌભાગ્ય જે રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે એ પ્રકારે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ આ પ્રકારને વિચાર કરીને તે સોની રાજ દરબારમાં પહેઓ રાજાની સામે તેણે ઘણી સુવર્ણમુદ્રાઓ ભેટ મૂકી અને કહ્યું કે, આપ નગરભરના એવી છેષણ કરાવી દયે કે જે કોઈ
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
उत्तगध्ययनसूने चिन्तातुरे पर चिन्वितायो-कमपि सीटोल जन मलोगया य यायो पति भवेत् । इति पिचिन्त्य भूमण्डले भ्रमन्तीभ्या ताभ्या जम्माया स मुवर्णकारी दृष्टः । अयमात्योयोग्योऽस्तीत्यधार्य तम्मे परममनोहर स्वस्प दर्शितात्यो। तयोः परममनोहर रूप पश्यस्ततामत्तचित्तः स सुपर्णकार. 'के युवाम्' इति ते देव्यो पृष्टवान् । ततस्ते पिरामिन्यो सपिरास प्रोक्तायो-आपा हामा महासाख्ये महर्दिके देन्यौ। ता चेदस्माभिः सह मिलना भत्तटा स्या पञ्चशैलपीते समागन्तव्यम् , इत्युक्त्या ते विद्युल्लतापनिरोहिते जाते । स गया। यह देखकर उन देवियों ने चिन्तातुर होकर ऐमा विचार किया फि-चलो अब किसी भी लोलुप मनुष्य को अपने वश में करें जो हम लोगो का पति बन सके । इस प्रकार के विचार से उन-दोनों देवियोंने भूमण्डल भर में भ्रमण करना प्रारभ किया। घूमती २ वे चपापुरी नगरी में आई, और आते ही उन्होने उस कामी सुवर्ण कार को देखा। टेसते ही उन्होंने यह निश्चय कर लिया कि यह हमारा पति होने के लायक है। इस प्रकार के निश्चय से उन दोना ने ही उसको अपना परम मनोहर रूप दिसलाया। सुवर्णकार भी उस परम मनोहर रूपको देखकर उस तरफ मुग्ध बन गया आर उनसे कहने लगा कि कहीं आप लोग कौन है? सुवर्णकार के इस प्रश्न को सुनकर उन दोनों विलासिनी देवियोंने विलास पूर्वक कहा कि हम लोग हासा और प्रहासा नामकी दो महद्धिक देवियां है । यदि
आपकी हमसे मिलनेकी इच्छा होवे तो आप हमारे निवासस्थान पर થઈ જવાથી તેનું મૃત્યુ થયું આથી એ બન્ને દેવીઓ ખૂબજ ચિ તાતુર બની અને પછીથી એવો વિચાર કર્યો કે, ચાલે હવે કઈ વિષયલેપી મનુષ્યને આપણું વશમાં કરીએ કે જે આપણે પતિ બની શકે આ પ્રકારનો વિચાર કરીને એ બને દેવીઓએ બૂમ ડળ ઉપર ભ્રમણ કરવાનો પ્રારંભ કર્યો ફરતા ફરતા તે ચ પાપુરી નગરીમાં પહોંચી અને ત્યા પહેચતાજ તેમણે એ કામી સેનાને જાય તેને જોતા જ એણે વિચાર કર્યો કે, આ અમારા પતિ થવા લાયક છે, આ પ્રકા રને નિશ્ચય કરીને તે બન્નેએ તેને પિતાનું પરમ મનહર રૂપ બતાવ્યુ સોનીએ મનહર રૂપને જોઈને એના તરફ મુગ્ધ બની ગયે, અને તે એને કહેવા લાગ્યા કે—કહો ! તમે કેવું છે? સોનીને એ પ્રશ્નને સાભળીને એ બન્ને વિલાસિની દેવી ઓએ કહ્યું કે, અમે બન્ને હાસ અને પ્રહાસા નામની બે મહદ્ધિક દેવીએ છીએ, જે તમારી અમને મળવાની ઇચ્છા હોય તો તમે અમારા નિવાસ સન ઉપર કે
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०३
प्रियदर्शिनी टीका म १. उदायनगजाया स नाविक पाह-अय तटस्थगिरिमलपदेशजो रट याम व दृश्यते। तत्रे दमावयोर्यानमधोगत्याऽऽर्ते निमड् अति । अनो यदा नौसा बटर म्याधो गन्दे तदात्यया ममुष्टुत्य वटासमाना समवलम्रनी। जन्यमार्गामाताटनेनेव मार्गेण ममागतोस्मि । तग्मिन गिरी राना भारण्टपक्षिण. समागीय निवसन्ति । दिबसे ते आहारार्थ पञ्चगेलद्वीप गन्ठन्ति । ते हि द्विमुखा चरण या भान्ति । व तेषु कस्यचिढेरम्य भारण्डपरिणों म' यमचरणे वस्त्रेग स्वगरीरमारभ्य गन्डे दृद्धत्वाद् लगावा ग्रहीतुमयमम्य मम तु नाशो कहा हा कुछ काली सी चीज दिग्बती है । तर नाविक ने कहा-देवो यह तट पर रहे ह गिरि के मल प्रदेश में उगा दुआ वटका रक्ष (पडका पेड) है, जो दूरी की वजह से काला मा दिग्वलाई पडता है। सो भ्यान रग्बना जन हमारी यह नौका इससे नीचे जावेगी तब आवर्त (जलके भवर) मे फेंक जावेगी, अत नौका ज्यो ही इसके नीचे पहुँचे रि तुम उछलकर पक्षकी शाचा पर लेना। पकड ते ही तुम उसपर लटक जाओगे यही से तुम को पचशैल का मार्ग हाय आवेगा। कारण कि रात्रि में यहा पर्वतपर भारण्डपक्षी आते हैं, और यहीं पर निवास करते हैं। प्रात: रोते ही वे आहार के अन्वेपण म पचशैल द्वीप में चले जाते है। भारण्डपक्षियों की पहिचान यह है कि उनके मुख तो दो होते ह तथा चरण तीन । तुम उन मारण्टपक्षियों में से रिसी एक मारण्डपक्षी के चरण में बन्न से अपने शरीर को जकड देना इस तरह उनके साथ उठकर तुम पचशैल द्वीप मे पहुँच जाओगे। હા કાઈક કાળી ચીજ દેખાય છે ત્યારે નાવિકે, આ સમુદ્રના કિનારા ઉપર પતિના મૂળ પ્રદેશમાં ઉગેલુ એ વડનું વૃક્ષ છે જે છેટેથી કાળું દેખાય છે તમે હવે એ ધ્યાનમાં રાખજો કે, ત્યારે આ નિકા એ ઝાડની નીચેથી પસાર થઈને આગળ વધશે એટલે આવર્તમાં ફસાઈ જતો આથી નિકા જ્યારે ઝાડની નીચે પહોંચે કે, તરતજ તમો ઠેકડો મારીને એ વડલાની ડાળને પકડી લે છે અને એ ઝાડ ઉપર ચડી જજે અહી થી તમને પચવ પર્વતને માર્ગ હાથ લાગી જશે રાત્રીના વખતે અહી પર્વત ઉપર ભારડ પક્ષી આવે છે અને નાતના રહે છેસવાર થતા તે આહારની શોધમા પચૌલ પર્વત ઉપર પહોંચે છે ભારડ પક્ષીઓની ઓળખાણ એ પ્રકારની છે કે, એને બે મોઢા હોય છે અને ત્રણ પગ હોય છે તમે એ ભાર ડપક્ષીઓમાથી કોઈ એક ભાર ડપક્ષીના પગને વસ્ત્રથી તમારા શરી- વાવે ખાધી લેશે આ પ્રમાણે કરવાથી એ પક્ષીની સાથે ઉડીને તમે પચલ દ્વિપમા પહોચી જશો હું પણ તમારી સાથે ચાલત પર તુ મારી વૃદ્ધાવસ્થા હોવાથી મારામાં
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.२
उत्तराध्ययन सूत्रे
मारनन्दिन सुवर्णकार मृत पद्वनिष्यति । तस्मै स कार कोटि
तस्मै
सुवर्णमुद्रादास्यतीति । डिण्डिमा वृद्धा नापियो जति निःस्पृहः समुद्यतस्त पचद्वीप नेतुम् । मुद्रा । नास्ता मुद्राः स्वपुत्रेो दाना सज्जीकृत्य परिपूर्ण शस्रमादाय सुवर्णकारेण सह नौकाया समुपविष्ट । स नाव क्षेपयन यदि समुद्रे चिमट पन्थान समतिक्रम्य जन के समुद्रमदेशे समागत । तत मनाविक कुमारनन्दिन पृष्टवान् किमपि पश्यसि पुरस्तात् ? स माह पश्यामि श्याम किमपि । तत. नगर भरमे करवाने कि "जो कोड व्यक्ति कुमार नदी सुवर्णकार को शिघ्र ही पचशैल पर्वत पर पहुँचा देगा, उसके लिये वह एक कोटि सुवर्णमुद्रा प्रदान करेगा "। इस प्रकारसी जन घोषणा नगर में करचाई जा रही श्री तन हमसे सुनकर क व नाविक ने अपने जीवन से निस्सृत जनकर उसमे पौत्र पर पहुंचाने का वचन दिया, सुवर्णकार ने भी उसको घोषणा के अनुसार एक कोटी सुवर्ण मुद्राएँ प्रदान करदी | नाविक ने अन अपनी नाकाको मज्जित करना प्रारंभ किया । जय नौका अच्छी तरह सुमजित हो चुकी तब नाविक ने उन एक कोटी सुवर्णमुद्राओं को अपने पुत्रों को दे कर उनके रास्ते के योग्य शम्बल - नाते की तैयारी करवाई । जन परिपूर्ण पाथेय-भाता तैयार हो चुका तब सुवर्णकार को नौका मे बैठा कर वह नाविक वहासे चला। चलते यह कितने दिनों में बहुत दूर तक पहुँच गया। जब ये दोनों चलते २ समुद्र के ऐसे प्रदेश मे जा पहुँचे जो विशेष विन्द था तब नाविक ने सुवर्ण से कहा- क्या कुछ आगे दिखाता है | सुवर्णकारने વ્યક્તિ કુમારન દીસેનીને ઝડપથી પચોલ પર્વત ઉપર પહોંચાડશે તેને એ એક કરાડુ સુવણુ મુદ્રાએ આપશે ” રાજાએ આ પ્રકારની ઘેાષણા કરવાને આદેશ આપ્યું. એ ધાણા નગરમા થઇ રહા હતી ત્યારે તેન એક વૃદ્ધ નાવિકે પેાતાના જીવનના લેાગે પણ તેતે પચશૈલ પર્યંત ઉપર પહેચાડવાનુ વચન આપ્યુ, સાનોએ પણ તેને ધે ષા અનુમાર એક તરેહ સુવણ મુદ્રાએ આપી નાવિકે આ પછી પાત ની નૌકાને તૈયાર કરવાનુ શરૂ કર્યું જ્યારે નૌકા સ પૂર્ણ પણે તૈયાર થઈ ચૂકી ત્યારે એ વિકે પેાતાના પુત્રને એ સુવર્ણ મુદ્રાએ આપીને રસ્તાના ભાતા માટેની ચેાગ્ય વ્યસ્થા કરવાનુ સૂચવ્યુ જ્યારે ભાતા વગેરેની સપૂર્ણ તૈયારી થઈ ગઇ ત્યારે સાનીને તે કામા બેસાડીને એ વિક ચાલી નીકળ્યે ચાલતા ચાલતા કેટલાક વને તે ઘણે દૂર નીકળી ગયા અને આગળ વધવાના રસ્તે જ્યારે વિકટ આવ્યા ત્યારે તે નાવકે બેનીને હ્યુ-શુ આગળ કાઇ દેખાય છે? સે।નીચે કહ્યુ,
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ उदायनराजकथा तस्माच बह गत्वा स्वकीय धन दीनादिभ्यो दचा पहिमपेशादिकष्ट कृत्वा ऽस्य द्वीपम्य श्रिया सहारयो पतिर्भर। तयोर्वचन निशम्य स मुवर्णकारः पाह-अह तर कय गमिप्यामीति । तदा ते स्मरपरवश त मुरर्णकार चम्पा पुर्या नीतवत्यो । न दृष्टा गरिकनना पृष्टवन्तः-त्व पञ्चशैलद्वीपात् कथमा. गत १ किंच तर चित्रम् ? तदा “कहासापहासे ?" इत्येर पुनः पुनः स अपने ममम्न द्रव्य को दीनादिक जनो को देकर अग्नि में प्रवेश करो-तब कही तुम इस डीप की श्री के साथ २ हमारे पति बन सकते हो। देखो कान जनता वेधजन्य दुःयका अनुभव नहीं करता तबतक वह मोने की मगति प्राप्त नहीं कर सकता है । तथा सुवर्ण भी जय तक दाहादिक के पष्ठ को प्राप्त नहीं हो लेता है तबतक यह भी मणि के साथ सयुक्त नहीं होता है। इसलिये आप को जो हमारे साथ मयोग करनेकी अभिलापा हो तो आप हमारे निमित्त इतना कष्ट अवश्य सहन करो। तभी जाकर हमारा आपका मयोग हो सकता है। अन्यथा नही । देवियोंके इस प्रकार वचन सुनकर स्वर्णकार ने उनसे रहा कि अब मै वापिस घर पर कैसे जा सकता है। नर इस प्रकार स्वर्णकार को परवठाता का भ्यानकर कामाचीन बनी हुई उन दोनो देवियों ने उसको अपने घर पर वापिस पहेचा दिया। चपापुरी मे जर स्वर्णकार पहुँचा तो वहा के लोगोंने उसको देवकर उससे पूछा कि तुम पचगैल हीप से वापिस कैसे आ गये । वहा के समाचार सुनाओ। वहा क्या विचित्रता देखी? जर नागरिकोने ऐसा कहा तब उनसे જાવ અને ત્યાં જઈ પિતાનું સઘળું દ્રવ્ય દીને અનાને વહેચી દઈને અગ્નિમાં પ્રવેશ કરે. આમ કરવાથી તમે આ દ્વીપની પ્રીની સાથે સાથે અમા પતિ બની રાકશો જુઓ કાન જ્યા સુધી વિધાવાની વેદનાને સહન નથી કરતા ત્યાં સુધી તેને સોનાની બંગત પ્રાપ્ત થતી નથી તથા મેનુ પણ જ્યાં સુધી અગ્નિના કષ્ટને સહન કરતુ નથી ત્યાં સુધી તેને મણની સ ગત મળી શકતી નથીઆ માટે આપને જે અમારી સાથે સ ગત કરવાની અભિલાષા હોય તે બાપ અમારા નિમિત્તે આટલુ કષ્ટ અવશ્ય સહન કરો ત્યારે જ તમારો અને અમારા સ યોગ બની શકે તેમ છે એ સિવાય નહી દેવીઓના આ પ્રકારના વચન સાભળીને એ નીએ કહ્યું કે, હવે
ઘેર પાછા કઈ રીતે જઈ શકુ? આથો સનીની પરવશતાનું ધ્યાન કરીને કામા ધીન બનેલી એ બને દેવીઓએ તે સનીને એના ઘેર પહોચતે કરી દીધે સોનીને ચ પાપુરીમાં પાછો આવેલે જે લેકોએ તેને પૂછ્યું : , ૫ ચશવ દિપથી નમે પાછા કેમ આવી ગયા ? ત્યાના સમાચાર સભળાવે ત્યા શુ વિચિત્રતા જોઈ?
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
उत्सरा'ययनसूत्र ऽवश्यभागी । यतो टरक्षात् पुरत इय नौका महापर्ने परिष्यति । तर नौग्या सह जले निमग्नोऽन मरिप्याम्पर । पर पति म रक्षः ममागतः । स्वर्णकार उत्प्लुत्य पटक्षमाग्यामरलम्धिनपान। वृद्धस्त आरतं निमग्नो मृत'। नाविमोक्तप्रकारेण म पर्णकार पन्नोन्द्वीप गतः। भौगोत्गुर स्वममीप समागत त स्वर्णकार सामहासे प्रोक्तायो-न शापि त्वमनेन मानुपशरीरेण अम्माभिः सह निवास कर्तुम् । अतोऽस्मदर्ये कुर किंचित्रप्टम् । रेवदुः खमनु भृयैव कर्णोऽपि भूपा लभते, सुपर्णमपि दाहादिस्ट प्राप्य मणिभिः सयुज्यत । मैं भी तुम्हारे साथ चलता परतु मेरी अवस्था इस समय वृद्ध है अत. इतनी शक्ति नहीं है कि उसलकर बटरक्षकी टाल पकडकर लटक सकू। मैं तो इसी नौका के साथ ही यहा पर नष्ट हो जऊँगाक्यो कि इसके आगे मेरी नौका गई कि वह नियम से महारत्त में फॅसी और मै मरा। इस प्रकार वृद्ध नाविक उससे इस प्रकार की बातघीत करता २ आगे बढ़ ही रहा था कि इतने में वह वटवृक्ष आ गया। स्वर्णकार ने शीत्र ही उछलकर उसकी शाग्ना पकटली। दृद्ध ज्यो ही आगे बढा कि वह भंवर मे फंसकर मर गया। और स्वर्णकार नाविक के द्वारा बतलाए गये मार्ग पर चलकर अपने यथे स्थान पचशेल द्वीप मे जा पहुँचा । भोग म उत्सुक हो कर अपने समीप आये हुए स्वर्णकार को देवकर हासा और प्रहामा ने उससे कहा-तुम इस मानुप शरीर से तो हमारे साथ रह नहीं सकते हो इसलिये ऐसा करो कि यहा से तुम अर फिर अपने घर पर वापिस जाओ, वहा पर એટલી શકિત રહેલ નથી કે હું કુદકો મારીને વડલાની ડાળ પકડી શક હ તે આ નૌકાની સાથે અહી જ ખલન થઈ જવાને છુ કેમકે એ વડલાના વૃક્ષથી
જ્યા નૌમ આગળ વધશે કે તે નિયમથી મહાવમાં ફસાઈ જવાની અને મારે મૃત્યુ થવાનું જ આ પ્રમાણે વૃદ્ધ નવિક તેની ન થે વાતચીત કરી હેત્ર હતો અન નૌકા આગળ વધી રહેન હતી ત્યા વડલાનું વૃક્ષ આવી ગયું સનીએ ઝડ પથી ફૂદીને એની ડાળને પકડી લીધી આ તરફ નૌકા જ્યારે થોડી આગળ વધી કે, તે સમુદ્રના વમળમાં સપડાઈ ગઈ નાવિક અને નૌકા બને એથી નષ્ટ થયા વડલાની ડાળને પકડીને ઉપ ચડી ગયેલ ની વૃદ્ધનાવિકે બતાવેલા રસ્તે ચાલી નીકળ્યો અને એની સૂચના પ્રમાણે વર્તવાથી પિતાના ઈછિત સ્થાન ૫શિલ દ્વિપમાં પહોચી ગયો ભેગમાં ઉત્સુકતા ધરાવના એ સોનીને પોતાની પાસે આવી પહેચેલ જોઈને હાન અને પ્રામાબે તેને કહ્યુ -તમે આ મનુષ્યના શરીરથી તે અમારી સાથે રહી શકો તેવુ નથી આથી એવુ કરો કે, અહા થી તમો પિતાના ઘેર પાછા
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
OF
प्रियशिनो टीका अ. ८ उदाजनराजकथा
थिने मोम ददाति । एव मित्रेणोपविष्टोऽपि स मोहाद्वास्य नामन्यत । ततः सम्पदेह छागगोमयपुङ्खैराच्छाद्य वहिं सधुक्ष्य मृतः । अकामनिर्जरया सनिधु न्मानिनामा व्यन्तरदेवो जात । एवमिगिनी मरणेन गृत कुमारनन्दिन दृष्ट्वा वैराग्य माप्तो नागिल एवं चिन्तितवान् अहो ! मुलभेनोपायेन प्राप्येऽपि भोगादौ मूहा व्यमैनहियन्ति चतुर्वर्गदायिन जिनधर्म नो मपयन्ते । अहो मृढता जानानाम् एव विचिन्त्य स श्रावक सुभद्राचार्यसमीपे दीक्षा गृहीत्वा साधु सम्यगनुपालय मृत्यु के लिये राम, स्वर्गार्थी के लिये स्वर्ग एव मोक्षार्थी के लिये मोक्ष देने वाला है । इम तरह मित्र के समझाने पर भी मोह से उसने उसकी बात नहीं मानी और वह बकरी की लीडियोंग तथा छाणोंकडोका पुजना उसको जलाार उस अग्नि मे कृद पडा । अग्नि ने उसको देखते २ भस्मसात कर दिया ? इस तरह अकाम निर्जरा के प्रभाव से वह मरकर विद्युन्माली नामका न्यन्तरदेव हो गया । गिनी मरण से मरे हुए अपने मित्र कुमार नदी को देखकर नागिल के चित्त में ममार से उदासीनता जागृत हो उठी-उसने विचार किया - देखो यह कितने आश्चर्यकी बात है जो सुलभ उपायों द्वारा प्राप्य भी भोगादिनकी प्राप्ति निमित्त तो मृढ जन रातदिन दुःखी होते रहते है परंतु चतुर्वर्ग प्रदायी जिनधर्मकी शरण अगीकार करने तैयार नहीं होते है । इस मूढता का भी नहीं कोड ठीकाना है । इस प्रकार विचारकर नागिल श्रावकने सुभद्राचार्य के पास जाकर दीक्षा
४०७
કામ, સ્વર્ગાથા ના માટે સ્વર્ગ, અને મેાક્ષાયી ને માટે મેાક્ષને આપન ૨ છે આ પ્રકારે મિત્રના સમજાવવા છતા પશુ મેહથી તેણે એની વાતને ન માની અને આખરે બકરીની લીડીઓને તથા છાણાને ઢગàા કરી તેને સળગાવીને એ અગ્નિમા એ વૃકી પડયે અગ્નએ તેને જોત જોતામા બળીને ખાખ કરી નાખ્યું. આ રીતે એ અકામ નિજૅરાના પ્રભાવથી મીને વિધમ્માલી નામના વ્ય ત- દેવ થઈ ગયે! અગ્નિ મરચી મરેલા પોતાના મિત્ર કુમારનદીને જેને નાગિલના ચિત્તમા મમાર પ્રત્યે દસિનતા આવી ગઈ અને તેણે વિચાર કર્યાં કે, જુએ કેટલા આશ્ચયની વાત છે કે, જે સુલભ ઉપાચેાથી મળ શકે છે તેવા ભેાગાદિકની પ્રાપ્તિના અર્થે મૂઢ માણુને રાત દિવસ ખી થયા કરે છે. પરંતુ ચતુર્મીંગ પ્રદાયી જીનધનુ શરણુ અગિકા કરવા તૈયાર થતા નથી। આવા ઢ઼ાનુ પણ કયાય કોઇ ઠેકાણુ કે ? આવા પ્રકારને વિચાર કરીને નાગિન શ્રાવક સુભદ્રાચાર્યનાં પાને જઈને દીક્ષા અગાકાર કરી લ ધો
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
Date ..
४०६
| বানর माह-अग्नी प्रविश्य म्रियमाण त मुवर्णकार दृष्ट्वा तम्य मित्र' नागिर नामा श्रापर माह-भी मित्र ! व परमसुद्धिमानसि । तथापि सिं पुग्पाचित म कर्तुमुद्यक्तोऽसि । यथा सिंहस्य तणारन न युज्यते, तथा भाताऽप्येत्र मरण न युज्यते । चि दम मानुप भर मुदुभ प्राप्य य यथित् तुन्न भोगसुखाथमिम घरयति, मन्ये सहर्यमणिमूल्यन कार क्रीणाति । यदि च त्व कामसुखमेव पाउसि, तथापि व पल्पक्षवत्सरलामीदायिन जिन धर्म मतिपद्यस्य । एप धर्मो धनार्थिने धन, कामाथिने काम, स्वर्गायिने स्वर्ग, मोक्षा यह "हासा महामा, कहा है इस प्रकार ही पार करने लगा। और अग्नि में प्रविष्ट होरर मरने तक को भी तैयार हो गया। जर इम प्रकार की उसकी स्थिति उसके मित्र नागिल नामके श्राप ने देखी तो वह उससे. कहने लगा कि मित्र । तुम तो स्वय परम बुद्धिमान् हो फिर यह कुपुरुपोचित र्मकरने के लिये क्यों तयार हो रहे हो? जिस प्रकार सिंह के लिये तृण का भक्षण करना उचित नहीं माना जाता है उसी प्रकार आप जैसे पुद्विमान् चक्ति का इस प्रकार का मरण अच्छा नहीं होता है। देखो मित्र । यह मनुष्यभव बडे पुण्य के उदय से प्राप्त होता है। इसको पाकर भी जो प्राणी तुच्छ माग सुसों के निमित्त इसको गँवा देता है, मैं मानता है वह वैडूर्यमणि को वेंचकर काचको खरीदता है। तुमको यदि कामसुख कि ही वाला होवे तो तुम कल्पवृक्ष की तरह सफल अभीष्टदायक जिनधर्म की शरण क्यो नही अगीकार करते। यह धर्म धनार्थी के लिये धन कामार्थी જ્યારે લોએ આ પ્રમાણે પૂછયું ત્યારે તે એમને “હાસા પ્રહાસા ” ક્યા છે? આ પ્રમાણે વાર વાર કહેવા લાગ્યા અને અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને મરવા માટે પણ તૈયાર થઈ ગયો જ્યારે આ પ્રકારની એની સ્થિતિ એના નાગિલ નામના શ્રાવક મિત્રે જઈ ત્યારે એ તેને કહેવા લાગ્યું કે, મિત્ર! તમે પિતેજ બુદ્ધિમાન છે તો પછી આવુ કુપુરૂષોચિત કામ કરવા કેમ તૈિયાર થયા છે? જેમ સિહના માટે પાસનું ભક્ષણ કરવું ઉચિત નથી મનાતુ એ જ પ્રમાણે આપના જેવી બુદ્ધિમાન વ્યકિતનું આ પ્રકારનું મરણ બરાબર નથી જુઓ મિત્ર! આ મનુષ્યભવ પુન્યના ભારે ઉદયથી મળે છે અને મેળવીને પણ જે મનુષ્ય તુચ્છ ભેગ સુખોના નિમિત્ત આને
ઈ બેસે છે તે વૈડૂર્ય મણને વેચીને કાચને ખરીદે છે તમને જે કામ સુખની જ ઈચ્છા હોય તે તમે કલ્પવૃક્ષની માફક સઘળા સુખને આપનાર જીન ધર્મનું શરણુ કેમ નથી સ્વીકારતા? આ ધમ ધનની ઈચ્છા કરનારને ધન, કામની ઈચ્છા કરનારને
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनो टीका . ८ उदाजनराजकया
१०७ पिने मोक्ष ददाति । एव मित्रेणोपदिष्टोऽपि स मोहातहास्य नामन्यत । तत. म पदेह छागगोमयपुर्जगन्छाध चर्हि सधुल्य मृतः । अझामनिर्जरया स विद्यु न्मालिनामा व्यन्तरदेवो जातः। एमिगिनीमरणेन मृत कुमारनन्दिन दृष्ट्वा वैराग्य प्राप्तो नागिल एव चिन्तितवान अहो ! मूलभेनोपायेन प्राप्येऽपि भोगादो मृहा व्य र्थमेव हिश्यन्ति, चतुर्वर्गदायिन जिनधर्म नो प्रपद्यन्ते । अहो मूढता जानानाम् एव विचिन्त्य स पावक मुभद्राचार्यसमीपे दीक्षा गृहीत्वा साधुपम सम्यगनुपाल्य मृत्यु के लिये काम, स्वर्गार्थी के लिये स्वर्ग एव मोक्षार्थी के लिये मोक्ष देने वाला है। इस तरह मित्र के समझाने पर भी मोह से उमने उमकी बात नहीं मानी और वह बकरी की लीडियोका तथा छाणोंकडोका पुज पनाकर उसको जलाकर उस अग्नि में कूद पडा । अग्नि ने उसको देखते . भस्मसात् कर दिया ' इस तरह अमाम निर्जरा के प्रभाव से वह मरकर विद्युन्माली नामका व्यन्तरदेव हो गया। इगिनी मरण से मरे हुए अपने मिन कुमार नदी को देग्वार नागिल के चित्त में ममार से उदासीनता जागृत हो उठी-उसने विचार फिया-देखो यह कितने आश्चर्यकी बात है जो सुलभ उपायों द्वारा प्राप्य भी मोगादिस्की प्राप्ति निमित्त तो मृढ जन रातदिन दुःखी होते रहते है परतु चतुर्वर्ग प्रदायी जिनधर्मसी शरण अगीकार करने तैयार नहीं होते है। इस मूढता का भी कही कोड ठीकाना है। इस प्रकार विचारकर नागिल श्रावकने सुभद्राचार्य के पास जाकर दीक्षा કામ, સ્વથાના માટે સ્વર્ગ અને મોક્ષાથીને માટે મોક્ષને આપન ર છે આ પ્રકારે મિત્રના સમજાવવા છતા પણ મેહથી તેણે એની વાતને ન માની અને આખરે બકરીની લી ડીઓને તથા છાણને ઢગલો કી તેને સળગાવીને એ અગ્નિમાં એ કદી પડવ્યો અને તેને જોત જોતામાં બાળીને ખાખ કરી નાખે આ રીતે એ અકામ નિજાના પ્રભાવથી મને વિધુમાલી નામનો વ્ય તર દેવ થઈ ગયો અગ્નિ મરણથી મરેલા પિતાના મિત્ર કુમારના દીને જેઈને નાગિલના ચિત્તમાં સસાર પ્રત્યે ઉદાસિનતા આવી ગઈ અને તેણે વિચાર કર્યો છે, જુઓ કેટલા આશ્ચર્યની વાત છે કે, જે સુલભ ઉપાથી મળી શકે છે તેવા ભેગાદિકની પ્રાપ્તિના અર્થે મૂઢ માણસ રાત દિવબ દુખી થયા કરે છે પર તુ ચતુર્વ પ્રદાયો જનધર્મનું શરણું અગિતા કરવા તૈયાર થતા નથી. આવા મનુ પણ કયાય કોઈ ઠેકાણું છે ? આવા પ્રકારને વિચાર કરીને નાગિવ શ્રાવ સુભદ્રાચાર્યની પાસે જઈને દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધો
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
उत्तराध्ययनसूत्र माप्तोऽन्युतदेवलोके देवत्वेन समुत्पन्न । तर गोअधिमानेन पूर्वजन्मः म्पमिन दृष्ट वान् । तत स त भामित्र प्रतिबोधयिनुकाम परमभा पर स्पधानम् तन्तिक समागत । त समागत वीक्ष्य तमोऽसहमानोऽसा विद्युन्मागे देर पगयितः । तत' आपरदेव' म्यतेजः महत्य त भोक्तवान-मि.मा जानामि ? ततो पित न्माली देवः माह-शमादिकान देवान का न जानाति ! तहरचन श्रुत्वा स आरकदेव. स्त्र प्राग्भवस्वस्प प्रदर्य तमेवमादीत-अह तर पूर्वजन्मगृहत् नाग धारण करली । साधुधर्मकी सम्पग परिपालना के प्रभार से जय बर अन्त मे समाधिमरणपूर्वक मरा तो पारह देवलोक अच्युतम्बर्ग म देव हो गया। वहा उत्पन्न होकर उमन अवधिज्ञान द्वारा अपने मित्र की परिस्थिति जानकर उमो सोधित करनेका विचार किया। वह परम देदीप्यमान रूपको लेकर मित्र के पाम आया। मित्र ने ज्यो ही इस नवीन न्यक्ति को अपने पास आया हुआ देखा तो रडे अचभे मे पडा और उसके तेज को नहीं सह सकने के कारण वह विद्युन्माली देव वहासे भागने लगा। जब इस देवने उसो भागते हुए देवा तो शीघ्र ही अपने तेजको सकुचित कर लिया और उमसे कहने लगा अरे तुम कहाँ भगे जा रहे हो-क्या मुझे नहीं जानते हो' तब विद्युन्माली ने उसकी यात सुनकर कहा-शमादिक देवों को कौन नहीं जानता है। श्रावक के जीव देव ने जब यह देवा कि यह आश्वस्त बनचुका है तब अपने भूभव का स्वरूप प्रकट कर वह उससे कहने लगाસાધુ ધર્મના સમ્યક પરિપાલનના પ્રભાવથી જ્યારે તે અતકાળે સમાધીમરણ પૂર્વક મર્યા ત્યારે બારમા દેવવેક અયુત સ્વર્ગમા દેવ થયા ત્યા ઉત્પન્ન થઈને અવધિ જ્ઞાનથી પિતાના મિત્રની પરિસ્થિતિ જાણીને તેને સ બેધિત કરવાને વિચાર કર્યો તે પરમ દેદિપ્યમાન રૂપ લઈને તેના મિત્રની પાસે પહોંચ્યા મિત્રે જ્યારે આ નવીન વ્યકિતને પિતાની પાસે આવેલ જોઈ ત્યારે અત્યત અચબામાં પડી ગયો તેના તેજને સહન નહી કરી શકવાથી તે વિઘન્માલી દેવ ત્યાથી ભાગવા લાગ્યો જ્યારે તે દેવે તેને ભાગતે જે કે તરતજ પિતાના તેજને સકુચિત કરી લીધુ અને તેને કહેવા લાગ્યા કે, અરે! તુ યા ભાગે છે ? શુ મને નથી ઓળખતો ? ત્યારે વિન્માલીએ તેની વાત સાંભળીને કહ્યું-શક્રાદિક દેને કોણ નથી જાણતુ શ્રાવકના
જીવ દેવે જ્યારે એ જોયું કે, તે અસ્વસ્થ બની ચૂક્યા છે ત્યારે પિતાના આગલા ભવનું સ્વરૂપે પ્રગટ કરીને તેને કહેવા માડયું કે, હું તારા પૂર્વભવને મિત્ર નાગિલ
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. १८ उदायनरानकया
४०९
लोऽस्मि । ता भोफाननया वालम युना निमा, का पिय राग्यमापन्नोऽह तम्मिन्ने एमाले प्रत्रज्या गृहीत बान । मया निपिद्धोऽपि बालमृत्युना यच मृत , अता दुर्गनिदेवो भूत्वा समुत्पन्न । यदि लमपि जिनप्रोक्त धर्ममायि प्यम्तदाऽहमिर देवलोफ्लक्ष्मीममा यया । इत्य तवचन सत्वा प्रयुद्धो विद्यु न्माली देव माह-गतस्यानुशौचने किम् ? सम्पति रिमप्यत्र स्थय, येनाह परलोके शुभ लभेय ! तत पावक देव पाह-लोके यया जिन वर्मपचारो भवे मैं तुम्हारा पूर्वभव मित्र नागिल श्रावक हु । भोगोंकी कामना के वश होकर जर तुम से पालमरण से मरता ना मैंने देखा तो मुझे इस स्थितिने एकदम परिवर्तित कर दिया। मैने उसी समय ससार से विरक्त बनकर दीक्षा घारग करली । और नतों के विशुद्ध पालन करनेसे अन्त में ममाश्मिरण द्वारा प्राणोंका विसर्जन कर मैं अच्युत स्वर्गका देव हुआ | तुनो या होना चाहिये के मैने उस समय जर कि तुम वालमरण द्वारा अपने प्राणोकी आहुति दे रहे थे, कितना समझाया था। परन्तु तुमने मेरी एक बात भी नही मानी थी। इसी का यह प्रभाव है कि तुम मर कर व्यन्तरदेव तुप हो । यदि तुम भी जिनेन्द्रोक्त धर्मग आश्रय करते तो मेरी जैसी स्थिति के भोक्ता बन जात । इस प्रकार अच्युत स्वर्गीय देव के वचन सुन प्रयुद्ध हुए विद्युन्माली देवने उनसे कहा कि अब जो कुछ हो गया सो हो गया-उसका विचार करने से क्या लाभ, अब तो आप हमकों कुछ ऐसा मार्ग यताओ कि जिसपर चलने से पालोग मे मेरा कल्याण होवे । विद्युन्माली की इस શ્રાવક છુ બોગની કામનાને વશ થઇને જ્યારે તને બાળમરણથી મરતો ત્યારે એ સ્થિતિએ મારામાં એકદમ પરિવર્તન આણ્યું કે તે જ સમયે સ સારથી વિરકત થઈએ દીક્ષા અંગીકાર કરી, અને તેનું વિશુદ્ધ પાલન કરવાથી અતકાળે સમાધી મરથદ્વારા દેડને ત્યાગ કરીને હું અચુત વર્ગને દેવ બનેલ છુ તને યાદ હેવું જોઈએ કે, જ્યારે બાળમરણ દ્વારા તાગ પ્રાણની તુ આહુતી આપી રહ્યો હતો ત્યારે મેં તેને કેટલે સમજાવ્યું હતું પરંતુ તે મારી એક વ ત પણ માનેલ ન હતી એનોજ આ પ્રભાવ છે કે, તુ મરીને વ્ય તરદેવ બનેલ છે, જે તે
ને કહેલ ધમને આશ્રય સ્વીકાર્યો હોત તે મારા જેવી સ્થિતિને ભે ગવનાર બની જાત અને યુત સ્વગીય દેવના આ પ્રકારના વચન સાંભળીને પ્રબુદ્ધ થયેલા વિધુમાલી દેવે કહ્યું કે, હવે જે થયું તે થયુ તેને વિચાર કરવાથી શું લાભ? હવે તો આપ મને એ રસ્તે બતાવે છે, જેના ઉપર ચાલવાથી પરલેકમાં મારૂ કલ્યાણ થાય વિન્માલીની આ પ્રકારની વાત બાભળીને નાઝિલ શ્રાવકના જીવ દેવે
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
उत्तराध्ययन सूत्रे
तथा कुरु । तर कल्याण भनिष्यति । इत्युत्तरा स श्रावस्ततोऽन्तर्हित' । ततो विद्युन्माली देवचिन्तयति - पथ गया जैनधर्मप्रचारः कर्तव्यः ? मत्र क उपाय. समालनीय. ? एर चिन्तयतस्तन्मनसि एवमभूत् यद् राजा हि कारस्य कारणमुन्यते, प्रजास्तु राजानमनुवर्तन्ते, यथा राजा भाति तथेर मजा अपि भवन्ति । aisa राजाधिराज' भरकर समानेतन्य' यं दृष्ट्वाऽपरे ऽपि राजान श्रावका भनेयुस्तदनु तत्तद्राजजना अपि श्रावका भयुः । परन्तु एतादृश को वर्तते इति विचिन्त्य उपयोग त्तोग्य नीतमयपत्तनाषि पर्ति तापसभक्तमुदायन ददर्श । ततः स चन्द्रनाष्टनिर्मितायामेकस्यामपाया
ፃ
I
प्रकार बात सुनकर नागिल श्रावक के जीव देवने उससे कहा-सुनो तुम ऐसा उपाय करो कि जिससे जिन धर्मका प्रचार होवे । इसीसे तुम्हारा परलोक में कल्याण होगा । इस प्रकार समझा बुझा कर वह देव अन्तर्हित हो गया ।
उसके अन्तर्हित होने पर विशुन्माली ने विचार किया - मै किन उपायोंद्वारा जिनधर्मका प्रचार कोनसा ऐसा उपाय है कि जिसके अवलम्बन करने से जैनधर्मा प्रचार हो सम्ना है। इस प्रकार विचार करते २ उसके मन में आया कि इसका कारण राजा हो मक्ता है । क्योंकि 'जैसा राजा होता है वैसी ही उसकी प्रजा बन जाती है यह नीति है । इसलिये इसके लिये किसी प्रभावशाली राजा को श्रावक बनाना चाहिये कि जिससे देवकर अन्य राजाजन एवं उनके प्रजाजन भी आवक हो सके ऐसा विचार कर उसने अपने उपयोग के प्रभाव से वीतभय पट्टणके अधिपति तापसभक्त उदायन को जाना । उसको તેને કહ્યુ -સાભળે તમે એવે। ઉપાય કરે કે જેનાથી જીન ધમના પ્રચાર થાય આનાથી તમારૂં પબ્લેકમા કલ્યાણ થશે આ પ્રમાણે સમજાવીને તે દેવ અતર્ધ્યાન થઇ ગા એ દેવના અતધ્યાન થવા પછી વિધ્ન્માલીએ નિચાર કર્યો કે, હુ કયા ઉપા ચાથી જીન તમને પ્રચાર કરૂ ? એવા કયા ઉપાય છે કે, જેનુ અવલ બન કરવ થી જૈનધમ ના પ્રચાર થઇ રાકે? આ પ્રમાણે વિચાર કરતા કરતા તેના મનમાં આવ્યું કે તેનુ કારણુ રાન્ન હાઇ રાકે છે ડાન્સુ કે, “ જેવા રાજા હેાય છે તેવી તેની પ્રજા મની જા છે” આ નીતિ છે આ કારણે કોઈ પ્રભાવશાળી રાજાને શ્રાવક બનાવવેક જોઈ એ કે તેને જોઈને બીજા રાજાઓ અને તેના પ્રજાજના પણ શ્રાવક બનો જાય એવે વિચાર કીને તેણે પેાતાના ઉપયેગના પ્રભાવથી વીતભય પાટ ગુના અને તાપસ ભકત ઉદાયનને જા યા, તેને શ્રાવક બનાવવા માટે તેણે આ
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियटिशनी टीका अ २८ दायनगजस्था
४११ सहोर कपुग्ववतिरा रजाहरणादिक साप निघाय ता समन्तात्सम्पुटितवान । ततः स उत्पात शान समुढे पण्मास यावादेतम्ततो भ्राम्यत् परित्यत जी विताशेः सायानिकजनाधिष्ठितमेक मदणमपश्यत् । तदष्टा स म्पप्रभावण तमुत्पात प्रशमग्य प्रत्यक्षो भूत्वा ता दारुपेटिका सायानिकेभ्यो दत्या एव मवत्-उय दाम्पेटिका युप्याभितिभयपत्तनापीगाय रात्र उदायनाय देया। श्रावक बनाने के लिये उमने इस प्रकार उपाय किया-पहिले चन्दनकाष्ट की उसने एक मजूपा बनाई उसमे मदोरकमुपवन्त्रिका एव रजोहरण आदिरूप मुनि के वेप को स्थापित किया पश्चात् उसको सर तरफ से बद कर दिया । इतने में एक घटना इस प्रकार इसके देवने मे आई कि ममुद्र मे नहमास तक उत्पात के वश से एक यान इधर उधर चकार काट रहा है उसमे बैठे हुए मर लोगोंने अपने २ जीवन की आशा भी छोड दी है। सर के मय उसमे जितने भी यात्रीजन थे वे अपने जीवन की घडिया ही गिन रहे है। किस समय यान उलट जाय और जीवन समाप्त हो जाय यह नहीं कहा जा सकता था। इस घटना को देपा विधुन्माली ने उसी समय अपने प्रभाव से उत्पातको गात कर दिया। उस्मात शांत हो जाने से सबको अपार हर्प दुआ। न्यन्तरदेवने उत्पात-शात होते ही आप प्रत्यक्ष प्रकट हो गया। उन लोंगोने उसकी खूब स्तुति की। अन्त म विगुन्माली ने इस अपनी पेटी को देर ऐसा उनसे कहा कि देखो मेरी यह दारु पेटी है-मो तुम लोग इसको ले जाकर वीतभय पट्टण के अधीश પ્રમાણે ઉપાય કર્યો–પહેલા ચદનના લાકડાની એક પેટી બનાવી અને તેની અંદર સરમુખ વસ્ત્રિકા અને જેહરણ આદિરૂપ મુનિના વેશને તેમા પાખી દીધે પછી તેને બધી બાજુથી વધ કરી દીધી એવામાં એક ઘટના તેને જોવામાં આવી કે સમુદ્રમાં છ મહિનાથી ઉત્પાતના કારણે એક વહાણ આમ તેમ ચક્ર લઈ રહ્યું છે તેની અ દર બેઠેલા સઘળા જીવોએ પિતાના જીવનની આશા છેડી દીધી છે તેની અ દર જેટલા યાત્રીઓ હતા તે સઘળા પોતાના જીવનની ઘડિઓ ગત રહ્યા હતા કયારે તે વહાણ ઉધુ વળી જાય અને જીવન સમાપ્ત થઈ જાય તે કોઈ જાણતું ન હતુ આ ઘટનાને જોઈને વિદ્યુમ્માલીએ પોતાના પ્રભાવથી ઉત્પાતને શાંત કરી દીધા ઉત્પાત શાત થવાથી બધાને ખૂબ હર્ષ થય વ્યતરદેવે ઉત્પાત શાત થતા જ પિતાની જાતને પ્રત્યક્ષ પ્રગટ કરી દીધી તે લોકો ને તની ખૂબ તુતી કરી અતમાં વિદ્ય માલીએ પિતાની પિટી તેમને દઈને તેમને કહ્યું કે, જુઓ આ મારી લાડાની પેટી છે તેથી તમે લોકો તેને લઈ જઈને વીતભય પાટણના રાજા ઉદાયનને તે આપજો અને
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४०
उत्तराध्ययनमा वक्तव्यश्च स महास्यात् यदन दाम्पेटिकाया प्राज्योपकरणमस्ति । यम्य सम्प्रदायस्य मनज्योपकरणमिद तत्सम्प्रदायमार्तस्नामग्रहणपूर चेत् कुठाराघाती ऽत्र भवेत्तदैत्रेय दारुपेटिया परफटिप्यति । अन्यथा कुठार कुण्ठी भविष्यति । यन्नामप्रभावेण पेटिकाभेदो भोत्, स एर अष्टो देवः, तदुपदिष्टो धर्म एव सम्यग्धमः, स एव भाता चम्तिव्य' इति । भोः सायानिका युप्मव-पामा सिकोत्पातह मेतारकार्य युग्माभिः कर्तव्यम् । इद विशुन्माठीपचन ते साया निकैः प्रसन्नतया प्रतिपन्नम् । स व्यन्तरदेवस्ततोऽन्तहिन । ते सायानिका अपि उदायन राजा को दे देना। और मेरी तर्फसे ऐसा कहना कि हममें प्रव्रज्या के उपकरण है मो ये जिस मप्रदाय के है उम मादाय के प्रवर्तक का नाम लेकर यदि इस पर कुठार का आयात किया जायगा तो ही यह खुलेगी नहीं तो इस पर पड़ते ही कुठार सय ठित हो जायगा। अत' जिसके नामके प्रभाव से यह पेटी खुल जाय उसको ही सच्चा श्रेष्ठ देव जानना चाहिये। और उसके द्वारा प्ररूपित धर्म ही मचा धर्म है और वही तुम्हारे द्वारा पालन करने योग्य है । इम प्रकार उस विद्युन्माली ने राजा को अपना सदेश दिया और साथ मे यह भी कह दिया कि मुझे पूर्ण आशा है कि आप लोग अवश्य है मास के इस उपद्रव को शात करने के उपलक्ष्य मेरे इम सदेश को राजातक पहुँचा ने मे प्रमाद नही रेंगे। इस विगुन्माली के सदेश को सुनकर उनलोगो ने पेटीको राजातक पहुँचाने मे उस देवको विश्वास दिलाया और कहा कि आप विश्वास व हम इस आपके दिये हुए મારાવતા તેને એ કહેજો કે તેમાં માયાના ઉપકરણ છે એ જે સપ્રદાયના છે એ સમયના પ્રવર્તકનું નામ લઈને જે આના ઉપર કુહાડાને આઘાત કરવામાં આવશે તે પણ એ ખુલશે નહીં અને તેના ઉપર પડનાર કુહાડે પોતેજ થઈ જશે જેથી જેના નામના પ્રભાવથી આ પેટી ખૂલી જાય તેને સાચા શ્રેષ્ઠ દેવ માનવા અને એમને પ્રવર્તાવેલે ઘમજ સાચો ધમ છે અને તે તમારે પાલન કરવા એગ્ય છે. આ પ્રકારે તે વિન્માત્રી દેવે રાજાને પિતલ દેશે મોકલાવ્યો સાથમાં એવું પણ કહ્યું કે, મને પૂરેપૂરી આશા છે કે, છ મહિનાના આ ઉપદ્રવને શાન કરવાના ઉપક્ષ્યમાં મારે આ સદેશે રાજાને પહોચાડવામાં તમે પ્રસાદ નહી કરો વિન્માલીને આ સ દેશે સાભળીને ને સઘળા લોકોએ પેટીને રાજા સુધી પહે ચાડવાના તે દેવને વિશ્વાસ દીધું અને કહ્યું કે, આપ વિશ્વાસ રાખે કે આપે દીધેલો આ
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३
प्रियदर्शिनी टीका अ ८ उदायनराजकथा र तटमासाद्य वीतभयपत्तने समागत्य विद्युन्मालिदेवसन्देशकानपूर्वक ता कारपेटिका राज उदायनाय दत्तवन्त । ततम्त वृत्तान्त श्रुत्वा ब्राह्मणाम्तत्र समागताः । तेप्वे के एमब्रुवन्-यो हि समार सजति, स्वसृष्टान सर्वप्रथमो त्पन्नान कपीन वेगनुपदिशति । एतादृशस्य देवस्वामिनो ब्रह्मण सम्प्रदाया नुगतो वेपोऽनास्ति । तम्मादिय दारुपेटिका भेट मुपयातु, इत्युक्त्वा ते तत्र दारू पेटिकोपरि कुठाराघात कृतवन्त । परन्तु विस्मृते गास्ने यथा पण्डितम्य गुद्धि. कुण्ठिता भवति, तथैव कुठारोऽपि कुण्ठितो जात । तत केपि एममुक्तवन्त'यो युगान्ते निजोदरे समग्र जगद् धत्ते, विश्वट्ठहो दैत्याश्च हन्ति, तम्य ब्रह्मा सदेशको रानातक अवश्य पहुँचा देवेंगे । उन लोगों द्वारा टम प्रकार स्वोकृत किये जाने पर वह देव वहा से अन्तर्हित हो गया।
वे नौका जन समुद्र तटपर निर्विघ्नरूप में आ पहुँचे। और वहा से चलकर चीनमय पहन में जाार विद्युन्माली देव द्वारा कहे गये सदेगको कहते हुए उम्म दाम्पेटी को उनलोगोंने महाराजा उदायन को दे दिया। आज यह पेटी बोली जायगी इम उत्तान्त को सुनकर वहा रहत से ब्राह्मण आकर उपस्थित हो गये। और उनमें से पित्तनेक ऐमा कहने लगे "जो इस ससार का स्रष्टा है तथा म्वमष्ट वेदों का जो सर्व प्रथम ऋपियों को उपदेश देता है, ऐसे उम देवाधिदेव ब्रह्मा का मप्रदायानुगन वेप इम पेटी में है। उसीके नाम लेने से यह पेटी खुलजाये' ऐसा कह कर ज्यों ही उन लोगोंने उम पर कुठार की आघात किया कि उसी समय वह कुठार विस्मृतशास्त्र में जैसे पडित की बुद्वि कुठित हो जाती है उसी तरह कठिन हो गया। कितनेक ऐसा कहने लगे-"जो
દેગે રાજ સુધી અવશ્ય પહોચાડીશુ તે લેકે. તરફથી આ પ્રમાણે વીર કરાયા પછી એ દેવ ત્યાથી આ તથ્યન થઈ ગયા
એ નોટાના પ્રવાસીઓ એ પછી સમુદ્ર કિનારે નિવિદને પહેચી ગયા અને ત્યાથી ચાલીન વિતભય પાટણમાં જઈને વિન્મ લીદેવે આપેલા સંદેશાને રહીને તે દારૂ–પીને તે લેકોએ રાજ ઉદાયનને આપી આજે આ પેટીને બોલવામાં આવને આ વૃત્તાતન ભાભળીને ત્યા ઘણુ બ્રાહ્મણે આવી પહયા અને તેમાથી કેટનાક એમ કહેવા લાગ્યા “જે આ ન સારના સુટા છે તથા સ્વરૂષ્ટ વેદેને જે સર્વ પ્રથમ જ એને ઉપદેત આપે છે એવા તે દેવાધિદેવ બ્રહ્માના સ પ્રદાયાનગત વેશ આ પિટામાં છે તેમનું નામ લેવાથી આ પેટી ખુલી જાય ” એવું કહીને જ્યારે તે લેકેએ તેના ઉપર કુહાડાને આઘાત કર્યો કે તે બમયે તે કુહા શાસ્ત્રના ભૂલી જવાથી જેમ પડિતની બુદ્ધિ કે ઠત બની જાય તે પ્રમાણે બહો થઈ ગયો, કેટલોક એમ કહેવા લાગ્યા “જે યુગના અંતમાં પેટની આ દર સેવળ
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
उत्तगध्ययनमा डरसकस्य विष्णो सम्पदायानुगतो पोऽत्राऽस्ति । तस्मानिय दाम्पेटिका भेदमुपयानु, उत्युत्ता ते तर कुठाराघात न्ति । किन्तु या नदी प्रवाहे बहे शक्तिपिनाशमुपयाति तथा तस्य चुटाम्य शक्तिस्तत्र निष्टा । नतोऽपर निशित कुठारमादायैरमूचु.-यो देवदेवो विधयोनिरयानिनी महादेयोऽम्ति यम्यागों विधिविष्णुस्त., तस्य साठमारणभूतम्य भगातः मित्रम्य सम्मायानुगतो वेपी
नास्ति, तस्मादिय दारुपेटिका भेदमुपयात, इत्युत्तमा तत्र कुठाराघात कृतान्त.। परन्तु यथा सिंहपुच्छेन गिरितटो न भिघते, तथा सा पेटिकाऽपि नामियत । युगान्त में अपने उदर के भीतर समग्र विश्वको धारण करता है तथा विश्वद्रोही राक्षसों का जो नाश करता है उस ब्रमाण्डरक्षक विष्णु का सप्रदायानुगत वेप इस में है, अत: उन्हीं के नाम लेने से यह पेटी सुल जावेगी” ऐसा कहकर ज्यों ही उन लोगोंने विष्णु का नाम लेकर उम पेटी पर कुठार ना आयात किया तो उस पर उसकी शक्ति ऐसी कुठित हो गई कि जिस प्रकार नदी के प्रवाह में अग्नि की शक्ति कुठित हो जाती है। पश्चात् कितनेक जन तीक्ष्ण कुठार को लेकर ऐसा कहने लगे कि “जो देवों का भी देव है तथा विश्वयोनि एव अयोनिज है ऐसे सकल कारणभूत महादेव का सप्रदायानुगत वेप इस मे है, इन्ही महादेव के अशभूत ब्रह्मा और विष्णु हैं, अत. इनके नामके प्रभाव से यह पेटी उघड जाओ" ऐसा कहकर ज्यों ही उस पर उन लोगान कुठार का आघात किया तो जिस प्रकार सिंह की पूछ से गिरितट भेदित नही होता है उसी तरह वह पेटी भी उस से भेदित नहीं हुई। વિશ્વને ધારણ કરે છે તથા વિશ્વદ્રોહી રાક્ષસને જે નાશ કરે છે તે બ્રહ્માડ રક્ષક વિષનુ સપ્રદાય અનુગત વેશ આમાં છે માટે તેમનું નામ લેવાથી આ પેટી ખૂલી જશે આવુ કહીને જયારે તે લેકેએ વિષ્ણુનું નામ લઈને તે ઉપર કુહાડાને ઘા કર્યો ત્યારે તેની શકિત એવી બુદ્ધિ થઈ ગઈ કે જે પ્રકારે નદીના પ્રવાહમાં અગ્નિની શકિત હરાઈ જાય તે પછીથી કેટલાક માણસોએ તીક્ષણ કુહાડાને લઈને એ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે, “જે દેવના પણ દેવ છે તથા વિશ્વની અને અનીજ છે એવા સકળ કારણભૂત મહાદેવના સંપ્રદાય અનુગત વેશ આમા છે તેથી એ મહાદેવની આ શબૂત બ્રાહ્મા અને વિષણુ છે જેથી તેમના નામના પ્રભાવથી આ પેટી ઉઘડી જાવ ” એવુ કહીને જ્યારે તેના પર તે લોકેએ કુહાડાને આઘાત કર્યો ત્યારે જે પ્રકારે સિહની પુછડીથી ગિરિતટ મેદાને નથી તે પ્રમાણે તે પિટી પણ તેનાથી
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियनशिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
४१५
1
ततः सर्वे परमम्मिय गताः । तस्मिन् समये इम वृत्तान्त श्रुत्वा राशी प्रभाव त्यपि तत्र समागता । साऽपि कुठार स्वहस्ते समादाय मुपमामिमा रम्या वाणीमुगव-गतरागद्वेपमोहविकार माप्तससारपारावारपार. सकलभव्याधारः सर्वदेवाधिदेवः सर्वज्ञो यो जिनोऽस्ति, तस्मै नमोऽस्तु, अत्र तत्सम्प्रदायानुगतो पोऽस्ति । तस्मादिय मत्कुठारावातेन भेदमुपयातु । इत्युक्त्वा सा परशुना ता दारुपेटिका यावत्स्पृशति, तापचत्कुठारम्पर्शमात्रेणैव सा पेटिका सहस्रकिरण किरणसम्पन कमलमित्र स्वयमेव विकसिता । तत सर्वे तदभ्यन्तरे सदोरक मुग्ववखिका रजोहरणादिक साधुवेप दृष्ट्वा परमविस्मयमापन्न । राज्ञी प्रभावती इस से लोगों को बडा भारी अश्चर्य हुआ । इस वृत्तान्त को ज्यों ही रानी प्रभावतीने मुना तो वह भी वहा आ पहुँची । उसने अपने हाथ मे कुठार लेकर ऐसी अमृतोपम वाणी से कहा कि- "जो राग छेप एच मोह आदि विकारों से सर्वथा रहित है तथा इस समोररूप समुद्र का पार जिन्होंने प्राप्त कर लिया है, जो मकलभन्य प्राणियों के एकमात्र आधारभूत है तथा सर्व देवों के भी जो अधिक देव हैं सर्वज्ञ एव जिन हें उनको मेरा नमस्कार हैं और उन्ही का सम्प्रदायानुगत वेष इस मे है । उन्ही के पुण्य नामस्मरण से यह पेटी सुल जावे" ऐसा कहकर ज्यों ही उसने परशु से उस दारूपेटी का स्पर्श किया तो इतने मे ही उस कुठार के स्पर्श मात्र से ही वह दारुपेटी सूर्य की किरणों के स्पर्श से जैसे कमल खिल जाता है उसी प्रकार खुल गई । उसके खुलते ही मरने यह देखकर परम आश्चर्य किया कि इसके भीतर तो सदो रक मुग्ववस्त्रिका एव रजोहरण आदि मुनिवेष है। रानी प्रभावती को તૂટી હી આથી લેાકેામા ભારે આશ્ચય થયુ આ વૃત્તાતન જ્યારે રાણી પ્રભા નતીએ સાભળ્યુ તારે તે ત્યા આવી પહોંચી તેણે પેાતાના હાથમા કુહાડાને લઇને એવી અમૃતાપમ વાણીથી કહ્યુ કે, જે રાગ દ્વેષ અને મેહ આદિ વિકાર થી મથા રહિત છે તથા આ સ સારરૂપ સમુદ્રને જેએ પાર કરી ગયા છે, જે સઘળા ભવ્ય પ્રાણીઓના એક માત્ર આધારભૂત છે તથા સ` દેવાના પણ અભિદેવ છે સજ્ઞ અને જીન તેમને મારા નમસ્કાર એમના જ સ પ્રદાય અનુગત વેશ આમાÛ તેમના પુણ્ય નામ મચ્છુધી આ પેટી ઉઘડી જાય ’ એમ કહીને જયારે તેણે કુહાડીના એ દારૂ પેટીને પશુ કરાવ્યેા. એટલામા જ તે કુહાડોના પર માત્રથી સૂર્યંના કિરણના સ્પર્શ માત્રથી જેમ ક્રમ ખૂલી જાય છે તેમ તે ઉઘડી ગઈ તે ખુલતા જે સળાને ગુ જ આશ્ચય થયુ કે, તની અંદર તે સદેકમુખ શ્રિકા
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-m
e
४१६
उत्तगध्ययनम्न तु कमप्यनिर्वचनीयमानन्द मातरती। उगमन पग्नु गराग.न्यो जिनदेव महान्त ममन्यत । तम्य निनदेये पदतरा भक्ति गजाता । स मनधर्मप्रचा राय कृतोद्यमोऽभूत् । पत्पुरिमा जैनधर्मानुसरता या प्रमारती नितरामान मामाती। परदा राशी प्रभावती मामायिक मुद्यता । सा प सदारस मुग्यास्खिा जीर्णशीणा निरीक्ष्य चेटी मार दामि ! मम मनोरम विका जीर्णशीर्णा सनाता, अतो नृतना निर्माय मा देहि । तती दामी रक्ता सा रकमुखसिका राश्य ददौ । रक्तपर्णा मुम्वविधा ग्ला राशी माह-'गामि ! मामा यिके धर्मकार्ये रक्तस्त्रस्योपयोगो न भाति, तथापि त्वमेव कनवनी' गन्छापरा इस समय जो अपूर्व आनद हुआ यह वचनातीत है। उदायन राजाने उसी समय से जिनदेव को सचा देव मानना प्रारम किया। और उसी मे उनकी दृढतर भक्ति जागृत हो गई। राजाने हरतरह से निन धर्मके प्रचार करने में ही अपना समस्त पुरुपार्य लगाया। इस तरह पति को जिनधर्म की आराधना करने पर उसके प्रचार करने मे तत्पर देवकर रानी प्रभावती को अपार आनद होने लगा।
एक दिन जब कि रानो प्रभावती सामायिक करने को उद्यत हो रही थी अपनी जीर्ण शीर्ण मदोरक मुँहपत्ति को देखकर दासीसे कहने लगी-दासि । मेरी यह सदोरक मुहपत्ति जूनी पुरानी हो गई है इस लिये आज नवीन लाफर मुझे दो। दासीने यह यात सुनार रानी को रक्त सदोरसमुँहपत्ति लाफर दे दी। रानीने जय यह देखा तो वह उससे वोली-दासी! सामायिक जैसे धर्मकार्य म लाल वस्त्रका उपयोग नहीं किया जाता है-फिर भी तृने ऐसा किया। जा, दूसरी અને રજોહરણ અદિ મુનિશ છે રાણી પ્રભાવતીને એ સમયે જે અપૂર્વ આનદ થયે જે વચન તીત છે ઉદાયન રાજાએ તે સમયથી છનદેવને સાચા દેવ માનવાની શરૂઆત કરી દીધી અને તેમાં દઢતર ભક્તિ જાગૃત થઈ રાનમાં દરેક રીતે જીન ધર્મને પ્રચાર કરવામા પિતાની સઘળી શક્તિઓ ખર્ચવા માડી આ પ્રમાણે પતિને જીન ધમની આરાધના કરવામાં અને તેને પ્રચાર કરવામાં તત્પર જોઈને રાણી પ્રભાવતીને અપાર ચ ન દ થવા લાગે
એક દિવસ જ્યારે રાણી પ્રભાવતી સામાયિક કરવાને તૈયાર થઈ રહેલ હતી ત્યારે પિતાની જીર્ણશી સદેરક મુહપત્તિને જોઈને દાસીને કહેવા લાગી-દાસી" મારી આ દોડ મુહપતિ જીર્ણશીણ થઈ ગયેલ છે. આથી આજે નવી મુહપતિ લાવીને મને આપ દાસીએ એ વાત સાંભળીને રાણુને રક્ત સદેરક મુહપત્તિ લાવીને આપી રાણીએ જ્યારે તેને જોઈ ત્યારે તેણે એને કહ્યુ-દાસી ' સામાયિક જેવા ધર્મ કાર્યમા રકત અને ઉપયોગ કરવામાં આવતું નથી છતા પણ તે
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ ८ उदायनगजकथा
४१७ शुला मुग्यवरि कामानय' इत्यभिधाना करण ता सहितवती । भवितव्यता चगान् प्रभावत्या. करमरटनक्षणे एव सा भृमा पतिता मता च । ता मृता दृष्ट्वा राती प्रभारती मातिगयग्वेदमिन्ना जाता । सा मनम्येव चिन्तितवतीनिरपराधैपा दासी मद् रम्तमरहनेन पतिता मृता च । अतो मम त वण्डित जानम् । ग्यण्डितत्रताया मम जीवितेनालम् ' विवेस्निो हि व्रतमझे जीवित मपि भवन्ति, अतोऽनशन कृत्वा स्वरापप्रायश्चित करिये। इति विचिन्त्य राशी पाभिमाय पतये रान उठायनाय विज्ञापीतवती । राजा माह-दव ! मम जीवित वशम् । त्वा विनाऽर भणमपि जीवित नोत्सहे! यतोऽम्माद
ग्ववस्त्रिका ला। ऐमा कहकर रानी प्रभावतीने दासी को हाथ से पहा दिया। भवितन्यतावा रानी के हाथ लगते ही वह गिर पड़ी और उसके प्राणपसे उट गये । दासी की ग्रह दशा देवकर प्रभावी रहुत दुग्विन हुई। उनके मन में उस समय पेमा विचार आया कि इम निरपराध दासी की विरावना मेरे द्वारा हुई है, इससे मैने अपने 7 को ग्वटित किया है। ममार में प्रतवडित व्यक्तियों को जीवन किसी काममा नहीं रहता है अत मुझे अब नीने से क्या लाम' क्यों कि जो विवेकी होते है वे व्रत भग होने पर अपने नीवन का भी परित्याग कर दिया करते है। इसलिये मैं अनशन करके अपने इस पापा प्रायश्चित्त करू इसी में अब मेरी मलाई है। इस प्रकार विचार कर रानीने अपने इस अभिप्राय को राजा उदायन से कहा-सुन कर राजाने कहा-देवि। यह तो तुम जानती हो कि मेरा जीवन तुम्हारे ही आधीन है. तुम नहीं हो तो मै एक क्षण भी जीवित नहीं रह આમ કર્યું છે, બીજી મુખવસ્ત્રિકા લઈ આવ આવુ કહીને રાણી પ્રભાવતીએ દાસીને હાથથી ધક્કો માર્યો બનવા કાળે રાણીના હાથને ધક્કો લાગવાથી તે પડી ગઈ અને તેનું પ્રાણ પખેરૂ ઉડી ગયુ દાસીની આ દશા જોઈને પાણી પ્રભાવતી ખૂબજ દુખી થઇ આ સમયે તેના મનમાં એવો વિચાર આવ્યું કે, આ નિરપરાધી દામીની હત્યા મારાથી થઈ છે તેથી મે મારા વ્રતને ખડિત કર્યું છે સંસારમા નત ખડિત વ્યકિતઓનું જીવન કોઈ કામનુ રહેતુ નથી જેથી હવે મારે જીવવાથી શું લાભ ? કારણ કે, જે વિવેકાય છે તે ભ ગ થવાથી પિતાના જીવનને પરિ ત્યાગ કરી દે છે આથી હું અનશન કરીને મારા પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરૂ એમાં જ મારા ભલાઈ છે આ પ્રમાણે વિચાર કરીને રાણીએ પોતાને અભિપ્રાય રાજ ઉદાયનને કૉો આ સાભળીને રાજાએ કહ્યુ દેવી એ તે તુ જાણે છે કે મારું જીવન તારે આધીન છે તુ નહ હ તે હું એક ક્ષણ પણ જીવિત નહીં શકુ નહી એવી
५३
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
--
- -
-
-
-
-
४१६
उत्तगध्ययनसगे तु कमप्यनिर्वाचनीयमानन्द मातरती। उदायनपतु सराग या मिनटव महान्त ममन्यत । तम्य निनदेरे सतरा भत्ति गजाता । म मनधर्मप्रचा राय कृतोद्यमोऽभूत् । पत्युरिमा जनधर्मानुसता एना प्रभारती नितरामानन्द मामती। एकदा राशी प्रभारती मामायिक योमुद्यता। सा प मगर मुम्वास्त्रिका जीर्णशीणा निरीक्ष्य चेटी मार-लागि ! मम मदोरपमुसाधिका जीर्णशीर्णा सनाता, अतो नृतना निर्माय महा देह । तनो दामी रत्ता महा रकमुखरसिका राय ददौ । रक्तपणी मुमाविका पता रानी माह-'हामि ! सामा यिके धर्मकार्ये रक्तस्तस्योपयोगो न भाति, तथापि त्वमेव कनानी' गापरा इस समय जो अपूर्व आनद हुआ वह वचनातीत है। उदायन राजाने उसी समय से जिनदेव को मचा देव मानना प्रारम किया। और उसी में उनकी दृढतर भक्ति जागृत हो गई। राजाने हरतरह से निन धर्मके प्रचार करने में ही अपना समस्त पुस्पार्य लगाया। इस तरह पति को जिनधर्म की आराधना करने पर उम के प्रचार करने में तत्पर देवकर रानी प्रभारती को अपार आनद होने लगा।
एक दिन जर कि रानो प्रभावती सामायिक करने को उग्रत हो रही थी अपनी जीर्ण शीर्ण सदोरक मुँहपत्ति को देखकर दासीसे कहने लगी-दासि ! मेरी यह सदोरक मुहपत्ति जूनी पुरानी हो गई है इस लिये आज नवीन लाकर मुझे दो। दासीने यह बात सुनकर रानीको रक्त सदोरम्प त्ति लाकर दे दी। रानीने जब यह देखा तो वह उससे वोली-दासी! सामायिक जैले धर्मकार्य में लाल वस्त्रका उप योग नहीं किया जाता है-फिर भी तने ऐसा किया। जा, दूसरी અને રજોહરણ અદિ મુનિશ છે રાણી પ્રભાવતીને એ સમયે જે અપૂર્વ આન દ થયે જે વચન તીત છે ઉદાયન રાજાએ તે સમયથી જનદેવને સાચા દેવ માનવાની શરૂઆત કરી દીધી અને તેમાં દહતર ભક્તિ જાગૃત થઈ રનમાં દરેક રીતે જીન ધમને પ્રચાર કરવામાં પોતાની સઘળી શક્તિઓ બચવા માડી આ પ્રમાણે પતિને જનધર્મની આરાધના કરવામાં અને તેને પ્રચાર કરવામાં તત્પર જોઈને રાણી પ્રભાવતીને અપાર ચ ન દ થવા લાગ્યા
એક દિવસ જ્યારે રાણ પ્રભાવતી સામાયિક કરવાને તૈયાર થઈ રહેલ હતા ત્યારે પિતાની જીર્ણશી સોરઠ મુહપતિને જોઈને દાસીને કહેવા લાગી-દાસી ' મારી આ સરેરક સુહપત્તિ જીર્ણશીર્ણ થઈ ગયેલ છે આથી આજે નવી મુહપત્તિ લાવીને મને આપ દાસીએ એ વાત સાંભળીને રાણીને રક્ત સંદરક મુહપોક્ત લાવીને આપી રાજુએ જ્યારે તેને જોઈ ત્યારે તેણે એને કહ્યું –દાસી ! સામાયિક જેવા ધર્મ કાર્યમાં રકત વસ્ત્રને ઉપમ કરવામાં આવતા નથી છતાં પણ તે
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजस्था
४१७ भुला मुमारि सामानय' इत्यभिदधाना करेण ता सपट्टितवती। भवितव्यता वशान् प्रभावत्या. करमवनक्षणे एप सा भृमा पतिता मता च । ता मृता राष्ट्रा रानी प्रभारती सातिशयखेदसिन्ना जाता । सा मनम्येव चिन्तितवतीनिरपराधैपा दासी मद पम्तसरहनेन पतिता मृता च । अतो मम नत खण्डित जातम् । ग्वण्डितप्रताया मम जीवितेनालम् ? विवेक्निो हि व्रतभड़े जीवित मपि भवन्ति, अतोऽनशन कृत्वा बगपप्रायश्चित करिये। इति पिचिन्त्य राज्ञी म्बाभिमाय स्वपतये रान उठायनाय विज्ञापीतरती। राजा प्राह-वि ! मम जीवित वहशम् ! वा चिनाउन अणमपि जीवितु नोत्सहे! अतोऽस्माद मुग्यवन्त्रिका ला। ऐमा रहकर रानी प्रभावतीने दासी को हाथ से धका दिया। भवितन्यतावश रानी के हाथ लगते ही वह गिर पड़ी और उसके प्राणपखेरू उड गये। दासी की यह दशा देवकर प्रभावी बहुत दुनिन हुई। उसके मन में उस समय ऐसा विचार आया कि इस निरपराध दासी की विराधना मेरे द्वारा हुई है, इस से मैने अपने 7 को पडित किया है। मसार म प्रतखडित व्यक्तियों को जीवन किसी कामका नही रहता है अत मुझे अब नीने से क्या लाभ ? क्यों कि जो विवेकी होते है वे व्रत भग होने पर अपने जीवन का भी परित्याग कर दिया करते हैं। इमलिये मैं अनशन करके अपने इस पाप का प्रायश्चित्त रू इसी में अब मेरी भलाई है। इस प्रकार विचार कर रानीने अपने इस अभिप्राय को राजा उदायन से कहा-सुन कर राजाने कहा-देवि। यह तो तुम जानती हो कि मेरा जीवन तुम्हारे ही आधीन है, तुम नहीं हो तो मै एक क्षण भी जीवित नहीं रह આમ કર્યું જા, બીજી મુખવસ્ત્રિકા લઈ આવ આવુ કહીને રાણું પ્રભાવતીએ દાસીને હાથથી ધક્કો માર્યો બનવા કાળે રાણીના હાથને ધક્કો લાગવાથી તે પડી ગઈ અને તેનું પ્રાણ પખેરૂ ઉડી ગયુ દાસીની આ દશા જોઈને રાણી પ્રભાવતી ખૂબજ દુખી થઈ આ સમયે તેના મનમાં એવો વિચાર આવ્યું કે, આ નિરપરાધી દાસીની હત્યા મારથી થઈ છે તેથી મેં મારા વ્રતને ખડિત કર્યું છે સંસારમાં Aત ખડિત વ્યકિતઓનું જીવન કેઈ કામનુ રહેતુ નથી જેથી હવે મારે જીવવાથી શું લાભ ? કારણ કે, જે વિવેકીહાય છે તે મનભ ગ થવાથી પોતાના જીવનને પરિ ત્યાગ કરી દે છે આથી હું અનશન કરીને મારા પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરૂ એમાં જ મારા ભલાઈ છે આ પ્રમાણે દ્વિચાર કરીને રાણીએ પોતાને અભિપ્રાય રાજા ઉદાયનને કહ્યો આ સાભળીને રાજાએ કહ્યું દેવી ! એ તો તુ જાણે છે કે મારું જીવન તારે આધીન છે તુ નહ હો તે હું એક ક્ષણ પણ જીવિત રહી શકુ નહી એવી
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
ভবাসন नशनरताद् पिरम । ततो राणी मंगारानित्यवादिपरियोधनेन राजान कथ मपि स्वाभिमायानुसत तरती। तता राना माह-टेरिवार प्रात मा चेदाईत धर्म प्रतियोधयस्तदान गमनशन यतमनुमोदयामि । गहीराने पचन प्रतिपद्य भक्त प्रत्याग्याय स्वौंक गना। म्पर्गप्राप्तिस्तु जैन मंम्यानुगतिक फलम् । देवलोकगता राज्ञी देवत्व माAT I Tतमा देरी स्वप्ने राजान जैनधर्मग्य विशिष्टता पार पार गोधयति । तथापि राजा तापसभक्ति न परित्यजति । दृष्टिरागस्तु नीलीराग इव प्राणिना दर्माचो भाति । ततो रानी टेगी ताप सकता ह, ऐसी स्थिति में इस अनशनव्रत से तुम को कोई लाभ नहीं है। रानीने जर राजा को अपने प्रतिकृलं देगा तो उसने राजा के लिये ससार की अनित्यता समझागुझाकर अपने अनुहल बना लिया । राजा जन अनुकुल बन गया तर रानीने अनठाननत प्रारम करना चारा। परतु राजाने उस रानी से पुनः एसा कहा-म तुम्हारे इस प्रत की अनुमोदना तभी कर सकूगा कि जर तुम देवपर्याय प्राप्त कर मुझ आईत धर्म में प्रतियोधित करने की प्रतिज्ञा करोगी। रानीने राजा के वचन मान लिये और चतुर्विध आहार का प्रत्याख्यान किया। उस अनशन तकी आराधना के प्रभाव से मरकर वह देवलोक मे पहुच गई। देवलोक की प्राप्ति जीवोकों जैनधर्म की आराधना का आनुपगिक फल जानना चाहिये । रानी जब स्वर्गलोक में जाकर देवी की पर्याय से उत्पन्न हो गई तब उसने राजाको स्वप्न मे जैनधर्मकी विशिष्टता बार २ समझाई- परतु राजाके हृदय मे जो तापसों के प्रति भक्तिर्थी સ્થિતિમાં આ અનશન વ્રતથી તને કોઈ લાભ નથી. રાણીએ જ્યારે રાજાને પિતા નાથી પ્રતિકળ જોયા ત્યારે રાજાને અનેક રીતે સસારની અનિત્યતા સમજાવી પિને અનુલ બનાવી લીધા રાજા જ્યારે અનુકૂળ બની ગયા ત્યારે રાણાએ અનશન વ્રત ધારણ કરવાનો વિચાર કર્યો પર ત રાજાએ ફરીથી રાણીને એ પ્રમાણે વહુ-દેવી હુ તમારા આ વ્રતની અનુમોદના ત્યારે કરી શકુ કે, જ્યારે તું દેવ પર્યાય પ્રાપ્ત કરીને મને આહત ધમમાં પ્રતિબંધિત કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે રાણીએ રાજાનું વચન માની લીધું અને ચતર્વિધ આહારનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું એ અનશન વ્રતની આરાધનાના પ્રભાવથી મરીને તે સ્વર્ગમાં પહોંચી ગઈ વર્ગની પ્રાપ્તિ જીવો માટે જનધર્મની આરાધનના આનુષગિક ફળરૂપ માનવી જોઈએ પાણી જયારે સ્વર્ગ લેકમાં જઈને દેવીના પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ ત્યારે તેણીએ રાજાને સ્વપ્નમા જેનધર્મની વિશિષ્ટતા વાર વાર સમજાવી પર તુ રાજાના હૃદયમાં તપસ્વીઓ
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टफ अ १८ उदयनराजकथा
४१९
संभ्यो रातोऽनुराग परिहर्तुमन्यदा तापमरूपेण समागत्य राजे हन्यमृतमयफानि । राजा तान्यास्वयि जातानस्त माह-नापस ! ईशानि फलानि कुत्रोत्पते? तापस माह-राजन ! टनोऽतिवरेऽस्माकमाश्रमे जनदुर्लभानि
फामिति । राजाऽपि सम्पादनकोपस्तेन सह तस्याश्रमे गन्तु सुत । ततमा देवी समायामभावेर्णे नापसा श्रम तापसाथ परिक्ल्प्य राज्ञा सागता । ते देवीकल्पितापयामाहु - अरे । कस्यम् । कयमिहाssयात "इत्वा राजान हन्तुमुद्यता' | 'एते सर्वे तापसा वह कम नही हुई। सच है प्राणियोंका विराग नीलीराग के समान दुर्मोच हुआ ता है । इस देवीने एक समय तपस्वियों से राजाका अनुराग हटाने के निमित्त स्वय तापसका रूप लेकर राजाके लिये बहुत से अमृतमय फलों को ला कर दिया । राजाने उनको ज्योंही चखा तो उनको बहुत ही उनका स्वाद आनन्दप्रद प्रतीत हुआ उनसे ग्वा कर वह बहुत अधिक हर्षित होकर उस आये हुये तापस से कहने लगे - तपस्विन । कहो तो सही ऐसे फल कहाँ उत्पन्न होते है । सुनकर तापम ने कहा राजन् । यहा से थोडी ही दूर पर हमारे आश्रम में ये जन दुर्लभ फल बहुत से है । राजानें ज्यों ही यह बात सुनी तो वह उन फलों की चाहना से आकृष्ट हो कर उस तापस के साथ २ उसके आश्रम पहुँचे । उसके पहिले उम देवीरूप तापमने अपनी देवशक्ति के प्रभाव से नासाश्रम एव तपस्वियों को वहा बनाया था। मो वे राजा उसके साथ ज्यों ही आश्रम मे पहुॅचे कि उन देवी कल्पित तापसोने उससे कहा- " अरे । तुम कौन हो और क्यों यहा पर आये તક જે ભિકત હતી તે આછી ન થઈ ખરૂ છે કે, પ્રાણીઓના દૃષ્ટિર ગની નીલે રાગનો માર્કે દુર્મચ હોય છે આ સ્વીએ એક મમય તપાસીએમાથી ગજાના અનુરાગ દર કરવા માટે પેતે જ તાપસનુ રૂપ લઇને રાજાને માટે ઘણાજ અમૃ તમય ક્ળે લાવી આપ્યા રાજાએ જ્યારે તેને ચાળ્યા તો તેને તેના સ્વાદ એકદમ આ દપ્રદ લાગ્યે અને ખાઇને તે ઘણુ જ ખુશી થઇને તે આવેલા તપરવીને કહેના લાગ્યા તપસ્ત્રોન કહે! તા ખરા કે, આવા મૂળ ફયા ઉત્પન્ન થાય છે, નાભળીને તાપને હ્યુ “નાજન્ ! અહિ થી થોડે દર અમા! આશ્રમમાં આવા જન દુલ ભ ફળ ઘણાજ છે રાખ્તએ જ્યારે આ વાત સાભળી ત્યારે એ કળાની ચાહનાથ આકૃષ્ટ થર્ટને તે તાપ સના આશ્રમે ગયા. આના પહેલા એ દૈવીરૂપ તાપસે પેાતાના દૈવીશક્તિના પ્રભાવધી તાપસ આશ્રમ અને તપસ્વીઓનેત્યા મનાવ્યા હતા જ્યારે તે રાજાની નાથે આશ્રમે પહેાચ્યા ત્યારે તે દેવી કૃતિ તાપરાએ તેને કહ્યુ અરે તમે કેણુ છે, ને
1
_cc
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮.
उत्तगयनस्त्रे
दृष्टिरागस्तु ना स्थिति में इस अतिकल देपातालपना लिया
।
नशनत्रताद् पिरम । ततो राी मसारानित्यत्वादिपरितोधनेन राजान यथ मपि स्वाभिपायानुात कृतवती । ततो राजा मार-देवि देवत प्राप्ता मा चेदाईत धर्म प्रतियोधये तदाऽह त्यामनशन यमनुमोदयामि । गशी रानो वचन पतिपय भक्त मत्या याय सर्लोक गना। स्वर्गमाप्तिम्त जन धर्मम्यानुपतिक फरम् । देवलोकगता राजी देवत्व प्रामा । ततः सा दरी माने रामान जैनधर्मग्य विशिष्टता पार पार गोधयति । तथापि राजा तापसभक्तिं न परित्यजति । दृष्टिरागस्तु नीलीराग 37 प्राणिना दुर्माची भाति । ततो रानी देशी ताप मकता हु, ऐसी स्थिति में इस अनशनवत से तुम को कोई लाभ नही है। रानीने जर राजा को अपने प्रतिफल देगा तो उसने राजा के लिये ससार की अनित्यता समझायुझाकर अपने अनुम्ल बना लिया। राजा जर अनुकल बन गया तन रानीने अनशनरत प्रारम करना चाहा। परतु राजाने उस रानी से पुनः एसा कहा-म तुम्हारे इस व्रत की अनुमोदना तभी कर सकूगा कि जर तुम देवपर्याय प्राप्त कर मुझे आईत धर्म में प्रतियोधित करने की प्रतिज्ञा करोगी। रानीने राजा के वचन मान लिये और चतुर्विध आहार का प्रत्यारस्यान किया। उस अनशन तकी आराधना के प्रभाव से मरकर वह देवलोक में पहुच गई। देवलोक की प्रासि जीवोकों जैनधर्म की आराधना का आनुपगिक फल जानना चाहिये। रानी जब स्वर्गलोक मे जाकर देवी की पर्याय से उत्पन्न हो गई तब उसने राजाको स्वप्न मे जैनधर्मकी विशिष्टता बार २ समझाई- परतु राजाके हृदय मे जो तापसों के प्रति भक्तिी સ્થિતિમાં આ અનશન વ્રતથી તને કઈ લાભ નથી. રાણીએ જયારે રાજાને પિતા નાથી પ્રતિકૂળ જોયા ત્યારે રાજાને અનેક રીતે સસારની અનિત્યતા સમજાવી પાને અનુકૂળ બનાવી લીધા રાજા જ્યારે અનુકુળ બની ગયા ત્યારે રાણાએ અનશન ધારણ કરવાનો વિચાર કર્યો પર તુ રાજાએ ફરીથી રાણને એ પ્રમાણે કહ્યું-દેવી હું તમારા આ વ્રતની અનુમોદના ત્યારે કરી શકુ કે, જ્યારે તું દેવ પર્યાય પ્રાપ્ત કરીને મને આહત ધર્મમાં પ્રતિબંધિત કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે રાણીએ રાજાનુ વચન માની લીધુ અને ચતુર્વિધ આહારનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું એ અના વ્રતની આરાધનાના પ્રભાવથી મારીને તે સ્વર્ગમાં પહોંચી ગઈ સવર્ગની પ્રાપ્તિ જીવે માટે જનધર્મની આરાધનના આનુષગિક ફળરૂપ માનવી જોઈએ રાણું જ્યારે સ્વગ લેકમાં જઈને દેવીના પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ ત્યારે તેણુએ રાજાને વપ્નમા જેનધર્મની વિશિષ્ટતા વાર વાર સમજાવી પરંતુ રાજાના હૃદયમાં તપસ્વીઓ
देवलोक की माआराधना के प्रध आहार का करोगी। रानीने र मुझे
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदागनराजकथा
४२०
वन्त । तत' प्रतिमुद्रो राजा धर्म प्रतिपन्न. । प्रमा मेघगर्जितवद देवानामुपायो निष्फलो न भवति । ततो देवी स्वरूपेण प्रादुर्भूय राजान धर्मे स्थिरी कृत्य स्वर्ग गता । भूपे श्रधर्मे सम्यक स्वीकृते तद्वशगा राजानस्तदनु सर्वेऽपि जना श्रावमा जाताः ।
grat farer afe श्रावको वैराग्य प्राप्तो भगवन्त महावीर वन्दि तु समागच्छन् वीतभयपत्तने राज्ञो गृहे समागत । स तत्र रोगग्रस्तो जातः । राज्ञ आसीदेका कुब्जा दासी । सात श्रावक स्वपितरमिव शुश्रूपितवती । तस्याः से जैनधर्मका उपदेश सुनाया । उपदेश सुनकर राजा प्रतिबुद्ध हो गया और उसने वही पर श्रावक धर्म अगीकार कर लिया। सच है प्रभात में मेघकी गर्जना के समान देवोंका उपाय निष्फल नही होता है इसके बाद वह देवी राजा को इस प्रकार जैनधर्म में स्थिर कर गव अपना स्वरूप प्रकट कर अपने स्थान पर चली गई। इस प्रकार राजा के श्रावक धर्म मे दृढ हो जाने पर उसके अनुयायी राजा तथा समस्त प्रजाने श्रावक धर्मको स्वीकार कर लिया ।
एक समय की बात है कि कोई विद्याधर श्रावक वैराग्य - भावना से वासितान्त ' करण हो कर भगवान् महावीर प्रभु को वन्दना निमित्त आ रहा था । सो उसको रास्ते मे वीत भयपत्तन भी आया । वह वहा आकर राजा के घर उत्तर गया। कर्म सयोग की बात है कि वह वहा आते ही बीमार पड गया । राजाकी एक दासी थी जिसका नाम कुब्जा था। उसने उस श्रावक की सेवा अपने पिता के जैसी की । તેવા અમૃતતુલ્ય વચનેથી જૈનધના ઉપદેશ સભળાવ્યેા ઉપદેશ સાંભળીને રાજા પ્રતિક્ષુદ્ધ થઈ ગયા તેમણે ત્યાને ત્યાજ શ્રાવક ધને અ ગિકાર કરી લીધા પ્રભાતમા મેઘની ગજના જેવા દેવાના ઉપાય નિષ્ફળ થતા નથી. આ પછી એ દેવી રાજાને જૈનધમ મા સ્થિર કરીને અને પેાતાનુ સ્વરૂપ પ્રગટ કરીને પેાતાના સ્થાને ચાલી ગયા આ પ્રકારે રાજા શ્રાવક ધર્મમા દૃઢ થઈ જવાવી તેમના અનુ ચાચી ખીજા રાજા તથા તેમની સઘળી પ્રજાએ શ્રાવક ધમ ના સ્વીકાર કરી લીધા
એક સમયની વાત છે કે, કોઈ વિદ્યાધર શ્રાવક વૈરાગ્ય ભાવનાથી વાસિત અત કરણવાળા ખનીને ભગવાન મહાવીર પ્રભુની વદના કરવા માટે આવી રહેલ હતા ચાલતા ચાલતા રસ્તામા તેને વીતભય પાટણુ આવ્યુ તે ત્યા આવીને રાજાના મહેમાન થયેા. ક્રમ સોંગે તે ત્યા પહેાચતાજ માદા પાયે રાજાની એક દાસી હતી જેનુ નામ કુબ્જા હતુ તેણે એ શ્રાવકની સેવા પેાતાના પિતાની માફક
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર૦
उत्समध्ययनसो दुष्टा भान्ति, नेते सम्तम्यापि योग्याः सन्ति' इति पिचारयन राना तपा भयात्ततो द्रुत पलायित । ते तापसा अपि तत्पृष्ठतोऽन्यधावन । पलायमान' स राजा ने मुनीन् दृष्ट्वा महता सरेण मोगान-पृश्याः ! पभ्यः पापारि भ्यस्तापसेभ्यो मा रक्षन्तु भरणागतम् । ततो मुनयः मांचु:-रानन ! मा भेगी । नास्ति तेऽत्र किमपि भयम् । ततस्ते देवी-मायाकल्पित तापसास्ततो नित्ता.। ते मुनयो विगतभय त वीतभयपचनाधीश पर्णमियरमृतमयिमनधर्ममुपदिष्ट हुए हो ?" इस प्रसार क्रोधावेश से बोलते हुए वे लोग रानाको मारने के लिये तैयार हो गये। राजाने ज्यो ही उनरा ऐसा व्यवहार देग्वा तो सोचने लगा कि ये सर तापस दृष्ट लोग हैं। इनका सस्तव-परिचय करना योग्य नहीं है इस प्रकार के विचार से वर वहाँसे शोध ही भय त्रस्त हो पर अपने नगरकी तरफ भाग गये। उनको भागते शुग देग्वार तापस भी उसके पीछे २ दौडे। भागते हुए राजाको उस घनमें कितनेक मुनि दिखलाड पडे सो राजाने घटे जोरसे चिल्ला कर उनसे कहा कि महाराज ! आप लोग इन पापकारी तापसों से मुझे बचाइये-म आपकी शरण में आया है। राजाकी बात सुनकर मुनियोंने कहा राजन् ! डरोमत । अव जब तुम हमारी शरण में आचुके हों तो किसी भी प्रकार का तुमको यहा भय नहीं है। इस प्रकार जर उनमुनियोंने कहा तो वे देवी कल्पित समस्त तापसजन उसका पीछा करने मे वही से लौट गये। मुनियों ने शरण मे आय हुवे इस वीतभय पत्तनाधीशको कर्णप्रिय एवं अमृतोपम वचनों અહીં શા માટે આવ્યા છે?” આ પ્રમાણે ક્રોધાવેશથી બેલતા હતા તે લેકે રાજાને મારવા માટે તૈયાર થઈ ગયા રાજાએ જ્યારે તેમને આ વહેવાર જોયો ત્યારે મનમાં વિચાર્યું કે, સઘળા તાપસ લોકો દુષ્ટ છે એમની સાથે પરિચય રાખે
ગ્ય નથી આ પ્રકાર વિચારથી ભયભીત બનીને તે પિતાના નગરની તરફ ભાગવા માડ, તેને ભાગતે જોઈને તાપસે પણ તેની પાછળ પાછળ દેડયા દોડતા એ રાજાને તે જ ગલમાં કેટલાક મુનિ નજરે પડ્યા જેથી રાજાએ ઘણા જોરથી રાડ પાડીને કહ્યું મહારાજ ! આપ લોકો મને આ પાપકારી તાપથી બચાવે હું આપની શરણમાં આવેલ છું રાજાની વાત સાંભળીને મુનિઓએ કહ્યું-રાજને ' ગભરાવ નહી હવે જ્યારે તમે અમારી શરણમાં આવી ચૂકયા છો તે, કોઈ પણ પ્રકારને તમારા માટે ભય નથી આ પ્રમાણે જ્યારે તે મુનિઓએ રાજાને કહ્યું તે, એ દેવીએ પિતાના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન કરેલા તાપસે ત્યાંથી પાછા વળી ગયાં મનિઓના શરણમાં આવેલા આ વીતભય પાટણના અધીશ્વરને કર્ણને પ્રિય લાગે
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका १८ उदायनराजकथा
કર गन्छे त्तदाऽह तेन सवाऽऽगमिप्यामि, नान्यथा । तद्वचन सुत्ग दूतोऽयन्ती मागत्य राजे चण्डपयोताय सर्व न्यवेदयत् । सोऽप्यनलगिरि हस्तिनमारद्य रात्री वीतभयपत्तने समागत्य गुप्तरूपेण मुवर्णगुलिकया सह मिलित । सुवर्णगुलि आऽप्यनलगिरिमारा गुप्तरीत्या चण्डप्रद्योतेन सहोज्नथिनी गत।। स गन्ध द्वियोऽनलगिरिनिशाया वीतभयपत्तने पिण्मनमकरोत् । तद्गन्धप्रभावेण तनत्या' सो गंजा, निर्मदा जाता । स गन्धद्विषो यस्या दिगि गतस्ता दिश पति ते स। गजां उत्तयशुण्डा व्यात्तमुग्या स्तब्धर्णा विलोक्यन्त सस्थिताः । पुरुपके पाम् पहिले से अपने आप नहीं जाती है-अत यदि चण्डप्रद्योतन राजा यहा आवे तो मैं उनके साथ आजाऊँगी अन्यथा नही। इस प्रकार सुवर्णगुलिका के वचन सुनकर दृत पीछा अवन्ति लौट आया-ओर चण्टप्रन्योतन राजा से सुवर्णगुलिका ने जो कुछ कहा था सर कह दिया। चण्डप्रद्योतन दूत के द्वारा सुवर्णगुलिका का अभिप्राय जानकर अवन्ति से चला। वह अपने गवहस्ती अनलगिरि हाथी पर सवार हो कर अवन्ति से चला था। सो चलते २ वह रात्रि मे गुप्तरीति से बीतभय पत्तन आ पहुँचा। वहाँ आते ही वह सुवर्णगुलिका से गुप्त रूप से मिला। राजा उसको हाथी पर बैठा कर उज्जयिनी ले आया। अनलगिरि हाथी वीतभय पत्तन मे आया था तब वहा उसने मलमूत्र भी किया। सो उसकी गन्ध को सूघते ही वहां के समस्त हाथी मदरहित हो गये। तथा यह गधहस्ती जिस दिशा की ओर गया था उसी ही दिशा की और वे सब हाथी शुडा दड को ऊँचे कर मुह फाडપિતાની મેળે જતી નથી આથી જે ચડપ્રદ્યોતન રાજ અહી આવે તે હું તેની સાથે આવું એ સીવાય નહી આ પ્રકારનું સુવર્ણગુલીકાનું કહેવાનુ સાભળીને દૂત પાછા આવતી ચાલી ગયો અને ચડપ્રદ્યતન રાજાને સુવર્ણયુલીકાએ જે કાઈ કહ્યુ હતુ તે સઘળું કહ્યું ચડપ્રોતન દૂત સાથે આવેલા સુવર્ણકુલીકાના પ્રત્યુ તને સાભળીને અવ તિથી તે પિતાના ગધ હસ્તી અનલગિરી હાથી ઉપર સવાર થઈને ચાલે ચાલતા ચાલતા રાત્રીના સમને ગુપ્ત રીતે તે વીતભય પાટણ પહો ત્યા આવતાજ તે સુવર્ણગુલીકાને ગુપ્ત રીતે મળે રાજા તેને હાથી ઉપર બેસાડીને ઉજજયની લઈ ગયો અનલગિરી હાથી વીતભય પાટણમાં આવેલ હતું ત્યારે તેણે ત્યાં મળમૂત્ર કરેલ તેની ગ ધને સુ તાજ ત્યાના સવેળા હાથીઓ મદ વગરના થઈ ગયા અને ગ ધ હસ્તી જે દિશામાં ગયે એજ દિશા તરફ સઘળા હાથી સુ ઢને ઉચી કરીને મોઢું ફાડી રાખીને જતા જતા ભા હતા
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
उत्तगययनमः
गुयूपया सारा साम्यमुपागत । तम्य विद्याधरापम्य समीपे मागभीष्ट प्रदायि गुटिकागतमामीन । म तम्ये मर्ग गटिसा दी। य च माया ग्रहीनुकामो भगातोऽतिक प्रगतिः । साना दामो तामु गुटिकाम्बंश गुटिका हित्वा 'अम्पूर्ण पणा भरेयम्' इति गायन्ती ना गुटिका मुक्ताती। तत्समसाल मयसा सुवर्णपर्णा जाता। तम्या. 'गुपर्णगुलिका ति नाम जातम् । नत सर्वन प्रस्तामिमा गती अत्या चण्डयातभूपम्तामानेतु स्पन प्रेपितवान् । दुतो पोतभयपत्तने ममागत्य मुर्णसिमेमदद-आमन्तांगेन चण्डयोतेन त्वन्समीपे प्रेपिन । व मया सहान्तोमागन्छ। दुतानन अवा मुणगुलिका माह-कामिनी हि अपूर्व पुरुप न यम-पति । अतो यदि चण्डप्रयात दहा इससे वर श्रारक स्वस्त हो गया। इस विम्याधर श्रावक के पास सौ गोलिया थी जिनसे माल अभीप्ट की सिद्धि होतीधी। सो इम श्रावक ने ये समस्त ही गोलिया उस कुन्जा दासीको दे दी। और प्राच्या ग्रहण करने के लिये स्वय भगवान के पास चला गया। कुञा दासीने इन गोलियों में से एक गोली " में स्वर्णवर्ण जैसी हो जाऊँ" इस मनोरथ से ग्वा ली-सो वह उसी समय सुवर्ण जैसी हो गई। सुवर्ण गुलिका इसका नाम भी पड गया। कुछकाल निकलने पर सर्वत्र फैली हुई इस बातको सुनकर चण्डप्रयोनने उससे लाने के लिये अपना एक दृत भेजा। दूतने वीतभय पत्तन मे आकर सुवर्णगुलिका से कहा मैं अवन्तीश चण्डप्रद्योतन के द्वारा भेजा हुआ तुम्हारे पास आया हु सो तुम मेरे साथ अवन्ती पधारो। इस प्रकार दृत के वचन सुनकर सुवर्ण गुलिका ने कहा-यह नीति है कि कामिनी अदृष्ट पूर्व કરી આથી એની માદળી ચાલી ગઈ આ વિદ્યાધર શ્રાવકની પાસે એકસો ગેળાએ હતો જેનાથી સઘળા અભીષ્ટની સિદ્ધિઓ થતી હતી એ શ્રાવકે એ સઘળી ગેળિયો એ કુબજા દાગીને આપી દીધી અને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે તે પિતે ભગ વાનની પાસે ચાલ્યા ગયા કુબજા દાસીએ એ ગોળી મારી એક ગેળા હું સોનાના વણ જેવી બની જાઉ” એવા અભિપ્રાયથી ખાધી તે તે એજ વખતે સેનાના જેવા રગવાળી બની ગઈ અને તેથી સુવર્ણગુલીકા એવુ એનું નામ પણ પડ ગયુ થોડોક વાળ વીત્યા પછી ચારે બાજુએ ફેલાયેલી એ વાતને સાભળીને ચડપ્રોદ્યતને તેને બેલાવવા માટે પોતાના દૂતને મોકલે છે તે વિતભય પાટામા આવીને સુવર્ણ ગુલીકાને કહ્યુ કે હુ અપતિ નરેશ ચડ પ્રદ્યતન તરફથી તમારી પાસે આવેલ છુ જેથી તમે મારી સાથે અવનિ ચાલે આ પ્રકારનું દતનું વચન સાંભળીને સુવર્ણ ગુલીકાએ કહ્યું કે-આ નીતિ છે કે, કોઈ સ્ત્રી પહેલા નહી જોયેલ પુરૂષની પાસે
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियशनी टीका अ १८ उदायनराजकथा
કરવા चरणनिहानि पनगराध्यतान्याय राज्ञ समीपे समागत्य तवृत्तान्त निवे दितवन्तः । ततो राजा उदायनो राजपुरुषानाज्ञापित गन्-प्रेक्ष-व यूय, मथ चण्ड प्रद्योतोऽत्र समागतः । तस्मिन समये कञ्चकी समागत्य माह-स्वामिन् ! मुवर्णगुलिका न तश्यते । ततो राजा निश्चयमकरोत्-नून सुवर्णगुलिकामप हर्त्तमेव चण्डपद्योतोऽत्र समागतः । ततस्तद्गर्हितकर्मणा तस्मिन् सनातकोपो राजा चण्डमद्योतम्यान्ति के दूत प्रेपितवान् , उक्ताश्च त दुत स्व सन्देश कथयितुम् । दतोऽपि अवन्तानगरे चण्डप्रयोतसन्निधो गत्वा प्राह-राजन् । यस्य पराक्रमाग्नौ शत्रवः शलभतामापन्नाः स उदायनभूपो भनन्त मम मुखेन वदति-'त्व चौर र समागत्य मम दासीमफ्हत्य पलायित । चौरो हि नृपस्य जर यह पातो व राजा से कह रहे थे कि इतने मे ही नगरनिवासिजनोंने अपने नगर मे उसके चरण चिह्नो को देखकर उसका आना राजा से जाहिर किया। राजा इस बात से परिचित हो र राजपु रूपों से कहने लगे-देखो-चण्डप्रद्योतन यहा कैसे आया। उसी समय कचुकी ने आ कर राजा को खवर दी कि महाराज । सुवर्णगुलिका नही दिखती है। यह समाचार सुनते ही राजको निश्चय हो गया कि अवश्य ही मुवर्णगुलिका को हरण करने के लिये चण्डप्रयोतन यहा आया होगा। इस प्रकार विचार कर और उसके इसर्हित कृत्य से कुपित हो कर राजाने उसी समय चण्डप्रद्योतन के पास समाचार दे कर अपना एक दूत भेजा। दतने वहा जाकर चण्डप्रद्योतन से कहा-राजन् । जिसकी पराक्रमाग्नि मे शत्रुजन शलभ (पतग)की दशाको प्राप्त हो जाते है उस उदायन राजाने मेरे द्वारा आप के पास यह सदेश भेजा है-कि तुमने ને રાજાને કહી રહ્યા હતા કે, એટલામાજ નગર નિવાસીઓએ પોતાના નગરમાં તેના પગલાને જોઈને તે હાથીનું આવવુ રાજા પાસે જાહેર કર્યું રાજા આ વાતથી જાણુકાર બનીને પિતાના રાજપુને કહેવા માડયે-જુઓ ચડપ્રદ્યતન અહી કેવી રીતે આવ્યો? આ સમયે રાજમહેલની એક દાસીએ આવીને રાજાને ખબર આપી કે મહારાજ ! સુવર્ણલીકા દેખાતી નથી એ સમાચાર સાભળતાજ રાજાના દિલમાં નકકી થઈ ગયું કે, અવશ્ય સુવર્ણગુલીકાનું હરણ કરવા માટે જ ચડપ્રદ્યતન અહી આવેલ હશે આ પ્રકારને વિચાર કરીને તેના આવા નિ દિત કૃત્વથી ક્રોધિત બનીને રાજાએ તે સમયે પિતાના એક દતને સમાચાર પહોચાડવા ચડપ્રદ્યોતન પાસે મોકલ્યા તે ત્યાં જઈને ચડપ્રદ્યોતનને કહ્યું -રાજન ! જેના પરાક્રમથી ભલભલા શત્રઓ તેનાથી દબાઈને શરણાધીન બનેલ છે તેવા મહાપ્રતિભાશાળી ઉદાયન રાજાએ મને સંદેશો પહોચાડવા આપની પાસે મોકલેલ છે કે, તમે અમારા નગરમાં ચેરની ५४
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ
उत्तराध्ययन सूत्रे
प्रभाते हस्तिपरा वीतमन तान गजान अनानि पौम्यदीनाना मग भान्ता राज्ञः समीपे समागत्य स वृतान्त निवेदितान्त' । नतारितमेत्र राजा हस्तिन् हस्तिना चिकित्सार्थ हस्तिनायया तिराना थिरित्सा कृत्या तान् गजान नीरोगान कतरन्त । ततस्ते हतिया गन समोपे समागत्यैवमुक्तन्त-स्वामिन ! गन्धपिविमृनगन्यमानाय स्वकीया गजा निर्मदा जाता । अन्य तु एवविध रोगस्य समानेा नास्ति । गन्यद्विपस्तु चण्डद्यतस्यैवास्ति मन्ये म रात्रौ समागतः । राजानया लोग अनल गिरि कर देते हुए गडे थे। प्रात. काल होते ही जय महतो इस दृश्य को देखा अर्थात साथियों को निर्मद नकरों के समान पोम्पीन देखा तो सम्राना होकर राजा के पास दौडे गये और यह मर समाचार उन्होने राजा से सुनाया। राजाने ज्यों ही हाथियों की इम प्रारसी दयाजनक स्थिति सुनी तो उसने शीघ्र ही हस्तिगाला में हाथियों की चिहित्मा करने वाले वैद्योंको उन हारीयों की ता करने के निमित्त भेज दिया। उन्होंने जाकर नडी मावधानी से चिकित्सा करके उनको नीरोग बना दिया । पश्चात राजा के पास जाकर उन्होंने इस प्रकार हा महाराज । ये सब आपके हाथी गध हाथी के मलमूत्र की गोधने से हो निर्मद हुए है। नही तो इस प्रकार के रोग से ग्रसित हो जानेकी तो इनमें सभावना ही नही हो सकती है। Taeस्तीका अधिपति इस समय यदि कोई है तो वह एक चण्डम द्योतन राजाही हैं। मालूम पडता है वह हस्ती यहा रात्रि में आया है । સવાર થતાજ મહાવતે મે જયારે આ દેખાવને જોયા અને હાથીઓને મવગરના બકરીના જેવા જોયા ત્યારે સભ્રાત બનીને રાજાની પસે દેાડી ગયા અને આ સઘળા સમાચાર તેમણે રાજાને સભળાવ્યા રાજાએ જ્યારે હાથીએની આવા પ્રકારની દયામય સ્થિતિ સાભળી તે તેમણે તુરતજ હાથીએની ચિકિત્સા કરવાવાળા વંદાને હાથીએની ચિકિત્સા કરવા માટે માકલી આપ્યા તેએાએ ત્યા પહેચીને ઘણીજ સાવધાનીથી ચિકિત્સા કરીને તે હાયાને મૂળ સ્થિતિમા લાવી દીધા પછીથી રાજા પાસે જઈને તેમણે એ પ્રમાણે કહ્યુ-મહારાજ ! આપના આ સ્થળ હાથી ગ ધહાથીના મળમૃત્રની ગ ધને સુઘવાીજ નિર્માં થયા છે આ સિવાય આવા રાગથી સ ડાઇ જવાની કોઇ પણ સભાવના રહેતી નથી ગધહસ્તીના અધિપતિ જો આ સમયે કાઇ પણ હાય તે તે એક ચપ્રદ્યોત રાજાજ છે ખબર પડે છે કે, તેમના એ હાથી રાત્રીના વખતે અહીયા આવેલ છે જ્યારે આવી વાત તે વૈદાજે
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजकथा
चेत्स युद्धाय सन्नो भूत्या समार्गामध्यति, तर्हि मृत्युमाप्स्यति । चण्डप्रद्योतम्य सन्देशमादाय स तो तभयपत्तने समागत्य उदायननृप माह-स्वामि ! चण्ड
tasपि भरता सहयोद्धुमुद्यतोस्ति । स स्वकृतमन्याय न्यायमेव मनुते । अतः स्वामिना तस्य दर्षोऽपहरणीय छ । दतवचन श्रुत्वा राजा सद्य एव युद्धभेरी वादयितु सेनापतिमाज्ञाप्य स्वानुयायिनो दश राज्ञ व स्वसैन्य सन्नद्ध समादिष्टवान् । ततो राजा उदायनो ज्येष्ठे मासि ससैन्यैर्नद्धमुकुटैर्दशभी 'राजभि वह मेरा साम्हना कर सके। क्या उसको नहीं मालुम है कि मेरे गधहाथी के सामने पति भी नही ठहर सकता है तो फिर उदायन के मामली हारियों का तो क्या सामर्थ्य है, जो उसके सामने ठहर सकें । फिर भी यदि उसको युद्ध करने की खुजलाहट हो रही है तो इसके लिये मादर आम त्रण है। याद रखना वह यहा से जीता नही जा सकेगा-नियम से मरेगा । इस प्रकार चण्डप्रयोतन के सदेश को सुनकर दूत वापिस वीतभयपत्तन आया और उदयननुप से जो कुछ चण्डप्रद्योतनने कहा था अक्षरश सब कह दिया । तथा यह भी उसने कहा- महाराज । चण्डप्रयोतन तो आप के साथ युद्ध करने को तैयार हो रहा है - वह अपने न्याय को भी अन्याय की ही तुला पर तौल रहा है । अतः ऐसे अन्यायी व्यक्ति का निग्रह अवश्य करना चाहिये । दृत की बात सुनकर राजाने शीघ्र ही युद्धकी पोषणा करवा दी । तथा यह भी सेनापति को आदेश दे दिया कि हमारे अनुयायी जो दश राजा है उनको भी यह मन्देश पहुचा दो ताकि वे भो अपनी सेना सहित सनद्ध होकर हमारी सहायता के लिये तयार रहे।
४२७
છે કે, તે મારા સામને કરી શકે ? શુ તેને ખબર નથી કે, મારા ગધહાથીની મામે પત પણ કો શકતા નથી તે પછી ઉદાયનના મામુલી હાથીનુ તેા શુ સામર્થ્ય છે કે, જે એની સામે ટકકર લઈ શકે,? છતા પશુ જો તેને યુદ્ધ કરવાની ઉમ્મીદ થઈ રહી હોય તે તેને માટે માર્ આમ ત્રણુ છે. યાદ રાખો કે તે અહીંથી જીવતે જઈ શકશે નહી નિયમથી મૃત્યુના અતિથિ ખનીને જ પાછા જશે. આ પ્રકારના ચ પ્રદ્યોતનના સદેશાને સાભળીને દતવીતભય પાટણ પા ફર્યાં અને ઉદાયન રાજાને અક્ષરશ જે કાઈ ચ ડપ્રઘોતને કહ્યુ હતુ તે કહી સભ ળાવ્યુ. તથા એ પણ કહી દીધુ કે, મહારાજ ચ પ્રદ્યોતન આપની સાથે યુદ્ધ કરવા માટે તૈયાર થઇ રહેલ છે તે પેાતાના અન્યાયને પણ ન્યાયનીજ તુલા ઉપર તાળી રહેલ છે. આથી એવી અન્યાયી વ્યક્તિને મદ અવશ્ય ઉતારવેલ જોઇએ દૂતની વાત સાભળીને તુમ્તજ રાજાએ યુદ્ધની ઘેાષણા કરાવી દીધી સેનાપતિને એવા પણ આદેશ આપ્યા કે, આપણા અનુયાયી જે સ રાજા છે તેને પશુ આ સદેશે પહા ચાડી દે જેથી તેએ પણ પેાતાની સેનાને સાથે લઇને આપણી સહાયતા માટે
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगध्ययनमा
-
-
-
-
-
-
-
-
दण्डनीयो भवति । निर्लनस्त्वमपि मम दण्डनीयोऽसि । अतम्या निग्रहीतुमाह तर नगरमवरोधयिष्यामि । त्व मोड सन्नी भर। इति दूतमुपादुटायनभृपस्य सन्देश श्रु वा परमदशण्डमयोत पाह-दन' राजा हि यम्य रम्य चिपि रत्न हरति । तस्मादुदायनभूपम्य दामीरत्न परतो मम नास्ति काऽपि लना। उदायनो राजा मया सह योद था यनो। स मा जेनु नास्ति समर्थ । मम गन्यद्विपस्य पुरत. पर्वतोऽपि म्यात न शक्तः। कि पुनराक उठायन.1 तथापि यहा चोर की नरह आकर जो मेरी मुवर्णगुलिका दामीका हरण दिया है पर ठीक नही किया है। इसका परिणाम परत युग आवेगा। जो चोर हुआ करते है नीति के अनुसार वे दण्डनीय होते है। तुम भी इसी तरह के चोर हो। अत जर तुम निर्लज्ज पनर इम कृत्य मे प्रात्त हुए हो तो फिर क्यो नहीं तुमको दडित किया जाय। इन्हीं सर विचारों से मै तुम्हारा निग्रह करने के लिये तुम्हारे नगर का अवरोध करूगा। टसलिये तुम लडाई के लिये तयार हो जाओ। इस प्रकार दृत के मुग्वसे उदायन राजा के समाचार सुनार चण्डद्योतनने क्रोध मे आकर नत से रहा-दन। स्यातुम नहीं जानते हो कि जो समर्थ राजा हुआ करते हैं वे चाहे जिस किसी का भी रत्न हरण कर साते है । इसपे लनामी कौन सी बात है। मैने भी ऐसा ही दिया है। अत उदायन गजा के दासी रत्न को हरण करने वाले मेरे को निलेज बताना यह उचित नहीं है। रही युद्ध करने की बात-सो जारर उनसे कह दो कि पर्वत से माथा मारने वालेका ही माथा फटता है पर्वत का कुछ नही बिगडता। विचारे उदायन मे कहा ऐसी शक्ति है जो માફક આવોને મારી સવગુલીકા દાસીનું હરણ કરી ગયેલ છે તે કામ સારૂ નથી કર્યું, એનુ પરિણામ ખૂબ જ ખરાબ આવશે જે ચાર હોય છે તે નીતિ અનુસાર દડને પાત્ર જ હોય છેતમે નિર્લજજ બનીને આવા કૃત્યમાં પ્રવૃત્ત થયા છે તે પછી તમને દડ શા માટે આપવામાં ન આવે ? આ સઘળા વિચારેથી હુ તમોને શિક્ષા આપવા માટે તમારા નગર ઉપર ચડાઈ કરીશ આથી તમે લડાઈ માટે તૈયાર રહેશો આ પ્રકારના ઉદાયન રાજ એ મેકલેલા સનાચાર દૂતના મેઢેથી સાભળીને ચડપ્રદ્યતન રાજાએ કેધમાં આવીને દૂતને કહ્યું દત! શું તમે જાણતા નથી કે, જે રાજા સમર્થ હોય છે તે, ચાહે તેના રત્નનું હરણ કરી શકે છે તેમાં લજજાની ઈ વાત નથી કે એવું જ કરેલ છે આથી ઉદાયન રાજાના દાસી રત્નને હરણ કરવાવાળા મને નિર્લજજ બતાવ એ ઉચિત નથી હવે રહી યુદ્ધ કરવાની વાત તે જઈને તેમને કહી દે કે પર્વત સાથે માથુ ટકરાવનારનું જ માથું ફૂટે છે પર્વતનું કાઈ બગડતુ નથી બિચારા ઉદાયનમાં એવી કઈ શક્તિ
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजकथा
४२९
1
पृन्द्रय स्वस्थान गता । राजा तु क्रमेणोज्जयिनीसमीपे समागत्य सीमामदशे शिविरनिवेश कृतवान । ततो राजा मनमेव विचारयति-अस्मिन सग्रामे उभयपक्षीया सैनिका व्यमेन मरिष्यन्ति । अतवण्डमद्योतस्य मम च युद्ध भवतु । इति विचार्य राजा उदायना दूतमुखेन चण्डमद्योत सदिष्टवान् राजन निर पराधाना सैनिकाना विनाशोऽनुचित्त' । अत आयोरेव युद्ध भवतु । रथ तुरंग तिन वास्थाय पदातिर्वा भृत्वा यथा युद्ध तत्र रोचेत तथा मामपि सन्दिश । तर देवी राजा से पूछकर अपने स्थान पर चली गई । चलते २ राजा उज्जयिनी के पास आ पहुँचा। उसने माहिर ही अपने तम्य वटे वरवा दिये । राजाने उस समय विचार किया हम सग्राम मे दोनों तरफ से योद्धाओ का न्यर्थ में ही विचम होगा अतः उचित तो यही है कि मेरा और चटप्रयोतन का टी क्यों न हो जाय युद्ध ? इस प्रकार के विचार से राजा उदायनने चटयोतन के पास अपना एक दूत यह संदेश देकर भेज दिया। इतने चण्डद्यतन के पास पहुँचकर उदायन का यह मदश कि- "निरपराध सैनिकों का विनाश सर्वना अनुचित है अतः हम तुम दोनो काही युद्ध हो जाय तो ठीक हे " सुना दिया। तथा साथ मे यह भी कहा कि- महाराज ! उदाउन राजाने यह भी पूजवाया है कि आप रण पर, घोडे पर, या हाथी पर चढ कर युद्ध करना चाहते ह या पेवर ही रह कर ? जेसा आपको कचे विमा ही आप रे । परन्तु इसकी ग्ववर हमसे अवलय पहुचा देवे ताकि પેાતાના સ્થાન ઉપર ચાલી ગઈ ચાલતા ચાલતા રાજા ઉજયીન પાસે પડે ચી ગયા અને પેાતાના તજી ત્યા ઉભા કરાવી દીધા રાજાએ એ સમયે વિચાર કર્યો કે આસ ગ્રામમા બન્ને તરફના ચદ્ધાઓને વ્યમા જ વિધ્વંસ થશે આથી ઉચિત તા એ છે કે, મારૂ અને ચડપ્રદ્યોતનનુ જ સામ સામુ યુદ્ધ શા માટે ન થાય ? આ પ્રકારના બિચ નથી રાજા ઉદાયને પેાતાના એક દૂતને રાજા ચ ડપ્રદ્યોતનની પાસે સદેશે! લઇને મેચે, દત્ત રાજા ઉદ્યાયનના સદેશે। લઇને રાજા ચડપ્રદ્યોતન પાસે પહાચ્યા અને રજા ઉદાયનના સદેશે! સભળાવ્યે કે “ નિયાધી સૈનિક ને વિનાશ સર્વથા અનુચિત છે આથી હું અને તમે! ખન્નેનુ જ યુદ્ધ થાય તે ડીછે” આમ કહી દીધુ તથા સાથે એવુ પણ કહ્યુ કે, મહારાજ ઉદાયન રાજાએ એવુ પણ પૂછાવ્યુ છે કે, આપ રથ ઉપર, ગડા ઉપર કે હાથી ઉપર ચડીને યુદ્વ કરવા ચાહા ! અથવા તે ભૂમિ ઉપર રહીને ? જેવુ આપને ઠીક લાગે તેવુ આપ કા પરંતુ આના ખબર અમને અવશ્ય અવશ્ય માકલાવો જેથી અમા
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
--
-
-
---
-
उत्तगध्ययनस सैन्यैश्च सहान्ती प्रति प्रचरितः । मस्थित गन्ये ममम्ना भूतद्धत रजो मिश्च सरला दिशा व्याप्ताः। पर मैनि मह गरन उगयनों मम्भूमा समा गत । तर दुर्लभन उपदेगे राग मेनिसा जरममाप्य मन्तिा भृतः । नया राजा प्रभारतीदेवी स्मृतपान । सा देशीनमा पा समागता। शातताता मा देवी अगाजिलपूरिन पुपर सगोभित पुरय निर्मिनाती। रान सैनिसरा शीतल जल पीत्या स्था सनाता'। अन पिना पथचित्माणा धारयितु शक्या', नत्र पिना तु न नाचिनपि गण्या । तना देवी राजानमाइस प्रकार सब उचित व्यवस्था रक राजा उदायन ज्येष्ठ के मरीने मे मसैन्य मुकुटरह उन दा गजाओ को तथा अपनी मन्य को साथ लेकर अवन्ती (उज्जैन) की और चल दिया। उदायन के प्रस्थित इम मैन्य से एव इनके चलने से उडीदई धूलि से उम ममय ममम्त दिशा न्याप्त घन गई थी। इस प्रकार आडर के साथ चार उडायन राना स्तिनेक पडावो के बाद ममभूमि मे आ पहुँचे । वह पानी की कमी होने से दुर्लभ जलप्रदेश में राजा के स्तिनेक सैनिक जलके नहीं मिलने से जर मच्छित होगये तर राजाने उसी समय प्रभावती देवीका स्मरण किया। उसने आकर वहाँ अगाध जल से लयाला भरे नया कमलों से सुशोभित तीन जलाशयो की रचना कर दी। राजाके सैनिकोंने खूब इन मे मनमाना शीतल जलका पान किया। और स्वस्थ होकर फिर व आगे चले। अन्नके विना तो पिसी तरह प्राणी झवत रह सकता है परन्तु पानी के विना नहीं । जब राजाकी यह चिन्ता शात हो गई તયાર રહે આ પ્રકારની સઘળી ઉચિત વ્યવસ્થા કરીને રાજા ઉદાયન જેઠ મહીનામા સિન્ય સહિત મુગટ બે ધ તે દસ રાજાઓને તથા પોતાના સૈ યને સાથે લઈ
અવતીની તરફ ચાલી નીકળ્યા ૯દાયનના ચાલતા એ સૈન્યથી ઉડેની ધૂળથી ચારે દિશાઓ ધૂળથી ઘેરાઈ ગઈ હતી આ પ્રમાણે ભારે આડબર સાથે ચાલીને ઉદાયન રાજા કેટલેક સ્થળે દમજલ મુકામ કરીને મરૂભૂમિમાં જઈ પહોચ્યા ત્યા પાણીની બે ચ હેવાને કારણે એ પ્રદેશમાં પાણી મળવુ દુલભ હોવાથી રાજાના કેટલાક સૈનિકે પાણી ન મળવાથી જ્યારે મછિત બની ગયા ત્યારે રાજાએ તે સમયે પ્રભાવતી દેવીનું સ્મરણ કર્યું આથી તેણે ના આવીને અગાધ જળથી છલછલ ભરેલા તથા કમળાથી સુશોભિત ત્રણ જળાશયની રચના કરી દીધી, રાજાના સૈનિકે એ જળાશયમાં મન માન્યુ જળપાન કર્યું અને સ્વસ્થ થઈને પછી તે આગળ ચાયા અન્નના વગર તે પ્રાણી કેખીતે જીવી શકે છે પરતુ પાણી વગર જીવી શકાતું નથી જ્યારે રાજાની એ ચિતા શાત થઈ ત્યારે દેવી
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टीका अ •८ उदाजनराजकथा
४३१
स्वर मण्डलाकारेण पर्यभ्रामयत् । चण्डमोस्तु स्वहस्तिन तमनु धारयति । चण्डत्यो गन्धहस्ती य य चरण समुत्थापयति, राजा उदायन स्वनिशितै ३. ततत्रियति । एव राजा उदायनेन विद्धचरणः स हस्ती व्याकुलो भृत्वा पलायित । ततो राजा उदायनो हस्तिपृणस्थित चण्डप्रद्योत युक्तया पाशेन ही भूमौ निपात्य प्रतप्तलोशलाकया तन्मस्तके 'अय दामीपतिः' इत्य भरागि लेखितवान । ततस्तीला काष्ठपिञ्जरे निधाय स्वदेश प्रति प्रच लित | तालः समागतः । मार्ग. सर्वतो जलपूरैरापूरित । ततो राजा कुशलता नही है । इस प्रकार कहते हुए उदायन राजाने अपने रथ को मंडलाकर घूमाया | चण्डद्योतनने भी अपने हाथी को उसके पीछे २ दौडाया। जैसे हाथी दौडने के लिये पैरों को उठाने लगा-तैसे ही उनने अपने तीक्ष्ण गरी द्वारा उसके उन चरणों को वेधना प्रारंभ किया । इम प्रकार चरणों में विद्व होकर वह गजराज आकुल न्याकुल बनकर युद्धस्थल से भाग गया। हाथी को भागते हुए देखकर उदयन ने हाथी की पीठपर बैठे हुए चडप्रयोतन को युक्ति द्वारा पाश डालकर नीचे गिरा लिया और प्रतप्तलोह की शलाका से उसके are पर यह दासीपति है" इस प्रकार के अक्षरो का अकन कर दिया । बाद मे फाष्ट निर्मित पिंजरे मे उसको बद र ओर साथ मे लेकर वे अपने देश को रवाना हो गये । चलते २ बीच ही म वषाकाल लग गया और मार्ग चारो तरफ से जल से न्याप्त बन गया । राजा उदायनने जन इस प्रकार की मार्ग की स्थिति देखी तो उन्होने एक जगह
કુશળતા નથી. આ પ્રમાણે કહીને ઉદાયન રાજાએ પેાતાના રથને મ લ કાર ફેન્ચે ચડપ્રદ્યોતને પણ પેાતાના હાથીને એની પાછળ પાછળ દોડાવ્ચે જેમ જેમ હાથ ઢોડવા માટે પગને ઉપાડવા લાગ્યા તેમ તેમ ઉદાયને પેાતાના તીક્ષણ તીરા દ્વારા એના એ પગલાનુ વેધન કરવાનુ શરૂ કર્યું આ પ્રમાણે ચરણાથી ઘાયલ બનેલ એ ગજરાજ આકુળ વ્યાકુળ થઇને યુદ્ધ ભૂમીને છોડીને ભાગવા માડયા હાથીને ભાગતા જોઇને ઉદાયને હાથીની પીઠ ઉપર બેઠેલા ચ પ્રદ્યોતનને યુક્તિથી પાશ નાખીને નીચે પછાડી દીધા અને પછી અગ્નિમા તપાવેલા લેાઢાનાસળીયાથી તેના મસ્તક ઉપર “ બદામી પતિ છે” આ પ્રકારના અક્ષરને અકિત કરાવી દીધા પછીથી લાકડાના એક પાજરામા તેને ખધ કરીને તેને સાથે લઈને પેાતાના દેશ તરફ રવાના થઈ ગયા ચાલતા ચાલતા રસ્તામાં વર્ષાઋતુને પ્રાર ભ થઈ ગયા અને રસ્તાએ! ચારે તરફથી જળથી ભરાઈ ગયા હતા રાજા ઉદાયને જ્યારે આ પ્રકાની સ્થિતિ જોઈ ત્યારે તેણે પોતાના સૈન્યને નગરના એક ભાગમા સ્થાપિત કરી દીધુ
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
उत्तराध्ययनम्
उदयनवचन दूतमुपान्निशम्य नण्डमपातः सन्दिवान अस्थमास्थाय युद्ध कर यामि । ततो द्वितीयदि राजा उत्पन जी रथमास्थाय युद्धभ समागतः । परन्तु कुटिलमण्डिता मनस्यचिन्तयन् रथमाध्याय उत्पनेन सह युद्ध कुर्वतां नास्ति मम जयाशा, इति विचार्य टोचतो इनलगिरिं हस्तिमार युद्धक्षेत्रे समागतः । तथापि न युद्धक्षेत्रे समागती क्य राजा उदायनः माह-भरे पानादिन् ! मतिभ्रष्टोऽसि, यतस्व रथ विमुच्य हस्तिमारुय समागतोऽसि तथापि तत्र नास्ति कुशम्, इत्युक्तया राजा मैं भी उसी रूप में युद्धस्थल में उपस्थित हो जाए। इस प्रकार दूत के मुग्व से उदायन राजाका अभिप्राय जानकर चण्डप्रयोतनने कहा- हे दूत ! तुम जाकर अपने राजा से कह दो कि मैं रथ पर बैठकर ही युद्ध करूंगा । दूतने आकर चण्डमचोतन के इस समाचारको उदायन से कहा । दूसरे दिन राजा उदायन युद्ध के लिये तयार हो गया और रस पर बैठकर युद्धक्षेत्र मे उपस्थित हो गये। परन्तु कुटिलमति चण्डप्रद्योतनने विचार किया कि यदि मैं रथ पर बैठकर जो उदायन के साथ युद्ध करने जाता हू तो मुझे जय माप्त होना सर्वथा असभा है । अत. अनलगिरि हाथी पर चढकर ही युद्ध करना उचित होगा, इस प्रकार विचार कर प्रयोतन अनिलगिरि हाथी पर चढकर रणागण मे आ पहुचा। इस प्रकार युद्धस्थल मे चण्डप्रयोतन को आया हुआ देखकर उदाय ने कहा- अरे मृषावादिन् ! तुम प्रतिज्ञाभ्रष्ट क्यों हो रहे हो ? जो रथको छोडकर हाथी पर आये हो ? फिर भी याद रखो, तुम्हारी પશુ એ પ્રમાણે યુદ્ધ સ્થાન ઉપર પહાચીએ ઉકાયન રાન્તના નામેાઢેથી આવા પ્રકારના સ દેશે. સાભળીને ચ પ્રદ્યોતને કહ્યુ−હેત! તમા જઇને તમારા રાજાને કહી દો કે હુ રથમા બેસીને જ યુદ્ધ કરીશ તે ચ પ્રદ્યોતનના માં સમાચાર શા ઉદાયનને કહી સ ભળાવ્યા. ખીજે દિવસે રાજા ઉદાયન યુદ્ધ માટે તૈયાર થયા અને રથ ઉપર બેસીને યુદ્ધભૂમિ ઉપર જઇ પહેાચ્યા પરંતુ કુટિલતિ ચડપ્રદ્યોતને વિચાર કર્યો કે જો હુ રાજા ઉદાયનની સામે રથમાં બેસી યુદ્ધ કરવા જાઉ તે મારા વિજય થવા અસભવ છે. આથી અનલગિરિ હાથી ઉપર ચડીને જ યુદ્ધ કરવુ ઉચિત છે. આવા પ્રકારના વિચાર કરી ચપ્રદ્યોતન અનિવગિરિ હાથી ઉપર બેસીને યુદ્ધ ભૂમી ઉપર પહાચ્યા આ પ્રમાણે ચડપ્રદ્યોતનને યુદ્ધ ભૂમી ઉપર આવેલ જોઈને ઉદાયને કહ્યુઅરે હું ખેલનારા 1 તમે! પ્રતિજ્ઞા ભ્રષ્ટ કેમ થઈ રહ્યા છે. જે રથને છાડીને હાથી ઉપર ચડીને આવ્યા છે. છતા પણ યાદ રાખે, કે તમારી
1
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजकथा
८३३ ऽद्य प्रियते । अन्यम्मिन् दिने तु सरम भोजन मामपृष्दैवानानैपी, कयमद्य पृच्छसि । मुपकार माह-राजन ! अद्यास्ति सावत्मरिको दिवस । तम्मात्मपरिवारो राजा उदायन. पोपध करोनि । अत एर पृच्छामि। ततो राना चण्डमयोतः माह-देवानुमिय ! गोभन त्वया कृतम्, यदह सावन्सरिकपर्व विज्ञापितः । अहमपि भारफपुनोऽस्मि । अतोऽय पौपध करिये। मपसारस्तद्वचन राना उदायनाय न्यवेदयत् । राजा माह-प्रय यादृश श्रावकम्नमह जानामि । नम्रत थी। अभीतक तो मुझे विना पूछे ही सरस भोजन इन लोगोंने ग्वानेको दिया है। फिर आज ये "आप क्या खायेंगे" इस प्रश्न के पृलने का कारण कैसा' चण्डपद्योतन जर इस प्रकार के विचार में मग्न हो रहा या-तर उसी समय रसोइयेने इस प्रश्न करनेका स्पष्टीकरण करते हुए कहा-आज आप से इम लिये पूछा जा रहा है कि आज मवत्सरी का दिन है इस लिये रानाने मपरिवार पौषध पिया है। गजा चण्डप्रयोतनने ज्यों ही यह बात सुनी तो उसको रडी प्रसन्नता हुई, कहने लगा-देवानुप्रिय । तुमने आज अच्छा किया जो मुझे साथत्सरिक पर्व होने के ममाचार दिये । मैं भी श्रावक का पुत्र है इम लिये आज पौपध करुगा। रसोइयेने चण्डप्रद्योतन के इम कवन को सुनार उदायन राजा से निवेदन किया कि महाराज। आज चण्ट प्रद्योतनने भी पौपध किया है। क्यों कि उनका ग्मा कहना है कि मैं भी श्रावक है। रमोहये की इस बात को सुनकर उढायनने कहाકરવાની આજે શું જરૂર હતી ? આજ સુધી તે મને પૂછયા વગ- આ લેકે મને ખાવા માટે સારામાં સારૂ ભોજન આપતા હતા તે પછી આજે “આપ શુ ખાશે?” આ પ્રશ્ન પૂછવાનું કારણ શું ? ચડપ્રદ્યોતન જ્યારે આ પ્રકારના વિચારમાં મગ્ન હતું ત્યારે તે સમયે આ પ્રશ્નનું સ્પષ્ટીકરણ કરતા રસોઈયાએ કહ્યું-આજે આપને એ ખાતર પૂછવામાં આવે છે કે આજે સવત્સરીને દિવસ છે એટલા માટે રાજાએ સપરિવાર પિષધ કરેલ છે રાજા ચડપ્રદ્યોતને આ વાત સાંભળી ત્યારે તેને ઘણી જ પ્રસન્નતા થઈ અને કહેવા લાગ્યા કે, દેવાનુપ્રિય ! આજે તે ઘણું જ મારૂ કર્યું છે કે, આજે સ વત્સરી પવ હોવાના સમાચાર મને આપ્યા હું પણ શ્રાવકનો પુત્ર છું, જેથી હુ પણ આજે પિષધ કરીશ સેઈયાયે ચડપ્રોનનનુ આમ કહેવું સાભળીને ઉદાયને રાજને નિવેદન કરતા કહ્યું કે, મહા જ ! આજે ચડપ્રદ્યોતને પાર પિષધ કરેલ છે કારણુમાં તેમનુ એવુ કહેવાનું છે કે, હું પણ શ્રાવકધુ રાયા ? વાત સાંભળીને Cદાયને કહ્યું, હું જીણુ છુ, કે એ શ્રાવેક છે પર તુ માયારૂપ આ
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४३०
उत्तराप्ययनमा उनायनो नगराधार मन्यापार गरेगयत . धृषिमापार निर्माप्य मानुयायिना दशभूपान रक्षायै नियुक्तपान । तर गणियार्थ रहयो पणिजोऽपि न्यवान । दशभी रानभी रवितत्वाहीकास्तन्तिपिर दापुरमितिनाम्ना व्यपदिष्टात.। राजा उदायनो भोजनादिना चण्डप्रयोत मनुल्यमरमत ।
अथान्यदा पर्युषणपनु माम्मत्सरिको दिवस समागत । राना उगायन पौपधमकरोत् । मूपकारम्तहानया चण्डमयोत प्रष्टगन-जन । किमय भास्यत भान् ? सोचिन्तयत्-नूनमद्य मा विपदानेन मारयिष्यति । नोचेदकृतपर्याय प्रश्नोऽद्य कथ क्रियते ? इति चिन्तयित्वा स मुकारमुगाच-अकृतपूऽिय प्रश्ना अपने सैनिक को नगर के आकार में स्थापित कर दिया, अर्थात मन्य को विभक्त कर नगर के आकार में घसा दिया। नरा वहीं पर धूलि का प्राकार पडा करवाकर दश राजाओं को रक्षा के लिये नियुक्त कर दिया। यहत से चणिजन भी न्यापार के निमित्त इस मे आकर बस गये । इस नगर का नाम दा राजाओं द्वारा रक्षित होने का वजह से दशपुर पड गया। राजा उदायनने माय मे लाये हुए चण्डप्रद्योतन का आद्रसत्कार करने में कोई कमी नहीं रखी, अपने तुल्य ही उसकी रक्षा की।
एक दिन पर्युपणपर्व म सवत्मरी के दिन राजा उदायनने पौषध किया। तब रसोइयेने उदायन की आज्ञा से चण्डप्रद्योतन से पूछाराजन् । आज आप क्या ग्वावेंगे? रसोइयेके इस प्रश्न को सुनकर चण्डप्रद्योतनने मन मे विचार किया-आज निश्चय से ये लोग मुझे विष देकर मार डालना चाहते हैं। नही तो इस प्रश्न के करने की आज क्या અર્થાત સિન્યને અલગ અલગ સ્થળોએ નગરમા વસાવી છે અને એ સ્થળે માટીથી એક મકાન તૈયાર કરાવીને દસ રાજાઓને એના રક્ષણ માટે નિયુકત કર્યા આ પ્રકારે સિન્યના વસવાટથી વેપાર માટે કેટલાક વેપારીઓ પણ ત્યાં આવીને વસ્યા આ નગરનું નામ દસ રાજાઓના રક્ષણ તળે રખાયેલ હોવાથી દસપુર એવુ પડયું રાજા ઉદાયને પિતાની સાથે પકડીને લાવેલા ચડપ્રદ્યોતનનો આદર સત્કાર સારી રીત કરવામાં કોઈ જાતની ઉણપ ન રાખી, તેમ જ પિતાની માફક તેની રક્ષા કરી
એક દિવસે પર્યુષણ પર્વથા સ તત્સરીના દિવસે રાજા ઉદાયને પિષધ કર્યું ત્યારે રસેયાએ ઉદાયનની આજ્ઞાથી ચડપ્રદ્યોતનને પૂછયું -રાજન ! આજે આપ શું જમશે? રસોયાને આ પ્રશ્ન સાંભળીને ચડપ્રદ્યોતને મનમાં વિચાર કર્યો, આજે નિશ્ચયથી ઝેર આપીને આ લેકો મને મારી નાખવા ચાહે છે નહી ત૨ આવા પ્રશ્ન
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३५
'निगशिंनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा वर्षामु व्यतीतामु स चण्डप्रद्योतेन सह सपरिवारो वीतभयपत्तने समागतः । राजा तस्मै स्वस्न्या दत्तगन्, यौतुके विनित तद्राज्य च तम्मै समर्पितवान् । तागलाकालिविताराणि समान्छादयितु पट्ट च दत्तवान् । तत आरभ्य राजान. शिरसि पट्टमपि बद्धमारव्याः। ततः पूर्व तु मुकुटधारणस्यैव प्रयाऽऽसीत् । राज्ञा उदायनेनानुमतश्चण्डप्रद्योत 'उदायन पुच्या सह स्वराजधान्यामुनयिन्या गतः ।
अथान्यदा राना उदायनः-पापा कृत्वा पीपधशालाया स्थितः। तस्या 'रानो धर्मजागरिका जाग्रदेवमचिन्तयत्-ते नगर ग्रोमाकर द्राणमुग्वादयो धन्या . लिया। दूसरे दिन उदायनने चण्डप्रद्योतन के साथ पारणा किया। जब वर्षाल व्यतीत हो गया तर उदायन राजा प्रद्योतन के साथ ही मपरिवार चीतभयपत्तन में आये और अपनी कन्याका विवाह चण्डप्रयोतन के माध करदिया। देहेजमे उदायनने उसको उसका जीता दुजा राज्य दे दिया और भाल पर तप्तगाल से अकित किये गये अक्षरों को अच्छादित करने के निमित्त पट्ट-पगडी भी दिया । इसीसे राजा लोग मस्तकर पर-पगडी चाधने लग गये। इसके पहिले तो मुकुट ही ये लोक वाधा करते थे। फुछदिनो के बाद चण्डप्रद्योतनने
उज्जयिनी जानेके लिये राजा उदायन से कहा सब उदायनने जाने के । लिये उसको आज्ञा देदी । अतः वह उदायनकी पुत्री के माय आनद पूर्वक अपनी राजधानी उज्जयिनी वापिस आ गया। ।।
एक दिन राजा उदायन सौषध करके पोपयशाला में ही रहे। वहाँ रात्रीमे धर्म जागरणा से जगेते हुए उन्होने ऐसा विचार किया वे नगर, ग्राम, आकर एवं द्रौणमुख आदिवाले जनपद धन्य है कि લીધે બીજે દિવસે ઉદાયને ચઢપ્રયોતનની સાથે પાશુ કર્યું જ્યારે વર્ષોવાળ પુરે થઈ ગયો ત્યારે ઉદાયન ચડપ્રદ્યોતનની સાથે વીતભય પાટણમાં આવ્યા અને પોતાની કન્યા વિવાહ ચડવવનની સાથે કરી દીધું દહેજમા ઉદાયને તેનુ તેલુ રાજ્ય
આપી દીધું અને કપ ળ ઉપર લોઢાની સળીથી અકિત કરેલ અક્ષરેને ઢાંકી રાખવા ( નિમિત્તે પાઘડી કપાવી આથી રાજાઓ માથા ઉપર પાઘડી બાધવા લાગ્યા. ને પહેલા તે રાજાએ માથા ઉપર મુ ટ ધ રણકતા હતા કેટલાક દિવસો પછી ચડ પ્રદ્યોતને ઉજજયની જવા માટે ઉદાનને કહ્યું, ત્યારે ઉધને તેને જવાની આજ્ઞા આપી આથી રાજા ઉદાયનની પુત્રીની સાથે પોતાની રાજધાનીમાં પાછા આવી ગયે
એક દિવસ રાજા ઉદાયન પિષધ કરવા માટે પોષધશાળામાં રહ્યા ત્યા ૨ મીના વખતે ધર્મ જાગરણથી જાગતા રહીને એવો વિચાર કર્યો કે, જે નવ ગ્રામ, આકર
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
उत्तराध्ययन सूत्रे
--
परन्तु मायाश्रापकेऽप्यस्मिन् यद्धे मम पर्युग्णा शुद्धा न भविष्यति । अतोऽभ्य बन्धन मोचनीयम् । इति विचार्य राजा उदायनमण्डपोत चन्यान्मुक्तवान् । तेन सह सपरिवार पौषधः कृतान्। तस्मिन् दिने रहसि कोऽपि चण्डमचीत मेवमत्रवीत् अय भत्रतोपन्यनमोचनयानसरोऽस्ति । सायकाले राजा भवन्त क्षमयितु यदाऽऽगच्छेतदा भरत रान्यम्-यदि भवान् मा स्वतन्त्र कुर्यात्, तदाऽह भवन्त क्षमयामि इति । चण्डमथोतोऽपि तथैव कृतवान् । राजा उदायन. साम्यत्सरिकमतिक्रमण कृपा क्षमापणारसरे चण्डमपोत क्षमापयति । ता चण्डयोः कथयति - यदि भवान् मा मोनयेतदाse भरन्त क्षमेय । उदायनेन तथैव कृतम् । द्वितीय दिवसे उदायनथण्डमधीतेन सह पारणा कृतवान् । मैं जानता हू जैसा यह आपक है । परतु मायास्प इस श्रावक के धे रहेने पर मेरा पर्युपण शुद्ध नहीं होगा इसलिये इसको बघन से मुक्त कर देना चाहिये। ऐसा सोचकर उदायनने घण्डप्रयोतन को बधन से मुक्त कर दिया । और उसी के साथ सपरिवार पौषध किया । चण्डप्रद्योतन से उसी दिन किसीने एकान्त मे ऐसा कहा कि देखों आज सवत्सरी का दिन है इसलिये ही आपकी यघन से मुक्ति हुई है अतः राजा जन आपके पास सायकाल में क्षमापना करने के लिय आवे तब आप उस से ऐसा कहना कि - "यदि तुम मुझे सर्वथा वधन रहित कर दो तब ही मैं आप से क्षमापना कर सकता है" । चण्ड प्रद्योतनने ऐसा ही किया। राजा जब सावत्सरीक प्रतिक्रमण करके चण्डप्रयोतन से क्षमापना करने लगा, तब चण्डप्रद्योतनने कहा कि यदि आप मुझे सर्वथा बधनरहित कर दें तो ही मै क्षमापना कर सकता ह | उनने चण्डप्रद्योतन के प्रस्ताव को बडे हर्ष के साथ स्वीकार कर
આ શ્રાવક અધાયેલ રહેવાથી મારૂ આજનુ પર્યુષણ શુદ્ધ નહી રહે જેથી એને અધનમુકત કરી દેવા જોઈએ એવા વિચાર કરીને ઉદાયને ચ પ્રદ્યોતનને ખ ધન મુકત કરી દીધા, અને તેની સાથે સાિર પાષધ કર્યું ચપ્રોદ્યતનને કોઇએ કહી દીધુ કે, જુએ આજે સવત્સરીના દિવસ છે જેથી આપને અધન મુકત કરવામા આવેલ છે. જેથી જ્યારે રાજા આપની પાસે સાજના વખતે ક્ષમાપના કરવા આવે ત્યારે તેને આ પ્રમાણે કહેજો કે, “તે તમા મને સપૂર્ણ પણે મુક્ત કરી દો તે હુ આપની સાથે ક્ષમાપના કરી શકુ ચડતેવોતને આ પ્રમાણે કર્યુ રા જ્યારે સાવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરીને ચઢપ્રદ્યોતનની ક્ષમાપના કરવા લાગ્યા ત્યારે ચહે પ્રદ્યોતને કહ્યુ કે, જો આપ મને સપૂણુ ખધાન મુક્ત કરી દેતા હો કરી શકુ ઉદાયને ચડપ્રઘોતનના આ પ્રસ્તાવને ઘણાજ હર સાથે
27
તે ક્ષમાપના સ્વીકાર કરી
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदगिनी टीका अ १. उदायनराजकथा गवैश्मचिन्तयन्-यदि स्वपुत्रायाभिजिते राज्य ददामि, तदाऽसौ तत्र मूच्छितो न शस्यत्यात्मकल्याण सापयितुम् । ततः स जन्मपरम्पराभिर्गद्धो बहुकालपर्यन्त भवे भ्रमिष्यति । तस्मादिद राज्य पुनाय नो दास्यामि ! इति स्वपुत्राय नि वेद्य रामा केगिनामक स्वभागिनेय राज्ये सस्थाप्य केशिना कृतदीक्षोत्सवो राजा उदायनो भगरतोऽन्तिक मनज्या गृहीतवान् । गृहीतमत्रज्यो मुनिस्दायनाऽतिदुरैर्मासोपवासस्पैस्तपोभि कर्मणा कायस्य च शोपण कुर्वन् विह रतिस्म । पारणाम्वन्तप्रान्ताहारमाहरतस्तस्य शरीरे रोगः समुद्भुतः। त रोग उदायन । शुभकार्य मे विलम्ब नहीं करना चाहिये। प्रभुके इस आदेशको पा कर उदायन घर पर आये और विचार करने लगे कि-यदि मै पुन अभिजित को राज्य देता हूँ तो वह इसम मृति हो जावेगा -अतः आत्मकल्याण से विमुस बनकर वह इस ससार मे बहुत कालनक जन्म मरण ही करता रहेगा-इसलिये पुत्रको न देकर यह राज्य भागिनेय-भानेज को देना चाहिये। इस प्रकार के विचार को अपने पुत्र अभिजित के समक्ष प्रकट करते हुए उदायनने राज्य पर केशी नामके भागिनेय-भानेजको स्थापित कर दिया। और स्वय जाकर वीर प्रभुके पास दीक्षा धारण करली । उदायन का दीक्षा महोत्सव केशी ने किया। राजा उदायनने मुनि हो कर अतिदुष्कर मासोपवामरूप तपो द्वारा कर्मों का एव शरीरका शोषण करते हुए विचरने लगे। जिन दिन पारणा का दिन होता था उस दिन वे अत प्रान्त आहार ले ते थे। इसलिये उनके शरीरको रोगोने घेर लिया। પ્રભુએ કહ્યું-ઉદાયન શુભકાર્યમાં વિલ બ કરન જોઈએ પ્રભુને એ આદેશ મળતા ઉદાયન પિતાના મહેલમાં આવ્યું અને વિચારવા લાગ્યું કે, જે હ પુત્ર અભિજીતને રાજ્ય સેવું તે તેમાં આસક્ત બની જશે અને એ કારણે આત્મકલ્યાણથી વિમુખ બની તે આ સંસારમાં ઘણુકાળ સુધી જન્મ મરણના ચકકરમાં ફસાયેલો રહેશે આ કારણે પુત્રને રાજ્ય ન આપતા આ રાજ્ય ભાણેજને આપી દેવું જાઈએ આ પ્રકારને વિચાર પિતાના પુત્ર અભિજીત સમક્ષ પ્રગટ કરીને ઉદાયને રાજ્યગાદી પિતાના કેશી નામના ભાણેજને સુપ્રદુ કરી અને પોતે વીર પ્રભુની પાસે જઈને દીક્ષા અંગીકાર કરી ઉદાયનને દીક્ષા મહોત્સવ કેશીએ કયે રાજા ઉદાયને મુની બનીને અતિ દૂર એવા માસ ઉપવાસરૂપ તપેદ્વારા કર્મોનું અને શરીરનું શોષણ કરતા કરતા વિચારવા માણ્યું જે દિવસે પારણાને દિપસંશતે હતો તે દિવસે તેઓ અન્તપ્રાન્ત આહાર લેતા હતા આથી એમના શરીરને રેગેએ ઘેરી લીધુ રેગોને શાન્ત કરવા માટે ગ્રામાનુગ્રામ
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
उत्तराध्ययनम
यत्र जगद्गुरु भगवान ईमानस्वामी विहरति । ते च नृपोऽपि धन्या ये भगवतोऽमृतमयी राणी मनजन्ति मं स्वीकुर्वन्ति । तथेद् वीरमभु, स्वचरणमाभ्यामिद वीतभयपुर परिहन्ति दीक्षा गृहीला स्वजन्मन. साफल्य कुर्याम् । भगवान महावीरोऽपि तचिन्तित शात्रा चम्पापुरीतः प्रचलिती पीतमपानोपाने समागत' | भगवन्त समागत श्रुत्वा राजा उदायनी भगवत. समीप समागत्य त प्रणम्य तदपदिष्ट धर्म चला न्यवेदयन - भदन्त । राज्य पुना दया भवदन्ति मनजित यादगामि, कृपारायणैर्भवद्भिस्तानदिन स्थातव्यम् । भगरानाह देनानुमिय ! अस्मिन शुभे कलि मा कृथा । ततो राजा उदायनी भगवन्त जिन नत्वा स्वगृह जिनमे जगदम वर्धमान स्वामी बिहार करते है। तथा वे नृपादिक भी धन्य है जो प्रभुकी अमृतमयी वाणी सुनकर दीक्षा ग्रहण कर लेते है । अथवा श्रावके नत लेते है । यदि वीर प्रभुका आगमन इस वीतभय - पत्तन नगर में हो जाय तो मैं भी उनसे दीक्षा ग्रहण कर अपने जन्मको सफल बनालू । भगवान् महावीर प्रभुने उदायन के इस विचार को अपने ज्ञान द्वारा जानकर चम्पापुरी स विहार कर ग्रामानुग्राम विचरते हुए वे चीतभयपत्तन के उद्यानमें आ पहुँचे। जब उदायन को प्रभुका आगमन ज्ञात हुआ तो वे भगवान के समीप आये और वदना एव पर्युपासना कर बैठ गये। प्रभुने धर्मका उपदेश दिया उसको सुनकर उदायनने प्रभु से निवेदन किया- भदन्त ! जबतक मै पुत्रको राज्य देकर आपके पास दीक्षित होने के लिये आता है तबतक दयाकर आप यही पर विराजे रहें । उदायन की बात सुनकर प्रभुने कहा અને દ્રોણુ આદિવાળા માણસેા ધન્ય છે કે, જ્યા જગદ્ગુરૂ વર્ધમાન સ્વામી વિદ્યાર કરે છે તથા એ નૃપાદિકને પણ ધન્ય છે કે, જે પ્રભુની અમૃતમય વાણી સાભળીને દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે. અગર તેા શ્રાવકનુ વ્રતધે છે જે વીર પ્રભુનુ આગમન આ વીતભય પાટણુમા થઈ જાય તા હું પણ તેમની પાસેથી દીક્ષા ગ્રહણ કરીને મારૂ જીવન સફળ કરી લઉં ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ ઉદાયનના આ વિચારને પેાતાના જ્ઞાન દ્વારા જાણીને ચ પાપુરીથી વિહાર કરી ગ્રામાનુગ્રામ વિચરણ કરતા કરતા વીતભય પાટણ્ના ઉદ્યાનમાં આવી પામ્યા જ્યારે ઉદાયનને પ્રભુના આગમનના ખબર મળ્યા ત્યારે તે ભગવાનની પાસે આવીને વદના અને પયુ પાસના કરીને એસી ગયા પ્રભુએ ધના ઉપદેશ આપ્યા આ સાભળીને ઉદ્યાયને ભગવાનને નિવેદન કર્યું ન ભગવાન ! જ્યાસુધી હુ મારા પુત્રને રાજ્યાસન સુપ્રઢ કરીને દીક્ષા લેવા માટે આપની પાસે આવુ ત્યાસુધી આપ અહી જ બીરાજમાન રહેા ઉદ્યાયનની વાત સાભળીને
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ १८ उदायनराजकथा भास्तस्मै राज्य मा ददातु। प्राप्त राज्य न हि कोऽपि राज्यदायकाय पुनरपेयति । केशीमाह-किमत्र कर्तव्यम् ? ते मोचु -एर राजाज्ञा घोपणीया-यः कश्चिदुदायनमुनये आवास दास्यति स दण्डनीयो भविष्यति । इमा राजाज्ञा च य उदायनमुनये निवेदयिष्यति, सोऽपि दण्डनीयो भविष्यति । तथापि चेत्तस्मै कोऽपि निर्भीक आरास दद्यात्तदाऽसौ मुनिः ससम्मान स्त्रोधाने भवता समाने तव्य , विपमिश्रोपधिदानेन मारणीयश्च । भवतो राज्य निष्कण्टक भविष्यति । भो पलात् राज्य छीन लिया करते हैं। इसलिये पीछे राज्य देना इसमे आपकी शोभा नहीं है। भला ससार में भी ऐसा कोई है कि जो प्राप्त राज्यको पीछे दे देता हो! केशीने कहा-तो बताओ इस विषय में क्या करना चाहिये। अपना मत्र फलित देव कर (अपनी विचारधारा राजाने स्वीकृत कर ली ऐसा जानकर) उन दुष्टोंने कहा-आज ही इस प्रकार की राज घोपणा करवा दिजिये कि-जो कोई भी उदायन मुनिको रहने को स्थान देगा वह राजाका अपराधी माना जायेगा और दण्डनीय होगा। तथा इस राजाज्ञा को जो व्यक्ति मुनि तक पहुँचायगा वह भी दण्डका भागी होगा। यदि मान लिया जाय कि कोई निर्भीक व्यक्ति इस राजाज्ञा की पर्वा न करके उनसे स्थान दे भी दे तो ऐसी स्थिति मे आपको चाहिये कि आप उनको सन्मान सहित अपने उद्यानमे ले जावें। और वहा विषमिश्रित आहार के दान से वही पर मार डालें। રાજ્ય પાછુ આપવું તેમાં આપની શોભા નથી ભલા સ સારમાં એવો કોઇ છે કે, જે પિતાને મળેલુ રાજ્ય પાછુ આપી દે? કેશીએ કહ્યું કે, તે બતાવે આ વિષયમાં શું કરવું જોઈએ? દુષ્ટએ પિતાને પાસે બરોબર પડેલો જોઇને એટલે કે પિતાની વિચારધારા રાજાએ સ્વીકારી લીધી છે તેમ જાણીને કહ્યું કે, આજે જ એવા પ્રકારની રાષણ કરાવી દે છે, જે કઈ ઉદાયન મુનિને રહેવા માટે સ્થાન આપશે તે રાજાને અપરાધી ગણાશે અને દ ડને પાત્ર બનશે તેમજ આ રાજઆજ્ઞા જે મુનિ સુધી પહોચાડશે તે પણ દડને પાત્ર થશે જે માની લેવામાં આવે કે કેઈ નિર્ભય વ્યક્તિ આ રાજઆજ્ઞાની પરવા ન કરતા તેમને સ્થાન આપી પણ દે તે તેવી સ્થિતિમાં આપે એવું કરવું જોઈએ કે. આપ તેમને સન્માન સાથે આપના ઉદ્યાનમાં લઈ આવે અને ત્યા વિષ મેળવેલા આહારના દાનથી તેમને મારી નાખવા
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
ma
M
४३८
उत्तगययनम्त्र पशमयितुम् उदायनमुनिमानुपाम पिरन पीतमयपन मनन्ति । उगायनमुनितिभयपनने समायातीति पृत्तान्त श्रवा निकारणारिणा दुष्टामात्या के शिनृपमेवमनु-स्वामिन । भान्मानुर. परिपहान सोडमगतो राज्य निधपुरत्र समागतः । तम्माद् भगन् तस्य विश्वास गर्नु नाति। गीपार-राज्य तु तस्यैवास्ति । स चेत्तद् गृहाति, गृहात. मितेन मम ! धनम्बामी चेत् म्यापित धन गृहाति, तत्र पगिह पुत्रम्य योपो था। दुष्टमन्त्रिण प्रोनु'-स्वामिन् । नाय क्षनियाणा धर्म: ! त्रिया हि जनगटपि प्रमा राज्य गृहान्ति । अता: रोगोंको गात करने के लिए ग्रामानुग्राम विहार करने वाले मुनिरान उदायनने वीतभयपत्तन की और निहार पिया जय लोगों को यह सबर हुई कि उदायन मुनि पीनमयपत्तन पधार रहे है तो निकारण वैरी दुष्ट मनियोंने कशी नृप से ऐसा कहा कि-महाराज! आपके मामाजी उदायन मुनि परोपहों को सहन करने में असमर्थ होकर अब राज्यकी लालसा से यहां पधार रहे है। इसलिये उनके यहा आने पर आप उनका विश्वास नहीं करना। मत्रियोंकी यह बात सुनकर केशी राजाने कहा-भाई। राज्य तो उन्हीका है यदि वे इसको लेना चाहते हैं तो ले लेवे इसमे मुझे कोड हानि नहीं है। धन स्वामी यदि अपने स्थापित धनको पीछा वापिस मागता है, तो इसमे चणिग पुत्र का कुपित होना मूवता है। सुनकर दुष्ट-मत्रियोंने कहा स्वामिन् । यह वणिक जनाक चात तो है नहीं-यह तो क्षत्रियों की है-क्षत्रियोंका यह धर्म नहीं है कि वे प्राप्त राज्य को वापिस पुन लौटादें। क्षत्रिय तो अपने पितासे વિહાર કરવાવાળા મુનિરાજ ઉદાયને વીતભય પાટણ તરફ વિહાર કર્યો જ્યારે લોકોને આ ખબર મળ્યા કે ઉદાયન મુનિ વીતભય પધારી રહ્યા છે તે કારણ વગરના વેરા દે મ ત્રિીઓએ કેશી રાજાને એવું કહ્યું કે, મહારાજ ! આપના મામાં ઉદાયન મુની પર પહને સહન કરવામાં અસમર્થ બનનાથા તેઓ હવે રાજ્યની લાલસાથી અહી પધારી રહ્યા છે આથી એમના અહીં આવવાથી આપ તેમને વિશ્વાવ કરશે નહી કે સ્ત્રીઓની આ વાતને સાંભળીને કેશી રાજાએ કહ્યું, ભાઈ ! રાજય તે એમનું જ છે જે તે લેવા ઇરછે તે લઈ લે આમા મને કોઈ વાંધો નથી ધન સ્વામી પિતાને મૂકેલા સોપેલા ધનને જ પાછુ માગે તે વણિક પુત્રને ક્રોધ કરે તે મૂર્ખતા છે આવુ સાભ ળીને દુષ્ટ મ ત્રીઓએ કહ્યુ, સ્વામીન ' આ વણિક જાની વાત નથી આ વાત તો ક્ષત્રિયોની છે ત્રિનો એ ધર્મ નથી કે, પોતાને મળેલા રાજ્યને તે પાછું આપી દે લોત્રય તે પિતાના પિતાની પાસેથી પણ બળાત્કારે રાજ્ય આચકી લે છે આથી
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजस्था
नून केशी मद्य मित्रोपनि दापितवान । अस्तु ! दद शरीर तु चिनश्वरमेत्र । एतदर्थ का चिन्ता ? इति चिन्तयित्वा समतारससागरः स मुनि क्षपकगी मास्य शुमेन परिणामेन प्रशस्ता यवसायेन, केवलज्ञानमासाद्य मोक्ष गतः । तस्मिन मुक्ति ते तस्य भक्ता काऽपि देवी तन्मृत्युकारण विनाय तस्य शय्यातर कुम्भकार मिनीग्रामे स्थापयित्वा रोपेण पासून वर्पयित्वा तस्य नगरस्य मकरोत् । देवीकृतावृष्टया केशिभूपी दुष्टामात्याः सर्वे पुरवासिनो लोकाथ मृताः । सा देवी सिनपट्टीग्राम सदिव्या शक्तया कुम्भकारस्य नाम्ना कुम्भकारपुर निर्मितवती ।
ફર
-
मुनिराजने विचार किया कि निश्चय से मुझे केशी राजाने विपमिश्रित ओषधि वैयों द्वारा दिलवाई है । अस्तु मले दिलचाई हो इसकी क्या चिन्ता है, कारण कि यह शरीर तो विनश्वर ही है । इस से आत्माग कुछ निगाट नही हो सकता। इसप्रकार की पवित्र विचार धारा से उदायन मुनि अपक श्रेणी पर अरूढ हो गये । उन्होंने उसी समय शुभ परिणाम रूप पास्त अभ्यवसाय के प्रभाव से केवलज्ञान अवस्था प्राप्त कर मुक्ति को माप्त कर ली । उदायन मुनिराज के मोक्ष चले जाने पर उनकी भक्ता किसीदेवीने उनकी मृत्यु का कारण जानकर उस शम्यातर कुमार को उस नगर से हटाकर एक सिनपलीग्राम में वसादिया । पश्चात् उमनगर को वृलिकी वर्षा करके विध्वस्त कर दिया । केशी राजा उसके दुष्ट अमात्य तथा समस्त पुरवासियों में से कोई भी जीवित नहीं बचा । देवीने अपनी शक्ति द्वारा कुमकार के नाम से सिनपल्ली ग्राम को कुभकारपुर के नाम से बसादिया ।
વ્યાકુળતા જાગી પડી. આથી તેમના મનમાં નિશ્ચય થયેા કે, મને વૈદા દ્વારા વિષ મિશ્રિત ઔષધી આપવામા આવેલ છે ભલે અપાવેલ હાય એની શી ચિંતા છે. આ શરીર તે વિનશ્વર જ છે. આથી મારૂં કાઇ બગડવાનુ નથી આવા પ્રકારની પવિત્ર વિચારધારાથી ઉદાયનમુનિ ક્ષપકશ્રેણી ઉપર આરૂઢ થયા. તેમણે તે સમયે સુપરિણામરૂપ પ્રશસ્ત અધ્યવસાયના પ્રભાવથી કેવળ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી મુક્તિપદને પામ્યા ઉદ્યાયન મુનિના મેક્ષ ચાયા જવાથી તેમની ભક્ત એવી કોઈ દેવીએ તેમના મૃત્યુનુ કારણ જાણીને એ આશ્રય આપનાર કુભારને એ નગરથી બહાર કરીને સીનપતી નામના એક ગામમા વસાવી દીધા. પછીથી એ નગરને ધૂળને વરસાદ કરીને તેનેા નાશ કરી દીધા, કેશી રાજા કે તેના દુષ્ટ મત્રીએ તથા સઘળા પુરવાસીએ માથી કાઈ પણ જીવતુ ન બચ્યુ પછીથી દેવીએ પેાતાની શક્તિ દ્વારા કું ભાગ્ના નામથી મીનલી ગામને કુંભકારપુરના નામથી વસાવી દીધુ
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
उभयानमा ततो मुनिम्दायनो गीतभरपनने समगन । न कोऽपि नम्म आनाम मदात् । एको निर्भीरः सुम्भकारस्तम्भनिर्माणकामासायं ददी। म तत्र स्थितः ततः कशी दृष्टामात्यः सा तर समागतः । मुनि मणम्य मुक्तानभदन्त ! भान हाणोऽस्ति । इस युम्मनिर्माणशाग नास्ति भयोग्या । अतो भवान् उद्याने समवसरत । रोगपिनागार्थ रामायस्योपधिमापन । गाध्मंग रोगशान्तिपिप्यति । तन्मार्थना स्वीकन्य मुनिष्टायन उद्याने समरमत.। कभी च राजवेन तम्म रिपमियापधि दापितवान । मुनिस्टागनम्तामोपरि पीतवान । ओपधिपानानन्तर शरीरे पियाप्त्या व्यारट. स उदायनमुनिरेव चिन्तितवान
इधर विहार करते २ मुनिराज उदायन बीनमयपत्तन में आ पहुँचे। परन्तु किसीने मी उनको स्थान नहीं दिया। एक वा कुमार था-जिमने उनको अपनी कुभ निर्माणशालाम ठहरने को म्यान दिया या। केशी सो जर यह बात मालम पडी नर वह दष्ट अमात्यों क साथ वहा आया और मुनिराज से नमस्कार कर इस प्रकार कहन लगा-भदन्त । आप ग्ण है यह मनिर्माणशाला आपके ठहरने के योग्य नही है इमलिय अच्छा हो आप जो उद्यान में पधारें तो। वही पर रोग का निदान करवा कर उसी राज्य वैद्यों द्वारा औषधि भी हो जावेगी। इससे रोग भी आपका शात हो जावेगा। केशीकी इम प्रार्थनाको सुनकर मुनिराज उदायन उद्यान म जा कर ठहर गये। केशी ने उनके इलाज मे रिपमिश्रित औषधि वैधों द्वारा दिलवाई मुनि उदायन ने उस औषधिको पी लिया। परत उसके पीते ही उनके शरीर भर म विपकी न्याप्ति से अधिक आकुलता बढगई-इससे आकुल व्याकुल
આ તરફ વિહાર કરતા કરતા મુનિરાજ ઉદાયન પણ વીતભય પાટણમાં આવી પહાયા પર તુ કઈ છે પણ તેમને સ્થાન ન આવ્યું ત્યાં એક કુભાર હતા તણ તેમને પોતાની વાસણ બનાવવાની કોઢમ સ્થાન આપ્યું કેશીને જ્યારે આ વાતની ખબર પડી ત્યારે તે દુષ્ટ મત્રીઓ સાથે ત્યાં આવ્યો અને નમસ્કાર કરીને કહેવા લા ભદત ! આપ રેગી છે, આ કુભારની કેડ આપને રહેવા ચગ્ય નથી આથી આપ ઉદ્યાનમા પધારીને ત્યાં નિવાસ કરો તે મારૂ થાય ત્યા આપના રોગનું નિદાન કરાવીને રાજવૈદ્યો દ્વારા ઔષધિ વગેરેની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવશે આનાથી આપને પગ પણ શાન્ત થઈ જશે કેશીની આ પ્રાર્થનાને અભ ળીને મુનિરાજ ઉદયન વાનમાં જઈને કાયા કેશીએ તેમના રેગના ઈલાજમાં વૈદ્ય મારફત વિભેળવેલી ઔષધીઓ અપાવી મુનિ ઉદાયને એ ઔષધીઓને પી લીધી પર તુ તે પોતાની સાથેજ વિવથી તેમના શરીરમાં ભારે આકુરી
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४३
प्रियदर्शिनी टीका १८ उदायनगजकया भूत. सोऽभोचिकुमार' म्रपुरागुत निर्गत्य चम्पापुर्या स्त्रमातृप्यनीयस्य कृणिकस्य समोपे समागत । कणिकोऽपि भ्रातरमागत वीक्ष्य ससम्मान त स्व गृहेऽरक्षत् । म तम्मै विपुला लक्ष्मी प्रदत्तवान् । अभिजित् मुखेन तनातिष्ठन् । स पारधर्म मृचिर यथावत्परिपालितवान । परन्तु पितृकृत स्वापमान स्मरन् तम्मिन् र त्यक्त समर्थो नाभूत् । सोऽभिजित्कुमार याकधमै वहनि वर्षाणि परिपाल्य पिठौरमनालोन्य पाक्षिश्मनशन कृत्वा मृतः पल्योपमायुमहद्धिकोऽमुरदेवो भूत्वा समुत्पन्न । तत-युतोऽय महाविटेडक्षने समुत्पद्य सिद्धि प्राप्स्यति ।
॥ इति श्रीमदुदायनराजर्षिया ॥ और वहा से शीघ्र ही निकलकर वह अपनी मौसी के पुत्र कृणिक के पाम चापुरी आ गया । कृणिक ने ज्यो ही अपने भाईको आयाहुआ देवा तो उसने उसका सून आदर सत्कार किया और हरतरह से उसकी सहायता करनेका दृढ सकल्प भी किया । कणिक ने अभिजित को विपुल सम्पत्ति देते हुए श्रावक धर्म की आराधना करने मे उसको खूप मदद पहुँचाई। अभिजित भी सुग्वपूर्वक वहां रहकर श्रावक धर्मकी यथावत् आराधना करने लगा। बहुत कालतक श्रावक धर्मकी आराधना करने पर भी अभिजितके हृदयसे पितृकृत अपमानका दुःख नहीं निकला। पार २ उसको अपने पिता द्वारा हुए अपमान की ही विशेष याद आती रही। इसलिये श्रावक धर्मकीसुचिर कालतक आराधना करने पर भी राज न मिलने से पिताके साथ वैर की आलोचना न करने के कारण से जर वह पाक्षिक अनशन करके मरा तो स्वर्ग में प्रत्योपम आयुका धारक महर्द्धिक देव हुआ। वहा से चवकर फिर यह मोक्ष जायगा ॥४८॥ બની ગયું છે ત્યાથી ઝડપથી નીકળીને પિતાની માસીના પુત્ર કણકની પાસે ચ પૂરી પહેચી ગયો કણકે તેને પિતાને ત્યાં આવેલ જોઈને તેને ભારે આદરસત્કાર કર્યો, અને દરેક રીતે તેને સહાયતા કરવાને પણ દઢ નિશ્ચય કર્યો કૂણીકે અભિ જીતને વિપુલ સંપત્તિ આપીને શ્રાવક ધર્મની આરાધના કરવામાં તેને ખૂબ મદદ પહેચાડી અભિજીત પણ ત્યા સુખપૂર્વક રહીને શ્રાવક ધર્મની યથાવતુ આર ધના કરવા લાગ્યું ઘણુ સમય સુધી શ્રાવક ધમની આરાધના કરવા છતા અભિજીતના દિલમાથી પિતાએ આચરણમાં મુકેલ વાતનુ દુખ ન મટયુ વાર વાર તેને પિતા તરફથી કરાયેલા અપમાનની યાદ આવતી હતી આથી શ્રાવક ધર્મની લાબા સમય સુધી આરાધના કરવા છતા પણ પિતાના કૃત્ય અગેના વેરની આલોચના ન કરવાના કારણે ત્યારે તે પાક્ષિક અનશન કરીને મર્યો ત્યારે સ્વર્ગમાં પલ્યોપમ આયુષ્યવાળા મહર્ષિક દેવ થયા બે થી ચવીને તે ક્ષમા જશે કે ૪૮
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
उत्तगययनसूत्रे उनायनपुत्रोऽभिजितु पिता राणे गिनि ग्याति नितान्तन पर व्यचिन्तयत्-प्रभारतीफुभिसभरे मनये भक्तिमत्पनि मयि तनये स्थित विव कानपि मम पिना भागिोयार कगिने महाय दही, ननीय नाभून । मागिनेयो हि सटहे पामिन न भापयित य इति तु जडा अपि जान न्ति । निजागन मा परित्यय मागिनेयाय राज्यमांगनी ममपित कि कोऽपि निवारको नाभून् । अस्तु । मम पिना प्रभुम्ति, स यथाराम प्रात्तताम् । परन्तु उठायनम्नर्मिम कशिन सेगनमत्पन्नातपितम् । इत्थमनुतप्य दुःयामि
इधर उदायन पुत्र अभिजिन ने जर यह देगा कि पिताने राज्य मे केशी को स्थापित कर दिया है तो उमने नितान्त चिन्तित हो कर हम प्रकार विचार पिया-में प्रभारती की कुक्षि से उत्पन्न हुआ है उदा यन का नीतिमार्गी ता विवेकशाली व उनकी भक्ति करनेवाला पुत्र
। फिर भी मेरे रहते हुए जो पिता ने भागिनेय-भानेज केशी को राज्य दिया है वह उन्हो ने अच्छा नहीं किया। जडपुरुप भी यह बात नानते है कि भागिनेय-मानेज को अपने घर का अधिकारी नहीं बनाया जाता है। जब मेरे पिता ने सा काम किया तो क्या उस समय उनको इस रात से निवारण करनेवाला कोई नहीं हुआ होगा। अस्तुमुझे अब इस विचार से क्या काम-क्यों कि वे अधिकारी है जैसी भी वे प्रति करना चाहें कर सकते है। परन्त उदायन का पुत्र है अत केशी राजाकी सेवा करना मेरे लिये अत्यन्त अनुचित है। इस प्रकार के अनेक सकल्प विकल्पों से अभिजित का चित्त उत्तप्स बन गया
આ તરફ ઉદાયન પુત્ર અભિજીતે જ્યારે જાણ્યું કે પિતાએ રાજગાદી ઉપર કરીને સ્થાપિત કરી દીધેલ છે ત્યારે તેણે ભારે ચિતાગ્રસ્ત બનીને એવા પ્રકાર વિચાર કર્યો કે, હુ પ્રભાવતીના ઉદરથી ઉત્પન્ન થયેલ છુ ઉદાયનને નીતિમા અને વિવેકશાળી તથા તેમની ભક્તિ કરવાવાળે પુત્ર છુ છતા પણ મારી હયાત હોવા છતા જે પિતાએ ભાણેજ કેશીને રાજય આપ્યું તે તેમણે ઠીક કર્યું નથી જડ પુરુષ પણ એ વાત જાણે છે કે, ભાણેજને પિતાના ઘરને અધિકારી બનાવે વામાં આવતું નથી જ્યારે મારા પિતાએ આવું કામ કર્યું તે શું તેમને આથી અટકાવનાર–રાકનાર કોઈ નહી હોય ? જે થયું તે થયું, હવે મારે આવો વિચાર કરો નકામો છે કેમકે તેઓ અધિકારી છે, જે પ્રમાણે કરવા ચાહે તે પ્રમાણે તેઓ કરી શકે છે પરંતુ હુ ઉદાયનો પુત્ર છુ જેથી દેશી રાજાની સેવા કરવી એ મારે માટે ઉચિત નથી આ પ્રકારના અનેક સ ક૫ વિકcપથી અભિજીતનું ચિત્ત વ્ય
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशना टाका श्र० ८ काशीराजनन्दनवलष्टे नकथा
४४.
॥ अथ काशीराजनन्दनवलदेवकथा ||
आसीद् वाराणम्याम् नगर्या अष्टादशतीकारारनायशासनेऽग्निशिरसो नाम राजा । आस्ता तस्य जयन्ती शेपवती नाम्न्यो द्वे महिष्यौ । तत्र जयन्ती देवी नन्दन नाम सप्तम पलदेव, शेपवती च दत्तारय सप्तम वासुदेवम् । क्रमेण प्रवर्द्धमानौ तौ नारुण्यमुपागतौ । अनयो. शरीरोन्द्राय पर्विगति नु प्रमाणो भूत्र पिता दत्तराज्यो दत्तो नन्दनानुगतोऽर्द्धभरत सावितवान् । यर्द्धभरतमाम्राज्यश्रियमुपभुञ्जानो दत्तः पट्पञ्चाशत्सहस्रवण्यायु परिसमाप्य पश्च मनरकपृथिव्या समुत्पन्न | नन्दनस्तु मनज्या गृहीत्वा क्रमेण समुत्पन्न केवलनान' पञ्चपष्टिमणि आयुः परिसमाप्य मोक्ष गतः ।
॥ इति काशीराजनन्दन वलदेवकथा ||
पहरानियाँ थीं । जयन्ती से नदन नामके सप्तम बलदेव एव शेपवती से दत्त नाम के सप्तम वासुदेव इस प्रकार दो पुत्र हुए । क्रम क्रम से वृद्धिगत होते हुए ये दोनों तरुण अवस्था को प्राप्त हुए । इन दोनों के शरीर की ऊँचाई प्राईम लाईस २६ धनुपथी । पिता से राज्य प्राप्त कर दत्तने अपने छोटे माइ नन्दन को साथ लेकर भरतग्वड के तीन वनखड़ों मे अपने आधीन कर लिया । उप्पन ७६ हजार वर्षको अपनी आयु दत्तने अर्धचक्रवर्ती की लक्ष्मी को भोगने भोगने म ही समाप्त की । अन्त मे वह तो मर कर पचम नरक मे पहुंचा तथा नदनने दीक्षा लेकर केवलज्ञान प्राप्त करके पेंसठ ६५ हजार वर्षकी अपनी आयु समाप्त हो जाने पर मुक्ति श्री के लाभ से अपने जीवन को सफल बनाया ॥ ४९ ॥
જય તિથી નદન નામના સાતમા ખળદેવ અને શૈષવીથી સાતમા દત્ત નામના વાસુદેવ આ પ્રમાણે બે પુત્રો થયા ક્રમે ક્રમે વધીને એ બન્ને તક્ષ્ણ અવસ્થા એ પહેાના ये એ બન્નેના શરીરની ઉંચાઈ છવ્વીસ ધનુષની હતી {પતાના રાજ્યની પ્રાપ્તિ કરી દરો પેાતાન નાનાભાઇ નદનને માથે લઇને ભરતખ ડના ત્રણ ખડાને પેાતાના કબજે કરી લીધા છપ્પન હજાર વર્ષોંનુ આયુષ્ય ો અધ ચક્રવતી ની લક્ષ્મીને ભેગવ વામા જ પૂર્ણ કર્યુ તે તે મરીને પાચમી ન મા પહે।ચ્ચે જ્યારે નદને દીક્ષા લઈને કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યુ પાસઠ હજાર વર્ષાં આયુષ્ય પણ થતા મુક્તિ શ્રીના લાભથી પેાતાના જીવનને સરળ બનાવ્યુ
।। ४८ ।।
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
उतयय
तथा
मृलम् - तहेवे कासीराया, सेओसच परक्रमं । कार्मेभोगे परिचेंज, पहने कम्मर्महावण ॥२२॥ छाया -- तथैव काशीरान, श्रेय सत्यपरारम |
कामभोगान परित्यज्य, माहन कर्ममानम् ||४९|| टीका- 'तत्र' इत्यादि ।
हे सयतमुने । तथैव= तेन प्रकारेणैर पूक्ति भरतादिनृपतित्र देवेत्यर्थ., श्रेयः सत्यपराक्रमः - सिमरा-पाणकरके सत्ये=सयमे पराक्रमः = सामर्थ्य यस्यासौ तथा काशीराजानीमण्डलाधिपति नन्दनो नाम सप्तमो देव कामभोगान = राम- लक्षण, भोगा गन्धरसम्पर्शक्षणास्तान परित्यज्य = विहाय कर्ममहावनम् = अतिगहनतमा महायन तव भान उन्मृतिवान ॥ ४९ ॥
तथा - 'तहेच कासी राया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे सयनमुने ! ( तहेव - तथैव) पूर्वोक्त इन भरन आदि राजाओं की तरह (सेओ सच परधामे-श्रेयः सत्यपराक्रम. ) कल्याण कारक सयम मे पराक्रमगाली ( कासीराया - शशीराज ) काशी राजाने कि जिनका नाम नदन या और जो सातवें बलदेव थे ( कामभोगे परिश्चज्ज-काम भोगान् परित्यज्य) काम शब्द रूप भोगों-गध रस स्पर्श - का परित्याग करके (कम्म महावण परणे - कर्ममहावनम् प्रान) कर्म रूप महावन को उन्मूलित किया है। इनकी कथा उस प्रकार हैबनारस नगरी में अदारहवें तीर्थकर अरनाथ के शासन में अग्नि शिख नामका एक राजा था। जयन्ती और शेपवती नामकी इनकी दो
तथा - "तन कासी राया" इत्यादि
अन्वयार्थ ----डे सयत भुनि । तद्देव - तथैव भागणना मे लरत राम वगेरे राजयोनी भाइ सेओ सच्चपरकमे श्रेय. सत्यपराक्रम त्याने ४२वा बाजा सय भभा पराभशाणी कासीराया काशीराज. अशी रामसे हैं, लेमनु नाम नहन ने ? सातमा देव ता कामभोगे परिचज्ज - कामभोगान् परित्यज्य भ श, ३५ लोग, गंध, रस, स्पर्शना परित्याग अरीने कम्ममहात्रण पहणे-कर्म महावनम् મન જેમણે કરૂપ મહાવનને નાશ કરેલ છે તેની કથા આ પ્રકારની ખનારસ નગરીમા અઢારમા તીર્થંકર અરનાથના શાસનમા અગ્નિશિખ નામના એક રાજા હતા જયતિ અને શૈષવતી નામની એમને એ
ટ્ટરાણીઓ હતી
M
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८७
प्रियदशिनी टीका में १८ विनयराजकथा ग्र विज पनामा हिनी यो परदा नापीन् । स हिममतिलक्षवण्यायु परि समाप्य मृते बनातरि हिपृष्ठामुढेवे प्रवज्या गृहीतवान् । गृहीतप्राज्य स पामर सम्यक परिपालय सम्प्राप्तके पल पञ्चसप्ततिलक्षवर्षाणि सर्वमायु. परिममाप्य मुक्ति गन.। विजयहिपृष्ठयो. सप्तति धनूति गरीरमानमासीत् ।
॥ इति विजयराजस्था ।। तथामृतम्-तहेवुग तब किच्चा, अव्यक्खित्तेण चेयसा।
महब्बलो रायरिसी, आदाय सिरसा सिरि ॥५१॥ जाया-तयैवोग्र तप कृत्वा, अव्यभिप्तेन चेतसा ।।
महारलगे राजमपि., आदाय शिरमा श्रियम् ॥५१॥ टीका-नहेबुग्ग' इत्यादि।
तथैव महावलो नाम राजनपि- त्रियम्सयमस्पा भावश्रिय शिरसा राज नाम के राजा था। इनकी पट्टगनी रा नाम सुभद्रा था। इसकी कक्षिसे टिपृष्ट और विजय दो पुत्र उत्पन्न हा ये। उनम डिपृष्ठ वास्तुदेव ये और विजय पलदेव थे। विजय रलदेव की आयु पच: त्तर ७. लाग्ब वर्षकी थी। विष्ट वासटेवनी जर मृत्यु हो गई-तय विजर लदेव ने दीक्षा धारण करली और श्रामण्यपर्याय की सम्यक पालना से केवलज्ञान प्राप्त कर पचहत्तर ७२ लाग्व वर्प प्रमाण अपनी समस्त आयु समाप्त करके अन्त मे मोक्ष प्राप्त किया। दिपृष्ठ की आयु बहत्तर ७२ लाग्ब वर्ष की थी। इन दोनो के शरीर की ऊँचाई सात धनुप थी॥५०॥
तथा-'तहेवुग्ग' इत्यादि'
अन्वयार्थ (तहेर-तयैव) इसी तरह (महब्बलो रायरिसी-महा એક રાજા હતા એની પટરાણીનું નામ સુભદ્રા હતુ તેમની કૂખેથી દ્વિપૃષ્ટ અને વિજય નામના બે પુત્રો થયા, તેમાં દ્વિપૃષ્ટ વાસુદેવ હતા અને વિજય બળદેવ હતા વિજય બળદેવનું આયુષ્ય ૫ ચેતેરલાખ વર્ષનું હતું દ્વિપૃષ્ટ વાસુદેવ જ્યારે મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે વિજય બળદેવે દીક્ષા ધારણ કરી અને ગ્રામપ્ય પર્યાયની સમ્યક પાલનાથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી ૫ ચોતેર લાખ વર્ષ પ્રમાણ પિતાનું સઘળ આય પૂર્ણ કરીને અને મોક્ષની પ્રાપિત કરી દ્વિપૃષ્ટનું આયુષ્ય ૫ ચેતેર લાખ વર્ષન હતું એ બન્નેના શરીરની ઉચાઈ સાત સાત ધનુષ્યની હતી ! ૫૦ છે
तथा-"तहेवुग्ग" त्यादि मन्या-तदेव-तथैव भारी प्रमाणे महब्बलो रायरिसी-महावलः राज
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराययनमा
तथामूलम् --तहेवे विजओ रोया, आणटाकित्ति पन्चेए ।
रज तुं गुणसमिद्ध पयंहितु महायसो ॥५०॥ छाया-तथैर जियो राना, आनष्टागैतिः मानाजीन् ।
राज्य तु गुणसमृद्ध, महाय महायगाः ॥५०॥ टीका-'तदेव' इत्यादि।
तौर-तेन प्रकारेणेर आनटाकीर्ति: भासमन्ताना अरोति. यस्य स तथा, अत एर महायशा -पिस्ततकीर्ति नियो राजा-जियो नाम द्वितीया चल्देवो गुणसमृद्ध गुणे स्वाम्यमात्यमुद्दपोश राष्ट्रदुर्गा सप्तमी राया. समृद्ध तु अपि राज्य प्रहाय परित्यज्य मानाजीत मनग्या गृहीतवान् आणढाकित्ति' इति लुमप्रथमान्त पदम् ॥५०॥
अथ विजयराजकथा आसीत् द्वारावत्या नगयों द्वादशतीर्थकरमासुपूज्यशासने बामराजनामको नृपः । तस्यासीत् सुभद्रामिया महिपी । तस्याः कुपिसभको द्विपृष्ठवासुदेवा
तथा तहेव विजओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(तहेय-तथैव) इसी प्रकार से (आनहा कित्ति-आन. टाकीर्ति') अकीर्ति से रहित अतण्व (महायसो-महायशा.) महायशमपन्न (विजओराया-विजयो राजा) विजय नामके द्वितीय बलदेवने (गुणसमिद्ध रज पहाय-गुणसमृद्धम् राज्य प्रहाय) स्वामी, अमात्य, सुहृत, कोष, राष्ट्र, दुर्ग एव बल इन सात राज्यागों से समृद्ध राज्यका परित्याग करके (पव्वरा-पावाजीत्) दीक्षा अगीकार की।
विजय राजकी कथा इस प्रकारकी हैद्वारकानगरी में बारह वें तीर्थकर वासुपूज्य के शासन में ब्रह्म तथा-"तहेव विजओ" त्या
म-क्या-तहेव-तथैव सा रे आनट्ठा कित्ति-आनष्टाकीत अपाती थी २खित मने महाजसो-महायशा' महाशय सपन्न विजयो राया-विजओ राया विन्य नामना भी वे गुणसमिद्ध रज पहाय-गुणसमृद्ध राज्य प्रहाय સ્વામી, આમત્ય, સુહત, કેષ, રાષ્ટ્ર, દુગર અને બળ આ સાત રાજયગાથી સમૃદ્ધ शयना परियार ४०० पन्चए-पात्राजीव दीक्षा शि२ ४री
વિજય રાજાની કથા આ પ્રકારની છે – દ્વાવરકા નગરીમા બારમા તીરંકર વાસુપૂજ્યના શાસનમાં બ્રારાજ નામના
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टोका अ. १८ महावर कथा
४४२ भयोऽय गनून पराजित्य निफ्टक राज्य करियनि । राज्ञो वचन अन्धा रानी प्रभारती महता हर्पण गर्भ सयत्न पुपोप । अब समाप्ते काले सा शुभलक्षण लसितमेक दारक प्रमतवती । राजा च महत्ता समारोहेण तनन्महोत्सव कृतवान् । तस्य शिशो' 'महापरः' इति नाम कृतवान । स शिशुः पञ्चाभिर्धा जीभि ल्यमानः शिशुत्वमपनीय रमेण ताम्म्ये पद निहितवान् । एतदभ्यन्तरे सकलाचार्यात्सकला कठा. म्वायत्तीकृतवान् । तदनु तन्मातापितरा महता महोत्सवे नेकस्मिन्नेव दिवसे समाहृता दिशा श्रिय दवाष्टौ राजस्न्यास्त परि का राज्य करता है उसी प्रकार तुम से उत्पन्न होने वाला पुत्र भी शत्रुओं को परास्त कर सर्वोपरि होकर निकटक राज्य करेगा। इस प्रकार पति के मीटे वचनों को सुनकर प्रभावती रानी अपने गर्भ की बडे ही आनद के माय प्रयत्नपूर्वक रक्षा करने लगी। गर्भ की पुष्टि होते २ जन नौ माह साढे सात दिन न्यतीत हो चुके तर प्रभावती ने प्रसूति के समय शुभ लक्षण युक्त एक पुत्ररत्नको जन्म दिया, राजाने पडे ही समारोह के माथ पुत्ररत्नका उत्सव मनाया । पुत्र का नाम महावल ग्वा गया। लालनपालन के लिये राजाने पाच धायोंकी देखरेख में महारल को रख दिया। धायमाताओ के द्वारा पडे ही प्रेम से लालित पालित होता हुआ महारल क्रमशःयुवा हुवा। इस अवस्था मे उसने कलाचार्य से समस्त कलाओंका अभ्यास र लिया। जर महारल सर प्रकार से योग्य बन गया तय माता पिता ने भिन्न २ दिशाओं से आई हुई उनकी श्री जैसी आठ कन्याओ કરે છે આ પ્રમાણે તમારી કૂખે ઉત્પન્ન થનાર પુત્ર પણ શત્રુઓને પરાસ્ત કરી સર્વોપરી બનીને નિષ્કટ રાજ કરશે આ પ્રકારના પતિના મીઠા વચનને સાભળીને પ્રભાવતી રાણે પિતાના ગર્ભનુ ઘણાજ આનદની સાથે રક્ષણ કરવા લાગી. ગર્ભની પુષ્ટી થતા થતા જ્યારે નવ માસ સાડાસાત દિવસ પૂરા થયા ત્યારે પ્રણાવતીએ પ્રસૂતિના સમયે શુભ લક્ષણ યુકત એવા એક પુત્રને જન્મ આપ્યોરાજાએ ઘણુંજ સમારોહ સાથે પુત્ર જન્મનો ઉત્સવ ઉજવ્યો પુત્રનું નામ મહાબલ રાખવામાં આવ્યુ લાલન પાલન માટે રાજાએ પાચ ધાવની દેખરેખ નીચે મહાબળને ગળે ધાવ માતાઓ તરફથી ઘણુજ પ્રેમપૂર્વક તેનું લાલન પાલન કરવામાં આવ્યું, વધવા વધતા મહાબલ ક્રમશ યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા એ સમય દરમ્યાન તેણે કલાચાર્યો પાસેથી વિવિધ પ્રકારની કળાઓ શીખી લીધી આ રીતે જ્યારે મહાબલ સઘળી રીતે પેશ્ય થયો ત્યારે માતા પિતાએ જરા જુદા રાજ્યની આઠ કન્યાઓ સાથે તેનું
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४३
ওলাম भारम्भत्यारेण होतेय, असा लिागीर' प्रदानेन-जोरिनर पेक्ष्येण आदाय अयाभिप्तेन मान्यानिनेन पंतगा उग्र तप कला तृती यभवे मुक्ति गत. ॥५१॥
अध मायलकथा भासीदव भरतक्ष हस्तिनापूरे नगरऽजल्यग्यतो गे नाम राना । तम्या सीत्मभारती नाम महिपी | परदा मा मुसोमनाया गयाया गयाना स्वप्ने सिंह दृष्टपती। तया निवेदितम्बमत्तान्तो भूपतिस्ता मोगर-टेी! यथा सिंहो वने स्वपराक्रमेण मृगादिपरान पराजित्य नरामय करोति तर्थर वत्स पलः राजनपि) मानल नामके राजपि ने (सिरि मिरसा आदायप्रिय शिरसा आदाय) सयम रूप भार श्री को शिर से पंढे आदर भाव से-धारण करके (अपरियण चेयसा-अन्याक्षिप्तेन चेतसा) चचलतावर्जित एकाग्रता से (उग्ग तय फिच्चा-उग्र तप कृत्या) उग्रतपस्या करके तृतीयभव मे मुक्ति लाभ किया है।
महायल की कथा इस प्रकार है
भरत क्षेत्र के अन्तर्गत हस्तिनापुर नगर मे पहिले जतुलयल~ सपन्न एक पल नामके राजा रहते थे । इनकी पटरानी रा नाम प्रभावती था । एक दिन रानी ने सुशेमल शय्यापर सोती हुई स्वप्न मे सिंह को देना। भाभातिक क्रियाओं से निवृत्ति पाकर वह अपने पति के पास पहुंची और रात्रि में देखे हुए इस स्वप्न को कह कर इसका क्या फल है ऐसा उनसे पूछा। राजा ने स्वप्नफल इस प्रकार कहा-देवि ! जिस प्रकार सिंह वन में मृग आदि पशुओं को जीतकर बन ऋपिः महामनामना सपिय सिरि सिरसा आदाय-श्रीय शिरसा आदाय श्रीन पाताना भरत४ 6५२ धा मा२ मा साथे धार ४२ अन्धविखत्तेण चेयसा-अध्यालिप्तेन चेतसा यशसता त यिनी ताथी उग्ग तव किच्चा-उग्र तप. क्रत्वा तपस्या ४शन की सभा मुक्तिना सारा ४२ख छ મહાબલની કથા આ પ્રકારની છે – - ભરત ક્ષેત્રની બ દર આવેલા હરિતનાપુરનગરમા આગળ અતુલ એવા બળશાળી એક બલ નામના રાજ હતા તેની સ્ત્રીનું નામ પ્રભાવતી હતુ તે એક દિવસ પાતાળ સુકોમળ શિયા ઉપર રાત્રે સૂતી હતી ત્યારે તેણે સ્વનામાં એક સિંહને જે સવારની ક્રિયાઓથી નિવૃત થઈને તે પિતાના પતિની પાસે પહોંચી અને શત્રમાં જોયેલા સ્વપ્નની વાત કહીંને તે સ્વપ્નના ફળને પૂછયું રાજાએ સ્વપ્નના ફળને એ પ્રમાણે કહ્યું, દેવી ! જે પ્રમાણે સિહ મૃગ આદિ પશુઓને જીતીને વનનું રાજ
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ महावलकथा
ग्रहीतुमितान कपापरायणेन भवता स्थेयम् । तद्वचन श्रुत्वा धर्माचार्य प्राह- युक्तमेतत् त्वादृशस्य । परमन कर्मणि कालक्षेपो न कर्त्तव्यः । तत स गृह गया मातापितरा नत्या माह- हे तात ! हे मात. । अग्राह धर्म घोनि धर्मत्वा तनानुरक्त मदाज्ञया तदन्तिके दीक्षा ग्रहीतुमि च्छामि । युक्तमन ममैतत् प्रतिभाति । यतः को होतादृगो भविष्यति, यो जलधा डन् मण समाप्यापि नाधिरोहेत् । इत्थ महावलवचन निगम्य तन्माता जितने समय मे वापिस आता = उतने समय तक कृपाकर आप यही पर विराजे रहें । इस प्रकार महानल की बात को सुनकर प्रत्युत्तर मे आचार्य महाराजने कहा ठीक है- तुम्हारे जैसे भाग्य शालियो के लिये यह उचित ही है परन्तु वत्स । इस शुभ कार्य मे कालक्षेप नहीं करना चाहिये । इस प्रकार आचार्य महाराज की उक्ति सुनकर महावल पर पर आया और वहा माता पिता से नमस्कार कर कहने लगा- हे तात । हे मात । आज मैने श्री धर्मघोष आचार्य के पास धार्मिक देशना का पान किया है, सो सुनकर मेरा अन्तःकरण इस समार से भयभीत वन गया है । मैं चाहता हू कि आपकी आज्ञा से मै उनके पास दीक्षा धारण करूँ । इसी लिये मैं पूछने आया हू आप मुझे इस विषय मे आज्ञा प्रदान कर कृतार्थ करेंगे ऐसी पूर्ण आशा है। भला ससार में ऐसा कौन प्राज्ञ प्राणी होगा जो ससार समुद्रमे डवता हुआ भी प्रवहण-नावको पाकर उसका आश्रय ग्रहण न करेगा। इस प्रकार महानल के वचन લઈને પાછા ક્રૂ ત્યા સુધી આપ કૃપા કરી અહીંયા બિરાજી રહે! મહાખલની આ પ્રકાની વાત સાભળને આચાય નાનાજે કહ્યુ-ઠીક છે . તમારા જેવા ભાગ્યશાળીએ માટે એ ઉચિત જ છે પરં તુ વત્સ ! આવા શુભ કાÖમા કાળક્ષેપ ન કરવા જોઇએ આ પ્રકારની આચાર્ય મહારાજની અનુમતી મળતા મહામળ પેાતાના નિવાસ સ્થાને ગયા અને ત્યા પહેાચીને માતાપિતાને નમસ્કાર કરી કહેવા લાગ્યા– હું તાત । હે માતા ! આજે મે શ્રી ધ ચેષ આચાયની પામેથી પ્રદેશનાનુ પાન કરેલ છે અને સાભળતાજ મારૂ અ ત કરણે આ સ સારથી ભયભીત બની ગયેલ છે મારી ઇચ્છા છે કે હુ આપની આજ્ઞાથી તેમની પાસે દીક્ષા અગીકાર કર્ માટે જ હું આપની પાસે આવેલ છુ આપ મને આ વિષયમા આજ્ઞા આપીને કૃતા કરે એવી સપૂર્ણ આશા છે, ભલા સસારમ એવા કયા પ્રાણી હશે કે જે સ સારસમુદ્રમા ડૂબતા હોય ત્યારે નાવ મળી જતા તેને અશ્રય ગ્રહણ ન કરે આ પ્રકારના પુત્રના વચન સાભળીને તેની માતા પ્રભાવતી એ સમયે
એ પૂછવા
४७३
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
- उत्तगणयनसूत्रे
new
LA
--
- - -than
-
vaswaminance -
ure
-
-
-
marwa
-
-
४५० णायितान्ती। पश धूपरेभ्यम्तारीर दी, गजेषा गप्तमध्यपर्यन दान भोक्त च पर्याप्त भोन् । महाश नागिः सा गुग्पेन गाल, यापयति । तस्मिन्नासरे पश्चागतमाधुभियुक्तो विमानाय प्रमोसतो गोपनो धर्मगोपा चार्यम्तम्मिन्नगरे समासनः । तमागत शुत्वाऽनिगमः श्रीमान् महावन स्तत्समीपे गत्वा त मणम्य धर्ममलशिद्विार तदादिष्ट धर्म अ-या मन् माग्य. मुदुर्लभ चराग्य मातरान । ततो महारतः श्री धर्मगोपाचार्य प्रणम्य पिनापिनपान-मनन्त ! भगदपदिष्ठो धर्मो मारोगते । अतो मातापितरी पृष्ट्वा दीमा के सार उसका विवाह कर दिया । लक्यिोंके मायागने मारल को इतना दहेज दिया कि जो मात पाहीन भी ममाप्त नहीं हो सके। इन त्रियों के साथ महारल मासारिक सुग्गों को भोगता हुआ अपना समय न्यतीन करने लगा। एक समय नगरम पाचमो मुनियों से युक्त धर्मघोप नामके आचार्य महाराज पधारे। ये मिलनाय प्रभुके वंशज थे। आचार्य महाराज का आगमन सुनकर प्रसन्नवदन महाग्ल उनको वदना करने के लिये जहाँ वे ठहरे हुए थे वहा पहुँचा। उनको वदन कर महारल ने उनके मुग्वारविन्द से धर्म देशना का ज्यो ही पान किया कि कमरल से विशुद्धि करनेवाले इस मिश्रण के प्रभाव से उसको मन्द भाग्य प्राणियो को दुर्लभ ऐसा वैराग्यभाव जागृत हो गया। वैराग्यभाव की जागृति होने पर महारलने आचार्य महाराज से नमस्कार कर निवेदन किया-प्रभो। आपके द्वारा उपदिष्ट धर्म मुझे रुचा है अत. मैं मातापिता से प्रकार दीक्षा ग्रहण करने के लिये લગ્ન કર્યું કન્યાઓના માતાપિતાએ તેમને એટલે દહેજ આવ્યું કે જે તેની સાત પેઢી સુધી પહોંચી શકે પિતાની એ આઠ જિઓ સાથે મહાબલ સાસારિક સુખને ભોગવી પિતાને સમય વ્યતીત કરવા લાગ્યો એક સમયે નગરમા પાચ મુનિ એની સાથે ધર્મઘોષ નામના આચાર્ય મહારાજ પધાર્યા જેઓ વિમલનાથ પ્રભુના વશજ હતા આચાર્ય મહારાજનું આગમન સ ભળીને પ્રસન્ન ચિત્તથી મહાબલ તેમને વદના કરવા ગયે આચાર્યશ્રી પાચરે મુનિઓની સાથે જ્યાં રોકાયેલ હતા એ સ્થળે પહોંચીને મહાબલે તેમને વદના કરી. તેમ જ તેમના મુખારવિદથી ધર્મદે શનાનું જ્યારે પાન કર્યું કે કમબળની વિશદ્ધિ કરવાવાળા આ ધર્મદેશનાના પ્રભાવથી મદભાગ્ય પ્રાણીઓને દુર્લભ એવો વૈરાગ્યભાવ તેનામાં જાગૃત યે વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થવાથી મહાબલે આચાર્ય મહારાજને નમસ્કાર કરી નિવેદન કર્યું કે પ્રભુ આપે આપેલે ધર્મને ઉપદેશ અને રૂ છે આથી હું મારા માતાપિતાની આરી
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका न १८ महारत्कथा
૩
सौम्यानि मुक्तवा राई प्रवज्या गृहिया । कुमार माह-मातः ! अशुचि पूर्णे माविले रोगाचे कारागारे इव असारेऽस्मिन शरीरे नृणा किं सुखमस्ति ? किं च - अगसामन्ये सत्येव न युक्तम्, वार्ड के तु शरीरं शक्तिराहि त्येनानिन्याऽपि न भवति । माता माह-पुत्र रमणीगुणभूषिताभिरामिरष्टाभिभि सह भोगान भुव । साम्प्रत दोक्षायाः किं प्रयोजनम् ? कुमार प्राह-मात ! देशमा यैर्वाजिमेत्रितैर्दुग्खानुसन्निभिर्विपफलोपमैर्भगिर्नास्ति सुकुमार का उनसे सहन कैसे कर सकेगा इसलिये उचित यही है अभी तो तुम पर में ही रह कर सुग्व भोगो पश्चात् वृद्धावस्था मे दीक्षा ले लेना । मानाकी इस बात को सुनकर कुमार ने उससे कहा - हे माता' यह शरीर अशुचि स्वरूप है अशुचि से भरा हुआ तथा मल से मलिन है। रोगों का यह पर है। अन. कारागार ( जेलग्वाना ) के समान असार इस शरीर मे मनुष्यों को मुग्वदायी वस्तु ही कौन सी है । ज्ञानियों का तो यही आदेश है कि जबतक शरीरमे सामर्थ्य बना हुआ है, तभीतक नतोकी आराधना होती है । वुढापे में ऐसी आराधना नही होती है, क्योंकि उस अवस्था में जन शरोर सामर्थ्य रहित हो जाता है त मुश्किल से त पाले जाते ह । इस प्रकार महावल का कथन सुनकर माताने भोगों को भोगने का प्रलोभन प्रकट कर कहा-पुत्र रमणीगुणो से विभूषित इन आठ वधुओ के साथ अभी तो तुम भोगों को भोगो-दम समय तुमको दीक्षा से क्या काम है ।
'
તુ એને કઈ રીતે સહન કરી શકીશ? આ કારણે એજ ઉચિત છે કે, હમણા તા તુ ઘરમા રહીને સુખાને ભાગવ પછી વૃદ્ધાવસ્થામા દીક્ષા લઇ લેજે માતાની આવા પ્રકારની વાતને સાભળીને કુમારે કહ્યુ−હે માતા ! આ શરીર અશુચિયી ભરેલુ તથા મળથી મલીન છે રાગેાનુ આ ઘર છે એથી કારાગારના જેવા અમાર આ શરીરમા મનુષ્યેાને સુદાયી એવી કઈ વસ્તુ છે? જ્ઞાનીઓના તે એજન્માદેશ છે, જ્યા સુધી શરીરમાં મામર્થ્ય હાય છે ત્યા સુધી જ તેની આાધના થઇ શકે છે બુઢાપામા એવી આરાધના થઈ શકતી નથી કારણ કે, એવી અવસ્થામા જ્યારે શરીર સામર્થ્ય વગરનુ બની જાય છે. આથી એ અવસ્થામા તેનુ પાલન મહામુશ્કેલીથી થાય છે. આ પ્રકારનુ કહેવાનુ માભળીને માતાએ તેની સામે ભેગેને ભેગવવાનુ પ્રàાભન રજુ કરતા કહ્યુ “પુત્ર રમણી ગુણેથી વિભૂષિત એની એ આઠ કુળવધૂઓની સાથે હમણા તા તમે ભેગાને ભાગવા આ સમયે તમારે દીક્ષાથી શું કામ છે ?
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
मभारती मून्तिा भूमी निपनिता । अब गीतोपगार. पथभियसमा सा रदती पुनरमपदन-पत्स ! योग सोड न गानोमि । अतो गारद्वय जीवा मस्ताप तिष्ठ, पथात्परिन । मानपन श्रुत्वा महार: माह-मातः । सरे सयोगा' समसन्निभा', माणा ठणायन पिन्नशालाः । तन जानामि का पूर्व गमिप्यति, पथ पधात् । तस्मादयानमा गुरुत प्राज्यायाणार्थम् । माता माह-पत्स ! तपाय राय मुहमारः, परीपहान सोडमसमयः। तस्माल सुनकर माता प्रभारती उसी समय मन्छिन हो कर जमीन पर गिर पडी शीतलोपचार से जय वह स्वस्थ हुई तो गेही गई पुनसे इस प्रकार बोली-बेटा। मैं तुम्हारे वियोगको कभी मी महन नहीं कर सकती है अत. जबतक हमलोग जीवित है तरतर तुम घर में ही रहो, पश्चात् दिक्षित हो जाना। माता के इस प्रकार प्रेम भरे वचनों से सुनकर महारलने उमसे कहा है जननी। क्या तुम नही जानती हो कि ससार के ये जितने भी सयोग है वे मर स्वप्न के जैसे है तथो जीवन भी तृणाग्रपतित जल निन्दु के समान चचल है जर इस प्रकार की यहा की स्थिति है तो फिर यह कौन जान सकता है कि पहिले कौन मरेगा और पश्चात् कौन । इसलिये ममता का परित्याग कर आज ही आज्ञा दो ताकि मैं दीक्षा धारण कर इम अवशिष्ट जीवन को सफल कर सकू। महारल की इस प्रकार की बात सुनकर माना ने पुन' उसस कहा-वत्स! यह तेरा शरीर विशेष सुकुमार है और दीक्षा मे अनेक प्रकार के परीपद और उपसर्गो का साम्हना करना पडता है सो यह મૂચ્છિત થઈને પડી ગઈ શીતલપચારથી જયારે તે સ્વસ્થ થઈ ત્યારે રેતા રેતા પુત્રને આ પ્રમાણે કહેવા લાગી -બેટા ! હું તમારા વિયેગને જરા સરખોએ સહન કરી શકીશ નહી આથી જ્યાસુધી અમે જીવીત છીએ ત્યા સુધી તમો અમારી આ સામે રહે પછીથી દીક્ષા અંગીકાર કરજે માતાના આવા પ્રેમભર્યા વચનોને સાંભળીને મહાબળે તેમને કહ્યું- હે જનની ! શુ તમે જાણતા નથી કે, આ સંસારના જેટલા પણ સ ગ છે એ સઘળા સ્વપ્ન જેવા છે, તથા જીવન પણ ઘાસ ઉપર ચેટલા ઝાકળના બિ ની માફક ચચેલ છે જ્યારે આ પ્રકારની અહી સ્થિતિ છે ત્યારે પછી એ કોણ જાણી શકે કે, પહેલા કેણ મરી જવાનું છે, અને પછીથી કે મરવાનું છેઆ કારણે મમતાને પરિત્યાગ કરી આજે જ આજ્ઞા આપે કે જેથી હ દીક્ષા ધારણ કરી માગ બાકીના જીવનને સફળ બનાવી શકુ મહાબળની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને તેની માતાએ ફરીથી તેને કહ્યું -વત્સ! આ તારૂ શરીર ખૂબ જ સુકમાર છે અને દીક્ષામ તે અનેક પ્રકારના પરીષહ તથા ઉપસર્ગોને સામને કરવું પડે છે આવી સુકુમાર કાયાથી
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ १८ महालकथा भवति, अनन्तशिवमुपद. स धर्म एर गास्तविक धनम् । तद्विपरीत तु विडमनाप्रायमेव । तथापि धने को पिकवाननुरज्येत ? माता माह-वत्स । त हि वनिशिवानपद् दुष्करम् । सुकुमारस्त्व कय तनावरियसि ? कुमार मस्मित माह-मात. ' किमिदमुच्यते ' सातरा नरा हि व्रत दुप्फर मन्यन्ते । धीरास्तु प्राणा नरिव्ययी कृत्य प्रत पाल्यन्ति । परलोकार्थिना बारा इस एक क्षणभर म विनाश भी हो सकता है । अत. इस क्षग ग्यायी (अस्थीर) द्रव्य के भोगने का प्रलोभन दिग्पलाना हे माता किसी तरह भी उचित नहीं माना जा सकता है । धर्म के सेवन से जिस प्रकार जीव को परलोक मे सुग्वसी प्राप्ति होती है तथा धर्म जीव के साथ परलोक में जैसे जाता है उस प्रकार धन से कुछ नहीं होता है। अत. धर्म के मामने धनकी कोई कीमत नहीं है और न धन से जीवका अनत शिवसुख प्राप्त होता है, यह तो धर्म के सेवन से ही मिलता है, अन यदि पिचार कर देखा जाय तो धर्मही सर्वोत्तम धन है-यह अचेतन द्न्य नहीं है। यह तो सर एक प्रकार की विडम्बना ही है।
पुत्रकी ऐसी बातें सुनकर माताने कहा-बेटा। जिस प्रतो की आराधना के निमित्त तुम यह सब कुछ छोड़ रहे हो उन नतो की आराधना मुलभ नहीं है वह तो अग्नि शिग्वा के पान की तरह दुष्कर है। ऐसे दुष्कर तो गे बेटा। इस सुकुमार शरीर से तुम कैसे आचरित कर सकोगे । જાય છે. આથી આ ક્ષણભંગુર એવા દ્રવ્યને ભોગવવાનું પ્રલોભન બનાવવુ એ છે માતા કઈ રીતે ઉચિત માની શકતું નથી ધર્મના સેવનથી જે પ્રકારની જીવને પરલોકમાં સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે તથા ધર્મ છવની સાથે જે રીતે પરલોકમાં જઈ શકે છે એ રીતે ધન કાઈ પણ ઉપયોગી બનતુ નથી આથી ધર્મની સામે ધનની કાઈ પણ કી મત નથી તેમ નથી જીવને અન ત શિવસુખ પણ મળતુ નથી એતે વર્મના સેવનથી જ મળે છે આથી જે વિચાર કરીને જોવામાં આવે તે ધર્મ એજ સર્વોત્તમ ધન છે આ અચેતન દ્રવ્ય ધન નથી એ તો એક પ્રકા રની વિટ બહુ જ છે
પુત્રની આવી વાત સાભળીને માતાએ કહ્યું-બેટા ! જીન વ્રતની આરાધના સુલભ નથી એતે અગ્નિની જવાળાઓના આસ્વાદ જેવી દુષ્કર છે એવા દુષ્કર -તેને બેટા! આ સુકનાર શરીરથી કઈ રીતે તમે પાળી શકશે ?
માતાની આ પ્રકારની વાતને સાભળીને કુમારને થોડુ હસવું આવ્યું તેણે
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
उत्तराध्ययनमु
मे प्रयोजनम् । किच-मोपमदमिद मानूर जन्म कृते क सुक्रती हारयेत् ? मातामाहत्य ! फलता समुपतिम् । तदुपशु
दिने रत्नमित्र भोग मागमित्र ज्यात पुण्य मनजितेन । कुमार माह-मात !
धन तु गोनिभिरैरग्निना राज्ञा च वर्णेनेापयते पनि भगम्या यिना धनेन मा कि मनोभयसि ? किन यो धर्मी परकेsपि महगामो कुमार ने इसके प्रत्युत्तर में कहा-माना इन चिप जैसे विषयों से मुझे कर कोई काम नही रहा है तो मुझे समय-तेजसाम्य एव बाल अज्ञानी जनों के योग्य ही प्रतीत हो रहे हैं। तथा उनसे हु पन्ध के सिवाय और कुछ जीवों के पल्ले नहीं पड़ता है। कौन ऐसा भाग्य हीन होगा- जो उन मनुष्य जन्मको चरादि - कोटी की प्राप्ति के लिये रत्न की तरह भोगीकी प्राप्ति निमित्त नष्ट भ्रष्ट कर देगा। हे माता ! यदि तुम ऐसा कहो कि दीक्षा से क्या लाभ है ? क्रमागत ग्रह न्यू समृहू तुम्हारे पुण्य का फल है जो तुम्हारे सामने उपस्थित है suit and की जरूरत नहीं है अत इसमें भोगकर आनन्द रोव्यर्थ तपस्या के चक्कर मे क्यो पड़ते हो ? सो हे माता' ऐसा कहना ffer Hit sता है। क्योंकि जो धन हमको पुण्य के फल रूपम मिला है - वह इसी रूप में सदा कायम बना रहेगा यह नही माना जा सकता है, क्यो की द्रव्य के नष्ट होने के कई मार्ग होते है-चौर इसको चुरा सकते है । सबवीजन इसका बटवारा करा सकते है । राजा उसको अपहृत (छीन सकता) कर सकता है। तथा अग्नि
કુમારે એના પ્રત્યુત્તરમા કહ્યુ-માતા ! આ વિષ જેવા વિષયેાથી મને હવે કાઈ કામ રહ્યું નથી એ તા મને આ સમયે ૬ ખને આપનાર અને ખાલ અજ્ઞા નીના જેવા જ દેખાઈ રહેલ છે એમા ઃ ખના અધન સીવાય બીજુ કાઈ વાના કાળે આવતુ નથી કે ણુ એવા ભાગ્યહીન હશે કે, જે આ મનુષ્ય જન્મને કાઢીની પ્રાપ્તિના માટે રત્નની મા ભાગાની પ્રાપ્તિના નિમિત્ત નષ્ટ ભ્રષ્ટ બનાવી દેશે? હું માતા ! કદાચ તમે એવુ કહા હૈ, દીક્ષાથી શુ લાલ છે ? ક્રમાગત આ દ્રવ્ય સમૂહુ તમારા પુણ્યનુ ફળ છે, જે તમારી સામે ઉપરિક્ષત છે એને બતાવવાની જરૂરત નથી. આથી એને લેાગવીને આનંદ કરા ય તપસ્યાના ચક્કરમા શા માટે પડે છે? તા હે માતા ! એમ કહેવુ પણ ઉચિત નથી કેમકે, જે ધન આપણને પુણ્યના કૂળ રૂપમા મળેલ છે તે આજ રૂપમા સદા કાયમને માટે બન્યુ રહેશે એ માની શકાતુ નથી કેમકે, દ્રવ્યને નાશ થવાના ઘણા રસ્તા છે. ચાર લેાક એને ચારી જાય છે, કુટુબીજનામા એના ભાગ પડી જાય છે, રાજા એને આચકી લ્યે છે, તથા અગ્નિથી એના ક્ષણભરમા વિના *
यध
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका श. १८ महापरकथा वारिभिस्तभिरिक्तवान । ततो ज्योत्स्नावन्छभै श्रीचन्दनी सलिप्तगान पयः फेनोपमे अदाये द्वे देवदुप्ये परिदधानः, देदीप्यमानर्माणिक्यमण्डनै शुभ्रण
उत्रेण च राजमान. वेलकल्लोललोला या चामराभ्या च वीज्यमानः स सह सजनवाया शिरिकामारा धर्मयोपाचार्यसविध प्रचलितः। तदनु चतुरङ्गाला न्वितः प्रभावतीसहितो रामा चलः प्रचलितः । तदा भेरीप्रभृतितूर्याणा घन गनितानुकारी नादः केलिके किनामकाण्डताण्डवारभ्भमजनयत् । पौरजनाः-'अहो।
जब यह दीक्षा लेने के लिये घर से निकल कर धर्मघोप आचार्य के पास जाने को उद्यत हुवा। तर राजाने बडे लाटवाट से उसको निदा करने का समारम रचा। उसमे सर्व प्रथम राजाने स्वय अपने हाथों से पवित्र जल ढारा इस को स्नान कराया और चद्र चादनी के समान चदनपक से उसके शरीर को अच्छी तरह लिप्त किया। पश्चात् दूध के फेन समान उज्ज्वल दो देवदूप्य वस्त्रों को धारण करने वाले महारल कुमार के शरीर पर उन्हों ने देदीप्यमान माणिक्य के आभूपण पहिराये। इस प्रकार कुमार को तयार कर सहस्रजन बाह्य शिपिका-पालग्वी मे उसको ला कर उन्होंने बैठा दिया। उस समय नौकरों ने उसके ऊपर सफेद छत्र ताना और चामर ढोलने वालोंने उसके ऊपर कल्होल (पानी के तरग) जैसे चचल चामरों को ढोलना प्रारभ किया। कुमार उस शिविका मे बैठकर आगे पढने लगा और पीछे से चतुरग बल सहित बल राजा प्रभावती सहित चलने लगा। कहते है कि इस समय जो भेरी आदि तृों का शन्द हुआ था वह घनकी गर्जना को अनुकरण करता था. अतः ત્યારે તે દીક્ષા લેવા માટે ઘેરથી નીકળીને ધમાલ આચાર્ય પાસે જવા તૈયાર થયા ત્યારે રાજાએ ઘણા જ ઠાઠથી તેને વિદાય આપવાનો સમાર ર આમા સહુ પ્રથમ રાજાએ પિતાના હાથે પવિત્ર જળવી તેને સ્નાન કરાવ્યું, અને ચ દ્રની ચાદ નીની માફક ચદનપકથી એના શરીરને સારી રીતે લેપન કર્યું પછીથી દૂધના ફીણ જેવા ઉજળા બે વસ્ત્ર ધારણ કરવાવાળા મહાબલ કુમારના શરીર ઉપર તેમણે દેદીપ્યમાન માણેકના આભૂષણે પહેરાવ્યા આ પ્રમાણે કુમારને તૈયાર કરી પાલખીમાં તેને લાવીને બેસાડી દીધા તે સમયે નાકરાએ તેના ઉપર સફેદ છત્ર ધયું ચામર ઢોળવાવાળાઓએ તેના ઉપર કલોલ જેવા ચચળ ચામરોને ઢળવાને કાર ભ કર્યો કુમાર એ શિબિકા– પાલખીમાં બેસીને આગળ વધવા લાગ્યા પાછળ ચતુરગ બળ સાથે બળરાજા પ્રભા વતી સાથે ચાલવા લાગ્યા કહે છે કે, એ સમયે ભેરીના તથા વાદ્યોના જે શબ્દ નીકળતા હતા તે મેઘ ગર્જનાનું અનુકરણ કરતા હતા આથી એને સાભળીને ક્રીડા
૫૮
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४.६
उत्तराध्ययनसत्रे तेपा प्रत नास्ति दुष्परम् ! तम्माव के पूज्याः । युय मा तताय विमानत । सन्नना हि धर्म कीमत परमपि जनं ममुत्साहयन्ति, आत्मन तु मुत रामेव । अतो मां नतार्थमातिगत सम्पैर दृढनिश्रय या तपन त बरा ग्यात्मकम्पयितुमक्षमा पितरों कयनिद् नतार्थमन्वमन्येताम् । ततो राजा शुचि ___माताकी इस प्रकारकी बात सुनकर मार को कुछ हमी सी आगई, उसने कहा हे माता! यह तुम क्या कर रही हो। व्रता को दुप्फर जो कायर जन होते है ये तो मानते है,-धीरतो प्राणों को भी अर्पण कर व्रतोंगी पालना किया करते है। जो इस बात को चाहते हैं कि हमारा परलोक सुन्दर गा मौलिक बने वे सनी कोदुष्कर ही नहीं समजते है। इसलिये है पूज्य माता जी । आप मुझे प्रतों की आराधना करने के लिये छोडदो। सननो या यह काम है कि वे धर्म करने में उद्यत दूसरे जनको भी जर सहायता पहुँचाते है तो फिर हम तो तुम्हारे पुत्र ई, हम को इस विषय में सहायता करना आपका स्वाभाविक कर्तव्य है । इसलिये आप हमें प्रेम से नतों के पालन करने की समति प्रदान करो यही हमारा आपसे अनुरोध है।
पुत्र का इस प्रकार दृढ निश्चय जानार तथा वैराग्य से उस को मोडने मे अपने आपको असर्थ देखकर माता पिता ने उस तत्वज्ञ के लिये बड़ी मुश्किल से नतों की आराधना करने की शुभ समति दे दी। કહ્યું- હે માતા ! આ તમે શું કહી રહ્યા છે? વ્રતને દુષ્કર તે કાયર જનો જ માને છે ધીર મળે તે પ્રાણેને પણ અર્પણ કરીને વ્રતનું પાલન કરતા હોય છે જેઓ એ વાતને ચાહતા હોય છે કે, અમારે પરલેક સુદર તેમજ મૌલિક બને તે વ્રતને દુષ્કર સમજતા નથી આ માટે હે પૂજ્ય માતાજી ! આપ મને વ્રતથી આરાધના કરવા માટે છુટ મૂકી દો સજજનેનું એ કામ છે કે, તેઓ ધર્મ કરવામાં ઉત્સાહિત બનેલા એવા બીજા માણસને પણ સહાયતા પહોચાડે છે, તે પછી હું તે તમારો પુત્ર છુ મને આ વિષયમાં સહાયતા કરવી એ આપનુ સ્વા ભાવિક કર્તવ્ય છે આ માટે આપ મને પ્રેમથી વ્રતનું પાલન કરવાની સમિતિ પ્રદાન કરે આવી આપને મારી પ્રાર્થના છે
પુત્રને આ પ્રકારને દઢ નિશ્ચય જાણીને તથા વૈરાગ્યથી તેને પાછું વાળવાનું પિતાનામા અસામર્થ્ય જોઈને માતાપિતાએ એ તત્વજ્ઞાને ઘણું મુશ્કેલીથી તેની આરાધના કરવાની શુભ સમતિ આપી
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका ने १८ महायस्कया
४.९ ऐगानी दिश गत्वा रिकारानि सनिलवारान मुक्तवान् । ततस्तन्माता प्रमा
ती छिन्नमुक्तामालानि पतन्मुक्तातुल्यान्य भूणि मुश्चती तानलङ्कारागृह्नती तमे मुक्ताती-पत्स! व पदाचिदपि धर्मकृत्ये प्रमादी मा भूः, गुरुनच सन्मान मित्र मर्यदा समाराधये । इस्य राज्ञी प्रभारती पुत्र सन्दिष्टयती। ततो राना तया सह धर्मयोपाचार्य प्रणम्य चतुरगसैन्यैः सह प्रतिनिवृत्त । तत' कुमारः स्वहस्तेन पञ्चमुष्टिक रोच कृत्वा धर्मयोगाचार्यान् भत्त्या प्रणम्य चेत्य विनापितवान्-नदन्त ! भवार्ण मनतो ममोत्तरणाय दीक्षारूपा नाव ददातु । ततो महागल कुमारने ईशान दिशा की तरफ जाकर विकागे की तरह समात अलकारों को शरीर पर से उतार दिया। महारल के द्वारा उतारे गये इन आभूपणो को जन महारल की माता प्रभावती ने अपने खोले मे लिये तो उसकी आग्बो से सहसा छिन्न-ट्टी हुई मुक्ता की माला से गिरने वाले मोतियो के जैसे आम् गिरने लगे। धैर्य वांवकर उस माताने महावल से कहा-वत्स! तुम कभी भी धर्मकृत्य मे प्रमादी मत होना। सच्चे मित्र के वचनो की तरह सर्वदा गुरुदेव के वचनोका आदर करना और उन्ही के अनुसार चलते रहना। इस प्रकार महारल को ममना कर रानी प्रभावती अपने पति के साथ आचार्य को नमन कर वहा से वापिस लौट आई। भहारल ने पचमुष्टि लोच करके आचार्य महागज से नमन पूर्वक इस प्रकार निवेदन फिया भदन्त । ससार सागर मे डूबने वाले मेरे लिये आप पार होने के निमित्त दीक्षारूप नाव का सहारा प्रदान करें। इस प्रकार महावल के निवेदन करने पर પછીથી મહાબલ કુમારે ઈશાન દિશા તરફ જઈને વિકારની માફક સઘળા અલ કારેને શરીર ઉપરથી ઉતારી નાખ્યા મહાબલે ઉતારેલા એ આભૂષણને તેની માતા પ્રભાવતીએ જ્યારે પિતાના ખોળામાં લીધા ત્યારે તેની આખોમાથી એ દમ મોતીની તૂટેલી માળાથી વિખરેલા મોતીઓની જેમ ટ૫ક ટપક આસુ પડવા લાગ્યા ઘર્ષ ધારણ કરીને તેણે મહાબલને કહ્યું કે, હે વત્સ! તમે ધર્મકાર્યમાં કદી પણ પ્રમાદી બનશે નહી સાચા મિત્રના વચનેની માર્ક ગુરૂદેવના વચનોને સદા સર્વદા આદર કરજો અને એમના કહ્યા મુજબ ચાલજો આ પ્રકારે મહાબલને સમજાવીને રાણી પ્રભાવતી પોતાના પતિની સાથે આચાર્યશ્રીને વદન કરીને ભાજ ભવન તરફ પાછી વળી મહાબેલે પચમુષ્ટિ લોન્ચ કર્યા પછી આચાર્ય મહારાજને નમન કરીને આ પ્રમાણે નિવેદન કર્યું ભદન્ત સંસાર સાગરમાં ડૂબવાવાળા મને તેનાથી પાર ઉતરવા માટે દીક્ષારૂપી નાવને સહારે આપ આ પ્રકારે મહાબલે નિવેદન કર
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
४८
স্যালয় अग योरनेऽपि रायल मी त्यत्तापामारी, अतोऽय ५ यतार्थनास्ति' इत्ये मुजेम्सम्तवान्तः। विधिकारोष्णानगर मारशिलामगिरिमार्थियोऽमी शित दान दनान' पुरानिर्गत्य धर्मार्थपरणपरिपूतोपाने गमागत । तत. स शिरिफाया अवतीर्थ, मातापितरी न पुरस्मस्य धर्मघोषागार्यममीपे ममु पस्थिताः। ततस्त-मातापिनरा धर्मोपागणे प्रगम्ये 'मुक्तान्ती-मनन्त ! अय मस्माक प्रिय. पुत्रो पिरती भा-निक दीक्षा माति, भाराभ्या ननिमय गिक्षा भाते दीयते। तत. आगर्येण तहरन भीकृतम् । तदनु महारत उको मुनकर मीटामयरों ने जकाल में ही नृत्य करना आरभ कर दिया था। तथा "न्य है उसको जो यौवन अवस्था म मी राज्य
मी मा परित्याग पर यह दीक्षा लेने जा रहा है-पटा माग्यशाली है यह" इस प्रकार पुरवामीजन उमकी स्तुति करने में लगे शुश थे। कुमारने गिनिका पर आरोहण करने के अनन्तर ही याचक जनों को चिन्तामणि जैसे नार खन यथेट हान देना प्रारभ किया इस प्रकार ठाटपाट के साथ-कुमार धर्मयोपाचार्य के चरणों से पविनित उद्यान में जा पहुँचा। उद्यान मे आते ही वह पालपी पर से नीचे उतरा और मातापिता से आगे र के वह धर्मघोप आचार्य के पास आया। आचार्य महाराज को वदना करके लराजा और प्रभावती रानी ने उनसे इस प्रकार कहा-भदन्त ! यह हमारा प्रिय पुत्र महारल कुमार विरक्त होकर आप के पास दीक्षा धारण करना चाहता है इस लिये हम इसका आज्ञा दे चुके है इसलिये इसको आपदीक्षादीजिये। राजा और रानी को इस बात को सुनकर आचार्य श्री ने उसको मान लिया। पश्चात् મયુરોએ અકાળે જ નૃત્ય કરવાને આર ભ કરી દીધો હતો તથા “ધન્ય છે તેને કે જેણે યુવાવસ્થામાં પણ રાય લક્ષમીનો પરિત્યાગ કરી આ દીક્ષા લેવા જઇ રહેલ છે ઘણો જ એ ભાગ્યશાળી છે” આ પ્રકારની પુરવાસી અને એની સ્તુતિ કરવી લાગી ગયા કુમારે પાણીમાં બેસતા પહેના યાચક જનેને ચિતામણુ જેવા બનીને ખમ દાન આપવા માડયુ આ પ્રમાણે ઠાઠમાઠની સ થે ધર્મઘોષ આચાર્યના ચર બે થી પવિત્ર થયેલા એ ધ્યાનમાં આવી પહોચતા જ તે પાલખીમાથી નીચે ઉતર્યા અને માતા પિતાને આગળ કરીને તે ધર્મ છે ષ આચાર્યની પાપે પહોચ્યા આચાર્ય મહારાજને વેદના કનને બલરાજા અને પ્રભાવની રાણીએ આ પ્રમાણે કહ્યું ભદ' આ અમારે પ્રિય પુત્ર મહાબલ કુમાર વિકત બનીને આપની પાસે દીક્ષા લેવા ચાહે છે આ માટે અમે એને આજ્ઞા આપી ચૂકયા છીએ આથી આપ એને દીક્ષા આપે રાજા અને ૨ ણીની આ વાતને સાભળીને આચાર્યશ્રાએ એને સ્વીકાર કર્યા
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ महालया
४.९
ऐगानी दिशा विकारानि मनलङ्कारान मुक्तवान् । ततस्तन्माता मा ती कामानिपतन्मुतातुल्यान्यभूणि मुञ्चती तानलङ्कारान्गृहती तमेन मुक्ती - वाचिदपि धर्मकृत्ये प्रमादी मा भू', गुरुवच सम्मन्न मि सदा समाराधये । इत्थ राज्ञी प्रभावती पुत्र सन्दिष्टपती । ततो राजा तया सह धर्मोपाचार्य प्रणम्य चतुरगसैन्यैः सह प्रतिनिवृत्त। ततः कुमारः स्वहस्तेन पञ्चमुष्टिक लोच कृत्वा धर्मोपाचार्यान् भक्तया प्रणम्य चेत्थ विज्ञापितवान् भदन्त । भवार्णवे मज्जतो ममोत्तरणाय दीपारूपा नाव ददातु । तनो महानल कुमारने ईशान दिशा की तरफ जाकर विकारों की तरह समात अलकारों को शरीर पर से उतार दिया। महानल के द्वारा उतारे गये इन आभूषणों को जन महावल की माता प्रभावती ने अपने वोले मे लिये तो उसकी आखो से सहसा दिन्न टटी हुई मुक्ता भी माला से गिरने वाले मोतियों के जैसे आसू गिरने लगे । धैर्य वांधकर उस माताने महानल से कहा-वत्स । तुम कभी भी धर्मकृत्य मे प्रमादी मत होना | सच्चे मित्र के वचनो की तरह सर्वदा गुरुदेव के वचनोंका आदर करना और उन्ही के अनुसार चलते रहना । इस प्रकार महानल को समजा कर रानी प्रभावती अपने पति के साथ आचार्य को नमन कर वहा से वापिस लौट आई। महानल ने पचमुष्टि लोच करके आचार्य महाराज से नमन पूर्वक इस प्रकार निवेदन किया भदन्त । ससार सागर मे डूबने वाले मेरे लिये आप पार होने के निमित्त दीक्षारूप नाव का सहारा प्रदान करें। इस प्रकार महानल के निवेदन करने पर પછીથી મહાખલ કુમારે ઈશાન દિશા તરફ જઇને વિકારોની માફક સઘળા અલ કારને શરીર ઉપરથી ઉતારી નાખ્યા મહાબલે ઉતારેલા એ આભૂષણાને તેની માતા પ્રભાવતીએ જ્યારે પેાતાના ખોળામા લીધા ત્યારે તેની આખોમાથી એ દમ મેાતીની તૂટેલી માળાથી નિખરેલા મેાતીએની જેમ ટપ ટપક આસુ પડવા લાગ્યા ય ધારણ કરીને તેણે મહાબલને કહ્યુ કે, હે વત્સ ! તમે! ધ કાય મા કદી પણ પ્રમાદી બનશે! નહી સાચા મિત્રના વðાની મા ગુરૂદેવના વચનેના સદા મદા આદર કરો અને એમના કલા મુજખ ચાલો આ પ્રકારે મહાલને સમજાવીને રાણી પ્રભાવતી પેાતાના પતિની સાથે આચાય શ્રીને વદન કરીને કાજભવન તરફ પાછી વળી મહાબલે પ ચમુષ્ટિ લેાચ કર્યા પછી આચાર્ય મહારાજને નમન કરીને આ પ્રમાણે નિવેદન કર્યું ભદન્ત! સસાર સાગરમાં મવાવાળા મને તેમાથી પાર ઉતરવા માટે દીક્ષારૂપી નાવના સહારે આપે। આ પ્રકારે મહામલે નિવેદન કર
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६.
उत्तराग्ययनसूत्रे धर्मयोपाचार्यस्त दीमित शान। दीपिवम्तीक्ष्णपुदि ग महामुनिस्तोत्र व्रत पालान् चतुर्दशापि पूर्वाण्यधीतरान । मत्युग्न तगम्तपन ग नादशवर्षाणि सा वा चार सम्पर परिपाल्प मामिस्मनगन गया केली भून्या सिदिगत इति ।
॥ इति महापदण्या ॥ रस्थ क्षत्रिय राजमिहापुरुपान्तर्मानपूर्वक हियापर मुपदर्य साम्म तमुपदेष्टमाहमूलम्-कह धीरे' अहे ऊहि, उम्मत्तो व्वं मेहि चरे।
एए विसेसैमादायें, सूरा दढपरकमा ॥५२॥ छाया-मथ धीरोऽहेभिरुन्मत्त र महीं चरेत् ।
एते पिरोपमाढाय, गा हदपराक्रमाः ॥५२॥ टीका-'का' इत्यादि ।
धीर: प्रज्ञापान अहेतुमिः मिथ्यात्वकारणभूतैः क्रियागराचादिकल्पित कुईआचार्य महाराजने उसको दीक्षा देदी । दीक्षित हो कर महागल मुनिराजने तीन तपो को तपते हुए चौह १४ पूर्यो का अध्ययन कर लिया। इस प्रकार अत्युग्र तपस्या करते हुए महानल मुनिराजने यारह वर्पतक निविघ्न रीति से साधु के आचार का पालन रिया। पश्चात् अन्त में एक माप्त का अनशन कर के इन्होंने केवली होकर सिद्विगति को प्राप्त किया ॥२१॥
इस प्रकार क्षत्रिय राजमपि ने महापुरुपों के दृष्टान्तो द्वारा ज्ञान पूर्वक क्रिया के फल को प्रकट पर फिर क्या कहा सो इस गाथा द्वारा वहा जाता है
'कह धीरे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(धीरे-धीर.) प्रज्ञासपन्न होकर भी जो (उम्मत्तोव्व૬ થી આચાર્ય મહારાજે તેને દીક્ષા આપી દીક્ષિત થઈને મહાબલ મુનીરાજે ઘેર એવું તપ તપીને ચૌદ પૂર્વેનો અભ્યાસ કર્યો આ પ્રમાણે અતિ ઉગ્ર એવી તપસ્યા કરતા કરતા મહાબલ મુનિરાજે બાર વર્ષ સુધી નિર્વિન રીતે સાધુના આચારનું પાલન કર્યું પછીથી આ નમા એક માસનું અનાન કરીને તેઓએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરી છે પ૧ |
આ પ્રમાણે ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ મહાપુરૂના દષ્ટાતે દ્વારા જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયાના મૂળને પ્રગટ કરીને પછી શ કહ્યું, તે આ ગાથા દ્વારા કહેવામાં આવે છે ___ "वह धीरे" त्या!
सन्याय-धीरे-धीर प्रज्ञा सपन्न थ४२ प २ उम्मत्तोच-उन्मत्तदव
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
मियदशिनी टीका र १८ महावर कथा
४६१ तुभिः उन्मत्त इव-ग्रहगृहीत इस तत्वापलपनेनालजालभापितया मही भुव कर केन प्रकारेण चरेद-विहरे, नेर विहरेदित्यर्थ । कुत इत्याह-यस्मा कारणात् एते-पूर्वोक्ताः गरा-सयमग्रहणे गुरा, तत्परिपालने च दृढपरा नमा भरताढयो विशेप-मिन्यादानेभ्यो जैनदर्शनस्य वैशिष्टयम् आदायगृहीत्या ज्ञात्वेति यारत् एतनिनशासनमेशाश्रितरन्तः। तस्माद धीरेण सजनेन च त्वयाऽपत्र मनोयोगो देय इति ॥५२॥
किं च-- मूलम्-अञ्चतंनियाणखमा, सच्चा में भासिया बंई।
अतरिसु रितेगे, तरिसंसति अणांगया ॥५३॥ छाया- अत्यन्त निदानक्षमा, सत्या मया भापिता वारु ।
अतरन् तरन्त्येके, तरिप्यन्ति अनागता. ॥५३॥ टीका-'अचत' इत्यादि ।
अत्यन्तनिदानक्षमा-निदाने-धर्ममरमोधने अत्यन्तम् अतिशयन क्षमा उन्मत्त हव) उन्मत्त की तरह (अहेऊहिं-अहेतुभि ) ग्बोटी २ युक्तियों द्वारा तत्त्वों का अपलाप करता है एव निरर्थक चकना रहता है वह साधु (मही कह चरे-महीं कर चरेत्) पृथिवी पर निर्विघ्नरीति से कैसे विहार कर सकता है। अर्थात् नहीं कर सकता है। (ए ए-एते) ये पूर्वोक्त भरत आदि (विसेसमादाय-विकोपम् आदाय) मिथ्यादर्शन से जैनदर्शन की विशिष्टता झान कर ही तो (सरा-सराः) सयम के ग्रहण करने में शरवीर होते हुए उस के परिपालन करने में (दढपरकमादृढपराक्रमाः) दृढपराक्रमशाली घने है ॥ ५२ ॥
और भी-'अच्चत०' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अच्चत नियाणसमा अत्यत निदानक्षमा) कर्ममल के C-भत्तनी मा अहेऊहिं-अहेतभिः मोटी मोटी युतिया द्वारा तत्वाना अपसा५ ४२ छ रे नि मत २ छ ते साधु महिं कहचरे-मही कथ चरेत् पृथ्वी 6५२ निविन विहार ४शश ? अर्थात् ४१ शता नथी ए ए-एते को ५४ मत माहिये विसेसमादाय-विशेषम् आदाय मिथ्या ४शनना त्याग ४ - शननी विशिष्टता anjीने सुरा-गूरा सयभने ७ ७२५ मा शूरवा२ ता पा२१ शने तेनु पालन ३२वामा दढ परकमा-दृढ पराक्रमा• १८ घराभશાળી બનેલ છે . પર છે
वणी ५-- "अचत' त्यादि भ-क्याथ- अच्चत नियाणावमा अत्यतनिदानक्षमा ४मनु साधन
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६.
ওবায়ন धर्मगोपाचार्यस्त दीमितान। दीरितम्तीक्ष्णपुद्धिः स महापलमुनिम्तोत्र व्रत पालान् चतुर्दशापि पूर्वाग्यधीतरान । मयुग्न तपम्तपन महादणि सा पा चार सम्यक परिपाय मामिस्मनशन या काली भृत्वा मिद्विगत इति ।
॥ इति महारलाया ॥ त्य क्षत्रिय राजमिहापुरुपान्तनिपूर्वक रियापलमुपदार्थ साम्म तमुपदेप्टुमाहमूलम्-कंह धीरे' अहे ऊहिं, उम्मत्तो व्ब महिं चरे।
एएं विसेसैमादाय, सूरी दढपरकमा ॥५२॥ छाया-स्थ धीरोऽहेतुभिमन्मत्त र महीं चरेत् ।
एते विशेपमादाय, गरा दृढपराममा' |॥५२॥ टीका-'कह' इत्यादि।
धीर: प्रज्ञावान् अहेतुभिः मिथ्यात्वकारणभूत क्रियापधादिकल्पित कुईआचार्य महाराजने उसको दीक्षा देदी । दीक्षित हो कर महापल मुनिराजने तीन तपो को तपते हुए चौदह १४ पूर्वो का अध्ययन कर लिया। इस प्रकार अत्युग्र तपस्या करते हुए महानल मुनिरानने बारह वर्ष तक निर्विघ्न रीति से साधु के आचार का पालन किया। पश्चात अन्त में एक माप्त का अनशन कर के इन्होंने केवली होकर सिद्धिगति को प्राप्त किया ॥५१॥
इस प्रकार क्षत्रिय राजऋपि ने महापुरुपों के दृष्टान्तो द्वारा ज्ञानपूर्वक क्रिया के फल को प्रकट कर फिर क्या कहा सो इस गाथा द्वारा कहा जाता है
'कह धीरे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(धीरे-धीर.) प्रज्ञासपन्न होकर भी जो (उम्मत्तोन्वવ થી આચાર્ય મહારાજે તેને દીક્ષા આપી દીક્ષિત થઈને હાબલ મુનીરાજે ઘેર એવુ તપ તપીને ચૌદ પૂર્વેને અભ્યાસ કર્યો આ પ્રમાણે અતિ ઉગ્ર એવી તપન્યા કરતા કરતા મહાબલ મુનિરાજે બાર વર્ષ સુધી નિર્વિધન રીતે સાધુના આચારનું પાલન કર્યું પછીથી આ તમા એક માસનું અનશન કરીને તેઓએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરી છે પ૧ ૧
આ પ્રમાણે ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ મહાપુરૂષોના દષ્ટાતે દ્વારા જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયાના ફળને પ્રગટ કરીને પછી શું કહ્યું, તે આ ગાથા દ્વારા કહેવામાં આવે છે— "वह धीरे" त्याला
सवा-धीरे-धीर प्रशा स ५न्न ४२ ५५२ उम्मत्तोव्य-उन्मत्तदव
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६१
-
-
-
%
प्रियदमिनी टीका ध १८ महायर फया तुभि: उन्मत्त इव-गृहीत इस तत्वापलपनेनालजालभापितया मही-भुव कय केन प्रकारेण चरे-पिहरेद, नर विहरेदित्यर्थ । कुत इत्याह-यस्मा कारणात् एते पूर्वोक्ता. गुरासयमग्रहणे गरा, तत्परिपालने च दृढपरा उमा भरतादयो विशेप-मिन्यादर्शनेभ्यो जैनदर्शनस्य वैशिष्टयम् आदायगृहीत्वा शात्येति यावत् एतन्निनगासनमेगाश्रितवन्तः। तस्माद् धीरेण सननेन च त्वयाऽचव मनोयोगो देय इति ॥५२॥
किंचमूलम् -अञ्चतंनियाणखमा, सच्चा में भासिया बई।
अतंरिसु रितेगे, तरिस्सति अणांगया ॥५३॥ छाया- अत्यन्त निदानक्षमा, सत्या मया भापिता वाक् ।
अतरन् तरन्त्येके, तरिप्यन्ति अनागता. ॥५३॥ टीका-'अञ्चत' इत्यादि ।
अत्यन्तनिदानक्षमा निदानेबममलमोधने अत्यन्तम्-अतिशयन क्षमा उन्मत्त इव) उन्मत्त की तरह (अहेऊदि-अहेतुभि ) खोटी २ युक्तियों डारा तत्वों का अपलाप करता है एव निरर्थक वकता रहता है वह साधु (मही कह चरे-महीं कर चरेत्) पृथिवी पर निर्विघ्नरीति से कैसे विहार कर सकता है। अर्थात् नहीं कर सकता है। (ए ए-एते) ये पूर्वोक्त भरत आदि (विसेसमादाय-विशेषम् आदाय) मिथ्यादर्शन से जैनदर्शन की विशिष्टता झान कर ही तो (सरा-सूरा) सयम के ग्रहण करने में शरचीर होते हुए उस के परिपालन करने में (दढपरकमादृढपराक्रमा.) दृढपराक्रमशाली घने है ॥ ५२ ॥
और भी-'अच्चत०' इत्यादि ।
अन्वयार्य-(अच्चत नियाणवमा-अत्यत निदान क्षमाः) कर्ममल के C-भत्तनी भा३४ अहेहि-अहेतुभिः भाटा मोटी युतियो द्वारा तत्वाना अपसा५ ४२ छ १२ निरः मता २ छ ते साधु महिं कहचरे-मही कथ चरेत पृथ्वी ५२ निदिन विहार शश ? अर्थात् ४१ शता नथी ए ए-एते ये ति मत माहिये विसेसमागय-विशेषम् आदाय मिथ्या ४शनना त्याग
रेन शननी विशिष्टता anjी सुरा-पूरा सयभने अड ४२५ मा शूरपार ताधारण शने तेनु पालन ४२वामा दढ परकमा-दृढ पराक्रमाः १८ अराम શાળી બનેલ છે | પર છે
पणी ५-- "अचत' त्याह भन्दया--- अचत नियाणखमा-अत्यतनिदानक्षमाः ४म मनु शोधन
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६.
उत्तगयनसूत्रे धर्मयोपाचार्यस्त दीमित गान। दीसितम्नीरणयुद्धिः स मावरमुनिम्तोत्र प्रत पालान् चतुर्दशापि पूर्वाग्यधीनगा। अम्पुग्न तपम्तपा म द्वादशवर्षाणि सावा चार सम्यक परिपाय मामिकमनशन या केरी भृत्वा मिटिंगत इति ।
॥ति महारताया ॥ रस्थ क्षनिय राजमिहापुरुपरान्तानपूर रियाफ्रटार्य साम्म तमुपदेष्टुमाहमूलम्-कह धीरे' अहे ऊहिं, उम्मत्ती व्य मंहि चरे । ___ एएं विसेसैमादायें, सूरी दढपरकमा ॥५२॥ छाया-मथ धीरोऽहेतुभिरुन्मत्त र महीं चरद ।
एते विशेपमादाय, गृरा दृढपराक्रमाः ॥५२॥ टीका-'कर' इत्यादि।
धीर:-प्रज्ञारान् अहेतुभिः मिथ्यात्वकारणभूत क्रियावाचादिकल्पित कुहे आचार्य महाराजने उसको दीक्षा देदी । दीक्षित हो कर महाल मुनिराजने तीन तपो को तपते हुए चौह १८ पूर्वो का अध्ययन कर लिया। इस प्रकार अत्युग्र तपस्या करते हुए महाल मुनिराजने यारह वर्ष तक निविघ्न रीति से साधु के आचार का पालन किया। पश्चात अन्त में एक माप्त का अनशन कर के इन्होंने केवली होकर सिद्विगति से प्राप्त किया ॥५॥ _ इस प्रकार क्षत्रिय राजमपि ने महापुरुपों के दृष्टान्तो द्वारा ज्ञानपूर्वक क्रिया के फल को प्रकट कर फिर क्या कहा सो इस गाथा द्वारा कहा जाता है
'कह धीरे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(धीरे-धीर.) प्रज्ञासपन्न होकर भी जो (उम्मत्तोन्यવ થી આચાર્ય મહારાજે તેને દીક્ષા આપી દીક્ષિત થઈને મહાબલ મુળરાજે ઘોર એવુ તપ તપી ચૌદ પૂર્વેને અભ્યાસ કર્યો આ પ્રમાણે અતિ ઉગ્ર એવી તપસ્યા કરતા કરતા મહાબલ મુનિરાજે બાર વર્ષ સુધી નિર્વિદી રીતે સાધુના આચારનું પાલન કર્યું પછીથી આ તમા એક માસનું અનશન કરીને તેઓએ કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરી છે ૫૧ |
આ પ્રમાણે ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ મહાપુરૂના દૃષ્ટા દ્વારા જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયાના ફળને પ્રગટ કરીને પછી શું કહ્યું, તે આ ગાથા દ્વારા કહેવામાં આવે છે "वह धीरे" त्यादि।
मन्ना -धीरे-धीर प्रज्ञा स ५-1 ध प २ उम्मत्तोव्य-उन्मत्तइव
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय-शिनी टीका अ १८ महाकथा
સ
तुमि आत्मानम् कर पर्यावासयेत्-आत्मानमहेत्वादिभारित कर्यान्न पिकुमादित्य | कुठेसवामितस्वात्मन किं फल्म ? उत्पान 'सच्चसग' इत्यादि कुवामितात्मा सर्वनिर्मुक्त=सन्तिकर्मणा सन्तिष्टा भवन्ति जन्तन एभिरिति सहा व्यती धनाय भावनो मियात्वरूपा एत एन किया दिः सर्वे च ते सहा सर्वसङ्गास्तेभ्यो विनिर्मुक्तो रहित सन् नीरजा कर्मरजोरहिता भूत्वा मिट्टी भवति । जनेन हेतुपरिहारम्य कर्मादिम राहित्य पूवक सिद्धन्यरूप फरमुक्तम् । 'इति नरीमि' अभ्यार्थ पूर्ववदम्य | ५४॥
इतिश्री- विश्वविग्यात - जगद्वलभ-मसिद्धवाचकपञ्चदशभाषा कलित-ललितपालापक- प्रविशुद्धगयरधनैकग्रन्थ निर्माण - विमानमर्दक- जाउनपति - कोल्हापुरराजमदत्त - 'जैनगासाचार्य' पदभूषित - कोल्हा पुरराजगु पात्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिनार - पृथ्वीपासीला प्रतिविर चितायामुत्तरा ययनम्रत्रस्य प्रियदर्शि न्यारयाया व्याख्याया सतीया यमाष्टादशम् ययन सम्पूर्णम् ।
=
अहेतुमि.) मिध्यात्व के कारणभृत कियावादी आदि द्वारा कल्पित कुहेतुओं द्वारा ( अत्ताण वह परियावसे- आत्मान कर पर्यावासयेत् ) अपने आपको कैसे सावित कर सकता है किन्तु नहीं । इसी लिये ऐसी आत्मा (सगविणिम्मुको सर्वसगविनिर्मुक्त ) सर्वसग से
न के अपेक्षा नाविक परिग्रह से तथा भाव की आपेक्षा मिथ्यात्वरूप न क्रियावाद आदिको से-रहित होता हुआ (नीर- नीरजा) कर्मरज
મિથ્યાત્વના કારણુશ્રુત ક્રિયાવાદી આદી દ્ર ! કલ્પિત કુહેતુઓથી વશાળ રૃઢ परियार से- आत्मान व पर्यावासयेत् पोते पोताने ४६ ते लावित उरी है ?-दी नही आजर आयी । सगविजिम्मुको सर्वसगविनिर्मुक्त સર્વીસ ગચી દ્ર યની અપેક્ષા ધનાદિકના પહથી તથા ભાવની આપેક્ષા મિ त्व३ मा डिनावड आदि।थी रहोत मनीने नीरए-नीरजा २४थी रहीत
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૂ
उत्तराध्ययनम्
समर्था, यहा - निद्रानैः=काणै:-मिः मध्यन्त क्षमापुता 'जिनशासन मंत्रा श्रयणीयमित्येव रूपा गत्याना मया भाषिता=क्ता इमा रामकृत्य हव. पतरन् = समारसागर तोर्णरन्त एके भवर केचित् महापुरुष समयपि तरन्ति ससारसागरम् । तथा-भनागना. =मारिनोऽपि सगारमागर तरिष्यन्ति ||१३|
"
यतामत.
मूलम् - कॅह धीरे अहेऊंहि अत्ताणं परियाँबसे ।
-
सर्व्वसगविणिम्मुको, सिंद्धे भवंड नीरं त्ति वेमि ५१||
इति समाज्न समत्त ||१८|| छाया - थ घीर अहेतुभिः आत्मान पर्याासयेत् ।
'सर्वसङ्गविनिर्मुक्तः सिद्धो भाति नीरजा इति ब्रवीमि ॥५४॥ टीका- 'कर' इत्यादि ।
"
धीरः=मज्ञावान् अहेतुभि'=मिथ्यात्वकारणभूते. क्रियादिवादिकाल्पितकुहेशोपन करने मे अत्यंत समर्थ अथवा समीचीन हेतुओं से युक्त " जिन शासन ही आश्रयणीय है" ऐमी यह (सच्चाई - सत्यावाग् ) सत्यवाणी ही ( मे मासिया मया भाषिता ) मैं ने कही है। सो इस वाणी को स्वीकार कर के ही बहुत से माणी (अतरिंसु - अतरन) पहिले इस ससारसागर से पार हुए हैं (एगे-एके) कितनेक अभी भी (तरति तरन्ति ) पार हो रहे हैं और (अणागया- अनागता . ) कितनेक भाग्य शाली महापुरुष (तरिस्सति तरिष्यन्ति ) भविष्य मे पार होगे || ५६ ॥ अतः - 'कह धीरे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ — (धीरे-धीरः) जो प्रज्ञाशाली आत्मा है वह (अहेऊ
કરવામાં ઘણા જ સમય અથવા મિચીન હેતુઓથી યુક્ત ८८ જીન શાસન જ આશ્રય ४२वा योग्य छे ” ओवी आ सच्चावाई - सत्यावाय् सत्य, वाथी ४ मे भासिया - मया માવિતા એ કહેલ છે તે આ વાણીના સ્વીકાર કરીને જ, પહેલા આ સસાર सागरथी धधु। आशुीओ। अतरिंसु - अतरन् पार था छ एगे - एके डेंटला माने पतरति - तरन्ति भार थ रह्या छे, मने अणागया- अनाताः उदसा लाग्य शाणी पु३ष तरिस्सति - तरिष्यन्ति लविष्यमा पार थशे ॥ ५३ ॥
L
स्मत - " कह धीरे" इत्यादि
अन्वयार्थ ----धीरे - धीर ने प्रज्ञाशाणी आत्मा छे ते अहे ऊहिं - श्रहेतुभि
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ एकोनविशतितममव्ययनं प्रारभ्यते ॥
व्याख्यातमष्टादश ययनम्, सम्पत्ये कोनत्रिंशतिनम मृगापुत्रकारयमारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः । पूर्वस्मिन्न ययने भोगर्द्धित्यागः प्रोक्तः । भोगद्वित्यागादेव श्रामण्यमुपजायते । श्रामण्य चामतिकर्मतया मग म्यतर भवतीत्यमतिकर्मता इहाभ्ययने वक्ष्यते इत्यनेन सम्पन्येनायातस्य अ स्या ययस्येदमादिमसूत्रम्
मूलम् - सुग्गीवे नयेरे रस्मे, काणणुजीणसोहिए ।
राया य वलभदेत्ति, मिया तस्संग्गमाहिसी ॥१॥ छाया - मुग्रीने नगरे रम्ये, काननोद्यानशोभिते ।
राजा च भद्र इति, मृगा तस्याग्रमहिपी ॥१॥ उन्नीसा अध्ययन का प्रारंभ
अठारवें अध्ययन का व्याख्यान हो चुका, अब उन्नीसवें अध्ययन का व्याख्यान प्रारभ होता है। इस अध्ययनका नाम मृगापुत्रक है । इसका सबध गत अठारहवें अध्ययन के साथ है, और वह इस प्रकार से है - वहा भोग का त्याग कहते हुए यह प्रकट किया है कि श्रामण्य इस मोग ऋद्धि के साग से ही होता है। तथा इस मे जो प्रशस्यता अति प्रशस्तपना आता है वह रोगादि अवस्था मे चिकित्सा नही करने रूप अप्रतिकर्मता से आता है । इसलिये इस अध्ययन मे उसी अमति कर्मता का कथन मृगापुत्र को ले कर किया जायगा । इसलिये यहा मृगापुत्र के चरित्र को कहते है - 'सुग्गीवे' इत्यादि એગણીસમા અધ્યયનને માર ભ–
અઢારમું અધ્યયન આગળ કહેવાઇ ગયુ, હવે એગણીસમા અધ્યયનના પ્રા ભ થાય છે. આ એગણીસમા અધ્યયનનુ નામ મૃગાપુત્રક છે. આ અધ્યયનના સ ખ ધ આગલા અઢારમાં અધ્યયનની સાથે આ પ્રકારને છે-ત્યા ભોગ ઋદ્ધિના ત્યાગ બતાવતા એવુ કહેવામા આવેલ છે કે, શ્રામણ્ય આ ભોગ સદ્ધિના ત્યાગથી જ મેળવી શકાય છે, વળી આ ત્યાગમા જે પ્રશસ્યતા-અતિપ્રશસ્તપણુ આવે છે તે રાગાદિ અવસ્થામાં ચિકિત્સા ન કરાવવા રૂપ અપ્રતિકમતાથી આવે છે, માટે જ આ અઘ્ય યનમા એ જ અપ્રતિક તાનુ કથન મૃગાપુત્રનેા અધિકાર લઇને કરવામા આવે છે मा अरये भडी भृगायुत्रना शास्त्रिने : छे - " सुग्गिवे" इत्यादि ।
પ
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
से रहित घन जाता है और (मिद्वे भया-मिदो भवति) वा मिद्ध हो जाता है। इस गाथा धारा मूत्रकार ने अहेतु परिवार का फल आदि से रदित हो कर आत्मा को मिद्दत्वरूप फल की प्रोसि होना कहा है। "त्ति बेमि-इति व्रगीमि" इन पदों का अर्थ पहिले अध्ययनों में कहा जा चुका ॥ १४ ॥
॥ यर अठारहवें अध्यायन का रिन्दि अनुवाद सपूर्ण एमआ ॥
मनी य छ भने सिद्ध भाइ-सिद्धो भाति मते ते सिद्ध नी M५ ® मा ગાથા દ્વારા સૂનકારે અહેતુ પરિહારનું ફળ કમળ આદિધી રહિત થઈને આત્માને सिद्ध१३५ मनी प्रति पानु ताल छ तिमि इति प्रीमि भा पहाना અર્થ આગળના અધ્યયનમાં કહેવાઈ ગયેલ છે કે પપ છે
શ્રી ઉતરાધ્યન સૂના અઢારમા અધ્યયનનો આ ગુજરાતી
ભાવા અનુવાદ સ પૂર્ણ થયેલ છે ૧૮ છે
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अथ एकोनविशतितममध्ययनं प्रारभ्यते ॥ व्यार यातमष्टादशमययनम् , सम्प्रत्येकोनविंशतिनम मृगापुत्रकार यमारभ्यते । अम्य च पूर्येण सहायमभिसम्बन्धः । पूर्वस्मिन्न-ययने भोगद्धित्याग मोक्तः । भोदित्यागादेव श्रामण्यमुपजायते । श्रामण्य चाप्रतिकर्मतया प्रश म्यतर भवतीत्यप्रतिकर्मता इहा ययने पक्ष्यते, इत्यनेन सम्मन्येनायातस्य च स्या ययनस्येदमादिम मूत्रम्मृलम्-सुग्गीवे नयेरे रम्मे, काणणुजाणसोहिए।
राया य वलभद्देत्ति, मिया तस्संग्गमाहिसी ॥१॥ छाया-मुग्रीचे नगरे रम्ये, काननोद्यानशोभिते । राजा च पलभद्र इति, मृगा तस्याग्रमहिपी ॥१॥
उन्नीसया अध्ययन का प्रारम अठारवें अ ययन का न्यारत्यान हो चुका, अर उन्नीसवें अध्ययन का व्याख्यान प्रारम होता है। इस अध्ययनका नाम मृगापुत्रक है। इसका सबध गत अठारहवें अध्ययन के साथ है, और वह इस प्रकार से है-वहा भोगद्धि का त्याग करते हा यह प्रकट किया है कि श्रामण्य इस भोग ऋद्धि के ग से ही होता है। तथा इस मे जो प्रशस्यता अनि प्रशस्तपना आता है वह रोगादि अवस्था मे चिकित्सा नहीं करने रूप अप्रतिकर्मता से आता है। इसलिये इस अभ्ययन मे उसी अप्रति कर्मता का कथन मृगापुन को ले कर किया जायगा। इसलिये यहा मृगापुत्र के चरित्र को कहते है-'सुग्गीचे' इत्यादि
ઓગણીસમા અધયયનને માર ભ– અઢારમુ અવ્યયન આગળ કહેવાઈ ગયું, હવે ઓગણીસમા અધ્યયનને પ્રારભ થાય છે આ ઓગણીસમા અધ્યયનનું નામ મૃગાપુનક છે આ અધ્યયનનો સ બ ધ આગલા અઢારમા અધ્યયનની સાથે આ પ્રકાર છે –ત્યા ભોગ ઋદ્ધિને ત્યાગ બતાવતા એવું કહેવામાં આવેલ છે કે, શ્રમણ્ય આ ભોગ ઋદ્ધિના ત્યાગથી જ મેળવી શકાય છે, વળી આ ત્યાગમાં જે પ્રશસ્યતા–અતિપ્રશસ્તપણુ આવે છે તે રોગાદિ અવસ્થામાં ચિકિત્સા ન કરાવવા રૂ૫ અપ્રતિકમતાથી આવે છે, માટે જ આ અધ્ય યનમાં એ જ અપ્રતિકતાનું કથન મૃગાપુત્રનો અધિકાર લઈને કરવામાં આવે છે मा १२ये मी भृगापुत्रना शास्त्रिने उ छ-"मुग्गिवे" त्यादि।
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
उत्तगयो टोका-मुग्गीये' इत्यादि।
पाननोद्यानशीमिरी-पाननानि यादाश्रयाणि नानि, तथा उद्यानानिक्रीडाम्नानि, तेम्पशोभित. तम्मिन , अन पप रम्ये मनोरमे गुनी नाम्नि नगर चलभद्र इति नाम राजाऽऽसीन, तम्य मृगा नाग अनमहिपी-पहरामी आगीन् ॥१॥ मूलम्-तैसि पुत्ते वलेसिरी, मियापुत्तेति विस्मए ।
अम्मापिऊण दईए, जुवराया दमीसरे ॥२॥ छाया-नयो पुनो यही मृगापुत्र उति रिचत ।
अम्बापिनार्दयितो, युरानी दमीश्वरः ॥२॥ टीका--'तेसिं पुत्त' इत्यादि।
तयोःमृगाल भद्रयों पुत्रो दलसीमानामा श्रीः, लोके तु मृगापुन इति नाम्ना विश्रुत मस्द्धि', अयापित्रोदरित =प्रिय , युवराज यौपराज्यपदेभिपिक्त. दमीवर'-जन्मतो हि वनीकृतेन्द्रियत्वेन 'दमीवर ' इति रोके प्रसिद्धश्वासीत् ॥२॥
अन्वयार्थ (काणणुनाणसोहिये-काननोन्यानगोभिते) वन एवं उद्यान से सुशोभित (सुग्गीवे-सुग्रीवे) सुग्रीव नाम के (रम्मे नयरे-रम्य नगरे) मनोरम नगरमे (पलभदेत्तिराया-बलभद्र इतिराजा) बलभद्र इस नामके एक राजा थे। (तस्सग्गमाहिसी-तस्य अग्रमहिषी) उनकी पटरानी का नाम (मिया-मृगा) मृगा या ॥ १ ॥
'तेसिं' इत्यादि
अन्वयार्थ (तेसिं-तयो.) इन के (पुत्ते-पुत्र ) पुत्र (बलसिरी बलश्री) बलश्री नाम के थे। जो लोक में (मियापुत्तेत्ति विस्सुए-मृगापुन इति विश्रुत.) मृगापुत्र इसनाम से प्रसिद्ध थे। यह (अम्मापिऊण-अम्बापित्रो) माता पिताको (दइए-दयित) अत्यत प्रिय-लाडले थे। उन्होने इनका
अन्य-काणणजाणसोहिये-काननोद्यानशोभिते न मने Gधानथा सुशमित सुग्गीवे-मुग्रीवे सुग्रीव नामना रम्मे नयरे-रम्ये नगरे भनाभ्यनगरमा पलभद्देनिराया-बलभद्र इतिराना पसल नाम मे on तो तस्सग्गर्माहसी -तस्य अग्रमहिपी तेनी ५८ लानु नाम मिया--मृगा भृ॥ तु ॥ ५ ॥
तेर्मि" त्याला सन्याय-तेसि-नयो तेना पत्ते-पून पुन बलसिरि-बलश्री मलश्री नामना sal, २ मा मियापुत्तेत्ति विस्सुए-मुगा पुत्र इति विश्रुत भृगा धुनना नामयी anjlat s। ये भृगापुत्र अम्मा पिऊण-अम्बात्रिो माता पितान दयिए
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२७
प्रियदर्शिनी टीका अ ९ भृगापुनचरितवर्णनम् मृलम्-नदणे सो उ पासाए, कीलए संह इथिहि ।
देवे दोगुदंगे चेत्र, निच मुइयमाणसे ॥३॥ छाया-नन्दने स तु प्रासादे, क्रीडति सह स्त्रीभिः ।
देवो दोगुन्दुक इव, नित्य मुदितमानस ॥३॥ टीका-'नदणे' इत्यादि।
मुदितमानस: हृष्टचित्तः स मृगापुत्रो नन्दने-नन्दननामक वास्तुशास्त्रोक्त विशिष्टलक्षणोपेते मासादे दोगुन्दुका त्रायस्त्रिंशो देव इव स्त्रीभिः सह नित्य क्रीडति । 'तु' शब्द. पूरणे ||३|| मूलम्-मणिरयणेकुहिमतले, पासायोलोयणे ठिओ।
आलोएंड नयरस्स, चउक तिगचच्चरे ॥४॥ छापा--मणिरत्नकुहिमतले, प्रासादालोकने स्थित. ।
___आलोकयति नगरस्य, चतुप्फ कि चत्वराणि ||४|| (जुवराया-युवराजः ) युवराज बना दिया था। (दमीसरे-दमीश्वरः) जन्म से ही वह इन्द्रियों को अत्यन्त दमन करने वाले होने से लोग इनको दमीश्वर कहते थे ॥ २ ॥
'नदणे' इत्यादि
अन्वयार्थ-(मुइयमाणसे-मुदितमानसः) प्रसन्नचित्त हो कर यह युवराज (नदणे पासाप-नन्दने प्रासादे) नन्दन नाम के राजमहल में (दोगुदगे देवेव-दौगुन्दुक देव इव) त्रायस्त्रिंश देव की तरह (इत्थि हिं सह कीलए-स्त्रीभिः सह नित्य क्रीडति) स्त्रियों के साथ नित्य क्रीडा किया करते थे ॥ ३ ॥ -दयित अत्यात प्रिय anslat sो भाता पिता सेन जुवराया-युवराज युवरार स्थापित यो दमीसरे-दमीश्वरः मधील से छन्द्रियानुभूमर દમન કરનાર હોવાથી કે તેને દમીશ્વર પણ કહેતા હતા કે ૨ |
"नदणे" त्याह।
सन्यायमुइयमाणसे-मुदितमानस: प्रसन्नयित मनी मे युवरार नदणे पासाए-नन्दने प्रासादे नन्हन नामना मनमा दोगुदगे देवेन्च-दोग न्दक देवइव नायरिंश वनी भा३४ इथिहि सह कीलए-स्त्रिभिः सह नित्य क्रोडति स्मिानी साथै नित्य वीस ४२॥ & ॥ 3 ॥
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगयनो
टीका-सुग्गीरे इत्यादि।
फाननोद्यानगोभिते-फाननानियादरक्षागाणि नानि, तथा उद्यानानि क्रीडारनानि, तेरुशोभित, तम्मिन, अत पर रम्यम्मनार में श्री नाम्नि नगर पठभद्र नि नाम रानाऽऽसीन, तस्य मृगा नाग अग्रमरिणी-पटगमी आमीत् ॥१॥ मूलम्-तैसि पुंते वलसिरी, मियापुत्तेत्ति विस्सुंए ।
अम्मापिऊण दईए, जुबराया दमीसरे ॥२॥ छाया-नयोः पुनी पल भी मृगापुत्र इति रिश्रुतः ।
अनापिनागितो, युगराना दमीश्वरः ॥॥ टीका~-'तेसिं पुत्त' इत्यादि ।
तयो मृगालभद्रयोः पुत्री सीमानाश्री, लोके तु मृगापुन इति नाम्ना विश्रुत मरिद्ध , अपापित्रोदरित -मिय , युवराज यौवराज्यपदेऽभिषिक्त दमीश्वर -जन्मतो हि वशीकृतेन्द्रियत्वेन 'दमीवर ' इति लोके प्रसिद्धयासीद ॥२॥
अन्वयार्थ (काणणुनागसोहिये-काननोयानगोभिते) वन एव उद्यान से सुशोभिन (सुग्गीवे-सुग्रीवे) सुग्नीय नाम के (रम्मे नयरे रम्य नगरे) मनोरम नगरमे (चल मतिराया-पलभद्र इतिराजा) अलभद्र इस नामके एक राजा थे। (तत्सग्गमाहिसी-तस्य अग्रमहिषी) उनकी पटरानी का नाम (मिया-मुगा) मृगा या ॥ १ ॥
'तेसिं' इत्यादि ___ अन्वयार्थ- (तसिं-तयो ) इन के (पुत्ते-पुत्र ) पुत्र (बलसिरी बलश्री.) बलश्री नाम के थे। जो लोक मे (मियापुत्तनि विस्मुरा-मृगापुत्र इति विश्रुत ) मृगापुत्र इसनाम से प्रसिद्ध थे। यह (अम्मापिऊण-अम्बापित्रो) माता पिताको (दइए-दयित) अत्यत प्रिय-लाडले थे। उन्होने इनका ____ मन्वयकाणणुजाणसोहिये-माननशानशोभिते न मने Sunil सुशमित सुग्गीवे-सुग्रीवे सुश्री नाभना रम्मे नयरे-रम्ये नगरे भनाभ्य नारा पलभद्देनिराया-पलभद्र इतिराजा समद्रनामना मेरा तो तस्सग्गर्माहसी -तस्य अग्रमहिपी तेनी ५८५ ानु नाम मिया- मृगा भृातु ॥॥
तेर्सि" त्या। Artया:-तेसिं-नयो तना प्रत्ते-पत्र. Ya बलसिरि-वलश्री श्री नामने। ता, १२ मा मियापुत्तेत्ति विस्मर-भूगा पून इति विश्रुत मा पुत्रता नाभी metals ये भृगापुत्र अम्मा पिऊण अबारित्रो माता सताने दयिए
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुनचरितचणनम्
४६९
;
लवणेन
,
द्वादशविम्, नियमो द्रव्यायभिग्रहलक्षणः सयमः = सावयविरमणलक्षणः सप्तविस्तार=पारकम् जत एत्र शीलाव्यम् - शी ेन = अष्टादशशीलाद्गसहस्र व्य= परिपूर्णम्, तत एव च गुणाकरम् = गुगाना ज्ञानादीनामाकर इन आकरस्त ज्ञानादिगुणरत्नाकरमित्यर्थः एतादृश सदीरकमुख खनिनद्धमुस श्रमणसयत = श्रमवासी सयतवेति श्रमणसयवस्न, निरतिचारचारितवन्त मुनिं तन-चतुरानिक चत्वरेषु अतिक्रामन्तम् = आगच्छन्त पश्यति । श्रमणमात्रोक्तौ शाक्यादिसाना ग्रहण स्यात्, अतस्तन्निवृत्यर्थं श्रमणसयत इत्युक्तम् ||५|| मूलम् -- तं पास मियांपुते, दिट्टीए अणिमेसाए ।
कंहि मनेरिस रूव, दिव्यमए पुरा ||६|| जया--त पश्यति मृगापुनी, दृष्ट्या अनिमेपया । कमन्ये ईदृग रूप, दृष्टपूर्व मया पुरा || ६ ||
- तपो नियममयमवरम् ) अनशन आदि बारह प्रकार के तपो को तपने वाले, अभिग्रह रूप नियम को पालन करने वाले तथा सावद्य विरमणरूप सत्रह प्रकार के सयम को धारण करने वाले तथा (सीलड्डू - शीलादयम्) अठारह हजार शीलाग रथको धारण करने वाले इसीलिये ( गुण आगरम् - गुणाकरम् ) ज्ञानादिक गुणो के आकर-खान स्वरूप ऐसे (समणसजय - श्रमणमयतम् ) श्रमणसयत को अर्थात् परीपह उपसर्गो को सहन करने वाले होने से श्रमण, वायुकाय की यतना के लिये मुख पर दोरा सहित मुग्ववस्त्रिका बाधे हुए होने से सयन ऐसे मुनि को (तत्य - तन ) चतुष्क, (चार पार्श्ववाले) त्रिक, (तीन रस्ते) एव चत्वर (चार रस्ते पर (अइच्छत-अतिक्रामन्तम्) आते हुए (पासइ - पश्यति) देखा || ५ || तपो नियमसजम परम् अनशन आहि मार अारना तपाने सायरवावाजा तथा भावद्य विग्भलु३ष सत्तर प्रहारना स यमने धारशु ४२वावाणा, तथा सीलड्डू - शीलाढयम् मदार हुन्नर शीलांग रचने धारण ४२वावाजा, सेन अणुथी गुणजागरम् - गुणाकरम् ज्ञानादि गुणोनी उडी भालू स्व३५ वा समणसजय - श्रमणसयतम् શ્રમણ સયતને અર્થાત્ પરીષહ ઉપસર્ગાને સહન કરવાવાળા હેાવાથી શ્રમણ વાયુ કાયના રક્ષણુને માટે મેઢા ઉપર દેરા સહિત મુખવસ્ત્રિકા ખાધેલ હાવાથી સ યત मेवा भुनिने तत्थ-तत्र चतु, निक, भने चत्वर ५२ इच्छते - अतिक्रामन्तम् भावता तेथे पासइ - पश्यति नेया ॥ ५ ॥
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.८
टीरा--'मणिरयण' इत्यादि।
अन्यदा म गृगापुत्री मणिरत्नमालेमणिनियन्द्रकान्तारिभि रत्न'%D रानादिभिरा निर्मित हिमरा मितल या तत्तथा तम्मिा, चदान्ता दिमणि यतनादिरलनिस्दशामके, प्रामाापनेमागस्यन्ते दिगोऽस्मिन् स्थितरित्यागेनगराम. प्रामादम्यागेनि मासटागेपन, तम्मिन मामागास स्थिती नगरम्य चतापनिक चघराणि मार्गस्प स्थानानि आरोग्यतिम्पश्यति ॥४॥
ततो यदभूतदाह-- मूलम्--अहे तत्र्य अडच्छेत, पासई समणेसजय ।
तवनियमसंजमधर, सोलंड गुणागर ॥५॥ छाया--अथ तनातिकामन्त, पश्यति अमणसयतम् ।
तपो नियमसयमधर, नीलगाय गुणाकरम् ॥५॥ टीका--'अह' इत्यादि। अ-अनन्तर स मृगापुको युवराजतपोनियमसयमघर-तपोऽनशनादि 'मणिरयण' इत्यादि
अन्वयार्थ एक दिन की बात है कि मृगापुन (मणिरयण कुष्टि मतले-मणिरत्न कुटिमतले) चहान्त आदि मणियों एवं कर्केनन आदि रत्नों से निपढ भृमिवाले (पासायालोयणे-प्रासादालोकने) महल के गोग्नमे (ठिओ-स्थित.) बैटे हुआ नियरस्स चउपातिगचच्चरे-नगरस्य चतुष्क त्रिचत्वराणि) अपने नगर के चतुम-चोट्टो,-तिगहो-जहा लीन रास्ते मिलते हों एव चत्वरो-जहा अनेक रास्ते मिलते हो उनको (आलोगड-आलोकयति) देख रहे थे ॥ ४ ॥
उस समय क्या हुआ सो कहते मे-'अह' इत्यादि । अन्वयार्थ-(अह-अय) इसके याद उन्होंने (तवनियमसजमघर "मणिरयण" त्यादि।
सन्क्याथ - हिवसनीपत छ, भृगापुत्र मणिरयणकुहिमतले-मणि रत्नकुहिमतले यद्रत माहि भणीमाथी मन भने ४ तन मा रत्नाथी भढवामा मावस भूमिका पासायालोयणे-पासादालोक्ने मखनी मारी। ठियो-स्थित मेसीने पोताना नयरस्स चउक्वतिगचच्चरे नगरस्य चतुप्फत्रिक चत्व
નગરના જુદાજુદા ચેક તેમ જ બજારેને, ચાર રસ્તા, ત્રણ રસ્તા જયા મળતા ता सेवा २५जानु आलोएद-आलोकयति म न री २२ ते ॥ ४ ॥
से समये शुमन्यु ने उ छ-"अ" त्यादि ! मन्वयार्थ-अह-अथ मा सघY नया पछी तेज
र
-
---
-
-
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टोका अ. १९ मृगापुनचरितवर्णनम्
७१ अयवसाने अन्त करणपरिणामे जाते जातिम्मरण समु पन्नम् । अय भाव.पूर्व सम्मुख ममागन्ज. सदोरकमुखात्रिशानिपदमुग्वम् साधोदेर्शन जातम्, साधुदर्शनादात्मनः सम्यक्परिणामो जातः । ततो मया वापोटश रूप घट्टपति चिन्तनेन मूळ सजाता। मृीया च जातिस्मरणमभूदिति ।।७।। मूलम्-जाइसरणे समुप्पंपणे मिर्यापुत्ते महिडिएँ ।
सरंड पोराणिय जाड, सामपण च पुरीकय ॥८॥ छाया-जातिस्मरणे समुत्पन्ने, मृगापुत्रो महडिकः ।
स्मरति पौराणिकी जाति, श्रामण्य च पुराकृतम् ॥८॥ टीका--'जाइमरणे' इत्यादि ।
जातिस्मरणे समुत्पन्ने महदि राजलक्ष्मीयुक्तो मृगापुर पौराणिकीं वस्नने) क्षायोपामिक भाववर्ती अन्त करण परिणाम होने पर (जाइसरण समुप्पन्न-जातिस्मरण समुत्पन्नम्) जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हो गया। इसका भाव इस प्रकार है-सर्व प्रथम मृगापुन ने आते दाग मुख पर सदोरक मुख पस्त्रिका बांधे हुए मुनिको देखा। उनको देखते ही आत्मा में सम्यक परिणान उदभूत् हुआ और उससे "मैंने ऐसा रूप नहीं पर पहिले देखा है" इस प्रकार से मृर्जा परिणति हई. पश्चात उसी मच्छी मे जातिस्मरण जान हो गया ॥ ७ ॥ "जाइसरणे इत्यादि।
अन्वयार्थ-(जाहसरणे समुप्पन्ने-जातिस्मरणे समुत्पन्ने) जाति स्मरण नामक मतिज्ञान के उत्पन्न होने पर (महडिए मिया पुत्ते-मह दिक मृगापुत्र ) राज्य लक्ष्मी रूप महती मद्धि से सपन्न मगाउन को मत ४५९ ५ एम थवाथी तेने जाइसरण समुप्पन्न-जातिस्मरण समुत्पन्न . ति સ્મર! જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયુ તેનો ભાવ આ પ્રકારને એ સહુ પ્રથમ મૃગાપુત્રે મે ઢા ઉપર સદે રકમુખવચિકા ધારણ કરેલા મુનિને આવતા જોયા તેમને જોતા જ તેના આત્મામાં સમ્યક્ પરિણામ ભવ્યું એનાથી “મે આવુ પ કયાક પહેલા જેલ છે એવી વિચારસર્ણ એ વિચારે ચઢતા મુરની પરિણતિ થઈ અને પs શુ મે તેને જાન સ્મરણ જ્ઞાન થયુ , ૭ !
"जाइ सरणे" छत्याल,
मन्या-जाइसरणे समुप्पन्ने-जातिम्मरणे समुत्पन्ने पनि भ.५ नामनु भतिज्ञान यवायी महडिए मियापुत्ते-महर्दिक मृगापुन larय भी३५ भेटी द्विसपन्न भृापुत्रने पोराणिय जाइ-पौराणिक जानि पोताना jar
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
-so
उतयन
टीस--'त पास' इत्यादि ।
स मृगापुत्री युवराजः अनिगा = निरनिया यातं स पश्यति । स चिन्तयति मन्य ईधन रूपमा मिनापि पूर्वमिति ॥ ६ ॥
मूलम् -- साहुस्स दरिसणे तस्स, अज्झर्वसाणम्मि सोहणे ।
मोह गयस्तै संतस्से, जाई सरणं समुपपन्नं ॥७॥ छाया - साधादर्शने तम्प, अभ्यमाने शोभने । मोद गतम्य सतो, जातिम्मरण समुत्पन्नम् ||७| टीका- 'सास्म' इत्यादि ।
साधो =सयतम्य, दर्शने सति मोr=' कुनै रूप ष्टम्' इविचिन्तनेम मृच्छीगतस्य =माप्तस्य सतस्तस्य मृगापुत्रस्य शोभने क्षायोपशमिकाभाववर्त्तिनि
'त पास' इत्यादि !
अन्वयार्थ - (मियापुते - मृगापुत्र ) मृगापुत्रने (अणिमेसा दिट्ठीए - - अनिमेषया दृष्टया) निमेष रहित दृष्टि से (त पासह-त पठयति) उस सयत को देखा और विचार किया कि ( मन्ने मन्ये) म मानता हू (म-मया) मैने (रिस रूप - ईदृश रूपम् ) ऐसा रूप ( पुरा - पुरा ) पहिले (दिपुत्र- दृष्टपूर्वम्) कहीं देता है ॥ ६ ॥
'साहस' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (साहुस्स दरिसणे - साधो दर्शने सति साधुके दर्शन होते ही (मोह गयस्स-मोह गतस्य) "कहा पर ऐसा रूप देखा है" इस प्रकार के विचार से मृर्च्छा को प्राप्त हुए (सतस्स - सत') सज्जन उन (मिया पुत्तस्स - मृगापुत्रस्य) मृगापुत्र को (माहणे अज्झवसाणम्मि - शोभने अध्य
“a qaz” deuft !
मन्वयार्थी - मियापुते - मृगापुत्रः भृगा पुत्रे अनिमेसाए दिट्ठीए - अनिमेषया हृष्य्या अनिभेष दृष्टिी व पात पश्यति मे सयतने लेया अने विचार हैं, मन्ने-मन्ये भने सागेछेउ, मए-मया भे इरिस रूव - इहश रूपम् भावु स्व३५ वेषपुरा - पुरा पडेला दिडपूव्व-दृष्टपूर्वम् अर्ध स्थणे लेयु है ॥ ६ ॥
" साहुस्स" त्याहि !
अन्वयार्थ -- साहुस्स दरिसणे - साधोर्दर्शने साधुने नेता मोहगयस्स - मोह गतस्य "भावु ३५-वेष मे या लेयेस छे" या प्रहारनो विचार पुरता उरता तेने भून्छ भावी गर्ध सतस्स-सत सन्न सेवा मे मियापुत्तस्स - मृगापुत्रस्य भृगा थुत्रने सोहणे अज्झवसाणम्मि - शोभने अध्यवस्तने क्षायोपशमि लाववर्ती
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३
प्रियदर्शिनों टीका अ १९ मृगापुनचरितरणनम् यात्रोत्चद् दर्शयति--
मूलम्--- सुयाणि में पच महव्वाणि, नरएंसुदुक्ख च तिरिक्खं जोणिसु । निविणकामोम्हेिं महण्णवाओ,अणुजाणेह पवडस्सामि अम्मो। १० छाया--श्रुतानि मया पञ्च महानतानि, नरकेषु दुःग्य च तिर्यग्योनिषु ।
निर्विष्णकामोऽस्मि महार्णवाद, अनुजानीत मनजिप्यामि अम्ब ॥१०॥ टीका--'सुयाणी' त्यादि।
हे अम्ब-हे मातः! मया जन्मान्तरे पञ्च-पञ्चसरयकानि महारतानि-- प्राणातिपातविरमणादीनि शुगनि । तथा नरकेपु तिर्यग्योनिपु उपलक्षणत्वाददेवमनुप्यभायोश्च यद् दु.स तदपि युतम् । अतोऽह महार्णवान महार्णवो महासमुद्र इव महार्णवः ससारम्तस्मात् , निर्विष्णकामा प्रतिनिहत्ताभिलापोऽस्मि । अतोऽद्द मनजिप्यामि । तस्मान्मा प्राज्याथै यूयमनुजानीत अनुनापयत । यहाविपयों की ओरसे चित्त में विरक्ति छागई और सजम के पति अनुराग भाव बढ गया तब वे मातापिता के पास जा कर कहने लगे ॥ ९ ॥
'सुयाणिमे' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-(-अम्मा-अम्ब) हे माता (मे-मया) मैने जन्मान्तर मे (पचमहव्वयाणि-पञ्चमहामृतानि) पाच प्राणतिपात विरमण आदिक महाव्रत सुने है। तथा (नरसु तिरिक्ख जोणिसु दुक्ख-नरकेपु तिर्यग्योनिपुदुःखम्) नरक गति एव तिर्यग्गति मे-उपलक्षण से देव एव मनुष्यगति में जो दुःख है वे भी सुने हैं। इसलिये (महण्णवा सो निविण्ण का मोम्हि-महार्णवात् निर्विण्णकाम:-अस्मि) इस ससार रूपी महा समुद्र से मैं विरक्त हो गया है। सो (पव्वइस्सामि-प्रवजिण्यामि) दीक्षा-लेना તરફ ચિત્તમા વિરકતી આવી ગઈ અને સાયમના તરફ અનુરાગભાવ વધી ગયો આથી તે માતાપિતાની પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા છે. ૯ છે
भृग पाताना भातापितानो यु तेने छ-"सुयाणिमे" त्यादि।
मन्वयार्थ-अम्मो-अम्व माता । मे-मया भे भान्तरमा पचमहत्य याणि-पञ्चमहात्रतानि पाय प्रातिपात (१२भा २६ मारताने सामणेत छ तथा नरएमु तिरिक्खजोणिसु दुक्ख-नरकेषु तिर्यग्यौनिपु दुक्ख न२४ गति भने તિય ચ ગતિમા–ઉપલક્ષણથી દેવ અને મનુષ્ય ગતિમાં જે દેખ છે તેને પણ સાભ मेल छ मा भाटे महण्णवाओ निविणकामोम्हि-महार्णवाद निर्विष्णकामः अस्मि मा ससारथी ई वि२४त गयो छ मने ये ४२ले ई पन्धजिस्सामि-पत्र
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्यपानसत्र
-
--
meani
- A
शुगतनी नागिन्म, T=PT. पुरामा-गालियाग मारति ॥८॥
समुत्पननालिस्मरणो मृगापुत्री गगनदयो-- __ मूलम्--विसर्पसु अरजतो. रंजनो सजर्मम्मि ये ।
अम्मापियरं उवागम्म, डम बयणमब्बी ॥२॥ छाया-विषयेषु अरज्यन, रया सयौ न । __अम्मापितरानुपागम्य, १६ मनमनमीत् ॥९॥ टीका-निमसु' इत्यादि।
स गृगापुगो युवराजो पिपु मनोगादादिपु अरज्यन-आत्मपरिणति मकुन् , च=पुन• सयमे सप्तदश रज्यन् आत्मपरिणति सयोजयत् अम्बा पितरौ उपागम्य-मातापिनी' समीपे समागत्य इदस्य माण पचनमनमीत् । 'अम्मापियर' इत्या मारुतत्वादेवचनम् ॥९॥ (पोराणिय जाइ-पौराणिकी जाति) अपने पूर्वजन्म की स्मृति हो आई । अर्थात् जातिस्मरण ज्ञान से पूर्व जन्म को देगा तथा (पुराकच सामण्ण च-पुराकृतम् श्रामण्य च)पूर्वभव में पालित चारित्र की (सरडस्मरति) स्मृति हो आई ॥ ८ ॥
जातिस्मरण ज्ञान होने पर मृगा पुत्रने जो किया सो कहते है'विसगलु' इत्यादि।
अन्वयार्य-(विसण्सु-विपयेषु) चिपयों से (अरन्नतो-अरज्यन) विरक्त होकर एव (सजमम्मि य रजतो-सयमे च रज्यन्) सत्रह प्रकार के सजम मे आत्म परिणति को अनुरक्त कर मृगापुत्रने (अम्मापियर उवा गम्म-अम्बापितरौ उपागम्य) माता पिता के पास आकर (इम वयण मनची-डद वचन अब्रवीत्) इस प्रकार कहा।
भावार्थ--पूर्वभव की याद आने से मृगापुत्र को मनोज शब्दादिक नी स्मृति थ तय पुराकय सामण्ण च-पुराकृत श्रमण्य च पूर्व सभा पात पाणेसा यात्रिनी सरइ-स्मरति ते स्मृति थई आधी ॥ ८ ॥
तिभर ज्ञानयवाथी भृशाधुत्र यु तनेछ-" विसएसु" त्या
मन्वयार्थ- विसएसु-रिपयेषु विषयोथी अरजतो-अरज्यन् वि२४त मान तमा सनमम्मि य रज्जती-सयमे च रज्यन् सत्तर २ सयनमा मात्भ पार
तीन अनु२४त ४२री भृगपुत्रे अम्मापियर उवागम्म-अम्बापितरौ उपगम्य भाता [यतानी पासे मावीन उम वयामब्ववी-उद वचल अब्रवीत मा प्ररथा घु
ભાવાર્થ-પૂર્વભવની યાદ આવવાથી મૃગાપુત્રને મનોઝ શબ્દાદિક વિષયની
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मगापुनचरितवर्णनम्
टुकोऽनिष्ट विपाक = परिणामो येषा ते तथा, परिणामेऽनिष्टदायकाः, तथाअनुबन्धदुखावहाः- अनुवन्ध सातत्येन सलग्न यद् दुःख तदावहन्ति = मापयन्ति ये ते तथा, निरन्तरनरकनिगोधादनन्तदुःसदायकाः, एवरूपा भोगाः = कामभोगा मया भुक्ताः । अय भावः - विपफल हि उपभोगसमये मधुर भवति, परिणामे विपाक जनयति, मारणान्तिक दुःखमुत्पादयति । भोगा अप्येव विधा । ते भोगा मया भुक्ताः अत एव तान् परित्यक्तुमिच्छामीति ॥ ११ ॥ निषेध करते हुए मृगापुत्र कहते है- 'अम्मताय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( अम्मनाय - अस्या तातौ) हे माता पिताजी । (विसफलोवमा-विषफलोपमाः) विपक्ष के फल समान आपातरमणीय अर्थात् भोगते समय अच्छे लगने वाले (पच्छा-पश्चात् ) पीछे (कडुगविवागा - कटुकविपाकाः) अनिष्ट फल को देने वाले ऐसे ये (अणुबन्धहावहा - अनुबधदुःखावहा.) अर्थात् परपरासे नरक निगोद आदि के दुःख दाता (भोगा - भोगाः) काम भोग (मए-मया) मैंने (भुत्ता भुक्ता) खूप भोग लिये है । अब इनके भोगने की इच्छा ही नहीं हाती है ।
भावार्थ - चिपफल- किम्पाकफल जैसे ग्वाते समय मधुर लगता है परन्तु परिणाम मे कटुक फल का दाता होता है उसी प्रकार भोगते समय आनद प्रदान करने वाले ये कामभोग भी विपाक में कडवा फल देने वाले है। अतः उनके परित्याग करने को ही मेरा जी चाह रहा है ॥ ११
अन्वयार्थ --अम्मताय- अम्वातात हे भाता पिता । विसफलोचमा-विषफलोपमाः विष जना नेवा-प्रथम दृष्टियो अर्थात रमलीय अर्थात लोगवती वमते सारा सागनार परतु पच्छा-पश्चात् पाछ्थी कटुग विवागा- कटुकविपाका. अनिष्ट ईंजने आापत्राबाजा सेवा मे अणुवधदुहावडा - अनुवधदुःखावहा निरंतर नर निगोह महिना हुँ फोने आापनार भोगा - भोगा' मेवा अभ लोगो भए - मया भूम भुत्ता भुक्ता लोगव्या है हुवे थे लोगोने लोगवबानी भारी नरायण ઈચ્છા થતી જ નથી
ભાવાય —વિષફળ-ક્રિપાક ફળ, કે જે ખાતી વખતે ખૂબજ સ્વાદિષ્ટ લાગે છે પરંતુ પરિણામે એ મીઠા ફળને આપનાર જ હોય છે. આજ પ્રમાણે ભોગવતી વખતે ખાનદપ્રદ લાગનારા આ કામભોગ પણ વિપાકમા માટા ફળને આપવાવાળા છે માથી એના પરિત્યાગ કરવાની જ મારી ઈચ્છા છે ॥ ૧૧ ||
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
उत्तराध्ययनम
निर्विष्ण पामः कामेभ्यो मनन्दादिभ्यो निर्मिणो रिरक्कोडर महार्णवाद= महार्णव ससार परित्यन्य, पोपेऽत्र पचमी' मनजित्यामि=मोक्षप्रदायिनी racter acterfer aana मनुमन्यम् । यी हि भविष्यद् दुख न जानाति, वाताना तत्तीकार न जानाति स वाचि दित्यमेवासीत् । अह मयाऽपि ति इति कप न दुःरामतापायभूता महानात्मिकाव्या स्वीकरिष्ये इति त्राशय ॥१०॥
यदि मातापित भोगरूप निमन्त्रयेतामतस्त निषेवार्थमाह-मूलम् -- अम्मतीय। मेए भोगी, भुत्ता विसफलोबमा । पच्छा कडुयँविवागा, अणुवन्दुहावहा ॥११॥ छाया -- अनातात । मया भोगा, मुक्तारिफोरमा । पश्चात्कटुकविपारा, अनुवन्धदुग्यावहाः ॥११॥ टीका- 'अम्मताय' इत्यादि ।
tafat 1 freफलोपमा. -रप-निपक्षस्तस्य फलेन उपमा=सा दृश्य येषा ते तथा, आपातमधुरविपफल्तुल्या', पश्चात् अनन्तर कटुविपाका चाहता। इसलिये आप लोग मुझे (अणुजाणर-अनुजानीत ) इसके लिये आज्ञा प्रदान करें ।
H
भावार्थ - मृगापुत्र ने कहा हे माता में चतुर्गति रूप इस ससार समुद्र के दुग्वो से भी परिचित ह तथा उनकी निवृत्ति के उपाय से भी । अतः मेरी इच्छा इस ससार में अब रहने की नहीं होती है । में इससे निकलना चाहता है । अत में चाहता कि आप लोग
इस के लिये मुझे आज्ञा प्रदान करे ॥ १० ॥
मातापिता के भोगों के लिये उप निमत्रण करने पर भोगों का जिप्यामि दीक्षा सेवा याहु छु भाई आप सौ भने अणुजागर-अनुजानीत से માટે આજ્ઞા અપા
ભાવાથ—મૃગાપુત્રે કહ્યું કે, હું માતા 1 ચતુતિરૂપ આ સસારના દુખે થ હુમ રો રીતે પરિચિત છુ તથા તેની નિવૃત્તિના ઉપાયથી પણ રાંચત છુ માંથી મારી ઈચ્છા હવે આ સ સારમા રહેવાની ની હુ એમાર્થી નીકળવા ઇચ્છુ છુ આથી વિનતી કરૂ છુ કે, આપ લેકે આ માટે મને આજ્ઞા આપે! ॥૧૦॥ માતા પિતાએ ભાગાના માટે આગ્રહ કરવાથી ભેગાનો નિષેધ કરીને મૃગા पुत्र हे छे -- " अम्मताय" त्याहि !
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७७
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुरचरितवर्णनम्
तस्माद-- मूलम्-असासंए सरीरंमि, रंड नोलभामहं ।
पच्छा पुरा ये चइयव्वे, फेणबुबुंयसन्निभे ॥१३॥ छाया--अशावते शरीरे, रतिं नोपलभेऽहम् ।
पश्चात्पुरा च त्यक्तव्ये, फेनपुवुदसन्निभे ॥१३॥ टीका-'असासा' इत्यादि ।
अशाश्वते अनित्ये, अतएव-पश्चात् भुक्तभोगावस्थाया वाकादी, पुरा चअभुक्तभोगावस्थाया वाल्यादो वा, यद्वा-पश्चात् यथास्थित्यायु:-क्षयोत्तर कालम्,
भावार्थ-पिय भोग तो तब ही अच्छे एव सुहावने लगते है कि जब शरीर मे शाति एव आनद हो। परतु विचार करने पर हे माता। वह पता चलता है कि इस शरीर में ऐसा कुछ भी नहीं है। यह तो स्वभावतः जन्म जरा एवं मरण के दाग्वा से तथा धनहानि, अनिष्ट सयोग, इष्टवियोग से सदा व्यथित (दुखित) बना हुआ जीव का इसमे शाश्वतिक अवस्था भी नही है। स्वतः यह शरीर भी अपविन एव शुक्र गोणितरूप अपवित्र कारणों से उत्पन्न हुवा है। इस तरह नि:सार इस शरीर मे विपयभोग अपनी सारना कैसे प्रथित (प्राप्त) कर सकते है ॥ १२ ॥
इसलीये-'असासरा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(असास-अशाश्वते) अनित्य अतएव (पच्छा पुरा य चयन्व-पश्चात् पुराच त्यक्तव्ये) भुक्तभोगावस्था मे वृद्ध अवस्था
ભાવાર્થ_વિષયભોગ તે ત્યારે જ સારા અને સુ દર લાગે છે કે, જ્યારે શરી ૨માં શાતિ અને આન દ હોય પર વિચાર કરવાથી હે માતા ! એવુ જાણી શકાયુ -છે કે, આ શરીરમાં એવું કાઈ પણ નથી આ તે સાભાવથી જ જન્મ, જરા અને મરણના દુખોથી તથા ધનહાની, અનિષ્ટ સ ગ તેમજ ઈષ્ટ વિચગથી સદા વ્યથિત છે જીવની તેમ શાશ્વતિક અવસ્થા પણ નથી આ શરીર જાતે પણ આ પવિત્ર અને શુક્ર તથા લોહીરૂપ અપવિત્ર કારણોથી જ ઉત્પન્ન થયેલ છે આ પ્રમાણે નિ માર એવા આ શરીરમાં વિષયભોગ પોતાની સારતા કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે છે ? | ૧૨ છે
सा भाटे--असासए" त्या!ि
अन्वयार्थ असासए-अशाश्वते मनित्य अने पच्छा पुराय चइयत्वे-पश्चात पुरा च त्यक्तव्ये सामान बागवानी अवस्थामा वृद्धावस्थामा तथा माता
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
उहाध्ययनमः
शिमूत्रम्-डेम संरीर अणि, अKई असुईसभर ।
असासंयावासमिणं, दुरसंसाणभायंणं ॥१२॥ छाया-ढ शरीरमनित्यम् , शत अशुचिसम्माम् ।
जगावापासमिद, दुग्यरडेगाना भाननम् ॥१२॥ टीका---'इम' इत्यादि।
हे अध! हे तात ! इद शरीरम् अनित्यम् मगाश्वतम् , अशुचिस्वभावा देशपवित्रम्, तथा अशुचिसम्भ-अशुचिभ्या-गोणिताभ्या समव उत्पत्ति येस्य तत्ताश चास्ति । तया-द गरीरम् अशावताराम अगाश्वतःअनित्यः जारास स्थिति यस्य यस्मिस्तत्तथा, जीरस्यानित्यनियामम्यान, दापोशानाम् दुःखानि-जन्मजरामृत्युमभृतीनि, लेगा धनहानि स्वजनरियोगादयस्तेपाम् , यहा -दुःखम् अशात तदेवपो ये हेगा: रोगादयस्तेपा भाजन-स्थान चास्ति । पुनः 'इदम्' इत्युपादान शरीरस्यातीवासारत्वादनार्थम् ॥१२॥
फिरभी~-'इम' इत्यादि।
अन्वया--(इम सरीर अणिच्च-उद शरीर अनित्यम्) यह शरीर अनित्य (असुइ-अशुचि) स्वभावत. अपवित्र एव (असुइसमव-अशुचि सभवम्) अशुचि मलमूत्र आदि पदारों से उत्पन्न हुआ है। तथा इसमे जीव की स्थिति अल्पकाल तक ही रहने वाली है इसलिये यह (असासया वासम्-अशाश्वतावासम्) अशाश्वतावास-अल्पकाल तक ही टिकनेवाले हैं। एव (दुवकेसाण भायणम्-दुःखलेशानाम् भाजनम्। जन्म-जरा-मरण आदि दु.खो का तथा धनहानि, स्वजन वियोग आदि शो का स्थान है।
छ॥ पशु-"इम" sruilt !
मक्याथ-३म सरीर अणिच्च-इद शरीर अनित्यम् ा शरीर अनित्य, असुइशुचि २१माथी अपवित्र भने असुइसमव-अशचिसभवम् भभूत्र माहिथी पन्न થયેલ છે આમા જીવની સ્થિતિ અલ્પકાળ સુધી જ રહેવાવાળી હોય છે આ કારણે असासयावासम्-अशाश्वतावासम् । अवतावास- सुधील ८५५०वाजा
antarम, स, भ२५, आदि दुक्खकेसाण मायणम्-दुखलेशानाम् भाजनम् એનું તથા ધન હાની સ્વજન વિંગ, આદિ કલેશનું સ્થાન છે
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७७
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुरचरितवणनम्
तस्माव-- मृलम्-असासंए सरीरंमि, रंड नोवेलभामहं ।
पच्छा पुरा य चइयव्वे, फेणवुय्यसन्निभे ॥१३॥ छाया--अशाश्वते शरीरे, रति नोपलभेऽहम् ।
पश्चात्पुरा च त्यक्तव्ये, फेनमुवुदसनिभे ॥१॥ टीका-'असामा' इत्यादि ।
अशाश्वते अनित्ये, अतएव-पश्चाद-भुक्तभोगावस्थाया वार्द्ध कादो, पुरा च-अमुक्तभोगावस्थाया पाल्यादौ वा, यद्वा-पश्चात् यथास्थित्यायु:-क्षयोत्तर कालम्,
भावा-पियभोग तो तब ही अच्छे एव सुहावने लगते है कि जय शरीर मे शाति एव आनद हो। परतु विचार करने पर हे मातायह पता चलता है कि इस शरीर में ऐसा कुछ भी नही है। यह तो स्वभावतः जम्म जरा एच मरण के दुग्वों से तथा धनहानि, अनिष्ट सयोग, इप्ट वियोग से सदा व्यथित (दुखित) बना हुआ जीव का इसमें शाश्वतिक अवस्था भी नही है। स्वत यह शरीर भी अपवित्र एच शुक्र शोणितरूप अपवित्र कारणों से उत्पन्न हुवा है। इस तरह निसार इस शरीर मे विषयभोग अपनी सारना कैसे प्रथित (प्राप्त) कर सकते है ॥ १२ ॥
इसलीये--'असासए' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(असासए-अशाश्वते) अनित्य अतण्य (पच्छा पुरा य चड्यन्व-पश्चात् पुराच त्यक्तव्ये) भुक्तभोगावस्था मे वृद्ध अवस्था
ભાવાર્થ_વિષયભોગ તે ત્યારે જ સારા અને સુંદર લાગે છે કે, જ્યારે શરી માં શાતિ અને આન દ હાય પર તુ વિચાર કરવાથી હે માતા એવુ જાણી શકાયુ -છે કે, આ શરીરમાં એવુ કાઈ પણ નથી આ તે સાભાવથી જ જન્મ, જરા અને મરણના દુખોથી તથા ધનહાની, અનિષ્ટ સ ગ તેમજ ઈષ્ટ વિયોગથી સદા વ્યથિત છે જીવની તેમ શાશ્વતિન અવસ્થા પણ નથી આ શરીર જાતે પણ આ પવિત્ર અને શુક્ર તથા લોહીરૂપ અપવિત્ર કારણેથી જ ઉત્પન્ન થયેલ છે આ પ્રમાણે નિ માર એવા આ શરીરમાં વિષયભોગ પિતાની સારતા કઈ રીતે પ્રાપ્ત ४२१ थहै छे ? ॥ १२ ॥ ___ भाटे-'असामए" त्याह!
अन्वयार्थ:-असासए-अशाश्वते अनित्य भने पच्छा पुराय चायन्चे-पश्चात पुरा च त्यक्तव्ये सामान सागवानी अवस्थामा वृद्धावस्थामा तथा मताशा
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तगणयन पुरा चर्पगतनी पीतममाणान पाया त्या भागस्यान्य, फनयुदयुदमत्रिम फेनसुदतुल्ये, अग्गिन गरीरे भारतिम भानन्द नीपरमेम्न मानोमि। "फन चुदसनिमें" इत्यनेन पाल्यादिसर्गरम्यागा मरण मान्यति मनितम् ॥१३॥ एर भोगनिमन्त्रणपरिटारमभिधाय सम्मति प्रगुतम्यर समानिदस्य हेतुमाहमूलम्-माणेसते असारम्मि, वाहीरोगाण आलंए ।
जरामरणपत्थम्मि, खणं पिनं रमामह ॥१॥ मे तथा अभुक्तभोगावस्था में-पाल्य आदि अवस्था में अपना पश्चाद यथास्थिति वाली आयुकी समाप्ति के याद में तथा पुरा मो वप स पहिले भी (चड़यावे त्यक्तन्य) अवश्य त्याज्य तथा (कणगुन्युयसन्निभर फेन बुधुदसन्निभे) पानी के बुदघद के समान इम (सरीरमि-शारीर) शरीर म (अह रह नोवलभाम-अद रतिन उपलभे) मुझे कोई आनंद उपलब्ध नहीं होता है।
भावार्थ-मृगापुत्र ने मातापिता से यह भी कहा कि जय यर शरीर अनित्य एव पानी के बुदबुद समान शीघ्र ही विनष्ट हो जान वाला है। तथा यह भी कोई निश्चय नहीं है किजीव को जितनी भायु का घध हुआ है वह उसको उतनी ही भोगकर समाप्त करेगा इस के पहिल वह शरीर का परित्याग नहीं करेगा। अथवा भुक्तभोगावस्था के बाद हा इसका मरण होगा अभुक्त भोगावस्था में नहीं, तब ऐसी स्थिति में
आप ही कहो आनद मानने के लिये यहा जगह ही कहाँ है ॥ १३ વસ્થામા, બાલ્ય આદિ અવરથામાં અથવા પછીથી આયુષ્યના પૂર્ણ થયા પછીથી तथा पू२॥ स १५ मा ५९ मरे॥२ चइयवे त्यक्तव्ये त्यापायाश्य फेणध्वय सन्निभे-फेनबुदवसन्निभे पाणीना ५२पोटश भा सरीरमि शरार शरीरमा अह रह नोग्लभाम-अह रतिन उपलमे भने तनो भान દેખાતે નથી
ભાવાર્થ-બૃગાપુત્રે માતા પિતાને એ પણ કહ્યું કે, જ્યારે આ શરીર પાણીના પરપોટાની જેમ જલદીથી નાશ થઈ જનાર એવું અનિય છે વળી એ પણ કોઈ નિશ્ચય નથી કે, જીવને જેટલા આયુષ્યનો અ ધિ થયેલ છે તે એટલું ભાગીને સમાપ્ત કરશે તેના પહેલા આ શરીરનો પરિત્યાગ કરશે નહી અથવા ભુકત ભેળાવસ્થા પછી જ તેનુ મરણ થશેઅભકત ભગાવસ્થામાં નહી એવી સ્થિતિમાં આપ જ કહો કે, આને દ માનવા માટે અહી જગ્યાજ કયા છે
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ. १९ मृगापुनरितवर्णनम् छाया -- मानुपत्वे असारे, व्याधिरोगाणामालये । जरामरणग्रस्ते, क्षणमपि न रमेऽदम् ||१४|| टीका--' माणुमत्त' इत्यादि ।
असारे = सारार्जिते व्याधिरोगाणाम्-व्याधय =कुशूलादय', रोगा'= ज्वरादयस्तेपामाल्ये= गृहे जरामरणग्रस्ते= जरसा = वार्द्धकेन मरणेन = मृत्युना च ग्रस्ते=गृहितेऽस्मिन् मानुपत्वे = मनुष्यभवे क्षणमपि नाह रमे= सुख न मामोमि ॥ १४ ॥ दत्थ मनुष्यभवस्यानुभूयमानत्वेन निर्वेद हेतुत्वमभिनाय सम्मति चतुर्गतिस्यापि ससारस्य निर्वेद्र हेतुत्वमाह-
मूलम् - जेम्म दुक्ख जेरा दुःख, रोगी यं मरणाणि य ।
४७९
अहो दुक्खो हुँ संसारो, जत्थ की सेंति जो ॥१५॥ छाया -- जन्म दुस जरा दुख, रोगाव मरणानि च । जहो दु खो हु ससारी, यत्र क्रिश्यन्ति जन्तव: | १५ || इस प्रकार भोग निमन्त्रणा के परिहार को कहकर अब सनुष्य व को वैराग्य का कारण कहते है - माणुसत्ते' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (असारम्मि - असारे) कदली वृक्ष के समान निःवार तथा (वाही रोगाणआळ - न्याधिरोगाणामालये) कुष्ठ, गल जादि च्याधियो एवं ज्वर आदि रोगों के घररूप तथा ( जरामरणपत्यम्निजरामरणग्रस्ते) जरा एव मरण से ग्रस्त हुए ( माणुसत्ते - मानुष्यत्वे ) इस मनुष्य मा में (खणपि अह न रमाम-क्षणम् अपि अह न रमे) मुझे तो एक क्षण मात्र भी सुख नही दिखता है ॥ १४ ॥
इस प्रकार मनुष्यभव के अनुभव से मनुष्यत्व को वैराग्य का कारण कहकर अब ससार को वैराग्य का कारण कहते है
આ પ્રકારે ભોગ નિમત્રાના પરિહાને હુને હમેં મનુષ્યત્વના વૈરાગ્યના अपने डे छे -- "माणुसते" इत्यादि ।
अन्वयार्थ-असारम्मि-असारे डेलना वृश्चनो भाइड निसार तथा वाहीरोगाण भए - व्यथिरोगाणामालिये डेढ, शूज सहि व्याधियों रमने नवर अहि शेगोना धर३५ तथा जरामरणवत्थम्मि- जरामरणस्तेय वश भने भरथी श्रन्त मला माणुसत्ते - मानुपत्वे या मनुष्य वा सणपि अन रमाम-क्षण अपि अह ન મે મને તે એક ક્ષણ માત્ર પણ સુખ દેખાતુ નથી !! ૧૪ !
આ પ્રકારે મનુષ્ય ભવના અનુભવથી મનુષ્યત્વના વૈરાગ્યનુ કાણુ કહીને હવે
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
mam
m mwwwmaraPAAAAAA
eenawimaraman -meme
amAAAAA
A
४८.
उत्तगयनमा टीमासम्म' यानि
जन्म दुमदुगदेनु तिते, जन्मकालेऽपरिमितवम्यानुभवाद, तथा जराचार्धस्य च दुग्य-दुप देतः । उत्त. -
गात्र सरचित गतिगिल्तिा भ्रटा च दन्तालि., दृष्टिभ्राम्यति रूपमप्युपहत पात्रच लालायते। पाग्य नै फरीति पान्धाजन पत्नी न गृथपने, धिपष्ट जरयामिभूतपुरुष पुत्रोऽप्यसायते ॥ इति । 'जम्म' इत्यादि।
अन्ययाये-(जम्म दुस्य-जन्म दूपम) जम, दुग्न का कारण राने से स्वय दुःरारूप है (जरा दुरग्य-जरा दुःवम) जगभी दुख का कारण होने से दुपस्वरूप है, कहा भी है
"गान सकुचित गतिविगलिता भ्रप्टा च दन्तावलिः, दृष्टि ओभ्यति रूपमप्युपहत वस्त्र च लालायते । वास्य नैच करोति गान्धवजनः पत्नी न शुश्रूपते, धिक्ट जरयाऽभिभूतपुरुप पुत्रोऽप्यवज्ञायते ॥१॥
देसी जय वृद्धावस्था का समय आ जाता है तब जय शरीर म झिल्लियां पड़ जाती है, चाल बढगी हो जाती है, दात गिर जाते है
आँखो की ज्योति बहुत कम हो जाती है, रूप विरूप हो जाता है __मुँह से लार बहने लगती है, स्वजन भी उस समय ठीक तरह बात ससारना वैशयनु र ४ छ --"जम्म" त्याहि !
मन्वयाय-जम्म दुख-जन्म दुःखम् -भ मे मनु २५ पाया स्वय हुम३५ छ जरादुक्ख-जरा दुखम् १२ सय मनु ४२५ वाला દુખ સ્વરૂપ છે કહ્યું પણ છે–
"गात्र सकुचित गतिविगलिता भ्रष्टा च दन्तावलिः । । दृष्टिभ्राम्यति रूपमप्युपहत वक्र च लालायते''। ___वाक्य नैव करोति बान्धवजनः पत्नी न शुश्रूपते,
धिकष्ट जरयाऽभिभूतपुरुप पुत्रोप्यवज्ञायते ॥१॥" જુએજ્યારે વૃદ્ધાવસ્થાને સમય આવે છે ત્યારે શરીરમાં કરચલીઓ પડા જાય છે ચાલવાની સ્થિતિ બે ઢગી બની જાય છે, દાત પડી જ છે, આખાન ચમક ઘણજ ઓછી થઈ જાય છે, ઉપ વિરૂપ થઈ જાય છે, મોઢામાંથી લાળ પડવા માડે છે જેને પણ આવા સમયે પાસે બેસીને સારી રીતે વાતચિત કરતા નથી
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
.
प्रियदर्शिनी टीका १९ मृगापुनचरितवर्णनम्
४८२ तथा-रोगाव-नरादयोऽपि दुस-तथा-मरणानि च दुम्य । अहो । दति खेदे, अहो ! यन-गतिचतुष्टयात्मके यस्मिन् ससारे जन्तव एवं क्लिश्य न्ते हेग प्राप्नुवन्ति, स ससारो हु-निश्चयेन दु.ख. नितान्तदुःखावहः ॥१५॥
मि च-- मूलम्--खित्त वत्थु हिर॑ण्ण , पुर्सदार चं वर्धवे ।
चहत्ता ण ईम दे ह, गतवमवसस्स मे" ॥१६॥ छाया-क्षेत्र वास्तु हिरण्य च, पुनदार च पान्धवान् ।
त्यत्तया खलु दम देह, गन्तव्यमवशस्य मे ॥१६॥ टीका--'वित्त' इत्यादि।
हे मातापितरो ! क्षेत्र वास्तु-गृहाहादिकम् , चम्पुनः हिरण्य-सुवर्ण, तथा-पुनदार-पुनाश्च दाराश्थेति समाहारद्वन्द्व । च-पुन पान्धवान्-भ्रातुन् चीत नहीं करते है अधिक क्या कहा जाय-अपने जीवन के सुख दुग्वकी साथी अपनी पत्नी भी मेवा शुश्रूया करना छोड देती है। अरे ।
और तो क्या औरस-सगा-पुत्र भी अपमान करने लग जाता है । इन दुःखों के अतिरिक्त (रोगा-रोगा) रोग भी इस अवस्था मे ज्यादा सताया करते है अन' ये भी दुग्य ही है। (मरणाणि-मरणानि) मरण भी एक दुःख है । इस से यह निश्चित है कि (ससारो ह दुक्ख-ससारो हु दुःखम्) यह चतुर्गति रूप ससारसयो दुःख ही हैं। (जत्य-यत्र) जिसमे (जतुणो कीसति-जन्तवः हिश्यन्ति) प्रत्येक जीव दुग्व ही पाते रहते है। अर्थात यह चतुर्गतिरूप ससार स्वय एक दुग्व है। इसमें रहने वाला कोई भी भाणी सुग्व नहीं पाता है। इसमे जन्म, जरा मरण एव रोग ये सय दु.ख हि दुःख है ॥ १५ ॥ વધારે શું કહેવામા આવે, પિતાના જીવનની સુખદુ ખની સાયી એવી પિતાની પત્ની પણ સેવા સુશ્રષા કરવાનું છેડી દે છે અરે ! વધારે તે શુ પિતાને રસ -मग पुत्र ५९५ मपमान ४२ लागी तय छ माया त रोगा-रोगा: રેગ પણ આવી અવસ્થામાં વધારે સતાવ્યા કરે છે આથી એ પણ દુ ખ જ છે, मरणाणि-मरणानि भ प ४ ५, माथी से बात तो निश्चित छ । यतुगति३५ ससा स मय छ जत्थ-यत्र मा जतुणो कीसति-जन्तव. હિતિ પ્રત્યેક જીવ દુ ખ ભોગવ્યા કરે છે અર્થ-આ ચતુર્ગતિરૂપ સ સાર પોતે જ એક દુ ખ છે આમાં રહેનાર કઈ પણ પ્રાણ સુખને પામતા નથી આમાં जन्म, १२, भरण, गनेशग मा सधान
॥ १॥॥
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
उत्तराध्ययन सूत्रे
टीम--'जम्मा' हयात |
जन्म दुःख= दुःखहेतुर्तते, जन्माऽपरिमितदुःखस्यानुभवात् तथा जरा=पार्धनय च दुःख दुख देतुः । उत्त --
गाय सकुचित गतिर्निगरिता भ्रष्टा च दन्तलिः, दृष्टिर्भ्राम्यति स्पमप्युपहतचते । वाक्य नै करोति वान्धवजनः पत्नी न भूपते, freष्ट जरयाभिभूतपुरुष पुत्रोऽप्यवज्ञायते ॥ इति । 'जम्म' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जम्म दुक्य-जन्म दु:ग्यम्) जन्म, दुःख का कारण हाने से स्वय दुग्ररूप है (जरा दुम- जरा दुगम) जराभी दुख का कारण होने से दुस्वरूप है, कहा भी है
――
"
" गान सकुचित गतिर्विगलिता भ्रष्टा च दन्तावलि दृष्टि भ्रभ्यति रूपमप्युपहत वस्त्र च लालायते । वाक्य नैव करोति गन्धवजन पत्नी न शुश्रूषते, धिकष्ट जरयाऽभिभूतपुरुष पुत्रोऽप्यवज्ञायते ॥ १ ॥ देखो जब वृद्धावस्था का समय आ जाता है तब जब शरीर मे झिल्लियां पड जाती है, चाल बढ़गी हो जाती है, दात गिर जाते है आँखो की ज्योति बहुत कम हो जाती है, रूप विरूप हो जाता है मुँह से लार बहने लगती है, स्वजन भी उस समय ठीक तरह बातससारना वैराग्यनु ४२५ आहे "जम्म" इत्यादि !
I
अन्वयार्थ ---जम्म दुक्ख-जन्म दुःखम् भ हुनु आश्शु होवाथी ३५ छे जरादुक्ख जरा दुःखम् राहु भनु भर होवाथी ते पशु દુખ સ્વરૂપ છે કહ્યુ પત્તુ છે——
स्वय
44
I
मात्र सकुचित गतिर्विगलिता भ्रष्टा च दन्तावलिः | दृष्टिभ्रम्यति रूपमप्युपहत वक्र च लालायते '
f
" वाक्य नैव करोति वान्धवजनः पत्नी न शुश्रूपते, धिकष्ट जरयाऽभिभूतपुरुष पुत्रोप्यवज्ञायते ||शी "" જીએ.જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થાને સમય આવે છે ત્યારે-શરીરમાં કરચલીઓ પડી ચાલવાની સ્થિતિ એ ઢગી બની જાય છે, દાત પડી ના છે, આખેાની ચમક ઘણીજ એછી થઈ જાય છે, રૂપ વિરૂપ થઈ જાય છે, મેઢામાંથી લાળ પડવા માડે છે. ગજના પણ આવા સમયે પાસે બેસીને સારી રીતે વાતચિત કરતા નથી
નાય
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुनचरितवणनम्
परिणामः सुन्दरःशोभनो न भवति । एवमेव भुक्ताना भोगाना - मनोज्ञशब्दा दीना परिणामः सुन्दरो न भवति ||१७||
एव भोगादीनामसारतामुक्त्वा दृष्टान्तेन स्वाशय प्रकाशयन्नाह-मूलम् -- अडाणं जों महत तु, अपाहेओ पवर्जई । गच्छतो सो दुही होईं, छुहात हाहि पीडिओ ||१८|| छाया -- अ वान यो महान्त तु, अपाथेय पयते ।
गच्छन स दुःखी भवति, पुत्तृष्णाभ्या पीडितः ||१८|| टीका--'अद्वाणं' इत्यादि --
४८३
यस्तु पुरुष अनायेयः =नाथेयवर्जितः शम्बलरहितः सन् महान्तम-वान= दीमार्ग प्रपद्यते = गछति । तन दीर्घे मार्गे गच्छन् स क्षुत्तृष्णाभ्या=सुद्= जुभुक्षा, उष्णा-रिपासा ताभ्या पीडितः यथितः सन् दुखी भवति ॥ १८ ॥
'जहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - ( जहा किंपागफलाणं यथा किम्पाकफलाना ) जिस प्रकार भुक्त किंपाक फलोंग (परिणामो न सुदरो- परिणामो न सुन्दरः) - परिणाम सुन्दर नहीं होता है किन्तु प्राण हारी ही होता है (ग्व भुत्ता भोगाण परिणामो न सुदरो-एव भुक्ताना भोगाना परिणामो न सुन्दरः) उसी प्रकार भुक्त भोगोंका परिणाम भी नरक निगोदादिक दुखों का देनेवाला होने से सुन्दर नहीं होता है ॥ १७ ॥
भोगादिकों की असारता कहकर अब दृष्टान्त से अपना आशय प्रकट करते है -- 'अद्वाण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (जो यः) जो पुरुष (अपाहेओ-अपाथेय) विना कलेचा -भाता के (महत अद्वाण पवज्जइ-महान्त अध्वान - प्रपद्यते) बहुत लम्बे
अन्वयार्थ - जहा किंपागफलाण-यथा किपाकफलाना के मारे मेरी इणेोनु परिणामो न सुदरो- परिणामो न सुन्दर परिलाभ सुहर नथी होतु, परतु प्रायुना नाथ ४२नार होय छे एव भुत्ताणभोगाण परिणामो न सुदरो- एव भुक्ताना भोगाना परिणामों न सुन्दरः मे प्रभा लोगवेता लोयोन परिणाम सुन નિગેાદ આદિ ક્રુ ખાતે દેવાવાળુ હેવાથી સુદર નથી હેતુ ॥ ૧૭ ।।
લેાગ આદિકની અસારતાને કહીને હવે દૃષ્ટાતથી પેાતાના આશયને પ્રગટ रे -- "अद्धाण" त्याहि ।
अन्वयार्थ --जो-यो ? ३ष पोतानी साथै अपादेओ - अपायः लातु सीवा नगर महत श्रद्धाण पवज्ज:- महान्त अश्वान प्रपद्यते धा तामा भागे नवा भाटे
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
૪૮૨
उत्तगध्ययनम् पिनाश, राधा-ग देह र रगतमा
भाग मे मम मनुआर्य गन्तव्यम् । 'मेग' इत्यादिना इष्टपियोग उत्त:, 'भाग' स्पन अमर स्वच पोकम् ॥१६॥
भोगपरिणाममा:-- मूलम्-जेहा किपागफेलाणं, परिनामो ने मुंदंरो।
एव भुत्तीण भोगाणं, परिणामो ने सुटेरो ॥१७॥ छायायया किम्पाकफलाना, परिणामी न गुन्दरः ।
एर मुक्ताना मोगाना, परिणामो न सुन्दरः ॥१७॥ टीका-'जदा' इत्यादि। ययाम्पेन प्रसारण किम्पासालाना-शिम्पायनामकापातमधुर विषफगना फीर भी-'पित्त' इत्यादि।
अन्वयार्थ (मित यत्यु हिरण च पुत्तदार च यघवे इम देह ण घहत्ता-क्षेत्र वास्तु दिरण्य च पुत्रदार च यान्धवान् उम देर बलु त्यत्तवा) क्षेत्र, वास्तु-गृह-महल आदि, हिरण्य-मुवर्ण, पुत्र, दारा यान्धव, इन सब को तथा इस शरीर यो छोडकर (अवसस्स मे गन्तन्वम्अवशस्य मे गन्तव्यम्) फर्माधीन घने हुए मुझे यहा से अवश्य जानाह रहना नहीं है। "जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु." यह सिद्धान्त है । अत है, मात तात ! तुम क्यों मुझे इस ससार में फंसाने की चेष्टा परते हो । मेरा उद्धार जैसे भी हो सके ऐसा प्रयत्न करो ॥१६॥
अब दृष्टान्त के साथ भोगों के परिणाम को करते है-- छता प-"खित" त्या !
सन्पयार्थ:--खित पत्थु हिरण च पुतदार च बन्धवे इम देह ण चइत्ताक्षेत्र वास्तु हिरण्य च पुनदार च बान्धवान इम देह खलु त्यत्तवा AaRig ગૃહ, મહેલ આદિ હિ૨ણય રસવ, પત્ર, દારા, બાધેવ, આ સઘળ ને તથા આ शरीरन छान अवसस्स मे गन्तव्यम-अवशस्य मे गन्तव्यम मांधीनगन सवार माथी अनार छु, महनार नथी जातस्य हि नबो मत्यः "- या छ તેનું ચોકકસ મૃત્યુ છે આ સિદ્ધાન્ત છે માટે હે માતા પિતા 'તમે મને શા માટે આ સ સારમાં ફસાવવાની ચેષ્ટા કરે છે મારો ઉદ્ધાર જે રીતે થઈ શકે, તેવા प्रयत्न ४३ ॥ १ ॥
वे यातनी सालाना परिणामने ४३ छ-"जहा" त्य।
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८३
प्रियदर्शिनी टोका अ १९ मृगापुनचरितवर्णनम् परिणामः मुन्दर शोभनो न भवति । एवमेव भुक्ताना भोगाना-मनोज्ञशब्दादीना परिणामः सुन्दरो न भवति ॥१७॥
एव भोगादीनामसारतामुक्त्वा दृष्टान्तेन स्वाशय प्रकाशयन्नाह-- मूलम्-अद्धाणं जो महत तु, अपाहेओ पवजई ।
गच्छतो सो दुही होई, छहातण्हाहि पीडिओ ॥१८॥ छाया--अ वान यो महान्त तु, अपाथेय. प्रपद्यते ।
गच्छन् स दुःवी भवति, क्षुत्तृष्णाभ्या पीडितः ॥१८॥ टीका--'अद्वाण' इत्यादि--
यस्तु पुरुष. अरायः माथेयवर्जितः शम्बलरहितः सन् महान्तम-बानदीर्घमार्ग प्रपद्यते-गच्छति । तन दीर्घ मार्गे गच्छन् स क्षुत्तप्णाभ्या शुद= जुभुक्षा, तृष्णा-पिपासा ताभ्या पीडितापयितः सन् दुखी भवति ॥१८॥
'जहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा किंपागफलाणं-यथा किम्पाकफलाना) जिस प्रकार मुक्त किंपाक फलोंका (परिणामो न सुदरो-परिणामो न सुन्दरः) -परिणाम सुन्दर नहीं होता है किन्तु प्राण हारी ही होता है (एव भुत्ताणभोगाण परिणामो न सुदरो-एव भुक्ताना भोगाना परिणामो न सुन्दरः) उसी प्रकार मुक्त भोगोंका परिणाम भी नरक निगोदादिक दुःस्त्रों का देनेवाला होने से सुन्दर नहीं होता है ॥ १७ ॥
भोगादिकों की असारता कहकर अब दृष्टात से अपना आशय प्रकट करते है--'अद्वाण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ---(जो-यः) जो पुरुष (अपाहेओ-अपाथेय.) विना कलेवा -भाता के (महत अद्वाण पवनइ-महान्त अध्वान-प्रपद्यते) बहुत लम्बे
अन्वयार्थ जहा किपागफलाण-यथा किपाकफलाना रे ॥२ जानु परिणामो न मुदरो-परिणामो न सुन्दर परिणाम सु४२ नया सातु, ५५तु प्राना नाश ४२ना२१ डाय छ एव भुत्ताणभोगाण परिणामो न सुदरो-एव भुक्ताना भोगाना परिणामो न सुन्दरः ये प्रमाणे सागवे लायोनु परिणाम प न२४ નિગદ આદિ દુને દેવાવાળુ હોવાથી સુ દર નથી હોતુ . ૧૭ |
ભેગ આદિકની અસારતાને કહીને હવે દષ્ટાતથી પિતાના આશયને પ્રગટ ४२ छ--"अद्धाण" इत्यादि।
भपया--जो-यो रे ५३५ पोतानी साथे अपाहेओ-अपाथेयः सातु सीवा १२ महत अद्धाण पवजह-महान्त अध्वान प्रपद्यते घ! म भागेचा भाटे
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
son
दृष्टान्तमुताष्टान्तियामा~मृतम्-एव धम्मं अकाउण. जो गड पर भंव।
गच्छतो सो दुही हो, योहिगेगेहिं पीडित ॥१०॥ छाया-पर धर्ममा , गो गनति पर भाम् ।
गाउन स दुगी भाति, उपाधिगंग पीडिन: ॥१९॥ टीका--17' इत्यादि ।
एवम् अपायेगपुरुपपद् यो जीरो धर्मम् भरपा पर भा-पालो गति । गन्छन् स व्याधिरामे-याधयः-धादय , रागारातयाते पीडितो व्यरितः सन् दुःसी भाति ॥१९॥ मार्ग को पार करने के लिये परसे निकलता है वह (गच्यतो-गरमन) जस्तक अपने गन्तन्य स्थान पर नहीं पहुंच जाता तबतक चलत.. बीच में ही (लुहा तण्णादि पीडिओ-क्षुत्तष्णाभ्या पीडिता) मग्न और प्याम सेम्यथित होरर (दीड-दुपी मनि)दुग्नीहोतारहता है ।।१८।।
अब इसी को दान्तिक से घटाते है--'च धम्म' इत्यादि। . अन्वयार्थ---(एच-य) इसी प्रकार जो प्राणी (धम्म अकाऊणधर्म अकृत्या) धर्मको नही करके (पर भव गाई-पर भव गति) परभव की और पयाण करताहै वह जनता मुक्ति अवस्था को प्राप्त नहीं कर लेता है तबतक (गच्यतो सो दही-गच्छन् स टु ग्वी भवति) इस ससार में भ्रमण करते २ हरएक गति में दायित ही होता रहता है। वह कही ( वाहिरोगे पीडिग-व्याधिरोग पीडित.) व्याधि से दुखित होता है तो कही आधि (मानसिक चिन्ता ) से और कही धे थी हार नाणे छ ते गच्छतो-गरउन पाताना पाना स्थान ५२यासुधा पडायत नयी त्या सुधी यासता यासता क्या हा तण्डाहि पीडिओ-क्षुत गाभ्या पीडित भूम भने तरसी पीडित थ दुही होद-दुखी भवति Euथा. વિત થાય છે ૧૮
हवे ते दृष्टातिथी समन छ ---"एव धम्म त्यादि।
२१याथ~एव-एव मा प्रारे प्राणी धम्म अकाऊण-धर्म अकृत्वा धमन नही मान्यता पर भव गच्छई-पर भव गच्छति न्यारे ५२१ त प्रयाण ४२ छ ते 40 सुपा मुखित २५१२वान गथी पामती त्या सुधी गच्छतो सो दुही होटगच्छन् स दुखी भवति मा ससारमा प्रमाण ४रता त हरे* गतिभा ( R&ा ४३ छ त यार वाहिरोगेहिं पीडिए-व्याधिरागै पीडित व्याधियी દુખિત થાય છે, તે ક્યારેક માનસિક ચિતા અદિથી, અને કયારેક રોગ આદિથ,
-
-----
-
-
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
ट
प्रियदर्शिनी टाका . .९ मृगापुनरिनवर्णनम्
पुनदृष्टान्तमाहमृगम्-अडाणं जो महत तुं, सपाहिज्जो पर्वनई ।
गच्छते से मुंही होडे, छहातहाविवजिओ ॥२०॥ छाया- वान यो महान्त तु, सपाथेयः प्रपद्यते ।
___गच्छन् स सुग्गी भवति, भुत्तृष्णाविवर्जितः ॥२०॥ टीका--'अद्वाण' इत्यादि ।
यस्त पुस्पः सपाथेय पायेयमन्ति'-स शम्मल. सन महान्तम अवान अपने-गन्छति । गन्छन स क्षुत्तृष्णाविवर्जित सन् सुसी भवति ॥२०॥ रोगादिकों से। यद्यपि देवगति में रोग नहीं है फिर भी मानसिक
ग्वों से भी दु.ग्वित बने रहते है। तिर्यश्चगति मे तथा मनुष्यगति मे व्याधि और रोग प्रत्यक्ष प्रतीत होते है । नरको मे दस प्रकार की वेदना जन्य दु ग्व शास्त्रों में वर्णित ह ही ॥ १९ ॥
फिर दृष्टान्त कहते है--'अदाण' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जो-घ) जो प्राणी (सपाहिजी-सपायेय:) पायेयक्लेवा-सहित होरर (अद्धाण पवनइ-अचान प्रपयते) लम्बे मार्ग को पार करता है (से-स) वह गन्छ ते-गन्छन्) चलते २ कभी भी (छुहा तण्हा विवजिओ-क्षुत्तृष्णा विवर्जित क्षुधा एव तृष्णाकी पीजा को प्राप्त नही होता है। इस तरह ,(सुट्टी होड़-सुरती भवति) वह सुखपूर्वक इष्ट स्थान पर पहुँच कर आनदित होता है।
भावार्थ:-"पास मे तोसा तो मजिल का भरोसा" इस कहावत के अनुमार जो मनुप्य घर से कलेवा-भाना चापकर दूमरी जगह દુખી રહ્યા કરે છે દેવગતિમાં રોગ નથી તે પણ માનસિક દુખોથી તે દુખિત બનેલા રહે છે, તિર્યંચ ગતિમા તથા મનુષ્ય ગતિમા, વ્યાધિ અને પ્રત્યક્ષ દેખાવ છે નરકમા દસ પ્રકારના વેદનાજન્ય દુ ખ શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલ છે૧૯t
पछी दृष्टात छ---"अद्धाण" त्याला
सान्या --जो-य २ माया सपाहिज्जो-सपायेय माताने माचे १४ अद्वाण परजइ-अ वान प्रपद्यते सामा भाग न पा२ ४३ छ से-स ते गच्छते-गाउन यासता यासता पण स्थणे छुहा तण्हा वि वजिओ-क्षु प्णाविवर्जित. भूम मने तसनी पिडाने लागवतो नयी या प्रमाणे ते सुही होइ-सुरगी भवति સુખ પૂર્વક પિતાના કારેલા સ્થળે પહોંચીને આનદ પામે છે
ભાવાર્થ-પાને જો હોય ભાતુ તે સફરમા જાય ગાતુ” આ કહેવત અનુસાર
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
__टान्तमुनमा दाष्टान्तिरामा.--- मृलम्-एव धम्म अकाउण, जो गड पर भवं ।
गच्छंतो सो दुही होई, वाहिगेगेहिं पीडि" ॥१९॥ छाया- धर्मम हत्या, यो गति पर माम् । ___ गाउन ग दुवी भाति, च्याविरोग. पीडिनः ॥१९॥ टीका ' इत्यादि ।
एवम् अपायपुरुषपद यो जीयो धर्मम् भाया पर भर-पार गछति । गन्छन् स याचिरांगेच्याय'टादय रोगारादयन्ते पीडिता व्यरित सन दुःसी भाति ॥१९॥ मार्ग को पार करने के लिये परसे निरलतारेवर (गो -गच्चन) जातक अपने गन्तन्य स्थान पर नहीं पहुंच जाना तयता चलते . बीच में ही (छुहा तण्णादि पीडिओ-क्षुतणाभ्या पीडित.) भूख और प्यास सेन्यथित होर(दुही होड-दु पी मति)दु.पीहोमारहता है ॥१८॥
अर इसी को दान्तिक से घटाते है--'व धम्म' इत्यादि। _ अन्वयार्थ--(एव-एच) इसी प्रकार जो प्राणी (धम्म अकाऊणधर्म अकृत्वा) धर्मको नहीं करके (पर मव गाई-पर भव गति) परभव की और प्रयाण परताहे वह जरता मुक्ति अवस्था को प्राप्त नहीं कर लेता है तबतक (गच्छतो सो दुही-गन् स दुग्वी भवति) इस ससार से भ्रमण करते २ हरएक गति में दाग्चित ही होता रहना है। वह कही ( वाहिरोग पीडि-व्याधिरोग पीटित.) व्याधि से दुःखित होता है तो कही आधि (मानसिक चिता) से और कहा
थी 8२ नाणे छ ते गच्छतो-गच्छन् पाताना पाना स्थान G५२ न्यासुधा पडायत नया त्या सुधी यासता यासता वयमा छहा तण्हाहि पीडिओ-क्षुत, णा-या पौडित भूम मन तरसथी पारित थ दुही होइ-दुःखी भवति मा ૦૨વિત થાય છે ૧૮
वे ते दृष्टातिथी समन छ --"एव धम्म" छत्याह
अन्याय-एव-एव मा २२ प्राण धम्म अकाऊण-धर्म अकृत्वा धमने __ नही पायरता पर भव गच्छई-पर भव गच्छति न्यारे ५२म त. प्रयाएर ४२ छ
ते या सुपी भुति २०५२वान नथी पामतो त्या सुधी गच्छतो सो दुही होइगच्छन् स दु ग्वी भवति । स सारमा प्रभएर ४२ता .ता ६२४ गतिमा मत २६। ४२ छे ते या२७ वाहिरोगेहिं पीडिए-व्याधिरागै. पीडित व्यायी દુખિત થાય છે, તે કયારેક માનસિક ચિતા અદિથી, અને કયારેક રોગ આદિથી,
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८७
प्रियदर्शिनी टीका में १२ मृगापुप्रचरितवर्णनम् नास्तिवेदना-बमातरूपा यस्य स तथा, असातवेदनारहित. स जीव मुखी भवति । आमिर्गाथाभिमकरणाकरणयोर्गुणदोपदनाद्धर्म करणाभिप्राय प्रकटितः ॥२१॥
सु रकारितया धर्म एव कर्तव्य इति पूर्वोक्तमागय ढीकते पुनटष्टान्त माह-~मूलम् जहा गेहे पलित्तमि, तस्तं गेहस्त जो पडू ।
सारभडाइ नीणेड, असार अवउझंड ॥२२॥ छाया--या गेहे पीले, तम्य गेहस्य यः प्रभु ।
मारभाण्डानि निप्पासयति, असारम् जपोयति ॥२०॥ टीश-~'जहा' टत्यादि ।
हे पितरों । यथा मेहे प्रदीप्ते प्रचलिते -तम्य गृहम्य य. प्रमुःसात वेदनरूप सुग्व का भोगने वाला होता है। इन गाथाओं द्वारा मूत्रकार ने वर्मारने म तथा धर्म नहीं करने में गुण और दोपों के प्रदर्शन से यह बात पुष्ट की है कि धर्म करना ही श्रेयस्कर है।
भाचार्य-प्रमानावेदनी का नाम दु ग्व और सातादनी का नाम सुख है। जीव जर धर्म की शीतल छत्रछाया का महारा पा लेना है तब वह सावध व्यापारों के करने से रहित हो जाता है। इस तरह पापकर्म से रहित होता हुआ वह जीव जर परलोक जाता है तब उसको परलोक में सातवेदन रूप सुग्वका ही अनुभव होता है। इस तरह वह सुग्वी बन जाता है ॥ २१ ॥
__इसी आशय को मूत्रकार टप्टान्त द्वारा दृढ करते हैं-'नहा' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जहा-या) जैसे (गेहे पलित-गेहे प्रदीप्ते) घर में आग વાય છે ગાથાઓ દ્વાન સૂત્રકારે ધર્મ કરવાના તથા ધર્મ ન કરવાના ગુરુ અને દેશોના પ્રદર્શનવી એ વાતને પુષ્ટ કરી છે કે, ધર્મ કરે એજ શ્રેયસ્કર છે
ભાવાર્થ—- અસાતા વેદનનું નામ દુ ખ અને માતા વેદનનું નામ સુખ છે વ જ્યારે ધમની શીતલ છત્ર છાયાને આશરો મેળવી લે છે ત્યારે તે સાવવ વ્યાપ કરવ થી હિત થઈ જાય છેઆ રીતે પાપકર્મથી હિન બને એ જીવ જ્યારે પોકમાં જાય છે ત્યારે તેને પહેમા માતા વે-નરૂપ સુખનો જ અનુભવ થાય છે આ રીતે એ સુખી બની જાય છે ૨૧
से मायने सूत्रसर सातारा ४८ ४२ छ--"जहा" याहा मन्वयार्थ:-जहा-पथा रेम गेहे पग्निमि-गेहे प्रदीप्ते घरमा भ ने
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
%3
उत्तराध्ययनसूत्रे दृष्टान्तमुक्ता दार्शन्तिकमाह-- मूलम् एवं धम्मपि काऊणं, जो गच्छंड पर भवं।
गच्छतो सो" मुंही होडे, अप्पकम्मे अवेयेणे ॥२१॥ छाया-1 धर्ममपि कसा, यो गति पर भाम् ।
गच्छन् स मुखी भाति. अल्पामा अवेदनः ॥२१॥ टीका-~'ए' इत्यादि।
एवम्=पाथेयपुरुषरत् यो जीरो धर्म सावधव्यापारवनरूपम् कृत्वाचरित्वा पर भव गच्छति । 'अपि' शब्द.पूरणे परभर गच्छन् अल्पकर्मा पापकर्मरहितः, 'अल्प' शब्दोऽत्रामानार्थकः, 'कर्म' भन्दः पापकर्मपर', अवेदनःजाने को निकलता है तो पास में खाने पीने की यथोचित सामग्री की वजह से उसको किसी प्रकार की चिन्ता नहीं रहती है और अपने इष्ट स्थान पर आनद से मार्ग को पार करता हुआ पहुँच जाता है। यह व्यवहार में स्पष्टरीति से देखा जाता है।॥ २० ॥
अब इसी पर दान्तिक कहते है-'राव धम्मपि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(पव--एवम्) इसी तरह (जो-यः) जो प्राणी (धम्मधर्मम्) सावधव्यापार परिवर्जनरूप धर्म (काऊण-कृत्वा) पास में करके (परभव गच्छद-पर भव गच्छति) परलोक जाता है (सो स') वह पर भव को जाने वाला जीव (अप्प कम्मे अल्पकर्मा) पाप कर्म रहित हो कर (अवेयणे-अवेदन)असातवेदनरूप दुःख से रहित हो जाता है
और इस तरह वह (सुही होइ-सुग्वी भवति) सुखी बन जाता हैજે માણસ ઘેરથી ભાતુ બાંધીને બીજે ગામ જવા માટે નીકળે છે તે સાથે ખાવા પીવાની જરૂરત પુરતી સાધન સામગ્રી હોવાના કારણથી તેને ખાવા પીવા કાઈ પણ જાતની ચિંતા થતી નથી અને પોતાના પારેલા સ્થળે-આનંદથી માર્ગને પૂરે ४१ पायी तय छ मा पात व्यवहारमा २५ शत माय छ ॥ २० ॥
6वे माना ६५२ हटाति४ छ--"एव धम्मपि'. त्यात!
अन्वयार्थ--एक-एवम् साशते जो-य २ प्राण धम्म-धर्मम् साप व्यापार परिव ३५ यम काउण-कृत्वा साथे धन परभव गच्छइ-परभव गच्छति ५२मा जय छ सो सो ५२०५मा ना२१ अप्पकम्मे अल्पकर्मा
५४म ति यधन अवेयणे-अवेदन सा-वहन३५ मथी हतन छ से शत ते मुही होइ-सुखी भवति सुजी पन छ साता ३६३५ सुम
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८९
%
r
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगाप्रवरितवर्णनम्
अय भाव' यथा प्रचलितगृहादु गृहपतिरसार तृणादिक वस्तु परित्यज्य, सारभाण्ड रत्नादिवस्तुजात निष्कासयति । तथैवाहमपि धर्मसाहाग्येन जरामरणव्याकुलि तादस्मात् ससारासाररूपकामभोगादीन् परित्यज्य सारभाण्ड रूपमात्मानमुद्धरिप्यामीति ॥२३॥
एव तेनोक्ते पितरो यदुक्तवन्तौ तद विंशत्या गाथाभिः मोच्यते---- मूलम्-त वित अम्मापियरो, सामन्न पुर्ते। दुचर ।
गुणाणं तु सहस्साई, धारेयव्वाइं भिक्खुणा ॥२४॥ छाया--तमत्तामम्मापितरौ, श्रामण्य पुत्र ! दुश्वरम. ।
गुणाना तु सहस्राणि, धारयितव्यानि भिक्षुणा ॥२४॥ टीका--'त यिंत' इत्यादि । त-मृमापुनम् अम्मापितरौ अब्रूताम् उक्तवन्तौ, किमताम् ? हे पुत्र ।
भावार्थ--युद्धिमान घरका स्वामी वही प्रशसा योग्य माना गया है जो घर में काबू से नाहिर आग लगने पर उसमें से अपनी कीमती चीजों को बाहर निकाल लेता है और असार का परित्याग कर देता है इसी तर जव इस सारे ससार मे हे मात तात ! जरा और मरणकी आग रग रही है-तब मोक्षाभिलापी का भी यही कर्तव्य है कि वह अपने शरीर से आपका उद्धार कर लेवे । अतः मैं आपसे आज्ञा चाहता हू कि आप लोग मुझे इस लिये आजा प्रदान करें। मै भी असार कामभोगादिकों का परित्याग कर धर्मकी सहायता से सारभूत आत्मा का उद्धार करना चाहता हू ॥ २३ ॥
इस प्रकार मृगापुत्र के वचन सुनकर मातापिता ने जो कुछ कहा
ભાવાર્થ–બુદ્ધિમાન ઘરને સ્વામી પ્રશસા ચોગ્ય તે એજ મનાય છે કે, જે ઘરમા બે કાબુ આગ લાગવાથી એમાથી પિતાની કીમતી ચીજોને બહાર કાઢી લે છે અને અસાર વસ્તુઓને પરિત્યાગ કરી દે છે. આ જ પ્રમાણે આ સઘળા સંસારમા હે માતા પિતા વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણની આગ લાગી રહી છે ત્યારે મોક્ષના અભિલાષીનું એજ કર્તવ્ય છે કે, તે પિતાના શરીથ્થી પિતાને ઉદ્ધાર કરી લે આથી હું આપની પાસેથી આજ્ઞા માગુ છુ કે, આપ લોક મને આના માટે આજ્ઞા પ્રદાન કરે છે પણ અસાર કામ ભેગાદિકેને પરિત્યાગ કરી ધર્મની સહાયતાથી સારભૂત આત્માને ઉદ્ધાર કરવા ચાહુ છું | ૨૩ છે
આ પ્રકારનું મૃગાપુત્રનું વચન સાભળી માતા પિતાએ જે કાઈ કહ્યું તે વીસ
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
| ওবায়ন
बामी स मञ्चलिताद् गृहात सारमाण्डानि-महामृल्यकाभरणादीनि निका सयति, तथा असार-नीर्णयाटियम् अपोयति-परित्यनति ॥२०॥
दृष्टान्तमुक्तमा दार्शन्तिस्माह-~मूलम्-एवं लोएं पलित्तमि, जराग मरणेणं ।।
अप्पोण तारडस्सामि, तु भेहिं अणुमन्निओ ॥२३॥ छायाएर लोक प्रदीप्ते, 'नरया मरणेन च ।
आत्मान तारयिपामि, युप्माभिरनुमतः ॥२३॥ एवम् उपर्युक्तदृष्टान्तव, जरया पाईन भरणेन मृत्युना च पदीप्तेप्रदीप्तः मञ्चलित इस मदीप्तस्तम्मिस्तया, अ यन्तण्याकुरीभृतेऽस्मिन् लोकेर ससारेऽहमपि युप्माभिरनुमना भाज्ञापित सन आत्मान तारयिष्यामि । लगजाने पर (तस्स गेहस्स जो पह-तस्य गेहस्य यः प्रभु.) उस घरका जो स्वामी होता है वह (सार भदाड नीणेइ-सारभाण्टानि निपासयति) महामूल्य वस्त्रादिक तथा आभरणादिक कीमती चीजोंको निकाल लेता है-- तथा (असार अवज्झर-असार अपोउमति) असार वस्तुओंका परित्याग कर देता है ॥ २२ ॥
अब इसी का दान्तिक कहते है--एव लोए' इत्यादि ।
अन्वयार्य--(पव-एव) इमी तरह (जराण मरणेण-जरया मरणेम) जरा एव मरण से लोए पलितमि-लोके प्रदीप्ते) यह सारा ससार जल रहा ह सो ऐसी स्थिति वाले इस लोक मे से (अप्पाण-आत्मानम्) मैं भी अपने आपको (तुम्भेहिं अणुमनिओ तारइस्सामि-युप्माभि अनुमतः तारयिष्यामि)आपके द्वारा आज्ञापित होकर बाहर निकाल लगा। छ त्यारे तस्स गेहस्स जो पह-तस्य गेहस्य यः प्रभु ये घरना थामी साय छत सारभडाइ नीग्रेड-सारभाण्डानि निष्कासयति धीमती पखा४ि तथा सासर माहिटीभती थीनन सौ प्रथम ढीछे तथा असार अवज्झइ-असार अपझिात અસાર વસ્તુઓને પરિત્યાગ કરી દે છે . ૨૨ છે
९३ मेनु हटाति छ-"एच लोए" इत्यादि।
सन्याय--एक-एवम् २१ त नराए मरणेणा-जरया मरणेन १२॥ मन भरधी लोए पलित्तमि-लोके प्रदीप्ते मा सघणे। मसार सी रह्यो छे, तो मेवी स्थितिवाणा भाई ५५ अप्पाग-प्रात्मानम भारी तने तुब्भेहि अणु मन्निो तारइस्सामि-युष्माभि अनुमत तारयिष्यामि मापनी आज्ञा भाता બહાર કાઢવા માગુ છુ
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९१
प्रियदिशनो टाका अ. ९ मृगापुश्चरितपणनम्
____४९१ डाया-~-समता सर्वभूतेषु, गनुमि मा जगति ।
माणातिपातपिरतिः, यावनीर दुष्करम् ॥२५॥ टीका-'समया' इत्यादि।
भिभुणा जगति-समारे सर्वभूतेषु-एकेन्द्रियादिसर्वमाणिपु, वा=पुनः शत्रु मिनेषु नपकायुपकारिषु च समता-रागद्वेपारिधानतस्तुल्यता कर्तव्या। अनेन सामायिकमुक्तम् । तथा प्राणातिपातविरति प्रथममहानतरूपा च कर्तव्या। एतत्स यायनी दुष्करम् । अनेन प्रथममहारतम्य दुष्करत्व,चितम् ॥२५॥
'समया' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ (भिक्खुणा-भिक्षुणा) भिक्षु का कर्तव्य है कि वह (जगे -जगति) जबतक इस ससारमे विचरण करता है अर्थात्-भिक्षु पर्याय में रहता है तबतक उसको (मन्वभूण् सत्तुमित्तेसु य-सर्वभूतेषु शत्रुमित्रेपु च) केंद्रियादिक समस्त जीवों पर तथा शत्रुमित पर समता भाव रखना पड़ता है-रागढेप नहीं करना पड़ता है, तथा उमको पागाइवायविरई-प्राणातिपातविरतिः) प्रथम महानतरूप जो प्रोणातिपात विरमण है उसका पूरा पालन करना पडता है। (जावनीवाह दुकरयावज्जीव दुष्करम्) यह सब तुमसे जाव जीच दुप्फर है।
भावार्थ-आगे चलकर मातापिता ने भृगापुत्र को यह भी समझाया कि देसो श्रामण्य-चारित्रकी शोभा समस्त ससारी जीवों पर चाहे वे __ अपने शत्रु हों चाहे मित्र हो समता भाच रखने से ही है तथा प्राणाति
"समया" त्या!
अन्वयाय:-qी भिक्खुणा-भिक्षुणा सिक्षुनु ४तव्य छ , ते जगे जगति જ્યા સુધી આ સ સામા વિચરણ કરે છે, અર્થાત ભિવ્ય પર્યાયમાં રહે છે ત્યાં सुधा तो सन्चभूएस सञ्चुमित्तेमु य-सर्वभूतेषु शत्रुमित्रेषु च मेन्द्रिय AAI | ઉપર તેમજ સઘળા જી ઉપર તથા શત્રુ મિત્ર ઉપર સમતા ભાવ રાખ પડે છે
गद्वेष न राम न त तरी पाणाइवायविरई-प्रोणातिपातविरतिः પ્રથમ મહાવ્રતરૂપ જે પ્રાકૃતિપાત વિરમણ છે તેનું પુરેપુરૂ પાલન કરવું પડે छ जावजीवाइ दुक्कर-यावज्जीव दुफ्फरम् मे सणु तमाराथी मानमर પાલન કરવું ઘણું જ દુષ્કર છે - ભાવાર્થ-આગળ ચાલીને માતા પિતાએ મૃગાપુને એ પણ સમજાવ્યું કે, જે થાય-ચારિત્રની શોભા તે સવળા સ સારી ઉપર ચાહે તે તે શત્ર હોય કે મિત્ર હોય એ દરેકના ઉપર સમતાભાવ રાખવામાં જ છે વળી પ્રાણાતિપાત
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सत्रे
भिक्षुगा=साधुना गुणाना=श्रामण्योपकारक शीन्द्राना सहस्राणि धारयितव्यानि= आत्मानि स्थापयितव्यानि तु भवन्ति । श्रमणो हि श्रीरूप सहस्रगुणान् आत्मनि स्थापयत्येव । अन्यथा श्राममंत्र न समवति । यत एवमत श्रीमध्य माधुत्व दुभरम्= दुःखेनाचरणीयम् ||२४||
४२०
साम्मत ममहानतस्य दुष्करतामाह
मूलम् -- समय सव्वभूपसु, सत्तु मित्तेर्खु वा जगे' पाणाइवार्य विरई, जावज्जीवीड दुकरं ||२५||
--
{
वह पीस गाथाओं द्वारा यहा ane fया जाता है—'ज' इत्यादि । अन्वयार्थ - ( अम्मा पियरो-अम्या पितरौ मातापिताने (तं-नम्) - मृगा पुत्र से (वित - अब्रूताम् ) कहा (पुत्त - पुत्र) हे पुत्र ( मामन्न दुच्चरम् - श्रामण्य दुखम् ) यह श्रामाण्य-साधुपना दुश्वर है, क्यों की (भिखुणा गुणाण सहस्सा धारयन्नाई भिक्षुणा गुणाना सहस्राणि धारयितव्यानि) साधु को इस अवस्था में इस श्रामण्य के उपकारक शीलाड़ो के सहस्रों को धारण करना पडता है । इनके विना श्रामाण्य वन नहीं सकता है। भावार्थ - मृगापुत्र को ग्रामथ्य की दुश्वरता बतलाने के निमित्त उसके मानाने कहा कि बेटा ! जure अठार हजार शील के भेद नहीं पाले जाते हैं तबतक श्रामण्य नही पल सकता है । तुम इनको पाल सकोगें कि नही इसमें हमको सदेह है, अत' घर पर ही रहो और भोग भोगो-इस श्रामण्य-साधुपने के चक्कर मे मत पडो ॥ २४ ॥ ગાથાઓ દ્વારા અહીં પ્રગટ કરવામાં આવે છે. 'ज"छत्यादि । अन्वयार्थ - अम्मा पियरी - अम्वापितरौ भाता पिता તે મૃગાપુત્રને वित- अब्रून् धु पुत्त-पुत्र के पुत्र । सामण्ण दुच्चरम् - श्रमण्य दुश्वरम् એ શામણ્ય -साधुयालु धालु ४ हु५२ छे भ, भिक्खुणा गुणाण सहस्साइ धारयन्नाइ - भिक्षुणा गुणाना सहस्राणि धारवितव्यानि साधुओ मे अवस्थामा શ્રમણ્યના ઉપકારક શીલાગાના સહસ્રોને ધારણ કરવા પડે છે. એના સીવાય શ્રમણ્ય બની શકાતુ નથી
त-तम्
ભ વા ——મૃગાપુને શ્રામણ્યની દુઘ્ધરતા બતાવવાના નિમિત્તે મતા પિતાએ કહ્યું, કે એટા । જ્યા સુધી અઢાર હજાર થીલના ભેદ નથી પગાતા ત્યા સુધી શ્રાયને પાળી શકાતુ નથી તમે અને પાળી શકશે કે પ્રેમ એમા અમેને પૂરા છે. માટે તમે ઘેર જ રહે અને કામભોગોને ભોગવે આ શ્રમજુ ન સાધુપણીના ચક્કામા ન પડે ! ૨૪ ૫
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ. १९ मृगापुरचरितवर्णनम्
४९३ अय भाव.-निद्रादिप्रमादयुक्तो मृमावाद विवर्जयितु न शक्नोति, अन. साधुना सर्वदा निद्रादिप्रमादो ननीयः। प्रमा रहितोऽपि अनुपयुक्ता हित मत्य वक्त न शक्नोति, अतः साधुना सर्व उपयोगरताचाऽपि भवितव्यम् । सर्वदा प्रमादराहित्यमुपयुक्तत्व च परमदु परम् । अनेन द्वितीयमत्रतस्य दुप्परत्व मचितम् ॥२६॥
तृतीयमहानतम्य दुप्फरतामाह-- मूकम्-दंतसोहणमाइस्स, अदिन्नस्त विवजणम् । __ अगवनेसणिजस्त, गेहणा अवि दुकरम् ॥२७॥. छाय!--दन्तशोधनादेरदत्तस्य विवर्जनम् ।
अनवद्यैपणीयस्य, ग्रहणमरि दुष्करम् ॥२७॥ टीका--'दतसोहण' इत्यादि ।
हे पुत्र ! माधवोऽदत्तस्य दन्तशोपनादेरपि वरतुनो यायजीव विर्जन कुर्वन्ति । अदच शलाकामानमपि साधुभिने ग्राद्यमिति भाव । अपि-पुनः दत्त स्यापि अनौपणीयस्यैव-अवनद्य-निर्दपणम् अचित्त मामुक वेति, एपगीय= असमर्थ रहना है तथा प्रमाद रहित होने पर भी यदि अनुपयुक्त उप:योग से शून्य है-तो ऐसी स्थिति में वह हित सत्य नहीं जोल सस्ता है। इसलिये उमको प्रमाद का परिवर्जन की जीवनपर्यन्त खाश आवश्यकता है। परन्तु ये सर नियम यावजीव (दुकरम्-दुष्करम्) दुष्करकठिन है। इससे महानत की दृश्वरता प्रकट की है ॥ २६ ॥
फिर-'दतसोहणमाइस्स' इत्यादि ।
अन्वयार्थ है पुत्र । अदिन्नम्म दतसोहणमाइस्स विवजणअदचस्य दन्तशोधनादे विवर्जनम्) मुनिराज कभी भी विना दिये दांत कुचरने की सली भी नहीं लेते हैं। तथा दिये हुए भी (अणवनेરહિન હોવા છતા પણ જે-અનુ યુક્ત ઉપર થી શૂન્ય છે-તે આવી સ્થિતિમાં પણ સત્ય છેવી શકતા નથીઆ માટે તેને પ્રમાદના પરિવર્જનની એને ઉપ યુક્ત રહેવાની જીવન પર્યંત ખાસ જરૂરત છે પરંતુ આ સઘળા નિયમ જ દગી सुधी पण या दुकरम्-दुष्फरम् ४ीन छ माया पीत महानतनी ताપ્રગટ કરવામાં આવી છે એ ૨૬ જે
५७-"दवसोहणमारस्स" त्या। - अन्वयार्थ:-- पुत्र। अदिन्नस्स दतमोहणमाइस्स विनज्जणम्-अदत्तम्य दन्तशोधनादे विवर्जनम् मुनि ।। ४ी पशु मास्या २ हात १२वा माटे सना
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
उत्तराध्ययनसूत्रे
द्वितीयममहानतम्य दुप्फरतामाद-- मूलम्-निच्चकोलपमत्तेण, मुसावायविवजणं।
भासियव्य हिंय संच, निचाउत्तेण दुकरम् ॥२६॥ छाया-नित्यकालाप्रमत्तेन, मृपाराधिनम् ।'
___मापितध्य हित सत्य, नित्यायुक्तन दुकरम् ॥२६॥ टीका-'निचकाल इम्यादि ।
नित्यकालाप्रमनेन-नित्यकालम्-अप्रमत्तःममा यनितो नित्यकालाप्रमत्तस्तेन तथा, सर्वदा निद्रादिममादरहितेन, तया नित्यायुक्तेन सर्वदोपयोगवता भिक्षुणा मृपावादविपर्ननम् भूपाभापणपरित्यागो यामीर कर्तव्यम्, दित मत्य च यावलीव भापितव्यम । एतत् दुप्फरम् दुःखेनाचरणीयम् । पात विरमण भी श्रामण्य का एक मनोहर सर्व श्रेष्ठ भूपण है, सो तुम से उसका याचनीय पालन होना मुश्किल है, इसलिये इस श्रामण्य के फेर में मत पडो ॥ २६ ॥ ) । " निचकाल.' इत्यादि। । । - । । अन्वयार्थ-तथा-भिक्षुको (निधशालाप्पमनण निवारण-नित्य कालाप्रमत्तेन नित्यायुक्तन) नित्यकाल-सदा-निद्रा आदि'-प्रमाद से रहित एव उपयोग सहित होना चाहिये, तभी जाकर वह (मुसावाय विवजण हिय सव्व भासियव्य-मृपावादविवर्जनम्-हित मत्य माषित. व्यम्) मृषावादका त्याग और हितकारस सत्य भाषा'शेल सकता है। यह सय कर्तव्य उसका यावनीवतक का है। क्यों कि जो साधु निद्रा आदि प्रमाद पतित होता है वह मृपावाद का परिवर्जन करने में सर्वथा વિરમણ-૫ણ શ્રમયનુ એક સર્વશ્રેષ્ઠ એવું મનહર ભૂષણ છે એનું તમ ર થી છ દગ સુધી પાલન થવુ મુશ્કેલ છે એથી આ શ્રમયના ચક્કરમાં ન પડે ૨૫ / * "निच्चकाल" या!'
. - अन्याथ-qin लिये निच्चालाप्पमत्तेग निच्चाउत्तग-नित्यकाला प्रमसेन नित्यायुक्तेन नित्य-सहानिद्रा माहाहावी रहित मने उपयोnaled २९ नेय त्या ४ ते मुसांबायविवजण-हिय सच्च भसियन्व-भूषावादविव जैनम् हित सत्य भासितव्यम भूषापान त्यागमन वि सत्यने मालीश છે આ સાબુ કર્તવ્ય જીવનભર માટેનું છે, જે સાનિદ્રા આદિ પ્રદાથી પતિત થાય છે તે મૃષાવ નું પરિવર્જન કરવામાં સદા અસમર્થ રહે છે વળી પ્રમાદિ
---
-
-
-
T
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुमचरितवणनम्
४५७ तया-उग्रगोर ब्रह्म नामाटिकाविशुद्ध ब्राह्मचर्यनाम महारत च यावनी धारपितव्यम् । एतत् कामभोगरसजेन रामो-शब्दरूपलक्षणी, भोगान्य. रसस्पर्शलपणास्तेपा रमजेन-तत्नु वानुभविना त्वया मुदुष्करम्-दुरारा-यम् । यो हि कामभोगरमानभिन्न. सोऽनुभवाभारादेतन्नायामेन यानीव पालयितु शक्नोति । परन्तु तदभिजेन त्वयतत्सदुपरमिति भावः । अनेन चतुर्थमा प्रतम्य दुप्फरत्व प्रचितम् ॥२८॥
पञ्चममहारतम्य दुरतामाह-- मूलम्-धणधन्नपेसबग्गेसु, परिग्गहविवजण ।
सव्वारभपरिच्चाओ, निर्ममत्त सुदुक्करम् ॥२९॥ छाया-~नधान्यपेप्यवर्गेप, परिग्रहरिवर्जनम् ।
सरिम्भपरित्यागो, निर्ममत्व सुदुष्करम् ॥२९॥ टीका--'घणधन्न' न्यादि ।
हे पुन ! साना धन मान्यप्रेप्यवर्गेपु-धन-हिरण्यमुवर्णादि, धान्य गालिअब्रह्मचर्यस्य विरतिः) अब्रह्म का त्याग करना होता है तथा (उग्ग मच्चय चम धारेयव्व-उप महानत ब्रह्मधारयितव्यम्) घोर-नववाड से विशुद्ध ब्रह्मचर्य का पालन करना होता है। यह प्रत (कामभांगरमन्नुणा सुदुक्करकामभोगरसजेन दुप्फरम) नाम-शब्दस्प तथा भोग-गधरस एव स्पर्श के रस से परिचित हुए तुम्हारे द्वारा दुरारा य है। जो काम भोग रस से अनभिज्ञ है वह भले ही इसको अनायास यापन्नीव पाल सकता है परतु जो इस रसका रसिया बन चुका है उस से इस का सब घाड से पालन होना दुष्कर है इस से वेटा इस व्यर्थ के चकर मे तुम मत फैसो इस में चौथे महानत की दुष्करता कही है। ॥ २८ ॥ पिरतिः अनमययना या श्वाना खाय जी, उग्ग महव्यय वभ धारेयन्दउग्र महावत ब्रह्मधारयितव्यम चौर-नवादी विशुद्ध प्राय पान ४२११नु बाय २मा नत कामभोगरसन्नुणा सुदुकर-कामभोगरसन दुष्करम् ४ाम-શબ્દરૂપ તેવા ભોગ, ગ ધ રસ અને સ્પર્શના રસથી પરિચિત બનેલ તમારાથી થઈ શકશે નહી જે કામભોગ રસથી અજાણ છે તે તે ભલી ભાતિથી એને અનાયાસે જીદગીભર પાળી શકે પરંતુ જે આ રસના રસિયા બની ચૂક્યા છે તેનાથી તેનુ સઘળી રીતે પાલન કરવું મુશ્કેલ છે માટે હે બેટા ! વ્યર્થમાં એ ચકકરમા તુ ન ફસાઈશ આમ ચેથા મહાનતની દુષ્કરતા બતાવવામાં આવેલ છે ! ૨૮ છે
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
द्विचत्वारिशहोपरहिनम्, अनयोः समाहारद्वन्दः, तम्य तथोक्तस्या पिण्डम्य साघवो गरमीर ग्रहण कुन्ति । पनदाचरण तर दुपर-दुरनुनरम् । अनेन तृतीयमहारतस्य दुप्परत्व मचितम् ॥२७॥
चतुर्थमहारतस्य दुप्फरतामाहमूलम्-विरई अवभचेरेस्ल, कामभोगरसन्नुणा।
उग्ग महव्यं वर्भ, धारेयव्य सुर्दुकरम् ॥२८॥ छाया-विरतिरब्रह्मचर्यस्य, कामभोगरसजेन ।
उग्र महानत ब्रम, धारयितव्य मुदुष्करम् ॥२८॥ टीका-विरई' इत्यादि।
हे पुत्र ! सोधुना अब्रह्मचर्यस्य मैथुनस्य यावजीर विरति कर्तव्या, सणिजस्स गेहणा-अनवचैपणीयस्य ग्रहणम) अनवद्य-निर्दोष अचित्त मासुक तथा बयालीम दोपों से रहित एपणीय पिण्ड को हरी वे ग्रहण करते सो हे वेटा! (दुकरम्-दुष्करम् ) यह भी तुम से यावज्जाव निभना दुष्कर-मुस्लि है।
भावार्थ- साधु की जितनी भी महानतादि रूप क्रियाएँ है, वे सब उनकी यावज्जीव है . जर वे अदत्त एक शलाका तकभी नहीं ले सकत है तथा दत्त भी अनवद्य एव एपणीय हो ग्रहण करते है तब यह सब तुम से दुष्कर है। इससे तृतीय महावत मे दुष्करता कही गई है ॥ २७ ॥
'विरई' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे पुत्र ! साधु कों यावजीव (अबभचेरस्स विरइ.. पता नथी जी अपाये छत पर अणवज्जेसणिज्जस्स गेहूणा-अनवद्याप णीयस्य गृहणम अनवध-निहाप मथित प्रामु तथा तालीस होपाधी राहत सपा પીંડને જ તેઓ ગ્રહણ કરે છે તે હે બેટા ! આ પણ તમારાથી જ દગીભર નીભાવવું दुकरम्-दुष्करम् हु०४२-मुश्त छ
| ભાવાર્થ – સાધુની જેટલી પણ મહાવતાદિપ કિયાઓ છે તે સઘળી તેના માટે જીવનભર માટેની છેઆથી જ્યારે તે અદત એક સળીને પણ લઈ શકતા નથી તથા અપાયેલ પણ અનવદ્ય અને એષણીય જ ગ્રહણ કરે છે ત્યારે આ સઘળુ તમારા માટે દુષ્કર છે આથી ત્રીજા મહાવ્રતની શ્કરતા બતાવવામા આવેલ છે કે ૨૭ %
"चिरई" त्यादि। स-पाय:- पुत्र! साधुये गान२ अवभचेरस्स बिरई-अब्रह्मदयस्य
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२७
%3
प्रियरिना टीका ब १९ मृगापुनचरितवर्णनम्
रात्रिभोजनपरिहारस्य दुष्फरतामाहमृलम्-चउबिहे वि आहारे, राईभोर्यणवजणा।
सनिहीसचओ चर्च, वजेयंव्वे सुदुक्कर ॥३०॥ छाया-चर्षियेऽपि जागरे, रात्रिभोजनार्जनम्
सनिधिसचयश्चैव, वयितव्य. मृदुवारम् ॥३०॥ टीका--'चउन्विहे वि' इत्यादि ।
हे पुत्र ! साधुना अगनपानखाद्यस्वाधरूपे चतुर्वि प्रेऽपि आहारे रात्रिभोजनन स्तव्यम् । साधयो रानी चतुर्विधमप्याहार न भुञ्जते इति भाव । च-पुन साधुना सनिधिसचय -सनिधीयते नरकारिपु स्थाप्यते आत्माऽनेनेति सनिधि घृतगुडादेरचिनकालातिकमणेन स्थापनम् , स चासो सवयश्चेति, मोऽपि यापज्जीव पर्जयितव्य एव । एतत्सुदाकर त्वादृशेन । अनेन पठनतस्त्र दुप्परत्व मचितम् ॥३०॥ है । परन्तु तुम राजपुत्र हो-सो यह मर तुम से यावज्जीव कैसे निम सकेगा अत इस चारित्र पद के चाफचिक्य मे न पडकर मेरी वान सानो अपने घर पर ही रहो ॥२०॥
उठे रानिमोजन के विषय मे कहते हैं-'चउन्धिहे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे पुन । साधु अवस्था में साधु के लिये (चउबिहे वि आहारे राई भोयणवजणा-चतुर्विधेऽपि आहारे रात्रिभोजनवर्जनम) र तर्विध आहार के विपय में रानिमोजन का यावज्जीव त्याग करदेना पड़ता है। तथा 'सनिहीसचओ चेव वजेयन्वे सुदुक्करम्-सनिधि सचयश्चैव वजेयिनन्ध सुदुष्करम्) वृत, गुड आदिमा सग्रह करना यह भी यावज्जीव छोड दिया जाता है। यह सर पाते मुझे बेटा। પ્રકારની ભાવના છોડી દેવી પડે છે પરંતુ તમે તો રાજપુત્ર છે. તે પછી આ સઘળી વાતે તમારાથી કઈ રીતે પાળી શકાશે ? માટે ગ્રામ પદના ચક્રાવામાં ન પડતા અમારી વાત માનીને આપણે ઘેર જ રહે છે ૨૯
छ रात्री मानना विषयमा ४ छ-"चउबिहे" त्या
मन्वयार्थ-पुत्र । साधु सपश्थामा साधु माटे चउधिहे वि आहारे राईभोयणवज्जणा-चतुर्वियेऽपि आहारे रात्रिभोजनवर्जनम् यतुविध माहाना विष यमा विमानना हमीपत त्याग २३५डे छे तथा सनिहीसचओ चेव बनेयत्वे मुदक्करम्-सनिधिसचयश्चैव वयितव्य. सुदपकरम घी, गण मन સ ઘરી રાખવું એ પણ તેમને જીદગીભરની મનાઈ છે આ સઘળી વાતોથી અમોને
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
४९६ गोवृमादि, मेप्याः दासीदासवर्गः, तपु-धनधान्यप्यूवर्गविषये प्रत्ययः, परि ग्रहविवर्जनम्-परिग्रहस्य-तग्रहम्य शिर्जन यावजीर पर्नव्यम् । साधनो धन धान्यमेष्य वर्गाणा सग्रह यार-जीर ने फुर्वन्तीति मार । तया-सारम्भ परित्यागः-सर्वे ये आरम्भा न्याधुपार्जनस्पाः सारवल्यापारास्तेपा परि त्यागश्च यावज्जोर कन्यः। अनेन निराकाहारमुकम् । तया मरेत्र निर्ममत्वम्
ममेति भारराहित्य च याज्मीर धारयितव्यम् । एतत्सरे सुदुष्करम पारि तुमशक्यम् । अनेन पञ्चगमहानतम्य मुहाकरत्र सचितम् ॥२९॥
किं च-'धणधन्न०' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे पुत्र! साधु (धणधन्नपेसवग्गेसु-धनधान्यमेष्यधर्गेषु) धन, धान्य एव प्रेप्य-दासी, दास आदिके विषय में (परिग्गर विध ज्जण-परिग्रहविवर्जनम्) सग्रह करनेका परित्याग यावनीव कर दता है। तथा (सव्वारभपरिचाओ-सारभपरित्यागः) ट्रव्यादिक की उपाजैनरूप आरम का भी वह त्यामी होता है एव (निम्ममत्त-निर्ममत्वम्) उसको किसी भी वस्तु में कहीं पर भी 'यह मेरी है। इस प्रकार का भाव नहीं करना चाहिये । सो यह सब (सुदरम्-सुदष्करम्) तुम्हार से बेटा! यावज्जीव नहीं मध सकता है। यह मार्ग यरत ही कठीनतम है। इस गाथा द्वारा पचममावत की दुष्करता प्रकट की है।
भावार्थ-मातापिताने मृगापुत्र को यह भी समझाया कि बेटा साधु अवस्था में साधुको यावज्जीव धन, धान्य, दासी, दास आदिका एव ममस्त आरभ का परित्याग फरदेना पड़ता है। तथा किसी भा ठिकाने उसको "यह मेरा है। इस प्रकार का भाव को छोड देना पडता qणी पशु-"धणधन्ना" प्रत्यादि
अन्वयार्थ पुत्र साधु धणधन्नपेसवग्गेस-धनधान्यप्रेष्यवर्गपु धन धान्य भने हासी, स माहिना विषयमा परिगहविवजणा-परिग्रहविवर्जनम् स US ४२वाना त्या भाभ२४शवा ५3 छ वणी सवारभपरिचाभो-सर्वारभपरित्याग. द्रव्यानि 6पान३५ सामना ५ ते त्यासी जाय छ, तभ७ निम्ममत्तनिर्ममत्व ई पस्तुमा "24 भारी छ" या प्रसरतामा शत ना भाट हे पुत्र मा सघाणु सुदुकरम्-सुष्करम तमाराथी 90044 साधी श1413 નથી આ માર્ગ ઘણે જ કઠીન છે આ ગાથા દ્વારા પાચમા મહાવ્રતની કરતા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે
ભાવાર્થ-માતાપિતાએ મૃગાપુત્રને એ પણ સમજાવ્યું કે, હે બેટા ! સાધુ અવસ્થામાં સાધુએ જીદગીભર ધન, ધાન્ય, દાસ, દાસી આદિને તેમ જ સાથ પ્રારને પરિત્યાગ કરી દેવો પડે છેવળી કઈ પણ ઠેકાણે “આ મારૂ છે આ
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
रियदर्शिनो टीका अ. १९ मृगापुश्चरितवणनम् =दु स हेतुः शग्या यसनिश्च । तुणस्पर्शाः सस्तारके तृणस्पर्शजनितपरीपहाः । तया-जलमेव च-मलपरीपहश्च ॥३१॥
उहों नतों की दुष्करता कह कर अब परीपहों के सहन करने की दुप्फरता को कहते है-'छुहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(छुहा तण्डा य सीउण्ड दसमसगवेयणा अकोस्ग बसेजाय तणफासा जल्लमेव य-क्षुधा तृष्णा शीतोष्ण दशमश:वेदना आक्रोशा दु.ग्वाल्या तृणस्पर्शा जल एव च) क्षुधा परीपह, तृपा परीपह,शीतोष्ण परिपह दशमपरीपह, आक्रोशपरीपह, दुग्वशयापरीपह, तृणस्पर्शपरीपह, तया मलपरीपह, । क्षुधा के दुग्यको सहन करना क्षुधापरीपद है। प्यास के दुखको लमता से महन करना तृपापरीपह है। गर्दी गर्मी की पीडा को सहन करना शीतोष्ण परीपह है। देशमाफ जीयो के काटने आदि से होनेवाले दुःखको सहन करना शमवेदनापरीपह है। दुर्वचनों को शांति से सहन करना
आक्रोश परोपह है। नीदी उपी जमीन मे उठने बैठने आदि के दुख को सहन करना दुग्वशय्या परीपह है। सस्तारक (शग्या) मे तृण स्पर्श जनित दुश्व को सहन करना तृणस्पर्शपरीपह है। शरीर पर जमे हुए मैल के दुःग्वको सहन करना जलपरीपद है ॥३१॥
છએ તેની દુષ્કરતા કહીને હવે પરીષહન સહન કરવાની કરતાને કહે छ-"छुहा" या
अन्याय-छुहा तण्हाय सीउण्ह दसमसगवेयणा-सुधा तृप्णा शीतोष्ण दशमशफवेदना क्षुधा परीष, तृण परी५६, ६-२७२ परीपत, अकोसा दुक्स सेज्जा य तणफासा जलमेर य-आक्रोशा दु खशग्या तृणस्पर्शा जल एवं माश પરીષહ, દુખશયા પરીવહ, તૃણસ્પર્શ પરીષહ તથા મળ પરીષહ ભૂખના દ અને સહન કરવું તે સુધા પરીષહ છે તરસના દુ અને સમતાપૂર્વક સહન કરવું તે તૃષા પરીષહ શરદી અને ગરમીની પીડાને સહન કરવી તે શીષ્ણુ પરીષહ છે ડાચમચ્છર વગેરે જીવોના કરડવાથી જે દુ ખ સહન કરવું પડે છે તેને દ શમશ વેદના પરીષહ કહે છે દુર્વચનને શાંતિપૂર્વક સહન કરવા તે આક્રોશ પરીષહ છે નીચી ઊચી જમીનમાં બેસવુ, ઉઠવુ આદિ દુ ખને સહન કરવુ તે દુખશય્યા પરીષહ છે સસ્તારકમાં તૃણસ્પર્શથી ઉત્પન્ન થનારા દુ ખને સહન કરવું તે તૃણસ્પર્શ પરીષહ છે શરીર ઉપર જામેલા મેલના દુખને સહન કરવું તે જલ પરીષહ છે ૩૧
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
पत्र गण्णामपि नताना दुकानामभिधाय सम्मति गाथायेन मोच्यते-
उत्तराध्ययनपत्रे
गहन दुरना
मृल्मू--छुहा तण्हा ये सीडीण्ह. दसम संगवेयणा । अकोसा दुक्लैसेज्जा र्य, तनफीसा जमने में ||३१|| तालणी तजणी चेव, बहवधपरीसहा । दुक्खं भिक्सीयरिया, जायणी ये अलाभया ||३२|| छाया -- सुधा तृष्णा च शीतोष्ण, मदना | आक्रोशा दुसम्या च तणस्पर्ता जलमेव च ॥ ३१॥ ताडना तर्जना चैत्र, परी । दुख चिर्या, याचना च अनामता | ३ | ढोका'छुहा' इत्यादि ।
क्षुधा तृष्णा च शीतोष्ण, तथा - दशमशक वेदनामय तदशन रुजात दु सानुभवरूपा । आक्रोशा = दुर्वचनादिरूपा । दु खशय्यामोन्नवत्याद् दुखा तुम से पालना कठीन लगता है। इस से पटन में दुष्करता यही है | भावार्थ - रात्रिभोजन त्यागरूप जो छठा नत है वह भी बेटा। तुम से नहीं सघ सकता है । क्यों कि इस मे चारों प्रकार के आहार का पर्यन्त सानु को त्याग करदेना होता है। तथा वह रात्रि मे घृत गुडादि का भी सचय नही कर सकता है। यावज्जीव इसका भी उसमे त्याग करना होता है । अत: तुम से यह व्रत कैसे पालित होगा, अर्थात् पालित होना अत्यत मुष्किल है । है बेटा ' मुझे बडा सदेह है ||३०||
લાગે છે કે, હું બેટા ! તમારાથી આમાનુ કશુ પણુ પાળી શકાશે નહીં આમા છઠ્ઠા વ્રતની દુષ્કરતા બતાવવાના આવેલ છે
માવા — ત્રિભાજનના ત્યાગરૂપ જે છઠ્ઠું વ્રત છે તે પણ બેટા ! તમારાથી પાળી શકાય તેમ નથી કારણ કે તેમા ચારે પ્રકારના આહારના સાધુએ જીવનપર્યંત ત્યાગ કરી દેવાને હાપ છે વળી તે શત્રિના સમામા ઘી, ગેસળ અદિ વસ્તુએ રખી શકતા નથી જીદગીપર્યંત તેને પણ ત્યાગ કરી ધ્રુવેા પડે છે આથી હું બેટા' આ વ્રત તમારાથી કઈ રીતે પાળી શકાશે તેના અમેને ભારે મદેહ છે ॥ ૩૦ ||
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनो टीका य. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् =दु य हेतुः शल्या सनिश्च । तृणस्पर्शा: सस्तारके तृणम्पर्शजनितपरीपहाः। तथा-जमेर च-मलपरीपहश्च ॥३१॥
नहों नतों की दुष्करता कह कर अन परीपहों के सहन करने की दुष्करता को कहते है-'छुहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(छुहा तण्डा य सीउण्ड समसगवेयणा अबोसा ट' ग्वसेनाय तणफासा जहमेव य-क्षुधा तृष्णा शीतोष्ण दशमगरवेदना आमोगा दुग्यशाया तृणस्पर्शा जल एव च) क्षुधा परीपह, तृपापरीपह,शीतोष्ण परिपह दशमाकपरीपह, आक्रोशपरीपह, वाग्वशण्यापरीपह, तृणस्पर्शपरीपह, तथा मलपरीपह, । क्षुधा के दुखको महन करना क्षुधापरीपद है। प्यास के दुस्खको समता से महन करना तृपापरीपह है। गर्दी गर्मी की पीडा को सहन करना शीतोष्ण परीपद है। दशमनाक जीयो के काटने आदि से होनेवाले दुःश्वको सहन करना समवेदनापरीपह है। दुर्वचनों को शांति से सहन करना
आकोश परोपह है। नीची उदी जमीन मे उठने बैठने आदि के दुम्प को सहन करना दुखशय्या परीपह है। सस्तारक (शग्या) म तृण स्पर्श जनित दु.ग्व को सहन करना तणस्पर्शपरीपह है। शरीर पर जमे हुए मैल के दुग्वको सहन करना जलपरीपह है ॥३१॥
છએ વ્રતની દુષ્કરતા કહીને હવે પરીષહન સહન કરવાની કરતાને કહે छ-"छुहा" या
सन्या-छुहा तण्डाय सीउण्ड दसमसगवेयणा-शुधा तृष्णा शीतोष्ण दशमशकवेदना क्षुधा ५१५७, तृणु परीष, ६श-२८२ परीष, अकोसा दुस्स सेज्जा य तणफासा जल्लमेव य-आक्रोशा दुखशग्या तणस्पर्णा जल्ल एव होस પરીષહ, દુ ખશયા પરીપહ, તૃણસ્પર્શ પરીષહ તથા મળ પરીષહ ભૂખના દુ અને સહન કરવું તે ક્ષુધા પરીષહ છે તરસના દુ અને સમતાપૂર્વક સહન કરવું તે તૃપા પરીષહ શરદી અને ગરમીની પીડાને સહન કરવી તે શીતાબ્દુ પરીષહ છે ડાનમછર વગેરે જીવોના કરડવાથી જે દુ ખ સહન કરવું પડે છે તેને દશમશ વેદના પરીષહ કહે છે દુર્વચનને શાંતિપૂર્વક સહન કરવા તે આક્રોશ પરીષહ છે નીચી ઊચી જમીનમાં બેસવુ, ઉઠવુ આદિ દુ ખને સહન કરવુ તે દુખશયા પરીષહ છે સસ્તારકમાં તૃણસ્પર્શથી ઉત્પન્ન થનારા ૬ ખને સહન કરવું તે તૃણસ્પર્શ પરીષહ છે શરીર ઉપર જામેલા મેલના દુખને સહન કરવું તે જલ પરીષહ છે !
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगययनमने
तथा-तालणा' इत्यादि।
ताडना-चपेटाधावातस्पा, तजना अगालिभ्रमणभूत्क्षपारिरूपा । तयाधान्यपरीपही पयो कटादिमहारः, परन्यादिम्तिादीना बन्धन, तावत्र परिपही, धन्धपरीपही। तथा-मिक्षाच-भिक्षार्थपरिभ्रमणस्पा। तथा याचना, च-पुनः याचनाया तायामपि अगमता अप्राप्तिस्पा| उपक्षणवादन्यसल परीपहाच । एते सर्वे 'द ग्व' मिति दयस्पा भान्ति । आरत्या दुखशब्दम्य सर्वनान्वयः कर्तव्याः। 'अलामता' इत्यत्र सार्थिकस्तर। यहा-कृतपहुवाह रलाभशब्दातल ॥३२॥
तथा-'तालणा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(तालणा तज्जणा चेव चयध परीसरा-ताडना तजेना चैव वधवध परीपही) ताडना-तजना, वध, बध (भिवायरिया जायणा अलाभता दुव-मिक्षाचर्या याचना अलाभता) भिक्षाचया, याचना एव अलामता ये सन दुयरूप है। यप्पड आदि मारने का नाम ताडना है। अगुलि द्वारा सकेत करते र कुत्सित वषनों द्वारा अपमानित करना तर्जना है। लफडी आदि द्वारा आघात करने का नाम वध है। रज्जु आदि द्वारा हाय आदि के घाधने का नाम बध है।
भावार्थ-मृगापुत्र से मातापिता यह कह रहे हैं कि बेटा! साधु चर्या इसलिये भी कठिन है कि उस में साधु ताडित होने पर कभी भा उसका प्रतिकार नहीं कर सकता है। उसको चाहे भी कोई जस चाहे वैसे मार सकता है। हरएक कोई डाट डपट कर सकता है। रस्सी आदि द्वारा उसके हाथ पैर भी बाध सकता है। ये सब दुःख
तथा-"तालणा" त्याह
मन्वयाथ-~-भिक्खायरिया जायणा अलाभता दुक्ख-भिक्षाचर्या याचना अलाभता दुःख भिक्षायर्या, यायना भने सातारी सधा हु३५५ तालणा तज्जणा चेव चहवध परीसहा-ताडना तर्जश्चैव वधवन्ध परापहा થપડ વગેરેનું મારવું એનું નામ તાડના છે આગળીથી સકેત કરીને કુલ વચનથી અપમાનિત કરવું તે તજના છે, લાકડી વગેરેથી આઘાત પહોચાડવી 13 નામ વધ છે, દેરી વગેરેથી હાથ વગેરેને બાધવા તેનુ નામ બધ છે - ભાવાર્થ-મૃગાપુત્રને માતાપિતા આમ કહી રહ્યા હતા કે બેટા ! સાધુચવી એટલા માટે કઠણ છે કે જેમાં સાધુ મારવા છતા પણ તેને પ્રતિકાર કરી શકતું નથી તેમને કોઈ પણ ચાહે તે પ્રકારે મારી શકે છે હરાઈ એને ધાકધમકા આપી શકે છે દોરડાથી તેના હાથપગ ખાધી શકે છે આ સઘળા બ 1 પડતા સહુએ સમતાપૂર્વક સહન કરવા જોઈએ. નહીં તે તે સાધુ નથી જે થાડા
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदगिनी टीका अ. १९ मृगापुनचरितपणनम्
पुनरपि श्रामण्यदुष्करता प्रदर्शयतिमूलम्- काबोया जो इमा वित्ती, केसंलोओ यं दारुणो।
दुख बभव्वय घोर धरि अमहर्पणा ॥३३॥ छायाकापोती या इय गृत्तिः, केशगेचश्च दारुण' ।
दुःर ब्रमनत चोर, धारयितुममहात्मना ॥३३॥ टीका-'काचोया' इत्यादि।
सापना या इय गृत्तिा-सयम याा निर्वहणोपायरूपा सा कापोती-कपो ना'-पक्षि विशेपास्तपामिय सापोती, कापोती-इन कापोती, पोततितुल्या। यथा पोता नित्यशङ्किताः स्वाहारग्रहणे मात्तन्ते, कृताहारास्ते द्वितीय दिव साथ न फिमरि सहन्ति । यावतोदरपूर्तिभवति, तावदेव गृहन्ति । एत्र मेव सारवोऽप्येपणाटोपेभ्यो नि य गङ्कमाना आहारग्रहणे प्रवर्तन्ते । जाहार है। इनको ममतापूर्वक माधु को सहन करना चाहिये । नहीं तो वह माधु नहीं है। यदि योडी टेरके लिये मान लिया जाय कि ये बाते माधुअवस्था में मर के माय घटित नहीं हो सकती हैं तो भी भिक्षाचर्या तो सरको करनी ही पड़ती है। यह क्या कम दुखकी यान है ? इसी तरह याचना करना तथा याचना करने पर भी मागी हुई वस्तु नहीं मिलना यह तो और भी अधिक कष्ट है । अतः बेटा । इस साधु बनने के आग्रह को छोड दो। इसके होने में बडे दु ग्व है ॥३२॥
फिर भी श्रामण्य की दुफरता दिग्वलाते हैं-'कावोया' इत्यादि।
अन्वयार्थ--माधुजनों की (जा-या) जो (इमा-डयम्) यह सामयात्रा के निर्वहन के उपायरूप (कायोया-मापोटी) कापोती (वित्ती-वृत्ति) वृत्ति है यह बडी दाम्ण है।तपा(केसलोओय दारणो-केशलोचश्च दामण) વાર માટે એમ માની લેવામાં આવે કે આવી બધી વાતે સાધુઅવસ્થામાં સઘળાને બનતી નથી, પર તુ ભિક્ષાચર્યા તે બધાએ કરવી જ પડે છે એ શુ ઓછા ૬ ખની વાત છે ? આ પ્રમાણે યાચના કરવી અને યાચના કરવા છતા પણ માગેલી વસ્તુ ન મળે તે અતિ દુખદ છે, માટે હે બેટા! આ સાધુ બનવાના આગ્રહને કેડી દે કારણ કે સાધુ બનવામાં ભારે દુ ખ છે ૩૨
छ। पशु श्रीभएयनी दु२ता मताव छ-~"कावोया" त्यादि
२-याथ-साधुजनानी जा-या २ उमा-इयम् मा सयभयात्राना निवा हुना 6414३५ कावीयावित्ती-कापोतीवृत्ति पति वृत्ति छे ते मृम डीन छ तथा केसलोओय दारुणो केशलोचश्च दारुण. कोने-उशने मेवा
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनमने
का मिरिग्रह न हन्ति । सानुनद्वारा यति स्यति कातरमनासि या सादारणा=भरा। न केोत्पाटन दारण =भयङ्कर । उपलमण चैतन - उचित समयमतिलखना या या याना नियतप्रासादि समस्तोत्तरगणानाम् । न=पून अमहात्मना=भस्थिरात्मना कात रेण घोर मनत=तर दुःखकरम् । पूर्वमुक्तस्य ब्रह्मचर्यम्य पुनरभिधानमविदुष्करत्वम्भावनार्थम् । 'दाण पिसेनानाय ॥३३॥
७०२
केशों का उनाउना यह भी बहुत दाण है। इसी तरह उभयकाल मण्डपकरण की प्रतिलेखना करना, स्वायाय करना, ध्यान करना, अनियतवास होना यह सन दारण कठिन है। तथा (अमहप्पणा घोर
मन्त्रय धारेड दुक्ख - अमहात्मना शेरात धारयितु दुगम) कापूर जन द्वारा घोर ब्रह्मचर्य का आराधन करना भी बड़ा ही कठिन है।
मावार्थ - जिस प्रकार कनूनर शक्तिचित्त होकर अपने आहार की सोज मे निकलते है और जब उनको जितना भी आहार मिल जाता है उसको सा पीकर कलकी चिन्ता से रहित हो जाते हे ना दूसरे दिन के लिये उसा सग्रह नही करते है । जितनी आवश्यकता होती है उसी प्रमाण ग्रहण करते है । इसी प्रकार सानु भी एपगा दोषों से शक्तिचित्त होकर आहार के ग्रहण मे प्रवृत्त होते है । जितना मी जो अपने उदरपूर्ति के निमित्त मिल जाता है उससे खा पीकर अपने कर्तव्य मे लग जाते है । कलकी चिन्ता नहीं रखते और न उसका संग्रह भी क्लके लिये करते है। तथा इस अवस्था में साबुको એ પશુ ખૂબ જ કઠણ છે આ પ્રમાણે યગ્ન સમયે પ્રતિલેખન કરવું, સ્વા યાય કરવુ, વ્યાન કરવુ, અનિયતવાસ કવે એ સઘળુ કાણુ ६ अमहष्पणा पोर वभव्य धारेउ दुक्ख - अमहात्मना पोर ब्रह्मप्रत धारयितु दुखम् वायर જને! મારે ઘેર બ્રહ્મચર્યંત્રનું આરાધન કરવુ એ પણુ ખૂબ જ કઠણુ છે ભાવાથ-જે પ્રમાણે કષ્કૃતન શકિત મનથી પેાતાના આહારની ગેધમાં નીકળે છે અને જ્યારે તેને થાડાઘણે આહાર મળે છે તે ખાઇ પીઇને કાલની ચિતાથી એ મુક્ત બની જાય છે તથા બીજા વસના આહાર માટે પણ તેને સગ્રહ કરતા નથી જેટલી આવશ્યકતા ય છે એટલા જ પ્રમાણમા તે ખાય છે આ પ્રમાણે એષશુ દૈયેથી શકિત ચિત્ત થઇને આહાર ગ્રંણુ કરવામાં સાધુ પ્રવૃત્ત થાય છે પેાતાના ઉરની પૂર્તિના નિમિત્તે જેટલું પણ મળે કે એને ખાઈપીને તે પેાતાના કન્યમાં લાગી જાન હૈ, કાલની ચિતા નાખતા નથી તેમ જ કાલ માટે સહુ
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका १२ मृगाचरितवर्णनम्
एक पण्णा नाना दुरकरता परीवहसहनदुष्करता चाभिधाय स्नवक्त उपमुपहर्तुमाह
मूत्रम् -- सुहो इओ तुम पुती, सुकुमालो सुमजिओ । नहुँस पहुं तुम पुत्ता, सामण्णमणुपालिउ ॥३४॥ छाया - सुखचितम् पुत्र !, मुकुमारः सुमन्नितः । समिपुत्र', श्रामण्यमनुपालयितुम् ||३४|| टीम--'सुगे इजो' इत्यादि ।
>
हे पुत्रोत - मुस=सात तम्य उचितो=योग्योऽसि, सुकुमार सुकोमल, सुमति' = गुम्नपित उपगत्वात् सकलनेपथ्यभूषितञ्चासि । अतो हे पुन ! श्रामण्य= पूर्वोक्तगुणरूप चारिमनुपालयत मधु समर्थो न भवसि अपने केशो का लोच भी करना पडता है । ब्रह्मचर्यप्रत की आराधना रनी पडती है । वेश । ये सब वृत्तिया तुम से आचरित जन्मभर नहीं हो सकती है। क्योंकि ये सब बडी दाम्ण है । अतः पर पर ही रहो ॥३३॥ छतोंकी तथा परीप सहन करने की करता को दिखलाकर उपसरार करते हुए मृगापुत्र के मातापिता अपना कर्तव्य कहते ह 'ओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (पुत्ता- हे पुन ) हे पुत्र । (तुम सुहोओ-त्व सुखो चित) तुम तो सुख भोगने के लायक हो । कारण कि ( सुकुमालोसुकुमार.) तुम सुकुमार हो । ( सुमजिणो-मुमज्जित ) तुमसे मैने अच्छी तरह से स्नान, गध, लेपन एवं आभ्रपण आदि से मुमस्कृत + पाला पोसा है । (पुत्ता तुम सामण्णमणुपालिउ पहु न हुलिપશુ કરતા નથી આ અવસ્થામા માધુએ પાતાના વાળના લેાચ કરે છે, છાય સતની આરાધના કરવી પડે છે. એટા ! આ કાળી વૃત્તિએ તારાથી જન્મભર આચરી શકાશે નહી. કારણ કે, તે જીમ જ કાણુ છે, માટે વેર જ રહે! ॥ ૩૩ 1
છએ નતાને તથા પરીષહું સહુન કરવાની દુષ્કરતા ખતાવીને ઉપસ હાર કરતા भृगायुनना भानाचिता पोताना अभिप्रायने हे छे – "मुहारओ" इत्यादि
मन्नयार्थी - पुणे - पुत्र हे पुत्र । तुम सुहोइओ-त्व सुखोचित तारी उमर सुभ भोगवत्राने साथ छे, छार है, तु सुकुमालो - मुकुमार सुकुमार हे तने मे सुमजिगो-सुमज्जित सारी रीते स्नान, गंध, सपन वगेरेथी तथा आभूष વગેરેથી સુસજીત કરીને પાળેલ પેપેલ पुता तुम समण्यामणुपाउि पहु न
છે
003
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
-- RA
-
-
-
-
M
-
wasARRIAL-man
-in
.
उत्तराध्ययनसूत्रे नासि ! यो हि सुखोचितः गुयुमार. सुग्योंगित वादियुक्ताम्य श्रामण्यमनुपार यितु समर्थी भपित नाईसीति भार ३४॥
असमर्थतामेर दष्टान्त समर्थय नाह-- मूलम्-जावजीवमविस्सामो, गुणोण तु महन्भरो।
गईओ लोहमारोव्य, जो पुत्तो। हो. दुबेहो ॥३५॥ छाया--यार-जीरमविनामो, गुणाना तु महाभरः ।
गुरुको लोहमार उघ, यः पुत्र ! भाति दुर्वहः ॥३५॥ टीका-'जायजीव' इत्यादि।
हे पुन । चारित्रसम्बन्धिना गुणानाम्मृलोत्तरगुणाना तु यो महाभर = महाभार. स लोहमार डा गुरुको गरिष्ठ , तथा यारउनीपम् अविश्राम:नास्ति विश्रामो यम्मिन् स तथा, अत एव दुह. दु.खेन गोहव्यो भवति । भो पुत्र! त्व श्रामण्यमनुपालयितुम् प्रभुः न भवसि) अत तुम पूर्वोक्तगुणवाले इस श्रामण्य पद को पोलन करने के लिये समर्थ नहीं हो सकते हो । जो सुग्वोचित मुकुमार एव सुजित नहीं होता, हे पुत्र' वही इस श्रामण्यपदको कदाचित् पाल सकता है। तुम्हारे जैसे लाडले राजकुमार नहीं ॥३४॥
अव चारित्र पालनेकि असमर्थता को दृष्टान्तों से कहते है'जावजीव' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पुत्ता-पुत्र) हे पुत्र । (गुणाण-गुणानाम्) चारित्र सबधी मूलगुणों एव उत्तरगुणों का भार कोई मामूली भार नहीं है यह तो (महन्भरो-महाभार) बहुत भारी भार है। (लोहभारोव्व गरुओ-लोडभार इव गुरुक) लोहेका जैसा भार बहुत भारी होता है ऐसा हुसी-हे पुत्र व श्रमण्यमनुपालयितु प्रभु न भवसि माथी तु मा ४७क्षा ગુણવાવાળા બા શ્રમણ્ય ૫નુ પાલન કરવાને માટે સમર્થ થઈ શકીશ નહ જે સુખમાં ઉછરેલ સુકુમાર અને સુમરજીત નથી હોતા તે શ્રમણ્યપદને કદાચિત પાળ શકે છે પરંતુ હે બેટા ! તારા જેવો લાડીલે રાજકુમાર નજ પાળી શકે છે ૩૪ it
वे यारित्रपासननी असमताने हातथी हे छ.--"जावज्जोर" हत्या
मन्वयाथ-पुत्ते-पुत्र पुत्र । गुणाण-गुणानाम् शास्त्रि समधी भूण गुणा भने उत्तर शुभाना मारत भामुसी लार नथी महलभरो-महाभार ५९ सारे सा२ लोहमारोव्व गरुओ-लौहभार इव गुरुक दाना ला२ म धून
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ ९ मृगापुनचग्तिवणनम
७०५ अय भाग:-अन्यो गुरुभारो यदा वोह न शक्यते, तदा त भार कचित् प्रदेश विमुच्य विश्रामो गृह्यते । किन्तु चारित्रगुणभारमेकबार गृहीत्वा न कदापि मोचनीयो भाति । स तु यावज्जीर धारणियो भवति । व तु मुमोचितः सक मार. मुमज्जितवासि । अत एव च चारित्रसम्बन्धिमूलोत्तरगुणमहाभार नैव वोटु शस्नोपीति । ३५॥
किं च-- मूलम्--आगासे गगसोओच, पडिसोओव्य दुत्तरो।
वाहाहि सागरो चैव, तरिय वो गुणोदेही ॥३६॥ छाया--आकाशे गगास्रोत दव, प्रतिस्रोत इव दुस्तर |
बाहुभ्या सागर इव, तरीतव्यो गुणोदपि ॥३६॥ भारी है। इसीलिये (दुचटो होड-दुर्वेह. भवति) यह दुर्घड है। इसको उठानेवाले न्यक्ति के लिये कभी भी (अविस्मामो-अविनाम:) विश्राम नहीं मिल सकता है, अर्थात् इस मारले जावजीव उठाना पड़ता है।
भावार्थ-लोहेका जैसा भार बहुत भारी होता है उसी प्रकार इस चारित्र का भार है। इसको उठानेवाले व्यक्ति को कभी भी विश्रान्ति नहीं मिलती है। तथा लौकिक भार मच उठानेवाले को व्यथित कर देता है तब वह उसको उतार कर विश्राम भी ले सकता है। किन्तु इस चारित्र गुणके लोकोत्तर मार को एक बार अगीकार किया कि फिर इसको उतारा नहीं जाता है। यावजीव ही यह धारण करने योग्य होता है। अतः जय तुम सुग्वोचित सुकुमार एव मुमजित हो तव कहो तो सही बेटा! तुम इसको यावज्जीव कैसे उठा सकोगे ॥३॥ भारे डाय छे ते प्रमाणेने। मा सार मारे ३ माथी ते दुन्यहो होद-दुर्वह भवति पउन न थई ? ते तेने पापाणी व्यतिना भाटी ५४ अविस्सामो -अविश्राम विश्राम भणी शतानथी अर्थात मारने पनपताव
ભાવાર્થ–લેઢાને ભાર જેમ ઘણે જ ભારે હોય છે તે જ પ્રકારને ચરિત્રને ભાર છે તેને ઉપાડવાવાળી વ્યક્તિને કયારેય પણ વિશ્રાંતિ મળતી નથી લોકિક ભાર જ્યારે ઉઠાવવાવાળાને બથિત કરી દે છે ત્યારે તે તેને ઉતારીને વિશ્રામ પu લઈ શકે છે પર તુ આ ચારિત્રગુણના લકત્તર ભારને એક વખત અગિકાર કર્યા પછી તેને પાછો ઉતારી શકાતું નથી તે જીવનપર્યત ધારણ કરવાને માટે જ હોય છે માટે જ્યારે તુ સુખચિત સુકુમાર અને સુમજજીત છે ત્યારે કહો તે બેટા ! તમે એ ભારને જીદગીપર્પત કઈ રીતે ઉઠાવી શકશે ? ૩૫
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
wom
a
n
-
-
५०६
उत्तराभ्ययनमा टीमा--'आगासे' इत्यादि।
हे पुन ! भय गुणोदधिः-गुणागानादयान पर उदधिःसमुद्रो दम्तर त्वाद् गुणोदधि'माणसमुद्र आकाशे गहावीत 3ापागामिन्या, गाायाः स्रोत इव दुस्तरः । लोकस्टदमुक्तम् । तथा अन्यनदीनां प्रतिस्रोत इस प्रतिकूल धारेव दुस्तरः । तथा-गा-या सागर हा तातिव्योऽयं , गुगमहानि यथा-चाभ्या समुद्रो दुस्तर , नया गुणोदधिरपि दम्तरः। गाइमनः गायनि यन्त्रणस्य दु शस्यत्वाद् गुणोदधितरण दुप्परमिति गूनागयः ॥३६॥
किंच-'भागासे' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे पुत्र ! (गुणोदही-गुणोदधिः) गुणोदधि-ज्ञानादिक गुणरूप समुद्र (आगासे गगसोओव्व-आकाशे गगारोत इव) आगश गामी गगा के प्रवाह ममान दस्तर है। अथवा (पटिसोओन्व दुत्तराप्रतिस्रोत इव दुस्तरः) प्रतिकूल स्रोत के समान तेरना अशरथ है ! अयना (पाहार्दि सागरो चेतरिययो-घारभ्या सागर हव तरीतव्य) बाओं द्वारा जैसे सागर पार करना सर्वा अशस्य है उसी प्रकार मनवचन एव काय का नियत्रण दुशम्य होने से गुणोदधि का तरण भी तुम्हारे द्वारा सर्वथा असभव है। .
भावार्थ-मातापिता समझाते हुए मृगापुत्र से कह रहे है कि बेटा! जिस प्रकार आकाशगामी गगाका-प्रवाह अथवा प्रतिकूल नदा का मल प्रवाह तरा नहीं जा सकता है, और न समुद्र ही बाहुआ द्वारा पार किया जा सकता है उसी प्रकार यह गुणोदधि भी तुम्हारे द्वारा पूर्णरूप से पालित नहीं हो सकता है-पार नहीं किया जा सकता ह (आकाश गगा लौफिक उदाहरण है) ॥३६॥
. .' A-"आगासे" त्याह मक्या-- पुत्र । मा गुणोदंडी-गणोदधि शुधि-ज्ञानls गु३५ समुंद्र आगासे गगसोओन्ध-आकाशे गगास्रोत इव शमी ना बनी भा३४ हुस्तर छ अथवा पडिसोओव्य दुत्तरी-प्रतिस्रोत इव दुस्तर : ३ खातनी भा५४ २७ अशय छ ॥ प्रभारी वाहहिं सागरो चेव तरियन्चावाहुभ्या सागर इव तरीतव्य मामाथी सापसमुद्रने भार ४२वानु सपथ । અશકય છે આ પ્રમાણે મનવચન અને કાયાનું નિય ત્રણ કરવું સર્વથા અશકય છે આ ગુણાધિને તરવુ પણ તમારા માટે સર્વથા અસ ભવ છે . . -
ભાવાર્થ–માતાપિતા સમજાવતા મૃગાપુત્રને કહી રહેલ છે કે, બેટા ! જે પ્રમાણે આકાશગામી બે ગાને પ્રવાહ અથવા પ્રતિકુળ નદીના પ્રબળ પ્રવાહ તરી શંકાતા નથી અને જે તે સમુદ્ર પણ બાહથી પાર કરી શકાય છેઆ પ્રમાણે આ ગુણીકા પણ તારાથી પૂર્ણપણે પાળી શકાય તેમ નથી-પાર કરી શકાય તેમ નથી ૩૬
તિ
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ १९ मृगापुमचरितवर्णनम्
५०७
तथामूलम्बालयोकवले चेर्व, निरस्साए उ. सजेमे। १. .
असिधारागमणं चे, दुकर चरिउ तवो ॥३७॥ डाया- वालुका कवल दव, निराम्बादस्तु सयम ।
. असिधारागमनमिर दुपर चरितु तप ।।७।। टीका-- बालुयाकवले' इत्यादि ।
हे पुत्र । सयम =माणानिपातग्रिमणादिस्प सप्तशविध. सयमस्तु चालुसाफवल 1 निरास्वार वादर्जित =नीरमोऽस्ति । तथा प्रसिधारागमनमिव असि =खड्गम्तस्य धारा-निगिताग्रभागस्तदुपरि गमन यया दुप्फर तयैव-तप = अनशनादिद्वादशधि चमि दुप्फरम् ॥३७॥
तथा-'यालया कवले' इत्यादि । ___अन्वयार्थ हे पुन । (मजमे-सयम ) स्यम पाणातिपात विर मण आदिरूप सत्रह प्रकार का सरम (बालआफवले चेव निरस्मारबालकायल इव निरास्वाद.) पालका के क्चल की तरह स्वादवर्जित है-सर्वथा नीरस है । तया (अप्तिधारागमण चेव तवो चरिउ दुकरअसिपागमनमिव तप चरितु दुपरम) तलवार की तीक्ष्ण धार पर चलना जैसे दुप्फर है वैसे ही अनशन आदि चारह प्रकार के तपो का तपना भी टुप्पर है।
भावार्थ-चाल का क्वल सर्वथा जैसे स्वादरहित होता है वैसे ही यह संयम है। एव अनान आदि बारह प्रकार के तपोमा तपना ऐसा दुर है जैसा दुष्कर तलवार की तीक्ष्ण धार पर चलना होता हैं। अत. हे बेटा। सयम मत लो ॥३७॥
तथा-"पालुया कवले" या
-म-पया 3 पुजा सामे-म म सयम-प्रातिपात (4म मा ३५ मत्ता प्रहार सयम पालुआ स्वले चेर निरम्साए-बालुसरा क्वल उन निरास्वाद રેતીના કોળીયાની માફક નાદવત છે-સર્વથા વીરસ છે તથા તલવાની તીવણ ६.० ७५२ याबारे असिपारागमण चेर तयो चरिडं दुकर-प्रसिधारागमन मित्र तप चरितु दुष्करम् हु७२ छ, सेवी ते अनशन माहि मा२ प्रधान તપને તપવા એ પણ દુષ્કર છે
ભાવાર્થ...રેતીનો કળીઓ સર્વથા જેમ વાદ હિત હોય છે તે જ આ સયમ છે અને અનશન 'આદિ બાર પ્રકારના તપોને તપવા એવા દુષ્કર છે, જાણે કે તલવારની દુષ્કર તીક્ષ્ણ ધાર ઉપર ચાલવાનું હોય છે આથી હે બેટા साधु थवानु छोडी । .७॥
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
००८
तTurn
तथा-
मूलम् -- अंहिंवेगतर्दिट्टीए, चरिते पुत्तं । दुरे । जवां लोहमैया चेर्व, चावेयंव्या सुटुक्कै ||३८|| छाया - अहिन्ति ष्टया चारित्र पुत्र ! दुधरम् । या लोहमया इन चरितव्याः सुदुष्करम् ||३८|| टीका--' अहि' इत्यादि ।
हे पुत्र ! साधुः अहिरि=सर्प इन एकान्तदृष्ट्या चरेत् । अय भाव. - यथा सर्प कष्टथा = अनन्याप्तिया दशा मार्गे चरति, तथैव साधुरपि एकान्तु दृष्ट्या = अनन्याक्षिप्तया बुद्धा चारित्रमार्गे चरेदिति । परन्तु विषयेभ्यो मनसो दुर्निवारत्वादिद चारित्र दुश्वरम्= दुःखेनाचरणीयम् । किं च यथा लोहमया लोहनिर्मिता यवायितव्या दुपरा, नथैवेद चारित्र सुदष्करम् = सुदुश्वरम् । लोहमययवचर्वणवत् चारित्र सुदुष्करमिति भार ||३८||
फिर सुनो- 'अहिवेगतदिद्वीप' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे पुत्र ! (अहिवेगत दिट्टीए-अहिरिव एकान्त दृष्टा साधु मार्गे चरेत् ) सर्प जिस प्रकार अपने चलने योग्य मार्ग पर इधर उधर दृष्टि डालकर नही चलता है किन्तु उसी एक अपने उसी मार्ग पर दृष्टि जमा कर चलता है उसी तरह साधुका भी यही मार्ग है कि वह भी चारित्र मार्ग पर चलता हुआ इधर उधर न देखकर उसी और लक्ष्य लगाकर चलता रहे परन्तु यह चलना रूप (चरित - चारित्रम्) चारित्र (दुकर - दुष्करम् ) दुष्कर है। क्यों कि मन का विषयों से हटाना बहुत कठिन काम हैं । तथा (चैत्र - इव) जैसे (लोहमया जवा-लौहमया यवाः) लौह यवा (चावेयन्वा - चर्वितव्या) चबाना दुष्कर है उसी प्रकार चारित्र भी है ।
दुष्कर
इरी सामणी - " अहिवेगत दिट्ठीए " धत्याहि
अन्वयार्थ —पुत्र | अहिवेगतदिट्ठीए - अहिरिव एकान्त दृष्ट सर्च अ પાતાના ચાલવાના માર્ગથી આડીઅવળી ષ્ટિ ફેરવીને ચાલતા નથી, પરંતુ પાતે જે તરફ જાય છે એ તર≤ જ સીધી ષ્ટિ રાખીને જ ચાલે છે આજ પ્રમાણે સાધુને પણ એજ માગ છે કે, તે પશુ ચારિત્ર માર્ગ ઉપર ચાલતા આડુ અવળુ ન જોતા ये तरई ४ सक्ष राजीने यासता रहे है परंतु या यादवा ३५ चरिते चारित्रम् ચારિત્ર दुक्कर- दुष्करम् ०५२ छे उभ भननु विषयेोथी हटाव धारा ४ शु लोहया जवा-लौहमया यत्रा बढाना यशाने चावयन्वा - ચિંતા ચાવવા એ દુષ્કર છે. એજ પ્રમાણે ચારિત્ર પાળવુ
પણુ દુષ્કર છે
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशतो टीका भ० ९ मृगापुश्चरितवर्णनम्
किच-मूल्म- जंहा अग्गिसिहां दित्ता, पाउं होड मुदुक्करा । तेह दुक्कैर कैरेउ जे, तारुण्णे समणत्तणं ॥३९॥ छाया -- यथा अग्निशिखा दीप्ता, पातु भवति सुदुष्करा । तथा दुष्कर कर्त्तुं यद, तारुण्ये श्रमणत्वम् ||३९|| टीका- 'जहा' इत्यादि ।
७०९
हे पुन | यथा दीप्ता = प्रज्वलिता अग्निशिग्वा = अग्निज्वाला पातु पान दुरा भवति । तथैव तारुभ्ये = यौवने श्रमणत्त्र = चारित्र +ं = पालयितु
भावार्थ - चारित्र आराधक पुरुष का यही एक कर्तव्य है कि वह अपने चारित्र की सभाल मे ही अपने जीवन को खपा देवे। इसी लक्ष्य की सिद्धि मे वह अपने को विसर्जित कर देवे । व्यर्थ के झझटों में न पडे । उसकी दृष्टि सर्पकी दृष्टि के समान ही अपने लक्ष्य पर स्थिर - अटूट रहनी चाहिये । क्यों कि चारित्र लौहे के घने हैं । इनका मोमके दातो से चयाना जैसे आसान काम नहीं है उसी प्रकार चारित्र का पालना भी आसान काम नही है । अतः बेटा । हमारी बात मानो - और घर पर ही आनद से रहो ||३८||
और भी - 'जहा' इत्यादि ।
1
अन्वयार्थ - हे पुत्र ( जहा- यथा) जैसे (दित्ता - दीसा ) प्रज्वलित (अग्गिसिहा - अग्निशिखा) अग्नि की ज्वाला ( पाउ सुदुक्करा होड-पातु सुदुष्करा भवति) पीना अत्यन्त दुष्कर है (तह- तथा) उसी प्रकार ( तारुण्णे
ભાષા ચારિત્ર આરાધક પુરુષનુ એ જ કન્ય છે કે તે પેાતાના ચાન્તિની સભાળમા જ પોતાના જીવનને ખપાવી દે આજ લક્ષ્યની સિદ્ધિમા તે પેાતાને વિસર્જીત કરી દે વ્યથ વાતામા એ પઢતા નથી એમની દૃષ્ટિ સની દૃષ્ટિની જેમ પેાતાના લક્ષ્ય ઉપર સ્થિર-અતૂટ રહેવી જોઇએ, કેમકે ચારિત્ર એ લાઢાના ચણા ચાવવા જેવુ છે એને ચાવવાનુ કામ જેમ સરળ કામ નથી એજ પ્રમાણે ચારિત્રનુ પાલન કરવું એ પણ સરળ કામ નથી માટે બેટા ! અમારી વત સમજો, માના અને ઘેર હીને આનદ કરા ।। ૩૮ ૧૫
वजी पशु - " जहा " छत्याहि
मन्वयार्थ' – हे थुत्र । जहा यथा ? दित्ता - दीप्ता प्रज्वलित अग्गिसिहा - अग्नि शिखा अग्निीनी क्याजाने पाउ सुदुक्करा होउ - पातु सुदुष्करा भवति चीवी मे
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
. . '
माध्ययनसने
-
०१
दुप्फर भाति । अग्निनिवापानरत् तारुण्ये चारित्रपरिपारन पर दपरमिति भारः । 'जे' गलः पूरणे ॥३९॥
किंचमूलम्--जही दुक्स भरे जे, होई वायस्सं कुत्यलो।
तही दुख करेउ जे, कीवेणं समणतणं ॥४०॥ छाया-यथा दुख भर्नु यद्, भाति पातेन कुत्थलः ।
तथा दु.। फर्नु यत्, सीन श्रमणत्वम् !५०|| टीका-'जहा' इत्यादि।
हे पुत्र ! यथा कुत्ययस्वादिमय 'कोयला' इति प्रसिद्धो वातेन पायुना भई दुःख-दुःशरम् असाध्य भाति । तथा-सीनपातरेण-निःसत्त्वेन -तारुण्य) यौवन में (समणत्तण करे। दुक्कर-अमणत्व कदुपरम) चारित्र का पालन भी बहुत ही कठिन है।
भावार्थ-चाहे जितना भी समझदार एव शक्तिशाली मनुष्य क्या न हो वह दीप्त अग्निशिसा का पान नहीं कर सकता है। इसी तरह पुत्र' जवानी अवस्था में भी चारित्र निर्दोप पालन नहीं थे सक्ता है। अत इस चारित्र पालन के बखेडे छोडो इसी मे मलाई है ॥३०॥
फिर भी__ 'जहादुक्ख' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे पुत्र ! (जहा-यथा) जैसे (कुत्यलो-कुत्यल) का थला को (वायरस भरेउ दुक्ख-घातेन भर्नु दु ग्वम्) बायु से भरना असाध्य है-अशक्य है (तहा-तया) उसी तरह (कीवेण समणत्तण करेउ दुक्ख-क्लीवेन श्रमणत्व कर्तु दुःखम् ) कायर मनुष्य द्वारा चारित्र पालन सत्यत ६०५२ छ तह-तथा मे प्रमाणे तारणे-तारुण्ये यौवनमा समणत्तण करेउ दुक्कर-श्रमणत्व क्तुं दप्करम् शास्त्रिनु पालन ५५ भूम। ४९५ छ .
ભાવાર્થ ચાહે ગમે તે સમજદાર તેમ જ શક્તિશાળી માણસ કેમ ન હો, પર તુ તે જે રીતે પ્રજવલિત અગ્નિશિખાનું પાન કરી શકતો નથી એ જ પ્રમાણ હે પુત્ર ! યૌવન અવસ્થામાં ચારિત્રનું નિર્દોષ પાલન પણ થઈ શકતું નથી માટે ડાહ્યો થા અને આચારિત્રપાલનના સ્વપ્ન સેવવાનુ છોડ એમાં જ તારી ભલાઈ છે tal __ 4जी ५-"जहा दक्ख" त्यात
मन्पयार्थ- पुत्र जहा-यथा २वी शते कुत्थलो-कुत्थल. जाने वा यस्स भरेउ दुक्रव-पातेन भत दक्ख वायुथी सरवा मसाध्य छ-मध्य छ तहा-तथा से प्रभारी कीवेण समणतण करेउ दुक्ख कीबेन बमणस कतु
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ ४९ मृगापुनचरितवर्णनम्
श्रमणत्व=चारिन कर्त्त = पालयितु दु खम्बुः शक्म् - अशक्य भवति । सुकुमारत्वात् खोपचितलाच त्वया निसत्वेन चारिन पालयितुमशक्यमिति भावः । 'कुत्थaisa rana एव ग्राद्य । चर्ममयस्य तु वायुना सुखेन पूरयितु शस्यत्वात् । मय जन 'जे' द्वय पूरणार्थकम् ||४०||
किं च-
मूलम् -- जहा तुलाए तोले, दुक्करो मदंरो गिरी । तहाँ निर्हृय निस्क, टुक्केर समणतेण ॥ ४१ ॥
I
छाया -- यथा तुलया तोलयितुं दुष्करो मन्दरो गिरि. तथा निभृत निःशङ्क, दुष्कर श्रमणत्वम् ||४१ ॥
-
1
--F
- टीका--'जहा' इत्यादि ।
हे पुत्र ! यथा मन्दरी गिरि= मन्दरः पर्वत तुलया तोलयितु दुरकर | रिना भी अशक्य है । यहाँ कोथला वस्त्रमय ही ग्रहण किया गया है चर्ममय नहीं । क्यों कि वह तो वायु से पूरित हो जाता है ।
,
(
भावार्थ - जिस मगर वस्त्र का कोयला वायु से पूरित नहीं होता है उसी तरह नि. सच्च व्यक्ति द्वारा चारित्र भी पालित नहीं हो मकता '' अत बेटा जन तुम' सुग्वोचित, सुकुमार एव सुमजित शे' तो "इस से तुम में इतनी शक्ति कहा जो चारित्र का आजीवन पालन कर सको । इसलिये सजम मत लो ॥४०॥
T
८११
!
फिर भी - 'जहा तुलाए' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे पुत्र । (जहा यथा) जैसे ( तुलाए - तुलया) तराजू હુ વમ્ કાયર મનુષ્ય માટે ચારિત્રનુ પાલન કરવુ પણ અશકય છે. અહીં કથળે વસમય જ બ્રહ્મણુ કરવામા આવેલ છે. ચામડાનેા કે અન્યના નહીં, કેમકે તેનામા તે વાયુ ભરી શકાય છે
'
ભાવાં. જે પ્રમાણે વસ્ત્રના કોથળામા વંસુને પૂરી શકાતા નથી એજ પ્રમાણે નિ સત્વ વ્યક્તિથી પણ ચારિત્રનુ પાર્ટીન થઈ શકતું નથી આથી હું બેટા જ્યારે તમે સુખાચિત, સુકુમાર અને સુમશ્છત છે તે તમાનમા એટલી શક્તિ કયાથી હાઇ શકે કે, જેથી તમેા ચારિત્રનુ અ જીવન પસ્ખલન કરી શકે!? આ भाटे सयम् सेवानु भाडी वा ॥ ४० ॥
1
,
वणी -- "जहा तुलाए" त्यहि
'
अन्वयार्थ - हे पुत्र । जहा- यथा ने रीते तुलाए - तुल्या भावाथी मदरो
1
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
उत्तराध्ययनस तथा-निभृत-निचलपियामिलापादिमिरक्षोभ्य,
निगरीरादिनिरपेक्ष भ कारयसम्पत्तवातिचाररहित पा श्रमणत्वसाधुत्व दुष्करम् । 'निहय' इति छप्तमथमान्त पदम ॥४१॥
अपर च--- मूलम्जं हा भुजाहि तरिउ, दुरो रयणायरो ।
तही अणुवसतेणं, दुक्करो दमसागरो ॥४२॥ छाया~यथा भुजाभ्या तरित, दुप्फरो रत्नाकर. ।
__तथा अनुपशान्तेन, दुमो दमसागर. ॥४२॥ टीका--'जा' इत्यादि।
हे पुत्र ! यथा रत्नार समुद्री भुजाभ्या तरीतु दुप्फरः । तथाअनुपशा तेन-उत्कटपाययुक्तेन पुरुषेण दमसागर-उपशमसमुद्रस्तरित दुष्करः। इह उपशम प्राधान्यख्यापनार्थ समुद्रेणोपमीयते । पूनि तु गुणोदधिरित्यनेन सकलगुणानां ग्रहणम् । अतो न पौनरुत्तयम् ॥४२॥ द्वारा (मदरो गिरि तोलेउ दुफरो-मन्दर. गिरि तोलयितु दुष्कर') मेरु पर्वत का तोलना अशक्य है (तहा-तथा) उसी प्रकार (नियनिभृतम्) निश्चल-विपयाभिलापा से अक्षोभ्य तथा (निस्सक-नि शक) शरीरादिक निरपेक्ष अथवा शका नाम के अतिचार से रहित (समणत्तण-श्रमणत्वम् ) साधुपना भी (दुकर-दुकरम् ) दुप्फर है ॥४१॥
तथा-'जहा भुजाहिं' इत्यादि।
अन्वयार्थ---(जहा रयणायरो भुजाहिं तरिउ दुक्करो-यथा रत्ना करः भुजाभ्या तरितु दुष्कर ) जिस तरह समुद्र का भुजाओं द्वारा पार करना अशक्य है । (तहा अणुवसतेण दमसागरो दुक्करो-तथा अनुप शान्तेन दमसागरः दुष्कर.) उसी तरह उत्कट रुपाययुक्त प्राणी द्वारा गिरि तोलेउ दवरी-मन्दर गिरिः तोलयित दर मे३ पतन तोमवार म४य छ तहा-तथा का प्रमाणे निहय-निभृतम् निश्चम-विषमताषय माल्य तथा निस्सक-नि'शफ शरीशनिश्चक्ष अथवा शनामना मतियारक्षा २हित समणतण-श्रमणत्व साधुपाशु पर भूम। दुक्कर-दुष्करम् ६०४२ छ १४१॥
तथा-"जहा भुजाहि । छत्यादि
भन्वयार्थ - जहा रयणायरो भुजाहि तरिउ दक्रो-यथा रत्नाकर. भुजाभ्या तरितु दुष्कर नेश भुजमाथी समुद्रने पा२ ४२वा मराय छ तहा अणुवसतेण दमसागरो दुकरो-तथा अनुपशान्तेन दमसागरः दुष्कर. मे सत कृष्ट प्रकार
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
८.३
10
प्रियदर्शिनी टीका में १९ मृगापुरचरितवर्णनम्
यत एष तम्मान-- मृलम्-भुज माणुस्सए भोएं, पचलक्खणए तुम ।
भुत्तभोगी तओ जाया । पच्छा धम्म चरिस्ससि ॥४३॥ गया--भुक्ष्व मानुप्यकान् भोगान , पञ्च क्षणकान त्वम् ।
भुक्तभोगी ततो जात !, पश्चाद् पर्म चरिप्यामि ॥४३॥ टीका--'भुज' इत्यादि ।
हे जात ! हे पुन ! व पञ्चलक्षणकान शब्दरूपघ्रागरसस्पर्शरूपान् मानु प्यकान्-मनुष्यसम्बपिनो भोगान् मुड्न । तत'=तदनन्तर भुक्तभोगी-भुक्ता भोगा भुक्तभोगास्ते सन्त्यस्येनि तग, भुक्तसमस्तभोगस्व पश्चाद्धार्द्ध के धर्म-चारित चरिष्यमिपालयिष्यसि ॥४३॥ उपरामरूप ममुद्र पार करना मुश्किल है । पहिले गुणोदधिपद हारा समस्त गुणोका ग्रहण किया गया है यहा सिर्फ एक उपठाम गुणका ही ग्रहण किया है, सो यह सत्र में प्रधान है, इस बात को प्रगट करने के लिये ग्रहण किया है ॥४२॥
. इस प्रकार दृष्टान्त देकर चारित्र की दुरकरता कहकर अब भोगों के लिये निमत्रित करते है-'भुज' इत्यादि।।
अन्वयार्थ---उस लिये जब यह बात है तो (जाया-जात!) हे पुत्र । (तुम-त्वम्) तुम (पचलकखणए माणुस्सा भोग भुज-पचलक्षणकान् मानुग्यकान् भोगान भुल्य) शब्द, रूप, गध, रम एव स्पर्गस्प मनुष्य मरवी भोगों को भोगो (तओ भुत्तभोगी-ततः भुक्तभोगी) बाद मे भुक्तभोगी होकर (पन्छा-पश्चात् ) वृद्धावस्था मे (धम्म चरिस्समि -धर्म चरिप्यसि) चारित्र की आराधना करना ॥४॥ યુક્ત પ્રાણી દ્વારા ઉપશમરૂપ સમુદ્રને પાર કર મુશ્કેલ છે પહેલા ગુણદપિધદ દ્વારા સઘળા ગુણોનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. અહીં વડત એક ઉપશમ ગુરુનું કે જે સહમા પ્રધાન છે આ વાતને પ્રગટ કવા માટે ગ્રહણ કરચેલ છે જરા
આ પ્રકારે છાત આપીને ચારિત્રની દુષ્કરતા બનાવીને હવે બે ગોના ઉપ माग माटे माड ४२ छ--"भुज" त्यहि
अन्वयार्थ:-- न्यारे मामा वात त्यारे जाया-जात ना तुम-त्वम् तमे पचलकवणए माणुस्सए भोए भुज-पचलक्षणकान् मानुप्यकान् भोगान् भुक्त શબ્દ, રૂપ, ગધ, રસ અને સ્પર્શરૂપ મનુષ્ય સ બ ધી ભેગને ભેગ તો બત્ત भोगी-तत मुक्तभोगी मने पछीथी भुती छन पछा-पश्चात वृद्धावस्थामा बम्म चरिस्समि-धम चरिग्यसि यात्रिनी आराधना ४२० ॥ ४३ ।।
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
उसराध्ययनमः एर मातापिनोचन निगम्य मृगापूनग इन आरभ्य 'सचमवेमु अम्माया' इति चतुः सप्ततितमगायापर्यन्ताभिरेकगिद्गायाभिर्यदुक तदा.-. मूलम्--सो' वितं अम्मापियंरो, पर्वमय जहाफंडं ।
इह लोगे निप्पिवासंस्त, नेत्थि किींचं वि दुक्कर ॥१४॥ छाया-सबूते अम्मापितरों, एरमेतद् यथास्फुटम् ।
लोके निपिपासस्य, नास्ति हिचिटपि दुफरम् ॥४४॥ टीका-'सो यित' इत्यादि। . स मृगापुत्रः अभ्यापितरों भूते-हे मातपितरौ ! यद भवद्भ्याम् एवपूर्वोक्तमकारेण चारित्रपरिपालनस्य दुरफरवमुक्तम् । एतद्-भादुक्त यथास्फ टम्स्फु ट सत्यमनतिक्रम्य स्थितम । भवदक्त सत्यमित्यर्य । पिन्तु उह लोक निप्पिपासस्य-नि:स्पृहस्य किंचिदरि कार्य दपर नास्ति ॥४४॥
मातापिता के इस प्रकार पधन को सुनकर मृगापुत्रने प्रत्युत्तर रूप में क्या कहा-यह बात अप यहा (४४ ची गाथा से लेकर चोरत्तर ७४ वी गाया 'सन्वभवेसु' तक इस्लीम गाथाओं से स्पष्ट की जाती है
"सोषित' इत्यादि। __ अन्वयार्थ (सोअम्मापियरो यिंत-स' अम्बापितरी ते) मृगापुत्रने मातापिता से कहा कि हे मातापिता ! जो आप लोगोंने (व-एवम् । पूर्वोक्त प्रकार से चारित्र का पालन दुष्कर कहा है सो(एय जहाफुड एतत् यथा स्फुटम् ) यह आपका कथन सत्य है। परन्तु (निप्पिवासस्स-निा पासस्य) जो निस्पृह है उनको (इहलोगे-इहलोके) इस लोक मे (किचिवि दुक्कर नत्यि-क्रिश्चिदपि दुष्कर नास्ति) कुछ भी दुष्कर नहीं है ॥४४॥
માતાપિતાના આ પ્રકારના વચનને સાભળીને મૃગાપુત્ર પ્રત્યુત્તર રૂપે શું धु ? म बातन 6 मही यूवाणीसभी गाथाथी यूवातरमी गाथा सबभनु' સુધી એકત્રીસ ગાથાઓથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે—
"सोषित" मा
मयार्थ-सोअम्मापियरोक्ति अपापितरौ व्रते भृगापुत्र मातापिता ने छु કે, હે માતાપિતા ! આપલેકેએ ૧-ત્રમ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ચારિત્રનું પાલન ६००२ मा छ त एय जहाफडम-एतत यथास्फटम से मापनु ३७ छ परतु निप्पिवासस्स-निष्पिपासस्य रेमो निस्पृह छ मेरे भाटे इहलोगेइहलोके मामा किंचिवि दुक्करनस्थि-किश्चिदपि दुष्करम् नास्ति मादाम કાઈ પણ દુષ્કર નથી કે ૪૪
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनो टीका अ. ९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
निःस्पृहताहेतुमाह
मूलम् -- सारीरंमाणसो चेत्र, वेयणाओ अणर्तसो ।
७१७
मएं सोढाओ भीमाओ, असंह दुक्खंभयाणि ये ॥४५॥
छाया -- शारीरमानस्यचैव वेदना अनन्तशः ।
मया सोडा भीमा. असकृद् दुःखभवानि च ||४५ || टीका- 'मारीरमाणसा' इत्यादि ।
हे थापितरौ ! मया च पूर्वभवेषु शारीरमानस्यः शरीरमानसयोर्भवा शारीरमानस्य = शरीरमन. सम्मन्धिन्यो भीमा = रौद्रा वेदना: =असातरूपा अन न्तशः = अनन्तवार सोडा :- अनुभूता । च पुनः असकृद् = अनेकवार दुःखभयानि = दु:ग्वोत्पादकानि राजादिजनितानि भयानि सोढानि = अनुभूतानि ||१५|| किच-
मूलम् - जरामरणकतारे, चाउरंते भयागरे ।
मऍ सोढाणि भीमाणि, जमाणि मरणाणि यं ॥४६॥ छाया -- जरामरणकान्तारे, चातुरन्ते भयाकरे |
मया सोढानि भीमानि जन्मानि मरणानि च ॥ ४६ ॥ निःस्पृहताका हेतु कहते हैं--' सारीरमाणसा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- हे मातापिता ! पुनर्भव के सिद्धान्तानुसार (मए - मया) मैंने पूर्वभवों में (सारीरमाणसा- शारीरमानसाः) शारीरिक एवं मानसिक (अणतसो - अनन्तशः ) अनन्त प्रकार की (भीमाओ - भीमाः भयवर रौद्र (वेयणाओ - वेदना ) वेदनाएँ ( मोढाओ - सोढा. ) सही है, तथा (असइ - असकृत् ) अनेकवार (दुक्ग्वभयाणि - दुःखभयानि ) दु.खोत्पादक राजादिक द्वारा दिये गये भयों को भी सहन किया है ॥४५ ॥
निस्पृहताना हेतु उडेवामा आवे छे ---" सारीरमाणसा" धत्याहि
अन्वयार्थ --हे भातापिता ! पूर्वभवना सिद्धात अनुसार मए-मया भे धूलवाभा सारीरमाणसा - शारीरमानसः शारीरिङ भने मानसिङ अणतसो-अन न्तश. अनत प्रजारनी भीमाओ - भीमा लय ४२ रौद्र वेयणाओ - वेदनाः बेहनाओ मोढाओ - सोढा' सही छे तथा असइ - असकृत् अनेश्वर राम तरस्थी आयवाभा આવેલા दुक्ख भयाणि-दुःख भयानि हु उत्पालयाने चमन रे ॥४५
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
उत्तराध्ययनम
टीका- हे अम्यापितरौ ! जरामरणशन्तारं =जरामरणरूप वान्तार दुर्गममार्गो यस्मिन से जरामरणकान्तारस्तम्मिन, जरामरणरूप दुर्गममार्गयुक्ते अत एव भाकरे=मययनिरुपे चान्ते= पत्यारो देव मनुष्यतिर्यदनया भूना अन्ता माया यस्य च चतुरन्त चातुरन्तस्तस्मिन मसारे मया भीमानि=अतिदुग्खननान्येन भयङ्कराणि जन्मानि मरणानि च मोहानि ॥४६॥
यत्र मा शारीरिक वेदना मानमिवेदना सा नम्मति तदुच्यते-मूलम् -- जहा इंह अगणी उपहो, इत्तो अनंतंगुणो तहिं ।
नरपसु वेयणी उन्हा, असाया वेडया मए ॥१७॥
छाया -- यवा इहाग्निरुष्णः इतोऽनन्तगुणस्तत्र ।
?
नरकेषु वेदना उष्मा, अमाता वेदिता मया ॥४७॥ यथा = अस्मिन् ससारे अग्निरुगोऽस्ति इतोऽस्मादपि अनन्तगुण उष्णोऽग्निस्तन=नरकेषु अस्ति, येषु नरके वहमुत्पन्न. । तेषु नरकेषु मया
और भी - - ' जरामरणकनारे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- तथा हे माततात' (जरामरण कनारे - जरामरण गन्तारे) जरा एव मरणरूप कान्तार-अटवी युक्त तथा (भगागरे - भयाकरे) भय की खानस्प विशिष्ट ऐसे (चाउरते चातुरन्ते) चतुर्गतिरूप ससार म (मए-मया) मैने (भीमाणि - भीमानि ) अति दु खजनक होने से भयकर (जम्माणि मरणाणि य - जम्माणि मरणानि च) अनेक जन्म एवं मरणों को (सोढाणि - सोढानि) सहन किया है ॥४६॥
फिर भी ~ - 'जहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- ( जहा- यथा) जैसे (उह - इह ) इस संसार मे (अगणीअग्नि) अग्नि (उण्टौ - उष्ण ) उष्णगुण सपन्न है (इत्तो अणतगुणो तह
वधुभा--" जरामरणकतारे " छत्याहि
अन्वयार्थ --- हे भारतात । जरामरणकतारे - जरामरणकान्तारे वृद्धावस्था तथा भर३५ भयडर भेवा सभा तथा भयागरे - भयाकरे लय३५ माशुश्री विशिष्ट मेवा चाउरते-चातुरन्ते यतुर्गति३य भ सारभा मए - मया मे अति हु ४४ भीमाणि - भीमानि भय ४२ जम्माणि मरणाणि य-जन्मानि मरणानि च जन्म ने भरी सोढाणि-सोढानि सहुन उरेस है ॥ ४६ ॥
वधुभा - "जहो" छत्याहि
अन्वयार्थ -- जहा - यथा જે રીતે इह-इह मा संसारमा अगणि-अग्नि अभि
उन्हो - उष्ण
शुभचन्न छे इत्तो जगतगुणो तर्हि - इत अनन्तगुण. तंत्र
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ १९ मृगापुनचरितवर्णनम्
५१७
असाता =दु.सरुपा उष्णा वेदना वेदिताः = अनुभूताः । नरकेषु दग्नेर भावात् पृथिव्या एव तादृशः स्पर्शो ज्ञेयः ॥४७॥
किच-
मूलम् - जहा इहं इस सीर्ये, एत्तोऽणंतगुणे तहि ।
नर वेया सीय, असाया वेडया मए ||१८|| छाया-यथा इड इट शीतम्, इतोऽनन्तगुण तत्र ।
नरकेषु वेदना' शीता, असाता वेदिता मया ॥४८॥ टीका--'जा' इत्यादि ।
यथा =अस्मिन् ससारे इदम् = अनुभूयमान पोपमाघमासादिसमव शीत भवति । इतोऽपि अनन्तगुण शीत तत्र नरकेषु भवति । येषु नरके वहमुत्पन्न. | तेषु नरकेषु मया असाता दु संख्पा शोता वेदना वेदिता =अनुभूता ||४८॥ इतः अनन्तगुणः तत्र) इस से भी अनन्त उपगगुणवाली अग्नि उन नरक में है कि जिन मे मै उत्पन्न हो चुका हू । उन नरों में (मएमया) मैने (असाया - अमाता :) दुःखरूप ( उष्हा वेयणा वेडया - उष्णा' वेदना वेदिता ) इन उष्ण वेदनाओ को भोगा है। नरक में बादर अग्नि नही है किन्तु वहाकी पृथिवी का ही ऐसा स्पर्श हे ||४७ || तरा--'जहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - (जहा यथा) जैमा (इह - इह ) इस संसार मे (इम - इदम्) यह अनुभूयमान पौप माघ मास की ठंडी पड़ती है (एन्तोऽणतगुणे तहिं - इतः अनतगुण तन्त्र) इस से भी अनंतगुणी डउन नरको मे है कि जिन मे मै उत्पन्न हो चुका है । (नरपसु - नरकेपु) उन नरकों मे એનાથી પણ અનન્તત્રણા ઉષ્ણુ ગુણવાળી અગ્નિ નરકામા છે કે ईना टन्भोभा €त्पन्न थर्ड यूभ्यो छु या नरडीमा भए-मया ३ उण्हा वेणा वेडया - उष्णा वेदना वेदिता मे નરકામા માદર અગ્નિ નથી હું તે પરં તુ તેની પૃથ્વીને સ્પા જ ઉષ્ણુ હેાય છે !૪ગા
જ્યા હું અગા
असाया- असाता. वेहनाशने लोगवी छे
तथा--"हा" छत्याहि
अन्वयार्थ -- जहा यथा के शते इह - इह या ससारमा इम - उदम् अनुलवी शाय तेषी येष मने महा भहिनानी उडी पडे है एत्तोणतगुणे तर्हि अनन्तगुण તંત્ર આનાથી પણ અનતગણી ઠંડીએ નરકામા છે કે જ્યાં હુ सभाङ उत्पन्न थऽयूश्येो नरएसु - नरकेषु मे नन्हमा असाया सीया वेयणा
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनमूने
%3
कि च-- मूलम्-कंदतो कंदुकुमीसु, उपाओ अंहोसिरो।
हुआसिणे जलतम्मि, पर्पयो अणंतसो ॥१९॥ छाया-कदन् कन्दुसम्भीए, उदुर्भपाठः अधः निरा. ।
हुताशने अलति, पापूर्वः अनन्तगः ॥४९|| टीका--'करतो' इत्यादि। .
हे मातपितरी! पाद: चरण', अधः गिरा: अघोमस्तकः प्रल समानोऽह क्रन्दन-रुदन् कन्दुकुम्भीपु-मन्द 'कराही' इति रयाता भाजन (असाया सीया वेयणामा वेहया-असाता शीता. वेदना मया वेदिताः) यह शीत वेदना मैंने सहन की है।
इन ४४, ४०, ४०, ४७, ४८ न की गाथाओं का भाव केवल इतना ही है कि जो मस्पृह है-उनको ही सब कुछ कठिन तथा दुख हैं। निस्पृहों को न कुछ कठिन है और दस ही है। शारीरिक एव मानसिक वेदनाओं का अनुभव इस ही पर्याय में नवीनरूप से करने में नही आयगा-यह तो कईयार किया जा चुका है। नरको में यहा से भी अनत गुणित उष्ण वेदनाओं का तथा शीत वेदनाओं का अनुभव किया है। फिर आप लोग इमको भय किस बात का प्रद शित करते है ॥४८॥
फिर भी-कदतो' इत्यादि।
अन्वयार्थ- हे मातातात ! (उड़पाओ अहो सिरो-उर्ध्वपादः अध शिराः) ऊचे पैर एव नीचे शिर होकर मैने (कदतो-क्रन्दन् ) राता मए वेइया-असाताः शीताः वेदनाः मया वेदिताः मापी मसा मेवी शात વેદનાને પણ મે સહન કરી છે
આ ૪૪, ૫, ૪૬, ૪૭ અને ૪૮ મી ગાથાઓને ભાવ કેવળ એટલે જ છે કે, જે સસ્પૃહ છે તેને જ બધુ કઠણ છે તથા દુ ખરૂપ છે નિસ્પૃહિને ન કોઈ કઠણ છે, ન કોઈ દુખરૂપ છે શારીરિક અને માનસિક વેદનાઓને અનુભવ અને પર્યાયમાં નવીનરૂપથી કરવ માં નથી આવતો એ તે કઈકવાર કરી ચૂકયા છે નરમાં અહીંના કરતા અન તગણી ઉણ વેદનાઓને તથા ઠડીની વેદનાઓને અને ભવ કરેલ છે તે પછી આપેલો કે કઈ વાતને ભય મને કહી બતાવે છે જે ૪તા __छता प-"कदतो" त्यादि
मन्वयाय-भापित । उडुपाओ अहोसिरा-उर्वपाद अध' शिरा. 62 ५॥ अने नये भाथु शमीन में क्दतो-क्रन्दन् शत। शता कदुकुमार
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
८१९
विशेषा. कुम्भ्य = पात्राविशेषा, अनयोः कर्मधारय, तासु तथोक्तासु, लोहादिमयीपु पाकभाजन विशेषासु ज्वलति = देदीप्यमाने हुताशने देवमायाकृते वसौ च अशोsन्तवार पकपूर्व = पूर्वपक पूर्वभवेषु पकः ॥ ४९ ॥
अन्यच-
मूलम् - महादवग्गिं संकासे, मरुम्मिं वडवालुए ।
-
कलववालुयाए य, दडुपुच्चो असो ॥५०॥ छाया -- महादवाग्निसकाशे, मरौ पवालुके । वालुकाया च दग्धपूर्वोऽनन्तराः ||५० ॥ टीका--' महादवग्गि' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! अह महादवाग्निसकाशे = अतिवाहकत्वेन महादवाग्नितुल्ये मरौ=मरुम देशस्थितवालुकापुसदृश इत्यर्थ । इह तात्स्य्यात् तद्व्यपदेश हुआ (कुमी - कदुक्कु भीपु) लौहमय बडे २ कडाहों में तथा कुम्भि यो मे (हुआसणे जलतम्मि- हुताशने ज्जलति) अग्नि के प्रज्वलित होने पर (अणतसो - अनन्तगः) अनतवार (पक्कपुन्वो - पक्वपूर्व) पूर्वभवो मे जल चुका हू । पक चुका है ।
भावार्थ - - वर्तमान की वेदनाओ को कहकर हे माततात । आप मुझे क्यों भयभीत कर रहे है । पहिले भवो मे इस मेरे जीवने अनन्तवार कुम्मियों एवं कटुओं में जाज्वल्यमान अग्नि के होने पर पकनेकी अपार वेदनाओं का अनुभव किया है ॥ ४९ ॥
फिर भी - - 'महादवग्गि सकासे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे माततात मे ( महादवग्गिसकासे - महादवाग्नि सकाशे) महादवाग्नि तुल्य तथा सम्प्रदेश स्थित वालुका के पुज के स कदुकुभीषु बोदानी भोटी भोटी उाधसोभा तथा ठुलीगा हुआसणे जलतम्मिहुताशने ज्वलति अग्निथी प्रति थाने अणतसो - अनन्तश' मनतवार पक्षपुत्रो-पक्कपूर्व पूर्ववभा जी शुभ्यो छु -- शेाध या छु
ભાવા --વમાનની વેદનાઓને બતાવીને હું માતાપિતા ! મને શા માટે ભયભીત કરી રહ્યા છે ? આગલા ભવેામા મારા આ જીવે અન તવાર 3 ભિચે! અને કડાઈમા ભડકે બળતા અગ્નિમા શેકાવાની અપાર વેદનાઓને અનુભવ કર્યો છે જા
छता प--" महादवगिसका से" त्याहि
मन्वयार्थ --हे मातापिता । भे महादवग्गितासे - महादवाग्निसकाशे भडा छ अग्नि तुत्य तथा भ३ प्रदेशमा रहेस रेतीना पुन्नी देवी वरखालुए-न
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
সন
%3D
%3D
किंचमूलम्- केंदतो कटुकुमीसु, उपाओ अंहोसिरो।
हुआसिणे जलतम्मि, पकर्पयो अणंतसो ॥१९॥ छायाकन्दन् फन्दुकुम्भीर, उदुर्भपाठः अधः निराः ।
हुताशने ज्वलति, पपूः अनन्तग. ॥४९॥ टीका--'कदतो' इत्यादि ।।
हे मातपितरी ! पादचरण, अघः शिरा अयोमस्तकः प्रल मानोऽह क्रन्दन् रुदन कन्दुकुम्भीपु-मदर कराही' इति रयाता भाजन (असाया सीया वेयणा मग वेहया-असाना शीता वेदनाः मया वेदिता) यह शीत वेदना मैने सान की है।
इन ४४, ४५, ४०, ४७, ४८ न की गाथाओं का भात्र केवल इतना ही है कि जो सस्पृह है-उनको ही सब कुछ कठिन है तथा दुख हैं। निस्पृहों को न कुछ कठिन है और दुलही है। शारीरिक एव मानसिक वेदनाओं का अनुभव इस ही पर्याय में नवीनरूप स करने में नही आयगा-यह तो कईचार किया जा चुका है। नरको में यहा से भी अनत गुणित उपण वेदनाओं का तथा शीत वेदनाओं का अनुभव किया है। फिर आप लोग हमको भय किस बात का प्रद र्शित करते है ॥४८॥
फिर भी-कदतो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे मातातात ! (उड़पाओ अहो सिरो-उर्ध्वपाद अध शिराः) ऊचे पैर एव नीचे शिर होकर मैने ( कदतो-क्रन्दन ) रोना मए वेइया-असाता. शीता. वेदनाः मया वेदिताः मापी असा सवा था વેદનાને પણ મે સહન કરી છે
मा ४४, ४५, ४६, ४७ भने ४८ भी गायायानो माम ला છે કે, જે સસ્પૃહ છે તેને જ બધુ કઠણ છે તથા દુ ખરૂપ છે નિસ્પૃહિને ન કોઈ કઠણ છે, કાઈ ખરૂપ છે શારીરિક અને માનસિક વેદનાઓને અનુભવ આ પર્યાયમાં નવીનરૂપથી કરવામાં નથી આવતો એ તે કઈકવાર કરી ચૂકી છે નરક્રમા અહીંના કરતા અને તગણી ઉણ વેદનાઓને તથા ઠ ડીની વેદનાઓના અg ભવ કરેલ છે તે પછી આપલેકે કઈ વાતને ભય મને કહી બતાવે છે ૪૮
छता प--"कदतो" त्यादि
सन्पयार्थ:- मातापिता! उडपाओ अहोसिरा-उर्ध्वपाद: अधशिरा. 6ये भने नाये भाथु शमीने में करतो-अन्दन राता राता कदुकुभी
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
प्रियदर्शिनी टोका अ १९ मृगापुश्चरितवर्णनम् विशेषा. कुम्भ्य =पानाविशेषा., जनयो कर्मधारयः, तानु तथोक्तासु, लोहादिमयीपु पाकभाजनविशेपामु उसलति देदीप्यमाने हुतागने देवमायाकृते वमो च अग्न्तशोऽन्तबार पक्कपूर्व भूपक पूर्वभवेपु पक्कः ॥४९॥
अन्यच्च--- मूलम्-महाढवग्गिंसंकासे, मम्मि वडवालए।
कलववालयोए य, दडव्यो अणंर्तसो ॥५०॥ छाया--महादाग्निसकाशे, मरौ पञवालुके ।
कदम्मवालुकाया च. दग्धपूर्वोऽनन्तश. ॥५०॥ टीका--'महादवग्गि' इत्यादि ।
हे मातापितरौं ! अह महाढवाग्निसका अतिदाहरत्वेन महादवाग्नितुल्ये मरौ-मरुप्रदेशस्थितवालुकापुञ्जसदृश इत्यर्थः । इह तात्स्यात् तद्व्यपदेश हुआ (कदुकुमीसु-कदुकुमीपु) लौहमय बडे २ कडाहों में तथा कुम्भि यों में (आसिणे जलतम्मि-हुताशने ज्वलति) अग्नि के प्रज्वलित होने पर (अणतसो-अनन्तः ) अनतवार (पकपुन्वो-पक्वपूर्व) पूर्वमवो में जल चुका हू । पक चुका है।
भावार्थ--वर्तमान की वेदनाओं को कहकर हे माततात । आप मुझे क्यों भयभीत कर रहे है । पहिले भवो मे इस मेरे जीवने अनन्तवार कुन्मियों एव कदुओं में जाज्वल्यमान अग्नि के होने पर पकनेकी अपार वेदनाओं का अनुभव किया है ॥४०॥
फिर भी--'महादवग्गि सकासे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे माततात । मैं (महादवग्गिसकासे-महादवाग्नि मकाशे) महादवाग्नि तुल्य तथा ममप्रदेश स्थित बालुसरा के पुज के सदृश कदुकुभीपु allनी मोटी मोटी ४ा-यामा तथा भागामा हुआसणे जलतम्मिहताशने ज्वलति मनिथी प्रसित धन अणतसो-अनन्तश मनतवार पक्षपुन्यो-पकपूर्व, वसवमा मणी यूभ्यो छु -- यू यो छु
ભાવાર્થ –-વર્તમાનની વેદનાઓને બતાવીને હે માતાપિતા ! મને શા માટે ભયભીત કરી રહ્યા છે જે આગલા લેવામાં મારા આ જીવે અન તવાર ફભિય અને કડાઈઓમા ભડકે બળતા અગ્નિમાં શેકાવાની અપાર વેદનાઓને અનુભવ કર્યો છે કલા
छता ५--"महादवग्गिसमासे" त्या
मन्वयार्थ:--हे भातपिता भे महादवग्गितकासे-महादवाग्निसकाशे मा ४५ मन तुल्य तथा भ३ प्रदेशमा २७० देताना पुनी वी बारवालुए-ज
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
०००
उत्तराध्ययनसूत्रे
समादन्ततोलमार्थत्यागा नपाट के सामानदाग्नेि, तथा-सम्मा काया-अतिमतप्ताया पटम्पमालुकानद्यामतिमतप्ते तत्परिने च अनन्त पार दर पूर्व पूर्वदग्धो दग्धत:-पूर्वमपु नमः। अप भार-पया गादि बान्यानि 'भाड' इति भाषापसिद्ध भ्राट्र भृश्यन्ते, तथा-ऽहमपि प्राप्ते नरसान्ततिान मरुपदेशस्थित नालुकापुनतन्ये जगालुका नटीपूरिने, प्रतप्ताया सम्मपाल काया नद्या प्रतप्ते तत्पुगिने च पूर्षभरेगु अनन्तबार भृष्ट इति ॥५०॥
अपर च-- मूलम्-रसतो कटुकुभीसु, उंड बहो अवधुबो ।
करवर्तकरकयाईहिं, छिन्नपुव्यो अणतसो ॥५१॥ गया-रसन् इन्दुकुम्भीपु, ऊद् बद्धः अमान्वयः ।
करपत्रकाचादिभिः, छिन्नपूर्व. अनन्तरा. ॥५१॥ टोका--'रसतो' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! अधः स्थितामु कदन्कुम्भीम-प्रतप्यमानतेलादिसभृतासु ऐसे (वडरवालए-बज्रवालके) वज्रवालुका नामकी नदी के (कलरवाल याए-कदम्बवालुकायाम्) तथा प्रतप्त कदववालुका नदीमें (अणतसो-अन नश.) अनतवार (दपुग्यो-दग्धपूर्वः) पहिले भवों मे जल चुका है।
। भावार्थ-मृगापुत्र वर्तमानकाल के प्रदर्शित भयों से अपने को निर्भय बतलाते हुए यह प्रकट कर रहा है कि हे माततात । मुझे आपक द्वारा प्रदर्शित भयो की इस लिये पर्वाह नहीं है कि मैंने इस से भा अधिक कष्ट नरकों मे सहन पिये है। वहा की अत्यत जाज्वल्यमान वज्रवालका नदी मे तथा कदम्त्रवालकानदीमे अनतवार म पाहल भवो मे जलता हुआ ही यहा आया ॥५०॥ वालुक पादु नामनी नहीन तथा कलपवालयाए-कदम्बवालुकायाम् तपेस ४६वा नहीभा अणतसो-अनन्तश, मनतवार दडपुत्री-दग्यपूर्व. म ભવમાં શેકાઈ ચૂકી છું
ભાવાર્થ--પોતે અગાઉ ભોગવી ચોલી નરકની યાતનાની અપેક્ષાએ મૃગાપુ વર્તમાનકાળમાં સાધુજીવનમાં અનુભવવા પડતા ભયથી પિતાને નિર્ભય બતાવનિ કહે છે કે, હે માતાપિતા ! આપે મને બતાવેલ સાધુજીવન દરમ્યાન સહન કરવો પડે ભયાની એટલા માટે પરવા નથી કે મે આનાથી પણ અધિક કણ નરકોમાં સર્જન છે જે ચાની અન્ય ન જાજવલ્યમાન વજાવામ નટીમાં તથા કદ અવલિકા ન
માગલા
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ. १९ मृगापुश्चरितवणनम्
८२१
परमाधार्मिकैर्देवै' ऊर्ध्वं रक्षणाखाया 'माझ्य पलायताम्' इति बुद्धया बद्ध, जनान्धव' =न्युमिनादिरहितो रसन्=कन्दन् अड करपत्र क्रकचादिभि. शस्त्रैरनन्तश. छिन्नपूर्व = पूर्वभवेषु छिन्न' । अय भावः - परमधार्मिका देवाः पूर्वभवेषु कन्दन्तमवान्यामा क्षशालाया ना करपत्रक्रकचादिभिर्ममाङ्गोपाङ्गानि अनन्तवार जिला वृक्षाखानस्थिताम् कन्दुकुम्भीषु पचन्तिस्म् । लघुकाष्टविदारणोपकरण 'ककच' इत्युच्यते । तदेव महत् 'करपनम्' इत्युच्यते । ५१ ॥
तया -- ' रमतो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे माततात ' अत्यत तपे हुए तैल से भरी हुई अप स्थित (कुकुकुभीसु - कन्दुकुमीपु) कटु कुभियों मे परमा धार्मिक देवों द्वारा (उड्यो - उप बद्व ) "यह मग न जाय" इस अभिप्राय से ऊँचे वृक्ष की शाग्वा पर मे बाधकर (करवत्त कर कयाईहिं विन्नपुचोकरपत्रकचादिभि: चिन्नपूर्व ) करपत्र एवं क्रकच - करोत - आदि शस्त्रों से पहिले नवों में छिन्नभिन्न किया हू । (रसतो - रसन) मैं उस ममय ग्व के मारे बहुत रोया पख्तु (अनभुवो - अनान्धवः) वहा मेरी किसी भी बधुने सहायता नही की ।
भावार्थ - - नरकों मे परमाधार्मिक देव पहिले तो नवीन नैरयिक को वृक्ष के शावा मे नांधकर करपन एव च से चीरते है और फिर उसको तस नैल से सभृत कदुकुमियों मे जो उसी वृक्षके नीचे रहती हैं पाते है । नैरयिक जीव उस समय बुरी तरह चिलाता है ऐसी स्थिति मे वहा कोई भी बांधव उसकी सहायता करने को नही
तथा - "रसतो" छत्याहि
अ व्यार्थ --हे गातापिता अत्यत उणता तेसथी भरेली कुटु कुभीसुन्दु कुमीषु अध स्थित टुडे मियोमा परमाद्याभिः हेवा द्वारा उड्डबडी - उद्धः ખેને આ ભાગી ન જાય” એ આશયથી ઉચા વૃક્ષની ડાળી ઉપર મને બાર્બીને करवत करम्याईहिं- करपत्र क्रकचादिभि. छिन्नपृर्वो ४२पत्र भने ४२वत माहि शस्त्रोवी भारा भागता लवोभा छिन्नभिन्न उराये तो रसतो -रसन् હું આથી डु यू यो परतु अवधुवो भवावः त्या डी मधु भारी सहायता માટે ન આવ્યે-તે દુખ મે એકલાએ જ ભાગળ્યુ
ભાવા - નરકામા પરમાધાકિ દેન પહેલા તેા નવીન નરિયેકને-નરકમા આવ નાર જીપને વૃક્ષની ડાળીએ ખાધીને કરવતથી વહેરે છે અને પછી ઉકળતા તેલથી ભરેવ કદુકુર્મિઓ કે જે વૃક્ષની નીચે હોય છે તેમા તળે છે નૈરિયક જી એ સમયે ચીમાચીસ કરતી રાડ પાડે છે પર તુ એની કરૂણ સ્થિતિમા ત્યા ઇ પણ ખાધવ તેની
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
य
1
किच-मूलम् - अइति+संकटयाडपणे, लुगे सिंबलिपायवे । खेवियों' पास वडेणं, कड्डोड्डाह दुर ||५२३||
छाया -- यतितीक्ष्ण कण्टकाकीर्णे, तुद्र शात्मरिपादपे । क्षेपित पावद्ध वन्दु, कष्टारम् ॥५२॥ टीका--' अतिक्स' इत्यादि ।
•
हे मातापितरौ । पूर्वनेषु अतितीक्ष्णकष्टकारीर्णे = अतितीक्ष्णानि यानि कण्टकानि तैराकीर्णे = व्याप्ते तुद्रे-अत्पुत्रे, शाल्मलिपादपे = शाल्मलिवृक्षे पाश पहुँचता है। विचारा अकेला ही दुःख मोगा करता है। मेरी भी हे माततात । यह हालत पूर्वभवों में अनतवार हुई है। फिर इन बर्त मान के दुग्खों से डरने की कौनसी चिन्ता है ? ॥७२॥
और भी - 'अइति०' इत्यादि ।
+
अन्वयार्थ -- हे माततात । पूर्वभवों मे (आतिपाडणे तुगे पिलिपा- अतिती गटकाकीर्णे तुगे शाल्मलिपादवे) अति ater nahi से आकीर्ण तथा अत्यत ऊचे शाल्मलि वृक्ष पर मुझे ( पासवडे - पाशनद्वः) पाश द्वारा जकटकर परमाधार्मिक देवोने (दुक्करम्दुःसहम्) बडी बुरी तरह (कड्डो कड्ड्राहिं-कृष्टावकृप्टे) वींचातानी करके (खेविओ-क्षेपित) फेंका है।
भावार्थ- नरकों मे उन परमाधार्मिक देवोंने मेरी हे माततात् पूर्वभवों में बडी दुर्दशा की है। नूकीले काटोवाले ऊचे २ शाल्मलि સહાયતા કરવા પહેાચતે નથી બિચારી એકલે જ ડ્રુ ખ ભેગવ્યા જ કરે છે. મારી પણુ હું માત પિતા ! પૂર્વ`ભવમા આવી હાલત અનેક વખત થયેલ છે, તેા પછી વર્તમાન કાળમાં સાધુજીવનના આવા મામુલી ૬ ખેાથી ડરવાની ચિતા શા માટે કરવી ? ૫૫૧ अने- 'अइ तिक्ख" ४त्याहि અન્વયાય—હૈ માતાપિતા ' अत्यत पूर्वभवाभा अइतिक्खटयाइणे तुगे सिंवलिपायवे - अतितोभ्णकटकाकीर्णे तुगे शाल्मलि पादपे तीक्ष्ण डाटा मोथी लरेला तथा अत्यंत दया शादभसी वृक्ष उ५२ भने पासबद्धे - पाशबद्ध होरीथी भाधीने परमाध भिष्४ देवो दुक्करम्-दु सहम् पूत्र युरी शेते
क्ड्रोकडूाहि
1
कृष्टावकृष्टै मेयाणेय उरीने रेडी हीपेस हतेो
ભાવ નરકમાં આ પરમાધામિવાએ હું માતાપિતા । મારા પૂ ભવમાં ખમ જ દુર્દશા કરેલ છે. ખૂબ જ ધારવાળા કાટાથી ભરેલા ઉચા । ઉંચા
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२३
प्रियदर्शिनी टीका म. १९ मृगापुप्रचरितवर्णनम् पद्वोऽह परमाधार्मिकतै कृपयवकृष्टः र्पणार्पणः दुप्फर-दुःसह यया स्या चथा क्षेपितः यलु ॥५२॥
किं चमूलम्-महाजतेसु उच्छ वा, आरसतो सुभेरव ।
पीलिओम्मि सकेम्मेहि, पाकम्मो अणंतसो ॥५३॥ डाया--महायन्ने उहरिव, आरसन मुभैरवम् ।
पीडितोऽस्मि स्त्रकर्मभिः, पापकर्मा अनन्तशः ॥५३।। टीका-'महाजतुम्' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! पूर्वभवेषु पापकर्मा पापकर्मानुष्ठानकारी सुभैरवम् = अत्यन्तभयङ्कर यथा म्यात्तथा-आरसन्-आकन्द कुन्निह महायात्रेमु=पापिना वृक्ष पर मुझे उन लोगोंने बडी ही निर्दयता से पागों में बाधकर ग्वीचातानी करते हुए फेंका है ॥१२॥
और भी-'महाजतेसु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे मातातात । पूर्वमवों मे (पावरम्मा-पापकर्मा) मृत पापकर्म के उदयाधीन में (अणतसो-अन तशः) अनतगार (उच्छवाइक्षुरिब) गन्ने के समान (महाजतेसु-महायपु) पापियों को निप्पिीडित करने के लिये निर्मित यत्रो में (सुभेरव आरसतो-सुभैरव आरसन) घडी बुरी तरह से चिल्लाते चिल्लाते हुए सम्मेहि-स्वकर्मभि) पूर्यो पाजित दुष्कर्मों के निमित्त से (पीलिओम्मि-पीडितोऽसिन) पीडित किया गया है।
भावार्थ-हे माततात । जिस प्रकार महायत्रो में इक्षु पेले जाते है उसी प्रकार में उन यत्रों में एक बार नहीं अनतबार पेला गया । શામલી વૃક્ષ ઉપર મને એ લેકેએ ખબ નિ થતાથી દોરડાથી બાંધીને બે ચા ખેચ કરીને જે કર્યો હતો પર છે
quी प]-"महाजतेसु" त्यादि ___-म-पया- भातापिता पावकम्मो-पापकर्मा ममा ४३८ भाना
यी ९ अणतसो-अनन्तश भने पार उन्मा -दक्षुरिव शेरीनी भा३४ महा जतेसु-महायोपु पापीमान नीति रवाने भाटे तैयार ४२८ यत्रोमा सभेरव आरसतो-सुभैरसनारसन भूम भरारीत पाउता पाउता सम्मेहि-स्वकर्मभिः yalपात हुभाना निमित्तथी पीलिओम्मि-पीडिनोऽस्मि पीताये छु * ભાવાર્થ – હે માતાપિતા ! જે પ્રમાણે મોટા યત્રોમ શેરડીને પીલવામાં આવે છે તે પ્રકારે નરકમા હુ આવી જાતના યાત્રામાં એકવાર નહિ પણ અનેકવાર
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
उत्तराध्ययन सूत्रे
किं च-मूलम् - अइति खेकटयाइण्णे, तुगे सिंवलिपायवे । खेवियों पास वेणं, कड्डोड्डा दुर ||५०|| छाया -- युतितीक्ष्ण कष्टकरावी, तु शान्मुरिपादपे । क्षेपितः पागवड खलु कष्टकरम् ||१२|| टीका--'अतिक्य' इत्यादि ।
हे मातापितरौ 1 पूर्वनेषु अतितीक्ष्णष्टकारी प्रतितीक्ष्णानि यानि कण्टकानि तैराकीर्णे - व्याप्ते तु अत्युचे, शाल्मरिपादपे = शाल्मल्टिस पाश पहुँचता है। विचारा अकेला ही दुःख भोगा करता है। मेरी भी हे माततात | यह हालत पूर्वभवों में अनतवार हुई है । फिर इन बर्त मान के दुग्खों से डरने की कौनसी चिन्ता है ? ॥५२॥
और भी - 'अइति०' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे माततात ' पूर्वभवों मे (अतिवकटयाडणे तुगे पिलिपाय - अतिती काकीर्णे तुगे शाल्मलिपादवे) अति arer aani से कीर्ण तथा अत्यत ऊचे शाल्मलि वृक्ष पर मुझे ( पासवडे - पाशः) पाश द्वारा जकडकर परमाधार्मिक देवोने (दुक्करम्दुःसहम्) बडी बुरी तरह ( कड्डोकाहिं कृष्टावकृष्टे) ग्वींचातानी करके
(खेविओ-क्षेपित) फेंका है।
भावार्थ- नरको मे उन परमाधार्मिक देवोंने मेरी हे माततात पूर्वभवो मे यडी दुर्दशा की है। नकीले काटोवाले ऊचे २ शाल्मलि સહાયતા કરવા પહેાચતા નથી બિચારા એકલા જ ટુ ખ ભાગવ્યા જ કરે છે મારી પ હે માત પિતા ! પૂર્વભવમા આવી હાલત અનેક વખત થયેલ છે, તે પછી વર્તમાન કાળમાં સાધુજીવનના આવા મામુલી ૬ ખાથી ડરવાની ચિંતા શા માટે કરવી ? ૫૫૧૫
मने पशु- 'अइ तिक्ख" त्याहि
અન્વયાય—હું માતાપિતા 1 અન્ય ત भूर्वभवाभा अइतिक्खकट्याइणे तुगे सिंबलिपायवे - अतितीक्ष्णकटकाकीर्णे तुगे शाल्मलि पादपे तीक्ष्य घटा गोथी भरेला तथा अत्यंत दया शादभसी वृक्ष उपर मने पासवद्धे - पाशबद्ध होरीथी णाधीने परभाघ भिष्ठ देवो दुकरम्-दु सहम् पूत्र जुरी रीते
कड्रोकडा हिं
એહું માતાપિતા ! મારા પૂ ભવમાં ખમ જ દુર્દશા કરેલ છે. ખૂબ જ ધારવાળા કાટાથી ભરેલા ઉચ્ચામા ઉંચા
कृष्टावकृष्टै मेयाय उरीने रेडी हीधेस तो ભાવા-નરમાં આ પરમાધામિક
१
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुप्रचरितवर्णनम्
५२३ वोऽह परमाधार्मिकतै कृप्याटै=कर्पणावकर्पणः दुप्फर-दुःसह यथा म्या चया क्षेपित' ग्वलु ॥५२॥
किं
च
मूलम्--महाजतेसु उच्छ्र बा, आरसतो सुभेरेव ।
पीलिओम्मि सकेम्महि, पार्वकम्मो अणंतसो ॥५३॥ छाया--महायन्नेषु इक्षुरिव, नारसन मुभैरवम् ।
पीडितोऽस्मि स्वकर्मभि., पापकर्मा अनन्तश ॥५३।। टीका-'महाजतुसु' इत्यादि ।
हे मातापितरौ! पूर्वभवेषु पापकर्मा-पापकर्मानुष्ठानकारी सुभैरवम् अत्यन्तभयङ्कर यथा म्यात्तथा-आरसन्-आक्रन्द कुर्वन्न्ह महायन्मु-पापिना वृक्ष पर मुझे उन लोगोंने नडी ही निर्दयता से पाशों में बाधकर खीचातानी करते हुए फेंका है ॥२॥
और भी-'महाजतेसु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे मातातात । पूर्वभवों मे (पावसम्मा-पायर्मा) कृत पापकर्म के उदयाधीन में (अणतसो-अन तशः) अनतवार (उच्छ्याइक्षुरिव) गन्ने के ममान (महाजतेसु-महायत्रेषु) पापियों को निष्पिीडित करने के लिये निर्मित यत्रो मे (सुभेरव आरसतो-सुभैरव आरसन) बडी बुरी तरह से चिल्लाते चिल्लाते हुए 'ससम्मेहि-स्वकर्ममि.) पृर्यो पार्जित दुफ्फर्मो के निमित्त से (पीलिओम्मि-पीडितोऽसिन) पीडित किया गया ह।
भावार्थ-हे माततात । जिस प्रकार महायत्रों मे इक्षु पेले जाते है उसी प्रकार में उन यत्रों में एक बार नहीं अनतबार पेला गया है। શામલી વૃક્ષ ઉપર મને એ લોકેએ ખુબ નિ થતાથી દોરડાથી બાંધીને બે ચા ખેચ કરીને કે કર્યો હતે ! પર છે
१ -"महाजतेसु" त्या ___-या - मातापिता पावकम्मो-पापकर्मा ममा ४२सा माना यथी अणतसो-अनन्तश. मने पार उच्चा -दक्षुरिव शरडीनी भा३४ महा जतेस-महायपु पापीयाने नि०पीडित ४२वाने भाटे तैयार ४३६ यत्रोभा सभेरव आरसतो-सभैरव आरसन मुभराम रीतेश पाउ पाउता सम्मेहि-स्वकर्मभि' पाळताना निमित्तथी पीलिओम्मि-पीडितोऽस्मि पीताये छु
ભાવાર્થ-હે માતાપિતા ! જે પ્રમાણે મોટા યત્રોમાં શેરડીને પીલવામાં આવે છે તે પ્રકારે નરકમા હુ આવી જતના યત્રોમાં એકવાર નહિ પણ અનેકવાર
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
appenima
m
-
-
-
-
-
marne-
-
MNovemmaAmainerangama
५.४
বাসনা निप्पोडनार्थ निर्मितेषु महायन्प्रेय इति पयर्मगिपर्मणा फल्न अन न्तश. अनन्त पार पीडिती-निष्पीडितोऽस्मि । 'पा' नारायः ॥५३||
-
-
-
सूलम्-कूयंतो कोलमुंणयहि, सौमेहि सबैलेहि यं ।
पाडिओ फालिओ छिन्नो, विप्' तो अणेगंसो ॥५॥ छाया-कजन् पोलशुनकैः, श्यामः शन ।
पातितः स्फाटितगिनी, शिम्पुरन नेश ||५४|| टीका'यतो' इत्यादि।
हे मातापितरौ । पूर्वभोपु कोलशुनकर वानस्पधरैः स्यामेशामा भिधानः, शक्लै शवलाभिधानथ परमारामिटव. जन भयवशादाकन्दन, में उनके समक्ष रोया भी चिल्लाया भी परन्तु मुझ पर कहा दया करनेवाला कोई नहीं था। पूर्वोपार्जित अशुभ कमों के निमित्त मेरी ऐसी दुर्दशा हुई थी ॥७॥
तथा-कृयतो' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे माततात। पूर्वभवों में (कोल सुणयेहि-कोलशुनकैः) शूकर तथा श्वान के रूपों को धारण करनेवाले (सामेहि-श्यामै.) श्याम तया (शरलेहि-शवले)शयल नामके परमाधार्मिक देवीने (क्यतो-कृजन) भयवश गेते हुए तथा (विस्फुरतो-विस्फुरन् ) इधर उधर भागते हुए मुझे (अणेगसो-अनेकशः) अनेकनार (भुवि पाडिओ-मुवि पातित) जमीन पर पटका (फालिओ-स्फाटित) जीर्णवस्त्र की तरह फाडा तया (छिन्नो-छिन्न.) वृक्ष की तरह काटा है।। પિલવામા આવેલ છુ હું તેમની સમક્ષ ર છુ, રાડ પાડી છે, પર તમારા ઉપર ત્યા દયા કરવાવાળું કઈ ન હતુ પૂર્વોપાત અશુભ કર્મોને નિમિત્તથી મારી એવી દશા ત્યા થઈ હતી તે પર છે
तय-"क्यतो" त्यादि
मन्वयार्थ-डे मातापिता! पूनमा कोलसुणयहि-कोल्शूनकै सुपर तथा नरान३५ धा२६४ ४२वावा सामेहि-श्यामः श्याम तथा शपलेहि-शबले समनामना परभाधामि वा यतो-कजन भयथी रोता मने विस्फूरतोविस्फुरन् मामतेम लागत मे१ भने अणेगसो-अनेकश• भने मुविपाडिओभूविपातित भीन ५२ पछाडी फालिओ-स्फाटित. पवनी भा६४ माथा छ तथा छिन्नो-छिन्न वृक्षनी भार पेल छ
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८
प्रियदर्शिनी टीका य १९ मृगापुरचरितवणनम् विस्फुरन् इतस्ततश्चन अहम् अनेकश बहुगार भुवि पातितः, जोर्णवस्त्रवत् पास्ति , क्षवत् छिन्ना छेदितश्च । ५४॥
किं च-- मृलम्---असीहि अयसीवण्णाहि, भल्लीहि पहिसेहि य ।
छिन्नो भिन्नो विभिन्नो ये, उववण्गो पावकम्मुणा ॥५५॥ छाया-असिभिरतसीवणे , भल्लीभि. पटिशैश्च ।
छिन्नो भिन्नो विभिन्न व, उपपत्र पापफर्मणा ॥५५॥ टोका-'असीहि' इत्यादि ।
हे मातापितरो। नरके पापकर्मणाम् पापकर्मप्रभावेग उपपन्न उत्पन्नोऽहम् परमाधार्मिकैः अनसीवणे =अतसीवत्कृष्णवर्णरसिभि =खरै', छिनडेदित , ___मावार - मगापुत्रने मातापिता से दु ग्वों को भोगने के सिलसिले म यह कहा कि मैं पूर्वभवों मे भोगे गये दु ग्वों को और कहांतक सुनाऊ । नरकों मे श्याम और शवल जाति के परमाधार्मिक देवोने जो मेरी दुर्दशा की वह मे ही जानता है। उन लोगोने मय से कापते हुए मुझे अनेकवार तो जमीन पर पटा तथा पटक्कर मेरे शरीर क जीर्णयन्त्र की तरह टो टुडे क्येि और फिर पक्ष की तरह मुझे काटा ॥५४॥
फिर भी-'असीहिं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे माततात ! नरक में (पावकम्मुणा-पापकर्मणा) पापकर्म के उदय से (उचवण्णो-उपपन्न) उत्पन्न हुआ मै परमाचार्मिक देवों द्वारा (अयसी वण्णाहिं अमिहिं-अतसीवणे असिभि) अलसी के पुष्प समान कृष्णवर्णवाली तलवारो से (लिन्नो-लिन्न ) छेदित किया गया ह-तथा (मल्लिहिं-भल्लीभि) भालाओं से (मिन्नो-भिन्न)
ભાવ થ–મૃગાપો માતાપિતાને દુ ખ ભોગવવાની બાબતમાં આમ કહ્યું કે, મે પૂર્વભવો ભેગવેલ દુ ને વધારે ગ્યા સુધી સ ભળવુ ? નરકોમાં નયામ અને સબળ જતિના ૫માધામિક દેએ જે મારી દર્દ ના કરી છે તેને હું જાણ શુ તે લેકાએ ભાવથી કાપી રહેલા એવા મને અનેક વખત જમીન ઉપર પછા ડને તથા જમીન ઉપર પછડાયેલા મારા શરીરને જુના વસ્ત્રની માફક ચી? નાખ્યું અને ઝડની માફક મને છેદી નાખ્યા ૫૪
ant qg-"असीहि त्या
अन्वयार्थ ---- मातापिता। न२४मा पवित्रम्मुणा-पापकर्मणा पापभाना यथी उबवण्णो-उपपन्न उत्पन्न थयेस पारामिहेवा ४ २१ अयसीवग्णाहि असिहि-अतसीवर्ण असिभिः मशीन दाना कवी आणी २१ ताशया छिन्नो-छिन्न छायो '3 तथा मल्लेहि-मल्ले: मासायाधी भिन्नो-भिन्न:
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
থানা निप्पोडनार्थ निर्मितषु महायन्त्रण र सामभिर्मणा फलन अन तश. अनन्तगार पीडिता-निप्पीडितोमि । ' टाय. ॥५३॥
मिचमूलम्- कूर्यतो कोलमुणयेहि, सामेहि सबैलेहि यं ।
पाडिओ फालिओ छिनो, विष्फ तो अणेगसो ॥५॥ छायाकृजन् कोल्नको, ज्यामः शभ ।
पातितः स्फाटितटिनी, पिम्फरननेस्य ॥५४॥ टीका-'कृयतो' उत्यादि।
हे मातापितरौ । पूभषेप कोलशुन रवानस्पधरः श्यामः-श्यामा भिधान , शाले. शालाभिधानश्च परमापार्मिकटय. जिन भयवशादाक्रन्दन, मैं उनके समक्ष रोया भी चिलाया भी परन्तु मुझ पर वा दया करनेवाला कोई नहीं था। पूर्वोपार्जित अशुभ कर्मों के निमित्त मेरी ऐसी दुर्दशा हुई थी ॥५॥
तथा-'कृयतो' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे माततात। पूर्वभवों में (कोल सुणयहि-गौलशुनकैः) शूकर तया श्वान के रूपों को पारण करनेवाले (सामेहि-श्यामै) श्याम तया (शरलेहि-शबल)शयल नामके परमाधार्मिक देवाने (क्रयतो-कृजन्) भयवश रोते हुए तथा (विस्फुरतो-विस्फुरन् ) इधर उधर भागते हुए मुझे (अणेगसो-अनेकश ) अनेकवार (भुवि पाडिओ मुवि पातित) जमीन पर पटका (फालिओ-स्फादित) जीर्णवन्न की तरह फाडा तथा (छिन्नो-छिन्न.) वृक्ष की तरह काटा है। પીલવામાં આવેલ છુ હું તેમની સમક્ષ રેયો છુ, રાડ પાડી છે, પર તું મારા ઉપર ત્યા દયા કરવાવાળું કઈ ન હતુ પૂપાજીત અશુભ કર્મોના નિમિત્તથી મારી એવી દશા ત્યા થઈ હતી કે પ૩ ૫
तथ ---"क्यतो" त्यादि
अन्वयार्थ-- मातापिता! मा कोलसुणयेहि-कोलशुनकै सूपर तथा रानी ३५ धा ५२वामा सामेहि-श्यामै श्याम तथा शपलेहि-शबले सण नामना ५२मायामि वाय जयतो-जन् अयथी रात मने विस्फूरतोविस्फुरन् आमतेम भागता वा भने अणेगसो-अनेकश. भने भुविपाडिओभूविपातित भी 6५२ पछाडीन फालिओ-स्फाटित. पचनी मा माथा छ तथा छिन्नो-छिन्न वृक्षनी भार अस छ
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुनचरितवर्णनम् - -
७ इत्र मर्मस्थाने यष्टिमुष्टयायाचाते. पातित'। अय भाष'-परमाधार्मिका देवा 'अय मा पळायताम्' इति पिया युगकीलायुक्ने प्रतप्ते लौहमये दुर्वहे रथे मामायोज्य तोर योक्न त दुर्वह लोहरय कर्पयितु प्ररयन । पुनश्च मर्मस्थाने यष्टिमुष्टयाद्यापतिर्मा गयमिवपातितवन्त :ति ॥५६॥
किं च-- मूलम् --हयासणे जलतम्मि, चियाँसु महिसो विव ।
दंडो पक्को ये अवसो, पावकम्मेहि पाविओ ॥५७॥ छाया--हुतागने वसति, चितासु महिप इव ।
दग्यः परत्रश्च जवश, पापकर्मभि प्रवृत्त ॥५७|| नायको ग्वेचा। तथा जय इतने पर भी में नहीं चला तो उन्होंने यष्टि एव मुष्टि से मुझे खून पीरा और (रोज्झो वा पाडिओ-रोज्झ इव पातित) मार २ कर रोझ जानवर की तरह मुझे जमीन पर पटक दिया।
भावार्थ-नरको में प्राप्त होर सर्वथा पराधीन बने हुए मुझको परमा धार्मिक देवोंने लोह के गुरुत्तर रथ को ग्वेंचने के लिये उस मे पहिले तो जोत दिया पर जर वह रथ मुझ से नहीं ग्विचा ना तो उन लोगोंने मुझे उसको रनेचने के निमित्त चाबुक से खूब पीटा और मेरी नाथको भरसक ताना। इतने पर भी जब मैं नहीं चल मझा तो उन्होंने यप्टिमुष्टि आदि द्वारा मुझे मर्मस्थानों म वृष मारा और मारपीट कर फिर मुझे उन लोगोंने रोझकी तरह जमीन पर पटक दिया ॥१६॥ ખૂબ ફટકાર્યો હતે અને મારી નાથને ખૂબ એ ચેલ હતી એમ છતા પણ જ્યારે હુ એ રથને ખેચી ન શકતે તે તેઓએ ગડદાપાટથી મને ખૂબ માર્યો હતો વળી
म रोज्झोवा पाडिओ-रोज्झइव पातित भारी भारीन | OM२नी भार જમીન પર ફેકી દીધા હતા
ભાવાર્થ-નકોને પ્રાપ્ત કરીને એ પૂર્ણપણે પરાધીન બનેલા એવા મને પમાં ધામિક દેવે એ લે ઢાના ખૂબ ભારે રથને બે ચવાને માટે પહેલા તે મને એમાં જોતરી દીધેલ પર તુ જ્યારે રથ મારાથી ન બે ચાય ત્યારે તે લોકોએ મને તે રથ ખે ચવા માટે તે ચાબુકથી ખૂબ ફટકાર્યો હતો અને મારી નાથને ખબ એ ચી હતી એમ છતા પણ જયારે હું ન ચ લી શક્યા ત્યારે ગડદાપ ટુથી તે લેકે એ મને મારા મર્મ સ્થાનમાં ખૂબ માર માર્યો અને મારીપીટીને પછી તે લેકેએ રેઝની માફક જમીન ઉપર ફેકી દીધો છે ૫૬ છે
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनमा
vni
-pa
r
a
णार्थतोत्र योदित प्रेरित ,
भल्लाभिः 'भाला' इति मसिः शनः गिन्ना गरित'। न-पुनः परिशका : विशेष विभिन्न मुश्मावाडी ॥५५॥
तथा चमूलम्--असो लोहरहे जुत्तो, जलते समिलाजुए।
चोईओ तीतजोत्तेहि, रोझो वा जंह वीडिओ ॥५॥ छाया-शो लोहरपे युक्ती, अलति शम्यायते ।
नोदितस्तोत्रयोस्त्र , रोझ र पातितः ॥५६॥ टीका-'अवसो' इत्यादि।
हे अम्मा पितरौ ! नरकेपु अपगः पराधीनोऽह परमाधार्मिकया दाम्या युरो-शम्या युगरन्त्रक्षेपणीयकीलिमा तया युते युक्त अलति-अग्निवद् देवी प्यमाने प्रतप्से लौहरये लोहमयहरथे युक्त योनिता, तत' परमापार्मिकदा स्थकर्षणार्थतोत्र योक्त्रैः-तोनाणिमाननानिवृपभाटिमरणदण्डा., योक्त्राणिनासामोतगलबद्धरम्यादीनि तैनोंदिता भेरित , मा-पुनम्ह तैर्देवैरो यो यथा गवय विदारित किया गया है तथा (पहिसेडिय-पटिशैश्च) शास्त्रविशेषों से (विभिन्नो-विभिन्न) सूक्ष्म टुकडे २ रूप में किया गया हूँ ॥७॥
तथा---'अवसो' इत्यादि। ____ अन्वयार्थ---हे माततात ! नरकों में (अवसो-अवश) सर्वथा परा धीन बना हुआ में परमाधार्मिक देवों द्वारा (समिलाजुए जलते लोररहे जुत्तो-शम्यायुते ज्वलति लोहरथे युक्त ) युगरन्ध्र मे क्षेपणीय कीलिका से युक्त तथा अग्नि के समान देदीप्यमान ऐसे प्रतप्त लोहरथ मे जोता गया है। तथा (तोत्त जोत्तेहि-तोत्र योक्त्रै,) उस रथ का खेचने के लिये उन लोगोंने मुझे तोत्र-चावुको से खूब पीटा एव मेरा विधाये ७ तथा पहिसे हिय-पटिशैश्च सपना शत्रोधी भारा विभिन्नोविभिन्म: नाना नाना १४ उसया ॥ ५५॥
तया---"अवसो" त्यादि
मन्क्याथ-डे मातापिता! नरमा अचसो-अवश सपथ पराधीन मनल मेको हु परभाधामि देव द्वारा समिलाजुए जलते लोहरहे जुत्तो--श्यामायुत ज्वलति लोहरथे युक्त युगमा क्षेपणीय युवा तथा मनिानी भाई દેદિપ્યમાન અને ખૂબ તપેલા એવા વેઢાના રથમાં જોતરવામાં આવ્યા હતા તથા तत्तिजीतहि-तोत्रयोक्त्रै. ये रथ यवाद भाटे से ये मन यामुथा
बालविणे
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुरचरितवर्णनम्
अपर च-- मूलम्-चला सडासैतुडेहि, लोहतुण्डेहि पर्खेिभि ।
विद्वत्तो विलवतोऽहं, ढकगि हिणतसो ॥५॥ . डाया=-यात् सन्दशतृण्डै , लौहतुष्टैः पक्षिभिः ।
विलुप्तो विलपन्ना, हङ्कटबैरनन्ना ॥५८॥ टीका-~'वला' इत्यादि।
हे अम्बापितरो ! नरके सन्दशतुण्डे पन्दशाकार तुण्ड-मुख येपा ते तथा तै, सन्दशाकारमुखै , लोहतुण्डै = नौहवत्कठोरमुसै. हर -
उद्धना मकै, पक्षिभिपिलपन्-पिठाप कुन्निह चला हठात् अनन्तश भनन्तवार विलुम = विनिन्नः। नरकेपु पक्षिणो क्रियाएव । तत्र परिणामभावात् ॥५८।।
एर कार्यमानस्य पिपासाया सनाताया यदभूत्तदन्यते-- मूलम्-तण्हा मिलतो धावतो, पत्तो वेयरणि नंड । __ जेल पाहति चिंततो, खुरधाराहि विवाडओ ॥५९॥ अपर च-'घला' इत्यादि ।
हे माततात । नरक में (सडासतुडेहि-सन्दशतुण्डै,) सडासीके आकार समान मुग्ववाले तथा (लोहतुण्डेहि-लौहतुण्डै ) लोह के समान कटोर मुखवाले ऐसे (ढकगिद्धेहि ढङ्कगृढे ) ढकगृद्ध नामक पक्षियो द्वारा (विलवतोऽह-विलपन अहम् ) विलाप करता हुआ मै (अणतसोअनन्तग) अनतवार (विलुत्तो-विलुप्त) छिन्नभिन्न किया गया है। नरको मे पक्षी नही होते है। नारकी ही स्वय वैक्रियशक्ति से पक्षी जैसे बन जाते है ॥२८॥
ulleg पY-"पला" त्या
मन्वयार्थ-डे मातापिता | सडास तुडेहि-सन्दश तुण्डै साघुसीना मा २वा माढावात लोहतुण्डेहि-लौहतुन्डै बढाना २५१२ माढावाजा अपा ढक गिद्धेहि ढङ्क गृढे ८४३2 नामना पक्षमा दा॥ विलयतोऽह-विलपन अहम qिal५ ४१ २२ मेवा हु अणतसो-अनतश मत विलुत्तो-विलप्तः छिन्न ભિન્ન કરાયેલ હુ નરમા પક્ષી હોતા નથી નારકી જ વય વૈક્રિી શકિતથી પક્ષી જેવા બની જાય છે ! ૫૮
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
অনল
-
-
टीका~~'गामणे' इत्यादि ।
हे अम्मापितरी। नाक पापमिमिः मरतः परिवटितोडापतित्रा परमार्मिक क्रियशत्तया रचित नाम अति हताशनेही महिए इस दग्या भस्मसारकता, पासपद मस्त्रिीकामा अय भाष यथाऽत्र पापिनो जना महिम रचनादिनाSIDAI हो मम्ममावन्ति , रन्तार आँटनीकुर्वन्ति च । तथैर पापHIMAnमा परमाामिया नरके रेरिय शत्तया विरचितममलितचिताग्नी दग्धान्तः परयन्तति ॥५७॥
किं चत्यामणे' इत्यादि।
अन्वयार्थ दे माततात । नरक में (पासम्मेहि पाविओ-पाप कर्मभिः प्रत्तः) पापकों द्वारा घिरकर (अवमो अवशः) परतन्य " मुझको परमाधार्मिक देवोंने (चियासु-चितास) अपनी वैक्रियशक्ति से रचित चिताओं में (जलतम्मि त्यासणे-चलति हुताशने) प्रदात अग्नि में (महिसोविय-मारिप इव)सेकी तरह (दडो पशो-दग्धः पश्च । पहिले तो स्वर सेका और बाद में गनकी तरह मेरा मा बनाया।
भावार्थ-जैसे पापीजन महिपको धन आदि द्वारा परतत्र कर अग्नि में डाल देते हैं और पीछे उसको वृत्ताक की तरह सेकने है उसी तरह पूर्वोपार्जित पापकर्म द्वारा जकडा जाकर नरक में प्राप्त हुए मेरे जीवको भी पहिले परमाधार्मिक देवोंने अपनी शक्ति से संचत चिताओं में डालकर स्नूब भूना है। खूब उसका भर्ता बनाया है ॥२॥
५२-"हयासणे" त्या
भन्याथ:-भान पिता २४मा पावसम्मेहि पाविमो पापकमेभि' प्रष्ट सन यापीथी घरायसावा असो-अधश परतणनेमापा भने ५२माधान हवाये पातानी वैडिया तथा जनावली पियाम-पितास शिलामामा ज्वलम्भि हुयासणे-चलति हुताशने भइम माता मनिमा महिसोविव-महिपश्चले मना मा दडी पको-दग्ध, पक्क पडसा तो मशध्या अने पछी शादानी मा મારૂ ભડથું બનાવ્યું
ભાવાર્થ-જે પ્રમાણે પાપ લે કે પાડાને બ ધન વગેરેથી પરત ત્ર બનાવીને અશ્વિમ કે કી દે છે અને પછી તેને રીંગણાની માફક શેકે છે એ જ પ્રમાણે " પાર્શત કરેલા પાપકર્મો દ્વારા અકડાઈને નરકને પ્રાપ્ત કરેલા એવા મારા શરીરને પહેલા તે પરમધામિક દેવોએ પિતાની ક્રિય શક્તિથી બનાવેલી ચિતાઓમાં બબ શેકયે અને તેનું ભાથું બનાવ્યુ છે પણ
-
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगावुनचरितवर्णनम्
अपर च-
मूलम् -- वला सडासेतु डेहि, लोहतुंण्डेहि पक्सिभि ।
वित्तो विलंबतोsहं, ढग डाया=-लात् सन्दशतुण्डे, लौण्डे, पक्षिभि. ।
विलुतो विलपन्न, दरनन्त
॥५८॥
तो ॥५८॥
५२९
टीका--'बला' इत्यादि ।
अति । नरके सन्दशतुण्डे = सन्दगाकार तुण्डमुख येषा ते तथा तै, सन्दशाकारमुख, लोहतुण्ड. हत्कठोरमुखै
ना
मकैः पक्षिभिर्निम्पन्= विलाप कुन्नहला हठात् अनन्तश अनन्तवार विलुम'= विच्छिन्नः । नरकेषु पक्षिणो वैकियाएन । तर परिणामभावात् ॥५८॥ एव कर्त्यमानस्य पिपासाया सजाताया यदभूत्तदुच्यतेमूलम् -- तण्ही किंलतो धावतो, पत्तो वेयरणि नंड |
जलं पाहति चिंततो, खुरधाराहि विवाइओ ॥ ५९ ॥
अपर च- - 'ला' इत्यादि ।
हे माततात' नरकम ( सडासतुडेटिं - सन्दशतुण्डैः ) सडासी के आकार समान मुखवाले तथा (लोहतुण्डेहिं - लौह तुण्डै) लोह के समान कठोर मुम्बपाले ऐसे ( ढक गिद्धेहि - ढगृद्वै ) ढकटद्ध नामक पक्षियो द्वारा (विलवतोse - विलपन् अहम् ) विलाप करता हुआ मै (अणतसोअनन्ता) अनतवार (विलुत्तो - विलुप्त ) दिन्नभिन्न किया गया है । नरको मे पक्षी नही होते हैं । नारकी ही स्वय क्रियशक्ति से पक्षी जैसे बन जाते है ॥५८॥
भीलु पशु - "चला" इत्यादि
श्यन्वयार्थ–हे भातापिता । सडास तुठेहि-सन्दश तुण्डै. साधुसीना आर रेवा भोढावाजा तथा लोहतुण्डे हिं- लौह तुष्टै बोढाना वा ठोर भोढावाजा सेवा ढक गिद्धेहि ढङ्कगृद्धै शृद्ध नामना पक्षीओ द्वारा विलवतोऽह - विलपन् जहम् विसाय ४री रहेस मेव। डु अणतसो - अनतश मनतर विलुत्तो- विलुप्तः छिन्न ભિન્ન કરાયેલ છુ નરકામા પક્ષી હાતા નથી નારકી જ સ્વયં વૈક્રિય શકિતથી पक्षी ने मनी लय है ॥ १८ ॥
१७
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
उत्तराध्ययनस छाया-गणाया जान पान, माही तरणी नदीम् ।
जल पियामीति नियन, पुरधारामिनापारिन ||५९।। टीका-'तण्डा इत्यादि ।
हे मातपितरी ! नरके तृष्णया-पिपासया साम्पन-विधमानो पात्रमान ___=इतम्ततो भ्राम्यन्नह चैतरणी तरणी नाम्नी नहीं प्राप्त तरणी नदी तट
समागत । तन जठ पिरामीति चिन्तयन यायनह सुरधारामि.-सुरधारा तुल्पार्वितरणीजलोमिभिप्पादित तः। अय भार-नरके फर्थितोऽह पिपासाकृलितस्तदुपशमनार्थ जल गपयन चतरणीनदीतटे ममागतः। तत्र यापनल पात प्रवृत्तस्तापत्रमारातत्यर्यतरणोजरकहारह इत इति । तर णीनद्याजल हि शुरधारामाय गारेटकमम्तीति विजेयम् ॥५९॥
इस प्रकार कर्थित होने से प्यास लगने पर जो हमा सो कहते है-- 'तण्डा किलो इत्यादि । ___ अन्वयार्थ हे माततात ! इस प्रकार कर्षित होने पर मुझे प्याम
सताती थी तय (तण्हा फिलतो-तष्णया सायन) उस प्यास से खेदखिन्न हुआ में (धावतो-पावन्) पानी की तलाश में इतस्तत: दोडता
और (वेयरणिं न पत्तो-चैतरणी नदी प्राप्तः) वैतरणी नामकी नदी को देवकर उस पर प्यास बुझाने के लिये जा पहुंचता। वहा पहुचते ही ज्यों ही मैं (जल पाहति चिंततो-जल पिनामीति चिन्तयन् ) पानी पीने की चाहना करता कि इतने में ही (खर धाराहि विवाइआ. क्षरधाराभि व्यापादित) क्षरा की धोरा समान तीव्ण उमकी लहरा द्वारा मेरा चूर चूर कर दिया जाता था। इस नदीका जल क्षुराका धाराके समान गले को फाडनेवाला है ॥५॥
આ પ્રમાણે કદર્શિત થવાથી તરસ લાગવાથી શું થયું તેને કહે છે– "तहा किलतो" या
અન્વયા–હે માતાપિતા ! આ પ્રકારે કદર્શિત થવાથી જ્યારે મને ખૂબ જ तरस खासी त्यारे तण्डा किलतो-तप्णया काम्यन तरसथी महभिन्न यथेसाई धावतो-धावन् पाए शधा भाटे महीतही होता भने वैयरणि नइ पत्तोवैतरणि नदी प्राप्त वैतरणी नामना नही धन तरस शान्त ४२वा या १० पहाच्या जल पाहति चिंततो-जल पिवामीति चिन्तयन् पाणी पीवाना तथा अरतेसंत थेटमामा सुर धाराहि विवाइओ-क्षुरधाराभि व्यापादित छ ધાર જેવી એની તી લહેરથી મારે ચૂરેચૂરો કરી નાખવામાં આવતા આ અgિ પાણી છરાની ધારના જેવુ ગળાને ચીરી નાખે તેવું હોય છે કે ૫૯ છે
છની
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुनचरितवर्णनम् ।
किंचमूलम्--उपहाभितत्तो सर्पतो, असिपंतं महावण ।
असिर्फत्तेहि पेंडतेहि, छिन्नंपुब्यो अणेगंसो ॥६॥ छाया-उष्णाभिनतः सम्प्राप्तः, असिपत्र महापनम् ।
असिपः पतदि-जित्नपूर्व. अनेक्शः ॥६०॥ टीका--'उहाभित्ततो' इत्यादि ।
है मातापितरौ ! नरके उप्णाभितप्त -उपणेन बजबालादि सम्बन्धिना तापेन अभि-अमित.-समन्तात्तप्तोऽह छायार्थी असिपत्रम्-असि-खड्ग , भेडक तया तत्सदृशानि पत्राणि यस्मिंस्तत्तभृत महावनम् सम्प्राप्त । तत्रासिपत्र महावने पतद्भिरसिपत्रैः सद्गवत्तीणैः पौरने का अनन्तवार छिनपूर्व पूर्व छिन्न.-छेदित. ॥६॥
किं चमूलम्---मुग्गरेहि मुसढीहि, सूलेहि मुसलेहि य ।
गयांस भग्गगत्तेहिं पत्त दुक्खमणतसो ॥६॥ किं च-'उण्डाभितत्तो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे माततात । नरक मे जब में (उपहाभितत्तो-उष्णाभितप्त.) गर्मी से अत्यत सतप्त हो जाता तब छाया का अमिलापी हावर (असिपत्त महारण सपत्तो-असिपत्र महावन सम्प्रासः) असिके समान तीक्ष्ण नूकीले पत्ते वाले महावन मे जाकर ज्योही पहुँचता कि वहा (पउतेहिं-पत्तद्भिः) गिरते हुए उन (असिपत्तेहि-असिपत्र.) असि पत्रों द्वारा (अणेगसो-अनेकश) अनेक प्रकार से (छिन्नपूवो-छिन्न पूर्व.) मै पहिले भवों मे छेदित कर दिया जाता था ॥६॥
यि–'उपहाभितत्तो" त्याह।
सन्याय:- माता पिता न२४मा यारे हु उहाभिततो-उप्णाभितप्त सभीथी मत्यत मा गयो त्यारे छायानी यमा असिपत्त महावण सपत्तो-असिपत्र महावन सम्पात तलवारनी भार वा तादा पाव पृक्षाना महापनमा ४६ पहा-या, न्यारे हुत्या पडायतो त्या पडतेहिं-पतदि आउ ५२वीमरता तीक्ष्य असिपत्तेहि-असिपत्रे पाहायोथी अणेगसो-अनेन्शा A२४ ॥२ छिन्नपुव्यो-डिन्नपूर्व मामा मामा हु छाये तो ॥ १० ॥
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
, सगर: जोहम
नारण भग्नम्
তপস্বনাম छाया-मुद्गरमुगप्टीभिः, गंगा ।
गताग भग्नगाण, मात दृश्यमननमः ||६१॥ टीका-'मुग्गरेरि' इत्यादि।
हे मातापितरी ! नरके मुद्गरः रोहमयेर्मुद्गरः, मुगटोभिानपेटाभि धाने शवविशेपैः , मुसीय या परमाधामिर्भग्नगाण-मुद्गरादि महारेण भग्नम् आमर्दित गान यम्य स भग्नगायतन मया गनापगतानध आगा परिमागपिया यम्भिम्तनयाभूत दु:वम् अनन्त अनन्तगार प्राप्तम। 'भग्गगत्तेहि' इत्यतापत्वादेरत्वे पहत्यम् ॥६१||
तथा चमलम्-खुरेहि तिक्खधारोहि, छरियाहि कप्पणीहि य ।
कप्पिओ फालिओ दिन्नो, उक्रित्तो ये अणेगसो ॥१२॥ छाया-पुरैस्तीक्ष्मधाराभि., क्षुरिकाभि कल्पनीभिश्च ।
कल्पित पाटितन्छिन्न , उत्तीर्णश्च अनेरुश ॥६२॥ फिच-'मुग्गरेहि इत्यादि !
अन्वयार्थ हे तात नरकमें (मुग्गरेहिं मुमहीहिं मले िमुसलेरियमुगदरै मुसटिभि शुलै. मुसलश्च) लोहमय मुहंगरों द्वारा, मुसढियोलपेटा नामक शस्त्र विशेषों द्वारा शलों एव मुसलो होरा जन परमा धार्मिक देव मुझ पर प्रहार करते थे नर में (भग्गगसेहि-भग्नगात्रण) भग्न शरीर होकर (गयास-गताशम्) अपने जीवन की-अयया पारत्राणकी आशा छोड देता या-और (अणतसो दुखम् पत्त-अन्नन्तश दुवखम् प्राप्तम्) अनत दु.खों को प्राप्त होता था। वहा इस अवस्था म मेरा कोई भी सहायक नहीं था ॥ ६१॥ ___ 4- "मुग्गरेहि" त्यहि ।
मन्नया - माता पिता ! नमा मुग्गरेहि मुसडेहि मूले हि मुसले हियमुद्गरैः मुसढीभि• शुलै मुसलैश्च adrrt भुगाथा, ४थी विशेषथा-- શળ અને મુશળથી જ્યારે પરનાધામિક દેવ મારા ઉપર પ્રહાર કરતા હતા ત્યારે भग्गगत्तेहि-भग्नगात्रेण मन शरी२ जनान गयास-गताशम् पाताना वना अथवा परित्राशुनी माशा छोड़ देता तो मने अणतसो दुक्खम् पत्त-अनन्तश दु खम् प्राप्तम् सतत मान प्राप्त उरतो तो त्या मेवा अवस्थामा भारा કોઈ સહાયક ન હતા, ૫ ૬૧ છે
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३३
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुनचरितवणनम्
टीका-'खरे' इत्यादि।
हे मातापितरो! नरकेऽहम् अनेकग -अनन्तवार कल्पनीभितरीभि कल्पित =चत्ररत्नाण्डित , पाटित = द्विधा कृव तीक्ष्णधाराभि भुरिकाभि दिन्न. कतरीर तिर्यक् ग्वण्डित , चपुन क्षुरै उत्कृत्त =अपनीतचर्माचाभूतम् ॥६॥
किं चमूलम्-पासेहि कूडजालेहि, मिओ वा अवसो अह ।
वाहिओ व रुंडो यं वसो चैव विवाओ ॥६॥ छाया-पाशै कटजाले , मृग वापशोऽहम् ।
साहितो पद्धरुद्वश्व, यशथत विपादित ॥६३। टीका--'पासेहि' इत्यादि ।
हे मातापितरो ! नरकेऽह परमापार्मिक पाश बन्धन कुटजालैश्च-मृग प्रवञ्चनार्य निर्मितर्जाले मृग इव वाहित विपलब्ध , तथा-पद्धरुद्धश्व-बद्धो-तथा-'खुरेहिं' इत्यादि ।।
अन्वयार्थ हे माततात । नरकम में (अणेगमो-अनेक्शः ) अनन्त वार (कप्पणीरिय-कल्पनीमि ) कैचियों से (प्पिओ-कल्पित ) काटा गया है। (फालिओ-पाटित) वस्त्र की तरह फाडा गया है। (तिस्वधाराहिं खुरेहि-तीणधाराभि क्षुरै ) तीब्णधार वाली छुरियो द्वारा (छिन्नो -छिन्न छिन्नभिन्न किया गया है तथा और तो क्या (छुरियाहि-- छुरिकामि) क्षुरों उस्तरो द्वारा (उक्त्तिो -उत्कृत ) मेरा चमडा भी मुझ से काट कर अलग किया गया था ॥ ६२ ॥
फिर भी--- 'पासे दि इत्यादि । अन्वयार्थ--हे माततात ! नरकमें (अह-अहम् ) मुझे परमापार्मिक तथा- "खुरेहि" त्या
अन्वयार्थ:-हे माता पिता २४मा हु अणेगसो-अनेकश. अने: 4. कप्पणीहिय-कल्एनीभि. तर कपिओ-कल्पित. पाये। छु भने फासिओ -पाटितः पनी भा५४ यिरायो छु तिक्खधाराहि खुरेहि-तीक्ष्णधाराभि रै. ताधारवाजी शमाथी छिन्नो-छिन्न. छिन्नलिन राय छु तया धारे तो शुट ५२तु छुरियाहिं क्षुरिकाभि छ।यो म२ सखाया। उक्त्तिो -उत्कृतः भारी यामडी पी पी भाराथी गुही छे ॥ १२ ॥
छता पशु- "पासेहि" इत्यादि। सन्याय-भाता पिता! न२४मा अह-अहम् ५२भाधामि देवाये
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
उसगध्ययनासो छाया-गुद्गरैर्मुगप्टीगि', गगण ।
गता। भग्नगामण, प्राप्त दुयमनाम ॥६॥ टीका-'मुग्गरेमि' इत्यादि।
हे मातापितरी ! नरके मुद्गरः लोहमयेदगरः, मुमष्टोभि =उपेटाभि धाने शवविशेषैः गुल , मुसम्म कत्या परमाधामिर्भग्नगाण-मुद्गराति महारेण भग्नम् आमर्दित गात्र यम्य स भग्नगाप्रम्तेन मया गतागतानया आगा परिमागविपया यस्मितत्तयाभूत दावम् जनाना अनन्तगार मातम् । 'भग्गगत्तेहिं' इत्यनार्पवाटेरने पहत्वम् ॥६॥
तथा चमूलम्-ख़ुरेहि तिक्खधाराहिं, छरियाहि कप्पणीहि य ।
कप्पिओ फालिओ छिन्नो, उकित्तो ये अणेगंसो ॥२॥ छाया-पुरैस्तीक्ष्पधाराभि., क्षुरिकाभि कल्पनीभिश्च ।
कल्पित पाटितन्छिन्न , उत्कीर्णश्च अनेस्य. ॥६२।। किंच-'मुग्गरेहिं इत्याटि !
अन्वयार्थ हे तात । नरकमे (मुग्गरेहिं मुसढीहिं मलेहिं मुसलेरियमुगदरैः मुसढिभिः शुलै. मुसलश्च) लोहमय मुरंगरों द्वारा, मुमढियोलपेटा नामक शस्त्र विशेपों द्वारा शलों एव मुमलों द्वारा जर परमाधार्मिक देव मुझ पर प्रहार करते ये नर में (भग्गगत्तेहिं-भग्नगात्रण) मग्न शरीर होकर (गयास-गताशम्) अपने जीवन की-अयया परि ब्राणकी आशा छोड देता या-और (अणतसो दुरखम् पत्त-अन्नन्ता दुवरखम् प्राप्तम्) अनत दुखों को प्राप्त होता था। वहाँ इस अवस्था म मेरा कोई भी सहायक नहीं था ॥ ११॥
A- "मुग्गरेहि" त्यहि ।
अन्याथ-डे माता पिता ! २४मा मुग्गरेहिं मुसढेहिं मूलेहि मुसले हियमुद्गरै. मुसढीभिः शुलै. मुसलैश्च सोढाना भुनाथी, ५४थी विशेषथीશળ અને મુશળવી જ્યારે પરનાધામિક દે મારા ઉપર પ્રહાર કરતા હતા ત્યારે भग्गगत्तेहि-भग्नगात्रेण मन सश२ पनीर गयास-गताशम् पाताना वनना अथवा परित्रानी atau sी है तो मन अणतसो दुक्खम् पत्त-अनन्तश दु खम् माप्तम् मनत हुमान प्राप्त तो तो त्या मेवा अवस्थामा भाश કઈ સહાયક ન હતા, ૬૧ છે
ना
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. १९ मृगापुप्रचरितवर्णनम्
अपर च-- मृलम्-गैलेहि मगरजालेहि, मच्छो वा अवसो अंहं ।
उहिंओ फालिओ गहिओ, मारिओ ये अणतसो ॥६॥ छाया-गर्मफरजाले मत्स्य पारशोऽहम् ।
उल्लिखित पाटितो गृहितो, मारितश्च अनन्तग ॥६४|| ठीका--'गलेस्'ि इत्यादि।
हे मातापितरौ ! नरके गलै अरसार्मिकविरचिडिौ . मकरजालै = मकरा =मकररूपधारिण परमापार्मिका, जालानि तेरिचितानि तै , अवशो ऽह मत्स्य इव अनन्तशः अनन्तवारम् उलिग्नितः पाटितः गृहीत , मारितश्च । जय भार-नरके परमापार्मिका देवा अवश मा मत्स्यमिव अनन्तवार पडिशैमदितवन्त: मकररूपधरास्ते मा पाटितपन्त पनिर्मितर्जाल मा गृहीतवन्तः, भेदन पाटन ग्रहण मा मारितवन्तश्च ॥ ६४ ॥ मेरे शरीर के टुकडे कर दिये फिर भी इस अमागे की अमाल मृत्यु वा न होने से मौत नही रई ॥ ६३ ॥
फिर-'गलेहि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे मात तात। नरकमे (गलेहिं मगरजालेह-गलैः मारजालै ) गौ-चडिशों से-मछलियों को पकटने के लिये एक प्रकार के कार्टी से-मकररूप धारक परमाधार्मिक देवी द्वारा विरचित जालो से (मच्छोवा अचसो-मत्स्य इवावा') मत्स्यकी तरह पराधीन आ मैं (अणतसो-अनतश)अनतवार (उल्लिहिओ-उल्लिवित ) भेदित किया गया ह (फालिओ-पाटितः) फाडा गया (गहिओ-गृहीत ) पकड़ा गया ह तथा (मारिओ-मारित.) मारा गया है। અનેકવાર તે દેવોએ મારા શરીરના ટુકડે ટુકડા કરી નાખ્યા છતા પણ આ અભાગિનું અકાળ મૃત્યુ પણ ન થયુ-મૈાત ન આપ્યુ છે ૬૩ છે
वणी--"गले त्या
मन्वयार्थ-- भातापिता! न२५भा गलेहिं मगरजालेनि-गले. मरजाले ગલથી--માછલીને પકડવા માટેના એક પ્રકારના કાટાથી માછલીનું રૂપ ધારણ ---- पापा ५२माधामि देवास मनावर गायी माछो या अपसो-मस्य दवा भासानी भा५४ पराधीन जनेत सवा ६ अणतसो अनन्तशः मनेवार उल्लिहियो -उल्लिखित हायेसो छ फालिओ-पाटितः ५.28छ गृहीओ-गृहीत. ५४ये छ, भने मारिओ-मारित. भराये छु
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
R
R
ARMA
-
-
-
५३८
| ওয়াসঘন वन्धनेन रुदो-परि• प्रचारनिगेधनेन, न-पुनः अपना परानो त. परमा धार्मिक पा एमागारमेर पिपादितभीनागित. ||६|| देवोंने (पासेनि हजाले-पान कटनाल ) उस समय बन्धन व कटजालों से (वाहिओ-पारितः) गन ठगा था। तायपन से यात्र कर (प्रदुमद्धो बदमदः) उन्होंने मुझे एफ तरफ डाल दिया था, और डम तरह मेरा हलना चलना भी रोक दिया गया था। ऐसी स्थिति में म (मिओ वा अवसो-मृग इव अवा ) मृगकी तरह समापराधीन हो कर (यसो चेव- दुशः एव) पानवार ही उन टेगो मारा (पिगाइओ-विपादित ) विनष्ट किया गया था। . भावार्थ-माता पिता को अपने दू.स की कथा सुनाने के मिलसिले में मृगापुत्र उनसे कह रहा है कि माततात! उनपरमा धार्मिक देवोंने मेरी नरक में प्रमों में पड़ी दुर्दशा की धी-जिस प्रकार मृगका कोई Fध पहिले पास एय क्रटर पनी से ठग लेता है, पश्चात वह उसको उनके द्वारा जकड कर फिर उसके साथ अपनी मनमानी परता ह ठीक यही हालत मेरी उन दुष्ट देवोंने की है। उन्होंने पहिले ता मुझे पधनों से ठगा, पश्चात् जब मैं निर्भय बन चुका तय उन्होंने मुझ जाल में फंसा लिया। इस तरह मेरी इस स्थिति से उन्होंने खून अपनी मनमानी मेरे साथ वर्ती। यहा तक कि अनेक बार उन दवान ये सभये पासेहिं कुटजालेहि-पाशैः कुटजालै. भने सधन मनेट माथी वाहिओ-बाहित भूम ॥४ये। तो तय धन साधीन बद्ध रूद्धो-बद्ध रुद्व' તેઓએ એક તરફ ફેકી દીધું હતું અને આ રીતે મારૂ હલનચલન પણ અટ ४ावी हीधेल अवी स्थितिमा मिओवा अवसो-मृग दवअवश. भृगताना भाऊ साल पराधान मनीने बहसो चेव-यशः एव से हैवाने घशीवार वीनत। उता
ભાવાર્થ–માતાપિતાને પિતાના દુખની કથા સંભળાવવાના ઉદ્દેશથી અગા પુત્ર એમને કહે છે કે હે માતાપિતા ! એ પરમાધાર્મિક દેએ પૂર્વભવમાં ન કમા મારી ખૂબ જ દુર્દશા કરી હતી જે પ્રમાણે મૃગને કોઈ પારધી પહેલા પાર તેમ જ ફૂટબ ધનથી ઠગી લે છે પછીથી તે તેને તે દ્વારા જકડીને તેની સાથે પિતાનુ મનમાન્ય કરે છે એજ પ્રમાણે આ દઇ દેવોએ મારી હાલત કરી હતી તેઓએ પહેલા તે મને બ ધનથી ઠગ્યો પછી જ્યારે હુ નિ ચ બના ચૂક્યો ત્યારે તેમણે મને જાળમાં ફસાવી દીધો અને એ રીતે મારી એવી સ્થિતિ તેઓએ પિતાને મન ફાવ્યું તે રીતે મારી સાથે વર્તન કર્યું તે એટલે સુધી કે
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २९ भृगापुश्चरितवर्णनम्
७३७
-
-
-
-
अपर च-- मृलम्-गैलेहि मगरंजालेहि, मच्छो वा अवसो अह ।
उल्लिओ फालिओ गहिओ, मारिओ ये अणतसो ॥४॥ छाया-गमकरजार मत्स्य पावशोऽहम् ।
उल्लिखित पाटितो गृहितो, मारितश्च अनन्तश ॥६४॥ ठीका--'गलेहं! इत्यादि।
हे मातापितरौ ! नरके गलै परधार्मिकविरचितै डिौ, मकरजालै = मकरा =मकररूपधारिण परमापार्मिका, जालानि तेरिचितानि तै , अवशो ऽह मत्स्य र अनन्तश'अनन्तवारम् उलिग्नित' पाटित गृहीत., मारितश्च । ज्य भा-नरके परमाधार्मिका देवा अवश मा मत्स्यमित्र अनन्तगार परिशै भैदितवन्त', मकररूपधरास्ते मा पाटितान्त. सनिमितर्जालै माः गृहीतवन्तः, भेदन पाटन ग्रहणे मा मारितवन्तश्च ॥ ६४ ॥ मेरे शरीर के हुकडे कर दिये फिर भी इस अभागे की अमाल मृत्यु वा न होने से मौत नही रई ॥ ६ ॥
फिर-'गले' इत्यादि। ___अन्वयार्थ हे मात तात ! नरकमे (गलेहिं मगरजालेहि-गलै' मारजालै.) गलों-पडिगो से-मछलियों को पकड़ने के लिये एक प्रकार के काटों से-मकररूप धारक परमाधार्मिक देवों द्वारा विरचित जालो से (मच्छोवा अवसो-मत्स्य इवावशः) मत्स्यकी तरह पराधीन हुआ मैं (अणतसो-अनतश)अनतवार (उल्लिहिओ-उल्लिन्वित ) भेदित किया गया ह (फालिओ-पाटित') फाडा गया ह(गहिओ-गृहीत.) पकडा गया ह तया (मारिओ-मारितः) मारा गया है। અનેકવાર તે દેએ મારા શરીરના ટુકડે ટુકડા કરી નાખ્યા છતા પણ આ અભાગિનું અકાળ મૃત્યુ પણ ન થયુ-મેત ન આવ્યું છે ૬૩
वणी--"गले" त्याह ___ मन्वयार्थ-- मातापिता! न२४मा गले हि मगरजालेहि-गले. मरजालैः ગલથી–માછલીને પકડવાને માટેના એક પ્રકારના કાટાથી માછલીનું રૂપ ધારણ -૧ वा ५२भाधाभि ४ वामे मनावर यो माछो गा अपमो-मस्य दवावश. भासानी भा४ पराधीन मनेर येवो अणतसो अनन्तश. अनेवार उहिहियो -उल्लिसित सहायतो छ फालिओ-पाटितः यस छ गृहीओ-गृहीत. ५४॥ये छ, भने मारिओ-मारित: भराये छु
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
--
-
-
-
५३४
उत्तगययन बन्धनेन रदो-चहि प्रचारनिपनेन, न-धन आशा-पीनोहत परमा धार्मिकदे पश एमागारमेव विपादिनानिागित. ॥६३|| देवोंने (पासेहिं कहनाले-पाग करनाल ) उस ममय यन्वन एव कटजालों से (वाहिओ-धारित) गृर ठगा पाता यधन में यार कर (अग्न्दो -चारुदः) उन्होंने मुझे एक तरफ दाल दिया था, और इस तरह मेरा हलना चलना भी रोक दिया गया था। ऐसी स्थिति में म (मिओ वा अवसो-मृग इव अव:) मृगकी तरह समापराधीन हो पर (यरसो चेव- पहुश, एय) यामधार ही उन देवो मारा (विवाहओ-विपादित) विनष्ट किया गया था।
मानार्थ-माना पिता को अपने दास की करा सुनाने के सिल. मिले म मृगापुत्र उनसे कह रहा है कि हे माततात! उनपरमा धामिक टेयोंने मेरी नरक मे प्रभवों में घटी दुर्दशा की थी-जिस मार मृगका कोई गध पहिले पास ण्य कटनधनों से ठग लेता है, पश्चात वह उसको उनके द्वारा जकट कर फिर उसके साथ अपनी मनमानी करता हे ठीक यही हालत मेरी उन दुष्ट देवोंने की है। उन्होंने पहिले ता मुझे बधनों से ठगा, पश्चात जा में निर्भय बन चुका तब उन्होंने मुझ जाल में फंसा लिया। इस तरह मेरी इस स्थिति से उन्होंने खूब अपनी मनमानी मेरे साथ वर्ती। यहा तक कि अनेक घार उन देवा न ये सभये पासेहिं कूटजालेहि-पाशै. कुटजालै. मन धन भने पूट antथी वाहिओ-बाहित भूम ॥४यो त त धन ॥धीन वद्ध रुद्धो-बद्ध रुद्ध તેઓએ એક તરફ ફેકી દીધું હતું અને આ રીતે મારૂ હલનચલન પણ એટ अवी हीद वी यतिमाह मिओवा अवसो-मृग इवअवश. भृगताना भा साव पराधीन मनीन वहसो चेव-बहशः एव से रवाने घशीवार वानवता यता
ભાવાર્થ–માતાપિતાને પિતાના દુખની કથા સંભળાવવાના ઉદ્દેશથી મૃગ પુત્ર એમને કહે છે કે હે માતાપિતા ! એ પરમાધાર્મિક દેએ પૂર્વભવમાં નર કમા મારી ખૂબ જ દુર્દશા કરી હતી જે પ્રમાણે મૃગને કઈ પારધી પહેલા પાશ તેમ જ ફૂટબ ધનથી ઠગી લે છે પછીથી તે તેને તે દ્વારા જકડીને તેની સાથે પિતાનુ મનમાન્ય કરે છે એજ પ્રમાણે આ દુષ્ટ દેવોએ મારી હાલત કરી હતી તેઓએ પહેલા તો મને બ ધનથી ઠ પછી જ્યારે પુ નિ મય બની ચૂકર્યો ત્યારે તેમણે મને જાળમાં ફસાવી દીધો અને એ રીતે મારી એવી સ્થિતિમાં તેઓએ પોતાને મન ફાવ્યુ તે રીતે મારી સાથે વર્તન કર્યું તે એટલે સુધી કે
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३७
प्रियदर्शिना टीका अ. १९ मृगापुनचरितवर्णनम् गृहन्ति, जाति मध्नन्ति, शिरीपनिर्यासलेपनै श्लेपयन्ति, ततो मारपन्ति । तथैव परमाधार्मिा नरके मामनन्तगारक्रियविरचितैः श्येनादि-पतिभिरगृह्णन् जालैमानन्, लेप्यद्रव्यैश्च समश्लेपयन् । पुनर्मारितवन्तश्चेति ॥६५॥
किं च-- मूलम्-कुहाउ रसुमाईहि, बडईहिं दुमो विवें ।
कुटिओ फालिओ छिन्नो, अच्छिओ ये अणंतसो ॥६॥ छाया--कुठारपस्वादिभिः पद्धकिभिट्ठम डर ।
कुरितः पाटित छिन्नः, तक्षितश्च अनन्तगः ॥६६॥ ग्रहण किया गया है यांधा गया है तथा चिपकाया गया हू (मारिओमारितः) तथा मारा भी गया हु
भावार्थ-जिस प्रकार लुब्धक इसलोक मेश्येन-बाज आदि पक्षियों मी सहायता से पक्षियों को पकड लिया करते है-अथवा जाल द्वारा उमको चाध लिया करते है तथा चिपकाने वाले लेपद्वारा उनको जोड दिया करते है और पश्चात् मार देते है, उसी तरह परमाधार्मिक-देव अपनी चैक्रिय शक्ति से नरक मे इस जीवको श्येन-बाज आदि का रूप बनाकर पकड लेते है, तथा उसको जाल से बाध लेते है एव लेप्यद्रव्य से उसको चिपका देते है और पीछे से फिर उसको मार देते हैं। सो हे मात तात ' मेरी भी वहा इन देवोंने यही दगा की है । सो एक बार नहीं किन्तु अनतवार की है ॥ १५ ॥ બાધે છે અને ચટાડવાના ગુદર જેવા ચીકણુ લેપથી એને ચોટાડી દે છે, मारिओ-मारित' पछी भारी नामे छ । प्रभारी र ५४ायो छु, पायो છુ ચોટાડાયો છુ અને મરાયે છુ
ભાવાર્વ—–જે પ્રકારે લુખ્યક (શિકારી) આ લોકમાં શિકારીએ બાજ પક્ષીની સહાયતાથી પક્ષીઓને પકડી લે છે અથવા જાળથી તેને બાધી લે છે, તથા ચટાડવા વાળે લેપ પડીને તેને ચોટાડી દે છે અને પાછળથી મારી નાખે છે એજ પ્રમાણે પરમધામિક દેવ પિતાની વયિ શક્તિથી નકમાં આ જીવને બાજ વગેરેના રૂપ બનાવીને પકડી લે છે તથા તેને જાળમાં બાધી લે છે અને લેમ્પ દ્રવ્યથી તેને ચટાડી દે છે અને પછીથી તેને મારી નાખે છે જેથી હે માતા પિતા ' મારી પણ એ દેએ ત્યા એવી હાલત કરી હતી અને તે એકવાર નહી પણ અનેકવાર કરી હતી પણ ८
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
-
-
-
-
पुनश-~मूलभ्-विदर्सेपहिं जोलेहि, लिप्पोहि संउणो वित्रं ।
गहियो लेग्गो य हो य मारिओ ये अणंतसो ॥१५॥ छाया-विदर: जा, लप्यः मान ।
गृहीतो लग्नच पद्धश, मारिनथ अनन्तत ||६|| टीमा-'रिदम' इत्यादि।
हे मातापितरी ! अह नरके अनन्ता अनन्तगार शकुन-पक्षीव विद शबीन पसिणो दशन्तीति निदशका श्येनादयस्तैः, परमाधार्मित्रिय शक्त्या पिरचितै. श्येनानिभिहीत , च=पुन जा तैरिक्रियारया निर्मि तैद्धि ., च-पुन, लेप्यं =लेपद्रव्यः लग्न लेपित । ततस्तै परमाधार्मिक देवैर्मारितश्च । अय भावा-यथा लोके लुचकाः श्येनादिपक्षिसाहाग्येन पक्षिण
भावार-जिस प्रकार मच्छीमार या जाल ए सी से मछलिया पकड लेते है और उनको मारकर पा जाते है, इमी प्रार परमा गर्मिक देवोंने भी नरक में मेरी इसी प्रकार की दुर्दशा की है। मुझे उन्होंने पकड कर काटा है चीरा है और मारा है ॥ ६४ ॥
औरभी-'विदसहि' इत्यादि। अन्वयार्थ-हे मात तात ! मै (अणतसो-अनतश) अनतवार नरक म (सउणो विव-शकुनहय) पक्षी की तरह (विदसहि जाले हिं लिप्पाहिविदशकै. जालैः लेप्य:) विदशकोंसे-पक्षीयोंको पकडनेवाले श्येन याज पक्षियो से तथा लेप्यों से (गहिओ बद्दी य लग्गो य-गृहित बद. लग्नश्च)
ભાવાર્થજે પ્રકારે માછીમાર અહીંયા જાળ અને વાસથી માછલીઓ પકડી લે છે ત્યારબાદ તેને મારીને ખાઈ જાય છે એ પ્રમાણે પરમાધામક દેવામાં પણ નરકમાં મારી એવા દુર્દશા કરી હતી અને તેઓએ પકડીને કાપેલ છે, ચરેલ છે, અને મારેલ છે પદકા
वजी पY"विदसएहि त्यादि।
अन्वयार्थ:--- माता पिता है अगतसो-अनन्तश• मने मत न सउगोविव-शकुन इव पक्षीयानी मा विदयएहिं जालेहि लिप्पाहि-विदशक ના થૈ વિદ શકેથી, પક્ષીઓને પકડવાવાળા શિકારીઓ બાજ પક્ષના भयी छ अथवा Man तेने गहियो बडोय लगोय-गृहितबद्ध लग्नश्च
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३९
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुचरितपणनम् अनन्तश. अनन्तवारम् परमापार्मिकैश्चपेटामुष्ट यादिभि ताडित =आत्तः, कुट्टित' छिन्न., भिन्न = वण्डीकृत', चूर्णित' सपिष्टश्च ॥६७।।
किं च-- मूलम्-तत्ताड तवलोहाड, तउँआणि सीसँगाणि यं । __ पाइओ कलंकलताई, आरंसतो सुभेरवम् ॥१८॥ डाया--तसानि ताम्रलोहानि, पुकाणि सीसमानि च ।
पायित मलायमानानि, आरसन् मुभैरवम् ॥६८|| टीका-'तत्ताः' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! नरके परमाधार्मिकै तप्तानि फलायमानानि अति क्वायतः लमलशब्द कुर्वन्ति, ताम्रगेहानि-ताम्रलोहद्वान् , पुकाणित्रपु. द्रवान सोसकानि-मीसपद्रवान् , मुभैरवम् अत्यन्त भयङ्करम् पारसन-आक्रन्दन् यह पायित वप्तताम्राढीनी वैक्रियाणि पृरिव्यनुभावभृतानि वा विजेयानि ॥६८|| आदिकी चोट द्वारा लोहे को पीटता है उसी प्रकार (अनतसो ताडिओ कुटिओ भिन्नो चुन्निओय-अनता ताडितः कुट्टित. भिन्न चूर्णितश्च) परमा धार्मिक देवो ने भी मेरी इस प्रकार की दुर्दशा नरको म अननवार की है। उन्होने वहा मुझे ताडित किया कटा-पीटा-बड २ किया तथा मेरा चूर्ण भी किया ॥ ३७॥
किंव-- 'तत्ताड इत्यादि ।
अन्वयार्प-हे माततात (त्तत्ताइ कलकलनाड तवलोहा-तप्तानि कलक्लायमानानि ताम्रलोहानि) नरम्मे परमापार्मिक देवोने तप्त तथा पलकलायमान उपलते हुए ताम्र तथा लोहे के द्रव-पानी को (तउआणि सीसगणि य-त्रपुकानि सीसकनि च) त्रपु-राग के पानी को सीसे के पानी छ ते प्रभाएं अनतमो ताडिओ कहिनी भिन्न चुन्निओ य-अनतश ताडित.कुहित भिन्नर्णितश्च ५२मायामि हेवाये ५५ भारी या प्रमाणुनी हुईशा નરકમાં અનેકવાર કરી છે તેઓએ મને ત્યાં માર્યો છે, ટીપ્યો છે, મા બે ટુકડે ટુકડા કર્યા છે, અને મારો ચૂરો પણ કર્યો છે ૬૭
G2-"तत्ताड धत्याह!
अन्वयाथ-भाता पिता! तत्ताइ फलफलताइ तवलोहाट-तप्तानि नलगयमानानि ताम्रगेहानि न२४मा ५२भाधानि वोये तपसा तथा तसेवा तमा मन ढाना पाएन, तउआणि सीसगाणि य-त्रपुकानि सीसकानि च रागना पान, सीमाना पाणीन, मुभेरव-सुमेररवम् मय ४२ आरसतो-आरसन्
JS
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
ওয়েন टोका-कुहाउ' इत्यादि।
हे मातापितरी । शिमिः-ठारपरचादिभिः पदम उम्प नरके परमाधार्मिः कुठारपर पादिभिः नारणम् अनन्तशः अनन्तगर कुदित मदम सूक्ष्म खण्डितः, पाटित =स्धिा त रेदितः, तक्षित =ोलित ॥६६॥
अन्यत्रमूलम् -चवेडमेंटिमाईहि कुमारेहिं अंय पिवें ।
ताडिओ कुहिओ भिन्नो, चुपिणओ ये अणंतसो ॥६७॥ छाया- चपेटामुष्टचादिमि', कुमारय इस ।
वादितः कुहितो भिन्न चूर्णितथ अनन्तश ॥६७॥ टीका--'चवेट' इत्यादि । हे मातापितरौ ! कुमारै लोहामार्घनादिना अयः ठोह इस नरकेऽहम तथा-'कुहाउ' इत्यादि।
अन्वया--जिस प्रसार इस लोक मे (पहिं कुहाउपरसुमाई हि दुमोविव-पई किमि कुठारपरश्वादिभिः दुमडव) बढई (सुतार) कुठार आदि शस्त्री हारा वृक्ष आदिकाप्ठोसे (अणतसो कुहिओ फालिओउिन्ना तमिओय-कुहितः पाटितः छिन्न. तक्षितच) सूक्ष्म ३ टुकडे रूप म कर देता है-चीर देताहै छेद देता है और छोल देना है इसी प्रकार नरका में उन परमाधार्मिक देवोने मेरी भी यही दशा अनन्त वार कि है ॥६६॥
फिर-~'चवेड' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे माततात । जिस प्रकार (कमारेहि अय पिव चवड मुठिमाईहि-कुमारभ्य इव चपेटा मुष्टयादिभि) कुभार-लुहार धन
तथा-"कुहाउ" त्या ! मन्वयार्थ - प्रमाणे मानेमा रट्ट ईहिं कुहाउपरसुमाईहिंद्रमोविच वर्द्धपिभि कुठारपरश्चादिभिः द्रमय सुतार मा ७ मा शसोथी वृक्ष भने दान अणतसो कुहिओ फोलिओ छिन्नो तच्छिो य-कुहित पाटित. उिन्न तक्षितच ન ના ટુકડા ના રૂપમાં કરી નાખે છે ચીરિ નાખે છે, છેદી નાખે છે, અને છોલી નાખે છે આજ પ્રમાણે નરકમાં પણ એ પરમાધાર્મિક દેએ મારી એવી દશા અન તવાર કરેલ છે ૬
0-"चड" इत्यादि।
भ-याय-भाता पिता । २वी शत कमारेहि अय पिर चवेड माह माईहिं-कुमारस्यइव चपेटामुष्टधादिभि कुमार, सुखा२ ५५ सधन सादान राय
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका म १९ मृगापुनचरितवर्णनम् मासानि पक्त्या अग्विवर्णानि-प्णतयाऽग्निवत्तप्तानि तानि स्वमासान्यहम् अनेरुग =अनेकवारम् खादितोऽस्मि ॥६९॥
मूलम्-तुहं पिया सुरा सीहूँ, मेरेओ यं महूणि य ।
पाईओ मि' जलतीओ, वसाओ रुहिरीाणि ॥७॥ डाया-तर मिया मुरा सीधु., मैरेयश्च मधूनि च ।
पायिओऽस्मि ज्वलन्तीः, सा रूघरोणि च ॥७०॥ टीका--'तुह' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! परमाधार्मिकैः ‘तर माग्भवे सुरा-चन्द्रहासाभिमान मद्य प्रियाऽऽसीत , सीधुर-तालक्ष निर्यासः (ताडी) भिय आसीत् , मैरेयः= पिष्ठोइव मद्य च नियमासीत् , मनि-पुप्पोद्भवानि मद्यानि च मियाणि आसन' इति स्मारयित्वाऽहम् अत्युष्णतया ज्वलन्ती. साम्मेदासि, ज्वलन्ति रुपिराणि च पापितोऽस्मि । 'जलतीओं' इत्यस्यावृत्तिं कृत्वा लिंगविपरिणामेन 'रुहिराणि' इत्यस्यापि विशेषणत्वम् ॥७॥ (अग्गिवण्णाद-अग्निवर्णानि) पका करके खूब गरमा गरम (अणेगसो ग्वाइओमि-अनेकश ग्वादितोरिम) मुझे ग्विलाया है। सो एक बार नहीं किन्तु अनेक बार ॥ ६९ ॥
किंच-'तुह' इत्यादि ! ___ अन्वयार्थ हे मान तात! उन परमाधार्मिक देवोंने नरक मे मुझे (तुह सुरा मेरओय महणिय पिया-तव सुरा सी मैरेयश्च मधुनिच प्रिया) इस पातकी स्मृति करवा कर खून गरम २ सुरा चन्द्रहास नामका मद्य-सी यु- तालवृक्षको ताडी, मेरेय-पिप्टोइव मन्य, मघुपुप्पोइव गद्य ये अनेक प्रकार की शरार अनेक धार (पाइओ-पायितः) अग्निवणानि ५४ाचीन भने ५०५ १२मा १२ अणेगसो ग्वाइओमि-अनेकश. खादिતો૪િ ખવરા યુ હતુ અને તે એક વખત નહી પરંતુ અનેક વખત દા
Ge--"तुह" त्या
અન્વયાથ-હે માતા પિતા ! પરમધામિક દેશોએ નરકમાં મને તt मेरओ य महणि य पिया-तव सुरा सीधु: मैरेयश्च मिया से वातनी स्मृति વીને ખબ ગરમાગરમ સુરા ચદ્રહામ નામનું મઘ, તાડ વૃક્ષની તડી, મિરેચ,-પિષ્ણોદ ભવ મધ, મધુ-પુપિમાંથી તૈયાર કરવામાં આવેલુ મદ્ય, એવી અનેક પ્રકારની શરમ भने भने पार पाइओ-पायितः पीपरावेव छ तथा जलतीओ वसाओ रुहिराणि य
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
उत्तगाप्ययनसत्रे
मूलम्-तुह पियाड मसाह, संडाड सोहंगाणि ये ।
खाइओमि' सममाड, अग्गिवण्णाइऽणेगसो ॥१९॥ छाया--तर पियाणि मासानि, खण्डानि नयनानि च ।
सादितोऽस्मि स्वमासानि, अग्निवर्णान्यनेक्शः ॥६९|| टीका--'तुर' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! परमाधार्मिक 'रे नारक ! तर माग्मने पण्डानि खण्डरूपाणि गुलाकृतानिम्ले समाधि पानि च मासाणि प्रियाणि आसन्' इति स्मायित्या मम शरीरान्मासान्युत्कत्य वण्डरूपाणि गुलाकतानि ५ तानि को (सुभेरयम्-सुभैरवम्) भयकर (आरमतो-आरसन्) मदन करनेवाले मुझे (पायिओ-पयित.) पिलाया है। नरको में नारकियों को पानी की जगह लौटा तया रामा एच शीशा आदि पिघलाकर परमाधार्मिक देव पिलाते ह। यही दशा मृगापुत्र पहता है कि मेरी भी वहा हुई है ॥ १८ ॥
तथा-'तुह' इत्यादि । - अन्वयार्थ हे मात तात। उन परमाधार्मिक देवोंने ऐसा कह कर मुझे मास खिलाया है कि हे नारक तुझे पहिले भवमें (ग्वडाइ-खण्डान) खडरूप तया (सोल्लाणि य-शलाकृतानि च) शलपर पिरोकर पकाया गया (मसाइ-मासानि) मास (पियाइ-प्रियाण ) यतुत प्रिय था सो अव यश पर भी उसी तरहका मास तखा, इस तरह स्मरण करवा कर उन लोगो ने (समसाइ-स्वमासानि) मेरे शरीर से मास का काट कर और उसको दुरुडे रूप मे कर पश्चात शूल पर पिराकर ३६. उनास शेवा भने पाहओ-पायित पीशव्यु छ न२४मा नारामान પાણીની જગાએ ઉકળત લોઢ, રાગા, અને સીસ પીવરાવોને પરમધાર્મિક દેવી પીંડે છે મૃગ પુત્ર કહે છે કે આ દશા મારી ત્યા થયેલ હતી ૬૮
तथा--"तुह" त्यादि।
અન્વયાર્થ-હે માતા પિતા ' એ પરમાધાર્મિક દેવોએ મને એવું કહીને भास मा०यु छ ना४ । तने पडेला सभा खडाइ-खण्डानि ५७३५ तथा सोलाणि य-शुलाकृतानि च An 6५२ ५२वीन पावेलु मसाइ-मासानि भार पियाइ-मियागि घायु प्रिय तु था वे महाय ५४ मा ARY भास मा मा अभाव भए। शवीतेसा समसाठ-स्वमासानि भारा शशसभा માસ કાપીને અને તેના ટુકડા બનાવીને શૂળ ઉપર ચડાવી પછી તેને માવાણ
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदर्शिनी टीका 4. मृगापुनचरितपणनम्
कि च--- मृलम्-तिव्यचडेप्पगाढाओ, घोराओ अइदुस्सहा ।
महाभयाओ भीमाओ, नरएमु वेड्या मया ॥७२॥ छाया--तीवचण्डमग दा, गोरा जतिदु.सहा ।
महाभया भीमा, नरकपु दिता मया ॥७२॥ टोका--'तिन्त्र' इत्यादि।
हे मातापितरों ! तीचण्डप्रगाडा -तीना'-रसानुभावाधिश्याव , चण्डा:उत्कटा.-क्तमगरयत्वात् , प्रगाढा:-गुरुस्थितिका , एपा कर्मचारय , अतएव पोरा सौदा.-धूयमाणा अपि शरीर कम्पकारिण्य , उतएर-अति दु.सहाअत्यन्त सा, तपा-महाभया'-महाभयम्थानम्या', अतएर-भीमा धूयमाणा अपि भयप्रदा वेदना नरकेषु मया अनुभूता । यद्वा-तीनाटय एकार्यमा १२ गब्दा त्यन्तभयोत्पादनाय पृषर पृथगुक्ता । मम्तागद् वेदना सदस्या याहार ॥७॥
भावार्य-नरककी वक्तव्यता का उपमहार करता हुआ मृगापुन कह रहा है कि हे मात तात। इस प्रसार म ने वेदनाओं को अनतचार भागा है ॥ ७१ ॥
नया--'तियचटप्प गाढाओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-~हे मात तात ' (तिन्यचटप्पगाढाओ-तीपचाडप्रगाढा) रमानुभाव की अधिस्ना बाली होने से तीन, वक्त जगस्य होने से चण्ट, ण्य गुरु स्थिति वाली होने से प्रगाह दनीलिये (पोराओ-योग') गैर-जिनको सुनते ही शरीर में कपी छूटती है ऐसी, नया (अढदुम्महा-अतिद् सहा) अत्यन्त दु:सह पप (महाभयाओ भीमाओ-महामया भीमा) महाभयोपटक-अथवा महाभयकी स्थान रूप तया भीम
ભાવ –-નર-ની વકતવ્યતાને ઉપમ હાર ગહેલા મૃગાપુત્ર કહે છે કે, હે માના પિતા ! આ પ્રમાણે મે નરકની વેદનાઓને અનેકવાર ભેગવી છે ૭૧ तया- "
तिचटप्पगाहाओ" त्याहि । मन्वयार्थ-माता पिता | तिब्बडप्पगाढाओ-नीचडप्रगाढा' मानु ભાવની અવિકતા વાળી હોવાથી તીન, વડતુમ અશક્ય હવ વી ચડ અને ભારે
पाना ४थी प्रसाद सेवा पोरानो-योरा ८ ने मालगता शग-भाथी ४पारी छुटेछ सेवी तथा जनस्सहा-अतिटस्सहा सत्यत हम अने महाभयानो भीमाओ-महाभयाभीमा महा भयो पा. २मय भडान नयना -यन ३५ तवा
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृ
उत्तराध्ययनस्
नरकवक्तव्यतामुपसहरन गायाज्यमाह
मृल्प - निचं भीषण तत्येण दुहिणं वहिण ये । परमा दुहसवडी, वेणा वेडया मए ॥ ७१ ॥
छाया -- नित्य भीतेन प्रस्तेन दुसितेन व्ययितेन न । परमा दुसरा, वेदना विना मया ॥७२॥ टीका- 'निच' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! नरके नित्य = सर्वदा भीतेन - भययुक्तेन स्तेन = उद्विग्नेन अतएर दुखितेन= सजातविविधदु खेन च पुनः व्यथितेन=म्मान स पाङ्गतया चलितेन च मया दुःखसनद्धाः परमा. = उत्कृष्टा वेदना अनन्तवार वेदिता = अनुभूताः । वेदना पराऽपि भवति, तन्निराकरणार्थं 'दुद्दसद्धा' इति विशेषणमुक्तम् ॥७१॥
D
पिलाई है तथा (जलती ओवसाओ रुहिराणि य-ज्वलन्तीः बसा रुधिराणि च) गरम २ वसा - चर्बी एव धिर भी अनेकवार (पाइओ - पागितः) पिलाया है कि हे नारक ! तुझे ये सब चीजें पूर्वभव मे नडी प्रिय थीं ||७० ||
अब नरक के दु· सोंका उपसहार करते ह - 'निच' इत्यादि अन्वयार्थ - हे माततान ' नरकमे (नित्यम्-निच्च) सर्वदा (भीष्णभीतेन) भययुक्त तथा (तत्थेण - त्रस्तेन) उद्विग्न इसी लिये (दुरिएणदुखितेन) दुखित एव ( वहिण - व्याधितेन ) व्यथित हुए (मए-मया ) मैने (दुसवा-दुख सद्वा) दुबों से सबद (परमा - परमा) उत्कृष्ट ( वेणा - वेदना) वेदनाएँ अनतवार (वेडया-वेदिता ) अनुभवित की हैं। ज्वलन्ती. वसा रुधिराणि च गरमा गरम ग्ररणी भने सोही पशु અનેકવાર पाइओ - पायित पीवरावेस छु ! हे ना ! तने पूर्वभवभा भा मधी ચીજો ઘણુંી પ્રિય હતી ॥ ૭૦
ભયવાળા
डवे नरहुना हुोना उपस द्वार हरता है-" निच्च" त्याहि । अन्वयार्थ -- माता पिता । नरश्मा निच्च नित्य हमेशा भीएण-भीतेन तथा तत्थेण - त्रस्तेन द्विग्न से भरथी दुहिएण-दु खितेन દુ ખિત अने व्यथित जनेला मए - मया क्षेत्रा में दुहराबद्धा- दुक्खसवद्धा हुनास ३५ परमा-परमा' भने प्राश्नी वेयणा-वेदना' बेहनाओ। अनेश्वार वेइया - वेदिता अनुभव उरेल छे
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
32
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुनचरितवर्णनम्
टीका--'सन्वभवेसु'
हे मातापितरौ ! मया सर्वभवेषु देवादिसर्वगतिपु असाता-दुग्वरूपा वेदना वेदिता अनुभूता । यत् यस्मात्कारणात् देवादिबंगतिषु निमेपान्तरमात्रमपि-- निमेपः अक्षिमीलन तरय अन्तर व्यवधान-यात्रता कालेनासा भूत्वा पुनर्भवति -तन्मात्रमपि काल साता-मुग्नरूपा वेदना नास्ति । प्रस्तुतो वैपयिफमुख दुःम्बमेव, ईप्याद्यनेकदु ग्वानुविधत्वात् परिणामदारुणत्वाच । अयमागय -अह स्या मपि गनौ कदाचिदपि सुग्वीनाभूवम् . अत. स्वात्मान मुखोपचित सुकुमार कथ
ये वेदना सरगति में भोगी है सो कहते हैं-'सन्चभवेसु' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे मात तात (मग-मया) मैने इन दुःख रूप (वेयणा-- वेदना) वेदनाओ को नरक में ही भोगा हो सो बात नही है किन्तु (सव्यभवेसु-सर्वभवेयु) प्रत्येक गतिमें इन (असाया-असाता) दु'ग्वरूप (वेयणा वेड्या-वेदना वेदिता.) वेदनाओं को भोगा है। क्यों कि देवादिक गतिओ मे (निमेसतर मित्तपि-निमेयान्तरमात्रनपि ) एक निमेष मात्र भी (साता वेयणा नत्यि-माता वेदना नोस्ति) सुग्व का बेदन नहीं है। यद्यपि इन गतियों में-देवादिक गतियों में वैषयिक मुख है परन्तु विचार करने पर यह निश्चित हो जाता है कि वह सुख नही है किन्तु वह तो एक दुःखका ही प्रकार है । क्यों कि उसमें ईप्याआदि अनेक दुःखों की अनुविद्धता है। तथा वह परिणाम मे दारुण है। कहने का तात्पर्य केवल इतना ही है कि हे माततात ! मैने किसी गति मे कभीभी सुग्व के दर्शन नही किये है। इसलिये मैं अपनी आत्मा को सुकुमारमें वहनामा सघणी गतीमा लागवत छ तने ४६ छ-" सन्चभवेस" त्या
म-क्या- माता पिता ! भे या मए-मया ५३५ वेयणा-वेदना नामान न२४भा मेnी छ मेवु नयी ५२तु सव्वभवेसु-सर्वभवेषु प्रत्ये: गतिमा मा असाया-असाता प३५ वेयणा वेडया-वेदना वेदिता नामाने सागस छ भ, Bls गतियामा निमेसतरमित्तपि-निमेपान्तरमात्रमपि ये निमेष मात्र ५९ साया वेयणा नत्थि-शाता वेदना नास्ति सुमनु वहन નથી જેકે આગતિએ મા-દેવારિક ગતિઓમાં વૈશ્વિક સુખ છે પરંતુ વિચાર કરવાથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે, એ સુખ નથી પરંતુ તે તે દુ અને એક પ્રકાર જ છે કેમ કે, તેમાં ઈર્ષ્યા આદિ અનેક દુ ની ખાણ છે તથા તે પરિણામમાં દારૂણ છે કહેવાનું તાત્પર્ય ફક્ત એટલુ જ છે કે, હે માતા પિતા ! મે કઈ ગતિમા કદી પણ સુખનું દર્શન કરેલ નથી આથી હું મારા આત્માને સુકુમાર અને સુખોપચત
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
তালন
कीदृश पुनस्तासा तीनादिस्पयामित्यादिमूलम्-"जारिसा माणुसे लोग, ताया दीसति चेयणा ।
एतो अणतगुणिआ, नरएसें दुक्खवेयणा ॥७३॥ छाया--याश्या मानुपे लोके, तात म्यन्ते वेदना।
___ इतोऽनन्तगुणिताः, नरकेपु दुवदनाः ॥७३॥ टीका--'जारिसा' इत्यादि।
हे तात ! मानुपे लोके यादृश्यों वेदना दृश्यन्ते, इतोऽपि-पताभ्यो वेदनाभ्योऽपि अनन्तगुणिताः दुखवेदना नरकेपु भान्ति ॥७३॥
न च नरकेप्येव वेदना मयाऽनुभूता', अपि तु सास्वपि गतिप्वनु भूताः' इत्याहमूलम्-सव्वभवेसु असाया, वेयणा वेडया मए।
निमेसंतरमित्तपि, ज साया नत्थि वेयणा ॥७॥ छाया-सर्वभवेषु असाता, वेदना वेदिता मया ।
निमेपान्तरमात्रमपि, यत् साता नास्ति वेदना ॥७४|| जिनके सुनने से भय लगता है ऐसी वेदनाओं को (मया-मया) मैं ने (नरसु-नरकेपु) नरकों में (वेश्या-वेदिता) भोगा है ॥ ७२ ॥
उन वेदनाओंकी तीव्रताका वर्णन करते है--'जारिसो' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(ताया-तात) हे भात तात !) (माणुसे लोए-मानुषे लोके) मनुप्यलोक मे (जारिसा-याद्रश्या) जिस प्रकारकी (वेयणा-वेदना) वेदनाएँ देखने मे या भोगने मे आती है (पत्तो-इत) इनसे भी (अणतगुणिया-अनतगुणिता) अनतगुणित (दुक्ख वेयणा नरण्सु-दु ग्ववेदनाः नरकेषु) दु.खवेदनाएँ मैने नरको मे भोगी हैं ।। ७३ ॥ भीम २ सामणवायी लय दारी छ मेवी वहना। मए-मया में नरपसु नरकेषु न४मा वेश्या-वेदिता सावी छ ॥ ७२ ॥
मा वहनामानी तीव्रतानु पाणुन ४२ छ-"जारिसो" त्याहि ! मन्वयाताया-तात हे माता पिता ! माणुसे लोए-मानुषे लोके मनुष्य मा जारिसा-याश्या आनी वेयणा-वेदना वहनासानेपामा मन लागव पाभा यावेछ एत्तो-इत तनाथी पर अणत गुणिया-अनत गुणिता. मनेगी दुक्ख वेयणा नरएसु-दुख वेदना नरकेषु भवनायो मे नरीमा लासपीछे ॥ ७ ॥
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुनचरितवर्णनम्
टीका--'सन्वभवेसु'
हे मातापितरो मया सर्वभवेपु-देवादिसर्वगतिषु असाता-दुग्वरूपा वेद वेदिता अनुभूता | गन्यम्मात्कारणात् देवादिसर्वगतिपु निमेपान्तरमात्रमणि निमेपः अभिमील्न तस्य अन्तरव्यवधान-यावता कालेनासा भूत्वा पुनर्मा -तन्मात्रमपि काल साता-मुररूपा वेदना नास्ति । वस्तुतो वैषयिकसुख दु. मेव, ईप्यांधनेन्दु ग्वानुविधवाद परिणामदारणत्वाच । अयमाशय -अह १t मपि गौ कदाचिदपि मुग्वीनाभूवम् , अत. स्वात्मान मुखोपचित मुकुमार +
ये वेदना सरगति में भोगी है सो कहते हैं-'सबभवेतु' इत्यादि
अन्वयाई-हे मान तात (मग-मया) मने इन दु.ख रूप (वेयणा वेदना) वेदनाओं को नरक में ही भोगा हो सो गान नहीं है । (मप्रभवेस्लु-सर्वभवेषु) प्रत्येक गतिमें इन (असाया-असाता) दुसरू५ (वेयणा वेडया-वेदना वेदिताः) वेदनाओं को भोगा हे । क्यों कि देवादिक गतिओ मे (निमेसतर मित्तपि-निमेयान्तरमात्रमपि ) एक निमेष मात्र भी (साना वेयणा नत्यि-साता वेदना नोस्ति) सुग्व का घेदन नहीं है। यद्यपि इन गतियों में-देवादिक गतियों में वैषयिक मुख है परन्तु विचार करने पर यह निश्चित हो जाता है कि वह सुख नहीं है किन्तु यह तो एक दुःश्वका ही प्रकार है। क्यों कि उसमें ईप्याआदि अनेक दुखों की अनुविद्धता है। तथा वह परिणाम मे दारुण है। कहने का तात्पर्य केवल इतना ही है कि हे माततात । मेने किसी गति मे कभीभी सुग्व के दर्शन नहीं किये है। इसलिये मैं अपनी आत्मा को सुकुमार-- से वेनामा सपणी गतीमा लागछ ते२४६ छ-"सबभवेमु" त्या ।
स-याथ:- माता पिता ! भे आमए-मया ३५ वेयणा-वेदना वहनामान न२४मा मागकी छ नयी ५२तु सवभवेसु-सर्वभवेपु प्रत्ये. गतिभा मा असाया-अमाता ३५ वेयणा वेडया-वेदना वेदिता वहनामाने सागवत छ भ, ६४ गतियामा निमेसतरमित्तपि-निमेपान्तरमात्रमपि से निमेष मात्र ५९ साया वेयणा नत्थि-शाता वेदना नास्ति सुमनु वेहन નથી કે આગતિઓમા-દેવારિક ગતિઓમા વૈષયિક સુખ છે પરંતુ વિચાર કરવાથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે, એ સુખ નથી પરંતુ તે તે દુ અને એક પ્રકાર જ છે કેમ કે, તેમાં ઈર્ષ્યા આદિ અનેક દુ ખોની ખાણ છે તથા તે પરિણામમાં દારૂણ છે કહેવાનું તાત્પર્ય ફક્ત એટલુ જ છે કે, હે માતા પિતા 1 મે કઈ ગતિમાં કદી પણ સુખનું દર્શન કરેલ નથી આથી હું મારા આત્માને સુકુમાર અને સુખે ચિત
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५४६
उत्तराध्ययनसत्रे मह मन्येय । येन मया नरकेवत्युष्णशीतादयो महावेदना अनन्तवारमनुभूताः, तस्य मम महाप्रतपालन शुदादि सहन ा फथ दुप्फरम् ? frतु नेर दुष्करम् । तस्मात्मनज्यैव मया ग्रहीतव्येति ॥७४॥
एवमुक्त्वा विरते मृगापुरे मातापितरो यदुक्तरन्तौ तदाहमूलम्-तं वित अम्मापिरो, छदेण ऍत्त । पव्वया ।
नवर पुण सार्मपणे, दुख निप्पडिकम्मया ॥७५॥ छाया-त ब्रूतोऽम्बापितरौ, छन्देन पुत्र ! प्रान !
नवर पुनः श्रामण्ये, दुःख निप्पतिकर्मता ॥७५ । टीका-'त वित' इत्यादि।
अम्बापितरो त मृगापुन कुमार व्रत:-हे पुत्र ! छन्देन यधारुचि प्रवन%D प्राज्यां गृहाण | नवर-विशेपस्तु पुनरयमस्ति यत् श्रामण्ये चारित्रे निप्पति एव सुखोपचित कैसे मान । जब मैंने अननगर नरकों में अति उष्ण शीतादिक की दुख वेदनाओं को भोगा है तर उनके आगे महावतों की पालन, करना और क्षुधादिक की वेदनाओं को सहना कौनसी गिनती है। इनके पालन मे उनकी अपेक्षा कोई दुष्करता नहीं है। इसलिये मैं दीक्षा अवश्य २ धारण करूँगा ॥७४॥ - एसा करने पर मातापिताने क्या कहा सो कहते हैं-'त बित' इत्यादि
अन्वयार्थ--मृगापुत्र के इस प्रकार स्थन को सुनकर तथा उसकी हार्दिक दृढता जानकर (अम्मापिअरो-अम्बापितरौ) मातापिता ने (ततम्) उससे (विंत ब्रूत) कहा (पुत्त-पुत्र) हे बेटा ! (छदेण पब्धयाछन्देन प्रज) तुम रुचि के अनुसार दीक्षा ले सकते हो। हमको इसमे कोई बाधा नही है। (नवर-नवरम्) परन्तु एक बात है कि (सामण्णेકઈ રીતે માનું ? જ્યારે મે અન તવાર નરકમાં અતિ ઉષ્ણ શીતાદિકની દુખ વેદનાઓને ભેગવેલ છે ત્યારે એની આગળ મહાવ્રતની પાલન કરવી અને ક્ષુધા દિકની વેદનાઓને સહેવી કઈજ હીસાબમાં નથી એના પાલનમાં તેની અપેક્ષાએ કોઈ દુષ્કરતા નથી. આ કારણે હું દીક્ષા અવશ્ય અવશ્ય ધારણ કરીશ ! ૭૪ ]
मार्ग ४ाथी माता पिताम्य शु यु त ४ छ-"त बित" त्या ।
અન્વયાર્થ–મૃગાપુત્રના આ પ્રકારના વચનને સાભળીને તથા એની હાદિક ४८ताने oneyीन अम्मापिअरो-मातापितरौ माता पिता त-तम् तेन बित-बूत ४-पुत्त-पुन छदेण पव्यया-छन्देन प्रव्रज भारी थी अनुसार दीक्षा स छ। सभा। सभा
वा नयी नवर-नवरम् परतु मे पात ,
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका म १९ मृगापुमचरितवर्णनम् कर्मता-पतिकर्म-रोगपतीकारः, निर्गत प्रतिकर्म यम्मात्स निप्पतिकर्मा=जिनकल्पीश्रमण , स्थविरकल्पिकम्य ह निरसा प्रतिक्रमविहितमेव, तस्य भाषस्तत्ता, रोगमतीकाराभाव इत्यर्थः दुःखम् दुःखहेतु ॥७५॥
इत्य मानापितभ्यामुक्ते मृगापुत्रः माहमूलम्सो ' वितै अम्मापियंरो, एवंमेयं जहाफुडं।
परिकम्मं को कुणंड, अरपणे मियपंक्खिणं ? ७६॥ आया-सवतेऽम्यापितरो, एवमेतत् यथास्फुटम् ।
परिस्म क. करोति, अरण्ये मृगपक्षिणाम् ॥७६॥ टीका-'म यित' इत्यादि।।
स मृगापुत्रोऽम्मापितरौ ब्रूते कथयनि-हे मातापितरौ ! यद् भवद्भ्यम् एव-पूर्वोक्तप्रकारेण निष्प्रतिस्मताया दुखरूपत्वमुक्तम्, एतद्-भवदुक्त यथा स्फुट-सत्यम् ! परन्तु माझ्यामिद विचारणीय यद् अरण्ये अटव्या मृगपक्षिणा श्रामण्ये) इस चारित्र में (निप्पडिझम्मया दुग्व-निष्पतिकर्मता दुःखम्) निप्प्रतिकर्मता दुःय है। अर्थात् जिन पल्पी श्रमण रोग का प्रतीकारदवा आदिका उपयोग नहीं कर सकता है। स्थविरकल्पी तो निरबद्य भतिकर्म कर सकता है अत जिनकल्प अवस्था में निष्प्रतिकर्मता-रोगप्रतिकाराभाव-यह दुःखका हेतु है ॥ ७९ ॥
मातापिता के ऐसा कहने पर मृगापुत्र कहते है-'सो वित' इत्यादि ! अन्वयार्थ--मातापिताकी इस यातको सुनकर (सो अम्मापियरो पित्तसः अम्यापितरौ ब्रूते) मृगापुन ने उनसे कहा की जो आपने (एवंएवम्) पूर्वोक्त प्रकार से निष्प्रतिकर्मता में दुखरूपता प्रदर्शित की है सो (ण्य-तत्) यह आपका कहना (जहाफुड-यथास्फुरम्) दिलकुल मामण्णे-श्रामण्ये भा यात्रिमा निप्पडिकम्मया दुक्ख-निष्पतिकर्मता दु खम् નિપ્રતિકમતા દુ ખ છે અર્થાત્ જનકપીશ્રમણ રોગ પ્રતિકાર માટે દવા દિને ઉપગ કરી શકતા નથી વિરકી તે નિરવઘ પ્રતિકર્મ કરી શકે છે આથી જનકલ્પ અવસ્થામાં નિષ્પતિકમતા-રોગ પ્રતિકારાભાવ-એ દુખને હેતુ છે૭૫ मातापितानु मा २४ सासणी भृात्र ४-"मो वित" त्यादि।
मन्वयार्थ:-माता पिताना मा वासने सामजीने सो अम्मापियरो वितस: अम्बापितरौ व्रते भृगापुत्रे भने घु, माये २ एव-एवम् पूर्वान प्राथी निप्रतिभतामा प३५ता प्रगट ४१ छ आपनु एय-एतत से ४३ जहा फुडम्-यथा स्फुटम् नील सत्य छ ५२ तु मा५ से वातना पशु विद्यार
FDMRTHI
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
५४८
उत्तराध्ययनसत्रे पक्षिणा च परिकर्म रोगोत्पत्तौ तस्मतीकार कः करोति ? न कोऽपि करोती त्यर्थः । यथाऽग्ण्ये मृगपक्षिणा न कोऽपि परिकर्म करोति, तथाऽपि ते जीवन्ति च विचरन्ति च । अतो नास्ति निष्पतिकर्मताया दुःवहेतुत्वम् ॥७६|| __यस्मादेव तस्मात्मूलम्-एगभूएं अरंण्णे वा, जहा उ चरई मिगे। __एंव, धम्म चरिस्सामि, सजमेण तवेण यें ॥७७॥ छायाएकभूत अरण्ये पा, यथा तु चरति मृगः ।
एव धर्म चरिष्यामि, सयमेन तपसा च 1७७|| . टोका-'गभूग' इत्यादि । wer हे मातापितरौ ! अरण्ये अव्या यथा तुन्यथैव मृग. एकभूत' एकाकी सन् चरति, एवम् अनेन प्रकारेणैव अहमपि सयमेन-पृथ्वीकायादि सप्तदश विधसयमेन, तपसा अनशनादिना द्वादशवियेन च धर्म-श्रुतचारित्रलक्षण चरिसत्य है । परन्तु आप इस बात का भी तो विचार करे कि-(अरण्णे मियपक्खिण को परिकम्म कुणइ-अरण्ये मृगपक्षिणा कः परिकर्म करोति) अटवी में रहने वाले मृग और पक्षिओंका प्रतिकर्म-रोगकी उत्पत्ति में दवा का उपचार कौन करता है अर्थात् कोई नही करता है ॥ ७६ ॥ - जब ऐसा है तो-'ग भूए' इत्यादि !
~ अन्वयार्थ (जहा-यथा) जिस प्रकार (अरण्णे-अरण्ये) जगलमे मिगे-मृगः) एकाकी (ग्गभूरा-एकभूत) एकाकी स्वतत्र-निरपेक्ष होकर '(चरई-चरति) विचरण करता है, (एक-एवम्) ईसी प्रकार हे मात तात ! मैं भी सत्रह प्रकार (सजमेण तवेण य-सयमेन तपसा च) अनशन आदि बारह प्रकार के तप से अपने आत्मा को भावित करता हुआ ४२॥ है, अरण्णे मियपक्खिण को परिकम्म कुणइ-अरण्ये मृगपक्षिणा क. परिकर्म
અટવીમાં રહેવાવાળા મૃગ અને પક્ષીઓના પ્રતિકરોગની ઉત્પત્તિમાં દવાને ઉપચાર કોણ કરે છે ? અર્થાત્ કંઈ કરતા નથી ૭૬ છે
न्यारे भेछ ता--"एगभूए" त्याहि ।
अन्याय-जहा-यथा रे शत अरण्णे-अरण्ये १ मा मिगे-मृग भृग एगभूएएफभूत ही स्वतत्र-नि-पेक्ष २४२ चरई-चरति वियर ४३७ एच-एवम् मा प्रभारे माता पिता! हुए सत्तर प्रारना सजमेण-तवेण यसयमेन तपसा च सयभनी तया मनयन माल मार मारना तथा ताना
FERE
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका 4. १९ गाउनचरितवर्णनम् । प्यामि-श्रुतचारित्रलक्षणधर्म विचरिप्यामीत्यर्थः । 'ग' शन्दः, परणे । 'तु' शब्दोऽवधारणे ॥७७॥
__ मृगम्-जया मियस्त आयको, महारपणम्मि जायर्ड ।
अच्छत रखमूलम्मि कोणं ताहे तिगिच्छंई ७८॥ डाया-यदा मृगम्य आतङ्को, महारण्ये जायते ।
आसीन रक्षमूले, रस्त तदा चिरित्सते ॥७८॥ टीका--'जया' इत्यादि।
या महारण्ये महाटव्या मृगस्य आतङ्को-रोगो जायते, तदा वृक्षमले आसीन त मृग कचिकित्सते औषधोपदेशेन नीरोग क करोति, न कोऽपीत्यर्थः। ७८॥
__मूलम्-को वा से ओसंह दे, को वा से पुच्छई सुह ।
को"वों से भत्तपाणं वो, आहरितुं पणामए ७९॥ (पम्म चरिस्मामि-धर्म चरिप्यामि) श्रुतचारित्ररूप धर्म का आचरण कसगा। मुझे इस धमके सेवन में किसी सहायककी अपेक्षा नहीं है ॥७॥
इस पर दृष्टान्त कहते हैं-'जया' इत्यादि ! - अन्वयार्थ-हे माततात ! म आप से पूछताहू कि (जया-यदा) जिम समय महारण्य में विचरने वाले (मियस्स-मृगस्य) मृग को कोई (आयको-आतड्को) रोग हो जाता है उस समय (रुग्वमूलम्मि-वृक्षमूले) वृक्षके मूल म (अन्त -आसीन) एक और पडे हुग (कोण ताहे तिगिच्छह-कस्त तदा चिकित्सते) उम भृगकी चिकित्सा कौन करता है ' अर्थात् कोई नहीं करता है ॥७८॥ मात्माने लावित सन धम्म चरिस्सामि-धर्म चरिष्यामि श्रुत यानि३५ मनु આચરણ કરીશ મને આ ધમ ના સેવનમાં કે સહાયકની અપેક્ષા નથી ૭
मानब ५२ दृष्टान्त छ--"जया" त्याह!
२मन्वयार्थ - माता पिता हु मापने ५५ 33, जया-यदा २ समये महा मरयमा पियवावाणा मियस्स-मृगस्य भृगना आयको- आतङ्को २ थालय, सभये रुक्खमूलम्मि-वृक्षम्ले वृक्षना थडनी पासे अच्छत-आसीन 43सा कोण ताहे तिपिच ई-कस्त नदा चिकित्सति से भृगनी विnि ४२ छ? अर्थात 18 ४२४ नथी । ७८ ॥
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे पक्षिणा च परिफर्मरोगोत्पत्ती तत्मतीकार कः करोति ? न कोऽपि फरोती. त्यर्थः । थारण्ये मृगपक्षिणा न कोऽपि परिकर्म करोति, तथापि ते जीवन्ति च विचरन्ति च । अतो नास्ति निष्पतिकर्मताया दुःखहेतृत्वम् ॥७६||
__ यस्मादेव तस्मात्मूलम्-एगभूएं अरपणे वा, जहा उ चरई मिगे।
एव, धम्म चरिस्सामि, सजमेण तवेण यें ॥७॥ छाया-एकभूत अरण्ये ना, यथा तु चरति मृग' ।
एव धर्म चरिष्यामि, सयमेन तपसा च । ७७॥ '. टोका-'एगभूग' इत्यादि ।
हे मातापितरौं ! अरण्ये अटव्या यथा तु यथैव मृगः एकभूतः एकाकी सन् चरति, एवम् अनेन प्रकारेणैव अहमपि सयमेन-पृथ्वीकायादि सप्तदश विधसम्यमेन, तपसा=अनशनादिना द्वादशवियेन च धर्म श्रुतचारित्रलक्षण चरिमत्य है । परन्तु आप इस बात का भी तो विचार करे कि-(अरण्णे मियपविखण को परिकभ्म कुणइ-अरण्ये मृगपक्षिणा का परिकर्म करोति) अटवी मे रहने वाले मृग और पक्षिओंका प्रतिकर्म-रोगकी उत्पत्ति में दवा का उपचार कौन करता है अर्थात् कोई नहीं करता है ॥ ७६ ॥ - जब ऐसा है तो-'एग भूग' इत्यादि !
- अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जिस प्रकार (अरण्णे-अरण्ये) जगलमे मिगे-मृगः) एकाकी (गभूग-एकभूत) एकाकी स्वतत्र-निरपेक्ष होकर (चरई-चरति) विचरण करता है, (एक-एवम्) ईसी प्रकार हे मात तात ! मै भी सत्रह प्रकार (सजमेण तवेण य-सयमेन तपमा च) अनशन आदि बारह प्रकार के तप से अपने आत्मा को भावित करता हुआ ४२।३, अरपणे मियपक्खिण को परिकम्म कुणइ-अरण्ये मृगपक्षिणा क परिकम પતિ અટવીમાં રહેવાવાળા મૃગ અને પક્ષીઓના પ્રતિકમેન્ટરોગની ઉત્પત્તિમાં દવાને ઉપચાર કેણ કરે છે? અર્થાત્ કોઈ કરતા નથી તે ૭૬
न्यारे से छे तो-"एगभूए" त्याहि ।
स-पया-जहा-यथा रे शते अरण्णे-अरण्ये ४ सभा मिगे-मृग भृक्ष एगभूए-एफभूत मी स्वतत्र-नि-पक्ष ने चरई-चरति वियर अरे के एव-एवम् मा प्रभाडे भात पित पशु सत्तर सरना सजमेण-तवेण यसयमेन तपसा च सयभना तय मनशन मा मा२ प्रारना तथा पोताना
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनी टोका अ. ९ मृगापुश्चरितवर्णनम् चरणभूमि गच्छति । तदेव कथयति-भक्तपागस्स' इत्यादि । स मृगः भक्त पानम्य-गस्य जलस्य च अर्याय-हेतोः वल्लरागि-सरनवनानि, सरासिसरोवराणि च गच्छति । ॥८०॥
तत:मूलम्-खोइत्ता पाणिय पाउ, वल्लरे हि सरेहि य ।
मिगचीरिय चरित्ता ण , गच्छेई मिगचारियं ॥१॥ डाया-खादित्वा पानीय पीत्वा, वलरेषु सरस्सु च ।
मृगचर्या चरित्वा खलु, गति मृगचर्याम् ॥८॥ टीका--'वाइत्ता' इत्यादि। . मृगो लरेपु-सरन पनेषु खादित्वा-तृणादिक चरित्वा सरसु च पानीय पीचा, तथा-मृगचर्या-चरण=चर्या-उतश्वेतश्चोत्प्लवन-मृगाणा चर्या मृगचर्या ताम्, चरित्वा कृत्वा मृगस्वभावोचितमुत्प्लवनादिक कृत्वेत्यर्थः, खलु-निश्चयेन मृगया-मृगाणा चर्या चेष्टा-स्वातन्त्र्पोपवेगनाद्यात्मिमा यस्या सा मृगचर्या ता गच्छति । अय भावः-मृगो बनेपु तृण चरिता सरस्सु पानीयं पीत्वा च स्वस्वाभाविक गत्या उत्प्लुत्योत्प्लुत्व स्ववासोचितस्थाने समागन्तीति । 'बछरेहिं सरेहिं' इत्युभयत्र समम्यर्थे तृतीया ॥८॥ (सुही होइ-सुग्वी भवति) नीरोग हो जाता है 'तया-तदा) उस समय वह भक्तपान के निमित्त (गोयर-गोचरम्) चरने की भूमि की तर्फ (गच्छइ-गच्छति) निकल जाता है। वहा वह सघन वनो मे एव तालावो पर जाकर ग्वाता है और पानी पीता है ॥८॥
फिर क्या करता है सो कहते है-'खाइत्ता' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-इसलिये जिस वह मृग(वल्लरेहि-वल्लरेपु) सघनवन एव (सरेहिं य सरस्सु च) तालायो पर जाकर (खाइत्ता-वादित्वा) वा कर (पाणिय सुखी भवति ना२।। 45 लय छ तया-तदा मते ते पोताना पोर ने भाट गोयर-गोचर ५२१ मारे गोय२ भूमीमा गच्छद-गच्छति नीजी जय छ त्या એ ગાઢ વનમાં જઈને ખાય છે અને તળાવમાં જઈ પાણી પીવે છે કે ૮૦
५७ शु ४२ छ ते मताव छ-'खाइत्ता' त्या
अन्वयार्थ-सा भाटे २ रे से भृक्ष वलरेहि-वल्लरेषु गाढा पन भने सरेहिं य-सरस्सु च तणावे २ ४४ने खादत्ता-खादित्वा मा पाणीय पाउ
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराययन
-
-
छाया--को पा तस्मै औषध ददाति, को ा तस्य पृच्छति मुवम् ।
को वा तस्मै भक्तपान पा, आइत्म प्रणामति । ७९॥ टीका--को वा' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! तस्मै रोगग्रस्ताय मृगाय को औपध ददाति ? 'न कोऽपि ददातीत्यर्थः । क स्तस्य मृगस्य समोपे समाग-य सु वम् पृच्छति, न कोऽपि पृच्छत्तीत्यर्थः । को भक्तपानम् आहत्यसमादाय तस्मै प्रणामयति-अर्पयति, न कोप्यर्पयतीत्यर्थः । वा शन्दा' समुच्चयार्थकाः ॥७९॥
कय तर्हि तस्य निर्वाहो भवति ? इत्याहमूलम्-जया ये से मुंही होई, तया गच्छैड गोयर।
भत्तपाणस्स अट्टाए, वल्लरीणि संराणि ये ॥८॥ छाया-यदा च स सुखी भवति, तदा गच्छति गोचरम् ।
भक्तपानस्य अर्थाय, बल्लराणि सरासि च ॥८॥ टीका-'जया य' इत्यादि । यदा च स मृग. सुखी-नीरोगो भवति, तदा स वृक्षलानिर्गत्य गोचर फिर'को वा से' इत्यादि ! अन्वयार्थ हे माततात ! (से-तस्मै) रोगग्रस्त मृगको (को वा ओसह देइ-को वा औषध ददाति) कौन तो औषधि लाकर देता है और (को वा से पुच्छई सुह-को वा तस्य पृच्छति सुखम्) कौन उसके सुख दुःख की यात पूछता है । तथा (को वा से भत्तपाण वा आहरितु पणमए-को वा तस्मै भक्तपान वा आहृत्य प्रणामयति) कौन उसके पास जाकर उसको भक्त पान लाकर देता है अर्थात् कोई नहीं देता है ॥७९॥
फिर उसका निर्वाह कैसे होता है सो कहते हैं-'जया य' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जया-यदा) जिस समय (से-स.) वह बिचारा मृग पछी-"को वा से" त्या
अन्वयार्थ-भाता पिता! से-तस्मै सशस्त भृगने कोवाओसह देइकोवा औषध ददाति । मौषधि मानाने साथै छ, भने कोवा से पुच्छइ सुहको वा तस्य पृच्छति सुखम् ही मन सुभमनी बात पूछ छ, तथा को वासे भत्तपाण वा आहरित पणामए-को वा तस्मै भक्तपान वा आहृत्य प्रणामयति । એની પાસે જઈને એને આહારપાણી પહોંચાડે છે? અર્થાત્ કઈ આપતુ નથી કહ્યું पछी अनानिवास ४४शत
२ १ भान छ-"जया यवत्यादि। भन्य -जया-यदा रे से-स' ते भिन्यारे। भृश सुही होइ
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुश्चरितवणनम् रोहणात्कमरहित सन् खलु-तिश्चयेन अची दिश भकामति कर्पण गन्छति सर्गोपरिम्पाने स्थितोभनि मुक्तो भवतीति यावत् । रोगाभावे भिक्षार्थ गमन जिनकलिकापेक्षया प्रोक्तम् ॥२॥
मृगचर्या मेव स्पष्टयति-- मूत्रम्--जेहा मिएं एग अणेगचारी, अणेगवासे धुबंगोयरे ये । __ एवं मुणी गोयरिय पैविटे, नो"हीलेए नो"वियें खिसडनी ॥८३॥ छाया-यथा मृगाः एक. अनेचारी, अनेकवासो ध्वगोचरश्च।
एष मुनिर्गोचर्या प्रविष्टो, नो हीलयति नोऽपिच खिमयति ।।८३॥ टीमा--'जहा' इत्यादि। ___ यथा मृग' एका-एकाकी अद्वितीय., अनेकचारी-अनियतेषु अनेकेषु स्थानेषु भक्तपानार्थ चरितु शीलमस्येति, तथा, अनेकवनमरस्सु च भक्त पानार्थ सचरणशीलः, अनेकवासः, अनेकनवासो निवासो यस्येति तथा, अनि विशिष्ट सम्यग्जान-आदि भावसे शुरूध्यान पर आरूढ हो जाता है और इस तरह वह कर्ममल रहित होता हुआ (उदिस पक्कमई-उची दिशम् प्रक्रामति) उर्वदिश-मुक्तिस्थान- में जाफर विराजमान हो जाता है। रोग के अभाव में मिक्षा के लिये गमन जिनकल्पी को अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये ॥२॥
अब मृग चर्या को स्पष्ट करते हुए कहते है-'जहा मिगे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जहा-यया) जिस प्रकार (एणमिग-एक मृगः) अकेला मृग (अणेगयारी-अनेकचारी) अनियत अनेक स्थानों मे भक्तपान के निमित्त फिरा करता है और (अणेगवासो-अनेकवास.) अनियत अनेक સમગ્રજ્ઞાન આદિ ભાવથી શુકલધ્યાન ઉપર આરૂઢ થઈ જાય છે અને આ રીતે એ ४भ भ परना ने उदिस पक्मई-उची दिशम् प्रक्रामति भुक्षित स्थानमा જઈને બિરાજમાન થાય છે રેગના અભાવમાં ભિક્ષા માટે ગમન છલકીની અપેક્ષાથી કહેવાએલ છે એમ જાણવું જોઈએ ૮૨
वे भृगययाने २५८ ४२ता ४ छ-"जहा मिगे" त्यादि । ___ अन्वयार्थ --जहा-यथा रे प्रभारी एग मिये-एकः मग' मे मृत अणेगचारी-अनेकचारी नियत शने तपान-माहाराणी भाटेश्या ४२छे भने अणेगवासे-अणेगवास: मनियत भने स्थानमा रहा ४२ छ तया
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
তন্ময় 'एमयूर' इत्यारभ्य साइला पानी पाउ' इत्यंतदगाथापन गाया पञ्चकेन दृष्टान्तमुत्या दान्तिक रूपे सात्मनि एतदुपसहर्नु गाथाद्वयमाह-- मूलम्-एव समुदिओ भिक्खू, एवमेवे अणेगंगो।
मिगारिय चरित्ता ण, उडू पमई दिस ॥८२॥ छाया--एर समुत्थितो भिक्षुः, पचमेर अनेग ।
मृगाचर्या चरित्वा खलु, उधी प्रामति दिशम् ॥८२। टीका--'एच' इत्यादि।
एवं मृगवद् समुत्थितः सयमानुष्ठाने समयत इति भारः, एवमेव मृग देव अनेकग अनियतस्थानेषु गमनशोल:-यथा मृगो नैकत्र क्षतले आस्ते, किन्तु कदाचित् क्वचिद् क्षतले, अन्यत्र या निवसति, तथैव साधुरप्यनियत वासितया कदोचित् श्यचित्स्थानेऽन्यदा ऽन्य रिमन् स्थाने निवसतीति भाव । एतादृशो मिशु'-मुनि. मृगचर्यों चरित्वा मृगवद्रोगाभावे गोचर गत्वा, तत्र लब्धेन भक्तपानेन शरीरधारण कृत्वा विशिष्टसम्यग्ज्ञानादि भावत' शुक्ल याना पाउ-पानीय पीत्वा) पानी पीकर और खा कर पीकर अपनी स्वाभाविक गति से इधर फिरता हुआ अपने स्थान पर आ जाता है ॥८॥
अब इसका दाष्टान्तिक कहते हैं-'एव' इत्यादि। __अन्वयार्थ-(एव-नवम्) इसी प्रकार (समुहिओ-समुत्थितो समय के अनुष्ठान करने मे तत्पर अथवा समुद्यत-उद्यम करनेवाला (भिक्खू -भिक्षु.) भिक्षु रोगादिक आतकों की उत्पत्ति के समय चिकित्सा के प्रति निरपेक्ष रहा करता है और (एवमेव) मृग की तरह ही (अनेकगोअणेकग) अनियत स्थानों में फिरता रहता है। और जब वह नीरोग हा जाता है तब (मिगचारिय चारित्ताण-मृगचर्या चारित्वा) बह गोचरी के लिये निकल कर उसमे लब्ध भक्त पान से अपना निर्वाह करता है । तथा पानी य पीत्वा पाणी पीय छ भने मापान घोताना स्वाभावि गतिथी या ત્યા ખેલતા કૂદતા પોતાના સ્થાન ઉપર પહોચી જાય છે કે ૮૧i
वे मानु शिित छ-"एव" त्याह!
अन्वयार्थ:--एक-एवम् माशते समट्रिो -समस्थितो सयमनु मनुष्ठान ४२वाभा acीन अथवा सभुधत भिक्ख-भिक्ष भिक्षु श माताना उत्पात
मते वित्सिा त२५ निश्पक्ष २॥ ४२ छै मन एवमेव-एवमेव भूगनी भाई अणेकगी-अनेकश• अनियत स्थानमा रता र छ यारे ते निरोगी बनी one छ त्यारे ते मिगचारिय चारित्ताण-मगचर्या चरित्वा गायश भाटे निजी भा મળતા ભક્તપાનથી-આહાર પાણીથી પોતાના નિર્વાહ કરતા રહે છે, તથા વિશિષ્ટ
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ ४९ मृगापुननिम
जया -- मृगाचया वरिष्यामि, एन पुन ! यथामुखम् । अम्नापित भ्यामनुज्ञातो, जहाति उप िततः ॥८४ टीका--' मिगचारिय' इत्यादि ।
ta's
1
इत्थमृगाचर्यास्वरूपमुक्ता मृगापुत्र माह- हे जम्नापितरौ ! अहमपि मृगाचयां चरिष्यामि यथा भवतो मगाचर्या मोक्ता, तामङ्गीकरिष्यामि | इत्थतेनातेनापितरां प्रोक्तवन्तौ दे पुत्र ! यत्र तदा यथासु कुम्यथा तव सुव स्यात्तथा कुरु । अनाम्माकमानाऽस्ति । ततो मातान्तिन्याम नुज्ञातो मृगापुत्र उपधिम् उपनीयते नरक आत्माऽनेत्युपध. द्रव्यतान्या विक, भावत - कायाविक त जहानि-परित्यजति ॥ ८४ ॥
मृगचर्या का वर्णन करने पर मृगापुत्र ने जो का, तथा मातापिता ने जो कहा तथा उसके बाद मृगापुनने जो किया मो कहते हैं—'मिगचारिय' इत्यादि !
अन्वयार्थ - इस प्रकार मृगचर्यात स्वरूप कह कर मृगापुत्र नें कहा हे माततात मै भी (मिगचारिय चरिस्मामि - मृगचर्या चरिष्यामि) इसी मृगचर्या का सेवन रँगा । पुत्र की यह विचारधारा सुनार मातापिता ने कहा ( पुत्ता- हे पुत्र ) पुत्र ! ( जहामुह एव यथा सुन एवम् ) अच्छी तरह से आनद के माथ तुम ऐसा करो। अहम इसमें तुम्हारे नही होते है । हम तुमको अपनी ममति देते है कि तुम सुमारसमुद्र से पार करने वाली दीक्षा अगीकार करो ( अम्मापि - ण्णुष्णाओ - अम्नपितृभ्यामनुजातो) मातापिता की इस प्रकार आज्ञा प्राप्त कर मृगापुत्र ने (नओ उपहिं जहाइ-ततः उपरि जाति) धन ગર્યાનુ વર્ણન કરીને મૃગાપુત્રે જે કહ્યુ તથા મતાપિતાએ જે કહ્યુ ते तथा त्यारणा, भृगापुत्रे तेने -- "मिग नारिय" नाहि ! અન્વય આ પ્રકારવી મૃગાચર્યાંના સ્વરૂપને હીન મૃગાપુત્રે કહ્યુ કે, હે भाता पिता मिगचारिय चरिस्सामि - मृगचर्या चरिष्यामि खावी भृग ચર્ચાનુ સેન કરીશ પુત્રની આવી વિચારધારાને સાંભળીને આન દપૂ - તેમણે કહ્યુ કે, पुत्ता-पुत्र હૈ जहा सुह एव-यथा सखम् एनम् धागा मानहनी साथै सारी રીતે એવુ તમે કરી હવે અમે આ વિષયમાં તમારા અવરોધ કરવા ઈતા નથી
1
અમે તમેાને અમારી સમતિ આપીએ છીએ કે, તમે સસાર સમુદ્રને પાર કરવ पाणी था हीक्षाना थ गिजर ४ अम्मापि हिऽणुगाओ-अम्वापितृभ्यामनुज्ञातो भाता पितानी सेवा प्रभारनी भाज्ञा प्राप्त उरी भृगापुत्रे तो उब िजहा
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
D
उत्तराध्ययनसो यतानेकस्थानवासगील:-मगो हि कदाचित्तरतले तिष्ठति, तथा-गोचरः ध्रुषा निधितो गोरित्र चरश्चरण यस्य स तथा सदा गोचरलपाहाराहरगशीलश्र भवति । एव मुनिरपि भाति । एकः दन्यतो मुनिगगसमन्वितत्वादनेकोऽपि सन् भावतो रागद्वेपरहितत्वादेक एप, जनेकवारी-भिक्षार्थगुचनीचम यमानेका नियतगृहेषु भ्रमणशीलः, अनेकमास =अनियतम्यानेषु नामकारी, तथा-सूत्र गोचरश्व-सर्वदा भिक्षालब्धाहारग्रहणशीरथ । एतादृशो मुनिर्गाचया मरिष्ट' नो हीलयति अन्तमान्तेऽशनादिके प्राप्ते सति दातार नापमानयति । अपि च तथाविधाहाराप्राप्तौ नो विसपति-स्त्र पर पान निन्दति ॥८॥
. एव मृगवर्यास्वस्प निरूप्य यन्मगापुत्रेणोक्त, यच्च तन्मातापितृभ्यामुक्तम् , ततो यचाय कतवास्तदुच्यते-- मूलम्-मिगोरिय चरिस्सामि, एंव पुत्ता जहासुंह ।
अम्मापिईहिऽMण्णाओ, जहांड उर्वहि तओ ॥८॥ स्थानों में रहा करता है तथा (धुवगोयरेय-ध्रुवगोचरश्च) निश्चय से गोचर भूमि में लब्ध आहार को खाता पीता है (एक-एवम्) इसी तरह (मुणी-- मुनिः) मुनि भी (ग-एक) रागढेप से रहित होने के कारण अकेला होता हुआ (अणेगयारी-अनेकचारी) भिक्षा के निमित्त उच्च, नीच, एव मध्यम अनेक अनियत गृहो में भ्रमण करता है और निश्चित वास विना का हो जाता है। तया सर्वदा भिक्षा लब्ध आहार का करने वाला होता है। ऐसा मुनि जघ (गोयरिय पविठ्ठ हवा-गोचयाँ प्रविष्टो भवति) गोचरी के लिये निकलता है तब अत प्रात आहार के मिलने पर दातारकी (नो हीलए-नो हीलयति) हीलना नहीं करता है अथवा(नो चिय खिसइज्जा-नो ऽपिच खिसयति) नहीं मिलने पर अपनी और पर की निदा भी नहीं करता है ॥८॥ धवगायरेय-ध्रुवगोचरश्च निश्चयथा गायर भूमिमा २ भणी २ ते माहारने माय पीथे छ एव-एवम् तेवी शत मणी-मनि• मुनिपरी एग-एक रावषयी રહિત હોવાના કારણે એકલા હોવા છતા ભિક્ષા નિમિત્ત ઉ ચ નીચ અને મધ્યમ અનેક અનિયત ગ્રહોમાં ભિક્ષા નિમિત્તે ભ્રમણ કરે છે અને નિશ્ચિતવાસ ૨હીત હોય છે તથા સદાને માટે ભિક્ષા આહારને કરવાવાળા હોય છે એવા મુની જ્યારે गोयरीय पविढे हवा-गोचर्या प्रविष्ठो भवति गायरी भार बहार नि छ त्यारे सन्तप्रान्त मा२ भा छ। पापना हातानी नो हीलचे-नो होलयति नि ४२ता नथी अथवा नो विय खिसइज्जा-नोऽपिच खिसयति न माथी પિતાની તેમજ બીજાની નિંદા પણ કરતા નથી કે ૮૩
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १९ मृगापुनचरितवर्णनम्
मातापित्रोरनुमतिमादाय किं कृतवानित्याह-- मूलम्-एव से अम्मापियरो, अणुंमाणित्ताण
ममत्त लिन्दैई तोहे, महानागोर्च कंचुय ॥८॥ छाया--एक मोऽयापितरौ, अनुमान्य परिधम् ।
ममत्व दिननि तदा, महानाग इव कञ्चकम् ॥८६॥ टीका-'व' इत्यादि।
तदा-तम्मिनसाले एव-पूर्वोक्तमकारेण स मृगापुत्रोऽम्यापितरौ अनुमान्य दीक्षादानाज्ञायाम् अनुमती कृत्वा, कचुक महानागा महासर्प इत्र बहुविधम् ममत्वम् =अगन मे, वसन मे, जाया मे. बन्धु वर्गो मे इत्यादि रूप बहुविध भाव ममत्व छिन्नत्ति परित्यजति । अय भावः-यथा महानागश्विरमदमपि कञ्चक त्यनति, एव मृगापुनोऽपि अनादिभवाभ्यस्त ममत्व परित्यक्तवान् । ८॥
अनेन आन्तरोपधिपरित्याग उक्तः, सम्पति बहिरुपधिपरित्यागमाहमूलम्-इंडी वित्त चं मिते यं पुत्तदारं च नायओ।
रेणुय व पडे लग्ग, निद्धणिताण निग्गेओ ॥८७॥
मातापिता की आज्ञा मिलने पर मृगापुत्रने क्या किया मो करते है-'ण्व मे' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-इस प्रकार (ताहे-तदा) उस समय (सो-स) मृगापुत्रने (अम्मापियरो अणुमाणित्ताण-अम्नापितरौ अनुमान्य ) अपने मातापिता को दिक्षा लेने की आज्ञा में अनुमत करके (महानागो व-महानाग इव) जिस प्रकार महा सर्प (कचुय-कच्चुकम्व) काचुलीका परित्याग कर देता है उसी तरह (ताहे-तदा) बहु विध (ममत्त छिन्दई-ममत्व छिनत्ति) ममत्वका परित्याग कर दिया ॥८६॥ भाता पितानी माज्ञ! भगवाधा भृात्रशुश्यु तवातनेछ-"ए व से" त्यादि। ___ मन्पयार्थ—सा प्रसारे ताहे-तदा ते समये भृगापुत्रे अम्मपियरो अणुमणि त्ताण-अम्पापितरौ अनुमान्य पोताना भात पिताने दीक्षा देवानी माज्ञामा अतुमत ४शन महानागो-महानाग २ प्रकारे भास पातानी चुय-कञ्चकम् इव आय जीना परित्याग ४री छ मेवी शते तेथे तहो-वदा म वि५ ममत्वनी પરિત્યાગ કરી દીધા છે ૮૬ છે
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
उत्तराध्ययनसूत्रे
उक्तमेवार्थ सविस्तरमाह-
मूलम् - मिगचारिय चरिस्सामि सव्वदुक्ख विमोक्खाणि । तुम्भेहि अभर्णुष्णाओ, गच्छ पुतं । जहासुह ॥८५॥ छाया -- मृगचय चारिष्यामि, सर्वदु. सरिमोक्षणीम् । युष्माभिरभ्यनुज्ञातो, गच्छ पुत्र । यथासम् ||८५|| टीका--' मिगचारिय' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! युष्माभिः अभ्पुनुशातः = आज्ञापितोऽह सर्वदुःखत्रिमो क्षण = सकला सात विमुक्तिहेतु मृगचर्य = निष्पतिकर्मवारूपा चरिष्यामि = आसेविष्ये । ततो मातापितरो मोक्तान्तौ - हे पुत्र ! यथासुख गयथा ते सुख मवेतथा - कुरु, प्रज्या गृहाणेति यावत् ॥८५॥
धान्य आदिक द्रव्य परिग्रह का तथा कपाय आदि अभ्यतर परिग्रह का त्याग कर दिया ॥८४॥ |
इस बात को फिर करते हैं- 'मिगचारिय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- हे माततात ! (तुभेहिं अन्भणुण्णाओ - युष्माभिरभ्यनु ज्ञातो) आपसे आज्ञा प्राप्त कर मैं ( सन्दुक्ख विमोक्ग्वणि सर्व दुःख विमोक्षणीम् ) सर्व दुखों को ध्वसकरने वाली (मिगचारिय- मृगधयाँ ) मृगचर्या - निष्पति कर्मरूपता - का ( चरिस्सामि चरिष्यामि) सेवन करूँगा । इस प्रकार जब मृगापुत्र ने उनसे कहा-तब वे बोले - ( पुत्त - पुत्र ) हे पुत्र ! जिसमें तुमको (जहा सुह गच्छ - यथा सुख गच्छ) सुख मालुम पडे वैसा काम करो - हमारी चिन्ता जरा भी न करो। हम तुम को आज्ञा देते है कि तुम मज्या अगीकार करो ॥ ८५ ॥
ततः उपधिं जहाति धनधान्य स हि द्रव्य परिवहन तथा उषाय आदि मान्य तर પરિગ્રહના ત્યાગ કરી દીધે ॥ ૮૪ ૫
छे – “मिगचारिय” इत्यादि ।
भावातने पछी थी अन्वयार्थ —हे भाता पिता । तुम्भेहिं अष्भणुष्णाओ - युष्माभिरभ्यनु ज्ञातो आपनी आज्ञा आप्त अशने सन्वदुक्खविमोक्खणि सर्वदुक्ख विमोक्षणीम् हु सर्व' हु मोनो नाश श्वावाणी मिगचारिय-मृगचर्या भृगन्थयाँ- निष्पत्ति अभू ३५तानु चरिस्सामि - चरिष्यामि सेवन अरीश भी प्रभा न्यारे भृगापुत्रे तेभने अत्यारे तेना मातापिता है, पुत्त - हे पुत्र ૩ પુત્ર 1 જેમા તમે ને जहासुद्द गच्छ - यथामुख गच्छ सुभ भजी शौ तेषु अभ रे। अभारी थिता भरायल ન કરશું. અમે તમાને આજ્ઞા આપીએ છીએ કે, તમે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરીશ પા
ૐ
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदर्शिना टीका अ. १९ मृगापुश्चरितवणनम्
टीका--'पचमहत्ययजुत्तो' इत्यादि
प्राज्याग्रहणानन्तर मृगापुत्रो मुनिः पञ्चमहानतयुक्त प्राणातिपातविरमणादिरूपे पञ्चमहानतयुक्तः, पञ्चसमित.-रचमिः-ईभि पैपणादाननिक्षे रणो बारमस्रवणखेजलसवाणपरिप्ठापनिकाभि समितिभि सहितः, निगप्तिगुप्ता=तिमभि-मनोवाधारस्पाभिसरसितश्वसन साभ्यन्तर साय-आभ्यन्तर: पायचित्तादिमि नाई अनशनाटिभित्र सह वर्तते यत्तम्मिस्तथोक्ते तप. कर्मणि उद्युक्त =पमुदतोऽभूत् । श्राभ्यन्तरपाद्यतपोलथण चैतत्--
. 'पार्यान्चत्त विणको वेयाश्च तहेर समाओ। झाण उपसगो रिय, अभिवरओ तो होइ ।१॥
सगमृगोयरिया, पिती सखेपण रसचाओ। सायकिलेसो सही णया य पज्झो तपो होई ॥२॥
छाया-प्रायश्चित्त विनयो वैयावृत्त्य तथैव स्वा याय । ध्यानम् उपसगों दीक्षा लेकर वे कैसे बने सो कहते -'पचमहव्वयजुत्तो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-वस्त्र मे लम धूलि की तरह मगापुरने (पचमहन्चयजुत्तो -पश्चमहानतयुक्तः) पचमहायतों की (पचसमियो तिगुत्ति गुत्तो य-पञ्चसमितस्त्रिगुप्तिगुप्तच) पाच समितिओं की एव तीन गुमिओं से रक्षित हो कर के चारित्र की आराधना की, तथा (सभितर वाहिरए-साभ्यन्तर वाद्य) बाह्य और आन्वन्तर के भेद से बारह प्रकार के (तओ कम्मसि उज्जुओ-तपः काणि उद्युक्तः) तपों का भी पालन करना प्रारम किया। प्राणातिपात विरमण आदि पाच महारत है। ईर्या समिति, भाषासमिति, आदाननिक्षेपण समिति, उच्चार प्रस्रवणसमिति, जलसघाण परिष्ठापनसमिति, ५ समिति है । मनगुप्ति वचनगुप्ति और कायगुप्ति ये
Elal सन त ! मन्या, ते ४ छ-पचमहव्ययजुत्ती प्रत्याहि !
अन्याय---भृगापुत्र पचमहन्वयजुत्तो-पञ्चमहानतयुक्त. पाय भारतानी पचसमियो तिगुत्तिगुत्तो य-पञ्चसमितस्त्रिगुप्तिगुप्तश्च पाय ममितिमानी मने ! ગુપ્તિઓની, આ પ્રમાણે તે પ્રકારના ચારિત્રની આરાધના કરી તથા સમિત वाहिरए-साभ्यन्तर नाह्ये माघ म अस्य तरना थी भार ४ारना तयो कम्मासि उज्जओ-तप कमणि उद्युक्तः तपनु ५ पासन २वान। प्रारम या यातिपात વિરમણ આદિ પાંચ મહાવ્રત છે, છ સમિતિ, ભાષાસમિતિ, આદાન નિક્ષેપણ સમિતિ, ઉચ્ચાર પ્રસવણ સમિતિ, જલસ ઘણ પરિષ્ઠાપન તનિતિ આ પાચ સમિતિ છે મનગૃમિ, વચનગુપ્તિ, અને કાયગુણિ, આ ત્રણ ગુપ્તિઓ છે પ્રાયશ્ચિત્ત, વનય,
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
उताध्ययनसूत्र
-
छाया-ऋद्धि वित्त च मित्राणि च, पुरनार च गातीन ।
रेणुकमिव पटे लग्न, नित्य निर्गत• ॥८॥ टीका-'इडी' इत्यादि ।
स मृगापुनः कुमारः मदि-करितुरगादि सम्पट च-पुन वित्त-हिरण्य सुवर्णादि रूपम्, च-पुन मिनाणि, तथा पुत्रदार: पुरान दाराश्र, नातीनसोदरादींश्व पटे लान रेणुकमिव धलिमिव निर्धय यत्त्या निर्गत: यहाद् निष्का न्त =मानितः इति यावत् ॥८७।। __ततोऽसौ की सजात इत्याद-- मूलम्-पंचमहव्वयजुत्तो पचसमिओ तिगुर्तिगुत्तो ये ।
सभितर बाहिरए, तओ कम्मसि उर्जुओ ।।८८॥ छाया---पञ्चमहानतयुक्तः, पञ्चसमितस्त्रिगुमिगुप्तश्च । " साभ्यन्तरतो, तपः कर्मणि उद्युक्त' । ८८||
इस गाथा द्वारा सूत्रकार ने 'अन्तरग परिग्रह का त्याग मृगापुत्र ने किया। यह बात प्रदर्शित की है। अब वाद्य परिग्रह का भी त्याग उन्होंने कर दिया-यह बात वे इस गाथा द्वारा कहते हैं
- इड्डी वित्त च' इत्यादि। . अन्वयार्थ-वस्त्र मे लग्न धूली कि तरह मृगापुत्रने (इड्डी-ऋद्धिं) करी तुरग आदि सम्पत्ति का (वित्त-वित्त) हिरण्य सुवर्ण आदि वित्त का, (मित्तेय-मित्राणि च) मित्र जनोंका (पुत्तदारं च नायओ-पुत्रदार चं ज्ञाति १) पुत्र का, स्त्री का, तथा अपने ज्ञातिजनो का (पडे लग्ग रेणुय वपटे लग्न रेणुकमिव) वस्त्र में लगी हुई धूलकी तरह (निमित्ताग निग्गओ-निय निर्गत.) परित्याग कर दिया और घरसे निकल गया अर्थात् दीक्षा लेकर मुनि बन गया ॥८॥
આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકારે “ તર ગ પરિગ્રહને ત્યાગ મૃગાપુત્રે કર્યો” એ વાત પ્રદર્શિત કરેલ છે હવે બાહ્ય પરિગ્રહને પણ તેણે ત્યાગ કરી દીધો એ વાતને मा गाथा द्वारा छ-"इडी वित्त च" छत्यादि।
_मन्वयार्थ - पखने योटेal धूगनी भा४ भृगापुत्रे दडी-ऋद्धिं हाथी । आ सपतिना विन-वित्त ९िय सुप मा पित्तना, मित्तेय-मित्राणि च भित्र नानी, पुत्तदार च नायओ-पुत्रदारच ज्ञातिन् पुत्रना, स्त्रीने, तथा पाताना शतिनाना पडेलग्ग रेणुयव-पटे लग्न रेणुकमिव दुभ भागेर धूमनी भा४ પરિત્યાગ કરી દીધું અને ઘેરથી નીકળી ગયા અર્થાત દીક્ષા લઈને મુનિ બની ગયા હતા
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगाश्चग्निवर्णनम्
समत्यमेव प्रकारान्तरेणाह-
मूलम् - लाभालाभे सुंहे दुक्खे, जीविए मरणे तहाँ ।
सेमो निन्द्रापैससासु, तहा माणायमाणओ ॥९०॥ छाया - लाभालाभे सुखे दुखे, जीविते मरणे तथा । समो निन्दामनसाल, तथा मानापमानत ॥ ९०॥ टीम--'लामालाभे' इत्यादि ।
५५१
मृगापुत्र मुनिः लामागमे - गमवालाभय गभालाभ तस्मिन् आहा पानपानादीना मातामाप्तौ ना इत्यर्थ । तथा-मुखे दुःखे, तथा - जीविते मरणे, तथा निन्द्रामामा तथा - मानापमानतः = मानापमानयोः= माने - आवरे, अपमाने - अनावरे च समस्तुल्य | मानापमानत इत्यन मार्च विभक्ति स्तमि ॥९०॥
समोसे स्थावरेषु च सर्वभ्रतेषु सम ) रागद्वेष के
एव स्थावर जीवों के ऊपर इनके चित्त मे समता वृत्ति आ गई ॥ ८० ॥ इसी जातको पुन. सूत्रकार पुष्ट करते है - 'लाभालाभे' इत्यादि । अन्वयार्थ -- मगापुत्र की चित्तवृत्ति (लाभालाभे - लाभालाभे) लाभ और अलाभ मे वस्त्रपानादिक तथा भक्त पानादिक की प्राप्ति मे तथा अप्राप्ति मे समभाववाली न गई इसी तरह (सुहे दुस्खे-मुखे दु खे) सुखदुख (जीचिए मरणे तहा- जीविते मरणे तथा) जीवित, मरण तथा (निंदापससासु- निंदाप्रासासु) निंदा प्रशसा और (माणायमाणओ - मानापमानत ) मान एव अपमान मे भी (समोसमो) समभाव वाले हो गये ॥२०॥
तसे थारे सव्यभूएस समो-त्रसेषु स्थावरेषु च सर्वभूतेषु सम रागद्वेषना અભાવથી ત્રસ અને સ્થાવર જીવાની ઉપર તેમના ચિત્તમા સમતા વૃત્તિ આવી ગઈ ૫૮૯ા
या वातने इरीधी सूत्रार पुष्ट उरे छे– “लाभालाभे धत्याहि ।
अन्वयार्थ --भृगायुजनी वित्तवृत्ती लाभालाभे - लाभालाभे लाभ अने मसालमा વસ્ત્ર પાત્રાદિક તથા ભકત પાનાદિકની આહારપાણીની પ્રાપ્તિમા તથા અપ્રાપ્નિમા सभलावपाजी मनी गर्धन प्रभारी मुद्दे दुक्खे - सुखे दुःखे सुभम जीविए मरणे तहा- जीविते मरणे तथा भक्ति भर तथा निन्दापससासु-निन्दा प्रशसासु निक्ष प्रशसा भने माणात्रमाणओ - मानापमानत भान तथा अपभानभा
समो - समो भलाववाणा जनी जया ॥ ८० ॥
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उमगध्ययनसो ऽपि च, आभ्यन्तरिक तपो भाति ॥१॥ अनशनमूनोदरिता, मृत्तिसक्षेपण रसत्यागः। कायक्लश सल्लीनता च या तपो गति ॥२॥ इति ॥८८॥
तथा च-- मूलम्--निम्ममो निरहंकारो, निस्सगो चत्तगारयो।
समो ये सव्वभूएसु, तसेसु थावरेसु य ॥८९॥ छाया-निर्ममो निरहवारो, निःसहस्त्यक्तगौरवः ।
समश्च सनभूतेपु, उसेपु स्थारेषु च ।।८९|| टीका 'निम्ममो' इत्यादि
स मृगापुत्रो मुनिः निर्मम जलपानादिपु ममत्वरहित' निरहङ्कार' अह कार रहित', नि सङ्गामाह्याभ्यन्तरमहरहितः, त्यक्तगौरव ऋद्धिगौरव रस गौरव सातगौरवेति गौरवयरहित , च-पुन उसेपु स्थापरेषु च सर्वभूतेषु-त्रस स्थावरात्मक-सकलभूतेषु सम =गद्वपाभावात्तुल्योऽभूत् ॥८९॥ ३ तीनगुप्तियां हैं। प्रायश्चित्त विनय, वैयावृत्य, स्वाध्याय, ध्यान व्युत्सर्ग ये छह प्रकार के आभ्यन्तरतप हैं। अनशन, ऊनोदर वृत्ति सक्षेपण, रसपरित्याग, कायक्लेश, सल्लीनता, ये छह बाह्यतप हैं |८|| - फिर कैसे बने सो कहते हैं-'निम्ममो' इत्यादि।
अन्वयार्थ- तप करते २ मृगा पुत्र की परिणति इतनी निर्मल बन गई कि वे (निम्ममो-निर्ममो) वस्त्रपात्र आदि में भी ममत्व रहित शे गये। (निरहकारो-निरहङ्कारो) अहकारभाव आत्मा से बिलकुल चला गया। बाह्य और अभ्यन्तर परिग्रह के त्याग से (निस्सगो-नि सङ्ग) उनमे नि सगता आगई। इनकी परिणति (चत्तगारवो-त्यक्तगौरव ) ऋद्विगौरव, रसगौरव, सातगौरव से रहित हो गई। (तसेसु थावरेतु य सम्वभूएसु વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને વ્યુત્સગ એ છ પ્રકારના અભ્યતર તપ છે અનશન, ઉદરીવૃત્તિ સક્ષેપણુ રસ પરિત્યાગ, કાયાકલેશ, સલીનતા આ છ બાહ્ય તપ છે ૮૮
पछी ३१ मन्या छ-निम्ममो" इत्यादि ।
અન્વયાર્થ—–તપ કરતા કરતા મૃગાપુત્રની પરિણતી એટલી નિર્મળ બની ગઈ કે, निम्ममो-निममो पत्र, पात्र माहिमा पछु भने भमत्व न रघु निरहकारीनिरहङ्कारो म २ मा मात्मामाया भीage यायो गयो माघ मन भल्या तर परिखना त्यागयी सभामा निस्सगो-नि सह निसगत मावी मना परिश्ता चत्त गारवो-त्यक्तगौरव रिद्धि गौ२५, २८ गी२५, सात गौरवथी रहित मनी
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियामिनी टीका अ १९ मृगापुरचरितवर्णनम्
तगमूलम्-अणिस्सिओ डेह लोए, परलोएँ अणिस्सिंओ।
वासीचंदणकप्पो यं, असणेऽणसणे तहा ॥९२॥ छाया-अनिश्रित इह लोके, परलोके अनिभित ।
वामीचन्दनरत्यय, अशनेऽनगने तया ॥१२॥ टीका--'अणिस्मिओ' इत्यादि ।
स मृगापुन मुनि इहलोक ऐहरिके राजाविसम्माने निश्रित =नियारहित , परलोके देवलोक सम्बन्धिमुग्योपभोगादो चजनिश्रित -निश्रारहितो जातः ।
उक्त चापि-- 'णो इह लोगट्टयाए तरमहिहिना नो परलोगहयाए तवमहिहिजा । इति ।
च-पुन वासीचन्दनरल्पो जात'-वासीव वासी तम्, अपकारिणमित्यर्थ' चन्दनमिव उपकारकत्वेन कल्पयति मन्यते इति चासीचन्दनकल्प.
तथा--'अणिस्सिओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-ये मृगापुत्र मुनिराज तपस्याकी आराधना से (इहरोएइहलोके) इहलोक सबधी राजादिक द्वारा प्राप्त सन्मान आदिके विपर में जिस तरह (अणिस्सियो-अनिश्रितः) निश्रारहित बन चुके थे उसी तरह वे (परलो अणिस्सिओ-परलोके अनिश्रितः) देवलोक सबधी सुग्व के उपभोग आदि में भी निश्रा रहित बने । इह लोक के लिये तप नहीं करना चाहिये इस पर कहा भी है
'णो इह लोगट्टयाए तवमहिहिजा नो परलोगट्टयाए तवहिहिजा' इसी तरह उनकी चित्तवृत्ति भी (वासीचदणकप्पो य-वासीचन्दनकल्पश्च)
तथा-"अणिस्सिओ" त्या !
अन्याय-मे भृगापुर मुनि तपस्याना माराधनाथी इहलोए-इहलोके આ લેક સબ ધી રાજદિક દ્વારા પ્રાપ્ત સન્માન આદિના વિષયમાં જે રીતે अणिस्सिओ-अनिश्रित निशा -हित मना गया तो ये 10 परलोए अणिस्सिओ-परलोके अनिधित' ५२४-३१।४ समधि सुमना 6 माहिमा પણ નિશ્રા રહિત બન્યા આ લેક અને પરલેકના માટે તપ ન કરવું જોઈએ આના ઉપર કહ્યું પણ છે–
" णो इह लोगट्टयाए तब महिहिज्जानो परलोगट्टयाए तनमरिद्विजा" माते मेमनी वित्तवृत्ति पशु वासीचदणकप्पो ये-वासीचन्दनकल्पश्च
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराभ्ययनपत्रे
तथा च-- मूलम्--गारंवेसु कसाएसु, दडसल्लभण्सु य ।
नियंत्तो हाससोगाओ, अणियाणो अवधणी ।।९१॥ छाया--गौरयेभ्य पायेभ्यो, दण्डशल्यभयेभ्यश्च ।
निरत्तो हामशोकाद , अनिदान अन्धनः ॥११॥ टीका--'गारमु' इत्यादि।
गौरवेभ्य, ऋद्धि गौरवादिभ्य , पायेभ्यः क्रोधादिम्पायेभ्य , दण्डशल्य भयेभ्या-दण्ड -मनोगामायाना सावधव्यापारस्प , मायागल्य निदानशल्य मिथ्या दर्शनशल्य चैतच्छल्यत्रय, भयानि=हरोमिय परलोकभयम् श्रादानमरम् प्रास्माद्भय मरणभयम् , अयशोभयम्, श्राजीपिसाभय चेति समभयानि, दण्डादीनामिवरेतरयोगद्वन्द्व., तेभ्य , तथा-ठासशोकात्म्हासच गोश्वेति हासशोक तस्माच नित्त. सन् अनिदान =मायादि-निदानानित , अबन्धन रागद्वेष पन्धन रहितो जात । 'गारवेसु कसाएस दडसलभएस' इत्यत्र पञ्चम्यर्थे सप्तमी।९।।
फिर--'गारवेसु' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ--तप करते २ ऋद्धि आदि तीन प्रकार के (गारवे-गौग्वेभ्य) गौरवों से क्रोधादिक-चार प्रकार की (कसासु-कपाभ्यो) कपायों से, मन, वचन एवं काय के सापद्य व्यापार रूप (दडसलमासु य-दण्डशल्य भयेषु च) मनोदण्ड, वचनदण्ड, कायदण्ड तीन दडों से, मायाशल्य, निदानशल्य, एव मिथ्यादर्शनशल्य इन शल्यों से, इह लोकभय, परलोकभय, पादानभय अकस्मातभय, मरण भय, अयशोमय, एव बाजी विकाभय, इन सात भयों से तथा (हाससोगाओ नियत्तो-हामशोकात् निवृत्त') हास, शोक से नित्त हो कर वे मृगापुत्र मुनिराज (अणियाणो अवधणो-अनिदान अबन्धन.) अनिदान और अबन्धनरूप बन गये ॥२१॥
पछी--"गारवेसु" त्या ___ अन्वयार्थ-त५ ४२॥ ४२ शिद्ध मात्र माना गारवेसु-गौरवेभ्य गौरवाथी, पाEि यार प्रा२ना कसाएसु-कापायेभ्य पायोथी भन क्यन मन
याना सावध ॥पा२ ३५ दडसल्लभएमु य दण्डशल्यभयेषु च भने वयन, કાયદડ એ ત્રણ દડાથી, માયાશલ્ય, નિદાનશલ્ય અને મિથ્યાદર્શન શલ્ય, આ શાથી, આ ક ભય પલેક ભય, આદાન ભય, અકસમાત ભય, મરગ ભય, अयशा भय, भने मालlast लय, मासात लयाथी तथा हाससोगामी नियत्तोहासशोकात् निवृत्त हास्य साथी निवृत्त ने मुनिश-भूमीपुत्र अणियाणो अवधणो-अनिदान अपन्धन भनिहान भने मम धन३५ भनी भग ॥१.!!
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुनचरितवणनम्
___ ५६५ योगा'शुभयानव्यापाराम्तै मर्वेभ्य. अप्रशस्तेभ्यः प्रशसाऽनास्पदेभ्यः, द्वारेभ्यः
मोपार्जनोपायेभ्यो हिंसादिभ्य पिहितास्रवः-आम्रव -कर्मागमः पिहितो येन स तथा जात । बहुव्रीहित्वान्निष्टान्तस्य पूर्वनिपात , सापेलम्यापि गमकत्वात समाम' । तपा-प्रगम्तटमगासन-प्रशस्त दम =उपशम शासन-जिनागमात्मक च पम्य स नया जात । यद्वा-प मृगापुनो मुनि. अ.यात्मयाग सर्वेभ्यो ऽप्रशम्तेभ्यो द्वारेभ्यो निटत्त अत पर पिहिताः अवरुद्धकर्मागमनावमा शस्तथा प्रगम्तदमशासनश्च जात । अन 'निवृत्त.' इत्यम्या याहार कर्तव्य । 'सन्नओ' इत्यत्र साविभक्तिकस्तसि ॥९३॥
सम्पति तत्फ्लोपदर्शनाय माहमृतम् - एंव नाणेण चरणेण, ढसणेण तवेण यं ।
भावंणाहि ये सुद्धाहि, सम्म भावितु अप्पय ॥९४॥ वहुर्योणि उँ वासाणि, सामण्णमणुपालियो ।
मासिएण 3 भत्तेण, सिद्धि पैत्तो अत्तर ॥१५॥ गया-एव ज्ञानेन चरणेन, दर्शनेन तपसा च ।
भावनाभिश्च शुद्धाभि , सम्यग् भावयित्वाऽऽत्मानम् ॥१४॥
मानि तु गि, श्राण्यमनुपाल्य ।
मासिकेन तु भक्तेन, सिद्धि प्राप्त अनुत्तराम् ।।९५॥ तथा 'अप्पसत्थेटिं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-उन मृगापुन मुनिराजने (अज्झप्पजाणजोगेहि-अध्या स्मन्यानयोगै.) अध्यात्म सबधी शुभ ध्यान के सबध से (अपसत्थेहि दारेहि-अप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्यो) अप्रास्त दारों से आनेवाले (सबओ पिहियासवे-सर्वत. पिहितास्रक) आप को बिलकुल रोक दियाया (पसत्य दमसासणे-प्रशस्तदमशासन.) दम-उपशम-राव-शासन-जिनागम के अनुसार प्रत्ति मे अपने आपको विमजित कर दिया था ॥१३॥
तथा-"अप्पसत्थेहि" या
Aqयाय -- भृपुत्र मुनिले अज्झप्पऊजाणजोगेहि-अध्यात्म यानयोगः सध्यात्म समधी गुमानना सपथी अपसत्थेहि दारेडिं-अपशस्तेभ्यो द्वारेभ्यः सप्रशस्त द्वारोया आपापाजा सयभो पिहियासवे-सर्वत- पिहितास्रव मा सन मीर शहीहीधेम भने पमत्यदमसासणे-प्रशस्तदमशासन प्रश-1 भ उपशम भने શાસન જન આગમ અનુસાર પ્રવૃત્તિમાં પોતાની જાતને વિભાજીત કરી દીધી ૯૦
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
%3
___ उत्तराभ्ययनपत्र यो मामपफरोत्येप, तत्वेनोपकरोत्यसो। शिरामोसाधुपायेन, कुर्वाण उत्र नीरुजम् ॥' अथवा-गास्यामपकारिण्या चन्दनस्य कल्प हद इव य उपका रित्वेन वर्तते स पासीचन्दनम्ल्पः । 'अपकारपरेऽपि पर, कन्त्युिपफारमेव हि महान्त । सुरभा करोति वामी मलयजमपि तक्षमाणमपि इति मुनिगापुर पता शो जात । तथा स मृगापुनमुनि अशने-आहार परणे अनगने-अनाहारे अथयानञ् शब्दः कुत्सिते, कुत्सिताहारे अन्तमान्ताहारे चापितुल्यो जात । द्वितीय. 'अणिस्सिओ' इति सर्वथा निधारहितत्व द्योतयति ॥९॥
तथा चमूलम्-अप्पसत्थेहि दारेहि, सव्वओ पिहियासवे । __ अज्झप्पज्झाणजोगेहि, पसत्थदर्मसासणे ॥१३॥ छाया--अप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्य , सर्वतः पिहिताब ।
__अ यात्म यानयोगै', प्रशस्तदमशासनः ॥९३।। टीका--अप्पसत्येहिं' इत्यादि । स मृगापुत्रमुनि अ यात्मभ्यानयागैः-आत्मनीति-अ यात्म, अध्यात्म ये ध्यान वासीचन्दन कल्प बन गई। जिस प्रकार चदन अपने काटने वाले कुल्हाडे को सुगधित कर देता है उसी प्रकार मृगापुत्र भी अपने अपकारी के प्रति भी द्वेष भावना से रहित बने । अयवा-वासी-वसुला के समान अपने अपकारी को भी चदन के तुल्य मानने लग गये थे। (तहा असणेऽण सणे-तथा अशने अनशने) तथा अशन मे एव अनशन मे भी वे मृगा पुत्र मुनिराज समचित्त बन गये। कुत्सित अर्थ मे नञ् शब्द के प्रयोग से अन्त प्रान्त आहार यहा अनशन शब्द से गृहीत हुआ है। अयवाआहार नहीं करना यह भी अनशन शब्द का अर्थ होता है ॥१२॥ સુગધિત ઘસાયેલા ચ દન જેવી બની ગઈ જે પ્રમાણે ચદન પિતાને કાપવા વાળા કુહાડાને પણ સુગ વિત બનાવી દે છે, તે પ્રમાણે મૃગાપુત્ર પણ પિતાના અપનાવી तर पY षमाथी रहित मन्या तथा वासी-सुलानी मा३४ पोताना पारीने પણુ ચદનના જેવા માનવા લાગી ગયા હતા તથા અશનમાં અને અનશનમાં પણ તે મૃગાપુત્ર મુનિરાજ સમચિત્ત બની ગયા કુત્સિત અર્થમા ન” શબ્દના પ્રયોગથી અન્ત પ્રાન્ત આહાર અહીં અનશન શબ્દથી ગ્રહણ કરાયેલ છે અથવા આહાર ન કરો એ પણ અણન શબ્દનો અર્થ થાય છે પૂરા
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिना टीका अ १० मृगापुषचरितवर्णनम् छापा-एर कुर्वन्ति समुद्धा , पण्डिता' पपिचक्षणा ।
पिनिवर्तन्ते भोगेभ्यो, मृगापुत्रो यथा ऋपि ॥९॥ टीका--'एव इत्यादि
मुधर्मा म्यामि माह-देनम् । मृगापुत्र ऋषि यात्रोत् यथा च स भोगेभ्यो विनिवृत्त', परम्भनेन प्रकारेणेव ससुद्धा सम्यग्ज्ञाततचा'. पण्डिता = हेयोपादेयविम्युक्ता', मविचक्षणा = अवसरना कुर्वन्ति, एउमेर भोगेभ्यो विन वर्तन्ते । 'जहामिमी' इत्यमकारः आपत्वात् 'भोगेम' ति पञ्चम्यर्थे सप्तमी ।।९६||
पुनः प्रकारान्तरेणोपदिशन्नाहलम्-महप्पभावस्स महाजसंस्त, मियाड पुतस्त निसंस्मभासिय। तवप्पहाण चरियं च उत्तम, गडप्पहाण , तिलोयविस्य ॥९॥ वियाणियों दुक्ख विवडण धण, ममत्र्तवध चे महाभयावह । सुहावह धम्मधुर अणुंत्तर, धारेह निव्वाणगुणावह मह, ति वेमि॥९॥ डाया--महाप्रमावस्य महायस., मृगाया. पुत्रम्य निशम्य भाषितम् ।
तप प्रधान चरित च उत्तम, गतिप्रवान च निठोकविश्रुतम् ॥९॥ विज्ञाय दु ग्ववियन धन, ममत्वन्ध च महाभयावहम् । सुव वहा धर्मधुरामनुत्तरा, धारयत निर्वाणगुणावहा महतीम्,
इति व्रवामि ॥९८॥ अब अध्ययन सा उपसहार करते हुए उपदेश कहते है-'एव' इत्यादि
अन्वयार्थ-अव श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से करते है-(जहायथा जैले (मियापुत्तो मिसी-मृगापुन नापि) मृगापुत्र ऋपिने (भोगेलु विणियति-भोगेभ्यो विनिवर्तन्ते) मोगोका परित्याग किया है (पवएवम्) इसी तरह से (सगुदा-सवुद्धा.)सबुट्ट-तत्वो के सम्यकजाता (पडिया -पण्टिता.) पडित जन भी अवसर आने पर ऐसाही करते हैं ॥१६॥
२ मध्ययनमा ५सा२ ४२ता उपदेश छ ---"ए" त्या ।
અન્વયાર્થ—-શ્રી સુધર્મા સ્વામી શ્રી અબૂ સ્વામીને કહે છે કે હે જ છ ! जहा-यथा रेभ मियापुत्ती मिसो-मृगापुत्र. ऋपि, भृगापुत्र पये भोगेस रिणिय दृति-भोगेभ्यो विनिवर्तन्ते सोगानी परित्याग ४२० छ एक-एवम् मेवा 12] सवुद्धा-सवुद्धा तत्वाना सभ्यज्ञाता पडिया-पण्डिताः ५[उतरन ५५ २१. આવવાથી એવુ જ કરે છે !
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
५६६
उताध्ययनम टीका-'एच' इत्यादि।
स मृगापुन मुनि. एम्=अमुना प्रारेण ज्ञानेन=मतिश्रुताबिकन, चरणेन शास्त्रोक्ताचरणेन, दर्शनेन-शुद्धसभ्यत्तयश्रद्धास्पेण, च-पुन तपमा द्वाद शविन, च-पुनः शुद्धाभि =निदानादिदोपरदिताभिः भापभिनि.-महानतसम्म धिनीमि पञ्चविंशतिसरयाभिरनित्यत्वारिभिदिशाविधाभिर्चा आत्मान भार यित्वा-तन्मयता नीत्वा, तु-पुन. बहकानि-महनि वर्षाणि श्रामण्य-साधुत्यम अनुपाल्य, तु-पुन मासीकेन भक्तन-मामायनशन कृत्वा मकरसमक्षयेण अनुत्तरा-सर्वोकृष्टा सिद्धि मोक्षरूपा सिद्धि प्राप्तः ॥९४-९५||
अथाध्ययनोपसहारपूर्वकमुपदिशन्नाह । मूलम्-एव करति सर्बुडा, पडिया पवियखणा ।
विणियति भोगेसु, मियापुत्ते जहाँ मिसी ॥९॥ - अन्वयार्थ-(ब-एवम्) इस प्रकार (नाणेण-ज्ञानेन) मतिश्रुत आदि ज्ञान से (चरणेण-चरणेन) शास्त्रोक्त आचरणसे (दमण-दशनेन) और शुद्ध सम्यक श्रद्वारूप दर्शन से (वेण य सुदाहिं भावणाहि-तपमा च शुद्धाभि भावनामि) तथा निदान आदि दोपों से मुक्त महारत सबधी पच्चीस भावनाओं से अथवा-बारह भावनाओं से (अप्पय मावित्त -आत्मान भावयित्वा) अपनी आत्मा को भावित तथा (बहुयाणि वासाणि सामण्णमनुपालिया-बटुकानि वर्षाणि श्रामण्य अनुपाल्य) बहुत वर्षांतक मुनि अवस्था का पालन करके मृगापुत्र मुनिराज ने (मासिण्ण भत्तन अणुत्तर सिद्धि पत्तो-मासिकेन भक्तेन अनुत्तराम सिद्धि प्राप्त.) एक मास का सथारा धारण करके अनुत्तर सिद्धिको-मुक्तिस्थान को प्रात किया ॥९४-९५॥
मा वातने सूत्रधार में आयायाधीश प्रशित छ-"एव" त्या |
मन्वयाथ-एक-एबम् मा ारे नाणेण-ज्ञानेन भातश्रत l ज्ञानयी चरणेण-चरणेन शास्त्रोत साथी भने दसणेग-दर्शनेन शुद्ध सन्या श्रद्धा३५ ६ नया तथा तवेण य सुदाहि भावणाहि-तपसा च शुद्धाभि. भावनाभिः निदान આદિ દોષથી મુકત મહાવ્રત સ બ ધી પચીસ ભાવનાઓથી અવા બાર ભાવનાઓથી अप्पय भावित-आत्मोन भावयित्वा पोताना सामान साबित ४रीन तथा बहुयाणि वासाणि सामण्णमनपालिया-बहुकानि वर्षाणि श्रामण्य अनुपात्य ઘણા વર્ષો સુધી મુનિ અવસ્થાનું પાલન કરીને મૃગાપુત્ર મુનિરાજે મામિન अणुत्तर सिद्धि पत्तो-मासिकेन भक्तेन अनुत्तरा सिद्धि प्राप्त थे भासन। सथा। ધારણ કરીને અનુત્તર સિદ્ધિને એટલે મુકિત સ્થાનને પ્રાપ્ત કર્યું છે ૯૪ / ૯૫ માં
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६७
प्रियदर्शिना टीका म १० मृगापुमचरितवर्णनम् आगा-एर कुर्वन्ति सघुद्धा , पण्डिता परिचक्षणा'।
विनिवर्तन्ते भोगेभ्यो, मृगापुनो यथा नापि ॥९॥ टीका--'एव इत्यादि'
मुधर्मा म्ामि माह-देनम्. । मृगापुत्र नापि ययाऽकरोद यथा च स भोगेभ्यो विनिवृत्त , एम्अनेन प्रकारणव समुद्धा सम्यग्नातनचा , पण्डिता = हेयोपादेयविवेत्युक्ताः, प्रविचक्षणा =अवसरना कुर्वन्ति, एउमेर भोगेभ्यो विनि वर्तन्ते । 'जहामिसी' इत्यत्रमकारः आर्पत्वात् 'भोगेमु' इति पञ्चम्यर्थे सप्तमी ॥९६।।
पुन प्रकारान्तरेणोपदिशन्नाहमूलम्--महापभावस्स महाजसंस्त, मियाड पुतस्प्त निसंस्मभासिय।
तवप्पहाण चरिय च उत्तम, गडप्पहाण , तिलोयविस्सुय ॥९७॥ वियाणियों दुश्वविवडण धैण, ममत्तनध च महाभयावह । सुहावह धम्मधुर अत्तर, धारेह निव्वाणगुणावह मह, तिमि॥९८॥ छाया--महाप्रभावस्य महायः सः, मृगाया पुत्रम्य निशम्य भारितम् ।
तप प्रधान चरित च उत्तम, गतिप्रपान च निठोकविश्रुतम् ॥९७॥ विज्ञाय दु ग्वविवर्धन धन, ममत्वन्ध च महाभयावहम् । सुन्य वहा धर्मधुरामनुत्तरा, धारयत निर्वाणगुणावहा महतीम्,
इति ब्रामि ॥९८॥ अब अध्ययन ग उपसहार करते हुए उपदेश कहते ह–'एच' इत्यादि
अन्वयार्य-अय श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी ले कहते है-जहायथा जैसे (मियाएत्तो मिसी-मृगापुन कपि.) मृगापुत्र ऋपिने (भोगेस्तु चिणियति-भोगेभ्यो विनिवर्तन्ते) मोगोका परित्याग किया है (पवएवम्) इसी तरह से (सवुद्वा-सयुद्धा)सबुद्ध-तत्वो के सम्यक्रजातो (पडिया -पण्टिता.) पडित जन भी अवसर आने पर एसाही करते हैं |
के अध्ययन 6५स डार ४२ता 6पहेश छ --"ए" त्याला
અન્વયાર્થ-શ્રી સુધર્મા સ્વામી શ્રી અબૂ સ્વામીને કહે છે કે હે જ છૂ I जहा-यथा रेभ मियावृत्ती मिसो-मृगापुत्र. ऋषि, भृगापुत्र जपणे भोगेम विजिय इति-भोगेभ्यो विनिवर्तन्ते नाना परित्याग ४२ छ एक-एवम् मेवा 112] सयुद्धा-सबुद्धाः तानासन्यज्ञाता पडिया-पण्डिताः ५ ५ २०१सर આવવાથી એવુ જ કરે છે ૯૬
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
५६८
उत्तगध्ययनसूत्रे टीमा--'महप्पनावत' इत्यादि।
हे मुनय ! महाप्रभारस्य महान् अत्युकृष्टः प्रभामहात्म्य यस्य स तथोक्तस्य, दुप्फरपतिज्ञापालनादतिशयमाहात्म्ययुक्तस्य, महायगस दिगन्त व्याप्तयशस , मृगायाः राझ्याः पुत्रम्य मुनेः भापित-समारासारत्यनु'यमचुरत्वाचे दक वचन निशम्य-श्रुत्या, तपः प्रधानम् उपसा द्वादशनि प्रधान-प्ठम्, अत एर उत्तमम् = उत्कृष्टतम चरित चारित्र च निशम्य-शुन्या, तथा-तस्य निलोकविश्रुत लोकत्रयमसिद्ध गतिप्रधान-गतिपु प्रधान गतिप्रधानम्, गतिए मधानभूता मोक्षरूपा गतिं च निगम्य-श्रुत्वा, तथा-पन च दुग्मविपर्धन-दुःख वृद्धिकर विज्ञाय, सनि धने चौराग्निनृपादिभ्यो भयस्य सर्वदा सझागद् धनस्य दुःखविवर्धेकत्व विजेयम् । तपा ममत्वसन्ध-मातापित स्त्रीपुनादिपु ममत्वन्धन च महाभयावह महाभयजनक विज्ञाय, स्वजनादि ममत्वन्धी हि प्राणिन नरके
इसी बात को पुन' प्रकारान्तर से उपदेश के रूप में दो गाथाओं से कहते है-'महप्पभावस्स' इत्यादि । __अन्वयार्थ-हे मुनिजनो! तुम (महप्पभावस्प्त महाजसस्स मियाड पुत्तस्स भासिय निसम्म तवष्पहाण उत्तम चरिय तिलोयविम्मुय गडप्प हाण च निसम्म-महोप्रभावस्य महायशसः मृगापुत्रस्य भापित, निशम्य तप प्रधान उत्तम चरित, त्रिलोकविश्रुतम् गत्तिप्रधान च निशम्य) दुष्कर प्रतिज्ञा के पालन करने से महाप्रभावक तथा दिगन्त में व्याप्त यशशाली होने से महायशस्वी ऐसे मृगापुर के, ससार की असारता तया दुःख प्रचुरता के आवेदक वचनो को, तथा तपः प्रधान उत्तम चारित्र को तथा बिलाक प्रसिद्ध मोक्ष प्रतिरूप गति को सुनार तथाँ (धण दुक्खविवडण ममत्तबध च महाभयावह वियाणिया-धन दुखविवर्धन ममत्व
આ વાતને ફરીથી પ્રકારાન્તરથી ઉપદેશના રૂપમા બે ગાથાઓથી કહે છે-- "महप्पभावम्स" इत्यादि। __ मन्या- मुनिशन ! तमे महप्यभावस्स महाजसस्स मियाइपुत्तस्स भासिय निसम्म तवप्पहाण उत्तम चरिय तिलोयविस्सुय गइप्पहाणं च निसम्म-महामभावस्य महायशस: मंगापुत्रस्य भापित निशम्य तप प्रधान उत्तम चरित निलोकविश्रत गतिप्रधान च निशम्य हु४२ प्रतिज्ञानु पादान કરવાથી મહાપ્રભાવક તથા દિગતમાં વ્યાપ્ત યશશાળી હવાથી મહાયશસ્વી એવા મૃગાપુત્રના, સસારની અસારતા તથા દુખ પ્રચુરતાના આવેદક વચનને તથા તપ પ્રધાન ઉત્તમ ચારિત્રને તથા ત્રણલેકમાં પ્રસિદ્ધ મેક્ષપ્રાપ્તિરૂ૫ ગતિને સાભળીને તથા धण दुक्खविवडण ममत्नवध च महाभयावह पियाणिया-बन दु.खविवपन
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदाशना टाका अ५मृगापूरचारतगणनम
-
नीत्वा महाभय ददाति, निर्वाणगुणावहा निर्माणगुणाः-अनन्तनानदर्शनवीर्यमुसा यम्तानावहति मापयति या सा ता तथा, निर्माणगुणमापिका, अतएव-सुसावहा अक्षयमुसमापिकाम् अनुत्तरा-सर्वोत्क्रप्टा महतोम्=अपरिमितमाहात्म्ययुक्ता मधुरा-धर्माधुरिच महासत्त्वमद्यमानतया, धर्मपुरा ता तथा, पञ्चमहानतरूया धर्मस्पा धारयत । 'इति ब्रीमि' इत्यस्या पूर्वाद् यो-य. ॥९७-९८॥ टनित्री-विश्वविग्यात-जगहभ-प्रसिद्धवाचा-पञ्चदशभापाकलितललितकापा लापक-प्रविशुद्धगद्याद्यनै ग्रिन्थनिर्मापर-वादिमानमर्दक-शाहू छत्रपति-कोल्हा पुर-राजमदत्त-'जैनगाखाचार्य पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु-चालब्रह्मचारि -जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाार-पूज्य गरी घासीलाल्पतिविरचितायामुत्तरा ययनम्नस्य प्रियदर्शिन्यायाया व्यायाया मृगापुनकाख्य
एकोनविंगवितमम ययन सम्पूर्णम् । न्यच महाभयावहम् विज्ञाय) पनको दु.ग्वका विठोपरूप से वर्धक गय मातापिता स्त्री पुत्र आदिकों मे ममत्व का वध महाभय का जनक जानकर (निव्याणगुणावह-निर्वाणगुणावहाम्) अनतज्ञान, अनतदर्शन, अननीय, अनतस्सुम, दनको प्राप्त करानेवाली तथा (सुहावह-सुग्वाबहाम्) अक्षय मुग्व स्वरूप ऐसी (अणुत्तर-अनुत्तराम्) सर्वोत्कृप्ट (महतीम्) अपरिमित माहात्म्ययुक्त ऐसी (धम्मधुराम्-धर्मधुराम्) पच महाप्रतरूप धर्मकी सुराको (धारेह-पारयत) धारण करो। (ति बेमि-इनिब्रवीमि) ऐसा महावीर प्रभु के उपदेशानुसार मैं कहता हु ॥९७-०८॥ ___॥ इस उन्नीसवे अ-ययन का हिन्दी अनुवाद सपूर्ण हुवा ॥ ममत्ववन्ध च महाभयावह विज्ञाय धनने हुना विशेष ३५ने पधारना२ मने માતા પિતા સ્ત્રી પુત્ર આદિ મા મમત્વને બધ મહાભયને જન્માવનાર જાણીને निन्याणगुणावह निर्वाणगुणावहाम सनतज्ञान, मनन, मनतवीय, मनतसुम, मेने प्रात ४२२वनार तथा सहावह-मुखावहाम् अक्षय सुप २५३५ मेवी सवोत्कृष्ट भने अपरिमित भडान्य युवत मेवी धम्मपुर-धर्मधुराम् पाय महात३५ धमनी धुराने धारेह-वारयत धारण ४३॥ ति प्रेमि-दति ब्रवीमि मे मडावीर असुना ઉપદેશ અનુસાર હુ કહુ છુ !૯૭ ૯૮
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ઓગણીસમા અધ્યયન
ગુજરાતી ભાષા અનુવ દ સમાપ્ત થયે. ७२
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ विशतितममध्ययनं प्रारभ्यते ॥ उक्त मृगापुत्रकारव्य नामकोनविंशतितममध्ययनम् । सम्पति महानिर्गन्यीय नाम विंशतितमम ययन मारभ्यते । अस्य च पूर्वण सायममिसम्मन्यः पूर्वस्मिनध्ययने निष्पतिकर्मता प्रोक्ता, सा च अनाथस्वभावनयंत्र पालयितु शक्यते, अवोऽस्मिन्न ययनेऽनेकविधमनायव मोच्यते । इत्यनेन सम्बन्येनायातस्दत. स्याध्ययनस्येदमादिम मूत्रम्मूलम्-सिद्धाण नमो किच्चा, सजयाणं च भावओ।
अत्थधम्मगइ तंञ्चं, अर्णसिहि सुंणेह मे ॥१॥ छाया-सिद्धान् नमस्कत्य, सयताश्च भावतः ।
अर्थधर्मगति तथ्याम्, अनुशिष्टिं शृणुत मे ॥१॥ टीका-सिद्धाण' इत्यादि।
सुधर्मास्वामी जम्यूस्वामीप्रभृतीन् शिप्यान् सवोच्य माह-भो शिष्याः। सिद्धान्-सितम्बद्धमष्टविध कर्म, तद्भभात-भस्मसादभूतमेपामिति सिद्धाः
पीसवा अध्ययन का प्रारभमृगापुत्रक नाम का उन्नीसवां अध्यन का व्याख्यान हो गया। अब वह बीमवा अध्यन विवेचन के लिये प्रारभ होता है। इसका नाम महानिर्ग्रन्थीय अध्ययन है । इसका सबध उन्नीसवें अध्ययन के साथ है। और वह इस प्रकार से है-उन्नीसवें अध्ययनों मे जो निष्प्रतिकर्मती प्रकट करने में आई हैं सो उसका पालन अनाथपने की भावना से ही हो सकता है। अनाथपना भी अनेक प्रकार है। यही बात इस अध्ययन में कही जावेगी । इस अध्ययन की यह आदि गाथा है-'सिद्धाण' इत्यादि। अन्वयार्थ-सुधर्मास्वामीजबूस्वामी अदि शिष्यों को सबोधित करके
વીસમા અધ્યયનનો પ્રારંભ મૃગાપુત્રક નામનુ ઓગણીસમું અધ્યયન આગળ કહેવાઈ ગયુ હવે આ વીસમુ અધ્યયન વિવેચનનના માટે પ્રારંભ થાય છેઆનું નામ મહાનિન્થીય અધ્યયન છે આ અધ્યયનને સ બ ધ ઓગણીસમા અધ્યયનની સાથે છે, અને તે આ પ્રમાણે છે ઓગણીસમા અધ્યયનમાં નિપ્રતિકર્મતા પ્રગટ કરવામા આવેલ છે પરંતુ એનું ૫ લન તે અનાથપણાની ભાવનાથી જ થઈ શકે છે અનાથપણુના પણ અનેક પ્રકાર છે એ વાત આ અધ્યયનમાં કહેવામાં આવશે આ અધ્યયનની આ પ્રથમ ગાથા छ-"सिद्धाण" त्याला
અન્વયાર્થ–સુધર્મા સ્વામી જખ્ખ સ્વામી વગેરે શિને સંબોધન કરતા કહે
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २० मृगापुनचरितवर्णनम् ध्यानानलनिर्दाष्टकर्मेन्धनाः । उक्त हि
Ş
५७१
"सिय धवति सिद्धस्स, सिद्धत्तमुत्रजाय" इति ।
तान् तीर्थङ्करादिसिद्धान्, उह तीर्थकरा भाविसिद्धत्वात् सिद्धा इत्युच्यते । तथा सूयतान् =मकलप्सावद्यव्यापार विरतान आचार्योपा मायसर्वसाधूच भावत= भावपूर्वक नमस्कृतस्य, अर्थधर्मगतिम् - अर्ध्यते - मोक्षार्थिभिरभिल्प्यते इत्यर्थः= रत्नत्रयलक्षणः, स चासौ धर्मवेत्यर्थधर्मस्तस्य गति रूपज्ञान यया सा ता तथो क्ताम्, तथ्याम्=अविपरीतार्थाम् 'अनुशिष्टि = हितोपदेशरूपा शिक्षा मे-मया कथ्य मानां श्रृणुत । यद्वा मे मम अनुशिष्टिं=शिक्षा यूय श्रृणुत । हि-कृत्वा - सिद्धानपञ्चदशप्रकारान, तथा संयतान् साधून आचार्योपयादिसर्वसाधूच भावतःनमस्कृत्य, कीदृशीं मे अनुशिष्टिम् ?, अर्थधर्मगति दुष्प्राप्यधर्मप्राप्तिकारीकाम्, कहते हैं-हे शिष्य ! मैं (सिद्धाणच - सिद्धानाच) सिद्धों को एव (सजयाणचसयतानां च) सयतों को (भावओ-भावतः) भावपूर्वक ( नमो किच्चानमस्कृत्वा) नमस्कार करके (अत्यधम्मगड- अर्थधर्मगतिं) अर्थ - रत्नत्रय, धर्म - तपधर्म - उस के गति स्वरूप को प्रतिपादन करने वाली ( तच्चतथ्या) वास्तविक (अणुसिट्ठि - अनुशिष्टिं) अनुशिष्टि को - हितोपदेशरूप शिक्षा को अथवा दुष्प्राप्य धर्म की प्राप्ति करने वाली शिक्षा को में कहता हू सो (सुणे - श्रृणुत) सुनो। “सित - अष्टविध धर्म-ध्मात भस्मसाहून येषां ते सिद्धा" इम व्युत्पत्ति के अनुसार ज्ञानावरणीय आदिक आठ प्रकार के कर्म जिन के भस्म हो चुके है वे सिद्ध हैं | आचार्य, उपाध्याय एव सर्वसाधु ये सयत हैं क्यों कि ये सकल सावध व्यापारों से सर्वथा विरत होते हैं । मोक्षार्थी प्राणियों द्वारा जो अभिलषित होता छ है, डे शिष्य ! हु “सिद्धाण च " - सिद्धाना च सिद्धोने भने सजयाण च-सयताना च सयाने भावओ - भावत लावभूव नमो कच्चा - नमस्कृत्वा नभस्टार કરીને अत्थधम्मगइइ - अर्थधर्मगति अर्थ - रत्नत्रय धर्भ - तद्रूपधर्भ - सेना गतिस्वपने प्रतिपादन ठरवावाणी तच्च - तथ्या वास्तविक अणुसिद्धि- अणुशिष्टिं अनुशिष्टिહિતેાપદેશરૂપ શિક્ષાને અથવા દુષ્પ્રાપ્ય ધર્મની પ્રાપ્તિ કરાવવાવાળી શિક્ષાને डु छु, तेने तभी सुणेह - श्रृणुत सालणे
—
1
"सिय धतति सिद्धस्स, सिद्धत्तमुत्रजायइ ।
सित अष्टविध कर्म - ध्मात भस्मसाद्भूत येषा ते सिद्धाः " આ અનુસાર જ્ઞાનાવરણીય આદિક આઠ પ્રકારના કમ જેના નષ્ટ થઈ ચૂકયા છે તે સિદ્ધ છે. અ થાય, ઉપાધ્યાય અને સઘળા સાધુ એ સયત છે, કેમકે તેઓ સઘળા સાવદ્ય વ્યાપારાથી સ પૂર્ણ પડ્યે વિરત હોય છે . મેક્ષના અભિલાષી પ્રાણીએ
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
उत्तगध्ययनमो यया मम शिक्षया दुर्लभधर्मम्य प्राप्तिः स्यादिति मात्र । पून कीटनी मेनु शिष्टिम् , तल्या सत्याम् ! यहाभ मिद्धान् सयवाथ भारती नमस्कृत्य, अर्थधर्मगति तायाम् अनुशिष्टिं करोमि, यूय मे मम समीपे शृणुन इन्यन्त्रम। इह चानुशिष्टिरभिया, अर्थ धर्मगति प्रयाजनम् । अनयोग परम्परमुपायर्यापय भार सम्बन्ध, साम दिक्तः मुमुक्षुरधिकारीत्यपिचित 'सिद्धाण सजयाण' इत्यत्र द्वितीयार्थे पष्ठी । यद्वाऽत्र सम्बन्धसामान्ये पटी रो या ॥१॥
• धर्मयानुयोगत्वादस्य धर्मस्याऽभिधानमिपेण सम्प्रति शिक्षामा:-- भूलम्प भूयरयणो राया, सेणिओ भगहाहियो। ' विहारजत निजाओ, मडिकुच्छिसि चेईए ॥२॥ छाया--प्रभूतरत्नो राजा, श्रेणिको मगशरिप.।
रिहारयात्र निर्यात', मण्डिकुक्षी चैत्ये ॥२॥ टीका--'पभृयरयणो' इत्यादि।
प्रभूतरत्ना-प्रभूतानि-मचुराणि रत्नानिकतनादीनि-प्रवरगजाश्चादिर पाणि वा यस्य स तयाभूतो मगाधिप श्रेणियो राजा सान्त 'पुर सपरि है वह यहा अर्थरूप से ग्रहण किया गया है। ऐसा वह अर्थ रत्नत्रयसम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान एव सम्यक्र चारित्र है। क्यों कि वही मोक्षा थियो द्वारा अभिलपिस होता है । यहा अनुशिष्टि, अभिधेय है और अर्थ धर्मगति प्रयोजन है। तथा इन दोनों का परस्पर'म जो उपाय उपे. यभाव है, वही यहा सबंध है। मोनाभिलापी अधिकारी है ||१॥
- यह धर्मकथानुयोग है इसलिये धर्म कथा को लेकर शिक्षा कहते है--'पभूयरयणो' इत्यादि । - -
__ अन्वयार्थ (पभूयरयणो-प्रभूतरत्न.) कर्केतन आदि रत्नो के अथवा अपनी २ जाति मे उत्तम गज, अश्व आदि रूप रत्नों के अधिपति દ્વારા જે અભિલષિત થાય છે તેનું અહી અર્થ રૂપથી ગ્રહણ કરવામા આવેલ છે એ તે અર્થ રત્નત્રય-સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક ચારિત્ર છે કેમકે, તે મોક્ષાથીઓ દ્વારા અભિષિત વાય છે અહી અનુશિષ્ટિ, અભિધેય છે અને અધર્મગતિ પ્રજન છે તથા એ બન્નેને પરસપરમા જે ઉપાય ઉપયભાવ છે એજ અહીં સ બ ધ છે મોક્ષાભિલાષી અધિકારી છે ૧ ,
આ ધર્મકથાનું ગ છે આ કારણે ધમકથાને લઈને શિક્ષા કહેવામાં આવે छ - पभूयरयणो" त्या !
सन्यायपभूयरयणो-प्रभूतरत्न तन माहि रत्नाने अथवा पातपातानी जतिभा उत्तम साक्षी घास माहि३५ २त्नाना अधिपति मन मगहाहियो-मग
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७३
प्रियदर्शिनी टीका अ २० मृगापुप्रचरितवर्णनम् जन. स पान्धयो विहारयात्रया-क्रीडार्थम-ववाहनिकादिरूपम् उदिस्य निर्यात - नगरान्निर्गत सन मण्डिकुमो-मण्डिकुसिनामके पत्ये उद्याने समागतः । 'विहा रजन' इत्यत्र तृतीयायें द्वितीया ॥२॥
तदुधान कोदशमित्याह-- मूलम्-नाणादुमलयाइवण, नाणापक्विनिसेविय ।
नाणाकुसुमसछन्न, उजाण नदणोम ॥३॥ छाया--नानाठमलताकोणे, नानापक्षिनिषेवितम् ।
नानाकुसुमसन्नम् , उद्यान नन्दनोपमम् ॥३॥ टीमा- 'नाणादुम' इत्यादि ।
तदद्यान नानाट्टमलतासीन नाना-अनेकविधा ये दमा क्षा: लताश्च ताभिरामीण व्याप्तम् , तथा नानापतिसमार=नाना-अनेक जातीया ये पक्षिण म्तनिरितसश्रितम्, तथा-नानाकुमुमसउन्नम्- नाना अनेक जातीयानि यानि कुमुमानि-पुष्पाणि ते सन्नम् आच्छादितम् , तथा-नन्दनोपम चासीत् ॥३॥ एच (मगहारियो-मगवाधिप ) मगधदेश का स्वामी (सेणियो रायाअणिोराजा) अगिक राजा किसी समय (विहारजत्त-विहारयाना) विहार यात्रा क्रीडा के लिये (निजाओ-निर्यात') नगर से प्रस्थित हो कर (मडिकुच्छिसि चेडए-मण्डिकुलो चैत्ये) मडिकुति नामक उद्यान मे आये ॥२॥
यह उद्यान कैसा है मो करते है-नाणादुम०' इत्यादि।
जन्वयार्थ--(नाणादुमलयाटप्ण-नानाहमलताकीर्ण) नाना प्रकार के शक्षो एव लेताओ से व्याप्त तथा (नाणापक्खिनिसेविय-नाना पत्र निपेचितम्) नाना प्रकार के पक्षियों से युक्त एव (नाणा कमुमस उन्ननानाकुसुमसच्छन्नम् अनेक प्रकार के-पुष्पों से युक्त (उजाण नदणो वम-उयान नन्दनोपमम्) नन्दनवन के जैसा या ॥३॥ धापिप भने भगध शना स्वामी सेणियो राया-णिको राना , Pim
समय विहारजत्त-विहार याना विडार यात्रा जीना भाटे निजाओनिर्यात' नाथी 8tP नजीर मडिकुच्छिसि चेइए-मण्डिकुसौ चैत्ये मक्षि નામના ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યા છે ૨
से Gधान तु तेनु पनि ४ छ-"नाणाम" त्यादि ।
म क्याथ-नाणादमलयावष्ण-नानादमलताकीण भने रना । सने भने तामाथी १२५२ मे तेमन नाणापक्खि निसेविय-नानापति निषेवितम् विविध प्रा२न पक्षीमा मन नाणाकुसुमसच्छन्न-नानाकुसुमसच्छन्नम् मने २ सुभधी मनाङ२ पाथी नरेस से उजाण नदणोवम-उयान नदोपमम् धान
નન્દનવન જેન ઠત | 1 1
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
उत्तराभ्ययनमो ततो यदभूतदुच्यतेमूलम् तत्थ सो पासई साह, सर्जय मुसमाहियं ।
निर्सन्न रुक्खमूलम्मि, सुकुमालं सुहोइयं ॥२॥ छाया-तत्र स पश्यति साधु, सयत मृसमाहितम् ।
निषण्ण रक्षामूले, मकुमार मुरवोचितम् ॥४॥ टीका-'तत्य' इत्यादि ।
तर उद्याने सः श्रेणिको राजा समूछे निपाण-समासीन सुकुमारकोमल मुखौक्ति-मुखयोग्य सुसमाहित-चित्तसमाधियुक्त सयत-सयमवन्त साधु-मुनि पश्यति । सर्वोऽपि शिष्टः साधुरित्यन्युते, अत: 'सयतः' इत्युक्तम् । निहवादिरपि पहि, सयमवान् भवतीति 'मुसमाहितम्' इत्युक्तम् ॥४॥
तत:-- मूलम् तस्स रुंव तु पासित्ता, राईणो तम्मि सर्जए ।
अञ्चंत परमो आसी, अतुलो रूवविम्हओ ॥५॥ छाया--तस्य रूप तु दृष्ट्वा, रास्तस्मिन् सपते ।
अत्यन्तपरम आसीद, अतुलो रूपविस्मयः ॥५॥ टीका-तस्स इत्यादि। तस्य साधोः रूप दृष्ट्वा, राज्ञः श्रेणिकस्य तस्मिन् सयतेन्तस्य मापी फिर जो हुआ सो करते हैं-'तत्थ इत्यादि।
अन्वयार्थ (तत्य-तत्र) उस उद्यानमें (सो-स.) राजाने (मक्खमूलम्मिनिसन्न-वृक्षमूले निषण्ण) वृक्ष के नीचे बैठे हुए (सुकुमाल सुक मार) सुकुमार सुसमाहिय-सुसमाहितम्) सुखोचित चित्तकी समाधिसपन्न तथा (सजय-सयत) सयमशाली एक मुनिरान को देखा ॥४॥
किर--तस्स' इत्यादि। अन्वयार्थ-(तस्स रूवतु पासित्ता-तस्य रूपतु दुष्वा) मुनिराज
એ ઉદ્યાનમાં જઈ પહોચેલા રાજાએ ત્યા શુ જોયુ તેને કહે છે–“તત્ય त्यात!
म-क्या-ये धानमा सो-स ४ रुक्खमलम्मिनिसन्न-वृक्षमले निषण्ण वृक्षना नाय मेहता सुकुमाल-मकुमार भार सहोचिय-मुखोचितम सुयित यित्तनी समाधिया सपन्नता सजय-सयत सयभशानी सेवा मुनिराजन नया ॥४॥ __ पछी-तस्स" त्याह!
मन्क्याथ-तस्स रूवतु पासिता-तस्य रूपतु दृष्ट्वा ते भुनीसना ३५ने निधन
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुप्रचरितवर्णनम् विपये अत्यन्तपरमा सर्वोत्कृष्टः अतुल' निरूपम , रूपविस्मया रूपविषयमाश्चर्यम् आसीत् अभवत् । 'तु' शब्दः पूरणे ॥५॥
विस्मयस्वरूपमेवाहमृलम्--अहो वण्णो अहो रूंव, अहो अजेस्स सोमया।
अहो खर्ति अहो मुंत्ती, अहो भोगे 'असंगयों ॥६॥ छाया--अहो वर्ण. अहो रूपम् , अहो आर्यस्य सौम्यता ।
अहो शान्ति. अहो मुक्तिः, अहो भोगे असगता ॥६॥ टीका-'अहो' इत्यादि।
अस्य आर्यस्य-साधोः अहो ! वर्ण' मुम्निग्धो गौरादि', अहो । अस्य रूपम=आकार . उपरक्षणवाद लावण्य च । मुक्ताफलवच्चाकचिक्ययुक्तमस्य रूपमायर्यजनरम् । उक्त चके रूप को देखार (राइणो तम्मि सजए-राज्ञस्तस्मिन् सयते) राजा को उस सयत के चिपय मे बहुत (अश्चतपरमो-अत्यतपरमो) अधिक तथा (अतुलो स्वविम्हिओ-अतुलो रूपविस्मयः) अतुररूप विषयक आश्चर्य हुआ ॥५॥
आश्चर्य का कारण कहते हैं--'अहो' इत्यादि । ___अन्वयार्थ---राजाने विचार क्यिा कि-देखो इन (अजस्स-आर्यस्य) मुनिराज का (अहो वण्णो-अहो वर्ण) वर्ण कितना अच्छा सुस्निग्ध एव गौर है (अहो स्व-अहो रूप) रूप एव लावण्य कितना अच्छा मनमोहक है मुक्ताफल के चाकचिक्य के समान इनका रूप वास्तव में आश्चयेजनक मे। कहा भी हैरायणो तम्मि सजए-राज्ञस्तस्मिन् सयते रागने में स यता विषयमा भूमर अञ्चत परमो-अत्यत परमो अधि तथा अतुलो स्वविम्हओ-अतुलो रूपविस्मय. અતુલ રૂપવિષયક આશ્ચર્ય થયું છે ૫
माश्चय पाना धुने ४९ छ-"अहो" त्याह!
म-क्याथ---नये क्यिार ध्यो । अरे वा ? या अजस्स-आर्यस्य मुनिश भने। अहो वव्णो-अही वर्ण. वो सु२ स्निग्ध मने गौरव छ तमा अहो रूवअहो रूपम् वय ४९ भनभास छ ? भुताना थियनी भा मेमनु રૂપ વ સ્તવમા આશ્રર્ય જનક છે કહ્યું પણ છે કે--
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
मुक्ताफलेषु व्यायायमित्रान्तरा । प्रतिभाति यदद्वेषु तावत्यमिहोच्यते || १||
उत्तराध्ययनसूत्रे
अहो ! अस्य सौम्यता = विशुद्धायामाशीलस्य मुसे शारवनिर्म ऽखण्डचन्द्रमण्डलादप्यधिका दक्नियनानन्ददायिना प्रतिभाति । अहो ! जन्य क्षान्तिः = क्षमा, अस्य रायः मनजितस्य शरीरसम्वन्धिसुगन्ध भाकष्टपपदनिकस्तुद्यमानस्यापि नित्याऽऽर्यकारिणी धान्ति प्रतिभाति । अहो ! जम्य मुक्ति' = निर्लोभता, अम्याथर्यकारिण्या क्षान्त्या निमिताऽपि मकी मति, यद पूर्वस्पाण्यसपन्नस्यापि शरीरस्यानपेक्षणादस्य निर्ममत्वमपि महाश्रर्यजनरम् ।
"मोती के अदर जो तरल (चचल काति) डाया होती है उसी प्रकार जिसके शरीरकी काति चमकार करती हो उसको लावण्य कहते हैं ।" (अहो सोमया - अहो सौम्यता) अहो ! विशुद्ध अभ्यासायवाले होने से इनके मुस पर जो शरत्कालीन निर्मल पूर्ण चन्द्रमण्डल से भी अधिक काति है वह दर्शक जनों के नयनों को कितनी आनद दायिनी हो रही है । ( अहोसति - अहो क्षातिः) उनकी क्षमा तो विशेष विस्मयकारक
न रही है । यद्यपि ये महात्मा अभी नवीन दीक्षित ही ज्ञात हो रहे है फिर भी इनकी शारीरिक चन्दनादि सुगंध से अकृष्ट हुआ जो यह भ्रमर निकर मे वह इनको व्यथित करता हुआ विचलित नही कर सकता है ये बिलकुल निवल बने हुए बैठे हैं यह कितने आश्चर्य की बात है । (अहो मुत्ती - अहो मुक्ति) लोभरहित जो इनकी वृत्ति है - वह भी बडी विलक्षण ज्ञात होती है । अपूर्व लावण्य से अलकृत जो इन की यह
1
“માર્તીની આ દર જે તરલ છાયા હાય છે, એજ પ્રમાણે અગામા જે પ્રતિ ભાસ હોય છે તેને લાવણ્ય કહે છે ”
अहो सोमया - अहो सौम्यता लु । विशुद्ध अध्यवसायवाणा होवाथी भना મુખારવિંદ ઉપર જે શદૂકાળના નિળ પૂર્ણ ચંદ્રમંડળથી પણ અધિક કાન્તિ છે थे लेनाशशोना नयनाने उटो भान भाषी रही छे । अहो खति-अहो क्षातिः એમની ક્ષમા તા ખરેખર વિશેષ વિસ્મયકારક જ છે જે કે આ મહાત્મા હમણા નવાજ દીક્ષિત થયેલા લાગે છે છતા પણુ, એમની શારિરિક સુગંધથી આકર્ષાઈને જે આ ભમરાએ કરી રહ્યા છે તે એમને વ્યથા પહોંચાડી રહ્યા હાવા છતા તેમને ધ્યાનમાથી ચલાયમાન કરી શકતા નથી એ એ બિલકુલ નિશ્ચલ मनीने ४ जेठा छे थे कैसा आश्चर्यनी बात छे ? अहो मुत्ती - अहो मुक्ति, बोल રહિત જે એમની વૃત્તિ છે એ પણ ભૂખ વિલક્ષણ જણાય છે અપૂત્ર લાવ રુષથી અલ કૃત એવી એમની જે આ શારિરીક અનપેક્ષા વૃત્તિ છે એનાથી
J
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनो टीका अ... मृगापुरचरितवर्णनम् अहो ! अस्य साधो.-भोगे-भोगविपये असगता-निस्पृहता । सटोरकमुखवत्रिका रजोहरणादि तयारूपनिर्ग्रन्यपधारित्वादस्य भोगविपयेऽप्य नासक्तिराचर्य जन यति । अस्य पायो वर्णादिर ममाचर्यकारीति राजा श्रेणिको मनस्यचिन्तय दिति भावः ॥६॥
ततो राजा यदकरोत्तदुच्यते-- मूलम् तस्से पाए उ वंदित्ता, काउंण यं पयाहिण ।
नाइंदूरमणासन्ने, पजली पडिपुच्छड ॥७॥ डाया-~-तस्य पादौ तु पन्दित्वा, कृत्वा च प्रदक्षिणाम् ।
नातिरेऽनासन्ने, प्राञ्जलि' प्रतिपृच्छति ॥७॥ टीस-तस्म' इत्यादि ।
तस्य साधो पादौ चरणो वन्दित्वा प्रणम्य, मदक्षिणा च कृत्वा नाति दूर-नातिविमकृप्टे, अनासन्ने नातिसमापे स्थितो राजा प्राञ्जलि. करबद्ध • सन शारीरिक विषयक अनपेक्षा वृत्ति है उमसे प्रकट होने वाला निर्मल भाव महान् अाश्चर्य जनक बन ररा है। (अहो भोगे असगया-अहोभोगे असगता) स्पृहता तो इनकी अत्यन्त आश्चर्य उत्पन्न करती है। इस प्रकार राजा के मनमे मुनिराज को सही बातें आश्चर्य जनक प्रतीत हो रही थी ॥३॥
इनको देखकर राजाने जो किया सो कहते है-'तस्स' 'इत्यादि।
अन्वयार्य-इस प्रकार आश्चर्यभाव मे मग्न हुए उन राजाने उनके पास पहुँचकर (तस्य पाण्उ वदिता-तस्य पादौ वन्दित्वा) उनके चरणों मे वदना की, पश्चात् (पयाहिण काऊण नाइदरमणासन्ने पजली पडिपुच्छइ-प्रदक्षिणा कृत्वा नातिदूरे अनासन्ने प्राजलिः मतिपृच्छती) ४८ यस निमार महान आश्चयन मनी छ अहो भोगे असगया-अहो भोगे असगता लगविषयमा मेमनी निस्Yoता सतत આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે છે આ પ્રકારે રાજાના મનમા મુનીરાજની સઘળી બિના આવ્યયંજનક જ દેખાઈ રહી હતી . ૬
मेमन ने येशु यु ते ४९ छ-"तस्स" त्यादि।
અન્વયાર્થ–આ પ્રકારના આશ્ચર્યભાવમાં મગ્ન બનેલા છે રાજાએ તેમની पाय पस्यीन तस्स पाएउ वदित्ता-तस्य पादौ वन्दित्वा तमना यशुमा पहन इस __पछी पायाहिण काऊण नाईदरमणासन्ने पजली पडिपुन्छइ-प्रदक्षिणा कृत्वा नातिदरे
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
me
-
-
-
-
-
उत्तगध्ययनमः प्रति पृच्छतिम्मन्न कराति । 'तुगन्द. पादपूरण। चन्दनानन्तर प्रदभिगाभिधान महापुरपेषु दृष्टिपथे समागतेपेर तेपा प्रणाम गर्नध्य , इति मुचनार्थम् ॥७॥
मन्नस्यस्पमाह-- मूलम्-तरुणोऽसिं अनो। पबईओ, भोगकॉलम्मि सजया।
उवडिओऽसि सामन्ने, एयम" सुगामि तो ॥८॥ छाया--तरुणोऽसि आर्य ! मानिो, भोगाले सयत!।
उपास्थितोऽसि श्रामण्ये, एतमर्थ श्रृणोमि तापद |८|| टीका--'तरुणोसि' इत्यादि ।
है आर्य ! हे सयत ! त्व तरुगः युराऽसि, जत पय अस्मिन् भोगकाल =भोगयोग्यवयसि, त्व पर प्रत्रनितः ' कथ च आमण्ये असिधारा तुल्य साधु धर्मपालने उपस्थितोऽसि उद्युक्तोऽसि । तावत्-प्रथमम् एतमय-तब मनव्याया हेतु अणोमि-श्रोतुरामोऽस्मि । पश्चायव स्थयिष्यसि तदापियोप्यामीति भाव. १८|| प्रदक्षिणा पूर्वक उनके न अतिसमीप और न अतिदूर हाथ जोडकर पैठ गये और इस प्रकार पूछने लगे ॥७॥
क्या पृठा ' सो कहते है--'तरुणोसि' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अनो-आर्य) हे आर्य ! (सजया-सयत) हे सयत । आप इस समय (तरुणोऽसि-तरुणोऽसि) भर जवानी मे है अत• यह समय तो महाराज (भोगकालम्मि पवहओ-भोगकाले प्राजित असि) भोग भोगने रा है-फिर आप इस समय कैसे दीक्षित हो गये हैं और (सामन्ने उवडिओऽसि-श्रामण्ये उपस्थित असि) असिधारा तुल्य जो यह श्रामण्य-साधुपना है उसके पालन करने में कैसे उधुक्त बने है। मैं (ता-तावत्) सर्व प्रथम (ण्यमट्ट सुणामि-एतमय श्रृणोमि) आपके अनासन्ने प्राञ्जलि प्रतिपृति प्रतिक्षा ४0 तमाथी २ ५९ नही तेम मीन પણ નહીં એ રીતે હાથ જોડીને બેસી ગયા અને આ પ્રકારે પૂછવા લાગ્યા છે !
नमे भुनिरा ने शु ५७यु १ ते ४ छ-"नस्णोसि" त्याहि
सन्नया-अज्जो-आर्य माय । सजया-सयत है सयत । २५५ । समय तरुणोऽसि-तरुणोऽसि १२ नुवानीnt छ।, माथी l समय तो महास भोगकालम्मि पत्रदओ-भोगकाले भाजित. ला सागवाना छ त्यारे मावा समये आप ज्याला क्षित माना गया छ। अनेसामण्णे उवडियोऽसि-श्रामण्ये ૩ચર અતિ તરવારની ધાર સમાન જે આ ગ્રામર્થ્ય-સાધુપણું છે એનું પાલન ४२वामा म धुत मन्या छ। १९ ता-तावत् साथी प्रथम एयम मुणामि
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
प्रियदर्शिनी टीका अ २० मृगापुनचरितपणनम
दत्य श्रेणिकभूपस्य पचन युवा मुनिराह-- मूलम्--अणाहो मि महाराय । नाहो मञ्झ न विजेंड।
अणुकपर्ग सुहि वावि, कंची नामि समेमह ॥९॥ छाया-~-अनायोऽस्मि महाराज, नायो मम न विद्यते ।
अनुकम्पक मुहृद वापि, कचिन्नामिसमेम्यहम् ॥९॥ टीका -'अणाहो' इत्यादि।
हे महाराज ! अहम् अनाथोऽम्मि, अतो मम नाथ योगक्षेमकारीअलयम्य लाभो योग., रब्धस्य परिगरन क्षेम., तत्कारी न कश्चिद् विद्यते । जह कश्चिदपि अनुकम्पकम् अनुकम्पाकारक. जन मुहद-मित्र पाऽपि न अभि समेमिनाभिसगच्छामि-न प्राप्नोमि । मम योगक्षेमकारी कश्चिदप्यनुकम्पर मुहृद् या नाभूनतोऽह प्राजित इति भाव ॥९॥ मुग्व से यह सर पाते मुनना चाहता हु ॥ ८ ॥
अणिकराजा के वचन सुनकर मुनिराज करते है--'अणाहोमि' इत्यादि। __ अन्वयार्थ--(महाराय महाराज !) हे राजा म (अणाहोमि-अनाय. अस्मि) अनाथ इ-मेरा योग क्षेमकारी ोई नहीं है इसी लिये (मझ नाहो न विनइ-मम नाथः न विद्यते) मेरा कोई नाथ नहीं है। अलव्य के लाभ का नाम योग तथा लय के परिपालन करने का नाम क्षेम है। (अह कचि अणुकपग सुर्हि वावि नाभिसमेम्-अह कचित अनुकपक सुहृद वापि न अभिसमेमि) मै किसी भी दयाल तथा मित्रजन के समीप नहीं गया हु । अर्थात्-मुझे ऐसा कोई भी दयालु तथा मित्रजन नहीं दिखा कि जो मेरे लिये योग क्षेमकारी हुआ हो-अन अपने को अनाय समझकर में दीक्षित हो गया ह ॥ ९ ॥ एतमर्थ अणोमि मापना भुमेथी मे पात सामणवानी ७२७१ रामु छु ॥८॥
श्रा 100ना वयत सासणीन मुनिरा ४३ छ--"अणाहोमिया ।
सन्याय-महाराय-महाराज । है शाहु अणाहोमि-अनाथ अस्मि અનાથ છું, મારા ઉપર ક્ષેમ કરનાર એવુ કઈ નથી આ કારણે કેન્દ્ર નાદ विज्जड-मम नाथ न विद्यते भारे। नाय नथी मनामनु नाम योग तथा सम्पनु परिपादान ४२वावाणानु नाम म छे अह कंचिअणुकपग मुहि वावि नाभिसमेम्-अह कचित अनुरुपक सुहृद वापि न अभिसमेमि याण તથા મિત્ર જનની પાસે ગયો નથી અર્થાત્ મને એ કઈ પણ દયાળુ મિત્રજન મળેલ નથી કે જે મારા માટે યોગ ક્ષેમકારી થયેલ હોય આથી મારી જાતને અનાથ મમ ને મે દીક્ષા અંગીકાર કરી છે | ૯ |
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
उसमययनमत्र
एष मुनिनाक्त राना माह-- मलम्-तओ सो पहसिओ, राया सेगिओ मगहाहियो ।
एंव ते इडिमतस्स, कह णाहो में विजेंड ॥१०॥ छाया-तत' म प्रहसितो राना, श्रेणिको मगमाधिप
एर ते ऋद्धिमत , कय नागी न विद्यते ॥१०॥ टीका-'तओ सो' इत्यादि ।
ततो मुनिवचन मरणानन्तर प्रहसित महसन् स मगगधिपः श्रेणिकरी राजाऽनगीव-हे महाभाग। एवम् दृश्यमानप्रकारेण ऋद्धिमत =विम्मयकारक वर्णादि सम्पत्तिमतः, तेस्तनाय =योगक्षेमकारी पथ न धि इति महदा श्वर्यम् । आश्चर्यहेतु -यमारुतिम्तन गुणा सन्ति' इति 'गुणवति धन तत' श्री श्रीमत्याज्ञा ततो राज्यम्' इतिच लोकपवादस्य विरद्धता ||१०||
मुनिराज के वचन को सुनकर राजा जो कहता है उसी को प्रकट करते है--'तओ मो' इत्यादि । ___अन्वयार्थ---इस मकार मुनिराज के वचन सुनकर (तओ मो मग हाडिवो सेणियो राया पहसियो-ततः सः मगधाधिप' श्रेणिक राजा प्रहसित) मगध के अधिपति श्रेणिक राजा को हँसी आगई और हँसते २ ही उन्होंने मुनिराज से कहा-महाराज । (ण्व इड्डिमतस्स ते कह णाहो न विजइ-गव ऋद्धिमतः ते कथ नाथो न विद्यते) विस्मय कारक रूप आदि सपत्ति सपन्न आपका कोई नाय नहीं है यह एक
भारी आश्चर्य की बात है ॥ १० ॥ 1. મુનિરાજના વચનને સાભળીને રાજા જે કહે છે એને પ્રગટ કરવામા આવે છે • "तो शो"-त्यादि।
___अन्क्या -मुनिराजन पयन सासणीन तुओ सो मगहाहिवो सेणियोराया 'पहसिओ-तत. स. मगधाधिप श्रेणिकः राजा प्रहसित' मराधना मधिपति श्रेणि રાજાને હસવુ આવી ગયું અને હસતા હસતા જ તેમણે મુનિરાજને કહ્યું મહ રાજા एव इडि मतस्स ते कह नाहो न विज्जइ-एव ऋद्धिमत ते कथ नाथो न विद्यते વિસ્મયકારક એવુ આપનુ રૂપ, આવી સંપત્તિ સંપન્ન હોવા છતા પણ આપને કેઈ નાથ નથી આ એક ભારે આશ્ચર્યની વાત છે !
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियाशिनी टीका अ २० मृगापुश्चरितयणनम्
यदि चानायतैर उतागीकारहेतुम्तर्हि-- मृल्म्-होमि नौहो भयताणं, भोगे भुजाहि सजंया ।।
मित्तनोडपरिवुडो, माणुस्स खु सुदुल्लह ॥११॥ छाया--भवामि नाथो भदन्ताना, भोगान् इक्ष्य सयत!।
मित्रज्ञातिपरिटतो, मानुप्य खलु मृदुलेमम् ॥११॥ टीश--होमि' इत्यादि।
हे सयत ! अह भदन्ताना=पूज्याना युप्माक नाथो भवामि । त्व मित्र. जातिपरित मिर्जातिभिश्च युक्तो भोगान् मनोज्ञगदादीन् भुइव। मनि नाथे मनि तर मित्राणि नातयो भगाध मुलमा इति भाव' । यतो मानुय% मनुष्यजन्म ग्यलु-निश्चयेन मुदुर्लभम् ॥१२॥
'यदि आप क माउ बनने मे अनाथता ही कारण है तो मैं आपका नार हो जाऊँ' इस प्रकार के अभिप्राय को लेकर राजा कहते हैं-- 'होमि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(सजया!-हेसयत) हे सयत । (भयताण नाही होमिभदन्तानां नायो भनामि) आप रा मै नाथ होताह । (मित्त नाइ परिवुडो भोगे भुजाहि-मित्रज्ञाति परिवृत भोगान् भुड्य) अत आप मित्र एव जातिजनों से युक्त होकर मनोज शब्दादिक भोगो को भोगें। अपने को अनाय न समझे। मेरे जैसे व्यक्ति के नाम होने पर आप के क्या कमी रह सकती है। क्या मित्रजन क्या जातिजन क्या भोग ये सभी सुलभ है। क्यों व्यर्थ के इस त्याग की अवस्था में पड़ गये हो । (मागुस्स ग्बु सुदुल्लह-मानुप्य ग्बल सुदुर्लभम् ) यह मनुष्य पर्याय
આપના સાધુ બનવામાં જે અનાથતા જ કારણભૂત છે તે હું આપને નાથ य " मा प्रारना मनिमायने सन २० छ-'होमी" यह
मन्वयार्थ-सजय-सयत उसयत भयताण नाहोहोमि-भदन्ताना नाथोभवामि सापना हुनथ 6 छु मित्तनाइ परिवडो भोगे भुजाहि-मित्रज्ञाति परिवृत्ती भोगान मुश्व माथी सा५ भित्र मने शिनाथी युक्त मानाने भने । શબારિ ભેગને ભેળ પિત ને અનાથ સમજે મારા જેવી વ્યક્તિ નાથ વવાથી આપને હવે શની કમી રહેવાની છે? મિત્રજન, જ્ઞાતિજન, તેમ જ ભેગ એ બધું સુલભ શા માટે ૦૫ર્થમા આ ત્યાગની અવસ્થામાં પડી - થા છે ? જાળm खु सुदुलह-मानुष्य खलु सुदुर्लभम् मा मनुष्य पर्या घडी घडी मत नया આ મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ મહાદુર્લભ જાણીને એને ભેગે ભેળવીને સફળ રે ૧u
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
उत्तगययनम्त्रे मुनिराद-- मूलम्--अप्पणा वि अाहो सिं, सेणिया। मगहाहिवा।
अप्पणा अाहो संतो, कह गाहो भविस्ससि ॥१९॥ छाया-आत्मनाऽपि अनायोऽसि, अणिक ! मग पारिप । !
आत्मना अनाथः मन्. कथ नाथी भरियपि ॥१॥ टीमा-'अप्पणाचि' इत्यादि ।
हे मगधाधिप! श्रेणिक ! त्वम् आत्मनाऽपि स्वयमपि अनाथोऽसि, स्वयमपि स्वस्य योगक्षेमकरणेऽसमर्थोऽसीतिभावः। आत्मनाऽनाया स्वय स्वस्य योगक्षेमकरणेऽसमर्थः सन् व कथ मम नाथो भविष्यसि ? न केनापि प्रा रेण नाथो भवितुमर्हसीति भावः ॥१२॥
ततो यदभूत्तदुच्यतेमूलम्-एव वुत्तो नैरिदो सो, सुसमतों सुविम्हिी ।
क्यणं अस्सुयपुंच, साहुगे विम्हयेन्निओ ॥१३॥ वार २ नही मिलती है। अतः इसकी प्राप्ति महा दुर्लभ जानकर इस मोगों को भोगने द्वारा सफल करों ॥ ११ ॥
राजा के पूर्वोक्त वचन सुनकर अनाथी मुनि कहते हैं-'अप्प. णावि' इत्यादि।
अन्वयार्थ (मगहाहिवा सेणिया-मगधाधिप श्रेणिक) हे मगधाधिपति अणिक ! (अप्पणा वि अणाहोसि-आत्मनाऽपि अनाथोऽसि) तुम स्वय अपने आप जब अनाथ हो-तो (अप्पणा अणाहो सतो कह णाहो भविस्ससि-आत्मना अनाथ सन् कथ नाथो भविष्यसि) तुम मेरे नाय कैसे बन सकते हो ! जो स्वय का नाय होता है वही पर का नाथ होता है ॥ १२ ॥ रानमा ४२ना क्यनने सामगीन मनाथी भुनि छ-"अप्पणापि त्यादि
मन्पयार्थ:-मगहाहिवा सेणिया-मगधाधिप श्रेणिक' हे भाधिपति श्रेणि? अप्पणावि अणाहोसि-आत्मनापिअनाथोऽसि तमे पाते या पाताना भाटे मनाथ छ। त्यारे अप्पणा अणाहोसतो कहनाहो भविस्ससि-आत्मना अनाथ' सन् कथ नाथो भविष्यसि तमे भा। नाथ शत भनी शबाना छ। २०१५ નાથ હોય છે તે જ બીજાના નાથ બની શકે છે ૧ર
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ २० मृगापुनचरितवर्णनम् डाया---एवमुक्तो नरेन्द्र 'स, मुसम्भ्रान्तः मुनिस्मितः ।
वचनम् अभुतपूर्व, साधुना विस्मयान्वित. ॥१३॥ 'पवयुत्तो' इत्यादि।
विस्मयान्वित' पूर्वमपि साधो स्पापण्यादि दर्शनेन विस्मय माप्तः स नरेन्द्र' साधुना एव-पूक्तिगाथानुसारेण अश्रुतपूर्वम् पूर्व न कदापि श्रुत, पच नम् उक्त. अभिहित , अतए-मुसभ्रान्तः अत्यन्त व्याकुलित , सपिस्मिता जतिशयाधर्यसम्पन्नश्च जातः ॥१३॥
ततो राजा माह-- मूम्--आसौ हत्थी मणुस्सा में, पुर अतेउरं च में ॥
भुजामि माणुसे भो', आणी ईस्तरिय च मे ॥१४॥ ऍरिसे सपर्यग्गम्मि, सव्वकामसमप्पिए। कह अाहो भवंड, मा हुँ भते । मुसबएँ । ॥१५॥ डाया- अश्वा हस्तिनो मनुष्या मे. पुरमन्त पुरच मे।
भुजे मानुपान्, भोगान याज्ञा ऐश्वर्य च मे ॥१४॥ ईदृशे सम्पढग्रे, सर्वकाम समर्पिते ।
क्थम् अनायो भवति, मा हु भदन्त ! मृपा चादीः ॥१५॥ फिर जो हुआ सो रहते है-'एव' इत्यादि।
अन्वयार्थ (विम्यन्निओसो नरिंदो-विस्मयान्वितः स नरेन्द्र.) पहिले से हि साधु के रूप लावण्य आदि के देखने से विस्मय को प्रास राजा जव (साहुणा एव अस्सुयपुरुष वयण वुत्तो-साधुना एवम् अभुतपूर्व वचनम् उक्तो) मुनिराजने ऐसा अभुतपूर्व वचन कहा तो उनके चित्तमे एक प्रकार को (सुसभतो सुचिम्हिओ-सुसभ्रान्त सुधि स्मित) व्याकुरता जग जाने से बडा भारी अचरज हुआ ॥ १३ ॥
पछी मन्यु तन छ-"ए" या
भन्या-विम्हयन्निओ सो नरिंदो-विस्मयान्त्रित स' नरेन्द्र प्रथम નજરે જ સાધુના રૂપ-લાવણ્ય જોઈને વિસ્મય પામેલા રાજાને જ્યારે સારા एर अस्पुयपुच्च वयण युत्तो-साधुना एवम् अश्रुपूर्व वचन उक्तो मुनिर मानणे सश्रत पयन छु त्यारे तेमना थित्तमा न सुसभतो सविम्हिओसुसभ्रान्त. सविस्मित व्याणता नगी नवाथी धूम सारे सन्य२१ थयु ॥१३॥
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्सराच्ययनस्त्र
टीका--'आसा' इत्यादि--'गरिसे' इत्यादि।
हे महाभाग ! मेम्मम अधातुरगा सन्ति,दस्तिन' सन्ति, पुरम् नगरम् अन्त पुरम्राज्ञीरन्द च मेऽस्ति । तथा चाहग मानुपान्मनुष्यसम्म चिनो भोगान-मनोज्ञगन्दाथ मुझे। तथा-में-मम आज्ञा भारखलितगासन रूपा, ऐश्वर्य-समृद्धि प्रभुत्व चास्ति । ईटो एचपि सर्वकामसमर्पिते-सवेपा कामाना-मनोजशब्दादीनग समर्पितम् समर्पण पूरण यम्मायापिय सम्पदग्रेसम्पत्मा मति अय मादृशो जनः क्यम् अनायो भवति ? न पदाचिदप्यनाय इतिभावः । हुम्यस्मादेन तस्माद् ! हे भदन्त ! मा मृपावादी-एव भापणे मृपावाद स्यात्, तस्मादेश मा पद ॥१४-१५॥
फिर राजा कहता है-'आमा' इत्यादि।
अन्वयार्थ- हे मुनिराज ! (मे आसा हत्थी मणुस्सा-मे अश्चा. हस्तिनः मनुप्या) मेरे पास अनेक घोडे है अनेस हाथी है अनेक मनुष्य हैं। (पुर-पुरम्) कई नगर भी मेरे पास है। (अतेउर च-अन्त:पुरच मे) अ त पुर मेरे पास है । (माणुसे मोए भुजमि-मानुपान् भोगान् भुजे) मनग्य सरधि-विविध मोगों को मैं वहा आनद के साथ भोगता ह। (आणा इस्सरिय च मे-आज्ञा एश्वयं च मे) आज्ञा एव ऐश्वर्य में मुझे किसी भी प्रकार के सकट का साम्हना नहीं करना पडता है ।। १४ ॥
'एरिसे' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(एरिसे-ईदृशे) इस प्रकार 'सव्वकामसमप्पिए सपयरंग म्मि-सकामसमर्पिते सम्पदग्रे) समस्त इच्छाओं की पूर्ति करने वाली प्रकृष्ट सपत्ति के होते हुए (कह अणाहो भवद-कथ अनाया भवति) मे
५ रात छ-"आसा" त्यादि
स-या---- मुनिराश । मे आसा हत्थी मणुस्सा-मे अश्वा हस्तिन मनुष्याः भारी पासे सने घाउ छ, भने हाथी छ, भने मनु छ, पुर-पुरम् घया नगर मारे साधीन छ, अतेउर च-अन्त परम च सन्त धुर भारी थासे छे माणुसे भोए भुजामि-मानुपान् भोगान् भुजे मनुष्य समधी विविध सागान हत्या मान नी म छु आणा इस्सरिय च मे-आज्ञा ऐश्वय च मे माशा मन ઐશ્વર્યમાં મારે કઈ પણ પ્રકારની બધાને સામનો કરે પડતું નથી ૧૪
"एरिसे त्या
अन्वयार्थ:- एरिसे-ईदृशे मा आरे सव्वकामसमप्पिए सपयग्गम्मि-सर्वकामसमर्पिते सपदग्रे सधणी छापानी पति ४२वाबाजी प्रष्ट सपत्ति भारी पास डावा छताछ कह अणाहो भवइ-कथ अनाथो भवति मना ४५ ते आई
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २० मृगापुनचरितवर्णनम्
राज्ञो न श्रुता मुनिरह-- मूलम् न तुम जाणे अणाहस्स, अत्थ पोत्थं च पत्थिवा ।।
जंहा अणाहो हवेड, सणाहो वा नराहि वा । ॥१६॥ छाया--नत्त्व जानासि अनायस्य, जयं प्रोत्थ च पार्थिव ! ।
यथा अनारो भवति, सनाथो वा नराधिप ॥१६॥ टीका-'न तुम' इत्यादि।
हे पार्थिव हे प्रथिवीपते ! त्वम् अनाथस्य:अनावशदम्य श्रथ न जानासि, तथा प्रोत्थापकण उत्थान-मूलकारण-केनाभिमायेण मया त्वमनाथ उक्त इत्येव रूपा न जानासि । एतदेव स्पष्टयति-हे नराधिप-हे नरेश्वर ! यथा येन पकारेण पुरुष -अनाथः सनाथो वा भाति, तथा त्व न जनासि ॥१६॥ अनाय कैसे हो सस्ता हु। (ह-हु) इस लिये (मते ! भदन्त) हे भद त मुझे अनाय कहना सर्वथा असत्प्रलाप है। ऐसे प्रलाप मे मृपावाद का दोप आता है। (मा मुस वा-मा मृपा वादी) अत आपको ऐमा (असत्य) नही कहना चाहिये ॥ १५ ॥
इस पर मुनिराज कहते हैं-'न तुम' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(पत्यिवा-पार्थिव) हे राजन् ! (तुम अणाहस्स अत्य पोत्य च नजाणे-त्व अनायस्व अर्थ प्रोत्थ च न जानासि) तुम अनाः के अयं को एव मैंने तुमको अनाथ कैसे कहा है इस मेरे अभिप्राय भी उत्पत्ति के मूलकारण को नहीं जानते होतथा (नराहिवा जहा अणाहो हवह समाहो वा-नराधिप यथा अनाथो भवति सनायो वा) हे नगेधिप। पुरुप अनाय व सनाथ कैसे होता है यह भी तुम नहीं जानते हो इसी लिये तुमको मेरे कथन में मृपावाद प्रतीत होता है ॥ १६ ॥ २५ १ ह ह ४५ भते !-भदन्त महन्त ! मन मनाथ डोक्या असत्य पात छ मापाप्रसा५मा भृपावाहने होप आव छ मा मुम वए-मा मृता वादी• माथी म सा असत्य न मास नये ॥१५॥ . माना 6५२ मुनिश ४ छ-"न तुम" त्यादि : मन्वयाय--पत्थिवा-पार्थिव 3 रानू। तुम अणाहस्स अत्थ पोत्थ च न जाणे-त्व अनाथस्य अर्थ प्रोत्य च न जानासि तभी मनायना मयने, तभी મે તમને અને થ કેમ કહ્યા, એ મારા અભિપ્રાયની ઉત્પત્તિના મૂળ કારણને જાણતા नथी तथा नराहिवा जहा अगाहो हवद सणाहो वा-नराधिप यथा अनाथो भवति સના વા પુરુષ અનાથ તેમ જ સનાથ કઈ રીતે થાય છે એ પણ તમે જાણતા નથી આથી મારા કહેવા માં તમને મૃષાવાદ પ્રતીત થાય છે કે ૧૬
७४
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
বগম अथ मुनि स्नायवर पिणोति-- मूलम्-सुंणेहि में महाराय !, अचरिखत्तेन चेयसा। ,
जही अाहो हर्वड, जहां मे" ये पत्तिय ॥१७॥ छाया--श्रृणु में महाराज !, अध्यातिप्तेन चेतसा ।
यथा अनाथो भाति, गया मया च प्रार्तितम् ॥१७|| टीका--'पुणेहि' इत्यादि।।
हे महाराज ! व मे मम सरागात् अव्याक्षिमेन-स्थिरेण चेतमा श्रृणु यथा पुरुष:--अनाथ: अनाथ शब्द नान्यो भाति । यथा चन्येनाशयेन च मया 'अनाथ' इति पद मानित-कथितम् । तदह कथयामि एकाग्रचित्तो भूत्वा शृणु, इत्यर्थः ॥१७॥
स्त्रपूर्वा वस्थानिवेदनपुरस्सरमनायत्व प्रस्पयति-- मूलम्-कोसवी नार्म नयरी, पुराणेपुरभेयणी ।
तत्थ आसी पिया मंझं, पभूयधणं संचओ ॥१८॥ छाया--कौशाम्बी नाम नगरी, पुराणपुरभेदनी ।
तत्र आसीद् पिता मम, प्रभूतधनसवयः ॥१८॥ अब मुनिराज अनाथ के अर्थ को समझाते है-'सुणेहि इत्यादि।
अन्वयार्थ--मनुष्य (जहा-यथा)जैसे (सणाहो-सनाथः) सनाथ एव (अणाहो-अनाथः भवति) अनाथ होता है, तथा (जहरा मे य पसिययथा मे च प्रवर्तितम्) मैंने किस अभिप्राय से तुमको अनाथ कहा है यह सब मै तुमको समझाता हू (महाराय अन्वक्खित्तेन चेयसा सुणेहि-हे महाराज अव्याक्षिप्तेन चेतसा श्रृणुत) तुम एकाग्रचित्त हो कर सुनो॥१७॥
मुनिराज अपनी पूर्व अवस्था का परिचय देते हुए अनाथ का स्ववे भुनिरा०४ मनायना मन सभा छ-"मुणेहि" त्या
सम्पया--मनुष्य जहा-यथा रे ते सनाय तेभर अणाहो हवइ-अनाथ. भवति मनाय थाय छे तथा मे जहा मे य पत्तिय-यथा में च प्रवर्तितम् तमन ४या अभिप्रायथा मनाथ स छ ये सब तमने समन छु महाराय अचक्खिनेन चेयसा मुणेहि-महाराज अव्याक्षिप्तेन चेतसा श्रृणुत 3 शान એકાગ્ર ચિત્ત બનીને એ તમે સાંભળે છે ૧૭ માં
મુનિરાજ પિતાની પૂર્વ અવસ્થાને પરિચય આપતા અનાથનું સ્વરૂપ સમ
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २० मृगपुत्रचरितवर्णनम्
टीका- 'पोसवी' इत्यादि ।
हे राजन् ! पुराणपुरमेदनी - पुराणानि = प्राचीनानि = अति-समृद्धानि यानि पुराणि= नगराणि तानि भित्ति= स्वामा शरणगुणैः पृथग् व्यवस्थापयति= स्वापेक्षया न्यू नानि दर्शयति या सा तथा सम्पुरोपमानभूतेत्यर्थ, कोशाम्बी नाम नगरी श्रस्ति । तत्र - नसचयः = धनसचयो नाम मम पिता आसीत् । स स्थभूत ? मभूत' प्रचुरधनवान् | 'पभूअ ' इति लुप्तमथमान्तम् । मुनेः पितु र्नाम धन सचय ति वृद्धाः ! तदानीं धनसचये जीविते सत्यपि 'आसी पिया' इति भूतकाल निर्देश, पिता इतिकथन च ससारावस्थापेक्षया एवमग्रेऽपि विज्ञेयम् ॥१८॥ सम्पति स्वस्यानयत्व निवेदयति-
मूलम् - पढमे वए महारोय', अउला में अच्छिवेयणा । अहोत्था विउँलो ढौहो, सव्वगत्तेसु पत्थिवा ' ॥१९॥
"
छाया - प्रथमे वयसि महाराज !, अतुला मे अक्षिवेदना | अभवद् विपुल दाइ, सर्वगात्रेषु पार्थिव । ॥ १९ ॥ टीका- 'पढ' इत्यादि ।
/७
हे महाराज | प्रथमे वयसि = यौवनकाले मे= मम अतुला = अनुपमा अक्षि वेदना=नेत्रपीडा अभवत् । तथा - हे पार्थन ! सर्वगा पु= अङ्गप्रत्यङ्गेषु विपुल
मद्दान् दाह=दाहज्वरथाभवत् ॥१९॥
=
रूप समझाते है- 'कोसची' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे राजन् ! (पुराणपुर भेयणी - पुराणपुर भेदनी) अतिसमृद्रनगरों को भी अपने असाधारणगुणों द्वारा न्यून प्रकट करनेवाली ऐसी एक (कोसनीनाम नयरी - मौशानी नाम नगरी) कौगावी नामी नगरी है | उसमे (पभुय वणसचओ-प्रभ्रत धनसचय ) प्रचुर धन मपत्ति का मालिक 'घनसचय' नाम का (मज्झ पिया आसी-मम पिता आसीत् ) मेरे गृहस्थावस्था के पिता थे ॥ १८ ॥
वे छे – “कोसवी" धत्याहि
अन्वयार्थ ---हे शश्न! पुराणपुरभेयणी - पुरागपुरभेदनी अति समृद्ध नगरी એને પણ પેાતાના અસાધારણ તેજથી ઝાખો કહેવડાવે એવી એક જોક્ષરી નામ नयरी - कौशात्री नाम नगरी थाकी नामनी नगरी छे तेभा पभूयधणसचओમસૂતધનસજ્જ પ્રચુર ધનસ પત્તિના માલિક ધનસ ચય' નામના મારા ગૃહસ્થ
વસ્થાના પિતા હતા ॥ ૧૮૫
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
বনায়ন
A
अक्षिवेदना यथाऽ भूतयोच्यतेमूलम्--संस्थ जहाँ परमतिखं, सरीरविवरंतरे । __ आवीलिज अंरी कुंखो, एंव में अच्छियेयणा ॥२०॥ छाया-शस्त्रयथा परमतीक्ष्ण, शरीरवियरान्तरे।
थापीडयेदरिः ऋद्ध, एर में प्रतिवेदना ॥२०॥ टीका--'सत्य' इत्यादि।
क्रुद्धः क्रोधयुक्तः अरिश शरोरविपरान्तरे शरीरविरोणि-वर्णना सिकादीनि तेपामन्तरे-मध्ये यथा परमतीक्ष्ण शस्त्रम् मापीढयेत्-निर्दय सनिवे शयेत्, एव एवमेव मम अक्षिवेदना समुत्पन्ना । २०॥
'पढमें' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महाराय-महाराज) हे राजन् ! (पहमे वये-प्रथमे. वयसि) यौवन काल में (मे-मे) मुझे (अउला अच्छि वेयणा आहोत्थाअतुला अक्षिवेदना अभवत्) यहुत ही अधिक नेत्रपीडा हुईथी। तथा मेरे (सव्वगत्तेसु-सर्वगावपु) समस्त शरीर में (पत्थवा-पार्थिव !) हे राजन् ' विउलो दाहो-विपुलः दाहः) बहुतभारीदारज्वर उत्पन्न हो गया था ॥१९॥
वह अक्षि वेदना किस प्रकार की हुई सो कहते हैं-'सत्य' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जिस प्रकार (कुद्धो अरी-क्रुद्ध अरिः) क्रुद्धवैरि (सरीरविचरतरे शरीरविवरान्तरे) कर्णनासिका आदि इन्द्रियों मे (परमतिक्ख सत्थ आविलिज्ज-परमतीक्ष्णम् शस्त्रम् आपीड. येत्) अत्यन्ततीक्ष्ण शस्त्र को घोंसता है और उस समय जो वेदना
"पढमे" त्या। ___अन्याय-महाराय-महाराज हे शन्। पढमे वये-मथमे वयसि योपना
मा भने अउला अच्छि वेयणा आहोत्था-अतुला अक्षिवेदना अभवत् भूष भावना मेवी भागोनी चार तथा सव्वगत्तेसु-सर्वगात्रेषु भार सा शरीरमा पत्थिवा-पार्थिव ३ सन् ! यी विउलो दाहो-विपुल, दाह तात्र એ દાહ ઉત્પન્ન થયે ૧૫
એ આબેની વેદના કેવા પ્રકારની થઈ તે કહે છે-“શરણ ઈત્યાદિ
अ-पया--जहा-यथा रे कुद्धो अरी-ऋद्ध अरि धना मा. शमा मापी गये। वैरी सरीरविवरतरे-शरीरविरान्तरे ४ान, ना बोरे धान्द्र सोमा परमतिक्ख सस्थ आवीलिज्ज-परमतीक्ष्णम् शस्त्रम् आपीडयेत् अत्तता
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ २० मृगापुनचरितवर्णनम्
किंच-
मूलम् - तिंय में अन्तरिच्छ च, उत्तिंमंग च पीडयेइ । इंदासणि समाधोरा, वेयणी परमदारुणा ॥ २१ ॥
छाया -- त्रिक मे अन्तरिक्ष च, उत्तमाङ्ग च पोडयति । इन्द्राशनिसमा घोरा, वेदना परमदारणा ||२१| टीका--' नियमे' इत्यादि ।
७८९
हे राजन! इन्द्राशनिसमा इन्द्रम्य अशनि =वत्र तेन समाल्या, अति ersica = परेषामपि दृश्यमाना सती भयोत्पादिका, तथा-परमदाम्णा = अतीव दुःखोत्पादिना वेदना=असात रूपा मे ममत्रिक = कटिम देशम्, अन्तरि क्ष=शरीरम पभाग- हृदयोदरादिरूप तथा उत्तमाद्द्र = शिरश्च पीडयति ॥ २१ ॥ होती है (एव - एवम् ) इसी तरह की (मे-मे) मेरे (अच्छि वेयणाअक्षिवेदना) नेत्रपीडा हुईथी ||२०||
'तिय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- हे राजन् ! ( उदासणि समा- इन्द्राशनिसमा ) अतिदाहोत्पादक होने से इन्द्र के वज्र के समान घोर- देवी जाने पर दूसरों को भी भय उत्पन्न करने वाला तथा (परमदारुणा - परमदारुणा) अत्यत प्राणान्तक दुःख दायक एसी (वेयणा-वेदना) उस असाता रूप वेदनाने (मेतिय अन्तरिच्छ च उत्तिम च पीडयई - मे त्रिक अन्तरिक्ष उत्तमाङ्ग च पीडयति) मेरी कमर को तथा शरीर के मध्यभाग - हृदय उदर आदिको तथा उत्तमाङ्ग - शिर को विशेष व्यक्ति किया ॥ २१ ॥
सेवा शस्त्रने घोथी हे अने से समये ने वेहना थाय छे, एव - एवम् सेवा प्रा २नी मे - मे भने यक्खिवेयणा - अक्षिवेदना आनी थोडा थती इती २०॥ "तिय" धत्याहि
अन्वयार्थ---हे राजन् ! इदासणिसमो - इन्द्राशनिसम' अति हाड ४२नार है। વાથી ઇન્દ્રના વજ્ર જેવી ઘાર-ોવાથી ખીર્જાને પણ ભય ઉત્પન્ન કરે એવી તથા परमदारुणा - परमदारुणा अत्यंत आधुन्ति हुँ महाय खेवी वेयणा-वेदना ते असाता वेधनाओ मे विय अतरिन्छ च उत्तिमग च पीडया - मे त्रिक अन्तरिक्ष उत्तमाङ्ग च पीडयति भारी उभरने तथा शरीरना मध्यभाग- हृदय, पेट वगेरेने તેમ જ ઉત્તમાત્ર-માથાને વધારે વ્યથિત કર્યું રા
6
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनम्त्र
तदामूलम्-उबढ़िया मे' आयरिया, विज्जोमततिगिच्छगा।
अवीया सत्थकुसला, मतमूलविसारया ॥२२॥ छाया--उपस्थिता में आचार्या', विद्यामन्त्रचिकित्सकाः।
अद्वितीयाः शामकुशलाः, मन्त्रमूल विशारदा. ॥२२॥ टीका-- 'उवडिया' इत्यादि ।
एव रूपाया वेदनाया सत्या मे मम अतिवेदनादि-रोगानपनेतु विद्यामन्त्रचिकित्सकाः, तत्र-विद्यादेव्याधिष्ठिता, मन्त्र =देवाधिष्ठितः, तभ्या निषित्सका. व्याधिप्रतीकारकारिण', अद्वितीया =अनन्यसमाना:-तत्सटशानामन्येपा मभावात, शास्त्रकुशला-चिरित्साशास्त्रेपु निपुणा, मन्त्रमूलविशारदा' मन्त्रेषु मूलेपु-ओपधीपु च पिशारदा पारङ्गता आचार्या पाणाचार्या' वैद्या उप स्थिता ॥२२॥ मूलम्-ते' में तिर्गिच्छ कुंवति, चाउप्पाय जहाहियं । . न यं दुक्खा विमायति, एसौ मज्झै अणाहया ॥२३॥ छाया-ते मे चिकित्सा कुर्वन्ति, चतुष्पादा यथाहितम् ।
न च दुःखाद् विमोचयति, एषा मम अनाथता ॥२३॥ उस समय–'उचहिया' इत्यादि।
अन्वयार्थ इस प्रकार की उस वेदना के होने पर (मे-मे) मेरे पास उस वेदना का उपचार करने के लिये (विजामतिगिच्छगा-विया मत्रचिकित्सका)विद्या एव मत्र में व्याधिका प्रतीकार करनेवाले (अबीयाअद्वितीया ) अद्वितीय (आयरिया-आचार्या) प्राणाचार्यवैद्यजन जो (सत्य कुसला-शास्त्रकुशला) चिकित्साशास्त्र मे अतिशयरूप से पटु थे और (मतमलविसारया-मत्रमृलविशारदा) मत्रो एव औषधि के विज्ञान में पारगत थे वे (उवहिया-उपस्थिता) उपस्थित हुए अर्थात् आये ॥२२॥
से समय---"उवटीया" त्याल
અન્વયાર્થ—-આવા પ્રકારની એ વેદના થવાથી જે-જે મારી પાસે એ વેદનાના 6५यार ४२१। माटे विज्जामततिगिच्छगा विद्यामन्नचिकित्सका विधा मने भथी व्य पिना प्रतिमा ४२वावा अवीया-अद्वितीया द्वितीय आयरिया-आचार्या प्राध्याय धन सत्थकुसला-शास्त्रकुशला यस सभा मतिशय साथी या२ता भने मतमूलविसारया-मत्रमलविशारदा भत्रातमा मोवधिना विज्ञानमा पारगत &al मा उपहिया-उपस्थिता 6पस्थित थया, अर्थात् माव्या ॥२२॥
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ २० मृगापुप्रचरितवर्णनम्
टीका- 'ते' इत्यादि ।
ते=चैषा• मे= मम चतुष्पादा=त्वारः भिपरपज - रोगिपरिचारिका पादाः = भागा यस्या. माता तथा पिम्मैाज - रोगिपरिचाररूप चतुर्भागात्मिकाम्, यद्वा-वमन विरेचन-मर्दनम्वेदनरूपचतुर्भागात्मिकाम, अथवा अञ्जनान्यनलेपनमर्दनस्पचतुर्भागात्मिका चिकित्सा यवहित= यथा मम हित स्यात्तजा कुर्वन्नि= कृतवन्तः । 'जहाहिय' इत्यस्य यथाऽधीतामिति च्छायाक्षे-यथापीता वैद्यगुरु सम्प्रदायानुसारेणाधीना चतुष्पादा चिकित्सा मे मम कृतवन्तः । परन्तु ते मा दुपा=अक्षवेदनादिदुःयादव न विमोचयन्ति-विमुक्त न कृतपन्त | एपा= दुःखद भविमोचनात्मिका मम अनाथता ||२३||
तथा
मूलम् - पिया मे' सव्वंसार पि दिजाहि ममं कारणी ।
नं यदुक्ख विमयति, एसी मज्झें अणाया ॥२४॥ फिर - 'तेमे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (ते - ते) उन वैद्योंने (मे-मे) मेरी (चउप्पाय - चतुरपादाम्) भिषक्र, भैवज, रोगी एव परिचारक रूप चतुर्भागात्मक, अथवाचमन, विरेचन, मर्दन एव स्वेदन रूप चतुर्भागात्मक, अथवा अजन, चधन लेपन तथा मर्दन रूप चतुर्भागात्मक (निगिन्छ - चिकित्साम्) चिकित्मा से (जयाहि-यथाहितम् ) जैसे मुझे आराम होसके इसरूप से ( कुच्चति - कुर्वन्ति) करना आरंभ किया परन्तु वे मुझे (दुक्वा न य विमोयति- दुग्वात् न च विमोचयति) उम दुःख से नहीं छुडोसके ( एसा मज्झ - एपा मम्) यही मेरी दुःख से नही छुडाने रूप ( अणाहयाअनायता) अनायता है ||२३||
-
५६२
•
पछी - "ते - मे" इत्यादि
अन्वयार्थ -- ते-ते थे वैद्योथे मे मे भारी चउप्पाय - चतुष्पादाम् लिहू, ભૈષજ, રાગી અને પરિચારકરૂપ ચતુર્ભાગાત્મક અથવા-વમન, વિરેચન, મન અને સ્વેદનરૂપ ચતુર્થાંગાત્મક અથવા–અ જન, ખ ધન, લેપન તથા મનરૂપ ચતુર્થાંગાત્મક तिमिच्छ - चिकित्सा शिडित्सा भने जहाहिय-यथाहितम् ? रीते माराभ थर्ध श मे शते कुब्बति-कुर्वन्ति ग्वान प्रारभ्य परंतु तेथे भने दुक्खा न य विमोयन्ति-दुःखात् न च विमोचयन्ति मे हुयी छोडावी राञ्ज्या नहीं, एसा मज्झ अगाहया - एषा मम अनायता या भारी हु मथी नहीं छोडावना ३५ અનાથતા છે ! ૨૩૫
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
उत्तराध्ययनपत्रे
--
-
-
-
-
-
-RD
-
छाया-पिता मे सर्वसारमपि, दद्यात् मन कारणाद ।
न च दुःखादु ग्मिोचयन्ति, एपा मम अनाथता ॥२४॥ टीका--'पिया' इत्यादि।
हे राजन् ! मे-मम पिता मम कारणाव स्वकीय सर्वसारमपि-रत्नादिक सकलप्रधानवस्तु जातमपि दद्याव-दात्मयतोऽभूत् । तथापि च न केऽपि मा दुःग्वाद् विमोचयन्ति स्मा-विमुक्त कृतवन्तः । अय भावः-मम पित्रा घोषणा कारितायद्यस्य मीयपुत्रस्यैकमपि रोग कश्चिद् वैद्यो निवर्तयेत्, तदा तस्मै सर्वसार धनमर्पयामि' इति । तथापि केऽसि मम दु.खविमोचका नाभूपन् इति। एषा मम अनाथता ॥२४॥
तथा--'पियामे' इत्यादि।
अन्वयार्थ--इस समय (मे पिया-मे पिता) मेरा पिता (मम कारणा सव्वसारपि दिजाहि-मम कारणात सर्वसारमपि दद्याद) मेरे निमित्त से समस्त रत्नादिक वस्तुओं को भी देने के लिये तैयार हो गया तो भी (न य दुक्खा विमोयति-न च दुवात् विमोचयति) वे मेरे दुःख को दूर करने के लिये समर्थ नहीं हो सके। (पसा मज्झ अणाहया-एषा मम अनाथता) यही मेरी अनाथता है।
अनाथी मुनि के ससारी पिता ने ऐसी घोषणा करवा दी थी की "जो कोई वैद्य मेरे पुत्र की एक भी वेदना को दूर कर देगा उसको मैं अपना सर्वस्व अर्पित कर दृगा" परतु एक भी वैद्य उसके रोग कि निवृत्ति के लिये ममर्थ नहीं हो सका। यही मेरी अनाथता है ॥२४॥
तया-"पियामे" त्याह
अन्वयार्थ:-- सभये मे पिया-मे पिता भास पिता मम कारणा सबसारपि दिजाहि-मम कारणात सर्वसारपि दधात मारा निमित्तथी सघणी ना દિક-વસ્તુઓને પણ આપવા માટે તત્પર થઈ ગયા હતા તે પણ મારા પિતા ય दुक्खा विमोयति-न च दु खात् विमोचयति मा भने २ ४२१॥ भाट समर्थ मनी या 6 एसा मज्झ अणाहया-एषा मम अनाथता 241 भारी मनायत छ
આથી મુનિના સ સારી પિતાએ એવો ઘેષણ કરાવેલ હતી કે, “જે કોઈ વઘ મારા પુત્રની એક પણ વેદનાને દૂર કરી આપશે તેને હું મારૂ સર્વસ્વ આપી દશ” પર તુ એક પણ વઘ મારા એ રોગની નિવૃત્તિ કરવામાં સમર્થ ન થઈ શકયા એ મારી અનાયતા છે ૨૪
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियनिदानी टोका अ.२० मानिर्ग सम्बगपतिरपणम्
५०३
तथामृलम्--माया वि में महागय ' पुत्तसोगदुहदिया ।
न यं दुकावा विमोयति. एसा मज्झै अणाहया ॥२५॥ डाया-माताऽपि में महारान !, पुत्रशोकदु सार्दिता ।
न च द ग्माद् रिमोवयति, एपा मम जनायता ||२५|| टीमा-'मायाधि' इत्यादि ।
हे महाराज ! मे=मम माताऽपि पुत्र शोर मार्दिता-पुत्रविषय शोक - पुत्रशोक =ना स्थमित्य मम पुनो रोगग्रस्तो जान इत्यादिरूपम्त्ततो यद् दुग्म तेनार्दिता-पीडिता जाता । तथापि च सा मा दुःसाद न विमोचयति न विमोचितवती । एपा मम अनागता। भवात्वादेपत्वे पहत्वम् ॥२५॥
तथा-- मूत्रम्---भायरो में महाराय।, सगा जेटकनिहूंगा।
न य दुक्सो विमोयति, एसा मझे अणाहया ॥२६॥ छाया--भ्रातरो मे महाराज !, या ज्येष्ठकनिष्ठका ।
न च दु.खाद विमोचयन्ति, एपा मम अनायता ॥२६॥ 'माया वि मे महाराय' इत्यादि।
__ अन्वयार्य-(महाराय मे माया वि पुत्तसोगटिया-महाराज मे माता अपि पुत्रशोकदु ग्वादिता जाता) हे राजन मेरी माता भी "हा मेरा यह पुत्र इस प्रकार से रोगग्रस्त कैसे हो गया है" इत्यादिरूप पुत्रसनपी दुःग्व से पीडित होने लगी। परतु फिर मुझे (दुक्ग्वा न य विमोयति-दु ग्वात् न च विमोचयति) दुःन से नही छुडा सकी । (ग्सा मज्झ अणाया-प्पा मम अनाथता) यही मेरी अनाथता है ॥२८॥
"माया वि मे महाराय" त्यात
अन्वयार्थ:-महाराय मे मायावि पुत्तसोगदु हट्टिया-महाराज! मे माताऽपि पुत्रगोफ द ग्वारिता जाता है ! भारी माता ५५ "डाय! । मा मुन આ પ્રકારના રોગને ભેગ કઈ રીતે થયે?” ઈત્યાદિ રૂપ પુત્ર સ બ ધી દુ ખથી પીડા लोगqqn evil प२तु ते ५ भने दुक्सा न य विमोयति-दु ग्वात् न च विमोचयन्ति
मथी वी २८ नहीं एसा मज्झ अणाहया-एपा मम अनाथता આ મારી અનાથતા છે૨૫
७५
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५९२
उत्तराध्ययनमुने छाया-पिता मे सर्वसारमपि, दद्यात् मन कारणाव ।
न च दु'ग्वाद ग्मिोचयन्ति, एपा मम अनाथता ॥२४॥ टीका--'पिया' इत्यादि।
हे राजन् ! मे-मम पिता मम कारणात् म्बकोय सर्वसारमपिटरलादिक सकलप्रधानवस्तु जातमपि दद्यात मातमुघतोऽभूत् । तथापि च न केऽपि मा दुवाद विमोचयन्ति स्म, विमुक्त कृतवन्तः। अय भार:-मम पित्रा घोषणा कारितायद्यस्य मीयपुत्रस्यैकमपि रोग कश्चिद् वैद्यो निवर्तयेत्, तदा तस्मै सर्वसार धनमर्पयामि' इति । तथापि केसि मम दुःखविमोचका नाभूपन इति। एषा मम अनाथता ॥२४॥
तथा-'पियामे' इत्यादि।
अन्वयार्थ--इस समय (मे पिया-मे पिता) मेरा पिता (मम कारणा सव्वसारपि दिजाहि-मम कारणात् सर्वसारमपि दद्याव) मेरे निमित्त से समस्त रत्नादिक वस्तुओं को भी देने के लिये तैयार हो गया तो भी (न य दुक्त्वा विमोयति-न च दुःखात् विमोचयति) वे मेरे दु ग्व को
दूर करने के लिये समर्थ नहीं हो सके। (एसा मज्झ अणाहया-षा __ मम अनायता) यही मेरी अनाथता है।
अनाथी मुनि के ससारी पिता ने ऐसी घोषणा करवा दी थी की "जो कोई वैद्य मेरे पुत्र की एक भी वेदना को दूर कर देगा उसको मैं अपना.सर्वस्व अर्पित कर दगा" परतु एक भी वैध उसके रोग कि निवृत्ति के लिये समर्थ नहीं हो सका। यही मेरी अनाथता है ॥२४॥
तथा-"पियामे" त्याह
सपा---समये मे पिया-मे पिता भा। पिता मम कारणा सबसारपि दिजाहि-मम कारणात् सर्वसारपि दधात भारनिमित्तथी सपणी ना દિક-વસ્તુઓને પણ આપવા માટે તત્પર થઈ ગયા હતા તે પણ મારા પિતા ન જ दुक्खा विमोयति-न च दुखात् विमोचयति भास हुने र ४२३ भाटे समर्थ मन यया नही एसा मज्झ अणाहया-एपा मम अनाथता 40 भारी मनायत छ
1 આથી મુનિના સ સારી પિતાએ એવી ઘોષણા કરાવેલ હતી કે, “જે કોઈ વઘ મારા પુત્રની એક પણ વેદનાને દૂર કરી આપશે તેને હું મારૂ સર્વસ્વ આપો દશ” પરતુ એક પણ વઘ મારા એ રાગની નિવૃત્તિ કરવામાં સમર્થ ન થઈ શક્યા એ મારી અનાથતા છે ૨૪
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
प्रियदर्शिनी टीका ब २० महानिर्ग्रन्यस्वम्पनिम्पणम् ___ साम्मत भार्यामाश्रित्य तिमभिर्गायाभिरनायतामाह--- मृगम्-भारियों से महारोय ' अणुरंता अणुव्वया ।
असुपुण्णेहि नयंणेहि, उर मे परिसिंचड ॥२८॥ अन्न पाण च होण च गधमहविलेवणं । मए णायमणीयं वो, सो बाला नोभुजह ॥२९॥ खंणं पि में महाराय ', पासओ वि ने फिड । ने यं दुक्खा विमोएंड, एसे मझें अनाया ॥३०॥ छाया- भार्ग में महारान !, अनुरक्ता अनुनता।
अश्रुपूर्णर्ने यने , उरो मे परिपिञ्चति ॥२८ । अन्न पान च स्नान च, गन्धमाल्यविलेपनम् । मया-ज्ञानमज्ञात घा, सा पाला नोपमुक्त ।।२९।। क्षणमपि मे महाराज! पाचतोऽपि न भ्रशते ।
न च दुपाद् विमाचयति, एपा मम अनायता ॥३०॥ टीश-'भारिया' इत्यादि।
हे महाराज ! अनुरक्ताअनुरागवती, अनुव्रता पतित्रता, मेम्मम भार्या ऽपि ययुपूर्णै. नयनै मे=मम उरः परिपिञ्चति स्म ॥२८॥ न य विमोयति-दुरवात न विमोचयति) दुग्व से नहीं बचा सकी। (एसा मज्झ अणाया-आपा मे अनायता) यह मेरी अनायता है ॥२७॥
भारिया मे' इत्यादि । अन्वयार्थ-(महाराय-महाराज) हे राजन् ! जो (मे-मे) मेरी (भारियाभार्या) भार्या थी कि जो मुझ म (अणुरत्ता-अनुरक्ता) विशेष अनुरक्त एव (अणुचया-अनुव्रता) पतिताथी यह (असुपुण्णेहिं नयणेहिं-अश्रुपूर्णे. नयन.) अश्रुपूर्ण नयनो से मेरे वक्ष' स्थल को सीचती थी ॥२८॥
मथी छाडावी शस नती एसा मज्झ अणाहया-एपा मम अनाथता આ મારી અનાથતા છે કે ર૭ છે
"भारिया मे" त्यादि _म-क्या-महाराय-महाराज हे शन् । २ मे-मे भारी भारिया-भार्या श्री ती भाराभा अनुरत्ता-अनुरक्ता भूमन मनु२४त भने अणुव्यया-अप्रता पतिनता ती ते अमुपुण्णेहि नयणेहि-अश्रुपूर्ण नयन मश्रुपू नयनाथी भा। વિક્ષ સ્થળને ભિજવતી હતી ! ૨૮
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-भायरी' इत्यादि--
हे महाराज ! मे=मम म्पका-सोटराः, ज्येष्ठकनिष्ठका अपना अनुना भ्रातरोऽपि च मा दुसाद न रिमोचन्तिम्मान रिमोचितवन्तः । पपा मम अनाथता ॥२६॥ मूलम्-भइणीओ में महाराय , सँगा जेहकनिहगा।
न यं दुक्खा विमोयति, एसा मन्झ अगाया ॥२७॥ छाया--भगिन्यो में महारान !, ससका ज्येष्ठकनिष्ठिमा ।
न च दुःखाद् विमोचयन्ति, एपा मम अनाथता ॥२७॥ टोका--'भडणीओ' इत्यादि।
हे महाराज ! मे मम ज्येष्ठकनिष्ठिमा ज्येष्ठा कनिष्ठा स्त्रका सोदरा भगिन्यश्च मा दु ग्बाद न विमोचयन्ति स्म । एपा मम अनाथता ॥२७॥
'भायरो मे महाराय' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महाराय-महाराज !) हे राजन् । (मे-मे) मेरे (सगास्वका.) सोदर-सगे जो (जेहानिगा मायरो-ज्येष्ठकनिष्ठका.-भ्रातर') बडे छोटे भाई हे वे भी मुझे (दुरग्वा-दुखात् ) इस दु.ग्व से (न य विमोयति-न च विमोचयन्ति) नहीं छुडासके (एसा मज्झ अणयाएषा मे अनायता) यह मेरी अनायता है ॥२६॥
'भइणीओ' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-इसी तरह (महाराय-महाराज) हे राजन् । जो (भे-मे) मेरी (सका जेट्टकनिहगा भडणीओ-स्वका ज्येष्ठकनिष्ठका भगिन्य.) उस समय सोदर-सगी वडी छोटी बहिनें थी वे भी मुझे इस (दुवा
"भायरो मे महाराय" त्यात
अन्वयार्थ महाराय-महाराज राखनु । मे-मे भा॥ सगा-स्वका सा जेटकनिहगा भायरो-ज्येष्ठकनिष्ठका भ्रातर. २ नानाभाट मा छ ते पर भने दवाखा-द खात या मथी न य विमोयति-न च विमोचयन्ति छाडाची शय ना एसा मज्झ अणाहया-एपा मम अनाथता मा भारी अनायता छ ॥२६॥
"भइणीओ" छत्यादि
अन्वयार्थ --मापी ते महाराय-महाराज स मे मे भारी सगा जेहकनिहगा भइणीओ-स्वका ज्येष्ठकनिष्ठका भगिन्य. सगी नानीमाटी बने। ती ते ५५ भने दुक्खा न य विमोयति-दुखात न च विमोचयन्ति ।
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोकाज • महानिर्घ स्वगपनिकरणम् मृलम्-तओ ह एवंमासु, दुक्खमा हु पुणो पुंणो।
वेयणा अणुभविउं में, ससारम्मि अणंतए ॥३१॥ आया -ततोऽहमेमनर, दु'क्षमा बलु पुन पुन ।
चंदना अनुभवितु यन् , समारे अनन्त के ॥३१॥ टीका-'तो' इत्यादि ।
तत तदनन्तर-रोगमतीमारेषु रिफलेविति भाव'. अहमेव क्ष्यमाण प्रकारेण अनुपम्, यन् वेदना.= अमिवेदनारिका स-नि-बयेन अनुभरित चेदयितु द समा' दुशमा। एप विधा वेदना अनन्त के ममारे मया पुन पुन = वार पारम् अनुभृता' |॥३१॥
यतश्चमतमूलम्-सड च जंड मुच्चेजा वेयणा विउला इओ।
खंतो दतो निरांरभो, पव्वैए अणगारिय ॥३२॥ डाया--समय यदि मुश्चय, वेदनाया विपुलाया इत.।
सान्ता दान्तो निगरम्भ', प्रजेयमनगारिताम् ॥३२॥ 'तो ह' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(तओ-तत.) रोग का प्रतीकार जन विफल हो गया तर (अह एवमाह सु-अहम् एव अब्रुवम् ) मैने ऐमा रहा कि (वेयणा अगुभचिउजे दुस्वमा-वेदना अनुभवितु अक्षमा ) ये आग्व आदि की वेदना ययपि अनुभवन करने के लिये अशक्य है (अणत ए-ससा रम्मि पुणो पुणो-अनन्तके ससारे पुन पुन.) परन्तु क्या किया जायमेने तो इस अनत ससार मे ऐसी वेदनाएँ बारवार भोगी हे ॥१॥
इस प्रकार की अना पता का अनुभव होने पर उन्हो ने क्या विचार "तो हत्या
मन्वयार्थ:-तओ-तत शगना प्रतिहार न्यारे नि नियो त्यारे प्रह एवमासु-अह एमपम् भे मे ४यु वेयणा अणुभविउजे दुक्खमा-वेदना अनुभवितु अक्षमा मा माम माहिनी नामाने भनुस ७२पामा २०२४य छ अगतए ससारम्मि पुणोपुणो-अनन्तके ससारे पुन पुन परतु उपाय शुभे તે આ અન ત સ સામે આવી વેદનાઓ વાર વાર ભેગવી છે ૩૧
આ પ્રકારની અનાથતાને અનુભવ થવાથી મે શું વિચાર કર્યો તે કહે છે –
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
उत्तराध्ययनसुने
'अन' इत्यादि--- सा वाला
योना मम भार्या अन्नम्न पान=पानीयम्, न पुन, स्नान = स्नात्यनेनेति स्नानम् गन्धादिवम्, तथा गन्यमात्यविलेपनगन्य = कोष्ठपुटादिक. मात्य =चम्परुपाटल जानीयुथिका दिमाग, विलेपनम् = गोगी चन्दनानुलेपनम् एपा समाहारद्वन्द्व तत् मया ज्ञातम् अज्ञात ना मम सन्नि धारसन्निवेति भाव, नोपभुङ्क्ते - नासेवते ॥ २९ ॥
1
'स्वणपि' इत्यादि
हे महाराजानुगामिनी सा मम भार्या क्षणमपि मे = पार्श्वतोऽपि पार्श्वमदेशादपि न भ्रगते = नापयाति स्म । तथापि च सा मा दुःसाद् न विमोचयतिस्म । एषा मम अनायता ॥३०॥
'अन्न पाणच' इत्यादि । 'खण पि मे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - तथा (अन्न पाण न्हाण च गधमहविलेवण म० णाय मणाय वा साबाला नोवभुजह-अन्न पान च स्नान च गधमाल्य विलेपन मया ज्ञात अज्ञात वा सा नाला न उपभुक्ते) मेरे सामने अथवा परोक्ष मे न वह खाती थी न पीती थी न धोती थी न गध सृघती थी न माला धारण करती थी और न चन्दनादि का चिलेपन करती थी, अधिक क्या कहा जाय - (महाराय - महाराज) हे महाराज ( खणपि मे पासयोवि न फिes - क्षणमपि मे पार्श्वतोऽपि न भ्रशते) वह एक क्षण भी मेरे पास से दूर नही हटती थी ऐसी होती हुई भी मेरी ससारावस्था की मार्ग भी मुझे ( न य दुक्खा विमोण्इ-न च दुक्खात् विमोचयति ) उस दुख से नही छुड़ा सकी ( एसा मज्झ अणाया - एषा मम अनाथता) यह मेरी अनायता है ||२९|३०||
"अन्न पाणच' इत्याहि ! "खण पि मे" धत्याहि !
मन्दयार्थी –तथा अण्णवाण च ण्हाण च गधमल्लविलेवण मए णायमणाय वा सा बाला नोनभुज - अन्न पान च स्नान च गधमाल्यविलेपन मया ज्ञात अज्ञातवासा पाला न उपभुक्ते भारी सामे अथवा पाछायी ते जाती न हुती, પીતી ન હતી, નહાતી ન હતી, ધેાતી ન હતી, કે ન તાગ ધને સુધની હતી ન માળા ધા ણુ કરતી, તેમજ ચંદન આદિનુ વિલેપન પણ કરતી ન હતી. વધુ શુ हेवामा आवे ! महाराय ! - भो महाराज हे महारा४ खणपि मे पासओ वि न फिल्इ - क्षणमपि मे पर्श्वतोऽपि न भ्रशते ते भारी पाथी थे सब पर भाधी ખસતી ન હતી એવી હોવા છતા પણ્ સ સાર અવસ્થાની મારી એ સ્ત્રી પણ મને न य दुक्खो विमोएइन च दुक्खात् विमोचयति मा हुमथी छोडावी न शी एसा मज्झ श्रणाया - एपा मम श्रनाथता भी भारी अनाथता है ॥२८-३ ॥
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
.२२
प्रियाशिनी टीम न ० महानिम्रयम्बम्पनिम्पणम मूत्रम्-ती कल्ट पभायम्मि, आपुच्छिताण वर्धये।
खतो दतो निरिभी पडओ अणगारिय ॥३४॥ छाया--तत. कल्ये प्रभाते, आपृय पान्यवान् ।
भानी दान्तो निरारम्भ , प्रनितोऽनगारिताम् ॥३४॥ टी-.--'तो' इत्यादि।
हे राजन् । तत तदनन्नर पंढनापये मति कल्ये द्वितीरदिने प्रभात मात ले पायवान आपन्य क्षान्तो दान्तो निरारम्भोऽनगरिता पननिता प्राप्त ॥३४।।
'एबच' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(नराहिया -नराधिप) हे राजन् । एव तिडत्ताणग्य विन्नचित्वा) ऐसा विचार कर (पसुत्तोमि-प्रसुप्तोऽस्मि) में मो गया (राईए परियत्तती वेयगा ग्वय गया-रात्री परिवर्तमानाया में वेदना क्षय गता) ज्यों ही रात्रि व्यतीत हुई कि मेरी यह वेदना विल्कुल शात हो गई ॥3॥ _ 'तओ सल्ले' इत्यादि।
अन्बया --फिर बाद मे हे राजन् । मने (कल्ले-कल्ये) दसरे दिन (पभायम्मि प्रभाते) प्रात काल मे ( पवे-बान्धवान्) धुओ से (आपुछित्ताण-आपृच्छय) पृठकर (ग्वतो दतो निरारम्भो जणगारिय पन्य इओ-शान्त दान्त निरारम्भ. अनगारिताम् प्रत्रजित) क्षान्त दान एव परिग्रह से सर्वथा रहित होकर मुनिदोक्षा धारण करली ॥४॥
'एच" त्याला
मन्वय 4- नराहिवा-नराधिप से रन् एवचित.त्ताण-एव चिन्तयित्वा भावाविया२ ४१ पसृत्तोमि-प्रमुप्तोऽस्मि १ सुध गयो, राईए परियत्ततीए मे वेयणा बय गगा-रानौ परिवर्तमानाया मे वेदना क्षय गता रात पुरी મરી એ વેદનાઓ બિલકુલ સાત થઈ ગઈ ૩૩
"तो कल्ले"धयाहा
स-यार्थी-मा पाथी है । मेले-रल्ये भी हिवसे पभायम्मि -प्रभाते सवारभार वाधवे-बान्धवान् माध्यमाने आपुच्छित्ताण-अपृच्छप पूछीन (वतो दतो निरम्भो जगगारिय पबहओ-सान्त दान्त निरारम्भ अनगा रिवाम् प्राजित दात, हात, म पग्रिडको सपथात यने मनिहाक्षा ધારણ કરી લીધી ૩૪
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
গানঃ
टीका--'सह च' इत्यादि ।
यवहम् इत =अस्या विपुत्राया विस्तीर्णाया पंढनायाः मय-मकदापि मुच्येयम्-विमुक्तो भोयम् । तदाऽह क्षान्त समायुक्त , दान्त इन्द्रिय नो इन्द्रिय दमने तत्पर -जितेन्द्रियो भूत्वा निरारम्भः आरम्भनिन सन् अनगारिता साधुत्व प्राजे यम्, प्रतिपद्येयम् अगोकुर्यामिति यावत्। यन ससारोस्टेदान्मूलत एव वेदना न स्यादिति भावः ॥३२॥ मूलम्-एव च चितईत्ताणं, पसुत्तो मि नराहिवा।। _परियत्तीएं राईए, वेयणा में खेय गयो ॥३३॥ छाया--एपच चिन्तयित्वा खलु, प्रसृप्तोऽम्मि नराधिपः ।।
परिवर्तमानाया रानौ, वेदना मे क्षय गता ॥३३।। टीका--'एव च' इत्यादि।
हे नराधिप ! एव-पूर्वोक्तप्रकारेण च चिन्तयित्वा=पिचार्य सलु-यावत् प्रमुप्तोऽस्मि-निद्रा गतोऽस्मि। तात् परिवर्तमानाया व्यतिगच्छन्त्या रानौ मेमम वेदया क्षय गता ॥३३॥ किया सो कहते है-'सच' इत्यादि । 1 अन्वयार्थ - (जइ-यदि) यदि मै (इओ-इत) इस (विउला वेयणा विपुलाया' वेदनायाः) अत्यन्त कष्ट देने वाली वेदना से (सइच मुच्चेजासकृत् अपि मुच्येय) एक बार भी रहित हो जाऊँ (तया-तदा) तो मे (खतो दतो निरार भो अणगारिय पव्वरा-क्षान्त. दान्तः निरारम्भ अनगारितां प्रजेयम् ) क्षमायुक्त होकर इन्द्रिय एव नोइन्द्रिय के दमन करने में तत्पर होऊंगा और आरभ से रहित हो जाने से साधुपना अगीकार करूगा कि जिससे पुन ससार के उच्छेद हो जाने से इन वेदनाओं का मूल से ही विनाश हो जाय ॥३२॥ "सइच" त्याहि ।
मन्या -जइ-यदि ने है, ई इओ-इत मे विउला वेयणा विपुलायाः वेदनाया अत्यत ४०८ मापापणी यनाथी सय च मुच्चेज्जा-सकृत् अपि मुच्येयम् मेवार पर मया 16 तया-तदाता हु खतो दतो निरारभो अणगारिय पव्यए-क्षान्तः-दान्त निरारभ्भ अनगारिता प्रजेयम-क्षभायुत मनी, घान्द्रया તથા ઈન્દ્રિયનુ દમન કરવામાં તત્પર બની જઈશ અને આર ભથી રહિત બનીને સાધુપણુ અગિકાર કરીશ કે જેનાથી ફરી સસારને ઉછેદ થઈ જવાથી આ વિદનાઓને મૂળમાંથી જ વિનાશ થઈ જાય ૩રા
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका स २० महानि यसपनिम्पणम्
कृतो दीक्षाग्राणानन्तर व नाथो जातः, न ततः पूर्वम् ? इत्याह-- मृगम्-अप्पा नई वेयरंणी. अप्पा में कूडसामली।
अप्पा कामहा घेण, अप्पा मे" नन्दणं वेणं ॥३॥ आया--आत्मा नही चैतरणी, आत्मा मे शाल्मलि।
मात्मा कामदुधा येनु , आत्मा मे नन्दन उनम् ॥३६॥ टीमा-'अप्पा' इत्यादि--
हे राजन । आत्मा आत्मैव नरक सम्बन्धिनी वैतरिणी नदी। उद्धत म्यात्मनो नरकहेनुत्वान् । अतएर मे मम आत्मैव कुटमिर पीडाजनम्म्यानमिव यातना हेतृत्वात, गाल्मलिः नरसम्यो क्रिय शाल्मक्षिोऽस्ति । तथा-आन्मय के उपाय का परिज्ञान वाला होने से तथा उनका सरक्षण करने वाला होने से में नाय न गया ह ॥३॥
दीक्षाग्रहण करने पर आप नाथ बने और उसके पहले नाथ नहीं ये सो क्या पारण' इसी को कहते है - 'अप्पा' इत्यादि ।
दीक्षा ग्रहण के पहिले में नाय क्यों नहीं हुआ और अब नाय कैसे बन गया ह-सो हे राजन ! मैं तुम्हारे इम सदेह को नित्ति निमित्त यह कहता है कि यह (अप्पा वेयरणी नई-आत्मा वैतरणी नदी) आत्माउद्धत आत्मा ही नरक की वैतरणी नदी है कि ऐसी आत्मा ही नरक की हेतु होती है इसी लीये (अप्पा मे कृडसामली-आत्मा मे कट शाल्मलि.) ऐसी आत्मा मुझे कट की तरह-पीडाजनक स्थान की तरह-यातना की हेतु होने से-नरक में रहे हुए चक्रिय शाल्मली वृक्ष તેમની રક્ષા કરવાના ઉપાયના ઝનવાળે હોવાથી તથા એમનું સ રક્ષણ કરવાવાળો હવાથી હું નાથ બની ગયે છું રૂપ
દીક્ષા લીધા પછી આપ નાથ બન્યા અને એની પહેલા આપ નાથ ન હતા सेनु शु ९५ छ ? माने ४१ छ-"अप्पा त्याला
અ વયાથ–-દીક્ષા લીધા પહેલા હું નાથ કેમ ન બન્ય, અને હવે નાથ કમ બની ગ છુ તે હે રાજન ! તમારા આ સદેહની નિવૃત્તિ નિમિતે જણા पवानु, अप्पा वेयरणी नई-आत्मा वैतरणी नदी 41 मामा Grत मारमा જ નરકની વૈતરણી નદી છે કેમકે, એ આમાજ નરકના હેતુરૂપ હોય છે આ २) अप्पा मे कृट सामली-आत्मा मे कट शाल्मलि: मेवी मामा भटनी भाव -પીડાજનક સ્થાનની માફક-યાતનાના હેતુરૂપ હોવાથી-નરમાં પહેલા વૈકિય શામલી
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
-
-
-
-
उत्तगयो भूलम्त ओ ह'नाहो जाओ, अप्पणो य परस्त यं ।
सव्वेसि चे मृयाणं, तसाणं थावण यें ॥३५॥ छाया-तनोऽह नाथो जातः, आत्मनश परम्य च ।
सपा चैव भूताना, साणा स्थायराणा च ३५ टीका---'तओ ह' इत्यादि।
हे राजन् ! अत. दीक्षाग्रहणानन्तरमहम् आगनाम्यस्य च तथा-परस्य अन्यस्य नाय -योगक्षेमकारको जात । अन्यलाभो योग, लघस्य च रक्षण क्षेमः । अलन्यस्य लाभेन, लब्धस्य च तम्य प्रमाद परित्यागपूर्वक परिरक्ष णेन स्त्रस्य नाथः । धर्मदानस्थैर्यकरणाभ्यामन्येपा च नाथः। तथा सर्वेपा भूताना: जीवाना चैव-चापि नायो जातः। कीदृशाना नायो जात इत्याह-'तसाण' इत्यादि-साणा स्थायराणा च । बसस्थावरभूताना रक्षणोपायपरिज्ञानेन तल रणेन च तेपा नाथोऽस्मि । ॥३५॥
'तओ ह' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे राजन् ! (तओ ह-तत अहम्)जब मैने दीक्षाधारण करली तब उसके बाद मै (अप्पणो परस्स य नाहो जोओ-आत्मन परस्य च नाय. जात ) अपना एव परका नाय-योग क्षेमकारी हो गया। अलब्ध रल्वय के लाभ से एव लब्ध रत्नत्रय के प्रमाद परिहार पूर्वक परिरक्षण से जीव अपना नाय बन जाता है-मैं भी इसी तरह का नाथ वन गया है। धर्मका दान देने से तथा उसमे स्थिरता करवाने से प्राणी दूसरो का नाय बन जाता है। इसी तरह मै भी दूसरे-(सव्वेसिं भूयाण तसाण थावराण य नाहो जाओ-सर्वेषा भूताना साणा स्थावराणा च नाया जात) समस्त भूतों का त्रस स्थावर जीवो का-उनकी रक्षा करने "तो" त्याला
सन्या:-- रात ! तोह-ततः अहम न्यारे में क्ष धारण ४२॥ सीधी ते पछी अप्पणो परस्स य नाही जाओ-आत्मनः परस्य च नाथो जात પિતાના અને બીજાના નાથજોગક્ષેમકારી બની ગયે અલબ્ધ રત્નત્રયના લાભથી અને લબ્ધ રત્નત્રયના પ્રમાદ પરિહાર પૂર્વક પરિરક્ષણથી જીવ પિતાને નાથ બની જાય છે. હું પણ એ પ્રકારને નાથ બની ગયે છુ ધર્મનું દાન દેવાથી તથા તેમા રિયરત કરાવવાથી પ્રાણી બીજાઓને નાથ બની જાય છેઆવી રીતે हु मील सव्वेसि भूयाण तसाण थावराण य नाहो जायो-सर्वेपा भूताना साणा थावराणा च नाथ जात सा भूताना स मने स्थावर वान।
-
-
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
॥
प्रियदर्शिनी टीका म. महानिस्प निरूपणम
___ कुतो दीक्षाग्ररणानन्तर व नायो जातः, न तत. पूर्वम् ? इत्याह-~मूलम्-अप्पा नई वेयरंणी. अप्पा में कूडसामली।
अप्पा कामदुहा घेण, अप्पा मे" नन्देणं वेणं ॥३॥ आया--आत्मा नदी तरणी, आत्मा मे कूटगाल्मतिः ।
भात्मा कामदुरा येनु , आत्मा मे नन्दन पनम् ॥३६॥ टीका-'अप्पा' इत्यादि
हे रामन । आन्मा आत्मैव नरक सम्बन्धिनी वैतरिणी नदी। उद्धत म्यात्मनो नरकहेनुस्यात् । अतएव मे मम आत्मैव कुटमिरम्पीडाजनम्म्यानमिव यातना हेतृत्वात, शाल्मलि =नरसम्यो क्रिय शाल्मक्षिोऽस्ति । तथा-आत्मैव के उपाय का परिज्ञान वाला होने से तथा उनका सरक्षण करने वाला होने से मै नाथ न गया ह ॥३०॥
दीक्षाग्रहण करने पर आप नाथ बने और उसके पहले नाय नहीं ये सो क्या कारणइसी को कहते है - 'अप्पा' इत्यादि ।
दीक्षा ग्रहण के पहिले में नाथ क्यों नहीं हुआ और अब नाय कैसे बन गया ह-सो हे राजन! मै तुम्हारे इस सदेह को निवृत्ति निमित्त यह कहता है कि यह (अप्पा वेयरणी नई-आत्मा वैतरणी नदी) आत्माउद्धत आत्मा ही नरक की चैतरणी नदी है-गोंकि ऐसी आत्मा ही नरक की हेतु होती है इसी लीये (अप्पा मे कृडसामली-आत्मा मे कर शाल्मलि:) ऐसी आत्मा मुझे कट की तरह-पीडाजनक स्थान की तरह-यातना की हेतु होने से-नरक में रहे हुए वैक्रिय शाल्मली वृक्ष તેમની રક્ષા કરવાના ઉપાયના જ્ઞ નવાળો હોવાથી તથા એમનુ સ રક્ષણ કરવાવાળો હેવાથી હુ નાથ બની ગયે છુ ૩પ
દીક્ષા લીધા પછી આપ નાથ બન્યા અને એની પહેલા આપ નાથ ન હતા अनु शुभएछ? माने छ-"अप्पा त्याला
અ વયાર્થ–-દોક્ષા લીધા પહેલા હું નથી કેમ ન બન્ય, અને હવે નાથ કેમ બની ગયે છુ તે હે રાજન ! તમારા આ સદેહની નિવૃત્તિ નિમિત્તે જણ पानु ६ अप्पा वेयरणी नई-आत्मा वैतरणी नदी । मात्मा मत मारमा જ નરકની વૈતરણ નદી છે કેમકે, એ આત્માજ નરકના હેતુરૂપ હોય છે આ ___२0 अप्पा मे कृट सामली-आत्मा मे कृट शाल्मलि सेवी आत्मा भटनी मार -પીડાજનક સ્થાનની માફક-યાતનાના હેતુરૂપ હોવાથી-નરકમાં રહેલા વૈકિય શાભલી
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
कामदुधा कामान-अभिलपितम्बर्गापवर्गमुग्वस्पान दोधिप्रपूरयति या सा तथा, धेनु गामधेनुरस्ति । तथा-मे मम आत्मेर नन्दन चन-चित्ताहाटवत्तानदन उनसदृशमस्ति ।३६|| मूलम्-अप्पा कत्ता विकत्ता य, दहाणं यं सुहाण य ।
अप्पा मित्तममित्त , दुप्पट्टिय सुपट्रिओ ॥३७॥ छाया-आत्म कर्ता दिन च, दुःखाना च मुग्वना च।
आत्मा मित्रममित्र च, दुष्प्रस्थित मुमस्थित. ॥३७॥ टीका--'अप्पा' इत्यादि--
हे राजन् ! दु खाना व सुग्वाना च कर्त्ता आत्मैव, च-पुनस्तेपा विता विक्षेपका -निवारक , आत्मैय । यत एवम् अत:-दुरपस्थितममम्थितः दुप्प स्थित -दुप्टपस्थित महत्तो दुराचरणकारक, सुमस्थित गुप्ठपस्थित सदनु ष्ठान कारक, अनयो कर्मधारय , आत्मैव मित्र च अमिर च भवति । दुप्प जैसी है। तथा (अप्पा कामदुहा घेणु-आत्मा कामदुधा घेनुः) यह आत्मा ही अभिलषित स्वर्ग एव अपवर्ग के मुखो को देनेवाली होने से काम धेनु है। तथा यह (अप्पा मे नन्दण वण-मे आत्मा नदन वनम्) आत्मा ही चित्ताल्हादक होने से मेरे लिये नदन वन के समान है ॥३॥
'अप्पा कत्ता' इत्यादि।
'अन्वयार्थ-हे राजन् ! (दुहाण सुहाण य रत्ता अप्पा-दुःखाना सुखाना च कर्ता आत्मा) दुख एव सुग्वों का कर्ता यह आत्मा ही है, तथा (विकत्ता-विकता) उनका निवारण करने वाला भी यही आत्मा है। जब यह आत्मा (दुपहिय सुपटिओ-दुष्प्रस्थितसुप्रस्थिता) दुराचरणों में फंस जाता है अथवा सदाचरणों में लवलीन हो जाता है वृक्ष की छे तथा अप्पा कामदहा पेणु'-मात्मा कामदुधा धेनु -मामात्मा અભિલષિત સ્વર્ગ અપવર્ગના સુખને આપવાવાળો હોવાથી કામધેનુ છે તથા अप्पा मे नन्दण वण-मे आत्मा नदन वनम् २मा मात्मा पित्तने मान आपन २ હિાવાથી મારા માટે ન દનવન સમાન છે iદા
"अप्पा कत्ता" त्याह! मन्वयाथ---
8 । दहाणसहाण य क्त्ता अप्पा-दखाना मुखाना च कर्ता आस्मा म अने सुमोना ४ता मा सामान छ 'ता विकता-
विर्ता वेनु निवारय ४२ना२ ५ मा मात्मा छे न्यारे 21 मामा दुपहिय सुपहिओदुष्मस्थित सुपस्थिताः रायरमा इसाई नय छ मा सहायमा eqala
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २० महानिर्ग्रन्थम्वरपनिरूपणम
६०३
स्थितस्य आत्मनो वैतरण्यादि रूपन्येन सकल्पहेतुतयाऽमिनस्पत्वम् सुमस्थितस्य आत्मन. कामधेन्वादि-रूपत्वेन सहेतुतया मित्रत्वम् । सुमस्थि तत्व चात्मन. ज्यायामेव समपति । अतः मत्रज्या ग्रहणानन्तरमेवाह योगक्षेमकरणे सामर्थ्ययुक्तत्वान्नायो जातः । न तु तव पूर्वमिति भाव. ||३७|| पुनरपि प्रकारान्तरेणानायत्यमाह-
मूलम्-
इमा हुं अन्न व अणहया निवा', तमेगचित्तो निहुँओ सुणोहिमे । नियठधम लहियाणवी' जैहा, सीयति एगे' बहुकीयरा नरे | ॥ ३८ ॥
जया - इस सलु अन्याऽपि अनायता नृप !, तामेकचित्तो निभृत श्रृणु मे । निर्ग्रन्थधर्माऽपि यथा, सीदन्ति एके हुकातरानराः ||३८|| टीका--'इमा ' इत्यादि ।
हे नृप । इयक्ष्यमाणा खलु निश्येन अन्याऽपि अपराऽपि अनायता
तन वह आत्मा आत्मा का ( मित्तममित्त हव:- मित्रममित्र भवति ) मित्र एव अमित्र माना जाता है । दुराचरणों में निमग्न आत्मा वैतरणी का रूपक होने से साल दुखों का हेतु हो जाता है इसलिये वह अपने आपका अमित्र बन जाता है। तथा जय यही आत्मा सदाचरणों का सेवन करने लग जाता है, तब कामधेनु और नन्दनवन जैसा अभिलपित पदार्थ की प्राप्ति का हेतु होने से अपने आपका मित्र वन जाता है। आत्मा मे सदाचरण तल्लीनता भाज्या को अगीकार करने पर ही आती है इसी लिये हे राजन् में मनज्या ग्रहण के बाद ही योग क्षेम करण मे सामर्थ्ययुक्त हो सकने के कारण नाथ बन सका है। इसके पहिले नही ||३७||
या लय हे त्यारे आत्मा मित्तममित्त हवद - मित्रममित्र भवति श्रात्मानो भित्र અને અમિત્ર માનવામા આવે છે. દુરાચરણમા નિમગ્ન આત્મા વૈતરણીનેા રૂપક હાવાથી સઘળા દુખેાના હેતુ થઇ જાય છે. આ કારણે તે પાતે પેાતાના દુશ્મન બની જાય છે તથા જ્યારે આ આત્મા સદાચરણેનુ સેવન કરવા લાગી જાય છે ત્યારે કામધેનુ અને નદનવન જેવા અભિલષિત પદાર્થની પ્રાપ્તિના હેતુ હેાવાથી પેતે પેાતાના મિત્ર બની જાય છે. આત્મામા સદાચરણ્ તલ્લીનતા પ્રવજ્યાને અગિકાર કરવાથી જ આવે છે. આર્થીહુંરાજન્ ! હું પ્રવજ્યા લીધા પછીજ યાગ ક્ષેમકચ્છુમા સામર્થ્યવાળા થઇ જવાને કારણે નાથ બની શકયે। છુ તે પહેલા નહીં ૫૩ણા
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
उत्तराप्ययनस्त्र
-
-
ऽस्ति । ताम् अनाथताम् मम्मम सकाशात् पचित्त =Vफारमनाः, अतण्य निभृतः स्थिरश्च भूत्वा श्रृणुप्पा याटशी साऽनायना तथा---'नियटधम्म' इत्या दिना-निर्ग्रन्थाना धर्म.-आचारम्त लगापिपाप्यापि यथा एकंचिद वह कातरा-निःसत्वा नरा-पुरुषा. सीदन्ति चारिताराधने शिथिली भवन्ति । सीदनलक्षणेयमपराऽनाथ तेति भारः ॥ ॥३॥ तामनाथनामेव दर्शयति--
मूलम्जो' पव्वइत्ताण महव्वयाड, संम्म च नो' फासयई पाया। अणिग्गहप्पा ये रसेसु गिद्धे, ने मूलओ लिदेड बधणं से' ॥३९॥ छाया--प्राज्य महाप्रतानि, सम्यक् च नो स्पृशति प्रमादात् ।
अनिप्रहात्मा च रसेपु गृद्धो, मूलतन्नित्ति व न स ॥३९॥ फिर दूसरे प्रकार से भी अनाथता कहते हैं-'इमा' -इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(निवा-नृप) हे राजन् ! (इमा अण्णावि अणायाइय अपि अन्या अनाथना) यह एक दूसरी प्रकार की भी अनाथता है। (मे तमेगचित्तो निहुओ मुणेहि-मे ताम् एकचित' निभृतः श्रृणु) मैं उसको तुम से कहता है। तुम उसको एकाग्रचित्त एव स्थिर होकर सुनो,। वह अनाथता यह है-(नियठ धम्म लहियाणवि एगे बहु कायरा नरा सीयन्ति-निग्रंन्यधर्म लम्चाऽपि के बहकातराः नरा+ सीदति) निर्घन्य धर्म अर्थात चारित्र को प्राप्त करके भी कितनेक ऐसे कायर नर हुआ करतेहैं जो उस चारित्र की आराधना करने में शिथिल हो जाते है। इस प्रकार यह चारित्राराधन की शिथिलता दृमरे प्रकार की अनाथता कही गई है ॥३८॥
पछी मी थी पY मनायतान छ--"इमा" त्याह।
सया--निवा-नृप है शलन् । इमा अण्णा वि अणाहया-दय अपि अन्या અનાથ આ એક બીજા પ્રકારની પણ અનાતા છે, જે હું તમને કહુ છુ मे तमेगचित्तो निहओ मुणेहि-मे ताम एकचित्त निभृत श्रृणु तभी ते स्थिर ताथी मेथित मनीन सालणे ! ते मनायता मा छ नियटधम्म लहियाण वि एगे बहकायरा नरा सीयन्ति-निग्रन्थधर्म लवाऽपि एके बहुकातरा सीदन्ती નિર્ચ ધર્મ અળતું ચારિત્રને પ્રાપ્ત કરીને પણ કેટલાક એવા કાયર મનુષ્ય થાય છે કે, જે તેઓ ચારિત્રની આરાધના કરવામાં શિથિલ થઈ જાય છે આ પ્રકારની અનાથતા કહેવામા આવેલ છે ૩૮
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
A
प्रियदर्शिनी टीका अ60 महानिप्रयम्बगपनिरपणम्
टीश-'जो' इत्यादि।
य पत्रव्य-दीक्षा गृहीत्वा महानानिमाणातिपातविरमणादि स्पागि पञ्च महानतानि प्रमादान हेतोच सम्यर नो स्पृशनि-न पालयति । अनि ग्रहात्मा- अनिग्रह-निग्ररहित आत्मा यम्य म तया,-अनितेन्द्रियः, अत एव-रमेपु-मधुरादिपु रद्ध गृद्धिमान स मोरमनजित. धन- यतेऽनेनेति मधन रागद्वेगात्मक पन्धन मृलत्तो न निति ॥३९॥
आउनैया जस्त य नंथि काड, इरियोड भासाड तहसणाएँ । आयाणनिक्खेव दुगुर्छणाए, ने वीरजाय अणुजाइ मन्गं ॥४०॥
इमी बात को उम गाथा द्वारा प्रकट करते है-'जो' इत्यादि ।
अन्वयार्य-(जो पबहत्ताण-यः प्राज्य) जो मनुष्य मुनिदीक्षा पारण करके (महन्वयाड सम्म च नो फासयद-महानतानि सायक नो पृ.) गति प्राणातिपातविरमण आदिरूप महानतों का अच्छी तरह पालन नहीं करता है (से-म ) वह (अणिग्गइप्पा-अनिग्रहात्मा) अजितेन्द्रिय न्यक्ति (रसेसु गिद्ध-रसेपु गृद्ध) मधुर आदि रमों मे गृद्धि वाला होता हुआ (मूलओ घण न लिंदड-मूलतः घन्धन न छिनत्ति) सम्रल रागडेप स्पी
पन का छेदन करने वाला नहीं हो सकता है। अर्थात-जो मनुष्य मुनितीक्षा धारण करके भी इन्द्रियों का दास बना रहता है और इसी कारण महाननों का सम्यक्ररीति से परिपालन नहीं करता है पता व्यक्ति रसों की गृद्वता से गगडेप पर विजय नहीं पाता है ॥३९ ।।
આ વાતને આ ગાથા દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવે છે-“નો ઇલાદિ
सन्या -जो पञ्चदत्ताण-य प्रवन्य रे मनुष्य भुनिहीक्षा घा२९५ ने महन्मयाइ सम्म च नो फासय इ-महानतानि सम्यक नो प्रशति प्रातिपात विरभय मा३ि५ महानतानु सारी शत पादान ४२ता नथी, से-स अनिग्गहप्पाअनिग्रहात्मा मलतद्रिय व्यति रसेस गिद्धे-रसेपु गृद्ध मधुर मा मामा - पाणी सनीने मूलओ वधण न दिद-मूलतो वधन न छिनत्ति रागद्वेष३पी धननु છે ન કરવાવાળા બની શકતો નથી અર્થાત્ જે મનુષ્ય મુનિદીક્ષા ધારણ કરીને પણ ઇન્દ્રિયને દાસ બની રહે છે અને એ જ કારણથી મહાનતાનુ સમ્યફ રીતિથી પરિપાલન કરતું નથી એવી વ્યકિત સેની ગૃઢતાથી રાગદ્વેષ ઉપર વિજય મેળવી શકતી નથી ૩લા
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
--
গান छाया--आयुक्तता यस्य च नास्ति काचित्, ईर्याया भापायां तथपणायाम् ।
आदाननिक्षेप योर्जुगुप्सनाया, न पीर यातमनुयाति मार्गम् ।।४०! टीका--'आउत्तया' इत्यादि ।
ईर्यायाम् ईर्यासमिती भापाया-मापासमिती, तथा एपणाम् एपणाम मिती, आदाननिक्षेपयो =सापकरण-ग्रहणन्यासरूपसमिती, जुगुप्सनाया-परिप्ठा पनासमिनौ च-उच्चारादीना सयमानुपयोगितया जुगुप्सनीयत्त्वेनर परिष्ठापनाव जुगुप्सनाऽत्र परिप्ठापनेव ग्रह्या, यस्य काचित् म्यल्पाऽ पि आयुक्तता-सावधानता नास्ति, वीरयातम् धीरैस्तीर्थकर गणधरादिभिर्यात-गत मार्ग-रत्नत्रयरूप मोक्ष पथ नानुयातिन्न गच्छति । 'आयाणनिक्खे' इतिलुप्तसप्तम्यन्तम् । ॥४०॥
मूलम्--- चिरपि से मुडरुई भवित्ता, अथिव्वए तवनियमेहि भेटे । चिर पि" अप्पाण किलेसइत्ता, ने परिये हो. है सपराए ॥४१॥
'आउत्तया' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(इरियाइ भासाइ तहेसणाए आयाणनिखेव दुगुं छणाए जस्स काइ आउत्तया नस्थि-ईाया भाषाया तथा एषणाया आदाननिक्षेपयो जुगुप्सनाया यस्य काचित् आयुक्तता नास्ति) ईर्यासमिति में, भाषासमिति में तथा एषणासमिति में, आदाननिक्षेपणसमिति में एव परिष्ठापनसमिति मे जिस साधु को स्वल्प भी सावधानता नहीं है वह (वीरजाय मग्ग न अणुजाइ-वीरयात मार्ग न अनुयाति) तीर्थ कर एव गणधरों से सेवित 'मार्गका-रत्नत्रय रूप मोक्षमार्ग का-अनु यायी नहीं होता है। अर्थात्-पाच समितियों के पालन करने में जिसका उपयोग नही है वह मोक्ष मार्ग का अनुयायी भी नहीं है ॥४०॥
"आ उत्तया" त्या !
मन्वयाय-इरियाइ भासाइ तहेसणाए आयाणनिक्खेव दुगुछणाए जस्स काइ अउत्तया नस्थि-ईर्याया भाषाया तथा एपणाया आदाननिक्षेपयो. जुगुप्सनाया यस्य काचित आयुक्तता नास्ति ध्यामभितिभा, भाषा समितिमा, तथा એષણા સમિતિમા આદાને નિક્ષેપણ સમિતિમા અને પરિષ્ઠીપન સમિતિમાં જે સાધુને थोडी पर सावधानता नथी ते वीरजाय मग्ग न अणुजाइ-वीरयात मार्ग न अनुयाति તીર્થકર અને ગણધરોથી સેવીત માગના-રત્નત્રયરૂપ મેક્ષ માર્ગના અનુયાયી બનતી નથી અર્થાત્ પાચ સનિતિઓનું પાલન કરવામાં જેનો ઉપયોગ નથી તે મિક્ષ માર્ગના અનુયાયી પણ નથી ૪૦
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिग्दर्शिनो टोका अ. २० महान वस्वरूपनिरूपणम्
६०७
छाया - चिरमपि स मुण्डरचिर्भूत्या अग्नितस्तपो नियमेभ्यो भ्रष्ट । चिरमपि आत्मान ने शाि, पारगो भवति ग्ख सम्परायम्य ॥४१॥ 'चिरपि' इत्यादि ।
हे राजन् ! निरमपि = प्रभूतकालमपि मुण्डरचि. मुण्ठे = केशापनयनर पे मुण्डन एक शेपानुष्ठानपराङ्मुखतया रुचि = अभिलापो यस्य स तथा भूत्वा अस्थिरनत' =अस्रािणि - कानि व्रतानि=माणातिपातविरमणादीनि यस्य स तथा, अतएव तपोनियमेभ्यो - नपासि=अनशनादिद्वादशविधानि नियमाः अभि ग्रादिभ्यो भ्रष्ट =लित = सव्यमुनि चिरमपि प्रभूतकालमपि, आत्मान लखनादिना शयित्वा = भाज कृत्वाऽपि सम्पराम्य- सपरायन्ति = सम्यक् पर्य
'चिरपि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे राजन् ! जो सानु (चिरपि मुडकई मचित्ता अभि व तवनियमेहि मट्टे - चिरमपि मुण्डमचि भृत्या अम्बित' तपोनियमेभ्यः भ्रष्ट ) चिरकालतक भी केशापनयनरूप भुटन में ही अभिलापी बनकर (अथिरवण- अस्थिनः) शेपतो में अस्थिरभाव रखता है (से- स ) वह (नियमे भ-तो नियमेभ्य भ्रष्ट ) अनशन आि चार प्रकार के तप एव अभिग्रह आदिक नियमो से चलिन हुआ हन्यमुनि कहलाना है | वह (चिरपि अप्पाण किलेस इत्ता - चिरमपि आत्मान शयित्वा) चिर कालतक भी अपने आपको लुचन आदि द्वारा हेशित करके भि (हु-ग्वल) नियम से ( सम्परए पारण न होड सम्परायस्य पारगो न भवति) ससार का पारगामी नही होता है । श्रर्थात् जो साधु केवल मुडन मे ही रुचि रख कर शेष प्राणातिपात विरमणादिन नग "चिर" त्याहि !
1
शन् ? साधु चिरपि मुडरुई भवित्ता अस्थिरव्वए तननियमेति भट्टेचिरमपि मुण्डरुचि भूत्वा अस्थिरत तपो नियमेभ्यो भ्रष्ट हाथा समय सुधी पशु हैशापनयन ३५ भुउनमा अलिसापी जनीने अथिरव्वए-अस्थिरनत जान्न मनोभा अस्थिरभाव राजे से- स ते तत्रनियमेहिं भद्रे तपो नियमेभ्य भ्रष्ट અનશન આદિ ખાર પ્રકારના તપ અને અભિગ્રહ આદિ નિયમાર્થી ચલિત થયેલ द्रव्यमुनि उडेवाय छे ते चिरपि अप्पा मिलेसन्जा- चिरमपि अत्मान शयित्वा सामा समय सुधी घोते घोताने सायन आदि द्वारा हुमित बेहना लोगवीने पशु हु-खलु नियमश्री सम्पराए पारए न होइ - सम्परायस्य पागो न भवति ससारना परगामी મનતા નથી અર્થાત જે સાધુ કેવળ મુડનમા જરૂચિ રાખાને બીજા પ્રાણાતિ
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
६.८
उत्तराध्ययनमः टन्ति जन्तयो ऽस्मिन्निति सम्पराय ससारस्तस्य पारगः पारगामी खल्लु-निश्च येन न भवति । 'सपराए' इति पटवर्थे सप्तमी ॥४१॥
मूलम्-- पोल्लेव मुट्टी जह से असारे, अयतिए कूडकहावणेवा । राढामणी वेरुलियप्पगासे, अमहग्गए होड हु जाणएसु ॥४२॥ छाया--पोलैब मुष्टियथा सोऽसारः, अयन्त्रित. झूटकापापण इव ।
राठामणियेप्रकाश , अमहाधको भर्यात सलु मायकेषु ॥४२॥
टीका---'पोलेव' इत्यादि। पोल्लेव अन्त मुपिरैव-एकारोऽधारणे, या कदाचिदरि निविडा नैव भवति, एवविधा मुष्टियथा-मुष्टिरि स द्रव्यमुनिः असार'साररहितो भवति, सदर्थ गून्यत्वात; तथा कूटकापण इव-कृटकापणवत् अयन्त्रित' अनियमितो भवति, यथा यूटकापण कूटतया न केनापि नियन्यते अर्थात-क्रयविक्र यादौ न व्यवहियते, एवमेव असो सयताभासो निर्गगत्वेन न केनाप्याद्रियते उपेक्षा भाव रखता है वह अस्थिर नती होकर अपने तप एव नियमों से भ्रष्ट ही माना गया है। ऐसा व्यक्ति चाहे जितना भी अपने आपको हेशित करे तो भी ससार से पार नहीं हो सकता है ॥४१॥
'पोल्लेव' इत्यादि। __ अन्वयार्थ (जहा पोल्ला मुट्ठी असारे एक-यथा पोल्ला मुष्टि, असारा एव भवति) जैसे पोली मुट्ठी सार रहित ही होती है उसी तरह (से असारे-स'असार) वह द्रव्यमुनि रत्नत्रय से शून्य होने से सार रहित होता है। (इव) तथा जैसे (कूटकहावणे अयतिरा-कूटकार्षापण अयन्त्रित भवति) तथा अयमपि अयन्त्रित, भवति) खोटा पैसा-रूप्या-सिक्का-क्रयविक्रय आदि में व्यवहार योग्य नहीं होता है उसी तरह यह सयता પાતાદિક વિરમણ વ્રતમાં ઉપેક્ષાભાવ રાખે છે તે સ્થિતિ થઈને પિતાના તપ અને નિયમથી ભ્રષ્ટજ માનવામાં આવેલ છે એવી વ્યકિત પિતે પિતાની જાતને કલેશિત કરે તે પણ તે સ સારથી પાર થઈ શકતું નથી લાલા
"पोले".-छत्याहा
स-यार्थ-जहा पोल्ला मुट्टी असारे एक-यथा पोल्ला मुष्टि असारा एव भवति २ प्रभारी पी मुही सार कानी हाय छ मे प्रभाव से असारे-स असार તે દ્રવ્ય મુનિ રત્નત્રયથી શૂન્ય હોવાથી સાર રહિત બને છે તથા જેમ શ્રદ દા वणे अपतिए-दूट कापण अपन्त्रित भवति मोटा पैसा-३षीया सी-४५
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदगिमा टीया भ. २० मानिम्र थम्यागनिमाणम इति भावः। अत्र हेतुमाह-यतो हर्यप्रकाश बर्यमणिवत्मकाशमानो राहामणिः
माघमणिः नायक-परिसकेगु खलु-निश्चयेन अमहार्य र माह मूल्यो भवति, मुग्धजनविभतारस्त्यत्तस्य । एवमेव मुनिवदाममानो द्रव्यमुनिस्तत्वजेपु निश्च येन सम्मानानो भवति, अनजनश्मितारसवात्तस्य ॥१२॥ तथा च--
मृलम्-- कुसीललिंग इहे धारडत्ता, इसिझंय जीवियं वूहडत्ता । असजेए सजय लप्पमाने, विणिघायमागच्ड से चिरपि ॥४॥ भास भी निर्गुण होने से जादर के योग्य नहीं होता है। (वैकलियप्पगासे राढामणी-चट्टयरकाश गढामणि) वैडूर्यमणि के समान प्रकाशवाली काचकी मणि (हु-पल) निश्चयसे (जाणण्मु अमहगए होट-जायकेपु अमहार्यको भाति) परीक्षकजनोंक दृष्टि मे बदमल्यवाली नहीं होती है। अर्थात्-जैसे पोली मुट्ठी की कोई कीमत नहीं होती है और न पठा मिका ही चलन योग्य होता है वैसे ही जो सास्वाभास है-द्रव्यलिङ्गी मुनि हैं-उनकी भी तत्वज्ञों की दृष्टि में कोई कीमत नहीं होती है। वे ज्ञानीजनों में कभी भी आदर पाने योग्य नहीं बन सकते है भले ही भोले भाले मनुष्य इनका आदर करें इससे वे मच्चे मुनि नहीं हो सकते हैं। काचका मणि कभी वेट्टयमणि का स्थान प्राप्त नहीं कर सकता है। भले ही उसकी चमक दमक वैट्टर्य के समान होतो क्या ॥४॥ વિક્રય આદિમા વહેવાર ઉપગી નથી થતા એજ પ્રમાણે આ સ યતાભાસ પણ नि पायो मारने योग्य तो नयी वेरलियप्पगासे राढामणी-वड्य प्रकाश राढामणि, वैडू भएनी मा५५ प्राशवाणे शयनो भणी ह-बलोनी जगणएमु अमहग्गए होड-ज्ञायकेपु अमहाघको भवति ५क्षा ४२ना२ मा योनी દીમાં બહુમૂલ્યવાળે હેતે નથી અર્થાત્ જેમ પિલી મુઠીની કઈ કિમત નથી હેતી અને જેમ બેટે સિકકે ચલણ પેશ્ય હેતે નથી એમજ જે સવાભ સ છે દ્રચલિગી મુનિ છે તેમની પણ તત્વની દૃષ્ટીમાં કોઈ કિમત નથી જ્ઞાની નેમ તે કદી પણ આદર પામવા કે ગ્ય બની શકતે નથી ભલે ભેળા ભલા માણસે એને આદર કરે પરંતુ એથી તે અચો મુનિ થઈ શકતું નથી કાચને મણી કદી વર્ષમણીનું સ્થાન મેળવી શકતું નથી ભલે તેની ચમક વર્ષમણીના જેવી હોય તે પણ શુ ? જરા
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१.
उत्तराध्ययनस्त्रे
छाया -- कुशीर लिङ्गम् इह धारयिला, ऋषिवन जोहा असयतः संयत लपन्, विनिधातमागच्छति स चिरमपि ॥ ४३॥ टीका- 'कुसीलटिंग' इत्यादि ।
॥
}
यो द्रव्यमुनिरजन्मनि कुशीलरि=पास्थादिवेष धारयिला तथाजीविकायै= उदरभरणार्थम् ऋषिमुनिरजोहरणादिक साधु चिह्न, बृदयित्वा = परिधाय अतएर - असयत =भारसयमरहित सन् आत्मान सयत=साधु ल्पन्=शब्दयन् 'अह सयतोऽस्मि' इतिवदन स द्रव्यमुनिः मिनि घात =भवभ्रमणरूपा विविधा पीडा चिरमरिमभूतगलमपि आगच्छति = प्राप्नोति । 'सजयळप्पा माने' इत्यत्र 'सजय' इतिलुप्तद्वितीयान्तम् || ||४३||
"
'कुसीलिग' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - जो द्रव्यमुनि (कुसीललिंग धारडत्ता - डर कुशी रुलिङ्ग धारयित्वा ) इस जन्म में पार्श्वस्थ आदि के वेष को धारण कर के तथा ( जीत्रिय इसिज्झय वृहत्ता - जीविकायै ऋषि वज बृहत् उदर- पोषण के निमित्तऋषिवज को सदोरकमुपवत्रिका तथा रजोहरण आदि साधुचि को लेकर के (असयए - अस्यतः) सयम से रहित होता हुआ भी (अप्पाण सजय लप्पमाणे - आत्मान सयत लप) अपने आपको सयमी प्रकट करता है (से- स ) वह (विनिघात चिरपि आगच्छइविनिघात चिरमपि आगच्छति) भवभ्रमणरूप विविध पीडाको बहुत कालतक प्राप्त करता रहता है।
भावार्थ-भाव सयम से रहित होने पर भी जो द्रव्यलिङ्गी अपने आपको भाव समीरूप से प्रस्ट करता है एव पार्श्वस्थ आदि के लिङ्ग "कुसीललिग - धत्याहि ।
मन्वयार्थ — ने द्रव्य भुनि कृसीललिंग धारइत्ता-इह कुशीललिङ्ग धारयित्वा २मा नन्भभा पार्श्वस्थ महिना वेशने धारण रीने तथा जीत्रिय इसिज्झय वूहइत्ताजीवीकायै ऋपि वृहयित्वा ७४२ घोषणु निमित्ते ऋषि वने-सहोर भु पश्चिम तथा रोडर मोहि साधु थिन्डने सधने असयए- असयत सयभक्षी रहित होवा छता अप्पाण सजय लप्पमाणे- आत्मान सयत लपत् पोते पोतानी भतने सयभी तरी! भोजयाने छे से सः ते विणिधाय पिरपि आगच्छ - विनिघात चिरमपि आगच्छति लवश्रमायु३प विविध चीडाने धाया आज सुधी लागतो रहे छे ભાવાભાવ સયમથી રહિત હોવા છતા પણ જે દ્રવ્યલિગી પોતેાતાને ભાવ સયમી રૂપથી પ્રગટ કરે છે અને પાશ્વસ્થ અઢિના લિંગને લઈને પણ જે
'
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिटो
२० महानिस्वपनिरूपणम्
यह हेतुमाह -
६१६
मूलम्—
विंस तु पीय जेह कालंकूड, हणाइ सत्थ ह कुग्गहीय । सो विम्मो विसवण्णो हाड वेयाल इवाविवण्णो ॥१॥
यातु पीत यथा कालकूट,
या कटहीतम् । पोर धर्मो विपयोपपन्नहन्ति ताल वापन्न ||४३|| टीम- रिस तु' इत्यादि ।
यथा तु कालकूट विष=कालकुटारव्य विष पीतसर पानकर्तार हन्ति, कुटनितया गृहोत मम्र धारणतर हन्ति, उरन्यथा अवि पन्न = मन्त्रादिभिररीना नेता सारक इन्ति तथैवादि को लेकर भी जो ऋपिचि को सिर्फ पेट भरने के ग्याल से । धारण करता है वह असमी ही है और वह बहुत कालतक भी इस मवश्रमणरूप पीडा से छुटकारा नही पा सकता है ||४३||
इसमे हेतु कहते है- 'विसतु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जहा पीय कालड विम हणाउ-यथा पीत गलकट जिप हन्ति) जिस प्रकार पिया हुआ कालकट चिप पीने व ले के प्राणों क अपहारक होता है अथवा (जहा- यथा) जैसे (कुग्गहीय सत्य हणारकुगृहीत शस्त्र हन्ति) विपरीतपने से ग्रहण किया हुआ शस्त्र धारण रनेवाले का विनाश कर देता है अथवा (डब) जसे (अपिवण्णो वेग्राल हाइ-यविपन्न. वेताल रन्ति) मन्त्रादिको द्वारा वन में नी किया गया वेताल वशमे करने वाले साधक का भ्वस कर देता है उसी तरह (चिमण्णो विषयोपपन्न) शब्दादिविपयरूप मोगो की लोलुपता ઋષિચિન્હાને ફકત પેટ ભરવાના ખ્યાથી ધાણુ કરે છે તે અસયી છે અને તે ઘણાં કાળ સુધ પણ આ ભત્ર ભ્રમણુરૂપ પીડાથી છુટકારો મેળવી રાકતે નવી । ૪ ।।
इ
भाभा हेतु उडे -“विसतु" धत्यादि ।
मन्वयार्थ - जहा पीथ काल्डरसाठ यथा पीत काट दिए हति જેવી તે કાળફૂટ વિષ પીનારા પ્રાણીના પ્રાણાના નારા કરનાર અને ઇં અથ ! "नहा-यथा वेभ कुम्गहीय सत्य हणार-कुगृहीत शस्त्र हन्ति उधी रीते धन्य કરવામા આવેલ શસ્ત્ર ધારણ કરત ને વિનાશ કરી દે છે અથવા જેમ નિર્દે वेयाल हाइ-त्रिपन्न वेताल हन्ति वशमान उसामा मावेस येतान
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१.
-
-
-
-
छाया--कुशीललिङ्गम् इह धारयित्वा, ऋगि वन जोरियायै यित्वा।
'असयतः सयत लपन्, चिनियातमागति स चिरमपि ॥४३॥ टीका- 'कुसीलरिंग' इत्यादि ।
यो द्रव्यमुनिरिहजन्मनि कुगीललिङ्ग-पार्वभ्यादिवेष धारयित्वा तथाजीविकायै-उदरभरणार्थम् कपि वजन्मदोरकम वाग्निकारजाहरणादिक सामु चिह्न, वृहयित्वा-परिधाय अतएर-प्रसयतः भारसयमरहित सन आत्मान सयत-साधु लपन्श ब्दयन् 'अब सयतोऽस्मि' इतिपदन , स द्रव्यमुनिः विनि घातम्भवभ्रमणरूपा विविधा पीडा चिरमरिम्भनालमपि आगन्छति प्रामीति। 'सजयलप्पा माने' इत्यत्र 'सजय' इतिलुप्तद्वितीयान्तम् ॥ ॥४॥
'कुसीललिंग' इत्यादि।
अन्वयार्थ~-जो द्रव्यमुनि (कुसीललिंग धारहत्ता-इन कुशीललिङ्ग धारयित्वा) इस जन्म में पार्श्वस्थ आदि के वेप को धारण कर के तथा (जीविय इसिज्झय वृहत्ता-जीविकायै ऋपि वज पित्वा) उदर-पोषण के निमित्त नपि वज को-सदोरकमुसवस्त्रिका तथा रजोहरण आदि साधुचिह्न को-लेकर के (असयए-असयतः) सयम से रहित होता हुआ भी (अप्पाण सजय लप्पमाणे-आत्मान सयत लपत्) अपने आपको सयमी प्रकट करता है (से-स) वह (विनिधात चिरपि आगच्छइविनिघात चिरमपि आगच्छति) भवभ्रमणरूप विविध पीडाको बहुत कालतक प्राप्त करता रहता है।
भावार्थ भाव सयम से रहित होने पर भी जो द्रव्यलिङ्गी अपने आपको भाव सयमीरूप से प्रस्ट करता है एव पार्श्वस्थ आदि के लिङ्ग
"कुसीललिंग-या।
अन्वयार्थ द्र०य भुनि कृसीललिंग धारइत्ता-इह कुशीललिङ्ग धारयित्वा मान्ममा पाश्व २५ महिनादेशने धारयशने तथा जीविय इसिज्झय वृहइत्ताजीवीकायै ऋपि वज वृहयित्वा २ पोष निमित्त विने-स।२४ भुभ पनि तथा २०२४ याहि साधु थि-हन सधन असयए-असयत सयमयीहत डापा छ1। अप्पाण सजय लप्पमाणे-आत्मान सयत लपत पात पातानी वतन सयभी तरी माणावे छ से-स. विणिघाय पिरपि आगच्छइ-विनिघात चिरमपि आगच्छति सम३५ विविध पीने सुधीलाशते २७ छ
ભાવાર્થ-ભાવ સ યમથી રહિત હોવા છતા પણ જે દ્રવ્યલિ ગી પોતે પોતાને ભાવ સ યમી રૂપથી પ્રગટ કરે છે અને પાશ્વસ્થ અદિના લિગને લઈને પણ જે
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेयशिनी टोका अ २० महानि धरुपनिरुपणम्
'जो' इत्यादि।
यो द्रव्यमुनि. लक्षण-सामुद्रोक्त शुभाशुममूचा स्वीपुस्पचित, तथास्वप्नशास्त्रोक्त म्वप्नानां शुभाशुभलभण फल प्रयुञ्जानो-गृहस्थाना पुरतो निवेदो भवति, नया-यो निमित्त कौतूहलसमगाह -निमित्त भूकम्पादिक, कौतूह लम् अपत्याधर्थ स्नपनादिक, नयो. सम्प्रगाह सम्मसत्तश्च भवति, तथा च य कुहेटविधास्रबद्वारजीगरी-कुटविया अलीराध्यविधापि मन्न तन्त्र ज्ञानात्मिका विद्यास्ता एक कर्मवन्धहेतुतयाऽऽस द्वारागि नीवितु भीटमस्येति तथा, मन्त्र तन्त्रादि-कुत्सित विद्याद्वारा यो जीविका निति, एव विध स द्रव्यमुनिः तस्मिन कालेलक्षणस्वप्ननिमित्तमा नुहलकुटविधाजनितपातरफरोपभोगकाले भरण-त्राण न गन्छतिन्न प्राप्नोति। त द्रव्यसाधु न कोऽपि नरकतिर्यग्यो न्यादिभवाद् दुःग्वाद् रक्षतीति भाव ॥४५॥
'जो' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जो-य) जो द्रव्यमुनि (लस्वण सुविण पउजमाणेलक्षण स्वप्न प्रयुज्ञान:) मामुद्रिक शास्त्रोक्त एव शुभाशुभ के सूचक स्त्री पुरुपों के चिह्नों को तथा स्वमशास्त्रोक्त शुभाशुभ स्वमों के फलको गृहस्थों को रहता है (निमित्तकोहल सपगाढे-निमित्तकौतृहलसमगाद.) तथा जो भूकम्प आदि निमित्त को, पुत्र आदिकी प्रामि के निमित्त स्वप्न, आदि कौतुहल को जो अन्यजनों के लिये कहता है तथा (कुड विनासवदारजीवी-कुहेट विद्यासवहारजीवी) तथा जो कुहेटविधाओं द्वारा मत्र तत्र आदि कुत्सित विद्याओं द्वारा-जीविका का निर्वाह करता है वर (तम्मिकाले सरण न गच्छई-तस्मिन् काले शरण न गच्छति) उस काल में उन २ अपने कर्तव्यो द्वारा नरकादिक में पतन होते समय सुरक्षित नहीं हो सकता है।
"जो" या !
अन्वयार्थ-जो-या रे द्रव्य मुनि लवण सुविण पउजमाणे-लक्षण स्वप्न प्रयुञ्जान• सामुद्रि शासोरत भने शुभाशुमने नारतमा खी १३वाना मिन्हान तथा पन थालत शुभाशुस २१नाना स्थान ४ छ, निमित्तको उहलसपगाढे-निमित्तकौतूहलसमगाह तथा भू४५ मा निभित्तने, पुत्र આદિની પ્રાતિ નિમિત્ત સ્વપ્ન આદિના કુતૂહલને જે અન્ય જને માટે કહે છે તથા कुहेड विजासबदारजीवी-कुहेट विद्यास्रवद्वारजीवी २ भेली विधायी बारामत्रतत्र આદિ મેલી વિદ્યાઓ દ્વારા–જીવીકાને નિર્વાહ કરે છે તે એ કાળમાં જે તે પિતાના કર્તવ્ય દ્વારા નકદિકમાં પતન થતી વખતે સુરક્ષિત બની શકતા નથી
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनमो पियरूपभोगलोलुपतायुक्तः एप धर्मोऽपि द्रव्यमुनि हन्ति= दुर्गती पातयति । सम्यग्रूपेण मुनि समाराधितो धर्म एव ऊ नयति, अनाराधितस्तु भवभ्रमण मेव कारयतीति भाषः ॥४५॥
मूलम्---
जो लवखंण सुविण पउर्जेमाणे, निमित्तकोउहल सपगाढे । कुहेडविजासवदारजीवी, न गच्छई सरंण, तम्मिंकाले ॥४५॥ छाया--यो लक्षण स्वप्न प्रयुञ्जानो, निमित्तकौतूहलसप्रगाढ.।
कुहेट विद्यालबद्वारजीवी, न गच्छति शरण तस्मिन् काले ॥४५] . से युक्त हुआ (सो धम्मो वि-आप धर्म आपि) यह धर्म भी द्रव्य- । लिङ्गी का नाशकर देता है। उसको दुर्गति में डाल देता है।
भावार्थ-आराधित धर्म ही भवभ्रमण का अतफ-नाशक होता है। अनाराधित नहीं। द्रव्यलिङ्गी मुनि धर्म का वास्तविक रूप से आरा । धन नहीं करता हैं वह उस धर्म को अपनी आजीविका का साधन बनाता है इसीलिये जिस प्रकार कालकूट विष है वह पीनेवाले का नाश कर देता है और अच्छे से अच्छा शस्त्र होता है वह अपनेको अच्छी तरह से नहीं पकडनेवाले को काट गिराता है एव अवशीभूत वेताल जिस प्रकार साधक का नाश कर देता है उसी प्रकार अना- ' राधित धर्म भी भवभ्रमणरूप पीडाजनक होता है तथा आराधित किया गया वही धर्म जीव की उन्नतिका-उर्ध्वगति प्राप्ति का-धारक होता है ॥४४॥ ५५मा ४२पावणा सायना वस हे छ वी शत विसओववण्णो-विषयोपपन्न. Awants विषय३५ सोगानी बोलुपताथी युति मने एसो धम्मो वि-एष, धर्म, આપ દ્રવ્ય લિગીને એ ધર્મ પણ નાશ કરી દે છે એને દુગતિમાં ફેકી દે છે -
ભાવાર્થ_આ રાધિત ધર્મજ ભવોભવના ફેરાને નાશ કરનાર છે અનઆરાધિત નહી દ્રવ્યલિગી મુનિ ધર્મનું વાસ્તવિક રૂપથી આરાધના કરતા નથી તે ધર્મને પિતાની આજીવીકાનું સાધન બનાવે છે આથી જે પ્રકારે કાળકૂટઝેર તેના પીનારને નાશ કરે છે અને સારામાં સારૂ શસ્ત્ર હોય છે તે તેને સારી રીતથી ન પકડનારને જ સ હારે છે, એવી જ રીતે અવશીબત વિતાલ સાધકનો નાશ કરી નાખે છે એજ પ્રમાણે અનારાધિત પમ પણ ભવ ભ્રમણરૂપ પીડાનેઆપનાર બને છે તથા આરા ધિત કરાયેલ એ ધર્મ અવની ઉન્નતિના-ઉર્ધ્વગતિ પ્રાપ્તિના ધારક બને છે ૪૪
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय
टीका अ २० महानिन्थस्वरूपनिरपणम
१५
सदा दुनी सनसनषु वैपरीत्यम् उपेतिमाप्नोति । एव निर्मा समुपगत स नरकतिर्यग्योनी = नरपतिर्यवान् भवन सन्यायति । नर कपु निर्यच समृत्पद्यते इत्यये । 'तु' श पूरण | 'विप्परियास' इति प्त द्वितीयान्तम् | ॥४६॥
कथ चाtिa fee नररुतिर्यग्गतिः प्राप्नातीत्याह-
य
मृलम्-
उद्देसिय कीयंगड निअंग नं मुचेई किचि अणेसॅणिज । अंग्गी विवा सव्वा भवित्ता, ईओ चुँओ गच्छेइ केहु पाँच ॥४७॥ छाया -- औशिक कीतकृत नियाग, न मुञ्जति नेपणीयम् । अग्निरिव सभी भूत्वा ततो गच्छति कृत्वा पाम् ||४७॥ धना करके ( मया दुही - सदा दुखी) सदा दुखी होता हुआ (विप्परिया सुबेड - विपर्यासम उपैति ) तत्त्वों के विषय में विपरीत मात्र को प्राप्त होता है । इस प्रकार विपरीत भाव से वह (नरगतिरिक्नजोणी | नारक तिर्यग्योनि ) नरक ए तिर्यञ्चरूप भवों को (सधावह - सन्धावति) प्राप्त करता 21
भावार्थ - द्रव्यलिङ्गी साधु तत्त्वतः शीलवर्जित होने के कारण असयमी ही माना गया है। यह चारित्र की विराधना इसलिये करना है कि इसके प्रलमिध्यात्व का उदय है । और इसीसे यह दु सी होता रहता है । मिध्यात्व का ही यह मभाव है जो इसके हृदय में तो के प्रति थार्थ श्रद्धान नहीं हो सकता है । नरक तिर्यञ्चगति होने के लिये इसको यही मिथ्यात्व प्रधान कारण बनता है ॥४६॥
उत्पन्न
सया दुट्टो - सदा दुःखी महा हु म भोगवता लोगवता विपरियासु वेद - विपर्यासम् ઐત્તિ તત્વાના વિષયમા વિપરીત ભાવને પ્રાપ્ત કરનાર બને છે. આ પ્રકારના विपरीत भावधी ते नरगति रिक्ख जोणी-नरकतिर्यग्योति नर भने तिर्ययइय भवाने घाव - सन्धावति प्र
ભાવાથ——દ્રવ્યલિ ગી સાધુ તત્વત શીલવંત હોવાના કારણે અસ યમી માન વામા આવેલ છે તે ચારિત્રની વિરાધના એ માટે કરે છે કે, મને પ્રખn મિથ્યા ત્વના ઉદય હાય, છે અને તેનાથી એ દૃખિત થતા રહે છે. મિથ્યાત્વનેા જ એ પ્રભાવ છે જે તેના હૃદયમા તત્વાન તરફ યથાર્થ શ્રદ્વા રાખી શકતા નથી નરક તીય ચગતિમા ઉત્પન્ન થવા માટે એમને આમ રાવજ પ્રશ્ન કારણ મને
!
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
उत्सराध्ययनमने
-
- DD
अमुमेवार्थ विशेषतः माह--
तमतमेणेव उ से अंसीले, सया दुही विपरियासुवेइ । सावइ नरगतिरिक्खजोणी, मोण विरहित असाहरूपे ॥४६॥ छाया-तमम्तमसैव तु सोऽशील , सदा दु.ग्वी विपर्यासमुपैति ।
सन्धावति नरकति ग्यानी., मीन विराय असाधुस्प ॥४६॥ टीका--'तमतमे' इत्यादि
अशील =शीलवनित अतएव असाधरूप-तत्वतोऽर यतस्वभाव सद्रयमुनि. तमस्तमैर-भगाढ मिश्या वनैव हेतुना मौन-चारित्र विरा य पयित्वा
भावार्थ-जो मुनिजन अपने निर्वाह के लिए स्त्री पुरुषों के शुभाशुभ चिह्नो का फल उनको कहते है तथा स्वप्नों का इष्टानिष्ट फल प्रदर्शित करते है, पुन आदि की प्राप्ति निमित्त जो गडा तावोज देते है-अमुक स्थान पर स्नान करना कहते है, मत्र तत्र आदि विद्याओं से जो कि ज्ञानावरणीयादि कर्मास्रव के कारण है अन्यजनों को विमोहित कर अपना निर्वाह करते है वे सब द्रव्यमुनि है। इनके ये कर्तव्य नरक
आदि योनियो के दुखों से इनको बचा नहीं सकते है ॥४०॥ इसी अर्थ को विशेष रूप से कहते हैं--'तम तमेणेव' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(असीले-अशील.) शीलवर्जिन होने की वजह से (असाहरुवे-असाधुरूप.) तत्वत असयत स्वभाव का (से-स) वह द्रव्यमुनि (तम तमेणेव-तमस्तमसा एव) प्रगाढ मिथ्यात्व से युक्त होने के कारण (मोण-मौनम् ) चारित्र की (विराहित्तु-विगध्य, विरा
ભાવાર્થ... જે મુનિજન પિતાના નિર્વાહ માટે પુરૂષોના શુભાશુભ ચિ હોના ફળને કહે છે, તથા સ્વાના સારા માઠા ફળાને સ ભળાવે છે, તથા પુત્રે આદિની પ્રાપ્તિ નિમિતે જે તાવીજ વિગેરે બનાવી આપે છે, અમુક સ્થાન ઉપર સ્નાન કર વાનું કહે છે, માત્ર ત્ર આદિ વિદ્યાઓથી કે જે જ્ઞાનાવરણયાદી બાસવનું કારણ છે અન્ય જનેને વિહિત કરી પિતાને નિર્વાહ કરે છે તે સઘળા દ્રવ્ય મુનિ છે તેમના એ કર્તયે નરક તીર્ય ચ અ દિ નીઓના દુખેથી તેમને બચાવી શક્તા નથી અપા
मे सथन विशेष ३५थी ४१ छ-'तम तमेणेव" त्य
अन्याय-असीले-अशील शासने पागना। नवाना २४थी ते असा हुरूवे-आसाधुरूप द्रव्यमुनि तम तमेणेव-तमस्तमसा एवं प्रशाद (भथ्यापथा रेसा अवाना ॥२ मोण-मौनम यात्रिनी विराहित-विराय विराना रान
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका 400 महानिर्गन्धस्वरूपनिरूपणम् महा दुपी मन विपर्यास नवयु चैपरीत्यम् उपैति-माप्नोति। एव निर्मा समुपगत म नाकतिर्यग्योनी.-नरकतिर्यग्रूपान - भवान सन्यापति। नर रुपु तिर्यसु च समुत्पद्यते इत्यर्थः । 'तु' शब्द पूरण। 'विप्परियास' इति लप्त द्वितीयान्तम् । ॥४॥
कथ चारित गिरा य नरकतिर्यग्गतिः मापनातीत्याह--
उद्देसिय कीयगड निआग नं मुचई किंचि अणेसेंणिज्ज । अंग्गी विवा सव्वभरखीभवित्ती, ईओ चुंओ गच्छंड के पाँव ॥४७॥ छाया--औगिक क्रीतमृत नियाग, न मुञ्चति मिचिदने पणीयम् ।
अग्निरित्र सर्वभक्षी भूत्वा, इतथ्युतो गति कृत्वा पापम् ॥४७॥ पना करके (मया दुही-सहा दुःखी) सदा दुली होता हुआ (विप्परियासुवेड-विपर्यामम उपैति) तत्त्वों के विषय में बियरीत माव को प्राप्त होता है। इस प्रकार विपरीत भाव से वह (नरगतिरिक्वजोणी -नारा तिर्यम्योनि.) नरक ए तिर्यश्वरूप भवों को (सधावह-स-पावति) प्राप्त करता है।
भावार्थ-द्रव्यलिङ्गी माधु तत्त्वतः शीलवर्जित होने के कारण असयमी ही माना गया है। यह चारित्र की विरावना इसलिये करता है कि इसके प्रलमिथ्यात्व का उदय है। और इसीसे यह दुखी होता रहता है। मिथ्यात्व का ही यह प्रभाव है जो इसके हृदय मे तत्तर्ग के पति यार्थ श्रद्धान नहीं हो सकता है। नरक तियश्चगति में उत्पन्न होने के लिये इसको यही मिथ्यात्व प्रधान कारण बनता है ॥४॥ सया दुही-सदा दुखी महा मागपता anqat विपरियासुवेद-विपर्यासम् ફત તના વિષયમાં વિપરીત ભાવને પ્રાપ્ત કરનાર બને છે આ પ્રકારના विपरीत माथी त नरगतिरिक्सजोणी-नरकतिर्यग्योति न मने तिय३५ भवान सघावइ-सन्धावति त ४२ छ
ભાવાર્થ-દ્રવ્યલિ ગી સાધુ તવત શીલવત હોવાના કા ણે અસ યમી માન વામાં આવેલ છે તે ચારિત્રની વિરાધના એ માટે કરે છે કે, મને પ્રબળ મિથ્યા ત્વનો ઉદય હોય છે અને તેનાથી એ દુખિત થતા રહે છે મિથ્યાત્વને જ એ પ્રભાવ છે જે તેના હદયમાં તન તરફ યથાર્થ શ્રદ્ધા રાખી શકતા નથી નરક તીય ચ, ગતિમા ઉત્પન થવા માટે એમને આ માવજ પ્રધ'નું કારણ બને છે ૪૬
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
अमुमेवार्थ विशेषतः माह-
उत्तराध्ययनस्त्रे
मूलम् --
तमतमेणेव उ से' अंसीले, सया दुही विष्पेरियासुवेड । सधांवइ नरगति रिक्खजोणी, मोण विराहित्तु अस हुरूपे ॥१४६॥ छाया --तमन्तमसैा तु सोडशील, सदा दुःखी विपर्यासमुपैति । सन्धारति नरकति 'ग्यानी मौन विरा य असाधुप ॥४६॥ टीका--' तमतमे' इत्यादि
"
अशील =शीलवर्जित अतएव असाधुस्प तत्तीर यतस्वभाव' स द्रव्य मुनि तमस्तमैर = प्रगाढ मिथ्यात्वनैव हेतुना मौन=चारित्र विराभ्य= दुपयित्वा
भावार्थ - जो मुनिजन अपने निर्वाह के लिए स्त्री पुरुषों के शुभा शुभ चिह्नो का फल उनको कहते हैं तथा स्वप्नों का इष्टानिष्ट फल प्रदर्शित करते है, पुत्र आदि की प्राप्ति निमित्त जो गड़ा तावोज देते है - अमुक स्थान पर स्नान करना कहते है, मत्र तत्र आदि विद्याओं से जो कि ज्ञानावरणीयादि कर्माव के कारण है अन्यजनों को विमोहित कर अपना निर्वाह करते है वे सब द्रव्यमुनि है। इनके ये कर्तव्य नरक आदि योनियों के दुखों से इनको पचा नही सकते है || ४५ ॥ ' इसी अर्थ को विशेष रूप से कहते हैं-- 'तम तमेणेव' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - (असीले - अशील ) शीलवर्जिन होने की वजेट से (असावे - असा धुरूप ) तत्त्वत. असयत् स्वभाव का (से- स ) वह द्रव्यमुनि (तम तमेणेव - तमस्तमसा एव ) प्रगाढ मिथ्यात्व से युक्त होने के कारण (मोण - मौनम् ) चारित्र की (विराहित्तु - विगध्य, विरा
ܐ
ભાવાથ – જે મુનિજન પોતાના નિર્વાહ માટે અને પુરૂષોના શુભશુભ ચિ હાના કળાને કહે છે, તથા સ્વપ્નાના સરા માઠા ફળાને સ ભળાવે છે, તથા પુત્ર આદિની પ્રાપ્તિ નિમિત્તે જે તાવીજ વિગેરે બનાવી આપે છે, અમુક સ્થાન ઉપર સ્નાન કર થાતુ કહે છે, મત્રતત્ર આદિ વિદ્યાએથી કે જે જ્ઞાનાવરણીયાદી માસવનુ કાણુ છે અન્ય જનાને વિમેાહિત કરી પેાતાના નિર્વાહ કરે છે તે સઘળ દ્રવ્ય મુનિ છે તેમના એ કત યે નરક તીય ચ અદિ ચાનીએના દુ ખેથી તેમને બચાવી શકતા નથી ૧૫૪પાા शेन अर्थाने विशेष ३५थी हे छे' तम तमेणेव " धत्यहि
7
अन्वयार्थ – असीले-अशील शासने भागनारा न होताना डारथी ते असा
F
रुवे - आसाधुरूप द्रव्यमुनि तम तमेणेत्र-तमस्तमसा एवं प्रगाढ भिथ्यात्वथी
| मरेसा सोपाना अरशे मोण - मौनम् यस्विनी विरादि - विराय विराधना उर्शने
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ०० मानिन्धम्बरपरूिपणम् सदा दुरपी सन् विपर्याय नवयु वैपरीत्यम् उपैनि-माप्नोति । एव विपर्या समुपगत स नाकतिर्यग्योनी.-नरकतिर्यग्रूपान भवान सन्धावति। नर . निर्यन र समुत्पाने इत्यर्थः । 'तु' शह पूरण। 'विप्परियाम' इति लुप्त द्वितीयान्नम् । ॥४॥ कथ चारित्र विरा-य नरपतिर्यगति प्राप्नातीत्याह
मृतम्--- उद्देसिय कीयगड निआग नं मुचई किचि अणेसँणिज । अंग्गी विवा सबभैरखीभवित्ती, ईओ चुंओ गच्छंड कह पाव ॥१७॥ छाया--आंगिक क्रीतकृत नियाग, न मुञ्चति किंचिढनेपणीयम् ।
अग्निरिच सर्वभक्षी भूत्वा, इतथ्युतो गति कृत्वा पापम् ॥४७॥ 'पना करके (मया दुही-सदा दुःखी) महा दुली होता हुआ (विप्परियासुवेद-विपर्यासम उपैति) तत्त्वों के विषय में वियरीत भाव को प्राप्त होता है। इस प्रकार विपरीत भाव से वह (नरगतिरिक्वजोणी -नारक तिर्यग्योनि') नरक ए तिर्यश्वरूप भवों को (सपावह-सन्धायति) माप्त करता है।
भावार्थ-द्रव्यलिङ्गी मायु तत्त्वतः शीलवर्जित होने के कारण असयमी ही माना गया है। यह चारित्र की विराधना इसलिये करता है कि इसके प्रचलमिथ्यात्व का उदय है। और इमीसे यह दुखी होता रहता है। मिथ्यात्व का ही यह प्रभाव है जो इसके हृदय में तत्त्गे के प्रति पथार्थ श्रद्वान नहीं हो सकता है। नरक तिर्यञ्चगति में उत्पन्न होने के लिये इसको यही मिथ्यात्व प्रधान कारण बनता है ॥४०॥ सया दुही-सदा दुखी म नोगता मारता विपरियासुवेद-विपर्यासम કતિ તના વિષયમાં વિપરીત ભાવને પ્રાપ્ત કરનાર બને છે આ પ્રકારનો विपरीत साथी त नरगतिरिक्सजोणी-नरकतिर्यग्योतिः न.४ मनेतिय३५ सवान सधावड-सन्धावति प्रत २ छ
ભાવા–દ્રવ્યલિ ગી સાધુ તત્વત શીલવછત હોવાના કાણે અસ યમી માન વામા આવેલ છે તે ચારિત્રની વિરાધના એ માટે કરે છે કે મને પ્રબળ મિથ્યા ત્વને ઉદય હોય છે અને તેનાથી એ દુખિત થતા રહે છે મિથ્યાત્વને જ એ પ્રભાવ છે જે તેના હદયમાં તન તરફ યથાર્થ શ્રદ્ધા રાખી શકતા નથી નરક તીય ચગતિમાં ઉત્પન્ન થવા માટે એમને આમ પાવ૪ પ્રધ'નું કારણ બને છે જરા
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
লায়ন टीका---'उद्दोसय' इत्यादि ।
स द्रव्यमुनिः, देिशिकम् उद्देशेन-मप्येक साधूमूहिश्य, नित्तम्-औद्दे शिक-तथा-क्रांतकृत-साध्वर्थ क्रीत नियाग-नित्यपिण्डम्-धामन्त्रणपूर्वक दत्तमशनादिक वा, तथा अन्यदपि अनेपणीयम् साधुभिग्नाव मिचिटप्यशनादिक न मुञ्चति-न परित्यजति-सः गृहातीति भावः । एविध स द्रव्यमुनि अग्निरिव सर्वभक्षी-सर्वम् अपामुकादिक सर्व भक्षयितु शीलमस्पेति तथा, भूत्वा, पापसाध्वाचारपरित्यागस्प 'मह' कृत्वा इतः अस्माद् भवान्चुतो मृत' सन् नर रगति तिग्गतिं च गछति ||४८il . चारित्र की विराधना से नरक निर्यञ्चगति कैसे प्राप्त होती है ? सो कहते हैं---'उदेसिय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--वह द्रव्यमुनि (उद्देसिय-आदेशिम्म) कमि भी एप साधु के उद्देश से तैयार किये गये तथा (फीयगड-क्रीतकृतम् ) साधु के लिये ग्वरीदे गये (निआग-नियागम् ) नित्यपिण्ड-आमन्त्रपूर्वक दिये गये अशनादिक पिण्डको तथा (मिचि अणेसणिज-किञ्चिद् अनेषणीयम्) अन्य कोई भी अनेपणीय-साधु के लिये आल्प्य अशनादिकपिंड-को (न मुचई-न मुचति) नहीं छोडता है। किन्तु (अग्गिविवासव भक्खी भवित्ता-अग्निरिव सर्वभक्षी भृत्वा) अग्नि के समान सर्वभक्षी होकर वह (पावक-पाप कृत्वा) साधु आचार का परित्याग रूप पाप करके (इओ चुओ-इत. च्युत ) इस भव से च्युत होने पर (गन्छइ-गच्छति) नरकगति एव तिर्यश्चगति मे जाता है।
भावार्थ--द्रव्यमुनि अग्नि के समान सर्वभक्षी रहा करता है।
ચારિત્રની વિરાધનાથી નરક ચગતિ કેમ પ્રાપ્ત થાય છે તેને કહે છે "उद्देसिय" त्याला
Aqयाथ- द्रव्यमुनि उदेसिय-औदे शिषम् ५५ मे साधुनदेशथी तयार पामा मावस तथा कीयगड क्रीतक्रतम् साधु भाट महिनामा मात निआग-नियाग नित्यति मात्र मायामा मावस अशनाEि पिउने तथा कि, अणेसणिज-किञ्चित अनेषणीयम भी ५९] मनपणीयसाधु भाट म४८स्य अशनानि पिउने न मुचई-नमति छ।उता नथी ५२तु अग्गीविवास भक्खी भरित्ता-अग्निरिव सर्वभक्षि भूत्वा मनिनी भा५४ समक्षा मनन त पावकटु-पप कृत्वा साधु मायना परित्याग३५ पा५४शन इओ चुओ-इत. च्युत मा अवधी प्रष्ट पाथी गर-गन्छति न२४गति भने तीर्थ य गतिमा लय छ
ભાવાર્થ-દ્રવ્યમુનિ અગ્નિ સમાન સર્વભક્ષી રહ્યા કરે છે તેને જપનીય
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिन थम्बरपनिरुपणम् __ यतचा दुश्रग्तैिरेव दुर्गतिप्राप्ति रत आह--
%3
नंत अंरी कठछित्ता करेई, जं से करे अप्पणिया दुरप्पया। से" नाहिई मच्चुंमुह तु पत्ते, पच्छाणुतावेण दयाविणो ॥४८॥ छाया--न तमरि कण्ठनोत्ता करोति, य तस्य करोत्यात्मीया दुरात्मता ।
म शाम्यति मृत्युमुमत प्राप्तः, पश्चादनुतापेन दयाविहीन ॥४८॥ टीका--'न त' इत्यादि ।
कण्ठन्केत्ता-कण्ठन्छेदनकारक अरि =शनु न तमन करोति, यम् अनर्थ तस्य आत्मीया-स्वकोया दुरात्मता दुष्टाचार प्रवृत्तिरूपा करोति । दयाविहीन % सयमानुष्ठाननितः स द्रव्यमुनिस्तु मृत्युमुग्व प्राप्त =मरणाभिमुस गत. पश्चादनु उसको कल्पनीय अकल्पनीय अशनादिक का कोई भी ध्यान नहीं होता है। चाहे वह औदेशिक हो चाहे क्रीन कृत हो । जन ग्रह पर गति में जाने लगता है तो नरक एव तिर्यश्च गति में जाकर अनत दुग्यो को भोगा करता है ॥४॥
अन्वयार्य-'दुश्चरित से ही दुर्गति प्राप्त होती है। इसलिये कहते है--'न त' इत्यादि । (कठरित्ता-कठच्छेत्ता) कठ को छेदन करनेवाला (अरी-अरि.) शत्रु (त न करेइ-त न करोति) उस अनर्थ को नहीं करता है कि (ज से अप्पणिया दुरप्पया करेड-य तम्य आत्मीया दुरात्मा करोति) जिस अनर्थ को इसकी यह आत्मीय दुष्टाचाररूप प्रवृत्ति करती है। यह (से-सः) वह उस समय (नाहिई-जास्यति) जान सकेगा कि जय वह (दयाविट्टणो-दयाविहीन)सयमानुष्ठान वर्जित द्रव्यमुनि (मन्चु અકલ્પનીય અનાદિકનું કંઈ પણ પ્રકારનું ધ્યાન હેતુ નથી ચાહે તે ઓસ્ટ્રેશન હોય, ચાહે હીતકૃત હોય જ્યારે તે પગતિમાં જાય છે તે નરક અને તીર્ય ચગતિમાં જઈને અન ત ૬ ખેને ભેગવતે રહે છે પાછા
"दुश्चरित्रयीत प्राप्त थाय छ" तेना भाट छ-"नत" त्या
स-क्या-कठडित्ता-कठच्छेत्ता मणाने अपना। अरी-अरि शत्रु त न करेइ-त न करोति से मन नथी ४२ते , ज से अप्पणिया दुरुप्पया करेइय तम्य आत्मना दुरात्मता करोति २पासनयन तवी मामात्मीय हुभाया२३५ प्रवृत्ति ४३ छ मा पात से-स. ते थे सभये नाहिई-ज्ञास्यति tejी शे सारे ते दयाविहणो-दयाविहीन सयभ मनुष्टान तयभान मुन्चुम्रह तु
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
. उत्तरायनमो तापेनमा ! मया दुष्टतम् इत्येव रूपेण पधात्तापेन युक्तः सन् बदौरात्म्य फठ शाम्यतिअनुभविष्यनि । मग्णममयेऽतिमन्दधर्मम्यापि धर्माभिप्रायोत्पत्ति दर्शनादेव कपनम् । यतच दुगमा अनर्थ हेतु , पत्रात्तापरतुश्र, तम्मान पूर्व मेव सा त्याज्येति भाव ॥४८॥ मुहतु पत्ते-मृत्युमुग तु प्राप्तः) मृत्यु के मुग्म में प्राप्त रोगा। मरण ममय मै अतिमद धर्मधाले माणी के लिये भी धर्म के अभिमाय की उत्पत्ति देगी जाती है ! इमलिये एसा हा गया है कि (पन्छाणु तावेण नाहिईपश्चात्, अनुतापेन ज्ञास्यत्ति) वर द्वन्यमुनि म ने यहत बुरा किया' इम प्रकार के पश्चात्ताप से युक्त शेकर मृत्यु के समय अपने दौरात्म्य के फल को जान सकेगा।
भावार्थ-यह दन्यलिग रूप दुरात्मा शत्रु से भी अधिक भयकर काम करती है। कठच्छेद करने वाला शट एक ही भव म पर्यायका विघातक होने से दुःखदायी होता है परन्तु यह दुरात्मा तो इस जीवको भव २ में दुख देनेवाली होती है। यह बात यह द्रयलिङ्गी मुनि उस समय जान सकेगा कि जब इसकी मृत्यु का अवसर उपस्थित होगा तभी यह "मैंने अच्छी बात नहीं की-पटुतबुग किया जो इस दुरात्मता के पल्ल पडा रहा इस प्रकार पश्चात्ताप करेगा। तात्पर्य यह है कि इस दुरात्मताका परिहार मोक्षार्थियों को सब से पहिले, ही करदेना चाहिये। क्यो कि यह अनर्थ की हेतु एव पश्चात्ताप की कारण है.॥४८॥- - पत्ते-मृत्युमुख तु मातः मृत्युना भुममा शे भर समये ५ति भ६ ५iul પ્રાણી માટે પણ ધર્મના અભિપ્રાયની ઉત્પત્તિ જોવાય છે. આ કારણે એવું કહેવામાં मावत छ , पच्छाणुतावेण नाहिई-पश्चात अनुतापेन ज्ञास्यति ते द्र०यमुनि “भे ઘણું જ ખરાબ કર્યું છે, આ પ્રકારને પત્તાપ કરી મૃત્યુ સમયે પિતાનો દુરાચારી કર્મના ફળને જાણી શકશે
ભાવાર્થ –એ દ્રવ્યલિ ગી દુલાત્મા શત્રુથી પણ અધિક ભય કર ક મ કરે છે ગળું કાપનાર શત્રે એકજ ભવમા પર્યાયને વિઘાતક હોવાથી દુખદાયી બને છે પરંતુ આ દુરાત્મા તે આ જીવને ભવોભવમે હું આ આપનાર બને છે આ વાત એ દ્રવ્યલિંગી મુનિ એ સમયે જાણી શકશે કે, જ્યારે એના મૃત્યુને સમય આવી લાગશે ત્યારે તે “મે આ સારૂ કામ નથી કર્યું ઘણુ જ ખરાબ કર્યું કે આ દુરાત્મતાની જાળમાં પડી રહો” આ પ્રકારને પશ્ચાત્તાપ કરશે તાત્પર્ય એ છે કે, આ દુરાત્માને પનિહોર મેક્ષાથીઓએ સૌથી પહેલા જ કરી લેવા જોઈએ કેમકે, તે અનર્થના હેતુ અને પશ્ચાત્તાપનું કારણ છે ૪૮
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टीका अ २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरपणम्
यस्तु मरणसमयेऽपि स्वदुरात्मता न जानाति तस्य का गतिर्भवतीत्याह-
मूलम् -
८
निरंहिया गगरुई उं तस्सं, जे' उत्तमट्टे विवज्जासमेई । इमे वि" से नॅथ पैरे वि लोऐं, दुहओ विं से' झिज्झेड तत्थ लोए ॥४९॥ छाया - निरधिका नाग्न्यरुचिस्तु तस्य य उत्तमा विपर्यासमेति । अयमपि तम्य नास्ति परोऽपि लोक, द्विप्रारि म क्षीयते तत्र लोके ॥ ४९ ॥
६१०
टीका- 'निरडिया' इत्यादि ।
हे राजन | य उत्तमार्वे उत्तमः - उत्कृष्टतमः अर्थ : =मोक्षरूपो यम्मात्स तस्मिन् श्रुतचारित्रलक्षणे धर्मे विपर्यास = मोहवशेन विपरीतभावम् एति=मामोति, तस्य द्रव्य लिङ्गिनो नाग्न्यरुचिः = नाग्न्ये= श्रामध्ये रुचिरमिलापो निरर्थिचैव== ora | fatneena दर्शयति- 'इमे वि' इत्यादि - तस्य द्रव्यलिङ्गिनोऽयमपि प्रत्यक्षो लोको नास्ति - मोहप्रमादादिपारवश्येन गरीरहेतुके लुनादि सेवनम्यापि निरर्थकत्वात् । न केवलमयमेव, लोको नास्ति, किन्तु तस्य परोऽपि
जो मरण समय में भी अपनी दुरात्मा को नहीं जानता है उसकी क्यागति होती है ? सो कहते है- 'निरहिया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - हे राजन् ! (जे - यः) जो मुनि (उत्तमठ्ठे विवजास ण्डउत्तमा विपर्यास एति) उत्तमार्थ मे श्रुतचारित्ररूप धर्म में-मोह के वश से विपरीत भावको प्राप्त होता है (तस्स णग्गरूई निरडिया - तस्य नाग्न्य रुचिः निरर्थिका) उसमुनि की - द्रव्यलिंगी साधुकी - नाग्न्य- श्रामण्य मे रुचि - अभिलापा न्यर्थ ही जाननी चाहिये । (इमेथि से नत्थि - अयमपि तस्य नास्ति) तथा यह प्रत्यक्षीभूत लोक भी उसका नहीं सघता है केवल
જે મરણુ મમયે પણ પેાતાના દુરાત્માને જાણતા નથી તેની શુ ગતિ થાય छेतेने ४ - निरहिया " त्यिाहि ।
अन्वयार्थ हे राजन् । जे-ये ? भुनि उत्तम विवज्जास एड- उत्तमायें વિપર્યાસ ત્તિ ઉત્તમ અર્થમા શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધ મા-મેાહના વથથી વિપરીત आपने आप्त उरे छे तस्स नग्गरूई निरद्विया- तस्य नाग्न्यरूचि निरर्थिका द्रव्य लिंगी भाधुनी - नाग्न्य- श्राभएयमा ३थी - अभिलाषा व्यर्थ युवाले इमे वि से नत्थि-अयमपि तस्य नास्ति तथ मा प्रत्यक्षभूत सो पशु तेनु सधातु नथी छत
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
-
-
D
उत्तराध्ययनमा लोको नास्ति-कुगतिगमनात् । इत्य स धर्मभ्रप्टो द्रव्यलिङ्गी तर उभयलोकामाचे सति लोके-जगति द्विधाऽपिहिमपारलौकिकार्थाभावेन जिज्म' क्षीयते ऐहिकगरलोलिगार्थे समाराधमान् मयतान लिय धिट् मानुभयभ्रष्टमिति चिन्तयाऽनुतापमनुभवतीति मार. ॥४९ । यही बात नहीं है किन्तु (परे वि लोग तस्स नलि-परेऽपि लोकः तस्य नास्ति) परभव भी उसका यि: जाता है। कारण कि ऐसे जीव रा कुगति मे पतन होता है इसलिय । मोहप्रमाद आदि की परवशता से केशलुचन आदि का करना केवल शारीरिक सेशस्वरूप होने से यर लोक उसका विगडा हुआ ही जानना चाहिये । (दुइओ वि से अिज्झाइ तत्थलोग-विधाऽपि स क्षीयते तत्र लोके) इस प्रकार धर्मभ्रष्ट वह द्रव्य लिङ्गी मुनि इस ससार में ऐहिक एव पारलौकिक दोनों प्रकार के अर्थ के अभाव से अपने आप पश्चात्ताप का पात्र बन जाता है।
भावार्थ-जो मुनि श्रुतचारित्र रूप धर्म में विपरीत भाव धारण करता है उसका साधु होना व्यर्थ है। क्योंकि इस स्थिति में उसके दोनों लोक विगड जाते हैं। जब यह ऐहिक एवं पारलौकिक अर्थ के समाराधक अन्य साधुजनों को देखता है तो इस प्रकार की चिन्ता से कि-"मुझे धिकार है मेरे तो दोनों ही लोक बिगड़ चुके है" रातदिन पश्चात्ताप करता है ॥४९॥ से वात् नयी ५२ परलोए तस्स नत्थि-परलोको तस्य नास्ति त। ५२सय પણ બગડી જાય છે કારણ કે, એવા જીવનું કુગનિમા પતન થાય છે કારણ કે મેહ પ્રમાદ આદિની પરવશત થી કેશ લેચન આદિનું કરવું કેવળ શારીરિક કવેશ होवाथी मा यो तेना मगडेसी गवा नये दहश्रो वि से झिज्झइ तत्थ लोए-द्विधाऽपि स क्षीयते तत्र लोके मा ४२ धमनट मे व्याल भी भुन આ સસારમા અહિક અને પારલૌકિક અને પ્રકારના અર્થના અભાવથી પિતે જ પોતાની જાતે પશ્ચાત્તાપને પાત્ર બની જાય છે
ભાવાર્થ-જે સુનિ શ્રત ચારિત્રરૂપ ધર્મમા વિપરીત ભાવ ધારણ કરે છે તેમનુ સાધુ થવુ વ્યર્થ છે કેમકે આવી સ્થિતીમાં તેમના અને લેક બગડી જાય છે જ્યારે આ અહિક પારલૌકિક અર્થના સમારાધક અન્ય સાધુજનેને જુએ તે એવા પ્રકારની ચિતાથી કે, “મને તે ધિક્કાર છે મારા તે બને છેક બગડી ચુકેલ છે” રાત દિવસ પશ્ચાત્તાપ કરે છે ઝલા
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदशिनी टोका २० महानिप्रन्यस्वरुपनिरुपणम् कयमनुतापमनुभरत्यसी इति सहप्टान्तमाह--
मूलम्--- एमेवे जहाउदकुंसीलरूवे. मॅग्ग विराहित्तु जिणुत्तमाणं । कुर्ररी विवा भोगरसाणुगिद्धा, निरंटुसोया परितीवमे. ॥५०॥ छाया-पवमेव यथा उन्दकुशीलरूपो, मार्ग विरा य मिनोत्तमानाम् ।
कुररीत्र भोगरसानुरद्धा, निरर्थगोका परितापमेति ॥५०॥ टीका-'मेर' इत्यादि ।
एवमेव-उत्तरूपेणैव महामनाम्पादिना प्रकारेण ययाच्छन्दकुशीलरूप - यथा उन्दा बाचिकल्पिताचारा , कुशीला कुत्सितशीला पार्श्वस्था. परती तीथिकादयो ना, तेपा रूपमिव-स्वभार इस स्प-सभागो यस्य स तथा, जिनो नमाना तीर्थकराणा मार्ग-श्रुनचारित्रलक्षण मार्ग विरा' य-खण्डयित्वा भोगरसानु गृद्धा भोगाना-जिहास्वाददायकाना मामाना रसे अम्बादे अनुटद्धा-लोलुपा , तथा हते भोगे-निरर्थशोका-निरर्थ =निप्पयोजनः शोको यस्याः सा तथा, कुर रोव-कुररीपक्षिणीच परिताप-सन्तापम् एतिम्मामोति । अय भाव.-यथाऽऽ
वह किम प्रकार पश्चात्ताप का अनुभव करता है सो दृष्टान्त द्वारा कहते है-'एमेव' इत्यादि । 1 अन्वयार्थ- (एमेव-एवमेव ) इस पूर्वोक्त प्रगर से ही-महानतों के नहीं पालने आदि प्रकार से ही (जहाछदासीलस्वे-यथाच्छन्दकुशीलरूप) स्वरुचिकल्पित आचार वालों के तथा कुत्सितगीलवालोंपार्श्वस्थ अथवा परतीर्थिक ओदिजनों के स्वभाव जैसे स्वभाववाला यह द्रव्यलिङ्गी (जिणुत्तमाण मग विरहित-जिनोत्तमाना मार्ग विसराय) तीर्थकरों के अंतचारित्रस्प मार्ग का विराधना करके (भोगरसाणुगिद्वा कुररीविवानिरहमोया परितावमेह-भोगरसानुगृद्धा कुररीव निरर्थशोका परितापम् पति) जिहा के लिये आस्वाद दायक मास के आस्वाद मे गृद्ध मे या प्रा२ने पश्चाता५४२ छ भने हटात द्वारा सभी —" एमेव" त्या।
मन्वयार्थ-एमेव-एवमेव २ पूरित प्रारथी-महानाने न पाया मा. प्राथी जहाछद कुसीलरूवे-यथान्छन्दकुशीलरूप' १३थिपी माय२ વાળાના તથા કુત્સિત શીલવાળ –પાશ્વસ્થ અથવા પરતીકિ આદિજનેના સ્વભાવ
वा सलवामामे व्यक्षिी जिणुत्तमाण मग्ग विराहतु-जिनोत्तमाना मार्ग विरा-य ती ४२॥ श्रुत यात्रि३५ यानी विराधना राने भोगरसाणुगिद्धा कुररी विवा निरसोया परितावमेइ-भोगरसानुगृद्धा कुररीव निरर्थशोका परितापमेति
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ওবায়ন
मिप लुब्धा कुररी स्वमुग्यहोत मासखण्ड ल्यान्यपक्षिणा प्रसाद गृहोत विला क्य आमिपास्वादलोलुपतया सन्ताप करोति, न च तत्मतोकार यतुं समर्श भवति, न चान्यः कचिन द्विपत्तित्मतोकार-करोति, एपमेवामी द्रव्यलिङ्गी पेहली किकापायमाप्तो सन्ताप फरोति, न च तत्पतीकार क..समर्यो भति, न चान्य कश्चित्तद्विपत्प्रतीकारकरणे समर्थों भाति । एताहशस्य द्रव्यलिगिनः स्पर परिवाणकरणासमर्थतयाऽनायव विज्ञेयमिति ॥५०॥ बनी हुई पश्चात् छीने जाने पर व्यर्थ शोक करने वाली कुररी पक्षिणी की तरह परिताप को प्राप्त करता ररता है।
भावार्थ-महानतों के पालन करने के स्वाद से सर्वथा वचित वह द्रव्यलिङ्गी मुनियधाच्छद एव कुशीलों की तरह जिनमार्ग की विराधना करता है। पथात् जन ऐहलौकिक एव पारलौकिक अर्थ की आपत्ति उपस्थित होती है तब प्रतीकार करने के लिये समर्थ न हो सकने के कारण केवल पश्चाताप ही किया करता है। इस परिस्थिति में और कोई ऐसा नहीं होता है जो इसको सहायता प्रदान करसके जिस प्रकार कुररी पक्षिणी मास रस के आस्वाद करने मे गृद्ध बनकर जय मास का टुकडा को मुह मे दवाकर चलती है तब उसका यह टुकडो दूसरे पक्षी छीन लेते हैं तब यह स्वाद की लोलुपता से केवल दुःख का ही अनु भव करती है उसका प्रतीकार नहीं कर सकती है और न कोई और दूसरा उसकी इस विपत्ति में सहायक ही होता है। इस प्रकार स्व જીભને આપવાદ લેવા માટે માસના આસ્વાદમાં ગૃદ્ધ બનેલ અને પછીથી ખુચવી લેવાથી વ્યર્થ શેક કરવાવાળી કુરરી પક્ષિણીની માફક પરિતાપને પામે છે
ભાવાર્થ–મહાવ્રતના પાલન કરવાના માર્ગથી સર્વથા ઉચિત એવા એ દ્રવ્ય લિગી મુનિ યથાશ્કેદ અથવા કુશીલાની માફક ન માગની વિરાધના કરે છે પછીથી જ્યારે ઈહલૌકિક અને પારલૌકિક અર્થની આપત્તિ ઉપસ્થિત થાય છે ત્યારે પ્રતીકાર કરવા માટે સમર્થ ન થઈ શકવાના કારણે કેવળ પશ્ચાત્તાપ જ કર્યા કરે છે આવી પરિસ્થિતિમાં તેનો કે એ સહાયક હોતું નથી કે, જે તેને સહાયતા આપી શકે જે પ્રમાણે કરરી પક્ષિણી માસ રસને આસ્વાદ કરવામા ગૃદ્ધ બની જ્યારે માસના ટુકડાને મોઢામાં દબાવીને ચાલે છે અને તેનો તે ટુકડે બીજુ પક્ષી તેની પાસેથી ઝુંટવી લે છે ત્યારે તે સ્વાદની લોલુપતાથી ફક્ત ૬ અને અનુભવજ કરતી રહે છે તેને પ્રતીકાર કરી શકતી નથી અને બીજુ કાઈ તેની એ આપત્તિમા
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२३
पादि।
प्रियदर्शिनी टीपा । २० महानिर्ग्रन्यस्वरपनिरूपणम्
१३ अथ यत्ततव्य तदुपदिशति
मूलम् - मुच्चाण मेहोवि सुभासिय ईमं, अणुसासण णाणगुणोववेय । मग्ग कुसीलाण जहाय सव्व, महानियठाण वएँ पहेण ॥५१॥ छाया-त्वा मेगापिन । मुभापितमिदम् अनुगामन बानगुणोपपेतम् ।
मार्ग कुशीठाना हित्वा सर्व, महानिर्ग्रन्याना जे पग ॥५१॥ टीका--'मुचाण' इत्यादि ।
हे मेधारिन धारणाद्धीयुक्ता, राजन् । वीतरागेण सुभापित मुष्टुनया यागत येन भापित ज्ञानगुणोपपेत-ज्ञानस्य यो गुणो विरतिलक्षणस्तेन उपपेत युक्तम्, यहा-ज्ञानेन पञ्चविन गुणेनरामगुणेन-विरतिलक्षणेन च उपपेत= युक्तम् , इदम् अनन्तरोक्तम् अनुशामन श्रुत्वा, कुशीलाना च सव मार्ग हित्वा-त्यक्तवा, महानिग्रन्थाना-महासाधूना पयाम गंग नजे =गरे ॥५१॥ पर के परित्राण करने में असमर्थ होने की वजह से यह द्वन्य लिंगी का अनाथपना जानना चाहिये ॥५०॥
अन तन्य कहते ह–'सुचाण' इत्यादि।
अन्वयार्थ (मेहावि-मेधाविन्) हे धारणा वुद्धि सपन्न राजा वीत राग हारा (सुभासिय-सुमापितम्। यथातथ्यरूप कथित तया (णाणगुणोववेय-ज्ञानगुणोपपेतम्) ज्ञान के विरति लक्षणस्प गुण से अथवा पचविध विरति रक्षण गुण से युक्त (इम-उदम्) यह-अनन्तरोक्त (अणुसासण-अनुशासनम्) अनुशासनको (सुच्चाण-श्रुत्वा) सुन करके तथा (कुसीलाण सव्व मग्ग जहाय-कुशीलाना सर्व मागे हित्वा) कुशीलो के ममस्त मांग का परित्याग कर के तुम (महानियठाणपहेण वहेતેને સહાય કરનાર બનતુ નથી આ પ્રકારથી સ્વપરનુ પરિત્ર ણ કરવામાં અસમર્થ હેવાના કારણે તે દ્રવ્યલિ ગીનું અનાથપણુ જાણવું જોઈએ, પણ
वे व्यने ४ छ-"सुच्चाण" या
अन्या-मेहावि-मेधाविन् । २९। मुदि सपन्न २ 11 वीतराग तथा सुभमिय-सुभाषितम् यथातथ्4 ३५ ४वायला तयाणाणगुणोक्वेयम्-ज्ञानगुणो पपेतम् ज्ञानना विति GR ३५ गुस्थी मथव पयविध वितिक्षा गुपयी युत दद-इदम् ॥ अनन्तरात अणुप्सासण-अनुशासनम् अनुशासनने सुच्चाण-श्रत्वा भामणीन तथा कशीलाण सन्च मगा जहाय-कुशीलाना सर्व मागे हित्वा उशीवाना सघणा भागांना परित्या11 तभी महानियठाण पहेण वहे महानिग्रन्थाना पथा प्रजे
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
उत्ताध्ययनसूत्रे महानिर्ग्रन्थमार्गगमनम्य यत्फार तदुगने
मूलम् - चरितमायोरगुणन्निए तओ, अणुत्तर सजम पालियोण । निरासंवे सखवियाण कम्म, उवेई ठोणं विउलुत्तम धुव ॥५२॥ छाया चारिनाचारगुणाचितस्ततः, अनुत्तर सयम पालयित्वा।
निरास सक्षपय्य धर्म, उपैति स्थान रिपुलोसम ध्रुवम् ॥५२॥ टीका-'चरित' इत्यादि।
चारिनाचारगुणान्वितः चारित्रस्य आचार: आचरणम्-आसेवन स एव गुणस्तेन अन्वितोयुक्त , यद्वा-चारित्राचार:-चारित्रासेवन, गुणो ज्ञान, ताभ्यामन्वितो-युक्तः साधुः तत =महानिर्गन्यमार्गगमनाव-अनुत्तर-पधान सयम यथाख्यातचारित्रात्मक पालयित्वा: आसेव्य, निरास्त्रकाम्पाणाविपाताधासनमहानिर्ग्रन्थाना पथा जे.) महानिर्ग्रन्थों के मार्ग से चलो इस गाथा द्वारा यह प्रकट किया गया है कि इस सब कथन को सुनकर हे राजन् ! तुम्हारा अब क्या कर्तव्य है-अनाथीमुनिराज श्रेणिक महाराज से कर रहे हैं कि-वीतराग प्रभु द्वारा निर्दोपरीति से कथित इस ज्ञानगुणोपपेत अनुशासन को सुनकर तुम अब कुशीलों के मार्ग का परित्याग करते हुए महानिर्ग्रन्थों के मार्गका अनुसरण करो। इसी में तुम्हारी मलाई है ॥५१॥
महानिर्ग्रन्थ के मार्ग में चलने का फल कहते है-'चारित्त' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(चारित्तमायारगुगन्निए-चारित्राचारगुणान्वितः) चरि त्रके आचरणरूप गुण से सपन्न अथवा चारित्र सेवन एव ज्ञान रूपगुण से अन्वित साधु (तओ-तत) महानिर्गन्थ के मार्ग पर चलने से (अणुत्तर सजम पालियाण-अनुत्तर सयम पालयित्वा) प्रधान सयमમહ નિગ્રન્થના માગથી ચાલે આ ગાથા દ્વારા એ પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે કે, આ સઘળી વાત સાંભળીને હે રાજનતમારૂ હવે શું કર્તવ્ય છે-અનાથી મુનિ રાજ અણીક મહારાજને કહી રહેલ છે કે વીતરાગ પ્રભુદ્વારા કહેવાયેલા આ શાન ગુપપેત અનુશાસનને સાંભળીને તમે હવે કશીના માર્ગને પરિત્યાગ કરીને મહાનિન્થોના માર્ગનું અનુસરણ કરે એમાં જ તમારી ભલાઈ છે પ૧
महानि-याना भाभा यासवाना ५ ४९ छ-"चरित त्या
भ-क्या-चरितमायारगुणनिए-चारित्रमाचारगुणान्वित यारित्रता मा ચરણ રૂપગુણથી સંપન્ન અથવા ચારિત્રસેવન અને જ્ઞાનરૂપ ગુણથી અન્વિત સાધુ तओ--तत मानिन्यना भी 6५१ यादवाथा अणुत्तर सजम पालियाण-अनु
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २० महानिर्मन्थस्वरुप निम्पणम
६०५
रहित मन मे = ज्ञानावरणीयादिन सक्षपग्य=भय नोत्ना विपुलोत्तम= त्रिपुलम् - अनन्तानामपि तावस्थितेः, उत्तमम् = उत्कृष्टतम पधानत्वात् उभयो रयः, = नित्य स्थान = मुक्तिपदाग्य स्थानम् उपरि=प्राप्नोति । 'चारितमायार' इत्यन मकारी प्राकृतत्वात् । ५२॥ अथोपदेशमुपसहरन्नाह-
मृल्मू
एवग्दते वि महातबोधणे महामुंणी महापॅडणे महार्जसे । महानियठिजमण महासुअ से काहऐं महयें। वित्रेण ॥५३॥ डाया--एवमुग्रान्तो महातपोधना, महामुनि महामतिज्ञा महायशाः । महानिर्ग्रन्थीयमिद महाश्रुत, स कथयति महता विस्तरेण ॥ ५३ ॥ टीका--'युग्गदते' इत्यादि ।
उग्रदान्तः उग्रवासौ दान्तचेति कर्मधारयः उग्रः कर्मशत्रु प्रत्युग्ररूपत्वात्, यशख्यात चारित्र का पालन करके (निरासवे-निरास्रवः) प्रागातिपात श्रादि द्वारा होने वाले आस्रव से रहित होता हुआ (कम्म सम्ववियाण - कर्म सक्षपग्य) ज्ञानावरणीयादिक क्भों को क्षपित करके (विलुत्तम धुव ठाण उवेड - विपुलोत्तमं व स्थान - उपैनि) विस्तृत - अनन्तसिद्धों का भी उसमे अवस्थान होने से विशाल - तथा प्रधान होने से सर्वोत्कृष्ट ऐसे नित्य - अविचलित मुक्तिपद नामक स्थान को प्राप्त कर लेता है।
मावार्थ - जो मुनि चारित्राचार गुणान्वित होकर यथाख्यात चारित्र का पालन करता है वह निरास्रव हो कर ज्ञानावरणीयादिक कर्मों का विनाश कर विपुल, उत्तम एव ध्रुव मुक्तिस्थानमें जाकर विराजमान हो जाता है ||२||
--
तर सयम पालयित्वा प्रधान सयभ-यथाय्यत यास्त्रिनु पाउन जीने नि 17निरास्रा प्रातिपात याहि मासवथी रहित जनीने म्भ सखत्रियण-म सक्षपग्य ज्ञानावर्थाधि भने क्षमित ने विउलुत्तम धुत्र ठाण उवे - निपुलाम व स्थान उपैति विस्तृत - अनन्त सिद्धोनु पशुतेमा अवस्य न होवाथी निशाणતથા પ્રધાન હોવાથી સર્વોત્કૃષ્ટ એવા નિત્ય અવિનિત મુક્તિપદ નામના સ્થનને પ્રાપ્ત કરી લે છે
ભાવાથ—જે મુનિ ચારિત્રાચાર ગુણન્વિત બનીને યથાપ્યાત ચારિત્રનુ પાલન કરે છે તે નિર સવ બનીને જ્ઞાનાવરણીય ક કર્મોને વિનાશ કરીને વિપુલ ઉત્તમ અને ધ્રુવ મુક્તિ સ્થાન ઉપર જઈને બીરાજમાન થઈ જાય છે ! પગા
७८
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
उत्तराध्ययनसत्रे महानिर्ग्रन्थमार्गगमनम्य यत्फार तदन्यने
मूलम्चरित्तमायोरगुणनिए तओ, अणुत्तर सजम पालियोण । निरासवे सखत्रियाण कम्म, उवे. ठीणं विउल्लुत्तम धुंव ॥५२॥ छाया-चारित्राचारगुणान्वितस्ततः, अनुत्तर सयम पालयित्वा।
निरासरः सक्षपय्य फर्म, उपेति स्थान विपुलातम ध्रुवम् ॥५२॥ टीका-'चरित्त' इत्यादि।
चारित्राचारगुणान्वितःचारित्रस्य आचार-आचरणम्-आसेवन स एवं गुणस्तेन अन्वितो-युक्तः, यद्वा-चारित्राचार:चारित्रासेपन, गुणो-ज्ञान, ताभ्यामन्वितोयुक्तः साधुः ततः महानिर्ग्रन्थमार्गगमनाद-अनुत्तरप्रधान सयम यथारख्यातचारित्रात्मक पालयित्वा- आसेव्य, निराखा-प्राणाविपाताधारक महानिर्ग्रन्थाना पचा नजे.) महानिर्ग्रन्थों के मार्ग से चलो इस गाथा द्वारा यह प्रकट किया गया है कि इस सर कथन को सुनकर हे राजन् ! तुम्हारा अय क्या कर्तव्य है-श्रनाथीमुनिराज श्रेणिक महाराज से कर रहे हैं कि-वीतराग प्रभु द्वारा निर्दोपरीति से कथित इस ज्ञानगुणोपपेत अनुशासन को सुनकर तुम अब कुशीलों के मार्ग का परित्याग करते हुए महानिर्ग्रन्थों के मागेका अनुसरण करो। इसी में तुम्हारी भलाई है ॥५१॥
महानिर्ग्रन्थ के मार्ग मे चलने का फल कहते है-'चारित्त' इत्यादि। __ अन्वयार्थ (चारित्तमायारगुगनिए-वारित्राचारगुणान्वित) चरि के आचरणरूप गुण से सपन्न अथवा चारित्र सेवन एव जान रूप गुण से अन्वित साधु (तओ-तत) महानिर्गन्य के मार्ग पर चलने से (अणुत्तर सजम पालियाण-अनुत्तर सयम पालयित्वा) प्रधान सयमમહ નિર્ગોના માર્ગથી ચાલે આ ગાથા દ્વારા એ પ્રગટ કરવામા આવેલ છે કે, આ સઘળી વાતે સાભળીને હે રાજન! તમારૂ હવે શું કર્તવ્ય છે-અનાથી મુનિ રાજ શ્રેણુક મહારાજને કહી રહેલ છે કે વીતરાગ પ્રભુદ્વારા કહેવાયેલા આ જ્ઞાન ગુણપતિ અનુશાસનને સાભળીને તમે હવે કુશીના માર્ગને પરિત્યાગ કરીને મહાનિર્ચન્થોના માર્ગનું અનુસરણ કરે એમાં જ તમારી ભલાઈ છે પ૧
महानिधन्याना भाभा यादवाना न ४ छ-"चरित्त त्या
सम्पयार्थ-चरितमायारगुणन्निए-चारित्रमाचारगुणान्वित रिना l ચરણ રૂપગુણથી સંપન્ન અથવા ચારિત્રસેવન અને જ્ઞાનરૂપ ગુણથી અશ્વિત સાધુ तओ-तत मानिन्यना भाग 6५२ यासाथी अणुत्तर सजम पालियाण-अनु
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका भ . महानिप्रन्यस्वरुप निस्पणम
६२५
रहित मन मे ज्ञानावरणीयादिक सनपम्य =नयनोत्ना विपुलोत्तम= त्रिपुलम् - श्रनन्तानामपि तत्रावस्थिते', उत्तमम् उत्कृष्टतम प्रधानत्वात् उभयो' वारय, = नित्य स्थान = मुक्तिपताग्य स्थानम् उपैति = मानोति । 'चारितमायार' इत्यन मारी प्राकृतत्वात् । ५२॥
अधोपदेशमुपसहरन्नाह-
मृल्मूgricते वि महातबोधणे, महामुनी महापंडणे महाजसे । महानियदिजमण महासुअ से काहऐं महया वित्रेण ॥५३॥ डाया--एवमुग्रान्ती र महातपोधनां, महामुनि महामतिज्ञा महायशाः । महानिर्ग्रन्थीयमिद महायुत, स कथयति महता विस्तरेण ॥ ५३ ॥ टीका--'घुग्गदते' इत्यादि ।
उग्रदान्तः उग्रवासों दान्तश्चेति कर्मधारय, उग्र. कर्मशत्रु प्रत्युग्ररूपत्वाद, यशख्यात चारित्र का पालन करके (निरामवे - निरास्रवः) प्रागातिपात श्रादि द्वारा होने वाले आस्रव से रहित होता हुआ (कम्म सग्ववियाण-कर्म सक्षपन) ज्ञानावरणीयादिक क्मों को क्षपित करके (विउत्तम धुव ठाण उas - विपुलोत्तमं व स्थान- उपैति ) विस्तृत - अनन्तसिद्धों का भी उसम अवस्थान होने से विशाल - तथा प्रधान होने से सर्वोत्कृष्ट ऐसे नित्य - अविचलित मुक्तिपद नामक स्थान को प्राप्त कर लेता है|
मावार्थ- जो मुनि चारित्राचार गुणान्वित होकर यथाख्यात चारित्र का पालन करता है वह निरास्रव हो कर ज्ञानावरणीयादिक कर्मों का विनाश कर विपुल, उत्तम व ध्रुव मुक्तिस्थानमें जाकर विराजमान हो जाता है ||
तर सयम पालयित्वा प्रधान सयभ - यथाभ्यत थाग्निनु पाउन अने नि 7निरास्रा. प्रातिपात याहि भासवधी रहित जनीने म्म्म सखत्रिय ण-मे सक्षपग्य ज्ञानावर्थाधि भने क्षति ने विउत्तम धुत्र ठाण उवेट - विपुलाम मुत्र स्थान उपैति विस्तृत - अनन्त सिद्धोनु याशु तेमा अवस्य न होवाथी निशाणતથા પ્રધાન હોવાથી સર્વોત્કૃષ્ટ એવા નિત્ય અવિચનિત મુક્તિપદ નામના સ્થનને પ્રાપ્ત કરી લે છે
ભાવા—જે મુનિ ચારિત્રાચાર ગુણન્વિત બનીને યથાખ્યાત ચારિત્રનુ પાલન કરે છે તે નિરસત્ર બનીને જ્ઞાનાવરણીય કે કર્મોના વિનાશ કરીને વિપુલ ઉત્તમ અને ધ્રુવ મુક્તિ સ્થાન ઉપર જઈને બીરાજમાન થઈ જાય છે। પગા
७८
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
उत्तगध्ययनमंत्र दान्त' इन्द्रिय नो इन्द्रियदमनात् महातपोधन'-पामि-अनानादि द्वादविधानि, तान्येव उत्कृष्टत्यान्महान्ति, महान्ति यानि तपामि नान्या धनानि यस्य स तथा, पुनः-महामतिज्ञः महती प्रतिज्ञा यस्य स तथा, म्बीनस्य सयमम्य याया तथ्येन परिपालनात महामतितत्यम्, अतिवात इत्यर्थ , अत एक-महायगाःमहद् यशो स तया-उत्कृष्टवान-क्रियाराधनेन दिगन्तविश्रान्तीतिरित्यर्थ , एतादृशः स महामुनि इदम् भव्यरहितोक्तम्-महानिग्रन्यीय-महानिग्रेन्येभ्यो हित महाश्रत महता विस्तरेण मृपिम्तत यथा स्यात्तथा ग्रेणिक प्रति क्यति अबोचत् । वर्तमानसामीप्ये वर्तमानबहाः । अपि पादपूरणे ॥५३॥
अब अध्ययन का उपसहार करते हुए मृत्रकार करते है--'एग्गदते' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(उग्गदते-उग्रदान्त.) कर्म शनु के प्रति उग्र रूप होने से स्वय उग्र तथा इन्द्रिय एव मन के दमन करने से दान्त (महातको धणे-महातपोधनः) अनशन आदि चारह प्रसार के महान् तपों के आराधक होने से महान तपस्वी (महापडपणे-महाप्रतिज्ञ)स्वीकृत सयम के यथा वत् परिपालन मे महाप्रतिज्ञ (महाजसे-महायशाः) इसी लिये महान यशस्वी-उत्कृष्ट रूप से ज्ञान एवं क्रिया की आराधना करने वाले होने की वजह से दिगन्त मे विस्तारित कीर्ति सपन्न ऐसे (से महामुणीस. महामुनि) उन महामुनिराजने (हण महानियठिजमहास्सुय-इद महानिग्रन्थीय महाश्रुतम्) यह महानिर्ग्रन्थीय-महानिर्ग्रन्थों के लिये हितविधायक-महाश्रुत (वित्थरेण काहए-विस्तरेण-कथयति) श्रेणिक राजाक प्रति विस्तारसे कहा ॥५३॥
वे मध्यनना पस हार ४२ता सूत्रधार ४१ छ-"एवुग्ग दते" त्या __ मन्वयार्थ -उग्ग दते-उग्र दान्त भशत्रुना त२५ ५३५ वायी २१५ 6 तथा घन्द्रिय अन भन्नु मन ४२पाथी हान्त महातवोधणे-महातपोधन અનશન આદિ બાર પ્રકારના મહાન તપોના આરાધક હેવાથી મહાન તપસ્વી महापडन्ने-महाप्रतिज्ञ. सात सयभना यथावत् परिपालनथी भाप्रति l કારણે મહાન યશસ્વી ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી જ્ઞાન અને ક્રિયાની આરાધના કરવાવાળા હોવાના ४२0 गितमा विस्तारित तिस पन्न वा से महामणी-स महामुनि मे मुनि शरे इण महानियहिज महासुय-इद महानिन्थीय महाश्रुतम् मा महानिन्थीय -महानिन्थे। माटे डिविधाय/ महाश्रुत वित्थरेण काहए-विस्तरेण कथयति શ્રેણિક રાજાને વિસ્તારથી કહી સંભળાવ્યું પ૩
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनो टोका व. २० मानिनन्यम्बर पनिरपणम्
मम्-तुट्रो' य सेणिओ राया. इणमाई कयजली।
अणाहत्त जहाझ्य, सुंछ मेउवदसिय ॥५॥ जयाप्टश्च येणिका राजा, इदमाह कृताञ्जलि.।
अनाथत्व यथाभूत, सुई मे उपगितम् ॥५४॥ टीका--'तो' इत्यादि।
महामुने चन अत्वा तुष्टः श्रेणिको राजा कृताञ्जलि मन उदय माणम् आह-उक्तवान् यदुक्तवास्तदुच्यते-'अणारत्त' इत्यादिना। हे महामुने! भवता यथाभूत वास्तविकम् अनाथत्व मे=मम रहु-सम्यकप्रकारेण उपदर्शित मोक्तम् च शब्द पूरणे ॥५४॥ कि च--
मूलम् - तुंभ सुलंड खु मणुसंजम्म, लाभा सुलद्धा यं तुंम्भे महेसी। तुभेसगाहा सवधैवा थे, जे भे"ठियामग्गिं जिणुत्तमाणं ॥५५॥
छाया -युग्माभि मूलय बलुमनु पजन्म, लामा सुरुषाश्च युजाभिम। - य मनाथाच, मान्यवाञ्च, यद्यूय स्थिता मागे जिनोत्त
मानाम् ॥५५॥ । उसके पाद-'तुट्टो य' इत्यादि । - अन्वयार्थ इस प्रकार अनाथिमुनिराज द्वारा अनाथपद की व्यारया सुनकर (तुट्टो-तुष्ट) प्रसन्न एव सतुष्ट हुए (सेणिओ राया-श्रेणिक राजा) श्रेणिक राना ने (कयजलो-फुलाञ्जलि.) हाय जोडकर उन अनायो मुनि से (णमाद्-इदमाह) इस प्रकार कहा कि-आपने (मे) मुझे (जहाभूय अणाहन-चयामृत अनायत्वम्) वास्तविक अनायपना (सुट्ठ-सुष्टु) अच्छी तरह से (उवदसिय-उपदर्शितम्) खुलाशा करके समाया है ॥५४॥
त्यारा--"तोय" त्यादि
અન્વયાર્થ—–આ પ્રકારે અનાથ મુનિરાજ દ્વારા અનાથપદની વ્યાખ્યાને સાભ पान तटो-तप प्रसन। मने सतुष्ट नेता या सेणिओ राया-श्रेणिक. राजा ये श्रेणि मे कयजली-कृताञ्जलि डायलेसन मनाथ भुनिने इणमाहइदमाह मा प्राथी छु, साये मे-मे भने जहाभूय अणाहत्त-यथाभत अनाथत्वम् वास्तविर मनापार सुट्ट-सुष्टु सारी रीत उपसिय-उपदर्शितम् ખુલા કરીને સમજાવેલ છે ૫૪
-
---
-
-
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उत्तगाध्ययनाने टीका--'तुम्भ' इत्यादि ।
हे महर्षे ! युप्मामि गलु-निश्चयन मनुष्य जन्म मुग्यम् । मनुष्यज न्मनो यत्फल ससारनिस्तरणस्प तद् भनि समुपधमिति मारः। चम्पुन युष्माभि. लाभा: पूर्णरूपादि प्राप्तिरूपा धर्मविशेषमाप्तिरूपा या मुल्या-मुप्लुत्या प्राप्ता. । सुलब्धत्वे हेतुरुत्तरोत्तरगुणप्रकर्पता। च-पुनः हे महर्षे ! तत्वतो यूयमेव सनाथा समन्धराश्च स्थ, य-कारणाव यूय निनीतमाना मार्गे-पथि स्थितामुश्रामण्यमुपगता इत्यर्थ । मुलब्धजन्मत्यादी जिनमार्गस्थिति हेतु ॥५५॥ मूलम्-त सिं पाहो अाहाणं, सव्वभूयाण संजया ।।
खाममि ते महाभाग !, इच्छामु अणुसासित ॥५६॥ फिर राजा कहता है-'तुभ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महेसी-मह) हे महामपि ! (तुभ माणुस्स जम्म सुलद्ध-युप्माभि' खल मनुष्य जन्म सुलन्धम्) आपने इस मनुष्य जन्म को अच्छा जाना है अर्थात-मनुष्य जन्म का जो फल होना चाहीये वह आपने प्राप्त कर लिया इसलिये आपका मनुष्यजन्म जाना सफल हो गया है तथा (तुम्भे-युष्माभि) आपने (लाभा सुलद्वा-लाभा सुलधा.) वर्ण रूपादि पाप्ति रूप अथवा धर्मविशेष प्राप्ति रूप लाभों की सफलता प्राप्त कर उनको सुलब्ध बनाया है। तथा है महामुनि (तुन्भे सणाहा सबधवा यूयम्-सनाथा. सबान्धवा) आप ही वास्तविक रूप मे सनाथ एव चान्धव-सहित है (ज तुम्भे-यद यूयम् ) क्यों कि जो आप (जिणु त्तमाण मग्गि ठिया-जिनोत्तमाना मार्गे स्थिता) जिनोत्तमों के मागे मे स्थिर हो रहे हैं ॥५५॥
पछी in a ~"तुम" त्या
मन्वयार्थ-महेसी-मह 8 महर्षि। तुम्भ माणुस्स जम्म सुलद्ध-युप्माभि खलु मानुष्य जन्म सलब्धम् मापे मा भनुम्य भने सारी शत nga छ मात મનુષ્ય જન્મનુ જે ફળ થવું જોઈએ તે આપે પ્રાપ્ત કરી લીધુ છે, આ કારણે मापने मनुष्य म स गयेस छ तुब्भे-युष्माभि मापे लाभा मुलद्धालाभाः सुलब्धा. पण ३५ प्राप्ति३५ अथवा धर्म विशेष प्राति३५ aaiनी सकता प्राप्त शतेन सुखाय मनावत छ तथा महामुनि तुम्मे सणाहा सवधवा-ययम् सनाथा. सबाधा. या वास्तवि४ ३५मा सनाय भान पायव सहित छ ज तुम्भे- यत् ययम् भ, रे या५ जिणुत्तमाण मग्गिठिया-जिनो त्तमानामार्गस्थिता ना त्तममा उत्तम मार्गमा स्थित य गये छ। ॥५॥
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२९
प्रियदर्शिनी टीका अ०० महानिग्रन्थम्वरुपनिरूपणम् छाया-त्यममि नाय. अनाबाना, सर्वभूताना सयतः।
क्षमयामि त्वया महाभाग !, इन्द्रामि अनुशासितम् । ५६।। टीरा--'तसी' इत्यादि ।
हे सयत हे मुने! त्वम् अनाथाना=म्ब स्व योगक्षेमकारिरहिताना सर्व भूताना-मनीवाना नाथ =ोगक्षेमकारकोऽसि, पट्कायनीररक्षणे गृहीतरतस्वात् । हे महाभाग घयाऽह स्वापराध क्षमयामि । तथा-हे मुने! भवतोऽ हमात्मानमनुगामिनु-शिक्षयितुमिच्छामि ॥५६॥
पुन क्षमापणामेर विशेषगाह-- मूत्रम्-पुच्छिंऊण मए तुझे, झाणविग्यो उ जो कओ।
निमतिया यं भोगेहि, त' सव्व मरिसेहें मे" ॥५७॥ डाया-पृष्ठा मया युष्माक, ध्यानविनस्तु यः कृतः।
निमन्त्रिताच भोगे, तत्सर्व मृप्यत मे ५७॥ टीका-पुच्छिऊण' इत्यादि । हे मुने! पृष्ठा प्रश्न कृत्वा मया युप्माफ ध्यानविन्न ध्यानान्तरायस्तु
अब राजा महामुनि से ग्बमाता है-'तसि' इत्यादि। अन्वयार्य-सजया ?-सयत) हे मुनिराज ! (त अहाण सच भूयाणणाहोसि -स्व अनापाना मर्वभूताना नोय. असि) अपने २ क्षेम योग से रहित अनाथों-सर्वभूतों के योग क्षेम कारक होने से आप एकमात्र नाय है। (महाभाग ! ग्वामेमि-महाभाग:-क्षमयामि) हे महाभाग !मैं अपने अपराधों की क्षमा चाहता हु । तथा (अणुसासि इच्छोमु-अनुशासितु इच्छामि) आप से अपने आप को अनुशासित होने की प्रार्थना करता हू ॥५६॥
फिरक्षमापनाको विशेप रूपसे कहते हैं-'पुच्छिऊण' इत्यादि। मैंने अन्वयार्थ हे मुने! (पुन्छिऊण-पृष्ट्वा) प्रश्न करके (मग-मया) 6वे २ion महाभुनिन मभव छ--"तसि" त्या
मन्वयार्थ:-सजया-सयत! 3 भामुनि। तअहाण सर्वभूयाणणाहोसि-त्व अनाथाना सर्वभूताना नाय असि पातपाताना मयागावी २खित मनाया-स भूताना योगा पाथी माप ४ भात्र नाथ छ। महाभाग खामेमि-महाभाग क्षमयामि मसाला भा२। अपराधानी मानी पासे क्षमा मागु छु तथा मापनाची अणुसासिउ इच्छामु-अनुशासितु इच्छामि भने मनुशासित पानी પ્રાર્થના કરૂ છુ પા
पछी सभापनाने विशेष ३५थी ४ छ--"पुच्छिऊण" त्या मन्वयार्थ--डे भुनि । पुन्छिउण-पृष्ट्वा प्रश्न शेन मए मया भे तुज्झो
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
তামামা याकृतः। च-पुन. भोगर्यदय निमन्त्रिता'। दे भदन्त ! मेम्म त संरमप राध मृप्यत-क्षम वम् ॥५७।।
सम्पत्य ययनापिसहारमाहमृलम्-एव थुणिताण स रायंसीहो,-णगारसीह परमोड भत्तिए । सओरोहो सपरियंणो सबधवो, धम्माणरत्तो विमलेण चेयसा ॥५८॥ अससियरोमकूवो, काऊण ये पयोहिणं । अभिवदिऊँण सिरसा, अहयाओ नराहिवो ॥५९॥ छायाएसस्तुत्वा स राजसिंहः, अनगारसिंह परमया भत्तया।
सावरोध सपरिजन सगन्धवो, धर्मानुरक्तो विमलेन चेतसा।। ५८ उन्धसितरोमकप., कृत्वा च प्रदक्षिणाम् ।
अभिव द्य शिरसा, अतियातो नराधिप• ॥५९|| टीका--'पव युणित्ताण' इत्यादि ।
सावरोध =सान्तःपुर सपरिजन दासोदासादिवर्गसहित' सरान्धव = वधुवर्गसहितो राजसिंह. राजा सिंहदव राजसिंहो मृगतुल्यापरनृपेषु तस्य सिंह तुज्झे-युष्माकम् ) आपके (जो-य) जो (ज्ज्ञाणविग्घो कओ-ध्यानविघ्न' कृत)ध्यान में विन्न किया है तथा (मोगेहि निमतिया-भोगै निमविता) मोगों द्वारा आपको आमत्रित किया है, हे भदन्त ! (मे-मे) मेरा.(त सव्व-तत्सर्वम् ) वह सर अपराध (मरिसेह-मृन्यत) आप क्षमा करें।०७|
अब अध्ययन का उपसहार करते हैं-'ए' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सओराहो-सावरोध) अन्त पुर सहित (सपरियणोसपरिजन) दासीदास आदि परिजन सहित तथा (सवधवो-सबान्धव) बन्धुवर्ग सहित (स-स) वे (रायसीहो-राजसिंह ) राजाओ मे सिंह जैसे (नराहियो-नराधिप.) श्रेणिक राजा (परमाए भत्तिए-परमया भत्तया) अति उत्कृष्ट भक्ति से (अणगारसीह-अनगारसिम्) अनगारों मे सिंह युष्माकम् माना जा-य. ध्यानमा ज्झाणविन्नो को-यानविघ्नः कृत विन नामेल छ तथा भोगेहि निमतिया-भोगै निमत्रिता सोपालगवाना ४ 4 मारे आपने सामत्रित ४रेस छ महत! मा५ मे मे भास त सन्च-तत्सर्वम् मे सधमा अपराधानी मरिसेह-मृष्यत क्षमा ४२ ॥५॥
वे अध्ययन पसार ४२. --"ए" त्या
मन्वयार्थ --सओरोहो-सावरोव सन्तपुर सहित सपरियणो-सपरिजन हासीहास माहिरिन सडित तथा सवधवो-सबान्धव मधु पग सात स-स a रायसीहो-राजसिंह २ मामा भिडा २० परमाए भत्तिए
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिा टीका अ. २० महानिर्गन्यम्बरपनिरपणम्
तुल्यपरारमयगत, स नराधिप श्रेणिक परमया-त्युत्कृष्टया भक्त्या अनगार सिंहम् अनगार मिह र त तया, धर्ममृगान प्रति उग्रवादनगारस्य सिंहो पमत्वम् एव पूर्वोक्तममाण स्तुत्वा विमलेन=मि यात्वमरहितेन चेतमा मता धर्मानुरक्त धर्मानुरागयुक्त अत ए- उममितरोमकूप -उन्नसिता'इदिन्ना रोमकूपा रामरमागि यस्य स तथा-रोमाश्चितश्च मन प्रदक्षिणा कत्वा, गिरसा अभिवन्य च म्बम्धानम् अतियातःगत• ॥५८-५९।। ___ अथ महामुनिर्यकतपास्तदुन्यते-- मृतम् इयरो वि गुणमिहो, तिगुर्तिगुत्तो तिदडविरओय । विहंग इव विप्पमुको, विहरंड वसुंह विगयमोहो ति बेमि"160॥ आया-इतरोऽपि गुणसमृद्ध , निगुप्तिगुप्तविदण्डविरतश्च ।
विगइर विप्रमुत्तो, विहरति मुगा विगत मोह निवत्रीमि॥६०॥ टोमा--'दयगे वि' इन्यादि ।
अथ इतरोऽपिः, अनाथि मुनिरपि गुणसमृद्ध =सप्तविंशतिसाधुगुणयुक्त', जैसे उन अनायी मुनि की (ण्व-बम्) इम पूर्वोक्त प्रकार से (युणित्ताण-स्तुत्या) स्तुति करके (विमलेण चेयसा पम्माणुरत्तो-विमलेन चेतसा धर्मानुरक्त) मिथ्यात्वमल से रहित होने से निर्मल चित्स द्वारा धर्मानुराग से युक्त हो गये । और उसी समय उन्होंने (ऊमसि य रोमकृवो -उन्धसितरोमकृप.) रोमाधित शरीरवाले होते हग बडे आदर के साथ (पयाहिण काऊण-प्रदक्षिणा कृत्वा) उनकी प्रदक्षिणा पूर्वक । एवं प्रदक्षिणा करने के पश्चात् (सिरसा अभिवदिऊग-शिरमाअभिवद्य) मस्तक झुकाकर वदना करके (अड्याओ-अतियातः) अपनेपर वापिस गये ।।०८-२०॥
अब राजा के जाने पर अनाथी मुनिने क्या किया मो कहते हैंपरमया भत्तया मति ट देवी तिया अणगारसीह-अनगार सिंहम् मनगार सिह 24 से मनायी भुनिनी एव-एवम् मावी पति प्रसारथी युणित्ताणस्तुत्वा स्तुति ४शन विमलेण चेयसा पम्माणुरत्तो-विमलेन चेतसा धर्मानुरक्त મિથ્યાત્વના મળથી રહિત બનવાથી નિર્મળ ચિત્તદ્વારા ધર્માનુરાગથી યુકત બની गया सने ते सभये तेभ ऊमसियरोमबो-उच्चसितरोमकूप शमाथिन ANपायधने घा२नी साथे पयाहिण काऊण-प्रदक्षिणा कृत्वा तेमनी प्रशिक्षणा ४१ मने प्रदक्षिणा ने पछीथी सिरसा अभिवन्दिऊण-शिरमा-अभिवन्ध भत्ता नभावीनवनाशन अइयाओ-अतियात पाताना स्थान 6५२ पाया ॥५ull
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
निगुटिगुप्त = मनोशवाय स्पगुप्तियगुप्त, त्रिदण्डविरत = दण्डे भ्या=मनात्रा
पुनविप=ि
,
पायानामशुमव्यापारभ्यो रः दूरीभून कचिदपि प्रतिनन्तरहितः - प्रतिद्धविहार इति यावत् तथा-विगतगोट= राग द्वेपरहितः सन् वसुधा=पृथिवीं विहरति=विचरतिस्म इति श्रीमि इत्यभ्यार्थ पूर्वपद् वो यः ||६०||
उतय
इतिश्री- विश्वविख्यात - जुगढलभ-मसिद्धयाचन पश्चाभावा लापक-मनिशुद्धपधने रुग्रन्थ निर्मापकादिमानमर्द - शाहू छत्रपति - कोल्हा पुर- राजमदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' पढभूषित - कोल्हापुरराजगुरुचारि - जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर पूज्यत्री घासीलाल्प्रतिविरचितायामुत्तरा व्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याग्याया व्याख्याया महानिर्ययीय नाम विंशतितमम ययन सम्पूर्णम् ।
'इयरो वि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- इधर ( इयरो वि- इतरोऽपि ) अनाथी मुनि भी ( गुणस मिद्धो- गुणसमृद्धः) साधु के सत्ताईस गुणों से युक्त तथा तिगुत्तिगुप्तोत्रिगुप्तिगुप्तः) मन, वचन एव कायरूप गुप्तित्रय से गुप्त सहित और (तिदड विरओ - निदडविरत.) मन, वचन, काय के अशुभ व्यापाररूप दडों से रहित (विहग इव - विहग इव) पक्षी की तरह (विप्यमुकोविप्रमुक्त:) प्रतिवन्ध से रहित विगयमोहो-विगत मोह :) रागद्वेष से रहित - शान्तचित्त होकर (वसुह विहरs - वसुधा चिहरति ) इस भ्रमण्डलपर विचरने लगे । (तिमि - इतिब्रवीमि ) जैसा भगवान से सुना वैमा मैं कहता हू ||६०||
इस प्रकार यह वीसवाँ अध्ययन समाप्त हुआ ||२०||
शन्नना गया पछी सनाथी सुनियो शु अयु तेने, उहे छे - "इयरो वि" इत्यादि मन्वयार्थ --हुवे या तरई इयरोवि- इतरोऽपि सनाथी भुनि पशु गुणसमिद्धोसाधुना सत्तावीस गुणेोथी युक्त तथा तिगुत्तिगुत्तो- त्रिगुप्तिगुम भन, वथन, अने श्राय३य गुप्तित्रयथी गुप्त सहित मने त्रिदंड निरओ - त्रिदडविरत' भन, वथन, अने हायाना अशुभ व्यापार ३५ ६ डोथी रहित विहगइव - विहगइव पक्षीनी भाई विष्पको - विमुक्त' प्रति धाथी रहीत विगयमोहो- विगतमोह रागद्वेषथी रहित शात वित्त मनीने वसुह विहर-वसुधा विहरति मा भूभ उण उपर विधारा लाग्या तिमि - इति प्रविमि नेषु लगवाननी पासेथी साभज्यु छे ते हु हुहु छु આ ઉત્તરાધ્યન સૂત્રનુ વીસસ અધ્યયન સપૂર્ણ મયુરના
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ एकविशतितममध्ययन प्रारभ्यते ॥ उक्त मानिन्धी य नाम गिनितमम ययनम् । सम्पति ममुद्रपालीय नाम एकगितिनममारभ्यते । अस्य च पूर्वेण महायमभिसम्बन्धः-पूर्वम्मिन्न ययनेऽनेकविधमनाथत्वमुक्तम् । तत्र परिचिन्त्य एकान्तचर्यया चरितव्यम् । सा एकान्नचर्यह समुद्रपादृष्टान्तन पोच्यते, इत्यनेन मम्मन्येनायातम्यैतम्या यर नम्वेदमादिम मुरम् मृरम्-चपोर पालिए नाम, साए आसिंवाणिए।।
महावीरस्ते भगवेओ, सीसे' सो उ महप्पणो ॥१॥ छाया~म्पाया पालितो नाम, थारक आसीद् पाणिज ।
महावीरम्य भगत , लिप्य स तु महात्मनः ॥१॥ टीग--'चपाण' इत्यादि। अगदेश, चम्पाया नगया पालितो नाम पाणिज अणिक पात्रको देश
गीसवा अध्ययन प्रारभपीसवा अध्ययन कहा गया है। अब यह इक्कीसवा समुद्रपालीय नामका आययन प्रारभ होता है । इसका सबध गीतवं अध्ययन के साथ इस प्रकार से है, पूर्व अ ययन मे जो अनेक प्रकार की अनाथता कहने में आई है सो साधु का कर्तव्य है कि वह इस अनायता का अच्छी तरह विचार र एकान्तचर्या से विहार करे । वही एकान्तचर्या इस अध्ययन में समुद्रपाल के इप्टान्त द्वारा स्पष्ट की गह है। अतः इस समय से ही इस अध्ययन का प्रारभ हुआ है। उसका यह सर्वप्रथम सत्र है-'चपाए' इत्यादि।
अन्वयार्थ----अगदेश में (चपाचपायाम् ) चपानाम की नगरी मे (पालिग नाम-पालित नाम) पालित इस नाम का एक (वाणि सावण
सपासमा मध्ययन प्रारमવીસમું અધ્યયન કહેવાઈ ગયુ હવે આ એકવીસમાં સમુદ્રપાલીય નામના અવ્યયનનો પ્રારંભ થાય છે આ અધ્યયનને વીસમાં અધ્યયનની સાથે સ બ ધ આ પ્રકારને છે–પૂર્વ અધ્યયનમાં જે અનેક પ્રકા ની અનાથતા કહેવામાં આવેલ છે તે સાધન કર્તવ્ય છે કે, તેમણે આ અનાથનને સારી રીતે વિચાર કરીને એકાન્તચર્યાથી વિહાર કરવો જોઈએ એ એકાન્તચર્યા આ અધ્યયનના સમદ્ર પાલના છાતથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે આથી એ સ બ ધથી જ આ અધ્યયનનો प्राथाय छ मेनु मा सर्व प्रथम सूत्र छ-"चपाए" त्यादि
मन्या-- महेशमा चपाए-चपायाम् य पानामनी नगरीमा पालिए नाम
८.
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
उत्तराध्ययन सूत्रे
विरत आसीत् । तु=पुनः स महात्मनः = मनतात्मतो भगवतो महावीरस्य शिष्य आसीत् । भगवन्द्रियतालस्य तेन प्रतिनधितत्वात् ||१|| मूलम् -- निग्गंथे पावणे, सांबर से त्रिकोविए ।
पोएण ववहरते, पिंहुड नगरमा गए ||२|| छाया-नैर्ग्रन्थे माचने, कविकोविद' । पोतेन व्यवहरन् पिण्ड नगरमागत' | २ || टीका- 'निभ्गथे' इत्यादि ।
E
नग्रन्थे= निर्ग्रन्थसम्वन्धिनि माचने रिकोरि=विशिष्ट' कोविदः=निदित पोतेन =मत्रहणेन व्याहरन = व्यापार
जीवादिपदार्थः स पालितो नाम - श्रावक कुर्वन् पिण्ड नाम नगरम् आगत. ||२|| मूलम् - - पहुंडे बहरतस्स, वाणिओ देइँ धूयर । ससैन्त पइगिंज्झ, सदेसमहं पतिर्थओ ||३||
'त
आसि - वणिज, श्रावक, आसीत् ) वणिक श्रावक था (सो-स.) वह (महप्पणी - महात्मन ) महात्मा (भगवओ - भगवतः) भगवान (महावीरस्म - महावीरस्य) महावीर प्रभुका (सीसे - शिष्य) शिष्य वा ॥ १ ॥
'निग्गथे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (निग्गथे पावयणे - नैर्ग्रन्थे प्रवचने) निर्ग्रन्थ मबधी प्रवचन मे (चिकोचिए - विकोविदः) विशिष्ट विद्वान (से सावण-स आवक ) वह श्रावक (पोषण यवहरते - पोतेन व्यवहरन् ) जहाज से व्यापार करता हुआ (पिटुड नगरमा गए - पिटुण्डम् नगरम् आगत ) पिण्ड नामके नगर मे यया ॥२॥
पालित नाम चालित से नागनी मे वाणिए सावए आसि - वाणिज श्रावक आसीत् वणि श्राव उता सो महप्पणी - स. महात्मा से महात्मा भगवओ-भगवत लगवान महावीरना सीसे शिष्य शिष्य हता ॥१॥
“निग्गये" धत्याहि
अन्वयार्थ - निगा पावणे - नैग्रथे मवचने निग्रन्थ समधी अवथनमा विकोविए - विकोविद विशिष्ट विद्वान से सावऐ- स श्रावक मे श्राप पोएण ववहरतो - पोतेन व्यहरन् कडा/थी व्यापार ४२४२ता पिहुड नगरमा गए- पिहूण्डम् नगरम् आगत. चिहुए नाभना नगरभा होग्या ॥शी
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनो टीका २१ पकान्तचयांया समुद्रपालइप्टान्त
छाया-पिण्डे व्यबहरते, पाणिजो ददाति दुहितरम् । . ता मसचा प्रतिय, स्वदेशमय भस्थितः ॥३॥ टीपा-पिटे' इत्यादि।
पिहुण्डे-पिण्डनगर व्यहरते व्यापार कुर्वते तम्मै पालिताय श्रावक वणिजे तद्गुणाकृष्ट कश्चिद् पाणिजो दुहितर-पुत्री ददाति-अदात । अथ कृतदारपरिग्रह. स पारित' फियत्कालानन्तर समत्त्वासगी ता पणिपुत्री प्रति गृह्यआहाय देशम् अगदेश चम्पानगरी प्रति मस्थितः प्रचलित ।३॥ मूलम् अहं पालियस्त घरेणी, समुम्मि पसंवड़ ।
अहं दारए तहि जाए, समुईपालित्ति नामए ॥१॥ आया--अय पालितम्य गृहिणी, समुद्र मनते।
___ अथ दारकस्तत्र जात , समुद्रपालेति नामकः ॥४॥ टीका-'अ' इत्यादि। भय-अनन्तर पालितस्य गृहिणी भार्या समुपमूतेप्रमनाती। अब तक "पेटुटे' इत्यादि।
अन्वयार्य-(पिडे व परतस्म बागिओ धृयर देइ-पिएण्टे व्यवहरते वाणिज दुहितर ददाति) पिहुण्ड नगर मे व्यापार करने वाले उस वणिक श्रावक को किसी वणिक व्यापारी ने अपनी पुत्री दी अर्थात्-किसी वहा के वणिक्ने अपनी लड़की का विवाह उस पालित श्रावक के साथ कर दिया। वह पारित श्रावक कितनेक काल के बाद वहां से (ममत्त त पइगिज्झ-ससत्त्वां ता प्रतिगृध) सगौं उस अपनी मार्या को साथ लेकर (सदेस पत्थिओ-स्वदेशम् प्रस्थितः) चपानगरी की ओर चला ॥३॥
'अह पालियस्स' इत्यादि। अन्वयार्य--(अह-अय) इसके बाद (पालियस्स घरणी समुद्दम्मि "पिहुडे" त्यादि
मक्याथ-पिटुडे ववहरतस्स वाणिो धूयर देश-पिहुण्डे व्यवहरते वाणिज કુદિતર રાતિ પિડ નગરમાં વ્યાપાર કરવાવાળા એ વણિક શ્રાવકને કઈ વણિક વ્યાપારીએ પિતાની પુત્રી આપી અર્થાત ત્યાના કેઈ વણિકે પિતાની પુત્રીને વિવાહ એ પાલિત શ્રાવકની સાથે કરી દીધે એ પાલિત થાવક કેટલાક કાળ પછી त्याथी ससन त पइगिन-स सत्वा ता प्रतिगृह्य पातानी साना सवी से पत्नीन साधे साउने सदेस पत्थिओ स्वदेश प्रस्थित ययानगरी त२५ मापानीज्यो ॥3॥
"अह पालियस्स" त्या गा-पयार्थ--अह-अथ पछी पालियस्स घरणी समुदम्मि पसवइ-पालितस्य
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
उत्तराध्ययन सूत्रे
विरत आसीत् । तु= पुनः स महात्मन' = मशस्तात्मा भगवतो महारस्य शिष्य आसीत् । भगवन्त्यतात्म्य तेन प्रतिबोधितत्यान ||१|| मूलम् - - निग्गथे पार्वयणे, सांवए से विकोविए ।
पोषण ववहरते, पिंड नगरमार्गे ॥२॥ छाया--नैग्रन्थे माचने
।
1
पोतेन व्याहरन् पिण्ड नगरमागतः | २||
टीका- 'निगथे' इत्यादि । नेग्रन्थे= निर्ग्रन्यसम्वन्धिनि पचने
विशिष्ट कोविदः=विदित जीवादिपदार्थः स पालितो नाम - श्रावक पोतेन = महणेन व्याहरन= व्यापार कुर्वन् पिण्ड नाम नगरम् आगतः ||२||
मूलम् -- पिंडे बहरतस्त, वाणिओ देह धूयर ।
'तं सन्तं पइगिज्झ, सदेसमहं पर्थिओ ||३||
आसि- वणिज, श्रावक, आसीत् ) वणिक श्रावक था (सो-स.) वह (महप्पणी - महात्मन) महात्मा (भगवओ - भगवतः) भगवान (महावीरस्स - महावीरस्य) महावीर प्रभुका (सीसे - शिष्यः) शिष्य था ॥१॥ 'निग्गथे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- (निग्गथे पावयणे - नैर्ग्रन्थे प्रवचने) निर्ग्रन्थ मबधी प्रवचन मे (विको विए-विकोविद ) विशिष्ट - विद्वान (से साव-स आवक ) वह श्रावक (पोषण यवहरते-पोतेन व्यवहरन् ) जहाज से व्यापार करता हुआ (पिटुड नगरमागर - पिटुण्डम नगरम् आगत ) पिटुण्ड नामके नगर मे आया ||२||
पालित नाम पासित ये नागनी मे वागिए सावए आसि-वाणिजः श्रावक. आसीत् वणि श्राव ता सो महप्पणी - स. महात्मा मे महात्मा भगवओ - भगवत भगवान महावीरना सीसे-शिष्य शिष्य हता ॥
“निग्गथे" धत्याहि
अन्वयार्थ - निगथे पावणे - नैग्रये प्रवचने निग्रन्थ समधी अथनभा विकोविए - विकोविद विशिष्ट विद्वान से सावऐ- स श्रावक से श्राप पोएण ववहरतो - पोतेन व्यहरन् यी व्यापार ४२४२॥ पिहुड नगरमा गए- पिहूण्डम् नगरम् आगत. थिहुए। नाभना नगरभा पहोच्या ॥२॥
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिना टीका २ पकान्तचयाया समुद्रपातरप्टान्त
१३७ मृगम्--वावर्तरि कलाओ ये, सिकिए नीडकोविए।
जोधणेण यं सपन्ने, सुरुवे पियदसणे ॥॥ छाया-द्वासप्तति गश, शिक्षिता नीतिकोपिट ।
यानेन च सम्पन्न , मुस्प प्रियदर्शन ।६॥ टोग-'पावर' इत्यादि।
च-पुन बहिं गतः स समुद्रपागे द्वासप्तनि कला. शिक्षित'मलाचार्य ममीपे अभ्यम्तमान । तया-नीतिरोविदः लोकनीति पर्मनीतिनिपुणश्चाभूत् तथायोग्नेन सम्पन्नव स मुम्प सुन्दररूपवान प्रियदर्थन पेशकाणा नयनानन्दारथाभूत ॥६॥ मूलम्--तस्प्त रूवड भन्ज, पिया आणेड रूविणि ।।
पासाए कीलर रम्मे, देवों दोगुंदंगो जहा ॥७॥ छाया-तम्य रूपाती भार्या, पिता आनयनि पिणीम् ।
प्रासादे क्रीडनि रम्ये, देयो दोगुन्दुको यथा ॥७॥ 'पावत्तरि कलाओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पावत्तरि कलायो सिविए-स' द्वासप्ततिकला' शिक्षितः) जैसे २ वह समुद्रपाल बढने लगा तैसे २ वह कलाचार्य के पास बहत्तर ७२ ग्लाओंका अभ्यास करने लगा। इस तरह वह क्रमशः (नीडकोविग-नीतिकोविद) लोर निति मे निपुण हो गया। (जौवणेण सपन्ने सुरूचे पियदसणे-यौवनेन-सपन्न' सुरूप प्रियदर्शन.) जर यह यौवन अवस्था से युक्त हुआ तो बहुत ही सुन्दर इसका रूप होने से प्रेक्षक जनो के नयनो को इसको देखते समय अनुपम आनद मिलने लगा |
"पापत्तरि कलाओ" त्या ___ म वयार्थ:-वायत्तरि कलाओ सिविखए-स द्वासप्तनि क्ला. शिक्षित म જેમ એ સમુદ્રપાળ માટે થવા માંડે તેમ તેમ તે કલાચાની પાસે જઈને माने२ (७२) सायानी मल्यास ४२वा लाग्यो मा प्र४२ नीइ कोविएनीति कोविद नीतिमा ते नियुष्य मानी गयो जौवणेण सपन्ने सुरूवे पियदाणे यौवनेन सपन्न सुरूप, प्रियदर्शन: यारे यौवन मस्याये पहाच्या त्यारे રૂ૫ ઘણુ જ સુ દર હોવાના કારણે એને જોતા જ તેના તરફ જોનારની આ આન દરૂપી અમૃતથી ઠરતી દા
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- -
-
-
-
उत्तराध्ययनमः समुद्रे तस्या दारको जातः। यो दि समुद्रपालेति नामसरोऽभून् । समुढे जात त्वात्तस्य समुद्रपाल इति नाम मातापितभ्या कामिति भार' | मूलम्-खेमेणं ओगए चंप, सावए वाणिर घेर ।
सवर्डेड घरे तस्स, दौरए से" सुहोडए ॥५॥ जया-क्षेमेण आगतशम्पा, आपसे पाणिनो गृहम् ।
सरद्वैते गृहे तस्य, दारक स मुपोचितः ॥५॥ टीका-'खेमेग' इत्यादि।
पलितनामा स श्रावको पाणिज' क्षेमेण कुशलेन चम्पा, तर चम्पाया गृह-स्वटह च आगतः अध तस्य-पालितस्य गृहे मुसोचितः मुग्वयोग्य = सुकुमार स दारक. सरदते ॥५॥ पसवड-पालितस्त्र गृहिणी समुद्रे प्रसूते) पालित की उस पत्नी ने चलते २ समुद्र मे ही पुत्रको जन्म दिया। पालिस ने समुद्र में उत्पन्न होने के कारण (अह समुद्दपालिनि नामा दारण तहिं जा-अथ समुद्रपाल इति नामक दारक तत्र जात.) बच्चे का नाम वही पर समुद्रपाल ऐसा रख दिया ॥४॥
खमेण आगए' इत्यादि। __अन्वयार्य-वह पालित (सावए वाणि-श्रावकः वणिज ) श्रावक चणिक (खेमेण-क्षेमेण) कुशलपूर्वक (चप घर आगरा-चम्पाम् गृहम् आगत) चम्पा नगरी मे अपने घर आ गया (तस्स घरे-तस्य गृहे) उस पालित आवक के घर पर (से दार-स दारक.) वह समुद्रपाल बालक (सुहोदरा सवइ-सुखोचित्तः सवद्धते) आनर के साथ बढने लगा ॥८॥ गृहिणी समुद्र प्रसते मा भुभाश भ्यान पालितनी पत्नी से पुत्रने भन्म भाप्यो समुद्रमा म यवान औरणे अह समुदपालित्तिनामए दारए तहि जाए-अथ समुद्रपाल इति नामक दारक जात पालित म पुरनु नाम તેજ વખતે સમુદ્રપાલ એવું રાખ્યું છે
"खेमेण आगए" त्या अन्वयार्थ:- पासित सावए वाणिए-श्रावक वाणिज श्री 4gs खेमेणक्षेमेण शत शत चप घर आगए-चम्पाम् गृहम आगत य पानगरीमा पातान धेर पसायी गया तस्स घरे-तस्य गृहे पालित श्रापडने त्या Gruri यस से दारए-स दारक में समुद्रपा नाभना माण पशु त्या मुहोइए सबढामुखोचित सवर्धते माननी साथे पंधवा माया ॥॥
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टोका - पपान्तचयाया ममुद्रपालद्दष्टान्त ___३७ मृम्--बावत्तरि कलाओ ये, सिकिए नीडकोविए ।
जोवणेण य सपन्ने, सुरुवे पियदसणे ॥३॥ छाया-द्वासप्तति मगर. गिमिता नीतिकोविद ।
यापनेन च सम्पन्न', मुस्प प्रियन ।६॥ टोमा--'पावरि' इत्यादि।
च-पुन ब्रद्धि गत स समुद्रपारी द्वामप्तति कलाः शिक्षित अगचार्य समीपे नभ्यम्तमान । तथा-नीतिकोविद = ठोक्नीति रमनीतिनिपुणवाभृत् तथायोग्नेन सम्पन्नश्च स मुम्प -मुन्दरम्पधान मियर्थन =प्रेलकाणा नयनानन्दारशाभूत ॥६॥ मृतम्-तस्त रूववड भन्ज, पिया आणेई संविणि ।
पासाए कीलेंए रंम्मे, देवों दोगुदगो जहा ॥७॥ आया-तम्य रूपवती भार्या, पिता आनयति रूपिणीम् ।
मामाटे क्रीडनि रम्ये, देयो दोगुन्दुको यथा ॥७॥ "पावत्तरि कलाओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पावत्तरि कलायो सिरिग्व-स दासप्ततिकला: शिक्षित) जैसे २ वह ममुद्रपाल बढ़ने लगा तैसे २ वह कलाचार्य के पास यहत्तर ७२ पलाओंका अभ्याम करने लगा। इस तरह वह क्रमश. (नीहकोविए-नीनिकोविद) लोर निति में निपुण हो गया। (जोरणेण सपन्ने सुस्वे पियदसणे-यौवनेन-सपन्न' सुरूप प्रियदर्शन.) जर यह यौवन अवस्था से युक्त आ तो बहुत ही सुन्दर इसका रूप होने से प्रेक्षक जनो के नयनो को इसको देखते समय अनुपम आनद मिलने लगा ॥३॥ __ "भारत्तरि कलाओ" त्यात
म. वयार्थ-वावत्तरि क्लाओ सिक्सिए-स द्वासप्तति क्ला शिक्षित म જેમ એ સમુદ્રપાળ માટે થવા માડયે તેમ તેમ તે કલાચા ની પને જઈને मान२ (७२) सामान सल्यास १२१ दाम्यो मा २ उभय नीइ कोविएनीति कोविद नीतिमा त निपु मनी गये। जौवणेण सपन्ने मुस्वे पियदाणे यौवनेन सपन्न सरूप. प्रियदर्शन यारे यौवन अवस्थामे पहायो त्यारे २५ રૂપ ઘણુ જ સુંદર હોવાના કારણે એને જોતા જ તેના તરફ જોનારની આ આન દરૂપી અમૃતથી ઠરતી દા
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
उमगध्ययनसो टीका--'तस्स' इत्यादि।
पिता-पालित. तस्य समुद्रपारम्य ते सपिणीहरिणीत्यमिोया स्पाती सुन्दरी भार्याम् जानयतिमानीतवान् । पारितः महिमुन्दरी रुपिणीमिया कन्या समुद्रपालितेन विाह सारित पान इति भार । स समुद्रपालो दोगुन्दरा देवो यथा दोगुन्दरदेव उप रम्ये प्रासादे तया सह क्रीडति-शदादिकाम भोगान् उपभुक्ते इत्यर्थः । ||७|| "मूलम् -अहे अन्नंया कैयाइ, पासायालोयणे टिओ।
वज्झमणसोभाग, वज्झ पासड वझंग ॥८॥ छाया--अथ अन्यता कदाचित, मासादालोकने स्थित'।
वयमण्डनशोभाक, मय पश्यति स यगम् ॥८॥ टीका-'अह' इत्यादि। अथ अनन्तरम् अन्यदा कदाचित् प्रासादालोकनेमासादगवाक्षे स्थित. 'तम्स रूपवई' इत्यादि।
अन्वयार्थ (पिया-पिता) पिता पालितने (तस्स-तस्य) समुद्रपाल का (रूविणिं-रूपिणिम्) रूपिणी इस नाम की (रूववड-स्पवनीम्) अनुपम सुन्दर रूपवाली कन्या के साथ (आणेइ-आनयति) विवाह कर दिया। (रम्मे पामाए-रम्ये प्रासादे) ममुद्रपाल अपनीमार्या के साथ अपने सुरम्य महल मे (दोगुदगो जहा-दोगुन्दक यथा) दोगुन्दक देव की तरह (कीला-क्रीडति) शब्दादिक कामभोगों को भोगने लगा || 'अह अन्नया' इत्यादि।
अन्वयार्थ (अह-अय) एक दीन की बात है कि (अन्नया कयाइ"तस्म रूबबई" त्यात
अन्वयार्थ-समुद्रपाल भ२ सय यता तना पिया-पिता पिता पालित श्राप तस्स-तस्य तनु रूविणीं-रूपिणीम ३पिएणी नामनी रूपवइ-रूपमतीम् मनु ५म सु.२ ३५वाणी न्यानी साथे आणेइ-आनयति स ४ ५ रम्मे पासाए -रम्ये प्रासादे समुद्रपाणपोतानी स्त्रीनी साथे पोताना सुरभ्य भसमा दोगुन्दको जहा-दोगुन्दक यथा होगुन्६४ देवनी भा४ कीलए-क्रीडति श६ म ભેગોને ભેગવવા લાગ્યું તેના
"अह अन्नया" त्यादि मन्वयार्थ अह-अथ ये सिनी वात छे अन्नयाकयाइ-अयदा कदाचित्
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३९
स्थाने नीयमान
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ कातवयायाममुद्रपालष्टान्त समुद्रपालः यग- यन्धस्थान गन्तीति यमस्त मित्यर्थ । मण्डनगीमाक-त्रयस्यवधार्हम्य यानि मण्डनानी = रक्तचन्दन करारादीनि तै. शोभाकान्त यस मण्डनशोभास्त वया नमपि चार पश्यति ॥८॥
मम्-तं पासिंऊण सवेग, समुद्दपालो इणमव्यवी । अहो अमुहाण कम्माणं, निजण पारंग ईम ॥२॥ छाया -- 1 ट्वा सवेग, समुद्रपाल उमपीत् ।
श्री अनुमाना धर्मगा, निर्माण पपकमिदम् ॥९॥ टीका--'' इत्यादि
समुद्रपार तम् = तथाविधाकार्यकारिणा चीर दृष्ट्वा सवेग= सवेगना रणम् इद=वक्ष्यमाण नमन गीत = उक्तवान । यदवीत्तदुच्यते- 'अहो' इत्यादिना - अहो ! उद=पुरो दृश्यमानम् अनुभाना कर्मणा पापकम् = अशुभ निर्याण फरम यह कार्य नीयते ॥ ९ ॥
अन्यदा कदाचित् ) किसी समय ममुद्र पाल (पासाए लोगणे ठीओप्रासादालोकने स्थित ) अपने प्रासाद के गोन में बैठा हुआ था उसने (ज्झ वज्झमटणमो भाग बज्झ पामइ-वन्यगम् चन्यमडनशोभाक वय पश्यति) ववस्थान की ओर ले जाते हुए तथा वभ्य व्यक्ति के योग्य वे से सज्जित किये गये एक वयको - किसी चोर को देवा ॥८॥ 'त पामिक' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (त पासिउण-तम् ट्रा) उस चोर को देखकर (समुपालो - समुद्रपाल ) समुद्रपालने (सवेग - सवेगम् ) सोग के कारणभूत (उणमन्नी- इद अग्रवीत् ) इन रचनो में कहा कि - (जो अमुहान कम्माण हम पात्र निजाण - अहो अशुमाना कर्मणा इद पापक निर्माणम्) કઈ સમય સમુદ્રપાળ પાનાના મહેલના જરૂખામા બેઠેલ હતા ત્યારે તેણે વર્ગ वज्झमडणसोभाग वज्झ पासठ-व-यगम् च यमडनशोभाक वज्झ पश्यति मे मेने વધસ્થાન તરફ લઈ જતે જોયે તથા તેના વધ કરનાર જલ્લાદને જોયે ॥૮ાા
"त पासिउण" इत्याहि
मन्वयार्थ -- पासिउण-तम् दृष्ट्वा मे थारने लेने समुपालीभभुद्रयाचे सवेग-सवेग स वेगना अभूत सेवा इणमव्नवी इद अब्रवीत् पथना ह्या -समुद्रपा || अहो असुभाण कम्माण इम पात्रग निजाम- अहो अशुभाना कर्मणा द
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
उत्तराध्ययनस्त्रे
टोका--'तस्स' इत्यादि ।
पिता=पालित• तस्य समुद्रपारस्य कृते रूपिणी हरिणीत्यभिधेया रूपवती= सुन्दरीं भार्याम् आनयति आनीतरान पारितः सर्वासुन्दरी रूपिणीत्यमित्रेया कन्या समुद्रपाoिda frame कारितant इति भावः । समुद्रपादो रम्ये मासा तया सह प्रीडति शन्दादिम
=
भोगान् उपभुक्ते इत्यर्थः । ||७||
17
मूलम् - अहे अन्य कैयाइ, पासायलोयणे टिओ ।
वज्झमणसोभाग, वज्झ पासंह वज्झंग ॥८॥
छाया -- अथ अन्यदा दाचित् प्रासादाकने स्थितः । यमण्डनशोभाक, नय पश्यति यगम् ||८|| टीका--'अर' इत्यादि ।
अथ=अनन्तरम् अन्यदा कदाचित मासादालोक्ने = मासानाक्षे स्थित' 'तम्स ववः' इत्यादि ।
अन्वयार्थ --- (पिया - पिता) पिता पालितने ( तस्स - तस्य ) समुद्रपाल का (रूविणि रुपिणिम्) रूपिणी इस नाम की (चवड - स्पवनीम् ) अनुपम सुन्दर रूपवाली कन्या के साथ (आणे - आनयति) विवाह कर दिया । ( रम्मे पामाए - रम्ये प्रासादे ) समुद्रपाल अपनीभार्या के साथ अपने सुरम्य महल मे (दोगुदगो जहा दौगुन्दकः यथा) दौगुन्दक देव की तरह (कील - क्रीडति ) शब्दादिक कामभोगों को भोगने लगा ॥७॥ 'अर अन्नया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (अह - अथ ) एक दीन की बात है कि (अन्नया कयाइ - “at Gazz” Yeule
अन्वयार्थ ---समुद्रपास उभर साय थता तेना पिया - पिता पिता यासित श्री तस्स - तस्य तेनु रूत्रिणी-रूपिणीम् ३चिट्टी नामनी रूववइ - रूपमतीम् अनु थभ सुहर ३चवाणी उन्यानी साथै आणेइ-आनयति भरी हीधु रम्मे पासाए - रम्ये प्रासादे समुद्रया पोतानी स्त्रीनी साथै पोताना सुरभ्य भसभा दोगुन्दको जहा - दोगुन्दक यथा हौशुन्धः देवनी भाइ कीलए-क्रीडति शब्दाभि ભાગાને ભાગવવા લાગ્યે 11ાા
"अह अन्नया" इत्यादि
अन्वयार्थ --अह-अथ मे हिवसनी बात छे है अन्नयाकयाइ- अयदा कदाचित्
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियशिनी टीका अ. १ एकातचयाया ममहपालटष्टान्त
६३९ समुद्रपाल: : यग- ययम्यान गन्तीति र यगस्त स्थाने नीयमान मिया । यमण्डनगोभार-मध्यम्यम्बधाईम्य यानि मण्डनानी-रक्तचन्दन
खारादीनि ते. शोभाकान्ति रिय स च यमण्डनगोमागस्त, यधपाई रमपि चार पश्यति ॥८॥ मलम्-तं पासिऊण सवेग, समुदपालो इणमब्बी ।
अहो अमुहाण कम्माणं, निजाण पावगं ईम ॥९॥ छाया--1 टवा मवेग, समुद्रपाल उदमवीन् ।
हो अगुभाना धर्म गा, निर्याण प पमिदम् ॥९॥ टीका--'त' इत्यादि
समुद्रपार तम्यापियाकार्यकारिण बधाई चौर दृष्ट्वा सवेग-सवेगका रणम् इदयमाण पचनमनत्रीत-उक्तवान । यदवीत्तदुच्यते-'अहो' 'त्यादिनाअहो ! द-पुरो दृश्यमानम् अशुभाना मणा पापकमअशुभ निर्याण फम, यदय पराको धार्य नीयते ।९।। अन्यदा कदाचित्) किसी समय समुद्र पाल (पासाग लोयणे ठीओप्रासादालोकने स्थित ) अपने प्रासाद के गोग्व में बैठा हुआ था उसने (वज्झा। वज्झमटणमोभाग वज्झ पासड-व यगम् वध्यमटनशोभाक वय पश्यति) वधस्थान की ओर ले जाते हुए तथा वन्य व्यक्ति के योग्य वेप से सजित किये गये एक बयको-किसी चोर को देवा ॥८॥
'त पामिऊग' इत्यादि ।
अन्वयार्य-(त पासिउण-तम् दृष्ट्वा) उस चोर को देखकर (समुद्दपालो-समुद्रपाल.) समुद्रपालने (सवेग-सवेगम्) सग के कारणभूत (दणमव्यवी-दद अब्रवीत) इन रचनो को कहा-कि-(अहो असुहाण कम्माण इम पावग निजाण-अहो अशुभाना र्मणा इद पापक निर्याणम्) કે સમય સમુદ્રપાળ પિતાના મહેલને જરૂખામાં બેઠેય હતું ત્યારે તેણે વકફ वज्झमडणसोभाग वज्झ पासइ-व-यगम् व यमडनशोभाक वज्झ पश्यति मे । ने વધસ્થાન તરફ લઈ જતે છે તથા તેને વધ કરનાર જલાદને જે ઘટા
"त पासिउण" त्यादि
अन्वयार्थ:--त पासिउण-तम् दृष्ट्वा मे थारने ने समुदपालो-समुदपाल: समुद्रपा सवेग-सवेग सवेगना जारभूत । दणमव्यवी-इद अब्रवीत यो ह्या गुमा। अहो असुभाण रम्माण इम पावग निजाण-अहो अशुभाना कर्मणा 'द
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
टीका--'तस्' इत्यादि ।
पिता=पालितः तस्य समुद्रपारस्य कृते पिण=रिणीत्यभियान= सुन्दरी भार्याम् आनयति=आनीतवान । पारित सर्वासुन्दरी रूपिणीत्यभिया कन्या समुद्रपालितेन हि कारितवान इति भावः । स समुद्रपाल दोगु देव यथा=दोगुन्दा रम्ये मासादे तया सह नीति शन्द्रादिकाम भोगान् उपभुक्ते इत्यर्थः । ||७||
मूलम् - अहे अन्नंया याइ, पासायालोयणे टिओ ।
वज्झमडंणसोभाग, बज्झ पास वज्झगं ॥८॥
छाया -- अथ अपना कदाचित् मासाहारोकने स्थितः । वयमण्डनशोभा य पश्यति
यगम् ॥८॥
13
उत्तराध्ययन सूत्रे
टीका--'अह' इत्यादि ।
अथ=अनन्तरम् अन्यदा कदाचित् प्रासादालोकने= मासादगवाक्षे स्थित ' 'तम्स रूपः' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( पिया - पिता) पिता पालितने (तस्स - तस्य) समुद्रपाल का ( विणि-रूपिणिम्) रूपिणी इस नाम की (रुववड - स्पवनीम् ) अनुपम सुन्दर रूपवाली कन्या के साथ (आणेइ - आनयति) विवाह कर दिया। (रम्मे पामाए - रम्ये प्रासादे ) समुद्रपाल अपनी भार्या के सा अपने सुरम्य महल मे ( दोगुदगो जहा - दौगुन्दक. यथा) दौगुन्दक देव की तरह (कील - क्रीडति ) शब्दादिक कामभोगो को भोगने लगा ॥७॥ 'अह अन्नया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (अह - अथ) एक दीन की बात है कि (अन्नया कया“aq Gaaz” Scule
अन्वयार्थ–समुद्रयास उभर साय थता तेना पिया - पिता पिता पालित श्री तस्स - तस्य तेनु रूविणी - रूपिणीम् ३चि॥ नामनी ववइ - रूपमतीम् अनु थम सुह२ ३चवाणी उन्यानी साथै आणे - आनयति न उरी हीधु रम्मे पासाए - रम्ये प्रासादे समुद्रपाण पोतानी खीनी साथै पोताना सुरभ्य भसभा दोगुन्दको जहा - दोगुन्दक यथा हौशुन्६४ हेवनी भाइ कीलए-क्रीडति शब्दाहि भ ભાગાને ભાગવવા લાગ્યા નાણા
"अह अन्नया" धत्यादि
अन्वयार्थ ---अह-अथ येऊ हिवसनी बात छे अन्नयाकया - अयदा कदाचित्
1
t
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
____६०१
प्रिय-शिनो टीका अ. २१ फातचयाया समुपालप्टान्त छाया-हित्वा लग च महाश महामाह, कृष्ण गया वहम् ।
पर्यायधर्मम् अभ्यरोचत. प्रतानि शीलानि परीपहाश्च ॥११॥ टीका-हिनु' इत्यादि।
म समुद्रपारमुनिः महालेश-महान क्लेश चतुर्गतिससारभ्रमगलपण द ग्व यस्माद् यस्मिन्वा स महारले गस्त, महामोह-महान् मोड स्यादिविपयः, अनान वा यस्मात्स महामोहम्त. कृष्ण-कागले ग्याहेतुत्वाकप्यम्, अत एव भया वह-प्राणिना भयगनक सग-वजनादिसम्बध पित्वा त्यत्तवा पर्यायधर्म-पर्याय
प्रत्रज्यापर्यायम्तन यो धर्म महानतादिम्तम् अभ्यरोचत अभिरोचितमानतदनुष्ठानविपया रचि कृतवान् । पर्यायधर्ममेर रिशेपाटाह-प्रतानि महानतानि,
दीक्षित होने के गह समुद्रपाल मुनि ने जिस प्रकार से अपनी मत्ति की तथा जिस तरह से अपनी आत्मा को अनुशासित किया यह बात सूत्रसार अर इन गाथाओ द्वारा प्रगट करते है----
'जहि, इत्यादि।
अन्वयार्थ-समुद्रपाल मुनिने (महाफिलेसम्-महाग्लेशम् ) इस चतुगतिरूप ससार मे भ्रमणस्प महान कट के दायक (महतमोह-महामोहम्) अतिमोह एव अज्ञान के पर्धक (कसिण-कृष्णम् ) कृष्णलेश्या के हेतु होने से स्स्य कृष्णरूप तथा (भावह भयावहम्) प्राणियो को विविध प्रकार के भयो । जनक होने से भयावह ऐसे (सग-सगम्) स्वजनादि सवधरूप परिग्रह का (जहितु-हित्वा) परित्यागकर (परियायधम्म-पर्यायधर्मम् ) प्रव्रज्यापर्याय के महाप्रतादि रूप धर्मको अगीकार किया। उसके पालन मे उनकी विशेष अभिरुचि जगी। इसी बात को मत्रकार- દીક્ષિત થયા પછી એ સમુદ્રપલ મુનિએ જે પ્રકારની પિતાની પ્રવૃત્તિ કરી તથા જે પ્રકારથી પિતાના આત્માને અનુશાસિત બનાવ્યો છે એ વાત સૂત્રકાર હવે सो गाथा द्वारा प्रमट ४२ -"जहित" त्यादि
मन्वयार्थ -समुद्रपार भूनिये महाफिलेसम्-महाशम् ॥ यतुमति३५ ससभा म३५ महान ४०४२ सापना२ महतमोह-महामोहम् ति भार भने मानने पधारना२ कसिण-कृष्णम् गुहेश्याना हेतु पाथी पोते १९५३५ तथा भयारह-भयावहम प्राणीमाने विविध प्रा२ना सयाने मापना२ वाथी भयान या सग-सगम् २वान याहि स५५३५ परियडन। जहित्त-हित्वा परित्याग ४२री परियायधम्म-पर्यायधर्मम् प्रपन्या पर्यायना महानताहि३५ घमने २५४२ કર્યો એના પાલનમાં એની વિશેષ અભિરૂચી જાગી આ વાતને સૂત્રકાર વાળ
८.
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
उत्तगययनसरे
तत:, मूलम्--सर्बुद्धो सो तहिं भयंवं, परंम सवेगेमागओ।
आपुच्छंऽम्मापियंरो, पए अणेगारिय ॥१०॥ छाया--सयुद्ध. म तर भगान, परम सोगमागतः ।
आपछयागापितरी, मननत्यनगारिताम् ॥१०॥ टीका--'सबुहो' इत्यादि।
तर-पासादालोकने स्थितः स समुद्रपाला परमम्प्रत्युत्कृष्ट सवेग-वैराग्गम् __ आगाताम्माप्त समुद्धो जात.-स्पय गाध मातवान। भगवान चराग्य पान स समुद्र पाला अम्मापितरोआपू -पृष्ट्वा अनगारिता मनमति अनगारो जात इत्यर्थः ॥१०॥
मरज्यानन्तर स समुद्रपाल मुनिर्यथा या प्रति हतमान, यथानाऽऽत्मान मनुशासितवास्तथैवोच्यतेमूलम्-हित्तु संग च महाकिलेस, महत्तमोह कसिण भयावह । परियायधम्म अभिरोर्यइजा, वयाणि सीलाणि परीसहे ये ॥११॥ असे अशुभ कमी का यह अशुभ फल है जो यह विचारा प्रस्थान की और मारने के लिये ले जाया जा रहा है ॥२॥
तत'--- "सवुद्धो' इत्यादि।
अन्वयार्थ---(सो तहिंस तत्र) समुद्रपाल को गोख में बैठे २ ही (परम सवेगमागओ-परम सवेग आगत) सर्वोत्कृष्ट वैराग्य प्राप्त हाँ गया। (सवुद्धो-सद्ध) स्त्रय प्रतियुद्ध हो कर (भयव-भगवान् ) वैराग्य सपन्न बने शा उस समुद्रपालने (अम्मापियरो आपुच्छ-अम्बापितरी आपृच्छय) मातापिता से पूछकर (अणगारिय पन्धए-अनगारिताम प्रक जितः) दीक्षा धारण करली ॥१०॥ पापक निर्याणम् अशुभ माना मा अशुभ ॥ छ, रथी म मियाशने ३५ સ્થાન ઉપર મારવા માટે લઈ જવામાં આવે છે પલા
तत-"सबुद्धो" त्याहि ।
स-याथ-सो तहि स तत्र समुद्रपालन अमामा । मे810 परम सर्वेग मागओ-परम सवेग आगत सवाट वै१५ प्राप्त थ६ आया, भने सबुद्धोसबुद्ध पात ते ४ प्रतिशुद्ध धने भयव-भगवान् ३२१२५ सपन्न अनेसा या से समुद्रपा अम्मापियरो अपुच्छ--अम्बापितरी आपृच्छय मातापिताना माशा भगवान अणगारिय पव्वए-अनगारिताम् प्रत्रजति दीक्षा 2nil२ ४ ॥१०॥
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 33
प्रेयर्शिनी टीमा 7 एकान्तचयाया समुद्रपालप्टान्त सकृय निनदेशित धर्म-श्रुतचारित्ररूपम् चरत्नामेरितवान । आत्मनोऽनु गासनपक्ष चत' तिन्नाया। हे पिन्-हिन्-मात्मन् । मातीनि पञ्च महानतानि पीकृत्य भयान निनडेगित अनचातिस्प र चरन ग्रामवेत ॥१२॥
सव्वेहि माहि ढयाणुकपी, ग्वतिक्खसे सजय वभयारी । सावजजोग परिवजयतो चरज भिक्खू सुसमाहिडदिए ॥१३॥ डाया--मर्येषु भूनेषु दयानुकम्पी लान्तिम मयतवमचारी।
सायपाग परिवर्जयन् अचरद् भिनु मुममारितेन्दिर ॥१३॥ टीका--'मन्वेहि इत्यादि।
म भिसु =या समुद्रपार सर्वेषु भूतेषु-एकेन्द्रियाचारभ्य पञ्चेन्द्रिय पर्यन्तसमस्तप्राणिपु दगानुस्म्पी-दयया-पक्षणरूपया अनुकम्पनगील , भान्ति त्याग महान इन पाच महानों स्वीकार करके (जिणदेमिय यम्म चरिज-जिनदेशिन धर्म जचरत ) जिनदेव द्वारा प्रतिपादित श्रुत चारित्र रूप धर्मका पालन किया। आत्मा के मुशासन पक्षमे "चरेन" की "चरेत" ऐसी छाया ममझनी चाहिये-अर्थात्-“हे विछन् । पात्मन । अहिंसा आदिक पच महानतों को स्वीकार का तृ अब जिनदेशित श्रत चारित्र रूप धर्मका सेवन पर" जर ऐमा आत्मानुशासन करने रूप अर्थ विवक्षित हो तर "वित्" को सवोधन रूपमे एच "चरेज" को "चरेत्" के रूपमें जानना चाहिये ॥१२॥ ___ 'सव्वेहि भूहिं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(भिस्व-भिक्षु') वे समुद्रपालमुनि (सध्यहि भृहि टयाणुकपी-नर्वेषु भूतेषु दयानुफपी) समस्त एकेन्द्रिय से लेकर पचेताना था।२ क जिणटेमिय सम्म चरित्न-जिनदेशित में अचरत् नव દ્વારા પ્રતિપાદિત કૃન ચારિત્રરૂપ ધર્મનું પાલન કર્યું આત્માના અનુશાસન પલમાં "अचरत" "चरेत" मेषु डिया५४ समान अर्थात्-हे मिद्वान आभन्। અહિસા આદિ પાચ મહાવ્રતને સ્વીકાર કરી તુ હવે જનદેશિત થતચારિત્રરૂપ ધર્મનું સેવન કર” જ્યારે એવુ આત્માનું શાસન ડરવારૂપ અર્થ વિવક્ષિત થાય ત્યારે "चितभमाधन ३५मा भने “चरेन"ने "चरेत्"ना ३५थी तवाये ॥१२॥ - "सव्वेहिं भृएहि" त्या
मन्या-भिरग्बू-मिभु से समुद्रपाल मुनि सम्वेहिं भृएहि तयाणुकपीसर्वेषु भूतेषु दयानुकपी भणी भेन्द्रियथी Aठन 'पयेन्दिर सुधाना wो ५.
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
उत्तराध्ययन सूत्रे
शीलानि=उत्तरगुणरपाणि, परीपान=परोपरसटनानि च अमिरावितवान । यद्वामुनि स्वात्मानमेवात हे आत्मन ! भगन महाशादिविशेषणविशिष्ट सत्यता पर्यायधर्मम् अभिचयेत् चारित्र समापयतु ॥ ११ ॥
मृल्मू
अहिसं संच्च चे अतेगं चं, तेत्तो यं वभ अपरिग्गह थे । पडिवेंजिया पंचे महत्वयोड, चरेज धम्मं जिणंदेसिय विऊं ॥ १२ ॥ छाया - अहिंसा सत्य च अन्य 7, as न अपरिग्रह च मतिपत्र पत्र महानतानि, अचरद् धर्म जिनदेशित वित् । १२|| टीका -- 'अहिस' इत्यादि ।
•
ति विद्वान् स समुद्रपालमुनि श्रहिंसा=माणातिपातनिरमण, सत्य = मृपावादविरमण, चन्तथा-अम्तेन्यम् = अदत्तानविरमण च ततथ_== ब्रह्मचर्य, तथा अपरिग्रह - परिग्रहविरमण चेत्येव पञ्चमहानतानि प्रतिपद्य = "याणी सीलाणि-प्रतानि शीलानि" इत्यादिपदों द्वारा प्रकट करते हमहानती (वयाणी - नतानि) नत, (सीलाणि - शीलानी) उत्तरगुणरूप शील एव (परिमहे - परोपहान्) क्षुधा तृपा आदि परीपट्टों का जीतना इन सबका पालन करना ही उनको रुचा ॥ ११ ॥
उसके बाद इन्होंने जो किया तथा जो इन कर्तव्य होता ह वह कहते है - ' अहिस' इत्यादि ।
अन्वयार्थ — उन (विउ - वित्त ) विद्वान् समुद्रपाल मुनिने (अहिस सच च अतेणग तत्तो य बन अपरिग्गह पच महत्वया पडिवज्जिया - अहिसा सत्य अस्तैन्यक ततश्च ब्रह्म अपरिग्रह पंचमहानतानि प्रतिपद्य) अहिसा महात, अदत्तादान विरमण महानत, ब्रह्मचर्य महानत परिग्रह सीलाणि - प्रतानि शिलानि धत्यादि यही द्वारा अगर मेरे छे-महानती क्याणिव्रतानि उत्तम गुगु३प शील भने परिसहे - परिपहान् भूम, तरस यहि परीषाने જીતવા એ સઘળાનુ પાલન કરવુ જ એને ચ્યુ છે આના પછી એમણે જે કર્યું તથા જે એમનુ ક “afa” Yule
થા
ન્યાય છે તેને કહે છે~~
अन्वयार्थ - विऊ-चित् विद्वान समुद्रास मुनि अर्हिस सच्च च अंतेणग तत्तो य वभ अपरिग्गह पच महव्वयर पडिवज्जिया - अहिंसा सत्य अस्तैन्यक ततथ ब्रह्म अपरिग्रह पच महानतानि प्रतिपद्य महिमा भहाव्रत, सत्य भहाव्रत, અદત્તાદાન વિરમણુ મહાનત, બ્રહ્મચય મહાવ્રત, પરિગ્રહ ત્યાગ મહાવ્રત આ પાંચ મહા
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियर्गनी टीका र २२ एकान्तचयाया समुद्रपा दृष्टान्त
६. तेन्द्रिय-च भूत्वा मापद्योग परिजियन चरन् । त्वमपि भिक्षुरसि, अतम्त्यमपि तथैर चरेरिति । 'म भूपति' इत्यत्र सप्तम्यर्षे तृतीया ॥१३॥
कालेणं काल विहरिज रहे बलावल जाणिय अप्पणो र्य । सीहो 'व सण न सतसिज, वयजोगें सुच्चा ज असंभमाहे ॥१४॥ छाया-~-कालेन काल व्यहरद राष्ट्र, रलावल नात्या आत्मनश्च । सिंह इस शन्देन न समनस्यत्, वचीयोग भूत्वा न असभ्यम
प्रोत् ॥१॥ टीमा-'कालेण' इत्यादि ।
शालेन-पादोनपोरप्यादिना कालम् कालोचितम् उभयकाले प्रतिलेगनम् द्वितीयपोरप्यादी यान चतुकाल स्त्रा याय, तथा यथाशक्तितपश्चरण च कुर्वन चारी र सुसमाहितेन्द्रिय होकर सावग्रयोगका परितार कर विहार करता है-लो तुम भी भिक्षु हो अत तुम भी इसी तरह से बनकर विचरण करो। यद्यपि पचमहाजनो के पालन करने से समुद्रपालमुनि मे ब्रह्मचर्य का पालन स्चत सिद्ध हो जाता है। फिर स्वतन्त्र रूप से जो इम गाथा में ब्रह्मचारी पद रग्बा गया है उसका तात्पर्य यह है कि ब्रह्मचर्य दुरनुचर है। इसी बात शेनचित करने के लिये उसका यहा ग्रहण हुआ है ॥१॥
'कालेण काल' इत्यादि।
अवार्थ-- मुनि समुद्रपाल ने (कालेण काल-बालेन कालम) पादोनपौरपी आदि समय के अनुसार उभयकाल में प्रतिलेवन करना, સુસમ હિતેન્દ્રિય થઈને સાવવાને પરિહાર કરીને વિહાર કરે છે તે તમો પણ ભિક્ષુ છે, આ તમે પણ આવી જ રીતના બનીને વિચરણ કરે છે કે પાચ મહાનતેનું પાલન કરવાથી સમુદ્રપાલ મુનિમાં બ્રહ્મચર્યનું પાલન સ્વય સિદ્ધ થઈ જાય છે છતા સ્વતંત્ર રૂપથી જે આ માથામાં બ્રહ્મચારી પર રાખવામાં આવેલ છે એનુ તાત્પર્ય એ છે કે, બ્રહ્મચર્યનું પાલન એ ઘણુ જ કઠણ છે આથી આ વાતને સૂચિત કરવા માટે એનું આ સ્થળે ગ્રહણ થયેલ છે પણ
"कालेण काल"त्यादि
म-क्या-समुद्रपाल भुनिये कालेण काल-कारेन काला पाही- ५१३५ આદિ સમયના અનુસાર ઉભય કાળના પ્રતિલેખન કરવુ, બીજી પૌરષી આદિમાં
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
उत्सराप्यया में क्षम'क्षान्त्या क्षमागुणेन नत्यत्तया क्षमते-दनाना दुर्भातिाकि सहत य. म तथा, स शक्तोऽपि क्षमागुणेन परोपटसहनी, सयत'सम्सम्यग यत प्रयत -जिनामाराधने तत्पर. समयमान्त पदम् वामगरीनववाटिका विशुद्धब्रह्मचर्यसेग्नशील महानतमतिपच्या म्पत' मिदम्य ब्रह्मण्यस्य पुन ब्रह्मचारीति क्यनेन तस्य दूरनुचरस्त मृपितम् तपा-मुममाहिनेन्दिराशी कृतेन्द्रियश्च भूत्वा सापद्ययागबामन काययोगाना साधयव्यापार परिपनयन्परित्यजन् अवरत-हिरतिस्म । आत्मनोऽनुशासनपक्षे चरदिनिन्द्राया-हे आ त्मन् ! मिक्षु सर्वेषु भूतेषु दयानुकम्पी क्षान्तिक्षम सयनवमचारी मुममाहिन्द्रियतक के जीवों पर दयानुरूपी ने-दया से रक्षा करने स्प परिणति से अनुरूपन शील ने (ग्वनिम्पमे-क्षान्तिक्षमः)क्षान्तिगुण से-क्षमा रूप आत्मिागुण से-अक्ति से नही-दुर्जनों के दुर्वचनोको महन करने वाले वने (सजयरभयारी-सयतव्रत्मचारी) सयतभार से ब्रह्मचारी बने नववाड से विशुद्ध ब्रह्मचर्य के सेवनमे लपलीन रहे-तथा (मुसमाधि इदिए-सुसमाहितेन्द्रिय) पच इन्द्रियों को वश में करके (सावजजोग -सावद्ययोगम् ) वे मन, वचन एव काय इन तीन योगों के सावय व्यापारों का (परिवजयतो-परिवर्जन् , परित्याग करते हुए ही (चरेजअचरत् ) श्रुतचारित्ररूप धर्म के पालन करने मे अथवो विहार करने मे निरत हुए | आत्मानुशासनपक्षमे "चरेज" की सस्कृतछाया "चरेत्” ऐसी कर लेनी चाहिये। उसका भाव तब इस प्रकार हो जायगाअर्थात् समुद्रपाल मुनि ने अपनी आत्मा को इस प्रकार समझाया-कि हे आत्मन् । भिक्षु समस्त जीवों पर दयावान् क्षान्तिक्षम, सयतब्रह्म દયાનકડી બન્યા-દયાથી રક્ષા કરવા રૂપ પરિણતિથી-અનુક પન શીલ બન્યા વાતાવ क्षान्तिक्षम क्षान्ति मुख्थी-क्षमा३५, मिगुशुथी-मति नहि नाना हुयनान सहन ४२१वामा मन्या सजयबभयारी-सयतब्रह्मचारी सयतमाया બ્રહ્મચારી બન્યા નવાવાડથી વિશદ્ધ બ્રહ્મચર્યના સેવનમાં લવલીન રહૃાા તથા सुसमाहिददिए-सुसमाहितेन्द्रिय पाय धन्द्रियाने पक्षमा ४१२ ते यावज्जजोगसावधयोगम् मन, पन्यन गने या मात्र योगोना सावध व्यापाशनु परि वजयतो-परिवर्जन परित्याग रान चरेज-अचरत श्रुत यरित्र३५ ५मनु पालन २पामा मथवा विडार उरामा निरत यया मात्मानुशासन पक्षमा “चरेज"ना सकृत छाया "चरेत" मेवी ४१ वी मध्ये मानो ला त्यारे मा २॥ થઈ જશે અર્થાત્ સમુદ્રપાલ સુનિએ પિતાના આત્માને આ પ્રકારે સમજાવ્યા કે
અમિન ' ભિક્ષુ સઘળા છ તરફ દયાવાન, ક્ષાતક્ષમ, સ યત બ્રહ્મચારી અને
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिता टीम अ. एकातचयाया समुद्रपारदृष्टान्त
६७ छाया-उपेत्रमाणम्नु पर्यत्रनव, प्रियमप्रिय सर्वमनितिक्षत ।
नमा सर्वनाभ्यरोत, न चापि पूजा गह। च सयत. ॥१५॥ टोका-'उवेहमाणो' इत्यादि ।
सयत स समुद्रपारमुनिम्नु परम्य कटु भापितम् उपे प्रमाण. प्रागण यन पर्यवनन् व्यहरत । तपा-मियममिव च मम् अतितिलत-मोहबान । तथान सर्वत्र म्याने म उस्तु अपरोक्त-यथाटाभिलगएको नाभूदिति भार । पिन-आत्मन पूजा-मम्मानादिस्पा गहा-निन्दा च नाभ्यरोचत समभाना ऽमन्यतेत्यय आत्मनोऽनुमानपक्षे-हे-नात्मन् । सयत =सा पुस्तु परीक्त दुरुक्तम्
"उबेरमाणो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-वे समुद्रपाल मुनि (उवेहमाणो-उपेलमाण) परोक्त कट मापणो को सुनकर भी उसी उपेक्षा करते थे । तया (पिरमप्पिय सन्च तितिकमज्जा-प्रिय अप्रिय मर्व अतितिक्षन) प्रिय एब अप्रिय व्यवहार को भी वे एकरूप म समझ कर महन करते थे और इस प्रकार वे (परिन्धरना-पर्यत्रमत) आनद के माय विचरते थे (नन्त्य मन्वन अभिरोयडजा-सर्वत्र सर्व नाभ्यरोचत) जहा • ये विहार करते वहा की किसी भी दृष्ट वस्तु म इनकी अभिलापा नही जगतो-उसमे मम त्वमार जागृत नही होता। तथा इनको (न यावि प्रय गरह च-न चापि पूजा गर्दीच) वे न अपनी प्रगमा से प्रसन्न होते थे और न निन्दा से अप्रसन्न अर्थात- मशमा और निन्दा मे ममभाव रग्बते थे। आत्मा नुशासन के पक्ष मे वे इस प्रकार करते-कि हे आत्मन् । माधु का कर्तन्य
"उवे हमाणा" त्याल सन्याय-~-ये समुद्रासमु उवेहमाणो-उसमाग मोगयोथी मासा કડવા ભાષણે સાભળીને પણ તેની તરફ ધ્યાન આપતા ન હતા, તથા જિન1િ मव्य तितिरखएज्जा-मिय अभिय सर्व अतितिक्षत प्रिय मन पनि व्यवहारने ५१ तेसा मे ३५मा सभ७ने सन २ता जता, या प्रमाणे तेथे। परिवएना-पत्रजन मानहनी साये वियरता ता सत्य सच न अभिरोयरजा-सर्वत्र सर्व नाभ्यરજત જયા જ્યાં તેઓ વિહાર કરતા ત્યાની પિતે જોયેલી કે ઈ પણ વસ્તુમાં તમની અભિલાષા જાગતી ન હતી તેમાં મમત્વભાવ જાગૃત વતે ન હતે એને पूय गरह च-न चापि पूजा गहीं च तमा न तो पातानी प्रशसाथी प्रसन्नता અને નિ દાથી અન્ન પણ થતા ન હતા અર્થા-પ્રશ સા અને નિ દામા સમભાવ રાખતા હતા આત્માનુશાસનના પક્ષમાં તેઓ આ પ્રકારથી કહેતા હતા કે હે
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४६
उत्तराध्ययनसत्रे
आत्मन् स्वस्य च सगरम्परिप्णुत्वासहिरप गावा-यशात्मन गयमयोग हानि न स्यात्त या जात्वा रादि-गण्डले उपमणवार गामाता च यदविहार फतवान् । तया च-सिंह इचग देन-भयोत्पाटकेनन न समास्गद-गन्त्रता नामृत-सत्यान्नैव चलितमानिति भार , मिष्टान्ताभिधान ग तम्य सावित्व नातिस्थिरत्वात । तथा-पचोयोग-धाग्योगन्दुमापाचन सुधाऽपि स श्रम भ्यम् अश्लील पाक्यम्-न अबवीव-नारवान। आत्मानुशासनपक्ष-विहरत, सन स्थेत, स्यादिति पोध्यम् । 'पयोग' इति' आपत्राद लसानुस्वारी निर्दिष्ट ॥१४॥ पुनरप्याह-
मूलम्-- उवेहमाणो उं परिएज्जा, पियमप्पिय सव्वं तितिस्सएन्जा । नं संघ सव्वत्थऽभिरोय इज्जा, ने योवि य गैरह च सजेए ॥१५॥ द्वितीयपौरपी आदि मे ध्यान करना, चतुकाल म्वाभ्यार करना तथा अपनी शक्ति के अनुसार तपश्चरण करना यह मत्र ययाविधि (कुर्वन् ) करते हुए (अप्पणोय गरल जाणिय-आगमन.-पलाल ज्ञात्वा) अपना सहिष्णुत्व एव असहिष्णुत्वरूप लावल को जानकर (रसेवितरित-राप्टे व्यवहरत्) देश मे तथा उपलक्षण से ग्राम आदि में विचरे । तया (मण सीहोव न सतसिज्जा-शब्देन सिह इब न ममत्रस्यत्) भगोत्पादक शब्द से वे सिह की तरह कभी भी अपने धैर्यसे विचलित नहीं होते। और न कभी (वयजोग सुच्चा-बचोयोग श्रुत्वा) दूसरों के असभ्य वचना को सुनकर भी (असम्भ ण आहु-असभ्य न अब्रवीत्) वे असभ्य वचन न बोले । आत्मानुशासनपक्षमे "विहरिज" की सस्कृत छाया "विहरेत्" "सतसिजा" की "सत्रस्येत्” "आद" की "व्यात्” जाननी चाहिये ॥१४॥ ધ્યાન કરવું, અથવા ચેથા કાળમા સ્વાધ્યાય કર તથા પિતાની શક્તિ અનુસાર तपश्चरय ४२७ मा सघणु यथाविधि ४२ता ४२ता अप्पणो बलाबल जाणिय
आत्मन वलापल ज्ञात्वा पोताना सहित्य मन मसाहित्१३५ ने aajीन रहे विहरिज-राष्ट्र व्यवहरत देशमा तथा BARथी गाभेगास वियर
यु तथा सण सीहोव न सतसिज्जा-शब्देन सिंह न समत्रस्यत लयापा शपथी त सिडनी भा ही ५ पोते धैर्य थी वियसित न थता मने वयजोग मुच्चा-बचोयोग श्रुत्वा भीगना मसल्य वयनाने सासनीन तसाही ५ असब्भ ण आइ-असभ्यन अबवीत असल्य क्यन माया नथी मात्भानुशासन पक्षमा "विहरिज" सश्त छाया "विहरेत्" "सतसिजा" "सनस्येत्” “आहे" नी "यात्" वा नये ॥१४॥
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका १ एकान्तचयाया समुद्रपालटाटान्त
१९ आया--भने के उन्या इह मानवेपु, यान् भारत मप्रारोति भितु ॥
भयभरपास्तर उग्रन्ति भीमा, दिव्या मानुपा अथवा नग्चा ॥१६॥ परीपहा पिहा अनेके, सीदन्ति यत्र रहमातरा नरा ।
श्रपतत्र प्राप्ती नाव्ययत भितु , सग्राम गीदव नागराज ॥१७॥ टीमा-'अणेालग' इत्यादि ।
इह-जगति मान-मनुप्येषु अनेक-पवन्दाअभिमाया भवन्ति । यान अमिायान भिक्षुररिजनगारोऽपि भारत तत्वत्त्या योदयिमादि भारतो पा सम्मररोति करोत्येव । अन एवं तद्गुणा मोक्ता । यहा-अत एरमात्माऽनुशास्यते इनि भाव । चि तर तपतिपत्तौ भयभैरवा' भयेन= भयजनरत्वेन भैरवा -भीपणा' भीमा:द्रा दिव्या दिवि भरा दिव्या., के समाधान निमित्त मृत्रकार कहते है-'अणेग व्दा' इत्यादि 'परीसहा' इत्यादि।
अन्वयार्य- (डह-उह) इस समार मे (माणवे-मानवेपु) मनुप्यों में (अणेगउदा-अनेके लदा) अनेक अभिमाय होते हैं। कि (जे-यान्) जिन अभिप्रायो को (भावनो-भावन) तत्ववृत्ति मे अबरा औदारिक भावों की अपेक्षा से (भिखू-भिक्षु ) भिक्षु भी (सपकरेइ-सम्प्ररोति) कर सकता है। इसलिये वह ऐसे भावो के करने से व्यर्थ समर नष्ट न करे इस विचार से इन गुणो का प्रतिपादन किया गया है अथवा वह स्वय इनमे पडकर आत्माको स्वच्छद न बनालें उसलिये आत्मापर अनुशासन रखने की बात कही गई है। तथा (तत्य-तत्र) महारतों को अगीकार करने पर (भयभेरवा भीमा दिव्या मणुस्सा अदुवा तिरिકહેવામાં આવ્યું છેઆ પ્રકારની શ કાના સમાધાન માટે ત્રકાર કહે છે—
"अणेग उदा" त्यादि "परीपहा' त्यहि ___ मन्या -दह-इह २मा ससारमा माणवेहि-मानवेपु भनुष्याना अणेगछदा -अनेकछदा. मने मलिप्राय हाय छ , २ मलिप्रायाने भावओ-भावत. तत्ववृत्तिमा अथवा मौयि मावोनी ५पेक्षा भिररसु-भिक्षु भिक्षु ५९ सपकरेड सम्प्रकरोति श शछ । भाटे ते मापा मारा मा पोताना समयना વ્યર્થમાં દુરૂપયોગ ન કરે આ વિચારથી એ ગુણોનું પ્રતિપાદન કરેલ છે અથવા તે સ્વય તેમા પડીને આત્માને સવદી ન બનાવે આથી આ મા ઉપર અને शासन यानी पात् अपामा मावेस छ तथा तत्थ-तत्र महामनोनी सगीर ४२ पाथी भयमेरवा भीमादिव्या मणुस्सा अदुवा तिरछा उडति-भयभैरवा भीमा'
८२
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૬૪૮
उमगध्ययनपत्रे उपेक्षमाणः परिप्रजेत्-विहान् तथा-प्रियममिय च स तितिरीनपहेत, न सर्वन सर्वन्तु अभिरोचेतनामिल पत न चारि पूजा गीच अमिराचेत। पर सयताचारः, अतस्तमपि तथा का प्रयतम्घति मार' ॥१५॥
ननु भिभोरपि निम-यथागाव समहति या रणा. मान्यते दा -एरमात्मानुशास्यते इत्याह
मूलग--- अणेग छदा इहे माणवेहि, जे भावओ सपकरेड भिक्खू । भयभेरेवा तत्थ उंडति भीमा, दिव्या मस्साअटुंया तिरिच्छा॥१५॥ परीसंहा दुव्विसंहा अंणेगे, सीयति जत्था वह कायग नंरा । से तत्थे पत्ते ने वहिजे भिव, सगामसीसे वे नागरीया ॥१७॥ है कि वह परोक्त कुवचनों की तरफ जरा भि ध्यान नहीं दे-मदा उम तरफ उपेक्षावृत्ति ही धारण करता रहे । तथा विहार आदि के अवसर मे चाहे तो कोई मीठी वाणी योले चाहे कोई रडवी वाणी बोलेसाधु को चाठिये कि वह उससे शाति और आनद के साथ सरन करे। अनेक जगह जाने पर भी किसी भी वस्तु के ममत्व से वह बधे नही। अपनी प्रशसा एप निंदा मे समभाव रखना चाहिये। यह सयत जन का आचार है। तभी सयत है अत तृ भी इसी रूप से होने का मयत्न कर ॥१५॥
शका-क्या भिक्षुजन मे भी अन्यथाभाव की सभावना रहती है कि-जिससे इस प्रकार के उसके गुण कहे जा रहे है अथवा वह आत्मा को अनुशासित करें यह भी कहा जा रहा है। इस प्रकार इस शका આત્મન્ સાધુનું કર્તવ્ય છે કે તે પરોકત કુવચનેની તરફ જરા પણ લક્ષ ન આપે એના તરફ સદાને માટે ઉપેક્ષા વૃત્તિ જ ધારણ કરતા રહે, તથા વિહાર આદિના અવસરમા ચાહે તો કઈ મીઠી વાણી બેલે, ચાહે કાઈ કડવી વાણી બેલે સાધુને માટે તે તે શતિથી અને આન દથી સહન કરવાનું જ હોય છે અનેક જગ્યાએ જવાનુ થતા પણ કઈ વસ્તુથી મમત્વભાવ બાધે નહિ, પિતાની નિ દા અને પ્રશ સામા સાધુએ સમભાવ રાખવો જોઈએ આ સાધુનો આચાર છે કે તુ પણ સાધુ છે આથી તુ પણ એવા જ રૂપને થવાનો પ્રયત્ન કર ૧પ
શકા–શુ ભિક્ષુજનમાં પણ અન્યથી સંભાવના રહે છે કે, જેનાથી આ પ્રકારના તેના ગુણ કહેવામાં આવે છે, અથવા તે આત્માને અનુશાસિત કરે એ પણ
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
freefat टीका अ २१ एकान्तचयया समुद्रपालदृष्टान्त
६५२
अनेक पहा उयन्ति । येषु उपसर्गेषु परापहषु च सत्यु कातरा नरा नहु सीदन्ति । अय = माप्तो भिक्षु सग्रामशीर्षे नागराज व न व्ययेत । श्रतस्त्वयाऽपि न व्यथितव्यमिति ॥ १६ - १७॥
दिच-
मृल्मू
सीओसिणा दसमसा यं फासा, आयका अक्कुक्कुओ तत्थऽहियासे एज्जा, स्याँड खेवे
विविहा फुंसति देहे । पुरेकडाइ ॥ १८ ॥
छाया -- शीतोष्णानि दशमशकाच स्पर्शा., आतङ्का विविधा स्पृशन्ति देहम् । अकुकृजतना यसत, रजासि अक्षिपत् पुराकृतानि ॥ १८ ॥ टीका- 'सीओमिणा' इत्यादि ।
शीतोष्णानि शीतपरीपहा, दशमशका द्रशमशकापरीपहा स्पर्शा = तृणस्पर्शरूपा. परीपहाथ, तथा - विविधा . = अनेक्मकारा आतङ्का = रोगाच दह कायर होते ह वे ही मयमसे पतित होते है । परन्तु जो वास्तविक भिक्षु है वह इनको सहन करता हुआ अडोल एव अकप बना रह कर सयम को और अधिक मजबूती के साथ थामे रहता है । सग्राम के बीच मे उपस्थित हुए गजराज की तरह वह इन शत्रुरूपी उपसर्ग परीपहादिक के आयातों की जरा भी पर्वाह नहीं करता है । और उनको सहता है । अतः तृ भी भिक्षु है । इसलिये तुझे भी इनसे व्यथित नहीं होना चाहिये ॥ १६ ॥ १७॥
और भी - 'सीओसिणा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- (सीओ मिणा - शीतोष्णानि ) शीतपरीपर, उष्णपरीपह (दसमसा - दशमाका ) दशमशकपरीपर (फासा - स्पर्शा ) तृणस्पर्शरूप હોય છે તે ઞયમથી પતિત થાય છે પરંતુ જે વાસ્તવિક ભિક્ષુ છે તે તેને સહુન કરીને અાળ અને મક્કમ બની રહીને સયમને ખૂબ જ ૪ તાઈથી વળગી રહે છે સ ગ્રામની વચમા ગયેલા ગજરાજની માફક તે આ શત્રુરૂપી ઉપમળ, પીષહ આદિકના આઘાતાની જરા સરખીએ પરવા કરતા નથી અને તેને સહે છે આથી તુ પણ ભિક્ષુ છે આ કારણે તારે પણ એનાથી અકળાવુ ન જોઇએ ૫૧---૧૭ાા वजी पशु - 'सीओसिणा" इत्यादि
मन्नयार्थी – सीओसिणा - शीतोष्णाणि शीत परीष, Gष्णु भरीषड, दतमसा दतमशक दशमश परीषड, फासा - स्पर्शा तृष्यु स्पर्श३५ परोप, तथा विविहा
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
23D
उत्तराध्ययन देवसम्मान्धन , मनुपा: मनुष्यसम्मन्धिनः, नरमा तियेसम्बधिनत्र उपसर्गा उद्यन्ति-उदिता भवन्ति । 'उपसर्गा' इत्याक्षिप्यते । 'अणेग' इति सप्तपश्मान्त पदम् । 'माण रोहि' इत्यत्र सप्तम्यर्थे उनी । तथापिहा-दम्सहा अनेक अनेरसरयका परीगा-रिव्यमानुपतिरक्षा परीपहास उपन्ति-उरिता भवन्ति । यतम्येपु उपसर्गेपु परीपहेपु च फातराअधीरा नरा -भृश सीदन्तिम्सयम प्रति शिथिला भवन्ति । म-अथ स समुद्रपालो भिक्षुः तत्रनेषु उपसर्गप परी पहेषु च प्राप्त समापनः, सग्रामगीपयुद्धमूर्द्धनि नागराज ३-महागज इनाव्यथत-पीडा नानुभूतान | आत्मनोऽनुगासनपधे-हे आत्मन | दुपिहा
छा उइति-भय भैरया भीमा दिव्याः मनुपाः अयया तरश्वा' "उप सर्गाउद्यन्ति) साधु के ऊपर, भयोत्पादक होने से भीषण, भीम-रोदऐसे देवकृत मनुप्यकृत अया तिर्यचकृत उपद्रव भी आते हैं। तथा दुन्विसहा अणेगे परिसहा-दुर्विपहा अनेके परीपहा) सुदुम्सह अनेक परिपह भी उदित होते हैं कि (जत्था-यन्त्र) जिन उपसर्ग एव परीषहाँ के आने पर (मायरा नरा-फातरा नरा) कायर जन (यहुसीयति-बरसीदन्ति) सर्वया सयम से शिथिल हो जाते है। परन्तु (से भिक्ख तत्य पत्ते सगामसीसे नागराया इव न वहिज-स भिक्षु तत्र प्राप्त सग्रामशीर्षे नागराज इव न अव्ययत) वे समुद्रपाल मुनि उपसर्ग एव परीषहीं के आने पर भी युद्ध के बीच मे गये हुए नागराज-महागज की तरह जरा भी व्यथित नहीं हुए। आत्मा के अनुशासन पक्षमें आत्मा को उन्हों ने ऐसी स्थिति में इस प्रकार समझाया-कि हे आत्मन् ! इस स्थिति मे तो दुर्विषह अनेक उपसर्ग-और परीपह आते हैं एव जो नर दिव्या मानपाः अथवा तैरचा उपसर्गा. उद्यन्ति साधुना ५२सयोत्पा६४ पाथी ભિષણ રૌદ્ર એવા દેવકૃત મનુષ્યકૃત અથવા તીર્ય ચ કૃત ઉપદ્રવ પણ આવે છે તથા दुन्धिसहा अणेगे परिसहा-दाविपया अनेके परिपहा ध। मा४२॥ मने पस ५९ ५६५ मा छ जत्थ-यत्र २ पसग भने ५षडाना भावपाथी पापा कायरा नरा कातरानरा. आय२ . वहसीयन्ति-यहसीदति सयमयी सर्वथा थाथ थ य छ परतु स भिक्ख तत्थ पत्ते संगामसीसे नागराया इव न वहिन-स भिक्षु तत्र प्राप्त सग्रामशीर्षे नागराज इव न अन्यथत में समुद्र પાલ મુનિ ઉપસર અને પરીષહના આવવા છતા પણ યુદ્ધની વચમાં ગયેલા મહા ગજની માફક જરા પણ ખિન્ન ન બન્યા આત્માના અનુશાસનપક્ષમાં આત્માને તેઓએ એવી સ્થિતિમાં આ પ્રકારથી સમજાવ્યું કે હે આત્મન ! આ સ્થિતિમાં તે વિષહ અનેક ઉપસર્ગ અને પરીષહ આવ્યા જ કરે છે અને જે નર કાયર
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टाफा २९ प्रकान्तत्रयाया समुद्रपालदृष्टान्त
१५३
हेआत्मन । तेषु समुपस्थितेषु मुनि अनुक्रन सन् तानधिसहेव, अपि च- पुराकृतानि रजासि=कर्माणि निपेत= परीपदसनादिभिरपनयेत्, 'यतस्त्वमति तचैन कुरु' इति भार ॥ १८ ॥ किंच—
मृल्मू
पहाये रोग च तहे दोस, मोह च भिक्खू सेय्य वियक्खणो । मेव वाण अकर्षमाणो, परीस हे आयगुंते सहेजा ॥ १९ ॥
या महाय राग च नयेन द्वेष, मोह च भिक्षु सतत विचक्षण । मेरुरिव वाना+म्पमान, परीपहानात्मगुप्तोऽमहत ||१९|| टीका- 'पाय' इत्यादि ।
सतत = निरन्तर विचरण =तयविचारपरायणो भिक्षु समुद्रपालमुनि रागम्-नभिमतेषु तथैव च द्वपम् - अनभिमतेषु च पुन - मोह=मियात्व हास्यादि रूपमज्ञान महाय=परीत्यज्य पातेन मेरुरिव परीपहादिना अकम्पमान =अविचलन परोपर तथा विविध प्रकार के आतक इस गरीसो व्यथित करेंगे ही परन्तु इस स्थिति में कायरता सूचक हा मात हा तात ।" इत्यादि का प्रयोग न करते हुए उनको सहन कर इससे तुझको यह लाभ होगा कि तृ पूर्वोपार्जित कर्मों का क्षपक वन जावेगा ॥ १८ ॥ फिर भी - 'पाय' इत्यादि ।
(
अन्वयार्थ - ( सयय - सततम् ) निरन्तर (वियावणो विचक्षण) तत्त्वों की विचारणा करने मे तत्पर बने हुए (भिक्खू - भिक्षु ) उन समुद्रपाल मुनिने (राग दोस तहेब मोहम् पहाय - राग छेप तथैच मोहम् महाय ) अभिमत विषयो मे राग, अनभिमत विषयों मे द्वेष तथा मिथ्यात्व हास्य આત્મન્ શીત, ઉષ્ણુ, દશમશક અને તૃણમ્પરૂપ પરીષહ તથા વિવિધ પ્રકારના આતક આ શરીરને વ્યથિત કરે છે જ પણ આ સ્થિતિમા કાયરતાસૂચક હે માત ! હું તાત । ઇત્યાદિ શબ્દોના પ્રયાગ ન કરતા તુ એને સહન કર આર્થો તને એ લાભ વશે કે તુ પૂર્વોપાર્જીત કર્મોના ક્ષય કરનાર બની જઇશુ ।।૧૮ના
छाप - 'पहाय" त्याहि
मन्वयार्थ -सयय-सततम् निरंतर विकगणे - विचक्षण तत्वोनी वियारा ४२वामा तत्थर जनेता से समुद्रयास भुनियो राग दोस तदेव मोह पहाय-राग द्वेष तथैव मोह महाय अभिभत विषयोमा राग, अनभिमत विषयोभा द्वेष तथा मिथ्यात्व हास्य माहिय अज्ञननो परीत्याग उरी वारण मेस्व्व अकपमाणो
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
६२
उत्तगध्ययनम्म स्पृगन्ति-उपतापयन्ति । तत्रतेपु परीपहेपु आतगुग समुपस्थितपु समुद्र पालमुनि अफुकन = कुत्सित जितीति जन-न कुछन -अपनाना माता, हा तात !, इत्यादि कुस्मित गटमन नान अ यसहतम्सोडवान् । अनेन पूर्वगाथार्य एर स्पाटमतिपत्यर्थमुक्तः । ईशा सन स मुनिः पुरातानि%पूर्वभवोत्पादितानि रजासि-रजासोर रजासि-जीपमालिन्यहेतुत्वात धर्माणि अक्षिपत्= परिपहमहनादिभिरपनीतवान। आत्मनोऽनुशासनपधे-हे आत्मन् ! शीतोष्णदशमगाठणस्पर्शरूपा. परिपहा पिरिधा यातकाच देह म्पृशन्ति । परीपह तथा (पिविहा आयका देह फुमति-गिरिधा आतङ्का देहम्स्पृशन्ति) और भी अनेक प्रकार के रोग शरीर को व्यथित करते रहते हे इनसे कायरजन घराफर 'हे मात ! हे तात " इत्यादि शन्न करते हुए सयम से सर्वथा शिथिल बन जाते है, परतु (तत्य-तत्र) उन परीपहों एव उपसर्गो तथा रोगों के आने पर भी वे समुद्रपाल मुनि (अकुकुओ-अकुकृज ) 'हा मान । हा तात !' इत्यादि कुत्सित शब्दों को न करते हुए (अहियामहेजा-अ यसहत) उन मनको शातिभाव से सहन करते थे। इस प्रकार अपने आचार और विचार मे दृढ बने हुए समुद्रपाल मुनि ने (पुराकडाइ रया सेवेज-पुराकृतानि रजासि-अक्षिपत्) पूर्वभवो में उपार्जित रजो को मलीन करने के हेतु होने से रज जैसे ज्ञानावरणीय द्रव्यकर्मो एव भावकों को आत्मासे पृथक कर दिया। जब इस गाथा का अर्थ इस आत्मानुशासनपक्ष में लगाया जावेगा तब इसका अर्थ इस प्रकार घटित होगा-कि-हेआत्मन् । शीत, उष्ण दश मशक एव तणस्पर्श रूप आत का देह फुसति-विविधा आतड्डा देहम स्पृशन्ति मी पण मने प्रारना રોગ શરીરને વ્યથિત કરતા રહે છે તેનાથી કાયોજન ગભરાઈને હે માત હે તાત '
त्याहिमाल मासान सयभथी स पूण पणे शिथिल सनी लय छ परतु तत्थ-तत्र એ પરીષહ અને ઉપસર્ગોના તથા રોગોના આવવા છતા પણ એ સમુદ્રપલ મુનિ अकुकओ-अकुकज 8 भात तातत्यादि मुसित शम्न ४२ता अहिया सहेज-अध्य सहत ते सघ सात साथी सहन ४२ता ता २0 xt रथी पाताना माया भने वियारमा १८ मनसा समुद्राक्ष भुनिये पुराडार रयाइ खेवेज्ज-पुराकृतानि रजासि अक्षिपत पूवामा 60 ४२६। २०नेજીવને મલીન કરવાના હેતુવાળા હોવાવા રજ જેવા જ્ઞાનાવરણીય આદિક દ્રવ્યકર્મો અને ભાવકર્મોને આત્માથી જુદા કરી દીધા જ્યારે આ ગાથાને અર્થ આત્માનું શાસન પક્ષમાં લગાડવામાં આવશે ત્યારે તેને અર્થ આ પ્રમાણે થશે કે હે
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ पकान्तचर्याया समुद्रपालप्टान्त रोत. तया-गहा निन्दा प्रति नारनता ऽभवत्-अपमानताऽपि खेद ना करोत् । न चापि पूना गहा च प्रति असनन्-'मम मम्मानो भवतु, अपमानो मा भवतु' इत्येव पिचारासतोऽपि न जात । एवं भूत स सयत =मुनि ऋजुभावम् आर्जन प्रतिपय अगीकृत्य विरत =पापानिरत्त सन् निवाणमार्ग-सम्यग्नानादिरूपम् उपैति माग्गेति। आत्मनोऽनुशासनपक्षे-हे आत्मन् ! महर्षि. पूना पति जनुन्नतो भवत् गहों प्रति नावनतो भवेत् । न चापि पूना गहीं च प्रतिसजेव= सक्ता भवेत् । त्वमपि तथैव भग। एर समुद्रपालमुनिरात्मानमनुशासितवान् । भी उनको जरा मा भी गर्व का लेश नहीं या नया (गरिह नारणगही नावनन.) गर्दा-निन्दा होने पर भी उनको घोडा सा भी खेद नहीं होता था(नयाविय गरिह सजए-नचापि पूजा गर्दा अमजत) और न उनको रोमाविचार ही होता था कि कोई मेरी प्रगला रे या निन्दा करे अर्थात्-'मेरा मन्मान हो' ऐमा उनको विचार नहीं आता था और मेरा कभी अपमान न हो' सी चिन्ता नहीं होती थी। इस प्रकार की स्थिति सपन्न वे मुनिरान (उज्जु भाव पडिवज-जुभाव प्रतिपद्य) आर्जव भाव को अगीकार करके (विरण-विरत) पापों से विरक्त होते हा (निव्वाणमग्ग उवेड-निर्वाणमार्ग उपैति) सम्यग्ज्ञानादिरूप निर्वाणमार्ग को प्राप्त करने मे सावधान रहते थे। आत्मानुशासनपक्ष मे-हे आत्मन् । मर्पिजन अपनी प्रशसा होने पर भी गर्व नहीं करते है तथा अपमान होने पर खेद नहीं करते है। और न उनके चित्त मे प्रशसा की चाहना जगती है और न अपमान होने पर खेदभाव की जाग्रति है। उनके परिसरसोय गवना मा न त तथा गरिह नावणए-गर्दा नावनत. नि यी ५ तेभने १२ समये यो न तो न याचि पूय गरिह सज्ए-न चापि पूजा गहाँ अमहत् भने उनी मेरे पिया२ ५५ यते। न , माग પ્રશ સા કરે અથવા નિ દા કરે અર્થા-“મારૂ સન્મ ન થાય ” આવો વિચાર તેમને આ વાતો ન હતો “મારૂ કદી અપમાન ન થાય” એવી ચિતા તેમને થતી ન हुती मा प्रा२नी स्थिति स पन से भुनिरा उजुभाव पडिबज्ज-ऋजुभाव प्रतिपद्य मालाबने 24 गी२ रीने, विरए-विरत ५ पाथी वित थता बता निव्वाण मग्ग उवेद-निर्वाणमार्ग उपैति सभ्य ज्ञान IE 3५ निभान प्रास વામાં સાવધાન રહેતા હતા આત્માનુશાસનપક્ષમાં હે આત્મન ! મહીજન પિતાની પ્રશંસા થવા છતા પણ ગર્વ કતા નથી, તથા અપમાન કરવાથી પેદ કરતા નથી તેમ જ તે તેમના ચિત્તમાં પ્રશ સાની ચાહના જાગે છે અને ન અપ
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
६.४
उत्तगग्ययनसूत्र मात्मगुप्त.-आत्मना गुप्त -कन् उपरत्सरितसमाह. परीपालगीतागादिपरो पहान् असहत सोहान । यात्मनोऽनुशासनपक्ष-हे यात्मन! सतत विचक्षणा भिक्षुरित्युप्रक्रम्य परीपहान सहेत परीपहाणा मान मर्यान तम्त्यमपि तथैव कुरु । इत्येर व्याख्या कार्या। अनेन परीपडसहनोपाय उक्त ॥१०॥
-
-
-
-
अणुण्णए नावणए महेसी, न यावि पूंय गरिह च सर्जये। से उजुभाव पडिवज सजेए, निव्वाणमग्गं विरऐ उवेडे ॥२०॥ छाया--अनुन्नतो नाग्नतो महर्षि, न चापि पूजा गही च असजत् ।
समजुभार प्रतिपद्य सयत', निर्वाणमार्ग पिरत उपैति ॥२०॥ टीका-'अणुण्णा ' इत्यादि। महर्षि समुद्रपाल पूजा-प्रशसा प्रति अनुन्नतोऽभवत् सम्मानितोऽपि गर्दनाक आदिरूप अज्ञान का परित्याग कर (वाष्ण मेन्च अकपमागो-वातेन मेरु' इव अकपमान.) झझापात से मेरु की तरह परीप आदि से अकप उनकर (आयगुत्ते-आत्मगुप्त) तथा कच्छप की तरह इन्द्रियों को गोप कर (परीसहे सहेजा-परीपहान् असहत्) शीत उष्ण आदिपरीपहों को महन किया। आत्मा के अनुशासन पक्षमें-हे आत्मन् । निरन्तर तत्वों की विचा रणा करने मे तल्लीन बना हुआ भिक्षु परीषद आदि को सहन करने में कसर नही रखता है। अत तुम भी अपवनकर इनको सहन करो ॥१९॥
और भी-'अणुण्णए' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महेसी-महर्षि) वे समुद्रपाल (मुनि पूय अणुपपाएपूजा अनुन्नत.) अपनी प्रशसा मे गर्व से रहित थे-समानित होने पर वातेन मेरु इव अकम्पमान• आपातथी भे३नी भा परिष माहिथी 11 मनी तथा आयगुत्तो-आत्मगुप्तः यमानी मा६४ छन्द्रियो। ससी परीसहे सहेज्जा-परीपहान् असहत् शीत, BY Rull६ ५२५डाने सडन या मात्माना અનુશાસન પક્ષમા હે આતમન્ ! નિર તર તની વિચારણા કરવામાં તલ્લીન બની રહેલ ભિક્ષુ પરીષહ આદિને સહન કરવામાં કસર રાખતા નથી આથી તુ પણ અકપ બનીને એને સહન કર ૧લા
पणी पाणु-"अण्णुणए" त्याहि
मन्वयार्थ-महेसी-महर्षि श्ये समुद्रपारा मुनि पूय अणुण्णए-पूजा अनुन्नत પોતાની પ્રશલામાં ગર્વથી રહિત હતા સન્માનિત થવા છતા પણ તેમનામાં જરા
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २१ एकान्तचयाया ममुद्रपाल दृष्टान्त पूर्व-पश्चाद् भेदेन द्विविधः । तत्र पूर्वसस्तवो मातापित्रादीनाम्, पश्चात्-सम्ता श्वशुरादीनाम् । पुनःविरत: पापक्रियाभ्यो निटत्त', आत्महितः आत्मना जीवाना हित हिताभिगम, प्रमानवान-प्रधान-सयमो मुक्तिहेतुत्वात् तद् यस्यास्ति स तथा, सयमगनिन्यर्थः, तया-छिन्नशोकः-शोकरहित., छिन्नस्रोता" इतिच्छाया परे-डिन्नानि स्रोतासि-मिथ्यातर्शनादीनि येन स तथा, अत एव-अमम = ममत्वरहित, तन एव अकिञ्चनः द्रव्यादिपरिग्रहरहित' स समुद्रपालमुनि परमार्थपढेपु-परमार्थो मोष. पद्यते-पाप्यते यैम्तानि परमार्थपदानि=सम्यग्द शनादीनि तेषु तिष्ठति-स्थितोऽभवत् । 'परमहमति' इत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया ॥२१॥ मूलम्--विवित्तलयंणाणि भईज्ज ताई, निरोवलेवाई असथडाइ । इसीहि चिपणांड महार्यसेहि, कायेण फासेज परीसंहाइ ॥२२॥ सिंच-- छाया--विविक्तल्यनानि अभनत्लायी, निरुपलेपानि असम्तृतानि ।
मचिमिचीर्णानि महायशोभि., कायेनास्पृशत्परीपटान ॥२२॥ इन मुनिराज ने इन दोनों प्रकार का सस्तव परित्यक्त कर दिया । (विरगविरत ) पापक्रियाओं से निवृत्त हो कर (आयहिए-आत्महित) ये जीयों के अभिलापी बने। इसीलिये ये (पहाणव-प्रधान वत्) मुक्ति के प्रधान हेतु होने से मयमधारी हुए (छिन्नमा-छिन्नशोक ) शोक को इन्हों ने अपनी विचार पारा से बाहर कर दिया। अथवा ये छिन्नस्रोत-निख्यादर्शन आदि से रहित होकर (अममे-अममः) परपदार्थों में ममताभार से विहीन वने (अचिणे-अकिचन (द्रव्यादि परिग्रह से वर्जित होकर (परमट्ठपहिं चिह-परमार्थपदेपु तिष्ठति) वे परमार्थ के साधन भ्रत एक मात्र सम्यग्दर्शन आदि के परिपालन मे ही सावधान दृग ॥२१॥ पन्त्यि गरी विरए-पिरत पाठियायोथा निवृत्त मनी आयहिए-आत्म हित तेसो लाना हित साधवाना मसापी पन्या साह ते पहाणवप्रमानवत भुतिना प्रधान तु पाथा सयमधारी मन्या दिनमोए-छिन्नशोक શેકને તેઓએ પિતાની વિચારધારાથી બહાર કરી દીધા અથવા તેઓ છિન્નસ્રોત मिथ्याशन माहिथी हित मनी, अममे-अमम ५२५४ामा ममतामाथी विहीन मन्या अने अकिंचणे-अकिञ्चन द्रव्याहि परियडथी १०त मनी परमपए हिं चिहइ-परमार्थपदेषु विष्ठांत ते ५२मार्थना साधनभूत मे मात्र सम्यशन माहिन પરિપાલન કરવામાં જ સાવધાન બન્યા ૨૧
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
उत्तराध्ययन सूत्रे
माम्प्रतिपचितः
एवम् अनेन मुकारेण आत्मानुशामः स सप्त सन् निर्माणमार्गम् उपेति=मामीनि । तानापेक्षा वर्तमाननिर्देश ॥०॥ स कीदृशः सन् किं करोतीत्याह-
तत
।
मूलम् -- अरइरेइसहे पहीणमथवे, विरंए आर्यहिए पहाणंत्र । परमहंएहि चिंर्ड, छिन्नसोए अमेमे अर्चिणे ॥२१॥ छाया -- अरतिरतिसह महीणसस्ता, पिरत आत्महित माना परमार्थपढेषु तिष्ठति, दिन्नशोक अमम यक्विन ॥ २९ ॥ टीका - - ' अरउरइसरे' अरविरतिसह = अरति. =सयमनिपया, रति =असयमविषया, ते सहते - ताभ्या नायते स तथा सयमे रतिमान असयमेऽरतिमानित्यर्थ तथा प्रहीण सस्तत्र - महीण =पक्षीण. =सस्तनो परिचय यम्य स तथा त्यक्तसङ्ग इत्यर्थं सस्तव णाम सदा एकसे रहा करते है-प्रासा, निंदा म पक्षपात की गध भी वहा नही रहती है । अतः अन तू मुनि है तो तेरे भी ऐसा ही बनना चाहिये। ऐसा बनेगा तभी जोकर निर्वाणमार्ग की प्राप्ति हो सकेगी ॥२०॥ फिर वे समुद्रपालमुनि कैसे होते हुए क्या किया सो कहते है'अरइरइस हे' इत्यादि ।
,
अन्वयार्थ – (अरइरइसहे- अरतिरतिसह ) उन समुद्रपाल मुनिराज को कभी भी सयम मे अरति एव असयम मे रति भाव नही हुआअर्थात् वे इस प्रकार के भाव से बाधित नहीं हुए-न भावों को उन्हों ने किया । (पहीणसथवे - प्रहीणसस्तव ) माता पिता आदि के साथका परिचय पूर्वसस्तव तथा श्वशुर आदि का सवध पश्चात् संस्तव है सो માન થવાથી ખેદ ભાવની જાગૃતિ થાય છે તેમનુ પરિણામ સદા એકસરખુ રહ્યા કરે છે. પ્રશ સા–નિદામા પક્ષપાતની ગધ પણ ત્યા રહેતી નથી, આથી જ્યારે તુ મુનિ છે તે તારે પણ એવા બનવુ જોઇએ એવા ખનીશ ત્યારે જ નિર્વાણુ માગની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે ારા
પછી તે સમુદ્રપાલ મુનિએ કેવા બનીને શુ કરું તેને કહે છે— "जरइरस हे त्याि
मन्वयार्थ ---अरइरइसहे - अरतिरतिसहः मे समुद्रयास भुनिरान्ने उही चालु સયમમા અરતી અને અસ યમમા રતીભાવ ન થયે અર્થાત્ તેએ આ પ્રકારના लावधी भाधित न थया सेवा लावाने ते सहन अर्ध्या पहीणसश्रवे- महीणસત્તવ માતાપિતા આદિની સાથેને પરિચય, પૂર્વસ સ્તન તથા શ્વસુર આદિને સબધ એ પછીના સબધ છે તે એ મુનિરાજે આ બન્ને પ્રકારના સ ખ ધના
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५९
प्रिय-शिनो टीका अ २१ एफान्तचयांया समुद्रपालदृष्टान्त
तत• स कोटशो जात' ! इत्याहमूलम्स नाणनाणोवगए महेसी, अणुतर चरिडं धम्मसंचय ।
अणूतरे नाणधरे जससी, ओभासेंड सूरिऐ वतैलिक्खे ॥२३॥ डाया--स ज्ञानज्ञानोपगतो महर्षिः, अनुत्तर चरित्वा धर्मसत्यम् ।
अनुत्तरज्ञानघरो यशस्वी, अवभासते मूर्यवान्तरिक्षे ॥२३॥ टीका--'से' इत्यादि।
ज्ञानज्ञानोपगत -ज्ञान तेन यद् ज्ञानम्सावाचारस्यावबोधस्तमुपगत' माप्त स समुद्रपालो मर्पि -मुनि अनुत्तर-सर्वोत्कृष्ट धर्मसचय-भान्त्यादि धर्मसमूह चरित्वाम्यासेव्य अनुत्तरज्ञानधर =अनुनर-मर्वोत्कृप्ट यत् ज्ञानकेवलाख्य तस्य धरोधारक., अत एच यशम्मी-प्रशस्तयशा अन्तरिक्षे-आमागे मर्य इव जगति अवभासते! 'अणुत्तरे णाणधरे' इत्यत्र एकार आपत्वात् ।।२३।
फिर वे समुद्रपालमुनि किस प्रकार के पने' मो कहते ह___ 'से' इत्यादि।
अन्वयार्य-(नाणझागोवगण महेसी-ज्ञानभ्यानोपगत स महर्षि) श्रुतज्ञान से मातु के आचार विषयक ज्ञान से युक्त वे समुद्रपाल महर्षि (अणुत्तर धम्मसचय चरिउ-अनुत्तर धर्मसचय चरित्वा) सर्वोत्कृष्ट क्षान्त्यादिर धर्म का सचय करके (अणुत्तरे नाणधरे-अनुत्तरज्ञानधर') सर्वोस्कृप्ट केवलज्ञान के धारी बन गये। अत-एव (जससो-यशस्वी) प्रशस्तयश सपन्न होकर वे (अतलिक्खे सरिय ओभासड-अन्तिरिक्षे सूर्य इन अवभासते) आकाश में सूर्य की तरह इस जगत मे चमरने लगे । ___ अब अभ्ययन का उपसहार करते हुए सत्रकार समुद्रपालमुनि के
પછી એ સમુદ્રપાલ મુનિ કેવા પ્રકારના બન્યા? એ કહે છે– ઈત્યાદિ भपयाई-नाणझाणोवगए महेसी-नानभ्यानोपगत महर्षि श्रुशानधी साधुन। माया२ विषय ज्ञानयी युक्त से भभुपाद मुनि अणुत्तर धम्मचय चरिउअनुत्तर धर्मचय चरित्वा मवाट क्षात्या धमना सय ४रीने अणुत्तरे णाणधरे-- अनुत्तरे ज्ञानधरे सवाट पणज्ञानना था२४ मानी गया जससी-यशस्वी प्रशस्त यश सपन मनीन ते अतरिक्खे मरिएव ओभासइ-अन्तरिक्षे मय इव अवभासते આકાશમાં સૂર્યની જેમ આ જગતમાં ચમકવા લાગ્યા ર૩
હવે અયયનને ઉસ હાર કરતા સૂત્રકાર સમુદ્રપાલ મુનિ દ્વારા આચરિત
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ २१ एकान्तचर्याया समुद्रपालदृष्टान्त
६५९ ततः स कीटशो जात.! इत्याहमूलम् -स नाणनाणोवगए महेसी, अणुंतर चरिउं धम्मसंचयं । अणुंतरे नागधरे जससी, ओभासंह सूरिएं वर्तलिक्खे ॥२३॥ छाया--स ज्ञानज्ञानोपगतो महर्षिः, अनुत्तर चरित्वा पर्मसचयम् । ___अनुत्तरज्ञानधरो यशस्सी, अवभासते मूर्यइवान्तरिये ॥२३।। टीका--'से' इत्यादि।
ज्ञानज्ञानोपगत -नान तेन यद् नानम्-सा वाचारस्यावयोधस्तमुपगतः प्राप्त स समुद्रपालो मर्पि =मुनि अनुत्तर-सर्वोत्कृष्ट मगचय-मान्त्यादि धर्मसमृह चरित्वा-यासेव्य अनुत्तरज्ञान पर अनुत्तर सर्वोत्कृष्ट यत् ज्ञान केवलारय तस्य परोधारक , अत एव यशम्मी-प्रशम्तयशा अन्तरिक्षे आमाशे मर्य इव जगति अवभासते । 'अणुत्तरे णाणधरे' इत्यत्र एकार आपत्वान् ।।२३।
फिर वे ममुद्रपालमुनि किस प्रकार के पने? मो कहते हैं'से' इत्यादि। ___अन्वयार्थ-(नाणाणोवगए महेसी-ज्ञानभ्यानोपगतः स मार्षि) शुतज्ञान से माधु के आचार विषयक ज्ञान से युक्त वे ममुद्रपाल महर्षि (अणुत्तर पम्मसचय चरिउ-अनुत्तर धर्मसचय चरित्वा) मर्वोत्कृष्ट क्षान्त्यादिक धर्म का सचय करके (अणुत्तरे नाणधरे-अनुत्तरज्ञानधर') सर्बोस्कृप्ट केवलज्ञान के धारी बन गये। अत-एव (जससो-यशस्वी) प्रशस्तयश मपन्न होकर वे (अतलिस्खे मरिग्य ओभासह-अन्तिरिक्षे मर्य इव अवभासते) आकाश में सूर्य की तरह इस जगत में चमरने लगे ॥
अब अध्ययन का उपसहार करते हुए सत्रकार समुद्रपालमुनि के પછી એ સમુદ્રપાલ મુનિ કેવા પ્રકારના બન્યા? એ કહે છે –“ ઈત્યાદિ मन्वयार्थ-नाणझाणोवगए महेसी-ज्ञानध्यानोपगत. महर्षि श्रुशानयी साधुना माया२ विषय ज्ञानथी युत से ममुद्रपाल मुनि अणुत्तर धम्मचय चरिउअनुत्तर धर्मचय चरित्वा मवाट क्षारया भन। सयय ४शन अणुत्तरेणाणपरेअनुत्तरे ज्ञानधरे सवोत्कृष्ट विज्ञानना घा२४ मानी गया जससी-यशस्वी प्रशस्त यश सपन मनीने ते अतरिक्खे मारिएव ओभासइ-अन्तरिक्षे मूर्य दव अवभासने આકાશમાં સૂર્યની જેમ આ જગતમાં ચમકવા લાગ્યા કરવા
હવે અયયનને ઉ સહાર કરતા સૂત્રકાર સમુદ્રપાલ મુનિ દ્વારા આચરિત
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
उत्तराध्ययन सूत्रे
'विचित्तलयणाणि' इत्यादि ।
नयी नाता-पट्ट काय जीवरक्षणपरायण ससमुद्रमुनि निम्पलेपानि= द्रव्यतो भावतच लेपरहितानि द्रव्यत. समर्थन निशान, अपितु गृहस्थन स्वार्थ हानि, भावतो 'मीयानोमान स्थानानी' त्यभिहितानि, तथा - असस्ततानि, शाल्यन्ननोजादिभिरव्याप्तानि भत पत्र- महायशोभि = रूपातकीर्तिभि ऋषिभिः = मुनिभिः चीर्णानि=आमेरितानि विविक्तत्र्यनानि= श्रीपशुपण्डर्जितानि उपाश्रयरूपस्थानानि श्रमज=सेवितवान् वत्रनिवास कृतवान । तथा-कायेन=शरीरण परीपहान् = शीतोष्णादिपरोपहान् अस्पृशत्= सोढवान् । पुन परीपस्पर्शनाभिधानमतिशयस्यापनार्थम् ||२२||
फिर भी - 'विचित्त लयणाणि' इत्यादि ।
--
अत्वयार्थ - ( ताई - त्रायी) पटुकाय के जीवों की रक्षा करने में तत्पर समुद्रपालमुनिराज (निरोवले वाई- निरूपलेपानि) द्रव्य एव भाव से लेप रहित द्रव्य से साधु के लिये नहीं लीपे गये परन्तु गृहस्थों द्वारा अपने लिये लिपे गये, भाव से " ये स्थान मेरे है" इस प्रकार से अभिवगरूप से रहित तथा (असथडाइ - असस्तृतानि) गालि अन्न आदि बीजों से अव्यास इसी से ( महायसेहिं असिहि चिण्णा - महायशोभि' ऋषिभि चीर्णानि ) महायशस्वी ऋषियों द्वारा -मुनियों द्वारा - सेवित किये गये ऐसे (विवित्तलयणाणि - विविक्तलयनानि) स्त्री, पशु, पडक से रहित उपाश्रय रू स्थानों मे ( मइज - अमजत्) रहते थे । तथा ( कायेण परिसहाइ फासेज - कायेन परिपहान् अस्पृशत् ) शरीर से शीत उष्ण आदि परीषों को सहते थे। परिषों के सहन करने का पुन यह कथन उनमे अतिशय ख्यापन करने के लिये जानना चाहिये ||२२||
छता पशु – “विवित्तलयणाणि" इत्यादि
अन्ववार्थ - ताई - नायी षट्ायना लवोनी रक्षा स्वाभा तत्पर समुद्रयास भुनिश निरोवलेवाई - निरुपलेपानि द्रव्य भने भावथी होय रहित-द्रव्यथी साधुने માટે ન લીધેલા, પરતુ ગૃહસ્થા તરફથી પાતાના માટે લેપાયેલા ભાવથી આ स्थान भाई है " सा प्रहारना मलिष्ट गइय बेघथी रहित तथा असथाडाइ - असस्तु तानि शादि अन्न याहि मीलेथी व्याप्त याथी ४ महायसेहिं इसिहिं चिण्णाइमहायशोभिः ऋपिभि. चीर्णानि महायशस्वी ऋषियों द्वारा भुनियो द्वारा सेवाभा यापेस मेवा विवित्तलयणाणि - विविक्तलयनानि स्त्री पशुपउथी रहित उपाश्रय ३५ स्थानमा भइज्ज - भजत् रहेता हता तथा कारण परिसहाइ फासेज्ज - कायेन परिपहान् अस्पृशत् शरीरश्री शीत, उयु याहि परीषहोने सडता हता परीषहोने સહન કરવાનુ ફરી આ કથન તેમા અતિશય ખ્યાપન કરવા માટે જાણવુ જોઇએ ઘરરા
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २१ एकातच या समुद्रपालदृष्टान्त दुस्तर समुद्रामवतरित्ता-उत्ताई अपुनरागमनास्ति पुनरागमः आवर्तन यस्मातन्मोक्षस्प स्थान गत = सिद्धि प्राप्त इत्यर्थः । 'इति प्रीमि' इत्यस्यार्थः पूर्वपद् यो यः ॥२४॥ इतिश्री-विश्वरिग्यात-जगहल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलितललितम्लापा लापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्यनिर्मापर-बादिमानमर्दक-गाहटत्रपति-कोल्हा पुर-राजप्रदत्त-'जनशास्त्राचार्य' पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु-पालब्रह्मचारि जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री पासीलालप्रतिविरचितायामुत्तराययनम्नस्य प्रियदर्शिन्यायाया व्यारयाया महानिर्ग्रन्यीय
नामैकगितितममभ्ययन सम्पूर्णम् । महामवीध तरित्या) दुस्तर समुद्र के समान इस महान ससारसमुद्र को पार करके (अपुणागम गा-अपुनरागम गत) मुक्तिम्थान स्प अपुनरागमस्थान को प्राप्त करलिया। हे जम्बू । (त्ति बेमि-इति ब्रवीमि) जैमा मने वीर प्रभु के मुग्व से मुना है वैमा ही तुमसे कहता ह॥॥
इस प्रकार इक्कीसवाँ अध्ययन सपूर्ण हुमा २१॥ समुद्र मिव महाभवीय तरित्या स्तर समुद्र समान म. महान सभाममदने पा२४ीन अपणागम गए-अपुनरागम गत• भुस्तिस्यान भूत अपुनरागम स्थानने भारत सीधु न्यू ! ति चेमि-उति ब्रीमि पु में पी२अमुना भुमेधी सामन्यु छ એવુ જ હું તમને કહુ છુ રજા
ઉત્તરાધ્યયન સાનુ એકવીસમું અધ્યયન સપૂર્ણ ર૧
-
卐
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
গনম
-
सम्मति अध्ययनार्थमुपसहरन् समृद्रपालमुनिनाऽऽचरितम्य साधुधर्मस्य फलमाह---
दुविहं खवेऊण ये पुन्नपान, निरगंणे सबओ विप्पमुक्के । तरित्ता समुंद्द वे महाभंवोह, समुद्देपाले अपुर्णागम गणे,
तिं वेमि" ॥२४॥ ॥ इइ समुद्दपालीय एगवीसडम अज्झयण समत्त ॥२१॥ छायाद्विविध क्षपयित्वा च पुण्यपाप, निरगण सर्वतो विप्रमुक्त। तरित्वा समुद्रमिव महाभौध, समुद्रपाल अपुनरागम गत इति
प्रवीमि ॥२४॥ टोका-'दुविह' इत्यादि।
समुद्रपालो महर्पि. द्विविध-घातिक भोपग्राहिक चेति द्विमकार पुण्य पाप-शुभाशुभप्रक्रतिरूप कर्म चक्षपयित्वा-निरगगण सयम प्रति निश्चल , शैलेश्य वस्था प्राप्त इति यावत्, अत एव-सर्वत' वाद्यादाभ्यन्तराच परिग्रहाद् विम मुक्त:-रहित' महाभवौघ-अतिदुस्तरतया महान् यो भवौष =देवादिभवसमूस्त द्वारा आचरित धर्म का फल कहते हैं-'दुविह' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(समुद्दपाले-समुद्रपालः) समुद्रपालमुनिराजने (दुविह पुन्नपाव खवेउण-द्विविध पुण्यपाप क्षपयित्वा) घातिक एव भवोपग्राहिक शुभाशुभ प्रकृतिरूप कर्म का क्षपण करके (निरगणे-निरगण:) शैलेशी अवस्था सपन्न होकर (सव्वओ विप्पमुक्के-सर्वत. विममुक्त.) बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह त्याग से (समुद्द व महाभवोत् त्तरित्ता-समुद्र मिव घना जने ४३ छ-"दुविह" त्यात __ मन्या -समुद्दपाले-समुद्रपाल• समुद्रपात भुनिने दुविह पुण्णपाव खवेऊण -द्विविध पुण्यपाप क्षपयित्वा धाति भने नवोपया िशुलाशुम प्रति३५ मनाना क्षय ४शेने निरगणे-निरङ्गण. asी अपस्या सपन्न शने सबओ विप्पमुक्केसर्वत विममुक्त मा अन्य तर परिवहन त्यागयी समुद्द व महाभवोह तरित्ता
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २१ एकातचर्याया ममुद्रपालप्टान्त
६६० दुस्तर समुद्रामवतरित्वा-उत्ता अपुनरागम-नास्ति पुनरागमा आवत्तेन यस्मातन्मोक्षरुप स्थान गत = सिद्धि प्राप्त इत्यर्थ । 'इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थ. पूर्वपद् गो-य. ॥२४॥ इतिश्री-विश्वविग्यात-जगहल्लभ-मसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलितललितालापा गपक-परिशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापर-पादिमानमर्दक-गाइछत्रपति-कोल्हा पुर-राजमदत्त-'जैनशास्त्राचार्य' पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु-पालनह्मचारि जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालप्रतिविरचितायामुत्तरा ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याग्याया व्याख्याया महानिग्रन्थीय
नामैकारिंशतितममध्ययन सम्पूर्णम् । महाभचौघ तरित्वा) दुस्तर समुद्र के समान इस महान ससारसमुद्र को पार करके (अपुणागम गा-अपुनरागम गत.) मुक्तिस्थान रूप अपुनरागमस्थान को प्राप्त रिलिया। हे जम्बू (त्ति वेमि-इति ब्रवीमि) जैसा मैंने वीर प्रभु के मुग्व से सुना है वैसा ही तुमसे कहता हु ॥२४॥
इस प्रकार इकीसवाँ अध्ययन सपूर्ण हुआ २१॥ समुद्र मिव महाभवौघ तरिता इतर समुद्र समान म. मडान ससारसमद्रने पारशन अपुणागम गए-अपुनरागम गतः मुहितस्यान भूत अपुनरागम स्थान प्राप्त श दी ! ति रेमि-इति ब्रवीमि पु मे पा२प्रमुना भुमेथी सामन्यु छ એવુ જ હું તમને કહુ છુ પરા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનુ એકવીસમું અધ્યયન સ પૂર્ણ કરવા
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
॥अथ द्वाविंशतितममध्ययन प्रारभ्यते ॥ उक्त समुद्रपारिय नाम एकशितितमम ययनम् । सम्मति स्थनेमीय नाम द्वाविंशतितममध्ययन प्रारभ्यते । अम्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बाय - पूस्मिन्नध्ययने शिविक्तचर्या प्रोक्ता सा च चरणे धृतिमतेर ग्यते नुम् । यदि च चरणे कथचिद् विस्रोतः समुत्पधेत, तदा रथनेमिाद् धृतिराया, त्य नेन सम्पत्येनायातस्यैतस्या ययनस्येदमादिम मूत्रम्मूलम्सोरियपुरम्मि नयरे, आसि राया महडिम् ।
वसुदेवेत्तिं नामेण, रायलक्खणसजुए ॥१॥ छाया--शैर्यपुरे नगरे, आसीदाजा महर्दिकः।
वसुदेर इति नाम्ना, राजलक्षणसयुत ॥१॥ टीका--'सोरियपुरम्मि' इत्यादि । शेयपुरे नगरे राजलक्षणमयुत -राशा यानि लक्षणानिम्-चप्रस्वरितका.
थाईसवा अध्ययन प्रारमइक्कीसवें अध्ययन के कह देने के बाद अब यह पाईमवा अध्ययन कहा जाता है। उसके साथ इसका समध इस प्रकार है-इक्कीसवें अध्य यन मे जो विविक्तचर्या कही गई है वह वही साधु कर सकता है जो चारित्र में धैर्य शाली होता है। यदि चारित्र मे कथचित्-विस्रोतअधैर्य आ जाता है तो उस समय रथनेमी की तरह साधुको धैर्य धारण करना चाहिये । यही बात उनके दृष्टान्त से इसमे पुष्ट की जायगी, इसी सबध से इस अध्ययन का प्रारभ किया गया है। उसका सर्व प्रथम सत्र यह है-'सोरियपुरम्मि' इत्यादि। अन्वयार्थ-(सोरियपुरम्मि नयरे रायलक्खणसजुए वसुदेवेत्ति
मावासमा मध्ययन मारએકવીસમું અધ્યયન કહેવાઈ ગયું છે, હવે આ બાવીસમા અધ્યયનની શરૂઆત થાય છે. આને સ બ ધ એકવીસમા અધ્યયનની સાથે આ પ્રકાર છે-એકવીસમાં અધ્યયનમાં જે વિવિચર્યા કહેવામાં આવેલ છે તે એજ સાધુ કહે છે કે, જે ચારિત્રમાં ધિયશાળી હોય છે જે કે ચારિત્રમાં કહેવાયેલ વિસ્ત્રોત-અધેિય આવી જાય છે તે એ સમયે રથનેમીની માફક સાધુએ હૈયે ધારણ કરવું જોઈએ આ વાતને એમના દાતથી આમા પુષ્ટ કરવામા આવશે આ સ બ ધથી આ અધ્યયનનો પ્રારંભ ४२१ामा मावेल छ मेनु सब प्रथम सूत्र माछ-"सोरियपुरम्मिग त्या
मन्वयार्थ-सोरियपुरम्मि नयरे रायलक्खण सजुए वसुदेवेति नामेण महडिए
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रयदर्शिनी टोका अ २२ नेमिनायवरिप्रनिरूपणम् भादीनि दानमत्यशैर्यादीनि वा तै. सयुक्त =युक्तो वासुदेव. इति नाम्ना प्रसिद्धो मदिर = छत्रचामरामिविभूतियुक्तो राजाऽऽसीत् ॥१॥ मृलम्-तस्तं भन्ना ढुंवे आसि, रोहिणी देवर्ड तहा ।
तासिं दोपह पिदो' पुर्ती इट्टी य रोम केसवा ॥२॥ छाया--तम्य मार्गे हे आस्ता, रोहिणी देवकी तथा।
तयो योपि द्वौ, इप्टी च रामकेशी ॥२॥ वीरा-'तस्स' इत्यादि ।
नम्य मुदेवस्य रोहिणी तथा देवकी वे भार्ये आस्ताम् । तयोईयोरपि उष्टौसकलमजावलभी रामकेशवा बलभद्र-कृष्णाभिधानी द्वौ पुत्री आस्ताम् । नामेण महडिए राया आसि-शौर्यपुरे नगरे राजलक्षणमयुत वसुदेव इति नाम्ना मर्दिक राजा आसीत् ) शैयपुर नाम के नगर में राजचिह्नो से-चक्र, स्वस्तिक, अङ्कुश आदि अथवा दान मत्य, शौर्य आदि लक्षणों से युक्त वसुदेव इम नामका एक राजा थे जो छत्र चमर आदि महान विभूति का अधिपति थे ॥१॥ ___ 'तस्य भन्जा' दन्यादि।
अन्वयार्थ--(तस्स रोहिणी तहा देवई दुवे मज्जा आसि-तस्य रोहिणी तथा देवकी हे भार्ये प्रास्ताम् ) वसुदेव की देवकी तथा रोहिणी नामकी दो स्त्रिया थी। (तासिं दोण्हपि दो पुत्ता इट्ठा-तयोः यो अपि द्वौ पुत्री इप्य) इन दोनों के दो पुत्र थे जो प्रजाजनों को विशेप मिय थे (रामकेसवा-रामकेगवौ) इनमे एक का नाम राम और दूसरे का केशव था। राया आमि-शोर्यपुरे नगरे राजसक्षणसयुत वसुदेव इति नाम्ना महर्दिक' राजा आसीत शीपुर नामना नगरमा यिन्लाथी-य, स्वस्ति, अश मा અથવા દાન, સત્ય, શૌર્ય આદિ લક્ષણેથી યુક્ત વસુદેવ આ નામના એક રાજા હતા જે છત્ર ચમર અદિ મહાન વિભૂતિના અધિપતિ હતા !
"तस्स भना" इत्यादि।
मन्वयार्थ-तस्स रोहिणी तहा देवई दुवे भजा आसी-तस्य रोहिणी तथा देवकी द्वे भार्ये आस्ताम् वसुवने १५ तथा डिएपी सनी लियोती तासिं दोण्ह पि दो पुत्ता इट्टा-तयो द्वयो. अपि द्वौ पुत्रौ इष्टौ से मन्नेने में पुत्री तारे प्रतनामा भूम प्रिय ता रामकेसौ-रामकेशवौ तेमा मेनु નામ રામ અને બીજાનું નામ કેશવ હતુ
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
उत्तराध्ययनसूत्र इह च रयनेमिक्तव्यताया कस्येद तीर्थम् अति प्रसनेन भगान्नेमिनाथचरितेश भिधित्सिते तद्विवाहादिपपयोगिनः केगाम्य प्रथममभिधानम् । तत्सहचरितमा द्रामस्यापि । वसुदेवस्य यद्यपि द्वासा तिसहस्राणि दारा आसन ,तधापि मारणशादुभयोरेगाभिधान कृतमिति पोयम् ॥२॥
तथामूलम्-सोरियपुरम्मि नयरे, आसि राया महिडिएं ।
समुद्दविर्जए नाम, रायलवर्णसजुए ॥३॥ छाया--शौर्यपुरे नगरे, आसीद् राजा महर्दिकः ।
समुद्रविजयो नाम, गजलक्षणसयुत ॥३॥ टीका--'सोरियपुरम्मि' इत्यादि। व्याख्या सरला। इह पुन' शौर्य पुराभिधान समुद्रविजयवसुदेवयो
शका-यहां पर तो स्थनेमि का चरित्र कहना है फिर यह राम और केशव की यात बीचमें करने का क्या प्रसग है इसका उत्तर इस प्रकार है-यहा रथनेमि का ही चरित वक्तव्य है फिर भी इन के विवाह आदि में उपयोगी केशव थे इस अपेक्षा उनका पहिले नाम कहा गया है और केशव के सबध से उनके सहचारी राम का भी वर्णन कर दिया है। तथा वसुदेव की यद्यपि बहत्तर ७२ हजार स्त्रिया थी तो भी प्रकरण वश उनकी तथा रोहिणी इन दो ही स्त्रियों का यहा कथन किया है ॥२॥
'सोरियपुरम्मि' इत्यादि। अन्वयार्थ (सोरियपुरम्मि नयरे-शैयपुरे नगरे) उसी शौर्य नगर मे
શકા–અહીંયા તે રથનેમીનું ચરિત્ર કહેવાનું છે, પછી આ રામ અને કેશવની વાત વચમાં કહેવાનું શું કારણ છે ? તેને ઉત્તર આ પ્રકારે છે અહીં રથને મીનુ જ ચરિત્ર કહેવાનું છે, તે પણ એના વિવાહ આદિમાં ઉપયોગી કેશવ હતા આ અપેક્ષાથી તેમનું નામ પહેલા કહેવામાં આવેલ છે અને કેશવના સ બ ધથી એમના સહચરી રામનું નામ પણ કહેવાયેલ છે વસુદેવને છે કે, બોતેર હજાર સ્ત્રિઓ હતી તે પણ પ્રકરણ વશ તેમની દેવકી અને રોહિણી આ સ્ત્રિઓનું કથન અહીં કહેવામાં આવ્યુ છે ઘરા
"सोरियपुरम्मि" त्यात मन्वयाय सोरियपुरम्मि नयरे-शौर्यपुरे नगरे मे शौयपुर नगरमा समुह
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. नेमिनाथचरिणनिरूपणम्
६६८ रेतापस्थितिमूचनार्थम् । समुद्रग्निय. प्रमुखा दश दशा: भ्रातर जासन् । तेषु स्मृटेगो शुभ्राताऽऽमात् । तथापि वमुदेवम्य पूर्ववर्णन पिणुरित्वेनेति माम् ॥३॥ मूत्रम्-तसर भी सिवा नाम तीसे पुत्ते महाजसे ।
भयंव अरिहनेमित्ति, लोगनाहे दमीसरे ॥४॥ छाया--तम्य भार्या शिवा नाम, तस्या पुत्रो महायशाः।
भगवानरिष्टनेमिरिति, लगेरनाथो दमीश्वर ४॥ टीका--'तम्म' इत्यादि।
तस्य समुद्रविजयस्य शिवा नाम भार्याऽऽसीत् । तम्या. शिवाया पुत्रो महा यगा =ोस्त्रयमिद्धकीर्तिमान, लोग्नाश -विलोमीनाय . दमी वर दमिनानितेन्द्रियाणामोश्च यामी कामार्य एव मारविजयादमीश्वरत्व विजेयम् भगवान् -ऐश्वर्यधारी अरिष्टनेमिरिति-अरिष्टनेमीति नाम्ना प्रसिद्ध आसोत ॥४॥ (ममुद्दविज नाम-ममुद्दविजयो नाम ) समुद्रविजय नाम का राजा थे जो (रायलस्वणसजुग महडिए राया आसी-राजलक्षणमयुन महबिक राना आसीत्) राजलक्षणों से युक्त तथा उत्र, चमर आदि विभ्रति से विशिष्ट थे। यह वसुदेव के बडे भाई थे। केशव-विष्णु-का पिता होने से वह वसुदेव का पहिले जो वर्णन किया गया है ॥॥
'तस्स भन्नो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(तस्स सिवा नाम भजा आसि-तस्य शिवा नाम भार्या आसीत् ) समुद्रविजय की पत्नी का नाम शिवादेवी या। (तीसे पुत्ते भयव अरिट्टनेमि-तस्था पुत्र भगवान् अरिष्टनेमि ) शिवादेवी के पुनका नाम भगवान अरिष्टनेमि था। (महाजसे-महायशा) महायविजये नाम-समुद्रविजयो नाम समुद्रविय नामना on Sat रायलक्रवणसजुए महडिए राया आसि-राजलक्षणसयुत महर्द्धिक राजा आसीतोय साथी યુક્ત તથા છત્ર, અમર આદિ વિભૂતિથી વિશિષ્ટ હતા તે વસુદેવના મોટાભાઈ કેશવ હતા કેશવ વિષ્ણુના પિતા હોવાથી વસુદેવનું પહેલા વર્ણન કરવામાં આવેલ છે મારા
"तस्स भाजा" त्यादि
अन्क्याथ-तस्स सिवानाम भजा यासी-तस्य शिवानाम भार्या आसीत भद्रवियनी पत्नीनु नाम शिवावी तु तीसे पुत्ते भयव अरिहनेमि-तस्या. पुत्र भगवान् अरिष्टनेमि शिवाइवाना पुत्रनु नाम मरिटनेमि तु ते महाजसे
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
उत्तराध्ययनमत्र आ प्रसमागगत बीमद्भगान्नेमाघरनरित मोन्यते। तयारि-(मनु प्यसुररूपी प्रयमद्वितीयभी)
आसीटर भरतक्षेऽचलपुरनाम्नि नगरे म्पराक्रमाधरीकता वरनृप पराक्रम श्रीविक्रमो नाम राना । भागीरम्य सकरमणोगुणधारिणी धारिणी नामदेवी। एकदा तयाऽऽमम्मो मारः। ततस्तस्या धननामा एक पुत्र समुत्पन्न । म हि समये 'द्विसप्ततिकगापमामाघ मेण योनिमनुगतोऽ प्रतिरूपेण स्कीयरूपेण देवानपि पिजितमान । स हि मुमपुराधीशस्य सिंहाभिधस्य राज्ञो रूपलारण्यसम्पन्ना शीलोढार्यादिगुणयुक्ता नयनानन्दारी सौन्द शस्वी थे (लोगनाहे-लोकनायः) तीनलोर के नाय थे। नथा (दमीमरेदमीश्वर.) कुमार अवस्था में ही इन्द्रियों के विनयी होने से जितेन्द्रियों के ये स्वामी थे।
भगवान् नेमीश्वर के सर्व प्रथम मनुष्य और देव इन दो भवों का यहा वर्णन किया जाता है-हम भरतक्षेत्र म अचलपुर नामका नगर या। वहा के अधिपति का नाम श्री विक्रम था। इसने अपने विशिष्ट पराकम से सफल राजाओं को जीतलियाथा । इनकी धारिणी नामकी रानी थी। जो स्त्रियों के मकल गुणों से विभूपित थी। एक समय रानीने स्वनमे प्राम्रवृक्ष को देखा। इससे धन नामका एक पुत्र उत्पन्न हुआ। धीरे २ वढते हए धनने बहत्तरकलाओं मे पारगत होकर यौवन अवस्था प्राप्तकी। इस अवस्था मे इसकी यौवन श्री खिल उठी। अप्रतिम अपने रूप से धनने देवों को लजित कर दिया। पिता ने इसम वैवाहिक सबध कुसुमपुर के अधिपति सिंह राजा की रूप लावण्य सपन्न महायशा महायशस्वी ता लोगनाहे-लोकनाथ नानाथ ता तथा दमीसरेदमीश्वर उभार अवस्थामा छन्द्रियाना विशयी पाथीन्द्रियोना स्वामी हता
ભગવાન નેમીશ્વરનું સહુથી પહેલા મનુષ્ય અને દેવ આ બે ભનુ અહીંયા વર્ણન કરવામા આવે છે આ ભરત ક્ષેત્રમાં અચલપુર નામનું એક નગર હતુ ત્યાના અધિપતિનું નામ વિકમ હતુ તેણે પિતાને ખૂબ પરાકમથી સઘળા રાજા એને જીતી લીધા હતા તેને ધારિણી નામની રાણી હતી જે સ્ત્રીયોના સઘળી ગુણેથી વિભૂષિત હતી એક સમયે રાણી સ્વનામા આબાના વૃક્ષને જોયુ તેનાથી તેને ધન નામને એક પુત્ર ઉત્પન્ન થયે ધીરેધીરે વકતા ધનકુમારે બોતેર કળા એમાં પાર ગત બની યૌવન અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી આ અવસ્થામાં તેની યોવની ખીલી ઉઠી પિતાના અપ્રતિમ રૂપથી ૫ને દેવેને પણ લજજત કરી દીધા પિતાએ તેને વૈવાહિક સ બ ધ કુસુમપુરને અધિપતિ સિહ રાજાની રૂ૫ લાવય સંપન્ન
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ २० नेमिनाथचग्निनिरूपणम
६६७
र्याधरीक्रतविद्याधरी स्वानुरक्ता धनवती नाममन्या परिणीतवाम् । स तग सह सिविधान काममोगा भुझानोऽन्यदा निढारकाले वनविहारे या नन्दनवनयमसर्व पुष्पपारसमन्वित पन गतवान । तत्र ती तृपाशुन्यद्रमनाऽधरतालुक धर्मश्रमाति गयेन मूटिा निती पतित तप कृशाग गुणैरकृग शान्तरसोदपि कम सदोरकमुग्रवत्रिकामुशोभितमु न मुनि टप्टयन्ता । त तथाविध दृष्ट्वा तो दम्पति ससम्भ्रम स्वग्नि तत्समीपे समागतवन्तौ। रहमानेन शीतलेन पबनेन धनवती कन्या के माय कर दिया। यह कन्या शील औदार्य आदि प्रशस्त गुणों से विभूपित थी तथा अपने रूप लावण्य से विद्याधर कन्याओं को भी निरस्कृत करतीथी। इसका देग्वने वाले के नयनों को
आर आनः प्राा होता था। इनकुमार धनवती के साय विविध काम भोगो को भोगता हुआ अपने समय को न्योत करने लगा। एक ममय की बात है कि-ग्रीप्मातुमे धनकुमार इस पनवती को माय लेर बन क्रीडा की इच्छा से सर्व पुष्पफलवाले वन मे जो कि नदनवन के ममान विशेप शोभा का वाम बना हुआ था गया। वहां इन दोनों ने गर्मी की अनिगमता से पीडित होने के कारण एक मुनिराज का जो कि मुग्न पर निवद्ध सदोरकमुखवस्त्रिका से मुशोभित थे जमीन पर मति अनस्था में पड़े हुए देखा। तपासे इनका मुग्व कठ तया तालू सूग्व रहा था। तपस्या से इनका शारीरिक एक • अवयव कृश हो रहा था। मम्बदग्ठान आदि गुणों से उनका चित्त किसी भी तरह शिथिल नहीं बन पाया था। उस समयभी वे शान्तધનવતી કન્યાની સાથે કરી દીધે તે કન્યા શાલ ઓદાર્ય આદિ પ્રશસ્ત ગુણેથી વિભૂષિત હતી તથા પિતાના રૂપ લાવયથી વિદ્યાધર કન્યાઓને પણ ઝાખી પાડતી હતી તેને જેનારની અને અપાર આનદ પ્રાપ્ત થતું હો ધનકુમાર ધનવા તીની સાથે વિવિધ કામગ ભેગવતા ભેગવતા પોતાના સમયને વ્યતીત કરતા હતા એક સમયની વાત છે કે, ગ્રીમરૂતુમાં ધનકુમાર આ ધનવતીને સાથે લઈને વન ડિાની ઈચ્છાથી સર્વ પ્રકારના ફળ પુષ્પોથી સુશોભિત એવા નન્દનવન સમા ઉદ્યાનમાં ગયા ત્યા એ બને એ ઘણી જ ગરમીની અતિશયતાથી પીડિત થવાના કારણે એક મુનિરાજને જેના મુખ ઉપર સદરકમુખવસ્ત્રિકા હતી તેમને જમીન ઉપર મૃર્ણિત અવસ્થામાં પડેલા જોયા તરસથી તેમનુ ગળુ, મેટુ અને તાળવું સુકાઈ રહ્યુ હતુ તપસ્યાના કારણે તેમના શારીરિક દરેક અવયય કષ બની ગયેલ હતા સમ્યગ્દર્શન આદિ ગુણેથી તેમનું ચિત્ત ઠાઈ પણ રીતે શિથિલ બનેલ
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६६८
ওখান तन्मूळ निटत्ता। प्राप्तस्वाय त मुनि पिनयापनतो धन प्रणम्य 'भदन्ताना कयमेवमास्थाऽभूदिति पृष्ठान। नतो गुणनिधिर्मनिरनवीन-अहमस्मि मुनि चन्द्रनामा । पुरा घगुग्गा मित्राचार्येण सह ग्रामानुग्राम रिन्नहमेशदाऽरण्य सार्थाद् वियुक्तो दिग्भ्रमेणेतस्तत परिभ्रमन बा-त. क्षुधापिपासासकुरोऽत्र मूर्षितो जातोऽहम् । अनन्तर युग्मकतोपचारे पुन सनोऽम्मि, यथाऽह शीतलेन पानेन म्यम्यो जात , तथैर युवाभ्यामपि शान्तभावेन पट्झाय रस के समुद्र स्वरूप ज्ञात होते थे। मुनीराजको इस परिस्थिति मे देव. कर ये दोनों दम्पति गीघ्र ही उन के समीप जा पहुंचे। कुछसमय याद वहतेहुए शीतल पवन से उनकी मर्जा दूर हुई। अवे अच्छी तरह स्वस्थ हुए तर धनकुमारने हाथ जोडार पदी विनय के माथ उनसे मूछित होने का कारण पूछा। धनकुमार की जिज्ञासा का समाधान करते हुए गुणनिधि उन मुनीराज ने कहा कि-हे धनकुमार! मेरा नाम मुनिचद्र है। मैं इस अवस्था मे इसलिये आगया है कि मैं अपने गुरुदेव मित्राचार्य के साथ ग्रामानुग्राम विहार करता हुआ एक समय उनसे जगलमे छूटा पड गया। दिग्भ्रम से इतस्त परिभ्रमण करने पर भी मुझे उनका साथ नहीं मिला-अत एकाकी होकर मे इधर उधर उनकी तलाश करने लगा परन्तु वे मुझे नहीं मिल सके और मैं श्रान्त एव क्षुधा तृपा से अत्यत व्यथित होकर मूच्छित हो गया और इस स्थिति में आपहुँचा। शीतल पवन से मैं स्वस्थ हुआ दृ। उसी तरह ન હતું. આ સમયે પણ તેઓ શાસના સમદ્ર સ્વરૂપ દેખાતા હતા મુનિરાજને આવી સ્થિતિમાં જોઈને એ અને પતિ તરત જ તેમની પાસે જઈ પહોંચ્યા થોડા સમય બાદ કુકાતા શીતળ પવનનના કારણે તેમની મૂછ દૂર થઈ જ્યારે તેઓ સારી રીતે સ્વસ્થ થયા ત્યારે ધનકુમારે હાથ જોડીને ઘણા વિનયની સાથે તેમને મૂછિત થવાનું કારણ પૂછયુ ધનકુમારની જીજ્ઞાસાનું સમાધાન કરતા એ ગુણનિધિ મુનીરાજે કહ્યું કે, હે ધનકુમાર ! મારૂ નામ મુનીચદ્ર છે હુ આવી અવસ્થામાં એ કારણથી આવી ગયેલ હુ કે, હું મારા ગુરૂદેવ મિત્રાચાર્યની સાથે થામાનુગ્રામ વિહાર કરતા કરતા એક સમય જ ગલમાં તેમનાથી વિખુટે પડી ગયો દિશાના ભ્રમથી અહી તહીં ભટકવા છતા પણ મને તેમને સાથ ન મળે આથી એકાકિ થઈને હું અહીં તહી તેમની તપાસ કરવા લાગ્યા પર તુ તેઓ મને મળી ન શકયા અને હું પ્રાન્ત અને ભૂખ તરસથી અત્યંત વ્યથિત બનીને મૂછિત બની ગયે અને આ તિથતિમાં આવી પહોચે શીતળ પવનથી હું સ્વસ્થ થયો છું
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनो टीका अ. २२ नेमिनाथचरिननिरूपणम्
६६९
सभवति ।
जीay अतुका र्तव्या । दयापरिज्ञान चजिनमोत्तर्मपरिज्ञानेन विना न मया वक्ष्यमाणो जिनयोक्तधर्म श्रद्धापुरम्मर श्रीतन्य, इत्युक्वा मुनिस्ताभ्या सम्पनतादिक निमोक्त श्रावक प्रोक्तवान् । ततस्तदन्तिके श्रापमं प्रतिपन्नौ । ताभ्या प्रार्थितो मुनिचन्द्रो मुनिरचलपुरोपात | नवतीधनाभ्या च स चतुर्विधाहार पतिलम्भितः । ताभ्या मुनिसमा प्रतिदिवस धर्मशिक्षा श्रुता । तदनु ताभ्यामनुतात' स मुनिस्ततो तुम भी अपने शानभाग से पट्कोय जीवों के ऊपर बिना किसी निमित्त के सदा दया भाव वा । दया का परिज्ञान, विना जिनधर्म के अनुशीलन के समति नहीं हो माता अत' मैं सन से पहिले उसी जिनधर्मस्वरूप आप लोगो को समझाता है, आप लोग उसको सावधान होकर श्रद्धापूर्वक सुने उस प्रकार फरकर मुनिराज ने उनको आवक धर्म का उपदेश दिया। मम्यत्तव तथा जिनपोक्त अनुव्रत आदि का स्वरूप उनको अच्छी तरह समझाया। मुनिराज के श्रीमुग्व से इस प्रकार धार्मिक देशना सुनकर उन दोनोंने श्रावक के त अगीकार किये। नकुमार जोर धनवनीने मुनिराज से अचलपुर पधारने की विनती की। उस विनन्ती को स्वीकार कर मुनिराज अचलपुर पधारे वहा के उपाश्रय में उतरे। धनवनी और नकुमारने विपुल अशनपानादि से मुनिराज को प्रातेलभिन किया तथा प्रतिदिन उनके पास जा कर उनसे धर्मका उपदेश भी सुना । मुनिराज कुछ काल नाद वहा से हार कर આજ પ્રમાણે તમે પણ પેાતાના માન્તભાવથી ષટ્કાય જીવ ના ઉપર કાઈ. મિત્ત વગર મા દયાને ભાવ નખાયાનુ પરજ્ઞાન જીનધર્મીના અનુસરણુ મૌવા 1 અભવિત અનતુ નથી આથી હું સહુથી પહેલા એ જૈનધર્મોનુ સ્વરૂપ આપ લેાકે ને સમજાવુ છુ આપ લેાક સાવધાન બનીને તેને શ્રદ્ધાપૂર્વક સ ભળે આ प्रकारे કહીને મુનિનજે તેમને શ્રાવકધમના ઉપદેશ આપ્યા . સમ્યકત્વ તથા જીનપ્રોકત અનુનત હિન્દુ સ્વરૂપ તેમને સારી રીતે સમાવ્યુ મુનિરાજના શ્રીમુખથી આ પ્રકારે ધાર્મિક દેશના સાભળને એ બન્નેએ શ્રાવકના વ્રતને અીકાર કર્યા ધનકુવર અને ધનવતીએ મુનિરાજને અચલપુર પધારવાની વિનતી કરી તે વિનતિના કાર કરીને મુનીરાજ અચલપુર પહોંચ્યા અને ઉપાશ્રયમા ઉતર્યા ધનવતી અને ધનકુમારે વિપુલ અશનપાનાદિકથી મુનિરાજને પ્રતિલ ભિત કર્યા તથા પ્રતિદિન એમની પાસ જઈને તેમની પાસેથી ધર્માંના ઉપદેશ પણ સાભળ્યા મનીરાજ થાડા મમય બાદ ત્યાથી ત્રિહાર કરી ગયા ધનકુમારે વિશેષ રીતિથી ધનવતીની સાથે શ્રાવક ધનુ
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
उत्तराध्ययनसूत्रे
तन्मू निरता प्राप्तस्यास्त्य त मुनिं विनयावनती पर मणम्य 'भयन्ताना कथमेवमवस्थाभूदिति पृष्ठशन नतो गुणनिर्मुनिरीन् मम्मि मुनि चन्द्रनामा | पुरा गुरगा मित्राचार्येण सह ग्रामानुग्राम सिहरन्नाहमेकदारण्य सार्थाद् वियुक्तो दिग्भ्रमेणेतनत परिभ्रमन श्रान्त सुधाविपासासकुडन
तो जातोऽहम् । अनन्तर युग्मक्कतोपचारैः पुनव्यसनोऽस्मि, यथाऽह शीतलेन पवनेन स्वस्थ जात, नवै युवाभ्यामपि शान्तभावेन पाय रस के समुद्र स्वरूप ज्ञात होते थे। मुनीरानको उस परिस्थिति में देखकर ये दोनों दम्पति शीघ्र ही उनके समीप जा पहुँचे। कुसमय बाद बहते हुए शीतल पवन से उनकी सूची दूर हुई । अनवे अच्छी तरह स्वस्थ हुए तर धनकुमारने हाथजोटारडी विनय के साथ उनसे मच्छित होने का कारण प्रा । धनकुमार की जिज्ञासा समाधान करते हुए गुणनिधि उन मुनीराजने कहा कि हे धनकुमार । मेरा नाम मुनिचद्र है। मैं इस अवस्था में इसलिये आगया है कि अपने गुरुदेव मित्राचार्य के साथ ग्रामानुग्राम विहार करता हुआ एक समय उनसे जगलमे छूटा पट गया। दिग्भ्रम से इतस्त परिभ्रमण करने पर भी मुझे उनका साथ नही मिला अत एकाकी होकर मैं इधर उधर उनकी तलाश करने लगा परन्तु वे मुझे नही मिल सके और मै श्रान्त एव क्षुधा तृषा से अत्यत व्यथित होकर मूर्च्छित हो गया और इस स्थिति मे आपहुँचा । शीतल पवन से मैं स्वस्थ हुआ है । उसी तरह ન હતુ આ સમયે પણ તે શાતનસના સમુદ્ર સ્વરૂપ દેખાતા હતા મુનિરાજને આવી સ્થિતિમા જોઈને એ અને પતિ તરત જ તેમની પાસે જઈ પહેાચ્યા થોડા સમય બાદ ફુંકાતા શીતળ પવનનના કારણે તેમની મૂર્છા દૂર થઈ જ્યારે તેઓ સારી રીતે સ્વસ્વ થયા ત્યારે ધનકુમાર હાથ જોડાને ઘણા વિનયની સાથે તેમને સૂચ્છિત થવાનુ કારણ પૂછ્યું ધનકુમારનો જીજ્ઞાસાનુ સમાધાન કન્તા એ ગુનિધિ મુનીરાજે કહ્યુ કે, હું ધનકુમાર 1 મારૂ નામ સુનીચદ્ર છે હુ ખાવી અવસ્થામા એ કારણથી આવી ગયેલ છુ કે, હુ મારા ગુરૂદેવ મિત્રાચાર્યની સાથે ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા કરતા એક સમય જ ગલમા તેમનાથી વિખુટા પડી ગયે દિશાના ભ્રમથી અહીં તહીં ભટકવા છતા પણ મને તેમને સાથ ન મળ્યું. આથી એકાકિ થઇને હુ અહીંતહી તેમની તપાસ કરવા લાગ્યા. પરતુ તેઓ મને મળી ન શકયા અને હુ શ્રાન્ત અને ભૂખ તરસથી અત્યંત વ્યથિત બનીને સૂચ્છિત બની ગયા અને આ સ્થિતિમા આવી પહેાગ્યે શીતળ પવનથી હું સ્વસ્થ થયે છુ
andr
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शि टीरा अ २२ नेमिनाथचनिनिरूपणम
पान्। अन्ते च युक्त स धनमुनिरनयन कृत्या मालधर्ममनुप्राप्तः । ततस्तो सोमो गुरौ भूत्वा समुत्पन्नौ । इति प्रथमद्वितीयभवा ॥ ( अथ मनुष्यसुररूपौ - तृतीयचतुर्थभवौ )
इनथन्युता धनजीर भरतक्षने वैतान्योत्तरयेण्या मरनेजः पुरे सुर नाम्न खेचरचनार्त्तिना विद्युन्मत्या भार्याया कुभौ समुत्पन । पूर्ण समये मा पुण्यण सुन जनितवती । मातापितरौ महता समुत्सवेन 'चित्रगति ' इति तस्य नामकतपन्ता | क्रमेण प्रर्द्धमान सक्वार्यात् सा का स्वायत्तीकृतवान्, तदनन्तरममो तारण्य प्राप्तवान् ।
देश देना प्रान किया। इससे अनेक भन्यजीवों का परम उपकार हुवा। इस पर रविचरते हुए अन्त मे पनवती और पनमुनिने अनशान करके काल के अवसर काल करके वे दोनों सौधर्मस्वर्ग मे शकमम देव उत्पन्न हुए। ये इनके प्रथम व द्वितीय नव है।
१
मनुष्य एवं देवरूप तृतीय और चतुर्थ भव इनके इस प्रकार है जन इन दोनों की देवपर्याय के भव और स्थिति के समाप्त हाने पर वे दोनों वहा से चवे । मो धन का जीव तो उसी भरत क्षेत्र से तादयपर्वत की उत्तर श्रेणी मे जो सूरतेज पुर था, वहा के विद्याधरा धिपति सूर की पत्नी विद्युन्माला की कुक्षि मे पुत्ररूप से अवतरित हुआ। तथा जीव वैताढ्य पर्वत की दक्षिण श्रेणी मवर्त मान शिवसद्म नाम के नगर मे अनसिंह राजा की रानी शशिप्रभारी कुक्षि मे पुत्रीरूप से उत्पन्न हुवा। उनके माता पिताने धन के जीव का नाम चिनगति और वीके जीव का नाम रत्नवती रवा । चित्रगति
--
ભવ્ય જીવે ઉપર ઉપકાર થયે। આ આપ્રમાણે વિચરતા વિચરતા અ તે ધનવતી અને ધનમુનિએ અનશન ક તે કાળન અશ્મરે કાગ કરીને તે બન્ને નાધમ વર્ગમા શસમ દેવઉત્પન્ન થયા એ એમના પ્રથમ અને બીજો ભવ છે
મનુષ્ય અને દે રૂપ તેમના ત્રીજો અને ચેાથે ભવ આ પ્રકારે છે
જ્યારે દેવ પર્યાયના ભવ અને સ્થિતિ સમાપ્ત થવાથી એ અને ત્યાથી ચવ્યા ત્યારે ધનને જીવ આ ભરતક્ષેત્રમા વૈતાઢય પર્યંતની ઉત્તર શ્રેણીમા જે સૂરતેજપુર હતુ ત્યાના વિદ્યાધરાધિપતિ સુન્ની ધ`પત્ની વિદ્યન્માળના ઉદરથી પુત્રરૂપથી અવતરીત થયા તથા ધનવતાના જીવ વેતાઢય પર્યંતની દક્ષિણ શ્રેણીમા વર્તમાન શિવસદ્મ નામના નગરમાં અને સિહ રાન્ડની રાણી શશીપ્રભાના ઉદથી પુત્રીરૂપે ઉત્પન્ન થયે એના માતા પિતા એ ધનના જીવનુ નામ ચિત્રગત અને ધનવતીના જીત્રનુ નામ રનતી રાખ્યુ ચિત્રગનિ બેતેર ૭૨ વિદ્યાએામા નિપુણ
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
Rama
६७०
उत्तगध्ययनसत्र विहतमान । धनाना सहितो धनाऽपि विशुद्ध पारधर्म पारयन पिना दनराज्यों नीतिपुरस्सर मजा परिपालयन हानि वर्षाणि समुप नीतवान।
अथान्यदाऽचलपुरे मुन्धर नामा मुनि समयमनः। तत्ममत्रमरण वृत्तान्त अत्या धनवती सहितो धनपोऽपि धर्मदेशना श्रोतु तदन्तिक गत्वा त प्रणम्य भरपायोधितरणिभूता धर्मदेशना शुतान। धर्मदेशनाथपणेन सजात
राग्य पुत्र राज्यभार समारोप्य धनपतीसहितो महत्ता ममारोहण समुन्धराचार्यसमीपे दीक्षा गृहीतान। क्रमेण गीतार्थ मन स धनमनिराचार्यपद प्राप्य जिनोक्तविशुद्धधर्मोपदेशदानेन रहून भरिजनान अनुटहन भूमण्डले विहार कृत गये। धनकुमारने धनपती सहित आक धर्ममा विशुद्वरीति से परिपालन करते हुए अनेक पर्प निकाले और पिता द्वारा प्रदत्त राज्य का सम्य करोति से परिपाल करते हुए आनद से अपना समय व्यतीत किया।
एक समयको बात है की अचलपुर मे वसुन्धर नामके एक मुनिराज आये हुए थे राजाकों जर उनके आगमन के समाचार ज्ञात हुए तर वे अपनी धनपती रानी के साथ उनको चदना करने के लिये उनके पास गये। वहाँ ससारसमुद्र से पार उतारने के लिय नौका जैसी धर्मदेशना सुनी, उन्होंने जब धर्मदेशना सुनी तब उसके प्रभावसे उनको वहीं पर वैराग्यभार जागृत हो गया। घर पर आकर राजाने अपने पुत्र को उसी समय वुलाकर उसको राज्यतिलक कर दिया। और धनवती सहित स्वय बड़े समारोह के साथ उन्हीं वसुन्धराचार्य के पास जाकर सयम अंगीकार किया। क्रमश' गीतार्थ बनकर धनमुनि ने आचार्यपद प्राप्त करके जिनोक्त विशुद्ध धर्म का भव्य जीवो को उपવિશુદ્ધ રીતિથી પરિપાલન કરીને અનેક વર્ષ વીતાવ્યા અને પિતા તરફથી મળેલા રાજ્યનુ સમ્યક રીતથી પરિપાલન કરીને આન દથી પિતાને સમય વ્યતીત કર્યો
એક સમયની વાત છે કે, અચલપુરમા વસુધર નામના એક બીજા મુનિરાજ આવેલ હતા રાજાને જ્યારે એમના આગમનના સમાચાર મળ્યા ત્યારે તે પોતાની ધનવતી રાણીની સાથે તેમને વદના કરવા માટે તેમની પાસે ગયા ત્યાં સ સાર સમુદ્રથી પાર ઉતરવા માટે તૈકા જેવી ધર્મદેશના સાભળો એમણે જ્યારે ઘર્મ દેશના સાભળી ત્યારે તેના પ્રભાવથી તેમને ત્યા જ વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થઈ ગયા ઘેર પહોંચીને રાજાએ પિતાના પુત્રને એજ સમયે બેલાવીને રાજતિલક કરી દીધુ અને ધનવતીની સાથે પિતે ભારે સમારોહથી એ વસુન્ધરાચાર્યની પાસે જઈને સ યમ અગીકાર કર્યો ક્રમશ ગીતાર્થ બનીને ધનમુનિએ આચાર્યપદ પદ પ્રાપ્ત કર્યું અને જીનેક્ત વિશુદ્ધ ધર્મને ભવ્ય જીવોને ઉપદેશ દેવાને પ્રારભ કર્યો એમનાથી અનેક
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २० नेमिनायचरित्रनिरूपणम्
६७३ बिन्याः राज्या पुत्रो जैन धर्मरतो गुणवान् मुमिनो नाम, एका पुत्री च कुमुमश्रीनाम या कलिङ्गदेशाधिपतये कनकसिंहाय दत्ता अपराया भट्टा राज्या' पुनन्उमपरायणो दुर्गुणानामारी विनय पनितो धर्मरुचिरहित. पद्मनामाऽऽमीत् । स्वपुनसपत्नीपुत्रयोरेव महदन्तर दृष्ट्वा भद्रा मनस्यचिन्तयत्-सतिमृमित्रे मम पुत्रो न कदापि राज्य प्राप्म्यति, अतो मया कोऽपि यत्न कर्तव्यो येन मम पुत्रस्य राज्यमाप्तिर्भवेत्, इति चिन्तयित्या माऽन्यदा मुमित्राय रानकुमाराय विपम पिपमदात् । विषपानानन्तर मुमित्रो मूठितोऽभवन् । तन्मू वृत्तान्त ममुपलभ्य भृशमाकुलस्तत्पिता मुनोत्रभूपो वैये सह तत्रागत' । मन्त्रादिभिर्वद्याप नाम सुमित्र था मुभित्र गुणवान एव जिन बमका भक्त था मुमित्र की एक यहिन धी जिमका नाम कुसुमश्री या। राजा मुग्रीव ने इसको कलिा देश के अधिपति कनकसिंह को दी थीं। भद्रा नाम की जो इमरी मुग्रीय सी धर्मपत्नी थी उसके भी एक पुत्र या इसका नाम पम या। यह महा छलकपटी तथा दगुणों की ग्वान था। अविनयी एव धर्मनि से सनया रहित था। भद्राने अपने पुत्र पद्म और मपत्नी के पुत्र सुमिन में दम तरह पटा भारी अन्तर देवकर विचार किया-सुमित्र के रहने पर मेरे उन को राज्य का अधिपति होना सर्वथा असभव है। अत इम गल्य को जैसे बने शीघ्र ही मार देना चाहिये-इसी मे पद्म नाहित है। मा विचार कर उसने सुमित्र राजकुमार को विपम विप दे दिया। विपपान करते ही सुमित्र मृच्छित हो गया। मुग्रीव को जब यह ग्वार लगी तो वह वैद्यों को साथ में लेकर अत्यत आकुलित बन घटना स्थल રાણી હતી મોટી યશસ્વનીને એક પુત્ર હતું જેનું નામ સુમિત્ર હતુ સુમિત્ર ગુપવાન અને જૈનધર્મને ભક્ત હતે સુમિત્રને એક બહેન હતો તેનું નામ કુસુમશ્રી હતુ રાજા સુગ્રીવે તેને કલીગ દેશના અધિપતિ કલિ ગમિ હને આપેલ હતી ભદ્રા નામની સુગ્રીવની જે બીજી પત્ની હતી તેને પણ એક પુત્ર હતું તેનું નામ પદ્મ હતું તે મહા છળકપટી અને દુર્ગુણની ખાણ હતે અવિનયી અને ધર્મરૂચીથી સર્વથા હિત હતે ભદ્રાએ પિતાના પુત્ર પદ્ધ અને યશસ્વિનીના પુત્ર સુમિત્રમાં આ પ્રમાણે ભારે અતર જોઈને વિચાર કર્યો કે, સુમિત્રના રહે વાથી મારા પુત્રનું રાજ્યના અધિપતિ થવુ સર્વથા અસ ભવ છે આથી આ સુમિત્રને જેમ બને તેમ દૂર કરી દે જોઈએ આમા જ મારા પુત્ર પધન ડિત છે આ વિચાર કરી તેણે સુમિત્ર રાજકુમારને વિષમ ઝહેર આપી દીધું ઝહેર અપાતા જ સુમિત્ર મછિત બની ગયો સુગ્રીવને જ્યારે આ વાતની ખબર પડી ત્યારે તે વૈદ્યોને સાથે લઈને અત્યત વ્યાકુળચિત્તવાળ બનીને જ્યા સુમિત્ર મૂર્થિત
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
उत्समध्ययन
__ यौधर्म लोगन्न्युषो धनानी जीपो बनाया भिणागिस्थिते शिव समनामक नगरेऽनङ्गमिहम्य रान' गिमभाया राज्या. या समुत्पन्न । पूणे समये शशिप्रभा पुण्यस्पा पुत्री जनोतरती। मातापितभ्या माता महात्मवन रत्नातीति तन्नाम कृतम् । क्रमेण प्रमानामा माग का अपीतयती। माप्तयौवना ता घटा तल्पिता 'कोऽस्या' पतिर्भरित्यती' ति यमति नमित्तिक पृष्टान् । ततो नैमिनिरुस्त प्रोक्तपान-यस्ताराद् दिव्य गावलाद् ग्रहा प्यति, तदा च तदुपरि दिव्यपुष्पवृष्टिभविपति, स प तर जामाता मति प्यति' । एप नमित्तिकासन निगम्य तत्पिनाऽनसिंह परमप्रमुदिता जात ।
आसीत्तस्मिन्ने कालेऽम्मिन् भरतक्ष चापुर नगर मुनिशे नाम राजा। तस्यास्तां द्वे राज्यौ यशस्विनी भटेति च । आमीन तयाम ये ज्येष्ठाया यश रहत्तर ७२ कलाओं में निपुण हो गया और तामण्यवय को प्राप्त पिया। रत्नवती भी सफल कलाओं में अभ्यस्त नफर युवावस्था को पाई। मातापिताने जर इमको तमणावस्था सपन्न देसा नो उनके चित्तमें इसके परणाने की चिन्ता लगी। उन्होंने 'कौन इसका पति होगा' इस बात को किसी नैमित्तिक से पूछा। नैमिनिक ने वर होने की निशानीरूप में अनगसिंह से कहा कि- देवो-जो-व्यक्ति तुम्हारे हाथ मे से बलात्कार से तलवार खीच लेगा और ऐसा करने पर जिसके ऊपर दिव्य पुप्पोष्ट होगी वही तुम्हारा जामाता बनेगा। इस प्रकार नैमित्तिक के वचनो से विश्वस्त होकर अनगसिंह निश्चिन्त बनकर आनदित हुआ।
जिस समय की यह बात है उस समय इसी भरतक्षेत्र मे चक्रपुर नाम के नगर में एक सुग्रीव नामके राजा थे। उनकी यशस्विनी और भद्रा नामकी दो रानिया थी। बड़ी यशस्विनी के एक पुत्र था जिसका થઈ ગયા અને તરુણવયને પ્રાપ્ત કરી નવતી પણ બધી કળામાં નિપુણ બનીને યુવાવસ્થાએ પહેચી માતા પિતાએ જ્યારે તેને તરૂણ અવસ્થા સ પન્ન જાઈ ત્યારે તેને પરણાવવાની ચિંતા થવા લાગી તેઓએ “આને પતિ કે શું થશે” આ વાત કેઈ તિષીને પૂછી જોતિષીએ એના પતિ અગેની નીશાનીમાં અન ગસિંહને કહ્યું કે, જુઓ જે વ્યકિત તમારા હાથમાથી બળાત્કારે તરવાર ખેચી લેશે અને એવુ થવા છતા પણ દિવ્ય પુષ્પવૃષ્ટિ થશે તે જ તમારો જમાઈ બનશે આ પ્રકા રના જોતિષીના વચનોથી વિશ્વાસુ બનીને અન ગસિહ નિશ્ચિત બની આન દિત બન્યા
જે સમયની આ વાત છે. એ સમયે આ ભરતક્ષેત્રમાં ચક્રપુર નામના નગમા એક સુગ્રીવ નામને રાજા હતો તેને યશસ્વિનો અને ભદ્રા નામના બ
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरिन निरूपणम्
1
भिमन्त्रिताम्भोभि सुमिनमभ्यपञ्चत् | अभिपेक्समनन्तरमेव स प्राप्तचैतन्य 'प्रथमत्र एते जना समागता ' इति पृष्टवान् । ततु मुग्रीन प्रोक्तवान्- पुन तत्र विमाता तुभ्य विषमदात् । तत्प्रभावेण त्वमूर्च्छितो जात । अत एन एते पौरजना अम्मदादिभि सहान शोकाकुलिताः ममागता । पहुधा समुपचरितीऽपि विमुक्तो न जात' । परन्तु दैववशादयमस्माक निष्कारण समा गतः । अनेन त्वमन्नाम्भसाऽभिपित्य निर्विषः कृतः । पितुर्वचन निशम्य सुमित्रः कृतज्ञता प्रदर्शयन कृताञ्जलि सन् माह-भ्रात स्वनामवशा समस्त कारण जानकर उसने उसी समय मत्रों से जल को मन्त्रित - कर उस कुमार के ऊपर छिडका । जलके छिड़कते ही कुमारी बेहोशी दूर हो गई । तर सचेत होकर "वह ननमेदनी यहा एकत्र क्यों हुई है" ऐसा कुमारने प्रज्ञा । पिता सुग्रीव कुमार से कहा बेटा ! तुम्हारी विमानाने तुमको विषपान करा दिया था मो उमके प्रभावसे तुम मच्छित हो गये थे । पुरवासियों को जन तुम्हारे मति होने की बात ज्ञात हुई तो सन के सब शोक से आकुलित होकर यहा पर आये हैं । विविध उपचार करने पर भी जन तुम निर्विष नही हो सके तो सनको बेहद चिन्ता बढ़ने लगी । इतने मे हो भाग्यवशात् निष्कारण ये महाशय भी यहा आ पहुँचे । इन्होंने तुम्हा इस परिस्थिति को देखकर मत्रो से जलसे मत्रित किया और फिर उसको ज्यों ही तुम्हारे ऊपर छाटा तो बेटा देखते २ तुम बिलकुल स्वस्थ हो गये हो । पिता के इस प्रकार के वचन सुनकर कृतज्ञता કર્ણે વિલાપ કરી રહેલા સુગ્રીવ રાજાને સાભળ્યા ત્યારે તે આકાશ માથી ત્યા ઉતર્યા અને ાવાનુ સઘળુ કારણ જાણીને તેણે એ સમયે મ થી પાણને મ ત્રીને તે કુમારની ઉપર છાયુ એ પાણીના છાટવાથી કુમારની મેહેશી દૂ૨ થઈ ગઈ ત્યારે સચેત બનીને આ જનમેદની અહીં કેમ એકત્રિત થયેલ છે” એવુ કુમારે પૂછ્યુ પિતા સુગ્રીવે કુમારને કહ્યુ “બેટા ! તમારી ઓરમાન માતાએ તમને અહે આપેલ હતુ જેના પ્રભાવથી તમા મૂતિ અની ગયેલ હતા પુરવાસીએએ તમારા મૂર્છિત થવાની વાત જ્યારે જાણી ત્યારે સઘળા શાકથી વ્યાકુળ બનીને અહીં આવેલ છે અનેક પ્રકારના ઉપચારો કરવા છતા પણ તમે જ્યારે નિર્વિષ ન બની શકયા ત્યારે સઘળાને બેહદ ચિતા થવા લાગી આ સમયે ભાગ્યવશાત નિર્માણુમ ધુ આ મહાશય પણુ અહીં આવી પહેચ્યા તેએએ તમારો આ પરિસ્થિતિને જોઇને તેમણે માથી પાણીને મત્રીને અને મત્રાયેલા પાણીને જ્યારે તમારા ઉપર છાટયું ત્યા તે જોતજોતામાજ તમે એકદમ સ્વસ્થ બની ગયા પિતાના આ પ્રકાના વચનોને
६७ २
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
EB
उत्तराध्ययनसूत्रे
चरितोऽपि स मूर्च्छारहितो नामृन् । तत. पौर सह राजा गुग्रीवस्तम्य गुणान सम्मृत्य २ मन्दितवान । भद्रा रानी तम्मन्नेव काले त मपलाय मावि गता । तामपश्यन्ती जना एत्र निश्रितान्तो यद्राजमागय भन त्रिपात् । अत एवास्मिन विषमेऽपि समय सा नयते। पापात्मना पापकृत्य लशुनगन्यत्मकाशित भवत्येव । सुमित कुमार विपत्तिशोकेन याउ लिते सान्तःपुर सपरिजने पर उदारामागेण न चिन गतिः करुण विलापगड लावावी । सान्त त्यास मन्त्रा पर आकर उपस्थित हुवा। मंत्र आदि द्वारा विविध चिकित्सा करने पर भी वह जनविहीन नहीं हुआ-तय सुग्रीव से बडी मारी चिन्ता हुई वह इसी अवस्था में उसके गुणों को याद कर २ के विलाप करने लगा। भद्रा रानी उस समय न मालूम भागकर कहा चली गई थी ! लोगों ने उस को घटना (विपदियाहुवा) स्थल पर नहीं देखा तो यह निश्चय रलिया कि इसको उसने ही विपदिया है, इसी कारण वह इस आपत्ति के समय में भी यहा उपस्थित नहीं हुई है ! जैसे लहसुन की गध छुपाने पर भी प्रकट हो जाती है उसी तरह पापियों का पापकृत्य 'भी जिपाने पर भी नहीं छिपता है वह तो सर्व समक्ष प्रकट होकर बोलता ही है। इसी समय भाग्यवशात् धन का जोव चित्रगति नाम का विद्यावर आकाशमार्ग से होकर कही जा रहा था। उसने ज्यों ही सुमित्रकुमार विपत्ति के शोक से व्याकुल होकर अन्त पुर सहित, पुरवासी सहित परिजन सुति करुण विलाप करते हुए सुग्रीव राजा के रोने के शब्द को सुना तो वह उसी समय आकाशमार्ग से वही पर उतरा। और रोने का હતા તે સ્થળે આવી પહાચ્યા. મત્ર આદિ દ્વારા દરેક પ્રકારની દકિત્સા કન્વ છતા પશુ તેની મૂર્છા ન વળી ત્યારે સુગ્રીવને ધોં ભારે ચિતા થઈ અને તે આવી અવસ્થામા એના ગુણાને યાદ કરી કરીને વિલાપ કરવા લાગ્યા ભદ્રારાણી એ સમયે ભાગીને કયા ચાલી ગઇ હતી તેની કાઈને ખખર ન હતી ટ્રાફાએ જ્યારે તેને આ સ્થળે ન જોઈ ત્યારે એવા નિશ્ચય કરી લીધે કે, કુમારને એ ભદ્રા રાણીએ ઝહેર આપેલ છે. આ કારણથી જ તે આવા આપત્તિના સમયે પણ દેખાતી નથી જેમ લસશુની ગધ છુપાવવા છતા પણ છુપાવી શકાતી નથી તેવી રીતે પાપીયાના પાપ કમાં પણ છુપાવવા છતા છુપાતા નથી એ તે બધાની સામે પ્રગટ થઈને ખેલેજ છે. આ સમયે ભાગ્યવશાત ધનને! જીવ ચિત્રગતિ નામના વિદ્યાધર આકાશ માથી કાઇ જગ્યાએ જઇ રહેલ હતા તેણે જ્યારે સુમિત્રકુમારની વિપત્તિના શેકથી વ્યાકુળ બનીને અન્ય પુર તેમજ પુરવાસી તેમજ પરજન સાથે
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭૭
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
अावारा हागामयति त दत्वा भवान गन्तुमर्हति । तेनैव मुक्तचित्रगति सुमिनभवने स्थितवान । सुया केपठी समागत उद्याने । ज्ञाता सुमि चित्रगती दर्शनार्थमुद्याने गतौ । ततः परिटत त मुनिं नत्यानितरा मनुदितमानसौ परिवदि ममुपविष्टा । केवलिन आगमन तान्त भूपोऽपि समागत' । केवलिन प्रणम्य सोऽपि परिपदि समु परिष्ट । सालकल्याणतत्पर केवली तेभ्यो धर्ममुपाविशत् । धर्मदेशना - स्वाभाविक धर्म है । अन आप प्रत्युपकार की चिन्ता न करें। आप स्वस्थ हो गये हमसे यही एक बड़ा भारी हर्ष है । इस प्रकार के पारस्परिक वार्तालाप से उन दोनों में आपस मे गाढ मीति हो गई । चित्रगतिने जन वहा से जानेका विचार किया तो सुमित्रने उससे कहा कि मित्र ! यहा पर आजकल में सुयूगकेवली भगवान् आनेवाले है अतः उनको घटना कर आप यहा से जावें- हम नही रोकेंगे । सुमिन की इस बात को सुनार चित्रगति वहां ठहर गया । इतने मे सुयश केवली भगवान् भी बड़ा के उद्यान मे पधारे । जन इन दोनों मित्रो को केवली भगवान् के आगमन का वृत्तान्त मिला तन ये दोनों साथ साथ उनको वदना करने के निमित्त उद्यान मे गये । वहा देवों से परिवृत मुनिराज को देखकर उन्होंने बडी ही भक्तिसे नमस्कार किया और आनदित होकर परिपदा में बैठ गये । सुग्रीवराजा भी केवल भगवान् का आगमन सुनकर उनको वढना करने के लिये वहा आये । तथा धर्मोपदेश सुनने की अभिलाषा से केवल को नमन कर वे भी उसी परिपदा मे गये । सफल जीवो के कल्याण करने में तत्पर केवली भगवान्ने आये સ્વસ્થ બની ગયા એજ એક ભારે હર્ષની વાત છે આ પ્રકારના પમ્પરના વાર્તા લાપથી એ બન્નેમા ગાઢ મૈત્રી થઇ ગઇ ચિનગતિએ જ્યારે ત્યાથી જવાના વિચાર કર્યા ત્યારે સુમિત્રે તેને કહ્યુ કે, મિત્ર ! અહીંયા આજકલમા સુયસ કેવળીભગ વાત આવવાના છે. આવી એમને વદના કર્યો પછી આપ અહીંથી જાવ અમે તમને રેકશુ નહી સુમિત્રની આ વાતને માભળીને ચિત્રગતિ ત્યા રોકાઇ ગયા એટલામા સુયશ કેવળીભગવાન પણ ત્યાના ઉદ્યાનમા પહાચ્યા ત્યા દેવાથી પરિ વૃત મુનિરાજને જોઈને તેઓએ ઘણીજ ભકિતથી નમસ્કાર કર્યાં અને આન દિત બનીને પરિષદામા બેસી ગયા સુગ્રીવ રાજા પણ કેવળી ભગવાનનું આગમન સાભળીને તેમને વદના કરવા માટે ત્યા આવ્યા તથા ધર્મ ઉપદેશ સાભળવાની અભિલાષાથી કેવળીને નમન કરી તે પણ એ પરિષદામા પહેાયા સકળ જીવેાનુ કલ્યાણ કરવામા તત્પર કેવળી ભગાવાને આવેલા એ સઘળાને ધર્મોના ઊદેશ આપ્યાં ધમશ્રવણ કર્યાં ખાદ ચિત્રગતિએ નમસ્કાર કરી કેવળી ભગવાનને કહ્યુ -
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
६७६
उत्तराध्ययनम्त्रे ख्यानेन मम कर्णी पुनोहि । भावानामुपकाारणा नामगोगादिश्रवण सुखाय भाति । ततश्चिगति. स सपरिचय यायातायनातवान । तरदूता मुमित्र मार-पिपेण विपदाता च मम पापम् , यदनभ्रामतापितुल्य मवान जातम् । अन्यथा त भान दुर्त ममेवामीन । जीवितहामृित्युननितदुर्गतेश्व परिरक्षितुर्भात कि प्रत्युप? एर दन्त मित्रता प्राप्त मुमित्र पृष्ठा चित्र गतिः म्बपुर प्रति प्रस्थातमुयाः। तग मुमिन पाह-मित्र! या. कवला प्रदर्शित करते तु सुमित्रने हाथ जोड़कर कहा-भाई ! आप कृपाकर अपना नाम एव वश का परिचय देकर मेरे कानों से पवित्र गीजिये। आप जैसे अकारण उपकारी न्युओं का नाम एव गोत्रादि का सुनना भी सुस के लिये होता है। कुमार का आग्रह देग्वार चित्रगतिने उसको अपना यथावत् समस्त परिचय दिया। परिचय पाकर कुमारने अपने अहोभाग्यरी सराहना करते हुए कहा-विप और विपदाताने मेरा बडा भारी उपार किया जो विना बद्दल अमृतष्टि तुल्य आपका दान हमको हो गया। नहीं तो आपके दर्शन का अवसर ही हमको कैस प्राप्त होता। वह तो बिलकुल दुर्लभ था। अब करिये बालमत्यु जनित दुर्गति से मेरी रक्षा करने वाले तथा जोग्नदान देनेवाले आपका हम क्या प्रत्युपकार करें। जन सुमित्रने ऐसा कहा तो चित्रगतिने मुस राकर कुमार से कहा कि कर्तव्य प्रत्युपकार की भावनावाला नहीं होता है। मनुष्य मात्र का आपत्ति में एक दूसरे की सहायता करना यह સાભળીને કૃતજ્ઞતા પ્રદાર્શત કરતા કરતા સુમિત્રે હાથ જોડીને કહ્યું-ભાઈ' આપ ઉપકાને આપનું નામ તથા વશને પરિચય આપીને મારા કાનને પવત્ર કરી આપ જેવા બીન સ્વાર્થે ઉપકાર કરનાર બ ધુઓનું નામ તેમજ ગેત્રને જાણવું એ સુખ કારક હોય છે કુમારનો આગ્રહ જાણીને ચિત્રગતિએ પિતાની યથાવત સઘળો પર ચય આપી દીધા પશ્ચિય પામીને કુમારે પોતાના અહોભાગ્યને જણાવતા કહ્યું-ઝહેર અને ઝહેરના આપનારે મારા ઉપર એ મહાન ઉપકાર કર્યો કે, કોઈ પણ જાતના આતરિક પરિચય સિવાય અમૃત વૃષ્ટિની માફક આપના દર્શનને લાભ અમને મળી ગયો નહી તે આપના દર્શનનો લાભ અમને કઈ રીતે મળવાનો હતે એ કેવળ દુર્લભજ હતો હવે કહે બાલ મૃત્યુ જેવા દુર્ગતિથી મારી રક્ષા કરવાવાળા તથા જીવતદાન આપવાવાળા એવા આપના ઉપર અમે કે પ્રતિ ઉપકાર કરી શકીએ જ્યારે સુમિત્રે આવું કહ્યું તે ચિત્રગતિએ હસીને કુમારને કહ્યું કે, કર્થવ્ય પ્રતિ ઊપકારની ભાવનાવાળુ હોતુ નથી મનુષ્ય માત્રને આપત્તિમાં એક બીજાની સહાયતા કરવી એ સ્વાભાવિક ધમ છે આથી આપ પ્રાત ઉપકારની ચિંતા ન કરે આપ
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
-
-
--
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् नर चौरह तभूपणा सा पहीपतये समर्पिता, पहीपतिनाऽपि सम्मैचिद् वाणिजे प्रदत्ता । ततोऽपि पलायिना साटव्या दवाग्निना या मरिष्यति, तत प्रथम नरक प्राप्स्यति। ततो निर्गता मा चाण्डालभार्यात प्राप्य कलहे सपत्याहता तृतीया पृथिवों माम्यति । ततो निम्मृन्य सा तिर्यगादिगतिषु भवभ्रमण रिप्यति । इत्य केलिनो वचन निराम्य विरक्त स मुग्रीव नृपो मुनिवरमगोचद-भदन्त । यत्कृतेऽनया दुथरित कृत, स तम्या. पुत्रस्तु अवास्ति । का समाधान करते हुए केवलीने उनसे कहा-राजन् । वह भद्रा आपके मकान से भागकर जगल मे गई थी-बहा उस रिचारी के समस्त आभूषणो को चोरोंने चुरालिया और उसको पल्हीपति के आधीन कर दिया। पहीपनिने भी उसको किमी व्यापारी को बेच दिया। परतु उमको इस स्थिति से भी जर सतोप नहीं हुआ तो वह वहां से भागकर फिर जगल में जा छिपी । वहा वह अब दावाग्नेि से दग्ध होकर मरेगी और वह मरकर प्रथम नरक में जायेगी। वहा की आयु समाप्तकर जब यह वहा से निकलेगी तो पिसी चाडाल की पत्नी होगी। उसको उसकी सौत वहाँ मार डालेगी। मर कर फिर वह तीसरे नरक म जायेगी। वहा से भी आयु की समाप्ति के बाद निम्ल कर तिर्यग् आदि गतियों में भ्रमण करेगी।
इस प्रकार केवली के मुग्व से ससार की असारता तथा भद्रा की दुर्गति का हाल सुनकर सुग्रीव राजा को जीवन सफल बनाने के भाव जग उठे। ससार, शरीर एव भोगों से विरक्त होकर उन्होंने સુગ્રીવાના આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરતા કેવળીએ સુગ્રીવ રાજાને કહ્યુ --રાજન ! આ ભદ્રા આપના માજભવનમાથી ભાગીને વનમાં ગઈ હતી તેના તે બીચાગના સઘળા આભૂષણે એ શેરી લીધા અને તેને પહેલી પતિને આધીન કરી દીધી પલ્લી પતિએ તેને કઈ વેપારીને ત્યા વેચી નાખી પરંતુ તેને જ્યારે એ સ્થિતિથી પણ મતેષ ન થયો ત્યારે તે ત્યાંથી ભાગીને જગલમાં જઈને છૂપાઈ ગઈ ત્યા હવે તે દાવાગ્નિમાં દધ થતી મરી જશે અને તે મરીને પ્રથમ નર્કમા શે ત્યાની આયુ સમાપ્ત કરીને એ જ્યારે ત્યાંથી નીકળશે ત્યારે કઈ ચાડલની પત્ની થશે તેને તેની શક્ય ત્યાં મારી નાખશે મરીને પછી તે ત્રીજા નરકમાં જશે ત્યાવી પણ આયુની સમાપ્તિના પછી નીકળીને તિર્થં ચ આદિ ગતિએ મા ભ્રમણ કરશે
આ પ્રકારના કેવળીના મોઢેથી સસારની અસારતા તથા ભદ્રાની દુર્ગતિનો ચિતાર સાભળીને સુગ્રીવ રાજાને પિતાનું જીવન સફળ બનાવવાનો ભાવ જાગી ઉઠો સસાર, શરીર અને ભાગોથી વિરકત થઈને એમણે મુનિરાજને નિવેદન કર્યું
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६७८
उत्तराध्ययनस श्ररणानन्तर चिरगतिर्मुनि प्रणम्य माह-भदन्त ! मित्रभ्याम्य प्रमादेन भवान मया समुपलब्धम् । अहमयमभृति सम्यक्त्वपूर्वक पारधर्म स्वीक। इत्युक्त्वा धर्मकार्ये समुल्लसत्पराक्रमः पापकर्मतो रित स चित्रगतिगरिति कति समीपे स्वीकृतवान् ।
अथ मुमित्रपिता मुग्रीव. कृताअलिस्त केवलिन पृष्टवान्-हे भदन्त । ममामु पुत्र विपदानेन मृत्युमुखे प्रक्षिप्य पलायिता मम द्वितीया राशी भद्रा क्र गता? एव पृष्टो मुनि. माह नाजन ! भवदानात्पलायिता साऽरण्ये गता। हुए उन सको धर्मका उपदेश दिया। धर्मश्रवण के पद चित्रगतिने नमसार कर केवली भगवान से कहा-भदन्त ! आज आपके पवित्र दर्शनकर मैं अपने आपको बहुत ही अधिक भाग्यशाली मान रहा हूँ। इसका श्रेय सुमित्र मित्र को है, क्योंकि उन्हीं के प्रमाद से मुझे आज आपके दर्शन हुए है। मैं आज से सम्यत्तवपूर्वक श्रापक के नत अगीकार करता हूँ। इस प्रकार श्रावक के नत ग्रहण करने से जन्म सफल होता है, ऐसा जानकर चित्रगतिने केचली भगवान के पास श्रावस्त्रत लिये। इन से जीवन धर्मकार्य करने मे अधिक अग्रेसर बनता है और पापकर्मों की तरफ से विरत होता है।
सुमिन के पिता सुग्रीवने जो कि वही पर उपस्थित थे उमी समय दोनो हाथ जोडकर केवलिप्रभु से पूछा-मदन्त । मेरे इस पुत्रसुमित्र को विपप्रदान करके मारने की भावनावाली वह मेरी रानी कि जिसका नाम भट्टा हे यहाँ से भागर का गई है? कृपाकर यह बात आप मुझे कहिये। सुग्रीव राजा के इस प्रश्न ભદન્ત ! આજે આપના પવિત્ર દર્શન કરી હું મને પિતાને ઘણો અધિક ભાગ્ય શાળી માની રહ્યો છું અને યશ સુમિત્ર મિત્રને છે કમકે, તેમનાજ આગ્રહથી મને આજે આપના દર્શન થયા છે હુ આજથી સમ્યકત્વપૂર્વક શ્રાવકનું વ્રત ૨ ગી કાર કરૂ છું શ્રાવકનું વત ગ્રહણ કરવાથી પોતાનું જીવન સફળ થ ય છે જાણીને ચિત્રગતિએ કેવળી પ્રભુની પાસેથી શ્રાવક વ્રત લીધુ આનાથી જીવન ધર્મકાર્ય કરવામાં અગ્રેસર બને છે અને પાપ કર્મોની તરફથી વિરત થાય છે
સુમિત્રના પિતા સુગ્રીવે કે જેઓ ત્યા ઉપસ્થિત હતા તેમણે તે સમયે બને હાથ જોડીને કેવળી પ્રભુને પૂછ્યું કે હે ભદન્ત ! મારા આ પુત્ર સુમિત્રને વિષપ્રદાન કરીને મૃત્યુના મોઢામા હામી દેવાની ભાવનાવાળી એ માર રાણું કે, જેનું નામ ભદ્રા છે તે અહી થી ભાગીને કયા ગઈ છે? કપા કરીને એ વાત આ૫ મને કહો
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
प्रियदर्शिनी टीका अ २० नेमिनाथचरितनिरूपणम् तत्र चौरहेनभूपणा सा पहीपतये समर्पिता, पहीपतिनाऽपि कम्मैचिद् वाणिजे प्रदत्ता । ततोऽपि पलायिना साटव्या दाग्निना तमा मरिष्यति, तत प्रथम नरक माम्यति। ततो निर्गता मा चाण्डालभार्यात्व प्राप्य कलहे सपत्न्याहता उतीया पृथिवीं पाप्म्यति । ततो निस्सृत्य सा तिर्यगादिगतिपु भवभ्रमण करिष्यति । इत्य केटिनो पचन निशम्य चिरक्त स मुग्रीव नृपो मुनिवरमगोचद-भदन्त ! यत्ततेऽनया दुथरित कृत, स तस्या' पुनस्तु अनवास्ति । का समाधान करते हुए केवलीने उनसे कहा-राजन् । वह भद्रा आपके मकान से भागकर जगल मे गई थी-वहा उस विचारी के समस्त आभूषणों को चोरोने चुरालिया और उसको पल्लीपति के आधीन कर दिया। पल्लीपतिने भी उसको किसी व्यापारी को बेच दिया। परतु उनको इस स्थिति से भी नव सतोप नहीं हुआ तो वह वहां से भागकर फिर जगल में जा छिपी। वहा वह अन दावाग्नि से दग्ध होकर मरेगी और वह मरकर प्रथम नरक में जायेगी। वहा की आयु ममाप्तकर जर यह वहा से निकलेगी तो किसी चाडाल की पत्नी होगी। उसको उसकी सौत वहाँ मार डालेगी । मर कर फिर वह तीमरे नरक म जायेगी। वहा से भी आय की समाप्ति के बाद निस्ल कर तिर्यग आदि गतियों में भ्रमण करेगी।
इस प्रकार केवली के मुग्न से मसार की अमारता तथा भद्रा की दुर्गति का हाल सुनकर सुग्रीव राजा को जीवन सफल बनाने के भाव जग उठे। समार, शरीर एव भोगों से विरक्त होकर उन्होंने સુગ્રીવરાજાના આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરતા કેવળીએ સુગ્રીવ રાજાને કહ્યું-રાજના આ ભદ્રા આપના રાજભવનમાથી ભાગીને વનમાં ગઈ હતી ત્યા તે બીચારીને સઘળા આભૂષણે એ ચરી લીધા અને તેને પહેલી પતિને આધીન કરી દીધી પલ્લી પતિએ તેને કઈ વેપારીને ત્યા વેચી નાખી પરંતુ તેને જ્યારે એ સ્થિતિથી પણ એ તોષ ન થયે ત્યારે તે ત્યાંથી ભાગીને જગલમાં જઈને પાઈ ગઈ ત્યા હવે તે દાવાગ્નિમાં દગ્ધ થતી મરી જશે અને તે મરીને પ્રથમ નર્કમા શે ત્યાની આ સમાપ્ત કરીને એ જ્યારે ત્યાથી નીકળશે ત્યારે કેઈ ચાડાલની પત્ની થશે તેને તેની ગેય ત્યાં મારી નાખશે મરીને પછી તે ત્રીજા નરકમાં જશે ત્યાવી પણ આયુની સમાપ્તિના પછી નીકળીને તિર્યંચ આદિ ગતિયે મા ભ્રમ કરશે
આ પ્રકારના કેવળીને મોઢેથી સંસારની અસારતા તથા ભદ્રાની દુર્ગતિને ચિતાર સાભળીને સુગ્રીવ રાજાને પિતાનું જીવન સફળ બનાવવાને ભાવ જાગી ઉઠશે સસાર, શરીર અને ભાગથી વિરકત થઈને એમણે મુનિજને નિવેદન કર્યું
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
P
उत्तराध्ययनसो श्रवणानन्तर चित्रगतिर्मुनि मणम्य मार-भदन्त ! मित्रस्याम्य प्रमादेन भवान मया समुपलब्धम् । अहमद्यप्रभृति सम्यक्त्तवर्षक थापधर्म म्बी। इत्युक्त्वा धर्मकार्ये समुल्लसत्पराक्रमः पापर्मतो स्ति' स चिनगतिर्देशतिरति केलि समीपे स्वीकृतवान् ।
अथ मुमित्रपिता मुग्रीव कृताअलिम्त चलिन पृष्टवान-हे भदन्त । ममामु पुत्र विपदानेन मृत्युमुखे मक्षिप्य पलायिता मम द्वितीया रात्री भद्रा व गता? एव पृष्टो मुनि. मा. राजन ! भवनात्पयिता साऽरण्ये गता। हुए उन सको धर्मका उपदेश दिया। धर्मश्रवण के बाद चित्रगतिने नमस्कार कर केवली भगवान से कहा-भदन्त ! आज आपके पवित्र दर्शनकर मैं अपने आपको बहुत ही अधिक भाग्यशाली मान रहा हूँ। इसका श्रेय मुमित मित्र को है, क्योंकि उन्हीं के प्रमाद से मुझे आज आपके दर्शन हुए है। में आज से सम्यत्तरप्रर्वक श्रारक के प्रत अगीकार करता हूँ। इस प्रकार श्रावक के नत ग्रहण करने से जन्म सफल होता है, ऐसा जानकर चित्रगतिने केवली भगवान् के पास श्रावस्त्रत लिये। इन से जीवन धर्मकार्य करने में अधिक अग्रेसर बनता है और पापकर्मों की तरफ से विरत होता है।
सुमित्र के पिता सुग्रीवने जो कि वहीं पर उपस्थित थे उमी समय दोनो हाथ जोडकर केवलिप्रभु से पूछा-भदन्त । मेरे इस पुनसुमित्र को विषप्रदान करके मारने की भावनावाली वह मेरी रानी कि जिसका नाम भद्रा हे यहां से भागकर ग गई है? कृपाकर यह बात आप मुझे कहिये। सुग्रीव राजा के इस प्रश्न ભદન્ત ! આજે આપના પવિત્ર દર્શન કરી હું મને પિતાને ઘણે અધિક ભાગ્ય શાળી માની રહ્યો છું અને યશ સુન્નેિ મિત્રને છે કેમકે, તેમનાજ આગ્રહથી મને આજે આપના દર્શન થયા છે હુ આજથી સમ્યકત્વપૂર્વક શ્રાવકનું ન ચ ગી કાર કરું છું શ્રાવકનું વ્રત ગ્રહણ કરવાથી પિતાનું જીવન સફળ થ ય છે જાણીને ચિનગતિએ કેવળી પ્રભુની પાસેથી શ્રાવક વ્રત લીધુ આનાથી જીવન ધર્મકાર્ય કરવામાં અગ્રેસર બને છે અને પાપ કર્મોની તરફથી વિહત થાય છે
સુમિત્રના પિતા સુગ્રીવે કે જેઓ ત્યા ઉપસ્થિત હતા તેમણે તે સમયે બને હાથ જોડીને કેવળી પ્રભુને પૂછવું કે હે ભદન્ત ! મારા આ પુત્ર સુમિત્રને વિષપ્રદાન કરીને મૃત્યુના મોઢામાં હોમી દેવાની ભાવનાવાળી એ મારી ગયું , જેનું નામ ભદ્રા છે તે અહી થી ભાગીને કયા ગઈ છે? કૃપા કરીને એ વાત આપ મને કહે
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिा टीका २० नेमिनायचग्निनिरूपणम्
जपान्यदा लिङ्गदशाधिपते राही सुमिनभगिनोमन सिंहभूपपुत्रो रत्नवतीभ्राता मत. कामरान हापान । मुमित्रमगिनोहरगटत्तान्त कस्यापि विद्या परम्प मुपादुपयस्य विश्रामभावेण समलेन हृता ता परिवार मुमिनभगिनीमरमानेप्य, इति विनिश्रित्य चित्रगति सैन्य सजीकृत्य शिवसझन्गराभिमुख प्रचरित तत्र गत्वा कमरियाधरेण सर युद्ध्वा त निगृहीतवान । पुरा निग्रस्टत्तान्त अत्याऽनङ्गसिंह सिंहपधाऽभ्यधावत् । ततस्तयो. परमदारुण युद्धमभृत् । चितगतिं च दुर्जय नात्यानार्मिहस्त दिव्य ग्वद् स्मृतवान। स्मृत
यह पात अनगमिह राजा जो वेताहरगिरि की दक्षिणश्रेणी मे पित शिवमम नाम के नगर का अधिपति था उसके पुत्र कमल को पहुँची। यह काल रत्नवती का (पूर्वभा के धनवली के जीवका) भ्राता था। इसने काम के वश होकर कलिङ्ग देश के अधिपति कनकसिंह की रानी को जो मुमिन की बहिन कुसुमश्री थी हरण कर लिया था। सुमिन के मित्र चित्रगति को जब अपने मित्रकी यहिन के हरण हो जानजाने के समाचार किसी वियाघर के मुख से ज्ञान ढग तर वह यह कर के कमलने विद्या के प्रभाव से ही मेरे मित्रकी बहिन को हरण किया है अपनी सैन्य को मनित कर उसको पीछे वापिस लाने के अभिप्राय से शिवममनगर पर चढ़ाई की। और वहा पहुंचकर उसने कमल को युद्ध मे परास्त कर दिया। जर अपने बेटेका युद्ध में परास्त होना अन्गसिंह ने सुना तो यह क्रोधित होकर चित्रगति के ऊपर सिंह की नरह एकदम झपटा। चित्रगतिने अपने सन्मुग्व आते हुए जन
આ વાત અને ગનિહ રાજા કે જે વૈતાદ્યગિરિની દક્ષિણ શ્રેણીમાં આવેલા શિવસ નામના નગરના અધિપતિ હતા તેના પુત્ર કમળના કાને પહેચો આ કમળ રત્ન વતી (પૂર્વભવની ધનવતીને જીવ)ને ભાઈ હતે તેણે કામના વશમા બનીને કલિગ દેશના અધિપતિ કનકસિ હની રાણું કે જે ચકપુર નગરના રાજા સુમિત્રની બહેન કુસુમથી હતી તેનું હરણ કર્યું કુસુમશ્રીનું હરણ થવાના સમાચાર સુમિત્રના મિત્ર ચિત્રગતિને કે વિવાઘરના મોઢેથી મળ્યા ત્યારે તેણે આ સમાચાર સાભળીને કમળે પિતાની વિદ્યાના પ્રભાવથી પિતાના મિત્ર સુમિત્રની બહેનનું હરણ કરેલ છે તે જાણી લેતા શિવસ નગર ઉપર ચડાઈ કરી અને ત્યાં પહોંચીને તેણે યુદ્ધમાં કમળને પરાસ્ત કરી દીધું જ્યારે પિતાના પુત્રને યુદ્ધમાં પરારત થયાનું અને ગ સિહે સામન્યુ ત્યારે તે ક્રોધિત થઈને ચિત્રગતિની ઉપર સિંહની માફક એકદમ વસી આ ચિત્રગતિએ આ પ્રમાણે પિતાના ઉપર ધસી આવતા અને ગસિંહને જે
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
"
उत्तराध्ययन सूत्रे अहो ! ईदृशममु ससार घि मुस्ताय सुमित्रा राज्य दवा दीमा गृहीतवान् । मिनोऽपि मित्रेण सह नगरमागत्य कतिचिद् ग्रामान लघुभ्रात्रे पद्माय ददौ । परन्तु बुद्धि स पद्मस्ततो निर्गत्य कापि गतः । चित्रगविरष्यन्यदा सुमित्रमापृच्छय स्वनगर गतः ।
मुनिराज से निवेदन किया कि महाराज ! सुभद्राने जिस अपने पुत्रकी तरो के निमित्त इतना भयकर अनर्थ किया उसका वह पुत्र तो इस समय यहीं पर है । बडे दुसकी यात है कि जीव अन्य के लिये इतना भयकर अनर्थ करते हुए अपने भविष्यका कुछ भी ध्यान नही स्वता है । और जिसके लिये इतना अनर्थ किया जाता है वह भी उसका कुछ साथ नहीं देता है । इस स्वार्थी एवं सारहीन ससार को धिक्कार है । इस प्रकार अपना हार्दिक मनोरथ केवली भगवान से प्रकट कर सुग्रीवने वही पर अपने सुमित्र पुत्र को राज्य का अधिपति घोषित कर स्वयसयम अगीकार करलिया । सुमित्रने चित्रगति मिन के साथ वहा से वापिस नगर में आकर अपने भाइ पत्र के लिये कितने ग्राम दिये, परन्तु दुर्बुद्धि पद्म लज्जित होकर वहा नही रहा और त्रिपकर न मालूम कहा भागकर चला गया । चिनगति भी कितनेक दिन अपने मित्र के पास रहकर फिर वहा से अपने नगर मे मित्र से पूछकर आ गया ।
કૈ, મહારાજ । ભદ્રાએ પાતાના પુત્રની તરકકીના નિમિત્તે આટલે! ભયક- અનથ કર્યાં એને એ પુત્ર તે આ સમયે અહીયા જ છે ઘણા જ દુખની વાત છે કે, જીવ બીજાના માટે આવેા ભયકર અનથ ઉભા કર્રાને પાતાના ભવિષ્યના કાઈ પણ્
વિચાર કરતા નથી-ધ્યાન રાખતે નથી અને જેના માટે આવે! અન કરવામા આવે છે તે પણ તેને એવા સમયે કાઇ પણ સાથ આપતા નથી આવા માર વગરના અને સ્વાથો સ સારને ધિક્કાર છે આ પ્રકારનો પેાતાનો હાર્દિક નનોથ કેવળી ભગવાનની સમક્ષ પ્રગટ કરોને સુગ્રીવ રાજાએ ત્યાજ પાતાના પુત્ર સુમિત્રને રાજ્યના અધિપતિ તરાકે જાહેર કરી પાતે દીક્ષિત થઇ ગયા સુમિત્ર પેાતાના મિત્ર ચિત્રગતિની સાથે ત્યાથી નગરમા પાછા ફરીને પેાતાના ભાઈ પદ્મના માટે કેટલાક ગામ આપ્યા પરંતુ વૃદ્ધ પદ્મ લજજીત થવાથી ત્યા ન રહ્યો અને ફાઈને કાઈ કહ્યા સિવાય ગુપચુપ કયાક ચાલ્યે ગયા ચિત્રગતિ પણ કેટલાક દિવસ ત્યા પેાતાના મિત્ર ખની ગયેલ સુમિત્ર રાજાની સાથે રહીને પછીથી તેની રજા મેળવીને પેાતાના નગરમાં પહોંચી ગયા
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिया टाका अ २२ नेमिनाथचरित्रनिम्पणम
६८७
चापि जनगन कृला मता । नतचित्रगति-नवता चतुर्थे देवलोके देवा || || इति तृतीया ॥ ॥ मनुष्यसुर
पचमभव ॥
+
पर मत युतचित्रगतिजीव पश्चिममहाविदेह पद्मासन के विजये 1 सिंहपुर नगरे रातो हरिनन्दिन प्रियदर्शनाग्याया भायाया कुक्षौ समुत्पन्न | तत' सम्प्राप्ते काले या पुत्ररत्न जनितवती । मातापितभ्या महता महोत्सवेन 'अपराजित' इति तन्नाम कृतम् । क्रमेण गुरुपचन्द्रात प्रवर्द्धमान समाला' अन मे अनशन प्राणो का सिर्जन कर वे चतुर्थ देवलोक गये । इसी रीति से उन्नती याची भी अनशन करके चतुर्थ देवलोक म देवकी पर्याय से उत्पन्न हुई। इस प्रकार ये उनके धनराजा और धनवनी रानी मनुष्य और देवरूप तृतीय और चतुर्थमव है ॥ अन मनुष्य देवरूप पत्रम और उट्टे व वर्णन इस प्रकार है---
पश्चिम महाविदेह मे परमज्ञक नाम के विजय में सिंहपुर नामका एक नगर था । चन्ा के राजा का नाम हरिदो और रानी नाम यिदर्शना था । चित्रगति का जीव चतुर्थ देवलोक की अपनी स्थिति समाप्त कर इसी प्रदर्शना की कुक्षि मे पुत्ररूप से अवतरित हुआ । जर गर्भ का पूर्ण समय व्यतीत हुवा तब प्रियदर्शनाने पुत्ररत्न को जन्म दिया। मातापिता के वित्त मे बडा मारी हर्ष हुआ। दोनो ने मिलकर पुत्र के जन्म का बटाभारी उत्सव मनाया। बडे ही उल्हास के साथ पुत्र का नाम अपराजित रक्खा | अपराजित ने क्रमश. बढते
"
અનશનથી પ્રાણાનુ વિસર્જેન કરીને ચાથા દેવલાકમા દેવની પર્યાયમાં ઉપન્ન થયા આ પ્રકારે આ દેવવેકમા ગયા. આજ પ્રકારે નવતી સાવો પણ અનશન કરીને ચેાથા દેવલાડમા દૈવી પર્યાયમાં ઉત્ત્પન્ન થયા આ પ્રકારે આ ધનંજા અને વનવતી રાણીના મનુષ્ય અને દેવરૂપ ત્રોજો અને ચાચા ભવ છે
Ba
હવે મનુષ્ય અને દ્રુ રૂપ પાચમા અને છઠ્ઠા ભવનું વર્ણન આ પ્રકારનુ પશ્ચિમ મહાવિદેહમા પદ્મસ જ્ઞક નામના વિજયમા સિહપુર નામનુ એક નગર હતુ ત્યાના રાજાનું નામ હિરની અને રાણીનુ નામ પ્રિયદર્શના હતુ ચિત્રગતિના જીન ચેાથા દૈન્લાકની પાતાની સ્થિતિને સમાસ કરીને આ પ્રિયદ નાની ફ્ બે પુત્ર રૂપથી અવતરત થયે જયારે ગર્ભના પ્મમય થઈ ગયા ત્યારે પ્રિયદર્શનાએ પુત્રનને જન્મ આપ્યું મા પિતાના ચિત્તમા ભારે હ્રષ થયે બન્નેએ માને પુત્રના જન્મના ભારે ઉત્સવ મનાવ્યેા ભારે ઉલ્હાસની સાથે પુત્રનુ નામ અપરા
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
447 -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
मानमत्र गलामागाट मापा यि पर नमन ममाया। ततोऽनङ्गमिहभिरगतिमेरमनप्रीत-मृ! पथकार म मिगि, जीविता चेदस्ति, तर्हि त्वरितमितोऽपमर, नी चेटकोऽपि समननामिना पनप गमि प्यसि । एमनगासिंहवचन निशम्य चित्रगतिरोचत-अय गरम्मन्य ! जनेन लोहखण्डेन यस्ता मद , म तर निर्यितामेर मृचयति, इत्युक्तमा विद्यया सर्वत्र तमः प्रसार्य तस्य हस्तानत्वरत्न जग्राह । नतस्तमो विनिवृत्तम् । अनद्गअनगसिह को देग्वा नो परस्पर में इन दोनों का तुमुल युद्ध आ। अनगसिंहने युद्ध मे चिनगति को जब अजेय देगा तो उसने उसी समय दिव्य ग्रह की स्मृति की । स्मरण करते ही वर दिव्य तलवार ज्वालामाला से आकुलित बना हुआ 23 के मदको दूर करने के लिये उसके हाथ में आ गया। तलवार क हायम आते ही अनगमिहने दर्प के आवेश मे चूर होकर चित्रगति से कहा रे मर ! त न्यर्थ कयों माना चाहता है। यदि जीवित रहने की इच्छा है तो शीघ्र ही यहा से वापिस चला जा। यदि यहा से नहीं गया तोयाद रग्य इस तरवार के द्वारा तेरा विश्वस कर दिया जायगा। इस प्रकार अनगसिह के गर्वीले वचन मुनकर चिरगतिने निडर होकर प्रत्युत्तर के रूप मे उसमे कहा-अरे ओ शरमन्य । त हम लोह के टुकडेस क्या अभिमान करता है, इस से तो तेरी केवल निर्वीर्यता ही झलकती है | "सा कहते हुए चिरगतिने विद्या के प्रभाव से युद्धस्थल में अधेरा करके ત્યારે બનેનુ પરસ્પરમા તુમુલ યુદ્ધ જામી પડયું અને ગસિ હે યુદ્ધમાં ચિત્રગતિને જ્યારે અજેય જાણ્યું ત્યારે એણે તે સમયે દિવ્ય ખડગને યાદ કર્યું ખડગનું સ્મ રણ કરતા જ એ દિવ્ય ખડગ વાલામાલાથી આકુલિત થઈને શત્રુના મદને ફર કરવા માટે એના હાથમાં આવ્યું દિવ્ય ખડગ હાથમાં આવતા અને ગમિ હું એકદમ ભારે એવા મના આવેશમાં આવી જઈને ચિત્રગતિને કહ્યુ-રે મૃખ તુ. વ્યર્થમા શા માટે મરવા ચાહે છે જે જીવતા રહેવાની ઈચ્છા હોય તે અહી વી જલદી નાસી છુટ જે તુ અહી થી ચાલ્યા નહી જાય તે યાદ રાખો કે આ ખડેમ થી તારે વિશ્વ સ કરી નાખવામાં આવશે અને ગસિહના આ પ્રકારના ગર્વભરવા વચનને સાભળીને ચિત્રગતિએ નિડર થઈને પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું કે–પિત ની જાતને શુરવીર માનીને નકામા ગર્વમાં ફેલાતા હે માનવિ ! તુ આ લોઢાના ટુકડાનું શું અભિમાન કરે છેઆનાથી તે તારી નિવિયેતાજ દેખાઈ આવે છે. આ પ્રમાણે કહીને ચિનગતિએ વિદ્યાના પ્રભાવથી યુદ્ધ સ્થળમા આ ધારૂ કરી દઈને અન ગીસ હની *
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
-
प्रियशिनो टाका अ नेमिनायचरित्रनिरूपणम नापि जनगन कृत्वा मृता। नतानगति- त्नरताजानी चतुर्ये ढवलोके देवत्व प्राप्त पन्ता ।। ।। इति तनीयायभनी ।
॥मनुपरस्ट । पञ्चमपप्ठभयो । जा नत युतश्चितगतिजीव पश्चिममहानिदेहक्षेत्र पद्मसन के विजये सिंहपुरे नगर रातो हरिनन्दिन प्रिय र्शनारयाया माया कुसौ समुत्पन्न । तत सम्प्राप्ते काटे ला पुत्ररत्न जनितवती । मातापित्भ्या महता महोत्सवेन 'अपराजित इति तन्गम कृतम् । क्रमेग गुपचन्द्रवत प्रबर्द्धमान स मालाः अन में अनशनपूर्व प्राणो का मिर्जन कर वे चतुर्य देवलोक गये । इसी रीति से रत्नाती मा वी मी अनशन कर के चतुर्य देवलोक म देवकी पर्याय से उत्पन्न हुई । इस प्रकार ये इनके धनराना और धनवनी रानी का मनुष्य और देवस्प तृतीय और चतुर्थभव है॥
अन मनुष्य एव देवरूप पचम और लट्टे भव का वर्णन इस
पश्चिम महाविदेह मे पद्ममज्ञक नाम के विजय मे मिरपुर नामका एक नगर पा। बना के राजा का नाम हरिनदो और रानी का नाम प्रियदर्शना या चित्रगति का जीव चतुर्थ देवलोकी अपनी स्थिति प्समाप्त गर हमी प्रियदर्शना की कुक्षि में पुत्ररूप से अवतरित नुआ। जर गर्भ का पूर्ण समय व्यतीत हुवा तब प्रियदर्शनाने पुत्ररत्न को जन्म दिया। मातापिना क चित्त मे पटा भारी हर्प हुना। दोनो ने मिलकर पुत्र के जन्म का यडाभारी उत्मव मनाया। बड़े ही उल्लास के माय पुत्र का नाम अपराजित रस्वा । अपराजित ने क्रमश बढ़ते અનશનથી પ્રાણનું વિસર્જન કરીને ચાથી દેવલોકમાં દેવની પર્યાયમા ઉપન થયા આ પ્રકારે આ દેવકમાં ગયા આજ પ્રકારે નવતી માધ્વી પણ અનશન કરીને ચેથા દેવલોકમાં દેવના પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા આ પ્રકારે આ નિર જા અને ધનતી રાણીના મનુષ્ય અને દેવરૂપ ત્રીજો અને ચે ભવ છે
હવે મનુષ્ય અને દે રૂપ પાવામાં અને છol ભવનું વર્ણન આ પ્રકારનું છે—
પશ્ચિમ મહાવિદેહમા પદ્મસજ્ઞક નામના વિજયમાં સિંહપુર નામનું એક નગર હતુ ત્યાના રાજાનું નામ હરિન દી અને રાણીનું નામ પ્રિયદર્શના હતુ ચિત્રગતિના છર ચોથા દેવલોકની પિતાની સ્થિતિને સમાપ્ત કરીને આ પ્રિયદર્શનાની ફ બે પત્ર ૩૫થી અવતરિત થયે જ્યારે ગર્ભને પૂર્ણ સમય થઈ ગયો ત્યારે પ્રિયદર્શનાએ પુત્રરત્નને જન્મ આચ્ચે માતપિતાના ચિત્તમાં ભારે હર્ષ થયે બન્નેએ મળીને પુત્રના જન્મનો ભારે ઉત્સવ મનાવ્યો ભારે ઉલ્હાસની સાથે પુત્રનું નામ અપરા
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
उत्तमध्ययन मानमत्र जालामालगकुट मार रिव्य बहरा सम्म रस्त ममाातम् । ततोऽनसिहभिगतिमेरमनीद-नेम । पथकार म मिन्टमि, जीविता चेदस्ति, तर्हि त्वरितमितोऽपसर, नो देशेऽपि मनेनागिना पनय गमि प्यसि । एवमनसिंहवचन निशम्य चित्रगतिरपोचत्-अयं गरम्मन्य ! अनेन लोहखण्डेन यस्ता मद , स तर निर्यितामेर समयति, उत्युना विद्यया सर्वत्र तम' प्रसार्य तस्य हस्तात्तस्वरत्न जग्राह । ततस्तमो विनिवृत्तम् । अनन अनगसिह को देखा तो परस्पर में इन दोनों का तुमल युद्ध हुआ। अनगसिंहने युद्ध में चित्रगति को जर अजेय देगा तो उसने उसी समय दिव्य ग्वग की स्मृति की। स्मरण करते ही वह दिव्य तलवार ज्वालामाला से आकुलित जना नआ शत्रु के मदको दूर करने के लिये उसके हाप में आ गया। तलवार के हायम आते ही अनगमिहने दो आवेश मे चूर होकर चित्रगति से कहा रे मृर्स । तृ न्यर्थ कयों मरना चाहता है। यदि जीवित रहने की इच्छा है तो शीघ्र ही यहा से वापिम चला जा। यदि यहा से नहीं गया तो याद रग्ब इस तरवार के द्वारा तेरा विध्वस कर दिया जायगा। इस प्रकार अनगसिह गर्वीले वचन सुनकर चित्रगतिने निडर होकर प्रत्युत्तर के रूप मे उसमे कहा-अरे ओ शरमन्य । तृ इम लोह के टुकडे का क्या अभिमान करता है, इस से तो तेरी केवल निर्वीर्यता ही झलकती है। सा कहते हुए चित्रगतिने विद्या के प्रभाव से युद्धस्थल मे अधेरा करके ત્યારે બન્નેનુ પરસ્પરમા તુમુલ યુદ્ધ જામી પડયું અને ગસિહે યુદ્ધમાં ચિત્રગાનને જ્યારે અજેય જા ત્યારે એણે તે સમયે વ્યિ ખડગને યાદ કર્યું ખડગનું મ રણું કરના જ એ દિવ્ય ખડગ જવાલામાલાથી આકલિત થઈને શત્રુના મદને દર કરવા માટે એના હાથમાં આવ્યું દિવ્ય ખડગ મા આવતાજ અન ગસિ હ એકદમ ભારે એવા માના આવેશમાં આવી જઈને ત્રિગતિને કહ્યું-રે મૂ! તુ વ્યર્થમા શા માટે મરવા ચાહે છે જે જીવતા રહેવાની ઈચ્છા હોય તે અહી થી જલદી નાસી છુટ જે તુ અહી થી ચાલે નહી જાય તે યાદ રાખકે આ ખડમ થી તારે વિશ્વાસ કરી નાખવામાં આવશે અન ગસિહના આ પ્રકારના ગર્વભરેલા વચનોને સાંભળીને ચિત્રગતિએ નિડર થઈને પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું કે–પિતાની જાતને શુરર્વર માનોને નકામાં ગર્વમાં ફેલાતા હે માનવિ ! આ લોઢાના ટુકડીને શું અભિમાન કરે છેઆનાથી તે તારા નિર્થિતાજ દેખાઈ આવે છે આ પ્રમાણે કહીને ચિત્રગતિએ વિદ્યાના પ્રભાવથી યુદ્ધ સ્થળમા અ ધારૂ કરી દઈને અન ગીસ હના
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाराचरित्रनिरूपणम
૬૮*
पथावसिलान माणिन, एन ध्यायन् स मुनिरनशन कृत्वा मृतो ब्रह्मलोके देवोऽभवत् । पद्मस्तु मुर्ति वा पराटतो मार्गे कृष्णनट्रेन टी मृतन्तमस्तमाया सप्तम्या पृथिव्या गतः । सुमिनमुनिं मृत श्रुला चिनगति नितरामन्वतप्यत |
इत खेचराधिपति मृरभूप. कृनदारपरिग्रह स्वत चित्रगति राज्यरावणमविलोक्य तम्मै राज्य दत्वा स्वन सुदर्शनाचार्यसमीपे दीक्षा गृहीता पत्रम पद प्राप्तवान । ततो विद्यार्जित सचिनगतिविर होता तो यह मेरे साथ इस प्रकार का जाज व्यवहार नहीं करता । अतः मेरा कर्तव्य है कि मैं सत्र से पहिले इस के साथ क्षमापना करूँ पश्चात शेष अन्य प्राणियों के साथ | इस प्रकार ध्यान करते हुए वे मुनिराज अन्त में अनशन करके देवलोक गये । और पाचवें ब्रह्म देवलोक में इन्द्रतुल्य देव की पर्याय से उत्पन्न हुवे । मुनि को बाण से पायल कर ज्यों ही प वापिस लौट रहा था कि उससे अचानक ही मार्ग मे कृष्ण सर्पने का साया, हमसे वहीं पर मर गया और नमस्तमा नामकी सप्तम पृथिवी म जाकर नारकी की पर्याय से उत्पन्न हुवा चित्रगति को सुमिन मुनिराज की मृत्यु सुनकर विशेष दुख हुआ ।
इधर खेचराविपति र नाम के राजाने अपने पुत्र चित्रगति को विवाहित करके राजपुरा के चारण करने में समर्थ देग्नकर दीक्षा लेने का विचार किया । अवसर पाकर सरभ्रप ने अपनी विचारधारा को આજે આવા પ્રકારના વહેવા કરત નહી આથી મારૂ કન્ય છે કે, સૌટી પહેલા તેની સાથે ક્ષમાપના કર્ પછી ખાકીના બીજા નીચાની સાથે આ પ્રકારનું વ્યાન કરતા કરતા તે મુનિરાજ અતમા અનશન કરીને લેકમા ગયા અને પાચમા દેવલે બ્રહ્માસ્વર્ગ માં ઇન્દ્રની માફક દેવ પર્યાયમા ઉત્પન્ન થયા મુનિને માણુથી ઘાયલ કરીને પદ્મ જ્યારે પાઠે ફ્રી રહેલ હતા ત્યારે રસ્તામા અચાનક જ કાળા સર્પે તેને કરડી ખાધે। આથી તે ત્યાજ મરી ગયા અને તમસ્તમા નામની સાતમી પૃથ્વીમાં જઇને નારકીય પર્યાયથી ઉત્પન્ન વયે ચિત્રગતિને સુમિત્ર મુનિરાજના મૃત્યુના સમાચાર મળતા તેને એથી ભારે દુખ થયુ
આ તરફ ખેચર અધિપતિ સુર નામના રાજાએ પેાતાના પુત્ર ચિત્રગતિને વિવાહિત કરીને રાજ્યાને ધારણ કરવામા સમથ જાણીને દીક્ષા લેવાને વિચાર કર્યો અવસર મેળવીને ન્યૂ રાજાએ પોનાની વિચારધારાને કાર્યરૂપમા મુકવા માટે
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
उत्तराध्ययनमा समोपे दीपा गृहीतवान् । स मिश्चिनानि ना पूर्माणि समधीत्य गुरारनुनया एकाकी विहरन् एकटा मगपदेशे गत.। तत्र ग्रामाद पहि. पापि भायात्सग कृत्वा स्थिन । तस्मिन्नेव समये सयोगशालघुभ्राता पनोऽपि भ्रमस्त नागतः। स कायोत्सर्गेण सस्थित मुमित्रमुनि नया ममुत्तनशनुभा राणमार्णमाम्प्य मुनिमुरसि जवान । मम कर्मण एवेद फलम, यदि ममा तयाम्मे राज्य दत्तमभविष्यत्तदाऽय नैवविधमत्यमागियर। इति हेतोरय पूगेन तमयामि, कर दी। उससे उममा चित्त मांसारिक न्यवहार कार्य म अरचि सपन्न बन गया। कुछ दिनो वाद सुमित्र ने अपने पुत्र को राज्य पर स्थापित कर सुयश मुनिराज के पाम दीक्षा पारण करली। सुमिन मुनि कुछ स्म नौ पूर्व रा अध्ययन करके गुर की आज्ञा से एकाकी विचरने लगे। विचरते २ चे एक समय मगधदेश मे आये । वहा ग्राम से बाहर पिसी एकान्त स्थान में जर ये पायोत्सर्ग में स्थित थे तर वही पर घूमता घामता इनका मसारी अवस्था रा छोटा भाई पम भी आपहुँचा। उसने कायोत्सर्ग में स्थित सुमिनमुनिराज को देखकर उत्पन्न हुए क्रोध के आवेग से आकर्णाण ग्वचार उनकी माता मे मागे । बाण से छातीमें विद्ध होने पर भी मुनिराज ने उस पर क्रोध भाव नहीं किया प्रत्युत अपने मन में इस प्रकार विचार रिया कि इस बाण के द्वारा चिद्ध होने मे मेरा ही कर्म का उदय कारण हैउसी का यह फल है। यदि मैंने इसको उसी समय राज्य दे दिया તેના મનમાં વિરાગ્યના ભાવના જાગૃત બની ગઈ આથી તેનું ચિત્ત સ સારી વ્યવહાર કાર્યમા અરૂચિ સ પન્ન બની ગયુ ઘોડા દિવસ પછી પિતાના પુત્રને રાજ્યગાદી સોપીને સુયશ મુનિરાજની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી આ રીતે સ સારથી વિર કત બની મુનિ બની ગયેલા સુમિત્ર મુનિ નવ પૂર્વથી ચેડા ઓછા એવા પૂર્વ અધ્યયન કરીને ગુરૂની આજ્ઞાથી એકાકી વિચરને લાગ્યા વિહાર કરતા કરતા તેઓ એક સમય મગધ દેશમાં આ યા, ત્યા ગામથી બહાર કોઈ એક એકા ત સ્થાનમાં જ્યારે તેઓ કાર્યોત્સર્ગમાં સ્થિત હતા ત્યારે ત્યા ઘમ ઘમતે તેને સ સાર વ સ્થાને નાન ભાઈ પવ ત્યા આવી પહોચ્યા તેણે કાત્સર્ગમા લાગેલા મુનિરાજ સુમિત્રને જોઈને ઉત્પન્ન થયેલા ફોધના આવેશવી પિતાની પાસેના બાણમાથી આકરૂ એવુ એક બાણ તેની છાતીમાં માર્યું બાણ લાગતા તેની છાતીમાં વીધ પડી જવા છતા મુનિરાજે તેના ઉપર ક્રોધભાવ ન કર્યો પરંતુ પિતાના મનમાં એવો વિચાર કર્યો કે, આ બાણથી વી ધાવામાં મારાજ કર્મના ઉદયનું કારણ છે અને એનુજ આ ફળ છે, જે મે આને એજ સમયે રાજ આપી દીધું હોત તો આ માસ સાથે
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८३
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम
सिंहः स्वहस्त सद्गतिमपश्यत् । तस्मिन्नेव समये पुष्पवृष्टि कता । जनसिंहो नैमित्तिकवचनमनुरूप पहष्टचित्तम्त स्वपुर नीत्वा तस्मै स्वपुत्र रत्नवती दत्तवान । एवं कृतविवाहचित्र गति सपत्नीकोऽखण्डशीला सुमिन भगिनी समादाय चकपुरे समागत्य सुमित्रायाऽर्पितवान् । सुमित्रेण सत्कृत' सपत्नीकविनगतिस्ततः स्वनगर गत । सृमित्रस्तु मगिनीहरणटत्तान्तेन मामा रिपत्रकर्मणि विरुविमापन्न पुत्रे राज्य न्यस्य मुनिवरस्य सुयगम उसके हाथ से वह पर झपट लिया । वङ्ग के हाथ मे जाते ही वहा एकदम प्रकाश हो गया। इस प्रकाश मे अनगर्निहने अपने हायको सङ्गगरहित देखा तो अचभेम पड गया। इसी समय आग मे देवताओंने वहा पुष्पों की वर्षा की। अचभे मे पडे हुए अनगसिह को उस समय नैमित्तिक के चचनो की याद आने से अपार हर्ष होने लगा । और युद्ध का स्थान अन शान्त वातावरण के रूप में परिवर्तित हो गया। प्रसन्न होकर अनगसिंह ने चित्रगति को अपने नगर मे ले जाकर उसके साथ अपनी पुत्री रत्नवती का विवाह कर दिया । विवा हविधि समाप्त हो जाने के बाद चित्रगति ने अग्वण्डशील सुमित्र भगिनी को साथ लेकर भार्यामहित चक्रपुर मे प्रवेश किया और अपने मित्रसुमन को उसकी बहिन सोंप दिया। सुमित्र ने भी अपने मन का खूब आदर सत्कार किया । इस प्रकार मित्र से मत्कृत होकर चित्रगति कुछ दिनों बाद अपने स्थान पर आगया । सुमित्र के इस मगिनी हरण वृत्तान्त ने चित्त पर वैराग्य की छाप अस्ति હાથમાથી એ ખડ્ગરત્નને આચકી લીધુ ખડ્ગ ચિત્રગતિના હાથમાં આવી જતા ત્યા પાછા એકદમ પ્રકાશ થઈ ગયા આ પ્રકાશમા અન સિંહે પેાતાના હાલને ખડ્ગ રહિત જોચે! ત્યારે તે ભારે અચબાના પડી ગયા આજ સમયે આકાશમાથી દેવતાએએ ત્યા પુષ્પવૃ ત કરી અચ બામાં પડેલા અન ગમેનને એજ વખતે જયે તિષીએ કહેલા વચના યાદ આવી જવાથી તેને અપાર હષ થયા સ્થળ રા ન્ત વાતાવરણના ૩૫મા ફેરવાઈ ગયુ પ્રસન્ન થઈને અન ગનિ હું ચિન ગતિને પેાતાના નગરમા લઇ ગયા અને તેની સાથે પેાતાના પુત્રી રત્નવતીના વિવાહ કરી દીધા વિવાહવિધિ સમાપ્ત થઈ ગયા પછી ચિત્રગતિએ અખ ડશોલ સુમિત્રની બહેનને માથે લઈને પેાતાનો પત્ની સાથે ચક્રપુરમા પ્રવેશ યો અને પેાન ના મિત્ર સુમિત્રને તેની બહેન સોંપી દીધી સુમિત્રે પણ પાતાના મિત્રના ઘ@ાજ આદર સત્કાર કર્યાં આ પ્રમાણે મિત્રથી આદરમાન પામીને ચિત્રગતિ થેાડા વિસ ત્યા કાઇને પેાતાના સ્થાને પાછા ફર્યા સુમિત્રની ભગિનીના હરણુતા વૃત્તાતી
सने युद्धनु
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
m-
mememiNamad
६८६
उत्तययनम् खचरचरत्तिन्यमय मृत । म राज्यमरक्षणाई युयमानयो राज्यमा पत्रणमा यकयो प्रभावशालिनोईयों सामन्तमृतयोमरणसमाचार सुधा मनात राम म्पुन विक्रमसेननामान राज्ये गम्थाप्य रत्नरत्या मह स्पय दमनाचार्य समीप दीक्षा गृहीतवान् । आचार्येण मा रत्नाती सा पी पुत्रता प्रन्यि शिष्यावेन साता। गृहीतदीसभित्रतिनिविशतिग्थान. ग्यानबासित पुन पुन समाग य चिर रिहत्य चान्तेऽनशन त्या प्रत.। रत्नाती सा को कार्यरूप में परिणत करन के लिये चित्रगति को गन्य देकर मुदर्गनाचार्य के पास जाकर दीक्षा अगीकार परली और ममा मुक्तिपद का भी लाभ कर लिया। पिता द्वारा प्रदत्त राज्य का चित्रगति ने अच्छी तरह न्याय नीति के अनुसार संचालन किया। इस प्रकार विद्यायल से बलिष्ठ होते हुए उन्होंने बहुत समय तक विद्या परों का चक्रवर्तिपन भोगते हुए आनन्द के माय अपना समय मुचाररूप से व्यतीत किया। जर राज्यधुरा धारण करने में सहायकभूत प्रभावशाली ऐसे दो सामन्तपुनों का मरण सुनार चिनगति के अन्त करण मे वैराग्य की भावना जाग्रत हो गई। इससे उसी समय उन्हों ने राज्य मे अपने पुत्र विक्रमसेन को स्थापित कर रत्नपती क माथ दमनासार्य के पास मुनि दीक्षा धारण करली। आचामहाराज ने रत्नवती साध्वी को सुत्रता प्रवर्तिनी को उसकी शिष्या के रूप में समर्पित कर दी। चित्रगतिने अच्छी तरह बीस स्थानों का वारवार सेवन द्वारा स्थानक्यासीपन का आराधन करते हुए बहतकालतक विचरे और ચિત્રગતિને અાજધુરા સેપીને સુદર્શનાચાર્યની પાસે જઈને દ લા અ ગીકાર કરી લીધી અને ક્રમશ મુકિત પદને લાભ પણ કરી લીધે પિતાએ સુપ્રત કરેલા રાજ્યનુ ચિન ગતતિએ સારી રીતે સંચાલન કર્યું આ પ્રકારે વિધ બળથ બલિષ્ટ બનીને આ રીતે તેણે લાબા સમય સુધી વિદ્યાધરના ચક્રવતીપણાને ભોગવીને આન દની સાથે પોતાના સમયને સુ દર રને વ્યતીત કર્યો જ્યારે રાજ્યધુ ધારણ કરવામાં સહાય ભૂત એવા પ્રભાવશાળી બે સામ ત પુત્રના મણના સમાચાર તેણે સાંભળ્યા ત્યારે ચિત્રગતિના અ ત કરણુમાં વૈરાગ્યની ભાવના જાગૃત થઈ આથી તે સમયે પોતાના પુત્ર વિક્રમસેનને રાજગાદી સેવીને પોતે નવતીની સાથે દમન ચાર્યની પાસેથી મનિદીક્ષા ધારણ કરી આચાર્ય મહારાજે રત્નવતાને સાધ્વી સુવ્રતા પ્રવતીની તેની શિષ્યાના રૂપથી સેપી દીધી ચિનગતિએ સારી રીતે વીસ સ્થાનેન વાર વાર સેવન થી સ્થાનકવાલીપણાની આરાધના કરવા લાબ કાળ વિચરણ કર્યું અને અંતમાં
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ २ नेमिनाथचरितनिरूपणम् स्तत्रागतः। त भीत पुरुष 'मा भेपी'-रिति यावत्कुमारो वदति, तावत्कृ पाणपाणय उद्भटा भटा-नत्र समागताः। ते च तौ कुमारौ वदन्ति-अनेनाऽम्मत्पुरे चौर्य कृतम्, अतो पयमेन हनिप्यामः, युगमनान्तराय मा कुरुतम् , गन्छत स्वामिपिनेन पथा। तेपा वचन निशम्य अपराजितकुमार प्राह-अरे ! शरणागतमम मत्पुरतः कोऽपि इन्तु न समर्थः, किं पुनराका यूयम् ? इत्य तेनोक्त ने भटाः कुमार हन्तु प्रधाषिता । कुमारोऽपि कोशात कृपाणमाकृष्य तान पराजितवान् । म्बसैनिकरराजयवृत्तान्त श्रुत्वा कोसलेश कुमार निग्रहीत कहता हुआ कोई एक पुरुप आया । उम भयभीत पुरुप को जितने में राजकुमारने "भय मत करो" ऐसा आश्वासन दिया कि इतने में ही वहा नलवारी को हाथों मे लिये हा अनेक उटभट वहा आ पहुँचे। आते ही दोनों कुमारों से उन्होंने कहा-इम पुरुपने हमारे नगर में चौरी की है। इसलिये हम इस को मार डालना चाहते है। आप हमारे इस काममे अन्तरायभूत न बनें और जहा आपलोग जा रहे हों वहां शाति के साथ अपने रास्ते चले जावें । उनको इस बात को सुनकर अपराजित कुमारने कहा-अरे ! तुम क्या कह रहे होदेग्वो कारणागत इस व्यात को मेरे समक्ष इन्द्र भी नहीं मार सकता है तो फिर तुम पिचारों की तो यात ही क्या है। जब कुमारने ऐसा कहा तो वे सब के मय सुभट कुमार को मारने के लिये तत्पर हो गये। जव कुमार अपराजितने उनकी इस दुप्पत्ति को देग्बा ता उसने उसी समय तलवार को म्यान से बाहर निकाल ली और उनको એવું કહે છે કે એક માણસ ત્યાં આવી પહે એ ભયભીત માણસને જ્યારે રાજ કુમારે “ભયથી મુકત થાવ એવું આશ્વાસન આપ્યુ ત્યા તો તરવારને હાથમા ધારણ કરેલ એવા અનેક સશસ્ત્ર સુભટે ત્યાં આવી પહોચ્યા અને આવતાની સાથેજ એ બને કુમારને જોઈને તેમણે કહ્યું કે, આ માણસે અમારા શહેરમાં ચોરી કરી છે જેથી અત્રે તેને મારી નાખવા ઈચ્છીએ છીયે આપ અમારા કામમાં અતરાય ભૂત ન બને અને જ્યાં જતા હે ત્યા તમારે રસ્તે ચાલ્યા જાવ તેમની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને અપરાજીત કુમારે કહ્યુ-અરે તમે શું કહી રહ્યા છે? શરણે આવેલી આ વકિતને મારવાનું ઈન્દ્રનું પણ ગજુ નથી તે તમે બીચારાઓનુ શુ છે જ્યારે કુમારે આમ કહ્યું ત્યારે તે સઘળા અભટે, કુમારને મારવા માટે તત્પર બની ગયા જયારે કુમારે અપરાજીતે તેમની આવી દુપ્રવૃત્તિને જોઈ ત્યારે તેણે એજ સમયે તરવાને મ્યાનથી બહાર કાઢીને અને તેમને નિરૂત્સાહી કરીને પરાજીત બનાવી દીધા કૌશલેશે જ્યારે
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
उत्तराध्ययन सूत्रे
?
का समुपभ्य पूर्णत्वमिन तारण्य प्राप्त । तस्य सचि गितमासीत् । एकदा ती कुमारी यादी नगरान्तप्रदेशे भ्रमणार्थे गतौ । तस्मिन् समयेऽश्वापहतो तो न माती नाsपराजितो मित्र विमल घमेरमजीद आदश्वापहतो न समागतो, नोचेत पायो रम्य देशान्तरविलोरन कथं स्यात् मातापितृभ्यामानयोरिह सोय एक, जत सम्पत्नाभ्या गृहे न गन्तव्यम् प्रत्युत पाया । 'एन मस्तु' इति यावदिति तदेव र रक्ष' इति न कोऽपि पुरुष हुए साल कलाओं में निपुणता प्राप्त करली। क्रमशः वह तम्णावस्था को पाये। अपराजिन की मित्रता मत्रीपुत्र विमलशेष के साथ घनिष्ठ हुई । जन ये दोनो कुमार अपने घोड़ो पर बैठकर नगर के बाहिर घूमने गये हुए थे तर उन घोड़ों से अपहृत होकर वे दोनों जगल मे पहुँच गये । उस समय राजकुमार अपराजित ने मनीपुन विमलोध से कहा कि देखो अपन लोग इमममय अश्व से अपहृत होकर इस भरण्य मे आ पहुँचे हैं, नही तो माता पिता की आज्ञा के वशवर्ती अपन लोगों को ऐसे सुरम्यस्थान का अवलोकन ही कैसे होता । मातापिता को इतने समयतक तो हम लोगों के इस विरहजन्य दुःख को सहन करना ही पडेगा । अत सन से अच्छी बात तो यही है कि अपन लोग इस समय घर पर न जाकर विविधदेशों को देखने के लिये यहा से चले चलें । विमलयोधने अपराजित के इम बात को ज्यो ही स्वीकृत किया कि इतनेमे ही वहा "रक्षा करो रक्षा करो" इस प्रकार જીત રાખ્યુ અપરાજીતે ક્રમશ આગળ વધતા બધી કળાઓમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત કરી લીધી અને તેણે ક્રમશ તરૂણ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી અપરા જીતની મિતતા મત્રી પુત્ર વિમળએધની સાથે ઘણીજ ગાઢ રીતે મ ધાર્યું જ્યારે આ એ કુમાર પોતપાતાના ઘેાડા ઉપર બેસીન નગરની મહાર ફરવા ગયા ત્યારે આ ઘેાડાઓથી અપહૃત બનીને તે અન્ને જગલમા પહેાચી ગયા એ સમયે રાજ કુમાર અપરાજીતે મત્રા પુત્ર વિમળ ખાધને કહ્યુ કે, આ સમયે અશ્વોથી અપ હત થઇને આપણે આ જગલમા આવી પહાચ્યા છીયે આવુ ન અનત તે માતા પિતાની માજ્ઞાને વશવતી એવા આપણને આવુ સુરમ્ય સ્થાન જોવાનુ ભાગ્ય કઈ રીતે મળી શકત, માતાપિતા આટલા સમય સુધી તે આપણા વિરહના સહન કરવુ પડશે. આથી સહુથી સારી વાતતો એ છે કે, આપણે આ સમયે ઘેર પાછા ન ફરતા જુદા જુદા દેશને જૈવ માટે અહીથી ચાલ્યા જઈએ વિમળમાધ અપરાજીતની આ વાતના જ્યા સ્વીકાર કર્યો. એ સમયે રક્ષા કરે, રક્ષા કરા”
મને
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियशनी टीका अ० नेमिनायचरितनिरूपणम् महाराज ! एप भवत्नुहृदो हरिनन्दिन. पुनोऽस्ति । तन्दूत्वा राजा स्वसैनि सन् युद्धाद विरन्तुमादिश्य कुमारमनपीत-मत्स! व मम मुहदो हरिनन्दिन पुत्राऽमि । हे वीर । अनेन पराक्रमेण त्वया पितुर्यशो धवन्तिम् । भाग्याध त्व मन नेत्रगोचरता गत । वाटग मित्रपुन समुपलक्ष्य मम चेतो नितरा प्रसीदति । उयुत्तवा समित्र त बहस्तिन. पृष्ठे ममारोप्य स्वराजभवनमनेपीत् । ततः कोसलाधीश म्वपुल्या निम्मालया सह त विवाहितवान् । कृतविवाहोऽपराजितकुमारो विमल्योरेन मित्रेण सह श्चिश्विमास्तत्रयित्वा ऽन्यदा एफम्या रात्री प्रयाणे विने माभूदिति हेतो. रमप्यनुत्तवा मित्रेण सह ततो निर्गत । गन्छन् स एक्दा एकस्मिन् महारण्ये कस्याश्चिस्त्रिया से मत्रीने कहा-महाराज । यह आपके मित्र हरिनदी का पुत्र है। इस यात को सुनकर राजाने उसी समय सैनिकों को युद्ध यद करने का आदेश दिया। युद्ध पदकर के फिर राजाने कुमार से कहा-वीर। इस परम पराक्रम से तुमने अपने पिता के यश को उज्ज्वल कर दिया है। भाग्य से ही मुझे आज तुमको देखने का लान हुआ है। तुम्हारे जैसे योग्य मि पुत्र को देखकर मेरा अन्त करण आज विशेष आनद का अनुभव करने लगा है। इस प्रकार अपराजित से कहकर राजा उनमा मिन सहित अपने हाथीपर बैठाकर अपने राजभवन में ले आया। वहा आकर राजा ने अपनी पुत्री कनकमाला के साथ उसका विवाह कर दिया। हम प्रकार विवाहित होकर कुमार कुछ हिना तक वही पर विमलबोध मित्र के ,माय रहे। यहा से जाने मे विघ्न न हो इस रस्याल से वे एकदिन मित्र के साथ रात्रि के समय रिसी से विना कहे सुने ही वहा से अपने घर को चल दिये। મિત્ર હરનદીનો પુત્ર છે આ વાતને સાભળીને રાજાએ તે સમયે સિનિને યુદ્ધ બધ કરવા આદેશ આપ્યો યુદ્ધ બધ કરીને પછીથી રાજાએ કુમારને કહ્યું -વિર ! આ અડ એવા પ્રરાક્રમથી તમે તમારા પિતાના યશને ઉજવળ બનાવેલ છે ભાગ્ય ધી જ આજે મને તમને જોવાને અવસર પ્રાપ્ત થયેલ છે તમારા જેવા યોગ્ય બિનપુત્રને જોઈને મારૂ આત કરણ આજે વિશેષ આનદ અનુભવી રહ્યું છે આ પ્રકારે અપગજીતને કહીને રાજા તેને તેના મિત્ર સાથે હાથી ઉપર બેસાડીને પિતાના
જભવનમાં લઈ ગયા ત્યાં પહોંચીને રાજાએ તેનો વિવાહ પિતાની પુત્રી કનક માળા સાથે કરી દીધા આમ વિવાહિત થઈને કુમાર ત્યાં પોતાના મિત્ર વિમળ બે ધની સાથે ત્યાં રહ્યો અહીંથી જવામાં વિન ન આવે એવા ખ્યાલથી તે એક વસ પિતાના મિત્રની સાથે રાત્રીના મયે કાઈન કહ્યા વગર ત્યાથી પોતાના ઘેર
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
६९०
उत्तराध्ययनम मचुरसैन्य मेपितगान । ते सैनिका अप्यपरानितकुमारण पनिताः। तती विदितत्तान्तः कोसलाधोग. मयमा सनीभूग मन्त्रिसाम नमेनापदिभिः मह ससैनिको यो समागतः। त सुमनद युद्धार्थ ममागत पीक्ष्य कुमारस्त नका विमल गोधसमीपे सम्बाप्य युद्धार्थ समुद्यत । स हिगेन समुत्पलत्य कम्यापि हस्तिनो दन्ते चरण निधाय हस्तिपक वाघोऽतार्य स्वय हस्तिन समाल्ट सन् रण गर्नुमारेभे। कुमारस्य स्थय गौर्य बल युद्धानेपुण्य च दृष्ट्या राजा पर मविस्मय माप्तवान् । तस्मिन्नेर समये मन्त्री सम्वामिन कोमलगधीश्वरमुवाचनिरुत्साहित कर पराजित कर दिया। कौमलेशने जय अपनी मेना का इस प्रकार पराजय सुना तो रद्द कुमार को निग्रहीत-(पकड़ने के लिये बहुत से सैनिकों को भेजा। आये हुए उन सैनिकों को भी कुमारने पराजित कर पीछे हटा दिये। कौसलेश को जय डम भेजा हुई सैना के पराजित होने की बात मालूम हुई तो वे स्वय सजित होर मत्री सामन्त एच सेनापति के साथ सेना को लेकर युद्ध करने के लिये वहा आये । जब अपराजित कुमार से यह यात मालूम हुई कि स्वय कोसलेश मनद्ध होकर युद्ध के लिये आये हैं तो उसने उस तस्कर को अपने मित्र विमलयोष के पास स्थापित कर सलेग के साथ युद्ध करने के लिये तत्पर हो गया। कुमार फौरन ही उ• लकर किसी हाथी के दातपर ग्वडा होकर उसने महावत को नाच उतार कर स्वय उस हाथी पर बैठकर युद्ध करने लगा। कुमार को इस प्रकार स्थिरता, शरवीरता, बलिष्ठता एवं यद्व करने की निपुणता
देग्वार राजा को भारी आश्चर्य हुआ। इसी समय कोसलाधिपति પિતાની સેનાનો આ પ્રકારનો પરાજય સાભળ્યો ત્યારે તેણે કુમારને પકડવા માટે ઘણું સૈનિકોને મકયા આવેલા સૈનિકોને પણ કુમારે પરાજીત કરીને પાછા હઠાવી દીધા કોશલેશને જ્યારે મેકલેલી સેનાને પણ પરાજીત થયાના ખબર મળ્યા ત્યાર પિતે જાતે સજજીત બનીને મત્રી સામત અને સૈન્યની સાથે સેનાપતિની સાથે સેનાને લઈને યુદ્ધ કરવા માટે ત્યાં પહોચ્યા જયારે અપરાજીત કુમારને એ વાત ખબર પડી કે, કેશલેશ પિોતે જ યુદ્ધ માટે તયાર થઈને આવે છે ત્યારે તેણે તે ચોરને પે તાના મિત્ર વિમલબોધને સોપીને કેશલેશની સામે યુદ્ધ કરવા તત્પર બની ગયા કુમારે એકદમ ઉછળીને કોઈ હાથીના દાત ઉપર ચડી જઈને માવતને નીચે પછાડી દઈને પિતે તે હાથી ઉપર બેસીને યુદ્ધ કરવા લાગ્યા કુમારના આ પ્રકારની સ્થિરતા, શૂરવીરતા તથા યુદ્ધ કરવાની નિપુણતા જોઈને રાજાને ઘણું જ આશ્ચર્ય ચયુ આ વખતે કેશલ અધિપતિને મત્રીએ કહ્યુ–મહારાજ ! આ આપની
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियाशिनी टीका २० नेमिनाथचरितनिरूपणम् निशम्य जातामर्पः स विधायरः प्राह-रे दुरात्मन । तिष्ठ, वमपि परलोके अम्याः सार्थो भव, इत्युक्त वा स करतकरवाल' कुमार युद्धाय न्यमन्त्र यत् । ततम्तायुमापि चिरकाल खड्यावद्वि युद्ध कत्या पश्चाद् वायुद्वेन योद्ध प्रवृत्ती। तास विद्यारी नागपाशे पराजित कुमार वन्ध। कुमारोऽपि त नागपाश यथा गजो जीर्णरजवन्यन गोटयति तव सम्रोटितवान् । तत स द्यिाधरी विद्याने कुमारमपराजित प्राहरत् , परन्तु अपराजितकुमारस्य म्वपुण्यमभावण सर्वाणि विद्यावाणि निष्फगनि जानानि। अर कुमार. समुत्प्लुत्य विद्यापरस्य पीडित करने में कितना अनर्थ होता है । इस प्रकार कुमार के वचनों से उत्तेजित हुआ वह विद्याधर अपगजित कुमार से कहने लगा रे दुरात्मन् ! ठहर जा तुझे भी उसी के माय परलोकको यात्रा कराता है। इस प्रकार यात बात म ही उनका परस्पर म युद्ध छिड गया । पहिले व दोनो तलचारों से यरत देरतक लडे । पीछे मल्लयुद्ध करने लगे। विद्यावरने इस समय नागपाश से अपराजित कुमार को जस्ड दिया, परतु गज जिस प्रकार जीर्ण रस्सी के श्धन को तोडताडर एक तरफ फेंस देना है उसी प्रगर कुमार ने भी उस नागपाश को तोडका एक तरफ फेंक दिया। विद्याधर ने जब अपने प्रयुक्त नागपाश की ऐसी दुर्दशा देखी नो शीन उसने विद्यास्त्रों से कुमार के ऊपर प्रहार करना प्रारभ किया। परतु अपराजित कुमार के पुण्यप्रभाव मे सरके सर प्रयुक्त अस्त्र निष्फल हो गये । कुमार ने उसी समय उछलकर उस विद्याधर के मस्तक पर છે ? જે તારામાં ખરેખર બળ હેય તે તુ આવી જા અને મારી સામે યુદ્ધ કરે અને ત્યારે જ તને ખબર પડશે કે બીજાને પીડા આપવામાં કેટલો અનર્થ સમા યેલો હોય છે કારના આ પ્રકારના વચનોને સાભળીને ઉત્તેજીત બનેલ એ વિઘાધર અપનાજીત કુમાને કહેવા લાગે કે, હે દુરાત્મન ! ઉભા રે તેને પણ આનીજ સાથે પરલની યાત્રા કરાવુ છુ આ પ્રકારે વાત વાતમાં જ તેમનું પરમ્પરમાં યુદ્ધ જામી પડયુ પહેલા તેઓ તરવારથી ઇચ્છા સમય સુધી લડયા પછી મલયુદ્ધ કરવા લાગ્યા વિદ્યારે આ સમય નાગપાશથી અ૫ જીત કુમારને જકડી લીધા પર તુ હાથી જેમ જુની રમીના બનને તેડી કડીને એક બાજુ ફેકી દે છે એજ પ્રકારે કુમારે એ નાગપાશને તેડી ફિડીને એક બાજુ ફેકી દીધા વિવારે જ્યારે પોતાના પ્રયુક્ત નાગપાશની આવી દુર્દશા જોઇ ત્યારે તેણે તતજ વિદ્યાઓથી કુમારના ઉપર પ્રહાર કરવાને પ્રારંભ કર્યો પરંતુ અપરાજીત કુમારે પણ પ્રભાવ થી એ સઘળા પ્રયુક્ત અસ્ત્રોને નિષ્ફળ બનાવ્યા કુમારે એજ સમયે Cળીને તે
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगध्ययनम्त्र 'हा! हा! इयमुर्गी निर्मारा जाता, नो चेदाध्य मा भिस्माद् दुष्टात्परिप्रायत' इति करण रिलापमानार्य निमनगन्य गन्न अटत । पिपिएर गतः स मज्ज्वलज्मालामालगलितस्य ज्वलनस्य मीप स्थितामेश घिय समा कृष्टरलमेर पूरुप च दृष्टवान। पुन सापाला परुणमानन्दन्ती एपमुगनयोऽन वीरो भोत्स मामस्माद पिघाघरादरक्षत। तताऽपराजित कुमारोऽन गत्वा त विद्याधरमेमु गच-रे पियाधर ! अममग कय पदयसि ? यदि ते बलमदम्तदा मया सह यूद्धा त सार्थक कुम। इत्य कुमारम्य पचन चलते २ जय किसी जगल मे आये तो घरा पर उन्होंने इस प्रकार किसी स्त्री की कमण चिहाहट सुनी कि-"हा हायर पृथ्वी निर्वीर हो गई, नहीं तो अवश्य ही कोई मुझे इस दृष्ट के पजे से छुडा लेता और मेरी रक्षा करता।" ज्यों ही कुमार के कान में इस प्रकार की ध्वनि पडी तो वे उसी पनि का अनुसरण पर वहा से चले। कुमार कुछ दूर चलकर पहुँचे ही थे कि उनकी दृष्टि में प्रज्वलित ज्वालामाला से आकुलित अग्नि के पास एक स्त्री बैठी हुई दिग्वलाई पडी और उसके पास तलवार खींचे हुए एक पुरुप । स्त्री रोरो कर इस प्रकार कह रही थी कि जो कोई यहा वीरपुरुप हो वह मेरी इस दुष्ट विद्याधर से रक्षा करे। इस परिस्थिति को देखकर मित्रसहित अपराजित कुमार शीघ्र हो आगे और जाकर उस विद्याधर से कहने लगा रे विद्या घर । क्यों व्यर्थ मे इस अवला को तू दुख दे रहा है ? क्यों इसके ऊपर अपने पल की छाप जमा रहा है ? यदि वास्तव मे तुझ मे बल हो तो आजा मेरे साथ युद्ध करले-तब तुझे मालूम हो जावेगा कि दूसरो को જવા ચાલી નીકળ્યો ચાલતા ચાલતા જ્યારે તેઓ એક જ ગલમા પહોચ્યા તે ત્યાં તઓએ કોઈ સ્ત્રીનું કરૂણ રૂદન સાભળ્યું કે, “હાય હાય આ પૃથ્વી નિવીર થઈ ગઈ નહી તે મને આ દુષ્ટના પ જામાથી કે છોડાવી લેત અને મારૂ રક્ષણ કરત' જ્યારે કુમારના કાને આ પ્રકારનો અવાજ અથડા ત્યારે તે એ અવાજ તરફ ચાલ્યા કુમાર થોડે હૂર જતા ત્યાં પહોંચવામાં હતા ત્યાં તેમની દૃષ્ટિએ પ્રજવલિત વાળાઓવાળી અગ્નિ સામે એક સિને બેઠેલી દેખાઇ અને તેની પાસે તરવાર બે ચીને ઉભેલા એક પુરૂષને જોયો સ્ત્રી રોઈ રોઈન આ પ્રમાણે કહી રહ્યું છે હતી કે, અહીંયા જે કંઈ વીરપુરૂષ હોય તે તે મારી આ દુષ્ટ વિઘાઘરથી રક્ષ ! કરે આ પરિસ્થિતિને જોઈને મિત્ર સાથે અપરાજીત કુમાર જીથી આગળ જઈને તે વિઘારને કહેવા લાગ્યો કે, વિઘાધર ! શા માટે આ અબળાને તુ વ્યર્થમા દુ ખ આપી રહેલ છે ? શા માટે અ ના ઉપર પોતાના બળની છાપ જમાવી રહેલ
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ 00 नेमिनाथचरितनिरूपणम्
२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्_____ _६९५ लड़ता रत्नमालाभिधा मुता। उय हि केनचिद नैमित्तिकेनोक्ते भाविभरि अाराजितेऽनुरक्ताऽऽन्येधुर्मया पहुशो विवाहायाभ्यर्थिताऽपि मम पचन नानुमन्यत। ततो मया श्रीपेगम्नुना मुरकान्तनाम्ना उमा शीक रहयो विद्याः साधिता.। पुनरेनामह रहुग मार्थितवान् । तदेय मामेवमुक्तवती-मम मनो यत्राऽनुरक्त,
है कुमार देग्बो यह जो लड़की है वह विद्याधराधिपति अमृतसेन की है। इसका नाम रत्नमाला है। यह गुणगण से अलकृत है। जर यह युवावस्था में आई तो इसके पिता ने किसी निमित्त से इसका मावि पति होने के विषय में पूछा तर उसने उससे कहा कि इसका पति अपराजिन कुमार होगा। जय इमको यह बात मालम पडी तो यह भी उसी में अपने चित्त को आमत कर रहने लगी। मैंने ज्यों ही इसको देखा तो मेरा मन भी इसके साथ विवाह करने ललचा गया। मैं ने इमको विवाह करने के लिये बहुत कुछ समझाया-भार्यना भी अनेक चार कई प्रकार से की-परतु यह अपने ध्येय से जरा भी विचलित नहीं हुई। जब मैने इमफी यह हठाग्ररिता टेग्वी तो मे ने इसको अपने मे अनुरक्त करने के लिये अनेक विद्याओं की सिद्धि करना प्रारभ किया। मैं श्रीपेण विद्याधर का पुत्र हू मेरा नाम सूरकान्त है। विद्या माधकर जय में निश्चित बन गया तब पुन मै ने इससे अपने साथ सबंध करने के लिये कहा-तब उस समर इसने ऐसा कहा
હે કુમાર | જુઓ આ જે કરી છે તે, વિદ્યાધરના અધિપતિ અમૃતસેનની પ્રિય પુત્રી છે તેનું નામ રત્નમાલા છે એ ખૂબ જ ગુણવતા છે જ્યારે આ યુવાવસ્થાએ પહોંચી ત્યારે તેના પિતાએ તેના ભાવિ પતિ માટે કઈ વીને પૂછ્યું, ત્યારે તે તિષીએ કહેલું કે, તેને પતિ અપરાજીત કુમાર થશે જ્યારે તેને આ વાતની ખબર પડી ત્યારે તે પણ પિતાના ચિત્તને તેનામાં આસકત કરીને રહેવા લાગી મે જયારે એને જોઈ ત્ય રે મારૂ મન એની સાથે વિવાહ કરવા માટે લલચાઈ ગયું કે તેને મારી સાથે વિવાહ કરવા ખૂબ લલચાવી ઉપરાતમાં વણી વખતે તેને વિન તી પણ કરી પર તુ તે પિતાના ધ્યેયથી જરા પણ વિચલિત ન બની જયારે મેં તેની આ હઠાગ્રહતા જોઈ ત્યારે મે તેને મારા વશમાં કરવા માટે અનેક વિદ્યાઓની સિદ્ધિ કુવાને પ્રારભ કર્યો હુ શ્રીષેણ વિઘાધરનો પત્ર છુ મારૂ નામ સુકાન્ત છે વિદ્યા સાધીને જ્યારે હું નિશ્ચીન્ત બની ગયે ત્યારે ફરીથી મે એને મારી સાથે સ બ ધ કરવા કહ્યું, ત્યારે એ સમયે તેણે મને એવું કહ્યું કે, જુએ જ્યાં મારું મન આસકત બની રહેલ છે એવા તે આ વાત
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
उत्तराध्ययन सूत्रे
शिरसि कालमहार] कृतवान् । महारवेदनया मूर्च्छित साम इत्र भूमौ निपतित । तदा कुमारस्तमुवान भी विद्याधर ! स्वस्थीभूय पुनर्मया सह युभ्यस्त्र । तत स विद्याधर माह-मही! युद्धे मा यतितवान भवान, वत् शोभन जातम् । हे मित्र ! ममान्तग्रन्थाद्वे मणिमूलिके विद्यते,
कुमारने
घृष्ट्वा करवालविते मम मुनि लेपय अपराजितकुमारेण तथैव कृतम् । शिरसि लेपेन स विद्याधर स एव स्वस्थ जातः । ततः प्रमारेण पृष्ठ स विद्याधरः पटत्तान्त कथयितुमारेभे इय विद्याधरापिस्यामृत सेनस्य गुणगणातलवार से प्रहार किया । प्रहार के लगते ही विद्यापर उसकी वेदना से उसी समय वहीं पर मूर्च्छित हो गया और ऐसे गिरा कि जैसे कोई निमूल वाला वृक्ष गिर पडता है । उसके गिरते उससे कहा- विद्याधर- मैं तुमको आमन्त्रित करता हूँ कि जन तुम स्वस्थ हो जाओ तत्र फिर मेरे माथ युद्ध करना । कुमार की इम प्रकार बात सुनकर विद्याधर ने कहा महानाहो ! युद्ध में आपने मुझे परास्तरका अच्छा ही किया है । मित्र ! देखो मेरे वस्त्र के आचल में इस समय दो मणि मूलिकाएँ नधी हुई है सो आप उनको घिसकर मेरे इस मस्तक के घाव पर लगा दें । विद्याधर की इस बात से मसन्न होकर कुमार ने वैसा ही किया । शिरपर लेप लगने से वह विद्याधर उसी समय स्वस्थ हो गया। कुमार ने विद्याधर से इस वृत्तान्त को पूछा तब विद्याधरने कुमार से अपना वृत्तान्त इस प्रकार कहाવિદ્યાધરના મસ્તક ઉપર તરવારના પ્રહાર કર્યા એ પ્રહાર પડતાજ વિદ્યાધર એ સમયે ત્યાજ મૂતિ થઈને પડી ગયે તે એવી રીતે પચે કે, ભય કર વાવા ઝડાથી મૂળ સાથે ઉખડીને વૃક્ષ જમીન ઉપર પટકાઈ જાય એ રીતે વિદ્યાધરના પડતાજ તેને કુમારે વિધાધર હું તમને આમત્રણ આપુ છુ કે, જ્યારે તમે સ્વસ્થ થઇ જાવ ત્યારે ફરી મારી સાથે યુદ્ધમ ઉત્તરો કુમારની આવી વાત સાભળીને વિદ્યાધરે કહ્યુ “મહાબાહુ ' યુદ્ધમા આપે મને પરાસ્ત કરીને ઘણુ જ સારૂ કામ કર્યુ` છે. મિત્ર ! મારા વસ્ત્રના છે. આ સમયે એ મણી મૂલિકાએ ખાધેલ છે. તે આપ ને ઘસીને તે મારા મસ્તક ઉપર લગાડા વિદ્યાધરની આ વાત સાભર્છાને પ્રસન્ન થઈને કુમારે એ પ્રમાણે કર્યું માથા ઉપર લેપ લાગવાથી એ વિધાધર એજ વખતે સ્વસ્થ બની ગર્ચા કુમારે વિદ્યાધરને આ વૃત્તાતને પૂછ્યું ત્યારે વિઘ ધરે કુમારને પેાતાનુ વૃત્તાત આ પ્રકારથી કહ્યુ
L
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदगिनी टीका अ0 नेमिनायचरितनिरूपणम ततो रिमन यांचाऽपगमित कुमारम्य परिचयमुक्तवान । उमारम्य परिचय विनाय रत्नमागऽन्तनितग प्रमुदिता । तम्मिन्नेर समय रत्नमालाया मातापिता ना गायन्तो नापाना । विमयोधमुगात्म वृत्तान्त श्रुत्वा नो परम मादमापन्नी । ततम्ती कुमाराय निजा न्या, मरकान्तायाभय च दत्तान्तौ । मसान्तय ते मगिटिक गान्तरीत्पारिका गुटिकाव कुमाराय दातुमिच्छति परन्तु कुमा रेण तत्र औदामीन्य दतम् । तदा समान्तम्तन्मित्राय विमाधार मणि मरियाहय वेपान्तरोत्पादिका गुटिकाश्च दत्तवान। अपराजितकुमारो रत्न " यह जानना चाहते है। अपगजित कुमार ने उन पर उम विचार से युट नहीं कहा-केवल पिमलोध ने ही विद्या पर के लिये अपगनित कुमार का परिचय दिया। कुमार का परिचय पाकर रत्नमाला को अपार आनद हुआ। इतने में ही रत्नमाला के पिता रत्नमाला की ग्बोज करते २ वहा आपहुँचे। उन्ों ने विमलयोध के मुख से समस्त पृत्तान्त ययावत जानकर प्रमुदित होते हुए रत्नमाला का विवाह वहीं पर अपराजित कुमार क माय कर दिया । तया मूररातो नमयदान देकर आत्मग्लानि से रहित कर दिया। प्रत्युपकार के रूप में जयवा अपनी भक्ति प्रदर्शित करने के अभिप्राय से सरकार ने उन दोनो मणिमृलिकाओ को तथा वपा नरोत्पादन गुटिका को कुमार को देने का विचार किया और ज्यों ही वह हम विचार से मेरित होकर उनको-कुमार पोदने लगा तो कुमार ने उनको लेने में अपनी अनिच्छा प्रदर्शित की। जन सरमांत ने उन चीजों को लेने में कुमार की अनिला देवी तो उसने उनको अपराजित के मित्र બનને ઉપ પબમ (પાર કરેલ છે આથી “આપ કેણ છે” એ જાણવા ચાહ છુ અપરાજીત કુમારે એના પ્રત્યુત્તરમાં કાઈ ન કહ્યુ પર તુ વિમલ પેજ અપરાજીત કુમારને પશ્ચિય વિઘારને કડી મળી મારીને તેના મિત્રના મુખેવી પરિચય સાભળોને રનમાળાને અપાર હર્ષ થયે આ સમયે રત્નમાળાના માતા પિતા પડ્યું તેની શોધખોળ કરતા હતા ત્યાં આવી પહોચ્યા તેમણે વિમળાધના મુખેથી સંપૂર્ણ વૃત્તાત યથાવત જાણીને આનદની સાથે રત્નમાળાને વિવાહ ત્યાજ કુમારની સાથે કરી દી તથા ડાન્તને અભયદાન આપી કલેશમુકત બનાવ્યે પ્રત્યુપકારના રૂપમાં અથવા પોતાની ભકિત પ્રદર્શિત કરવાના અભિપ્રાયથી સૂરકાનતે તે બન્ને મમિલિકાઓને તથા વેરાન્ત રેલ્પા ક ગુટીકાઓ કુમારને આપવાનું વિચાર કર્યો અને જયારે તે આવો વિચા
તે ગુટીકાઓ કુમારને આપવા લાગે ત્યારે મારે તે ગુટીકાઓ હેવ માં પિતાની અનિચ્છા બતાવી જ્યારે મૃરકાન્ત એ ગુટીકાઓ લેવાની માની અને
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
am
उत्तराध्ययमस्त्र सोपराभितो मम भर्चा स्यादथाऽग्नि। ददत, अमओ नास्ति सब प्रार्थनाया मम हृदयेऽवमाशः । एमस्या पचनं निशम्य गोपाक्रान्तहटयोऽहमेनामपहस्य 'अग्निरे चैना दहतु' इति विचारेणार ममायातः । यारदेना ता की प्रतिपामि, तापदस्या आनन्द श्रुत्वाऽभ्या मम व पुण्याघेम्वमिहागत । व पुनर्मम हस्ता देना, धीहत्याजनितदुर्गतेश्च मा रक्षितमान । हे परमीपमारिन ! व कोऽसि' फि-देखो जहा मेरा मन अनुरक्त से रामा वह मपराजिन कुमार या तो मेरा पति होगा-या अग्नि ही मेरी शरण रोगी इसके सिवाय और कोई तीसरा व्यक्ति इस शरीर का रक्षक नही हो सकता है अतः जब मेरा ऐसा ढसकल्प हे तर तुम्हारे जैसे व्यक्ति के लिये मेरे हृदय में अवकाश मिल जाय यह पात सर्वथा असभर है। इस प्रकार हे मार ! जय मैं ने हमसी ऐसी बात सुनी तो मुझे वडा भारी क्रोध हुआ। उससे मेरा हृदय सहसा आक्रान्त बन गया तब उसके आवेश से आफर मैं ने इसका यह हरण किया है। और हरण कर यहा इमको ले आया और इससे कह रहा था कि बस अब तेरा रक्षक एक यह अग्नि ही है । इसको मार कर मै अग्नि में टालना ही चाहता था कि इतने में इसके करुण रुदन को सुनकर आप इसके मेरे पुण्योदय से यहा पर आ पहुंचे।
आप के इस समागमन से में स्त्री हत्या जनित 'पाप से प्राप्त होने वाली दुर्गति के पतन से बच गया दृ तथा यह बो भी जीवित बच गई है। आपने हम दोनों का परम उपकार किया है। अंत हम "आप कौन કુમાર કોતે મારા પતિ બનશે અથવા તે અગ્નિજ મારો આશ્રય બનશે તેના સિવાય ત્રીજી કે ઈ વ્યકિત આ મારા શરીરનું રક્ષણ કરનાર બની શકશે નહી આથી જયારે મારે એ સ કર્યું છે ત્યારે તમારા જેથી વ્યકિત માટે મારા હૃદયમાં અવકાશ મળી જાય એ વાત સર્વથા અસ ભવ છે આ પ્રમાણે હે કુમાર મે તેની વાત સાભળી ત્યારે મને હદયમા ઘણોજ ભારે ક્રોધ ચડો એનાથી મારૂ હૃદય સહસા કોધિત બની ગયું અને એ ક્રોધના આવેશમાં આવીને મે તેનું હરણ કરેલ છે અને હરણ કરીને તેને અહી લઈ આવેલ અને તેને કહી રહ્યો હતું કે હવે તારૂ રક્ષણ કરનાર આ એક અગ્નિ જ છે અને મારીને હું અગ્નિમાં નાખી દેવાનું ચાહતે હતું કે, એટલામાં એના કરૂણ રૂદનને સાભળીને આપ એના અને મ ર પુણ્ય ઉદયથી અહી આવી પહોચ્યા
આપના આ પ્રકારના આગમનથી હું સ્ત્રી હત્યાના પાપથી પ્રાપ્ત થનારા દુર્ગતિના પતનથી બચી ગયે તથા આ સ્ત્રી પણ બચી ગયેલ છે આપે અમારા
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
मियदशिणी टोका 40 नेमिनाथचरितनिरूपणम
१९९ पुरोधाने समागत । न यायो उन्मनमा यिमिनु यतते, तावद् हो शिवापरा ममुपेत्य त कविता -भस्ति मुक्नभानुनामावियतो पियापरेन्द्रः । तर विद्यते कमलिनी-कुमुदिनीत्यभि ये है स्न्ये । अनयो पतिरपराजितो भविष्यतीति केनचिद् नैमित्तिनाते मुग्नभानुना तमानेनुमायमाझमौ । तत बारा विनामभाग तर कानने युवामपश्याव . परन्तु यावदाना तन गती लापद् भवान जल्मानेतु त । कुमारमपहत्यामा सुगनभानवे सरितान्ती । सुपनभानुभ्युत्थानान्निा कुमार सत्कृत्य समुते समुद्रोदु त मार्थितवान् । गोर के आवेग से कुछ हल्का बन गया तब फिर इस ने उमार की तलाश करना प्रारभ किया। दूहते • यह नदिपुर के उद्यान में आ पहुँचा। वहाँ ज्यों ी यह विमनसा नकर विश्राम करने की चोटा करने लगा कि इतने मे दो विद्याधर जाये और बोले
भुवन में प्रसिद्ध भुवनभानु नाम का विद्यावरी का अधिपति । उसकी कमलिनी और कुमुदिनी नागकी दो कन्याए है। निमित्त ने इन पति सेना अपराजित कुमार को कहा है। हमलोग पता लगाते २ पिया के प्रभाव से उस जगल मे गये कि जहा कुमार को प्यास ने मताया था। कुमार को प्यार ज्ञात करने के लिये ज्यो हो आप जल लाने के लिये उसको एक वृक्ष के नीचे बैठा कर गये कि हम लोग उसको उसी समय वहा रो हरर भुवनमान के पास ले आये है। भुवनभानु को उमार के आगमन से घटा भारी हर्ष
आहे। उसने कुनार का वृर रात्कार किया और अपनी दोनो लड આગથી કાઈ, હલકુ થયુ ત્યારે ફરીથી તેણે કુમારની તપાશ કરવાનો પ્રાર ભ કવા વિચાર કર્યો અને શે ધખાળ કે તા ડરતા તે ન પિરની ધાન મા ૫હે એ ત્યા પહોચીને જ્યારે તે શુનમુન બનીને વિશ્રામ કરવાની ચેષ્ટા કરવા લાગ્યું કે એટ લામાં તેની પાસે બે વિદ્યાધર આવ્યા ને બોલ્યા
ભુવનમાં પ્રસિદ્ધ ભુવનભાનુ નામના વિદ્યાના અધિપતિ છે એની કમલિની અને કુમુદિની નામની બે ક યાઓ છે જયોતિષાએ એ બન્ને કન્યાઓના પતિ તરીકેનુ અપરાજીતનુ નામ બતાવેલ છે એ કારણે વિદ્યાધ શધિપતિ ભુવનભાનએ અમને એમને લેવા માટે મોકલેલ છે અમે લોકે એની શોધખોળ કરતા કરતા વિદ્યાના પ્રભાવથી એ જ ગલમાં ગયા કે જ્યા કુમાર તરસથી પીડાઈ રહ્યા હતા તેમને આબાના વૃક્ષ નીચે બેસાડી આપ પાણી લેવા ગયા ત્યારે અમોએ ત્યાથી તેમનું હરણ કર્યું અને અહી ભુવનભ નુની પાસે લઈ આવેલ છીએ ભુવનભાનને કુમારના આગમનથી ઘણોજ હર્ષ થયો છે એણે કુમારને ખબ સત્કાર કર્યો અને
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
उत्तराध्ययनसत्रे माराया पिरमेवमुक्तमान-याऽह नगरे गमिपयामि, हवा तर पनी मम समीपे भापणीया। परमुनया पिमल्योरेन मह इमारोऽये मन्धित ।
तदन तर क्रियहूर गत. स तपातुरो जात । नतो मियोध कुमार कस्यचिदाननस्य मृले निवेश्य सत्य जलमानेतु गन'। जलमाग मनिनिटत्त स तर कुमारमदृष्ट्राऽत्यन्तमग्विद्यत । अथ गोसालितस्या त स कुमार गपतिस्तत परिसभ्राम, परन्न नेन न क्वापि कुमारस्य वार्ता समुपया। ततोऽनिष्टमाशङ्कमान स मोकावगेन मन्द्रितो भूमी पतितवान् , व्यसनातु भृक्ष व्यलपत् । जय कथचिद् धैर्यमारमय म पुन. कुमारमन्पयित पर्यटन नन्दि विमलपोध को दे दिया। अपरामित कुमार तपा विमलयोन ने चरा से जगो का विचार किया-नव रत्नमाला के पिता से अपराजित कुमार ने ऐसा कहा कि जब मे पर पहुँच जाऊँ तर आप अपनी पुत्री को मेरे पास भेज देना। ऐसा कह र कुमार वहां से विमलपोध के साथ चल दिया।
चलते २ कुल दूर जाने पर अपराजित कुमार को प्यास ने सताया तर विमलपोध अपराजित कुमार को एक आम्रवृक्ष की छाया मे बैठा कर उसके लिय पानी लेने को गया। पानी लेकर ज्यो हो वह वापिस लौटा तो उसने का कुमार को नहीं देखा। इस कारण वह दुखित होकर वुमार की गवेषणा निमित्त इधर उधर घूमने लगा। परन्तु उसको कुमार का रिसी भी प्रकार से पता नहीं मिल सका। तर वह कुमार के अनिष्ट होने की आशका से मत्रित होकर जमीन पर गिर पड़ा। कुछ देर बाद जब इसको चेतना आई तो वह सूब रोया। रोते २ जब इसका हृदय ભાળી ત્યારે તેણે તે ગુટિકાઓ અપરાજીત કુમારના મિત્ર વિમળાબેધને આપી અપ રાજીત કુમાર અને વિમળ બને ત્યાથી ચાલવાનો વિચાર કર્યો અને ન માળા છે પિતાને અપરાજીત કુમારે એવું કહ્યું કે, જયારે , મારા ઘેર પહોચી જા ત્યારે આપ આપની પુત્રીને એકલી આપશે એ પ્રમાણે કહીન કુમાર વિમળબોધ સાથે ચાલી નીકળ્યા
ચાલતા ચાલતા શેર દૂર જવા પછી અપરાજીતકુમારને ખૂબ તરસ લાગી એટલે અપરાજીતકુમારને આબાના વૃક્ષની છાપામાં બેસાડીને વિમળબોધ એ મને માટે પાણી લેવા ગયે ૫ લઈને જયારે તે પાછો ફર્યો ત્યારે તેણે કુમારને ત્યાં ન જેવાથી કુમારની શોધખોળ કરવા નિમિત્તે અહી તહી ઘુમવા લાગ્ય_પર તુ એને કુમારને કમાય પણ પત્તો ન મળે આથી એના મનમાં કુમારનું અનિષ્ટ થયાની શકા જાગી આથી તે મૂરિત થઈને જમીન ઉપર પડી ગયે કેટલીકવાર પછી જયારે તેનામાં ચેતન આવ્યું ત્યારે તે ખૂબ રે રતા રતા એનું હૃદય શાકના
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
प्रियदर्शिनो टीका . २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् णीतवान् । कतिचिद् दिवमास्तर मिला तो ततोऽपि पूर्ववत्मचलितो। तद नन्तर तो क्रमेण श्रीममपुर समागतो। मृरकान्तविद्यापरमदत्तमणिप्रभावेण पूर्णछौ नौ मुखेन तन स्थितरन्तौ । अथान्यदा तम्मिन् पुरेऽत्युच्चै कोलाहलो जात. तनिशम्य अपरामितकुमारो पिमलयो पृष्टवान-अय महाकोलाहल. कुतो जायते' सोऽपि जनमुग्यात् मत्तान्त समुपलभ्य समागत्यापराजित कुमारमनमीत्-अस्त्यत्र नगरे सुप्रभो नाम राजा। त कोऽपि लेन छरिकया ऽऽहतवान । अस्य रातो राज्ययोग्य फोऽपि पुनादिर्नास्ति अतो नागरिका' कुमार के पास आ पहुँचा । इस प्रकार वियुक्त मित्र के मिलने पर कुमार ने उन दोनों विद्याधर कन्याओं के साथ अपना विवाद कर लिया। विवाह हो जाने के बाद कुमार ममित्र स्तिनेक दिनो तक वहा रहा।
पश्चात् वहा से भी चलकर मित्र के साथ फिर वह चलते २ श्री सद्मपुर आ पहुंचा। सरकात विद्याधर के द्वारा प्रदत्त मणिमृतिमाओं के प्रभार से वहा उनकी प्रत्येक इच्छा सफल होने लगी-किसी भी ठाटपाट की इनके पास कमी नहीं रहो।
एक दिन की बात है कि उस पुर में अचानक ही बहुत बडा भारी कोलाहल मचा। इसगे सुनकर अपराजित कुमार ने विमलयोध से पूछा-यह महामोलाहल क्यों हो रहा है ? विमलयोध ने अपराजित को इस जिज्ञासा के ममाधान निमित्त जनमुख से समस्तत्तान्त जानर अपराजित कुमार से इस प्रकार कहा-इस नगर मे सुप्रभ नामका एक राजा रहता है। उसको छलसे किसीने छुरी से पायल कर दिया है-इस बात से समस्त नागरिक जन करुणकन्दन कर रहे વિધાધર કન્યાઓ સાથે પિતાના લગ્ન કરી લીધા ત્રિવાહ થઈ ગયા બાદ કુ. ૨ કેટલાક દિવસ સુધી ત્યાં રોકાયો
પિતાના મિત્રની સાથે પછીથી ચાલીને તે શ્રીમદપુર આવી પહો સૂ કાન્ત વિઘાધર દ્વારા અપાયેલ મણ મૂકીકાઓના પ્રભાવથી તેની આ દરેક ઈચ્છાઓ ફળ થવા લાગી કેાઈ પણ જાતના ઠાઠ માઠની તેને કમી રહી નહીં
એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે એ નગરમાં એકદમ કોલાહલ મચી ગયો તેને સભિળીને અપરાજીત કુમારે વિમળબંધને પૂછયુ-આ મહા કલ હલ શામાટે થઈ રહેલ છે ? વિમળબેધે અપરાજીતના એ પ્રશ્નના સમાધાન નિમિત્તે જનતાના મુખેથી સઘળે વૃત્તાત જાણીને અપરાજીત કુમારને આ પ્રમાણે કહ્યું- આ નગ ની સુપ્રભ નામના એક રાજા રહે છે તેને છળકપટથી કેઈએ છરી મારીને ઘ યલ કરી દધલ છે આ વાતથી સઘળા નાગરીકે કરૂણ આકદ કરી રહેલ છે જેને આ
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
Goo
-
--
-
-
-
- -
- -
-
-
-
-
-
--
उत्तगध्ययनमा परन्तु कुमारो भवद्वियोगव्ययाकुमनुष्णीकतामाराम । तत प्रभुगा भादन्वे पणाय पुनराज्ञप्तापारा भान्त समेत पमन्पयनी देशनष्ट धनमित्र भवन्तमय समुपल्याती अतो भान आगाभ्यां सह त्वरित प्रचन्तु, युमारस्यान्तिक नयागो मरन्तम् । तयोचन निगम्य कुमारदर्गनोरण्ठापिमा रिमलयोध स्ताभ्या मह कुमारसमीपे समागतः । तत कुमारो विद्याधरकुमारिकाद्वय परि कियो के साथ विवाह करने का विचार भी उसके समक्ष कह दिया है। परन्तु स्वीकृति का सप अभीतक इमलिये नहीं मिल रहा है कि कुमार इन समय पार के पियोग से विशेप दु.वित हो रहे है। आपके विनावे अभी इस विषय में बिलकुल मौन है। जन भुवनभानु को यह पता पडा कि ये मित्र के विना दु ग्वित एव अपनो समति देने में असमर्थ ह तो उन्होने आपको तपास करने के लिये हम दोनों को धाज्ञा दी और कहा कि जरा भी मिलोध मिलनाचे शीघ्र उनसे वहा से यहा ले आयो। म्वामी की आज्ञा प्राप्तकर हमलोग आपकी तलाश में वहा से चले तलाश करते २ हमको आन पडे भाग्य से खोया हुवा धन की माप्ति के ममान आकी प्राप्ति हो पाई है। अत आप हम लोगो के साथ २ ही यहा से शीघ्र चलने की कृपा कर। इस प्रकार उनके वचनों को सुनकर विमलयोध अपराजित वुमार के दर्शनों की उत्कठा से उत्कठित होकर उनके माथ बहा से चला और પિતાની બન્ને પુત્ર ને વિવાહ તેની સાથે કરવાનો વિચાર *ણ જાહેર કરી દીધો પર તુ કુમાર તરફથી તે વાતની સ્વીકૃતીને અભિપ્રાય હજુ સુધી એ કાલે નથી મળ્યું કે, તેઓ અપના વિગથી ખૂબજ દુખી બની રહ્યા છેઆપ ! વગર તેઓ આ વિષયમાં બિલકુલ મૌન છે જયારે ભુવનભાનુને આ વાત જાણવામાં આવી કે, મિત્ર વગર તેઆ દુખિત છે, અને પિતાની સંમતિ આપવામાં ન આ સમર્થ છે ત્યારે તેમણે આની તપાસ કરવા માટે અમે બનેને ફરીથી આજ્ઞા કરી અને કહ્યું કે, તમને જયાથી વિમળબોધ મળે તેને તુર્તજ અહી લઈ આવે સ્વામીની આજ્ઞા મેળવીને અમો બન્મ આપની તપાસ કરવા માટે ચાલ્યા અને તપાસ કરતા કરતા જેમ નાશ પામેલ ધનની પ્રાપ્તિ થાય તેમ ખૂબ ભાગ્યથી અ પની પ્રાપ્ત થયેલ છે જેથી આપ અમારી સાથે ઉતાવળ ચાલવાની કૃપા કરી
આ પ્રકારના તે બન્ને વિરાધા વચનને સાભળીને વિમળાધ અપરાજી ! કુમારના દર્શનની ઉક ઠાથી ઉત્કંઠિત થઈને તેમની સાથે ચાલી નીકળ્યો અને કુમ રની પાસે આવી પહેએ આ પ્રમાણે છુટા પડેલામિત્રના મળવાથી કુમારે તે બ ને
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ०३
प्रेयदर्शिनी टीफा अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् ऽपराजित कुमार मानपुरम्सर मुनितम्ब राज्ञःसमीपे आनीतगन् । कृपा देहदय कुमारो विमलयोधसमागाद् मणिमूलिकाद्वय गृहीत्वा नीरेण तत् सप्य मुप्रभनृपस्य छुरिकाक्षतस्थाने लिप्तवान् ! अनुलेपनसमकालमेव राजा ऽपगतमाई स्वस्थो जात ।मोऽपराजित कुमारमेवमत्रवीत्-अये । निप्पारण न्यो !त्व मम भाग्यवानाऽगतोऽसि । दया वजन्मना रम्य कुल समलकतम्, कब जनपदस्त्वया धन्यतम कृत. ? सा नगरी सम्मति त्वद् रिरहेण ग्लेशिता ? स्म्यावस्त्या भालोचितचापल्येन बुमरीकृत ? एतत्सर्वगोतु मम चेतश्चञ्चलागते कामलता के वचनों को सुनकर मत्रिगण अपराजित कुमार के पास आये और बहुमानपुरस्मर उससे मलित राजा के पान लेकर उपर पहुँचे। जाते ही कुमारने राजा की ज्यों ही स्थिति देख तो उनको उनके उपर बडी दया आई। उसी समय अपने मित्र विमलबोध के पास से दोनों मणिमृलिकाओं को लेकर तया उनको पानी मे घिसकर उन्होने सुप्रभ नृप के घाव के स्थान से उसका लेप कर दिया। लेप होते ही राजा की मृर्जा दूर हो गई और अपनी तरियत उसको हल्की -स्वस्थ-मालूम पड़ने लगी। राजाने तविरत स्वस्थ होते हि अपरा. जित कुमार से पूछा अकरण बन्धो । आप हमारे शुभोदय से ही यहा पधारे है अत' हमको "आपने किस कुल को आपने जन्म से अलकृत किया है" यह चतार अनुग्रहीत करे । तथा ऐसा वह कोनसा देश है जो आप के जन्म से धन्यतम बना है। नया ऐसी वह कौनसी अभागिनी नगरी है जिसको आपके विपरजन्य दु ग्व का अनुमा કામલતાના વચને મળીને મત્રીગણ અપગજીત કુમાર પાસે આવ્યા અને તેને ઘણાજ પાનની સાથે મૂછિન બનેલા રાજ્યની પાસે લઈ ગયા જઈને કુમારે જ્યારે રાજાની આ સ્થિતિ જોઈ ત્યારે તેના ઉપર તેને ખૂબ દયા આવી છે એ સમયે પિતાના મિત્ર વિમળને ધની પાસેથી તે બને મણીમૂલિકાઓને લઈને તથા તેને પાણીમાં ઘસીને તે સુપ્રભ રાજાના ઘાવ ઉપર તેને લેપ કરી દીધે લેપ થતા જ નાજાની મૂછ દૂર થઈ ગઈ અને તેને પોતાની તબીયત સ્વસ્થ લાગવા માંડી
જાની તબીયન સ્વસ્થ થતા જ અ૫ જીત કુમારને પૂછયુ -અકારણ બ ધુ! આપ અમારે શુભઉદયથી અહીં આવ્યા છે જેથી અમને “કયા કુળને આપે આપના જન્મથી અલ કૃત કરેલ છે ” આ વાત બતાવીને અમારાપર અનુગ્રહ ો તથા એવો કયો દેશ છે કે, જે આપના જન્મથી ધન્ય બનેલ છે, તથા એવી કઈ અભા ગિણી નગરી છે કે, જેને આપના વિરહથી ઉત્પન્ન થતા દુખનો અનુભવ કરવો
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२
गययनमः
-
-
-
--
-
-
-
-
-
करण कन्दन्ति । म पत्र क्रन्दनरस जोलारपेग मा नात्यारागिर कुमारोऽनीय विपण्णो जातः । युनते तर मन्तादि पद सन भगंदविता गान्ति। अय पापपारेणु कतेपपि गुप्रभा राना पारा ना मान्, तदा तत्सचिगन समलता नाम दामी मार-सद्गुण. कोऽपि देश पुग्य समिठोऽत्र नियमति । स हि क्रमाप व्यापारमकुर्वाणोऽपि मुखेन तिष्ठति। मन्ये अश्यमेव तत्सन्निधो दिमायोपध भावयति ! तस्या वचन सत्ता मगिणीहैं उसी का यह कोगरल सुनने म आरता । इस बात से परिचित होकर अपराजित कुमार को एकप्रकार को भीतर चौट सी पाँची, सात भी ठीक है जो सज्जन होते हैं वे पर को दुन्वित देवकर स्वय दुन्वित हो जाते है। राजाका अनेक प्रकार से उपचार किया गया-परन्तु सुनते है कि उनको इससे अभीतक कोई भी लाभ नहीं पहुँचा है । राजा के
ऐमा कोई योग्यपुत्र भी नहीं है जो राज्य के भार को सभाल सके। __ अत सर को इस बात से बडी चिन्ता लग रही है। इस प्रकार कहकर
उसने अपराजित कुमार से यह भी कहा कि जब मधिगण सचिन्ता से व्यथित हो रहे थे तब कामलता नाम की फिमी एक दासी ने उनसे ऐसा कहा है कि यहा पर कोई एक पिदेशी पुरुष अपने मित्र के साथ आया हुआ है। वह व्यापार धन्दा कुछ भी नही करता है फिर भी आनद के साथ अपना समय व्यतीत कर रहा है इससे ज्ञात होता है कि उसके पास कोई ऐसी औषधि होनी चाहिरे जो इसका हरएक आवश्यकताओ की पूर्ति करती है। इस प्रकार उस કેલાહલ સભળાઈ રહેલ છે આ વાત સાંભળીને અપરાજીત કુમારના મનમાં એક પ્રકારની ચોટ લાગી ગઈ કે, વાત તે ઠીક છે, જે સજ્જન હોય છે તે પારકાનું દુખ જોઈને સ્વય દુખિત થાય છે રાજાના અનેક પ્રકા૨થી ઉપચાર કરવામાં આ પ૨ તુ સભળાય છે કે, તેને હજુ સુધી કોઈ લાભ થયેલ નથી રાજાને એ કઈ પુત્ર પણ નથી કે, જે રાજ્યભાર સંભાળી શકે આ કારણને લઈને સઘળાને ભારે ચિતા થઈ રહેલ છે આ પ્રમાણે કહીને તેણે અપરાજીત કુમાં ૨ને એ પણ કહ્યું કે, જ્યારે મ ત્રીગણ આ ચિતાથી પશિત થઈ રહેલ છે ત્યારે કામલતા નામની કંઈ એક દાસીએ કહ્યું કે, કોઈ એક વિદેશી પુરૂષ પોતાના મિત્ર સાથે અહીં આવેલ છે તે વેપાર ધ ધ કાઈ કરતા નથી તે ૫હુ આનદની સાથે પિતાને સમય વીતાવે છે આથી એવું જાણવા મળે છે કે, તેની પાસે એવી કાઈ ઔષધી હોવી જોઈએ કે, જે તેની દરેક આવશ્યકતાને પુરી કરે છે આ પ્રકારના
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिया टाका अ २२ नमिन यचग्निनिरूपणम
अामा मिति कुमारो मर्गे गच्छन मेग कुण्डपुराद्याने समागन । दृष्ट्रा भक्त्यात प्रणस्य त ेना तान । रमेदशना श्रवणानन्तर कुमार कलिन मणम्यै पृच्छति। भन्न् अह भन्योऽग्मि, किंवा अभव्य ? इति कथयतु भवान | एमपराजितेन पुष्टी भगवान वली तमेन कथितवान हे देवानुप्रिय । मव्योऽसि । इत पञ्च भने भरत द्वाविंशतितमो जिनो भविष्यति, निचला जात
अय तर सवात गणधरो भविष्यति । तस्मिन्नेवनगर समित्रो विमति स्थानकानि पुन पुनराराययन् न्यवसत् । कुमार कुछ दिनों तक वही रहा। कुछ समय बाद मित्र को साथ लेकर वहाँ से चल दिया।
७०७
1
चरकुण्डनपुर के बगीचे में ज्यो ही पहुँचे कि वहा उनको केवली भगवान के दर्शन हुए। अन क्या था-दर्शन कर कुमार बहुत आनंदित हुआ। उनके श्रीमुख से धर्म की देशना सुनकर उसके आनद की सीमा ही नहीं रही। जन केवली भगवान् की धर्मदेशना समाप्त हुई तन कुमार ने बडे विनय के साथ हाथ जोड़कर उनसे मश्न किया- हे भदन्त मे भव्य अथवा अव्य ' कुमार के इस प्रश्न को सुनकर केवली ने उनसे कहा देवानुप्रिय ' तुम भन्य हो । आजसे पचम भव में तुम जीसस्थानकों का आरापन करके इसी भरतक्षेत्र मे २२ वें तीर्थकर होगे। तथा यह मिलवोध मित्र तुम्हारा गणधर होगा। इस प्रकार केवलि प्रभु के आनद प्रदान करने वाले वचनों को सुनार कुमार मित्र सहित वीस स्थानकों की आराधनाकरतेहुए उसी नगर में रहे । एकदिन की बात है ચેડા દ્વિવના ત્યા રહ્યા કેટલેક સમય વીત્યા પછી તેએ પોતાના મિત્ર સાથે ત્યાથી ચાલી નીકળ્યા
1
ચાલતા ચાલતા કુંદનપુરના બગીચામા આવી પહેચ્યા ત્યા તેમને ધ્રુવળી ભગવાનના દર્શીન થયા, પછ શુ હતુ દર્શન કરીને ટુનાને ઘણે! આનદ થા એમના શ્રીમુખથી ધર્મની દેશના સાભળીને એમના આનદની સીમા ન રહી જ્યારે દેવળી ભગવાનની ધદેશના સમાપ્ત થઈ ત્યારે ઘણાજ વિનયની સાથે હાથ ખેડીને તેમને પ્રશ્ન કર્યા-હે ભદન્ત ! સભ્ય धु અથવા અભવ્ય છુ ? કુમારના આ પ્રશ્નને સાભળીને ભગવાને કહ્યુ કે હે દેવાનુંપ્રય ' તમે। ભવ્ય છે આજની પાચમા ભવમા તમે વીસ શ્વાનેનુ આરાધન કરીને આ ભરતક્ષેત્રમા અ વીમમા તીર્થંકર થશે તયા આ વિમળમેધ મિત્ર તમાગ ગણધ ધશે. આ પ્રકારના કેવળ ભગવાનના આન પ્રદાન કરવ વાળા વચાને સાભળીને કુમાર મિત્ર મર્પિત વોસ સ્વામાન આનધના કુંતા કરતા એજ નગરમા રહ્યા. એક દિવસની વાત છે કે,
re
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सू
७०४
तो निवेदय सर्वम् ।
!
,
महापा निदितम् | कुमारस्य परिचय लाहटमानसःशुममा राजा परमुवाच स्वतु मम मित्रपुत्राऽसि ! शोभन जात यत्वमनागत इत्युक्तवा बहुमानेन सह समिन त स्वभवने न्यवासयत् । सम्माप्ते शुभमुहर्ते रम्भानाम्नी कुमारण विनि । कुमरो मित्रेण स चिर तन स्थिता पुनः मायनेन सह तम्मापुरान्निर्गत. ।
करना पड़ा है। कौनसा एसा न पिता भाग्यशाली है कि जिसकी गोदको अपने पालोचित क्रीडाओं से अलकृत किया है तथा ऐसी वह कौनसी माना है कि जिसने जाप जैसे भाग्यशाली पुत्र से जन्म देकर पुत्रवती स्त्रियों के बीच में अपना मुग्य आसन जमाया है । यह समस्त वृत्तात हमको कहकर लालायित हुए इस मेरे अन्न. रण को आप हर्षित करे। राजा का इस प्रकार अपने परिचय पानेकी उत्कंठावाला देखकर कुमारने तो कुछ नहीं कहा। केवल कुमार के मिन विमल्योधने ही राजाकी उत्कटा ज्ञात करने के लिये कुमार का सर्व वृत्तान्त सहित परिचय दिया । कुमार का परिचय पाकर सुमन राजा बहुत ही मुदित हुआ, तथा कहने लगा- अरे । तर तो तुम मेरे मित्र के पुत्र होते अच्छा हुआ जो तुम यहा आये। ऐसा कहकर उस राजाने कुमार को बहुमान पुरस्मर मित्रसहित अपने यहा ही रख लिया तथा कोई शुभ मुहर्त देखकर अपनी रम्भा नामकी कन्या का विवाह भी उसके साथ कर दिया । विवाहित होने के बाद પડે છે કયા એવા ભાગ્યશાળી પિતા છે કે, જેમની ગાદને આપની બાલેાચિત ક્રીડાએથી અલકૃત કરી છે? એવી કઇ પવિત્ર માતા છે, કે, જેણે આપના જેવા ભાગ્યશાળી પુત્રને જન્મ આપીને પુત્રવાળી સ્ત્રિયાની વચ્ચે પેાતાનુ મુખ્ય આસન જમાવ્યું છે ? આ સઘળે! વૃત્તાત અમને બતાવીને ઇતેજાર બનેલ મારા અતક રણને હર્ષિત કરી રાષ્ટ્રને આ પ્રકારે પેતાના પરિચય જાણવાની ઇચ્છાવાળા જોઇને કુમારે તે કાઈ કહ્યુ નહી પરંતુ કુમારના મિત્ર વિમળખાધે રાજાની ઉત્કઠા થાત કરવા માટે કુમારના સઘળા વૃત્તાત સહિત પરિચય આપ્યું કુમારના પરિચય પામીને સુપ્રલ રાજા ખૂમ આનહિત થયા તથા કહેવા લાગ્યા કે, અરે ! તમે તે મારા મિત્રના પુત્ર છે। ઠીક થયુ કે તમેા અહીં આવ્યા આવુ કહીને તે રાજાએ બહુ માન સાથે તેના મિત્ર સહિત રાજભવનમા લઈ ગયા અને કેઈ શુભ મુહૂત જોઇને પેતાની રભા નામની પુત્રી સાથે તેના લગ્ન કરી દીધા વિવાહિત થયા બાદ કુમાર
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ २२ नेमिनाथचरिननिरूपणम्
नन्दिन विना न समाहता सर्वे नृपा नृपकुमाराच समागताः । मञ्चानिष्ठि नषु तेषु नृपेषु नृपकुमारेषु देवात्परिभ्रमन अपराजितकुमारो मित्रेण सद तागत | अपराजितकुमारचिन्तयनि-अनेन वेषेण मा राजानो ज्ञाम्यति, अतो नेपान्तर निर्माय समित्रेण मयाऽत्र मण्डपे मोष्टव्यम् । इति विचार्यगुटिका प्रभावेग रूपान्तर कल्पयित्वा मित्रेण सह मण्डपे प्रविष्ट । तत परिभूपा राजपुत्री प्रीतिमती सखीदासीप्रभृतिभि सह सापाल चिनारी ने बहुत ही सुन्दर ढंग से चित्रित किया था। सुन्दर २ सुहावने मचों से जो मंडित हो रहा था। आमंत्रण पाकर इस मडप मे ममस्त नृप व उनके कुमार यथायोग्य समय पर आकर उपस्थित हुए। यदि कोई नही आया था तो वह था अपराजितकुमार का पिता हरिनदी । क्योंकि इनको अपने पुत्र वियोग विशेष दुग्वदायी हो रहा था उससे ये विचारे बहुत ही अधिक दुखित हो रहे थे। अतः इन्होंने
हर आना जाना ही छोड दिया था। जब सब राजा और राजकुमार अपने २ स्थानों पर अच्छी तरह बैठे थे उसी समय अपराजित कुमार अपने मित्र के साथ इधर उधर घूमता हुआ भाग्यवशात् वहा आ पहुँचे। आकर कुमार ने विचार किया कि इस वेष से तो राजा लोग मुझे पहिचान लेंगे। अत दूसरा वेष धारण कर लेना चाहिये जिससे राजा लोग मुझे पहचान नहीं सके। ऐसा विचार र राजकुमार ने गुटिका के प्रभाव से अपना वे बदल लिया और मित्र को साथ में लेकर फिर वे उम स्वयवर मंडप में प्रविष्ट हो गये । इतने ही मे वहा साक्षात् સુદર એવા મચેથી તેને સુચાભિત કર્યો આમત્રણ મળતા આ મંડપમા સઘળા રાજાએ અને એમના કુમારો યથાયેગ્ય સમયે આવી પહેચ્યા જો કાઇ ન આવ્યુ હોય તે તે આ અપરાજીત કુમારના પિતા હરીનદી હતા કારણ કે તેમને પેાતાના પુત્રના વિયેાગતુ દુ ખ ખૂબ હતુ અને એ વિચારથી તેએ ખૂમ દુખિત વ્હેતા હતા આથી તેઓએ બહાર આવવા જવાનુ પણ છેાડી દીધુ હતુ જ્યારે સઘળા રાજા અને રાજકુમારે પાતપેતાના સ્થાના ઉપર સારી રીતે મેહેલ હતા એ સમયે અપરાજીત કુમાર પેાતાના મિત્રની સાથે આમ તેમ ઘૂમતે ઘમતે ભાગ્યવશાત ત્યા આવી પહાચ્યા . આવીને તેણે વિચાર કર્યો કે, આ વેશમા તેા બધા રાજાએ મરે ઓળખી જશે જેથી બીજો વેશ ધારણ કરી લેવા જોઇએ કે જેનાથી રાજા લેક મને ઓળખો ન શકે એવે વિચાર કરીને રાજકુમારે ગુટિકાના પ્રભાવથી પેાતાને વેશ ખલીને પેાતાના મિત્રને સાથે લઇને તે એ સ્વયંવર મડપમા જઈ પહાચ્યા
७७
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
So
अपायदा स मिण मह परिभ्रमन दर्शनोगान पान पश्यन दशातर भ्रमितमारेभे।
आसीतस्मिन्नेत्र काले जनानन्द जनानन्द नामक पुर नितर्नाम राजा । तस्यासीद् धारिणी नाम रानी देवर्गकाश्युनी रन्नाती जीवा धारिण्या कुक्षौ समुत्पन्नः । मा च काले मन्या रत्नमेक जनित रती। मातापिठभ्या प्रीतिमतीति तनाम कृतम् । मा मार्द्धमाना क्रमेण मग काः मीनाती। सा एतादृशी चिदुपी समभृद्यत्तस्याः पुरतः पण्डिता अपि हतप्रभा अभनन । एतादृशी स्वपुती विलोक्य नृपोऽन्यदा चतुरचित्रमरचिनित चाम्माश्चित म्वय वरमण्डप कारितवान् । नत्र मण्डपे पुनरियोगार्तमपराजिनम्य पितर हरि मि यहासे मित्रसहित कुमार धूमने की भावना से प्रेरित होकर दर्शनीय पदार्थों को देखता हुआ देश देश फिरने लगा।
उस समय में एक जनानन्द नामका नगर या| नगर का जैसा नाम या वैसा ही इसका काम था। यहा का प्रत्येक व्यक्ति आनद ही आनद में मग्न रहता था। वहा के राजा का नाम था जितशत्रु । उनी रानी का नाम धारिणी था। देवलोकसे चबार रत्नवती का जीव इसी धारिणी रानी के कुक्षिम पुत्री के रूप में अवतरित हुआ। तब ठीक नौ महीने साढेसातरात्रि के व्यतीत होने पर पारिणी के पुत्री हुई। माता पिता ने इस का नाम प्रीतिमती रग्वा । प्रोतिमती धीरे • बहती हुई सफलकलाओं में ऐसी कुशल बनी कि इसके आगे पडितजन भी कोई गणना मे नहीं थे। इस प्रकार अपनी कन्या को देखकर जितशत्रु राजा ने शीत्र ही एक स्वयवरमडप तैयार करवाया-जिसको चतुर ત્યાથી મિત્રની સાથે કુમાર ઘૂમવાના ઈરાદાથી પ્રેરાઈને દર્શનીય પદ ર્થોન જોત જોતા દેશ દેશમાં ફરવા લાગ્યા
એ સમયે એક જમાનદ નામનું નગર હતુ નગરનુ જેવું નામ હતું એવું એનું કામ હતુ ત્યાની દરેક વ્યક્તિ આન દ આન મા મગ્ન રહેતી હતી ત્યાના રાજાનું નામ જીતશત્રુ હતુ જેની પાણીનું નામ ધારિણી હતુ દેવકથી ચડીને રનવતીને જીવ એ ધારણી રાણીની કૂખેથી પુત્રી રૂપે અવતરિત થયે જ્યારે નવ મહીના અને સાડા સાત દિવસ પૂરા થયા ત્યારે ધારિણીએ પુત્રી રત્નને જન્મ આપે માતા પિતાએ તેનું નામ પ્રતિમતી રાખ્યું પ્રીતિમતી ધીરે ધીરે મટી થતા
સર્વ કળાઓમાં એવી કુશળ થઈ ગઈ કે, તેની આગળ પંડિત જનની કૈઇ ગણના 1 રહી નહી આ પ્રકાર પિતાની કુન્યાને જોઈને જીતશત્રુ રાજાએ એક સ્વય વર મડપ તુજ તૈયાર કરાવ્યો જેને ચતુર ચિતારાઓએ ખુબ સુંદર રીતે ચિત્રિત કર્યો હતે ખૂબ
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
मन
गनुमान मानमव्य सम्वितान विलोग्य विन्तानिमग्न विचिन्तयति-पत सर्वेऽरि नृग सङ्गता । परमेतेषु राsपि योग्या स्ति मत्पुत्र्या । आना किं यति किंमता यारजीवमपरिणात स्थास्यति । एव चिन्तयन्त राजान तन्मनोभाव र निज सचित्र मावाच देर । दिपानाम्य भूरि हरना। जत एवं मुद्दोग्यताम्य बाजावा राजपुत्रान्यवरचित कुटीन समपत्रीं निर्जयेत्स्तेऽस्या पतिर्भ सिरिन प्रतिपद्य राजा जितास्तथैवापयन्। पराजित
७०२
हमलोगो के मन को ही हरण कर लिया है तो फिर इस स्थिति मे हम लोग इसके प्रश्नों का उत्तर कैसे दे सकते है। जितने इन मनको जन इस प्रकार मौन लेकर बैठे हुए देखे तो उसने चिता निमग्न कर मन ही मन ऐसा विचारा कि देखो ये समस्त नृप कन्या को वरण करने के लिये तो आये है, पर इनमे कोट मा नीं है जो मेरी पुत्री के प्रश्न का उत्तर देकर उसके पति होने के योग्य नसके तो अब मेरी नी का क्या होगा? क्या यह जीवनभर विवाहित ही रहेगी ? इस प्रकार विचारमग्न हुए उस राजा के अभिप्राय को पास मे बैठे हुए राजा के किसी प्रधानने जानलिया और राजा से कहा- महाराज ' आप चिन्ता न करें । इम भूमि पर अनेक नररत्न है । अत अब आप इस प्रकार की घोषणा करावे कि जो कोई राजा या राजपुत्र या कोई और दूसरा कुलीन व्यक्ति मेरी पुत्री को बाद में पराजित करेगा वही इसका पति होगा। प्रधान की इस , ભાઈ! તુ તે ખર ક, તણાયે જ્યારે પેાતાના અસાધારણ રૂપી આપણા લેકના મનને પણ કી લીધેલ છે ત્યારે પડી આ સ્થિતિમા આપણે તેના પ્રશ્નને ઉત્તર કેવી રીતે આપી શરૂ હૈ ? ઇત્રએ જ્યારે આ > ધાને આ પ્રડ રે મૌન બેઠેલા જોયા ત્યારે તેણે ચિતા નિમગ્ન બનીને મનેમન એવે વિા કયા કે, જુએ આ સઘળા ના કન્ય ને વશ્વાને માટે આવ્યા છે પરંતુ તેમા એવા કાઇ પણ નથી જે મારી પુત્રીના પ્રશ્નને ઉત્ત દર્શને તેને પતિ યાને ચાગ્ય બની ય તે હવે મારી પુત્રીનુ શુ યશે? શુ તે જીવનભર અવિવાહિત હશે ? આ પ્રકારન વિચારમા મગ્ન બનેલ રાજ્યના વિચારને તેમની પાસે બેઠેલ રાજાન કેઈ મત્ર ચે જાણી લીધે અને રાજાને કહ્યું મહારાજ આપ ચિતા ન ક। આ ભૂમિ ઉપર અનેક નર રેન છે અ પ એવા પ્રકારની ઘોષણા કરવા કે, જે કોઇ રા અથવા રાજપુત્ર અથવા કેઇ કુલિન ∞તિ મારી પુત્રીને હવે પછી પાછત કરશે તે તેના પતિ વશે પ્રધાનનો આ પ્રરની વાતના સ્વીકાર કરીને છતશત્રુ
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
७००
उत्तगध्ययन मारित्र तत्र समागता। नदा तस्या. मपी मारती अहल्या सर्वान भूपान दर्शयन्ती तामुगच-सखि ! न भूगरा पंचग गर्नेऽपि रानानी भाती वरीत समुपागता । तदेपा पैदग्य वोक्ष्य समीरित णोतु । नन' मा राजन्यकामि मुपी भूत्वा सर्वान प्रति मधुरेण परेण मरम्पतीर प्रश्न करती। तम्या प्रश्र श्रुत्वा सर्वेऽपि नृपा नृपात्राच प्रश्नोत्तर दातमममा लनया नतशिरसो भुव विलोक्यन्तो मौनमालम्य सम्थिताः । केचिटेच परस्पर मोचु -उयमपतिमरुपेणास्माफ मनो हृताती। हृते मनमि स्य सक्ता भवेमातरमदाने। ततो जित लक्ष्मी की तरह प्रीतिमनी राजकुमारी विभूपित होकर अपनी दामी एव सखियों से घिरी हुई होकर आ पहुंची। मारम रही हुई उनकी ससी मालती ने पाये हुए उन समस्त राजाओ को अपनी अगुली के इशारे से बताती हुई प्रीतमती से कहा-सचि । देवो ये जितने भी राजा राजकुमार व विद्या पर यहाँ उपस्थित हुए है वे सर आपको वरण करने की अभिलापा से ही यहाँ आये है इमलिये इन में से जो आपको योग्यरुचे उसको ही आप वरण कर कृतार्थ करे। इसप्रकार मालती ने ज्यों ही राजकुमारी से कहा-कि वह उसीसमय उन राजाओ के ममक्ष खडी उनसे सरस्वती के समान मधुरस्वर मे प्रश्न करने लगी। उसके प्रश्न को सुनकर समस्त नृप व उनके पुत्र प्रश्नों के उत्तर देने मे अपनी २ असमर्थता जानकर लना के मारे शिर नीचा करके जमीन की तरफ देग्वने लगे और चुप रहे। कितनेक जन परस्पर इस प्रकार कहने लगे-भाई देखो तो सही इसने जब अपने असाधारण रूप से એટલામાં જ ત્યાં સાક્ષાત લક્ષમીન માફક પ્રીતિમતી જિકુમારી વિભૂષિત બનાનેતિ ની દાસીઓ અને સખી ઘેરાયેલો ત્યા આવી પહોચ સાથમાં રહેલી તેની સખી માલ તીએઆવેલા સઘળા રાજાઓને પિતાની આગળીના ઇશારાથી બતાવીને પ્રીતિમતીને કધુ સખી ! જુઓ આ જેટલા પણ રાજા રાજકુમાર અને વિદ્ય ધર અહી આવ્યા છે તે સઘળા આપની સાથે પોતાના લગ્નની અભિલાષાથી અહીં આવેલ છે આ કારણે આમનામાથી જે આપને ગ્ય લાગે એને ગળામાં વરમાળા આરોપ આ પ્રમાણે જ્યારે માલતીએ રાજકુમારીને કહ્યું એટલે તે એજ સમયે એ રાજાઓની સામે ઉભી રહીને એમને સરસ્વતીની માફક મધુર સ્વથી પ્રસન્ન કરવા લ ગી એના એ પ્રશ્નને સાભળીને સઘળા રાજાએ તથા એમના પુત્ર પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં પિતાની અસમર્થતા જાણીને લજજાના માર્યા મોઢે નીચ કરીને જમીનની તરફ જોવા લાગ્યા અને ચુપ રહ્યા કેટલાક તો આ દરે અ દર આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियशनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
979
रीना एव
३ नेत् । तस्मादेन हत्वा राजकुमारी प्रीतिमती मुत्वा ते कुमार हन्तुमनस स्वसैनिकान मज्जितवन्तः । तत कुमार स्वविक्रमेण स पराजितान् । युद्धे कुमारस्यापरिमेय विक्रम दृष्ट्रा तद्विक्रमाकृष्टचित्त रतन्मानुर. सोममभस्तिकादिना त परिचित्य - 'यये भागिनेय । हुवा नन्तर मिलितोऽमि' इत्युक्त्वा गाडमालिलि | सोमप्रभमुखात्कुमारस्य परिचय सर्वेऽपि नृपा युद्धात्प्रतिनिवृत्ता वादे मीतिमन्या युद्धे चापराजित मा रंग पराजिताना शानतमस्तका स्वरूप राजपानी पनि प्रस्थिता । तत को कैसे परण सकता है। ऐसा विचार कर उन्होंने ऐसा एक निश्चय करलिया कि पहिले इस व्यक्ति को मार दिया जाय पश्चात् राजकुमारी प्रीतिमती को लात् हरण कर लिया जाय। जब यह विचार लोगों के आपस मे एकमत से निश्चित हो गया तब सबके सब राजाओं ने कुमार को मारने के लिये अपने सैनिकों को मज्जित होने का जादेश दे दिया। जन मैनिकजन मज्जित होचुके और युद्ध करने के लिये कुमार के समक्ष आकर खडे हो गये तब कुमारने उन सनको क्षणमात्र में परास्त कर दिया। कुमार का इस तरह अजेय एव जतुल पराक्रम देवकर कुमार के मातुल (मामा) सोमप्रभ ने तिलक आदि द्वारा उसका परिचय पाकर के कहा- हे मानेज । बहुत दिनों के बाद तुम आज मिले हो। मोममन के मुग्व से कुमार का परिचय सुनार समस्त नृप युद्ध से निवृत्त हो गये । इस प्रकार बादमे प्रीतिमती से
G
युद्ध में अपराजित कुमार से परास्त हुए वे सब के सब आये આ કન્યા તેને કેમ પરણે ? આવા વિચાર કરીને તેમણે એવે નિશ્ચય કરી ધ કે, પહેલા આ વ્યકિતને મારી નાખવામા આવે અને પછીથી રાજકુમારો પ્રીતિમતીનુ બળપૂર્વ≤હ ણુ કરી લેવામા આવે જ્યારે આ વિચાર તે લેકાએ આપસ આર્મ એક મતથી નિશ્ચિત કર્યો ત્યારે સઘળા રાજાઓએ કુમારને મારવાના માટે પાતપાનાના સનિકાને સજ્જીત થઇ જવાના આદેશ આપ્યું જ્યારે સૈનિકે મ જ થઇને યુદ્ધ કરવાને માટે અપરાજીત રાજકુમા ની સમક્ષ ખડા થઈ ગયા ત્યારે કુમારે તે સઘળાને ક્ષણમાત્રમા હરાવી દીધા કુમારનુ આ પ્રકારનુ અજેય અને અતુલ પરાક્રમ જોઇને કુમારના મામા સેામપ્રલે તિલક વગેરેથી તેના પરિચય પામીને કહ્યુંહે ભાણેજ ઘણા દિવસે બાદ તુ આજે મળ્યા છે સામપ્રભા મુખથી કુમા ને પરિચય પામીને રાજાએ યુદ્ધથી નિવૃત્ત અની ગયા આ પ્રમાણે વાદમા પ્રીતિમતીથી અને યુદ્ધમા અપરાજીત કુમારથી હાર પામેલા એ સઘળા રાજાએ
1
જ્ગત વને
1
}
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
उत्तरध्ययनमः कुमारम्तामुदाप गाश्रुत्वा भीतिमीसम्मुखे ममागदपमाप त मेय प्रीति मती पूर्वभवप्रीत्या नितरामन्तर्मुमुटे । युज्यततत्-अभ्रउन्नोऽनिभानुः पमिना मुहासयत्येव । ततः प्रीतिमती पूनादेव प्रश्न कृतवती । अपराजितकुमारस्तदुत्तर दत्या ता निम्त्तरा कतरान । एमपराजितकुमारण पराजिता मा राजपुरी प्रीतिमती घरमागमपराजित कुमारस्य यण्टेतिनी। तत स नृपा परम्पर मेरमान ग्रहो ! विद्यमानेवस्मासु घारगरा परामोऽय स्थमिमा परिणेतु समयी प्रकार की ममनि को अगीकार कर जितशत राजाने उसी समय प्रर्वोक्त रूप से घोपणा करचोदी। इस घापणा को सुनते ही अपराजितकुमार सन्मुग्व आकर प्रीतिमति से कहने लगा। पूरे जो तुमको पृत्नातो। अपराजित कुमार को दुर्गेप में देखकर भी प्रीतिमती का मन पूर्वभव की प्रीति के कारण उसमे अनुरक्त हो गया। आनदित होकर उसने अपराजित से प्रश्न किये। अपराजित ने प्रत्येक उसके प्रश्न का यथावत् उत्तर देकर उस कन्या को चकित करते हुए सर्वथा निरुत्तर कर दिया। इस प्रकार अपराजितकुमार द्वारा पराजित होकर प्रीतिमतीने पडे ही आनद के साथ अपराजित कुमार के गले मे वरमाला डाल दी। अपराजित कुमार के गले मे वरमाला डाली हुई देग्वकर समस्त उपस्थित राजागण इस प्रकार आपस में बातचीत करने लग गये-देखो यह कितने आश्चर्य की बात है जो हम क्षत्रियों के होने पर भी इस कन्याने इसके गले मे वरमाला डाली है। खैर इसकी चिन्ता नहीं। अब देखना यह है कि हम लोकों की इस उपस्थिति मे यह इस कन्या નજાએ તેજ સમયે ઉપર કહેલી ઘોષણ કરાવી દીધી આ ઘોષણને સાભળતા જ અપ જીન કુમાર આગળ આવીને પ્રીતિમતીને કહેવા લાગ્યો-તમારે જે પૂછવું હોય તે પૂછો અપરાજીત કુમારને બીજા વેષમાં જેઈને પણ પ્રીતિમતીનું મન પૂર્વભવના પ્રીતિના કારણથી તેમનામાં અનુરકત થઈ ગયુ આન દિત બનીને તેણે અપરાજીતને પ્રશ્ન કર્યો અપરાજીતે એના પ્રત્યેક પ્રશ્નોને યથાવત્ ઉત્તર આપીને એ કન્યાને ચકિત કરીને સર્વથા નિરૂત્તર બનાવી દીધી આ પ્રકારે અપરાજીત કુમારથી પરાજીત થઈને પ્રીતિમતીએ ઘણાજ આન દની સાથે અપરાજીત કુમારના ગળામાં વરમ ળા નાખી દીધી અપરાજીત કુમારના ગળામાં વરમાળા નખાયેલી છે અને ત્યાં આવેલા સઘળ રાજાઓ આ પ્રમાણે આ દરો એ દર વાતચીત કરવા લાગ્યા જુઓ આ કેટલા આ ર્યની વાત છે કે, આપણે ક્ષત્રિયે હોવા છતા પણ આ કન્યાએ તેને ગળામાં વરમાળા નાખી છે ખેર એની ચિંતા નથી હવે જેવું છે કે આપણું હાજરીમાં
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचग्तिनिरूपणम्
७१३
सन्ति । भवन्तमिमा नया भवन्त नेतुमह समागनोऽस्मि । अतो भवता गन्तव्यम् । दूतवचन श्रन्या मातापित्रो दर्शनायोत्कण्ठितोऽपराजित कुमार, श्वशुरमापृच्छन् प्रीतिमत्या भार्यया सह समित्रोऽतित्यरितगल्या स्वनगर प्रति पचति । प्रीतिमत्या भार्यया स ममित्रोऽपराजितकुमार नगर सिंहपुर समागत । तागमनत्तान्त श्रुत्वा तन्मातापितरां नितरा मोनमापन्नौ । कुमारोऽपि समागत्य पितुरणयी स्वमस्तर निहितवान । एवं प्रणमन्त विनीत त समुत्थाप्य गाढमाहिग्य शिरसि समानाय मेनाश्रुणा तन्मस्तकमभ्यषिञ्चत् । तत कुमारी मातृथग्णानभ्यवत | नमन्त समुत्थाप्य सा मुहुर्मुहु पाणिभ्या इसलिये आपके पास भेजा है कि में आपको यहा से ले जाऊँ। अत आप पर शीघ्र चलें । दून के द्वारा मातापिता को इस परिस्थिति से, परिचित होकर कुमार के चित्त में उनके दर्शन करने की उत्कंठा दीप से नही । कुमार ने समय पाकर अपने घर जाने के लिये श्वशुर से आज्ञा मागी । स्वशुर ने प्रसन्न होकर जन उनको पर जाने की आज्ञा दी-तर वे साथ मे प्रीतिमती को लेकर रहा से मित्र सहित चले और शीघ्र वे अपने नगर मे आये । कुमार के आगमन के वृत्तान्त ने मातारिता के हृदय को आनद से फुला दिया । आते ही कुमारने मातापिता के चरणों में अपना मस्तक टेक दिया । चरणों मे पढे हुए अपने प्राणप्रिय पुत्र को दोनों हाथों से उठाकर पहिले पिताने छाँट से लगाकर और ग्य गाढ आलिंगन कर उसके मस्तक पर हाथ फिगया और हर्षायुओं से उसको अभिषिक्त किया । जन कुमारने माता के पवित्र चरणों को नमन किया तब माताने भी इसी तरह से उसको વૃત્તાત માલીને તેમણે મને એ માટે આપની પાસે મેલેલ છે કે, હું આપને અહીથી તેમની પાસે લઇ જાઉ આથી આપ શીઘ્ર આપની રાજવાનોમા મારી સાથે પાછા ફરે। દૂતની પાસેથી માતા પિતાની ચાવી પરિસ્થિતિથી પિિચત બનતા કુમાના ચિત્તમા તેમના દન કરવાની ઉત્કંઠા તીવ્ર બની કુમારે સમય લઈને પાતાના વતનમાં જવાની મુર પાસેથી જ્ઞા માગી મમનએ પ્રસન્ન ઇને તેને જવાની આજ્ઞા આપો ત્યારે તે પ્રીતિમતીને સાથે લઇને પેનાના મિત્રની સાથે ચાલ્યા અને ઝડપથી પેાતાના નગરમા પહેયા કુમારના આગમનના સમાચારે માતા પિતાના હૃદયને આનદમા કુલાવી દીધુ આવતા જ કુમારે માતાના ચરણેામા પાતનુ મસ્તક નમાવ્યુ ચરણેામાં પડેલા પોતાના પ્રાણપ્રિય પુત્રને અન્ને હાથેાથી ઉઠાવીને પિતાએ છાતીએ લગાડીને ગાઢ આલીંગન આપી તેના મસ્તક ઉપર હાથ ફેરવ્યો અને આસુથી તેને અભિષેક કર્યો જયારે કુમારે માનના પવિત્ર ચરણેામા નમન કર્યુ
५०
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
उत्तगध्ययनमन कुमारी गुटिनाप्रभावेण तिराहित मासीयस्प प्रकटिरान शुभमुहले मीनिमती परिणीय म भार्यया प्रीतिमत्या मह किंगतिस्थानरानि पुनः पुनः ममाराधन समिनस्तत्र बहन पिसान स्थितगान । अधापराजितकुमारम्य शातगमस्तानान्ता राजा हरिनन्दी तत्समीपे दत पेपित मान । दतोऽपराजिनमारममीपे ममागन | कुमारेण मातापिनो कुशल पृष्टम् । तता दत मार-मार ! भान्मानारित्रों काठ देहधारणमानमस्ति । भवद्गमनानन्तर तयोमो भा गगमनमार्गमता निनिमिपा हुए राजा लोक लज्जित होते हुए अपनी राजधानी की ओर चलढिय। जन सर चले गये तय कुमार ने गुटिका के प्रभार से परिवर्तित अपनास्वरूप यथार्थरूपमें प्रकट कर मरको पुलकित किया । शुभमुहूर्त के आनेपर प्रीतिमती के मातापिता ने मालिमती का विवाह अपराजित कुमार के साथ करके लटकी के माध का अपना उत्तरदायित्व पूर्ण रूप से शाति के साथ निभाया। विवाहित होनेपर कुमार और प्रीतिमती ये दोनों बीस स्थान को की पुन पुनः आराधना करते हुए अपने मित्र के साथ बहा रहे । हरिनदी को जय अपराजित कुमार के समस्त वृत्तान्त यथावत् ज्ञात हुए तब उन्हों ने अपराजितकुमार के पास अपना एक दूत भेजा। अपराजित कुमार के पास आकर दूत ने उनके पूरने पर मातापिता के कुशल समाचार प्रकट करते हए कहा कुमार! क्या कहें देह धारण मान से ही आपके मातापिता कुशल है। जर से आप वहां से आये हैं-तब से उनकी आखे रातदिन आपके आगमन की प्रतीक्षा मे एकटक बनी हुई हैं। आपका वृत्तान्त सुनकर उन्होने मुझ પિતપોતાની રાજધાની તરફ ચાલી નીકળ્યા જ્યારે બધા ચાલ્યા ગયા ત્યારે શુટી કાના પ્રભાવથી પિતાના મૂળ સ્વરૂપને પ્રગટ કરીને બધાને હર્ષિત કરી દીધા શુભ મુહુ આવતા પ્રીતિમતીના માતા પિતાએ પ્રીતિમતાને વિવાહ અપરાજીત કુમારની સાથે કરીને પુત્રીની સાથેનું પિતાનું ઉત્તરદાયિત્વ સ પૂર્ણ રીતે શાતિની સાથે નિભાવ લગ્નથી જોડાયા પછી કુમાર અને પ્રીતિમતી બનેએ વીસ સ્થાનની ફરી ફરીથી આરાધના કરતા કરતા પોતાના મિત્રની સાથે ત્યાં રહ્યા હરીન દી રાજાને જ્યારે અપરાજીત કુમારનું સઘળું વૃત્તાત યથાવત જાણવા મળ્યું ત્યારે અપરાજીત કુમારની પાસે પોતાના એક દૂતને મેક અપરાજીત કમાનની પાસે આવીને દૂને રાજકુમાર પૂછતા માતા પિતાના કુશળ સમાચાર પ્રગટ કરતા કહ્યુ-કુમાર ! શુ કહુ દેહ ધારણુ પુરતી આપના માતા પિતા કુશળ છે જ્યારથી આપ ઘેરથી નિકળી ગયા છે ત્યારથી તેમની આ રાત દિવસ આપના આગમનની પ્રતીક્ષામાં એકટક બની રહેલ છે આપને
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१५
प्रियदर्शिनी टीका २० नेमिनाथचरितनिरूपणम् ___अथापराजितनृणेऽविलान प्रजाजनान मुप्ठु परिपालयन रहनि वर्षाण्य तिसरान्तान्। एकदोद्याने गतः सम्बसौन्दर्येण जितस्मर मिर्वधुभिश्च वृत कचि दिभ्योष्ठिपुर टष्टयान । स हि मुललित गाने समासक्तचेता अर्षिभ्योऽत्यर्थ दान ददानश्च आगीत । नाहगन टनाऽपराजितभप सबकान पृष्टवान-प्रय काऽम्ति ? तन मेका. पोचुः-भमा समुद्रपालम्य मार्यवाहस्य पुत्रो नाम्नाऽनङ्गदयाऽम्ति । सुव्रताचार्य के पास दीक्षा अगीकार करली और गीतार्य होकर अन्न में वे तथा प्रियदर्शना अनशन कर मिद्विगति को पायें ।
अपराजित कुमार राजा ननकर अर अपनी पत्नी के माय योमस्थानको की आराधना करते हुए अपनी प्रजा का अच्छी तरह से पालन करते हा रहने लगे। दम प्राार प्रजापालन की व्यवस्था करने २ उनके अनेक वर्ष व्यतीत हा।
एक दिन की बात है कि जब ये उद्यान मे गये हुए थे तब बहा इनकी नटि एक हभ्यष्टिपुन के ऊपर पटी। श्रेण्ठिपुर का सौन्दर्य इतना अधिक या कि उसके समक्ष कामदेव का भी सौन्दर्य फीका लगता था। इसके माय इसके अनेक मित्र एव दमकी अनेक वधुएँ थी। गानतान में मस्त होकर यह उस समय वहा अनेक अर्थीजनो को दान दे रहा था। इस प्रकार उमको देग्वार अपराजित कुमाग्ने अपने सेवको से पूछा-यह कौन है ? मेवकोने कहा-महागज । यह अपने नगर के सेठ ममुद्रपाल का पुत्र है। इसका नाम अनगदेव है। કરી લીધી અને ગીતાર્થ થઈને તેઓ આ તમા પ્રિયદર્શન સાથે અનશન કરીને સિદ્ધ ગતિને પામ્યા
અપરાજીત કુમાર રાજા બનીને પે નાની પત્નીની સાથે વીમ સ્થ નાની આર ધના કરતા કરતા પિતાની પ્રજાનું સારી રીતે પાલન કરવા લાગ્યા આ પ્રમાણે પ્રજા પાલનની વ્યવસ્થા કરતા કરતા તેમના ઘણા વર્ષો વ્યતીત થયા
એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે તેઓ ઉદ્યાનમાં ગયેલ હતા ત્યારે તેમની દષ્ટિ એક ઈભ્ય-શ્રેષ્ઠિપુત્રના ઉપર પડી શ્રેષ્ઠિપુત્રનું નો દર્ય એટલ અધિક પત કે, તેની સામે કામદેવનું સૌદર્ય પણ ફીકુ લાગે એની સાથે એના ઘણા મિત્રે અને પત્નીઓ હતી ગાનતાનમાં મસ્ત બનીને એ આ સમયે ત્યાં કેટલાએ મા નારાઓને દાન આપી રહેલ હતે આ પ્રમાણે એને જોઈને અપરાજીત કુમારે પિતાના સેવકને પૂછયુ-આ કેણ છે? સેવકોએ કહ્યુ-મહારાજ ! આ આપણા ના રના શેઠ સમુદ્રપાળને પુત્ર છે અને એનું નામ અને ગદેવ છે મેવક તરફથી
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
७९४
उत्तराध्ययनामुळे तमस्पृशत् । प्रीतिमनी म्नुपा चापि श्वश्वरी समग परितरती। मिल रोधमुखादपराजितकुमारम्य समग्र हत्तान्त श्रुत्वा मातापितरी नितरा प्रमुदिता। पूर्व या या राजकन्या परिणीतास्तामा मातापितर' यान्यामादाय महता महोत्सवेन सिंहपुर हरिनन्दिना राज्ञ ममीपे, तस्मिन्नेर दिवसे क्रमेण समा गता.। ततोऽन्यदा हरिनन्दिनृप. समान भूचरान खेचराय स्वसन्वन्धिन सत्कृत्य बहुमानपुर मर रिमजितवान् । अथान्यदा राजा हरिनन्दी कुमारमप राजित राज्य सस्थाप्य स्वय प्रियदर्शनया सह सुनताचार्यमपि दीक्षा गृहीत्वा गीतार्थ. मन् अन्ते प्रियदर्शनया सहानशन कृत्वा सिद्धिगति प्राप्त । उठाकर अपनी लाती में लगा लिया और मस्तक पर हाथ फिराया प्रीतिमतीने भी अपने श्वशुर और मासुजी का अभिवादन किया। पश्चात् मातापिताने विमलयोध के मुग्व से कुमार का समग्र वृत्तान्त मुना। सुनते समय उनकी प्रती भारे आनद से फूली नहीं समाई। जिन २ लडकियों के साथ अपराजित कुमार का वैवाहिक सवय हुवा था उन २ लडकियों के मातापिता अपनी २ लडकियो को लेकर बडे ठाटबाट के साथ सिंहपुर नगर मे हरिनदी नृप के घर में क्रमश. आकर एक ही दिन मे उपस्थित हुए। कुछ दिनों तक ये सब सवधी समुदायरूप मे ठहरे। हरिनदीने सवा यथोचित आदर सत्तार पिया। पश्चात् सविधि बहुमान पुरस्सर उन सरको पिदा किया।
एकदिन हरिनदीराजा को अपना निजके कल्याण करने की भावना उदित हई और जब वह दृढतर बनगई तब उन्होंने राज्य में अपने पुत्र अपराजित को स्थापित कर प्रियदर्शना पत्नी के साथ ત્યારે માતાએ પણ તેને એજ પ્રમાણે ઉડાડીને પિતાની છાતી સાથે લગાડી લીધે અને મસ્તક ઉપર હાથ ફેરવ્યે પ્રીતિમતીએ પણ પિતાના સાસુ સસરાને વદન કર્યું પછી માતા પિતાએ વિમળબાધ પામેથી કુમારનો સઘળે વૃતાત સાભળે આ સાભળીને તેમની છાતી ભારે આન દથી ફૂલાઈ એટલામાં જે જે રાજાની પુત્રી સાથે કુમારના લગ્ન થયેલ હતા તે બધા રાજાએ પોતાની પુત્રીઓને લઈને ઠાઠમાઠથી સિ હપુર આવી પહોચ્યા કેટલાક દિવસ સુધી એ સઘળા સબ ધીજને સમુદાય રૂપમાં રોકાયા રાજા હરીન દીએ સઘળાને યાચિત આદર સત્કાર કર્યો આ પછી સઘળા રાજાએ પોતપોતાના નગરની તરફ વીદાય થયા
એક દિવસ હરીન દી રાજાના દિલમાં પિતાનું કલ્યાણ કરવાની ભાવના જાગૃત થઈ અને જ્યારે એ દતર બની ગઈ ત્યારે તેમણે અપરાજીત કુમાર રાજ્યગાદ ઉપર સ્થાપિત કરીને પ્રીયદર્શના પત્નિની સાથે સુવ્રતાચાર્યની પાસે દીક્ષા અગિકાર
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७२७ कुण्डपुरे पूर्ण केली ज्ञानेन त दीभाभिलापिण विज्ञाय सिंहपुरे समवस्त । तस्य समवसरणयत्तान्तमुपलभ्य नृपोऽपराजितो विमलयापेन प्रीतिमत्या च सह न केवलिन चन्दिनु गत । तत्र केलिना दीयमाना धर्मदेशना श्रुत्वा राज्ये विश्वामित्र पुत्र सस्थाप्य भीतिमत्या विमलयोन च सह तम्यान्तिक प्रर्माजरा । ततम्ने प्रयोऽपि मुचिर तीन तपस्तप्त्वाऽन्तेऽनगन कृत्वा विपधैकादशे कल्प इन्द्रममा झरा अभवन । । इति पञ्चमपप्ठभौ ॥ जाग्रत हो गया। मी मनय कुण्डपुर मे पूर्वटष्ट कोई एक केवली भगवान कि जिनके ज्ञान में अपराजित राजा दीक्षाभिठापी हो रहे हैं ऐमी पर्याय झलक रही थी सिंहपुर मे वा से आये। अपराजित राजाने ज्यो ही उनके आगमन का वृत्तान्त मुना तो वे प्रीतिमती ग्य विमल बोध मित्र के माथ उनको बदना करने के लिये गये। वहा उन्होंने केवली द्वारा दी गई धर्मदेशना का पान पिया। वैराग्यभाव पहिले से जाग्रत तो या ही-अब वह केवली की समीपता मे और अधिक बढ़ गया। अपगजित राजाने उसी समय अपने विश्वमित्र पुत्र को राज्य में स्थापित कर प्रीतिमती एव विमलयोधमित्र के साथ केवली भगवान के पास दीक्षा धारण करली । दीर्घकाल तक दन तोना ने खून तपस्या की। और वीस स्थानक को सेवन करके स्थानकवासीपन को आराधन दिया। अन्त मे अनशन करके-प्राणों का परित्याग कर वे तीनों ही ग्यारहवें देवलोक में इन्द्र के समान देव पर्याय में उत्पन्न हुए।
॥वह पचम और छठवा भव है॥ થઈ ગયે આ સમયે કુડપુરમા પહેલા જોયેલા કેઈ એક કેવલીભગવાનની દષ્ટિમા અપરા જીત રાજાને સ સારથી પરમ વૈરાગ્ય જગેલ છે તેવું જણાયું આથી તેઓ ત્યાથી સિહ પુર અ વ્યા અપરાજીત રાજાએ જ્યારે તેમના આગમનના સમાચાર સાભળ્યા તે તે પ્રતિમતી અને વિમળબંધ મિત્રની સાથે તેમને વદના કરવા માટે ગયા ત્યા તેમણે કેવળી ભગવાન તરફથી અપાયેલ ધર્મદેશનાનું પાન કર્યું વૈરાગ્ય તે પહેલાથી જાગૃત થઈ ગયેલ હતો જ એ કેવળીન સામીપ્યમાં વધી ગયો આથી અપરાજીત રાજાએ પિતાના વિધમિત્ર પુત્રને રાજગાદી સુપ્રત કરો પ્રીતિમતી અને વિમળબોધ મિત્રની સાથે કેવળી ભગવાનની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી ઘણા કાળ સુધી એ ત્રણેએ ખૂબ તપસ્યા કરી અને સ્થાનકવાસીપણાના વન બેલોન આરાધન કર્યું અ તમા અનશન કરીને પ્રાણને પરિયાદ કરી એ ત્રણે અગ્યારમા દેવલોકમા ઈન્દ્રના સમાન દેવપર્યાયમાં ઉત્પન થયા
છે આ પાચમ અને છઠો ભવ છે !
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६६
उत्तराध्ययन सूत्रे
•
2
.
,
ततो नृपो मनस्येनमचिन्तयत्-यस्य मम राज्य राणिजा अपि परमोदारा परमर्द्धिसम्पन्ना सन्ति, सोऽहधन्य । एवं विचिन्तयन राजा स्वभवन गतः 1 अथ द्वितीयदिनेऽपराजितो राजा जनम्यमान स्मशान पृष्टवान् कोऽसौ मृत तत सेवका मोनु - सामिन ! व्यतीतेऽति योऽनद्र देव उद्याने भवता दृष्ट स एव मरीरोगेण सहसा मृत' । इम वृत्तान्त श्रुला नृपमचिन्तयत्-अहो ! इद विश्वमशाश्वतमस्ति । अस्मिन् स सन्याराग क्षणभद्रमस्ति । एव व्यायन्नृप परम वैराग्यमाश्रित' । तस्मिन्नेव समये, सेवकों द्वारा परिचय पाार अपराजितने विचार किया-न्य है इस मेरे राज्य को कि जिस में ऐसे परमधनिक उदार वणिजन वसते हैं | इस प्रकार विचार करके अपराजित राजा वहा से अपने महल में वापिस लौट आया। दूसरे दिन की यात है कि अपराजित राजाने मनुष्यो द्वारा कधे पर ले जाते हुए एक मुर्दे को देखा । देखकर सेवकों से पूछा- यह कौन आज मर गया है। सेवकोंने कहा स्वामिन् ! कल जिस अनङ्गदेव को आपने बगीचे में देग्वा वा वही आज मिरगी रोग के दौरे से मर गया है। इस वृत्तान्त को सुनकर अपराजित राजाने विचार किया - अहो ! ससार कितना आशाश्वत है । जिसको कल बगीचे में मोजमजा से इठलाते हुए देखा था। वही आज काल का ग्रास बनकर इस संसार से कूच कर गया है। सच है इस संसार मे जो कुछ भी है सध्याराग के समान क्षणभंगुर है । इस प्रकार विचारमग्न हुए अपराजित को ससार से परम वैराग्यभाव હતિ મેળવીને અપરાજીતે વિચાર કર્યો-ધન્ય છે મારા આ રાજ્યને કે જેની અદર ખૂબજ ધનવાન ઉદાર વિકજને વસે છે. આ પ્રકારને વિચાર કરીને અપ રાજીત રાજા ત્યાથી પાછા ફરી પેત્તાના મહેલમા પહેાચ્યા. ખીજા દિવસની વાત છે કે, અપરાજીત રાજાએ મનુષ્યેાના ખભા ઉપર ઉપાડીને લઇ જવાતા એક મુરદને જોયુ. તેજોઈ ને સેવકોને પૂછ્યું-આજે આ ક્રાણુ મરી ગયુ છે ? સેવકાએ કહ્યુ -સ્વા મિન કાલે આપે. બગીચામા જે અનનદેવને જોયેલ હતા તે શેઠને પુત્ર મૃગિના રાગથી આજે મરી ગયેલ છે. આ વૃત્તાતને સાભળી અપરાજીત રાજાએ વિચાર કર્યો કે, અહા! સસાર કેટલેા અસ્થિર છે જેને કાલે બગીચામા મેાજમજા ઉડાવતા જોંચેલ હતા તે આજે કાળના કાળીચે ની આ સસારથી કુચ કરી ગયેલ છે સાચુ છે, આ સસારમા જે કાઇ છે તે સધ્યાના ર્ગની માર્ક ક્ષણભંગુર છે આ પ્રકારના વિચારમા મગ્ન ખનેલા અપરછત રાના લિમાસ સારથી પરમ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २० नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७१९ कतवान् । शङ्कम्य पूर्वमवमित्र विमल गोपजीवोऽपि स्वर्गाच्युतः श्रोपेणम्य राज्ञो मन्त्रिणा गुगनिमनिमम इति नाम्ना पुनो जात । एप हि गदकुमारम्य परम मित्रमभून् । पनो सबैव नव यौवनमविगतवन्तौ । अथान्यदा देशवासिनो जना श्रीपणनृपममीपे ममागत्य नमम्झारपूर्वस्मेवमृचु -म्वामिन् ! भवद्राज्य मीमासमीपनिनि गिरातिदुर्गमो दुर्गोऽस्ति । तत्र समरकेतुर्नाम पल्लीपति परिसति । सोऽम्मान पुन पुनलुण्टति । अतो भवानस्मान् रक्षतु । तेपा वचन अन्वा महीपति श्रीपेण स्वयमेव त निग्रहीतु सैनिकान् सज्जीकृत्य प्रचलित । तम्मिन ममये समवगत समस्त उत्तान्त शकुमार पितरन्निक ममागत्यैव विज्ञप्तवान-तात ! सर्प गिगो गरडस्येव तुन्डे तम्मिन शत्री भरत प्रयाण से चलकर श्रीपेण गजा के मत्रो गुणनिधि के यहां मनिप्रभ नाममा पुत्र शुआ। पूर्वभव के मस्कार का इस भव में भी उन दोनो मे परम मित्रता हो गई। ये दोनों माय की साय तरुणवय को प्राप्त हुए। एक ममय की बात है कि श्रीपेण राजा के पास देशनिवासियोंने आकर ऐसी प्रार्थना की कि स्वामिन् ! आपके राज्य की सीमा के ममोपवर्ती गिरि पर एक महान दुर्गम दुर्ग है। उसमें समरकेतु नामका एक पलीपति रहता है। वह नम लोगो को रातदिन दुवित करता रहता है। लूटता है मारता है और जिस तरह से उनके जीमे आता उमी तरह से वह हमलोगो को दु ग्बी करने मे कसर नहीं रग्वता है अत प्रार्थना है कि आप इससे हम लोगों की रक्षा करें। उनकी इम प्रकार दुखभरी कथा सुनकर श्रीपेण राजा सैनिकों का सनित कर उसको निग्रहीत करने के लिये म्वयचलने को तैयार हा। पिता की इस प्रकार की तैयारी सुनकर अपराजित का जीप खकुमारने લીધી વિમળાબેધને જીવ પણ સ્વર્ગથી ચવીને શ્રેણિ રાજાના મત્રી ગુણનિધિને ત્યા મતિપ્રમ નામના પુત્રરૂપે અવતરિત થયા પૂવ ભવન સમ્માના કારણે એ બનેને મિત્રાચારી થઈ ન બનેએ સાથે સાથે તરૂણ વયને પ્રાપ્ત કરી એક સમ ચની વાત છે કે, શ્રીવેણુ રાજાની પાસે આવીને દેશ નિવાસીઓએ પ્રાર્થના કરી કે, હે સ્વામિન! આપના રાજ્યની સીમાની પાસે રહેલા પર્વત ઉપર એક મહાન ગમ હગ છે તેની આ દર સમરકેતુ નામને એક પતલીપતિ રહે છે તે અમને રાત દિવસ ૬ ખી કરે છે, લટે છે મારે છે અને તેના મનમાં આવે તે રીતે અમને દુખી કરવામાં કસર રાખતા નથી જેથી અમારી પ્રાર્થના છે કે, તેનાથી અમાર રક્ષણ કરે પ્રજાજનોની આવી દુ ખભરી કથા સાંભળીને શ્રી રાજા નિકે ને સજજીત કરીને તેને હાથ કરવા માટે પોતે જ જવા માટે તૈયાર થયા પિતાની આ
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
७१८
उत्तराध्ययनपत्रे मनुप्यसुररूपी ससमाप्टममनी वर्णयति आसीत्र भरतक्ष स्तिनापुरे पुरे श्रीपणनामा रामा। तम्याद राज्ञी श्रीमती नाम । सा परदा पयाफेननिमाया मुकामगया ग्याया शयाना गाने शा दुज्जल पूर्ण चन्द्र दृष्टपतो। ततम्नम्या पुलो पदमा त्पादायुभास्थितिलये ग न्युनोऽपराजितनी ममतीर्ण । सम्पाते साय सा पूर्णिमा पूर्णेन्दुमिर पुत्र जनित पती। साने दुग्लवचन्द्रदर्शनाव माना पितृभ्या माता समारोहण तस्य शाति नामकतम् । धानीभि ल्यमान म क्रमात् प्रवर्द्धमान पयोरे पयामि पयोद दर गुरो सफग का स्वायत्ती
अब इनसा मनुष्य व देवरूप मातया और आठचा भव हम प्रकार है
इस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत एक हस्तिनापुर नामका नगर है इममें श्रीपेण रोजामा राज्य था। इसकी रानी का नाम श्रीमती धा । एक समय जब कि यह दूध के फेन के समान सुशोमलशाया पर सो रही थी तो इसने स्वप्न में शव के समान उज्ज्वल पूर्णचद्र मडल देखा। उसी समय ग्यारहवें देवलोक से चवकर अपराजित कुमार का जीव इसके गर्भ का समय जय परिपूर्ण व्यतीत हुआ तव श्रीमतीने पूर्णिमा के पूर्ण इन्दमण्डल जैसे पुत्र को जन्म दिया। स्वप्न में शख के समान उज्ज्वल चद्रमडल के देवने से मातापिताने बडे समारोह के साथ बालक का नाम शख रखा। शवकुमार पाच धाय द्वारा लालित पालित होता हुआ क्रमशः बढने लगा। जिस प्रकार बादल समुद्र से जल को ग्रहण करता है उसी प्रकार शखकुमारने भी गुरुजनों से अनेक कलाओ को ग्रहण कर लिया। विमलबोध का जीव मी म्वर्ग
હવે તેમને મનુષ્ય અને દેવરૂપને ય તમે અને આઠમે ભવ આ પ્રમાણે છે –
આ ભારતક્ષેત્રની અંદર હસ્તિનાપુર નામનું એક નગર છે તેમાં શ્રી નામના રાજાનું રાજ્ય હતુ તેમની રાણીનું નામ શ્રીમતિ હતુ, એક સમયે જ્યારે દૂધના #ણુના જેવી સુર્કમળ રૌયા ઉપર એ રાણી સૂતેલ હતી ત્યારે તેણીએ સ્વપ્નામાં શ ખના જેવુ ઉજવળ પૂણ ચદ્રમ ડળ જોય એવે વખતે અગ્યારમા દેવલોકમાં ચવીને અપરાજીત કુમારને જીવ તેના ગર્ભમાં અવતરિત થયે ગર્ભનો સમય જયારે પરિપૂર્ણ થયું ત્યારે પૂર્ણિમાના પ્રચદ્રના જેવા પુત્રને તેણે જન્મ આચ્ચે સ્વપ્નમાં ઉજજવળ ચક્રમ ડળને જોવાથી માતાપિતાએ બાળકનું નામ શ ખ રાખુ શકુમાર પાંચ ધાત્રીથી લાલન પાલન થતા વધવા લાગ્યા જે પ્રકારે વાદળ સમુદ્રના જળનું હણ કરે છે તે જ પ્રમાણે શ કુમારે ગુરૂજરાની પાસેથી અનેક કળાઓને ગ્રહણ કરી
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७२
उलचतुरः सपरिजनः पल्लोगो यानदुर्ग रुरोध तावत् - पालै पालै सह कुमा रोऽपि तमवेष्टयत् । तत' सामन्तसैन्यैरेक्त शङ्खकुमारसैन्यैरपरत आहन' सपरिजनः पल्लीश स्वपराजयमृचनार्थ कुठार कण्ठे समवलम्भ्यः कुमारस्य शरण समागतः प्राञ्जदि सन्नेनमनत्री - हे कुमार १ भवान स्वबुद्धिमभावेण मम मायिक्ता व्यर्थी कतवान । चन्यो भवान् ! जह भवतो दासोऽस्मि । मम सर्वस्व समादाय मम जीवित रक्षतु, मसीदतु मयि कुमार. । ततः कुमारस्तेन पल्लीस्वामिना एण्टाकटत्या यस्य यस्य द्रव्य गृहीत तेभ्य सर्वेभ्य मत्य
1
पोपामिन सहादाय स्त्रपुर प्रति प्रचलित । रात्रौ मार्गे शिविर निवेश्य म छिप गया। उलविया मे चतुर पल्लीपतिने ज्यों ही परिजनों को साथ लेकर दुर्ग को रोकने को प्रयास किया कि इतने मे ही कुमारने प्रवल अपने सैन्य के साथ पीछे से आकर उसको घेर लिया। एक तरफ सामन्त के सैन्य से तथा दूसरी तरफ कुमार के सैन्य से आहत किया गया पहीपतिने अपने साथियो के साथ अपने पराजय की सूचना निमित्त कट मे कुठार को धारणकर कुमार की शरण में आगया और Pratisht उनसे कहने लगा- हे कुमार ! आपने अपनी बुद्धि की चतुराई से मेरा मायाबीपन सर्वथा व्यर्थकर दिया है, आपको इसके लिये धन्यवाद है । मै आपका आज से दासभाव अगीकार करता ह। मेरे पास जो कुछ भी चर अचर सपत्ति है वह सब आपकी है - आप इसको स्वीकार करें, और मुझे जीवनदान देकर अनुगृहीत करे । , आपकी वडी दया होगी । पल्लीपति की इस प्रकार दीनता देखकर कुमा करने उसके द्वारा जिनजिन का द्रव्य हरण किया था उसको उन उनको
17
4
પતિએ જ્યાર પજિનેાને માથે લઈને દુગને રોકવાના પ્રયાસ કર્યો કે, જેટલામા કુમારે પાછળથી પેાતાના પ્રમળ રસૈન્યની સાથે આવીને તેને ઘેરી લીધા એક તક્ સામ તના રૌન્યથી તથા બીજી તરફથી કુમારના રૌન્યથી ઘેરાઈ ગયેલ પત્લીપતિ મેાતાના સાથીયાની સાથે પેાતાના પરાજ્યની સુચના નિમિત્ત ગળામા કુવા તે ધારણ કરી કુમારના શરણે આવી ખ્યા અને હાથ જોડીને તેમને કહેવા લાગ્યા કે, હું કુમાર આપે આપની બુદ્ધિની ચતુરાઇથી મારૂ માયાવા પણુ સન થા વ્યર્થ બનાવી દીધેલ । આપને તેના માટે ધન્યવાદ છે આજથી હું આપને દાસભાવ અગીકાર રૂં છુ. મારી પાસે જે કાઇ ચર અચર સપત્તિ છે તે આપની છે. આપ તેને સ્વીકાર કરી અને મને જીવતદાન આપી ઉપકાર કરે અપની આથી મારા ઉપર મહાન કૃપા થશે.પત્નીપતિની આા પ્રકારની દીનતા જોઈને કુમારે એના હાથે જેના
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
उत्तराध्ययन सूत्रे
1
1
न युक्तम् | अस्मितमुन्मूलय समर्थ पत्रमारस्य विनयसम न्वित वचन निशम्य राजा श्रीपेजस्तमेशविदेश शत्रु मन्यभिगन्तुम् । तत पितुराज्ञया समद्ध शत्रु कुमार ससैन्य पल्ली पराजन् प्रस्थितः क्रमेण पट्टीसमीपे समागतः । पल्लोग कुमारस्यागमनवृत्तान्त वा स्वानुवरै सह दुर्ग परित्यज्य काऽपि गिरिगहरे निलीन | युद्धकलाभिन शङ्गकुमार कमपि सामन्त कियत् - सैन्यै सह दुर्गे सनिवेश्य स्वयमानिष्टं सैन्य मह कुझे निलीन । आकर उनसे मार्थना की-तात सर्प के बधे को निगृहीत करनेके लिये जिस प्रकार गरुड का प्रयाण शोभा नहीं देना है उसी प्रकार उस तुच्छ पल्लीपति को निगृहीत करने के लिये आपका यह प्रयाण उचीत प्रतीत नहीं होता है, थत आप मुझे आज्ञा दीजिये में जाऊँ । इस प्रकार शबकुमार के विनयान्वित वचन सुनकर श्रीषेणराजाने अपना जाना नन्द कर दिया । और कुमार को ही जाने की आज्ञा दी। पिता की आज्ञा प्राप्त कर शख कुमारने सैन्य को सज्जित कर पट्टीपति को पराजित करने के लिये प्रस्थान किया । इधर पल्लीपतिने ज्यों ही कुमार की अपने ऊपर आक्रमण करने को आने की बात सुनी तो वह शीघ्र ही वहा से निकल कर अपने अनुचरों के साथ किसी पर्वत की गुफा में जाकर छिप गया । युद्धकला कुशल कुमार भी जब दुर्ग में पल्लीपति के साथ मुका वला नहीं हुआ तब किसी सामन्त को कितने सैन्यजनों के साथ उस दुर्ग में स्थापित कर अवशिष्ट सैन्य के साथ किसी पास के ही निकुज
આ પ્રમાણેની તૈયારીને માભીને અપાજીત કુમારના છ શખે આવીને તેમને પ્રાથના કરી તાત ! સર્પના બચ્ચાને હાય કરવા માટે જેમ ગરૂડનું પ્રયાણુ Àાભારૂપ નથી તેજ પ્રમાણે પલ્લીપતિને હાય કરવા માટે આપનુ પ્રયાણ ઉચિત લાગતુ નથી જેથી આપ મને આજ્ઞા કરી તે હું જાઉં આ પ્રકારના શ ખકુમારના વિનય ભરેલા વચનાને સાભળીને શ્રીષેણ રાજાએ પોતાનુ જવાનુ ખધ કરી દીધુ અને કુમારને જવાની આજ્ઞા આપી પિતાની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરીને શ ખકુમારે સૈન્યને સજીત કરીને પલ્લીપતિને પરાજ્ય કરવા માટે પ્રસ્થાન કર્યું આ ખાજી પલ્લીપતિએ જયારે પેાતાના ઉપર કુમાર આક્રમણ કરવા આવી રહેલ હૈાષાની વાતને સાભળી તે તરતજ તે ત્યાથી નીકળીને પે તાના અનુચાની સાથે કોઇ પર્વતની શુકામા જઈને છુપાઈ ગયા યુદ્ધ કળામા કુશળ કુમાર પણ જ્યારે દુર્ગામા પક્ષીપતિની સાથે મુકાખલા ન થયા ત્યારે કોઈ સામતતે કેટલાક સૌનિકા સાથે તે દુમા રાખીને બાકીના સૈન્યનો સાથે નજીકનો ની જમા છુપાઇ ગયા છલ વિદ્યામા ચતુર પલ્લી
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२३
'प्रियदर्शिनोटीफा न. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् श्रुत्य 'शा एर मम योग्योऽस्ति' अत य मम भ" इति प्रतिज्ञातवती। ततो नृप' 'एपा योग्ये जनेऽनुरक्ता' इति मनसि विचिन्त्य परमानन्द प्राप्तगन् । अथान्यदा मणिशेग्वरो विद्याधरो जितारिं नृपति नामयाचत । ततो जितारी नृपस्तमेव माह-मम कन्या शहादन्य न कमपि पतिं वरीतुमिच्छति । तर्हि कथ तवेन्छापूर्ति. स्यात् ? नपस्य पचन युवा स तस्मिन् काले तत प्रतिनिटत्तों ऽन्यदा धान्या मया सह ता हृतवान् । रागिणामाग्रहो हि कुग्रह इच नितरा मसाभ्यो भवति । मा तु रुदतीमत्र विहाय ता गृहीत्वा स कुवाऽपि पर्वते के मुग्न से यह बात सुनी कि 'शग्न ही इस' समय सकल गुणोका निधान है। उसी दिन से उसका चित्त गवके गुणों से आकृष्ट हो गया और यह निश्चय करलिया है कि शरव ही मेरे योग्य पति है। इमलिये बह ही मेरे जीवन का एकमान आधार होमगा। जय यशोमती के मातापिता को इस के इस प्रकार के निश्चय का पता चला तो वे बड़े ही प्रसन्न र । एक दिन फी योत है कि मणिशेग्वर नामके किसी विद्याधरने जितारि नृप से यशोमती की याचना की, तय जितारि राजाने उससे कहा कि कन्या का मन शवकुमार के सिवाय अन्य किसी में भी अनुरक्त नहीं है । नृप के इसप्रकार वचन सुनकर मणिशेग्बर उस समय वापस लौट गया। मौका पाकर उसने मेरे सहित उसका हरण कर लिया । और मैं उस यशोमती की धायमाता है। क्या कहा जाय रागि व्यक्तियों का आग्रह कुग्रह की तरह नितरा असाध्य ही आ करता है। वह रोती हुई मुझको छोडकर पता नहीं वह उसको लेकर મતીએ કોઈના મઢથી આ વાત સાભળી કે, “શખ આ સમયે સઘળા ગુણોની ખાણ છે” તે દિવસથી તેનું ચિત્ત શ ખના ગુણોથી ભરાઈ ગયું છે અને તેણુએ મનથી એ નિશ્ચય કરી લીધો છે કે, આ ખજ મારા ગ્ય પતિ છે જેથી તે મા જીવનના એક માત્ર આધારરૂપ બની શકશે જ્યારે યશોમતીના માતાપિતાએ તેના આ પ્રકારના નિશ્ચયને જાયે ત્યારે તે ઘણાજ ખુશી થયા એક દિવસની વાત છે કે, મણિશેખર નામના કોઈ વિદ્યારે તારી રાજા પાસે યશોમતીની યાચના કરી ત્યારે તારી પર જાએ તેને કહ્યું કે, કન્યાનું મન શ કુમાર સિવાય કોઈનામાં નથી રાજાનું આ પ્રકારનુ વચન સાંભળીને મણિશેખર એ સમયે પાછો ચાલ્યા ગયે તેણે તક મેળવીને મારી સાથે યશોમતીનું હરણ કર્યું અને હું તે યશોમતીની ધાવ માવા શું શું કહી શકાય રાગી વ્યકિતઓને આગ્રહ કુગ્રહની માફક ખરેખર અસાધજ થતું હોય છે એ મને અહી રેતી મૂકાને ન માલુમ તેણીને લઈને કયા
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
। उत्तराध्ययममा यारपम्पपिति तावरण रति अनान । ननसरमा परिन. म रुदितशमनुमत्य प्रियददर गतोऽद्धा यामपि यि गढती ठिीचय प गान्-अम्च ! कय रोदिपि ? माऽनगीत- । । । ___ अमत्यद्गदेशे चम्पाया नितारिनाम भूपतिः । तम्य कीर्तिमनीराझ्या यशोमती नाम पुत्री समुत्पन्ना । सा हि प्रार्द्धमानश्यमा मह मरता कला, समभ्यस्य योपन पयः प्राता । सा हि स्थानुरुप परमपश्यन्नी न गुनाऽप्यन्न रज्यत । अन्यदा सा फस्याऽपिमुग्वान् सकलगुणानामाकर आपेगपुन शनामुप, दिलाकर उस पल्लीपति को अपने साथ ले लिया, और अपने नगर की तर्फ प्रस्थान किया। रात्रि मे जय इन्होंग किसी एक स्थान पर पड़ार पडा तो कुमारो जैसे ही सोने का विचार किया कि इतने में उनके कान में किसी के दयाजनक रोने की ध्वनि पड़ी।- वनि का अनुसरण कर ज्यों ही कुमार-वहा से निकलार आगे'चला तो क्या देग्यता है कि एक अर्द्धवृद्ध स्त्री गे रही है। उसके पास जाकर कुमारने पूछा-माता' तुम क्यों रो रही हो कुमार की बात सुनकर उसने कहा- - - " हे पुत्र ! अगदेश मे चपा नामकी एक नगरी है। वहां जितारा नामका राजा रहता है। उसकी रानी का नाम कीर्तिमती है । इसस एक पुत्री उत्पन्न हुई जिसका नाम रशोमती है | उसने क्रमशः सकल कलाओं का अभ्यास कर लिया। और जब यह तरुण अवस्था को प्राप्त हुई तय् माता पिताने इसका विवाह करने का विचार किया परन्तु इसके योग्य घर नहीं मिला । एक दिन अचानक यशोमतिने किसा જેના દ્રવ્યનું હરણ કરવામા આવેલ હતુ તે બધાને એ અપાવી દઈને પલ્લી પતિને પિતાની સાથે લઈને પિતાના નગર તરફ પ્રસ્થાન કર્યું રાત્રિ થતા કેઈ એક સ્થાન ઉપર તેઓએ પડાવ રાખેલ હતો અને રારો કુમાર જયા સુવાને વિચાર કેસ એટલામાં તેના કાને કોઈને રવાને દયાજનક અવાજ અથડાયો આવી રહેલા અવાજ તરફ લક્ષ રાખીને કુમાર ત્યાંથી નીકળીને આગળ વધ્યા ત્યારે તેણે ત્યાં એવું જોયું કે, એક અર્ધવૃદ્ધ સ્ત્રી રેતી હતી તેની પાસે જઈને કુમારે પૂછયું કે, માતા તમે શા માટે રૂઓ છો ? ફરારની વાત સાંભળીને તેણે કહ્યું – ' હે પુત્ર! અ ગદેશમા ચ પા નામની એક નગરી છે ત્યા છતારી નામને એક રાજા રહે છે તેની રાણીનું નામ કીતિમતી છે તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલી એક પુત્રી 'છે જેનું નામ યશોમતી છે તેમાં ક્રમશ બધી કળાઓને અભ્યાસ કરી લીધા
છે અને જ્યારે તેણે યુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી ત્યારે તેના માતાપિતાએ તેને વિવાહ 'કરવાને વિચાર કર્યો પર તુ તેને એગ્ય વર નર્મ" એક દિવસ અચાનક થશે
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीका अ २२ नेमिनाथचग्निनिरूपणम्
७०५
सोऽय भाग्यात्म्यमेव ममुपस्ति । अहममुमय त्वदागया सह हनिष्यामि । ततस्त्वा trus fear परमोत्सवेन परिणेष्यामि। तेंदुचन श्रुत्वा शतकुमारः प्राहयज्ञ ! आत्मानम् । यतिशक्तिरस्ति, तर्हि युद्धाय सन्नो भव । ततस्तयोर्युद्र भटत्तम् । मणिशेयर शह दुर्जय झाला विद्यास्तस्मिन् कुमारे महान | परन्तु तत्पुण्यप्रभावेण मर्याणि विधाखाणि विफलानि जातानि दुखेन मणिशेसरी मूति भूमौ निपतित' । कुमारेण शीतलोपचारै' चरण करना चाहती हो वह कुमारे तुम्हारे भाग्य से यहा स्वयं' ही आगया है । देन में इससे आज ही तेरी आगा के साथ २ ही मार
可
T
हंगा
1 फिर निकटक होकर मैं तुझे अपने घर ले जाकर तेरे 'साथ
1
1
1
'विवाह' +रूंगा। इस प्रकार विद्याधर के वचनो को सुनकर शखकुमारने उससे कहा- अरे म्रह ' अपने मुँह अपनी प्रशंसा करना अच्छा नही है । यदि शक्ति, है, तो आजा युद्ध करले । इस प्रकार परस्पर बातचीत होते २ ही उन दोनों का युद्ध प्रारंभ हो गया । मणिशेग्वरने जर ग्रह देखा कि रामकुमार सामान्य योद्धा नहीं है और न इसका जीतना ही कोई साधारण बात है तब उसने ऊपर उसके विवाधर सबधी, अस्त्रो का प्रयोग करना प्रारभ किया । परन्तु कुमार के पुण्यप्रभावने उसके उन समस्त अस्त्रों को विफल बना दिया। इस दुख से मगिशेखर विद्याधर मुद्रित होकर धडाम से जमीन पर गिरपडा । कुमारने ज्यों ही मूर्च्छित होकर जमीन पर पडे हुए विद्याधर को देखा तो उसने उसी समय शीतઅરે! તુ જેને વરવા માગે છે તે કુમાર તાગ ભાગ્યથી અહીં આવી પહેચેલ છે ને હું તેને અહીયા જ તારી આશાનો સથે સાથે જ મારોનાખીશ પછી નિષ્ક ટક ખનીને હું તને લઈ જઈને તારી નાથે વિવાહ કરીશ આ પ્રકારના દ્યાધરના વચનાને સાભળીને શ ખકુમારે તેને કહ્યું--અરે મૃઢ ! પાનાના મેઢેથી પે તાની પ્રશ સા કરવી એ ખરાબર નથી. જે તારામા શિક્ત હોય તે સામે આવજા અને મારી સાથે યુદ્ધ કર આ પ્રકારનો પરસ્પર વાતચિત થતા એ બન્નેનુ યુદ્ધ શરૂ થઈ ગયુ . મિશેખરે જ્યારે એવુ જાણ્યુ કે, શ ખૂકુમાર સામાન્ય ચેઢો નથી તેમ અને જીતવા એ સાધારણ વાત નથી. આવે વિચાર કરીને તેણે શ ખકુમાર ઉપર વિદ્યાધર ન ધી અસ્ત્રો કે કવાના પ્રારભ કર્યો. પરતુ કુમારના પુણ્ય પ્રભાવે વિદ્યાધરનાં એ સઘળા અસ્ત્રો વિલ બન્યા આ ખથી મીશેખર વિદ્યાધર મૂર્છિત થઈને જમીન ઉપર પટકાઇ પડચા, કુમારે જ્યારે સ્મૃતિ થઈને જમીન ઉપર પડતા વિધાધરને જોયા ત્યારે તેણે તે સમયે શીત ઉપચારથી તેને સ્વસ્થ કરી
—
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
-
-
-
-
--
YTE
..
नमो गत । 'सम्पति तम्या का पते पनि पिजिन्य ममता निराश्यिते। अतोऽरमसहाया रोदिमि। कुमार उत्तारान-धर्यमालम्प सह सात पता पन्यामानयामि, इत्युत्तवा कुमारी रामापरण्य परिभ्रमन प्रभात तर पर्वत समा गतः। तदास दरादे शब्द श्रुतगान-अये एप मया पनिवेन रत. अतुम्न रोशेनालम् । तत. कुमार , मनुसत्य , नरगत. । ताभ्यां मारो दृष्ट । ततो मणिशेयरपियाधरः, महम्याह-अपि । म य रीनु मिन्टमि, कहा चला गया है। परतु मुझे ऐसा गाल आता है कि वह किसी पर्वतपर ही गया होगा। मैं जो रो रही ह. मो उमा कारण केवल इतना ही है कि वह विचारी यशोमती इम-समय न मालम किस दशा का अनुभव कर रही होगी। और म असहाय होर रो रही है। इस प्रकार उस धायमाना के वचनों को सुनार कुमारने उससे कहा-कि तुम घाराओ मत-धैर्य धारण करो-में शीघ्र ही उस कन्या को यहा ले आता है। ऐसा कहकर कुमार वहां से चल दिया और रातभर चलकर जब उसको प्रभात हुआ तो वह उस पर्वत, पर आ पहुँचा जहा विद्याधर उस कन्या को लेकर आया था। कुमारने वहां आते ही यह शब्द दूर से सुना कि-"अरे ! मैं ने तो अपना पति शख को ही निश्चित किया है। व्यर्थ मे तु मुझे यहा क्यों लाया है। कुमारने ज्यों ही इन शब्दों को सुना कि वह शीघ्र ही इन शब्दों के आने के मार्ग का अनुसरण कर वहाँ जा पहुँचा। उन दोनोने कुमार को देखा। देखकर विद्याधरने हँसकर यशोमती से कहा-अयि! तुम जिसको ચાલી ગયેલ છે પરંતુ મને લાગે છે કે, તે કે ઈ પર્વત ઉપર જ લઈ ગયેલ હશે 'હું જે રાઈ રહી છું તેનું કારણ એટલું જ છે કે, એ બિચારી યશોમતી આ સમયે કેવી દશામાં મૂકાયેલ હશે આજ કારણથી હક અસહાય બનીને રોઈ રહી છું આ પ્રકારના એ ધાયમાતાના વચનેને સાંભળીને કુમારે કહ્યું–કે તમે “ ગભરાઓ નહી હૈયે ધારણ કરે છે જલદીથી તે કન્યાને અહી લઈ આવુ છુ એવુ કહીને કુમાર ત્યાથી ચાલી નીકળે અને રાતભર ચાલીને સવાર થતા જ તે એક પર્વત પર પહેઓ એ પર્વત એ હતો કે જ્યાં પેલો વિદ્યાધર યશોમતીને લઈને ત્યાં ગયેલ હતે કુમારે ત્યાં પહેચતા જ દૂરથી એ પ્રકારને Fશબ્દ સાંભળ્યું કે, “મે તે મારા પતિ તરીકે છે અને જે મારા હદયમાં સ્થાપિત કરેલ છે તું વ્યર્થમાં 'મને અહીં શા માટે લઈ આવેલ છે” કુમારે જ્યારે એ શબ્દને “સાભળ્યા છે, "તરત જ તે એ શબ્દો જે બાજથી આવતા હતા તે તરફ ચાવીને એ સ્થળે જઈ પહેઓ એ બન્નેએ કુમારને જે જોતા જ હસીને વિદ્યાધરે યશેમતીને કહ્યું—
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदशिशी टीका ॥ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७०७ शेग्वर विद्याधरस्य सेवा समागता । तदा शवकुमारस्तेपु द्वो विद्याधरौ शिविरे सोप्य तन्मुखात्म्यसैनिकान् हस्तिनापुर गन्तु समाविष्टमान , सैनिकमुखात् मातापितरौ च विनापित गन् अहमिदानी मित्रेण सह मणिशेवरविवापरम्य पुर गामोति। अन्यद्यिाधरैव ग्नेन्यिता यशोमत्या धात्रीमानापितवान् । ततो धाच्या यशोमत्या न सह कुमार शलो मणिगेसरविद्याधरेण युक्तौ वैताहरे गत.। तर कुमार सुशर्माचार्य मुनि प्रणम्य तदत्ता धर्मदेशना श्रुतवान् । तनी मणिशे पर गनकुमारेण सह पुरे समागतः। तत्र कुमार. सुचिर निव सतिग्म । ततो विद्याधराः कुमारस्य कुलशीलादर्यादिगुणान् दृष्ट्वा वा स्वा पुत्रीं - इसी समय वहां मणिशेवर धिापर के सेवक भी प्रापर्टचे। शवकुमारने उनमे से दो विद्याधरो को शिविर (सेना के निवासस्थान) मे भेजार अपने मैनिकों को हस्तिनापुर जाने के लिये सूचना भिजवा दी। तथा अपने मातापिता को यह समाचार भी भिजवा दिया कि में अपने मित्र के साथ इस समय मणिशेवर विद्याधर के पुर जा रहा हु। तथा कितनेक विद्याधरों को भेजकर वनमे स्थित, यशोमती की धाय को भी कुमारने पुलवा लिया। इस प्रकार धायमाता, यशोमती एव मणिशेवर विद्याधर इनके साथ २ इग्निकुमार वहा से चलकर वैताठ्य पर्वत पर आ पहुँचा । वहा आकर कुमारने सर के माय सुशर्माचार्य को वंदना करके धर्मदेशना मुनी। परा से मणिशेवर शवकुमार के साथ अपने 'पुर में आया। कुमार वहा बहुत दिनो तक रहा। वहा के विद्याधरोंने इस अवसर मे कुमार के कुल शील सतोष गव औदार्य आदि महान् गुणो को अच्छी तरह देख लिया। जब वे कुमार के हरएक प्रकार - આ સમયે ત્યા મણિશેખર વિદ્ય ધરના સેવકે પણ આવી પહોચ્યા શખ મારે એમાના બે સેવકને શિબિર (પોતાની સેનાના પડાવ) ઉપર મેકલીને પોતાના સનિકેને હસ્તિનાપુર પહોંચી જવાની સૂચના મેકવી દીધી તથા પિતાના માતાપિતાને એવા સમાચાર મોકલી આપ્યા કે, હું મારા મિત્રની સાથે આ સમયે મણિશેખર વિદ્યા ધરના નગરમાં જઈ રહ્યો છું તથા કેટલાક વિદ્યાધરને મોકલને યશોમતીની વાવ માતાને પણ કુમારે બેલાવી લીધી આ પ્રકારે ધાવમાતા, યશોમતી અને મણી શેખર વઘાધર એમની સાથે સાથે શખકુમાર ત્યાથી ચાલીને વૈતાઢ્ય પર્વત ઉપર જઈ પહોંચ્યા ત્યાં પહેચીને કુમારે સહુની સાથે સુશર્માચાર્યની વદના કરી તેમની પાસેથી પ્રદેશના સાભળી ત્યાથી મણિશેખર શખકુમારની સાથે પોતાના નગરમાં પહાપે આ સ્થળે કુમાર ઘણા દિવસો સુધી રહ્યા ત્યાના વિદ્યાધરોએ એ અવસરમાં કુમારના કુળ શીલ, વગેરે દાટ્યગુને સારી રીતે જાણી લીધા જ્યારે બધા વિદ્યાધરે કુમારના હરેક પ્રકારની વ્યવહારથી ખૂબ પરિચિત બન્યા ત્યારે તેમણે
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
७२६
লালবাম स्थीकतः पुनयुद्धाय प्रेरित ग मणिपापुरमरमाr-महामाहो। इत.. पूर्व कैनाऽप्यनिर्जितोऽह त्वया मुप्ठे जित । अतो: ता पराकमनीती दामो ऽस्मि। ततः कुमार पाह-भामपि पि पर नोऽस्मि । नत. ग माहमहाभाग ! ताइयेऽधुना सुगर्माचार्यनामा चरमुनि सपरिवारों विड रति । अतस्त पन्दितमागाच्या गन्तव्यम् । कुमार पोऽपि तहाचनमन्त्र मन्यत । यशोमती च मालगुणरल इतनाममार दृष्या 'मया मनमा सर्वश्रेष्ठा बरी वस' इति चिन्तयन्ती परम मनस्तोप मातरती। तस्मिन्ने समये मणि लोपचार से उसको स्वस्थ कर युद्ध करने के लिये प्रेरित किया, परन्तु कुमार को दुर्जेय एव पलिष्ट जानकर मणिशेयरने पुनः युद्ध करना उचित नहीं समझा, उसने उसी समय कुमार को नमनार विनय के साथ कहा-महाबाहो! आजतक म किसी से परास्त नही हुआ है, परतु यह जीवन में पहिला मौका है जो आपसे मुझे हार मानी पडी है अत अय तो आपने विजित कर मुझे अपने पराग्राम से अपना दास बना लिया है। कुमारने विद्याधरं की इस प्रकार पात सुनकर उमसे कहा तुम घयराओ नहीं, मैं भी तुम पर यरत सतुष्ट हु। कुमार की इस प्रकार से अपने ऊपर ममता जानकर विद्यापरने कहा महाभाग! वैतात्य पर्वत पर इस समय सुशर्माचार्य नामके सेचामुनि सपरिवार विचर रहे हैं सो अपन दोनों उनको वदना करने के लिये चले । कुमारने विद्याधर के इन वचनों का बहुमान किया। तथा सकलगुणों से अलकृत शवकुमार को देखकर-"मैं ने अपने मनसे सर्वश्रेष्ठ वर को वरा है" ऐसे विचारों से यशोमती को अपार सतोप हुआ। યુદ્ધ કરવા માટે તૈયાર થવા જણાવ્યું પરંતુ કુમારને ન જીતી શકાય તે બલિષ્ઠ જાણીને મણશેખરે ફરીથી યુદ્ધ કરવાનું ઉચિત ન માન્યુ આથી તેણે એ સમય કુમારને નમન કરી વિનયની સાથે કહ્ય-મહાબાહ! આજ સુધી હું કોઈનાથી પરાસ્ત થયે નથી ૫ તુ આ જીવનમાં મારા માટે આ પ્રથમ જ પ્રસ ગ છે કે, આપનીથી મારે હાર ખાવો પડી છે આથી આપે મારા ઉપર વિજય મેળવીને મને દાસ બનાવી લીધેલ છે કુમારે વિદ્યાધરની આ વાત સાંભળીને તેને કહ્યું-તમે ગભરાય નહી હુ પણ તમારા ઉપર ખૂબ પ્રસન-હું કુમારની પિતાને ઉપર પ્રકારની મમતા જાણુને વિદ્યાધરે કહ્યું -મહાભાગ નાઠ્ય પર્વત ઉપર આ સમયે સુશર્માચાર્યો નામના ખેચર મુનિ સપરિવાર વિચારી રહ્યા છે આથી આપણે તેમને વદના કરવા માટે જઈએ કુમારે વિદ્યાધરના એ વચનેનું બહુમાન કર્યુ તથા સેવળા ગુણેથી અલ કૃત એવા શ કુમારને જોઇને મે મારા મનથી સર્વશ્રેષ્ઠ વરને વરેલ છે” આવા વિચારોથી યમતાને પણ ઘણો જ સતોષ થયે
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
७००
प्रियदाशनी टीका २० नेमिनायचरितनिरूपणम सह सपुर हस्तिनापुर समागत । कुमारम्य मातापितरौ वधूभिः सह समागत समुत मिलोस्य पर प्रमोदमापन्नौ । म्यपन्नीभि सह शवकुमारी मातापितरौं प्रणम्य तदत्ता शुमागिप पनिपर स्वभवने यमागतः। अथाऽन्यदा भीषण नृपति पुत्र रामधुरापरणसम रिलोक्य तम्गिन् राज्यभार समारोग्य स्वय श्रीमती देव्या सह मुफोति नाम्न आचार्यम्य समीपे दीक्षा गृहीत्वा तीन तप ऊत्या केलनान सम्पन्ना जान।
__ अथ-गृहीतराज्यभार' गहः मरा प्रजा पालयन किंगतिम्थान कानि समाराधयश्च पनि पाणि नीतान। अथैक्दा निदाम याहूकाले सम्यग नानदर्शनचारित्रधर, प्रकृत्योदार, गुणगणगभ्भीर मातभरजीधितीर जङ्गम से वह सबको माध लेकर हस्तिनापुर श्राया। मातापिताने जर अपने पुत्र की इस प्रकार की विशिष्ट सपत्ति और शोमा देखी तो उडे अधिक हर्पित हुए। कुमारने अपनी पत्नियों के साथ मातापिता के चरणों का स्पर्श स्यिा। मातापिताने इनको यूव हार्दिक आशीर्वाद दिया। इस प्रकार रहते . कुमार का कालक्षेप आनद के माय होने लगा। जर श्रीपेण राजाने पुत्रको राज्यधुरा के धारण करने मे ममर्थ देखा तो एक दिन उन्होंने उससे राज्यतिलक कर स्वय श्रीमती देवी के साथ सुकीर्ति नामक याचार्य के पाम दीक्षा धारण की । दीर्घ ल तक तपस्या करने के बाद उनसे केवलज्ञान प्राप्त हो गया।
इपर राज्य प्राप्त करके कुमारने अपनी प्रजा का लालन पालन अच्छी तरह वरत फालतक किया। एक दिन की बात है यशोमती जो उस समय अपने महल की बिटकी मे बैठी हुई बाहरी दृश्य के निरीक्षण આહવા થી તે સઘળાને સાથે લઈને હસ્તિનાપુર પહો માતાપિતાએ પિત ના પુનની આ પ્રકારની વિશિષ્ટ સંપત્તિ અને શભા જોઈ એથી ઘણેજ ન ષ વયે કુમારે પિતાની પત્નીની સાથે માતાપિતાના ચરણોમાં વદન કર્યા માતાપિતાએ તેમને હાર્દિક આશીવાદ આપ્યા આ પ્રકારે રહેતા રહેતા કુમારને સમય ઘણુંજ હર્ષની સાથે વીતવા લાગેજ્યારે શ્રી રાજાએ પુત્રને રાજધુરા સ ભ ળવામાં સમર્થ જે ત્યારે એક દિવસ તેમને જતિલક કરી પોને શ્રીમતી દેવીની સાથે સુકીતિ નામના આચાર્યની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી ઘણુ કાળ સુધી તપસ્યા કર્યા પછી તેમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ ગયુ
આ તરફ રા ય પ્રાપ્ત કરીને કુમારે પિત 1 પ્રજાનું પાલન ઘણા કાળ સુધી સારી રીતે કર્યું. એક દિવસની વાત છે કે યમતી પિતાના મહેલની બારીમા બેસીને બહારનું દૃષ્ય જોઈ રહી હતી એ સમયે તેણે એક મુનિરાજને પિતાના ૯૨
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
मा
.
_उत्तराध्ययनमूत्र परिणेतु पार्थितन्त'। कुमार माह-यशोमत्या सह विग घर भवना कन्या. परिणेप्यामि । अथान्यदा ते विद्याधग. सच मन्यया सह धात्री यशोमती शकुमारसहिता अङ्गदेशे चम्पापुरी समागता.। नितारि. शकुमारण सह समागता स्वपुरी तदानीं मम्मपुत्रीमटितान विद्याधरांध दिया मन्दानन्दसन्दोहसमन्वितो जात । तत. शुभमुहर्ने शामागे यगोमनों विद्या घरकन्याश्च परिणीय ताभि मह स्यित्साठ चम्पाया स्थित्वाऽन्यदा, तामि के व्यवहार से खून परिचित पब मन्तुष्ट बनेर उनलोगोंने कुमार के साथ अपनी २ पुत्रियों का विवाह कर देने का विचार किया। जब विचार हद हो चुका तर सरने कुमार से अपनी • लडकियों के साथ विचार करने की प्रार्थना की। मर के हृदयगम विचारों को स्फुट रूपमें सुनकर कुमारने उनसे कहा ठीक है-परंतु म पहिले यगोमती के साथ 'विवाह करूँगा-पश्चात्-आप लोगों की लडकियों के साथ। किसी एक समय वे समस्त विद्याधर अपनी २ कन्याओं को सार लेकर ' धात्र, 'यशोमती तथा खकुमार के साथ २ अगदेशान्तर्गत चपापुरी में आये। जितारि राजाने जब यह देखा कि मेरी पुत्री यशोमती विकुमार के साथ तथा अपनी धात्री एवं अन्य विद्याधरों के साथ २ आई है तो उसको वडा आनद हुआ। उसने शीघ्र ही शुभ मुहूर्त में यशोमती का सबध शरवकुमार के साथ कर दिया । पश्चात् अन्यविद्याधरोंने भी अपनी २ पुत्रियों को कुमार के साथ विवाहित कर दिया। विवाह हो जाने के बाद कुछदिनों तक कुमार वहाँ पर रहा । पश्चात् घरकी याद आने પોતાની બે પુત્રીને તેમની સાથે વિવાહ કરવાનો વિચાર કર્યો ત્યારે વિચાર દઢ બની ચૂકી ત્યારે સધળાએ કુમારને તેમની બે પુત્રીની સાથે વિવાહ કવાની વિન તો કરી બધાના આગ્રહને વશ બનીને કુમારે તેમને કહ્યું ઠીક છે પરંતુ હું પહેલાં યમતીની સાથે વિવાહ કરીશ અને પછીથી આપ લોકોની કન્યાઓ સાથે કોઈ એક સમયે સઘળા વિદ્યારે પોતાની બે કન્યાઓને સાથે લઈને ધાત્રી, યશોમતી તથા શખકુમારની સાથે સાથે અગદેશમાં આવેલ ચાપુરીમા પહોચ્યા છતારી રાજાએ જ્યારે એ જાણ્યું કે મારી પુત્રી યશોમતી શ ખકુમારની સાથે તેમજ પિત ની ધાત્રી અને અન્ય વિદ્યાધરની સાથે આવેલ છે ત્યારે તેને ઘણાજ આન દ થયે તેણે શુભ મુહૂર્ત જોઈને ચમતીને સ બ ધ શુ ખકુમારની સાથે કરી દીધો એ પછી વિઘાધરોએ પણ પિતાની બે પત્રીઓને વિવાહ શ કુમારની સાથે કર્યો વિવાહ થઈ જવા પછી કુમાર કેટલાક સમય ત્યા રહ્યો પછી ઘરની યાદ
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियगिनी टाका अ २ नेमिनाथचरितनिरूपणम
७३३ मह तत्समोपे प्रनितान । गामना रानीच सुत्रतापपर्तिनी समीपे प्रनिता जाता । क्रमाच श मुनि गीता सन् विगतिम्थानकाना पुन पुनः सेयनेन स्थानकवासित्व समारा याभिग्रहादिक सुपर तप कुर्माणा मतिप्रभेण च सह मासिकमनशन त्या मृत्या अपराजिते विमाने समुत्पन्न । यशोमत्यपि तथैवा नगन कला, मृता तवापराजिते रिमाने समुत्पन्ना ॥
_ (अध नवमस्तीर्थङ्करभव) तर यस्विंगत्मागरोपस्थितिमनुभूयाऽन्यदाऽऽयुभाग्थितिष्येणापरा मिनविमानात्माच्युत शानीऽऔर भरतक्षेत्रे शार्यपुरे नाम्नि पुरे दशार्हाणा दीक्षाधारण करली । शव राजा को दीक्षित जानकर इसके मित्र मतिप्रभ ने भी दीक्षा अगीकार करली । यगोमती रानीने सुत्रता प्रवर्तिनी क पास दीक्षा ली। डाबमुनिने नमश गीतार्थ बनकर विगानिस्थानको का पुनः पुनः सेवन करके स्थानकासीपन की आराधना करके एप अभिग्रादि दुष्कर तप करके मनिप्रम के साथ अन्तसमय में एक मास का अनशन किया और मरकर ये दोनों अपगजित विमान में जाकर उत्पन्न हाता यशोमतीने भी इसी तरह से एकमाम का अनशन कर मरण किया सो यह भी उसी विमान मे उत्पन्न हुई।
यह देवभव आठवाँ हुआ ॥८॥ नवमी तीर्थकर भव इस प्रकार है
शव के जीपने अपराजित विमान में रहने की अपनी तेतीस मागर की स्थिति को भोगते २ जन समास करदिया तय वह उम अपराजित रिमान से चवार इसी भरतक्षेत्र के अन्तर्गत शौर्यपुर ધારણ કરી લીધી છે પરજાનેદ ક્ષિત જાણીને તેના મિત્ર માં પ્રત્યે પણ દીક્ષા ધારણ કરી લીપી શેમતી પણ સુનતા પ્રવતિ પાસે દીક્ષા લઈ લીધી . અમુનિએ કમશ ગીતાર્થ બનીને વીસ સ્થાનેનુ ફરી ફરીથી સેવન કરી સ્થાનકવાસીપણાની આરા ! ધના કરીને, તથા અભિગ્રહ આદિ દુષ્કર તપ કરીને મતિપ્રભની સાથે અ ત સમયમાં એક માસનું અનશન કર્યું અને મરીને એ બન્ને અપરાજીત વિમ નમાં જઈને ઉત્પન્ન થયા તથા યમતીએ પણ એક માસનું અનશન કરીને મરણ કર્યું તે પણ એ વિમાનમા ઉત્પન્ન થઈ આ દેવભવ આઠમે થયે ૫૮
છે નવમે તીર્થ કરભવ આ પ્રકારને છે –
શ ખના જીવે અપરાજીત વિમાનમાં રહેવાની પોતાની તેત્રીસ સાગરના સ્થિતિને ભેગવીને સમાપ્ત કરી ત્યારે તે ત્યાંથી અપરાજીત વિમાનથી ચાવીને ભારતની
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३२
-
-
उत्तगण्ययनसंत्र मकरोत् । तदा राज्ञो यशोमती मनस्यामचिन्तयत्-यह मुनि रामोऽपेक्षयाधिक मतिलम्भयामि तदा में महापल म्यात् । इति शिपिन्त्य रागी म्यहम्तममम कृतवती । ततो राज्याऽधिक प्रतिरम्भितो मुनि'। नृपान तथाऽपिन्तयत् । ततो राज्ञी मायाभावममानिता पक्ष्यापरिवर्तितमार नृप ममाश्रयत्तीककर नाम गोत्रकर्म। यशोमती सदाभ्यामेर मतिलम्भितस्तत. गतिनित्त । तत एकदा केपली श्रीपेणराजारविहरन हस्तिनापुरे समवसन शनृपम्तमभिन्दित गत'। तत्र त नत्वा मोदपङ्कमक्षालिनी धर्मदेशना त्या मुक्तिकल्पलता जीजौराग्य सम्माप्तवा। ततश्चन्द्रापिम्बनामरपून राज्ये सस्थाप्य मित्रेण मतिप्रभण को दोनोंने एक साथ उठाया और मुनिराज को पहराने लगे तो रानी यशोमतीने विचार किया कि-म यदि राजा की अपेक्षा मुनिराज को अधिक लाभान्वित करूँ तो मुझे घटे पुण्य का वध होगा। इस प्रकार विचार कर रानीने अपने हाथों से ढीला करके अधिक पहराया। राजाने ऐसा विचार नही किया था इसलिये रानी को मायाचारी सपन्न तथा राजा को अपरिवर्तित भाव याला देखकर तीर्थकर नामफर्मने राजा का ही आश्रय लिया। अर्थात् राजाने उम समय तीर्थकर गोत्र घाँध लिया, मुनिराज वहा से यशोमती एच शसराजा छारा प्रतिलभित होकर चले गये। इसके बाद श्रीपेणकेरली विहार करते हुए रस्ति नापुर मे पधारे। शखराजा उनको बदना करने के लिये गया । वदना करके शखराजाने उनसे मोहरूपी कीचड को धोनेवाली धर्मदेशनासुनी, सुनकर मुक्तिकल्पलता का बीजभत परम वैराग्य को पाया। इससे शंग्व गजाने राज्य में अपने चन्द्रविम्ब नामके अपने पुत्र को स्थापितकर તે પાત્રને બનેએ ઉઠાવ્યું અને મુનિરાજને વહોરાવવા લાગ્યા આ વખતે ગણી. યશેમતિએ વિચાર કર્યો કે, હે રાજા કરતા મુનિરાજને વધારે લાભ આપુ તે મને પુણયને માટે બ ધ થશે આ પ્રકારો વિચાર કરીને રાણીએ પોતાના હાથને ઢીલ કરીને અધિક રાવ્યું રાજાએ એ વિચાર કરેલ ન હતે આથી રાણીને માયા ચારી સ પન્ન તથા રાજાને અપરિવર્તિત ભાવવાળા જોઈને તીર્થકર નામકમએ રાજાને જ આશ્રય લીધે અર્થાત રાજાએ એ સમયે તીર્થકર ગો બાધી લીધુ, મુનિ રાજ ત્યાથી યશોમતી અને શ ખરાજાથી પ્રતિલ ભિત બનીને ચાલ્યા ગયા આ પછી શ્રણ કેવળી વિહાર કરતા કરતા હસ્તિનાપુરમા પધાર્યા શ ખરાજા તેમને વ ના કરવા માટે ગયા વદના કરીને શખ જાએ તેમની પાસેથી મોહરૂપી કીચડને વાવાળી ધર્મ દેશના સાભળી તે સાભળીને મુકિત ક૯૫લત ના બીજભૂત ૫ મવૈરાગ્ય જાગ્યે આથી શખરજાએ પિતાના ચદ્રબિમ્બ નામના પુત્રને રાજ્યગાદિ ઉપર સ્થાપિત કરીને દીક્ષા
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३७
प्रियदर्शिा टीरा भ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
टीका-'सोऽरिहनेमि नामो' इत्यादि
अरिष्टनेमि नामा म भगवान् लक्षणम्बरमयुत -तत्र लक्षणानि औदार्यगाम्भीर्यानोनित महिनो यार = वनिम्तेन सयुतो-युक्त -माधुर्यादिगुणसपन्न ससान्, तपा-अष्टमघमणधर - अष्टाधिक मामा-अष्टमहमम्, तत्मरव्य. कानि यानि शुभमचानि लक्षणानि-दम्तपादाही म्वस्तिकपमसिंह श्रीवत्स शवचक्रगना वनाधिममुग्वाणि ताकृता चिह्नानि तेपा घर धारक.तीर्थदरतामचक सम्ति सायष्टोत्तरसम्रलक्षणयुक्त.. गौतम' गीतमगोत्रोत्पन्न , कालकवि श्यामरान्ति मुशोभितः, तु-पुनः-वजऋपमनाराचसहनना-पत्र कीटकाकारमम्थि, काम =पट्टाकतिमोऽस्थिविशेष , नाराचम्-उभयतो मर्मट पन्धः, एभिः सहनन-शरीररचना यम्य स तथा, जम्पभनाराचसहननावानि
सूत्रकार भगवान के रूप आदि का वर्णन करते हुए कहते हैं'सोरिह' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अरिष्टनेमि नामो सो-अरिष्टनेमिनामा स) अरिष्ट नेमि नामवाले वे भगवान् (लमग्वणस्मरसजुओ-लक्षणस्वरसयुतः) माधुर्य गाभीर्य आदि लक्षणों से समन्वित म्वर वाले थे। (अहमहस्स लखणधरो-अप्टसहस्रलक्षणधर.) हस्तपाद आदिको मे स्वस्तिक, पभ सिंह, श्रीवत्म, शव, चक्रा, गज, अश्व, छत्र, समुद्र आदि शुभ सूचक एक हजार आठ १००८ लक्षणों को धारण किये हुए थे। (गोयमोगौतमः) गौतमगोत्र में उत्पन्न हुए थे। (काल गज्वी-कालच्छवि:) कान्ति इनकी श्याम थी। (वजरिसहसघयणो-वज्रमपभसहननः) वज्रऋषभनाराच सहनन वाले थे। कीलक के आकारवाली हडिका नाम वन है, पहाकार हट्टी का नाम ऋषम है। उभयत मटयध का नाम नाराच है। इनसे जो शरीर की रचना होती है उसका नाम चज्र
सूत्र भगवानना ३५ नु वएन रता ४ छ, “सोरिट्र"
अन्वयार्थ-अरिहनेमिनामो सो-अरिष्टनेमिनामा सः मरिटनेमि नामवाणा ते लगवान माधुय गालीय सिक्षायुत -१२वाणा ता असहस्सलकसणधरो -अष्टसहस्त्रलक्षणधर डाय ५मा मायिया, वृषभ, सिड, श्रीवत्स, शम, या, ગજ, અશ્વ, છત્ર, સમુદ્ર, વગેરે શુભસૂચક એક હજાર આઠ ૧૦૦૮ લક્ષણોને ધારણ ४२ ता गोयमो-गौतम. गौतम गोत्रमा उत्पन्न धयाना कालगन्छवी-कालक
छवि तेमनी लान्ती श्याम ती बजरिसहसघयणो-वनऋपभसहनन य म , નારાચ, મ હનનવાળા હતા ખીલ આકારના હાડકાનું નામ જ છે પાકાર હ ! કાનું નામ કષભ છે ઉભયત મર્ક ટબ ધનું નામ નાચ છે તેન થી શરીરની જે
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
उत्तगासने जात्यस्वर्गमी स्माशकाविधागिनी द्वारापुरी नाम पुरी निरमापयत् । ता रामकृष्णाद्याः सर्वेऽपि यदुराशनाः सुसेन न्यासन । प्रमेण कण प्रतिगामु देव जरासन्ध या भरतार्ड माधयित्वा निग्वाड राज्य मुजे। भगवानरिष्ट नेमिस्त यथा सुग्प कीटन् समधिगततारुण्योऽपि भोगारामुम पर तम्या।
सम्पति सूत्रधार साक्गायया भगरतो रूपादिक वर्णयतिमूलम्-सोऽरिहनेमि नामो उँ, लस्वर्णस्सरसजुओ।
अदृसहस्सेलक्खणधरो, गोयमो कालगच्छेवी ॥५॥ वजरिसहसघयणो, समचउरसो झसोयरो।
तस्स राईमैइ कण, भज्ज जाएड केसवो ॥६॥ छाया-सोऽरिष्टनेमिनामा तु, लक्षणस्वरसयुत ।
अष्टसहसलमणधरा, गौतम. कालच्छवि ॥५॥ वनपभसहनन., समचतुरस्त्र' झपोदरः ।।
तस्मै राजीमती कन्स, भायो याचते केशव । ६|| श्रीकृष्णने वैश्रवणदेव को आराधना करके उसकी सहायता से बाहर योजन लची तथा नवयोजन चौडी एक पुरी की रचना करवाई। इसका नाम द्वारका रक्खा गया। जात्यस्वर्णमयी होने से यह देग्वने वालों के लिये लका की शका उत्पन्न कर देती थी। इसमे बलदेव एव कृष्ण आदि यादवगण निर्भय होकर रहने लगे। यही से कृष्णने प्रतिवासुदेव जरासन्ध को मारने की योजना तैयार की । जरासन्ध को मारकर कृष्णने भरतक्षेत्र के तीनखडो पर अपना राज्य स्थापित किया । भगवान् अरिष्ट नेमि जो कि तरुणवय मे ये वे आनदपूर्वक अपना समय व्यतीत करते हुए भी भोगो से परामुख घन रहे थे ॥४॥ આરાધના કરીને એમની સહાયતાથી બાર એજન લાબી અને નવ નવજન પહોળી એક પુરીની રચના કરાવી અને તેનું નામ દ્વારકા રાખમા આવ્યુ દ્વારકાપુરી જાત્યસ્વ
મયી હોવાના કારણે એ જોવાવાળાને લકાની શ કા ઉત્પન્ન કરી દેતી હતી એમાં બલદેવ અને કૃષ્ણ આદિ યાદવગણ નિર્ભય થઈને રહેવા લાગ્યા અહથી કૃષ્ણ પ્રતિ વાસુદેવ જરા ધને મારવાની યોજના તૈયાર કરી જરાસ ધને મારી કૃષ્ણ ભરત ક્ષેત્રના ત્રણ ખ ડ ઉપર પિતાનું રાજય સ્થાપિત કર્યું ભગવાન અરિષ્ટનેમિ જે તરૂણ વયવાળા હતા તેઓ આન દપૂર્વક સમય વ્યતીત કરતા હતા છતા તેઓ લે ગેથી પરાક્ઝામુખ બની રહેલ હતા જા
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शि टीका २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
टीका- 'सोऽरिनेमि नामो' इत्यादि ---
अरिष्टनेमि नामा म भगवान् लक्षणम्बरमपुत्र तत्र लक्षणानि= औदार्यगाम्भीर्याद्वानि सहितोय स्वर = निम्तेन सयुतो=युक्त - माधुर्याद्विगुणसंपन्न सवान, तथा - अष्टसह णधर - अष्टाधिक समम् अहमम्, तत्मरव्यकानि यानि शुभमचनि लगानि हस्तपादादौ स्वस्तिमसिंह श्रीवत्सशगजाश्वच्छामिमुपाणि तारकृता चिह्नानि तेपा घर =धारकतीर्थङ्करताच स्वस्तिकायीतरसहस्रक्षणयुक्त गौतम = गतिमगोत्रोत्पन्न कालकच्छवि'=श्यामकान्ति मुशोभित तु पुन. - वज्रपभनाराचसहननः-वज्रकी काकारमम्थि, काम = पट्टा कतिकोऽस्थिविशेषः, नाराचम् उभयतो मर्कट पन्ध', एभिः सहनन = शरोररचना यस्य स तथा वज्रमुपभनाराचसहननावानि सूत्रकार भगवान के रूप आदि का वर्णन करते हुए कहते है'सोरिह' इत्यादि ।
"
"
62
"
अन्वयार्थ - (अरिनेमि नामो सो अरिष्टनेमिनामा स ) जरिष्ट नेमि नामवाले वे भगवान ( लाखणस्मरसजुओ-लक्षणस्परसयुक्त' ) माधुर्य गाभीर्य आदि लक्षणों से समन्वित स्वर वाले थे। (अट्टमहम्स लग्ग्वणधरो-अप्टसहस्रलक्षणघर.) हस्तपाद आदिकों में स्वस्तिक, वृषभ सिंह, श्रीवत्म, शव, चक्र, गज, अश्व, उच, समुद्र आदि शुभ मृचक एक हजार आठ १००८ लक्षणों को धारण किये हुए थे । (गोयमोगौतमः) गौतमगोत्र से उत्पन्न हुए थे । (काल गन्वी - कालकच्छवि') कान्ति इनकी श्याम थी । ( वज्जरिसहसघयणो - वज्रपभसहनन ) वज्रऋषभनाराच सहनन वाले थे । कीलक के आकार वाली हड्डि का नाम वत्र है, पट्टाकार हड्डी का नाम ऋषभ है। उभयत मर्कटबंध का नाम नाराच है। इनसे जो शरीर की रचना होती है उसका नाम वज्र
1
सूत्रकार लगवानना ३५ सहनु वन उरता उहे छे के "सोरिह" हि अन्वयार्थ --- अरिहने मिनामो सो-अरिष्टनेमिनामा स અરિષ્ટનેમિ નામવાળા ते लगवान माधुर्य गालीय महि सक्षलायुक्त स्वरवाणा उता अनुसहस्सलाणधरो - अष्टसहस्रलक्षणघर हाथ पगमा माथिया, वृषल, सिह, श्रीवत्स, श म, य, ગુજ, અશ્વ, છત્ર, સમુદ્ર, વગેરે શુભસૂચક એક હજાર આડ ૧૦૦૮ લક્ષણાને ધારણ उरेन हता गोयमो - गौतम, गौतम गोत्रमा उत्पन्न दया हुवा कालगन्डरी-काल कछत्रि तेमनी अन्ती श्याम हती वज्जरि सहसययणो - वज्रऋपभसहनन बन्नऋषभ, નારાચ, ભ હુનનવાળા હતા ખીલ આકારના હાડકાનું નામ વ છે પટ્ટાકાર હુ ડ કાનુ નામ ઋષભ છે ઉભયત મર્કટખ ધનુ નામ નારાચ છે તેન થી શરીની જે
૩
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
לל
उत्सग स
जात्यस्वर्णमयीं लकाशकावियायिनी गतपुरी नाम पुरी निरमाया ता रामकृष्णाद्या सर्वेऽपि यदुशजाः गुसेन न्यासन | मण कष्ण प्रतिग देव जरासन्ध हन्या भरतार्द्ध साथिया त्रिराज्य भुजे । भगवानरिष्ट नेमस्त यथा सुख क्रीडन् समधिगततान्योऽपि भोगवराय एतयाँ | सम्मति सूत्रकार सागाथया भगतो स्पाटिक वर्णयतिमूलम् - सोऽरिहनेमिं नामो उ लक्खर्णस्सरसजुओ । अट्टसहस्सॅलक्खणधरो, गोयँमो कालगच्छेवी ॥५॥ वारिसहसघयणो, समचउरसो झसोयेंगे । तस्स राईमेंई कर्पेण, भेंज जीएड केसेंचो ||६|| छाया - सोऽरिष्टनेमिनामा तु लक्षणस्वरसयुत 1 असहक्षणधरा, गोतमः कालयच्छनि ॥५॥ वज्रमुपभसहनन, समचतुरस्र झपोदर. ।। तस्मै राजीमती कन्या, माया याचते केशव | ६||
श्रीकृष्णने वैश्रवणदेव को आराधना करके उसकी सहायता से बाहर योजन लवी तथा नवयोजन चौडी एक पुरी की रचना करवाई। इसका नाम द्वारका रक्खा गया । जात्यस्वर्णमयी होने से यह देखने वालों के लिये लका की शका उत्पन्न कर देती थी । इसमे बलदेव एव कृष्ण आदि यादवगण निर्भय होकर रहने लगे । यही से कृष्णने प्रतिवासुदेव जरासन्ध को मारने की योजना तैयार की । जरासन्ध को मारकर कृष्णने भरत क्षेत्र के तीनखडो पर अपना राज्य स्थापित किया । भगवान् अरिष्ट नेमि जो कि तरुणवय में ये वे आनंदपूर्वक अपना समय व्यतीत करते हुए भी भोगो से पराङ्मुख बन रहे थे ||४॥
આર્ ધના કરીને એમની સહાયતાથી ખાર ચેાજન લાખીઅને નવ નવયેાજન પહેાળી એક પુત્રીની રચના કરાવી અને તેનુ નામ દ્વારકા રાખમાં આવ્યુ. દ્વારકાપુરી જાત્યસ્વ `મી હવાના કારણે એ જોવાવાળાને લકાની શકા ઉત્પન્ન કરી દેતી હતી એમા ખલદેવ અને કૃષ્ણ આદિ યાદવગણુ યિ થઈને રહેવા લાગ્યા અહીંથી કૃષ્ણે પ્રતિ વાસુદેવ જરાસ ધને મારવાની ચેાજના તૈયાર કરી જરાય ધને મારી કૃષ્ણે ભરત ક્ષેત્રના ત્રણ ખડે। ઉપર પેાતાનુ રાજ્ય સ્થાપિત કર્યુ ભગવાન અરિષ્ટનેમિ જે તરૂણ વયવાળા હતા તે આનદપૂર્વક સમય વ્યતીત કરતા હતા છતા તે બે ગેથી પરાળમુખ બની રહેલ હતા રાજા
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिा टीका 4.0 नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७३७ टोका-'मोरिटनेमि नामो' इत्यादि
अरिष्टनेमि नामा म भगवान् लभणम्बरमयुन.-तत्र लक्षणानि औदार्यगाम्भीर्यादीनि त महिनो य.तर = वनिम्तेन सयुतो युक्त -माधुर्यादिगुणसपन्न स्वरसान, तथा-भष्टमहसर रणधर -अष्टाधिक गहमा-अष्टमयम्, तत्मरव्य. कानि यानि शुभमचानि लपणानि-दस्तपादानी मस्तिस्पासिंह श्रीवत्स गड्दचक्रग नाचनाधिप्रमुमाणि तार्यकृता चिहानि तेपा पर'धारक - तीर्थकरतासचक पस्तिमायष्टोत्तरसहस्रलक्षणयुक्तः, गौतमः गीतमगोत्पन्न , कारपियामन्ति मुशोभित , तु-पुन:-बचनपभनाराचसहनन -बनकी काफारमम्थि, मसम -पट्टाकतिकोऽस्थिविशेपः, नाराचम्-उभयतो मर्कट उन्ध , एभिः सहनन-शरीररचना यस्य स तथा, जम्पभनाराचसहननापनि
सत्रकार भगवान के रूप आदि का वर्णन करते हुए कहते है'मोरिट्ट' इत्यादि।
__ अन्वयार्थ-(अरिहनेमि नामो सो-रिष्टनेमिनामा स) अरिष्ट नेमि नामवाले वे भगवान (लग्वणस्मरसजुओ-लक्षणस्वरसयुत.) मार्ग गाभीर्य आदि लक्षणों से समन्वित म्बर वाले थे। (जमहस्म लावणधरो-अप्टसहस्रलक्षण वर.) हस्तपाद आदिकों में स्वस्तिक, पम सिंह, श्रीवत्म, शव, चक, गज, अश्व, उन्न, समुद्र आदि शुभ मृचक एक हजार आठ १००८ लक्षणों को धारण किये हुए थे। (गोयमोगीतम.) गौतमगोत्र में उत्पन्न हुए थे। (काल गन्ची -कालच्छवि:) कान्ति इनसी श्याम थी। (वजरिसहसघयणो-वज्रमपमसहननः) पत्रऋपमनाराच सहनन वाले थे। कीलक के आकारवाली हट्टि का नाम वन है, पहाकार हड्डी का नाम ऋपम है। उभयत भर्फटनव का नाम नाराच है। इनसे जो शरीर की रचना होती है उसका नाम वज्रम
सूत्री मावानना ३५ मनु वर्णन ४ा छ, “सोरिद्र
मन्वयाय--अरिष्टनेमिनामो सो-अरिष्टनेमिनामा स रिटनेमि नामवाणा त भगवान भाधु मालीय सिक्षणायुत स्व२वाणा ता अट्टसहस्सलकारणधरो
अष्टसहसलक्षणधर पाय ५१मा माथिया, वृषभ, सिड, श्रीस, शम, य४, ગજ, અશ્વ, છત્ર, સમુદ્ર, વગેરે શુભસૂચક એક હજાર આઠ ૧૦૦૮ લક્ષણેને ધારણ ३२० ता गोयमो-गौतम. गाभगोत्रमा उत्पन्न याहु कालगन्छी -कालक
वि.तमनीती श्याम ती वनरिसहसपयणो-वनऋपभसहनन यापन, નારા, મ હનનવાળા હતા ખીલ આકારના હાડકાનું નામ વજી છે પટ્ટાકાર હડ કાનું નામ ઋષભ છે ઉભયન મર્કટબ ધનુ નામ નારા છે તેન થી શરીરની જે
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
उत्सराप्ययन
त्यर्थः, समचतुरस समचतचतुरन च समातरम तदस्यास्तीति समचतुरम' समचतुरस्रमस्थानयानित्यर्थ । तथा-सपोटरस-अपस्य-मत्स्यम्य उदर्रामव उदर यस्य स तथा, यथा मत्स्यस्योदर सम कोमल च माति तथैव समझोमलोदरवान् भगवानासीत् । तस्मै भगवतेऽरिटनेमये भार्या मार्यात्वेनेत्यर्थ राजोमती नाम कन्या केशवा कृष्णो याचते-उग्रसेनाद् याचितवानितिभावः ॥ ६ ॥ ____ सा च कीदृशी' इत्याहमूलम्--अहं सो रायवरकण्णा, सुसीला चारुपेहिणी ।
सव्वलक्खणसपन्ना, विजसोया मणिप्पभा ॥७॥ छाया--अथ सा राजवरकन्या, सुशीला चारुमक्षिणी ।
सर्वलक्षणसपन्ना, विद्युत् सौदामिनी प्रभा ॥७॥ टीका-'अहसा' इत्यादि
अथ सा राजवरकन्या राक्षा मध्ये वरस्य श्रेष्ठस्य उग्रसेनस्य कन्या-पुत्री राजीमती मुशीला शोभनाचारयुक्ता चारुपेक्षिणी-चार-मुष्ठ प्रेक्षितु शील यस्या पभनाराच सहनन है। प्रभु का सरनन यही वनस्पभनाराच था। तथा (समचउरसो-समयतुरस्र') सस्थान समचतुत्र था। (ससोयरो-प्रषोदः) उदर उनका मछली के उदर समान अति कोमल था। इन प्रभु के लिये (केसवो-केशव) कृष्णने (राइमइ कण्ण भज जाए?-राजीमती कन्या भायों याचते) इनकी भार्या होने के लिये रोजीमती कन्या की उग्रसेन से याचना की ॥५॥६॥
वह राजीमती कैसी थी सो सूत्रकार उसका वर्णन करते हैं'अहसा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सा रायवरकण्णा-सा राजवरकन्या) वह राजाओं मे श्रेष्ठ उग्रसेन की कन्या (सुसीला-सुशीला) सुन्दर आचारपाली थी રચના થાય છે તેનું નામ વાઝષભ નારાચ સહનન છે પ્રભુનું સ હનન આ વજ ऋषभ नाराय तु तथा समचउरसो-समचतुरस्त्र सस्थान समयतुर तु झसोयरो-झपोदरः तनु पेट माछीनाटनी म अति आभा तु मा प्रभुना विवाह भाट केसवो-केशवः लो असेन पास राइमइ कण्ण भज्ज जाएइ-राजीमती कन्या याचते तनी शलमती ४न्यानी भागणी ४ ॥ तेसमती वा तीतेनुपा ४२ता सूत्र२४३ छ-"अहसा" त्या !
स-या-सा रायवरकप्पा-सा राजवरकन्या शतमामा ०४ वा असेन imनी अन्या, सुसीला-मुशीला सु१२ मायाराजी इती चारु पेहिणी
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७३९ सा तथा, शोभननेत्रवतीत्यर्थ., नया-सर्वलक्षणसम्पन्ना तथा-विद्युत् मौदामिनी प्रभा-विशेषेण घोतते प्रकाशते इति विद्युत-विशेषेण प्रकाशमानेत्यर्थ , सा " चासौ सौदामिनी-लिताः नस्या' प्रभाान्तिरिक प्रभा यस्याः सा तथा , विद्ययभारदपगाण्यसपन्नाचामीत । 'अर्थ' गन्दो वाक्योपन्यामार्थकः ॥७॥
केगतो यथाऽरिष्टनेम्यर्थे राजीमतीमयाचत, तथोच्यते
यथान्वढा भगवानम्टिनेमि. कीटन कृष्णस्य शमशाला गतः । तत्र कृष्णस्य शाई पनुहन्त भगवन्त प्रति गस्त्रशालारक्षकः भवति-महाभाग । समठपृष्टाठोरमिद धनुरधिज्य कतुं विष्णु विना न कोऽपि समर्थः । अतोऽम्य पनुपोऽधिज्यीकरणाग्रह चिमुश्च । नास्ति तत्र शक्तिरस्य धनुप' प्रत्यश्चामुन्न (चारु पेरिणी-चारप्रेक्षणी) मुन्दर नेत्रवाली थी (मव्य लपवणमपन्ना सर्वलक्षणसपन्ना) स्त्रियों के समस्त उचित लक्षणों से युक्त थी एव (विनमोया मणिप्पभा-विधुत्-मौदामिनीमभा) विडोप रूप से चमकने वाली बिजली के समान प्रभावाली थी ॥७॥
केशवने अरिष्ट नेमि के लिये राजीमती की याचना जिसरूप से __ की थी वह वहा कथारूप से कही जाती है
एक दिन की बात है भगवान् अरिष्टनेमि क्रीट करते हुए कृष्ण __ की शस्त्रशाला में जा पहुँचे। वहा उन्होंने कृष्ण के शाहू चनुप को
ज्यों ही अपने हाथ से उठाया कि इतने में उस शस्त्रशाला के रक्षक ने उनसे कहा महाभाग ! इस धनुष को जो कि कमठ-कच्छप की पृष्ठ की अस्थि (हडि) के समान क्टोर है कृष्ण के मिपाय और कोई नहीं चढा सकता है। अत आप इसको चढाने का आग्रह न करे। क्यो कि चारु पेक्षिणी सु. नेत्र जी ती, मचलावणसपन्ना-मलक्षणसपन्ना सियोना सधा उत्तम सक्षशायी युतता भने विजसोयामणिप्पभा-विद्यत् सौदामिनी તમાં વિશેષ રૂપથી ચમકવાવાળી વિજળીની માફક સમાન પ્રભાવાળી હતી ૧૭૫
કેશવે અરિષ્ટનેમિના માટે રાજીમતિની યાચના જે રૂપથી કરેલ હતી તે અહી યા કથારૂપે કહેવામા આવે છે–
એક દિવસની વાત છે કે, ભગવાન અરિષ્ટનેમાં રમતા રમતા ડ્રમની સ શાળામાં જઈ પહોચ્યા ત્યાં તેમણે કૃષ્ણના શાધનુષ્યને પોતાના હાથથી જ્યારે ઉઠાવ્યું ત્યારે એ સમયે શશાળાના રક્ષકે એમને કહ્યુ-મeભાગ ! આ ધનુષ્ય કે જે કાચબાની પીઠના અસ્થિના જેવું કઠોર છે જેને કૃષ્ણના સિવાય કેઈ ચડાવી શકત નથી આથી આપ એને ચઢાવવાને આગ્રહ ન કરે કેમકે, આપનામાં એટલી શકિન
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
उत्तराध्ययनम
त्यर्थ', समचतुरस्र समपनचतुरन च समचतुरच तटस्यास्तीति समचतुरमा%D समचतुरस्रसस्थानवानित्यर्थ । तथा-सपोदर-अपस्य-मत्म्यम्य उदमिव उदर यस्य स तया, यथा मत्स्यस्योदर सम पोमल च गरति तथैव समकोमलोटरवान् भगवानासीत् । तस्मै भगवतेऽरिटनेमये मायर्या मार्यात्वनेत्यर्थ रानोमती नाम कन्या केशवा-कृष्णो याचते-उग्रसेनाद् याचितवानितिमा: ॥६॥
सा च कीदृशी ? इत्याहमूलम्--अहे सो रायवरकपणा, सुसीला चापेहिणी।
सव्वलस्वर्णसंपन्ना, विज्जसोयो मणिप्पभा ॥७॥ छाया--अथ सा राजवरकन्या, सुशीला चारुमक्षिणी ।
सरलक्षणसपना, विद्युत् सौदामिनी प्रमा ॥७॥ टीका-'अहसा' इत्यादि
अथ सा राजवरकन्या राक्षा मध्ये वरस्य श्रेष्ठस्य उग्रसेनस्य कन्या-पुत्री रानीमती मुशीला शोभनाचारयुक्ता चारुपेक्षिणी-चाम्-मुष्ठ प्रेक्षितु शील यस्याः पभनाराच सहनन है। प्रभु का सरनन यही वज्रऋषभनाराच था। तथा (समचउरसो-समयतुरस्त्रः) सस्थान समचतुत्र था। (झसोयरो-प्रषोदर) उद उनका मउली के उदर समान अति कोमल था। इन प्रभु के लिये (केसवो-केशव) कृष्णने (राइमइ कण्ण भज्ज आएडे-राजीमती फन्या भायर्या याचते) इनकी भार्या होने के लिये रोजीमती कन्या की उग्रसेन से याचना की ॥५॥६॥ . वह राजीमती कैसी थी सो सूत्रकार उसका वर्णन करते हैं'अहसा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सा रायवरकण्णा-सा राजवरकन्या) वह राजाओं मे श्रेष्ठ उग्रसेन की कन्या (सुसीला-सुशीला) सुन्दर आचारवाली थी રચના થાય છે તેનું નામ વજsષભ નારાચ સહનન છે પ્રભુનું સ હનન આ વજા सषस नाराय तु तथा समचउरसो-समचतुरस्त्र सस्थान समयतुर तु झसोयरो-झपोदरः तेनु पेट माछीना चटनी म मति भ तु मा प्रभुना विवाह मार केसवो-केशवः कृष्ण सेन पासे राइमइ कण्ण भज्ज जाएइ-राजीमती कन्या याचते तेनी सलमती ४न्यानी भागणी ४ ॥ तेसमतापी ती तेनु न ४२ता सूर छ-"अहसा" त्या !
म-पयाय-सा रायवरकण्णा-सा राजवरकन्या रानभामा | काम Gअसेन शनी न्या, सुसीला-सुशीला सुर मायाराणी ती चारु पेहिणी
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४१
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् भगाता माते तम्मिन् गरे तद् पनिना विष बधिरीकृतम् , पर्वता. मकम्पिता., अचलाऽपि चलिना सागरा सीमानमतिकामिता., धीरा अग्यधीरिना. वीरा अपि भयननितमया भूमा पातिता । रिमधिकम् ? तस्य शमस्य निना विदशा अरित्रासिता । श्रीकृष्णोऽपि सिंहनादेन गज इस तेन धनिना नितरा क्षुभितो जात । तत स इन्य चिन्तिनपान-ग्रहो । केन महौजसा शबो मातः। मया माते ना सामान्यभूभृता सोभो मरति । परमनेन शव वनिना ममापि लोभो जायते । मन्त्र शको पा चक्रवर्ती वाऽन्य कश्चिद् विष्णुर्या समागतः। तत्कथ मयेद राज्य रक्षगीयम् । इत्यर यापत्स पिचारयति, तापदायुधशालाक्षसाः बैठा रो। भगवानने जब उसको पूरा तो उनकी स्वनि से समस्त विश्व बधिर जैमा बन गया। पर्वत प्रकपित हो उठे, अचल (पर्वत) चलायमान होने लगे। ममुद्रोने अपनी २ सीमा को छोड दी, धीर भी अधीरित हो गये, तथा वीर भी भयजनित मृर्ग से भूमि पर गिर पहे। ज्यादा और क्या कहा जाय उम राग की ध्वनि से देव भी अस्त से उठे। श्रीकृष्णने जर इसकी अनि सुनी तो वे भी मिहनाद से गज की तरह उन गन की 'पनि से अत्यत क्षुभिन घन गये। उन्होंने विचार क्यिा-अरे। यह शख रिस पलिप्ठने बनाया है। मैं जय इसराय को जाता है तो मामान्य राजाओं को क्षोभ होता है परतु आज इसकी ध्वनि से तो मुझे भी क्षोम हो रहा है। मालूम पडता है आज या तो कोई इन्द्र आया हे या कोई चक्रवर्ती आया है या कोई दूसरा विष्णु आया है। अब मेरे राज्य की रक्षा होना बड़ी मुश्किल है। वे जन इस प्रार विचार कर रहे थे कि इतने में અવાજથી સારૂ એ વિકવ બહેરા જેવું બની ગયુ પર્વત કાયમન થયા, અચળ ચલાયમાન બન્યા, સમુદ્રોએ પિતાપિતાની મીના છેડી દીધી ધીર પણ અધીરતાવાળા થઈ ગયા વીર પણ ભયજનિત મૂર્છાથી જમીન ઉપર પડી ગયા વધારે તે શું કહેવું તેના શખના પ્રભાવથી દેવ પણ ત્રાસી ઉઠયા શ્રી કૃષ્ણ જ્યારે તેને અને જ સાભળે ત્યારે તે પણ સિહનાદથી ગજની માફક તે શખના ધ્વનીથી અત્ય ત
ભિત બની ગયા તેમણે વિચાર કર્યો કે, અરે ! આ શખ ક્યા બળવાને વગાડે છે ? જ્યારે આ શ ખને વગાડું છું ત્યારે સામાન્ય ૨ જાને ભ થાય છે પર તુ આજે તે તેના અવાજથી મને પણ શેભ થઈ રહેલ છે. જણાય છે કે, આજ તે કઈ ઇન્દ્ર આવેલ લાગે છે, અથવા તે કઈ ચક્રવતી" આવેલ જણાય છે, અથવા તે કે બીજા વિષ્ણુ આવેલ લાગે છે હવે તે મારા નાથની રક્ષા ક વી ખૂબ મુશ્કેલ પડશે તેઓ જયારે આવા પ્રકારે વિચાર કરી રહેલ હતા એટલામાં આયુધ શાળાના
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
ওষণয়ন मयितुम् । शखगालगरक्षास्य एर नागन निगम्य राम्गिता भगवानारष्टने मिस्तद्धनुः सत्वरमादाय नमयिया लील्यवाधिच्यमकरोत् । इन्धनुस्नुपन तेन धनुपा नीरद इस शोभितो भगवानरिष्टनेमिष्टार निश्चि विश्वमपूरयन् । ततो धनुस्त्यत्तमा धर्मचक्री माफभापर क गृहोत्याजदयाऽभ्रामयत् । तत स्तत्परित्यज्य लील्यै यष्टिमित्र पौमोदी गदागृत्यापितवान, यग्रहणे विष्णु रप्या गामवान् भाति । गदा भ्रमयिन्या मु. पाञ्चजन्य शा गृहीतवान् । स शो भगवता स्पमुखे मयोनिनो रिसन्नीलारपिन्दयरानहस र शुशुभे । आप मे तो इतनी भी शक्ति नहीं है जो आप इसकी प्रत्यचा(पणच) तक को भी झुका सकें। अरिष्टनेमिने जर शस्त्रशाला रक्षक के इस प्रकार पचन सुनें तो उनको पदा अचरज हुआ। उन्होंने उसी समय उम कठोर धनुप को उठाकर देसते २ ही वेत्र की तरह नमा दिया और चढा दिया। उस इन्द्रधनुप के तुल्य धनुप से मेघ की तरह प्रतीत होनेवाले प्रभुने टकार की स्वनी से ममग्र विश्व को पूरितार दिया। इसके बाद उन धर्मचफ्री प्रभुने प्रभामडल से परिपूरित चक्र को उठाकर उसको अपनी अगुली से घुमाया, बाद मे उसको छोटकर कौतुकवश उन्होंने यष्टि के समान कौमुदी गदा को भी बिना किसी आयास के उठा लिया कि जिसके उठाने मे त्रिखटाधिपति विष्णु को भी परिश्रम पडता यो। प्रभुने गदाको घुमाकर बाद में पाचजन्य शख को पजाने के लिये उठा लिया। जब उसको वे यजाने लगे तो प्रभु के मुख पर लगा हुआ वह शख ऐसा मालूम देता था जैसे विकस्ति नीलकमल पर राजहस નથી કે જેથી આપ એની પ્રત્ય ચાને પણ ઝુકાવી શકે અરિષ્ટનેમિએ શસ્ત્રશાળાના રક્ષકના આ પ્રકારના વચન જ્યારે સાભળ્યા ત્યારે તેમને ભારે અચરજ થઈ એમણે એ જ વખતે એ કઠોર ધનુષ્યને ઉપાડીને જોતજોતામાં જ વેત્રની માફક નમાવી દીધુ, અને ચડાવી દીધું એ ઇદ્ર ધનુષના તય ધનુષથી મેઘની માફક પ્રતીત થઈ રહેલા પ્રભુએ ટ કારની ધ્વનાથી સઘળા વિશ્વને પ્રેરિત કરી દીધું, એના પછી એ ધર્મ ચક્રી પ્રભુએ ભા મડળથી શોભાયમાન એવા ચક્રને ઉઠાવીને તેને પોતાની આગળ ઉપર ઘુમાવ્યું તે પછી તેને છોડીને કૌતકવશ તેઓએ લાકડીની માફક કોમુદી ગદાને પણ કંઈ વધુ પ્રકારની મહેનત વગર ઉપાડી લીધી કે જેને ઉપાડવામાં ત્ર ખડના અધિપતિ વિષ્ણુને પણ પશ્ચિમ પડને હતો પ્રભુએ ગદાને ઘુમાવીને પછીથી પાચ જન્ય શ ખને વગાડવા માટે ઉપડે જ્યારે તે તેને વગાડવા લાગ્યા ત્યારે પ્રભુના મોઢા ઉપર લાગેલા તે શખ જાણે એ દેખાતું હતું કે, વિકસિત નીલ કમળ ઉપર રાજહંસ બેઠેલ હોય ભગવાને જયારે તેને વગાડયા ત્યારે તેની
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २० नेमिनाथचरितनिरूपणम्
___७८३ एकदा भगवानरिष्टनेमिरुयाने गत' । तस्मिन्नेव ममये कृष्णोधी तत्र गत । तत्र कृष्णोऽरिष्टनेमिमेवमुक्तवान भ्रात । एहि शौर्य परीमितुमागा युद्ध कुर्वहे । ततो भगवानरिष्टनेमिसुदेवमेवमुत्राच-पलपरीक्षण तु पाहुयुद्धनापि भवितु शक्नोति, अतः माधारणजनीचित युद्ध नावय युज्यते । कृष्णेनारिप्टनेमिरवन स्वीकृत भरतार्द्धजयश्रीसमभृत परिपतुल्य स्वपाहु प्रसारितः। ततो भगवानरिष्टनेमिः कृष्णम्य पाहु बाहुमदेन सह नमयामास । अथ भग वानरिप्टनेमि बजटण्डदृढ स्वमुजदण्ड प्रसारयामास । तत. कृष्णम्तस्य बाहु नमयितु सर्व म्बमामय पादर्शयत् । परन्तु भगवतो वाहु. किंचिदपि नो सदेह नहीं करनी चाहिये। इस प्रकार पलभद्र के कहने पर भी श्रीकृष्ण अपनी हृदयगत शका को दूर करने में समर्थ नहीं हो सके।
एक दिन की बात है कि भगवान् उद्यान में गये। वहा उसी समय कृष्ण भी आ पहुँचे। आते ही कृष्णने नेमिप्रभु से कहा-भाई। आओ शौर्य के परीक्षण के लिये हमदोनों युद्ध करे। कृष्ण की इस यात को मुनकर प्रभुने कहा-युद्ध करने की क्या आवश्याता है-बल का परीक्षण तो पाहुयुद्ध से भी हो सकता है। अन. साधारण जनो चित युद्ध करने में हमारी तुम्हारो शोभा नहीं है। प्रभु के इन वचनों को सन्मान देकर कृष्णने आधे भरत की जयश्री के एक गृह स्वरूप अपने याहु को जो परिधा के समान थी फैला दिया । प्रभुने उनके इस बाहु को वाहुमद के साथ २ नमा दिया। अब प्रभुने अपने बाहु को जो वज्रड के ममान दृढ था पसारा। कृष्णने इसको नमाने की खूब ન કરવું જોઈએ આ પ્રકારના બળભદ્રના કહેવા છતા પણ શ્રી કૃષ્ણ પિતાની હદયની શકાને દૂર કરવામાં સમર્થ ન થઈ શકયા,
એક દિવસની વાત છે કે, ભગવાન બગીચામાં ગયા, ત્યાં એ વખતે કરણ પણ આવી પહોચ્યા આવતા જ કૃષ્ણ નેમિ પ્રભુને કહ્યું –ભાઈ આ શૌર્યની પરીક્ષા કરવા માટે આપણે બન્ને યુદ્ધ કરીએ કૃષ્ણની આ વાતને સાંભળીને પ્રભુએ કહ્યુંયુદ્ધ કરવાની શું આવશ્યકતા છે? બળનો પરીક્ષા તો બહુ યુદ્ધથી થઈ શકે છે આથી સાધારણ માણસેના જેવું યુદ્ધ કરવામાં અમારી તમારી શેભા નથી પ્રભુના આ વચનેને સન્માન આપીને કૃષ્ણ અર્ધા ભારતની જયશ્રીના એક ગૃહ સ્વરૂપ પિતાના હાથને કે જે પરિઘ સમાન હતું તેને ફેલાવી દીધે પ્રભુએ તેમના એ હાથને પિતાના હાયના જોરથી નમાવી દીધે હવે પ્રભુએ પિતાને હાથ કે જે વજા દડની માફક દઢ હતો તેને લાગે કર્યો કૃષ્ણ તેને નમાવવાની ખૂબ ખૂબ કોશિશ કરી પોતાનામાં
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
उत्तमभ्ययनमा
समागत्य सहरा निवेदितान्तः । तत राहातहार श्रीकृष्णो बलदवमेव मुक्तपान यस्थाविधक्रीडया जगत्त्रयस्यापि क्षाभो भाति, स नेमियधारयो राज्य गृहीयारादा कस्त निपेमु समर्थो भवेद ? श्रीकृष्णा-या वचन निशम्य उलभद्र' पाह-अरिष्टनेमिविपये विविधः सन्देहो निर्मूल पर। यतोऽयमम्मभ्राता यदुवंशाधिनन्द्रोऽरिप्टनेमिरभुक्तराज्यलक्ष्मीकोऽपरिणीत पर मनग्या प्रतिपय द्वाविंशतितमोऽईन भविष्यति। यो हि समुद्रविजयादिमिर्पग' मा. र्यमानोऽपि न पाल्छनि विवाह, स एरविधी महापुरुषः नेमिः पथमम्माय राज्य गृही यात् । अतस्त्वया नेमिविषये न कोऽपि सन्देहः कार्यः। बलभद्रणमुक्तोऽपि वासुदेवो हृद्गता नेमिविपया शहा त्यक्तु भभुर्नाभूत् । उस आयुक्शाला के रक्षरजनोंने आकर उनसे सव सान्त कहा। सुनकर शका रूप आतक से आकुलित होरर कृष्णने बलदेव से इस प्रकार कहा-देवो जिसकी इस प्रकार की क्रीटा से जगत्त्रय में भी क्षोभ मच जाता है ऐसा वे नेमि यदि हमारे तुम्हारे राज्य को ले लेवें तो उनको कौन निषेध करने में समर्थ हो सकता है। श्रीकृष्ण के इस प्रकार वचन सुनकर घलभद्रने उनसे कहा-भाई ! नेमिनाथ के विषय में इस प्रकार का मन्देह करना चिरकुल निर्मल है। कारण कि ये बाईसवें तीर्थकर हैं और हमारे माई है। तथा यादववशरूपी समुद्र के ये चद्रमा है। ये तो विना राज्यभोगे ही तथा विना विवाह किये ही दीक्षा धारण परेगे। भला सोचने की बात है कि जो समुद्र विजय आदि द्वारा बहुत २ प्रार्थित होने पर भी विवाह नहीं करना चाहते हैं ऐसे महापुरुप नेमिनाथ हमारे राज्य को छीन लेंगे यह सर्वथा असभव है। अतः तुमको नेमिनाथ के विषय में किसी भी प्रकार का રક્ષકાએ તેમની સમક્ષ આવીને સઘળે વૃતાત કહી સંભળાવ્યો સાભળીને શક્તિ મનથી વ્યાકુળ થઈને કણે બળદેવને આ પ્રમાણે કહ્યું-જુઓ જેની આ પ્રકારની કીડાથી ત્રણે જ તમા ક્ષેભ મચી રહેલ છે એ તે નૈમિ જે મારા અને તમારા રાજયને લઈ લે તે તેને અટકાવવામાં કોણ સમર્થ છે? શ્રી કૃષ્ણના આ પ્રકારના બચનેને સાભળીને બળભદ્રે તેને કહ્યુ-ભાઈ! નેમિનાથના વિષયમાં આવા પ્રકાર સ દેહ કરે તે બિલકુલ ઉચિત નથી કારણકે તે બાવીસમા તીર્થંકર છે અને આપણા ભાઈ છે તથા ચાદવ વ શરૂપી સમુદ્રની એ ચ દ્રમાં છે એ તે રાજ્યને ભેગા સિવાય તેમજ વિવાહ પણ કર્યા સિવાય દીક્ષા ધારણ કરશે એ વિચારવાની વાત છે કે, સમુદ્રવિજય આદિ દ્વારા ખૂબ ખૂબ સમજાવવા છતા પણ તેઓ વિવાહ કરવો ઈચ્છતા નથી તેવા મહાપુરુષ નેમિનાથ આપણા રાજ્યને છીનવી લે તે સાવ અસ ભવ વાત છે આથી તમારે નેમિનાથના વિષયમાં કોઈ પણ પ્રકારને સદેહ
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८३
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० नेमिनाथचरितनिरूपणम्
एकदा भगवानरिष्टनेमिरुद्याने गतः । तस्मिन्नेव समये कृष्णोजी तर गत । तत्र कृष्णोऽरिष्टनेमिमेवमुक्तवान भात ! एहि शौर्य परीसितुमा युद्ध कुर्वहै। ततो भगवानरिष्टनेमि मुदेवमेवमुवाच-परीक्षण तु पाहुयुद्धनापि भवितु शक्नोति, अत. साधारणजनीचित युद्ध नारय युज्यते । कृष्णेनारि, प्टनेमिाचन स्वीकृत भरतार्द्धजयश्रीसमभृत. परिचतुल्य. स्वबाहु पसारितः। ततो भगवानरिष्टनेमिः कृष्णम्य पाहु बाड़मदेन सह नमयामास । अथ भग वानरिष्टनेमि वचटण्डदृढ स्वमुजदण्ड प्रसारयामास । तत. कृष्णम्तस्य पाहु नमयितु सर्व बसामथ्र्य प्रादर्शयत् । परन्तु भगवतो बाहु. मिचिदपि नो सदेह नहीं करनी चाहिये। इस प्रकार यलभद्र के कहने पर भी श्रीकृष्ण अपनी हृदयगत शका को दूर करने में समर्थ नहीं हो सके।
एक दिन की बात है कि भगवान् उद्यान में गये। वहा उसी. समय कृष्ण भी आ पहुँचे। आते ही कृष्णने नेमिप्रभु से कहा-भाई! आओ शौर्य के परीक्षण के लिये हमदोनों युद्ध करे। कृष्ण की इस पान को सुनकर प्रभुने कहा-युद्ध करने की क्या आवश्याता है-बल का परीक्षण तो बायुद्ध से भी हो सकता है। अतः साधारण जनो चित युद्ध करने में हमारी तुम्हारी शोभा नहीं है। प्रभु के इन वचनों को सन्मान देकर कृष्णने आधे भरत की जयश्री के एक गृह स्वरूप अपने बाहु को जो परिधा के समान थी फैला दिया। प्रभुने उनके इस बाहु को वाहमद के साथ २ नमा दिया। अब प्रभुने अपने बाहु को जो वज्रड के ममान दृढ था पसारा | कृष्णने इसको नमाने की वृष ન કરવો જોઈએ આ પ્રકારના બળભદ્રના કહેવા છતાં પણ શ્રી કૃષ્ણ પોતાની હૃદયની રકાને દૂર કરવામાં સમર્થ ન થઈ શક્યા,
એક દિવસની વાત છે કે, ભગવાન બગીચામાં ગયા, ત્યાં એ વખતે કચ્છ પણ આવી પહયા આવતા જ કૃષ્ણ નેમિ પ્રભુને કહ્યું –ભાઈ આ શૌર્યની પરીક્ષા કરવા માટે આપણું અને યુદ્ધ કરીએ કૃષ્ણની આ વાતને સાંભળીને પ્રભુએ કહ્યું – યુદ્ધ કરવાની શું આવશ્યકતા છે? બળની પરીક્ષા તો બહુ યુદ્ધથી થઈ શકે છે આથી સાધારણ માણસેના જેવું યુદ્ધ કરવામાં અમારી તમારેં શેભા નથી પ્રભુના આ વચનોને સન્માન આપીને કૃણે અધો ભારતની જવાત્રીના એક ગૃહ સ્વરૂપ પિતાના હાથને કે જે પરિઘ સમાન હતાં તેને ફેલાવી દીધે પ્રભુએ તેમના એ હાથને પિતાના હાથના જોરથી નમાવી દીધે હવે પ્રભુએ પિતાને હાથ કે જે વા દડની માફક દઢ હવે તેને લાગે કર્યો કૃણે તેને નમાવવાની ખૂબ ખૂબ કોશિશ કરી પિતાનામાં
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७४
उत्तगण्ययनस नतः। भगातो गही विलग्नः केरायः शाग्यापिलग्नशिशुपद् वी । नहा केश, स्वमनस्येवमचिन्तयत् यद्यप मम राज्यमादातसाम, म्यागमाप्टरलताऽनेन पूर्वमेव तद् गृहीत स्यात अतोऽनुमन्ये नाय राज्यापापी, इति पिचिन्त्य राज्यापहारचिन्तया निमको मन स्वास्यमापनगरान। परुदा समुद्रविजय. श्रीकप्णमेग्मुवाच हे केगव ! नेमिमविवाहित निरोग्य मम चता नितरा ग्विद्यते. अतस्नयामयतस्व, यथा नेमिविवाह कुर्यात् । कृष्णस्तस्य पचन स्वीकृत्य तस्मिन २ चेप्टा की-अपना जितना बल धा मय उसके नमाने में लगा दियातो भी वे उस चाह को जरा भी नहीं समा सके । यहातक कि वे प्रभु के भुजदण्डपर लटक भी गये तो भी वह उनसे किंचित् भी नमित नहीं हुई। जैसे कोई बालक रक्ष की डाल पक्टर उसपर लटक जाता है कृष्ण भी इसी तरह उस पर लटके रहे। प्रभु की इस प्रकार श्रचित्यशक्ति देवकर कृष्णने विचार किया-कि यदि ये राज्य को लेने के अभिलापी होते तो पहिले से ही मेरा राज्य इनके द्वारा ले लिया गया होता परन्तु ऐसा तो इन्होंने किया नहीं है अन. यह बात तो सत्य है कि ये राज्य के आकाक्षी नहीं है। इस प्रकार कृष्ण इस चिन्ता से निर्मुक्त बन गये।
एक दिन की बात है-समुद्रविजयने श्रीकृष्ण से ऐसा कहा किहे केशव! मै नेमिकुमार को अविवाहित देखता हू तो मेरा चित्त खिन्न हो जाता है-अत. तुम ऐसा प्रयत्न करो कि जिससे नेमिकुमार विवाह करने के लिये राजी हो जावें। कृष्णने जब समुद्रविजय के इन જેટલુ બળ હતુ તેટલું તેને નમાવવામાં લગાવી દીધુ તે પણ તે હાથને નમાવી શકયા નહીં ત્યાં સુધી જેર કર્યું કે, તે પ્રભુના હાથ ઉપર લટકી ગયા તે પણ તેને જરા પણ નમાવી શક્યા નહી જે પ્રમાણે કે બાળક વૃક્ષની ડાળને પકડીને લટકી રહે તે પ્રમાણે કૃષ્ણ પણ લટકી રહ્યા પ્રભુની આ પ્રકારની અચિત્ય શકિનને જોઈને કૃષ્ણ વિચાર કર્યો છે, જે તે રાજ્ય લેવાની જ અભિલાષાવાળા હેત તે પહેલાથી જ મારા રાજ્યને તેણે લઈ લીધુ હેત પરંતુ એવું તે તેણે કર્યું નથી આથી એ વાત તે સત્ય છે કે તેને રાજયની આકાંક્ષા નથી આ પ્રકારે કૃષ્ણ એ ચિતાથી મુક્ત બની ગયા
એક દિવસની વાત છે કે, સમુદ્ર વિજયે શ્રી કૃષ્ણને એવું કહ્યું કે, હે કેશવ! હુ નેમિકુમારને અવિવાહિત જોઉં છું તે મારા ચિત્તમા ભારે ખેદ થાય છે. આથી તમે એ પ્રયત્ન કરો કે, નેમિકુમાર વિવાહ કરવા માટે રાજી થઈ જાય કૃષ્ણ સમદ્રવિજયના અતરન્યથાયુકત શબ્દને જ્યારે સાભળ્યા ત્યારે તેમણે નેમિનાથને
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ २० नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७८५ कृत्य सत्यभामारुविनण्याचा निजागना. नियुक्तमा । अय कानिगनान घामभासने मकाम प्रवर्तयन् , कारस्करलाणामपि कामरिकारकारिता शिक्षयन, उत्फु लप्रमनस्तरकरसास्वादपरायणैर्मधुकरमधुर रख कारयन , पिकान् पञ्चमस्पर शिक्षयन् , मन्मलयानिलरिहिणा मानमानि सोकप्ठानि कुर्वन जगनन विनिर्जयेऽनगवीर ममुत्साहयन सन्त समागत । सन्तसाहारयेन समीर सर्वेपा मुग्वारा जात । अन्तव्यधा सचक शब्दों को सुना तो उहोंने नेमिनाय को विवाह करने के लिये राजी करने की एक इम प्रकार की युत्ति मोची उन्होने मत्यमामा, मरिमणी आदि अपनी पत्नियों से कहा-कि तुम सर जैसे बो वैसे नेमिकुमार को विवाह करने के लिये विवश करो। इतने में सब ऋतुओं के राजा वसत का मनोमोहक समय आ गया-इसमे वमन्त राजाने समस्त कामिजनों को काम के शासन मानने में परवा-विवश कर दिया। कारस्कर जाति के वृक्षों को भी इसने कामजन्य विकार कारिता की शिक्षा दे डाली। मधुकरोंने जोउत्फुल्लपुप्प के स्तवकों के रमास्वादन मे तत्पर पने हुए थे, मधुरस्वर करना प्रारम कर दिया। पिकों (कोकिलों)ने अपने पचमस्वर में मधुरगीतो को गाना प्रारभ कर दिया मन्द • मलयानिलो (मलय के पवन) के ओकों ने भी विरहिजनों के मन को उत्कठित बनाने में कमर नहीं रखी। इस प्रकार इस वमन्तने जगजन के विनिजैय करने में कामरूपी वीर को उत्साहित करने में किसी प्राार की त्रुटि नहो थाने दी। इस वसन्तमास की सहायता पाकर पवन भी વિવાહ કરવા માટે રાજી કરવાના એક એવા પ્રારી યુકિત વિચારી અને તેમણે પિતાની રૂકમણી સત્યભામા, આદિત્રિયે ને કહ્યું કે તમે સઘળી મળીને નેમિકુમારને વિવાહ કરવા માટે વિવશ કરે આટલ મા વમ તને મનમેહક સમય આવી ગયે તેમાં વસત રાજાએ સઘળા કામી જનને ક મનુ શાસન માનવામાં વિવશ બનાવી દીધા કારસ્કર જાતિના વૃક્ષને પણ તેમણે કામજન્ય વિકાર થાય તેવા પ્રકા થી પ્રકવિન બનાવી દધા ભમરાઓ કે જેઓ સુદ- એવા રસદાયક પુપેને સારવાદ ચૂસવામાં તત્પર બનેલ હતા તેમણે મધુરસ્વર કરવાને કાર ભ કરી દીધું કેલેએ પિતાને પાચેય સ્વરથી ગીત ગાવાને પ્રારભ કરી દીધા મલયાગિરી તરફથી ફુકાતા મદ મદ પવનની લહેરેએ વિરહી જનેના મનને પણ ઉકઠિત બનાવવા મા કસર રાખે નહી આ પ્રકારે આ વસતે જગતના માણને વિનિય કરવામાં કામરૂપી વીરને ઉત્સાહિત કરવામાં કઈ પણ પ્રકારની તૃટિ આવવા દીધી નહી આ વસત માસની
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
रसराध्ययनसन
-
-
-
उक्त च--
सताकुन गुमन्मददलिपुन चपरयन, समालगन्ना इनतरमना प्रजियन । मरन्मन्द मन्द दलितमति तरलयन
रजोरद विन्दन चिरति मारन्द दिशि दिशि || व्यारया--(गुञ्जन् मदान अलिपुञ्ज-भ्रमरममूहो यत्र तत् सताकुच चपलयन् , अग समालिङ्गन्माणिना मुवस्पर्श कुर्वन, अनाम, द्रुततर त्वरितगत्या, भयलयन सवयन, दलित-विकसितम्, अररिन्द-धमल मन्द मन्द तरलयन्स पलयन् रजोटन्द-पुप्पपरागसमृह, चिन्दन-गृहन, मरुद दिल दिशि मकरन्द-पुप्परम, रिति-निक्षिपति । समस्त जनता के लिये विशेष सुसकर प्रतीत होने लगा। इस विषय में कहा भी है- ,
लताकुञ्ज गुञ्जन्मदबदलिपुञ्ज चपलयन् , समालिंगन्नग द्रुततरमनङ्ग प्रयलयन । मान्मद' मद दलितमारिन्द तरलयन ,
रजोवृन्द विन्दन् किरति मकरन्द दिशि दिशि ॥ भिन्न २ शब्द करता हुआएमा मदोन्मन्तभ्रमर सम्रह है जिसमें एसे लताकुज को चचल बनाने वाला तथा प्राणियों के बगको सुग्व स्पर्श प्रदान करने वाला, काम को त्वरितगनि से वेग देने वाला, विम सित कमल को धीरे २ तरलित करने वाला, ऐष पुष्पराग को ग्रहण करने बाळा पवन इस समय मे प्रत्येक दिशा में मकरन्द की वर्षा करने लगा। સહાયતા મેળવીને પવન પણ સઘળી જનતાને વિશેષ સુખકર દેખાવા લાગ્યા આ વિષયમાં કહ્યું છે કે –
लत्ताकुन्ज गुञ्जन्मदवदलिपुञ्ज चपलयन , समालिंगन्नग द्रततरमनन प्रपलयन् । मरुन्मद मद दलितमरविन्द तरलयन, ,,
रजोवृन्द विदन फिरति मकरन्द दिशि दिशि ॥ ભિન્ન ભિન્ન શબ્દ કરી રહેલ એવા મદોન્મત ભ્રમર સમૂહ છે, જેમાં એવા લતાકુ ને ચ ચલ બનાવનાર તથા પ્રાણીના અને સુખસ્પર્શ પ્રદાન કરવાવાળા, કામને ત્વરિત ગતિથી વેગ આપનાર, વિકસી રહેલા કમળને ધીરે ધીરે પ્રલ બનાવનાર, તથા પુષ્પ પરાગને ગ્રહણ કરવાવાળો પવન આ સમયે પ્રત્યેક દિશામાં મકરન્દની વર્ષા કરવા લાગ્યા
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४9
प्रियदर्शिना टासा न. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
तदा मन सकलात्मश्रेयो वमन्तीत्सवः प्रतः । भगवान रिष्टनेमिस्तदा कृ गानुरोधेन तस्मान्त पुरवने समागतोऽपि निस्किार एव क्रीडा पश्यन् स्थित.। वसन्तऋतौ व्यतीते ग्रीप्मन रावतेजोऽभिवर्द्धयन् समागतः । तम्मिन्नति ऋतो भगवानरिष्टनेमिः सान्त'पुरेण कृष्णन सह तदनुरोपाद क्रीडागिरो रे वतके निर्विकार एवं स्थित । थारमर प्राप्य कृष्णस्य भार्या पट्टमहिप्यो रुक्मिणी-सत्यभामा-मभृतयो भगवन्त समेत्यैवमुचु ।
इस वमत के समय सर्वत्र सकल उत्सवों में श्रेष्ठ वसन्त का उत्सव मनाया जाने लगा। प्णने अपने अपने अन्त पुर के बगीचे में भी इस उत्सर से मनाने का आदेश दे दिया। जन वहा बडे ठाठवाट से यह उत्सब मनाया जा रहा था उस समर कृष्ण ने प्रभु से अपने अन्त:पुर के गीचे मे चलने की प्रेरणा नी । वे उनके अनुरोध से वहा गये भी पर तु निर्विकार रूप में बेटे ही चे वहा की मर लीला देखते रहे। कृष्णने इस स्थिति में भी उनके मन को निर्विकार टेवकर बडा
आश्चर्य किया। उत्सव समाप्त होते ही प्रभु वहा से अपने स्थान पर वापिस आ गये। जन वसन्त मनुका समय व्यतीत हो चुका एव राजा के तेज से बढाने वाले प्राज अमात्य की तरह सर्य के तेजको यदाता हुआ ग्रीष्म ऋतु का समय लग गया-तन भगवान् अरिष्ट नेमि कृष्ण के आग्रह से उनके साथ क्रीडागिरि रैवतक पर्वत पर वन क्रीडा एव जलक्रीडा देखने के लिये गये। वहाँ पर भी प्रभु शिकार विसर्जित हो रहे। अवसर पाकर कृष्ण की भक्मिणी तथा मत्यभामा आदि आठ पटरानियों ने मिलकर भगवानसे कहने लगी। जिन मे
આ વસન્તના સમયે સર્વત્ર સઘળા ભત્સવે મા શ્રદ વતન ઉનવ મનવા આ કણે પિતાના અ ત પ ના બગીચામાં જ આ ઉત્સવને મનાવલનો આદેશ આપી દીધા ત્યારેત્યા ઠાઠમાઠથી એ ઉત્સવ મનાવવામાં આવી રહેલ હતા તે સમયે કૃષ્ણ પ્રભુને પિતાના અ ત પ ના બગીચામાં ચાલવા માટે કહ્યું તેઓ કૃષ્ણના આગ્રહથી ત્યા ગયા પરન્તુનિર્વિકાર રૂપથી બેઠા બેઠા ત્યાની સઘળી લીલા જેવા લાગ્યા કૃષ્ણને આવી સ્થિતિમાં પણ તેના મનને નિર્વિકાર જેઈને ઘણ આશ્ચર્ય થયુ ઉત્સવ પૂરો થતા પ્રભુ પોતાના સ્થાને પાછા ફર્યા જયારે વાસ નિરૂતને સમય પુરા થઈ ચૂક્યો અને રાજાના તેજને વધારનાર બુદ્ધિશાળી મ ત્રિીના માફક સૂર્યના તેજને વધારનાર ગ્રીડમરૂતુને સમય આવી ગયો તારે ભગવાન અરિષ્ટનેમિ કૃષ્ણના આગ્રહથી કીડાગિરી રૈવતક પર્વત ઉપર વનક્રીડા અને જળક્રીડ જોવા માટે ગયા ત્યા પણ પ્રભુ વિકાર વિવઈતજ થઈ રહ્યા અવસર જેઈને કૃષ્ણની રૂમણી તથા સત્યભામા આદિ આઠ પટરાણીયે મળીને ભગવાનને કહેવા લાગી જેમાં સર્વ પ્રથમ
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
७५०
বায়ন (४) पभारती
(घमन्ततिलकाटनम् ) पद्मावतीति समुराच विनाधूटी, गोमा न पान नरम्य भात्याश्यम् । नो केवलम्य पुरपस्य करोति कोऽपि, विधासमेप ग्टि एच भवेदभार्य।।
देवरजी! तुम यह क्या नवीन रीत चला रहे रो। तुम तो हरिचरा के एक विभूपण हो, अत. जरतक अपना एक उत्तगरिमा तुम उत्पन्न नहीं कर देते हो तरतफ यह ररिसशशिभूणता कैसी । मुनिसुव्रतनाथ भी तो इसी वश के विभूषण एवे है । उन्होंने अपना विवाह करके ही पश्चात् मुनि दीक्षा धारण फी है। वे गृहस्पये और उनके अनेक पुत्र भी थे । पश्चात् दीक्षित होकर मुक्ति प्राप्त की है ॥१॥ चौथी पद्मावती कहती है--
(वसन्ततिलका) पद्मावतीति समुवाच विनावटी, शोभा नाचन नरस्य भवत्यवश्यम् नो केवलस्य पुरुषस्य करोति कोऽपि, विश्वानमेपचिट एव भवेदभाये ॥१॥
पद्मावती कहती है कि हे देवर । स्त्रीके विना मनुष्य को कोई शोभा नहीं है और स्त्री रहित-पुरुष का कोई विश्वास भी नहीं करता है। तथा विना स्त्री का पुरुष विट (नपुसक) ही कहलाता है ॥१॥
દેવરજી ! તમે આ તે કેવી નવી રીત ચલાવી રહ્યા છે, તમે તે હરિશના એક વિભૂષણ છે આથી જ્યાં સુધી તમે તમારો એક ઉત્તરાધિકારી ઉત્પન્ન નહિ કરે ત્યા સુધી આ હરિવશની વિભૂષતા કેવી ? મુનિ સુવ્રતનાથ પણ આજ વશના એક વિભૂષણ થયા છે તેઓએ પિતાનો વિવાહ કરીને પાછળથી મુનિ દીક્ષા ધારણ કરેલ છે તેઓ ગૃહસ્થ હતા અને તેમને અનેક પુત્ર પણ હતા. પછીથી દીક્ષિત થઈને તેમણે મુકિત પ્રાપ્ત કરેલ છે જેના ચોથી પદ્માવતી કહે છે–
(वसन्ततिest) पद्मावतीति समुवाच विना वधूटी, शोभा न काचन नरस्य भवत्यवश्यम् । नो केवलस्य पुरुषस्य करोति कोऽपि, विश्वासमेष विटएव भवेदभार्य. ॥
પદ્માવતી કહે છે કે, હે દેવરજી રવીના વગર મનુષ્યની કોઈ ભા નથી અને સ્ત્રી વગરના પુરૂષને કેાઈ વિશ્વાસ પણ કરતુ નથી તથા સ્ત્રીના વગરને પુરૂષ વિટ (નપુસક) જ કહેવાય છે
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टी २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
(५) गान्धारी --
( इन्द्रवचाउन्द )
विवाहकृत्यम् |
ससारयाना शुभसमार्थ, पर्वोत्सना वेश्म उद्यानलीया कमलाविलास' शोभन्त पतानि विनाऽगना नो ||
पाचवी गान्धारी कहती है-
•
157
(इन्द्र वज्रा छन्द) मसार यात्रा शुभगघसार्थ, - पर्वोत्सवावेम विवाह कृत्यम् । उद्यानलीला मलाविलाम, शोभन्त एतानि विनाऽगना नो || २ ||
देवरजी ! तुम तो हमे बडे मोले मालूम पटते हो। परतु समार का काम इस मोलेपन से नही चलता है । समारयाना - जीवनयात्रा, दयादान आदि शुभ कार्यों का करना, सघ मे रहना, पर्यो (तहेवारों) का मनाना, उत्सवों का करना, आदि समस्त कार्य विना स्त्री के सुन्दर नही लगते हैं । अत जीवन में पर की शोभाख्प नारी का होना आवश्यक है। इसके विना न मकान ही सुहावना लगता है और न विनाकृत्य ही मन को मचता है । उपवन क्रीडा भी नारी के बिना के नही होती है । तथा लक्ष्मी का विलाम - आन्दनान्त्री के हो ही नहीं सकता है अर्थात विना स्त्री के लक्ष्मी भी फिकी लगती है ॥ १२ ॥ પાચમી ગાન્ધારી કહે છે.
―
न्द्र ६६)
ससारयात्रा शुभ सत्र सार्थ, पर्वोत्सवा वेश्म विवाह कृत्यम् । उद्यानलीला कमला विलासह, शोभन्त एतानि विनाऽङ्गनानो ॥ १ ॥
દેવરજી ! તમે! તેા અમાને સાવ ભૈ ળા મ લુમ પડે છે પરંતુ ૧ મા તુ કામ આવા ભેાળા પણાથી ચાલતુ નથી સ સાર યાત્રા-જીવન ય ત્રા, દયા દાન વo o શુભ કાર્યાંનુ - વુ, સગમા રહેવુ . પર્વો તહેવારને મનાવવા, ઉમવાને કરવા, વગે સઘળા કામેા ીના ગગર સુદ લગતા નથી આથી વનમા ઘરની ગે ભારૂપ એવી સ્ત્રીનુ હાવુ આવશ્યક છે તેના વગર ઘર ચાલતુ નથી તેમ વિવાહુ વગેરે ના પ્રસગે પણ મનને રૂચી આપવાવાળા બને છે ઉપવનની ક્રીડા પણ ચના વગર શાભતી નથી તથા લક્ષ્મીને વિલાસ માનદ તે સ્ત્રી! વગર મળી રાક જ નથી અર્થાત સ્ત્રીના વગર લક્ષ્મી પણ ફીકી લાગે છે ! ૧૫
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५
(६) गौरी-
उत
( इन्द्राचाउन्दः )
अज्ञानभाजः किल पक्षिणोपि, क्षितौ परिभ्रम्य सन्ति मायम् । नीडे सन्तासहिताः सुखेन तताऽपि किं देवर | मूढहकत्वम् ॥
(७) लक्ष्मणा
(इन्द्रनवाउन्दः )
स्नानादि सर्वाङ्गपरिक्रियाया, विचक्षण प्रीतिरसाभिराम' | विश्रम्भपात्र विधुरे सहाय, कोऽन्यो भवेदन विना मियाया ॥
छट्टी गौरीने करा
(इन्द्रवज्जा)
अज्ञान भाजः किल पक्षिणोऽपि क्षितौ परिभ्रम्य वसति साधम् । नीडे स्वगन्ता सहिता' सुखेन, ततोऽपि किं देवर | मूढ दक्त्वम् ॥१॥
हे देवरजी ! हमे तो तुम्हारी यह उदासीनता देखकर अपार दुःख होता है कारण कि देखो तो सही अज्ञानी पक्षी भी इधर उधर से घूम धाम कर जय सायकाल को अपने स्थान पर आते हैं तो वे भी अपनी कान्ता के साथ आनद से मनो विनोद किया करते हैं । परंतु पता नही तुम्हारी बुद्धि क्यों ऐसी विपरीत हो रही है जो तुम इनसे भी अधिक अज्ञानी बन रहे हो ॥१॥
છઠ્ઠી ગૌરીએ કહ્યુ
(न्द्रब1)
अज्ञानभाजः किल पक्षिणोऽपि, क्षितौ परिभ्रम्य वसन्ति सायम् । नीडे स्वकान्तासहिताः सुखेन, ततोऽपि किं देवर ! मूढ दृक्त्वम् ॥१॥
१
હે દેવરજી 1 અમેાને તેા તમારૂ આ ઉદાસિનપણુ જોઈને અપાર૬ ખ થાય છે કારણકે, જુએ તેા ખરા અજ્ઞાની પક્ષી પશુ અહીંતહીં રખડી રઝળીને જ્યારે સધ્યાકાળે પેાતાના સ્થાન ઉપર આવે છે ત્યારે તે પણ પેાતાની પત્નીની સાથે આનદથી માર જન કરે છે પરંતુ સમજાતુ નથી કે, તમારી બુદ્ધિ કેમ એવા વિપરીત થઈ રહી છે કે, જેથી તમા તેનાથી પણ વધારે અજ્ઞાની બની રહ્યા છે. પ્રા
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २२ नमिनाथचरितनिम्पगम (८) सुसीमा-~
(इन्द्रानाभेद ऋदिन्छन्दः) पिना प्रिया को गृहमागताना, प्रापूर्णकाना मुनिमत्तमानाम् । राति भोज्यप्रतिपत्तिमन्य , कथ च शोभा लभते मनुष्यः ।। साता लक्ष्मणाने कहा
(इन्द्रवज्रा) स्नानादि महिपरिक्रियायां, विचक्षणः प्रीतिरसाभिराम.। विनम्भपात्र विधुरे सहाय., माऽन्योभवेदत्र विना प्रियारा ॥१॥
हे देवरजी ! स्नान आदि क्रियाओ में तथा समस्त शारीरिक सेवा शुश्रूषा करने में विचक्षण एव प्रेमपात्र तथा विश्वम्तजन यदि कोई है तो वह एफ अपनो अर्धाङ्गिनी ही है । आपत्ति में फसे हुए व्यक्ति के लिये हर एक प्रकार से सहायता प्रदान कर प्रसन्न रखनेवाली अपनी स्त्री ही होति है। दूसरा और कोई नहीं होता है ॥१॥ आठवीं मुसीमाने कहा
(इन्द्र रजाभेदरूप ऋद्विच्छन्द) विना प्रिया को गृत्मागताना, प्रापूर्णकाना मुनिससमानाम् । स्रोति भोज्यातिपत्तिमन्य , कय च शोभा लभते मनुष्यः ॥१॥
एम आपसे यह पूजती , कि जय आपके घर कोई महिमान या मुनिराज पधारेंगे तो उनका आहारपानी आदिक से आदर सत्कार कौन સાતમી લક્ષમણુએ કહ્યું –
(इन्द्र401) म्नानादिमागपरिक्रियाया, विचक्षण. प्रीतिरसाभिराम'। वित्रम्भपात्र विधुरे सहायः, कोन्यो भवेटत्र दिना स्त्रियाया. ॥१॥
હે દેવારજી સ્નાન આદિ ક્રિયાઓમાં અને મધળી શારીરિક સેવા સુશ્રષા કર વામા વિચક્ષણ અને પ્રેમપાત્ર તથા વિશ્વસ્તજન જે કઈ હોય તે તે એક પિતાની અધાગિની જ છે આપત્તિમાં ફસાયેલ વ્યકિતના માટે અરેક પ્રકારની સહાયતા આપવામા પ્રસન્નતા બાપનાર પોતાની સ્ત્રી હોય છે. બીજું કઈ પણ હેતુ નથી ? આઠમી સુણીમાએ કહ્યું
(ઇન્દ્રવજા ભેદરૂપ અદ્ધિ૭૬) विना पिया को गृहमागताना, प्राघूर्णकाना मुनिसत्तमानाम् । करोति भोज्यप्रतिपत्तिमन्य , स्थ च शोभा लभते मनुष्य ॥१॥
હુ આપને પૂછું છું કે, જયારે આપના ઘેર કઈ મહેમાન અથવા મુનિરાજ પધારશે ત્યારે એમનો આહાર પાણી વગેરેથી સત્કાર કેન્ન કરશે? સમર્થ હોવા
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४
শোয় इत्यय ताभिः कणभार्याभिरनुगमन भगान्तमहिनामि रामकृष्णा दयोऽप्यागत्य तथैवावमन्धन् । पथ चन्मुगिस्ता धुमिन यधुपाक्यम्सनिबन्ध मुक्तो भगवानरिष्टनेमि• 'हो' मसारस्य मोस्दशा' इति मिचिन्त्य सस्मितो जातः । नन स्मितेन कृष्णादयोऽवमन्यन्त- यद् भगाता विवाह गीत इति । सत सहर्पः श्रीकृणः समुद्ररिजयामपि गत्या तम्मे मुखजनक समाचार न्य पेदयत्। परमानन्दितहरयः समुद्रपिजय कृष्णमोचन यत्स ! करेगा। ममर्थ होकर भी मनुष्य जबतक ऐसा नहीं करता है तयतक उसकी कोई शोभा भी नहीं होतो है । अत.मानो और जीवन साधिनी कन्या के साथ विवाह करलो। चिना मिया के ये मय काम अकेले सुमसे नहीं बन सकेंगे ॥१॥ ___ इस प्रकार इन कृष्ण की पाठपटरानियों द्वारा अनुरोधित किये गये उन अरिष्टनेमिकुमार के पास आकर पलदेव ता कृष्ण आदि महानुभावोंने भी इसी तरह का अनुरोधकरना प्रारभ किया। सब का इस प्रकार का आग्रह देवकर भगवान् अरिष्टनेमि कुमार को "देखो तो सही ससारिजनों की कैसी यह मोरदशा है" इस प्रकार के विचार से कुछ इसी सी आगई। उनका मन्दहास्य देखकर कपण आदिजनोंने ऐसा विचार किया कि प्रभुने विवाह करने की अपनी शुभसमति दे दी है। इस प्रकार के विचार से उस समय कृष्ण आदिरों को बडा हर्प हुआ। उसी हालत में वे श्रीकृष्ण महाराजा समुद्रविजय के पास पहुँच कर कहने लगे कि-प्रभुने विवाह करना स्वीकार कर लिया है। इस समाचार છતા પણ જ્યારે મનુષ્ય આ પ્રમાણે તે નથી તે એથી એની કઈ શોભા નથી આથી માની જાય અને જીવન સાથીની કન્યાની સાથે વિવાહ કરી લે પ્રિયા વગર આ સઘળું કામ તમારાથી ચાલશે નહી ?
આ પ્રમાણે કૃષ્ણની આઠેય પટરાણોથી અનધિત બનેલ આ આરિષ્ટનેમિ કુમારની પાસે આવીને બળદેવ અને કૃષ્ણ આદિ મહાનુભાવોએ પણ એજ પ્રમાણે અનુધ કરો શરૂ કર્યો બધાને આ પ્રમાણે આગ્રહ જોઈને ભગવાન અરિષ્ટનેમિ કુમારને “જુઓ તે ખરા સ સારી જનોની કેવી આ મોહ દશા છે આ પ્રકારના વિચારથી થોડું ક હસવુ આવી ગયુ તેમનું મ દ હાસ્ય જોઈને કૃષ્ણ વગેરે બધાએ એવું માની લીધું કે પ્રભુએ વિવાહ કરવામાં પિતાની શુભ સ મતિ આપી દીધી છે આ પ્રકારના વિચારથી કૃષ્ણ વગેરે બધાને ઘણેજ હર્ષ થયે એ હર્ષના ઉત્સાહમાં શ્રી કૃષ્ણ મહારાજા સમુદ્રવિજયની પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા કે, પ્રભુએ વિવાહ કરવાને સ્વીકાર કરી લીધું છેઆ સમાચાર સાભળવાથી મહારાજ સમુદ્રવિજયનું
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् नेमियोग्या कामपि कन्याम् अन्वेपय । तत कृष्णो नेमियोग्या कन्या सर्वतो ऽन्यपयत् । परन्न तयोग्या न साचित न्या समुपख्या । अथान्यदा कृष्ण चिन्नाकुलित दृष्ट्वा सत्यभामा तन्मनोगत भार विज्ञायैवमभापत-स्वामिन् । नमिविपये चिन्ता परित्यज । रानीवनयना सद्गुणराजिनी शुद्धर्मात र्नाम्ना राजीमती मम भगिनी नेमेरनुरूपाऽस्ति । सत्यभामाया वचन निशम्य ताम भिनन्दयन् कृष्ण माह-वयैव मृचयन्त्या मम चिन्ताऽपहता। ततः कृष्णस्तरितमेवोग्रेमेन-नरेन्द्रस्य गृह गतः । उग्रसेनोऽपि गोविन्द समागत दृष्टा सत्कार को सुनकर महाराजा ममुद्रविजय का मनमयर आनद से नाच उठा। उन्होंने उसी समय कृष्ण से कहा-वत्स ! तुम अब देरी न करो और नेमि के योग्य किसी योग्य कन्या की तलास करो। महाराजा ममुद्रविजय के इस प्रकार के आदेश से प्रेरित होकर श्रीकृष्णजीने नेमिप्रभु के योग्य कन्या की चारों तरफ तपाम करना मारभ कर दिया परतु उनकी दृष्टि में प्रभु के योग्य कोई नहीं जची । कृष्ण को एक दिन चिन्ता से विशेष आकुलित देवर सत्यभामाने उनके हार्दिक अभिप्राय का पता लगा लिया-तन उसने उनसे इसप्रकार कहा-स्वामिन् । आप जो नेमि के विषय की चिन्ता से आकुलित हो रहे हैं सो चिन्ता से दूर कर दें। कारण कि मेरी यहिन जिसरा नाम राजीमती है और सङ्गणराजी से जो विराजित है तथा कमल के समान जिसके दोनो नेत्र हैं वह नेमि के योग्य है । यह बडी शुद्धमटी सपन्न है । सत्यभामा के इस प्रकार वचन सुनकर कृष्णने उसको विशेष धन्यवाद दिया
और फिर वे उससे करने लगे-पिये। तुमने अन्छा कहा जो इम મન મયૂર નાચી ઉઠયું તેઓએ એ સમયે કૃષ્ણને કહ્યું કે વત્સ ! હવે તમે વાર ન લગાડે અને નેમિના માટે કેઈયેગ્ય કન્યાની તપાસ કરે મહારાજા સમુદ્ર વિજ્યના આ પ્રમાણેના આદેશને મેળવીને શ્રી કૃષ્ણએ નેમિ પ્રભુને યોગ્ય કન્યાની તપાસ કરવાને ચારે તરફ પ્રારંભ કરી દીધા પર તુ તેમની દષ્ટીમાં પ્રભુને
ગ્ય કાઈ કન્યા દેખાઈ નહી કૃષ્ણને આ પ્રકારની ચિતાથી વ્યાકુળતાવાળા જોઈને સત્યભામાએ તેમના હાર્દિક વિચારોને પત્તો મેળવીને તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું-સ્વામિન્! આપ નેમિના વિષયની ચિતાથી જે રીતે વ્યાકુળ બની રહ્યા છે તે ચિતાને આપ દુર કરી દે. કારણકે, મારી બહેન જેનું નામ રામતી છે અને તે સદગુણની ખાણ જેવી છે તથા કમળ જેવા જેના બે નેત્ર છે તે નેમિને છે તે ઘણીજ શદ્ધમતિ સપન છે સયભામાનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને કૃણે તેને ઘણોજ વન્યવાદ આપ્યો અને પછી તેઓ કહેવા લાગ્યા પ્રિયે ! તમે ઘણું જ સારું કહ્યું છે, આથી
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तययना
पुरम्मरमुगार अहो! मरता कथमेतापनायाम कत' । उग्रमेनपान निशम्य कुन्दाभरदछटया रहन्द बयन कृष्ण मार- राजन । मां भवत्पुत्री रानी मती नेम्यर्ये भान्त याचे । इत्य हरिणा नेभ्यर्थ याचिताया रानाममा आत्मान कृतकृत्य मन्यमान' प्रकृष्टानन्दवश-समुन्वमितरोगराभिमप्रसेनः कृष्ण प्रति यदुक्तवान तदुच्यते-- मूलम्-अहाह जणओ तीसे वासुदेव महिडिय ।
इहागच्छंउ कुमारो, जा से" कण्णं दलोमि ह॥८॥ छाया--अथाह जनस्तम्या, वामदेव महर्दिकम् ।
इहागन्तु कुमार', यतस्तस्मै कन्या ददाम्यहम् ॥ ८॥ सवाद से मेरी चिन्ता को दूर किया। इसके बाद तुरन्त ही कृष्ण उग्रसेन राजा के पास गये! उग्रसेनने कृष्णजी को अपने घर पर आये हुए देखकर उनका अच्छा उचित मत्कार किया। पश्चात् बोलेकहिये आपने कैसे इतना यहा तक आनेका कष्ट किया है ? इस प्रकार प्रेमभरे उग्रसेन राजा के वचन सुनार कृष्णजोने कुन्दपुष्प की आभा के समान आभावाली अपनी दतपाई की फाति से ओष्ठ को स्वच्छ करते हुए कहा राजन् ! आपकी जो यह राजोमती नाम की पुत्री है वह आप नेमिकुमार के लिये प्रदान करे इसके लिये मैं आपके पास आया है ॥७॥
इस प्रकार कृष्ण द्वारा नेमि के निमित्त राजीमती के मागे जाने पर अपने आपको कृतकृत्य मानते हुए प्रक्रप्ट आनद के वश स लमुसितरोमराजियाले होते हए उग्रसेन राजाने श्रीकृष्ण के प्रति क्या कहा वह इस गाथा द्वारा प्रगट किया जाता हैમારી ચિતાને તમે એ દૂર કરી છેઆ પછીથી તુરતજ કૃણ ઉગ્રસેન નાજાની પાસે ગયા, ઉગ્રસેને કૃષ્ણને પિતાને ત્યાં આવેલા જોતા તેમને સારી રીતે સત્કાર કર્યા પછી બધા કહે–અહીં સુધી આવવાનું આપે શા કારણે કષ્ટ ઉઠાવ્યું છે? આ પ્રમાણે ઉગ્રસેન રાજાના પ્રેમભય વચનને સાભળીને કૃષ્ણજીએ કુન્દપુષ્પની આભા સમાન આભાવાળી પિતાની દાત પકિતની કાતિથી હોઠને સ્વચ્છ કરતા કહ્યુ-રાજન ! આપની જે રામતી નામની પુત્રી છે, તે આપ નેમિકુમાર માટે પ્રદાન કરે આને માટે હું આપની પાસે આવેલ હુ છા
આ પ્રકારે કૃષ્ણ દ્વારા નેમિના નિમિત્તે રાજમતિની માગણી થવાથી પિતાની જાતને એથી ધન્ય માનીને ઘણાજ આન દની સાથે એકદમ ઉલ્લાસિત બનીને ઉગ્ર સેન ૨ જાએ શ્રી કૃષ્ણને શું કહ્યું તે આ ગાથા દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવે છે--
-
-
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० नेमिनायचरिननिरूपणम
टीका 'अहाह' इत्यादि
अथ धासुदेवकृतराजीमतीयाचनानन्तर नम्या' बाजीमत्या जनक = पिता उग्रसेनो मरम्भिरताऋद्विगुक्त वासुदेव कृष्णम् एवमाह-हे पास देव । कुमार =अरिष्टनेमि इह-मम भवने आगरा, यतनामैसुमाराया कन्या दहामि-विवाहविधिना समर्पयामि ॥८॥
इत्य विवाहस्वीकृती सत्या नोटिपिनैमित्तिकादिष्टविवाहलग्ने प्रन्यासाने यदभूतदुच्यते
'अहाह' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अह-अय) चामुदेवने जब राजीनती की याचना परी नर उसके बाद (तीसे जणओ-तस्या. जनकः) राजीमती के पिताने (महड्रिय चासुदेव-महर्द्धिक वासुदेवम्) आधे भरत खड की सद्धि से सपन्न वासुदेव से (आह-आर) ऐसा रहा-(कुमारो इहागन्छ उ-कुमार इह आगच्छतु) हे वास्तुदेव ! अरिष्टनेमिकुमार यहा मेरे घर पधारे (जा-यतः) क्यों कि (से ह कुण्ण दलामि-तस्मै अह मन्या ददामि) उनके लिये मुझे कन्या देना है।
भावार्थ-कृष्ण का वचन मुनकर हर्पिन हुए उनसेनने उनसे कहावासुदेवजी-हमे आपका विचार स्वीकृत । श्राप कुमार को यहा ही भेट दीजिये । मैं उनके साथ विधिपूर्वक अपनी कन्या का विवाह कर दगां ॥८॥
__ इस प्रकार उग्रसेन द्वारा कहे जाने पर कृष्णने कोष्टुकि नमत्तिा दारा विवाह लग्न का सशोधन करवाया। विवाह का समय जर नजदीक "अहाइ" त्या !
मन्पयार्थ:--अह-अथ पासुहेव न्यारे रामती यायना ४श त्या वीसे जणी-तस्या जनकः २७ मताना पिताये महडिय वासुदेव-महर्द्धिक वासुदेवम् मया सरतम उनी ऋद्धिाणा सेवा पासुनने आह-आह ड्यु, कुमारी दहागन्उउ-कुमार इहागत ३ वासुदेव ! मा नेभिभा२ गडी मारे ३२ ५॥३ કેમકે, મારે તેમને કન્યા આપી છે
ભાવાર્થ--તૃષ્ણનું વચન સાંભળીને હર્ષિત બનેલા ઉગ્રસેન રાજાએ શ્રી કુષને કહયુ -વાસુદેવજી ! અમને તમારો વિચાર સ્વીકાર્ય છે આપ કુમારને અહી મેડલી દે છે તેની સાથે મારી કન્યાને વિધિપૂર્વક વિવાહ કરી દઈશ |
આ પ્રમાણે ઉગ્રસેન તરફથી સ્વીકાર કરાતા કૃણે કે ટુકી નામના તિથી પાસે વિવાહ લગ્નનું મુહૂર્ત જેવડાવ્યું વિવાહને સમય જ્યારે નજીક આવ્યા
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________
sic
তখন मृलम्सव्वोसहीहिं पहविओ, कयकोउयमगलो।
दिव्वजुयगॅपरिहिओ, मृसणेहिं निभूसिओ ॥९॥ छाया-सौंपिपिभि स्नपित , तियोतकमरा
दिव्ययुगलपरिहित , भूपभूिपित ॥९॥ टीका-सयोसही उत्यादि--
अरिष्टनेमिः सपधिभि.-सर्ग ओपधय सपिघय जया, विजया, ऋद्धिः, द्धि , इत्यादि नामगि. ममिद्धाम्नाभिःम्नपित कृततिकमाल:कृनानि को कानिललाटे मुगलसार्शादिरूपाणि मगलगनिन्द यक्षतादीनि च यस्य स तया, पुन:-दिव्य युगलपिभूपित.-दिव्यम-प्रशस्त युगल-टेवटप्य वस्त्रद्वय परिहित परिधृत येन स तथा, परिधृतप्रशस्तदेवदप्यरतयुगल इत्यर्थ तथाभूपणे -मुकुटकुण्डलादिभिरलङ्कार , विभूषित-शोभित ॥९॥ आया तर उस समय क्या हुआ-यर यात प्रकट की जाती है'मन्योमहीहिं' इत्यादि।
अन्वयार्थ- अरिष्टनेमिप्रभु को (सम्योसहिहिं परविओ-सर्वोपधिभि. स्नपित) जया, विजया, ऋद्वि, वृद्धि इत्यादि नामवाली प्रसिद्ध औषधि दारा स्नान कराया गया। (कयकोउयमगलो-कृतकौतुक्मगल.) उनके मस्तक से मुशल का स्पर्श कराने रूप कौतुक एव दधि अक्षत आदि रूप मागलिक पदार्थों के वारणेस्प मगलकार्य किये गये। उनको (दिव्य जुयगपरिहिओ-दिव्ययुगलपरिहित.) प्रशस्त देवदृप्य दो वस्त्र पहिराये गये। (भूसणेहिं विभुसिओ-भूपर्णविभूषित.) तथा मुकुट, कुडल आदि आभूषणों से वे सुशोभित किये गये। ત્યારે તે સમયે શુ વાત બની તેને હવે પ્રગટ કરવામા આવે છે -- "सम्बोसहीहि" त्यानि!
मन्वयार्थ --अरिष्टनेमि प्रभुने सम्बोसहीहि हविओ-सर्वोपघिमि स्नपित જયા, વિજ્યા, ઋહિ, વૃદ્ધિ, ઇત્યાદિ નામવાળી પ્રસિદ્ધ બૌષધિ દ્વારા સ્નાન કરી पामा मन्यु कयकोउयमगलो-कतकोतकमगल' तमना माया साथे सागताना સ્પર્શ કરાવવારૂપ કૌતુક અને દૂધ, દહી, ચેખા અદિરૂપ માંગલિક પદાર્થોથી એવ२१.३५ म य ४२वामा माव्यु मेमन दिवजुयग परिहियो-दिव्ययुगल परिहित' प्रशस्त हेवन प TA सेवा में कमी पडशवधामा मा०या भूसणेहि विभूसिओ-भूपणैर्विभूषित. तभ० भुगुट, 3 मा!ि आभूषधी तेभने भुशी ભિત કરવામાં આવ્યા
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिता टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिस्पणम्
तत.मूत्रम्--मत्त चे गंधहत्थि च, वासुदेवस्स जि,गं ।
आरूढो सोहई अहिय, सिर" चूडामणी जहा ॥१०॥ छाया--मत्ता गन्यहस्तिन च, यामु'यस्य ज्येष्ठरम् ।
आरूट शोभतेऽधिक, शिरसि चुडामणिया ॥१०॥ टीका-'मत्त च' इत्यादि--- __च-पुन: वासुदेवम्यश्रीकृष्णस्य ज्यटक प्रधान पट्टहस्तिनमित्यर्थ., मत्तदृप्त, गन्यहस्तिन-गनविशेपम्, आस्ट -सन् अधिक शोभते, यया गिरसि चूडामणि' । यथा मस्तके चुडामणि -गोमते, तथैव गजारूढो भगवानरिष्ट नेमि. परमशोभा प्राप्तवानिति भार ॥१०॥
भावार्य-अय नेमिकुमार को वरराजा बनाने के लिये वर का वेप उनपर सुसजित किया जा रहा है। यही वात इम गाथा द्वारा प्रकट की गई है। सन से पहिले उनको सब प्रकार की औपधियों से मिश्रित जल द्वारा स्नान कराया गया। कौतुक मगल कार्य किये गये। दिव्ययुगलवस्त्रों का उन्होने परिधान किया। और समस्त आभूषणों से फिर वे खूब सुमज्जित होकर सुशोभित होने लगे॥९॥
इमके पाट-'मत्त च' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(च-च) याद मे नेमिकुमार को (वासुदेवस्स जिट्टग मर गधहत्यि आरूढो-वासुदेवस्य ज्येष्टकम् मत्त गन्धरस्तिन अरूढ ) कृष्ण महाराज के प्रधान मदोन्मत्त गन्धहस्ती पर आरूढ किया गया। (अहिय सोहई जहा सिहे चूडामणी-अधिक गोभते यथा शिरसि चूडामणी)
ભાવાર્થ-જ્યારે નેમિકુમારને વરરાજા બનાવવાને માટે વરાજાના વેશથી તેમને સુસજજીત કરવામાં આવેલ હતા ત્યારે સહુથી પહેલા તેમને સઘળા પ્રકારની ઔષધી ચુકત જળથી સ્નાન કરાવવામાં આવ્યું અને કૌતુક મગળ કાર્ય કરવામાં આવ્યા આ પછી તેમને દિવ્ય એવા બે વસ્ત્રો પહેરાવવામાં આવ્યા અને પછી સઘળા આશિષ બેથી તેમને શણગારવામાં આવ્યા જેથી તેઓ ઘણાજ સુરોભિત લાગવા માંડયા લા
त्या पछी-"मत्तच" त्या
सन्क्याथ-च-च सार पछी भिभारने वासुदेवस्स जिहग मत्त गाहथि आरूढो-वासुदेवम्य ज्येष्ठकम् मत्त गधहन्तिन यारूढ. य महारान प्रधान सेवा महान्मत्त हाथी पर योमायामा भाज्या अहिय सोहई जहा सिर चूडामणी-अधिक शोमते यथा शिरासि चूडामणी ते समय से मना 64
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६०
-
-
उत्तराध्ययनमा गजेन्द्रमारूढो भगवानरिष्टनेमि' की सगानाभिर्यात इत्याह--- मूलम्-अह ऊसिण्ण छत्तेण, चामराहि य सोहिओ।
दसारचण य सो, सवओ परिवारिओ ॥११॥ चउरंगिणीए सेणाए, रइयाए जहछौ । तुरियाणं सनिनाएणं, दिव्वेणं गयण फुसे ॥१२॥ एयोरिसाए इड्डीण, जुत्तीए उत्तमाए य । नियगाओ भवणाओ निजाओ वहि पुगवो ॥१३॥ छाया--प्रय उन्द्रितेन छत्रण, चामराभ्या च शोभितः ।
दशाईचक्रेग च स, सर्वतः परिपारित ॥ ११ ।। चारदिण्या सेनया, रचितया यथाक्रमम् । तूर्याणा सनिनादेन, दिव्येन गगनस्पृशा ॥ १३ ॥ एतादृश्या हदया, घुत्या उत्तमया च ।
निजकाद् भरनाद, निर्यातो दृष्णिपुर ॥१३॥ टीका--'अह' इत्यादि--
अथ-गजोपरि समारोहणानन्तरम् उच्छ्रितेन-भृत्यैरुपरिघृतेन छपेण, चाम राभ्या पीज्यमानाभ्या च भोभित., दशाईचक्रेण दशौं -सपद्रविजयाक्षोभस्तिमित उस समय वे उसके ऊपर बैठे हुए ऐसा सुहावने लगते थे कि जिस प्रकार मस्तक पर धारण किया गया चूडामणि सुहावना लगता है ॥१०॥ ___ गजउपर विराजमान भगवान् अरिष्टनेमि किस प्रकार भवन से निकले। सो विशेषक अर्थात् तीन गाथाओं से कहते हैं--'अह' इत्यादि, 'चउरगि णीए' इत्यादि, एयारिसाए' इत्यादि च।।
अन्वयार्थ-(अर-अथ) गज के ऊपर बैठने के बाद (ऊसिण्ण छत्तण चामराहिय सोहिओ-उच्छ्रितेन छत्रेण चामराभ्या च शोभित ) नेमिकुमार બેઠેલા એવા સુંદર દેખાતા હતા કે જે રીતે માથા ઉપર ધારણ કરવામા આવેલ ચૂડામણું શભા આપે છે જેના
હાથી ઉપર બેઠેલા ભગવાન અરિષ્ટનેમિ કેવા પ્રકારે ભવનથી નીકળ્યા ? ते विशेष: ३ जाया साथी छ-"ह" या "चउरगिणीए प्रत्याहि । "एयारिसाए" इत्यादि।
अन्वयार्थ- अह-अथवाधीन मे पछी उसिष्ण छत्तेण चामराहिय सोहिआउछितेन छत्रेण चामराभ्या च शोभित भिमारनी ०५२ सेपही।
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६१
प्रियग्निी टीम 120 नेमिनाथचरितनिम्पणम् मागानिदरणाम यमदमा दशभ्रातरस्तेपा चोग समूहन, यद्वा-शाई चोणार मृहेन सब पतुर्तियु परिधारित. परिवष्टित ॥११॥ यथाकम-रिपरा रचितया निरशितया चतुरगिण्यानम्त्यश्वरथपकातिरूपया सेनया, गगनस्पृा -गगन म्पमतीति गगनस्पृर तेन नभोगणव्यापिना दिव्येन
मनाहरण नू -मुन्द्रपण वादिना सनिनादेनगाह बानना एतादृश्या-उपरिनिटिर या नाविभू-या, उत्तम पग-3 कटतमया द्युत्या दीन्या च उपमभित स पुन अणकुर श्रेष्ठो भगवानरिष्टनेविाहार्थ निजकात स्वकीयाद गानाद् निर्यात =निर्गनो मण्डपामन्नप्रदेश समागत । इद वर्णन के ऊपर सेवोंने नत्र धरा तथा चमर होरने वाले उनपर चमर ढोरने लगे। (दसारच फेण य मो मन्वओ परिचारिओ-दशाह चक्रेण च स सर्वत. परियारित.) समुद्रजिय, अक्षाभ, स्तिामत, मागर, हिमवत, अचल, धरण, पूरण, अभिचद तथा बलुटेप इन दशो दशाों से परिवृन (बहि पुगवो-वृष्णि पुगवः) ये नेनिकुमार (जहबम रडया चउरगिणीग मेणा गवण फुले टिपण तुरियाण मानेनाण्ण ण्यरिहाए होग उत्तमाए यजुतीए-यया. , क्रम रचितया चतुरगिण्या सेन्या गगस्पृशा दिन्येर तृर्याणा सनिनादेन पताहगा मन्या उत्तमया च य या) यथाक्रम स्थापित चतुरगिणीहम्नि, अश्व, रथ एव पदातिरूप सेना से तथा गगन को स्पर्श करने वाले दिन्य पावित्रो के तवल नाद से इस प्रकार पूोक माद्धि से पच उत्तन दीप्ति से युक्त कर रिचार के लिये (नियागओ भवणाओ निजीओनिजमान् भवनात् निर्यातः) अपने भवन से निकले । और चलकर मरप के समीप आये ।। यभर दोपणातभना 6५२ सभा या सारचरण यमो सयो परि वारिओ-दशाहचकोण च समर्पत परिमारित समुदाय सोम, सितभित, मा १२, હિમવત, અચલ, ધરણ, પૂરણ, અભિચદ તથા વસુદેવ આ દસે દા હૈત્રી પરિવૃત गनेसा परिहपुगवो-गणिपुगव मे भिमा- जाधम रइयाए चउरगिणीए सेणाए गयण फुसे दिव्वेण तुरियाण सनिनापण एयन्छिए इडीए उत्तमाए य जुत्तीएयथाक्रम रचितया चतुरगिण्या सेनया गगनस्पृशा दिव्येन तुर्याणा सनिनादेन एतादृशा उत्तमया यत्या याम स्थापित यतुर गिणी-डाथी, श्व, २१ मन પાયદળરૂપ સેન થી તથા ગગનભેદી એવા દિવ્ય વાજીત્રોના તુમલ નાદથી આ પ્રકારની સંપૂર્ણ અદ્ધિ સાથે તેમજ ઉત્તમ દીપ્તિથી યુક્ત બે ને વિવાહ માટે नियग्गी भरणाओ निजाओ-निजकात भवनात् निर्यात येताना सपनयी નીકળ્યા અને ચાલીને મ ડપ સમીપ પહેચ્યા
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगयो
विशेषकेग कृतम् । तलक्षण हि
द्वाभ्या युग्ममिति प्रोक, त्रिभिश स्याद् विशेषाम् । कलापक चतुर्मिः स्याचदा पुरक स्मृमिति ॥१॥
वढा रानीमस्या दक्षिणनेप्रस्फुरणादिरूपमशममभूत् । अत्रैव दृद्धसम्प्रदाय -
___ यहा भगवानरिष्टनेमि. वमानानिर्गत , तदा रामपुती राजीमती स्वभपनोपरि गाक्षे स्थिताऽऽमोत् । सा भगवन्तमरिष्टनेमिमाग उन्त विलोक्य वचनातीतमानन्दमनुमन्त्येिवमचिन्तयत्-अहो! किमय मुर्गा वा स्मरो वा मघवा वा समाग उति, किंवा मम मारण्यसचय एष मर्त्यरूपधर' समागच्छति,
भावार्थ-कृष्णने नेमिकुमार को परराजा के वेप म मजित कर और उनको अपने पदृहस्ती पर बैठाकर वे उनकी रात को लेकर अपने घर से उग्रसेन के या चले। घरात की शोभा अपूर्व थी। जय घरात मडप के समीप पहुंची तब राजीमती का दाहिना नेत्र स्फुरित हुआ जो उसके अमगल का सूचक था। इस विपय में वृद्धसमदाय ऐसा है--
जिस समय भगवान् अरिष्टनेमि अपने भवन से निकले उस समय राजपुत्री राजीमती अपने भवन के ऊपर गवाक्ष में बैठी हुई थी। उसने जय भगवान अरिष्टनेमि को आते हुए देखा तो उसके आनद फा पार नहीं रहा। उसके हृदय मे उनको देखते ही अनेक प्रकार के तर्क वितर्क उठने लगे-उसने सोचा क्या यह कोई मृये है या कामदेव है या इन्द्र है जो इस तरफ आ रहा है। अथवा स्या
ભાવ –-કૃષ્ણ નેમિકુમારને વરરાજાના વેશમાં સજજીત કરીને અને પોતાના પટુ હાથી ઉપર બેસાડીને તેઓ પિતાના ઘેરથી જાનને લઈને ઉગ્રસેન રાજાને ત્યા ચાલ્યા જાનની શોભા અપૂવ હતી જ્યારે જન મડપની પાસે પહેચી ત્યારે રાજી મતિનું જમણુ નેત્ર ફરક જે તેને અમ ગળનું સૂચન કરી રહેલ હતુ.
આ વિષયમાં વૃદ્ધ સંપ્રદાય એ છે
જે સમયે ભગવાન અરિષ્ટનેમિ પિતાના ભવનથી નીકળ્યા તે જ સમયે રાજ પુત્રી રાજીમતી પિતાના ભવનની બારીમાં પઠેલ હતી તેણે જ્યારે ભગવાન અરિ
નેમિને આવતા જોયા ત્યારે તેના આન દનો પાર ન રહ્યો એને જોતા જ તેના હૃદયમાં અનેક પ્રકારના તર્કવિતર્કો ઉઠવા લાગ્યા તેણે વિચાર કર્યો કે આતે શુ કેઈ ઇન્દ્ર છે, સૂર્ય છે, કે કામદેવ છે કે, જે આ તરફ આવી રહેલ છે અથવા
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनो टीका म २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम
७६३ येन मम भाग्येनाऽसौ मम भत्तो विधे, तम्मे का प्रत्युपायाम करिये ! एव विचिन्तयन्ती नेमिदनजनितापूर्वानन्दमनुभवन्ती-काऽह, किनायने, मोडसौ कालः, काड तिप्ठामि' न्यादिक किमपि न मातवती । अस्मिन्नवसरे तस्याः दक्षिणमीक्षण प्रस्फुरितम् । तत मानिष्टागवाकुलितहृदया सखीभ्यो दक्षिणनेत्रस्फुरणवृत्तान्त न्यवेदयत्। तनस्तामा चामयितु सख्योऽब्रुवन्-महाभागे! तव शुभं भवन, खेद मा कुरु । किगत्र समागतोऽपि श्रीमानरिष्टनेमिनिवत्तिप्यते? इदमसमाव्यम्! अतश्चिन्तामपहाय मसनमानसा भव । ततो राजीमती सबीसमुदायमेवमनवीद-सरुव । स्ववितव्यतामह जाने, अतो मम हदय विश्व सिति, यढयमन समागतोऽपि प्रतियास्यति, न तु मा परिणेप्यति ॥११-१३॥ मेरा ही कोई पूर्वभव का पुण्यसमह मनुष्य के रूप मे इधर आ रहा है। धन्य है मेरे उस पुण्य को निसने मुझे ऐमा सर्वोत्तम पनि दिया है। मै इस उपलक्ष्य (भेट) मे उसकी क्या मत्युपक्रिया करूँ । इस प्रकार विचाग्मग्न उस राजुल को नेमिप्रभु के दर्शन से अपूर्व आनन्द का अनुभव हुआ-अत. वह यह सब भूल गई कि मै कौन है, यह सब क्या हो ररा है, यह समय कौनसा है, में कहाँ है। इसी समय उसका दाहिना नेत्र फरकने लगा। उसने उसी समय पाम में रही हुई अपनी सग्वियों से हम दारिने नेत्र के फरक्ने के समाचार कहे-सो उन्होंने उमको आश्वसित करने के लिये कहाँ-महाभागे! तेरा कल्याण हो-तृ खेत मत फर। क्या यहा आये हुए अरिष्टनेमिकुमार चासि लोट कर चले थोडे ही जावेगे। इसलिये चिन्ता को दूर कर तुम प्रसन्न चित्त होओ। सखियों से इस प्रकार सुनकर राजुग्ने उसी समय उनसे ऐसा कराમારા કોઈ પૂર્વભવના પુણ્ય સમૂહ મનુષ્યના રૂપમાં અહીં આવી રહેલ છે ધ ય છે મારા એ પુથને કે જેણે મને આ સર્વોત્તમ પતિ આપેલ છે હ તે ઉપલક્ષમાં એની કઈ રીતને પ્રત્યુપક્રિયા કરે આ પ્રકારના વિચારમાં નિમગ્ન એવી રાજુલને નેમિપ્રભુના દર્શનથી અપૂર્વ આનદને અનુભવ થયે આથી તે એ સઘળ ભૂલી ગઈ કે, હું કોણ છું આ સઘળું શું થવું રહ્યું છે. આ સમય કર્યો છે? હું કયા છુ ? એ જ વખતે તેનું જમણ નેત્ર ફરકવા લાગ્યું એમણે એ જ વખતે પોતાની પાસે ઉભેલી સખીઓને પિતાનુ જમણ ને ફરકવાની વાત કહી આથી એ સખીઓએ તેને આશ્વાસન આપતા કહ્યું કે, હે મહાભાગે ! તારૂ કલ્યાણ થાઓ તુ ખેદ ન કર શુ અહીં આવેલા અરિષ્ટનેમિકુમાર પાછા થડા જ ચાલ્યા જવાના હતા ? માટે ચિંતા છોડી દઈને તમે પ્રસન્નચિત્ત થાઓ આ પ્રકારનું અખીએાનું કહેવાના સાભળીને રાજુ એ સમયે તેમને એવું કહ્યું -સખીઓ હુ મારી ભવિતવ્યતાને જાણુ છુ
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन
७६३
जनान्तरे यदभूत्तदुन्यत
मूलम् - अहं से तत्थ निज्जतो, दिस्स पाणे भयए बाडे हि पर्जरेहि, ये, सनिरुद्वे मुटुम्सिए | १४ || पीयितं तु संपते, भर्दिव्यम् ।
3
पासिता से " महापण्णे, सारहि इर्णमव्ववी ॥१५॥ डाया-जय सतत्र निर्यन, दृष्ट्रा माणान भयद्रतान |
पु परेषु च सन्निरान / सुदुखितान ||१४ जीवितान्त तु सम्माप्तान, मामार्थे भक्षयितव्यान् । दृष्ट्वाऽथ महामान, सारथिम् इदमननीव ॥२५॥ टीका- 'अरसी' इत्यादि ।
जय = अनन्तर स भगवानरिष्टनेमि निर्यन= निर्गच्छन विवाहमन्डप प्रत्यासन्नभ देशे वाटेपु=शशलाकादिभिर्निर्मितेषु पजरेपु=पक्ष्यादिन्यनगृहेषु च सन्निरुद्धान्= गाढनियन्त्रितान् अव एस मुदु चितान=दु समाप्तान, भगदुतान =भयत्रस्तान प्रागान्=पाणिनो जीवाद= मृगत्तित्तिरलावकादीन् दृष्ट्रा, व= पुन जीवितान्त=जोवि सग्वियों ! मैं अपनी भवितव्यता जानती हू अत' मेरा हृदय एमा विश्वास नही करता है कि ये मेरे साथ विवाह करेगे। मुझे ऐसा हो मातृम देना है किवे मुझे छोडकर ही चले जानेंगे | ११११११३॥ इसके या हुआ सो सूत्रकार कहते हैं- अहरों' इत्यादि 'जीवितु' इत्यादिका
अन्वयार्थ - ( अह - अथ) जब नेमिकुमार चले आरहे थे तब (सो सः) उन्होंने (तत्थ - तत्र ) उस मंडप के समीप (वाडेहि वाटेषु) वाडों मे तथा (पजरेहि- पजरेपु) पिंजरों में (सनिरुद्धे- सनिरुद्धान्) बन्द किये गये अत एव ( सुदुक्स - सुदु खितान) अत्यंत दुखित ऐसे (मय ए - भयद्रुताम् ) भयत्रस्त (पाणे-माणान् ) जीवों को मृग तित्तिर चिडिया
થી મરૂ હૂંત્ય એવા વિશ્વાસ નથી કરતુ કે, તે મારી સાથે વિવાહ કરશે મને તે એવુ જ માલુમ પડે છે કે, મને છોડીને તેઓ ચાલ્યા જશે ૧૧૫૧૨૧૩{t या पछी शुश्रूयु तेने सूत्रकार हे छे --"अहसो" धत्याहि ! "जीवियतु" धत्याहि ! अन्वयार्थ--अह-अथ न्यारे नेभिडभार भावी रह्या हता त्यारे सो-स तमाशे तत्थ-तन ते भडपनी सामे वाडेहिं - वाटेषु वासभा तथा पजरेहिं - पजरेषु पारामा सनिरुद्ध-सनिरद्वान् पुरवामा आवेला ते मुटु वए-दु· खितान् अत्यंत हु भी योना त्रास भय-ए-भयद्रतान लयलीत मनेा
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका
२० नेमिनायचन्तिनिरूपणम
नस्य-पागधाग्णव्यापारस्य अन्त-मृत्योरास नत्वादवसान समाप्तान समधिगतान. यद्वा-जीवितम्य अन -पर्यन्तरी भागम्त सन्माप्तान , मृत्युमुग्ममाप्तमायानित्यर्थ: माग | मामागनलोलुपैर विवेरिभिमामोशन भरयितव्यान-भक्षितुमानीतान् जोगान् 'पापित्ता' प्रेयपिचार्य पदनन्तर महामान:-महती पन्नाम्मति न वपिनानयात्मिा यम्य स तथा, तीर्थङ्करा हि जन्मत एव मत्वादिज्ञानत्र ययुक्ता भवन्ति । एनाश' म भगवानरिष्टनेमि साय जाननपि, जीवाभाकरणकारणानुमोदनम्बरपाया अहिंसाया विशिष्टमाहात्म्य बोधयितु सारवि-प्रक्रमाद दृस्तिपरम् दद पक्ष्यमाण वचनम् नमीन उक्तवान् । १४-१५॥ मूलम्-कस्स अंडा इमें पाणा, ऐए सव्वे सुहेसिणो ।
वाडेहि पजरेहि च, सनिरुहा य अच्छई ॥१०॥ आया-स्यायम ठमे प्राणा , एते गर्ने मुसैणि ।
___वाटेषु पञ्जरेषु च, मन्निरुवाच आमते ॥१६॥ आदि जानवरों से (निम्त--ट्रा) दे वकर ऐमा विचार किया कि ये सर (जीवियत नु सपने मसहा मरिग्वयम्बर-जीविताना मप्रासान् मामार्थ भक्षयितन्यान् ) मारे जाने वाले ह-क्यों कि मासाहार के लोलुपी अविवेकी व्यक्तियोंने इनको मासके निमित्त ही यहां लाकर वद किया है। अतः (से
महापपणे-म महाप्राज ) जन्म से ही मतिअन एव अवधिज्ञानरूप प्रज्ञा से समन्वित होने से सब जानते हुए भी जीवरक्षा करणकारणानुमोग्न स्वरूप अहिंसा का विशिष्ट महात्म्य बतलाने के लिये उन प्रभने (मारहि-सारथिम् ) मारपि-अनि महावन से ( इण मन्त्रवी-इदम अब्रवीन ) एसा कहा-॥२॥१५॥ याने भृग, fh - ( या मेरे दिम्स-दृष्ट्वा ने शेविया२ ४यो ४, मायणा जोवियतु मपत्त मसठ्ठा भविश्यवए-जीविताना सप्राप्तान मारा भक्षयितव्यान મારવામાં અાવના છે કેમકે, મામાહાના તાલુપ આવકો તિઓએ તેમને નામના નિમિતેજ અહીં ખાવા ન સમજી બધ કરેલ છે આથી દાજી -स महाप्रज्ञ' भयो । भनि तथा वान ३५ प्रज्ञा समन्वित माया સઘળ જાણતા હોવા છતા પણ અતિ ભાનુ રિક્ટ માય બતાવવા માટે તે પ્રભુએ सारहि-सारथिम् सारथी-मर्थात भारताने इव मबदम् वी-अबवीत येवु ४धु ॥१४॥१५॥
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
___ उसराययाम ~'करम इत्यादि। पते मर्वे मागा'मृगलामादयो जीया. गुपिण. गुणामिलापण. सन्ति । जीपाना मुपित सामारिका । इस प्रागिन माप देनी वाटेषु पञ्जरेपु व मनिरुद्धा आमते । द्वितीयशफार पूरणार्थ ॥१६॥
एवं भगरतीक्तमूलम् अहं सारही तंओ भणड, गए भदा उ पाणिणो।
तुम्भे विवाहकंजम्मि, मुंजावेउ बह जैण ॥१७॥ छाया-भय सारपिस्त भणति, पत भद्राम्न मागिन ।
युष्माक बिहकार्य, भोजयितु र जनम् ॥१७॥ टीका-~'अ' इत्यादि। अय-भगद्वचनश्रवणानन्तर सारथिः हस्तिपफ'तम्भगवन्त भणति-प्रवीति-- है कमार! एते भद्रा-सरला -करसभाववर्जिता प्राणिना मृगतित्तिरलाव क्या कहा मो फरते हैं-'कस्स अट्ठा' इत्यादि।
अन्वयार्थ (O सव्वे सुहेसिणो-एते मर्वे सुरवपिण.) ये सब मृगत्तित्तिर लावा आदि जानवर सुखाभिलापी है (इमे पाणा कस्स अट्ठावाडेहिं पजरे हिच सनिरुद्धाय अच्छई-इमे प्रामा फस्याथे वाटपु पञ्जरेषु च सनिरुद्धाः सासते) फिर ये प्राणी यहा पाडों में तथा पजरा में किप्तकारण से यर किये हुए हैं ॥१६॥ अब मारथि कहता है--"अह सारही' इत्यादि ।
अन्वयार्थ---(अह अथ) नेमिकुमारने जब पशुओं के बंद होने का कारण सारथि से पूछा-लब (सारही-सारथि) उस सारथिने (तओभणइ-त भणति) मभुको उत्तर दिया कि-हे कुमार ! (1ए मदा
शु उखु ते ४ छ-~"कस्स अट्टा" त्या
मन्वया - एए सव्वे सुहेसिणो-एते सर्वे मुखैपिण मा सपा ME नपरे। सुमना अनिता छ, छत पर इमे पाणा कस्स अट्ठा बाडेहि पजरेदि च सनिरुद्धाय अच्छई-इमे प्राणा कस्या वाटेषुपारेषु च सनिरुद्धा आसते આ પ્રાણીઓને બહી વાડામાં તથા પાંજરામાં શા માટે પુરવામાં આવ્યા છે ૧૬
व सारथी --"अह सारही" त्याह!
અન્વયાર્થ–-નેમિકુમારે જ્યારે પશુઓને બાંધેલ હોવાનું કારણ सारथीने ५७यु त्यारे सारही-सारथि. ते सारथीये तो भणइ-त भणति प्रश्न उत्तर भाया 3, भार! एए भहा पाणिणो-एते भद्रा प्राणिन २ २५सावया
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोफा अ २२ नेमिनायचरितनिरूपणम्
७re कान्या युप्ताक विवाहमाये बह जन-समागतान् बहन यादवान् माजयितु सन्निरुदा मन्ति । 'तो' इत्यत्र माविभक्तिकम्नगि ।'' गटर प्ररणे १७॥
इत्य मारथिनोक्ते -प्रभुबके तदाह-- मृम्सोऊण तस्त वयणं, बहुपाणिविणासण।
चिंते. से महार्पन्ने, साकोसे जिएंहि ऊ ॥१८॥ छाया-श्रुत्वा तम्य वचन, बहुमाणिविनाशनम् ।
चिन्तयति स महापाता. सानुकोगो जीवेषु तु ॥१॥ टीका-'सोऊण' इत्यादि।
तस्य-स्तिपस्य बहुमाणिविनाशन-पहुप्राणिविनाशमूचक वचन अत्ता जीवेपु-मागिपु सानुकोशो-दयावान् महाप्रानो मत्यादिनानत्रयसहित स भग वानरिष्टनेमिः, तु-निश्चयेन चिन्तयति ॥१८॥ पाणिणो-गते भद्राः प्राणिन) ये क्रूर स्वभाव से रहित होने के कारण भोले प्राणी-मृग तित्तिर लावक आदि जानवर हे इनको मारकर (तुझे विवाह कन्नम्मि बहु जण भुजावेउ-युष्मारुविवाहकार्ये घटजन भोजयितुम् । आपके इम विवाह कार्य में आये हुए बहुत यादवी को जो कि मामा हारी है उनको खिलाने के लिये बंद किये गये है ॥१७॥
इस प्रकार सारथि के वचन मुनकर भगवानने क्या किया सो कहते हैं-'सोऊण' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-(तस्स बटुपाणिविणासण वयण सोऊण-तस्य पदुमा णिविनाशन वचन श्रुत्वा) इस प्रकार अनेक प्राणियों के विनाश सूचक सारथि के वचन सुनकर (जिएहिं साणुकोसे-जीवेपु सानुक्रोशः) समस्त प्राणियों में अनुकम्पा के भाव रखने वाले तथा (महापन्ने-महापाज्ञः રહિત હોવાના કારણે ભેળા પ્રાણી મૃગ, તિત્તિર લાવક, વગેરે જાનવર છે તેમને મારીને तुम्मे विवाहकजमि-युप्माक विवाहकायें साधना मा विवाह आय भी मापेक्षा वह जण मुजावेउ-बहुजन भोजयितुम् पक्षा यावा , २ भासाहारी तमन ખવરાવવાને માટે બંધ કરવામાં આવેલ છે આપણા
આ પ્રમાણે સારથિનુ વચન સાંભળીને ભગવાને જે કહ્યું તે કહે છે -- "सोऊण" त्यात
मन्वयार्थ:--तस्स बहुपाणिविणासण वयम सोऊण-तस्य वहभाणिविनाशन वचन श्रुत्वा मारना मने प्राणीयाना विनाश सूयह सेवा साविना पयन सामगीन जिएहि साणुकोसो-जीवेषु सानुक्रोश' मा प्रादायामा अनु
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
७८
उत्तराध्ययनसो भगवान् यथा निEिT-- मूलम् जेइ मजम कारणा एए, हम्मति मुनह जिया ।
ने में" एंय तु निस्सेस,परलोए भविम्लेंड ॥१९॥ छाया--यदि मम शरणादत, या गुपयों जीराः ।
न मे एनच निःश्रेयस, पररीक मरिष्यति ॥१९॥ टीका-'जह' इत्यादि।
यदि एत मन्दिरता गुबहयः पाणिनो मम धारणाद हन्यते । तदा तु एतद हनन परलोके मोक्षगमने ममम नियसम्कल्याणकारक न भनि प्यति । हिंसया मोक्षो न भवतीति भाव ||१९||
___ एतेपा मागिना रन्धमोचनपुरम्मर रक्षणमेव श्रेयस्करमिति भगादभिप्राय मात्वा सारविना नाटकाना पजराणा न द्वाराणि समुद्घाटिनानि, तपा मृग मति-आदिक तीन ज्ञान सपन्न (से-म) उन नेमि प्रभुने (चिंतेड-चिन्त यति) विचार किया ॥१८॥
भगवान ने जो विचार किया मो बताते हैं-'जह' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-यदि (मज्झ-मम) मेरे (कारणा-कारणात् ) निमित्त से (एए सुबह जीया-एते सुरहयो जीवा.) ये सन रोके गये जीव (हम्मतिहन्यन्ते) मारे जाते हैं तो (एय-एतद) यह हिंसा (मे-मे) मेरे लिये (परलोए निस्सेस न भविस्सइ-परलोले नि श्रेयस न भविष्यति) मोक्षगमन में कल्याणप्रद नही होगी अर्थान-हिंसा से मोक्ष नही होता है ।।१९।।
सारथिने जर यह देखा कि इन प्राणियो शवधन मोचन पूर्वक सरक्षण ही श्रेयस्कर है, ऐसा विचार प्रभुका है तो उसने प्रभु के इस ४ पान मा शमवावाणा तथा महापन्ने-महापज भयानि जानथी सपना से-स ते नभिप्रभुमे चिंतेइ-चिन्तयति वियार ४यो ॥१८॥
भगवान ने विया२ च्या ते तावे "जई" त्या!
अन्याय-ले मज्झमम भार कारणा-कारणात निमित्तथी एए सुबह जोया-एते सुबहवो जीवाः मा सघणा ५४ायला हम्मति-हन्यन्ते मा-पामा मावे छ त एय-एतत साहिसा मे मे भाभाटे परलोए निस्सेस न भविस्सइ -परलोके नियस न भविष्यति भोक्षगमनमा ५८या शे नही मयात् હિસાણા મેક્ષ થતું નથી ૧લા
સારધિએ જ્યારે એ જોયું કે, આ પ્રાણીને છોડી મૂકીને તેઓનું સ રક્ષ કરવું એ શ્રેયસ્કર છે એ પ્રભુને વિચાર છે તેમ સમજીને તેણે પ્રભુના એ વિચાર અનુસાર પાજ
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियशनी दीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् त्तिनिरलायमादीना पन्धनानि च उिन्नानि । ततस्ते सर्वे जीरा मुममनुभनन्त' चन गताः । इत्य सारविकृतदयाकार्येण सतुष्टो भगवान” यत्कृतास्नदाह-= । मूलम्--सो' कुडलाण जुर्येल, सुत्तंग च महाजेसो। '
आभरणाणि य सव्वाणि, सारहिस्से पणाम ॥२०॥ . ' छायास कुण्डलाना युगल, सूत्रक च महायगा ।
आभरणानि च सर्वाणि, सारथये अर्पति ॥२०॥ 'टोश-'मो' इत्यादि।
महायशी.-महत्-सतिगायि यश-कीनियस्य स तथा, स भगवानरिष्टनेमि कुण्डलाना युगल, च-पुन' मनक-कटिसूत्रकम् केयरकादीनि अन्यानि व सर्वाणि आभरणानिस्कयूराटिकाति सर्माण्याभरणानि मारथये अपयति । वाटकेस्थिता'-पञ्जरेषु च स्थिता हनिष्यमाणा : मृगत्तित्तिरलाकादयोऽनेन सारथिना रक्षिताः, इति हेतोः परितुष्य , भगवान रिष्टनेमिस्तस्मै , पारितोपिक कुण्डलादिक ददातीति सूत्रार्थ ॥२०॥ 'विचार के अनुमार ही पजर एप पाडे मे यद किये हुए उन समस्त पशुजों को छोड़ने के अभिप्राय मे उनका द्वार उघाड दिया और उनके सय रन कार दिये। इससे 'सर के मर वे जीव वहा से आनदपूर्वक सुरिच होते हुए वन को चले गये । इस प्रकार सारथि कन इस दयामय कार्य से सतुष्ट भगवान ने उस समय क्या किया सो कहते
-'मो' इत्यादि। . अन्वयार्थ-(महाजसोसो महायशाः सः) महाकीर्ति सपन्न उन भने ___ उसी समय '(कुडलाण जुयल सुक्तगच-कुंडलोना'युगल सत्र च) दोनों 'कानों के कुडलो को और कटिमेग्वला की तथा अन्य (सव्याणि રામા અને વાડામા બ ધ કરેલા એ સઘળા પશુઓને છોડવાના અભિપ્રાયથી તેના દ્વાર ઉઘાડી નાખ્યું અને એમના બ ધન કાપી નાખ્યાં આથી તે સાળા જ આન દ પૂર્વક સુખી બનીને, ત્યાથી નિર્ભય થઈ વનમાં ચાલી ગયા આ પ્રકારના સારથીથી કરાયેલા આ દયામય કાર્યથી સવા ભગવાન તે સમયે શું કર્યું તેને ४९ छ -"सो" त्या!ि
. . । अन्याय--महाजसो-महायशा Hotlaपन्न ते प्रभु ये सभी कुडलाण जुयल मुत्तग च-कुडलाना युगल' मूत्रके च मन्ने ४ नाना 3. अनेट
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन ततो यदभूतदुच्यत____ अथ परुणारससागरः सरलजन्तुरसणपरायणी मगगनरिष्टनेमिस्तता हस्तिन नित्तयितु स्तिपकमादिष्टयान । अतिक्रमणीयादेशस्य तस्य भगवतो निदेशानुसारेण हस्तिपको हस्तिन नितितवान् । नितनमान भगवन्तमरिष्टनेमि विलोक्य तन्मातापितरौ शिवासमानियो तत्पुरत समागत्य प्रपतदश्रुविन्दुमेपायितेक्षणौ एवमुक्तान्ती-वत्स । कयमस्मत्ममोदद्रुम मृलत उन्मूलयित मयतसे? विवाह स्वीकृत्य सम्मति तयागत कृष्णादिन यदन कय वेदमि ? त्वदि भाभरणाणि-सर्याणि आमरणानि) समस्त केयर आदि आभरणों को उतार कर (साररिस्स पणामरा-सारथये अर्पयति)मारयि को दे दिये ॥२०॥ इसके बाद क्या हुआ सो कथा रूपसे कहते हैं- - . . .
दयालु प्रमुने प्रसन्न रोकर जप अपने समस्त आभूषणों को शरीर पर से उतार कर उस सारथि को दे दिया तय करुणारस के सागर तथा समस्त प्राणियों की रक्षाकरने में तत्पर उन भगवान् भरिष्टनेमि ने सारथि से अपने हाथी को वापिस लौटाने के लिये आदेश दिया। सारथिने भी अनतिक्रमणीय आदेशवाले उन प्रभु की आज्ञानुसार हार्थी को पीछे वहा से वापिस लौटा लिया। हाथी को वापिस लौटा हुआ देख कर प्रमु के मातापिताने उसी समय उनके पास आकर आखों से अश्रु की चौंधार पाते हए कहा-वत्स! यह क्या कर रहे हो क्यों हम लोगों के प्रमोदरूपी वृक्ष को जडमूल से उखाडने के लिये तत्पर हो रह हो। यदि विवाह नहीं ही करना था तो क्यों वह सब समारभ सजवाया। भेमा तथा सञ्चाणि आभरणाणि-सर्वाणि आमरणानि सपना ४५२ मेरे मा पर ताश सारहिस्स पणामये-सारथये अर्पयति सारथीने मापी ll ॥२०॥
આના પછી શું બન્યું તે કથા રૂપથી કહે છે--
દયાળ પ્રભુએ પ્રસન બનીને જ્યારે પિતાના સઘળા આભૂષને શરીર પર ઉતારી તે સારથીને આપી દીધા ત્યારે કરૂણારસના સાગર તથા સઘળા છવાની રક્ષા કરવામા તત્પર એ ભગવાન અરિષ્ટ નેમીએ તે સારથીને પિતાના હાથીને પાછા ફેરવવા માટે આદેશ આપ્યો સારધીએ પણ અનતિક્રમણીય આદેશવાળા પ્રભુની આજ્ઞા અનુસાર હાથીને ત્યાંથી પાછા ફેરવ્ય હાથીને પાછા ફતે જોઈને પ્રભુના માતા પિતાએ એ સમયે તેમની પાસે પહાચી આખેથી આસુ સારતા કહ્યું હું વત્સ! આ શું કરી રહ્યા છે જે અમારા ઉત્સાહથી પ્રમુદિત બનેલા વૃક્ષને જડમૂળ ઉખેડવા માટે કેમ તત્પર બન્યા છે વિવાહ કરેજ
20
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीफा . २२ नेमिनाथचरितनिकरणम्
७७१ वाडा कृष्ण म्वयमेमोग्रसेनसमीपे गन्ना नपुर्ण गनीमनी याचितवान . अधुना स कथ स्वमु वमुप्रसेन दर्शयिष्यति ? कय वा वराकी मा राजीमती म्यास्यति ? सा तु जीवनपयेन्त जीवन्मृतर स्थास्यति । न हि अलीना न्या मनसाऽगि स्वीकृत पति परित्यजति । भर्तीना भामिनी चन्द्रहीना रजनीद न गोमते। अनो विवाह कत्वा म्ववधुमुग्वमस्मार दर्शय । अम्मारुमिमा पथ पहिले विवाह की अनुमति देकर अब इस समय उसके परित्याग से कृष्णातिक यादों को दुन्वित करना तुमको योग्य नहीं है । देवो वेटा। तुम्हारे निमित्त ही कृष्ण उग्रमेन के पास गये और उनसे तुम्हारे लिये राजीमती की याचना की। परतु अब पनलाओ जब तुम्हारी तर्फ से यह परिस्थिति उत्पन्न की जा रही है तो कृष्ण की क्या कीमत उनके समक्ष रहेगी। इससे तो उनको अपना मुर दिग्वाने में भी गरम 'आवेगी। तथा यह भी तुम्हारे जैसे ज्ञानियों को सोचने की बात है कि इस हालत में उस पिचारी राजुल की क्या दशा होगा। वह तो अब विना विवाही ही जीवन पर्यत जीती हुई मरी के समान हा रहेगी। कारण कि कुलीन कन्या मनसा म्बीकृत पति के सिवाय अन्य पुरुषों की म्वन मे भी चाहना नहीं करती हैं। 'राजुलने जय आपको अपना पति मान लिया है तो वह अब दूसरे की कैसे होगी। जिम प्रकार रजनी, चन्द्र विना शोभारहिन लगती है उसी प्रकार स्त्री भी पति विहीन शोभारहित लगती है। इसलिये विवाह करो और अपनी બધી ધમાલ શા માટે ઉભી કરવી? પ્રથમ વિશ્વ ની અનુમતી આપીને હવે તેને પરિત્યાગ કરવાથી, કૃષ્ણ વગેરે યાદવને દુખી કરવા એ તમારા માટે યોગ્ય નથી જુઓ પુત્ર તમારા નિમિ તે જ કૃણ ઉગ્રમેન રાજા પાસે ગયા અને તમારા માટે નજીમતિની માગણી કરી પરંતુ આ સમયે તમારા તરફથી આવા પ્રકારની પર સ્થિતિ ઉભી કરવામાં આવી રહી છે તે અ થી એમની પાસે કૃતુની કિમત શું રહેશે? આ પ્રકાર બનતા તેમને માટે તે મોટું દેખાડવુ પણ ભારે ચરમ જનક બના જવાનું તેમજ વિચારશીલ એવા તમારે એ પણ વિચારવું જરૂરી છે કે, જેની સાથે તમારે વિવાહ નક્કી થયેલ છે એ બિચારી રાજુલની શું હાલત થશે એ તે હવે અવિવા હિત એવી જીવત છના મર્યો જેવજ રહેવાનો કારણ કે, કુલીન કન્યાઓ, મનથી સ્વીકારેલા પતિ સિવાય બીજા કોઈ પુરૂષની સ્વપ્નામાં પણ ચાહના કરતી થી ગજુલે જયારે તમને પિતાને પતિ માની લીધેલ છે ત્યારે તે હવે બીનની કરી બની શકે? જે પ્રમાણે રાત થ વગરની સારી નથી લાગતી તે જ પ્રમાણે સ્ત્રી પણ પતિ નગર શેભતી નથી. આ કારણે વિવાષ કરે અને તમારી પત્નીને મેંઢાના
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७०
उत्तराभ्यन
ततो यदभूत्तदुच्यते
अथ वरुणारससागर. सकलजन्तुरसणपरायणी भगवानरिष्टनेमिस्ततो हस्तिन निवर्त्तयितुस्तिपकमादिष्टवान् । अनतिक्रमणीयादेशस्य तस्य भगवतो निदेशानुसारेण start हस्तिन निवर्तितान् । निवनमान भगवन्तमरिष्टनेमि विलोक्य उन्मातापितरौ शिवसमुद्रविजय तत्पुरत समागत्य मपतद बिन्दुमेवायिवेक्षण एवमुक्तवन्तौ वत्स । क्यमस्मत्ममोदद्रुम मूल्त उन्मूलयितु मयत से ? विवाद स्वीकृत्य सम्मति तयागत कृष्णादिन यदन कथ वेदयसि ? स्वद्वि भाभरणाणि सर्वाणि आभरणानि ) समस्त केयूर आदि आभरणों को उतार कर (सारहिस्स पणाम- सारथये अर्पयति) सारथि को दे दिये ॥२०॥ इसके बाद क्या हुआ सो कथा रूपसे कहते हैं
-
दयालु प्रभुने प्रसन्न होकर जब अपने समस्त आभूषणों को शरीर पर से उतार कर उस सारथि को दे दिया तब करुणारस के सागर तथा समस्त प्राणियों की रक्षाकरने में तत्पर उन भगवान् भरिष्टनेमि ने सारथि से अपने हाथी को वापिस लौटाने के लिये आदेश दिया । सारधिने भी अनतिक्रमणीय आदेशवाले उन प्रभु की आज्ञानुसार हाथी को पीछे वहा से चापिस लौटा लिया। हाथी को वापिस लौटा हुआ देख कर के मातापिताने उसी समय उनके पास आकर आखों से अश्रु की चौधार बहाते हुए कहा- वत्स ! यह क्या कर रहे हो क्यों हम लोगों के प्रमोदरूपी वृक्ष को जड़मूल से उखाड़ने के लिये तत्पर हो रहे हो । यदि विवाह नहीं ही करना था तो क्यों वह सब समारभ सजवाया। भेला तथा सव्वाणि आभरणाणि - सर्वाणि आभरणानि सा हैयूर बजेरे भालू ये तारीने सारहिस्स पणामये - सारथये अर्पयति सारथीने भाषी हीघा ॥२० આના પછી શુ બન્યુ તે કાં રૂપથી કહે છે~
દયાળુ પ્રભુએ પ્રસન્ન મનીને જયારે પેત્તાના સઘળાં આભૂષણેને શરીર પરથી ઉતારી તે સારથીને આપી દીધા ત્યારે કરૂણારસના સાગર તથા સઘળા જીવની રક્ષા કરવામા તત્પર એ ભગવાન અરિષ્ટ નેમીએ તે સારથીને પેાતાના હાથીને પા ફેરવવા માટે આદેશ આપ્યા સારથીએ પણ અતિક્રમણીય આદેશવાળા પ્રભુની આજ્ઞાનુસાર હાથીને ત્યાથી પાછા ફરવ્યા હાર્થીને પાછા કૃષ્ત તેમને પ્રભુના માતા પિતાએ એ સમયે તેમની પાસે પહેચી માખાથી આસુ સારતા કહ્યું હું વત્સ! આ શુ કરી રહ્યા છે ? અમારા ઉત્સાહથી પ્રભુદિત બનેલા વૃક્ષને જડમૂળથી ઉખેડવા માટે કેમ તત્પર બન્યા છે. બે વિવાહ કરવાજ નહાતા તેા પછી મા
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदाशना टीका - नेमिनाथचनिनिरूपणम्
७३ प्रवनेयतु । एनइन देवाः समुद्रनिगादीन यादवानेवमनुमन्-भरन्तु भवन्न सन्ति, पा भवता कुठे बयं भगवानार्थ र. मादुर्भूत । जो भवहि. प्रमोडम्याने शिपास न कर्तव्य ! जय हि भगवान् दीभामादाय ममुत्पन्न काजानम्नीय प्रपन् विश्वत्र यमानविपति। तेगा देशानामिद चन निशम्म समुद्रविनयादय' पर प्रमोदमापना । ततो भगवान् बगृह ममागन्य वार्षिक दान दातृ प्रत्तः।
उतश्च भगवन्तमरिष्टनेमि प्रतिनिवर्तमान दृष्टा भोकमरातुरा रानीमनी वजाहतेय विगतचेत्तना भूमौ निपतिना] ततः मीभिर्विरित गीतलोपचारः गये। और कहने लगे-प्रभो । आप तीर्थ को' प्रवृत्ति करो। पश्चात् समुद्रग्निय आदि के समीप जाकर उन्होंने ऐसा कहा-आप लोग बहुत
अधिक पुण्यशाली है, जो आपके कुल में स्वय भगवान तीर्थकर का । भन्म उभा है। इसलिये प्रमोट के म्यान में विपाद करना आपको
उचित नहीं है। ये तो भगवान हैं। दीक्षा लेकर केवलज्ञान की प्राप्ति "से उनके द्वारा धर्मतीर्य की प्रवृत्ति होना है। इसीसे विश्वत्रय ऑनदित होगा। इस प्रकार देवों के इन रचनो से सुनकर उन समुद्रविजयादिक यादवों को अपार वर्ष हुआ। इसके बाद भगवान् ने अपने घर पर वापिस लौटकर वार्षिक दान देना प्रारभ किया!
उपर जब गजुलने अरिष्टनेमिकुमार गे लौटते हुए टेचा तो - उसके गोक का ममुद्र उमड पडा। उमने वजाहत के समान उस विचारी
राजुल को सर्वथा निश्चेष्ट बना दिया। रिचारी राजुल जमीन पर गिर पडी । संवियोंने जिस किसी भी तरह शीतलोपचार करके उनको પ્રભુ આપતીધની પ્રવૃતિ કરે પછીથી સમુદ્રવિજય વગેરેની પાસે જઈને તેઓએ કg અપ વોક ઘણાજ પુન્યશાળી છે કારણ કે આપના કુળમા સ્વર્યુ ભગવાન તીર્થકરનો જન્મ થયેલ છે આથી અનાગ્ન સગે વિષાદ કરે આપના માટે ઉચિત નથી એ તો ભગવાન છે દીક્ષા લઈને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિથી તેમના દ્વારા ધર્મતીથી પ્રવૃત્તિ થવાની
છે સઘળું વિશ્વ આન દિત થશે આ પ્રકારના વચનોને સાભળીને સમુદ્રવિજ્ય તથા ' બીજી યાદને અપાર હર્ષ થયે આ છી ભગવાને પેતાના રાજ્યમાં પાછા ફરીને વાર્ષિક દાન દેવાને પ્રાર ભ કરી દીધા ,
બીજી તરફ જ્યારે રાહુલે અરિષ્ટનેમિકુમારને પાછા ફરતા જોયા ત્યારે એના ' દિલમાં શાકનો સમુદ્ર ઉમટી પડયે જેમ માથે વજ પડયુ હોય તેવી દશા એ બિચારી રાજુલની થઈ ગઈ અને તે જમીન ઉપર પછડાઈ પડી નંખીઓએ તાત્કા લીશીતળ ઉપચાર કરીને તેને શુદ્ધિમા આણ શુદ્રમાં આવતા જ તે દુખથી વ્યાક
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
उत्तराभ्ययनमत्रे ममार्थना मफलीकुरु । पिनोचन निशम्य भगवानाह-पूज्याः! भान्तो निराहा ग्रह मा कुन्तु । सो दि मियो जनी, हितपिभिर्हितेऽर्थे मानिती भाति, नाहिते। यस्य विवाहकर्मण. मारम्भ एतारता माणिना हिंमा भाति । सा व मम इहलोकपरलोके परयाणाय न भविष्यति ।
सुकृतिनो हि पारलौफिक कत्ये कृमप्रयत्ना भान्ति, नत्वापातरमणीये भोगादौ । यदा भगवाने स्वमातापितानादीनवीततदा लोकान्तिकाना ठेवा नामासनानि प्रकम्पितानि । ततस्ते वावधिज्ञानेन भगातस्तीर्थप्रवर्जनसमय 'परिज्ञाय वरित भगवतोऽन्तिके समागता भगवन्तमेवमत्रुपन्-भगवन् ! तीर्थ "पत्नी के मुख के दर्शन हम सब लोगों को करोओं यही तुमसे हमारी 'प्रार्थना है। हमारी इस प्रार्थना को वेटी ! सफल करो। इस प्रकार प्रेमभरे पिता के वचन सुनकर भगवान् ने कहा-पूज्य! आप लोग अब विवाह करने के लिये मुझसे आग्रह न करें। क्यों कि जो हिनैपीजन होते है वे अपने प्रियजन को हितकारी मार्ग में ही प्रवर्तित कराते हैं - अहितकारी मार्ग में नहीं। जिसका प्रारभकाल ही इतने प्राणियों की
हिंसा का विधायक है तो वह विवाह कृत्य मेरे योग के लिये , कैसे हो सकता है। सुगातीजनों का प्रयत्न इहलोक परलोक के सुधारने । में ही सफल होता है, आपातरमणीय भोगादिक में नहीं। भगवान के . इस प्रकार वचनों को सुनकर ज्योती मातापिताने उनसे कुछ और करने का उपक्रम किया कि इतने में ही लोकान्तिक देवों के, ओसन कम्पायमान हुए और वें अपने अवधिज्ञान से भगवान् के तीर्थ प्रवर्तन का समय जानकर शीघ्र ही प्रभु के समीप आकर उपस्थित हो દર્શન અમે સઘળાને કરો અમારી તમને આ પ્રાર્થના છે અમારી આ પ્રાર્થનાને ' હે પુત્ર તમો સફળ કરે આ પ્રકારના માતા પિતાના પ્રેમભર્યા વચનને સાંભળીને
ભગવાને કહ્યુ, પૂજ્ય! આપ લોકે વિવાહ કરવા માટે હવે મને આગ્રહ ન કરે ! કેમકે હિતેચ્છુ જ હોય છે તેઓ પિતાના પ્રિયજનને હિતકારી માર્ગમાં જ પ્રવ તિત કરાવે છે. અહિતકારી માર્ગમાં નહીં જેને પ્રરુભ કાળજ આટલા પ્રાણીઓના નાશનું કારણ બને છે તો તે વિવાહકત્ય મારા કહયાણ માટે કઈ રીતે બની શંકે ?
સુકૃત્ય કરનારા મનુષ્યનું કૃત્ય પરલોક સુધારવામાં જ સફળ બને છે આ પાત 1 રમણીય ભેગાદિકમા નહીં ભગવાનના આ પ્રકારના વચનને સાળાને માતાપિતાએ • તેમને કાઈક વધુ કહેવા સમજાવવા પ્રકાર છે કે એ સમયે લોકાતિકના આસન કપાયમાન બન્યા અને એથી તેમણે પિતાના અવધિજ્ઞાનથી ભગવાનના “તીર્થ પ્રવર્તનના સમયને જાણીને તુરતજ પ્રભુની પાસે આવી પહોચ્યા અને કહેવા લાગ્યા
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
प्रियदशिनी टोका म २२ नेमिनाथचरितनिरुपणम मृगाङ्कः न कदाप्पकमृग परित्यजति, नचापि समुद्रो वडवानलम् । एवं सत्यपि सुभग ! यदि मा परित्याज्यामे। मन्यसे, तर्हि विवाहस्वीकारविडम्बनया मा स्थ विडम्बितमानसि । यहा नास्त्यन तब मनागपि दोपः। षय ममेर दोपो यत्मदुर्लभे मरत्यनुरक्तदया जाता। वापसी यदि इसेऽनुरक्ता भवति, तत् वस्या एव दापः । अये भुवनमुन्दर ! त्वया परित्वक्ताया मम रूप कलाऔरल लावन्य यौरन कुल सर्वे विफलमेव । हे प्राणप्रिय ! तर वियोगव्यथाभिर्मम माणा उत्क्रामन्तीव, हृदय निश्यक्तीव, वक्ष. म्थल स्फुटतोष, वपुश्वेद सलतीर । है करुणाकर । मयि कयमकरुणोऽसि, रस मा स्ववियोगजनितापद्भ्य ! अये । भी अपने भाश्रित हुए मृगका परित्याग नहीं करता है और न समुद्रने आजतक वडवानल का परित्याग ही किया है। यदि आपकी दृष्टि मे में परित्याग करने के योग्य ही थी तो फिर आपने विवाह की स्वीकृति रूप विडम्बना से मेरी विडम्यना क्यों की । अथवा और अधिक क्या कहू आपका तो इसमें थोडा सा भी दोष नहीं है। दोष तो मेरा ही है जो में आप जैसे अत्यत दुप्प्राप्य व्यक्ति में अनुरक्त बनी। कागली यदि हँस में अनुरक्त रोती है तो यह दोष हस को न देकर कागली को ही दिया जाना है। हे त्रिभुवन सुन्दर ! मापने जय मेरा परित्याग ही कर दिया है तो अब मेरा रूप, कलाकौशल, लावण्य, यौवन एघ कुल ये सन ही विफल है। हे प्राणप्रिय ! अब रहो वथा यीं आपकी वियोग व्यथा से मेरे प्राण निकल रहे है, सृदय फटता है, वक्षःस्थल फट रहा है और यह शरीर जल रहा है। हे-करुणाकर ! जब तुमने पशुओं पर इतनी ऊंची दया दिखलाई है तो फिर मेरे ऊपर જઓ! ચદ્રમા કદી પણ પિતાના આશ્રિત જન મૃગને પરિત્યાગ કરતા નથી તેમ સમુદ્ર પણ આજ સુધી વડવાનલને પરિત્યાગ કરેલ નથી જે આપની દૃષ્ટીમાં હું પરિત્યાગ કરવા યોગ્ય જ હતી તો પછી આપે શા માટે વિવ હ કરવાનું સ્વીકારીને મારી વિટ બના કરી. આથી વધુ શુ કહે છે આપને તે આમા છેડે પણ દેવ નથી દે તો મારે જ છે કે, આપના જેવા પ્રાપ્ત ન કરી શકાય તેવી વ્યકિતમાં અનુરકત બની કાગડી જે હસમાં અનુરકત બને તે તેમા હસનો ? નથી પરંતુ કાગડીને જ દેશ છે કે ત્રિભુવન સુ દર! આપે જ્યારે મારે પરિત્યાગ કરી દીધું છે તે, હવે મારૂ રૂપ, કલા કૌશલ, લાવય યોવન અને કુળ એ મઘજી નામ છે હે પ્રાણપ્રિય'હવે હું શું કરું ? આપના વિયેગની વ્યથાથી મારો પ્રાણ નીકળે રહ્યો છે હદય ફાટે છે, વક્ષ સ્થળ ફટે છે, અને મારૂ આ શરીર બળી રહ્યું છે હે કરૂણા છે ત્યારે તમેએ પશુઓ ઉપર આટલી અગાધ દયા બતાવી તે પછી
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
उत्तराध्ययनसूत्रे समधिगतचैतन्या सा दु अवान् दुःखोद्गारोपमान पिरापानकरोद-हे नाथ ! अनुरक्ता मा परित्यज्य कथ प्रतिनिवृत्तोऽमि ? बायो जनो यदि स्त्रगत माणामनुरक्ता परित्यजेत् , तदा नु मन्ये महाननर्यः स्यात् । यतो लोरव्यवहारी महान्त जनमनुकृत्य प्रवर्तते । भवन्तमनुमत्याऽन्येऽप्येव फरिष्यन्ति । ततो नाम फा दशा स्यात्कन्यकाजनानाम । अतोन युज्यते भातो मत्परित्यागः। महान्तो हि सदोषगप्याभित न त्यजन्ति । आत्ये गत्र निदर्शन मृगाः समुद्रश्च । पश्य, स्वस्थ किया। स्वस्थ सी यनकर राजुलने दुःख के उद्गार के समान दुश्रय विलापी को करना प्रारभ किया-चोली नाथ। अनुरक्त मुझे अचानक री छोडफर आप क्यों चले गये हैं। यदि आप जसे
समझदार प्राणी भी अपने में अनुरक्तजन का परित्याग कर देते हैं , नो यह घडे अनर्थ की यात हो सकती है क्यों कि ससार 'म बढे
लोगों को ही अधिकतर अनुसरण किया जाता है। जब आपने ऐसा किया है तो अन्य जन भी इस तरह करने से अब कब रुक सकेंगे। फिर इस तरह की हालत में कन्याओं की दशा कैसी क्यो रोगी यह स्वय समझने की बात है। आप स्वय अपने मन से पूलिये क्या आपने मुझे छोडकर यर कान अच्छा किया है' कभी नहीं। आप जैसे विशिष्ट व्यक्तियों को यर करा तक उचित माना जा सकता है। जिनको उनके भाग्यने पडा यताया है उनका तो यह कर्तव्य • होता है कि वे सदोष भी अपने आश्रितजन का परित्याग नहीं करते हैं। फिर आपने ऐसा क्या समझकर किया है। देखो चन्द्रमा कभी ચિત્તવાળી બનીને દુખ ભરેલા વિલાપ કરવા લાગી તે બોલવા માડી કે, હે નાથ ! આપ! કાઈ પણ કહ્યા સિવાય અચાનક મને છોડીને કેમ ચાલ્યા ગયા? આપના જેવા સમજદાર માણસ પણ પિતાનામાં અનુરકત એવા જનને પરિત્યાગ કરી દે છે તે ઘાજ આશ્ચર્યની વાત છે કેમકે, આ સંસારમાં ખાસ કરીને મોટા લોકોનું જ બીજા માણસે અનુસરણ કરતા હોય છે જ્યારે આપે આવું કર્યું છે તે બીજ
કે પણ આ પ્રકારનું વર્તન કરવાથી હવે કઈ રીતે દરેક ઈ શકે? પછી આ પ્રકારની હાલતમાં કન્યાઓની કેવી હાલત થશે એને આપે કેમ વિચારાન કયો? આપ પોતે જ આપના મનને પૂછીને વિચારો કે આપે છેડીને પાછા ચાલ્યા જવાનું જે કામ કરેલ છે તે વ્યાજબી કરેલ છે ? કદી નહી આપના જેવી વિશિષ્ઠ વ્યકિતઓ માટે એ કઈ રીતે ઉચિત માની શકાય તેમ છે જેમને એના ભાગે મોટાઈ આપેલ છે એમનુ તે એ કર્તવ્ય થઈ પડે છે કે, તેઓ ભૂલથી પણ પોતાના આશ્રિત જનનો પરિત્યાગ નથી કરતા તે પછી આપે શું સમજીને આવું કરે છે?
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका म २२ नेमिनायवरितनिरूपणम मृगाडूःन कदाप्यमृग परित्यजति, नचापि समूहो वडवानलम् । एव सत्यपि सुभग ! यदि मा परित्याज्यामेव मन्पसे, वर्हि विवाहीकारविडम्पनया मा कथ विडम्बितवानसि । यहा नास्त्या तव मनागपि दोपः । अय ममेर टोपो यत्मदुर्लभे भवत्यनुरक्तदया जाता। वापसी यदि इसेऽनुरक्ता मवति, तत् तस्या एव दोषः । अये भुवनमुन्दर । त्वया परित्यक्ताया मम रूप कलाशैल लावभ्य योरन कुल सर्व विफलमेव । हे माणमिय ! तन वियोगव्यथाभिर्मम प्राणा उत्सामन्तीय, हृदय निश्यवतीय, वक्षः म्थल स्फुट वोर, वपुश्वेद ज्वलतीर । हे करुणाकर ! मयि कयमाणोऽसि, रक्ष मा म्ववियोगजनितापद्भ्यः । अये' भी अपने भाश्रित हुए मृगका परित्याग नहीं करता है और न समुद्रने आजतक वडवानल का परित्याग ही किया है। यदि आपकी दृष्टि में में परित्याग करने के योग्य ही थी तो फिर आपने विवाह की स्वीकृति रूप विडम्वना से मेरी विडम्बना क्यों की । अथवा और अधिक क्या कह आपका तो इसमें थोडा मा भी दोष नहीं है। दोष तो मेरा ही है जो मै आप जैसे अत्यत दुष्प्राप्य व्यक्ति में अनुरक्त बनी। कागली यदि हँस में अनुरक्त रोती है तो यह दोष हस को न देकर कागली को ही दिया जाना है। हे त्रिभुवन सुन्दर ! मापने जय मेरा परित्याग ही कर दिया है तो अब मेरा रूप, कलाशल, लावण्य, यौवन एघ कुल ये सय ही विफल है। हे प्राणप्रिय ! अब कहो वधा याँ आपकी वियोग व्यथा से मेरे प्राण निकल रहे हैं, उदय फटता है, वक्षःस्थल फट रहा है और यह शरीर जल रहा है। हे-करुणाकर ! जब तुमने पशुओं पर इतनी ऊंची दया दिखलाई है तो फिर मेरे ऊपर જુઓ ! ચદ્રમા કદી પણ પિત ના આશ્રિત જન મૃગને પરિત્યાગ કરતા થો તેમ સમુદ્ર પણ આજ સુધી વડવાનલ પત્ય ગ કરેલ નથી જે આપની દષ્ટીમાં હું પરિત્યાગ કરવા યોગ્ય જ હતી તે પછી આપે શા માટે વિવાહ કરવાનું સ્વીકારીને મારી વિટ બના કરી. આથી વધુ શુ કહ ? આપને તે આમા છેડે પણ દોષ નથી કે તે માટે જ છે કે, આપના જેવા પ્રાપ્ત ન કરી શકાય તેવી વ્યકિતમાં અનુરકત બની. કાગડી જે હસમા અનુરક્ત બને તે તેમાં હનને રોષ નથી પરત કાગડીને જ દેશ છે ત્રિભુવન નું દર! આપે જ્યારે મ પ પ ત્યાગ કરી દીધા છે તે, હવે મારૂ રૂપ, કલા કોય, લાવણ્ય યોવન અને કુળ એ નાળ નામ છે હે પ્રાણપ્રિય"હવે હું શું કરૂ ? આપના વિયેગની વ્યથાથી મારો પ્રાણ નીકળી રહ્યો છે હદય ફાટે છે, વક્ષ સ્થળ ફટે છે, અને મારૂ આ શરીર બળી રહ્યું છે હે કરુણાકર જ્યારે તમે એ પશુઓ ઉપર આટલી અગાધ દયા બતાવી તે પછી
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________
ST
उत्तराध्ययनसूत्रे
य
यथा
?
}
,
7
F
पशुपु कृपालुरभूस्तथा मयपि भवत्या महात्मना परिक्षेत्र. विमुचितः हमभो | मा देशा गिरा चैकवारमपि सम श्वासय । मम परिचय वयमा परित्यजसि, तन्नास्ति तपोचितम् । फलमनापायैव किं वि त्फलस्य ऋटुकल मधुरस्त्र वा ज्ञातुमर्हति ? अथवा सिद्धिवत्कण्ठितस्य त इतने अकरुण क्यों वन गये हो । 'अपनी वियोगजनित इस : आपत्नि से जैसे भी हो सके मेरी रक्षा करो। क्या मैं उन पशुओं से भी हीन है कि जिनपर आपको दया का माह वरसा है और मेरे पर नहीं ? आप जैसे महात्माओं की दृष्टि में ऐसा पतिभेद तो नहीं होना चाहिये । मभी । कमसे कम आप एक बार भी मेरी तरफ निहार 'लेते तो भी सतोप हो जाता । अथवा मुझे अब क्या करना चाहिये यह बात भी अपनी वाणी द्वारा कर जाते तो भी मैं अपने जीवन को सफल मान लेती, परन्तु ऐसा तो आपने किया ही नहीं। बिना परिचय हुए ही आपने मुझे छोडा है जो इस प्रकार का परित्याग - भोपका उचित नहीं माना जाता । आपने क्या समझ कर मेरा त्याग किया है, कमसे कम यह बात भी हमको मालूम हो जाती तो भी मै मन मारकर अपने घर बैठ जाती । अहो ! क्या कभी ऐसा भी हुआ है कि विना फल का स्वाद लिये ही उसकी मधुरता और कटुकता जानली गई हो। अथवा सुना है कि आप तो सिद्धिरूपी वधू में उत्कठित बने મારા ઉપર આટલા અકરૂછુ કેમ બની ગયા ? આપના વિચાગથી ઉભી થયેલ આ આપત્તિથી જે રીતે થઇ શકે તે રીતે મારૂં રક્ષણ કરે શુ હું એ પશુએથી પણ હીન છુ કે, તેના ઉપર આપની યના પ્રભાવ વસ્યા છે અને મારા ઉપર નહી આપના જેવા મહાપુરૂષનાં દૃષ્ટીમા એવા૫તિભેદ ને નહાવા જોઇએ એમા એછુ આપ એક વખત મારી સામે જોઇ લેત તે પણ મારા દિલમા એથી સ તાષ થાત અથના હવે મારે શુ કરવુ જોઈએ તે વાત પણ જે આપ મને આપના * મુખેથી કહી જાત તે પણ હુ એથી મારા જીવનને સફળ માની લેત પરં તુ આપે એવુ કર્યુ જ નહી કાઈ પણ પ્રકારના પોંરચય મેળવ્યા સિવાય જ અ પે મને છાડી દીધી છે જેથી આ પ્રકારના પરિત્યાગ આપને ઉચિત મનાતા નથી આપે શુ સમજીને માશ ત્યાગ કરેલ છે એ વાત તે ઓછામા ઓછી હું જાણી શકત તે પણુ હુ મન મારીને ઘરમાં બેઠી રહેત કહેા ! કયાય એવુ પણ બન્યુ છે કે ફળના સ્વાદ લીધા વગરજ તેની મધુરતા અથવા તે કડવાશ જાણી શકાઈ હોય સાભળેલ છે કે આપ તે સિદ્ધિરૂપ વમાં ઉત્કંઠિત બન્યા છે! સ્થિતિમા જ્યારે
1
ई
}
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिय शिंनी टीका में २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७७७
इन्द्राण्यपि मनो हर्नु न समर्थ, तर्हि मानुरकोटिकाया मम का कथा ? एव विलपन्तीं ता राजीमन सम्यएवमदन - सवि मा रोदी ! निष्ठुराग्रणीरेप नीरसोऽरिष्टनेमित्वा परित्यज्य गत, गच्छनमः अन्येऽपि बहवो यदुकुमार
योग्य' सन्ति । तेषु कमपि स्वानुरूप मनोहर पर वृणीष्व निरर्थक विलाप परित्यज । मम्चीनामेन वचन निशम्य सा चारुमती राजीमती वणपिधायैवमब्रवीत् भये सख्य यूयमपि मामेव प्राकृतोचित वचनमवोचत ! अये ! हुए है नर इस स्थिति में जन आपके मन को इन्द्राणी जैसी सर्वश्रेष्ठ नारी मी मोहित करने में समर्थ नहीं हो सकती हैं तो फिर मेरी जैसी मनुष्य रूपी चिउटी पीडी तो क्या कर सकती है । वह तो है ही रिस गिनती में ।
-
इस प्रकार जय राजीमती विलाप कर रही थी तब उसकी सवियोंने उससे ऐसा रहा सवि! तुम मन रोओ-रोना तो उस के लिये चाहिये कि जिसके चित्त में रोने का कुछ प्रभाव हो सके यह नेमकुमार तो कोरा निष्ठुर है । नारी के समागमजन्य रति रस को यह क्या जाने । यही कारण है जो उसने आपका इस तरह परित्याग कर दिया है । अस्तु कोई चिन्ता की बात नही । और भी बहुत से इससे बढ़कर राजकुमार हैं जो तुम्हारे योग्य है। इनम जिनको तुम वरना नाहो वर मकती हो। अकेले नेमिकुमार से ही क्या अटी है। क्यों व्यर्थ प्रलापकर चित्त को दुवित करती हो । निरर्थक इस विलाप को छोडो ।
इस प्रकार ससिजनों के वचनों को सुनकर राजीमतीने उसी समय अपने दोनों कानों पर हाथ रखकर कानों को बंद कर लिया और આપના મનને ઈ દ્રાણી જેવી સ્ત્રી પણ માહિત કરવામાં સમર્થ થઇ શકે તેવુ નથી તા પછી મારા જેવી મનુષ્યરૂપી કીડી તા શુ જ કરી શકે? હુ તે પો કઇ ગણત્રીમા ? આ પ્રમાણે જ્યારે રાજીમતી વિલાપ કરી રહેલ હતી ત્યારે તેનો સખીબેએ તેને એવુ કહ્યુ કે, સખી! તમે વિલાપ ન કરી કાવુ તે એને માટે જોઇએ કે, જેના ચિત્તમા રાવાના પ્રભાવ પડી શકે આ ને મકુમાર તે તદ્દન નિષ્ઠુર છે નારીના સમાગમ જન્ય રસને તે શુ જાણે એજ કારણુ છે કે, જેથી તેમણે આપને
આ પ્રકરથી પરિત્યાગ કરી દાધેલ છે ભલે કાઇ ચિંતાની વાત નથી એમનાથી પ્રભાવશાળી એવા બીજા પણ ઘણા રાજકુમારી છે કે, જેએ તમારા ચેાગ્ય છે એમા જેને ચાહા તેને વરીશકે છે. એકલા નૈમિકુમારથી જ કયા અટકયુ છે. વ્ય`મા વિલાપ કીને ચિત્તને શા માટે ફુ ખ પહાચાડે છે. આ માટે ન્યના આ વિલાપને છેડી દે આ પ્રકારના સખીજનાના વચનાને સાભળીને રાજીમતોએ પેત્તાના મુ હાથેાને કાનની આડા ગંખીને કાનને બુધ કરી દીધા અને કહ્યુ હું સખીએ તમે
५८
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७८
उत्तराध्ययनमो निशा निशानाथ परित्यज्य पद्मिनोनाथ कामयताम् , गीतलता मयें। समास ज्जताम् , किन्तु राजीमनी नेमि त्यत्तवाऽपर पुरुष न कदापि कामयिप्यते । यदि नेमि च पापिना मम पाणि न पियति, a तस्य स भात्रपापित ग्रहणकाले मम मनि भविष्यत्येव । तस्या पर कुलान्यकोचित वचन निशम्म तत्सख्य ! 'सत्य ! सत्य ! तयोचितमेतद् व्यवसितम्' इत्युन्या महायशाया स्तस्या वचनमनुमोदितवत्यः । तत' सा राजीमती पुन. स्वसखीरन्दमब्रवीतअध स्वप्ने मया ऐरावतारुढ रवित्पुरुपो दृष्टः। स मम गृहमागत्य लरितमेव तत. प्रतिनिटत्तो मदरशिखर समारोह । ततस्थः सोऽमृतमयानि चत्वारि कहा-अये सखिजनो! तुम तो मुरवों जैसी यातें करती हो मले रात्रि अपने स्वामी चन्द्र का परित्याग कर पमिनीनाथ गर्य के माथ रर जावे, शीतलता चन्द्रमा को छोडकर चाहे मर्य मे अनुरक्त हो जावे किन्तु याद रखो पर राजीमती नेमिकुमार को छोडकर और किसी दूसरे पुरुष की कभी कामना नहीं करेगी। कोई चिन्ता नहीं यदि नेमिकुमारने अपने हाथ से मेरा हाथ नहीं पकड़ा है, परन्तु प्रतग्रहण काल में मेरे माथे पर उनका भाव हाय अवश्य होगा। इस प्रकार कुलीन कन्या के उचित राजुल के पचन सुनकर उन सखियोने उसके अन्य वसाय की ग्वय प्रशमा की और कहने लगी-ठीक है ठीक है तुम्हारा यह वचन बहुत ही उत्तम है। सत्य है। राजीमतीने सखियों की इस प्रकार जय यात सुनी तो पुनः वह उनसे कहने लगी-सखियो। आज मैंने स्वप्न में ऐरावत पर आरूढ कोई एक पुरुप देखा है । और यह भी देखा कि वह मेरे घर पर आकर शीघ्र वहाँ से लौट गया તે મરખ જેવી વાત કરો છો ભલે રાત્રી પોતાના સ્વામી ચદ્રને પરિત્યાગ કરીને પવિનિનાદ સૂર્યની સાથે રહેવા જાય શીતળતા ચ દ્રમાથી હારને ભલે સૂર્યમાં અનુ રકત બને પરતુ યાદ રાખો કે, આ રાજીતી નેમિકુમારને છોડીને બીજા કોઈ પણ પુરૂષને વિચાર કદી પણ કરનાર નથી કોઈ ચિંતા નથી જે કે, નેમિકુમારે પિતાના હાથથી મારો હાથ પકડેલ નથી પરંતુ વ્રત ગ્રડણ કાળમાં મારા માથા ઉપર એમના ભાવ હાથ અવશ્ય મૂકાશે આ પ્રક નાકુલીન કન્યાને યોગ્ય એવા રાજુલના વચન સાભ ળીને તે સખીઓએ તેની મક્કમતાની ખૂબ પ્રશંસા કરી અને કહેવા લાગી કે, બરોબર છે બરોબર છે તમારૂ આ વચન ઘાગ જ ઉત્તમ છે સત્ય છે રાજીમતીએ સખી ની જ્યારે આ પ્રકારની વાત સાંભળી તે ફરીથી તે તેમને કહેવા લાગી કે, હે સખીઓ' આજ મે રાખમાં ઐરાવત ઉપર આરૂઢ એવા કેઈ એક પુરૂષને જોયેલ છે અને એ ૫ જોયું કે, મારા ઘર ઉપર આવીને એ તુરતજ પાછા ફરો ગયા અને જઈને મેરૂના
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________
०७२
-
-
---
प्रियदशिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् फलानि मनाभ्यो ददानो मयाऽपि याचितो मद्यमान तानि फलानि दत्तवान् । ततः सरव्य एवमनुवन्-अनरे! मा विपाद कुरु, क्षीणास्ते विना , आपातकदकोऽप विघ्नः परिणाममुन्दर । अतस्त्वमा नेमिविरहजनितः शोक सर्वथा निवारणीय । ततो नेमिचरणार्पितमतो राजीमती कचिद् धैर्यमास्थाय गृहे स्थितवती । अथान्यदा भगवानरिष्टनेमित्रतमादातुमुद्यतोऽभूत् । ॥२०॥ F यथा भगवान् भवच्या गृहीवान, तथा दर्शयति भूत्रकार.- । मूलम्-मणपरिणामोय कैओ, देवा ये जहोडेय समाडेपणा। -
सविंडीए सपरिसा, निक्खमण तसं काउजे ॥२१॥ छायो-मन परिणामश्चकृतो, देवाश्च यथोचित समाती ।
_ सद्धर्था सपर्पदो, निष्क्रमण तम्य कर्ते यत् ॥२१॥ __ और जाकर मेक के शिखर पर चढ़ गया। वहा ठहरकर उसने प्रजाजनों
को चार अमृतफल देते समय मागने पर मुझे भी उन फलों को दिया है। यहो इसा क्या होना चाहिये-सग्वियोंने इस स्त्रम को सुनकर प्रत्युत्तर में कहा-अनधे ! इसका फल यहुत अच्छा है तुम विपाद मत करो। अय समझो तुम्हारे सब विघ्न दूर हो चुके हैं। यह नेमि का विछोहरूप विन यद्यपि आपातकटुक है तो भी इसका परिणाम पहन सुन्दर है। अतः तुम अब नेमि का विरह मनित शोक सर्वथा दूर कर , दो। इस तरह सन्धियों के समझाने बुझाने पर राजीमतीने जिस किसी भी प्रकार से धैर्य को धारण कर गृह मे रहना कबूल कर लिया ॥२०॥
अय कुछ काल व्यतीत होने पर नेमिकुमारने जिस प्रकार सयम શિખર ઉપર ચડી ગયા ત્યા જઈને પ્રજાજનોને ચાર અમૃતફળ આપવા માડયા એ સમયે માગવાથી મને પણ તેમણે એ ફળ આપ્યા છે કહે ! આથી શુ થવુ જોઈએ સખીઓએ એ રવપ્નની વાતને ગાળીને પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું કુમારે જી ! તમારા એ સ્વપ્નનું ફળ તે ઘણ જ મારૂ છે તમે મનમાં જરા સરખે પણ વિવાદ ન કરે સમજે કે, તમારા સઘળા વિઘ્ન દૂર થઈ ચૂકયા છે આ નેમિકુમારનુ ચાલ્યા જવારૂપ વિદત છે કે, આવાત પહોચાડનાર તે પશું એનું પરિણામ તે ઘણુ જ સુદર આવવાનું છે આથી તમો નેમિકુમારને વિરહથી ઉદભવેલા શોકને સવદા તજી દે આ પ્રકારે સખીઓએ સમજાવવાથી રાજીમતીએ મનમા થોડું સાત્વન અનુભવ્યું અને ઘરમાં સ્વસ્થ બનીને રહેવાનું કબૂલ કર્યું છે
આ પછી થોડા સમયે નેમિકુમારે જે રીતે મ યમને ધારણ કર્યા એ વાતને
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७८
उत्तराध्ययन सूत्रे
निशा निशानाथ परित्यज्य पद्मिनीनाथः कामयताम्, शीतलता सूर्ये समास ज्जताम्, किन्तु राजीमनी नेमिं तवापर पुरुष नापि कामयिष्यते । यदि नेमि व पाणिना मम पाणि न ग्रध्ध्यिति, तर्हि तस्य स भारपाणिव्रत ग्रहणकाले मम मुनि भविष्यत्येव । तस्या एव कुलकन्यकोचित वचन निशम्प तत्सख्य' ! 'सत्य ! सत्य ! तवोचितमेतद् व्यवसितम्' इत्युक्त्वा महायशाया स्तस्या वचनमनुमोदितवत्यः । ततः सा राजीमती पुनः स्वसखीयन्दमब्रवीत् - अध स्वप्ने मया ऐरावतारूढ चित्पुरुषो दृष्ट' । स मम गृहमागत्य त्वरितमेत्र तत प्रतिनिवृत्तो मन्दरशिखर समारोहत् । ' ततस्यः सोऽमृतमयानि चत्वारि कहा- अये सविजनो ! तुम तो मूर्खों जैसी यातें करती हो भले रात्रि अपने स्वामी चन्द्र का परित्याग कर पद्मिनीनाथ - सूर्य के माथ रह जावे, शीतलता चन्द्रमा को छोड़कर चाहे सूर्य में अनुरक्त हो जावे किन्तु याद रखो वह राजीमती नेमिकुमार को छोडकर और किसी दूसरे पुरुष की कभी कामना नहीं करेगी। कोई चिन्ता नही यदि नेमकुमारने अपने हाथ से मेरा हाथ नही पकडा है, परन्तु प्रतग्रह्ण काल मे मेरे माथे पर उनका भाव हाथ अवश्य होगा । इस प्रकार कुलीन कन्या के उचित राजुल के पचन सुनकर उन सग्वियोने उसके अन्य वसाय की खूप प्रशसा की और कहने लगी- ठीक है ठीक है तुम्हारा यह वचन बहुत ही उत्तम है । सत्य है । राजीमतीने सखियों की इस प्रकार जब बात सुनी तो पुन. वह उनसे कहने लगी- सखियो ! आज मैंने ममेरात पर आरूढ कोई एक पुरुष देखा है। और यह भी देखा कि वह मेरे घर पर आकर शीघ्र वहाँ से लौट गया તે મખ જેવી વાત કરે છે! ભલે રાત્રી પાતાના સ્વામી ચદ્રના પરિત્યાગ કરાને પદ્મિનેિનાધ સૂર્યની સાથે રહેવા જાય શીતળતા ચંદ્રમાથી હઠીને ભલે સૂર્ય મા અનુ કત બને પરંતુ યાદ રાખે! કે, આ રાજીમતી નેમિકુમારને છેડીને બીજા કાઈ પણ પુરૂષના વિચાર કદી પણુ કરનાર નથી કાઈ ચિ તા નથી. જો કે, નૈમિકુમારે પેાતાના હાથથી મારા હુ થ પકડેલ નથી પરંતુ વ્રત ગ્રતુણુ કાળમાં મારા માથા ઉપર એમના ભાવ હાથ અવશ્ય મૂકાશે. આ પ્રક નાકુલીન કન્યાને ચેાગ્ય એવા રાજુલના વચન સ્રાભ જીતે તે સખીએએ તેની મક્કમતાની ખૂબ પ્રશ સા કી અને કહેવા લાગી કે, ભરમર છે ખરેામર છે તમારૂ આ વચન ઘણુ જ ઉત્તમ છે સત્ય છે રાજીમતીએ સખી ની જ્યારે આ પ્રકારની વાત માસળીતા ક્રીથી તેતેમને કહેલા લાગી કે, જે સખીએ ! આજ મે સ્વપ્નમા ઐરાવત ઉપર આરૂઢ એવા કાઈ એક પુરૂષને જોયેલ છે. અને એ ૫ જોયુ કે, મારા ઘર ઉપર આવીને એ તુરતજ પાછા ફરો ગયા અને જઇને મૈના
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियांशो टापा ... नेमिनायचरिननिरूपणम
७८० शिशिरत्न समारूढो देवमनुष्यपरित्तो भगवान अरिष्टनेमि मात द्वारकापुर्या निकम्य=निर्गत्य क्रमेण तपतपर्वते समागत्य स्थित ॥२२॥ मरम्-उज्जोण सपत्तो. ओडण्णो उत्तिमांओ सीाओ।
साहस्सीड परिवुडो अभिनिखमई उ चित्ताहि ॥२३॥ छाया - उद्यान सम्मत', अवतीर्ण उनमाया मिविकायाः।
साहम्म्याः परिटन , अभिनिष्किामति तु चित्राम ||२३|| टीरा--"उन्नाण" इत्यादि
नदन भगवानरिष्टनेमि' तकपर्वतस्य उधान-सहाम्ररणनाममुद्यान मम्पाप्त समागत तर उत्तमाया उत्कृष्टतमाया गिविकातोऽवतीर्णः तु-पुनः
'देवमणुस्म परिवुटो' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(तो तत) जव चतुर्विधनिकाय के देव आकर उपस्थित हुए उसके पाद (सीयारयण समाख्दो-शिविकारत्न ममारूढ) देवा द्वारा निर्मित उत्तरकुम नामक रेष्ठ पालग्बी में विगजकर (देव मगुस्सपरिपुडो-देवननुप्यपरिटतः) देव एव मनुष्यों से परिटत हर (भर-भगवान्) भगवान् अरिष्टनेमि (वारगाओ निरग्वमिय-द्वारकात' निष्कम्य) द्वारकापुरी से निकलार (रेवयम्मि ठिओ-चतके स्थितः) क्रमशः रैवतक पर्वत पर पधारे ॥२॥ 'उजाण' इत्यादि।
अन्वयार्थ--उसके बाद वे (उन्माण मपत्तो-उन्यान सम्प्राप्त ) रैवतक पर्वत के सहस्राम्र नामके उद्यान में पहुँचे। यहा पर (उत्तिमामो मीयायो ओइण्णे-उत्तमायाः गिरिफाया अवतीर्ण) उस सर्वो
"देवमणुस्स परिधुडो" त्य!
भ-या-तो-तत न्यारे यारे नियाना व आपीन १२ गया यारपछी सीयारयण समारढो-शिविसारत्न ममारूढ वासन.. २९ उत्त२ १३ नभनी श्रेष्ट पारी भीन दरमणुम्स परिवुडो-देवमनुष्यपरिवृत १५ भने मनुष्याथा घेराया सेवा भयव-भगरान् समपान अस्टिनेमि वारगाभो निकग्वमिय द्वारकात' निष्क्रम्य द्वा२४ाधुरीया नीणीने यासता यासता रेवयनि ठिओ-रेवत के स्थित त पत 6५२ पयार्या ॥२॥
"उज्जाण" Sell
मन्वयार्थ - पछी तेयो उजाण सपत्तो-उधान सम्पाप्त २१त ४ ५६ ना समान नाभना धानमा पहाय्या त्या पायाने उत्तमाओ सीआओ ओडपणे
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८०
Maa
उत्तराध्ययनसो टीका-'मणपरिणामो य" इत्यादि
भगवता निप्क्रमण प्रति मन.परिणाम'मनसोऽभिप्राय कात। तदा भगवत निष्क्रमण प्रत्युधत स्वासनकम्मताऽवधिज्ञानेन परिताय तम्य भगवती ऽरिष्टनेमेः निष्क्रमण-दीक्षामहोत्सव कर्तुं सर्वदम्प कारया महया युक्ता सपर्पदम्प स्वपरिवारपरिटताः देवाः चतुर्विधा देवान यथोचितक्रमेण सम वतीर्णाः समागताः । 'जे' इति निपात• पादपूतों ॥२१॥ मूलम् देवमणुस्सैंपरिखुडो, सीयारयण तओ समोरुढो।
निक्खमिय वारगाओ, रेवर्ययम्मि ठिओ भयव ॥२२॥ आया-देवमनुष्यपरिश्त शिविकारत्न तत. समास्ट ।
निग्क्रम्य द्वारमातो, रैवतके स्थितो भगवान ॥२२॥ टीका-'देवमणुस्सपरिवुडो इत्यादि--
तत चतुर्विधदेवागमनानन्तरम् शिविकारत्न-सुरनिर्मिनमुत्तरकुरुनामक ग्रहण किया यही यात सूत्रकार प्रदर्शित करते है__ 'मणपरिणामो' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-भगवान् नेमिकुमारने निष्क्रमण के प्रति (मणपरिणामो य कओ-मनः परिणामश्च कृत.) मानसिक परिणाम किया उस समय अपने २ आसनों के कम्पित होने से अवधिजान द्वारा भगवान को निष्क्रमण के प्रति उद्यत हुए जानकर (तस्म निरग्वमण काउजे-तस्य निष्क्रमण कर्नु) उनका दीक्षामहोत्सव करने के लिये (देवाय जहाइय सब्बड्डीए सपरिसा समोइण्णा-देवाश्च यथोचित सर्वद्वर्था सपर्पद समवतीणी) समस्त ऋद्वियों से एव अपने परिवार से युक्त होकर चारों निकायों के देव क्रमश आकर उपस्थित हो गये ॥२१॥ सूत्र प्रशित ४२ छ ---"मणपरिणामो" त्या !
मक्या:--सपान नमिभारे निभाना त२६ मणपरिणामो य कथामनपरिणामश्च कृत मानसि परिणाम यु मा समये पातपाताना मासना કપિત થવાથી અવધિજ્ઞાન દ્વારા ભગવાનને નિષ્ક્રમણના તરફ ઉદ્યત થયેલા જાણીને तस्स निकग्वमण काउजे-तस्य नष्क्रमण गर्नु भनी दीक्षाभत्स रवाने भारे देवाय जहोइय सम्बडोए सपरिसा समोइण्णा-देवाश्च यथोचित सर्वद्धयां सपर्पद समवतीर्णा सपणी दिया साथ भर पातपाताना परिवारकी युत બનીને ચારે નિકાના દેવ એક પછી એક આવીને હાજર થઈ ગયા ૨૧
HTHHTHHATH
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________
IFTTTTTTE
७८३
प्रियदर्शिनी टीका म २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् गन्ध , स सजाता येपा तॉस्तथा, सभावत एव मुरभिगन्तीन, मृदुस्कृचितान् कोमलकुटिलान केशान पश्चमुटिभि कृत्वात्वरित यथास्यात्तथा लुश्चति ॥२४॥
दीवाग्रहणानन्तर भगवान मन पर्ययज्ञान प्राप्त गन । नतो यदभूत्तदन्यनेमूलम्- वासुदेवो'यं ण भणंड लजकेस जिइंदिय ।
इख्यि मणोरह तुरिय, पावसुंत्त दंमीसरा ॥२५॥ छाया--वामुढेवश्च त भगति, लप्तकेश जितेन्द्रियम् ।
ईप्सितमनोरथ स्वस्ति, मामहि व दमीश्वर । ॥२५|| टीका--'चासुदेवो य' इत्यादि।
ततो लप्लकेश-लुश्चितकेश जितेन्द्रिय वशीकृतेन्द्रियसमूह त भगवन्त मरिष्टनेमि वासुदेव =श्रीकृष्णो भणति-कथयति, चकारस्योपक्षणत्वाद् बलभद्र समुद्रविजयादयोऽपि भणन्ति-'हे दमीश्वर ! हे समिश्रेष्ठ ! त्वम् ईप्सितम नोरय-स्वाभिलपितमोक्षरूप मनोरथ त्वरित शीघ्र प्रामुहि ॥२५॥ वानने (मुगधगविग-मुगन्धगन्धितान) स्वभावतः सुगन्धित तथा (म.य कुचिरा-मृदुककुञ्चितान्) कोमल कुटिल (केसे-केशान) केगों का (पचमुट्ठीहिं पचमुष्टिमि.) पचमुष्टियों से (मयमेव लुचड-स्वय ग्व लुश्चति) स्वय लोच किया ॥४॥
' दीक्षा ग्रहण करते ही भगवान् को मन पर्यवज्ञान. हुआ बाद __ क्या हुवा सो, कहते है-'वामुदेवो' इत्यादि। . - 1 अन्वयार्थ (लुत्तकेस जिडदिय ण वासुदेवो भणइ-लुप्तकेश जिते. न्द्रिय त वासुदेवो भणति). इसके बाद लश्चित केश वाले नया जिते. न्द्रिय उन अरिष्टनेमि से वासुदेवने कहा (दमीसरा-दमीश्वर) हे "सयमश्रेष्ठ (त्वम्) तुम (मुग्यि-त्वरितम्) शीघ्र (इन्छिय मणोरह पावसुत्त'सो-स. मे भिनाय भगवन मुगधगपिए-सुगन्धगन्धितान् स्वल पत सुरक्षित नया मउयकुचिए-मृद्ककुञ्चितान अभ. पुलिस थानु पचमुद्विहि-पचमुष्टिभि ५यभुटियाथो सयमेव लुचइ-स्वय लुञ्चति बायन यु ॥२४॥
દીક્ષા ગ્રહણ કરતાજ ભગવાનને મન પર્યાયજ્ઞ ન થયું એ પછી શુ બન્યુ त छ --"वासदेवो" त्याहि
। अन्वयार्थ लुत्तकेम जिइदिय ण वासुदेश भणइ लुप्तकेश जितेन्द्रिय त वासुदेवो भणति ॥ पछी बुथित शाणा तथा न्द्रिय थे मरिनेमार पासव उधु, दमीसरा-दमीश्वर ७ सयमश्रेष्ट । तमे तुरिय-त्वरितम् शी इन्त्रि
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८२
उत्तराध्ययनमः साहसया:प्रधानपुरुपाणा सहस्रेण परिस्ता युक्तो भगान चित्रासु-चित्रान क्षत्रे अभिनिष्क्रामति श्रामण्य प्रतिपद्यते स्म-महसपुष्पैः सह दीक्षितो जातः । भगतोऽरिष्टनेमे पञ्चाऽपि कल्याणकानि चित्रानक्षत्र एव सपनानि । भगवान वर्षशतत्रय गृहस्थापासे कोमामनुपाल्य प्राज्यां गृहीतवान् । 'निता रत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया । पहुत्यमार्पवाद ॥२३॥ । ' कथ श्रामण्य प्रतिपन्न इत्याह---
-- - मूलम्-अहे सो सुगंधंगधिए, तुरियं मउर्यकुचिए।
सर्यमेव लुइ केसे, पंचमुट्टीहि समाहिए २४॥ छाया-अय स मुगन्धगन्धितान , चरित मृदुककुचितान् ।।
स्वयमेव लुश्चति केशान् , पञ्चमुटिभिः समाहितः ॥२४॥ टीका-'अह' इत्यादि।
अथ-पश्चमहारतग्रहणानन्तर समाहितः सर्वसावत्रत्यागेन मानदर्शनचा रित्ररूपसमाधियुक्त. स भगवानरिष्टनेमिः स्वयमेव सुगन्धगन्धितान्-सुगन्या स्कृप्ट शिविका (पालखी) से वे उतरे। पश्चात् (साहस्तीइ परिवुडो चित्ताहि अभिनिक्खमई-साहस्च्या. परितः-चित्रासु अभिनिष्क्रामति) हजार प्रधान पुरुषों से युक्त होकर उनमभुने चित्रा नक्षत्र में दीक्षा धारण की। भगवान् अरिष्टनेमि के पाचों ही कल्याण, इसी 'चित्रा नक्षत्र में हुए हैं। भगवान्ने तीनसौ वर्षतक गृहस्थावस्था में कुमारपने व्यतीत कर प्रव्रज्या ग्रहण की है ॥२३॥ , - - दीक्षा कैसे ली? सो कहते हैं-'अहसो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अह-अथ) महाव्रतों को ग्रहण करने के बाद (समाहिए-समाहितः) सर्वसावद्ययोगों के परित्याग से ज्ञान, दर्शन एव चारित्र रूप समाधिभाव से सपन्न (सो-स) उन नेमिनाथ भगउत्तमाया शिबिकयाः अवतीर्णः भगवान से सवा पासमीमाथी नीय तय पछी साहस्सीइ परिवुडो चित्ताहि भाभिविक्खमई-साहस्च्या परिवृत्त चित्रास अभिनिष्क्रामति ॥२ प्रधान १३वानी साथै प्रभु चित्रा नक्षत्रमा दीक्षा पा२९५ કરી ભગવાન અરિષ્ટનેમિનાં પાચેય કલ્યાણ એ ચિત્રા નક્ષત્રમાં થયેલ છે ભગવાને ત્રણ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થાવસ્થામા કુમારપણામા વ્યતીત કરી પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી છે ા૨૩ ही
सीधी १ से ४३ छ--"अहसो" त्यils ! मन्वयार्थ-अह-अथ पाय मानताने मड या पछी समाहिए-समाहित સર્વ સાવદ્ય ગોના પરિત્યાગથી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂ૫ સમાધીભાવથી સંપન્ન
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८५
प्रियदर्शिनी टीका ज २२ नेमिनायग्निनिम्पणम अन्य बहवो यादगाश्च एवम्="ईतिमनारय त्वरित मामाह, दशनादिना च गर्दैमाना भव"ति पूनागीमा भगन्नमरिष्टनेमि पन्दित्या स्तुत्वा नत्या न द्वारकापुरीम् अतिगता गतवन्तः। गुणोत्वपनचकानामाशीर्वचनाना स्तुतिरूपत्व प्रसिद्धम् । अत 'एर उदित्ता' इत्युक्तम् ॥२७॥
मगवटीलाग्रहणानन्तर त्रुटित नत्मगमाशा राजीमती कीशी भूत्र, तदाहमलम्-सोऊण रायवरकन्ना, पवन सा जिणसं उ।
नीहासी उ निरानदा सोगेण 3 समुच्छिया ॥२८॥ ठाया--श्रुत्वा राजवरकन्या, प्रज्या सा जिनम्य तु ।
निर्वासातु निरान दा शोकेन तु समृद्रिता ॥२८॥ टीका--'मोऊण' इत्यादि।
राजरसन्या-राजसम्राना मये वर. श्रेष्ठ'-उग्रसेन , तस्य कन्या, मा राजीमती तु मिनस्य भगतोऽरिष्टनेमे प्रत्रया-दीक्षा-दीक्षासमाचार (दसाराय-दशाह.) समुद्रविजय आदि यादव एब (यहजणा-बहुजना) ' और भी अन्य वन्त से जन (एवम्) हे नेमिकुमार ! "आप शीघ
तो अपने मनोभिलपित अर्थ की प्राप्ति परो तथा दर्शन आदि से बढते रहो" इस प्रकार आशीर्वादात्मक वचन कहते हए (अरिष्टनेमि वत्तिाअरिष्टनेमि पदित्वा) भगवान् को वन्दना रके एव उनकी स्तुति करके (वारगाउरि अइगया-द्वारकापुरी अतिगताः) द्वारकापुरी गये ॥२७॥
अब जब राजीमती की नेमिकुमार के मिलने की आशा बिलकुल हट गई तप उसकी क्या दगा हुई मो सूत्रकार प्रकट करते हैं___ 'मोऊण' इत्यादि।
थन्वयार्थ (गयवरमन्ना-राजवरकन्या) राजाओं में श्रेष्ठ उग्रसेन की वर का राजीमती (जिणस्स-जिनस्य) नेमिनाथ भगवान् की दशार्हा समुद्रविनय कोरे या४५ भने मीon ५ बजणा-बहुजना घg भाष्य
એ હે નેમિકુમાર! “આપ જલદીથી તમારા મનની અભિલાષાને પૂર્ણ કરો અને દર્શન અહિંથી વધતા રહો” આ પ્રકારના આશીર્વાદાત્મક વચન કહેતા કહેતા अरिहनेमि वदित्ता-अरिष्टनेमि वदित्वा अस्टिनेमि मचानने यान:श, सभी स्तुति रान चारगाउरि अब गया-द्वारकापुरी अतिगताः पुरी गया ॥२७॥
નજીમનીની નેમિકુમારને મળવાની આશા જ્યારે બિલકુલ તટો ગઈ ત્યારે मेनी शु शा यतन सूत्रधार ८४२ छ --"सोऊग" त्यiler
मन्वयार्थ - रायारकन्ना-जवरकन्या मामा सवश्रेष्ट सेवा सेन Dinनी मे .या २७मती जिणस्स-जिनस्य नामनाथ भगवानन पच सोऊण
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
%
D
-
PAR
७८४
उत्तराभ्ययन किंचमूलम्-नाणेणें दसंणेणं च, चरित्तेण तवेर्ण य ।
खतीएं मुत्तीए, वहुँमाणो भोहि यं ॥२६॥ छाया-ज्ञानेन दर्शनेन च, चारित्रेण तपसा च ।
सान्त्या मुक्त्या, वर्द्धमानो भव च ॥२६॥ टीका-'नाणेण' इत्यादि।
ज्ञानेन दर्शनेन च चारित्रण तपसा च क्षान्त्या-क्षमया मुसया-निर्लो भतया च वर्षमानो भव-बर्द्धस्य ॥२६॥ मृलम्-एंव ते रामकेसंवा, दसारा ये वहुर्जेणा।
अरिष्टनेमि वदित्ती, अइगया पारगाउरि ॥२७॥ छाया-एव तो रामकेशवों, दशाश्चि बहुजना ।
__ अरिष्टनेमि वन्दित्वा, अतिगता द्वारकापुरीम् ॥२७॥ टीका-'एव ते' इत्यादि।
तो प्रसिद्धौ रामकेशवौ तथा समुद्रविजयादयो दशार्दा., तथा-बहुजना:ईप्सित मनोरथ प्राप्नुहि) ईप्सित मनोरथ को प्राप्त करो। सूत्रस्थ चकार यर कहता है कि बलभद्र समुद्रविजय आदिने भी ऐसा ही कहा ॥२५॥ फिर भी कहा-'नाणेण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(नाणेण-ज्ञानेन) ज्ञान (दसणेण-दर्शनेन ) दर्शन, (चरि ण-चरित्रेण) चारित्र, (तवेण-तपसा) तप, (खतीए-क्षान्त्या) क्षमा एव (मुत्तीए बड़माणे भवाहिया-मुत्त्या वर्धमानो भवच) मुक्तनिर्लोभता-इन सब से आप चढते रहो ॥२६॥ ___ 'एव ते रामकेसवा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(ते राम केसवा-तौ रामकेशवौ) वे रामकेशव तथा मणोरह पावसुत्त-इप्सित मनोरथ प्राप्नुहि छित मनाथने प्राप्त ४२। सुत्रस्य ચકાર એ બતાવે છે કે બલભદ્ર સમુદ્રવિજય વગેરેએ પણ એવુ જ કહ્યું છે
पछी ५ ४धु --"नाणण" त्या!
अन्याय-नाणेण-ज्ञानेन ज्ञान, दसणे ण-दर्शनेन शन, चारित्तेण-चारित्रण यारित्र तवेण-तपसा त५, खतीए-क्षान्त्या क्षमा मने मुत्तीए बङ्कमाणे भवाहियामुत्त्या वर्धमानो भवच भुहित निता मा मयाथी ५ यता २२ ॥२६॥
"एव ते रामकेसवा" त्या! भन्याय--ते रामकसवा-तौ रामकेशनौ थे राम श तथा दसाराय
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रयदर्शिनी टीका म २२ नेमिनाथचरितीरूपणम्
दत्य रतग्रणकृतमनी गनीमती जनप्राणाल प्रतीषमाणा पितगृहे स्थिता। तदा भगवतोऽरिष्टने मेलघुभ्राता रथनेमिस्तस्यामनुरक्त पुष्प फल विभूपणादिक तस्यै प्रेषयति सती गनीमती तु त न गृहाति म्म । उपपद्यते चैतव-कामी हि का कामरियदन्यथा-भारमेर सर्वत्र पश्यति । नतोऽन्यदा स रथनेमि म्तस्या राजोमत्याः समीपमागत्य पदति-सुगवने ! नेमिकनपरित्यागतो मा विपाद ! सेर-दिपा तेन परित्यक्ता मम प्रानितु प.) यदि नमिकमारने मुझे लोः ही दिया है, तो अब मेरी मलाई इमीमे है कि में दीक्षा पारण कर लू घर में रहने में मेरी मलाई नहीं है। कारण एसा करने (अर्थात् मसार में रहने) से तो मुझे अन्यभव मे भी दु ग्व भोगने पडेंगे॥२९॥
इम प्रकार गजीमती दीक्षा ग्रहण करने में अभिलापा सपन्न पनी हुई थी कि इतने में भगवान अरिष्टनेमि के म छोटे माई रचनेमी रानीपती पर अनुरक्त हो गये। उन्होंने उसको अपनी और आकृष्ट करने के लिये उसके पास फल पुष्प एव विभूपण आदि भेजना प्रारम दिये। राजीमती निप्पाप हृदयाली थी अत उसने हनको स्वीकार नहीं किया। ठीक बात है कामीजन पीलिया रोग पाले की तरह मर्वत्र अन्ययाभाव को हो देगा करता है। एक दिन की बात है कि स्थ नेमिने राजीमती के पास आकर कहा सुलोचने ! नेमिकुमारने जो आपका परित्याग कर दिया है उमसे आप जरा भी सेदखिन्न न होवें। मम प्रजित श्रेय नमरे भने त stी त्यारे हुये भारी was al એમાજ છે કે, હું દીક્ષા ધારઝ કરી લઉ ઘરમાં રહેવાથી હવે મારી ભલાઈ નથી ક રણકે, એવું કરવાથી અથવા તો સંસારમાં રહેવાથી તે અન્ય ભવમા પણ મારે દુખ ભોગવવું પડશે
આ પ્રકારને દીક્ષા ધારણ કરવાને મને ગત નિશ્ચય રાજીમતી કરી રહેલ હતી એ સમયે ભગવાન અરિષ્ટનેમિને એક નાનો ભાઈ રાજીનામા અનુરકત થઈ ગયે તેણે રાઇમતીને પિતાના તરફ આકર્ષવા માટે તેની પાસે ફળ, પુષ્પ અને આભૂષણ આદિ મોકલવાને પ્રારંભ કર્યો અજીમતી નિષ્પાપ હૃદયવાળી હતી આથી તેણે એ વસ્તુઓને સ્વીકા- ન કર્યો એ વાત સાચી છે કે, કામો મા , કમળાને રોગ જેમ ચારે બાજુ પીળજ ભાળે છે તે રીતે જોતા હોય છે એકત્વિની વાત છે કે, રથનેમિએ રામતીની પાસે આવીને કહ્યુ, સુચના 'નેમિકુમારે આપને પરિત્યાગ કરી દીરે છે આથી આપ જરા પણ પિતાના દિલના શેક ન કરે. ભલે
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६
उत्तरायनम
श्रुत्वा कर्णाकर्णि समाये निर्धामा निर्गतो हासो यस्याः सा तथा हास्यरहिता तु = पुन. - निरानन्दा - निर्गत आनन्दो यम्या सा तथा आनन्दरहिताच जाता । तु पुन शोकेन समूर्च्छिता जाता ||२८||
सखीभिः शीतलापचारादिना लव्यज्ञा सा यत्क्रताती, तदुच्यते-मूलम् - राईमेई विचितेई, धिरेत्थं । ममं जीविये ।
जाह तेर्ण परिचत्ता, सेय" पत्राइड मेम ॥२९॥ छाया -- राजीमती रिचिन्तयति, धिगस्तु मम जोवितम् । यह तेन परित्यक्ता, श्रेय मनजितु मम ॥ २९ ॥ टीका- 'राईमई' इत्यादि ।
सम्प्राप्तचैतन्या राजीमती विचिन्तयति मम जीवित धिगस्तु । यद्यह तेन भगवता परित्यक्ता तर्हि मम मनजितु मत्रज्या ग्रहण श्रेय. कल्याणकरम्, नतु गृहेऽवस्थानम् । येनान्यजन्मन्यपि दुःखभागिनी न भवेयम् ॥ २९ ॥ (फव्वज्ञ सोकण-प्रन वा दीक्षा ग्रहण करने की सुनकर (निहामा निरानदा - निसा निरानदा) हास्यभाव से एव आनदभाव से राहत होकर (सोगेण समुच्छिया शोकेन समच्छिता) शोक से सतप्त होकर मूच्छित हो गई ||२८||
सखियों के द्वारा शीतलोपचारो से स्वस्थ होने पर राजीमतीने जो किया सो कहते है- 'राईमई' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जब सग्वियोंने शीतलोपचार द्वारा उसको सचेत किया तब वह (राईमई - राजीमती) राजीमती (विचितेड - विचिन्तयति ) विचार करने लगी कि - (मम जीविय धिगत्थु मम जीवित धिक् अस्तु) मेरे इस जीवन को विकार है क्योंकि - (जाह तेण परिचत्ता मम पव्वउ पनज्याहीक्षा थडलु श्यतु सालगीने निहासा निरानदा- निर्दोसा निरानदा डाभ्यभाव अने मान इलावथी रडित मनी सोगेण समुच्छिया - शोकेन समूर्च्छिता' ચૈાકા સતપ્ત થઈને મૂકિત બન ગઈ મારા
સખીઓએ શીતલ ઉપચાર કરીને અગ્નિમા લાવ્યા પછી રાજીમતીએ શું કર્યું ते आहे -- "राईमइ" इत्यादि ।
જયારે સખિએ એ સ્મૃતિ અનેલ રાજીમતીને શીતળ એવા ઉપચાશ કરીને शुविमा अत्यारे ने राई मई- राजीमतो राष्ट्रमती स्वत विचितेइ - विचिन्तयति वियार ४२वा साथी है मम जीविय धिगत्यु-मम जोवित धिकस्तु भाग मान •ने विकार प्रेम है, जा तेण परिचत्ता मम पत्रइय सेय-यदि अह तेन परित्यक्ता
८
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी २२ नेमिनाथचग्निरुपणम्
ननुरती स्थमात्मानमुवासनापर्यास ? हन्त ! स्वगतजाति मा चेम्बोर्यास्तर्हि जन्मावधि ने दास स्याम्' नमुने' भागान् मु तान विना जीवन निमिति सर्वोऽपि जानाति । जतो मुझ स्वाग्रह, स्वीकुरु मा योगशयितजावतम् । त्य तद्वचन श्रुत्वा समता सा राजीनी तप पयत ए पायस भृत्या मदनकर भक्षित्या कटोरके नमन कृत्वा रथनेमिं माह-पिरेम् । तस्या दवचनाथनमिचिरिक्त साथ कहा अघि मृगनयने ! जिस प्रकार शुष्क काष्ट म अनुरक्त वनकर नमरी यही जपने आपको सनापित करती है उसी प्रका चतुर भी तुम क्यों व्यई मे उन विरक्त हुए नेमिकुमार में अनुरक्त अपने आपको मतापित कर रही हो। तुम्हारी प्राप्ति की आशा से जीनेवाले मुझे स्वीकार कर तुम देखो कि मे किस प्रकार तुम्हारा जीवनभर दाम बनकर रहता है। अनि मुग्धे ! मोगों को भोगने में ही समर का मजा है । यों कि उनके बिना जैसे सुद पकवान भी लवण के बिना हो जाता है जीवन भी व्यर्थ है । यह बान सर्व ही जानते है । इसलिये दाय" का परित्याग कर मुझे भर्तारस्प से तुम स्वीपर को । नहीं तो यह निश्चित समझो कि मैं इस सस - में नामशेष हो जाऊँगा । इस प्रकार रखनेमि की अटपटी बातें सुनकर उस राजीमतीने उसके देखते ही को वाकर मदनमल व लिया । उसके प्रभाव से उसको उसी समय वमन हो गया। उस वमनको वह कटोरे मे ले आई और रथनेमि से कहने लगी अच्छा तुम સુકા લાકડ ના અનુ કત બનેલ લમી વ્યમાં પાતની જાતને નત કરે ઈં એજ રીતે ચતુર હવા છતા પપુ તમે વ્ય મા શા માટે વિસ્તૃત થયેલા નાંમ કુમારમ' અનુષ્કૃત થઈ પેતાન જાતને નતપિત કર્યું હ્યા છે! તમા પ્રત કરવાની આશામા જીવી રહેલા એ મારે સ્વીકાર કરે અન કઇ રીતે જીવનભર તમારે દસ બનીને હું ધ હું મુગ્ધ ! ભાગે ૧ સમારની મા છે કેમકે એના વગર જેમ ભાતભાતના સ્વાષ્ટિ ભોજન “ણ મીઠા વગર સ્વ િષ્ટ નથી લાગતા જ પ્રકારથી જીવન ણ વ્ય છે આ વાતન હણે છે આ કારણે હઠાગ્રહના પ િત્યગ કરી મને તમાન ભરથાર પે નવકાર કરે એમ નહીં વાય તે નિશ્ચય માને ! હુ આ નગરમાથી નાશેષ અની જવાના અનેમીની અપ્રકાની અટપટી વાતાને સ ભળીને રાઇમતીએ અન્ન જેતા જોતાજ ખીર ખાધી અને ઉપ થી મદન ને ખાઇ લીધુ જેના પ્રભાવથી તેને એજ વખતે ઉલટી થઇ એને એક કટેરામા ઈને નિી સામે આવી
મહુ કે
७८
लु 13, डु ભાગવામા
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८८
रसराध्ययना सवा परित्यक्तवान् , तेन किम् ? व मा भर्तार योन्य स्क य. मफ लीका । अह मा प्रराम कामये, यथा भ्रमरी मालतीम् । तम्येद नन अत्या राजीमती माह-यधयह तन प्रभुणा परित्यक्ता, नापि तदतमानसम्मि । समा पत्नीवेन नो गृहीतवान, जियावन तु ग्रहीयत्या । अस्न प्रार्थना व्यर्था! मुश्च मद्विपयामनुतिम् । नया मोक्तः स तस्मिनहनि ततो निर्गत । परन्तु तद्गता स्पृदा परित्यक्त समर्थो नाभूत् । अथापरधु स पुनरपि रहमि राजीमती प्रेम्णा प्रोक्तवान्-अपि मृगाति । विरक्तेऽरिष्टनेमी शुके काप्टेऽलि उन्होने यदि आपको नोट दिया तो इमसे स्या। मनो मौजद हैं-अत. तुम मुझे अपना पति समझकर मेरे माथ अपने इस देव. दुर्लभ क्य को सफलित करो। मे जिस प्रकार भ्रमर मालती को चाहता है उसी प्रकार तुमको अत्यत चार रहा है। रथनेमि के इस मकार असभ्य वचनो को सुनकर राजीमतीने घडी ही शाति के साथ सभ्यभाषा में उनको उत्तर दिया-यद्यपि मैं अरिष्टनेमिटारा छोड दी गई है तो भी मेरे होरा वे नही छोडे गये है। मेरा मन तो उन्हीं में लीन बना हुआ है । माना उन्होंने मुझे पत्नीरूप से स्वीकार नहीं किया है तो क्या हुओ शिप्यारूप से तो स्वीकार करेंगे ही। इमलिये आपका इस प्रकार कहना सवथा व्यर्थ है। आप मेरी आशा न करे। इस प्रकार जन राजीमतीने उनसे कहा तो वह उस दिन तो वहा से चले गये परतु राजीमती की माप्ति की आशा उनकी गई नहीं। दूसरे दिन फिर मौका पाकर उनने राजीमती से बडी आजीजी के તેમણે તમને છોડી દીધા છે પરંતુ અમે લેકે તે છાજને આવ્યાં તમે મને પિતાના પતિ તરીકે માનીને મારી સાથે તમારી આ દેવદભ વયને સફળ કરે જે પ્રમાણે ભ્રમર મ લ નીને ચાહે છે આજ પ્રમાણે હુ તમને ચાહી રહ્યો છું રથમિના આ પ્રકારના અસભ્ય વચનને સાભળીને રમતાએ ખૂબજ શાતિપૂર્વક અભ્ય એવી ભાષામાં તેને ઉત્તર આપ્યો કે, હું જે કે અરિષ્ટનેમિથી તરછોડાયેલી છું તે પણ મેં મારા હદયમાથી તેમને દૂર કરેલ નથી મારૂ મન તો એમનામા લીન બનેલ છે તેમણે ભલે મને પત્નીરૂપે સ્વીકારેલ નથી તે શું થડ સિગારૂપે તે તેઓ મારે સ્વીકાર અવશ્ય કરશે જ આ કારણે આપનું આ પ્રકારનું કહેવું સર્વથા વ્યર્થ છે આપ મારી આશા ન કરો આ પ્રમાણે ૨ જીપનીએ યારે તેને કહ્યું એટલે તે દિવસે તે એ ત્યાથી ચાલે ગયે પરતુ રામતીની પ્રાપ્તિની આશા તે છેડી શકે નહીં બીજે દિવસે સમય મળતા ફરી તે પાછમતોની પાસે પડે અને ઘણીજ આજીજીના સાથે કહેવા લાગે કે, હે મૃગણિી જે પ્રકારે
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनो टांग भ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम
७१
इतश्च भगवानरिष्टनेमिरउमस्थारम्बाया ग्रामादिपु विहरमाणश्च पञ्चागत दिनान्यति गाय पञ्चपञ्चाशत्त में घिसे पुनरनिरसतानमारधाष्टमतप' कृत्वा ध्यानम्थः केरतानमा गान । तदा कम्पितासना. सर्वे देवेन्द्रा द सह तन समागता । ममागतम्तै निर्मिते मुशोभिन ममासरणे समुपविश्य भगवान रिष्टनेमिर्देशना दातमारेभे। पनपालमुखात्मभोर्नानोत्पत्तिममाचार अत्या पल. राम-श्रीक्रष्णा समुद्रविजयादयो दशास्तिथाऽन्यपि रहको यादया, रैवतक होकर वा वापिम अपने घर पर लौट आया । इस प्रकार विशुद्धभावना सपन्न बनी हुई राजीमतीने घर में रहने तक का अपना समय विविध प्रकार की तपस्याओं की आराधना करने में हो पनीत किया। विशुद्ध तपस्याओ के अनुष्ठान से उममा समय भी घर में रहते हरा मुग्यपूर्वक व्यतीत होने लगा ।
उधर भगवान अरिष्टनेमि उद्मस्थावस्था में चोपन ५४ दिन तक रहे और इसी अवस्था में उन्होंने ग्रामानुग्राम विहार किया। परन्तु पचपन ५५ वें दिन वे पुन रैवतक पर्वत पर आये आर वहा उन्होंने अट्ठमतप करके ध्यान न होकर केवलज्ञान प्राप्त मिथा। भगवान को केवलज्ञान होते ही इन्द्रों के आसन कम्पायमान हुए, मो भगवान् को केवलज्ञान की प्राप्ति जानकर समस्त इन्द्र देवों के माय २ वहापर आकर एकत्रित हो गये। देवोंने वहा भगवान के समवसरण की रचना की। भगवानने धार्मिकदेशना देना मारभ किया। वनपाल के मुख से प्रभु को केवलज्ञान उत्पन्न हआ जानकर यलराम श्रीकृष्ण एव समुद्रविनर आदि यादव तथा और તે પિતાના ઘેર ચાલી ગયે આ પ્રકારની વિશુદ્ધ ભાવનાવાળી બનેલ રાજમલ
જ્યા સુધી ઘરમાં હો ત્યા સુધી વિવિધ પ્રકારની તપસ્યાઆથી તેણે પોતાનો સમય વ્યતીત કર્યો વિશુદ્ધ તપથીઓના અનુદાનથી અને સમય માં રહેલ છવા સુખપૂર્વક થતી થવા લાગે
આ તરફ ભગવાન અરિષ્ટનેમિ છદ્મસ્થાવસ્થામાં ચેપન દિવસ સુધી રદ અને એ અવસ્થામાં તેમણે પ્રામાનુગ્રામ વિહાર કર્યો પચાવનમાં દિન તે, ફરીથી રૈવતક પર્વત ઉપર પાછા ફર્યા અને ત્યાં તેમણે અમિતપ કીને ધ્યાન બનીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થતાજ ઈ દ્રોન આસન કપ યમાન બન્મ અ થી ભગવાનને કેવળની પ્રાપ્તિ અણીને સઘળા ઈન્દ્ર દેવે ની સાથે રૈવતક પર્વત ઉપર આવી પહોચ્યા દેવોએ ભગવાનના સમવસરણની રચના કરી. ભગવાને ધાર્મિક દેશ અપ ને પ્રારભ કર્થીવનપળના મુખેથી પ્રભુન કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયાનું જાણીને અલરામ, શ્રીઠ્ઠ અને સમુદ્રવજય વગેરે થાદ તથા બીજ
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९०
বাংলা एवमोचन-किमह शुनोऽस्मि, यदिद मन पिरामि ! सस्मिता राजीमती पाह- भानपीट जानाति ? स माह-पाठोऽप्येतनानाति, तर्हि नाह वेधीति महाया अकाश एक कुतो भवत्या हटि जातः ? तत. कोपडामाश्लिष्टपदना राजीमती पाह-भये मृद ! नेमकृतपरित्यागेन मनतुल्ला मा मोक्तामिच्न भवान् यदि कुधुरो न भासि, तर्हि कोऽसि ? इति भवानेर कथयतु ! प तम्या वचन श्रुत्वा तद्विपयामाशा परित्यज्य रथनेमिः स्वगृह गतवान् । तत. मती सा राजीमती विशुद्ध तपस्तप्यमाना सुखेन स्वगृहे म्यिता। इसको पीओ। राजुल की इस बात को सुनकर रयनेमिने कुछ घृणितभाव से ऐसा कहा क्या में श्वान जो बमन को चाटू-या पीऊँ ? तव सस्मित होकर राजीमतीने उनसे कहा अरे ! क्या आप भी इस यातको जानते है ? उसने कहा इसमें जानने की कौनसी बड़ी भारी बात है यह तो एक बाल जन भी जानता है। फिर मैं कैसे न जानू इस प्रकार के सदेह को आपके हृदय में स्थान ही कैसे हुआ । रथनेमि के इस प्रकार वचन सुनकर राजीमती को पहिले तो उन पर कोप जाया पश्चात उसको दबाकर वह कुछ हँसकर उनसे कहने लगी-अये मुग्ध ! जब नेमिने मुझे छोड दिया है तो मैं तो चमन तुल्य ही है फिर भी आप मुझ वमन को भोगने के अभिलापी बन रहे हो तय कहो तुम श्वान नहीं हो तो कौन हो। इस प्रकार राजीमती की इस प्रयुक्त युक्ति से सचेत होकर रथनेमिने उसकी प्राप्ति की आशा का परित्याग कर दिया । तथा निश्चिन्त અને કહેવા લાગી કે, તમે અને પી જાઓ રાજુલથી આ વાતને સાભળીને રથ નેમિએ કાઈક ઘણયુકત ભાવથી કહ્યું કે, શુ હ કુતર છુ કે, ઉલટીને ચાટુપીઈ જઉ ? આથી રાજુલે હસતા હસતા કહ્યું કે, શું આપ એ તને જાણે છા રથનેમિએ કહ્યું -એમાં જાણવાના છે વાત છે અને તે નાનામાં નાનું બાળક પણ સમજે છે તો પછી હ કેમ ન જાણતો હાઉ આ પ્રકારના સદેહને આપના – હૃદયમાં સ્થાન કેમ મળ્યું ? રથનેમિના આ વચનને સાભળીને રામતીના દિલમાં પ્રથમ તે તેના પ્રત્યે ક્રોધ તત્પન્ન ચ પર તુ ક્રોધને દબાવીને હસતા હસતા એ કહેવા લાગી કે, અરે મૂઢ જ્યારે નેમિકુમારે મને છેડી દીધેલ છે ત્યારે એ દષ્ટીએ હુ ઉલટીના જેવીજ છું છતા પણ ઉલટીના જેવી મને આપ પોતાની જોગવવાની સામગ્રી જેવી માની અભિલાષા કરી રહેલ છે તો તમે કતરા જેવા નહી તો કેવા છો ? આ પ્રકારની જામતીની યુકિતયુકત સમજાવટથી રથનેમિના મનમાં લજા ઉત્પન્ન થઇ અને એ આશાને તેણે પરિત્યાગ કરી દીધું અને નિશ્ચિત્ત થઈને
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९३
-
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
पतश्च मूत्रकारोऽपि वर्णयतिमूलम् अहे सा भमरंसनिभे, कुच्चफंणगपसाहिए।
सयमेव लंचंड केसे', विडमता ववैस्सिया ॥३०॥ छाया-अथ सा भ्रमरमनिभान् . कृर्चफणसभिभान् । ___ स्वयमेव लुञ्चति केशान, धृतिम्ती व्यरसिता ॥३०॥ टीका - 'अह' इत्यादि।
'अय-धर्मदेशनाश्रवणानन्नर तिमती-धैर्ययुक्ता व्यरसिता-धर्माही करणे 5.यवसाययुक्ता सा राजीमती भ्रमरसन्निभान् कृष्णतयाऽऽकृञ्चिततया च भ्रमर तुल्यान्, कृर्वगामसाधितान्-र्चेन-1. गलाकानिर्मितेन 'वी' इति प्रसिदेन, फगकेन-तकन च प्रसाधितान्-स कृतान केशान भगफ्टनुज्ञया स्वयमेव लुश्चति अपनयति ॥३०॥ पार्मिक देशना सुनकर राजीमतीने मातमौ सखियों के साथ भगवान के समीप दीक्षा चारण की ॥
सूत्रकार अप इसोयात का वर्णन करते है-'अहसा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अर-अय) प्रभु नेमिनाथ भगवानकी धर्मदेशनासुनने के बाद (धिडमता-वृतिमति) धैर्ययुक्त तथा (ववस्पिया-व्यवसिता) धर्म अंगीकार करने के अध्यवसायवाली (मा-सा) उस राजीमतीने (भम रंसनिभे-भ्रमरमनिभान्) भ्रमर के समान पाले तथा (कुच्चफणकपसाहिए-कृर्चफणफसन्निभान) कुची पब फगक-कङ्कतक-से समारे हुए अपने (केसे-केशान्) केशों का (मयमे लुचइ-स्वयमेव लुञ्चति) अपने हाथों से ही लश्चन किया ॥३०॥ સમયે એમની ધર્મદેશના સાભળીને રાજીમતીએ સાતસો સખીઓની સાથે ભગવા નના સમક્ષ દક્ષા ધારણ કરી લીધી
सूत्र हवे से वातनु पर्थन ४३ छ "अहसा" त्या ! । सन्याय-अह-अथ प्रभु नभिनाय सबननी शनाने भाभा पछी विडमता-धतिमति ध्यने पा ४२नारे ता ववस्सिया-व्यवसितापमान सामी १२ ४ाना मध्यभायव जी सा सा से 10मतीये भमरसनिभे-भ्रमरसन्निभान सभराना वा ४ तथा कुच्चफणरुपमाहिए-कचेफणकसन्निभान् सु शत मोजायेat aut केसे-केशान् शानु सयमे लुचई-म्बयमेव लुञ्चति पतना હાથથી જ લેચન કર્યું i૩૦
170
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
७९२
उत्तराध्ययनसने पर्वते समागत्य यथास्थान समुपविश्य प्रभाव पारिधितरगाप्यायितहन या जिनमदत्ता देशनाश्रु ता त । तरा-प्रसग यशादानीमध्यपि ससीमि सह समागताः । भगवदत्ता देशना युत्या रहया राजानोऽन्ये च या मनुग्या प्रचुरानार्यश्व पनिसुद्धा भगत समीपे प्रजिता.। चितु श्रापकर्म स्वीकृतान्त । तेषु मनजितेपु परदत्ताधा अष्टादशगणधरा अभवन् । ते गगादत्तया विपद्या वादगाह्री कृतवन्त' । स्थनेमिरपि भगवतोऽन्तिक प्राजितः। रामकृष्णी समुद्र विजयादयो दशाहा उग्रसेनान्यो यादया राजीमत्यादयो यदुग्न्याश्च द्वारका पुरी मतिगता.। प्राप्त के पलनाना भगवानरिष्टनेमिर्गामानुग्राम विहरनन्यदा द्वारकाया समवस्तः। तदा मुमती राजीमती भगवता दशना अत्वा सप्तशत सख्यकाभि मयोभि सह भगवतोऽन्ति के दीक्षा गृहीतवती । भी अन्य यादवगण रैवता पर्वतपर आ पहुँचे । तथा प्रसगवश सवियों के साथ राजीमती भी आई। वे सब हर्पित हृदय होर प्रभु की देशना सुनने मे दत्तचित्त हो गये । प्रभुद्राप दीगई धर्मदेशना सुनकर अनेक राजा अनेक मनुष्य तथा प्रचुर अनार्य उस समय प्रतियुद्ध होकर उनके समीप दीक्षा धारण की । कितनेक व्यक्तियोंने प्रभु से आवकरत अगीकार किये। जितने प्राजित हुए थे उन्ही में से वरदत्त आदिक अहारह गणधर हुए। उन्होंने भगवान की दी हुई त्रिपदो द्वारा द्वादशादी की रचना की। रथ नीमने भी भगवान् के समीप मुनिदीक्षा स्वीकार की। राम, कृष्ण एव समुद्रविजय आदि दशा तथा उग्रसेन आदि यादव एव राजीमती आदि यदुन्या प्रभु की धर्मदेशना सुनकर वापिस द्वारका आगई। विहार करते २ केवली नेमिनाथ भगवान जय फिर द्वारका पधारे उस समय उनकी યાદવગણે રૈવતક પર્વત ઉપર અ વ પહાયા પ્રસ ગવશ રામતી પણ પિતાન સખીયાનો સાથે આવેલ હતી પ્રભુની ધમ દેશનાને હર્ષિત હદયથી સહુ કોઈ સાભળી રહ્યા હતા પ્રભુ તરફથી દેવાયેલી ધર્મદેશના સાભળીને અનેક રાજાઓ અનેક મનુષ્ય તથા પ્રચુર અનાર્યોએ એ સમયે પ્રતિબુદ્ધ બનીને તેમની સામે દીક્ષા ધારણ કરે લીધી કેટલેક વ્યકિતઓએ પ્રભુની સામે શ્રાવક વ્રતને અગીકાર કર્યો જેટલા પ્રવજીત થયા હતા એમનામાથી વરદત્ત આદિ અઢાર ગણધર થયા એમણે ભગવાને આપેલ. ત્રિપદી દ્વારા દ્વાદશાગીની રચના કરી નેમિએ પણ ભગવાનની પાસેથી મુનિદીક્ષા ધારણ કરી રામ, કૃષ્ણ અને સમુદ્રવિજય આદિ દશા તથા ઉગ્રસેન આદિ યાદવ અને રાજમતી વગેરે યાવ કન્યાઓ પ્રભુની ધમદેશના સાભળીને દ્વાચ્છા પાછા કરી ગયા વિહાર કરતા કરતા ભગવાન નેમિનાય જ પરે દ્વારકા પહે મા
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२५
प्रियदर्दा नी टीका अ २० नेमिनाथरिननिरूपणम् छाया-सा मजाजता सती, प्रावाजयत्तत्र बहुम् ।
बजन परिजन चैत्र, शीलवती माता ||३२|| टीमा--'मा पन्यडया' इत्यादि।
मनजिता सतो-मत्रज्याग्रगान नर गीलवती-मृलोत्तरगुणयुक्ता बहुश्रुता अपीतमाहोपात्रा सा राजीमती मा की तर-द्वारकाया बहु स्वजन%3 भगिन्याग्विर्ग परिजन परयादिवर्ग चैत्र मात्राजयन् दीक्षामग्राहयत् ! राजीमती भगिन्यादीना मायादीना व मप्तगती प्रामाजयतिति-सप्रदाय ||३२||
अथ तदनन्तर वक्तव्यतामाहमूठम्--गिरि चे रेवय जती, वासेणोला उ अतरा ।
वासते अधयारम्मि, अंतो लयणस्स सा ठियों ॥३३॥ छाया-गिरिं च रैवता यान्ति, चर्पणाही तु अन्तरा । न वर्पति अन्धकारे, अन्तलंयनग्य सा स्थिता ।'३३॥ टीका--'गिरि च' इत्यादि। च=पुनरन्यदा भगररिएनेमि वन्दनाथ रैवतक गिरि यान्नीगन्छन्ती फिर राजीमतीने क्या पिया' सो कहते हैं-'सो' इत्यादि ।
अन्वयार्य-(पचड या मती-प्राजिता मती) दीक्षित होकर मुलो त्तर गुणों के परिपालन करने में अतिशय सावधान एव (बहुस्मुयायह श्रुता) उपांगसहित साल अगो के अभ्यास से विशिष्टज्ञान सपन्न (सा-सा) उस माध्वी राजीमतीने (तहि-तर) द्वारिका मे (पहु सयण परियण चेव-बहु स्वजन परिजन चैव) अपनी दहिनो आदिको को गव सावजनो को (पव्यावेसी-पापाजयत्) दीक्षाग्रहण परवाई। इन समी मल्या सानसी ७०० थी ॥३२॥
पछी मती गु यु ? माने --"सो" त्याह। ____सया--पयडया सनी-मत्रजिता सती क्षा ने भुत शुशानु परि पालन ४२वामा अतिशय सावधान मने पहुस्मृया-बहुश्रुता. सखित सा म गानु अयासयी विशिष्ट ज्ञान प्राप्त ४.न २ सा-सा थे.
स मतामे तहि-तत्र द्वारा बहु सयण परियण चेव-बहु स्वजन परिजन चैव पोतानी मने। तमा अन्य समानाने पवावेसी-प्रात्राजयत् हीमा पार ४२६१ २नी सय સાતને હ૦ની હતી ૩રા
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९४
उत्तगध्ययनमो तनच यदभूनदुभ्यतेमूलम्-वासुदेवो यं ण भणड, लुत्तेफेस जिइदिय ।
ससारसायर घोर , तर कण्णे। लेहु लेहु ॥३१॥ छाया-वासुदेवश्च ता भणति, लुप्त केगा जितेन्द्रियाम् ।
ससारसागर घोर, तर मन्ये ! लघु रघु ॥३१।। टीमा-'वासुदेवो' इत्यादि ।
लुप्तकेशा-लुश्चित केशा जितेन्द्रिया-वशीकृतेठिया ता सा राजीमती वासुदेवा-कृष्णो भणति, चमारस्योपलक्षणत्वान, उग्रसेनादयोऽपि भणन्ति । कि भणन्ति-हे कन्ये । घोर भयङ्कर समारसागर-चतुर्गतिकमसाररूप सागर लघु लघु-शीघ्र शीघ्र-तर-उत्तीर्णा भा, मुक्ति लभस्पेति भावः ॥३१॥
एव गृहीतमत्रज्या वासुदेवादिभिराशीभिस्तुता सा रानोमती साचो यदकरोत्तदुच्यतेमूलम्-सा पव्वइया सती, पौवेसी तहि वहु ।
सर्यण परिय॑णं चेवे, सीलवता बहुस्सुँया ॥३२॥ उसके बाद जो हुआ सो कहते ह–'वासुदेवो' इत्यादि ।।
अन्वयार्थ (लत्तकेस जिइदिय-लुप्तकेशा जितेन्द्रियाम्) केशों का जिसने अपने हाथों से लोच किया है तथा अपनी इन्द्रियों को जिसने वश मे कर लिया है ऐसी (ण-ताम् ) उस साध्वी राजीमती से (वासुदेवो य भणद-वासुदेवश्च भणति) वासुदेव तथा उग्रसेन आदिकोंने कहा कि-(कण्णे-न्ये) हे कन्ये ! तुम (घोर ससारसायरघोरम् ससारसागरम्) भयकर इस चतुगति रूप ससार समुद्र को (लहु लहु तर--लघु लघु तर) अति शीघ्र पार करो-अर्थात् मुक्ति प्राप्त करो॥३१॥
माना पछी २ ययु तनपामा आवे छ --"वासुदेवो" त्या | ___मन्याय-लुत्तकेस जिंइदिय-लुप्तकेश जितेन्द्रियम् पोतान' or डायथी પિતાના કેશોનુ લુચન કરનાર તથા પિતાની ઇન્દ્રિયોને જેણે વશમાં કરી લીધેલ छ मेवी ण-ताम् ये सारी मताने वासुदेवा य भणड-वासुदेवश्च भणति पासुहेव तवा असेन वगेरेथे उखु, कण्णे-कन्ये पुत्री। घोर ससारसायरघोर ससारसागरम् सय ४२ सेवा मा चतुति३५ ससा२ समुद्रने तमा रहल तर-लघुलघु तर ॥ पा२ ४२-मर्यात भुक्षित आस ४२ ॥३१॥
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२.
प्रियर्दा नी टीका २२ नेमिना रचरिननिरूपणम्
छाया-मा मत्रागना सनी, प्राजयत्तत्र बहुम् ।
___ वजन परिजन चैव, गीलवती हुश्रुता ॥३२॥ टीका--'मा परडया' इत्यादि।
प्रत्रनिता सनो-प्रवच्याप्रगान नर गीलपती-मूलोनरगुणयुक्ता बहुश्रुता अधीनमराहोपात्रा सा राजीमती मावी तर-द्वारकाया वह म्बजनभगि-यादिवर्ग परिजन पर यादिवर्ग चा पानाजयन्दीसामग्राहयत् । राजीमती भगिन्यादीना मग्यादीना च मतगती मात्रामयतिनि-ममदाय ॥३॥
__ अथ तदनन्तर वक्तव्यतामाहमूलम्--गिरि चे रेवय जती, वासेणोला उ अतरा ।
बोसते अधयारम्मि, अंतो लयणस्स सा ठियों ॥३॥ आया-गिरिं च रैवतर यान्ति, चर्पणार्दा तु अन्तरा ।
वर्पति अन्धकारे, अन्तर्लयनग्य सा स्थिता ॥३३॥ टीमा---'गिरि च' इत्यादि। ___ च-पुनरन्यदा भारदरिष्टनेमि वन्दनाध रैवतक गिरिं यान्ती उन्ती फिर राजीमतीने क्या पिया? सो कहते हैं-'मो' इत्यादि ।
अन्वयार्य-(पन्यहा मती-प्राजिता मती) दीक्षित होकर मुलो त्तर गुणो के परिपालन करने मे अतिशय सावधान एव (हुस्सुयायस्ता ) उपांगसहित साल गो के अभ्यास से विशिष्टजान सपन्न (मा-सा) उम मा वी राजीमतीने (लहि-तर) द्वारिका में (रह सयण परियण चेव-रह स्वजन परिजन चैव) अपनी पहिनो नारिको को गव साग्वजनों को (पायावेमी-प्रावाजयत्) दीक्षाग्रहण करवाई। इन सरकी सख्या मातमी ७०० थी ॥३२॥
पछी मती १ ४ १ माने 30--"सो" त्याला ___ मन्वयार्थ:--पपइया सती-प्रजिता सती दीक्षा न भुत्तर गुऐनु पनि पान ३२वामा अतिशय सावधान मने पहम्मया-वह श्रुता GIn सहित सपा અગોનું અભ્યાસથી વિશિષ્ટ જ્ઞાન પ્રાપ્ત ક નર નાણા એ સાવર ગમતીએ तहि-तत्र द्वारा बहुसयण परियण चेप-बहु वजन परिजन चैव पातामा मनो तभर अन्य Avilaना पब्बारेमी-प्रागाजयत् सीमा पार पानी से ज्य વાત હ૦૦ની હતી ૩રા
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे अन्नरामये वगाथा आर्द्रालिभगाना सा रानीमती मानी वर्गति जलद अधकारे लयनस् र रेवतकगिरिगुहाया अन्त ये स्थिता। ''गदपूरणे ॥३३॥
तत्र च--- , मृगम्-चीवरे।इं विसारती, जहाजायतिं पासिया । - रहनेमी भग्गचित्तो, पच्छा दिहो यं तीई वि" ॥३४॥ 11 छाया-चौराणि विसारयन्ती, ययामातेति दृष्ट्वा ।
. स्थनेमिर्भग्नचित्त , पश्चाद् दृश तयाऽपि ॥३४॥ टीका--'चीवरोह' इत्यादि। .
चीवराणि शाटिकाटीनि वखाणि रिसारयन्ती विस्तारयन्ती सा राजीमती सावी यथाजाता-जन्मकालिकाऽवस्थाऽऽपना जाता । इति इत्यम्-असताङ्गी
फिर क्या आ सो कहते है-'गिरि च' इत्यादि। .
अन्वयार्थ-~एक समय राजीमती भगवान अरिष्टनेमि को बदना करने के लिये (गिरि च रेवय जती-गिरि रैवतक यान्ती) रैवतक पर्वत पर जा रही थी तय (अरा-अन्तरा) नीच ही में उसको (वासेणोल्ला-वर्षेण आद्र) बरसाद आ गया सो वर भीगगई। इस तरह (वासते-वर्षति) वरसा होने पर (सा-सा) वह (लयणस्स अतो अधयारम्मिठिया-लयनस्य अत अन्धकारे स्थिता) रैवतक गिरि की गुफा के -भीतर अधेरे मे जाकर ठहर गई ॥३३॥
वहा वह-'चीवराई' इत्यादि ।।
अन्वयार्थ-(चीवराइ-चीवराणि) शाटिका आदि वस्त्रों को (विमा रती विसारयन्ती) फैलातीहुई (जहा जाय-यथा जाता) बिलकुल नग्न
मा पछी शु थयु तन उछ -"गिरिच" त्याह
અન્વયાર્થ—-એક સમયની વાત છે કે, રાજીમતી ભગવાન અરિષ્ટનેમિને વંદના ४२१। मारे गिरिंच रेवय जती-गिरिरैवतक यान्ती रेत पत 6५२ ४ २२० संती - समये अतरा-अन्तरा रस्तामा ते वासेणोल्ला-वर्षण आदी परसाह सायी तेनासा १ ली या माथी वासेण-वर्षति रसाईमा सा-सा ते लयणस्त अतो अपयारम्मिठिया-लयनस्य अत अन्धकरे म्यिताરૈવતક પર્વતમા પહેરીને એક ગુફાની અંદર જઈ આ ધારામાં રોકાઈ ગઈ
ये शुभम ने रामतीच्ये ४ यु १ ते ४ --"चीवराय !
अन्या:--गुमा पहायान धारामा शमती पोताना चीराइचीवराणि शारिका आदि ५ोन विसारति-विसारयन्ति अटी सुधा सागी.
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ २ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
૪૬૭
? 1
ता गुहाया प्रथेमत पत्र कायोत्सर्गेग स्थितो रथनेमिः =गृहीतसयम' मभोर्लघुभ्राता दृष्ट्वा भग्नचित्त =मयमाञ्चल्तिचित्तो जातः । उदाररूपा तामालोक्य तस्या समुत्पन्नाभिलाप स कामपरवशी जात इति भाव । पथाच तया राजीमत्या ऽपि म । अन्धकारमयमदेशे समागतो जन. प्रथम न किमप्यवलोकयति, विपत्कारानन्तरमेव नदृष्टिन्य कारम देशस्थित वस्तु विलोकयतु समर्थमवति । अत गुहारिया तथा पूर्व रथनेमिर्न दृष्ट । पूर्वपविष्टेन रथनेमिना तु अवस्था वाली हो गई । ( इति- इनि) राजुल को हम हालत में (पासियादृष्ट्वा ) देवार वहा गुफा में पहले से ही कायोत्सर्ग में टे हुए ( रहनेमी - रथनेमि ) रथनेमि का ( मग्गविशे - भग्नचित्तो ) चित्त सयम से चलित हो गया । (पच्छा-पश्चात ) कुछ देर बाद (ती व दिडो तयाऽपि दृष्ट) राजुलने भी उसको देवा ॥
भावार्थ राजुलने उस गुफा में प्रविष्ट होकर अपने शादिगदिक समस्त वस्त्रों को नग्न होकर गुखाया । वहा पहिले ' से ही रथनेमि कायोत्सर्ग में बैठे थे। अधकार होने के कारण राजुल की दृष्टि म 'यहा रथनेमि ठहरे हुए है यह बात देखने में नहीं आ सकी । प्राय. ऐसा ही होता है कि जब अधारमय प्रदेश मे पहिले पहिल जाया जाता है तब कुछ देरतक वहा पर का कोई पदार्थ नजर नही आता है । बाद मे मनखिने लगता है। इसीलिये राजुल को वहा करने
जहा जाया- यथा जाता था मन्ये ते मिस नग्न अवस्थावाणी जनी गयेस हुती इति- इति शब्नुस पोताना भान्तयेसा वस्त्रोने सुवा अस्वस्थ थवा ने गुट्टामा गए हुती से समय खेन गुझनी साहरना थोड भागमा योत्सर्गमा रथनेमी'रथनेमि' रथेनेनि मेठेत हतो तेथे २ नुझने तद्दन नग्न अवस्थामा पानियादृष्ट्वा लेने भग्गचित्तो - भग्न चित्त अनु थित सयमयी वियसित भनी ग पच्छा-पश्चात् पछी करा स्वभ्य धता मुझे पशु रथनेमिने त्या भेयेो
भावार्थ-- ~ર જુલે એ ગુફામા પ્રવેશીને પેાતાના શાટિકાદિક ભી નયેલા સઘળા વસ્ત્રોને મુકાવ્યા. શરીર ઉપરના ભી જાયેલા એ વસ્રોન સુકવવા નિમિત્ત અલગ કરતાર જીલનું શરીર તદન નગ્ન બની ગયુ આ ગુફામા કર્યેાસ માટે પહેલા થીજ રથનેમિ બેઠેવુતે અ ધકાર હા ાઐ રાજુલની ષ્ટિમાં યમિ બેઠેલ છે” એ દેખો શ યુ નહી કારણકે, અવાસમાંથી એ ધકારવાળા Āળમા જતા ત્યા કાઈ વસ્તુ પડેલી હાય તે તે જોઈ શકાતી નથી થા। સ્વસ્થ થયા પી ધારે ધારે અજવામને આભાસ દુર થતા દેખાવ લાગે છે. આવીજસ્થિતિ જુવા
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७९८
उत्तगध्ययन सा दृष्टा । ततः क्रियत्कालानन्तर साकी रयनेमि दर्श। गढीय पूर्वमेव न पश्येत्तदा तु तन न विगत् । अपि तु दृष्टिसम्भ्रमापराः सा न्यो य यम। अयमागितात्यस्तेषु कमपि इयमप्याश्रयेदिति भावः ॥३४॥
त दट्वा सा यहकरोत्तदुच्यतेमूलम्-भीया यं सो तहि दैछ, एंगते सर्जय तय।
वाहाहि कौउ सगोफे , वेवमाणी निसीयड ॥३५॥ छाया-भीता च सा तर दृष्ट्वा, एकान्ते सयत तकम् ।
पाहुभ्या कत्या सगोफ, वेपमाना निपीदति ॥३५॥ टीका--'भीया य' इत्यादि ।
सा राजीमती च एकान्त तर गुहाया तक-त सयत स्थनेमिसाधु दृष्ट्वा -अय कदाचिन्मम गोलभङ्ग कुर्यादिति हेतो भीता-स्ता सती बाहुभ्या पर पीछे से रथनेमि दिग्वलाई पडे। यदि पहिले से उमो वहा रथनेमि को ठहरनो ज्ञात होता-अथवा भीतर जाते राजुल की दृष्टि उन पर पडनी तो वह वहा कभी नही ठहरती । जिस प्रकार घृष्टि के सभ्रमसे इतर साध्विया भिन्न २ प्रदेशों में जाकर ठहर गई थी उसी तरह यह भी उनमे से ही किसी एक स्थानपर जाकर ठहरजाती ॥३४॥
रयनेमि के दृष्टि गोचर होने पर राजीमतीने क्या किया सो कहते है-'भीयाय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (सा-सा) वह राजीमती (तहिं एगते-तत्र एकोन्ते) उस गुफा रूप एकान्त स्थान में (तय सजय-तक मयतम् ) उन रथनेमि मयत को (दह-दृष्ट्वा) देखकर 'भीया-भीता) डरगई। तथा वह उसी માટે પણ બનેલી ત્યા શેડે સમય વ્યતીત થતા રથનેમિ ઉપર તેના દૃષ્ટિ પડી પહેલાં રાજુલને એ સ્થળે રથનેમિ રોકાયેલ છે એવી જે ખબર હતી તે અથવા તે ગુફામાં ગયા પછી પણ તેની દષ્ટિ કનેમિ ઉપર પડી હોત તો એ ગુફામા ઉભત પણ નહી જે પ્રમાણે વરસાદના સ ભ્રમણ બીજી સાધ્વીએ અલગ અલગ સ્થળામા જઈને રેકાઈ ગયેલ હતી એ જ પ્રમાણે રાજુલ પણ એમની માફક એવા એકાદા સ્થાનમાં જઈને રોકાઈ જાત ૩૪ यभि हेमाया पछी रामती ४ युः तेने ४ -"भीयाय" त्याहि
सन्क्याथ-सा-सा थे रामती तहिं एगते-तत्र एकान्ते शु॥३पी मेान्त स्थानमा तय सजय-तक सयतम् २यनेमि स यतने दृढ दृष्ट्रा मेडमा छन
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २० नेमिनाथचरितनिरूपणम् मुजा-या सगाफ या=गरीरारण यथा स्यात्तथा शरीरमकोचन कला पमाना कम्पमाना निसरी-नि-उपविष्टा । 'तरम्' इत्यत्र अव्ययसर्वनाम्नान प्रास्टे" इनि म्यायिनोऽन्यत्यय ॥३॥
ततो यनात नदुन्यते-- __ मृगम्-अहं सोवि रायपुत्तो, समुद्दविजयगओ।
भीयं पवेयि दृष्ट्र, इंम वमुदाहरे ॥३०॥ डाया- मोऽपि राजपुत्र', समुद्रविजयाननः ।
भीता मपिता दादा, इट वाक्यमुनगररत् ।।३६। टीका-'अह' इत्यादि।
अथअनन्तर समुद्रविजयागज'समुद्रविजयपुनो राजपूत्र. स पनेमिति भीताजस्ता प्रवेपिता-प्ररम्पमानाहीं ना राजीमतो दृष्ट्वा दरमाण वाक्यमुदाहरत्-उक्तवान् ॥३६॥ समय (पाहाहिं सगोफ काउ-भुजाभ्या मगोप कृत्वा) अपने दोनो हाथों से शरीर को आकृत करक (वेवमाणी-वेपमाना) भय से कपित हाती हई (निसीयह-निपीदति) बैठ गई ॥३०॥
उसके बाद जो हुआ सो करते है- अहमो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(अह-प्रथ) इसके बाद (ममुद्दविजयगओ-समुद्रपि जयाङ्गज) समुद्रपिजय के जन जात उन (गयपुत्तो-राजपुत्र) राजपत्र रथनेमि मयनने भी (मीय-मीताम् ) त्रस्त एव (पवेडय-प्रवेपिताम) कम्पायमान यावी राजीमती पो (द-दृष्टा) देवकर (इम वकमुटाहरेइदम पाग्यम् उदाहरत्) उससे इस प्रकार बोले ॥३६॥ भीया-भीता भात पू 0 15 मने तो ते १५1 पाहाहिं सगीफ मारपाहुभ्या सगोप क वा पाताना मन्ने लाथाथी पातानश २२ भूम सीर मनुमवती वमाणी-वेपमाना ४ ५ an मने १४२ निसीयई-निपीति બેસી ગઈ પા
२ ५ २ मन्यु तेने ४३ छ-" साया
सन्याय-अह-अथ से पछी समुविजयगो-समुद्रविजयाज • मुद्र Onयना मत थे राजपने-राजपुर पुत्र यिनभि म यते पाय भौयभीताम् त म पवेदय-प्रवेपिताम् ४ पायमान सामी मतीने 8-मा ईने दम वरमुदाहरे-इदम् वाक्यमुनाहरत् भने मा प्रा३ ४यु ॥3॥
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________
८००
उपराध्ययन
।
__. . उत्तराध्ययनको तेन यदुक्त तदुच्यते-- मूलम् रहनेमी अहं भद । सुरुवे | चारु भासिणि ।
मम भयाहि सुतणू ।, न ते पीला भविस्सह ॥३७॥ छाया-रयनेमिरह भद्रे ! मुरूपे चारुमापिणि ।
_मा भजम्म मुतनु, न ते पीडा भविष्यति ॥३७॥ टीका-'रहनेमि' इत्यादि ।
हे भद्रे ! अह रथनेमिः स्यनेमिनामाऽम्मि । हे मुरूपे-मुन्दरि, हे चारुभापिणि-मधुर पचने ! मा भनम्ब-भर्तृत्वेनानीकुरु येन हे सुतनु-शोभ नाङ्गि ! ते तव पीडा-जीवननिर्वाडकष्ट न भविष्यति ॥३७॥ - - । मूलम् ऐहि तां भुर्जिमो भोएं, माणुस्त खुं सुदुलह ।।
भुत्तभोगी तओ पच्छा, जिणमैग्गं चरिस्लैमो ॥३८॥ छाया-एहि तापद भुञ्जीवहि भोगान्, मानुष्य खलु मुर्दुर्लभम् ।
भुक्तभोगिनौ तत पश्चा,-निनमार्ग नरिप्यावः । ३४॥ टीका-.'हिता' इत्यादि।
हे मुन्दरि ! एहि आगच्छ मम समोपे । आवा तावत-प्रथम भोगानशब्दादि कामभोगान् भुञ्जीवहि अनुभवेव ।' खलु-यतो मानुष्य-मनुष्यजन्म
रहनेमि' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(भद्दे-भद्रे) हे भद्रे ! (अह रहनेमो-मैं ' रथनेमि है। (सुरुवे चारुभासिणि-मुरूपे चारुभाषिणि) हे सुन्दर रूपवाली
व मधुर बोलनेवाली (मम भयस्व-मां भजस्व) मुझे अब तुम अपना पतिस्वरूप समझकर अगीकार करो। जिससे (सुतण-सुतनु !) हे शोभनाङ्गी ! (ते-ते) तुझे (पीला-पीडा) जीवन निर्वाह सम्बन्धी किसी प्रकार का कष्ट (न भविस्सइ-न भविष्यति) नही होगा ॥३७॥ .
"रहनेमि" त्या।
सन्याय--भद्दे-भद्रे भने " अह रहनेमी-अह रथनेमी यिनेमी ७ सुरुवे चारूभासिणि-मुरूपे चारूभापिणि हे ४१२ ३५वामी भने मधुर माला पानी मम भयस्व-मा भजस्व भक्त पतिस्व३५ मलने सगी २ ४१ रथी मुतणू-मुतन्' indinी ते-ते तमने पीला-पीडा पन निls सभी
Rनु १४ न भविम्सइन्न भविष्यति ये नही ३७८
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०३
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् सुदुर्लभ-मुदुप्पापम् । ततः पश्चात्-भुक्तमोगिनौ-मुक्ता भोगाः भुक्तभोगान्त सन्ति ययोम्तौ तथा-आसेवितशब्दादिकामभोगी आवा जिनमार्ग-जिनोक्त चारित्ररक्षण मोक्षमार्ग चरिप्यावा-सेपिप्यावहे ॥३८॥
एर स्थनेमिना माता सा राजीमती सावी यदारोत्तदुच्यते-- मूलम् दटुण रहने मित, भग्गुज्जोयपराइय।
राईमई असंभता, अप्पणि सवरे तहिं ॥३९॥ या दृष्ट्वा रयनेमि त, मग्नोद्योगपराजितम् ।
राजोमतो असभ्रान्ता, आत्मान सरणोति तच ॥३९॥ टीका-हण' इत्यादि ।। राजीमती मोवी भग्नोद्योगपराजित-भग्नोयोग'-भग्ना नष्टः उद्योग' 'ण, इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे सुन्दरि ! (हि-पहि) आओ (भोए भुजिमो-भोगान् भुञ्जीवरि) हमतुम दोनों विपय भोगों को भोगें। देखो (खु-खलु) निश्वय से (माणुस्स मुदलह-मानुप्य सुदुर्लभम्) यह मनुष्यभव अत्यत दुर्लभ है। (तओ पच्छा-तत. पश्चात् ) इसके बाद (भुत्तभोगी-भुक्तभोगिनी) भुक्तभोगी होकर हम तुम दोनों (जिणमग्ग चरिस्सामोनिनमार्ग चरिप्याव') जिनोक्त मार्ग-चारित्रलक्षणरूप मोक्षमार्ग का सेवन करेगे ॥३८॥ . रथनेमि के इस प्रकार के वचन सुनकर राजीमतीने जो किया सो कहते हैं--'दहण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(राईमई-राजीमती) राजीमती सावीने (भग्गुजोय ___"एहि त्या
भन्याय---- सुER ! एहि-एहि भावो भोए भुजिमो-भोगान् भुञ्जीवही पापणे भन्ने विषय मागान गनीमे गुमा खु-खलु निश्चयथा माणुस्स सुदुल्लह -मानुप्य सदर्लभम मा भनुध्यक्ष सत्यत छ तओ पच्छा-तत. पश्चात ते पछी माय भुत्तमोगी-भुक्तभोगी मापणे भन्न जिणमग्गचरिम्सामो-जिन મા વરિ જીનેક્ત માર્ગ–ચારિત્ર લક્ષણરૂપ મેક્ષમાર્ગનું સેવન કરીશુ પા૩૮
રથનેમિના આ પ્રકારના વચન સાંભળીને રામતીએ જે કહ્યું તેને કહે છે – "दण" त्या!
*स-या--राईमई-राजीमनी मती मावीमे भागुज्जोय पराइय भग्नो૧૦૧
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
૮૦૨
उत्तराध्ययनसूत्रे । उत्साह सयम प्रति यस्य स तया, पिनष्टसयमोत्साह इत्यर्थः स चासो पराजित =स्त्रीपरीपहेण पराजित , स भग्नोयोगपराजितम्रा त्यनेमियनमिमुनि दृष्ट्वा असभ्रान्ता भयरहिताम्वात्मीयोल्लासेन जीरभद्गाव स्वात्मान परि पातु दृढमति. सा राजीमती सती तर-गुहायाम् आत्मान समृणोतिचौरा च्छादयति ॥३९॥
ततः किम् ' इत्याह। मूलम्--अहं सा रायवरकन्ना, सुहिया नियमवए।
जाड कुल च सील चं, रक्खमाणी तय वएँ ॥४॥ छाया--जय सा राजवरकन्या, सुस्थिता नियमनते ।
जाति कुल च, शील च, रक्षन्ती तक पदति ॥४०॥ टीका--'अह सा' इत्यादि।
अथ-स्वात्मसररणानन्तर, नियमाते-नियम'द्रव्यक्षेत्र कालमावेनाभि ग्रहग्रहण ब्रतानि-पाणातिपातादिविरमणलक्षणानि पश्चमहानतानि, उभयो समापराइय-भग्नोद्योगपराजितम) जब यह देखा कि स्त्री परीपद से पराजित होकर रथनेमि का उत्साह सयम के प्रति नष्ट हो गया है तय वह सयमभ्रष्ट (त रहनेमि-त रथनेमि) उस रथनेमि को (दट्टण-दृाष्ट्रा) देवकर (असमता-असभ्रान्ता) भयरहित हो गई अर्थात स्वात्मवीर्यो ल्लास से शील रक्षा के लिये दृढमति बन गई। उसी समय उसने (तत्य-तत्र) उस गुफा में (अप्पाण सवरे-आत्मान सवृणोति) - अपने शरीर को घस्त्र से ढक लिया ॥३९॥
उसके बाद क्या हवा सो कहते हैं- 'अहसा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अह-अथ) इसके बाद-अपने शरीर के आच्छादन । के पाद (नियमव्वए सुट्टिया-नियमाते सुस्थिता) द्रव्य, क्षेत्र, काल और (घोग पराजितम् यारे नयु, स्त्री ५१५७ ५ लत बन धनभिना
साठ सयम तरथी श्री गये छे त्याचे ते म यमनट त रहनेमि-त रथनेमि |ते २वनेभिन दिहण-दृष्टा ने असमता-असभ्रान्ता सयहित' मनी ४
અર્થાત પિતાના આત્માના વિકાસપી શીલનું રક્ષણ કરવા માટે દઢ મનવાળી બની || ते समये तेथे तत्थ-तत्र मे मा अप्पाण सवरे आत्मान सणोति पाताना 'શરીરને વસ્ત્રથી ઢાકી લો ૩લા ,
मे पछी शु मन्यु ते ४ छ-५ "अहसा" त्या!ि
અવયાર્થ––ગઇ-ગઇ તેના પછી પોતાના શરીરને વસ્ત્રથી ઢાકી લીધા પછી 'नियमन्वए मुडिया-नियमत्रते मुस्थिता न्य, क्षेत्र, भने माना अनुसार
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् हारे नियमात तम्मिन् अस्थिना-मुन्थिरा मा रानवरकन्या राजीमती माची जाति-मातुश, कुल-पितुश च, शोल-चारित्र च रक्षन्ती तक-त सयमात्र लायमान रयनेमि पदतिक्ष्यमागमकारेण कथयति । शील बसेऽपि जातिकुले रसिते एव भवत इति मा कश्चिन्मन्यतामिति 'जाउ कुल्च' इत्युत्तम् ॥४०॥
सा यदुक्तवती तदुच्यते-- मूलम्-जेडर्सि रुवेण वेसमणो, ललिएंण नलकूबरो।
तहीवि ते'ने इच्छामि, जडसि सर्वख पुरदंरो ॥४१॥ छाया-यद्यसि रूपेण श्रवणो, ललितेन नलकवर । . तथापि त्या न उच्छीमि, यद्यसि साक्षात्पुरन्दर. ॥४१॥ टीरा-'जहसि' इत्यादि
हे स्थने । यदित्व रूपेग बाण और असम्भवमि, यदि च ललि. तेन ललितकल्या महिलासचेष्टितेनेति यावत् नलवर - नलकूबर नागदेर भाव के अनुमार अभिवत् ग्रहण करने रूप नियम में तया माणातिपात आदि चिरमण रूप नतों में अच्छी तरह नियर पनी हुई (मा-सा) उस साधी राजीमतीने (जाइ कुल गील रस्वमाणी तक नए-जाति कुल शील च रक्षन्ती तक पदति) अपने मातृपक्षरूप जाति की पितृपक्षरूप कुल की एव चारित्रल्प शील की रक्षा करतो हुई मरम से' चलायमान हुग रसनेनि से इस प्रकार कहा--॥४०॥
क्या का मो करते ह? 'जइसि' इत्यादि।
अन्वयार्थ--हे रथनेमि ! (जड स्वेण वेसवणो असि-यदि रूपेण वैश्रवणः असि) यदि तुम रूप से कुबेर तुल्य भी हो (ललि. एण नलकपरो-ललितेन नलकूपर) ललित कलाओं से नलकूपर जैसे અભિગ્રહ ગ્રહણ કરવા રૂપ નિયમમા તથા પ્રાણાતિપાત આદિ વિરમણરૂપ વતેમા सातशत स्वी२ मन सा-या ते साखी २०७भतीये जाइ कुल शील रकम्वमाणी तक वए-जाति कुल शील च रक्षन्ति तक वदति पाताना मातृ५६३५ो नातिनी,' પિતૃપલરૂપ કુળની અને ચારિત્રરૂપ શીલની રક્ષા કરતા કરતા સયમથી ચલાયમાન બનેલ રથનેમિને આ પ્રકારે કહ્યુ ૪૦
रामतीये ४ १यु त ४३ छ ---"जडसि" या !
सन्क्या :-- २थनेमि ! जइ रूपेण वेसमणो असि-यदि रूपेण वैश्रमण असि म त ३५मा मुना 41 BI, ललिएण नलकूबरो ललितेन नलवरी
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
८.४
उत्तराभ्ययनको विशेपो भवसि अधिक किम् ! यश्चिापि च साक्षात् पुरन्दरम् इन्द्र असि-मवसि, तथापि तेत्या न इच्छामि अभिलपामि-मम मनस्त्वयि सामिलाप न भवेदिति भावः। अय रूपायभिमानी, अतएवमुत्त' ॥४१॥ मूलम्-पखंदे जलिय जो.. धूमके दुरासय ।
नेच्छति वतय भो'तु, कुले जायो अगंधणे ॥४२॥ छाया-मस्कन्दन्ति ज्वलित ज्योतिप, धूमकेतु दुरासदम् ।
नेच्छन्ति वान्तक मोक्तु कुले जाता अगन्यने ॥४२॥ टीका-'परसदे' इत्यादि
गन्धनागन्धनभेदेन भुजगा द्विविधाः, तत्र गन्धनास्ते ये मन्त्रप्रयोगादिवशा दृष्टमदेशे वान्त विप पुनश्पन्ति, वद्भिन्ना अगन्धनास्तत्कुलमगन्धन, तस्मिन कुले जाता =समुत्पन्ना. सर्पाः, अलित-मदीन धमकेतु-धूम केतुश्चित यस्य सधूमकेतुस्त धूमध्यमित्यर्थ , अन एव-दुरासद-दुष्प्रवेश ज्योतिपम्, अग्नि प्रस्फ न्दन्ति प्रविशन्ति, किन्तु वान्तम्-उद्गीण-सन्त्यक्त विष भोक्तु नेच्छन्ति-नाभि भी हो तथा (सरव पुरदरो-माक्षात् पुरदरः) और तो क्या तुम साक्षाद इन्द्र भी हो (तहावि-तथापि) तो भी (ते न इच्छामि-ते न इच्छामि) मै तुमको नही चाहती हु ॥४१॥
और भी--'पक्खदे' इत्यादि।
अन्वयार्थ---(अगधणे कुले जाया-अगन्धने कुले जाता) अगन्यन कुल में उत्पन्न हुए नाग (जलियम्-ज्वलितम्) जाज्वल्यमान (वूमक. धूमकेतुम्) धूमरूप ध्वजावाली ऐसी (दुरासय-दुरासदम्) दुष्प्रवेश (जोइ-ज्योतिषम्) अग्नि मे (पवखदे-प्रस्कदन्ति) प्रवेश कर जाते हैं ललितामाथी नपा ५ तथा वधु तो डू सावपुर गग-साक्षात पुरदर साक्षात न्या . तहावि-तथापि ते ५ ते न इच्छामि-ते नइच्छामि હુ તમને ચાહતી નથી ૪૧
धुम॥ ५५ -"पकम्वदे" त्या !
स-पाय--अगधणे कूले जाया-अगन्धन ले जाता मान्यन उणमा Sपन 2ये नाम जलियम्-ज्वलितम् torqयमान धूमकेउ-धूमकेतुम् भ३५
जी मेवी दुरासिय-दुरासदम् प्रवेश जोह-ज्योतिषम् मतिमा पक्खदे
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियगिनी टीका अ - नेमिनाथचरितनिम्पणम्
पन्ति । तियन मर्पा अपि वहिपवेशापेक्षया दुःमहमनुचित वान्ताशनमेव मन्यन्ते तस्मात्र हे रचनेमे ! प्रवचनतचाभिज्ञेन त्वया निःमारतया परित्यक्तम्प विषयस्य पुन स्वीकारण न विधेयमिति भावः ॥४२॥
पिनमूलम्-धिरत्यु ते जसोकामी, जोत जीवियकारणा।
वत इच्छसि आवेउ, सेय ते"मरण भवे ॥४॥ परन्तु (वनय भोत नेति-बान्तक मोनु न इच्छन्ति) उगले हुए जहर को नहीं चूमते हैं।
भावार्थ-नाग दो प्रकार के होते है ' एक गन्धन और दमरे अगन्धन| जो मत्रादिक के प्रयोग से डक प्रदेश में रहे ना अपने उगले हा जहर से चूम लेते है वे गपन है। तथा अगन्धन वे नाग होते है जो अपने द्वारा काटे गये प्रदेश से जहर को नहीं चूपते है. चाहे ये अग्नि में जलकर मले मर जाव परन्तु उगला हआ जहर पुन' चूसना दनको सर्वथा अनुचित होता है। अत राजल इस दृष्टान्त द्वारा स्थनेमि से कर रही है कि मर तिर्यञ्चो की ऐसी हालत है तो तुम क्यों उगले हुए विषयों को पुन' चूमने के सकल्प से इनसे भी नीचे पनना चाहते हो। तुमने पहिले प्रवचन के तत्वको भलोमाति जानकर नि सार समझरर ही तो इन विषयों का परित्याग करदिया है-अर पुन वान्न को चाटने की क्यों अभिलापा करते हो॥४२॥ पस्वदन्ति प्रवेश ४२ तय ४ ५२४ वतय भोत्तु नेच्छन्ति-वान्तर भोक्त न टनित એકેલા ઝહેરને ચૂકતા નથી
ભાવાવ-નાગ બે પ્રકારના હોય છે એક ગધન અને બીજા અગધન જે મત્ર દિકના પ્રગથી પિતે એકલા ઝહેરને ચૂમી લેયે છે તે ગ ધન છે તથા અન્ય એ ન ગ હોય છે જે તે ઓકેલા ઝહેરને પાછું ચૂકતા નથી ચાહે તે અગ્નિમ બળીને ભલે મરી જાય પરંતુ એકલુ ઝહેર પાધુ ચૂમવુ એ એમને માટે શકય नथी डोतु मा ४२ना यात द्वारा Nige :भिने ४ी २६10 3G यानी એવ હ લત છે તે તમે શા માટે એકેલા વિષને ફરીથી ચૂસવાના સ૮૫થી એનાથી પણ નીચે ઉતરવા ચાહે છે તમે એ પહેલા પ્રવચનના તવે ને સારી રીતે સમજીને નિ સાર જાણ્યા પછી આ વિષયે પરિયાગ કરી દીધા છે હવે પાછ ઓકેલુ ચાટવાની અભિલાષા શા માટે કરી રહ્યા છે ? જરા
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०६
उत्तराभ्यन
12
छाया - निस्तु या (ते) यशस्कामिन्, नत्र जीवितकारणात् । प्रान्तमिच्छसि आपातु यस्ते मरण भवेत् ||४३॥ टीका- 'चिरत्यु' इत्यादि --
कामयते = वान्छति तन्त्री, कामी, यशसः = सयमस्य कीर्ते कामी य स्कामी, तत्सबुद्धौ हे यशस्कामिन् ! यद्वा-अकार उदार हे अयशस्कामिन् असयमापयशोऽर्थिन! त्यागन्नु निन्योऽसि यमित्यर्थः । 'ते' इति द्वितीयार्थे पष्ठी । यद्वा- 'ते' इति षष्ठयन्तमेव, तत्र "पौरुपम्" इत्यस्य शेप, विमित्यने
और भा--'घिरत्यु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जसो कामी - यशस्कामिन) सयम अथवा कीर्ति की कामनोवाले हे रधनेमे ! ते (frerg - ते विक्रअस्तु) तुमसे धिकार हो । ( जो त - यस्त्वम् ) जो तुम (जीविय कारणा-जीवित कारणात) असंयमित जीवित के सुख के निमित्त (वन - वान्तम् ) भगवान् नेमिनाथ द्वारा परित्यक्त होने की वजह से वान्त जैसी मुझे (आवेउ - आपानुम् सेवित करने की (इच्छसि - इच्छसि ) चाहना कर रहे हो । इमकी अपेक्षा तो (ते - ते) तुम्हारा ( मरण सेय-मरण श्रय) मरना ही अच्छा है।
"ते जसो कामी" यहाँ अकार का प्रश्लेष करने से "तेऽयशस्का मिन्" ऐसा पद बन जाता है। तब असयम एव अपयश की कामना करने वाले तेरे लिये धिक्कार हो ऐसा अर्थ हो जाता है । अथवा "ते" इसको द्वितीया विभक्ति के स्थान पर न मानकर षष्ठी विभक्ति के स्थानपर ही रक्खा जाय तब "ते पौरुपम् " ऐसा सबंध लगाना पशु--"घिरत्यु" इत्यादि ।
अन्वयार्थ --- जसो कामी यशस्कामिन् सयम અથવા કીર્તિની કામના वाणा हे रथनेभि 1 ते घिरत्यु - ते धिकअस्तु भने धि४४२ जोत-यम्त्त्रम्
जीविय कारणा - जीवित कारणात् सयभित भुवनना सुष्मना निभित्ते वत - बान्तम् लगवान नेमिनाथ द्व ત્યાગવામા આવેલ હાવાથી ઉલટી જેવી મને आवेउ - आपातुम् सेवन ४२वानी तभी इच्छिसि - इच्छसि थाना भरी रह्या छी मा ते पवारता ते - ते भा३ मरण सेय-मरण श्रेय भरी उत्तम छ "तेजसो कामी" अडी मारने। अश्वेष दुरवाथी "तेऽयशस्कामिन्" भे પદ્મ બની જાય છે ત્યારે અસયમ અને અપયશની કામના કરવાવાળા એવા તને ધિકકાર હા એવા અથ થઇ જાય છે અથવા “તે આને બીજી વિભક્તિના સ્થાન उपर न मानना छठ्ठी विभतिना स्थान पर सभामा आवे तो "ते पौरुषम् "
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________
टोका अ. २२ नेमिनाथचग्निनिरूपणम्
न सम्वन्ध, ते तर पोरुप धिगित्यर्थं । यद्दा - हे ग्रामिन | ते=तत्रग्रग = 'अहो धन्योऽय तीन तप सयमनतपरिपाकी महात्मेत्येवकमतीता कीर्तिम्, अयवा - अयश =मा पापगस्वित्पर्य । पत्र जीवित कारणात्=अमयम जीवित गृरन्त्रता परित्यक्तत्वाद् न्तदशी माम यद्वा-सयमसेरित्वेन परित्यक्तस्य विषयस्यैवमभिलापोयाद्ान्ततुल्य परम् नापातुम्=उपभाक्तम् इच्छमि = कामयमे । ताम्प ने=तर मरण=मृत्यु श्रेय = मस्त ऋष्ठ भवेत् । न पुनरित्यमनाचरणीयाचरणमिति ||१३|| मूलम् - अहं चं भोगरायस्स, ते चासिं अधगर्वण्हिणो । मांकुले गधणा होमो, " सजेस निहुओ चरें ||१४| -- कोगराजस्य न चामि अन्धस्ट | माकुले गन्धनी भू सम निभृतयर ||४०|
૮૦૬
चाहिये । यहा " पौरुप" का अपहार होने से 'तेरे इस पुम्पा को विकार है" "एमा अर्थ सगन होगा । अथवा "कामिन्" हे कामी 'यह महात्मा पन्य है जो तीन नप व सयम व्रत का परिपालन है' तेरे इस यश को विकार है । अवा- मुझे ग्वार जो उस प्रकार की चेष्टा की उस तेरे पाप को विकार है ।
भावार्थ - राजुल अधिक कुछ न कहकर रथनेमि से सिर्फ इतना ही कह रही है तुम कुछ तो स्याल को किस पद मे वर्तमान हो और क्या करने की अभिलाषा कर रहे हो। हमसे तुम्हारी व माधु समाज की कितनी बदनामी होगी । वान्त को भोगने की अपेक्षा तो मरण ही कही अच्छा है ||४३||
सेवा समध सभाववो लेख भट्टी "पौरुप "नो अ याहार होवाथी ' तारा मा પુરૂષાને ધિકા છે” એવે અય नगत थशे अथवा “कामिन्" हेजिभी थे મહાત્મા ધન્ય છે જે તીવ્ર તપ અને સયમ વ્રતના પરિપાલક ને તારા આ યશને ધિકકાર છે. અથવા-મને જોઇને તારામા આ પ્રકારની દુશ્ચે'ટા જાગી એ સાપને ધિકકાર છે
२
ભાવા-રાજુલે વધારે કાઈ પણ ન કહેતા ન્યૂમિને ફકત એટલુજ હ્યુ કે, તમેા નાઈક તે ખ્યાલ કરે। કયા પદ ઉપર તમે બિરાજી રહ્યા ! અને સુ કવાની અભિલાષા ૰રી રહ્યા છે! આવી તમારી અને માધુ સમાજની કેટલી અને નામી વચ્ચે ઉલટીને થાટનાની અપેક્ષા કરતા તે મરણુજ ઘણું ઉત્તમ છે ૫૪૩૭
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०८
उत्तगायनर टीका--'अच' इत्यादि
हे रथनेमे ! अहच भोगरानम्र-तनाम्ना प्रसिद्धम्य पौत्री, उग्रसेनम्य च पुत्री अस्मि, त्वच अन्धकटाणे: अन्धकाणिनाम्ना प्रसिद्धस्य पौत्र ममुद्र जियस्य च पुत्रोऽसि । एवमा महाकुलसभूतो स्वः। तस्मादागा महोत्रे कुले-स्व-स्ववशे-गन्धनौगन्धनसर्पवद् वान्तभोजिनी मा भुवम्मा भवेत्र । गन्धनसर्पा हि मन्त्रामा अलदनलपातमीस्तया गान्तमपि पि पिबन्ति, तथा श्रापाभ्या परित्यक्ता गन्तसदशा कामभोगा न पुनरासेव्या इति भावः । तर्हि किं ार्यम् ? इत्याह-सजम इत्यादि-तस्मात् दे रथनेमे ! व निभृता- .. निश्चलः विपयादिभिरक्षोभ्य सन् सयमम् अनवर मुग्मसाधनभूत निरवधक्रिया नुष्ठान - चरपालय ॥४४॥
'अह च भोगरायस्स' इत्यादि। अन्वयार्थ-हे रथने मे ! (अर-अह) में (भोगरायस्स-भोगराजस्य) भोगराज की पौत्री तथा उग्रसेन की पुत्री और (त-त्वम्) तुम (अधगवटि णो असि-अन्धकष्णेरसि) अधरणि के पौत्र एव समुद्रविजय के पुत्र हो। इस तरह हम तुम दोनों महाकुलीन हैं। अतः (गधणा-गन्धनों) गन्धनसर्प की तरह हम वान्तभोगी (मा होमो-मा भूव) नहीं बनें। किन्तु हे स्थनेमे ! (निहुओ-निभृत') विपयादिकों से अक्षोभ्य होकर (सजम-सयमम्) अनवर सुख के साधनभूत ऐसे निरवद्य क्रियानुष्ठा नरूप सयम का (चर-वर) पालन करो।
भावार्थ-राजुल कहती है कि हम तुम कुलीन व्यक्ति है। गन्धन सर्व की तरह वान्त को पुनः अगीकार करने वाले नहीं हैं।
"अह च भोगरायस्स" या !
स-पयाथ-- २थनेमि अह-अहई भोगरायस्स भोगराजस्य सागराना पौत्री तथा प्रसेननी पुत्री छु भने तुम-त्वम् तमे। अधगवहिणो असि-अधक sોહિ અ ધક વૃષ્ણિના પૌત્ર અને સમુદ્રવિજયના પુત્ર છે. આ રીતે હું અને તમે अन्न खान छोये भाथी गधणा-गधनो गन्धन सपना मा मोटु याटनार मा होमो-मा भवन मनन ५२३ २थनाभानिहओ-निभृत विषयायी સંપૂર્ણ નિલેપ બનીને સામસામ અનધર એવા સુખના સાધનભૂત એવા નિરવા यानुन३५ सयभनु चर-चर - ४
ભાવાર્થ-રાજુલે કહ્યું કે, હે રથનેમિ! હું અને તમે બને કુલીન છીય ગન સની માફક કેલાને ફરીથી અગીકાર કરવાવાળા નથી આ માટે હું *
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०९
प्रियदर्शिनी टीश स. २० नेमिनाथचरितनिरूपणम् मूलम्--जड त काहिर्सि भांव, जा जो दिच्छसि नारिओ।
वायाविद्धोव्व हडो, अठियप्पा भविससि ॥४५॥ छाया--यदि त्व करिष्यसि भाव, या या द्रक्ष्यसि नारी।
वाताविद्ध इर हड', अस्थितात्मा भविष्यसि ॥४५॥ टीका--'जड त' इत्यादि
हे स्थनेमे ! यदि त्व या या नारीणसि, तामु तास मार-भोगाभिलाप करिष्यसि । ततस्त्व पातापिद्ध'वायुकम्पितः हडइव-ड नामक निर्मूल वनस्पतिविशेष इव शैवाल इव वा अस्थितात्मा-अस्थित =अस्थिर. अात्मायस्य स तथा, चञ्चलचित्ततयाऽस्थिरस्वभावो भरिप्यसि । अय भावः-जन्म जराम रणजन्य जगदवीपर्यटनदु ग्वपरम्परानिराकरण कारणेभ्ग सयमगुणेभ्यः प्रसवल्या इसलिये हे रथनेमे ! मैं तुमसे यही यात कहती हु कि तुम गन्धन सर्प की तरह न बनकर अगन्धन सर्प की तरह नो और सयम को प्राणपण (प्राणरूपि मूल्य)से निभाने के लिये तत्पर रहो॥४४॥
'जह नशाहिमि' इत्यादि ।। अन्वयार्थ-हे स्थनेमे ! (जइ त जाजा नारिओ विच्छसि-यदि त्व याः या नारी. द्र- यसि) यदि तुम जिन २ नारियो को देखोगे और उनमे (मार शारिसि-भाव करिष्यसि) भोग की अभिलापा मरोगे तो (वायाविद्धो हडोव अट्टियप्पा भविस्ससि-यातासिद्ध हड इव अस्थितात्मा भविष्यसि) वायु से कपित हड नाम के निर्मल वनस्पति की तरह अथवा शैवाल की तरह चचल स्वभाव के हो जाओगे। तात्पर्य इसका यह है कि जन्म, जरा, एव मरणजन्य इस जगतरूपी कान्तार मे તમને આ વાત કહુ છુ કે, તમો ગન્ધન સર્પના જેના ન બનતા અગ ધન સર્ષને જેવા બને અને સાયમને પ્રાણના ભોગે નિભાવવા માટે તત્પર રહે ૪તા
"जइ त साहिसि" इत्यादि
माय--- २यनेमि ! जइ त जाजा नारिओ दि सि-यदित्व या' याः नारी दक्षसि लेतमा २२ नाशयाने नेशी मने तेनामा भाव काहिद-भाव करिष्यसि सासनी मलिमा ३२।। त। वायाविद्वो हडोव अद्वियप्पा भविस्ससिवानाविद्ध हडाइव अस्थितात्मा भविष्यसि वायुथी सहा ४ पायमान मेवी नामना નિમૂળ વનસ્પતિની માફક અથવા શેવાળની માફક ચચળ સ્વભાવના બની જશે તાત્પર્ય આનુ એ છે કે, જન્મ, જરા અને મરણ જન્ય આ જગતરૂપી ખાડામાં
૧૦૨
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
उत्तराभ्ययनमः धर्मचारित्ररूपे धर्मेसम्मतिपातितासस्थित. 'सम्मतिपातितः' इत्यत्र णिजयोऽवि वक्षितः । अब नाग विपये एप रद्भसम्मदायः आसीत्कोऽपि राना । सहि नूपुरपण्डि तारयानक पठित्रा रुष्टो राजी हस्तिपक हस्तिन च मारयितुमुद्यत । स हि राशी हस्तिपक हस्तिन च गिरिबहाने समारोहयत् । तत' म हस्तिपकमुक्तमान-पातय दस्तिन गिरिशृङ्गात् । ततो इस्तिपक्मेरितो हस्ती प्रमशः स्वकीय पदत्रय समुत्याप्य एकेन पदेन स्थित । नतो नागरिकजनै राजा एव विज्ञप्तः-कथ चिन्तामणिरि वदुष्पापो हस्तिचूडामणिापाधते ? ततो राक्षा हस्तिपः ममादिष्टो हस्तिन वचन श्रुत्या) वैराग्यरूप मार से गर्मित होने के कारण सुन्दर इस प्रकार के वचनों को सुनकर (अकुसेण-अकुशेन) अकुश से (नागो जरा-नागः यथा) हाथी की तरह (धम्मे सपडिवाइओ-धर्म सम्प्रतिपातित') चारित्ररूप धर्म में सस्थित हो गया।
हस्ती की कथा इस प्रकार है____एक कोई राजा था। उसने फिमी नुपुर पडित का वृत्तान्त पढा । पढ कर वह रुष्ट हो गया। मष्ट होते ही उसने रानी. महावत तथा हाथी को मारने का विचार कर लिया। हाथी, रानी तथा महावत को गिरिशि ग्वर के अग्रभाग पर चढाकर उसने महावत से ऐसा कहा इस हाथी को यहा से धकेल दो-गिरा दो- महावतने उसको वहा से गिराने की ज्या ही प्रेरणा की कि वह हाथी तीन पैर उठा कर अपने एक पैर से ग्बडा हो गया। नगरजनों को जब राजा के इस कृत्य का पता चला तो उन्होंन आरर उससे कहा-महाराज यह क्या करवा रहे हो। चिन्तामणि यथाना २२ मा ना सु १२ वा वयनाने सामने अकुसेण-अकुशेन 43 Aथा नागो जहा-नाग यथा साथीना भाइ धम्मे सपटिवाइओ-धर्मे समतिपातित ચારિત્ર ધમ મ સ સ્થિત થઈ ગયા
હાથીની કથા આ પ્રકારની છે--
કોઈ એક રાજા હતે, તેણે કોઈ નૂપુર પડિતનું વૃત્તાત વાયુ વાચીને તે ફોબત બની ગયો કોધિત બનતા જ તેણે કહ્યું, મહાવત તથા હાથીને મારવાને વિચાર કરી લીધો હાથી રાણું તથા મહાવતને એક ગિરિશ્ર ગ એટલે કે, પહાડના શિખર ઉપર ચડાવીને મહાવનને હકમ કર્યો કે, આ હાથીને અહી થી ધકેલી દે મહાવતે હાથીને ત્યાથી ધકેલવાની ચેષ્ટા કરી ત્યારે હાથી પિતાના ત્રણ પગોને ઉચા કરી એક પગથી ઉભો થઈ ગયે ન રજનોએ રાજાના આ પ્રકારના અને જાય ત્યારે તેમણે આવીને રાજાને કહ્યું -મહારાજ આ શુ કરાવી રહ્યા છે ? ચિતામણી
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ २० नेमियचरितनिरूपणम निवर्तयितुम् । हस्तिपः प्राह-यदि राज्ये मग चाय दद्यात् भवान् नदार इम्तिन प्रतिनिर्तियामि । राज्ञा चाभय उत्तम् । ततो हस्तिपकोऽड्कुगेन गनै. शनैम्तिन निर्तितवान । तदनु दृस्ति मार्गे सम्धित । एष रानामत्यपि समुत्पन्नविश्रोतनिक स्यनेमिम् अहितप्रतिनिवर्तकताऽई मनुल्येन स्ववचनेन बसयमगर्तगतनात्पति निवन्तिानी । तन स चारित्ररूपधर्ममार्गे सस्थितः ॥४॥
ततो रथनेमियत्कृत वास्तदुच्यते-- मृलम्-मणगुत्तो वयंगुत्तो, कायगुंत्तो जिडदि'ओ।।
सामण निर्चल फासे, जावज्जीव दढव्वओ ॥४८॥ छाया-मनोगतो चोगुप्त , कायगुप्तो जितेन्द्रिय ।
श्रामण्य निश्चलमस्पाक्षीत, यारज्जोर दृढतत ॥४८॥ टीका-'मणगुत्तो' उन्यादि--
मनोगुप्त -मनसा गुप्त , बचोगुप्तः वचसा गुप्त , कायगुप्त -कायेन गुप्त -गुप्त के समान दुप्माप हाथी को क्यों मरवा रहे हो । नगरजनो की इस बात से राजाने महावत से कहा-हाथी को वापिस लौटा लो। महावतने तर राजा से कहा कि यदि आप रानी तपा मेरे लिये जो अभय देवें तो मैं हाथी को लोटा लेना हु । राजाने उमको तथा रानी को अभय दे दिया । तत्र महा वतने अकुश से धीरे २ हाथी को लौटा लिया। इस तरह हाथी अपने मार्ग पर आ गया। इसी तरह गाजीमतीने भी चारित्र से पतित हाने से भावनावाले रयनेमि को अहितकारक मार्ग से धीरे २ अपने वचनरूपी अनुश से लौटाकर उनको चारित्ररूप धर्म मार्ग पर लगा दिया ॥२७॥
इनके बाद स्यनेमिने क्या किया मो कहते है-'मणगुत्तो' इत्यानि।
जन्वयार्य-(मणगुत्तो वरगुत्तो जायगुतो-मनोगुप्त बचोगुप्त જેવા ન મળી શકે તેવા હાથીને શા માટે મનાવી રહ્યા છે ? નગરજનની વાત સાભળોને રાજાએ મહાવતને કહ્યું કે, હાથીને ૫ દે ફેવી લો રાજના આ પ્રકારના વચન સાંભળીને માવતે કહ્યું કે, જે આપ ૨ ણીને અને મને અભય વચન
પા તે હું હાવીને પાછા ફરવા લઉ રાજાએ અભયનું વચન આપ્યું એટલે મહાવતે ધીરે ધીરે કુશથી કાકાને પાદ ફેરવી લીધે આથી હાથી ઠી, માગ ઉપર આવી ગયે આવી રીતે જીમતિએ ચારિત્રથી પતિત થવાની ભાવનાવાળા રયનેમિને અહિતકારક માર્ગથી ધીરે ધીરે પોતાના વચનરૂપી આ કુશથી ફેરવીને તેને ચારિત્રરૂપ ધર્મ માર્ગ ઉપર લગાવી દીધા
॥ ५छी २थनेभिये ४ यु ते ४ छ -"मणगुत्ती" त्या अन्वयार्थ --मपगुनो वयगुत्तो कायगुत्तो-मनोगुप्त' वचोगुप्त कायगुप्त
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१२ धर्म चारितरूपे धर्मे सम्पतिपातित' सस्थितः। 'सम्पतिपातितः इत्यत्राणिनोऽपि वक्षितः । अत्र नाग रिपये एप सुद्धसम्मदायः आसीत्कोऽपि राजा । सहि नपुरपण्डि तारयानक पठित्वा रुष्टो राजी हस्तिपफ हस्तिन च मारयितुमुद्यतः। स हि रानी हस्तिपक हस्तिन च गिरिगाने समारोहयत् । तत' स हस्तिपामुक्तमान-पातय इस्तिन गिरिशृङ्गात् । ततो इस्तिपरमेरितो इस्ती प्रमशासकीय पदय समुत्याप्य एकेन पदेन स्थितः । ततो नागरिकजनै राजा एक विज्ञप्तः कय चिन्तामणिरि वदुष्मापो हस्तिचूडामणिापाद्यते ? ततो राक्षा हस्तिपय. समादिष्टो इस्तिन वचन श्रुत्वी) वैराग्यरूप सार से गर्मित शेने के कारण सुन्दर इस प्रकार के वचनों को सुनकर (अकुसेण-अकुशेन) अकुश से (नागो जहा-नाग. यथा) हाथी की तरह (धम्मे सपडिवाइओ-धर्म सम्प्रतिपातित') चारित्ररूप धर्म मे सस्थित हो गया।
हस्तीशी कथा इस प्रकार है
एक कोई राजा या । उसने फिमी नूपुर पडित का रत्तान्त पढा । पढ कर वह रुष्ट हो गया । मष्ट होते ही उसने रानी, महावत तथा हार्थी को मारने का विचार कर लिया। हाथी, रानी तथा महायत को गिरिशि ग्वर के अग्रभाग पर चढाकर उसने महावत से ऐसा कहा इस हाथी को यहा से धकेल दो-गिरा दो-1 महावतने उसको यहा से गिराने की ज्या ही प्रेरणा की कि वह हाथी तीन पैर उठा कर अपने एक पैर से खड़ा हो गया। नगरजनों को जब राजा के इस अकृत्य का पता चला तो उन्होंन आपर उससे कहा-महाराज यह क्या करवा रहे हो। चिन्तामणि थाना २) मा प्रकार सु२ सेवा वयनाने सामान अकुसेण-अकुशेन शथी नागो जहा-नाग यथा साथीनी भा धम्मे सपडिवाइओ-धर्मे सप्रतिपातित ચારિત્ર ધમ મ સ સ્થિત થઈ ગયા
હાથીની કથા આ પ્રકારની છ--
કોઈ એક રાજા હતા, તેણે કઈ નપુર ૫ડિતનું વૃત્તાત વાગ્યે વાચીને તે ક્રોધિત બની ગયો હોધિત બનતા જ તેણે નાણ, મહાવત તથા હાથીને મારવાનો વિચાર કરી લીધો હાથી રાણી તથા મહાવતને એક ગિરિશ્ર ગ એટલે કે, પહાડના શિખર ઉપર ચડાવીને મહાવતને હુકમ કર્યો કે, આ હાથને અહી થી કેલી દે મહાવતે હાથીને ત્યાથી ધકેલવાની ચેષ્ટા કરી ત્યારે હાથી પોતાના ત્રણ પગેને ઉચા કરી એક પગથી ઉભો થઈ ગયો ન રજનોએ રાજાના આ પ્રકારના અને જાણ્યું ત્યારે તેમણે આવીને રાજાને કહ્યુ -મહારાજ આ શુ કરાવી રહ્યા છે ? ચિ ત મણી
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियशिनो टीका अ. २२ नेमिनायचरितनिम्पणम् मिकामयन , दरिध धर्म ममानिशन् दगाऽपि दिश पुनानिम्म। शपचका दिपणम्याम्मीदप्रभम्य दशनापारितस्य तम्य भगवतोऽष्टाद गसहममरयमा सापक-वत्वारिंगत्महम्रसर या साव्य , एकोनसप्तनिसहमाधिकरत असायमा
ओरकाः पटरिंशत्रहस्राधिक समयमाया श्राविकाथायन । केवमान मासाद्य चतु पञ्चशदिनीनानि सप्तगतवर्षागि प्रमु(पि व्यहरत् । अन्ने च भगवान् रैवत के गिरी ममरमृत्य पञ्चगतमायुभि सह मासिकमनगन कन्या ग्निश्वरमिद शरीर परिहाय मिद्विपदमाप्तान । तदा म. सुरेन्द्र जय जयेनि
अब यहा अवशिष्ट नेमिनाय प्रभु का चारित्र कहा जाता है, वह इस प्रकार है--
प्रभु नेमिनाथने भूमण्टर पर विहार करते हुए भव्यरूप कमलों को सूर्य की तरह र विकमित पिया। उत्तम क्षमा आदि दम १० प्रकार के धर्म का उपदेश दिया। अपने विहार से दस दिशाओं से पवित्र किया । प्रभु शग्ब चक्र आदि लक्षणो के पारक ये। इनके शरीर की गति मेव की प्रभा के ममान नील थी । गरीर की ऊँचाई दस पनुप की थी। भगवान के अठारह हजार माधु थे। चालीस हजार साविया थीं। एक म मित्तर (७०) हजार अधिर एक लोग्न श्रावर थे। बत्तीस हजार अधिक तीनलाग्य आविका धी। केवलज्ञान प्राप्त करके प्रभुने इस भृमण्डलपर चौपन ८४ दिन कम सात मौ ७०० तक विहार किया । अन्त मे रैवतक गिरि पर पधार कर पाच सो साधुओं के साथ एक मास का अनशन करके विनम्वर इम હવે અહી નેમિનાથ પ્રભુના બાકીના ચરિત્રને કહેવામા આવે છે તે આ પ્રકાન છે--
પ્રભુ નેમિનાથ ભૂમ ડળ ઉપર વિહાર કરતા કરતા ભવ્યરૂપ કમળાન સૂર્યના માફક ખૂબ વિકસિત કર્યા ઉત્તમ ક્ષમા આદિ દસ પ્રકારના ધર્મને ઉપદેશ આપે પોતાના વિહારથી દસ દિશાઓને પવિત્ર કી પ્રભુ શખ ચકે, આદિ લક્ષણોના ધારણ કરનાર હતા તેમના શરીરની કાતિ મેઘ ની પ્રજાના જેવી નસ્લ ગા હતા શરીરની ઉચાઈ દસ ધનુષની હતી ભગવાનને અઢાર હજાર સાધુ હતા ચ લીસ હજાર સાધ્વીઓ હતી એક લાખ અને ગણેતેર હજાર નવો ને નવા શ્રાવક હતા ત્રણ લાખ અને છત્રીસ હજાર શ્રાવિકાઓ હતી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને પ્રભુએ આ ભૂમ ડળ ઉપર સાત વર્ષમાં ફક્ત ચોપન વિ. ઓછા વિહાર કર્યા આ તમા વતક પર્વત ઉપર પધારીને પાચનો ૫૦૦ સાધુઓની સાથે એક માનું અનશન १०७
4
.
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
শুদনই णामा वा साधर एत्रम् अनेन प्रकारेणैव कुन्ति । बिन्ति ? इत्याह'विनियति' इत्यादिना-'त सयुद्धादिविशेषणगिमिष्टा साधा. क्यचिद् रिस्रो तसिकोत्पत्तावपि (अस्थिरावस्था प्राप्तापि) विशेपेण तन्निरोध करया भोगेभ्य' मनोजशब्दादिरूपेभ्यो पिनिवर्तन्ते=पिनिहत्ता भान्ति । यया स पुरुषोत्तमो रयनेमिभोगेभ्यो विनिवृत्तः। सदादिविशेषणमिनिष्टा पर साधन एकदा भग्नपरिणामा अपि पुनः सयम प्रतिप, क्षमाः, नत्वने विधा. इति मजुद्धादि विशेषणपदै सचितम् । 'भोगेर त्यत्र पञ्चम्यर्थे महमी, आपत्वात् । इति ब्रवीमि' इत्यस्यायः पूर्वपद् गोध्यः ॥५०॥
पूर्वावशिष्ट भगरतोऽरिष्टनेमेश्वरितमुच्यते
भगवानरिष्टनेमिरवनीतले विहरन सहस्रारित कमलोपमान् भव्यजनान् चारित्रपरिणामों के आराधक साधुजन (एच-एवम्) इस प्रकार से (करति-कुर्वन्ति) करते है। (जहा-यथा) जैसे (सो पुरिसत्तमो-स पुरु पोत्तम) उन पुरुषोत्तम रचनेमिने किया अर्थात् जिस प्रकार स्यनेमि भोगों से विरक्त हए उसी प्रकार सयुद्ध आदि विशेपणों से रिशिष्ट सायुजन भी किसी भी तरह भोगों की तरफ चलितचित्त होने पर भी (भोगेसु विनियति-भोगेभ्य विनिवर्तन्ते) उन भोगों से-मनाज्ञ शब्दादिक विपयो से विनिटत्त होते है। इन सवुद्ध आदि विशेषणा से मूत्रकारने यह सूचित किया है कि जो सयुद्धविशेषण विशिष्ट सायुजन होते है वे ही अपने भग्नपरिणामो को पुन सयम में स्थिर कर सकते हैं। जो ऐसे नहीं है वे नही। "त्ति बेमि-इति ब्रवीमि" इन पदों को अर्थ पहिले कर दिया गया है ॥५०॥ पविचक्षणा मागमा मभन ना२ तथा व्याव पाराभाना भाराध माधुरन एव-एवम् सारथी करति-कुर्वन्ति ४२ , जहा-यथा सभ सोपुरि सोत्तमोस पुरुषोत्तमो मे पुसोत्तम २थामन्ये ४२ अथात- प्रा. નેમ ભેગેથીવિરક્ત બન્યા એજ પ્રકારે સ બદ્ધ આદિ વિશેષણેથી વિશિષ્ટ મા" ५५ ५५ ५२थी सोगानी त ३थी व छ। पय भोगेसु विनियट्टात भोगेभ्य विनिवर्तन्ते ते लोगोधी, भनाश - विषयाची सविस्त २९ छ । સબુદ્ધ આદિ વિશેષાથી સૂત્રકારે એવું સૂચિત કરેલ છે કે, જે સબુદ્ધ આદિ વિશેષણ વિશિષ્ટ સાધુજન હોય છે તેજ પિતાના ભગ્ન પરિણામને ફરીથી સંયમ भमा स्थिर ४री छ २ वा नथी ते तेषु श Asat नया “ति बेमि इति ब्रवीमि" मा पहोना म 18 शवाय ॥५॥
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् सात्सकलगुणालमृतषियगन्यसभृत मतधर्मासिन्दरसास्वादभ्रमराऽरविन्दो नाम नृपः । तस्यासीत्सकलशास्त्र गरगना जिनधर्मनिरतो रिश्वभूतिर्नामपुरोहिन । तन्यासीत्यतिसवापरायणाऽनुद्धरा नाम भार्या । विश्वभूते पुराहितस्य कमठ-मरुभूति नामानों द्वौ सुतो जाती। तनासीत् कमठम्य पत्नी वरणा, ममभूतेश्च मुन्धरा । विभूति पुराहिती गृहमारोद्धरणक्षमा पुनो पिलोक्य नयोभारमारोप्य स्पय पुण्यकार्य कुर्वन् कालासरे साल कृत्वा देवलोक गत । तद्भार्याऽनुद्धराऽपि पुण्यकार्य कृत्वा मृता स्वर्ग गता । अथ ज्येष्ठभ्रातअरविन्द नामके राजा राज्य करते थे। ये पडे ही धर्मात्मा थे। इनका मन सदा मिलिन्द (भ्रमर) की तरह सर्वज्ञ द्वारा प्रतिपादित धर्मस्पी अरविन्द के मकरन्द का पान करने की ओर अधिक लालायित रहा फरता था। सकल गुणों से ये अलकृत थे। चतुििध सैन्य से ये मदा युक्त थे। इनका एक पुरोहित या जिसका नाम विश्वभूति था। यह सकल शास्त्रों का वेत्ता एव जिन धर्म में निरत था। पुरोहित की धर्मपत्नी का नाम अनुद्वरा या। यह पति सेवा करने में बड़ी चतुर थी। इसके कमट और मरुभूति नामके दो पुत्र थे । कमठ की पत्नी का नाम रमणा और ममभूति की पत्नी का नाम वसुन्धरा थो। विश्वभूतिने जब अपने इन दोनो पुनो को गाहस्थिक भार के वहन करने लायक देवा तो उसने अपने ऊपर का समस्त भार इन दोनो कुमारों के कधे पर रखकर आप पुण्यकार्य मे लवलीन हो गया। कितने समय के बाद पुरोहित मरकर देवलोक मे देवपने उत्पन्न हुआ। तथा इसकी जो अनुद्धरा भार्या थी वह भी पुण्यकार्य करने હતા જે ઘણા જ ધર્માત્મા હતા એમનું મન સદાના માટે ભમરાની માફક સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદિત ધર્મરૂપી અરવિ દના મકર દનું પાન કરવા તરફ ઘણુ જ ખેચાયેલુ રહ્યા કરતુ હતુ સઘળા ગુણોથી એ અલ કૃત હતા ચતુર્વિધ સૈન્ય જેમની સેવામાં હતું એમને એક પુરોહિત હતું જેનું નામ વિશ્વભૂતિ હતા તે સઘળા ચાને જાણનાર તથા જનધર્મમાં શ્રદ્ધાવાળે હતે પુરહિતની ધર્મપત્નીનું નામ અનુદ્ધર હતુ તે પતિ સેવા કરવામા ચતુર હતી તેને કમઠ અને મરૂભૂતિ નામના બે પુત્ર હતા કમઠની પત્નીનું નામ વરૂણુ હતુ અને મ ભૂતિની પત્નીનું નામ વસુ ધરા હતુ વિશ્વભૂતીએ જ્યારે પોતાના બન્ને પુત્રને ગૃહસ્થાશ્રમ બેજો ઉઠાવવામાં યોગ્ય જાય ત્યારે તેણે પિતાના ઉષને ગૃહસ્થાશ્રમને સઘળી ભાર પિતાના અને પુત્રોના કાધ ઉપર નાખીને પોતે પૂર્ણ કાર્યમાં લવલીન બની ગયા કેટલાક સમય બાદ પુરોહિત મરીને દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા તથા
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगध्ययनसो ऽन्याऽपि पनि समवेदत आह-'भरा' इत्यादि-स हि पाच नीति देवेन्द्रादि निहतानि चन्दन नमस्कारणादीनि य. ग नया, तीर्थहित्यर्थ., अतएर-लोकमित =लाफजयसेरिन , सयुद्धामा सयुद्धाताधारपान आत्मा यम्य स तथा, तत्चनानाथ आसीत् , पर विधनास्थोऽपि स्यात् , अत आह-'सधण' इत्यादि-स पार्थप्रभु सजि.सबलगमागेरसम्पज्ञान सम्पन्नः, तथा-धर्मतीर्थकर धर्म पर भान्धितरण हेतुत्वातीर्थ--धर्मतीर्थ तस्य करकारका प्रवर्तक इति यारत , तथा-स जिन सलमजेता चासित् । अय द्वितीयो जिन शब्दो मुक्त्यास्थाऽपेक्षया प्रोक्त. ॥१॥ अन पसङ्गमाप्त श्रीमानायमभुचरित भन्यजनपरिनानाय सक्षेपतो लिग्यते
(प्रथमो मरुभूति भव:) आसीदत्रैव भरतक्षेत्रे सालरिया कागृह पोतन नामक पत्तनम् । तत्रा ___ अन्वया-(निणे-जिन.) राग के विजेता (पासेत्ति नामेणपाच इति नाम्ना) पार्श्वनाथ इस नाम से प्रसिद्ध (जिणे-जिन ) जिन भगवान् थे । ये (आहा-अहन्) तीर्थकर पद धारक थे। (लोगपूड" लोकत्रयपूजित.) तीन लोक द्वारा पूजित थे। (सनुदप्पा-सवुद्वात्मा) स्वय वुद्ध थे। (सन्वण-मर्वजः) सफल निशालवर्ती पढामों को एक साथ जानते थे। तया (धम्मतित्ययरो-धर्मतीयकर') भवाब्धि स तरण का हेतु होने से धर्मरूप तीर्थ के प्रार्तक थे।
इन पाश्वनाथ प्रभु के दस भवों में से प्रथमभव मरुभूति का इस प्रकार है
इसी भरतक्षेत्र में सकल शोभा का धाम तथा लक्ष्मीरूपी ललना का ललाम कलागृह एक पोतनपुर नामका पत्तन था। यहा
मन्याथ-जिणे-जिनः शाप 64२ विनय पास ४२नार पासेत्ति नामेणपाचे इति नाम्ग पवनायसनामथी प्रसिद्ध जिणे-जिन न वान हता तया अरहा-बहन् ती ४२ पाना चा४ &al लोग पूइए-लोकत्रयपूजित
था लत! Sal, सबुद्धप्पा-सबुद्धात्मा २वय सुद्धता सधणा सचण्णू -सर्वज्ञः nिtशी पहायान साथै शुनार ता तथा धम्पतित्थयरोधमतीर्थकर सवाधिथी तरवाना हेतु डावाची भ३५ तीन अवत: al
એ પાર્શ્વનાથ પ્રભુના દસ માથી પ્રથમ ભવ મરૂભૂતિને વૃત્તાત આ પ્રકારને છે
આ ભરતક્ષેત્રમાં સઘળી શોભાના ધામ તથા લક્ષમીરૂપી લલનાના લલામ કલાગ્રહ એક પિતનપુર નામનું ગામ હતું ત્યાં અરવિદ નામના રાજા રાજય કરતા
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् सर्वत्र भ्रमयित्वा निर्वासितवान । एर मरणादप्पधिरमपमान माप्त. कमठ
जातोराग्यो रन गत । तत्र स तापसो भूत्वा पालतपस्तमुमारब्धवान् । इतभ मरुमूति रमठस्यातीवदु सहा विडम्पना वक्ष्य पश्चात्तापसमन्वित एव पचिन्तयत-अहो ! घिद् माम् ! येन मया गृहच्छिद्र राजे निवेद्य ज्येष्ठभ्रात दुर्दशा गरिता। अहो । "दुशस्ति नगके प्रकाश्य नैव पम्यचित्" इति नीतिवचाऽपि रोपाक्रान्तेन मया निन्मृतम् । अतोऽह भ्रातः समीपे गत्या उमका अनाचार भी जनता के मामने घोषित किया जावे। इस तरह समस्त नगर भर में उमगे चारों और फिराया जाये। राजाकी इम प्रकार आजा प्राप्त कर राजपुरुषोंने उमको उसी प्रकार को परिस्थिति से युक्त कर नगर से बाहिर निकाल दिया। इस प्रकार मरण से अधिक
ग्वदाई अपमानको पाया जिससे समठ के चित्त में वैराग्य का भाव जागृत रो उठा। वह वनमे चला गया। वहा उसने तापस के वेषमे रह कर अज्ञान नप नपना प्रारन कर दिया। इधर जब ममभूति ने कमठ की इस प्रकार म. विडम्बना देता उसका अन्न.रण पश्चात्ताप से उत्तप्त होकर विचारने लगा-अहो मुझे धिधार हे मैने न्यर्थ म ही राजा से गृहन्निद्र कहार इस आपत्नि को मोल लिया है। ज्येष्ठ भ्राता की इस दुर्दशा स कारण में ही हुआ ह इस मेरी मृर्वता ने ही आज मेरे घर से उजाट दिया है। सछ है नीतिकारों का मा कहना की-"गृह के दुश्चरित को कहाँ पर भी प्राट नहीं करना चाहिये। વામાં આવે આ પ્રમાણે આખા નગરમા ચારે તરફ તેને ફેરવવામા આવે જાના આ પ્રકારની આજ્ઞા મળતા રાજપુરૂ એ રાજઆના અનુર કરીને જે દુ ચારી કમઠ પુરાહતને નગરથી બહાર કરી દીધા આ પ્રમાણ મા થી પખ અતિ ભયકર એવ અપમાન પામવાથી એ કમકના મનમાં તીવ્ર વિગભાવ અગ્રત થઈ ગળે આથી તે વનમાં ચાલે છે ત્યાં તેણે ત પલના વેવમાં ડીને ખૂબ જ શ્રદ્ધાપૂર્વક તપ તપતાને પ્રાર ભ કરી દીધે આ તરફ મરભૂતિએ જ્યારે ક— ઠની આવા પ્રકારની દુસહ વિટ બના જોઈ ત્યારે તેનું અ ત કણ પત્ર ત્ત પથી કળી છે અને તે મને મન વિચાવા લાગ્યો કે, મને ધિક્કાર છે, વ્યર્થમાં મે મારૂ ગૃહ રાજા પાસે જાહેર કરીને આ પ્રકારની આપત્તિ ઉભી કરેલ છે મોટાભાઈની આવા દુ શાનુ કારણ હું જ છું મારી આ પ્રકારની મૃખાના કારણે આજે મારા હાથે મારૂ ઘર ઉજડ બનેલ છે ૫ ચુ છે લતિકારે તુ એ કહેવું છે કે, “પાતાના ઘરનું છિદ્ર કઈ પણ ભાગે કયાય પ્રગટ ન કરવું જોઈએ
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
८२४
গান न्तर गत इति नि. दुराचरण माना। नयो रिम दृष्टाचार विलाग्य राति निर्याप्य प्रभाते गृहानिर्गत्य राज्ञोऽस्टिम्य ममीप समागत्य म्वपल्या स्वयेष्टभ्रातच सर दुवरित तम्म न्योदयन । तता राजा राजपुम्प कत दुष्कृतस्य तम्य कमठस्य शिरो मृण्डयिता चर्ममत्रग्रथिताम् एमनियशराय समन्वितपादत्राणमयीं माग तत्काटे परिधाष्य मरमृतमस्मादिभिह लेप यित्या गर्दभे त ममारोप्य डिण्डिमगाटनपुरम्मर तन्नाचार सापयित्वा नगर चरा 'ममभूति ग्रामान्तर गया हआ है' इस स्याल से और अधिस नि शङ्क होकर दुराचार सेवन करने में प्रात्त हो गये। उन दोनों के इस दुप्टाचार को अपनी आगों से देगार मम्भति प्रात काल होते हो वहा से निकलकर राजा अरविन्द के पास पहुंचा और पहुंचकर उसने उनस अपनी पत्नी व अपने डे भाई कमठ के दुराचार को कह दिया। राजाने दुराचार की बात सुनकर रहा अफमोम जागिर किया और फौरन ही राजपुरुषो को बुलाकर यह आज्ञा दी कि शीघ्र ही अपराधी कमठ का शिर मुटवाकर तयो उसके गले म चमेसन से ग्रथित जूतो की माला पहिनाकर मलमृत एव भस्म से - उसका समस्त शरीर लिंपित कर उसको नगर से बाहिर निकाल दो। निकालते समय उसको गधे पर बैठा कर ही निकालना। जूतों को जो उसक गले मे माला पहिराई जावे वह बीच २ मे मिट्टी के सच्छिद्र शरावो मे पिरोई गई होनी चाहिये। तथा डिडिमवादन पूर्वक उसी के साथ રગામ ગયેલ છે આ ખ્યાલથી તદ્દન બેફીકર બનીને દુરાચારનુ સેવન કરવામાં પ્રવૃત્ત બની ગયા એ મનનેના દુષ્ટાચારને પોતાની આખેથી જોઈને મરૂભૂતિ પ્રાત કામ થતા જ ત્યાંથી નીકળીને મજા અવિ દની પાસે પડે અને ત્યાં જઈને તેણે પિતાની પત્ની તથા પિતાના મોટાભાઈ કમઠના દુરાચારની સઘળી વાત તેને કહી સંભળાવી રાજાએ દુરાચારની વાત સાંભળીને ઘણો જ અફસેસ જાહેર કર્યો અને તુરતજ રાજાએ રાપરૂને બે લાવીને એવી આજ્ઞા આપી કે, તાત્કાલીક અપરાધી કમઠનું માથું મુંડાવી તથા તેના ગળામાં ચામડાના જેડાની માળા પહેરાવીને મળમૂત્રથી તેના શરીરનેલી પાવીને તેને નગરથી બહાર કાઢી મૂકે આ પ્રકારે જ્યારે તેને નગરથી બહાર કાઢી મુકવામાં આવે ત્યારે તેને ગધેડા ઉપર બેસાડીને ગામ વચ્ચેથી બહાર કાઢો તેના ગળામાં જોડાઓની જે માળા પહેરાવવામાં આવે તેની વચમાં વચમાં માટીના શરીરે પરાવવા તેમજ તેને શહેરની બહાર આ રીતે ગધેડા ઉપર બેસાડીને કાઢવામાં આવે ત્યારે ડીમડીમ વાજા વગાડીને તેના અનાચારને લોકો સમક્ષ જાહેર કર
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका म २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् सर्वत्र भ्रमयित्वा निर्वासितरान । एर मरणादप्यधिकमपमान प्राप्त. कमठ' • जानराग्यो रन गत । तर म तापसो भूत्वा पालतपम्तसुमारब्धवान् । इतम मरुमृति कमटस्यातीवदु महा डिम्पना वक्ष्य पश्चात्तापसमन्वित एव मचिन्तयत-अहो ! घिन माम् ! येन मया गृहन्द्रि राजे निवेद्य ज्येष्ठभ्रात दुर्दशा कारिता। अहो ! "दुश्चरित के प्रमाश्य नैव यम्यचित्” इति नीतिवचोऽपि रांपाकान्तेन मया निन्मृतम् । अतोऽह भ्रातुः समीपे गत्या उमका अनाचार भी जनता के सामने घोपित किया जाये। इस तरह समस्त नगर भर में उमगे चारों और फिराया जाये। राजाकी इम प्रकार आजा प्राप्त कर राजपुरुषोंने उमको उसी प्रकार की परिस्थिति से युक्त कर नगर से पानिर निकाल दिया। इस प्रकार मरण से अधिक दु.ग्वदाई अपमानकों पाया जिससे समठ के चित्त में वैराग्य का भाव जागृत हो उठा। वह वनमें चला गया। वहा उसने तापसके वेषम रह कर अज्ञान तप तपना प्रारम कर दिया। इधर जब मरुभूति ने कमट की उस प्रकार इन विडम्बना देगी तो उराका अन्तरण पश्चात्ताप से उत्तप्त होकर विचारने लगा-अहो मुझे धिकार है मैने न्यर्थ म ही राजा से गृहरिद्र कहार इस आपनि को मोल लिगा है। ज्येष्ठ भ्राता की इम दर्दनाका कारण म ही हआ है, इस मेरी मचता ने ही आज मेरे घर को उजाट दिया है। स है नीतिकारों का प्रमा कहना की-"गृह के दुश्चरित को कहाँ पर भी प्रकट नहीं करना चाहिये। વામાં આવે આ પ્રમાણે આખા નગરમાં ચારે તરફ તેને ફેરવવામાં આવે છે જાના આ પ્રકારની આજ્ઞા મળતા રાજપુરૂષે એ જ આજ્ઞા અનુજા વન એ. દ ચાર કમઠ પુહિતને નગરથી બહાર કરી દો આ પ્રમાણે મા વ પણ અતિ ભયકર એવા અપમાન પામવાથી એ કમઠના મનમાં તીવ્ર વન ભાવ જાગ્રત થઈ ગયો આથી તે વનમાં ચાલે છે ત્યાં તેણે ત પરના વેરામા પીને ખૂબ જ શ્રદ્ધાપૂર્વક તપ તપતાને પ્રારભ કરી દીધે આ તરફ મભૂતિએ જયારે ... ઠની એવા પ્રકારની દુ સહ વિટ બના જોઈ ત્યારે તેનું અત કણ પશ્ચાત્તાપથી હળી ઉઠયું અને તે મનોમન વિચ વા લાગ્યું કે, મન વિકાર , વ્યર્થમા મે મારૂ ગૃહ રાજા પાસે જાહેર કરીને આ પ્રકારની આપત્તિ ઉભી કરેલ છે મોટાભાઈની આવી દુ શાનુ કારણ હું જ છું ના આ પ્રકારની મૂખતાના કારણે આજે મારા હાથે મારૂ ઘર જડ બનેલ છે ૫ચું છે લતિકારેન એ. કહેવું છે કે, “પાતાના ધરનું %િ કોઈ પણ ભાગ કયાય પ્રગટ ન કરવું જોઈએ.
१०४
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२६
সাল मणिपातपुरस्सर स्वापराध तन समापयामि । एका मरुभूनन गत्या भ्रातुश्चरणयो न्यपतत् । तस्मिन् समये दुपियामयमा पुरर्मकर्मट मस्त न्मूला मृत्योरप्यरिया बिडम्बना मग्न चरणयो मनिता भ्रानु शिरमि 'शिला प्रक्षिप्तवान् । ए मटकतस्मिारतिमतयो मभूतिरात ___ यानयागात्माणाम्त्यक्तवान। .
॥ उनि प्रथमो मरुभूति मर ॥१॥ हाय, मैंने इस नीति के पचन को क्यो उल्लयरिया रोपामान्त होकर मैंने अपने पर का ख्याल नहीं रखा। अत जर मेरी जलाई इसी में है कि में बडे माई के पार पडकर अपने उस अपराध की क्षमा याचना करू। उनके चरणों में पटकर कह-मेरे भाई ! मेरे इस अपराध की क्षमा दो। उठो और घर पर चलो। इस प्रकार विना पर माभूति उसी समय घर से निकल कर वनमे गया। वहा पहुंच कर जनने पडे प्रेम के साथ भाई के चरणों म नमन किया। नमन करते भीमरूभूति के मस्तक ऊपर दुर्बुद्धि के एक मठ स्वरूप उस कुर्म कर्मठ,ने अपनी मृत्यु से भी भयकर दुर्दशा को याद कर शिला पटक दी। इस प्रकार कमठकृत शिला के प्रारसे चूर्णित मस्तक होकर मरूभनि आर्तध्यान से मरकर विंध्याचल पर्वत पर हाथी की पर्याय मे उत्पन्न हुआ ॥
यह मरूभूति का प्रथम भव है ॥ “મે આ નીતિ વચનનું શા માટે ઉલઘન કર્યું ? રાજના આવેષ માં આવી જઈને મે ઘર અને બહારને કાઈ પણ વિચાર ન કર્યો, આથી મારી ભલાઇ તે હવે એમાં જ રહી છે કે, હું મેટાભાઈના પગમાં પડીને મારા આ અપરાધની ક્ષમા યાચના કરૂ એમના ચરણોમાં પડીને મારા અપરાધની ક્ષમા માગુ અને તેમને ફરી પાછા ઘરમાં લઈ આવુ આ પ્રકારનો વિચાર કરીને મરૂભૂતિ તે સમયે ઘરથી નીકળીને વનમાં ગયો ત્યાં પહોંચીને તેણે ઘણા જ પ્રમથી ભાઈના ચરણેમા નમન કર્યું નમન કરતા જ દુબુદ્ધિથી ભરેલા એવા એ કમઠના વિત્તમાં પિતાની થયેલ દુર્દશાને ચિતાર જાગૃત બન્યો અને આથી કોઈ પ્રકારને વિચાર ન કરતા એક પત્થરની શીલા ઉપાડીને તેના માથા ઉપર ઝી કી કમઠ દ્વારા મસ્તક ઉપર થયેલા Íલાના પ્રહારથો મરૂભૂતિનુ મસ્તક છુદાઈ ગયું અને એ પ્રહારના કારણે આ શાનથી મરીન વિધ્યાચળ પર્વત ઉપર હાથીની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થશે
આ મરૂભૂતિને પ્રથમ ભવ થયે,
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
निगर्ग ना टाका - श्रीनाथचरितनिरूपणम
( Ent गनभरः) त्यमान यानयागानमन नियाले ययाधिपा गजो जान बार पिनो नृप भरती वोभि. म पारतनभाग क्रीटन् गाद् सम्पादय मिन्द्र पनु गोभित विद्यान गर्जन्त मर रवान । त दया राना सहरम वयात-ग्रहो' की गोऽय मनोग मंत्र । तत णादेव य मंत्रा जर तेरमिर कोम्नि निम्तत । पुन सणादेव म मेगा रातीदना मान्यीनबारद
हिताय भव हाथी का उम प्रकार - जर मरूभनि यार्न चान के प्रभाव से नि-याचल पर्वत पर या विपति हावी की पर्याय से उत्पन्न वा उसी ममरी या पटना है की नरविर गजा माग्य का रंग जम रहा था। पात इस प्रका हैजन शरत् मनु मे आपिन्त राना दिनों क साथ शूट के उपग्निन मागपर क्रीडाकर रहे थे उस समय उन्गेने विद्युत युक्त गजेना रना
आ पर मेघ देगा। परतु गोडा टेरान उन्होने पुन उसको देवा तो. वह इन्द्रधनुप से शोभित मेघ उनको देग्वने में नहीं जाना। उस अरगया-सहमा उनके चित्त मे यः पात जम गई कि टेग्यो तो मही-जो मेघ पहिले देखा गया था-वह कितना चित्ताकर्षक था जल में जिम तरह तैल चिन्दु फैल जाती है उसी तरह वर भी आकाश म विस्तृत हो रहा था-परतु वायु के अकोरे से उसका इस प्रकार फैलाना
भी महायानी सा प्रभारी छમરૂભૂતિ આધવાનના પ્રભાવથી વિધ્યાચળ પર્વત ઉપર યૂથ અવિપતિ હાથીની પગમાં ઉત્પન્ન થયે આ કમ ની જ આ વાત છે કે, અરવિ રાજને વૈરાગ્યના - બ લ ી રહ્યો હતે એ વાત આ પ્રકારની –
શરદ રતુમાં અરવિંદ રાજા પિતાની જિયોની સાથે પોતાનાં રાજભવનના ઉપરની અગ સી ઉપ- બેસીને આન ને અનુભવ કરી રહેલ હતા તે સમયે તેણે વિજળીના ચમકા સ થે ગર્જના કરતા મેઘને ચડી આવતે જે વોડી જ વાર પછી જયારે તેમણે કરી શકાશ તરફ જોયુ તે ઈન્દ્રધનુષથી દાયમાન એવુ મધનું માગમન તેમની પ્રષ્ટિએ ન પડ્યું આ પ્રમાણે જોયા પછી એના દિલમાં એક પ્રકાશ જાગી ઉઠે અને તે મને ગત વિચ રવા લાગે કે, મે છે ડી જ વા ના પહેવા માની જે ઘટા ચઢતી જેલ છતી તે કેટલી ચિત્તને આકર્ષણ ના હતી જળમાં જે પ્રમાણે તેલનું નાનું સરખું ટપુ ફેલાઈને મોટું દેખાય છે આ પ્રમાણે મેઘ પણ આકાશમાં ફેલ ઈને કેવુ આકર્ષણ જમાવી રહેલ હતો પ• તુ વાયુથી એનું આ પ્રકા નું સુ દર રૂપ સહન ન થયુ જેથી પોતાના ઝપાટાથ
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२८
-
-
-
-
-
- -
उत्तरध्यायन विनष्टः। ततो राजा मनस्यवचिन्तयत्-ययाऽसी मेघा नए., एकमेव ससारे सर्वेऽपि भागाः सन्ति । अगस्तषु स्यात्मस्तिपिणः का रति ? पर न्यायन् समुत्पन्नममुकप्टवैराग्योऽरविन्दनपम्नमिनेमण जातिस्मरण मातपान । ततः पु। राज्ये सस्थाप्य म प्रमन्नगुप्ताचार्यसमिती दीक्षा ग्रहीत वान् । तत्पश्चादररिन्दमुनिः क्रमेण गीतार्थ. समाधिज्ञानमाप्तपान । एकदार विन्दमुनिगरोरनुनया एकाफी ग्रामानुगाम विहरन मध्याहकाले मरुभूतिगजाश्रितामटी मातगन् । तत्रासो मुनि छायाशीतले तरुतले समुपविष्टः । सह्य नहीं हुआ। उसने अकाल में री उस विचारे को भाग्यहीन पुरुप की इच्छा की तरह ध्वस्त कर दिया। तब इससे यही बात मायित होती है कि जिस प्रकार यह मेघ देखते २ विलीन हो गया इसी तरह मे ससार के समस्त पदार्थ भी टेग्यते • नष्ट रो जाने वाले है । अत मोक्षाभिलापियों के लिये इनमें अनुराग करने को स्थान ही कहा है। अज्ञानी हैं वे जो इनमे अनुराग करते है। इस प्रकार को विचारधाराने अरविन्द राजा का जीवन बदल दिया उन्हों ने अपने पुत्र को राज्य देकर चैराग्यभाव की जागृति से एक जातिस्मरण ज्ञान से प्रसन्नगुप्ता चार्य के समीप जाकर भागवती दीक्षा धारण करली । दीक्षा धारण करने के बाद क्रमश. वे गीतार्य भी वन गरे और अवधिज्ञान को पाये। एक समय की बात है कि जब देगुर महाराज की आज्ञा ले कर एकाकी ग्रामानुग्राम विचरते २ मरुभूति का जीव वह हाथी जिस वनमें रहता है वहा पधारे और आकर मध्याह्न काल में एक वृक्ष की शीतल छाया ભાગ્યહીન પુરૂષની ઇચ્છા જે પ્રમાણે છિન્નભિન્ન જ થવા સરજાય છે તે પ્રમાણે અકાળે જ તેને છિન્નભિન્ન કરી દીધો આથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે, જે પ્રકારે જોતજોતામાં એ મેઘ વિલીન થઈ ગયે એજ રાતે સ સારના સઘળા પદાર્થ પણ જોતજોતામાં નષ્ટ થઈ જનારા છે આથી મોલના અભિલાષીયોએ એનામાં જરાપણ અનુરાગ રાખવો ન જોઈએ એમાં અનુરાગ રાખનારા અજ્ઞાની છે આ પ્રકારની વિચારધારાએ અરવિદ રાજના જીવનને તાત્કાલ જ બદલ નાખ્યું તેણે પોતાના પુત્રને રાજ્યગાદી ઉપર સ્થાપિત કરી વૈરાગ્ય ભાવની જાગૃતિથી અને જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી પ્રસન્નગુપ્તાચાર્યની પાસે જઈને ભગવતી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી દીક્ષા ધારણ કર્યા પછી ક્રમશ તે ગીતાર્થ પણ બની ગયા અને અવધિજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કર્યું એક સમયની વાત છે કે, જ્યારે તે ગુરૂ મહારાજની આજ્ઞા લઈને એકાકી ગ્રામનુગ્રામ વિચરતાં વિચરતા મફતિને જીવ એ હાથી જે વનમાં રહેતો હતો ત્યાં પહોંચ્યા મધ્યાહ્નકાળ હેવાને કારણે
Page #971
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ जगायचरितनिरूपणम तस्मिन्नेव समये कोऽपि मास्तत्र समागत । तम्ग सार्थस्याधिपतिरासीत्सागरदत्तनामा थे। तन सार्थवाहेन सह स मार्थों मुनिसमीपे समागत्य त नया तत्समीपे स्थित । रमि नेद गाम करेणुकाभिः सहिनो मरुभूतिगजो जलविहारार्थ सरसस्तीरे ममागतः। स तत्र सरसि जलविहार कृत्वा जल पीत्वा करेणुभिः परिचन उपरि समागत्य यावनिश पश्यति, तारत्नरुतले स्थित स सार्थस्तेनायलोस्ति । त साई दृष्ट्वा कोपाध्यातचित्त. स करी त्वरित यम इव समागत । काररूपिण त गज ममापतन्त परिलोक्य सर्वऽपि सार्थस्थिता मनुष्याः स्त्रमाणान रक्षिमितस्तत पलायिताः । अरविन्दमुनिस्तु त सोधाई में विराजे। तब उसी समय एक सार्थ वहा उनके पास आया, इसका अधिपति था सागरदत्त सेठ वह सार्थ मुनिराज को नमन कर एक और बैठ गया। इतने म ही इथिनियों से महित वह मरुभूति का जीव रायी भी वहा साल कांडा के लिये तालाब के पास आया। वहा उमने स्वेच्छानुसार जर प्रोडा क्यिा तथा मनमाना जल भी पीया। पश्चात् इथनियों से परिचत हो पर यह पानी में से निकल कर तट पर आया। आते ही उसने ज्यो ही अपनी दृष्टि ऊँची पर और दृष्टि को इधर उपर दिशाओं की ओर डाली-तर उसकी निगाह में रक्षके नीचे बैठा हुआ नार्थ दिग्बाई पडा। सार्थ को देग्यार क्रोध से अमा रोकर वह हाथी यमराज की तरह इदम उसपर टूट पड़ने के लिये उसकी और बडे वेग से बाट गगा। अपनी तरफ हाथी को विकरालरूप में आता हुआ देखकर सार्थ के लोग अपना प्राण बचाने के लिये इधर એક વૃક્ષની શીતળ છાયા નીચે બી-જમાન થયા આ સમયે એક સાથે ત્યા તેમની પાસે આવ્યો અને અધિપતિ હત સાગરદત્ત શેઠ એ ધાર્થ મુનિરાજને નમન કરી એક બાજુ બેસી ગયે એ સમયે હાથણીઓના વૃદ સાથે મરૂભૂતિને છવ એ હાથી પણ ત્યા જળક્રીડા કરવા માટે તળાવની પાસે આવી પહેચે, ત્યા તેણે પિતાની ઈચ્છા અનુસાર જળક્રીડા કરી અને મનમાન્યુ જળ પણ પીધુ પછી હાથણીથી ઘેરાયેલ એ હાથી પાણીમાંથી નીકળીને બહાર આવ્યો બહાર નીક ળતા તેણે પિતાની દૃષ્ટિ ઉચી કરી અને ચારે તરફ જેવા માડયું ત્યારે તેની નજર વૃક્ષની નીચે બેઠેલા સાર્થ ઉપર પડી સાર્થને જોતા જ એકાએક તેનામાં રાધ ઉત્પન્ન થયા અને કોધથી આધળે બનેલ એ હાથી યમરાજની માફક એકદન એના ઉપર તૂટી પડવા ઘણું જ વેગથી તેના તરફ દેડો હાથીને વિકરાળરૂપ કરી પોતાના તરફ દેડયે આવતે જોઈને સાર્થના માણસે પિતાના જીવને બચાવવા અહીં તહી નાસી છુટયા જ્યારે અર
Page #972
--------------------------------------------------------------------------
________________
পাসনু
-
-
-
-
स्वाधिज्ञानेनारगम्य रायात्मग कन्यादानशा अपम म करी तत्पार्धमागत । त नया मुम्थिर गिय मनशाना स गजम्त त्पुरत स्थिरतया सम्धित । अथ सोऽपिलमुनि गायोसग पारयित्वा तम्य गजम्यापकनये इत्माह-भो ! 7 मम्भृतिभा किं न म्मरगि' आपिन् नप मामपि किं न जानासि ' अये कनिन ! पूर्वगरे पतिपन्न पारकर्म नि विम्मृतोऽसि ' इत्य तेनोक्त ग गनो जातिम्मृतिमातपान । तत' म पशु ण्डाण्डमृर्थीकृत्य त मुनि नमति स्म । तन्नु स गगम्तेन मुनिनापरिष्ट उधर भाग गये। वे अरविंद मुनिराम तो कार्योत्सर्ग धारण कर बैठ गये। मुनिराजने अवधिज्ञान द्वारा या जान लिया था कि यह ममभूति का जी है और गोधके योग्य है। हाथी दौटता हुआ मुनिराज के बिल कुल समीप भा गया। मुनिराम को स्थिर देग्वार हाथी का प्रोध उपशान्त हो गया और यह स्थिर भाव से उनके ही मामने स्थिर होकर पडा रहा। हाथी को उपशान्त देवकर मुनिराज ने कार्यात्सगं को पार कर उस हाथी की भलाई के निमित्त इस प्रकार कहा-मो गजराज ! क्या तुम अपने मरभूति के मवको और मुझ आविन्द राजा को भूल गये हो ?। तथा पूर्वभा में ग्रहण किये गये श्रावक धर्म को भी भूल गये हो। तुम्हें क्या याद नहीं है कि तुम इससे पहिले भव में मरुभूति थे और मैं तुम्हारा राजा अरविन्द है। तथा तुमने श्रावका धर्म अगीकार किया था। इस प्रकार मुनिराज ने जय कहा तो उस हाथी को जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हो गया। इससे उसने उसी समय अपने सुण्डादण्ड को ऊँचा करके मुनिराज को नमन किया। વિદ મુનીરાજ તે કોન્સર્ગ ધારણ કરીને બેસી ગયા મુનિરાજે આ વિજ્ઞાન દ્વારા એ જાણી લીધું હતું કે, આ મફતિના જીવ છે અને બોધને એગ્ય છે હાથી દોડતો દોડતે મુનિરાજની પાસે આવી પહોંચે ત્યારે મુનિરાજને થર જોઈને તેને ક્રોધ શાંત થઈ ગયો અને તે સ્થિરભાવથી મુનિનાજની સામે આવી ઉભો રહી ગયા હાથીએ કોધને ત્યાગી દાધે છે અને સ્થિર થઈને ઉભેલ છે તે જાણીને મુનિરાજે કાયોત્સગને પાર કરી એ હાથીની ભલાઈના માટે આ પ્રમાણે કહ્યું છે ગજરાજ ! શુ તમે તમારા મરૂભૂતિના ભવને અને મને અવિર રાવન ભૂલી ગયા છે ? તેમજ પૂર્વભવમાં ગ્રહણ કરેલ શ્રાવક ધર્મને પગે ‘ભૂલી ગયા છે ? તમે એ ધ્યાનમાં નથી કે, પૂર્વભવમાં તમે મરૂભૂતિ હતા અને હું તમારે રાજા અરવિંદ હતે આ પ્રકારે મુનીરાજે જ્યારે કહ્યું ત્યારે એ હાથીને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન થઈ ગયુ આથી તેણે એજ સમયે પિતાની સૂઢને ઉચી કરી મુનિરાજને નમન
Page #973
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टाका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८३१
जैनन्द्रधर्म प्रतिपद्य गुणाकर त मुनिवर त्या स्वस्थान गत । अथ ते सार्थि काम्मत दृश्य न्वा तस्य मुनिवरम्य समीपे समागत्य त भक्तिनमानपुरस्मर मणतत्रत । अथ ते मुनिवर मच्छु- भगवन को भवान् ? थ भवता धर्म ? ततो मुनिः स्वकीय नाम धर्म च उक्तवा तेभ्यो जिनभोक्त सर्वता विशुद्ध धर्म मक्तिवान । ते सर्वेऽपि मुनेरुपदेश श्रुत्वा श्राधम मतिपत्र जिनेन्द्र शक्तमार्गानुयायिना जाताः । मुनेरुपदेशान्मरभूतिजीव सहस्वी मुनि वडीया चरन पष्ठादि तप कुर्वन पाणाया शुप्तपर्णादिकम् अभ्यवहरन, वन्यम हिपाधाटित मागुरु पलयिन परित्यत्तसम्भोग शुभाशयो जात. ।
इसके बाद मुनिराज ने उसे जैनन्द्रधर्म का उपदेश दिया। धर्मका उपदेश सुनकर हाथी ने उसको अगीकार पर लिया और गुणों के सागर मुनिराज को नमन कर फिर वह अपने स्थानपर चला गया। जब सार्वजनों ने इस तरह का यह जत हय देना तो देखकर वे सब के सन पास मे आकर भक्ति बहुमान पुरस्पर मुनिराज को बन्दन किया । पश्चात् उनसे पूछने लगे-भगवन | आप कौन है ? क्या आप का धर्म है ? नाम भी आपका क्या है ? मुनिराज ने इसके उत्तर मे अपना नाम एव धर्म आदि सन कहा। पथात् जिनेन्द्र का धर्म क्या है वह भी उनको कहा और वह भी फरमाया कि यही धर्म सर्वतो विशुद्ध है । इस प्रकार मुनिवर का धार्मिक उपदेश सुनकर वे सन के मव साजन श्रावक धर्म को अगीकार कर जिनेन्द्र मार्ग के अनुयायी बन गये । मुनिराज के उपदेश से मरुभूति स जीव भी मुनि की तरह ईर्याय से चलने लगा तथा छठ आदिक की तपस्या भी करने लगा કયુ આ પછી મુનિનજે તેને જીનેન્દ્ર ધના ઉપદેશ આપ્યા. ધર્માંના ઉપદેશ સાભળીને હાર્થીએ તેના અગીક ૨ કરી લાધા અને ગુણ્ણાના સાગર મુનિનજને નમન કરીને પછી તે પેાતાના સ્થાન ઉપર ચાલી ગયે જ્યારે સાજને એ આ પ્રકારનુ અદ્ભુત દ્રશ્ય જોયુ ત્યારે તેમના હૃદયમાં પણ ધર્મભાવની જાગૃતિ થઈ આવી અને હાથીના ચાલી ગયા પછી તે મુનિરાજની પાસે આવી પહેચ્યા અને ખૂબજ ભકિતભાવ પૂર્વક મુનિરાજના થરણમાં વદન કરીને તેમને પૂછ્યુ–ભગવાન! આપ કાણુ હા આપને શુ ધમ છે? આપનુ નામ શુ છે ? મુનિરાજે ઉત્તરમા પાતાનુ નામ તથા ધમ આદિ સધળેા વૃત્તાત કરી સભળાવ્યે પછીથી જીનેન્દ્રને ધમ કેવા છે એ પણ એમને સમજાવ્યુ અને કહ્યુ કે, આ ધમ સ પૂણુ વિશુદ્ધ છે. પ્રકારને મુનિરાજના ધાર્મિક ઉપદેશ સાભીને એ સઘળા સાથે જનાએ શ્રાવક ધર્માંના આ ગીકાર કર્યો અને જીનેન્દ્ર માના અનુયાયી એની ગયા મુનિરાજના ઉપદેશથી મરૂભૂતિના જીવ હાથી પણ મુનિની માક ઈર્યાપથથી ચાલવા લાગ્યા તથા છડ
Page #974
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३०
Tareer
इथ कमठतापसः सोदर हत्वाऽप्यनुपशान्ताप. कालसमय प्राप्य मृत्वा विन्याटव्यामत्पुटः कुकुरजातीय उर परिसर्पो जात । स एकदा तंत्र याटव्या परिभ्रमन मचण्डमार्तण्डकिरणमतप्त पय पातु सरमि प्रविशन्त मरुभूतिमतङ्गजमपश्यत् । अथ स गजो योगत पडे निमग्न । तदाsसो कमठजीवः कुफुटजातीय सर्पः समुद्दामात्रः समुझीय तन्मस्तके दृष्टवान एव पारणा के दिन शुक पर्णाटिक का आहार करने लगा। जब इसको प्यास लगती तो यह वन्यमहिप आदि जानवरों द्वारा आलोडित मासुक पलवल-छोटे खड्डे के जल को पी लेना ! हम तरह साल मोगों का परित्याग पर यह सर्व प्रकार से शुभाशय वाला बन गया।
उधर मरुभूति भाई को मारकर भी जब म का क्रोध उपशात नही हुआ वह उसी क्रोध से जलता हुवा काल समय पाकर मरा और विन्ध्यreat प्रत्युत्कट कुकुट जाति का उरः परिसर्प - सर्पपने उत्पन्न हुआ। एक दिनकी बात है कि जब मरुभूति का जीव वह हाथी उसी टिवी में घूमता वा प्रचण्डमाट की किरणों से सतप्त होकर पानी पीने के लिये ताला में घुस रहा था तब घुसते हुए इसको उस सर्पने देख लिया। गर्मी की अधिकता से तालाय का पानी बहुत कुछ सूख गया था। अत हमके तटपर कादव जमा हुआ था। हाथी प्रविष्ट होते ही कर्मवश उस कादव मे घुरी तरह फस गया । जब उस सर्पने આદિકની તપસ્યા પણ કરવા લાગ્યા અને પારણાના દિવસે સૂકા પાદડા વગેરેના સાર ક ના માયા જ્યારે તેને તરસ લાગતી ત્યારે તે વનભેસ આદો જનાવરા જેના બાળેતા એવા પાર્ટીના ખાડામાંથી પાણી પીઇ લેતે આ પ્રમાણે સા સેગના પરિત્યાગ કરીને તેમવ પ્રકારના શુભાશયાળો ખની ગયે
સીજી બાજુ પોતાના ભાઇ મરૂભૂતિને મારી નાખવા છતા પણ કમઠના ક્રોધ शत થયું અને એ ક્રોધથી ખળી રહેલ એવા એ કમાં રખડી નજળીને મર્યા ત્યારે તેના જી ત્રિ યાટવીમા કુપ્રુટ નલીના સરૂપે મ`પાથી ઉત્પન્ન થયે એક દિવસના વાત છે કે, માદ્ભૂતિના જીવ હાથી એજ વિધ્ય અટવીમાં ક ફતે સૂચન પ્રખર તાપથી ત્રાસ પામતા પાણી પીવા માટે તળાવની પાસે પહેાચ્ચે હાથી પાણી પીવા તળાવમા જતા સર્પ જોઇ લીધા આ સમયે પ્રખર એવા તાપને લઈ તળાવનુ મેટા ભાગનું પાણી સૂકાઇ ગયુ હતુ અને ચારે બાજુ ફાઇ વના ચર જામી પડેલ હત્તા પાણીની તરસથી અકળાઇ રહેલ એ હાથીએ કાદવમાં થઈને પાણુ) તરફ જવા માડયું પરંતુ વચ્ચેજ તે કાદવમા ઉ ખેતી ગયા. આ
Page #975
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३३
प्रियानी टीका अ ०३ श्रीपार्श्वनाथवरितनिरूपणम्
८३३ ततो विषव्याप्तशरीरः स गजः स्वावसानमीपस्थ विज्ञायाऽनशन कृत्वा दुसरा विपवेदना सहमान. पचनमस्त्रियाः म्भरन प्राणान्त्यक्तवान ।।
॥ इति द्वितीयो गजभः ।।
॥ अथ देवभवस्तृतीय ॥ इस्य प्राणान् परित्यज्य स सहस्रारनामकेऽष्टमे देवलोके सप्तदशसागरायुष्को देवो नात । कुछटनागवाऽप्यन्यदा मृत्वा पञ्चमपृयिन्या सप्तदभसागरायुप्को नारको जातः । हाथी को कादव में फंसा हुआ देवा तो वह उडकर वहां आया-और आते ही उसने उसके मस्तक पर डक लगा दिया। डक लगते ही हाथी के समस्त शरीर में विप फैल गया। राथीने अपने अवमान का ममय समीपस्थ जानकर समाधि मरण धारण कर लिया और आहार पानी का सर्वथा परित्याग कर उस दुःसह विष वेदना को समता भाव से सहन किया। इस तरह पच नमसार मत्र का जाप करते हुए उसने अपने प्राणों का विसर्जन किया इससे वह इस तृतीय भव में देवकी पर्याय में जाकर उत्पन्न हो गया। सहस्रार नामक अष्टम देवलोक का यह देव हुआ वहा इसकी आयु सरह सागर की हुई। कुकुट नाग का जीर भी अपनी पर्याय को छोडकर पचम पृथिवी में सत्रहसागर की आयु का धारक नारक हुआ।
___ यह मरुभूति का द्वितीय और तृतीय भव है। તકનો લાભ લઈ કમઠના જીવ એ સર્ષે તેના ઉપર તરાપ મારીને તેના માથા ઉપર ડખ માર્યો સપના કરડવાથી તેનું ઝહેર હાથીના સારાએ શરીરમાં પ્રસરી ગયુ હાથીએ પોતાનો મરણ કાળ નજીક જાણીને સમાધી મરણ ધારણ કરી લીધું અને આહાર પાણીને પરિત્યાગ કરી સર્પના ઝહેરની દુસહ વેદનાને સમતા ભાવથી સહન કરી અને ૧૨ નમસ્કાર માત્ર જાપ કરતા કરતા તેણે પિતાના પ્રાણોનુ વિસર્જન કર્યું. આથી તે ત્રીજા ભવમા દેવ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા અને સહસ્ત્રાર નામના આઠમા દેવકમાં તે દેવ થયા ત્યા એમની આયુ સત્તર સાગરની હતી કક્કટ નાગને જીવ પણ પોતાની પર્યાયને છોડીને પાંચમી પૃથ્વીમા સત્તર સાગની આયુષ્યવાળે નારક થયે.
આ મરૂભૂતિને બીજો અને ત્રીજે ભવ થયો ૧૦૫
Page #976
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३४
। अय किरणवेगभःश्रतर्थ ॥
अथ स मरुभूति गजनीयः स्वायुःस्थितिभत्रक्षयेण तस्माद देवाच्च्युतोऽस्मिन् जम्बूद्वीपे पूर्वमहानिदेदे विभये तान्यपर्वते स्वशोभया विनितालकाया तिलकानामनगर्याः स्वामिनो विद्यइति नामवस्य विद्याधरस्य कनकेतिलका नाम्न्या राश्याः कुक्षौ समवतीर्णः । ततः मा कनकतिल्का गर्भ समयेऽतिक्रान्ते जनमनोनयनानन्दकर सुकुमार कुमार जनितवती । मातापि तुभ्या तस्य महता महोत्सवेन 'किरणवेग' इति नाम कृतम् । क्रमेण प्रवर्द्धमानवयसा सह तेन कलाचार्यसमीपे सकलाकलाऽघीता । एवं प्रतिपद्मसकलकल'
1
मरुभूति का किरण वेग नाम का चोथा भव
जव सहसागर प्रमाण आयुवाले महसार देवलोक मे रहते २ मरुभूति के जीव की पर्याय समाप्त हो चुकी तब वह वहा से चवा । और घवते ही इस जबूद्वीप में पूर्व महाविदेहस्थ सुकच्छ विजयान्तर्गत वैताढ्य पर्वत पर वर्तमान तिलक नाम की नगरी जो अपनी शोभा से अलकापुरी को भी पुरी तरह से तिरस्कृत करती थी। उस में उसके स्वामी विद्युद्गति विद्याधर की कनकतिलका पत्नी की कुक्षि में अबतरित हुआ। गर्भ का समय जब समाप्त हो चुका तब कनकतिलकाने जनमनोनयनानदकारी एक सुकुमार कुमार को जन्म दिया। माता, पिता को इसके जन्म से अपार हर्ष हुआ। उन दोनोंने इसका नाम 'किरणवेग' रवा । किरणवेग - द्वितीया के चन्द्रमा की तरह क्रमश. वृद्धिंगत होने लगा और उमर की वृद्धि के साथ २ कलाओं का अभ्यास भी करने लगा। जय वह सकल कलाओं की प्राप्ति से विशेष निष्णात મરૂભૂતિના કિન્નુવેગ નામના ચેાથેા ભવ—
૧-૧૨ સાગર પ્રમાણ આચુવાળા સહસ્ત્રાર દેવંલેકમા રહેતા રહેતા મરૂભૂતિષે વની દેવલાકની આયુ પૂરી થઈ ત્યારે તે દેવલાકથી ચવીને જ બુદ્વીપમાં પૂ મહાવિદેહ રથ સૂક વિયોન્તરગત વૈતાઢય પર્વત ઉપર આવેલી તિલક નામનો નગરી કે જે પોતાની ગ્રેાભથી આલકાપુરીના જેવી ચાલોયમાન હતી તેમા ત્યાનો સ્વામી વિવૃદ્ધતિ વિદ્યાધરની કનક તિલકા પત્નીની ખેંચ અવર્તયા ગર્ભના સમચ પૂરા થયા ત્યારે કનકતિલકાએ જોનારના મનને અતિ આનદ પમાડે તેવા સુકુમાર પુત્રને જન્મ માપ્યું। માતાપિતાને પુત્રના ૰ન્મથી સુાજ હષઁ થયે આ બન્નેએ પુનનું નામ ‘સૢિવેગ' રાખ્યુ.બીજના ચંદ્રમાની માફ્ક કિરણવેગ મા વધવા લાગ્યા ઉમરના વધવાની સાથેાસાથ તળામાતા અભ્યાસ પણ કરવા માચે. જ્યારે તેણે યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત કરી ત્યારે સઘળી સળામા પણ ભારે નિપુણુતા મેળવી
܀
Page #977
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८३५ म यावन वयः माप्य रूपचानुदिायर्यादिगुणगणालङ्कता अनेका राजकन्या: परिणीतवान् । त राज्यमारोद्वहनक्षम विलोक्य विधुदगतिविधापरस्तम्मै राज्य समये स्वय गुरुगुप्ताचार्यममीपे मानित । गृहीतराज्यभारः रिणवेगो न्यारेन प्रनाः परिपालयन् यहनि वर्षापयतिक्रान्तवान् । एकदा स सरगुरुनाम्नी मुनेधर्मदेशना श्रुता सनाततीववैराग्यो राज्यभार पुत्रे न्यस्य स्वय तत्सविधे पाजित । क्रमेण गीतार्थः स किरणवेगमुनिरेकाफिविहाराभिग्रह गृहीत्वा नमो. ण्य औदार्य आदि गुणगणों से अलकृत अनेक राजकन्याओ के साथ इसको विवाह भी कर दिया। धोरे २ जन कुमार राज्यसचालन के योग्य बन गया तब विद्युदगति विद्याधरने उसको राज्यभार समर्पित कर स्वय गुप्ताचार्य गुरु महाराज के समीप भागवती दीक्षा धारण करली । किरणवेगने यडी धुद्विमत्ता के साथ न्यायनीतिपूर्वक राज्य का सचालन करते हुए प्रजाजनों को खुव आनद से रखा। इस प्रकार राज्य का भार सभालते २ किरणवेग के कितनेक वर्ष व्यतीत हो चुके। एक समय की यात है कि किरणवेग के सुरगुरु नामके किसी मुनिरान के मुख से धार्मिक देशना का ज्ञान प्राप्त करके उसके प्रभाव से चित्त में वैराग्य का तीन रग जम गया। इसलिये उसने अपने पुत्र पर राज्य का भार स्थापित कर सय उन मुनिरान के पास भागवती दीक्षा धारण करली । दीक्षा लेकर उन्होंने फ्रमशः आगों का गुरु के समीप खूप अध्ययन किया इस से वे गीतार्थ हो गये। वे एकाकी विहार લીધી હતી રૂપ, ચરિત્ર અને ઔદાર્ય આદિ ગુણેથી શોભાયમાન એવા એ કુમા૨ના અનેક રાજકન્યાઓની સાથે લગ્ન પણ કરી દેવામાં આવ્યા ધીરે ધીર કુમાર જ્યારે ૨ જ્યને કારોબાર ચલાવવામાં કુશળ બની ગયો ત્યારે વિદ્યગતિ વિવારે એને રાજયગાદિ ઉપર બેસાડીને ગુપ્તાચાર્ય મહારાજની પાસે જઈને ભાગવતી દક્ષિા ધારણ કરી લીધી કિરણગે ઘણીજ બુદ્ધિમત્તાની સાથે ન્યાયનીતિ પૂર્વક રાજ્યનું સંચાલન કરી પ્રજાને ખૂબ આન દમા રાખી આ પ્રમાણે રાજ્યને ભાર સ ભાળના સંભાળતા કિરણગના કેટલાક વરસે વ્યતીત થઈ ગયા એક સમયની વાત છે કે, કિરણવેગે સુરગુરૂ નામના કેઈ એક મુનરિજના મુખેથી ધામિક દેશના જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું એના પ્રભાવથી તેના ચિત્તમા વૈરાગ્યને તીવ્ર ૨ ગ જામી ગયે આથી તેણે પિતાના પુત્રને રાજ્યગાદ સુપ્રત કરી દઈને પોતે મુનિરાજની પાસેથી ભાગવતી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી દીક્ષા લીધા પછી તેમણે ગુરૂની પાસેથી આગ મેનુ ખૂબ જ્ઞાન મેળપુ આગમના અધ્યયનથી તેઓ ગીતાર્થ ની થયા અને
Page #978
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
उत्तराम्ययन गत्या विहरन् पुष्करद्वीपमायातः। स तत्र यन गरिनाम्नो गिरेरन्तिके कायो स्सर्गपुरस्सर विविध तपोऽतप्यत ।
पञ्चमनरकात्स्यायुःस्थितिमक्षरंण निर्गतः पमठनीपस्तस्यैव गिरेगहरे महाविषः सो जात.। स चैकदा गिरिसमीपे परिभ्रमन कायोत्सर्गेण सस्थित भ्यानस्थ त मुनिपर ददर्श । ततः पूर्वभौरण मुद्धः म सर्पस्तस्य मुनिवरस्य प्रत्यक्ष ददश । इत्थ सर्पदष्ट. किरणवेगऋपिरन न कृत्वाऽचिन्तन-सर्पोऽमी मम मुहर, फर्म निर्जरणे सहायकारी ! अतोऽसा प्रशसनीय एव न तु निन्धः । इस्थ विचि न्तयन् समुधोः माणान् परित्यक्तवान ।।। करते हुए आकाशमार्ग से पुष्करदीप में आये। वहाँ पर उन्होंने कनक गिरि नामक पर्वत के पास कायोत्सर्गपूर्वक अनेक प्रकार के तपों का तपना प्रारम कर, दिया।
इधर पचम नरक से अपनी आयु की समाप्ति के बाद कमठ का जीच वहासे निकला और निकल कर उसी गिरि की गुफामे महा विषैला सर्प हो गया। एक दिन की यात है कि जब वह गिरि के समीप घूम रहा था तब उसने कायोत्सर्ग में स्थित ध्यानस्थ उन फिरणवेग मुनिराज को देखा। देखते ही उसके फ्रोध का ठिकाना नहीं रहा-पूर्वभव के बद्धवैर से क्रुद्ध होकर उसने मुनिवर के प्रत्येय अग पर डक मारा। इस प्रकार सर्प से दृष्ट होकर वे किरणवेग मुनि अनशन करके विचार करने लगे कि यह सर्प मेरा मित्र है क्यों कि कर्मों की निर्जरा करने में એકાકી વિહાર કરતા કરતા આકાશ માથા ફકર દ્વીપમાં પહોચ્યા ત્યાં તેમણે કનકગિરી નામના પર્વતની પાસે કયેત્સર્ગ પૂર્વક અનેક પ્રકારના તપને તપવાના પ્રારંભ કર્યો
બજી બાજુ પાચમા નરકમાથી પિતાની આયુની સમાપ્તિ પછી કમડને જીવ ત્યાથી મળીને કનકગિરિ પર્વતની ગુફામાં મહાવિયવાળા સપના પર્યાયમા અવતર્યો એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે તે ગિરિની પાસે ઘૂમી રહલ - ત્યારે તેણે કાયોત્સર્ગમાં સ્થિત ધ્યાનસ્થ એવા કિરણગ મુનિરાજને જોયા જોતા જ તેના કોઇનુ કાણુ ન પૂર્વભવના બ ધાયેલ વેરથી ક્રોધિત બનીને તે મુનિવરના પ્રત્યેક ખ ગ ઉપર ઠખ માર્યો આ પ્રકારે સપના હસવાથી તે કિરણગ સુનિરાજ અનશન કરીને વિચારવા લાગ્યા કે, આ સર્પ મારો મિત્ર છે. કેમકે, કર્મોની ની જરા કરવામા તે મને સહાયક બનેલ છે આથી
Page #979
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२७
-
-
प्रियदर्शिनी टीका १ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
(अथ देवभव' पञ्चम) ततः कोऽज्युतनामके द्वादशे देवलोक जम्बूदमावर्ते नाम्नि विमाने द्वाविंशतिसागरोगमायुः प्रभामामुर मुगे जातः। स सर्पस्तु बने परिभ्रमन्नेकदा दवाग्निना दग्धो मृतो भूय. पष्ठपथिव्यामुत्कृष्टस्थितिको नारको जात ॥
(अथ वजनामभव पट:) ततस फिरणवेगर्पिनोन स्वायु स्थितिभवक्षयेणाऽच्युतरल्पान्च्युतोऽ जम्बूद्वीपे पश्चिमविदहक्षेत्रे मृगन्धिविजये रम्याया शुभवरापुर्या अधिपाय यह मेरा सहायर यना है। इसलिये यह प्रशशनीय ही है निन्य नहीं। इस प्रकार की उज्ज्वल विचारधारा से ओतप्रोत होकर किरणवेग मुनिराजने अपने प्राणों का परित्याग करदिया। यह मामृति पा किरणवेग नाम: चौथा भव है।
॥ मरुभूति का पाचवा देवभव ॥ . . प्रागों का परित्याग करके वे अच्युत नामके बारहवें देवलोक में जम्बद्रमावर्तनामक विमान में पाईससागर की स्थितिवाले देव हुए। इनका शरीर वहा प्रभासे भासुर होने से इनका नाम प्रभा भासुर हुआ। सर्पने भी भ्रमण करते हुए एक दिन उसी वन मे दावाग्नि से जलकर अपने प्राणों का परित्याग कर छठी नरक का वह उत्कृष्ट स्थिति का धारक नारकी बना।
॥ यह पांचवा भव हैं। मरुभृति का छट्ठा वज्रनाभकाभव
किरणवेग मुनि का जीव अपने जीवन का समय समाप्त कर उस તે પ્રસંશનીય છે, નિદની નહી આ પ્રકારની ઉજવળ વિચારધારાથી એતત બનીને કિરણગ મુનિરાજ પિતાના પ્રાણ પરિત્યાગ કરી દીધા આ મરૂભૂતને કિરણગ નામક ચા ભવ થયો
પાચમે દેવ ભવ પ્રાણા પરિત્યાગ કરીને તે અશ્રુત નામના બારમા દેવેલેકમ જમ્બુદ્વમાવર્ત નામના વિમાનમાં બાવીસ સાગરની સ્થિતિવાળા દેવ થયાં તેમનું શરાર ત્યાં પ્રભાવી ભ સુર હોવાથી તેમનું નામ પ્રભાભાસુર થયુ સર્ષ પણ ભ્રમણ કરતા કરતા એક સમયે તે વનમાં દાવાનળથી બળીને પિતાના પ્રાણ ત્યાગ કરીને છઠા નરકમા નરકી બજે
આ પાચમ ભવ થયો
મજુતિને છઠ્ઠો વૃજનાભને ભવ – કિરણવેગ મુનિને જીવ પિતાના જીવનને સમય સમાપ્ત કરી તે અમૃત
Page #980
--------------------------------------------------------------------------
________________
L
उत्तराध्ययनसूत्रे
महावीर्यस्य नाम्नी नृपस्यापरलक्ष्म्या इस लक्ष्मी भार्यायाः कुक्षौ समवतीर्णः । अथ व्यतीते गर्भसमये लक्ष्मीपती राती सूर्य प्राचीत्र तेजस्विनं सुत जनितवती । ततो द्वादशेऽहनि मातापितृभ्या तस्य दारयस्य महता महो रसवेन वज्रनाम इति नामकृतम् । क्रमेण प्रवर्द्धमानः स वज्रनाभकुमारः क्ला चार्यात् सकलाः कलाः क्लयित्वा यौवन नयः माप्तवान् । अथान्यदा राजा जीय राज्यभारोद्वहनक्षम स्वसुत नवनाम विलोक्य तग्मिन् राज्यमार समय स्वय मनजितो जात' । वचनाभोऽपि प्रजा परिपालयन् बहूनि वर्षाणि अच्युत स्वर्ग से च्यव कर वह इस जद्वीप के पश्चिम विदेहक्षेत्र में सुगन्धिविजय में रमणीय जो शुभकरपुरी थी उसके अधिपति महापराक्रमशाली वज्रवीर्य राजा थे। उनकी माक्षात् लक्ष्मी जैसी लक्ष्मीवती रानी थी। उसकी कुक्षि में अवतीर्ण हुआ। लक्ष्मीवतीने गर्भग समय व्यतीत होने पर पूर्व दिशा जैसे तेजस्वी सूर्य को जन्म देती है उसी तरह से तेजस्वी पुत्र को जन्म दिया । मातापिताने पुत्र के मसव की प्रकृष्ट रीति से प्रमोद पुलकित होकर पुत्रोत्सव ग्यारह दिनतक मनाया । पश्चात् बारहवें दिन बडे उत्सव के साथ उन्होंने उसका 'वज्रनाभ' नाम रखा । वज्रनाभ क्रमशः वृद्धिंगत होने लगा । उमर की वृद्धि के साथ २ उसने कलाचार्य के पास से समस्त कलाओं का अभ्यास भी कर लिया । जय यह यौवन के रंग से खिल चुका तो पिताने इसको तरुण देखकर अनेक राजकन्याओं के साथ इसका विवाह सबध भी कर दिया । वज्रनाभकुमार जय राजकाज के सभालने योग्य बन गया तो पिताने उसको राज्य का भार सोंपकर दीक्षा धारण સ્વર્ગથી ચીને આ જમ્મૂદ્રીપના પશ્ચિમ વિદેહ ક્ષેત્રમા સુગ ધિ વિજયમા રમણીય એવી જે થુલકર પુરી હતી તેના અધિનેિ મઢાપરાક્રમશાળી વાનીય રાજની સાક્ષાત્ લક્ષ્મી જેવી લક્ષ્મીવતી રાણી હતી. તેની કૂખેથી અવતર્યો ગર્ભના સમય પૂરા થતા લક્ષ્મીવતીએ પૂર્વ દિશા જે રીતે સૂર્યને જન્મ આપે છે તે રીતે તેજસ્વી પુત્રને જન્મ આપ્યા માતાપિતાએ પુત્રના જન્મથી ઉત્સાહિત બનીને અગ્યાર દિવસ સુધી પુત્ર જન્મનેા ઉત્સવ મનાવ્યા પછી બારમાં દિવસે ઘણાજ ઉત્સાહથી પુત્રનુ નામ વ્રજનાભ રાખ્યુ વાનાણ ક્રમશ વધવા લાગ્યા ઉંમરની વૃદ્ધિ થતા તેણે કલાચાયની પાસેથી સઘળી કળાઓના અભ્યાસ પણ કરી લીધે જ્યારે તે યુવાવસ્થાએ પહેાચ્યા ત્યારે પિતાએ તેને તરૂજી જાઈને અનેક રાજકન્યા એની સાથે તના વિવાહ સબધ પણ કરી દીધા વજ્રનાભકુમાર જ્યારે રાજ કાને સભાળવામાન્ય અની ગયા ત્યારે પિતાએ રાજ્યના ભાર તેને સુપ્રશ્ન કરી દીમા
Page #981
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपायनागचरितनिरूपणम् राज्य कृत्वा विरक्तिमापन्नो राज्ये स्वमुत चक्रायुध सस्थाप्य स्वय क्षेमकर नाम्न आचार्यम्य समीपे प्रत्रजितवान् । गृहीतदीक्ष स जनाभमुनिम्तीत्र तपस्तपन् परीपहान् महमानः क्रमेणाकाशगमनादिका लब्धीराप्तवान् । अथान्यदा गुरोरनया एकासी विहरन स वज्रनामपिराकाशमार्गेग मुकच्छविनयेऽगच्छत् । अन्येधु म विहरन् भीमकान्तारमध्यग ज्वलनगिरि गत तावामयोऽप्यस्ताचल करली । वजनाम कुमारने न्यायनीति के अनुसार राज्यका सचालन फरते हुए प्रजाजनों को खून सतुर रग्वी । इस तरह राजन करते २ जर अपनो आयुका अधिक समय व्यतीत हो चुका, नव वज्रनाभ राजाने भी चकाया पुत्र को राज्य सनालन के योग्य देवकर उस पर राज्य का भार स्थापित कर क्षेमकर नाम के आचार्य के पास मुनिदीक्षा धारण करली । दीक्षित होते ही वजनाभ मुनिराजने तीनतपों का तपना एव परीपहों का शातिभाव से सहन करना, इस ओर ही अपना समस्त समय व्यतीत करना प्रारभ कर दिया। इस तरह उनसे क्रमश आकाश गमनादिक अनेा लधिया प्राप्त हो गई। एक दिन पचनाभ मुनिराजने अपने गुरुदेव से एकाफी विहार करने की आज्ञा प्राप्त करली-सो वे एकाकी विहार करते हुए बाकाशमार्ग से सुकन्छविजय में आ परचे । घहा आकर किसी एक मनर वे विहार करते २ भयकर जगल के बीच में स्थित ज्वलनगिरि पर्वत पर आये। जिस समय ये मुनिराज उम पर्वत पर आये थे उस समय सर्य अस्ता ધારણ કરી લીધો વજીનાભકુમારે ન્યાયનાતિ અનુસાર રાજ્યનું સંચાલન કરીને પ્રજાને ખૂબજ સતેજ આપ આ પ્રમાણે રાજ્ય કરતા કરતા જયારે તેની આયુને ઘણે સમય વ્યતીત થઈ ચૂક્યું ત્યારે જુનાભ પાજાએ પણ પોતાના ચક્ર યુધ નામના પુત્રને ગળે ન ચાલન કરવા મા યોગ્ય જાણીને તેને રાજ્યો દી સુપ્રદ કો બકર નામના આચાર્યની પાસે તેમણે મુનિદીક્ષા ધારણ કરી લીધી દીક્ષિત થતાજ હજાનાભ મુનિરાજે અન્ય ત ક પ એવા તીવ્ર તપવાનો પ્રાર જ કરી વધે અને પરીષહેને તિભ વથી સહન કવા એ તફેજ પોનો સઘળો સમય વ્યતીત કરવાનો પ્રાણ કરી દે છે આ પ્રકારે તેમને ક્રમશ આકાશ ગમન આદિ અનેક લબ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ એક બસ વજીનાભ મુનિરાજે પોતાના ગરદેવ પાસેથી એકાકી વિહાર કરવાની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી લીkી આ પછી તેઓ એકાકી વિહાર કરતા આકાશ માર્ગથી સુક૭ વિજયમાં પહેર્યા ત્યાં પહોંચીને વિહુ ૨ કરતા કરતા તેઓ ભય ર જ ગલનો અદરના ક્વલ ગિરિ પર્વત ઉપર પહેમ્યા જે સમયે મુનિરાજ આ પર્વત ઉપર પહયા એ સમયે વય અરેતાળ
Page #982
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४०
उगान
गतः । तत. सरवशाली स महामुनिस्तस्य परतस्य कस्मिंश्चिद् गहरे निसर्गेण कायोत्सर्गेण स्थितवान् ।
अथ मातः फाले समुदिते सूर्ये जीवरक्षापरायण. स मुनिर्गवरा निर्गत्य बिहार कृवान | तस्मिन्नेव समये कुरहनामा पनी मिलोऽपि मृगयार्थे निर्गतः । स भिल्लः कृतानेकमभ्रमणो नरकनिर्गत सर्पजीव आसीद | पापात्मा स मृगयार्थ प्रचलितः प्रथममेव त मुनिं दृष्टवान् । तमुनिं दृष्ट्रासारमरमिति मत्त्रा पूर्वम बैरतश्थ स कुरङ्गकभिलो धनुराकर्णमाकृष्य निशितेन वाणेन तस्य मुनेईदि प्राहरत् । चल की और प्रस्थित हो रहा था। अतः सत्त्वशाली वे मुनिराज उसी पर्व के किसी एक गुफा में कायोत्सर्ग कर ठहर गये।
जब मातः काल का समय हुआ और सूर्य उदित हो चुका तय जीवों की रक्षा मे परायण मुनिराजने वहा से निकलकर विहार कर दिया। इसी समय एक कुरङ्ग नाम का एक भील भी शिकार के लिये अपनी पट्टी से निकलकर इधर उधर भटक रहा था । यह भील का जीव और कोई नहीं था नरक से निकला हुआ सर्पका जीव था जो अनेक पर्यायों में भ्रमण करता हुआ इस मिल की पर्याय से पैदा हो गया था । जब यह शिकार के लिये अपने स्थान से चला तो सर्व प्रथम उसकी दृष्टि इन्हीं मुनिराज पर पडी । उनको देखते ही पूर्वभव के वैर से इसका स्वभाव गरम हो गया। उसने विचार किया कि देखो तो सही यह घर से निकलते ही मुझे अमगल हुआं हैं। अतः उसने धनुष पर तीक्ष्ण वाण आरोपित कर मुनिराज के हृदय पर मारा । તરફ જઈ રહેલ હતા માથી સથાળી એ મુનરાજ એ પર્વતની એક ગુફામાં કાર્યોત્સગ કરીને રોકાઇ ગ્યા
જ્યારે પ્રાત કાળના સમય થયા ત્યારે અને સૂર્યના ઉદય થયા ત્યારે જીવાની રક્ષામા પરાણુ એવા મુનિરાજે ત્યાથી નીકળીને વિહાર કરી દીધા. આ સમયે એક કુરગટક નામના ભીલ પણ પોતાના સ્થાનમાથી શિકાર કરવા માટે નિકળી પડેલ હતા આ ભીલના જીવ તે બીજો કાઈ નહીં પરતુ નરકમાથી નીકળેલા સપના જીવ હતા જે અનેક પર્યાયમા ભ્રમણુ કરીને આ ભીલની પર્યાયમા ઉત્પન્ન થરેલ હતા જ્યારે તે શિકાર માટે નીકળ્યા ત્યારે તેની દૃષ્ટિ સહુથી પ્રથમ મુનિરાજ ઉપર પડી એમને જોતાજ પૂર્વભવના વેના કારણે તેના સ્વભાવ ગરમ થઈ ગયા તેણે વિચાર કર્યો કે, ઘેથ નીકળતાજ મને આ અપશુકન થયેલ છે. આથી તેણે ધનુષ ઉપર તીક્ષ્ણ માણુ ચડાવીને મુનિરાજના હૃદય ઉપર માર્યુ તેનાથી વીધાઈ તે
Page #983
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ २३ श्रीपाम्नाधचरित निरूपणम्
૮૪૨
तत' प्रहारव्यथित स मुनि, 'नमो अरिहताण' इत्युच्चार्य भुवि समुपविश्य कत्याऽखिन जीवान सामग्रिला शुभ-यानपूर्वक प्राणान्
भक्तमत्याग्यान
परित्यक्तवान ।
॥ इति पष्ठो भव ॥ (अथ ललिताङ्गदेव मत्र' सप्तम )
तत समभ्यय के ललितानामन देवत्वेन समुत्पन्नः । निसर्गदुष्ट' स हि कालान्तरे मृत्वा रोरवे नाम्नि सप्तमपृथिव्या नारको जातः ॥ ॥ इति सप्तमो भव ॥ (अथाष्टम सुवर्णबाहुभव )
आसीत्र जप पूर्वमहानिदेदे तत्क्षेत्रविभूषणमित्रं धनधान्यहिरण्यउस से विद्ध होकर मुनिराजने " नमो अरिहताण" कहते हुए जमीन पर बैठ कर और भक्त प्रत्याख्यान करके तथा समस्त जीवों का क्षमा करके और उनसे अपने दोषो की क्षमा कराकर शुभ ध्यानपूर्वक प्राणां का परित्याग कर दिया ।
यह छठा भव है
सातवाँ ललितागदेवका भव
ये मुनिराज इस प्रकार मरकर मध्यम ग्रैवेयक में ललितांगनामक देव हुए | तथा स्वभावत दुष्ट वह भिल्ल मरकर रौरव नामक सप्तम पृथिवी में नारक हुआ ।
થયા તથા સ્વભાવત નરકમા નારકી થયે
यह सानवा भव है
आठवाँ सुवर्णनाहुका भव
वज्रनाभ का जीव मध्यम ग्रैवेयक की स्थिति भोगते २ जन समाप्त મુનિરાજ “તમે અહિંતાણુ” કહેતા કહેતા જમીન ઉપર બેસી ગયા, અને ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરીને તેમજ સઘળા જીવને ક્ષમા આપીને અને તેમની પાસેથી પેાતાના દાષાની ક્ષમા માગીને શુભધ્યાન પૂર્વક પ્રાણાતા પરિત્યાગ કરી દીધા.
આ છઠ્ઠો ભવ થયો
સાતમે લલિતાગ દૈવનેા ભવ —
એ મુનિરાજ આ પ્રકારે મરીને મધ્યમ ત્રૈવેયકમા લલિતાગ નામના દૈવ દુષ્ટ એવે એ ભીલ મરીને રૌરવ નામના સાતમા
આ સાતમે ભવ થયે આઠમે સુવણું બાહુના ભવ આ પ્રકારના છે— વજાનાલમાં જીવ મધ્યમ ત્રૈવેયકની સ્થિતિ ભાગવતા ભાગવતા એ આયુને
૬
Page #984
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४४
उत्तगययनले क्षण विषम्य हय गृहीत्वा याग्दने गछति, तारक तापमाबममध्यन् । तर परिशतो राशो दक्षिण नेत्र परिस्फुरति स्म। नतो रामा चिन्तितम्अवश्यमेव ममात्र यो भविष्यति ? इति गिचिन्तयन् यापसोऽग्रे गछति, तावत्सग्या सह क्षमूले जल सिभन्तीमेया तापमकन्यामपश्यन् । तादा. झोऽनुचरा अपि समागताः। ततोऽनुचर' सह राना पाश्रमे परिः। मानुगर राजान दृष्टा ते उभे तापसरन्ये सम्भ्रान्न जाते । राजा च सयों पृष्टवानअस्याश्रमम्य कः कुलपति.' गभानी ? उय मात्सपी च का' तत सा पिलाया। तथा स्वय भी जल पिया। हमके याद उम सरोवर के तट पर कुछ क्षण तक विश्राम कर ज्यों ही राजा घोहे को लेर आगे घहा कि इतने में उमको गफ तापमाश्रम दिग्वलाई पहा । वहा जाकर ज्यों ही यह उस में प्रविष्ट होने वाला था, कि इसी समय इसका दाहिना नेत्र फडकने लगा। नेत्र के फटकते ही राजाने विचार किया कि नियमत' यहा मुझे श्रेय की प्राप्ति होनेवाली है। इस प्रार विचार करते २ जैसे ही वह आगे बढ रहा था कि इतने में उसको सखीयों के साथ रक्षोंकी. क्यारियो मे जल सींचती हुई एकतापस कन्या दिखलाई दी। इसी समय वहा राजा के अनुचर भी आ पहुंचे। अनुचरों के साथ राजा उस आश्रम में प्रविष्ट हुआ। अनुचरों सहित राजा को देखकर वे दोनों तापस कुमारिया सभ्रान्त जैसी हो गई। राजाने धैर्य बधाते हुए उसकी सखी से पूछा-इस आश्रम का कुलपति कौन है तथा आप लोग कौन है ? यदि गोपनीय जैसी बात न हो तो यह बतलायें कि यह લઈ જઈને પાણી પાયુ અને પોતે પણ પીધુ આ પછી એ સરોવરને કાઠે છેડા સમય સુધી વિશ્રામ કર્યો આ પછી રાજા ઘોડાને લઈને આગળ વધ્યા ત્યારે તેમની દષ્ટિએ તાપસને એક આશ્રમ પડે ત્યાં પહોંચીને જ્યારે એણે આશ્રમમાં પ્રવેશ કરવા પગ ઉપાડયો એ સમયે તેનું ડાબું નેત્ર ફડકવા લાગ્યું નેત્ર ફડકતા - જ રાજાએ વિચાર કર્યો કે, અહી મને શ્રેયનો પ્રત જરૂર થનાર છે. આ પ્રકાર વિચાર કરતા કરતા તે આગળ વધી રહેલ હતો એ સમયે પિતાની સખીઓની સાથે પુષ્પવૃક્ષોની કયારીને જળ સીચી રહેલ એક તાપસ કન્યા નજરે પડી આ સમયે રાજાના સૈનિકો પણ ત્યાં આવી પહયા અનુચરાની સાથે રાજાએ આશ્રમમાં પ્રવેશ કર્યો અનુચ સહિત રાજાને જોઈને એ બને તાપસ કુમારિકા એને ગભરામણ થઈ રાજાએ તેમને ધય બ ધાવતા એની સખીને પૂછયું કે, આ આશ્રમના કુળપતિ કોણ છે તથા આપ લેક કેણ છે? કહેવામાં કાઈ હરકત
Page #985
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीगीनाथचरितनिरूपणम माह अहमस्मि आश्रमवासिनस्तापसम्य स्न्या नन्दा नाम दय मम सम्वी पद्मपुराधीश्वरम्य विद्याधरेश्वरम्य मुता रत्नापलीकुक्षिजाता पद्मा नाम । उत्पन्नायामस्त्रा पिता मृत'। भ्रातरश्च राज्यार्थ मिथोऽयु यन्त । महद् युद्ध जातम् । ततोऽस्यो माता रत्नावली देवी उमामादायाम्मिन आश्रमे पातु कुलपतेर्गालाम्य समाप ममायाता। तापमान्यमानाऽसौ रमेण पाल्यावस्थामपनीय युक्ती जाता। अत एवेय तापमान्योनित कमकुरुते । युज्यते चैतद, यतो याटशः सवासो भवति, तादृश एवाभ्यासोऽपि भवति। अत्र हि कचिन्नैमित्तिकः ममागतः।त नैमित्तिक गालय पृष्टवान-मत्तिक ! अस्या पाया' पति को भविष्यति ? तनो नैमित्तिर प्राह -चनामृत सुवर्ण गह हयेनापहनोऽत्राश्रमे समागमिप्यति, आपकी सखी कौन?'। राजा का प्रश्न सुनकर उसने कहा कि न आश्रमवासी नापस की कन्या है। मेरा नाम नदा है। तग मेरे साथजो यह मेरी मली है इमका नाम पद्मा है । यह विद्याधराधिपति पद्मपुर के. राजा की रानी रत्नावली की कुक्षि से उत्पन्न हुई है। इस के उत्पन्न होते ही इसमा पिता मर गया। भाइयों मे राज्य के निमित्त परम्पर खूबयुद्ध होने लगा। तब उसकी माता रत्नावलीरानी इस पन्या का रक्षण निमित्त इसको लेकर अपने माई गालवपति के पास आई है। यह तपस्वियों जाग पालित पोपित होकर क्रमश. यही पर यौवन अवस्था को प्राप्त हुई है, इस लिये यह तापस कन्याओं के उचित जलसीचनादि यह कार्य करती है। जसी सगति मिलती है, मनुष्य वैसा ही बन जाया करता है। यहा कुछदिन पहिले एक नैमित्तिक आया था। गालवने उससे ऐसा पूछा था कि हे नमत्तिक कहो तो सही इस विद्याधर कन्या का पति कौन होगा। જેવું ન હોય તે એ પણ બતાવે કે, આ આપની સખી કે છે? રાજને પ્રશ્ન સાંભળીને તેણે કહ્યું કે, હ આશ્રમવાસી તાપસની કન્યા છુ મારૂ નામ ન ા છે તથા મારી સાથે જે સખી છે એનું નામ પદ્મા છે એ વિદ્યાધરાધિપતિ પદ્મપુરના રાજાની રાણી રત્નાવલીની કુખેથી ઉત્પન્ન થયેલ છે અને જન્મ થતાજ આના પિતા મરી ગયા ભાઈઓમાં રાજ્યના કારણે પરસ્પરમાં યુદ્ધ થયું ત્યારે આ ઠન્યાના રક્ષણ માટે એની માતા રત્નાવલી રાણી આને લઈને પોતાના ભાઈ ગાલવ કુળપતિની પાસે આવેલ છે અને તપસ્વીથી પાળી પિષિને મોટી કરવામાં આવેલ છે આથી એ તાપસ કન્યાઓને ઉચિત એવા જળસિ ચન આદિ કાર્ય કરે છે જેવી સગત મળે છે તે મનુષ્ય બની જાય છે અહી શેડા દિવસો ઉપર એક તિથી આવેલ હતા ગાલવે એમને એવું પૂછયું કે, હે તિષી કહે તે ખર આ વિદ્યાધ
Page #986
--------------------------------------------------------------------------
________________
उसगध्ययनम स एपस्याः पतिर्भविष्यति । इत्य तापमान्याया नन्दाग रचनं निशम्य सुवर्णपाहुनुपः परमानन्द प्राप्तो मनस्येर मचिन्तयर-अहो ! उपकृतमनेन वाजिना। यदहमनेनापहतोऽत्र तापसायी समागताsमि | पत्र विचिन्त्य राजा ता पर्यपृच्छत्-फुलपतिः पाऽस्ते ? चायाको भास्करमिवार त दृप्टुमुत्सुकोऽस्मि । सा माह-कुलपतिरधुना कार्यान्तरेण पाऽपि गत । शीघ्रमेव समागमिप्यति । ततः सा राजानमपुरत् महाभाग! स्फुटराज्यलक्ष्मधारी भवान कः ? ततो राज्ञोऽनुचरास्तामनुगन्-अयमेर महाराजः सुवर्णवाहु । तत तब नैमित्तिकने कहा था कि चत्रवार का सुत सुवर्णयाए इसका पति होगा और वह यहा अव द्वारा अपहत होकर आवेगा। इस प्रकार उस तापस कन्या नटा के मुख से समाचार सुनकर सुवर्णयाहु राजाको अपार हर्ष एया। उसने मन में विचार किया कि घोडेने हरण कर मेरा बडा उपकार किया है, क्यों कि अगर यह मुझे नहीं हरण करता तो में इस आश्रम में कैसे आ सकता इस प्रकार विचार कर राजाने उससे पूछा-इस समय कुलपतिजी कहाँ है। सूर्यके लिये चक्रवाक की तरह मैं उनके दर्शन के लिये उत्कटित हो रराह । नदाने प्रत्युत्तर में राजा से कहा-महाराज ! कुलपति तो इस समय कार्यान्तर से कहीं गये हुए है। वे शीघ्र ही आनेवाले है। इस प्रकार नदाने कह कर राजा से भी यह पूछ लिया कि हे महाभाग ! प्रकट रूप में राज्य चिह्नों को धारण करनेवाले आप कौन हैं ? इस प्रश्न का रामाने कुछ
भी नदा को उपर नहीं दिया परतु राजा के अनुचरोंने उत्तर देते हुए કન્યાને પતિ કે શું થશે? ત્યારે તિવીએ કહ્યું કે, વજીબાહુ આને પતી થશે અને તે અશ્વથી અપહત થઈને અહી આવશે આ પ્રકારની એ તાપસ કન્યાની વાતને સાભળીને સુવણુબાહુ રાજાને ઘણેજ હર્ષ થયો એણે મનમાં વિચાર કર્યો કે, જે આ ઘોડો મને ઉપાડીને અહી લઈ આવ્યો ન હેત તે આ આશ્રમમાં હું કઈ રીતે આવી શકત પ્રકારનો વિચાર કરીને સજાએ ફરીથી એ તાપસ કન્યાને પૂછ્યું કે, આ સ કુળપતિજી કથા છે? સૂર્યના માટે ચકવાની માફક હુ એમના દર્શનને માટે ઉત્કંઠિત થઈ રહ્યો છુ નદાએ પ્રત્યુત્તરમાં રાજાને કહ્યુંમહારાજ ! કુળપતિજી તે આ સમયે કેઈ કામના માટે કયાક ગયા છે અને સુરતમાજ આવી જનાર છેઆ પ્રમાણે કહ્યા પછી ન દાએ રાજાને પૂછ્યું કે, હું મહાભાગ' પ્રગટરૂપમાં રાજ્યચિહેને ધારણ કરવાવાળા આપ કેણ છે? એ પ્રશ્નને શાએ ન દાને કાઈ ઉત્તર ન આો પર તુ રાજાના અનુચરાએ ઉત્તર આપતા
Page #987
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिना टीका म ०३ श्रीपार्श्वनायचरितनिरूपणम्
८४७ फुलपतेरागमने विम्ब सम्भाव्य नन्दा नाम मा सम्वी मुवर्णपाहुमेरस्या पर्णकुट पा सस्थाप्य स्त्रय तदागमनत्तान्त रत्नावल्ये निवेदयितु पमया सह गता। तस्मिन्नेर ममये गाल्योति समागत । नन्दा च सुवर्णपाहु समागमनत्तान्त गालवाय रत्नावल्यै च न्यवेदयत् । अथ हष्टो गालव रत्नावली पमा नन्दा च सहादाय मुरणेचाहनृपस्यान्ति के समायात । तमागत दृष्टा सुवर्णाहुरभ्युत्थानेन त तापस सत्कृतवान् । गालपम्त समभिनन्द्यैवमुवाच -राजन ! इय मम भागिनेयी पमा। टमा भार्यात्वेन म्बीकरोत् । इय ना मार्श भविष्यतीति नैमितिकन सन्दिष्टम् । इत्य गालपवचन श्रुत्वा टासुम्यान कहा-यही महाराज सुवर्णवाद है। सुनकर नदा का हृदय अत्यन्त हर्षित हो गया। वह कुलपति के आने की प्रतीक्षा करने लगा-परतु जा उनके आने में उससे विलम्ब दिखलाई दिया, तो वह सुवर्णवाह राजा को एक पर्णकुटी में ठहराकर स्वयं उनके पानेकी ग्ववर देने के लिये रत्नावली के पास पमाको लेकर चली गई। इसी समय कुलपति गालव भी
आ गये। नदाने मुवर्णवाह के आने के ममाचार इन दोनों को मुना दिये। कुलपति प्रसन्न होकर रत्नावली रानी, पद्मा एव नदा को साथ लेकर सुवर्णवार राजाके पास चले आये। जर राजाने कुलपति कों आते हुए देग्वा तो वह उनके सत्कार के निमित्त उठकर उनको अपने पास ले आया, सत्कृत होकर कुलपतिने भी राजाका अभिनदन करते हुए कहा-राजन् ! यह पद्मा मेरि भानजी है । अत. आप इसको अपनी भार्या बनाने के लिये स्वीकार करे। यह आपकी भार्या होगीકહ્યું કે, આજ મહારાજ સુવર્ણબાહુ છે સાભળીને નદાનુ હદય અત્યત હર્ષિત બની ગયુ રાજા કુળપતિના આવવાની પ્રતીક્ષા કરવા લાગે પર તુ જ્યારે એમના આવવામાં એને વિલ બ જણાય ત્યારે ન દાએ સુવર્ણબાહ રાજાને એક પણ કટીમા બેસાડીને પિતે તેના આવવાની ખબર આપવા માટે પર્વે પિતાની સાથે લઈને રત્નાવલીની પાસે પહોંચી ગઈ આ સમયે કુળપતિ ગાલવ પણ આવી પહોચ્યા ન દાએ સુવર્ણ વાહન આવવાના સમાચાર એ બન્નેને આપ્યા કુળપતિ આથી પ્રસન્ન બન્યા અનૈ રાવલી રાણી, પદ્મા અને નદાને માથે લઈને સુવર્ણબાઇ રાજાની પાસે પહોંચ્યા જ્યારે રાજાએ કુળપતિને આવતા જોયા તે તે તેમનો સત્કાર કરવા ઉભા થઈને સામે આવ્યા રાજાએ કુળપતિને વદન કર્યું. આ પછી પર્ણકુટીમાં આવી કુશળ વર્તમાન પૂછયા પછી કુળપતિએ કહ્યું કે રાજન! આ પદ્મા મારી ભાણેજ છે આપને હુ તે સંપુછુ તે આપ એને પત્ની તરીકે સ્વીકાર કરો આ આપની પત્ની થશે એ ઘેડા દિવસે ઉપર એક જ્યોતિષીએ પૂછવાથી
Page #988
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तरप्यायनमः
-
m
- amm
-
-
-
-
- -
इस परमममुदितो राजा गान्धर्षेग रिधिना नया सह विवाह कतवानापमाया वैमात्रियो भ्राता पनोत्तरः सपरिवारोपिमानरामाशावातरत् । ततो रस्नावल्या समामाद् ज्ञातसकररत्तान्तो दृष्टतुष्टः स मुपर्णाहू नृप समीपे समागत्य साबल्येवमनमोद-देव! मम भगिन्या. पनाया भान् पतिरिति विज्ञाय भवत्सवायै समुपस्थितोऽस्मि । अतो भवान स्वचरणरजसा ताब्यशिसरसस्थित रत्नपुर नाम मम पुर पुनातु । तत कुलपति रत्नापली च पृष्टवां पमया सह सानुचरो राजा विमानमारुह्या पद्मपुर समागत । ततः पयोत्तरस्तस्में निवासार्थ यह बात हमको एक नैमित्तिक से पूछने पर ज्ञात हुई है। इस प्रकार गालव कुलपति के पचन सुनकर राजा उस समय इतना अधिक प्रसन्न हुआ कि जैसे अच्छा स्वम देग्वनेवाला व्यक्ति प्रसन्न होता है। राजाने. वही पर पद्मा के साथ गांधर्व विधि से वियाह कर लिया पद्मा का एक पोत्तर नाम का दूसरी माता का भाई और था । मो वह सपरिः वार विमानों द्वारा इन दोनों के विवाह की वार्ता सुनकर वहा पर आ गया। उमने आते ही घडी प्रसन्नता के साथ राजा से राय जोड कर प्रार्थना की-देव ! आप मेरी बहिन पभा के पति हैं इस बातको जानकर मै आप की सेवा में उपस्थित हुआ हू-आप से अब मेरी यह प्रार्थना है कि आप अपने चरणों की धूलि से वैतात्य शिखर पर सस्थित मेरे रत्नपुर नगर को पविन करे। पमोत्तर की प्रार्थना स्वीकृत , कर सुवर्णवाह राजा रहा से कुलपति एवं रत्नावली रानी की ममति लेकर विमानो द्वारा पद्मपुर ओ गये । साय में नववधू पद्मा एव अनुः चरों को भी लेते आये। पद्मोत्तर नरेशने इनके निवास के लिये अपना અમને કહેલ છેગાલવ ફળપતિના આ પ્રકારના વચન સાંભળીને રાજા એ સમયે ખૂબજ પ્રસન્ન થયે જે રીતે સ્વપ્ન જોનાર વ્યક્તિ પ્રસન્ન થાય છે રાજાએ આ પછી એજ સ્થળે ગાધર્વ વિધિ અનુસાર પન્નાની સાથે વિવાહ કર્યા પદ્માને પદ્ય તાર નામનો એક બીજી માતાને ભાઈ હતો તેણે આ વિવાહની વાત જાણતા તે સપરિવાર વિમાનમાં ત્યાં આવી પહોચ્યો તેણે આવતાજ ઘણી પ્રસન્નતાથી રાજાને હાથ જોડીને પ્રાર્થના કરી કે, દેવ! આપ મારી બહેન પધ્રાના પતિ છે આ વાતને જાણુને હુ આપની સેવામાં ઉપસ્થિત થયો છુ આપને હવે મારી એ પ્રાર્થના છે કે, આપ આપના ચરણેની પવિત્ર ધૂળથી વૈતાઢયગિરિ ઉપર આવેલા મારા નપુર નગરને પાવન કરે પોત્તારની પ્રાર્થના સ્વીકારી સુવર્ણ બાહુ રાજ કુળપતિ અને ૨નાવવી રાણીની આજ્ઞા લઈને ૨નપુર જવા વિમાનમા રવાના થયા તેની સાથે પોતાના અનુચરે અને નવવધૂ પડ્યા પણ હના પદ્ધોત્તરે રાજાના નિવાસને
Page #989
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
૮૨
दिव्य रत्नमामाद दत्वा स्वयं तस्य समुचिता शुश्रूषा कृतवान । तन वैतान्यगिरेदेक्षिणांतर गिद्वयस्य राज्य प्राप्तवान् । त चनविद्या रस्त्या परिणीता । अथान्यदा पद्मायाभिस्ताभी राशीभि पर्वतश्रेणीत पुरागपुरनाम सपुरे समागत । तता गनप्रति नियति स सम्पन्न कादिरत्न' सुवर्णपाल पण्ड मण्डरमा रिमनुशासितवान । मासापरिभागेऽन्त पुरानि महानुभवन चक्रवर्ती वराहूने विमानर्गमनागमन कुर्वतो देवनश्यत् । तत् स्पुर जगन्नाथनामक तीर्थङ्करागमन ज्ञात्वा सपरिवार सुवर्णपाचन वर्त्ती तर्दा के गत्वा तत्र त प्रणम्य तदत्ता मोहमलापहा न्य रत्नों का महल दिया और न उनकी उचित सेवा करने मे लग गया। वर्णनहुने भी रहते वहा दोनों श्रेणियो मे अपना राज्य स्थापित कर लिया । तथा अनेक विद्याधर कन्याओं के साथ वैवाहिक सपन भी कर लिया। रहते २ इनको जन अपने पुगणपुर नगर की याद आई तो ये सन स्त्रियों को साथ लेकर उस वैताट्य पर्वत श्रेणी से चलकर अपने नगर मे वापिस आ गये । समय निकलते इनके शस्त्रागार मे चक्रवर्ती पदका सूचक चक्ररत्न उत्पन्न हुआ। उस से उन्होंने छह वह पृथिवी को साधकर चिरकाल नक राज्य किया । एक दिन जब ये अपने प्रासाद के उपरितन भाग मे अन्नपुर की स्त्रियो के साथ विविध प्रकार की रागक्रोडाओ का सुग्वानुभवन कर रहे थे, तब उन्होंने आकाश मे विमानो द्वारा गमनागमन करते हुए देवो को देखा। उस से अपने नगर म जगन्नाथ नामके માટે પેાતાના દિવ્ય રત્નથી સુશેાભિત મહેલ કાઢી આપ્યા અને પતે તમની સેવાના કામમા લાગી ગયા. સુવર્ણ બાહુએ પણ ત્યા રહેતા રહેવા અને શ્રેણીયામા પેાતાનુ નન્ય સ્થાપિત કરી દીધુ તથા અનેક વિદ્યાધર કન્યાએ સાથે વૈવાહિક સબંધ પરૢ કરી લીધે રહેતા રહેતા તેને જ્યારે પેાતાના પુરાણપુર નગરની યાદ આવી ત્યારે તે ત્યાથી પોતાના સઘળી સિએને સાથે લઇને તે વૈતાઢય પતની શ્રેણુથી પેાતાના નગરમા પહેાચી ગયા સમયના વહેતા રહેતા તેના રાસ્રાગારમા ચક્રવતી પન્નુ સૂચક ચરત્ન ઉત્પન્ન થયુ આનાથી તેણે છ ખ ડ પૃથ્વ ઉપર પેાતાનુ આધિપત્ય જમાવ્યુ અને ઘણા સમય સુધી રાજ્ય ક એક દિવસ જ્યારે તે પેાતાના મહેલના ઉપરના ભાગમાં અત્ત પુની સ્ત્રિયા સાથે વિવિધ પ્રકારના આનદ અનુભવી રહેલ હતા ત્યારે તેણે આકાશમાં વિમાનો દ્વારા ગમન-આગમન કરતા દેવેાને જોયા આથી તેમણે નગરમાં જગન્નાથ નામના ની
८०७
Page #990
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
८५०
বায়ন धर्मदेशनां श्रुतवान्। अथ स चको त धर्मरिण नया समान गत । भगवा स्तीर्थकरोऽपि भन्यान् प्रमोय ततोऽन्यत्र विहार कृतमान । स चक्रवर्ती सुपर्णपाइस्तीर्थकरान्तिके धर्मदेशनाश्राणार्थमागताना मुराणा विषये एवमचि न्तयत्-एवविधा सदेवमानुपापरिपद् मया पाऽपि टा, इत्येव मिचिन्तयतस्तस्य जातिस्मृतिरुत्पन्ना । ततः स सर्वान निजान पाम्मान दृष्टान, महानन्दमहीर हसरीज पैराग्य चाप्तवान । अथ कियकालानन्तर दीक्षामादातुमिन्छु मुवणेबाहुश्च क्रवर्ती राज्यमार पुत्र सस्याप्यस्य दीक्षाग्रहणायोधतोऽभूत् । तस्मिन् समये तीर्थकर का आगमन जानकर सुवर्णवाह चक्रवर्ती वदना के निमित्त मपरिवार उनके पास जा पहुंचे। वदना कर चे सभा में बैठ गये। प्रभुने मोहमल को दूर करनेवाली धर्मदेशना दी। देशना सुनकर चक्रवर्ती धर्मचक्री को नमन कर वापिस अपने महल में आ गये। भगवान् तीर्थकरने भि वहा से विहार कर भव्यों को प्रतिरोध देकर अन्यत्र विहार किया। घर आकर चक्रवर्ती सुवर्णयाहुने तीर्थकर के पास में धर्मदेशना श्रवण करने के लिये आये हा देवताओं के विषय में ऐसा विचार किया कि इस प्रकार की देव मनुष्यों की सभा मैने कहीं पर देखी है। इस प्रकार विचार करते २ चक्रवर्ती को जातिस्मरण नामका ज्ञान उत्पन्न हो गया, इस से उन्होंने अपने समस्त पूर्वभव जान लिये। उनके जानने से उनको महानन्दरूप वृक्ष का बीज स्वरूप वैराग्य उत्पन्न हो गया। कुछ काल व्यतीत होने के बाद दीक्षा धारण करने की अभिलापा सपन्न बनकर सुवर्णबाहु चक्रवर्ती राज्य કરનું આગમન જાણીને પિતાના પરિવાર સાથે વદના માટે તેમની પાસે જઈ પહેચ્યા વદના કરીને સભામાં બેઠા પ્રભુએ મેહમળને દૂર કરવાવાળી દેશના આપી દેશના સાભળીને ચક્રવતી ધમચકીને નમન કરી પિતાના મહેલમાં પાછા ફર્યા ભગવાન તીર્થંકરે પણ ભવોને પ્રતિબંધ કરીને ત્યાથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો તીર્થકર ભગવાનને વદન કરી પાછા ફર્યા પછી ચક્રવતી સવબાહુએ તીર્થ કરની પાસે ધર્મદેશના સાભળવા આવેલા દેવના વિષયમાં એ વિચાર કર્યો કે, આ પ્રકારની દેવ-મનની સભા મે કયાક જોઈ છે આ પ્રકારનો વિચાર કરતા કરતા ચક્રવતીને જાતીસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું આથી તેઓએ પોતાના સઘળા પૂર્વભવનું વૃત્તાત જાણી લીધુ આ જાણી લેતા તેમને મહા આન દરૂપ વૃક્ષના બીજ સ્વરૂપ વૈરાગ્યની ઉત્પત્તિ થઈ આવી કેટલોક કાળવ્યતીત થયા પછી દક્ષા ધારણ કરવાની અભિલાષાવાળા બનીને સુવર્ણ બહુ ચક્રવતીએ રાજ્યને ભાર
Page #991
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
जगन्नार्थजिन' केवलज्ञानेन मनज्याग्रहणायाद्यत सुवर्णचक्रिण विज्ञाय ग्रामानुग्राम रिमाण पुराणपुरे ममत्रसृत । तीर्थक्रत समासग्गममाचारला सुवर्णवाहत दन्ति समागत्य त प्रणम्यैमनवीत् भवन्त ! जन्मजरामरण भयोद्विग्नचित्ताऽह समारमागर तरीतुकामो भवता टिक्षा ग्रहीतुमिच्छामि । अतो माटीवा करोतु मम जीवन सफल्म् । ततस्तेन भगवता तीथर्करणाभ्यनुज्ञातोऽसां तत्सचिने दीक्षा गृहीतवान । तत विंशति स्थानकानि समाराधयन् स क्रमेण गीतार्थ सन गुदुवर तपस्तप्या तीर्थकरनामगोत्रकर्म समुपार्जितवान् ।
,
८.३
का भार अपने पुत्र पर स्थापित कर सयम धारण करने को उद्यत हुए | सुवर्णा की दीक्षा धारण करने की यह पर्याय भगवान् जगन्नाथ तीर्थकर के ज्ञान में झलकी सो वे ग्रामानुग्राम विहार करते हुए पुरणपुर मे पधारे । तीर्थकर के समवसरण का वृत्तान्त सुनकर सुवर्णबाहु 'चक्रवर्ती उनके पास गये, और उनको बन्दना करके कहने लगे कि हे भदन्त | मै जन्मजरा एव मरण के भय से उद्विग्नचित्त न रहा हू और इस समारसागर से पार होने की इच्छा कर रहा हू, इसीलिये आपके पास दीक्षा धारण करने का यभिलाषी हो कर आया है । अतः आप मुझे दीक्षा प्रदान कर मेरे जीवन को सफल बनाने की कृपा करे । चक्रवर्ती के इस प्रकार निवेदन को सुनकर जगन्नाथ तीर्थकर ने उनको दीक्षित होने की स्वीकृति प्रदान कर दी । चक्रवर्तीने उसी समय उनके पास दीक्षा धारण करली । मुनि होकर वीसस्थानो की उन्होंने आराधना की, इस से क्रमशः गीतार्थ बनकर वे सुदुश्वर तप तपने लगे । तपस्या के प्रभाव से उनको तीर्थकर नामकर्मका वध हो गया ।
પોતાના પુત્રને સેાપી દીધેા અને સયમ ધારણ કરવામા ઉત્સાહિત બન્યા સુવણ બાહુની દીક્ષા ધારણ કરવાની આ પર્યાય ભગવાન જગન્નાથ તીર્થંકરના જ્ઞાનમા અળકી આથી તેએ ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા કરતા પુરાણપુરમાં પધાર્યા તી કરન સમવસરણુને વૃત્તાત સાભળીને સુવર્ણ બાહુચક્રવતી તેમની સમક્ષ ગયા અને તેમને વદના કરી કહેવા લાગ્યા કે, હે ભદન્ત | હું જન્મ, ના, અને મરણના ભયથી વ્યાકુળ ચિત્તવાળા ખની રહેલ છુ આથી આપ મને દીક્ષા આપે। ચક્રવ્રતાના આ પ્રકારના નિવેદનને સાભળીને જગન્નાથ તીર્થં કરે તેમને દોક્ષિત કરવાનુ સ્વીકાયુ અને દીક્ષા આપી મુનિ થઈને વીસ સ્થાનેાની તેમણે આરાધના કરી. એથી ફ્રેમશ તેઓ ગીતાર્થ બની ગયા અને અતિ દુષ્કર એનુ તપ તપવા માડયા તપસ્ય ના પ્રભાવથી તેમને તીથ કર નામ `ના અધ થઈ ગા
Page #992
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
4 Ravina
-
उसगध्ययनासूत्र स चान्यदा गुरोराज्ञया पकाकी अतिवन्यविहारण भूमौ पिटरन क्षीरपणाटच्या क्षोरमहागिरिसमीपे समागत. । नत्र गिरी भानारभिमुग्म फायोमर्गेण स शुद्धधी' सस्थित ।। ___ अब उरगारभिलजीयोऽपि नरवाददत्तम्तरिम ने ने सिंहो भृत्वा समु त्पन्न । स परिभ्रमन् अाम्मात्कायोत्यग सस्थित त मु िहगन । त दृष्य स सिंह पूर्वभावैरानुबन्धातम्मिन गुनी समुत्सन्नवरभार यामादारतनयनो राक्षस इस त मुनि प्रत्यधारत । अथ स मुनिराम सुवर्णवार नमिरापतन्त त सिंह दृष्ट्वाऽनशनमकरोत् । सिंह समुलत्य प्रहारण केन तस्य मुने गरीरा न्मासानि समाकृष्टवान। माघिर स मुनिराजः शमध्यान कुर्वन् विनश्वर शरीर त्यक्तान् ।।
॥ इत्यष्टम सुपर्णाहुभा ॥ . एक दिन जब वे गुरुकी आना लेर एकारी अप्रतिरविहार से विहार करते हुए क्षीरचणा नामकी अदवी म क्षीरमहागिरि के समीप आ पहुँचे और वही पर सूर्य के सामने ध्यान लगाकर कायोत्सर्ग से सडेर तब उसी समय कुरडकभिलसाजीव भी जो नरक से निकल उसी बन में सिंहकी पर्याय से उत्पन्न घ्या था, वह चूमता घामता अकस्माद वही पर आ पहुंचा । आते ही उसकी दृष्टि सर्व प्रथम कायोत्सर्ग म स्थित उन मुनिराज पर पडी। दृष्टि पडते ही पूर्वभय के पैर के अनुबध से उस सिंहने उन मुनि पर आघात करने का विचार किया। विचार आते ही वह कोपातुर होकर राक्षस की तरह उनकी तरफ दोडा! मुनिराजने यमराज के समान आते हुए उस सिंह को देखा तो उन्होंने उसी समय चार प्रकार के आहार का परित्याग कर अनशन कर लिया।
એક દિવસ જ્યારે તેઓ ગુરૂની આજ્ઞા લઈને એકાકી અપ્રતિબદ્ધ વિહારથી વિહાર કરતા કરતા ક્ષીરવણુ નામનો અટવીમા ક્ષીર મહાગિરિની સમીપમાં પહયા અને ત્યા સૂર્યની સામે ધ્યાન લગાવીને કાયોત્સર્ગથી ઉભા રહ્યા હતા ત્યારે કુરક મીલને જવ જે નરકમાં નીકળીને એજ વનમાં સિહની પયૌથી ઉત્પન્ન થયેલ હતે તે રખડતે રખડતે એ સમયે ત્યાં આવી પહોચ્યો અને તેની દૃષ્ટિ કાર્યો સમમ સ્થિત એવા મુનિરાજ ઉપર પડી દષ્ટિ પડતા જ પૂર્વભવના વેરના સબધને લઈ મુનિરાજ ઉપર આક્રમણ કરવાને તેણે વિચાર કર્યો અને વિચાર આવતાજ તેનામા ક્રોધના અકુર ઉપસી આવ્યા અને એકદમ ધાતુર બનીને રાક્ષની જેમ મુનિરાજની તરફ દોટ દીધો મુનિરાજે યમરાજની જેમ આવતા એ સિહ ને એટલે એ સમયે તેમણે ચારે પ્રકારના આહારને પરિત્યાગ કરી અનશન કરી લીધું
Page #993
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टोका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचग्निनिरूपणम्
(
नवमी देवभर )
•
ततः स दशमे प्राणते स्वर्गे महाप्रभविमाने विंशतिसागरोपमायुको देव भूला समुत्पन्न' । स सिंह कालान्तरे मृतञ्चतुर्थनरक दशसागरोपमायुको नारको भूत्वाऽत्यन्तासययातनामनुभृतपान । तत उद्वृत्ततिर्यग्योनिषु भृरिशो भ्रमन् चापि ग्रामे द्विजपुत्रत्वेन समुत्पन्नः । तस्य जन्मानन्तर तन्मातापित्रायाः सर्वेऽपि वजना मृता' । ततस्तद् ग्रामवासिनो लोका' कृपयाऽन्नादिदानैस्त जीवय सिंहने उछलकर उन पर प्रहार किया। उनके शरीर से उसने मास नोंच लिया अतः उनमा समस्त शरीर ग्वून से लथपथ हो गया । ऐसी अवस्था में भी मुनिराजने अपना शुभ भ्यान नही छोडा ओर विनश्वर इम शरीर का परित्याग किया । | यह आठवा भव है ॥
८.३
नववा देव भव
B
वर सुवर्णपट मुनिराज का जीव दशवें स्वर्ग में महाप्रभविमान में बीमसागर की आयुवाले देव की पर्याय में उत्पन्न हुवा तथा वह सिंह भी गलान्तर मे नरकर चौथे नरक मे दससागर की आयुक्त धारक नारको हुआ। वहा वह नरक की असा यातनाओं का भोगता रहा । जन इसकी वहांनी आयु समाप्त हो चुकी तब वह वहा से निकलकर तिर्यच योनि मे र २ जन्म मरण करता हुआ अन्त मे किसी ग्राम में ब्राह्मण के पुत्रपने उत्पन्न हुआ । इसके उत्पन्न होते ही मानापिता आदि समस्त स्वजन मर गये । पालक के अभाव मे ग्रामवासियोंने अन्नादिक देकर સિહે ઉછળીને તેમના ઉપર પ્રહાર કર્યાં અને તેમના શરીરમાના માઞને લેાચી લીધુ આથી તેમનુ સઘળુ શરીર લેાહીથી લથખથ થઇ ગયુ . આવી અવસ્થામા પણ મુનિરાજે પેાતાનુ શુભધ્યાન છેડ્યુ નહી અને વિનશ્વર એવા શરીરને પરિત્યાગ કરી દીધે આ આઠમા ભવ થયા
નવમા ડેવભવ આ પ્રકાના છે—
એ સુવણુ ખાટુ મુનિગજના જીવ દસમા સ્વમા મહાપ્રભુ વિમાનમા વીસ માગરની આયુવાળા દેવની પર્યાયમા ઉત્પન્ન થયે। તવા એ સિ હ પણ કાળાન્તરમા મરીને ચેાથા નરકમા દસ માગની આયુના ધારક નારકી અન્યા અને ત્યા તે નરકની અસહ્ય યાતનાએ ભાગવતા રહ્યો જ્યારે તેની આયુ સમાપ્ત થઇ ચૂકી ત્યારે તે ત્યાથી નીકળીને તીય ચ યાનીમા વારવા જન્મ મરણુ કતા કરતા અતમાં ફાઈ ગામમા એક બ્રાહ્મણુને ત્યા પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયેા એના ઉત્પન્ન થતાની માથે જમાતા
Page #994
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
८५४
তখন न्तम्तस्य यमठ इति नाम मतान्त' । पत्र पररुपानिर्भरजीवनोऽमी मट' क्रमेण पाल्यमुह ह य तारण्य पयः प्राप्त गन । तदाऽत्यन्त ग्दिो लानि धमान. स स्योदरपूर्तयेऽपि समर्थो न जात । स हि द्विनि टिपसमाधानतः काप्टेन भोजन लभते स्म। म दान भोगप्रयुत्तान कृतार्थान निनो कान दृष्ट्वा मनस्येव मचिन्तयत्-एतैः पुरा जन्मनि प्रभृत तपस्तप्तम् । अत पते श्रीमन्त मन्ति । यथा पोन विना कपि न सम्माति, तथैव तपी पिना श्रियः प्राप्तः सभापना नास्ति । अतोऽह तपमि तथा यतिप्ये यथा वाणिजो वाणिज्य यतते। इत्य विचिन्त्य इसको मिलाया। यह पालित पापित होकर यहा टुआ। सबने इसका कमठ नाम रग्ब दिया। कमठ क्रमश. याल्य अवस्थाका उल्लघन कर युवावस्था को प्राप्त हुआ। अत्यत दरिद्र होने से लोक उसकी रसी मजाक तथा निंदा करते रहते थे। इसम इतनी शक्ति नहीं थी कि वह अपनी उदर की भी पूर्ति कर सके। विचारा दो तीन दिन
पाद सो भी बड़ी मुश्किल से भोजन पाता था, इतना तो यर अभागा ___ था। वह जय दान एव मोग में अपने अर्थ को प्रत्युक्त करने वाले धन
वानों को देखता था तो मन में ऐसा विचार करने लगता कि इन लोगोंने पूर्वजन्म मे प्रभूत तप तपा है इसी कारण ये प्रचुर धनशाली हुए हैं। जिस प्रकार वीजकी पुष्टि के विना कृषी नहीं होती है उसी प्रकार तप के विना लक्ष्मीकी भी प्राप्ती जीवों को नही होती है इसलिये मै तपकी आराधना में इस प्रकार प्रयत्न करू कि जिस प्रकार व्यापारीलोग व्यापार मे प्रयत्न करते हैं। इस प्रकार सोच समझकर वह પિતા તેમજ બીજા સ્વજને પણ મૃત્યુ પામ્યા, તે બાળકને પાળકને અભાવ હોવાથી ગામ લોકેએ એને પાળી પિશીને જીવાડ ગામ લેકેના પાલન પોષણથી તે મોટો થયો અને લોકોએ તેનું કમઠ એવું નામ રાખ્યું કમઠ ક્રમશ બાલ્યવય વટાવીને યુવાવસ્થાએ પહોચ્યો અતિ દરિદ્રી હોવાના કારણે લોકો તેની હાસી મજાક કરીને નિ દા કરતા હતા એનામાં પોતાને ઉદર નિર્વાહ કરવાની પણ શક્તિ ન હતી બીચારાને બે ત્રણ ત્રણ દિવસે મહામુસીબતે ખ વાનું મળતું એટલે તે એ અભાગી હતે જ્યારે તે સારૂ એવુ અશ્વર્ય ભોગવતું અને દાનપુણ્ય કરતા ધનવાનેને જેતે ત્યારે મનમાને મનમાં વિચાર કરવા લાગતું કે આ લેકેએ પૂર્વ જન્મમાં ઘણુ એવુ તપ કર્યું હશે અને એ જ કારણે તેઓ આ જન્મમાં પ્રચુર ધનવાન બનેલા છે જે પ્રમાણે બીજની પુષ્ટીના વગર ખેતી થતી નથી એજ પ્રમાણે તપના વગર લમીની પ્રાપ્તિ પણ જીવને થતી નથીઆ માટે હું પણ તપની આરાધનામાં આ પ્રકારનો પ્રયત્ન કરૂ અને એ રીતે કે જેમ વેપારીઓ
Page #995
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनो टाका य श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् नातसवेग स रमट मन्दादि भुजानः पश्चान्यादि कृच्छतपः कुर्वन् तापसो जातः॥
अथ दशमो भव उच्यते
आसोदर भरतक्षेत्र वाराणसी नाम नगरी। यम्या सन्निधो गङ्गा नदी वहति । यत्पुरी परितो मनोरमाण्युद्यानानि नन्दनानमिव जनाना मनासि मुखयन्ति । यम्या प्रचुरमणिमाणिस्यमयफपिशीर्पमुशोभित माकारोऽतिरमणीय आसीत् । यत्र प्रामादाना सौवर्गकलशेष मणिमयभित्तिषु च प्रति वि. धित मूर्य सहस्रपा प्रतिभासते म्म । यस्या थनिना महार्हाणि रम्याणि हाणि पुण्याऽभ्युन्यलभ्यानि सगिणा विमानानीव शोभन्ते स्म। यस्यामगण्यपण्यै कमठ कन्दमूल आदि का आहार करता हुआ पचाग्नितपस्या आदि में अपने को लगाएर तापसू बन गया।
दमों भव श्रीपाश्वप्रभुका
इसी भरतक्षेत्र में वाराणमी नामकी नगरी थी। इसके पिलकुल पाम गगा नदी बहती थी। इस पुरी के चारों ओर नदनवन जैसे मनोरम उपवन थे जो जनों के मनो को प्रफुलित करते थे। इसके चारों तरफ एक अतिरमणीय प्राकार या जो प्रचुर मणि, माणिक्य निर्मित कपिशीर्पकों-गूरों से मुशोभित था। जहा के प्रासादों के सुवर्ण ग्लशों मे तथा मणिमयभित्तियों में प्रतिविम्वित सूर्य हजारों प्रकार से प्रतिभामित होता था। जहा धनिकजनों के मकान जो कि महामृल्य एव सुरम्य थे। तथा देखने वालों को जो अपनी मरुभाषा से मानो यही कहते थे कि यदि तुम ऐसे मकानों को चाहते हो तो વ્યાપારમાં પ્રયત્નશીલ બને છે આ પ્રકારને પિતાના મન સાથે નિશ્ચય કરી કમઠ કદમૂળ આદિને આહાર કર રહીને પચાગ્નિ તપસ્યા આદિમા પિતાના ચિત્તને સ્થિર કરીને તાપસ બની ગયો
શ્રી પાર્શ્વપ્રભુને દસમભવ આ પ્રમાણે છે –
આ ભરત ક્ષેત્રમા વારાણસી નામની નગરી હતી એની તદ્દન નજીકમાં ગરબા નદી વહેતી હતી આ નગરીની ચારે તરફ ન દનવન જેવાં ઉપવન હતા જે લેકેના દિલને પ્રલિત કરતા હતા એની ચારે બાજુ અતિ રમણીય પ્રાકાર (મહેલે) હતા જે મણિમાણિકય આદિથી ચળકતા તેમજ જેના કાગરાઓ વિ ખૂબજ શોભાયમાન હતા જેના ઉપરના સુવર્ણ કળશે તેમજ મણિ-ભાણિયમય ભી તેનું પ્રતિબિંબ સૂર્યના હજારે કિરણની માફક પ્રકાશમાન થતુ હતુ ત્યાના ધનિક લેકેના મકાને પણ ખૂબજ શુમિત અને સુરમ્યા હતા અને જોનારને મને મનજ એ વિચાર ઉઠતે કે જે આવા ઐશ્વર્યાની ચાહના હોય તે પુણ્ય કાર્ય કરવું જોઈએ આ
Page #996
--------------------------------------------------------------------------
________________
وو
-
उत्तराध्ययनसूत्रे रापणारी कुत्रिकापणराजीव राजते स्म । यम्या विवातिशायिनी प्रत्यक्षा रक्ष्मी निरीक्ष्य निपुणा जनारोहणाचल पापाणशेप पयोनिधि च जल शेपमेव मन्यन्ते । एव विधायामस्या पाराणस्या मारगुणगणाधन प्रजाना परिपालने दत्ताधानानि श्वजनीनोऽश्वसेनो नाम नरपतिरासीत् । यो हि सिमेण विवरसेन (पामुदेव) देवोपमग्नसेरितत्यादि इव राजते स्म । यम्य प्रतापा-रस पलायिता अर ण्यशरण प्रपेदिरे। यस्मिन पार्थि पथि शासति प्रजा इति भीतिरहिता प्रसन्नास्तिष्ठन्ति । आसीत् तम्य रान शील दार्यादिगणाभिरामा मनोरमा वामा नाम्नी पराज्ञी । एरस्या रानी मुशेमर शग्याया शयाना पामादेवी हस्त्यादीन पुण्यकर्म करो। देवों के विमानों जैसे भले मालम पटते थे। जहा पर गणित वीथी से सुशोभित दुकाने कुत्रिकापण की श्रेणिके ममान अरण्यपण्यो से सदा भरी रहती थीं। जिसकी ससार में आश्चर्यजनक प्रत्यक्ष लक्ष्मी को देग्वार निपुणजन रोहणाचल को पापाणशेप एव पयोनिधि को जलशेप ही मानते थे। इस प्रचुर सौभाग्यशालिनी नगरी का शासक सकलगुणगणों से अलकृत तथा प्रजा के परिपालन करने मे सावधान अश्वसेन नामके राजा थे। ये विश्वजनो का हित विधायक थे। पराक्रम में वासुदेव के समान तथा देवो के समान मनुष्यों द्वारा सेवित होने से उन्द्र के जैसे शोभित होते थे। इनके प्रताप से भगकर शत्रुओंने केवल अरण्य की ही शरण स्वीकृत की थी । इनके शासनकाल मे इति भीति से रहित होकर प्रजाजन प्रसन्नचित्त बनकर सुख और आनदपूर्वक रहते थे। इन राजा की पटरानी का नाम वामादेवी था। નગરીમાં વેપાર-વાણિજ્ય કરનારાઓની દુકાને પણ અનેક પ્રકારના દ્રવ્યથી ભરેલી રહેતી તેમજ ખરીદનારાઓની હાર કતારોથી બજારે શોભાયમાન પ્રવૃત્તિમય દેખાતી હતી એક દરે સારાયે ભરતક્ષેત્રમાં આ વારાણસી નગરી ખૂબજ દેદિપ્યમાન તેમજ સઘળી સિદ્ધિયોથી ભરેલી એવી નગરી હતી આ પ્રચુર સૌભાગ્યશાળી નગરીના શાસક સઘળા ગુણોથી અલંકૃત એવા પ્રજાનુ પરિપાલન કરવામાં સાવધાન અશ્વસેન નામરાજા હતા તેઓ વિશ્વજનના હિતવિધાયક હતા પરાક્રમમાં વાસુદેવના જેવા તથા મનુષ્યમા દેવની જેમ પૂજાતા હતા આથી ઈન્દ્ર જેવા રોભાયમાન લાગતા હતા એના પ્રતાપથી ભલભલા શત્રુઓ કપાયમાન બન્યા હતા અને પિતાના સ્થા નને છોડીને અરશ્યનું શરણ સ્વીકારેલ હત એમના શાસનના સમયમાં પ્રજાજ નેને કોઈ પણ પ્રકારની ભીતિ ન હતી કેાઈ પણ પ્રકારના ડર સહિત સઘળા પ્રસન્નચિત્ત બનીને સુખપૂર્વક રહેતા હતા એ રાજાની પટરાણીનું નામ વામાદેવી
Page #997
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदशिशा टीका . -३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८५७ चतुर्दशमहाम्रागन दृष्टरती ! मान जयनायिता राती मत्तान्त राज निवे नितवती । तता राजा राज्य यवेदयत-भि नै मन्यते नर पुत्री नगत्पति भविष्यति । बमफट अन्धा यामादेवी पर प्रमोगमापन्ना। त चै । काग चा र्या रागा मा च्या जमा प्राणतरल्यान्युतो ज्ञानपयुक्त मुत्र
गहजार समपना । सादेगतराना नामुमामपु व्यतीतपु गामा देवी नीग्धतिमदिन पत्र प्रमतरती। तगमधामनरपे प्रमाजन्मपग्जिायपट्पश्चा गनिममायः समागत्व यतिकर्माणि कृतपत्य । चन्द्रा प्याधिज्ञानेन प्रभोर्जन्म
स्त्रीजनोचित शील, जौदार्य श्रादि सदगुणो से अभिराम एव चडी ही मनोहर थी। कादन कोमल शय्या पर मोई नई रानीने रात्रि मे चौद- महास्वपों को देया। जन मान पाल ग ममय हुआ तो वह शपया से उठकर उन स्पनो को राजा से सने के लिये उनके पास पहुँची। उग जाकर रानी ने उन चौदन महास्वों को राजा से कहा। महाम्रो को सुनकर राजाने रानी रो करा-हे देवो । इन वो के देग्वने से तो यह मुचित होता है कि तुम्हारे यहा जगत्पति पुन होगा। इस प्रकार स्वम के फल को सुनकर बामादेवी अत्यत प्रसन्न भई। कृष्ण चतुर्थी की रात्रि मे वामादेवी पीक्षिम दमना प्राणत रूप से न्यब कर मुवर्णपाहा जीव तीन ज्ञान युक्त अवतीर्ण नजा। जब नौ माम माटे सात दिन व्यतीत हो चुके तव वामादेवी ने पाचप्रभु को जन्म दिया। भगवान की फाति नीली थी तथा सर्प के चिह से ये युक्तये। प्रभु के जन्म लेते ही अपने • आसन के कपन से प्रभु का जन्म होग जानकर उप्पन दिशाकुमारियो ने आकर प्रसूति निया की। देवेन्द्रो ने भी તુ એ શ્રીજનોમાં ઉત્તમ એવા શીલ, ઔદાર્ય આદિ ગુણોથી યુકન અને ખૂબજ મનહર હતી એ વામાદેવીએ એક દિવસ રાત્રિના સમયે ચૌદ મહાસ્વપ્ન જોયા પ્રાત નાળે શય્યામાથી ઉઠીને રાત્રે જોયેલ સ્વપ્નાની વાત રાજાને કહેવા માટે તેમની પાસે ગઈ રાજા પાસે જઈને ચી- સ્વપ્નાની વાત તેણે રાજાને કહી, નણીના મુખેથી ચોદ મહાસ્વપ્નોની વ ત રસાભળીને રાજાએ કહ્યું દેવી ! આ અ| જોવાથી એવું જાણી શકાય છે કે, તમારા ઉદરથી જગત્પતિ એ પુત્ર અવતરશે આ પ્રકારના સ્વપ્નના ફળને જાણીને વામાદેવી અત્યંત પ્રસન્ન થઈ ચૈત્ર મહિનાની કૃષ્ણ ચતુર્થીની 2 વમાદેવીની કુખેથી દમમાં પ્રાણુતક૫થી ચવીને યુવબાહો જીવ લકત્રયમાં અપ્રાય એવા ત્રણ જ્ઞાન સાથે અતરીત થયા નવમાસ અને સાડા સાત દિવસ ગર્ભના પૂરા થયા ત્યારે વામાદેવાએ પ્રાર્વપ્રભુને જન્મ આપે ભગવાનની કાન્તી નીલ ૨ ગની હતી તથા સપના ચિહ્નથી તેઓ ચુકત હતા પ્રભુને જન્મ જેતા જ પોતાના આસન ક પાયમાન બનતા પ્રભુને જન્મ થયાનું જાણીને છપન
Page #998
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तगध्ययनसूत्रे विशायाटानिक माग हतपन्त । अपसेन पाऽप्यानन्दातिरेकार-कारागारचासदण्ड प्राप्तान मुक्तबान । गर्भम्ये भगति तन्माना कणरागारपि पार्श्वत सर्पन्त सर्प -टाती। सात वृत्तान्त भर्न नि दिन पनी । तदा साना ना प्रोक्तमानतत्र गर्भन्याय प्रभागो यन्धमारेऽपिसपन सर्पग्रवया पाष दृष्ट ति । तस्यामु प्रभाव सम्मृत्य मातापित या पार्श्व इति तन्नाम कृतम् । पशभिर्धातीभि ल्यमानः,
अप्ठे शोण निरिता सुधा नित्यमापिरन जगन्नल धिचन्द्रमा स जगत्ममु नर्मण अरधिज्ञान से प्रभु का जन्म जानकर नाष्टाहिक महोत्म पिया। अन्य सेन राजा को उम ममय मे अपार आनद नआ। उन्होंने पारागार मे से आजन्म कैद र करियों ना को भी मुक्त कर दिया। जिम समय मथ माता के गर्भ में आये थे उस समर कृष्णराति में भी माता वामादेवी ने अपने पाम से जाते हा सर्पको देग्या या । जव यात वामा देवी ने अपने पति से कही तो उन्होंने कहा रि-हे देवी ! यह तुम्हारे गर्भस्थ बालका प्रभाव है जो असार म भी अपने पास से जाता हुआ सर्व दिग्यलाई पड़ा। गर्भस्थ नाला के इस प्रकार का प्रभाव को जानकर हो माता पिता ने उनका नाम पार्श्व रख लिया। पिताने पार्श्व कुमार के लालन पालन के लिये पाच धाडया नियुक्त का थी। उन्होंने इनको बडे प्रेम के साथ पालन पोपण किया। इन्द्र ने भगवान् के अगूठे मे अमृत रखा सो वे उसका ही नित्य पान किया करते थे। इस प्रकार जगतरूप जलधि के चन्द्रमा स्वरूप वे भगवान દિઠુમરીઓએ આવીને પ્રસૂતિ ક્રિયા કરી દેવોએ પણ અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુને જન્મ થયાનું જાણુને આષ્ટાદિક મહોત્સવ કર્યો અશ્વસેન રાજાને આ સમયે અપાર આનંદ થયે તેમણે આ આન દના પ્રસગે કારાગારમાં આજન્મ મહાન ભય કર રીતે કેદ ભેગવતા કેદીઓને પણ છોડી દીધા જે સમયે પ્રભુ માતાના ગર્ભમા આવ્યા હતા એ કૃષ્ણ રાત્રીના સમયે માતા વામાદેવીએ એક ફણીધર ભયકર સપને પિતાની પથિ જતા જોયેલ હતો જ્યારે આ વાત વામાદેવીએ પિતાના પતિને કહી ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, હે દેવી ! આ તમારા ગર્ભમાના બાળકને જ મહાન પ્રભાવ છે અને એ જ કારણે અધકારમાં પણ તમારી પાસેથી જઈ રહેલા સપને તમે જોઈ શકયા ગર્ભસ્થ બાળકના આ પ્રકારના પ્રભાવને જાણીને માતાપિતાએ તેમનું નામ પાશ્વકુમાર રાખ્યું. પિતાએ પાશ્વકુમારના લાલન પાલન માટે પાચ ધાઈ નિયુક્ત કરી જેમણે ઘણા જ પ્રેમ પૂર્વક તેમનું લાલન પાલન કર્યું ઈન્દ્ર ભગવાનના અઠમા અમૃત રાખ્યું જેથી તેઓ નિત્ય એનું પાન કર્યા કરતા હતા આ પ્રમાણે જગતરૂપી સમુદ્રના
Page #999
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिया द्वारा अ
- पार्श्वनाथचरितनिमपणम्
ぐ
वर्द्धमाना याना
प्राप्त | नवहस्तभभाग शरार मान्दर
गाया
1
पण श्रीनागन सदाचारणच जगनननामि मोठ्यात स्म । अन्य मिगमनस्थितमश्वमेननरपति द्वारपाल मागिपात पुरस्सर सचिनचन्द कथितपुर भरन्तस्मादयितुमिच्न गुरप्रतीत । ततः रामानुपातेन नन द्वारपालेन प्रति स पुरुष एव "देव अमर कुम्पुर नामपुरम् । तनास्ति मुर्तिभूमि प्रसेनजिन्नाम राजा । तम्यामित निसन्सारम्पयेन रचिता भारती नाम दुद्दिना । तस्य सौन्दर्य नियामनुपमेयमेव नाटी तारिलोक्य योग्य कमा रगित होते हुए युवावस्था को प्राप्त हुए । इनके शरीर का मान नौका था । इनका समस्त सर्वाङ्ग सुन्दर था । और्य और रूप से नशीलाचरण औदार्य आदि गुणो से जनता के मन को प्रभु विशेषरूप से हर्पित करते थे ।
किसी एक दिनकी बात है कि जन अन्वसेन राजा राज्यसिंहामन पर विराजमान थे । तन उनको हारपाल ने आकर नमस्कार करके पडे विनय के साथ यह कहा कि हे नाव ! कोई एक पुरुष आपसे कुछ कहने के लिये हार पर खडा हुआ है, आज्ञा हो तो भीतर ले आऊँ ? राजाने सुनकर उससे उस के आने की समति दी । हारपाल ने उस को राजाके पास पहुंचा दिया। उसने राजासे कहा- हे देव | इस भरत क्षेत्र मे कुशस्थल पुर नामका एक नगर है। उसके राजाका नाम प्रसेनजित है । प्रसेनजित सुकीर्ति का स्थान है । इनके एक प्रभावती नाम की पुत्री है। जो त्रिभुवन के सौंदर्य सारको लेकर के ही मानो
ચંદ્રમા સ્વરૂપ એ ભગવાન પાકુમાર ક્રમશ વધતા વધતા યુવાવસ્થાએ પહાચ્યા એમના શરીરની ઉંચાઇ નવ હાથની હતી અને સઘળું શરીર સર્વાંગ સુદર હતુ શૌય અને રૂપથી તથા સત્ય શીલ સદાચરણુ અને ઔદાય આદિ ગુણેાથી જનતાના મનને પ્રભુ વિશેષરૂપથી હર્ષિત કરતા હતા
ફાઇ એક દિવસની વાત છે કે જ્યારે અશ્વસેન રાજા રાજ્યાસન ઉપર બિરાજમાન હતા ત્યારે દ્વારપાળે આવીને નમન કરી ઘણા જ વિનયની માથે કહ્યુ કે, હું નાથ કોઈ એક પુરૂષ આપને કાઇક કહેવા માટે આવેલ છે અને દ્વાર ઉપર ઉભેલ છે. જે આપની આજ્ઞા હાય તે અદર લઈ લાવુ રાજુએ દ્વારપાલની વાત સાભળીને તે પુરૂષને અદર લઇ આવવાનુ કહ્યુ આથો નમન કરી દ્વારપાલ જઇને તે પુરૂષને અ ૧૨ લઈ આવ્યા. એ પુરૂષ આવતા જ રાજાને નમ્રતાપૂર્વક કહ્યું હે દેવ ! આ ભારત ક્ષેત્રમા કુશસ્થળપુર નામનુ એક નગર છે ત્યાના રાજાનુ નામ પ્રસેનજીત છે પ્રસેનજીત રાજાએ સારી સુકીતિ મેળવી છે એને એક પ્રભાવતી નામની પુત્રી છે. જે રૂપગુણને
Page #1000
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
--
-
-
-
-
-
R
am
- R
-
-
-
-
--
८१०
उत्तगध्ययनसूत्रे जागातमाप्तये पिता यहून रामकुमागनालोक्तिगन । परन्तु न कोऽपि नयोग्यो
रो मिलितः । ततो रामा चिन्तितो जातः । अथान्यदा सम्पीभिः सहोपान गता प्रभारती फिचरीमिर्गीयमान स्फीतमदो गीतमणोत् तयया-मृतोऽवसेन भूभ : श्रीपाों जयताचिरम । रूपलाप्यतेमोमिनियनिर्मगनपि ।। इति ।
इद गोत निशम्य प्रभारती पार्थकुमारे सनातानुरागा कोटा नीडा च सन्त्यज्य मुहुर्मुहुर्गीतश्राणेऽभिलापयुक्ता मिन्नरीगणाभिमुनी स्थिता । बनाई गई है। इसीलिये उसका मौन्दर्य तीन लोक में अनुपम माना जाता है। उनके पिता ननित राजाने जर अपनी पुनो को इस अनुपम स्प सौन्दर्य राशि का मटार देखा तत्र देवकर उन्हों ने अनुरूप जामाता की तलाश के लिये अनेक राजकुमारों को देगा परतु उसके योग्य वर कोई भी उनकी दृष्टि म नहीं जचा! पर की अमाप्ति से राजा के चित्त में डी चिंता लगी है। एक दिन की बात है कि प्रभारती सग्रियों के साथ उद्यान में गई थीं सो वहा उसने किन्नरियों द्वारा गाये गये गीत मे ऐसा सुना कि "अश्वसेन भूपति का पुन श्री पाव कुमार चिरफालतक जयवता वो जो अपने रूप, लावण्य एव तेज से देवताओ को भी जीतता है। . इस गीत को सुनकर प्रभावती का आफपण पार्श्वकुमार की और हो गया। उस ने क्रीडा एव जीडा (लजा) का परित्याग कर उस गोत के श्रवण करने मे पार बार अपने मन का उपयोग लगाया और इसीलिये वह किन्नरियो के सन्मुख बैठ गई। जय गीत गाकर वे सब અવતાર છે ત્રણ ભુવનમાં એના જેવી બીજી કોઈ રૂપસુ દરી નથી રાજા પ્રસેનજીતે પિતાની એ ઉત્તમ ગુણશીલવાળી પુત્રીના માટે મેં ગ્ય વરની ખૂબ શેાધ કરી પર તુ તે પ્રભાવતી કુ વરીના એગ્ય કોઈ રાજકુમાર તેને મળેલ નથી પિતાની વિવાહ ચેાગ્ય પુત્રી માટે ચગ્ય વર ન મળવાના કારણે રાજાના મનમાં ભારે ચિંતા વસી રહી છે એક દિવસની વાત છે કે કુમારી પ્રભાવતી પિતાની સખીચેની સાથે ઉધાનમાં ગઈ હતી એ સમયે ત્યાં તેણે કિન્નરી દ્વારા ગાવામાં આવેલ ગીતને સાભળ્યું એ ગીતમાં તેણે એવુ સાભળ્યું કે, અશ્વસેન ભૂપતિને પુત્ર શ્રી પાર્શ્વકુમાર ચિરકાળ સુધી જ્યવતા વત જે પોતાના રૂપ લાવણ્ય અને તેજથી દેવતાઓને પણ જીતે છે ” - આ ગતિને સાંભળીને પ્રભાવતીનું આકર્ષણ પાશ્વકુમારની તરફ થઈ ગયું જેથી તેણે ક્રીડા તેમજ લજજાને ત્યાગ કરી એ ગીતને સાંભળવામાં જ વાર વાર પિતાના મનને ઉપયોગમાં લગાડયુ અને એના માટે તે નિરિઓની સામે બેસી ગઈ
Page #1001
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका म २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् गतामु मिन्नरीपु तन्मार्गदत्तदृष्टिः प्रभावती विमनस्का जाता। पार्धकुमारे समनुरक्तेयमिति सग्वीभिरालक्षितम् । ततः सखीभि?हमानीतेय पार्यकुमारगत हृदया न स्मिपि जानाति पाइ काऽद का उमा इति । ततस्तस्या मातापितरौ तत्सखीमुग्यात्पार्धकुमारानुरक्तेयमिति अत्वा पर प्रमोदमापन्नौ । ततस्तावेव मोक्त वन्ती-उमा माणसमा मुता पाचन परिणाग्य द्रुतमानन्दयिप्यावः। ततः कुशस्थ लपुरे प्रसिद्ध प्रभावती पार्धकुमारेऽनुरक्तेति । फी सर चली गई तो प्रभावती जिस ओर वे गई हुई थी उसी ओर निहारती रही। जर वे अदृश्य हो गई तो वह विमनस्क बन गई। सखियों ने उसकी इस परिस्थिति से यह जान लिया कि यह पार्श्वकुमार में अच्छी तरह अनुरक्त हो गई है। बाद में ससियां जय उसको घर पर ले आई तो भी पार्यक्रमार में अनुरक्त हृदयवाली होने से उसको यह भान नहीं रहा कि मैं कहां पर है और कौन है तथा ये कौन हैं । जब माता पिता ने उसकी इस तरह की हालत देवी नो उन्होंने सखियों से इसका कारण पूछा, जब उनको यह पता सखियों द्वारा पट गया की यह पार्श्वकुमार में अनुरक्त हुई है तो वे पडे प्रसन्न हुए, और कहने लगे कि प्राणों से भी अधिक प्रिय इस पुत्री को पार्चकुमार के माय परणा कर हमलोग अब शीन ही निश्चिन्त हो जायेंगे। कुशस्थलपुर में भी यह यात प्रसिद्ध हो गई कि प्रभावती पार्चकुमार में अनुरक्त हो गई है। જ્યારે ગીત ગાઈને એ સઘળી ચાલતી થઈ ત્યારે પ્રભાવતી, એ જે તરફ જઈ રહી હતી એ તરફ જતી જ રહી જ્યારે તે દેખાતી બધ થઈ ત્યારે તે સાવ સુમુન્ન જેવી બની ગઈ સખીઓએ આ ઉપરથી એ જાણી લીધું કે, એ બહેન પાર્શ્વકુમારમા સ પૂર્ણ પણે અનુરક્ત બની ગઈ છે. આ પછી જ્યારે સખીઓ તેને રાજભવનમા લઈ આવી ત્યારે પણ તે પાશ્વ કુમારમાં અનુરક્ત હૃદય વાળી હોવાથી એને એ પણ ભાન ન ગણ્યું કે, હું કયા છું, અને કેણુ છુ તથા મારી પાસે કેણ કર્યું છે જ્યારે માતા પિતાએ તેની આ હાલત જોઈ ત્યારે તેમણે સખીઓને કારણ પૂછયું ત્યારે સખી તરી સમગ્ર વાત તેમને કહેવામાં આવી ત્યારે તેમને સાતવન મળ્યું અને પાશ્વકુમારના ગુણમાં અનુરકત બન્યાની વાતે માતા પિતા ઘણું જ પ્રસન્ન બન્યા અને કહેવા લાગ્યા કે, પ્રાણથી પણ અધિક પ્યારી એવી આ પુત્રીને પાર્શ્વકુમારની સાથે પરણાવીને અમે ખરેખર એક પ્રકારની મહાન ચિતાથી મુકત બની જઇશુ કુશસ્થલપુરમાં પણ આ વાત જાહેર થઈ ચૂકેલ છે કે પ્રભાવતી પાશ્વકુમારમાં અનુરક્ત થઈ ગઈ છે
Page #1002
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८४
-
-
-
-
तुमुद्यत पितर मति पापकुमार मारिपाच-तात ! तणाव तस्मिन ययनराजे मुरारिनयिनामार्याणामुघमोऽनावश्यर' । मरदानानुमारेण तन्नि पारण भविष्यति । ततो विश्वयाधिस्म्य तम्य पार्षप्रमो. पराक्रम जानानो राजाऽवसेनस्तद्वचन स्वीकृत्य यवन मत्यभिगन्त में गैः नहत ममादिवश । पिा समाविष्टो भगवान् पाना यान मत्यभिगन्तु यारयता भवति, तारन् शकसारथिः सरथ' समागत्य रयादतीर्थ भगवन्त भणम्य प्रवीति-भगवन् ! का कारण उनको समझा दिया। तात के मुख से सक्षेप से सरसमा चार सुनकर तथा यवनराजा के प्रति प्रस्थित होने में उपत अपने पिता को ठेसकर पार्श्वकुमार ने विनय के माथ पिता से कहा-हे तात' तृणतुल्य उस यवन राजा के ऊपर चढ़ाई करने का उद्यम आप जसे सुरामुर विजयी शरवीरो के लिये अनावश्यक है। आप की आजानु सार उमका निवारण हो जायगा। अत आप मुझे आजा दिजिये। पावकुमार के इस प्रकार वचन सुनकर "विश्वनय के प्राणियों से भी अधिक बलशाली ये पार्श्वकुमार हे अत. इसके बल पराक्रम की बात ही क्या कहनी है" ऐसा विचार कर अश्वसेन ने सैन्य के साथ उनको यवनराज के साम्हने जाने की आज्ञा दे दी। पिताकी आज्ञा पाते ही पार्श्वकुमार जैसे ही यवन राज के सन्मुख जाने को तैयार हुए कि वैसे ही शकेन्द्र का सारथि रथ लेकर उनके पास ओ पहुचा और रथ से उतर कर नमस्कार करके उनसे कहने लगा भगवन् । क्रीडारूप से તેને સમજાવી પિતાના મુખેથી સક્ષેપમા સઘળી વાત સાંભળીને તથા વવનરાજાની સામે લડવા જવા તત્પર બનેલા પોતાના પિતાને જોઈને પાWકુમારે વિનયન સાથે કહ્યું કે હે તાત! તૃણતુય એ યવનરાજાની ઉપર ચડાઈ કરવાને ઉદ્યમ આપના જેવા સુરાસુર વિજયી શૂરવીર માટે બરાબર નથી આપની આજ્ઞા અનુસાર એનુ નિવારણ થઈ જશે આથી આપ મને આજ્ઞા આપે પાશ્વકુમારના આ પ્રકારના વચન સાંભળીને “વિશ્વત્રયના પ્રાણીઓથી પણ અધિક બળવાળા અ! પાર્શ્વકુમાર છે આથી એમના બળ પરાક્રમની વાત જ ન કરવી” એવો વિચાર કરીને અશ્વસેન મહારાજાએ યવનરાજાની સામે સૈન્યની સાથે લડવા જવાની તેમને આશા આપી પિતાની આજ્ઞા મળતા જ પાWકુમાર યવનરાજાની સામે લડવા જવા તૈયાર થયા, તે સમયે કેન્દ્રને સારથી રથ લઈને તેમની પાસે આવી પહોચ્ચે અને રથથી ઉતરીને નમસ્કાર કરીને તેમને કહેવા લાગ્યું કે, ભગવાન ! આપ યવન
Page #1003
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० २३ श्रीपार्श्वनाथचरित निरूपणम्
८६५
t
1
शोभन्त कीडयाऽपि रणोधन ज्ञात्वा भक्तिवशात् सरथ मा भवत्सेवाया पितवान् । अतो भवान् नानाविवशस्त्रास्त्रसमन्वितमस्पृष्टभूपृष्टमम् रथमधिरोहतु । ततो भगवास्ते मामास्पद त रथमारत नमसा कुशस्थल प्रति प्रचलितः । सैनि कास्तु यथायोग्य भूमिमार्गेण प्रचलिता । तता दवें स्वक्रियशक्तिमभावेण कुलपुरसमीपे सोद्यान मासादो निर्मिन सैनिकाननुगृहन भगवान् तहत्यनुसारेण शक्रसारथिना रथ चाल्यद सैनिकै' सधैव तत्र समागत । निर्मिते उद्याने मासादे च भगवान यथायोग्य सर्वान् सवासितवान् । ततो ही रण में उद्यत 'आप को जय इन्द्र ने जाना तो भक्तिवश उन्होंने मुझे रथ लेकर आप की सेवा में भेजा है अतः आप मन्त्र एव अत्रों से सुमन्त्रित इस रथ में सवार हो जाइये !
1
1
T
1
यह रथ जमीन पर नहीं चलता है । इन्द्र के सारथी की इस बात को सुनकर प्रभु अपर्वतेज के श्राम उस रथ पर सवार हो गये । और आकाश मार्ग से होकर कुशस्थलपुर की तरफ रवाना हुए। साथ के सैनिक लोक भूमि मार्ग से चले । वहा कुशम्बलपुर के समीप आये, इतने में देवों ने अपनी क्रियशक्ति से उद्यानसहित प्रासाद बना दिया। भगवान्ने सारथि को यह आदेश दे दिया था कि जैसे. २ ये सैनिक चले वैसे तुम व चलाना सो वह मारथी इसी प्रकार से रथ चलाता था अतः प्रभु अपने सैन्य के मात्र २ ही कुशस्थलपुर के समीप आ पहुँचे । आते ही प्रभु देवनिर्मित उस उद्यानवाले प्रासाद में ठहर गये, और सैन्यजनों को भी રાજાની સામે લવા જઈ રહ્યા છે એવુ જ્યારે ઈન્દ્ર જાણ્યુ એટલે ભક્તિવશ તેમણે રથલઇને મને" આપની સેવામા, ગેલેલ છે આથી આપ સૂત્ર, અને સ્રોથી સુસજ્જીત આ રથ ઉપર ૧૨ થઈ જાવ. આ થ જમીન ઉપર ચાલત નથી ઇન્દ્રના સારથીની આ વાત સાભળીને પાશ્વ પ્રભુ અપૂર્વ તેજના ધામ એવા એ રથ ઉપર સ્વાર થઈ ગયા ને આકાશ માર્ગે પ્રશસ્થલપુરની તરક સ્વાના થયા એમના સૈનિી ભૂમિ માગેથી ચાલવા લ ગ્ય તેઓ કુશસ્થલપુરની પાસે આવ્યા એટલામા દેવ એ પેાતાની વૈયિ શક્તિથી ઉદ્યાન સાથે એક મહેલ તૈયાર કરી દીધે ભગવાને સાથને એવા આદેશ આપેલ હતા કે, જેમ જેમ મારા આ સનિક ચાલે તેમ તેમ તમારે આા નથને ચલાવવા આથી એ સારથી એ પ્રમાણે રથને ચલાવતા હતા. આ રીતે પ્રભુ પોતાના સૈન્યની સાથે જ કુશસ્થલ પુરની પાસે આવી પહેામ્યા ત્યા પહોંચતા જ પ્રભુ પાર્શ્વનાથ દેવાએ તૈયાર કરવા એ દિયુપ્રાસાદમા શકાયા અને સૈનિકાને " છુ ત્યા યથાયેગ્ય સ્થાને ઉતાર્યો જ્યારે સઘળા
२०
1
1
Page #1004
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६६६
কােন भगवान् मनस्येमचिन्तयन-प्रथम दतमुखादा मनिनामि प्रतिनिपतयितुम् । यघसी न निपतिप्यते, तदैवान्योपायालम्पन परियामि। पर विचिन्त्य स भगवान् तत्समीपे दूत प्रेपितरान । दूतोऽपि यवनराट् समीपे गत्वा दुर्मद त यवनराजमेरमब्रवीद-राजन् ! श्री पार्श्वनाथो मम मुसाद मान्तमेवमादिशति'भय प्रसेनजिद्राजा मम तातचरणाना शरणागत । अतस्त्वया कुंशस्थलपुराव रोपन परित्यज्य स्वराज्य पनि प्रस्थातव्य, यदि वाञ्छसि कल्याणम्। त्वा प्रत्यभ्युत तात स्नियादिना सान्त्वयित्वाऽह या रक्षितुमना. स्वयमागत' । अतो भूयोभ्यस्त्वा शिक्षयामि-यदि पासि कल्याण, तर्हि मम सन्देश श्रवण यथायोग्य स्थान में वहा पर ठहरा दिया। जय सब व्यवस्थितरूप से ठहर गये तब प्रभु ने मनमे ऐसा रिचार किया कि सर्वप्रथम दूत भेजकर यवनराज को यह संदेश भिजवाना चाहिय कि तुम या से वापिस अपने घर पर लौट जाओ। जब वह यह नहीं मानेगा तब अन्य उपाय का मुझे अवलम्बन करना योग्य रोगा। ऐसा विचार कर प्रभु ने उसके पास अपना एक दूत भेजा। इतने जाकर उस दुर्मद यवनराज से कहा-हे राजन श्री पार्श्वनाथ ने मेरे मुख द्वारा आपको यह सदेश दिया है-कि गह प्रसेनजित राजा मेरे पिता की शरण में आया हुआ है-अत तुम कुशस्थलपुर को छोडकर अपने राज्य मे वापिस लौट जाओ इसी में तुम्हारा भला है । पिताजी स्वय तुम्हारी साम्हना करने के लिये आरहे थे, परतु मैं ने अनुनय-विनय करके उनकोशात कर दिया है
और तुम्हारी रक्षा करने के अभिमायः से मैं स्वय आया है। मैं घार २ तुम को समझाता है कि यदि अपनी भलाई चाहते हो तो मेरे વ્યવસ્થિત રૂપથી ગોઠવાઈ ગયા ત્યારે પ્રભુએ મનમા એ વિચાર કર્યો કે, સહુથ પહેલા દૂતને મોકલીને યવનરાજાને એ સ દેશો મોકલ કે, તમે અહીં થી તમારા સ્થાન ઉપર પાછા ચાલ્યા જાવ જે એ આરીતે ન માને તે માટે બીજા ઉપાયનું અવલ બન કરવુ જોઈએ આવો વિચાર કરીને પ્રભુએ યવનરાજની પાસે પિતાના એક દૂતને એક દૂતે જઈને એ મદમા છેકેલા એવો યવનરાજને કહ્યું કે, હે રાજન શ્રી પાર્શ્વ કુમારે મારી સાથે એવુ કહેવડાવ્યું છે કે, આ પ્રસેનજીત રાજા મારા પિતાના શરણે આવેલ છે આથી તમારે કુશસ્થલપુરનો ઘેરો ઉઠાવીને પોતાના સ્થાને પાછા ચાલ્યા જવું જોઈએ એમાં જ તમારું ભલુ છે રાજા પોતે જ તમારા સામનો કરવા આવી રહેલ હતા પરત મે ઘણી જ વિનયની સાથે તેમને શાત કરી દીધા છે અને તમારૂ રક્ષણ કરવાના અભિપ્રાર્ટી હ આવ્યો છું અને મને એવી સમજણ આપુ છું કે જો તમે તમારી ભલાઈ ચાહતા હે તે મારા આ
Page #1005
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टोका अ २३ श्रीपार्यनाथचरितनिरूपणम् समकालमेव ससैन्येन त्वया प्रस्थातव्यमिति।" इम सन्देश श्रुत्वा दो यान राडेवमनवीत्-रे दूत । यत्त्वमेव जीपि, तदसमीचीनमेव । मम पुरतोऽश्वसेनो वा पार्थनायो या फियन्मानम् । अहमेव तर मुखेन तर स्वामिन सन्दिशामि । गन्छ र सन्दिश म्बस्वामिनम् । यदि जीवितुकामोऽसि, तर्हि प्रयाहि त्वरितम् । नौ चेत्ससैन्यो विनाश प्राप्स्यसि ! तद्वचन श्रुत्वा दुतः पुनरप्ययोचत्-राजन् ! मम स्वामी प्रसेनजितमिव त्यामपि रक्षितृमिन्छति । अत एव त्या वोपयितु मा पेपयत्। गरप्परिजेयस्य मम स्वामिन' पराक्रम बुढा त्वरितमितोऽइस सदेशकोसुनते ही तुम अपनी सेना को लेकर वापिस लौट जाओ। दूतके मुग्व से इस सदेश को मुनकर यवनराज ने कुद्ध होकर उससे कहा रे इत ! जो तृ ऐसा कह रहा है सो तेरा वह कथन सर्वया अनुचित ही है। मेरे समक्ष अश्वसेन तथा पार्श्वनाथ की क्या गिनती है। जा और तृ उनसे ऐसा मेरी तर्फ से कहदे नि यहा अर तुमको ज्यादा देर तकं ठहरने की आवश्यकता नहीं है। यदि अर और अधिक समय तक यहा ठहरे रहोगे तो याद रग्बो तुम्हारे जीवन की कुशलता नहीं है। अत: टि जीवित रहने की अभिलापा हो शीत्र ही यहा से वापिस अपने स्थान पर भाग जाओ नहीं तो यही पर ससैन्य नष्ट कर दिये जाओगे। इस प्रकार यवन राज के असभ्यवचन सुनकर दत ने पुन उनसे कहा, हे राजन् । मेरे स्वामी तो इतने भले है कि वे यहा का राजा प्रसेनजित की तरह आप की भी रक्षा करना चाहते हैं इसी लिये उन्होंने मुझे आप को समझाने के लिये भेजा है। आप को यह अपने हृदय में अच्छी तरह समझ लेना चाहिये कि मेरे स्वामी - દેશાને આ ભળતા જ તમારી સેના સાથે પાછા ચાલ્યા જાવ દૂતના મુખેથી આ સ દેશે માળીને યવનપજાએ ક્રોધિત બનીને તેને કહ્યું અરે દૂત તુ જ કહી કહેલ છે એ તારૂ કહેવાનું સઘળું નિરર્થક છે મારી સામે અશ્વસેન તથા પાકમારની શુ ગણત્રી છે જ અને મારા તરફથી તુ તેમને કહી દે કે, અહી યા તેમને વધુ સમય રોકાવું નહી જે તેઓ મારા કહેવા પછી વધુ સમય રોકાશે તે યાદ રાખજો કે તમારા જીવનની કુશળતા નથી આથી જે જીવતા રહેવાની અભિલાષા હોય તે જલદીથી અહી થી ભાગી જાવ નહીં તર સંસિન્ય અહી જ તમારે નાશ કરવામા અવશે યવનરાજાના આ પ્રકારના અસભ્ય વચન સાંભળીને હૃતે ફરીથી તેમને કહ્ય કે, હે રાજન ! મારા સ્વામી તે એટલા ભલા છે કે તેઓ અહીના રાજા પ્રસેનજીત માફક આપનું પણ અક્ષણ કરવા ચાહે છે આ કારણે તેઓએ આપને સમજાવવા માટે મને મોકલેલ છે આપે આપના હૃદયમાં એ સારી રીતે સમજી લેવું જોઇએ
Page #1006
--------------------------------------------------------------------------
________________
८.८
उत्तराध्ययनं
,
ๆ
"
1
1
पसर । नाचेदविनयस्य फल प्राप्स्यसि । यथा हरिण सिंहेन, तिमिर भास्करेण शलभ महिना, पिपीलिका समुद्रेण, नाग गरुडेन, पर्वत. पविना, म. कुञ्जरण समर्थस्तथैव पार्थेन सह यद्धुसमर्थोऽसि ती तिबुद्धया समुपामिविरमं युद्धयवसायात् । गृहम एन्त दूत यवनरा जानुचरा हन्तुमुद्यता । तदा तस्य नीतिकुशल मन्त्री सानेव माह-अरे मूढा !. पार्श्वमभोत हन्तुमुद्यता यूयम् मन्ये स्वमण्ठे वाऽनर्थकृपे प्रक्षिप इन्द्रों से भी अजेय है अतः आपकी इन थोथी मानों म कुछ भी सार नही है । इस तरह तुम उनके पराक्रम को जानकर निज़ की भलाई के लिये यहां से वापिस हो जाओ, नहीं तो अपने किये का फल पाओगे? देखो - जैसे- सिंह के साथ हरिण, सूर्य के साथ अधवार अग्नि के साथ, पतंग, समुद्र के साथ, पिपीलिका (कीडी), गरड के साध नाग, वज्र के साथ पर्यंत, हाथी के साथ मेप, युद्ध करने मे असमर्थ हैवैसे तुम भी पार्श्वप्रभु के साथ युद्ध करने में असमर्थ हो, इसलिये मैं हित बुद्धि से तुमसे समझाता हूँ कि तुम इस न्यर्थ के युद्ध व्यव - साथ से हर रहो और जैसे घर से आये हो वैसे ही चले जाओ ।इस प्रकार दूत जन यवनराज से कह रहा था कि इतने मे ही उसके अनु चर उसको मारने को तैयार हो गये । अनुचरों को मारने के लिये उद्यत हुए देवकर यवनराज के नीतिकुशल मत्री ने उनसे कहा अरे ! मृर्खो " तुम्हारा यह व्यवसाय योग्य नही है जो तुम इस तरह से पार्श्वप्रभुं કે, મારા સ્વામી ઇન્દ્રોથી પણ અજેય છે. અ થી આપની આ બડાઈ વાળી વાતેામાં કાઇ સ ર નથી. આ પ્રકારે તમે તેમના પરાક્રમને જાણીને તમારી પેાતાની ભલાઇ માટે અહીં થી પાછા ફરી જવ નહીતર તમારે તમારા કરેલા કૃત્યોનુ ફળ અવશ્ય ભાગવવુ પહેશે. જેમ સિહની સામે હુણ, સૂર્યની સામે અધકાર, અગ્નિની સામે પતંગ, સમુદ્રની સામે કાઢી, ગરૂડની સામે નાગ, વજ્રની સામે પવ ત, હાથીની સામે ભેસ યુદ્ધ કવમા અસમર્થ છે તેવી જ રીતે તમા પણુ પાત્ર કુમારની સામે યુદ્ધ કરવામા અસમર્થ છે. આ કારણે હું તમારા જ હિતને માટે સમજાવુ છુ કે, તમે! ખા નકામા યુદ્ધના વ્યવસાયથી શાત રહે અને જે રીતે આવ્યા છે એ જ રીતે પેાતાના સ્થળે પાછા ચાલ્યા જાવ આ પ્રમાણે દૂત જ્યારે ચવનનજંતે કહી રહ્યો હતા એ વખતે તેના અનુચર તેને મારવા માટે તૈયાર થઈ ગયા અનુચાને આ રીતે તૈયાર થયેલા જોઇને યવનરાજાના નાંતિકુશળ મત્રીએ તેમને અટકાવતા કહ્યુ કે, અરે મૂર્ખાએ! તમારા આ વ્યવસાય ચૈગ્ય નથી કેમકે સ દેશે!
Page #1007
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
T
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरिततिरूपणम्- ---- - - ८६९ यस्याज्ञा शकादयः मर्ने इन्द्रा अपि शिरसा मुकुटमिपसमुवहन्ति, तस्य पार्श्वमभो देतस्य हनन रेऽस्तु, तदपमानोऽपि सकलापदा पदम् । तस्माधूय निवत्तध्वमस्मादनर्थव्यवमायद । एत्र स्वभटान निवार्य मन्त्री पार्श्वममुर्दूत सामनीत्येदमववी --महाभाग ! एपामत्रिचार्यकारिणामिममपराध क्षमस्व । त्वयि योऽसव्यवहार एभिः कृतः ,म त्वया न क्थमपि पार्चप्रभवोनिघेदनीयः। वयमधुनैव पार्श्वभु पणन्तु सुमागन्याम, ।, इत्य मामवचनै सान्वयित्वा त दृत विससर्जा तत" स मली, स्वभु यवनरानमेवमब्रवीत्-स्वामिन,! । सिंहसटाकर्पणवद् दुरन्त के दूतक को मारने के लिये उद्यत हो रहे हो। तुम्हारी यह अविचारित क्रिया अपने प्रभु को कठ पकडकर कृप में पुटकने जैसी है। जिस प्रभु की
आजा' शंकादिक देवे भी मुकुट की तरह शिर पर धारण करते है, भला, उनके दूतको मारना तो बहुत दूर की बात है, उनका अपमान करना भी मकल आपत्तियों को आमन्त्रित करना है। अतः भलाई आप लोगो की, इसी में है कि आप लोग ईस अनर्थकारी व्यवसाय से निवृत्त हो जायें। इस प्रकार अपने भटों को हटा कर मत्री ने पाचपभु के दूत, से सामनीति का आश्रय करके इस प्रकार कहा-हे 'महाभोग! आप इन विना विचारे काम करने वाले भटों के इस अपराध को क्षमा करें। इन लोगों ने जो आप के साथ असव्यवहार किया है वहे आप लोग पार्श्वप्रभु से प्रकट न करें। हम लोग अभी पार्श्वभु को नमन करने के लिये आते हैं। इस प्रकार साम वचनों से दूत को शात करके मत्री ने उसको विसर्जित किया। बाद में यवनराज के पास पहुँच कर उनसे इस प्रकार कहा-हे स्वामिन् ! सिंह की, सटा के आकर्पण की तरह आपने લઈને આવેલા દૂતને મારા એ નીતિ વિરૂદ્ધનું છે, તમારી, આ અવિચારી વર્તણુક પિતાના પ્રભુને ગળેથી પકડીને કુવામાં નાખી દેવા જેવી છે જે પ્રભુની આજ્ઞા ઈબ્રાદિક દે પણ શીરાધા માને છે ભલા એના દૂતને મારા એ તે ઘણું દૂરની વાત છે, પરતુ એનું અપમાન કરવું એ પણ સઘળી આપતીયાને આમંત્રણ આપવા બરોબર છે આપ લોકોની ભલાઈ તે એમ છે કે, આપ લેકે આ અનર્થકારી વ્યવસાયથી. અલગ બને આ પ્રકારે પોતાના અનુચરેને દૂર હટાવીને પછીથી મત્રીએ પ્રાવ” કુમારના દૂતને સામનીતિને આશ્રય લઈને કહેવા માડયુ હે મહાભગ અમારા અવિચારી કામ કરવા વાળા અનુચના અપરાધને આપ ક્ષમા કરો એ કે આપના તરફ જે પ્રકારના વ્યવહારનું આચરણ કર્યું છે તેને આપ પાર્વપ્રભુની આગળ પ્રગટ ન કરતા અમે પશુ પાર્વપ્રભુને નમન કરવા માટે આવીએ છીએ આ પ્રકારના સામ વચનથી દૂતને શાત કરી મત્રીએ તેને રવાના કર્યો પછી યવનરાજની પાસે જઈને મ બ્રીએ તેને કહ્યુ છે સ્વામીન ! સિંહની સટા, (કેશવાળી), ખેચવા જેવા દુરન્ત અકર્તવ્ય કાર્યો કરવાને આપે આ પ્રારભ કર્યા છે કે તે
-
-
-
-
Page #1008
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
८७०
उत्तराध्ययममने त्वया कथमिदमविचारितात्य कृतम् ? यस्य सनायो गमिटाया टेवा सैनिका भूत्वा समुपस्थितास्तेन पार्थमभुगा सहन महामस्वणाग्निसामसमः । परमयापि नो किमपि गतम् ! पण्ठे कुठार न्यस्य पार्थमभुमाश्रय, स्वापराध समय, तदाज्ञाशवर्ती भव | यदि तमेलिंगमुध्मिक कुशल वासि, तदा मम वचनमही कुरु । इत्य मन्त्रिणो वचन निशम्य यवनः प्रार-मन्त्रिन् । भवताऽह सुष्टु रोधित । यथा भरतोन्यते; तपाइ करिष्यामि। एवमुतवा से यवनराज' स्वग्रीवाया कुठार द्वा मन्त्रिणा सह पापभोरन्तिके समुपागतः । द्वारपालेन निर्दिष्टमार्गः स सभामध्ये गया प्रमोधरणयोपरि समस्तर यह क्या दुरन्त अर्तव्य कार्य विना विचार करना परभ किया है ? जिनकी सेवा में स्वय इन्द्रादिक देव सैनिक होकर उपस्थित हुए है, उन प्राश्वमभु के साथ आपका सग्राम करना तणाग्निसग्राम क समान हैं। परन्तु अब भी कुछ नहीं बिगडा है। कठ मे कुठार को धारण कर आप पामभुकी शरण में जाओ, और अपने अपराध की उनसे क्षमा मागा। उनकी आज्ञा के वशवर्ती हो कर रहो, यदि आप इस लोक पर लोक सबंधी कुशल चाहते होओतो । मैं आपसे सर्वथा सत्य कहता। मेरे इन वचनो को आप अगीकार करें इसी में आग भलाई है। इस प्रकार मन्त्री के वचन सुनकर यवनराजने कहा-हे मनिन् ! आपने हमें अच्छा सम झाया। आपकी जैमी मलाह है हम वैसोही करने को तैयार हैं। इस तरह कर कर यवनराज अपनी ग्रीव में कुठार धारण करें के मंत्री के साथ पार्श्वभु के पास पहचा। द्वारपालने उसको प्रभु के समीप जाने का मार्ग એવામાં ઈન્દ્રાદિક દેવ પિતે જ સનિક બનીને ઉપરિયત થયા છે એવા પાર્વપ્રભુન સામે સ ગ્રામ કર આપને માટે તૃણ અને અગ્નિને સ ગ્રામ જેવું છે છતા હજુ કાઈ બગડયું નશી આપ પોતાના ગળામાં કુહાડાને ધારણ કરીને પાપ્રભુની શરણ માં જવ અને પિતાના અપરાધની માફી માગે એમની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તનાર બને જો આપ આ લેક અને પરલેક સ બ ધી કુશળતા ચાહતા હો તે સત્વર તમારા અકર્તવ્યને તજી દે હુ આપને સંપૂર્ણ સત્ય કહ છુ મારા આ વચનને આપ અંગીકાર કરો એમાં જ આપની ભલાઈ છે આ પ્રકારે ભત્રીના વચન સાંભળીને યુવનરાજે કહ્યું મત્રીના આપે મને ઘણો જ ઉત્તમ માર્ગ સમજાવેલ છે એપની જેવી સલાહ છે એ પ્રમાણે હું કરવા તૈયાર છુ આ પ્રમાણે કહીને યવનરાજે પોતાના ગળામા કુહાડે ધારણ કરી મત્રીની સાથે પાર્વપ્રભુની પાસે પહોંચ્યા દ્વારપાળે પ્રભુની પાસે જવાનો રસ્તો બતાવ્યો એ માર્ગથી જઈને સંભામાં બેઠેલા
Page #1009
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपाथचरितनिरूपणम् - - १
धृतवान् । ततो भगदाज्ञया स्वरुण्ठात्कुठारमुन्मुच्य भूयः प्रणम्येवमनवीतहे नाथ! भवान् सरसहोऽसि, अतो ममापराध. क्षम्यताम् , दीयतामभयम् । मम समग्रा श्रिय गृहातु, प्रसीदतु भवान्। तद्वचन थुत्वा पार्वमभुराह-राजन् ! तर कल्याण भरत । त्व निज राज्य मुश्त्र । परमन्यदा त्वया एवन कतव्यम् । सपरिवारो निर्भय गच्छ स्त्रनगरम् । एव प्रभुणाऽऽदिष्टः स म्बनगर प्रति प्रस्थितः।
ततः प्रभोराज्ञया पुरपोनमनामा दूतः प्रसेनजित्समीपे गत्वा सर्व वृत्त न्यवेदयत् । तच्दूत्वाऽतीन प्रसन्न स राजा प्रसेनजिदुपायनमिव स्वपुत्री प्रभावती बतलाया सो उसी मार्ग से जाकर उसने सभा के बीच में बैठे हुए पाचप्रभु के चरणों पर मस्तक रख दिया। पश्चात् पार्चमभु की आज्ञा से फिर अपने कठ से कुठार उतार कर और पुनः उन्हे नमन कर इस प्रकार कहा-हे नाथ ! आप सर्वसह है इसलिये मेरे अपराध को क्षमा करें और मुझे अभय प्रदान करे। आप प्रसन्न हों और मेरी इस समग्र लक्ष्मी को स्वीकारे। इस रूपसे यवनराज के वचनों को सुनकर प्रभुने उससे कहा-हे राजन् ! तुम्हारा कल्याण हो तुम अपने राज्य को आनद के साथ भोगो। परतु अब आगे ऐसा नहीं करना। निर्भय होकर तुम यहां से सपरिवार खुशी से अपने नगर को जाओ। इस प्रकर प्रभु द्वारा आदिष्ट होकर यवनराज अपने नगर को चला गया। - इसके बाद प्रभु की आज्ञा से पुरुषोत्तम दूतने प्रसेनजित् के पास जाकर समस्त वृत्तान्त कह दिया। दूत के मुख से सब बातें सुनकर प्रसेनजित अतीव प्रसन्न हुआ और भेट-यानेनजराने के रूप में अपनी प्रभावती પાર્વપ્રભુના ચરણે ઉપર પિતાનુ મસ્તક યવનરાજે નમાવ્યું પછી પાર્શ્વ પ્રભુની આજ્ઞાથી પોતે ગળામાં ધારણ કરેલ કુહાડા કાઢી નાખીને ફરીથી નમન કર્યું અને કહ્યું કે, હે નાથ ! આપ સર્વજ્ઞ છે આ કારણે મારા અપરાધની ક્ષમા કરે અને મને અભયપ્રદાન કરે આપ પ્રસન્ન થાવ અને મારી આ સઘળી લક્ષ્મીનો સ્વીકાર કરે આ પ્રમાણેના વિનયયુક્ત યવનરાજના વથાને સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યું હે રાજન ! તમારૂ કયાણ થાવ તમે તમારા રાજ્યને આનંદથી ભેગ પરતુ હવે પછી આવુ અકર્તવ્ય કદી પણ ન કરતા નિભય બનીને તમે અહી થી સપરિવાર ખુશીથી પોતાના નગરમાં જાએ આ પ્રકારને પ્રભુને અદેશ મેળવીને યવનરાજ પિતાના સૈન્ય સાથે પિતાના નગર તરફ ચાલી ગયે
આ પછી પ્રભુની આજ્ઞાથી પુરૂત્તમ દૂતે પ્રસેનજીતની પાસે જઈને સઘળે વૃત્તાત તેને કહી સંભળાવ્યા દૂતના મુખેથી સઘળી વાત સાંભળીને પ્રસેનજીત ખૂબ પ્રસન્ન થ, અને ભેટ યાને નજરાણુના રૂપમાં પોતાની પુત્રી પ્રભાવતીને સાથે લઈને પાર્વપ્રભુની
Page #1010
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
८७२
उत्तराभ्ययन सहादाय पार्थमभोः समीपे गत्ता नमस्कारपूर्णकमि मवयीत-प्रभो। भवान
यमिहागत्य मय्यनुग्रहमकरोत् ।काम्या यदु भवान माममपुत्री ग्वीकरोविति । प्रसेनजितो उचन निशम्य भगवानाह-राजन! पितुराज्ञया मान्त परित्रातुम मिहागमो, न तु भात्सना परिणेतुम् । इत्य प्रभोगन थुत्या प्रसेनजिन्मनम्यचिन्तयत
नाय ममः रचनात्स्योकरिष्यति । अतोऽस्य, गिरवतात म्बीफारयिष्यामित इत्थ पिचिन्य स..पालमभुमेवमुनयान-म्यामिन् ! भारिपत्रा, उपकृतोऽस्मि, अतोऽद्द सपरिवारो:भवता सहा त मणन्तु गमिायामि तत पावणा सुत्री को साथ लेकर पार्चप्रभु के समीप आकर नामसार पूर्वक इस प्रकार कहवे ,लगा-प्रभो! आपने मेरे ऊपर पड़ी भारी कृपा की जो स्वय पधारे। मैं चाहता है कि आप मेरी इस पुत्री को स्वीकार कर मुझे अनुगृहीत करें। प्रसेमर्जित के इस प्रकार घचन सुनकर प्रभुने उनसे महा-हे राजन् ! "पिताकी आज्ञा से आप की रक्षा करने के लिये ही मैं यही आया है, आपकी पुत्री को विवाह के लिये नहीं आया हूँ। पार्श्वकुमार के ऐसे वचन मुनगर प्रसेनजित् ने मन में ऐसी विचार किया कि ये कुमार मेरे कहने से मेरी पुरी को स्वीकार नहीं रेगे-अत इनके पिता से इस विप में करना चाहिय तभी मेरी पुत्री को स्वीकार कर सकेंगे। इस प्रकार सोच समझ का प्रसेनजित्ने साधरकुमार से कहाहे स्वामितु आपके पिता ने मेग बहुत उपकार किया है, इसलिये, में उनके दर्शन के लिये परिवार सहित आप के साथ चलना चाहता है। प्रसेनर्जित् का ऐसा आग्रह देख कर पावरकुमार ने उनको अपने साथ પાસે પહચી નમસ્કાર પાસે પહોંચી નમસ્કાર પૂર્વક કહેવા લગ્ન પ્રભુ! બાપ મારા ઉપર ઘણું જ કૃપા
ક. કરીને સ્વય એ પધાર્યા છે. હું ચાહું છું કે, આપ મારી આપનીના સ્વીકાર કરી મને અનુગ્રહીત કરો પ્રનતના આ પ્રકારના વચનેને સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યું હે રાજના પિતાની સંજ્ઞાથી આની રક્ષા કરવા માટે જ હું અહીં આવેલ છુ આપની પુત્રીની સાથે વિવાહ કરવા માટે વેલ નથી પાકુમારના આવા ચન સાભળીને પ્રસેનજીતે મનમાં એવો વિચાર કર્યો કે, આ કુમાર, મારાં કહેવાથી મારી પુત્રીને સ્વીકાર કરશે નહીં. આથી એના પિતાને આ વિષયમાં કહેવું જોઈએ આમ થવ થી તેઓ મારી પુત્રી સ્વીકાર કરી શકશે આ પ્રમાણે વિચાર કરીને પ્રસેનજીતે પાર્વ,મારને કહ્યું કે સ્વામી ! આપના પિતાએ મારા ઉપર ભારે ઉપકાર કર્યો છે એ કારણે હું એમના દર્શન માટે સપરિવાર આપની સાથે માવા ચાહુ , પ્રસેનજીતના આ પ્રકારના આગ્રહથી પ્રાકુમારે તેમને પોતાની
-
JP
Page #1011
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनो टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८७३ समनुज्ञातः प्रसेनजित्स्यपुत्री प्रभारती सहादाय तेन सह वाराणसी पुरी गतः । तत्र गत्ता भगरान पार्थनाः पितर प्रणम्य स्वभवन गतः । स्त्रपुञ्या प्रभावत्या सहितो राजा प्रसेनजिदपि राज्ञोऽवसेनम्य समीपे गत्वा त प्रणतवान । अश्वसे. नोऽप्यासनात्समुत्थाय त सादर ममालिञ्य स्वासने समुपवेश्य कुशलमागमनकारण च पृष्टवान् । ततः प्रसेनजिदाह-राजन् । यस्य भवान् रक्षकोऽस्ति, तस्य सर्व ,कुशलमेर! तथापि भवत्समोपे समागतोऽस्मि किगपि कारणमुद्दिश्य ! इय मम पुत्री प्रभावती पार्श्वकुमारेऽनुरक्ताऽस्ति । अतो भवानिमा क्न्या पार्श्वकुमाराय गृहात । राज्ञ. मसेनजितो वचन निशम्य राजाऽश्वसेनस्तमेवमब्रवीत-राजन् ! चलने की आज्ञा दी। प्रभु से आज्ञा पाकर प्रसेनजित् साथ में अपनी पुत्री प्रभावती को लेकर उनके साथ बनारस गये। प्रभु पिता को प्रणाम कर अपने भवन पर चले गये और राजा प्रसेनजित् अश्वसेन राजा के पास जाकर उन से मिले। और नमस्कार किया। अश्वसेन गजा ने भी अपने आसन से उठकर उनसे भेट की एव आधे सिहासन पर बैठा कर कुशल समाचार पूछते हुए आने का कारण पूछा। प्रसेनजित् ने कुशल समाचार के विषय मे निवेदन करते हुए कहा कि महाराज! जिसके आप जैसे सामर्थ्यशाली राजा रक्षक हैं, भला उसमे अकुशलतो कैसे हो सकती है ? आपकी कृपा से सर्वप्रकार से सर्वकुशलता है। परतु आपकी सेवा में आने का कारण निज का कुछ उद्देश्य है, और वह यह है-यह मेरी प्रभावती पुत्री पार्चकुमार मे अनुरक्त हो रही है सो आप इस पुत्री को पार्श्वकुमार के निमित्त स्वीकार करे। प्रसेनजित् के इस प्रकार वचन सुनकर अश्वसेन राजा ने उनसे ऐसा कहा हे સાથે ચાલવાની આજ્ઞા આપી પ્રભુની આજ્ઞા મળતા પ્રસેનજીત પિતાની પુત્રી વગેરેને સાથે લઈ તેમની સાથે વારાણસી પહોચ્યા પ્રભુ પિતાને પ્રણામ કરી પોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા આ પછી રાજા પ્રસેનજીત અશ્વસેન રાજાને જઈને મળ્યા અને નમસ્કાર કર્યા અશ્વસેન રાજા પણ ઉભા થઈને તેમને ભેટયા, અને પોતાના અરધા આસન ઉપર બેસાડીને કુશળ સમાચાર પૂછયા અને પછીથી આવવાનું કારણ પૂછ્યું પ્રમેનજીતે કુશળસમાચાર જણાવતા કહ્યું કે, મહારાજ ! જેના આપ જેવા સાથે શકિતશાળી રાજા રક્ષક છે તેની અકુશળતા કઈ રીતે હોઈ શકે? આપની કૃપાથી સર્વ પ્રકારની કુશળતા છે પરંતુ આપની સેવામાં આવવાનુ કારણું મારો પોતાનો એમા એક અગત્યને સ્વાર્થ છે અને તે એ છે કે, આપ મારી પુત્રી પ્રભાવતી પાર્શ્વનાથ કુમારમાં અનુરકત થઈ રહી છે તે આપ મારી આ પુત્રીને પાર્શ્વનાથ કુમારના માટે સ્વીકાર કરે પ્રસેનજીતના આ પ્રકારના વચન સાંભળીને અશ્વસેન રાજાઓ ૧૧૦
Page #1012
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
-
८७४
उत्तराध्ययनमा कुमारोऽय ससारासार विरक्तस्तिष्ठति । तथाऽप्य तक तय त परिणाय यिष्यामि । इत्युक्त्वाऽश्वसेननृपः पार्थमार समाइयेदमनयोत-पत्म ! अस्य राज्ञ सुता परिणय । यद्यपि त्व पाल्यादेव भासा पिरतोऽसि, तथाऽयेतन्मम पचन दाक्षिण्यरता त्वया मान्यमे। इत्य पिना माना मोक्तः पार्वप्रभु मौनमालम्य स्थितः । ततः मभापत्या मह भगवती विवाह सजातः ।
अथैफदा गाक्षस्थितो भगवान् पार्थनाय: पुप्यहस्तान् नगराद् यहि गच्छतो पहन जनानपश्यत् । तत. स पार्थस्थिताननुचरान् पृष्टान-किमय राजन् ! देगो यह पार्यकुमार समार से मर्वदा विरक्त बना रहता है, परन्तु फिर भी मै आप के सतोप के लिये उसको परणाऊँगा। ऐसा फह अश्वसेन राजा ने उसी समय अपने पास पार्थकुमार को बुलाकर ऐसा कहा-हे वत्स! इस राजा की पुत्री के माथ तुम विवाह करी। यद्यपि तुम बाल्यकाल से ही इस गृहावास से विरक्त बने हुए हो तो भी मेरे उन वचनों को तुम जैसे विवेकी को मानना ही चाहिये । इस प्रकार पिता के द्वारा आग्रह पूर्वक कहे जाने पर पार्थकुमार उनके समक्ष कुछ भी नहीं बोले अतः प्रभु की समति जान कर पिताने प्रभावती के साथ उनका विवाह कर दिया।
एक दिनकी बान है कि भगवान् ने जो उस समय अपने महल की खिडकी मे बैठे हुएथे पुप्पो को हाथों में लेकर नगर से बाहिर जाते हुए अनेक मनुष्यों को देखा। देखते ही प्रभु ने अपने पास मे खडे हुए તેમને એવું કહ્યું કે, હે રાજન સાભળો પાકુમાર સસારથી સર્વદા વિરકત બનીને રહે છે છતાં પણ આપના સ તેને માટે આપની પુત્રીની સાથે તેને પરણાવી. આવું કહીને અશ્વસેન રાજાએ પકુમારને પિતાની પાસે બેલાવીને એવું કહ્યું કે, હે વત્સ! આ રાજાની પુત્રી સાથે તમે વિવાહ કરે જે કે તમે બાડવકાળથી જ સ સારિક વ્યવહારથી અલિપ્ત રહ્યા છે તે પણ મારા ઓ વચનને તમારા જેવા વિવેકીએ માનવા જ જોઈએ આ પ્રકારે પિતા તરફથી આગ્રહ પૂર્વક કહેવામાં આવવાથી પાશ્વકુમાર તેમની સામે કોઈ પણ ના બોલ્યા આથી પ્રભુની સમિતિ જાણીને પ્રભાવતીને પાવ પ્રભુની સાથે વિવાહ કરી દીધો
એક દિવસની વાત છે કે, ભગવાન પોતાના મહેલના ઝરૂખામાં બેઠેલ હતા ત્યારે તેમણે હાથમા ફેને લઈને નગરની બહાર જતા ઘણા મનુષ્યને જોયા એ જોતા જ પ્રભુએ પોતાની પાસે ઉભેલા અનુચરને પુછયુ શુ આજ કઈ મહેસવ છે
Page #1013
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका 4 २३ श्रीपार्श्वनायचरितनिरूपणम्
८७० चिन्महोत्सयोऽस्ति, विशाल जनसमूहः सपुष्पापणिनगराद् पहिर्गन्छति ? एव पृउन्त भगान्त कश्चिदनुचरः माह-स्वामिन् । नास्ति कश्चिदुत्सर ! किन्तु पहिरुद्याने मिठो नाम तापसाग्रणीः समागतोऽस्ति। तदर्चनायैते लोका गन्छन्ति । इत्य तद्वचनमार्ण्य तत्कौतुक दृष्टुकामो भगवान पार्श्वनायोऽपि जनन्या सह सपरिजनम्तन गतः। तर पञ्चाग्निसाधक त स्मठ पश्यन्नाधिनानेन वह्निकुण्डलिप्तकाप्ठे दामान नागनागिनीयुगमपश्यत् । तत् प्रेक्ष्य कृपातरगसमुद्वेलितस्वान्तो भगवान पार्शप्रभुरेपमत्रवीत-'अहो । तपस्या कुर्वतोऽप्यस्य ज्ञान न जात, यतोऽम्य दयागुणो नास्ति ! चक्षुविना यथा मुख न गोभते, तथैव अनुचरों से पृठा क्या आज कोई महोत्सव हे, जो मनुष्यों के यह विशाल समूह के समूह हाथों में पुप्पों को लेकर नगर बाहर जा रहा है। भगवान् के इस प्रकार पूछने पर अनुचर ने कहा-स्वामिन् ! उत्सव तो कोई नहीं है किन्तु नगर के बाहर उद्यान मे कमट नाम का पडा तापस आया Eआ है। अतः उनके दर्शन के निमित्त ये सब लोग ना रहे है। इस प्रकार अनुचर के वचन सुनकर पाबकुमार इस को देखने के लिये माता एव परिजनों के साथ वहा गये। उस समय कमठ वहा पचाग्नि तपस्या कर रहा था। उसमे पडे २ काष्ट जल रहे थे। अवधिज्ञान से एक काप्ट के भीतर जो अग्निकुण्ड मे रखा हुआ जल रहा या नागनागिनी युगल को जलता हुआ देख कर प्रभुका हृदय करुणा से भर आया। उन्हों ने उसी समय ऐसा कहा-देखो यह कितने आश्चर्य की बात है, जो तपस्या करते हुए भी यह ज्ञान से विहीन बना हुआ है। इम को कारण इसमे दयागुण का अभाव है । जैसे चक्षु के विना કે, જેથી નગરજને હાથમાં કુલેને લઈને નગરની બહાર જઈ રહ્યા છે ભગવાનના આ પ્રમાણે પૂછવાથી અનુચરે કહ્યું સ્વામિન ' ઉત્સવ તે કઈ નથી પરતુ નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં કમઠ નામના એક મોટા તપસ્વી આવેલ છે આથી તેના દર્શન માટે આ સઘળા લેકે જઈ રહ્યા છે આ પ્રકારના અનુચરના વચન સાભ ળીને પાર્શ્વકુમાર પોતાના માતા અને પરિવારના બીજા માણસો સાથે ત્યા ગયા આ સમયે કમઠ ત્યા પચાગ્નિ તપસ્યા કરી રહેલ હતા ત્યા મોટા મોટા લાકડા બળી રહ્યા હતા, અવધિજ્ઞાનથી અળી રહેલા એ લાકડામાં નાગ અને નાગણીનું એક જેડ઼ હોવાનું પાર્વપ્રભુએ જાણ્યું આથી પ્રભુનુ હદય કરૂણાથી ભરાઈ આવ્યું અને આથી તેમણે એ સમયે એવું કહ્યું કે, જી ! આ કેટલા આશ્ચર્યની વાત છે કે, તપસ્યા કરવા છતા પણ આ તાપસ જ્ઞાનથી વિહીન બની રહેલ છે તેનું કારણ તેનામા દયા ગુણને અભાવ છે જે રીતે આખા વગર
Page #1014
--------------------------------------------------------------------------
________________
শুধখানায় दया विना धर्मोऽपि न शोभते । दयारहितो धर्मस्तु धर्मामाम एर । निष्क पस्यास्य कायस्लेश पगोरिर रिफट । पाश्चममोवानमारण्य कमटतापस एपमब्रवीत्-राजपुत्र ! भाशा जना गनशिक्षादौ दक्षा. स्यु , धर्मे तु पय मुनय एर दक्षाः पय हि सर्वज्ञा. स्मः । तत पार्यमभुरग्निकुण्डे प्रचरकाष्ठ मदर्य त पृष्टवान्-किमात्यस्मिन याप्टे' समाह-नास्ति स्मिपीति ! तत पाश्मभुग्निकुडातकाप्ठ सेयर निष्काम्य यत्नेनाभेदयत् । तम्माचलनचाग समाकुल म्रियमाण नागनागिनी युग निर्गतम् । ता भगन् नमस्कारम त्रस्य शरण तस्मै दत्तवान् । तथा प्रत्याग्न्यानादिक चारि परलोकमस्थिताय मुग्म की शोभा नहीं होती है उसी प्रकार दया के बिना धर्म की भी शोभा नहीं होती है। ऐसा धर्म वास्तविक धर्म नहीं है किन्तु वह तो धर्माभास है। पशु की तरह दया रहित का थोथा यह कायला बिलकुल निष्फल है। इस तरह प्रभुको कथन सुनकर कमठ तापस ने उनसे कहा-राजपुत्र! आप जैसे मनुष्य तो गज की शिक्षा आदि मे ही निपुण हो सकते है धर्म में नहीं। धर्म मे तो हम मुनिजन हीदक्ष हुआ करते हैं। क्योंकि हम सर्वज्ञ है। इस प्रकार कमठ तापस के वचनो को सुनकर प्रभु अग्निकुण्ड से प्रज्वलकाष्ठ को उसे दिखलाकर कहने लगे-बोलो इसमें क्या है? तापस ने कहा इममे कुछ भी नहीं है। पश्चात पार्श्वप्रभु ने अग्नि कुण्ड से उस काष्ठ को सेवको द्वारा निकलवा कर उसको घडी सावधानी से चिरवाया। चिरेवाते ही उस में अग्नि की ज्वाला से मरता हआ नागनागिनी युगल निकला। प्रभुने उन दोनों को पच नमस्कार मन्त्र सुनाया। तथा परलोक मे प्रस्थान करने वाले મોઢાની શોભા નથી હોતી તે પ્રમાણે દવા વગર ધર્મની શોભાહેતી નથી એવધર્મ વાસ્તવિક ધર્મ નથી પર તુ માત્ર ધર્માભાસ છે પશુની માફક દયા રહિત એવી આ કાયાને કલેશ બિલકુલ નિષ્ફળ છે આ પ્રમાણે પ્રભુનું કથન સાભળીને કમઠ તાપસે તેમને કહ્યું રાજપુત્ર! આપ જેવા મનુષ્ય તે હાથીને શિક્ષણ આપવા વિ કામમાં જ નિપુણ હોય છે, ધર્મમાં નહી ધર્મમા તે અમે મુનિજને જ જાણતા હોઈએ છીએ કેમકે અમે સધળ જાણનારા હોઈએ છીએ આ પ્રકારના કમઠ તાપમના વચનોને સાંભળીને એ અગ્નિકડમા બળી રહેલા લાકડાને તેને બતાવીને કહ્યુ કહે આમાં શું છે ? તાપસે કહ્યું કે, એમાં કોઈ પણ નથી પછીથી પાશ્વ કુમારે સેવકો પાસે અગ્નિકડમાં બળી રહેલા લાકડાને બહાર કઢાવી ઘણું જ સાવધાનીથી તેને ફડાવ્યું ફડાવતા જ અગ્નિથી મૃત્યુના આરે ઉભેલ એવુ નાગ નાગણનું યુગલ નીકળ્યું પ્રભુએ એ બન્નેને નમસ્કાર મ સ ભળાવ્યે તથા પરલેકમાં પ્રસ્થાન કરી રહેલા એમને માટે ભાતા સ્વરૂપ પ્રત્યાઘાન આ કિપણ
Page #1015
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका य.२३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८७७ तस्मै नागनागिनीयुगलाय सम्बलरूपेण दत्तवान् । भगवद्वचन अदनान स नागो मृत्वा नागकुमारदेषु धरणाभिधो नागेन्द्रो जात । नागिनी च तस्य परणन्द्रम्य पट्टमम्पिीयन पमापती नाम देवी जाता। नदनु "अहो ! अम्य कुमारस्य विज्ञानम्' इति वादिभि सम्लेक स्तूयमानो भगवान स्वानुचरैः सह स्वभवन समागतः। ततोऽत्यन्तलनितोऽन्तःगठ. स कमठ प्रभूत बालतपः कृतवान् । टप पातप' कुर्वन् मि यात्वमोहित स मृत्वा भवनपतिपु मेघमालीति नामको यो जात ।
अथान्यदा भगवा पार्श्वनाथ उद्यान गतः । तनकान्ने स्थितस्य तम्य भगवत' स्मृतिपथे भगवतो नेमिना पम्य चरित समागतम् । नहा स एवमचि उनके लिये कलेवा (भाना) स्वरूप प्रत्यारयान आदिक भी दिया। भगवान् के वचनो पर विश्वास करनेवाले उन दोनो में से नाग का जीव तो मर कर नागकुमार देवो में धरणेन्द्र नामा इन्द्र हुआ। तया नागिनी भी मर कर इस नाग प्रधान कुमार की पद्मावती देवी हुई । इसके बाद । "देखो इस कुमार का विज्ञान स्तिना आश्चर्य गरी है" ऐमा वहा पर उपस्थित हर लोगों ने कहना परम किया। प्रभु भी वहा से अपने अनुचरों को साथ लेकर मकानपर आगये। कमठ तापम विशेपलजित हुआ। तो भी उसने पालतप तपना नहीं छोडा प्रत्युत पहिले की अपेक्षा भी वह अधिक तप तपने लगा । इस घालतप को तपता हुया मिथ्यात्व मोहित वह क्मठ तापम बालतप करते २ मर गया। और मर कर भवनपतियों में जाफर असुरकुमार जाति का देव हुवा। वीं उसका नाम मेघमाली पडा।
एक समय री बात है कि भगवान् पावनाय अपने उद्यान मे गये આપ્યુ ભગવાનના વચનમાં પણ વિશ્વાસ ક વ વ ળા એ બન્નેમાથી નાગને જીવ મરને નાગકુમાર દેગેની જાતમા ધરણેન્દ્ર નામનો ઈન્દ્ર થ તથા નાગણી પણ મરીને એ નાગકુમાર ઈન્દ્રની પ્રધાન દેવી પદ્માવતી થઈ આ પછી જુઓ ! “આ કુમારનું વિજ્ઞાન કેટલુ આશ્રર્યકારક છે” એવુ ત્યા ઉપસ્થિત થયેલા લોકેએ કહેવા માડમ પ્રભુ પણ પિતાના અનુચરોની સાથે ત્યાથી નીકળી પિતાના નિવાસ સ્થાને પહેચી ગયા કમઠ તાપસ આથી ખૂબ શરમાય તે પણ તેણે બાળત૨ તપવાનુ છેડયું નહી અને પ્રથમથી પણ વધુ કડક એવુ તપ એ તપવા માટે આ બાબતપને તપતે નિશ્ચાત્વમહિ એ મઠ બાળતપ કરતા કરતા મૃત્યુ પામ્યા, અને મરીને ભવનપતિઓમાં જઈને અસુરકુમાર જાતિનો દેવ ત્યાં તેનું નામ મેઘમાલી પડચ
એક સમયની વાત છે કે, ભગવાન પાર્શ્વનાથ પાતાના ઉદ્યાનમાં ગયા હતા ત્યા એકાન્તમાં બેસીને તેઓ નેમિનાથ ભગવાનના ચારિત્રને વિચાર કરવા લાગ્યા
Page #1016
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
% 3A
उत्तगध्ययनसूत्र न्तयत्-धन्याऽन्नरिएनमियो गाढानुरक्तामपि रानीमती परिहाय चौमाय एवं प्रतमग्रहीत् । तम्मान्ममाप्युचित यह नि मना भामि। इत्थ पिन्तयतो भगनतोऽन्तिक लाशन्ति देवा. समागत्य प्रणम्य तीर्थप्रतिनाय भगर न्तमभ्यथितन्त । ततो भगवान धनदरितैर्धनका दान दत्ता नतग्रहणाय मातापिनोरामा गृहीतगान । ततोऽवसेनाटिभिनरेन्द्र भकानिदेवन्द्रश्च श्रीपाव पभोर्दाक्षाऽभिपेको महता महोत्सवेन त । श्रथ भगवान दरुद्यमाना गिवि कामारय आयमपरनामसाधानाभिमुम मरियत । तदा वैवदुन्दुभिनाई
वापृथिव्यापूरित । भगवानपि तदद्यान गत्या शिरिकायाम्तथाऽतरन् , यथा हुए थे। वहा एकान्त मे बैठरवे नेमिनाथ भगवान के चारित्र का विचार करने लगे-प्रभुने विचारा धन्य है, उन अरिष्टनेमिनाथ को जिन्ही ने कुमार अवस्था में ही अपने गाहानुरक्त राजीमती का परित्याग कर पत ग्रहण पिया। में भी इसी तरह नि.मग होता हु प्रभु के उस प्रकार के विचार करते ही उसी समय उनके समीप लोमान्तिक देवों ने आपर उनको प्रणाम किया और तीर्थप्रवर्तन के लिये उनसे प्रार्थना की। प्रभु ने कुवेर द्वारा भरे गये भडार से गर्पिक दान देकर माता पिता से नत ग्रहण करने की आज्ञा मागी। उनकी आजा प्राप्त कर भगवान ने सर्व विरति को धारण किया। इस समय अश्वसेन आदि नरेन्द्रों ने तथा शक आदि देवेन्द्रोंने पाचप्रभु की दीक्षा का महोत्सव खूब ठाट चाट से मनाया । प्रभु की शिरिमा को सर्व प्रथम देवोने कधो पर उठाया।
और उसको वे आश्रमपद नामक उद्यान के मन्मुख ले गये। देवी ने उस समय दु-दुभि के नादों से आकाश और भूमि को गुजित कर પ્રભુએ વિચાર્યું કે ધન્ય છે એ અરિષ્ટ નેમિનાથ કે, જેઓએ કુમાર અવસ્થામાં જ પોતાનામાં ગઢ અનુરકત એવી રાજુમતીનો પરિત્યાગ કરીને નત ગ્રહણ કર્યું હું પણ આવી જ રીતે નિ સ ગ બની શક છુ પ્રભુને આ પ્રકારના વિચાર કરતા જ તે સમયે તેમની સામે કાતિલ દેવે એ આવીને તેમને પ્રણામ કર્યા અને તીર્થ પ્રવર્તન માટે તેમને પ્રાર્થના કરી પ્રભુએ કુબેર દ્વરા ભરાયેલા ભારથી વરક દાન દઈને માતા પિતા પાસે શત પ્રહણ કરવ ની આજ્ઞા માગી માતા
ત ની આજ્ઞા મેળવીને ભગવાને સર્વ વિરતીને ધારણ કરી આ સમયે અશ્વસેન આ નરેન્દ્રોએ તથા શક આ િદેવેન્દ્રોએ પાર્વપ્રભુની દીક્ષા મહોત્સવ ખૂબ ઠાઠમાઠથી મનાવે પ્રભુની પાલખી સહથી પ્રથમ દેએ પિતાના ખભા ઉપર ઉપાડી અને તેને આશ્રમપદ ઉદ્યાનની પાર્ગે લઈ ગયા દેએ એ સમયે દુદ ભીના નાદથી આકાશ અને પૃથ્વીને ગુ જીત બનાવી દીધા ભગવાન જ્યારે ઉદ્યાનમાં
Page #1017
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनायचरितनिरूपणम् ममत्वात्तन्मनोऽवतीर्णम् । तत्र प्रिंशद्वर्पवयम्को भगवान भूपणादिकमुत्तार्य लोप कन्वा, गक्रेण दत्त देवाप्य दसानो नृणा निभि शतै मह कृताष्टमतपा सर्वपिरति प्रतिपन्न । तम्मिन् समये जिनो मन पर्ययनामक चतुर्थज्ञान प्राप्तवान् । दीक्षा गृहीन्या भगवान् भारण्डपक्षीवाप्रमत्ती मुवि विहरति स्म ।
____ अथान्यदा भगवान बिहरन नगरसमीपे दशस्थ तापमाश्रम समागन । तम्मिन्नेमाले मयोऽप्यस्ताचलमुपसकान्त । ततो भगवान् कस्यचिद गम्य तटम्य वटवायाया निषण्ण । तत्र भगवान नासाग्रन्यस्त ने न प्रतिमया स्थित दिया। भगवान जर उद्यान में पहुंचे तो वे शिविका से ऐसे उनरे कि जसे उनका मन ममत्व से उतग या भगवान की अवस्था उस समय मिर्फ टीम वर्ष की थी। इस अवस्था मे भी प्रभुने अपने शरीर से समम्त आभूषणों को उतार दिये और केशो का अपने हाथों से पचमुष्टि लोच करके केन्द्र द्वारा प्रदत्त देवदृष्य वस्त्र को धारण किया। भगवान के साथ लीनमौ राजाओ ने तीक्षा अगीकार की। दीक्षा धारण करते ही प्रभु को चतुर्थ मनापर्ययज्ञान की प्राप्ति होगाई । दीक्षा ग्रहण करके भगवान् भारण्डपली की तरह अप्रमत्त होकर पृथ्वीमडलपर विहार करने लगे।
एक समय प्रभु विहार करते २ नगर के समीप मे रहे हए तापसां के आश्रम म आये। इस समय सायकाल का समय या। प्रभु वहा पधार पर एक बड़े पर खडे हुए वटरक्ष के नीचे प्रतिमा प्रतिपन्न होकर बडे रहे। પહોંચ્યા ત્યારે તેઓ પાવ ખીમાણો એવી રીતે ઉતર્યા છે, તેમનું મન મમત્વથી જે રીતે cતર્યું હતુ ભગવાનની અવસ્થા આ સમયે ફકત ત્રીસ વર્ષની હતી આ અવસ્થામાં પણ પ્રભુએ પોતાના શરીર ઉપરના સધળા આભૂષને ઉતારી નાખ્યા અને કેશોને પોતાના જ હાથથી પચમુછી લેશન કરીને કેન્દ્ર આપેલ દેવદુર્લભ વસ્ત્ર ધારણ કર્યાં ભગવાનની સાથે ત્રણ રાજાઓએ દીક્ષા ધારણ કરી દીક્ષા ઘારણ કરતા જ પ્રભુને ચોથા મન પર્યયજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ભગવાન ભ રડ પક્ષીની માફક અપ્રમત્ત બનીને પૃથ્વી મ ડળ ઉપર વિહાર કરવા લાગ્યા
એક સમય પ્રભુ વિહાર કરતા કરતા નગરની નજીકમાં આવેલા એવા એક તાપના આશ્રમમાં પહોંચ્યા આ વખતે સાયકાળને સમય હતે પ્રભુ ત્યા પહે ચીને એક ટેકરા ઉપરના વટ વૃક્ષની નીચે પ્રતિમાની માફક નિર્ણપણે ઉભા રહી ગયા
Page #1018
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८०
-
उत्तराध्ययनस्तम्मिन समये मेघमालिनामा मोऽसुरोऽधिज्ञानेन पपूर्वभवात्तान्त झाला र स्मृत्वा क्रोनान्तःपयन् मगरतः पार्थनाथम्योपसर्ग कर्नु त प्रदेश समागतः। तनागत म सक्रियशक्त्या घोरपपरान पुन्टाघात कम्पितपर्वतान् अङ्कशापारन वधरान सिंहान विकृर्पित मान । ते भगवतो भीतिमुत्पादयितु बहुधा प्रयतन्ते स्म, परन्तु भगवान् ध्यानाद् मेरुरि अम्पित. स्थितः । तत. सोऽमुरः उत्तुङ्गगिरिसमान् मीपणेभ्योऽपि भीपणान् मत्तगजान विकुर्वितवान् । तै गैरपि भगान अनुद्विग्न स्थितः । तत क्रुद्धः स स्फारफूकारकारिणो
मेघमाली ने इस अवसर पर अपने अवधिज्ञान द्वारा पूर्वभव का समस्तत्तान्त जानकर क्रोध से एकदम ऋद्ध होकर उपसर्ग करने के अभिप्राय से वहा आया। पाते ही उसने अपनी वैक्रिय शक्ति के प्रभाव से यहा सिंहों को विकुर्विन किया। ये सिंह घोररूप को धारण किये हुए थे। तथा अपनी पुच्छों के आघातों से पर्वतों को भी कपित कर देने वाले थे। इनके नप तो ऐसे थे जैसे मानों अकुश हो। उन्होंने भगवान् को अपने ध्यान से चलायमान करने का खून प्रयत्न कियाउनसरी भयभीत करने के लिये अनेकविध उपाय किये-परन्तु मेरु के समान अकप वे प्रभु अपने ध्यान से जरा भी चलित नहीं हुए। जब कमठ के जीव उस असुर मेवमाली ने प्रभु को ध्यान से अडोल देखा तो उसने वैक्रिय शक्ति के द्वारा उगगिरि जैसे एव भीषण से भी भीषण मदोन्मत्त गोरो विकुर्वित किया। प्रभु इन से भी अनुद्विग्नचित्त होकर ध्यानस्थ बने रहे। इस तरह अपने प्रयत्न में जब मेघमाली देव अस
મેમાલીએ આ અમર ઉપર પિતાના અવધિજ્ઞાન દ્વારા પૂવ ભવને સઘળે વૃત્તાતણન ધના આવેશમાં અાવી જઈને ઉપસ કરવાના અભિપ્રાયથી ત્યાં આવ્યું આવતા જ તેણે પિતાની વૈકિક શકિતથી સિહોને ઉત્પન્ન કર્યા એ સિહ ભયકર એવા રૂપવાળા હતા અને પિતાના પુછડાના પછાડવાથી પર્વતેને પણ કપાયમાન બનાવે તેવા હતા તેમના નખ અકુશાના જેવા હતા તેઓએ ભગવાનને પિતા ! પ્ય નથી ચલાયમાન કરવા ખૂબ પ્રયત્ન કર્યો તેમને ભયભીત કરવા માટે અનેકવિધ ઉપાય કર્યા પર તુ મેરૂ જેવા અક ૫ એ પ્રભુ પિતાના ય નથી જ ! પણ ચલ યમાન ન થયા ત્યારે કમઠના જીવ મેઘમાલી અસુરે પ્રભુને ધ્યાનમાં અચલ જાણ્યા ત્યારે તેણે પોતાની ક્રિય શક્તિ દ્વારા ઉત્ત ગગિરિ જેવા અને ભારે બળવાળા એવા ગજરાજેને ઉત્પન્ન કર્યાં પ્રભુ એમનાથી પણ અચલ રહ્યા આ પ્રકારના પિતાના પ્રયત્નમાં મેઘમાલી દેવ અસફળ થયો ત્યારે તેણે એકદમ
Page #1019
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
प्रियदर्शिनी टीका अ. ०३ श्रीपार्यनाथचरितनिरूपणम् यमपाहुदण्डवचण्डाननमान् नेत्रविपान मर्यान, उत्क्राष्टक्तिान थकान, भल्लूकान मराठीचानेमान श्वापदान, ज्यालामालाभोपणमुग्वान् मुण्डमा गऽऽकीर्णकन्धरान् भयङ्करान् भूतान् प्रेताश्च विकुर्वितमान । ते सर्वेऽपि प्रभु यानाद रिचालयितु न समर्था प्रभू , या कीटमकगादय शुद्रजीवा वन भेत्तु न समर्या भवन्ति। ततोऽतितरा कुद्ध. स मेवमाली व्योम्नि विद्यव्याप्तदिगन्तरा भीपणा मेघमाला विकुर्वित्वा मनम्येवमचिन्तयत्-अहमद्य पूर्वभवपरभवपरमगत्रुमैनम् अगाचे सलिले निमग्न कृत्वा मारयिष्यामि । इत्य विचिन्त्य स मुष्टिमुश फल हुआ तो उमका एकदम क्रोध आया। क्रुद्ध होर उमने ऐसे अनेक मों को विकुर्वित दिया कि जिनकी दृष्टि में पि भराया। जो फूत्कार को कर रहे थे। जो यमके वाहु दण्ट समान लये एप प्रचड थे। ऐसे वृश्चिकों को विकुर्वित किया जो उत्स्ट काटो से युक्त थे। डमी तरह भट्टर शारआदि जानवरो को, उचालामाला से भीपण मुग्ववाले मुण्डों की मालाको गले में वारण करने वाले भयङ्कर भूतों को, प्रेतों को भी उमने विकुर्वित फिया। परतु ये सत्र मी प्रभु को ध्यान स चलायमान करने के लिये समर्थ नहीं हुए। जैसे मच्छर पन को भेदने मे अससर्थ हाता हे उसी तरह ये सभी भगवान को चलायमान करने में असमर्थ हुए। अन्त में हर तरह पराजित होकर कमठ के जीव इस असुर ने मेघमाला से विकुर्वित किया। विजलीयो को उसमे चमकाया। उनकी चमा से ममस्त दिगाएँ प्राशित हो उठी थीं। साथ २ मे इस असुर ने ऐमा भी विचार किया कि मै आज इस प्रर्वभव के परम शत्रु को अगार जल ક્રોધના આવેશમાં આવીને મહા વિવિલા એવા સર્પોને ઉત્પન્ન કર્યો કે જેની દષ્ટિમાં વિષ ભયુ હતુ જે ભય કર એવા કુત્કાર કરી રહ્યા હતા જે યમના બાહ દડના જેવા લાબા અને પ્રચંડ હતા ઉપરાંત ખૂબ જ ઝેરીલા એવા વીકી ને પણ તેણે પિતાની વૈકિય શક્તિથી ઉત્પન્ન કર્યા આજ પ્રમાણે ભૂડ, ડુકકર આદિ જાનવરને, તેમજ ભયકર એવા મુડમાળાને ગ્રહણ કરેલ એવા ભૂતને, પ્રેતેને પણ તેણે ઉત્પન્ન કર્યા છતા આ સઘળા પ્રભુને ધ્યાનમાંથી ચલિત કરવામાં સફળ ન બન્યા જેમ મચ્છર વજને ભેદવામાં અસમર્થ હોય છે એ જ રીતે એ સઘળા ભગવાનને ચલાયમાન કરવામાં અસમર્થ થયા અને તે દરેક પ્રકારે પરાજીત બનીને કમઠના જીવ એ અસુરે મેને ઉત્પન્ન કર્યા, વિજળીને ચમકાવી, કે જેનાથી સઘળી દિશાઓ પ્રકાશિત થઈ જતી હતી સાથો સાથ એ અસુરે એવો પણ વિચાર કર્યો કે, મારા પૂર્વભવના આ શત્રને અગાધ જળમાં ડૂબાડીને મારી નાખું
१११ -
Page #1020
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८४
उत्तराध्ययनसूत्रे द्विपना न भविष्यसि ! अतो निस्मात्पापा यजमावान् । नागराजम्येत्य पचन निशम्य अमारसरः म्वदृष्टिमधो न्यधान् । तमाम नागरानमेरित भगान्त पानाथमपश्यत् । तन माऽतीपाथर्ययुक्तोऽचिन्तयन्-ममतु एतापत्यशक्तिरम्ति । सा तु शैले शशकम्ये मगति पार्थे निफला जाता । अपिचाय भगान स्वमुष्टया चन्नमपि पेप्टु समर्थस्तथापि क्षमया सर्व शमते । परन्वय नागदेवस्तु न मिप्यते । अस्मात्त में भयमस्त्येव । ससारेऽस्मिन यरणा सागरावस्माद् विना न कोऽप्यप्रगशक मर्य के माथ छेप परता हे माही इस ममय तेरी यह हालत हो रही है। अत. याद रग यदि जर इम जगद के निपाणमित्र प्रमुपर जो तृने द्वेप किया तो तेरी किसी मकार से भी रक्षा नहीं हो समगी। इसीलिये अब तुझे यही उचित है कि तृ शीघ्र इस पापायवसाय से हट जा। धरणेन्द्र के इस प्रकार वचन सुनकर इस असुर ने ज्यों ही अपनी दृष्टि नीचे की कि उसको धरणेन्द्र से सेवित प्रमु दिग्वताई दिये। धरणेन्द्र से सेपित प्रभु को देखते ही उसको महान् आश्चर्य हुआ। वह विचारने लगा-मेरी तो इतनी ही शक्ति थी अब में क्या कर। मेरी वह शक्ति तो इस समय पर्वत के साथ ग्वरगोश की तरह इन पाश्वप्रभु के साथ निष्फल बन गई है। दूसरे यह प्रभु तो अपनों मुट्टि से वज्र को मो चूर चूर करने की शक्ति चारण करते है। फिर भी क्षमा से सरको क्षमाप्रदान ही करते हैं परन्तु मेरे जैसे दुष्ट को तो ये नागदेव क्षमा उरने वाले नहीं है । मुझे तो इनसे भय है ही। तथा दूसरा દ્વષ કરે છે એ જ પ્રકારની આ સમયે તારી હાલત બની રહી છે આથી યાદ રાખ કે, જે તુ હવે આ જગતના ઉપકારક એવા પ્રભુ ઉપર નિખારણ ઠેષ કરીશ તે તારી કઈ પણ તે રક્ષા થઈ શકવાની નથી આથી તારા માટે એજ ઉચિત છે કે, તુ તુરત જ આ તારા પાપના અ યવસાયને છેડી દે ધરણેન્દ્રના આ પ્રકા રના વચન સાભ ને એ અસુરે જયા પોતાની નજર નિચે કરી કે, તેને ધરણેન્દ્રથી સેવાય રહેલા પ્રભુ ઉપર તેની દષ્ટિ ગઈ આ પ્રકાર જોઈને તેને મહાન આશ્ચર્ય થયુ અન ' મનમાં વિચારવા લાગ્યું કે, મારી તે આટલી જ શકિત હતી હવે હું શું કર મારી એ શકિત આ સમયે શૈલની સામે ખરગેશની માફક આ પાપ્રભુની સામે નિષ્ફળ બની ગઈ છે બીજુ આ પ્રભુ તે પોતાની એક જ મુઠીના પ્રહારથી ભારેમાં ભારે વજને પણ ચૂર કરી નાખવાની શકિતવાળા છે છતા પણ ક્ષમાના ધારક એવા પ્રભુ દરેકના ઉપર ક્ષમા દષ્ટિવાળા છે પરંતુ માન જેવા દુષ્ટને તે આ નાગદેવ ક્ષમા કરનાર નથી મને તે એને ભય લાગી રહ્યો છે પરંતુ " ના
Page #1021
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका भ २३ श्रीपार्थनाथचरितनिरूपणम् स्त्यपरो यो मा रक्षित समर्थः । अतोऽहमेनमेव करुणामागर शरणीकुर्याम् । इत्य विचिन्त कमठामुरो मेघ सहत्य पार्श्वप्रभोश्चरणयो. मपतित' सन् वदति हे भगवन ! ममामुमपराध क्षमस्वे' त्युक्त्वा स्वकीय स्थान गतः। नागेन्द्रोऽपि भगवन्तमुपसर्गरहित ज्ञात्वा त प्रणम्य स्वस्थान गतः । प्रातःकाले भगवानपि ततो बिहार कृतवान । इत्य विहरमाणो भगवान् सप्ताशीति ८७ तमे दिवसे पुनाराणसीनगरीममीपस्थरहिरुधाने समागतः । तराष्टाशीतितमे ८८ दिवसे ध्यानम्बितस्य भगवत. मूयोदमनकाले केवलज्ञान सजातम् । तदा सर्वेपामिन्द्राणामामनानि चलितानि । ततोऽवधिज्ञानेन सर्वे देवेन्द्राः प्रभोः केवलज्ञानमाप्ति विज्ञाय स्वस्थानुचरैः सह तत्र समागताः । तत्र ते समवसरण कृतवन्तः । तत्र अब इस मसार मे करुणा के सागर इन प्रभु के अतिरिक्त ऐसा है भी नहीं जो मेरी रक्षा करने में समर्थ हो । अतः मेरी भलाई इसी में है कि में इनकी ही शरण अगीकार करूँ। इस प्रकार विचार कर उस असर ने विकृर्वित उन मेघो को सहृत कर लिया और पार्श्व प्रभु के चरणो मे जाकर पड गया। प्रभु के चरणो मे पड कर उसने उनसे इस अपराध की क्षम याचना की पश्चात् वह वहा से अपने स्थान पर चला गया।
प्रातःकाल जब हुआ तब प्रभु भी वहां से विहार कर गये। विचरते २ भगवान् सत्तासी ८७ वें दिन पुन वाणारसी नगरी के समीप गाहिर उद्यान मे आकर विराजे। अठासी ८८ वें दिन उनको ध्यानावस्था मे बैठे हुए सूर्योदय के समय मे केवलज्ञान प्राप्त हुआ। उस समय ममस्त इन्द्रो के आसन कपायमान हुए इससे उन्हों ने अवधिज्ञान द्वारा प्रभुको केवल ज्ञान उत्पन्न हुआ जान कर वडा आनद मनाया। तथा સાગર પ્રભુના અપરાધથી મને બચાવી શકે તેવું આ જગતમાં બીજુ કઈ પણ નથી આથી મારૂ ભલુ તે એમાં જ છે કે, હું એમના શરણે જાઉ આ પ્રકારને વિચાર કરીને એ અસુરે મેઘાને પિતાપિતાના સ્થાને મોકલી દીધા અને પાર્શ્વનાથ પ્રભુના ચરણમાં જઈને પડી ગયે પ્રભુના ચરણમાં પડીને તે અસુરે પિતાના અપ રાધની ક્ષમા માગી અને પછી તે ત્યાથી પિતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયે
સવાર થયું એટલે પ્રભુ પણ ત્યાથી વહાર કરી ગયા વિચરતા વિચરતા ભગ વાન સત્યાસીમા ૮૭ દિવસે વારાણસી નગરીની પાસે બહારના ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યા અઠયાશીમાં ૮૮ દિવસે ધ્યાનાવસ્થામાં બેઠેલા એ પ્રભુ પાર્શ્વનાથને સૂર્યોદયના સમયે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયુ આ સમયે સઘળા ઇન્દ્રોના સ્થાન કપાયમાન બન્યા આથી તેમણે અવધિજ્ઞાન દ્વારા પ્રભુને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયાનું જાણીને ઘણો જ આનંદ
Page #1022
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८८
उत्तम्यायनम्ने त्रिंशद्वर्षाणि गार्हस्थ्ये, सप्तागीति (७ दिनानि छाममन्ये, एतादिनोनानि सप्ततिपाणि केलित्वे, उत्थ शतपाणि भगत मर्गमायुरभूत् ।।
॥ इति भगरत्पाश्वनाथमगुचरितम् ॥ इत्थ प्रसङ्गत. पार्थप्रभुचरितमभिधाय गम्पति प्रस्तुतमुत्रव्याग्या प्रारभ्यतेमूलम्--तस्सै लोगप्पईवस्त, आसि सी से महाँजसे ।
केसी कुमारसमणे, विजाचरणपारगे ॥२॥ छाया-तस्य लोकप्रदीपस्य, आसीत् शिप्यो महायगा । . केशी कुमारश्रमणो, विद्याचरणपारग ३॥ टीका-'तस्म' इत्यादि ।
लोकमदीपस्य-लोके तद्गतसमस्तवस्तुपाशतया मदीप व लोकप्रदीपस्तस्य तयाभूतस्य तस्य भगवत पार्श्वनाथस्य विद्याचरणपारग -विधा-ज्ञान चरण तयो के निर्वाण कल्याण को इस समय इन्द्रों ने देवों के साथ वटा उत्सव मनाया। भगवान् की मौ वर्ष की आयु में से तीस वर्पतक की तो उनकी आयु गृहस्थावस्था में व्यतीत हुई, मत्तासी ८७ दिन छमस्था वस्था में निकले । तया सत्तासी ८७ दिन कम सीत्तर ७० वर्ष केवलीपर्याय में व्यतीत हुए। इस प्रकार सौ वर्ष की आयु का हिसान है ।।
इस प्रकार प्रसगत पार्यप्रभु का चरित्र प्रकाशित कर अब प्रस्तुत सूत्रकी व्याख्या की जाती है-'तस्स' इत्यादि।
___ अन्वयार्थ-(लोगप्पइवस्स-लोक मदीपस्य तस्य) लोकान्तर्गत लोक के अन्दरकी समस्त वस्तुओं को प्रकाशित करने वाले होने से मदीप के समान उन पाश्वनाथ प्रभु के (विजाचरणपारगे-विद्याचरणपारगः) सम्य ग्जान एव चारिन से सपन्न अत एव (महाजसे-महायशाः) दिगन्त ભગવાનના નિર્વાણ કયાના આ સમયે ઇન્દ્રોએ, તેની સાથે મેટે ઉત્સવ મનાવ્યું ભગવાનની સો વર્ષની આયુમા ત્રીસ વર્ષની આયુ તે ગૃહસ્થાવસ્થામાં વ્યતીત થઈ સિત્યાસી દિવસ છસ્થાવસ્થામાં રહ્યા, અને સત્તર વર્ષમાં સિત્યાસી દીવસ ઓછા કેવળ પર્યાયમાં વ્યતીત થયા આ પ્રમાણે પ્રભુની સો વરસની આયુને આ હિસાબ છે
આ પ્રમાણે પ્રસ ગત પ્રાથપ્રભુનું ચરિત્ર પ્રકાશિત કરીને હવે પ્રસ્તુત સૂની ०याध्या ४२वामा भाव छ-"तम्य" त्यादि
___मन्वयार्थ-लोगप्पईवस्स तस्स-लोकप्रदीपस्स तस्य तत सपा વસ્તુઓને પ્રકાશિત કરવા વાળા હોવાથી દિવાની માફક તે પાર્શ્વનાથ પ્રભુના વિજ્ઞાા रणपारगे-विद्याचरणपारग सम्यान सने यात्रियी सपन्न मन महाजसे
Page #1023
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. ०३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् पारग--ज्ञानचारियसपन्न इत्यर्थ , अत एव महायशा -दिगन्तविश्रुतकीर्तिः कभी='केशी' इति नाम्ना प्रसिद्धः, कुमारश्रमण.-कुमारोऽपरिणीततया, अमणथ: तपस्थितया, गालब्रह्मचारी अत्युग्रतपस्वी चेत्यर्थ , शिप्य पार्थनायसन्तानीयतया प्रसिद्ध', आसीत् ॥२॥
अथ तद्वक्तव्यतामाहमूलम् ओहिनाणसुए धुंडे, सीससघसमाउले। ।
गामाणुगॉम रीयते, सार्वत्थि पुरिमार्गए ॥३॥ १. छाया-अवधिज्ञानश्रतो बुद्ध , शिप्यसद्ध समाकुल । .
, ग्रामानुग्राम रीयमाण , पावस्ति पुरीमागत ॥३। दीका-'ओहिनाणसुए' इत्यादि ।
अवधिज्ञानश्रुत'-अवधिशान, श्रुत-श्रुतज्ञान, अतज्ञानस्य मतिज्ञानसहचरित ' त्वान्मतिनान च यस्य स तथा, मतिश्रुनावधिनाननयसपन्न इत्यर्थ , युद्ध =ज्ञाततत्व:, स केशीकुमारश्रमण शिप्यसहसमाकुर =गिप्यसमुदायपरितः सन् ग्रामानुग्राम रीयमाणः-विहरन् श्रावस्ती नाम पुरीम् आंगत ·३॥ घ्यापी यगोले (केसी-केशी) केशी नामके (कुमारसमणे-कुमारश्रवणः) कुमारश्रमण-अपरिणीत अवस्था मे ही मुनि बन जाने के कारण पाल ब्रह्मचारी- (सीसे आसि-शिष्य आसीत्) शिप्य थे ॥२॥
अब केशिश्रमण के विषय मे कहते है-'ओहिनाणमुरा' इत्यादि । - , अन्वयार्थ-(ओहिनाणमुरा-अवधिज्ञानयत) इम समय मतिज्ञान, श्रुतज्ञान एव अनधिज्ञान से युक्त तया (सीमसघसमाउले-शिष्यसघसमाकुल ), शिप्यसमूह से सपन्न एव (घद्धे-बुद्धः) तत्त्वज वे केशीकुमार श्रमण' (गामाणुगाम रीयते-ग्रामानुग्राम रीयमाण') ग्रामानुग्राम रिहार करते हुए (सावस्थि पुरिमागए-श्रावस्ती पुरीम् आगतः) श्रावस्ती नगरी मे आये ॥३॥ महायशा तव्याची यश केसी-केशी उसी नामना कुमारसमणे-कुमार કમળ કુમાર શ્રવણ અપરિણીત અવસ્થામા મુનિ બની જવાના કારણે બાળ બ્રહ્મચારી सीसे-आसी-शिष्य आमीत शिष्य बता ॥२॥
हवे शीश्रमशुना विषयमा ४ छ "ओहिनाणसुए" त्या | "मन्वयार्थ-ओहिनाणसुए-अवधिज्ञानश्रुतः भागज्ञान शुतज्ञान भने म. भानयी युति तथा सीससघसमाउले शिप्यसघसमाकुल शिष्य समाथी पन्न मन बुद्धे-बुद्ध तत्व सेवा तशीभार अप गामाणुगाम रीयते-ग्रामानुग्राम रीयमाणः ૧૧૨
Page #1024
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९०
उत्तराभ्ययनुस् मूलम्-वारसगेविऊ बुंहे, सीससंघसमाउले। ___गामार्णगाम रीयते, 'से'वि साँवत्यिमार्गए ॥७॥ । छाया--द्वादशाहाविद् बुद्ध, गित्यसरममाफुल ।
ग्रामनुग्राम रीयमाण', सोऽपि श्रावस्तीमागतः ॥७॥ टीका--'भारसगरिक' इत्यादि ।
द्वादशागवित आचारातादिद्वादमागज्ञानसम्पन्नो बुद्धो-जीवानीवसकल्प दार्थज्ञः स गौतमोऽपि ग्रामानुग्राम रीयमाणो विहरन् श्रावस्ती नगरीमागत. ॥७॥ मृलम्-कुटंग नामें उन्नाण, तम्मि नगरंमडले ।
फासुए सिजसथारे, तत्थ बासमुवागए ॥६॥ छाया--कोष्ठक नाम उद्यान, तम्या नगरमण्डले )
मामुकशायासस्तारे, तर वाममुपागतः || दीका-~~-'कुटग' इत्यादि। । ।
चतुर्थगाथापदस्या व्याख्या गोभ्या ॥८॥ शिष्य थे जो महायशस्वी थे ॥२॥ . 'चारमगविऊ' इत्यादि। . ' अन्वयार्थ ये गौतम स्वामी (सरसगविऊ-द्वादशावित्) छाद । शागी के वेत्ता एव (बुद्धे-बुद्ध) जीव अजीव आदि सर्व पदार्थो के ज्ञाता
थे। (गामाणुगामरीयते-ग्रामानुग्राम रीयमाण -ग्रामानुग्राम विहार करते हुए (से-स) ये गौतम स्वामी भी अपनी, (सीससघसमाउले-शिष्य सघसमाकुल )-शिप्यमडली सहिल उसी (मावत्थिमागए-श्रावस्ती
मागत.-श्रावस्ती नगरी मे आये) ॥७॥ - મહાન યમસ્વી અને લોકોને આ ધારામાથી ઉજાસમા લઈ જનાર એવા મહાકાવિત એવા શિષ્ય હતા પેદા ___ "वारसगविऊ उत्साहित
यार्थ- गौतम स्वामी वारसगविक-द्वारशावित aaslat यत्ता भने बुद्ध-बुद. ७ ७ मा सा पहायाना शlal sit गामाणुगाम रीयते ग्रामानुग्राम रीयमाण यामानुआम विडार ४२ता ३२ता से-स थे गौतमस्वामी ५५ सीससयसमाउले-शिष्यसयसमाकुल वातानी शिष्य भउजी साथे सावश्विमागए श्रावस्तीमागत से श्रावस्ती नगरीमा गावी 48*41 ७ । ।
Page #1025
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९३
%A
प्रियदर्शिनी टोका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् ततो यदभूत्तदन्यते
। मूलम्ता केसीकुमारसमणे, गोयमे ये महायसे। __उभंओ वि तत्थं विहरिसु, अल्लीणा सुसमाहिया ॥९॥ छया--केशिरमारश्रमणो, गौतमश्च महायशाः ।।
. उभावपि तत्र व्यहार्टाम् , आलीनी मुसमाहितौ ॥९॥
टीका--'केसीकुमारसमणे' इत्यादि। - महायशाः केशिकुमारश्रमणो महायशा गौतमश्च उभावपि आलीनीमनोवाकार्यरूपगुप्तिश्ययुक्तौ मुसमाहिती सृष्ठ समाधिमन्तौ सन्तौ तर श्रावस्त्या नगयो व्यहाटीम्स यमेन तपसाऽऽत्मान भावयन्तो विहरत. स्म । 'महायसे' इति आवृत्त्या उभयोरपि विशेषणम् ।।९।।
'कुट्टग' इत्यादि।
अन्वयार्थ (तम्मि नगरमडले कुछग नाम उजाण तत्थ फासुरा । सिजसथारे वासमुवागरा-तस्या नगरमडले कोष्ठक नाम उद्यान तत्र । प्रासुफशग्यासस्तारेवासमुपागतः) उस श्रावस्ती नंगरी के बाहर कोष्ठक
नामका उद्यान था। वहा मुनिजनों के योग्य शय्या मस्तारक को ग्रहण , करके गौतम स्वामी वहा विराजे ॥८॥
फिर क्या हुवा' सो कहते हैं-'केसी इत्यादि। 1 अन्वयार्थ-(महायसे केसीकुमारसमणे गोयमे य उभओं वि
अल्छिणा सुसमाहिया तत्य विहरिसु-महायशाः केशिकुमारश्रमणो गौतमश्च उभौ अपि आलीनी सुसमाहिती तत्र व्यहार्टाम् ) महायशस्वी केशिकुमारश्रमण तथागौतम ये दोनों मन, वचन एवं काय की गुप्ति से
"कुटग" त्या
अन्वयार्थ-तम्मि नगरमडले कुट्टग नाम उजाण तत्थ फामुए सिन्न सथारे वासमुवागए-तस्या नगरमडले कोष्टक नाम, उद्यान तत्र मासकशय्यासम्थारे वासमुपागत र श्रावस्ता नगरानी हाR BY नामनु धानरत त्या મુનિજનેને 5 શય્યા સસ્તારકને ગ્રહણ કરીને ગૌતમસ્વામી પણ એ સ્થળે બિરાજમાન થયા પટા _ पछी शु थयु १ ते ४ -- "केसी" त्यान, - मन्वयार्थ-महायसे कोसीकुमारसमणे गोयमे य उभयो वि अलिणा । सुसमाहिया तत्थ विहरिसु-महायशाः केशिकुमारश्रमणो गौतमश्च उभौ अपि आलीनों सुसमाहिती तब व्यहााम् महायशश्वी शभार श्रम तथा गौतम ।
Page #1026
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९४
उत्तराध्ययनमा
-
-
-
मूलम्--उभओ सीसंसघाणं सजयाणं - तवरितण ।
तत्थे चिर्ता समुप्पंन्ना, गुणवताणतॉइणं ॥१०॥ छाया-उमयोः शिप्यमघाना, गयतानां तपस्विनाम् ।
तर चिन्ता समुत्पन्ना, गुणपता नायिणाम् ॥१०॥ टीका-'उभओ' इत्यादि ।
तन-श्रावस्त्याम् उभयो केशिकुमार मणगीतमयोः गुणवता-ज्ञान' शनचारित्रवता नायिणाम्पायनीरक्षयाणा सयताना-सयमरता तपस्विनातपोनिष्ठाना भिक्षाचर्यादी गमनागमन कुता शिप्यसवाना परम्परावलोकनाद चिन्ता समुत्पन्ना-विचारः समुत्पन्न ॥१०॥
चिन्तास्वरूपमाह-- मूलम्--केरिसो' वा इमो' धम्मो, इमो' धम्मों व केरिसों।
। आयारधम्मैपणिही, इमां वा सौ वै केरि सी ॥११॥ गुप्त तथा सुसमाहित-सुप्ठ रीति से समाधिसपन्न थे। ये दोनों श्रावस्ती नगरी मे सयम एव तपसे आत्माको भावित करते हुए विचरने लगे ॥९॥
'उभओ सीसमघाण' इत्यादि।
अन्वयार्थ (तत्य-तर) उस श्रावस्ती मे (उभओ-उभयो।) उन केशी कुमार तथा गौतम के (गुणवतोण-गुणवताम् ) ज्ञान, दर्शन एव चारित्रशाली तथा (ताडण-नायिणाम् ) पट्टायजीवों के रक्षक तथा (सजयाण-सयतानोम्) सयमशाली (तवस्सिण-तपस्विनाम्) तपोनिष्ठ '(सीससधाण-शिष्यसघानाम्) शिष्यन्द को भिक्षा चयों आदि में गमनागमन करते समय परस्पर देखने से (चिता समुप्पन्ना-चिन्ता समु. त्पन्ना) विचार उत्पन्न, हुआ ॥१०॥ વામી એ બન્ને મન, વચન અને કાયની ગતિથી ગુપ્ત તથા સુસમાહિતસુહુરતીથી સમાધી 'સપન હતા એ બન્ને શ્રાવસ્તી નગરીમા સ યમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા કરતા વિચરવા લાગ્યા ઘલા / ___ "उभी सीससघाण"त्यादि।
अन्वयार्थ तत्थ-तत्र थे श्रावस्तीमा उभओ-उभयो' से शीमार तथा गीतमना गुणवताण-गुणवतान् शान, शन मनास्त्रिया तथा ताण-त्रायिणाम् ५४य ©वाना २क्ष तथा सजयाण-सयतानाम् सयभशाजी तवस्सिण-तपस्वि नाम् तपोनिष्ठ "सीससयाण-शिष्यसघानाम शिष्यवृहने लक्षायर्या माहिमा गमना गमन समये ५२२५२ नेपाथी चिंता समुप्पन्ना चिन्ता समपन्ना विचार 64-नये ॥१०॥
Page #1027
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९५
प्रियदर्शिनो टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
गया-कीशो या अर धर्मः, अय धर्मो वा कीदृशः ।
__ याचारधर्ममाणिधिः, अय पा सपा कीदृश. ॥११॥ टीका--'केरिसो वा' इत्यादि ।।
अयम् अस्मत्सम्बन्धी या धर्मो-महानतरूपः कीदृशः १ अय-तत्सम्बन्धी वा माँ-महानतरूप कीशः १ अयम् अस्मत्सम्बन्धी वा, स-तत्सम्बन्धी घा आचारधर्ममणिधि =आचार: वेपधारणादिको बाह्यक्रियाकलापः स एव धर्मों धर्महेतृत्वाद, तस्य प्रणिपिः व्यवस्था कीदृशः ? पार्थमहावीरयोरुभयोरपि सर्वज्ञत्व निर्विवादम् । तर्हि तत्पणीतधर्मयोधर्ममाधनाना च कथ भेदः ' इति वोधुमिच्छामो वयमिति भावः । 'इमा वा सा व केरिसी' इति आपत्वाद -स्त्रीत्वेन निर्दिष्टम् । 'वा' शब्दो पितः ॥११॥
विचारका स्वरूप कहते है - 'केरिसो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(इमो धम्मो केरिसो-अय धर्मः कीदृशः) हमारे द्वारा पालित यह महानत रूप धर्म कैसा है तथा (इमो वा धम्मो केरिसो-अय धर्मः कीदृग) इन के द्वारा पालित महानत रूप धर्म कैसा है। (इमो आयारधम्मपणिही सा वा केरिसी-अय आचार धर्मप्रणिधिः स वा कीदृश.) तथा हम लोग जिस बाह्यक्रियाकलापरूप धर्म को धारण करते हैं उसकी व्यवस्था तथा ये लोग जिस याह्य क्रियाकलापरूप धर्म को धारण करते है उसकी व्यवस्था कैसी है । यद्यपि पार्श्वप्रभु एव महावीर ये दोनों ही सर्वज्ञ है। तो भी तत्प्रणीत धर्मों मे तथा धर्म के साधनों में यह भेद कैसे हुआ। इस चात को हम जानना चाहते है ॥११॥
वियाना स्व३५ ४२ छकेरिसो" त्या !
मन्वयार्थ इमोधम्मो केरिसो-अय धर्मः कीदृशः सभा तथा पाणामा सावता मा महामत३५ ५ ४३ तथा इमो वा धम्मो केरिसो-अय वा धर्मः कीदृशः मा समना द्वारा पाजामा मापता धर्म या छ तथा इमा आयार धम्मपणिही सा वा केरिसी-अय आचारधर्ममणिधिः स वा क्रीडशः ममारे બાહ્યકિયા કલાપરૂપ ધર્મને ધારણ કરીએ છીએ તેની વ્યવસ્થા તથા આ લેકે જે બાહક્રિયા કલાપરૂપ ધમને ધારણ કરે છે તેની વ્યવસ્થા કેવી છે જો કે, પાર્શ્વપ્રભ અને મહાવીર એ બનને સર્વજ્ઞ છે તે પણ તેઓએ પ્રરૂપેલ ધર્મમા તથા ધર્મના સાધનામાં આ ભેદ કઈ રીતે થયે આ વાતને અમે જાણવા ચાહીએ છીએ ૧૧u
Page #1028
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
D
८९६।
rr . . . उपाध्ययनस उक्तामेश। चिन्ता प्रकटयितुमाह--
-- मूलम्-चाउन्नामो ये जो' धम्मो, जो इमोर पंचसिरिखओ।
देसिंओ. वर्ल्डमाणेणं, पासेणे ये महामुणीगारसा । 'छाया- चातुर्यामश्च यो 'धर्मो, योऽर्य पत्रशिक्षित. [ #=} FRE
'देशितो वर्द्धमानेन, पाचन 'च महामुनिना IITTEE IF टीका-'चाउनामो य' इत्यादि। ।।.
t । यश्च चातुर्यामो-यमा एप यामा, चत्वारो.यामाचतुर्याम तदस्त्यायेति चतुर्याम , स एव चातुर्याम-मननतिरमणस्य परिग्रहविरमोन्तर्मागाव प्रणा तिपातविरमणम्पादपिरमणादतादानविरमणपरिग्रहतिरमणात्मको महारतको धर्मों महामुनिना तीर्थकरेण पार्श्वन देशितम् उपदिष्टः ।, यथाय पञ्चशिक्षित पञ्च च ता. शिक्षा' पञ्चशिक्षास्ताः सनाता अस्येति पञ्चशिक्षित -माणातिपा तविरमणमृपावादविरमणादत्तादानविरमणमैथुनविरमगपरिग्रहरिमस्वरूपपश्चशिक्षा युक्तो धर्मों 'महामुनिनांतीर्थद्वरेण पर्द्धमानेन देशित उपदिष्टाअनयोधर्मयो विशेषे किं नु 'कारणम् ? इत्युत्तरेण सम्बन्ध 1.अनेन धर्मविपया र सशर्य' प्रकटीकृतः । 'महामुणी इत्यन तृतीयायें प्रथमा। अस्य-आष्या पार्श्वेन बद्धमानेता चोभयत्रेद सम्बध्यते ॥१२॥ 1777 serly_r_)
फिर उसी बात को कहते हैं-'चाउज्जामो' इत्यादि |F { ' . ' अन्वयार्थ-(पासेण य महामुणी-पार्श्वन महामुनिना)- पार्श्वनाथ: महामुनि-तीर्थकर ने (जो य चाउजामो धम्मो देसियो-योऽय चातुर्यामा धर्म. देशित.) जो यह चातुर्याम-प्राणोतिपातविरसपा, मनावाद-विरमण अदत्तादान विरमण तथा, मैथुन चिरमण को परिग्रहविरमण में अन्तभूत. होने से परिग्रहविरमण यह चार प्रकार का मुनिधर्म कहा है-तथा-(वैद्धमाणेण महामुणी-बर्द्धमानेन महामुनिना) वर्द्धमान 'तीर्थंकर ने 'प्राणाति पतिविरमण, मृषावाद विरमण, 'अदत्तादानविरमण, 'मैयुनविरमण एव 1 पछीया मे पातने -चाउज्जामो या ।
सन्याय-पासेण यमहामणी-पाश्चन महामनिना पाश्वनाथ भंडामुनि ताय * जोय चाउजामो धम्मो देसिओ-योऽय चातुर्यामः धर्म. देशित मा यातुधाम -પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાઈવિરમણું, અંદતાદાન વિરમણ તથા ભથુન વિરમણ ને પરિગ્રહ વિરમણમાં એ તરત હેવાના કારણે પરિગ્રહ વિરમણ આ ચાર પ્રકારને मुनियम 336 छे तथा वद्धमाणेण महामणी-वर्धमानेन महामुनिना मानता પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિક્રમણ, અદત્તાદાન વિરમણ, મિથુન વિરમણ અનેક
Page #1029
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९७
प्रियदशिनी टीका २ २३ श्रीपार्श्वनायचरितनिरूपणम्
अयाचारमाणिरिविषय संशय स्पष्टपतिमृलम्-अचेलगो यं जो' धम्मों, जो इमों सतरुत्तरो।
एगकजपवन्नाण विसे से कि न कारणं ॥१३॥ छाया--अचेलथ या धर्मो, योऽय सान्तरोत्तर ।
एस्कार्यप्रपन्नया विशेपे किन कारण ? ॥१३॥ टीका--'अचेलगो य' इत्यादि ।
यश्वायम् अवेल क.-अचेलमानोपेत श्वेत जीणेप्रायमल्पमूल्य वस्त्रम् ,अर्गतअसटिव चेट, तस्याम्तीति-अचेल , स एवाचेलक -परिमितजीणेप्रायाल्पमूल्य श्वेतववपरिधानलक्षणो धर्मो भगवता वर्द्धमानेन देगित । यश्वाय सान्तरोत्तर.मान्तराणि-मानतो वर्णतश्च विशिष्टानि, उत्तराणि-बहुमूल्यानि च सान्तरोत्तराणि नानि सन्त्यस्मिन्निति सान्तरोत्तर.-अनेक वर्ण बहुमूल्य वस्त्रपरिधानलक्षणो धर्मों भगवता पार्श्वनाथेन देगिन । एककार्यप्रयन्नयो -एककार्य=मुक्तिरूपफ्ल, तदर्थ परिग्रह विरमण इस प्रकार से पाच प्रकाररूप मुनिधर्म कहा है सो इसका क्या कारण है। इस प्रकार का उन दोनों तीर्थकरी के शिष्यों को सदेह आ॥१॥
अब मूत्रमार आचारप्रणिति विपया सदेह को प्रगट करते ह'अचेलगो' इत्यादि।
अन्वयार्थ (जो अचेलगो य धम्मो-य अचेलक धर्म) प्रभु श्रीवर्द्ध मान स्वामी ने जो यह अचेलक-परिमित, जीणमाय तथा अल्पमूल्यवाले श्वेतवस्त्रों का परिधान करनारूप मुनियम बतलाया है तथा (जो सतरुत्तरो-य अय सान्तरोत्तर) पार्श्वनाथ स्वोमो ने जो अपने शिष्यों को प्रमाण से एव वर्ण से विशिष्ट तथा उत्तर- बहुमूल्य नस्लो का परिधान करनारूप मुनिधर्म कहा है सो (एकरजपवन्नाण विसेसे किनु પરિગ્રહ વિરમણ આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારનો મુનિધર્મ કહેલ છે તે તેનું શું કારણ છે? આ પ્રકારને એ બન્ને તીર્થ કરના શિને સદેહ થયે ૧૨ ७२ सूत्रा२ आया२ प्रविधि विषय सहने प्रगट ४२ छ-"अचेल्गो" त्याला
अन्वयार्थ:--जो अचेलगो य धम्मो-य' अचेलक धम' प्रभु श्री व भान સ્વામીએ જે આ અચલક-પરિમિત જીર્ણપ્રાય તથા અ૮૫ મૃત્યવાળા સફેદ વસ્ત્રોને पारधान ४२॥ ३५ मुनियम मतादछ तथा जो सतरुत्तरो-य अय सान्तरोत्तर પાર્શ્વનાથ સ્વામીએ પિતાના શિષ્યોને પ્રમાણુથી અને વર્ણથી વિશિષ્ટ અને બહુમૂલ્ય पत्रीने परिधान ४२३६३५ मुनियम मतावत छ ते एकमजपचन्नाण विसेसे
૧૧૨
Page #1030
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९६
-
-
-
_.rr 2011 y. ... उपाध्ययनमा उक्तामेवा चिन्ता प्रकटयितुमाह--
-1nt मूलम्-चाउन्नामो यं जो' धम्मो, जो इमों। पचर्सिरिखओ।
देसिओ बद्धमाणेणं, पासेणे ये महामुणी छाया-चातुर्यामश्च यो 'धर्मो, योऽयं पञ्चशिक्षित' fair="
'देशिती वर्द्धमानेन, पाधन च महामुनिना शाET =TITIF टीको-'चाउलामो य' इत्यादि।
- rhi IF ' यश्च चातुर्यामो-यमा एव यामा, चत्वारो गामाचतुर्यामम् तदस्त्यस्येति चतुर्याम , स एव चातुर्याम -मैनपिरमणस्य परिग्रहविरमणेवर्मागव भाणा: तिपातपिरमणमृपावादविरमणादत्तादानविरसुणपरिग्रहतिरमणात्मको महादतचनको धर्मो महामुनिना-तीर्थकरेण पार्धन देशिता उपदिष्ट । यथाय पश्चशिक्षित, पञ्च च ता. शिक्षा. पञ्चशिक्षास्ताः सजावा अस्येति पञ्चशिक्षित -प्राणातिपा तविरमणमृपावादविरमणांदतादानविरमणमैथुनविरमगपरिग्रहरिमणस्वरूपपश्चशिक्षा युक्तो धर्मों 'महामुनिना तीर्थदरेण बर्द्धमानेन देशित उपदिष्ट अनयोधयों विशेषे कि 'नु 'कारणम्' इत्युत्तरेण सम्बन्धः। अनेन धर्मविपया- सशयार प्रकटीकृतः । 'महामुणी' इत्यत्र तृतीयाथै प्रथमा। अस्य-आराया पार्श्वन बर्द्धमानत. चोभयत्रेद सम्बध्यते ॥१२॥ -11 17. IT ! }} T.)
'फिर उसी बात को कहते हैं-'चाउज्जामो' इत्यादि । F ( पात ' अन्वयार्थ-पासेण य महामुणी-पार्चेन महामुनिना) पार्श्वनाथ: महामुनि-तीर्थकर ने (जो. य चाउजामो धम्मो देसियो-योऽय चातुर्योमा धर्मः देशित) जो यह चातुर्याम-प्राणोतिपातविरमपा, मावाद-विरमण, अदत्तादान विरमण तया, मैथुन विरमग को परिग्रहविरमण मे अन्तभूत. होने से परिग्रहविरमण यह चार प्रकार का मुनिधर्म कहा है-तथा (वैद्धमाणेण महामुणी-बर्द्धमानेन महामुनिना) वर्द्धमान 'तीर्थकर ने 'प्राणाति पातविरमण, मृपावाद विरमण, अदत्तादीनविरमण, मैथुनविरमण एव
, पछीथी मे पातन चाउज्जामो" त्यilk ! ' । __सन्याय-पासेण य महामणी-पाश्चन महामनिना पानाथ भंडामुनि तीर्थ 3 जो य चाउज्जामो धम्मो देसिओ-योऽय चातुर्याम धर्म देशित मा यातुर्याम -પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાકાવિરમણું, અદત્તાદાન વિરમણ તથા ભથુન વિમણ ને પરિંગ્રહ 'વિરમણમાં અ ત હોવાના કારણે પરિગ્રહ વિરમણ આ ચાર પ્રકારના मुनियम ४ छ तयावद्धमाणेण महामणी-वर्धमानेन महामुनिना मानवाय.२ પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિમણ, અદત્તાદાન વિરમણ, મિથુન વિરમણ અને
Page #1031
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिना टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८२९ तौ केभिगोतमो शिप्यशङ्कानिवारणार्थ समागमे सम्मिलननिम्ति कृमती कृतनिश्चयो जाती ॥१४॥ ___ ततश्च क कस्य म्याने गन्तीत्याह-~~ मृलम्-गोयंमो पडिरूंवण्णू , सीससघसंमाउले।
जिंह कुलमविक्खतो तिहुँअ वर्णमागओ ॥१५॥ छाया--गतिम' प्रतिरूपज्ञ , शिप्यसरसमाकुल' ।
ज्येष्ठ कुटमपंधमाण , तिन्दुर वनमागतः ॥१५॥ टीका--'गोयमो' इत्यादि ।
प्रनिरूपा -प्रतिरूप-यथोचित शास्त्रोक्तविनय जानातीति तया, स भगरान गौतमो भगवतः पार्थस्य सन्तानम् ज्येष्ठ-भाग्भावित्वेन ज्येष्ठ कुल अपेठमाण = मन्यमान.-समानयन्नित्य । शिष्यसयममाकुठ शिष्यसमुदायपरिहत मन तिन्दुक बनम्-तिन्दुस्मुद्यानम् आगत प्राप्तः ||१५|| केशिगौतमौ) उन दोनों केगिकुमार और गौतमने (मीमाण पवियकिय विन्नाय-शिप्याणा प्रवितर्वित विकाय) शिप्यो के इस पृक्त देह को जानकर (समागमे कयमई-समागमे कृतमती) परस्पर मे मिलने का पिचार निश्चित किया ॥१४॥ .
मौन पिस के स्थानपर जावे सो कहते:--'गोयमो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पडिस्वण्णू गोयमो प्रतिरूपज गौतम) यथोचित शास्त्रोक्त विनय के ज्ञाता गौतम स्वामी (जिट्ट कुलमविग्यतो-ज्येष्ठ कुल अपेक्षमाण) केशिकुमार को ज्येष्ठ बालवाले मानकर (सीससपसमा उलो-शिष्यसघसमाकुल') शिष्यसमूह को साथ लेकर (तिंदुअ वणमागओ-तिन्दुक बन आगत ) तिन्दुक वनमे आये ॥१५॥ शिशुमार भने गौतमे सिसाण पवियकिय विणाय-शिष्याणा प्रतिकित विज्ञाय शिष्याना मा पूर्वात मदेखने लाने समागमे कयमई-समागमे कृतवती ५२-५२मा મળવાને વિચાર કર્યો ૧૪
जोय होना स्थान ५ गय ते सगे ४ छ-"गोयमो" त्यादि।
मन्वयार्थ-पडिरूवष्णू गोयमो-प्रतिरूपज्ञ• गौतम ५थायित थानोना निन या साता गौतम पाभी जिह कुलमरिक्खतो-ज्येप्ट कुलमपेक्षमाण' शीभारने भोटा पुणवाा मानीन सीससघसमाउले-शिष्यसपसमाकुल शियाने साये લઈને તિન્દુકાનમાં આવ્યા ૧પ
Page #1032
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
- meani
- - -- n g
मिगीतमा याचिन्ताकारणम
मूलम् अह
তখন प्रपन्नया =मात्यो गानो पार्द्धमान यो.. विशेप-धर्मम्याचरणव्यवस्थायाथ भेदे किंनु कारणम् ? को हेतुरित्यर्थः, 'नुगमगे पितः । कारणभेदेन कार्यभेद । माक्षरूप कार्य भयोरस मेर। रथ तर्हि कारणभेद ? उति तेपा चिन्ताकारणम॥१३॥
एम शिष्यचिन्तीत्पत्तौ केमिगीतमो यातयन्ती तदन्यतेमृलम्-अहे ते तत्थं मीलाण, विण्णाय पवियकिय ।
समागमे कयमई, उभंओ केसिगोयमा ॥१४॥ छाया--भा तो तत्र नियाणा, विज्ञाय मस्तिम्तिम् ।
समागमे नमती, उभी शिगौतमी ॥१४॥ टीका--'अह ते' इत्यादि।
अधअनन्तर तापत्या गियाणा प्रतिक्ति-समय विज्ञाय उभौ कारणम्-एककार्यमपनयो रिशेपे किं नु कारणम् ) मुक्तिरूप एक कार्य म प्रत्त इन दोनों ही करों को धर्माचरण की व्यवस्था में ऐसे भेदका क्या कारण है। जर कारण में भेद होता है तय कार्य में भी भेद हो जाता है । परतु यहा तो ऐसा नहीं है । कारण कि मुक्तिरूप कार्य में किसी भीती कर का भेद इष्ट नही है। फिर कारण मे भेद क्यो? ॥१३॥
इस प्रकार अपने २ शिष्यो को जब इस का सदेह उत्पन्न हो गयातर कशिकुमार एव गौतमने इस विषय में क्या किया-यह अब यहा से प्रकट किया जाता है-'अह ते इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अह-अथ) अपने शिष्यों के सदेह उत्पन्न होने पर (तत्य-तन) वही पर श्रावस्ती में (उभओ केसि गोयमा-तौ उभौ किनु कारणम्-एककार्यप्रपन्नयो विशेषे किं नु कारणम् भुति३५ ४४भा प्रवृत्त એ બને તીર્થકરોની ધમાચ ણની વ્યવસ્થામાં આવા ભેદનું શું કારણ છે જ્યારે ક રણમાં ભેદ છે તે કાર્યમાં પણ ભેદ થાય છે પરંતુ અહી તે એવું છે નહી કારણ કે, મુતિ રૂપી કાર્યમાં કોઈ પણ તીર્થકરને ભેદ ઈદ રૂપ નથી તે પછી કારણમાં ભેદ કેમ ? ૧૩
આ પ્રકારે પોત પોતાના રિને જ્યારે આ સ દેહ ઉત્પન્ન થઈ ગમે ત્યારે કેશિકુમાર અને ગૌતમે આ વિષય મા શુ કર્યું એ હવે અહિ થી प्रगट ३२वामा मावे छ -"अह ते"त्याही।।
અન્વયા-ગ-અથ પોતે પોતાના શિવેના મનમાં એ દેહ ઉત્પન્ન થવાથી तत्थ-तर त्या परतीमा-उभी केसिगोयमा-तौ उभौ केशिगोतमौ मे पन्ने
Page #1033
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनो टोका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरिननिरूपणम्
९०१
स्वनिष्यै मासुक=वित्त-शुक कणवर्जितमेपणीय पालाल शालिनीहि कोद्र राला पालचतुष्टय च= पुनः पञ्चमानि=पलाञ्चतुष्कापेक्षया पञ्चमानि कुगतपानि मासुकान दभाव लिम-शीघ्र समागमनकालएव समपर्यति ।
उक्त च-
"
"तिणपणग पुण भणिय, जिणेर्हि कम्मट्टगठिमहणेहि । साली नही लय - रण्णेतणा च ॥" छाया-वगपञ्चक पुनर्भणित, जिने कर्माष्टग्रन्थिमथनैः । शालिन कोहना रालकाऽरण्यतृणानि च ।। इति ॥ (कर्मग्रन्थिमयनैर्जिने, शालीनाम् = मार्गशीर्षमासे परिपवधान्याना, व्रीहीणा' साठी इति प्रसिद्ध वान्याना - कोद्रवाणा 'कोदो' इति मसिद्धधान्याना, राल्फानाश्रमणने (गोयमम्स निसज्जा - गौतमस्य निपधायें) गौतमस्वामी के बैठने के लिये (फासु पलाल - मासु पलालम् ) अपने शिष्यों से मासुकअचित्त-शुल्क-कणवर्जित - एपणीय-शालि, त्रीहि, कोद्रव तथा चौथे रालक के पलाल को तथा पाचवें मासुक-दर्भ-टाम के तृणोंको (ग्विप्प मपणामये - क्षिम समर्पयति शीघ्र निवाया। कहा भी है
तिणपणग पुण भणिय जिणेहिं कम्मट्टगटिमहणेहिं । साली वोही कोव रालय रणे तणाइच ॥ छाया--तृणपचक पुन र्मणित जिनैः कर्माष्टग्रन्थिमधनैः । शालिनहि कोद्रनो रालको ऽरण्यतृणानि च ॥
कर्मो की गाठों को फोड देने वाले तीर्थकरो ने ये पाच प्रकार के पलाल इस प्रकार कहे है--साठी का पलाल, कोदों का पलाल, धान्य निसज्जाए - गौतमस्य निषद्यायै गौतम स्वामीने जेसवा भाटे फाय पलाल - मासुक पलालम् पोताना शिष्योथी प्रासु यत्ति - श्वत-शेषण/य, शासी, मीठी દ્રવ તથા ચાથા રાલકના પાલાલને તથા પાંચમા પ્રાસક-દબડાણના તૃણેાને विष्प सपणामये - क्षिम समर्पयति तात्भसि निछान्या छु छे तिणपणग पुण भणिय जिणेहिं कम्मट्टगठिमहणेहिं । साली नहीsteaरालय रणे तणाइ च ।।
डाया- तृण पचक पुनर्भिणित जिने' कर्माष्टग्रन्धिम | शाली, कोही रालकोऽरण्यतृणानि च ॥ કર્મોની ગાયને ફાડી નાખનારા તીથ કરીએ પાચ પ્રકારના પરાક્ષ આ બતાવેલ છે—સાડીનુ પરાલ, કાદરાનુ પરાલ, માન્યનુ પરાલ, રાલ-કેશુનુ પરાલ,
પ્રકારના
Page #1034
--------------------------------------------------------------------------
________________
०००
मूलम्-केसि कुमारसमणे, गोयम दिसमागय ।
पडिरूव पडिति, सम्म संपडिवनड ॥१६॥ छाया--केशिकमार अमणो, गौतम लागतम् ।
प्रतिस्पा मनिपत्ति, मम्गक सम्प्रतिपद्यते ॥१६॥ टीका--'केमिकमारममणे' इत्यादि ।
केशिकुमारश्रमणो गातमम् समागत टना प्रतिस्पाम चिता मतिपत्तिम् = आगन्तुक प्रतिकर्तव्यरूपा सम्यर मम्मतिपद्यने सम्यकप्रसारण रोति ।।१६।।
प्रतिपत्तिमेवाह-- मलम्-पलाल फीसुय तत्थ, पर्चम कुसतणाणि य ।
गोयमस्स निसज्जाए, खिंप्प सपणामए ॥१७॥ छाया--पलाल पानक तर, पश्चमानि कुगवणानि च ।
गौतमम्य निपद्यायै, लिम समर्पयति ॥१७॥ टीमा-'पलाल' इत्यादि ।
तर-तिन्दुकोद्याने केशिकुमारश्रमणो गोतमम्य निपधायै-उपवेशनार्थ 'केसिकुमारसमणे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (केसिकुमारसमणे केशिकुमारश्रमण) केशिकुमार श्रमणने (गोयम आगय दिस्स-गौतम आगत दृष्ट्वा) गौतम स्वामी को आये हुए देखकर (पडिरूव पडिवीति-प्रतिरूपा मतिपत्तिम् ) उनके योग्य सत्कार सम्मानरूप प्रतिपत्ति (सम्मसपडिवजह-सम्यकूसम्प्रतिपद्यते) अच्छी तरह से की ॥१६॥
अब उसी प्रतिपत्तिको कहते हैं-'पलाल' इत्यादि । अन्वयार्थ- (तत्य-तत्र) उस तिन्दुक नामके उद्यान में श्री केशिकुमार "केसिकुमारसमणे" त्याही
मन्क्याथ-केसिकुमारसमणे-के शिकुमारश्रमण विभा२श्रमधे गोयम आगय दिस्स-गौतम आगत दृष्ट्वा भीतम सामान मावेला ने पडिरूप पडिवर्ति -मतिरूपा पतिपत्निम् तभने योग्य सा२ सन्मान३५ प्रतिपत्ति सम्म सपडिवज्जइसम्यक सम्मतिपद्यते सारी शत परी ॥१६॥
वे थे प्रतिपत्तिन ४ छ "पलाल" त्यादि। अयाय-तत्थ-तत्र थे विनाभना धानमा शिशुभार अभार गोयमस्स
Page #1035
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
प्रियागनी डीका अ ०३ श्रीपार्श्वनायचरितनिरूपणम् आया--समागता हस्तर, पापण्टा' तुपान्मृगाः ।
गृम्थानामनेसा, माहत्य. ममागता ॥१९॥ टीस-'ममागया' इत्यादि । तत्र-नि-दुकोद्याने गौतुकात कौनहलात मृगाः मृगा इत्र मृगा:-अज्ञानिनी
-अनेक पापण्टा-अन्यतीथिका परिवानादय समागताः। तथागृहस्थानाम् अनेरा साहसय =अनेकमहम्रसरयका गृटम्यानपि ममागता.॥१९॥
निच-- मृलम्--देवदाणवगधव्वा, जम्खरक्खंसकिन्नरा ।
अदितीण य भृयाण, आंसि तत्थ समागमो ॥२०॥ डाया-दरदान गन्धर्या, यक्षगक्षमरिन्नरा ।
अटश्याना च भूतानाम्, आसीत्तत्र समागमः ॥२०॥ टीमा-'देवदाण' इत्यादि ।।
तर तिन्दोधाने दवदानग्गन्धर्वाः, तर-देया मानिकाः, दाना - भवनपतय., गवर्या व्यन्तरदेविगेपा, समागता., चम्पुनः यज्ञराक्षस
श्रावस्नी मे दोनों के ममागम का वृत्तान्त फैलने पर जो या सो कहते है -- ममागया' इत्यादि ।।
___ अन्वयार्थ--(तत्य-तय) उस तिन्दुक उद्यान में (फोउगा-कौतुकात) कौतुहल में (मया-मृगा') अनेक जजानी जन (व-प्रायः) अनेक(पासटा -पापण्डा ) अन्यतीर्थिक परिमाजक जन (समागया-ममागताः) आये। तपा (गिह याग मणेगाओ साहस्सीओ ममागया-गृहस्थानाम् अनेका. माहव्य. ममागता)हजारों गृहस्थजन भी आकर एकत्रित हो गये ॥१९॥
फिर भी---'देवदाणव' इत्यादि।
अन्वयार्थ (तत्य-तत्र) उस तिन्दुक उद्यान में (देवदानव गरव्यादेवदानवगर्वा,) देव-वैमानिक देव दानव-भवनपति देव गन्धर्ष
શ્રાવનીમાં બનેના સમાગમને વૃત્તાત ફેલાઈ જતા જે બન્યું તેને કહે છે --"समागया" इत्यादि।
मन्वयार्थ तत्थ-तत्र तिन् यानमा कोउगा-कौतुकात् तुस्तथा भने - न पन-बहर मने पासहा-पापण्डाः भी. मनां परिमा - ममागया-समागता' भावी पहाण्या तया । सम्यान ५ मापान એકત્રિત થઈ ગયા ૧ पछी ५-"दपटान" या !
___मन्वयार्थ:--तत्य-तत्र मे ति-8. धानमा देवदानवगपव्या-देवदानव गर्वा 24-वैमानि पदानव-सपनपति देव,ग, व्यन्त पणे माव्या
Page #1036
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०२
उत्तराध्ययनपत्र
'रुद्र' इति मसिद्धधान्याना चपलायारणभदा पक्षमो दर्भः, इनि तृणपञ्चक प्रोक्तम् ।) 'पचम' इत्यत्रारत्वादवचनस्थाने एकवचनम् ||१ तनासने समुपविष्ट तौ यथा गोभमानम्नमूलम् - - के सिकुमारसमणे, गोयमे यं सहायसे । निर्मन्ना सोहति चदसूरसँमप्पा ||१८||
1
उभेओ
छाया -- के शिकुमारश्रमणो, गौतमथ महायशाः । उभा विष्णो शोभेते, चन्द्रमम
टीका--'फेसिकुमार' इत्यादि ।
महायशाः केशिकुमारश्रमणो महायज्ञा गौतमथ उभारपि निपष्णो= समुपविष्टौ चन्द्रसूर्यसमप्रभौ= चन्द्रमु र्यसमान कान्तिमन्तौ शोभेते स्म ||१८|| श्रावस्त्यामुभयोः समागमनुत्तन्ते प्रसृते यन्भूत्तदुच्यतेमल्म् - - समाया हू तेत्थ, पासडों कोउंगा मियाँ ।
गित्थानामणेर्गाओ, साहस्सीओ समागया ॥ १९ ॥
॥ १८ ॥
पलाल, रालक- कगू का पलाल । सब धान्य मार्ग शीर्ष मास मे परिपक्क होकर तयार हो जाते हैं । पाचमा पलाल दर्भ-डाभ माना है | १७
आसन पर बैठे हुए के शिश्रमण और गौतम स्वामी किस प्रकार मोमते थे ? सो कहते है- 'केसि कुमारसमणे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( महायसे - महायशा:) महायज्ञम्ची ( के सिकुमारसमणे गोमे य- केशकुमार श्रमण गौतमच ) केशिकुमार श्रमण तथा गौतम (उमओ निण्णा - उभौ निपष्ण) ये दोनो बैठे हुए (चरममप्पा मोहति चन्द्रसूर्यसमप्रभौ शोभेते) चन्द्र सूर्य के समान शोभित होने लगे १८ આ બધા ધાન્ય માગશર માસમા પરિપકવ થઈને તૈયા- થઈ જાય છે પાંચમુ પરાલ દ–દાલ મનાયેલ છે ૧ણા આમન ઉપર બેઠેલા કશિશ્રમ
तेने हे छे - " के सिकुमारसमणे"
अन्वयार्थ - महाय से - महायशा महायशस्वी के सिकुमारसमण गोयमे य - केशिकुमार श्रमण गौतमथ देशी कुमार श्रम तथ गौतमस्वाभी उमओ निमन्नाउभो निपष्णो मे जन्ने मेसा चदमुरसमप्पा सोहति - चन्द्रसूर्यसमप्रभो शोभने ચંદ્ર ની સમાન શૈાભતા હતા ૫૧૮૫
અને ગૌતમ સ્વામી કેવા શોભતા હતા ? ઇત્યાદિ
Page #1037
--------------------------------------------------------------------------
________________
०००
प्रियदर्शिनी टीका ग २३ श्रीपार्श्वनायचतिनिम्पणम्
या-पृच्छ भदन्त ! यथेच्छ ते, कगिन गातमोऽत्रवीत् । . तत केशी अनुनात , गीतमम् इदमत्रवोत् ॥२२॥
टीका-पुन्छ' इत्यादि। . 'हे भदन्त ! ते-तब यत्पृष्टव्य भवेत् , तत् यथेच्छ मा पृन्छ' इत्थ भगवान् गौतम के गिन मुनिम् अब्रवीत् । ततस्त्य गौतमेनानुनात अनुमोदित वेशी भगान्त गौतमम् इद वध्यमाणमनवीद-पृष्टवान । द्वितीयचरणे 'गोयम' दत्यनापत्वात प्रथमास्थाने द्वितीया । २२॥
सम्प्रति केजीमुनिर्गौतम यत पृष्टवास्तदुच्यते-- मूलम्चाउँनामो यं जो' धम्मों, जो इमों पचसिक्खिओ।
देसिओ बद्धमाणेण, पासेण ये महामुणी ॥२३॥ छाया-चातुर्यामश्च यो पाँ, योऽय पञ्चशिक्षित।
देशिता बर्द्धमानेन, पार्थेन च महामुनिना ॥२३॥ टोमा--'चाउन्नामो' इत्यादि ।
हे गौतम ! यस्या व्यारया द्वादशगाथापद् गोध्या ॥२३॥ मूलम्--एगकज पवन्नाण, विसेसे कि नु कारण ।
धम्मे दुविहे मेहावी । कह विप्पचओ ने ते ॥२४॥ गौतमस्वामीने जो कहा सो कहते है-'पुच्छ मते' इत्यादि।
अन्वयार्थ--गौतमस्वामी कहते है कि-(भते-भदन्त) हे भदन्त ! केशीश्रमण ! (ते जहेच्छ पुच्छ-ते यथेच्छ पृ) जो आपको पूछना हो वह आप ययेन्छ पूनें। इस प्रकार (गोयम केमि अब्धवी-गौतमो केशिन अब्रवीत् ) जर गौतमम्वामी ने कशिश्रमण से कहा (तो केसी अणुण्णाएततः केशी अनुज्ञात) तर केशिश्रमण ने गौतम स्वामी से अनुमोदित -प्रेरित होता हवा (गोयम इणमब्रवी-गौतमम् इद मत्रवीत) गौतम स्वामी को इस प्रकारकहा--॥२२॥
गौतम स्वाभाये रे यु तेने हे छ -"पुन्छ भने" त्याlel
अन्वयार्थ -गीतमस्वाभीम यु, भते-भदन्त मन्त। शीश्रम। ते जहेच्छ पुच्छ-ते यथेच्छ पृच्छ धुवानी -२छ0 4 ते मुशीथी पूछ। मा प्रकारे गोयम केसिं अबवी-गौतमो केगिन अब्रवीत् गौतमस्वाभाये न्यारे अशी श्रमाने ४यु तओ केसी अणुण्णाए-तन केगी अनुज्ञात त्यारे अशी अमरे
तमस्वामीथी अनुमाहित न प्रेरित थ गोयम इणमव्ववी-गौतम उद अत्र વીર ગૌતમસ્વામીને આ પ્રકારે પૂછ્યું કે ૧૧૪
Page #1038
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
९०४
उत्तगययनमत्र किन्नराः समागता । यक्षादयस्खयाऽपि व्यन्तरदेश निषा । तथा तत्र उद्यान थदृश्याना-चक्षुपोऽपियाणा भूताना यन्तरविशेषाणाच समागम आसीत् ॥२०॥
सम्मति तयो परम्परसभापणमा:मृलम्-पुच्छामि ते महाभाग , केसी गोयममबंधी।
तओ के सि वुवत तु, गोयमो उगमव्यवी ॥२१॥ छाया-पृच्छामि ते महाभाग !, शी गौतममनमीद ।
तत. केशिन प्रान्त तु. गौतम इदमनमीत् ॥२१॥ टीका--'पुनामि' इत्यादि।
हे महाभाग ! गौतम ! तेन्या पृयामि' इत्य केशीमुनिगौतम गण घरमब्रवीत् । तत उत्थ त्रुवन्त-पृन्छन्त केशिन तु गौतम इद-वक्ष्यमाणमब्रवीत्॥२१॥
गौतमो यथाह-तदुच्यतेमूलम्-पुछे भते'। जहेच्छ ते, केसिंगोयममव्यवी ।
तओं केसी अणुण्णाए, गोयम इणमव्वैवी ॥२२॥ व्यन्तरदेवविशेप आये तथा (जम्परकरसकिन्नरा-यक्षराक्षसरिन्नरा) यक्ष, राक्षस, पिन्नर तथा (अदिस्साण य-अद्रश्याना च) अदृश्य आर भी व्यन्तर देव के भेदरूप भूत देवका (समागमो आसी-समागम आमीत) समागम वा ॥२०॥
अब इन दोनों का सभापण करते है 'पुच्छामि' इत्यादि। .
अन्वयार्थ--(महाभाग-महाभाग) हे महाभाग गौतम ' मै (त पुच्छामि-ते-पृच्छामि) आप से पूछता हु" जय इस प्रकार (केशी गोय ममब्यवी केशी गौतममब्रवीत्) केशीश्रमण ने गौतम से कहा (तओं युवत केसिं गोयमो इणमव्यवी-तत त्रुवत केशिन गौतम इदमब्रवीत्। तर गौतमस्वामी ने केशिश्रमणसे इस प्रकार कहा ॥२१॥ तथा जकावरकखसकिन्नरा-यक्षराक्षसकिन्नरा. यक्ष, राक्षस, CIR तथा कि म्साण य-अदृश्याना च पश्य मी पण यन्तरविना ले३५ वना समागा आसि-समागम आसीत समागम यो ॥२०॥
हवे से गन्नेना समापने ४९ छ-"पुच्छामि" त्या
सन्वयार्थ----महाभाग-महाभाग है मामा भीतमा ते पुच्छामि-ते पृच्छामि मापने छु छु" न्यारे मा प्रशारे केसी गोयममब्बवी के शी गौतममब्रवीत् शी श्रम गौतमने यु तभो बुवत केसि गोग्रमो इणमबत्री-तत ब्रुवत केशिन गौतम इदमब्रवीत् त्यारे गौतमेशा अपने सारे ४ो ॥२॥
Page #1039
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका व २३ श्रीपाना पचरितनिरूपणम्
एव केशिना मोक्ते गौतमः माह
मूम् -- तओ के सि बुवत तु, गोयंसो इर्णमव्वी । पणी समिखए, धम्मं तत्त तत्तविणिच्छय ॥२५॥
,
छाया -- ततः केशिन हन्त तु. गौतम इदमननीत् । - तच तच्च विनिश्चयम् ||२५||
९०७
मामी टीका -- 'तो' इत्यादि ।
"
तत = तदनन्तर गोतमस्वामी पूर्वरीत्यान्त पृच्छन्त केशिन= केशिस्वा मिनम् उदक्ष्यमाणमुत्तरम् निरीत उक्तरान । गोतमी पदर दत्तवांस्तदन्यते 'पण' इत्यादिना हेमन्तत्वविनियतत्वाना=जीवादीना कीनिया= निर्गया यस्मात्तत्तथाभूत, व मतद्धि समी=पश्यति । जय भाव. - नावणादेवानियों भवति दिन्तु मादेन भवतीति । ५॥
"
मरूप दो प्रकार के धर्म म सान नही होता है ? | जन दोनों की सर्वज्ञता मे रोई भेद नहीं है तो फिर इस प्रकार से मुनिजन के चारित्र रूपा क्या कारण है ? ||२४||
इस प्रकार के शिश्रमण के कहने पर गौतमस्वामी कहते है. 'तो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- (तओ-तन ) इसके बाद (गोयमो - गौतमः) गौतम स्वामी ने (वुवन केसिं ब्रुवन्न केशिन) प्रन्द्रते हुए केशियम कुमार से (णम नवी - हदमत्रवीत) इस प्रकार कहा - हे मदन्न ! (तत्तविणिच्छ्रय-तत्र विनिश्चयम्) तत्त्वों के विनिश्चायक (तत्त-तत्व) को (पण्णा सामि - प्रज्ञा समक्षते) बुद्धि देती है-जर्थात् वाक्यगण से अर्थ निर्णय नही होता है किन्तु प्रज्ञावा से ही होता है ||२५||
1
આ ચતુમ તથા પચયામરૂપ એ પ્રાન્તા ધર્મોમા મય નથી આવતા જ્યારે બન્નેની સજ્ઞતામા ઈ ભેદ નથી તે પછી આ પ્રકાવી મુનિજનના ચારિત્ર રૂપ ધર્મીમા ભેદનુ કયુ કારણ છે ? ૫૪ા
या प्रजरना देशांश्रभधुना हेपायी गौतमस्वामी डे --"तो" त्यहि । मन्त्रयार्थ--तजो-तत, खाना पछी गोयमो - गौतम गोतमन्नामी युवत केसि - ब्रुवन्त केशिनम् पुरता देसी भार श्रम मन्त्रो उद प्रभाते उधु है, हेलन् । तत्तविणिच्छय-तत्यविनिश्वयम् तत्लोना विनिश्चाय तत्त-तत्व धर्मतत्वने पण्णा समिक्खए- प्रज्ञा समीपते शुद्धिमर्यात वाज्य શ્રવણથી અથ નિ ય યતા નથી પરંતુ પ્રજ્ઞા-લીજ થાય છે ! પા
Page #1040
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
छाया- प्रानयोः, विशेपे मिनु पारणम् ।
धर्मे हिदि मेघारिन ! कर रिमत्ययो न त ? ||२४|| टाका--'गाज' इत्यादि।
हे गौतम ! एककार्यमपन्नया-गया-मासफलस्पसमानार्य तत्र प्रपन्नयो.-मरत्नया पार्शमानयो निगप-धर्मस्याचरणव्ययम्मायाश्च भेद मि नु कारणम्-को हेन ? हे मेधापिन ! हे विशिष्टधारणाशक्तिसमन्धित ! महाभाग अस्मिन् द्विविधर्मे पातुर्यामपक्रयामलमणे द्विप्रकार के धर्मे ते-तब मित्ययःसशय. कथ न भरति ? तल्ये सनित्त मिकतोऽसी भेद' ? इत्यभिप्रायः ॥२४॥
केशीश्रमण ने गौतमम्बामी से जो पूटा मो करते है-'चाउन्नामो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-दम गाया की न्याग्या बारहवी गाथा की तरह समझ ले अर्थात् (जो धम्मो चाउनामो-यो पर्मो चातुर्यामश्च) चारमहाव्रतरूप मुनिधर्म (वद्रमाणेण पासेण य-वर्षमानेन पार्येन च) श्रीपार्वनाथस्वामी ने (देमिओ-देशित) कहा और पाच महाप्रतरूप मुनि वर्म श्री वर्धमान स्वामी ने का है सो इन दोनों के भेद में क्या कारण है ॥
'गरजप्पयन्नाण' इत्यादि। __ अन्वयायें-केशिकुमारश्रमण ने गौतम से यह भी पृठा कि महावीर प्रभु तथा पार्श्वप्रभु पा(माजप्पान्नाग-एस्कार्यप्रपत्नयो.) एकरूप मोक्षकार्य मे समानरूप से प्रवृत्त है तो फिर (विसेसे किं नु कारणम्-विशेपे किंतु फारणम्) धर्म के जाचरण करने की न्यवस्था में इस भेद का क्या कारण है? (मेहावी-मेधाविन ) हे श्रेष्ठधुद्विमान (दुविहे धम्मे ते विप्पचओ कह नडिविधे धर्मे ते विप्रत्ययो क्यान) क्या आप को इस चातुर्याम तथा पचया शी श्रभरे गौतम १ भान ले ५ यु नेने ४हेछ-"चाउज्जामो" छत्या |
અન્વયા-- ગાથાની વ્યાખ્યા બારમી ગાથાની માફક સમજી લેવી અર્થાત जो धम्मो चाउज्जामो-यो धर्मश्चातुर्यामश्च या२ महानत३५ मुनियम वद्धमाणेण पासेण य-वर्द्धमानेन पार्श्वन च श्री यनाथ स्वामी देसिओ-देशित. हा छ અને પાંચ મહાવ્રતરૂપી મુનિધર્મ શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ કહ્યા છે તે આ બન્નેના કહેવાના ભેદનું કારણ શુ છે ૨a
"एगाजपवन्नाण" इत्यादि।
અવયાર્થ–-કેશીકુમાર શ્રમણે ગૌતમસ્વામીને એ પણ પૂછયું કે, જ્યારે महावी प्रभु तथा पाच प्रभु एककन्जप्पबन्नाण-एककार्यप्रपन्नयो भाक्ष३५ अयमा समान३५थी प्रवृत्त छ । पछी विसेसे किं नु कारणम् विशेषे किनु कारणम् धनु माय२९५ ४२वानी व्यवस्थामा मापा लेनु शुजार छ ? मेहावी-मेधाविन श्रेष्ठ भुद्धि भान् दुविहे धम्मे ते विपञ्चयो कह न-द्विविधे धर्मे ते विमत्ययो क्थ न? शु मापने
Page #1041
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
उक्तमेवार्थ स्पष्टयति-
मूल्म - पुरिमाणं दुर्धिसोज्झो उं, चरिमाण दुरणुपीलओ । कंप्पो मज्झिमँगाण तु, सुविसोझो सुपलओ ॥२७॥ छाया -- पौरस्त्याना दुर्विशेो यस्तु, चरमाणा दुरनुपालकः । कल्पो मध्यमकाना तु, सुविशो यः सुपालक. ॥२७॥ टीका - 'पुरिमाण' इत्यादि । पोरस्त्याना=प्रथमतीर्थङ्करशिष्याणा कल्पः = साध्वाचार. दुर्विशोध्यः दुःखेन निर्मलता नेतु शक्यः । ते हि जुजडत्वेन गुरुणाऽनुशिष्यमाणा अपि तद्वाक्य सम्यग् ज्ञातु न समर्थो भरन्तीतिभाव । चरमाणाम् = अन्तिमतीर्थङ्करशिष्याणा कल्प. =सा-नाचार• दुरनुपालक. - दुःखेनानुपाल्यते, दुरनुपाल• स एव दुरनुपालक'दुखेनानुपालनीय, । भगवतो वर्द्धमानस्य साधवो गुरुवाक्य कथचिज्जानन्तोऽपि होने के कारण पूज्ञ है (तेण धम्मे दूहा कए - तेन धर्मों द्विधा कृतः) इस कारण एक कार्य मानने पर भी धर्म को द्विविधरूप से कहा है ॥२६॥ उक्त अर्थ को स्पष्ट करते है- 'पुरिमाण' इत्यादि ।
९०९
अन्वयार्थ -- ( पुरिमाण - पौरस्त्यानाम् ) प्रथम तीर्थकर के शिष्यों का (कप्पो - कल्प.) साबाचार (दुव्विसोज्यो- दुर्विशोध्य ) दुर्विशो य था बडी कठिनता से निर्मल किया जाता था। क्यों कि वे मुजुजड़ थे- इसलिये गुरु महाराज द्वारा सिग्वलाये जाने पर भी उन के वाक्य को सम्यक् रीति से समझ सकने में असमर्थ थे । तथा (चरिमाण - चरमाणाम् ) अन्तिम - तीर्थकर श्री महावीर के शिष्यों का साध्वाचार ( दुरणुपालभ-दुरनुपालकः) दुरनुपाल्य है । क्यों कि इनके शिष्य गुरु के वाक्य को कथचित् जानते हुए सुभधी शिक्षा श्रडुषु ४२नाश हो पाना अरो आज्ञ छे तेण धम्मे दुहा कडे तेन धर्मों द्विधा कृतः भार येऊ श्रार्य भानवा छता पर धर्म द्विविधपथी उस है ॥२६॥ मेन अर्थने स्पष्ट ४२ छ – “पुरिमाण" धत्याहि ।
मन्वयार्थ'---पुरिमाण-पौरस्त्याना प्रथम तीर्थ पुरना शिष्यानो कप्पो - कल्प. साध्वाया दुव्विसोज्झो - दुर्विशोध्य दुर्विशोध्य तो भूम બનાવવામા આવતા હતા કેમ કે, તે ઋજુ જડ હતા આ તરફથી સીખવાડવા છતા પણ્ એમના વાકયને સમ્યકરીતિથી तेथे। असमर्थ हुता तथा चरिमाण - चरमाणम् अतिभ तीर्थ २ મહાવીરના शिष्यांना माध्यायार दुरणुपालओ - दुरनुपालक: हुस्नुपाट्य छ भ ोभना शिष्य ગુરૂના વાકયને જો કે, જાણુતા હૈાવા છતા પણ વજ્રજ હાવાના કારણે સાધ્વાચારને
उठीनताथी निर्माण કારણે ગુરૂ મહારાજ સમજી શકવામાં
*
Page #1042
--------------------------------------------------------------------------
________________
उसराध्ययनसूत्र मुनिधम य रिभ्य गारणमार-- मृलम्--पुरिमा उजडा 3, वांजडा यं पच्छिमा ।
मझिमा उज्जपन्ना उ, तेणे धम्मे दुही करें ॥२॥ छाया--पौरम्या मजुजडास्तु, कानडाय पधिमा.। . म यमा मजुमनास्तु तेन धर्मो द्विधा कृतः ॥२६॥ टीका--'पुरिमा' इत्यादि ।
हे भदन्त ! पौरस्या समजिनेश्वरशिप्यास्तु मजुजडा आसन्। ऋजवश्व ते जडाश्चेति मजुजडा. आचार्यों यथा शिक्षा दद्यात् , तथा ग्रहीतुमनस. रिप्या सरलभारसम्पन्नतया मजयः । दुर्जाप्यतया जडा इति भाव । चपुन' पश्चिमा =अन्तिमतीर्थकरशिष्या चक्रनडा सन्ति । काय ते जडाश्य ।
रुद्धार्थग्राहित्वात् चक्रा', म्बकीयाने कुतम्शेन रिषिताथज्ञातुमसमर्थ वाजडा इति भाव' । मध्यमा =म-गवर्तिना द्वाविंशतेस्तीर्थराणा शिष्यास्तु मजुमना आसन् । मजयश्चत प्रज्ञाश्चेति । जब सरलभावसम्पन्नत्वात्। प्रज्ञा मुखेन शिक्षा ग्राहकत्वात् इति भार । तेन हेतुना एककार्यप्रतिपन्नत्वेऽपि धर्मों द्विपा कृतः चातुर्याम-पञ्चयामभेदेन द्विधि उपदिष्ट इत्यर्थ ॥२६॥ मुनिपर्म के दो प्रकार से कहने में कारण कहते है-'पुरिमा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे भदन्त (पुरिमा-पोरसया) प्रथम जिनेश्वर के शिष्य (जनडा 3-मझुजडास्तु) माजु और जड़ थे। आचार्य उनको जैसी शिक्षा देते थे वैसी ही वे मरल स्वभावाले होने से मान लेते थे। परन्तु समजाना उनको रडा मुश्किल था। (पच्छिमा वक्कजडा य-पश्चिमा वक्रजडाश्च) अन्तिम-तीर्थकर के शिष्य चक्रजड है। (मज्झिमा-मध्यमा) नया बीच के बाईस तीर्थकरो के शिष्य (उज्नुपन्ना उ-ऋजुप्रज्ञास्तु) ऋजु प्रज्ञ है। सरलस्वभाव मपन्न होने से ऋजु हे तथा सुख से शिक्षा ग्राहक
भुमि धमन मे १२वी उपानु र ४ छ - "पुरिमा" त्याहि ।
अन्वयार्थ:-हे महन्तपुरिमा-पौरस्त्या प्रथम ५२ शिष्य उज्जु जडाउ-मजुनडास्तु सने ६ &d, माया मेमने से शीक्षा आपता હતા તેવુ તેઓ સરલસ્વભાવવાળા હોવાથી માની લેતા હતા પરંતુ તેમને समतपयु घाणु ४ भु तु पच्छिमा वजडा य-पश्चिमा चक्रजडाश्च म तिम तीर्थ ४२ना शिष्य छ तथा मज्झिमा-म यमा १२येना मावीस ती शोना शय उतना उ-ऋजुप्रज्ञास्तु श छे सपना सपन्न पाथी छ तया
Page #1043
--------------------------------------------------------------------------
________________
९११
Raymanna
BR
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपायनायचरितनिरूपणम्
इत्य गौतमेनोक्ते केशी पाहमूलम्साह गोयंम । पण्णा ते. छिन्नो मे संसयो इमों।
अन्नों वि"ससओ मैज्झ, त" में कहसु गोयमा। ॥२८॥ छाया-साधुगातम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे सगयोऽयम ।
अन्योऽपि सशयो मम, त मे कथय गौतम ! ॥२८॥ टीका-'साई' इत्यादि।
हे गौतम ! तेन्तर मना-द्विः साधु' शोभनाऽस्ति । मे-मम अय समयस्त्वया छिन्न' । अन्योऽपि मम सशयोऽम्ति । हे गौतम | त मे कथयतम्योत्तर मा देहि । केशिन इयमुक्ति. शिप्यापेक्षया विजेया। अम्मिन समये ज्ञानत्रयान्वितस्य तम्येटगसगयासम्भवात् ॥२८॥ मूलम्-अचेलगो यं जो धम्मों, जो इमों सतरुत्तरो।
देसिओ वडमाणेणं, पासेणं ये महाजेसा ॥२९॥ इस प्रकार जन गौतमस्वामी ने कहा तर केशीकुमार श्रमण ने उनसे कहा-'सार' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(गोयम-गौतम) हे गौतम !(ते पण्णा-ते प्रजाः) आपकी बुद्धि बहुत ही (सार-साधु)अच्छी है । (मे इमो सगयो लिन्नो-मे अयम् सगयो छिन्नो) आपने मेरे सशय को दूर कर दिया है। (मज्झ अन्नो वि ससओमम अन्योऽपि सगयो) मुझे और भी सशय है। (त मे कहलु गोयमात मे कथय गौतम) अतः आप उनको भी दूर करें। इस प्रकार का यह केशी अमण का कथन शिप्यों की अपेक्षा जानना चाहिये। कारण कि केशी अमण स्वम ज्ञानत्रय से युक्त येअतः उनको ऐसे सशयों का होना असभव है ॥२८॥
આ પ્રમાણે જ્યારે ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું ત્યારે કેશીકુમાર શમણે તેમને यु-"साह"त्यादि !
मन्या4--गोयम-गोतम 3 गौतम! ते पण्णा-ते प्रज्ञा मापनी मुद्धि घjी साहु-साधु सारी छ मे इमो ससयो छिन्नो-मे अयम् सशयो लिन्नो मापे भा२। मास शयने २ ४0 बीघा छ मज्म अन्नोवि ससओ-मम अन्योऽपि सगयो भने जीने ५५] म शय छ माथी त कहसु गोयमा-तम् कथय गौतम આપ એને પણ દૂર કરો આ પ્રકારનું કેશી બમણુનું ૮થન શબૅની અપેક્ષાઓ જાણવા જોઈએ કારણ કે, કેશી શ્રમણ પતે જ્ઞાનમયથી યુકત હતા આથી તેમને એવે આશય થે અસભવ છે પ૨૮
Page #1044
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
९१०
उत्तराध्ययनसूत्र पजडत्वेन न यधापदनुष्टात शन्तोनिभावः । म यमकाना यात्र्ति द्वाविं शतितीर्थरमिष्याणा पापा-सा गार', मृवियोध्या-मुग्मेन निर्मलीकरणीयः, सुपालका सुखेन पालनीयश्व भाति । एते हि नाजुमानत्वेन माधक्रियाकराप सुग्वनेन यथारनानन्ति, पायन्ति । अत एने मायमतीर्थराणा शिष्या
उपदिप्टे चातुर्यामधर्मे मैथुनविरमणमपि यथारातु पालयितु च गानुवति । अतो ___ भगवता पार्थेन चातुर्यामो धर्म प्रोक्त । प्रथमान्तिमजिनशियाम्नु न तथा । अत'
प्रयमान्तिमतीर्थङ्कराभ्याओ नपभ-श्रीगीरस्यमिभ्या पञ्चमहानतस्पो धर्म उक्त । तदेव पिचित्रमज्ञपिनेयानुग्रहाय धर्मम्य वैविध्य, न तु तात्त्विक है विन्यम् ॥२७॥ भी चक्रजट होने के कारण से सा-याचार को प्रधावन् अनुप्ठिन करने के लिये शक्तिशाली नहीं होते है। तयो (मज्झिमगाण तु पोमध्यमकाना तु कल्प) म यवर्ती वाईम तीर्थंकरों के शिष्यों का सापाचार (सुविसोज्झो मुपालओ-सुविशोध्य सुपालक) विशोध्य एव सुपाल्य कहो है। कारण कि इन के शिष्यजन जुमज होने के कारण साधु सवधी क्रियारलाप को अच्छी तरह तो जानते है और उसे अच्छी तरह से पालते है। इसलिये मध्यम तीर्यकरों के शिष्यजन उपदिष्ट चातुर्यामरूप धमे मे मैयुन विरमण व्रत को भी अच्छी तरह जान लेते है और अच्छी-तरह उसको पालते भी है । इसीलिये भगवान् पार्श्वनाथ ने चातु याम धर्म कहा है। तथा प्रथम एवं अन्तिम तीर्थारों के शिष्य ऐसे तो होते नहीं है अत उनके लिये पचमहानतरूप धर्म कहा। इस तरह विचित्र प्रज्ञ विनेयजनों के अनुग्रह के लिये धर्म की भिन्नता जाननी चाहिये । वास्तव में धर्म की भिन्नता नहीं है ॥२७॥ यथावत् पाणमा तयाणी मना नयी तथा मन्त्रिमाण तु कप्पो-म यमकाना तु कल्प. पश्यना पापीस ताय ना शिष्याना सावाया सुविसोज्जो सुपालओ -सुविशोध्य सुपालक सुविश५ अने सुपाय मतावामा आवदछ डा२य है એમના શિષ્યજન ઋજુપ્રજ્ઞ હેવાના કારણે સાધુ સ બ ધી ક્રિયાકલાપને સારી રીતે જાણે છે અને એનું સારી રીતે પાલન પણ કરે છે. આ માટે વચના તીથ કરેના શિષ્યજન ઉપદેશવામાં આવેલ ચાતુર્યામરૂપ ધમમાં મથુન વિરમણું તને પણ સારી રીતે જાણી લે છે અને સારી રીતે તેને પાળે પણ છે આથી ભગવાન પાર્શ્વનાથે ચાતુર્યામ ધર્મ કહેલ છે તથે પ્રથમ અને છેલા તીર્થકરોના શિષ્ય એવા હોતા નથી આથી એમના માટે ૫ ચમહાવ્રતરૂપ ધમ કહ્યો આ પ્રમાણે વિચિત્ર પ્રજ્ઞ વિનય જનના અનુગ્રહને માટે ધમ ની ભિન્નતા જાણવી જોઈએ વાસ્તવમાં ધર્મમા ભિન્નતા જ નહી રહ્યા
Page #1045
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१३
प्रियदशिणी टोका भ २३ श्रीपानायचरितनिमपणम्
एक केमिना पाटे गातमो यदक्तयॉम्तहन्यते--- मृलम्के सिमेव वुवाणं तु, गोयमो इणमव्यवी।। ' 'विन्नाणेण समोगम्म धम्मसाहणमिच्छिय ॥३१॥ छाया--केशिनमा त्रुवाण तु, गौतम इदमब्रवीत् ।
पिनानेन ममागम्य, धर्मसाधनमिष्टम् ॥३१॥ टीका-'केसिमे' इत्यादि। . एस-पूर्वोक्तरीत्या नाण-
पृत गिन तु गौतम उदयमानमुत्तरम् अनमीत्त वान् । यदुक्तास्तदच्यत-'विन्नाणेण', इत्यादिना-हे. मदन्त । शिानेन केवलज्ञानेन समागम्यन्यस्य यदाचित तर नात्वा पर्मसापनम् = धमोपकरण वारल्पादिक पार्थनाय पर्द्धमानम्यामिभ्याम् इष्टम् अनुमतम्-अनुभी तीर्थकर को भेद इष्ट नहीं है फिर कारण मे भेद क्यों ? (मेहावामेधावी) हे मे पाविन (दवि लिने-द्विविवे लिने) अचेलक रूप तथा विधिधवर्ण पदमल्य बत्ररूप, इन दो लिहो में (ते विप्पन्चओ कह न-ते विप्रत्ययः कयन) आपको सदेह क्यों नही दोता है ॥९॥३०॥
केशी श्रमण के पूछने पर गौतम स्वामी ने क्या कहा? सो कहते है-'फेसिमेव' इत्यादि।
अन्ययाय--(एब-एवम् ) इस पूर्वोक्त रूप से (वुवाण-वाणम्) (केमि-केगिनम् ) केगी अमणकुमार से (गोयनो इणमब्यवो-गौतम इदम अब्रवीत्.) गौतम स्वामी ने इस प्रकार कहा-हे भदन्त ! (पिन्नाणेग समा गम्म-विज्ञानेन ममागम्य) विज्ञान-केवलजान से जिस को जो उचित या उम को उसी रूप से जानकर (पम्ममारणम्-धर्ममा पनम् ) वह धर्मसापन ले माग्यो नयी तो २९.मा लेह ॥ भाट ? मेहावी-मेगावी मेधाविन । दुरि लिने-द्विविरे रिड्ने भयेस ३५ तथा विविध व भक्ष्य १५३५ मा मे सिमामा ते विप्पच्चयो कहन-ते विप्रत्यय क्थन मापने महे ॥ भाटेनवीयता॥२६|301
शी श्रमशुना ५०वाबी गौतम स्वामी गुरखु १ तेने मे ---"केसीमे" छत्याला ___ अन्याय --ए-एवम् मा पूर्वा३५वी युराण-वाणम् पूछावा जमिकेशिनम् शीशुमा भने गोयमो रणमव्यवी-गोतम इदमनवीत् गातभाभीय 21 मारे ७यु - महन्त विन्नाणेण समागम्म-विज्ञानेन समागम्य विज्ञान
शानथी २२ 41 तु मेने मे 34थी पीने पम्मसारणम्-धर्म ૧૧૫
Page #1046
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
९१२
उत्तरमायनम् एगकर्जप्पवन्नाणं, विसेसे" किं नु कारणं ।। लिंगे विहे मेहावी। कह विप्पञ्चओ न ते॥३०|| छाया--भवेलकश्च यो धर्मी. याऽय सान्तरोत्तर ।
देशितो पर्द्धमानेन, पार्येन च महायगमा ॥२९॥ एककार्यप्रपन्ना, निशेषे किं नु कारणम् ।
लिने द्विविये मेधापिन !, फथ प्रित्ययो न ते ॥३०॥ टीका--'अचेलगो य' इत्यादि।
महायशसा-रोकरयच्याप्तकीर्तिना। विधिलिने अवेलपतया विवि धवस्त्रधारितया च द्विभेदे साधुवेपे । ते भरत. मित्यय -समयः कथ न । इद गाथाद्वय व्याग्यातभायम् ||२९||३०॥
'अचेलगो' इत्यादि, 'एगफनप्पयन्नाण' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(जो अचेलगो धम्मो-य अचेलक धर्मः) महायशस्वी प्रभुवर्धमान स्वामी ने जो वह अचेलक-परिमित, जीर्णमाय तथा अल्प मूल्य वाले श्वेतवस्त्रों का परिधान करना रूप मुनिधर्म कहा है, तथा (जो इमो सतरुत्तरो-यःअय सान्तरोत्तर') महायशस्वी पोवनाथ स्वामी ने जो प्रमाण से एव वर्ण से विशिष्ट तथा उत्तर-मल्य वस्त्रों का परि धान करनारूप मुनिधर्म कहा है। सो (गकजप्पवन्नाण विसेसे किं नु कारण-एक कार्यपपन्नयो विशेपे किं नु कारणम्) मुक्तिरूप एक कायेमे प्रवृत्त इन दोनों तीर्थंकरो को धर्माचरण की व्यवस्था मे ऐसे भद का क्या कारण है? जर कारण में भेद होता है तब कार्य में भी भेद हो जाता है परतु यहा तो ऐसा है नहीं कारणकी मुक्तिरूप कार्य में किसा
"अचेलगो" gulle 1, "एककजप्पवन्नाण" इत्यादि।
अन्या --जो अवेलगोधम्मोयः अचेलक धर्म महायशस्वी प्रभु १५ भान સ્વામીએ જે એ અ ચેલક-પરિમિત, જીર્ણપ્રાય તથા અન્ય મૂલ્યવાળા શ્વેતવસ્ત્રને परिधान २०३५ मुनियममता छ तथा जो इमो सतरुत्तरो-य. अय सान्तरोत्तर મહાયશસ્વી પાર્શ્વનાથ સ્વામીએ જે પ્રમાણથી અને વર્ણથી વિશિષ્ટ તથા ઉત્તરબહુમૂલ્ય વસ્ત્રોને પરિધાન કરવારૂપ સુનિલમ બતાવેલ છે તે પછી જીગ્નપથનાdf विसेसे मिनु कारण-एगकार्यप्रपन्नयो. विशेषे विनु कारन भुति३५ २४ કાર્યમાં પ્રવૃત્ત આ બન્ને તીર્થ ના ધર્માચરણની વ્યવસ્થામાં આવા ભેદનું કારણ શુ છે? જયારે કારણ મા ભેદ હોય છે ત્યારે કાર્યમાં પણ ભેદ બની જાય છે પરંતુ આમાં એવું કાઈ છે નહીં કારણ કે મુકિનરૂપ કાર્યમાં કોઈ પણ તથિ
Page #1047
--------------------------------------------------------------------------
________________
८.३
-
A
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपानाथचरितनिरूपणम
एक के गिना पृष्टे गोतमो यदुक्तरॉम्तदुच्यते-- मृलम्-के सिमेव चुवाण तु, गोयमो इणमव्यवी । ' विन्नाणेण समागम्म धम्मै साहणमिच्छिय ॥३१॥ डाया--केशिनमा माण तु, गौतम इदमब्रवीत् ।
विज्ञानेन समागम्य, पर्ममाधनमिष्टम् ।।३१ टीका-'केसिमे' इत्यादि ।
ए-पूर्वोक्तरीत्या पाण-पृ त केशिन तु गौतम इन वक्ष्यमानमुत्तरम् अनमीत् उक्तवान् । यदुक्त बॉम्तदुच्यते-'चिन्नाणेण', इत्यादिना-है, भदन्त । विज्ञानेन करनानेन समागम्यम्यस्य यदचित तथैव ज्ञात्वा पर्मसापनम्धर्मापकरण वारल्पादिक पानायवर्द्धगानस्वामिभ्याम् इष्टम्-अनुमतम्-अनुभी तीर्थकर दो भेद इष्ट नहीं है फिर कारण मे भेद क्यों ? (मेहावामेधावी) हे मे पाविन् (दवि लिने-
द्विलि ) अचेलक रूप तथा विविधवर्ण बहुमूल्य पत्ररूप, इन दो लिङ्गो मे (ते विप्पच्चओ कहन-ते विप्र. त्ययः कयन) आपको सदेह क्यों नही होता है ॥२९॥३०॥ - केशी श्रमण के प्रलने पर गौतम स्वामी ने क्या कहा? सो कहते है-'फेसिमेव' इत्यादि।
. अन्याय--(एव-पम् ) इस पूर्वोक्त रूप से (धुवाण-नुवाणम्) (केमि केगिनम् ) केगी अमणकुमार से (गोयमो इणमययो-गौतम इदम् अब्रवीत्.) गौतम स्वामी ने इस प्रकार कहा-हे भदन्त (पिन्नाणेण समा गम्म-विज्ञानेन समागम्य) विज्ञान केवलज्ञान से जिस को जो उचित या उस को उसी रूप से जानकर (धम्मसारणम्-धर्ममा पनम्) वह धर्मसापन मे साये नयी तो ॥२९. मा ना भार ? मेहारी-मयावी मेधाविन् । दावि लिग-द्विपिन निओं मयेस४३५ तथा-वविध व मध्य १५३ ५ २माणे सिमामा ते विप्पञ्चयो कहन-ते विप्रत्यय कथन यापने महेश भाटे नथीयता? ॥२६॥30॥
शी श्रमगुना ५०वी गौतम भाभीमे शुत्यु १ तेने --"केसीमेव" छत्यादि। __ मन्वयाय--एच-एवम् मा ३५वी चुपाण-त्रुवाणम् ५७वावा७ कर्मिकेशिनम् शीमा भने गोयमो दणमयची-गोतमः इदमत्रवीत् गीतभाभीसे मा 12 ४यु -- महन्त विन्नाणेण समागम्म-विज्ञानेन समागम्य विज्ञान
जानथी २२२ लयित तु मेने मे४ ३५थी शीने पम्मसारणम्-धर्म ૧૧૫
Page #1048
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४
उत्तराध्ययनस
शातम् । अय भावः- पूर्वान्तिमतीर्थकर शिष्या ऋजुडा पक्रनडा भवन्ति । तेभ्यां रक्तखादीनामनुगा यदि यते तदा ते जडलेन जडत्वेन च वखरञ्ज नादावरि मन मथमान्तिमतीर्थङ्कराभ्या तेभ्यो रक्तत्रत्रादीनामनुज्ञा नाथेrराणा शिष्यास्तु न तथा, किंतु ऋजुमा भवन्ति । अतस्तेषा रक्तादिरयमप्यनुज्ञानम् ॥३१॥ किंच
मूलम् - पञ्चेत्थयं चै लोगस्स, नाणाविर्हेविकप्पणं । जत्तत्थ गहणत्थ चं, लोगे लिंगपंओयण ॥३२॥ छाया--प्रत्ययार्थ चोकस्य नानाविधविकल्पनम् । यात्रायें ग्रहणार्थं च लोके तियोजनम् ॥ ३२ ॥ टीका--' पचत्य' इत्यादि । हे भदन्त | लोकस्य प्रत्ययार्थम् = एते नैनसाधत्र सन्तीतिजनाना ज्ञानार्थ (इच्छिय - इष्टम्) पार्श्वनाथ एवं वर्द्धमान प्रभुने कहा है। इसका तात्पर्य
इस प्रकार है पूऐ अन्तिम तीर्थकर के शिष्य ऋजुजड एव वक्रजड होते है। यदि उनके लिये रक्त व यादि के धारण करने की भाज्ञा दे दी जाती तो वे जुट व वक्रजड होने की वजह से वस्त्रों को रंगने लग जाते। इसलिये प्रथम तथा मन्तिम तीर्थकरों ने रक्तवस्त्र आदि धारण करने की आज प्रगन नहीं की है। मध्यवर्ति तीर्थकरों के शिष्य ऐसे नहीं हैं किन्तु ऋजु प्रज्ञ है। इसलिये उन्हों ने उनको पाचवर्ण के वस्त्र आदि धारण करने की आज्ञा की है ॥ ३१ ॥
और -- पञ्चत्थय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - हे भदन्त । (लोगस्स पञ्चस्थय - लोकस्य प्रत्ययार्थम्)
2
साधनम् मे धर्भ साधन इच्छिय-उष्टम् पार्श्वनाथ सने वर्धमान प्रमुखे बतावेस છે એનુ તાત્પય આ પ્રકારથી છે-પ્રથમ અને ડેલા તી કરના શિષ્ય જીજર્ડ (સલ છતા અણુમમ) અને વક્રુત વાકા અને (અણુસમજ) હું ય છે. જો એમને માટે લાટ વસ્તુની ધારણ કરવાી આજ્ઞા આપી દેવાના આવત તે જુજડ વજ્રજ હાવાના કારણ્યે વસ્ત્રોને ન ગવા આદિમા પણ પ્રવૃત્તિ કરવા લાગી જાત આજ કારણે પ્રથમ તથા દલ્લા તીથ કરે એ લાલ વસ્ત્ર આદિના ધારણ કરવાની આજ્ઞા આપેલ નથી વચ્ચેના તીથ કરાના શિષ્ય એવાનથી કિંતુ ઋજુ પ્રન છે આ કારણે એમણે તેમને પાચ ના વસ્ત્ર આદિ ધારણ કરવાની આજ્ઞા આપેલ છે ૫૩૧૫
वणी प-- " पचत्थय" इत्यादि !
अन्वयार्थ--डे अहन्त ! लोगस्स पञ्चत्थय-लोकस्य प्रत्ययार्थम्
"मा जैन
Page #1049
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टोकाप २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिम्पणम् नानाविधविकल्पना नानाप्रकारोरणनिधान तार्यकर. कतम् । अय भाव.- एते जैनमापा सन्तीति प्रतीति लगेगा झटिति समायान्नु' इति हेतो सदोरक मु वरखिकारनोहरणादिक नानाविधमुकरण मायुना कृते निर्दिष्टम् । एतान्युपकरणानि यति वेत्र प्रतिनियतानि, नान्येपु । यदि साधूना लिङ्गमनियत भवेत् , तदा धूर्ता अपि आत्मान साधो पदेयुः। ततश्च साधुष्वपि लोकाना विश्वासो न स्यात् । अत ए7 भगवता सदोरकमुवाविमा रजोहरणादिकम् उपकरण साचूना कृते निर्दिष्टमिति । तथा यानार्थम् यासयमनिहस्तदर्थ-उपकरण विना वाग सयमगधेव स्यात् , ग्रहणार्थम्-ग्रहण-घस्य नान तदर्थ कथचिचि नविप्लपोत्पत्तायपि मुनिरहमस्मीति ज्ञानाथं लोके लिगस्य साधुनेपस्य प्रयोजनमस्ति ॥३२॥ 'ये जैनसाधु है' इस प्रकार से लौश्किजनों को समजाने के लिये (नाणा विह विफप्पण-नानाविधविकरपनम्) नाना प्रकार के उपकरणों का विधान तीर्थकरों ने किया है । 'ये जनसाधु है' इस बात को लोक मल्दी समझ जावें इसलिये मदोरकमुग्वचन्त्रिका, रजोहरण आदि नाना प्रकार के उप करण साधुओं के लिये निर्दिष्ट किये गये है। ये सर उपकरण यतिजनों में ही प्रतिनियत है अन्य में नहीं। यदि साधुजनो का चित्र अनियन होता तो धूर्तजन भी अपने को सायु कहने लग जाते तो इस तरह लोगों का विश्वास यतिजनों म नहीं होता, इसीलिये भगवान् ने यह पूर्वोक्त यतिचिह्न नियमित किया है । तथा (जत्तत्थ गहणत्व च लोगे लिंग पओयण-यात्रार्थ ग्रहणार्थ च लोके लिङ्गप्रयोजनम) यात्रा के लिये-सयम निर्वाह के लिये-एव कथचित चित्तमें विप्लब उत्पन्न होने पर भी 'मै मुनि हू' इस प्रकार अपने ज्ञान के लिये इस लोक्मे मा गुचिह्न को प्रयोजन है॥३२॥ साधु छ' मा प्राथी बनाने समपाने मारे नाणाविहरिप्पणनानाविधविकल्पनम् मने 16५४२नु विधानता ४२ ४३८ "म જૈન સાધુ છે આ વાતને લકે જલદીથી સમજી જાય આ માટે સદરકમુખવામિકા, રહરણ, આદિ નાના પ્રકારના ઉપકરણ સાધુઓને માટે નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવેલ છે આ સઘળા ઉપકરણ યતિજનમાં પણ પ્રતિનિયત છે અન્યમા નહી જે સાધુ જનેનુ ચિન્હ અનિયત હે ત તે ધૂત માણસે પણ પોતાની જાતને સાધુ કહેવા લાગી જાત આથી લેકેને વિશ્વાસ યતિજને મા ન રહેતા આ કારણે ભગવાને આ पूर्वरित तिथिन्ड नियमित ४२ छ तथा जत्तत्थ गणत्थ च लोगे लिंगपओयणयात्रार्थ ग्रहणार्थ लोके लिङ्गप्रयोजनम् यात्राना भाटे सयमनिवाडना भाटे न કદાચિત ચિત્તમાં વિશ્વવ ઉત્પન્ન થવા છતા પણ બહુ મુનિ છુ” આ પ્રકારે પિતાના જ્ઞાનના માટે આ લોકમાં સાધુચિન્હનું પ્રયોજન છે ૩રા
Page #1050
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनस्थ चि --- मा--अहं भवे" पाण्णा , मोरखसमयसाहणे।
नाण च दर्सणं चैव, चरित चे निच्छये ॥३३॥ चाया-~~-अथ भाति प्रतिमा तु, मोक्षसभूतसाधनम् ।
ज्ञान च दर्शन चैत्र, चारित्र र निश्चये ॥३३॥ टीका-'अ' इत्यादि।
"प्रय दो पिगेपार्थधोतर । त रिशेपार्थमेगाह-हे भदन्त ! निश्चये निश्चयनये गान च, दर्शन चा, चारित्र चैत्रज्ञानानचारित्राणि मोक्षसद्भूत यापनम्-मोक्षस्य सद्भनयास्तविक साधन-कारणम् , अम्ति. इति प्रतिज्ञाअनिशान प्रनि-अभ्युपगम सिद्धान्त इति यारद् भवति तुम्भवत्य-अस्त्येव पापमानतीर्थदरो । अय भाव'-निश्चयनयेत ज्ञानदर्शनचारित्राण्येच मोससा धनम् । तन नास्ति लिङ्ग प्रत्यार । अयते हि-भरतादीना.लिङ्ग विनाऽपि केवलोत्पत्तिरिति । अतोऽनये लिङ्गमकिचित्तरमेवेति भगवतोः पार्श्वर्द्धमान
फिर भी--'अह' इत्यादि । - ___ अन्ययार्थ--है भदन्त ! (निक-निश्चये) निश्चयनय की अपेक्षा ले (नाण च दसण चेव चरित्त चेव-जान च दर्शन चैव चारित चैव) ज्ञान, दर्शन एव चारित्र यही (मोरस सम्भूय साणे-मोक्षसद्भुतसाधनम) मोक्ष का वास्तविक साधन है। इस प्रकार का (पइण्णा भवे-प्रतिज्ञा भवति) सिद्वान्त दोनों तीर्थंकरों का है। तात्पर्य इस का यह है कि निश्चयनय के अनुसार जब मोक्ष के वोस्तविक साधन का विचार किया जाता है तो सम्यग्दछान, सम्यरज्ञान एव सम्यक्चारित्र की एकता ही मोक्ष की एक वास्तविक अराध हेतु है। इसमे लिग के प्रति आ ह नही है। करों कि शास्त्रो मे ऐसी नई क्याएँ है-जैसे भरतचक्रवर्ती को मुनिलिङ्ग छ। ५~~"अहत्याह!
महन्त निन्च्ये-निश्चये निश्चय नयनी -५ पेक्षाथी नाण च दसण चेर चारित्र चेर-ज्ञान च दर्शन चैव चारित्र चैव ज्ञान शन भने यानि मे । मोकावमभूयसाहणे-मोलसदभूतसाधनम् मोक्ष तlqx साधन छ । मारने पदण्णा भवे-प्रतिज्ञा भवति सिद्धात गन्न तीन -तपय मानु એ છે કે નિશ્ચયનયના અનુસાર જ્યારે મોક્ષના વાસ્તિવિક સાધનને વિચાર કરવામાં આવે છે તે સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્રની એકતાજ મેશનું એક
Page #1051
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनायरितनिरूपणम्
९१७ योरम्पमित्यम् । व्याहारनये तु लिगम्यापि मोक्षसाधनते पते ए। अतो व्यवहारनये मोसमापनभूतस्य लिगम्य भेदेऽपि निश्चयनये गानदर्शनचारित्ररूप मोक्षसभूतसाधनस्याभेदेन न लिगभेदो विदुपा विप्रत्ययहेतुरिति ॥३३॥
___ गोतमस्योत्तर वा केगीमुनिः प्राह-- मृलम्साह गोयम | पणा ते, छिण्णो में ससंओ इमों।
अन्नो वि" ससओ भेज्मं, तं" मे" कहसु गोयमा! ॥३४॥ छाया-साधुातम ! प्रना ते, छिन्नो मे सशयोऽयम् । ___ अन्योऽपि सशयो मम, त मे क्यय गौतम ! ॥३४॥ टीग-साद गोयम' इत्यादि।
हे गोतम ' ते-तत्र प्रज्ञा =बुद्धि माधुः शोभना अस्ति । मे=मम सशयाके बिना भी केवलज्ञान की उत्पत्ति हुई कही गई है। इसलिये इस नयकी दृष्टि में लिङ्ग अकिंचित्कर है। इस विपर मे न तो श्री भगवान् पार्श्वनाथ प्रभु को कोई विवाद है और न प्रभु मावीर स्वामी को ही । जय व्यवहारनय की दृष्टि से विचार किया जाता है, तो लिङ्ग में भी मोक्षसा बनता मानी गई है। इसीलिये व्यवहार की अपेक्षा मोक्ष का साधनभूत लिङ्ग भिन्न होने पर भी निश्चय की अपेक्षा से उसमे कोइ भेद नही है। अत'इम अपेक्षा लिङ्ग भेद विप्रत्यय-सन्देह का कारणभृत विद्वानों की दष्टि मे नही हो सकता है ॥३॥
गौतमस्वामी के उत्तर को सुनकर केशी श्रमण कहते हैं- 'सा' इत्यादि।
"अन्वयार्थ--(गोयम-गौतम) हे गौतम (ते-ते) आपकी (पण्णाવાસ્તવિક અબાધ હેતુ છે આમા લિગના તરફ આગ્રહ નથી કેમકે શાસ્ત્રોમાં એવી કેટલીએ કથાઓ છે –જેમ ભરત-ચકવતાને મુનિલ ગના વગર પણ કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થયેલ હોવાનું બતાવાયેલ છે આથી આ નયની દૃષ્ટીમા લિગ અકિ ચિકર છે આ વિષયમા ન તે ભગવાન પાર્શ્વનાથને કઈ વિવાદ છે અને ન તો પ્રભુ મહાવીરને પણ જ્યારે વ્યવહાર નયની દષ્ટીથી વિચાર કરવામાં આવે છે તો લેિ ગમાં પણ મેક્ષ સાધના માનવામાં આવી છેઆ કારણે વ્યવહારની અપેક્ષા મેક્ષના સાધનભત લિગ ભિન્ન હોવા છતા પણ નિશ્ચયની અપેક્ષાથી એનામાં કોઈ ભેદ નથી આથી એ અપેક્ષા લિગભેદ વિપ્રત્યય-સદેહનું કારણભૂત વિદ્વાનેની દૃષ્ટીમાં થઈ શકતું નથી ૩ષા गौतम स्वामीना उत्तरने सामजान शीश्रमले ४धु तेने ४३ छ--"साह" त्या !
अन्वयार्थ --गोयम-गौतम गौतम! ते-ते आपनी पण्णा-प्रज्ञा भुद्धि
Page #1052
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१८
उसराध्ययनापत्र लिगविषयः सन्देह' हिन्ना-भागत.। अथाऽन्योऽपि मम सगयोऽस्ति। हे महाभाग गौतम ! त में कथय-तस्य समयम्य उत्तर मग देहि ॥३०॥
अधान्यदपि स्तुतत्व पय जानन्नपि केगिमुनिः नित्यसगयापनोदनाय गोतम यथा पृष्टगॉस्तयोच्यतेमूलम्-अणेगौण सहस्साणं, मझे चिसि गोयमा।।
तेय ते अभिगच्छंति, केहं ते निजिया तुमे" ॥३५॥ छाया--अनेकेपा सहसाणा, मध्ये तिष्ठसि गौतम ! ।
ते च त्वामभिगच्छन्ति, स्थ ते निर्जिवास्त्वया ।३५॥
मनमाव हे गौतम गाण' त्यान्ति, मनसि गीतमाया तुम"॥३५,
हे गौतम । त्वम् अनेकेपामध्याहना सहसाणाम्-यसहस्रसरयाना प्रक्रमात शत्रूणामध्ये तिष्टसि । ते पहुसहरसख्या शवश्चत्वाम् अभिगछति प्रज्ञा) बुद्धि (साहु साधु) यदुत अच्छी है जो (मे-मे) मेरा (इमो-मसओलिण्णोअय सय छिन्न.) यह लिगविपक सशय आपने दूर पर दिया है । (मज्य अन्नो वि समओ-मम अन्योऽपि सशय')मुझे कुछ और भी सदेह हे सा (गोयमा-गौतम)हे गौतम आप(तकहसु त कथय)उसको भी कहिये ॥३४॥
फिर वस्तु तत्वो स्वय जानते हए भी केशी श्रमण शिप्यो के सशय से दूर करने के लिये गौतमस्वामी से पूछा सो कहते है-'अणेगाण' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(गोयम-गौतम) हे गौतम! आप (अणेगाणसहस्साण मज्झे चिट्ठसि-श्रनेकेपा सहस्राणां मध्ये तिष्ठसि) अनेक हजारों शत्रुआ के बीच में ठहरे हुए हो (तेय ते अभिगच्छति-ते च त्वा अभिगच्छति) वे सब शत्रु आप पर आक्रमण करते है। अत मै आप से यह पूछ रहा साहु-साधु घा त्तम छे मापे मे मे भा। मा इमो ससओ छिण्गो-अय सशय' छिन्न Gि विषय४ सय २४ घाछ मज्झ अन्नो विससओ मम अन्योऽपि सशय' मामनमा ४ मी पण सह छ त गोयमा-गौतम गौतम मा५ त हसु-त कथय मेनु प निवारय ४३॥ ॥३४॥
પછી વસ્તુ તત્વને પિતે જાણતા હોવા છતા પણ કેશી શ્રમણે શિષ્યના સશ यने २ ४२१। भाटे गौतम स्वामीन ५ यु तेने छ - "अणेगाण" ।
मन्या--गोयम-गौतम के गौतम। अणेगाणसहस्साण-मज्ञ चिहसि -अनेकपा सहसाणा मध्ये तिष्ठसि भने । शत्रुमानी वयमा २3सा छ। ते य ते अभिगच्छन्ति-तेच त्वा अभिगच्छति सबका शत्रु मापना ५२ २RIमर
Page #1053
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टीका भ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् तवाभिमुग्य धापन्ति । वा पराभवितुमिच्छया । हे महाभाग ! ते शरवस्त्वया स्थ निर्जिताः ? अय भार.-हे गौतम ! तर केवलज्ञानानुत्पादात् कपायादयोऽनेकमहस्रसख्यकाः शत्रवस्त्वा जेतु त्वदभिमुख धावन्ति । ते दुर्जयाः शत्रयस्त्वया पराजिता । दृश्यते च तत्पराजयफल तव प्रशमादिकम् । अतो हे गौतम । त्वा पृच्छामि, एते शत्रवस्त्वया कथ निर्जिताः ' इति । तृतीयचरणे यदद्वितीय 'ते' इति पद, तत्र द्वितीयार्थे पष्ठी बोध्या ॥३५॥
गौतम• माह-- मूलम्-एंगे जिए जिया पचे, पर्चे जिए जिया दस ।
___ दसहा उ जिणि ताण, सबसत्तू जिणामिह ॥३६ छाया---एकस्मिन् जिते जिता पञ्च, पञ्चमु जितेपु जिता दश ।
दया त जित्वा खलु, सर्वशत्रून् जयाम्यहम् ॥३६॥ टीका-'गे जिरा' इत्यादि। एकस्मिन् सकलभावशत्रुमधाने आत्मनि जिते सति पञ्चजिताः । इहात्मशब्देन हू कि (तु मे-त्वया) आपने (ते-ते) उन सर को (कह निजिया-कथनिर्जिता) कैसे जीतलिया।
भावार्थ--केवलज्ञान उत्पन्न नहीं होने से अभीतक आन्तरिक शत्र परास्त नहीं हो सके है, इसीलिये केशी श्रमण गौतम से यह पठ रहा हैं कि इस अवस्था मे आप के ऊपर हजारो शत्रु आक्रमण करने के लिये खडे हैं फिर भी आप पराजय जन्य फल प्रशमादिक देखने मे जो आ रहे है उससे पतो पडता है कि उन शत्रुओं पर आपने विजय पाली है-अत: आपने वेश, जिस प्रकार जीत लिये हैं पर मैं आपसे जानना चाहता हू ॥३५॥ ४३ माथी ई मापने से पूछी २छो छु , तुमे-स्वया आपे ते-ते 2 समान कह निजिया-कथ निर्जिताः ४५ रीत ती सीधा
ભાવાર્થ...કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલ ન હોવાથી હજુ સુધી આતરિક શત્રને પરાસ્ત કરી સકાયા નથી. આ કારણે કેશી શ્રમણ ગતમને એ પૂછી રહ્યા છે કે, આ અવસ્થામાં આપના ઉપર હજારો શત્રુએ આક્રમણ કરવા માટે ઉભા છે છતે પડ્યું આપને એ લેકે રાજ્ય કરી શક્યા નથી આથી એવું જાણવામાં આવે છે કે એ શત્રુઓ ઉપર આપે વિજય મેળવી લીધા છે. આથી આપે એ શત્રુઓને કયા પ્રકારથી જીતી લીધા છે એ હુ આપની પાસેથી જાણવા માગુ છુ ૩પ
Page #1054
--------------------------------------------------------------------------
________________
९००
यद्यार्थ- (गजीत लेने पर (जीत लिये है।
उत्तगययनसन जीमो मनोगृह्यते । एर आत्मा, चत्वारः कपाया इत्येते पञ्चगामी मया जिना इत्यर्थः। जीरस्य पायल्पा शनयो हिगतापिपश्चमाघमायरा ५२०० सन्ति । भेदोपभेदसहिता. कोधात्यवत्वारः पाया. आत्माचेतिपत्राजिता इतिभार ।। तथा-पञ्चसु नुपु जितेपु. दश-दसरयकार शमी जिता.। पूत्तिाः पञ्च, पश्चन्द्रियाणि चेति दश शो मया जिता "त्यर्थः । तु=पुन , दगधान्दगमकारान् गनुन निवा, अह सर्पगनून-पूर्वोक्तान दशविधान नोकपाया श्व, ग्यलुनिश्चयेन जयामि ।
___"अणेगाणसहस्साण, मझे चिसि गोयमा !" इति केगिम्यामिकृत मन्नम्योत्तरमदानार्थ मत्तस्य गातममहामुने 'दमहा उ निमित्ताण, मन्वसन
प्रत्युत्तर में गौनमस्वामी ने इस प्रकार का-'गे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ- (गे-एकस्मिन्) ममम्तमार डानाओ में प्रशानभूत आत्मा के (जिए-जिते) जीत लेने पर (पर जिग-पञ्च जिता.) मैंने एक आत्मा और चार पाय ये पाच शत्रु जीत लिये है । जीव के कपाय रूप शत्रु पांचहजार दो सौ ५२०० है। भेद प्रभेद सहित क्रोधादिक, चार कपायो को तथा एक नात्मा को इस प्रकार इन पाच को जीता लिया है (पंचे जिए दरा जिया-पञ्चसु जितेयु 'दश जिता.) तथा इन पाचो के जीत लेने पर दश शत्रु विजित हो जाते है-अर्थात पाचे ये पूर्वोक्त तथा पाच इनद्रिया ये दम शत्रु जीत लिये जाते है। (दसहा उ जिणित्ता सचमत्तू अह जिर्णामि-दशधा'तु जित्वा 'सर्व शत्रुन् अह जितामि) इन दस शर्नुओ को जीत लेने पर ही म ने समस्त' शत्रुआ को निश्चय से जीत लिया है। - - -
प्रत्युत्तरमा गीतमस्वाभी मारे ४-"एगे" त्याह!
अन्वयार्थ:-~-एगे-एकस्मिन् सालानुसामा प्रधानमृत आत्माने जियेजिते-ती सेवाथी पचजिए-पञ्चजिता में ४ मात्मा मने प्यार ४षायाम પાચ શત્રુઓને જીતી લીધા છે જીવના કષાયરૂપ શત્રુ પાચહજાર બસો (પ૨૦૦ છે ભેદ પ્રભેદ સહિત ક્રોધાદિક ચાર કષાયોને તથા એક આત્માને આ પ્રમાણે पायेने ती सील छ पचजिए दसजिया-पञ्चन जितेस दश जिता तथा मा પાચને જીતી લેવાથી દશ શત્રુ જીતાઈ જાય છે અથાત એ પૂર્વોક્ત પાચ તથા પાચ ઈન્દ્રીચી माम ४२ शत्रमा ती आवाय छ दसहा उ जिणित्ता सव्वसत्तू अह जिणामिदशधा त जित्वा सर्वशत्रन अह जितामि श शत्रुभान तीन भे मे समा शनुमान નિશ્ચયથી જીતી લીધા છે
क्रोधादिर,
!
Page #1055
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनायचरितनिरूपणम्
९०० निणामिनि क्यन भदोपभेदमदिता कपायादगो निता लात तदाशय वोध । अन्यथा दशमर यशत्रुजियेऽनेक्रम समविजय. कथ सपद्येत ।
शनवोऽनेकानि सहस्राणि यथा सन्ति तथा प्रदश्यन्ते
तन पायागा द्विशताधिरपञ्चसहस्राणि भेदाः सन्ति । क्रोध-मान-मायालोभाश्चत्वार' पाया ।
(१) एपा प्रत्येकमनन्तानुवन्यादि भेदाचत्वारो भेदाः। तत्र चतविधस्य कोषस्यैकसाव्यरुममुच्चयजीन चतुर्विगत्या दण्डकैश्च मिलिया पञ्चविंशत्या
जब केशिश्रमण कुमार ने गौतम महामुनि से इससे पूर्व की गाथा में ऐसा पृछा गा कि "अणेगाणसहस्साण मज्झे चिट्ठसि गोयमा" तव उनके इस प्रश्न का उत्तर जो गौतम म्वामी ने ऐसा दिया है कि 'दमा, उ विजित्ता ण सव्यसन निणामि" सो इस से उनका ऐसा आशय ज्ञात होता है कि उन्हों ने भे' प्रभेद महित कपायों का जीतना ही प्रकट किया है। अन्यथा- जो ऐसा उनका अभिमाय यहीं होता तो “दश शत्रुओं को मैने जीत लिया है" यह स्थन उन का कैसे सगत माना जा सकता। शत्र अनेक हजार जिम प्रकार से है वह प्रकारता इस प्रकार है
. (१) मृल में क्रोध, मान, माया एप लोभ ये चार कपाय है-इन मोधादिक चार पायों का सामान्य जीव सहित चौवीस दण्डकों के साथ अर्यात दन पच्चीस के साथ गुणा करने पर १००-१००ी मौ भेद हो जाते है । अर्याा ये फ्रोधादिक चार कपाय प्रत्येक अनतानुनधी अप्रत्याख्यान प्रत्या ज्यान तथा सज्वलन के भेर से ४-४-४-४ रूप है-अनतानुवधी क्रोध, - જ્યારે કેશી શ્રમણ કુમારે ગામ મહામુનીને આનાથી પહેલાની ગાથામા એ मारनु 3तु, "अणेगाए सहस्साण मज्झे चिसि गोषमा" त्यारे मेमना से प्रशन उत्तर 2 गौतमम्वामी सवा २०१पेक्ष छ, “दसहा र विजित्ताण मन्नसत्त जिगामिह" भानाथा मेगन मेयो माशय ती श-14 छ, सेभो ભેદ પ્રભેદ સહિત કપાયે ને જીતવાનું જ પ્રગટ કરેલ છે અન્યથા–જે એમને એવો અભિપ્રાય ન થાત તે “દસ શત્રુઓને જીતી લેવાથી સધળા શત્રુઓને મે જીતી લીધા છે. આ પ્રકારનું કહેવું તેમનું કઈ રીતે સ ગત માની શકાય શત્ર અનેક હજાર જે પ્રકારના છે તેની પ્રકારના આ પ્રમાણે છે --
(૧) મૂળમા ક્રોધ, માન, માયાને લેભ આ ચાર કષાય છે આ કાદિક ચાર કષાયોનુ સામાન્ય જીવ સહિત ચોવીસ દડકોની સાથે અર્થાત્ આ પચીસની સાથે ગુણાકાર કરવાથ ૧૦૦-૧૦૦ ભેદ થઈ જાય છે અર્થાત્ આ કોપાદિક ચાર કષાચ प्रत्ये: मनतातुनधी अप्रत्याश्यान, प्रत्याभ्यान,तया सतननाथी ४-४-४-४
Page #1056
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२२
उत्तराध्ययन सूत्रे
गुणितेन शतभेदा भवन्ति । एत्र मानादांना याणामपि प्रत्येकात भेटा.) । ततश्च कपानाणा चत्वारि शतानि ४०० मेरा भरन्ति ।
1
(२) अन्य प्रकारेणापि क्रोधादीना चतुर्णा पायाण प्रत्येक चत्वारो भेदा भरन्ति । तद् यथा - आभोग निर्वर्तितः १ जना माग निर्वर्तित २ उपशान्तः (थ) ३, अनुपकान्तः (उदयापलिका मरिष्ट. ) ४ | आभोग निर्वर्तितादि तु क्रोधस्य एक्सर कसमुचयजीवेन, चतुमित्या दण्ड मिल्ला पञ्चविंशत्या गुणितेन शत भेदा भवन्ति । एत्र मानादीनामपि शत शत भा भवन्ति । ततथ पायाणा चत्वारि शतानि ४०० भेदाः भवन्ति ।
$
अमत्याख्यान नोप प्रत्याग्यान क्रोध, सज्वलन क्रोध इस प्रकार ये चार क्रोध हो जाते है । इसी प्रकार मान, माया, लोभ भी ४-४ चरि २ जानना चाहिये । इन ४-४ का पूर्वोक्त पच्चीस के साथ गुणा करने से १००, १००, १००, १०० इस प्रकार ८०० भेद फोधादिरों के हो जाते हैं । (२) अन्य प्रकार से भी इन क्रोधादिक चार उपायों के प्रत्येक के चार चार भेद होते है - वे ये है -१ आभोगनिवर्तित, अनाभोगनिवर्तित, उपशान्त (अनुदयावस्थ) अनुपशात (उदयावलिकाप्रविष्ट) । इन अमोगनिवर्तित आदि के भेद से चतुर्विध क्रोध का सामान्य जीव सहित चौबीस दडकों के साथ अर्थात् इन पुच्चीम के साथ गुणा करने से इम क्रोध का सौ १०० भेद हो जाते हैं । उसी तरह मानादिक रूपायों के भी सौ-सौ - १००-१०० भेद जानना चाहिये । इम तरह इस द्वितीय प्रकार से भी इन को गादिकों के चार सौ ४०० भेद हो जाते हैं।
+
3
રૂપ છે અને નામ ધી ક્રોધ અપ્રત્યાખ્યાનક્રોધ, પ્રત્યાયનક્રોધ, સજવલનકોષ આ પ્રકારે એ ચા ક્રેધ થઈ જાય છે. આજ પ્રકારે માન, માયા, લેાભ પણ ચાર ચાર જાવ જોઈએ આ ચાર ચારનું પુનાઇત પચ્ચીસની સાથે ગુણવાથી ૧૦૦, ૧૦૦, ૧૦૦, ૧૦૦ આ પ્રકારના ૪૦૦, વિરસા ભેદ ફ્રેષાદિકાના થઈ જાય છે
।
(૨) અન્ય પ્રકારથી પણ આ ક્રેધાદિક ચાર કષાયાના પ્રત્યેકના ચાર ચાર ભેદ હાય છે—તે ના પ્રમાણે છે ૧ આભેાગનિવૃતિ અનાભાગનિવૃત્તિ, ઉપશ્ચાત, અનુષશાત ખા આલેગ નિવૃત્િત આદિના ભેદથી ચતુવ ધ ક્રોધના સામાન્ય જીવ સહિત ચેાવીસ દડકાની સાથે અર્થાત્ આ પચીસની સાથે ગુણાકાર કરવાથી આ ક્રોધના ભેદ થઈ જાય છે બાજ પ્રકારે માનાકિ કષાયે ના પણ સે-સે ૧૦૦, ૧૦૦, ભેદ જાગવા જોઈએ આવી રીતે આ બીજા પ્રકારથી પણ આ ક્રોધાદિકાના ચાન્સે ભેદ થઈ જાય છે
१००,
"
Page #1057
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका २३ श्रीपाना पचरितनिरूपणम
। न यथा ।।
२
(३) पुरणापि रुपायाणा चना मे ष्ठित वनिमित्तम् ) १, परप्रतिष्ठित - ( परनिमित्तम्) तदुमनप्रतिष्ठित - - ( परनिमित्तम् ) ३, अप्रतिष्ठित - ( निरर्थकम् ) ४ | तनात्नमनिष्टितादिमेवाच तुर्विधस्य कोम्य पूर्वोक्तरीत्या पञ्चविंशत्यागुणितेन गत भेदा भवन्ति । एवमेत्र 'मानादीना त्रयाणामपि । सर्वसनया चत्वारिगतानि भेदा उपायाणा भवन्ति । [४) पुनरन्यकरण कपागाणा चत्वारो भेदा. तद् यथा क्षेत्रम्, वा तु, शरीरम् उपधिच । तत्र क्षेत्रादिभेदाच्चतुविर्धस्य कोपस्य पूर्ववत् गत भेदाः । एव मानादीनामपि । सर्वसकरनया चत्वारि शतानि भेदा' भवन्ति । इत्थ' पोडश शतानि भेा भवन्ति ।
F
(५) कार्ये कारणोपचारात् पायाणा पभेदा अन्येऽपि भवन्ति । तद् (३) तीसरे प्रकार से भी कोधादिक कपायो के चार भेद इस तरह से होते है -- (१) आत्ममनिष्ठित (स्वनिमित्त) २ परमतिष्ठित ( पर निमित्त) तनुभव प्रतिष्ठित (सपर निमित्त) ४ अप्रतिष्ठित (निरर्थक ) इन चार प्रकार के कोधका पूर्वोक्त पच्चीम के साथ गुणा करने से क्रोध सौ १०० प्रकार का हो जाता है। इसी तरह मानादिकों के भी भेद जानना चाहिये ।
(४) चौवा प्रकार यह हे क्षेत्र, वास्तु, शरीर, उपनि ! क्षेत्रादिक के भेद से चार प्रकार के क्रोध का पूर्वोक्त पच्चीस के साथ गुणा करने पर क्रोध के सौ १०० भेद जानने चाहिये। इसी तरह मानादिक कपार्यो के भी । इस प्रकार इस चारों प्रकारो के चारमौ चारसौ ४००-४०० भेदों को जोड़ देने पर कपायो के सोलसौ १००० भेड़ हो जाते है । (५) कार्य मे कारण के उपचार से पायो के छह भेद और भी (૩) ત્રીજા પ્રકારથી પણ ક્રોધાદિ કષાયેના ચાર ભેદ આ રીતે થાય છે ૧ આત્મપ્રતિષ્ઠિત ૨ પપ્રતિષ્ઠિત ૩ તદુભયપ્રતિષ્ઠિત, ૪ અપ્રતિષ્ઠિત, આ ચા પ્રકારના ક્રોધને પૂર્વકત પચીસની સાથે ગુણુાકાર કરવાની ધ ૧૦૦ પ્રકારના થઈ જાય છે. આજ પ્રમાણે માનાદિકાના ભેદને પણ જાણવા જોઇએ
(४) थोथे। अगर या प्रमाणे - क्षेत्र, वास्तु, शरीर, उपधि क्षेत्राहिना लेहयी ચાર પ્રકારના ક્રોધના આગલા પચીસની સાથે ગુણાકાર કરવાથી ક્રોધના સેા ભેરુ જાણવા જોઇએ આવી રીતે માનાદિક કાયાને પણ જાગ્રુવા જોઈએ આ પ્રમાણે એ ચારે પ્રકારના ચારસા ક્ષેદેને જોડી દેવાથી કષાયાન ૧૬૦૦ સેાળસા ભેદ થઇ જાય છે (૫) કાય મા કારણના ઉપચારથી પાયાના ખીન્ન પણ છ ભેદ થાય છે તે
1
→
९२३
Page #1058
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
९२६
उत्तराध्ययनसूत्र (३) घ्राणेन्द्रियम्य पियो द्विविधा, सुरमिगन्धो दुमिग श्रेति । तयो सचित्तादिभेदेन प्रत्येक पिये पटगर या विकारा, ' तेपा रागद्वेषभेदाद् ईविभ्ये द्वादशसग या घ्राणेद्रियम्य शिरा भरन्ति ।। ।।।
(४) रसनेन्द्रियस्य पियः परिधन्तिक्तादिरसम्पपनाना सचित्ता दिभेदेन प्रत्येक पिये पञ्चदश १५ सयस रिकारा गन्ति । तेपा पुन' शुभाशुभ देन हैरिये त्रिंशद् भेदा. पुनस्तेपाात्रिंशत्सर यांना रागद्वेषभेदाद् वैविध्ये ६० परिभेदा भवन्ति । ।
।।। " (५) स्पर्शनेन्द्रियस्य रिपयोऽपविधः शादि स्पर्शस्प'। तेपामटाना प्रत्येक सचित्तादिभेदेन विये चतुर्विशतिसाव्यफा विकारा, पुनस्तेपा शुभा . घाणेन्द्रिय का सुगध और दुर्गध के भेद से दो मकार का विषय है। तथा इनका विकार यारष्ठ १२ प्रकार का है। सुगध और दुर्गध रूप विपय सचित्त, अचित्त एव मित्र के भेद से लह ६ प्रकारका है। तथा ये उहाँ ही मकार राग और देप के भेद से चारह १२ प्रकार के हो जाते है। र रसना इन्द्रिय का विपर रस है। यह पाच प्रकार का है। तीखा कडुआ आदि। ये इसके भेद है। विकार साठ ६० है। ये पाचोही विषय सचित्त, अचित्त एव मित्र के भेट से पन्द्रह १५ भेवाले हो जोते है। तथा शुभ और अशुभ इन तीस भेदो से राग आर केप से गुणित करनेपर रसनेन्द्रिय के विकार साठ ६० होते है ।
स्पर्शन इन्द्रिय का विषय आठ प्रकार का स्पर्श है । इस शीत आदि સાથે ગુણવાથી ત્રીસ ભેદ બીજા પણ થઈ જાય છે આ ત્રીસ ભેદને પણ રાગ અને દ્વેષથી ગુણવાથી ચબુદ્રિના વિકારના સાઠ ભેદ નિષ્પન્ન થઈ જાય છે પરાાં “
ધ્રાણેન્દ્રિયના સુગધ-અને દુર્ગધ એ બે પ્રકારને વિષય છે તથા એને વિકાર બાર ૧૨ પ્રકાર છે સુગધ અને દુર્ગધ રૂપ વિષય સચિત્ત, અચિત અને મિશ્રના ભેદથી છ પ્રકારને છે તથા એ છ એ પ્રકાર રાગ અને દ્વેષના ભેદથી બાર ૧૪ रना थय छ lau
રસના ઈન્દ્રિયને વિષય રસ છે એ પાચ પ્રકારને છે તીખા, કડવા આદિ ' એ એના ભેદ છે વિકાર ૬૦ માઠ છે આ પાંચેય વિષય સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્રના ભેદથી પ દર ૧૫ ભેદ વાળ થઈ જાય છે તથા શુભ અને અશુભના ભેદથી એ, ૫ દર ૧૫ પ્રકાર ત્રીસ ૩૦ ભેદવાળા થઈ જાય છે અને આ ત્રીસ મેદાને રાગ અને દ્વેષની સાથે ગુણવાથી રસનેન્દ્રિયના વિકાર ૬૦ સાઠ થઈ જાય છે. જા | સ્પર્શન ઈન્દ્રિયને વિષય આઠ પ્રકારનો સ્પર્શ છે એ ઠડી, આદિ આઠ
Page #1059
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् शुभभेदेन वैविवेऽचत्वारिंशद्भेदा भवन्ति । पुनरष्टचत्वारिंशत्सरयकाना राग द्वेपभेदाद 'ट्रैपि ये पणावति ९६ सरयका विकारा भान्ति ।
सालनया से विकाराश्चत्वारिंशदधिकद्विशतसख्यका २४० भवन्ति । । ततश्चेन्द्रियाणि पश्च, तेपा विषयास्त्रयोविंशतिः, विकाराश्वत्वारिंशदधिके द्वेशते, इति मिलित्वाऽटपष्यधिके द्वे शते २६८ रिपरः सन्ति । तनापि सर्वमानशत्रणा मनसा सह योजिता एकोनसप्तत्यधिकानि चतु पञ्चाशत् शतानि ५४६९ शरवो भवन्ति । तथा-भेदसहिता नोकपायाः सप्तविंशतिसस्यका भवन्ति। आठ स्पों के सचित्त आदि भेद से चाईम २४ तथा इन चोईस २४ को शुभ और 'अशुभ से गुणा करने पर अडतालीस ४८। तथा इन अड़तालीस ४८ को राग और ढेप से गुणित करने पर इस स्पर्शन इन्द्रिय के विकार छियानवे ९६ होते है। ___ इस तरह पाच इन्द्रियो के मन विकार दोसौ चालीस २४० हो जाते हैं । इन्द्रिया के विपय तेईस २३ और विकार ये दो सौ चालीस २४० तथा इन्द्रियों के भेद पाच ५, इन सबको परस्पर जोड देने से दो सौ अडसठ २६८ भेद शत्रुओ के हो जाते है। इनमे सर्व प्रधान शत्रु मन को भी जोड लेना चाहिये, मव भेद परस्पर जोडने पर पांच हजार चारसो उनहत्तर ५४६९ भेद शत्रुओं के होते हैं। तथा हास्यादिक छह (हास्य, रती, अरती, शोक, भय, जुगुप्मा) के प्रत्येक के चार चार भेद होने से इन सब के चोईस २४ भेद हो जाते हैं। इनमें तीन वेद स्त्री वेद पु वेद तथा नपुसक वेद मिलाने से नो कषायो के ये सत्ताईस २७ भेद होते हैं । इन सत्ताईस को पिछले भेदों मे मिलाने से पांच हजार चार સ્પર્શીના સચિત્ત આદિ ભેદથી ચાવીસ ૨૪ તથા એ ચોવીસને શુભ અને અશુભથી ગુણવાથ અડતાલીસ ૪૮ તથા અડતાલીમને રાગ અને દેશની સાથે ગુણવાથી આ સ્પન ઈન્દ્રિયના વિકાર છનું ૯૬ થઈ જાય છે પાર
આ પ્રકારથી પાચ ઈન્દ્રિઓના સઘળા વિકાર બને ચાલીસ થઈ જાય છે. પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષય તેવીસ ર૩ અને તેના વિકાર ૨૪૦થયા ઇન્દ્રિયના ભેદ પાચ ૫ આ સઘળાને પરસ્પરમાં જોડી દેવાથી બને અડસઠ ૨૬૮ ભેદ શત્રુઓના થઈ જાય છે આમાં સહુથી મોટા શત્રુ મનને પણ જોડી દેવું જોઈએ સઘળા ભેદ પરસ્પર જોડવાથી પાચ હજાર ચાર ઓગણેતર ૫૪૬૯ ભેદ શત્રુઓના થઈ જાય છે તથા હાસ્યાં દિક છ ના પ્રત્યેકના ચાર ચાર ભેદ હોવાથી આ સઘળાના વીસ ભેદ થઈ જાય છે એમ ત્રણ વેદ સ્ત્રી વેદ, પુવેદ તથા નપુસક વેદ મેળવવાથી નોકવાના સત્તાવીસ ભેદ થાય છે આ સત્તાવીસને પાછલા ભદમાં મેળવવાથી પાચ હજાર
Page #1060
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
उत्तरध्यायनमा तर हाम्यादीना पणा मत्यक चाय चशितिः, ग्रीनपुमय दे मह सप्तविंश तिभेदा नो कपायाणा भवन्ति ।
इत्य पण्णरत्यधिकानि चतुः पशागत् शतानि गरयो भरन्ति । अन्येऽपि मिथ्यावादयः शना सशत्रुशन्देन ग्रायाः।
यत्तु-"यद्यपि चतुणों कपायाणामान्तरभेदेन पोट सरच्या भवन्ति । नोकपाणा नपाना मीलनात् पश्चशितिर्भा भवन्ति, तथापि सहस्रसर या न माति, परन्तु तेपा दुयत्वात् सहस्रसख्या मोक्ता" इति टीकान्तरे व्या यातम् , तन् प्रामादिक पूर्वोक्तरीत्याऽनेकसहस्रसग्यफ शत्रु सझागद ॥३६॥
अथ केशीमुनि' माह-- मूलम्-सतूं यं इई के वुत्ते, केसी गोयममर्चवी। तओ के"
सिंवत तु, गोयमो इणमव्यवी ॥३७॥ सौ छियानवे (६४९६) भेद शत्रुओं के होते है । तथा सूत्रम् शत्रु शब्द से अन्य भी शनुस्वरूप जो मिथ्यात्व आदि वे भी गृहीत कर लेना चाहिये।
किसी टीका मे यहा ऐसी न्यारया की गई है कि-"यद्यपि चार फपायों क अवान्तर भेदों की अपेक्षा सोलह भेद होते है तथा-नव नो कपायो के समिलन से पच्चीस २५ भेद होते है। फिर भी सहस्र भेद तो होते नही है, अत. " अणेगाणसहस्साण मज्झे चिट्ठसि-गोयमा" ऐसा जो कहा गया है उसका निर्वाह इसरूप से कर लेना चाहिये-कि -ये कपाय दुर्जय है। दुर्जय होने से इनकी सहस्रसख्या कही गई है।" यह टीकाकार का कहना असगत है, क्यो कि पूर्वाक्त प्रकार से अनेक सहस्र सख्या शत्रुओं की हो जाती है। यह सख्या उपर बता चुके हैं ॥३६॥ ચાર છનનું ૫૪૬ ભેદ શત્રઓના થાય છે તથા સૂત્રસ્થ સર્વશત્રુ શબ્દ છે બીજા પણ શત્રુ સ્વરૂપ જે મિયાત્વ આદિ છે એને પણ ગ્રહણ કરી લેવા જોઈએ
કોઈ ટીકામાં અહી એવી વ્યાખ્યા કરવામા આવી છે કે “જોકે ચાર કષા ચોના અવાન્તર ભેની અપેક્ષા સોળ જેદ થાય છે તથા નવ નષાના સામિલનથી ૨૫ પચીસ ભેદ થાય છે પછી તે સહસ્ત્ર ભેદ તે થતા નથી. એટલે આથી "अणेगाण सहस्साण मझेचिद्रासि गोयमा"मेरे हवामा मावस छ ताना આ રીતથી કરી લેવું જોઈએ કે એ કષાય દુધે છે દુર્જયા હોવાથી તેની રાહસ સ ખ્યા કહેવામાં આવે છે ટીકાકારનું આ કહેવું અસ ગત છે કેમકે, પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અનેક સહર સ ખ્યા શત્રુઓની થઈ જાય છે એ સખ્યા ઉપર બતાવવામા આવેલ છે ૩૬
Page #1061
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदर्शिनी टोका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम गया-शत्रुयेति क उक्त. १, केशो गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिन वन्त तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥३७ । टीका-'सन्य' इत्यादि । __गायेय मृगमा! नपरम्-शत्रुश्चेति-रिवशत्रु यात्मापकारित्वात् , इति प पूर्व प्रोक्त -शत्रुत्वेनाभिहितः स क उक्त :ति । कि केशीश्रमणः शत्रून न नानाति येन 'सत्त य इइ के वुत्ते' इति पृति ,-यदि शत्रूनपि न जानीयात "अणेगाणसहम्साण मझे चिसि गोयमा !" इत्यादिक मनेन मागुक्तम् ? उन्यते-अनजनविशेषमनियोगार्थ सर्वा अपि ज्ञ पृच्छा एवैता , उक्तमेव पूर्व यत् 'ज्ञानत्रयान्विताऽसा' दनि, क्य ज्ञान प्रयाताऽम्यै पविधवस्त्वपरिज्ञानसमर इति । शेप स्पष्टम् ।'३७||
केगी श्रमण पूछते है-'सत्तू य इइ के वुत्ते' इत्यादि ।
आत्मा का अपकारी होने से शत अर्थात् जो पहिले शत्रशब्द से कहा गया है वह शनु, कौन है।
यहा यह शफा होती है कि क्या केशी श्रमण शत्रु को नहीं जानते थे। यदि नही जानते तो पहले नो "अणेगोणसहस्साण" इत्यादि कहा है कि 'अनेक हजारों शनों के बीच में आप रहते हो' सो यह कहना कैसे सगत होवे, अर्थात् केशी श्रमण शत्रु को जानते तो ये ही कितु जानते हुए जो फिर प्रश्न किया है वह अल्पज्ञशिप्यिां को विशेष रूपसे समझाने के लिये दिया है, केशी श्रमण तिन ज्ञान के धारी थे यह पहेले कह चुके है और तीन ज्ञान के धारी को इस शका का होना डी असभर है ॥३७॥
शी श्रवण पूछे छ--" सत्तू य इह के वुत्ते ॥ त्या !
આત્માને અપકારી હોવાથી શત્રુના સમાન ગટુ અર્થાત્ જે પહેલા શત્રુ શબ્દથી કહેવામાં આવેલ છે એ શત્રુ કોણ છે ?
અહીં એ શકી થાય છે કે એ કેશી શ્રમણ શત્રુઓને જાણતા ન હતા તે पडसार “अणेगाणसहम्माण" हत्या ४९ छ , भने । राजमानी વચમા આપ રહે છે તે તેમનું આ પ્રકારનું કહેવું કઈ રીતે સુસ ગત બની શકે અર્થાત કેશી શ્રમણ શત્રુઓને જાણતા તે હતા જ પરતુ જાણવા છતા પણ જે પ્રશ્ન તેમણે કરેલ છે તે અcપા શિષ્યોને વિશેષ રૂપથી સમજાવવા માટે જ કરેલ છે કેશી શ્રમણ ત્રણ જ્ઞાનના ધારક હતા એ પહેલા કેહેવાઈ ગયેલ છે અને ત્રણ જ્ઞાનના ધારકને આવી શ કા ઉત્પન થવી જ અસ ભવિત છે રૂછા
૧૧૬
Page #1062
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३०
उत्तराभ्ययनम गौतमो यदुत्त बाँस्तदुन्यते--- मूलम्-एंगप्पा अजिएँ सत्त, काया इंदियाणि य ।
ते जिणितुं जहणाय, विहरोमि अह" मुंणी ॥३८॥ छाया-पक आत्मा अनित गट, फपाया इन्द्रियाणि च ।
तान जिवा यथा न्याय, हिरामि मह मुने! ॥३८|| टोका - "एगप्पा' इत्यादि ।
हे मुने ! एकः आत्मा-अततिगति तॉस्तान भागनिति आस्मा-जीव:आत्मचित्तयोरभेदोपचाराचित्त पा अनित =अवशीतः सन् शत्रु:-अनेकानर्धारा प्तिहेतुत्वात शनुरिव भाति । तया-कपाया:-क्रोध-मान-माया-लोमा. अजिता. सन्त' गरो भवन्ति । इन्द्रियाणि-श्रोत्रादीनि पञ्चेन्द्रियाणि अजितानि शत्रवो भवन्ति । चमरस्योपलपणत्वान-नर नोरुपायाः कपाया-धुत्तरोत्तरभेदाचाऽपि अजिता शनयो भान्ति । तेषु शत्रुपु आत्मादि पञ्चेन्द्रियान्ता जिताश्चेद नोकपाया अपि सः शनवो जिता भवन्ति । अथोपसहारमिषेण तेपा जये फलमाह'ते जिगित्त' इत्यादि, तान उत्तास्पान शत्रुन् जित्वा अह यथान्याय-भगव दाज्ञाऽनुसारेण, पिहरामिन्म' ये स्थितोऽप्यमतिपद्धविधारितया विचरामि । 'एग' इति आपत्वात लुप्तविभक्तिको निर्दिष्टः ॥३८॥
गौतमस्वामी ने जो कहा मो कहते हैं-'एगप्पा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(गप्पा अजिए सत्तू-एफ. अजित आत्मा शत्रु ) एक अनित-नहीं जीता गया प्रात्मा अथवा चित्त ही शत्रु है तथा (फमाया दियाणि य-पाया इन्द्रियाणि च) क्रोध, मान, माया, लोभ ये चार कपाय शत्रु हैं। अजित इन्द्रियाँ शनु है। नव नो कषाय आदि शत्रु है। इन में से आत्मा और इन्द्रिय रूप शत्रु जीत लेने पर नव नो कपाय शनु जीत लीये जाते है । (ते जिणित्तु जहाणाय, विहरामि अह मुणी-तान् जित्वा यथान्याय मुने अह विहरामि) इन सब शत्रुओं को जीत कर हे मुने !
मौत। स्व भामरे ४ तेन छ –'एगप्पा" त्यादि !
अन्याय-गप्पा अजिए सत्त-एक अजित• आत्मा शत्रु: मैं 240तन ये मामा मया यित शनु छ तथा कसाया इदियाणि य-कषाया इन्द्रियाणि च ध, मान, माया, हम मा यार षाय शनु छ गलतन्द्रिय। शत्रु છે નવ કષાય આદિ શત્રુ છે આમાંથી આત્મા કપાય ઇન્દ્રિયરૂપ શત્રુઓને જીતી पाथी नपनापाय मा शत्रु ता पाय छे ते जिणितु जहाणाय विहरामि अह मुणी-तान जित्वा यथान्याय अह मुने विहरामि मा सघा शत्रुभान तीन
Page #1063
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
एष गौतमस्य वचन श्रुत्वा केगी माह--- मूलम्साह गोयंम ! पण्णा ते, छिन्नो में ससओ इमो ।
अन्नो वि" संसओमः",ते मे" कहसु गोयमा ॥३९॥ गया-साधु!तम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे सशयोऽयम् । . अन्योऽपि सशयो मम, त मे कथय गौतम ! ॥३९॥ टीका-'माई' इत्यादि। इय गाथा व्याख्यातपूर्या ॥३९॥ केशी यत्प्रोक्तास्तदुन्यते-- मृलम्-दीसति वहवे लोएं, पासबंद्धा सरीरिणी।
मुकंपासो लहुन्भूओ, केह ते विहरसी मुणे ॥४०॥ छाया-दृश्यन्ते वहगे लोके, पागनद्धा शरीरिण ।
मुक्तपायो लघुभूत., कय व विहरसि मुने! ॥४०॥ टीका-'दीसति' इत्यादि ।
हे मुने! हे महाभाग गोनम ! लोके रहव =अनेके शरीरिणः मागिन मै भगवान् की आज्ञानुसार अप्रतिवद्ध विहारी बनकर विचरतो हू ॥३८॥
केशीश्रमण कहते हैं 'साहु' इत्यादि। अन्वयार्थ-(गायम!-गोतम) हेगौतम ! (ते पण्णा साहु-ते प्रज्ञा माध) आरकी बुद्धि अन्छी है क्यों कि आपने (मे इमो ससओ छिन्नो-मे अयम् संशय छिन्न.) मेरे संशय को मिटा दिया है । (अन्नो वि ससओ मज्झ अन्योऽपि सशयो मम) और भी मेरा सशय है (त मे कहय गोयमा-त मे कथय गौतम) सो आप दर कीजिये ॥३९॥
केशी श्रमण ने जो कहा सो कहते हैं-दीसति' इत्यादि। अन्वयार्थ-(मुणे-मुने) हे मुने ! (लोए बहवे पासबद्धा सरीरिणो दिसतिહે મુનિ ! હે ભગવાનની આજ્ઞા અનુસાર અપ્રતિબદ્ધ વિહારી બનીને વિચરૂ છુ ૩૮
शी अम -"साह" त्यादि। अन्वयार्थ --गोयम-गौतम गोतमा ते पण्णासाहु-ते प्रज्ञासा मापना भुद्धि सारी छ १२ माघे में इमो ससओ उिन्नो-मे अयम् सशय छिन्न भा। सशयन मिटावी हीघा जे अन्नोवि ससओ मज्झ-अन्योऽपि सशयो मम 4जी भने भाले ५ सय छ त मे कहय गोयमा-त मे कथय गौतम તેને આપ દૂર કરો આટલા
अशी श्रमणेरे यु तेरे ४९ -"दीसति" त्यादि। सन्याय-~-मुणे-मुने उ भुनि ! लोए वहवे पासवद्धा सरोरिणो दिसति
Page #1064
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३२
उत्तराध्ययनस पाशनद्धा पारी अपने द्धा नियन्त्रिता दृश्यन्त । पताऽस्मिन् लग है गौतम ! घ मुक्तपाश: अन्धनरहित., अत पर रघुभूत -लघु'वायु', स उप मनाप्रतिबद्धगतित्वात्, आयुरदित्यर्थः, पथ हिरसि ? ॥४०॥
उन्ध रेशिनोक्त गौतमः प्राह-- मूलम्-ते पासे सर्वसो छित्ता, निहतूंण उवायओ।
मुकंपासो लहुभूओ, विहरामि अहं मुंणी | ॥४१॥ छाया---तान् पाशान सर्वान किया, निहत्य उपायतः।
मुक्तपागो घुभूतो, विरामि अह मुने ॥११॥ दी- 'ते पासे' इत्यादि।
हे मुने ! भदन्त ! अह तान् लोसन्धान सान् पाशान् छिया, पुनस्तान् पाशान् उपायत नि मद्दत्वाधभ्यासरूपोपायान निहत्य पुनर्गन्धाभावेन विनाश्य मुक्तपागापागरहितः, अत पर-लघुभूत'घायुरिवामतिबद्धगतिः सन् लोके बवो पाशद्धा शरीरिण पश्यन्ते) इस मसार म अनेक प्राणीजन कि पागोसे-उधनो से नियत्रिताधे हुए) दिग्वलाई पड़ते हैं तब आप (मुकपासो-मुक्तपास )नधन रहिनहो कर (लहुन्भूओ लघुभृतः) वायु की तरह अप्रत्तिबद्ध विहारी बन कर (कह पिहरसि-कथ विहरसि) कैसे विहार करते हो। ४०॥
गौतमस्मामी कहते हैं-'ते पामे' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(मुणी-मुने) हे महामुने। (अह-अहम्)म (ते-तान) उन लोक बधक (सव्वमो पासे-सर्वान् पाशान् ) समस्त पाशों को (त्तिा-छित्त्वा) त्याग करके तथा (उवायओ-उपायत) नि सगत्वादिक के अभ्यास रूप उपाय से (निहतण-निहत्य) पुन' उनका बध न हो सके इम रूप से उनको तोडकर (मुक्कपासो-मुक्तपाश.) पाशरहित हो गया -लोके वह पाशवद्वा शरीरिणः दृश्यन्ते । स सारमा भने प्राणी पारे ५शना धनयी नियत्रित माय छ वारे मा५ मुक्कपासो-मुक्तपाश धन ५क्षित मनी लभूत्री-लघुभूत वायुनी भा३४ मप्रतिमद्ध विहारी मनीन कह विहरसि-स्थ विहरसि ४४ शत विडार ४२। छ। ॥४०॥
गौतम सभी ४ छ-"ते पासे"त्यादि।
में क्या--मुणी-मुनेई महामुनि! ते-तान मा ४२ ५ धन ४१५५ सेवा सचसो पासे सर्वान् पाशान् सपा ५ धनान उित्ता-ठित्वा आधीन त उवायओ-उपायत निसाना मयास३५ पायथी शधी निहतूणनिहत्य तेना मधनमा न १४315 16 से शत तेन ताडी मुक्पासो-मुक्तपाश'
Page #1065
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
९३३ अस्मिन् लोके पिरामि-पिचरामि । 'सव्यसो' इत्यत्राप्त्वाद् द्वितीयाफे 'शस' प्रत्ययो योध्यः ॥४१॥
ततमृलम्--पासा यं डेंड के वुग ?, केसी गोर्यममव्यवी ।
तओ के सि Qवतं तु, गोयमो ईणमब्वेवी ॥४२॥ छाया-पाशाश्च इति के उक्ता, ', केशी गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिन ब्रुवन्त तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥४२॥ टीका--'पामा य' इत्यादि । इय गाथा व्याख्यातमाया ॥४२॥ तत'--- मूलम्--रागदोसाइओ तिव्वा, नेह पासा भयरा। .
ते छिदित्तु जहानाय, विहरामि जहकम ॥४३॥ जया--रागढपादयस्तीत्राः, स्नेहपाशा भयङ्कराः ।
तान छित्त्वा अथान्याय, पिहरामि यथाक्रमम् टीका--'रागदोसाइओ' इत्यादि ।
हे भदन्त ! रागद्वेपादयः रागद्वेपमोहमभृतयः, तथा-तीना: अतिगाढा हु। इस लिये (लहुन्भूओ-लघुभृतः) वायु की तरह अप्रतिवद्ध विहारी होकर (विहरामि-विहरामि) इस लोक मे विचरता हू ॥४१॥ _ 'पासाय' इत्यादि।
'वे पोश क्या है" इस प्रकार केशी श्रमण के पूछने पर गौतम स्वामी ने उनको ऐसा कहा-॥४२॥ 'रागहोसाइओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे भदन्त ! (रागद्दोसाइओ-रागद्वेपादिक) रागद्धेप 44न हित मनी गये ७ मा अरणे लहुन्भूओ-लघुभूत पायुनी मा मतिमविहारी मनाने विहरामि-विहरामि मा विय३ छु ॥४॥
"पासाय" त्यादि।
તે બ ધન કયુ છે” આ પ્રમાણે કેશી શ્રમણના પૂછવાથી ગૌતમ સ્વામીએ તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું હેરા
"रागहोसाइओ" त्यादि। सम्पयार्य -- महन्त ! रागद्दोसाइओ-रागद्वेपादयः ॥ ३५ माह तथा
Page #1066
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३२
उत्तराध्ययनसो पाशद्धा. पाशे पन्धने श्रद्धा नियन्त्रिता दृश्यन्ते । पताशेऽस्मिन् लोक ह गौतम ! व मुक्तपाम.न्धनरहित , अत पर लघुमृत -लघुः वायु , स उप मनाप्रतिवद्धगतित्वात् , युपदित्यर्थ , कथ गिरमि ? ॥४०॥
इन्थ केशिनक्ति गौतमः प्राहमूलम्-ते पासे सर्वसो लित्ता, निहतूंण उवायओ।
मुकंपासो लहुभूओ, विहरामि अंह मुणी | ॥१॥ डाया--तान् पाशान सर्वान् उिच्चा, निहत्य उपायत ।
मुक्तपाशो लघुभूतो, पिहरामि अह मुने ।।५।। टीका- 'ते पासे' इत्यादि।
हे मुने ! ई भदन्त ! अह तान्म्योरपन्धमान सर्वान् पाशान् ठित्वा, पुनम्तान् पाशान् उपायत नि महत्वाद्यभ्यासरूपोपायान निहत्य पुनर्गन्धाभावेन विनाश्य मुक्तपाशापाशरहित , अत एव-लघुभूत वायुरियाप्रतिवद्धगति' सन् लोक वो पाशरद्वा शरीरिण दृश्यन्ते) इसससार म अनेक प्राणीजय कि पाशोसे-धनो से नियत्रिताधे हुए) दिग्वलाई पडते है तरआप (मुक्कपासो-मुक्तपाग)मधन रहिनहो कर (लहुन्भूओ लघुभृतः) वायु की तरह अप्रतिबद्ध विहारी बन कर (कह विहरसि-कथ विहरसि) कैसे विहार करते हो। ४०॥
गौतमस्गमी कहते हैं-'ते पामे' इत्यादि।।
अन्वयार्थ-(मुणी-मुने) हे महामुने । (अह-अहम् )मे (ते-तान) उन लोक बंधक (सव्वमो पासे-सर्वान् पाशान् ) समस्त पाशों का (छित्ता-छित्त्वा) त्याग करके तथा (उवायओ-उपायत) नि सगत्त्वादिक के अभ्यास रूप उपाय से (निहतूण-निहत्य) पुनः उनका बध न हो सके इस रूप से उनको तोडकर (मुकपासो-मुक्तपाश ) पाशरहित हो गया -लोके वर पाशवद्वा शरीरिणः दृश्यन्ते मा ससारमा भने प्राणी पारे ५शाना सपनयी नियत्रित हेपाय छ सारे सा५ मुक्पासो-मुक्तपाश धन ति मनी लहाभूओ-लघुभूत. वायुनी भा५४ मप्रतिद्ध विहारी मनीन कह विहरसि-कथ विहरसि ४४ शa विडार ४२। छ। ॥४०॥
गौ1म सभी छ-"ते पासे" त्याला
२५ क्याथ --मुणी-मुने, महाभुनि! हु ते-तान ने मधन ४१५४ मेवा सचमो पासे सर्वान् पाशान् सायनाने छित्ता-छित्वा पान त उवायओ-उपायत निसाना अत्यास३५ पायथी शधी निहतूण-- निहत्य तेना नभा न १t 16 सरीत नतीन मुक्कपासो-मुक्तपाश.
Page #1067
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदशिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् अम्मिन् लोके पिरामि-पिचरामि । 'सव्वसो' इत्यत्राप्त्वाद् द्वितीयार्थे 'शस्' प्रत्ययो पोध्यः ॥४१॥
ततःमूलम्--पासा य इंड के वुत्ता, केसी गोर्यममवची।
तओ के सि Qवतं तु, गोयमो इणमव्ववी ॥४॥ छाया-पागाश्च इति के उक्ता, ', केशी गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिन ब्रुवन्त तु, गौतम ददमब्रवीद ॥४२॥ टीका-'पासा य' इत्यादि। इय गाथा व्याख्यातमाया ॥४२॥ तत:-- मूलम्-गिद्दोसाइओ तिव्वा, नेह पासा भयंकरा। -
ते छिदित्तु जहानाय, विहरामि जहकमं ॥३॥ छाया--रागद्वेपादयस्तीनाः, स्नेहपाशा भयङ्कराः ।
तान ठित्वा अधान्याय, विहरामि यथाक्रमम् टीका--'रागद्दोसाइओ' इत्यादि।
हे भदन्त ! रागद्वेपादयः रागद्वेषमोहप्रभृतय', तथा-तीनाः अतिगाढा है। इस लिये (लहुन्भूओ-लघुभृतः) वायु की तरह अप्रतिबद्ध विहारी होकर (विहरामि-विहरामि) इस लोक में विचरता हूँ ॥४१॥
'पासाय' इत्यादि। 'वे पोश क्या है ?” इस प्रकार केशी श्रमण के पूछने पर गौतम स्वामी ने उनको ऐसा कहा-॥४२॥
'रागदोसाइओ' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ हे भदन्त ! (रागद्दोसाइओ-रागद्वेपादिक) रागद्वेष सपन हित मनी गये ७ मा २२ लहुन्भूओ-लघुभूत पायुनी भा मतिमविडारी मनोन विहरामि-विहरामि मा alsमा विय३ छु ॥४१॥
"पासाय" इत्यादि।
તે બ ધન કર્યું છે” આ પ્રમાણે કેશી શ્રમણના પૂછવાથી ગૌતમ સ્વામીએ તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું જરા
"रागद्दोसाइओ" त्या ! मन्वयार्थ -- RE-1 ! रागहोसाइओ-रागद्वेषादयः । देष माहि तया
Page #1068
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
भयङ्कराः=अनर्थहेतुतया त्रासोत्पादकाः स्नेहपाशा' = पुत्रामिनादि सम्बन्धिस्नेहरूपा' पाशाः सन्ति । तान= रागादीन, स्नेहपाशाथ, यथान्याय= सर्वज्ञ कथित मर्यादामनुश्रित्य, डिसा यथाक्रमम् तीर्थकरपरम्परानुसारेण विहरामि= ग्राम नगरादिषु अप्रतिद्धविधारितया निचरामि । स्नेहस्य रागान्तर्गतत्वेऽपि अतिगाढ त्यात् स भिन्नतया निर्दिष्टः ॥ ४३ ॥
पुनः केशी गौतम मशसन् पृच्छति-
मूलम् - सहु गोयम | पन्ना ते, छिन्नो में संसओ ईमो । अन्नो वि" संसओ मैज्झ, त " मे" कहंसु गोयँमा | ॥४४॥ छाया - साधुर्गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे सशयोऽयम् ।
अन्योऽपि सशयो मम, त मे कथय गौतम ! ॥ ४४ ॥
९३४
आदि तथा (तिब्बा -तीना) अतिगाढ एवं (भयकरा - भयङ्करा . ) वासो त्पादक पुत्रादिक सबधी (नेह-स्नेहः) स्नेह ये सब (पासा - पाशाः) पाश हैं। (ते - तान् ) इनको ( जानाय - यथान्याय) सर्वज्ञकथित मर्यादा के सहारे से (छिंदितु - छित्वा नष्ट कर ( जक्कम - यथाक्रमम् ) तीर्थकरों की परम्परा के अनुसार में अप्रतिबद्ध बनकर ग्राम नगरादिकों में (विहरामि - विहरामि ) विहार करता हूँ । इस गाथा में यद्यपि स्नेह राग के अन्तर्गत होने से अलग नही कहना चाहिये था फिर भी स्वतत्ररूप से जो उसका उल्लेख किया गया है वह उसमे अत्यत गाढता बतलाने के लिये ही किया गया है ||४३||
१
'साहु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (गोयम - गौतम) है गौतम (ते-ते) तुम्हारी (पन्नातिब्या - तीनाः अतिगाढ भयकरा - भयङ्कराः भने वासना उत्पन्न १२नार पुत्रा ४ समधी नेह-स्नेह स्नेह आ सा पासा - पाशाः अधन भने जहानाययथान्याय सर्वज्ञ द्वारा अहेवामा आवेसी भर्याद्वाना सहअरथी छिंदितु-जिला नष्ट अरी जहक्कम - यथाक्रमम्, तीर्थ पुरानी पर घराना अनुसार हु प्रतिद्ध मनीने ग्राम नगर माहिङमा विहरामि - विहरामि विहार ४३ ४ मा गथामा ले हैं, સ્નેહાગનુ અ ત ત હાવાથી અલગ રીતે કહેવાની જરૂરત ન હતી છતા પણ સ્વત ત્રરૂપથી જે તેના ઉલ્લેખ કરવામા આવેલ છે તે તેમા અત્યત ગાઢતા મતાવવા માટે જ કહેલ છે ૫૪૩૫:
“साहु" ऽस्याधि)!
1
2
अन्वयार्थ - गोयमा - गौतम से गोतम ते-ते भारी पन्ना - ज्ञा द्धि
Page #1069
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
टीका- 'साह' इत्यादि । अस्या व्याग्या पूर्वव ॥४४॥
सशयस्वरूपमाह--.
मूलम् - अतो हियंय संभृया, लैया चिर्डे गोयंमा । ।
---
९३५
फलेडं विभक्खीण, सौ उ उद्धरियां कह ? ॥४५॥ - अन्तर्हृदयसम्भूता, लता तिष्टति गौतम ! | फलति त्रिपभक्ष्याणि, सा तु उद्धृता कथम् ? ॥४५॥ टीका--'अंतो रीयय' इत्यादि --
गौतम ! अन्तहृदयभूता - हृदयस्यान्तः, अन्तर्हृदय = मनः, तत्र समुभूता = समुत्पन्ना लता तिष्ठति । सा लता विषभक्ष्याणि - विपद् भक्ष्यन्ते यानि तानि - विपोपमानि फलानि फलति = मनुते । सा लता तु त्वया कथम् उद्धृता= उत्पाटिता ||४५||
गौतमः प्राहमूलम् -- तं लंय सव्वसो छित्ता, उद्धरितां समूलिय ।
विहरामि जहाँनाय, मुंक्कोमिं' विसभखणा ॥ ४६ ॥
प्रज्ञा बुद्धि (साह - साधु) उत्तम है केसी श्रमण ने इस गाथा द्वारा गौतम की प्रज्ञा की प्रशंसा की है । तथा ( मे - मे) मेरा (इमो - अयम्) यह (ससओ जिन्नो-सगयो छिन्नो) सशय नष्ट हुआ (मज्झ-मम) मुझे अन्नो ससओ-अन्योऽपि सशयः) अन्य भी साय है ( त मे कहसु गोयम-तं मे कथय गौतम) उसका भी आप समाधान करे यह निवेदन किया है ॥ ४४ ॥ सराय का स्वरूप कहते है - 'अतो' इत्यादि ।
हे गौतम! हृदय के भीतर उत्पन्न हुए लता विष के समान फलों को उत्पन्न करती है । फिर वह आपने कैसे उखाडी ||४५ ||
साहु - साधु उत्तम, छे शीश्रभये या गाथा द्वारा गौतमनी अज्ञानी प्रसशा ४रेस छे तथा भने मे - मे भारे। इमो प्रयम् ॥ ससओ छिन्नो-सरायो छिन्नो सशय नाश पाभ्यो छे मज्झ अन्नोवि सशओ मम अन्योऽपि सशय, वणी भने जीले सशय छे જેથી આપ એનુ નિરાકરણ કરેા એવુ નિવેદન કરેલ છે ૫૪૪ા
सायना स्वपने ४ --- "अतो" इत्याहि !
હે ગૌતમ । હૃદયની અન્દર ઉત્પન્ન થયેલા લતા વિશ્વના જેવા ફળને ઉત્પન્ન કરે છે તેા આપે એને કઇ રીતે ઉખેડી ? જયા
Page #1070
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
उत्तगयनसूत्रे
छाया--ता लता सगः छिया, उद्धृत्य समूलिकाम् ।
विराम यथान्याय, मुक्तोऽस्मि रिभक्षणाद ||४६ ॥ टीका'त लय' इत्यादि ---
हे भदन्त । अह वा लता सर्वशः सर्वथा दिसा पुन समूलिका मूल सहिता वा लताम् उद्धृत्य उत्पादन यथान्यायज्जाखानुसारेण साधुमार्गे हि रामि । अत एवाद विपभक्षणात् = विपफलभक्षणस्पात् लिष्टकर्मणो मुक्तोऽस्मि ॥४६॥ केशी पृच्छति
मूत्रम्--लया ये इडे की र्वुत्ता' केसी गोयममवी ।
के" सिमेव वत तु, गोमो इर्णेमव्वेंवी ॥४७॥ छाया - लता च इति उक्ता, केशी गौतममत्रवीत् । शिनमेव वन्त, गौतम इदमत्रवीत् ॥४७॥ टीका--'लया य' इत्यादि व्यख्या स्पष्टा ॥४७॥
गौतम ने इस मन का उत्तर इस प्रकार दिया--'त लय' इत्यादि । अन्वयार्थ -- हे भदन्त ! (त लय सन्वसो जिता-ता लता सर्वश. जित्वा) मे उस लता को सर्वथा दिन्न भिन्न कर के तथा (समृलिय उद्धरितासमृलिकाम् उद्धृत्य ) उस लता को मृल के साथ उखाड करके (विसम क्वणा मुक्कीमि-विषमक्षणात् मुक्तोस्मि ) शास्त्रमार्ग के अनुसार साधु मार्ग में विचरण करता हू। इसीलिये मै विफल मक्षणरूप दुष्कर्म से मुक्त हुआ है ॥४३॥
केशी ने पुन. पूछा- 'लया य' इत्यादि ।
એ
अन्वयार्थ - (लया य इइ का बुत्ता-लता च (इति का उक्ता.) वह लता कौनसी है जिसको अपने मूल से उखाड दिया है । (केसीमेव व त गोतभे से प्रश्ननो उत्तर या प्रमाणे आयो- "त लय" इत्याहि । अन्वयार्थ--हे अद्दन्न ! तु लय सव्वमो छिता-ता लता सर्वश जिल्ला डु सताने सपृथु पये छिन्नभिन्न ४रीने तथा समूलिय उद्धरिला - समूलिका उद्धृत्य थे सताने भूमनी साथै जाने freeran मुक्काम - विपक्षणात् मुक्तोस्मि શાત્રમાર્ગ અનુસાર સાધુ માગ માં વિચરણ કર્ છું આ કારણે હું વિષફળને ખાવારૂપ દુષ્ક થી મુકત ખનેલ છુ ૪૬u
शीश्रमो इरीधी - छे हैं लेने आये भूजथी
पूछ५- "लया य" छत्याहि !
कात्ता-लता च इति का उक्ता से सत्ता जेडी नामेव छ केसीमेव युक्त तु- केशीमेव व्रवत तृ
Page #1071
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३७
प्रियदर्शिनी टीका म २३ श्रीपार्थनाथचरितनिरूपणम्
गोतम पाह-- मूलम्भ वतण्हा लँया वुत्ता, भीमा भीमफलोदया।
तमुहितु जहानाय, विहरामि महामुणी ॥४८॥ छाया-भवतृष्णा लता उक्ता, भीमा भीमफलोदया।
तामुद्धृत्य यथान्याय, विरामि महामुने ! ॥४८॥ टीका-'भवतण्हा' इत्यादि--
हे महामुने! भवतप्णा-भ-मसारे या तृष्णागेमा, सा, लता उत्ता। एपा भवतृष्णारूपा लता भीमा-स्वरूपतो भयपटा, तथा-भीमफलोदया-भीमादुःखहेतुत्वेन भयङ्करः फलाना-हिटरमणामुढयो-विपाको यस्याः सा तथा, नरकनिगोदादिदु खहेतुभूता चास्ति । एवविधा ता लताम् उद्धृत्य-उत्पाटय यथा न्यायंगास्त्रोक्तमार्गानुसारेणाह विहरामि-अप्रतिवद्ध विहारितया विचरामि॥४८॥ तु-केशीमेव त्रुपत तु) केशी श्रमण के इस प्रकार पूछने पर (गोयमो इणममन्नवी-गौतमो इदमब्रवीत् ) गौतमस्वामी इसप्रकार कहते है ॥४७॥
गौतमस्वामीने क्या कहा सो कहते है-'भवतण्हा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महामुणी-महामुने) हे महामुने! (भवतण्हा लया चुत्ता -भवतृष्णा लता उक्ता)वह लता भव तृष्णा स्वरूप है-अर्थात् ससार में जो लोभ है वही एक लता है। यह भववष्णा रूप लता स्वरूपत. (भीमा भीमफलोदया-भीमा भीमफलोदया) भय को देने वाली है, तथा दु.खों के हेतु होने से भयकर किष्ट कर्मों का उदयरूप है जिससे ऐसी है। तथा नरकनिगोदादिक दुःखों की हेतुभूत है। (तमुद्धितु-तामुद्धत्य) मै ने उस लता को उखाड दिया है। इसी लिये (विहरामि-विहरोमि) शास्त्राक्तमार्ग के अनुसार मै अप्रतिबद्ध होकर विहार करता हूँ ॥४८॥
शी श्रमाना मा ना ५७पाथी गोयमो इणमब्बवी-गौतमो इदमब्रवीत ગૌતમસ્વામી આ પ્રમાણે કહે છે પાછા
गौतम स्वामी शु ४खु तर ४९ छ-'भवतण्हा" त्यादि। मनपयार्थ:--महामुणी-महामुने महामुनि ! भवतण्हा लया तुत्ता-भवतष्णा
એ લતા ભવતૃષ્ણા સ્વરૂપ છે અર્થાત-સ સારમાં જે લેભ છે તે એક सताछे से सपतृ ३५ सता मरीशत तो भीमा भीमफलोदया-भीमा भीम
સૌરાઇ ભયને આપનારી છે તથા ૮ ના હેતુરૂપ હેવાથી ભય કર કલેશ ઉપજાવનાર કર્મના ઉદયરૂપ છે તથા નરક નિગાદિક દુ બની હેતભૂત છે तमुद्धित्तु-तामद्धत्य मे ते ताने मेडी नामी छ मा ४२ शात्रोत भाग मनुसार अतिम वर्धन विहरामि-विहरामि विडार ४३ ७ ॥४८॥ ૧૧૮
Page #1072
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३८
उत्तराध्ययनसो पुनः केशी पाह--- मूलम्-साह गोयम ! पंण्णा ते छिन्नो में ससओ डमों।
अण्णों वि ससओमझ, त"में' कहसु गोयमा॥४९॥ छाया--साधु गौतम ! मा ते, चिनो मे सशयोऽयम् ।
अन्योऽपि सशयो मम, त मे कथय गौतम ! ॥१९॥ टीका-'साई' इत्यादि
अस्या पूर्ववद व्याख्या गोभ्या ॥४९॥
पुनरपि केशी पृच्छति-- मूलम्-संपनलियाय घोरा, अॅग्गी चिदृइ गोयमा ।।
जे डहति सरीरत्था, केहं विझाविया तुमें? ॥५०॥ छाया-सम्मज्वलिताच घारा., अग्नयस्तिप्ठन्ति गौतम !।
ये दहन्ति शरीरम्या', विध्यापितास्त्वया ? ॥५०॥ टीका-'सपनलिया' इत्यादि
हे गौतम ! सम्पन्चलिता.-ससमन्तात् प्रमाण ज्वलिता, जाज्वल्य माना इत्यर्थः, अत एव घोरा.भयकराः अग्नयस्तिष्ठन्ति-मन्ति । ये नय' शरीरम्पा.-शरीरान्तर्गता'-सन्तो जीयान् दइन्ति-परितापयन्ति । ते अग्नयस्त्वया
केशीरमण कहते है- 'साई' इत्यादि।
इम गाथा का अर्थ पहिले जैसा ही जानना चाहिये। इसम गौतम स्वामी की प्रज्ञा की प्रशसा की गई है ॥४९॥
केगी ने पुन. गौतम से पूछा-'सपजलिया' इत्यादि।। अन्वयार्थ - (गोयम-गौतम) हे गौतम (सपनलियाय-समज्वलिताथ) समतन प्रकर्षरूप से जाज्वल्यमान अतएव (घोरा-घोरा) घोर ऐसी (अग्गी-अनय ) अग्नि है। (जे सरीरस्था-ये शरीरस्था) यह अग्नि शरीर
शी अभा--"साहत्या
આ ગાથાને અર્થ પહેલાની ગાથાઓ પ્રમાણે જ જાણવો જોઈએ આમા Aતમ સ્વામીની પ્રજ્ઞાન પ્રથા કરવામાં આવેલ છે જલા
शीये थी पूछ - "सपजलिया" प्रत्या
अन्वयार्थ-गायम-गौतम गोतम । सपन्ज लिया। य-सप्रज्वलिताश्च समन्तत । ४०३५था careयमान सतमेव घोरा-घोरा धार-लय ४२ मेवी मनि छ जे सरीरस्था डहति-ये शरीरस्था दहन्ति भी मेजिन AN२नी २०६२
Page #1073
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका म. २३ श्रीपाश्चनायचरितनिरूपणम कथ वि यापता =निर्वापिताः अग्नयो यद्यप्यात्मस्वात्तवाप्यात्म-शरीरयारमें दोपचारात् गरीरस्वा उक्ताः । 'चिटइ' इत्यनार्पत्याद् रहुत्वे एकत्त्व मो.यम् ॥५०॥
गौतमः माहमूलम्-महामेहप्पेसूयाओ, गिज् वौरि जलंत्तम ।।
सिचाँमि सयंय ते उं, सित्ती नों" ये दह ति में' ॥५१॥ छाया-महामेप्रमूताद, गृहीत्वा गरि जलोत्तमम् ।
सिञ्चामि सतत तास्तु, सिक्ता नो च दहन्ति माम् ॥५१॥ टीका--'महामेहप्पम्याओ' इत्यादि--
हे भदन्त ! अह महामेघनमूतात्-महामेरसमुत्पन्ना=महतः पवाहात्, जलोत्तम शेपजलापेक्षया प्रधान वारि-जल गृहीत्वा आदाय तान् अग्नीन् सतत सिञ्चामि । इत्थ सिक्तास्तु ते अग्नयो मा नोच दहन्ति नैव भस्मसात् कुर्वन्ति ॥५१॥ के अन्तर्गत होकर जीवो को परितप्त करती रहती है। फिर यह तो कहिये कि (तुमे कह विज्झाविया-त्वया कथ विध्यापिता.) ओपने इस अग्नि को कैसे वुझाया है। यद्यपि अग्नि आत्मा के अन्तर्गत होती हैफिर भी यहां जो उसको शरीर के अन्तर्गत कही गयी है वह आत्मा और शरीर में अभेद उपचार से ही कहा गया है ॥५०॥
गौतम ने इस केशी के प्रश्न का उत्तर इस प्रकार दिया-'महामे हप्पसूयाओ' इत्यादि। _ अन्वयार्थ-हे भदन्त । (महामेटप्पमूयाओ-महामेदामसूतात्) मे महामेघ से मस्त तथा (जलुत्तम वारि गिज्म-जलोत्तमम् वारी गृहीत्वा) जलोत्तम ऐसे पानी को लेकर इस अग्नि पर (सयय सिंचामि-सतत सिञ्चामि) सनत प्रवेशान याने परितत ४il 3रे छ पछी मे तो पता है, तुमे कह विज्झा विया-त्वया कथ विध्यापिताः माथे मा मनिने री मुलच्या छ ? અગ્નિ આત્માની આ દરના ભાગમાં હોય છે તે પણ અહી જે તેને શરીરની અતિ ગત બતાવવામાં આવેલ છે તે આત્મા અને શરીરમાં અભેદ ઉપચારથી જ બતાવવામા આવેલ છે પણ
गौतमेशीना प्रश्न उत्तर २मा प्रभारी माल्या “महामेप्पहरयाओ" त्याह!
अन्वयार्थ-3 महन्त ! महामेहप्पसूयाओ-महामेघप्रसूतात् महामेधयी प्रसूत तथा जलुत्त म १ गिज्झ-जलोत्तम वारि गृहीत्वा मा उत्तम सा पान A
Page #1074
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४०
उतरान
केशी पृच्छति-
मूलम् - अंगी ये इडे के बुत्ते, केसी गोयं ममव्यवी । तंओ के' सिं वैवंत तु, गोयैमो णमव्येवी ॥५२॥ छाया -- अग्नयश्चेति के उक्ताः, केश गौतममत्रवीत् । ततः केशिन न्तु, गौतम दमननी ॥५२॥ टीका -- 'अग्गी य' इत्यादि ।
अस्या व्याख्या पूर्वपद् ोध्या, नगरम् अग्निमन्नोऽत्र महामेघादि मनोपलक्षणम् ॥५२॥
मूलम् - कसीया अग्गिणो बुत्ता, सुर्येसीलतवो जेल ।
सुयधाराभिहया सत्ता, भिन्ना हे ने डहं" ति में ॥ ५३ ॥
छाया -- कपाया अग्नय उक्ता, श्रुतशीलतपो जल्म् । धाराभिहता सन्तो, भिन्ना खलु न दहन्ति माम्र | टीका -- 'कसाया' इत्यादि ।
हे भदन्त ! पाया = कोधादयो दाहकतया शोषकतया च अग्नय उक्ता सीचता हू । ( सित्ता उमे नो दहति सिक्तास्तु माम् न दहति) सो इस प्रकार सिंचित हुए यह अग्नि मुझे नहीं जलाती है ॥५१॥
केशी श्रमण ने इस प्रकार गौतम स्वामी के कहने पर उनसे पुनः पूछा- 'अग्गी य' इत्यादि ।
इस गाथा में केशिकुमार ने गौतम से ऐसा पूछा है कि है गौतम ! अग्नि क्या है तथा जल क्या है ? तन केशिकुमार के इस प्रश्न का समाधान गौतमने इस प्रकार किया - ॥५२॥
'साया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे भदन्त । (कसाया अग्गिणो वुत्ता - पाया' अग्नय ) उक्ता०
अग्निना सयय सिंचामि - सतत मिञ्चामि उपर सतत छाटु छु तो मे प्रन्थी સિચવામા આવેલ અતિ મને જાવી શકતા નથી નાપા
કેશી શ્રમણે ગૌતમ ૨ મીના આ પ્રકારના ઉત્તરથી ફરીને પૂછ્યુ "अग्गीय" छत्याहि !
આ ગાથામાં કેશીકુમારે ગૌતમને એવુ પૂછ્યુ કે, હે ગૌતમ 1 અગ્નિ સુ
જળ શુ છે ? ત્યારે કૈશીકુારના આ પ્રશ્નનુ સમાધાન ગૌતમે આ પ્રકારે કાપના " कसाया त्याहि ।
८
अन्ययाथ-हे लहन्त ! कसाया अग्गिणो वृत्ता - कपाया अग्नय उक्ता' घाड
Page #1075
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीश अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् स्तीर्थङ्करै। तया-श्रुतशीलनपः-श्रुतम् उपचाराकपायोपशमहेतवः श्रुतान्तर्गता उपदेशा , शीलम-महानतस्प, तप द्वादश विधमनशनादिकम् , एपा समाहारस्तव, जलम् उक्त तीर्थड्रैः। उपलपणत्वात्-महामेघस्त्रिजगदानन्ददायकतया शेपमहा मेवानिशायित्वेन च भगवाँस्तीर्थङ्कर , तदुत्पन्नआगमश्च महामवादः। उक्तार्थ मुपसहरन्नाह-'मुयधारा' इत्यादि-ते कपायरूपा अग्नय. श्रुतधाराभिहताः= श्रुतस्य-श्रुतादिरूपस्य जलस्य या धारास्ताभिरभिहताः अभिपिक्ता सन्तोभिन्ना - विव्यापिताः, मा ग्वलुश्चियेन न दहन्ति । 'मे' इति द्वितीयार्थे पष्ठी, यहासम्बन्धमामान्ये पष्ठी गोध्या ॥५३॥
पुनः केशी पाहमूलम्साह गोयम पण्णा ते, छिन्नो मे ससंओ इमो ।
अन्नो वि" संसओ मांझं, ते मे" कहसु गोयमा ॥५४॥ छाया-साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे सशयोऽयम् ।
अन्योऽपि सशयो मम, त मे कथय गौतम ! ५४॥ क्रोपादिक कपाय दाहक ण्व शोपक होने के कारण अग्निस्वरूप तीर्थकर महामभुत्रो ने कहा है। (सुयसीलतवो जल-श्रुतशीलतपो जलम्) श्रुतकपायों के उपशम के हेतुभूत जो अतान्तर्गत उपदेश है वे, तथा महावत स्वरूप शील एवं अनशनादिक-बारह प्रकार के तप ये सब जल स्वरूप हैं। (सुयधारामिया भिन्ना श्रुतधागभिहता भिन्ना.) भगवान् तीर्थकर महामेघ तुल्य एव इनके द्वारा प्रतिपादित आगम महाप्रवाह है यह सब कषाय रूप अग्निसमूह श्रुतादिस्प जल की धारा से अभिहत होकर मेरे मे वुझ चुका है। (न उहति मे-माम् न दहन्ति) अत यह मुझे जलाती नहीं है ॥५३॥ કષાય હક અને શેષા હોવાના કારણે અગ્નિ સ્વરૂપ છે એવુ તીર્થકર મહાપ્રભુએ मावेस , सुयसीलतवो जल-श्रुतशीलतपो जलम् चायाना मना है જે કૃતાન્તર્ગત ઉપદેશ છે, તથા મહાવત સ્વરૂપ શીલ અને અનશન આદિ બાર
२ना त५ मे १३ १ १३५ सुयधाराभिहताः भिन्ना-सुतधाराभि ग्ता भिन्नाः भगवान तीर्थ ४२ महामेध तुल्य भने से मना तथा प्रतिपाति આગમ મહાપ્રવાહ છે આ સઘળા કષાયરૂપ અનસમૂહ લતા દરૂપ જળની ધારાથી अमित ने भासमा आ गये , माथी न डहति मे-माम न वहन्ति એ મને બાળી શકતા નથી માપવા
Page #1076
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८२
उत्तराभ्ययन ' टीका-'साहु गोयम ! त्यादि ।
. अस्या व्याख्या पूर्ववद् चोध्या ॥५४॥ केशी मुनिः पृच्छति-- मूलम्--अय साहसिओ भीमो, दुद्देस्सो परिधावड ।
जसिं गोर्यममारूंढो, कथं तेण ने हीरे सि ॥५५॥ छाया-अय साहसिको भीमो, दुष्टाश्वः परिधारति ।
यस्मिन् गौतम ! आरूढः, कथ तेन न ह्रियसे ॥५५।। टीका--'अय' इत्यादि।
साहसिका-सहसा असमीक्ष्य मानते इति साहसिक -उन्मार्गगामित्वाद, भीमो भयङ्करः, नरकादिदुर्गतिगर्तपातकवान, अयप्रत्यक्षो दुष्टाश्वः परिधावतिपलापते। यस्मिन् दुष्टाचे त्यमारूढोऽसि । हे गौतम ! त्व तेन दुष्टाधेन कथ न डियसे-कथमुन्मार्ग न नीयसे ? 'गोयममारहो' इत्यत्र मकारागमआर्पत्वात् ॥५५॥
केशी श्रमण ने पूछा-'सार' इत्यादि। इस गाया की व्याख्या पहिले जैसी जाननी चारिये ॥५४॥
केशी श्रमण पूछते है--'अय' इत्यादि। अन्वयार्थ-(साहसिओ भीमो अय दुस्सो परिधावइ-साहसिको भीमो अय दुष्टाश्वः परिधावति) उन्मार्गगामी होने से, विना सोचे समझे चाहे जहाँ चला जानेवाला तथा जीव के नरक आदि दुर्गतियों में पड़ने का हेतु होने से भयकर ऐसा यह दुष्ट घोडा दोडता है। (जसि गोयम' आरूढो तेन कथ न हीरसि-यस्मिन् गौतम ! आरूढः कथ तेन न हियसे) फिर भी इस पर हे गौतम ! आप अरूढ हो रहे हैं। सो आप इसके द्वारा उन्माग क्यो नही पहुचाये जाते है ॥५५॥
श्रम ५ ५७यु --"साहु" त्या ! આ ગાથાની વ્યાખ્યા અગાઉની જેમ સમજી લેવી જોઈએ પઝા
शी श्रम छ छ--"अय" इत्यादि। अन्वयार्थ-साहसिओभीमो अय दहस्सोपरिधावइ-साहसिको भीमो अय दुष्टाश्वः પરિધતિ ઉન્માગી હોવાથી કોઈ પણ પ્રકારને વિચાર કર્યા સિવાય ગમે ત્યા ચાલી જનાર તથા જીવને નરક આદિ દુર્ગતિમાં પડવાના હેતુરૂપ હોવાથી ભય કર એ આ દુષ્ટ ઘેડ દોડે છે એ ઘેડા ઉપર સ્થિર રૂપથી સ્વાર બનેલા એવા નહિ ગયા
आरूढो तेन कथ न हीरसि-यस्मिन् गौतम ! आरूढः कथ तेन न हियसे હે ગૌતમ ! તમે એના દ્વારા ઉન્માર્ગ ઉપર કેમ નથી પહોંચાડાતા? પપા
Page #1077
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनो टीका . २३ श्रीपार्श्वनाथवरितनिरूपणम्
गौतमः माह-- मूलम्-पहावंतं निगि मि, सुयरस्सीसमाहियं ।
नं में गच्छड उम्मंग्ग, मग च पडिवज्जड ॥५६॥ छाया--प्रधावन्त निगृहामि, अतरश्मिसमाहितम् ।
न मे गच्छति उन्मार्ग, मार्ग च मतिपद्यते १५६|| टीका---'पहावत' इत्यादि ।
हे भदन्त ' श्रुतरश्मिसमाहित-श्रुतम्-श्रागमस्त रश्मिरिवग्रह (लगाम इति भाषा प्रमिद्ध, इव-तरश्मिस्तेन समाहित नियन्त्रितम्त त गभूत प्रयावन्त दुष्टाप निगृहामि-म्वाधीन करोमि । जतो मे ममामो दुष्टाव उन्मार्ग-विप रीतमार्ग न गन्छति-न नयतीत्यर्थः। किं तु मार्ग-सत्पथ प्रतिपद्यनेमार्ग मारुष गच्चतीत्यर्थ ॥५६॥
केशि पृन्उतिमूलम्-आंसे य इई के वुत्ते?, केसी गोयममधवी।
तओं के सि ध्रुवत तु, गोयमो इणमब्वेंवी ॥५७॥ इसके उत्तर रूप मे गौतमस्थामीने कहा--'पहावत' इत्यादि। अन्वयार्थ हे भदन्त जिस घोडे पर मै सवार हुवा ह वह घोडा (मुयरसनी समाहिय पहारते निगिण्हामि-श्रुतरश्मि समाहितम् प्रधावन्त निगृहामि) श्रुतस्प लगाम से नियत्रित है, अतः जब यह दौडने लगता है तब में इसको उस लगाम के द्वारा रोक लेता है। इसलिये (मे उम्मंग न गच्छा-मे उन्मार्ग न गच्छति) यह उन्मार्ग पर मुझे नहीं ले जाता है। किन्तु सीधे ही मार्ग पर चलता रहता है ।---गौतम के इस कथन को सुनकर पुन केगी ने उनसे पूछा--॥५६॥
माना उत्त२ २२३५मा गीतमस्वामीये घु-"पहावत' त्या ।
है महन्त २ घt 6५२ वा२ थयो छु मे 31 मुयरस्सीसमाहिय पहावत निगिहामि-तरश्मि समाहितम् प्रपात निगृहामि श्रुत३५ मामयी नियत्रित छ माथी मे उम्मग न गच्छर-मे उन्मार्ग न गच्छति य ते हो। માડે છે ત્યારે હું એને એ લગામ દ્વારા રેકી લઉ છુ આ કા છે એ મને દમ ઉપર લઈ જઈ શકતા નથી પરંતુ સીધા માર્ગ ઉપર જ ચાલે છે
ગૌતમના આ કથનને સાભળીને ફરીથી કેશીએ એમને પૂછયું
Page #1078
--------------------------------------------------------------------------
________________
छाया-~-अपश्च इति क उक्त. १, फेशि गौतममनमीत ।
तत. केशिन अन्त तु, गौतम इदमनमीत् ॥५७॥ टीका-'आसे य' इत्यादि । अम्या च्या या पूर्वाद् गो-या ॥५७t गौतमः माह-- मूलम्-मणों साहसिओ भीमो दुर्टेस्सो परिधावइ ।
त सम्म निगिहामि, धम्मसिखाइ कथग ॥५८॥ छाया-~मन साहसिको भीमो, दुष्टाश्वः परिधारति ।
त सम्पर निगृह्णामि, धर्मशिक्षया फन्यकम् ॥५८॥ टीका-'मणो' इत्यादि।
है भदन्त ! मन मनोरूप' साहसिक मममीक्ष्यकारी भीमः भयङ्करो दुष्टाश्वः अग्निीततुरगः परिधारतिइतस्ततः परिभ्रमति । त मनोरूप दुष्टाध धर्मशिक्षयाधर्मशिक्षारूपकरणेन कन्यक-कन्यकमिर-जात्यावमित्र सम्यक् निट हामि वशीकरोमि ॥५॥
क्या पूछ सो कहते हैं-'आसे य' इत्यादि।
महाभाग! जिस अश्वपर पाप अरूढ हो रहे हैं वह अश्व कौनसा है। तर गौतम ने उनके प्रश्न का इस प्रकार उत्तर दीया ॥५॥
उसी उत्तर को कहते है--'मणो' इत्यादि। __अन्वयार्थ-हे भदन्त ! जिस घोडे क विषयमें मेने आपसे कहा है वह मन है। यह (मणो साहसियो भीमो दुस्सो परिधावड-मनः साहसिको भीमो दुष्टाश्वः परिधावति) मनरूपी अश्व-घोडा बड़ा ही अधिक साहसी है, जय यह चाहता है तभी इधर उधर दौडने लग जाता है (त धम्मसिखाह कथग सम्म निगिण्हामि-त धर्म शिक्षया कथकम् सम्यकू निगृहामि) इसको मैने धर्म देशना के द्वारा जात्यश्व कीतरह अच्छी तरह अपना वश
મહાભાગ જે અશ્વ ઉપર આ૫ આરૂઢ થઈ રહ્યા છે એ અશ્વ કયે છે ! ગૌતમે એમના એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આ પ્રમાણે આપે પછા
भना तरन है-"मणो" त्याह! હે ભદન્તા જે ઘોડાના વિષયમાં મે આપને કહેલ છે તે ઘડીએ મન છે આ मणो साहसियो भीमो दुहस्सो परिधावइ-मनः साहसिको भीमो दुष्टाव' परिधावति મનરૂપી અવ ખૂબ જ સાહસિક છે જ્યારે એ ચાહે છે ત્યારે અહીં તહીં દડવા ail onय छ त धम्मसिक्खाइ कथग सम्म निगिहामि-त धर्मशिक्षया कथक सभ्यरु निगृहामि आने मे म राना montय अपनी भा५४ सपशते भास
Page #1079
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदरिना टीका अ. ०३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूप गम
पुन का प्रार--- मृल्म्-सहि गोयम! पंपणा ते, छिन्नों मे' ससंओ इमों ।
अन्नो वि"संसओ मज्झ, त“मे' कहसु गोयँमा ॥५९॥ छाया--साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे सशयोऽयम् ।
अन्योऽसि मशयो मम, त मे स्थय गौतम ! ॥५९|| टोका-'माह गोयम " इत्यादि । व्यारया पूर्ववत् ॥१९॥ मूलम् कुप्पहा बहवो लोएं, जेहि नासंति जतुणो।
अडाणे केह वहतो, ते ने नस्ससि गोयमा। ॥६॥ डाया--कुपग रहयो लोके यनश्यन्ति जन्ता ।।
____अवनि कय वर्तमान , व न नश्यसि गौतम ॥६०॥ टी--कुप्पहा' इत्यादि ।
हे गौतम ! लोकेजगति बहवः अनेके कुपया'-उन्मार्गा सन्ति । यै' कुपथै जन्तवः पाणिन' सन्मार्गात नश्यन्ति भ्रष्टा भवन्ति । हे गौतम । वर्ती नालिया है। अतः यह मेरे द्वारा चलाये गये मार्ग पर ही चलता है। कुमार्ग पर नही ॥१८॥
फिर केशी श्रमण कहते हैं-'साहु' इत्यादि । गौतम स्वामी द्वारा प्रतिपादित अश्व का वर्णन सुनकर केशी ने उनकी धुद्धि की यहत ही अधिक सराहना की है तथा और भी प्रश्न पूछते है।।५९॥
केशीश्रमण गौतम से पूरते हे--'कुप्पहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे महाभाग ' (लोग कुप्पहा रहबो-लोक कुपथा घरव.) इस मसार में अनेक कुपप है। (जेहिं जतुणो नासति- जन्तव' नश्यति) વશવતી બનાવી લીધેલ છે આથી એ મારા તરફથી જે માગે ચલાવવામાં આવે એજ માર્ગ ઉપર ચાલે છે કુમાર્ગ ઉપર જ નથી ૫૮
शथी शी श्रव ३ - 'साह" या
ગૌતમસ્વામી તરફથી કહેવામા આવેલ અવની તારીફ સાભળીને શી શ્રમણે એનની બુદ્ધિના ખૂબ જ વખાણ કર્યા તથા બીજે પણ પ્રશ્ન પૂછવાની Go मतावी ॥५॥
अशी श्रमायु गौतमने पूछ छ - "कुप्पहा " त्याहा
मन्वयार्थ-डे महा । लोए कुप्पहा वहवी-लोके-कुपथा बहवः । स सारमा भने हु५५ , जेहिं जतुणो नासति-यै जन्तवः नश्यन्ति सेना
૧૧૯
Page #1080
--------------------------------------------------------------------------
________________
-----
उत्तराध्ययनसरे
- अनिमरतापात् स मार्गे वर्तमानरस्त सन्मार्गात् कब न नश्यसिन सम्बनितो भवामि ॥६॥
गौतम मारमन्म-जे' यं मन्गेण गच्छनि जे उम्मग्गपहिया ।
ते सव्वे विया मज्झ, तो मैं नस्तामिह मुंणी ॥१॥ गया-ये च मार्गेण गन्ति , ये च उन्मार्गमस्थिताः ।
ते सर्प पिन्तिा मम, ततो न नाम्यह मुने ! ॥६१॥ टोमा--'जे य' इत्यादि।
हे भन्न्त ! ये च जन्तको मार्गेण सन्मार्गेण गन्ति । ये च उन्मा गपस्थिता सन्ति । ते सो मम पिदिता. ज्ञाता मन्ति । न च मार्गान्मार्गमान रिनाऽभिज्ञातु पक्यते । तत तस्मात मारणात हे गुने। मह सन्मागति न नश्वामिन्न प्रस्खलितो भवामि ॥६१॥ । जिन पर चलनेसे समारी जन सन्मार्ग से भ्रष्ट कर दिया जाता है । अत (अद्वाणे वट्टतो त कह न नम्समि-भवनि वर्तमान व कथन नग्यास) आप सन्मार्ग पर ऐसी दशा में आख्ड कैसे बने हुए है, आप सन्मार्ग से क्यो च्युत नही हो मके है ? ||३०|| .
गौतमस्वामी करते हैं-'जे य' इत्यादि। __अन्वयार्थ-हे भदन्त ! (जे य मग्गेण गच्छति-ये च मार्गेण गच्छन्ति) जो माणी सन्मार्गपर चलने वाले है तथा (जेय उम्मग्गपहिया ये च उन्मार्गप्रस्थिता) जो उन्मार्ग पर चलने वाले हैं (ते सम्वे मज्झ विइया-ते सर्व मद्य विदिता) वे सब मेरी दृष्टि से बाहर नहीं है। मै उनको जानता। तथा मन्मार्ग क्या है या उन्मार्ग क्या है ? यह बात भी मेरे ध्यान मे है। (तो 6५२ यासाथी म सानो सन्भायी भ्रष्ट थ 14 D आयी अद्धाणे बट्टता त सहन नस्पमि- नि वर्तमान स्वस्थ न नश्यसि ॥५ सन्मार्ग ५२ એવો દશામાં આરૂઢ કઈ રીતે થઈ રાકમાં છે શુ આપ સન્માગથી મ્યુન થઈ शया नथी ? ॥१०॥
गौतम स्वामा छ -"जे या त्या
म याथ-~- t-ता ने यमग्गेण गच्छति-ये च माण गन्धन्ति र प्राधी सभा ५२ यालवाणा तथा जे य उम्मग्गपटिया ये च उन्मार्गप्रस्थिताः 26L6२ या छे ते सम्वे मज्झ विइया ते सर्व मद्य विदिता એ સઘળા મારી દષ્ટિથી બહાર નથી હ તેમને જાણુ છુ તથા સન્માર્ગ શું છે भने जन्माशुछ १ मा वात ५ भा२। ध्यानमा छे तो मुणीह न नस्सामि--
Page #1081
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रियदना टामा । २३ श्रीपानायचरितनिम्पणम्
केगी माहमूलम्-मग्गे' ये इड के वुत्ते केशी गोयममवी ।
तओ के सिववत तु,गोयमो इणमव्ववी ॥३२॥ छाया--मार्गश्च दनि । उक्त ? कमी गौतममनीन ।
तत केगिन तुरन्त तु गौतम दमनवीत् ॥६२।। टीका---'मग्गे ' इत्यादि ।
मार्ग =सन्मार्ग . 'च' शब्दान्मार्गा अपि यो या ।व्याच्या पूर्व मन् ॥६॥ गौतमः माहमूलम् कुप्पवयणपासडी सव्वे उम्मग्गपट्टिया।
सम्मग तु जिणवाय, एस मग्गे हिं उत्तमे ॥३॥ छाया--कुपवचनापण्डिन स उ मनपम्धिता ।
सन्मार्गम्तु जिनाग्यात , एप मार्गो हि उत्तम ॥६॥ टीका--'कुप्पवरणपामडी' त्यादि।
उह लोके ये कुप्रवचनपापण्डिन. पिलादि दर्शनानुयायिन सन्ति । ते सर्वे उन्मार्गपस्थिता बहुविधापारयुक्तमार्गेग प्रस्थिता सन्ति । जनेन कुपवमुणी ह न नस्सामि-तनो मुने सहन नच्यामि) यही कारण है की मै समार्ग से स्खलित नहीं हो सका हु ॥३१॥
केशी प्रमण पृरते दे--'मग्गे य' इत्यादि। .
वे सन्मार्ग या उन्मार्ग या है ? तर गौतमस्वामीने उनको उन्न प्रकार समझाया । देगा।
"कुप्पवयणपासडी' इत्यादि। अन्वयार्थ-इस लोक मे (कुप्पवयणपासडी-कुमवचनपाण्डिन ) अपिल ततो मुने अह न पश्यामि मा ४१२६१ छ रेनाबी सभाशयी मलिता શકતો નથી ૬૧
उशी प्रमश पूछे छे.. "मग्गे य" त्यादि।
એ સન્માર્ગ અને ઉન્માગ છે ? ત્યારે ગૌતમ સ્વામીએ તેને આ પ્રકા રથો સમજવ્યુ દશા
"कुप्पवयणपासडी" त्या | मन्वयार्थ --ITTमा कुप्पवयणपासडी-कुपवचनपापण्डिनः अपिल मशिनाना
स्वास्न नस्सामि-ततो पापयुक्तमार्गेण मन्थि दर्शनानुगारिन सानि
Page #1082
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
- -
९४८
उत्तराध्ययनसूत्रे चनानि कुपथा इत्युक्तम् । हिम्परः एग निनोक्तो मार्गः उसमा उत्तएतमा विनयमूलवादय निनोक्तो मार्ग' मर्ममार्गापेक्षया श्रेष्ठ उति यावत् ॥६३।।
पुनः केशी मुनि. माहमूलम्-साँहगोयम! पणा ते, छिन्नो में ससओ इमो।
अन्नों वि" संसओ मेझ,त" में कहसु गोयमा !॥६॥ छाया--साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे सशयोऽयम् ।
___ अन्योऽपि सगयो मम, त मे स्थय गौतम ! ॥६४॥ टीका-'साहु' इत्यादि । व्याख्या पूर्ववत् ॥६॥ मूलम् महाउदगंवेगेण, वुज्झमाणाण पाणिण ।
सरेणं गंड पट्ट य, दीव के मन्नसी मुंणी ॥६५॥ आदि दर्शनो के अनुयायी जितने भी है वे सय (उम्मग्गपटिया-उन्मार्ग मस्थिता) उन्मार्गगामी है। क्योकि ये कपिल आदि दर्शन सब कुमार्ग है। तया (तु जिणमम्माय मम्मग-तु जिनाख्यात' सन्मार्गः) जिनेन्द्रद्वारा प्रतिपादित मार्ग ही एक सन्मार्ग है, क्यों कि विनयनल होने से (एसमग्गे उत्तमे-एप मार्गो हि उत्तम.) यही सर मार्गों की अपेक्षा श्रेष्ठ मार्ग है ॥६॥ . गौतम प्रभु की इस बात को सुनकर केशी मुनि ने कहा-- 'साहु' इत्यादि।
हे गौतम मेरे प्रश्न का उत्तर देने के कारण आपकी प्रज्ञा बहुत ही अच्छी है। मुझे और भी सशय है अत उसकी भी नित्ति आप करे ॥६४॥ भानुयायी २८सा में ये ५५उम्मग्गपट्टिया-उन्मार्गमस्थिता 6भागामी छ हेम में पिa I FAन मधु ४५ तथा तु जिणमक्खाय सम्मग्गतु जिनारयात सन्मार्ग नेन्द्र द्वारा प्रhिild मा मेस मा म है, विनयभूण पाथी एस मग्गे उत्तमे-एप मार्गों हि उत्तम माल सपा મર્ગોની અપેક્ષા શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે ૬૩
शी श्रमण --"महाउदगवेगेण" त्या !
હે ગૌતમ મારા પ્રશ્નનો ઉત્તર સારી રીતે આપવાથી આપની પ્રજ્ઞા ઘણી જ ઉત્તમ છે અને બીજે પણ સ શય છે જેથી આપ તેને પણ દૂર કરે
Page #1083
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका २३ श्रीपार्श्वनायचरितनिरूपणम् डाया-महोदकवेगेन, वाद्यमानाना माणिनाम् ।
शरण गति प्रतिष्ठा च, द्वीप क मन्यसे मुने ॥६॥ टीका-'महाउदगवेगेण' इत्यादि। हेमुने । महोद करेगेन महन् उदक यत्र तत् महोदक-महास्रोतो महाप्रवाह इति यावद, तस्य वेगेन जायमानाना-नीयमानाना माणिनागरण-रक्षणक्षम, गतिम् = आधारभूतम् , मतिष्ठा च-स्थिरावस्थान हेतु द्वीप-निरुपद्रप्रस्थान क मन्यसे ॥६५॥
गौतमः माहमूलम्--अस्थि एगो मोंदीवो, वारिमंझे महालओ।
महाउँदगवेगस्स, गैई तत्थं न विजड ॥६६॥ छाया--अस्ति एको महाद्वीपो, वारिमध्ये महालय ।
महोदकवेगम्य, गतिस्तत्र न विद्यते ॥६६॥ टीका--'अल्यि' इत्यादि ।
हे भदन्त ! वारिमाये-जलमध्ये महालय -महान् उच्चस्त्वेन विस्तीर्णत्वेन च विशाल आलय स्थान यत्र स तथा, एरो महाद्वीपोऽस्ति । तत्र-महाद्वीप
केशीमग पूछते है-- महा उदगवेगेण' इत्यादि ।
अन्वयार्य-(मुणी-मुने) हे मुने । 'महा उदगवेगे-महा उदावेगेन) महामवाह के वेग से (घुज्झमाणाण पाणिण-वाहामानाना प्राणिनाम) यहाये गये इन प्राणियों का (सरण गड पट्ट य दीव क मन्नमी-शरण गति प्रतिष्ठा चद्वीप क मन्यसे) शरण एव आधारभूत तथा उनकी स्थिति का हेतुरूप द्वीप किसको मानते है ? ॥६५॥ .
इस केशीश्रमण के प्रश्न को सुनकर गौतमने इस प्रकार कहा 'अत्थि' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे भदन्त ! (वारिमझे एगो महादीवो अस्थि-वारिमध्ये एको महाद्वीपो अस्ति) जल के बीच में विस्तार वाला एक महाद्वीप है । (महा
सन्क्या-मुणी-मुने मुनि। महाप्रबाहना थी ये मायुज्झमाणाण पाणिण-वाह्यमानाना प्राणिनाम् मेयायेद 41 प्राणायानु श२५ सरण गद पत्र य दीव कमन्नसी-शरण गति प्रतिष्ठा च द्वीप क मन्यसे मने माघारभूत तथा એમની સ્થિર સ્થિતિના હેત રૂપ દ્વીપ કેને માને ? પાપા
देशी श्रभघुना मा भने सामजीन गोतमे २थी यु--"अत्थि" त्या! ___ मयार्थ- महन्त वारिमझे एगो महादीवो अत्थि-बारिम ये एको महाद्वीपो अस्ति शनी पयमा विस्तारवाणे : महाद्वीप के महाउदगवेगस्स गई तत्थ न विजइ-महाउदकवेगस्य गतिस्तत्र न विद्यते त्या nanl प्रवानी
Page #1084
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४८
---
-
-
-
-
33C--
-
उत्तराध्ययन चनानि कुपथा इत्युक्तम् । हिम्यतः एप निनोक्ती मार्गः उत्तमःउलटतमः विनयमूलवात्य निनोक्तो मार्ग मर्ममार्गापेक्षया श्रेष्ठ इति यावत् ॥६३।।
पुनः केशी मुनिः माहमूलम्-साँहु गोयम ! पंण्णा ते, छिन्नो में ससओ इमो।
अन्नों वि" संसओमज्झ,त" में"कहसु गोयमा ॥४॥ डाया--साधु गौतम ! मना ते, छिन्नो मे सशयोऽयम् ।
अन्योऽपि सगयो मम, त में कथय गौतम ! ॥६॥ टीका--'साई' इत्यादि । व्यार या पद ॥६४॥ मूलम् महाउदगंवेगेणं, वुज्झमाणाण पाणिण ।
सरेणं गंड पट्ट य, दीव के मन्नेसी मुंणी | ॥६५॥ आदि दर्शनों के अनुयायी जितने भी है वे सय (उम्मग्गपट्टिया-उन्मार्ग मस्थिता') उन्मार्गगामी है। क्यो कि ये कपिल आदि दर्शन सब कुमार्ग है। तया (तु जिणमम्पाय मम्मग-तु जिनारयात मन्मार्ग:) जिनेन्द्रद्वारा प्रतिपादित मार्ग ही एक सन्मार्ग है, क्यों कि विनय नल होने से (एसमग्गे उत्तम-एप मार्गो हि उत्तमः) यही सत्र मागों की अपेक्षा श्रेष्ठ मार्ग है ॥६॥ . गौतम प्रभु की इस यात को सुनकर केशी मुनि ने कहा-- 'साहु' इत्यादि।
हे गौतम मेरे प्रश्न का उत्तर देने के कारण आपकी प्रज्ञा बहुत ही अच्छी है। मुझे और भी सशय है अत उसकी भी निवृत्ति __ आप करे ॥६४॥ मनुयायी रेटमा * ये पा उम्मग्गपट्टिया-उन्मार्गमस्थिता 6भाभी छ म 2 पिस आशन मधु शुभाग तथा तु जिणमक्खाय सम्मग्ग-- तु जिनाख्यात सन्मार्ग नेन्द्र द्वारा प्रनित भाग मे से भाग म है, रिनयभूण पाथी एस मग्गे उत्तमे-एप मागों हि उत्तम मा सा મોંની અપેક્ષા શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે દવા
शी श्रम :--"महाउदगवेगेण" इत्यादि।
હે ગૌતમ મારા પ્રશ્નનો ઉત્તર સારી રીતે આપવાથી આપની પ્રજ્ઞા ઘણી જ ઉત્તમ છે અને બીજે પણ સ શય છે જેથી આપ તેને પણ દૂર કરે ૬૪
Page #1085
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
.
5
प्रियदर्शिनी टीका म २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम चतुर्गतिलक्षणे ससारसमुद्रे नीयमानाना माणिना पमः श्रुतचारित्रलपण', द्वीप -संसारमहोदधिवेष्टितोऽपि मुक्तिपदकारणतया पौ न जगमरण वेगेन पतिहन्तु गम्यते । अत स धर्मों द्वीप इव अम्ति । अत एव विवेक्निम्त माश्रित्य तिष्ठन्तीति तो स धर्य प्रतिष्ठानिश्चल स्थान चास्ति । जरामर गवेगेन ससारजलाधी वाद्यमानाना माणिना स धर्मो गति. आश्रयस्थानम्। तदिनपुरसितस्थानाभावात् स धर्म उत्तम-सर्वोत्कृष्ट शरण-रक्षणस्थान चास्ति ।।६८॥
पुन केशी पाहमूलम्साह गोयंम पंण्णा ते, छिन्नो मे ससओ इमों ।
अण्णो' वि" संसओमंज्झ, ते" में कहेसु गोयमा ॥१९॥ छाया--साधु गौतम ' प्रज्ञा ते, छिन्नो मे सायोऽयम् ।
अन्धोऽपि सगयो मम, त मे स्थर गातम । ॥६९|| टीकास्त्रा वारा पूर्ववद् वोध्या।६९॥ मानानां प्राणिना ) सरा, मरण रूप महामल के प्रवाह से चतुर्गतिरूप इस ससारसमुद्र में बहाये गये प्रणियों के विरे (उत्तम सरण-उत्तम शरणम्) उत्तम गरण स्वरूप तथा (गई-गति ) गति रूप (पइसा य-प्रतिष्ठा च) आश्रय स्थान रूप एयवस्थान समान एक (धम्मो दियो-पर्म: डिप.) धर्म ही उत्तम दीप है। इस धर्म के सिवाय और दूसरा कोड सुरक्षिन स्थान नहीं है ॥६॥
केशीश्रमणने कहा---'साह' इत्यादि ।
हे गौतम । आपकी बुद्धि अच्छी है आपने मेरे सशय को दर कर दिया है फिर भी मेरे सशय को दूर करे ॥॥ ગાળનામ જરા, મગરૂપ મહાજનના પ્રવાહથી ચતુર્ગનિરૂપ આ ન મર समुद्रमा पडता प्राणायाने भाटे उत्तम सरण-उत्तम शरणम् उत्तम शरए ९५३५ तया गई-गति जति३५ साय यान३५ अने अवस्थान सभान ये पम्मो दिवोधर्म. द्विप धमत्तम दी५७ मा घना पट्टा य-पतिप्टा च सिपाय બીજુ કેઇ પણ સુરક્ષિત સ્થાન નથી ૬૮
शी श्रमाणे न्यु -"साह" त्यहि
હે ગૌતમ આપની બુદ્ધિ સારી છે, આપે મારા આ નયને દૂર કરી દીધું છે છના પણ એક બીજા સશયને દૂર કરે ૬લા
Page #1086
--------------------------------------------------------------------------
________________
महोदकरोगस्यम्भुभितपातालकलगातेरितपटममायोतो गम्य गनिःगमन न विद्यते । महोर कमवाहस्तत्र गन्तु न गन्माताति निरुपद्रा' ग मा द्वीप इति भार ॥६॥
केशी प्राह--- मूलम्-दीवे' यं इंड के बुत्ते, केसी गोयममव्ववी ।
तओ के सिं चैवत तु, गोयमोईणमव्यवी ॥७॥ छाया--द्वीपश्च इति क उक्त' ', केशी गौतममपीत् ।।
तत केगिन पन्त तु, गोतम इदमनमीत् ॥६७|| टीका--'दीवे य' इत्यादि । व्यारया पूर्वपत् ॥६७॥ गौतमः माह-- मूलम्-जरीमरणवेगेणं, बुज्झमाणाण पाणिणं।
धम्मो दीवो पडद्या ये, गई सरणमुत्तम ॥६॥ छाया--जरामरण वेगेन, वाह्यमानाना प्राणिनाम् ।
धर्मों द्वीपः मतिष्ठा च, गति' शरणमुत्तमम् ॥६॥ टीका-- 'जरामरणवेगेण' इत्यादि। __ हे भदन्त ! जरामरणवेगेनजरामरणरूपमहोदकमवाहेण-वाद्यमानानाउदगवेगस्स गई तत्थ न विजइ-महाउदकचेगस्य गतिस्तत्र न विद्यते) वेगशाली प्रवाह की गति वहा नही है । अर्थात् वह महाद्वीपरूप स्थान विलकुल निरुपद्रव है ॥६६॥
जब गौतमस्वामी ने इस प्रकार कहातव केशीश्रमण के चित्त मे यह यात जगी कि ऐसा वह दीप क्या है ? अत उन्होंने पूछा-'दीवे य' इत्यादि ।
हे गौतम । वह दीप ऐमा कौनसा है। तब गौतमने कहा---॥६७॥
क्या कहा सो कहते है-~जरामरणवेगेण' इत्यादि। __ अन्वयार्थ--(जरामरण वेगेण धुज्झमाणाण पाणिण-जरामरणवेगेन वाद्यગતી નથી અથતુ એ મહાદ્વીપરૂપ સ્થાન બિલકુલ ઉપદ્રવ રહિત છે ૬ દા
જ્યારે ગૌતમ સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે કેશી શ્રમણના ચિત્તમા એવી વાત गी, येव सदीय छ १ माथी तेरे ५७यु - "दिवे य" त्या !
હે ગૌતમ! એ દ્વીપ એ કર્યો છે? ત્યારે તમે કહ્યુ -- ના शुयुतn --जरामरणवेगेण" त्या ! मन्पयाथ---जरामरणवेगेण बुज्झमाणाणपाणिण-जरामरणवेगेन वाह्यमानना
Page #1087
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७३
प्रियदर्शिनो टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
परतीरस्य गामिनी न भवति । सच्छिद्रत्वेनाभ्यन्तरं जलागमनाद् मभ्य एव सा चुडतीति भावः । या नाः निरास्राविगी = निच्तिया जलागमरहिता भवति सा तु पारस्य गामिनी भवति ॥ ७१ ॥ केशी पृच्छति
मूलम - नात्रा य इहै की बुता, केसी गोयममव्वा ।
तओ के सिं वत तु, गोयमो ईणमध्येवी ॥७२॥ छाया--नोश्चेति का उक्ता १, केशी गौतममब्रवीत् ।
तव केशिन ब्रुवन्त तु, गोतम इदमत्रवीत् ॥ ७२ ॥ टीका-- 'नावा य' इत्यादि । व्यारया पूर्ववत् ॥७२॥
जो नौका सच्छिद्र हुवा करती है वह जल भरआने के कारण ( सा पारस्स गामिणी न - सा पारस्य गामिनी न) पर तीर पर नही पहुँच सकती है । किन्तु बीच मे ही डूब जाती है । परन्तु (जा नावा निस्सारिणीया नौ निस्राविणी) जो नौका निभिद्र होती है उसमे जल नही भर सकता है, अत वह बीच मे नही इनती है और (सा उ पारस्म गामिणी - सातु पारस्य गामिनी) वह निर्विघ्न रूप से अपर तट पर पहुँच जाती है । इस गाथा से गौतम ने केशी को ऐसा समझाया है कि हम जिस नौका पर आरूढ हो रहे है वह सच्छिद्र नौका के समान नही है किन्तु निश्छिद्र नौका के समान है । अतः वह डगमगा नहीं सकती है ॥७१॥
ऐसा सुनकर केशीभ्रमण ने पूछा - 'नावा य्' इत्यादि । जिन नौका पर आप चढे हुए है वह नौका कौनसी है त गौतम ने इस प्रकार कहो - ॥७२॥
ने नौ छिद्रवाणी होय छे, तेभा पाली भराई भवाथी सा पारस्स गामिणी न - सा पारस्य गामिनी न डिनारे सहिसलामत रीते पोथी शक्ती नयी मने वयमा नमीलय पर तुजा नावा निस्साविणी - या नौः निस्राविणी ने नोभा छिद्र નથી હાતુ તેમા ઘેાડુ પણ પાણી ભરાઇ શકતુ નથી, જેથી તે વચમા ડૂબતી નથી साउ पारस गामिणी-सा तु पारस्य गामिनी ते निविघ्ने सामे आहे सही સલામત પહેાચી જાય છે આ ગાથાથી ગૌતમસ્વામીએ કેશો શ્રમણને એવુ સમજાવ્યુ કે, હું જે નૌકા ઉપ ચડેલ છુ એ નૌકા છિદ્રવાળી નથી પર તુ છિદ્ર વગરની નૌકા છે આથી તે ડગમગતી નથી
છ
भावु सालजीने देशी श्रमले पूछयु - "नावा च' इत्यादि ।
જે નૌકા ઉપર આપખેઠેલા છે એ નૌકા કઈ છે? ત્યારે ગૈાતમસ્વામીએ આ પ્રકારે કહ્યુંાછરા
१२०
Page #1088
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५२
उत्तगाध्ययनसमें मूलम्-अण्णवसि महोहसि.. नावा विपरिधावट।
जर्सि गोयममारूँढो,कह पार गमिस्सेंसि ॥७॥ छाया--भर्ण महोचे, नौपिरिधापति ।
यस्या गौतम ! पारदः, कय पार गमिप्यसि ? 1७०॥ टीका-'अण्णवसि' इत्यादि ।
महामहापवाहयुक्ते अर्णवे-समुद्रे नी रिपरिधापति-इतस्तत: परिभ्र. मति । हे गौतम ! यस्या नौकाया त्वम् आल्टोऽसिनस्थितोऽसि । तया नौकया त्व कुथ-केन प्रकारेण पार-परतीर गमिप्यसिम्यास्यसि ॥७॥
गौतमः माहमूलम्-जो उ अस्साविणी नावा, न सौ पारस्स गांमिणी।
जा निरस्ताविणी नोवा, सा उ परिस्त गामिणी ।।७१॥ छाया-या तु प्रासारिणी नौः, न सा पारस्य गामिनी । . या निरासाविणी नौः, सा तु पारस्य गामिनी ।।७१॥ टीका-'जा उ' इत्यादि।
या तु नौः आस्राविणी-सन्द्रितया जलागमसहिता भवति, सा पारस्य__उसी सशय को कहते हैं--'अण्णवसि' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे गौतम !(महोहसि अण्णवसि-महोघे अर्णवे) महाप्रवाह से युक्त समुद्र मे (नावा विपरिधावति-नौर्विपरिधावति) नौका डगमगाने लगती हैं। तो आप (जसि गोयममारूढो-यस्या गौतम आरूढ) जिस नौका पर बैठे हुए हो वह (कह पार गमिस्ससि कथ पार गमिष्यसि) नौका आपको समुद्र के पार कैसे पहुँचा सकती है ॥७॥
इस बात को सुनकर गौतम स्वामी ने इस प्रकार कहा-'जा उ' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-हे भदन्त ! (जा उ अस्साविणी नावा-या तु अस्राविणी नौः)
सो सशयन ४ छ--"अण्णवसि" त्या!
मन्या :- गौतम! महोहसि अण्णवसि-मेहौधे अर्णवे भड़। प्राgal युत समुद्रमा नावा विपरिधावति-नौविपरिधावति नी आमाका साणे छ । भाप गोयम जसि पारुढो-गौतम यस्या आरूह २ नौ ७५२ मा छ त Hist कह पार गमिस्ससि-कथ पार गमिष्यसि मापने भभुद्रया पा२ वी शत પહોચાડી શકશે? પ૭૦૧
मा पातने सामी गौतम स्वामी या प्रसारथी -"जा उ"त्याle' मन्वयाथ-महन्त ! जा उ अस्साविणी नावा-यातु अस्राविणी नो
Page #1089
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५७
-
प्रियदर्शिनी का अ २३ श्रीपार्श्वनायवरितनिरूपणम
केगी प्राहमूलम्--भोगू य इड के वुत्ते. केसी गोयममर्चवी।
तओ के सि धुंवत तु, गोयमो इर्णमब्वी ॥७७॥ छाया--भानुश इति क उक्त., केशो गोतममब्रवीत् ।
तत' केशिन ब्रुपन्त तु, गोतम इदमनवीन ॥७७॥ टोका--भाग य इत्यादि । अस्या व्याग्या पूर्ववद् थो.या ॥७७||
गौतम' प्राह-- मृलम्-उग्गओ खीणससारो, सवण्णू जिणभक्खरो।
___ सो करिस्सह उज्जोय, सबलोयम्मि पाणिण ॥७॥ छाया-उद्गत क्षीणसमार , सर्वज्ञो जिनभास्कर ।
स करिष्यति उद्योत, सर्वलोके णिनाम् ॥७८॥ टीका-'उग्गओ' इत्यादि।
सीणससार.-सीण -विनष्ठो भवभ्रमणरूप ससारो यम्य स तया, अर गतभपभ्रमण सर्वज्ञ =सर्वपदार्यरेता जिनभास्कर =तीर्थकररूप सूर्य उद्गत = वाला निर्मल सूर्य उदिन हो गया है। वहीं इस समस्त जगतवर्ती प्राणियों को प्रकाश देगा ॥७॥
गौतमस्वामी के इस कथन को सुनकर के केशीश्रमणने उनसे पूछा--'भाशय' इत्यादि।
हे गौतम । जिमको आर मर्य करते है वह मर्य कौन है । इस प्रकार केगी के पूछने पर गौतमस्वामी योले ॥७७॥ ___ गौतमस्वामी क्या बोले सो कहते है--'उग्गओ' इत्यादि ।
हे भदन्त । सर्वज जिनेन्द्र देवही एक सूर्य स्वरूप है। इनका भवવાળા નિર્મળ સૂર્ય ઉગેલ છે તે આ સઘળા જગતના પ્રાણીને પ્રકાશ આપશે ઉદ્દા
ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રકારના કથનને સાભળીને કેશી રમણે તેમને પૂછ્યું 'भाणू य इत्यादि।
છે ગૌતમ! જેને આપ સૂર્ય કહે છે, એ સૂર્ય કેણ છે? આ પ્રમાણે કેશી શ્રમણના પૂછવાથી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યુ ૭ળા
गातभरपाभी शु छु तर उ छ-" उग्गओ" त्या ! હે ભદન્ત ! સર્વ જીતેન્દ્ર દેવજ એક સૂર્ય સ્વરૂપ છે તેમને ભવભ્રમણરૂપ
Page #1090
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५६
বনসন मिति,अन्धकारस्तम्मिन नथागते तमसि गाहाकार पहा माणिनः तिष्ठन्ति पर्तन्ते। परिधाना मागिना कृते लोके सम्मिन जगति के उदद्योत प्रकाश करिष्यति ॥७५॥
गौतमः प्राह-- मूत्रम्--उग्गओ विमलो भाणू, सबलोगप्पहकरो।
सों करिसइ उज्जोय, सव्वलोयम्मि पाणिण ॥७॥ छाया--उद्गतो पिमलो भानु., सर्वलोक्प्रभार।
स करिष्यति उद्घोत, मालोके माणिनाम् ॥७॥ टीका-'उग्गओ' इत्यादि।
हे भदन्त ! सर्वलोकमभाकर -साललोकप्रकाराकरी विमलो भानु सूर्य उद्गताउदितः । म सगे-समस्त जगति पाणिनाम् उद्योत=प्रकाश करिप्यति ॥७६॥
उसी सूशय को कहते हैं-- अधयारे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे गौतम ! चक्षु की प्रवृत्ति के निरोधक होने के कारण अधा जैसा बना देने वाले (घोरे अधयारे तमे-घोरे अन्धकारे तमसि) भयकर गाढ अधकार में बहु (पाणिणो चिट्ठति-बहवः पाणिन तिष्ठन्ति) अनेक ससारी जीव पडे हुवे हे सो (पाणिण सव्वलोगम्मि को उज्जो करिस्सइ-प्राणिनाम् सर्वलोके क उद्योत करिष्यति) इनके लिये ससार मे प्रकाश कौन करेगा ॥७॥
केशी श्रमण के इस प्रकार प्रश्न को सुनकर गौतम स्वामी ने कहा-- 'उग्गओ' इत्यादि।
हे भदन्त ! सर्व लोक को अपनी विमलप्रभा से प्रकाशित करने ते स शयने ४ -"अधयारे" त्याही !
અન્વયાથ––હે ગતમ! આખની પ્રવૃત્તિના નિરોધક હોવાના કારણે આધળ Pा मनावी नार घोरे अधयारे तमे-घोरे अन्धकारे तमसि 16 २५ मा वह पाणिणो चिट्टति-बहवः पाणिन. तिष्ठति भने स सारी ०१ ५3 छ त पाणिण सबलोगम्मि को उज्जोअ करिस्सइ-प्राणिनाम् सर्वलोके क. उधोत करिष्याति तेभन भाटे ससारमा ७२शे ? ॥७॥
કેશી શમણુના આ પ્રકારના પ્રશ્નને સાભળીને ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું— "उग्गओ" त्या! હે ભદન! સઘળા લોકોને પોતાની ઉજ્વળ પ્રભાના વિમળ પ્રકાશથી ઉજવળ કરવા
Page #1091
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपा बनाथचरितनिरूपणम् व यमानाना-पीडपमानानाजीयाना क्षम-या यादि रहित, गिर-सोपद्रव रहितम्, अनागर-पीडार्जित च स्थान किं मन्यसे अवयसे ? 'सारीरमाणसे दुख' इत्यत्र तृतीयार्थ प्रथमा ।।८०॥
गीतमः प्राहमृ . -अस्थि एंग धुंब ठाण लोगग्गमि दुरारुह ।
जत्य नत्यि जरामच्चू, वाहिणो वेयणा तेहा ॥१॥ डाया--अस्ति एक ध्रुप स्थान लोकाग्र दुरारोहम् ।
यत्र नम्तो जरामृत्यू, व्याधयो वेदनास्तथा ॥८॥ टीका--'अत्यि' इत्यादि।
लोग चतुर्दगरात्मकस्य लोम्याग्रभागे पम् अद्वितीय दरारोह= दुखेनारुह्यते यत् ना दुर्लभेन सम्यग्दर्शनादि रन्नत्रयण आरोढ शक्य ब्रा ण पाणिण-शारीरमानसर्दुग्वै' नयमानाना प्राणिनाम् । शारीरिक व मानसिक दु ग्वों से नाध्यमान ससारी जी का (सेम सिवमणावा ठाण किं मन्नमी-क्षेम शिवमनायध स्थान मिन्यसे) आपि व्याधि से रहित, मर्व उपद्रवो से बिहीन तथा दुग्वर्जित म्यान कौनसा है ॥८॥
केशी अमण के इस प्रश्न को सुनकर गौतमस्वामी ने कहा-- 'अत्थि' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-हे भदन्त । चौदह १४ राजु प्रमाण उँचे इस (लोगम्मि दुरारोह धुत्र ठाण अत्यि-लोकोग्रे दुरारोह व स्थान अस्ति) लोक के अग्रभाग मे एक दुरारोह स्थान है। जो प्राणी सम्यग्दर्शन आदि रत्नत्रय से युक्त हो जाते है वे ही इसको प्राप्त कर सकते ह अन्य नहीं, इसी लिये पाणिण-शारीरमानसर्दुग्वैव यमानाना प्राणिनाम् All२४ भने मानभिमेथी
या रस सेवा मसारी ल्वाने ग्वेम सिवमणावाह ठाण किं मन्नसी-क्षम शिवमनागाध स्थान किं मन्यसे माथि व्याधियी २हित ये स वामी વિહીન તથા દુ ખવત સ્થાન આપે કનુ માનેલ છે ? તe
शी अभाना सा प्रश्न मारामान गो भिस्वाभीये धु-" अस्थि छत्याहा
स-क्या---- लोगग्गम्मि दुरारोह धुन ठाण अथि-लोमा दुरारोह ध्रुव स्थान अस्ति योग प्रमाणु या माना गमागमा : महनतथी પહેચાય તેવું સ્થાન છે જે પ્રાણ સન્ દર્શન આદિ રત્ન નયથી યુકત થઈ જાય છે એજ અને પ્રાપ્ત કરી શકે છે, બીજા કેઈ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આ કારણથી
Page #1092
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५८
-
--
wp
-
उत्तरध्यायन उदितः। स निनभास्सरः मांगेचशिरमात्मक मनोजगात मागिनाम् उद्योत-मकाग करिष्यनि ॥७॥
केशीमुनि माह-- मूलम्साह गोयम पंण्णा ते. छिन्नो मे संसओ डमो । __ अन्नो वि"ससओम अंत में" कहेंसु गोयमा॥७९॥ छाया--माध गौतम ! पना ते, छिन्नो मे सगयोऽयम् ।
अन्योऽपि सशयो मम, त मे क्यय गौतम ! । ७९॥ टीका---'साहु गोयम !' इत्यादि--अस्या व्यारया पूर्वपद गो-या ॥७९॥ मूलम्सारीरमाणसे दुक्ख, वज्झमाणाण पार्णिण ।
खेम सिवमणावाह, ठाण कि' मन्नैसी सुणी ॥४०॥ छाया-शारीर मासैदु , पायमानाना प्राणिनाम् ।
क्षेम शिवमनाचाप, म्यान किं मन्यसे मुने' ॥८॥ टीका-'सारीरमाणसे' इत्यादि।
हे मुने ! शारीरमानमै =शरीरमम्बन्धिभि. मन सम्बन्धिभिश्च दु खै भ्रमणरूप ससार नष्ट हो चुका है। ये सूर्य ही चौदह १४ राजुप्रमाण इस समस्त लोकवर्ती मागियो के अज्ञानाधार को नष्ट कर उनको
उन्योत प्रदान करते हैं ॥७८!! ___गौतमस्वामी के इस कथन को सुनकर केशीश्रमण ने कहा 'साहु' इत्यादि।
हे गौतम ! आपकी बुद्धि अच्छी है। आपने मेरा सशय दूर' कर दिया है परन्तु और भी मेरे को सशय है उमको आप दूर करें ॥७९॥
केशीश्रमण अपने सशय को कहते है--'सारीरमाणसे' इत्यादि। ___अन्वयार्थ-(मुणी-मुने) हे मुनिरोज ! (सारीरमाणसे दुक्खे वज्ममाणा સસાર નાશ પામેલ છે એ સૂર્ય જ ચૌદ રાજુ પ્રમાણ આ સઘળા લેકવતી પ્રાણી ચોના અજ્ઞાન અને અધિકારને નાશ કરી તમને અજવાળું આપે છે ! ૭૮
गौतमस्वामीना या प्रा२ना यनने सामजीन शी श्रभारी धु-"साहु" त्याह।
હે ગૌતમ! આપની બુદ્ધિ સારી છે આપે મારા સ શયને દૂર કરેલ છે પરંતુ હજુ પણ મારા મનમાં એક સ શય છે તેને પણ આપ દૂર કરો Hલા
शी श्रम पोताना से सशयन ४३ छ-" सारीरमाणसे" त्या ! अन्वयार्थ-मुणी-मुने उ भुनिया सारीरमाणसे दुक्खे वज्झमाणाण
Page #1093
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
प्रियदसिनो टीका २.२२ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् छाया-निर्वाणमिति वापमिति, मिदिमायेवच ।
क्षम शिवमनाराघ, चिरन्ति महर्षय. ॥३॥ टाका--'निवाति' इत्यादि।
हे भदन्त । निर्वाणमिति निर्वान्ति-कमीनल वि चापनाद नीतीभवन्ति जन्तवा यम्मिस्तन-निर्वाण-निर्वाणमिति नाम्ना प्रसिद्धम्, अपाधमिति नास्ति गागाभारीरमनः-सम्बन्विनी पोटा यन तत् जाधम्, अगममिति नाम्ना प्रमि दम, मिद्धि-सि-यन्ति=निप्ठिता भवन्ति जन्तयोऽ स्यामिति मिद्धि , मिद्धि रिति नाम्ना ममिद्धम्, लगेकाग्रठोकाग्रस्थानस्थितत्वात् लोगग्रमिति नाम्ना प्रसिद्धम, च-पुन क्षेमम-क्षेमम्य-गाश्वतमुखस्य काररत्गत क्षेममिति नाम्ना प्रसिद्धम् शिवम्-उपवाभावात शिवमिति नाम्ना प्रसिद्धम् जनानापम् न विद्यते आधा जन्मजरामरण सुत्पिपासादिका यत्र तदनापारम्-अनागामिति नाम्ना प्रसिद्ध च यत्स्थानमस्ति, रच सन महर्पो-महामुनय. चरन्ति गन्छन्ति । पवकारः पुरणे चकार ममुचने, अस्या पग्रिमगायया सह सम्बन्ध ॥८॥
पुनस्तदेव स्थान विगिनाष्टि-- मूलम्त ठोण सासयवास, लोगग्गम्मि दुरारुह ।
जं सपत्ता न सेविति, भवोहतकरा मुंणी ॥८॥ छाया-तत्म्यान शाश्वतास. जोसो दुरारोहम् ।
त सम्पाप्ता न शोचन्ति, भवाधान्तकरा मुनयः ॥८४|| टीका - 'त ठाण' इत्यादि।
लोकाग्रेन्चतुर्दशरवात्मागेरस्याग्रभागे स्थित दुरारोह दुखापेण सम्यग्दर्शनानिरत्नत्रयेण जारोदु शस्य गाश्वतवास-गाचतो वामाथितिर्यत्र तत्तयाभूतम्
केशीयमण के इस कथन को सुनकर गातमस्वामी ने उनसे ऐसा रहा---'निन्माणति' इत्यादि।।
हे भदन्त । निर्वाण, अगाध, सिद्वि, लोमात्र, क्षेम, शिव पय अनानाध इन समस्त नामों से जो म्यान प्रसिद्ध है। तथा जिस स्थान को महामुनिजन ही मात करते है ॥८॥
કેશી શ્રમણના આ પ્રશ્નને સાભળીને ગૌતમસ્વામીએ તેને આ પ્રમાણે કહ્યું 'निव्वाणति" इत्यादि।
હે ભદન્ત નિર્વાણુ, અબાધ, સિદ્ધિ, લેક છ ક્ષેમ, શિવ, અને અનાબાધ આ સઘળા નામેથી એ સ્થાનને મહામુનિ જને જ પ્રાપ્ત કરે છે ૮૩ ૧૨૧
Page #1094
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराना निश्चल स्थानमस्ति । यत्र स्थाने जरामृत्यु नस्त', तथा व्याघयो-रोगा बदना:शारीरमानस वेढनाथ न सन्ति ॥८१॥
केशी पृतिमूलम्-ठाणे ये इंडे के वु, केसी गोयममववी।
तंओ के "सि धुवत तु, गोयमो इर्णमबॅची ॥२॥ छाया--स्थान च इति किम् उक्त, केशी गातममनमीत् ।
तत केशिन अपत तु, गौतम इदमतमोत् ॥८२॥ टीका--'ठाणे य' इत्यादि । अस्या व्यारया पूर्वपद् पो या ॥८॥
गौतम माहमूलम्--निव्वोण ति अवाहति, सिद्धीलोगग्गमेव यं ।
__णेम सिवैमणावाह, ज चैरंति महेसिंणो ॥३॥ इसको दुरारोह कहा गया है। यह स्थान असाधारण है । क्यों कि इसके जैसा और कोई दूसरा स्थान नहीं है। जीव को एक बार प्राप्त होने पर फिर इसका पियोग नहीं होता है अतः यह ध्रुव है । (जत्थ जरा मञ्च तहा वाहिणो वेयणा नस्थि-यन जरामृत्यू व्याधय' तया वेदना नास्ति) इसमे पहुँचे हुए जीवों को जरा और मृत्यु का साम्हना किसी भी समय में नहीं करना पड़ता है। रोग तथा वेदनाओं का इसमे सर्वधा अभाव रहता है ।।८१॥
गोतमस्वामी के इस कथन को सुनकर के शीश्रमण ने उनसे पूछा-- 'ठाणे य' इत्यादि। ___आपने जिस स्थान को कहा है ऐसा वह स्थान कौनसा है ॥८२॥ એને મહા મહેનતથી પહોંચી શકાય તેવું (કુરારોહ) સ્થાન કહેવામાં આવેલ છે એ સ્થાન અસાધારણું છે કારણ કે, તેના જેવુ બીજુ કંઈ પણ સ્થાન નથી જીવને એ એક વખત પ્રાપ્ત થયા પછી ફરીથી તેનો વિગ થતું નથી જેથી તે પ્રવ છે जत्थ जरामचू तहा वाहिणो वेयणा नत्थि-यत्र जरामृत्यू व्याधय तथा वेदना જાતિ તેની અ દર પહેચેલા જીવને જરા અને મૃત્યુ નો સામનો કોઈ પણ સમયે કરે પડતું નથી રોગ અને વેદનાઓને તેમા સ પૂર્ણ પણે અભાવ છે ૮ાા
ગૌતમસ્વામીના આ પ્રકારના કથનને સાભળીને કેશા શ્રમણે તેમને પૂછ્યું -"ठाणे य" छत्या!
આપે જે સ્થાનને કહેલ કે એવું તે સ્થાન કયુ છે? ૮રા
Page #1095
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६३
प्रियदर्शिनी टीका ३ श्रीपार्श्वनायचरितनिरूपणम् कानुष्ठानम्य धर्मम्य च गिलाव्रतरूपत्वादिात, तद्विपय प्रथमः मन्न । साठा नुष्ठानानि लिङ्कत पाल्यानीति ततो रिङ्गपिये द्वितीयः प्रश्न २। लि सत्यप्यनिजितेप्वात्मादिशपु न शक्यन्तेऽनुप्ठानानि मुखेन पालयितुम्, अत मजयविषये तृतीयः प्रश्नः ३। तेषु शत्रुप्यपि कपाया एमोत्कटा स्तदात्मकाच गण कृत कृत्य बन जाते है इमसे "सिद्धि" भी इसका एक नाम है। यह स्थान ठीक लोक के अग्रभाग में स्थित है अत 'लोकाग्र भी इसका एक नाम हो गया है। गावतलुग्व का कारण होने से "क्षेम" उपदवी का अभाव होने से "शिव", जन्म, जरा, मरण, क्षुधा एव पिपामा आदि की यहा पर जीवों को बाधा नहीं होती है इसमे दमको "अपराध" कहा गया है। वहा का निवास नित्य होने से "शाश्वतवास" कहा गया है। केशी कुमार श्रमणने ये जो सब पारह १० प्रश्न अनुक्रम से किये है उनका अभिप्राय इस प्रकार है-जितने भी अनुष्ठान होते है पे सर धर्म के लिये ते ४ नमो धर्म शिक्षागतरूप हे दम लिये उसके विषय में केशीश्रमण ने सर्व प्रथम "चाउन्नामो य धम्मो” इत्यादि से धर्म विषयक प्रश्न किया है ।श सकल अनुष्ठानों को पालन करने का कोई न कोई लिन अवश्य हुआ करता है, इसलिये इसी अपेक्षा से "अचे लगो य” इत्यादि से लिङ्ग शिपयक दिनीय प्रश्न किया है ।२। लिङ्ग धारण कर भी लिया परतु यदि आत्मादिक शत्रओं पर विजय प्राप्त न की जाये तो अनुष्ठानो का मलिन सम्यक् प्रकार से नहीं हो सकता પણ કહેવામા આવેલ છે અને પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણીગળુ કૃત કૃત્ય બની જાય છે આથી “ સિદ્ધિ પણ એનું એક નામ છે એ સ્થાન ઠીક લેકના અગ્રભાગમાં સ્થિત છે આથી “લોકા” પણ એનું એક નામ થઈ ગયેલ છે શાશ્વત સુખનું કારણ હોવાથી “ક્ષેમ” ઉપદને અભાવ હોવાથી “શિવા” જન્મ, જરા, મ ગ ભૂખ અને તરસે અરિની ત્યા જાને બાધા થતાં નથી આથી તેને “અમાર' કહેવામાં આવે છે ત્યા નિવાસ નિત હે વાથી “શાશ્વતવાસ કહેવામાં આવેલ છે કેશી કુમાર પ્રમાણે આજે સાળ ૧૨ બાર પ્રટને અનુક્રમથી કહેલ છે તેને અભિપ્રાય આ પ્રકારે છે–જેટવા પણ અનુષ્ઠાન હોય છે તે સઘળા ધર્મના માટે જ હોય છે તથા ધર્મ શિક્ષાત્રત રૂપ છે આથી तेना विषयमाशी श्रम महुथी पडेस। "चाउज्जामो य धम्मो" त्याची धम વિષયક પ્રશ્નન કહેલ છે ૧ માળા અનુષ્કાને પાલન કરવામાં તેને કોઈ લિગ अश्याय छ मा भाटे मे अपेक्षाथी "अचेलगो य" त्यही निगरिषय બીજો પ્રશ્ન કરેલ છે. રિા લિ ગ ધાબુ કરી પણ લીધુ પર તુ જે આત્માદિક શત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવામાં ન આવે તે અનુષ્કાને પૂર્ણ સમ્પક પ્રકારથી થઈ
Page #1096
--------------------------------------------------------------------------
________________
९९२
उत्तराध्ययनमः अशुनराशत्तिकमित्यर्थ', एताश तत्म्यानम् अस्ति । भावान्तारा'-भौघा'जन्मपरम्परा तस्य अन्त करा: उच्छेदका मुनयो गत्म्यान सम्माता-ममधि गताः न शोचन्ति=शोकभानो न कदाचिदपि भवन्ति । 'सासय' इत्यत्र मकारो श्रात्तात् । केमिना हि द्वादश प्रश्ना प्रमानुसारेण कृताः। तथाहि-धर्मार्थत्वात्स फिर उसी स्थान को कहते है-'त ठाण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(त ठाण-त स्थान) ऐसे उम स्थान में प्राप्त हुए जीव का (सासय वाम-शाश्वतवास) पाम शाश्वत रहा कर वह स्थान (लोगग्गम्मि-लोकाग्रे) लोक के अग्रभाग में है। तथा (दुरारुहदुरारोहम्) दुरारोह है। सम्यग्दर्शन आदि रत्नत्रय द्वारा ही जीवों को यह प्राप्त होता है। (भवोहतकरा मुणी-भवीघान्तकरा मुनयः) जाम परम्परा का अत करने वाले मुनिजन (ज सपत्ता न सोयति यत् सम्प्राप्ता न शोचन्ति) इस स्थानपर आकर फिर शोक से कभी लिप्तनही होते है ।
. इस स्थान से निर्वाण आदि नामों से जो कहा गया है उन नामो का उस स्थान के साथ सम्पन्ध इस प्रकार से जानना चाहियेइस स्थान को माप्त कर प्राणी कर्मरूप अग्नि के इकदम वुझ जाने से निलकुल शीतीभूत हो जाते है इसलिये इसको "निर्वाण" इस नामसे सोधित मिया गया है। शारीरिक एव मानसिक बाधा जीवों को यहा नहीं होती है क्यों कि इन दोनों का यहा सर्वथा अभाव हो जाता है अत' इसको "अबाध" 'सा भी कह दिया गया है । इस को पाकर प्राणि
शमा को स्थाननेछ--"त ठाण" या
मन्वयात ठाण-त स्थान सेवा स्थान प्रा२ख पनी सासय वासशाश्वतवास पास शायत रहा ४२ छेमा स्थान लोगग्गम्मि-लोकाग्र नाम भागमा छ तथा दुरारुह-दुरारोहम् दुसरा छे सभ्य ४ मा २त्नत्रय द्वा सेलो प्रात थाय छ भवोहतकरा मुणी-भवौधान्तकरा मुनय म५२ पराना मत ४ाणा मुनिशन ज सपत्ता न सोर्यात-यत् सम्पाप्ता न शोचन्ति ॥ સ્થાન ઉપર પહોંચીને પછી શેકમાં કદી પણ લિપ્ત થતા નથી
એ સ્થાનને નિર્વાણ આદિ નામથી જે કહેવામાં આવેલ છે એ નામને એ રથાનની સાથેનો સ બ ધ આ પ્રકારથી જાણુ જોઈએ
એ સ્થાનને પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણી કર્મરૂપી અગ્નિ એકદમ બુઝાઈ જવાથી બિલ કુલ શીતીભૂત થઈ જાય છે. આ કારણે એને “નિર્વાણુ” આ નામથી સ બધિત કરવામાં આવે છે. શારીરિક તેમજ માનસિક બાધા ને એ સ્થાનમાં થતી ન કેમકે એ બન્નેને ત્યા સપૂર્ણપણે અભાવ થઈ જાય છે આથી એને “અબાધ” એવું
Page #1097
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका २३ श्रीपार्श्वना पचरितनिरूपणम्
९६३ कलानुप्ठानम्य धर्मस्य च गिलावतस्पत्याटिात, तद्विपय प्रथमः प्रन्न । साया नुष्ठानानि लिगत. पाल्यानीति ततो रिङ्गपिपये द्वितीय प्रश्न २ । लि सत्यप्यनिजितेप्पात्मादिशपु न शस्यन्तऽनुप्ठानानि मुखेन पालयितुम्, अत' गनुनयविषये तृतीय. प्रश्नः ३। तेषु शत्रुप्पपि कपाया एगोत्कटा स्तदात्मको च गण कृत कृत्य बन जाते है इमसे "मिद्वि" भी इसका एक नाम है। यह स्थान ठीक लोक के अग्रभाग में स्थित है अत 'लोकोय' भी इसका एक नाम हो गया है। शान्चनप का कारण होने से "क्षेम" उपयों का अभाव होने से "शिव", जन्म, जरा, मरण, क्षुधा एव पिपामा यादि की यहा पर जीवों को बाधा नहीं होती है इसमे इमको "अ " कहा गया है। वहा का निवास नित्य होने से "शाश्वतवास" कहा गया है। केगी कुमार श्रमणने ये जो सर पारह १० प्रश्न अनुक्रम से फिये है उनका अभिप्राय इस प्रकार है-जितने भी अनुष्ठान होते है वे सर धर्म के लिये होते है नी धर्म शिक्षातरूप है दम लिये उनके विषय में केशीश्रमण ने सर्व मपम "चा उजामो य धम्मो” इत्यादि से धर्म विषयक प्रश्न किया है ।। सकल अनुष्ठानों को पालन करने का कोई न कोई लिइ अवसर हुआ करता है, इसलिये इसी अपेक्षा से "अचे लगोय" इत्यादि से लिङ्ग विषयक द्वितीय प्रश्न किया है ।। लिङ्ग धारण कर भी लिया परतु यदि आत्मादिक शत्रओं पर विजय प्राप्त न की जावे तो अनुष्ठानों का मलिन सम्यक् मकार से नहीं हो सकता પણ કહેવામા આવેલ છે અને પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણીગણકૃત કૃત્ય બની જાય છે. આથી સિદ્ધિ પણ એનું એક નામ છે એ સ્થાન ઠીક લેકના અગ્રભાગમાં સ્થિત છે આથી “લકા” પણ એનું એક નામ થઇ ગયેલ છે શાશ્વત સુખનું કારણ હોવાથી “ક્ષેમ” ઉપદને અમારે હોવાથી “શિવ જન્મ, જરા, મ || ભૂખ અને તરસ આદિની ત્યાં જીવે ને બધા થતાં નથી આથી તેને “અમાધ' કહેવામાં આવે છે ત્યારે નિવમ નિત હેવાથી “શાશ્વતવાન કહેવામાં આવેલ છે કેશી કુમાર પ્રમાણે આ જે સાળ ૧૨ બાર પ્રશ્નનો અનુક્રમથી કહેલ છે તેને અભિપ્ર થ આ પ્રકારે છે–જેટલા પણ અનુકાન હોય છે તે સાળા વમના માટે જ હોય છે તથા ધ ચિલાવન રૂપ છે આથી तेना विषयमाशी श्रमणे महुथी पडेटा "चाउन्नायो य धम्मोत्याची धम વિષયક પ્રટને કહેલ છે ૧ માળા અનુષ્ઠાનને પાલન કરવામાં ‘ઈને કાઈ લિગ अश्य डाय छ मा भाटे मे अपेक्षाथी "अचेलगो या त्यहिथी लिग विषय બીજે પ્રશ્ન કરેલ છે. લિગ ધા કરી પણ લીધુ પર તુ જે આત્માદિક શત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કશ્યામા ન આવે તે અનુષ્ઠાને સંપૂર્ણ સમ્યક પ્રકારથી થઈ
Page #1098
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
उत्तराध्ययन सूत्र
राग द्वेष, शतस्तद्रूपपादनविपय चतुर्थ मनः । नापि लाभ एक दुरन्तः, जतो लोभस्प तोडेनरिये पञ्चमः प्रश्न ५ स्पोन्दोऽपि न पायरूपाग्निनिर्वाण दिना समरति, अताऽग्निनिर्वाणपये पष्ठ मन. ६ | तन्निर्वापण मनस्यनिगृहीते न सभवति, श्री दुष्टाश्वनिग्रहविये सप्तम' प्रश्न ७ | मनोरूपदृष्टाश्वनिग्रहे कृत्येऽपि सम्यद्मार्गपरिज्ञान विना न सभ पति स्वाभिमतमोक्षरूपपद प्राप्तिरिति सम्यद्मार्गविषये अष्टमः ८| है अत तृतीय मन 'अणेगाणमरस्माण' इत्यादि से भाव ग जय के विषय मे किया गया है | |३| शत्रुओंम सब से माल शत्रु इस आत्मा के लिये उन पाय तथा रुपायात्मक रागक्षेप ह, इसलिये छेदन के विषय मे 'दीसति' इत्यादि में चतुर्थ प्रश्न हुआ है |४| लोभ कपाय दुरन्त है इसलिये पचम मन में इम लोमरूप कपाय को उखाउने की यात 'अतो हिययमभूया' इत्यादि से पी गई है || लोन स्पायस उच्छेद भी पाप अग्नि के निर्वापण विना समर्पित नही होता है इसलिये पष्ठ प्रश्न मे अग्नि के रूपक द्वारा उसके निर्वाण के विषय मे 'सपज्ज लिया य' इत्यादि से प्रश्न किया गया है | |३| अग्नि का निर्मा पण जब तक मन निगृहीत नही होता है तबतक नही हो सकता है इसलिये मनरूप दुष्ट अश्व के निगृह के विषय में 'अय साहसिओ' इत्यादि से सप्तम प्रश्न हुआ है |७| जबतक भले मार्ग का परिज्ञान नही हो जाता है तक मनरूप दुष्ट अन्व का निग्रह होने पर भी जीवो शुता नथी साथी त्रीले प्रश्न “जणेगाणसहस्साण" इत्याहिथी लाव शत्रु नयना વિષયમા કરાયેલ છે !! શત્રુઓમા સહુથી પ્રબળ શત્રુએ આત્મા માટે ઉત્કટ उपाय तथा उपायात्म राष है आा अरो छेहना विषयमा 'दीसति' इत्यादि । ચેાથેા પ્રશ્ન યેલ છે ।૪ા લાભ કષાય દુરન્ત છે, આ કાન્તે પાચમા પ્રશ્નમાં આ सोल ३५ उपायने उजेडवानी वात "अतो हिययसभूया" त्याहिथी पूछनाभा આવેલ છે !પા લેાભ કષાયને ઉચ્છેદ પણ કષાય રૂપ અગ્નિના નિર્વાણુ વગર સભ વિત હાતા નથી આથી છા પ્રશ્નમા અગ્નિના રૂપક દ્વારા તેના નિર્વાણુ પણાના विषयभा " सपज्जलिया य" धत्यादिथी अश्न ४२वामा आवे छे। अग्निनु निर्वाच જ્યા સુધી મન નિગ્રહિત થતુ નથી ત્યાં સુધી થઈ શકતુ નથી. આ કારણે મન રૂપ દુષ્ટ અત્રના નિગ્રહના विषयभा " अय साहसिओ " हत्याहिया સાતમા પ્રશ્ન થયેલ છે જ્યા સુધી સીધા માર્ગનું પરિજ્ઞાન થઈ જતુ નથી ત્યા સુધી મનરૂપ દુષ્ટ અશ્વને નિગ્રહ થવા છતા પણ જીન્નેને સ્વાભિમત મેાક્ષરૂપની
Page #1099
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६२
-
प्रियदर्शिती टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् सम्पमार्गव जिनमणीतधर्म एवेति नपम प्रश्नः ९। तस्यैव सन्मार्गव ग्यापनाय महोदकवेगनिवारणविपये तग धर्म हतोत्पादनाय समाररूप ममुद्रपारगमनविपये दगम प्रश्न.। अब यदि जिनप्रणीतधर्मएव सम्यड् मार्गम्तर्हि किमन्येऽपि न तथा बदन्तीत्याशङ्कर तेपामज्ञवण्यापनार्य तमोरिघटनविपये एकादश प्रश्न. ११ । एपमपि किमनेन सम्यमार्गेण मोररूप स्थानप्राप्तः समारनाऽस्ति ? इति पदानिरासाय म्पानविषये द्वादशः प्रश्नः १२ । एर द्वादशाना प्रभाना समन्धयो यो यः ॥८४|| को स्वाभिमत मोक्षरूप पद की प्राप्ति नहीं हो सकती है इसलिए सम्यक मार्ग के विषय में "कुप्पहा" इत्यादि से अष्टमप्रश्न किया गया है ॥८॥ वह मभ्यतमागे जिन प्रणीत वर्म को ही हो सकता है अन्य नहीं इस विषय स्पट करने के लिये 'महाउदगवेगेण' इत्यादि से नवम प्रश्न किया गया है।९। जिनमणीतवर्म मे ही सन्मार्गता है यह त्यापन करने के लिये तथा उसी में महोदक वेग को निवारण करने की शक्ति है इस बात को यताने के लिये तथा उसी धर्म मे दृढता धारण करनी चाहिये क्यो कि रही ससारख्प समुद्र से पार कराने मे शक्त है इन बात को प्राप करने के लिये यह 'अण्णवसि' इत्यादि से दशमा प्रश्न किया गया है।२०॥ 'अधयारे' इत्यादि से ग्यारहवा प्रश्न यह स्पष्ट करता है कि-जिन प्रणीत चर्म ही एक सम्यक मार्ग है परतु अन्य तीर्थिक जन इस विषय को जो नहीं मानते है, सो उनकी यह अज्ञानता है । उनका यह अज्ञान रूप तम इसी मार्ग के आश्रयण करने से नष्ट हो सस्ता है ।११॥ प्राप्ति थ शती नयी माथी सभ्य भागना विषयमा “कुप्पहा" इत्याहिया
આઠમે પ્રશ્ન કરેલ છે ૧૮ તે સમ્પક માર્ગ ન પ્રણીત ધમ જ હોઇ શકે છે ___ माल नही मा विषयने २५ट ४२।। माटे “महा उदगवेगे" या स्थानमा પ્રશ્ન કરેલ છે લ જીત પ્રણીત ધર્મમા જ ભાગંતા છે આની સ પૂર્ણ સમતિ માટે તથા એમ જ માદક વેગનુ નિવારણ કરવાની શકિત છે આ વાતને બતાવવા માટે એક જ ધર્મમાં દઢતા ધારણ કરવી જોઈએ કેમકે, તે સ સાર સમુદ્રથી પાર ४२११वामा शतिजी छ या पातन पुट ४ ५। भाटभ "अण्णवतियारिया सभी प्रश्न वामा आवद छ ॥१०॥ "अययारे" त्या हिथी अभयारम। प्रन એ સ્પષ્ટ કરે કરે છે કે, જીનપ્રણીત ધર્મ જ એક સમ્યક્ માર્ગ છે પરતુ અન્ય તીર્થિક જન જેઓ આ વિષયને માનતા નથી તે એમની અનાનતા છે એમનું આ અજ્ઞાન રૂપ તમ (અ ધારૂ) આજ માગને આશ્રય કરવાથી નષ્ટ થઈ શકે છે ૧૧
Page #1100
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
..
.
-
.
९५६
उत्तराध्ययनसो एर गौतमनक्ति की मुनि माहमूलम्-साह गोम | पणा ते छिन्नो में संतओ इमों ।
नमो"ते" ससयाईया, सव्वेसुत्तमहोदही | ॥५॥ छाया-साधुगातम ! ममा ते, रिनो मे सगयोऽयम् ।
नमस्ते सशयातीत !, सर्पमत्रमहोदधे ! ॥८५|| टीका-'साहु' इत्यादि--
हे गौतम ! ते मज्ञा साधु शोभना अस्ति । मे-मम अय सशय, छिन्नः। हे सशयातीत ! हे सन्देहरहित ! हे सर्वमूत्रमहोदये ! हे सफलसिद्धान्तसमुद्र ! ते तुभ्य नम नमस्कारोऽन्तु! ॥८५||
ततः केशी मुनिर्यत्कृतवान्तदाह सूत्रकारो गाथाद्वयेनमृलम्-एवतुं ससए छिन्ने, केसी घोरपरकमे।
अभिवदित्ता सिरसा, गोयंमं तु महायंस ॥८६॥ पच महव्वयधम्म, पडिवैजइ भावओ।
पुरिमस्स पच्छिमम्मि, मैग्गे तत्थे सुहावहे ॥८७॥ छाया--एव तु सशये न्नेि, केशी घोरपराक्रमः।
अभिवन्द्य शिरसा, गौतम तु महायशसम् ॥८६॥ 'मारीरमाणसे' इत्यादि से चारहर्वा प्रश्न यह बताता है कि-इसी माग से मोक्षरूप स्थान की प्राप्ति होती ह अन्य से नही ।१२। इस प्रकार इन बारह १२ प्रश्नों का समन्वय जानना चाहिये ॥८४॥
केशी श्रमण कहते है-'साहु' इत्यादि ।
हे गौतम ! आप की प्रज्ञा यहुत ही अच्छी है। मेरा सशय आपने दूर किया है अतः हे सशयातीत ! तथा सरसत्रमहोदधि स्वरूप । आपके लिये मेरा नमस्कार है ॥८॥ "सारीरमाणसे त्याहिया मारमा प्रश्न ये मतावे मग मागो भाक्ष રૂપ સ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે અન્ય સ્થાનોની નહી (૧ર આ પ્રકાથી એ બાર ૧૨ અને સમન્વય જાણ જોઈએ ૮૪
अशी श्रमा ४ छ-"साह" इत्यादि।
હે ગૌતમ આપની પ્રજ્ઞા ઘણી જ સારી છે મારે સ શિય હવે આપે દૂર કરેલ છે આથી હે સ થયાતીત ! તથા સર્વસૂત્ર મહેદાધ સ્વરૂપ ! આપને મારા નમસ્કાર છે li૮પા
Page #1101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
पञ्चमहातधर्म, प्रतिपद्यते भावतः । पूर्वम्य पश्चिमे, मार्गे तत्र शुभा
टीका- 'व' इत्यादि ।
॥८६॥
९६७
एम=अमुना प्रकारेण = निश्वयेन सशये दिन्ने सति घोर राम केशी मुनि महायशस = दिगन्तव्याप्तोति गौतम गगवर शिरसा अभिवन्द्य पूर्वस्य = आदितीर्थ+रस्य अभिमते पश्चिमे = अन्तिमती करसम्वन्धिनि शुभावहे = कल्याण मार्गे भारत पूर्व चातुर्यामो धर्मः = प्रतिपत्तव्य इतिभाव सीन. अधुना पञ्चयामधर्म. प्रतिपत्तव्य इति भागोऽभूदिति पञ्चयामधर्मप्रतिपत्त्य - भिमायात् नत्र तिन्दुकोद्याने पञ्चमहानत न प्रतिपद्यते स्वीकरोति स्म । द्वितीय 'तु' . पूरणार्थः ॥८६॥८७॥
इसके बाद केशीयमण ने जो किया सो कहते है 'एव तु' इत्यादि 'पंचमहन्वयधम्म इत्यादि ।
जन्वयार्थ - (एव तु समए जिन्नेव तु सगये जिन्ने) टम प्रकार के कथन से जन केशीश्रमण का सशय नष्ट हो गया तन (घोरपरक्कमे केसी - घोरपराक्रम केशी) पोर पराक्रस गाली उन केशीकुमार ने ( महायमस गोयम सिरसा अभिवदित्ता महायासम् गौतम शिरमा अभिवन्द्य) महायशस्वी गोतम गणवर को मस्तक लुक्कर नमस्कार किया और (पुरिमस्स पच्छिमम्मि मग्गे तत्थ सुहावहे - पूर्वस्य पश्चिमे शु भाव हे तर मार्गे) आदि तीर्थगर से श्रभिमत अतिम तीर्थकर के कल्याण प्रापक मार्ग में (भावओ पत्रमन्त्रय वम्म पडिवजह - भावतः पञ्चमहाव्रतधर्म प्रतिपद्यते ) भाव से पचमहातरूप धर्म को भगीकार किया । अर्थात् केशीभ्रमण कुमार गौतमगणधर के कथन को सुनकर यह जान गये कि
खाना पछी देशी श्रभयेने ज्यु तेने हे छे" एवतु" इत्यादि । "पचम हव्त्रयधम्म" Sत्याहि
अन्वयार्थ - एव तु सशये जिन्ने - एव तु सा दिन्ने य પ્રાના अहेपायी वारे देशी श्रमागना सशय नाश पाभी गया त्यारे घोरपरकमे केसो - घोरपराक्रम केशी धार परामशाणी मे देशी उभारे महायसस गोयम सिरसा अभिवदित्ता - महायशस गौतम शिरसा अभिवन्द्य महायशास्वी गौतम गनुधरने भस्त अधीने नमस्र ने यह पुरिमम्स पतिमम्मि सुहाबदे तत्थ मग्गे - पूर्वस्य पश्चिमे शुभावहे तत्र मार्गे तीर्थ ४२ना અભિમત અતિમ तोर्थ रना आप भार्गभा लावथी भावओ पचमहव्वयघम्म पडिचज्ज - भावत पञ्चमहानतमं प्रतिपद्यते पाथ भनि धर्मने गीअर यो અદ્વૈત્। શ્રમણુકુમાર ગૌતમ ગણુધરના કથાનકને સાભળીને એ જાણી ગયા
Page #1102
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उनल्यायनर सम्मति ,ययनामनारन मामलगमन 11 ~~ मृलम्- केसी गोयमओ णिच, तम्मि आसि समागमे।
सुयसील समुछ रिसो, महत्यस्यविणिच्छओ ॥८॥ छाया--फेशि गौतमता नित्य, तम्मिन्नासीन ममागगे ।
श्रुतगीलममुका, महार्थ पिनिय ॥८॥ टीका--'कमि गोयमओ' इत्यादि।
तस्मिन् पुरे केशिगौतमयो. समागम-ममेलने केगि गौतमता शशि गीतमाभ्या तयोर म्यारषि नित्य अनशील समुत्कर्प-गुत-ज्ञान, गोलम्आचार. तयोः समुत्कर्पः-समुन्नति'-सानाचरणमरर्प, महाधिविनिश्चयःमहार्थी -मुक्ति साधरवेन महाप्रयोजनायेजर्षा =शिभात्रतादयस्तेपा विनिश्चयोनिर्णयश्च आसीत् अगन्, त्यो. शिष्यापेचपेट पोध्यम् ॥८८॥
तया-- मूलम्-तोसिया परिसा सव्वा, सम्मग्ग समुवटिया । सधैंया ते पसीयतु,भयंव केसी गोयमे-ति"चेमि" ॥८९॥
इद केसिगोयमिन अज्झयण समत्त ॥३॥ पहेले पार्श्वनाय के समय मे चातुर्यामरूप धर्म या आर अप अनिम तीर्थकर के इरा शासन काल म पचयाम रूप धर्म है। अत उन्हो ने भी इम पचयामरूप धर्म को अगीकार कर लिया ॥८६८७॥ .
अरअध्ययन का उपसहार करते हरा केगीश्रमण और गौतम जैसे मरापुरुषो के समागम का फल करते है-'केसिगोयपजो इत्यादि।
उस नगर मे केशिगौतन के इस समागम मे उन दोनो से श्रुत ज्ञान की एक शीलरूप आचार धर्म की खब उन्नति हुई तथा मोक्ष का साधनभृत शिक्षानत आदिरूप अर्थ का अच्छी तरह निर्णय हुआ ||८८॥ કે પહેલા જે પાર્શ્વનાથના સમયમાં ચાતુર્યામ ૩૫ ધર્મહતું અને હવે અતિમ તીર્થ કરના આ શાસનકાળમાં પાચયામ રૂપ ધર્મ છે આથી એમણે પણ પાયામ રૂપ ધર્મને આ ગીકાર કરી લીધે વા૮દાદા
હવે અધ્યયનને ઉપસ હાર કરીને કેશીશ્રમણ અને ગૌતમ જેવા મહાપુરુષના समाजमना जनेउ छ-"केसिगोयमओ" त्यादि। - આ નગરમાં કેશી ગૌતમના આ સમાગમમાં એ બનેથી લતાજ્ઞાનની તથા શિલરૂપ આચાર ધર્મની ખૂબ ઉન્નતિ થઈ તથા મેક્ષના માધન ભૂત શિક્ષાબત
દિર અક્ષા રાખી ને નિગય થ
.
Page #1103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
छाया - तोषिता परिपत्सर्वा सन्मार्ग समुपस्थिता ।
---
सतुतौ तौ प्रसीदता, भगवन्ता केशिगातमाविति प्रीमि ॥८९॥ टीना- 'तोसिया' इत्यादि ।
९६९
सदेवासुरमानुषा सर्वा परिपत् तोषिता = सन्तृष्टा जाता । सा परिषत् सन्म = मुक्तिमार्ग पति समुपस्थिता = उद्यता = साधाना जाता । इत्थ तच्चरितवर्णनद्वारा तयो स्तुतिमुक्त्वा तत्मसादाकाङ्क्षी सुनार माह- 'सया' इत्यादिना - इत्य सम्नुतौ=तत्तचरितवर्णनत कुनस्तुती तौ भगवन्तौ केशीगौतमी अस्मासु ममी दताम् = प्रसन्नौ भवताम् । 'इतिब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् वोय | 'भयव' इत्यत्रात्यादेकत्व वोध्यम् ॥ ८९ ॥
इतिश्री - विश्वविरयात- जगद्वलभ - मसिद्धवाचक- पञ्चदशभापाकलितललितालापा लपक-परिशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक - नादिमानमर्दक- शाहपति - कोल्हा पुर- राजमदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' पदभृषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदेवर - पूज्यश्री घासीलालयतिविरचितायामुत्तरा ययनमुत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्याया व्याख्याया केशिगौतमीय नाम त्रयोविंशतितममन्ययन सम्पूर्णम् |२३||
तथा - 'तोसिया' इत्यादि ।
अन्वयार्य- --इस प्रकार देव असुर एव मनुष्यो से भरी हुई वह (सच्या परिसा तोसिया - सर्वा परिषत् तो पिता ) समस्त सभा नडी ही सतुष्ट हुई। उनके उपदेश श्रवण से सब के सब (सम्मग्ग समुवट्टिया - सन्मार्ग समुपस्थिता.) मुक्तिमार्ग की और चलने के लिये सावधान वन गये। इस तरह चारित्र वर्णन द्वारा (सयुया ते केसी गोयमे पसीयतु तिमि स्तुतौ तौ केशीगौतमौ प्रसिदता इतिव्रवीमि ) स्तुत हुए वे
तथा “तोसिया" त्याहि ।
4
अन्वयार्थ–या प्रमाणे द्वेष, असुर, भने मनुष्याथी भरेसी मे सव्वा परिसा तोसिया - सर्वा परिपत्तोपिता समस्त भला धर्षी ४ सतोष यामी सेभना उपदेश श्रवणुथी सघणा सम्मग्ग समुट्टिया - सन्मार्ग समुपस्थिताः ચાલવા માટે સાવધાન બની ગયા या प्रभाहो यरित्र केसी गोयमे पसीयतु तिवेमि-सम्तुतौ तौ केशी गौतमौ
भुम्ति भार्गनी तर वर्षान द्वारा सयुया ते प्रसीदता इति व्रत्रीमि
૧૨૨
Page #1104
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
ध्यान
सम्प्रति यनार्थमुपतारन महासमर टमाट मूलम् - केसी गोयसओ पिच, तम्मि आसि समागमे । सुयसीलसमुह रिसो, महत्त्थविणिचओ ॥८८॥
छाया -- केशि गोतमता नित्य तस्मिन्नासीत् समागम । श्रुतशीलममुत्कर्षो महार्यार्थविनिय ॥ ८८|| टीम- 'कसि गोमजी' इत्यादि ।
तस्मिन् पुरे केशिगोतमया समागमे = रामेलने केशि गौतमत. कणि गौतमाभ्या तयोरवस्थापनि त्यसतर्प श्रुत-तान, शीलम् = आचार' तयोः समुत्कर्षः समुन्नति - ज्ञानाचरणम महाविनिश्चय. - महा.-मुक्ति साधकत्वेन महामयोजना ये नर्वा. शिभानवादयस्तेषा विनियो= निर्णयश्च आसीत् = अभूत्, यो शिष्यापेक्षयोध्यम् ||८८||
"
तथा --
मूलम् - तोसिया परिसा सव्वा, सम्मेग्ग समुवद्विया ।
सया ते पसी तु, भर्थव केमी गोयमे-त्ति" वेमि" ॥८९॥ || इइ के सिगोयमिज्न अयण समत्त ||२३||
पहेले पार्श्वनाथ के समय मे चातुर्यामरुप धर्म या ओर अन अतिम तीवार के इस शासन काल में पचग्राम रूप धर्म है। अतः उन्होंने भी इस पचयामरूप धर्म को अगीकार कर लिया ||८६८७||
अब अध्ययन का उपसहार करते हुए केशीश्रमण और गौतम जैसे महापुरुषो के समागम का फल कहते है--' के सिगोपओ इत्यादि । उस नगर मे केशिगौतन के इस समागम में उन दोनो से श्रुत ज्ञान की एव शीलरूप आचार धर्म की खूप उन्नति हुई तथा मोक्ष का साधनभूत शिक्षाव्रत आदिरूप अर्थ का अच्छी तरह निर्णय हुआ ॥८८॥ કે પહેલા જે પાર્શ્વનાથના સમયમાં ચાતુર્યામ રૂપ ધહતા અને હવે અતિમ તીર્થંકરના આ શાસનકાળમા પાચયામ રૂપ ધમ છે આથી એમણે પણ પાચયામ રૂપ ધર્મને અ શીકાર કરી લીધા ૮૬૮ા
હવે અધ્યયનના ઉપસ હ્રાર કરીને કૅશીભ્રમણ અને ગૌતમ જેવા મહાપુરુષાના સમાગમના ફળને કહે "के सिगोयमओ" इत्यादि ।
આ નગરમા કેશી ગૌતમના આ સમાગમમા એ બન્નેથી લતાજ્ઞાનની તથા શિલરૂપ આચાર ધર્મની ભૂખ ઉન્નતિ થઇ તથા મેાક્ષના સાધન ભૂત શિક્ષાવ્રત આદિપ અને સારી રીતે નિર્ણય થયે। ૫૮૮)
Page #1105
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्विंशतितममध्ययनम् प्रारभ्यतेउक्त योविंगतितममध्ययनम् । सम्पति प्रवचनमाननामक चतुर्विंशतितममारम्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन्न-ययने परेपामपि मनोविप्नः केगीगातमवदपनेय इति प्रोक्तम् । तद पनयन तु भापासमित्यात्मकेन वाग्योगनैव सभवति । भापासमितिश्च प्रवचनमाणामन्तर्गता, इति तत्स्वरूपमिहोच्यते । इत्यनेन सरन्येनायातम्यतस्या-ययनस्येदमादिम मूत्रम्मूलम्--अ प्पवयणमायाओ, संमिई गुत्ती तहेव य ।
पचेव समिईओ, तओं गुत्ती उ आहियो ॥१॥ छाया--अष्टप्रावनमातरः, समितयो गुप्तयस्तथैव च ।
पञ्चैव समितयः, तिस्रो गुप्तयस्तु आग्यावाः ॥१॥ टीका--'अ' इत्यादि। समितय -सम्म म्यक-सवैज्ञवचनानुसारेण इतर आत्मन महत्तय,
चौवीसवा अध्ययन प्रारभतेईमवां अध्ययन समाप्त हुवा, अर चावीसवा अन्ययन प्रारम होता है। इस अध्ययन का नाम प्रवचनमात है। इसका समय पूर्व अध्ययन के मार इस प्रकार है जिस प्रकार केशिगौतम ने दसरो के मनोविप्लव-मनकी शका का अपनयन किया है उसी प्रकार सायु को भी दसरों के मनोविप्लव का अपनयन करना चाहिये । परन्तु यह काम भापास मिति स्वरूप वाग्योग के विना नही हो सकता है, और भापासमिति क्या है यह बात इस अध्ययन में प्राट की जावेगी। अप्ट प्रवचन माता अन्तर्गत यह भापासमिति है । इस अध्ययन का यह आदि गोपा है-'अट्ट' इत्यादि। - अन्वयार्थ (पचेव ममिईओ-पश्चैव समितय ) पाच समिति (तओ
વીસમા અધ્યયનને માર ભ વીસમું અધ્યયન પુરૂ થઈ ગયું છે હવે વીસમા અધ્યયનનો પ્રારંભ થાય છે આ અધ્યયનg નામ પ્રવચનમાતૃ છે તેને સ બ ધ ગ્રેવીસમા અધ્યયન સાથે આ પ્રમાણે છે જે પ્રમાણે કેશી ગૌતમે બીજાના મનની શ ાઓનું સમાધાન કરેલ છે આ પ્રમાણે માધુએ પણ બીજાઓના મનની ચકાઓનું સમાધાન કરવું જોઈએ પરત એ કામ ભાષા સમિતિ સ્વરૂપ વાગ્યાગના વગર બની શકતું નથી અને ભાષાસમિતિ શુ છે, એ વાત આ અવ્યયનમાં પ્રગટ કરવામાં આવશે અષ્ટ પ્રવચન માતાના અતર્ગત આ ભાષા સમિતિ છે આ અધ્યયનની આ પ્રથમ ગાથા છે “મર ઇત્યાદિ.
भ-पयार्य-पचेव समिईओ-पञ्चैव समितय. पाय भिति भने तयो गुत्ती
Page #1106
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७०
उत्तराध्ययनसूत्रे भगवन्त केशीश्रमण और गौतम गणपर हमारे ऊपर सदा प्रमन्न रहें। "इति ब्रवीमि" सुधर्मास्वामी जग्भ्वामी से करते है कि-हे जम्बू !
जैसा मैंने श्री महावीर प्रभु से मुना हुवैसा ही करता हूँ ॥८९॥ __यह उत्तराध्ययन सूत्र के तेईसवें अ ययन का हिन्दी भाषानुवाद
सम्पूर्ण हुआ ॥२३॥ સ્તુત થયેલા એ ભગવન્ત કેશી શ્રમણ અને ગૌતમ ગgધર અમારા ઉપર સદા प्रसन्न २ "इतिव्रवीमि सुधमा २वामीन ४३ Bar७ में मापान મહાવીર સ્વામીની પાસેથી સાભળેલ છે એવું જ કરુ છુ ૮૯ાા
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સુનના તેવીસમા અધ્યયનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સ પૂર્ણ ર૩.
-
-
-
Page #1107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिपर्दाशनी टीका २४ अष्टप्रवचनमावर्णनम्
९७३ अन्नादि गवेपणा, आदान-पानादेहणम् उपलवणत्वाद् निक्षेपण च, एपा समाहारद्वन्द्वस्तस्मिन तपा-उनारे-उच्चारपरिष्ठापनाया च समिति =यतनापूर्वक मत्ति , ममितिरित्यम्य ईर्यादी प्रत्यकन पृथस्पृथगारत्याऽन्वय' । इति-अमुना प्रकारेण पश्च, पष्ठी मनोगुप्तिः, सप्तमी पचागुप्तिः, अष्टमी कायगुप्तित्येवम् अष्ट माचनमानर. सन्ति । ॥२॥ मृठम्-एयाओ अदृ समिईओ, समासेण वियाहिया ।।
दुवालसग जिणक्खाय, माय जत्य उपवयणं ॥३॥ छाया-एता अष्ट समितयः, समासेन व्यारयाताः ।
द्वादशाग मिनारयात, मात यनतु प्रवचनम् ॥३॥ टीका-'ण्याओ' इत्यादि ।
एता अनन्तरोक्ता अष्ट समितय. समासेन=सक्षेपण व्यास्माता =कथिता. । शास्त्रवि यनुमारत आत्मनो व्यापारो गुप्तिप्वप्यस्तीति समितिशब्देन गुप्तीनामपि
अब पाच समितियो के नाम कहते है-'ईरिया इत्यादि ।
गमन में यतनापूर्वक प्रवृत्ति का नाम ईर्यासमिति है। बोलने मे यतनापूर्वक प्रत्ति का नाम भाषा समिति है। यतनापूर्वक आहारादिक की गवेपणा करने की प्रत्ति एपणा समिति है। पात्रादिक का धरना एव उठाना इमफा नाम आदान-आदाननिक्षेप समिति है। यतनापूर्वक उच्चार प्रस्रवण के परिप्ठापन करने की प्रवृत्ति उच्चार समिति है। मन की गुप्ति वचन की गुप्ति एप कायकी गुप्ति, ये ३ तीन गुप्तिया है ॥२॥
'ण्याओ अट्ठ समिईओ' इत्यादि--
उपर्युक्त ये आठ समितिया सक्षेप से यहा प्रदर्शित की गई है। शास्त्रावधि के अनुसार आत्मा का व्यापार गुप्तियो मे भी है इमलिये
वे पाय समितिना नाम उपाभा मा छ-"ईरिया" या !
ગમનમા યત્ના પૂર્વકની પ્રવૃત્તિનું નામ ઈરિયા સમિતિ છે બોલવામાં યત્ના પૂર્વક અનાદિકની ગવેષણ કરવાની પ્રવૃત્તિનું નામ એષણ સમિતિ છે પારાદિક ધરવું અને ઉપાડવું તેનું નામ આદાનનિક્ષેપસમિતિ છે યત્નાપૂર્વક ચાર પ્રશ્રવણના પરિ&ાપન કરવાની પ્રવૃત્તિનું નામ ઉચ્ચાર સમિતિ છે મનની ગુપ્તિ, વચનની ગુપ્તિ, અને કાયાની ગુપ્તિ આ ત્રણ ગુપ્તિઓ છે મા "एआयो अट्ट समिईओ" त्याहि!
ઉપર્યુકત એ આઠ સમિતિ સક્ષેપથી અહી પ્રદર્શિત કરવામા આવેલ છે શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર આત્માને વેપાર ગુપ્તિઓમાં છે. આ માટે સમિતિ શબ્દથી
Page #1108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ર
उत्तराध्ययनमो तथैव च गुप्तयः-गोपनानि गुप्तय., अकुशलपाड्मन काययागाना नि हरूपाः कुशलानामुदीरणस्पाश्थ, एता अष्टअटसण्यामा मपचनमातर द्वादमाइरूपमा चनाना जनन्य सन्ति । उक्त हि--
"एया पश्यणमाया दुगलसग पनुयाया" ॥ छाया-एता मचनमातरा द्वादशान प्रश्ता. ॥ इति ।
तत्र अष्ठमपचनमातृपु पश्चैव पञ्चसायानिगिया समितय , तिस्रस्तु गुप्तय आख्याता -कथितास्तीर्थकरे ॥१॥
समति ता एक नामत माह--- मूलम्-ईरियाभासेसणादाणे, उच्चारे समिई इर्य ।
मणगुत्ती वयगुत्ती, कायगुत्ती य अट्टमा ॥२॥ छाया--र्या भापैपणाऽऽदाने, उच्चारे समिसिरिति ।
मनोगुप्ति बचोगुप्तिः, कायगुप्तिश्च अष्टमी ॥२॥ टीका-'ईरिया' इत्यादि । ___ ईर्याभासैपणादाने-ईरणम् ईर्या=गमनम् . भापणम्-भाषा, एपणम्-एपणागुत्ती उ आहिया-तिस्रो गुप्तयस्तु आख्याता ) एव तीनगुप्ति, ये (समिई गुत्ती तहेव य अपवयगमायाओ-समितयः तथैवच गुप्तय अष्ट प्रवचनमातर ) अष्ट प्रवचन माताएँ हैं। सर्वज्ञ वचन के अनुसार आत्मा की प्रवृत्ति का नाम समिति है । अकुशल मन वचन एव काय योगों का निग्रह करना तथा कुशल मन वचन एव काय योगों का उदीरण करना इसका नाम गुसि है। पांच समिति,तीन गुप्ति, इन आठों को प्रवचन माताएं इसलिये कही गयी हैं कि ये सब द्वादशांगरूप प्रवचन की जननी है। कहा भी है-'ण्या पवयणमाया दुवालसग पसूयाओ" ॥१॥ उ आहिया-तिस्रो गुप्तयस्तु आख्याता शुक्ति, समिई तहेव य गुत्ती अट्ठ पवयणमायाओ आहिया-समितयः तथा गुप्तय अष्ट प्रवचनमातर आख्याता આ આઠ પ્રવચન માતા છે સર્વજ્ઞના વચન અનુસાર આ આત્માની પ્રવૃત્તિનું નામ સમિતિ છે અકુશળ મન, વચન, અને કાયાના ગેનો નિગ્રહ કરે તથ કુશળ મન, વચન, અને કાયાના પેગેનુ ઉદાહરણ કરવું તેનું નામ ગુપ્તિ છે પાચ સમિતિ ત્રણ ગુતિ, આ આઠેને પ્રવચન માતા એ માટે કહેવામા આવે છે કે સહુ દ્વાદશાગ રૂપ પ્રવચનની જનની છે કહ્યું પણ છે –
एया पवयणमाया दुवालसग पम्याओ ॥१॥
Page #1109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम्
૨૦૭
क्षेत्रत . = क्षेत्रमाश्रित्य यतना तु युगमात्र = 'इसरा' इति भाषा सिद्धममाण क्षेत्र मेक्षेतेति । तःकालमाश्रित्य यतना यावद रयेत = यावन्त काल गच्छेत्तावत्कालप्रमाणा । अर्थात् मुनया दिवसे विलोक्य यतनया गच्छन्ति, रात्रौ तु मर्यादितभूमौ ममा यतनया गच्छन्ति । च पुन भावतः भावमाविन्य यतनाउपयुक्त = दत्तावधानो यद् रीयेत = गच्छेदिति । जीवोपमर्दनभिया दत्तावधाना यन्मुनयश्चरन्ति तनेपा भावतो यतना बोद्धव्या । इत्येव चतुर्विधा यतना बोद्धव्या । ७|
"
उसी चार प्रकार की यतना का स्वरूप कहते है- 'दव्वओ' इत्यादि ।
द्रव्य का अपेक्षा गतना का स्वरूप चक्षु द्वारा गन्तव्य मार्ग का, निरीक्षण करना है। क्यों जबतक मार्ग अच्छी तरह नही देखा जायगा तबतक वहा पर हीन्द्रियादि जीवों का रक्षण कैसे हो सकेगा, अत मार्ग मे चलते हुए साधु को जीवों का निरीक्षण करते चलना चाहिये यही द्रन्य यतना का स्वरूप है |१| कितने मार्ग का निरीक्षण करते हुए माधु को आगे बढते रहना चाहिये यह बात क्षेत्र यतना से स्पष्ट की गई है । यह यतना यह कहती है कि आगे का दूसरा प्रमाण मार्ग देखते २ साधु का गमन करना चाहिये |२| कालयतना यह कहती है कि मुनियो को दिवस में देखकर यतना पूर्वक चलना चाहिये । यदि रात्रि मे प्रस्रवण आदि के लिये जाना पडे तो भूमि की मर्यादा कर लेनी चाहिये और उसी भूमि मे यतना मे प्रमार्जन [पूजते] करते जाना चाहिये । जीवो के उपमर्दन के भय से जो मुनि उपयोगसहित होकर चलते है यही उनकी भाव की अपेक्षा यतना हैं ||७||
मे यार प्रहारनी यतनाना स्वउपने हेवामा आवे छे - "दव्वओो " छत्य । દ્રવ્યની અપેક્ષા ચતનાનુ સ્વરૂપ અાખોથી આવવા જવાના માર્ગનુ નિરીક્ષણ કરવુ એ છે કેમકે, જયા સુધી માત્ર મારી રીતે જોવામા ન આવે ત્યા સુધી ત્યા દ્વિ ઇઢ઼િયાદી જીવેાનુ રક્ષણ કઈ રીતે થઈ શકે, ? આથી મામા ચાલતા માધુએ જીવનુ રક્ષણ કરીને ચાલવુ જોઇએ આજ દ્રવ્ય યત્તનાનું સ્વરૂપ છે છા કેટલા માનુ નિરીક્ષણ કશ્તા સાધુએ આગળ વધવુ જોઈએ આ વાત તે તનાવી સ્પષ્ટ કરવામા આવેલ છે એ યતના એવુ બતાવે છે કે, આગળનેા ડા પ્રમાણ માટે જોતા જોતા સાધુએ ગમન...વુ જૈઇઅ ા૨ા કાળ યતના એ બતાવે છે કે, મુનિયાએ દિવસ! જોઇને યતના પૂર્વક ચાલવુ જોઇએ કદાચ રાત્રિમા પ્રસત્રગુ આદિના માટે જવુ પડે તે ભૂમિની મર્યાદા કરી લેવી જોઈએ અને એ ભૂમિમા યતનાથી પ્રમાન કખતા જવું જોઈએ જીવાના ઉપમદનના ભયથી, જે મુનિ ઉપયેાગ સહિત થઈને ચાલે છે, એ તેની ભાવની અપેક્ષા ચનના હૈ છા
૧૨૩
Page #1110
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
on- -
-
-
ওশান उत्पथेन पर्जितः-उन्मार्गभिन्न, उक्तः । उत्पथे उनतो दि आत्मविराधनादयो दोपाः सभवन्त्येष ॥५॥ ___अथ यतनामाहमूलम्-दव्यओ खेतओ चेवे, कालेओ भावंओ तहा।
जयणा चउव्विहा वुत्ता,'त में" कित्तयओ सुंग ॥६॥ छाया-इन्यतः क्षेत्रतश्चैव, पालतो भारतस्तथा।।
. यतना चतुर्विधा उत्ता, ता में कीर्तयतं वृणु ॥६। टीका--'दन्चओ' इत्यादि। द्रव्यत• क्षेत्रतश्चैव कालतस्तथा भारतो यतना भाति, इत्येव यतना चतुर्विधा उक्ता कथिता हे शिष्य ! ताम=यतना क्ययतो मेन्मम सकाशाद श्रृणु ॥६॥ मूलम् दव्वओ चखुसा, पेहे, जुर्गमित्त तुं खेतओ।
कालओ जीव रीएजा, उवैउत्ते ये भावओ ॥७॥ छाया--द्रव्यतश्चक्षुपा प्रेक्षेत, युगमात्र तु क्षेत्रतः ।
कालतो यावद् रीयत, उपयुक्तश्च भावत' ॥७॥ टीका-दव्यओ' इत्यादि ।
द्रव्यतः द्रव्यमाश्रित्य यतना-चक्षुपा प्रेक्षेत जीवादिद्रव्यमवलोकयेदिति । रात्रि मे आखो से यथावत् पदार्थों का अवलोकन नहीं हो सकता है। मार्गशब्द से यहा उत्पथभिन्न रास्ता गृहीत हुआ है। उत्पथ का वर्जन यहा इसलिये किया गया है कि उत्पथ से गमन करने वाले साधु को आत्मविराधनादिक दोपो का पात्र होना पडता है ॥५॥
अब यतना का स्वरूप कहते है-'दव्वओ' इत्यादि ।
यतना द्रन्य, क्षेत्र, काल तथा भाव की अपेक्षा से चार प्रकार की कही गई है। मै अब इन का वर्णन करता हूँ सो सुनो ॥६॥ અવલોકન થઈ શકતું નથી માર્ગ શબ્દથી અહી ઉત્પ-ભિન્ન રસ્તે એ પ્રમાણે કહેવામા આવેલ છે ઉત્પથનું વજન અહીં એ માટે કરાયેલ છે કે ઉત્પથી ગમન કરનાર સાધુએ આત્મવિરાધનાદિક દેષને પાત્ર થવું પડે છે પણ
यतनाना २१३पने ४ामाआवे छ "दव्यओ" त्याहि । યતના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ તથા ભાવની અપેક્ષાથી ચાર પ્રકારની કહેવામાં આવે છે હું હવે એનું વર્ણન કરૂ છું તેને સાભળે
Page #1111
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
£1
---
या सामात स्वरूप कहकर अब भाषा सामात का स्वरूप कहत
है कि- 'कोहे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- (कोहे माणे मायाण लोभे हासे भयमोहये तहेव विकास उता फोधे माने भयाया हास्ये भयमौग्वर्ये तथैव विश्वासु उपयुक्ता) क्रोध मे, मान में, माया में, हास्य मे भय में वाचालता मे तथा स्त्री आदि की विकवाओं से इन आठो मे उपयोग रचना अर्थात् को जाद के आवेश मे नही बोलना चाहिये ॥९॥
तब कैसे बोलना चाहिये ? सो कहते है -- 'प्याड' इत्यादि । अन्वयार्थ -- (एयाड अट्ठठाणाड - एतानि अट स्थानानि ) इन आठ स्थानों
ઇરિયા સમિતિનુ સ્વરૂપ કહીને હવે ભાષાસમિતિનુ સ્વરૂપ કહેવામા આવે छे - " कोहे " त्याहि !
अन्वयार्थ- कोहे माणे मायाए लोभे हासे मयमोहरिए तव विकहासु उवउत्तया-क्रोने माने मायाया लोभे हास्ये भयमौखर्ये तथैव विकास उपयुक्तता માનમાં, માયામા, અને લેાભમા હાસ્યમાં, ભયમા, વાચાલતામાં તથા શ્રી આદ્ધિની વિકથાઓમા, આ આઠમા ઉપયાગ રાખવા અર્થાત ક્રોધાદિકના આવેશના નિ એલવુ જોઇએ ના त्यारे भोसले ? ते उडेवामा खावे - " एयाइ" इत्यादि । अन्वयार्थ - - एयाइ अठाणा - एतानि अष्ट स्थानानि मा आठ स्थानान
Page #1112
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७८
उत्तगध्ययनसूत्रे सम्मति भावयतनामेर सप्टयतिमूलम्-इदियंत्थे विवजित्ता, सझायं चेवं पंचही।
तम्मुत्ती तप्पुर्रकारे, सर्जए ईरियं रिएँ ॥८॥ छाया-इन्द्रियार्थान विवर्य, स्वा याय च पञ्चधा।
तन्मूर्तिस्तत्पुरस्कारः, सयत ईयो रीयेत ॥८॥ टीका--'इदियत्थे' इत्यादि।
इन्द्रियान-शब्दादीन, विपर्य-तदन यासानतः परिहत्य, तपापञ्चधा-वाचनादि पश्चमकार स्वाध्याय, चै-स्वाध्यायमपि, गत्युपयोगपाति त्वात् परिहत्य तन्मूर्तिः-तम्यामेरा ईर्याया व्यापियमाणा मृत्ति शरीर यस्य स तन्मूर्तिः, तथा-तत्पुरस्कार:-तामेव पुरस्करोति उपयुक्ततया प्राधान्येनागीकुरुते इति तत्पुरस्कार । अनेन फायमनसोस्त देशाग्रत्वमुक्तम् । एवभूत' सन् सयत ईया रीयेत-विचरेत् । दशवोलान् वर्जयन् गच्छेदिति भार ॥८॥
उक्ता ईर्यासमिति', अय भापासमितिमाहमूलम्-कोहे'माणे ये मायाए, लेलोंभे र्य उवउत्तया ।
हाँसे भयमोहरिए, विकहाँसु तहेवें ये ॥९॥
अब इसी भाव यतना का स्पष्टीकरण करते हुए सूत्रकार कहते हैं-'इदियत्थे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (इदियत्थे पचहो सज्झाय च विवजित्ता-इन्द्रियार्थान् पचधा स्वाध्याय च विवर्य) इन्द्रियों के शब्दादिक पांच विषयों को तथा वाचना आदि भेद से पाच प्रकार के स्वाध्याय को इन दश बोलों को वर्जकर (तम्मुत्ती तप्पुरकारे-तमूर्ति तत्पुरस्कार) केवल गमन में ही व्याप्रियमाण शरीर वाला मुनि गमन में ही एकाग्रचित्त होकर (ईरिय रिए-ईयां रीयेत) ईर्या में विचरण करे ॥८॥ 62 भावयतनानु २५४२९५ ४२ता सू२ ४३ छ.-"इदियत्थे" त्या !
स-या-इदियत्थे पचहा सज्झाय च विवज्जित्ता-इन्द्रियार्थान् पचधा स्वा याय च विवय॑ धन्द्रियाना शELEs पाय विषयाने ता यायना माना था पाय ४२ना स्वाध्यायने २मा ६श मासोर 40 ने तम्मुत्तीतप्पुरकारे-तन्मूर्ति तत्पु रस्कार. ३१ गमनमा १ व्याप्रियभार शरी२५ गमनमायेथित मनी ईरिय रिए-ईर्या रीयेत श्याथी विय२१ ४३ ॥८॥
Page #1113
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७९
प्रियदशिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम् डाया--कोरे माने च मायाया, लोभे च उपयुक्तता।
हाम्ये भयमाखर्य, विकथाम तथैव च ॥९॥ टीका--'कोहे' इत्यादि। फ्रोपे माने च मायाया लोभे च उपयुक्तता-उपयोगपरता भवति । तथा-हास्ये, भयमौसर्ये बाचालताया तथैव च विकथाया च्याटिकथायाम् उपयुक्तता-उप योगपरता कर्तव्या। क्रोधाद्यावेशे उपयोगवान् भवेदिति भावः ॥९॥ मूलम्-एयॉड अ१ ठाणाड, परिवजित्तु सजए।
असावज मिय कोले, भासं भासिजे पन्नव ॥१०॥ छाया--एतानि अष्ठम्थानानि, परिवयं सयत. ।
असावद्या मिता काले, भापा भाषेत प्रनागान् ॥१०॥ टीका-'ण्याड' इत्यादि। ___ प्रज्ञावान् सयत. साधु एतानि-पूर्वोक्तानि क्रोधादीनि अष्ट स्थानानि परि
ईर्या समिति का स्वरूप कहकर अब भापा समिति का स्वरूप कहते है कि-'कोहे' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ----(कोहे माणे माया लोभे हासे भयमाहर्ये तहेव विरहासु उवउत्तया-क्रोधे माने मयाया हास्ये भयमौखयें तथैव विकथासु उपयुक्ता) कोच मे, मान मे, माया मे, हास्य मे भय मे वाचाउता मे तथा स्त्री आदि की विकथाओं मे इन आठो मे उपयोग रचना अर्थात् कोषादि के आदेश में नहीं बोलना चाहिये ॥१॥
तर कैसे गोलना चाहिये ? सो कहते है--"एयाड' इत्यादि । अन्वयाय---(एयाइ अट्ठठाणाड-एतानि अष्ट स्थानानि) इन आठ स्थानो
ઈરિયા સમિતિનું સ્વરૂપ કહીને હવે ભાષાસમિતિનું સ્વરૂપ કહેવામા આવે छे-"कोहे" त्या !
___मन्वयार्थ-कोहे माणे मायाए लोभे हासे भयमोहरिए तदेव विकहासु उवउत्तया-क्रो माने मायाया लोभे हास्ये भयमौखये तथैव विकथासु उपयुक्तता માનમા, માયામા, અને લેભમાં હાસ્યમા, ભયમાં, વાચાલતામાં તથા સ્ત્રી આદિની વિકથાઓમા, આ આઠેમા ઉપગ રાખ અર્થાત કેધાદિકના આવેશમાં નહિ બેલિવું જોઈએ છે त्यारे भोसनध्य १ ते ४वामा भावे -"एयाइ" त्याहि ।
मन्वयार्थ --एयाइ अहठाणाइ-एतानि अष्ट स्थानानि मा मा४ स्थानान।
Page #1114
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७८
সাগযন सम्पति भावयतनामेर सप्टयतिमूलम्-इदियत्थे विवजित्ता, सज्झाय चे पचही।
तम्मुत्ती तप्पुरकारे, सजए ईरिंय रिएं ॥८॥ छाया-इन्द्रियार्थान पिपर्य, स्वा पाय चा पञ्चधा ।
___ तन्मूर्तिस्तत्पुरस्कार', सयत यी रीयेत ॥८॥ टीका-'इदियत्थे' इत्यादि।
इन्द्रियार्थान् शब्दादीन, पिज्य तदनध्यसानत. परिहत्य, तथापञ्चधा-वाचनादि पञ्चप्रकार स्था याय, चैर-स्वाध्यायमपि, गत्युपयोगवाति स्वात् परिहत्य तन्मूर्ति:-तम्यामेर ईयांया व्यामियमाणा मृत्ति शरीर यस्य स तन्मूर्तिः, तथा-तत्पुरस्कार -तामेव पुरस्करोति-उपयुक्ततया प्राधान्येनागीकुरुते इति तत्पुरस्कार । अनेन फायमनसोस्तदेकाग्रत्वमुक्तम् । एवभूतः सन् सयत ईया रीयेत-विचरेत् । दशवोलान् वर्जयन गच्छेदिति भाव ॥८॥
उक्ता ईर्यासमितिः, अय भापासमितिमाहमूलम्-कोहे' माणे' य मायाए, लेाभे यं उपउत्तया ।
हाँसे भयमोहंरिए, विकहासु तहेवें ये ॥९॥
अथ इसी भाव यतना का स्पष्टीकरण करते हुए सूत्रकार कहते है-'इदियत्थे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(इदियत्थे पचही सज्झाय च विवजित्ता-इन्द्रियार्थान पचधा स्वाध्याय च विवर्य) इन्द्रियों के शब्दादिक पांच विषयों को तथा वाचना आदि भेद से पांच प्रकार के स्वाध्याय को इन दश बोलों को वर्जकर (तम्मुत्ती तप्पुरकारे तन्मूर्ति तत्पुरस्कार ) केवल गमन में ही व्यामियमाण शरीर वाला मुनि गमन में ही एकाग्रचित्त होकर (ईरिय रिए-ईयो रीयेत) ईर्या में विचरण करे ॥८॥
वे ये भावयतनानु २५४४२९५ ४रता सूत्रा२ ४ छ-"इदियत्थे" त्या ! __4-qयाय-इदियत्थे पचहा सज्ज्ञाय च विवजित्ता-इन्द्रियार्थान् पचा स्वा याय च विवर्य धन्द्रियाना APा पाय विषयाने तथा यायना माथी पाय ना स्यायने माय मोमोन 40 तम्मुत्तीतप्पुरकार-तन्मूर्ति तत्पु रस्सार ३११ अमनमा व्याप्रियभाणु शरीरका गमनमान्यायिनी ईरिय रिए-ईर्या रीयेत श्याथी वि२ ४३ ॥८॥
Page #1115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २४ अप्टप्रवचनमावर्णनम्
कथ विगोधयेत् ? इत्याह--- मूलम्-उम्गमुपायण पढमे, बीए सोहिज एसंण ।
परिभोगम्मि चउक्क, विसोहिजे जय जई ॥१२॥ या--उद्गमोत्पादन प्रथमाया, द्वितीयाया शोधयेटेपणाम् ।
परिभोगे चतुष्क, विगोषयेद् यतमानो यनि ॥१२॥ टीका-'उप्णमुप्पायण' इत्यादि ।
यतमानो यतना कुर्वाणो यति'सयत प्रथमाया गवेपणेपणायाम् उद्गमोत्या दनम् उद्गमोत्पादनादोपान् गोधयेत्-परिहरेत् । उद्गमदोपा आधादिय पोडश, उत्पादनादोपा धाव्यादयोऽपि पाडगेव सन्ति । द्वितीयायाग्रहणेपणायाम् एपणाम् एपणाटोपान्-शङ्कितादीन् दश दोपान् शोधयेत्-परिहरेत् । तथापरिभोगे-परिभागेपणाया चनुक-पिण्डशग्यावस्त्रपानात्मक विशोधयेत् उद्गमा दिदोपपरिहारपाक शुद्धमेव पिण्डादिचतुक परिभुञ्जीत । उक्तच--
मूलम्--"पिंड सेन च वत्य च चत्य पायमेव य ॥ काया--पिण्ड गण्या व वात्र च, चतुर्य पानमेव च, इति ॥१२॥
पपणा सा कैसे वियोधन करे 'सो कहते है-'उग्गमुप्पायण इत्यादि। __ अन्वयाथे--(जय जई-यतमान यति । यतना करने वाला यति (पढमे-प्रथमायाम्) प्रथम गवेपणा एपणा मे (उग्गुमुप्पायण-उद्गमोत्पा दनम् ) उद्गमोत्पादना दोपो का (मोहिन-शाधयेत्) परित्याग करे । आधाकर्म आदि सोलह १६ उहमीप एव धान्यादिक सोलह १६ उत्पादना दोप है। (योग-द्वितीयायाम) ढमरी ग्रहणण्पणा मे (एसण सोहिज-पणाम् शोषयेत्) शक्ति आदि दस एपणा के दोपो का परि त्याग करे। तथा (परिभोगम्मि-परि भोग एपणा मे (चउक्क विसोहिजचतुष्क विशोधयेत) पिण्ड, शग्या, वस्त्र एव पात्र इन चार वस्तुओं का उद्गमादिक दोपों के परिहार पूर्वर सेवन करे । “पिण्ड सेन्ज च वत्य च येपणानु म विशाधन थाय? ते यामा माछ--"उग्ग मुप्पायण" त्याह।
गन्या --जय जई-यतमानो यति यतना ४२५०वाणा यति पढमे-प्रथमाया प्रथम गवेषणा पायामा उग्गुमुप्पायण-उगमोत्पादनम् दसवता होना सोहिज्नશોધa પરિત્યાગ આધાકર્મ આદિ સેળ ઉદ્ગમ દોષ અને ધાવ્યાદિક, સોળ उत्पाहना होष छ पीए-द्वितीयायाम् ॥ील अडय सेवामा एसण सोहिजएपणा शोधयेत शति माहिश मेषाना होपोने परित्या ४२ तथा परिभोगम्मिपरिभोगे परिसर मेपामा चउक्त विसोहिज्न-चतुप्फ विशोधयेत् पिंड, शय्या, વસ્ત્ર અને પાત્ર આ ચાર વસ્તુઓને ઉદ્ગમ આદિક દેશોના પરિવાર પૂર્વ સેવન
Page #1116
--------------------------------------------------------------------------
________________
०८०
गान
श्रमान काले=अवसरे भापत रे ॥१०॥
उक्ता भाषासमिति, नवैपणासमितिमाह-मूलम् -- गवेसेणाए गहणं ये, परिभोगेर्सणा यें जा । आहारोवाहिसेज्जाए, एवं तिपिंण विसोहे ||११||
मिता=परिमितायारत्यज्यत भरतीमा भाषा
छायापणाया ग्रहणे च परिभाषिणा च या ।
आहारोपधिशम्या, एतास्तिो विशोधयेत् ॥ ११ ॥ टीका- 'गवेसणाए' इत्यादि ।
गवेपणायाम् = श्रन्येपणाया या एपणा, ग्रहणे=स्वीकार च या एपणा, च परिभोगेपणा = परिभोगे - आसनने पपणा - परिभोगेपणा एवास्तिस्र एपणा सयमार्थ साधुभ्य ममुपदिष्टा । सयतः आहारोपधिशग्यास - आहार अशनादिक उपधि =बखपानादि, शय्या वसतिरूपा ताग्नु, एताः पूर्वता तिस्र एपणा विशो धयेत् निर्दोषा कुर्यात् । ' आहारोसेजाए' इत्यत्वादेस्त्वम् । गवेषणादिभिरादरादित्रय विशेोधयेदिति सक्षेपार्थ. ॥११॥
का (परिवज्जिहु - परिवर्ज्य) परित्याग करके (पन्नर सजए - प्रज्ञावान् सयत.) मज्ञाशाली यमी मुनि (असावज्न मिय मास-अमापद्या मिता भाषाम् ) निर्दोष एव परिमित भाषा को (काले काले) अवसर पर (भासिज भाषेत) वोले ॥१०॥ अत्र तीमरी पणा समिति से कहते है-- ' गवेसणा' इत्यादि । अन्वयार्थ -- (गवेसणा गणे य जा परिभोगेणा - गवेषणाया हणे च या पणा याच परिभोगेपणा) अन्वेषणा में तथा स्वीकार मे जो एषणा है तथा आसेचन मे जो पणा है सो साधु (एए तिन्निता तिस्र ) इन तीन पणाओ को (आहारो वहिसेजाए विमोहन आहारोपधि शय्यासु विशोधयेत् ) आहार उपाधि एव शय्या मे निर्दोष रखें। यह एपणा समिति है ॥१९॥ परिवज्जित्तु - परिवर्ण्य परित्याग ने पन्नव सजए - प्रज्ञावान् सयत प्रज्ञाशाणी નયમ મુનિ નિર્દોષ તથા પરિમિત ભાષાથી અવસર ઉપર ખેલે છે !
हवे त्री भेषा समितिने हे छ-“गवेसण " छत्याहि ।
अन्वयार्थ -- गवेसणाए गहणे य जा परिभोगेसणा - गवेषणाया ग्रहणे च या पणा याच परिभोगैषणा अन्वेषणामा तथा स्वोरमा ने शेषा छ तथा आसेवनमा शेष है ते साधु एए विन्नि- एता तिस्र मात्र शेषयामाने आहारोवइसेज्जाए बिसोहए- आहारोपधिशय्या विशोधयेत् आहार, उधिने શય્યામાં નિર્દોષ રાખે આ એષણાસમિતિ છે. ૧૧
Page #1117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम् छाया-चक्षुपा प्रतिलेग्य, प्रमार्जयेद् यतमानो यति ।
आददीत निसिपेद् वा, द्वापि समित. सदा ॥१४॥ टीका--'चरखसात्यादि। ___यतमानो यतिः चपा मतिलेग्य-प्रत्युपेक्ष्य-अवलोक्य प्रमार्जयेत परिशोधयेत् । तदनु द्वावपि ओवोपग्रहिकोपधी अपि सदा-सर्वमालम् ममित = उपयुक्त सन् आदतीत-गृहीयान, निक्षिपेत् स्थापयेद् वा ॥१४॥
'उस्यमादाननिक्षेपसमितिमुक्त्वा सम्प्रति परिप्ठापनासमितिमाहमूलम्-उच्चार पासवणं, खेल सिंधाण जल्लिय ।
आहार उवहि देह, अन्न वावि" तहावि है ॥१५॥ जाया--उच्चार प्रसरण, श्लेप्माण सिड्माण जलम् ।
___आहारम् उपधिं देहम् अन्य वापि तथाविधम् ॥१५॥ टीका--'उच्चार' इत्यादि ।
उच्चार=पुरीप, प्रस्रवण-मूत्र, लेप्माण=मुग्वपिनिर्गत ऊफम् सिड, उसी विधि को मत्रकार कहते है-'चक्खुसा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-~-(जय जई-यतमान' यति) यतनापूर्वक प्रवृत्ति करने वाले यति को चहिये कि वह (चरखुसा पडिलेहित्ता-चक्षुपा पतिलेल्य) नईप्रथम उपधि का चक्षु से अच्छी तरह अपलोकन करे पश्चात् उमग (पमजिनप्रमार्जयेत) प्रमार्जन करे। इसके बाद (दुओ-ठौ अपि) बन दोनो प्रकार की उपधि को (सयासमि--सदा समित) सर्वकाल उपयुक्त हुआ वह यति (आइए निक्रियावेज वा-आददीत निक्षिपेत् वा) उठाये तथा रससे ॥१४॥
परिप्ठापन समिति का स्वरूप इस प्रकार है--'उच्चार' इत्यादि। अन्वयार्थ-(उच्चार-उच्चारम् ) उच्चार (पासवण-प्रस्रवणम) प्रस्रवण मा विधिन सूत्रा२४-"चरखमा" त्यादि।
सन्याय--जय जई-यतमान यति. यतन। पू४ प्रवृत्ति 440 मुनि भाट से ०४३२नु छ है, ते चक्खुसा पडिलेहिता-चक्षुपा प्रतिलेरय सर्व प्रथम अपपिनु पोतानी समायी साशते २मवतन ३१ ५४ी तेनु पमनिज प्रमार्जयेत प्रमान २ मा प्रमाणे या पछी दुहओ-द्वौ जपि भे भन्ने अडानी पनि सया समिए-सदा समित मापयुक्तता भारेते यति आदए निक्खिवेन वा-आददीत निक्षिपेत वा पाडे तथा रामे । १४॥
परिधान मभितिनु १३५ ॥ प्रा२नु छ--"उच्चार" त्याहि । मन्या -उच्चार-उच्चारम् ७२२, पासवण-प्रस्रवणम् प्रवर खेल
Page #1118
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
२८२
उत्तराध्ययन ___उक्ता एपणासमिति., इदानीमादाननिक्षपणासामतिमा:--- मूलम्--ओहोवहाँवग्गहिय, भगं दुविह मुणी।
गिण्हतो निक्खियतो ये, पउजिन ईम विहिं ॥१३॥ छाया--ओपोपयोपग्रहिक, माण्डक विविध मुनिः ।
गृहन् निक्षिपश, मयुञ्जीत इम रिधिम् ॥१३॥ टीया--'ओहोयहोरगरिय' इत्यादि। - मुनि ओघोप यापनदिसम्भ धोपधिम् औपाधिकोपधि,तत्र-ओघोपरि नित्यनाथलक्षण सोररमुखवखितारजोहरणादियम्, श्रीपग्रहिका कारणग्राध
भण भाण्ड कम्-उपकरणम् एतद् द्विविध-द्विप्रकारसमुपनि गृहन्- प्राददान. निसिपन्-स्थापयश्च इमन्वक्ष्यमाण विधि प्रयुञ्जीत-कुर्यान् । 'आहोवहावग्गहिय' इत्यत्र उवहि' शदोमयनिर्दिष्टो 'टेडलीदीप न्यायेन' उभयत्रापि सर यते ॥१३॥
रिधिमेगाह-- मूलम्-चक्खुसा पडिलेहिता, पमनिज जय जई।
आइए निरिखवेज वा, दुहंओ वि समिए संया ॥१४॥ चउत्थ पायमेव य" चतुष्क पद से पिण्ड, शय्या, यन्त्र एप पात्र इन चारों का यहा ग्रहण इस कथन के अनुसार किया गया है ॥१२॥
आदाननिक्षेपण समिति का स्वरूप इस प्रकार है 'ओहोवहोवग्गहिय' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(मुणी-मुनि) मुनि (ोहोवहोवग्गहीय-ओघोपन्यौपग्रहिक) श्रोघोपधि-नित्ययाधरूप सदोरकमुस्ववस्त्रिका रजोहरण आदि की तथा "औपग्रहिक" कारण ग्राह्यलक्षण (भंडग भाण्डपम्) उपकरण को (दुविहदुविहम् ) इन दोनों प्रकार की उपधि को (गिण्हतो-गृह्णन् ) उठाता हुआ तथा (निखिवतो-निक्षिपन) धरता हुआ (इम विहि पउजिज्ज-इम विधिम् प्रयुञ्जीत) इस नीचे कही जाने वाली विधि को काम मे लेवे ॥१३॥ ४२ "पिंड, सेज्ज च वत्थ च चउत्थ पायमेवय" यतु पथी (५७, शय्या, वस्त्र અને પાત્ર આ ચારેનું ગ્રહણ અહી આ કથનના અનુસાર કરવામા આવેલ છે ? माहान निक्षेप समितिनु २१३५ मा छ--"ओहो वही वग्गहिय"Urule
भन्याय-~-मुणी मुनिः मुनि ओहो वहोवग्गहिय-भोघोपध्यौपग्रहिक मोधोपाधानत्य ગ્રાહયરૂપ સરકમુખવસ્ત્રિકા રજોહરણ આદિને તથા ગૌશાહિ કારણ 5 ધ લક્ષણ भडग-भाण्डरम् ५५२४ने दविह-दविहम । मन्ने प्रा२नी हपधिने गिणतो गृहन् पाउता भने निविरववतो-निक्षिपन धा२९ ता इम विहिं पउजिन-इम विधिम् प्रयुञ्जीत मानीय वामा आवेत विधिन ममा ११३४
Page #1119
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
प्रियदशिना टीका म. २८ अप्टप्रवचनमादवर्णनम् देविलोक्न यत्र तदसलोकम्-स्थण्डिलम् अनापातमसलोकमिति प्रथमो मतः। चैत्र-च-पुन , एवं कार पूरणार्थ., अनापात सगे-सलोकोऽस्त्यस्मिन्निति सलोक-स्थण्डिल भवति । अय माव.-यत्र स्थण्डिले स्वपक्षपरपक्षादेरागमन न भवति, परन्तु सलोकश्च भवति, इति अनापात सलोकमिति द्वितीयो भङ्ग' ! आपातम्आपात -स्वपरपक्षयोरागमन यन तदापातम, असलोरम-स्वपक्षपरपक्षयोरालोक वर्जित स्थण्डिलमिति उतीयो भङ्ग । आपातचैत्र सलोक स्थण्डिलम्-यत्र स्थ ण्डिले पक्षपरपक्षयोरागमनम् आलोकश्च भवति तादश स्थाण्डिल च भवतीति चतुर्थों भगः। एवमन्य परास्योवपातिकादि विशेषणे वपि चत्वारा भड्डा बोध्याः ॥१६॥
दश विशेषणपदज्ञापनार्थमुच्चारादि यादृशे स्थण्डिले व्युन्सजेत्तदाह । मूलम्-अणावायमसलोए, परस्सऽमुवघाइए।
समे अझुसिरे वावि, अचिरकालंकयम्मि य ॥१७॥ वित्थिन्ने दूरमोगादे, णासन्ने विलवजिए।
तसपाणवीयरहिए, उच्चाराईणि वोसिरे ॥१८॥ होने पर भी स्वपर उभय पक्ष के व्यक्तियों का अवलोकन (देखना)जहाँ परन हो ऐसी भूमि का नाम अनापात एव असलोक है। यह पहिला भग: ११ जो भूमि (अगावाए चेत्र हो। सोर-मनापान चैत्र भगाते सलोकम) अनापात तो हो परन्तु असलोक न हो अर्थात् सलोक हो यह हिसीय भग है ।२। जो भूमि (अवायमसलो-आपातमसलोकम् ) आपात हो परन्तु सलोक नहीं हो यह तीसराभग है तथा जो भूमि (भावाय चेच सलोए-आपात चैव सलोकम्) आपात भी हो तथा सलोक भी हो ऐसी वह भूमि चतुर्थभगवाली जाननी चाहिये । इसी तरह के चार भग भूमि के अन्य विशेषणों में भी लगा लेना चाहिये ॥१६॥ પણ સવ પર ઉભય પક્ષની કિતઓનું અવલોકન યા ન હોય એવી ભૂમિનું નામ અનાપાત અને અસલાક છે આ પહેલે ભ ગ છે (૧) જે ભૂમિ અખારાઇ જે દોરૂ मलोए-अनापात चैत्र मवति सलोकम् मनापात साय ५२ सय न हाय अर्थात् स य मे भी म (२) २ भूमि अवायमसलोए-आपातमસટ્ટો આપાત હેય પણ સ લેક ન હ ય તે ત્રીજો ભાગ છે [૩] તથા જે ભૂમી अवाय चेव सलोए-आपात चैव सलोकम्मापात ५ होय तथा सो पशु बीय એવી તે ભૂમિ ચેથા ભગવાળી જાણવી જોઈએ (૪) આ પ્રકારના ચાર ભૂમિના અન્ય વિશેષણે પણ લગાડી લેવા જોઈએ ૧૬ ૧૨૪
Page #1120
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3D
-
-
-
९८४
उसगध्ययनसत्र नासिकाविनिर्गतम्, जल-शरोरमलम्, आटारमअशनाटिकम, उपधिम् उप फरणम्, देह-शरीरम्, अथवा अन्यदपि इतोऽनिरिक्तमपि तथाविध परिष्ठा पनाई यत्किचित्कारणतो गृहित भवत् तास न्यण्डिले युत्यजेदिति अग्रगान्वयः। 'सिंघाण' इत्यत्रात्वात् लुप्त द्वितीयान्तम् । 'जल्लिय' इति आपलान्निर्दिष्टम् ॥१५॥
. स्पण्डिल च दविशेषणपरिशिष्टमिति मनस्याधाय तद्गतालिमगोपर क्षणार्थमाविशेषणपदयोर्मद्गरचनामा: ।। मूलम्--अणावायमसलोए, अणावीए चेच होड सलोएँ। ।
आवायमसलो, आवाए चेवे सलाएं ॥१॥ छाया--अनापातमसलोरम, अनापात चैत्र भाति मगेकम् ।
आपातमसलोयम्, श्रापात चैर सरोषम् ॥ १६ ॥ टीका---'अणावाय' इत्यादि ।
अनापातम्-न विधते आपात. स्त्रपरोभयपक्षसमीपागमनरूपी यत्र तदना पात-स्थण्डिलम्, असलोकम्-नास्ति सलोको , दरस्थितस्यापि स्वपभपरपक्षा (खेल-लेप्माणम्) क-वेंगार (सिंघाग-सिह नागम् ) नाक का मेल (जल्लिय-जलम्) शरीर का मैल (आहार-आहारम्) भोजन आदि (उगाह. उपधिम् ) उपकरण (देव-देहम) शरीर (पा अन्न तहा विर अवि-वा अन्य अपि तथाविधम् ) अथवा और भी कोई पदार्थ जो परिष्ठापन के योग्य हो उस को परठना इसका नाम परिष्ठापन समिति है ॥१५॥
। कैसी भूमि मे परिष्ठापन करना इसके लिये सूत्रकार कहते, है-'अणावाय' इत्यादि--
अन्वयार्थ-जोभूमि (अणवायमसलोरा-अनापमसलोरम्) अनापाट एप असलोक हो अर्थात् जिस भूमि में अपने पक्ष के पर पक्षके नया उभयपक्ष के व्यक्तियो का समीप मे आगमनरूप आपात न हो तथा दूरस्थित श्लेश्माणम् ४३ सिंघाणम्-सिड्माणम् नाना भेद जल्लियम-जल्लम् शरीरने। भेद आहार-आहारम् न मा उवहि-उपधिम् ७५४२९५ देह-देहम् AN२ वा अन्न तहाविह अवि-वा अन्य अपि तथाविधम अथवा मी ४७ वस्तुमा परि બાપનના ગ્યા હોય તેને પરઠ એનું નામ પરિષ્ઠાન સમિતિ છે ૧૫ वी भूमिमा परि माने भाटे सूत्रा२ मताव छ--"अणावाय" त्याहि !
म-क्याथ:--२ भूमि अणावायमसलोए-अनापातमसलोकम् मनापात सन અસ લેક હેાય અર્થાત– જે ભૂમિમા પોતાના પક્ષના, બીજા પક્ષના તેમજ ઉભય પક્ષની વ્યકિતની નજીકમાં આગમન રૂપ આપાત ન હોય તથા દૂર હોવા છતા
Page #1121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमावर्णनम्
"
विलोक्न पत्र तदसलोकम् - स्थण्डिलम् अनापातमसलोकमिति प्रथमो भङ्गः । चैन-च= पुन', 'एव 'कारः पूरणार्थः, अनापात सलो+=सलो कोऽस्त्यस्मिन्निति सलोक- स्थण्डिल भवति । अय भाव-यत्र स्थण्डिले स्वपक्षपरपक्षा देरागमन न भाति, परन्तु सलोक भवति इति अनापात सलोकमिति द्वितीयो भङ्गः । आपातम् - आपात =म्वपरपक्षयोरागमन यत्र तदापातम, असलोम्म - स्वपक्षपरपक्षयोरालोक वर्जित स्थण्डिलमिति तृतीयो भद्र । आपातचैव सलोक / स्थण्डिलम् - यत्र स्थ ण्डिले पक्षपरपक्षयोरागमनम् आलोस् भवति तादृश स्थाण्डिल चं भवतीति चतुर्थी भट्ट । एवमन्य परास्योक्त्रातिकादि विशेषणेपि चत्वारी भङ्गा बोया || १६ | दश विशेषणपदज्ञापनार्थमुच्चारादि याटशे स्थण्डिले व्युत्सृजेत्तदाह । मूल्म् - अणावायंमसलोए, परस्सेऽमुवघाइए ।
सॅमे अज्झुंसिरे वावि, अचिरकालंकयम्मि य ॥१७॥ वित्थिने दूरमो गाढे, णासन्ने विलंबजिए । तसपाणवीयरहिए, उच्चाराईणि वोसिरे" ॥१८॥
८
होने पर भी स्वपर उभय पक्ष के व्यक्तियों का अवलोकन (देखना) जहां पर न हो ऐसी भूमि का नाम अनापान एव असलोक है । यह पहिला मग है 1 जो भूमि (गावात चेत्र होइ सोर-अनावान चैव भवति सलोयम् ) अनापात तो हो परन्तु असलोक न हो अर्थात सलोक हो यह द्वितीय भाग है | २| जो भूमि (अवायमसलो - आपातमसलोकम् ) आपात हो परन्तु सलोक नही हो यह तीसराभग है । ३ तथा जो भ्रमि (आवाय चैव सलए आपात चैव सलोकम् ) आपान भी हो तथा सलोक भी हो ऐसी वह भूमि चतुर्थभगवाली जाननी चाहिये |४| इसी तरह के चारभग भूमि के अन्य विशेषणों में भी लगा लेना चाहिये ॥१६॥
પણ સ્વ પર ઉભય પક્ષી વ્યકિતનુ અલેાકન યા ન હોય એવી ભૂમિનુ નામ मनापात भने असब है था पडे। भगछे (१) ने भूमि अणात्राए चेत्र होइ मलोए - अनापात चैत्र मवति सलोकम् अनापात होय परंतु अस बोड़ न होय अर्थात् ससो होय से जीले लज छे (2) ? भूमि अवायमसलोए - आपातमसलोकम् भाषात होय पशु सबोन डेय ते त्रीले लग है [3] तथा ने भूमी अत्राय चैव सलोए - आपात चैत्र सलोकम्यायात पाय होय तथा ससोड याग होय એવી તે ભૂમિ ચાલા ભગવાળી જાસુવી જોઇએ (૪) આ પ્રકારના ચાર ભૂમિના અન્ય વિશેષણા પણ લગાડી લેવા જોઇએ ૫૧૬
ર૪
Page #1122
--------------------------------------------------------------------------
________________
বনায়ন छाया--अनापाताऽसरोक, परम्यानुपातिक
समे अशुपिरे पाऽपि, भरिकालते च ॥१७॥ विस्तीर्ण दरागादे, नासन्ने नियमित ।
समाणपोजरहिते, उच्चारादीनि व्युत्स जेन् ॥१७॥ टीका---'अणाय' इत्यादि।
सयतः परस्य-उपरपक्षादेः अनापातासलगे-आगमनालोकपिवर्जिते, अ नुपातिके-सपरोपगतानिते, सम-निम्नोन्नतत्वरहिते ३, अधिरे वापि तृणपर्णादिभिरण्याप्ते, अचिरकालकृते चन्दादादिना मल्पकालमचित्ते कृते, चिर कालकृते हि पुनःपृथिवीमायादप• सम्पूछन्त्र, विस्तीर्ण जघन्यतोऽपि इस्त प्रमाणे ६, दरमगादे जघन्यतोऽप्यस्ताच्चतुर्ग लमचित्त ७, नासन्ने ग्रामो. भूमि के दस विशेषण कौन ह-हम बात को मूनकोर कहते है-'अणावाय' इत्यादि ।
अन्वयार्य-जो भूमि (अणावायमसलो-अनापातमसलोके) अनापात य असलोक हो १, (परस्सऽणुवघाइप-परस्यानुपधातिके) स्व पर उपधात से रहित हो २, (समे-समे) सम नीची ऊंची न हो 3, (अज्झु सिरे-अशुपिर) अशुपिर हो-तृण पर्ण आदि से व्याप्त होने से पोली न हो ४, (अचिरकालकयम्मि-अचिरकालकृते) अचिर कालकृत हो-दाहादिक द्वारा थोडे समय पहिले ही अचित्त की गई हो बहुत समय पहिले अचित्त होने पर पुनः वहाँ पृथिवी कायादिक जीव उत्पन्न हो जाते है ५ (वित्थिन्ने-विस्तीर्णे) विस्तीर्ण हो-कम से कम एक हाथ प्रमाण वाली हो ६, (दरमोगाढे-दरावगाडे) दराचगाढ हो कम से कम
भूभनय विशेष 41 या छ ? या पातन २५ - 'अणावाय' त्यादि।
मन्वयार्थ:-- अणावायमसलोए-अनापातमसलोके २ भि मनापात अने सससा खाय (1) परस्सऽणवघाइए-परस्यानपघातिके स्व तथा ५२ना पघातथा डित सय (२) यो नियी न जाय (3) अज्झुसिरे ।
હોય તૃણ पण माहिती यात आपाधीन डाय (४) कारकृते मरिणत
દ્વારા શેર
અચેતન કરવામાં આવેલ હોય, ઘણું ?
વી કાય આદિક જીવ ઉત્પન્ન થઈ माछा ये साय .
अचिर
Page #1123
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८७
प्रियदर्शिनी टीका अ २४ अष्टप्रमचनमातृवर्णनम् धानादेदरम्बिते ८, शिल्पनिते-मृपकादिविलरहिते ९, तथा-त्रमप्राणवीजरहिते
समाणा. द्वीन्द्रियादय , जीजानिशाल्यादीनि, द समस्तैकेन्द्रिय-जीवाना मुपलक्षणम्, एतै रहिते-वर्जिते च स्थण्डिले उच्चारादीनि व्युत्सृजेत्= परिष्ठापयेत् ॥ १७ ॥ १८ ॥
सम्प्रत्युत्तार्यमुपसहरन् वक्ष्यमाणार्यसम्बन्माभिधानायाह । मूलम्-एयाओ पचं समिईओं, समीसेण वियोहिया।
इत्तो य तओ गुत्ती, वोच्छामि अणुपुव्वसो ॥१९॥ छाया-एता पञ्चममितय , समासेन व्यारयाता ।
____ इतश्च तिम्रो गुप्ती , ल्यामि अनुपूर्वगः ॥ १९ ॥ टीका-'एयाओ' इत्यादि।
पता. पूर्वोत्ताः पञ्चममितय ममासेन-सक्षेपेण व्यारयाता -उत्ता । च-पुन इतोऽनन्तर तिस्रो गुप्तीरनुपूर्वशः क्रमेण वक्ष्यामि कथयिप्ये ॥१९॥ नीचे चार अगुल अचित्त हो ७, (णासन्ने-नासन्ने) आमन्न नही हो ग्राम उद्यान आदि से दूर हो ८,(चिलवजिए-पिलवर्जिते) बिलवर्जित हो चूहा आदिकों के बिल जिसमें न हों ९ एव (तसपाण चीयरहीए-त्रस प्राणवीज रहिते) जिस जमीन मे दीन्द्रियादिक जीव न हो शाल्यादिक चीन नशे १. ऐसी भूमि में सायु उच्चार आदि का परिष्ठापन न करे ॥१७॥१८॥ ___ अब उपसहार करते हुए श्री सुधर्मा स्वामी कहते हे- 'एयाओ' इत्यादि।
इस प्रकार ये पाच समितिया तक्षेप से मेने कही हैं। अब इनके याद क्रमश तीनगुप्तियों को कहता ह ॥१९॥ माछामा सामु नये यार 11 मयित्त डोय (७) णासन्ने नासन्ने आसन्न नवीय ग्राम Gधान माया र डोय (८) विजयजिए-विलयनिते Gal ४२ ज्यान 84 () तसपाणवीयरहीए-सपाणवीजरहिते सने भीनमा દ્ધિ ઇન્દ્રિયાદિત છવ ન હોય અને શા યાદિ બીજ પણ ન હોય (૧૦) આવી ભૂમિમાં સાધુએ ઉચ્ચાર આદિનુ પરિષ્ઠાન કરે ૧૧૧૮
6 64स २ ४२ श्री. सुधा स्वामी ४ -"एयाओ" त्यादि।
આ પ્રકારે એ પાચ સમિતિઓ સ ક્ષેપથી મે કહેલ છે હવે આના પછી કમશ ત્રણ ગુપ્રિયાને કહુ છુ ૧
Page #1124
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3DD
-
-
९८६
उत्तराच्ययनसूध छाया--अनापाताऽसगोक, परम्यानुपातिक ।
समे अशुपिरे पाऽपि, चिरफारकते च ॥१॥ पिस्तीणे दागादे, नासन्ने पिलानिते ।
असमाणरोगरहिते, उन्चारादीनि व्युत्यजेत् ॥१७॥ टीका--'अणापाय' इत्यादि।
सयतः परस्य परपक्षादेः अनापातासलीके आगमनालोरपिवनिते, अ नुपातिके-स्वपरोपगतवनिते, समे-निम्नोन्नतत्परहिते ३, अशपिरे वापि-- वणपर्णादिभिरल्याप्ते, अचिरकालकृते चन्दादादिना मल्पकालमचित्ते कृते, चिर कालकृते हि पुन पृथिवीकायादयः सम्मृन्त्येव, विस्तीर्ण जघन्यतोऽपि हस्त प्रमाणे ६, दरमवगादे जघन्यतोऽप्यधस्ताच्चतुरील मचित्त ७, नासन्ने ग्रामो
भूमि के दस विशेषण कौन २ ह-इस बात को मूत्रकार कहते हैं-'अणावाय' इत्यादि। ____अन्वयार्थ जो भूमि (अणावायमसलोग-अनापातमसलोके) अनापात एक असलोक हो १, (परस्सऽणुवघाइए-परस्यानुपघातिके) स्व पर उपघात से रहित हो २, (समे-समे) समनीची ऊंची न हो ३, (अज्झु सिरे-अशुपिर) अशुपिर हो-तृण पर्ण आदि से व्याप्त होने से पोली न हो ४, (अचिरकालकयम्मि-अचिरकालकृते) अचिर कालकृत हो-दाहादिक द्वारा थोडे समय पहिले ही अचित्त की गई हो बहुत समय पहिले अचित्त होने पर पुनः वहाँ पृथिवी कायादिक जीव उत्पन्न हो जाते है ५ (वित्थिन्ने-विस्तीर्णे) विस्तीर्ण हो-कम से कम एक हाथ प्रमाण वाली हो ६, (दूरमोगाढे-दूरावगाढे) दूरावगाढ हो-कम से कम
भूमिना र विशेषण। या या छ १ मा वातने सूत्र४२ ४ छ- 'अगावाय' छत्यादि।
___ मन्वयार्थ ---अणायमसलोए-अनापातमसलोके २ भि मनायात मन असा हाय (१)परस्सऽणुवघाइए-परस्यानपघातिके पतथा ५२ना अपघातथा २र्शित खाय (२) यी नियी न डाय (3) अज्झसिरे-अशपिर मशुषि२ डाय तृय पाय माहियी यात पाथी पाली न डाय (४) अचिरकायफयम्मि-ओचर
ત્તેિ અચિરકાળકત હોય-દાહ આદિક દ્વારા થોડા સમય પહેલા જ અચેતન કરવામાં આવેલ હેય, ઘણુ સમય પહેલા અચિત્ત હોવાથી ફરીથ્રી ત્યાં પૃથ્વી કાલ.. माहि 9 4-1 Rs 14 छ (५) वित्थिन्ले-विस्तीर्ण वित्तीय माछामा माछा ४ साथ प्रभाशुपाणी होय (६) दरमोगाढे-दरावगाढे रागार
८
14
Page #1125
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८९
-
-
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम् - अस्या मनोगुप्तेरेव स्वरूप निर्दिगन्नुपदेष्टुमाह । मूलम्-संरभसमारभे, ऑरभे यें तहेवें यं ।
म पवत्तमाणं तुं नियत्तिज जय जई ॥२१॥ छाया-सरम्भसमारम्भे, आरम्भे च तथैव च ।
मन. प्रवत्तमान तु, निवर्तयेद् यतमानो यति ॥२१॥ टीका-~'सरभसमारभे' इत्यादि। । . यतमानो यतना कुर्वाणो यति. सरम्भसमारम्भे-सरम्भ'सकल्पः, सच मानसः'तथाऽ ध्यास्यामि यथाऽसौ मरिप्यतीत्येवविध , समारम्भः पर पीडाकरोचाटनादिनिमित्त यानम् , अनयोः समाहारस्तस्मिन् , च-पुनः भारम्भे च आरम्भः परमारणक्षमाशुभध्यानरूप , उक्तश्च-"सफप्पो सरभो, परितावकरी भवे समारभो आरभो उद्दवओ, मुद्धनयाण तु सन्वेसि ॥" इति तस्मिन्नपि पवर्तमान मन तथैव आगमोक्तमकारेणैव तु=निश्चयेन निवर्तयेत् ॥२१॥ इसी मनोगुप्ति का स्वरूप कहते हुए भूत्रकार उपदेश करते हैं--'सरभसमारभे' इत्यादि।
अन्वयार्थ -(जय जई-यतमान. यति') यतना करता हआ यति (सरसमारभे तहेव य आरभे पवत्तमाण मण नियत्तिज-सरम्भसमारम्भे तथैव आरम्भे प्रवर्तमान मन निवर्तयेत्) सरम्भ में-अशुभ सक स्प मे. जैसे में इस प्रकार से यान करूँगा' कि जिससे यह मर जायगा ऐसे अशम विचार में, समारम्भ मे-परपीडा कारक उच्चाटनादिक के निमित्तभूत भ्यान मे, तथा आरम्भ मे-परको मारण मे समर्थ अशुभ ध्यान में प्रवर्तमान मन को आगमोक्त विधि के अनुसार हटावे इसका नाम मनोगुप्ति है ॥२१॥ मा मनास्तिमा २१३५२ ४९। सूत्रधार पहेश ४२ छ-"सरभ समारभे" UAGE
__ मन्क्या -जय जई-यतमान यति यतना रनार यति सरभसमारभे तहेव य आरभे पवत्तमाण मण नियत्तिन्न-सरम्भसमारम्भे तथैव आरमे प्रवर्त मान मन. निवत्तयेत् स२ सभा -मम स ४६५मा म "हु मा प्रानु ध्यान કરીશ” કે જેનાથી આ મરી જશે એવા અશુભ વિચારમા, સમાર મા–પરપીડા કારક ઉચાટનાદિકના નિમિત્તભૂત ધ્યાનમા તથા આર ભમાં પરને મારવામાં સમર્થ અશુભ ધ્યાનમાં પ્રવર્તમાન બનીને મનને આગોકત વિધિ અનુસાર હટાવે તેને નામ મને ગુપ્તિ છે ૨૧
Page #1126
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८५
उत्तराभ्ययन तत्राधा मनोगप्तिमाह। मूलम्-सच्चा तहेव मोसी यं, सच्चामोसा तहेव यं ।
घउत्थी असञ्चमोसा थे, मणगुत्ती घउविहीं ॥२०॥ छाया--सत्या तथैव मृपा च, सत्यामृपा तथैव च ।
चतुर्थी असत्यामृपा च, मनोगुप्तिमतुर्विधा ॥ २० ॥ टीका-'सच्चा' इत्यादि। _ सत्या-मभ्या पदार्थेभ्यो हित: सत्यः-सत्पदार्थचिन्तनरूपो मनोयोगस्तद्विपया मनोगुप्तिरप्युपचारात्सत्या, च-पुन तथैव मृपा असत्या-पूक्ति मनोयोगविपरीतमनोयोगशिपया मनोगुप्तिस्पचारामपा, तथैव च सत्यामृषा उभयात्मकमनोयोगपिया मनोगुप्ति., ५-पुन. चतुर्थी प्रत्याभूषा-उभयस्त्र भावरहितमनोदलिपच्यापाररूपमनोयोगविषया मनोगुप्तिः । इत्य मनोगुप्तिचतुविधा कथिता ॥२०॥
तीन गुप्तियों में से प्रथम मनोगुप्ति को करते हैं-'सथा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सच्चा-सत्या) सत्य१, (मोसा-मृषा) असत्य २, (सच्चा मोसा-सत्यमृपा) सत्यासत्य ३, ऐव चौथी (असचमोसा-असत्यमृषा) अनु भय ४, इसरूप से मनोगुप्ति चार पकारकी है। सत्पदार्थ के चिन्तवन रूप 'मनोयोग को विषय करने वाली मनोगति सत्यमनो गप्ति है । असत्पदा के चिन्तधनरुप मनोयोग को विषय करने पाली मनोगुप्ति है। उभयरूप पदार्थ के चिन्तवनरूप मनोयोगको विषय करने वाली मनोगुप्ति मत्या सत्यमनोगुमि है। उभय स्वभाव रहित मनोदलिक व्यापाररूप मनोयोगविषयक मनोगुप्ति का नाम अनुभय मनोगुप्ति है ॥२०॥
એ ત્રણ ગુણિમાથી પ્રથમ મન ગુપ્તિને કહે છે–“પણઈત્યાદિ !
भन्याय--सचा-सत्या सत्य (१) मोसा-मृषा असत्य (२] सञ्चामोसासत्यमुपा सत्या सत्य (3) अने यायी असचमोसा-असत्यमृषा मलय (४) मा રૂપથી મનોગતિ ચાર પ્રકારની છે સાદાઈના ચિતવન રૂપ મનના ચાગને વિષય કરવાવાળી મનેખિત સત્ય મગતિ છે અસત પદાર્થના ચિતન રૂપ મને રોગને વિષય કરવાવાળી મગણિ અસત્ય માંગુપ્તિ છે ઉભયરૂપ પદાર્થના ચત નરૂપ માગને વિષય કરવાવાળી મનાગુપ્તિ સત્યાસત્ય અને ગુપ્ત છે ઉભય સ્વભાવ વગરની મલિક વ્યાપાર રૂપ મનાયેગ વિષયક મને ગુપ્તિનું નામ અને ભય भानाशक्ति छ ॥२०॥
Page #1127
--------------------------------------------------------------------------
________________
+ ग्रशिंनी टोका अ २४ अप्टप्रवचनमातृवर्णनम्
९९३ = णा याजने शब्दादिपु व्यापारणे च यतमानो यतना कुवागा यति सरम्भसमा - भे-सरम्भ =अभियाताय यठिमृष्टयादीनामुत्थापनम्, एतदपि सरन्पश्चरम् , - त उपचागत सरल्पगन्दवाच्य भवति, समारम्भः परितापररी मुटायर्याभ
गत अनयोसमाहारद्वन्द्वस्तस्मिन् , तथा-आरम्भे माणिविराधनारूपे व्यापार च प्रवनमान काय तथव-गांस्त्ररोत्यैव तु-निश्चयेन निवर्तयेद ॥२४॥२५॥ आदि को पार करने मे, तथा (हदियाण जुजण-इद्रियागा योजने) इन्द्रियों को उनके विषयभूत पदार्थों में व्यापारितकरने में (जय जई-यतमान यतिः) यतना पूर्वक प्रवृत्ति करने वाला यति (सरभ समारभ आरभम्मि पवत्तमाण काय तहेव नियतिल-सरम्भ समारम्भे आरम्भे च प्रवर्तमान काय तथैव निवत्तयेत्) संरम्भ, समारम्भ एव आरम्भ में प्रवर्तमान अपने शरीर को शास्त्र मे कही हुई विरि के अनुसार वहा से हटावे । इसका नाम रायगुप्ति :
मारने के लिये यष्टि मुष्टि आदि का उठाना यह गाय का सरम है। यद्यपि सरम्भ शब्द का अर्थ साल्प है परन्तु या इस प्रकार की प्रवृत्ति विना सकल्प नहीं हो सकती है, अत उपचार से इस प्रकार के व्यापार को भी 'सरम्भ' इस रूप स कह दिया गया है। परिताप कारक मुष्टि आदि का अभिपात करना इसका नाम समारम्भ। प्राणिविराधनारूप व्यापार में शरीर का लगाना आरभ है। गरीर को ऐसे व्यापारों में नहीं लगाना इसका नाम कायगुप्ति है ॥२४॥५॥ ઉછલવામાં અત-વાર વાર ઉછળીને કોઈ ખાડા આદિને પાર કરવ મા તવ દિવાળr जजणे-इन्द्रियाणा योजने धादियाने सेना विषयत पार्थीमा व्याकृत सामा जय जई-यतमान. यति यतनापूर्व प्रवृत्ति ४२वावाणा पनि सरभसमारभे आर भम्मि पवत्तमाण काय तहेव नियत्तिन-सरम्भसमारम्भ आरम्भे च प्रवर्तमान काय तथैव निवर्तयेत् स २२ मभार म भने मार सभा प्रवृत्तमान पोताना शरीने શાસ્ત્રમાં કહેવામા આવેલ વિધિ અનુસાર ત્યાથી હઠાવે સરભ સમારમ્ભ, અને આર મા પ્રર્વતમાન પિતાના શરીરને શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવેલ વિધિ અનુસાર ત્યાથી હઠાવે તેનું નામ કાલગુપ્તિ છે
મારવા માટે હાથનું તેમજ મુઠીન ઉઠાવવુ આ કાયને સરભ છે જે તે સરભ શબ્દનો અર્થ સ કપ છે પર તુ અહી એ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ વગર સ કલ્પ થઈ શકતી નથી આથી ઉપચારથી કાયાના આ પ્રકારના વ્યાપાને પણ “સર ભ” આ રૂપથી કહેવામાં આવેલ છે પરિતાપ કારક મુઠી આદિને અભિઘાત કરવો તેન નામ સમારભ પ્રાણી વિરાધના રૂપ વ્યાપારમાં શરીરને લગાડવું એ આરમ્ભ છે શરીરને આવા વેપારમાં ન લગાડવુ તેનુ નામ કાયગુપ્તિ છે ર૪રપા
Page #1128
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२२
इदानीं कायगुप्तिमाह-मूलम् - ठाणे निसीयैणे चैव, तहे यं तुर्यहणे । घणे, इदिर्याण चं जुजंणे ||२४||
उल्घण
उत्तराध्ययन सूत्र
1
संरभैसमारभे, आरम्मि तहे यें । काय पवमाण तुं, नियंत्तिज्ज जेय जैई ||२५|| छाया - स्थाने' निपदने चैत्र, तथैव च वर्त्तने ।
उल्लद्दनमलङ्घने, इन्द्रियाणा च योजने ॥२४॥ सरम्भसमारम्भे, आरम्भे तथैव च ।
काय मर्त्तमान तु निवर्तयेद् यतमानो यतिः ॥ २५॥ टीका--'ठाणे' इत्यादि ।
}
स्थाने = ऊर्ध्वस्थाने, चैत्र -च-पुन निपदने उपवेशने, तथैव च यग्वर्तने शयने उल्लङ्घनमलड्ने उल्लड्न च मलड्न चेत्यतयो' समाहारस्तस्मिन् तत्र उलने = सकृत् तथा विधनिमित्ततो गर्भाद्युत्क्रमणे माने असकृदुलने, तथा - इन्द्रि करने में प्रवृत्ति करने रूप वचन व्यापार का नाम आरभ है । यतनावान यति का कर्तव्य है कि वह अपनी वचनगुप्ति को सरम्भ, ममारम्भ एव आरभ में न लगावे । इन सरम्भादिक से वचन को हटाना इसी का नाम चचोति है ॥२३॥
अब तीसरी कायगुप्ति को कहते हैं- 'ठाणे' इत्यादि ।
k
अन्वयार्थ (ठाणे -स्थाने) खडे होने में (निसीयणेच निषदने) तथा बैठने (तव य तुणे - तथैव त्वग्वर्तने) शयन करने मे (उल्लघणघणे - उल्लघने) उल्घ करने में किसी खड्डे आदिको एक बार उछलकर पार करने में प्रलघन करने मे अर्थात् बार २ उछलकर किसी खड्डे કારણભૂત મંત્રાદિકાના જાપ કરવામાં પ્રવૃત્તિ કરવા રૂપ વચન વ્યાપારનુ નામ આરભ છે તનાવાન પતિનુ કન્ય છેકે, તે પેાતાની વચનગુપ્તિને સ૨ભ, સમાર ભ અને આર ભમાં ન લગાડે ા સ ૨ ભાદિકથી વચનને હઠાવવુ તેનુ નામ વચેપ્તિ છે ॥૨૩॥ वेत्रीलायगुप्तिने हे - "ठाणे " धत्याहि !
अन्वयार्थ--ठाणे-स्थाने उभा थवामा तथा निसीयणे च निषदने मेसवाभा
तदेव य तुयहणे - तथैव त्वग्वर्त्तने वा उल्लघणपलघणे - उल्लघनमलघने cau કરવામા કાઇ ઉભેલાને ઉછાળીને પાર કરવામા આવે પ્રણ ધન કરવામાં વારે વાર
Page #1129
--------------------------------------------------------------------------
________________
९९५
प्रियदर्शिनी टीका अ २४ अप्टप्रवचनमावर्णनम्
सम्पत्यध्ययनार्थमुपसहरन्नेतदाचरणफलमाहमूलम्-एया पवयर्णमाया, जे' सम्म आयरे मुंणी।
सो खिप्पसबससारा, विप्पमुच्चड पडिए ति वेमि ॥२७॥
॥इइ पचयणमाइय चउवीसइम अज्झयणं समत्त ॥२४॥ जाया-एताः प्रवनमातृ , यः सम्यगाचरति मुनिः।।
स क्षिम सर्वससाराद्, विप्रमुच्यते पण्डित इति ब्रवीमि ॥२७॥ टीका-'एया' इत्यादि ।
यो मुनि एताः-पूर्वोक्त अष्ट प्रवचनमातः सम्यक् अवपरीत्येन, न तु दम्भादिना, आचरति-सेवते । पण्डितः तत्त्वातत्त्वविवेक्वान् स मुनि तिम-शीघ्र सर्वससारात चतुर्गतिकरूपसकलससारात् विप्रमुन्यतेसर्वथा मुक्तो भवति । 'इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् वो-य. ॥२७॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगहल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलितललितकलापा लापक-प्रविशुद्धगद्यपधनैक्ग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक-शाहृत्रपति-कोल्हा पुर-रानमदत्त-'जैनशास्त्राचार्य' पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदेवारर-पूज्यश्री पासीलालबतिविरचितायामुत्तरा ध्ययनम्त्रस्य प्रियदर्शिन्याख्याया व्यारयाया 'प्रवचनमात'
____ नामक चतुर्विंशतितममध्ययन सम्पूर्णम् ॥२४॥ फल कहते हैं--'ण्या' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-(जे भुणी-यः मुनिः)जो मुनि (ण्यापचयणमायो-एता प्रबचनमात) इन पूर्वोक्त अष्टप्रवचन माताओं को (सम्म-मम्यक) अविपरीतता से-दम्भादिक रहित (आयरे-आचरति, पालते है (पडिरा-पडितः) तत्वातत्वविवेकवान् वे मुनि (खिप्प-क्षिपम् ) शीन ही (सव्वससारामर्वससाराव) चतुर्गतिकरूप समस्त ससार से सर्वथा (विप्पमुचडविप्रमुच्यते ) मुक्त हो जाते है। ऐसा मैं कहता हु ॥२७॥
यह चौवीस वा अध्ययन समाप्त ॥२४॥ अध्यनना पस हार ४२ती सूत्रा२ तेना मायरनु ॥ ४ छ-"एया" रिया
अन्वयार्थ--जे मुणी-य मुनि २ मुनि पवयणमाया-पताः प्रवचनमा मा पूवात 2418 अवयन भातायान सम्म-सम्यक् मविपरिततायी हम माहिया २४ात मनीने श्रायरे-चरति पाणे छ पडिए-पडित: तत्वातत्वना विश्वाजाते मुनि खिप्प-क्षिप्रम् शीघरे सव्वससारा-सर्वससारा यार गति३५ समयमारवा સર્વથા મુક્ત બની જાય છે એવું હું કહુ છુ ૨૭
શ્રી ઉત્તરાયન સૂત્ર ચોવીસમું અધ્યયન પૂર્ણ ૨Y
Page #1130
--------------------------------------------------------------------------
________________ m 994 उत्तराध्ययन सम्प्रति मरकन समितिगुप्त्यो' परस्परविशेष म्पयमाह-- मूत्रम्-एयाओ पचे समिईओ, चरणस्स य पर्वतणे। गुंत्ती नियत्तणे वुत्ता, असुभत्थेसु य सव्वंसो // 26 // छाया--एता पञ्च समितयः, चरणस्य च प्राने। गुप्तयो निवर्तनेऽप्युक्ताः, अशुभार्थेभ्यश्च सर्वश // 26 // टीका--'एयाओ' इत्यादि / चरणस्य चारित्रस्य प्रवर्तने च-पारिपु प्रसृत्तावर एता पूर्वोक्ता प्राणातिपातविरमणात्य पञ्चसमितय उक्ता.। च-पुन: गुप्तय. सर्वश सर्वेभ्योऽ शुभार्थभ्य =अशुभमनोयोगादिभ्यो नितने निरत्तों, अपि शन्दात् चारित्र प्रवृतो च उक्ता.। 'अमुभत्येसु' इत्यत्र पश्चभ्यर्थ सप्तमी // 26 // अब सूत्रकार समितिऔर गुप्ति में परस्पर क्या भेद है सो दिग्वलाते है-याओ' इन्यादि / अन्वयार्थ-(चरणस्स पवतणे चारित्रस्य प्रवर्नने) चारित्र में प्रवत्ति करने परही( एयाओ-ता)पूर्वोक्त माणातिपातविरमण आदि पांच समतियों कही गई है। (सन्यसो असुमत्येसु नियत्तणे गुत्ती वुक्ता-सर्वश अशुभा थेभ्यश्च निवर्तने अपिगुप्नय उक्ता)तथा समस्त अशुभमनोयोगादिक से निवर्तन में "अपि" शब्द से चारित्र मे प्रत्ति करने में गुप्तियाँ कही गई हैं। भावार्य-समिति केवल प्रत्ति स्वरूप हैं और ये प्राणातिपात विरमणरूप हैं। तथा गुप्तियाँ प्रत्ति नित्ति उभयस्वरूप है // 26 // __ अर अध्ययन का उपसहार करते हए सत्रकार इनके आचरण હવે સૂત્રકાર સમિતિ અને ગુપ્તિમાં પરસ્પરમા કે ભેદ છે તે બતાવે છે --"एयाओ" त्या / सन्क्याथ:--चरणस्स पवत्तणे-चारित्रस्य प्रवर्तने यारित्रमा प्रवृत्ति 421 // उपरथी / एयाओ-एताः पूति प्रातिपात विरभा मा पाय समितिमा वामा पास छ, तथा सम्बसो असभत्थेस नियत्तणे गुत्ती वुत्ता-सर्वश अशु भार्थभ्यश्च निवर्नने अपि गुप्तय उक्ता सध्या अशुभ भनी यायिा नवनिमा “બ” શબ્દથી ચાવિત્રમાં પ્રવૃત્તિ કરવામા ગુપ્તિએ કહેવામાં આવેલ છે ભાવાર્થ-સમિતિ કેવળ પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ છે અને તે પ્રાણાતિપાત વિરમણ રૂપ છે તથા ગુગ્નિ પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ ઉભય સ્વરૂપ છે પરદા