Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho zrutajJAnama" graMtha jIrNodhdhAra 32 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam svopajJazabdamahArNavanyAsa (bRhanyAsa adhyAya-1) : dravya sahAyaka : parama pUjya saMghasthavira sva. sidhdhisUrijI (bApajI) ma.nA samudAyanA hAla pU. gacchAdhipati rAmacaMdrasUri ma.sA.nA AjJAnuvartini sAdhvijI zrI pUrNabhadrAzrIjI ma.sA.nI preraNAthI zA. laherIbena vanecaMdajInA upAzrayanA zrAvikA bahenonI sUtronI bolInI upajamAMthI - saMyojaka zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 206pa I.sa. 2009
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayanemisUrigranthamAlAratnam-33 AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namaH // kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam // MPETILISTORNER [khopajJatattvaprakAzikA* * zabdamahArNavanyAsa* * zrIkanakaprabhasUri racitanyAsasArasamuddhArasaMcalitam] tatra prthmo'dhyaayH|| [khopajJaTIkAsametaliGgAnuzAsana-saTIkaprathamAdhyAyayAzrayamahAkAvyAdibhiH pariziSTaiH samalataH] ------ cooooo bRhanyAsAnusandhAnakAraH saMpAdakazca tapogacchAdhipati-zAsanasamrAda-suricakravarti-jagadguruzrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspati-kaviratna-zAstravizAradaH zrIvijayalAvaNyasUriH Weng Weng Weng prakAzikAzrIrAjanagarasthA jainagranthaprakAzakasabhA vi. saM. 2007] vIra ni. saM. 2477 [ nemi saM. 2 writerrate
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyakaHrAjanagaravAstavya vargastha zreSThI cimanalAla lAlabhAI [zeTha hIrAcanda ratanacandanI peDhIvAlA] THEIRIDHARATARAIATIADRILLE PLUSALTRAJASunetPALINDARMERRIGANTHALISMAmmunes TERATURIEREDITARY Suppuremaatara AgnmARIFAMInnaitineFIEnimas-RATHIMATRINTURALIAndianRIRAINMitanniaHATITHHTHHATurinanisturnalRATHIPIRITI IRemins B immitunititmentindiammATINIATALA IPATHIANTARANJANEHATTENT zrIsarasvatIpustakabhaMDAra ratanapola, hAthIkhAnA amadAvAda prAptisthAnam zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda saurASTra BUREATimgARTRAITERAUNUARKIRATRE Haramaliniumaith IT FIRupARIERRIEDAARAMBINDAARAHATMAHARAPATIDARMIREDITORITEarupeutamALLSITAmrapapHITRAPARIEEEEJRIMHLITERATEINDABALIRIDAIHARITHALININDE ThantitatuntainmUTTINAUITMaintamanimuTIHIROINimani Si ltimarathiasmitinuatiNamaantinimumilimmittinilmmHimanTITUTIRATTIMIRMINUTRITIVATIONS mudraka:-rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, naM. 26-28 kolabhATa sTrITa, muMbaI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ // AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namaH // zrIdevagurvaSTakam [ A devagurvaSTakanA ATha zlokamAM zrI. neminAtha bhagavAnanuM caritra tathA zrI. vijayanemisUrIzvarajI mahArAjanuM caritra AlekhAyuM che, tethI 'devagurvaSTaka' evU sArthaka nAma rAkhela che. ] kartA-sva0 bhUrisamrATnA paTTaprabhAvaka vyAkaraNavAcaspati, kaviratna, zAstravizArada, anu. pamavyAkhyAnasudhAvarSI, vividhagranthapraNetA, bAlabrahmacArI, bhaTTArakAcArya zrImad vijayalAvaNyasUrIzvarajI mhaaraaj| [ zleSollasitAni pazcacAmaravRttAni.] namAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinaM, samastasUricakracakravartitAvirAjinam / pradIpadIpamAlikAdhikaprakAzazAlikA, vidhAya vizvanAlikAM dadhAnamAtmasambhavam // 1 // zivAGganAGgajaM tathApyalaM zivAGgajanmani, samudrajAtarUpacAruvaibhavopazobhitam / tato nu sAdhuzaGkagaM naraM ca cakrimuttamaM, namAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinam / / 2 // vizAlanemacandramolalATapaTTazAlinaM, subAlacandravajagajanapramodadAkRtim / alakSyalakSalakSaNopalakSitaM damakSama, namAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinam // 3 // www
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ payodanAdatarjikambukaNThapezaladhvani camatkRtAkhilAGgarAjirAjigItagauravam / nijojasA hi sajanArdanAvalepalopinaM, namAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinam // 4 // sudarzanapradhAnapUruSottamaikabAndhavaM, prakalpya kalpanAkRtaM sukhaM nu bhogarAjijam / nidhAnamAdadhAnamAtmazarmaNAM yathAsthitaM, - namAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinam // 5 // kSamAdharaM varaM suvRddhimAtyatAM gataM gataM, tato dadhAnamAtmasArvabhaumasampadAM padam / kSamAbhRduttamAGgacumbitAvipadmareNukaM, namAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinam // 6 // vibhAvya nAmagau namau ca vargaprAntagAvapi, yutau guNena ca zriyA ca ckrimaadibhaaggau| tato'maradrukAmadhenukAmaratnato'dhikaM, namAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinam // 7 // padatrayapracAragAM ca gAM mukhAGgaNaM gatAM, tathApyazeSadezakAlalInabhAvagAminIm / sudhApravAhavAhinI vahAnamijyatAbhRtaM, namAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinam // 8 // devazleSaguruGgamaSTakamidaM gItaM zamAlipradaM, dakSA'bhyarthanayA praNunamanasA bhaktyaikalInAtmanA / lAvaNyena pravartakena racitaM paJcAdimaizcAmaraiH, zrotaNAM paThatAM nRNAM ca zivadaM stAt puSpadantAvadhi // 1 // [zArdUlavikrIDitavRttam ]
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. zreSTivarya zrI. cImanalAla lAlabhAInI Adarza jIvanarekhA jayAM hajAre ghavalagrahomAM paNa pitAnI zikharaNiomAM pharaharatI vijayapatAkAothI judA tarI AvatA aneka bhavya jinaprasAda bhAvukonAM manane harI rahyAM che, jyAM vividha pravRttiovALA kArakhAnAonA kolAhalamAM paNa mahelle mahelle ekAMte melI vividha pauSadhazALAomAM birAjatA jJAnI ane tapasvI munirAje bhAvikachaMdane vItarAganI vANInAM amIrasa pAI rahyA che, jyAM vyavahAru zikSaNa ApatI aneka zALAo hovA chatAM bALajIvanane ghaDanArAM dhArmika vidyAlayomAM bALakanaitika zikSaNanA prayogapATha zIkhI rahyuM che; jayAM kaLiyuganA vikRta vAtAvaraNamAM paNa pitAnAM zIlasaubhAgya sAcavavA yuvAna nara-nArIo prayatnazIla che; jyAM aneka dAnavIra, karmavIra ane dharmavIra zreSThIo potAnA viziSTa guNothI janasamUhamAMthI mokhare AvI lokahRdayanuM saMpAdana karI rahyA che; ethI leke paNa temanI mahAjana tarIkenI yazasvI kIrti gAI rahyA che. evA sthaLa upara vaselA AzAvala ane karNAvatInA sthAne paMdaramA saikAmAM musalamAna bAdazAhe potAnA nAme amadAvAda vasAvyuM chatAM loko ene "jainapurI' evA nAme paNa saMbaMdhe che enuM kAraNa; enA dAnavInI jhaLahaLatI kArakIrdine ja AbhArI che. evA dAnavIramAM zreSThI cImanalAlabhAIne paricaya ahIM Apa prasaMgocita che. janmaH--zreSThI cImanalAlabhAI ne janma amadAvAdamAM AvelI phatAzAnIpaLa navILamAM saM. 1940mAM tho hato. temanA pitAnuM nAma lAlabhAI hIrAcaMda ane mAtAnuM nAma gajarAbAI hatuM. teo jJAtie vIzA zrImALI jaina hatA. vikAsa -nAnapaNathI ja siMcAyelA saMskAramAMthI A naravIre potAne jIvana vikAsa sAdhavA mAMDa. teo AjanA bhaNataranI apekSAe jhAjhuM bhaNyA nahatA paraMtu temanI buddhi, kuneha ane daDha nizcaye je mAge zikSaNa lIdhuM e dvArA teo mokhare tarI AvyA. vyavahAru zikSaNamAM. temaNe meTrIka sudhIno abhyAsa karyo hato, ane dhArmika zikSaNamAM teo paMca pratikramaNAdi bhaNyA hatA. lagabhaga 17 varSanI vaye teo pitAzrInI hIrAcaMda ratanacaMda nAmathI cAlatI kApaDanI peDhImAM je jotajotAmAM temaNe kazaLa vyApArI tarIke nAmanA meLavI lIdhI. teo jevA kuzaLa vyApArI hatA tevA ja dharmazraddhALu hatA. e bane guNethI temaNe vyApArIomAM ane samAjamAM mokharAnuM sthAna prApta karI lIdhuM. parivArAdi -zrI. cImanalAlabhAIne eka laghubaMdhu nAme jesiMgabhAI hatA ane caMpAbena tathA gaMgAbena nAme be bahena hatI, zrIcImanalAla me be bahena hatI, zrI cImanalAlabhAInAM dharmapatnInuM nAma caMpAbena, jemanAthI temane traNa suputrI nAme mahAlakSmI u sAMkubena, mANekabena ane hIrAbena che. dharmarasika zeTha jesiMgabhAIne traNa putro thayA. zrI, sArAbhAI, zrI. jayaMtIlAla ane zrI. cInubhAI zrI. jesiMgabhAIne saMsAra uparathI vairAgya
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva jAgRta thatA vi. saM. 1982mAM temaNe paramapAvanI bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karI, zrI. jazavijayajI munirAja nAme khyAta thayA. Aje teo ripade zrI. vijayadevasUri nAme khyAta che. zrI. gaMgAbene pravajyA aMgIkAra karI pUjya vivaNathIjI sAdhvIjI tarIke vidyamAna che. surisamrATane saMparka :--zrI. cImanalAlabhAI dharmazraddhALu hatA e ApaNe upara jANyuM che paNa saM. 1963-64mAM zAsanasamrATa sarvatanna svataMtra surikravata bAlabrahmacArI jagadaguru zrIvijayanemisurIzvarajI mahArAjajI pAse dharmamavaNa karavA sAru temanA vyAkhyAnamAM AvavA lAgyA. vyAkhyAna zravaNathI temanI dharmazraddhAnAM mULa UMDo naMkhAyAM ne teo jaina pravacananA tattane rasiyA ne abhyAsI banyA. temanI vividha jijJAsAonuM samAdhAna sarijI pAsethI maLatAM teo temanAmAM ekaniSTha bhaktivALA thayA, ane pitAnI jijJAsAne zamAvavA surijI je sthaLe hoya tyAM paNa anekavAra vaMdanArthe jaI AvatA ane pitAnA tattvarasiyA dilanuM samAdhAna karatA. dhArmika pravRtti --teo vyavasAyI levA chatAM niyamita pUjA, sAmAyika Adi karatA hatA. parvatithie tapa, pratikramaNa, comAsAmAM pauSadha, niyamita cauda niyamanI dhAraNA, ane sadA garama pANI pItA hatA temaNe tIrthayAtrAo paNa karI hatI. zrIsurisamrATanA upadezathI temanI ja adhyakSatAmAM saM. 1991mAM zreSThIvarya mANekalAla manasukhabhAIe charI pALa saMdha kADhayo hato temAM pite sAthe hatA ane zatruMjaya, giranAra, kadaMbagiri pramukha tIrthonI charI pALatA ane pitAnuM svataMtra raDuM rAkhIne e karI hatI. saM. 1995mAM mUrisamrATe paramapAvana tIrthAdhirAja zrI vimalagirinI chatrachAyAmAM catumasa vItAvyuM tyAre caturmAsa daramyAna pAlItANAmAM rahIne temaNe dharmArAdhana karyuM hatuM. saM. 1996mAM zAsanasamrATa gurudevanA padAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati, kaviratna, zAstravizArada pUjyapAda zrImad vijayalAvayasurIzvarajIe amadAvAdamAM catumasa karyuM tyAre cAra anuyAgamaya paMcamAMga pUjyazrI bhagavatI sUtra'nuM saMpUrNa vyAkhyAnazravaNa saM. 1997ne phAgaNa mAsa sudhI karyuM hatuM, saM. 199hma zrI zatruMjayanI dakSiNa taraphanI taLeTImAM AvelA rohIzALA mukAme pratiSThA prasaMga hatA e ja samaye temaNe surisamrATa gurudevanA varada haste caturtha vrata aMgIkAra karyuM hatuM, ane amadAvAdamAM catumasa sthita pU. A. zrIvilAvaNyasarIzvarajI ma. pAse temaNe saMpUrNa "zrI AcArAMgasUtranuM vyAkhyAnazravaNuM karyuM hatuM. saM. 2000nI sAlamAM temane agiyAre aMge saMpUrNa rIte sAMbhaLavAnI bhAvanA thatAM zrI vijaya lAvaNyasUrijIne caturmAsa karavI "zrI ThANAMgasUtra'nuM kyAkhyAnazravaNa karyuM hatuM. e ja samaya daramiyAna temaNe bAravatAM uccAravA mATe pUrva taiyArIo karI, mAcha sezana jaja zrI. suracaMdabhAI badAmI ane dharmarasika vakIla maNilAla ratanacaMda vagerenI bAravratanI noMdhabuko maMgAvI A. vijayalAvaNyasarijI pAse kharaDa taiyAra karyo hate; sAthe ja elisabrIja tarapha baMdhAtA temanA zAMtisadane baMgalAmAM prabhu maMdira baMdhAvavAnI taiyArIo karI hatI. temaNe vidhi sahita zrInavapadajInI oLIo karI hatI ane bIjAne paNa karAvI hatI. sukRtavya:-- saM. 1989mAM kadaMbagiri tIrthamAM kadambavihAra prAsAdanI bhamatImAM moTI devakulikA baMdhAvI prabhupratimAo padharAvI hatI. saM. 1991mAM zeDa mANekalAla manasukhabhAIe kADhelA saMghamAM pite svataMtra rasoDuM rAkhI sAdharmika baMdhuo ane sAdhu-sAdhvIone sAre dharmalAbha lIdhe hatA; emAM lagabhaga trIza
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hajAranu' temane kharaca thayuM hatuM. sa. 1995mAM sarisamrATanI nizrAmAM pAlItANe byutIna karelA mRturmAsa daramiyAna aSTottarI mahApUjana Adi mAMgalika anuSThAne karAvI lagabhaga sAThe hunnaranuM kharca karyu hatuM. saM. 1999mAM rAhIzALAtIthanI aMjanazalAkA ane pratiSThAmahAtsavamAM cAra hajAra lagabhagane vyaya karI mULanAyaka zraAdIzvara bhagavAnanI pratimA padharAvI hatI temaja eka pASANunI cAvIzI bharAvI hatI. sAMsArika laghubaMdhu munirAja zrIjasavijayajI mahArAjazrInI paMnyAsapadavInA maheoNtsavamAM lagabhaga vIza hajAra rUpiyA kharcyA hatA. sa. 2000nI sAlamAM kalikAlasarvajJa zrIhemaca MdrasUrIzvarajIe racelA * siddhahema zabdAnuzAsana ' graMthane chapAvavA mATe 20 thI 25 hajAra rUpiyA kharaca karavAnI udAra bhAvanA pragaTa karI hatI. A uparAMta chUTaka kAryomAM emaNe pAtAnI lakSmInA sadupayeAganA pravAha vahetA rAkhyA hatA. samAjasevA -vIzA zrImAlI jJAtinA bhAI-baheno ane bALaka-bALikAonA ArAgya saMpAdana arthe eka davAkhAnuM calAvyu` hatu`. keLavaNInA kAmAM paNa temaNe avAranavAra sakriya sevAe ApI hatI. jaina bhojanazALA, pAMjarApeALa vagere saMsthAeAnu laDeLa vadhArI ApavAmAM temaNe tanate mahenata karI hatI. kaMTrAlanA jamAnAmAM leAkeAte sastA dare kApaDa maLe e mATe prayAso karyAM hatA, keTalAka jaina kuTubanA nibhAva arthe temaNe mUMgI sArI madado ApI hatI. kerTImAM gayelA keTalAye kaisAnA cukAda ApavA teo ghaNI vakhata lavAda tarIke nimAtA ane baMne pakSAnu sa MtoSakAraka samAdhAna karAvI detA. zeTha ANujI kalyANujInI peDhI, tatttavivecaka sabhA, maskatI mArakITa esesiezana vagere saMsthAomAM paNa temaNe ghaNI sevA ApI hatI, aneka dharmabaMdhuone na mAge joDavAmAM teo sadA prayatnazIla rahetA hatA. A rIte temaNe samAjanI anekavidha saMsthAmAmAM amUlya sevA ApI hatI. sasthAomAM sthAna akhila bhAratavaSIya jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMdha samatAnI saMsthA je roTa khANu dajI kalyANajInI peDhInA nAme prasiddha che tenA teo kuzaLa pratinidhi hatA. zrI tattvavivecaka sabhAnA ane zeThe jinadAsa dharmadAsanI peDhInA mAnada pramukha hatA. vaLI, kheDADhAra pAMjarApALa jaina bhAjatazALA, maskatI mArakITa kApaDa mahAjana esesIezana, jaina vIzA zrImAlI jJAtivyavasthApaka kimiTa, jaina vIzA zrImAlI rIlIpha meDikala kamiTi vagere sa MsthAonA cunaMdA sabhya hatA. svabhAvaH---upayu ta vigatamAMthI ApaNune temanA svabhAvane paricaya thAya che ke te dhama zraddhALu, dRDha nizcayI, sUkSmadraSTA, dUradI, tattvajijJAsu, mAnavapremI, prANIo pratye dayALu, saraLa ane mitabhASI hatA. prastuta graMthanA sa-- temanI jijJAsAvRtti anusAra jyAre temaNe sAMbhaLyu" ke, kalikAlasarvajJa zrIhemacaMdrasUrIzvarajI mahArAje raceluM siddhahemazabdAnuzAsana vyAkaraNa atyAra sudhInA vyAkaraNa graMthAmAM avvala naMbaranuM sthAna bhogave che eTalu ja nahi; jaina ya! jainetara, prAcIna ke arvAcIna sahu kAI guNAnurAgI vidvAna e hakIkata kabUle che. vaLI, temaNe racelA vyAkaraNa para temaNe ja racelI nAnI-moTI TIkA te! che ja, mAtra abhyAsa nAmanI vizALakAya TIkA je 84 hajAra zlokapramANu temaNe ja racI hatI paNa ApaNA kamanasIbe ke kALAdi doSathI khaMDita thaI che ane mAtra truTaka aMzamAM 20 hajAra leAkapramANu chUTA vibhAgomAM maLe che paNa aghAdhi mudrita thaI nathI. A sabaMdhe keTalAye vidvAna sagRhasthAnI evI manekAmanA hatI ke maLe che teTale bhAga paNa zuddha karIne chapAvAya ane bAkInA truTaka bhAganI atyAre maLI AvatA tamAma vyAkaraNa graMthane sAme rAkhI tulanAtmaka paddhatie anusa'dhAna-TIkA racAya to jaina sAhityane mA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha mahatvanuM prakAzana pAme. A apUrva kArya karavA mATe temaNe prayatna karavA mAMDyo paNa jyAre temaNe keTalAka vidvAne ane gRhastha mAraphata jANyuM ke kAryane barAbara nyAya ApI zake evA vyAkaraNa vAcaspati, kaviratna, zAstravizArada AcArya vijayalAvaNyasarIzvarajI mahArAja sAheba ja che, tyAre temanA harSano pAra rahyo nahi, AthI AcAryazrIne A kArya savara karavAnI temaNe vinaMti karI. . vi. saM. 2000mAM 50 pUjya AcArya zrImaddavijayalAvaNyasUrijI ma. sA. amadAvAdamAM caturmAsa sthita hatA tyAre prastuta graMthanA prakAzana kAryamAM keTale kharca thaze? ane dara varSe keTalA kharcane vyaya karavo paDaze? vagere bAbato pUchI tyAre mAhitI ekaThI karatAM temanA jANavAmAM AvyuM ke lagabhaga 2 hajArano kharca thaze ane dara varSe bethI aDhI hajArano kharaca karavo paDaze ema karatAM lagabhaga daza varSe A kAma pUruM thaI zake evI hakIkta sAMbhaLIne temaNe A graMthanA prakAzana mATe bevaDA utsAhathI kArya AraMbha karavA mATe nirNaya jAhera karyo. paraMtu aphasosa che ke, A graMtha jue e pahelAM teo svargastha thayA. mAtra A graMthanAM keTalAMka chapAyelAM che te joI zakyA hatA eTaluM ja mAtra ApaNane samAdhAna Ape che. ' pitA ane kAkAnA dhArmika saMskAromAM ucharelA zeTha sArAbhAI, jayaMtIbhAI ane cInubhAI e pitAnA kAkAzrInuM raNa adA karavA mATe A sukata kArya AgaLa dhapAvye rAkhyuM che jenA pariNAme A vyAkaraNano prathama vibhAga pragaTa thaI zakyo che. A mATe kAkAzrInAM adhUrAM kAmone pUrAM ka bhAvanA rAkhatA zeTha sArAbhAI vagere bhAIone A prasaMge dhanyavAda Apa ghaTe che. mAMdagI ane aMtima ArAdhanA - zeTha cImanalAlabhAI AnaMdathI dharma ArAdhana karatA hatA. e samaye ThANugasUtranuM trIjuM kANuM saMpUrNa sAMbhaLI lIdhuM hatuM. bAravratanI TIpa taiyAra karIne bAravrata uccAravAnI ane pitAnA baMdhAtA baMgalAmAM jinamaMdira karAvavA mATenI zarUAta karI cukyA ane khaMbhAtamAM virAjatA surisamrATanA vaMdana nimitte javAnI taiyArI karatA hatA evA ja samaye teo acAnaka mAMdagImAM paTakAI paDayA. jotajotAmAM vyAdhie ugrarUpa dhAraNa karyuM. amadAvAdanA DokaTaro A vyAdhi AgaLa hArI gayA, muMbaInA bharUcA DokaTara AvIne vIseka divasa rahyA, paNa temanI jIvanadorI TuMkAvA mAMDI, AdaryA kAma adhUrAM rahyAM ane chevaTa sudhI dharmadhyAnamAM mana parevI vi. saM. 2001nA piSa vadi 9nA divase prabhu pratimAnAM darzana karI, munirAjane vaMdana karI A phAnI duniyA choDI cAlyA gayA. - temanA kuTuMbIoe maLIne vi. saM. 2001nA caitra mahinAmAM svargasthanA kAraNathe aThThAI mahatsava karI vIza hajAra rUpiyAne sadvyaya karyo. upasaMhAra - , "Uge te Athame ane khIlyuM te karamAya'e zAzvata niyama mujaba zeTha cImanalAlabhAI jamyA, vikasyA ane jhaLakyA. jIvanane prabhAta kALathI saMdhyA samaya sudhI temaNe potAnI jIvanasAdhanA uttarottara dIpAvI saMsthAnA anama raMge upara kALI rAtanA aMdhArAM DhoLAvA mAMDayAM ne e jhabukatA tAro sadA mATe asta thaye paNa mAtra akSararUpe banI rahI emanI A suvAsabharI jIvana gAthA. eka bhAIe cAritrajIvanane dIpAvyuM jayAre bIjA bhAI e gRhasthajIvanane ajavALyuM. e baMne Adarza jIvane ApaNane preraka bane, e ja zubhecchA. - prakAzaka
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ upo du ghAta [ pUrvArdha ] lekhaka: 5. aMbAlAla premacaMda zAha; vyAkaraNatIrtha. saMpAdaka ane pUraka [ AcAryavarya zrImadvijayelAvaNyasarIzvarajI ] kalikAlasarvajJa zrImadda hemacaMdrAcArya mahArAje racelA rindra-rAjanurAsana para lagabhaga 84000 zlekapUrane umAgaDha nAmane brahabhyAsa temaNe ja che paraMtu ApaNAM kamanasIbe e pUrepUrA maLato nathI. je chUTakavuTaka bhAga maLI Ave che tenuM yogya hAthe saMpAdana thAya evI vidvAnonI mAgaNI rahyA karatI. eka subhAgI paLe AcAryavarya zrImad vijayalAvaNyasUrIzvarajIe enuM saMpAdanakArya hAtha dharavAne puNyasaMkalpa karyo. temaNe joyuM ke truTaka aMzene ja pragaTa karavAthI lekene e bahu upakAraka nahIM thAya ane A vicAraNAe A kAryane mahAbhArata kAma banAvI mukayuM. temaNe truTaka ane anusaMdhAnarUpe pUrA karI e nyAsane akhaMDita svarUpe janatA samakSa mUkavAnI hAma bhIDI. AcArya zrI hemacaMdrasurijInI zailIne vaphAdAra rahevAnuM A mahAbhArata kAma keTaluM kaparuM che ene khyAla videne AvyA vinA na ja rahe. kharuM jotAM vyAkaraNusUtrane marma samaja, ene pUrvApara saMbaMdha joDa, Itara vaiyAkaraNanA mate pacAvavA, enI mImAMsA karI pitAnA matanuM samarthana karavuM, Itara viSenuM samAdhAna ApI samanvaya sAdhavAnuM ekIsAthe jJAna ane cIvaTa rAkhavI e bahuzruta pAMDiya vinA sAdhI na ja zakAya. zrI hemacaMdrAcAryajIe A vyAkaraNanA ATha adhyAye racelA che. chelle adhyAya prAkRta bhASA saMbaMdhe che ne sAta adhyAyamAM saMskRta bhASAnA samagra niyama sUtrabaddha karyA che. enA upara temaNe pote rAtti, vR tta ne A vRdajANa nI racanA karelI che. A sthAnanA prathama adhyAyane eka graMtha Aje pragaTa thAya che, temAM prathama yAdanAM cheTalAM cAra sUtro ne samagra bIjA pAda paranA nyAsanI racanA AcArya zrIvijayalAvaNyasUrijIe karelI che. enI AlocanA karavAnuM kAma te taddavidonuM che. alabatta, AcArya hemacaMdrasUrijInI zailIthI A racanAmAM bhinnatA jaNAI Ave tenuM kAraNa te A hemacaMdrasurijI pachI thayelA dhuraMdhara vaiyAkaraNee nabanyAyamAM AlekhelI racanApaddhatine pacAvatAM, temanA matanI mImAMsA karatAM ne temanuM samarthana meLavI A nyAsane Aja sudhInA vaiyAkaraNamAM paNa pratiSThita banAvavAnuM hoya ema lAge che. vRttimAM jaNAvela artha kaI rIte sutramAMthI niSpanna thayo, e aMge pUrva sUtranI anuvRtti athavA anuvartamAnanI nivRtti, samasta padane vigraha, paribhASA vagerenuM anusaMdhAna, ekavacana-bahuvacanAdinAM phaLa tathA udAharaNa ane pratyudAharaNagata abhinava zabdonI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : saMpAdaka ane pUraka sAdhanika, tene lagatI carcA ane samanvaya, temaja avataraNa ane upasaMhAra vagerene temaNe samAveza karyo che. A rIte joIe te zrI hemacaMdrasUrijInI zilIne vaphAdAra rahevAmAM anusaMdhAnanI racanA thayelI jovAya che; chatAM je sthaLe navI zailInuM darzana thAya che te te Adhunika pariSkArapaddhatine dhyAnamAM rAkhIne ja kareluM che. vizeSataH prAcIna zailIne ja AmAM mukhyapaNe sthAna ApeluM che. A bRhavyAsanA adhyAyone te te sahAyaka sAmagrIthI alaMkRta karavAno vicAra paNa temaNe ja karyo nathI ane tethI tenA pariziSTomAM zrI hemacaMdrAcArya racita pajJa TIkA sahita fjInurAsana ane temaNe ja racelA sUkAi mAne eka adhyAya pUrato bhAga zrIabhayatilakasUrijIe tenA para racelI vyAkhyA sAthe Ave che. vaLI, gujarAtI zabdAnukramaNikA ApIne AkhAye aMdhane sAMge pAMga ne upayogI banAvavAno vicAra emaNe AmAM AvarI lIdhuM che. A kArya kevuM pAMDityapUrNa ane zramasAdhya che e sahune saheje jaNAI Avaze. AcAryazrInuM vyAkaraNaviSayaka jJAna agAdha che ne sAthe ja darzanazAstra temaja sAhityanA paNa teo prakhara abhyAsI che e temanI graMtharacanAothI paNa jaNAI Ave che. temaNe zrImadda umAsvAti mahArAjakRta "tatvArthIdhigamava'nAM darzanamUlaka traNa sUtra uparanA bhASya ane zrIsiddhasenagaNinI TIkA upara vizada ane bhAvavAhI "trisUrIprakAzikA' nAmane prauDha graMtha lagabhaga 4000 kapUrane banAvyo che. vaLI, "dhAturatnAkara 'nA sAta bhAgo je 4 lAkha zlokAtmaka che, je pragaTa thaI cUkyA che. A sivAya zrI hemacaMdrasUrijIta "kAvyAnuzAsana' para je "alaMkAracUDAmaNi' nAmanI TIkA ane te para viveka-TippaNa che tene dhyAnamAM rAkhI eka vizALakAya TIkAgraMthanI racanA karI rAkhelI che, je samaya AvatAM pragaTa karavAmAM Avaze. temaNe zrImadda yazovijayajI upAdhyAya jevA pratibhAsaMpanna dArzanika vidvAnanA graMtha para TIkAo racI che, temAMthI atyAra sudhImAM varSanI nathI, nathI uparanI TIkAo prasiddha thaI cUkI che ane ane sacavA temaja vorA uparanI TIkAo chapAI rahI che. vaLI, vidhAtAne viThananI bhALa jyAM sudhI lAgI nahAtI tyAM sudhI AvI je graMtha eka mAtra gadyakAvyamAM mUrdhanya gaNAta. prasiddhi pAmelA e mULa mAtra graMthane bahu ochAjaNa hAthamAM letA. AthI tenA para vizada TIkA racavAnuM kArya paNa temaNe hAtha dharyuM che. harSanI vAta che ke e graMtha paNa Aje chapAI rahyo che. A uparathI emanI samartha prajJAne sahu koIne khyAla AvI zakaze. A viSe ahIM vadhu vivecana karavuM ucita nathI, vidvAnI samabhAvI dRSTi ja ene mANI zakaze. chevaTe eTaluM ja kahIza ke, zrI hemacaMdrAcAryajInI duSkara vyAkaraNaracanAmAM ja AcArya zrIvijyalAvaNyasurijInA rathanAsaMka95nuM mahattva samajAze.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAra [ AcAryavarya zrImada hemacaMdrasUrIzvarajI ] upakrama : | gujarAtanA ItihAsamAM AcArya zrI hemacaMdrasUrijInuM jIvana ane kavana anekhuM sthAna dharAve che. gujarAtamAM ja nahi balka AkhAye bhAratavarSamAM emanA jevA saMka95siddha karmaTha, pratibhAzALI vidyAnidhi ne popakAraparAyaNa tyAgamUrti vibhUtinI jeDa jaDavI muzkela che. emanuM nAma letAM ja vividha bhASAvizArada, apratima dArzanika, preraNAzALI mahAkavi ane rASTranirmAtA tarIke ekIsAthe evA adbhuta lAge che ke emanuM koI paNa eka citra emanA jIvananA vividha pAsAonuM pUrepUruM pratibiMba pADatuM hoya ema na kahI zakAya. chatAMya emanA viSe je kaMI sAmagrI maLI Ave che e uparathI lAge che ke emanA jIvana namAM abhUtapUrva zakitaone saMcaya thayele hato; ene kevI rIte vikasAvI temaNe mAnavajIvananA vikAsanI siddhiono Adarza janatA samakSa mUko e rasaprada vigatonI saMkalanAye ApaNI mama 9 cetanAmAM kharekhara, saMjIvanI prere evI te che ja. AthI emanA sAhityamAMthI pragaTa thatI pratibhA, rASTramAM emanuM sthAna ane preraNuM temaja prastuta graMthanirmANamAM emanA jIvananI pahelethI laI chevaTa sudhI kevI ghaTanAoe sthAna meLavyuM tenI jhAMkhI karAvatAM "siddhahemacaMdra vyAkaraNa saMbaMdhI vigate TUMkamAM AlekhIza. sAhityika jIvanadarzana : zrI hemacaMdrasUrijInA sAhityika jIvanano abhyAsa karIe te ApaNane e lAgyA vinA na ja rahe ke sAhitya kSetramAM evo kayo viSaya che ke je emanAthI achUte rahyo hoya ? emaNe veda-vedAMgathI mAMDIne itihAsa ne purANa, gRhyasUtrane Ayurveda, Agama ne darzana, vyAkaraNane keza, chaMdane sAhitya, tiSa ne maMtra, yoga ne rAjanIti, prAkRta ne dezyae badhAya sAhityanA udadhi le che. enuM darzana temanA che ane pratyeka graMthamAM chUTe hAthe verelAM udAharaNe temaja viSayamImAMsAmAM joI zakAya che. emane maMtharAzi joIne te daMga thaI javAya. ApaNane emane je jJAnavAraso maLe che e pAchaLa siddharAja jayasiMha ane paramahaMta kumArapAlane hAtha na hata-preraNuM na heta to e jJAnarAzinuM sarjana thayuM hatuM ke kema e eka prazna banI rahe che. emaNe je graMtha racyA che ne Aje maLI Ave che tenI plekasaMkhyA sAthenI noMdha vidvallabha munirAja zrI puNyavijayajIe ApI che te ja ahIM ApuM chuM ? vyAkaraNa ane tenA aMge : kapUra 6. uSNadigaNa vivaraNa. 3250 1. siddhahema ladhuvRtti. 6000 7. dhAtupArAyaNa vivaraNa. 2. siddhahema brahavRtti. 18000 keza: 3. siddhahema khUhanyAsa. (apUrNa) 84000 8. abhidhAna ciMtAmaNi-panna 4. siddhahema prAkRtavRtti. 2200 TIkA sAthe. 5. liMgAnuzAsana-saTIka. ka684 9. abhidhAna ciMtAmaNi pariziSTa, 204
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4H racanAkauzala 10. anekArtha keza. 1828 itihAsakAvya vyAkaraNa sAthe: 11. nighaMTu zeSa (vanaspativiSayaka) 396 17. saMskRta-pAzraya mahAkAvya. 2828 12. dezI nAmamAlA-paNa TIkA sAthe. 3500 18. prAkRta-vAzraya mahAkAvya. 1500 sAhitya: itihAsakathAkAvya ne upaderA: 19. triSaSTizalAkApuruSacarite 13. kAvyAnuzAsana-patta alaMkAracUDAmaNi (mahAkAvya-dazaparva). 32000 ane viveka sAthe. 20. pariziSTa parva 3500 yoga: " 14. denuzAsana-chaMdaDAmaNi TIkA sAthe.3000 21. yogazAstra-svapajJa TIkA sAthe. 12 pachao nyAya: stuti-stotraH 22. vItarAga oNtra. 188 15. pramANamImAMsApatta vRtti sAthe 2500 23. anya vyavaheda dvAtrizika. (padya) 32 (apUrNa) 24. agi vyavaccheda dvAaizikA. , 32 16. vedAMkuja (dijavadanacapeTA). 1000 25. mahAdeva stotra. racanAkauzala emanI A apUrva racanAkRtio mATe temane pUrvanA graMthakArene jevA paDyA che ne tethI ja pUrvanA graMthamAM rahelI kSatione sudhAratA, pitAnI navI mAnyatAone rajU karatA ne sahunA prajJAtejane pitAnI mArtaDa maMDalathI pratibhA prabhAmAM saMkramAvI detAM temaNe pratyeka vidhya upara lalita pravAhabharyuM sAhityasarjana karI gujarAtanuM mukha ujjavaLa banAvyuM che. emanI racanAmAM temaNe jUnAM vacamAM navI cetanA reDI che. tatkAlIna samasyAonA ukela tAjI ne rocaka bhASAmAM ApyA che. gUDha ne rahasyavANIne vizada ne pAradarzaka banAvI che. ekAMgI vidhAnane vyApaka arthamAM ghaTAvyuM che ne AleganAmAM udAratAne bodha bharI dIdhA che. nirarthaka vistAramAM e rAcatA nathI. kilaSTatA emane bhAvatI nathI. jUnuM-purANuM ne anupayogI vastudarzana emane gamatuM nathI. AvuM maulika racanAkauzala hevA chatAM emaNe paraMparAne uvekhInathI. emaNe maharSi pANini ne pataMjaline smaryA che, ne temane aNusvIkAra karyo che; kavIzvara A0 zrIsiddhasenasUrijIne dhanapAlane pratiSThita mAnyA che; vAcaka umAsvAti ne zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNanI vizeSatAo kabUlI che. zAkaTAyana ne jenendranA pramANethI potAnI vANIne pratiSThita banAvI che. vaLI, dakSiNanA pAMDityasvarUpa gaNAtI pUrva-uttara mImAMsAne temaja takSazilA ne kAzmIranI vidyAne gaMbhIra paricaya-AbhAsa emaNe ja pahelavahele gujarAtane karAze che. AvA samartha samanvayAtmaka pratibhAnuM jIvaMtacitra bIjuM kayuM hoI zake? ekalA hemacaMdrAcAryajInA samagra graMthane mArmika abhyAsI sakala zAstra vizAradapaNuM meLavI zake emAM zaka nathI. e graMthano vAMcanAra kaMTALato nathI ke thAkato nathI, eve saMjIvanI strota emAM vahyA kare che. enA abhyAsIne ema paNa lAgyA vinA rahetuM nathI ke zuM pANini ke pataMjali, zu akSapAda ke zaMkara, zuM mammaTa ke bhaddhi, zuM vyAsa ke kAlidAsanI ekasAmaTI pratibhA A mAnavImAM saMkramaNa karI beThI che? pratyeka viSayanI racanAmAM jJAnane pracaMDa dhodha varasI rahele jaine thaI Ave che ke emaNe A badhuM kayAre vAMcyuM ne lakhyuM haze ? teo rAjavIone kyAre maLatA ne mAnavIone kayAre upadezatA haze ? emaNe tapa, sAdhukriyA, pratikramaNAdi vihArane avakAza kevI rIte
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdughAta : 5 meLavyuM haze ? zuM emanA nivAsasthAnamAM rAtadivasanA kALavibhAga nahi hoya ? emanA kalevaramAM UMgha ne thAkanA virAma nahi hoya ? kalpanA tyAM pahoMcatI nathI, chatAM e svapna nathI ja. ApaNuM akarmaNya sthitine ja emAM paDaghe che. vastutaH zrI hemacaMdrAcAryajInI smaraNazakti agAdha hatI te samanvayanA nameSathI emanI pratibhA sarjananuM sAmartha dAbavatI hatI. graMthasarjana mATe emaNe vAtAvaraNa paNa nirmaLa ane anukULa banAvyuM hatuM. kamAvaritakAra emanA AsthAnA vidyAsabhAnuM varNana kare che te ullekhanIya cheH zrI hemacaMdrasurijInuM je AsthAna che temAM vidvAne pratiSThita che, je brahmollAsa ne bhAratInuM pitRgRha che, jemAM mahAkavio abhinava graMthanirmANamAM lAgelA che, jyAM paTikApATalI ne paTa upara lekha lakhAI rahyA che. zabdavyutpatti mATe UhApoha thatA rahevAnA kAraNe je sthAna suMdara lAge che. jayAM purANu kavio dvArA prayukta zabda daSTAMtarUpe ulikhita karavAmAM Ave che." temanA graMthane bhAratIya prAcIna jaina-jainetara vidvAnoe mAnya rAkhyAM hatAM. temanA abhidhAnaciMtAmaNi' ane anekArthakAza' ne prAcIna aneka jainetara TIkAkAroe paNa upayoga karIne prAmANikatAnI chApa AMkI che. chanda zAstranA TIkAkAra halAyudha jevA vidvAne to temanI kRtimAM zrI hemacaMdrasurijInA keTalAye graMthasaMdarbhe apanAvI lIdhA che. jenAcArya malayagirijI jevA AgaTIkAkAre to temane "guru ' mAnIne abhivAdana karyuM che. temanI graMtharacanAnI A nAnIsUnI siddhi na gaNAya temanA ziSya devacaMdrasUrie temane mATe je " vidyAbhonidhimaMthamaMdaragiri' kahyuM che e vizeSaNa sArthaka nIvaDayuM che. pAzcAtya vidvAne te temane Ocean of the knowledge-jJAnamahArNava kahIne saMbaMdhe che. che. pITarsana jevA videzI vidvAne temanA viSe eka vyAkhyAnamAM noMdha ApI che te to kharekhara, bhAratanA AtmasammAnanI gauravagAthAnuM bhAna karAve evI che. teo kahe che- " hemacaMdra e gujarAtanI mahAna vibhUti ne saMpatti che. saMsArane koI paNa mahAdeza evI vyaktine oLakhAvatAM merI magarUrI laI zake che." jarmana vidvAna che. vinTaraniTsa kahe che: "hemacaMdra kavi ane sAkSara baMne tarIke vipula graMthanuM sarjana karanAra ane buddhizALIomAM zreSTha evA thavAmIomAMnA eka hatA. hemacaMdranuM RNa kevaLa gujarAta ane jaina samAja upara ja che ema nahIM; teo te potAnI vyAkaraNa, koza, kAvya ane chaMda zAstranI mahatvanI temaja upayogI kRtio dvArA sarvasAmAnya saMskRta sAhityamAM paNa sammAnabharyuM sthAna bhogave che. hemacaMdra kavi karatAM vadhAre sAkSara ane upadezaka che ane chatAM temanAmAM kAvyanI camatkRtinI ke kAvyarasanI khAmI dekhAtI nathI." AvA aneka purAvAo ahIM noMdhI zakAya paraMtu ahIM pAzcAtya vidvAnanI mAtra be prazasti nAM TAMkavAnuM kAraNa e che ke, keTalAka bhAratIya vidvAne zrI hemacaMdrasUrijInA graMthane prAcIna graMthe sAthe sarakhAvatAM temAMthI utArAe lIdhAnI ane temanA graMthomAM maulika tattva ochuM hovAne AkSepa kare che, temane potAnI sAMpradAyika dRSTi ane adhakacarA pAMDityane AthI khyAla Ave. vAstavamAM zrI hemacaMdrasUrijInuM daSTibiMdu keLavaNIviSayaka che ane teo pote ja prAcIna graMthakartAonuM Rgu kare che tyAre emane viSe evo AkSepa bhAgye ja daI zakAya. AthI emanI racanAnuM mUlya jarAye
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : racanAkauzala edhu' thatuM nathI, e te spaSTa che ke pUrva vidyAone vArasA uttaramAM Ave ja. jenI racanA maulika gaNavAmAM Ave che te 'bhagavadgItA' ke 'zAMkarabhASya' jevA graMthAmAM paNa temanAthI pUrve thayelA vidvAne vArase nathI UtarI Avye ema kANu kahI zakaze ? e vidvAne 'uniSadeza' vAMcIne gItA' te ane auhatArkika vasukhanA graMthai vAMcIne zAMkarabhASya 'te A rIte avalAke vedAMta ane bauddhadananA samanvayanI sudhArelI AvRttirUpa mAnaze kharA ? kharI rIte vidyAnI cAlu paraparAmAM enI chAyA peAtAnI graMtharacanAmAM AvyA vinA na ja rahe. enI sAcI vizeSatA te! e prAcIna vidyAonu dahana karavAmAM ane tatkAlIna samAjane upayogI banAvavAmAM ja rahelI che. zrIhemacaMdrasUrijInA graMthAmAM A vizeSatA kharAkharadekhAya che. ema nahota teA temanA ja samakAlIna jainetara vidvAnee emane stA ja na hota. ahIM enA be-traNa namUnAe teAMdhIe chIe: emanA ja samakAlIna zaivamahAdhIza gaDa bhAvabRhaspati jevA mahAvidvAna AcAryazrInA caraNamAM vaMdana karatAM kahe che-- "RtumAMIt sava paDyu+ nAtha! niSA, kaSAyapradhvaMsAt vikRtiparihAravatamidam / idAnImudbhidyannijacaraNa nirloThitakale - jalaklinnairannairmunitilaka ! vRttirbhavatu me // " he nAtha ! ApanA caraNuyugalanI nikaTamAM kyAyane tyAga thavAthI vikRtinA tyAganuM [ AMtarika vikAranA kAraNarUpa kaSAyanA tyAganuM ] vrata yAcAra mAsa paryaMta mane 3DIrIte thayuM che. AthI huM munitilaka ! jeNe peAtAnA caraNamAM kali-kaSAyane kacarI nAkhyA che evA mane have A AvirbhAva pAmatuM vikRtiparihAranuM vrata varte che, tethI jaLathI bhI yelA annathI mArI vRtti hai; arthAt AbhyaMtara vikRtinA tyAga prathama thayA ane dugdhAdi bAhya vikRtine tyAga have mane thAo." kumArapAlanI ahiMsApravaka sAdhanAnI saphaLatA joine brAhmaNu paMDita zrIdhare zra hemacaMdrAcAryanI prarzAsta eka prasaMge A rIte gAI hatI : .t 'pUrva vIrajinezvare bhagavati prakhyAti dharma svayaM, sataryabhaye'pi mantriNi na yAM kartuM kSamaH zreNikaH / aklezena kumArapAlanRpatistAM jIvarakSAM vyadhAt, ', yasyAsAdya vastudhAM sa paramaH zrIhemacandro guruH // "je vakhate sAkSAt bhagavAna mahAvIrasvAmI te jete dhakheAdha karanAra hatA ane abhayakumAra jevA jene prajJAvAna putra svayaM maMtrI hatA te rAjA zreNika paNa je jIvarakSA na karI zako te jIvarakSA, jemanA vacanAmRtanuM pAna karIne kumArapAla anAyAsa rIte sAdhI zakayo che, te zrIhemacaMdrasphUrajI kharekhara, eka mahAna guru che. " rAjapurAhita zrIse mezvara kavie temanI prajJA-pratibhAne ali ApatI kAvyapa ktimAM tA emanA jIvanadarzananA niceDa rajU karI dIdhA che- * "vaiduSyaM vigatAzrayaM zritayati zrIhemacandre gurau / '' " zrI hemacaMdrasUrinu nirvANu thatAM te vidvattA AzraryAvaheANI banI gaI.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ A ullekhe ApaNA jainetara vidvAneAne che. kheAdhapATha nathI ApatA. Aje paNa muhura jevA pratiSThita vidvAne lakhele ' zrIhemacaMdranuM... jIvana ' nAmane graMtha, zrI, dhUmaketunI evinI klame AlekhAyelI zrIhemacaMdrAcArya' nAme jIvanakathA, te zrI madhusTana medI jevA vidvAne racelA haeNmasamIkSA ' nAmane gra'; zrIhemacaMdrAcAryajInA vyaktitvane khAsA paricaya ApI rahyA che. ' zrIhemacaMdrasUrijInu' rASTramAM sthAna ane preraNA : upedyAta : 7 " santyanye kavitAvitAnarasikAste bhUrayaH sUrayaH, kSmApastu pratibodhyate yadi paraM zrIhemasUregirA / unmIlanti mahAmahAMsyapi pare lakSANi RkSANi vai, no rAkAzazinA vinA yata ! bhayatyujjAgaraH sAgaraH // " [jhinamahanata-vumA pArita ] kavitA racanArA rasika kavie-sUrie tA aneka lAdhe paraMtu rAjAne pratikSeAdha karavAmAM te zrIhemacaMdrasUrijInI vANI ja asAdhAraNa gaNAya. kemake, AkAzamAM atyaMta tejasvI evAM lAkheA nakSatra Uge che paraMtu sAgaranA nadI khaLabhaLATa te! pUrNimAnA caMdra sivAya thato nathI. ' 66 kavitA racavI ke kAI paNa viSayanA graMthatuM Alekhana karavu e eka vAta che paraMtu siddharAja ne kumArapALa jevA rAjakuzaLa nRpatine pratikhAdha karavA e asAdhAraNa rAjanItinipuNatA ane vyavahAradakSatA vagara zakaya nathI. rASTranirmANumAM zrIhemacaMdrasUrine! phALo kevA haze enA mama` uparanA zleAkamAM ane agAu jaNAvela zrIdhara paMDite gAyelI prazastimAMthI paNa sUcavAya che. bIhemacaMdrasUrijInI rAjanItijJatA mATe Aje e mata pravarte che paraMtu siddharAja ane kumArapAlanA tihAsanA abhyAsIo jANe che ke, siddharAja ane kumArapALa vacce vaimanasyanI UMDI khAI banelI hatI; tee sAmasAmA pUrva-pazcima mahArathI hatA; chatAM zrIhemacaMdrAcAyajIe pAtAnI dIdI pratibhAthI e be vacce toDa kADhI ApyA e ja emanI rAjanItijJatAnuM utkRSTa nidarzana che. prAcIna graMtho ne caritro kauTilyane sarvotkRSTa rAjanItijJa tarIke oLakhAve che paratu teNe eka rAjavaMzane nirmULa karI bIjAnI sthApanA karI tyAre sahaja rIte rASTrane keTaluMye khamavuM paDayuM haze, keTalAMye hatyAkAMDa ne rAjapyAdAMonA kAvAdAvAnI lIlAe bhajavAI haze, jyAre zrIhemacaMdrasUrijIne zramaNatvanI maryAdAe hatI. enA aucityane khyAlamAM rAkhI rASTrane vidyAtaka evI kAI pravRtti hAtha dharyA vinA rASTra ane varAtI zRMkhalA joDI ApI, tene surakSita banAvI rAkhavAmAM je kuneha dAkhavI che te kAraNe kahe! ke akasmAtathI kaheA---paNa caulakacavazanA A gauravazALI yuga haimayuga-suvayuga kahevAya che je rAjavazanA yAjaka e AcAryanA nAmane sAIka kare che; eTalu ja nahi lagabhaga 700 varSa vItyAM tAye ItihAsanA abhyAsIenA hRdayamAM e yuga Aje UMcu' Asana jamAvI beTho che. vastuta: zrIhemacaMdrAcArya nI vidhAyaka zaktimAM je prabaLa ullAsa, jvalaMta teja ane bhavya dhyeya hatuM teNe ja gujarAtanI rASTrIya asmitAne deha ApyA ane ene 'skArasaMpattithI zaNugArI jAjavalyamAna karyAM che; eTaluM ja nahi enI kALane dizAone vedhatI pratiSThA madhamadhatI banAvI rAkhavA mATe lekhanI dvArA je sAdhanA AdarI te AjasudhIke ApaNA rASTranI amUlya sapatti banI rahI che,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8: zrIhemacaMdrasUrijanuM rASTramAM sthAna ane preraNA saM. 1192 pachI siddharAja ane zrI hemacaMdrAcAryajIne paricaya uttara vadhI rahyo hate. siddharAjanuM mRtyu saM. 1199 mAM thayuM tyAM sudhInA samayamAM e paricaye je rUpa lIdhuM te viSe 'kumArapAla pratibaMdha mAM je varNana che tene bhAva ahIM udhRta karavA yogya che. vidvAnanA ziromaNi siddharAjane potAnA saMzo mATe teo pUchavAyogya lekhAyA. amRtamayI vANumAM upadeza ApatA zrI hemacaMdrasUrijIne siddharAja jyAre na maLI zakato tyAre tene eka kSaNavAra paNa saMtoSa thato nahato. siddharAja pitAnA kuLadharmamAM mugdha hatA chatAM jainadharma tarapha tenI ruci hatI. e ja kAraNa che ke, AcAryazrInA prabhAvamAM AvI teNe pATaNamAM ramya evuM "rAjavihAra', siddhapuramAM "caturmukha jinavihAra' jevAM jinacaityo banAvyAM hatAM. tenI prArthanAthI ja zrI hemacaMdrAcAryajIe samagra zabdalakSaNanA bhaMDArarUpa "siddhahemacaMdra vyAkaraNa'nuM nirmANa karyuM hatuM." A sivAya giranAra parvata para je zrIneminAtha bhagavAnanuM maMdira che te siddharAjanI udAra daSTinuM ApaNane bhAna karAve che. teNe jevI bhaktithI somanAthatIrthanI yAtrA karI tevI ja zraddhAthI giranAra ane zatrutyunI yAtrAo karI hatI. eTaluM ja nahi zatruMjyanA nirvAha mATe 12 gAmonuM varSAsana bAMdhI ApavA pitAne mahAmAtya Azukane AjJA karI hatI. vi. saM. 1199 mAM siddharAjanuM mRtyu bAvana varSanI uMmare thayuM, tyAre zrI hemacaMdrasUrijI 54 varSanA hatA. siddharAjane kaI putra nahato. kumALapALa tarapha tenI ruci nahatI paraMtu zrI hemacaMdrAcAryajInI sahAnubhUti, preraNA ane tenA sAmudrika lakSaNo parathI rAjavI thavAnI kahela bhaviSyavANInA AzvAsanathI te zrI hemacaMdrasUrijI pratye sadA AdaranI daSTie jete hato ane rAjya maLatAM tenI temanA pratyenI bhakti ananya banI hatI. kumArapAla lagabhaga 50 varSanI uMmare gAdIe Avyo. paMdara-soLa varSo te teNe zatruone thALe pADavAmAM ane rAjyane sthira karavAmAM gALyAM hatAM. e siddharAja je ja kuzaLa ane vidyApremI hato. ene trIza varSa jeTalA lAMbA rAjakALamAM eNe potAnA rAjyane unnatinA zikhare pahoMcADI dIdhuM hatuM. - siddharAja karatAMye kumArapAlamAM dhArmika vRtti vizeSa hatI. enI bhAvukatAe enAmAM dharma palaTo karavAmAM vizeSa bhAga bhajavyo hato. A dharmapalaTAe bhAratIya rAjAomAM je je-dhamI rAjAo kahevAya che temAM mokharAnuM sthAna prApta karAvyuM che ane paramahaMta tarIke pitAnuM nAma sadAkALa mATe ujvaLa banAvI rAkhyuM che. "kumArapAla pratibodha'mAM e vize vistRta hakIkate sAMpaDe che; ene sAra e che ke teNe saM. 1ra16mAM potAnA paramaguru zrI hemacaMdrasUrijI pAse jaina saMgha samakSa zrAvakanA bAra vrata aMgIkAra karyA hatAM ane e samaye teNe A prakAre keTalIka pratijJA karI hatI. rAjyanA rakSaNa mATe karavA paDatA yuddha sivAya kadI paNa pazu-prANInI hiMsA na karavI; zikAra na kara, madha ane mAMsane tyAga kare; pitAnI vivAhita strI sivAya parastrI sAthe kAmacAra na seva; rAtribhojana na karavuM, AThama-caudaza jevI parvatithie pauSadha ane sAmAyika vrata pALavuM, daraja jinedharanI pUjA karavI ne zrI hemacaMdrAcAryajInuM pAdavaMdana karavuM. kumArapAle A pratijJAonuM potAnA jIvanamAM barAbara rIte pAlana karavAmAM jAgRti rAkhI hatI. prajAjIvanA uddhAra mATe teNe ahiMsA dharmanuM sUma pAlana karAvavAnA saphaLa prayoga karyA hatA,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ upedghAta : 9 mAnavatAne halake darje pahoMcADatAM sAta byasatAnA tyAgano Adaza phelAvavA mATe rAjaAvA kADhI hatI ane citrapaTA dvArA prayatna karyo hato. teNe aneka jinamaMdira baMdhAvyAM hatAM te tIrtha - yAtrAo paNa karI hatI. kumArapAle lIdhelI pratijJAne saphaLa banAvavA mATe kohemacaMdrAcAryajInI vANI sadA tatpara rahetI. kumArapAlatI jainadharmAMmAM niSphA joI te rakhe e jainadharmane sakucita anuyAyI banI na ese e khAtara temaNe mAtra jainadharmanAM kAryo karAvavAnI utsukatA na rAkhatAM kumArapAla pAse sarva sAdhAraNu naitika kAryo karavA-karAvavAnI udAra ne vizALa dRSTi rAkhI hatI. AthI temaNe sarvatra viSenA naitika upadeza dvArA leAkabhAvanAnuM vAtAvaraNa jAmata karyuM hatuM. ane jyAM rAjaAjJAnI jarUra paDe tyAM evAM pharamAna kaDhAvI prajAjIvanane naitika AdarzanA paMthe vALI rAjyane sudRDha anAvavAmAM jyA phALA ApyA hatA. kumArapAle je mahattvanuM kArya karyuM te niziyAnuM dhana paDAvI na levAnuM hatuM. A rivAja prAcInakALathI cAlye. AvatA hatA ane tenI vArSika Avaka khetera lAkha rUpiyA lagabhaganI hatI. gujarAtamAM Aje paNa nivRziyAnuM dhana na levAnA temaja nisanatA vagere sadguNo khInna prAMte! karatAM viroSapaNe dekhAya che te e samayanI paraMparAne khyAla Ape che. vastutaH sa MpratinA samaye prajA jIvanamAM je naitika Adarzo lAyA hatA tene punaruddhAra A samaye eTale bAramA saikAmAM thayA, je Aja sudhI jaLavAI rahyo che. kumArapAle peAtAnI dhArmika vRttine sadodita banAvI rAkhavA mATe, jainadharmanA siddhAMtA ane tIrthaMkarA temaja prAcIna sUripuMgaveAnu jJAna meLavavA mATe zrIhemacaMdrasUrijIne evA graMtho racavAnI prArthanA karI; jenA pariNAme yogazAstra, triSaSTizalAkApuruSacarita ' ane pariziSTa parva ' jevA graMthAnI racanA zrIhemacaMdrAcAryajIe karI hatI. siddharAja ane kumArapAlanI kIrtine cira'jIvI banAvI rAkhavA mATe 'dvAzrayamahAkAvya 'nI temaNe racanA karI hatI; jemAM caulukaya rAjAnu yazakIna, e samayanuM prajAjIvana ane pATaNa vagere sthaLAnI AkhAdIbharyuM varNana ApaNane sAMpaDe che ne tenI sAthe vyAkaraNanA zabdanI sAdhanA peAtAnA vyAkaraNastranA krame karI batAvI che. ahIM siddharAja kumArapAlanuM jIvana AlekhavAnI diSTa nathI paraMtu zrIhemacaMdrasUrijInA jIvana sAthe sparzatI ghaTanAbhUmi pUratuM ja Alekhana karavuM uddiSTa che, tethI e viSayane vistAravA ahI cita nathI. AvI sama zaktinuM darzana karyo pachI emanA bAlyavanane, temAM dhaDAyelI zaktinI kramasara vikAsa kevI rIte thayuM ane vyAkaraNanI racanAmAM siddharAjanI preraNA kaI ghaTanAone AbhArI hatI enI jijJAsA saheje thaI Ave che, tethI TUMkamAM e upara ApaNe dRSTipAta karI laIe. zrIhemacanarsArajInuM jIvana H zrIhemacaMdrasUrine janma vi. sa. 1145nI kArtikI pUrNimAne divase saurASTramAM AvelA dhaMdhukA nagaramAM thayA hatA, temanA pitAnu nAma cAciga ne mAtAnuM' nAma pATTiNI hatuM. tenu peAtAnu nAma cAMgadeva rAkhavAmAM Avelu. tee jJAtie meTa hatA. tee kayA dharma pALatA hatA e viSe prabaMdhA ekamata nathI; chatAM temanA kuTuMbamAM jainadharmanA saMskAronA prabhAva hatA ema jaNAI Ave che,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : zrI hemacaMdrasUrijInuM jIvana cAMgadeve vi. saM. 1154 mAM zrIdevacaMdrasUrijI pAse dIkSA lIdhI ne temanuM nAma semacaMdra muni rAkhavAmAM AvyuM. munijIvananAM daza-bAra varSamAM temaNe zramaNaAcAmAM kuzaLatA meLavIne tapathI mAnasika ekAgratA sAdhI lIdhI. avadhAnanI zakti meLavIne temaNe "zatasahastrapada'nuM sAmarthya prApta karyuM vidyAsAdhanAmAM temaNe tarka, lakSaNa ane sAhitya para prabhutva meLavI lIdhuM. AvI asAdhAraNa vidyAprApti temaNe kenI pAse karI e viSe jANavA yogya koI sAmagrI maLatI nathI, paraMtu temanA guru zrIdevacaMdrasurijI samartha vidvAna hatA. temaNe racelA sthAnAMgasUtra-kA" ane "saMtinAhacaci' jevA Akara prathI jaNAya che ke, teo AgamanA rahasyavedI ne saMskRtaprAkRta bhASAnA dhuraMdhara kavi hatA. evA gurune prasAdathI temane jJAna-saMpatti maLyAne ekarAra hemacaMdrasUrijI pite ja kare che. A zaktio jANe ochI heya ema temaNe "kAzmIradezavAsinI' sarasvatIne ArAdhavA mATe kAzmIra javAne Ira karyo ne pitAne nirNaya guru AgaLa rajU karyo, paraMtu khaMbhAtathI vihAra karatAM mArgamAM AvelA 'vartAvihAramAM temane brAhmIne-sarasvatIno sAkSAtkAra thayAnuM kahevAya che. gurune temanI jJAna-ArAdhanA ne tapa-sAdhane joIne thayuM ke A viSama kALamAM A guNI ne prApta thavA muzkela che. A yogyatAthI saM. 1166 mAM eTale ekavIza varSanI uMmare temanA gurue ane zrI nAgora (mAravADa)mAM temane AcArya padavIthI vibhUSita karyA. A AcAryapadamotsavamAM dhanada zikIe chUTe hAthe kharca karyuM hatuM. zrI somacaMdra muni havethI zrI hemacaMdrasUrinA nAme prakhyAta thayA. - AcArya thayA pahelAM temaNe lekopakAra mATe vividha dezomAM bhramaNa karyuM hatuM, paNa guru zrIdevacaMdrasUrijI jANe gujarAtanuM ne ziSyanuM bhAvi ukelatA hoya ema temane chellA bela sucavyuM "gujarAtane cheDIne bIjA dezamAM vihAra na karIza, jyAM tuM rahIza tyAM mahAna upakAra thaze." AthI jaNAya che ke, AcArya thayA pachI gujarAtane choDIne emaNe bIje vihAra nahi karyo hoya. temanA kArya-pradeza uparathI lAge che ke temanuM mukhya nivAsasthaLa pATaNa hatuM. pATaNa gujarAtanI rAjadhAnInuM nagara hatuM. vi. saM. 802 mAM enI sthApanA thaI hatI. zrI zIlaguNasUrijI, caMpaka zreNI ne zrIdevI jevAM jaina saMtAnonA hAthe enA pAyAnAM muhUrta thayAM hatAM ne vanarAjathI mAMDI vAghelA sudhInA kALamAM jaina maMtrIoe gUrjararAjyane dara banAvyuM hatuM. vanarAja, mULarAja, cAmuMDarAja, bhImadeva. karNadeva, siddharAja jayasiMha ne kumArapALa jevA parAkramI rAjavIoe gujarAtane yazasvI banAvyuM hatuM. emanA samayamAM jenacAryothI A bhUmi punita banI hatI ne temanI upadezadhArAthI prabhAvita thaI hatI. maMtrIo, rAjAo ane zreTIoe gujarAtane zilpa-sthApatyathI zaNagAyuM hatuM ke jenAcAryonA upadezathI gujarAtanI prajAe magadha ne mAlavAnA saMskAra jhIlyA hatA ne valabhI temaja bhinnamALanA saMskAre potAnA hADama pacAvyA hatA. siddharAja pite saMskArapriya rAjavI hato. tatkAlIna rAjyomAM ene potAnA sAmrAjyane bhavyatA arpavI hatI. tene haspatinuM vivekIpaNuM, pitAnA cakravartitvanI siddhi ane pATaNane mAnavasamudra banAvavAnI mahattvAkAMkSA hatI, e mATe enI satata jAgRti hatI. pATaNa vividha vidyAonuM kendra banyuM hatuM. vidvAnonuM e AkarSaNa karatuM. tyAMnA vAdI-malenA akhADAmAM jIta meLavanAra sarvatra vijayI lekhAto. siddharAja pitAnI mahattvAkAMkSAnI siddhi arthe AvA aneka vidvAnonA samAgamamAM AvatA hatA,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaghAta : 1 e je mahattvAkAMkSI hatA tevo prajAvatsala hatA. itihAsanA avalokanathI e jANato hato ke amArI kIrti amArA deza pUratI ke amArA jIvanaLa pUratI ja gaNAya; paraMtu prajAnI AMtarika saMpattinA sAcA rakSa ane uddhArake to sAhityanA upAsaka vidvAno ja che. emanA sarakAra ke sanmAna vinA koI paNa rAjavInI kIti ciraMjIva banI zakatI nathI te prajAmAM khamIra jai zakatuM nathI. e ja saMskArasaMpatti prajAjIvanamAM vArasAgata bane che. mAlavapati muMja ane bhejane Adarza enI sAme hatA ne e Adaze enI rAjasabhAmAM vidvAnane satkAra thato ne vidvAno viniyoga thato.' e samaye prasiddhi pAmelA jainAcArya viramUrijI ane pramANunayatavAleka' jevA prauDha Akara graMthanA racayitA tArkikaziromaNi vAdI devasUrijInu e bahumAna karatA hatA. e sivAya sAMkhyavAdI siMha, bahuta vidvAna maharSi, kAzmirI paMDita utsAha, vicakSaNa vidvAna sAgara, tarkakuzaLa pati rAma ne prajJAcakSu mahAvidvAna jaina kavIzvara zrIpAla enI rAjasabhAne zobhAvatA hatA. vaLI, maladhArI hemacaMdrasUri, dharmasUra, vardhamAnasUri, somaprabhasUri ne vADmaTa jevA jaina vidvAnonA paricayamAM e Avyo hato. devabodha paMDita ane bhAva bRhaspati jevA vidvAnee pATaNanI prajAne eka vAra mugdha banAvI dIdhI hatI. AvI asAdhAraNa bhUminI eraNa para zrI hemacaMdrAcAryajIne pitAnI mahattvAkAMkSAnA ghATa ghaDavA hatA. emanI vidvattAnI kasoTIno e kALa ke kapa haze ! emaNe pATaNanI bhUmi upara svayaMpratiSThita paga mAMDyA. temaNe vAtAvaraNane mApI laI Thera Thera potAnI vidvattAbharI vANIne srota vaheto karyo. emaNe vidvAnone AkarSyA hatA ane prajAne raMjita karI hatI. viddhatasamAmAM emanA pAMDityathI vAdIo te ghA khAI gayA hatA. brAhmaNa paMDita TANe mAratA ke, "tamAruM pAMDitya te amAruM zAstro para gAje che." A hakIkata emane hADohADa vyarUpI gaI hatI. A sabaMdhI eka prasaMga purAtana prabaMdhasaMgraha ' (pR. 37) nAmanA graMthamAM ullekhAyele che. ene sAra e che ke, Aliga nAmanA purohitane jyAre zrI hemacaMdrasUrie eka praznanA javAbamAM nittara banAvI dIdho tyAre Alige kahyuM: "amArAM zAstro bhaNune ja amArI sAme thAo che ?" tyAre zrI hemacaMdrasUrijIe javAba vALyo: "zuM endra vyAkaraNa tamAruM che? chatAM have huM mAtRkArahita samagra rIte navuM vyAkaraNa banAvIza." zrI hemacaMdraSTie vicAryuM ke gujarAtamAM zuM che ne zuM nathI ? ahIM vaibhava ne sattA che, vidvattA ne dhArmika saMskAra paNa che, to tene pitAnuM amara vAlmaya kema nahi ? zrIhemacaMdrasUrijIne siddharAja sAthe yoga kyAre thayo e jANavAnuM kaI sAdhana nathI, chatAM keTalAka prasaMgamAMthI jhAMkhuM ajavALuM paDe che te joIe. saM. 1181 nuM e varSa hatuM. karNATakadezIya digaMbara tArkikAcArya vAdI kumudacaMdra pATaNamAM vAdabherI vagaDAvI tyAre gUrjaradezIya vetAMbara tArkikaziromaNi mahAvAdI zrIdevasUrijIe e vAtanuM bIDuM jhaDapI lIdhuM. A vAda gUrjarezvaranI rAjasabhAmAM gUrjarapati siddharAja ane kavacakravatI zrIpAlanA adhyakSapaNa heDaLa thayuM hatuM. vAdI devasUrijInI sAthe bIjA ripuMgavo paNa hatA; emAM zrI hemacaMdrAcAryanuM sthAna paNa mahattAbharyuM hatuM. vAdI zrIdevasUrijIthI be varSa uMmare nAnA chatAM AcArya padavIthI ATha varSa moTA evA zrI hemacaMdrasurijInuM sthAna mAnanIya hoya emAM zaMkA nathI A vAdamAM siddharAje zrI hemacaMdra murijhanuM pratibhApaTutva pichANyuM hoya. A vAdamAM zrIdevasyurijInI jIta thaI hatI ne temane vAdI tarIkenI pratiSThA varI hatI. A prasaMganuM tADapatrIya gati uparanA kASThaphalakamAM AlekhAyeluM suMdara citra jesalamera
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1ra : zrI hemacaMdrasUrijInuM jIvana bhaMDAramAMthI maLI AvyuM che ne e citra pragaTa thaI cUkayuM che. vaLI, kavi yazazcaMdraracita mudatarada nArA A vAda vizenI pUrI takoka para ajavALuM pADe che. bIjA eka prasaMge pATaNanA sAMkaDA rastA upara siddharAjane AcAryazrIne bheTa thaze. siddharAjane hAthI e rastA para aTakIne Ubho rahyo tyAre zrI hemacaMdrasUrijIe kahyuM: "jAra kara kara ! sitAnamAlim . prasyantu diggajAH kiM tairbhUstvayaivoddhRtA punH||" ha siddharAja ! hastirAjane niHzaMkapaNe vadhavA de, pRthvIne dhAraNa karanAra diggaje bhalene khaLabhaLe; kemake have samasta pRthvIne te te ja dhAraNa karelI che, ethI diggaja khasI jAya tenI paravA nathI." siddharAjane zrI hemamaMdrAcAryanAM evA zubha samayamAM darzana thayAM hatAM ke te pachI teNe mALavA upara caDAI karIne jIta meLavI hatI. A jIta zrI hemacaMdraricha pratyenI enI parama zraddhAnuM kAraNa banyuM hatuM. vi. saM. 1192 lagabhaga samaya hato. hemacaMdrasUrijInI uMmara e samaye 46 varSanI hatI. mAlavapati yava upara jIta meLavIne pATaNanA siMhadvAramAM praveza karatA siddharAjane prajAe vadhAvyo ne kavioe navA paraMtu rAjasabhAnI vacce zrI hemacaMdrAcArye potAnA kavitvapUrNa AzIvaoNdathI tene A rIte biradAvyo hato "bhUmi kAmagavi! svagomayarasairAsizca ratnAkarA muktAsvastikamAtanudhvamuDupa ! vaM pUrNakumbhIbhava / dhRtvA kalpataroIlAni saralaidigvAraNAstoraNA-. nyAdhatta svakaravijitya jagatIM nanveti siddhaadhipH||" "he kAmadhenuM! tuM tArAM gomayasathI bhUmine sIMcI de he ratnAkara ! tuM motIothI svastika pUrI de, he caMdra! tuM pUrNa kuMbha banI jA; he diggajo! tame suMDha sIdhI karI kalpavRkSanAM patro laI toraNa ra; kharekhara, siddharAja pRthvI jItIne ahIM Ave che. " A stutithI vikastriya rAjavI khUba khuza thayo. e joI jainetara vidvAne jhAMkhA paDI gayA. rAjavIe pitAnI mahattvAkAMkSAnuM mUrtarUpa A sUrimAM nihALI lIdhuM. e mahattvAkAMkSAne saphaLa banAvavAnI subhAgI paLa dUra nahotI. mALavAnA vijaya pachI avaMtI rAjabhaMDAramAMthI prApta thayelA graMtha kayA viSayanA che. e saMbaMdhe niyukta karelA paMDitone pUchatAM temaNe jaNAvyuM ke - vidvAnomAM ziromaNi evA mAlavapati bhejarAjanuM banAveluM A "bhavyAkaraNa' nAmanuM zabdazAstra che. bhejarAje bIjAM racelAM alaMkAra, tarka, nimitta vagere zAstro paNa che. e sivAya A bhaMDAramAM gaNita, ti, vAstu, sAmudrika, svapna, zakuna, vaighaka, arthazAstra medhamAlA, praznacUDAmaNi, rAjanIti, AryasaddabhAva tathA adhyAtma vagere zAstro paNa che." A sAMbhaLIne siddharAjane thayuM ke mAre deza parAyAM zA para jIve che? A sthiti saMskArasaMpanna deza mATe zaramAvanArI che. A dezanA rAjavI tarIke mAre mATe A vastu kalaMkarUpa che. AthI siddharAje rAjasabhA AgaLa petAne mahattvAkAMkSI bola nAo :
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ upoddaghAta : 1 zuM ApaNA bhaMDAromAM racanAbaddha suMdara zAstra nathI? zuM AkhAye gUrjara dezamAM evA koI sarvazAstranipuNa vidvAna nathI ?" A sAMbhaLI badhAya ekaThA thayelA vidvAnoe zrI hemacaMdrasUrijI tarapha najara mAMDIne avasara rAjavIe sUrijIne vinaMti karI "maharSiA zabdonI vyutpatti karanAruM zAstra racIne amArA manoratha pUrNa kare. ApanA sivAya A mATe bIjo koI samartha nathI. A samaye ApaNe deza "kalApaka-kAtaMtra' vyAkaraNane bhaNe che chatAM tenAthI joIe tevI vyutpatti thatI nathI. pANininuM vyAkaraNa vedAMga che ema kahIne brAhmaNe vidyAthIonI avagaNanA kare che, evI ISyAMthI zuM phaLa AvI zake ? mATe mana tava carsa, kuLe 4 muninA!! vizvakozAka, da cAra nava he munIzvara! navA vyAkaraNanI racanA kare, ethI mane yaza ane tamane khyAti maLaze ne samagra lAkanA upakAranuM puNya thaze." Ama eka bAju siddharAja jayasiMhane bhojarAjanI pAMDityakIrtine jIte tevI rAjasI mahatvAkAMkSA janmI tema bIjI bAju zrI hemacaMdrasUrijIne navuM vyAkaraNa banAvavAnI sAtvika preraNA maLatAM gujarAtanI asmitA jALavavAnA keDa mUrta thayA.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacaMdra-zabdAnuzAsana. [uttarArdha ] zrI hemacaMdrasUrijInA "siddhahemacaMdra vyAkaraNanI racanAnuM aitihAsika rahasya samajavA mATe tenI pRSTha bhUmikA jANavI jarUrI che. bhASAzAstra ane prAcIna vaiyAkaraNanI AchI-pAtaLI vigato upakramarUpe joI laI temanA vyAkaraNa graMthanuM mahatva nirdezavAne ahIM uddeza che. upakramaH vANI vicAranuM vAhana che. saMsArano badhe vyavahAra enA upara ja nirbhara che. A vANInI utpatti, vikAsa ane lipibaddhatAne eka viziSTa itihAsa che. AjanI ApaNI prAMtIya bhASAno koI eka uddagama hato ane e uddagame kALakrame kevuM vyavasthita svarUpa lIdhuM te ApaNuM prAcIna graMthanI kramabaddha racanAmAM jovAya che. enA vikAsa karanArA maharSioe vyAkaraNanA vijJAna upara bhAra kema mUkayo enuM rahasya gaNitajJaziromaNi bhAskarAcArye eka padyamAM paNa AmUlacUla suMdara rIte batAvyuM che "zALA liHi , prasidero tA. arthAta tAzA, taNAvAn kahe che " arthAta-zabdathI padanI siddhi thAya, padasiddhithI ane nirNaya, arthathI tattvajJAna ane tattvajJAnathI, parama kalyANa thAya che. zrI hemacaMdrasUrie paNa pitAnA "zabdamahAva' nyAsamAM A hakIkatanuM samarthana karyuM che.' AMthI samajI zakAya ema che ke vyAkaraNanA pAyA vinA koI zAstramAM gati thaI zakatI nathI. vyAkaraNa vistAra ane racanAnI duSkaratAne khyAla ApatAM zrI hemacaMdrasurijI pitAnA mRhayAsamAM eka avataraNa noMdhe che te jANavA jevuM che; ene sAra A cheH "baharapatie Idra AgaLa divya evAM eka hajAra varSa sudhI pratyeka pavALA zabdonuM zabdapArAyaNa karyuM paNa pAra na Avyo. je AvA vaktA, AvI bhaNanAra ane AvA adhyayana samayamAM paNa pAra na Ave te Aje jevAtevA alpa Ayu vALA saMtAnamAM grahaNa, abhyAsa, adhyApana ane kriyAkALarUpa cAra prakAra vaDe vidyA kyAMthI upayukta thAya ? tenA grahaNakALamAM AkhuM AyuSya khapI jAya. AthI zabdonA upadezamAM a5 upAyathI sAmAnya ane vizeSa lakSaNe ja kahevAM joIe.( arthAta 1. viviktAnAmasAdhutvanirmuktAnAM zabdAnAM prayuktaH sabhya jJAnalakSagA siddharbhavati, zabdAnuzAsanasya sAdhavaH zabdA abhidheyAH, yamaryamadhikRya prAsate tat prayojanam, i.te samayAjJAnamanantaraM prayojanam , ladvAreNa ja niH i uta (juo : A pustakanuM pAna 1, paMkti 28 )
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodaghAta : 15 vyAkaraNanA sUtraNa sivAya sAdhu zabda eka kahevAmAM Ave che eno pAra na Ave. mATe sAdhu zabda samajavAnI kuMcIrUpa vyAkaraNa zAstra che.) A vistAdRSTine khyAlamAM rAkhIne ApaNA prAcIna anubhavI saMtoe vyAkaraNa tarapha upekSA darzAvatAM keTalAMka kaTu vacano paNa saMbhaLAvyAM che. chatAM bhASA--jJAnanI mahattA temaNe nakArI nathI. svabhAva suMdara bhASA--prayoga tarapha temaNe pakSapAta batAvyo ja che. ane svAbhAvika sauMdarya te bhASA ane vicAranuM tAdAtmya na sadhAya tyAM sudhI sparatuM nathI. e tAdAsparUpa mAdhurya Ave pachI alaMkAra prayojAya te paNa e vANInuM svarUpa suMdara ja banI rahe che. vastutaH vyAkaraNanuM kArya vicAramAM mUrta sauMdarya pragaTAvavAnuM ja che. prAcIna vaiyAkaraNa: ApaNe prAcIna graMtha upara daSTipAta karIe to vyAkaraNanuM vijJAna koI paNa deza karatAM bhAratamAM prAcInakALathI phUlyuMphAvyuM che. e graMthamAMthI vyAkaraNane thayelo kramazaH vikAsa jovA maLe che. e upara UDatuM avalokana karI laIe. prAcInatama veda graMthomAM rahelA prayogathI bhASAnI te samayanI sthiti ane tyAra pachInA vidvAnoe karelo vikAsa najare caDe che. vedAMganA cha vibhAga gaNAvavAmAM AvyA che. 1. zikSA (svara zAstra, 2. chandasa, 3. vyAkaraNa, 4. nirukta (vyutpatti zAstra), 5. ka5 (dharma-AcAra), 6. jotiSa (khagoLa zAstra). A cha vargo paikI prathamanA cAra varNo te kevaLa bhASAzAstrane darzAvanArAM che. e pachI brAhmaNa graMthamAMthI ApaNane vibhakti, vacana, kunta (kRta) evAM vyAkaraNanAM sattAsUcaka nAme maLe che. pachI te uttara vaidikakALanA sarva prathama vyAkaraNa graMtharUpe prAtizAkhyAnuM nAma jovAya che ane te pachI yAska muni je I. sa. pU. 600thI arvAcIna nathI tenAM nirutomAMthI maLI AvatAM nAma, sarvanAma, AkhyAta, upasarga ane nipAta vagere zabdothI tenuM vyAkaraNanuM viziSTa jJAna jANI zakAya che. mAska pahelAM vyAkaraNanuM adhyayana ghaNuM AgaLa vadheluM haze ema lAge che, kemake te prAmya ane udIcya evI be zAkhAone bheda darzAvatAM tenI AgaLa thaI gayelA vIzeka AcAryonAM nAme paNa gaNAve che. temAMnA zAkaTAyana, gAmya ane zAkalpa e sauthI vadhAre mahatvanA che. yAska zAkaTAyananA siddhAMtane anusaratAM tenI rasabharI carcA paNa kare che. tyAra pachI kAtyAyana ane kAzakRnanAM nAme paNa jovAya che. 2. bRhaspatirindriAya divyaM varSasahasra pratipadavihitAnAM zabdAnAM zabdapArAyaNaM provAca, na cAntaM jagAma / tadIDaze ca vaktaryadhyetari adhyayanakAle ca nAntagamanamabhUt , yasya tasya kuto'dyatve bhaviSyatyalpAyuSi prajAyAM caturbhiva grahaNAbhyAsAdhyApanakriyAkAlarUH prakAravidyopayuktA bhavati, tatrAsya prahaNakAlenaiva kRtsnamAyuH paryupayuktaM syAditi / tasmAcchandopadeze'lpopAyarUpatvAt sAmAnya-vizeSalakSaNameva vaktavyam // (juo : A pustakanuM pAna 10, paMkta 44 thI 50) 3. bhaja govindaM, bhaja govindaM, bhaja govindaM mUDhamate ! / prApte saMnihita maraNe, nahi nahi rakSati DukRSTakaraNe ||---zaMkarAcArya 4. saMskRta kUpajala kabIrA, bhASA vahetA nIra || kabIra 5. kimiva hi madhurANAM maNDanaM nAkRtInAm // kAlidAsa
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana - A saumAM vadhAre AzcaryakArI nAma, je prathama vakaraNa tarIke ullekhAyeluM taittirIya saMhitAmAM ane bIjA vyAkaraNa graMthamAM maLe che te IndranuM che. badhA vayAkaraNe tenA ullekhe ane paddhatinI neMdha kare che paNa te "aizvavyAkaraNa Aje ApaNane upalabdha nathI. A aindra vyAkaraNa mATe jaina granthomAM ullekha che ke prabhu mahAvIra, Indra ane adhyApaka triveNI saMgama samaye mahAvIradeve Indrane uddezIne vyAkaraNa karela tethI te "aindra vyAkaraNakahevAyuM, je atyAre maLatuM nathI. e pachI pANinie ullekhelA keTalAya vaiyAkaraNanA nAme; jemAM Apizali, kAzyapa, gArma, gAlava, cAvANI, bhAradvAja, zAkaTAyana, zAkalya, sanaka, sphoTaka vagere paNa che. te vaidikakALathI laIne yAka muni ane pANini sudhInA samayamAM thayelA gaNAvI zakAya. tyAra pachI pANininuM I. sa. pUrve 350nI AsapAsa racAyeluM "pANinIya vyAkaraNa bacI zakelA graMthamAM avazeSasamuM paNa pUrNa jovA maLe che. pANininI AgaLa thaI gayelA 64 vaiyAkaraNanAM nAme temAM gaNAvavAmAM AvyAM che, temAMnA keTalAMkanA nAma upara AvyAM che. e badhAnI pANini upara saMpUrNa asara che, chatAM tene prayatna viziSTa ane atyaMta saMskArI che. eTaluM ja nahi paNa brAhmaNa zatAbdIothI maryAdA toDanArI saMskRta bhASAne vyAkaraNanA baMdha bAMdhIne sthAyI karatA rahyA chatAM temane temAM je saphaLatA na maLI te, aMtamAM janapadonI sImAo toDIne sAmrAjya sthApita karanArA yuganA pratApI zAsaka naMdanA (I. sa. pUrve 366-325) kALamAM pANinite maLI. sAhitya ane sAmrAjyanI sthApanAne A yoga eka addabhuta yugAvasara mAnI zakAya. AthI ja ApaNuM kALanA vaiyIkaraNamAM paNinine Adi vaiyAkaraNa mAnavAmAM kazI harakata nathI. 6. vAvai ca cAtAvatA te sevA nivRttimAM na vA cAkRti ............tamano mukhyatokyu rata | a saMbaMdhe che. barala kahe che: "Aindra was the oldest school of Sanskrit grammar and that Aindra treatises were actually known to and quoted by Panini and others and that Aindra stil! exist in the Pratishakhyas in the katantra and in similar works, though they have been partly recast or corrected, che. tene prArTamenTe ta lyAjaLa muAi ninA sarve mUrvItA vaye punaH - rathAtijife taraMga 4, glAka 25. 8 sako a tarasamakkha, bhAvantamAsaNe nivesittA sala purijha, vara mavA ! -95sUtra vRtti. 9. "What is clear from Panini's own work is that he summarizes the efforts of many privious writers, from we may be sure he borrowed his form as well as many facts. "-A History of Sanskrit literature'-Keith P. 423. 10. " nando'pi nRpatiH zrImAna , pUrvakarmAparAdhataH / virAgayAmAsa mantrINAM, nagare paTalAhvaye ||...aayustsy ja hai rAjJa, ghaTTI tathA 1... tAnyataH sarathaH prajanana maLaH -- maMtrInka, pradara kare, cha 612,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaghAta H 17 pANinIya' mAM 4000 su che. A vyAkaraNa para vArtikakAre, bhAkhyakAre, tene lagatAM uNudisUtra, dhAtupATha, paribhASA vagere graMthe paNa bhinna bhinna katAoe racI e vyAkaraNane sAMgopAMga banAvavAne prayatna karyo che pANini pachI vyAkine "saMgraha' graMthanuM nAma maLe che. A graMtha eka lAkha zlekAtmaka hate. paraMtu te naSTa thayuM che. 11 pataMjalie A vyAkaraNa graMthane ulekha karyo che. vADie keI kaSa graMtha banAvyo hoya ema paNa jaNAya che. zrImaddahemacaMdrasUrijIe emane kaSakAra tarIke "abhidhAna ciMtAmaNimAM ullekhyA che. vyAti, Idradatta ane varaci, jeo traNe sahAdhyAyIo hatA; temane upAdhyAya varSa nAme hatA. vararuci jene bIjA nAmathI kAtyAyana tarIke oLakhavAmAM Ave che, te I. sa. pUrve 250 thI 200nI AsapAsa thayo che. teNe "pANinIya 'nA 1245 upara "vArtika' racyAM che. te sivAya "vyAkaraNa kArikA, prAptaprakAza, puSpasatra, liMgakRtti' vagere prathe paNa teNe banAvyA che. prAcIna vaiyAkaraNanA saMskRta pracAranuM adhika phaLa tyAM sudhI na AvyuM jyAM sudhI I. sa. pUrve bIjI zatAbdInI madhyamAM zuganA guru gonardIya (gonarda--mAlavAmAM vidizA ane ujajenanI vacce pAla pAsenuM koI raLa) pataMjali potAnI pratibhAne zuMgAnA prabhutva sAthe meLavI tenA pratinidhi rUpe UbhA na thayA. maharSi pataMjalie "pANinIya ' ane te pUrvenA badhA vyAkaraNa graMthono abhyAsa karIne ja "pANinIya 'nAM 1713 sUtra para "mahAbhASyanI racanA karI. A graMtha prauDha bhASAmAM lakhAyeluM ativistRta prayatana : gaNAya; eTaluM ja nahi paNa "pANinIya'nA saMskRtane cirasthAyI rUpe ApavAnuM gaurava "mahAbhASya 'kArane ja ghaTe che. zrI hemacaMdrasurijI zeSane pitAnA nyAsagraMthanI AdimAM khUba bhAvapUrvaka mare che.15 temaNe nyAsaracanAnI pravRtti mahAbhASyane dRSTimAM rAkhIne ja karI che. e pachI racAyeluM "kAtaMtra vyAkaraNa pUrvArdha ane uttarArdha ema be bhAgamAM vaheMcAyeluM che. taddhitaprakaraNa sudhIne bhAga pUrvArdha ane kRdaMta prakaraNa rUpa uttarArdha bhAga che. pUrva bhAganA kartA zivazarmA hatA ema vidvAnonuM mAnavuM che; vastutaH zivazarmA enI bahavRttine kartA che. anukRtionA AdhAre "kAtaMtra'nI racanA mahArAjA sAtavAhananA kALamAM thaI hatI. paraMtu A vyAkaraNa ethIye prAcIna che ema yudhiSThira mImAMsakanuM mAnavuM che. kAtaMtravRttine kartA durgasiMhanA kathana mujaba kRdaMta 11. " prAyeNa saMkSeparucInaspavidyAparigrahAn / saMprApya vaiyAkaraNAn saMgrahe'stamupAgate // " -~vAkyapadIya kAMDa 2, zle. 484. 12. juoH " risAra " taraMga 4 nA zloka 1, 2, 20. 13. zuganA samayanA ja sauthI pahelavahelA saMskRta zilAlekhe maLe che. 98. Systems of Sanskrit Grammar, P. 32. 15. zrImantamajitaM devaM, zrImApA jinottamam ! zeSa niroSa, ravA raca katare juoH A pustakanuM pAna 1, paMkti 21] 98. 'Katantra (14%) must have been written during the close of tha Andhras in 3 rd century A. D."- Muthic Jous r.al,' ormy. 1626 41 242Hi DaoN. zAmazAstrIne lekha.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana bhAganA kartA kAtyAyana che. A vyAkaraNamAM 885 sUtro ane kudatanAM sUtro gaNIe te kula 1400 sUtro che. maMgalAcaraNamAM ja vyAkaraNagraMthanuM prayojana A rIte darzAvyuM che: A rahaNanatA, zAstrAntaratA che. IzvarA vyAdhiniratAstathAlasyayutAzca ye|| / vaNiksasyAdisaMsaktA lokayAtrAdiSu sthitAH / teSAM sikavorArtha, ..... A pratijJA teNe yathArtha karI lAge che. ATaluM nAnuM, saraLa ane jaladI kaMThastha rahI zake tevuM vyAkaraNa lokapriya bane temAM navAI nathI. bauddha sAdhuoe Ano khUba upayoga karyo ane ethI ene pracAra bhArata bahAra paNa thayo. kItha kahe che ke, kAtaMtrane keTalAka bhAga madhya eziyAnA khodakAmamAMthI maLI Avyo hato. (History of Sanskrit Literature | kAtaMtrane dhAtupATha tibbatI bhASAmAM Aje paNa maLI Ave che. AjakAla AnuM paThana-pAThana baMgALa sudhI sImita che. AnuM bIjuM nAma kaumAra' paNa che. agnipurANa" ane "garuDapurANa'mAM kumAra arzIta skaMdakti kaheluM che. AnI sauthI prAcIna vRtti durgasiMhanI maLe che. yuddhiSThira mImAMsakanA mate A durga ane nirukatanI vRttikAra durga eka che. sAyaNunA matAnusAra A durgati "kAzikA' karatA prAcIna che. zikhA nA ha-8-13 sUtramAM durgavRttinuM khaMDana kareluM che. A vyAkaraNa upara aneka vaiyAkaraNae TIkAo racI che. jenAcArya zrIjinaprabhasUrie paNa eka vRtti racAne ullekha maLe che. e pachI "cAMdravyAkaraNanA racayitA prasiddha bauddha vidvAna caMdragAmI che. kahaNe pitAnI "rAjataraMgiNI' (1. 174-75) mAM jaNAvyuM che ke, caMdragomAe kAzmIranA rAjavI abhimanyunA AdezathI mahAbhASyane uddhAra karyo. "vAkyapadIya' (kAMDa 2, zlekaH 487-48)kAra bhartRhari A kathanane Take ApatAM kahe che. caMdragemIe sAMpradAyikatAne vaza thaI, bejI, saubhava ane haryakSa jevA zuSka tAkenA hAthe nAza thatA mahAbhASyanA bhAgane "cAMdravyAkaraNathI sAcavI rAkhe na hota te kayAranuM che kAlakavalita thaI gayuM heta.18 cAMdravyAkaraNanA atyAre cha adhyAya maLe che. A laukika saMskRta bhASAnuM vyAkaraNa che. A vyAkaraNane mukhya AdhAra "pANinIya " ane "mahAbhASya" para che. teNe pANini, kAtyAyana ane pataMjalinA pATha sudhAryA che ane banI zake teTaluM lAghava lAvavAno prayatna karyo che. teNe vaividhyAdA ane vAsughATa kADhI nAkhyo che. pANinIyarathI lagabhaga 35 jeTalAM sUtro navA banAvyAM che ane "pANinIya nA 4000 sUtronI saMkhyAne 3100 jeTalI karI nAkhI che. A vyAkaraNa para ghaNI TIkAo ane tene lagatA lagabhaga 15 jeTalA graMtho racAyAnA ullekha maLe che. caMdragee potAnA vyAkaraNamAM thAya Tao dAna evuM samakAlIna udAharaNa mUkayuM che te parathI jANI zakAya che ke, skaMdagupta dUNe je sAmAnya vijaya meLavyo tene samaya I. sa. 455 thI 67 lagabhagane che ane yavamae je saMpUrNa vijaya meLavyo tene rAjakALa lagabhaga I. sa. 190 thI 520ne che.20 tethI caMdragAmIne samaya 17. juoH hiMdI kalyANa -hiMdu saMskRti aMka': 659 18. vApI , e. 2, e. 487-486. 12. Indian Antiquary XXV nA pR. 103 parane lekha.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddaghAta : 18 I. sa. 460 nI AsapAsane gaNAya. "cAMdravyAkaraNanI eka vRtti remana akSaromAM chapAI che te dharmadAsanI kahevAya che paraMtu AMtara-bAhya pramANothI te vRtti caMdragemInI pratIta thAya che ema keTalAkanuM mAnavuM che. te pachI caMdragAmInI mAphaka sAMpradAyikatAne vaza thaI jainAcAryomAM sauthI prathama vyAkaraNanI racanA karanAra "jainendranA katAM digaMbarAcArya devanadI jemanuM bIjuM nAma pUjayapAda paNa che. kalahone baMne vyaktio bhina hovAne ullekha karelo paraMtu "naMdIsaMgha padAvalInA ullekha pramANe- zarvinandI, varI matiH. zrIpUjyapAdAparAkhyo, guNanandI gunnaakrH|| temanAM ATalAM paryAyavAcI nAmathI e zaMkA dUra thAya che. pUjyapAdane samaya vi. saM. pa00250 no madhyakALa che. " jenendravyAkaraNa'nA be saMskaraNo maLe che. ekamAM anandInI mahAvRtti che je audIcapATha kahevAya che, jyAre bIjAmAM guNanadIe "zabdAvacaMdrikA' nI racanA karI che te dAkSiNatya pATha che. dakSiNutya pATha dIva pADathI bRhata che. zrInAthurAma premIe potAnA "jaina sAhitya aura itihAsamAM jaNAvyuM che ke, audIcya pATha mULa pATha che, 5. zrI lAlazAstrIe nAhaka dAkSiNAtya pAThane mULa pATha gaNAvavAnI kozIza karI che. abhayanaMdInA audIca pArTa para prabhAcaMdrAcArye racele "zabdAMbhAjabhAskara nyAsa' (racanAH sa. 1060 lagabhaga ) racyo che, jene zrutakItie vyAkaraNarUpI prAsAdanI ratnabhUminI upamA ApI che ane zuSka zabdaviSayaka graMthane darzanazAstranI tArkika carcA vaDe rasasabhara banAvI dArzanika graMthanI kaTimAM mUkavAno prayatna karyo che. e sivAya mahAcaMdra vagere vRttio paNa che. svayaM devanaMdIe paNa potAnuM sUtrapATha upara eka "janendrajAsa" nAme vRttinI racanA karI hatI, je Aje upalabdha nathI. pUjyapAda "pANinIya vyAkaraNa" para "zabdAvatAra' nAme eka nyAsa lakhyA ullekha maLe che. e pachI bhartuharie "mahAbhASya" para TIkArUpe "vAkyapadIya' nAme vistRta racanA karI che. A graMtha vidvAnomAM pramANabhUta manAya che. bhartuharine mRtyusamaya cInI yAtrI ItsaMge I. sa. 650 nAMkhe che. e pachI "pANinIya' upara "kAzikAvRtti nAmane suMdara TIkA graMtha che. te be vidvAnonA saMyukata prayAsathI cAle che. jayAditya A vAtane pUrNa kare e pahelAM ja divaMgata thayA haze tethI vAmane e kArya pUruM karyuM hoya ema lAge che. A graMtha sAtamI sadIne hevAnuM anumAna che. jenAcArya vardhamAnasUrikRta gaNaratnamahodha'mAM A vRttinA kata tarIke vizrAMta vidyAdhara evuM vAmananuM bI ju nAma Ape che. bhoi dIkSitanA pautra haridIkSite pitAnI "zaharatna ' nAmanI TIkAmAM jayaditya ane vAmanane vibhAgapUrvaka ullekha karyo che. jJAna-vijJAna parivAravRtta hato jAmanatA dU@fmaNat | kAzikAchatti upara bauddhAcArya jinendrabuddhie I. sa. 700 nI AsapAsa racAra graMtha lakhe che. tenA 1-1-5 sUtramAM jayAdityanuM nAma ApyuM che. te ukta vAtathI viruddha 20. "maphata zarIra mAnavaMza' ma. 1. pR. 288; ra. kezavalAla dhruve pitAnA "sAhitya ane vivecana' nAmanA pustakamAM "eziyAI dUNo' nAmanA lekhanI jananI savArImAM UMDANathI vicAra karyo che, paraMtu temaNe noMdhelo samaya hajI vidvAnone svIkArya banyuM nathI.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana kare che. bhoja paNa A nyAsa' kArane Teke Ape che. (juoH tuma 1-2) haradata paNa " lIlA 6 rU. 7re.] nA TIkAkAra tarIke vAmananuM nAma Ape che. (juoH parva 2.2. 27) e pachI "vizrAMtividyAdhara' nAmanA vyAkaraNanI racanA vAmane karI che. vAmana nAmanA aneka vidvAne thayA che. prasiddha jaina tArkika zrI. malavAdIe A vyAkaraNa para eka nyAsagraMtha racyo hate. ("prabhAvaka coratra: malavAdI pradha) malavAdInI samaya saM. 573 manAya che. tethI vAmana emanI pUrva thayA heya. Ane ullekha "gaNaratna-mahodadhimAM paNa maLe che. A vyAkaraNagraMtha Aje aprApya che. e pachI "zAkaTAyana vyAkaraNanI racanA jainAcArya pAlyakIrtie karI che. AnuM nAma zAkaTAyana kema prasiddhimAM AvyuM te jANI zakAtuM nathI. saMbhava che ke, jana vaiyAkaraNamAM pAkIrti asAdhAra vaiyAkaraNa hovAthI eka prAcIna vaiyAkaraNa zAkaTAyananI upamApa temanuM upanAma zAkaTAyana heya. zakAyanakAra khAsa jainendranA RNI che; chatAM ThIka ThIka lAdhava karavAno prayatna karyo che. A pAlyakIrtie potAnA vyAkaraNa para "ameghavRtti ' racIne suMdara viratAra karyo che te vyAkaraNanI paMcAMgI racAne pUrNatA AvyuM che. "zAkaTAyana vyAkaraNa" tenA samayamAM lokapriya banyuM hatuM e tenA para racAyelI kAkA ane keTalAka graMthe parathI jANI zakAya che. tenA para vardhamAnasUkita gaNaratnamahodadhi 21 ane "mAdhavIyadhAtuvRtti' nAmanA suMdara graMtha lakhAyA che. pAlyakIrti rASTrakuTavaMzIya rAjA ameghavarSanI sabhAnA sanmAnya vidvAna hatA ane te rAjavInA nAmane yazasvI banAvavA temaNe vRttinuM nAma paNa camelA rAkhyuM. tene rAja kALa I. sa. 814 thI 877 che eTale A vyAkaraNa te samayanuM mAnI zakAya pajJavRtti hajI pragaTa thaI nathI. AnA para yakSavarmA nAmanA vidvAnanI "ciMtAmaNi" nAmaka laghutti kAzIthI pragaTa thaI che. AcArya malayagirie pitAnA "nadIsUtra'nI TIkA (pR. 15) mAM zAkaTAyanane jAnavaratti. trAmANI tarIke ullekhyA che eTale teo yApanIya saMghanA AcArya hatA. yApanIya saMdhane bAhyAcAra ghaNekhare digabara sAthe maLatajhulate che. teo nagna rahetA ane zvetAMbara Agamene AdaranI daSTie tA. AcArya zAkaTAyane potAnI "amoghavRtti mAM chekags, bipi q= Adi zvetAMbara graMthane atyaMta AdarapUrvaka ullekha karyo che. sAkaTAyane kevalavalAhAra ane strImuktinA samarthana mATe stro ane ze nAmanAM be prakaraNa ra che. Ama yApIya saMdha zvetAMbara ane digaMbara baMne saMpradAyonI keTalIka vAtone svIkAra karato hate. eka rIte A saMdha ane saMpradAyane joDavA mATe zuMkhalArUpa kArya karatA. lagabhaga AThamI sadImAM mImAMsaka kumArile vyAkaraNanI cITa dharAvanArA brAhmaNomAM khaLabhaLATa macAvyuM. teNe "mahAbhASya' ane "vAkayapadIya'mAM ullekhela "tajJA ja parana mAM je laukika vyAkaraNa bhaNavAnuM sUcave che, tenuM potAnA "taMtra vArtika mAM khaMDana karyuM che. teNe jaNAvyuM ke vaidika vyAkaraNa je prAtizAkhyomAM nirUpAyuM che te ja bhaNavuM joIe. laukika vyAkaraNa bhaNavAnI kaMI ja 21. temaNe graMtho racanAkALa nAMkhyo che: ratanavAvejoApu rAtI taiy (13) pa vanat vikramato gaNaratnamahodadhirvihitaH // 22. juo jaina sAhitya saMzodhaka khaMDa 2, aMka 3-4 mAM e prakaraNa pramaTa thayAM che. 23. juoH paM. zrI. mahendrakumAra nyAyAcAryanI cAvamudra mA. 2nI prastAvanA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaghAta H 21 jarUrata nathI. A rIte vyAkaraNanI mahattAmAM laukika paraMparAne mAnya na rAkhatAM veda paranAM pratyeka prAtizAkhya'nuM mahattva svIkAryuM. eTale mImAMsako prathama prAtizAkhyone mahatva ApIne bIjAnuM vidhAna kare evI mAnyatA kasAvI, paraMtu A mAnyatA lAMbe kALa rahI zakI nahi. e pachI vetAMbara jainAcAryomAM vyAkaraNanI sauthI pahelI racanA karanAra zrI buddhisAgarasUrijI daSTigocara thAya che. temaNe potAnA nAmathI "buddhisAgara vyAkaraNanI racanA karI. A buddhisAgarasUri vardhamAnasUrinA ziSya zrIjinezvarasUrinA gurubhAI hatA. teo caulukyavaMzIya gUrjaranareza durlabharAja (vi. saM. 106 6thI 1078) ane pahelA bhImadevanA (saM. 1878thI 1120 ) rAjakALa daramyAna hatA ane A vyAkaraNanI racanA saM. 108mAM karI hatI. 24 e pachI dhArA pati mahArAja bhajave "rArasvatI kaMThAbharaNa" nAmanuM eka zabdAnuzAsana raceluM che. A vyAkaraNa ativastRta che. graMthakAre gaNapATha, paribhASApATha ane liMgAnuzAsana vagere badhAno sAta adhyAyanA surapAThamAM samAveza karyo che. Ano mukhya AdhAra patLanI ane ravAnA che. mahArAjA bhejane rAtrI rAmanA nAme eka sAhityano graMtha paNa che. temane samaya saM. 175-1110 sudhIno che. sarasvatI kaMThAbharaNuM vyAkaraNa para daMDanAthanI dRravahari nAmanI sauthI prAcIna TIkA che. devarAja yajavAe pitAnA nighaMmAza mAM Ane ulekha karyo che. A TIkA caturtha adhyAya sudhI chapAI gaI che. tenA para kRSNalIlAzuka muninI eka bIjI TIkA paNa che, je hajI pragaTa thaI nathI. A badhA vyAkaraNapradezane jotAM jotAM mAnasarovara samA "siddhahemacandra zabdAnuzAsananAM darzana thAya che. jeo ekale hAthe vyAkaraNanA samasta viSaya pradeza upara dhUmI vaLyA che, eTaluM ja nahi jemaNe vAyanI vividha dhArAo vahetI karI che e apUrva zaktisaMpanna kalikAlasarvata zrI hemacaMdrasUrijIne prayatna sauthI vadhu AzcaryakArI gaNAvI zakAya. jemane ApaNe bhAratanA aMtima mahAvaiyAkaraNa tarIke oLakhI-oLakhAvI zakIe. e samartha sAhityapuMgava vize ahIM vaktavya che. jayasiMdevavayaNAu, nimmiyaM siddhavAgaraNam / nIsesaddalAvaNanihANamimiNA muNideNe // arthAta-gUrjaranareza jayasihadevanA vacanathI munIndra zrI hemacaMdrasUrijIe saMpUrNa zabdalakSaNanuM nidhAna evuM "siddhahema vyAkaraNa racyuM che. zrI hemacaMdrAcAryajIne navuM vyAkaraNa banAvavA mATe prAcIna vaiyAkarAnA graMthane abhyAsa karavA jarUrI hatuM. AthI siddharAje utsAha nAmanA kAzmIrI paMDitane kAzmIra mekalI ATha vyAkaraNe temaja bhinna bhinna dezamAMthI vyAkaraNanA bIjA prApya graMtha maMgAvI sUrijIne arpaNa karyA. A vyAkaraNasamUhane avakI temaNe vyAkaraNanAM pAMca aMgaH 1} sUtrapATha, (2) usAditti, (35 liMgAnuzAsana, (4) dhAtupArAyaNa ane (5) gaNapATha temaja laghutta, "tatvaprakAzikA' nAmanI bRhata ane "zabda mahAva' nAme nyAsa sAthe "siddhahemacaMdra zabdAnuzAsana'nAme abhuta zAstra ekale hAthe racyuM.A vyAkaraNa rAkaraNazAstronA mukuTasamuM ne badhAya vidvAnonA Adarane pAtra banyuM. 24. A graMthanI aMtima prazastimAM teo nedhe che: " zrI mAyAjhAra sAheje cAre samAsaho / sazrIka nAbAlipure tadAya dRzyaM mayA saptasahastrakalpam // "
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana - zrImeratuMgari kahe cheH "zrI hemacaMdrasUrijIe eka ja varSamAM savA lAkha lokapUrane A graMtha banAvyo." A zlokapUrane aDasaTTo zrI hemacaMdrasUrijInA graMthanI zlekapUra sAthenI graMtha sUcI sAthe sarakhAvatAM sAcuM Thare che. siddhahema laghuttiH 6000, siddhahema bahavRttiH 18000, siddhahema bRhayAsa 84000 (apUrNa, siddhahema prAptavRtti; 2200 liMgAnuzAsana saTIkaH 3684, uzudigaNa vivaraNa 3rapa0, dhAtupArAyaNa vivaraNa 56 00 : keTalAka vidvAnoe A gaNatarIne bhUlabharelI gaNAvavAne nAhaka prayatna karyo che. vi. saM. 1193mAM siddharAje temane vyAkaraNa racavAnI preraNA karI ane vi. saM. 1194nA aMte ke vi. saM. 1995nA AraMbhamAM A graMtha sAMgopAMga pUruM thayuM haze; emAM atyuktine leza avakAza nathI. A vyAkaraNagraMthamAM siddharAja ane hemacaMdrAcAryanA Adipadane joDIne "hilA sunnA suzAsana' nAma rAkhavAmAM AvyuM che. "siddhAna karatA siddha, navA tarapha navakam ! A rIte preraka ane kartAnA nAmanuM saMbhAraNuM cira yazasvI nivaDe emAM zuM Azcarya ! A vyAkaraNamAM ATha adhyAyo che. pratyeka adhyAyamAM cAra pAda che. tethI kule batrIza pAda thAya. temAM 4685 sutro che ane uNAdinAM 1006 sutrone gaNatAM kula 2691 sUtronI saMkhyA che. temAM sAta adhyAya sudhI te saMskRta bhASAnuM vyAkaraNa che ane AThamA adhyAyamAM ja prAkRta bhASAnuM vyAkaraNa ApavAmAM AvyuM che. saMskRta vyAkaraNa sUtronI saMkhyA 356 6 che, jyAre prAkRta vyAkaraNavALA AThamA adhyAyamAM 1119 sUtro che. A vyAkaraNanA prakaraNanI viSayaracanAno krama A mujaba cheH adhyAya 1 pAda 1 * * * 1. saMjJA prakaraNa 2. svarasaMdhi prakaraNa 3. vyaMjana saMdhi prakaraNa 4. nAma prakaraNa 5. kAraka prakaraNa 6. vaNatva prakaraNa che. strI pratyaya prakaraNa 8. samAsa prakaraNa 1 ja " - ba ba ja * * + 70 % 2 2 9 3-4 ha, AkhyAta prakaraNa 2-3-4 10. kRdaMta prakaraNa 1-2-3-4 11. taddhita prakaraNa 1 thI 4 1 thI 4 12. prAkRta prakaraNa >> 8 + 1 thI 4 pratyeka adhyAya ane pAdanI sUtrasaMkhyA sAthe A vyAkaraNanI viSayagUMthaNa vize zrI. madhusUdana modIe pitAnA "hemasamIkSA" graMthamAM Apelo ke ApaNI jANa mATe upayogI hovAthI ahIM Avyo che.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ upedughAta : ra3 saMskRta vyAkaraNa adhyAya ane a sutra saMkhyA yAda sUtra | saMkhyA viSaya je je kaM je h h m m 1. sUtra: 241 1. saMjJAprakaraNa. sUtra : 41 | saMdhiprakaraNa (svarasaMdha) sUtra : 65 | saMdhi prakaraNa (vyaMjana saMdhi) sUtra : 93 | svAdi prakaraNa (nAmanAM vibhaktinAM rUpanI niSpatti) 2. sUtraH 460 1. sUtra : 118 svAdi prakaraNa (cAlu) (nAmanA vibhaktinAM rUpanI carcA) sUtra: 124 kAraka prakaraNa (vibhaktine kayAM ane kyA arthamAM prayoga thAya tenI carcA . sUtra : 10 SatvaNatva prakaraNa : zabdanI aMdaranA sa, na, 2, 5 ane DanA pheraphAranI carcA dA. ta., pura:+ ca = pusca ; pati =viSe gi = sTiva = kayA jia = IityAdi. sUtra : 113 strI pratyaya prakaraNa (Feminine Bases ). 3. sUtra: para sUtra : 163 samAsa prakaraNa (samAsanA sAmAnya niyama) | sUtra : 156, samAsa prakaraNa samAsanA aMge thatA khAsa pheraphAranA niyamo) sUtra : 108| AkhyAta prakaraNa [vartamAna hyastanabhUtaH AjJArtha vagere daza kALanA pratyaya karmaNi prayoga ane bhAve praga, Atmapada, paramaipada ane ubhayapadane adhikAra ItyAdi ]. ! 4. ! sUtra : 94 AkhyAta prakaraNa : (cAlu) [ dhAtuonAM rUpAkhyAnonI viziSTatAo, prerakarUpa, sannatarUpa, yantarUpa, nAmadhAtu vikaraNa pratyaya vagere.] 4. sUtra: 481 1. sUtra : 121] AkhyAta prakaraNa (cAlu) [ kriyApadanI sAdhanikAH dirbhava, lepa vagerenI carcA 2. sUtra: 123 AkhyAta prakaraNa cAlu) [kriyApadanI sAdhanika dhAtunA Adeza, dhAtunA pheraphAre vagere.] AkhyAta prakaraNa (cAlu) [ guNavRddhiniSedha vagerenI carcA | sUtraH 122) AkhyAta prakaraNa (cAlu) seTU - aniTu - veTa vagere dhAtunA bhedonI carcA 5. sUtraH 49 1. ! sUtra 174|| kudata prakaraNa triyanI carcA vistRta ane jaTila che; kartari ane karmaNi bhUta kRdaMta tathA dhAtudvArA niSpanna thatAM phuggavAra, jAvaMcA vagerenI carcA - | kudata prakaraNa (cAlu) [ koLanA pratyAnI carcA kUdatanA prayogo; dhAtu uparathI navara, rijha, , ravitra vagere vizeSaNe ane nAmo banAvavAnI prakriyA vagere.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24: zrIsiddhahemacaMdra zAbdAnuzAsana A carcA A pAdamAM pUrI thAya evI na hevAthI; "3urzaH" { [pU. 2. ra3] savatha dharAra hyu-A uparanI vistRta cacI uNAdi sUtromAM kALanA prayogonI carcA: "jyAre je" [6. 2. 8.] nI dhuvRttimAM sahaja vihAranI e dRSTAMta hyasta bhUtakALano prayoga batAve che ane samakAlIna ItihAsanuM daSTAMta hoI A vyAkaraNa dhArAnA vaMsa pachI zrI hemacandrA cAryajIe lakheluM e siddha kare che.] . | sUtra : 141 kudata prakaraNa: (cAlu) [dhAtunA kALanAM rUpane badale kRtanAM rUpane prayoga ane bIjA kRtinI carcA. sUtra : 9 kudata prakaraNa (cAlu) kRdaMta carcA 6. sUtraH 692 1. | sUtra: 143 taddhita prakaraNa. [DhavI, mavathI vagere rUpanI niSpatti ] sUtra : 145 sUtra : 219 sUtra : 185 19. sUtra : 673 satra: 19 taddhita prakaraNa : (cAlu) sUtra : 172 satra: 182 taddhitanI carcA samAmAnta thatA pheraphAranI carcA.. sUtra : 1 taSThitamAM thatI vRddhinuM prakaraNa dA. ta. dara vArira dhutanI carcA tathA paribhASAnAM cAra-pAMca se. 4 : :
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda 1. 2. 3. ra. | kula |viSayasUtre sUtra saMkhyA 201 1-4 prAkRta 5-10 1125 26-30 31-36 37 |218, 1-1 prAkRta anusvAra saMbaMdhI Adeza. nAmanI jAti sabaMdhI Adeza. visa sabadhI AzA. paracuraNa Adeze. svara vikAre. 172271 vyaMjana vikAre. 3843 44-175 09-24 prAkRta vyAkaraNa 182 157 prAkRta prAstAvika sUtro. saMdhinA niyame. zabdonA atya vyaMjananA vikArane lagatAM sUtro. viSaya va kramAnusAra khAsa zabdomAM saMyukta vyaMjanamAM thatA pheraphAro. uSAghAta : pa saMyukta vyaMjananA vikAramAM tenA prathama vyajano ke pachInA vyaMjanane lepa karavA te sabadhI apavAdo sahita deze. dvirbhAva prakaraNa : keTalAka vyaMjano Ai~va pAmI sayukta ane che te sabadhI Adeza. 88-99 100-115 | svarabhakti athavA vizleSanAM udAharaNA. 116-104 vyatyayanAM udAharaNe. 125-144 sa'skRta zabdane sthAne mUkavAnA aniyamita prAkRta zabdo, 145- 173 prAkRtanA keTalAka prayatno ane taddhitAne lagatA Adeze. 174 je zabdo saMskRta prakRtithI siddha karI zakAtA na hoya tevA zabdo, meLAna! e eka ja sUtranI vRttimAM caCvAmAM AvyA che. 175-218 | prAkRta avyayeA. nAma ane vizeSaNanAM rUpAkhyAno, exe 1-259 dhAvAverA 260-286 zausenI 287-302, mApI 303-324 vaijJAnI 325-328| brUhiAvaizAco 329-446| avastrA 447-448 | samAptinAM sUtra : 58-124 | sarvanAmanAM rUpAkhyAno, 125-130 | rUpAkhyAnanA paracuraNa niyameA. 131-137 eka vibhaktine badale bIjI vibhakti vAparavAnA niyamA : dA. ta. caturthIne badale SaSThI tyAdi. 138-182 kriyApadanA Adeza : temanAM rUpAkhyAne ane kudatA. "vyatyayaya " [ 447 ] ane sevaM saMskRtavata" [ 448, ] >>
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26: prosiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana A badhAmAM che, sAtame ane Ame adhyAya bahu vistRta che. pAMca adhyAyamAM jeTalI sUtra saMkhyA che tethIye adhika bAkInA traNa adhyAmAM che. kemake temAM kramazaH kRdaMta, taddhita ane prAkRta cha bhASAonAM vyAkaraNanAM moTA prakaraNe AvelAM che. pratyeka vaiyAkaraNane A prakaraNane vistAra karavA paDe che; kemake temAM ghaNuM viSaya paratve vistRta vakatavya hoya che. A saphaLa, viSayaracanAnuM anukaraNa bhaTTajI dIkSite pitAnA- sittAkagvI dazAvALa mAM karyuM che. sUtraracanA, tenI saMkalana, sUtranuM spaSTIkaraNa, adhikAra sUtro, pragasiddhi, udAharaNa-pratyudAharaNanI samaja, matAMtaronI spaSTatA, sUtranuM rahasya, pUrvApara saMbaMdha, nyAyone yathAyogya samAveza temaja ekeka zabdanI siddhi mATe kayA prakaraNamAM kayo pratyaya, Adeza ke Agama vagere pheraphAro dvArA zabdane asAdhutva doSathI bacAvavo e ekalI mahenata ja nahi paNa apUrva smaraNazakitane paNa khyAla Ape che. sUtramAM lAghavapaNuM, ladhuvRttimAM upayukta viSayasUcana, bahavRttimAM vivistAra ane hatyAsamAM carcAbAhuthanI maryAdAo vaDe vyAkaraNa alaMkRta karyuM che. vaLI, pUrvanA vyAkaraNamAMne nirarthaka vistAra, dUrAnvaya, vizRMkhalatA, liSTatA, vedika prayoge-e badhuM vidyArthIne vyAkaraNanuM arucikara tattva hatuM te raddobadala karIne temAM banI zake teTalI saraLatA ane saudarya lAvavAnI bhAre jahemata uThAvI che. zrI hemacaMdrAcAryajIe matAMtaronI AcanAmAM cAThAdane Azraya lIdho che ane vyAkaraNa jevA viSayane sarvagrAhI banAvavA mATe badhA darzananA samudAyamAM syAdvAdane svIkAra atyaMta upagI darzAvyA che. kemake badhAM darzanene samUha syAdvAdarUpa mahAsAgaramAM samAI jAya che. AthI siddhi thAya evuM adhikArasUtra mUkI vyAkaraNanI dRSTi vizALa ane udAra banAvI che. bIjI rIte vAdathI tattvajJAna thAya e laukika artha paNa emAMthI niSpanna karyo che temaNe vividha vaiyAkaraNanA mate potAnA "brahabhyAsamAM noMdhIne tenI takalIe carcA karI samanvaya sAro che ane te viSayamAM pitAnA matanI bhinnatA, vizeSatA, maulikatA ke saMgrahane paNa temaNe spaSTa karI pUrvAcAryonuM RNa adA karyuM che. AthI vyAkaraNanuM tulanAtmaka adhyayana karanArane temAM saMkrAMta temanI prasAdasauSThava pratibhAnAM darzana thayA vinA rahetAM nathI. temaNe 84000 zlekapramANane brahabhyAsa racele che, temAM Aje 20000 lokapramANa lagabhagane ja maLe che. e nyAsagraMtha keTale upalabdha che te nIce pramANe che: adhyAya pAda ( prathama pAdamAM 38 sUtra upara ja nyAsa maLe che. bAkInA cAra sUtrane nyAsa upalabdha nathI.) 1-4 A upalabdha bhAganI bIjA adhyAyanA pahelAM pAda sudhInI hastalikhita pratimAMthI je graMtha ke graMthakAronAM nAme ullekhAyelAM sAMpaDe che te meM tAvI lIdhAM che, je sUvAnukramapUrvaka nIce noMdhyAM che:
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaghAta : 27 1. 1. 1. AcArya haribhadra : dhasArottara graMtha : paramekistuti anya vyavadikA stutikAra (samaMtabhadrAcArya) : RtikAra : bhikhya : pANinisutrAnusArinaH genadaya: AcAryapANinimabhUtiH bhAvyakRdAdi : ratnamati : cUrNikAraka tadIpikA- upAdhyAyaH vizrAMtividyAdhara : jayAdityaprati gonardIya ? 1. 4. 6 1. 4. 7 1. 4. 26 1. 4. 28 1. 4. 36 1. 1. 2. 1. 1. 3. 1. 4. 37 1. 4. para 1. 4. 55 1. 4. 66 1. 4. 87 2. 1. 1. zikSAkAra : bhikhya : keTa: zevarAja : zikSA graMtha : kevalikAdizAstra jhiMtha : ApizakSi-zikSA : vAkayavidda : hariH zikSAkAra : zaunaka-prAtizAkhya: griMtho 1. 1. 12 1. 1. 17 zakaTa: lalitasvabhAva : vAtikAra : pANini Adi pANinisatramAtrAnusAra bhAgya : 2. 1. 2 2. 1. 12 2. 1. 20 ja 1. 22 2. 1. 55 je je 1. 1. 21 1. 1. 24 1. 1. 26 2. 1. 66 2.1 75 - 1. 1, 27 2. 1, 78 zakaTa: devandI * caMdragema : sArasaMgraha ciMdha. caMdra : ratnamati : vAkayakAra : vyAkhyAtAo : rAkaTa: devanaMdI : jayAditya: : viraprabhUti: caMdragAmI : devanaMdimabhUtiH caMdraH bhImasenAdi : , caMdragAmI : zikSA graMtha) : suzruta bhAgavata . anupadakAra : * paNa alaMkAracUDAmaNi (graMthoH hari ? zevabhaTTAraka: zAhi: jinabhadragiNi zAkaTAyana ; u5la vAtakakAra : upAdhyAya : hari : utpala : zaka : utpala : zeSarAja: AcAryapANinisUtronArina : sthavira : jayAdita : 1. 1. 31 1. 1. 13 1. 3. 22 1. 3. 23 1. 3. 46 1. 3. 58 - - - - - = = = 1. 83 2. 1. 88 1. 3. 60 1. 4. 2. 1 4. 5 lalitasvabhAvAdi : pANini: utpala : sAdhAraNuM : bhASya graMtha). 2, 1. 15
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28: zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana sAgarasamAM A graMthavistAranuM maMthana karI temaNe je navanIta nIpajAvyuM che tene pramANiktAnI chApathI uparyukta nAmollekhapUrvaka aMkita karyuM che. A sUcI uparathI ApaNane keTalAye ajJAta prAcIna vaiyAkaraNanAM nAme pato lAge che, te zrI. hemacaMdrasUrijInI A kRtine ja AbhArI che. AmAMnA keTalAka vaiyAkaraNa paricaya meM prAraMbhamAM ja ApI dIdhuM che. A graMmAMthI zrI. hemacaMdrasUrijIe zuM saMgraha karyo, pheraphAra karyo ke navInatA darzAvI che ane A graMthanuM dahana karavAmAM kevI khUbI vAparI che enuM anumAna thaI zakaze. vyAkaraNanI tulanA zrI. hemacaMdrasUrijIe jyAM sudhI prAcIna vaiyAkaraNanAM sUtre kAma lAgyAM tyAM sudhI temaNe pheraphAra karyA vinA ene potAnA vyAkaraNamAM apanAvI lIdhAM che. temaNe zAkaTAyananAM keTalAMye sune pheraphAra vinA lIdhAM che te eka adhyAyaYratAM ahIM nAMduM chuM soDhAyanasUtrAMka hemacaMdrasUtrAMka 1. 1. 27 : apryogiit| 1. 1. 10. 1 1. 40 : bahugaNaM mede| che. 1. 11. 1. 1. 21 : ksmaase'bhyrddhH| 1. 1. 63. 1. . 22 : saM aa 1. 1. 67. 1 1. 24 : manurnamo'Diro vti| 1 1. 85. 1. 2. 15 : svaira svrykssauhinnyaam| 1. 1. 88. 1. 2. 17 : vauSThautI smaase| 1. 1. 97. 1, 2. 30 : 1. 1. 113. 1. 3. 16 : saTTA vaLI, zAkaTAyananI 'amoghavRtti ane zrI hemacaMdrasurijInI tatvaprakAzikA bahatti ne sarakhA dA. ta; zA. sUtravRttisUtrAMka hema khU. vRttisUtrAMka 1. 1. 37 1. 1. 10 : 1. 1. 40 1. 1. 11 : 1. 1. 41 e sivAya, jinendrabuddhinA "kAzikAchatti paranA brahabhyAsane hemacaMdrasUrijInA bahayAsa sAthe sarakhAvo dA taH zrI jinendrabuddhi-nyAsa zrI hemacaMdrasUri nyAsa (1) yo hi jAtiviziSTe dravye vartate sa (1) yA hi jAtiviziSTe dravye vartate sA jaatidrvysmudaayaatmkmrthmaah| yazcaivaMvidho jAtidravyasamudAyAtmakamarthamAha, yazcaivaMvidho'rthaH 'thaH sa dravyAt kevalAdanyo bhavati / nipAta. sa kevalAd dravyAdanyo bhavati, satvaM cet satyAM saMkSAyAM satyAM pazuriti savibhaktikasya zravaNaM caitasyAvyayasaMjJAyAmayaM pazuriti vibhaktizravaNaM na syAt / prasajyapratiSedhe sveSa doSo na bhvti| na syAt / atha prasajyapratiSedhaH, na doSo bhavati / tAhi yatra dravyagandho'pyasti tatra sarvatra prati- yathA na doSastathA'stu / tatra hi yatra dravya Sedhena bhavitanyam / bhasti ceha drvygndhH| gandho'pyasti tatra sarvatra pratiSedhena bhAvyam,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAta :29 pazutvajAtyAzritasya dravyasyApi pazuzabdenA niSedhaprAdhAnyAda, asti ceha dravyagandhaH, bhidhAnAt / tasmAt prasajyapratiSeya evAyaM yukta vipratva-pazutva-jAtyAzrayasya dravyasya vizpazuityAlocyAha-prasajyapratiSedhAvyamiti / kataI zabdAbhyAmabhidhAnAditi prasajyapratiSedha eSa vartamAnA pazuzabdo'sattvavacano bhavati? yatra jyaayaaniti| ata pavAha-tato'nyatreti / anya vRttau nipAtasaMzAM labhate dRzyarthaM yathA 'lodhaM Rti-sasvAbhAve, satve cena vartante ityrthH| nayanti (lomaM na yanti ?) pazu manyamAnAH' va tahi vartamAna pazuzabdo'sattvavacano bhavati? iti // 1. 4.57. // yatra vRtto'vyayasaMjJAM labhate, dRzyarthe yathA-'janA lobhaM na yanti pazu manyamAnAH' iti, atra dRzyarthana mananaM viziSyate, darzanIyaM jJAna prati pannA janA lobha parityajantItyarthaH // 1.1.31. / / (2) paryAyazabdasya hi yatrAnekArtho (2) yatra hi zabdo'nekArtho bhavati sandigdhArtho bhavati sandigdhArtho vA tatra vyaktIkaraNArthaH cA tatra tadarthasya vyaktIkaraNe paryAyazabdasyAnuparyAyAntarasyAnuprayogo na viruddhayate / yathA prayogona virudhyate,yathA-meghAdhanekArthasya varAhameSAdyanekArthavRttavarAhakazabdasya prayoge zUkara- zabdasya prayoge zUkarazabdasya. yathA ca sandi zabdasya pryogH| tathA sandigdhArthasya pika gvArthasya pikazabdasya prayoge kokilazabdasya, zabdasya prayoge kokilazabdasya / svazabdazcAyaH svazabdazcAyamanekArthastatrAsatyanuprayoge kiM viSaH manekArthastanAsatyanuprayoge kiMviSayo'yaM prayukta yo'yaM prayukta iti saMdehAsyAstassannirAsArtha. iti sandehaH syAdatastanirAsArthamupapadyate mupapadyate shaatishbdsyaanupryogH| evaM ghana. zAtizabdasya prayogaH // 1. 1. 35 // zabdasyApi draSTavyam // 1. 4. 7. // vyAkaraNa jevA lakSaNamaryAdita vizvamAM AvuM sAmya hoya e sahaja che, chatAM jyAM deva jaNAya tyAM temaNe sudhAre karI, potAnI vizALa daSTithI navo opa ApI, uccAramAdhurya ane saraLatA paNa A cha. hAta zrozAkaTAyana zrIhemacaMdra (1) hrasvo vaa'pde| 1. 2. 74 : hasvo'pade vaa| . 1. 2. 22. prayoDhoDhayUhai vaiSye / 1. 1. 84 : . prasyai SaiSyoDhoDhayU he svareNa / eve'niyoge| 1. 1. 87 : aniyoge luge| caaderco'naangH| 1. 1. 101 : cAdiH svro'naa| 1. 2. 36. sau vetau 1. 1. 103 : sau nvetau| (2) pAre madhye SaSThyA vaa| pANini pAre madhye SaSTyA vaa| pAre madhye'nta SaSThyA vaa| zAkaTAyarna pAre madhye'gre'ntaH SaSThyA vaa| hemacaMdra (3) divasazca pRthivyAm / pANini divazca / divas divaH pRthivyAM vaa| hemacaMdra a ai ar ar an ` ` y m m
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI. hemacaMdrasUrijIe jAtrAghavacUMTaNavAva mane vaMthaLanI uktine khyAlamAM rAkhI samAM lAdhava ANavA prayatna karyo che. pANini ane vArtikakAranAM eka karatAM vadhu sUtronA vistArane temaNe ekAda sUtramAM samAvI daI vinuM nirUpaNa karyuM che. partikakAranA vistAranuM mahAbhASyakAra pataMjalie "rAyamari : phAvaze nA" evA kathana dvArA samarthana karyuM che. ahIM be-eka udAharaNa dvArA pANini ane zrI hemacaMdrasUrijInA vistAra-lAdhavanuM sAmya jaNAI Avaze zrI. pANini * zrI hemacaMdra 1) upadeze'janunAsika it / hlntym| ! 2, 2, 37. adarzanaM lopH| tasya lopH| (2) dhruvmpaaye'paadaanm| jugupsaaviraamprmaadaarthaanaamupsNkhyaanm| bhItrArthAnAM bhyhetuH| praajersoddhH| upAye'vadhirapAdAnam // vaarnnaarthaanaamiipsitH| antoM yenAdarzanamicchati / janikartuH prkRtiH| bhuvaH prbhvH| paJcamI vibhkt| pANinIya vyAkaraNanI saMjJAo durgama ane amadhura che. zAkaTAyana ane jainendra vagere temane anusaryA che. jyAre zrI hemacaMdrasUrijIe evI saMjJAo AmAM vAparI nathI temaNe kAtaMtrakAranI saMjJAone upayogamAM lIdhI hoya ema lAge che. dA. ta. zrI. pANini zrI hemacaMdra habaraH bhyaJjanam jo ; khA aghoSaH yaNa antaHsthA ATalI TUMkI tulanA pachI zrI. hemacaMdrasUrijInA prayatnanuM mahattva che emane zabdathI jANI zakAya che. teo kahe che: "tenAtivistRtadurAgamaviprakIrNazabdAnuzAsanasamUhakarthitena ! abhyarthito nirayama vidhivad vyavatta, zabdAnuzAsanamidaM mubhihemcndrH|| A hakIkatanuM samarthana karatAM zrI jayAnaMdasUriziSya zrI.amacaMdrasUrie saM 1264mAM racelI A vyAkaraNa paranI "bRhad avacUrNimAM jaNAvyuM cheH acU
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadughAta H 31 "zabdAnuzAsanajAtamasti tasmAca kathamidaM prazasyataram ? ucyate-taddhi ativistIrNa viprakIrNa ca. kAtantraM tarhi sAdhu bhaviSyatIti cenna, tasya saMkIrNatvAt , idaM tu siddhahema. candrAbhidhAnaM zabdAnuzAsanaM nAtivistIrNa, na viprkiirnnmiti| anenaiva shbyvyutpttirbhvtiiti| autroI pratIta i . " sArAMza-"vyAkaraNanA samUhamAM A (siddhahema vyAkaraNa) zA mATe vadhu prazaMsanIya che? kemake, bIjuM vyAkaraNo kAM ativistIrNa che ane kramabaddha racanAvALAM nathI. vaLI, kAtaMtra vyAkaraNa pUrepUrA vine nyAya ApatuM nathI; jyAre zrosiddhahemacaMdra vyAkaraNanI racanAmAM ativistAra nathI, ne chUTIchavAyI racanA nathI, AthI zabdavyutpatti mATe A vyAkaraNa ugI che." thI. hemacaMdrasUrijI yadyapi zAkaTAyananA RNI che ane te te vaiyAkaraNonA sIdhA ullekho ke utArA levA chatAM temanuM sarvAgINa sarjaka vyaktitva vidyArthI upara sIdhI asara pADyA vinA rahetuM nathI. eTale ja temanuM racanAkauzala tatkAlIna dRSTine AlekhatuM aitihAsika mahatva dharAve che; ema kahevuM asthAne nathI. potAnA bRhassAsamAM temaNe tarkazailIe nipajAvelA samanvayabharyo navIna pravAha ApaNe nihALI zakIe chIe, je emanI vyApaka bhAvanazailIne anurUpa che. temanI racanAmAM khAsa karIne keLavaNIviSayaka dRSTibiMdu tarI Ave che. temAM maulika carcAothI potAnuM pratibhA kauzala paNa batAvyuM che. temAM zuM sAhityaviSayatA, zuM dArzanikatA ke zuM rASTrIyatva-e badhAne samucita meLa mahAsAgaramAM bhaLatI nadIonA mukhame daSTigocara thAya che. Aja daSTi temanI aMtima mahAvaiyAkaraNa tarIkanI khyAtine samujavaLa karavA mATe pUratI gaNAya. potAnA vyAkaraNanI nirdoSa racanA lekamAM Adara pAme e pahelAM ja zrI. hemacaMdrasUrijI potAnI katine svayaMpratiSThita batAvatAM je uddagAro kADhe che e kharekhara, temanA vyAkaraNanA kaLaza-daMDa sama. bhAse che. teo avyaya prakaraNanA Apha-abhiviSyarthanA udAharaNamAM noMdhe cheH AkumAraM yazo shaakttaaynsy| arthAta-zAkaTAyanano yaza kumArapAla sudhI ja rahyo. eTale "siddhahema vyAkaraNa banyuM nahotuM tyAM sudhI ja zAkaTAyananI racanA mUrdhanya gaNAtI haze. A hakIkata emanA graMtha mATe temane kevo akhUTa AtmavizvAsa rajU kare che? kalahorna jevA pAzcAtya vyAkaraNanA niSNAta ane pratiSThita vidvAne hemacaMdrasUrijInA vyAkaraNa mATe je uddagAro kADhavA che e uparyukta hakIkatanuM samarthana kare che eTaluM ja nahi, temanI racanAnuM mahatva nahi samajanArAone A dvArA gaMbhIra sUcanA paNa pAThave che. * Admitting that Hemchandra's Grammar is by no means an original work, I never thless venture to call it the best Grammar of the Indian middle ages. Its auther has carefully brought together the materials contained in the works of his predecessors, and by a judicious arrangement of the employment of artificial symbols he undoubtedly has facilitated the study of Sanskrit among his countrymen. May these lines induce their decendants to furnish us soon with an edition of it, such as it deserves."
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : siddhahemacaMdra zabdAnuzAsana sArAMza - zrI hemacaMdrasUrijInuM vyAkaraNa eka maulika racanA na hovA chatAM huM sahasapUrvaka kahIza ke A vyAkaraNa bhAratanA madhyakAlIna samayanuM sarvazreSTha vyAkaraNa che. tenA kartAe pitAthI prAcIna vaiyAkaranI sAmagrI sAthe potAnI pratibhAdvArA evI gUthaNI karI che ke temaNe a vika saMjJAnI nirarthaka mahenata bacAvI saMskRtanA abhyAsane anukULatA karI ApI che. huM temanA anuyAyIone A dvAre vahelI take tene chAje evI saMzodhanAtmaka AvRtti taiyAra karavAnuM kahIza. A badhI vigatone jotAM zrI hemacaMdrAcAryajIne prayatna bhAratanA madhyayugIna kALamAM sarvottama gaNAya emAM navAI nathI. emanA samayamAM paNa prAcIna vayAkaraNane pachAta karI mUke evI temanI racanAcAturI vakhaNAI haze. "prabaMdhaci tAmaNi kAranA nIcenA zlokamAM tatkAlIna samayanuM pratibaba ApaNe nihALI zakIe chIe jhAtA! pANinipratiM vAtatravALA graMthA mA kArSIH kaTu zAkaTAyanavacaH kSudreNa cAndreNa kim / kiM kaNThAbharaNAdibhirbaTharayasyAtmAnamanyairapi, zrUyante yadi tAvadarthamadhurA. shriisiddhhemoktyH||" -"bhAI ! je artha madhura siddhahemanAM vacano sabhaLAya to pANinine pralA5 baMdha thavA de; kAtaMtra vyAkaraNarUpI kaMthAne nakAmI gaNu; zAkaTAyananA vyAkaraNanAM kaTu vacane kADha nahi; kSudra cAMdra vyAkaraNane zuM upayoga che? ane kAbharaNAdi anya vyAkaraNothI zA mATe AtmAne jaDa kare che?" ekalA zrI hemacaMdrAcArye ja vyAjaNanAM pAMca aMgo vyAM che e agAu jaNAvyuM che ane te para vArtikanI paNa jarUra na paDe evI kuzaLatAthI racanA karI e ja A vyAkaraNanuM mahatva che. bIjAM vyAkaraNamAM te sUtra koI race te vRtti koI bIjA vaLI, uNAdi, dhAtupATha ane liMgAnuzAsana keI trIjA-cothAnA hAthe racAya, paNa A vyAkaraNanAM pAMce aMgenA to eka ja hovAthI "siddhahema zabdAnuzAsana'nI e vizeSatA saune hRdayaMgama banI rahe che ane kaI paNa zaMkAnuM eka ja hAthe AlekhAyeluM ekasarakhuM samAdhAna ApaNe meLavI zakIe chIe. vyAkaraNanA prago siddha karatuM "yAzraya mahAkAvya' racIne paNa pitAnA vyAkaraNanA vidyArthIonI paramukha apekSA temaNe dUra karI che. A "bhAzraya kAvya nI vizeSatA A maryAdita lekhamAM darzAvavI zakya nathI paNa eTaluM kahevuM jarUrI che ke bharinA "bhadrikA' karatAM suMdara zailImAM A kAvyanI racanA thaI che; eTaluM ja nahi paNa bhadikAvya'mAM prayogone krama purassara sAdhavAne uddeza rakhAyo nathI, tyAre "yAzraya kAvya" pratyeka sUtranA kramAnusAra prayoga siddha karatuM, caulukayavaMzanI vaMzAvaLImAM mukhyatve samakAlIna gUrjaranareza siddharAja ane kumArapALa vagerenI jIvanakathA AlekhatuM pravAhabaddha cAlyuM jAya che. Aje e kAvya gujarAtanA solaMkIvaMzanA ItihAsane nakkara khajAne banI rahyuM che. "saMskRta thAzraya kAvyamAM 20 sargo che ane temAM siddharAja sudhIno ItihAsa pUrNapaNe AlekhAyele prApta thAya che. prAkRta dvayAzraya' e ja rIte AThamA adhyAyanA prAkRta sUtronA prayogo sAdhatuM ane kumArapAlanarezane tihAsa darzAvatuM ATha sargamAM racAyuM che. cho. hemacaMdrAcArye na kevaLa saMskRta bhASAnuM ja ekaluM vyAkaraNa banAvyuM paNa AThamA adhyAyamAM 1 prAkRta, 2 zaurasenI, 3 mAgadhI 4 paizAcI, 5 cUlikApaizAcI ane 6 'apabhraMza; ema the
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodaghAta 33 ziSTasAhityamAM prasiddhi pAmelI bhASAonuM vyAkaraNa racyuM che. jo ke A vyAkaraNa eka sthAna roke evo graMtha che, chatAM ahIM te eTaluM ja kahevuM ucita che ke, gujarAtI bhASAnI mAtAsamI " apabhraMza bhASA'nuM vizada vyAkaraNa sauthI prathama zrI. hemacaMdrasUrijIe ApI apabhraMzanA Adi vaiyAkaraNa tarIkenI khyAti jema pANinie laukika vyAkaraNa pachI vaidika prakriyA racI che tema zrI. hemacaMdrasarijIe AThamAM adhyAyamAM, ardhamAgadhI bhASAmAM jaina Agama graMthanA jJAna mATe TUMkamAM pragAnukULa "ArSabhASAnuM digadarzana paNa e vyAkaraNamAM prasaMgAnurUpa karAvyuM che. e graMthanI viSayasUcI agAu ApI che. Ane lagatAM dezInAmamAlA' keza ane "prAkRta dvAzraya kAvya" paNa teTalAM ja mahattvanAM gaNAvI zakAya. - zrI. hemacaMdrasUrijInA "abhidhAna ciMtAmaNikAza ane anekArthasaMgraha" temaja upara nirdiSTa dezInAmamAtA' vyAkaraNasiddha yaugika, rUTa ane mizra zabdone saMgraha karatA hovAthI tene ja lagatA gaNAya. A siddhahema aSTAdhyAyI vyAkaraNanA batrIza pAdamAM pratyeka pAnI aMte ekeka zleka-ema batrIza ane traNa anupUrtinA maLI pAMtrIsa glaeNkenA suMdara, lAkSaNika ane aitihAsika kAvyamAM caulukyavaMzIya sAta rAjAonI prazasti ApI che je leke eka rIte pitAnA "saMskRta thAzraya mahAkAvyanA niSkarSasvarUpa lAge che. te sAta rAjAono rAjyakALa A pramANe cheH 1 mULarAja I. sa. 960 thI 995 (vi. saM. 1017 thI 1052), 2 cAmuMDarAja (naM. 1 ne putra) I. sa. 995 thI 1006; 3 vallabharAja (naM. rane putra) cha mAsa, 4 durlabharAja (naM. 3no bhAI) I. sa. 1009 thI 1021, 5 bhImadeva (naM. 4ne bhatrIjo) I. sa. 1022 thI 106 3, 6 karNadeva (naM. ane putra) I. sa. 106 3 thI 1093, 7 siddharAja jayasiMha (naM. 6ne putra) I. sa. 193 thI 1142. A zlekone gujarAtI anuvAda "haimasArasvata satra" nAmanA pustakamAM vistArathI Apela che. . - "siddhahema vyAkaraNa' nAM agAu nirdiSTa pAMca aMgo paikI sUtrapATha jenI zleka saMkhyA 1031 nI che e saMbaMdhI carcA agAu ApI che. have bIjA cAra aMge viSe TUMkamAM ahIM mAhitI noMdhI che. 1. uNAdigaNusUtra: sUtra: "3La [5. 2. 93 ] vRttiH rAva dhAbA duruM zu A uNAdi pratyone darzAvavA mATe temaNe 1006 sUtronI racanA karI che. dhAtunI mULa prakRtine "uNa' vagere pratye lagADI zabdonA svarUpanI siddhi karavAmAM AvI che. zabdonI ApelI vyutpatti mATe AjanA vikasita bhASAzAstranI daSTie keTalIye vyutpattio kalpita kare paraMtu ApaNe te tAtkAlIna daSTine dhyAnamAM rAkhI ene ja maLatA evA saMskRta dhAtune taddarUpa sAdhaka pratyaya lagADIne zabdanI siddhi karavAmAM AvI che. keTaleka sthaLe vyutpattinimitta anya hoya che. ane pravRttinimitta anya hoya che. arthAt zabda vyutpattithI siddha arthamAM nahi paraMtu anya arthamAM pravarte che. vastutaH zabdonA saMgrahanI daSTie A zabdo aitihAsika mahattva dharAve che. AmAMthI keTalAye zabdo dezya, paradezI ke bIjI bhASAnA jaDI Ave che ane te zabdo uparathI tatkAlIna raheNIkaraNInuM paNa anumAna kADhI zakAya che. 2. liMgAnuzAsana A graMthanA prathama pariziSTa rUpe samagra "liMgAnuzAsana' patta TIkA sAthe ApeluM che.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ je che : 34 zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana saMskRtamAM puruSa, strI ane napuMsakaliMga mATe puruSa strI ke jaDa-cetananA bhedane niyama nidhArita nathI. paraMtu zabdonAM liMga nakkI thayelAM paraMparAthI cAlyAM ja Ave che. te mATe "liMgAnuzAsana'nI upayogitA vyAkaraNuzAstramAM anivArya bane che ane tethI vidyAthIne e badhuM smaraNamAM rAkhyA vinA cAlI zakatuM nathI. jo ke pratyayothI niSpanna thatA strIliMgI zabdo mATe vyAkaraNamAM ja eka AkhuM (bIjA adhyAyanuM cothuM) pAda rokavAmAM AvyuM che. vaLI, A pAdamAM strIliMgI zabdathI pratyayavidhAna karavAmAM Ave che. mATe strIliMga nakkI karavA tathA anya liMgane jANavA mATe "liMgAnuzAsana'nI anivAryatA che. A graMthane A pramANe zlokanI saMkhyA sAthe vibhAga karyo che prakaraNa liMga kasaMkhyA puliMga 17 strIliMga napuMsakaliMga pustrIliMga punapuMsakaliMga strInapuMsakaliMga svataH strIliga paraliMga - "hema liMgAnuzAsana mAM seMdhAyelA keTalAka graMtha ane graMthakAronAM nAme paDe che tenI sUcI nIce pramANe che ajaya, aruNa, amara, amarakeza, amaraTIkA, amaraliMgazeSa, amaraliMgAnuzAsana, amarazeSa, amarasiMha, udi, kAtya, gAMDa, gauDazeSa, cANakya, cAMdra, durga, devanaMdI, mila, dharmakIti, nadidhAtu pArAyaNa, nandI, nandipArAyaNa, pakSilasvAmI, buddhisAgara, bhadri, bharata, bhAguri, bhAravi, bhASyavacana, bheja, mAgha, mAlA, mAlAlIbakAMDa, mAlApuMskAMDa, mAlAzeja, muni, ratnakeza, ruTa, rUpAvatAra, vAgabhaTa, vAcakavArtika, vAcaspati, vAsyAyana, vAmana, vaijayaMtIkAra, vaigha, pAlita, yADa, zAkaTAyanazAzvata, sabhya, suzruta, mRti, harSa, harSaTIkA, harSavRtti. halAyudha vagere. * A sUcI uparathI zrIhemacaMdrasUrijIe prAcIna uparAMta pitAnA najIkanA samayanA keTalAka vidvAnonA nAma yAM che. A hakIkata emanI anupama sAMgopAMga saMgrahazaktinuM bhAna karAve che. 3 hemadhAtupArAyaNa dhAtupArAyaNa zabdazAstrane atyaMta upayogI vibhAga che ane "siddhahema vyAkaraNa'mAM saMgraha karelA dhAtuone arthasahita paNa vikRti sAthe tenI racanA karavAmAM AvI che. e ja vigata svayaM zrI hemacaMdrasUrijI tene prAraMbha karatAM kahe che? zrIsirahemacandravyAkaraNanivezitAn svakRtadhAtUn / mAcAryahemacandrA vivRNotyaha namaskRtya // bhASAnI mULa prakRti dhAtumAM hoya che ane tethI nAma tathA sAmAnya padanuM mULa dhAtumAMthI zodhIne zabdasiddhi karavAmAM Ave che. "siddhahema vyAkaraNanAM sUtromAM dhAtunI mULa prakRtine nirdeza kare che tethI ko dhAtu kyA gaNane e jANavA mATe gaNusUcaka anubaMdha jANavAnA rahe ja. e anubaMdhamAM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ udaghAta : 35 paramaipada, Atmapada tathA ubhayapada saMbaMdhI anubaMdhe paNa sAthe ja nirdezavAmAM AvyA che. "siddhahema vyAkaraNamAM dhAtunA nava gaNe che, temAM: 1. vAdi gaNane anubaMdha nathI. 2. adAdine Thu, 3. divAdine , 4. svAdine TU, 5. tudAdine 5, 6. dhAdine 6, 7. tanAdine 6, 8. yAdine , ane 9. yurAdine , evA gaNAyaka anubaMdha che. bAkI mULa prakRti sAthenA anubamAM 6 ke ru, huM ke , 3, , 4, i che ane sau e prakAre nirdeza karavAmAM AvyuM che. A vigatanuM jJAna dhAtupArAyaNa' vinA maLI na zake. AthI ja sUtranI sAthe tenI upayogitA che. haimadhAtupArAyaNamAM paNa keTalAye prAcIna graMthakAra ane graMthanAM nAme ullekhyAM che ane temanA RNanuM temaNe samaraNa karAvyuM che. temAM kauzika, mila, kaNava, mAdha, kAlidAsa, bhagavaddagItA vagerenA ullekha karelA che. 4. gaNapATha keTalAka zabdone vyAkaraNano niyama ekasarakho lAgu paDatuM hoya tyAre tene prathama zabda ullekhIne Adi' zabda vaDe bAkInA zabdone temAM saMgraha karavAmAM Ave che. sUtramAM lAghava lAvavA mATe A rIta apanAvelI hoya che. dA. ta. "tala je mAta" [2. , 7] A sUtramAM mAtra "sarva' zabda ullebI "Adi' zabda nirdezavAmAM Avyo che, jemAM vizva, ubha, ubhaya, anya, anyatara, Datara, Datama, sama, sima, eka, pUrva, apara, vara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, ravu, attara vagere zabdane saMgraha karyo che. A badhA zabdonA catutha-paMcamI vibhaktinA che ane hari ne rama ane waa thAya che. AmAM paNa jyAM vizeSatA nirdezAvI heya che te alaga sUtromAM nirdezI che. A gaNapATha "brahavRttimAM te te stramAM ApavAmAM AvyuM che paNa "lagvRttimAM A zabda samUha5 gaNapATha ApavAmAM AvyuM nathI. AthI gaNapAThanI upayogitA sutranI sAthe ja che. e vinA sUtra ke "laghuvRtti' uparathI vyAkaraNa paricaya adhUro ja rahe. siddhahema vyAkaraNanA sahAyaka A sivAya bIja AcAryo ke jemaNe hemacaMdrAcAryanA vyAkaraNa upara svataMtrapaNe lakhyuM che temane ane temanA racita graMthane nIce ullekha karAya che. graMtha graMthakAra ane samaya 1. nyAyamaMjuSA zrI hemahaMsagaNi (saM. 1515) 2. kriyAratnasamuccaya zrIguNaratnasUri (saM. 1466) 3. svAdizabdasamuccaya zrIamaracaMdrasUri (saM. 1243-1226 vidyamAnatA) 4. dhAtupATha (svaravarNAnukramayukta): zrI puNyasuMdaragaNi 5. kavika95ma zrIharSavijaya 6. haimavizvama-saTIka zrIguNacaMdrasUri (terame saMke) 7. hemavizvama-vRtti zrIjinaprabhasUri (caudamo seke) 8. haimaladhunyAyaprazasti-avasUri zrIudayacaMdra 9. liMgAnuzAsana-avasUri zrI jayAnaMdasUri A badhAya graMtha pitapotAnA viSayamAM "siddhahema vyAkaraNanA abhyAsIne vyutpatti karAvavA mATe pUratAM sAdhanarUpa che.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana siddhahema vyAkaraNa parathI saMkSipta karelA : - A vyAkaraNa parathI saMkSipta karelAM keTalAMka vyAkaraNa ApaNane upalabdha thAya che, temAM nIce mujabanAM gaNAvI zakAya. AmAM zrIprabhAcaMdrasUrie saM. 1334mAM racelA "prabhAvarita'nA mahendrasUri prabaMdhamAMthI jAya che ke, zrI pradyumnasUrinA guru zrIdevAnaMdasUrie "siddhahema vyAkaraNathI uddhAra karIne "siddhasArasvata' nAmanuM navuM vyAkaraNa banAvyuM je siddhahema vyAkaraNamAMthI racAyeluM prathama vyAkaraNa hevAnuM anumAna che. 1. siddhasArasvata zrIdevAnaMdari 2. caMdraprabhA (hemakaumudI) (zrImedhavijaya upAdhyAya. saM. 1758 zvekapUra 7000) 3. haima zabdacaMdrikA 4. haima prakriyA mahendrasuta vIrasI 5. haima laghuprakriyA zrIvinayavijaya upAdhyAya (saM. 1710) 6. haima prakAza (hema prakriyAbatanyAsa) bhA. 1. 2. , (34000 kapUra) 7. haima bRhataprakriyA (Adhunika ) zogirajAzaMkara zAstrI 8. bAlabhASA vyAkaraNa sUtravRtti A sivAya Adhunika samayanA suprasiddha AcArya zrI vijayanemisUrIzvarajIe brahaddema prabhA' ane 'laghuhema prabhA' nAmanA graMtha racyA che jemAM "siddhahemavyAkaraNanuM eka paNa sUtra jatuM karyuM nathI ane saMkSipta racanA karI che e enI vizeSatA che. vaLI, AcArya zrI. sAgarAnaMdasUrIzvarajIe paNa "siddhaprabhA' nAmanuM eka saMkSipta vyAkaraNa banAvyuM che. A sivAya "prAkRta vyAkaraNane kaumudIkrame goThavI kharataragacchAcArya zrI. kRpAcaMdrasUrijIe banAveluM vyAkaraNa paNa maLI Ave che. A saumAM zrI. meghavijaya upAdhyAya ane zrI. vinayavijya upAdhyAyanAM vyAkaraNanI racanA gaMbhIra ane saraLa hevAthI vadhAre saphaLa thaI che. jaina sAdhuomAM tenA paThana-pAThanamAM pravRtti sArI hatI. Aje tethI paNa vizeSa pragati ladhuvRttinI sevAmAM Ave che. siddhahema vyAkaraNa paranA TIkA graMtho: "siddhahema vyAkaraNa" para zrI. hemacaMdrAcAryanI TIkA-racanAo sivAyanA aneka TIkAgraMtho Aje paNa ApaNane upalabdha thAya che. temAMthI maLI zakya teTalAM nAme nIce darzAvavAmAM Ave che. TIkAtha nAma zlekasaMkhyA kartA racanAsaMvata 1. ladhunyAsaH 53000 zrI. rAmacaMdrasUri (zrI hemacaMdrasUrinA ziSyaH temanA samakAlIna) zrI dharmadevasUri 3. katicida durgapadavyAkhyA zrI devendrasUri (udayacaMdranA ziSya) 4. nyAsoddhAraH (A nyAsa A graMthanI sAthe zrI. kanakaprabhasUri (caMdragIya devendrasUri ja ApavAmAM Avyo che.) ziSya) 5. haimalagvRtti zrI. kAkala kAyastha (hemacaMdrasUrine samakAlIna) 6. haima bahari DhuMDhikAH zrI. saubhAgyasAgara (saM. 1591) 7. haima (saMskRta) vyAkaraNa TuMdrikA zrI. vinayacaMdra 8. haima (prAkRta) vyAkaraNa huMdrikA zrI. udayasaubhAgyagaNi
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. haima laghutti ThikAH 10. haima varaH 11. haima caturthAM pAzcaMttaH 12. hema vyAkaraNa dIpikA 17. haima vyAkaraNa bRhadavaNi 14. haima vyAkaraNa avari 15. haima vyAkaraNa avara 16. prAkRta dIpikAH 17. prAkRta avasUri: 18. haima du padaprodhaH 19. ma kArakasamuccaya: 20. haimatti: 21. AkhyAtavRttiH 22. siddhahema lakSuvRtti vara 23. siddhahema dIpikaH 24. siddhahemadIpikAprakAza (gujarAtI) 25. hema zabdAnuzAsana sudhA ( gujarAtI ) A sivAya khInna keTalAye prakIka najare caDe che. graMthai zrI. munizekhara zrI. dhanacaMdra zrI. udayasAgara zrI. jinasAgara zrI. amaraca MdrasUri ajJAtaka ka zrI. ratnazekharasUri zrI. haridrara zrI. hariprabhasUri zrI. vallabhapAThaka zrI. prabhasUri upedghAta 37 ( sa. 1591) (sa. 1234) ( khIjA ) ( sa. 166 1 ) (sa. 1280 ) 23 zrI. naM dasuMdara ajJAtaka ka munipravara zrIdakSavijycha gaNI muni zrImahimAprabhavijayajI munivarya zrIsuzIlavajayajI gaNI hastalikhita bhaMDArAmAM chUTA-chavAyAM pAnAmAM 22 siddhahema vyAkaraNanA pracAra : uparyu kta vizeSatAothI paripUrNa A vyAkaraNagraMtha jyAre zrIhemacaMdrasUrijIe pUrNa karyo tyAre khuda gUrjarapati siddharAja jayasiMhe samArAhapUrvaka tene hAthI upara mUkI, peAtAnA mahelamAM padharAvI tenI bhaktipUrvaka pUjA karI hatI ane 300 kuzaLa lahiyAo pAse traNa varSAM sudhI tenI nakalA karAvI aMga, aMga, liMga, lATa, karNATaka, kekaNu, ga MgApAra, haridvAra, kAzI, cerdi, gayA, kurukSetra, kAnyakubja, gauDa, kAmarUpa, sapAdalakSa, jAlaMdhara, siMhala, mahAkheAdha, meDa ane mAlava vagere khatrIza dezAmAM pracAra karavA mATe A vyAkaraNanI noA mAkalI hatI. ekalA kAzmIranA sarasvatIbhaDAra mATe ja vIsa jeTalI nakalo mekalavAmAM AvI hatI. peAtAne AdhIna pradezamAM siddhahema vyAkaraNa' bhaNavAnI rAjaAjJA pharamAvavAmAM AvI ane AThe vyAkaraNAnA jANakAra kAkala nAmanA kAyastha vaiyAkaraNa - siddhahema vyAkaraNa'nA mukhya adhyApaka tarIke niyukta thaye| hatA. A vyAkaraNanA abhyAsIenI dara mahine pAMcamanA roja parIkSA levAmAM AvatI. parIkSAmAM uttI thatAM temane uttejana ane puraskAra paNu apAtAM hatAM. A rIte zrI. hemacaMdrasUrijInA jIvanakALamAM ja A vyAkaraNanA khUba pracAra karavAnA prayatno karavAmAM AvyA hatA. paNa zrI. hemacaMdrasUrijInA rava gamana sa. 1229 ( 84 vaSa~nI vaye) pachI prAyaH brAhmaNenI sAMpradAyikatAthI ane kumArapAla pachI ajyapAla (sa. 1173-76 )nA jaine taraphanA pratyAdhAtI valaNathI A vyAkaraNanA jainetara vidvAne vadhu na nIkaLyA. jaina sAdhuemAM AnA pracAra vizeSapaNe
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana hatA, jyAre zrAvakA vyavasAyI hovAthI saMskRta bhaNutA nahotA. pAchaLathI jaina sAdhuomAM paNa A vyAkaraNanA adhyApakAnA abhAve Ane pracAra ghaTatA gayA ane pariNAme zrI. hemacaMdrAcArya nu A vyAkaraNa tenI khyArrata ane yogyatA mujabanA pracArathI vaMcita rahI gayuM. ApaNA pUjya munivare ane samAjanA AgevAna gRhasthAe AnA paDana-pAnanI kAI vyavasthita yeAjanA ghaDavAne samaya have pAkI gayA che ema samajI e tarapha lakSa Ape ema IcchuM chuM. upa ma hA 2 game tema hAya paNa zrI. hemacadrasUrijInuM vyAkaraNa je gujarAtanI asmitAnuM sarjaka ane rakSaka che tene ApaNe joIe teTaluM na apanAvyuM ane tethI tenI mahattA haju ApaNe samajI cUkayA nathI paNa yurepIya vidvAnoe te dhAtupArAyaNa, uSNAditti, ligAnuzAsana, anekAsaMgraha, abhidhAnacaMtAmaNi ' jevA graMthA sazASita karI tenA te Aje paNa pUrA lAbha uThAve che, zrI, hemaca MdrasUrijInI mahattA gAtA khullura jevA vidvAne te temanA jIvana ane kavana saMbaMdhe eka graMtha paNa pragaTa karyAM che. te zu ApaNe paNa e mahApuruSanI sAcI vidvattAne vadhu pivA prayatna na karI zakIe ? prAMte : A upAdbAta lakhavAmAM me keTalAye prAcIna-arvAcIna graMthait ane lekhA AdhAra lIdheDa che. enI sUcI na ApatA e graMthakArone ekasAmaTe ahIM" AbhAra mAnavAnI taka lauM chu, } dehagAma 200{$ vasaMtapaMcamI abAlAla premacaMda zAha
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM arhaM namaH kiJcita prAstAvikam AAAAAAAARAAAK kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavattA nirmitaH siddhahemacandrazabdAnuzAsananAmAyaM granthamaNiH / atra 'siddha-hemacandra zabdAnuzAsana' iti zabdatrayI viziSTArthasUcikA, tathAhi - siddharAjena prArthitatvAt 'siddha' iti nAmnA, hemacandreNa nirmitatvAt ' hemacandra' iti nAmnA cAGkitaM yat zabdAnuzAsanaM - vyAkaraNaM tat siddhahemacandrazabdAnuzAsanam, gurjarezvara siddharAjanRpatiprArthanayA hemacandrasUriNA nirmitaM prastutavyAkaraNamityarthaH / yadAha svayameva prAnte " tasyAnvaye samajani prabala pratApa timmadyutiH kSitipatirjayasiMhadevaH // yena svavaMza savitaryaparaM sudhAMzau, zrI siddharAja iti nAma nijaM vyalekhi // 33 // tenAtivistRtadurAgamaviprakIrNa zabdAnuzAsana samUhakadarthitena // abhyarthito nizvamaM vidhivad vyadhatta, zabdAnuzAsanamidaM muni hemacandraH // 35 // 79 [ - iti siddhama0 puSpikAyAm ] anuraNito'rthatvayam -- siddhaM vyAkaraNanikare pratiSThAM prAptam / punaH hemaM " hiMdU gativRddhayoH " iti vacanAdU hinoti saralatA - vimalatA - paripUrNatA diguNenAdhye tRNAmadhyApakAnAM ca madhye kAJcanamiva upAdeyatAM gacchatIti mam, yadvA hinoti vardhate khyAtetiguNeneti hemam, punaH candraM " cadu dItyAhAdanayoH" iti vacanAt candati dIpyate vyAkaraNanicaye tArAgaNe zazIveti yadvA candati AhrAdayati vyAkaraNatatvapipAsUna cakorAn candra iveti candram | anuziSyante vyutpAdyante prakRtipratyayAdivibhAgena sAdhuzabdA aneneti anuzAsanam / zabdAnAM sAdhuzabdAnAmanuzAsanaM zabdAnuzAsanam, tataH karmadhAraye siddhahemacandrazabdAnuzAsanam / zabdAnuzAsana sandohe pratiSThitaM kAJcanavadupAdeyaM khyAtibhAjanaM candravad dIpyamAnamAhlAdakaM sAdhuzabdasAdhakaM ca prastutavyAkaraNamiti phalito'rthaH / yaduktam --
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsana "bhrAtaH ! saMvRNu pANinipralapitaM kAtakanthAvRthA, mA kArSIH kaTuzAkaTAyanavacaH kSudreNa cAndreNa kim ? // kiM kaNThAbharaNAdibhirbaTharayasyAtmAnamanyairapi, zrUyante yadi tAvadarthamadhurA zrIsiddhahemoktayaH // " -iti prabandhacintAmaNau pA0 61] vyAkaraNavaMzaparamparAyAmasya sthAnam sarvataH prAcInamindravyAkaraNamitItihAsavido vadanti / asya taittirIyasaMhitAyAmayamullekhaH-- "vAga vai parAcyavyAkRtAvadat / te devA indramabunnimAM no vAcaM nyAkurviti |........taamindro madhyato'vakramya vyAkarot " iti / jainagrantheSu tu- bhagavato mahAvIrasyAdhyApakasyendrasya ca samAgame mahAvIramAsane samupavezyendreNa zabdalakSaNaM pRSTe sati mahAvIrastaM vyAkarot , ata indramuddizya vyAkRtatvAdu'aindaM jAtamiti / yadAha "sako bha tassamakkhaM bhagavantamAsaNe nivesittA // * sadassa lakkhaNaM pucchi vAgaraNaM avayavA iMdaM // " -iti kalpasUtrasubodhikAyAm ] tataH pANinisamayaM yAvat catuSSaSTevaiyAkaraNAnAM nAmAni zrUyante- ' Apizali-kAzyapa-gArgyagAlava-cakrapANi-bhAradvAja-zAkaTAyana-zAkalya-sphoTAyana' ityAdayaH, tadanu pANininA mAhezvarANi caturdazasUtrANi samAzritya catussahasrasUtrAvacchinnamaSTAdhyAyamayaM vyAkaraNa vyaraci, saMskAritaM caitat 1245 sUtropari vararucinA 'vArtika' vidhAya truTerapAkaraNena, pataJjalinA ca 1713 sUtropari 'bhASyaM' nirmAya vizadIkaraNena, tadanu zivazarmaNA 'kAtantraM,' tadanu bauddhena candragominA 'cAndra', tadanu digambareNa devanandinA 'jainendraM' vyAkaraNamakAri, tadanu bhartRhariNA 'vAkyapadIyaM' vyadhAyi, tadanu zvetAmbarAcAryeNa buddhisAgareNa 'buddhisAgaraM ' vyAkaraNamaraci, tataH prastutasya 'siddhahemacandrazabdAnuzAsanasya' jnm| vizvaviditasya prastutazabdAnuzAsanasyAsya vRttAntaleza: saurASTradeze dhandhukAnagare moDhajJAtIyazcacA nAmA vaNikvaraH, tasya pAhiNI nAmnI dharmapatnI, tayA 1145 tame vikramAbde ekaH pratibhAzAliputraratno'jani, tasya 'cAMgadeva' iti nAma nirmitam / anena cAMgadevena zrIdevacandrasarisakAzAt 1154 tame vikramAvde jina dIkSA gRhItA, 'somacandra' muniriti guruNA nAma niramAyi, 1166.tame vikramAbde marudharAntargate nAgapure nAgora' iti khyAtanagare guruNA AcAryapadamadhiropite 'hemacandrasUriH' iti nAma niramAyi /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiJcit prAstAvikam 41 prajJAprakarSApakarSitavAcaspatinA'nena mahAtmanA nikhila viSayajJAtRtayA 'kalikAla sarvajJa' iti khyAtirAsAdi, siddharAjamano vazIkRtaM tadabhyarthanayA ca sapAdaka zlokapramANaM paJcAnaM nUtanamidaM siddhahemazabdAnuzAsanAbhidhAnaM vyAkaraNamekena saMvatsareNa ekAkinA racayAJcakre | yaduktaM prabandhacintAmaNI --- 66 'sUtra- vRtti liGgAnuzAsana- dhAtupATha-gaNapATha iti paJca vyAkaraNasyAGgAni, zrIhemAcAryaiH zrIsiddhahemAbhidhAnaM paJcAGgamapi vyAkaraNaM sapAdalakSapramANaM saMvatsareNa racayAJcakre " asyASTau adhyAyAH, pratyadhyAyaM catvAraH pAdAH, tatra sUtramAnayatram -- a. pA. sU.a. pA. sU.a. pA. sU.a. pA. su. a. pA. sU.a. pA. sU.a. pA. su. a. pA. su. 11 42 21 1983 1 163 4 1 121 5 1 174 6 1 143 7 1 1978 1271 12 412212432156 42 123 52 93 62145 72 17282218 13 65 23105 33108 4 3 115531416321973 182 8 3 182 14 93 24 113 34 94 4 4 122 54 2064 1857 4 122 8 4 448 241| 560 5211 ! 418 692 673 1119 1 tatra saptAdhyAyAH saMskRtasya tatsUtramAnam - 3566 / aSTamastu / prAkRta-zaurasenI-mAgadhIpaizAcI - cUlikA paizAcI apabhraMza ' iti SadmASAtmakaprAkRtasya tatsUtramAnaM tu- 1119 / samuditASTAdhyAyIsUtrANi - 4685, teSAM zlokamAnam - apUrNAni ekAdazazatAni, uNAdigaNasUtrANi 1006, tathA ca sarvasUtramAnam - 5691, evaM sUtrazlokamAnamapi vardhanIyam / saptAdhyAyI maya saMskRtavibhAgagatasUtrANAmupari ekA laghuvRttiH SaTsahasrazlokamAnA, aparA bRhadvRtteraparanAmatattvaprakAzikA'STAdazasahasrazlokamAnA | asyA bRhadvRtterupari caturazItisahasrazlokapramANaH zabdamahArNavanyAsaH / prAkRtavibhAgAvaruddhasyASTamAdhyAyasyaikA vRttiH, tanmAnam 2200 / liGgAnuzAsanasya mUlazlokamAnam - 139, tadvivaraNamAnam- 3684 / uNAdigaNasUtrANAmupari ekaiva bRhadvRtti:, tanmAnam - 3250 / dhAtupArAyaNamAnam - 5600 / evaM ca mUlasUtramAnamlaghuvRttimAnam- bRhadvRttimAnam - zabda mahArNavanyAsamAnam - prAkRta vRttimAnam 1100 6000 18000 84000 2200 liGgAnuzAsanamUlamAnam - liGgAnuzAsana vivaraNamAnamuNAdigaNavivaraNamAnam- dhAtuSArAyaNamAnam 139 3.684 3250 5600 123.973
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 : zrIsiddhahemacandrazadhyAnuzAsane sapAdalakSe'vaziSTa mAnaM gaNapAThAdisaGkhacayA pUraNIyaM sudhyaa| caturazItisahasrazlokapramANaH [matAntare navatisahasrazlokapramANaH ] zabdamahArNavanyAsaH samprati truTitaH san itastataH saMminya viMzatisahasrazlokA. smaka elopalabhyate / tatpratirapi prAcInA viralavopalabhyate, sApi azuddhi bhulaa| IDaze'yasare'nalpasAkSa sadgRhasthairabhyarthitA vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-zrIvijayalAvaNyasUrIzvarAH praguravo vidyamAnaM granthaM zuddhIkRtya truTisthale'nusandhAnAtmakamabhinavanyAsaM nirmAtuM svIkRtavantaH / prArabdhavantazca prakANDaprajJAvalasAdhyaM gurutaraM tat kAryam , yadaMzo'sminneva vibhAge darIdRzyate / asmin prathamavibhAge prathamA'dhyAyasUtrANi, tabRhadvRttiH, zabdamahArNavanyAsaH, truTisthale- prathamapAdAsyasUtra batuSkasthale sampUrNadvitIyapAdasthale ca nyAsAnusandhAnam . manISikanakaprabhasUriviracitaH prathamAdhyAyAvalambI laghunyAsaH, prathamAdhyAyAnuyAyi 'vyAzrayamahAkAvyam' saTI kam, svopajJavivaraNayutaM 'liGgAnuzAsanam,' liGgAnuzAsanavikaraNa gatazabdAnAma cAnukramaNikA nyavezayiSata / ___ yadyapi kalikAlasarvajJazrIhemacandasUrIzAnaiH sAItrikoTizlokapUraplAvitAH prabandhA viracitAH zrUyante, tathApi duSpamakAlAnubhAvAddhAsaM gatAste, praviralA eva dRSTipathamabhiyanti / tannamAni cemAnianthanAma zlokamAnam 1. niruktapaJcAGgaM siddhahemazabdAnuzAsanam , 125000 2. svopajJAbhidhAnacintAmaNi-TIkAsametanAmamAlAkoSaH, 3. anekArthasaMgrahakoSaH, 1828 4. dezInAmamAlAkoSaH, 3500 5. nighaNTuzeSakoSaH, 6. saskRtavyAzrayamahAkAvyam , 2828 7. prAkRtayAzrayamahAkAvyam , 1500 8. svopajJA'lakAracUDa maNi-vivekasahitaM kAvyAnuzAsanam , 7300 9. svopajJavivaraNasametaM chando'nuzAsanam , 3684 10. pramANamImAMsA [ apUrNA ], 2500 11. triSaSTizalAkApuruSacaritram , 36000 12. pariziSTaparva, 3450 13. svopanavRttiyutaM yogazAstram , 12000 [12750] 14. vItarAgastotram , 186 [188 15. ayogavyavacchedikA-dvAtriMzikA, 16. anyayogavyavacchedikA-dvAtriMzikA, 396 32 32
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 204 kiJcit prAstAvikam : 43 17. vedAGkuzaH, 18. sasasandhAnamahAkAvyam , [ adhunA nopalabhyate ] 19. dvijavadanacapeTA 20. arhannItiH 21. mahAdevastotram , 22. vAdAnuzAsanam , 23. alaGkAravRttivivekaH, 24. arhatsahasranAmasamuJcayaH, 25. abhidhAnacintAmaNi-pariziSTam , ityAdayo granthAH, tatra kecinmudritA kecidamudritA kecit samprati no labhyante ca / nyAsAnusandhAnakArasya vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada kaviratnasya praguroH zrIvijayalAvaNyasUrIzvasya vRttAntalezaHsaurASTrAntargate boTAdanagare vIzAzrImAlajJAtIyo 'jIvanalAla' nAmA shraaddhpvrH| tasya 'amRta'nAmA dharmapatnI, tayA pUrvamekastanayo'jani, yasya 'ThAkarazI' iti nAma, tadanu ekA bAlikA nani yasyAH 'ziva' iti nAma, tadanu 1953 tame vikramAbde bhAdrabahulapaJcamyAmekastanujo'jani, yasya 'lavajI' iti nAma / anena pUrvajanmArjitapuNyavazAdAdaze varSe pU0 prA0 zAsanasamrATamaricakacakravarti-sarvatatra. svatantra-tapogacchAdhipati -- zrIvijayanemisUrIzvarapAI paramapadadAyinI bhAgavatI pravrajyA gRhItA, gurucaraNaiH 'lAvaNyavijaya' iti nAma ca niramAyi / vividhazAstrANyadhIyAnAya vihitapaJcacatvAriMzadAgamayogAya yonyAya prajJAnidhAnAyAsmai guruvaraNa zAstravihitA pravartakapadavI gaNipadavI panyA sapadavI upAdhyAyapadavI AcAryapadavI va krameNa dattA, tatrApi upAdhyAyapadavIpradAnAvasare yAkaraNavAcaspati-kaviratna zAstravizArada ' iti padavItrayamapi prasannena guruvareNa prAdAyi / praguruvaryazrIvijayalAvaNyasUrIzvaranirmitagranthAH[1] dhAturanAka granthasya sapta bhAgAH, ( sAIcatuSTayalakSa zlokapramANAH) (450000) [2] tattvArthAdhigamasUtragatAni yAni darzanamUlAni trINi sUtrANi, tadbhASyaM tavRttiztha, teSAmu gari catuHsahasrazlokamAnA trisUtrIprakAzikA' nAma vivRtiH ( 4000) / [3] nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNiviracitasya nayarahasyagranthasyopari sahasratrayazlokamAnA ' pramodA' vRttiH ( 3000) /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane [4] uktavAcakavaryasya saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNopari sahasradvayazlokamAnA ' bAlabodhinI' vivRtiH (2000)1 [5] uktamahAmahopAdhyAyasya jainatarkaparibhASAparanAmA'nekAntavyavasthAprakaraNasyopari caturdazasahasra. zlokapramANA ' tattvabodhinI' vivRtiH (14000) / [6] uktavAcakazekharasya svopajJanayAmRta taraGgiNIsahitanayopadezagranthasyopari poDazasahasrazlokapramANA 'taraGgiNItaraNinAmA' vRttiH (16000) / [7] kalikAlasarvajJazrIhema vandrasUripavarakRtasya svopajAlaGkAracUDAmaNivRttisametasya kAvyAnuzAsana syopari viMzatisahasra zlokamAnA rucirA vRttiH (20000) / [8] catuzcatvAriMzacchatagranthasUtraNasUtradhArasya sugRhItanAmadheyasya yAkinImahattarAdharmasUnoH bhagavataH zrIharibhadrasUripurandarasya zAstravArtAsamuccayagranthasyopari svopajJavRttibhAvaM vAcakIyasyAdvAdakalpalatA. bhAvaM cAntarbhAvayantI paJcaviMzatisahasralokapramANA vivRtiH ( 25000) / sarvamapyetadgaNanA mAnamAnumAnikam / [9] paramAItamahAkavidhanapAlaviracitasya tilakamaJjarImahAkAvyasyopari 'parAga ' nAmA vizAlakAya vivRttiH / [10] kalikAlasarvajJasya zabdamahArNavanyAsasya vizAlakAyasyAnusandhAnam / vyAkaraNatattvapipAsava imAn granthamaNIn kaNThAbharaNIkRtya vidvatsamAje zobhAtizayamAsAdayantutarAm / prAnte-asya prUpha' saMzodhanaM vyAkaraNatIrthopAdhidhAriNA ambAlAlapaNDitena sUkSmekSikayA kRtamasti, api cAsyopodghAtaH aitihya sAmagryalaMkRtaH tenaiva paNDitena mahatA parizramega likhitastena sa dhnyvaadaahH| vaizAkhazulatRtIyA ( akSayatRtIyA ) tA.9-5-1951 paM. suzIlavijayo gaNiH tapAgacchIyazrIvijayanemisUrIzvarajJAnazAlA, pAMjarApola, amadAvAda
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAnukramaNikA : 45 zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsanaprathamAdhyAyAgatasUtrANAm akArAdivarNAnukrameNa suuciH| sUtram sUtrAGkaH / sUtrAGkaH sUtram | sUtram sUcAGkaH ahauvarNa-de 1 // 2 // 41 // | avarNabho-dhiH 113122 // RstayoH aM aH-sargoM 111 // 9 // avarNasyA-sAm 2015 // | lata-vA zaza36 aM aH skU-Tra 111116 // avarNasye-rala 126 // latyAlU- vaa2|12|| aghoSe pra-TaH 1 // 3 // 50 // | aSTa aurja-soH // 43 // lAdantAH-nAH 117 // aba: 14/69 // aspaSTAva-vA // 3 // 25 // ai o au-ram 1138 // ajUvarga-taH 12 // 333 // | A am zaso'tA 11457 // | paH 147 // aJvargAt-n 1 // 2 // 40 // | mAhitIya-SAH // 11 // pakadvitri-tAH 11115 // ataH syamo'm / 1 / 4 / 57 // Apo jitAyAm / / 417 // patadazca-se shi6|| ata A:-ye / 14 / 1 // | Amo nAm vA 114 // 31 // | edApaH 1442 ato'ti rokA 19 // 32 // | idamadaso'kayeva shaa|| | padeto'yAya 11 / 2 / 23 // adIrghAt-ne 11 // 3 // 32 // | iduto'sle-t 1421| padotaH-luka / 1 / 2 / 27 // adeta: 1 // 444 // inDIsvare luk // 479 // | padodbhyAM -ra: / 14 / 35 // ado mumI / / 235 // indre / 12 / 30 // padabahusbhosi 12 // 4 // 4 // adhaNa-saH 1111 // 321 | inhana-syoH 14817 // pedaut-raiH / 212 // adhAtuvi-ma 11 // 27 // varNAde-lam 1221 // ota aura 11 / 474 // anaDuhaH sau 472 // sh234|| | prodantaH shi2||37|| anato lugU 19459 // shraa33|| odauto'vAva 11 // 2 // 24 // anantaH pa-yaH 01:38 // | uto'naduzcaturo vaH 114 / 81 // | omAGi 1 // 2 // 18 // anavarNA nAmI raa|| | udaH sthaastmbh-sH||1||3||44|| | bhotA IIkAranA anAGmAGage-cha: 1328 / upasargasthAni-ti / 12 / 19 // audantAH svarAH // 14 // anAmasvare nontaH 114 // 65 // | OM co 1 // 2 // 39 // | aurIH 114 // 56 // aniyoge-ve shraa16|| | UTA 112 // 13 // kasamAse-dhaH 101 / 413 anyo gho-n 113 // 15 // RlAta-vA 122 // kAdiryaJjanam 1110 // apa: 111488 // | RNe pra 11217 // kevalasa-rauH 1426 // apaJcamA-T / 1 / 1 / 11 // | Rte tu-se 11 // 28 // | kRtvAtumam 11 // 35 // aprayogIt 11 // 2 // 37 // | Rto dur 11 / 4 / 37 // kruzastunaH-si 16491 // abhyAde-sau // 4.90 | Rto ra-te shraa26|| khitikhItI-ra 1 // 36 // aroH supi ra 3257 // [ Rto vA tau ca 124 // | khyAgi 193354 // aauM ca .1.4 // 39 // RtyAru-sya 129 // gatiH / 1 / 11361 ardhapUrvapadaH pUraNaH // 42 // | RduditA sh470|| gornAmnyavo'kSe / 12 // 28 // maham 12 // 1 // | Rduzanasyu-DAH 1484 // | ghuTi 1468 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta: pusi 46 : zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane sUtram sUtrAGkaH / sUtram sUtrAGkaH sUtram sUtrAGka: ghoSavati 132 // | dasthi -n 1463 // | putrasyAdi-ze / 1 // 3 // 38 // DiMDau~ 14:25 // dIrghayA seH 144 // pumo'zi / 1329 // Gityaditi 11.4 // 23 // dIrghA nAmya-pU. shaa47|| pratyaye ca 11.32 // .: smin 148 dvanddhe vA 1411 // prathamAda-cha 1 // 34 // uGasyoryAtI shaa|| | dviH kAna:-saH 11:3:12 // prasya-Na 1214 // iNA kaTAnvA / 1 / 3 / 17 // dhuTA prAk 1466 // plutAdvA 1329 // caTate sa-ye 11.3 // 7 // | dhuTo dhuTi vA 1 // 48 // pluto'nitau 6 / 1 // 32 // cAdayo'satve 1932 // naM kye 122 // bahuga-de 111 // 40 // cAdiH-nAi / 1 / 236 // naH zika 11.3319 // bhisa ais 14AzA jaralo vA 114.60 // na nADidet 14 // 27 // | manayavalapare he // 3 // 15 // jasa i. 24.9 // napuMsakasya ziH 1455 // manurnabho-ti 112 // jasyedot 114 // 22 // ni rAt svare 11.337 // mAturmAtA-ye 111 // 40 // 1424 // / navabhyaH -dhA / 15 / 16 // mnAM dhuDa-se // 339 // TAGasorinasyau 14.5 // | na zAt / 113 / 62 // / yaralavA antasthAH 101 / 15 // TAdau svare vA 11 / 4 / 12 // na sandhiH / 63152 // yuJo'samAse 17 // Tausyet 1.419 // na sarvAdiH shaa12|| vyakye 225 // itiSNaH-p 11454 // 11 // 1 // 23 // raH kakhapa-pau 11 // 3 // 5 // ityatu saMkhyAvat 1132 // nAmasida-ne 111121 // | ra padAnte0 63353 // DUnaH saH-zvaH // 13 // 18 // | nAmino lug vA shaa6|| ro re laga-taH 11 // 34 // dastaDDhe 13 // 42 // nAmni vA 10 // roryaH 1 // 3 // 26 // tataH ziTaH 11336 // | nityadid-svaH 18|4|43 // | lo vA 1467 // tato'syAH 11 // 3 // 34 // ni dIrghaH 11 // 48 // dihasva-vA 11 // 3 // 31 // tato ha-rthaH 1133 // | niya Am 14.52 // lilo 1265 // tadaH seH-rthA 11 / 3145 // ni vA 114/82 // luka 113113 // tadantaM padam // 1 // 20 // | nurvA / / 14 / 48 // lokAta 111 // 3 // tavargastha zva-au 1123360 // | nanA-vA 11.3.10 // vattasyAm 134 // tIyaM Dinda-vA 1414 // | nemArva-cA 11 / 410 // vAH zeSe 11482 // tulyasthAnA-svaH 1117 // | no'prshaano-re| 11 / 318 // vAtyasaMviH 16231 // tRtIyasya paJcame // 1 // 31 // smahatoH 1486 // vA nAsti / 12 / 20 // tRtIyAntAt-ge 114.13 // | paJcako varga: 1112122 // | vAnyataH-svare 14.62 / / sRsvasa- 14.38 // | paJcato'nyAdeH-daH 11458 // vATana AH syAdau 14.52 // tRtIyastRtIya-caturthe / 1 // 3 // 48 // | pathinmadhin-sau 173 // vAharpatyAdayaH // 3158 // tau mumo-svau 11.3 // 14 // | padAntAha-te 11:3.63|| vibhaktitha-bhAH / 133 / / trestrayaH 110434 // puMsoH sU 14 // 73 // | virAme vA shsh51|| thonya 14.78 // | pustriyoH-sU 1.1 // 29 // / vRtyanto'saSe 125 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAnukramaNikA : 47 sUtram sUtrAGkaH / sUtram sUtrAGkaH | sUtram sUtrAGka veyuvo'striyAH sh4/30|| saMkhyAnAM pNAm 4 // 33 // striyAM GitAM-m // 28 // vozanaso-sau // 4 // 8 // saMkhyAlAya-vA 4506 striyAm raassttraa93|| voSTautau-se 1||sh6|| shikssaa29|| sakhyurito'zAvat 11 / 4 / 83 // strIdutaH vyaJjanAtpa-cA 1 // 3 // 47 // syaujasa-diH samAnAdamo'taH shaa46|| vyatyaye luga bA 11356 / / | svarAcchau thaa65|| samAnAnAM-- 102 / 1 // vyoH / 1 / 3 / 23 // svarAdayo'-yam // 130 // samrATa 11 / 3 / 16 // svarebhyaH 11330 // zaSase za-vA 136 // sarvAdeH smaismAtau 114 // 7 // svare vA 11324 // zaso'tA-si shvaas9|| sarvAdeIspUrvAH 1418 // svare vA'nakSe 11 / 2 / 29 // zira: pratha-sya 12335 // savizeSaNa-kyam // 1 // 26 // svaira-NyAm 1 // 2 // 15 // ziTyaghoSAt 2355 // sasya zo 11 / 3 / 61 // / ssaTi samA 11.3 / 12 // ziTyAdyasya-vA / 1 / 3159 // sahivahe-sya 13430 hasvasya guNaH raadhaa41|| ziDDhe'nusvAraH 113 // 40 // siddhiH-t zirA / hasvAnta iNano dve 11 // 3 // 27 // zighuT raash28|| sI naveto haisvApazca 14.32 // Si tavargasya // 1 // 364 // ! styAdivibhaktiH 1.1 19 // / hasvo'pade vA 1.2222 // % 3SECS T RENA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ // aha~ // AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namaH // kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM ndrazabdAnuzAsanam / / ___ [syopajJatattvaprakAzikAbhidhabRhadvatti-svopajJatattvaprakAzikAprakAza-zabdamahArNavanyAsa(bRhanyAsa)-manISikanakaprabhaviracitanyAsasArasamuddhAra(laghunyAsa)saMvalitam] [tatra prathamo'dhyAyaH] PRADARRIORNa r e .. vvv--- atha svopatattvaprakAzikAbhidhA bRhadbhusiH- nnAtman0" [ uNA0 916.] iti mani dIrghatve ca AtmA, praNamya paramAtmAnaM zreyaHzabdAnuzAsanam / tataH "sanmahat0" [3. 1. 107.] ityAdinA samAsaH / 10 AcAryahemacandreNa smRtvA kiJcit prakAzyate // 1 // idaM vyAkaraNajAtaM prazasyam, idamanayoratizayena prazasyamU aha~ / 1 / 1 / 1 // | "guNAgAdveSTheyasU" [5. 3. 9.] iti Iyasau "prazasyasya zraH" aha ityetadakSaram , paramezvarasya parameSTino vAcakam , [7. 4. 34.] iti zre zreyaH, viprakIrNAtivistarAdidoSa-35 siddhacakrasyAdibIjam, sakalAgamopaniSadbhUtam, azeSacinna rahitatvAt / zapati-Ahvayatyabhidheyamarthamiti "zA-zapi." vidhAtaninam , akhiladRSTAdRSTaphalasaMkalpakalpadrumopamam, [ uNA0 237. ] iti de zabdaH, anuziSyante vyutpAdyante 15 AzAstrAdhyayanAdhyApanAvadhi praNidheyam / praNidhAnaM cAne- zabdA aneneti anuzAsanam, zabdAnAmanuzAsanaM zabdAnunA''tmanaH sarvataH saMbhedastadabhidheyena caabhedH| vayamapi | zAsanaM vyAkaraNam / Acaryate sevyate, AcArAn gRhNAti paraM caitacchAstrArambhe praNidadhmahe / ayameva hi tAttviko ca grAhayatIti niruktervA AcAryaH-zAstravidhinA svayaM guruNA &0 namaskAra iti // 1 // pratiSThitaH / yadvA A sAmastyena zAstrArthAzcaryante jJAyante'nena, atha skhopazatattvaprakAzikAprakAza-zabdamahArNa- | asmAd velyAcAryaH-zAstrArthAnAM jJAtA upadeSTA ca, asyaivAtra 20 vanyAsa: grahaNaM zAstraprastAvAd, evaM ca vizeSaNatvAt pUrvanipAto bhavati zrImantamajitaM devaM zrImatpArzva jinottamam / AcAryaharibhadretivat , anyathA tu paranipAtaprasaGgaH saMjJAzeSaM niHzeSakartAraM smRtvA TIkA pratanyate // 1 // zabdatvena vizeSyatvAd iti / hinoti gacchati svaguNairAdeya-45 praNamyetyAdi-jagadupacikIrSApravRttaH zAstrakAraH sva-parAbhISTA- | tAmiti "kSu-hinyAM vA" [ uNA0 341.] iti me hemaH siddhaye parAparAdhidevatAM vyatpitsazrotapravRttyaprayojanAdigarbha svarNam , tadguNatvAd hemaH, "cadu dIyA''hAdayoH" candati 28 praNamyetyAdinA'bhiSTauti / prAti pUrayati-dhAtunoktamarthamana- AhAdayatIti "bhI-budhi0" uNA0 387.] iti re candraHbhivyaktamabhivyanakti praH, "NamaM prahRtve" praNamanaM pUrva "prAkAle" zazI, tatsamatvAt candraH, tato mayUravyaMsakAditvAt karmadhArayaH / [5. 4. 47.] iti ktvAyAH "anaJaH0" [3. 2. 154.] | "smR cintAyAm" smRtveti-upadezapAratatryeNa kRtvA 150 iti yabAdeze praNamya / pRNAti labdhamarthaM pAlayati, alabdhena | kiJciditi svalpaM kriyAvizeSaNam / "kAza dIptau" prakAzate tu pUrayati "sa-pR-prathi0" [ uNA0 347.] ityame paramaH zabdAnuzAsanam, "prayoktRvyApAre Nig" [3. 4. 20.] 30 atizayazAlI, atati gacchati jJAnAdiSu paryAyeSviti "sAtma iti Nigi, "kyaH ziti" [3.4,70.] iti kye prakAzyata 1 ahami / / iti padArthaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 1.] paramAtmAnam-avyAhatajJAnAtizayazAlinaM devatAvizeSa akSaramiti-akSaraM bIjam , tadevAha-AdibIjamiti / 35 praNamya zreyaH-zabdAnuzAsanaM zAstraM sakalajanAnugrahakAmyayA / kasya tadAdibIjam ? siddhacakrarUpasya tattvasya, sabIja-nirvAjakriyamANatvAd AcAryahemacandreNa sarvajJAdarvAk sarvaprakAza- bhedena tattvasya dvaividhyAt / yad dharmasArottaramnAsaMbhavAt kiJcit prakAzyata iti samanvayaH / zabdAnu- "akSaramanakSaraM vai dvividhaM tattvamiSyate / 5 zAsanamiti vyAkaraNasya anvartha nAmeti zabdAnAmanuzAsanaM akSaraM bIjamityAhunibIjaM cA'pyanakSaram" // 4 // iti / na tvarthAnAmiti, etAvata evArthasya vivakSitatvAt / AcAryasya yadvA na kSarati-na calati svasmAt svarUpAdakSaraM tattvaM dhyeyaM 40 kartuH prayojanAbhAvAd anupAdAnAd ubhayaprAdhyabhAvAd na / brahmeti yAvat , varNa vA-dvividho hi mantraH-kUTarUpo'kUTarUpazca / "dvihetorasyaNakasya vA" [2. 2. 87.] iti SaSThIpakSe / saMyuktaH kUda iti vyavahiyate, itaro'kRTa iti, ata eva cA--- -- tRtIyeti "tRtIyAyAmU" [3. 1. 84.] iti samAsapratiSedhA / 'smAd "varNAvyayAt" [7.2.156.] iti kAraM kurvate vRddhAH 10 prasaGgAd idhmatrazcanavat samAsaH / AcAyahemacandreNeti-asya tu! 'kSakAra' iti, 'oMkAra' iti, 'hamlyU~ kAra' / iti 'akAra' prakAzyate ityanena saMbandhaH / na ca zabdazAta ityanya itivat kUTeSvekasyaivAkSarasya mannatvAt , zeSasya tu parikaratvAt / 4.) zabdatvAd vinA prakaraNAdinA vizeSe'vasthAnAbhAvAt tantrI saparikaro hi varNo mantro bhavati, kevalasyArthakriyAvirahAt , tasya ..~ zabdakAkavAsitAdInAmapyanuzAsanaprasaGga iti, yato vyAkaraNasya ca bAhyAbhyantarabhedena dvaividhyAd , maNDalamudrAderbAhyatvAt , prastutatvAt sAmarthyAdu vizeSAvagatelaukikAnAmArSANAM ca nAdabindukalAderAntaratvAt , teSAmevoddIpakatvAt tathAbhUtAnAmeva 1 zabdAnAmiti gamyate / athavA param AtmAnaM ceti vyastam , | kriyAjanakatvAda, maNDalamudrAdInAM kevalAnAmapi phalajanakaAtmano'pi dhyeyatvAt , tasmin hi prasanne tattvaM prasIdati / | svAtU , vizeSataH samuditAnAM ga... ... ... ... ...vaackmiti| 50 vItadoSakalaSaH puruSavizeSaH paraH, aparazcAtmA, ubhayaparijJAnAca mithyAjJAnAdinivRttiH, yataH "devatAnAM gurUNAM ca nAma nopapadaM vinaa| uccarenaiva jAyAyAH kathaJcinnAtmanastathA // 5 // "bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / 20 kSIyante caiva karmANi tasmin dRSTe parApare" // 2 // iti vacanAda nirupapadadevatAnAmocAraNasya pratiSedhAt , prati[muNDakopaniSad 2. 1SiddhAcaraNe ca prAyazcittopadezAt , sopapadadevatAnAmocAraNasyaiva yaduktam-"dve brahmaNI-paramaparaM ca prAptatvAt , anyasya ca zrIprabhRterupapadasya tucchatvena tathAvidhavai-55 "apare brahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati" iti / ziSTyApratipAdakatvAd vaiziSTyapratipAdanArtha tasya paramezvarasya "aharaharnayamAno gAmazvaM puruSaM pazum / ityupapadamupanyasyati / paramaM yadaizvaryamaNimAdi yacca paramayogar3i25 vaivakhato na tRpyati surAyA iva durmadI" // 3 // rUpaM tadvAn paramezvaraH, yathA mahArAja iti, atra hi mahattvaM itivat cakArasya gamyamAnatvAt samuccayAvagatiH / zabdA guNaM viziSad dravyaM vizinaSTIti / parameSThina iti--parame * zcAtrAbhidheyAH / prayojanaM ca samyagjJAnam , zreyaH iti ca pare tiSThati yaH sa parameSTI, anena ca savizeSaNena sakalarAgAdi-60 vizeSaNadvAreNa prayojana ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. malakalaGkavikalo yogakSemavidhAyI zastrAdyupAdhirahitatvAt prasa ttipAtraM jyotIrUpaM devAdhidevaH sarvajJaH puruSavizeSaH / yadAhaahamityAdi-vAkyaikadezatvAt sAdhyAhAratvAdabhyAhiyamA __ "rAgAdibhiranAkrAnto yogakSemavidhAyakaH / 30NapraNidhAnalakSaNakriyAkarmaNa uktatvAd "nAnaH prthmaikdvibhii"| nityaM prasattipAtraM yastaM devaM munayo viduH" // 6 // [2.2.31.] ityutpannAyA prathamAyA aha~ ityetasmAt suutrtvaalluk| tadartha vyAcaSTe-vyAkhyA ca svarUpAbhidheyatAtparyabhedAt tredhA, mantrakalpe hi mantravarNAnAM vAcakatvena kIrtanAda vAca-6 tAM ca ahamitItyAdinA darzayati-tatrAkSaramiti svarUpam , kamityuktam / yathA 'a-si-A-u-sA' iti bIjapaJcakaM paJcAparameSTino vAcakamityabhidheyam . siddhacakrasyetyAdinA tAtparyam / nAmahadAdInAm Da-ra-la-ka-zai-ha-yamiti AdhArAdisaptadevInAm, . 1 zreyasAM zabdAnAmanuzAsanam' a| 2 'zabdazabdasya 1 'akSaratrIjam' a| 2 atra ka pustake saptapattayAtmaka sAmAnyazabdatvAt' iti pAThastu kaiyaTe vartate sa eva sNbhaavyte|| truTitaM vrtte| 3 ka-sa-ha' / 4 AdhArAdisaptadevyo (bhASya-bhA0 1.0 9. ni.sA.pre0] 3 atra tADapatramekaM | DAkinI-rAkinI-lAkinI kAkinI-zAkinI-hAkinI-yAkitruditam , tatsthAnaM na muktamasti ityevaM ka pustake liriktmsti| nIrUpAH /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / amaniram tathA akArAdibhiH SoDazasvareNDaleSu SoDaza rohiNyAdyA rzanapUrvakaM yogamupadarzayati-azeSavighnavighAtanighnamakhila devatA abhidhIyante, tatastAsAM pratIteriti / tAtparyasya cAbhi- dRSTAdRSTaphalasaMkalpakalpadrumopamamityaneneti [azeSAH-] --- dhAnapRSThabhAvitvAt siddhacakrasyAdibIjamityAdinA pazcA- | kRtsnA ye vighnAH sakriyAnyAghAtahetavasteSAM vizeSeNa hananaM 35 Tucyate / samayaprasiddhasya cakravizeSasya nirUDhamabhidhAnam / yadvA | samalakA kaSaNama. tathA'sau vighnAna vihanti yathaite na punaH sidhyanti niSTitArthA bhavanti lokavyApisamaye kalArahitami prAduHSanti, vizabdena ghAtavizeSaNAccAyamarthalAbhaH, azeSadameva tattvaM dhyAyanto'smAditi "bahulam" [5. 1. 2.] iti zabdena tadvizeSaNAdu veti, tatra [ninam-] paravazam / yathA kte tato vizeSaNasamAse siddhacakram / etacca tatra tatra vyavasthita madajaladhautagaNDasthalo madapAravazyAdagaNitakhaparavibhAgo gajaH paramAkSaradhyAnAda "yogarddhiprAptA yasmAta siddhiH" ityucyate iti samalavakSAdyanmalane lampaTo bhavati. evamayamapi paramAkSara-40 sUpapAdaM siddhatvamasya cakrasyeti / tasyedamaha kAraM prathama bIjam, mahAmantro dhyAnAvezavivazIkRto vinonmUlane prabhaviSNubhavati / 10 bIjasAdhAda bIjam / yathAhi-bIjaM prasava-praroha-phalAni | tathA aikhilelyAdi-1 akhilAni saMpUrNAni yAni dRSTAni ca prasUte, tathedamapi puNyAdipraroha-mukti-muktiphalajanakatvAd cakravartitvAdIni vAdRSTAni svargApavargarUpANi phalAni teSAM bIjamityucyate / santi paJcAnyAnyapi hA~kArAdIni bIjAni | saMkalpe saMpAdane kalpavRkSaNopamIyate yat tat tathA / vyavatadapekSayA'sya prAthamyam , prathamaM sAdhUnAmitivat prathamam- | hArasaMdRSTyA'yamupamAnopameyabhAvaH, loke tasya kalpitaphaladAtR-45 graNIbhUtaM vyApakamityarthaH / vyApakatvaM cAsya sarvabIjamayatvAt , tvena prasiddhatvAt , asya tu saGkalpAtItaphalapradAyitvAt / 15 idameva hi bIjam , 'adhorepha-A-I-U-o-aM-aH eteyuktaM yadvA dRSTAt kriyAvizeSAd yat phalambIjaM bhavatIti vyApakatvamasya / yadivA parasamayasiddhAnAM | ___ "kriyaiva phaladA puMsAm" [syAdvAdaratnAkare pR0 1106.] trailokyavijayA-ghaSTArgala-khAdhiSTAna-pratyaGgirAdInAM cakrANA ityukte(kteH) tathaiva darzanatve(nAca), na hi kiyAvirahitA midameva hakAralakSaNaM pradhAnaM bIjamiti / athavA akArAdi-kSakArAntAnAM paJcAzataH siddhatvena prasiddhAnAM yaccakraM samudAyastasya evameghodAsInAH phalAni samanuvate; yaccAdRSTAt puNyavizeSAda-50 20 pradhAnamidameva bIjam / punarvizeSaNadvAreNa tasyaiva prAdhAnyamAha-- khilaM phalaM tasya saGkalpaH, zeSaM pUrvavat / trividhaM hi phalamsakalAgamopaniSadbhatam-sakalasya dvAdazAGgasya gaNipiTa kiJcit kriyAja manuSyAdInAM vyApAravizeSAt kRSi-pAzupAlyakarUpasyaihikAmuSmikaphalapradasyA''gamasyopaniSadbhUtaMrahasyabhUtam , rAjyAdi, kiJciddhi puNyAdeva vyApArAbhAvazAlinAM kalpAtItapaJcAnAM parameSThinA yAni 'a-si-A-u-sA lakSaNAni paJca bIjAni, | devAnAm , kiJcidubhayajaM vyantarAdInAm / yadivA dRSTAnAM pratyakSeyAni ca arihantAdiSoDazAkSarANi tAnyeva dvAdazAGgasyopaniSa NopalabdhAnAM manujAdInAmadRSTAnAM cAnumAnagamyAnAmakhilA ye 55 25 diti / yadAha paJcaparameSThistutI-- | phale sampUrNAH kalpA ekahelayaiva samuditA ISadUnAste teSAM kalpo vA vidhAna sa eva prasaraNazIlatvena drumaH-pAdapaH sa upa "solaeNsaparamakkharabIabiMdugabbho jagusamo jo u| | sAmIpyena mIyate paricchidyate'neneti, evaM hi tasya paricchedo suabArasaMgabAhiramahatthaSuvvasthaparamattho" // 7 // bhavati-yavekahelayaiva tatsaGkalpAnAM sampAdanaM bhavati, tatsamartha yadivA sakalA ye AgamAH pUrva-pazcimAnAyarUpAsteSvapi parame- cedaM bIjamiti mAhAtmyavizeSazcAnyebhyo mahAmantrebhyo'sya 60 zvaraparameSThivAcakamahamiti tattvamupaniSadrUpeNa praNidhIyate iti, mantrarAjasyAnena vizeSaNena khyApyate / kharUpA-'rtha-tAtparyaH 30 sakalAnAM skhasamaya-parasamayarUpANAmAgamAnAmupaniSadbhUtaM bhavatIti / svarUpamuktvA prakRte yojayati-AzAstrAdhyayanAdhyApa phalArthinAM sevApravRttyaGgabhUtAM yogakSemazAlitAmasyopadarzayan nAvadhi praNidheyamiti-'Ai abhivyAptau', saca zAstreNa - labdhaparipAlanamantareNAlabdhalAbhasyAkiJcitkaratvAt kSemopada- : sambadhyate, adhyayanA-'dhyApanAbhyAM sambaddho'vadhirmaryAdArthaH / tenAyamarthaH-zAstramabhivyApya ye'dhyayanA'dhyApane te maryAdIkRtya 65 1 tatra vya" a| 2 'prAptAvasmAt' a| 3 degmvadhi praNidheyamityarthaH / praNidhAnaM vyAcaSTe-praNidhAnaM cetyAchAna a| 4 "nAM ca tatsaGkhyAnAM sa" a| 5 'arihanta dinA-anuvAdamantareNa svarUpasya vyAkhyAtumazakyatvAt praNidhAnaM siddha-Ayariya-uvajjhAya sAhU' iti yogazAstraTIkAyAm / 6 'ara ceti svarUpamanUditam , punarartha-cazabdanirdezAd / aneneti 2 'dRSTAdInAM' a| 3 'vidhA 7 SoDazaparamAkSarabIjabindugarbha jagaduttamo yastu / shrutdaadshaahbaajhmhaarthpuurvaarthprmaarthH|| 1 'dRSTAnIti ?' a| nataH eva' /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA01. sU01.] PaancM ahamiti bIjena / praNidhAnasya ca sambhedAbhedarUpeNa vaivi- | nanu prayogo'yaM bhAve karmaNi vA ? ucyate-bhAve eva / tarhi kathaM dhyAdAdau sammedarUpamAha-sarvataH sammeda:-saMzliSTaH | paramAtmAnamiti karma ? ucyate-- sambaddho vA'haMkAreNa saha dhyAyakasya bhedaH saMbhedaH, AtmAnaM . "sakarmakANAmutpannastyAdi vavivakSayA / bIjamadhye nyastaM cintaye; evaM ca dhyeya-dhyAyakayoH sarvataH apAkaroti karmArtha svabhAvAna punaH kRtaH" // 3 // .5 saMzleSarUpaH sambandharUpazca bhedo bhavati / na ca mahAmantrasya natvetyanenApi sidhyati kiM prakAreNe ? prakAro mAnasika dyotayati 40 sakalArthakriyAkAritvena mantrarAjatvAnmaNDalavarNAdibhedenAkarSaNa upahAsanamaskAraM ca nirAkaroti---- stambha-mohAdhanekArthajanakatvAdu gamanAgamanAdirUpatvena sambhe "namasyaM tat sakhi! [prema ghaNTArasitasodaram / dAsambhavAdanaikAntikatvAllakSaNAbhAvo vAcyaH, yatastatra sAdhyasyAtmano'nyatrAtmIyAtmana iti vizeSaNAditi / tathA [tada kramakrazimaniHsAramArambhaguruDambaram" // 4 // ] ityAdivat / 10bhidheyenetyAdi-] tasyAhamityakSarasya yadabhidheyaM parameSThi parameti-paramAtmAnamityatra "karmaNi kRtaH" [2.2. 83.] lakSaNaM tenAtmano'bheda ekIbhAvaH / tathAhi-kevalajJAna- iti SaSThI prAmoti, paraM "tRnnadantA0" [2.2.90.] iti niSedhaH / 43 bhAsvatA prakAzitasakalapadArthasArtha catustriMzadatizayairvijJAtamAhA | zreya iti "prazasyasya zraH" [7.4.34.] iti zrAdezavidhAnabalAt tmyavizeSamaSTaprAtihAryavibhaSitadivalayaM dhyAnAgninA nirdagdha-kriyAzabdatvenAguNAgAdapi prazasyazabdAdIyam / "naikasvarasya" karmamalakalaI jyotIrUpaM sarvopaniSaddhataM prathamaparameSTinamahaddha- [7. 4. 44.] iti niSedhAt "myantasvarAde0" [7. 4. 43.] 15 dvArakaM AtmanA sahAbhedIkRtaM "svayaM devo bhUtvA devaM dhyAyed | nAntyasvarAdilopaH / "avaNevarNasya" [ 7. 4. 68. ] ityapi na iti yat sarvato dhyAnaM tadabhedapraNidhAnamiti / asyaiva vighnA- pravartate / "nyantasvarAderanekasvarasya" [7.4.43.) ityekayogenaiva 50 pohe dRSTasAmarthyAdanyasya tathAvidhasAmarthyasyAvikalasyAsambhavAta | siddhe pRthagyogakaraNamasyApi vAdhanArthamiti / zabdAnuzAsanamiti-- tAttvikatvAdAtmano'pyetadeva praNidheyaM vayamapItyAdinA darza- | atra kathaM SaSThIsamAsaH "tRtIyAyAm" [ 3. 1.4. ] iti yati-viziSTapraNidheya-praNidhAnAdiguNaprakarSAdAtmanyutkarSAdhAnAda | niSedhAt ? satyam-*pratyAsatti nyAyena yasya kRtpratyayasyA20 guNabahutvenAtmano'pi tadabhinnatayA bahutvAd vaiyamiti bahu- pekSayA SaSThI yadi tadapekSayaiva tRtIyA syAt, atra tu prakAzyata vacanena nirdezaH / avayavavyAkhyAmAtramuktam , vizeSavyAkhyAna- ityasyApekSayA tRtIyA, anuzAsanetyapekSayA ca SaSThIti na samAsa-55 kharUpaM samayAd gurumukhAt [vA] puruSavizeSeNa jJeyamiti // 1 // niSedhaH / AcAryeti-Acaryate sevyate vinayArthamiti dhyaNa 1 / AcAre sAdhuH "tatra sAdhau" [7. 1. 15. ] [iti ] yaH 2 1 atha nyAsalArasamuddhAra: AcArAn yAtIti, "kvacit" [5. 1. 171. ] iti DaH 3 / praNamya kevalAlokAvalokitajagatrayam / AcArAnAcaSTe "Nij bahulam" [3.5.42.] ityanena NijU / jinezaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane // 1 // AcArayatIti "zikyAsyAya" uNA0364.] ityanena nipAtyate 60 zabdavidyAvidAM vanyodayacandropadezataH / 4 / AcArAn gRhAti grAhayati vA "karmaNo'N" [5.1.72. ] nyAsataH katicidurgapadavyAkhyA'bhidhIyate // 2 // pRSodarAditvAt sAdhu: 5 / kimapi cinoti kim , kimaH sarvavibhapraNamyetyAdi-iha niHzeSazemuSIsamunmeSanirmitAnekavidvajjana | ktyantAt "cit-canau" iti kiJciditi akhaNDamavyayaM vaa| manazcamatkArakArizAsanikaravismApitavizadaprazarddhimahArddhikAnekasUri : maulo'dhaHpratIta eva / atha pUrvArdhamAvRttyA vyAkhyAyate-param AtmAnaM 30 niSpratimapratibhAsaMbhArApahastitatridazasUriH zrIkumArapAlakSmApAla ca praNamya prahIkRtya sAvadhAnIkRtyeti yogaH / kiMviziSTaM param ? 65 pratibodhavidhAnanikhilakSoNimaNDalAbhayapradAnaprabhRtisaMkhyAtikrAntapra. | zreyaHzamdAnanuzAsayati zreyaHzabdAnuzAsanastam, kiMviziSTaM bhAvanAnirmANasmRtigocarasaMcariSNakRtacirantanavairasvAmyAdipravarasUriH cAtmAnam ? zreyaHzabdAnanuzAsti zreyaHzabdAnuzAsanastam / ubhasugRhItanAmadheyaH zrIhemacandrasUrinibiDajaDimagrastaM samastamapi vizva- yatra "ramyAdibhyaH" [5. 3. 126. ] ityanaTa / pUrva tAvad bauddhoktA atizayAH kathyante / paramAtmAnamityanena svArthamavalokya tadanukampAparItacetAH zabdAnuzAsanaM kartukAmaH prathamaM maGga35 lArthamabhidheyAdipratipAdanArtha ceSTadevatAnamaskAramAha-praNamyeti saMpattiH, svArthasaMpattyupAyalakSaNazca dvau, zreyaHzabdAnuzAsanamityanena 10 parArthasaMpattiH parArthasaMpattyupAyalakSaNazca dvau labhyete / evaM 1 zrAsmanIyA a12 yaabi'| 3 'vayamapIti' a| sarvadarzanAnuyAyitvenAtizayA bhAvanIyAH / atra ca namaskAre
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA01. sU0 2.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmms caturviMzadatizayasaMgrAhakAtizayacatuSTayamadhye kaH kena padenocyate | rAjyAdi, adRSTaM svargAdi / AzAstreti-AG abhividhau, sa ca 10 sUcyate vA ityabhidhIyate-paramAtmAnamityanena pUjAtizayaH, ata eva | zAstreNa saha saMbadhyate, avadhizabdastu maryAdAyAm , sa cAdhyayanA"sanmahatparama" | 3.1.107. ] ityanena pUjAyAM samAsaH ||dhyaapnaabhyaam / tato'yamarthaH-zAkhamamivyApya ye adhyayanAdhyApane dvitIyapAdena vacanAtizayaH, zreyAMzca 3 ekazeSe zreyAMsaH, te ca te te maryAdIkRtya prnnidheymidmityrthH| praNidhAnaM caturthA-padastham , zabdAzca tAnanuzAstIti vyutpattervacanAtizayaH / vacanAtizayazca na piNDastham , rUpastham ,rUpAtItaM ceti / padasthamahazabdasthasya, piNDasya zAnAtizaya vineti vacanAtizayena jJAnAtizaya AkSipyate / jJAnAti- zarIrasthasya, rUpasthaM pratimArUpasya, rUpAtItaM yogigamyamahato dhyAna-43 zayazca nApAyApagamAtizayaM vineti tenApAyApagamAtizayA''kSepa:-] miti / eSvAye dve zAstrArambha saMbhavato nottare dve / anenAtmanaH apAyabhUtA hi rAgAdayasteSAmapagamaH sa evAtizaya iti / sarvataH saMbhedaH ityukte padastham / tadabhidheyenetyAdinA piNDastha ahamiti- arhati pUjAmityaham "a" uNA0 2.] ityaH / | miti / bayamapIti-viziSTapraNidheya-praNidhAnAdiguNaprakarSAdA''tma10 pRSodarAditvAt sAnunAsikatvam / ahamiti mAnto'pyasti nyutkarSAdhAnAd guNabahutvenAtmano'pi tadabhinnatayA bahutvAd nipAtaH / nanu ahamiti avyayaM svarAdau cAdI ca na dRSTam , kyamiti bahuvacanena nirdezaH tArikhaka iti-tattvameva "vinayAdibhya 50 tat kathamavyayam ? satyam-- ikaNa" [7.2.169.] tattvaM prayojanamaspeti vA // 1 // "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyte| prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" // 5 // siddhiH syAdvAdAt / 1 / 1 / 2 // 15 nanu ahamiti varNasamudAyatvAt kathamakSaram ? satyam-na kSarati ta0pra0-syAd ityavyayamanekAntadyotakam / tataH na calati svasmAt svarUpAditi akSaram , tattvaM dhyeyaM paramabrahmeti syAdvAdo'nekAntavAdaH,nityAnityAyanekadharmazabalaikavassvayAvat / vyAkhyAnaM tridhA syAt-svarUpAkhyAnam , amidhA, tAtparya bhyupagama iti yAvat / tataH siddhiniSpattiptiA prakRtAnAM 55 ceti / akSaramiti svarUpAkhyAnam / parameSThino vaackmitybhidhaa| zabdAnAM gheditvyaa| ekasyaiva hi hasva-dIrghAdividhayo'nesiddhacakrasyAdibIjamiti tAtparyavyAkhyAnamiti / parameSThinaH paJcakakArakasaMnipAtaH, sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaNa-vizeSya20 tataH zeSacatuSTayavyavacchedAyA''ha-paramezvarasyeti / catustriMzadati-bhAvAdayazca syAdvAdamantareNa nopapadyante / sarvapArSadatvAsa zayarUpaparamaizvaryabhAjo jinasvetyarthaH bhanu yadyapi parameSThIti sAmAnya zabdAnuzAsanasya sakaladarzanasamUhAtmakasyAdvAdasamAzrayapadaM tathApi ahamiti bhaNanAdahanneva labhyate, kiM paramezvarasyeti- NamatiramaNIyam / yadavocAma stutiSu 60 padena? satyam "anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd "devatAnAM gurUNAM ca nAma nopapadaM vinaa| yathA pare matsariNaH prvaadaaH| 25 uccarennaiva jAyAyAH kathaJcinnAtmanastathA" // 6 / / iti / nayAnazeSAnavizeSamicchan siddheti-siddhA vidyAsiddhAdayasteSAM cakramiva cakra tasya paJca na pakSapAtI samayastathA te" // 2 // bIjAni teSu cedamAdidIjam / sakaleti-sakalAH samastA ye [anyayogavyavacchedadvAtriMzikA-lo030.] 65 AgamA laukikA lokottarAzca teSAmupaniSadbhUtaM rahasyabhUtam / stutikAro'pyAhananu ahamityasyAdvAcakave sati kathaM laukikAgamAnAmupaniSa "nayAstava syAspadalAnchanA ime 30 jUtAmidamiti ? satyam-sarvapArSadatvAcchabdAnuzAsanasya samagra rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / darzanAnuyAyI namaskAro vAcyaH, ayaM cAImapi tathA / tathAhi bhavantyabhipretaphalA yatastato "akAreNocyate viSNU rephe brahmA vyvsthitH| bhavantamAryAH praNatA hitaissinnH"||3|| iti / 70 hakAreNa haraH proktastadante paramaM padam" // 7 // [zrIsamantabhadrAcAryakRta-bRhatsvayambhUiti zlokenAIzabdasya viSNuprabhRtidevatAtrayAmidhAyitvena lauki35 kAgameSvapi ahamiti padamupaniSadbhUtamityAveditaM bhavati / tadanta stotrAvalyA zrIvimalanAthastotram-zlo0 65.] . iti turIyapAdasyAyamartha:-tasyArha zabdasyAnta uparitane bhAge paramaM athavA vAdAt viviktazabdaprayogAt 'siddhiH samyapadaM siddhizilArUpaM tadAkAratvAdanunAsikarUpA kalA'pi paramaM gajJAnaM taddvAreNa ca niHzreyasaM 'syAd' bhaved iti zabdA. padamityuktam / nimnamiti-niyamena hanyate zAyate pAratatryeNettinuzAsanamidamArabhyata ityabhidheyaprayojanaparatayA'pIdaM 75 "sthAdibhyaH kaH" [5.3.82.] baahulkaanpuNsktvm| iSTeti-dRSTaM vyAkhyeyam // 2 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU02.] za0yA0-siddhirityAdi loke prasiddhasAdhutvAnAM zabdA- / naiva bhavet , tathaivAstIti padenAbhidhAnAt , yathAbhihitasyaiva nAmanvAkhyAnArthamidamArabhyate / anvAkhyAnaM ca zabdAnAM nipAtapadena dyotayituM zakyatvAditi / paryAyanayAdezAt tu prakRtyAdivibhAgena sAmAnya-vizeSavatA lakSaNena vyutpAdanam , | nAstitvAdhekAntA mukhyAH, astitvaikAntastu guNaH prAdhAnyenA-40 tacca zabdArthasambandhamantareNa na sambhavati, zabdArthasambandha- vivakSitatvAd, apratikSepAca; tatra astitvanirAkaraNe tu 5 siddhizca syAdvAdAdhInetyata Aha-siddhiH syAdvAdA- nAstitvAdidharmANAmanupapatteH, kUrmaromAdivat ; nAstitvAdibhiditi-saMjJA-paribhASA-'dhikAra-vidhi-pratiSedha-niyama-vikalpa- rapekSyamANaM hi vastuno'stitvaM syAcchabdena chotyata iti samuccayA-'tidezA'-nuvAdarUpadavidhayogeSvayamadhikAra AzA- | pradhAnaguNabhAvenaiva syAditinipAto'nekAntavAdadyotakaH / ata straparisamApteveditavya iti / siddhiriti-sedhateH sidhyatervA eva vidhyarthinaH pratiSedhe pratiSedhArthinazca vidhau na pravRttiriti 45 bhAvasAdhanaH ktiH / sA ca dvividhA-paramArtha-vyavahArabhe- | ata Aha-syAdvAdo'nekAntavAdaH, nityAnityAdya10 dAt, tatra [na yAdyadhigamopAyAdhInA zabdAditattvaprati- nekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat / katha pattiH paramArthasiddhiH, prakRti-pratyayAdivibhAgarUpA vyavahAra- matyantaviruddhadhammairakramabhAvibhizcaikakAlamekasya vastunaH pradezAsiddhiH, ubhayarUpApIyaM syAdvAdAdevopajAyate / sa cAnekA- | bhedenakAdhikaraNatAzabalatvaM ghaTate ? na hi yasyaiva yatkAlantavAda ityAhasyAdityavyayamanekAntadyotakamiti, : mastitvaM tasyaiva tatkAlaM nAstitvamupapadyate virodhAt , sati 50 na tu vAcakam , nipAtatvAdeva / yadi tu vAcakaM syAt, tadA | tasmin saGkaraprasAcati / naiSa doSaH, arpaNAbhedAdavirodho'sa'syAdastyeva' ityAdiprayoge tenaiva sarvArthAnAM pratipAditatvAccha-razcAgnivat / tathAhi yathA dAha-zItajvarAbhibhUtazarIrayobdAntaraprayogAnardhakyaM paunaruktyaM vA samAsajyeta / madhye prajvalitaH khadirAdisArendhanAbhivarddhitazikho'gniravizenanu syAditi kriyApratirUpako nipAto'nekAntasya dhotako | SoSNarUpo'pi dAhajvarAbhibhUtazarIrApekSayodbhutaduHkhahetuzaktikaH guNabhAvena bhavet, pradhAnabhAvena vA? na tAvad guNabhAvena. | zItajvarAbhibhUtazarIrApekSayA cAvibhUtasukhahetuzaktikaH sa eva 53 tadvAcakapadAntarasyApi guNabhAvenaiva vAcakatvaprasAda, yathaiva | bhavati / na ca tayoH zaktyoH parasparavirodhinyorapi bhinnama20 padAntareNAbhidhAnaM tathaiva sarvatra nipAtena dyotanam . anuktasya | dhikaraNamasti, na cekAdhikaraNavAt saGkaraprasaGgaH, na cAnekadeza tu dyotane tasya vAcakatvaprasaktiH, tatprayogasAmarthyAt tatprati-vRttiH, nApi kAlabhedaH, ki tAha ! ekasminnava kAla ekaarmptteH| nApi pradhAnabhAvena, astItyAdibhiH padaiH astitvAdI-nevAgnI pradezabhedamantareNAvirodho dRSTo viruddhAbhimatayorapi, evaM mAmarthAnAM sAkSAduktatvAt tadyotanaveyAda, nAstitvAdInAM | vastvapi svarUpArpaNAdastyeva, pararUpAdyAdezAnnAsyeva, dravyArthatA-60 cAnuktatvAdeva na dyotanamiti / syAnmatam-astItipadenAstitvaM / 'parityAgAnityameva, poyANAmanyathAbhAve'pi tasyAvinAzAd ; 25 pradhAnakalpanayA'bhidhIyate, nAstitvAdayastu syAditi nipAtena | vinAza-prAdurbhAvasamAvezAdanityamevetyarpyamANA dharmA yugapade guNakalpanayA dyotyanta iti pradhAnaguNabhAvAdanekAntaprakAzakaH | kasmina vastuni na virodhaM samAdhayanta / na ca saramiti syAcchabdaH, evakAraprayogAdanyayogavyavacchedasiddheH / tadapya nAsmAn syAdvAdaprakAzonmIlitajJAnacakSuSaH prati tavopAlambhaH sabhyaga, astItipadenAnuktAnAM nAstitvAdidharmANAM syAuchandena / zobhAmAvahati / evaM sarvavastuSvanekAntAtmakatvamaviruddhamiti 165 dyotane sarvArthadyotanaprasAta / sarvArthAnAmevakAreNa vyavacchedAnna | nanvevamanekadhAdhikaraNatvamekasya vastuno na tvanekAntAtmakatva30 tadadyotanamityapina vAcyam nAstitvAdInAmapi tena vyavacchedA- ! mabhihitam , satyapi vA tatpratipAdakazabdAsambhavaH / yaduktamdadyotanaprasaGgAt ,tato na dyotakaH syAcchando'nekAntasya yujyte|| "dharma dharma'nya-emAthI dhammiNo'nantadharmaNaH" atrAbhidhIyate-astItyAdibhiH padaH pradhAna-guNabhAvenevA | AptamImAMsA-lo. 22. 1 iti / stitva-nAstitvAdInAmarthAnAmabhidhAnAn, tathaiva syAcchabdena dyotanAd doSAbhAvaH / tathAhi-zuddhadravyArthikapradhAnabhAvAdasti naivam-nayAdeza hi vastuno dharmabhedAd vizeSo na pramA-70 35 tvekAnto mukhyaH, zeSA nAstitvAdhekAntA guNAH pradhAnabhAvenA-gAdeza iti / tathAhi-bhAvArtha-vyavahAravattayA dvividhamapi narpaNAdanirAkaraNAca, nAstitvAdinirapekSasya tvastitvasyAsambha jIvAditattvaM sakalarUpameva, vikalarUpasya tattvaikadezatvAta / vAt kharaviSANavat, syAcchabdastu tadyotanaH pradhAnaguNabhAve- bhAvArtho hi sadvyaM vidhiH, vyavahAro'sadadravyaM guNaH, paya (8) (dravya) pratiSedhaH / tatra yadA sadvyaM jIvo dharmAstikAyo10dhanaktiH' kA 2 sarvArthAnAmekkAreNa] vyavacchedAnna tadupayotanamityapi na vAcyam , nAstitvAprasaGgAt' iti a| manekAneka a|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA01.sU02. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 'dharmAstikAya AkAzaM kAlo manuSyAdiriti vA vidhilakSaNa- | tataH syAdvastu catyAdizabdastattvamanekAntAtmakaM pratipAdayatIti bhAvArthaprarUpaNAyAM zabdaH prayujyate. tadA kAlA-''tmarUpa-saMsarga- | nAnantarUpasyApi vastuno vAcakAsambhavaH, sakalAdezavAkyena guNidezA-'rtha-sambandhopakAra-zabdairabhedenAbhedAtmakasya vastuno- tasya tathA vaktuM zakyatvAt / taca saptadhA-yathA 1 syAdastyeva, 40 'bhidhAnAta , sakalAdezasya pramANAdhInasya prayogAt sakalarUpa- [ 2 syAnnAstyeva,] 3 syAdavaktavyameva, 4 syAdasti nAstyeva, kameva tattvamabhidhIyate, rAditi zabdo hi sakalarAdvizeSAtmakaM, 5 syAdastyavaktavyameva, 6 syAnAstyavaktavyameva, 7 syAdasti ca tattvaM pratipAdayati, tathA dravyamiti zabdo niHzeSadravyavize- nAstyavaktavyameveti niravazeSa jIvAditattvArthaparyAye bhavati, dhAtmakamadravyaguNAdyAtmakaM ca prakAzayati, tava jIvazabdo jIva- "pratiparyAyaM satabhanI" iti vacanAn / nanvastitvaM prati vipratattvaM sakalajIvavizeSAtmaka jIvaparyAyarUpAjIvavizeSAtmakaM ca tipannamanasAM tatpratyAyanAya yathA sthAdastyeveti padaM prayogamahati, +5 kathayati, tathaiva dharma ityadharma ilAkAza iti kAla iti zabdo tathA syAnnAstyevetyAdipadAnyapi prayogamaheyuH, saptadhA vacana10 dharmamadharmamAkAzaM kAlaM ca sakalasvavizeSAtmakaM nivedayati, mAgasya vyavasthApitatvAditi / naivam-syAcchabdenaiva zeSANAM vidhirUpasya bhAvArthamya prAdhAnyAt / yadA punarasaditi zabdaH ghotitatvAt / yadA vidhivikalpasya prayogastadvivAdavinivRttaye prayujyate, tadApyasattattvaM paradravya-kSetra-kAla-bhAvarUpacatuSTayA- ! syAdvAdibhirvidhIyate, tadA niSedhAdivikalpAH SaDapi syAcchabdena pekSakAlAdibhirabhedopacAreNa sakalAsadvizeSAtmakaM tattvaM khyApa- yAsA na punaH prayogamarhanti, tadarthe vivAdAbhAvAt , tadvivAde 50 yati, vyavahArasya bhedaprAdhAnyAt, tathaivAvyamajIva ityA- ! tu kramazastatprayoge'pi na kazcid doSaH / yataH-"praznavazAdeka15 dipratiSedhazabdaH sakalakhavizeSAtmakamadravyatattvamajIvAditattvaM vastuni dRSTeSTapramANAvirodhena vidhi-pratiSedhakalpanA saptabhaGgI' ca pratipAdayati, syAditi nipAtena tasya tathaivodyota-! iti, tataH syAtkAralAJchanamevakAropahitamarthavat sarvatra pratipa- nAd, evakAreNAnyathAbhAvanirAkaraNAca, vastutattvamiti zabdastu | tavyam / "samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArga:"[tattvArthasUtre . syAtkAralAJchana-saivakAraH sakalavastuvizeSasadasadAdirUpaM tattvaM a0 1.sU.1.] ityAdizAstravAkye 'ghaTamAnaya' ityAdilokavAkye 55 kAlAdibhirabhedenAbhedopacAreNa vA prakhyApayati, tasya bhAvArtha-ca pratipatrabhiprAyavazAt sAmarthyAd vA tadavagateH syAcchandai20 vyavahAravatvAd vidhi-niSedhaprAdhAnyena yugapadabhidhAnAt / vakArayoH prayogAbhAva iti lokazAstravirodho'pi nAsti / yatkAlaM vastuno vastutvaM tatkAla eva sakalavastuvizeSAH, "sadeva sarva ko necchet svruupaadictussttyaat"| tasya tadvyApakatvAditi kAlenAbhedastebhyaH / dravyArthaprAdhAnyAd [AptamImAMsA-zlo. 15.] yathA ca vastuno vastutvamAtmarUpam , tathA sarva vastuvizeSAH, ityAdI ca "kharUpAdicatuSTayAdu" iti vacanAt syAmchabdA-60 isAtmarUpeNAbhedaH / yathA vastutvena vastunaH saMsagastathA / vigatestadaprayogaH kathaJcita te sadevezma' ityAdI kathaJciditi 25 vastuvizeSerapi, savizeSasyaiva tasya samyaksRSTI vyApArAt, | vacanAta tatprayogavaditi / / tataH saMsagaMNA'pyabhedaH / yatha vastutvasya guNasya vstugunnideshH,| amati gacchati dhammiNamityameH "damyami-tami0" [uNA... sa eva vastuvizeSANAmiti guNidezenApi na bhedaH / ya eva: 200.1 iti te anto dharmaH: na eko'nekaH, aneko'nto cArtho vastutvasyAdhikaraNalakSaNo vastvAtmA, sa eva sakalavastu- | yasyAsAvanekAntaH, tasya vadanaM tathAtvena pratipAdanam , taca 65 tharmANAmilyarthato'pi tadabhedaH / yazca vastuni vastutvasya svAbhyupagatasyaiva bhavatItyuktam / nityetyAdi-"ne(ve" [6. 30 sambandhaH samavAyo'viSvabhAvalakSaNaH sa eva sakaladhammANA- 3.17.1 [iti tyaci nityam-ubhayAntAparicchinnasattAka miti sambandhenApi tadabhedaH / ya eva copakAro vastuno vastu- vastu. tadviparItamanityam / AdIyate gRhyate'rthA'smAditi khena kriyate'rthakriyAsAmarthyalakSaNaH, sa eva sakaladhammairapItyu- | "upasargAd daH kiH" [5. 3. 87.] iti ko AdiH, tasmAt pakAreNApi tadabhedaH / yathA ca vastuzabdo vastutvaM pratipAda- sahabhuvaH sAmAnyA kAlo pani sahabhuvaH sAmAnyAdayo dharmAH kramabhuvaca nava-purANAdayaH 70 yati, tathA sakalavastudhAnapi, tairvinA tasya vastatvAnapapatte- pAyA gRhyante / dhArayati dharmirUpamadharmimatA prati yat "atIristu0" [ uNA0 338.] iti me dharma:-vastuparyAyaH, 35 riti zabdenApi tadabhedaH / payaryAyArthikaprAdhAnye tu paramArthataH dharmamantareNa dharmiNaH kharUpanAzAt / zAmyati viruddhairdhamaiyukAlAdibhirbheda eva, dharma-dhammigorabhedopacArAn tu vastuzabdena : gapat pariNatimuphyAtIti "zameva ca vA" [ uNA0 470.] sakaladharmaviziSTasya vastuno'bhidhAnAtU sakalAdezo na virudateH ityale zabalA / etyabhedaM gacchati "bhINa-zali." [uNA.75 10NAyAH' / 2'dravyAtma / 1 artha pAThaH pustakepu nAsti, arthamanusaMdhAya prakSiptaH /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA01.sU02.] - 21.] iti ke ekaH / vasanti sAmAnyaparyAya-vizeSarUpA dharmA bhedAbhedalakSaNasyAdvAdo'kAmenApyabhyupagantavyaH / AdigrahaNAt 40 / asminniti "vaserNidvA" [ uNA0 774.] iti tuni vastu / svasaMjJAdayo'pi / tathAhi-akArAkArayoryadi sAdharmyameva syAt , nityAnityAdinA'nekena dharmeNa zabalaM yadekaM vastu tasyAbhyu- | tadA'stitvenevAnyairapi dharmaH sAdharmya sarvamekaM prasajyeta / yadi pagamaH-pramANAviruddho'GgIkAraH, tata eva zandAnAM siddhirbhavati, | ca vaidharmyameva, tadA kasyacidastitvamaparasya nAstitvamanyasya 5 nAnyathA, ata Aha-ekasyaiveti--tathAhi-yasyaiva varNasya cAnyaditi tulyatvAbhAva iti / sAdharmya-vaidhAtmakasyAdvAdahakhatvaM vidhIyate tasyaiva dIrghatvAdiH, tasya ca sarvAtmanA nityatve samAzrayaNe hrasva-dIrghayoH kAlabhedena vaidharthe'pi tulyasthAnA''-45 pUrvadharmanivRttipUrvakasya hrasvAdividherasambhavaH; evamanityatve'pi ! svaprayatnatvena sAdharmyamastIti khasaMjJAvyavahAraH / kiJca, zabdAjananAnantarameva vinAzAt kasya hrasvAdividhiriti sAmAnyAtmanA nuzAsanamidam , zabda prati ca vipratipadyante-nitya ityeke, nityaH, hrasvAdidharmAtmanA cAnitya iti / tathA dravyANAM | anitya ityapare, nityAnitya iti cAnye / tatra nityatvAnitya10 kha-parAzrayasamavetakriyAnirvartakaM sAmarthya kArakam , taca kI- tvayoranyatarapakSaparigrahe sarvopAdeyatvavirahaH syAdityAha-sarva dyanekaprakAramabhinnasyApyupalabhyate; yathA-pIyamAnaM madhu madayati, pArSadatvAJceti-khena rUpeNa vyavasthitaM vastutattvaM pRNAti vRkSamAruhya tataH phalAnyavacinoti, viSayebhyo bibhyadanAtmajJa- ' pAlayati "praH sad" [uNA0 897.] iti sadi parSad, stebhya evAtmAnaM prayacchaMstaireva bandhamApnotItyAdi, tacca kathame parSadi sAdhu "parSado NyaNau" [7.1.18.] iti Ne pArSadaM kasya sarvathA nityatve ekarUpa vRttimavalambamAnasyAvasthAntarA- sAdhAraNamityarthaH / athavA pArSadaH paricAraka ucyate, saca 15 bhivyaktarUpopalambhA'bhAvAd ghaTate? iti sAdhya-sAdhanarUpa-pariSatsAdhAraNa ityarthaH / pArSadaravena ca sAdhAraNatvaM lakSyate, kArakavyavahAravilopaH / anityatve'pi na ghaTate, tathAhi- tena sarveSAM pArSadaM sarvasAdhAraNamiti / sakaladarzana-dRzyate 55 khAtaghyaM kartRtvam , tacca-- ekadezena tattvametairiti darzanAni nayAH, samastAnAM darzanAnAM "idaM phalamiyaM kriyA karaNametadeSa kramo yaH samudAyastatsAdhAraNasyAdvAdasyAbhyupagamo'titarAM nirdoSa vyayo'yamanuSagaja phalamidaM dazeyaM mama / ityrthH| 20 ayaM suhRdayaM dviSan prakRtadezakAlAvimA etadeva khokkena draDhayati-anyonyetyAdi-sAdhyadharmavaiviti prativitarkayan prayatate budho netaraH // 8 // | ziSTyena pacyate hetvAdibhirvyaktIkriyate "mA-vA-badi0" 60 [ uNA. 564. ] iti se pakSaH-sAdhyadharmaviziSTo dharmI, ' ityevamAtmakaparidRSTasAmarthya kArakaprayoktRtvalakSaNam , tadapi 'dhvaniranitya evaM' ityAdi[) pratikUla: pakSaH pratipakSaH, anyonyaM nAnityasya kSaNamAtrAvasthAyitvenopajananAntarameva vinaSTasya pakSasya pratipakSAsteSAM bhAvaH, ekasmin dhammiNi parasparayujyate, kiM punaH kArakasaMnipAtaH ? iti nityAnityAtmakaH viruddhadharmopanyAsa iti, tataH / yatheti dRssttaantopnyaase| 25 syAdvAdojIkartavyaH / tathA tamantareNa sAmAnAdhikaraNyaM pare bhavacchAsanAdanye / sAtizayo matsaro'sahanatA'stye- 65 / vizeSaNa-vizeSyabhAvo'pi nopapadyate / tathAhi-bhinnapra | SAma atizAyane matvathIye matsariNaH / prakarSaNodyate bRtti-nimittayorekatra vRttiH sAmAnAdhikaraNyam , tayozcAtyanta- pratipAdyate svAbhyupagato'rtha ebhiriti "vyaJjanAd gha" [5, bhede ghaTa-paTayoriva naikatra vRttiH / nApyatyantAbhede, bhedanibandhanatvAt tasya, nahi bhavati nIlaM nIlamiti / kiJca, nIlazabdAdeva "| 3. 132. ] iti dhani pravAdAH pravacanAni / yathA 30 tadarthapratipattAvutpalazabdAnarthakyaprasaGgaH / tathaikaM vasta sadeveti parasparavirodhAt pare pravAdA matsariNaH, na tathA tava samayo niyamyamAne vizeSaNa-vizeSyabhAvAbhAvaH / vizeSaNAda vizeSyaM matsarI / atra vizeSaNadvAreNa hetumAha-pakSapAtIti, yato 70 kathaJcidarthAntarabhUtamabhyupagantavyam / astitvaM ceha vizeSaNam , rAganimittavastukhIkArarUpaM pakSaM pAtayati nAzayatItyevaMzIlaH, tasya vizeSyaM vastu tadeva vA syAdanyadeva vA ? na tAvat tadeva, rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt , atraiva hetumAha-nayAnazeSAna na hi tadeva tasya vizeSyaM bhavitumarhati, asati ca vizeSye vizeSamicchanniti-nayAna naigamAdIn samastAn avizeSama35 vizeSaNatvamapi na syAd , vizeSyaM viziSyate yena tadvizeSaNamiti, vyutpatteH / athAnyat , tInyatvAvizeSAt sarva sarvasya vize | bhedaM yathA bhavati evamaGgIkurvan na tava sa [ mayo ] matsarI / SaNam / samavAyAt pratiniyato vizeSaNa-vizeSyabhAva iti ceda, ayaM bhAvaH-nayAnAM samatvena darzanAdu rAgamayasya pakSasya pAtita-71) na-so'pyaviSva(pi hya)prabhAvalakSaNa evaiSTavyaH rUpAntaraparikalpa-tvAt samayasya matsarAbhAvaH, pareSAM viparyayAdu matsarasadbhAva nAyAmanavasthAprasaGgaH / na cAsAvatyantabhede'bhede vA saMbhavatIti ! iti / samyageti gacchati zabdo'rthamaneneti "punAnni."
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA01. sU0 2.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / ram [5. 3. 130.1 iti ghe samayaH saGketaH, tatsAmarthyapravRtta / prayojanasyAbhilASajanakatayA pravartakatvAdabhidhAnam , tathA'bhitvAt siddhAntaH samayazabdenAbhidhIyate / yaduktam dheyasyApi zakyAnuSThAnAdipratipAdanArthatvAt tasyApyabhidhAnaM "samayabalena parokSAnubhavasAdhanamAgamaH" iti / kartavyam, na cAtra tadasti, tasyAnUdyamAnatvAt / naivam- 40 yahA samyaga ayanti gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmina | anuvAdAdapi vidheradhyavasAnAda5 svarUpe pratiSThA prApnuvantyasminniti samaya AgamaH / matsari- "avivakSitakAcyo yastatra vAcyaM bhaved dhvanI / tvasya vidheyatvAt tenaiva nalaH sambandhAt pakSapAtizabdena [arthAntare saMkramitamatyantaM vA tiraskRtam // 10 // tvasambandhAt prakramabhedAbhAvaH / kAvyaprakAzasya caturthollAse sUtram // 39 // nAtha DhayAta-nayA ityAdi-nIyanta praapynt| taduvRttiH-lakSaNAmUlagUDhavyatyaprAdhAnye satyevAvivakSitaM vAcyaM 43 jIvAdayo'A ekadezena viziSTA etariti nayA niravadhAraNA | yatra sa bhavanA' ityanuvAdAda dhvaniriti zeyaH / tatra ca vAcyaM 10 abhiprAyavizeSAH, sAvadhAraNasya durnayatvAt , sakalArthaprAptezca kvacidanupayujyamAnatvAdarthAntare pariNatam, icidanupapadyamA pramANAdhInatvAt / te ca naigamAdayaH sapta, te syAtpadena cihnitAH | matayA'tyantaM tiraskRtam / kArikArthastu-avivakSitam-anusAvadhAraNAzca abhipretaM phalaM phalanti-lihAyac ["lihAdibhyaH" | payuktam anvayAyogyaM vA vAcyaM vAcyo'rthoM yatra tAdRzo yo 5. 1.50.] niSpAdayanti abhipretaM phalaM yebhya iti bahu- | svaniH tatra, tasmin dhvanau 'uttame kAvye' vAcyaM vAcyo'rthaH, 50 vrIhivA, yatastato bhavantamAryAH praNatAH praNantumArabdhA iti| arthAntare vAcyalakSyasAdhAraNe'rthe saMkramitaM pariNamitam , 15 "hitaiSiNaH' iti vizeSaNadvAreNa hetuH, hiteSitvAdityarthaH / atyantaM tiraskRtaM tyaktaM vA bhavediti ] ityatra sa dhvaniriti rasena viddhAH zulvAdidhAtava iveti samanvayaH / [bhavantam-] vadati, tenAbhidheya-prayojanayoH paratA taniSThatApItyarthaH siddho bhAti dIpyate kevalajJAnazriyA niratizayavIryeNa veti "bhAterDa- | bhavatIti // 2 // yatuH" [ uNA0 886.] iti bhavAn / dUramantikaM vA ArAt, samyagjJAnAdyAtmakasya mokSamArgasya samIpaM yAtAH nyA0sa0-siddhirityAdi-loke prasiddhasAdhutvAnAM zabdA. 20 prAptAH, dUraM vA pApakriyAbhyo yAtA gatA iti nairukte varNAdeze nAmanyAkhyAnArthamidaM zabdAnuzAsanamArabhyate / anvAkhyAnaM ca zamdAnA prakRtyAdivibhAgena sAmAnya vizeSavatA lakSaNena vyutpAAryA iti / [hitaiSiNaH-] AvaraNavilayAdamalajJAnAvi. bhUtirUpA zuddhiH, antarAyavinAzAca zaktiH tayoH prakarSo hitama | danam ! taca zabdArthasaMbandhamantareNa na saMbhavati / zamdArthasaMbandhakhena rUpeNAtmano dhAraNarUpaH sukhAdinA poSarUpazcAnvartho'pi siddhizca syAdAdAdhInA ityata Aha-siddhiH sthAvAdAt / dazadhA ghaTate, tamicchantItyevaMzAlAH, AryatvAdeva ca zIlArtho'pi sUtrANi-saMzA-1 paribhASA-2 'dhikAra-3 vidhi-4 pratiSedha-560 25 vyavatiSThate, mokSe bhave teSAM spRhAbhAvAditi / | niyama-6 vikalpa-7 samuccayA-8 'tidezA-9 'nuvAda-10 rUpANi / tatra "audantAH svarA"|1.1.4.] iti 1 / navastu yuktiyuktaH syAdvAdastadadhInA ca zabdasiddhiH, sathAyanamihitAbhidheyaprayojanatvAt kathametatprekSAvatpravRttyaGgam ? "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 015. ] iti 2 / "ghuTi" ityAzaGkAyAmAha-athavetyAdi---vivitAnAmasAdhutvanirmuktAnAM [1. 4. 68.] iti 3 / 'nAmyantasthAkavargAt" zabdAnaM prayukteH samyagjJAnalakSaNA siddhirbhavati, zabdAnuzAsa [2. 3.15.] iti 4 / "na staM matva" 1.1.23:] 65 nasya sAdhavaH zabdA abhidheyAH, yamarthamadhikRtya pravartate tat iti 5 / "mAma sidayvyaane" 1. 1. 21.] iti 6 / | "sau navetau 30 prayojanam iti samyagjJAnamanantaraM prayojanam , tadadvAreNa ca 1. 2. 38.] iti 7 / "zaso'tA" niHzreyasa paramiti / yataH 11.4.49. ati 8 / "dito vA" [8.4.1.Jiti / "vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddhararthanirNayo bhavati / "tayoH samUhanaca bahudu" [7. 3.3.] iti 10 / ityAdIni sUtrANi pratyekaM jJAtanyAni / eteSAM madhye zdamadhikArasUtramA 0 arthAt tattvajJAnaM tattvajJAnAt paraM zreyaH" // 9 // iti / tasmAt samyagjJAnaniHzreyasaprayojanaM zabdAnuzAsanamAra zAsaparisamApteH / syAdisyavyayamiti-vimatyantAmatvena svarA35 bhyte| sambandhasvabhidheya-prayojanayoH sAdhya-sAdhanabhAvalakSaNaH, ditvAd vA'nekAntaM dyotayati vAcakalvenetyanekAntayotakam / anekAntavAda iti-amati gacchati dharmiNamiti "damyami0". zabdAnuzAsanAbhidheyayozcAbhidhAnAbhidheyalakSaNaH / sa ca | uNA. 257.] iti te'nto dharmaH, na pakoDanekaH, aneko tayorevAntarbhUtatvAt pRthaga nopadarzita iti / manu yathA nto'syAsAbanekAntaH, tasya vadanaM yAthAtathyena -pratipAdana 1 vidhinA' kkh| 2 nirukta ann| 30 tAkAtacAbhyupagatasyaiva bhavatIni / nityAnityAdIni AdizakAta saMda 2 zabdAnu
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 1.sU02.] sadAtmakatva-sAmAnyavizeSAtmakatvA-'bhilApyAnabhilApyatvagrahaH / / ceha vizeSaNam , tasya vizeSyaM vastu, tadeva vA syAd , anyadeva vA? "ne(ve" [6. 3.17.] iti tyaci nityam , ubhayAntAparina tAvat tadeva, nahi tadeva tasya vizeSaNaM bhavitumarhati, asati ca 40 cchinnasattAkaM vastu, tadviparItamanityam / AdIyate gRhyate'dho'sA- vizeSye vizeSaNatvamapi na syAt, vizeSyaM viziSyate yena tad diti "upasargAd daH kiH" [5.3.87.] iti ko aadiH| vizeSaNamiti vyutpatteH, athAnyat tahi anyatvAvizeSAt sarva udharanti dharmiNo dharmirUpatAmiti dharmA vastuparyAyAH, te ca sahabhuvaH / sarvasya vizeSaNaM syAt ; samavAyAt pratiniyato vizeSaNa-vizeSyasAmAnyAdayaH, kramabhuvazca navapurANAdayaH payAyAH, dharmamantareNa ! bhAva iti ceda, na-so'pyavizvagbhAvalakSaNa evaiSTavyaH, rUpAntaradharmiNaH svarUpanAzAt / zAmyati viruddhadharmayugapatpariNatimupayAti parikalpanAyAmanavasthAprasaGgaH, ato nAsAvatyantaM bhede'bhede vA 45 "zameSa, ca vA" [uNA0470.] ityale zabalam / etyabhedaM gcchti| saMbhavatIti bhedAbhedalakSaNaH syAdvAdo'kAmenApyabhyupagantavya iti / bhINazali." [uNA021.] iti ke ekam / vasanti sAmAnya- AdigrahaNAt sthAnyAdeza-nimittanimitti-prakRtivikArabhAvAdi grhH| 10 vizeSarUpA dharmA asminniti "vaseNidvA"[uNA0774.7 iti tuni / kiJca, zabdAnuzAsanamidam , zabda prati ca; vipratipadyante-- vastu / nityAnityAdimiranekathamaiH zabalaM yadekaM vastu tasyA'bhyupagamaH nitya ityeke, anitya ztyapare, nityAnitya iti cAnye / tatra pramANAviruddho'tIkAraH, tata eva zabdAnAM siddhirbhavati nAnyathe- nityatvA-'nityatvayoranyatarapakSaparigrahe saoNpAdeyatvavirahaH syAdi-50 tyata Aha-ekasyaiveti / tathAhi-yasyaiva varNasya haskhatvaM vidhIyate / nyAha-sarvapArSadatvAceti-ravena rUpeNa vyavasthitaM vastutattvaM pRNAti tasyaiva dIrghatvAdi, tasya ca sarvAtmanA nityatve pUrvadharmanivRttipUrva pAlayatIti "praH sad" [ uNA0897.] iti sadi parSad, tatra 15 kasya hasyAdividharasaMbhavaH pavamanityatve'pi janmAnantarameva vinA- sAdhu "parSado NyaNau" [ 7.1.18.] iti Ne pArSadaM sAdhAraNa zAt kasya haskhAdividhiriti varNarUpasAmAnyA''tmanA nityo | mityarthaH / athavA pArSadaH paricAraka ucyate, sa ca parSatsAdhAraNa havAdidharmAtmanA tvanitya iti / tathA dravyANAM svaparAzrayasamaveta- | ityarthaH, pArSadatvena ca sAdhAraNatvaM lakSyate, tena sarveSAM pArSadaM kriyAnirvartakaM sAmarthya kArakam , taca kavAyanekaprakAramekasyApyu. sarvasAdhAraNamityarthaH / dRzyate tattvamekadezenaibhiriti darzanAni nayAH, palabhyate; yathA-pIyamAnaM madhu gadayati, vRkSamArA tataH phalAnya- | rAmastadazanAnAM yaH samudAyaH tatsAdhAraNasyAdvAdasyAbhyupagamo'ti20 vacinoti, viSayebhyo bibhyadainAtmazastabhya evAtmAnaM prayacchastareva ! tarAM nidoSa ityarthaH / atiramaNIyamiti-NigantAt "prayaca. bandhamAmotItyAdiH tacca kathamekasya sarvathA nityatve ekarUpAM vRtti-, nIyAdayaH" 5.1.8.] ityanIyaH / / mavalambamAnasyA'vasthAntarAbhivyaktarUpopalambhAbhAvAd baTate ? iti / etadeva svoktena draDhayati-anyo'nyetyAdi-sAdhyadharmavaziSTayena 60 sAdhya-sAdhanarUpakArakavyavahAravilopaH / anityatve'pi na ghaTate, | pacyate vyaktIkriyate hetvAdibhiriti "mA-vA-vadi0"-[ uNA0 tathAhi-svAtayaM kartRtvam , tacca--- 564.] iti se pakSa:-sAdhyadharmaviziSTo dharmI, zabdo'nitya 25 "idaM phalamiyaM kriyA karaNametadeSa kramo ityAdiH, pratikUla: pakSaH pratipakSaH, anyo'nya pakSasya pratipakSAvyayo'yamanuSaGgajaM phalamidaM dazeyaM mama ! steSAM bhAvaH, ekasmin dharmiNi parasparaviruddhadhamApanyAsa ityardhaH, ayaM muhRdayaM dviSan prakRtadezakAlAvimA tataH / yatheti dRssttaantopnyaase| pare bhavacchAsanAdanye / sAti-65 viti prativitarkayan prayatate budho netaraH" // 7 // zayo matsaro'sahanatA'ratyepAtizAyane matvarthIye matsariNaH / ityevamAtmakaparidRSTasAmaya kArakaprayoktatvalakSaNamA tadApi nAni- praSaNodyate pratipAdyate svAbhyupagato'thoM yariti "vyajanAd dhaja" 30 tyasya kSaNamAtrAvasthAyiravenopajananAnantarameva vinaSTasya yujyate, ki [5. 3. 132.] iti pani pravAdAH pravacanAni / yathA punaH kArakasaMnipAtaH? iti nityAnityAtmakaH syAdvAdo'hA- parasparavirodhAt pare pravAdA matsariNaH, na tathA tvatsamaya iti / kartavyaH / tathA tamantareNa sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaNa-vizeSyabhAvo- | atra vizeSaNadvAreNa hetumAha-pakSapAtIti-yato rAganimittavastu-70 'pi nopapadyate; tathAhi-bhinna pravRtti-nimittayoH zabdayorekatrAtheM svIkArarUpaM pakSaM pAtayati nAzayatItyevaMzIla:, rAgasya jIvanAzaM dhRttiH sAmAnAdhikaraNyam , tayozcAtyantamede ghaTa-paTayoriva naikatra naSTatvAt / atraiva hetumAha-nayAnazeSAmavizeSamicchanniti35vRttiH,nApyatyantAbhede bhedanibandhanatvAt tasya, nahi bhavati nIlaM nIla- nayAna naigamAdIn samastAnavizeSamabhedaM yathA bhavatyevamaGgIkurvan / miti / kiJca, nIlazabdAdeva tadarthapratipattI utpalazabdASSnardhakya- ayaM bhAvaH-nayAnAM samatvena darzanAd rAgamayasya pakSasya pAtitatvAta presanaH / tathaikaM vastu sadeveti niyamyamAne vizeSaNa-vizeSyabhAvA- | samayasya matsarAbhAvaH, pareSAM tu viparyayAt tatsadbhAva iti / samyaH 75 bhAvaH, vizeSaNAd vizebhyaM kathanidarthAntarabhUtamagantavyam . astitvaM | geti gacchati zabdo'dhamaneneti "pukAgni." [5.3.130.] 1 pAzcAttA 2 mUrkhaH / / 3 ca prati' i-u| 4 'pakSaprati i-u|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA01.sU03.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 11 11. aMta samayaH saMketaH / yadvA, samyagayanti gacchanti jIvAdayaH / padArthAn ityaci vaa| uktati-uktAH svarAdisaMjJAH, tAbhyopahAyAH svasmina so pratiSThA prApnuvantyasminnini samaya AgamaH / 'tiriktAH kriyAdisaMjJAstAsAmiti / "sAdhyarUpA pUrvAparIbhUtAmanmaritvasya vidhayatvAma nen| natraH saMbandhAt pakSapAtizabdena 'vayavA kriyA" iti vaiyAkaraNAH / "saMyoga-vibhAgayoranapekSa-40 tvasaMbandhAt prakramabhedAbhAvaH / kAraka(Na) karma" iti prAmANikAH [vaizeSikasUtram] / 3 paroktenApi draDha pati-nayA ityAdi-nIyanne prApyante jIvA-RAMA dayo'thA ekadezaviziSTA ebhiriti nayAH, niravadhAraNA abhiprAya ___ "sattve nivizate'paiti [pRthagjAtiSu dRzyate / vizeSAH, sAvadhAra gasya danayatvAna, samastArthaprAptestu pramANAdhIna. / Agaza kiyAjatha mosatvapakatirga:" // 10 // svAt, te ca naigamAdayaH mama, tava syAtyadena cihitA abhipretaM , | ityAdiko vaa| phalanti lihAyaca ["lihAdibhyaH'' '5. 1. 50. ] [ niSpA "AkRtigrahaNA [ jAtirliGgAnAM ca na sarvabhAk / 10 dayanni ] abhipretaM phalaM yebhya iti bahuvrIhivA / praNatA iti-: sakRdAkhyAtanirmAhyA gotraM ca caraNaissaha" // 11 // ] pragantumArabdhavannaH / hitaiSiNa iti vizeSaNahAreNa hetuH, hitaiSi ityAdilakSaNalakSitA jAtiH / truTyAdiH kAla:-- vAdityarthaH / 'bhArAd dUrAntikayoH' samyagazAnAdhAtmakamokSa "svasthe nare samAsIne spandate vAmalocanam / mArgasyA''rAta sagIpa yAtAH prAptAH, dUraM vA pApakriyAbhyo yAnA / tasya triMzattamo bhAgasyuTirityabhidhIyate" // 12 // ] 10 ganA] ityAryAH / nanvastu yuktiyuktaH syAdvAdastadadhInatvAcchabda styAnaprasavo liGgama, rUpAdInAM paryAyANAmapacayaH styAnaM 15 siddhaH,nathApi anabhihitAbhidheyaprayojanatvAt kathamidaM prekSAvatpravRtti / strI. teSAmeva pravRttiH savanaM prasavaH pumAn , sAmyAvasthA viSaya ityAzaGkayA''ha-athaveti-vivi kAnAmasAdhutvayimuttAnAM : npuNskmiti| annAnAM prayuktaH samyagazAnarUpA siddhiH / mAdhuzabdAzcAtrA'bhidheyAH / yamarthamadhikRtya pravattate tat prayojanamiti samyagajJAna "avikAro'dravaM [mUrta prANisthaM khAGgamucyate / manantaraM prayojanam , tadadvAreNa tu niHzreyasa paramiti / yataH nyutaM ca prANinastat tannibhaM ca pratimAdiSu" // 13 // 55 ityAdilakSaNaM vAGgam / ekAdyabhidhAnapratyayahetuH 20 "dve brahma gI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / saMkhyA / sarvato mAnaM parimANam / apatyaM prasiddhameva / zanabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigati" // 8 // kriyA-guNa-dravyAdibhiH prayokturyugapad vyAptumicchA vIpsA / [tripurAtApinyupaniSad 4. 17. adarzanaM luka / assttaadshbhedminno'kaaraadismudaayo'vrnnH| "tyAkaraNAt padasiddhiH padasiddherarthanirNayo bhavati / AdizabdAdivAdiparigrahaH / tathA saMvRtasyApyakArasya svasaMjJA- 600 arthAt tattvajJAnaM tattvajJAnAt paraM zreyaH" // 9 // iti / / prasiddhyartha vivRtatvamapi iti vaiyAkaraNAH / "dravyAzrayI guNaH, OM saMvandhastrabhidheya-prayojanayoH sAdhya-sAdhanabhAvaH, zabdAnuzAsa- | guNAzrayo dravyama, anuvRttapratyayahetuH sAmAnya jAtiH, nAmidheyayostu abhidhAnAbhidheyarUpaH, ma ca tayorevAntabhUtatvAt parAparAdipratyayahetaH kAlaH, anumAna liGgam ,khAnayArambhakapRthA nopadarzita iti // 2 // mavayavarUpaM svAGgam, aNu-mahadAdipratyayahetuH parimANam" lokaat| 1 / 1 / 3 // iti taarkikaaH| ta0pra0-uktA'tiriktAnAM kriyA-guNa-dravya-jAti- *parAnnityama iti tathAhi-vanAnItyAdI "zaso'tA." 30 kAla-liGga-svAGga-saMkhyA-parimANA-'patya-vIpsA-lugavarNA- [1. 4. 49. ] iti bAdhitvA paratvAd "napuMsakasya ziH" dInAM saMjJAnAM *parAnnityam , nityAdantaraGgam*, *antara- [ 1. 4. 55.] ityeva bhavati / tasmAcca [ niyaM] balIyaH, zAyAnavakAzaM balIyaH* ityAdInAM nyAyAnAM ca lokaad| yathA-'syona' ityatra paramapi guNaM bAdhitvA nityatvAdUTa / tathA vaiyAkaraNasamayavidaH prAmANikAdezca zAstrapravRttaye siddhi- *nityAdantaraGgam , jJAyA odano jJaudanastamicchati kyani, 10 rbhavatIti veditavyam , varNasamAmnAyasya ca // 3 // tataH sani, akRtavyUhatvAd 'jJA odana ya sa' iti sthite dvitvaM ca prAnolautvaM ca, nityatvAd dvitve prApte tad bAdhitvA'ntara svAdAtyaM bhavati-jujhaudanIyiSatIti / tathA *antaraGgAdanaza0 nyA0-lokAditi-"lokRG darzane" lokyate- : vakAzama, yathA-gargasyApalyAni teSAmime chAtrAH "dorIyaH" 'valokyate nirNayArthamiti pani lokaH lokate pazyati samyak / / [ 6. 3. 32. ] iti IyaviSaye "gargAderya" [6. 1. 42.] 75 1 'paraM paramiti' i-| iti 'garga yaj' iti sthite'ntaraGgatvAd "bahuSyastriyAma" 65 35 tatra
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 3.] - {. 1. 124.] iti lupprAptAcanakAzasvAd "na prAgajitIye / rANAmapi kharatvena grahaNAd 'dadhi NakArIyati', 'dadhi karoti' khare" 6.1.135.7 ityalapi gAgIyA iti / tathA *parA- ityAdI "ivarNAderakhe khare."1. 2. 21.3 iti yatpAdi-40 dantaraGgam api, sice: "pyA-dhA-panyani." [uNA. 258.1 prasaGgaH, jJApakopanyAsastu garIyAniti / athesaMzatvANakArAiti ne kRte'pavAdatvAd balopaM cAdhityA guNAt pUrva nityatvA-dInAmacasaMjJAyAH pUrvameva nityatvAlopaH, tarhi tathaiva cakArasthApi 5 dUTi ca paratvAd guNe prApte'ntaraGgatvAt taM bAdhitvA yAdezo | lope'saMjJAyA apyabhAvaprasaGga iti svarAdirUpa eva sandehAti. bhavati 'myona' iti / eSAM kiyAdInAM saMjJAnAM nyAyAnAM ca | vyAptirahitaHprasiddho varNamamAnAyobhIkartavya iti| nanvastu prasi. zAstrapravRttaye lokAta siddhirveditavyA. na ca lokamantareNa tajjJA-! dusya varNasamAmnAyastha parigrahaH ye tu tatrAkArAdayo varNAste'nekA-4 nopAyo'sti, na ca tajjJAnaM vinA "kriyArtho dhAtuH" [3. 3.3.] | vayavAH, tathA ca keSAcit kecidavayavA varNAntarasvarUpA evova "guNAdastriyAM navA" [2. 2, 77.] "jAtikAlasukhAdernavA" | labhyante yathA-ekAraikArayorakArekArI, okAraukAraporakArokArau 10[3. 1. 152.]"khADAderakRtamita." [2. 4. 46.] iti, dIrdheSu hkhaaH| tatra ya ete RkArAdivarNAnAmavayadhAste varNagrahaNena "saGkhyAnAM SNAm" [1. 4. 33.1 "parimANAt taddhitA" | gRoran vA na vA? / tatrAdye pakSe 'agne indram', 'thAyo udkm| [2. 4. 23. ] iti, "so'patye" [ 6. 1. 28.] ! [ityAdau ] "samAnAnAM tema dIrghaH" [1. 2. 1.] iti dIrghatvaM 50 "vIpsAyAm" [7.4.80.] "lugasyAdetyapade" [2. 1. 113.] | prApnoti, tathA 'pramAya', 'AlUya' [ityAdau "hasvastha taH piskRti" "avarNasyevarNAdinaidodarala" [1. 2. 6.] "ivarNAderave khare [4.4.113.] iti haskhAzrayastakAra iti, tathA "raghuvarNAda" 15 yavaralam" [1. 2. 21.] ityAdizAstrapravRttiH / nyAyA- [2.3.63. ] ityatra repheNaiva siddhatvAd RvarNagrahaNam "ra nAmiti-] antaramAdayazca nyAyAH, nIyate prApyate nirNaya lalaM." [2. 3. 99.] ityatra RkAragrahaNaM na kartavyamiti / sandehatulAmadhirUDho'rtho'neneti "nyAyA'vAyA'dhyAya"5.3. ucyate-syAdvAdasamAdhamaNAdubhayapakSakhIkArAd lakSyAnurodhAta 55 134.] iti pani nyAyo yuktiH,na tusmRtizAstram / tathAhi- kvacit kiJcit samAzrIyate illadoSaH / kiJca, 'ame indram antamadhye'GgAni nimittAni parArthAd yasya tadantaram , bahi- ityAdI samudAyastha kAryeSu vyApAre'vayavasya svanimittakArye ni yasya tad bahiraGgam / loko hi khArtha yatamAna eveSTArthe | vyApArAbhAvAd "edeto'yAy" [1. 2. 23.1 ityAdheva prayatate iti nyAyasiddhA evaite smRtikArairanadyantai / tathA bhavati, iti pRthakparigrahe'pi na bhavati / nanu pRthaprayanavarNAnAM samyakpAThakramo'pi tata eva jJAtavyaH, nAsmAbhirnUtano-' nirva] varNamiti varNalakSaNamiti kathaM varNekadezAnAmaprayatnanirva-60 'jmalAdirUpo vidheyaH, sarvajJapraNItakaivalikAdizAstreSu aindrA- | AnAM varNatvam ? naivam-aikAraukArAbhyAM vizliSTrAvarNAbhyAM vyabhicArAt, kaNThyatAlavya-kaNThyauSTyatvAt tayoH / pRthakpakSadipUrvavyAkaraNeSu ca ajjhalAdirUpasyAprasiddhaH / tathA ca zikSA mAzriyaivedaM sUtram "praznA vicAre ca sandhyeya-sandhyakSarasyAdi25 kArA: dutparaH" [7.4.102.], tathAhi-AntaratamyAt sandhyakSarasya "vivatakaraNAH kharAH, tebhya e-o vivRtatarau tAbhyAmai- pUrvo bhAga Ad bhavati para zveduditi // 3 // 65 autAbhyAmapyAkAraH, akAraH saMvRtaH, kAdayo mAvasAnAH sparzAH, antasthA yaralavAH" / nyA0 sa0--lokAditi-lokyate tatvanizcayAya paNa, iti svarAdinA vyavahAraH / tathA sandehAtivyAptI | lokate samyak padArthAnityaci kA lokaH / ukteti-uttAbhyaH 30 alAdirUpe / tathAhi-"aiuNU" [zivasUtram-1] "lak" / svarAdisaMjJAbhyo'tiriktA adhikAstAsAm / mAdhyarUpA pUrvAparI[zivasUtram-2.] "eo" [zivasUtram-3.1 "aiauca" bhUtA'vayavA kriyA / vizeSaNaM guNaH, "sattve nivizate'paiti." [zivasUtram-4.] ityatra "Adirantyena." pA0 1.1.71.1 | ityAdilakSaNo yA / vizeSya daivym| "AkRtigrahaNA." ityAdi-70 ityanyenetA saha madhyavarNAnAM grAhaka iti yathA-aNa. rUpA jAtiH / zruTyAdilakSaNaH kAlaH / liGga puM-strI-napuMsaka[ika,] eka, aica, ac ityetaiH 'aiuvarNAH', 'samAnAH', rUpam / "avikAro'dravam" ityAdi svAGgam / ekAyabhidhAna. 35 'guNaH', 'vRddhiH', 'kharAH' caabhidhiiynte| tathA "Sito'ha" pratyayahetuH sNkhyaa| sarvato mAnaM parimANam / apatyaM prasiddham / 5. 3. 107.1 ityatra aditi pratyAhAraprasAdekAraukAra- nAnAbhidhAyinAM zabdAnA kriyA-guNa-dravyairyugapatprayoktuAptamicchA varjitasvarapratyayaprasaGga iti / vyAkhyAnAnneti cet, tarhi sNdehH| vIpsA / adarzanaM luk / aSTAdazabhedo'kArAdisamudAyo'varNaH 178 tathA yathA aczabdena svarA gRhyante, tathA kakAra-ukAra-NakA- | AdizabdAdivarNAdiparigraha iti vaiyaakrnnaaH| karma(kriyA) utkSe. 1 'ba' mA 1 hasva-dIrgha-plutAdibhedayuktaH / Rium
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / THA m arnamam-RAMAmmitmenianAnnanAmAnas paNAdi / dravyAzrayo guNaH / guNAzrayo ganyam / anuvRttapratyayahetuH ca zamAdividhiH, evamihApi 'gAH' ityupadiSTe gamyate etadsAmAnya jAtiH / parAparAdipratyayahetuH kAlaH / anumAnaM gAvyAdayo'pazabdAH, gAvyAdyapazabdopadeze ca gamyate etadliGgam / sAbhArambhakamavayavarUpaM vAlam / aNu-mahadAdipratyay- | gaurileSa zabdaH tatra lAghavAdupAdeyopadeze sAkSAt pratipattezca hetuH parimANamiti tAkiMkAH / zabdopadezo jyAyAn / tathAhi-ekaikasya hi zabdasya bahavo- 40 5 aparAnityama iti tathAhi-vanAnItyAdau so'tA." upabhraMzAH / yathA-gozabdasya gAvI, goNI. gotA.gopotalikelyA. 11.4.40..] iti dIrgha bAritvA paratvAta napuMsakamya zi:"... dayaH / tatra gauravaH puruSo hastI zakuni go brAhmaNa iti 55.ityeva bhavati / tammAna milla balIyaH, yathA.. yona tyatra pratipadapATho'nabhyupAyaH zabdAnAM pratiyatI, teSAmAnanlyAn / paramapi guNaM bAdhitvA nityatvAt / tathA *nityAdantarama* yathA- evaM hi zrUyate-"bRhaspatirindAya divyaM varSasahasaM pratipadavihizAyA odano maudanastamicchati kyan , tataH sani, akRtabyUhatvAd tAnA zabdAnA zabdapArAyaNa prAvAca, na cAnta jaga tAnAM zabdAnAM zabdapArAyaNaM provAca, na cAntaM jagAma," tadI-45 10 'zA odaina yasa' iti sthite dvisvaM prAmoti autvaM ca, tato nityatvAd | daze ca vaktayedhyetari adhyayanakAle ca nAntagamanamabhUdU, yasya tasya dvitve prApte tayU mAritvAintarajavAdautvaM bhvti-jushiidnaayisstiiti| kuto'dyatve bhaviSyatyalpAyuSi prajAyAm , caturbhizca grahaNAbhyAtathA antaramAdanakAzam yathA-gargasyApatyAni yan , teSAM | sAdhyApanakriyAkAlarUpaiH prakArairvidyopayuktA bhavati, tatrAsya chAtrA: "dorIyaH"16.3.32.] tato'ntaraGgatvAd "yAtraH" grahaNakAlenaiva kRslamAyuH paryuSayukaM syAditi / tasmAcchabdopa[6. 1. 126.] iti yatro lae "na prAjitIye" [6.1. deze alpopAyarUpatvAt sAmAnya-vizeSavalakSaNameva vaktavyam 150 15135.] iti taniSedhazca prAmapaH, paramanavakAzasvAda "na prAji- | yathA-"samAnAnAM tena dIrghaH" [1.2.1. 1. "ivarNAderakhe tIye" [6. 1. 135. ] ityeva pravartate, tamo gAgIyA iti khare yavaralam" [1. 2. 21.] tathA "karmaNo'" siddham / tathA AdizabdAt parAdantaraGgam api, yathA-siveH | [5. 1. 76. ], "Ato Do'hvA-vA-maH" [5. 1. 72.] iti / taca saMjJAmantareNa na bhavatItyAha-tatreti-varNasamAnAye yA-dhA-panyanika" [uNA0 258.] iti ne'pavAdatvA | valopaM vAghivA guNAt pUrva nityatvAdUTica kRte paratvAd guNe lokAdadhigate, kharAdayaH saMjJAH prasU( stU)yante, yathA-55 20 prApte'ntaraGgatvAt taM bAdhitvA yatvaM bhavati 'syona' iti / etAsAM "audantAH svarAH" [ 1. 1.4. ] iti / kriyAdInAM saMzAnAM nyAyAnAM ca zAstrapravRttaye lokAt siddhirvedi- audantAH svraaH|1|1|4|| tamyA, na ca lokamantareNa tajUzAnopAyo'sti, na ca tajzAnaM vinA ta0pra0-aukArAvasAnA varNAH svarasaMjJA bhavanti, "kriyAyoM dhAtuH" [3.3. 3.] 'guNAdastriyAM navAgatakAra uccAraNArtha: / a A i I u U R lala [2.2. 77.1 "jAtikAlabukhAdenacA" [3.1.152.] ! e ai o au / audantA iti bahuvacanaM vargapvapaThitAnAM 60 dAmAderakRtamita." [2. 4. 46.] iti, "saMkhyAnAM NAm" dIrghapAThopalakSitAnAM plutAnAM saMgrahArtham , tena teSAmapi [1. 4. 33.] "parimANAt saddhita" [2. 4. 23.] iti, svarasaMjJA / svarapradezA:-"ivAderakhe svare yavaralam" "uso'patye" [6.1.28.] "vIpsAgAm" 7.4. 8..][1.2.21.] ityevamAdayaH // 4 // "lagasthAdelpapade" [2. 1.113.] "avarNasyavarNAdinA0" za0yA0-audantA ityAdi-antazabda ubhayA'rthaH11.2.6.] iti, "varNA derakhe svare" [1.2. 21.] 'saha tena vartate 'tataH prAk ca' iti; kvacidantarbhUtArtho'nyapadArthoM 65 30 ityAdizAstrapravRttiH / nIyate prApyate saMdehadolAmadhirUDho'rtho bahuvrIyabhidheyaH, yathA-maryAdAntaM kSetraM devadattasya, anna nirNayapada miriti "nyAyAghAya" [5. 3. 134. ] iti | maryAdAyAH kSetrAvayavatvAt kSetrAnupravezaH / kacidanantabhUtArthaH, pani syAmA yuktayaH // 3 // yathA-nadyantaM devadattasya kSetram ,kSetrAnavayavatvAnnadyA anyapadArthaonnurammar.marw-mainnr za0 nyA0-atra ca zabdAnuzAsanasya prakrAntatvAt / 'nupravezAbhAvaH / tatrAntarbhataparigrahArtha parigrahaNaM karnavyam . tadupadeze ca zabdApazabdomayopadezabhedena trayaH prakArAH paryantazabdasyAnyapadArthaviSayavAn , evaM ca aukArasyApi khara-70 35 saMbhavanti, tatrAnyataropadezenaiva kRtaM syAt / tad yathA-'zamA- saMjJayA parigrahaH syAt ; anyathA tatpUrveSAmapi (meva) syaaditi| dayo vidheyAH' ityukta krodhAdipratiSedho gamyate. krodhAdipratiSedhe neSa doSaH-antazabdo'vayavavAcItsavayavena vigrahaH, samudAyaH samAsArthaH, ityavayavasya avazyamanyapadArthe'ntarbhAvaH / bahuvacanaM 1 zrathI' i-3| 2 'sAmAnya parimANamiti' hAca plutaparigrahArthamiti vakSyate / 'nadyantaM kSetram' ityanna svanta3 'odniiy'i| 4 tathA' i| zabdaH samIpavacana ityanyapadArthe nadyAstatrAnantarbhAvaH 175
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA01. sU04.] grat tUcyate bhASye-sarvatraivAntazabdaH 'saha tena vartate' iti, rastho'pi pratipadyeta / navam-avayavAnAM tirohitatvAt , 40 tat sambhavApekSam / yatrAvayavatvaM sAmIpyaM ca sambhavati tatrA- samudAyakArya ca pAratacyAt khakAryasyAprayojakatvAt narasiMhakaghayavatvamevAzrIyate, yathA-nayantaM (maryAdAntaM) kSetramiti / jAtyantarayogAdu vA varNAntarasArUpyega tatkAyogravananAdaprasuanye tvAha:--"sarvatravAntazabdo [avayavavAcI yasyAvayava-! mA'vayavakAyasyati / khAsambhavastasya sAmIpyamevAntazabdena pratipAdyate, yathA-nadyantaM nanviha zAstre varNopadezaprayojamavazaH (varNopadezaH prayojanakSetramiti / anye tyAhu:-"sarvatraivAntazabdo'vayavacAcI, yazAt ) luvarNopadezasya na kimapi prayojanamutpazyAmaH, lakA-455 kasyacita tu mukhyamavayavatvaM kasyacita sAmIpyAdinopacaritamitya / ramtAvata kRpistha eva prayogI dRzyane, na ca natra mvaratve kimapi bhiprAyeNa bhASyamiti / " tammAdantazabdasyAvayavadAcitvAdIkAra-.. '' phalamasti, lakArasya tu sarvathA prayogAsambhava eva, naivam - lAbhAnnArthaH parigrahaNena / antaraGgastatpuruSa ityapi na vAcyam , pigthayApi lakArasya 'paptaH', '3ptazikha!' ityAdI 10 akArAdInAmanyapadArthatvena prakAntatvAd . anyathA "kAdivya-dvitva-pratAde: svara kAryagya darzanAta nathAhi "adIrghAda virAma vanam" [ 1. 1.10. ityupakramya "anusvArAdayaH svarAH" kalyavane"12.3.32.1"dagadAmavyamya guruvaiko'nantyo'pi 50 iti vidayAdivyAha aukArAvasAnA iti / atra takAra- : lanata".4.99.1 ityAdinA dvitva-plutAdikAryam / tatra svaramantareNAvikRtasvarUpasya aukArasyocArayitumazakyanvAda , vikR- syAdhikRtasyA tyAda sati svaratve na syAditi / kina jAti-guNatasvarUpasya ca saMdehAdijanakatvAda, varNasamAnAyasya niyAmakatve kiyAdAtara niyAmakatva : kiyA-yahacchA bhedAcatuSTayI zabdAnAM pravRtiH / tatrAnapekSitArtha15 vA'tiprasAda dhAtUpadevasthAkAravat takAraH svarUpaparigrahArtha / gatapratinimine yadalalAzabde 'dayalatakAya dehi' 'macalata ityAha-takAra uccAraNArthaH / uccAyata svarUpaNa bAkriya- kAya deTri' dalAdIsvaratvasya yatvAdikamapi prayojanamasti / sAdhava te'neneti uncAraNam , svarUpaparigraha iti bhAvaH / akArAdiSu cAsya svarUpamAtranibandhanatvena nivartakazabdAntarAbhAvAt / na ca kharUpeNA'nukAryeNa vA arthavattvavivakSAyAM vibhaktyutpattI kAdiSu RtakazabdaH zAstrAnvitaH latakazabdaM nivartayati. tadarthasya tena doSadarzanAd dvandvakavadbhAvena zapasahamiti vikRtiprasaGgAt sato- pratyAyayitamazakyatvAt / samAne cArthe zAstrAnvito'zAstrAnvitaM 20'pyarthavattvasyAvivakSitatvAd vibhaktyanutpattiH, varNasamAnAyAna- nivattayati. yathA-gavAdizabdo gAvyAdIn / pranakArtha eva ca ntarabhAvitvAt svarAdisaMjJAnAM tatpUrvakatvAca dIrghAdividharvarNa paNa prayujyamAnasyA'syA'pabhraMzarUpatvenA'sAdhutvam , anaH sa eva hi 80 samAnAyakAle tRtIyakakSAniviSTatvAt tadabhAvAdaprasAH, cAdiSu zabdaH kacidarthavizeSa sAdharanyathA tvasAdhuH / yathA'mba(adhe). pAThAdvA, ityata Aha-a A iI ityAdi / iha smudaayaa| 'skhazabdodhanAbhAvanimittakaH sAdhuH, jAtinimitakastvasAdhuH / api nirdizyante-ra o ai au iti / [Rla ityadhika kaiyaTe] 'gavi ca goNIzabdo goNIsAdhAt prayuktaH sAdhuH, jAtiprabu25 avayavA api, yathA-a i u iti / tatra samudAyapare nirdeze | ktastvasAdhurityarthavAna lavarNopadezaH / santi vA'vyutpannA yada sannihitA apyavanavA nAnnarIyakatvAt mvarAdisaMjJAM na labhante, cchAzabdAH,te ca pArampayAMgatAH ziSTa prayuktA evaM saMjJAtvena 65 avayavapare ca nirdeze samudAyo na saMjJAbhAk, yathA-kAdiSva-! vidheyAH, na gAvyAdayaH / tathA'zaktijAnubandhAnukaraNe (0 jAnu. kAro'nyatra prAdhAnyena nirdezAda vyaJjanasaMjJAna pratipadyata iti karaNe ) bhinnArthatvena zabdAntaratvAn ziSTaprayuktatvAn tadanya 'vakasaGghaH' ityAdI "dIghaDyAvyaJjanAt seH" [ 1.4. 45.] sAdhuzabdavat sAdhurUpe 'kumAryalataka' ityAha 'mRdavalakAra30 selaga na bhavati / yancAsatyAmapyekArAdirUpatAyAmayAdayaH samudA-: madhIte' ityAdAyapi svaratvasya yatvAdikam / na ca pratiSiddhA yA''dezA api avayavAnivartayanti tannAntarIyakatvena, na tvaba- nakaraNatvAdidamasAdha. yathA-evamasau gAM hatavAn , evamasau surAM 70 yavAnAM samudAyakAryabhAktvena / nanu tathA'pi 'agme indram' ityAdI pItavAnityanakurvan gahanyAt , murAM pibet, so'pi patito yatrAvayavakArya prApnoti samudAyakArya ca] tatrAntaraGgavAt / bhavatItiH yato'tra surApAnAdau tasyA evaM kriyAyA anuSTAnAt tatra ca sAkSAcoditatvAn pratyakSatvAd vA'vayavakAyaprasAH: : sAdRzyAbhAvAnnAstyanukaraNatvamiti; yastu tadanukurvan kadalI 35 avayavAvagatipUrvakratvAddhi samudAyAkgamasya samudAyakArya bahira- lindyAna payo vA pivena sa patitaH, tasmAnnA'nukaraNatvaM dossaay| sam : ayAdInAM tvavakAza 'agne AyAhi' iti / nanvatrAyaH nanu 'munI dahalyAdI "Ide dvivacanama" [1.2.34.] 75 vayavasya yAdezena bhAvyamiti cedana-yena nAprApta iti tatvasambhyartham prakRtivadanukaraNaM bhavati ilaGgIkarttavyam , yakAra, dezasyaivAyAdayo bAthakAH syuH / tatra yathA 'dadhIndra' anyathA'tra dvivacanA'bhAvAn sandhiniSedho na syAt , tasmAdaityatra dadhizabdastha ikAraH samAnadIrghatvaM pratipadyate, ekamekA- ' sAdhoranukaraNenA'pyasAdhunA bhAvyam / ucyate-zAstrIyA hi
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA: 1.sU04.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / prakRtiratrA''dhIyate, prakRtivad iti ca shaastrnibndhnmev| [na gantRkriyAjanyaH] iti na tasya bheda iti| nanu coktaM jAti-40 kAmAnidine mAyAkaritA samAzrayaNAd doSAbhAva iti, tatra chupAtto'pi vizeSo nAntana cApazabdatvaM zAstrIya kAryam, nApi tena tadatideSTuM zakyama, rIyakatvAjAtiprAdhAnyavivakSAyAM na vivazyata ityarthaH / yadyevaM namya sAdhuzabdasaMskArAyava pravRttatvAt , tasmAdapazabdasyA'nukaraNaM saMvRtAdInAM pratiSedho vaktavyaH / [saMtAdayastu- saMvRtaH, kalaH, yAdhyeva / tathA "ivarNAderakhe svare yavaralama" [1. 2.21.1 mAtaH, eNIkRtaH, ambukRtaH, adhakaH, grastaH, nirastaH, ityAdo saGkhyAtA'nudezo'pi prayojanam , asati tu lavarNopadeze pragItaH, upagItaH, viSNaH, romazaH, avalambitaH, nihataH,45 trayaH sthAninazcatvAra AdezA iti vaiSamyaM syAditi / evaM , sandaSTaH, vikIrNa ityAdayaH / tatra-ekArAdInAM saMvRtatvaM dopaH dIrghopadeze'pi prayojanamabhyUhyamiti / / na tvakArasya, tasya svarUpeNa saMvRtatvAt , tatra sandhyakSareSu vivRta tameccAyeMSu saMvRtatvaM doSaH / [ kaiyaTAbhiprAyeNedam , granthAntare iha kAla-zabdAbhyAM vyavadhAne medo dRSTaH, yathA-asaMhitA10 yAm "aiuvarNasyAnte." [ 1.2. 41.] ityatra kAla-hu tu-atrA'kArAdInAmiti vaktumuncitaMtatyAgena tAvat paryantadhAvane vyavAyaH, dRtirityAdI nu zabdavyavAyastakAreNa RkArekAra- / pAna sA mAra bIjAbhAvAditi chAyA] / kalaH sthAnAntaraniSpannaH kAkalitvena 50 yorvyavadhAnAt / ekatve tu vyavAyo na deSTaH, yathA-'a' iti prasiddhaH / thamAtaH vArAbhUyiSTatayA haskho'pi dIrgha iva lkssyte| kevalo'kAra uccAryate / tathodAsAnudAtta-svarita-sAnunAsika- . eNIkRto vizliSTaH [ aviziSTa iti keyaTe]-kimayamokAro'niranunAsikAdiguNabhedAca bhedaH, tasmAt kAlAdivyavAyA-thAkAra iti yatra sandehaH / ambRkRto yo vyakto'pi antarma10 dudAttAdiguNabhedAca nAnAtvamakArAdInAmapi / / nanu yadu: khamiva zrUyate / addhako dIrghA'pi hakha itra / grasto jihvAmUle guNaviziSTasya varNasamAnAye pAThasadguNaviziSTasya saMjJAvyavahAraH, ! nigRhItaH, avyakta ityapare / nirasto niSTaraH / pragItaH sAmava-55 tena 'daNDApram' ityAdI bhinnaguNasya dIrghAdyabhAvaH, ucyate-ducAritaH / upagItaH samIpavarNAntaragItyA'nuraktaH / viSNaH jAtyAdhyaNAdadoSaH / tathAhi-udAttAdibhedabhinneSvakArAdi- kampamAna iva / romazo gambhIraH / avalambito varNAntarapbabAdijAtevidyamAnatvAta teSAmapi saMjJAvyavahAraH / yadyevaM : sambhinnaH / nihato rukSaH / sandaTo varddhita iva / vikINoM 20 dIpATho'pi vyarthaH, sAmAnyAzrayaNenaiva tasya labdhatvAtavarNAntare prasRtaH, eko'pyanenirbhAsItyapare / anantA hi ucyata-vyaktirapyastauti jAti-vyaktibhyAM ca zAstra pravartate svarANAM doSA azaktigramAdakRtA iti / na battavyaH, eSAM vanci-60 iti jJApanArtham / tathA parisphuTabhedatvAdanunAsikAdiSu : dapyanupadezAt / tathAhi-kevalAnAM varNAnAM loke prayogAbhAvAda, tvamedAdhyavasAyAd dIrghapAThaH, niyataviSayatvAt tu pari. : dhAtu-vikArA-''gama-pratyayAnAM ca zuddhAnAM pAThAt, tatsthatvAca sphuTabhedaH syAditi plutasya bahuvacanena parigraha ityAha-vaha-varNAnAM na kazcid doSaH / yAnyapi nAmAnyagrahaNarUpANi 25 vacana miti / yadyevaM dvatAyAM vRttI madhyavilambitayoH madhyAyAMDityAdIni teSAmapi ziSTaprayuktatvenoNAdInAM pRSodarAdInAM ca drutavilambitayoH, vilambitAyAmitarayoH parisphaTabhedatvAda | sAdhutvAnujJAnAt sarveSAmatra saMgrahAd ( saMgrahaH) na ca teSvapi 65 bahuvacanenAsaMgrahItatvAnna saMjJAvyavahAraH / tathAhi-dutaM zloka- | kalAyupadezo'sti, ityanupadezAt teSAM vyudAsaH / yadAhamRtaM(ca) voccArayati vaktAra nADikAyA yasyA nava pAnIyapalAni "AgamAzca vikArAzca pratyayAH saha dhAtubhiH / svavanti, tasyA evaM madhyamAyAM dvAdaza palAni sravanti, tasyA ucAryante ya(tatastaMSu neme prAptAH kalAdayaH" // 15 // iti| 30 eva bilambitAyAM sI SoDaza palAni, tribhAgAdhikatvAt / saMjAdhikAramantareNApi saMjJAsUtramidaM pariziSyate / tatra tAsAM parisphuTa eva bhedaH [ yasyA nADikAyA iti, suSumnAyA | pApAtAH saMjinaH parA ca saMjJA, prasiddhaH saMjIaprasiddhA ca]20 ityarthaH / palAni bindavaH / brahmANDasambaddhA sAmRtabindu- | saMjJA, loko'pyasya piNDasyedaM nAmeti, AvartinI ca saMjJA hAriNIti prasiddhioginAm | Avartate "ivarNAderakhe khare yavaralam" [1. 2. 21.] "abhyAsArthe dutA vRttiH prayogArtha tu madhyamA / ityAdau / tathA sAkArAH saMjhino nirAkArAzca saMjJA iti / tatra 35 ziSyANAmupadezArtha vRttiriSTA vilambitA" // 14 // ] / audantA iti saMzinaH pUrvopAttatvAt , kharA iti saMjJA / khayaM na ca vaktavyam-sarvAsu niSu na varNAnAmupacayApacayo, | rAjanta iti "kvacid" [5. 1. 171.] iti De pRSodarA-75 yathA-gantRNAmAla syAdibhedAd gatibhede'pi na mArgabheda iti, | ditvAt [ "pRSodarAdayaH" 3. 2. 155. ] svarAH, ekAkiviSamatvAdupanyAsasya, yataH prayatnajanyA varNAH tadede buni-no'pyarthapratipAdane samarthA iti / sato'pi sadasyAvivakSitatvAta bhedA bhinnakAlA eca, adhyAtu vyavasthita evaM gantujhiyAgamyaH / saMjJinaH prathamA, thA-puruSo'yaM devadatta iti / svarapradezA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ bA01. sU05.] / | nyA0 sa0 - audantA ityAdi - atrAntazabdo'ya evavAcIsyavayavena vigrahaH, samudAyaH samAsArtha:, avayavasya cAvazyaM saMmu5 dAyarUpe'nyapadArtha'ntarbhAvaH, ata evAtra tadguNasaMvijJAno'yaM bahuvIhiH, yathA - lamvakarNa ityAdI, na tvaguNasaMvijJAnaH, yathA - citraguri tyAdI / zApakaM cAtra "aSTa aujas-zaso: " [14.53. ] "Ato Nava au:" [ 4. 2. 120.] "usa auviti vyaJjane'dreH " [ 4. 3.59. ] ityAdi / aukArasya hi svaratvAbhAve "aSTa 10 au: 0 " [ 1.4. 53 ] ityAdisUtreSu "svare vA" [1.3. 24.] ityanena yalopo na syAt / takAra iti - uccAryate svarUpeNa svAkriyate'nenetyuccAraNam, svarUpaparigraha iti bhAvaH / taparatvAnnirdezasya 'aut' ityukte aukArasvarUpaM pratIyate takArAbhAve tu AvantA iti ne kaSTA pratItirbhavediti bhAvaH / nanu sakAraH 15 kRSistha eva prayujyate, na ca tatra svarasaMjJAyAH kimapi prayojanam, svakArasya tu sarvathA prayoga eva nAstIti naivam- 'klRpta: ', 'klRptazikha!' ityAdau dvitva-plutAdeH svarakAryasya darzanAt / tathAhi "adIrghAda virAmaika0" [ 1.3.32. ] ityanena dvitvam "dUrAdAmadhyasya 0" [ 7. 4 99 ] ityanena lutazca svarAzritaH 20 pratipAditaH svarasyAvikRtasyAd asati svaratve tanna syAditi / pradezA iti pradizyante saMzAprayojanAnyeSu iti vyaJjanAda ghaJ" [ 5. 3, 132. ] iti ghanti pradezAH saMjJAprayojanasthAnAnItyarthaH // 4 // za0 nyA0-eka- dvItyAdi - "iNk matI" "bhINzAla vali-kalyati marcyaciM 0" [ uNA0 21.] iti ke guNe ca ekaH / "ubha umbhat pUraNaM" ataH "umerdvatrI ca" [ uNA * 615. ] iti ikAre dviH, triH / "mAMk mAne" "hu-yA-mA- 40 zru- vasi bhasi-gu-vI0 " [ uNA0 451. ] iti tre ANi ca mAtrA / ekA ca dve ca tisrazceti dvandve "sarvAdayo'syAdau" [3.28 61. ] iti puMvadbhAve eka-dvi-titro mAtrA yeSAmiti bahubrIhI "gozcAnte hakha: 0" [2. 4. 96. ] iti haske jasi "ata AH syAdI jas-bhyAm-ye" [1.4 1.] ityAkAre, samAnadIrghasye, 45 so rutve "avarNa- bho bhago0" [1.3.22.] iti rulope eka-dvi-trimAtrAH / "hasa zabde" "laTi-khadi-khali-nalikaNyazI 0 " [ uNA0 505. ] iti ve hakhaH / "dRz vidAraNe" "maghA- ghaGkhA'gha-dIrghAdayaH " [ uNA0 110. ] iti the dIrghaH / "puMD gatau" ke drutaH / dvandve jasi hrasva-dIrgha zrutAH 150 nimiSonmeSakriyAparicchinnaH kAlo mAtrA zabdenA'bhidhIyate'ta Aha-mAtrA kAlavizeSaH / sA ekAdibhirviziSyate, tathA ca varNo viziSyate / nanu viziSyate vyAvarttate yena tad vizeSaNam, tat pratyAsattau satyAM bhavati, pratyAsattizcopakAragarbhA, upakArazca kriyAdvAraka iti, anyathA sarva sarvasya vizeSaNaM OMOM vizeSyaM vA syAd iti kathaM tadabhAvAt kAlo varNasya vizeSa bhavati ?, ucyate astyatrApyuccAraNa kriyAnimittA pratyAsattiH, yayA kAlo varNasya vizeSaNaM bhavati, tathAhi yasya varNasyocAraNaM mAtrAkAlena paricchidyate sa varNoM mAtrAkAlena viziSyate, ata evA''ha - eka dvi-trayuccAraNamAtrAH - eka-dvi-tila uccAraNe 60 mAtrA yeSAM te tathoktAH / vizeSaNasya tritvAdanyapadArthasya saMzi | | ! | ! / ekadvitrimAtrA hrasvadIrghaplutAH | 1|1|5|| no'pi tritvAda yathAsaGkhyena saMjJAtrayasiddhirityata Aha-yathAs ta0 pra0--mAtrA kAlavizeSaH / eka-dvi-jyuccAraNa- saGghayamiti / aidautAviti / ayamAzayasteSAm - vizliSTamAtrA audantA varNA yathAsaMkhyaM hasva-dIrgha- lutasaMjJA varNakAroM kAroM, tayozca taM vidhIyamAne ai4tikAyana : bhati / ekamAtra sva:-a i u R lR / dvimAtro aupagava ! ityatra parabhAgasyai vekArasyokArasya ca vidhIyate zrutazca 65 dIrghaH- A I U R e ai o au / trimAtraH tutaH - Ai trimAtro bhavati, ekA ca mAtrA avarNasthati mAtrA catuSTayaM bhavati / 3 3 ityAdi / aidautau caturmAtrAvapItyanye / audantA anye zrIzeSarAja ityarthaH / prapUrvIt "takSau tvakSau tamUkaraNa" 30. ityeva ? pratakSya, atrArdhamAntrikayorvya anayoH samudAyaataH pratakSaNaM pUrvam "prAkAle" [ 5. 4. 47 ] iti ktvA, syaikamAzratve'pi hasvasaMjJAyA abhAvAt to'nto na bhavati / | "gatikvanyastatpuruSaH " [ 3. 1. 42 ] iti samAse "atraH varNAnAM ca hrasvAdisaMjJAvidhAnAt 'titaucchayam' ityAdA- | tavo yapa [ 3. 2. 154 ] iti yatrAdeze pralakSyeti / 70 cakArokAralakSaNavarNasamudAyasya dvimAtratve'pi dIrghasaMjJAyA asatyAdantA ityanuvarttane dvayorarddhamAtrikayorvyaJjanayorekamAtrikaabhAvAd dvitvavikalpo na bhavati / sandhyakSarANAM tu eka | tvamastIti hakhAzrayo "hasvasya taH pitkRti" [ 4. 4. 113. ] 35 mAtrikatvAbhAvAd hasvasaMjJA na bhavati / hrasvAdipradezAH / iti tA''gamaprasaGgaH, audantAnuvarttane tu tA''gamo na bhavati / "RlRti hrasvo vA " 1. 2. 2. ] ityAdayaH // 5 // vartamAne'pi [ "tanUyI vistAre" ataH ? "torDaH " 1 'anyapadArthe samudAya i u / sanyaceti [ 70. ! au [ tina: ] tasya bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghumyAsa saMvalite 16 iti - pradezaH prayojanasthAnam, saMjJayA hi saMjJinaH pradizyante uccAryante'treti kRtveti // 4 // L
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1.sU0 5.] siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / Patra........... ....vement titaucchatramiti / atrA''kArokArasamudAyasya dvimAtratvAd | kharAntasya nAmna iti, tena 'atiri' 'atinu' itlAdiSveva "anAGmAko dIrghAdvA."[ 1. 3. 28. 3 iti dvitvavikalpaH / hrasvaH 1 yadi tu nAmnA svaro viziSyeta-nAmro yaH svara iti, syAd , nityaM ca dvitvamiSyate / na ca vAcyam-bhavatvapavAda- tadA 'suvAg brAhmaNakulam' iti madhyavyavasthitasyApi kharasya tvAdvitvavikalpaH, tasmin satyavayavahrasvAzrayaM dvitvaM bhaviSyati, havaH syAt , khareNa tu nAmni viziSyamANe nAmna iti sthAnaSaSThI 5 yataH samudAye kArya prati vyApriyamANe'vayavAnAM pAratacyAda- bhavati nAvayavaSaSTI. tena "SaSTyA." [7.4.106. 145 vyApArAnnaiva haskhalakSaNadvitvaprasaGgaH, sakRdgate vipratiSedhe0* iti / antyasya svarasya hakho bhavati / yatra tvante svarasthAsambhavaH nyAyAdvA / na caivavidha viSaye punaH prasaGgavijJAnam ca bhavati, | "kramaH kti vA" [4. 1. 106.1 "ahan paJcamasya nitya-vikalpayorvirodhAt pUrveNa parasya bAdhaprasaGgAditi, [ yatra viviDati" / 4. 1. 107 ] "zamaH saptakasya zye" hi pUrvo vidhiH paraM na bAdhate, tatra punaH prasaGgavijJAnaM vacidA- 4.2.1.1 "ni dIrghaH' [ 1. 4. 85.] ityAdiSu, tatra 10 zrIyate ] ata Aha-varNAnAmityAdi / ayamabhiprAyaH-dUyazca | kharaM gRhyamANena vizeSayiSyAmaH-'eSAmavayavasya kharasya dI? 50 padArtho jAtiya'ktizca / tatra varNagrahaNe jAtigrahaNAd ['pratakSya' bhavati' iti madhye'pi bhavati sthAnaSaSThyabhAvAt "SaSThyA'ntya sya' iti ] vyaJjanasaMyogasya 'titau' iti svarasamudAyastha [ca] prApnoti, [7.4.106.] ityapravRtteriti, ata eva tatra vyaJjananiyuaudantAnuvRttyA samudAyanivRttirvidhIyate vyaktirapi padArtho'stI tyartha svaragrahaNaM na kriyate / yadyevaM 'dyauH' 'panthAH' 'saH' ityAsyuktam, tatra vyaktipadArthe'pyaGgIkriyamANe samudAyasya na bhavi diSvasyA upasthAnAd vyaJjanasyautvAdi na prApnoti, anocyate15 Syati, nahi samudAyo vyaktiH, ata evoktam-varNAnAM ca liGgavatI ceyaM paribhASA, yatra hava-dIrgha-plutagrahaNaM tatropatiSThate, 55 hasvAdisaMjJAvidhAnAt ; eka-dvi-trimAtrA iti vizeSaNA- | ' evaM ca saMjJayA vidhAne'yaM niyamaH, na sarvatra / kathamayamoM ceha vyaktipakSa AzrIyate, nahi jAteH parimANam , na svarUpeNa, / | labhyata iti ced, ucyate-audantAnAM svayamevopAttatvAd hakhAekaikavyaktivyaGgyA ca jAtirna samudAyavyaGyA, [nahi jAte | dizabdA neha tadupasthApane vyApriyante; tatazca svarUpapadArthakAH kharUpeNa parimANamasti; na ca vyaktidvArakaM jAteH parimANamA santo vidhIyamAnAnAmaudantAnAM vizeSaNabhAvamupayanti / tatrai va 20 zrIyate iti vaktavyam , yata ekaikavyaktivyamayA hi jAtirna samu mabhisambandhaH kriyate-svarasya sthAne audantA bhavanti, hara 60 dAyavya tyA; ] na ca mukhya sambhavati gauNakalpanA jyAyasIti dIrgha-lutA ityevaMsaMjJA vidhIyamAnAH, "diva auH sauM" [2. bhAvaH / tathA saMhitApATho'pyasti, yathA-"audantAH kharA eka 1. 117.] ityevamAdibhistvIkArAdayaH svarUpeNa vidhIyante dvi-trimAtrA hrasva-dIrgha-plutAH" iti / tatrA'yamarthaH sampadyate- | na hrasvAdisaMjJayA iti liGgAbhAvAdupasthAnAbhAvAd vyaJjanasya hakhAdisaMjJayA vidhIyamAnA audantA varNAH svarasya bhavanti, sthAne bhavanti; na svarasyeti sarva samAjasamiti / etanmUlazcAyaM 25 'svarAH' iti SaSThyarthe prathamAvidhAnAt, "in kIsvare." nyAyaH *svarasya hrakha-dIrgha-lutA* iti sukhArthamAcAryaH paThyata 65 [1.4.79.] itivat , evaM ca sthAniniyamArthA paribhASeyaM sampadyate / na caudantAnAM vidhAyakamidaM lakSaNam teSAM lakSaNAntareNa iti / nanu tathApi sandhyakSarANAM hakhazAsane ekArokArayoH prazlividhAsyamAnatvAt ; aniyamatasaGge ceyaM niyama karoti. tena yatra TAvarNatvAt [pAMsUdakavadatyantamIlitAvarNatvAdityarthaH] prazliSya sAkSAt sthAnI na nirdiSTaH "dIrghaviyaGyakyeSu ca" [4. 3. varNI ardha ekAro'rtha okArazca prApnoti AsammataratvAditi 30108.] ityevamAdI tatropatiSTate, tatrAniyame prasakte niyamameSA aikArIkArayozca vizliSTAvarNatvAnmAtrA'varNasya mAtrA ivoMkaroti-svarasyeva na vyaJjanasyeti, ataH sa evAsyA viSayo varNayoH, tayozca hakhazAsane kadAcidavarNa syAt , kadAcidi-70 veditavyaH, na tu yatra sAkSAt sthAnI nirpizyate "samAnAnAM varNovaNe, ikArokArAveva ceSyete, 'atihi, atigu, atiri, tena diirghH"| 1.2.1.] ityAdizu, atra hyaniyamasya prApti atinu' iti, tacca yatnamantareNa na siddhyati / ucyate-ekArasya reva nAsti, tadupasthAne ca pradezeSu "dIrdhazviyaGyakSa ca" | tAlavyatvAt tAlavya ikAra AsannatvAd bhaviSyati, okArasya 35[ 4. 3. 108. ] ityAdau dve SaSThyau prAdurbhavataH; dhAtorekA / voThyasya oSThya ukAro bhaviSyati / nanu coktamAsannataratvAdarddha SaSThI, kharasyeti ca dvitIyA / tatra vizeSaNa-vizeSyabhAvaM prati ekAro'rddha okArazca prApnoti, satyamuktam, kevalaM na to staH,75 kAmacArAt svarasya cAnte'pi sambhavAt khareNa gRhyamANo | yo stastAveva bhaviSyataH, naiva loke'nyatra cAI ekAra arddha dhAturviziSyate-svarAntasya dhAtoriti, tena 'cIyate' ityAdI okAro vA'sti, 'aikAraukArayostUttarabhUyastvAdavarNa na bhavidIrgho bhavati, na tu 'pacyate' ityAdiSu / evam "klIbe" | yati, bhUyasI mAtrevargovarNayoH, alpIyasI mAtrA'varNasyeti / 40[2. 4. 97. ] ityAdiSu svareNA''kSipta nAma viziSyate- 1 ekAro0' bha / 3 zabdAnu.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bRhaddhatti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA01. suu07.| tathAhi-aikAraH kaNThya-tAlavyaH, aukAraH kaNThyauchyaH, na ca | ekAra okArazca bhavati ? nayatItyAdau tu dvimAnatvena samatvetathAvidho haskho'stItyavayavAsannena bhavitavyam , bhUyasA'vayavena | 'pi prazliSTAvarNatvenAdhikyaM guNasyeti saMjJApravRttiH / na caikArovyapadezo bhavati, tadAtmaka iva hi samudAyo lakSyate, itIdu- | padezabalAd bAdha iti vAcyam , AyAdInAmapi bAdhaprasaGgAt / 40 tAveva bhavataH, ardhamAnA'vargasyAdhyardhamAnevarNovarNayoH, bhUyasA yadvA avidyamAnamavarNa yeSvityavarNavarjanAt sandhyakSareSu tvavargauca vyapadezo mallanAmAdivaditIkArokArAveva bhaviSyataH] loke'pi bhAgasyApi sadbhAvAnnAmisaMjJA'bhAvaH, anyathA "idAdinAmI" . hi bhUyasA vyapadezo dRzyate, tadyathA-"brAhmaNagrAma AnIyatAmi- | iti vidadhyAt / Satvavidhau tu "nAmyantasthA0" [2.3.15.] tyucyate, tatra cAvarataH paJcakAskI bhavatIti" imameva nyAyaM | ityatrA''vRttyA nAmino'nte tiyantIti nAmyantasthAH sandhyacetasi sampradhArya zikSAyAmakArakArau tAlavyau, okAraukArau ca kSarANyamyucyanta iti sandhyakSaraparigrahaH / "ma nAmyekavarAt 45 kaNThyAviti vakSyAmaH / etanmUlazcAyaM vA nyAyo dhyeyaH *sandhya khityuttarapade maH" [3.2.9.] ityatrApi AvRttyA nAmI 10kSarANAmidutau havAdezAH* iti // 5 // ekadazena kharo yasya tat sandhyakSarameveti tatrApi tatparigrahaH / / ................................ | "vyaanAdarnAmyupAntyAd vA" [ 2.3.87. ] ityatrApi pravebhyA0sa0-eka-dItyAdi / ekamAtra iti-kharasyAtyantApa- paNIyamityAdau sandhyakSarANAM pUrvabhAgasyAvarNarUyatvAduttarabhAgasya kRSTo nimeSonmeSakriyAparicchinna uccAraNakAlo mAtrA / bhardhamA--simAna trA / adhamA | ca nAmirUpatvAnAmyupAntyatvamastyeva ityadoSaH / evamanyatrA-50 trikayoriti-mAtrAyA ardhamardhamAtrA, sA'styanayoH "nIlAdi ppyUhanIyamiti sarva samanjasamiti // 6 // bhyasto" [7.2.5.] iti ikaH / varNasamudAyasyeti-audantA 15 ityanuvRttyA varNA iti lAbhAt 'titau' ityatra 'au' ityevaMrUpa- nyA0 sa0-anavarNelyAdi-avidhamAno'vaNoM yeSu te'na varNasamudAyasya dIrghatvaniSedhaH / saMdhyakSarANAM viti-anyaiH | varNAH / nanu saMzisamAnAdhikaraNatvena saMjJAnideze sati "audantAH kAlApakAcaiH saMdhyakSarANAM dIrghasaMzA'pi na kRtA, tato'tra saMza- svarAH" [1.1.4. ] itivannAmina iti bahuvacanena nirdezo dvaye'pi saMdehaH, yadA, a A ityAdau krameNa hasva-dIrghasaMjJA dRSTA, / yujyata tava yujyate tat kiM nAmItyekavacana nirdezaH? satyam , vacanabhedena saMzAM 55 e ai ityAdAvapi kiM tathaivetyAzaGkAyAmidamuktaM saMdhyakSarANAM kurvannevaM bodhayati-'yatra nAminaH kArya kriyate tatra kAryAd yadi 20 vityAdi // 5 // kAyI svaro nyUno bhavati tatrai(dai)va nAmisaMzApravRttinAnyathA' tena 'glAyati,mlAyati'ityAdau na guNaH, ata eva tatrA''ha-aikAropadezaanavaNoM naamii|1|1|6|| balAnAmitvAbhAvAd guNAbhAvaH' iti / atrottarayozca bahuvacanaM plutata0 pra0-avarNarahitA audantA varNA nAmisaMjJA saMgrahArtham / vizeSaNa-vizeSyabhAvastu vacanabhede'pi sAmAnya-vizeSa- 60 bhAvena, yathA--paJcAdau dhura, vedAH pramANam , iti // 6 // savanti / i I u U R R la la e ai o au / bahu vacanaM plutasaMgrahArdham , evamuttaratrApi / nAmipradezA:25 "nAminastayoH SaH" [2. 3. 8.] ityAdayaH // 6 // lUdantAH samAnAH / 1 / 1 / 7 // ta0pra0-lakArAvasAnA varNAH samAnasaMjJA bhavanti / zalyA0-anavaNelAdi-avidyamAno'vargoM yeSu / a A i I u U R Rlalu / samAnapradezA:-"samA. te'navarNAH svarAH te bhAmino bhavanti / namanaM nAmaH, so'syA- | nAnAM tena dIrghaH"[1.2.1.] ityaadyH||7|| 65. stIti naamii| tathA caiSAM hasva-dIrdhAdibhedena nata eva dhvanini:sarati, norddha spRzati / nanu saMz2isAmAnAdhikaraNyAd "audantAH | za0yA0-ladantA ityAdi-udAttA'nudAtta-samAhAra30 kharAH" [1.1.4.] itivannAmina iti bahuvacananirdezana (kharita)-sAnunAsika-niranunAsikrabhedAdaSTAdazadhA bhidyante'vabhAvyam, ucyate-vacanabhedena saMjJAM kurvannevaM jJApayati-yatra rNAdayaH; ataH samAnaM mAnaM paricchedo yeSAm "samAnasya dharmAnAminaH kAyeM vidhIyate tatra kAryAda yadi kAyauM svaro nyano ! diSu / 3.2.149. ] iti sabhAve samAnAH / lakArasya bhavati, tadaiva nAmisaMjJApravRttirnAnyathA; tena 'glAyati, mlAya samAnasaMjJAyAm , kalpanaM klae "krudhAditvAt" [kutsampadA070 ti' ityAdau na guNaH / ata eva tatrA''ha-aikAropadezabalAnnAmi 5.3.114.] vip , kalAyAH klap [ kalAklaS ] tAmakA d, 35 vAbhAvAd guNAbhAvaH' iti / na ca sandhyakSarANAM dvimAnatvAt thici antyasvarAdilope "upAntyasyAsamAnalopi."[4.2.35.] prayatnAdhikyAbhAvAdAdhikyAbhAva iti vAcyam , yato vizliSTA iti haskhatvAbhAvaH, samAnalopAd, "asamAnalope." [ 4.1. varNatvenAdhikayoraikAraukArayoH kathaM prazliSTAvarNatvena [na]nyUna 10yati na' i|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 10.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 19 .ranparmananAmAnanyanramanianrammarwarnrnvironmenurnwww.wam. ... AN...w hmian., 63.] iti san vadbhAvAbhAvAd 'acakalAkad' iti bhAvaH / tathA klalakAraH lakAra iti samAnadIrghatvaM ca // 7 // .. ta0 pra0-akArAvuJcAraNArthoM / 'a' iti nAsikyo nyA0 sa0-ladantA ityAdi--udAttA'nudAtta-svarita- varNaH, 'maH' iti kaNThyaH, to yathAsaMkhyamanasvAra-visargasAnunAsika-niranunAsikabhedAdaSTAdazathA bhiyante'vaNAMdaya iti / saMjJA bhavataH / anusvAra-visargapradezA:-"no'prazAno'nu5 samAnaM tulyaM mAna parimANaM paricchedo bA yeSAM te samAnAH | svArAnunAsikI ca pUrvasyAdhuTpare" [1. 3.8.] "ra: 40 pararasaravilakSaNAkAra bibhrANA apIti / tathA lakArasya samAnasaMjhA | padAnte visargastayoH"[1.3. 53.] ityAdayaH // 9 // yAm , kalpanaM klap "kutsaMpadAdibhyaH kim" [5.3.114.] | za0 nyA0-aM aH ityAdi-nanu satyAM visargasaMjJAkalAyAH kRpa, tAmakApAt , Nici antyasvarAdilope samAnalo yAmAdezena bhAvyam , Adezasya ca saMjJA, itItaretarAzrayatvAt pAt "upAntyasyAsamAnalopi." [4.2.35.] iti hrasvatvA saMjJA na siddhyati / naiSa doSaH, dravyAdezAnnityA eva zabdAH 10 bhAve "asamAnalope0" [ 4.1.63. ] iti manvadbhAvAbhAve 'kaH karoti' ityAdI vyavasthitA evA'nvAkhyAyante / anupUvAt 45 ca 'acakalAkada' iti bhavati, kAra iti samAnadIpaMca , svarateH anusvaryate salInamanuzandhata iti karmaNi dhani anuphalam // 7 // svaarH| visRjyate viramyate pani visargaH, karmapratyayoe lakSagam , tena visRSTo visarjanIya ityapi / yena vinA yaducAraeaioau saMdhyakSaram / 1 / 1 / 8 // yituM na zakyate tat tasyoccAraNam , na zakyate ca vindu-binduta0 pra0-e ai o au ityete varNAH sandhyakSarasaMjJA dvayarUpau varNAvakAramantareNoccArayitumityasAvuccAraNAya sampadyate, 50 15 bhavanti / sandhyakSarapradezAH-"aidaut sandhyakSaraiH" [1. 2. | ata Aha--akArAvuccAraNArthAviti / akArasyaivoccAra12.] ityAdayaH // 8 // NArthatvaM dRSTam , yathA-dhAtuSu, ye tu tatrakArAdayo varNAsteSAm rammarwarimammy torr: "iDitaH karttari" [3.3.22. ] ityAdI prayojanavattvamupa di-e-e-A-A ityatra labdhamitIhApi tadupAdAne zaGkA syAdityata eva kakArAdiSvapi jAtinirdezasya vivakSitatvAd vyaktaranAzritatvAd vargasvarUpA- sa eva kRtaH / paradezasthA evaM kAdidhvakArAdayo vo uccAra-55 bhAvAda "vargAvyayAta svarUpe kAraH" [ 5.2.156.] iti NArthA dRSTAH, ana tu pUrvamuccArayannevaM jJApayati-pUrvasaMbaddhAveto. 20kArapratyayo na bhavati, evamanyatrApi / atra samAhAro dvandvaH, na parasaMbadI jihAmlIyopabhamAnIyavat // 9 // "klIbe" [2.4.97.] iti hRkhatvAbhAvo'pi varNasvarUpanirdezAd, anyathA ukArasthApi saMjJAprasaGgaH / pratyeka vA sambandhaH, / nyA0 sa0-aM aH ityAdi-visRjyate viramyate dhami cAdipAThAca vibhktrshrvnnmiti| na kSarati, nakSIyate vAkSarama | visargaH, karmapratyayopalakSaNaM cedam , tena visRSTo visarjanIya ityapi artham aznute vyApnotIti "mI-jyaji-mA-madyazau-casi-kibhyaH / saMjhAiyaM draSTavyam // 9 // 60 25 saraH" [ uNA0 439. ] iti sare [vA] akSaram , padaM vAkyaM varNaM ca / atra tu varNArtha eva gRhyate, sandhAvakSaraM sandhya kSa / kAdivyaJjanam / 1 / 1 / 10 // ram, ityata evaiSAM pUrvo bhAgo'kAraH, ekAkArayoH paro ta0 pra0-kAdirvaNoM hakAraparyanto vyAnasaMjJo bhAga ikAra (ikAraH, okArIkArayoH paro bhAgaH ) ukAraH bhavati / ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja Ta Tha Da Dha Na, ya(e)katvenopAdAnAd, amumevArtha sampradhArayatA svarUpeNa ta tha da dha na, pa pha ba bha ma ya ra la va za Sa sa ha / 30nirdezaH kRtaH, anyathA lAghavArtham 'edAdIni' iti vidadhyA vyaJjanapradezA:-"nAma sidayavyAne" [1.1.21.165 diti / prakramAdanvarthasaMjJAvidhAnAd vA vyaJjanAnAM saMjJAprasa- ityAda ityAdayaH // 10 // jho'pi nodbhAvanIyaH // 8 // za0yA0--kAdirityAdi-AdIyate gRhyate'rtho'smAnyA0sa0-e-ai-o-au ityAdi-saMdhI sati akSaraM | diti "upasargAdaH kiH" [5.3.87.] iti kipratyaye AdiH / - saMdhyakSaram , tathAhi-avarNasyevaNena saha saMdhAvekAraH, ekAraikArA- | saca sAmIpya-vyavasthA-prakArA'vayavAdivRttiH / yathA-'grAmAdau 35bhyAmaikAraH, avarNasyovaNenaukAraH, okAraukArAbhyAmaukAraH // ghoSaH' iti sAmIpye / 'brAhmaNAdayo varNAH' iti vyavasthAyAm / 70 'AkhyA devadattAdayaH' devadattasadRzA iti prakAre / 'stambhAdayo 2 i-u kSaNamAkA i, u| 1 'ukArIyaka' |gRhaaH' tadavayavA ityavayace / tatra sAmIpyArthavRttigrahaNAtU
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vRhadvatti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite (pA0 1. sU0 12.] ARIA kakArasya vyajanasaMzA'bhAvaH, upalakSaNasya kArye'nupayogAd, | ityanena luk siddhaH / visargasya tu vyaanatve supUrvasya duHkhayate; yathA 'citragurAnIyatAm' ityukte citragavopalakSitaH puruSa evA- | vipi, Niluki, sezca luki "padasya" [2.1.89.] iti visarga''nIyate, na tu citro gauriti / vyavasthArtho'pi na ghaTate, rUpasaMyogAntasthasya khasya luk siddhaH; bisargasya' ca kasyAdiriti 40 varNasamAnAyasya vyavasthitatvAd vyabhicArAbhAvaH, *saMbhave | vyutpattyA [ apaJcamAntasthaH0 1.1.11.] iti dhurve ca 5 vyabhicAre ca vizeSaNamarthava* iti hi nyAyaH / kAdInAM para- "dhuTastutIyaH" [2.1.76.] iti sthAnyAsanne gatve sati sudusparamatyantaM vaisadRzyAt prakArArtho'pi na samIcInatAmaJcati / / giti siddham // 10 // avayavArthavRttistu saGgacchate, kakAra Adiravayavo yasya varNasamu ! apazcamAntastho dhuT / 11 / 11 // dAyasya sa kAdiH, ata eveha tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH smu.| dAyasyAvayave samavetatvAd, nyagbhUtAvayavatvena ca samudAyaprAdhA ta0 pra0--vargapaJcamAntasthAvarjitaH kAdivo thuTa-45 10 nyAdekavacanam / saMjJisAmAnAdhikaraNye'pi 'smRtayaH pramANam' saMjJo bhavati / ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha, ta tha itivadAviSTa liGgatvAd vyaJjanamiti napuMsakatvam / avyavasya dadha, pa pha ba bha, za Sa sa ha / dhudapradezA:--"dhuTo dhudi vA''sannatvAt sAmIpyAdInAM ca vyavahitatvAt "sannihita- | | skhe vA" [1.3.48.] ityAdayaH // 11 // parityAge vyavahitaM prati kAraNaM vAcyam" iti nyAyAdavayavArtha- za0 nyA0-apazcamelyAdi-"pacuNa vistAre" tasya sambhave'nyeSAmagrahaNamiti / vyajyate prakAzavAn kriyate'thoM- "uditaH kharAnno'ntaH" [4.4.98.] iti ne "ukSitakSya-50 15'neneti "karaNAdhAre" [5.3.129. ] ityanaTi vyaJjanam, kSIzi." [ uNA 900.1 ani pazcan , teSAM pUraNAH "no kharANAmarthaprakAzane upakArakam , yathA-sUpAdInyodanasyeti maTa" [ 7.1.159.1 iti maTi paJcamAH, na vidyante pazcamAzca vyajanasAdRzyAdanvartha cedaM nAmeti // 10 // antarasthAzca yatra varNasamudAye so'pazcamAntasthaH kAdiH, mmmmmmmmmmmarnirmnrmernmenorrrrrrowmaninon | dvandvagarbho bahuvrIhiH // 11 // nyA0sa0-kAdirityAdi-AdIyate gRhyate'smAdartha ityAdiH / saca sAmIpya-vyavasthA prakArA'vayavAdivRttiH / yathA-grAmAdau nyA0sa0-apaJcametyAdi-[ etatsUtropari lanyAso na55 20 ghoSa iti sAmIpye, prAhmaNAdayo varNA iti vyavasthAyAm , ADhyA deva-dRzyate ] // 11 // . dattAdaya iti prakAre, devadattasadRzA ityarthaH, stambhAdayo gRhA iti avayabe, stambhAvayavA ityarthaH / tatra sAmIpyArthavRttigrahaNe kakArasya paJcako vrgH|1|1|12|| nyajanasaMzA na syAt, upalakSaNasya kArye'nupayogAt, yathA-citra ta0pra0-kAdiSu vargeSu yo yaH paJcasaMkhyAparimANo gurAnIyatAmityukte citragavopalakSitaH pumAnevA''nIyate na tu citrA vargaH sa sa vargasaMjJo bhavati / ka kha ga gha ca cha ja jha 25 gauriti.| vyavasthArtho'pi na ghaTate, varNasamAmnAyasya vyavasthitatvena na, Ta Tha Da Dha Na, ta tha da dhana, pa pha ba bha ma / varga-60 vyabhicArAbhAvAt , *saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamardhakd* iti hi | / pradezA:-"kavargakasvaravati" [2.3.76.] ityaadyH||12|| nyAyaH / kAdInAM parasparamatyantavaisadRzyAt prakArArtho'pi na samI- zanyA0-paJcaka ityAdi-sajAtIyasamudAyo vargaH, cInatAmaJcati / avayavArthavRttistu sNgcchte| kakAra Adiravayavo sacAvarga-kavargAdibhedenASTasaMkhyatvena varNasamAnAye kevalikAdi yasya varNasamudAyasya sa kAdiH, ata eveha taguNasaMvijJAno bahuvrIhiH | zAstre prasiddhaH, tatra ca yaH paJcasaMkhyatvena vyavasthitaH, so'tra 30 samudAyasyAvayaveSu samavetatvAt , nyagbhUtAvayavatvena ca samudAya- vargasaMjJatvena saMjJAyate. ata Aha-kAdiSa yo yaH65 .. prAdhAnyAdekavacanam / saMzisAmAnAdhikaraNye'pi 'rabhRtayaH pramANam' | paJcasaMkhyAparimANa iti / teSAM ca paJcasaMkhyAtvAd 'yo itivadAviSTalikatvAd vyaJjanamiti napuMsakatvam / vyajyate prakaTI- | yaH' iti viisaa| paJcaka:-paJceti saMkhyA mAnamasya "saMkhyA* kriyate'rtho'neneti vyaJjanam , svarANAmadhaprakAzane upakArakam , DatezcAzattiSTeH kaH" [6.4.130.] iti ke paJcakaH / "vRgTa yathA-sUpAdInyodanasyeti / kasya AdiH kAdiriti vyAkhyAne | varaNe" vRNoti AtmIyamekatvena vyavasthApayati, "gamyamirabhya36 vyavasthAvAcyapyAdizabdaH, tena svarANA na vyaJjanasaMzA, anusvAra-jigadyadi0" [ uNA. 92.] iti ge vargaH // 12 // visargayostu bhavati / tato'nusvArasya vyajanasaMzAyAM saMskartetyatrAnu nyA0sa0-paJcaka ityAdi-sajAtIyasamudAyo vrgH| sa svArarUpanyajanAt parasya sasya "dhuTo dhuTi khe vA" [1.3.48.] cAvarga-kavargAdibhedenASTayA varNasamAnAye kevalikAdizAstreSu prasiddhaH, 1 bhAvAt / / 1"saMkhyatvAd" /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU015. ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / tatra ca yaH paJcasaMkhyAtvena vyavasthitastasyeha varga saMmetyata Aha-- rapi padArtho'sti" iti jJApanArtham, tasyAM ca kakAra-khakAkAditriti / yo ya iti saMjJinAM bahutvAdagRhItatrIpso'pi / rayozcakAra-chakArayorvA parigrahaH syAditi, bahuvacatAcca. sarvA- 40 pazabdo gamayatIti / vRNotyAtmIyamekatvena vyavasthApa- sAmAdya dvitIyavyaktInAM svIkAra iti, evaM sarvatra vacanaphalayati '"gamyami0" [ uNA0 92. ] iti ge vargaH, jAtyapekSameka- munneyam // 13 // 6 vacanam // 12 // AdyadvitIyazaSasA aghoSAH | 1|1|13|| ta0 pra0--vargANAmAdya-dvitIyA varNAH zapa-sAvAdho saMjJA bhavanti / ka kha ca cha, TaTha, tatha, papha, za Sa sa / bahuvacanaM sarvavargANAmAdya dvitIyaparigrahArtham / magho10 pradezAH- "aghoSe prathamo'ziTa: " [ 1. 3. 50] ityA dayaH // 13 // .21 I nyA0 sa0 - AyetyAdi - [bhaghoSA iti-] avidyamAno ghoSo yeSAm, yathA-anudarA kanyeti, bahuvrIhiNA gatatvAnna matuH / nanu lAghavArtha samAhAra eva yuktaH, yataH *mAtrAlAghavamapyutsavAya 45 manyante vaiyAkaraNAH* ityAha -- bahuvacanamiti, anyathA za-SasasAhacaryAt ka-khayoH kevalyoreva grahaH syAt / avyabhicAriNA vyabhicArI yatra niyamyate tat sAhacaryam // 13 // anyo ghoSavAn / 1 / 1 / 14 // ta0 pra0 - aghopebhyo'nyaH kAdirvarNo ghoSavatsaMjJo 50 bhavati / ga gha Ga, ja jha a, Da Dha Na, da dha na, ba bha ma, ya ra la va ha / ghoSavatpradezAH - " ghoSavati" [ 1.3.21.] ityAdayaH // 14 // za0 nyA0 - AdyetyAdi -Adau bhavaH "digAdidehAMzAd yaH" [ 6.3.124. ] iti ye AdyaH, umbhati pUrayati vRddhiM nayati dvitvasaMkhyAbuddhimiti "umerdvatrI ca" [ uNA0 615. ] 15 iti ikAre dviH, tayoH pUraNe " dvestIyaH" [ 7.1.165. ] iti tIye dvitIyaH, tato dvandvagarbho dvandvaH; AyAzca dvitIyAzcAya | za0 nyA0-- anya ityAdi - atra tu jAtiH / aghoSApe dvitIyAH, zazca Sazca sazca zaSasAH [ Adya-dvitIya-za-Sa-kSayA cAtrAnyatvam tena yeSAmatizayazAlI ghoSaste'nyatvajAtyA 35 samadhyAsitA ghoSavantaH / ghoSaNaM ghuSetri ghoSaH, na vidyate ghoSo dhvaniryeSAmiti te'ghoSAH / anvarthatA ca " tulyasthAnAsya0" [ 1.1.17 ] ityatropadeze darzayiSyate // 14 // sAH ] | bahuvacanaM hi Aya- dvitIya bahutvapratipAdanArtham, tacca yadi sarveSAM vargANAM AdyA dvitIyAzca bhavanti, tata eva saphalaM 20 bhavati, anyathA tvasamarthatvAt samAsAbhAvaH, vRtti-vAkyayore kArthapratipattiH sAmarthyam, vAkye ca bahutvaM pratIyate, na tu vRttau bahuvacanAt tu vRttAvapi tadarthapratipatterasamarthatvAbhAvaH / na ca ' kArayormadhyam' [ kArakamadhyam ] ityAdAvasAmarthyAt samAsAbhAva iti dvitvaniyAmakasya madhyazabdasya sadbhAvAt, 25 'mattabahumAtaGgavanam' itivad bahuzabdAt bahutvapratipAdakAt / tathApi samAsAbhAvaH, Adya-dvitIyazabdayoryadapekSamAditvaM dvitIyatvaM ca tadapekSitatvAdityapi na vAcyam, guruputrAdivannityasApekSatvAd, apekSAyAzca zabdArthatvAd, yadAha--- " sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH pravarttate / 30 svArthavat sA vyapekSA'sya vRttAvapi na hIyate // 16 // iti, pratyAsattezca vagaireva sA pUryate, ata Aha-vargANAmAdyadvitIyA varNA iti / nanu lAghavArtha samAhAra eva yuktaH yataH *mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH * iti / ucyate-arthagauravAya bahuvacananirdezaH, ata Aha--- bahuvacana - 95 miti, anyathA kavargasyaiva prathama-dvitIyAviti sandizyeta / nanu vargamAtraprastutatvAt prathamAdivizeSasyAnupAdAnAt " ziTyAdyasya dvitIyo vA" [1.3.59.] itivajjAteH parigrahAt sarvavargANAbhAdya-dvitIyasiddhestadarthabahuvacanasya vaiyarthyameva / naivam- "vyakti nyA0 sa0 --- anya ityAdi - [ ghoSavAniti ] ghoSo dhvanividyate yasya sa tathA / anvarthatA ca " tulyasthAnAsya " 60 [ 1. 1. 17. ] ityatra darzayiSyate / ghoSavAniti jAtinirdezaH, aghoSA'pekSayA nvAnyatvam tena yeSAmatizAyI ghoSaste'nyatvajAtya - dhyAsitA ghoSavanta ityarthaH // 14 // yaralavA antasthAH / 1 / 1 / 15 // ta0 pra0 - ya ra la va ityete varNA antasthAsaMjJA 65 bhavanti / bahuvacanaM sAnunAsikAdibhedaparihArtham / antasthApradezAH- "bhajvargasyAntasthAtaH" [ 1.3. 33. ] ityAdayaH // 15 // za0 nyA0 - yaralavetyAdi - svasya svasya sthAnasyAnte tiSThantIti "sthApAnAtraH kaH" [ 5.1.142. ] iti ke "iDe - 70 tpusi0 " [ 4.3.94.] ityAkAralope antasthAH / liGgamaziSyaM lokAzrayatvAd iti varNavizeSaNamapyantasthA striyAM varttate ! yathA- kalatraM striyAmapi napuMsakam / sAnu - [ nAsika niranu ] nAsikabhedena ca repharahitAste dvaividhyaM bhajante, tadbhedaparigrahAya bahuvacananirdezaH, ata Aha-- bahuvacana- 76 miti // 15 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA01.sU017.] nyA0 sa0-yaralavetyAdi-"liGgamaziSyaM lokAzrayatvAd / nasaMjJA'pi / yadi vA "kAdiya'Jjanam" [1.1.10.] ityatrAiti varNavizeSaNamapi antasthAzabdaH strIliGgo bAhulakAt zabda-5'vRttyA kasyA''diyo'nuskhAro visRSTo vA so'pi vyajanamitya- 40 zaktisvAbhAvyAd bahutvavRttizca prAya iti / ya ra la va itIti-! virodha iti // 16 // arthavavAbhAve nAmatvAbhAvAnna syaadiH|| 15 // myA0 sa0-aM a ityAdi-ziT-dhuTzabdayoviSayanAma 5 aM ka (pazaSasAH shittr|1|1|16|| tvAt puMstvam / ka payodeza-kAla-lipibhede'pi rUpAbhedAd dRSTAnta ta0pra0-anusvAro visagoM vAkatirgajakambhAtizca / mAha-vajrAkRtiriti-vajrasyeva AkRtiryasya sa tathA, gajavarNaH za-pa-sAzca ziTsaMjJA bhavanti / akAra-kakAra-pakArA kumbhayorivAkRtiryasya so'pi tathA / kakAra-pakArI cAnayoH 45 paradezasthAvucAte, sarvatra parasaMbaddhAnevaitau bhavataH, na svatantrI, nApi uccAraNArthAH / bahuvacanaM varNeSvapaThitayorapi ka-payorva pUrvasaMbasAvanusvAravaditi / rephAdezatvAt kakha-paphasaMnidhAyeva tayoH rNatvArtham / zidapradezA:-"ziTaH prathamadvitIyasya" [1. prayogAdalpaviSayatvam , ata eva satyapi saMzisAmAnAdhikaraNye'lpI. 103. 35.] ityAdayaH // 16 // | yastvajJApanAya ziDityekavacanena nirdezaH kRtaH / atha kathamanayorvaza0syA0-aM a ityAdi--ka-spayordaza-kAla-lipi-rNatvaM varNasamAmnAye pAThAbhAvAt ? satyam-rephasya varNatvAt tayozca 30 bhede'pi rUpAbhedAdu dRSTAntamAha-vajrAkRtiriti / vajrasyevA- rephAdezatvAd varNatvasiddhiH / na ca varNA''dezasvena lopasyApi varNa''kRtirAkAro yasya sa tathA, gajakumbhayorivA''kRtiryasya ! tvamAzaGkanIyam , tasyAbhAvarUpatvAt , na cAbhAvo bhAvasyA''yo so'pi tathA / kakAra-pakArI cAnayoH paradezasthAvuccAryete, sarvatra | bhavitumarhati atiprasaMgAt , ayamevArtho bahuvacanena sUcyate, anuvA15 parasambaddhavAvevaitau bhavataH, na svatantrau, nApi pUrvasambaddhau, anya- | dakatvena tasya sAdhakatvAbhAvAdityAha-bahuvacanamiti / nanu varNavad binduvacceti jJApanArtham / rephAdezatvAt kakha-paphasa-karapayoyaMjanasaMzA'pi pUrveSAmasti tat kathaM taiH saha na virodha:55 nidhAveva tayoH prayogAdalpaviSayatvam ata eva satyapi ucyate-rephasthAnitvena vyasanasaMzA'pIti na virodhaH // 16 // saMzisAmAnAdhikaraNye'lpIyasvajJApanAya "ziTa' ityekavacanena nirdezaH kRtaH / kathamanayorvarNatvaM varNasamAmnAye pAThAbhAvAt ? tulyasthAnA''syaprayatnaH khH|1|1|17|| 20 ucyate-rephasya varNasvAt tayozca tadAdezatvAd varNa[tva siddhiH / ta0pra0-yatra yudalaskandhasya varNabhAvApattistat sthAna ce varNA''dezatvena lopasyApi varNatvamAzaGkanIyam , tasyA 'dazatvana lApasyApi vaNatvamAzakanAyam, tasyA-nam, knntthaadi| yadAhu:bhAvarUpatvAd, na cAbhAvo bhAvasthAzrayo bhavitumarhati ati "aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH shirstthaa| 60 prasaGgAda, ayamevArtho bahuvacanena sUcyate, anuvAdakatvAt tasya jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikauSThau ca tAlu ca" // 4 // sAdhakatvAbhAvAd, ityata Aha-bahuvacana miti / ayaM [pANinIyazikSA, zlo. 13.] 25 bhAvaH--yadyetAvabhAvarUpI syAtAm, kathaM bhAvarUpAyA ekatvAdi saMkhyAyA Azrayo bhavetAm ? bhAvadharmatvAdAzrayAyibhAvasya bhasyatyanena varNAnityAsyam , oSThAt prabhRti prAk kAkala. :: ekatvAdiSu vartamAnAnnAnastAni [ vacanAni ] vihitAni, ato | kasaMjJakAt knntthmnneH| Asye prayatna AsyaprayatraH, AntaraH bahuvacanaM kurvan jJApayati-varNatvamanayoriti / nanu yadi sUcaka- / sNrmbhH| sa caturdhA-spRSTatA 1,ISatspRSTatA 2, vivRtatA 3,65 meva bahuvacanaM na tu vidhAyakaM tarhi kathamuktaM bahuvacanaM plutapari- IvadvivRtatA 4 / tulyau varNAntareNa sadRzau sthAnA''sya30 grahArthamiti ? ucyate-hrasva eva varddhamAnaH pluto bhavati, sAkSAt prayatno yasya sa varNastaM prati svasaMjJo bhavati / karaNaM tu. pAThazca varNasamAnAye na vihito'lpaviSayatvajJApanAya; dIrghasya jihvAmUlamadhyAgropAgrarUpaM sthAnA''syaprayatnatulyatve sati tu pracuraviSayatvAt sAkSAt pAThaH, siddhacakrasyA''dI sAkSAt / nA'tulyaM bhavatIti pRthag noktam / tatra sthAnam-avarNa-hapaThitAnAmevopayogAt, tathA 'SoDazadevyopagatam' ityAdAvapi visarga-kavargAH kaNThyAH / 'sarSamukhasthAnamavarNam , ha-visa-10 tatpATha eva SoDazavamupapadyate / athavA dUrAdAmacyAdau putasya / vurasyau, kavoM jihvAmUlIyaH' ityanye / ivarNa-cavarga-ya35-vidhAnAt , tatrApi kharasthAnitvena varNatvasiddhiriti yuktamucyate / zAstAlavyAH / uvarNa-pavargopadhmAnIyA zroSTyAH / avarNa khalpopayogAdupalakSaNatvena teSAM parigraha iti / nanu aM-a-ka-Tavarga-ra-SA mUrdhanyAH , 'repho dantamUlaH' ityeke / lavarNaxpAnAM vyajanasaMjJA'pi pUrveSAmasti, tat kathaM taiH saha na tavarga-la-sA dantyAH / e-ai tAlavyo, 'kaNThya-tAlavyo' virodhaH? ucyate-vyajanasaMjJA'nantarameSAM saMjJAvidhAnAd vyaJja- ityanye / o au othyo, 'kAvyojyo' ityanye / vo 75
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA01.sU017.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / vaanar.nairmaanar.nanmarwariMRAiwanmAAAAMARARARIA dantyauchyaH, 'sakkasthAnaH' ityanye / jihvAmUlIyo jihvayaH, kaNThabilasyaM vivRtatvAd vivAraH saMvRtatvAt saMvAraH / tatra 'kaNThyaH' ityanye / nAsikyo'nusvAraH, 'kaNThya-nAsikyaH' / yadA kaNThabila vivRtaM bhavati tadA zvAso jAyate, saMvRte tu 40 ityanye / Ga-ja-Na na-mAH svasthAna-nAsikAsthAnAH / athA- nAdaH, tAvanupradAnamAcakSate; anye tu abate-'manupradAnama''syaprayatnaH-spRSTa karaNe sparzAnAm , sparzA vAH / ISa-1 nusvAno ghaNTAdinidivad'iti / tatra yadA sthAna-karaNAspRSTaM karaNamantasthAnAm / ISadvivRtaM karaNamUSmaNAm / / bhighAtaje dhvanau nAdo'nupradIyate tadA nAdadhvanisaMsargAda vivRtaM karaNaM svarANAm, 'USmaNAM ca' ityanye, apamANaH ghoSo jAyate, yadA tu zvAso'nupradIyate tadA zvAsadhvaniza-pa-sa-hAH / svareSu e-o vivRtatarI, tAbhyAmapi ai-au, saMsargAdaghoSo jAyate / alpe vAyAvalpaprANatA, mahati 45 tAbhyAmapyavarNaH, 'akAraH saMvRtaH' itynye| tatra trayo- mahAprANatA jAyate; mahAprANatvAdUSmatvam / yadA sarvA'kArA udAttA'nudAtta-svaritAH,pratyeka sAnunAsika-niranu- GgAnusArI prayavastIto bhavati tadA gAtrasya nigrahaH kaNTha10 nAsikabhedAt Sada, evaM dIrgha-plutAviti aSTAdaza bhedA ava- bilasya cANusvaM svarasya ca vAyostIbragativAd raukSya sya; te sarve kaNThasthAnA vivRtakaraNAH parasparaM svAH / eva- bhavati tamudAttamAcakSate / yadA tu mandaH prayatro bhavati mivarNAstAvantastAlacyA vivRtakaraNAH svaaH| uvarNA oSTyA tadA gAgrasya sresanaM kaNThabilasya ca mahatvaM svarasya ca 50 vivRtakaraNAH svAH / RvarNA mUrdhanyA vivRtakaraNAH svaaH| vAyormandagatitvAt snigdhatA bhavati tamanudAttamAcakSate / lavarNA dantyA vivRtakaraNAH svAH, 'lavarNasya dIrghA na udAttA'nudAttasvarasaMnipAtAt svarita ityeSa kRrasro bAhyaH 15 santIti dvAdaza' ityanye / saMdhyakSarANAM hrasvA na santIti / prayatna iti / athavA vivArAdayo varNaniSpattikAlAvaM tAni pratyeka dvAdazabhedAni; tatra-ekArAstAlavyA vivRta- | | vAyuvazenotpadyante, spRSTatAdayastu sthAnA''syaprayatavyApAtarAH svAH, aikArAstAlacyA ativivRtatarAH svAH, okArA reNa varNotpattikAla eveti varNaniSpattikAlabhAvAbhAvAbhyAM odhyA vivRtatarAH svAH, aukArA ochyA ativivRtatarAH | vivArAdInAM bAhyatvam , spRSTatAdInAM cAbhyantaratvam / tatra svAH / vAH paJca paJca parasparaM svAH / ya-la-vAnAmanunA- | vargANAM prathama-dvitIyAH za-Sa-sa-visarga-jihvAmUlIyopadhmA20 siko'nanunAsikazca dvI bhedI parasparaM svo| rephoSmaNAM tu ' nIyAzca vivRtakaNThAH zvAsAnupradAnA aghoSAH / vargANAM atulyasthAnA''syaprayatnatvAt svA na bhavanti / AsyagrahaNaM tRtIya-caturtha-paJcamA antasthAhakArA'nusvArIca saMvRtakaNThA bAhyaprayatnanivRttyartham , te hi "AsannaH" [7.4. 120.1 nAdAnapradAnA ghoSavantaH / vargANAM prathama-tRtIya-paJcamA 60 ityatraivopayujyante, na svasaMjJAyAm ; ke punaste ? bivAra antasthAzvAlpaprANAH / itare sarve mahAprANAH / sthAnasaMvArau zvAsa-nAdau ghoSavadaghoSatA alpaprANa-mahAprANatA grahaNa kim ? ka-ca-Ta-ta-pAnAM tulyA''syaprayatnAnAmapi 25 udAtto'nudAttaH svaritazcetyekAdaza / kathaM punarete AsyAd | bhivasthAnAnomA bhUt , kiJca syAt ? 'taprtA, tartum'ityatra' bAhyAH spRSTatAdayastu AntarAH? ucyate-vAyunA koSTe- "dhuTo dhuTi sve vA" [1.3. 48.] iti pakArasya 'bhihanyamAne'mISAM prAdurbhAvAt , spRSTatAdInAM tu kaNThA- | takAre lopaH syAt / AsyaprayatnagrahaNaM kim ? cavarga-ya-88 disthAnAbhighAte bhAvAt / tathA cA''pizaliH zikSAma zAnAM tulyasthAnAnAmapi bhinnA''syaprayatnAnAM mA bhUt, dhIte-"nAbhipradezAt prayatnapreritaH prANo nAma vAyurUrddha- | kiJca syAt ? 'bharuz zyotati' ityatra "dhuTo dhuTi skhe vA" 30 mAkrAmanuraHprabhRtInAM sthAnAnAmanyatamasmin sthAne prayatnena [1. 3. 48.] iti zakArasya cakAre lopaH syAt / vidhAryate, sa vidhAryamANaH sthAnamabhihanti, tasmAt sthAnA- svapradezAH-"ivarNAderasve svare yavaralam" [1. 2. 21.] bhighAtAd dhvanirutpadyate AkAze, sA varNazrutiH, sa ityAdayaH // 17 // 70 varNasyA''tmalAbhaH" / tat varNadhvanAvutpadyamAne yadA i am sthAna-karaNa-prayatnAH parasparaM spRzanti sA spRSTatA, yadeSat za0 nyA0--tulyetyAdi-[ tulyasthAnA''syapraya35 spRzanti seSaspRSTatA, yadA sAmIpyena spRzanti sA tna:-1 tulyazabdaH parityaktAvayavArthaH sadRzaparyAyo'trAzIkisaMvRtatA, dUreNa yadA spRzanti sA vivRtatA; eSo'ntaH- ' yate, tathAhi-tulya' ityukte sadRza iti pratyayo bhavati; na prayatnaH / sa idAnIM prANo nAma vAyurUrvamAkrAman mUrbhi tu tulayA sammitamiti vyutpattyartho'pyupAdIyate / tiSThanti pratihato nivRttaH koSThamabhihanti, tatra koThe'bhihanyamAne / varNA asmimiti "karaNAdhAre" [5.3.129.] anaTi sthAnam 178 asyati pariNamayatyanena varNAniti "RvarNa-vyajanAd" [5. 1 ityeke aa| 11.17.] iti bahulavacamAt karaNe. dhyaNi Asyam / prayatanaM
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [tt01. sU017.] | / 'yaji- svapi rakSi-yati- praccho naH" [ 5.3.35. ] iti ne, prayatnaH, tatastatpuruSagarbhadvandvagarbho bahumIhiH / yatreti sthAnaM vyAcaSTe / [ pudgalaskandhasya ] sparza-rasa- gandha-varNavantaH 'pUraNAt pAlanAd vA putaH, galanAd galAH ' pudgalAH, teSAM 5 skandhaH-anantapradezAtmakaH saGghAtaH, [varNabhAvApattiH - ] varNasyA'kSararUpasya bhAvo bhavanam tasyA''pattiH prAptirvarNarUpeNa pariNAmo yatra pradeze bhavati tat sthAnam; AtmalAbhamApadyamAnA varNA yasmiMstiSThanti tadvarNotpattisthAnatvAt sthAnamiti bhAvaH / taca kaNThAdi, Adizabdasya prakArArthasvAduraH prabhR10 tInAM parigrahaH / etadeva yadAhurityanena darzayati / ayamabhiprAyaH - AtmA dhanAdikarma santAnasantatau vIryAntarAyakSayakSayopazamajanitalabdhimUlena manovAkkAyasambandhasamAsAditA - sstmalAbhena dravya-kSetra-kAla-bhAva-bhavasabhApAditavaiSamyeNA''tmapariNAmena pariNAmAlambanagrahaNasAdhakena yogA''khyena vIryeNA 15 janacUrNapUrNa samudrakavadeka dvitryAdisaMkhyeyA'saMkhyeyA'nantA'nantabargaNA''tmakapradezairdRzyairadRzyaizca pudgalairavagADhanizcite samantato jagati varNapariNAmayogyAnanantapradezAn pugalAnupAdAya tatra tatra sthAne taM taM varNaM pariNamasyAsslambya visRjati, yathA prANA | dInAM nAt paJcamAntasthA0 [ 1.3.47 ] iti yalope tAlvAdika- 40 mapi laukikamAsyamasti tathApi yogavazAt tatrA''syazabdo vartate iti jhaTiti tatpratIterabhAvAnna tatprasiddhamiti satyapi nimitte rUDhivazAnmukha eva varttate na tAlvAdiSu, ata eva sthAnagrahaNam, anyathA tadvaiyarthyaprasaGgaH / sa caturkheti nanu ca spRSTAderbhAvaH spRSTatAdiH [spRSTasya bhAvaH spRSTatA, sA Adi - 45 ryasyetyarthaH ], spRSTAdi ca karaNam, yat kasyacid varNasya niSpattau parasparamISadanISacca spRzati, vikriyate, saMviyate ceti, varNadharmo vA, varNo'pi hi svapariNAmAsslambanayoH sthAnakaraNena tathA spRzyate, tathA cAdhIyate - " sparzayamavarNakaro vAyurayas piNDavat sthAnamavapIDayati, yamAzca kuM khuM guM dhuM ityevaMrUpA na loke 50 upayujyante, antasthAvarNakaro vAyurdArupiNDavad, USmasvaravarNakaro vAyurUrNApiNDavad" iti, tat kathaM spRSTatAdiH prayatno bhavati ? prayatno hi nAmA''tmano vIryapariNAmarUpaH saMrambhaH / ucyateprayatnahetukatvAt prayatnaH / yaddhi yaddhetukaM tat tavyapadezaM pratipadyate, yathA- 'annaM vai prANAH' ityatrAnnavyapadezaM prANA iti, 55 tatraivAsya rUDhirityavayavArthaH [AsyAntargatatattatsthAneSu jihvAmAvarNA'bhivyaJjaka sparzeSatsparza dUrAvasthAna-sabhIpAvasthAna | pAnatayeti / pudgala pariNAmatvaM ca vargAnAM bAhyendriyapratyakSa- rUpA'bhyantarakAryakAriprayatnavizeSA etaiH padairudhyante / teSAmAsya20 tvAdu bAhyAdibhiH pratihanyamAnatvAca gandhavat / na ca gotvA- | vRttitvamAsyAntargatatattatsthAneSu vAyusaMyogajanakatvena bodhyam ] disAmAnyena vyabhicAraH, tasyApi sadRzapariNAmarUpatayA pudgalapari samudAyArthamAha-tulyo varNAntareNetyAdi / nanu 'yasya' iti 60 NAmatvAditi / kiva--vacidayaM zabdaH kAJcid dizamuddizyo- vaktavyam, kathamanyathA 'yasya sa varNastaM prati svasaMzo 'zcAryamANaH pavanabalavazAdarkatUlarAziriva digantaraM prati gamana- bhavati ityucyate ? anyasya tulyasthAnA''syaprayatno'nyasya svaH mAskandati, kvacicca giriguhA- gaharAdiSu pASANavat pratihata- syAditi [na] / na vaktavyam, tulyazabdasya [sambandhizabdatvAt ] 25 nivRttaH san pratidbhAva[ pratizabdabhAva ] mApadya uccArayitureva saMbandhizabdAnAM cAyaM bhAvaH - yadasati nimittAntare sambandhinyeva zravaNAntaramanupravizati tathA kvacinnakulabilAdiSu kulyAjala pratyayaM janayati / yathA - ' mAtari varttitavyam' 'pitari zuzrU- 65 mivAvarudhyate kacidapi vaMzavivarAdiSu muktArddhamuktAdyaGguli- Sitavyam' iti, na cocyate 'svasyAM mAtari' 'khasmin pitari ' prayogabhedenAnekadhA vikAramupayAti, tathA kaMsAdiSu patitaH san iti, sambandhAdetad gamyate -yA yasya mAtA, yazva yasya piteti, tadabhighAtAd dhvanyantaraprAdurbhAvakAraNaM bhavati, kvacit paruSa- evamihApi yasya yaH tulyasthAnAsssyaprayatnaH sa taM prati svasaMjJo 30 prayogajanitaH san daNDaghAta iva karNapIDAmutpAdayati, tathA bhavati / yathA 'tulyAya kanyA dAtavyA' ityukte na zUdreNa tulyAya kvacid gatija (kvacidatijava) bahala haya kharakhurapuTAdijAtavegaH / brAhmaNaH kanyAM dadAti, kintvAtmanaH (nA), tathehApItyarthaH 170 san dhanAnyapi dravyANi bhinatti evaMprakArasya vikArasya pugalakica, yayanyasya tulyasthAnAsssyaprayatno'nyasya khasaMjJaH syAt, pariNAmabhAvino darzanAdanumimImahe - pudgalapariNAmaH zabda iti / sadA svasaMjJAvacanamanarthakaM syAd, vyavacchedyAbhAvAt / na ca rephoyAhuriti paroktena svoktameva draDhayati / AsyaM vyAcaSTe SmaNAM khasaMjJAvyAvRttyartha bhaviSyatIti vAcyam, rephasyApi 35 asyatyaneneti - kiM punastat ? laukikam- 'pazuH' 'apatyam' rephaH svo bhavati, rephasya vyaktInAM bhUyastvAd, evamUSmasvapi rai svatvAbhAvAt / tathAhi - jihvaya-tAlavya-mUrdhanya - dantyAnAM draSTavyamiti / nanu karaNatulyatA'pi khasaMjJAprayojikA, bhinakara- 75 jihvayA karaNam / kathamiti ? jihvAmUlena jihvayAnAmU, jihvAmadhyena tAlavyAnAm, jihvopAgreNa mUrdhanyAnAm, jihvAyAdhaH karaNaM vA, jihvAgreNa dantyAnAm, zeSAH svasthAnakaraNAstat | 24. bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsasaMvalite 'devatA' ityAdivat prasiddham, ata Aha-- oSThAt prabhR tIti- grIvAyAmunnatapradezaH kAkalakasaMjJakaH kaNThamaNiH / yayapyAsssye bhavam "digAdidehAMzAd 0" [ 6.3.124] iti ye kRte "avarNevarNasya" [ 7.4.68 ] ityakAralope "vyakSa
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ * [pA01.sU017.] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / kathamidaM noktam ? ucyate-sthAnA''syaprayatnatusyatve karaNasya | sprshaanaam"| "ISatspRSTamantasthAnAm" | "vivRtamUSmaNAm" 40 tulyatvAd ityAha-karaNaM tviti / atha kasya kiM sthAnaM | ISadityevAnuvartate / "kharANAM ca vivRtam" ISaditi nivRttam / prayatno vA ? na hyasyedaM sthAnaM prayatno vetyavijJAte tadaikyAnuvAdena | iti zaunakaprAtizAkhyarUpANi catvAri sUtrANi bhASye pradarzividhIyamAnaM khatvaM zakyaM vijJAtum , ityata Aha-tatra sthAna- | tAni / ] atrApi 'ISad' iti kecidanuvartayanti, tenAvarNa-ha. 6 miti / nanu sthAnamupakrAntam , 'avarNa-ha-visarga' ityA- | kArayorlavarNa-zakArayozca svatvaM prApnoti, na tatrApi kazcid dinA tu sthAnino nirdiSTAH, tatazcAnyadupakrAntamanyad nirdiSTa- | doSaH 1 khareSviti-nirdhAraNe saptamI / nanu vivRtataratAdInAM 45 miti naiSa doSaH,yathA-'lohitoSNISA RtvijaH pracarantu' iti prayatnAntarANAM sadbhAvAt saptadhA prayatna iti vaktumucitam , RtvikpracArasyAnyataH pratItatvAd lohitoSNISatva eva vidhiH | kathamuktaM catuti ? / ucyate-vivRtataratAdInapi vivRtatayA paryavasyati, evamihApi 'kaNThe bhavAH kaNThyAH ' iti kaNTha eva parigRhyoktaM catuti, vizeSasya sAmAnye'ntarbhAvAditi / / 10 vidhiH, . evamanyatrApi / yadAhurvAkyavidaH-"savizeSaNau hi [akAraH saMvRtaH] akAraM saMvRtaM zikSAyAmeke paThanti, tenAvidhi-niSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH" iti / upAyAnAmaprAdhAnya- kArAkArayoH saMvRta(vivRta)yobhinna prayatnatvAt svatvaM na prApnotIti 50 khyApanArtha caivaM nirdeza iti / sarva samastaM mukhaM sthAnamasyeti | vivRta evAtra pratijJAyate, prayoge tu saMvRtaH, saMvRta eva svarUpeNAsau sarvamukhasthAnam, aSTAdazabhedabhinnamavarNatvaniSpattau [aSTA- | iti 'anye' ityuktam / sAnunAsika0 iti-nAsikAmanugato dazabhedabhinnA'varNaniSpattau] hi sarvameva mukhaM vyApriyate / | yo varNadharmaH sa tathA, saha tena vartate yo vargaH sa sAnunAsiko 16 sandhyakSarANAM dvivarNatvAt pUrvabhAgasyAvarNarUpatvAdutarasya cevoM- | varNaH / nirgato'nunAsikAd yaH sa niranunAsikaH / evamivarNarUpatvAdubhayavyApAre'pi bhUyasA'vayavena vyapadezAd 'e-ai varNAstAvanta iti-'tAvantaH' iti padam uvargA RvarNA 55 tAlanyo, o au oSThayo' ityuktam / yadvA [e-ai] tAlavyau lavarNA ityatrApi saMbandhanIyamiti / ya-lavAnAmitio-au odhyAvityuktI, ayaM pATho'dhika ivA''bhAti, yadivA- | anunAsiko dharmo'syAstIti abhrAditvAd [ "anAdibhyaH". 'yamatra saMskAraH-yadvA ubhayavyApArasamAzrayaNAd, "e-ai 7. 2. 46.] akAre'nunAsikazabdena varNAbhidhAnam, taddha20 kaNThya-tAlavyau, o au kaNThyauSTyau' ityuktI; yadvA 'tAlabyAveva | marahito'nanunAsika iti, taddharmavatAM hi khasaMjJA, na tu oSThyAveva etau' ityuttarapAThena sahA'sya pAThasya ekIkaraNAdaya- dharmANAmiti / rephomaNAmiti-anyavarNA'pekSayA teSAM 60 marthaH yadvA 'e-ai tAlavyau, o-au oThavI ityuktau'-ityuktitaH | svasvAbhAvaH, rephasya tu rephaH kho bhavatyeva, evamUSmaNAmapi / . tAlavyAveva kaNThyAveva etau tAlusthAnajanyatvAt kaNThasthAnaja- nanu varNAnAM tulyasthAnA''syaprayatmatve kathaM zrutibhedaH ?, nyatvAditi bodhyamiti zeSaH, viziSTArtha tu ziSTA jAnantu / ] ucyate-kAlaparimANa-karaNa-prANakRtaguNabhedAd bhedaH, tathAhi25 yadvA tAlavyAveva oTyAveva etau / yad hariH yAvatA kAlenAkSNa unmeSo nimeSo vA bhavati tAvAn kAlo "evaM zikSAkArAH pratipakSAH ochya-tAlavyAvatI" iti| mAtrA bhavati, mAtrAkAlo varNo mAtrikaH, dvistAvAn dvimAtraH, 65 atra nodyate-kena darzanena zikSAbhedaH ? ityetat pratipAdyam , tristAvAn trimAtraH, arddhamAtrAkAlaM vyaJjanam / tadetadvarNeSu kathaM tAlavyatve sati ekArasya IkArasya ca zrutibhedaH ? oSThyatve / caturvidha kAlaparimANaM medakRd bhavati; karaNaM ca zrutibhedakara sati UkArasya okArasya ca ? eteSAM hi sthAna-prayatna kAlAH | | bhavati tat prAgevoktam ; prANa[ka]tAzca guNabhedA ghoSAdhoSA30 sarve'bhikSA iti / darzanabhedAdadoSaH, eke manyante-yo'sau dayaH, tatrAyamAbhaprAyaH..varNasya niSpAdako vAyaH, sa ekArasya nirvattau tAlasamIpe yaH / "pazcendriyANi trividhaM balaM ca kaNThastamupazleSayati, kevalaM sthAnaM tu tAlveva; evamoSThAveva ucchrAsa-ni:zvAsabalaM tathA''yuH / sthAnamokArasya, kevalaM tu vAyuH kaNThamabhihantIti / itare | prANA dazaite bhagavadbhirakAtadapi sthAnamiti manyante / zrutimedo'pi agropAmadhyamUla steSAM viyojI(gI)karaNaM ca hiNsaa"||17|| 36 bhedAd bhavati / yathA-ivarNanya-zAnAmiti [jillAmadhyakaraNA- ime daza prANAH, eteSu trividhaM balamiha prANA iti viva nAmivarNa-cavarga-ya-zAnI taduvyatiriktakaraNebhyo'nyavaNebhyaH | kSitaM manovAka-kAyabalarUpam tatprayogabhedAda ghoSAdayo guNA 16 [sRkkasthAna iti-] sUkkazabdenauSThaparyanto'bhidhIyate / spRSThaM bhavanti / zvaneH sthAna-prayatnatulyatve'pi yathA dvayoraGgalyostuspRSTatAguNaH, spRSTatAnugataM karaNaM kRtiruccAraNaprakAraH, eva- | lyadezAvasthitayoH samajavayoH sati saMpAte prayoktavizeSAt manyatrApi / vivRtaM karaNaM svarANAmiti / / "spRSTaM karaNaM kadAcid mando bhavati zabdaH, kadAcit sphuTaH, kadAcita 4 zamdAnu
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 "bRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA01. sU017.] sphuTatara iti / nanu tathA'pyavarNasya svasaMjJA na prApnoti, [6. 3. 123. ] aN , antarjAto vA, bhave khathai digAditvAd 40 AsyAd bAhyaM hi tasya sthAnaM kAkalakAdadhastAdupajatrurUpam , yaH syAt / spRzyante sma spRSTA varNAH, teSAM bhAvaH spRSTatA-varNAnAM kaNThasyAdhobhAgasthitayorasyoH jana] naivam-sarvamukhasthAnatvAt, pravRttinimittam ; spRSTatAhetutvAt prayalo'pi spRSTatA, "abhrAdibhyaH" sarvameva mukhamavarNaniSpattI vyApriyate iti nA'sya baahysthaantaa| [7. 2. 46, ] ityapratyaye vA, saMjJAzabdatvAt strItvam / praya evamapyedotoH prathamabhAgasyA'kAreNa sAdRzyAt khasaMjJAprasaGgaH, | lAnAM saMzA imA yathAkazcid vyutpAdyante, evaM sarvatra / etramISa. :. naivam-prazliSTAvarNAveto pAMsUdakavanAtra zakyo vivekaH krtumiti| | spRSThatA'pi / vitriyante sma vivRtA vAstaSAM bhAvaH / ISad vitri-45 na ca vizliSTAvarNatvAd vibhAgasya sulakSaNatvAdadautoH khatvaM khatva | yante setyAdi / karaNamiti-varNotpattikAle sthAnAnAM prayalAnAM - prAmotIti vAcyam , vivRtatarAvarNatvAt tayoH / na caitayomithaH ca sahakAri kAraNam / sarveti-sarva mukha sthAnamasya, mukhasthitAni khatvamityapi yuktaM vaktum , bhinasthAnatvAditi / nanu prArambho sarvANyapi sthAnAni avarNasyetyarthaH / kaNTha-tAlavyAviti-kaNTha10 yatnasyetyAdikarmaNi prazabde vyAkhyAte prayatnazabdenaiva vivArAdInAM | vyudAsasya siddhatvAt kimAsyagrahaNena ? tathAhi-pUrva spRSTatA- | tAlani bhavI, dehAMzasamudAyAdapi yH| svareSu e-o vivRtatarAdayazcatvAra utpadyante, pazcAnmUrti pratihate nivRtte prANA''khye viti-nanu vivRtataratA'tivivRtataratA'tivivRtatamatArUpANaI prayalA-50 vAyo vivArAdayo bAhyA ekAdaza prayatnA utsadyante, naivam- ntarANAM sadbhAvAt saptadhA prayatna iti vaktumucitam , kathaM caturdhetyu evamudAttAdInAM svasaMjJA na prApnoti, bhinnaprArambhatvAt ; tasmA- ktam ? satyam-vivRtataratAdInapi vivRtatayA parigRhyokaM caturdhA 15 dAsyagrahaNameva vivArAdivyudAsArtha vidheyam, prayatnazabdastu | iti, vizeSasya sAmAgye'ntarbhAvAt / akAraH saMvRta ityanye , bhAvasAdhana eva, tena prArambhe [bhinna prArambhe'pyudAttAdInAM mithaH / iti-saMvRtatA''khyaM paJcamaM prayatnamanye manyanta ityarthaH / akAraM svasaMjJA siddhA, yato naite zAstre svazabdopAdAnamantareNa kAryeSu | saMvRtaM zikSAyAmeke paThanti, tenAkArAkArayoH saMvRta-vivRtayobhinna-55 bhidyanta iti / tateti-"tUpauca prItI" zvastanyAstApratyaye guNe prayatnatvAt khasaMjJAna prAmotIti vivRta evAtra pratijJAyate, prayoge ca tapto / atra pakAra-takArayorekaH prayatnaH spRSTatA, na tu tu saMvRta evA'sau svarUpeNetyanya ityuktam / sAnunAsiketi20 sthAnam , pakArasya yoSTI, takArasya tu dantAH, tayoH khatve nAsikAmanugato yo varNadharmaH sa tathA, saha tena vartate yo varNaH sa . "dhuTo dhuTi khe vA" [1. 3. 48.] iti pakArasya takAre tathA / nirgato'nunAsikAda yaH sa tathA / svaraH saMjAto yeSAM te lopaH syAditi / aruza zyotatIti-arteH "rudyarti-jani- svaritAH / yathAkathavida vyutpattiH / anunAsika iti-anunAsiko 60 tani-dhani0" [ uNA0 997.] ityusi guNe arus, [ tataH | dharmo'syAstIti abhrAditvAd aH, saddharmarahito'nanunAsika iti / sakArasya rutve-arura]"slyuta kSaraNe" tivi zavi upAntya-rephomaNAM viti-anyavAMpekSayA teSAM svatvAbhAvaH, rephasya tu 26 guNe "sasya zI" [1.3.61.] iti sakArasya [dhAtusa- rephaH svo bhavatyeva / evamUmaNAmapi svA na bhavantIti / / kArasya zarave rephasya tu "zaSase zaSasaM vA" [ 1. 3. 6.] | nanu varNAnAM tulyA''syaprayalale kathaM zrutibhedaH ? ucyate- iti zatve 'aruz zcyotati' iti-atra zakAracakArayorekaM sthAnaM | kAlaparimANa-karaNa-prANakRtaguNamedAt zrutibhedaH / tathAhi-yAvatA 65 tAlu, na prayatnaH, zakArasyeSadvivRtatvAccakArasya tu spRSTatvAd, kAlenAkSNa unmepo nimeSo bA bhavati tAvAn kAlo mAtrA, mAtrA-, iti | AsthaprayatnAgrahaNe tulyasthAnatvena khasaMjJayA ] zakArAd | kAlo vaNoM mAtrikaH, vistAvAn dvimAtraH, tristAvAn trimAtraH, 30 vA parasya ( parasya) zakArasya cakAre [pare vA ] lopaH | ardhamAtrAkAlaM vyajanam / tadidaM varNeSu caturvidhaM kAlaparimANaM | bhedakRd bhavati / karaNaM ca zrutibhedakaraM bhavati, tat prAgedoktam / nyA0sa0-tulyetyAdi-tolyate'nayA bhidAyaGi tulA, prANakRtAzca guNamedA ghoSAghoSAdaya iti / nivRtyarthamiti-tenA-70 tulayA saMmitaratulyaH "hRdya-padya0" [7. 1. 11.] ityAdinA | ruzzcyotatItyatra zakAra-cakArayostulyasthAna-bAyaprayatnatve satyapi yH| prayatna utsAhaH / nAsikauDI ceti-vyastAveto. samAse ta "dhuTo dhuTi." [1. 3. 48.] iti zakArasya cakAre lopo 35 "prANitUrya" [3.1.137.] iti samAhAraH svAt / na bhavati / te yAsanna ityatraiveti-'AsannaH" [7.4.120.] na bhavati / te tyAsa kalayati ISadAsyabhAvam , ac , alpAdyarthe kapi, Nake vA| ityatrApi mahAprANasyaivAvakAzaH, anyeSAM ca vede prayojanam / [kalakaH ], kuM ISat kalakaH kAkalakaH "alpe" 3.2. upayujyanta iti-upayuktA bhavantItyarthaH / zikSAmiti-votpatti-75 136.] iti kAdezaH; kAkalaka iti saMjJA yasa sa tathA, | pratipAdakaM zAstram / koSThe udare / anyata zrIvAyAmunnatapradezaH / bhAnsara iti-amtarA bhavaH "bhave" gA'yaM sAdhuH, svamate'nyataragrahaNAdanyasvArthikapratyayAntAcA sarva syAditi // 17 // ... .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1.sU0 18.] siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / - ditvaniSedhAnna sidhyati / anupradAnamiti-anupradIyate varNAntara- | pUraNI "stR ca" [7. 1. 166.1 iti tRtIyA / saMjananArthamekatra mIlyate "bhuji-patyAdibhyaH" [5. 3.128.] ! "catega yAcane" "caterura" [uNA. 948.] ityuri catura, {ityanaTa ] nigraha iti-stabdhatvaM kaThinatvamiti yAvat / aNutvam- | tAsa pUraNI "caturaH" [7. 1. 163.] iti thaTi DyAM 40 suukssmtvm| saMsanam-zthatvamityarthaH / vrnnnisspttikaalbhaaveti--cturthii| evaM paJcAnAM pUraNI pnycmii| "saheH SaS ca" 5 atrAlyasvaratvena bhAvazabdasya pUrvanipAtaH / zvAsalakSaNamanupradAnaM uNA0 951.] iti kvipi SaS , tAsAM pUraNI "SaT kati-- yeSAM te tthaa| itare iti-itaratvaM pUrvavAkyA'pekSam ,na srvessaamityrthH| katipayAt thaT" [7. 1. 162.] iti thaTi SaSThI / "Sapa udAttAdInAM svareSveva saMbhavAnna vyaJjaneSu iti vyaJjanotpattau na sabhavAye" "SapyazobhyAM tan" [ uNA. 903.] iti tani kadhyante udAttAdayo bAhyaprayalAH // 17 // [ saptan , ] saptAnAM pUraNI "no mada" [7. 1. 159. 1 iti 45 pornwwwnewwwmummmmmmmmmmmmmmmunmunarnam maTi sptmii| syaujasamauzasTAbhyAbhisGebhyAm- nanvikArAdInAmanubandhAnAM kiM prayojanam ? yataH "so 10 bhyasUGasibhyAmbhya sGasosAm- | " [ 2. 1. 72 ] ityAdira(tyAdAva)nubandharahitasyaiva GayossupAM nayI nayI syAdeH kArya dRzyate ityAha-i-ja-za-TetyAdi / yadi hi | syAderikArAdiranubandho na syAt, tadA "sau navetau" 50 prathamAdiH / / 118 // [ 1. 2. 38.] ityAdI saMdehaH syAt / [vizeSaNArthA:-] . ta0pra0-syAdInAM pratyayAnAM trayI yI yathAsaMkhya! vizeSo vizeSaNaM vyavaccheda iti yAvat, tatprayojanA ityarthaH, prathamA-dvitIyA-tRtIyA-caturthI-paJcamI-SaSThI-saptamIsaMjJA bha anyathA 'jas-zas-Gasi-GasAm ' ekarUpatvAdekakAryatA syAt, . 15 cati / i-ja-za-Ta-Da-pA anubandhAH "sau naveto" [1. serapIkAramantareNa usakArya syAt . sestu "dIrghaDyAvanyajanAtU 2.38.] ityAdau vizeSaNArthAH / bahuvacanaM syAyAdezA- se' [ 1. 4, 45. ] iti 'vAkSu' ityAdau supsakArasyApi 56 nAmapi prathamAdisaMjJApratipattyartham / prathamAdipradezA: lopaH syAt , ukAre tu "so ruH" [2. 1. 72.] ityAdA"nAmnaH prathamaikadvivahIM" [2.2.31.] ityAdayaH // 18 // vasyaiva grahaNaM syAda, nAnanubandhakasya 'payas' ityAdeH sakArasya, zanyA0-syaujasityAdi-idaM vacanamanarthakaM vA supastu tatra grahaNaM na bhavati sAnubandhakatvAt , 'supaH' ityakara NAd vA / supaH pakAramantareNa "aroH supi raH" [1.3. 55.] 20 syAd, yathA-kizcidunmattAdivAkyam , sArthakaM vA? yathA ityatra 'sau' iti kRte 'gIH sunoti' ityatrApi syAt / Teti 60 'gAmabhyAja' ityAdi vAkyam / na tAvadanarthakam , bRtyupadiSTe TakAramantareNa "TAdau khare vA" [1. 4. 92.] ityatra nArthanArthavattvAd, vazyamANArthamevedaM na sAdhutvAnuzAsanArthamiti / 'AdI' iti kRte AkArAdisvaraprasaGgaH / "rAgAho rakte" kuta etat ? ucyate-[na] tAvat syAdInAM sAdhutvAnvAkhyAnArtham , lakSaNAntareNa sAdhutvasyAnvAkhyAtatvAt / nApi prayoga [6. 2. 1.] ityatra 'rAgAho rakte' ityukte ukArAntAdU rAgAdityAdisaMdehaprasaGgaH syAt / caturthI-saptamyekavacanayornira25 niyamArtham, anena saMskRtyotsRSTAnAM yatheSTaM prayogadarzanAd, yathA-"dIrghaDyAvyaJjanAt seH" [1. 4. 45. ] iti / nubandhatve'nubandhAntare vA "Apo chitAm" [1.4.17. 165 ityAdau saMkhyAtAnudezo bahuvacanaM ca virudhyeta / na ca "OM: sthAnyAdezArthamapi na bhavati, saMjJAprakaraNe upAdAnAt / ata evA''gamAgamibhAvArthamapi na bhavati, antAdirUpA''gamali smin" {1. 4. 8.] ityAdau saMdehA''zaGkA, catubhyaikavacanasya smaividhAnenAghrAtatvAt, pArizeSyAt saptamyekavacanasyaiva paripraha gAbhAvAca / nApi vizeSaNa-vizeSyabhAvArtham , zabdalakSaNe iti // 18 // 30 tadanupayogAd / tasmAt pArizeSyAt syAdInAM prathamAdivyavahA- | rAbhAvAt pAramparyAt saMjJAprakaraNe vidhAnAcca saMjJArthamidamityA- nyA0sa0-syaujasityAdi-trayItrayIti bhavanakriyAyAM 70 h-syaadiinaamityaadi| trayo'cayavA asyAH "dvi-tribhyAma- | bIpsA / vizeSaNArthA iti-vizeSo vizeSaNaM vyavaccheda ti yaD vA" [7. 1. 152.] ityayaTiTittvAd GyAM ca trayIti, yAvat , tatprayojanA ityarthaH / prathamA Adiryasya saMzAsamUhasya / saMkhyAtAnudezArtham , "vIpsAyAm" [7. 4. 80.] iti | bahuvacana miti-*tadAdezAstahad bhavanti iti nyAyAt sAdhya. 35 dvitvam / "prathiS prakhyAne" "sa-pR-prathi-cari0" [ uNA | siddhirmaviSyati ki bahuvacanena ? satyam-nyAyaM vinA'pItthaM sAthi-- ... 347. ] ityame Api prathamA / dvayoH pUraNI dvitiiyaa| tam / iyaM hi mahatI zaktiyat paribhASAM nyAyAMzca vinA sAdhyata 15 "ubhetrau ca" [ uNA0 615. ] iti ikAre triH, tAsAM iti // 18 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bRhadbhutti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA01. sU020.] wamanna .. satyAdirvibhaktiH / 1 / 1 / 19 // vidhIyamAnaM SatvaM padAdI na syAditi vAcyam , "pratyayaH prakRta0pra0---'sa' ityutsRSTAnubandhasya sergrahaNam , ti' lyAdeH" [7. 4. 115.] iti paribhASayA tadantavidherlabdha* iti utsRSTAnubandhasya tivaH; Adizabdo vyavasthAbAcI / tvAditi / ucyate-padasaMjJAyAmantagrahaNamanyatra saMjJAvidhau pratya- 40 sthAdayastivAdayazca pratyayAH supa-syAmahiparyantA vibhakti yagrahaNe tadantapratiSedhArtham , tena pUrvasUtre tadantasya vibhaktisaMjJA 5 saMjJA bhavanti / vibhaktipradezA:-"adhAtuvibhaktivAkyama na bhavati, anyathA 'zeSAya yuSmadvRddhihitAya namaH' ityatraiva rdhavajJAma" .1.27.] ityaadyH||19|| 'te-me' AdiprasaGgaH / yadyevaM kRt-taddhitayoH kevalayoreva nAma | saMjJA syAt, na tadantayoH, tatazca 'chid, bhid', ityatra kvibaza0 nyA0-styAdirityAdi--"bhajI sevAyAm" ntasya na syAd, arthavattvAd bhaviSyatItyapi na vAcyam , 45 vibhajyante vibhAgazaH prakAzyante kartR-karmAdayo'rthA anayeti adhAtviti niSedhAta ; nApi pratyayayalakSaNena prApnoti [ *pratya "zcAdibhyaH [5.3.92.] iti to vibhakti nanu"syaujasa." | yalope pratyayalakSaNam *] yataH pratyayanimittamanyasya yat kArya 10[ 1. 1. 18. ] iti "tiv-tas0"[ 3. 3. 6.] iti ca | vidhIyate tat pratyayalope bhavati, na tu pratyayasyaiva yat kArya sUtre 'si-tiva'rUpasyopAdAnAt kathaM vairUpyanirdeza ityAha- tadapi, na hyasat kAryitvena vacanazatenApi zakyamAzrayitum / 's' ityutsRSTatyAdi-anubadhyate kAryArthamupadizyate itya- kevalasya ca tasya nAmasaMjJAyAm 'aupagava' ityatra SaSTyA aikA-50 nubandha it , utsRSTaH tyakto'nubandho yasyeti vigrahaH / ane- thyobhAvAlla na syAt , [prAtipadike'nantargatatvAllaga na netad jJApyate-serikAro'nubandha eva na tu rUpam , tivastu syAditi kaiyaTaH ] tadantavidhau tu doSAnavakAzaH / ucyate1bakAraH / ata evA'tra vyavasthArtha Adizabdo gRhItaH, tena ye pratyayasya saMjJinastadantasya saMjJA na bhavati, na tu pratyayasya yadanubandhA yAvanto vibhaktisaMjJAyAM pUrvAcAyavyevasthApitAsta | yA saMjJA vidhIyate tasyAstadantAyA anyA saMjJA na bhavatIti, eva tadanubandhA eva tAvanta evA'tra gRhyante ityAha-syAdaya yato'rthavato nAmasaMjJAH kRt-taddhitAntaM cA'rthavat, na kevalA.55 ityAdi / pradizyante prayojaneSviti pradezA:-prayojanasthAnA- kRtastaddhitA vA / nanu yadyarthavattA laukikyAzrIyate sA padasyaiva, nIti // 19 // na kRttaddhitAntasyApi, tasyaiva loke prayogAd anvaya vyatirekagamyA tvarthavattA kevalAnAmapi kRt-taddhitAnAmasti, 20 nyA0sa0-styAdiriyAdi-vibhajyante vibhAgazaH prakAzyante karta-karmAdayo'rthI anayeti, vibhajanaM vA "vAdibhyaH" tataH kimucyate na kevalAH kRtastaddhitA veti? evaM tarhi arthavadrahaNasAmarthyAd laukikArthapratyAsanno'bhivyaktataro yo'rthaH 60 [5. 3. 92.] iti ktiH / anubadhyate kAryArthamupadizyate pratyayAnteSu lakSyate sa ihA''zrIyate ityadoSaH, [ laukikArthaityanubandha it , utsRSTastyakto'nubandho yena yasya vA sa tathA pratyAsanna iti-laukikArthakaM yat padaM tadarthasya pratyAsannaH tasya / vyavasthAvAcIti-tena ye yadanubandhA yAvanto vibhakti zAstrakRtkalpitasyAdiprakRterarthaH, tadAha-abhivyaktatara iti, 28 saMjJAyAM pUrvAcAyairvyavasthApitAsta eva tadanubandhA eva tAvanta evA'tra tadevA''ha-pratyayAnteSviti, kRt-taddhitapratyayArthastu na tAdRzaH, gRhyanta iti // 19 // kalpitAkyavArthatvAt tasya, pratyayAnteSu syAdyanteSu syAdyarthatvAt 65 . tadantaM padam / 1 / 1 / 20 // tasyAH, syAdeH dyotakatvAt tatraiva sa lakSyate, na tu tadrahita ta0pra0-syAcantaM syAdyantaM ca zabdarUpaM padasaMjJa ityarthaH ] ityAha-antagrahaNamityAdi / pUrvasUtre iti saMjJAvidhAvityarthaH / sA hi vidheH pUrveti // 20 // bhavati / dharmo vaH svam / dadAti naH zArAm / anta30 praharNa pUrvasUne tadantapratiSedhArtham / padapradezA:-"padasya" nyA0 sa0-tadantamityAdi-payate-gamyate kArakasaMsRSTo[2. 1. 89.] ityAdayaH // 20 // 'rtho'neneti padam "varSAdayaH" [5.3.29. ] ityal / nanva-70 kanyA -tadantamityAdi-"padiMca gatI" padyate ntagrahaNaM kimartham ? na cAsatyantagrahaNe "sA padam' iti kRte gamyate kArakasaMsRSTo'rtho'neneti "varSAdayaH klIbe"[ 5.3. | tyAdereva padasaMzA syAt , tatazca 'agniSu'ityAdau padamadhye vidhIyamAnaM . 29. 1 ityali padama / tacchandasya tu pUrvavastuparAmarzivAda-patvaM padAdau na syAditi vAcyam / "pratyayaH prakRtyAdeH [ 7.4. nantaroktasya syAdestyAdezca parAmI, ata Aha-syAdyanta- | 115.] iti paribhASayA tadantavidherlandhatvAditi, satyam--padamityAdi / nanu antagrahaNaM kimartham ? na cAsatyantagrahaNe | saMzAyAmantagrahaNamanyatra saMzAvidhau pratyayagrahaNe tadantapratiSedhArtham , 15 syAdereva padasaMjJA syAtU, tatazca 'amiSu' ityAdI padamadhye anyathA "pratyayaH prakRtyAde:" [7.4.115.] iti paribhASayA armammmmmmmmmmmmmmmmmanmanane
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / [pA0 1. sU022. ] styAdyantasya vibhaktisaMjJA syAt tasyAM ca satyAM 'kAgRhaM yuSma'putrANAm' ityAdau kASTazabdasya gRhamiti vibhaktyA padatve tataH parasya yuSmadaH sthAne putrANAmiti vibhaktyA saha vasAdezaH syAdi tyativyAptiH ' dadAti naH zAstram' ityAdau ca dadAtItyAdeviM 5 bhaktisaMjJakatvena padA(padatvA ) bhAvAnno na syAdityativyAptiH, iti te [ ativyApyavyAptI ] mA bhUtAmityantagrahaNam // 20 // / nAma sidayvyaJjane | 1|1|21|| ta0 pra0---siti pratyaye yakAravarjite vyaJjanAdau ca pare pUrva nAma padazaM bhavati / bhavadIyaH / UrNAyuH / 10 ahaMyuH / ahayuH / zubhaMyuH / zubhasyuH / vyaJjane - payo bhyAm / payassu / rAjatA / dRksvam | rAjakAmyati / mAmeti kim ? dhAtormA bhUt vacmi, yajvA / sidayvyaJjana iti kim ?, bhavantau rAjAnau / yavarjanaM kim ? vAcamicchati vAcyati / antarvartinyaiva vibhaktyA tada 15 ntasya padatve siddhe sidgrahaNaM niyamArtham, tena pratyayAntare na bhavati-sauzrutam bhAgavatam // 21 // | za0nyA0--nAmetyAdi - namati - prahvIbhAvaM gacchatyartha pratyetat " sAtmannAtmanveman 0" [ uNA0 916] iti mAne makArasyAtve ca nAma / s id yasya sa sid, anyasyAsaMbha20 vAt pratyaya eva, tatsAhacaryAd yakAravarjitaM vyaJjanamapItyAhasitItyAdi / bhAterDavato bhavat, tasyAyam "bhavatorikaNIyasau" [ 6.3.30. ] iti Iyasi padatvAt tRtIye bhavadIyaH / 'u' ityasmAd " iNurvi 0 " [ uNA0 102. ] iti Ne UrNA asya santi, [ UrNAyuH / ahaMyuH, ahayyuH, zubhaMyuH, 26 zubhasyuH ] 'aham, zubham' iti vibhaktipratirUpakamavyayam, "UrNA'zubhamo yus" [ 7.2.17 ] iti yuti anena padarave "sau mumo vyaJjane khau" [ 1.3.14 ] iyanukhArAnunAsikau ca bhavataH / "pAM pAne" pIyate taditi "pA-hAkbhyAM paya-yau ca" [ uNA0 953 ] ityasi payaH, rAjan (ta) 30 iti " ukSi-takSyakSIzi- rAji0" [ uNA0 900 ] ityani rAjan pazyatIti kvipi dRkU, erSA bhyAmi, supi, : tali, tve ca pratyaye padatvA rutva - nalopa- gatvAni bhavanti / rAjAnamicchati "amAvyayAt kyan ca" [ 3.4.23. ] iti kAmye nalope ca rAjakAmyati / vacermivi vacmi / yaje35 riSTavAniti "suyajovanip" [ 5.1.172. ] iti yajveti, atra padatvAbhAvAt katva-gatve na bhavataH / nanu payobhyAmi'tyAdisiddhyarthaM vyaJjanaprahaNamastu, sit pratyayastu vibhaktyantAd mizrIyate, tatrAntarvartinyaiva vibhaktyA sthAnivadbhAvena pUrveNa 29 padatve siddhe sigrahaNamatiricyate / nAtiricyate, niyamArthatvAt tasyetyAha- antarvartinyetyAdi / niyamaphalaM darzayati - tene- 40 tyAdinA / supUrvAt "zruM zravaNe" ityasmAt vipi suzruta, bhajyate'neneti "gocara-saMcara0 " [ 5.3.131. ] iti ghe, "te'niTacajoH kau thiti" [4.1.111.] iti gatve bhagaH, so'syAstIti matau "mAvarNAnta0 " [ 2.1.94 ] iti vatve ca bhagavAn, tayoridam " tasyedam" [ 6.3.160. ] ityaNi 46 padatvAbhAvAd datvAbhAve sauzrutam, bhAgavatamiti / 'sauzrutam' ityAdau niyamasya caritArthatvAt 'payobhyAm' ityAdau ca 'ayvyajane' ityasya, 'rAjatA, iktvam' ityatrobhayaprAptau : zabdaparavipratiSedhAt " tadantaM padam " [ 1.1.20 ] ityasyaiva niyamyamAnazvAd vA'yUmyajanAzritaM padatvaM bhavati // 21 // . 50 myA0 sa0 - nAmetyAdi namati dhAtave iti nAma, namasi prahvIbhAvaM gacchati arthaM prati iti vA "sAtmannAtman 0 " [ uNA0 916 . ] iti sAdhuH / [ vyaJjanaM vi-aJjanam ] veti viziSTArthapratItiM janayatIti vi: "nI vI-prahRbhyo Dit" [ uNA 0616.] iti Dit iH / nanu 'nAma siyaJjane' ityeva kriyatAM kiM yava- 56 jainena ? na ca 'bAcyati' ityAdAvapi padasaMjJAprAptiriti vAcyam, yato vyaJjanadvArA'nenaiva 'rAjIyati' ityAdau padatve'pi siddhe "naM kye " |[ 1.1.22. ] iti sUtraM niyamasUtratayA vyAkhyAsyate - nakArAntameva kyapratyaye padasaMjJaM bhavati nAnyad iti nAntaM kyapratyaya eva padam, na pratyayAntare, iti viparItaniyamo 'pi kathaM na bhavati ? tathA 60 ca 'rAjA, sImA' ityAdAvapi padatvaM na syAditi cet, tanna"yuvA khalati 0 " [ 3.1.113. ] ityAdinirdezAt / satyam - yavarjanAbhAve 'satsu sAdhu-satyam' ityAdiSu "nAma sidU0" [1.1. 21. ] iti padasaMjJA syAdityetadarthaM yavarjanamiti / rAjateti, sauzrutamityAdau niyamasya caritArthatvAt payobhyAmityAdau ca 65 'avyaJjane' ityasya, rAjatA, dRksvamityatro bhayaprAptau *spardhe param [ "spate" 7.4.119 ] iti nyAyAdanyAzritaM padatvaM bhavati // 21 // naM kye / 1 / 1 / 22 // ta0 pra0--kya iti utsRSTAnubandhAnAM kyan-kyaM - 70 kyaSAM grahaNam / nakArAntaM nAma kye pratyaye pare padasaM bhavati / rAjAnamicchati kyan- rAjIyati / rAjevA''carati kyaG - rAjAyate / acarma dharma bhavati kyaSudharmAyati, dharmAyate, padasvAnnalopaH / namiti kim ? vAcyati / kya iti kim ? sAmane sAdhuH sAmanyaH / evaM 75 bemanyaH / bhayiti pratiSedhAt pUrveNA'mAte vacanam // 22 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMyalite [pA01.sU023] namanch.mmm. za0 nyA0-naM kya ityAdi-'kye' iti sAmAnya- iti kim ? payobhyAm / ayvyaJjana iti prApte pratiSenirdeze kya-kyapornAmAdhikAreNa vyAvartitatvAd, anyasya ca dho'yam // 23 // niranubandhasyAbhAvAdutsRSTAnubandhasya kyamAtrasya grahaNamityAha- .........mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm kya ityAdi-utsRSTAstyakA nakArAdayaH prtyyaatmvrtino| zabhyA0--na stamityAdi--nAnno'nuvRttatvAt tadvizeSavizeSakarA anubandhA yaiste tathA / "vizeSaNamantaH" | 7.4. | NatvAt ta(sta)sya tdntprtipttirityaah-skaaraantmityaadi| 113.] ityAha-nakArAntamiti / rAjAnamiccha arthagrahaNaM kimartham ? 'na staM mato' ityevocyatAmiti / tIti-"amAvyayAt kyan ca" [3.4.23. 1 iti kyani. ! navam-matAvisyucyamAne ihaiva syAd yazakhAn, 'payasvI' "kyaG[3.4.26.] iti kyaGi, "DAjlohitAdibhyaH | ityAdau na syAt ; arthagrahaNe punaH kriyamANe matau ca siddha 45 pi"3.4.30.1 iti kyaSi ca kRte. anena padatvAna- bhavati, yazcAnyatena samAnArthastasminnapi / nanu vyajanamiti 10lope "kyni"| 4.3.112.1 iti itve "dI dicca-yaha- | vattete, tatraiva saMbandhaH kriyate-matau yadu vyaJjanaM vartata iti. yakU-kyeSu ca" [4.3.108.] iti dIrghatve rAjIyatItyAdayaH zabde ca vRttyasaMbhavAt tadartho vijJAyate, nArtho'rthagrahaNena, siddhAH / vaktyarthamiti, ucyata iti vA "didyuiMdU" [5.2. ucyate-mato vyajane iti sAmAnAdhikaraNyena mukhyakalpanayA 83. ] iti kvipi 'vAra' iti nipAtyate, tAmicchati kyani saMbandhe saMbhavati gauNakalpanA [gauNakalpanayA'rthagrahaNaM ] na 50 vAcyati, atra padatvAbhAvAt "cajaH kagam" [2.1.86.] | labhyate iti kuto'rthalAbhaH ? tasmAt pratyayAntatvA(rA)rthamartha15 iti kakArAbhAvaH / ["SoMca antakarmaNi" ] "syaterI ca vA" grahaNam / yadyarthagrahaNaM kriyate mato na prApnoti, na hi maturma[uNA0915. ] iti mani sAman , vegaH "sAtman" [uNA0 tvarthe vartate, upalakSaNasya hyanyopalakSaNe caritArthatvAt khataH 916. ] iti mani AtvAbhAve ca veman , "tatra sAdhau" | kArya prati nimittatvopa(tvAvagamAbhAvAt , naivam-maturapi [7.1.15. ] iti ye padatvA bhAvAmalopAbhAve sAmanyaH, matvartha vattate, matvartha iti hi viziSTo'rthaH-tadasyAsti, tada-55 vemanyaH / antarvartinyA vibhaktyA "tadantaM pdm"| 1.1. sminnastIti SaSTyarthaH saptamyarthazca, tatra yadyapi viziSTArthavizeSaNaM 202..] iti padatvaM prAptam, tat 'siti' [sityevAiti niyame- | maturupAdIyate, tathA'pi tatra tasya vRttirastyeva ityAha-mato nApoditamapi 'vyaJjane' iti punaH prasUtama . tadapi 'ayi / rapItyAdi / ayamarthaH-yatra rUpAntareNopalakSaNatvaM rUpAntareNa iti pratiSedhena pratiSiddhamanena pratiprasUyate // 22 // ! ca kAryayogaH pratipAdyate, tatropalakSaNasyApyupalakSyarUpasadbhAve ................ | sati kAryayogo bhavati / yathA-'devadattazAlAyA(yAM) brAhmaNA 60 nyA0 sa0-naM kya ityAdi--'kye' iti sAmAnyanideM- AnIyantAm' ityuke sati brAhmaNye devadattasyA'pyA''nayana ze'pi kya-kyapo mAdhikAreNa vyAvartitatvAd anyasya niranuva- bhavati, kAryanimittarUpAbhAve tu na bhavatyupalakSaNasya kaaryyogH| 25vasthAbhAvAd utsRSTAnubandhasya kyamAtrasya grahaNamityAha-kya | yathA-devadattazAlA bhidyatAmiti / 'matvarthe' ityatra ca maturma ityAdi / carmAyatIti-carmaNaH prAgatattattvAsaMbhavAt vyarthAbhAve tvartho'rthoM yasyeti samAnAdhikaraNo bahuvrIhiH, gatArthatvAcArthakyaSu na prAmotIti tadvadvattezcarman zabdAt pratyayaH, acarmavAn | zabdasyAprayoga uSTramukhavata, tathAhi-uSTro mukhamasyeti, na ca 65 carmavAn bhavatIti, yathA-nidrAyatItyAdi / ayitIti-antarva- prANI prANyantarasya mukhaM bhavatIti sAmarthyAt sAdRzyapratItiH, tinyA vibhaktyA "tadannaM padam" [1.1.20.] iti padatyaM | samagregoSTrega sAdRzyAbhAvAduSTazabdo'vayave vartate, mukhenaiva ca 30 prAptam , tat sityeveti niyamenApoditamapi vyaJjane' ityaM zena ! mukhasya sAdRzyaM prasiddhamiti sAmarthyAnmukhamiva mukhamasyetyartho punaH prasUtam , tataH 'aya' iti pratiSedhena pratiSiddhamanena prati- | 'vatiSTateH evamihApi matuzabdasyArthena sAmAnAdhikaraNyamaprasUyate // 22 // . . nupapadyamAnamamuM matvarthavRttiM gamayatItyuktam-matorapi matu-70 zabdasyApi matvarthAvyabhicArAnmatvarthazabdena grahaNamiti / ... na staM matvarthe / 1 / 1 / 23 // | paceH kasi "ghasaikasvarAtaH kasoH" [ 4.4.82. ] iti iTi ta0pra0-sakArAntaM takArAntaM ca nAma matvarthe ! "anAdezAdeH0" [ 4.1.24. ] ityetve matI padatvAbhAvAd 35 pratyaye pare padasaMjJaM na bhavati / yazasvI / matorapi matva-datvAbhAce "kasuSmatI ca" [2.1.105.] ityuSAdeze rthAvyabhicArAda' matvarthazabdena grahaNam / pecuSmAn / sthAnivadbhAvAd usvAbhAve sau pecuSmAniti / "azerya-75 viduSmAn / yazasvAn / taDitvAn / marutvAn / vidyu- | zcAdiH" [uNA. 958.] ityasi yAgame mato "mAvatvAn / stamiti kim ? takSavAn, rAjavAn / matvartha | rNAnta."[2.1.94.1 iti masya vatve rutvAbhAve newmarnamann
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 31 svAn / "taDaNa AghAte" tADayati parvatAdInapi "ha-su-ruhi- vRttyanto'saSe / 1 / 1 / 25 // yuSi-taDibhya it" [ uNA0 888. ] iti 'iti' [ itpratyaye ] ta0 pra0---parArthAbhidhAnaM vRttiH, tadvAzca padasamu. taDit , ["mRt prANatyAge" ] "mra ut" [ uNA0 889. ] | dAyaH samAsAdiH, tasyA anto'vasAnaM padasaMjJo na bhavati ityuti guNe marut , vipUrvAd dyuteH kvipi vidyut , matI datvA 'asape' lasya Satve tu padasaMjJaiva / paramadivau / zvalihau / 40 5 bhAve taDitvAnityAdi / "takSau tvakSau tanUkaraNe" "ukSitakSyakSi0"[uNA090..] ityani takSan / pratiSedhasya prApti goduhau / paramavAcau / bahudaNDinau / eSa padatvAbhAvA " | dutva-Dhatva-ghatva-katva-lugAdIni na bhavanti / vRttigrahaNaM pUrvakatvAt prAptiM darzayati-ayavyaJjane itIti // 23 // kim ? caitrasya karma / antagrahaNaM kim ? rAjavAk, atra nyA0 sa0-na stamityAdi-maturmatvartho'thoM yasyeti samA- nalopo bhavati / vAk-tva-straca iti trayANAM vRttau na nAdhikaraNo bahuvrIhiH, yathA-ulo mukhamasyetyuSTamukha ityatra, nahi | dvayoH pRthagvRttiriti madhyamasya niSedho na bhavati / atha 45 10 prANI prANyantarasya sAkSAnmukhaM bhavatIti sAmarthyAt sAdRzyapratItiH, 'vAktvacam' ityatra samAsAnte sati vRtyantatvAbhAvAt samagreNa coSTreNa saha sAdRzyAbhAvAduSTa zabdo'vayave vartate, mukhe- | padatvaM prAmoti, tathA ca karavaM syAt, ucyate-samAsAt naiva ca mukhasAdRzyaM prasiddhamiti sAmAnmukhamiva mukhamasyetyoM- | samAsAnto vidhIyata iti tvaco vRtyantasvam / asaSa 'vatiSThate; evamihApi matuzabdasyArthena sAmAnAdhikaraNyamanupapadya- | iti kim ? siJcatIti vic seka, dakSaH sek dadhisek / mAnaM matuzabdaM matvarthavRttiM gamayatItyuktam -matorayIti-matu- ddhisecau| ISadUnaH sek, bahusek / bahusecau / atra 50 15 zabdasyApi matvarthAvyabhicArAtU matvarthena grahaNamiti / pecuSmA- padasaMjJAyAM padAditvAt sakArasya "nAmyantasthA." [2... niti-"sAnIvAvarNavidhI" [7.4.109.] iti nyAyena | 3. 15.] ityAdinA patvAbhAvaH siddhaH / antarvartinyA apadasaMjJasyA''dezo'pyapadamityuSAdeze kRte santatvAbhAve'pyapada- vibhakteH sthAnivadbhAvena padavaM prAptamanena niSidhyate / naM tvAt "dhuTastRtIyaH" [2.1.76.] iti Sasya DalaM na ca sityeveti niyamena tanivartayituM zakyam, "pratyayaH bhavati // 23 // prakRtyAdeH" [7.4. 115.] iti hi yasmAt samudAyAta 58 pratyayavidhAnaM tasyaiva padatvaM niyamena nivaryate, na tu tadava20 manurnabho'Ggiro vati / 1 / 1 / 24 // yavasyeti // 25 // ta0pra0-manus nabhas aGgiras ityetAni nAmAni | mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm vati pratyaye pare padasaMjJAni na bhavanti / manuriva manu- za0yA0-vRttyanta ityAdi-khArtha parityajya vatante dhvat / evam-nabhasvat , aGgirasvat / padatvAbhAvAda | padAnyasyAmiti vRttiH, tasyA antaH / vRttimAha-parArtheti / runa bhavati, SatvaM tu bhavati // 24 // samAse upasarjanaM padaM pradhAnamanusaMkrAmati, dvandve ca vartipadAnAM 80 parasparArthasaMkamaH, prakRtipratyayau pratyayArtha saha brUta iti yat 25 za0 nyA0-manunebha ityAdi-"maniMca jJAne" "rudya- | parasya svArthAtiriktasyArthasyAbhidhAnaM sA attiH tasyAthAntatvaM ti-jani-tani-dhani-mani0" [uNA. 997.] ityusi manus , : na saMbhavatItyAha-tadvAMzcetyAdi / sA ca vRttiyaMtra battate "Nabha ca hiMsAyAm" "as" [uNA0 952. ] ityasi | so'pi padasamudAyo lakSaNayA vRttiH| AdizabdAd nAmadhAtu- . nabhas , "agu gatau" "uditaH kharAno'ntaH [4.4.98.] taddhitaparigrahaH / "diveTiva' [ uNA. 949. ] iti Divi 63 iti nA''game "vihAyas-sumanasa-purudaMzas-purUravo'GgirasaH"! diva. paramA dyauryayoriti bahuvrIhI "aikAyeM" [ 3.2.8.] 30[ uNA0 976. ] ityasi irAgame ca agiras / manuri 6. 1 ityAsa irAgama ca aGgiras / manuAra- | iti vibhaktelapi antarvartivibhaktyapekSayA padatvaprAptAvanena prativetyAdi vigRhya "syAderive" [ 7.1.52. ] iti vati padatyA- SedhAd "H padAnte." [2.1.118.] ityutvAbhAvAt paramabhAvAdU rutvAbhAve yathAsaMbhavaM Satve(satve) ca mnussvdityaadi|| divau / evaM zvayateH "zvanmAtarizcan" [ uNA0 902.] chandasIti anupadakAraH [ upasaMkhyAnAnyetAni chandoviSayANIti ityani zvana , lihelIDha iti vipi zuno lihI zvalihI 170 kaiyaTaH] iti // 24 // "gamlaM gatau" "dhu-gamibhyAM DoH" [ uNA. 867.] iti Dopratyaye antyasvarAdilope go, duherdugdha iti kvipi gorduhau 35. nyA0 sa0-manurnabha ityAdi-etatsUtropari laghunyAso na goduhau / yadA tu zvAnaM lIDhaH gAM dugdha iti kriyate, tadA dRzyate / / 24 11. ! *gatikAraka0* iti padAnAM kRdbhiH samAsavacanaM prAk syAdyu..
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vRhadvRtti-gRhanyAsa-udhunyAsasaMvalite (pA0 1. sU0 25.) - ArranAmAnamnaram tpatteH, [ *gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAk vA'varNavidhau" [ 5.4.109. ] ityanena, "lupyaravRllenat" syAdyutpatteH*] iti vibhaktyabhArAt padatvAprasaGge pratiSedhAprasaGga [7.4.112.] iti tu pratiSedhaH pUrvakArya pratyeva, na tu samueveti / paramA vAga yayoH "parataH strI0" [3.2.49.1 dAyakAryamiti padatvaM prAptam / nanu tathA'pi sauzrutamityAdiiti puMbhAve paramavAcau / ISadUnau daNDinau "nAmnaH prAg vadatrApi syAdau pratyaye "sityeva' iti niyamena padatvapratiSedho 5 bahurvA" [ 5.3.12. ] iti bahI bahudaNDinau / eSu "ho | bhaviSyati kimanena ? ityAha-na ceti // 25 // 45 dhuTpadAnte" [2.1.82-] iti datvam "bhvAderdAdeghaH", [2,1.83. ] iti ghatvam "cajaH kagam" [ 2.1.86.] | nyA0 sa0-vRttyanta ityAdi-vartanaM dRttiH ktiH, vartanaiti katvam "nAno no'nahnaH" [2.1.91. ] iti nalopazca vyApAravatItyarthaH, vartanaM tu avayavArthApekSayA parasya samudAyArthasya na bhvnti|[caitrsy karma] cinote: "ci-midi-zaMsibhyaH pratipAdanam / yadA vitiSISTa-parArthamabhidheyAd' ityAzAsyamAnA 10 kit" [ uNA0454. iti kiti tre citrA, sA devatA'sya vRttiH, kartari tika; yadvA vartante svArthaparityAgena padAnyatreti "devatA"[ 6.2.101.] ityANi caitraH, tasya, kriyate iti AdhAre ktau vRttiH padasamudAyAdirUpA / sAdhA-samAsavRttiH 50 mani karman , seH "anato lup" [1.4.59.] iti lup / | 1 taddhitAntavRttiH 2 nAmadhAtuvRttizceti; 'rAjapuruSaH, aupagavaH, vRttyabhAve pratiSedhAbhAvAt padatvAnnalopaH / rAjJo vAk 'rAja putrakAmyati' ityAdi / parArdhAbhidhAnamiti-avayavArthApekSayA ...vAka' ityatrAntagrahaNAt pUrvasya padatve nalopaH, atrAvayavA paro'rthaH samudAyArtha :, yadvA avayavapadApekSayA paro'rthaH samudAyArthaH, zritapadatvapratiSedhe'pi samudAyAzritaM padatvamastIti katvam / yadA avayavapadApekSayA samudAyaH paramadivalakSaNaH parasta svArtha:tanoteH "taneIc" [ uNA. 872.] iti baci tvaka, tasyAbhidhAnam / anekArthatvAt parArthAbhidhAne'pi dRttizabdaH / 53 "saM gatau" ityataH "srozcika" [uNA0871.] iti ciki nuk, | avasAnamiti-avasIyate'smin ityavasAnam / lIDha iti lihau, vipa , zuno lih| zvalihau "SaSThyayanAcche" [3. 1. 76.] vAk ca tvak ca muk ca vAk- tva ca iti trayANAM iti samAsaH, iti kartavyam , na tu zvAnaM lIda iti, yatastasmin dvandve pRthaga dvayoH sahoktyabhAvAdu vRttyabhAve madhyamasya / 20 padatvapratiSedhAbhAvAt katvam / trayANAM dvandve hi tryAni kRte *gatikAraka0* iti kibantena liG ityanena samAse sati lihU ityasyAvibhaktyantatvena padatvaprAptireva nAstIti / lugAdI-60 padAni, na tu yAni, ata evA''ha-'hotR-potR-neSTodgAtAra' ! nIti-AdizabdAd Dhatve satyasyaiva Datvam , dhatve sati "gaDadaityatra madhyavarttinAm A na bhavati / atheti-vAk ca tvak "cavargadaSahaH samAhAre" [ 7.3.98. ] iti samAsAnte vAde:0" [2. 1. 77.] iti dasya dhatvam , katve sati gatvam , lugabhAve "hasvAnmano de" [1. 3. 27.] iti ati kRte vAktvacam / atra ca samAsAnte vRttirakArAntA dvitvaM ca na bhavati / rAjavAgiti-atrAntagrahaNAt pUrvasya padatve 25 bhavati na tatra tvamiti vRttyantaH, ityayaM pratiSedhastvaco na sati nalopaH, tathA'vayavAzritapadatvapratiSedhe'pi samudAyavibhaktyA-65 bhavati / samAdhatte-ucyata iti, ayamarthaH-samAsAt samAsAnto vidhIyamAnastasyaivAntatvaM vyAhanti, natu tadavayavasya zritaM padatvamastIti katvaM babhUveti / vAk-vak-naca iti-atra vAkzamdApekSayA tvakzabdo vRttyanta iti parasyA''zayaH / svaktvacaH, tasya samAsAvayavatvAd, nahi samudAyAvayayo'vayavasyAvayavo bhavati; yathA 'paramadaNDinau' ityatra samudAyAzritA svacamiti-atra samAsAnte kRte vRttirakArAntA bhvti| na ca 30 vibhaktiH, na tadavayavasyAntatvavighAtiketi / yadvA itthaM tatra tvagiti vRttyantaH, tataH "vRttyanto'saSe" [1.1. 25.] vyAkhyA-samAsazabdena samAsAvayabo'bhidhIyate. itataH] samA iti padasvapratiSedhatvaco na prApnoti / samASante-ucyata ityA-70 sAt samAsAvayavAt tvacaH samAsAnto vidhIyate iti bhavatvavR. dinA / ayamathaiH-samAsAt samAsAnto vidhIyamAnastasyaivAntatvaM tyantatvaM tvacaH, tathA'pi siniyamena padatvaM nivartyata iti bhAvaH; vyAhanti, na tu tadavayavasya vacaH, tasya samAsAvayavatvAt, nahi athavA samAsAt paraH samAsAnto vidhIyate. tataH syAdeH pUrva samudAyAvayaco'vayavasyAvayavo bhavati / yadvetthaM vyAkhyA-samAsa36 stvaca eva paro bhavatIti astu avRttyantatvaM tvacaH, tatra ca zabdena samAsAvayavo'bhidhIyate, tataH samAsAvayavAt tvacaH samApadatvaprAptireva nAstIti katvAbhAvaH / samAsazabdastu lakSyava- | sAnto vidhIyata iti bhavatvavRttyantatvaM tvacastathApi sityevetika zAt kvanvit samAsAvayavaM kacit samAsa cA''ha / dadhise- niyamena padatvaM nivartyata iti bhAvaH / athavA samAsAt paraH giti-dadhi siJcatIti sopapadAd vica neSyate, [chAndasatvA- | samAsAnto vidhIyate, tataH syAdeH pUrvastvaca eva paro bhavati, iti bhAvAt / nanu 'paramadivauM' ityAdau kena padatvaM prAptaM yanniSidhyate / astu avRsyantatvaM tvacaH, tatra ca padatvaprAptireva nAstIti katvA40 ityAha-antarvartinyA iti / sthAnivaDAveneti-"sthAnI- bhAva iti / samAsazamdastu lakSyavazAt cit samAsAcaya
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 26.1 siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / - remorrore kvacit samAsaM cA''heti / dadhisegiti-siJcatIti vic [sek, kam-odanaM pacatIti, sakArakavizeSaNam-mRdu vizadamodanaM tato dakSaH segityeva kAryam , dadhi siJcatIti tu na, yataH 'sopa- | pacati, sAbyayakArakavizeSaNam-devadatta! gAmabhyAja zuklAM daNDe-40 padAt sico vij neSyate' iti nyAsaH // 25 // neti, sakriyAvizeSaNam-suSTha pacati / na vaktavyamU-sarvANyetAni savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam / 1 / 126 // kriyAvizeSaNAni, kiJcid vizeSaNaM sAkSAd bhavati, kizcit pAramparyeNa, tadapi kiJcit prayujyamAnaM kiJcidaprayujyamAnam , 5 ta0 pra0--tyAyantaM padamAkhyAtam / sAkSAt pArampa- | sAmAnyanirdezena ca sarvasyApi parigraha ityAha-sAkSAdityAdi ryeNa vAyAnyAkhyAtavizeSaNAni teH prayujyamAnairaprayujyamA- yat kriyAyAH sAdhanasya vA tadatadAtmano'tadrUpAdavyavadhAnena vyava-45 nairvA sahitaM prayujyamAnamaprayujyamAnaM vA''khyAtaM vAkya- | cchedaka kvacit tat sAkSAd vizeSaNam / yat tadvizeSaNasya saMjJaM bhavati / dharmoM vo rakSatu / dharmoM no rakSatu / sAdhu vo | vizeSaNaM tat pAramparyeNa, tadapi taduviziSTena tyAdyantaM vizirakSatu / sAdhu no rakSatu / uccairvo vadati / uccainoM vadati / Syata iti tadvizeSaNe'pi niyogAt tasya vizeSaNaM bhavatyeveti / 10 bhoktuM tvA yAcate / bhoktuM mA yaacte| zAlInAM te odanaM| ",ga dhAraNe" durgatI patantaM jantusantAnaM dharati "ari dadAti / zAlInAM me odanaM dadAti / aprayujyamAnavize- | stu-su-ha." uNA. 338.] iti me dharmaH, "rakSa pAlane" 50 paNam-lunIhi3, pRthukA~zca khAda / punIhi3, saktaMzca piba / paJcamyAstuvi zavica rakSata, "rAdhaM sAdhaMda saMsiddhau" "kRaprayujyamAnamAkhyAtam-zIlaM te svam / zIlaM me svam / vA-pA-ji." [ uNA0 1.] ityuNi sAdhuH / "vada vyaktAyAM arthAt prakaraNAd vAkhyAtAdergatAvaprayogaH / lokAdeva | vAci" tivi vadati / tatra 'dharmaH' ityAdi sAkSAt samAnA15 vAkyasiddhI sAkAGkhatve'pyAkhyAtabhede vAkyabhedArtha vaca-! dhikaraNa vizeSaNam, kartustivAdipratyayenAbhidhAnAt / 'vona' nam , AkhyAtamityatraikatvasya vivakSitatvAt / tena odana iti karma sAkSAd vyadhikaraNaM vizeSaNam , karmaNastivAdinA'na-55 paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati paca, tava bhaviSyati, | bhidhAnAd, iti tyAdyantaM vAkyam , tatra padAd vas-nasAdimama bhaviSyati; modanam , tava bhaviSyati, mama bhaviSya- bhavati, evamanyatrApi / "bhujap pAlanAbhyavahArayoH" bhojanAya sItyAdau zrUyamANe gamyamAne vA''khyAtAntare. bhivavA- "kriyAyAM kriyArthAyAM tum0" [5. 3. 13.] iti tumi upA. 20kyatyAd vasa-nasAdayo na bhavanti / laukike hi vAkye'- | ntyaguNe bhoktum , "DDayAcag yAtrAyAm" vartamAnAyAstepratyaye kIkriyamANe AkhyAtabhede'pyekavAkyatvAd vas-nasAdayaH / zayi ca yAcate / zAlInAmiti-1"zala gatau" zalanti-60 prasajyeraniti / kuru kuru naH kaTamityAdau tu kRte dvirvaca- | Azu vRddhiM gacchanti "kami-vami-jami-ghasi-zali." [ uNA. ne'rthAbhedAdekamevAkhyAtamityekavAkyastrAd vs-nsaadyo| 618. ] iti Nidipratyaye zAliH, [odanamiti-] "undai bhavanti / vAkyapradezA:-"padAda yugvibhaktyaikavAkye / kledane" unatti kharavizadarUpeNa vikledaM gacchati "undernaluka 25 vas-nasau bahutve" [2. 1. 21.] ityAdayaH // 26 // ca" [ uNA0 271. ] ityane naluki guNe ca odanaH, "DudAM | gk dAne" tivi "havaH ziti" [ 4. 1. 12.] iti dvitve 65 za0 nyAsa-savizeSaNetyAdi-"ziSlaMpu vize | hrakhe dadAti / odanasya sAkSAd vizeSaNasya vizeSaNatvASaNe" ityasmAd vipUrvAd viziSyate'nyato vyavacchidyate vizeSyaM | cchAlInAmiti pAramparyeNa vizeSaNam / "lUgza chedane", "pUraza yena "karaNAdhAre" [5. 3. 129.] ityanaTi vizeSaNam, pavane" hau "zyAdeH" [3.4. 79.] iti nApratyaye "pvAde saha vizeSaNena vartate "sahasya so'nyArthe" [3. 2. 143.]] IsvaH" / 4. 2. 105.] iti hakhe "eSAmIrvyaJjane'daH" 30 iti sAdeze savizeSaNam / AkhyAyate sAdhyArthAbhidhAyi-[4. 2. 97.] itItve vAkyatvAt "kSiyAzIH praiSe" [ 7.70 tayA kathyate smeti te AkhyAtaM kriyApradhAnam , taca | 4. 92.] iti te ca lunIhi3, punIhi3 iti / [pRthutyAdyantamiti / kriyopalakSavAM caitat , tena 'devadattena zayi- kAniti-] "prathiS prakhyAne" "kasukAMzuka zuka0" [uNA0 tavyam' ityAdyapi vAkyaM bhavati, tatra sAdhanavyApArasya kriyArtha-57.iti nipAtanAt pRthuka iti, "khAda bhakSaNe" hI zavi tayA pratIteH, 'kArakaH' ityAdI ca zabdazaktimAhAtmyAt "ataH pratyayAlaka"[4. 2. 85.] iti herchaki ckhaad| 35 sAdhanavyApArasya prAdhAnya kriyAyAstadupalakSaNatvena byApArAd | "ci secane" "kR-si-kamyami-gami-tani0" [uNA0 773. 175 ayameca kRdAkhyAtayorbheda ityAha-tyAdyantaM pdmityaadi| iti tuni "cajaH kagam" [2.1.86.7 iti katve zasi ca nanu sAnyayaM sakArakaM sakArakavizeSaNaM sakriyAvizeSaNaM cAkhyAtaM saktUn , "pAM pAne" ho "zrauti-kRt-dhivu." [4.2.108.7 vAkyamiti vaktavyam / sAvyayaM yathA-ucairna paThatIti, sakAra- iti pibAdeze ca miva / atra kedArAdevizeSaNasyAprayujyamAna 5 zabdAnu
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 26] tve'pi 'lunIhi' ityAdyAkhyAtasya vAkyatvAt plutaH sidhyti| ! tasyaiva prdhaanaabhidheypryuktsvaaditybhipraayH| guNavad vizeSaNapada-40 "zIka vane" zerate'smin guNA iti "zuka-zI-mUbhyaH kit" | yuktam / ekArthamekaprayojanam / ] satyam-loko hi sAkAsatve [uNA0 463.] iti le zIlam, "asUca kSepaNe" asyati kriyAbhede'pi ekavAkyatvaM pratipadyate, sAkAsasyApi kriyAbhede kSipati daurgatyam "prahvA''hvA-yahA." [uNA0 514.] iti | vAkyabheda ityetadarthamidaM vacanamityAha-lokAdevetyAdi / saMbha6ve akAralope ca svam / atrAstIti kriyApadaM na prayujyate, vati hi tyAdibhede'pi padAnAmAkAsA, na ca tatra lokavAkya [paraM tasyAprayujyamAnasyApi khamiti samAnAdhikaraNam / nanu | bhedo'stIti laukike vAkye parigRhyamANe'tiprasaGgaH syAdata- 45 - zabdaprayogo'rthapratipattyupAyaH tasyAprayujyamAnasyApi vizeSaNa- stadvayavacchedArthamidamaupari (1) ityarthaH / nanu sUtre vizeSasyAnuvizeSyabhAve'tiprasaGgaH, aprayujyamAnatvAvizeSAt sarva sarvasya pAdAnAt kathametallabhyata ityAha-AkhyAtamiti / guNe hi vizeSaNaM vizeSyaM ca bhavet / kica-yadyaprayujyamAnamapi zabda- saMkhyA na vivakSyate, ana tvAkhyAtasya vidhIyamAnaviSayatayA 10rUpaM vizeSaNaM vizeSyaM cArthapratipattisamartha syAt tadA'narthakaH / prAdhAnyAdekatvasaMkhyA vivakSyata iti bhAvaH / vyavacchedaphalaM sarvatra tatprayogaH; ata Aha-arthAdityAdi / ayamarthaH-parArthaH / darzayati-teneti / 'mama bhaviSyati' ityatrApi 'odanaM 50 zabdaH prayujyate, pareNa ca ya evArtha AkAhnito'nadhigatazca | paca' ityanuvartanIyam , 'odanaM paca' ityatra yuSmadarthakartRkeNa sa evaM pratipAdayitrA zabdena pratipAdyaH, na cArthapratipatto pacinA karmatvenApekSyamANa odanaH 'tava bhaviSyati, mama zabda eva kevala upAyaH, kinvarthaprakaraNAdirapi / yadAha bhaviSyati' iti yuSmadasmadarthasvAmikobhavatinA kartR15 khopajJAlavAracUDAmaNau-"vaktrAdivaiziSTyAdarthasyApi 'mukhyAmu-tvenApekSyate, iti sApekSatvAlaukikamidamekaM vAkyam / atra tu khyAtmano' vyajakatvam" [vaktRpratipAdyakAkuvAkyavAcyAnyAsa- zAstre tyAdyantabhedAd bhidyate, iti bhinnavAkyAvayavAt 'paca' 55 ttiprastAvadezakAlaceSTAdivizeSavazAda arthasyApi mukhyAmukhyavya- ityataH padAd vAkyAntarAvayavayoryuSmadasmadoste-mayAdezau na ayAtmano vyaJjakatvam ] tathA bhavata iti / paca, tava bhaviSyatIti-atra odanasya karmaNo "prastAvAdathavaucityAd deza-kAlavibhAgataH / vizeSaNasyAprayujyamAnatA, atrApi bhinnavAkyatvAt 'te-meM 20 zabdAcArthAH pratIyante na zabdAdeva kevalAdU" // 16 // iti| AdezA'bhAvaH / 'odanam, tava bhaviSyati' ityatra tu tatra yadopAyAntareNApi vizeSaNaM vizeSyaM vA pratIyate. tadA- yasyaiva 'odanam' iti vizeSaNaM karma, tasyaiva 'paca' 60 ''kAGkSAyAH pUrNatvAdarthasya cAdhigatatvAnna prayujyate tadabhidhAyI iti tyAdyantasyAprayoga udAharaNam, anApi bhinnavAkyatvAt zabda ityaprayujyamAnatopapadyate / dRzyante hi laukikA vAkyeSu te-mayAdezA'bhAvaH; etadevAha-zrUyamANa ityAdi / kuru vAkyaikadezAn prayuJjAnAH, yathA-'praviza' piNDIm , iti / atra kuru naH kaTamityAdAviti-"DukaMga karaNe" tato ho 25 hariH-praSizeti kriyA, na ca niradhiSThAnA kriyA pravartate, iti | "kRg-tanAderuH" [ 3. 4. 83.] ityukAre "uznoH" [ 4. 3. 2. ] iti guNe "ataH zityut" [4. 2. 89.] itya-65 yogyaM sAdhanamupAdatte, iti karmasAdhanam : 'praviza gRham' ityasya kArasyokAre "asaMyogAdoH" [4. 2. 86. ] iti hilope yo'rthaH padadvayavAcyaH sa 'praviza'zabdenocyate, taca sAdhanaM "bhRzAbhIkSNyAvicchedA0" [7. 4. 73.] iti dvitve kuru kecidabhidheyatvena pratipattAraH, kecid gamyamAnatvena, piNDyAM karu iti / atra histhAne dvivacana miti rUpabhede'pyarthAbhedApravezasyAsaMbhavAd yogyaM sAdhanamabhidhIyate gamyate vA / evaM 30 'piNDIm' ityapi 'piNDI bhakSaya' ityasyArthasya vAcakaH, sAdhanaM dAkhyAtAmede satyekavAkyatvAd vas-nasAdaya iti bhAvaH // 26 // ca nAntareNa kriyAmiti yogyAM kriyAmupAdatte, yathA-dadhiSaTAdiSu syA0sa0-savizeSaNetyAdi-AkhyAyate sa kriyApradhAna-70 pUrNAdayaH kriyA upaadiiynte| arthaHprayojanama. prakaraNaM prastAvaH.. tvena sAdhyArthAbhidhAyitayA vA ityAkhyAtam , tacca tyAdyantagatau bodhe sati / nanu lokata evaM nirAkAsya padasamUhasya miti / kriyopalakSaNaM caitat , tena 'devadattena zayitavyam'ityAdyapi vAkyatvaM prasiddham / tathAhi vAkyaM bhavati / sAkSAdityAdi-yat kriyAyAH sAdhanasya vA tada"sAkAsAvayava bhede parAnAkAsazabdakam / tadAtmano'tadpAdavyavadhAnena vyavacchedakaM kacit tat sAkSA vizekriyApradhAna guNavadekArtha vAkyamucyate // 17 // " SaNam , yat tadvizeSaNasya vizeSaNaM tat pAramparyeNa / 'dharma' ityAdau75 ibhede vibhAge vizeSajijJAsAyAM yat sAkAGkSAvayavam, a-| yatra kriyApadaM kartari tatra kartA kriyApadasya samAnAdhikaraNaM vizeSavibhAge tu parAnAkAsAH zabdAH padAni yasmin tat parAnAkAzabdakam / 'karmapradhAnam' iti pAThe'pi kriyApradhAnamityarthaH, 1 syAt' i /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 27.] zrI siddhahema candrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / NamanyAni vyadhikaraNAni, karmaNi tu kriyApade karma samAnAdhikaraNam / sAdhu vo rakSatvityAdau sAdhviti rakSaNAdikriyAyAH samA nAdhikaraNam, rakSatvityAdikriyApadasya tu vyadhikaraNamiti / zAlInAM te iti-atrodanasya sAkSAd vizeSaNasya vizeSaNatvAcchAlI. / za0yA0 - adhAtvityAdi - "DudhAMgak [ dhAraNe ca ]" dadhAti kriyArthatvamiti "kR-si kamyami0 " [ uNA0 773.] 5 nAmiti pAramparyeNa vizeSaNam / zIlaM te svamiti--atrAstItyAdi / iti tuni dhAtuH / ucyate - viziSTo'rtho'neneti karaNe dhyaNi kriyApadaM na prayujyate paraM tasyAprayujyamAnasyApi svamiti samAnA"te'niTacajoH kau ghiti" [4 1 111.] iti dhikaraNam / nanu zabdaprayogo'rthapratipatyupAyaH, tasya cAprayujyamA / kakAre vAkyam, dvandvagarbho nastatpuruSaH / "arthaNi upa- 45 nasyApi vizeSaNa-vizeSyabhAve'tiprasaGgaH, aprayujyamAnatvAvizeSAt | yAcane" curAdiNici arthyate iti "yuvarNa" [5.3.28.] sarva sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM ca syAt / kiJca yadyaprayujyamAnamapi 10 zabdarUpaM vizeSyaM vizeSaNaM vA gamayet tadA'narthakaH sarvatra tatprayoga | ityali arthaH, so'syAstIti matau vatve arthavat / arthazabdosnekArthaH, asti prayojanavacanaH - kenArthena Agato'si ? kena prayojaneneti gamyate / asti nivRttivacanaH - mazakArtho dhUma dhanavAnityarthaH / astyabhidheyavacanaH - ayamasya vacanasyArtha iti, iti, mazakanivRttirgamyate / asti dhanavacanaH -- arthavAnayam, 50 idamasyAbhidheyamiti gamyate / atrAbhidheyavacanasyArthazabdasya grahaNam, tasyaiva vyApakatvAt tadgrahaNe teSAmapi grahaNAt, anyeSAM ca viparyayAt, sati vyAdhyarthe ( vyApyarthe ) anyArthagrahaNe pramANA'bhAvAd ityAha- artho'bhidheya iti / sa cAbhidheya- 55 lakSaNo'rtho dvividhaH-antaraGgo bahiraGgava / antaraGgo buddhisvarUpAtmakaH, tadviSayo bahiraGgo'rthaH sa ubhayo'pIhA''zrIyate; vivakSAtazca guNapradhAnabhAvaH / ityAha- arthAt ityAdi / lokAdeveti-loko hi sAkAGkSa sati kriyAbhede'pyekavAkyatvaM pratipadyata iti sAkAve'pi kriyAbhede vAkyabhedArthaM vacanamiti bhAvaH / kuru kuru na iti - atra yugapadvAkyaprayoga iti ekavAkyatvAbhAvAnnasAdezasya na prAptiriti 15 parAbhiprAyaH // 26 // / adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma / 1 / 1 / 27 / / 35 nAmapradezAH- "nAma sidayyaJjane" [1. 1. 21. ] ityAdayaH // 27 // 40 / ta0 pra0 - artho'bhidheya :- svArthaH, dravyam, liGgam, saMkhyA, zaktiriti, dyotyazva samuccayAdiH / tadvacchandarUpaM 20 dhAtuvibhaktyanta - vAkyavarjitaM nAmasaMjJaM bhavati / vRkSaH nanu nityatvAdantaraGga evArthazabdaH prayujyate, nityo hi zabdasya pRkSaH / zuklaH / kRSNaH / DitthaH / DavitthaH / svaH / prAtaH / saMbandhAdArabhya buddhyarthaH, yadasannihite'pi viSaye buddhiH zabdena 60 dhavazca khadirazca / dhAtu-vibhaktivarjanaM kim ? ahan, vRkSAn janyate - gaurjAyate, gaurmRta iti; tathA viparIte'pi vastunyaayajan; matra nAmatvAbhAve " nAnno no'nahaH" [ 2. 1. heyatvAdutpadyate, yathA-gaurvAhIka iti / asAdhAraNatvAca buddhi91. ] iti nalopo na bhavati / vibhaktyantavarjanAbhvA''bA | revArthaH, sAdhAraNo hi viSayaH sarva paryAyazabdAnAm - indraH zakraH 25 dipratyayAntAnAM nAmasaMjJA bhavatyeva / ApU- bhajA, bahu purandara iti, na tathA buddhyarthaH sAdhAraNaH; itazca buddhirevArthaH, rAjA / GI-gaurI, kumArI, DAyani- gArgyAyaNI, gauka- kutaH ? vyApitvAd, nAbhAvo vinAzaH zazaviSANamityAdInAM 65 kSyAyaNI / ti yuvatiH / UG brahmabandhUH, karabhoruH / zabdAnAM viSayo'rtho vidyate, buddhayarthastu vidyata eva sarveSAm, kRt-kArakaH, kartA, bhinattIti bhid; evaM chit / taddhitaH evaM ca sarvA prakriyA buddhiviSayA upapadyata iti / satyametat, aupagavaH, AkSikaH / vAkyavarjanaM kim ? sAdhurdharmaM bruute| buddhirapyarthastadAzrayA ca prakriyA sidhyati, kintu buddhirevArtho na 30 artha samudAyasya vAkyasya nAmasaMjJApratiSedhAt samAsA- bahiraGga iti bahiraGgArthanihavo nopapadyate, asati hi tasmin derbhavatyeva citraguH, rAjapuruSaH, ISadaparisamApto guDo kathaM nirAlambanA buddhirudeti mithyAtvaprasaGgAt ? kiJca tada - 70 bahuguDo drAkSA | arthavaditi kim ? vanam dhanam bhAve satyAnRtavyavasthA'pi na prakalpate, loke hi yasya bahinAntasyAvadhermA bhUt, nAmatve hi syAdyutpattau padatvAnna raGgArtho'sti sa satya ityucyate, viparItastvasatya iti; antalopaH syAt / yadA'nukAryAnukaraNayoH syAdvAdAzrayaNenA- ratArthaniyame tu buddhikharUpAvizeSAdayaM vikalpo nopapadyate iti / 35 bhedavivakSA tadA'rthavatvAbhAvAnna bhavati nAmasaMjJA; yathA- kiJca, buddheH samyaktva- mithyAtve vAhyArthasattvAsattvApekSe, tatra gavityamAheti yadA tu bhedavivakSA tadA'nukAryeNArthenArtha- bahiraGgArthaniyame buddhyabhAvAt tadAzrayo laukiko vyavahAraH 75 svAdbhavatyeva - pacatimAha, caH samuJcaye, "nervizaH " | zAstrIyazca na sidhyatItyubhayArthaparigrahaH / sa ca bahiraGgo'rthaH [ 3. 3. 24.] "parAverjeH " [ 3. 3. 28. ] ityAdi / | khArthAdibhedena paJcadhA bhidyate ityAha- svArtha ityAdi / tatra |
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 27.] khArtho vizeSaNaM kharUpa-jAti-guNa-saMbandha-kriyA-dravyANi / dravyaM vibhakti-vAkyAni yatreti bahuvrIhiH, anyapadArthapradhAnatvena bahivizeSyaM jAti-guNa-dravyANi / yathA-[yadA zabdarUpeNa viziSTA / ragatvAt , tatpuruSasya tu khapadArthapradhAnatvenAntaraGgatvAd 'bahujAtirucyate tadA zabdarUpaM vizeSaNaM svArthoM bhavati, jAtistu paTavaH' ityatra nAmatvAbhAvaprasAcca / vRkSazabdAt zasi "zasovizeSyatvAd dravyam / yadA jAtyA viziSTo guNo'bhidhIyate | 'tA sazca naH puMsi" [1.4.49.] iti dIrghatve natve ca 5 'padasya zuklo guNaH' iti tadA jAtirvizeSaNatvAt svArthaH, guNo vRkSAn / "yajI devapUjA-saMgatikaraNa-dAneSu" ityasmAd 45 vizeSyatvAd dravyam / yadA tu guNaviziSTaM paTAdi dravyamucyate hyastanyA ani zavi "aD dhAtoH0" [4.4.29.] ityaDA'zukraH paTaH' iti tadA vizeSaNabhUto guNaH svArthaH, vizeSyabhUtaM game ayajan / rAjeti nodAhAryam , antaraGgatvAt pratyayotu paTAdi dravyamiti / yadA punadravyamapi vyAntarasya vizeSaNa- | tpatteH prAgeva pravRttA nAmasaMjJA bahiraGgeNa pratiSedhena na zakyA bhUtaM bhavati 'yaSTIH pravezaya', 'kuntAn pravezaya' iti tadA | nivartayitumiti / yeSAM pratyayavarjanaM sAmAnyena tairAbAdipratyayasya 10 yaSTyAdi dravyaM vizeSaNabhAvApannaM svArthaH, dravyAntaraM vizeSyabhAvA- | nAmatvAbhAvAt syAdyutpattI AtmAntaraM vidheyam , iha tu vibhakti 50 pannaM puruSAdi dravyam / kvacit saMbandho'pi svArthaH, yatra tanni- | varjanAccheSapratyayAntasya nAmatvaM bhavatyeva. vizeSaniSedhasya zeSAmittakaH pratyayaH, yathA 'daNDI 'viSANI' iti / vacita kriyA'pi | bhyanujJAhetutvAdityAha-vibhaktyantetyAdi / "janaici prAdubhavati khArthaH, yatra tannimittakaH pratyayaH, yathA 'pAcakaH' iti| rbhAve" na jAyate ityajaH "kvacid [5.1.171.] iti De cakArAdinA dyotyasyApi samuccayAdeH samAsAdinA'bhidhIyamAna- ajAditvAdApi ca ajaa| bahavo rAjAno yasyAM sA baha15 tvAdabhidheyatvamastItyAha-dyotyazcetyAdi, abhidheya iti | rAjA "tAbhyAM0" [ 2.4.15.] iti ap / "guMG zabde" 55 zeSaH / "ojascauta chedane" "sasya zau" [1.3.61. 1 iti / ityataH "khura-kSura0" { uNA0 396.1 iti re vRddhI ca zatve "Rji-riSi" [uNA. 567.7 iti se kittvAt | gaurAditvAd DayAM gaurI / "kamUDa kAntI" ityataH "kamerata "graha-nazca0" iti [ 4. 1.84.] iti vRti "saMyogasyAdI." ucca" [uNA0 409.] ityAre "vayasyananye" [2.4.21.] [2.1.88.] iti saluki "yj-sRj."||2.1.87. 1 iti iti vyAM kumaarii| "gRt nigaraNe" ityataH "gamyami." | [uNA0 92.] iti ge gargaH, tasyApatyaM vRddhaM strI gAditvAd 60 vRkssH| pluSeH "pluSeH plaS ca"[uNA0 566.] iti se | yaji "yatro DAyan ca vA" [2.4.67.] iti byAM DAyani lakSaH / "kRSaM vilekhane" ataH "ghR-dI-hA0" [ uNA.. Natve gAAyaNI / kare: "mA-vA-vadyami0" [uNA0 564.] 183. iti kiti Ne kRSNaH / Dittha-DavitthAvavyutpannau, | iti se kakSaH, ato gauriva kakSo'syeti gokakSaH, tasyApatyaM . varNAnupUrvIjJAnaM ca ziSTaprayogAt / eSu nAmatvAd "nAnaH pratha- vRddhaM strI pUrvavat yani "SAvaTAdvA" [ 2.4,69.] iti Dyo 26 maikadvivahI" [2.2.31.] iti prathamA / ahanniti-"hanaMka | DAyani gaukkssyaaynnii| "yuk mizraNe" ityataH "lU-pU-yu hiMsAgatyoH" hyastanyA divi "aD dhAto." [4.4.29.] [ uNA. 901.] iti kitsani "dhAtorivarNovarNasya." [2. ityATi "vyaJjanAd deH sazca daH" [4.3.78.] iti delapa, 1.50.] ityuvAdeze "yUnastiH" [2.4.77.] iti tau aTo dhAtvavayavatvAt tadgrahaNena grahaNAd dhAturevaH atra vizeSa- | yuvatiH / "bRhu zabde ca" ityasya "uditaH0" [4.4.98.] viAhatatvAd [anavakAzatvAt syAdi bAdhitvati bhAvaH] yasta- iti nAgame "bRhanoMca" [uNA0 913. ] iti mani brahman , 30 nyAdyutpattI satyAmaDAgamasya dhAtubhaktatvAt pratyayalopalakSaNena | "bandhaz bandhane" ityataH "bhR-mR-tRtsari." [ uNA0 716.10 vibhaktyantatvAnnalopajanikA nAmasaMjJA na bhvissyti| naivam- | ityupratyaye bandhuH, brahmA bandhurasyA brahmabandhUH "uto'prA"nAmanye" [ 2.1.92.] iti jJApakAd nalope vidhIyamAne | NinaH0" [2.4.73.] ityUl / "kRt vikSepe" ityataH "kRpratyayalopalakSaNena 'vibhakti' iti (a0 vibhakti0 iti ) | zU-gR-zali." [ uNA0 329.] ityame karabhaH, "ateMniSedho nopatiSThate / na ca napuMsakArtha ityapi zakyaM vaktum , rUrca" [ uNA0 736.] ityupratyaye UrAdeze ca UrU:, karabha35 pRthagyogavaiyAditi dhAtuvarjanam / evaM tarhi 'chidU', 'bhidU' badUrU yasyAH "upamAna." [2.4.75.] ityUpratyaye kara-75 ityAdInAM kathaM nAmasaMjJA ? yataH-*na(naite) kibantA dhAtutvaM bhorUH / kRgaH ["NakatRcau" 5.1.48.] Nake tRci ca jahati* iti "adhAtu." iti pratiSedhena bhavitavyam , | kArakaH, kartA / bhid-chidoH kvipi bhit,[chid]| upanaivam-'a0 vibhaktiH ' iti paryudAsAt tatsadRzapratyayagrahaNAt, gorapatyam "so'patye" [ 6.1.28.] ityaNi "asvayaMbhu paryudAse ca vidhi-pratiSedhayorvidhereva balIyastvAt 'adhAtu.' 40 iMti pratiSedhApravRttau nAmatvasiddhiH / na cAnana vidyante dhAtu- 1 tairaabaadibhyo| 2 goriva /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / | vo'b" [ 7.4.70. ] ityave aupagavaH / " azauTi vyAptau" / tAsAM kSIraM ghRtamupayuGkte, anyena tad draSTumapyazakyam / kA ityato'nute vyApnoti taM taM viSayamiti " mA vA vadyami0 " tahIyaM vAcoyuktiH 'AdhyamidaM nagaram, gomadidaM nagaram ?' | [ uNA0 564. ] iti se akSaH, tena dIvyati "tena jita | eSaiSA vAcoyuktiH [ eSA yA vAcoyuktiH, saiSA etatpramANA jayad-dIvyat 0 " [ 6.4.2. ] iti ikaNi AkSikaH / nanu / ityarthaH ] - loke'vayava dharmasya samudAye upacAro mukhyAbhAvAda, 5 vAkyavarjanaM kimartham ? na hi vAkyaM vAkyArtho vA kazcidasti / iha tu mukhye'rthe saMbhavatyupacaritakalpanAyAM pramANAbhAvaH 145 tathAhi padAnyeva svaM svamarthaM pratipAdayanti [ vAkyam ], padArthA | athavA nAtrApyavayavaM dharmeNa samudAyavyapadezaH, kiM tarhi ? daNDyAeva hi AkAGkSA- yogyatA - sannidhivazAt paraspara saMsRSTA vA divad yaugiko vyapadezaH, ADhyAH santyasminniti abhrAditvAdakyArthaH, na tu vAkyaM vAkyArtho vA kazcida[ pRthaga ]sti, kAre ADhyamidam, gomanto'smin santIti "gopUrvAdata ikaN" ucyate-padArthAbhisaMbandhasyopalabdherastyeva vAkyArthaH tathAhi - [ 7. 2. 56. ] iti ikaNi pRSodarAditvAt taluki ca goma10 'sAdhuH' ityaniyataviSayaM [ sAdhurityukte'niyataviSayaM ] kartRmAtraM / didaM prayogaH / gautrikAdisiddhyarthaM ca ' ataH' iti tatra yoga- 50 nirdiSTaM na karma kiyA vA, tathA 'dharmam' ityukte karma nirdiSTaM na | vibhAga AzrayitavyaH, gavAM samUho gotrA, sA'sminnastIti kartA kriyA vA 'bUte' ityukte kiyA nirdiSTA, na kartRkarmaNI / gautrikam / 'a0 vAkyam' ityatra paryudAsagrahaNAt tasya ca idAnIm 'sAdhudharma brUte' ityukte sa prati nirdiSTam | tatsadRzArthagrAhitvAdanyasyArthavatpadasamudAyasya saMpratyayAt samA[ sarvaM nirdiSTam - ] sAdhureva nAnyaH kartA, dharmameva nAnyat sAdeH parigraha ityAha- arthavatsamudAyasyetyAdi / citrA gAvo 15 karma, brUte iti nAnyA kriyA / eteSAM padAnAM [ sAmAnye varta - yasyeti " parataH strI0 [3. 2. 49.] iti puMbhAne "gozcAnte 55 mAnAnAM ] yadvizeSe'vasthAnaM sa vAkyArthaH / tasmAt padebhyo hakhaH 0 [ 2. 4. 96. ] iti hrasvatve ca citraguH / [rAjavyatiriktaM vAkyaM viziSTasyArthasya padArtha saMsargarUpasya vAcakama- puruSa iti - ] pRNAti pUrayati dharmArtha- kAmairAtmAnamiti "vidistItyabhyupagantavyam, anyathA'zAbdo vAkyArthaH syAt / ata pRbhyAM kita" [ uNA0 558. ] iti kityuSe puruSaH, puri eva vAkyameva mukhyaH zabdo vaiyAkaraNAnAm, vAkyArtha eva ca zayanAd vA De pRSodarAditvAt puruSaH, rAjJaH puruSa iti vigrahaH / 20 mukhyaH zabdArthaH, sAdRzyAt tvanvayavyatirekau kalpitau lAgha- "guMDa zabde" ataH "ku-gu-hu-nI- kuNi tuNi-puNi0 [ uNA0 170. 60 vArthamAzritya padapadArthAvasthApanaM kriyate; prativAkyaM vyutpattya- iti De guDaH, "nAmnaH prAg bahurvA" [ 7. 3. 12.] iti saMbhavAt zabdavyavahArocchedaprasaGgAditi vAkyasya sattvAdarthavattvA bahI bahuguDaH / nanvadhAtuvibhaktItyatra paryudAsAzrayaNAdarthavata nAmatvaprasaktau varjanamityAha - vAkyavarjanamityAdi / nanvartha evaM saMjJA bhaviSyati nArtho'rthavadityanena / ucyate - arthavaditi to nAmasaMjJAyAmanekasyApi padasya samuditasya nAmasaMjJA prApnoti saMjJinirdezArtham ; paryudAsAzrayaNe hi kena dharmeNa sAdRzyamAzrIyate 25 daza dADimAni, SaDapUpAH, kuNDamajAjinaM palalapiNDaH [adha- ityapratipattiH syAt, tathA anarthakAnAmapi dharmAntareNa sadRzatve 65 rorukametat kumAryAH ] sphaiyakkRtasya pitA pratizInaH; [ iti nAmasaMjJAprasaGga ityAha- arthavaditi / "vana saMbhaktI", "dhana nava samudAyasyA''narthakyAdaprasaGga iti vaktumucitam, avayavA- zabde" iti, AbhyAM varSAditvAdali 'vanam, dhanam' / atrAnAmarthavattvAdavayavadharmANAM samudAye vyapadezAt / na ca vibhakti- rthavagrahaNamantareNa pratyayabahiSkRtasya varNasamudAyasya prativarNa pratiSedhAd doSAbhAvaH "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7.4.115] nAmasaMjJAprasaGgaH / na cAtra dhAtupratiSedho bhavitumarhati prativarNa 30 iti pratipadameva saMjJApratiSedhastasyaiva tadantatvAd, na samudAyasya hyatra vibhaktyutpattiH; na ca prativarNa dhAtusaMjJAnivezaH samudAyA - 70 tasmAt pratyayasyAvidhAnAt vibhaktyantatvAbhAvAt na ca zrayatvAt tasyAH / na cAtra saMkhyA karmAdiSu sthAdInAM vidhAnAt, " tadantaM padam" [ 1.1.20 ] ityantagrahaNAd anyatra saMjJA - satyapi nAmatve nirarthakebhyo varNebhyaH syAdyutpattyabhAvAd doSAvidhau pratyayahaNe tadantavidherabhAvAd 'avibhakti0' iti prati bhAva iti vAcyam, avyayavat saMjJAvidhAnAt "nAmnaH prathamA " Sedho bhavatIti vAcyam, yataH saMjJAvidhau hi sa pratiSedhaH, na [ 2. 2. 31. ] iti yogavibhAgAd vA syAdyutpattau padatvAna35 cArya saMjJAvidhiH kintu pratiSedhavidhiriti tadantasyaiva pratiSedha lopAdikAryaM syAdityAha - nAmatve hIti / nanu bhavatvevam, 75 iti / loke'pyavayavadharmeNa samudAyavyapadezo bhavati / yathAtathApi zaktivaikalyAd 'gauH' iti prayoktavye 'go' iti kenacit ADhyamidaM nagaram, gomadidaM nagaram, na ca sarve tatrADhyA prayuktam, tatsamIpavartI ca taduktamapareNa pRSTaH sannanukaroti, bhavanti gomanto vA / naivam loke cAvayavA evArthavanto na tadA tadanukaraNe nAmasaMjJA syAd vA navA ? ityAzaGkAyAmAha - 'samudAyAH, atazvAvayavA evArthavanto na samudAyAH yasya tad yadetyAdi / nanu zaktivaikalyaprayuktAdapi gozabdAt khura-kakuda40 dravyaM bhavati sa tena kAryaM karoti; yasya ca tA gAvo bhavanti sa lAGgUla - sAsnAdimAnarthaH pratIyata eva ityanukAryasyApi kathamarthaM 80 ] ! 37.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 27.] wowowwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwareneurs vattvAbhAvaH ? yena tadabhedino'nukaraNasyApi tadabhAvAnnAmatvA- madhu, agnicid iti, pratyayastu kvacid dyotakaH / pratyayasyaiva bhAvaH pratipAdyate / satyam-asAdhuzabdAdarthapratItiH sAdhuzabda- sarve'rthAH syuH, yathA-asyA'patyam iriti; prakRtistvarthAbhidvAreNa, na sAkSAt / tathAhi-asAdhuzabdaH zrUyamANaH sAdhuzabdasya | dhAne sAhAyyamAtraM kuryAt / tatra prakRteH sarvAbhidhAnapakSe sidhyasmArayanarthapratItiM janayati, nahyasAdhuzabdasya viziSTe'rthe saMketo- tyasyA arthavattA, pratyayasya tu sarvAbhidhAnapakSe prakRterarthavattA na 5'sti, na cAsaMketitaH zabdo'rtha pratipAdayati, atiprasaGgAd ! sidhyati iti tadavastho doSaH / ucyate-evaM hi sAmAnyazabdA 45 iti kathaM tenAbhinnasthAnukaraNasyArthavattvam ? / yadA tu bhedo| ete syuH, na ca sAmAnyazabdA antareNa vizeSa prakaraNaM vA vivakSyate tadA'nukAryeNArthenArthavatvAdanukaraNasya nAmatve 'pc-| vizeSeSvavatiSThante | vizeSa vizeSabodhakapadAntarasamabhivyAhAram / timAha' ityAdivad bhavatyeva syAdyutpattirityarthaH / nanvarthavattA evaM ca prakaraNAdisApekSatayA'rthapratyAyakratvaM sAmAnyazabdatvamiti nAmasaMjJAnimittatvenehopAttA, sA ca vAkyasyaiva padasya vA kevalasya bhAvaH, ete tu naivamityAha-] atra tu niyogato 'vRkSa' [asya 10 loke prayujyamAnasyopapadyate, na tu prakRtibhAgasya nahi kevalena nAmamAtraprayoge tAtparyam / ityukte prakara prakRtibhAgenArtho gamyate, tasya prayogAbhAvAda varNavadavyavahArya- | kasmiMzcidarthe pratItirupajAyate, ato manyAmahe--nete sAmAnyatvAt , kintu sapratyayakena, pratyayazcAtra syAdiH, sa ca nAmna eva | zabdA iti, [na cet sAmAnyazabdAH] prakRtiH prakRtyarthe vartate, bhavati, nAmatvaM cArthavattve, arthavattvaM ca sati pratyaye iti puna- pratyayastu pratyayArtha iti / yadi tu sarvAnAn prakRtirevAbhidastadevAvartata iti cakrakadoSaparAhatatvAdidamanupapannam / naiSa | dhyAd 'vRkSa' ityukte sarve'rthA pratIyeran , pratyayo vA sarva nAmArtha 15 doSaH-anyathAsiddhaH kevalasyAprayogaH, *na kevalA prakRtiH | pratyAyayed, na caivaM pratItirasti, na cApratItikamabhyupagantuM prayoktavyA, na kevalaH pratyayaH iti niyamAdU, nityasaMbaddhAve- | zakyate / nanu cAdInAM dyotakatvAdabhidheyArthAbhAve'pi dyotyArthatAvI-prakRtiH pratyaya iti, arthavattA tvanvaya-vyatirekAbhyAM sadbhAvAt satyarthavattve sidhyatu saMjJA, yeSAM dholyo'pyoM nAsti pratyekamastyeva / nanvanyad bhavAn pRSTo'nyad vyAcaSTe-AmrAn | teSAM nAmasaMjJA na prApnoti, tatazca khAti, nikhaati, lambate, pRSTaH kovidArAnAcaSTe, arthavattA nopapadyate iti bhavAnasmAbhi- pralambate, [ityAdI ] nAmatvAbhAvAd vibhaktyabhAve padasvAbhA20coditaH kevalasyAprayoge hetumAha, evaM hi brUmaH-samudAya eva | vAt tatkAyobhAvaH / na ca vaktavyam-na nAmasaMjJAmAtrapratibaddhA 60 loke'rthe prayujyate, na prakRtibhAgaH, tasmAt tasyArtho na prasi- syAdyutpattiH kintvekatvAdinibandhanA'pi, tatazca satyapi nAmatve dhyati / ucyate-uktamA(matrA'nvaya-vyatirekAbhyAmarthavattA ekatvAdyabhAvAt syAderabhASaH, yataH "nAmnaH prathamA" [2.2. sidhyati [anvayo'nugamaH sati zabde'rthAvagamaH, vyatirekaH / 31.1 iti yogavibhAgena ekatvAbhAve'pi bhaviSyati / tatheda zabdAbhAve tadarthAnavagamaH ko'sAcanvayo vyatireko vA ? | mapi na vAcyam-AcAryapravRtteranarthakAnAmapyeSAM bhavatyarthavatkRta 25 iha 'vRkSaH' ityukte kazcicchabdaH zrUyate-vRkSazabdo'kArAntaH / tama. yadayam-adhipaoNranarthakayoH "gatArthAdhipari." [3.1.65 sakAraH pratyayaH, artho'pi kazcidutpadyate [ kazcid gamyate - 1.] iti samAsasaMjJAniSedhArtha gatyupasargasaMjJAniSedhaM zAsti mUla-skandha-phala-palAzavattA ekatvaM ca / 'vRkSo' ityukte'pi / iti / naiSa doSaH arthavattvAdu bhavatyeva nAmasaMjJA / nanUktaM kazcicchando hIyate, kazcidupajAyate, kazcidanvayI:-sakAro dyotyArthAbhAvAdAnardhakyam, uktamidam , kevalamayuktam , hIyate, aukAra upajAyate, vRkSazabdo'kArAnto'nvayI artho'pi tathAhi-yasya zabdasya vAcyaM yosaM vA vastu na saMbhavati tasya 30 kazcidU hIyate, kazcidupajAyate, kazcidanvayI:-ekatvaM hIyate vAkyArthe'nupayogAt prayogAnupapattiH syAditi, astyamISAM 70 dvitvamupajAyate, mUla-skandha-palAzavattA'nvayinI; tena manyA- | dyolyo'rthaH, kevalaM yo dyotyo'rthastasya prakaraNAdivazAt saMpratyamahe-yaH zabdo hIyate tasyAsAvartho yo hIyate, yazca zabda upa- yAd niSprayojanatocyate / dhAtUpasargayozca sAdhAraNArthatayA'dhijAyate tasyAsAvarthoM ya upajAyate, yazca zabdo'nvayI tasyAsA- kadyotyA'rthAbhAvAdAnArthakyamatrocyate pUrvAcAyaH, na tu sarvAvarSe yo'nvayIti siddhArthavatteti / syAdetadevama. yadhekaH zabda smanA'rthAbhAvAt / 'nikhajati, pralambate' ityatra hi prakaraNAdi88 ekasminaH niyataH syAt tato yujyata eva tad vaktamA tata | sAmarthyAvagatavizeSAM dhAtunoktA kriyAM dyotayato ni-prazabdau.75 etadyujyeta vaktum ], na caitadasti / tathAhi-bahavo hi zabdA | taddhi kriyAlakSaNaM vastu viziSTaM [vastvaviziSTaM] ni-prazabdAsaMniekArthI bhavanti, yathA-indraH, zakraH, [puruhUtaH ], purandaraH; dhAne'pyanAhitavizeSaM bhavati, yathA-zale nyastaM kSIra zauklyenAkanduH, koSThaH, kusUla iti / ekazca zabdo bahurthaH, yathA-akSAH, viziSTaM ! abhinnaM ] zaGkhAt / yadAha zrIzeSabhaTTArakaH pAdAH,mASA iti / tatra sidhyatvayaMvattA, idaM tu na sidhyati-ayaM | "nemAvanarthako, ki tarhi ? anarthAntaravAcinAyanarthako dhAtunoktAM 10 prakRtyartho'yaM pratyayArthaH / prakRtereva sarve'rthAH syuH, yathA-dadhi, kiyAmAhatustadaviziSTaM bhavati, yathA zaGke payaH" iti / yadyevaM 80
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / - AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAPAvanrnmornrnormannnnnnnnnnnnAvind dhAtunoktatvAt tadarthasyopasargaprayogo na prApnoti, *uktArthAnAma- | hasvaH, yasya tvavayavadvArakaM tasya mA bhUditi / athavA 'klIbe' prayoga:* iti, na-prakaraNAdivizeSAdavagatArthAnAmapi sphuTatarA- vartate yat tasyaivAnupajAtavyatirekasyetyarthaH. vibhaktyantaM copa-40 vagatyarthaH prayogo loke dRzyate, yathA-'apUpau dvau, brAhmaNau dvau jAtavyatirekamiti hrasvatvAbhAvaH / ata eva 'kASThA dhyAyakaH' Anaya' iti / 'apUpau' ityata evAvagate dvitve dvizabdasyApi ityatra hakhatvAbhAvaH, yataH kASThAzabdo'parityaktakharUpa evaM 5 prayogo dRzyate / na cAniyamaprasaGgaH, yeSAmeva hi gatArthAnAM prayogo | kriyAM vizinaSTi, kriyAvizeSakatvAcca napuMsakatvAdhyAropaH, amastu dRzyate ta eva prayajyante na vRkSAtaraH, pAdapaH' iti tathA | lub bhavatyeva, tatra vizeSAnupAdAnAt / vRttau tu upasarjanapadAprayogAdarzanAt / tadayaM vastusaMkSepaH-yathA yAvazabdo vAkyA- nAmarthAntarasvIkArAdanadhyAropitameva mapuMsakatvamiti tatra havaH, 45 ntaraviSayo'nya eva, anyazca yAvakazabdaH, yathA vA 'RSabhaH' | 'senAnikulam' iti| nanu "klIbe" [2.4.97.] ityatra sUtre iti 'vRSabhaH' iti; tathA 'khajati, nikhajati' ityAdayo'pi / / yat tasyeti noktam , satyaM noktam -kevalamAkSiptam 'klImeM 10 tadantra viSaye dhAtorni-prazabdayozca sAhAyakamahIkartavyamiti nAsti | iti saptamInirdezAt , klIbe vartate yacchabdarUpaM tasyeti, anyathA doSa iti; ata eva 'gatArthoM' ityuktaM nAnarthakAviti / yadi tatrApi "napuMsakasya ziH" [1. 4. 55.] ityevaM SaSTyA cA'narthakatvaM syAt tadA kriyAyoge gatyapasargasaMjJAvidhAnAdana- nirdezaM kuryAd iti sarvamavadAtamiti // 27 // 50 kayozca kriyAyogAbhAvAt prAptireva nAstIti pratiSedhAnarthakyaprasaGgaH / kimayaM paryudAsaH-yadanyaddhAtuvibhaktivAkyA, Aho nyA0 sa0-adhAtvityAdi-ucyate viziSTo'tho'neneti 16 svit prasajyo'yaM pratiSedhaH-dhAtuvibhaktivAkyaM neti ? / tatra | bAhulakAt karaNe'pi dhyaNi vAkyam , karmaNi tu pratItameva / arthoM paryudAse 'kANDe, kuDye' ityatra vibhaktyA sahaikA''deze kRte dhA-abhidheyo ghotyazca / tatrAbhidheyaH svArthAdibhedAt paJcathA, pUrvasya vibhaktisadRzasya nAmasaMjJAprasaGga iti pratiSedho vAcyaH, yotyazca samuccayAdiriti / yadvA cakArAdinA chotyasyApi samuccayAdeH prasajyapratiSedhe tu na doSaH, asti patra vibhaktiriti / ucyate samAsAdinA'bhidhIyamAnatvAdabhidheyatvamastItyAha--yotyazcetyAdi-55 paryudAsa evAyam , vidhipradhAnatvAt , prasajyavRttestu niSedha abhidheya iti zeSaH, na kevalaM svArthAdirabhidheyo ghotyazca samuccayA20 pradhAnasvAda. vidhau saMbhavati niSedhAGgIkArasyAyuktatvAd, vAkya dirabhiSaya iti nyaadhH| samuccayAdiriti-AdipadA' 'vA vikabhedagauravAdiprasahAceti / nanu coktam-'kANDe' 'kuSye' ityAdau vAdo' evo'vadhAraNe' ityAdi bodhyam / tathA dyotakAnAM vizeSaNaM prakRti-vibhakyorekAdezasyobhayasthAnaniSpannatvena pUrvasya kArye | nAsti, yathA-'ghaTazca bhavyam' iti / tathA cAdInAM svArtho'pi yotyatayA vidhAtavye pUrvakArya pratyantatvama, parakArya prati ta parAditva- na vAcakatayetyeko'pyabhidheyo nAsti / svarAdInAM tu liGgasaMkhye na60 miSyate. ubhayakArye ca yugapadvidhAtavye neSyate antAdivyapadeza | stH| nanu 'mahan' ityatra vibhaktyamsadvAreNaiva nAmatvaM na bhaviSyati kiM 25 iti, sA ceSA laukikI vivakSA kulavadhariva maryAdA nAtikAmati. dhAtuvarjanena ? satyam-tathApi 'hanti' ityatra dhAtuvarjanAbhAve vibhakteH paryudAse ca vibhaktisadRzasya kAryavidhAnAnnAmatve sati "klIbe" prAktanasya 'han' ityasya nAmale "nAma si " [1.1.21.] [2. 4. 97.] iti hrakhaprasaGgaH / na ca napuMsakatvaM dravyasyaiva iti vyajanadvArA padakhe ca nalopaH syAditi dhAtuvarjanamiti / atha saMbhavati, dravyavAcitvaM ca nAmna eva na vibhaktyantasya, tasya 'vRkSAn' ityatra nakAravidhAnasAmarthyAdeva naluga na bhaviSyati kiM 65 zaktipradhAnatvAditi vAcyam , dvayoH zakti-zaktimatorabhidhAnAda vibhaktivarjaneneti ? satyam-kAMskAn' ityAdau"zaso'tA."1. 30styeva napuMsakArthavRttitvaM vibhaktyantasyApi, naivam-avyayArtha 4. 49.] iti navidhAna caritArthamityatra nalopaH syAd iti / vadalijatvaM vibhaktyantasya / tathAhi-vibhaktyantaM kiJcit sAdhana- | nanu sAdhudhama cUta | nanu 'sAdhurdharma grUte' ityatra vibhaktyantatvAdeva nAmatvaM na bhaviSyati pradhAnaM 'kANDe, kubye' ityAdivat, kiJcit kriyApradhAnaM 'ramate ! ki vAkyavarjanena ? satyam-"pratyayaH prakRtyAdeH" [7.4.115.] brAhmaNakulam' ityAdivat / na caitayorasattvavAcitvAda liGgaprati- | iti paribhASayA bhUdhAtoreva vibhaktyantatvaM na tu samagravAkyasya, tato 70 pAdane sAmarthyamasti vicitratvA bhAvazaktInAm / kiJca-'kANDe vAkyasya nAmale sAdhudhama brUte ityevaMrUpAd vAkyAd vibhaktAvaniSTa35 tiSThataH' ityAdau saMkhyAyAH prAdhAnyAnapuMsakatvasyAyoga itya rUpaprasaGga iti| samAsAderbhavatyeveti--anyathA arthavacchabdarUpasya vayavadharmeNa samudAyakalpanA'tra na jyAyasIti klIbatvAbhAvAd nAmatve vidhIyamAne'rdhavatsamudAyarUpasya vAkyasya prasaGga eva nAsti hattvAbhAvAt pratiSedho na vaktavya eva, ata eva na "klIbe" ki vAkyavarjanena ? satazcaitadeva vAkyavarjanaM bodhayati-samAsAdeH yat tasyetyucyate, tatra sAkSAt tasyaiva yadA napuMsakatvaM tadA samudAyasya bhavatyeveti / nanu adhAtu-vibhaktItyatra paryudAsAzrayaNA-18 darthavata ema nAmatvaM bhaviSyati nArtho'rthanadityanena, satyam-arthara1 'kAryeSu' / diti saMcinidezArtham / paryudAsAyaNe hi kena bharmeNa sAdRzya
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvatti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 28.] c wwwinwww mohnArranAAMANAAAAAAAAAAAAANVAAMAnnanory mAzrIyeta ityapratipattiH syAt , tatazcAnarthakAnAmapi dharmAntareNa rAjAnau tisstthtH| rAjAnau pazya / raajaanH| khiyAm:: sadRzatve nAmasaMzAprasaGga ityAha-arthavaditi / avyutpattipakSA''zrayaNe siimaa| sImAnam / sImAnau tiSThataH, pazya vA / sImAnaH / 'vana' ityAderakhaNDasyaivArthaktvaM na tu tadavayavasya 'can' ityAdernA- | "ni dIrghaH" [1.1.85.] iti diirghH| puM-striyoriti 40 ntasyeti; vyutpattipakSe tu dhAtvarthenArthavattAyAmapi dhAtudvAreNaiva varjana- kim ? sAmanI, yesanI; ghudasvAbhAvAd dI| na bhavati / 5 siddhiriti / nanu gauH' iti vaktavye zaktivaikalyAd 'go' iti kenaci- | kiM punaH pumAn strI vA? liGgam / kiM punastat ? ayam , druktam , tatsamIpavartI ca taduktamapareNa pRSTaH sannanukaroti, tadA tada-iyam, idam iti yatastat pumAn strI napuMsakam iti nukaraNasya nAmasaMzA syAd vA navetyAha-yadetyAdi / anukAye- liGgam / taccArthadharma ityeke, zabdadharma ityanye, ubhayaNeti-varNAvalIrUpeNetyarthaH // 27 // thApi na doSaH // 29 // 45 zighuTa / 1 / 1 / 28 // za0 nyA0-pustriyorityAdi-"pAteDumsuH" [uNA0 10 ta0pra0-jas-zasAdezaH zirbudasaMjJo bhavati / pannAni | 10.1.7 iti pamAna sate apatyaM styAyati garbho'syA:: tiSThanti / pamAni pazya / dhudapradezAH-"ghuTi" [1. 4. | miti vA "strI" [ uNA. 450.] iti aTi nipAta68.] ityAdayaH // 28 // nAt strI, pumAMzca strI ca puM-striyau / alaukiko'yaM nirdezaH, za0 nyA0--zirghaTa iti-'ziH' ityayaM ghuTasaMjJo | anyathA arcyatvAt strIzabdasya prAg nirdeze "striyAH puMso 50 bhavati, sa ca "napuMsakasya ziH" [1.4.55.] etadvihita dvandvAca" [7. 3. 96.] iti samAsAnte strI-puMsayoriti 15 AdezarUpa eva gRhyate / na ca 'apazite' ityatra zedhudasaMjJAyAm nirdezena bhAvyam / anena caitad jJApyate-santi alaukikA "apaH 1.4.88.] iti dIrghatvaprasaGga iti vAcyam, / nirdezAH, yathA-dvandve bartipadAni, 'plakSa-nyagrodhI' ityatra plakSo. *arthavadanarthakayoravato grahaNama* ityarthavataH zizabdasya graha- 'pi dvayarthaH, nyagrodho'pi dvayarthaH,na cAso samAsAdanyatra vyarthaNam , na cAyamarthavAn , ato vibhaktyAdeza eva zirvijJAyate / tvena prayujyata iti; yathA vA "divAzrayaH' ityAdau vRttiviSaya 55 *pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva vA grahaNam* ityAha-jas eva divazabdo'kArAntaH prayujyate, nAnyatreti / auriti pratha20 zasAdeza iti / "padiMca gatau" ataH padeH "atIri-stu meti-nanu kathaM prathamA [sambandhina au ityasya grahaNam 'su-hu0" [ uNA0 338.] iti me tato jasi zasi ca kRte, amuttaropAdAnAd dvitIyAsaMbandhina eva grahaNaM prApnoti ? anubandhanAzottarakAlam "napuMsakasya zi:" [1.4.55.] iti 'anyathA prathamAparigrahArthaM 'syaujasamau' iti vidadhyAt / naivamziH, zakAro'tra vizeSaNArthaH, tena ghusaMjJAyAm "svarAcchI" vyatikramanirdeza eva AvRttyobhayaparigrahaM sAdhayati / tathAhi-60 J1.4.65.] iti nAgame dIrghatvaM bhavati 'padmAni' iti / atra 'amau' dvitIyAyA iti (iti dvitIyAyAH) parigrahaH, 'au-jas' 25'anye vaiyAkaraNAH "ziH sarvanAmasthAnama yA.1.1.92.] iti iti prathamAyAH, anenaiva svarUpeNa syAditi sUtre'vizeSeNa paThito. mahatI sarvanAma[sthAna] saMjJAmArabhante / tathAhi-sarva nAma tiSThatya anyathA'taH pUrva jasaM paThediti, ata eva 'avizeSeNa' ityusminniti sarvanAmasthAnam , tenAnyasmin sarvanAma na tiSThati / ktam / "syaterI ca vA" [uNA. 915.] iti mani sIman / kvacidekadezo nivarttate, tatazca 'upaseduSaH' ityatra iDabhAvaH nanu kara-caraNAdimatI vyaktiH puruSArthopayoginI pumAnityucyate, 65 siddho bhavati / naitadasti, vyaJjanAdilakSaNa iT vyaanAditvani- | | saiva ca stana-kezavatI strIti, tadhaNe ca 'sImA, sImAnau' 30 mittAbhAve svayameva nivartate, yathA-chatranimittA chAyA chtraapaaye|! ityAdAvaprasaGgenAvyAptidoSaparAhatatvAdidamanupapannamiti pRcchatiataH prayojanavizeSAbhAvAladhvyeva ghuTsaMjJA kRteti // 28 // kiM punariti / samAdhase-liGgamiti / hetvAdikamapi liGga tvena prasiddhamiti pRcchati-kiM pumastaditi / ayamabhiprAyaH-- ., nyA0sa0-[zighuTa / 1.1. 28.] etatsUtropari laghu ma tAvad gotvAdivat saMsthAna vizeSa vyaGgyatvaM strItvAdiliGgasya 70 nyAso na dRshyte| sAmAnya-vizeSarUpatAprasaGgAt [jAtivizeSarUpatvaM syAt ], tatazca / paM-striyoH symaujs|1|1|29|| khaTdA-ziMzapA-dAra-puruSa-nabho-manaHprakR(bhR)tiSvaliGgataiva syAd bhinna saMsthAnatvAt / na ca sakRdAkhyAtaM strItvAdilija gotvAdi:-35 ta0pra0-auriti prayamA-dvitIyAdvivacanayoravizeSaNa bat sarveSu strI-pu-napuMsakeSu vyaktyantareSu grahItuM zakyate / atha grahaNam / si am au 2 jas ityete pratyayAH puMline .bIliGge ca ghudasaMjJA bhavanti / rAjA / rAjAnam / / 1karaNa /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 29.] siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / stana kezavattvaM romazatvamubhayorliGgavattvena sadRzatvaM ca strItvaM nena varddhitavyam , apAyena vA yujyate / tatrotpAdaH puMstvam , 40 puMstvaM napuMsakatvaM ca liGgamiti / yadAhuH | pralayaH strItvam , sthitinepuMsakatvamucyate / tathAhi-rUpAdInAM "stana-kezavatI strI syAd romazaH puruSaH smRtaH / / paryAyANAM savanaM prasavaH pumAn , apacayaH styAnaM strI, sAmyAubhayorantaraM yaca tadabhAve napuMsakam // 18 // iti vasthA sthitirnapuMsakam / etAzcAvasthAH zabdagocarA eveti / tatra kazcicchabdaH kenacidekena dvAbhyAM tribhirvA dharmairviziSTamartha : 5 etadapi na saMgacchate, ativyApTyavyAptidoSaduSTatvAt / tathA- | hi-strIveSadhAriNi bhrUkuMse stana-kezavattvAt strItvaprasaGgaH[bhrUkuMsaH | niyama-vikalpAbhyAmAcaSTe, tatra ziSTaprasiddhiH pramANam / loke ca 45 sUte'patyamiti pumAn , styAyati garbho'syAmiti strI, iti strIveSadhArI naTastasya stanakezasambandhAt strItve satyAp syAt ], | kaJadhikaraNasAdhanAvetau, iha tu bhAvasAdhanau / sarvAzca mUrtayaH kezavapane ca triyAH strItvaM na syAt, tadAnI kezaH saMbandhA saMstyAna-prasavaguNAH, rUpAdisaMghAtarUpaM ca ghaTAdi vastu, nadhekAbhAvAt kumAryAzva stanAdisaMbandhasyottarakAlabhAvitvAdatizaye'pi ntena vyatiriktamavayavi dravyamasti / yadyapi anAra[bdha]kAryANAM 10matau vijJAyamAne strItvaM na syAt / nApitagRhAbhidhAyakasyAbhedopa teSAM pUrvAvasthAyAmapratyakSatvAcchandavyavahArAgocaratvam , yadAha-50 cAreNa manuSyAbhidhAyinaH kharakuTIzabdasya 'kharakuTIH pazya' "guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati;" tathA'pi tatpariNAmaityatra tadarthasya lomazatvena puMstvAt "zaso'tA." [1.4.49.] | rUpA lokaprasiddhA rUpAdayo gRhyante, saMpiNDitakhabhAvAH cakSuiti natvaprasaGgaH / khaTTA-vRkSayoH strItva-puMstvayorabhAvAt sattva \carA mUrtizabdenocyante / sarvapadArthavyApitvaM puMstvAdInAM vAcitayA liGgavattvena strI-puMsasahazatvAlliGgasaMkhyArahitasyAsattva utpAdAdipravRttenityatvAt : sAmAnyamapi gotvAdikaM vyaktaravyati- : bhUtasyAvyayAkhyAtArthasyAbhAvAnapuMsakatvaprasaGgaH / na ca sUkSmatvAta riktatvAt pravRttidharmaH, zazaviSANAdAvapyuttarapadArthadvArako liGga-65 khaTvAdau stanakezAderdulendriyairanupalambha iti vAcyam , indriya yoga iti padArthavyApinItvaM pravRtteH, strItvaM strItA puMstvamityAdI daurbalyamapyanupalabdhikAraNaM pramANAntarAvasitavastuviSayamevAbhi saMstyAnAderapi pravRttilakSaNaliGgayogaH / na cAnavasthAprasaGgaH, dhAtuM zakyam , na cAtra kizcidapi tatsadbhAve pramANamasti / atha | vivakSAto vyavasthAsiddheH, lokavyavahArAnuyAyinI ca.vivakSAAdityagativat sadapi nopalabhyate iti cet, naivam-tatrAdi ''zrIyate na tu praayoktrii| taduktaM hariNAtyagateranupalabhyamAnatve'pi dezAntaraprAptilakSaNena kAryeNAnumIyamAnatvAt sattvamupapadyate / evaM tarhi khaDAdau AbAdeliikAryasya "saMnidhAne nimittAnAM kiJcideva pravartakam / darzanAt tadanumAnamastu / atrAbhidhIyate-AdityagatyanumAne | yathA takSAdizabdAnAM liGgeSu niyamastathA // 19 // dezAntaraprAptiH prAmANikI satI liGgaM bhavati, iha tu talliA- bhAvatattvadRzaH ziSTAH zabdArtheSu vyavasthitAH / kharUpaviviktakhadAdivastuviSayeNa pratyakSeNa liGgAbhAvanizcaya- | | yadyaddharmagatAne(ddharme'tAme)ti liGga tat tat pracakSate" // 20 // OMkaraNe (degkAriNA) virudhyate, itaretarAzrayatvaM ca-sati AbAdI ___ tasmAcchiSTalokAlliGgasya pratipAdane vyavasthA'numantavyeti / lizAvagamaH, sati ca liGge AbAdaya iti / tathA 'taTaH, bhrasAdiSu tu stana-kezalakSaNaliGgAnabhyupagama evaM parihAraH 165 taTI, taTam' iti kAryadarzanAta sarvaliGgaprasaGgaH, na ceka-paSyastArakA nakSatram' iti zabdAnyatvAllijhAnyatvam, eka smin dravye sarvaliGgatvaM yuktaM virodhAt , strI-puMsasadbhAve ca napuMsa- sminnevArthe utpAdAdisadbhAvAt / tathA 'kuTIraH' iti katvaM na syAt, 'tadabhAve napuMsakam' iti vacanAt , tasmAd rephasyASayavasyopajanane'vayavAnyatvAcchabdAnyatve liGgabhedaH, vaiyAkaraNaiH khasiddhAntaH kazcidAzrayitavya iti / punaH samAdhatte- yadAha--"ekArtheSu zabdAnyatvAt" iti / ekarUpeSu tu samAayamiyamida miti-lokastAvacchiSTaprayogAnusArI kvacidaya- nArtheSa taTAdiSu zandeSu yadA yasya yasya dharmasyotkalitarUpatA 70 miti prayaGke-ayaM ghaTa iti, na tatreyamidamiti vA, kacidiya-viyate tadA tata talliGgamiti / yadyapyavicAritaramaNIya liGgamiti prayuGkte-iyaM kuTIti, na tatrAyamidamiti vA, tathA [kacid] | mAzritya vaktAraH zabdAnucArayanti zrotArazca pratipadyante, idaM kuDyamiti prayuGkte, na tatrAyamiyamiti vA / tatra yata utpAda-tathA'pi vastutattvanirNayArthamidamucyate / taca liGgamarthadharma 35 pralaya-sthitilakSaNAtU khabhAvAdayamiyamidamitizabdo vyavatiSThate / iti kecit / tathAhin-ghaTAdizabdasya yadabhidheyaM tacchravaNa sa tacchabdavyavasthAhetuH svabhAvo liGgam / ayamabhiprAya:- janmanA vijJAnena viSayIkriyate, tasya tadanvaya-vyatirekAbhyAma-75 pratilakSa( tikSaNaM utpAda-pralaya-sthitidharmANaH sarve bhAvAHbhyapagatAtmano dharmaH khabhAvo liGgam / yadyayaM abhidhAnadharma pUrvakhabhAvAtivRttyA svayamevottarIbhavantaH kumbhAdayo dRzyante, evAGgIkriyate tadA guNavacanAnAmAzrayato liGgopAdAnamanupapannaM nahi kazcit svasminAtmani muhUrtamapyavatiSThate, varddhate ca yAvada- sthA, 'zuklaH paTaH, zuklA zATI, zukla vastram' iti, nahi zabdAnu0 -
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 gRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsaMsaMvalite | zuklAdizabdAnAM paTAdizabdasvarUpamAzrayaH, tadanabhidhAnAd, artho lebhirabhidhIyate, tatraiSAM taliGganiyamAnupapattiH; abhidheya dharme tu yat paDhAdizabdairabhidhIyate tadeva zuklAdizabdairiti tattaliGgavyavasthopapadyate ityarthadharmatvamasyA'' zrIyata ityAha tacce5 tyAdi / zabdadharma ityapare / tathA[hi ] - zabdapratItyanvayavyatirekAnugAminI liGgapratItirliGgasya zabdadharmatAM gamayati / yaddhi yatpratItyanvayavyatirekAnugAmipratIti tat taddharmaH, yathA padapratItyanvayavyatirekAnugAmipratItiH zuklo guNa iti; na cArthe pratIyamAne puMstvAdiliGgapratItiH kasyacidasti / 10 puliGgAdivyavahAro'pi zabdaviSaya eva puliGgo'yaM zabda ityAdi, guNavacanAnAmapi zuklAdInAM svadharmaH puMstvAdi liGgam, parameteSAmatra puMstvamatra strItvamityAdiliGgakArikAyAM prati padapAThe gauravaM syAditi paTAdizabdagataM liGgaM tadabhidheye vastunyupakalpya tadddvAreNa guNavacanAnAM lAghavArtha liGgakalpanA 15 kriyate, yathA- vAkye padAnAmarthaH parikalpyate tatrApi hi padAnAM kevalAnAM loke prayogAbhAvAd vAkyamevArthavat tatra ca prativAkyaM vyutpattyasaMbhavAt sAdRzyAdanvayavyatirekI kalpitAvAfree veg padArthAvasthAnaM kriyata ityata Aha- zabdadharma ityapare iti / tatra pakSadvayasyApi nirdoSatvAdubhayapakSaparigraha 20 eva jyAyAnityata Aha-ubhayathA'pi na doSa iti // 29 // svarAdayo'vyayam / 1 / 1 / 30 / / ta0 pra0 - svarAdayaH zabdA avyayasaMjJA bhavanti / svaH sukhayati / ehi jAye ! svA rohAva / svaH saMjAnIte / svaH spRhayati / svarAgacchati / "chAyeva yA svarjaladherja 25 zreSu" / svarvasati / antaryAmi / antarvasati / 'atyuccaisau, bhratyucaisaH' ityatroccairatikrAnto yastadabhidhAyakasya pUrvapadApradhAnasya samAsasya saMbandhI syAdinoMccaiH zabdasya, tena "avyayasya" [ 3. 2. 7.] iti lup na bhavati, paramoccaiH, paramanIcaiH' ityatra tu uttarapadArthapradhAnatvAt samA30 sasyAdhyayasaMbandhyeva syAdiriti bhavatyeva / bhanvarthasaMjJA zveyam- 'avyayam' iti [ tena ] liGga-kAraka-vibhakti mAnAve'pi na nAnArUpatAM pratipadyata iti, yaduktam [ pA0 1. sU0 30. ] astam, divA, doSA, hyas, zvas, kam, zam, yos, mayas vihAyasA, rodasI, om, bhUs, bhuvas, svasti, samayA, 40 nikaSA, antarA, purA, bahis, avas, adhas, asAmpra tamU, addhA, Rtam satyam, iddhA, mudhA, mRSA, vRthA, vRSA, mithyA, mitho, mithu, mithasa, mithus, mithunam, anizam, muhus, abhIkSNam, maGkSu, jhaTiti, uccaisa, nIcais, zanais, avazyam, sAmi, sAci, vizva [ca], 45 anvakU [ca], tAjakU, drAk, ssrAk, Rdhaka, pRthaka, cikU, hirukU, jyok, manAka, Ipat, joSam, jyoSam, sUSNIm, kAmam, nikAmam, prakAmam, aram, varam, param ciram, bharAt, tiras, manas, namas, bhUyas, prAyas, prabAhu, prabAhuka, prabAhukam, Arya, ilam, Arya- 50 halam, svayam, alam, ku, balavat, atIva, suSThu, duDu, Rte, sapadi, sAkSAt san, prazAn, sanAt, sanat, sanA, nAnA, vinA, kSamA, zu, sahasA, yugapat, upAMzu, puratas, puras, purastAt, zazvat kuSit (da), bhAvis prAdus, iti svarAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham tenA- 55 nyeSAmapi cAdiSUpAttAnAmanupAttAnAM ca svarAvisadharmaNAmavyayasaMjJA bhavati / svarAdayo hi svArthasya vAcakA na tu cAdivad dyotakA iti / avyayapradezA:- "adhyayasya" [ 3. 2. 7.] ityAdayaH // 30 // S "ect triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / 35 caneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam" // 5 // amvaryAzrayaNe ca svarAdyadhyayamavyayaM [ svarAdi zravyapam - adhyayaM ] bhavatIti svarAdervizeSaNatvena tadantavijJAmAt paramoccaiH paramanIcairityAdAvapyabhyayasaMjJA bhavati / svara, antara, sanutara, puna, prAva, sAyam, naktadra, za0 nyA0 - svarAdayetyAdi - khar AdiryeSAmiti bahu- 60 zrIhiH, avayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthaH / *vizeSyAsaMnidhAnenApi padasaMskAro bhavati iti nyAyavyutpattyartha 'svarAdayaH' iti puMsrA nirdezaH "AkRtigrahaNA jAtiH" iti vat, anyathA tu gRhyate'nayeti grahaNIti syAt / na ca liGgasarvanAmanapuMsakena nirdezaH prApnoti ? kharAdizabdA''rabdhatvena 65 tatsamudAyasya pUrvaM buddhAvupArohAd / 'avyayam' ityekavacananapuMsakena nirdezaH *abhidheyavizeSanirapekSaH padasaMskArapakSo'pyasti * iti jJApanArtham / tatra hi padAntaranirapekSe saMskriyamANe napuMsakaM liGgamarthanAma prApta ekatvaM ca vastvantaramirapekSatvAt sannihitatatrabhAvino bahiraGgasyAzrayastra saMbandhinyau liGga-saMkhye na 70 bhavataH, evaM ca "AkRtigrahaNA jAtiH 0 " iti siddhaM bhavati / yadA tu vAkyasaMskArapakSastadA''zrayavizeSasya pUrvameva prakrame vizeSaNAnAmapi tanniviviSTatvAt tadgatayorliGga-saMkhyayogo bhavati / sarvatra ca laukikaH prayogaH prAmANyenA''zrIyata ityanavasthA'pi na bhavatIti / 'khara' ityataH seravyayatvAd "avya- 15 yasya" [ 3.17.] iti lup / "sukhaN tatkriyAyAm" "surAdibhyo Nic" [ 3.4 17 ] iti Ninti "ataH "
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / [4. 3. 12. ] ityalope tivi zavi ca sukhayati / "iMNk | ke'pi nAnAtvAbhAvaH, ekatvAdInAmapyarthAnAmabhAvAd vacane'pi gato" AGapUrvAdataH paJcamyA hI "avarNasya." [1.2.6.1 naanaatvaabhaavH| tadevaM yAnyasattvabhUtArthAbhidhAyInyavyayAni teSAM ityatve phi| "janaici prAdurbhAve" ataH "ruzi-jani-puNiH0" | liGga-kArakaikatvAdibhirayogAd tiSAM] dravyadharmavAta, sattvavA[uNA0 361.] iti ye "ye navA" [4.2, 62.] ityAtve ! cinAmapi zabdazaktisvAbhAvyAd yuSmadasmadolijheneva tadayo5"At" [2.4. 18.] ityApi Amanye sau "edApaH" / gAt, na vyeti nAnAtvaM na gacchati sattvadharmAnna gRhNAtItyanva-45 [1.4.42.1 ityetve jAye! iti| "ruhaM janmani" ityataH / rthasiddhiH / khoktameva draDhayati-yaduktamiti-ayamarthaH-'avyapaJcamyA Avavi zavi "laghorupAntyasya" [4. 3. 4.] iti | yam' iti mahatI saMjJA kriyate, saMjJA ca nAma laghIyastat kartaguNe ca rohAvaH, pUrvatra ca "ro re lug dIrghazca0" [1. 3. vyamidam , lAghavArthatvAt , saMjJAkaraNasya cAtra mahattvasyedaM prayo 41. 1 iti raloye vA rohAva / "spRhaNa IsAyAm janam, yadanvathoM satI svarAdivizeSyamavyayaM saMri 10 ityataH curAditvANici akAralope tivi zavi spRhayati] avyayaM kharAdi avyayasaMjJaM bhavatIti / nanu kathamekena yatnenobhayaM 50 ["gamlaM gato" ityata ApUrvAd vartamAnAtivi zavi] "gami- | labhyam , tathAhi-anvarthatve vijJAyamAne'rthapAratatryamApadyamAnaH pad" [4. 2. 106.] iti chatve "kharebhyaH" [1. 3. zabdo na zabdakharUpAdhiSThAno bhavatIti saMjJA na labhyate, athA30.] iti dvitve "aghoSe prathamaH" {1.3.50.] iti | rthanirapekSasvarUpAdhiSTAna evaM saMjJAtvamApadyate na tarhi tasya vizeprathamachasya carave Agacchati / chAyeti-[ana truTitamA- (Sya tvamiti, anocyate-loke hi dvividhA saMjJA-naimittikI 15 bhAti / eteSu svaHzabdAd yathAyogaM vibhaktiH / iha svarAdInAM / pAribhASikI ceti, tatra yathA 'kRSNa' iti saMjJA sati kRSNaguNe 55 tadantAnAmavyayakAryasya vidhi-pratiSedhadarzanAt tadvizeSaM darza- kriyamANA nimittaprayuktA naimittikI, yathA--vAsudevasya, asati yitumAha--atyuccaisAviti-ucairatikrAntAviti zaktipradhA- | tu pAribhASikI, yathA-kazci(kasyaci)d gaurasya / evaM sati nAnyAyavyayAni vRttiviSaye zaktimatpradhAnAni bhavanti. yathA | saMjJAkaraNakAla eva viziSThasya saMjJAkaraNAt tannimittazUnyasya doSAmanyamahariti, tata uccaiHzabdasya prakriyAyAM dvitIyAntasya nivartitatvAt pazcAd guNAbhidhAnena rUDhirUpeNaiva pravRttAvapi 20 samAse atyubaisAviti / "avyayasya" [3. 2. 7.] ityavya- viziSTasyaiva pratipattirna nAnAgamanamiti / nanvevaM svarAdigraha-60 yasaMbandhinaH syAde bucyate, atyuccaisAvilyAdau ca yatropasarjana- | gamapanIya 'aliGgasaMkhyamavyayam' iti kartavyam , evaM ca itakharAdhanto bhavati tatrAvayavo'vyayaM na samudAyastasya, avyayA- re'pi yogA na kRtA bhavanti, anenaiva siddhatvAt / nanvevamapIntasamudAyo hyayamuJcaratikAnto yastamatikAntamAha noccararthama. taretarAzrayatvAdaprasiddhiH, tathAhi-satyaliGgA'saMkhyatve saMjJayA tasyopasarjanavAda, atikrAntasya ca liGga-kAraka-vibhakti- bhavitavyam , saMjJayA cAliGgA'saMkhyatvaM bhAvyate, taditare. 25 saMkhyAvizeSopAdAnAdavyayayogitvam, vakSyamANayuktyA vA'vyaya tarAzrayaM bhavati, itaretarAzrayANi ca [kAryANi na prakalpante / 65 syAvyayatvamucyate, samudAyasya cAyama "nAmnaH prathamaika-dvi- nedaM vAcanikam-aliGgatA asaMkhyatA c| kiM tarhi ? svAbhA- . bahI" [2. 2. 31.] iti syAdi vayavasyAvyayasya iti vikametat / tadyathA-samAnamImAnAnAM cA'dhIyAnAnAM ca lub na bhavatItyAha-uccairityAdi-pUrvapadArthazca samudAyArthaH / kecidathaiyujyante, apare na, na ca kazcidarthavAniti saMvairarthavabhiarthadvArakazca saMbandha iti syAdyutpattiH samudAyAdeva / 'para. bhavitavyam , navA kazcidanarthaka iti sarvairanarthakairbhavitavyamiti 30 moccaiH, paramanIcaiH' ityatra ta iti-tuzabdo vizeSaNArthaH / tatra kimasmAbhiH katuM zakyam ,svAbhAvikametat ] / iha lauki-70 pUrvasmAdatra vizeSa dyotayati-paramoccairityAdau yatrAnupasarjanakharA katvAdaliGgasaMkhyAsvasya nAstItaretarAzrayateti; maivam-artho'pi - yanto bhavati tatrAvayavaH samudAyazcobhayamapyavyayaM bhavatyeva, kaizcit [tadyotakavibhaktilopa zAstrAdevAnugamyata itItaretarAsamAsasyottarapadArthapradhAna tvA]lliGgAdivizeSAnupAdAnAcca ityavya- zrayatvAdayuktam / astu tarhi prayoge'zrUyamANavibhaktizabdo' yasaMbandhyeva syAdiriti bhavatyeva lupa, evakAreNA'navyayasaMjJAM vyayam / na ca dadhi madhviti prayogo(ge)'zrUyamANavibhaktitvA36 nirAkaroti / nanu sUtre vizeSasyA'bhUyamANatvAliGgAdivizeSAnu datiprasaGgaH, 'dani' ityAdau vibhaktizravaNAt / nanvatrApItareta-15 pAdAne svarAdayo'vyayasaMjJA bhavantIti kuto'vagamyate ityAha- | rAzrayaM bhavati, itaretarAzrayaM ca na kalpate, tadapyayuktamanvarthasaMzAcetyAdi-cazabdo yasamAdarthe / anyartha darzayati- vRddhavyavahArAdeva zabdArthasaMbandhAvagamAd ekatvAdinyavahAravadalineti-tatra livizeSapratipAdane sAmarthyAbhAvAlileSu nAnA-liGgAsaMkhyatvamapyavyayArthasyAvagamyate, tathAhi-idaM tAvadayaM praSTa tvAbhAvaH, tathA yAni sAdhanapradhAnAnyavyayAni teSAM zaktyanta- vyaH-'yadyapi tAvadu vaiyAkaraNA vibhaktilopamArabhamANA avi40 rAnAvezAna kiyApradhAnAnAM ca zaktisaMbhavAsiMbandhAbhAvAt kAra- bhaktikAn zabdAn prayuja te vaiyAkaraNebhyo'nye manuSyA: 80
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 30] - aarunmnmarrion kathaM te'vibhaktikAn zabdAn prayuJjate' iti ?, [nanvavaiyAkaraNaiH kharAdInA cAdiSveva pATho nyAyyaH, naivam-cAdInAmasattvavaca-40 saMkhyAyA ajJAnAdeva tadvAcakavibhaktirna prayujyata ityata Aha-] nAnAmavyayasaMjJA; svarAdInAM sattvavacanAnAmasattvavacanAnAM ca, abhijJAzca punalaukikA ekatvAdInAm [arthAnAm ] 1 atazcA- tathAhi-vasti vAcayati, svaH pazyatIti(zyeti) kriyAsaMbandhe'nebhijJAH-anyena hi vasnena mUlyena] eka gAM krINAti, anyena | kazaktidarzanAt sttvvaancitvmvsiiyte| kiJca yadi cAdiSveva 'dvau, anyena trIn / abhijJAzca na ca prayuJjate, tadetadevaM saMha- | kharAdInAM pAThaH syAt tatazca "cAdiH svaro'nAG' [ 1. 2. zyatAma-artharUpamevaitadevajAtIyakaM yenAtra vibhaktirna bhavatIti, 36.] ityeSAmapi sandhipratiSedhaH syAt / svariti-supUrvA-45 vibhaktyartha-kiyApradhAnatvAdavyayAnAmiti / tathA taddhitA api | darteH "soratelaka ca" uNA. 946. 1 ityari dhAto ki kecid vibhaktyarthapradhAnAH 'tatra, yatra' ityAdayaH, kecit ca, saratervA vici guNe ca svara khargaH / "ama gatau" "Sana kiyApradhAnAH 'nAnA, vinA' ityAdayaH, "vi-nambhyAM nA- | bhakto" "pUrA pavane" ebhyaH "pU-sanyamibhyaH puna-sanutA10 nAmo0" [pA0 5.2.27.] iti paravacanAt / zabdazakti- | ntAzca" [uNA0 947. ] ityAri 'anta-sanuta-puna' Adeze khAbhAvyAca ekasminnevArthe vidhIyamAnayoH "Tastulyadizi" | ca antara, sanatara madhya-kAlavAcI [antarmadhye, sanutaH 50 [6. 3. 210.] "tasiH" [6. 3. 211. ] ityaNa tasyo- kAlavAcI], punar-bhUyo'rthe / "prAdaterara' [ uNA0 945.] bhinnadharmatvam / tatra pailumUlamiti dravyaM [pIlamUlasamAnadika / iti [ prapUrvAd ] aterari prAtar prabhAte / "SoMca antasthitamiti hi tatra bodhaH ] prAdhAnyenAbhidhIyate, pIlumUlata iti | karmaNi" ataH "sthaterNit" [ uNA0 936. ] ityAmi "Ata ta dravyopasarjanastatIyArtha iti tasya sAdhanapradhAnatA [vyopa- | aiH kaDacI 4.3.53.1 ityatve AyAdeze ca sAyama sarjana iti-tasipratyayAbhidheyadravyopasarjanaH prakRtyabhidheyastRtI- | dinAvasAnam / "na(Na zauca adarzane" ityataH "nazi-nUbhyAM 55 yArtha ityarthaH, tRtIyArthazca tatra sAhityam , pIlamUlenaikadik | nakta-nUnI ca"[ uNA. 935. ] ityami nakkAdeze ca naktam pIlumUlataH, ekadiksthapIlumUlasAhityamityarthaH / anye tu- rAtrau / bahulavacanAdasyatestami astam nAze, yathA-astaM gataH pIlamUlena samAnadizItyarthakamadhikaraNazaktipradhAnaM pIlumUlata savitA / divyateH "divi-puri-vRSibhyaH kit" [uNA0 599.] 20 ityAhaH, iti nAgezaH / na caitayorarthayorliGga-saMkhyAyogo'sti, / ityA pratyaye divA ahani / "duSaMca vaikRtye" ataH "sani tadabhAve vibhaktyabhAvAditaretarAzrayAbhAva(vaH) syAt, etadevaM | kSami-duSeH" [ uNA0609.] ityApratyaye guNe ca doSA 60 yadyanyayAnAM dvaividhyameva syAt tathAhi-'kiJcidavyayaM kriyApradhA- | rAtrI paryuSite ca / "ohAMka lAge" ataH "pA-hAkbhyAM payanam , kicit sAdhanapradhAnam ; anyat tu nApi kiyApradhAnam, hyau ca" [ uNA0 953.] ityasi hyAdeze ca hyas ananta nApi sAdhanapradhAnam , yathA khaH pshy(shye)ti| 'lohitagaGgaM / rAtItadine / "zvasak prANane" bAhulakAt Dilsasi zvas ana25 dezaH' ityavyayIbhAvasyApyavyayatvaM pratiyanti kecana iti / yadAha | ntaramAgAmidine / "kamUGa kAntau" "zamUca upazame" AbhyAm zrIzeSAhiH-"svarAdInAM punaH sattvavacanAnAM cAvyayasaMjJA" iti, "gami-jami-kSami-kami-zami-samibhyo Dit" [ uNA. 937.]65 tasmAd yathAnyAsamevAstu "kharAdayo'vyayam" iti / nanu bhava ityami kam udakamAkAzaM ca, zam sukham / "ya uparame" tvevaM tathA'pi saMjJAvidhau tadantavidhipratiSedhasya jJApitatvAda ataH "yami-damibhyAM Dos" [uNa01005.] iti Diyosi *nAmagrahaNe na tadantavidhiH* iti pratiSedhAca kathaM tadantasya / yos viSayasukham / "mayi gato" "as" [uNA. 952.] 30 'paramoccaiH' ityAdau saMjJetyAha-anvarthAzrayaNe ceti, | ityasi mayas sukham / "ohAMka tyAge" ato vipUrvAta ayamarthaH yadanvarthasaMjJAkaraNAdU dvitIyamupasthApitamavyayamiti. | "samiNa-nikaSibhyAmAH" [ uNA. 598.] iti bAhulakAdA-70 tadvizeSyatvena vijJAyate, tasya svarAdivizeSaNatvena, tatazca | pratyaye yasAgame ca vihAyasA antarikSe / yathAkathaJcid "vizeSaNamantaH" [7.4. 113.7 iti nyAyAta tadantavi- vyutpatsiriyaM varNAnupUrvAniAnAthoM, evamanyatrApi / rudeH "ta jJAnAt kevalasya vyapadezivadbhAvena 'paramoccaiH' ityAdAvapi stR-tandri-tathyavibhya I:" [ uNA0 771. ] iti bahuvacanAd 35 saMjJA vijJAyata ityarthaH / nanu kharAdau kiJcicchaktipradhAnaM kiJcit | Ipratyaye asAgame ca rodasI dyAvA-pRthivyau / avateH "avekriyApradhAnam , tathAhi-uccaiHprabhRtInAM saptamyarthavRttevibhaktyartha- | maH" [ uNA0 933. ] iti me "mavyavi-tri-vi." [ 4.1.75 pradhAnatA, hiruk-pRthakprabhRtInAM kriyAvizeSaNatvAt kriyA'rtha- 109. ] ityUTi guNe ca om brahmaNi abhyAdAna-pratiznavaNApradhAnatA, upapannazca kriyApadamantareNApi kriyApadAkSepAt 'pRthA 'bhimukhIkaraNeSu ca / "bhU sattAyAm" ityataH "mithi-rajyuSidevadattaH' ityAdi pryogH| zakti(kteH) kriyAyAzcAsatvarUpatvAt , tR-za-bhU-vaSTibhyaH kita" [ uNA0 971, 1 ityasi uvAdeze
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1...sU. 30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 45 " pRSodarAditvAdakAralopeca bhUsa, bhUvasUyathAkramaM nAga-manuSya- bhiikssnnye| abhipUrvAd "IkSi dazene" ataH "bhrUNa-tRNa-guNa."40 lokavAcakau / supUrvAt "asak bhuvi" ityataH "sorasteH zit" [ uNA0 186.] iti Ne nipAtanAd mAgame abhIkSNam [uNA0 650.] iti tipratyaye svasti avinAzanAma [ka- punaH punarityarthaH / "Tumasjot zuddhau" "masjISyazibhyaH suk" lyANam ] [ sampUrvAt 'iMNk gatau' ityasmAt nipUrvAt 'kaSa [uNA. 826.] iti suki, "masjeH saH" [4. 4. 11..] 5 hiMsAyAm' ityasmAcca ] "samiNa-nikaSibhyAmAH" [ uNA | iti nAgame bAhulakAca nasya lopAbhAve ca maja "jhaTa saMghAte" 598.] ityAkAre guNe ca samayA, nikaSA sAmIpye / antaM | ataH "zu-jJA-yaji-papi-padi-vasi-vitasibhyastiH"[uNA0646.] 45 rAtIti "Dit" [ uNA0 605.] ityApratyaye antarA iti bahuvacanAt tipratyaye bAhulakAdiTi ca jhaTiti zaighyArthAvinArthe madhye cAdheyapradhAne / "purat agragamane" "divi-puri0" | vetau / nyutpUrvAt "aJcaga gatau ca" ityammAt ] "nyuyA [uNA0 599.] iti kilyApratyaye purA bhUta-bhaviSyatparIpsA- | madheH kakAkaisaSTAvaca" uNA0 10.3.] iti kilaisi "acca 10 cirantaneSu / "bahuG vRddhau" "bahi-herna luk ca" [ uNA. prAga dIrghazca" [2.1.104. ] iti cakArAdeze yathAyogaM - - 990.] iti isi vahis asaMvRte pradeze / aveH "avervA" | dIrghatve ca "aco'nAyAma" [4. 2.46.1 iti nalope 50 uNA. 961. 1 ityasi vikalpena dhAdeze ca avas yahi- uccaisa utkRSTArthe saptamyarthapradhAnaH, tRtIyArthazcetyeke, nIces rathai, adhama sAmIpyAdau / namaH saMprapUrvAt tameH "gami-jami- | avkRsstt|[shmpuurvaat 'NIMga prApaNe' ityataH] "zamo niyoM kSami-kami-zami-samibhyo Dit" [uNA0937.] iti bahuvaca-Desa maluka ca" [uNA. 1004. ] iti zanaisa kriyA15 nAd Dityami nipAtanAt samo dIrghatve "najat" [3.2.125.] mAnthe / avapUrvAt iyAyateH "gami-jami-kSami0" [ uNA0 . iti no'kAre ca asAmpratam anaucitye / vismitArthAd- | 937.] ityatra bahuvacanAd Dityami avazyam Avazyake / 55 pUrvAd dadhAterDityApratyaye addhA avadhAraNa-matyatizayayoH / "SoMca antakarmaNi" ataH "nI-sA-ya-ya-zrI." uNA0687 "ka gato" ataH "zI-rI-bhU-dU-mU-ghR-pA0" (uNA0201.] : iti mau sAmi arddhama / "pacci secane" "ataH kami-vami." iti kiti te nipAtanAd mAntatve Rtam zuddhI / "asaka uNA0 618.1 ityatra bahuvacanAd Niti ikAre upAntya20 bhuvi" ityataH "zikyAsyAvya-madhya-vindhya." uNA0364.] | vRddhau sAci tiryagartham / vipUrvAt suvateH vipi "upasargAt * iti yapratyaye nipAtanAt satAdeze ca gaNapAThAd mAgame ca suga-suva." [ 2.3.390.] iti Satve vidhUH, tatpUrvAdacate- 60 satyam prazna-pratiSedhayoH / itpUrvAd dadhAterDilAkAre iddhA! barbAhalakAdoNAdike kvipi viSvaka [viSvac ] nAnAtvam / prAkAzye / "muralaMtI mokSaNe" ataH"muci-khadeva ca" [uNA. anupUrvAdaccheH pUrvavat kvipi anvaka [anvac ] pazcAdarthe / 6.2.]iti kityApratyaye dhAdeze ca mudhA ninimitta-prItikara- "tyaja hAnI" "gato" "laM gatI" ebhyaH "drAgAdayaH" 25 nnyoH| "mRSIca titikSAyAm" ataH "divi-puri-RSi-mRSibhyaH uNA0 780.7 iti kiki nipAtanAtU yalopa(pAss)tvAdau - "kit" [ uNA0 599. ] ityApratyaye mRSA anRtam / "vRkU kRte tAjak zIghrArthe, drAkU zaiSThye, snAk evArthe / "RdhUc 65 secane" mRSAvad vRSA prabalamityarthaH / "mithaga medhA-hiMsayoH" | yuddhau" "prathiSa prakhyAne" ityAbhyAm "Rdhi-pRthi-bhiSibhyaH ataH "vR-mithi-dizibhyastha-ya-TyAzcAntAH" [ uNA0 6.1.] kin" | uNA0 874.] ityaji nipAtanAt katve RdhakU iti kilyApratyaye yAgame ca mithyA anRtm| mitherbAhulakAtU | viyoga-zIghrAnvita-sAmIpyalAbheSu, prathaka viyoge| dadhAteogA30 kityokAre mitho rahaHsahArthayoH / mitheH "pR-kA-hRSi0"! ditvAt kiki dhik nindArthe / "hiMTa gati-vRddhayoH" "jyuk [ uNA0 729: ] iti kityukAre mithu svAGge / mitheH | gatau" "manica jJAne" ebhyo drAgAdinipAtanAt kiki hiruk70 "mithi-raJjyuSi0" [ uNA0 971.] iti kityasi mithas viyoge, jyoka zIghra-saMpratyarthayoH, manAka ISadaprAptayoH / vijana-viyogetaretarArtheSu / mitheH "muhi-mithyAdeH kit" "iSi gatyAdau" ataH "saMzca de'hatsAkSAdAdayaH"[uNA0882.] [uNA0 100..] iti kityusi mithus saMgame / mitheH iti nipAtanAt kati ISat alpe / "juSaiti prIti-sevanayoH" 35 "pizi-mithi-zudhibhyaH kit [ uNA0 290.] iti kityune | ataH "soreteram" uNA0 934.] iti bAhulakAdami joSam nipAtanAd mAntatve mithunam strii-puNsyuge| naJ-nipUrvAn asyApyokArAt prAg yAgame jyoSam, "tUSa tuSTI" ataH 75 zameH "gami-jami-kSami." [ uNA0 937.] iti Disami! "tUperIm No'ntazca" [ uNA0 940.] iti Im NAgame ca pratyaye anizam nirantare / "muhauca vaicitye" ataH "muhi- tUSNIm ete trayo'pyavyAharaNe / "kamUG kAntau" ataH pUrvamithyAdeH0" [ uNA0 1000.] iti kityusi muhusU A-. vadami kAmam nipUrvAd nikAmam prapUrvAt prakAmam eveM
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghumyAsa saMvalite [pA0 1. sU0 30.] | tulyayoH / "vana bhakto" ataH "gR-pU-durvi-dhurvibhyaH kipU" 40 ugA0 143. ] iti bahuvacanAt kipi bAhulakAd dIrghatvAbhAve san paritrANe / prapUrvAcchameH pUrvavat kvipi upAntyadIrghatve gaNapAThAnmakArasya nakAre prazAn cirantane / "na bhaktau" ataH "saMzca dve hatsAkSAdAdayaH " [ uNA0 882. ] iti kati pratyaye nipAtanAt pratyayA'kArasyA''kAre sanAt hiMsA- 45 yAm / asyaiva kati sanat, "samiNa-niSibhyAmAH" [ uNA0 598.] iti bAhulakAdApratyaye sanA [ca] nitye / na Anayati tAdAtmyamiti DityApratyaye nakhAditvAd nAnA pRthagbhAve / vinayati niSedhati vidhimiti DityApratyaye vinA yogapratiSedhe / "kSamoSi sahane" ataH "sani kSami-duSeH " [ uNA0 604 . ] 50 ityApratyaye kSamA sahane / "zubhi dIptI" ataH "zubheH saca vA" [ uNA0 743. ] iti DityukAre zu pUjAyAm / sahapUrvAt sAhe: "Dit" [ uNA0 605. ] iti DityAkAre sahasA atarkite / yugapUrvAt paderbAhulakAdauyAdike vipi yugapat kriyAsamabhihAre sahArthe ca / upapUrvAd " azauTi 55 vyAptau " ataH "azerAnno'ntazca" [ uNA0 719.] ityupratyaye nAgame ca upAMzu zanakairvacane / purapUrvAt tasyateH kvipi puratas, "pRz pAlana- pUraNayoH" ataH "mithi-rajyuSi-tRpU-zu-bhU-vaSTibhyaH kit" [ uNA0 971.] ityasi "oThyAdur" [ 4.4. 117.] ityuri puras etAvaprato'rthe / puNAteH 60 "saMvahatsAkSAdAdayaH " [ uNA0 882. ] iti kati pratyaye purastAd nipAtyate, prathame puro'rthe ca / "zaza plutigatau" ataH "saMzvadvehatsAkSAdAdayaH" iti kati pratyaye vAgame ca zazvat nile punaH punararthe ca yathA- 'zazvad vakti kuzikSitaH ' iti / kupUrvAd videH vipi kuvid yogaprazaMsA 'stibhAveSu / 65 " ava rakSaNAdiSu" ataH "averNita [ uNA0 995 ] iti isi " Niti" [ 4. 3. 50. ] iti vRddhau ca Avis prAkAzye / prapUrvAd "adaM psAMk bhakSaNe" ataH "ruvartio" [ uNA0 997 ] ityusi prAdus prAkAzye nAnayapi, yathAharerdeza prAdurbhAvAH, daza nAmAnItyarthaH / itizabda evaMprakAre, 70 evaMprakArAH svarAdayaH, na svetAvanta evetyarthaH / nanu kimatra nibandhanam ? vizeSasyAnirdezAt itizabdasya ca parisamAptAvapi varttamAnatvAdetAvanta evetyartho ya iti [0rthaH] kuto na labhyate ? ityAha-bahuvacanamiti / [AkRtigaNArthamiti ] Akriyate'nayetyAkRti va kAprakArastasyA gaNastadarthamiti, ayamarthaH - 75 svarAdizabdasya saMjJitayA saMjJAvizeSaNatvAt saMjJAyA caikavacanAntalAghavArthaM caikavacane prApte yadu bahuvacanaM tad anye'pi bahavaH kharAdayaH santIti jJApanArtham etenAnye'pi kharAdisadharmANaH saMgRhItA bhavanti / uktaM ca prapUrvAd | trayo'pyatizayArthe / "Rk gatau" "trRgd varaNe" "pRR pAlanapUraNayoH" ebhyaH pUrvavadami guNe ca aram zIghre, varam manAgiSTe, param kevale / "ciMgT cayane" asmAd " Rjyajitazci0" [ uNA. 388.] kiti re ata eva nirdezAd mAgame 5 ciram dIrghakAle / AGpUrvAd "rAMk AdAne" ataH "saMzcaduvehatsAkSAdAdayaH" [ uNA0 882. ] iti nipAtanAt kati AlopAbhAve ArAt dUra- samIpayoH / " tU lavana-taraNayoH" ataH "mithi-raJjayuSi-tU-pR0 " [ uNA0 971. ] iti kisa pratyaye "tIra" [ 4.4, 116. ] iti irA - 10 deze ca tiras antaddharthavajJA- tiryagbhAveSu / manyateH "as" [ uNA0 952.] ityasi manas niyame / " NamaM prahRtve " pUrvavadasi namas natau / bhavateH "mithi -rajyuSi0 " [ uNA0 971.] kityasi bAhulakAd yAgame ca bhUyas punararthe / apUrvAd "iM0k gatau" ato'si prAyas bAhulye / 15 " vahIM prApaNe" ataH "mi-vahi- cari caTibhyo vA " [ uNA 726. ] iti NityukAre upAntyavRddhI prabAhu UrddhArthe / pravAhuzabdasyaiva gaNapAThAt kAntatvaM prabAhuk adhvaya / prabAhu - pUrvAt kameH "gami-jami-kSami-kami-zami-samibhyo Dit" [ uNA0 937.] ityami DityantyakharAdilope prabAhukam [prItibandhe] / 20 "Rk gatau" ityasya "zikyAsyADhya 0 " [ uNA0 964.] iti nipAtanAd ye vRddhau ca Arya prItisaMbodhane / "hala vilekhane" ato bAhulakAt "soreteram" [ uNA0 934 ] ityami halam pratiSedha-viSAdayoH, samastamityeke / [supUrvAt "iMNka gatau" ityataH] "soreteram" [ uNA0 934 . ] ityami svayam 25 Atmano'rthe / "alI bhUSaNAdau" bAhulakAdami alam bhUSaNaparyApta-vAraNeSu / "kaiM zabde" ataH "pR-kA-hRSi-dhRSi0 " [ uNA0 729.] iti katyukAre ku pApArthe / balaM vAtIti "saMzcadveha - tsAkSAdAdayaH" [ uNA0 882] iti nipAtanAt kati pratyaye "iDetpusi cAto luk" [ 4.3.94.] iti Aluki balavat 30 nirbhare / atipUrvAd vAteH " a:" [ uNA0 2.] ityapratyaye bAhulakAd dIrghatve AkAralope ca atIva atizaye / su-durbhyAM tiSThateH "duHkhapavanibhyaH sthaH " [ uNA0 732. ] iti krityupratyaye suSThu, duSThu prazaMsA - nindayoH / " Rk gatau" ataH "zI-rI-bhU-dU-mU-ghR-pA-dhAg-cityartyaji-pusi musi-busi-visi95 rami-dhurvi-pUrvibhyaH kit" [ uNA0 201. ] iti tapratyaye bAhulakAdeve Rte viyoge / saMpUrvAt "padiMca gatau" ataH "padi paThi0" [ uNA0 607.] iti ipratyaye gaNapAThAt samo lope sapadi ite / samIkSyate iti "saMvahatsAkSAdAdayaH " [ uNA 882. ] iti kati sAkSAdeze sAkSAt pratyakSa |
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / nmarwariya "iyanta iti saMkhyAnaM niMpAtAnAM na vidyte| iti nyAyAt tadantavijJAnam , kevalasya tu vyapadezivadbhAvAt, paramo-40 prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" // 21 // / carityAdAvapyavyayasaMjJA vijJAyata ityarthaH / yad avyayam akSaya arthakathanaM caiSAmupalakSaNamAtraM draSTavyam , yathoktam- zabdarUpaM kiMviziSTam ? svarAdi svarAyantaM tadavyayasaMjhaM bhavatIti "nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / ca sUtrArthaH smjni| iti svarAdaya iti-itizabda evaMprakA5 anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidrshnm|| 22 // rArthaH, evaMprakArA: svarAdayo gRhyante na vetAvanta ityarthaH / ytHiti| __ "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyte| 45 ___ sAdharmyameva darzayati--svarAdayo hIti, ayamarthaH-avyayaM prayojanavAdete nipAtyante pade pade" // 10 // dvividham-vAcakaM dyotakaM ceti / tatra yanniyamena padAntaropahita- mAkRtigaNArthamiti-Akriyate'nayeti AkRtirvaNikAprakAraH, meva prayujyate, yathA-'plakSazca nyagrodhazca' iti cAdiH, tat padA- tasyA gnnstdrthmiti| "avyayIbhAvasya cAvyayatvaM nAGgIkartavyam , 10ntaragatavizeSadyotanAya dyotakamucyate, cAdirhi padAntaropAtta- tadaGgIkAreNa hi uccakainIcakairityAdivad 'upAni, pratyagni' ityatrApi mevArtha khArthena bhinatti, teSAM svArthaprakAzane tasya sahakAri- "avyayasya ko ca" [7.3.31.] iti ak prasajyeta / tathA 50 bhAvAt / yat tu padAntaropahitimantareNApi prayujyate, yathA- upakumbhamanyamityAdau doSAmanyamahaH' ityAdivad mAgamapratiSedhaH 'khaH sukhayati' iti kharAdi tad vAcakam , nirapekSasya svArthA- syAt / athAvyayIbhAvasya "tRptArdhapUrNAvyaya." [3.1.85.] bhidhAnAt / tatra yadanyaccAdidhUpAttamanupAttaM ca satyavyayatve iti SaSThIsamAsapratiSedho'vyayasaMjJAphalamiti cet ? na-tatra samAsa15 svArthasya vAcakam , tat svarAdI draSTavyamityarthaH / avyayIbhAvasya | kANDe bahulAdhikArAdeva setsyatIti / kizca, adhyayIbhAva iti cAvyayatvaM nAGgIkartavyam, tadanIkaraNe hi "uccakaiH, nIcakaiH' | mahatIM saMzAM yacca kRtavAn AcAryastajjJApayati-kacidavyayatvamapIti, 58 ityAdivad 'upAni, pratyagni' ityatrApi "avyayasya ko dU ca" | tena caitrasyopakumbhamityatra na samAsaH / / 30 // { 7.3.31.] ityak prasajyeta / tathA 'upakumbhamanyam' ityAdau 'doSAmanyamahaH' ityAdivad mAgamapratiSedhaH syAt / cAdayo'satve / 1 / 1 / 31 / / 20 athAvyayIbhAvasya tu "tRptArthapUraNAvyayA0" [ 3. 1. 85.] gavyayA / 3.1.85. ta0 pra0-sIdato'smi liGga-salaye iti sasvam, iti SaSThIsamAsasya pratiSedho'vyayatvasya phalamiti cet, na-tatra | | liGga-saGkhyAvad dravyam , idam-tadisyAdisarvanAmavyapadezya samAsakANDe bahulAdhikArAt setsyati / kiM ca 'avyayIbhAvaH' ! va / vizeSyamiti yaavt| tato'nyatra vartamAnAbAdayaH zabdo 60 iti mahatIM saMjJAM yat kRtavAnAcAryastato'pi jJApayati-kacida avyayasaMjJA bhavanti, nipAtA ityapi pUrveSAm / vRkSazva vyayatvamapi tena caitrasyopakumbhamityatra na smaasH| // 30 // plakSazca / masarakhe iti kim ? yatraiSAM satvarUpe'nukAryAdAB myA0sa0-svaretyAdi / bhasyubaisAviti-nanu pUrvapadama varthe vRtisatra mA bhUt-caH smushcye| iya upamAyAm / pyatrAvyayam, tatastatsaMbandhitvAie prApnotIti, satvam-atikrA evo'vdhaarnne| ca, maha, ha, vA, eva, evam, nUnam, te'the liGga-saMkhyAyogAdatizabdaH satve varvate iti nAvyayam / zazvat , sUpat , kUpat , kuvit, netU, cet, macet, caNa, 65 "atiratikrame ca" [3.1.45.] ityatra bADulakAt kacit / kaJcit , yatra, naha, nahi, hanta, mAkisa, nakisa, mA, samAsAbhAve'ti stutvekhAdau kriyAsaMbaddhasyAtizamdasya dyotakalame. | mADU, ne, naJ, vAva, svAya, nvAva, vAyat, khAvat, 80 veti / paramanIcairityatra svityAdi-atra tuzamdo vizeSaNArthaH, ndhAvat , tvai, suvai, vai, nuvai, re, bai, zrISada, vauSada, SaSada, pUrvasmAt vizeSaM dyotayati, tena kiM siddham ? yatrAnupasarjanaH kharA | vada, vAda, gheda, pAda, pyAra, phara, huMphada, chaMbada, adha, dhanto bhavati tatrAvayavaH samudAyazcobhayamapyavyayaM bhavatyeva, samAsa At, svadhA, svAhA, malam , cana, hi, atha, om , 70 syottarapadArthapradhAnatvAt / nanu bhavatvevaM tathApi saMzAvibhau tadanta bhayo, no, nohi, bhos, bhagos , aghos , aso, haho, pratiSedhasya zApitavAda grahaNavatA nAnA na tadantavidhiH* | ho, bhaho, mAho, utAho, hA, hI, hai, hai, haye, ayi, 35 iti pratiSedhAca kathaM paramozcarityAdau tadantasyAvyayasabetyAha | bhaye, bharare, bhaka, re, bhare, mave, manu, zukam, mukam , bhanvarthAzrayaNe cetyAdinna vyeti-na nAnAtvaM gacchati sasvadha nukam , hikam, nahikam , um, hum , kum , um, suja, mantri gRvAti ityanvarthasiddhiH / ayamartha:-yadamvarthasaMzAkaraNAd / kam , ham, kim , him , ad, kad, yad, tad, i, 75 hitIyamavyayamityupasthApitaM tad vizeSyatvena vijJAyate, tasya svarA- cid, vid, khid, uta, bata, iva, tu, na, yaca, kaccana, dIti vizeSaNanena, tataca "vizeSaNamantaH" [7.4,153.] 1"vijJAnAt" /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadatti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 31.] - Pronumeroenwwwvvvvvvvvvvvvvvvvvv kimuta, kila, kiSkila, kiMsvit , udasvita, AhosvitaH asti ca prAdibhirasya sArUpyamityavibhaktyantazravaNaprasaGgaH 140 ahaha, nahavai, nava, navA, anyat , anyatra, zava, za, cAdiSu paThitasya vA pazuzabdasya jAtivyavacchinnadravye vartamAnasya athakim , viSu, pada, pazu, khalu, yadinAma, yaduta, pratyuta, | saMjJA syAt , yA hi jAtiviziSTe dravye vartate sA jAtidravyasamuyadA, jAtu, yadi, yathAkathAca, yathA, tathA, puda, atha, / dAyAtmakamarthamAha, yazcaivaMvidho'rthaH sa kemalAdu dravyAdanyo 5purA, yAvat , tAvat , diSTyA, maryA, Ama, nAma, sma, bhavati, sattvaM cet ta[satyAM caita] syAvyayasaMjJAyAmayaM pazuriti . itiha, saha, amA, samam , satrA, sAkam , sArdham , Im , | vibhaktizravaNaM na syAt / atha prasajyapratiSedhaH, na doSo bhavati / 45 sIm , kIm , Am, Asa , iti, ava, aDa, aTa, bAhyA, yathA na doSastathA'stu / tatra hi yatra dravyagandhopyasti tatra anuSaka, khos, a, A, i, I, u, U, ara, R, lu, lU, sarvatra pratiSedhena bhAvyam , niSedhaprAdhAnyAd, asti ceha dravya e, ai, o, au, pra, parA, apa, sam , anu, aba, nisa, gandhaH, vipratva-pazutvajAlyAzrayasya dravyasya viprapazuzabdAbhyAma10 dusa-eto rAmtAvapi, AGa, ni, vi, prati, pari, upa, bhidhAnAditi prasajyapratiSedha eva jyAyAniti / ata evAha adhi, api, su, ud, bhati, abhi iti caadyH| bahuva-tato'nyatreti / anyatreti-sattvAbhAve, sattve cenna vartante 50 canamAkRtigaNArtham // 31 // ityarthaH / va tarhi vartamAnaH pazuzabdo'sattvavacano bhavati ? yatra vRtto'vyayasaMjJAM labhate, dRzyarthe yathA-'janA lobha na yanti za0 nyAsa0-cAdaya ityAdi-ayaM sattvazabdo'sti | pazu manyamAnAH' iti, atra dRzyarthana mananaM vizeSyate, darzanIyaM dravyapadArthakaH, sIdantyasmin jAti-guNa-kriyA-liGga-saMkhyA-saMba jJAnaM pratipannA janA lobhaM parityajantItyarthaH / "ciMgT cayane" 16ndhA iti vyutpattyA, yathA-sattvamayaM muniH, sattvamiyaM brAhma | ato "naH kami-gami." [uNA0 4.] iti bAhulakAd55 NIti / astyeva kriyApadArthakaH, sato bhAvaH sattvamiti, tadA DillakAreca anvAcaya-samAhAretaretarayoga-samuccayeSu / naJhi sAdhyamAnatayA kriyArUpApanA sattaiva satvazabdAbhidheyA / pUrvAnahAteH pUrvavad DityakAre "nayat" [3, 2. 125. ] tatrArthadvaye'pi sattvazabdaprayogadarzanAd vizeSAvagatI pramANA- ityatve aha nirdeza-viniyoga-kilArtheSu / jahAteH pUrvavad DaH, nupalambhAt kasyedaM grahaNam ?, ucyate-vidhi-pratiSedhayordravyahetu ha avadhAraNe pAdapUraNe ca / "vana bhakto" ataH "Dit" 20 tvAd dravyapadArthakasyaivedaM grahaNam / yadi tu sattvazabdena satto [ uNA 605.] iti DityAkAre vA vikalpopamAnayoH 160 cyeta tadA pratiSedho'narthakaH syAt , nahi cAdiSu sattAvAcI | "iMNk gato" ataH "laTi-khaTi-khali." [ uNA0 505. ] kazcicchabdo'sti yadoM niSedhaH syAt / 'pazuvai puruSaH' ityatra iti ve guNe ca eva avadhAraNa-pRthaktva-parimANeSu, asyaiva ca pazuzabdasya cAdiSu paThitavAdasattAvAcitvAdavyayasaMjJAprasaGgaH, | nipAtanAd mAntatve evam upamAnopadeza-praznAvadhAraNa-pratijJAtathA 'caH paThitaH' 'hi yasmAdadha' ityAdicAdyanukaraNAnAM catinee / "gata stavane" ataH "nazi-abhyAM naktanUnI ca" vidhi-pratiSedhAvabhimataviSayauM na vyavatiSTheyAtAm , dravyavacane tu, [ uNA0 935.] ityampratyaye nUnAdeze ca nUnam tarke'rtha-66 vyvtissttete| dravyazabdena cAtra idam-taditisarvanAma-pratyavamarzayogya nizcaye ca / zazvat iti svarAdAvapi paThitaH / supUrvAt kujAtyAdibhiravacchidyamAnaM vizeSyasvarUpaM vastvabhidhIyate, tadu pUrvAJca pateH vipi bAhulakAd dIrghatve ca sUpat, kRpat dvAvapi prazna-vitarkaprazaMsAsu / kacit kharAdAvapyadhItaH / nayatezcino.. "vastUpalakSaNaM yatra sarvanAma prayujyate / tezca vici nipAtanAt tAgame net, cet dvAvapi pratiSedha30. dravyamityucyate so'rtho bhedyatvena vivakSitaH // 23 // | vicAra-samucyeSu / nampUrvAta cinotereva pUrvavad nacet nissedhe| 70 bhedyatvena jAtyAdibhivizeSyatvenetyartha ityAha sIdata iti- caNNiti-cazabda evAyaM Nit cedarthe paThyate, ayaM ca dAsyati, vizeSaNabhAveneti zeSaH / nanvasattve iti paryudAso vA'yaM syAd- ayaM ced dAsyatItyarthaH / kecit tu "caNa zabde" ityasya yadanyat sattvavacanAditi ? prasajyapratiSedho vA-sattvavacane | vijantasya rUpamicchanti, tat tu na buddhyAmahe / kupUrvAcinoteH neti ? tatra yadyayaM paryudAsaH syAt tadA 'satvAdanyatra varta- vipi nipAtanAt kadbhAve kaccit iSTaprazne / "yataiG prayatne" 35 mAnAzcAdayo'vyayasaMjJA bhavanti' ityeSa sUtrArthaH syAt / tatra | ataH "traT" [uNA0 446.] iti Ti yatra kAle'dhikaraNe / 75 viprazabdasyApi viprAtIti upratyayAntasya kriyopasarjanadravya- "NahIca bandhane" ataH "a" [uNA. 2.] ityapratyaye naha vAnvitvAt kevalAd dravyAta kriyAdravyasamudAyasyAnyatvAd dravyA- pratyArambha-viSAda-pratividhiSu / nAteH maNyAditvAdikAre nahi danyasminnarthe vartamAnatvAd vidheH prAdhAnyAt kramaparAThAdavyaya- / abhaave| 'hanaMka hiMsA-gatyoH" ataH "damyami-tami0" [uNA. mitivizeSyasaMnidhApitatadantavidhiSviSTatvAdavyayasaMjJayA bhAvyam,200.1 ityatra bahuvacanAt te hanta prIti-viSAda-saMpradAneSu /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 49 .mraparromaANARANAMARPORAN.. mAipUrvAnnApUrvIca kAyaterbAhulakAd DitIsi AkAralope "na. syaiva nipAtanAdokAreM atho anvAdezAdau / "Nuka stutau" 40 an" [ 3. 2. 125.] ityatvAbhAve ca mAkis, nakis, / ato vici guNe ca no nissedhe| nauteH "triyo hik" [ uNA0 dvAvapi niSedhe varjane ca / "mAMka mAne" ataH "Dit" [uNA0 710.] iti bAhulakAd hau guNe ca nohi niSedhe / bhAte - 605. ] ityApratyaye AkAralope ca mA, 'aGit mAzabdo | pUrvAd gameH "adhuGa galAkSepe" atazca "yami-damibhyAM Dos" tyanye. Diyoge mAGa, nAtehalakAda DakAre / uNA0 1005.7 iti bahalavacanAdU Dosi pratyaye aDaghena, jidyoge ca naJ, ete sarve'pi niSedhe / vAteH "laTi- stvantyasvarAdilopAbhAve nalope ca bhos, bhagosa, aghosa, 45 khaTi-khali." [ uNA0 505. ] ityatra bahuvacanAd ve vAva aGgrereva "dyunagamibhyAM DoH" [ uNA0 867.J iti bAhulakAd saMbodhane / "tuMk vRtti-hiMsA-pUraNeSu' ["Nuk stutI" ] ityA- | Dopratyaye pare antyasvarAdilopAbhAve ca aho, haMpUrvAt keva bhyAm "prahA''hvA-yahvA." [ uNA0 514. ] iti nipAtanAd | lAd naapUrvAd ApUrvAd utApUrvAJca jahAteH pUrvavad Dotove AkAre guNAbhAve ca tvAva, nvAva, vAti-tauti-nautibhyaH | pratyayaH haMho, ho, aho, Aho, utAho navApyete." "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH" [uNA. 882.7 iti kati prtyye| saMbuddhau / jahAte: "Dita" [uNa.0 6.5.] iti DityApratyaye 50 AvAgame ca vAvat, svAvat, nvAvat, ete sarve'pi | hA viSAda-zokArtiSu / jahAteH "vAtAt pramaH kit" [umA0 anumAna-pratijJA-praiSa-samAptiSu / taute hulakAd DitakAre 713. ] iti bAhulakAdIkAre hI vismaye / hinotervici guNe [hityakAre ] ktve tuvAdeze ca tvai tuvai, nauteH pUrvavat vai cahe, hinotereva bAhulakAd Daipratyaye hai, ekAre pratyaye guNe yete vita pAdapuraNe ca / "rAMka dAne" ataH / cahaye. eteH "svarebhya i" uNA. 606.] iti ipratyaye "rAte.:' [ uNA0 886.] iti DidaikAre antalope rai dAne | ayi, asyaiva bAhulakAdekAre aye, arteH "Rcchi-caTi- 55 dIptau ca / vAtelahukAt pUrveNa pratyaye vai sphuTArthe / zRNoti- baTi-kuTi0" [uNA0 395.] iti sUtreNa arapratyaye guNe vAti-vaSTibhyo bAhulakAdaTi pratyaye yathAkramaM zrauSa-vauSa-vadhA- bAhulakAdekArAntatve ca arare, ameH "gamyamiramyaji0" ''deze ca zrauSaT, vauSaT , vaSaT devahavirdAnAdau / "vaTa | [ uNA. 92.] iti ge aGga, rIyatervici re, napUrvasyAsyaiva 20 veSTane" ato vici bAhulakAdupAnyasya vikalpena dIghatve vaTa vici are, "vIMku prajanAdau" nampUrvAdato vici ave,dvAda vAda, "viTa zabde" ato vici guNe ca veT, ete trayo'pi zaite'nuzaya-saMbodhanayoH / nampUrvAnnauteH vipi nipAtanAta 60 viyoge vAkya-pAdapUraNayoH / paTerNigantAt vipi pAda, api- tAgamAbhAve nanu virodhoktau ananvayAdau c|shukm, sukam, pUrvAdaTerNigantAt vipi nipAtanAdapizabdasthAkAralope ca ! nukam , hikam , nahikam svAdipUrvAt kameH "gami-jami pyATra dvAbapyeto saMbodhane / atra DakAra kecit paThanti / kSami-kami-zami-samibhyo Dit" uNA0 937.] iti Didam , 25 "sphaTa vizaraNe" ato bAhulakAt kipi sakAralopeca phaTa. | paJcaite prtyaakhyaane| avateH "avermaH" [uNA0933.] iti me asyaiva haMpUrvasya huMphaT , chamekiMci cham , tatpUrvAd vaTervici "mavyavizrivi0" [ 4. 1. 109.] ityUTi kRte nipAtanAd 65 chaMcaT, ete trayo'pi bhartsanasaMbodhane / na:pUrvAd dadhAteH / guNAbhAve Um prazne / juhoteH vip nipAtanAnmAntatvam "kvacid" {5. 1. 171.] iti De no'tve ca adha / hum bharsane / kauteH pUrvavat kum prazne / vayateH vipi adho'rthe / ApUrvAdatateH vipi At kopa-pIDayoH / "khadi / vRti nipAtanAd jidyoge ca uJ asti sattve ruSoktau ca / 30 AkhAdane' ataH "muci-svaderdha ca" [uNA0 6.1.1 ityA- ! "su prasavaizvaryayoH" puurvvt-su| kam iti svarAdI jJAtapratyaye dasya dhAdize ca svadhA pitRblo| supUrvAda "braka vyam / "hamma gato" aptaH kvipi nipAtanAnmalopeca ham 10 vyaktAyAM vAci" ityataH ha ca" [uNA0603.] rossaanukmpaardai|| kauti / koteH "kom"i [uNA. 939.] ityAkAre AhAdeze ca svAhA hvirdaane| alama iti kharAdau iti Dimi kim prazna vitake ca / hinote: "korDim" iti nirUpitam / "cana zabda" "a" [ uNA.. ityakAre ! mAhulakAd m him saMbhrama-bhatsanayoH / "adaMka bhakSaNe" 35cana apyartha pAdapUraNe c| hinoteH vipi *AgamazAsanama vipi ada vismye| "kadu rodanA''hAnayoH" vipi nipAta.' nityam iti tAgamAbhAve ca hi hetAvavadhAraNe ca / "ama / nAd nalope ca kad kutsAyAm / "yajI devapUjAdau" "tanUyI 75 gatau" ataH "patha-yUtha-gUtha-kutha-tithanitha-sUrathAdayaH" [ uNA. | vistAre" AbhyAM Dadi pratyaye yad , tad hetvartha-vAkyopanyA231.] iti the nipAtanAnma kArAbhAve ca atha maGgalAnantarA-: syoH| eteH vipi tAgame nipAtanAd datve ca id apUrva rambha-prazna kAryeSu / omiti kharAdau paThitam / atha zabda evArthe ISadarthe ca / cinoverikhat vid prabhA-vidhAraNayoH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Du Dao bRhadvRtti-gRhasyAsa - laghuvAsasaMvalite [pA0 1. sU0 31. 1 / / kupUrvAdeteH tripi tAgame gaNapAThAd datve ca vid bhartsana / 773. ] ityatra bahuvacanAt tupratyaye jAtu avadhAraNa-pAdapAdapUraNayoH / "vidAMc gAtraprakSaraNe" kvipi svid vimarza- pUraNyoH / yadi iti yadinAma ityatra sAdhitaH, artho'pi praznayoH / vayateH "zI-rI-bhU-dUdhu0" [ uNA0 201. ] ityatra eva / yathAkathApUrvAdaJcateH "mUlavibhujAdayaH" [ 5.1.144. ] bahuvacanAt kiti te vRti ca uta vikalpe / "vanUyI yAcane" iti ke yathAkathAca anAdareNetyarthe / yameH "patha-yUtha' 5 ato'pi pUrvavat se ' yami rami nami0 " [ 4 2. 55. ] iti | [ uNA0 231.] ityAdinipAtanAd the Atve ca yathA 45 nalope ca bata khedA-'nukampA - saMtoSa - vismayA''mantraNeSu / eteH yogyatA- vIpsA 'nativRtti-sAdRzyeSu / taneryathAvat tathA sAmye / "nirghRSI0" [ uNA0 511.] ityatra bahuvacanAd vapratyaye punaH zabdasya datve nalope ca pud kutsAyAm / hanteH "kvacid" iSa upamA-'vadhAraNayoH / tauteH kvipi nipAtanAt tAgamAbhAve [5. 1. 171.] iti De nipAtanAd yAdeze ca dya hiMsAtu vizeSaNa-pAdapUraNayoH / nauteH pUrvavat nu vitarke pAdapUraNe prAtilomyayoH / pUrvamapyeSa purA zabdaH paThitaH, tatra kila 10 ca / yatpUrvAcinoteH " kvacid" [5. 1. 171.] iti De kharAdivat sattvabhUte kAle, ayaM tvasattvabhUte iti / "yAMk 50 yA vAkyAntaropakrame / "kaci dIptau" ataH "vidana-gagana- prApaNe" "yataiD prayale" vA ataH " saMzcadvehad0" [ uNA0 mahanAdayaH" [ uNA0 275.] iti nipAtanAdane kaJcana kaci 882. ] iti kityati nipAtanAd yAvat maryAdA-'vadhAraNadarthe / kiM pUrvAdvayateH pUrvavat kiti te kimuta vikalpe parimANeSu / " tanUyI vistAre" asya pUrvavannapAtanAt tAvat "kila zvaitya-krIDanayoH" "nAmyupAntya-pu-kR-jJaH kaH" [ 5. 1. arthaH pUrvaka eva / "dizat atisarjane" "vR-mithi0" [uNA0 16 54. ] iti ke kila saMprazna-vArtayoH / kiMpUrvAt kile: 601 ] ityApratyaye TyAgame ca diSTyA prIti sevanayoH, sabhA-55 kiGkila kilArthe / kiMkhit, udakhit, Ahosvit jana-prAtilomyayorvA / "mRtU prANatyAge" ataH "kharebhyaH" kimAdipUrvAt videH vi.pi udokArAgamaJca, trayo 'pyete prazna- [ uNA0 606. ] iti ipratyaye mari, tatpUrvAdaTateH "kvacid" vitarka-vikalpeSu / ahapUrvAjjahAteH "kacid" [ 5.1.171.] [5. 1. 171. ] iti De AkAre maryA sImabandhe / "amaN iti De ahaha adbhuta khedayoH / nahapUrvAd vAteH "rAtervaiH" roge" ato'li Ama pIDAyAm / namerghaji nAma prakAzya20 [ uNA0 866. ] iti bAhulakAdvaiH nahavai, vAtereva naJpUrvAt saMbhAvya krodhopagama-kutsaneSu / "asUc kSepaNe" ataH " rukma- 60 pUrvavadvaiH navai dvAvapi pratyAkhyAne / naJpUrvAd vAte: "Dat" zrISma." [ uNA0 346. ] iti nipAtanAnme'kAralope ca [ uNA0 605 ] ityApratyaye navA vibhaassaayaam| " ana sma atIte pAdapUraNe ca / itipUrvAjahAteH "Ato Do'hAzvasak prANane" ataH "sthA-cchA-mA-sA0 " [ uNA0 357 ] | vA ma:" [ 5.1.76 ] iti De itiha purAzrutau / saheH iti ye nipAtanAt takAre anyat abhyArthaH / anyapUrvAt | "a" [ uNA0 2. ] ityakAre saha tulyayoga-vidyamAnayoH / trAyateH "Ato DoshvAvAma:" [5. 176 ] iti De anyatra naJpUrvAnmAteH "Dit" [ uNA 0 605. ] ityAkAre amA 65 anyAdhikaraNe kAle / zapateH kipi "japAdInAM po va:" [2. sahArthe samIpe ca / saMpUrvAdamervici samam samantato'rthe | 3. 105. ] iti pasyaikatra vatve zab, zap dvAvapi prati- "satraNi saMdAnakriyAyAm" ataH "Dit" [ uNA * 605.] mahe / athapUrvAt kauteH "korDim " [ uNA0 939.] iti ityAkAre satrA, syatervici tatpUrvAt kameviMci sAkam, Dima atha kim aGgIkAre / "viSlaMkI vyAptau" ataH "pU- sApUrvAd RdhyateH "soreteram" [ uNA0 934.] iti bAhu30 kA-hRSi-vaSi0" [ uNA0 729. ] ityantra bahuvacanAt kityu lakAdami guNe ca sArddham ete trayo'pi sahArthe / "Ic 70 kAre viSu nAnAkhe / paDheH kvipi paTU pADhave / spazeH sautrAt gatau," "kamUD kAntau," "Sama vaiklavye" ebhyaH "IDa-kama"spazi-bhrasjeH svakca" [ uNA0 731.] ityupratyaye sakAra- zami-samibhyo Dit" [ uNA0 605.] iti DivImapratyaye lope ca pazu dRzyarthe / "khala saMcaye" ityataH "mu-mR-tR- Im kIm, sIm nirdeza- nivedana - vAkyapAdapUraNeSu / Im tsari0" [ uNA0 716.] ityatra bahuvacanAdupratyaye khalu avyakte, kIm saMzaya- praznAnumAneSu sIm abhinayavyAhara 35. niSedha - vAkyAlaGkAra - jijJAsA 'nunayeSu / yatpUrvAdeteH kipi ani NA'marSa-pAdapUraNeSvityeke / AGpUrvAdamervici Am prativaca- 75 tyasvAt tAgamAbhAve yadi, tatpUrvAnca namerghani yadinAma pakSA- nA-'vadhAraNayoH / AsteH kvipi As smRti-khedayoH kope ntare / yatpUrvAt pratipUrvAcca vayateH kiti te pratyaye smRti ca ca / eteH "ha-muSi0" [ uNA0 651.] iti kiti tau durAzayaprakAzanAdau pratyuta uktavaiparItye / yatpUrvAdateH iti evamarthe Adyarthe hetvarthe prakArArthe zabdaprAdurbhAve grantha"Dita" [ uNA0 605.] iti DApratyaye yadA dezAdyadhi- samAptau padArthaviparyAsAdau ca / aveH "a" [ uNA0 2. ] | 25 40 karame / 'maiM aye' ataH "-si-kammaminAmi0" [ uNA0 | isyapratyaye ava, "aDa ubame," "aTa gatau" AbhyAM pUrvapad 80 ( | /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / aH, aDa, aTa, ete trayo'pi bharsane 1 bAhyazabdasya nipAta- nirjJAnArtham , svarUpaM ca svarUpeNa paThyamAnAnAM pAThAdeva nirjJAyate, nAdAkAraH bAhyA nisspttau| anuSajeH vipi anuSaka anu- yathA-prakRti-pratyaya-vikArA''gamANAm , ityavyutpannA evAmI mAne, kecit tAntama, anye dAntam, apare dIrghAdi ca | santu, kimeSAM pramiyAkathanena ? ucyate, kathyamAnA prakriyA manyante / khane hulakAd Dosi khos kutsAyAm / pAThasyaivAnugrahaM vidadhatI sukhapratipattyarthA bhavatIti pradarzitA / 5 "aTa gatI" "kvacid" / 5. 1. 171.] iti De a, prAdInAmarthanidarzanamAcAryAH parAnugrahArthamArabhante,yathA-pra-45 ammAdeva DilyAkAre A, eti-IyatibhyAM vipi anityatvAt / AdikarmodIraNa-bhRzAthaizvarya-saMbhava-niyoga-zudvIcchA-prIti-zA- . tAgamAbhAve ,I, "u chAbde", "Uyaka tantusantAne" nti-pUjA-darzana-tatpara-prazaMsA-saMga-digyogA-'vayadha-viyogA'ntaityAbhyAM vipi yalope ca u,U, "Rk gatau," "Rza gatI" bhrbhaav-hiNsaa-bhuskh-mhttv-sthiti-daan-naanaarth-dkssinnaanuvRttyaadissu| ubhayarikha R, R, anayoreva "RphiDAdInA." [2. 3. | AdikarmaNi-kartumArabdhaHprakRtaH kaTo devdtten| udIraNe-udINo 101.4.] iti latve la.la, iNa uDazca vici guNe e, o, maSikAH-prabalA mUSikAH / bhRzArtha-bhRzaM yuddhAH-pravRddhA ndyH| 50. nipAtanAd raddhau ca pe, au, ete caturdazApi pUraNa-bhartsanA- | aizvarye-Izvaro gRhasya-prabhavati gRhasya, prabhudezasya / saMbhave-hima''mazraNa-niSedheSu / vato gaGgA prabhavati / niyoge-niyukta sainye prakRtaH / zuddhau___ "prAMka pUraNe" ataH "kvacid" [5. 1. 171.] iti De prasannA ApaH, prasannA dyauH, prasannendriyaH / icchArthe icchati pr| "pazu pAlana-pUraNayoH" ataH "samiNa-nikaSibhyAmAH" kanyAma-prArthayate kanyAma icchati paradArAna-prakurute paradArAn / 15 uNA0598.] iti bahulavacanAdApratyaye guNe ca praa| avataH prItI-prINAtirAjA-prasIdati raajaa| zAntI-zAntAtmA-prazritaH "ubhyavelaca" [ uNA. 303.] iti papratyaye valope ca prazAntaH prazritaM vAkyamAha / pUjAyAm-prAJjaliH prahvaH / drshneap| "Sama vailavye" ataH "gami-jami0" [uNA. 937.] priyAM dRSTvA krIDati-prakrIDati / tatpare-pitAmahAt paraH-prapitAiti Dityami sam / "ana, zvasak prANane" ataH "bhR-mR-| | mahaH / evaM praNaptA, prpautrH| prazaMsAyAm-zobhanaM zAstram-pradhAnaM tatsari." [ uNA0 716.] ityupratyaye anu / avatarapratyaye zAstram / saGge-prasaktaH-pramattaH / digyoge-pUrvA dik-prAcI 20ava / nayateH "niyo Dita" [ uNA. 994. ] iti Didisi dik| avayave-praghaNo'gArasya, pradhANo'gArasya / viyoge-viyukto 60 nis, "duSaMca vaikRtye" ataH "durDit" [ uNA. 999.] | vasati-pravasati / antarbhAve-antarbhUtaH-praviSTaH, antaH kSiptaHDityusi dusa, nipAdanAd hrakhatvaM [ repharavaM ] ca nir, dur, prakSiptaH / hiMsAyAma-praharaNaM, praharati / bahutve-bahucauro dezaH, isAha-patI rAntAvapi / "vIMka prajananAdo" "nI-bI-praha-pracauro dezaH / mahattve-mahAnadhvA-prakaTo'dhvA / sthitI-zAstraM bhyo Dit" [ uNA. 616.] iti DitIkAre'ntalope vi / / pramANam , lokaH pramANam / dAne-devebhyo ddaati-prycchti| 25 aniterDilyApratyaye sidyoge ca AGa / nayateH "nI-pI-prahRbhyo nAnArthe-nAnA kIrNAH-prakIrgAH, nAnA dakSiNAH-pradakSiNam 65 Dit" [ uNA0 616.] iti ikAre ni / "prathiS prakhyAne" (nnaaH)| anuvRttau-anuvRnaH ziSyaH-praziSya iti / ataH "prathe kca" [uNA. 646.1 iti tipratyaye thalopeca parA-vadha-gharSaNa-khargati-vikramA-'pratyakSA-'nAbhimukhya-bhRprati / pRNAteH "svarebhyaH." [uNA0 606.] iti ipratyaye zArtha-moha-prAtilomyeSu / vadhe-parAghAtaH / gharSaNe-parAmarzanam / guNe ca pari / "ubhat pUraNe" ataH "ubhyavarlakca" [uNA. khrgtau-svrgtH-pretH| vikrame-parAkramaH / apratyakSe-parokSam / 30 303.] iti papratyaye up| "adaMk bhakSaNe" ataH "tR-bhramya anAbhimukhya-parAvRttaH, parAGmukhaH / bhRshaarthe-praajitH| mohe-70 dyApI." [ uNA0 611.] iti ipratyaye adhAdeze ca adhi| "AplaMda vyAptI" ataH pUrvasUtreNa ipratyaye pAdeze ca api / parAbhUtaH / prAtilomye-parAvRtto yuddha iti / "zubhi rIptau" "zubheH sa ca vA" [ ugA. 743. ] iti ___apa-varjana-viyogA-''lekhana-caurya-nirdeza-vaikRta-vidhiyikAle mATe ne ato viparyayarNagrahaNA'vayana-pUjA-nilava-savyavRttiSu / varjane-apa. 35 nalope ca ud| atateH "jani-maNyAdibhyaH" [uNA 6.7.] sAketAd vRSTo meghaH / viyoge-apayuktA gaurvatsena / Alekhaneipratyaye ati / "abhu zabde" ityataH "ambhi-kuNThi-kampyaM-! apaskirate vRSabhaH / caurye-apaharati / nirdeze-apadizatira hinyo lukca"[ uNA. 614.] iti ["padipaThi* jani- | param / vaikRte-apajalpati / vidhiviparyaye-apazabdaH, apnyH| maNyAdibhyaH" [uNA. 6.7.] ityatrAdigrahaNAd bahuvacanAdA RNagrahaNe-apamitya yAcate / avayave-apaskaro rathAGgam / ipratyaye nalope ca abhi| pUjAyAm-apacito gururdevadattena / nihave-zatamaSajAnIne, pada40 nanu sarvathA'tra kharAdiSu cAdiSu ca prakriyAkathanaM svarUpa-samapajAnIte / savyavasau-apasavyaM gcchti| .
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 31] sam--mUrti-vacanaikya-prabhava-mamantAdbhAva-bhUSaNa-mamavAyA- / ahitakriyAyAm-avadupyante kAryam / Azraye-avalIno 40 ''bhimukhya-yogapadya-zleSaNa-bhRzArtha-darzanIyatva-sAdRzyA'-nAsthi. vAyasaH / sparza-avagAhasukhaM toyam / tA'pidhAna-krodha-maryAdA-cIvaragrahaNA-'spaSTa-prIti-skhIkaraNA- nir-viyoga-bhazArthA-'bhAvA-'tyaya-prAdurbhAva hetvvdhaarnnaa'lpaarthaa-'bhyaas-praadhaany-punHkriyaas| mUtau-saMhatA mUrtighaMTAdI- ! ''dezA-'tikramaNA-'bhiniHsaraNeSu / viyoge-viyuttaH zalyenanAm / vacanaikye-ekavAdaH-saMvAdaH / prabhave-tilebhyastailaM saMbha- niHzalyaH / bhRzArthe-mRzaM dagdhaH-nirdagdhaH / abhAve-makSikANAtam / samantAdbhAve-samantAd gcchti-sNgcchte| bhUSaNe- : bhabhAva:-nirmakSikam , nirmazakam / atyage-anInamedha nabha:- 45 bhUSitA kanyA-saMskRtA kanyA / samavAye-saMkaraH / Abhimukhye- nirmagham / prAdurbhAva-nirmitama , niSpannam / hetI-hetunoktam samuttiSThati / yogapaye-yugapatkRtaH-saMketaH [sNkRtH]| leSaNe- nirutam / avadhAraNe--nizcayaH / Adeze-nirdezaH / atikramaNe sndhiH| bhRzArthe-sannahyati / darzanIyatve-saMsthitA kanyA, darza- atikAntaH kauzAmbyA:-niSkAzAmbiH / abhiniHsaraNe-abhi10 nIyetyarthaH / sAdRzye-gosaMsthAnaM gavayasya / anAsthite-saMsthitaH / niHsRtjihvH-nirjitH|| ketuH / apidhAne-saMvRtaM dvaarm| kodhe-sNrmbhH| maryAdAyAma- dara-Ivadartha-kutmA-vaikRta-vyaddhi-kRnchA-'pratinandanA-nI-50 saMsthA / ISyoyAm-sulApaH / cIvarapraNe-saMcIvarayate bhikSuH / ! psAsa / iSadartha-dubala:, dugRhItaH / kummAyAm-dugandhaH, aspaSTe-saMzayaH / prItI-saMbhASaNam / svIkaraNe-saMgRhNAti / durntH| vaikRte-durvarNaH, duzvA / vyuddho-kambojAnAM vyaddhiH alpArthe-samartha(gha)m / abhyAse-samIpam / prAdhAnye-samarthaH, duSkambojam / kRpache--kRSNa kriyate-duSkaram 1 apratinandane... 15 samrATa / punaHkriyAyAma-punardhAvati-maMdhAvati, punastapati- asamyaguktam-duruktam / aniipsaayaam-aniisitmgaa-durbhmaa| saMtapati / vi-nAnArthA-'pAyA-'tyaya-bhaya-dara-bhRzArtha-kala haizvarya-viyo- 55 anu-dezA-'dhISTa-sAmIpya-khAdhyAya-sAmyA-'rthAbhAvA-''ya- ga-moha-harSa-kutsA-prAdurbhAvA- nAbhimukhyA-'navasthAna-prAdhAnya ti-nisarga-mRzArtha-sAdRzyA-'nuvRtti-hitArtha-lakSaNa-hInArtha-sRtI- | bhojana-saMjJA-dAkSya-vyaya-kRtsnAptiSu / nAnArtha-nAnA citramyArtha-khAdhyAyAdhikya-vIpsAsu / deze-anUpo dezaH / adhISTe- | vicitram / apAye-viduHkhaH, vizokaH / atyaye-dhyakSa nabhaH, 20 indrAnubrUhi / sAmIpye-anu zoNaM paattliputrm| khAdhyAye- | vihimaH kAlaH / bhaye-viSaNNaH, vibhItaH / duure-vikRsstto'shvaa| . bhRzArthe-bhRzaM vRddhA-vivRddhA nadyaH, bhRzaM rauti-birauti / kalahe-60 anupadam , anuvaakym| sAmye-anumatam , anuvadati / arthA vigrahaH, viSAdaH / aizvarya-vibhurdezasya / viyoge-viputraH, bhAve-anutapati / AyatyAm-anuzayaH, anubandhaH / nisarge vibhUSaNaH, viziraskaH / mohe-vicittaH, vimanAH / harSe-vismitaanujJAto'si / bhRzArthe-anuraktaH, anusmarati / sAdRzye-anukaroti, anurUpam / anuvRttau-muvarcalA Adityamanuparyeti / mukhaH / kutsAyAm-kutsitamaGgaM yasya sa vyaGgaH, viruupH| prAdurbhAve prAdurbhUto lohitaH-vilohitaH / anAbhimukhye-vimukhaH / anava25 hitArthe-anulomamanukrozaM karoti, anugRhNAti / lakSaNe-vRkSamanu sthaan-vibhraantH| prAdhAnye-viziSTaH / bhojane-vipakvam / saMjJA-66 vidyotte| hIne-anu jinabhadragaNiM vyAkhyAtAraH / tRtIyArtha yAmU-viSkiraH zakuniH, vikiro vA / dAkSye-dakSaH-vitra ntH| nadImanvavasitA senA, nadyA sahA'vabaddhetyarthaH / svAdhyAyAdhikye vyaye-zataM vinayate, mahasraM vinayate / vyAptI kRtsamasyApta anUcAna upAdhyAyaH / vIpsAyAm-vRkSamanu siJcati / zarIraM doSaiAptam / ava-vijJAnA-'dhobhAva-spardhA-''lambana-sAmIpya-zuddhi-khAdu- AG-maryAdA-prApti-sparza-lipsA-bhaya-zleSa-kRcchrA-''dika20 kAreSadartha-vyApti-mRzAthai-nizcaya-paribhava-prApti-gAmbhIrya-vRttAnta- rma-grahaNa-nIDa-samIpa-vikriyA-'haNA-''vRttyA-''zI:-svIkaraNe-70 viyoga-varcaskandezAkhyA-'hitakriyA-''zrayasparzeSu / vijJAne- padarthA-'bhividhi-kriyAyogA-'ntarbhAva-spardA''bhimukhyorddhakarmaavagacchati / adhobhAve-adhaHkSepaNam-avakSepaNam / sparddhA- bhRzArtha-prAdurbhAva-samavAya-smaraNa-vismaya-pratiSThA-nirdeza-zaktyapra. yAm-ayakSipati mallo malaM / Alambane-avaSTabhya yaSTiM sAda-vivRtA-'nubandha-punarvacaneSu / maryAdAyAm-A pATalipugacchati / sAmIpye-avaSTabdhA zarat / zuddhau-avadAtaM mukham / zrAd vRSTo meghaH / prApto-AsAditaH / sparza-AliptaH, Ala. khAdukAre-avardazaH pAnasya / ISadarthe-ISallIdam-avalIDham / | bhate / lipsAyAm-AkAGkSati / bhaye-AvignaH / zleSe-Ali-75 vyAptI-avakIrNa pAMzubhiH / mRzArtha-avagADho doSaH / nizcaye- iti / kRcche-Apat / AdikarmaNi-ArabdhaH kartum / prahaNeavadhRtaM kAryam / paribhave-avamanyate / prAptI-avApto'rthaH / Alambate yaSTim / nIDe-AvasathaH, AlayaH, AvAsaH / gAmbhIrya-avasthitaH / vRttAnte-kA'vasthA / viyoge-avamu- samIpe-Asanno devaH / vikriyAyAm-AvRktaM suvarNam , AkrakanapurA knyaa| prcske-bhvskrH| dezAkhyAyAmU--avakAzaH ndati bAlaH / arhnne-aamshritH| AvRttI-AvRtto divsH| ..
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 31.] siddhahemacandrazandAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 53 AziSi-AyurAzAste, putrmaashaaste| svIkaraNe-Adatte phalAni, dharma prati / bhAge-yadatra mA prati syAt / lakSaNe-vRkSaM prati 40 Adane rasAn sUryaH / ISadartha-IskRtirAkRtiH, AtAmraH, vidyotate / vAraNe-pratiSiddhaH / saMvandhe-akSasambaddhaM pratyakSam / aacchaayaa| abhividhau-A kumAra yazaH zAkaTAyanasya / kriyA- vI sAyAm-vRkSaM vRkSa prati siJcati / vyAdhau-pratizyAyaH / sthAneyoge-AyogaH, ai(e)STiH / antarbhAve-ApAnamudakam / spardhA / prtisstthitH| 5 yAm-Ahvayate manyo malam / aabhimukhye-aagcchti| uurddh-| pari-iSadartha-vyAyupayartha-bhRza-sAntva-samantAdbhAva-bhUSaNakarmaNi-Arohati vRkSam / bhRzArtha-AdhanA zAkhA. ApInAnIva ! pUjA-samavAya-vajenA''liGgana-nivasana-zoka-bhojana-lakhana-vI- 45 dhenUnAM jaghanAni pramukhavuH / prAdurbhAve-ApannasattvA strii| sama-: psA-'vajJAna-tattvAkhyA-spaze-lakSaNA-'bhyAvRtti-niyameSu / ISavAye-AsevA, Akulam / smaraNe-Abhavatu vijJAnamA vismaye- dartha-payanikRtam ,prissevitm| vyaaptau-prigto'gniH,privaatm| Azcaryam / pratiSThAyAma-Aspadam / nirdeze-AdiSTam / zaktI - upayartha-paripUrNaH, pridhaanm| abhyAse-gatvA gatvA Agacchati10 AdharSayati / aprasAde-Avilamudakam / vivRte-AkAzam / / parigacchati / sAntve-parigRhNAti / samantAdbhAve-paridhAvati, anubandhe-AyAti / punarvacane-AmeDitam / / parivRttam / bhuussnne-suvrnnprisskRtmaasnm| pUjAyAm-paricarati 150 ni-leza-rAzi-bhRzArdhA-'dhobhAva-prasAda-saMnyAsA-'rthA-'the | samavAye-pariSat , pristrH| varjane-pari trigattebhyo vRSTo devaH, | varjayitvA nAti-parinAti / AliGgane-pariSvajate kanyAM mANagatyAdeza-dArakarmopadarzana-ketanoparamaNA-''vRtti-bandhana-darzanA vakaH / nivasane-paridhatte vaasH| zoke-kRtaM pridevyte| bhojane'vasAna-kauzalA-''sevA-niyama-samINa-'ntarbhAva-mokSa-tamastApa prAghUrNAna pariveSayati / lar3ane-pariskandati / vIpsAyAma-vRkSa 15 sAnA-S'zraya-grahaNa-varNa-vRkSA-'bhAvA-'tizayeSu |leshe-leshen ha vRkSaM pari siJcati / avajJAne-paribhavati / tattvAkhyAyAma-pari-55 mati-nihasati, nihAsaH,nigharSaH raashii--dhaanynikrH,yvnikrH| saMkhyAtam / sparze--paripakvam / lakSaNe-devalakSaNena parijJAtabhRzA-bhRzaM gRhItaH-nigRhItaH / adhobhAve--adhaH patati-nie zcAraH / abhyAvRttI-parivRtaH saMvatsaraH / niyame-parisamAptam / tati / prasAde--prasanna pAnama-nipAnam,nigatA aapH| saMnyAse-- upa-varjana-pratiyatna-vaikRta-vAkyA'dhyAhAra-lavana-parIkSAnikSepaH,nizreNI / arth-nidhaanm| arthagatau-gatArthAni vAkyAni saMpatsarpaNa-guhyA-''ga:-kSaya-sAmarthyA-''cAryakaraNa-sAdRzya-khI20 nigatAni vAkyAni / Adeze-AdiSTaH kartum-niyuktaH kartum / karaNa-pIDA-mantrakriyA-vyApti-doSAkhyAna-yukti-saMjJA-pUrvakarma- 80 dArakarmaNi-nivizate / upadarzane-artha nidarzayati / ketane pUjA-dAna-sAmIpyA-'dhika-hIna-lipsAsu / varjane-upacAsaH, nimantrayate / uparamaNe-nivRttaH pApAt / AvRttI-nivRttaH sUyaH / | upavasati-azanavarjanaM karoti / pratiyatne-edhodakasyopaskurute / bandhane-nigalam / da-ne-nidhyAyati, nizAmayati[te] ! abanAna- vaikRte-upaskRtaM bhur3e, upaskRtaM sahate / vAkyA'dhyAhAre-sopaniSThitam, nitiSTati / kauzale-vidyAsu niSNataH nipuNaH / skAraM vAkyamAha / lacane-upaskIya madrakA lunanti / parIkSAyAma5 AsevAyAm-niyataH panthAH, niyato rathaH / niym-niymH| upekSitavyam / saMpadi-upapannasya, upapannA zarada,upapajavAkya-65 samIpe-nipAzcaH / antabhAve-nipItamudakam , nihitaM dravyam / | sAdhuH / sarpaNe-upasapaMti, upatiSThate karmakaraH / guhye-upaharaH, mojhe-nisRSTam / tamasi-nihAraH / tApasAne-nihAro vrIhiH / upAMzaH uparArNamA Agasi-sapAlambhaH upAdhAtaH / kSaye upa. Azraye-nilayaH, nivAsaH / grahaNe-nigrahaH / varNa-nIlaH kSINaH, upayuktaM dravyama / saamrthy-upcitH| AcAryakaraNe-upaakSe-nIpaH / abhAve-nidravyaH / atizaye-nyUnaH, nipIDitaH / dizati upaadhyaayH| saadRshye-upmaanm| khIkaraNe-upagRhNAti / 90 prati-punaHkriyA-''dAna-sAdRzya-hanana-niryAtana-tadyoga-vi- | pIDAyAm-stanopapIDa zete, upapIDitaH / mantrakriyAyAm-upa-70 nimayA-''bhimukhya vAma-digyoga-vyAtyAdhyAna-mAtrArtha-saMbhAvanata-nayate. upanayanam / vyAptI-upakIrNa srvtH| doSA''khyAne upattvAkhyA-bhAga-lakSaNa-vAraNa-saMbandha-vIpsA-vyAdhi-sthAneSu / punaH ghaatH| yuktau lavaNopasaSTam , devopamRSTam / saMjJAyAma-upadhA, kriyAyAm-punaruktam-pratyuktam |aadaane-prtigRhnnaati,prtiyaacte| | upsrgH| pUrvakarmaNi-upakrayaH, upakAraH / pUjAyAm-upatiSThate sAdRzye-pratirUpakam / hanane-pratihataM pApam / niryAtane-ati- | devam , upasthAnam , upacAraH / dAne-upaharatyartham , baliH 35 kRtam , pratIkAraH / tadyoge-pratipannaH preSyaH / vinimaye-tailArthI ! mupaharet / sAmIpye-upakumbham , upamaNikam / adhike-upa-78 ghRtaM pratidadAti / Abhimukhye pratyagni zalabhAH patanti ! vAme- | khAryA droNaH / hIne-upArjunaM yoddhAraH / lipsAyAm--upayAcate, pratilomaM karoti / digyoge-pratIcI di / vyAptI-pratikIrNa puSpaiH / | upasAdito'rthaH / AdhyAne-prativedayati mantram / mAtrArthe-sUpo'lpaH sUpaprati / adhi-adhikArA-'dhiSThAna-pAThoparyathaizvarya-bAdhanA-''dhikyasaMbhAvane-pratyayaH, pratipattiH / tatvAkhyAyAma-zobhano devadato smaraNa-sahayoga-vavazatAsu / adhikAre-adhikAro rAjJaH, bhadhi..
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 32.] kRto grAme / adhiSTAne-mayyadhiSTitam , adhyAtma kathA vartate / Abhimukhya-abhitaH / vazIkaraNe-abhicarati mantrairmANavakaH pAThe-adhItaM vyAkaraNam / uparyartha-adhirohati, adhikAntam / kanyAm / UrddhakarmaNi-abhirohati vRkSam / pUjAyAm-abhiaizvarye--adhipatirdezasya adhi zreNike mgdhaaH| bAdhane-adhikurute vAdaye / kule-abhijAto mANavakraH / sAntve-abhimanyate zatrUn / Adhikye-adhi khAryA droNaH / smaraNe-mAturabhyeti. kanyAm / vyAptI-abhikIrNAH paaNshubhiH| icchAyAm-abhila. 5 pituradhyeti / sahayoge-adhivasati / khavazatAyAm-AtmAdhInaH / Sati maithunam / doSolvaNe-abhisyandaH / rUpe-abhirUpo mANa-45 . api-padArthA-'nuvRttyapekSA-samuccayA-'nvavasarga-gahA-''zI:- bakaH / vacane-abhidheyaH saadhuH| lakSye-abhividhyati / vIpsAsaMbhAvana-bhUSaNa-saMvaraNa-praznA-uvamarzaH / padArtha-sappiSo'pi | yAma-vRkSaM vRkSamabhi siJcati / nave-abhinavaM mAlyam / praNayesthAt, sarpiSo mAtrApi syAdityarthaH / anuvRttI-api mA abhimanito'gniH // 31 // bhojaya / apekSAyAm-ayamapi vidvAn / samuccaye-api siJca, | | 10 api stuhi / anvavasarge-bhavAnapinachatraM gRhNAtu / goyaamuu-| bhyA0sa0-cAdaya ityAdi / anukAryAdAviti-Adi zabdAdatyusAvityatra vAcakasyAtizamdasya, cinotIti :50 . api tatrabhavAn sAvadhaM sevate / AziSi-api me svasti ityevaM kriyApradhAnasya ca cazabdasya nAvyayasaMkSeti // 31 // putrAya, api zivaM gobhyaH / saMbhAvane-api parvataM shirsaa| bhindyAt / bhUSaNe-api natyati hAram / saMvaraNe-apihitaM adhaNUtakhAdyA shsH|1|1|| 32 // dvAram / prazne-api kuzalam 1, api gacchAmi ? / avamarze ta0pra0-dhaNvarjitAstasvAdayaH zasaparyantA ye prastha15 api bhajyeyaM na nameyam , api kAkaH shyenaayte| yAstadantaM zabdarUpamavyayasaMjJaM bhavati / devA bharjunato'bhasu-pUjA-mRzAthA-'numati-samRddhi-dRDhA''khyA-'kRcchreSu / bana , ana SacantAda "vyAzraye tasuH" [7.2.81.] 155 pUjAyAm-pUjito rAjA-surAjA, sugauH / mRzArtha-muSuptam , / tataH: anna pittasa / tatra / iha / / kadA / etrhi| suSiktam / anumatI-sukRtam , sUktam , mudattam / samRddhI adhunaa| idAnIm / sadyaH / parevati / pUrvedhuH / ubhasamRddho dezaH, mumagadhaM vartate, sumadraM vartate / dRDhAkhyAyAm yayuH / parut / parAri / aiSamaH / khi| yathA / 20 subaddham , sukRtam / akRcche-sukaraH kaTo bhvtaa| katham / paJcadhA / aikadhyam / dvaidham / dvedhA / paJca. uta-prAbalya-saMbhava-lAbhorddhakarma-prakAzA-'svastha-mokSa-dRzya kRtvaH / dviH / sakRt / bhudhaa| prAk / dakSiNataH 160 samRddhyatyayA'-nyAya-prAdhAnya-zaktyavarapara-digyoga-nirdezeSu / pazcAt / puraH / purastAt / upari / upariSTAt / dkssinnaa| prAbalye udbalA mUSikA, ubalaM yAti / saMbhaye-udUgato dakSiNAhi / dakSiNena / dvitIyA karoti kSetram / zuklIdo nIcasya / lAbhe-utpannaM dravyam , udapAdi bhakSam / Udde-karoti / agnisAta sNpdyte| devatrA karoti / bhushH| karmaNi-AsanAduttiSThati / prakAze-prakAzaM carati-ucarati. adhaNiti kim? pathidvaidhAni, saMzayatraidhAni / bhA zasa . udbhvti| asvasthe-utsukaH, uccittaH, unmattaH / mokSe iti kim ? pacatirUpam // 32 // 65 utsRSTaH / dRzye-utsavaH, udyAnam / samRddhI-utthitaM kuTumbam / / atyaye-atItamegha nabhaH-unmegham / anyAye-utkurute kanyAma, za0yA0--adhaNityAdi-tasurAdiryasya tat takhAdi, utkurute paradArAn / prAdhAnye utkRSTo'zvaH, uttama kulam / na dhaN adhaN , adhaN ca tat taskhAdi ca adhaNatasvAdi, 30 zaktI-utsahate gantum / avrpre-uttrH| digyoge-udIcI atra sAmAnyAbhidhAnAnapuMsakarave "anato lup" [1.4.59.7 - dik / nirdeze-uddizati, uddeshH| | iti selapi / AzabdAd "avyayasya' [3. 2. 7.] __ati-pUjA-bhRzAtho-'numatyatikramaNa-samRddhi-bhUtAbhAvA-'va- iti se pi "ADhAvadhI" [ 2. 2.7iti zasa:70 jJAna-hInArtheSu / pUjAyAma-pUjito rAjA-atirAjA, atigauH| pnycmii| tasvAdayaH pratyayAH, te prakRtyavinAbhAvina iti taiH mRtArthe-atikRtam , atIsAraH, ativRssttiH| anumatI-ati- prakRtiranumIyate-'astyatra prakRtiH' iti, tasyAzcaite vizeSaNacintitam / atikramaNe-atikrAnto'nyAn rathAnatirathaH, atiri tvenA''zrIyante, tato "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113.] kulam / samRddhau-samRddho desh:-atideshH| bhUtAbhAve-atIta- iti tadantavijJAnaM bhavatItyAha-ye pratyayAstadantaM zabdameSaM namaH / avajJAne-aticchinatti, atihUtaM dhAnyam / rUpamiti / atha pratyayamAtrasya saMjJAyAM ko doSaH syAt , yena 75 hInArthe-hInaM vAhayati-ativAyati / tadantamityucyate? satyam-'arjunatas' ityAdeH samudAyabhabhi-Abhimukhya-saMnikRSTa-vazIkaraNorddhakarma-pUjA-kula-sA- syAnavyayatve tatsaMbandhinaH syAdestadavayavAvyayAsaMbandhityAd chantva-vyAptIcchA-doSoSaNa-rUpa-vacana-lakSya-bIpsA-nava-praNayeSu / "avyayasya" [3. 2...] iti lub na syAt / na ca saMjJA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 32.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / auranarthwini-PawwwerPAAMRPALIrrNMAHARWg-'.....marwww. karaNasAmarthyAt paramAtrasya lup syAditi vAcyam , agartha saMjJA- paratarazabdasya vA idamzabdasya ca varSe'dhikaraNe "aiSamaH parut karaNaM syAditi, "avyayasya"[ 3. 2. 7.] iti vA(cA)'vya- parAri varSe" [5.2.100.] iti nipAtanAt parut, parAri, yasaMbandhinaH syAdekheMbucyate / kriJca-'arjunataH' ityAdau aissmH| kimzabdasya anadyatanakAlAdhikaraNe "anadyatane hiH" pratyayamAtrAdarthavattvena nAmasve syAdyutpattI "pratyayaH prakRlAdeH" [7.21.1.] iti hau "kimaH kastasAdau ca" [2.1.40.] 5[7. 4. 115.] iti vacanAt pratyayamAtrasya prakRtitvena tada- iti kAdeze ca karhi / yacchabdAt tRtIyAntAt "prakAre thA" 45 tatve pUrvasya ca "nAmasidayavyAne" [1.1.21.] iti [7. 2. 102.] iti thApratyaye pUrvavadatvAdau yathA / evaM padatvAt "sapUvAt prathamAntAdvA " [2.1.22.] itiH kimzabdasya "kathAmittham" [7.2.103.] [iti niyAta. vikalpaprasaGgaH syAt, tasmAt tadantasamudAyo'vyayamiti / nAt katham / paJcanzabdAt tRtIyAntAt prakAre "saMkhyAyA dIvyateraci guNe prathamAbahuvacane "ata AH myAdau jasa0" dhA" [ 7. 2. 104.] iti dhApratyaye nalope ca pnycdhaa| 10[ 1. 4. 1.] ityAnve samAnadIrghatve sasya "sohaH"[. ekamekazabdAd "vaikAdhyamaJ" [7.2.106.1 iti dhyamaji 50 1. 72.] iti rutve "roryaH" [ 1. 3. 26.] iti ye "svare "vRddhiH kharevAdeNiti taddhite" [ 6. 4. 1. ] iti vRddhau ca vA" [1.3.24.] iti tasya luki ca devA iti / [arjana- aikadhyama / dvizabdAd "dviverdhamajedhau kA" 7.2.1071 to'bhavanniti ]-"arja arjane" ataH "yamyajizakya- iti dhamaJi vRddhau, edhApratyaye "avarNavarNasya" [7.4. 1.] rji0" { uNA0 288.] ityune arjunaH, tasya pakSaH [iti] / iti ikAralope ca dvaidham , dvedhA / paJcanzabdAd vAre varta15 SaSThyantAdU "vyAzraye tasuH" [7. 2. 81.] iti tasuH / tada- mAnAd vAravatyarthe "vAre kRtvas" [7.2.109.] iti kRtvasi 55 ntasyAvyayatve "avyayasya" [3. 2. 7.] ilyadhikaraNasaptamye-| pazcakRtvaH / evaM dvizabdAd "dvi-tri-caturaH suc" [ 7. 2. kavacanasya lup , sthAnivadbhAvena "tadantaM padam" [1. 1. 110.1 iti suci dviH| ekazabdAd "ekAt sakRJcAsya" 20.] iti padatve "so ruH" [2. 1. 72.] iti rutve[7.2. 111.] iti suci sakRdAdeze ca sakRt , tataH - "ato'tiro ruH" [1. 3. 20.] ityutve "avarNasyevarNA-! "kriyAvizeSaNAda" [2. 1. 41.] ityami "abdhayasya" 20 dinA0" [1.2.6.] ityotve "edotaH padAnte'sya luga" [3. 2. 7.] iti talapi "padasya" [2. 1.89.] iti 60 [1. 2. 27.] iti abhavanazabdasyAkAralopaH / tasurityukA- salope sakRt / bahuzabdAd "bahodhAsanne"[7.2.112.] rastaso'parigrahArtham , anyathA "kimadvayAdi."[7. 2. 89.] iti dhApratyaye bahudhA / prAcazabdAt "dikzabdAd digdezaiti vihitasya taso grahaNaM syAdityAha-atreti- 'tataH' iti kAleSu prathamA-pazcamI-saptamyAH" [7.2.113] iti ghApratyayaH, prayoge ] tacchabdAt paJcamyekavacanAntAta "kimayAdi0". tasya "lubaveH" [7.2.123.] iti lupi ca praak| dakSiNA252. 89.] iti pittasi "ekArye" 3. 2.8.1 iti | zabdAd digAdivRttaH prathamAdyantA "dakSiNottarAcAtas" [7.65 vibhaktelapi "A dvaraH" [2. 1. 41.1 iti dasyAtve: 2. 117.] iti atasi avarNalope ca dkssinntH| evama"lugasyAdetyapade" [2. 1. 113.] iti takArAkAralope ca parazabdasya "adharA'parAcA''t" [7.2.131.] iti Ati sasantasyAvyayatve "avyayasya" [ 3.2. 7.] iti selapi pratyaye "pazco'parasya dikpUrvasya cAti" [7.2.114. ] iti rutyAdi pUrvavat / evaM tacchabdAt saptamyantAt "saptamyAH" pazcAdeze ca pazcAt / pUrvazabdAt "pUrvA'varA'dharebhyo30[ 7. 2. 94. ] iti trapi tatra tathA idamazabdasya kim- 'sastAtau puravadhazcaiSAm" [7. 2. 115.] ityasi astAti 70 zabdasya ca pi "ka-kutrAneha" [7.2.93.1 iti nipA- ca purAdeze ca puraH purastAt / tathA UrddhazabdAt "UrdhvA. tanAd iha, ka / kimzabdAt kAle'dhikaraNe "ka-yat-tada." dviriSTAtAvupazcAsya" [7 2.114.] iti rau riSTAti ca upAdeva [7.2.95.] iti dApratyaye kimaH kA''deze kdaa| tathA (upAdeze) upari, upariSTAt / dakSiNAzabdAd "vA dakSiNAt . idamzabdasya saptamyantasya "sadA'dhunA."|7.2.96.7 iti prathamA-saptamyAH "[7.2.119.] ityApratyaye, dUrArthAd "AhI 35 nipAtanAd etarhi, adhunA, idAnIm / samAnazabdasya para- dUre" [7.2.120.] ityAhipratyaye ca, adUrArthAd "adUre ena: 15 zabdasya ca anyadhikaraNe "sadyo'dya-parezavyAha".2.97.][7. 2. 122.] iti enapratyaye ca dakSiNA, dakSiNAhi, iti nipAtanAt sadyaH, paredyavi evaM pUrvazabdAdabhayazabdAca dakSiNena / dvitIyazabdAt karotinA yoge "tIyazambamIjAta "pUrvAparA'dharottarA'nyA'nyataretarAdedyus" [5. 2. 98.] kRgA kRSau DAc" [ 7. 2. 135.] iti DAci antalope ca iti edyusi "ubhayAd dyuzca" [ 7. 2. 99. ] iti dhusi ca dvitIyA karoti kSetram / zuklazabdAt "kRbhvastibhyAM bhydhuH| pUrvazabdasya parazabdasya vA pUrvatarazabdasya karmakartRbhyAM prAgatattatve ciH" [7. 2. 126.] iti cyau 80
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite. [pA0 1.0 34.] "IzvAyayo'navyayasya" / 4. 3. 111.] itItve zuklI- | rUpakAH / bhasti, nAsti, bhasi, bhasmi, vidyate, bhavati, karoti / agnizabdAd "jAteH sampadA ca" [72 131.3 ehi, behi, manye, zaGke, astu, bhavatu, pUryate, syAt , iti sAti agnisAt saMpadyate / devazabdAd "deye trAca" Asa, Aha, vartate, navarsate, yAti, nayAti, pazya, pazyata, 40 [7. 2. 133. ] iti trApratyaye devatrA karoti / bahu- Adaha, mAdaka, bhAta iti tivAdivibhaktayantapratizabdAd "bahvalpArthAt kArakAdiSTA'niSTa zas" [7.2.150.] rUpakAH / / 33 // iti zasi bhshH| atra takhAdayaH zasantAH pratyayA darzitAH | zanyA0-vibhaktItyAdi-tas AdiryeSAM te tasAdayaH, tadantAnAM cAvyayatve'vyayakArya syAdilubAdikaM vijJeyam / takhA. tham ante yeSAM te thamantAH, thamantAzca te tasAdayazcetyatra bahudiSu dhaN paryudastaH, sa kimarthaH ? ityAha--adhaNiti kimi brIhigarbhaH karmadhArayaH, tadanu vibhaktayazca thamanta-tasAdayazceti 45 ti / pathidvaidhAni, saMzayatraidhAnIti prayogadarzanena prati dvandvaH, tatazrAbhAzabdenoSTramukhAditvAt bahuvrIhiH, tadantavidhi10 bUte, dvau prakArauM yeSAm , yaH prakArA yeSAmityarthe dvi-triza ratra pUrvavat / "styAdirvibhaktiH " [ 1. 1. 19. ] iti vacabdAbhyAm "tadvati dhaNa" [7.2.108.] iti dhaNi vRddhau ca nAdubhayI vibhaktiH-syAdiH-tyAdizca, atastadantapratirUpakaM krameNa 'dvaidha, traidha' iti tataH patho dvaidhAni, saMzayasya traidhAni "SaSThaya darzayati---ahaMyurityAdi-ahamasyAsti, zubhamasyAsti "UrNAyatnAccheSe" [3.1.76.] iti samAse "aikArya" [ 3.2.8. ]] 'haM-zubhamo yus" [ 7.2. 17. ] iti yusi ahaMyuH, zubhaM-50 iti SaSThIlapi pathidvaidhAni, saMzayatraidhAni / atra yadyavyayasaMjJA yaH / yadIdaM vibhaktipratirUpakaM nAbhaviSyadavyayaM tadA vibhaktya15 'bhaviSyat tadA "avyayasya" [3. 2. 7.] iti syAdeSup, ntarAnutpattau satyakAyeM pUrva vibhaktelapi ahaM putro'sya 'matputraH' "tRptArthapUraNAvyayA." [3. 1. 85. } iti SaSThIsamAsaprati- ityAdivad vairUpyamApatsyata / evam 'astikSIrA brAhmaNI' SedhazcAbhaviSyatAm // 32 // ityatrAstizabdasya tyAdivibhaktyanta pratirUpakAvyayatvAbhAve nAma tvAbhAvAt samAsAbhAve Aba na syAt / kRtami[kuta ityA- 55 nyA0sa0--adhaNityAdi-tasvAdayaH pratyayAH, teca prakR. dayastasAdipratinibhAH / ahamiti prthmaikvcnaantprtiruupkm| : syavinAmAvina iti taiH prakRtiranumIyate, tasyAzcate vizeSaNalenA zubhamAdayastrayo dvitIyAntapratirUpakAH / yenetyAdayazcatvAra20 zrIyante, tataH, "vizeSaNamantaH" [7.4.113.] iti tad stRtIyAntasadRzAH / tepramRtayazcatvArazcaturthyantapratirUpakAH / matavizAnaM bhavatItyAha-tadantamiti / kiJca pratyayasyaivAmyayatve arjunata ityAdau pratyayamAtrAdavyayAdarthavatvena nAmatve syAdyutpattI cirAdakasmAdityetau paJcamyantatulyau / cirasyAdayastrayaH SaSThayantanibhAH / zeSA aSTau saptamyantAkRtayaH / na ca vAcyamete 60 "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115. ] iti vacanAt pratyaya svArthe prathamAdivibhaktyantA eva, 'ahaMyuH, artha agre kRtya' : mAtrasyaiva prakRtilena tadantarale pUrvasya ca "nAma sida" [1. ityAdau "aikAyeM" [ 3. 2. 8.] iti vibhaktilope tadanta251. 31.] iti padane "sapUrvAt prathamAntAdvA " [2.1.32.] zravaNAprasaGgAdityAha-pata ityAdi / astyAdInAM ca tivAdiiti vikalpaprasaGgaH, tasmAt tadantaH samudAya evAvyayam , na pratya pratirUpakatve prayojanamuktameva // 33 // yamAtramiti / arjunata iti-atra saptamyekavacanasya lup // 32 // nyA0 sa0-vibhaktItyAdi-mAdakketi-atra "taku kucha.65 vibhaktithamantatasAdyAbhAH jIvane" ityasya sthAne dakuriti paThanti // 33 // vattasyAm / 1 / 1 / 34 // 30 ta0 pra0-vibhaktyantapratirUpakAH, thamavasAnA ye ta0 pra0-vat-tasyAmpratyayAntaH zabdo'vyayasaMjJo tasAdayaH pratyayAstadantapratirUpakAca zabdA avyayasaMjJA | bhavati / vatU-tasisAhacaryAd 'sAm' iti taddhitasya .. bhavanti / ahaMyuH, zubhaMyuH / bhastikSIrA brAhmaNI / kuttaH, "kiMtyAce'vyaya." [7. 3. 8.] ityAdinA vihitasthAmo 70 yathA, tathA, kathamiti / aham 1; zubham , kRtam , grahaNam / muneraha munivad vRttam, "tasyAhe kriyAyAM praryAptam 2 yena, tena, cireNA, antareNa 3; te, me, vat" 7.1.5..] iti vat / kSatriyA iva kSatriyavad cirAya, mahAya; cirAt , akasmAt 5; cirasya, anyo- yujyante, "sthAderive"7.1. 52.] iti vat / pIlu nyasya, mama 6; ekapade, agre, prage, prAhe, heto, rAtrI, | mUlenaikadik-pIlumUlato vidyotate vidyut , "tasiH" 1 : velAyAm , mAtrAyAm / ete prathamAdivibhaktyantaprati- [6. 3. 211.] iti tasiH / urasaikadiza-urataH,76
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 35.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / aanaanaamanane "yazvorasaH" 6.3.212.1 iti tsiH| bhAma-uccai- ! 'vyaya." [7.3.8.] iti vihitasya ca grahaNaM bhavati, yata etAveva starAm / uccastamAm // 34 // tayorvat-tasyoravibhaktitvena hitAviti vyutpattyA taddhitAvityabhidhI- 40 yate / asmiMzca vyAkhyAne "kityAdhe'vyaya." [7.3.8.] ityanena za0 nyA0-vat-tasyAmiti-tripadaH samAhAro dvandvaH, / ityantena idameva sUtraM saMpUrNa gRhyate, Adizabdena tu "dhAtoranekatadantavidhiH pUrvavat / 'Am' iti SaSTIbahuvacanasya taddhi- svara" [3. 4. 46. ] iti vihitasya kasu-kArasthAnasyeti / 5 tasya parokSAsthAnaniSpannasya cAvizeSAt trayANAM grahaNaM prApnoti, tathA daridrAJcakRvadbhirityatrAmantasyAvyayatve'pi kutsitAyatheM "anyadvayoreva ceSyate, ativyApyupahatavAdalakSaNametad ityAha-vas- | yasya ko daca" [7. 3. 31.] iti ak na bhavati, 45 tasItyAdi / ayamarthaH-vat-tasI avibhaktI, tatsAhacaryAdAmo- | aparisamAptArthatvenAmantasya kutsitArthAsaMbhavAd iti / uccastarA. 'pyavibhaktareva grahaNam , 'daridrAJcakRvadbhiH ' ityatra vasusthAna- miti-"kacit svAtheM" [7.3.7.] iti prakRSTe cArthe taram // 34 // niSpannasya pacatitarAmityasya ca grahaNaM bhavati, tAveva hi tayo10vat-tasyoravibhaktitvena hito ata Aha-taddhitasyetyAdi- ktvAtumam / 1 / 1 // 35 // rUpApekSayA tvekavacanam , ata eva "kityAdye'vyaya." [5.3. ta0pra0-vA, tum, bham ityetatpratyayAntaM zabda8.] [ityAdinA'] ityatrAdizabda AvidhAyakasUtraparigrahArtha rUpamanyayasaMjaM bhvti| [kvA- kRtvA / htvaa| prakRtya 150 uktaH / daridrAJcakRvadbhirityatrAmo'vyayatve'pi kutsitAdI prahRtya / tum-kartum / hartum / amiti Nam-khNamorutsRSTA"avyayasya ko d ca"[7.3.31.] iti ag na bhavati, apari nubandhayorgrahaNam, na dvitIyaikavacanasya ktvA-tumsAhaca15 samAptAtheravAda Amantasya kutsitAdibhiyAMgAbhAvAditi / athavA- ti / yAvajIvamadAta / svAdakAraM bhajo // 35 // ''meva ya Am , sa evAnyatra gRhyate, SaSThIbahuvacanaM tu manasAmityAm ca munInAmiti nAm ca iti tasyAgrahaNam / "manic | shmnyaa0--ptvaatummiti|"ddukNg karaNe" "haMga haraNe" jJAne" ataH "manerudetau cAsya vA" [ ugA. 612.] iti | ataH "prAkAle" [5.4.47.] iti ktvApratyayaH ! prakRtya,55 ipratyaye muniH / kSavaH sautrAd "hu-yA-mA-zru-vasi." uNA0 | prahatyetyatrApi sthAnivadbhAvenAvyayatvam / ktveti-kakAro'saM20451.] iti / kSatram , tasyApatyam "kSatrAd" [6.1.93.] dehArthaH, anyathA tvA iti nirdeze saMdehaH syAt-kimayaM iye kSatriyaH / "pauMDc pAne" ata: "pITa: kid" [ uNA. ktvApratyayasya nirdezaH? utAho viditaM gotvaM yakAbhistA vidita821. ] iti lupratyaye pIlaH, "mUha bandhane" ataH "zuka-zI- gatvA iti tvapratyayasyA''bantasya ? iti / kartuM hartumitimUbhyaH kit" [ uNA0 463.] iti le mUlam , pIlormUlaM kRgo hRgazca "kriyAyA kriyArthAyAmu0" [5. 3. 13. ] iti 60 pIlamUlam / "Rk gatau" ataH "arterurAzI ca" [ uNA0 tum yadyapyamiti sAmAnyanirdezAt syAdi-tyAdisaMvandhinora25 967.] ityasi uras / uccaistarA[m , uccaistamA] miti- pyamoH prasaktistathA'pi kRtktvA -tumsAhacaryAt kRdeva gRhyata "kacit svArtha 7.3.7.] iti tarapi "prakRdhe tamap" ityAha-amityAdi-utsRSTastyakto'nubandho yayoriti vigrahaH / [7. 3. 5.] iti tamapi ca tayorantasyAmAdeze'vyayatvAt na dvitIyaikavacanasyeti-dvitIyAyA ekavacanamiti syAderam , sarvatra "avyayasya" [ 3.2. 7.] iti syAdelapa // 34 // dvitIyaM tato'paraM ca tadekavacanaM ceti tyAdaram, ityAvRttyA 65 dvayorapi niSedhaH siddhaH / nanu bhavatu sAhacaryavyAkhyAnAt nyA0sa0-vattasyAmiti / Amiti SaSThIbahuvacanasya taddhi- kRdamo grahaNam , tathA'pi kevalasya prayogAsaMbhavAt pratyayagrahaNe 30 tasya parokSAsthAnaniSpannasya cAvizeSeNa trayANAmapi grahaNaM prApnoti, saMjJAvidhAvapi tadantavidheriSTatvAt kathaM vizeSaNa-vizeSyabhAvaH ? yoreva ceSyate'to'tivyAyupahatatvAdalakSaNameta ityAha-vatta- kimamantagrahaNena pUrva kRd vizeSyate pazcAt kRtA tadantavidhiH ? sIti / taddhitasyetyupalakSaNam , tataH "dhAtoranekasvarAt" [3. Ahosvit pUrva kRtA tadantavidhiH pazcAt kRdantamamantagrahaNena ? 70 4. 46.] ityAdinA vihitasyApyAmo grahaNam', tena pAcayAJca-tatrA''dye pakSe "iNo damaka" uNA0938.] iti damaki idam kruSelyAdau TAlope padatvAdanusvArasiddhiH / na copalakSaNAt pAThIva- zabdasyAvyayatvaM prApnoti, asti hyamA'trAmantakRdantaM dhAturUpam / 35 huvacanasyApi grahaNaM kiM na syAditi vAcyam , yato ya Am Ameva | dvitIyapakSetu 'pratAmau,pratAmaH' ityatra prApnoti, astyevAtra kkipo bhavati sa eva gRhyate, ayaM tu nAm sAm vA bhavatIti / yadvA vattasI lope'pi pratyayalakSaNena kRdantatvaM bhUtapUrvagatyA cAmantatvam / avibhaktI, satsAhacaryAdAmo'pi avibhaktareva graGgam , tato dari- ubhayathA'pi na doSaH, tathAhi-svarAdau khayamzabdasya pATharUpAyA15 dAcavadbhirityatra kasusthAnaniSpannasya pacatitarAmityatra "kityAye-AcAryapravRttervijJAyate-noNAyamantasthAnenAvyayasaMjJA, anyathA 8 zabdAnu0
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 bRhadvRtti-bRhannyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 37.] Pawware wana anenaiva siddhatvAt tasya tatra pATho vyarthaH syAt / 'pratAmau, | vakSyate, tatpUrvAt kRgaH ktvApratyayasya yabAdeze "hakhasya taH pratAmaH' ityatrApyaprasaGgaH kharAdau prazAnzabdasya pATharUpAyA | pitkRti" [4. 4. 113.] iti tAgame adAkRtya // 36 // 40 AcAryapravRttereva, tasya hi "mo no mvoca" [2. 1. 67.] iti nyA0sa0-gatiriti / etatsUtropari laghunyAso na dRzyate / / natve'pi bhUtapUrvagalyA'mantatvAt siddhamavyayatvamiti / "zAnI 5 tejane" ityasya tu prazAniti rUpaM na bhavati, tasya kvivantasya aprayogIt / 1 / 1 / 37 // prayogAdarzanAditi / yAvato jIveH "yAvato vindajIvaH" [5. ta0pra0-iha zAstra upadizyamAno varNastatsamudAyo 4. 55.] iti Nami amantatvenAvyayatvAt se pi yAvajI. vA yo laukike zabdaprayoge na dRzyate sa etyapagacchatIti vam / dadAteradyatanIdI "sijadyatanyAm" [3. 4. 53.] itsaMjJo bhavati / aprayogitvAnuvAdenetsaMjJAvidhAnAcAsya 45 iti sici "pibaitidA." [ 4.3. 66.] iti tallupi "aD prayogAbhAvaH siddhaH / upadezaratu dhAtu-nAma-pratyaya-vikA10 dhAtorAdipastanyAM cAmAlA" [4. 4. 29.] ityaDAgame ca / rA''gamepu kAryArthaH / dhAtau-edhi, edhate / zIG-zete; adAt / khaveH "kR-vA-pA-ji-khadi-sAdhi."[ uNA0 10.] | iGipavAdAtmanepadam / yI-yajate, yajati / ciMgadaityuNi "Niti" [4. 3.50.] ityupAntyavRddhau khAdu, cinute, cinoti / kaNDUga-kaNDUyate, kaNDUyati IgitvAt tatpUrvAt karoteH "svArthAdadIrghAdu" [5. 4. 53.] iti / phalavatyAtmanepadam / dudu-davathuH; dvitvAdathuH / nAmni-60 Nami vRddhau "khityanavyayA." [3.2.111.] iti mAgame'nu- | cigraG mAzcaye citriiyte| mAG-mA bhavAn kArSIt / 15 vAre ca svAduMkAram / bhujervatamAnA-tepratyaye "sthA kharA- atra maaddydytnii| pratyaye-cit-1 bhvti| vikAre cchano naluka ca"[3.4.82.1 iti znapratyaye "nA'syo-khyAMg-] vyAkhyAtAse, vyAkhyAtAsi / Agame-hiTa-1 TuMg" [4. 2. 90.] iti tadakAralope "cajaH kagama" | papitha / itpradezA:-"iDitaH kartari" [3. 3. 22.] [2. 1. 86.] iti garave "aghoSe prathamaH0" [ 1.3.50.] | ityAdayaH // 37 // 65 iti prathamatve "nAmU." [1. 3. 39.] iti nasya utve | syA-aprayogItyAdi-prayogaHzabdasyochAraNama. 20 bhuGkte // 35 // so'syAstIti prayogI, na prayogI 'aprayogI' iti saMjJibhyA0sa0-vA-tumetyAdi / kveti kakAro'saMdahArthaH, nirdezaH, 'it' iti saMjJA / nanu yasya sarvathA prayogAbhAvaanyathA tvA iti nideze saMdehaH syAt-kimayaM kvApratyayasya stasyetsaMjJAyAmatiprasaGgaH, ucyate-yaH zAstre uccAryate laukike nirdezaH? kiM vA viditaM gotvaM yakAbhistA viditagotlA iti tvA ca prayoge na prayujyate sa ihA''zrIyate / nanvetadapi kuto 60 tyayasyAbantasya ? iti, na dvitIyakavacanasyeti / dvitIyakavacanA labhyate ? labhyate ata eva, tathAhi-yujyate saMbadhyata iti 25 ntasyAvyayatve "avyayasya ko dca" [7. 3. 31.] iti ak yogaH, prakRSTo yogaH saMbandhaH prayogaH, tasyaiva nanA niSedhaH syAt / tathA devasya darzanaM kurvityAdau "tRvadanta." [2. 2. kriyate, na sarvathA; *savizeSeNau hi vidhi-niSedhau vizeSaNena 20.] ityanena SaSThI na syAt / nanvevaM hyastanyadyatanyamantasyAvya saMbadhyete* 'lohitoSNISA RtvijaH pracarantu' itivat ; eka | mihApi yasya zAstrocAraNe saMbandho'sti. laukikaprayoge tu saMba-68 yatvaM kathaM niSidhyate? satyam-dvitIyaM ca tadekavacanaM ceti vigrahe tasyApi saMgrahaH, dvitIyApekSayA dvitIyaM caikavacanaM zastanya |ndhAbhAvastasya niSedhaH, na tu yasya sarvathA saMbandhAbhAvaH, saca 30 catanyoramiti // 35 // sAmarthyAcchAstre upadizyamAna eva vijJAyate ityAha-iha zAstre upadizyamAna ityAdi / varNastatsamudAyo veti-vizegatiH / 1 / 1 / 36 // SAnupAdAnAdubhayasyAprayogiNaH [ grahaNamityarthaH ] / zAstre sUtrata0pra0-tisaMjJAH zabdA avyayasaMjJA savanti / pAThe'khilapAThe ca dhAtu-nAma-pratyayA-''gamA-''dezopadezeSapa-10 adaHkRtya, anA'vyayatve "ataH kR-kami-kaMsa-kumbha-kuzA dishymaanH| laukika iti-lokasya jJAto laukikastasmin , karNI pAtre'navyayasya" [2. 3. 5.] iti sakAro na prayuktiH prayogaH, zabdasya prayogaH zabdaprayogaH, nATyAdiprayo35 bhavati // 36 // gazca vyavacchedyastatra, yo na dRzyate iti / nanu kathamadarza nam? dRzo hyarthoM yaH nanu kathamadarzanaM namo'rthaH 1 yaH] za0yA0-gatiriti-["adaka bhakSaNe" ataH "ade-satkhanyeSa darzanapratyayeSu na dRzyate sa nAstIti nizcIyate, 75 randha ca vA [ uNA0 963.] ityasi adas tyadAdi, "a- atra tu kathaM na dRzyata ityuktamityAha-patyapagacchatIti / grahAnupadadeze0" [3, 1.5.] [iti ] asya gatisaMjJA nanu pramANamantareNa vacanamAtreNApagamAbhAvAdapagame yatitavya
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 37.] siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 59 mar mityata Aha-aprayogitvetyAdi / ayaM bhAvaH-aprayo- bhavati vizeSaNena tatra tasyaiva vizeSaNaM nyAyyaM na tu guNasyeti gitvAnuvAdenetsaMjJAvidhAnAd, anuvAdAcca vidhyavasAyAt | ghA na prApnoti, evaM tarhi bahulavacanAt "karaNAdhAre" tallopasiddhiH, lopAbhAve hi tatprayogAdaprayogitvAbhAvAt saMjJina [5. 3. 129.] bhaviSyati ['kvacidanyadeva' iti bahulabhedaevAbhAvAditsaMjJAyA abhAvaH / athavA yasya kAdAncitkaH prayogaH / mAzritya anaTaprastAve'pi ghan bhavatIti bhAvaH] / prayujyate 5 so'prayogI, sarvathA prayogAbhAve dhamiNa evAbhAvAt kasya kAryamaneneti prayogaH zAstram , alpArthe ca nana , alpatvaM ca 45 saMjJA syAt ?, tatra cAtiprasaGgaH sarvasya kAdAcitkaprayogAt, ! zAstra eva yaH paThyate, laukikaprayoge tu na saMbadhyate, tat 'vRkSa, khaTA~' ityAdAvanunAsikasyApi itsaMjJAprasaGgaH / na ca it- kArya dRSTvA'numIyata eva kevalam / nanu kathamasyAbhAvaH ? kRtakAryAbhAvAditsaMjJA na bhaviSyatIti vaktumucitam , tadanuvAdena kAryatvAditi brUmaH, kAryArtha tyasau paThyate, tasya ca niSpannatvAd, vidhIyamAnasya lopasyaiva kAryatvAt naivam-akAryatvAllopasya, iha upAyasya copeyasiddhau parityAgAt , jihvAmUlIyopadhmAnIyAdiSu 10 hi zabdasya kAryAoM vA bhavati prayogaH zravaNArtho vA, kArya ceha | kakArAdivat . ___10 nAsti, akArye sati yadi zravaNamapi na syAt prayogo'narthakaH | "upAdAyApi ye heyAstAn yogAn pracakSate" ( tAnupAyAn syAd / idamastItkAryam-iha yadA *anekAntA anubandhAH* | pracakSate ) iti hi talakSaNam / yadi vA ekazeSasya nirdezAd tadA'nantaramitsaMjJakaH kAryasya vizeSako bhavatIti dhAtorAdittvA- lopasya siddhiH, tathAhi-etyapagacchati-kArya vidhAyAbhAvaM prAnodiDniSedhaprasaGgaH / tarhi dhAtvAdipAThakAla eva yasya prayogo- tIti it, tato'yamarthaH-yo'prayogI sa itsaMjJo bhavati, sa 15'nyadA svaprayogastasyetsaMjJeti vidhAsyAmaH, satyam-sidhyati, | cApagacchatIti lopasyApi siddhiH, ata eva vRttAvuktam-etya-55 sUtraM tu bhidyate, tahiM yathAnyAsamevA'stu / nanu coktamitsaMjJAyAM pagacchatIti / athavA, ayanamapagamanamabhAvaH, sa ca bhAvopAsarvaprasaMgo'vizeSAt , naiSa doSaH-prayujyate'neneti prayogaH | dhitvAditsaMjJakasyaiva [darzanAbhAvarUpo lopaH, darzanasya ca saviSazAstram karaNasAdhanaH, na sidhyati, anavakAzatvAdanaTA bhaavym| | yatvAt zabdazAstratvAt zabda eva viSayaH / kiJca-'bhAvavirodhI' na brUmaH "bhAvAkoMH " [5. 3. 18.] iti, ki tarhi ? ityabhAvapadasyArthaH, evaM bhAvopAdhireva sa bhAvapratiyogika 20"vyaJjanAdU gha" [5.3. 132. 1 nanu nAmnIti vartate, na cedaM eva sa iti bhAvaH] / prathamAnirdezAca sarvasyaiva nA'ntasyeti 80 nAma, bahulavacanAdanAghyapi bhaviSyati, vAhulakAnnAni bhavati, "nimidAca snehane" ityAdInAmapyabhAvaH [ye'nekavarNA itsaMjJakvacidanAmyapi na--pratyayasya vidheyatayA prAdhAnyAdu bahulagrahaNaM | kAsteSAM lopaH sarvAdezo bhavatIti jyaadaadiinaampybhaavH| pratyayenaiva saMbadhyate, na tu guNena saMjJayati bahulagrahaNAt saMjJAyA- | tantreNa cobhayasvIkAraH, yadekamAvRttibhedamantareNa naikasyopakAraM meva syAdu vA navA; *nApAdherupAdhirbhavati, vizeSaNasya vA karoti pradIpa iva suprajvalitazchAtrANAM tat tantram ; iha tu 25 vizeSaNam iti; upAdhi-vizeSaNayozca vAcyatvA-'vAcyatvAbhyAM prayatnavizeSastatrazabdena vivakSitaH, etena tantreNa dvitIyamihed-65 vizeSaH, tathAhi-dRtihaririti pratyayena kartA pazurabhidhIyate / grahaNamupAttaM veditavyam , yathA-'zveto dhAvati' ityekenaiva prayatnena iti pazurUpAdhiH / gArgikayA zlAghata iti zlAghA'kA nAbhi- dve vAkye uccArite, evamihApyekaprayatnena dvAvicchabdAvapAttA dhIyata iti vizeSaNamucyate / yadi *upAdhipAdhena bhavati, viti / athavA yo yasyAnavayavaH sa tasyetsaMjJaH, sa cAprayogI vizeSaNasya yA vizeSaNam iti tataH "kalyANyAdarin cAntasya" | bhavatItyubhayasiddhiH / na ca sUtre bhedaH, evaM hi vakSyAmi-'a30[6.1.73.] "kulaTAyA vA" [6.1.78.] iti | prayogIdanantaH" [1.1.37.] tataH "paJcamyAH pratyayaH"10 nirdezo na prApnoti, tatra hi pratyayasya vidheyatayA prAdhAnyAt | [ 1. 1. 38.] iti, atra cAnanta iti vartate, tatra cAyatAdayana prakRterguNatvAt tadAdezasyeno'pi guNatvAdupAdhitvA- | marthaH-abhyate AzrIyate'sau dharmimaNetyanto'vayavaH, tatpratiSedhena diti, naivam-ina evAtra prAdhAnyamapUrvopadezarUpeNa vidhIyamAna- | anavayavaH *anekAntA anubandhAH* ityuktatvAt ; saMbandhitvAda; eyaNastu "vyAptyUDaH" [6. 1. 70.] iti siddhasya | zabdAvimau-avayavo'navayavazva, tato'nyaiH saMbandhizabdastulya35 tadanuvAdena vidhAnAdaprAdhAnyamiti doSAbhAvaH / iha tarhi metad, yathA saMbandhizabdAH-'mAtari vartitavyam', 'pitari zuzrU "carmi-varmi-gAreTa-kArkaTya-kAka-laGkA-vAkinAcca kazcA'nto'- Sitavyam' iti, na cocyate 'svasyAM mAtari', 'svasmin pitari' nyakharAd" [ 6. 1. 112.] iti na prApnoti, naivam-atrApi | iti, saMbandhizabdatvAd gamyate-'yA yasya mAtA', 'yazca yasya ka evaM pradhAnaM vAkyabhedena tasyaiva vidhAnAt, evaM na cedida- pitA' iti, evamihApi yaM prati yo'nakyavastaM prati sa itsaMjJa manAzritaM bhavati *nopArupAdhirbhavati, vizeSaNasya vA vize- iti 'yasya tasya' iti lAbha ityanavayavatvAdeva tasyAbhAvaH 40 SaNam* iti, tasmAd guNapradhAnasaMnidhI yatra pradhAnamarthi siddhaH / yadyevamito lope Nava-ktvA-kta ktavatuSu lopAprasaGgaH; 80
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 37.] - wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwvvvvvv.-- wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww ahaM papaca, devitvA, zayitaH, zayitavAn / pratiSidhyate hyane- iT ditvAd [iTaSTitvAt ] "iDetyusi cAtaH0" [4. 3. 94.] tsaMjJA "Nida vA'ntyo Nava" 4. 5. 58. 1 iti [anyo ityAkAralope papitheti / nanu yasyAnubandha Asajyate tasyANav ] Nid vA, bhavati, "ktvA" [4. 3. 29.] [iti] seT | sAvayava uta upalakSaNam ?, tatropalabhyamAnasya rUpadvayadarzanAd [ktvA] na kid vad bhavati, "na DIG-zIGa0" [4. 3. ! vRkSe zAkhA-balAkayoriva, vRkSasya hi zAkhA'vayavo balAkA 527.] ityAdinA to seTau kitI na bhavataH, itsaMjJApratibaddhazca | [upalakSaNam , ucyate-ubhayathA''cAryaNA(cAryANAM) pravRtterubhayaM 45 lopa iti; ucyate-naiSAmitsaMjJA pratiSidhyate, api tu tatprati- bhavati, yastatraivopalabhyate so'vayavaH, tatrakopalabhyate'yamiti, baddhaM kAryama. anyo gava NigrahaNena [vA] na gRhyate, ktvA- | anavayavastu tatra cAnyatra ca balAkAvat / na ca vakArasya vanaka-ktavatavaH kigrahaNena na gRhynte| athavA, ekatvAnirdeza- vraNa-vRkSAdiSu bahudhUpalabhyamAnasyAgyavayavatvAdanekAntatvAzaGkA, syaitadeva prayojanamU-yasyetsaMjJA tasya lopo bhavati samprati | bhinnasamudAyaviSayavarNAntaratvAd vakArasya, sAdRzyAt tu pratya10 ittvAbhAve'pi, anyathA sU(tu) bhinnameva sUtraM kuryAt / na ca bhijJAnam / tatrAkharUpapratyayavidhI doSaH, "karmaNo'N" [5. 50 vaktavyam-yathA kazcid vakti ghaTo'stIti punazca nAstIti tathA- 1. 72.! "Ato Do'hAvAmaH" [5.1.76.] iti 'nubandhAnAmundhAraNAd bhAvAnujJAna lopAbhyanujJAnAcA'bhAvA- | Saye vairUyAd aNo'pi samAvezaprasaGgaH, "nijAM zityet" nujJeti bhAvA'bhAvayorvirodhAdaprAmANyaprasaGgaH, yato na jJAyate ||4. 1.57.] ityeto'nekavarNatvAt sarvAdezaprasaGgazca prApnoti / kenAbhiprAyeNa prisajati kena] nivRttiM karotIti; bhAvo hi daivo vitkaraNamanarthakam , taddhi dAsaMjJApratiSedhArtha kriyate, anA15 kAryArthaH, kArya kariSyAmItyanubandha Asajyate, ananyArthA ca kAra(rAnta)tvAt prasaGga eva nAsti / nanvAtve kRte bhaviSyati, 55 lopAbhyanujJA, kAryAdanyanmA bhUditi lopo'bhyanujJAyate iti / taddhi AtvaM na prApnoti, asandhyakSarAntatvAt / anavayavatve tUtatra yathotsargApavAdanyAyenA'NaM ko bAdhate, evaM kArye caritArtha- | bhAvapyakArau iti sArUpyAdasamAvezaH, ekavarNatvAdantAdezazca muccAraNAt prAptaM bhAvamananyArtha(thA) lopAbhyanujJA bAdhata iti / sidhyati, aikArAntatvAdAtvaM ca / astu tarhi anavayavaH / kAryabhinnaviSayatvAnna virodhaH, ata Aha-asya prayogAbhAvaH lakSaNAya [ kAryapravRttaye ] hi kevalamanubandha upAdIyate, na tu 20siddha iti / upadezaphalamAha-upadezasvityAdi-nigada- tasyAvayavaH / tatrApyanekAntatve ka id yasyeti saMbandhAbhAvAd 60 siddham / "edhi vRddho" ikAraH "iGitaH katari" [3.3.bahuvrIhyabhAvaH / kiM hi sa [it ] tasya bhavati? yena tatkRtAni tasya 22.] ityAtmanepadArthaH, tepratyaye zavi ca edhate / "zI | kiti dvitIti kAryANi syuH| anubandhAnantaraM kAryabhAvAdAnasvapne" |GakAra AtmanepadArthaH / tepratyaye] "zIGa e: ziti" | ntaryasaMbandhazcet, navam-AnantaryArtha bahuvrIherabhAvAt , nahi [4.3.104.1 ityekAre zete / "yajI devapUjA-saGgati- | tasmAdAnantarya pratIyate ityarthAsAmarthyAd bahuvrIhyabhAvaH / vaca25 karaNa-dAneSu" IkAraH "IgitaH" [3.3. 350.] iti | nasAmarthyAd [ sautratvAd ] bhaviSyatIti cet, yadyevaM pUrva-para-65 phalavatyAtmanepadArthaH, yajate, yajati / "ciMgaT cayane" yoritkRtaM prApnoti "bhavatorikaNIyasau" [6.3.30.] ityu[gakAraH phalavatyAtmanepadArthaH ] "khAdeH znuH" [3. 4. 75.] bhayapAThAnantara mittvAt , naiSa doSaH-vyAkhyAnAd ikaNa Iyas iti zruvikaraNAt tasya ca tivi "uznoH" [ 4. 3. 2.] iti | iti vicchinnayoH pAThaH kartavyaH; tataH pUrvasyaivA[sAva]nantaro guNe cinute, cinoti / [ "kaNDUg gAtravigharSaNe" ataH] na tu parasya, kAlavyavAyAt , tathA parasyaivAnantaro na pUrvasyeti / 30 "dhAtoH kaNDvAderyak" [ 3. 4. 8.] iti yaki zayi "luga- | sa cAvazyaM kartavyaH, itarathA akriyamANe vicchinnapAThe ekA-70 syAdetyapade" [ 2. 1. 113.] ityakAralope ca kaNDUyate, te'pi sandehaH syAtU-tatra na jJAyate pUrvasya bhavatyAhokhita kaNDUyati / "TukuMda upatApe" davanam "Tvito'thuH" [ 5. | parasyeti sandehamAtrametad bhavati / sarva[] sandeheSu cedamupatiSThate 3.83.] iti athau dvthuH| "bhU sattAyAm" tivi pratya- vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi sandehAdalakSaNam* iti ye'sya zittvAcchavi tasya ca vittvAt "zidavit" [4.3 | pUrvasyeti vyAkhyAsyAmaH, yata ekAntapakSe eko'vayavo dvayone 3520.1 iti GitvAbhAvAt "nAminaH0" { 4. 3. 1.] [iti] | saMbhavatIti sandehe vyaakhyaanaannishcyH| anekAnteSyAnantarya-75 guNe bhavati / cakSikaH "cakSo vAci yazAMga khyAMga" [ 4. | syobhayApekSasya virodhAbhAvAd vyavasthita pATha eva kartavya iti / 4. 4.] iti khyA''deze tasya ca gittvAd "IgitaH" [3. prayogajJatvAd vAcAryANAM taM taM prayogaM dRSTvA tAMstAnanubandhAnA3. 35. 1 iti phalavatyAtmanepade [vyAkhyAtAse vyAkhyA- sajanti. yaktaM hotad yat prayoganimittakenAnabandhena bhavita tAsi / "pAM pAne" thavi "skrasR-vR-bhU-stu-du-zu-srorvyaJjanAdeH | vyam, na punaranubandhanimittakena prayogeNeti / nanu bhavatu nAmA40 parokSAyAH" [4.4, 81.] iti iTi dvitve pUrvasya hRkhatve cAryAH prayogajJAH, ziSyAstu kathaM pratipadyante? AcAryapravRtte-80
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / [pA0 1. sU0 37.] | reveti / ubhayamidamanubandheSUktam *ekAntaH* * anekAntaH * iti; *ekAntaH* iti tu yuktataram, atra hi heturupanyastaH; yat tu nAma sahetukaM tadhyAyam / tathA "meGo vA mid" [ 4. 3. 88. ] iti tadavayavaM dRSTvA AtvaM nAkArSIt / asarUpavidhA5 vapi na doSaH, AcAryapravRttereva, tathAhi yadayaM " vA jvalAdidu-nI-bhU-prahAstrorNaH" [ 5. 1, 62. ] iti vA grahaNaM karoti, tad jJApayati-*nAnubandhakRtamasArUpyaM bhavati samAveze hi acANena ca sidhyati kiM vAgrahaNena ? kriyamANaM tu jJApanAya bhavati / sarvAdeze'pi na doSaH, yadayam "anak" [ 2.1. 10 36. ] iti prathamayA nirddizati tad jJApayati-nAnubandhakRtaH / manekavarNatvaM bhavati, . anyathA SaTyA apyanekavarNatvAt sarvAdezasiddhyati / *asandhyakSarAntatvamapi nAnubandhakRtaM bhavati, tata eva yadayam - "nemA-dA-pata-pada0" [2. 3. 79.] ityatra heist grahaNArtha GakAraM paThati, anyathA mAGa eva grahaNaM 15 syAt / na ca lope sati meGa Atve sati prApnoti, ceti [ ce ceti ] itivAkSaNikatvena tadabhAvAd (?) / atha vizeSAnirdezAd "bhU sattAyAm" ityAdInAM dhAtUnAmapIttvaM kasmAnna bhavati ? kAryAbhAvAditiM brUmaH / nanvasti " Udito vA" [ 4. 4. 2. ityAdi, naivam-'ekasvarAd' iti tatrAnuvRtteH, AcAryapravRttervA, 20 tathAhi - AcAryAH kharAntAn kharAnteSu paThanti vyaJjanAntAn vyaJjanAnteSu iti teSAM svarasya vyaJjanasya ca nettvamiti / daridrA - testarhi prApnoti, nanUktamitkAryAbhAvAnna bhaviSyati / nanvidamapyuktam-"AditaH" [ 4. 4. 71.] ityastIti, nanvidamapyuktam- 'ekasvarAd' iti tatra varttate'nekakharazcAyamiti / jAga25 taistarhi RdittvaprasaGgaH, tadapi na - "jAgurbhi Navi 0" [ 4. 3. 52. ] ityatra vRddhiniyamAd, Rdive hi vRddheH prasaGga eva nAsti kiM niyameneti ? / cakAso'pi sakArasya na bhavati kAryAbhAvAt AzAso'pi tata eva na bhavati / kvivAdInAM tu kakAra pakA rayoH kAryArthatvenettvAdabhAvo'stu taduccAraNArthamupAttasya kRtakA30 ryatvAnnirRttiH, yato'prayogazabdena zAstramabhidhIyate; vakArAbhAve tu kasyAyamit syAdityaprayogizabdAbhidheya eva na syAditi kvivAdInAM ca vakAro'nubandhasaMjJAnArtham, tasyAbhAve kasyAsAvit syAt, pratyayatvamapyasyaivaM siddhyati, kRtakAryatvAcca svayaM nivartate, ata eva vakAraH paThitaH, praviralaprayogaviSayatvAdasya 35 antasthAnAM padAntAnAM prAyaH prayogAnidheH, yadAha- ] badhyate, samudAyasya ca saMjJAsaMbandhe'vayavaH pAratantryAditsaMjJAM na labhata ityukArekArayorittvAbhAvAd "uditaH svarAnno'ntaH" [ 4.4.98 ] iti no'ntaH [ no'ntaH ityadhikamAbhAti ] " iGitaH kartari " [ 3. 3. 22. ] iti TuveSTaG - vepitA, triphalA-phalatItyAdau nAgamAtmanepadAbhAvaH siddhaH, anyathA - 45 'trApi nAgamA''tmanepade prasajyete iti / na cAyamu[di]dvidhiH kumbhIdhAnya * nyAyena zakyo vaktum, tathAhi yasya hi kumbhyAmeva dhAnyaM nAnyatra sa kumbhIdhAnya ucyate dhArmikaH, yasya tu tatra cAnyatra ca nAsAvanena zabdenocyate; evamatrApi yasya udeved nAnya iti, anyathA kampata ityatrApyaprasaGgaH 50 syAt ; nAsyodevediti / evaM tarhi naivaM tatra vijJAyate - ukAra id yasya so'yamudit tasya udita iti, kiM tarhi ? ukAra isa [ ukAra eva it udit] uditA ca dhAturviziSyata iti tadantavidhiH, udidantasya dhAtorityaprasaGgaH; tartyAtmanepadavidhau doSaH - arthaNi arthayate, nayatredidanto dhAtuH, kiM tarhi ? NakAra, 55 na cAtra dhAtuH saMnihito'sti / samudAyAnubandhe ca liGgamsunada uditkaraNam, Tunadu nandathuH nitvariSa ikArakaraNam, jitvariS tvarate iti; anyathA pRthaguditkaraNaM (Na) vaiyarthyaprasaGga iti / tatra DulabhaS 1, DukuMg 2, DupacaS 3, DuyAvRg 4, DuvarSI 5, DudArak 6, dhAMgk 7, TuDabhRMgk 8, DumiMgd 9, 60 DukrIMgs 10 - ete daza dvitaH / vosphUrjA 1, Tubepura 2, duzrAsi 3, dumlAD 4, TubhrAji 5, Tuvam 6, hozvi 7, TukSuk 8, TubhRzk (TuDabhRMgka ) 9, durdu 10, Tumasjot 11 - ete ekAdaza vitaH / mikSvidA 1, triphalA 2, mimi - dAG 3, JikSvidAG 4, JiSvidAG 5, jitvariS 6, jiSvapaM 85 7, JirbhIk, 8, jimidAc 9, JiSvidAc 10, tritRSac 11, nidhRSAT 12, Jiindhaipi 13 - ete trayodaza jItaH / veM 1, dosphUrjA 2, opyAyaiG 3, TvAzvi 4, ohAMk 5, ohAMgk 6, obrascaut 7, ovijaiti olajaiti 9, olasjaiti 10, ovijaipa 11, olaDaN 12 - ityeke, ete dvAdaza oditaH 1 70 ausTa 1, audita / Ubumhag 1, UcchUpI 2, UtRdRpI 3 - ete UditaH / dUcheM 1 - Tit / ete cAdItaH anye tvanta ( tvanteta ) eva dhAtavaH / daridrAk 1, jAgRk 2, cakAsRk 3, UrNugk 4, olaDuN 5 etAn curAyadantA~zca varjayitvA zeSA ekasvarA eva dhAtava iti / teSAM ca varNakrameNa pAThAdatiriktA'vayavasyAnu- 7B bandhatvaM vijJeyamiti nAstyatiprasaGga iti / dIdhI ki 1, vevIki 2, ciriT 3, jirid 4- etAnapyanekasvarAnicchantyeke / takArAdI ( takAdI) nAmakAra ittvaparitrANArtha iti // 37 // / 8, " nahi yaNaH padAntAH santi" iti / vRkSava karotIti vyAvRttiviSayopadarzanArthamiti / TuDujInAmA - dibhRtAnAmitsaMjJA vaktavyA, anyathA huDa- piDuGAdInAmapi prasaGgaH, na vaktavyA, katham ? DAnteSu pAThAt zailIyaM zAstrakartRRNAm .61 nyA0 sa0 - aprayo gItyAdi-prayogaH zabdasyozcAraNam, 40 yat tajjAtIyAstajjAtIyeSu paThanti / duDujInAM samudAya evAnu- / so'syAstIti prayogI, na prayogI aprayogI iti saMzinirdezaH, 80
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMcAlite [pA0 1. sU0 38.] iditi ca saMteti / laukika iti-lokasya zAte "lokasarvalokA- | saMjJinaH saMjJAvidhAnamupapadyate, tatraiphena vAkyena sannAdInAM vidhiH, jjJAte" [ 7. 4. 84. ] itIkaN // 37 // apareNa teSAmeva saMjJAvidhiH, tato yathA sanmAdInAM vAkyabhedena saMjJAvidhistathA prakRtyAdInAmapi, pratisaMjJi pratyayasaMjJopasthAna-40 anantaH paJcamyAH pratyayaH sAmarthyAca saMjJA-saMjJisaMbandhapratipAdanavAkye saMjJAsaMbandhapratipattI vArthatA syAt / yathA ca vataNDAt "striyAM lup" [6.1.46.] / 1 / 1 / 38 // iti prathamAnirdiSTasya [yamo] vAkyabhedena SaSThayAM satyAM lubu6 ta0 pra0-paJcamyarthAd vidhIyamAnaH zabdaH pratyaya- pattistathA pratyayasaMjJA'pi prApnoti / upAdhizabdena ceha tulyasaMjJo bhavati / anantaH-na cedantazabdoccAraNena vihito nyAyAt [pratyayanimittatvena prakRtyA tulyanyAyatvamityarthaH / 45 bhavati / "nAmnaH prathamaikadvibahI" [2. 2.31.] vRkSa evaM copAdhiSu tadudbhAvanenaiva vizeSaNe'pyudbhAvitaiveti bhAvaH / ] vRkSI, vRkSAH / "striyAM nRto'svastrAde8:" [2. 4. 1.] | vizeSaNamapyucyate, kvacit tayorbhedena vyavahAro dRzyate--*nopArAjJI, kI | "AtU"[2. 4. 18.] khaTvA / "gupau dhirupAdharbhavati vizeSaNasya vA vizeSaNam iti / yadAha10 dhUpa-vicchi-paNi-panerAyaH" [1. 4. 1.] gopAyati, "arthavizeSa upAdhistadantavAcyaH samAnazabdo yH| dhUpAyati / "RvarNa-vyaJjanAd dhyaNa" [5.1.17.1 anupAdhirato'bhyaH syAcchAdhAdivizeSaNaM ydv"||1|| iti 150 kAryam , pAkyam / ananta iti kim ? antazabdoccAra nanu bhavatu prakRtyAdInAM pratyayatvaM ko doSaH ? nahi saMjJApravRttiNena vihitasyA''gamasya mA bhUt, yathA "uditaH svarA | mAtrAdeva doSA bhavanti, kintu tanimittakAryapravartanAt, na ca so'ntaH" [ 4. 4. 99.] ityAdi / pratyayapradezAH-- prakRtyAdInAM kiJcit tannimita kArya saMbhavati, paratvaM tAvadavadhi15"pratyaye ca" [1. 3. 2.] ityAdayaH // 38 // vizeSopAdAnena sannAdibhireva pratipannam / na ca sannAdInAM gupA dInAM ca parasparApekSi paratvaM yujyate virodhAt / upapadaM cAtra 55 za0yA0-ananta ityAdi-paJcamIti pratyaya ucyate, saca prakRtyavinAbhAvIti tena prakRtirAkSipyate, tayA cArthastadvi "karmaNo'N" [5. 1. 72.] ityAdirUpaM gRhyate pUrvaiH, tasya ca samAse sati pUrvanipAtena bhAvyamiti paratvAbhAvaH / upAdhivizcetyAha--paJcamyarthAd vidhIyamAna iti / ata eva (dhe)rapi paurvAparyasya laukike prayoge niyamAbhAvAt , sthitasyaiva kvacid "ajAdeH" [2. 4. 16.] ityAdau SaSThInirdeze'pi 20 paJcamyAvirodhAt prtyytvaavirodhH| sa ca varNastatsamudAyo vA | hi paratvasya zAstreNAnuvAdAt , zAstrasya vidhAyakatvAbhAvAdanu vAdakatvAdarthasya copAdhitvAt tasya ca paratvAsaMbhavAt paratvA-60 'bhavatIti zabdyata iti kRtvA zabdazabdenocyata ityAha--zabda bhAvaH, naivam-prakRtyAdInAM pratyayatve paratvAdidoSaH, tathAhi-- iti / na cedanteti yathA "uditaH kharAnno'ntaH" [4.4.98.] prakRti-pratyayayoH [paryAyeNa ] parasparApekSaM paratvaM syAt , yadi vA ityatra hi nakAro'ntazabdoccAraNena vidhIyamAno na pratyayasaMjJA zabdAntarApekSaM prakRteH, prakRtyapekSaM tu pratyayasyeti, upapadasyApi lbhte| tatrAntagrahaNamantareNa pratyayatvaM syAt , tatazca pratyaya paratvAt "prathamoktaM prAk" [3. 1. 148.] iti rAjapuruSAtvAt tataH pratyayotpatterabhAvAd 'nandanta [anandat ] ityAdya diSu sAvakAzaM bAdhitvA paratvaM syAt , [bhoktuM bajatItyeva ca 65 siddhiH / nanu yadyevaM paJcamyantAt paro yo'nanto vidhIyate, na nityaM syAt , na tu vrajati bhoktumiti ] upAdhivAcino'pyaniyame cAnyasya sthAne sa pratyaya iti spaSTaM sUtraM vidheyam, anyathA prApte'yaM niyamaH [prApte "paraH" iti niyamaH] syAd-*yaH yuSmadasmadAdezalugAdayo'pi paJcamyantAd vidhIyanta iti teSA pratyayaH sa paraH* iti paribhASaNAt / vidhAnApekSAyAM tu pratyayamapi pratyayasaMjJA prApnoti / yadi saMjJina ekIkRtya saMjJA kriyeta, saMjJAyAM na doSaH, prakRtyAdInAmavidhIyamAnatvAt / adhikAre'pi 30 na syAdi(da)tiprasaGgaH / yadi punauravaparihArAya pratyaya iti tarhi na bhaviSyati, prakRtyAdInAM bhUtavibhaktyA [siddhatvabodhaka-70 adhikAreNa pratyayavidhAnaM kriyate, tadA prakRtyupapadopAdhiSvapi vibhakkyA] nirdezAt sannAdyutpattI nimittabhAvenopAdAnAt - prasaGgaH / na ca, adhikAre pratiyogaM pratyayopasthAne vAkyabhedaprasa iga pratyayApasthAna vAkyabhedaprasa- | pArArthyAt svasaMskAra prati prayojakatvAbhAvAd doSAbhAvaH, yato jAt prakRtyAdInAM pratyayatvaprasaGgAbhAva iti, tathAhi-haraterdhAto-nimittAni nimittakAryArthAni bhavanti / tatra vAkyabhedenApi iti-nAthAbhyAM karmabhyAM parAt pazau katteri ikAro bhavatItyeka vidhIyamAnA pratyayasaMjJA sannAdibhireva saMbadhyate, teSAmeva nimi35 vAkyam, te ca hR-dRti-nAtha-pazavaH pratyayasaMjJA iti dvitIyaM / ttatvAt tAM prati prayojakatvAt saMjJAsaMbandhapratipattiyogyavibhakti-15 vAkyam / na caikavAkyatAyAM saMbhavantyAM vAkyabhedo yukta iti nirdezAd dvayozca parasparAkAGkSAyAM saMbandhAdna tvanyatarAkAGkSAyAM vAcyama: yataH sannAdInAmapi vAkyabhedenaiva saMjJA vidheyA, nAsataH / sItA-rAvaNayoriveti satyAmapi saMjJAyA AkAlAyAM prakRtyAdInAM
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / na - zeSatvAd [ vizeSaNatvAd ] anAkAsatvAt sNjnyaasNbndhaabhaavH| hi saMjJAkaraNam , 'pratyayaH' iti mahatI saMjJA kriyate, tatkaraNe nityatvAcchabdAnAM nimitta-nimittibhAvo na saMbhavatIti na | etatprayojanamanvarthasaMjJA yathA vijJAyeta-pratyAyatIti pratyayaH, vAcyam , pratipAdakAnAM zabdAnAmupAyabhAvena zAstreNa vyavasthApa- mahattvAt pratyayazabdasyA''vRttiranumIyate, tena yaH pratyAyakaH sa nAt tadanuguNavibhaktinirdezAdasti nimitta-nimittibhAvaH / loke- pratyaya ityarthaH siddhyati / yadyevaM kAdInAM pratyayasaMjJAna prApnoti, 5'pi bahuSvAsIneSu kazcit kazcit pRcchati-kataro devadattaH ? nahi te kizcit pratyAyayanti, anvaya-vyatirekAbhyAM kAdi-45 katamo yajJadattaH ? iti, sa Aha-yo'zve yaH pITha iti 'yo- pratyayavAcyasyArthasyAnavadhAraNAt , tadabhAve'pi kevalAyA evaM 'zve yazca pIThe' ityukte nimittasya nimittikAryArthatvAdadhya- prakRtestadarthAvagamAd, nApi taratvAdivat kazcid dyotyo'rthaH / vasyati-ayaM devadatto'yaM yajJadatta iti, nedAnImazvasya pIThasya | yadapyucyate *anirdiSTArthAH pratyayAH khArthe bhavanti iti vA devadatta iti saMjJA bhavati, pradhAne kAryasaMpratyayAdvA , pratyaya- prakRtyartha eva teSAmartha iti, tadapi kalpanAmAtram-satyarthavattve jJA svaviSayapraklaptaye pradhAnamapekSate, na tu pArataMtryAdapradhAna- pratyayasaMjJayA bhavitavyamityavibhi]hite tadabhAvepya(khArthAvaga-50 miti, yathA loke bahuSu yAtsu kazcit kazcit pRcchati ko mAdarthavatvaM kAdInAM nopapadyate ityukte'sya(ktasya) duruttaratvAt / yAtIti ?, sa Aha-'rAjA' [iti, 'rAjA'] ityukte pradhAne / evaM tarhi pratyAyyate yaH sa pratyayaH, abhidheyadharmasyAbhidhAne kAryasaMpratyayAd yazca pRcchati yazca kathayati ubhayo rAjJi saMpra- upacArAdevamucyate, tatazcAyamarthaH-yasyArthaH prakRtyA pratyAyyate tyayo bhavati / bhavatu rAjJaH prAdhAnyaM tadadhInasthititvAdanyeSAm , | sa pratyAyyamAnArthatvAt pratyAyyamAnaH svArthikaH pratyayasaMjJo 18 iha tu kiMkRtaM zabdasya prAdhAnyam ? prayojanakRtamiti brUmaH, bhavati / evamapIcchArthasanAdInAM na prApnoti, nahi te icchAyAM 58 yasyApUrvopadezastasyaiva prAdhAnyaM tadarthatvAt prakRtyAdInAm ; upa- vidhIyamAnAH sannAdayaH prakRtyA pratyAyyamAnArthAH / evaM tarhi diSTAzca prakRtyupapadopAdhayo dhAtUpadeze nAmopadeze ca / yadyevaM pratyayazabdaH kartasAdhana-karmasAdhanazca eka eva zabdo'nekazaktinimittasya nimittikAryArthatvAd athApi [yadvA] pradhAne kArya yogAdakIkRtapravRttinimittadvayo'vIkriyate / tatra yathAsaMbhavaM saMpratyayAt prakRtyAdInAM na bhavati, vikArAgamAnAM tu prAmoti / nimittAzrayaNena sannAdInAM kAdInAM pratyayasaMjJA pravartate / Nyantasya 20"trapujatoH Sontazca" [6.2.33.] iti / apUrvazcaiSAmupa | ca nipAtamAdaci Nilap / nanu samAne'pyapUrvopadeze trApuSa 60 dezo nimittinazcaivata iti, nanu ye tAvat prakRtervikArAgamAste jAtaSamityatra pratyayastadartha pratipAdayati nAgama iti kutaH, prakRtyanupravezAt prakRtivat saMjJayA ni saMbhansyante, ye tu pratya- ucyate-pratyayasyAgamamantareNApi anyatra prayogAntare'vattvAyasya ta tadgrahaNana gRhyanta eva ( evAta ) nAstyAnaSTaprasaGgaH1 vagatiH, Agamasya tu pratyayamantareNa prayogAbhAvAdanvaya-vyatinaitadakhi-prakRti-vikArA-''gamANa tasaMbandhe'pi prayojakatvAt | rekAbhyAmarthavattvaM nAvadhAryata ityanarthakatvamacyata ityadhikAre'pi prayujyata iti prayojakaH prayojyastasmAt nimittitvAdityarthaH] sidhyati. satyam-pakSatraye'pi sidhyati, kevalaM gauravaM sUtrabhedazca 65 pradhAnatvAt tu(ca) syAdeva prtyysjnyaa| pratyayasabAndhanAmApa syAditi yathAnyAsamevAstu / anvarthasaMjJAzrayaNaSvananta ityanutadavayavatve siddhe pRthak pratyayasaMjJA syAdeva yogyatAsadbhAvAt / vAdakam / paJcamInirdezAcca vidhizabdAdhyAhAraH, nirdiSTazabdAna ca yaH paraH sa pratyayaH, na ca vikArAgamAH pare, tena teSAM | | dhyAhAre tu tRtIyayA nirdezaH syAd yathA-"paJcamyA parasya" iti pratyayasaMjJA na bhaviSyatIti vAcyam, yato na paratvanimittA "paJcamyA nirdiSTe parasya" | 7.4.104.] iti ] yuSmadA30 pratyayasaMjJA, api tu pratyayasaMjJAnimittaM paratvam , tathA ca nava- dezAstu sthitasya parasya vidhIyante // 38 // 10 hRkAnAM pratyayasaMjJA bhavati, naivam-vikArAgamANAM prayojanA-1 bhAvAt pratyayasaMjJA na bhaviSyati, tathAhi-paravijJAnaM saMjJAyAH nyA0 sa0-ananta ityAdi-na vidyate'tazabdo vAcakophalam , tat teSAM na saMbhavati, SaSThyA antagrahaNena ca sthAna- 'bhidhAyako yasya sa tathA / paJcamIti pratyayo'bhidhIyate, sa ca saMbandhasyAvayavasaMbandhasya ca pratipAdanAt / bhavatu vA paratvameva | prakRtpavinAbhAvIti tena prakRtirAkSipyate, tayA cArtha ityAha96 pratyayasaMjJAyAH prayojanam , tathApi tayoH sthAnanirdezena vidhA- | paJcamyarthAdityAdi / zabda iti-sa ca zamdo parNastatsamudAyo nAda virodhAt paratvAbhAvaH paJcamInirdiSTAdu vA pratyayo vidhI- vA bhavati, zabdAta iti kRtvA zabdazagdenocyata iti| nanu nAga-18 yate, paJcamInirdeze paryAyeNa pUrvatva-paratvayoH prAptayoH "paraH" massa pratyayasve ko doSa iti ? satyam-'anandat' ityAdau nAgamena [7.4.118.] ityanena paratvaM niyamyata iti nAsti kazciddhAtoH khaNDitatvAd 'nand' dhAtoH prAk "aD dhAto."4. virodhaH / athavAanyarthasaMjJAzrayeNArthavataH saMjJAvidhAnAda | 4. 29.] ityaDAgamo na syAt / atha 'aruNa' ityAdau pratya40 vikArA''gamayozvAnarthakatvAt pratyayasaMjJAyA abhAvaH, lavartha yavat tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyave* iti bhaviSyati, taIi I amirmanamamarunawwam
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vRtti bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 1.sU0 38.) asya nyAyasyAnityatvajJApanArthamantagrahaNam , tena yakA sakA ityAdau | SaSThayantAd vidhIyamAnasya pratyatvAbhAvAt / aparazya-."RttRSa-mRSa0" 10 itvapratiSedhaH sArthakaH, kasya prakRtyavayavatve svitvaprAptiprasaGga eva na [4. 3. 24. ] ityatra "athuG zaithilye" ityasya *pratyayA'pratyasyAt / tathA'ntagrahaNAbhAve lAhAkAyanirityatra "camivarmi" | yayoH pratyayasyaiva iti nyAyena nA''gamasya pratyaya satyeva grahaNaM [6.1.112.] ityAyanidhi kAgame tasya pratyayale "DayAdI- | syAt, na tu "zrandhaza mocana-pratiharSayoH" ityasya tasmAdantagrahaNa * dUtaH ke" [2.4.104. ] ityanena havaH syAd iti / tathAs- | vidheyam / ubhayathA'pi paJcamyAM sambhavantyAm "paraH" [7. 4. ntagrahaNAbhAve paJcamyAda vidhIyamAnatvenA''gamasyApi *pratyayA-118.iti paribhASayA pratyayo niyacyate-prakRteH para eveti| 15 pratyayayoH pratyayasyaiva* iti nyAyAt 'preNvanam' ityAdAveva "votta- tahiM svarAt pUrvo no'nta ityapi kathaM na labhyate ? iti ceda, rapadAnta" [2. 3. 75.] ityanena NatvaM syAt , na tu 'bhadra-satyam-"no vyajanasyA0" [4. 2. 45.] ityatrAnudita iti bAhunA kulena' ityAdI "anAm svare" [1.4.64.] iti / bhaNanAt, anyathopAntyatvAbhAvAt prAptireva nAstIti // 38 // XX EAKIXEDEKHAOXxxc sxxenxxxxxARISAKHREER For prathamAdhyAye prathamapAdIyacaramasUtracatuSkasya dvitIyapAdasya ca sakalasya shbdmhaarnnvnyaassyuttitH| RIGIEXXCXICHRXXXKan-XEXXERXaRIXXXAATXKRISKCHR zrIsiddhahemacandrazabdamahArNavanyAsasya truTitA'truTitavibhAgopadarzaka sthUlayantram adhyAyAH adhyAyAGkaH pAdAGkaH / 2 / 3 tru0707* tru 34 tru* tru0 tru0 tru tru07* tru tru.|| etacihnAGkitapAdopari zabdamahArNavanyAsa upalabhyate / 1 atra caturNAmeva sUtrANAM nyAsakhuTitaH, anyatra tu sarvathA truTita iti bodhyam / truTitasUtra-pAdAH buTitanyAsAnusandhAnanAmnA nyAsena saMpUritAH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 39.] Datyatu saGkhyAvat / 1 / 1 / 39 / / ta0 pra0--itipratyayAntamatupratyayAntaM ca nAma saGkhyAvad bhavati, eka-vyAdikA lokaprasiddhA saGkhyA, tatkArya bhajata ityarthaH / katibhiH krItaH - katikaH, "saGkhyA- DatezvA 5 zattiSTeH kaH " [ 6.4. 130. ] iti kaH / katibhiH prakAraiH katidhA, "saGkhyAyA dhA" [ 7.2.104. ] iti dhA / kati vArA asya-katikRtvaH, "vAre kRtyas" [7. 2. 109. ] iti kRtvas / evam-yatikaH, yatidhA, yati kRtvaH tatikaH, tatidhA, tatikRtvaH / bhatu yAvatkaH 10 yAvaddhA, yAvatkRtvaH; tAvatkaH, tAvaddhA, sAvatkRtvaH; kiyarakaH, kiyA, kiyatkRtvaH // 39 // atha zabda mahArNavanyAsAnusandhAnam aha~ zrImatapogacchAdhipati zrI vijayane misUrIzvara paTTAlaGkAra-zrIvijayalAvaNyasUrinirmitaM truTitazabda mahArNavanyAsAnusandhAnampraNamya zrIvIraM tribhuvananataM sArvavacanaM jayantaM rAgAdInadhigatasamastArthanikaram / tathA jainIM vANIM nijaguruvaraM nemimatulaM 15 20 25 EO 35 zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / kSamApAlAlIbhirmahitacaraNaM sUrizvaram // 1 // zrI hemacandraprabhunA praNItaM nyAsa nirIkSya truTitaM mahArtham / truTisthale sandhimitaH parastAlAvaNyasUriviMdadhAti kiJcit // 2 // kva hemacandraprabhuvAgvilAsaH ? ka mAdRzo mandadhiyaH prayAsaH ! | vidantu vijJA guravastathA'pi yaiH preritaH kAryamidaM karomi // 3 // yadvA na cAstIha pragalbhatA meM kuvindabAlasya yathaiva vAne / AdAya tatsUtravizeSaleza stadIyazilpena vitanvato'mum // 4 // kiM candraguptAbhidharAjamAtrA na pUrito dohada indupAne ? / AsAdya cANakyaprasAdamatra wwww tathA'nugRhNAtu guruprasAdaH // 5 // 9 zabdAnu* 65 za0 nyAsAnu0 - DatyatvityAdi / Datyatu iti- itiva atuzcetyanayoH samAhAra iti dvandve Datyatu, yadvA-Dati atu iti vyastameva, sautratvAdutpannAyA vibhakterluki sandhau ca tu / imau pratyayau pratyayasya ca prakRtimAtrityaivAtmalAbhAt prakRtyavi - 40 nAbhAvitvam, tathA ca prakRtyavinAbhAvinA pratyayena prakRtirAkSipyate, tatazca "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115.] iti tadantavidhau "adhAtu0" [ 1. 1. 27 ] iti nAmatvAdAha-itipratyayAntamatupratyayAntaM ca nAmeti / utau DakAro - 'nubandhaH, sa ca khalatiprabhRtInAmauNAdikA'tipratyayAntAnAma- 45 tiprasaGganirAsArthaH, abhyupeyate hi vyutpattipakSo'pyuNAdInAm / 'atu' ityatrokArAnubandhastu spaSTamiSTapratipattyarthaH, tadanubandhavirahe zatrantAdAvatiprasaGgastu nodbhAvanIyaH, utinA sAhacaryyAt taddhitasyaivA'to grahagAt / tathA cAnubandhamuktasya 'at' ityasya nirdeze takAre uccAraNArthakatvamapi sambhAvyeta, sambhAvyeta ca 50 apratyayAntaM nAma saGkhyAvad bhavatItyarthaH, sa cAvyApyativyAptI sRjediti tamAvarte mA sma ko'pi paripataditi yuktastadanubandhaH / yadvA-anubandhavirahe takArasyoccAraNArthatvAbhAve pi avyAptiH padaM mA nidhAt paraM paJca parimANaM yasya sa paJcat vargaH, evaM dazat varga ityAdau taddhitA'tpratyayAnte'tivyAptiH kathaGkAramavaru- 65 yeteti saphala evokArAnubandha nirdezo'pi / " saGkhyAvaditi - saMpUrvAt khyAteH " upasargAdAtaH " [5. 3. 110. ] ityaGi saGkhyeti saGkhyA iveti saGkhyAvat, " syaH derive" [ 7, 1.52 ] iti vati "vattasyAm" [ 1.. 1. 34.] ityavyayatve "avyayasya" [ 3.2.27.] iti 60 vibhaktilup / yatrAnyat kriyAvAci padaM na zrUyate tatrA'stibhavantIparaH prayujyate iti vacanAt kriyApadamadhyAharatibhavatIti / saGkhyAzabdo 'bhAve kartRbhinnakArake ca vyutpAditaH, tasya ca rUDhisaMcalitayogazaktyA vicAraNAdyanekArthakatvamastIti kIdRzArthakasyAtra grahaNamityAkAGgAyAmAha -- ekadvayA- 65 dikA lokaprasiddhA saGkhyeti - eka-dvayAdiketi bahuvrIhisamAsaH, saGkhyA ca anyapadArthaH, saGkhyAzabdo'tra ekatva - dvitvAdirUpasaGkhyAparaH, lakSaNayA sakhkhyAvAcakaparo vA / "saGkhyA tvekAdikA bhavet" [ abhidhAnacintA0 kA0 3, zlo0536.] ityAdAvanekana bhagavatA hemacandrAcAryeNa, "saGkhyAH saGkhyeye 70 hyAdaza triSu" [ amarako0 dvi0 kA0 vai0 varge zlo0 83.] ityatra amarasiMhena, "A'STAdazabhya ekAyAH saGkhyAH saGkhyeyagocarAH" iti vAcaspatinA, "A dazabhyaH saGkhyA sakhyeye vartate" iti mahAbhASyakRtA pataJjalinA ca saGkhyAvAcakArthe vinaiva lakSaNAM saGkhyAzabdasya prayogakaraNAt prakRte'pi vinaiva lakSaNAM 75 wwwwwww.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsa saMvalite [pA0 1. sU0 39.] saGkhyAvAcakaparaH saGkhyAzabda ityapi zakyate vaktum / tatra khyAyAM bhagavatA zrIhemacandrAcAryeNA'pi 'ekAdikA' zabdaviSaye 40 saGkhyArUpArthaparatve ekazca dvau ceti eka dvau, eka dvau AdI yasyA / "eka AdirasyA ekAdikA, AdigrahaNAd dvau trayaH catvAraH" iti vigrahaH / lakSaNayA binA lakSaNayA vA saGkhyAvAcakazabda | iti puliGgato yadupavarganaM kRtaM tadapyatra bIjam / mahAbhASyakA rUpArthaparatve tu ekazca dvizveti eka-dvI, tau AdI yasyA iti / ro'pi 'bahuSu bahuvacanam" [ pANi0 1.4, 21. ] iti sUtre 5 vigrahaH / www nanu saGkhyAvAcakaparatve ekazca dvizceti, saGkhyAparatve tu ekaca | kasya ekatve ? iti saGkhyArthAbhiprAyeNa kasya ekasmin ? iti dvau ceti vigrahabhedaH kathaM kriyate ? iti cet, ittham - ardhaparatve / agre'pi tatsUtre 'ekale ekavacanameva' ityarthe 'ekasmin eka- 45 eva dvayAdInAm "A dveraH [ 2. 1. 41. ] ityAdinA'tvA | vacanameva' iti ca puliGgameva prAyuGka / dividhAnAd ekatva-dvitvasaGkhyA paratvapakSe ekaca dvau ceti vigrahaH, 10 zabdaparatve tu atva-dvivacanAntatvAdiniyamAdInAmabhAvena ekaca dvizceti vigraho nyAyya eva / | atha ubhayorapi vigrahRyoH SaSThyarthI ghaTakatvamiti vaktavyam, ghaTakratA ca samudAyA'vinAbhUtA, yathA- vIraghaTako vakAra ityuktau vakArekAra-rephA-'kAra[vIra ] samudAyAntaHpAtI bakAra iti gamyate, 15 prakRte 'saGkhyA' ityekavacanAntaprayogeNa tata ekasyAM saGkhyAyAm, ekasmin saGkhyAvAcakazabde vA'bhidhIyamAne samudAyAbhAvAdekayAdI ghaTakatA nopapadyata iti kathamatra bahubIhirnirvAhyatAmiti na zaGkyam-svabhAvataH zabdAnAM kadAcijjAtiparatayA kadAcid vyaktiparatayA vA 'sarvo ghaTaH, sabai ghaTAH' ityAdau prayogadarzanena 20 prakRte jAtipakSAbhiprAyeNa prayoge saGkhyAsamUhasya saGkhyAzabdena gamyatayA saGkhyAparatve ekatvAdInAM saGkhyA samUha ghaTakatvam saGkhyAvAcakapakSe ekAdizabdAnAM saGkhyAvAcakasamUghaTakatvaM ca niSpratyUham / | yadyapi "ye hyAdaza triSu" "A'STAdazabhyaH ekAdyAH saGkhyAH saGkhyeyagocarAH" "A'STAdazabhyaH saGkhyAH saGkhyeye vartate" ityAdikoSa bhASyAdiparyAlocanayA ekrAdizabdAnAM saGkhyArtha prayogo nocita ityabhidhAtuM zakyate, tathA'pi laukikaprayogA- 50 bhiprAyeNa ekAdayaH saGkhyaparA eva sAdhutvazAlinaH prayujyeran na tu saGkhyAparA ityabhiprAyasteSAM varNanIyaH / ekatve'rthe ekavacanam dvitve'rthe dvivacanam, bahutve'rthe bahuvacanam, ilAdyarthA - bhiprAyeNa ithe kayordvivacanaikavacane" [pA0 1.4.22. ] "bahuSu bahuvacanam " [ pANi0 1.4, 21. ] ityAdau pANineH, "kasya 55 ekasmin ? kayordvayoH ? keSAM bahuSu" ityAdI mahAbhASyakArasya ca saGkhyAparatayA prayogANAM satvameva tadabhiprAyavarNana bIjamavaseyam / na ca saGkhyAparatve ekazabdena ekatvasya dvizabdena dvitvasya cAbhidhAnena ekatva-dvitvarUpavastudvayagata dvitvasaGkhyAmAdAyaiva 'dvayekayoH' iti dvivacanaprayogo yuktaH, anyathA 'dvayekeSu' iti 60 syAditi tadvatvamAdAya 'eka:' ityevaM dvitvamAdAyA'pi ekavacanena 'dvaH' ityevameva saGkhyAparatvapakSe'pi prakRte vigraho yuktaH; na tu ekazca dvau ca iti vigrahIyaM 'dvau' iti dvivacanaM yuktamiti vAcyam-saGkhyAparatve'pi saGkhyeyagatasaGkhyAM dvizabdAdipratipAdyadvitvAdAvAropya dvivacanAntasyaiva sAdhutvAbhyupagamAt / ata eva 65 mahAbhASyakAraH saGkhyAparatAyAmapi 'kayordvayoH ', "keSAM bahuSu' ityatra 'dvayoH', 'bahudhu' iti dvivacana-bahuvacanAbhyAmeva prayogaM kRtavAn, na tu ekavacanata iti / 66 nanu saGkhyAzabdasya saGkhyArUpArthaparatve eka-dvizabdAvapi 25 prakRte'rthaparau bhavetAm arthaparatve ca ekAdyaSTAdazAntazabdAnAM saGkhyeyaparataiva koSa-bhASyAditaH pratIyata ityekatva-dvitvavaiziSTyena vyaktivizeSA jJAyeran, ekatva-dvitvasaGkhye ca na jJAyeyAtAmiti prakRte saGkhyArUpArthaparatvaM pratipAditaM na yujyata iti cet, naeka-dvizabdayoH prakRte bhAvapradhAnanirdezatAsvIkAreNa ekatva30 dvitvarUpa saGkhyAmAtrapratipAdakatvAt / nanu ekAdizabdAnAM vizeSyaliGgato vyapadezena 'eko ghaTaH, ekA zAdI, ekaM vastram' iti tattaliGgaiH pRthak pRthag vyavahAro dRzyate, prakRte tu ekatha dvau ceti pulliGgato vigrahaH kenAbhiprAyeNa yujyeta ? pratyuta triliGgatvena sAmAnyato napuMsakaliGgata 35 eva vigraho yukta iti cet, satyam - tatra tatra vizeSyasannidhAnena vizeSyaliGgato vyavahAre'pi prakRte saGkhyAparatvenA'bhedavizeSaNatvAbhAvena liGganiyantragAbhAve puM-napuMsakAnyatareNa vyavahArasya dRSTatayA pudvito vigrahasya vidhAnAt "saGkhyA tvekAdikA bhavet " [abhidhAna0 kA 0 3. zlo0 536.] ityatra svopajJavyA wwwww yadyapi ekavacana dvivacanAdyeva kuvaita AcAryasya "nAmnaH prathamaika-dvi-bahIM" [2. 2. 31.] ityatraikAdizabdAnAM saGkhyA - 70 paratvena prayogo na dRzyate, ata eva khopabRhadttau "ekatva." iti rItyA dvitva-bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnAmnaH.... vyAkhyAnena saGkhye parataiva sUcitA, tathA'pi saGkhyA-saGkhyeyobhayaparatayA zAstre prayogArhANAmekAdizabdAnAM kvacidAcAyeMga saGghayeyaparatayA teSAM prayogaH kRta ityetAvatA''cAryAntareNa 75 kacit saGkhyA paratayA kriyamANasteSAM prayogo na viruddhyate / yadvA ekatvaviziTe'rthe vartamAnAnAtra ekatve'rthe silakSaNA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 39.] siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / wwwww arwAMALARIAcation prathamA, dvitvavizeSTe'rthe vartamAnAnnAno dvitve'rthe aulakSaNA | pratipAdanIye ekatva-dvitvasaddhaye saGkalathya 'eka-dvi' iti, ekatvaprathamA. bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAno bahutve'rthe jasalakSaNA | dvitvatritvasaMkalana SatvaviziSTabubhutsayA 'eka-dvi-tri' ityAdi 40 prathametyevamabhiprAyeNaiva tathAbhUtAM vRhadvRttimupanyAsadAcArya iti ca na bhavati, ityekaH samAdhAnapathaH / dvitIyastu-ekA dve tisro kalpyatAM tataH kA'smAkaM durghaTanA ? / mAtrA yeSAmityanekapadabahubIhirbhaviSyatIti / itthameva vAkya 5 atha "sarUpANAmekazeSa ekavibhakto"pANi 1.2.64.1 tvaka ca priyA yasya iti vigrahe 'vAkvapriyaH' iti bahuvrIhiH iti sUtrabhASye "saGkhyAyA arthAsampratyayAdanyapadArthatvAcAne- siddhyati, dvandvaM kRtvA bahuvrIhikaraNe tu "cavargadavahaH "[7. kazeSaH" iti saGkhyAzabdAnAmekazeSAbhAvasUcakaM vArtikramAdAya 3.98.] iti samAsAnte'ti kRte 'vAktvacapriyaH' iti syAt / 45 kaiyaTena 'dvandvo'pi na' iti vyAkhyAtam / anyairapi tulyayuktyA | / na ca ekA dve timro mAtrA yeSAmityarthe bahuvrIhirna yuktaH | "ekArtha cAnekaM ca" [3. 1. 22.] ityanenAbhedenAnvayI 'ekazeSavada dvandvo'pi saGkhyAzabdAnAM na bhavati' ityarthaH prati- kapiTa masAsavidhAna sa bhAvAta 10 pAdita iti ekazca dvIca iti eka-dvau ityevaM dvandvagarbhitatvena | mAno sUtrAntareNa aprAptatvAceti vAcyam , samasyamAnapadasamUhaghaTakena yAti vAcyA masa 'ekadvayAdikA' iti zabdasya varNana na yuktamiti cet , maivam- kenApi padena aikAyeM jAgrati samAsasya bhASyakAreNAGgIkRtatvena 50 savayeyaparatve eva teSAmekazeSasya dvandvasya vA'niSTatvam, na tu | 'mAtrA'zabdena sarveSAM samasyamAnAnAmekAdipadAnAM prakRte'pi saGkhayAparatve, ata eva bhagavAnAcAryaH "syAdAvasaGkhyeyaH" [3. | aikAryamastyeveti samAsasya sulabhatvAt / evaJca sahayAparatve 1. 119.] ityatra dvandvo'pi na bhavatyanabhidhAnAt ityu dvandvAdirbhavatIti sthitam / saGkhyeyaparANAM tu tulyarUpANAM dvandvai15 ktvApi punarAha-'soya' iti karmanirdezAt saGkhyAvAcino kazeSau na bhavata iti khayamevAcAryeNa bhagavatA "syAdAyabhavatyeva" iti / ata eva vizalyAdeH saGkhyAparatve 'gayAM viMzatI' saGkhyeyaH" [ 3. 1. 115. ] ityatra vyAkhyAtam / 55 'gavAM viMzatayaH' ityekazeSataH prayogAH sAdhavo bhavanti, 'viMzatI' na caikAdidazAntAnAM dvandvAbhAve ekazca daza ca ekAdaza, ityasya catvAriMzadityarthaH, 'viMzatayaH' ityasya SaSTirazItyAdi dvau ca daza ca iti dvAdaza, evaM trayodazAdayo'pi na siddhye yurdhA'rthaH, saGkhatheyArthe tu 'gAvo viMzatiH' itivad 'gAvo viMzatI' | riti vAcyam, ekAdinavAntAnAmeva saGkhyeyaparANAM saGkalana20 'gAvo viMzatayaH' iti naiva sAdhavaH / ata eva koSakAraH tAtparyeNa dvando na bhavatItyeva kalpanAt / ata eva "badAdIni "viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH sngkhyey-sngkhyyoH| sabaiH [pANi. 1. 2. 72.] iti sUtre nAgezena spaSTa tathaiva 60 __ saGkhyArthe dvibahutve staH" iti saGkhyAparatve eva ekazeSalabhyaM dvi-bahutvAdi pratipAditavAn / evameva "dvadhekayoH"pANipratipAditam / "sarUpANAme0" [pANi 1.2.64.1 iti 1. 4. 22.] ityatra saGkhyAparatve dvandvo'pi sAdhuH / prakRte'pi | sUtre ekAdidazAntAnAM dvandvaikazeSo na bhavata iti nAgezoktistu 25 ekazca dvau ceti vigrahe saGkhyAparatAyAM dvandvaH sAdhureva / bhramamUlA / yadvA ekAdhikA daza ekAdaza, dhadhikA daza dvAdaza saGkhyeyaparatve tu iti rItyA "siddha svadhikAntA saGkathA saGkhyayA samAnAdhi"ekadvikaraNe hetU mahApAtakapaJcake / karaNAdhikAre'dhikalopazca" iti cArthe [pANi 2.2. 29.765 tRNavanmanyate kopa-kAmau yaH paJca kArayan" // 1 // ikhetatsUtrasthavArtikena pANinIyariva ekAdhikA daza ityAdyarthe iti naiSadhIyapadye eka-dvIti na dvandvaH, kintu eko vA dvau eva "mayUravyaMsakAdayaH" [ 3. 1. 116.] ityanena haimazabdA30 vA ityarthe "suj-vA'rthe saGkhyA0" [ 3. 1. 19.] ityanena / nuzAsanAnusAribhirasmAbhirapi zAkapArthivAdivat ekAdazadvAdazabahuvrIhI "pramANI. [7.3.118.1 iti De 'eka-dUkaraNe' prabhRtizabdAnAM sAdhanIyatvAt / evam 'ekaviMzatiH' ityAityeva pATho ramaNIyaH, dvandvasvIkAre'sAdhutA baddhamUlA na hIyeta ! dAvapi ekAdhikA viMzatirityevarItyA samAso vidheyaH / yadvA 70 vaiyAkaraNanAgezabhaTTena "sarUpANAm" [pANi. 1. 2. 64.] ekAdinavAntAnAmeva dvandvo na bhavatIti 'ekaviMzatiH' ityAdI iti sUtre zekhare "ekAdidazAntAnAM dvandaikazeSAvanabhidhAnAnna dvandUkaraNe'pi na kSatiH, tatra ekazca viMzatizcetItaretaradvandvapakSe 35 bhavataH" iti khayaM pratijJAtrA "UkAlo'jyakha0" [ pANi | saGkhyAsamUhagataikatvAnurodhanaikavacanAntatA, na tu saGkhyAdvayagata[1. 2. 28.] iti sUtre zekhare 'eka-dvi-nimAtrANAm' iti | dvitvaprayuktadvivacanAntatA, ekazca viMzatizcetyanayoH samAhAra prayuktaM tu prakAradvayena samAdheyam , saGkalitasaGkhyAtAtparyeNa | iti samAhAradvandvapakSe'pi "viMzatyAdyAH zatAd dvandve sA caikye 75 ekAdidazAntAnAM dvandvaikazeSau na bhavataH, yathA-tritvaviziSTAthai dvandvameyayoH" [liGgAnuzAsanastrIliGgaprakaraNe zlo. 8] iti
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-vRhalyAsa laghunyAsasaMvalita pA0 1. sU0 39.) ranmarwaranaarinirmanndwwwanm vacanAd ekavacanAntasya strIliGgatA, na tu samAhAraprayukta npuN-| iti vigrahavAkyam ; "saGkhyA-Date."[6.4.130.1 iti 40 sakatvamiti vizeSaH / ekaviMzatyAdayaH saGkhyAyAM saGkhayeye ca | krItArthe kapratyaye 'aikAyeM" 3.2. 28.iti misolupi vartante / saGgyeyaparANAM saGkhyAzabdAnAM sarUpANAmekazeSo dvandvo katika iti taditAntA yattiH vA na bhavatIti ekazcaikazca 'eko' 'ekaiko' iti vA na bhavati / / ___ nanu utipratyayAnte'tidezamantarA'pi "saGkhyA-Date." 5 saGkhyAparANAM sarUpANAM viMzatyAdInAmekazeSo bhavatIti prAgayo / / |[6. 4. 130.] iti sUtre sahayAgrahaNapArthakyena utigrahaNAcAma / virUpANAM saGkhyeyaparANAM saGkhya zabdAnAM tu saGkalana kalana- deva katika ityatra kapratyayaH setsyatIti vyartho'tideza iti 45 tAtparyeNa dvandvo na bhavati, yathA-eka-dvimAtrAH hutAH' iti / cet, satyam-savayAgrahaNena grahaNAhesyApi katizabdasya tyantaasaGkalanatAtparyeNa tu dvandvo bhavatyeva, yathA-"eka-dvi-trimAtrA tvena 'azattiSTeH' iti pratiSedhaH syAditi tadujjIvanAya hi hakha-dIrgha-plutAH" ityAdisArArtho'nusandheyaH / DateH pRthaggrahaNam / 10 viMzatyAdizabdA vyAdizabdAzca dharmazaktA eva, na tu dharmi nanvAnupUrvIprakArakopasthitiprayojakapadopAdAne *arthavadahaNe [saddhayeya ]zaktA ityAdyapi matAntaraM yadyapyupalabhyate tathA'pi nAnarthakasya* iti nyAyaH pravartata iti prakRte'pi tizabdasya 50 prakRtAnupayogitayedAnI vicAranikaSe tnnaa''nyaamH| seyameka svarUpabodhakatvenAnena nyAyena 'azattiSTeH' ityatrA'rthavata eya vyAdikA kuto jJAtavyetyata Aha-'lokaprasiddhati, yathA tergrahaNena. itighaTakasya teranarthakatayaiva na pratiSedhaprAptiriti cet . ghaTa-paTAdayaH zabdA loke ghaTAyarthabodhane prasiddhAstathaiva eka maivam-STizabdasya tipratyayAntatayA tyantapratiSedhenaiva siddhI tvAdisayArthAbhidhAne ekAdayo'pi prasiddhA ityarthaH / ivArthe pRthak STayantapratiSedhasyAvyutpattipakSajJApanAt. tatpakSe ca niruktajAyamAno vatpratyayaH sAdRzyaM dyotayati, sAdRzya cAtra kriyAgata nyAyApravRtteH pratiSedhAdeva kapratyayamiti tadartha utterupAdAna-55 mabhipretamiti sadRzakriyAM bodhayitumAha - tatkArya bhajata | mAvazyakam / iti-saGkhyAzabdasya prakRte saGkhyAparatvaM saGkhyAvAcakraparatvaM ca prAk | kiJca, saGkhyAtvenaiva kapratyagrasiddhI kriyamANaM DatigrahaNam pratipAditam , tatra saGghayAvAcakaparatve tacchandena saGkhyAvAcake *arthavadrahaNe. * iti nyAyasyA'nityatvaM jJApayati, evaM satya20 tyasya parAmarzaH, saGkhyAparatve lakSagayA tacchabdasya saGkhyAvAca narthakasyApi tizabdasya praNena katItyAdau tyante pratyayapratiko'rthaH, ubhayathA 'tatkAyam' ityasya saGkhyAvAcakakAryAmaloM SedhaH syAditi tadujIvanena iteH pRtharagrahaNaM caritArtham / 60 lbhyte| vaTitatvAdatidezasUtramidam / atidezasya ca nimitta jJApanasthale ca svAze cAritArthyamanyatra phalaM ca kizcidavazya vyapadeza-tAdAtmya-zAstra-kArya-rUpA-'rthabhedena saptavidhatve'pi bhavatItyanityatvajJApanasyAnyena phalenApi kenApi bhavitavyam , rUpAdyatidezAnAmaniSTasampAdakatvena prakRte nAzrayaNam, zAstrA taca phalaM prakRte etadeva, yat-ekasaptatirityAdau tyantatvena 25 tidezasyAzrayaNe kSativirahe'pi tadatidezasya kAryarUpaparamukha pratiSedhaH siddhaH, anyathA [ nityatve ] parimANArthamAdAyArthavAn nirIkSakatayA varaM kAryAtideza eveti tathaiva vyAcaSTe sma / tathA ca | 'ti'zabdaH pratyaya eva sambhavediti pratyayatvajJAne "pratyayaH 65 saGkhyAzabdasya saGkhyAkakakAryAzrayaNe lAkSaNikatayA saGkhyAkartR- | prakRlAdeH" [ 7.4. 115.] ityetadbalalabhyatadantavidhau sati kakAryAzrayaNa dazakAryAzrayaNaM ityantA'tvantavRttIti vAkyArthaH / tyante saptatizandAdau kapratyayaniSedhe'pi UnAdhikagrahaNAbhAvena saritA nidhI Azika *yathoddezaM nirdezaH iti pUrva utipratyayAntasyAtideza- | ekasaptatyAdizabdastyantatvena na gRhyateti tantra niSedhApravRttI 30 prayojanaM darzayati-katibhirityAdi-"kuMka zabde" ityataH | kapratyayApatteH anityatve tu 'azattiSTaH' ityatratyatizabdaH pratyaya "korDim" [uNA0 936. ] iti Dimi "hityantya0" [2. eva grahItavya iti niyamAbhAve "pratyayaH prakRtyAdeH[7.4.117.] 70 1. 114.] ityantyasvarAdilope kimzabdaH, kA sahayA mAna ityasyApravRttI "saGkhyA-DateH0" [6. 4. 130.] ityatra meSAmiti "yattatkimaH0" [7.1, 150.] iti utau kAti saGkhyApadenA'bhedAnvayopapattyartha kalpanayA tadantavidhilAbhe'pi zabdaH, sa cAya svabhAvAd bahuvacanAvaSaya eva, tataH "hatu- "pratyayaH "[7. 4. 115.] ityetatpravRttivalena labhya UnA35 kartR." [2. 2. 44.] iti bhisi "so ruH" [2. 1.72.] dhikagrahaNAbhAva idAnIM na labhyeteti tvantatvasattvAdekasaptatyAiti satve "raH padAnte." [1.3.53.] iti visarge ca katibhi- | dAvapi pratiSedhaH siddhyati / 75 ritiH krIyate smeti kItaH, "DakrIgara dravyavinimaye" ityataH bastatastu utyante sayAkAryAtidezaH katika ityatra kevalaM "ka-ktavatU" [5. 1. 174.] iti karmaNi te karmaNa ukta-kapratyayamutpAdyaiva ma kRtI bhavati, 'katidhA' ityatra "saDayAyA vAd "mAmnaH pra." [2. 2. 31.] iti siH; katibhiH krIta thA" [7. 2, 104.1 iti dhApratyayam , 'katikRtvaH' ityatra
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 39.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| "vAre kRtvasa" [5. 2. 109.1 iti kRtvaspratyayaM ca savayA- | yacchabdo hi uddezyatAkAnta niruktadharmAvacchinnaM vAcyatvenAvasvAvacchinnoddezyatAkaM samutAdyApi kRtArthoM bhavitumarhati, seyaM lambate, tacchandastu prakrAntaM [ prAktanabuddhivizeSaviSayatayA kRtArthatA Datyantasya saGkhyAtidezenaiva bhavediti mntvym| prapUrvAt cumbitaM] tatvenAlambata iti / asti hi prasiddhavacano'pi "DakaMga karaNe" ityataH prakaraNAni prabhedakaraNAni prakRSTakaraNAni | tacchabdaH yathA--- 5 vetyarthe "bhAvA'koMH "[5. 3. 18.] iti ghami "nAmi- "nUtanajaladhararucaye gopavadhUTIdukUlacaurAya / 45. no'ka." [ 4. 3. 51.] iti vRddho 'prakAra' iti nAmno | tasmai kRSNAya namaH saMsAramahIruhasya bIjAya" // 2 // bhisi "bhisa."[1.4.2. 1 ityaisAdeze sandhau rutve visarge [ nyAyasiddhAntamuktAvalI pra0 kha0 kA0 1.] ityAdau / ca prakArairiti, sAmAnyasya bhidyamAnasya bhedAntarAnupravRttA | bhedAH prakArAstairityarthaH / katibhiH prakArairiti vigrahaH, niruktadharmAvacchinna prakrAntamapi taM tatraiva tacchabdaH parA mRzati yatra khaghaTitavAkyAditarasmin vAkye yacchabdo nirukta10 katidheti taddhitAntA dhRtiH, atra Datyantasya saGkhyAti- | dharmAvacchinnaM yaM bodhayitumISTe, nUtanetikArikAdau tu na tatheti 50 dezAt "saGkhthAyA dhA" [7. 2. 104.] iti dhApratyayo tatra prasiddhavacana evopAdeyaH / evaM vacana brahmavacano'pi dRzyate bhavati, anyathA niyataviSayaparicchedahetutvAbhAvena saGkhyAtvavi tacchabdaH, yathA-"oM tat saditi nirdezo brahmaNastrividhaH rahAd Datyantasya pRthaganupAdAnAcca na syAt , dhApratyayAntasya ca smRtaH" iti [gItA 17 / 23], prakRte ca prasiddhAdyoM na ghaTata. "adhaNa." [1.1.32.] ityavyayatvena syAdelopaH / katIti15 katizabdAd "nAmnaH" [2.2. 31.] iti jasi "Dati iti cuDyArUDhasyaivArthasya grahaNamiti / prakRtamanusarAmaH / yA praNaH0" [1. 4. 54.] iti talapi ca katIti, jJAnAya yadgataH saGkhyA mAnameSAmiti yati, yatibhiH krIta iti yatikaH155 saDayAvizeSaH pRcchayate te ktishbdsyaarthH| vArA iti yatibhiH prakArairiti yatidhA / yati vArA asyeti yati"vRgaTa varaNe" ityato triyanta ityarthe "yuvarNavR"5. 3. | kRtvaH / sA saGkhyA mAnameSAmiti tati, tatibhiH krIta iti 28.] ityApavAdikAlaprAptAvapi zahalakAd dhani vRddhau catatikaH / tatibhiH prakArairiti tatidhA / tati vArA asyeti 20 vAretinAmro jasi sasya rutve "roryaH" 1.3.26.1 iti / tatikRtvaH / zeSasAdhanikA pUrvavat / upadarzito Datipratyayatve "svare vA" [1. 3. 24.] iti yakArasya luki ca vArA yAntasya saGkhyAtidezaprayojanapradezaH / 60 iti, dhAtvarthasya yogapadyena vRttayastatkAlA vetyrthH| asyeti- adhunA anupratyayAntasya vicArAvasara iti bhUmikA racayati"iMpaka gatI" ityataH "iNo damaka"uNA08.38.1 iti | 'atu iti / yA sahayA mAnameSAmiti yAvantaH, yAvadbhiH krIta damaki idam , tataH "zeSe [2.2.1.] iti usi "A iti yAvatkaH / yAvadbhiH prakArairiti yAvaddhA / yAvanto vArA 25 dveraH" [2. 1. 41.] iti masyA'kAre "lugasyA." [2. ! asyeti yAvatkRtvaH / atra yacchabdAd "yattadetado DAvAdiH" 1. 113.] iti pUrvAkAralope "TA-Daso." [1. 4.5.1 [7. 1. 149. ] iti DAvAdiratuH, tatra ca DakArokArAvito.65 iti usaH syAdeze ekadezavikRtanyAyena 'ida' ityasya sthAne tato'ntyasvarAdilope yAvatazabdAt ka-dhA-kRtyaspratyayeSu niru"ama" [2. 1. 36.] ityanena adAdeze takArasyocAraNA ktarUpANi / *yadAgamAstadguNIbhUtAsta drahaNena gRhyante* iti rthatvAd 'asya' iti rUpasiddhiH, buddhisthatvAdinA purovartina iti nyAyAd DAvAdiraturapi atupratyayavyavahArabhAk / evaM sA 30 tadarthaH / kati vArA asyeti vigrahavAkyam / kRtvaspratyayA saGkhyA mAnameSAmiti tAvantaH, tAvadbhiH krIta iti taavtkH| ntasya "adhaN" [1. 1. 32.] ityavyayatvAd "avyayasya" tAvadbhiH prakArairiti tAvaddhA / tAvanto vArA asyeti tAva-70 3.2.7.7 iti syAdelepi sasya rutve visarge ca katikRtva skRtvaH / zeSaM yAvacchandavad vijJeyam / kA saGkhyA mAnameSAiti taddhitAntA vRttiH, atrApi saGkhyAtidezAt kRtvasaH siddhiH / miti kiyantaH, kiyadbhiH krIta iti kiyatkaH / kiyadbhiH evamiti "iMN gatI" ityataH "ladi" [uNA0 505.] prkaarairiti-kiyddhaa| kiyanto vArA asyeti kiytkRtvH| 35 iti ve guNe ca 'eva' iti. assaiva cAdigaNapAThanipAtanasAma- atra "kim' zabdAd idaMkimo'turiya kiy cAsya" [7.1. Ad evamiti "evaM prakAropamayoraGgIkArAvadhAraNe" iti vaca- 148. ila 148.] ityatI kiyAdeze ca "kiyat' iti zabdaH, zeSa prAgvat 11 nAt katizabdopavarNitaprakAreNetyarthaH / "yajI devapUjAdau nanu saMjJAprastAvAt "Datyatu sadhA" ityAkArakaM saMjJAsUtra"tanUyI vistAre" AbhyAm "tani-tyaji." [uNA..895.1 mevAstu, evaM sati vatpratyayopAdAnamapi na kartavyamityaparamanu iti Dati yattado nisspdyte| ubhAvapi buddhivizeSaviSayatAvacche- kUlam / na ca saMjJAsUtratve ekAdikAyAH saGkhyAyAH saGkhyApradezeSu 40 dakatvopalakSitatattaddharmAvacchinnaM bodhayataH, iyAstu bhedaH- [ saGkhyoddezyakazAstreSu "saGkhyA-Date." [1.4.13.] ityAdiSu]
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhakRti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite . [pA0 1. sU0 39.] saMpratyayArtha [ saGkhyAtvAvacchinnoddezyatayA grahaNArthaM ] "Datyatu- bhavet-saMjJeyaM kasyacinirdiSTA syAd ? yaSTihasto goparicaraNasaGkhyA samayA" iti saMjJikoThAvapi satyAgrahaNaM kartavyam , | rato vA'sya vivakSitaH ? iti / itthaM vaktRtAtparyaviSayasaMzayAtathA satyeva DatipratyayAntamatupratyayAntaM nAma saDyA caikAdikA | bhAve'pi tattAtparyavizeSaviSayakanizcayavAn vA bhavet-yo mama sAyA saMjJAni bhavantIti sUtrArthaH sampatsyate, 'dvikam' ityAdI prasiddho yaSTihastaH so'nena coditaH, evaMsaMjJakastu nAsti me ke-dhA-prabhRtipratyayAdayazca iSTAH setsyantIti saGkhyAgrahaNaprayuktaM prasiddha iti, sambhAvayAmaH-sa gacchedapi yaSTihastamAnetum / 45 gauravamiti vAcyam, "somAt sugaH" [5. 1. 163.] | rUDheryogApahArakaravena saMzayapakSa ukto na yukta iti tuna zaGkayam , "agnecaH" 5.1.164. ityAdau yathA vAcakatAsambandhena | tattatpuruSaM prati prasiddharUnyarthasyaiva yogApahArakAritvAt / saMjJA somAbhyAyarthaviziSTazabdasyaiva grahaNa tathA"dRtinAthAt yazAviH" | prakaraNasya niyamArthatvAd yogArthamAdAya nizcayapakSo'pyukto na . 5.1. 97.] "so'patye" [.1.28.] "devatA" yukto bhramatvAdityapi na zaGkanIyam , loke hi gopAla kAdizabdaH 16.2.1.1.1 ityAdAvapi pazvapatyadevatAdInAM zabdAnAmeva | saMzini niyamyamAnaH saMjJAntaraM mA budhat. kriyAnimittaM prApta-50 grahaNaM prApnuvadapi iSTalakSyAnusArivyAkhyAnato'varudhyate, pavA- martha tu na kathaM bodhayed niyamasya sajAtIyaviSayatvAt , tathA ca dilaukikArthAzca gRhyante, tathA santazca te iSTalakSyANi nirvata- kRtrimatvaM na bhavati kAraNaM kRtrimagrahaNa iti saMjJikoTau saGkhayAyituM kSamante, evaM saGghayApradezeSvapi ekAdikA saGkhyA lokapra-grahaNaM nopAdeyatAmarhati, antareNApi saMjJAkaraNamekAdikA saGkhyA. siddhA grahISyate, "Datyatu0" sUtraM tu saGkhayApradezeSu grahaNenA'na- pradezeSu grahISyata iti / atha mA sma bhakt kRtrimatvaM kRtrima. 15 nugRhItAnAM katiprabhRtInAM grAhaNena kRtArthIbhavediti saMjJikoTo | grahaNe kAraNam . artho vA prakaraNaM vA loke'rthavizeSanivRtti-55 saGkhyAgrahaNasyAnAvazyakatvAt / na cA'kriyamANe saGkhayAgrahaNe ! mukhenArthavizeSapratipattikAri tu sAdaramabhyupeyate bhavatA'pi;aGga loke yathA-'gopAlakamAnaya, kaTajakamAnaya' ityAdau 'gopAlaka | hi zAstre'pi sati prakaraNe'rthavizeSaH pratipadyatAm , utyantAkaTajaka' ityAdisaMjJAvatAM vyaktivizeSakRtasaGketamukhaspRzA[kRtri- dInAM saGkhyAsaMjJA kRteti buddhisannidhirUpaM prakaraNaM prakRte'pi mANA meva grahaNaM bhavati, na gavAM pAlakasya kaTe vA jAtasya | jAgarti / ayaM bhAvaH-yasmin zabde'nekazaktistatra kIdRza20puMsaH *kRtrimAkRtrimayoH kRtrimasyaiva grahaNam iti nyAyAta, | zaktijJAnAdhInabodhanecchayA vaktroccAritamiti zroturnizcayAbhAvaH, 60 tathA saiyApradezeSvapi kRtrimatvAd DatipratyayAntAdaya eva | zAbdabodhe ca samAnaviSayakatAtpayanizcayasya kAraNatvAt tannimRoran, na tu lokaprasiddhaikAdikA saGkhayeti saMjJAsUtratve'kAme- | zcayAbhAve zAbdabodhAnupapatto prAptAyAM prakaraNAdinA tAtparyanApi saMjJikoTI saGkhyAgrahaNaM kartavyameveti vAcyam , loke hi nirNayaH, tannirNaye ca zAbdabodha upapadyate / evaM ca saDyAdipade kRtrimaprahaNe ma kRtrimatvaM kAraNam , kintu arthAdvA prakaraNAdvA | ekatvAdinirUpitA laukikI zaktiH, utipratyayAntAdinirUpitA 25 kRtrima gRhyate / artha:-sAmathryam , yathA-'gopAlakamAnaya mANa- [ca zAstrIyA zaktirastIti kIdRzArthabodhanecchayA "saDyA-DatecA-63 vakamadhyApayiSyati' ityatra goparicAraratasya yaSTihastasya nAdhyA- zata0".4.130.7 ityAdAvAcAryeNocAritamiti jijJApanasAmarthyamiti tatsAmarthyazAlI gopAlaketikRtasaGketako vyakti- sAyAM svayameva zAstrakAreNa itipratyayAntAdinirUpitazakti bodhavizeSaH katamazcid vipazcidAnIyate, na yaSTihastaH / prakaraNam-yitvA kathamanyArthabodhanecchayocAritaM syAditi jJAnarUpaprakaraNena prastAvastattakriyAvizeSarUpaH yathA-bhojanaprakaraNe 'saindhavamAnaya' DatipratyayAntAdAveva tAtparyanirNayena pradezeSu saGgyAtvena itya30 ityuktau lavaNam , gamanaprakaraNe taduktI turagaM prtiitirvgaahte| ntAdiviSayakabodhasyaiva sambhavena laukikaikAdisaGghayAyA aprati-70 nAnArthakazabdasthale sarvatra tattaddharmAvacchinnaviSayatayA yAvatAM sv-ptiH| etatphalito'yaM nyAyaH *kRtrimAkRtrimayoH kRtrima zakyAnAmupasthito kiMviSayakaH zAbdabodhaH syAditi saMzayenAku- kAryasampratyayaH iti / lIbhavataH saMyoga-viprayoga-sAhacarya-virodhA-'rtha-prakaraNa-liGgA- kecit tu-macchAstre'nena zabdenaita eva boddhavyA iti rItyA 'nyazabdasannidhAna-deza-kAlAdyanyatamat vajJAnasAhAyyena tatra saMjJAsUtrANAM niyamArthatvaM kRtrimAkRtrimanyAyabIjam , tathAhitatropayujyamAnArthameva zAbdabodhe bhAsayate / yadyapi rUDhayogApa- sarvasmAcchabdAt keSAzcicchaktighrameNa keSAJcillakSaNayA sarvArtha-75 hArakatvamityapyatra sambhavati, tathApi prakaraNAdisahakRtasya yoga- viSayakabodhotpattyA sarvArthabodhakatvaM sarveSAM zabdAnAmiti siddham / syApi balIyastvamityabhipretyedamavagantavyam / yatra tu padArthaniyA- vaiyAkaraNamate ca bodhakataiva zaktiriti sarvArthanirUpitazaktimattvaM makArtha-prakaraNAdivirahastatra saMzete yA akRtrimArtha nizcinute vA, sarveSAM zabdAnAM siddhameva / na caitra zaktibhramAd bodho lakSaNayA yathA-kahakaraNe'paTum [prAmyam / acirAgatatvenA'prakaraNajhaM | bodha ityAdivyavahArAnupapattiH, tava mate sarvatra zakteH sambha40 kamida adhItu bhavAn 'gopAlakamAnaya' iti, so'tra saMzayavAn | vAditi vAcyam , paramatAbhiprAyeNa tavyavahArasya sattvAt / ata 80
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1. sU0 39.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / eka 'sarve sarvArthavAcakAH' ityabhiyuktAnAM vyavahAraH / evaM ca / ubhayasya-kRtrimAkRtrimobhayasya gatiH-jJAnaM grahaNam, kacid 40 vRddhisaMjJAdipadeSu ArAdi-DatipratyayAntAdinirUpitazatarapi bhavatIti nyaayaarthH| kvacitpadopAdAnAnAsya sarvatra pravRttiH / sattvena tattatpadena tattadarthapratItelaukikazaktyaiva siddhau "vRddhirA- etatpravRtyabhAvasthale "kRtrimAkRtrimayoH kRtrime0" ityasya radot" [3.3.1.] ityAdisaMjJAsUtrANAM vaiyayena macchAne | pravRttyA kRtrimasya grahaNam / asyApi taralatvAt kacidakRtri5 vRddhyAdipadena ArAdInAmeva bodha iti niyamAt kRtrimAkRtri-masya grahaNam / mayoH kRtrime kAryasampratyayaH* iti labhyata iti vadanti / kobhayagrahaNaM? ka kRtrimagrahaNaM? kathAkRtrimagrahaNam ? 45 __ apare tanna kSamante-saMjJAzAstrANAmagRhItazaktigrAhakatvena | iyatra lakSyAnusAri vyAkhyAnameva zaraNam / "nADI-tazrIbhyAM vidhitve sambhavati niyamatvAyogAt,yAdipade ArAdinirUpita- khAne" [ 7.3.108.] ityanena 'bahunADiH kAyaH, bahutantrI. zakteH sattve'pi loke tatpadena teSAM bodhAbhAvena vyavahArAdinA grIvA' ityatra kRtrimasvAjhavRttyornADItazrIzabdayoryathA kaca 10 zaktigrahAsambhavena. ajJAtazaktyA bodhAbhAvena ca saMjJAsUtrANAM niSicyate tathA 'bahunADiH stambaH, bahutazrIvarvINA' ityatrA zaktijJAnajananAya vidhAyakatve sambhavati niyAmakatvAyoga iti | kRtrimavRtyorapi sa niSidhyata ityubhayagrahaNam, ana nADI-50 nAnena prakAreNoktanyAyasiddhiriti tAtparyam / na caivaM 'sarve sarvA- | tacyoraprANisthatvAnna kRtrimakhAGgatvam , yataHrthavAcakAH' ityasya kA gatiriti vAcyam / 'sarve sarvArthavAcakAH' "avikAro'dravaM mUrta prAzisthaM khAzamucyate / ityabhyupagamo hi yogidRSTyA, jAnanti khalu yoginaH sarvAnapi mcyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu" // 3 // 15 padArthAn tattaddharmapuraskAreNa, tattaddharmajJAnavikalatayA tattadrUpato iti svAGgalakSaNAt / jJAtuM na vayamIzAmahe sarvapadArthAnityasmadAdidRSTyA 'sarve sarvArtha nanu stambasyaikendriyaprANitvAd nADyAH kathamaprANisthatvamiti 55 vAcakAH' iti andhajanahastanyastasphItAlokapradIpa ivaiveti manta | cet, ucyate-"prANyauSadhi-vRkSebhyo'vayave ca" [ 6.2.31.] vyam / atha ghaTapadAdAvarthavAcakatvavyApyapadatvavattAjJAnarUpAnu iti sUtre prANigrahaNenaiva cetanAyattvena vRkSauSadhigrahaNe siddhe'pi mAnena sAmAnyalakSaNAsahakAreNArthatvAvacchinnasakalArthanirUpita pRthak tadhaNenedaM jJApitam-iha vyAkaraNe prANigrahaNena prasA 20 zaktijJAnamasmadAdInAmapi sambhavatItyasmadAdidRSTyA'pi sarveSAM " | eva gRhyante, na tu sthAvarA iti / "asaha-naJ-vidyamAnapUrvasarvArthavAcakatvaM na vihanyatetamAmiti na vAcyam , zaktijJAnopa padAt khAnAdakoDAdibhyaH" [2.4.38.] ityatra "avikAraH."60 sthiti-zAbdabodhAnAM samAnaprakAreNaiva kAryakAraNabhAvenArthatvena itilakSaNalakSitameva kRtrimaM svAGgaM gRhyate, na tu khamajamavayava zaktigrahe zaknolyarthatvAvacchinna evopasthAtum , tadavacchinna eva iti yaugikamakRtrimam , tena 'dIrghamukhA zAlA' ityatra zAlAzAndayuddhau bhAsituM ca, ghaTatvAdayo vizeSadharmAstu zAbdabuddhau na pekSayA lokaprasiddhasvAGgatve satyapi aprANitvena pAribhASika25 bhAseraniti kathamasmadAdidRSTyA sarve sarvArthavAcakAH' iti bhavituM khAGgatlAbhAvAna lIH / "ziro'dhasaH pade samAsaikye" [2.3. yuktam , 'sarvArthavAcakAH' ityasya arthatvavyApyatattaddharmAvacchinna 4.] ityatrAkRtrimaM padazabdarUpameva gRhItam, na tu pAribhASikaM 65 bodhakAH, ityarthAt / tathA ca lokaprasiddhakAdisaGkhyAgrahaNArtha vibhaktyantaM padam , tena 'ziraspadam , adhaspadam' iti saMjJikoTAvapi saGkhyAgrahaNaM saMjJAsUtratvapakSe AvazyakaM bhvtiiti| siddhyati / na cA'tra pAribhASikapadagrahaNe'pi 'padam' ityasya aauke samAdadhati-vyAkhyAtRparamparAvagatavaktRtAtparyAnupa- vibhaktyantatvena padatvAt, satvaM bhaviSyatyeveti vAcyam, pada30 patyA prakaraNAdiM nAdiyAmahe, tathA satyubhayamavargasyate-pAri-| zabdAtiriktAnAM savibhaktikaghaTa-paTAdizabdAnAmapi paratve zira bhASiko DatyantAdilaukikaikAdikA saGkhyA ceti / kvacit tadanA- sAdau satvApattirityativyAptistathA'pi duruddhareti tAtparyAt 170 daraphalita evAyaM nyAyaH kvacidubhayagatiH* iti, anena lauki- itthaM ca tatra tatra yad bhavatu tad bhavatu *kvacidubhayagatiH* kAlaukikobhayArthatAtparya zAstre kvacidastIti bodhyte| ubhaya- | ityasyAzrayaNena prakRte saMjhikoTau saGkhyAgrahaNaM tu na kartavya vidhabodhastu AvRtterAzrayagAd bhvissyti| evaM ca na saMzikoTau bhavatIti saMjJAsUtratvena kAcit kSatiriti cet, satyam35 gauravAspadIbhUtaM saGkhyAgrahaNa kartavyatAM zrayati / nirdoSatvAt svIkurmahe / apare tu-"saGkhyA-DatezvAzattiSTeH" [6. 4. 130.] paramatredamAkalanIyam-saMjJApale lakSyA'siddhirUpadoSAbhAve-16 ityatra zatpratiSedho jJApayati-*kacidubhayagatiH* iti, itarathA 'pi *kRtrimAkRtrimayoH kRtrime0 *ityAdarAspadamapi nyAyolokaprasiddhakAdisaGkhyAtiriktA pAribhASikI keyaM zadantA santA | 'nAdriyate, *kvacidubhayagatiH* iti nyAya Adiyate, etasyAdare vA saGkhyA'sti yasyAH prAptipUrvakaH pratiSedho yujyate?" ityaahH| tu punardvidhA bodhAyA''attiH, kvacitpadena viSayavizeSAnirNamAda
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-ladhunyAsasaMvalise pA. 1. sU0 40.] vyAkhyAnavizeSazcA'valambanIyau, vyAkhyAnavizeSe'pi itara- | baha-gaNaM bhede| 1 / 1 / 40 // vyAkhyAnanivartakapramANAntaramanviSyeta, taditthaM mahatA prayAsena | ta0pra0-'bahu' 'gaNa' ityetau zabdo bhede vartamAnau saMjJAsatratvapane kartavyatayA''pAditaM saGgyAgrahaNajanyaM gauravaM sahayAvada bhavanaH, bhedo naanaatvmektvprtiyogi| bahakaH,40 parihatya 'vad grahaNapakSIyaM kaSThatAlvAdyabhidhAtaprayojyagauravaM pari- | bahudhA, bahukRtyaH / gaNakaH, gaNadhA, gaNakRtyaH / bheda 5 hiyate, mRSyate ca bahu paripatanmanogauravam na khalu kaNThatAlvA iti kim ? vaipulye saddhe ca saGkhyAkArya mA bhUt / bahu gaNau na niyatAvadhibhedAbhidhAyakAviti saGkhyAprasiddharadyabhighAtaprayojyagauravameva gauravaM bhavitumarhati, na tu mano bhAvAd vacanam , ata eva bhUryAdinivRttiH // 10 // gauravaM gauravamiti rAjA''jJA'stIti bahumanogauravasahanApekSayA lAghavAt saGghayAgrahaNameva kartavyamucitaM syAditi saMjJAsUtrApe- za0 nyAsAnu0-bahugaNamityAdi-"vahIM prApaNe"45 kSayA saGkhyAgrahaNarAhityena vadghaTitamatidezasUtramevAstu- | iti upratyaye va-vayorakyena batve ca bahuriti "gaNaNa saMkhyAne" 10"Datyatu sayAvat" itIti yuktamutpazyAma iti / ato gaNyata ityali gaNa iti, bahuzca rANazcetyanayoH samAhAra nanvatidezasUtratvAGgIkAre'pi "Datyatu saGkhyA" ityAkArakaM iti bahugaNam , atra "cAthai dvanduH sahokto" [3.1.117.. vahitameva sUtramastu,bhavati hi vatpratyayamanteNApyatidezasvagatiH / iti samAsaH, "ladhvakSara [3. 1. 16..] iti bahu-50 yathA-brahmadattabhige brahmadattagataguNasadRzaguNAnAlokya 'eSa brahma-zabdasya prAgnipAtaH, lAghavArtha samAhAravivakSayA ekatvam , . dattaH' iti yadA kazcit prayukta tadA abrahmadattaM brahmadatta ityayamAha "dvandvaikatva0" [ liGgAnuzAsane napuMsakalile zlo09. ] iti 15 tena manyAmahe-brahmadattavadayaM bhavatIti zrotA nizcinoti, tathA napuMsakatvam , "ataH syamo'm" / 1. 4, 57.] iti sera ihApi niyataviSayaparicchedaheturUpasaGghayAbhine tritvAdisaGkhyA- | mAdezaH, "samAnAdamo'taH" [1.4. 46.] iti pUrvAkAravyApakAkhaNDopAdhirUpabahutvaviziSTAdivAcakabahAdau saGkhyA- | lopazca vijJeyaH / 'bahugaNam' ityekavacanAntatve'pi dvau zabdA-55 prayuktakAryabhAktvarUpasAdRzyapratisandhAnena "Datyatu saGghayA" iti vatra grAhyAviti spaSTamavabodhayitumAha-bahugaNa ityeto nAtU saGkhayAvaditi pratyayo bhaviSyatIti cet, na-evaM zabdAviti / imAyanekArthakAviti kIdazAthAvatra vivakSitAviti 20 sati zakyArthabAdhena lakSaNA'bhyupagantavyA, sA ca dvidhA-nirUdA jijJAsAyAmAha-bhede vartamAnAviti / bahugaNamityupAdAneno AdhunikI ceti, tamAnAditAtparyikA nirUDhA, prayojanavatI cAdhu- dezyA''kAkSAyA nivartanAt pUrvasUbato 'Datyatu' ityuddezyabodhakanikI, yadIdAnI saGkhyAzabde lakSaNA svIkriyate tadeyamAdhunikIti zabdA'nanuvartane'pi vidheyA''kAsA na yathAsthitasUtrAd 60 kRtvA prayojanena kenacidbhAvyam, na cAtrAsAdhAraNaM prayojana | nivateta iti tadartha sahayAvadityanuvateta evetyAha-satyAvakimapyutpazyAmaH, 'saGkhyAkt' ityanenaiva vivakSitArthasiddheH, 'eSa diti / zAbdayodhasya dhAtvarthapradhAnatvAdadhyAharati-bhavata iti / 25 brahmadattaH' ityAdau tu brahmadattagatA'sAdhAraNadharmabodhanarUpaM prayo- "bhipI vidAraNe" ataH "bhAvA'koMH // 5.3. 12.1 janamupalabhyate, na ca tad brahmadattasadRzAdizabdena nizcetuM iti ghami "laghorupAntyasya" [ 4. 3.4.] ityupAntyaguNe zakyam , rUpAntareNApi sAdRzyopapatteH / ayaM bhAvaH-Adhu- / bhedazabdaH, saca "bhedo vidAraNe dvaidha upajApa-vizeSayoH / "65 nikalakSaNAsthale vyajanAdvArA zakyagatAsAdhAraNadharmabodhanarUpaM ! iti vacanAvanekArthaka iti prakRtopayogino'rthasya nirNayAyAha prayojanaM bhavati, vyaanAjanyabodho'pi camatkAravizeSAdhAyakaH, nAnAtvamiti-na Anayati [na prApayati svagatatayaikatvaparyA30 yathA-'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra pravAharUpazakyArthabAdhena lkssgyaa| ptim ] iti nAnA, tasya bhAvo nAnAtvam atra AlapUrvAnayateH tIrAtheM pratyAyyamAne vyajanayA gaGgAgatazalya-pAvanatvAdibodhaH, "Dit" [uNA0605. ] iti Diti Apratyaye anyavarAdinahi 'caitro balIvardaH' iti pratipAdane yazcamatkArazcakAsti salope "bhAve tva-talI" [ 7. 1. 55.] iti typrtyyH| 70 caitro mUrkha iti vacane / itthaM ca prayojanA'nurUpamabrahmadatte ___nAnAzabdo vinArthe'pi tathA'nekobhayArthayoH / lakSaNayA brahmadattasya prayoge'pi prakRte vadbhaTitaM "ityatu saGgayA . sthAne nu kAraNArthe syAd yukta-sAdRzyayora" // 4 // 35vat" iti sUtrakaraNameva yuktam // 39 // [iti medinI, avya0 zlo0 45. / iti vacanAd vividhArthatve'pyanekArthaparasya nAnAzabdasya nyA0 sa0-DatyatvityAdi-vaskaraNAbhAtre *kRtrimAkRtri- | grahaNamiti bodhayitumAha-ekatvapratiyogIti-"iMNk / mayoH iti nyAyAda eka-dUdhAdInAmakRtrimANAM na smAditi // 39 // | gatau" ata eti-abhedaM gacchatIti "bhINa-zali-bali."
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1 sU0 40. J zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / """ * u0 21. ] iti ke guNeca ekaH, tasya bhAva ekatvam, abhidadhAtIti abhipUrvAd dadhAteH "Naka-tRjau" [5.1.48.]40 ekatvasamathetyarthaH, "prathiS prakhyAne" ataH " pratherluk ca vA" iti Nake "Ata aiH kRJau" [ 4. 3. 53. ] iti AkArasya [ uNA0 647. ] iti tipratyaye antasya lope ca pratiH, sa aikAre tasya AyAdeze ca abhidhAyakaH, niyato nizcito'vacAtra vAmArthadyotako grAhyaH, "yurjUpI yoge" ataH pratiyunakti dhiravasAnaM yasya tAdRzasya bhedasya anekatvarUpasya abhidhAyako 5 virodhaM dadhAtIti "yuja-bhuja 0 " [ 5. 2. 50. ] iti ghinaNi vAcakAviti niyatAvadhibhedAbhidhAyakau / ayaM bhAvaH - nizcitAupAntyaguNe "te'niTacajo0 [ 4. 1. 111. ] iti jasya vasAnA yA saGkhyA tadvAcakasyaiva saGkhyAzabdatvamiti lokaprasiddhiH, 45 gatve pratiyogin, ekatvasya pratiyogi virodhabhAk ekatva - yathA - ' paJca ghaTAH' ityukte sati paJcaiva na SaDAdaya iti paJcatvA pratiyogi, yatra paryAptivizeSeNaikatvaM na tatra tena sambandhena vasAnabahutvasaGkhyAyA nirNayAdasti paJcazabdasya saGkhyAzabdatvam, nAnAtvamityekasambandhenaikatrAvRttitvarUpaM viruddhatvamava seyam, 'bahavo ghaTAH' ityatra tu kevalaM bahutvasaGkhyA pratIyate na tu 10 ekatvabhinnA saGkhyAtvavyApyarUpaviziSTA saGkhyeti phalitArthaH, tadavasAnamapi bahuzabdasya tritvAdivyApakasaGkhyAvAcakatvAd, tAdRzaM rUpaM ca bahutvatvAdikamavaseyam, bhedo [ anyo'nyA- ato na bahuzabdasya saGkhyAvAcakatvaprasiddhiH / evaM gaNazabdasyApi / 50 bhAvo ] yatra svapratiyogivRttitva-svAzrayavRttitvAbhyAM samba- saGkhyAprasiddherabhAvAditi-saGkhyAvAcakatvAbhAvAditi spaSTasvAbhyAM tiSThet tAdRzo bahutvAdisaGkhyArUpo dharma iti tAtparyam / manuktvA prasiddhyabhAvakathanenedaM jJApyate - saGkhyAvAcakatvaM tvastyeva, 'bahavo ghaTAH' ityAdau ghaTavRtti bahutvasya bahutvAzrayAparaghaTabhedA- kintu saGkhyAtvena prasiddhirnAsti, ata evaM koSakAraiH bahu-gaNa15 zraye'parasmin ghaTe yathA sattvaM tathA bhedapratiyogibahutvAzrayaghaTe zabdau saGkhyAyAmapi paThitau / saGkhyApradezeSu tu prasiddhasaGkhyAyA 'pIti bahutvamIdRzo dharmo bhavitumarhati / yadyapIdRzo dharmo dvitva eva grahaNam / ata eva iti niyatAvadhibhedavAcakatvAbhAvena 55 trityAdirapi bhavati, tathApi prakRte bahu- gaNazabdayorupAdAnAd / saGkhyAprasiddherabhAvAdevetyarthaH / bhUryAdinivRttiriti- "bhUriH dvi-tryAdizabdAnAM nirAsaH / tryAdiSu ghaTeSu bahuzabdaprayoge'pi | syAt pracure kharNe", AdizabdAd vipulAdisaGgrahaH / nivRttiteSAM bahutvenaiva bodho na tu tritvAdityanyadetat / bahubhiH riti-saGkhyA pradezeSu saGkhyA grahaNenA'grahaNamityarthaH / 20 krIta iti bahukaH / bahubhiH prakArairiti bahudhA / bahavo vArA asyeti bahukRtvaH / gaNaiH kIta iti gaNakaH / gaNaiH prakArairiti gaNadhA / gaNA vArA asyeti guNakRtvaH / arthavizeSopAdAnaphalaM pRcchati-bheda iti kimiti / pratyuttarayati -- vaipulye saGgha ca saGkhyAkArya mA bhUditi, vaipulye - vizAla 25 tvArthe vartamAnasya bahuzabdasya saGgha saGghAtArthe vartamAnasya gaNazabdasyeti krameNa yojanIyam / vipolatIti vipUrvAt "pula mahattve" ityasmAd "nAmyupAntya 0 " [ 5. 1. 54 ] iti ke vipulaH, tasya bhAvo vaipulyaM tasmiMstathA / saMhanyata iti saGghaH, sampUrbAddhanteH "nidhoddha-saGgha0" [5. 3. 36. ] ityali sAdhuH, 30 tatra tathA / vaipulye yathA-bahu ruditam / sa yathA - bhikSUNAM gaNaH / atha bahu-gaNazabdayorbhedavAcitvAt saGkhyAtvamastyeva yato bhedaH parigaNanaM saGkhyeti, tatazcaikAdInAmiva bahu-gaNazabdayorapi lokAdeva saGkhyAtvasiddhau kimanenAtidezavacanena ?, atidezo hi anyatrArthaprasiddhasyAnyatra prasiddhi prApaNArtha ityAha35 bahu-gaNAvityAdi-niyamyate smeti nipUrvAt "yamUM uparame" ityasmAt "kta kavat " [5. 1174.] iti te " yami-rami0 " [ 4. 2, 55. ] iti malope niyataH, avadhIyata ityavapUrvAda dadhAteH,' upasargAddaH kiH" [ 5. 3.87 ] iti ko "iDetpusi cAto luk" [ 4. 3. 94 ] ityAto lope ca avadhiH, 10 zabdAnu0 | nanu pUrvasUtravad asyApi saMjJAsUtratvamatidezasUtratvaM vA zakyate varNayitum, tatra saMjJApakSe pradezeSu kRtrimA kRtrimayo: 60 kRtrime 0* iti nyAyabalAd bahAdInAmeva grahaNaM syAd, naikAdikAyA lokaprasiddhasaGkhyAyA grahaNamiti zaGkA'pi pUrvasUtropapAditapraNAlyA *vacidubhayagatiH * ityAzritena nyAyena samAdhAsyata ityapi manyAmahe, parantu vyAkhyAnAdyapekSatayA viSayavizeSAnirNAyakakaciditipadaghaTitatayA cAgatikagatisthala evA - 65 sya nyAyasyAvalambanaM yujyate, yatra kimapi bhaveditarat samAdhAnaM tatrAvalambanametasya yuktaM na pratIma iti nyAyasyAsyAnAzrayaNe'pi saMjJApakSe pradezeSUbhayagrahaNaM sambhAvyate vA na veti cet-sambhAvyate, tathAhi yato'nyaghIyo na bhavati sA saMjJeti prasiddhAvapi yanmahAsaMjJAkaraNaM 'saGkhyA' iti tena jJApyate'nvarthasaMjJeyamiti / 70 anvartha nAma avayavArthAnusAriNI, avayavArthazca saGkhyAyate 'nayeti saGkhyA, sakhyAnakaraNamityarthaH / ekAdikayA'pi saGkhyAyata bhavatyekAdInAmapi grahaNam, na ca mahAsaMjJAkaraNasyAnvarthatvajJApanena caritArthatayA kRtrimayoH bahu-gaNayoH samadhAnakaraNIbhUtabahutva - gaNatvArthavAzvinoreva pradezeSu grahaNaM bhavatu, anvartha- 75 tvAvalambanAcca mA bhUd grahaNaM vaipulya - saGghavacanayo:, *kRtrimAkRtrima0 * nyAyabAdhe tu na kimapi pramANamityekAdInAM grahaNaM na bhaviSyatIti vAcyam, yataH saMjJApakSe 'saGkhyA' iti pRthagyogaH samAsaMjJArthaH, saMjJAyAH saMjJyAkAGkSatayA mahAsaMjJAkaraNa 73
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvatti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMbalite pA0 1. sU0 40.] w wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww. labdhAnvarthavAcakasya saGkhyAnakaraNAbhidhAyino niyatAniyata- ma bhaviSyati kA kSatiH / athaivamapi anvarthatvapakSe sayAnasaGkhyAvAcinaH sarvasyAkSepeNa ekAdInAM bahvAdInAM ca saMjJA siddhA, karagatvenaikAdInAM grahaNaM bhavatu, bahvAdInAM grahaNaM kathaM bhaviSyati ? pazcAt 'bahu-gaNam' iti yogaH, atra saGkhyApadAnuvartanena | nahi bahlAdimirekAdibhiriva saGkhyAyata iti na vAcyam , bahvAdibahuzabdo gaNazabdazca saGkhyAsaMjJinau bhavata ityarthaH smptsyte| bhirapi khavyApyatritvAdidvArA saGkhyAyata ityastyeva saGkhyAnakara5 seyaM sayAsaMjJA bahAdInAmapi 'saGgyA' iti vibhaktayogenaiva ! Natvena saGkhyAtvam / evaM gaNazabdasyApi / DatyantaRtizabdasya 45 siddheti dvitIyayogena teSAM saMjJAvidhAnaM kalpayati-'arthAntara- saGghayAnakaraNIbhUtArthaviSayakapraznArthakatvena saGgyAtkvyavahAraH / vAcitve sati bahutvavAcinazceta saGkhyAkArya tarhi bahu-gaNayoreva' | atvanteSu kiyacchabde katizabdavadeva saGkhyAtvam , yAvat-tAvatiti, tena vaipulyAdyarthAntaravAcinAM bhUryAdInAM na saMjJA, yadvA- | etAvat-zabdAdau ca satyayA paricchedabodhatAtparyakatvadazAyAM aniyatasaGkhyAvAcinAM ced bahu-gaNayoreveti niyamaH, ananta- | saGkhyAnakaraNIbhUtaikatvAdirUpasaGkhyAtvavyApyadharmaviziSTabodhakatayA 10 zabdavadanantavAcizatazabdasya saGkhyAkAryAbhAva iSTa eveti / | saGkhyAtvaM bodhyam , iyA~stu bheda:-ekAdInAM niyataviSayapariccheda-50 pare tu-parasparasAhacaryAt saGkhyAdhyApakArthavAcinoreva bahu- hetutvaM tAvadAdInAmaniyataviSayaparicchedahetutvamiti / itthaM ca gaNayorgrahaNam, na tu saGgha-vaipulyavacanayoriti vyarthA'nvarthasaMjJA, | sUtrasya "bahu-gagaDatyatu saGkhyA" ityAkArakatve sarvamanAkulameva / mahAsaMjJAkaraNena tu pradezeSu lokaprasiddha kevalayogArthasyApi grahaNa- | parantu idamavadheyam-prathame niyamatvakalpe 'saGkhyA' iti yogamiti niyataviSayaparicchedahetubhUtasya salyAnakaraNamekatvAdika- | vibhajanam , tatrApi saMjJAmAtranirdezAt saMjJA-saMz2ibhAvAnupapattiH, 15 mabhidadhata ekAdeH saGkhyAkArya siddhyati / niyataviSayapariccheda- tannivRttaye saMjJinAmAkSepaH, saMjJAyA anvarthatAzrayaNam , anvartha-55 hetutvaM cAtra yaddharmaprakArakanizcayottaraM loke gaNanAyAM prasiddhA ye | tAzrayaNe'pi *sakRducaritaH zabdaH sakRdartha gamayatiH ityasya khAtiriktA yAvaddhamostaddharbhaprakArakasaMzayasAmAnyaM nodeti taddharmA- | sattvenA''vRttirAzrayaNIyA / tathA dvitIyayoge pUrvayogena siddhivacchinnagacakatvam, yathA-'trayo ghaTAH' ityuktau tritvAbhAvA- hetUkavaiyayena vAkyAntarakalpanA. pUrvayogIyoddezyatAvacchedaka 'prakArakatva-tritvaprakArakatvarUpanizcayasya prativandhakatayA ekatva- | vyApakAvacchinne niyAmakayogIyoddezyatAvacchedakavyApakaniyamya20 dvitva-catuSpAdiyAvaddharmaprakArakasaMzayAH nodetuM prabhavantIti tritva- yogIyoddezyatAvacchedakavyApyadharmAvacchinnAtiriktatvena saGkocaH,60 vAcakatvAt trizabdasya niyataviSayaparicchedahetutvam , evaM | sar3ayAzabdAnuvRttizca. ityAdi baha gauravaM bhavatIti tatpakSo nAdacaturAdizabdAnAmapi, bahvAdInAM tu 'bahavo ghaTAH' ityuktau | rnniiyH| dvitIyakalpe-sAhacAvalambanam , ekAdInAM pradezeSu bahutvaprakArakanizcayasattve'pi paJca vA daza vA viMzativo grahaNArtha mahAsaMjJAkaraNasAmarthyena yogArthasya grahaNam , yogArthamA ghaTA ityAdisaMzayasya jAgarUkatayA niyataviSayaparicchedahetutvaM trAd bahAdInAM saGgraho na bhavatIti yogAnapekSArthasyApi grahaNam , 25 nAstIti yogavibhAgapakSaH, tatpakSe niyamArthatvAdyuktizca na ghaTate, tadubhayasya bodhasampade tattaddharmAvacchinArthanirUpitazaktijJAnA-65 saJjayAkAryArtha bahu-gaNayoH svayaM kRtArthatvena niyamatvAyogAd" | dhInatattaddharmAvacchinnArthaviSayakopasthityoH zAbdavizeSa prati ityAcakSate / pRthak kAraNatvam , iti yahuvidhakalpanAgauravamiti tatpakSo'pyananu pakSadvayasyApyatra vacanamunmattaphlapitAyatetarAma, tathA- | nAdaraNIya eva / "utsatu saGghayAvat" "bahu-gaNe bhede" iti hi-yogavibhAgenAnvarthatvapakSe niyamatvapakSa iti prathamaH kalpaH nyAse tu na kA'pi viDambaneti tadAdaraH sUtrakArasya prazasya 30 niyataviSayaparicchedahetutvAbhAvena niyamatvapakSo na yuktaH, para- | iti manmahe / 70 sparasAhacarya tu saGgha-vaipulyavAcinohaNaM vihantIti dvitIyaH / na caivaM sati prakaraNabheda iti vAcyam , saMjJAsUtrANAM samAkalpa idAnImuktaH, tat kathaM yujyeta ? svayaM tu sUtre bhedagrahaNaM | tatvAd atidezasatrANAM cArambhAt / na caivamapyekasmin pAdekRtamiti saGkhyAvAcinau bahu-gaNau gRhNIyAd vaipulya-saGghavAcinI 'dhikAradvayamanucitamiti vAcyam, yato na hyevaMvidho niyatirayediti phalasyAnyathAsiddhatvena niyamatvokteH parasparasAhacaryo-mo'sti. yada ekasmin pAda ekenaivAdhikAreNa bhavitavyamityAstAM 35 kteA'nucitatvAditi cet, na-uktakalpayoranyatareNa katareNa- | bahavistara iti // 40 // 76 cid bhedagrahaNamantarA'pi sati nirvAhe bhedagrahaNamapi na kAryamiti tAtparyeNa pakSadvayasyAsyoktatvAt / nyA0 sa0-bahugaNamityAdi / vaipulya iti yathA rajonanu medagrahaNAbhAve "vahu-gaNa-Datyatu saGkhyA" ilAkArakame-gaNaH, rajaHsaMghAta ityarthaH / atha bahu-gaNazabdayomeMdavacanatvAt kameva sUtraM tavastu, yogavibhAgo theti cet , satyam-astveka-- sahayAtvamaratyetra, yato bhedaH parigaNanaM saGkhayeti, tatazcaika-byA dInA40 meveti vayamapIdAnImabhyupemaH, sampUrNasUtramevAnvarthatvapakSe niyA- | miva baDu-gaNazabdayorapi lokAdeva saGkhyAtvasiddhau kimanenotideza
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 41.] siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / wwimaenmmmmwwwintamiwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmananews arnerrrrrrrwwamirmirmaneiwwwwwwwwwmarriaareewwwPARIPorn Mirroramanan bacanena ? atidezo hi anyatra prasiddhasyAnyatra prasiddhipApaNArtha vihite kapratyaye samAse vA atidezo na sArthakaH, tato'pi ityAha-bahugaNAvityAdi-loke Teka-yAdInAM niyatAvadhibhedA- pratyaya-samAsayoH siddhyartha sArthakatvavarNane tu pUrva sa kapratyayaH 40 bhidhAyitve saGghayAprasiddhiH, anayozca na tatheti sajJAyAprasiddharabhAva | samAsazca durlabho yAbuddizya punaH ka-samAsau bhavetAm iti iti / / 40 // prAgevAvazyakatA'tidezasyetyAha - vidhAtavye iti- agrima kSaNe lasyamAnasvarUpa ityarthaH, ayaM bhAvaH-kimapi vidhAnaM . k-smaase'dhydheH|1|1|41|| prayoktuH kRtiviSayatAmupagamiSyat prAk tadIyecchAmukhaM pazyati, ta0pra0-adhyardhazabdaH kapratyaye samAse ca vidhAtavye yadyanugRhItamicchayA tadA kRtyA pazcAdanugRhyata iti tadAnIM 45 saGkhyAvad bhavati / adhyardhena krItam-adhyardhakam , | cikIrSitatvaM labhyate, svarUpa pazcAlabhyata eveti / adhyardhana "saGkhyA-DhatezcAzattiSTeH kaH" . 4. 130.1 iti kaH / ! ardhasahitakena / krItaM dravyAntaradAnapUrvakotpattikasvIyatAka adhyardhana zUrpaNa krItam-adhyardhazUrpam , atra saGkhyApUrva- | kRtam / adhyakamiti-atra saGkhyAtidezAt kapratyayaH siddha 10 tvena dvigutve phItArthasyekaNaH "anAmaya dviH p" [6. | ilAha-"saGkhyADatezcA." [ 6. 4. 130.] ityAdi / 4. 141.] iti lup / ka-samAsa iti kim ? dhAdi- ! samAse vidhAtavye saGkhyAtidezaprayojanamAha --adhyardhena zU-50 pratyayavidhau na bhavati // 41 // NetyAdi-"zRz hiMsAyAm" ataH "-za-sabhya Ura cAntasya" uNA. 298.] iti pe urAdeze ca zUrpaH, tena tathA, za0 nyAsAnu0-ka-samAsa ityAdi / yadyapi dhAnyAdiniSpavanabhANDenetyarthaH / adhyardhazUrpamiti-atra nimitti nimittaM kAryamiti racanAkrameNa "ivarNAderakhe khare | adhyardhazabdasya saGkhyAzabdatvAt krItArthe vidhIyamAnasya ikaNo 15 yavaralam" [1. 2. 21.] ityAdAviva "adhyadheH ka-samAse" | viSaye "salyA samAhAreca dvigushcaanaamyym"|3.1.99.155 iti nirdezaH prAptastathApi lAghavArtha "ka-samAse'dhyadhaH" iti iti dvigusmaasH| atreti-adhyardhazUrpamiti prayoge / saDyAnirdezaH kRtaH, ekamAtrAkRtaM lAghavaM bhavati / yadvA nimitti- | parconeti-sajayAvAcakaparvapadaghaTitatvena. adhyardharUpaparvapadasya padaM niyamataH pUrvameva prayujyateti draDhimAnamupagatasya bhramAtmaka- | saGkhyAvAcakatvenetyarthaH / dvigutve 'adhyardhazUrpa' ityasya dvigu. saMskArasya samunmUlanAyaiva tathAnirdezaH, pracuraprayogapravAho yadyapi samAsatve sti| krItArthasyekaNa iti-krItArthe vihitasya 20 nimittipadapUrvaka evopalabhyate tathA'pi kvacid vyutkrameNa | ikaNapratyayasya. dvigorAhadaya jAtatvAt "anAmyadviH plapa" 60 prayoge'sAdhutvaM mA pratIyatAmiti tAtparyam / evamapyarthapara [6. 4. 141.] iti lup bhavatItyarthaH / dhAdipratyayavi. vAkyaM nimittipUrvakameva subodhAya kalpyamityAha-adhyardhazabda dhAviti-"saGkhyAyA dhA" [7. 2. 104.] iti dhAvidhiH, iti-"RdhUc vRddhau" ityataH "adhUTa vRddhau" ityato vA pani AdipadAd "vAre kRtvasa" [7. 2. 109.] iti kRtvasardhaH, ardhana adhika ityadhyarthaH, "prAtyavaparinirAdayaH0" | prabhRtividhiH, tatra na bhavatItyarthaH / 25|3.1.47.] iti samAsaH, yadvA adhikamadha yasya so'dhyardhaH, nanu yathA eko dvau trayazcatvAra ityAdi gaNyate, gaNyate tathaiva 65 "ekArtha cAnekaM ca" [3. 1. 22.] iti bahuvrIhiH / eko'dhyoM dvAvardhatraya ityAdi dhArayA'pi, tathA cAtidezAnaka-samAsa iti-kazca samAsazcAnayoH samAhAraH ka-samAsaM pekSameva kapratyayAdikArya 'dvikam' ityAdAviva 'adhyardhakam' tatra tathA, "ke samAse" iti vyastanirdeze 'ka-samAsayoH' ityatrApi setsyatIti sUtramidaM vyartham , yadi saGkhyAtve'pi dhAitItaradvandvanirdeze vA vivakSitArthasiddhAvapi gauravaM syAeM, ato kRtvasprabhRtipratyayAnutpattyartha 'ka-samAse' iti nimittapadena 30 lAghavArtha samAhAradvandvena nirdezaH, tatrAlpasvaratvAt kazabdasya | niyantraNamAvazyakam , tAvanmAtroktau tu pUrvasUtropAsI bahu-70 prADipAtaH / gaNazabdau vA uttarasUtropAtto'rdhapUrvapadaH pUraNaH-ardhapaJcamAdisaGkhyAtidezavidhAnaphalAdhAnabhUto na ko'pItaraH kapratyayA- zabdo vA kapratyaya-samAsayoH kartavyayoreva saGkhyAtvaM labheyAdiyAha-kapratyaya iti / samAsa iti-samasyante saMkSi- | tAm , na tu dhA-kRtvasAdo kartavya ityavyAptiH syAt , tadayA pyante vivakSitArthabodhanakSamasavibhaktyAdipadAni vivakSitArtha karaNArthamadhyardhazabdaghaTitaM "ka-samAsedhyadheH" ityAkAraka sUtra 35 bodhayanyeva santi adRzyavibhaktyAdikatayA alpAlpakalevarANi vartavyamevetyucyeta, tathA'pi ka-samAsetarANi kAryANi mA prasa-75 vidhApyante ghaTakatayA yasmin sa samAsaH, samasanaM padayoH jyerabhityetanniyamArthakatvamupAsyatAm , vidhyarthatvaM tu tAyatA'pi padAnAM vA ekIkaraNaM vA samAsaH, abhidhAnA''zritalopAbhAva- durupapAdameveti cet, maivam-arddhazabdo bhAgadvayena vibhajyavadanyamadhyavartivibhaktizUnyanAmasamudAyo vA samAsastatra tthaa|maansy vastuno dvitIyaM samarmazaM vAcyatvena nivedayati, sa
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 42. 40 ASAN cAMzo'vayavabhUta ityekadezAdizabdavad arddhazabdo'pyavayava- | ityAcAryazrIhemacandra viracitAyAM siddha hemacandrAbhidhAnavAcyeva, tasya adhyArUDhamarddha yasminnityarthe bahuvIhI samAse adhya- __svopajJazabdAnuzAsanavRttau prathamasyAdhyAyasya ddhazabdaH samadvitIyAMzasahitam , ekatva-dvitva-tritvAdiviziSTamartha prathamaH pAdaH samAptaH // yogazaktyaivAbhidhAtuM kSamate na tu rUlyapekSA, saGkhyAkAryeSu hariritra balibandhakarastrizaktiyuktaH pinAkapANiriva / saGkhyApadaM tu akRtrimasaGkhyAM tAmeva gRhNAti yatra yogArtho bhaveda vAna bhaved , rUTyartho'vazyaM stheyAt, yathA-eka-dvi-vyAdiriti, kamalAzraya vidhiriva jayati zrImUlarAjanRpaH // 1 // evaM ca vidhyarthatvameva sUtrasya khIkartavyaM kapratyayAdISTasiyarthamiti zanyAsAnu0-arddhapUrvetyAdi-atra "arddhAtpUraNaH" sudhiyo dhiyA vibhAvayantu / iti nyAsasyA''zrayaNe "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7. 4. keSAJcidanyeSAmabhinivezastu-'adhyardhazabdo'pi saGkhyAvizeSa- | 104.] iti paribhASayA'rddhazabdAvyavahitottaraH pUraNapratyayAntaH 45 10 viziSTArthanirUpitarUcyA yogena cA''zliSTa ekAdiriva; Aho- saGkhyAvad bhavatItyarthalAbhe'I paJcamaM yatra tadapaJcamaM tenArddhakhita pradezeSu sajjayApadaM rUDhinayatyenArthAbhidhAyinImevAkRtrima- paJcamena krItamityarthe samastA paJcamazabdaghaTakapaJcamazabdasya saGkhyAM gRhNAtIti mataM nAdiyate, tathA sati adhyardhazabde saGkhyA- | sacyAvattvena kapratyaya-samAsayoH siyA'vyAyabhAve'pi arddhana sajJAmantareNava salayAkAya bhaviSyatIti sUtra nAvazyakam iAta, paJcamena krItamityarthe samAsAnavayavasyApi paJcamAdizabdasya teSAM mate'pi niyamArthatayA sUtrasyAvazyakatvamastyeva, tathAhi- samayAvattvena samAsasya tataH kapratyayasya cApattiH syAditi 50 16 pradezIyasatyApadenAdhyardhapadapratipAdyArthAbhidhAyina sArvArdha tAdRzo nyAsa upekSitaH / vastutastu-arddhapazcameti samAsesahitaprabhRtipadAnAmapi grahaNena tebhyaH kapratyayAdimA bhUt tadartha | 'pIdAnI paJcamazabdamAtrasyaiva saGkhyAvatvaM syAditi krItArthasaGkhyeyAMzavAcakasya yadi saGkhyAkArya tarhi adhyardhazabdasyaiveti / kasya kapratyayasyArddhapaJcamazabdAdanutpattirapi doSaH, tathAhivyarthana prakRtasUtreNa niyamyate / sa cArya niyamo'dhyaddhezabdaH khabhAva eSa taddhitasya yat sa khAthonvayitAvacchedakadhamAva saDyAsaMjJo bhavatItyarthakena 'adhyarddhaH' itIyanmAtreNApi kartu | cchinnavAcakatAparyAyAdhikaraNAdeva samutpadyate, itarathA rAjapuru-55 20 zakyaH, ka-samAsagrahaNena tu dvitIyo niyamo vAkyabhedenAzrIyate, SasyApatyamityarthe'patyArthaka pratyayaH svArthAnvayitAvacchedakIbhUta tathAhi-adhyarddhaH' ityeko yogaH prathamaH, adhyarddhazabdaH rAjapuruSatvAvacchinnavAcakatAparyAyadhikaraNarAjapuruSazabdaghaTasaGkhyAsaMjJo bhavatItyarthakaH / tataH "ka-samAse" iti dvitIyo | kAt puruSazabdAdapi samutpadya tadIyAdyasvaraM vRyA samupamA yogaH, tatrAdhyardhazabdo'nuvartate, kapratyaye samAse ca vidheye | 'rAjapauruSiH' ityaniSTamApAdayet / adhyaddhazabdaH saGgyAsaMjJo bhavatIti vAkyArthaH / saiSA saGkhyA- | na ca rAjapuruSasyApatyamityarthe'patyArthakataddhitapratyayasya 60 25 saMjJA dvitIyayogamantareNApi kapratyaya-samAsayoH prathamenaiva | 'rAjan usa puruSa si' ityavasthAyAM samAsena niSpannasya rAjapuruSasiddhA alaM vAkyabhedeneti tena punarniyamyate-adhyardhazabdasya zabdasya ghaTakAt puruSazabdAdApattidIyamAnA na sanAcchate. saGkhyAsaMjJA cet ka-samAsayoreveti, tena dhA-kRtvasAdayo na | SaDyantAdeva pratyayasyotpatteH, rAjapuruSazabdAdutpannayA SaSTyA tu bhavantIti / parantu mate'smin trayo bhAgA yasyeti tribhAgaH. | rAjapuruSeti samudAyasya SaSThyantatvaM na tu puruSazabdamAtrasya, catvAro bhAgA yasyeti caturbhAga ityevaM krameNa tribhAga-caturbhA puruSazabdasya tu samAsAvasthAyAM labdhasthitikAM vibhAktiM pratyaya-65 30 gAdizabdAnAM saGkhyAvAcitvamApadyata iti vibhAvanIyam // 41 // | lope pratyayalakSaNaM kArya vijJAyate iti nyAyayalenA''dAya | prathamAntatvavyavahAraH zakyate kartum , sa ca prakRte'patyArthaka nyA0 sa0-kasamAsa ityAdi-[ etadupari na vyAkhyA taddhitotpattivelAyAM stokamapyupayogAya na kalpeteti vAcyam / tam ] // 41 // samAso hi prathamA-dvitIyAdyantAnAM prathamAntena saha vA pariniSThita vibhaktyantena saha vA bhavatIti siddhAntamanusRtya 'rAjan Gas' 70 ardhapUrvapadaH puurnnH|1|1|42 // ityasya 'puruSa Das' ityanena pariniSThitabibhaktyantenaiva saha ta0 pra0-samAsAvayavabhUte pade pUrvapadamuttarapadaM ceti | samAsakaraNe "aikAyeM" [ 3. 2. 8. ] ityanena lupi *pratyaya35 prasiddhiH, ardhapUrvapadaH pUraNapratyayAntaH zabdaH kapratyaye lope'pi0* iti nyAyena kAryArtha uso'nusandhAnena SaNyantatva samAse ca vidhAtavye sadyayAvad bhavati / ardhapaJcamakaM | lAbhAt / samAsAnantaraM padArthAntarAnbayayogyA yA vibhaktiH bhardhapaJcAmazUrpam // 42 // samastAdutpadyate sA pariniSThitavibhaktirityucyate. prakRte'patyArthA-75
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / nvayayogyA SaSThIvibhaktI rAjapuruSazabdAdutpadyate, saiva samAsa- | zUrpatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvayoH sattvaM nAstIti karaNasamaye'pi puruSazabdAdAneSyata iti kevalAd rAjapuruSa-- | spaSTa eva tadaikArthyavirahaH / na ca paJcamazUrparUpasamudaye zUrpatvAzabdaghaTakAt puruSazabdAt pratyayo durnivAraH / vacchinnanirUpitazaktiparyAyadhikaraNazUrpapadaghaTitatvasyeva zUrpArthasiddhAnte tu samudAyAd rAjapuruSazabdAdeva pratyayo bhavatIti | zaktItarapaJcamatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNaghaTi5 tadAdyasvarasyaiva vRddhau rAjapuruSiritISTaM siddhyati, tathaiva prakRte tatva-zuparthinirUpitazaktigrahaprayojyagrahaviSayIbhUtapaJcamazUrpArtha- 45 krItArthAnvayitAvacchedakA'paJcamatvAvacchinnavAcakatAparyAya nirUpittazaktiparyAptyadhikaraNatvayorapi sattvAdaikArthyamastyeveti dhikaraNA'rddhapaJcamazabdAdeva kapratyayaH samutpattumarhati, sa ca | vAcyam arddhapazcamazUrpAtmakasamudayaniSThA'rddhapazchamArthanirUpitA samudAya idAnIM paJcamazabdamAtrasyaiva saGkhyAvattve "saGkhyA-DatezcA- zaktireva prakRte addhe-paJcama-zUddhipaJcamazabdArthanirUpitazaktInAM zattiSTeH kaH" [6. 4. 130.] isetatsUtrIyasaGkhyArUpoddezya grahaiH prayojyasya grahasya viSayIbhUtA na tu paJcamazUrpArthanirUpita10 padena na zakyate grahItum , yazca pUraNapratyayAntaH paJcamAdizabda zaktiriti tRtIyasambandhasya vighaTanayA paJcamazUpAtmakasamudaye 50 statpadagrahaNayogyo nA'sau kapratyayArthAnvayitAvacchedakadharmAva- aikAryasya durghaTatvAt / cchinnavAcakratAparyAyadhikaraNamiti samudAyAt tadutpattirgagana- abhyupetyavAde'pi paJcamazUrpazabde samAsatve'pyarddhapaJcamazUrNa kusumotpattIyatetarAm / evam arddhapaJcamaiH zUrpaH krItamityarthe | tmakasamudayAt syAdyutpatterasambhavo doSaH, tathAhi-idAnIM "saGkhyA samAhAre ca0" [3. 1.99.] ityaneneSTaH samAso'pi [paJcamazabdamAtrasya saGghayAvattvena paJcamasUryasya samAsasaMjJakatve ] 15 na siddhayet , tathAhi-aikArthyarUpasAmarthyasattva eva ko'pi samAso | arddhapaJcamazUrpAtmakasamUhe arddhapaJcama-paJcamazUrpazabdo samAsasaMjJa- 86 bhavati, aikArthya nAma svaparyAyadhikaraNaghaTitatvasvanirUpake- | kAvantaHpraviSTau, samUho'rddhapaJcamazUrpazabdastu na kazcit samAsataranirUpitazaktiparyAyadhikaraNaghaTitatvakhagrahaprayojyagrahaviSayI- saMjJaka iti tatsamUhe'rthavattAyA viraheNa "adhAtuvibhaktivAkyabhUsazaktiparyAyadhikaraNatvaitatritayasambandhena zaktiviziSTatvam , | marthavannAma" [1. 1.27.] ityanena nAmatvAprAptau syAdhutpatte 'rAjapuruSaH' ityAdau rAjatvAvacchinnAdyarthanirUpitazaktimAdAya | rasambhavaH, nAmasaMjJAsUtre hi arthapadenAbhidheyArtho gRhyate, saca 20 lakSaNasamanvayaH; yathA-rAjatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAya- | khArtha-dravyAdisvarUpo ghaTa-paTAdizabdairasamastai rAjapuruSAdizabdaiH 80 dhikaraNarAjapadaghaTitatvaM, rAjatvAvacchinnanirUpitazaktinirUpake- samastaizca pratIyate, samAse khalu viziSTArthanirUpitA zaktiH tarapuruSatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAyadhikaraNapuruSapadaghaTitatvaM / zAbdikarabhyupeyamAnA khajJAnaM dvArIkRtyArthAbhidhAne paryAprotIti rAjatvAvacchinnanirUpitazaktigrahaprayojyo yo graho rAjasambandhi- siddhAntaH, ayamidAnImarddhapaJcamazAtmakaH zabdaH samAsAtmako puruSatvAvacchinnanirUpitazaktiviSayakaH, tahaviSayIbhUtoktarAja- | nAstIti samAsAdivRttitvavyApyayA viziSTArthanirUpitayA zaktyA 25 puruSatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAyadhikaraNatvamityetatritaya-rAjapuruSAdiriva nAliGgayate, zaktigrAhakANAM tAdRzakoSAdInAM 65 mapi rAjapuruSapade vartata iti tatrAsti niruktamaikArthyam , IdRze | cAbhAvena ghaTapaTAdiriva ca na katamayA'pi zaktayA''liyata caikArthe samAsasaMjJakapadamavaSTabhyAvasthAsyamAne eva SaSThyantaM | iti tatra sthitaH zaktyabhASo'rthAbhAvanirUpitavyAptibhAk svajJAne'rAjan chas' iti 'puruSa si' ityanena saha "SaSThyayatnAccheSe" nArthAbhAvamanumApayanarthAbhAvavyApakaM nAmatvAbhAvamapi samUlaghAta [3.1.76.1 iti sUtreNa samasyate, sarvatra samAsasthala | vihanyAditi nAmavarahito'ddhapaJcamazUpezabdaHkhasmAt pare syAdi30 IdRzaikArthenA''sitavyameva, prakRte'rddhapaJcamaiH zUpaiH krItamityarthe | meva kathamutpAdayitumIzIteti sUkSmaM cakSuniHkSipyatAM prekssaavdbhiH| 70 "saGkhyA samAhAre ca." [ 3. 1. 99.] iti samAsazcikI-| itthaM nirAkRtaH 'arddhAt pUraNaH' iti nyAsaH / rSitaH, sa ca zUrpapadena saha saGkhyAvAcakasyeti tadubhayasamudaya-- athA'vyAptyativyAptI avikala sRjanuktanyAsaH kriyatAmupegatenoktaikArthenehApi bhavitavyaM rAjapuruSAdipadagateneva, paraM | kSAlakSyaH, paramatmikaM pUrva padaM yasyetyarddhapUrvapadazabdena gRhyamANa pUraNapratyayAntapaJcamAdizabdamAtrasyAHpaJcamazabdaghaTakasya saGkhyA- evArthoM yadi nyAsAntareNApi laghIyasA pratIyeta kA nAma tadA 36 vattve naitat sambhavati, tathAhi-paJcamazabdamAtrasya saGkhyA- tasyopekSAvRttiH ? tacca nyAsAntaram "arddhapUrvaH pUraNaH" iti. 18 vattve tasyaiva pareNa zudinAnA saha samAso bhaviSyati, tasmiMzca / zabdazAstre hi prAyeNa zabdAnAmeva tattatsUtrairatidezaH pradarzita paJcamazUrparUpasamAsAtmakasamudaye zUrpatvAvacchinnanirUpitazakti- iti saGkhyAvattvamapi teSAmeva yuktamatideSTum , evaM hi zabdAparyAyadhikaraNazUrpapadaghaTitatvasya sattve'pi tacchaktinirUpaketarA-tmakameva pUrva nyAsIyapUrvazabdena grahISyate, kariSyate ca pada'rddhapaJcamatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAyadhikaraNA'rddhapaJcamazabda- zabdaghaTitena arddhAtmakaM pUrvapadaM yasyetyartha bodhayatA "arddhapUrva40 ghaTitatva-tacchaktiprahaprayojyagrahaviSayIbhUtA'rddhapaJcamatvaviziSTa- / padaH pUraNaH" iti nyAseneva kriyamANA'tidezAMnAmarddhapaJcamAdi-80
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 42.] zabdAnAmanenApi laghIyasA nyAsenA'tideza iti kimarthA tadu- zabdA'ghaTite paJcamazUrpAdizabde viraheNaikArthyAbhAvAna bhaviSya-40 pekSeti cedu, ucyate-tathAnyAse arddhazabdAt paratayA sthitasya tItyativyAptirapi vihanyeta / pUraNapratyayAntasya paJcamAdizabdasyaiva saGkhyAvattvaM syAnna tu sama- evamAcAryeNAvayavivAcakena sahAvayacavAcakAnA samAsagrasyArddhapaJcamazabdasyeti "arddhAt pUraNaH" iti nyAsapakSe ivA vidhitsayA'parA'dharottarANAmiva pUrvazabdasyApi "pUrvAparAdharosmin pakSe'pi samagrasya saGghayAvatvAbhAvamUlauM kapratyaya-ttaramabhinnAzinA" (3.1. 52.1 iti samAsasUtre nivezaM samAsau na siddhayetAmityavyAptiH, arddhana pacamena krItamityAdyarthaM kurvatA spaSTa mevA'vayavatvena vAcakatA tasyA'bhyupetA, koSairapi 45 samAsAnavayavasyApi paJcamAdizabdasya saGkhyAvatvena kapratyaya-ca sA pratIyata iti tanmArgamanusUla "arddhapUrvaH pUraNaH" iti samAsayorApattirityativyAptizcA''patetAmiti "arddhapUrvaH pUraNaH" nyAsakalpe arddhazabdaH pUrva Adyavayavo yasyetyarthakaraNe "arddhaiti nyaaso'pyupekssyte| pUrvapadaH pUraNaH" iti nyAsapakSa ivA'vyAprativyAptI na bhavi10 nanUpadA'vyApyativyAptI ubhAvapi laghIyonyAsau "arddhAt | dhyataH / evaM ca sati kathametau laghIyonyAsAvupekSyete iti ced, pUraNaH" "arddhapUrvaH pUraNaH" ityevamUhitI tvaM paryahAsIH, paraM te / ucyate-taddhitapratyayaH khArthAnvayivAcakanAmnaH parIbhUyotpadyata 50 pradarzite avyAyativyAptI sUkSmaM vimRSTa na kSamete ihopasthAtum, iti hi tava mama ca matam , tathA ca aja-dhenuzabdayorasamAsatathAhi-yathA "ajAdibhyo dhenoH" [6.1.34.] "brAhma- tayA sthitI ajadhenurUpaviziSTArthasya vAcaka nAma tatra nopala zAdvA" [ 6. 1. 35. ] ityAdau 'ajAdibhyaH' ityAdau paJcamI / bhyetetyakAmenA'pi "ajAdibhyo dhenoH" [6. 1. 34. ] 16 nirdizya dhenoH pratyayo vihitaH, tatra "paJcamyA nirdiSTe parasya" | ityAdinA samAsAtmakasamudAyAdeva taddhitapratyaya utpAdyateti [7. 4. 104.] iti paribhASayA satyAM vyavasthAyAM vyavahite tatra pratyayoddezyatvaM paJcamyantapadabodhyaghaTite 'ajadhenu'prabhRti-55 dhenuzande notpadyate pratyayaH, kintu pratyayavidhAnAvadhitvaM sUtrI-zabde samudite eva yujyate, yatra tu sUtrIyapaJcamyantavizeSaNayoddezyatayA 'ajadhenu' rUpasamudAye evaM vartate na tu kevale dhenau, : padabodhyAghaTite sAkSAduddezyatvasvIkAre na kA'pi durghaTanA tatra ata eva tatsamudAyAt pratyayotpattau tadA''dyasvarasyaiva vRddhau | tathA svIkriyata eva, yathA "padAd yugvibhaktyaikavAkye vasnasau 20 'AjadhenaviH' iti prayogo yujyate, itarathA [ajAdeH parasya | bahatve" 3.1.21. 1 ityatra vasnasAdezoddezyatvaM padAditi dhenorevoddezyatayA pratyayavidhAnAvadhitvAGgIkAre ] 'ajadhainaviH' / paJcamyantapadabodhyA'sahitayoreva yuSmadasmadoH, "tRtIyAntAt 60 ityaniSTamApayeta, tathaiva "ardhAta pUraNaH" iti nyAse'pi vyava- parvAvaraM yoge" . 4. 13.1 ityatra tRtIyAntAditi bodhyAhitasya pUraNapratyayAntasyoddezyakoTyantaHpAtitvaM "paJcamyA ni ! 'sahitayoreva pUrvAvarayoH sarvAditvaniSedhoddezyatvam, paramparayo rdiSTe." [7. 4. 104.7 ityetaddhalamAsthAyA'pahiyate cedapa-dRzyatvaM paJcamyantapadabodhye'pItyanyadetat , evaM prakRte'pi addhA25 hiyatAm , saGkhyAvattvAtidezoddezyatvasya arddhapazcamAdisamudAyAda- diti paJcamyantapadabodhyA'sahitasyaiva pUraNapratyayAntasya paJcamAdeH pahArastu na yukta iti samudAyasya tasya saGkhyAvattayeSTau kAtyaya- saGkhyAvattvaM syAnna tu samuditasyAIpaccamAderiti "ardhAta 65 samAsau nirvAdha setsyata evetyavyAptiH sukhaM vinyeta / adha- ! pUraNaH" iti nyAsa upekssyte| zabdAt parasya samAsAna vayavasya paJcamAdizabdasya saGkhyAvavA / yadi kevalasya paJcamAdeH sayAvattve prakRte'pyuktadizA kapratyayativyAptirapi na sambhavati, tathAhi-vRttighaTakAdarddhazabdAt parasya samAsayorasiddhirUpA durghaTanA'styeveti "ajAdibhyo dhenoH" 30 paJcamAdeH saGkhyAvatvena kapratyayaH samAso vA tava vidhAnalakSyaH, tatra taddhitapratyayasya khAnviyitAvacchedakadharmAvacchinnavAcaka [6. 1. 34.] ityAdAviva samudite eva saGkhyAvattvAtidezotAparyAyadhikaraNAdevotpateH siddhAntitatvAdazabda-pUraNapratya ddezyatvaM brUyAH, tadA spaSTapratipattyarthameva tacyAsA'nAdareNa 70 | "arddhapUrvapadaH pUraNaH" iti nyAsamajhIkuru / 'arddhAt pUraNaH' yAntayorasamAsena sthitidazAyAM kapratyayArthAnvayino'rthasyArddhatva | iti nyAse hi kevalasya pUraNapratyayAntasya paJcamazabdAdeH saGkhyAviziSTapazcamAdirUpasya bAcakaM kimapi nAma nAstIti sutarAM vattvAtideze'pi pUrvoktena 'svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinna35 kapratyayo notpatsyate / samAso'pyacirokte samAsasaMjJakapadamavaSTa vAcakatAparyAyadhikaraNAdeva taddhitotpattiH' iti niyamena kapratyabhyaikArye'vasthAsyamAne eva bhavatIti prakRte paJcamAdizabdamAtrasya yasya aikAyaviraheNa samAsasya ca prAptirnAstIti dvayorapyati-75 sayAvatvena tasyaiva padAntareNa zudinA samAso vaktavyaH, dezaphala yorasiddhaH sUtraM vyarthameva syAdataH "ajAdibhyo dhenoH" so'pi paJcamAdyarthanirUpitazaktigrahanayojyagrahaviSayIbhUtArddha- [6. 1, 44.] ityatreva samuditasya [arddhapUrvapadakapUraNapratyapaJcamazapArthanirUpitazaktiparyAyadhikaraNatvasyaikArthyaghaTakasyArddha- yAntottarapadakasya ] atidezo jJApya iti mahatA'nusandhAnena
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwww wwwwwwarwaroo wwmmm [pA0 1. sU0 42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| romarwarwwwwwwwwwwwwwwww vyApyeta sUtrajo bodha ityaspaSTA pratipattirito nyAsAt , | 'vRttighaTakapada'zabdena hi tatsamAsazAstrIyaNa prathamAntapadena 40 'arddhapUrvapadaH pUraNaH' iti nyAse tu na tAdRzamanusandhAnaM | tRtIyAntapadena vA nirdiSTatAyAH paryAyadhikaraNaM gRhyate, tacca * vyApnotIti tataH spaSTA pratipattiriti taatprym| ata eva arddhapippalIpaJcamavRttAvarddhapippalIrUpaM paJcamarUpaM ca na tu pippalI vArtikakAreNApi "arddhapUrvapadaH pUraNapratyayAntaH" iti nyAsa | mAtramiti na tadAdAyA zabde pUrvapadatvam / naca vRttighaTaka5 evopnibddhH| paJcamazabdAbhivyaktiprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAparyAptera pippa lIzabda iva kevalArddhazabde'pi sattvAnniruktaM pUrvapadatvaM tatrA- 45 kvacidavayavavAcakatayA prayogo yadi dRzyate pUrvazabdasya, | styeveti vAcyam , samAsazAstrIyaprathamAntapadanirdiSTatAparyAptyatadA lakSyAnurodhAt prakRte'pyavayavavAcakatvAGgIkAreNArddhazabdA dhikaraNaparyAptatvenaiva pUrvapadatvAdivyavahArasya dRSTatayA' zabde dyavayavakasyArddhapaJcamAdizabdasyeSTaM saGkhyAvattvaM bhaviSyatyeveti yadyu tAzavRttitAparyAptaH sattve'pi samAsazAstrIyaprathamAntapadanirdiyeta. tadA'pi 'arddhapippalIpaJcama'zabdAdera zabdapUrvAvayava- tAparyAptastatra viraheNa pUrvapadatvavyavahArAbhAvAt / 10 katvena saGghayAvatvAtivyAptiH kenApyupAyena na pariharaNIyeti "pUraNo'rddhapUrvapadaH" iti nyAse mAtrAkRtalAghavasya sattve'pi 50 nirAkaraNIya eva 'arddhapUrvaH pUraNaH' iti nyaasH| itthaM ca | vizeSaNapadasya pUrvaprayogaH sati sambhave nyAyya ityarddhapUrvapadanirantarAyaH "arddhapUrvapadaH pUraNaH" ityeva nyAso yukta ilAha- | zabda eva puurvmupaattH| pUryate'neneti pUraNaH, tadarthakapratyayo'pi arddhapUrvapada iti / nanvetanyAsAzrayaNe'pi pUrvazabdasyAnavaya pUraNaH, pratyayasya prakRtyavinAbhAvitvAt prakRterAkSepe "pratyayaH vavAcakatvAGgIkAre pUrvoktarItyA arddhazabdAt parasya kevalasya prakRtyAdeH" [7.4. 115.] iti pratyayasya vizeSaNatve "vize15 paJcamAdizabdasyaivAtideza iti punarapISTau kapratyaya-samAsau na tatra SaNamantaH" [5. 4. 113.] iti vizeSaNasyAntatve labdhama-55 siddhayetAm , avayavavAcakatvAzrayaNe ardhapippalIpaJcamAdizabde rthamAha-pUraNapratyayAntaH zabda iti-yadyapi pUraNazabdasya 'tidezaprasaktiriti 'arddhapUrvaH pUraNaH' iti nyAsapakSe Apatan pUraNapratyayAntetyarthakaraNe'pi nyUnAdhikagrahaNAbhAvena 'paJcama' doSasamUha ihApi na rujhyata ityata Aha-samAsAvayava | ityetanmAtrasya grahaNaM prasajyate, tathA'pi kevalapaJcamAdizabdebhUte pade iti / prasiddhiH -rUDhirityarthaH, anna pUrvapadazabdasya 'pyarddhazabdasya pUrvapadatvamasambhavIti sAmarthyAda 'arddhapUrvapadakaH 20 samAsAdyavayavapade uttarapadazabdasya samAsacaramAvayavapade rUDhiriti pUraNapratyayAntottarapadakaH sahayAvad bhavati' iti sUtrArtho niSpa- 60 viveko jJeyaH, na tu samAsAvayavamAne rUDhiH, tathA ca vRttighaTa dyata iti sarva suvizadam / nimittivizeSopAdAnAd 'adhyarddha' kapadAbhivyaktikSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNA'vRttitvasahitavRttighaTakapa ityasya nivRttAvapi zeSamanuvartate nivartakAbhAvAdityAha--kadAbhivyaktikSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvaviziSTasyaiva rUDhyA pratyaya ityAdi / paJcAnAM saGkhyAnAM pUraNamiti paJcamam , arddha pUrvapadazabdapratipAdyatayA arddhapaJcamapratizabdAnAM saGgrahaH, paJcamaM yeSu te'rddhapaJcamAH, arddhapaJcamaiH krItamiti arddhapaJcama25 pippalyarddhapaJcamazabdAderasaGgrahazca siddhyataH, samAsAvayavamAtrarUDatve tu arddhazabdAvayavake pUraNapratyayAntaghaTite'tidezaH syAd' tyayaH / arddhapaJcamaiH zUpaiH krItamiti arddhapaJcamazUrpam , kam, atra "saGkhyA-DatezcA0" [ 6. 4. 130.] iti kapra-63 ityarthasya phalitArthatvena pippalyarddhapaJcamAdAvatidezo durnivAraH atrArddhapaJcamazabdasya saGkhyAzabdatvAt krItArthe vidhIyamAnasya syAt / nanvevaM pippalyarddhapaJcamazabdaghaTake'rddhazabde vRttighaTaka | ikaNo viSayatvAca "saGkhyA samAhAre ca0" [ 3. 1. 99.] paJcamazabdAbhivyaktiprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitve'pi vRttighaTaka iti dvigusamAsaH, ikaNazca digorAIdarthe jAtatvAt "anA30pippalIzabdAbhivyaktikSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNA'vRttitvAbhAvena pari nyadviH plup[6. 4. 141.] iti lub bhavati / ka-samAsa 70 kRtapUrvapadatvAbhAvAt samudite pippalyarddhapaJcamazabde'tidezasya iti vacanAd dhAdividhAvidaM na prvrtte| vAraNe'pi arddhapippalIpaJcamazabdasya vAraNaM na jAtam , tatrA etaccatuSTayaM saGkhyAtidezasUtram / nanu bahugaNa-DatyatUnAM pya'rddhazabdasya niruktapUrvapadatvAditi ced, na-yAM vRttimAdAya | saGkhyAtidezavidhAyakaM sUtradvayaM na kartavyam , na caikAdivanniyatakapratyayAdizcikIrSitastAmevAdAya pUrvapadatvasyA'rddhazabde paryApti- | viSayaparicchedahetutvarUpasaGkhyAvAcitvamamISAM nAstIti saJcayAsattve'tidezasyeSTatvenArddhapippalIpaJcamazabdaghaTake'rddhazabde kapratya pradezeSu kathaM sampratyayaH syAditi vAcyam-"vA'torikaH" [6.75 yavidhAnAvadhyarddhapippalIpaJcamarUpavRttighaTakapadAbhivyaktikSaNadhvaM 4. 132.] iti saGkhyAbhUtAdatyantAd ikamanuzAsatA saGkhyAsAdhikaraNakSaNA'vRttitvasattve'pi paryavasAne samAsasUtrIyapratha- ! svasya jJApanAt / atha tathA'pyatorevaikasya kRte zApakaM syAditi mAntapadanirdiSTatAparyApyadhikaraNatvaviraheNa tatra tAdRzavRttighaTa- cet, satyam-"pittithad bahu-gaNa-pUga-saGghAt" { 7. 1. kapadAbhivyaktikSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAyA abhAvAt , 16..] "atorithaTa" [5. 1. 161.] "SaT-kati kati
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite . pA0 2. sU0 1.] wwwwwwwww atha dvitIyaH paadH| payAt thaT" [ 7. 1. 162.] iti jJApakaisteSAM sarveSAmapi nyA0 sa0-ardhapUrvapada ityAdi-etadupari na vyAkhyA- 40 saGkhyAkAryasya siddhatvAt / nanu "pittithaT bahu-gaNa." [7. | tam ] // 42 // 1. 160.] ityAdI vizeSAzravaNAt saGka-vaipulyavAcinorapi iti prathamaH pAdaH sampUrNaH // bahu-gaNazabdayoH saGkhyAkArya syAditi cet, na-anaiyatyenApi 5 saJjayAbhidhAnadazAyAmetayoH saGkhyAkArya bhavatItyetAvanmAtrajJApanena caritArthatve sati sarvathA saGkhyAnabhidhAnadazAyAM saGkhyAkAryakalpanasya gauravaparAstatvAt / bhUryAdInAM tvaniyatasaGkhyAvAcina grahaNaM tu na bhavati niyatasaGkhyAvAcinAM paJcAdInAmeva loke saGkhyAzabdena prasiddhatvAt , prasiddhAprasiddhayoH prasiddhagrahaNasya 10 nyAyyatvAt / nanvevamapi bahu-gaNayoriva pUga-saGghAdInAmapi sayAkAryaprasaGgaH, na ca bahu-gaNayoH sAmAnyApekSaM jJApakaM pUgA- samAnAnAM tena diirghH|1|2||1|| dInAM tu pittithaT viSayameveti vAcyam , 'ekasUtropAttatvena ta0pra0-samAnasaMjJakAnAM varNAnAM tena pareNa samA-45 samAnatayA vaiSamyasampAdane bIjAbhAvAditi cet, maivam-lakSyA- | nena sahitAnAM dIpo bhavati, AsannaH 7.4. 120.11 narodhena kvacit sAmAnyApekSaM kvacid vizeSApekSa jJApakamityA-daNDA'gram / tvaa''yuH| khaTTA'tra / saa''gtaa| dadhI15 zrayaNAt, tadanurodhena vaiSamyasya soDhavyatvAditi dik / dam / ddhiihte| ndiindrH| nadIhate / madhUdakam / madhU yadvA "vAtorikaH" [ 6. 4. 132.] ityanena saGkhyAkara- hanam / vadhUdaram / vdhuuddhaa| pitRSabhaH / maatRkaarH| NatvAbhAvavatAmapi prayogeSu dRzyamAnasaGkhyAkAryANAM saGkathAkArya ! kkaarH| samAnAnAmiti kima? vAgatra / teneti kim ? 50 jJApyate, tena adhyardhAdInAmapi siddham / tathA ca catvAryapi | dadhi zItam / bahuvacana byAsyartham , tenottarasUtreNa la saGkhyAtidezasUtrANi na vidheyAnIti bhAvaH / atrocyate-jJApako- torapi R-luti haskho bhavati-klaRSabhaH, hotRlakAraH, 20 panyAsasya garIyastvena imAM kusRSTimasahamAnaiH sUtrakAraiH sUtrA- | anyathA "RstayoH" [1. 2. 5.] iti paratvAd Rreva . NImAni sUtritAnIti paramArthaH // 42 // syAt // 1 // zrImUlarAjanRpaH zrImUlarAjanAmA nRpatiH, jayati | sarvotkarSeNa vartate / sa kIdRzaH? haririva viSNuriva, bali- za0 nyAsAnu0-"Datyatu0" [1.1.39.] ityArabhya 55 bandhakaraH balinAM-balavatAM nijaripUNAm , bandhaH-parAjitya | sUtracatuSTayyA atidezavidhAyakatve'pi tatra saMjJAkaraNenA'pi 25 khakArAgAraniyantraNam , tatkaraNazIlaH, haripakSe bale:-balinAno nodbhavo doSasyeti hetoH saMjJAprastAve tacatuSTayI nirdizyAvanRpateH bandhaH-svAyattIqatarAjyAniSkAsya pAtAle niyantraNama | sAyite saMjJAprakaraNe sandhiprakaraNAtmakaM dvitIyapAdamArabhante tatkaraNazIlaH / punaH kIdRzaH ? pinAkapANiriva ziva iva, bhagavanto hemacandrasUrIzvarAH, tatrApi kramollaGghane prayojanAbhAvAt trizaktiyuktaH tisRbhiH zaktibhiH-prabhutva-matrotsAha-zakti- sandidhApayiSitavara-vyajanakadambakenu parAnapekSisamucAraNa-60 miryuktaH, zivapakSe tisRbhiH zaktibhiH-sRSTi-sthiti-saMhAra- | bhAjAM kharANAM tatrApi prathamato'varNAdInAM krameNa samabhi30 zaktibhiH sUryA-candrA-'nirUyAbhiryuktaH / punaH kIdRzaH? vidhi- vyAhAravizeSavazena sandhi didarzayiSanti, bhavati tatrAdima riva brahmeva, kamalAzrayaH kamalAyAH-lakSmyAH , AzrayaH- | sUtram-samAnAnAmityAdi-sam-ApUrvAt "NIMga prApaNe sthAnam , vidhipakSe kamalamAzrayaH AsanamutpattyAzrayazca yasya ca" ityasmAt "kvacid [5. 7. 171.] iti De smaansH| atra zleSAnuprANitopamAlaGkAraH // 1 // | zabdaH, yadvA "mAMka mAne" ityataH "anada" [5. 3.65 iti kalikAlasarvaza-zrIhemacandrasUribhagavadviracite svopaza- 124.] ityanaTi mAnazabdaH, tataH samAnaM mAna paricchedo yeSAmityarthe bahavIhI kRte "samAnasya sadharmAdipu" [3. 2. tattvaprakAzikAprakAze zabdamahArNavanyAse aTitasthale 149.] iti samAnazabdasya sabhAve niSpannaH samAnazabdaH, tapogacchAdhipati-sUrisamrAT-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra | tataH "zeSe" { 2. 2, 81.] ityAmi "haskhApazca" [1. kaviratna-zAkhavizArada-vyAkaraNavAcaspati-zrIvijayalAvaNya | 4. 32.] ityAmo. nAmAdeze "dIrghA nAmyatisa-catasa-5:" 70 sUrinirmitAnusandhAnena pUrNatAM nIte prathamAdhyAyasya [1. 4. 47.] iti dIrgha ca samAnAnAmiti rUpaniSpattiH / prathamaH pAdaH samAptaH // mAnaM nAma iyattAvizeSaparicchedaH, sa ca tulA-'Gguli-prasthairiva
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 60 saGkhyayA'pi bhavati, yathA-'daza ghaTAH' 'paJca kamaNDalavaH' pAlana-pUraNayoH" ityataH "yuvarNa." [5. 2. 28.] ityali ityAdi, kharA api hakha-dIrgha-zutodAttA-'nudAtta-samAhAra-sAnu- parazabdaH, samAnazabdastu acirapUrva sAdhita eva; AbhyAM TAnAsika-niranunAsikatvadharmariyattAvizeSataH paricchidyante, yathA- pratyaye inAdeze sandhI ca pareNeti samAneneti ca. sampUrvAta aSTAdazabhedo'varNAdiH, dvAdazabheda ekArAdiH, tatra dvAdaza- | "DudhAMgk dhAraNe ca" ityataH "kta-ktavatU" [5.1. 114.] 5 saGkhyayA iyattAvizeSaparicchedata eprabhRtayo'pi samAnA iti, | iti "dhAgaH" [4. 4. 15.] iti 'hi' ityAdeze "sama-45 yadvA samAna mAnameSAmityarthasya bukhyanArUDhatve samyag Anayati | stata-hite vA" [3. 2. 139.] iti makArasya luki sahitasmRlAtmakabuddhau svadharmapratisandhAnata iti samAna ityarthasya zabdaH, tata Ami tasya nAmi dIrgha ca sahitAnAmiti / bhAsane svayaM parasAhAyyAnAlambane'pi uncAraNe rAjante ityarthA- nanu tacchabdena samAnaM parAmRzyatAm , bhavatu tena saha dIrgha kalanataH same'pi kharAH samAnAH santIti caikArAdayo mA grAhi- ityapi yattama kinta pareNa hati kirAcA parne sameta 10Sata, jAgaraNAt *kRtrimAkRtrima0* nyAyasyetyataH sandehadalana- samAnAnAM dIrgha ityuktAvapi daNDAgramityAdi siddhayet , tRtIyA-B0 martha spaSTamAcaSTe-samAnasaMjhakAnAmiti-sampUrvAt "jJAz | 'tra sahAthai kRtA, sahArthazcAtra tulyayogaH, yogaH sambandhaH, avabodhane" ityasmAt "upasargAdAtaH" [5. 3. 110.] | so'pi dIrgharUpavidheyena saha nivartya-nivartakabhAvAtmaka iti sa ityAGi samU-samyak khIyaparicAyaka[ vizeSaka dharmeNa jJAyate- yathA pUrveSAM samAnAnAM pareNa saha tulyastathA pareSAmapi teSAM jJAnaviSayaH kriyate'nayeti saMjJA, nAmetyarthaH, samAna iti saMjJA pUrveNa saha tulya iti cet, satyam-eSA hi AcAryasya zailI 15 yeSAM te samAnasaMjJakAH, teSAM tathA, atra "ekArtha cAnekaM ca lakSyate, yat- sthAni-nimitta-vidheyeSu ekatra sUtre pratipipAda-55 [3. 1. 22.] iti samAsaH, "zeSAdvA" [ 7. 3. 175.] | yiSiteSu prAyaH pUrvataH sthAnino nirdeza uttarato nimittasya iti kac, "navA''yaH" [ 2.. 4. 106.] iti hakhatvaM ca taduttarato vidheyasya, yathA-"ivarNAderakhe khare ya-va-ra-lam bhavati / samAnasaMjJA ca "ludantAH samAnAH" [1.1.7.]. . 21 patyAdI evaM sati mamAnAnAmiti zAnita ityanena vihitA, tAdRzasamAnasaMjJakAnAM saGketabizeSasambandhena | sUcanAya sthAnaSAcyA sahitaM pUrvamupanibaddham , parizeSAd nimitta 20 samAnapadavatAmiti yAvat / svareSveva kiyatAJcit samAnasaMjJA | torabhayatena tora kRteti svarANAmiti vaktavyam , tadapi vAna vaktavyam , samAna ___ nanu tenetyanena parAmRzyamAnaM yadi nimittatAkrAntamabhipraiti tvasya svaratvavyApyatayA''kSepeNa kharANAmiti pratIteH 'varNA bhavAn tadA nimittapadaM saptamyantatvena nirdizyata ityapi zailI nAm' ityabhidhAnasya tu katamo'yamavara iti na zakyam ; vyApya AcAryasya, yathA--"ivarNAderakhe khare." ityAdau 'akhe khare' sattAniyatasattAkaM vyApakaM bhavatIti bhavataivedAnI pratipAdita ityAdi, evaM hi tRtIyAnirdezo na ramaNIya iti cet, na25 dizA vyApyabhUtena samAnatvena kharatvaM yadi svagataM vyApakIbhUta yannimittatAyAH sthAnitvaM na sahacarIbhUtaM tannimittapadaM saptamyA 65 mAkSipyeta tadA kimaparAdhoti kharatvasyApi vyApakaM varNatvaM yannA nirdizyate, yathA-"ivarNAderakhe khare." "khare vA'nakSe" kSipyeta ? iti niyatasattAkeSu yasya kasyApyupAdIyamAnatve varNa [ 1. 2. 29. ] ityAdau, yatra tu nimittatAyAH sthAnitvamapi tvamevopAttai samAnatvAdisakaladharmavyApakatvAditi / "vRgz sahacarIbhUtam , arthAt pUrva-parayorubhayoH sthAne ekAdezo yatrAvaraNe" ityataH "iNurvizA." [ uNA. 182.] iti Ne varNa bhimataH, tatra sahArthakatRtIyayaiva nirdizyata ityapi zailI tatra30 zabdaH, tata Ami tasya nAmi dIrghatve ca varNAnAmiti-- bhavata AcAryasya lakSyate, yathA-"avarNasyevarNAdinA0" [ 1.70 akArAdInAm laparyavasAnAnAM khararUpavarNAnAmityarthaH / nimittapradarzanamukhena sthAnyantaramAha-teneti-"tanUyI vistAreM" ityataH 2. 6. ] "aidaut sandhyakSaraiH" [ 1. 2. 12.] ityAdau, "tani-tyaji."[uNA0 895.] iti Diti adi "Ditya | itthaM ca tRtIyayA nirdiSTaM yuktameva pazyAmaH / na ca "Rte nya." [ 2. 1. 114.] 'ityanyakharAde ki tad-zabdaH, tRtIyAsamAse" [ 1. 2. 8.]"nAmni vA" [ 1. 2. 10.] 3 tataH "sahArthe"2. 2.45.7 iti TApratyaye "A dvaraH" ityAdi sUtrairapi tathaiva pUrva-parayoH sthAninoH kArya bhavati. [2. 1. 41.] iti dasyAkAre "lugasyA." [2. 1. 113.] yathA-"avarNasyevarNAdinA." [1. 2. 6.] ityAdisUtraH,16 iti pUrvakArasya luki "TATasorina-syau" | 1.4.5.1 iti evaM ca sthAnitvaM nimittatAyAH sahacarIbhUtamihApyasti, nirdezastu TAyA inAdeze "avarNasye." [1. 2. 6.] iti sandhau teneti| | 'Rte' iti 'nAmni' iti saptamyaiva kRtaH, tanmudhaiva kamimaM tacchabdasya pUrvaparAmarzakatayA samAnaparAmarzAt sahArthe tRtIyA- | mithyA'nugama pradarya cittamAkulamAkulaM kriyata iti vAcyam, 40 vidhAnAcAha-pareNa samAnena sahitAnAmiti-"pRz / yato yantra nimittatva-sthAnisvayoH sahAvasthAnena pUrva-parayorubhayo 11 zabdAnu.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 vRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 1.] wwwww rvvvvvvvvv rapyAdezo'bhipreyate tatra nimittapadaM tRtIyAntaM nirdizyata eva | so'dhyAharaNIya iti tadakSaraiH pratIyate, prakRte vartamAnAparaka-40 "Rte tRtIyAsamAse"1.2.8.1 ityAdAvapi "avarNasye." tve'pi asti dhyAhRta iti cet, na-astipadasya tatra sattA 1. 2. 6.] ityataH 'ivarNAdinA' ityasyAnuvartanena zItArtAdau rthakabhavati-vidyatiprabhRtInAmapyupalakSaNatvAt / RkAre tRtIyAnirdiSTapadaprayojyaviSayatAyAH sattvenaikana nimitta- atha tathA'pi 'sa kAlo yatra bhagavAn mahAvIro lokAloka5 tvasthAnitvayoH sattvasya nibodhatvAt |'te' ityAdi viziSyo- | prakAzaka kevalajJAnamAsAdha lokamaccAvacakhakarmavipAkadurvidhaphalapAdAnaM tu phalAntarAyeti na kA'pyanupapattiH / manavAnamAlokya taduddidhIrSayA samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpaM 45 nanu yatra nimittapadaM saptamyA nirdizyate tatra "saptamyA | mokSamArgamupAdizat' ityAdivAkyakadambAntaHpraviSTaH 'sa kAlaH' pUrvasya" [7.4.105.] iti sUtrabalena avyavahitasyaiva | iti bhAgo'dhyAhRtenAstyAdinaiva vAkyArthaparyavasAne samarthaH, pUrvasya kArya bhavatu, tRtIyAnirdezasthale tu avyavahitasyaiva sthAne tatra ca vartamAnArthakavartamAnAvibhaktiparasya 'asti' ityAderadhyA10 kAryasampAdakaM na kimapi sUtrAdi vartata iti prakRtasUtreNa tRtIyA- hAro'yogyatayA na yujyata iti kathaM tatra vAkyArthaparyavasAnaM nirdezasahitena 'daNDa-agram' ityAdau 'ana'zabdasyAdibhUtA-sampAdyata iti nA''kulacetasA bhavitavyam, tabhyAyaghaTakAsti-50 'kAreNa sahA'vyavahitasyAkArasya yathA dIrgho bhavati, tathA | padasyeva bhavantIpadasyApi tatra tatra yogyavibhaktyA upalakSaNa'dRSad-atra' ityAdau 'anna'zabdA''dyAkAreNa saha pakAro- tvAd AsIt' ityAdipadamadhyAhRtyaiva 'sa kAlaH' ityAdau tarAkArasya vyavahitasyApi dIrghaH kathaM na bhavatIti cet, / vAkyArthaparyavasAnaM vidheyam , prakRte ca bhavatipadAdhyAhAraH / 15 ucyate-'tena'ityatra sahArthe tRtIyetyuktameva,sahArthazca tulyayogaH, ___ 'samAnAnAm' ityatra sthAnapadAdhyAhAreNa sthAnapadArthanirU- - saca samAnakAlaghaTitaH, yathA-'putreNa sahAgataH pitA' ityAdA, pitasambandhArthikA SaSThI. 'tena' ityatra tRtIyA tu tulyayogAtmake 65 prakRte'pi samAnakAlaghaTitasambandhanirvAhastadaiva bhaviSyati, sahArthe, sa hi tulyayogo'trApi phalataH sthAnArthanirUpitasambayadi ekasmin kSaNe evobhayoH sthAne AdezaH syAt , yathA ndhavizeSa eva, tathA ca pareNa samAnasaMjJakena varNena sahitAnAM 'daNDa-ayam' ityatrAvyavadhAnena sthitaM varNadvayaM samartha tantra samAnasaMjJakAnAM sthAne dIrgho bhavatIti phalitArthaH / atha kimi20 jAyamAne dIrghe samAnakAlaghaTitasambandho nirvahati, yatra tu damucyate? 'samAnAnAmityatra sthAnapadAdhyAhAreNa sthAnapadArthanirU- - vyavadhAnena sUtroddezyabhUtaM varNadvayaM bhaved yathA-'dRSad-atra' pitasambandhArthikA SaSTI' iti, ucyatAM sthAnArthikA SaSThIyamiti,60 ityAdau, tatra SakArAkArasya kAlaH SakArAvyavahitottaratva tenetyatra tRtIyA'pi tulyayoge vihitA phalataH sthAnarUpasambaviziSTaH, 'ana'zabdAdyakArasya kAlaH 'pra'zabdAvyavahitapUrvatva-ndhameva pratyAyayiSyati, sUtrArthastu pUrvokta eveti cet, maivamviziSTaH, SakArAkArasya dIrghakaraNe 'ana'zabdAkArasthAnaM nAyA- sthAna-sAmIpyAnantaryAdeH SaSTyarthatAyAH bhASyakArAderanabhipreta25 tam, 'agrazabdAdyakArasya dIrghakaraNe SakArAkArasthAnaM nAyAta tvAt , yuktamapyetat , 'muneH kamaNDalu:' 'devadattasya gAvaH' . miti vyavahitayorubhayoH sthAne AdezakaraNe samAnakAlaghaTita | ityAdau munisvAmikaH kamaNDaluH, devadattavAmikA gAva itivad 65 sambandho na nirvahatIlyAdezo na bhavati / evaM ca vyavahite kArya munisamIpavartI kamaNDaluH, devadattasamIpavartinyo gAva iti ca vAraNArtha 'samAnAnAm' ityatrAnantarAnantIbhAvasambandhArthakatvaM na bodhAspadam, sAmIpyAdeH SaSTyarthatve munisamIpavartI kamaNDaluSacyA iti keSAJcid vyAkhyAnamavicAritaramaNIyameva / tatra 30 sthAnaSaSThItvasyAvazyaM khIkartavyatayAnantarAnantarIbhAvasambandha riti bodhe, munisthAne kamaNDalarityAdibodhe vA kA bAdhA bhavet / lAbhAya 'samAnAnAm' ityasyA''vRttikalpanApatteH, Anantarya- na ca Anantarya-sAmIpya-sthAnAdeH SaSTyarthatvAbhAve "astesAmIpyAdeH SaSThyarthatAyA bhASyAyanabhipretatvAcca / bhUH" [ pANi0 2. 4. 52.] ityatra SaSThImAtradarzanena astera-70 atiprasaGgAdyapAkaraNapaTuvizeSaNairuddezyakoTimuktvA vidheya nantare samIpe vA'yaM bhUriti saMzayotthApanaM bhASyakAreNa kRtaM mAha---dIrgha iti-"dRz vidAraNe" ityataH "maghA-dhavA-'gha- viruddhayeteti vAcyam, anantarasamIpAdipadAdhyAhAreNA''nantarya sAmIpyAdinirUpitasambandhArdhakatvaM SaSThyAH parikalpyaiva tadbhASyasya ityAdeze ca dRNAti hRkhabhAvamiti dIrghaH / *yanAnyat kriyA- | yojanIyatvAt / ata eva "halantAt" [pANi 1.3.3.] vAci padaM na zrUyate tannAstirbhavantIparaH prayujyate iti nyAyA ityatra haridIkSitena "iko yaNaci" [pANi.6.1. 77. 175 dadhyAharati-bhavatIti / nanu nyAyaghaTakaM bhavantIpadaM vartamA- ityAdau sthAnapadAdhyAhAreNa SaSThyAH sthAnArthanirUpitasambandhArthanAyAH saMjJAmAcAryA bruvata iti vartamAnAparaka evAstireva cakatvamiva 'asteranantare samIpe vA' iti bhASyamapi 'asteH' inmMN
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 20 sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / ityatra SaSTyA anantarAdipadAdhyAhAreNa AnantaryAdinirUpita- pazyarthaH ? AhosviditaraH ko'pyarthastannirUpitasambandhazca 40 sambandhArthakatvaM svIkRtya yojanIyam" ityarthaH pratyapAdi / SaSThyarthaH ? iti cet, nizamyatAm -'darbhANAM sthAne zaraiH prastana ca "SaSThI sthAneyogA" [ pANi0 11.48 ] iti ritavyam" ityAdAviva prakRte'pi sthAnapadasya prasaGgArthakatvameva, sUtrasya sthAnaM yogaH [ sambandhaH ] yasyA ityarthe bahubrIhiM kRtvA SaSyAzca tannirUpitasambandhArthakatvam, sthAnazabdazca bhAvasAdhanaH / B nipAtanAdetvaM svIkRtyaiva anizcitasambandhavizeSA SaSThI sthAnayogetyartho'bhyupeya iti sthAnaM SaSThyarthatvataH kathaMkAraM pracyAvyatA / miti vAcyam, sthAnasya SaSThyarthatvAnabhipretatvAdeva sthAnena yogo'syA iti tRtIyAntena samAso darzito bhASye, na tu sthAnaM yogo'syA iti / sthAnena yoga iti bhASyasya sthAnapadArthena 10 arthAt sthAnapadArthatAvacchedakena saha yogaH sambandho'syA ityarthaH,asyA ityatra SaSThyartho vaacyvaackbhaavH| Anantarya-sAmIpyasthAnAdeH SachyatvAbhAvaH " tadasyAstyasmin " [ pANi0 5.2. 94.] iti bhASye'pyabhivyajyate / nanu kevalaSayAcAritAyAM zabde yAvatAM sambandhAnAM sambha15 vasteSAM bodhaH prApnotIti sthAnayogaiva SaSThI yathA syAditi niyamArtha "SaSThI sthAneyogA" [ pANi0 1. 1. 48. ] iti sUtramiti bhASyakAreNa pratipAdya SaNyarthAnAmAnantye'pi loke yathA svasvAmibhAvAdaya ArthAH, pitRtvAdayo yaunAH, guru-ziSyabhAvAdayo maukhAH, RtviktvAdayaH sauvAzca sambandhA vividhAH santi, 20 na tathA zabdasya zabdena sthAnAtiriktaH sambandha ityabhiprAyeNa sUtrapratyAcikhyAsAdazAyAM " yadyapi loke bahavo'bhisambandhA AryA yonA maukhAH sauvAzceti, zabdasya tu zabdena saha ko'nyo'bhisambandho bhavitumarhasyanyadataH sthAnAt" iti pratipAdanAt sphuTameva sthAnasya sambandhatA tatratyaprakaraNaparyAloca 25 nena SaSTyarthatA cAvasIyata iti cet, maivam sthAnaM yogo yasyA iti samAnAdhikaraNabahuvrIhiM parihAya sthAnena yogo'syA iti vyadhikaraNabahuvrIhi pradarzanapara bhASyataH sthAnasya SaSThayarthatvAbhAva eva kalpayituM yuktaH, ".. 'anyadataH sthAnAt" ityasya tu zabdasya zabdena saha sthAnapadArthanirUpitasambandhAdanyaH / 30 sambandhaH ko bhavitumarhatItyarthaH kArya iti na kimapi vaissmym| tathA cAntareNaiva sUtraM [ pratyAkhyAtatayA ] sthAnapadAdhyAhAreNa tannirUpitasambandhArthakatvaM SaSThyAH svIkurvatAM sarvatrA''dezasthale pareSAM mate yathA nirvAhastathA''cAryamate'pyayameva nirdUSaNo rAjapatho'valambanIya iti sudhIbhirAkalanIyam / ata eva gatimetAM 35 bhASyakRtpradarzitAmAtmane rocayamAnenA''cAryeNa vaiyAkaraNAntareva sUtrabandho na kRtaH / n nanu tiSThatyasminnityarthe " karaNAssdhAre" [5. 3. 129.] ityatenAnaTpratyaye niSpannaH sthAnazabda AzrayavizeSavacanaH pratI yate, sa evArtho bhavatAmabhimato'bhimatazca tannirUpitasambandhaH 82 prasaGgarUpasthAnapadArthazca vRttivizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAkeSTasAdhanatvaprakAraka bhramaviSayatvaprakArakajJAnIyavizeSyatAvaccheda- 45 kAvacchinna vizeSyatA keSTasAdhanatvaprakArakapramAviSayatvaprakAraka - jJAnIyavizeSyatAvacchedakatA'vacchedakateti, vRttitvaM prathamavizeSyatAvacchedakatAvacchedakatA'nvayi / tatra vRttitve sthAnapadArthatAvacchedakatvaM paramparayA vartate na tu sAkSAt, sthAnapadArthatvamityasya sthAnapadaprayojyopasthitIya mukhyavizeSyatvamityarthaH, tA- 50 dRzavizedhyatvaM ca caramavizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAyAm, tAdRzAvacchedakatAniSThasthAna padArthatArUpa vizeSyatAnirUpitA sAkSAdavacchedakatA jJAne, jJAnaniSThAvacchedakatAnirUpitA'vacchedakatA avacchedakAvacchinna vizeSyatAyAm, tadavacchedakatAnirUpitA'vacchedakatA iSTasAdhanatvaprakAraka bhramaviSayatvaprakArakajJAne, tadava - 55 cchedakatAnirUpitA'vacchedakatA vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAyAm, tadavacchedakatAnirUpitAvacchedakatA vRttitve, ityevaMrItyA paramparayA sthAnapadArthatAvacchedakatvaM vRttitve samAyAtam, tena vRttitvena saha sarvatrAdezasthale sthAninAmanvayo bhavatIti sthAnapadArthatAvacchedakIbhUtavRttitvAnuyogikena sthAnipratiyogikena 60 kenacit sambandhena bhavitavyam, sa ca sambandho nirUpitatvam, eSa nirUpitatvarUpasambandha eva sarvatrAdezasUtreSu sthAnipadottaraSadhyA arthaH / yatra pUrva - parayorubhayoH sthAne Adezo'bhimatastatraikaH sthAnI sahArthe tRtIyayA nirdizyate, sahArthazca tulyayogaH, tulyasambandha iti yAvat, sa hi tulyayogaH putreNa 65 saha pitA gacchatItyAdau gamanakriyayA saha pitA-putrayoH samavAya iva caitreNa saha maitro dhanItItyAdau dhanena saha caitra-maitrayoH sva-svAmibhAva iva, devadattena saha yajJadatto gaura ityAdau gauratvena saha devadatta yajJadattayoH samavAyAdiriva ca samAnena saha samAnAnAM sthAne dIrgha ityAdau sthAnapadArthena [ sthAnapadArthatAva- 70 cchedakena ] vRttitvena saha pUrva - parasamAnayornirUpitatvAtmako'vaseyaH / sthAnapadArthIbhUtacaramavizeSyatAvacchedakatA'vacchedakatAyAH svarUpasambandhena dIrvAdau vidheye'nvayaH / tathA cAyaM vAkyArthaH phalati - pUrva-parasamAnanirUpitavRttitvavadvizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAkeSTasAdhanatvaprakAraka bhramaviSayatvaprakArakajJAnIyavizeSya- 76 tAvacchedakAvacchinnavizeSyatA keSTasAdhanatvaprakArakapramAviSayatvaprakArakajJAnIya vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvAn dIrgha iti / samanvayasupanthAstu- "samAnAnAm 0 [1.2.1.] ityAdI
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsa saMvalite yatra sthAnyAdezabhAvastatra pUrva-parasamAnakarmakamuccAraNamiSTasAdhanatvaprakAraka bhramIyaviSayatAvat dIrgha karmakamuccAraNamiSTasAdhanatvapra kArakapramIyaviSayatAcaditi ca jJAnadvayam AdyajJAnIyA vizedhyatA ca pUrvaparasamAnakarma koccAraNaniSThA, vizeSyatAvacchedakatA 5 ca nirUpakatvasambandhAvacchinnA karmatvaniSThA, vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatA ca niSThatvasambandhAvacchinnA pUrvaparasamAna niSThA evaM sthAnasya SaSThyatAvirahe SaSThyAH sthAnArthakatvamiti pravAdo dvitIyajJAnIyA ca vizeSyatA dIrghakarmakoccAraNaniSThA, tadavaccheda- hi gaGgAyAM ghoSa ityuktau gaGgAyAM ghoSAdhikaraNatAbAdhena tAtparyAkatA karmatve, tadavacchedakatA dIrghe / tathA ca pUrvaparasamAnani- nupapattyA lakSaNayA gaGgApadasya gaGgAtIrArthakatvamiva prasaGgarUpasthArUpitaM yad vRttitvaM, tAdRzavRttitvavatI yA pUrvaparasamAnakarmako- nasya SaSThIvAcyatAbAdhena tAtparyAnupapattyA lakSaNayA sthAnapadasya 10 cAraNamiSTasAdhanatvaprakAraka bhramaviSayatA yaditijJAnIyoccAraNaniSTha- sthAnapadArthAnuyogikasambandhArthakatvaM sthAnapadArthatAvacchedakAnu- 50 vizeSyatAnirUpitakarmatvaniSThAvacchedakatAnirUpitA vizeSyatAva - yogikasambandhArthakatvaM vA'GgIkRtya 'SaDyAH sthAnapadArthAnuyogicchedakatAvacchedakatA, tannirUpakaM yat pUrvaparasamAnakarmakoccAraNa- kasambandhArthakatvam' ityevaMparatayA 'paNyAH sthAnapadArthatAvacchedamiSTasAdhanatvaprakArakabhramaviSayatAvaditi jJAnam, tAdRzajJAnIyA kAnuyogikasambandhArthakatvam' ityevaMparatayA vA yojanIya iti / yA uccAraNaniSThA vizeSyatA, tadavacchedako dharma uccAraNatvam, atha yatrAvarNAt parIbhUtamivarNAdiSu caturSu kimapyanyata18 tAdRzocAraNatvAvacchinna vizeSyatAnirUpakaM yat dIrghakarma koccAraNa- mat tatrApyubhayoH pUrva-parayoH samAnasaMjJatvena dIrghaH syAd miSTasAdhanatvaprakArakapramAviSayatAvaditi jJAnam, tAdRzajJAnIyA evamivarNAt svetarAkArAdisamAnasaMjJakAnAM paratve, uvarNAditritavizeSyatA uccAraNaniSThA, tadavacchedakatA karmatvaniSThA, tadavacche- yAt khetarasamAnasaMjJakAnAM paratve ca dIrghaH syAditi cet, dakatA [ vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatA ] dIrghaniSTheti / ucyate - ivarNAdiSu caturSvanyatamasyAvarNAt paratve edAdi - dIrghayorubhayoH prAptau 'nadIndraH' ityAdau dIrghasya 'tavodakam' ityAdAvedAdeva sAvakAzatayA 'deva- indraH' iti dazAyAmupanipatitayoranayoH 60 sUtrapAThIyaparatvena " spardhe" [ 7. 4. 119. ] iti balena dIrgha prabAdhya "avarNasyevarNAdinA 0 " [ 1.2 6.] iti edAdezasyaiva pravRttiH / evamavarNetarasamAnAt svasvetarasamAnAnAM paratve 'dadhyatra, dadhyudakam' ityAdau dIrgha-yavaralAdyAdezayorubhayoH prAptau daNDAgramityAdau dIrghasya 'nadyeSA' ityAdI "ivarNAdeH 0" 65 [1.2.21.] iti ya-va-ra-lAdezasya ca sAvakAzatayA 'dadhiatra' 'madhu-atra' iti dazAyAmupanipatitayorubhayoH paratvena ya-va-ra-lAdezasyaiva pravRttiH, na tu dIrghasyeti / 55 evaM ceyatA nibandhena sarvatrAdezasthale sthAnapadAdhyAhAreNa 20 sthAnapadArthAnuyogikanirUpitastvasambandhArthakatvaM sthAnipadottaraSaSTyA iti sthemAnamupagamitamiti / 84 athA'bhyupemaH sthAnyAdezasUtre sthAnapadAdhyAhAram, sthAnipadottaraSaSThyAzva 'nirUpitatva' sambandhArthakatvamiti cAbhyupemaH, paraM vRttitvaM tu sthAnapadArthatAvacchedakIbhUtameva, na tu sthAna25 padArthaH, sthAnapadArthastu caramavizeSyatAvacchedakatAvacchedakatA, na nayA saha sthAninAmanvaya iti sthAnapadArthAnuyogika 'nirUpi tatva'sambandhArthakatvaM SaSThyA nizvApyamAnaM kathamiva pramayA cumbyatAmiti cet, satyam - sthAnapadArthatvaM yadi sthAnapadaprayojyopasthitIyamukhyavizeSyatvameva syAt syAttadokto doSaH, sthAna30 padArthatvaM tu sthAnapadaprayojyopasthitIyaviSayatvamaGgIkriyate tadetadviSayatvaM mukhyavizeSyatAzraye iva prakAratAsamAnAdhikaraNavizedhyatAzraye vizeSyatvAsamAnAdhikaraNaprakAratAzraye ca sarvatra tiSTha tItyuktarUpasthAnapadArthatAvacchedake vRttitve'pi tAdRzaviSayatva - mastyeveti sthAnapadArthatvaM tatra niSpratyUham / evaM ca sthAnapadArthAnu- | 35 yogikasambandhArthakatvaM SaSTyA iti pravAdo yuktiyukta eva / yadi sthAnapadaprayojyopasthitIyamukhyavizeSyatvameva padArthatvamityucyeta tadA uktavRttitve sthAnUpadArthatAvacchedakatvameva, na tu sthAnapadArthatvamiti sthAnapadArthAnuyogika sambandhArthakamityasya sthAnapadArthatAvacchedakAnuyogika sambandhArthakatvamityevAbhiprAyo 40 varNanIyaH / [pA0 2. sU0 1.] kecittu-loke ArthA yaunA maukhAH srauvAzca bahavaH sambandhAH, zabdasya zabdena saha te na sambhavanti, kintu Anantarya sAmIpyaM prasaGgazceti traya eveti sthAnyAdezabhAvasthale prasaGgarUpasthAnameva sambandhaH SaSTyA artha ityabhidadhate, kintu pUrvI - ktayuktayA tanna vicArarAmaNIyakaM zrUyatIti sudhiyo vibhAvayantu / 45 athApi kimidamucyate, paratvena dIrghamedAdayo ya-va-ra-lAdayazcA''dezA bAdheranniti ? paratvaM hi tatraiva balavattAprayojakaM 70 bhavati yatra parasparA'prAptideze parasparasya labdhAvakAzatA syAt, uktaM bhagavatA''cAryeNa vRttau 'anyatra sAvakAzayoH' iti, anyatretyasya parasparAprAptideza ityevArthaH tathA ca dIrghAprAptideze 'nayeSA' 'munyojastritA' ityAdau ya-va-ra-lAdezasUtrasya ya-va-ralAdezA prAptideze 'daNDAgram' ityAdau dIrghasya ca labdhAvakAzatA 75 vidyata iti dadhyatra - madhvatrAdau ubhayoH prAptau bhavatu paratvena ya-va-ra-lAdezasUtreNa dIrghasya bAdhaH, edAyAdezaviSaye tu naitAdRzI labdhAvakAzatA, edAdyAdazAprAptideze 'navIndraH' ityAdau dIrghasya sAkkAzatve'pi dIrghAprAptidezo na ko'pyeko'pi yatra esa deza
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 85 sUtraM sAvakAzatAM labheta, acirokte 'tavodakam' ityAdAvapi sA cA''vRttirna yujyate-guNo nAma pradhAnamanusaran khadazAM 40 [*yathAsakya nyAyA''nAzrayaNena vicAradazAyAm ] dIdhesya | pradhAnavad vividhAbhirvidhAbhiH parivartayediti yuktam, tathAhiprAptisattvAt , evaM ca bAdhavIjaniruktaparatvaviraheNa avarNAdivarNA | ekasyAH prakRtebahavaH pratyayA avyavadhAnena pare santo na sthAtuM dInAM paratve paratvena bAdhAbhAve paryAyeNa dIrgha edAdayazca kuto zaknuvantIti vidheyatayA prAdhAnyabhAjaH pratyayAn anusandhAnA neti zaGkA kathaM pariharaNIyeti cet, satyam-na sambhavati para- | prakRtirAtmabheda kalpayati, yathA-"nAmnaH prathamaika-dvi-baho" tvena bAdhaH, kintu *yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya [2. 3. 31.] ityatra yoga vibhajya nAmnaH prathamA bhavatItya-45 bAdhako bhavati* iti nyAyAt prakRte edAdezasUtreNa dIrghasya | rthakena 'nAmnaH prathamA' iti yogena sAmAnya tastrayo'pi syaujasa bAdho bhaviSyati, yatkartRkAvazyakaprAptI yo vidhirArabhyate sa utpAdyanta, teca prakRteH paratayA'vyavadhAnena khasthityanurodhena taM bAdhata iti hi nyAyArthaH, AvazyakatvaM nAma vyApakatvam, prakRterapi vidhA bheda kalpayanti, "eka-dvi-bahau" iti yogasya 10 prApti ma uddezyatAvacchedakasambandhaH / idamuktaM bhavati yatsUtrI-|tu pUrvayogataH prathamApadAnuvRttau ekatve dvitve bahatve ca vAcye yoddezyatAvacchedakavyApakatvaM yatsUtrIyoddezyatAvacchedakasambandhe- prathamA bhavatItyarthaH, sA ca prathamA pUrvayogataH siddhati vyartho'yaM 50 .'sti, tena vyApyoddezyatAvacchedakakena tasya vyApakoddezyatAva- yogaH 'karmAdirahite tadyogyanAmna ekatve ekavacanameva dvitve dvi cchedakasambandhasya zAstrasya bAdho bhavati / uddezyatAvacchedaka- vacanameva' ityAdikrameNa niyamayatIti tatraika eva pratyayo'vaziSyate pratiyogikasambandhe vyApakatvoktyA phalata uddezyatAvacchedake pratyayAnurodhena jAteSu prakRtibhedeSu prakRtirapyekaivAvaziSyate. 15 vyApakatvaM labhyate,evaM sati vyApakoddezyatAvacchedakakasya zAstrasya apare pralIyete / evaM prakRte'pi vidheyatayA prAdhAnyabhAja AdebAdha ityeva phalati / prakRte "avarNasye0" [1. 2.6.] zasya Atmabhedo yadi abhaviSyat tadA tadanurodhena guNabhUtI itisUtrIyaM samAnArthakatena'padasyAnuvRttyA ivarNAdhabhinnasamAnA- sthAnina Atmabhedo'pyabhaviSyat , guNabhUtasthAnibhedastu pradhA'vyavahitapUrvatvaviziSTAvarNatvarUpoddezyatAvacchedakaM vyApyam , nIbhUtAdezabhedaM na zaknoti kalpayitum . ityanalpamananazAlinAM dIrghazAstrIyoddezyatAvacchedakaM samAnAvyavahitapUrvatvaviziSTasamA- | mAnyAnAmabhimato rAjapathaH, tathA ca yathA-'anayoH pUlayoH 20 natvarUpaM tadapekSayA vyApakam , yasyAdhikaraNe yasyAbhAvo na kaTaM kuru' 'anayormutpiNDayorghaTaM kuru' 'anayostantukUTayoH paTa vidyate tad AdheyaM vyApyam , tad abhAvApratiyogi ca vyApaka kuru' ityAdi vAkyaM ko'pi grAmyaH pAMsulapAdo'pyukta ekamekaM 60 kaTaM ghaTaM paTaM vA nirmimIte, na tu pUla-mRtpiNDa-tantukUTabhedena bhavati, ivarNAdyabhinnasamAnAvyavahitapUrvatvaviziSTAvarNatvAdhikaraNe sandhizUnyAvasthe 'deva-indraH' 'tava-udakam' ityAdau sarvatra karAti kaTAdibheda, vidheyakaTAdyuttaravartisaGkhyAyA vivakSaNAt . tathaiva "samAnAnAM tena dIrghaH" [1. 2. 1.] ityAdAvapi vidhedIghIyoddezyatAvacchedakasya samAnAvyavahitapUrvatvaviziSTasamAna yatayA dIrdhAdipradhAnapadottaravibhaktipratipAdyasaGkhyAyA vivakSaNena 25 varUpasya sattvena vyApakatayA taduddezyatAvacchedakakasya dIrghasya eka evAdezo bhaviSyatIti sarvamapi puSkalam / ata evaM pUrva-68 edAdezasUtreNa bAdho niSpratyUha iti / parayorubhayoH sthAne ekasyA''dezasya sampade "ekaH pUrvaparayoH" yadi yathAsaGgya0* nyAyasAhAyyena avarNena saha avargasya, pANi 6.1.84.7 ityatra pANininA kRtamekagrahaNaM tatra ivarNena saha ivarNasya, uvarNena uvarNasya, RvarNena RvarNasya, tatra vidhisUtre vidheyapadIyasakyAvivakSaNena bhASyakAraH pratyAlavarNena lavarNasya ca krameNa dI| bhavatItyevArtho'GgIkriyata iti patinAnI ctte| evaM sarvatra pUrvaparayorubhayoH sthAnitve eka evA''deza sA sahaiva nodiyAt / iti sthitam / 70 nanu jJAtamidama-samAnena saha samAnAnAM dI| bhavatIti, dvimAtro hi dIrgha ucyata iti dIrghapadena 'A-I-3-la. paraM 'putreNa saha sthUlaH' ityAdI sthUlatA pRthaka pRthageva pitA- e-ai-o-au' iti navasu gRhIteSu katamena dIrdheNa kutra bhavita putrayoryathA'sti tadvat sa dIrgho'pi 'daNDAgram , ddhiidm| vyamiti vyavasthArthamAha-Asanna iti-sthAnaghaTitadharmeNa kaNTha35 ityAdau dvayoH sthAninoH pRthak pRthageva jAyatAm ,dvayoH sthAne sthAnajanyatvAdinA sadRzo yo dIrghaH sa tattatsthAne bhavatIti eka eva dIrghaH kathaM bhavatIti cet , zrUyatAm-"samAnAnAm" | tAtparyam / ityAdisUtreSu SaSTyantapadaprayojyA ekA sthAnitA aparA ca tRtI-! atra pUrva-parasthAnibhedena bahudhA bhaGgA bhavanti, yathA dvAvapi yAntapadaprayojyeti sthAnidvayAnurodhanaiva dIrgharUpavidheyasyApi pUrvaparau sthAninau vacana haskhau, kvacana Adyo havaH paro dIrghaH, AvRttirbhavatvityeva tavAbhiprAyaH pRthagdIrghA''pAdanasya sambhavati, kacana paro hrakha Adya eva dIrghaH, vacana pUrva-parau dIoM, iti 15
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 bRhadvRtti-vRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 1.] tatkameNa udAharaNAnyAha-daNDAmamityAdi / "dabhUc upa- | ityataH "padi-paThi" { uNA0607.] iti ipratyaye dadhi kSIrazame" ityataH "paJcamADaH" [ uNA0 168.] iti De "nAM pariNAmavizeSaH, "iMNk gatI" ityataH "iNo damaka" [ uNA0 40 dhuda" [ 1. 3. 39.] iti masya Natve daNDo vanaspatipratAnaH | 938.] iti kiti dami 'idam' pratyakSasannikRSTanirdezakaH rAjazAsanaM nAlaM praharaNaM ca, "aga kuTilAyAM gato" ityataH zabdaH, ataH seH "anato lu" [1.4. 59.] iti lupi 5"bhI-vRdhi0" [ uNA0 387.] iti re pratyaye agraH prArabhAgaH idam , asamaste pade, yadvA dana idaM dadhIdamiti, SaSThIzreSThazca, daNDasyAgraM daNDAnam,"SaSThyayanAccheSe" [3.1. / tatpuruSaH / "ihi ceSTAyAm" atastepratyaye zavi ca Ihate, 76.] iti samAsaH, anyathA'pi vigRhya samAsavidhiH khadhiyA | "Nada avyakte zabde" ityataH "ac" [5. 1.49.] ityaci 45 bhAvanIyaH / atra sthAninorubhayoH kaNThyatvena Adezo'pi kaSya nadati srotastarasA nadI, gaurAditvAd chI, "idu paramaizvarya" AkAro bhavati, evamanyatrApi vijJeyam / atra yadyapi "vRtya- | ityataH "bhI-vRdhi0" [ uNA0 385.] iti re indraH, nadyAM 10nto'sape" [ 1. 1. 25. ] ityuttarapadasya vRttyantatvena padatva- | nadyA vA indra iti nadIndraH, nadIhate iti asamaste pde| . niSedhAt "lugasyAdetyapade" [2.1.113.1 iti pUrvapadA- | itIvarNasya dRSTAntacatuSTayam / kArasya luk prApnoti tathApi sarva vAkyaM sAvadhAraNam iti athovarNasya tamAha-madhUdakamityAdi / "manic jJAne' 50 nyAyAt 'apade' ityatrApadasyaivAdirityavadhAraNAnna bhavati, utta ityataH "mani-janibhyAM gha-tau ca uNA0 721.] iti rapadasyA'vRttyavasthAyAM [ vigrahAvasthAyAM ] padatvAditi / tavA- | upratyaye nakArasya dhatve madhu kSaudra sIdhu ca, madhurasurazcaitramAsazca, 15 yuriti-"yuSaH sautraH sevAyAm" ityataH "yuSyasibhyAM kmak" | "undaip kledane" ityataH "dhU-dhUndi0" [ uNA0 29.] iti [uNA0 899.] iti kiti madi 'yuSmad' iti, tataH "zeSe" | kidi ake "no vyaJjanasyA." [4. 2. 45.] iti nalope [2.2.81.7 iti usi "tava mama GasA" [2.1.15.]|ca udakam , madhuna udakaM madhadakamiti SaSThIsamAsaH, yadvA 56 iti tava, "iMka gatI" ityataH "iNo Nit" [uNA. 998.] | madhu udakaM ca sta ityAdyarthavivakSAyAmasamaste api pade sambha iti Nityusi "nAmino'kali." [ 4. 3. 51.] iti vRddhau | vataH / "ahi tarke" ityataH "anaT" / 5. 2. 124.] 20"edaito'yAya" [1.2.23.1 ityAyAdeze ca Ayu:-jIvana- ityanaTi Uhanam, madhuna UhanaM madhahanamiti sssstthiismaasH|' kAlaH, ime asamaste pade / khadA'treti-"khaTa kAme" ityataH / "vahIM prApaNe ca" ityataH "vaherdha ca"[uNA0 832.] iti "laTi-khaTi." [uNA0 505.] iti ve "At" [2. 4. Upratyaye hasya dhatve ca vadhUH patimupasanA kanyA jAyA ca,60 18.1 ityApi anena ca dIrgha khaTvA zayanayanam / "iMka gatI" | "undaipa kledane" ityataH "mRdhundi."[uNA. 299.] iti ityataH "iNastadU" [uNA. 896.] iti tadi "nAmino kiti are "no vyaJjanasyA." [ 4. 2. 45. ] iti nalope guNa." [4. 3. 1.] iti guNe ca 'etad' iti samIpaparA-] ca udara jaTharaM vyAdhizca, vadhvA udaraM vadhUdaramiti / "vahIM - marzakaH zabdaH, ata etasminniti saptamyarthe "ka-kutrA'treha" | prApaNe" ityataH "kta-ktavatU" [5. 1. 174.] iti te [7.2.93.] iti niyAtanAd etado'kArAdeze trapi ca atra. / tanAda taTokArAdeze napi ca atra / "yajAdi-vaceH kiti" [ 4. 1.79.] iti yvRti "ho dhuTa-65 "adhaN0" [1.1.32.] ityavyayaravam , ime apyasamaste pade / | padAnte" [ 2. 1. 82. ] iti hasya Dhatve "adhazcatu." [ 2. 1. 79. ] iti takArasya dharace "tavargasya."[ 1.3. sA''gateti-'tad'zabdaH prakrAntaparAmarzakaH, tataH sau | 6..] iti dhasya Dhatve "DhastaDDe" [1.3. 42.] iti pUrva30"A dveraH" [2. 1. 41.] iti dasyAtve pUrvakArasya | DhakAralope ukArasya dIrghatve "At" [ 2. 4. 18.] ityApi "lugasyA." [2. 1. 113.] iti luki "At" [2. 4. | UDhA, vadhvA UDhA iti vadhUDhA "kArakaM kRtA" [3. 1.68.] 70 .18.] ityApi "taH sau saH" [ 2. 1. 42.] iti takArasya iti samAsaH / ityuvarNasya dRSTAntacatuSTayam / satve "dIrghavyAb0" [1. 4. 45.] iti selaki ca sA, ___ atha RvarNIyadRSTAntasyAvasaraH / tatra dIrgha RkAro yasyA ApUrvAd "gamlaM gatau" ityasmAd "gatyarthAkarmaka0" [5. dAvante vA bhavet , na tAdRzaH zabdaH prayoge prasiddha iti hetunA 361. 11.] iti kartari te "yami-rami0" [4. 2. 55.] itya- haskhadvayaviSayakameva dRSTAntadvayam / "pAMka rakSaNe" ityataH "pAte talope Api sau tAki ca AgatA, asamaste pade / ityava- rica"uNA0 858.1 iti tRpratyaye AkArasya ikAre ca 75 rNasya nidarzanacatuSTayam / pitRzabdo janakArthe yogarUDaH,"RSait gatau" ityataH "RSi0" ivarNaghaTitaM tadAha-dadhIdamityAdi-"dadhi dhAraNe" |[ uNA0331.] iti kiti ame RSabhazabdaH puGgave vAyo
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwws bhagavati AditIrthakare cArthe vartate, pituH RSabha iti pitR-'ka' iti, klaH [zabdasya ] lakAra iti kukAraH, dIrghAnta- 40 SabhaH, SaSTItatpuruSaH samAsaH / "mAni pUjAyAm" ityataH | kuzabdaghaTako dIrgha lakAra iti tadarthaH, ghaTakatvaM ca SaSThyarthaH, "mAni." [uNA. 859. ] iti tRpratyaye nalope ca mAtA atra pakSe pUrva-parAvubhAvapi lakArI dI / punaH klA dIrghAntaH jananI, RzabdAt "varNAvyayAt kharUpe kAraH" [5.2.156.] | kuzabdena ] sahita lakAra iti kukAraH, atra pUrva lakAro / iti kArapratyaye RkAraH, jananyAdyarthaparamAtRzabdasyocAryo- dIrghaH, uttarastu khaH / lUzabdAt kArapratyaye lakAra iti, cArakabhAva-lekhyalekhakabhAvAdisambandhArthakaSaSThayantasya RkAra-klA hakhAntena klazabdena ] sahita lUkAra iti kukAra:, 45 zabdena saha mAtuH RkAra iti SaSThItatpuruSasamAse mAtRkAraH, atra pakSe pUrvalakAro havaH, uttarastu dIrghaH / anyathA'pyamAtrocArito likhito vA RkAra ityarthaH, mAtRzabdasya | nyathA caturo bhedA UhapaTubhiH kalpanIyAH, yathA kA klizabdaH] kharUpabodhanaparatve tathaiva SaSThItatpuruSasamAse SaSTyAH ghaTakArtha- | lukAro yasya uddAntasyeti SaSThayarthe bahuvrIhau kukAraH, SaSTya10katvena mAtRzabdasya RkAraH-mAtRzabdaghaTaka RkAra ityarthaH / thartho'tra jJAnarUpasambandhaH, yaH hastAntaM klazabdaM hakhalakAratvena atha lavaNIyadRSTAntasyAvasaraH, tatra dIrgha lUkAro yasyA- | pratItavAn sa iti tadarthaH / evaM kA [klazabdaH] lukAro yasya 50 dAvante vA bhavet, na tAdRzaH zabdaH prayoge prasiddha iti hetunA so'pi kukAraH, yaH hakhAntaM klazabdaM dIrghalkAratvena [lakAhukhadvayaviSayakamekameva dRSTAntamAha-kukAra iti-klazabdasya | ratvena ] pratItavAn sa iti tadarthaH, evaM kuH [kazabdaH] lakAro lakAra ityarthaH / lakArazabdo devatAvAcyapi vidyate, kintu | yasya so'pi kukAraH, yaH dIrghAntaM kazabda hakhalakAratvena 16 atra tadarthoM na ghttte| pratItavAn sa iti tadarthaH, evaM kuH [ kazabdaH ] lukAro yasya yadvA RkAra-lakArIyadRSTAnto'pi bhaGgIvizeSatazcaturdhA | so'pi kAraH, yaH dIrghAntaM kuzabdaM dIrghalkAratvena [lakA-55 sampattumarhati, tathAhi-mAturjananyAdeH RkAraH mAtRkAraH, ratvena pratItavAn sa iti tadarthaH / atra prathamakalpe pUrva-parAvulekhyalekhakabhAvodhAryocArakabhAvAdisambandhaH SaSThyarthaH, mAtR- | bhAvapi hakhau lakArI, dvitIyasmin kalpe pUrvo hrakhaH paro zabdasyetyarthe ghaTakatvaM SadhyarthaH, atra pUrva-parAvubhAvapi RkArI | doghaH, tRtIyasmin kalpe pUrvo dIrghaH paro hakhaH, caturthe kalpe 20 hrakhau / mAtuH A [ RkAraH] iti mAtaH, asyArtho'pi | ubhAvapi pUrva-parau dIghau, ityaadyuuhmaargH| mAtrocArito mAtRzabdadhaTako vA RkAra iti, mAtraH [ mAtR- sUtropAttapadasArthakyapradarzanAya zaGkAmAracayati-samAnA-80 zabdasya ] RkAro mAtRkAraH, ghaTakatvamevAtra SaSThyarthaH, mAta- nAmiti kim ? iti-"iMNk gatau" ityataH "ha-muSi" zabdaghaTaka RkAra ityarthaH, atra pUrva-parAbubhAvapi dI! Rkaarau| [uNA0 651.] iti kiti tau itihetvAdau, atra tu Anu mAtrA [ mAtRzabdena ] sahita RkAra iti madhyamapadalopisamAse | pUrvIvizeSaviziSTasya 'samAnAnAm' ityasya parAmarzakaH, "kuMka 25 sati mAtRkAraH, atra pUrva RkAro dIrghaH, uttarastu hrasvaH / | zabde" ityataH "korDim" [uNA0 939.] iti Dimi antya RzabdAt kArapratyaye RkAraH, tato mAtuH RkAra iti SaSThI-kharaluki kim , anenAvijJAtaM vastu paryanuyujyate / samAdhatte-65 tatpuruSe mAtRkAra iti, asmin pakSe mAtRzabdo'rthapara eva.vAgatreti-"vacaM bhASaNe" ityasya "baeNgka vyaktAyAM vAci" SaSTyartha uccAryoccArakabhAva-lekhyalekhakabhAvAdirUpaH, jananyA ityasya vA "didyud" [5. 2. 83.] iti kibantanipAta. mAnakA vA uccArito likhito vA RkAra ityarthaH. atra nAd vAca , atra 'vAc-si' iti sthite "dIgheDyAba0" [1. 30 ghaTakatvaM SaSTyartho na bhavitumarhati, tathAtve mAtRzabdasya zabda- | 4. 45.] iti serlak "ca-jaH ka-gam" [2. 1. 86.] iti paratvaM kalpyam, tatkalpane'pi mAtRzabdaghaTaka RkAra ityarthaH katvam "dhuTastRtIyaH" [2.1.76.] iti gatvaM ca vijJeyam / 10 syAt , taca na yujyate hakhAntamAtRzabdaghaTakatvaM dIrghasya RkA- | atra 'samAnAnAm' ityetatpadamapAkRSya 'samAnena dIrghaH" rasyAsambhavAt , atra pUrva RkAro hakhaH, uttarastu diirghH| | ityAkArakaM sUtraM kartavyam , sandhiprakaraNe tRtIyAntena yatra evaM 'kukAraH' ityatrApi catasro vidhAH sambhavanti, tathAhi-! sthAnitA bodhitA tatra pUrva-parayorubhayoH sthAne kAryamabhipreyata 35 kRptazabdAdighaTakasya lazabdasyAnukaraNaM 'kla' iti, lazabdAt ityAcAryasya zailIti purastAdAveditameva, tRtIyeyaM sahAe~ kArapratyaye lakAra iti, kula [klazabdasya ] lakAra iti SaSThI- utpannA, sandhiprastAvAdarthAntaranirAsapUrvakaM khazAstre kRtasaGketa-75 tatpuruSasamAse lakAraH, ghaTakatvaM SaSThyarthaH, klazabdaghaTaka lakAra | vizeSakasya samAnasya grahaNe samAnatvavyApakavarNatvAkSepe ca samAityarthaH, etatpakSe pUrva-parAvubhAvapi lakArau hastau / klA [kla-nasaMjJakena varNena saha dIrgho bhavatItyetAvati arthe jAyamAne sahAzabdena ] sahita A [lakAraH] iti madhyamapadalopisamAse tRtIyayA zAmdajhiyAdyananyayitvarUpAprAdhAnye samAnAsyavarNe
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 1.] sUcite ca kimatra zAbdakriyAdyanvayi pradhAnaM vastu yena saha | varNAntarAdyavayavakameva dIyatAmiti cet, na-nimittapadaM kharA-40 sammilya samAnAkhyo'yaM varNo dIrgharUpakAryalAbhena kRtakAryaH | dikaM byanjanAdikaM vA kimapi deyam, tatra 'dadhi' ityato'me syAdityAkAlAyA udaye varNo'yaM varNebhya itareNa kena saha ikArAdhakapadadAne dIrgha iSTa eva, ikArabhinnasvaravarNAdyakapadadAne sammilya kRtakAryo bhavitumarhatIti tarkopanatavarNatvopasthityA | 'tena' iti padavirahe "samAnAnAm 0" iti sUtrApekSayA apavAdatAM / samAnena varNena saha varNasya dI| bhavatItyarthe jAyamAne 'daNDA- | prAptena "ivarNAderakhe." [ 1.2.21.] iti sUtreNa pravAthya grama, dadhIdam' ityAdeH siddhAvalaM gaDUyamAnena 'samAnAnAm' yAdeza eva bhaviSyati, saca ucita eva, tatazca vyaanAdyakameva 45 iti padena / samAnena varNena saha dI| bhavatItyetAvaduktau varNa- | kimapi padaM parastAdupAdeyam, tatra kakAra-khakArAdivaNodyakatvopasthitivat samAnatvopasthitirapi syAditi tu lobhamAtrama. padadAne ubhayoH sthAne jAyamAnaH ko'pi dIghodeza ubhayoH 'guruNA saha gacchati, putreNa saha mujhe ityAyuktau nityasamba- | sthAninoH sthAnaghaTitadharmeNa sadRzo nopalabhyeta. ataH zakArA10 nabhyantarasApekSatayA guruNA ziSyasya putreNa pituzcAkSepato bodhe- | dyakaparda dattam , zakArasya tu pUrvasyAnina ikArasyeva tAlusthAna, 'pi caitreNa sahAdhyetaM yAti. maitreNa saha bhoktaM yAtItyAdau nitya- | janyatvamevAstItyata ubhayorAsanna eko dIghe IkArarUpa iha 50 sambandhyantarasApekSatvavirahe caitreNa devadattAdemaitreNa viSNumitrA- samutpanumahatIti tAtparyam / devo''kSepeNa tattabodho na kasyApyanubhavapathamadhirohatItivat | athaivamapi tAlasthAnakavaNeSa cakArAdivarNamAdAya tadAyakA samAnena varNena saha dI| bhavatItyuktau yogyatayA varNatvena varNa meva padaM kimapi kuto na dIyata iti cet, satyam-pare caiyA15 kSepe'pi samAnatvenAkSepasya yuktiriktatvAditi varNatvAkSepeNaiva karaNAH khIyazabdAnuzAsane dIrghasUtrIyanimittapadaprayojanAvasare .. pUrvoktarItyA sUtrajazAbdabodhaH sampAdanIyaH / tAlavyazakArAdyakapadaparakaM 'kumArI zete' ityAdiprayojanasthAnaM 55 'samAnAnAm' ityetatpadAbhAve prazAntArthaparAmarzakuzalastad- darzayanti, bhagavatA''cAryeNApi kiJcittAlavyavarNAdyakapadaparazabdaH samAnena varNena saha dIrghA bhavatItyarthamapi bodhayituM na katayA 'dadhi ityetasmina 'tena' iti nimittapadaprayojanatayodA kSamateti 'tena'padaM kamarthamupasthApya 'vAgatra' ityatrApattiM sRjet | hartavye parairAhatasyodAharaNasya smRtipadamArUDhatve tatra ca doSa20na punaH 'vAgevate' ityAdau ? iti 'samAnAnAm' iti padAbhAve lezasyApyadarzanena ca tathaivodAhRtamityAstAmihatyo vistaraH / "samAnena dIrghaH" ityAkArataiva sUtrasyAbhyupeyA, na tAvatA'pi nanu 'tena' iti padaM vihAya tatsthAne 'khena' iti padaM dIya- 60 kA'pi hAniriti 'samAnAnAM kim ?' iti zaGkAdalAbhiprAyaH / tAm, evaM sati ikArAdisamAne pare ikArAdisamAnasya yavaralA'vAgatra' iti samAdhAnAbhiprAyastu 'samAnAnAm' iti padA | dyAdezAbhAvAya "ivarNAderakhe khare." [1. 2. 21.] ityatrobhAve samAnena varNena saha varNasya dI| bhavatItyarthe yathA daNDAgra pAttam 'akhe' iti padamapi na kartavyam , apavAdatvenaiva dIrpaNa 25 mityAdI dIrgho bhavati tathA 'vAgatra' ihApi pareNa samAnarUpA bAdhAdityapyaparamanukUlamiti cet, atrAhurlaghunyAsakArAHvarNena saha gakArarUpasyApi varNasya dIrghApattiH syAdataH 'samAnAnAm' ityasya grahaNamiti / 'ikAra-zakArayostAlavyatvAnmatAntareNa zakArasyApi vivRtatvAd 65 padAntaraprayojanaM pRcchati-teneti kim ? iti / samA | 'dadhi zItam' ityAdau dIrghApattiH smAd' iti / etadukti zrIvinayavijayavAcakavarA na sahante-svamate Asyaprayalamedena dhatte-dadhi zItamiti-'tena' iti padAbhAve dadhIkArasya 30 zakAreNa saha dIrghaH syAdityarthaH / nanu 'tena' itipadAbhAve | paramate ca "nAjjhalau" [pANi0 1.1.10.] iti vacanena samAnasaMjJakAnAM dI? bhavatItyetAvAnevArtho bhaviSyatIti parastAda khasaMjJApratiSedhAt / atra bhAvayAmaH khamate 'tena' ityasya nimittamasthApayitvA 'dadhi' ityetAvati prayoge'pi dIrgho'yaM sthAne 'svena' iti kRte kSatyabhAve'pi paramate dIrghakArAt para-70 sambhAvyate, tataH kathaM parastAda nimittasthApanapUrvaka 'dadhi tayA zakArasthitI 'nArI zete' ityAdau dIrghApattirdurnivArA syAt, zItam' iti pratyudAharaNaM dIyata iti cet, na-idAnIM | tathAhi-paramate "prathama varNAnAmupadezaH, taduttarakAlA itsaMjJA, 35 sandhiprakaraNamArabdham , sandhirnAma ekAdhikayormelanam , so'yaM taduttaram "Adirantyena." [pANi 1. 1. 71.] iti sandhiH pUrva-parayoH kharayovyejanayoH svara-vyaJjanayoH vya- | pratyAhAraH, taduttarakAlA savarNasaMjJA, taduttarakAlam "aNuana-svarayorvA bhaved , ataH parastAt 'zItam' iti nimitta- dit." [ pANi0 1. 1. 66.] iti savarNagrahaNam , etena ra sthApamapUrvakamudAhRtam / samuditenA'nyatra savarNagrahaNaM bhavati, svasmin khAne ca grahaNaM manu tapA'pi nimitapada sakArAdhakSaraka kathaM dIyate ? na bhavati" ityartho bhASye uktaH, tasyAyamabhiprAyaH-"Adira
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / namabhidheyaM dhanaM yAcyA nivRttizva vyAptyai iti "tadarthArthena" 40 [3.1.72 ] iti samAse vyApyartham, "he'rtho vAcyavad0". [ liGgAnuzAsanapara liGgapraka0 lo0 1.] iti vAcyaliGgatA, [ pANi0 1. 1. 66. ] ityanena tAvatAM grahaNaM bodhanIyam, yadvA vyAptirarthaH prayojanaM yasya tad vyAptyartham " ekArtha. " 5 anyathA bAdhakasambhAvanayA tulyAsyasUtrazaktigrahe'prAmANya | [ 3.1.22. ] iti bahubIhisamAsaH / ntyena." [ pANi0 1.1 71] iti pratyAhArasiddhau "nAjjhalau" [ pANi0 1. 1. 10.] ityetadvAkyArthabodhe sati niSedhaviSayaparihAreNa savarNapadabodhyatvanizcaye "aNudit0" sandehena tacchAstrajabodhAnApattiH, taddharmAvacchinnaviSayaka zAbdabodhaM prati aprAmANyajJAnAnAliGgita zaktijJAnAdhInataddharmAvacchinnabiSayakopasthitereva kAraNatvAt, "nAjjhalau" [ pANi0 1. 1. 10. ] ityetadvAkyArthanizvaye tu tadviSaya parihArapUrvaka savarNa10 padaprayojyabodhe bAdhakAbhAvenAprAmANyajJAnAbhAvAt kAraNasattve tacchAstrajabodhopapattirbhavati, evaM sati " nAjjhalau " [ pANi0 1. 1. 10.] iti sUtrajabodhakAle savarNasaMjJA-savarNagrahaNasUtrathorvAkyArthA'nizcayenAkSarasamAmnAye sthitAnAM hasvAnAmeva niSedhasUtrIyeNa acA grahaNAd hrasvAnAmeva vyaJjanaiH saha sAvarNyaniSedhe 15 dIrgha svara - vyaJjanayoH sAvarNyaniSedho na syAt, "kAla- samayavelAsu" [ pANi0 3. 3. 167. ] ityAdinirdezena dIrghA''kArasya he yiyA3so ! iti bhASyIyaprayogeNa chatA''kArasya ca niSedhe'pi dIrghekArAdInAM niSedhe pramANAbhAvaH / tathA ca 'nArI | rUpadIrghazAstrIyoddezyatAvacchedakAnAzraye 'mune / pazya, 'devaH zete' ityAdau dIrghavAraNAya 'khema' iti vihAya 'tena' ityuktam || hasati' ityAdAvapi ucchRGkhalatayA dIrgho'yaM pravartyatAm / dvitI20 khamate tu 'svena' iti nyAse'pi na kSatiH / yakalpe yadi omiti brUSe, tadA 'deva indraH, tava udakam nanu paramatenApi "samAnAnAM svena khareNa dIrghaH" iti | ityAdyapi uktoddezyatAvacchedakAkrAntamiti tatrA'pi dIrghastvayA 60 nyasyatAm "ivarNAderakhe khare. [1.2.21. ] ityatratyam 'askhe' iti padaM tathA'pi kartavyaM na bhavati, 'nArI zete' ityAdI pravartyatAm / 89 atha kA nAma iyaM vyAptiH ? yadarthaM bahuvacanamupAsyate, 45 vyAptirnAma sambandhaH, sa yAdezasthale kAryiNAM vidheyena saha nivartya nivartakabhAvarUpaH sarvatra bhavatei, prakRte'pi sa eva sambandhavizeSo vyAptirityucyeta yadi, tadA "RtyArupasargasya" [ 1.2. 9.] ityAdAvapi kAryiNAmupasargANAM vidheyenAssa sadhaiSa nivartya nivartakabhAvaH sambandho vartate, paraM tAdRzanyAtyarthaM 50 bahuvacanaM tu nAzritamiti sphuTaM vyAptipadArthaviveko na jAtaH / byAptirnAma adhikaviSaye'pi prAptiriti yadyucyeta tadA saiSA'dhikaviSaye prAptiH kA nAma ? "samAnAnAm0" [ 1. 2. 1. ] ityetaduddezyatAvacchedakA'nAzraye'pi prAptiriti vA? uddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktiSu prAptiriti vA?, yadyanayoH prathama- 55 kalpe omiti brUSe tadA samAnA'vyavahitapUrvatvaviziSTasamAnatva tadabhAvavadavRttitvarUpAM vyAptiM tarkarasikAH saMgirante, tatpazakArarUpavyaJjanamAdAya dIrghasya prAptireva nAstIti cet, maivam-dena vyApakatvenA'bhimataM grahItavyam, vyAptizva vyApyatvenAbhi25 'ivarNAderakhe0" [ 1. 1. 11.] ityatra 'akhe' iti caturmAtra kapadaparityAgena dIrghasUtre 'svareNa' iti SaDamAtraka padakaraNe kIdRzaM lAghavaM pazyati bhavAniti na vidmaH, atiprasaGgAdistu na | bhaviSyatIti vayamapi svIkurmahe / mate neyA, tvamapi yadi tatpathamavalambethAstadA tatpadena kimu - soddezyatAvacchedakaM grAhyaM yadapekSayetarasmin katamassiMviduddezya- 65 tAvacchedake IdRzI vyAptirvaktavyA vA ? anyoddezyatAvacchedakaM vA prAtyaM yadapekSayA'muSmavoddezyatAvacchedake vaktavyA vA ?, yadi | nanu 'tena' ityatra yathA jAtAvekavacanaM nirdizya samAnatva- punaH prathamaH kalpastadoktasamAnatvarUpoddezyatAvacchedakAbhAvavati 30 jAtyAzrayasya sarvasya samAnasya saGgrahaH kRtaH, tathA 'samAnAnAm' | 'go indraH, bhavAn zete' ityAdAvavartamAne "lata Rla - la bhyAM vA" [ 1 2 3] ityAdizAstrIyoddezyatAvacchedake RtU 70 lRt etadanyatarAvyavahitapUrvatvaviziSTalvA [lattvA ]dirUpe IdRzI vyAptistiSThediti vyAtyartha yadi bahuvacanaM tadA "lata0" [ 1. 2. 3. ] ityasya prAptiviSaye'pi "samAnAnAm0" ityeva pratharttata, evaM sati "lata0" iti vyartha bhavediti tadapi pravartata ityevaM paryAyeNobhayoH pravRttAveva nirvAhe vAgrahaNaM vaiphalyamupeyAt / 75 " avarNasyevarNAdinA 0" [1. 2. 6. ] ityetadIyevarNAdisamA ityatrApi 'samAnasya' iti jAtAvekavacanena samAnatvajAtyAzrayasya sarvasya samAnasya saGgraho bhaviSyatIti bahuvacanaM viphala mityAzayAha - bahuvacanaM vyAtyarthamiti - "vahIM prApaNe" ityataH "mi vahi0" [ uNA 0 726. ] iti upratyaye va-bayo35 raikyena ca bahu prabhUtam, "vacaMk bhASaNe" ityataH "anad" [5. 3. 124. ] ityanadi vacanam, bahUnAM vacanaM bahuvaca - nam, vipUrvAd "A++Ta vyAptau " ityataH "striyAm" [ 5.3. 91. ] iti tau vyAptiH, "Rk gatau" ityataH "kami0" | nA'vyavahitapUrvatvaviziSTA 'varNatvarUpoddezyatAvacchedake'pIdRza [ uNA0 225. ] iti the arthoM jIvA'jIvAdipadArthaH prayoja- | vyApteH sattvena bahuvacanasya vyAtyarthatve "avarNasye." [ 1.2. 12 zabdAnu
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 1.1 6.] ityetatprAptiyogyadeze'pi 'devendraH' ityAdau dIrgha eva | "R-lati." [1. 2. 2.] sUtrIyoddezyatAvacchedake vyAptira-40 sthAt, evaM sati "avarNasye." [1, 2. 6.] ityasya vaiyarthya | stIti tatprAptidezeSu sarvatra 'dadhi idam' ityAdau katham "Rmiti tadapi syAditi phalato bikalpena dIdhaMdAdyAdezau bhavetA | lati." sUtraM pravarteta? prAptireva tu nAsti / kizcidanyoddezyamiti ca mahadaniSTam / | tAvacchedakApekSayA'sminnaddezyatAvacchedake vyAyA sthAtavyam , / yadi dvitIyaH kalpastadA [4685] paJcAzItyadhikaSaTza- tathA satyeva khIyoddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktiSu "RtAdhikacatuHsahasre bhagavato hemacandrAcAryasya zabdAnuzAsana- | luti0" sUtraM pravartateti dvitIyo'bhiprAyaH, paramidaM hAsyAspa-45 sUtreSu na tatkimapi sUtraM yadIyoddezyatAvacchedakAbhAvavatyavartamAnaM | | dam-kiJcidapekSayaitatsUtrIyoddezyatAvacchedake vyAptisattve sarvasmin "samAnAnAm" ityasyoddezyatAvacchedakaM syAdityaprasiddhirnAma khIyaprAptideze "R-lati." sUtraM pravarteta; tadasattve na pravarteteti doSaH sphuTa jAgRyAt / kuta iyamazrutA'dRSTa kalpanA sambhavet ? "samAnAnAm" [1. | 2. 1.] ityAdIni katyapi sUtrANi santIdRzAni yadIyoddezya10 anocyate-bahuvacanasya vyApyarthatAphalaM "samAnAnAM tena dIrghaH" [1. 2. 1.] ityatra nAsti, yadiyantaM kolAhalama-| tAvacchedakAni na kiJcidapekSayA vyAptimaznavate, tavApUrvakalpanayA 50 kArSIH, parasmin "R-lati hakho vA" [ 1. 2. 2.] iti / tAnyapi kvacinmA pravartiSata / evaM tvasvIkArottaraM yujyate / sUtre 'samAnAnAm' ityanuvartate, tatraiva vyAptyarthatAphalaM bahuvacana- itarasmin kasminnapyuddezyatAvacchedake "R-lati0" [1. syetyavadhIyatAm / 2. 2.] sUtrIyoddezyatAvacchedakAyekSayA vyAyA bhavitavyamiti 16 nanu vijJApitA vayaM 'pUrvasmin sUtre bahuvacanasya vyAyartha- | prathamakalpe punarapyabhiprAyadvayaM varNanIyam , yassUtrIyoddezyatAvatAphalaM nAsti, parasminnanuvartanena tatphalamasti' iti, paraM paryanu cchedake "R-lati." sUtrIyoddezyatAvacchedakApekSayA vyAptista-55 yuvAmahe tu vyApteH kharUpam , parasmin sUtre phalamastItyastu, tsUtram "-lati0" sUtrIyaprAptidezeSu sarvatra pravartatetyeko'bhivyAptisvarUpajijJAsA tu antareNa tannirvacanamihApi na nidrAtIti prAyaH, paramidamasambhavi-"RstayoH" [ 1. 2. 5.] ityeta sUtrIyoddezyatAvacchedake etadapekSayA vyAptirastIti tAvatA cet, zrUyatAma-atrApi vyApteH pUrvoktanivartyanivartakabhAvarUpa20 sambandhAtmakatvasvIkAre pUrvokta eva dossH| adhikaviSaye'pi "R-lati." sUtraprAptidezAntaHpAtini 'bAlaRzyaH' 'nadI prAptiAptirityuktau-"R-luti "sUtrIyoddezyatAvacchedakAnAzra Rcchati' ityAdau "RstayoH" iti kathaM pravarteta ? prAptireva 60 ye'pi prAptiriti vA, uddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktiSu tu naasti| yatsUtrIyoddezyatAvacchedake etadapekSayA vyAptistatsUtraprAptiriti vA 'adhikaviSaye'pi prAptiH' ityasyArthaH karaNIyaH, prAptidezeSu sarvatra sati sambhave "R-lati." [1. 2. 2.] tatra prathamakalpe pUrvavat 'mune pazya, devo hasati. mAleyamasUtra pravatetati dvitIyo'bhiprAyaH, idaM tu sAdaramabhinandyate. 26 ityAdAvapi hRkhapravRttyApattiH / yadi dvitIyaM kalpaM brUSe tadA na | Asma | asmin pakSe "kA-lati:" sUtraM svIyaprAptidezeSu sarvatra pravarte-: doSaH, uddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktivyApanArthameva tu ayaM | teti phalitArthoM jAtaH, tadarthameva tu ayaM pryaasH| evaMrItyA 65 pryaasH| khIkArottaraM yujyte| atha tadabhAvavadavRttitvarUyA vyAptidheta vA naveti cet. evaM ca adhikaviSaye'pi prAptirityasya uddezyatAvacchedakAzrayakhIkArAkhIkArAvubhAvapyantrottaraM sambhavati, tathAhi-IdRzavyA- | sakalavyAktaSu prAptiAratyayakaraNa pUrvadASAbhAvaH sakalavyaktiSu prAptirityartha karaNe pUrvadoSAbhAvaH pratipAditaH, 30ptyajIkAre vyApteH sanirUpakatayA Rd-ladanyatarAvyavahitapUrvatva idAnImapi itaroddezyatAvacchedake vyApyA bhavitavyamiti kalpe viziSTasamAnatvarUpa-"R-lati." sUtrIyoddezyatAvacchedakApekSa- dvitIyAbhiprAyamAdAya doSAbhAvaH pratipAditaH, etatpakSe'pi 70 yetarasmin kasminnapi uddezyatAvacchedake etad vyAptirvyaktavyA uddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktiSu "R-mRti."[1.2.2.] vA, anyoddezyatAvacchedakApekSayA'sminnevoddezyatAvacchedake vyA- | sUtrasya prApThereva lAbhAditi tAtparyata. idamubhayamuttaraM samAnameva ptirvaktavyA vA, tatra dvitIyakalpakhIkAre punarabhiprAyadvayaM varNanI- | phalitam / / 95 yam, yaduddezyatAvacchedakApekSayA'sminnaddezyatAvacchedake vyApti- vyAhyarthatAphalamAha-tenottarasUtreNetyAdi-tena-bahuvaca staduddezyatAvacchedakam "R-lati." [ 1. 1. 2.] idaM sUtraM nasya vyAjhyarthatvenetyarthaH, utpUrvAt "tR plavana-taraNayoH" ityataH 75 vyAmuyAt , taduddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktiSu "R-lati." "a" [uNA02.] iti apratyaye guNe ca uttaram, yadvA udaH sUtra pravarteteti yAvat ityeko'bhiprAyaH, paramidamasambhavi- | "dvayorvibhajye ca tarapU" [7.3.6.] iti tarapi uttaram, "samAnAnAm0" [ 1. 2. 1.] sUtrIyoddezyatAvacchedakApekSayA | "dhUta preraNe" ityataH "sU-mU0" [ uNA0 449.] iti kiti
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / praTi sUtram, yadvA "sUcaN paizunye" ityasya "putrAdayaH" | tathA ca sUtrAkRtaparatvamAzritya Rreva syAditi-"sparddha" [uNA0 455.] iti nipAtanAt sUtram , athavA "sUtraNa [7.4. 117.] iti paribhASayA RkAra eva syAdityarthaH / vimocane" ityataH "a" [5.1.49.1 ityaci sUtra tantuH | atraivakAreNa "R lati."[1.2.2.1 iti vidhIyamAnasya zAstraM ca uttaraM ca tat sUtramuttarasUtram , "vizeSaNam" 3.1. | hrakhatvasya vyavacchedaH, na tu "lata Rla." [1. 2. 3.] 546.1 iti samAsaH, tena uttarasUtreNa "Rlati hakho vA" ityasya, "Rto vA." [1. 2. 4.] ityasya vA, tayorana-45 [ 1. 2. 2.] ityanenetyarthaH / la-Rtorapi kalati hrasvo vakAzatvena paratvApekSayA'pi balavattAprayojakabIjasattvAt / bhavatIti-A ca [zabdazca ] Rcca takArasyAvikRtakharUpo- | atrAya bhAvaH-'bAla+RzyaH' ityatra "R-lati hakho." ityadhAraNArthatvAd Rzabdazceti "cArthe dvandvaH sahoktau" [ 3. 1. | syAvakAzaH, 'hotR lakAraH' ityatra "R-lati." [1.2.2.] 117.] iti samAse lu-Rtau, tayoH la-RtoH, "ApalaMda itisUtrIyavikalpapakSe [pravRttyabhAvapakSe] "RstayoH" [1. 10vyAptau" ityataH "tR-bhramyadyApi0" uNA0 611,] iti | 2. 5.] ityasyAvakAzaH, 'hotR+lakAraH' ityatra 'RstayoH 50 kiti ipratyaye dhAtoH 'apa' ityAdeze ca apiH samuccayAdo, [1.2.5.] ityasya, pravRttipakSamAzritya "R-lati hakho." A ca [Rzabdazca ] laca takArasyAvikRtasvarUpoccAraNArthatvAd [1.2.2.] ityasya ca prAptiH, ataH sparddhasadbhAvena paralazabdazcetyanayoH samAhAra iti R-lata, tasmin R-lati, vAd "RstayoH" [1. 2.2.] iti RkAraH syAt , 'hotR+ sUtropAttasya 'R-luti' ityasyAnurodhena samAhAreNa nirdezaH, RkAraH' ityatra "Rto vA tIca" [1.2.4.7 ityasyAva16 "hasa zabde" ityataH "laTi-khaTi." [uNA0 505.] iti | kAzaH, 'hotR-TukAraH' ityatra "Rto vA tau ca" [1. 2.55 ve haskhaH, *yathAsaGkhya* nyAyena lakArasya RkAre pare RkArasya | 4.] itisUtrIyavikalpapakSe [pravRttyabhAvapakSe] "RstayoH" lakAre pare hakho bhvtiityrthH| nanvatra hrasvatvaM tu khata evAsti [1. 2. 5.] ityasyAvakAzaH, 'hotR+lakAraH' ityatra "RkiM tadvidhAneneti cet, ucyate-hakhavidhAnAt kAyontaraM na | stayoH" [1.2.5.1 ityasya, pravRttipakSamAzritya "Rto vA syAditi hakhasyApi hakho bhavati, kAryAntaraM ca "RstayoH" | tau ca"[ 1. 2, 4.] ityasya ca prAptiH, iti rItyA sparddha 1.15 paratyanena rUpama taccAnenakhavidhAnapakSe na | satve'pi "Rto yA tI ca"[1.2.4.1 ityatra lagrahaNasya 80 bhavatu tadarthamiti bhAvaH / vyatyarthatAyAM yatra hrasvaH phalaM tadudA- | vaiyarthenA'navakAzatvAt paramapi "RstayoH" [1. 2. 5.] haraNadvayamAha-klaRSabhaH, hotulakAra iti-skRptazabdaika- iti sUtraM prayAca vijAtIyAdezAdi yathAsambhavaM bhaviSyatIti dezAnukaraNAdirUpaH zabdaH, klazabdAGkita RSabho vRSabha iti tasya evakAreNa na vyavacchedaH / Rreva syAdityapalakSaNaM tena RSabhaH, mayUravyaMsakAditvAnmadhyamapadalopI samAsaH. "haMka praRNamityatra "RNe." [1.2.7.] ityAreva paratvAt 26 dAnAdanayoH" ityataH "hu-pU0" [ uNA0 883.] iti tRpratyaye 65 "nAmino gu0"[4.3.1.] iti guNe ca hotA Rtvika, nanu bahuvacanasya vyAptyarthatayA uddezyatAvacchedakAvacchedena hotuH RtvijaH lukAra iti hotRlakAraH, lekhya-lekhakabhAvasa-[ uddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktiSu ] hrakhatvasya prAptirbhavimbandhe SaSThI SaSThItatpuruSasamAsazca, idamupalakSaNaM tena praRNami- | vyatItyuktaM yuktaM na pratImaH, tathAhi-uddezyatAvacchedakAvacchedena tyAdyapi phalaM zeyam / nanu 'klaRSabhaH, hotRlakAraH' ityAdI pravRttirityuktyA vA, uddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktiSu pravR30 khato hakhasya prAptirastIti bhaviSyatyeva hakhaH, yadi sUtrasya ttirityuktyA vA vidheye uddezyatAvacchedakavyApakaravaM labhyate,70 prAptirna syAt tadA vyAptyarthatAyAH kiyat sAmarthya yad havaM tatra bahuvacanakaraNasAmarthya kiM kariSyati? khabhAvata eva sarvatra vidadhyAd, ata Aha-anyathetyAdi-"anak prANane" | vidheyeSu uddezyatAvacchedakavyApakatvaM sarvAnumatamasti,tadananumatatve ityataH "sthA-chA."uNA. 357.] iti yapratyaye anyaH, vidheyeSUddezyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyamevADIkaraNIyamiti 'ta anyena prakAreNa iti "prakAre thA" [7.2. 102.] iti | vehA' ityatra "avarNasya." [1.2.6.] iti jAta edAdezaH 35 thApratyaye "adhaNtakhAdyA zasaH" [1. 1. 32.] ityavyayatve kRtArtha eveti 'devendraH' ityatra na syAt, athavA kadAcit 18 anyathA, vyAptyartha bahuvacanA'karaNe iti tadarthaH / Rstayo| syAt kadAcinna syAditi devendravad 'devaindraH' ityAdervidheyariti-"RstayoH" [1.2.5.] iti sUtreNetyarthaH / paratvA- zUnyasyApi sAdhutvaM kenApahiyeta? vyApakatvAGgIkAre tu pratyayAditi-parasya bhAvaH "bhAve."7.1.55.] iti tve para- dividhisthale khAvyavahitapUrvatvAdisambandhena pratyayAdInAmivA tvam, tataH "gamyayapaH0" [2.2. 74.] iti gamyasya ''dezasthale'pi nivatya-nivartakabhAvasambandhenA''dezAnAM sthiti40'Azritya ityasya karmaNi vartamAnAt paratvazabdAt paJcamI, rAvazyakI, anyathA vyAyakatvameva bhajyeteti 'devendraH' ityeva 80
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvatti-vRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 1.] - sAdhuna tu vidheyazUnyo devaindra iti, evaM sarvatra vidheyasthale | lakArAnyataratvarUpe "RstayoH" [1. 2. 5.] ityetadIyohebodhyam , evaM cAntareNApi bahuvacanaM prakRte'pi hrasvarUpavidheye zyatAvacchedakAzrayAtiriktavRttitvasya lAbhena Rd-ladanyatarARd-ladanyatarAvyavahitapUrvatvaviziSTasamAnatvarUpam "R- vyavahitapUrvaRkAra-lakArAnyataratvAzrayAtiriktavRttitvopalakSitam lati." [1.2.2.] sUtrIyoddezyatAvacchedakaM prati vyApakatvaM "R-lati." zAstrIyam Rda-ladanyatarAvyavahitapUrvasamAnatvasvIkartavyameveti sutarAM 'klaRSabhaH, hotRlakAraH' ityAdau "R-rUpamuddezyatAvacchedakaM saGkucitakalevaraM syAt, tathA sati 'klaR-45 sRti" sUtrIyoddezyatAvacchedakasya sattvena hakho bhaviSyatyeveti | SabhaH, hotRlakAraH, ityAdAvIdRzasaGkucitamuddezyatAvacchedaka rahitaprayojanaM bahuvacanagrahaNamiti cet ? maivam-vidheyeSUddezya- | nAstIti "R-lati0" [1. 2. 2.] iti hakho na syAdato tAvacchedakavyApakatvaM sarvairanumanyamAnaM vayamapi khIkurmahe, paraM vyAptyartha bahuvacanamupAdeyam , upAdAne tu bahuvacanasAmarthyAdeva sthale sthale uddezyatAvacchedakameva tu paribhASA-nyAyAdibalAta | "sparddha" 7.4.119.] ityasyA'pravRttikalpane bAdhalabhyasaM. 10 saGkucitakalevaraM jAyate, yathA-'ukhAtrasU' ityavasthAyAM "so| koco'pi tiraskRta eveti Rd-ladanyatarA'vyavahitapUrvasamA-50 ruH" [2. 1. 72.] ityetaduddezyatAvacchedakasya padAntasatva- natvamAtroddezyatAvacchedakakasya "R-lati." [1.2.2. rUpasya vidyamAnatve'pi vidheyasya roH sthitipalabhyata iti! ityasya 'kluRSabhaH' ityAdI pravRttirbhaviSyatIti sarvamapi sphItatatrApyuddezyatAvacchedakammApakatvabhaGgena niyamo bhagna iva pratIyate. | miti dik // 1 // parantu vastusthitistvIdRzI yat 'ukhAtrasU' ityatra "so ruH"! nyA0 sa0-samAnAmityAdi-atrA'nantarA'namtaribhAva18 [2. 1. 72.] ityasya "presa-vaMsa." [2. 1. 68.] | sambandhe sssstthii| 'tena' iti tRtIyAnirdezaH sthAnitvapratipasyarthaH / 15 ityasya ca prAptI *yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya ! nanu 'tena' sthAne 'khena' kriyatAm , kiM tena' iti ? evaM sati bAdhakaH iti nyAyena datvena rutvaM bAdhyate, tadbAdhena ca rutva- "ivarNAderale svare0" [1. 2. 21.] ityatrAlagrahaNaM na kRtaM zAstrIyoddezyatAvacchedake padAntasatvarUpe sAdisambandhipadAnta- syAditi phalam / ucyate-'ivarNa-cavarga-ya-zAstAlavyAH' iti satvarUpadatvazAstrIyoddezyatAvacchedakAzrayAtiriktavRttitvasya phala- | nyAyAt 'dadhi zItam , ityatra dIrghatvaM syAt, tanmA bhUdityeva90 to lAbhena saMsAdisambandhipadAntasatvAzrayAtiriktavRttitvopala- | martham / nanu tena' iti sahAthai [2.2.45.] tRtIyeti dvayo- 60 kSitapadAntasatvarUpaM sakucitakalevara rutvazAstrIyoddezyatAvacche-dIrghatvaM prApnoti, yathA-putreNa saha sthUla iti, naivam-anna 'ajAkSIdakaM bhavati 'ukhAtras' ityatredazasaGkucitazarIraM rutvazAstrIyohe. reNa sahauSadhaM pibed' itivad eka eva dIrgha iti jJAtavyam / 'daNDAszyatAvacchedakameva nAstIti kA tatra rutvAbhAvena vidheye uddezya-pramityatra "vRtsyanto'saSe" [1.1.25.] ityagrazamdasya tAvacchedakavyApakatvabhanApattidRzyate / tathaiva paratvena bAdhastha- | padatvAbhAbe daNDazandA'kArasya "lugasyAdetyapade" [2...113.] 28 hai'pi 'vanAni' ityatra "zaso'tA." [1.4.49.] ityasya / iti kathaM na lug bhavati? iti cet , ucyate-*sarva vAkyaM sAvadhA-65 "napuMsakasya ziH" [1.4.55.] ityasya ca prAptau "sparddha" | raNaM bhavati iti nyAyAd 'apade' iti sAvadhAraNaM vyAkhyeyam-apade 5. 4. 119.] iti balAt paratvAt zyAdezena "zaso. etra yadhakAro bhavatIti, ayaM tu vAkyAvasthAyAM pade'pIti / tahi*'tA." [1.4.49.7 iti dI! bAdhyate, tabAdhena dIrgha- gatikAraka0*iti nyAyAt 'prAyaNam' ityAdau vibhattyutpatteH prAgeva zAtrIyoddezyatAvacchedake samAnAntanAmottarazastvarUpe napuMsako- samAse kathaM na bhavatIti ? satyam-'apade' ityuttarapadamapi gRkhate, 30 ttarajazzasanyatarasvarUpazyAdezazAstrIyoddezyatAvacchedakAzrayAtiri-| uttaraM ca tat padaM ceti kRte "te lug vA" [3.2.108.] 70 kavRttitvasya phalato lAbhena napuMsakottarajazzasanyataratvAzrayAti- | ityuttarazamdalopAditi // 1 // rikvRttitvopalakSitasamAsAntanAmottarazastvarUpaM saGkucitakalevara dIrthazAstrIyodezyatAvacchedakaM bhavati. 'vana+zasa' ityavasthAyA- ! __-lati hRkho vaa|1|2|2|| mIhazasaGkacitakalevaraM dIrghazAstrIyoddezyatAvacchedakameva nAstIti ta0pra0-samAnAnAmUkAre lakAre ca pare hUkho vA , bAlazyaH / khaTvazyA , khaTTayaH 35 tatrApi dIrdhAbhAvena vidheye uddezyatAvacchedakavyApakatvabhanApattirna bhavati / bAlazzyaH / darzanIyA bhavati / mahaRSiH, maharSiH / bhUlikAtuH, dhUlyutaH / nadi Rcchati,76 evaM prakRte'pi "R-lati."[1.2.2.1 zAstrIyoddezya | nayacchati / tanuRjutA, tnjutaa| vadhutraNam, vabhvatAvacchedake Rd-lUdanyatarAvyavahitapUrvasamAnatvarUye "spa?" mam / kartRRSabhaH, krtRssbhH| bAlalakAraH, bAlaskAra [7.4.119.] iti balAt paratvAt "RstayoH 1.2.5.] kanyalakAraH, kanyaskAraH, ityAdi / svakaraNasAmathyA40 ityanena bAdhe sati phalataH RdU-ladanyatarAvyavahitapUrvaRkAra- deva kAryAntaraM na bhavati, ata eva isvasyApiiskhA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsirahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / kriyate / samAnAnAmityeva ? vRkSAvRcchati / a-latIti hakha ityartho labhyate, tatphalitArtha eva 'RkAre lakAre ca pare 40 kim ? daNDAgram , kanyAyA prakAraH knyaarH| takAra | iti" iti vadanti / uccaarnnaarthH| kazcida isvasvAbhAvapakSe prakRtibhAvamapI- siddhAntinastu tanna kSamante, tadIyo'yamabhiprAyaH-'yadIyacchati, tanmate-khadARzyaH, nadIRzya ityAdyapi bhavati / kriyayA'parA kiyA lakSyate tat-jJApaka kriyAzrayavAcakAprAcchaMtItyAdau tu paratvAdAreva bhavati / "hUskho'pade vA" nAmnaH saptamI bhavati' ityarthakena "yadbhAbo bhAvalakSaNam" [2. [1.2. 22.] ityeva siddhe'vartha padArtha svArtha ca 2. 106.] iti sUtreNa tatraiva saptamI bhavati yatraitatsaptamI-48. vacanam // 2 // prakRtyarthaniSThayA kriyayA kriyAntaraM jJApyeta, yathA-'muniSu paThatsu gataH, goSu duhyamAnAsu gataH' ityAdau kAzrayayA vyApArAtmizanyA0 anusandhAnam-R-latItyAdi-tripadamidaM kayA karmAzrayayA phalAtmikayA vA paThana-dohAdikriyayA gamanAdi sUtram / sa ca RkArazca Taca takArasyoccAraNArthatvAd laza kriyAntaraM svAdhArakAlavRttitvena, 'muniSu paThitavatsu gataH, 10 ndazvAnayoH samAhAra iti "cAthai dvandvaH0" [3. 1. 115.] 1. goSu dugdhAsu gataH' ityAdau svAdhArakAlottarakAlavRttitvena, 50 iti samAse R-lut, tasmin R-lati. anenaivAtra hakha. 'muniSu paThiSyatsu gataH, goSu dhokSyamANAsu gataH' ityAdI syApi haskhavidhAnAt kAryAntarapratiSedhe RkArasya "ivarNAdeH." svAdhArakAlapUrvakAlavRttitvena jJApyata iti tattakriyAzrayaprati[1. 2. 21.1 iti ratvaM na bhavati / nanu niSpanne sUtre sUtraja pAdakAnmuni-paThad-go-duhyamAnAdizabdAt saptamI samutpadyate; bodhatastatkAryeNa itare prayogAH saMyujyeraniti sambhavati, idaM prakRte "R-lati hakho vA" [1.2.2.] ityetatsUtraje 15 tu sUtramidAnI na niSpannamapi tu niSpatsyamAmamiti kathamasmi 'R-luti samAnAnAM hakho bhavati' iti bodhe bhAsamAnAM bhavana- BB neva sUtre etatsUtrAdhInahasvarUpakAryayogi 'R-lati' iti padaM / kriyAM saptamIprakRtiR-latpadAbhidheyaniSThayA katamayA'pi kriyayA nivezyata iti ced, ucyate jJApyamAnAM na pazyAma iti "yadbhAvo bhAvalakSaNam" [2. 2. ___ "AtmAnaM bhAsayanneva pradIpo'yaM prakAzayet / 106.] ityanena saptamyutpAdasyA'sambhava iti tadartha gamyamAnI udeSyannapi mArtaNDaH parAbhavati tAmasam" // 1 // 'sati' ityaprayujyamAnapadasyA'dhyAhAreNa tatpratipAdyakriyAM bhava20 iti nyAyAdatra haskho bhvissyti| yadi 'suzikSito'pi naTaH / nakriyAyA jJApikAmAdAya tvayA saptamI vaktavyA. seyaM saptamI 60 khaskandhaM nArohati' iti nyAyAt svasmin skhakriyA na bhavati, 'sati' iti padamAzrityotpannatayopapadavibhaktiH saMvRtteti, 'upaaniSpannena ca kAryakaraNe'tiprasaGga iti mataM, tadA "lokAt" | padavibhakto kArakavibhaktau ca prApnavatyAM kArakavibhaktibalIyasI' [1.1.3.] iti sUtreNa sarva siJjayatIti / hrakho vA iti ityarthakena *upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI* iti nyAyena hakhazabdaH pUrva sAdhitaH, "vana bhaktau" ityataH "Dit' [uNA0 prakRte prApnavatyaupazleSikAdhikaraNArthakasaptamyA bAdhyamAnA notsa25605.] iti Diti Apratyaye'ntyasvarAdilope"cAdayo'sattve." hate samutpattamityaupazleSikAdhikaraNArthikava sptmybhyupeyaa| 65 [1, 1.31.] ityavyayatve "avyayasya"[3 2, 7.iti syAdelapi 'vA' viklye| | naca lakSyate jJAyate'nenetivyutpattikalakSaNazabdataH prakR. ___ 'R-lati' iti nimittavizeSopAdAnAt 'tena' iti, 'havaH' | tasUtre jJAnakaraNarUpArthasya bodhe'pi kriyA nAmeyaM cakSuSvAdivira iti vidheyAntaropAdAnAd 'dIrghaH' iti ca nivartate. 'samAnA- heNa pratyakSajJAnakaraNatA, vyAptijJAna-sAdRzyajJAna-padajJAnAtmatA30 nAm' iti kAryipadaM tvanuvartata evetyAha-samAnAnAmiti / | viraheNAnumityupamitizAbdakaraNAM ca na zrayitumIzIteti RkAre lakAre ca pare iti-nanu sUtre 'R-lati' iti ! mukhyArthabAdhamUlakalakSaNayA jJAnakaraNajJAnaviSayarUpArthastato bo-70 saptamI kasminnarthe'sti yamAdAya 'RkAre lakAre ca pare' ityarthaH / dhanIyaH, tathA satyapi kriyAjJAnaM sAdRzyajJAna-padajJAnAnyatarAkriyate? iti ceda, atra kecit-varNo varNAntarasyAdhikaraNaM na tmakaM nAstIti pArizeSyAd vyAptijJAnAtmaka grahItavyam , taddhi zaknoti bhavitumiti "yaddhAvo bhAvalakSaNam" [2.2.106SayatvAca nirucyamAnaM lakSaNatvamapi sthayAt tathA ca 'yadIya36 iti satsaptamyAzrayaNIyA, etatsaptamyAzrayaNe'pi Rti sati lati | kriyAviSayakavyAptijJAnena kriyAntaraviSayakAnumitiH sambhavati sati vA samAnAnAM ikho bhavatItyarthe pUrvasmin parasmin vA tasyAnumApakajJAnaviSayakriyAzrayasya vAcakAt saptamI bhavati'T myavahite'vyavahite vA akAre lukAre ca sati samAnAnAM hrasva ityevaM phalite sUtrArthe vahayAdyanumitiprayojakadhUmAdiviSayakaApoteti "saptamyA pUrvasya" [5. 4. 105.] iti paribhASa- / vyAptijJAnamiva yatra 'udite sUrye tamo naSTam' ityAdau sUryodayayo'vyavahitoccArite RkAre lukAre ca sati pUrveSAM samAnAnAM tamonAzAdInAM sAhacaryajJAnAtmakaM [bhUyodarzana] vyAptijJAnaM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvatti-bRhanyAsa laghunyAsasaMvalite pA0 2.0 1.] winnrwinnaronwwwwwwwwwrnmnewwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwr. 50 bhavet tatraiva saptamyA samutpattavyam , yatra tu 'muniSu paThatsu nanu pUrvatvasya vidheyabhUte hrakhatve'nvaye'pi sattAviziSTagataH, goSu duhyamAnAsu gataH' ityAdau kadAcinmunipaThanakAle | RkAra-lakAraniSThajJApakatvanirUpakaM pUrvasvaviziSTahakhabhavanamiti godohakAle vA devadattAdergamanaM tatra bhUyodarzanAtmakavyAptijJAna- | bodhe na kSatiH, pUrvatvavaiziSTayena hakhabhavanasya phalata RkAraviraheNa saptamyA naiva samutpattavyam, prakRte'pi tathaiva RkAra-lakArAnyatarasya paratayA sattAyA niyantraNakaraNAditi cedUnalakArIyasattAtmakakriyA-hakhabhavanakriyayovyApyavyApakabhAvo nA- | "saptamyA pUrvasya"| 7.4.105.] ityetadalenaiva hi pUrvatvaM 45 stIti "yadbhAvo bhAvalakSaNam" [2. 2. 106.] ityasya | kvacidadhyavasAtavyam, etatsUtre ca pUrvasyeti SaSTyA nirdiSTamiti prAptireva nAstItyalam *upapadavibhakteH0* iti nyAyasancAra-| SaSThayAnvayayogyavyaktivizeSa evaM pUrvatvAnvayaucityamiti vidhe. carcayeti vAcyam, lakSyAnurodhena jJAtadeza-kAlakakriyAyAmani-yabhUte hakhe pUrvatvAnvaye SaSTyA ananvayaprasaGgAt , nahi pUrvatva tideza-kAlakakriyAsambandhidezakAlaparicchedakatvena jJApakatva-viziSTasya haskhasya sthAne kimapyanyad bhavati, hRkha evAtra hi 10 rUpasya lakSaNatvasya tattatsaptamyantapadabodhyatvena vivakSitasyAss-| pUrvaH san sambhaviSyan / zrayaNAd bhUyodarzanarUpavyAptijJAnasyAbhAve'pi saptamyutpatteni na ca SaSTyarthAnvayopapattyartha 'samAnAnAm' ityatra pUrvatvasyAbarbAdhAt / yadyapi paratvena RkAra-lakArAnyatarIyasattAyAH samA- | nvayaH kariSyata iti vAcyam , tathA sati pUrvatve RkAra-lakAnavarNasthAnikahasvabhavanakriyAM prati vyApyatvamastyeva vidheyacyA. rayonirUpitatvasambandhenA'nvayo vAcyaH, sa cA'nvayo durlabhaH, pyatAyA uddezyatAvacchedake niyatatvAdityanumApakatvarUpajJApaka ekatra vizeSaNatayA'nvitasyA'paratrAnvaye siddhAntavirodhAt, 15 tvasya grahaNe'pi kSati sti, tathA'pi 'muniSu paThatsu gataH, satsaptamyarthajJApakatve RkAra-lakArAvAtmAnau vizeSaNatayA sama-56 goyu duhyamAnAsu gataH' ityAdAvanumApakatvarUpajJApakatvaM na sambha tivantAviti na punaH pUrvave vizeSaNIsyAtAmiti tAtparyam , vatIti lakSyAnurodhenAnumApakA'nanumApakasAdhAraNajJApakatvasyaiva tasmAdaupazleSikAdhikaraNArthikaiva saptamI prakRte mantavyeti yukta niruktasyAzrayaNaucityam / evaM ca *upapadavibhaktaH iti nyAyasaJcAra ucita eva / mutpazyAmaH / 20 nanu "kuduheAsUyArtha prati kopaH" [2. 2. 27.] / nanvevaM "hano vadha AziSyo " [4. 4. 21.] "ada ityatra 'yasmai prati kopaH' itinirdezAbhAvena labdhAnityatvasyAsya tanyAM vA tvAtmane" [4. 4. 22.] ityAdau 'AzIrviSaye 60 nyAyasyA'nityatayaiva saJcAro na bhaviSyatIti satsaptamIkaraNe na | 'adyatanyAM viSaye' iti vRttI vyAkhyAtam taca vyAkhyAna kA'pi bAdheti ced, na-kRtAyAmapi satsaptamyAm 'RkAre satsaptamIkhIkAralabhyameva, aupazleSikAdhikaraNe saptamIkhIkAre lakAre ca sati samAnAnAM haskho bhavati' ityevArtho labhyeta, na AziSopazliSTasya hano vadhAdezaH syAdityarthe vadhyAdityatropaleSatu parasmin 'RkAre lukAre ca sati' ityartha iti pUrvatvenApi | nivohAya pUrvamevAziSa utpattau tato vadhAdeze'pyAziSo'dantAda RkAra-lakArAnyatarasya sattAyAM parIbhUtasamAnAnAM hrsvtvaaptteH|| vihitatvAbhAvena "ataH" [4. 3. 42.] ityallopo na syAt . naca "saptamyA pUrvasya" / 7. 4. 105.] iti paribhA- 'bhaviSyati' ityadhyAhAreNa satsaptamIsvIkAre vAziSaH sattaya SayA'vyavadheH pUrvasyaiva hrakho bhaviSyatIti na doSa iti vAcyam , svakAlapUrvakAlena vadhAdezabhavanakriyAyAH paricchede pUrva vadhAdeze "yadbhAvo bhAvalakSaNam" [2.2. 106.] iti vihitasaptamI- tata AziSa utpattAvAziSo'dantAd vihitatvena "ataH" 30 sthale kriyAdivizeSaNaviziSTasya saptamIprakRtirUpavizeSyapadAbhi-[4.3. 42.] itsalopaH sikyati; kintvanApi 'R-lati' dheyasya saptamyarthazApakatve'nvayaH, tasya ca jJApyakriyAyAmanvayo | ityatreva satsaptamyA na bhavitavyamityakAmenA'pyaupazleSAdhikara- 70 bhavati, tathAtve ca 'muniSu paThatsu gataH' ityAdau 'paThanmuniniSTha-NArthe eva saptamI svIkartavyeti ced,na-zAstre jAti-vyaktipakSA. jJApakatvanirUpakagamanavAn' iti bodho bhavati, munyAdiniSTha bubhAvapi vyavasthitau, tatra jAteH prAdhAnyena bhAsanapakSe jAtyA zabdataH pratIyamAnaM jJApakatvaM [ lakSaNatvam ] ca vizeSaNIbhUta- saha paurvAparya na sambhavatIti satsaptamyAzrayaNenA''zIviSaye paThanAdikriyAsambandhikAladvArakaM vizrAmyati, prakRte'pi tathaivA- ityarthaH kriyate, viSaye ityasya buddhisthe ityarthaH, abhivyaGgyatenvaye sattAviziSTaRkAra-lakAraniSThajJApakatvanirUpakaM havabhavana-trAziSTumityevaM buddhyA nirUpite iti yAvat / vyaktaH prAdhAnyena 18 miti bodho'bhyupeyaH, evaM ca bhavanadvArA prakAra-lakArAnvayini bhAsanapakSe tu paurvAparya sambhavatIti na satsaptamyAzrayaNam / ikharUpe vidheye eva Rkaar-lkaarniruupitpuurvtvsyaa'pynvyo| nanu jAteH prAdhAnyena bhAsane tu kvacidapi aupazleSikAdhikara vAcyaH, saca hakha idAnIM jAta eva neti tena saha paucopayoM-! NArthikA saptamI na bhaviSyati paurvAparyAsambhavAditi "ivarNAde40 sambhavAnmahAdurghaTanApAtAt / rakhe khare." [1. 2. 21, ] ityAdAvapi tatpakSe satsaptamyeva
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| 95 kartavyA, vyaktipakSe aupazleSikAdhikaraNe saptamI kartavyetyubhaya- pravRttinimittakAdhikaraNazabdAdadhikaraNatvamekameva yadyapi prakA-40 thA'pi tatra na kSatiH, "hano vadha." [4. 4. 21.] ityatra | zyate, tathA'pyupakArakasambandhabhedAt traividhyamadhikaraNasyAstitu vyaktipakSe'pi satsaptabhyanAzrayaNe uktadizA pUrvamAziSa utpa- | aupazleSikamadhikaraNam , vaiSayikam , abhivyApakaM ceti, tatrAttAvalloSA'bhAvena vadhyAdityAdi na siddhyediti satsaptamyevAzraya- rthanirUpaNe bahavo matabhedAH, tathAhi-sarvAvayavasambandhanibandhana5NIyA, tadAzrayaNe ca *upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI* mabhivyApakam , yathA-'tileSu tailam , dani sarpiH' ityAdau / iti nyAyAnAdaro bhavatIti cet ? satyam-jAtipakSe paurvAparya- | viSayatAsambandhanibandhanaM vaiSayikam , yathA-'mokSe icchA'sti' 45 viraheNa yathA sarvatroktanyAyAnAdareNa satsaptamyevA''zrIyate, zAsne jJAnam , caitrasya ghaTe pravRttiH, satAM durAcAriSu dveSaH, tathA vancit kvacidiSTAnurodhato vyaktipakSe'pi nyAyAnAdareNa ityAdau / sarvovayavavyAyabhAve viSayatAbhinnasambandhanibandhanaM stsptmyevaa''klniiyaa| sarvamaupazleSikam ; yathA-'kaTe zete, sthAlyAM taNDulaM pacati, 10 etatpakSe "saptamyA pUrvasya" 7. 4. 105.] iti pari- | paTe zauklayam , ghaTe ghaTatvam , paTAbhAve ghaTAbhAvaH, kUpe bhASA'pi na pravartate, tatratyasaptamIpadena kArakavibhaktirUpasaptamyA gargakulam , gurau vasati' ityAdau / ayameko matabhedaH 1 60 eva grahaNAditi kecid vadanti, kintu tanna yuktam-jAtipakSe | viSayatayA'dhikaraNaM vaiSayikam , 'mokSe icchA'sti' ityAdau / "ivarNAderakhe khare." [1. 2. 21.1 ityAdau sarvatra satsa- | upa-samIpe zleSaH-sambandha upazleSastanibandhanam arthAt sAmI. ptamyevAzrayaNIyeti pakSe'nayA vyavasthAyA akaraNe svaratve'bhi- pyasambandhanibandhanamaupazleSikam , 'mAse dIyate RNam ,kArSA16 vyAyamANe pUrvasya parasya vevarNAderiti sandeho nApaitIti paNazate ekAdaza mASA adhikAH, kUpe gargakulam' ityAdau / pUrvasyaivevarNAdeprehaNAya paribhASAyA asyAH pravRtterAvazyakatvAt, sarvAvayavavyAptinibandhanamabhivyApakam , 'tileSu tailam' ityAdau / 55 ayamarthaH "saMhitAyAm" / pANi.. 1. 72.7 ityatra 'kaTe Aste" ityAdAvekadezavyAkhyA gauNamabhivyApakamadhikarakaiyaToDyotayordhvanyate / evaM ca lakSyAnusAreNa kacicyAyAnA- Nam / sAmIpya-viSayatA'nyatarasambandhabhinnasambandhanibandhanaM sarvamabhivyApakameva, iyostu vizeSo yat kvacinmukhyam , kacid dare'pi sambhavatyAmaupazleSikAdhikaraNArthakakArakasaptamyA sA na gauNam , sarvAvayavavyAptI mukhyam , ekadezavyAptau tu gauNam / 20 heyetyavadheyam / ayaM dvitIyo matabhedaH / 60 atra kazcilakSyAnurodho nyAyamanAhatya satsaptamI prayojayatu / ___ sarvAvayavavyAptinibandhanamabhivyApakam , 'dani sarpiH, tileSu "bhave" [6. 3. 123.] "jAte" [6.3. 98.] ityAdI | tailam , sarvasminnAtmA'sti' ityAdau, idameva mukhyam / sarvAvasarvatra kA yuktiryayA na kvacidapi aupazleSikAdhikaraNArthikA yavavyAyabhAve saMyoga-samavAyAnyatarasambandhanibandhanaM sAmIpyasaptamIti cet ?, zRNu-prAdhAnyena zabdajAtau pratipipAdayiSi nibandhanaM caupazleSikam , 'kaTe Aste, vRkSe mayUrasaMyogaH, mAse 25 tAyAM sarvatra satsaptamyeva, prAdhAnyena zabdavyaktI tathAbhUtAyAM tu RNaM dIyate' ityAdau / sarvAvayavavyAyabhAve saMyoga-samavAya-66 aupazleSikAdhikaraNArthikA saptamI, kacitta lakSyAnurodhena satsa sAmIpyAnyatamasambandhabhinnasambandhanibandhanaM sarvamapyadhikaraNaM tamAti vyavasthA, yatra tu zabdajAtiH zabdavyAktavA na zabdataH vaiSayikam , 'mokSe icchA'sti, khe zakunayaH, gurau vasati' pratipAdyate tatrA'sambhavAt kathaGkAramaupazleSikAdhikaraNe saptamI ityAdau / ayaM tRtIyo mtbhedH|| prAdurbhavata? iha hi "bhave" {6. 3. 113.] "jAte" [6. tatra sarvasminnapi mate '-lati' ityAdAvIpazleSikamevAdhi303.98.1 ityAdau bhave'rthe jAte'rtha tattatpratyayo vidhIyate, na sirasA hi 'saunaH, nAdeyaH' ityAdI bhavArthoM jAtAdyartho vA prakRte paraH nanu "kriyA''zrayasyA''dhAro'dhikaraNam" [2.2.30.] pUrvo vA zaknolyavasthAtumiti na tatra tatraupazleSikAdhikaraNArthikA ityatra bRhadvRttAvAcAryeNa SaDvidhamadhikaraNaM khIkRtam , tthaahisptmii| evaM sarvatra zabdetarArthaparasaptamyantasthale bodhyam / yasya kRte yanniyatamadhikaraNaM tasya tad vaiSayikamadhikaraNam , nanu tadA iha sarvatra kA saptamIti cet ! satsaptamI bodhyA, | yathA-'divi devAH, nabhasi tArakAH, bhuvi manuSyAH' ityAdau / 95 bhavAdyarthe bubodhayiSite satItyarthaparyavasAnAt / | ekadezasaMyogakRtamaupazleSikam , yathA-'kaTe Aste, paryake zete' 76 atha 'R-mRti' ityaupazleSikAdhikaraNe saptamI vyavasthApitA | ityaadau| sarvAvayavasambandhanibandhanamabhivyApakam , yathA-'tileSu tatra jijJAsyate-'kimidamaupazleSikAdhikaraNatvam ? anyadapi vA tailama,gavi gotvam ,tantuSu paTaH' ityAdau / sAmIpyakRtaM sAmIyadyadhikaraNatvaM tat kiM nAma ? tattadadhikaraNatva eva kathaM nA'tra pikramadhikaraNam , yathA-'gaGgAyAM ghoSaH, kUpe gargakulam, gurau saptamI? iti, atrAyaM tadviSaye puSkalIbhAvaH-'adhikaraNatva- vasati' ityAdau yat prati yannimittaM tat prati tannaimittikamA 70
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 1.] maw yathA-'yuddhe saMnahyate, zaradi puSpyanti saptacchadAH, Atape klA- | sAmIpyasya paurvAparyarUpasya deza-kAlAnyatarakRtatvAt, varNasya 40 myati, chAyAyAmAzvasiti' ityAdau / adhyAropakRtamaupacArikama, varNena tu na dezakRto navA kAlakRta upazleSa upalabhyata iti yathA-'aGgulyane karizatamAste' ityAdau / etanmate 'R-lati' | kathamauSazleSikAdhikaraNArthakasaptamIsvIkAreNa kRtakRtyateti cet ? ityAdAvIpazleSikAdhikaraNArthikA saptamIna sambhavati, ekadezasaM-satyam-nityavAdamAzritya varNayoH sAkSAtpaurvAparyAbhAve'pi tada5 yogAbhAvAditi zabdArthakapadAt parA kvacideva lakSyAnurodhalabdha- bhivyaktigata pauvApayemadhyAropya tayoH pauvopayevyavahArasa janmA sassaptamI, anyatra sarvatra tvaupazleSikAdhikaraNArthiketi pUrva mAnatvAt / anityatvavAde tu kAla kRtaM paurvAparya vyaktameveti 45 kRto nirNayaH sarvo'pIdAnI vighaTamAna iti cet ? maivam-etanmate | syAdvAdavAdinAM na kA'pyanupapattiH / sAmIpikAdhikaraNe eva saptamI bodhyA / bhagavAnAcAryo'pi atha matamApazleSikAdhikaraNArthikeyaM saptamIti, kintu samItrividhamadhikaraNaM svIkaroti, tathAhi-"saptamyA pUrvasya" [7. pavRttitvarUpopaleSo yathA pUrvasmin tathA parasminnapIti kena 104. 105.] ityatra bRhavRttau "ivarNAderakhe khare" [1.2. | hetunA parasmin Rd-ladanyatarasmin sati pUrvasmin samAne 21.] iti sUtramupakramya 'khare' ityAdau aupazleSikamadhikara-havaH syAda, pUrvasmin Rd-ludanyatarasmin sati parasmin 60 gam ,ityuktavAn , yadi hi adhikaraNAnAM SaDvidhatve evA''grahaH samAne hrakho na syAditi na zaGkatham , "saptamyA pUrvasya" [7. syAt , tadA SaDidhAntaHpAtisAmIpikAdhikaraNasya tatra vaktu- 4. 105.1 ityetatkRtaniyantraNena pUrvasyaiva samAnasya kArya maudiye aupazleSikAdhikaraNoktirasaGgatA syAt, tadrItyA tvopa- | laabhaat| 15zleSikAdhikaraNArthikaiva saptamI tanmate'pi / eSa vimarzo'dhikaraNaviSaye'zato'zataH "saMhitAyAma" nanu trividhatve'pyadhikaraNasya matabhedena bhinna bhinnarUpaM tatpANi.6.1.72.1"zrAnalopa: pANi06.4. 23.]56 tat pradarzitamiti kasmin mate kutra khalvAcAryadarzitaM Sadvidhama- | ityAdibhASyeSu "AdhAro'dhikaraNam" [pANi. 1.4.45.] dhikaraNamantarbhavatIti spaSTamAkhyeyam , anyathaupazleSikAdhikara- | ityatraye dIkSitakRtamanoramAyAM bhairavamizrakRtavyAkhyAne, vAsudeva NArthikaiva saptamIti sarvA'numatA'pyAcAryAnanumatatvena naivAbhi- dIkSitakRtakaumudInyAkhyAne, nAgezabhaTTakRte "tasminniti nirdiSTe 20 nanchateti cet ?, zrUyatAm-pUrvamukteSu triSu mateSu prathamamate | pUrvasya" [pANi 1. 1. 66.] ityatraye ca zekhare, "kriyAyadabhivyApakaM tadevAcAryamate'pyabhivyApakam / naimittikAdhikara zrayasyA''dhAro'dhikaraNam" [2. 2. 30.] ityetadvavRttau 60 NAtiriktamadhikaraNacatuSTayamaupazleSikAdhikaraNe'ntarbhavati / A ca saMspRzatIti vistarastatra tatra draSTavyaH / cAryamate nimittapadena hetu-phalobhayasya prahaNAt prathamamatasiddhaM vaiSayika naimittike'ntarbhavadidAnImAcAryAnumatanaimittikAntarbhAva ___ *yathoddeza0*nyAyena pUrvamRkAraparANyakArAdikrameNa samAnA. ntAnyudAharaNAnyAha-bAlazya ityAdi-"bala prANana26 vicAre sati viSayatAsambandhasatkRtaM vaiSayike, tadatiriktamopa dhAnyAvarodhayoH" ityasya balati prANiti stanyeneti bAlaH zizuH, shlessike'ntrbhvti| "vA jvalAdi0" [5. 1. 62.] iti NaH, yadvA bAla iva 65 . dvitIyamate AcAryA'numataM sAmIpikamadhikaraNamaupazleSike bAlo mUDha ityarthaH, "Rza gatau stutau vA khraadistaalvyaaantrbhvti| naimittikAtiriktAdhikaraNacatuSTayamabhivyApake'nta ntazca" Rzyate iti Rzyo hariNaH prAyo mRduzRGgaH, "kRzirbhavatiH tatra sarvAvayavavyAptau mukhyama, tadavyAptau gauNamiti / jani." uNA0 361.] iti kid yaH, bAlazcAsau Rzyazca 30 vanyat / naimittikAdhikaraNaM tu viSayatAsambandhakRtaM vaiSayike, bAlaRzyaH "vizeSaNa." // 3.1. 96.] iti karmadhArayaH, tadanyannaimittikamabhivyApake evAntarbhavati / bAlasya RzyaH, bAla Rzyo yasyetyAdyapi sambhavati / vikalpa-70 tRtIyamate-abhivyApake AcAryAnumatamabhivyApakaM tileSu | pakSe "avarNasye0" [ 1. 2. 6.] ityar bhavatItyAhatailamityAdyantarbhavati / aupazleSikaM sAmIpikaM caupazleSike'nta- bAlaya:-atra *jalatumbikAnanyAyena rephsyordhvgmnm| bhavataH / aupacArika naimittika-vaiSayikAdhikaraNAni vaiSayike- | pUrva khaTvAzabda idAnIm Rzyazabdazca sAdhitaH, khaTmAyAmutkIrNo 3B'ntarbhavantIti vizadoM vivekaH / baddhaH sthito vA RzyaH khaRzyaH, "saptamI zauNDAyaiH" __ itthaM caupazleSikAdhikaraNArthikA 'R-lati' ityAdau saptamI | [3. 1.88.] iti samAsaH, utkaraNakriyAyA bandhanakriyAyAH 75 sarvathA nirntraayaa'vseyaa| | sthitikriyAyA vA vRttAvanta vAd utkIrNa-baddha-sthitazabdAnAnanu 'kUpe gargakUlam , gaGgAyAM ghoSaH, mAse dIyate RNam' | maprayogaH, yadvA khavAyA Rzya iti sambandhaSaSThyAM SaSThItatpuruityAdau sAmIpyasambandhanibandhanamaupazleSikAdhikaraNamAstAM nAmaSasamAsaH / vikalpapakSe "avarNasya." [1. 2.6.] ityarA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 2.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 97 Ammmmm dezo bhavatItyAha-khaTvIH / pUrva vyaJjanAntatve'pi pazcAt "Rk gatau" ityataH "-vI0" [ umA0 183. ] iti kiti 40 samAnAntatvadazAyAmasya pravRttisUcanAyAha-mahaRSirityA-Ne RNaM vRddhidhanaM jaladurgabhUmizca yadvA aryate sma RNama uddhAdi-"maha pUjAyAm" ityataH "duhi-vRhi." [ uNA0 884.] rAha dravyam , atra "kta-ktavatU" [5. 1. 174.] iti ktaH, iti kiti atRpratyaye RkArasya ittvAt 'mahat' zabdaH, mahAn | tasya "R-ha-prA." [4. 2. 76.] iti Natvam , vadhvA RNa5 pUjito vistIrNazca, "RSait gatau" ityasya RSati jAnAti miti vadhuRNam , SaSThItatpuruSaH / vikalpapakSe "ivarNAde." tattvamiti RSiH, "nAmyupAntya." [uNA0 607.] iti [1. 2. 21.] iti vAdezo bhavatItyAha-vadhvRNam / 45 kit iH, darzanAdvA RSiH, yadAha-bhaTTatotaH "RSizca kila "DukaMga karaNe" ityataH "Naka-tRcoM" [5. 1. 48.] iti darzanAt" iti, mahA~zcAsau RSizca "sanmahatU-parama." [3. tRci "nAmino0" [ 4. 3. 1.] iti guNe ca kartRzabdaH, 1. 107.] iti samAse "jAtIyaikArthe " [ 3. 2. 7..] | RSabhazabdastu pUrvaM sAdhitaH, kartA cAsau RSabhazca kartRka10 iti DA ityantAgame "Dityantya." [2, 1. 114.] ityato SamA, karmadhArayasamAsaH / vikalpapakSe "samAnAnAM0" [1. lope 'mahA' iti zabdasyAkArasyA'nena hrakhatve ca mahaRSiH, 2. 1.] iti dI| bhavatItyAha-kartaSabha iti / avazi-50 STAni RkAraparANyudAharaNAnImAni sambhavanti-san RH yasya vikalpapakSe "avarNasye." [ 1. 2. 6. ] ityar Adezo bhava- | lekhakasya sa sadRH, tasya RNa sahaRNam , vikalpapakSe "smaatiityaah-mhrssiH| "dhUgaza kampane" ityataH "dhU-mUbhyo lik nAnAM." [1. 2. 1.] iti dIghetve sadRNam / anukRtaH liNau" [uNA0 7.1.] iti liti kiti ipratyaye dhUliH klazabdo yena so'nukRtakA, tasya RNam anukRtakRRNam, 15 pAMsuH, "R gatau" ityataH "ajyarteH kit" [uNA0 777.] vikalpapakSe "lata R-la." [1.2. 3.] iti 'R' iti 55 iti kiti tuni RturhemantAdiH strIrajastatkAlazca, dhUliH vijAtIyAdezaH,"RstayoH" [1.2.5.] iti dvimAtra Rzca bhavapradhAnA itastata uDDIyamAnatvena yatra sa dhUlipradhAnaH "ekA tIti anukRtakURNam, anukRtakRNamiti ca vijJeyam / rtham" [3. 1. 22.] iti samAsaH, dhUlipradhAnazcAsau ." ____ atha lakAraparakodAharaNAvasaraH, tatra RkAraparakodAharaNeSu Rtuzca dhUliRtuH, "mayUravyaMsakAdayaH" [ 3. 1. 116.] dizo darzitaprAyatvAd avarNasya lakArazabdaparake dve evodAharaNe 20 iti madhyamapadalopI samAsaH, yadvA dhUlyA Rturiti sambandha | nirdizati-bAlalakAra ityAdi-bAlasya lakAro bAlala-60 SaSThyAM SaSThItatpuruSaH / vikalpapakSe "ivarNAde." [1.2.21.] kAraH, lekhyalekhakabhAvasambandhe ucAryoccArakabhAvasambandhe vA iti yAdezo bhavatItyAha-dhUlyatuH / nadIzabdaH pUrva sAdhitaH, | SaSTyAM SaSThItatpuruSaH samAsaH, vikalpapakSe "avarNasye." [1. " prApaNe ca" ityato vartamAnakAlavivakSayA "sati" [5. 2. 6.1 iti alAdezo bhavatItyata aah-baallkaarH| 2.19.1 iti vartamAnAprasaGge kartavivakSayA "zeSAt parasmai" kanyAyA lakAraH kanyalakAraH, vikalpapakSe alAdezo bhava25 [3.3. 100.] iti parasmaipadasaMjJakapratyayanavakaprasaGge'nyArtha tiityaah-knylkaarH| ityAdIti-itizabdaH pUrva sAdhitaH, 66 vivakSayA "trINi trINyanyayuSmadasmadi" [ 3. 3. 17.] iti ApUrvAt "DudAMgk dAne" ityataH "upasargAddaH kiH" [5. prathamatrikaprasaGge ekatvavivakSayA "eka-dvi-bahuSu" [3. 3. 3. 85.] iti kiti ipratyaye "iDetyusi cAto luk" [4. 18.1 iti tivi "kartayenadbhyaH zav" [ 3. 4. 71.] iti / 3. 94.1 ityAkAralope AdiH palliko dharmivartitve'pyajaha zabi "zrIti-kRvu0" [ 4. 2. 108. ] iti dhAtoH 'Rccha liGgaH, yathA-Adirgargakulam, itizabdasya evamarthakatvena Adi30 ityAdeze "lugasyAdetyapade" [2. 1. 113. 3 iti pUrvA'kA- | zabdasya prakArArthatvena ca evaMprakArANi udAharaNAnItyarthaH 170 ralope Rcchati, atra saMhitAyAmanena hakhatve nadi Rccha- tAni ca katicidimAni kaveH lakAraH kavilakAraH, SaSThItIti / vikalpapakSe 'ivarNAde0" [2.1.21.] iti yAdezo bhava- tatpuruSaH, vikalpapakSe "ivarNAde." [1.2. 21.] iti yAdeze tItyAha-nadyacchatIti / "tanUyI vistAre" ityataH "bhRmR." | kavyalakAraH / kumAryA lakAraH kamArilakAra: vikalpa[uNA0 716.] ityupratyaye tanuH zarIram , "arja arjane" ityataH | pakSe yAdeze kumaarylkaarH| bhAnolakAraH bhAnulakArA, 35 "arjej ca" [uNA0722.] iti upratyaye Rj Adeze ca | vikalpapakSe vAdeze bhaanvlkaarH| vadhvA lakAro vadhula-76 Rju akuTilam , tasya bhAva RjutA "bhAve tva-talo" [5.1. kAraH, vikalpapakSe vAdeze vlkaarH| piturlakAraH pita55.] iti talpratyayo littvAt strItvaM ca, tanoH RjutA tanu- lakAraH, vikalpapakSe "Rto vA tau ca"[ 1. 2. 4. J iti RjutA, SaSThItatpuruSaH / vikalpapakSe "ivarNAde0" [1.2.21.kharasamudAyarUpe khara-vyaJjanasamudAyarUpe varNAntararUpe vA 'la' iti vAdezo bhvtiityaah-tnvRjutaa| vadhUzabdaH pUrva sAdhitaH, ityAdeze navamasvararUpe 'la' ityAdeze ca pitlakAraH2, 13 zabdAnu0
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ iMTa [pA0 2. sU0 2.] asyApi vikalpatayA "RstayoH" [1.2.5.] iti dvimAtre aSTamasvararUpe 'R' ityAdeze pitRkAraH / san RH yasya sa sadRH, tasya lRkAraH sadRlRkAraH, vikalpapakSe "ivarNAde: 0" [1. 9. 21. ] iti rAdeze sadUlakAraH / kruzabdasya lakAraH klRlaB kAraH, vikalpapakSe "lata R lR R-lubhyAM vA" [ 1. 2. 3. ] iti svarasamudAyarUpe kharavyaJjanasamudAyarUpe varNAntararUpe vA 'lU' ityAdeze kUlakAraH, asyApi vikalpatayA " samAnAnAmU0 ' [ 1. 2. 1.] iti dIrghatve kukAraH / san laH yasya sa sadyaH, tasya lakAraH salalakAraH, vikalpapakSe "samAnAnAm" 10 [ 1. 2. 1.] iti dIrghatve sadkAra iti / "" tasantasyA'vyayatve "avyayasya" [3. 2 7 ] iti 40 serlapi sasya rutve visarge ca ataH evazabdaH pUrvaM sAdhitaH, kharUpeNAvasthAnaphalakAt kAryAntarabAdhAdevetyarthaH, hasvazabdAt SaSTyekavacanasya se: sthAne "De-usyoryAtau" [ 1.4. 6. ] iti syAdeze hakhasya, apizabdo hakhazabdazva sAdhita eva / idamatra tAtparyam-*parjanyavalakSapravRttiH * iti nyAyena hakhasthale- 45 'pyasya pravRttiH / na caitanyAyaparipAlanAyA'stvasya pravRttiH, kintu dIrghasthale sAvakAzatvena vaiyarthyAbhAvAd arAdinA bhavi - tavyameveti vAcyam, sakRducaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati* iti vacanAbhimatena pratilakSyaM lakSaNopaplavaH * iti nyAyena hasvasthale pravRttasya sUtrasya vaiyarthyenA'navakAzatvAdatrApi arAdi - 50 kAryAntaraM0 vAdhyate, evaM sato'pyaniSTanivRttaye pratiyatnadarzanamapyatra pramANam / | nanu 'khaTRzya' ityAdau jAte hakhe "avarNasye0 " [ 1. 2. 6.] ityAdinA arAdikaM kathaM na bhavatItyAzaDyAhahasvakaraNa sAmarthyAdevetyAdi - haskhazabdaH pUrvaM sAdhitaH, "DakaMg karaNe" ityataH "anaT" [ 5. 3. 124.] ityanaTi 15 "nAmino0" [ 4. 3. 1.] iti guNe ca karaNam, sampUrvAt "arthaNi upayAcane" ityataH " varSA0 " [ 5.3. 29. ] itvali samarthaH, tasya bhAvaH "patirAjAnta0 " [ 71. 60] iti pratyaye sAmarthyam, hasvasya karaNaM vidhAnaM tasya sAmarthyAt sati kAryAntare vaiyarthyarUpAdityarthaH, "DukaMg karaNe" 20 ityataH "zravarNa-vyaJjanAntAd 0 [ 5.1.17 ] iti ghyaNi "nAmino'kAle0" [ 4. 3.51.] iti vRddhau ca kAryam, "anak prANane" ityataH "anikAbhyAM taraH " [ uNA0 437.] iti tare antaraM bahiryogopasaMvyAnayorichadramadhyavirahavizeSeSu, kAryasthAntaraM vizeSa iti kAryAntaram, kAryatvavyApyadharmAvacchi25 am arAdikamityarthaH, yadvA-anyat kArya kAryAntaram, "nahIM bandhane" ityato bAhulakAt DhakAre'ntyasvarAdilope cAditvAdamyatve syAderlupica 'na' pratiSedhe bhavatIti tu pUrvaM sAdhitam ayaM bhAvaH -- hasvavidhAnAnantaraM yadi arAdikaM svAt tathA kRte'kRte vA haskhe na kazcid vizeSa iti vaiyarthya90masya sUtrasya syAdato'bhavakAzatvema pravRttipakSe arAdikAryAntara kAryavizeSAzrayaNasya phalaM darzayati- samAnAnAmityeva ? vRkSAvRcchatIti- 'samAnAnAm' iti 'eva' iti sAdhitam, "otrazrauta chedane" ityato vRdhyate chidyate iti vRkSaH, "Rji- BB riSi0" [ uNA0 567 ] iti kitu saH, "sasya za Sa" [1. 3. 61. ] iti ze dantyopadiSTaM kArya tAlavyasyApi* iti "saMyogasyAdau 0" [2.1.88.] iti zasya luki "yaja. sRja." [2.1.87.] iti casya Satve "Sa DhoH kaH si" [2.1.62. ] iti Sasya katve "nAmya0" [ 2. 3. 15. ] iti pratyaya- 60 sakArasya Satve "grahantrazca 0 " [ 4. 1. 84 ] iti hRtikaSayoH kSatve ca vRkSazabdaH, yadvA-" vRkSi varaNe" ityasya vRkSate vRNotIti "ac" [5.1.49.] ityaci " RvarNa vyaJjanA 0" [4117] iti ghaJi vA vRkSaH, tato dvitIyAdvivacane vRkSau Rcchati sAdhitam, 'vRkSau - Rcchati' ityavasthAyAM pUrvasya 65 samAnatvAbhAvAd "odauto'vAv" [ 1.2.24 ] ityAvAdeze vRkSAvRcchatIti I manena bAdhyata iti / bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghumyAsasaMvalite nimittavizeSopAdAnaphalaM pRcchati --R lRti kimiti / phalaM darzayati---daNDAgramityAdi-daNDasyAyaM daNDAgram, SaSThItatpuruSaH, antra RkAra-lakArAbhAvAt " samAnAnAm 0" [1.2.70 1.] iti dIrghatvam, kanyAyA RkAraH kanyarkAraH, atrApi RkAra-lakArAbhAvAt "avarNasye 0 " [ 1.2.6. ] ityarAdezaH / nanu RvarNasyASTAdazabhedabhinnatvAd RtvajAtyAzrayaNena dIrghasyApi prApnotIti kathamasya sUtrasya pravRttirna vihiteti ced, ucyate-varNasamAmnAye hasva-dIrghayoH pArthakyenopAdAnAt " ava - 75 rNasye 0 " [1 2.6 ] ityAdau varNazabdopAdAnAcca svarUpasyaiva prahaNAt / manyasato vidhAnadarzanAd yatra 'khaTTAiyaH' ityAdau hakhatvaM nAsti tatrAnena svavidhAnaM tatsAphalyAya kAryAntarabAdhazca bhavatu kintu yatra 'bAlaRzya' ityAdau svata eva hasvatvaM tatra prayojana35 viraheNaitatsUtra pravRttyabhAvAd arAdinA bhavitavyamityAzaGkayAha - bhata evaityAdi etacchabdAt paJcamyekavacanAntAt " krima di0 [ 79.89. ] iti pittasi " aikA" [ 3.2. 8. ] iti vibhakterlapi " ito'taH kutaH " [ 72, 90. ] nanvevaM tarhi takAraH kimarthamanubaddha ityAzaGkAyAmAha " iti so'kArAdeze "athaN takhA0 [1.1.32. ] iti / takAra uccAraNArthaM iti - utpUrvAt " caraNa asaMzaye" ityataH
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 2. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / / 99 "anaT [5. 3. 124.] ityanaTi uccAraNaM tadarthaH, avi. | syAditi, tathA ca vyApterniruddhagatikavAna vyAptibalakRtaM hrakha-40 kRta kharUpAdhAyakatvenA'saMdigdhocAraNArtha ityarthaH, ayaM bhAvaH- | tvamiti / 'RTa' ityataH saptamyekavacane Dipratyaye TakArasya latve 'Rli' nanu "haskho'pade vA"[1.2. 22.] iti hakhavidhAyaka iti prayoge kRte kimayaM lakAro lakAro veti saMzayaH syAt, | sUtrAntaramastyeveti vyartho'syArambha iti zaGkAyAmAha-khotannivAraNArthastakAro'nubaddha iti / etatsUtrasya vikalpapakSe matA- 'pade vA ityAdi-"sidhUc saMrAddhI' ityataH "klIbe ktaH" ntaraM tadudAharaNayugalaM cAha--kazcit vityAdi-kimzabdaH / [5. 3. 123. ] iti te "adhazcatu." [2. 1.79.] iti 45 sAdhitaH. tataH sau "kimaH kastasAdau cA 2.1. 40.1 iti | takArasya dhatve "tRtIyastR."1.3.41.7 iti pUrvadhakAkAdeze sasya rutve 'kara' iti, "ciMgT cayane" ityataH vipi rasya datve saptamyaikavacane siddha, avarNAya idam avarNA tAgame cAdiSu nipAtanAd datve cid praznAvadhAraNayoH, cAdiSu | rtham , "padc igatI" ityataH padyate gamyate'rtho'neneti padam , 10 pAThAdavyayatvam , 'kara+cid' iti sthite "ca-Ta-te sadvitIye" | varSAditvAdala padAya iti padArtham , khArtha ca, khasaMjJakapari [1.3. 7.] iti zatve kazcit , vyutpattinimittamanyat pravR- | grahArtha ca "hakho'pade vA" [1.2.22. 1 iti apade akhe 60 ttinimittamanyaditi vaiyAkaraNavizeSa ityarthaH, "tuka vRtti-hiMsA-| khare ca ivarNAdInAmeva havaM vidadhAti, anena tu pade'pi sve'pi pUraNeSu" ityataH vipi cAdiSu nipAtanAt tAgatAbhAve 'tu' avarNasyApi ca hRsvatvaM vidhIyata iti nAnyathAsiddhiriti / nanu vizeSaNa-pAdapUraNayoH, cAdipAThAdavyayatvena selap, havazabdaH "dUrAdAmadhyasya." [5. 4. 99.] ityatra 'amRt' ityanena 16 sAdhitaH, haskhasya bhAvaH "bhAve sva." [7. 1. 55.] iti Rvarjaskharasya platatvavidhAnenaiva lavarNasyA'pi RdbhinnatayA jutatve hrakhatvam "bhU sattAyAm" ityataH "vA jvalAdi0" [5. | tvasiddhau punarlagrahaNena jJApitaM *RvarNagrahaNe lavarNasyApi graha-65 1.62.] iti Ne vRddhau AvAdeze ca bhAvaH sattA, "NahIca Nam iti nyAyamAdAya prakRtasUtre'pi RgrahaNenaiva lakAre bandhane" ityato bAhulakAt "kacit" [5. 1. 171.] iti | kArye siddha punaladgrahaNaM vyarthamiti cet, satyam, tadeva vyartha De jiyoge ca naJ niSedhe, na bhAvo'bhAvaH, "na" [3. 1. | sat nyAyasyA'syA'nityatAM jJApayati, tatphalaM tu-"stayoH" 20 71.] iti samAsaH, "najat" [ 3. 2. 125.] iti nan- [1. 2. 5.] ityanena pUrvasya lakArasya parasmin RkAre yathA zabdasya 'a' ityAdeze ca abhAvaH, hrasvatvasyAbhAvo haskhatvA ! 'R' ityAdezo bhavati tathA pUrvasya lakArasya parasmim lakA-80 bhAvaH, "DupacISa pAke" ityataH "vA-mA." [uNA0 564.1 / re'pi na bhavati, anyathA anityatvA'bhAve] RkAreNa lakAraiti se "ca-jaH ka-gam" [2. 1.86.] iti katve "nAmya- | syApi grahaNAt sA''pattidurnivArA syAt / ayaM nyAyaH *RkAntasthA0" [2.3.15.1 iti Satve pakSaH, hasvatvAbhAva eva | rApadiSTa kArya lakArasthApi* ityevaM kharUpo'pi paThyate. dIrgha 20 pakSo hakharavAbhAvapakSaH, mayUravyasakAditvAt samAsaH, tasmi- lUkAre'tidezaphalA'nupalambhAt // 2 // stathA, apUrvAt "DakaMga karaNe" ityataH "striyAM tiH" [5. nyA0sa0-ka-latItyAdi-atra takAramantareNa lakArarAta 65 3,51.] iti ko prakRtiH, tasyA bhAvaH sattA svarUpeNAvasthAna saptamyekavacane latve ca lasvarUpassa vikRtatvAt kimayaM lakAraH? prakRtibhAvastamapIcchatIti / / uta lakAraH ? iti sandehaH syAt // 2 // nanu prArchatItyAdau pAkSika haskhatvamanena kathaM na kRtamityA-1 30 zaGkAyAmAha-prArchatItyAdAvityAdi-bAlaRzya ityAdau | lata R-lU R-labhyAM vA / 1 / 2 / 3 // havasya sAvakAzatvam, vikalpapakSe prAcchetItyAdau "RtyArupa ta0 pra0-lutaH sthAne RtA latA ca pareNa sahitasma sargasya" [ 1. 2. 9.] ityasya sAvakAzatvam , etatsUtrapravRtti- yathAsaMkhyam 'RkR' ityetAvAdezau vA bhavataH / 'mA' iti 10 viSaye prAItIyAdAvubhayorupanipAta iti spaddhAta "sparddha" svarasamudAyo vA svara-vyaanasamudAyo cA varNAntaraM vA, [7.4. 119.] iti para eva vidhirbhavatIti bhAvaH / tadapIpaspRSTakaraNaM dvirephaturIyamadhyardhasvaramARmiske, 38 nanu 'hotRlakAraH' ityAdau "RstayoH" [ 1. 2. 5.] saMghRtataraM sakala rephAramardhamAnasvarabhaktikamityanye, hire ityasya paratve'pi vyAptibalena yathA'sya sUtrasya pravRttistathA phalazrutikamadhyardhasvaramAtramityapare / evam 'la' ityapi / prAItIyAdAvapi kathaM na iti ced, ucyate-"RNe pradazANa0" RtA-kRkAraH, pakSe pUrveNa hrasva utsareNa RkAradha-kula-18 [ 1. 2. 7.] ityataH 'Ar' ityanuvartamAne'pi "RtyArupa- kAraH, kRkAraH / luttA-klakAraH, pakSe dIrghatva hasatvaM ca, sargasya" [ 1. 2. 9.] ityatra punarAmrahaNaM jJApayati-Areva | klRkAraH, klalakAraH / luvarNasya sthAlitvamicchamye 34. ranamawwwrwwwimamimarwarwwwwww
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvAtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 3.] AutumaarwAAnr-uviurvAurren za0 nyA0 anusandhAnam-lata R-la-ityAdi- | yavabhedavivakSA, ekavacanasthale samUhavivakSA, iti vivakSAdvaivi- 40 vizeSataH kAryi-nimitta kAryANAmupAdAnAtU prAktanaM sarvamapi dhyameva vacanabhedakalpakam , dvivacanasyAnyat phalaM granthakRtA na nivrtte| pratipAditam , bahuvacanasthale ca granthakRtA khayameva tat tat nanu pUrvasUtrAdu vAzabdAdhikAreNaiva vikalpArthalAbhe kimartha phalaM darzitam, zailI hyeSA''cAryasya tatrabhavata iti tadaMze kiM matra vAzabdopAdAnamiti ceda, ucyate-"sau naveta vaktavyam ? kacid dvivacanopAdAnasyApi yadi phalamanusandhAna 2. 38.] ityatra vAzabdenaiva vikalpArthalAbhe'pi navAzabda pathamavataret kiJcit tadA tadAdaraNIyaM sudhiibhiH| 45 mupAdadAno bhagavAnAcAryoM jJApayati-'yantra navAzabdopAdAnaM tata yugapadAdezadvayA'sambhavena RkAra-lakArayoranyatarasya samavaeva vikalpArthAdhikArI na tu vAzabdaghaTitasUtrAdu' iti, tathA dhAne paryAyeNa dvAvapyAdezo mA bhUtAmityata Aha-yathAcana pUrvasUtrAd vA'dhikAraH sambhavatIti vAzabdopAdAnama, saGghaya miti-etena bhyathAsaGkhyamanudezaH samAnAm * iti nyAyaH 10 evamuttaratrApi / catuSpadAvacchinnamidaM sUtram / lata iti sUcitaH / etanyAyavivecanamidam-samyak khyAnaM saGkhyA, kama takArasyocAraNArthatvAd navamakhararUpasya lakArasyetyarthaH / vaiziSTayena jJAnam, "yat sAGkhyaiH prApyate sthAnaM tad yogairapi 50 nanu takAramantareNa kim lakArasyoccAraNaM na bhavati ? yena | gamyate" [gItA a. 5. zlo. 5.] ityAdau jJAnArthakasaGkhyAtadartha takAro'nubaddha iti ced , ucyate-uccAraNaM bhavet, kintu zabdasya loke prasiddhatvAt , dRzyate hi tatra "sAjheyaniniSThaiH" sthAnitvapratipattyartha SaSTyA nirdeSTavyamasti tad yadi takAramanta ityevaM tadvyAkhyAgranthaH, tAM saGkhyAmanatikramyeti yathAsaGkhyam / 16 reNa SacyA nirdizyeta tadA rUpaM vikriyeta, tacca vikRtaM sandeha anu pazcAd dizyata ityanudezaH, pazcAdbhavavAkyArthabodhakAlikaH mapi sRjedityatastakAroccAraNam / 'lata' ityatra sthAnapadArthAnu- sambandha ityathaH / samAnoM sAmyena yuktAnAm, sAmya cAtra 65 yogikasambandhArthikA SaSThIti tatphalitamarthamAha-sthAna iti / dvitva-tritvAdisaGkhyayA gRhyate yogyatvAd vyAkhyAnAca, yena R-lu iti vidheyapadamidam , sautratvAd vibhaktalapa, anayoH krameNa padajJAnaM padArthopasthitivoM tenaiva krameNa vAkyArthabodhakharUpamagre vkssyti| | viSayaH sambandhasteSAmiti tAtparyam / nyAyArthamaJjUSAkAraistu 20 nanu kAryi-nimitta-vidheyAnAM krameNa nirdezaH sUtrakArazailyA | prakArAntareNa vyAkhyAtam , tat tato'vaseyam / 'bhinanditaH, iha tu dhiparyasto'yaM kramaH kenA'bhiprAyeNeti cet, nanu loke yathA "zatru mitraM vipattiM ca jaya rajaya bhajaya" 60 satyam-taskamollar3ane vAkyaM zAbdabodhopayuktaM na syAdevetyAdi. | ityAdI upanyAsakrameNa 'zatru jaya, mitraM raJjaya. vipattiM bhajaya. bhramabhidAhetave kvacit kramamAbhajya sUtraM kRtavAn / yadvA taska- iti vAkyArthabodho bhavati, tathaiva zAstre'pi tatsampattI siddhAyAM mAdare'nAdare vA na lAghava-gauravAdikaM kiJcidasti, zailI tvAcA kimanena kalpitanyAyeneti ced, manyatra krameNocAraNaM tatra 96 ryasya bhajyamAneva bhAti, pratibhAti tatreda bIjam-"Rto vA laukikopanyAsakrameNa kAryasiddhAvapi yatra krameNa na nirdezastantrataM tau ca" ityuttarasUtre ita evAnuvRttasya 'R-la R-labhyAm nyAyamantareNa nirvAhA'sambhavAt , yathA-"ivarNAderakhe khare." 65 ityaMzasya yojane 'Rta R-laR-labhyAM vA tau ca' iti saMjAte [1.2.21.] ityAdau, atra hi ekArAdAvayAdyAdezairvAdhAtU RkArasthAninamAzritya vAkyArthadvayasampattaye vibhAgakaraNe *Dama- phalata ivarNAderityanena ivarNAdArabhya lavarNaparyantaM varNacatuSTaya rukamaNi* nyAyena 'R-labhyAM vA' ityasyobhayatra yojanAdu'Rta gRhyate, taccatuSTaye krameNa yavaralA bhavanti, neha laukikopanyAsa30 -la R-TabhyAM vA' iti, 'Rta R-lubhyAM vA tauca' iti ca / kramarItyA nirvAhaH, vidheyAna catuNI krameNa nirdeze'pi uddeghaTanA sulabhA bhavatIti / sthAnitvagarbhanimittamAha-R-la zyAnAmikArAdInAM kaNThataH krameNA'nirdezAt / nyAyAdare tu 70 bhyAmiti / sahArthe tRtIyAvidhAnAdAha-RkAreNa lakA- 'ivarNAdeH' iti sUtrajazAbdabodhena paryavasAne samAlikSitAnAM reNa ca sahitasyeti / 'R-lubhyAm' iti dvivacanam , samA caturNA vidheyAnAmivoddezyAnAmivarNAdInAM catuSTrasaGkhyayA''lihAreNaikavacanakaraNe kharUpavikRtyA sandehAdikaM syAt / yadyapi mitatvAt sAmyamAdAya nyAyapravRttAvivarNasya yakAraH, uvarNasya 30 takArAnubandhena 'R-latA' iti nirdezo bhavitumarhati, tathA'pi vakAraH, RvarNasya rephaH, lavarNasya lakAra ityevaM krameNA''dezAH anubandhamantareNA'vikRtasvarUpopalambhAya vyaktidvayavivakSayA smpdynte| 75 dvivacanena nirdeshH| athA'nyatra ekavacananirdeze sambhavati bahu- evaM samAsasthale'pi, yathA-"pativatyantarvanyau bhAryAgabhivacananirdezaH phalAntarasAdhakatayopavarNitastadvadatrApi phalavize-NyoH" [2.4.52.] ityAdau, atra pativannayantarvanIsamUhasya SeNa bhAvyamiti ced ucyate-dvivacanasthale pRthaka pRthag ava- bhAryA garbhiNIsamUhena saha prAganvayaH, 'bhAryArthe pativanI'
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 'garmiNyarthe antarvanI' iti vibhAgena bodhastu *yathAsaGkhya0 * na nirNetuM zakyate yadetatvaravizeSasya grahaNamiti / evaM kataro 40 nyAyenaiva bhavati, anyathA nyAyA'nAzrayaNe 'bhAyArthe anta-vigraho grAhya ityapi na zakyate nirNetum / kecittu-vilakSaNavanI' 'garbhiNyarthe pativanI' ityaniSTaM bodhaM ko vArayet / sthA'sya svarUpabhedavarNanasamaye'gne nanu "ivarNAde." [1. 2. 21.] ityatra vidheyadale krama- | larepharkAram' ityatra repharUpasyaiva vyajanasya, prakArarUpasyaiva 5 sattve'pi uddezyadale kramo nAstIti sthAnAkhyA kramAkhyA laukika-ca kharasyopAdAnena kharamAtraghaTitatvapakSe'pi svarapadena RkAnyAyabalena na bhavati nirvAha iti tatra *yathAsaGkhya0* ityeva | rasyaiva grahaNam evaM varNasya kailakSaNye'pi dIrghaprastAvAt prathama 45 zaraNam, "pativanyantarvatayau bhAryA." 2. 4.53.7 eva vigraha AdaraNIyo dvimAtrikatvena dIrghatvasampattaye, tathA ityatra tu bhAryetyAyarthadvayamapi krameNa nirdiSTam , nipAtyamAnaM | sati bhASyamapi tadaMze [ mAtrAMze ] pratikUlaM na bhavatIti vada pativalyAdidvayaM ca krameNaiva nirdiSTAmiti kathaM nAtra sthAnAkhya-nti / nanvAstAM kharasamudAyatvam, paraM samudAyo'yaM svaratvena 10 laukikanyAyata iSTabodhanirvAha iti ced, ucyate-samAsA'ghaTa-gIyeta vA naveti jAyate vikalpa iti cet, zRNu-loke katvena samasambandhinAM yatra krameNa nirdezastatraiva laukika-| hi kapAlAdyavayavasamudAyaH sambandhavizeSaviziSTaH san avayava-50 nyAyato nirvAhasya dRSTatvAt, samAsasthale yathAsaGkhyanyAyamanta- | | vyapadezaM vimucate, upAdatte ca avayavighaTAdivyapadezam , reNa nirvAhasyA'sambhavAt / ata eva bhASyakAreNa samAsena dugdhAdyavayavasamudAyastu dugdhatvavyapadezaM na muJcata iti khabhAvanirdezasthale 'ajA'vidhanI devadatta-yajJadattI' ityatra 'na jAne | bheda eca tattavyapadezabhedaprayojaka iti bhASyasvIkRtadIrghatvena 10 kasyA'jA dhanaM kasyA'vayaH ?' iti kRtaM saMzayotthApanaM yujyte| saha susaMvAdAya svaratvavyapadezaprayojakakhabhAva evaatraa''stheyH| evaM cA'krameNa samAsena ca nirdezasthale yathAsaGkhya0 * iti | dIrghatvaM nAma dvimAtrakatve sati svaratvam, tatra svaratvarUpavize-56 nyAya AzrayaNIyo lakSyasaMskArakabodhaprayojaka iti sthitm|| SyasyA'trA'naGgIkAre vizeSyAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvasattvena dIrtha prakRte'pyetazyAyavalena 'kAreNa sahitasya lata Rrbhavati tvavAdaH kathaM yujyeta? iti vibhAvyatAm / nAradazikSAyAmapye'lakAreNa sahitasya lata lurbhavati' iti vAkyArthadvayaM lbhyte| taduktam20 AdezadvitvamAdAya dvivacanAntaM kriyApadamadhyAharati-bhavata "RvarNe tu pRthag rephaH pratyayastu pRthag bhvet"| iti / RkArarUpe varNe repho yayapi pRthaga vartate, tathA'pi tasmin 60 nanvanena dIrghakhararUpI ' lU' ityAdezau vidhIyete. tatra/ RkAre vyaJjanatvavyapadezo na bhavati, kintu svaratvavyapadeza eva pareNa RkAreNa sahitasya lataH "RstayoH" [1. 2. 5.7 | bhavatIti zikSArthaH, zikSAghaTakaH 'pratyayastu' ityatratyaH 'tu' iti RkAre, pareNa lakAreNa sahitasya lataH "samAnAnAm0" | zabdo rephIyavyajanapratyayAd bhedaM dyotayatIti vyasanatvavyapade251 1.2. 1.] iti tukAre ca siddhe kimartha etatsUtrArambha zAbhAve AyAta eva svrtvvypdeshH| iti cet, satyam-imAmeva zaGkAmucchettumAcAryastayovijAtIyatAM kica kharatvAdeva "Rta RtU." [1. 2. 3.] itihA vividhamatabhedabhinnAM pradarzayati-RitItyAdinA / aya- nirdezo'pi saGgacchate, anyathA lata ityatra yatva-tallopau na mAzayaH-etatsUtreNa vidhIyamAnayostayorna kharapAThapaThitasAdhAraNa- | siddhyetAm / varatvaM yena bhavaduktasUtrAbhyAM siddhau syAtAm , kintu vijAtIya- itare tu-caturdazAnAmapi prasiddhAnAM kharANAM kazcit kazci30 tvameva, tadapi vividham, tathA ca vijAtIyAdezArthamidaM sUtra- | dezamAdAya niSpAditaH samUhaH kharasamudAya iti vadanti / muttarasUtraMca, uttarasUtre tu phalAntaramapyastIti tatraiva sphuTI- | asmin vyAkhyAne na kazcit kharavizeSo'na niviSTaH, ata eva 70 krissyte| svaravizeSollekhAbhAvo'pi snggcchte| vijAtIyatve prathamamatamAha-kharasamadAyo veti-svara- dvitIyamatamAha-svara-vyaJjanasamudAyo veti-kharazca yoH kharANAM vA samudAya iti SaSThIsamAsaH, vAzabdastu pakSA-vyaJjanaM ca kharavyaJjane 1. svarau ca vyaJjanaM ca kharavyaJjanAni 35 ntaradyotanArthaH, prathamavigraheNa dvimAtriko'yaM kharadvayasamudAyaH | 2. kharAzca vyajanaM ca kharavyaJjanAni 3. kharazca vyajane ca pratIyate, dvitIyavigraheNa bahutvavyApyaM prathamopasthitatvAt ] kharavyaJjanAni 4. kharazca vyajanAni ca kharavyaJjanAni 5. kharau 16 tritvamAdAya trimAtriko'yaM kharacayasamudAyaH pratIyate, ubha- ca vyaJjane ca kharavyajanAni 6. kharAzca vyaanAni ca kharavyayathA'pyekatra militanIrakSIrasamudAyasyeva kalayA'pi nAvayava- anAni 7. tayosteSAM vA samudAyaH svrvynyjnsmudaayH| tatra pRthaktvamAnam , kharapadena kasya svarasya grahaNamiti jijJAsAyAM / prathamavigrahAnusAreNa kharasyaikA mAtrA vyaJjanasyArddhamiti samudA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRttibRhannyAsa-laghunyAsasaMbalite pA0 2. sU0 3.] . yasya sArdvakamAtrikatvam / dvitIyavigrahAnusAreNa kharayojhai mAtre vA svara-vyajanobhayatvena vA vyapadizyateti nirNayaH kathaM kartavya , vyaJjanasyArddhamiti sArddhadvimAtritvam / bahuvacanAntena vigrahe | iti cet ?, ittham-vigrahabhedena darziteSu pakSeSu yatra yatra pakSe 40 prathamopasthitinyAyena bahutvavyApyatritvasaGkhyAmAdAya tRtIyavigra-- kharabhAgabhUyastvaM tatra tatra mallagrAmavyapadezavat svarodhyamiti hAnusAreNa kharANAM tisro mAtrA vyaJjanasyArddhamiti sArddhatrimA- | vyapadezaH sukaraH / ucito'pi kharavyapadeza eva, anyathA pUrvo5 trikatvam / caturthAnusAreNa svarasyaikA mAtrA vyaJjanayoreketi | ktayuktyA dIrghatvavyavahAro na kartuM zakyate / vyaJjanabhAgasyaiva dvimAtrikatvam / paJcamAnusAreNa kharasyaikA vyaJjanAnAM sArddhaka bhUyasaH sattvapakSe tu iSTakharatvavyapadezArtha prayatnAntaramavalambanImAtreti sArddhadvimAtrikatvam / SaSTAnusAreNa kharayojhai mAtre vyaJja- yameva, tathA ca "audantAH kharAH" [1. 1.4.] ityatra 45 nayoreketi trimAtrikatvam / saptamAnusAreNa svarANAM tilo mAtrA bahuvacanamiSTasya sato'nupAttasya sAhAyaivAstIti sutAdInAmivyajanAnAM sADhukamAtreti sArddhacaturmAtrikatvam / vAsya RkArasyApi bahuvacanena parigrahaH kartavyaH / 10 bhASyAnumatadvimAtrasyaiveSTatve caturtha eva vigraho nyAyyaH / __ anye tu sarveSAM kharANAM sarveSAM vyaJjanAnAM ca kaJcit kazci- .. daMzamAdAya niSpannaH samudAyaH svara-vyaJjanasamudAyapadena gRhyate athavA prathame vigrahe svarasya sArddhamAtrA khIkartavyA vyaJjanasyArddha- | iti vadanti / 60 miti dvimAtrikatvameva, dvitIye svarapadasya svarabhAgArthe lakSaNayA | tRtIyamatamAha-varNAntaraM veti-anyo varNoM varNAntaram , kharabhAgayoH sArddhamAtrA vyaJjanasyArddham , tRtIye trayANAmapi bhinno varNa ityarthaH / nanu sarvo'pi varNaH svettaravarNApekSayA varNAkharabhAgANAM sArddhamAtrA vyaJjanasyArddham , caturthe tu sutarAM svara ntaramiti gIyate, tadidaM varNAntarazabdopAdAnena kiM vailakSaNyaM 15 syaikA vyajanayozcaikA mAtrA, paJcame kharabhAgasyArddha vyajanAnAM pratipAditaM bhavatIti cet, zrUyatAm-prathamatastu prasiddhapaNAsArddhamAtrA, SaSThe svarabhAgayorekA vyajanayorekA mAtrA, saptame pekSayA "lata R-lu" [1. 2. 3.] itisUtravidheyasya RSa-55 kharabhAgANAmaca vyaJjanAnAM sArddhamAtreti sarvathA dvimAtrikatvaM rNasya vailakSaNyam , tatrApi kharasamudAya-kharavyaJjanasamudAyAzrayatyeva vilakSaNaM varNamimamityAkalanIyam / / pekSayA vailakSaNyamasya pratipAdyate 'varNAntaraM vA' iti kathanena, yadyapi mAtrAnyUnakAlikaH kharo na kutracidupalabhyata iti tathA ca nAyaM kharasamudAyarUpaH khara-vyaJjanasamudAyarUpo vA, 20 jAyate zaGkA, tathA'pi vilakSaNamIdRzaM nRsiMhAkAraM varNAntaramapi kintu yathA akArApekSayekAro vilakSaNaM varNAntaram , akArAtu nopalabhyata iti vilakSaNasyAsya tathAkalpane kA zakA?, pekSayA dIrghA''kAro vilakSaNaM varNAntaraM tadrItyA'yam RkAro'pi 60 bhASye'pi madhye rephadvayavattathaikA mAtrA, ubhayataH kharabhAgayo- vilakSaNaM varNAntaramiti tAtparyam / rekA mAtreti rItyeva dvimAtrikatvaM svIkRtam / nanu akArApekSayakArAdau vailakSaNyasya sphuTatayA bhAnamasti. kecitta-'abhedakatvasaGkhyAyA vRttau bhAnamiti sthitiH' iti tathAhi-akAra kaNThasthAnajanyatvAmakAra tAlusthAnajanyatvAmAta 25 matamAtya kharazca vyajanaM ca kharavyajane tayoH samudAya ityeva | sphuTameva tat, evamakAre hakhatvamAkAre dIrghatvamityapi sphuTavigrahaH, dvimAtrikatvaM tUpapAditarItyaiveti vadanti / meva, evaM sarvatra vailakSaNyabhAsakadharmavizeSaH ko'pi ko'pyupala-65 kharapadasya kharabhAgArthe lakSaNayA kharau ca vyajane ceti SaSTho | bhyata eva, asmin RkAre tu kamapi taM dharmabhedaM nopalabhAmahe vigrahaH sarvathA ramaNIya iti pratibhAti / itthaM sati bhASyamapi / yamAdAya vailakSaNyaM sphuTaM pratipadyeta, mUrdhasthAnajanyaravavattayA prasiddha eva eka RvarNaH, ata etasmin RkAre muurdhsthaanjsNvdte| 'abhedakatva0' ityasya tu prayatnavizeSAbhAvasthale saGkhyA nyatvaM na vailakSaNyabhAsakatayA'GgIkartuM zakyate, dIrgho'pyanya 30 sAmAnyAbhAva iti tAtparyamiti vilakSaNasyA'sya dvimAtrikatvame RkAraH prasiddha eveti dIrghatvamapi na tadbhAsakaM zakyate khIka-10 Tavyameveti dvivacanAntena vigRhyepsitArthasiddhiH kartavyA / tum , evaM plutatvamapi, prasiddhatattadvarNApekSayA svarasamudAyarUpatvaM Asman pakSajAma kharapadana katamaH kharAvazaSA vyaJjanapadena | vA svara-vyajanasamudAyarUpatvaM vA bailakSaNyabhAsakaM yadasti tadaca katamo vyajanavizeSo grahItavyaH? iti jijJAsAyAM kecid dhunA tu pRthaka pRthageva prathama-dvitIyamatayovalakSaNyabhAsakamabhyuvadanti-khara-vyaJjanavizeSollekhAbhAvenAya svara idaM ca vyaJjanamiti | petama. tatazca ke dharmabhedamAdAya vailakSaNyamupapAdya tRtIyamidaM nirNayaH katuM na zakyata iti / kecittu-pUrvopavarNitadizA khara- | mataM podhyeteti cet, dIrghatvasahitamIpatspRSTaprayatnavattvaM saMvRta-1 padena RkAra eva grahItavyaH, evaM sati vyajanapadenApi tadrItyA | prayatnavattvaM vA vailakSaNyabhAsakaM mntvym| tathA ca tRtIyamate repha eva grahItavya iti vadanti / / bhASyAbhinandhamAnadIrghatvavattve sati saMvRtaprayatnavAn vA ISatsmRathaitasmin pakSe nRsiMhAkAro'yaM varNaH svaratvena vyajanatvena prayatnavAn vA RkAro varNAntarapadenAbhidhIyata iti sthitam / * paayaa|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 103 atha tadapIpaspRSTakaraNam' ityAdinA yanmatatraividhyaM vyaJjanasamudAyarUpaM vastvapItyarthaH / ISatspRSTakaraNamiti- 40 kharUpabhedavarNane'bhidhAsyate, tat trividhamapi 'khara-vyaJjanasamu- ISatspRSTAkhyaM karaNamAsyaprayatno yasya tattathA, prastutavarNaghaTakadAyo vA' ityukte dvitIyasmin mate eva yojayituM zakyate, rephIyamIpaspRSTaprayatnamAdAya samudAyasya tatprayatnavattvaM vyapadiprathama-tRtIyayormatayorvyaJjanalezasyApyabhAvAt , evaM ca tatprakAra- zyate, ata eva amarezakRtavarNapradIpakazikSAyAM sarveSAM svarANAm zrayAntaHpAtisaMvRtaprayatnamISatspRSTaprayatnaM vA''dAya tRtIyamate / "aspRSTAsyaprayatnAzca kharAH sarve bhavanti hi" ityaspRSTatvaM vailakSaNyAbhidhAnaM na zobhata iti cet, satyam-saMghaTatAM nAma | sAmAnyataH pradarya 45 tat prakAracayaM dvitIyasminneva mate teSu tridhvekaikasya prakArasya "kA-lormadhye bhavatyarddhamAtrA reph-lkaaryoH| prathama-tRtIyayormatayorabhAvAt , kevalaM saMvRtavattvamISatspRSTavattvaM tasmAdaspRSTatA na syAt sambhave R-lakArayoH // " vA kalpyamAnaM kiM TekSi? ISatspRSTaprayatnavatvaviziSTadvirephaturI- ityanenA'spRSTatvabhAvaH prdrshitH| dvirephatarIyamiti- - 10 yArddhakharamAtratvAdeviziSTarUpasya khara-vyajanasamudAyA'sAdhAraNasya | rephasya turIyo caturthAzI rephaturIyau, ekasya repharaya kRtacatu yadi tRtIyamate vailakSaNyasampAdakatayA''zrayaNaM kriyeta tadA | rbhAgasya dvau caturthabhAgAvityarthaH, dvau rephaturIyau yasmin tattathA, 50 zakyate vaktum-yada idaM rUpaM dvitIyamatalakSaNyasampAdakaM kathaM rephA yatra tadityarthaH / tvayA''zrIyate tRtIyamatalakSaNyAya ? AzrIyate tu tadrUpaghaTakaH / nanvevaM tarhi arddha repho yasminniti arddharephamiti saralabodho ko'pyaMzo vailakSaNyAya, tathA ca dvimAtratvaviziSTa varatvaniziSTaM nirdezaH kuto na kRta iti ced, ucyate-etavarNaniSpAdane 15 saMghasaprayatnavasvama ISatspRSTaprayatnavatvaM vA tRtIyamatalakSaNya- | pAdena pAdena rephAMzena prayojanam, na tu yugapad arddhana rephe sampAdakaM sthitam / dvitIyamatavailakSaNyasAdhakaviziSTarUpaghaTakaH | geti jJApanArthamitthamuktiH / adhyarddhasvaramAtramiti-adhika-55 kazcidaMzo matAntare RkAravRttitayA yadi nAzrIyeta tadA trividha- | marddhaM yasyAM sA adhyaJa, ekA pUrNA dvitIyA cArddhamAnetyarthaH, viziSTarUpaghaTakaM svaraghaTitatvamapi prathamamate RkAravRttitayA avyA kharamAtrA yasmiMstattathA, bahuvrIhigarbho bahuvrIhiH, nAzrIyetetyAdi mahadasamaasaM syAt / yadvA-adhyArUDhA arddhaneti adhyo "prAtyava0 [3.1.47.] 20 yadi tu repharUpavyajanaghaTitatvapakSe eva rephIyaprayatnamAdA- iti tatpuruSaH, adhyajhai svaramAtrA yasmiMstattathA, tatpuruSagarbho yeSatspRSTaprayatnavattvaM vaktumucitam , ata eva "tulyAsyaprayatnaM0" bahuvrIhiH, tathA ca pAdamAtrA rephIyaturIyabhAgayoH, sArddhA 60 [ pANi0 1. 1. 9.] iti sUtre bhASye vivaraNakAreNa 'upa-svarasyeti pAdonadvimAtrikamityarthaH / ityeke itthaM svarUpabhedameke sthitarephIyaprayatnatyAge mAnAbhAvAt , ityuktaM saGgacchata ityucyeta, | AcAryA yuvata ityarthaH / tadA dvimAtra svaviziSTakharatvaviziSTasaMvRtaprayatnavattvameva tRtIyamate kharUpabhedavarNanaparaM dvitIyamatamAha-saMvRtataramiti-saM25 vailakSaNyasampAdakamabhyupetavyam / vilakSaNe'muSmin saMvRtaprayatna to nAma AsyaprayatnavizeSaH, tadvAn varNo'pi saMvRta ityucyata, vattA kaiyaTena "akaH savarNe dIrghaH" [pANi0 6. 1. 101.] | yathA-prayoge hakhAkAraH, tadapekSayA''dhikyena saMvRtamiti saMvRta-65 iti sUtre bhaassye'nggiikRtaa| taram , kaiyaTakhIkRtakalpasyaitasya prayatnasyopavarNanaM vijJeyam / sa___ AcAryastu vividhaviziSTarUpavarNanAvasare saMvRtataraprayatna kalarephAramiti-sakalau samagrau rephazca RkArazca repharkArI vattAmanyAnumatAnullikhanti, tadanusaraNe saMvRtataraprayatnavattavA- | yasmitattathA, dvandvagarbho bahuvrIhiH / arddhamAtrakharabhaktika 30 nggiikrtvyaa| | miti-arddha mAtrA yasyAH sA arddhamAtrA, kharasya bhaktirbhAgaH itthaM cAsya svararUpatve'pi kharAnavayavakatvAt prathama-dvitIya- svarabhaktiH, arddhamAtrA kharabhaktiryatra tattathA, bahuvrIhigarbho 10 matAbhyAM bhedH| vyaJjanAnavayavakatvamapyasya dvitIyamatA bhela bahuvrIhiH, tathA caitanmate vilakSaNe'smin RvaNe sakalo repho. yitumISTa ityavaseyam / uddhamAtraH, sakala-RkAra ekamAtraH svarasAmAnyabhAgo'rddhamAtra 'khara-vyaJjanasamudAyo vA' iti dvitIyaM matamuktam , tatra iti sambhUya dvimAtrikatvaM nisspdyte| 35 kiyA svarAMzaH kiyAn vyajanAMzo veti jAgradAzaGkA'panodanAya nanu "lata R-la." [ 1. 2. 3.] ityanena vidhIyamAne kiyanticinmatAni svarUpanirdhAraNaparANi pradarzayati-tadapI- RkAre 'kRkAraH' ityAdau kA nAma kharabhaktirvarNyate? kAtyAyana-75 tyAdi-akrAntaparAmarzinA tacchabdena svara-vyajanasamudAyarUpaM / praNItazikSAyAmvastu buddhisthaM vastutvena parAmRzyate, taditi napuMsakena puMstva- "svarabhaktiH paJcadhA syAt tatrAdyA karaNI smRtaa| juSaH samudAyasya parAmarzAbhAvAt , tathA ca tadapItyasya svara- rakAreNa hakAreNa saMyogo yatra dRzyate // [ zlo036]
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 vRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 3.] Arwww.www.wwwwcmm mmmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww karaNI sA tu vijJeyA bahirasIti darzanam / prayatnadvayamevolilekheti tadanyatarasminneva saMmatistasyAnumIyeta 40 lakAreNa hakAreNa samyogo yatra dRzyate // [lo. / yadi, tadA saMvRtatareSatspRSTayoranyatara eva katarazcidiha prayakurviNI sA hi vijJeyA upavalheti pshyti|| no'bhyupeyH| rakArasya zakAreNa saMyogo yatra dRzyate ||shlo0 381 yadvA AsannataraM 'saMvRtataram' ityeva sambaya saMvRtataravattava hariNI sA tu vijJeyA'rzasa ityAdi drshnm| khIkartavyeti kecidAhuH / lakAreNa zAremayogotra shyteko39| nanvidAnI svarUpabhedaparapranthenAsya RvarNasya pAdonadvimAtri-45 to hariNIM vijAnIyAcchatavalzeti drshnm| | katvaM vA dvimAtrikatvaM vA sArddhadvimAtrikatvaM vA pratyAyyate, sa rephasyAtha SakAreNa samyogo yatra dRzyatelo .401 / cAya trividhI'pi kharUpabhedaparapranthaH 'khara-vyajanasamadAyo vA' haMsapAdeti vijJeyA vvarSoM varSIyasIti ca / iti pUrvoktadvitIyamate eva yojayituM zakyata iti pratipAditam , 10 etallakSaNamAkhyAtaM khrbhktrvickssnnaiH|| zlo. 41 | para tadvitIyamataparasya 'khara-vyajanasamudAyo vA' iti anyasya iti hi kharabhaktalakSaNaM dRzyate, tAsu paJcavidhAkhekayA'pi vigrahairarthavivecanAvasare pUrva kasmiMzcidapi vigrahe sAkamAtri-50 vidhayA'tra susaMvAdona ghaTataM iti ced, ucyate-kharabhaktizabdo katvaM, kadAcid dvimAtrikatvaM, sArddhadvimAtrikatvaM, trimAtri katvaM, sArddhatrimAtrikatvaM, sArdhacaturmAtrikatvaM vA pratyAyitam , 'tra na kAtyAyamalakSitArthaparaH, kintu kharasya bhaktiH [ bhAgaH ] kharabhaktiriti vyutpattilabhyasvarAMzarUpArthaparaH prayujyate smeti na bhASyAnusaraNe sarvathA dvimAtrikatvaM vA pratyAyitam , teSu ca 15 lakSitArthena saha virodhaH / / pratyAyiteSu mAtrAmAnabhedena SaTsu pakSeSu dvimAtrikatva-sArddhadvi__atha tathA'pi 'aImAtrakharakam' ityevocyatAm , bhakti mAtrikatvapakSAveva kharUpabhedaparagranthena pratyAyyamAneSu triSu 56 zabdopAdAnaM katamat phalaM nirmimIta iti cet, zrUyatAma-kharaH pakSeSu dvAbhyAM dvimAtrikatva-sArddhadvimAtrikatvapakSAbhyAM saMvadete, khalu naiko'pi tAdRzo yo'rddhamAtrakaH sambhavet , kharabhAgasya tu itare catvAraH pakSAstu ukteSu triSu kenApi pakSeNa na saMvadanta buddhiparikalpanApathA''rUDhasyArddhamAtratvaM sambhAvyata iti heto iti tatpakSacatuSTayasyAniSTatayA taccatuSTayopalambhakavigrahA api 20rbhaktizabdopAdAnamAcAryANAmatitarAM zobhate / / pUrvoktA nAdaraNIyA iti ced, ucyate-yadyeta eva trayo bhedA kecittu-saMvRtaprayatnavattopavarNanAvasare "akaH savarNe." vilakSaNasyA'sya RvarNasya sambhaveyustadA tu yujyetA'nAdarA-60 [pANi0 6. 1. 101.] iti bhAdhye kaiyaTo vilakSaNamamumaI ''grahaH, paraM pazyAmastu tatritayA'tiriktamapi pakSam , yathA-- rephadvayamadhya AdyantayoH kharabhAgAbhyAM veSTita iti hetoddhimAtRtIyamAnaM brUte smeti tadanusaraNe RkAraH sArddhamAtraH khIkartavya nika ISaspRSTaprayatnavAn "tulyAsyaprayatna." [ pANi0 1. 1. iti sAddhadvimAtrikatvaM sampadyata ityAhuH, kintu RkArasya sArddha-19.1 iti sUtre bhASye tatrayodadyotAdau ca labhyate, saMvRtaprayamAtratvAGgIkAre 'sakalarephArama' ityakSarasvArasyaM vihanyate. sakalaRkArapadena prasiddhakharaghaTakaRtvajAtyavacchinnavarNasya nubo |lavAna tRtIyamAtrikaH [ sArddhadvimAtrikaH ] "akaH savarNe." 65 dhayiSitatvAt ,tatra ca kasyApi sArddhamAtratvA'bhAvAditi dhyeym| | [ pANi0 6. 1. 101.] iti sUtre kaiyaTe labhyate, evaM vilaityanye-itthaM kharUpabhedamanye AcAryA AcakSata ityrthH| kSaNadharmavattvena pradazyamAnaH "RzcoH sAcaH" [ zAkaTAyana. kharUpabhedavarNanaparaM tRtIyamatamAha--dvirephathatikamiti- 1.1, 76.] ityatra labhyata ityevaM bahutra pakSabhedenopalabhya30dvayo rephayoH zrutiH zravaNaM yasmitat tathA, rephadvayaghaTitami-/ mAno'ya vividha repharatimi- mAno'yaM vividharUpaH sarvo'pi nA''cAryeNeha darzita iti sambhatyarthaH / adhyaIkharamAtramiti-sArddhakharamAtrakamityarthakatayedaM vatsu vividhapakSeSu ko'pi ko'pi pakSo darzitaH ko'pi ko'pi 70 prAg vyAkhyAtameva / tathA caitanmate dvayo rephayorekA mAtrA na darzita ityevA'nicchatA'pi kalpanIyam , tathA ca taccatuSTayakharasya ca sArddhamAtreti saarddhdvimaatriktvmaayaatm| yadyapi praya- syApi sambhAvitatayA tadupalambhakavigrahapradarzane na kA'pi lavizeSo'tra nopadarzitastathA'pi kenApi prayatnenA'vazya bhvi-haanaaraat| 35 tavyamiti vilakSaNasyAsya vivRtatvaM kenA'pi na kvacidaGgIkRta ataH paramatratyaM pAThabhedavilAsaM vyAkhyAbhedavilAsaM ca miti vayamapi tajjahImaH, kintu matabhedena saMvRtataratvaM saMvRtatva- 1 kiJcid drshyaamH| 75 bhISaspRSTatvaM ca tatra tatra svIkRtamupalabhyata iti teSvanyatamapraya __ "RzvoH sAcaH" ! zAkaTAyana0 1. 1. 76.] sUtre pravattAmUrIkurmahe / cintAmaNivRttau RkArasyAsya svarUpabhedapradarzanAvasare "acsamumatabhedena kharUpabhedaM pratipipAdayiSannidAnImevA''cAryaH | dAyo vyajanasamudAyo varNAntaraM vA ISatspRSTakaraNam" ityuktam ,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / Aranwwwwwwwwwmawww tadrItyehApi pAThakalpane 'khara-vyajanasamudAyo vA' iti dvitIya- 'varNAntaraM vA' ityetadyojanayA dvAveva pakSau bhavataH / tadapi.40 mate khara ityadhika bhAti. tathA ca vilakSaNo'yam RkAro | ityAdigranthastvasmin mate'pi dvitIyapakSe yojanIyaH / dvitIyamate vyajanasamudAyasvarUpa ev| tathAtve'pi kharatvena evaM dvayorvijAtIyayormadhye Adyasya bhedopabhedAvupavarNya lukAre vAyaM sarvaigIyamAnatayA'smAbhirapi avayavakRtavyapadezA'nAdareNa / tadatidizati--evam 'la' ityapIti / atrAya vizeSaH5"audantAH svaraH" [1.1.4.] ityatra bahuvacanena parigRha | yadA vyaJjanaghaTitatvapakSo'sti tadA RkAre rephaghaTitatvamiva kharatvenaiva vypdeshyH| lakAre lakAraghaTitatvamavagantavyam , evaM vilakSaNe RkAre RkAra 45 evaM sati 'varNAntaraM vA' iti tatIyamate varNAntarapadena khara- | ghaTitatvapakSa iva vilakSaNe lukAre lakAra ghaTitatvapakSo'pyUhavyaJjanasamadAyo vA gRhota. pUrvametatpadena gRhIto varNo vA / niiyH| pUrva bhedopabhedavarNanAvasare yatra yatra rephasya RkArasya ca gRdheta / tatra khara-vyaJjanasamudAyasya grahaNe 'khara-vyajanasamudAyo nAma gRhItaM tatra tatra rephasthAne lakAro vijJeyaH. RkArasthAne 10 vA' iti pUrva dvitIyamate yAdRzI vyAkhyA kRtA saMvedAnImapi lakArazca vijnyeyH| iyadavadhi kalikAlasarvajJavacanaM vyAkhyAtam / serenanpharm sarvAzata AdaraNIyA / agre rUpabhedavarNanAvasare 'tadapISatspR. pANinIyAstu-zaunakIyaRmrAtizAkhyatrayodazapaTalasthena 50 STakaraNam' ityatratyatacchabdenedameva varNAntaraM grahItavyam , iyA- "repho'styakAre ca parasya cArTsa, neva bhedo yat pUrva dvitIyamate "tadapISatspR0" iti grantho pUrva hasIyAMstu navetarasmAt / yojitaH, idAnIM tRtIyamate / pUrvamiva varNAntarapadena gRhItasyaiva madhye sa [34] tasyaiva lakArabhAve, varNasyedAnImapi grahaNe tu 'varNAntaraM vA' iti tRtIyamate yA ! dhAto kharaH kalpayatA lakAraH" [ 35.] // vyAkhyA kRtA saiva sarvA'zata AdaraNIyA, paramidAnImitthaM sati | iti sUtradvayAtmakena vacanena RkArasya madhye dvau rephau tayo-OM RkAro'yaM svarasamudAyarUpo vA vyavanasamudAyarUpo vA vila- | rekA mAtrA'bhito'jbhaktaraparA mAtreti vijAtIyo'yaM RkAro kSaNaH svararUpo [pUrvamuktaH ] vA sampadyate, vara-vyAjanasamudAya- | dvimAtrikaH lakArasya ca madhye dvau lakArI tayorekA mAtrA'bhi rUpatA tu nA''yAteti 'tadapIpaspRSTakaraNam' ityAdinA prada- to'jbhakterapareti vijAtIyo'yam lakAro'pi dvimAtrika ityaahuH| 20rzitaM trividhaM baijAtyaM triSu katamasminnapi mate na yojayituM / zaunakIyavacanasya cAyamarthaH- RkAre repho vidyate, etatsAmAzakyata iti trividhavaijAtyadarzakagranthasyonmattapralapitatvamAga nyato varNasamAnAyapaThita RkAraviSayam , vijAtIyaRkAra-60 cched, ato varNAntarapadena zAkaTAyanAnusAripAThakalpanapakSe viSaye vAha-parasya ceti-parasya prasiddhAd RkArAdanyasya khara-vyaJjanasamudAyameva parigRhya vaijAtyadarzakagranthastatra yoja- RkArasya pUrve'rdai repho vidyte| kazca pUrvasmAdvizeSa ityAha--- nIya ityucitaM pratibhAti, etatpAThabhede varNAntarapadena svara- isIyAniti-yAdRzo rephaH pUrvasmin RkAre'sti tasmAd 25 vyaJjanasamudAyasya grahaNe baijAtyapradarzakagranthasya sulabhayojana- hasIyAn alpamAtrika ityarthaH, tathA ca pAdamAtrA rephasya tvAt, 'tadapISat' ityatrasena napuMsakena tadityanena vontara-pAdonA pAdonadvimAtrA vAjbhake: kramazo hakha-dIrghayoranu-65 mityetasya parAmarzo'pi pUrvamiva kaSTakalpanAyuto na bhavatItya- | sndhyaa| pakSAntaramAha-naveti-repho na hasIyAn , tathA ca paramanukUlam / hakhe RkAre'rddhamAtriko repho dIrgha ca mAtrika rephadvayamityanukecittu-R iti svarasamudAyo yA varNAntaraM vA' ityeva | sandheyam / sa ca repha RvarNasya madhye draSTavyo na cAdI navA30 pAra nAyA / inte // 24 // tasyaiva RvarNIyarephasya lakArabhAve lakAratve syaiva vivaraNapadaM kvatyaJcidihAnIya mUlapAThe kenacid yojitam , jAte ityarthaH, lakArAkhyaH kharo bhavati, sa ca kalpayatAveva 10 evaM ca RkAro'yaM kharasamudAyarUpo vA, varNAntarapadagrAhyakhara dhAto nAnyatra, kharasaMjJazca sa vaktavyaH svaranimitta kAryArthamiti ! shessH|| 35 // vyaJjanasamudAyarUpo vetyubhAveva pakSau / 'tadapi' ityAdiIjAtyadarzakagranthastvasmin * pAThabhede'pi svara-vyajanasamudAyagrAhake ___ "tulyAsyaprayatnaM savarNam" [pANi0 1. 1. 9.] iti sUtre 35 'varNAntaraM vA' ityetaddhitIyapakSe eva yojanIya iti vadanti / 'RkAra-lakArayoH savarNavidhiH' iti vArtikasthApanArtham "akaH kecittu-varNAntara vA' ityatra 'vA' ityadhika prakSiptaM matvA ! savarNa dIrghaH" [ pA0 sU0 6. 1. 101.] itisUtrastham , 75 'R' iti kharasamudAyo vA svara-vyaJjanasamudAyo vA varNAntaram' 'RtivA ' 'latila vA' iti vArtikadvayaM khaNDayana bhASyaityeva pAThaM kalpayanti, tanmate RkAro'yaM kharasamudAyarUpaH kAro'pyAha-'tayoracvaM vakSyAmi' iti / tathA cAnayoractvaM prasiddhakharApekSayA 'varNAntaraM vA', khara-vyajanasamudAyarUpaH dvimAtrikatvaM sAmAnyaRkAra-lakArAbhyAM vailakSaNyaM ca siyti| 14 zabdAnu0
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU04.] bhASyakArasyAyamAzayaH-satyAM savarNasaMjJAyAM vArtikadvayavidheya- | bhAve ca klalakAra' iti / asyApi vikalpena vidhAnAt tadayorapi dIrghatayA "akaH savarNe " [pA.6.1. 101.] iti | bhAvapakSe "samAnAnAM "" [ 1. 2. 1.] iti dIrghe kukAra sUtreNaiva vinigamanAbhAvena RkAre pare kArasya kadAcid repha iti, ayam lukAro hi prasiddhadazamakhararUpo na tu vijAtIya 40 | iti / sthAniviSaye matabhedamAha ... lavarNasyetyAdi-hakhasya yavattA''ntaratamyena rephadvayagarbha ISatspRSTa RkAraH, kadAcid | lakArasya dIrghasya lukArasya cetyarthaH / svamate tu varNagrahaNA5 vivRtatvasAmyena ca vivRtaprayatnavAn dIrgha RkAraH, evam , TakAre'pi kadAcid lakArAntaratamo lakAradvayagarbha ISatspRSTa bhAvAdupAttasya havasya lakArasya sthAnitvaM na tu lakArasyA pIti // 3 // lakAraH, kadAcid RkArAntaratamo dIghoM vivRtaprayatnavAn RkArazca syAdeveti "akaH savarNe dIrghaH" [pA0sU06.1.101.] nyA0 sa0-lata ityaadiH| R iti dIrghazced uttareNa 45 itisUtrIyavArtikadvayaM vyarthamiti / etaccaitayoddhimAtratvAbhAve ! siddhatvAdatra vidhAnamanarthakamiti savizeSamAdezamAha -'R' iti 10 nopapadyate / tathA ca "hayavaraT" [zivasU0 5.sUtre zabda svarasamudAyo veti / varNAntaratve matabhedAnAha-tadapIti / dvirephaturIyamiti-rephassa turIyau rephaturIyo, ekasya rephasya catukaustubhe'pi 'ayogavAhAnAmaTsUpadezaH kartavyaH' iti vArtika- | rbhAgIkRtasya dvau caturthabhAgAvityarthaH, dvau rephaturIyAvasminniti / vyAkhyAnAvasare'nayorapi samAvezo'Tsu kRtaH / "tulyAsya." | adhikamartha yasyAH sA, adhyArUDhA'rthena vA adhyardhA, svarasya mAtrA 50 [ pANi0 1. 1. 9.] sUtre'pi zabdakaustubhe sphuTaM samarthita kharamAtrA, adhyardhA svaramAtrA'sminniti adhyardhasvaramAtram , pAdonaM manayoractvaM dvimAtratvamISatspRSTaprayatnavattvaM ceti tato'nusandhe- mAtrAdvayamityarthaH / sakalarepharkAramiti-sakala: paripUrNo repha 15 yam / yattu "akaH savaNe." [pANi0 6.1.101.] iti RkArazcAtra tat tathA / ardha mAtrA yasyAH sA ardhamAtrA, svarasya sUtre kaiyaTenaitayoH saMvRtatvaM sArddhadvimAnatvaM coktam , tat "tu- bhaktibhogaH svarabhaktiH arthamAtrA svarabhaktiryasya tat tathA // 3 // lyAsya." [pANi0 1. 1.9.] sUtrIyamAdhyaviruddhaM svagrantha to vA tau ca / 1 / 2 / 4 // 55 viruddha ceti zabdenduzekharodyotAdiparizIlanazAlibhirava ta0pra0--kArasya sthAne RtA latA ca pareNa sahi. lokanIyamalamadhikeneha prapaJciteneti / tasya yathAsaMkhyam 'R-lU' ityAdezau cA bhavataH, to 20 yathoddezamudAharati-Rteti-RtA yoge lata udAharaNami-cakAra-lakArau RtA lutA ca saha kArasya vA tyrthH| tadevAha-kakAra iti-kRtazabdaikadezasyAnukaraNaM 'kla' | bhavataH / RtA-pitraSa SabhaH, pitRRssbhH| latAiti, tena sahita RkAra iti madhyamapadalopI samAsaH, - | hollakAraH, pakSe hotakAraH, hoTalakAraH / tau ca-pitR-60 kAra' iti sthite'nena vijAtIya 'R' ityAdeze 'kakAra' iti|!ssbhH, hollakAraH, pakSe yathAprAptam / atrApi RvarNasya anena vikalpenA''dezavidhAnAt tadabhAvapakSe vyavasthAmAha- sthAnityamicchantyeke // 4 // pakSe pUrveNetyAdi / vijAtIyAdezAbhAvapakSe "R-lati haskho vA" [1.2.2.] iti pUrvasUtreNa haskhe tadvidhAnasAmarthyAca | za. bhyA0 anusandhAnam-Rto vetyAdi-asmin kAryAntarAbhAve kuRkAra iti / asyApi vikalpena vidhAnAt sUtre 'Rta' iti sthAnipadam , pUrvasUtrAd 'R-labhyAm' iti tadabhAvapakSe "RstayoH" [1. 2. 5.] ityuttarasUtreNobhayola- | nAmata nimittabodhaka padamanuvartate, 'to' iti vidheyabodhakam , tasmAt 65 kAra-RkArayoH sthAne RkArAdeze kRkAra iti, ayam RkAro | parazcakAraH pUrvasUtrIyaM vilakSaNaRkAra-lukArAtmakaM vidheyAntaraM samuccinute / samucitavidheyaghaTitamekaM vAkyam-'RtA latA ca 30 hi caturdazAnAM svarANAM madhye'STamasvararUpo vijJeyo na tu vijA sahitasya RkArasya sthAne yathAsaGkhyam 'Rla' ityAdezau vA tiiyH| pareNa lutA sahitasya lata udAharaNasUcanAM karoti-- | bhavataH' iti, 'RtA lutA ca sahitasya RkArasya sthAne RkAralaseti / udAharaNamAha-kukAra iti-atrApi kRptazabdaika lakArau vA bhavataH' ityaparaM vAkyam / dezasyAnukaraNaM 'kla' iti tasya lakAra iti SaSThItatpuruSasamAsaH, kecittu-pUrvasUtrAd'R-la' iti vidheyabodhaka padamanuvartate, SaSThayoM ghaTakatvam , yadvA tena sahita lakAra iti madhyamapada itthamanuvartanena vidheyalAbhe sati yadvidheyAntaropAdAnaM tat lopisamAsaH, 'ku-lakAra' iti sthite'nena vijAtIya 'la' ityA samuccayArthakacazabdopAdAnaM ca vAkyadvayamAvedayati-'Rta RdezaH, asya vikalpena vidhAnAt tadabhAvapakSe "lati hakho labhyAM vA' ityekam , 'zrata R-labhyAM vA tau ca' ityaparam vA" [1.2.2.] iti ikhatve tadvidhAnasAmarthyAt kAryAntarA- | iti vadanti / 70 75
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aarriwarwww [pA0 2. sU0 4.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / wwwwwwwwwwwwwwwwwmmer Rta ityatra sthAnaSaSThIlabhyamarthamAha-RkArasya sthAna bhavedataH pRthaka pRthageva yogaH krtvyH| tathAtve phalataH SaD 40 iti| yathAsajanyamiti- yathAsaGkhyamanudezaH samAnAma* iti- | vAkyArthAH sampadyantenyAyabalena pareNa RtA sahitasya RkArasya vijAtIya 'R' ityA- RtA saha lataH sthAne 'R' [vijAtIyaH ] bhavati, 1, dezaH, pareNa latA sahitasya RkArasya vijAtIya 'la' ityAdezo latA saha lataH sthAne 'la' [vijA0] bhavati 2, bhavatIti sphuTo'rthoM labhyate, ayaM ca prathamavAkyArthaH / dvitIya- RtA saha RtaH sthAne 'R' [vijA0] bhavati 3, vAkyArtha sUcayati-tau ceti / vAkyArthamAha-RkAra- latA saha RtaH sthAne 'lU' [vijA bhavati 4, lakArAviti-atrApi yathAsaGkhya 0 * nyAyena RtA sahitasya RtA saha RtaH sthAne 'R' [pratiddhaH ] bhavati 5, RkArasya RkArAdezaH, lutA sahitasya RkArasya lakArAdeza latA saha RtaH sthAne 'la' [ prasiddhaH ] bhavati 6, iti sphuTo'rthoM lbhyte| tatra yogavibhAgapakSe tRtIya-dvitIya-paJcamatayA jAyamAnA 10 nanu dvitIyavAkye 'to' iti vidheyabodhakaM padaM vartate, taccha- | vAkyArthA ekayogapakSe krameNa prathama-dvitIya-tRtIyatayA niSpadyante, bdazca prakrAntArthaparAmarzakaH, prakRte prakrAntArthastu sUtrAntarAs- ya ete traya iSTAnAdezAn saGagRhIyuH, kintu vibhAgapakSe jAya-50 paryAlocane 'RtaH' iti sthAnimAtram , vAkyArthaparyavasAnakAri- mAnAH prathama-caturtha-SaSThA vAkyArthA ekayogapakSe na niSpattumarhasUtrAntarapAlocane tu 'R-labhyAm' iti nimittadvayam , 'R- | ntIti bhavanti pUrvoktastisro'vyAptayaH / ekayogapakSe jAyamAna la' iti vidheyadvayam , 'lataH' iti sthAnI ca prakAntArthaH / zcaturtho vAkyArthastvaniSTAdezasyaiva sarjane bhavatyalamiti bhavati 15 "taH."1.2.4.] iti sUtrArthasampAdanaM yAvadbhirathestA- | pUrvoktAtivyAptirapIti saGkalitArthaH / vatsveva yadi ko'pi prakrAntArthaH parAmimRkSitastadA'pi 'RtaH' kizcaitasmin nyAsapakSe sthAnitvenopAttAkAralakArau yathA-85 iti; 'R-la' iti, 'R-labhyAm' iti ca prakAntArtha iti teSu | kramaM sthitAveva "RstayoH" [ 1.2.5.1 ityatrAnuvarteyAtAko vA kasko vA parAmRzyatAmiti ced, ucyate 'to' iti | miti tenApi sUtreNa pareNa RtA saha RtaH sthAne, pareNa latA dvivacanAntena dvAvatra parAmarzanIyau, tatra 'RtaH' ityetatprati | saha lataH sthAne dvimAtra RkAro vidhIyeta, na tu pareNa latA 20 pAdyasthAnI eka evetyanaucityAnna tasya parAmarzaH, 'R-la' iti | saha RtaH sthAne pareNa RtA saha lataH sthAne vA sa AdezaH yogyatve'pi tayorvijAtIyayovokyA- zakyeta katamillaparamAneSTam / 60 starAdeva vidhAnAnna parAmarzaH, tataH pArizeSyAd 'R-lubhyAm yadi "RstayoH"1.2.5.7 ityatratyadoSApanutyai "laityetadbodhyayo kAra-lakArayoH parAmarzAt tayoreva kharapATha- Rto R-la-labhyAM vA tau ca' ityetatkramako nyAso'bhyapeyeta paThitaprasiddhaR-lasvarUpayordvitIyena vAkyena vidhAnaM bhvtiiti|| tadA *yathAsaGkanyAyena pareNa RtA saha lataH sthAne, pareNa 25 nanu "R-latola R-tRbhyAM vA tau ca" ityeka eva yogaH lUtA saha RtaH sthAne veSTasyA''dezasya sampattau tahoSAbhAve'pi kriyatAm , *yathAsaGkhya nyAyena vAkyabhedena ca yogadvayadazAyAM * yathAsaGkhya nyAyasahAyatayA vAkyabhedena ca pareNa RtA sahi-85 labhyArthasyAmunaikenaiva siddheriti ced,na-yathAsakya nyAya- tasya lutaH sthAne R [vijA0] iti vA bhavati 1, pareNa sAhAyyena vAkyabhedena ca pareNa RtA sahitasya RtaH sthaane| latA sahitasya RtaH sthAne lU [ vijA.] iti vA bhavati 2, 'R' iti vA bhavati 1,pareNa latA sahitasya lataH sthAne 'la' pareNa RtA sahitasya lataH sthAne R[prasiddhaH] iti vA 30 iti vA bhavati 2, iti vijAtIyaR-lUvidhAyakamidaM vAkyArtha- | bhavati 3, pareNa latA sahitasya RtaH sthAne lU [prasiddhaH] dvayam, pareNa RtA sahitasya RtaH sthAne 'R' iti vA bhavati iti vA bhavati 4, iti catvAro vAkyArthAH sambhaveyuH, teSu 10 3, pareNa latA sahitasya lataH sthAne 'la' iti vA bhavati 4, / prathama-dvitIya-caturthavAkyArthAH krameNa yogavibhAgapakSIyaprathamaiti prasiddhaR-lavidhAyakaM vAkyArthadvayaM ca labhyeta, tathA sati / caturtha-SaSThavAkyAtherekarUyatAM zrayantIti te iSTAdezAn , saGga pareNa latA sahitasya RtaH sthAne vijAtIyalakAraH, prasiddhazca | hRIyaH, kintu yogavibhAgapakSe jAyamAnA dvitIya-tRtIya-paJcamA 35 vidhIyamAnalakAra AdezatayeSTo'pi nedAnI siddhyedityavyApti- vAkyArthA idAnImekayogapakSe na sampattumarhantIti tisRNAmavyAdvayam, evaM pareNa RtA sahitasya lataH sthAne vijAtIya RkAra | ptInAm , idAnIntanatRtIyavAkyArthenAniSTAdeza eva syAditye-15 AdezatayeSTaH, so'pi na siddhyedityekA'vyAptiriti sambhUya kasyA ativyAptezcApatteH / tisro'vyAptayaH sambhaveyuH, evaM pareNa latA sahitasya lataH / athaivamapi "lata R-laR-labhyAM vA Rtasto ca" ityesthAne prasiddhalakAra AdezatayA'niSTo'pyApadyatetyativyAptirapi | tAdRzaH,"lata R-laR-labhyAm Rto vA tau ca" ityetAdRzo
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 4.] vaikayogaH kariSyate, *yathAsaGkhya nyAya-vAkyabhedAbhyAM yoga- pUrvAze eva sambhansyate iti cet ; satyam-vyAkhyAyA evaM bahu-40 bhedapakSa iva SaD vAkyArthAzca niSpatsyanta iti pUrvoktA'vyApta- | taralakSyasaMskArAnurodhenAntataH zaraNIkaraNIyatAyAM tadapekSayA yo'tivyAptizca sukhaM saMhAraSyante, ekayogAdaraphalaM tvekavAzabdA spaSTapratipattyartha pRthak pRthagyogasyaiva karaNaucityAt / / 'karaNaprayuktalAdhavameveti na yogadvayAnuSThAna vahati sAphalyamiti "lata -la RlabhyAma Rto vA tau ca" iti yogo'pi ced, na-"lata R-lU R-lubhyAM vA Rtasto ca" iti nyAsa neSTasampAdakaH, aMzato'zato vAkyArthakaraNe 'lata R-laR-~pakSe RtA latA ca saha lataH sthAne vijAtIyau 'R-lU' ityetI | bhyAm' ityaMzasya vAkyArthe vikalpArthasyApravezAt ; 'Rto vA 45 vikalpeyAtAm , RtA latA saha RtaH sthAne vijAtIyoM prasiddhau | to ca' ityaMzAta ta vAzabdasambandho na sambhAvyate. uttarAMzAta ca 'R.l' ityeto 'Rtastau ca' ityaMzena vidhIyamAnI na vikra-1 ka. pUrvatra sambandhasyAdRSTatvAditi pUrvoktayuktarityAstAM vistaraH / lpeyAtAmiti mahadaniSTaM bhavet , 'lata R-la alabhyAM vA' iti | udAharaNazravaNArtha pratiyatturavadhAnAyAha-Rteti-pareNa 10 pUrvAzato 'vA'zabdamanuvartya vikalpena vidhAtuM na zakyate, ta, RtA saha RkArasya sthAne jAyamAnasya vijAtIyA''dezasyodA"sau navetau" [ 1.2.38.] ityatra navAzabdena 'yatra navA kA haraNamidamanimamiti tadarthaH / pitaSama iti-pituSabha iti / 50 zabdopAdAnaM tata eva vikalpAdhikAro na tu vAzabdaghaTitAt' vigrahe SaSThIsamAsaH, RSabho vRSabhaH, 'pitR RSabhaH' iti sthite'ityarthasya jJApanAd vAzabdAnuvartanA'sambhavAt / nena vijAtIya 'R' ityAdeze pitRSabha iti / asya vikalpena nanu "sau naveto" [1. 2. 38.] ityatratyena navAzabdena vidhAnAt tadabhAvapakSe "R-lati hrasvo vA" [1. 2. 2.] iti 15 'yatra navAzabdopAdAnaM tata eva vikalpArthAdhikAro, na tu vAzabda hakhatve tadvidhAnasAmathyAca kAryAntarAbhAve pitRRSabha iti| ghaTitAt' ityetAvanmAtrArthasya jJApane, siddhAnte "mahato vA to asyApi vikalpena vidhAnAt tadabhAvapakSe "samAnAnAM tena 55 ca" [1. 2. 4.] ityatra vAzabda_TatAd 'Rto vA' ityasmAdapi vAzabdAnuvartanaM 'tau ca' iti bhAge na syAd, na ca | dIrghaH" [ 1. 2. 1.] iti dIrghatve ca pitRSabha iti, ayaM tadiSTam , ataH 'yatra navAzabdaghaTitasvaM tata evottarasmin kharapAThapaThita RkAro na tu vijAtIya iti| punaH pratipatra20 yoge vA'dhikAro bhaved, na tu vAzabdaghaTitAduttarasmin yoge vadhAnAyA''ha-lateti-pareNa latA sahitasya RkArasya sthAne vA'dhikAro bhaved' iti yogazabdanivezena jJApanaM kartavyam , jAyamAnAdezodAharaNamidamagrimamityarthaH / holAkAra iti'tau ca' iti tu na yogAntaram , api tu ekasyaiva yogasyAMzAnta hotulakAra iti vigrahe SaSTIsamAsaH, hotrA likhita uccArito 60 ramiti tena niyamenAvyAvartanAd bhavatvaMzAntarAdezAntare vA vA lakAra iti tadarthaH, lekhya-lekhakabhAvasambandhe uccAryocArakazabdAnuvartanam , prakRte'pi RtastA ca' itIdAnImaMzAntara bhAvasambandhe vA SaSTIkalpanAt, 'hotR lakAraH' iti sthite'nena 25 mevAstIti pUrvAzAt svasmin vAzabdamanuvartayituM tena ceSTa. sUtreNa vijAtIya 'la' ityAdeze holakAra iti| asya vikavAkyArtha niSpAdayitumIzItaivedamaMzAntaramiti pRthagyogakaraNaM lpena vidhAnAt tadabhAvapakSe "R-lati." [1.2. 2.] iti punarvathaiva syAditi cedna-"lata R-la R-labhyAM vA Rtastau hasvatve tadvidhAnasAmarthyAca kAryAntarAbhAve hohalakAra iti 165 ca"iti nyAse RtA latAca saha lataH sthAne 'R-la' ityaadeshau| asyApi vikalpena vidhAnAt tadabhAvapakSe "RstayoH" [1.2. bhavataH' ityarthasampAdakaH 'lata R-la R-labhyAm' ityetAvanmA sosAvA5.] iti RkArAdeze hotRkAra iti, ayam RkAraH khara80tramekoM'zaH, 'vA Rtasto ca' ityaparoM'zaH' iti rItyA'pi pAThapaThito na tu vijAtIya iti / dvitIyavAkyodAharaNadidarzasambhavantyAH pratIteAkhyayaiva rodhaH kartavyaH tadapekSayA spadha- viSayA pratipatravadhAnAyA''ha-to ceti-'tau ca iti vAkyena pratipattaye pRthagyogakaraNamevocitam / 'lata R-la. R-labhyAm' RtA latA ca saha RtaH sthAne vidhIyamAnaprasiddhaRkAra-70 ityetAvanmAtrAMzastu neSTavAkyArthasampAdako vAzabdasambandha lakArodAharaNamidamagrimamityarthaH / 'pitR-RSabhaH' iti sthite rAhityAt, vA Rtastau ca' ityazAd vAzabdasambandhastu na | pareNa RtA sahitasya RkArasya 'R' ityAdeze pitRSabha iti| 35 sambhAvyate, pUrvAzAduttaratra sambandhasya bahutra bahudhA dRSTatveDa-e jora / evaM 'hotR-lakAraH' iti sthite pareNa latA sahitasya RkArasya 'la' ityAdeze holakAra iti| asya vikalpena vidhAnAt pyuttarAMzAt pUrvatra sambandhasyAdRSTatvAt / tadabhAvapakSe vyavasthAmAha-pakSe yathAprAptamiti, ayamA-75 nanu vyAkhyayA'pi vizeSo'rthaH pratIyata eva *vyAkhyAto | yata eka vyAkhyAtA | zayaH-'pitR-RSabhaH' iti sthite 'hotR-lakAraH' iti sthite ca vizeSArthapratipattiH iti nyAyAditi RtA latA ca lataH sthAne ekasUtrasthazabdakramamAzritya "spardai"[7.4. 119.] ityeta"R-lU' ityAdezau vikalpena vidhAsyete, tadanugrAhakazca vAzabdaH / dvalena pUrvametadeva pravartate, tato vijAtIyAdezaH, tato hakhatvam ,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 5.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / tataH "samAnAnAm" [1.2.1.] ityanena pUrvodAharaNe, "R- pUrvaparAmarzinastacchabdasya SaSTIdvivacane rUpam , ato'nena prAktanaM stayoH"[ 1. 2. 5.] ityanena dvitIyodAharaNe RkAraH / na ca sthAnidvayaM parAmRzyata ityAha-pUrvasthAninoH anantarapUrva"RstayoH" 1. 2. 5.] ityasya paratvena hrasvatyapravRtte prAgeva | sUtre ekAntaritapUrvasUtre ca sthAnitvena nirdiSTayorityarthaH / tayo-40 pravRttau hrasvatvamiha na syAditi vAcyam , hakhatvasya vaikalpikatvena zcaivaMvidhayoH kamorillAkAGkSAyAmAha-lakAra-RkArayo:5 tadabhAvapakSe "RstayoH 1.2.5.7 ityasya sAvakAzatvena | "Rto vA."1.2.4.7 iti sUtre sthAnitvena nirdiSTasya bAdhyabAdhakabhAvAbhAvAt ; anavakAzatva eva hi bAdhyabAdhakamAva- RkArasya, "lata R-la."[1.2.3.] ityatra sthAnitvena sattvAt, nanvidaM nocitamU-sadanavakAzatva eva bAdhyabAdhaka- nirdiSTasya lakArasya cetyrthH| bhAvo bhavatIti, apavAdatvamUlakabAdhasthale hyanavakAzatvaM bAdha- nanu 'tayoH' ityanena dvau sthAninau parAmarTanyau, tau ca dvau45 bIjatayA''driyate, paratvena bAdhasthale tu bAdhakasyApi bAdhya- | 'R-lubhyAm' iletadupAtI RkAra-lakArau vA parAma:vyau; 10 zAstrA'nAligitapradeze sAvakAzatvameyApekSyata iti cedU, na- 'lataH''RtaH' ityetAbhyAmupAttI RkAra-lakArI vA parAmaSTavyau pUrva-parazAstrayorubhayoH prAptideze pUrvazAstrapravRttau satyAM yadi para- | ityatra vinigamanAvirahaH, tatrApi 'R-lubhyAm , ityuyAttayoH zAstraM tatpradeze eva sAvakAzatvaM na labheta tadA pUrva prabAdhya para parAmarzI yadi kriyeta; tadopAttakameNaiva parAmarza taM kramamevAdAya zAstraM pravartate, yadi pUrvazAstrasya pravRttAvapi parazAstrapravRttiH *yathAsaGkhya nyAyapravRttI RtA sahaiva RkArasya latA sahaiva ca 50 sambhAvyeta, tadA na pUrva parazAstreNa bAdhyata iti hi 'anavakA lakArasyA''dezo bhavediti 'hotRlakAraH' ityatreSTo'pyayamAdezo 15 zatve eva bAdhyabAdhakabhAvaH' ityasyAbhiprAyaH, prakRte ca "praha na syAdityavyAptiH, kalakAraH' ityatrAniSTo'yamAdezaH pravalUti hrakho vA" [1. 2. 2.] "RstayoH" [ 1. 2.5.] 2.1.3 teMtetyativyAptizcA''patetAm, 'R-labhyAm' ityetat padaM ityubhayoH prAptideze 'hotRlakAra' ityatra pUrvasya hakhatvazAstrasya nimittopasthApane kRtArthamiti tadupAttI RkAra-lakArau tacchandaH pravRttAvapi tadvikalpapakSe parIbhUtam "RstayoH" [ 1.2.5.] sthAnitvena na parAmaSTuMmISTa iti tu vaktumazakyam , acirapUrvameva 63 iti zAstraM sAvakAzaM bhavatyeveti, nAsti tAdRzaM pAribhASikamanava 'tau ca' iti yogAMzIyatacchabdasya nimittopasthApanena kRtArthI20kAzatvamiti na bhavati bAdhyabAdhakabhAva iti kecidAcakSate / bhavatA 'R-labhyAm' ityanena samarpitau [bodhitau] RkAravastutastu "samAnAnAm" [1. 2. 1.] iti sUtravyAkhyA'. lakArau sthAnitvena parAmRzya vAkyArthasampAdakatvena darzitavasare 'bahuvacanaM vyAptyartham' ityasya sakalakhIyoddezyatAvaccheda- tvAt / yadi 'lataH' 'RtaH' ityetAbhyAmevopasthApito to kAvacchinne hakhatvasya pravRttiriti tAtparya varNitam, tenaivAtra parAmazet , tadA'pISTasiddhirna nirantarAyA, tathAhi-kiM sUtra-60 hakhatvaM nirvAdhaM pravartateti siddhAntArtho na vismartavyaH / pAThakrameNa to parAmRzya tameva kramamAdAya yathAsakya nyAya25 iha sUtre'pi hrasvasyeva dIrghasyApi sthAnitvena grahaNaM bhava- saJcArasAhAyyena vAkyAthai sampAdayed vA ? sannihitopasthititIti keSAzcinmatamAha-atrApi RvarNasyetyAdi // 4 // krameNa to parAmRzya taM kramamAdAya yathAsaGkhya nyAyasaJcAra sAhAyyena vAkyAtha sampAdayed vA ? anayoH prathamakalpAGgInyA0sa0-Rto. ityAdi-hosTakAra iti-hoturlakAra kAre 'lataH' ityasya pUrvatarA zrutiH, 'RtaH' ityasya pUrvA zruti-65 iti SaSThIsamAsaH, hosaMbandhI, hotrA likhita uccArito vA lakAra riti tatkrameNaiva parAmarzato vAkyArthasampAdane'vyAptyativyAptiityarthaH // 4 // virahe'pi, senaiva krameNa parAmarzAd vAkyArthaH sampadyatetyatra RstayoH / 1 / 2 // 5 // pramANAbhAvaH / dvitIyakalpAGgIkAre tu sannihitataratvAt pUrvam 'RtaH' ityasya, pazcAd 'lataH' ityasyopasthitiriti tatkrameNa ta0pra0-tayoH-pUrvasthAninolakAra-RkArayoH sthAne parAmarzato vAkyArthasampAdane RtA saha RtaH latA saha lata-70 yathAsaMkhyamRtA lutA ca pareNa sahitayokAro dvimAtra Adezo bhavati / kRSabhaH / hotRkAraH // 5 // cA''dezo bhavediti pUrvoktA'vyAptyativyAptI punraaptetaam| na ca yathAsaGkhyanyAyasaJcArasthAne zrutikrama evopayujyate, za0 myA0 anusandhAnam-Rstayoriti-'RH' | nopasthitikrama iti zrutikrameNa parAmarza vAkyArthasampAdane ca 35 iti vidheyabodhakaM padam, 'tayoH' iti sthAnibodhakam, 'R-na kA'pi kSatiriti vAcyam , 'lata R-la. R-labhyAM vA labhyAm' iti sthAnitvasahitanimittatAbodhakaM padaM pUrvasUtrAdanu-[1.2.3.] ityAdau yatra kramato bhavatsambandhakAnAM kramata 16 vartate, vAzabdastu nAdhikriyata iti prAguktam / 'tayoH' iti / upAdAnaM tatraiva zrutikramamAdAya nirvivAda yathAsaGkhya*nyAyaH rawaavrryvAnamne 30
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 5.] saJcariSNurdazyate, prakRte tu 'R-lubhyAm' ityatra kramato dve vyaktI / padamavayavatvavyApyA''ditvAdidharmAvacchinnaviSayatAprayojakA- 10 upAtte, tAbhyAM saha sambhavatsambandhayorapi dvayoryadhupAdAnaM dizabdaprabhRtivizeSaNapadasAnidhya nayati, yathA-"aD dhAtosphuTamabhaviSyattadA zrutikramamAdAya nyAyenocitaHsambandho'pya rAdistinyAM cAmAGA" [4.4.29.7 "uditaH svarAnnobhaviSyat , dRzyate tu ekasya sambandhinaH 'RtaH' vacidanyatro'ntaH" [4. 4.98.] ityAdau, prakRte tu nAsti tAdRzaM 5 pAdAnam , aparasya 'lataH' kvacidanyatraiveti kathaMkAraM zrutikram- | vidheyavizeSaNapadamiti nAyamAgamakharUpaH, api tvAdezasvarUpa mAdAya nirvivAda sambandhaH sampAdanIyaH ? evaM ca katamaM krama eveti / paJcamyantapadaprayojyoddezyetAyA abhAvena pratyayatvazaGkA 45 kayA yuktyA samAzrityeSTArthasiddhiH kriyeteti nirNayo naiva jAta tu nodiyAt / krameNodAharati-kRSabha iti-'kla'iti kasyaiti ced, ucyate-tacchabdena yadi 'R-lubhyAm' ityupAttI | cinnAma, tasya RSabho vRSabha iti SaSTIsamAsaH, atra 'kla RkAra-lakArI 'lataH''RtaH' ityAbhyAmapAttau vA tAvapasthiti| RSabhaH' iti sthite pUrvoktavijAtIyAdezahasvatvayorabhAvapakSe'. 10 krameNa parAmRzyeyAtAm , tadokanyAyasAhAyyena RtA saha RtaH nena dvimAtrika RkArAdeze kRSabha iti / hotakAra itisthAne latA saha lataH sthAne'nena dIrgha RkArAdezo vaktavyaH, / hoturlakAra iti SaSThItatpuruSasamAsaH; arthastu prAgabhihitaH, 50 tatra ca RtA saha RtaH sthAne dIrgha RkArAdezaH "samAnAnAM 'hotR-lakAraH' itisthite pUrvoktavijAtIyAdeza-hasvatvAbhAvapakSe'tena."1. 2. 1.? ityanenaiva siddha iti pArizeSyAda latA ! nena dvimAtrika RkArAdeze hotRkAra iti / saha lataH sthAna evAnena dIrgha RkArAdezo vaktavyaH, sa ca | nanu "dUrAdAmacyasya." [7. 4. 99. ] iti sUtre Rvarja15 tasya ityekavacanAntopAdAnena vA, spaSTArtham 'lataH' ityupAdA-kharasya sarvasyaiva lutatvavidhAne TakArasyApi plutatvasiddhau lutatvArtha nena vA sikyedeveti 'tayoH' iti dvivacanAntopAdAnasya vaiyarthya punalakAragrahaNaM jJApayatiRvarNagrahaNe lavarNasyApi grahaNam 55 syAdatastadvivacanAntopAdAnasya phalanivezaH kartavyaH, tanca phalaM | iti, evaM caitanyAyabalena RvarNa-lavarNayoH sAjAtyamAzritya pareNa tadaiva sampatsyate yadi pRthaksUtrasthatve'pi 'lataH' 'RtaH' itya- | RtA sahitasya lakArasya, pareNa latA sahitasya RkArasya ca nayoryathAkrama parAmarzenoktanyAyabalAd vAkyAtha vidhAya sUtrA- | "samAnAnAM tena." [1. 2. 1.] ityanenaiva dIrdhe siddha vyartha20 ntarA'prApta RtA saha lakArasya latA saha RkArasya ca dIrgha ! midam "RstayoH" [1. 2. 5.] sUtramiti ced , ucyateRkArAdezo vidhIyateti dvivacanopAdAnasAmarthyAlathyAnarodhAca | yatra 'klaRSabhaH' ityAdilakSye pareNa RtA sahitalakArastatra 60 tacchabdena la-Rtoreva yathAkramaM parAmarzo vidheyH| 'tayoH' | lakArasyApi sthAnitvAt tatpratyAsanalukArAdezaH syAd ,iSyate ityatra sthAnaSaSThIvidhAnAdAha-sthAna iti| yathAsamaya- tu RkArastadarthamidaM sUtramiti / nanu lakAravad RkArasyApi miti yathAsaGkhya nyAyabalena pareNa RtA sahitasya lakArasya, sthAnitvena tatpratyAsannatAmAdAya RkArAdezameva sampAdayiSyA25 pareNa latA sahitasya RkArasya ca RkAro bhavatItyarthaH / sa ca | maha iti na sUtrasArthakyAmiti ced, na-SaSThItRtIyAnirdiSTayoRkAraH kIdRzaH ? ityAkAlAyAM mAtrAsaGkhyAnirdezena spaSTapari rubhayorapi lakAra-lakArayoH sthAnityamiti tavApyabhimatameva, 65 cayamAha-dvimAtra iti-dve mAtre yasya sa dvimAtraH, dIrgha | tatra RkArameva sthAninamAdAya tatpratyAsatyA RkAra eva syAd, ityarthaH; caturdazAnAM kharANAM madhye'STamasvararUpo na tu vijAtIya lakArarUpasthAninamAdAya tatpratyAsattyA lUkAro na syAdityatra iti phlito'rthH| nanu kimayamAgamarUpaH ? AdezarUpo vA? pramANAbhAvaH, tathA ca paryAyeNa lUkAro'pi mA bhUdityetadarthameva 30 yadyAgamarUpastadA'vayavatvAvacchinnavidheyatAzAlina AgamA- sUtramiti siddhaantH| nAm ] svabhAvo yat svAvayavinaM dUrIkRtya svasthitiM na kurvate, / nanvidAnIm, RkAra-lakArayoH pUrvatvena paratvena vA'vasthAne 10 pratyuta sahAvayavinA suhRdbhAvato'vatiSThante, ata evA''huH- santhApakasUtrANi darzitAni, tatra lakArasya kvacid lakAratvena, *minnavadAgamAH iti,evaM ca RkAra-lakArayorapi zravaNaM prasa- | kvacid lutvavyApakasamAnatvAdidharmeNa vA sthAni-nimitta jyeta / yadyAdezarUpastadA sthAniSaDyantapadaprayojyoddezyatAnirU- | nirdezakapadairupAdAnaM kRtam , latvenopAdAnam-"R-lati0" [1. 35 pitavidheyatAzAlinAM [AdezAnAM] khabhAvo yat khasthAninaM / 2.2.1 "lata Rlu."[1.2.3.] ityAdau, latvavyApaka dUrIkRtyaiva khasthitiM kurvate, ata evA''huH-*zatruvadAdezAH | dharmeNopAdAnaM ca "samAnAnAm" [1. 2. 1.] ityAdI, tatrA-75 iti, evaM ca RkAra-lakArau nihatya [ nivartya ] vidheyo'yaM bhUye- | vanuvarNAdau kAryavidhAnAya lutvavyApakadharmeNopAdAnaM sAphalyatetyanayoH katarakhabhAvakaH kiMkharUpo'yamiti jijJAsAyAmAha-mazcatu, 'la'zabdastu sAdhoH kasyApi zabdasyA''ditayA na Adeza iti-ayamAzayaH-yatrAgamaM cikIrSatyAcAryastatra vidheya-zrUyate. yadartha timittanirdezakapadena latvenopAdAna sAphalyamazcet,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 6.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / | tavodakam / tavoDhA / gaGgodakam / soDhA / vRkSa indram, evamantatayA'pi na kasyApi sAdhoH zabdasya zrUyate yadartha avarNasyevarNAdinaidodarala / 1 / 2 / 6 // sthAnikoTAvapi latvenopAdAnaM sAphalyamaJcet, tathA ca lukArAnte lRkArAdau vA zabde svaprayojanamarpayatAm 'lRti' 'lataH paraiH sahitasya yathAsaMkhyamet ot ar ala ityete ta0 pra0 - bhavarNasya sthAne ivarNovarNa-varNa-varNaiH 40 ityAdizabdAnAM sUtre grahaNaM vyarthamiti ced, na yadRcchAzabdArtha- | AdezA bhavanti / devendraH / tavehA / mAleyam / sekSate / 5 manukaraNazabdArthaM ca teSAmAvazyakatvAt / svecchayaikasyAM vyaktau saGketyamAnaH zabdo yadRcchAzabdaH, yathA - lutaka ityAdiH, jAtiguNa-kriyApravRttinimittakAnAM ghaTa-zukla-pAcakAdizabdAnAmiva zabdapravRttinimittakasya saMjJAzabdA'paraparyAyakasyAsya yadRcchAzabdasyApyabhyupagantavyatvAt / evaM kRtAdizabdasthasya kRzabda10 syAnukaraNe kRte vA, 'gamlu' 'zakla' ityAdizabdAnAmanukaraNe kRte vA syAdvAdAzrayaNenAnukAryAnukaraNayorbhedavivakSayA tasyAnukAryarUpArthabodhakatvenArthavattvAnAmatve zabdasya lakArAntatvamapi sUpapAdamiti tadarthamapi teSAmAvazyakatvAt / devatAvAcakasya 'la' zabdasya sattvAcca / indramityAdau ca Gau jasa ikAre caikapadAzrayatvenAntaraGgametvameva bhavati, na tu parapadAzritaM bahiraGgamikArasya 45 dIrghatvam / paramarSiH / tavarkAriH / maharSiH / sarkAreNa / tavalkAraH / salkAreNa / trimAtrAderapi sthAninaH sthAne dvimAtrAvevaidotau bhavataH, sUtre tayoreva vivakSitatvAt / avarNasyeti kim ? dadhIdam / madhUdakam / pitRSabhaH / klakAraH / ivarNAdineti kim ? daNDAgram // 6 // 50 15 nanu dIrgha kAra eva nAstIti lakArasya sthAnitve'pi dIrghavidhAne RkArarUpasthAnyantarapratyAsanno dIrgha RkAraH "samAnAnAm 0" [1.2.1.] ityanenaiva bhaviSyati, ubhayoH sthAnanormadhye ekasya sthAnina lRkArarUpasyAparasya RkArasya sUtrodAharaNasampattaye'vazyaM sthApyamAnatvAditi sUtraM punarapi vyartha - 20 meveti ced, na-dIrghasya lukArasyAbhAve pramANAbhAvAt / ata evAvarNavarNAdInAmivASTAdazavidhatvasAdRzyamUlakaM samAnatvamasya vyapadizyate, itarathA SaDvithahakhabheda SaDidhalutabhedAbhyAmasya dvAdazavidhatvameva syAdityuktasAdRzyaghaTanAyA virahe samAnatvavyapadezo yogasaMvalitarUDhimUlako na syAt, abhipraiti bhagavAnA25 cAryastu saMjJArUpa samAnapade yogasaMvalitAmeva rUDhim / kizca sAjAtyasampAdakatvena darzito nyAyastaralaH, ata eva "R-lRti" [ 1.2. 2.] ityatro bhayorapyupAdAnam, evaM ca tanyAyAnAzrayaNe'tyAvazyakamidaM sUtram // 5 // | nyA0 sa0-- Rstayoriti / atha RkAra-lakArayoH sajA30 tIyatvasya pUrvaM pratipAditatvAt "samAnAnAM tena0 " [1.2.1.] ityanenaiva dvimAtra RkAraH setsyati, kimanena ? na ca vAcyaM klaRSabha ityatra lakArasya sthAnitvAd dIrghatve, pratyAsannatvAd lakAraH syAdityAdi yato dvayoH sthAnitvamuktaM tatra RkArameva sthAninamAzritya dIrghe kriyamANe pratyAsattyA RkAra eva bhaviSyati, 35 satyam - syAdevaM yadi sakArasyaiva sthAnitve kiciniyAmakaM syAt, yAvatA dvayoH SaSThI - tRtIyAnirdiSTayo: sthAnitvamiti pUrva paraM vA lakArarUpaM sthAninamAzritya dIrghe kriyamANe dakAro'pi syAt, RkAra eSa ceSyate ityetadarthamasyArambha iti // 5 // 111 za0 nyA0 anusandhAnam - avarNasyevarNAdItyAdi- 'avarNasya' iti sthAnibodhakaM padam 'edodaral' ityAdezabodhakaM padam / avarNasyeti - azvAsau varNazcetyavarNastasya tathA / nanu karmadhArayasamAsaH pUrvottarapadArthayorabhedenAnvaye sambhavati bhavati, yathA - nIlotpalamityAdau, atha ca vizeSyabhUto'rtho 55 bahutra prasannapi setunA jalapravAha iva vizeSaNena saGkocyate, phalato vizeSaNasIni vizeSyArtha AtmAnaM samarpya vizrAmyati; iha nIlotpale samAse utpalo'rtha utpalatvena raktazuklAdyutpaleSu prasarannapi nIlatvena saGkocyamAnaH zyAmaletarasmin kamale na vizrAmyatyapi tu zyAmamAtrakamale, evamihApi 'avarNa' iti 60 karmadhArayasamAse varNo'rtho varNatvene kArakakArAdiSu prasannapya - tvena saGkocyamAno'tvAvacchinnetarasmin na vizrAmyedapi tvatvAvacchinnamAtra iti / 'avarNa' padena phalato yadyatvAvacchina eva vivakSitastadA 'avarNasya' iti sthAne 'asya' ityevamupAdAne'pi 'daNDacakAdikAraNako ghaTa:' 'jalAharaNasAdhano ghaTaH' ityAdI 66 aarta ghaTatvAvacchinnasya sakalaghaTasyevAtvAvacchinnasya sakalasya [aSTAdazabhedabhinnasya ] grahaNe siddhe varNagrahaNamapArthakamiti cet, satyam - vyarthaM sad varNagrahaNaM *varNagrahaNe svasaMjJakasyApi grahaNam * iti niyamayati, tena varNagrahaNAtiriktasthale "edotaH padAnte'sya luk" [ 1.2. 27. ] " luga syAdetyapade" [ 2.70 1. 113.] "At" [ 2.4 18 ] ityAdau kevalasya akArasyaiva grahaNaM bhavati, na tvAkArasya, satyAkAragrahaNe teSu prathamena 'te'tra' ityatreva 'te Agacchanti' ityatrApi AlopaH syAt, dvitIyena 'saH' 'pacanti' ityAdAviva "pAM pAne" ityatosatanyAM tRtIyapuruSaikavacane ami 'apAm' ityAdAvapi Alopa: 76 syAt, syAca tRtIyena 'khavA' ityatreva kIlAlapAzabdAdau
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwww 112 bRhadbhutti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMghalite pA0 2. sU0 6.] marwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwe 'Apa' pratyayaH, tathAtve ca zasU-TAdau "lugAto'nApaH"2. kadAcida vyaktipakSasyApyAzrayaNaM varNasamAnAye bhavati. anyathA 40 1. 107.] ityanenA''kAralopAbhAve 'kIlAlapaH' ityAdiH / [ekAntato jAtipakSasyaivAzrayaNe ] hakhAkArAdipAThenaiva tadA. siddhiM na vindet / zritasAmAnyavattayA dIrghANAmapi grahaNe siddhe dIrghAkArAdInAM atha mA bhUd varNagrahaNetarasmin khasaMjJakasya grahaNam, iha | tatra grahaNa vRthA syAt , abhihito'yamoM bahanyAse "au5 hi "edotaH0" [1 2.27.] "lugasyA." [2.1.113.] dantAH kharAH" [1. 1.4.] iti sUtrArtha vizadayamAne / "At" [2. 4.18.] ityAdau 'a'padena gRhyamANo'kAro'pi | atha 'vidhyAdisUtreSu varNagrahaNasthale jAtigrahaNaM bhavati, neta-45 varNa eveti varNatvavyApyadharmAvacchinna viSayatAprayojakapadopAdA. stra' ityAkAratA jJApyArthasyAdhunAvadhi labdheti bhavatu varNasamAnatvarUpavarNagrahaNatvasya sattvAt svasaMjJakagrahaNarodho na yujyata iti | mAye kAmacAro jAtipakSa-vyaktipakSayorAzrayaNe, vidhyAdisUtreSu na vAcyam , varNagrahaNapadasya prakRte varNatva [vakArottarA'kAro- tu varNagrahaNazUnyatAyAM vyaktipakSa eva grahISyata iti parakIyeSu 10tararephottaraNakArottarA'kAratva ]rUpAnupUrvyavacchinnaviSayatAprayo- [pANinIyeSu] hrasvAdyakArAdeH parastAt takAro bhinnakAlaka jakapadopAdAnarUpArthe tAtparyAvadhAraNAt / etAdRzaM varNagrahaNam dIrghAdInAM grahaNAbhAvahetava iva kasmai hetave khasUtreSu "ato'ti 50 "avarNasyevarNa0" [ 1. 2. 6. ] "ivarNAderakhe." [ 1. 2. | roruH" [1.3.20.] "ata AH syAdau0" [ 1.4.1.] 21.] "avarNasyAmaH" [1.4.15.] "avarNAdazno'nto." "vA'tyasandhiH " [1.2.31.] ityAdiSu gaDubhUtaM taparakaraNamu 2.1.115.1 "avarNavarNasya" [7.4.68.] ityAdA- pAsyate. na punaH "edotaH padAnte'sya luk" [1.2.27.] 16 vasti na punarvarNapadazUnye "edota."[1.2.68.]"lugasyA0" | "lugasyA." [2.1.113.] ityAdI 'asya' ityAdivat tapara[2.1.113.1"At" [2.4, 18.] ityaadau| tvazUnyameva kiyata iti cet . ucyate-ekasminnakAre samuccArya-55 nanu varNagrahaNena jJApyArthasya 'varNagrahaNe khasaMjJakasyApi graha-mANe tenASTAdazabhedabhinnAnAmavarNAnAM jAtipakSAzrayaNena vA Nama ityetAdRzAtmakasya varNagrahaNe jAtigrahaNamanyatra vyakti- "aNadita savarNasya cApratyayaH" [pANi.][1.1.69.] grahaNamityetAdRzAthai phalataH paryavasammatayA 'aA iI uU.' iti sUtreNa vA grahaNaM mA prasAhIdataH / pANinIyeSu "tapara20 iti varNasamAnAye varNagrahaNaM nAstIti "audantAH svarAH" [1. statkAlasya"[pANi0 1.1.70.] iti sUtreNa bhinnakAlakavyA1.4.] ityetatsUtrIyahacyAse bhagavatA''cAryaNa 'daNDAnam | vRttaye taparakaraNaM tairupAsyate. vayaM tu tatra tatra kharAt paraM varNa-60 ityatra daNDAntAkArAdudAttAdanudAttatvena bhinnaguNasyAprazabdA- grahaNaM vidhAya "aNudita" [pANi0 1.1.69.] ityasya ''dyAkArasya kharAdisaMjJA'bhAvaprayuktasamAnasaMjJA'bhAvaprayojya- | kRtyaM jJApyArtha dvArIkRtya sAdhayAma iti tajjJApyArthaparyAlocadIrghAbhAvamAzaya 'jAtyAzrayaNAdadoSaH' iti kRtaM jAtipakSA- | nenaiva "ato'ti roruH" [1.3.20.] ityAdI nASTAdazabhedazrayaNaM na zobhata iti ced, maivam-vidhyAdisUtra evaikAntato | bhinAnAM teSAM grahaNamato'pArthakaM taparakaraNamiti yadyapi satyam , jAterekAntato vyaktervA grahaNasya tena jJApitArthena bodhanAt, na tathA'pyaccAraNArthakatayA'smAkaM tatra tatra taparakaraNasya sArthaka-65 tu vrnnsmaanaaye| varNasamAnAye tadabodhanAdeva prayojanAnurUpaM tvAt / kadAcid vyaktipakSasya kadAcica jAtipakSasya tatrAzrayaNaM dRzyate, na cocAraNArthakatve khamate taparakaraNasya "ato'ti."[1. jAtipakSAzrayaNenaiva daNDAgrAdau paripatan doSaH pUrvokto vAryata | 3.20.] ityAdiSu katiSucit taparatvakaraNam , "edotaH0" 30 ityuktameva / etatpakSAzrayaNenaiva 'ArtaH' ityAdau takArasya dvitva |1.2.27.] ityAdiSu katiSucit 'asya' ityAcaze tadakAryAnantaraM "dhuTo dhuTi khe vA" [1.3.48.] ityanenaikasya karaNamiti kAmacArAbhisandhirna nipuNaM jJAyata iti vAcyam , 70 [takArasya ] lug bhavati, itarathA [vyaktipakSAzrayaNe] ekasyA uccAraNArthakatvamityasya 'khasamabhivyAhRtavarNasya sukhenoccAraNe eva takAravyaktavarNasamAnAye'nukaraNaM takAraH syAditi dvayosta sAhAyyasampAdakatvam' iti pareSAM mata iva nAsmAkaM mate tAtpakArayodhudasaMjJA na syAt, tathAtve ca 'AtaH' ityAdau kathaMkAraM ryArthaH, api tUcAryyate svarUpeNa khIkriyate'neneti vyutpattyochAlak pravarteteti vibhAvyatAm / na ca sUtramevaivaM sati vyarthamiti raMgazabdasya svarUpaparigrahaNArthakatvena "uccAraNArthatvAt' ityasya takArasyaikasyaiva dhuTatve'pi dvitIyasmin takAre sAdRzyAd mukhe kharUpaparigrahaNArthatvAditi tAtparyArthanirNayena yatrAntareNApi tapara-75 candravyavahAra iva dhutvavyavahAro bhaviSyati, tena cArtAdau | tvamavikalaM kharUpaM zakyate parigrahItuM tatra "edotaH padAnte'sya lugapi sampatsyata iti vAcyam , sUtrasya 'ziNDi' ityAdI luk" [1.2.27.] ityAdau 'asya' ityaze na taparatvaM kriyate cAritArthyAt, evaM ca vinA jAtipakSAzrayaNaM na prakRte nirvaahH| vaiphalyAt, yatra tu taparatvamantareNa bubodhayiSitasvarUpaM na pari
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 6.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 1 ? prahItuM zakyate tatra "ata A0 [ 1.4.1.] "vA'tyasandhiH" vRhadvRttau " ata iti kim ? abhiratra, devA atra, suzrotara [ 1.2.31.] ityAdau taparatvAbhAve 'ata AH' ityasya sthAne atra nvasi / atIti kim ? ka iha, sarvajJa Aste, paya a3-40 'asyAH' iti nyAsa 'idam' zabdasya strIliGge paJcamyAdivibhaktau / zvadatta ? / " iti roH pUrvAvadhyAkAGkSAvighaTanAyai nimittAkAGkSArUpametad vA ? 'a' zabdasya SaSThyekavacanAntasyA''kAreNa saha / vighaTanAyai ca kimapyaniSTA'sampAdakaM tattatpadaM niveSTavyamiti ro 5 dIrghe rUpametad vA ? iti saMzayam, 'vA'tyasandhiH' ityasya pUrvAvadhyAkAGkSAnivartakam 'ataH ' iti nimittAkAGkSAnivartakam sthAne taparakaraNaM vinA 'vAyasandhiH' iti nyAsazca 'vA + e + 'ati' iti padaM sUtre nivezya tattatpadA'niveze daNDatayA 'abhiasandhiH' ityeteSAM sandhau rUpamidaM vA ? 'vA + ai + asandhiH ratra, ka iha' ityAdAvutvApAdAnamiva 'devA atra, suzrota3 atra 40 ityeteSAM sandhaiau vA ? 'vA+ay +asandhiH' ityeteSAM vA sandhau nvasi, sarvajJa Aste, paya a3zvadatta ?' ityAdidIrgha zrutAdAvapi rUpamidamiti tatra tatra vividhasaMzayaM sRjet sa mA bhUt saMzaya tadApAdanam ; tatraiva bRhanyAse 'takArasya svarUpagrahaNArthatvAdakAra10 iti svarUpaparigrahArthaM taparakaraNasya yuktatvAt / uccAraNArthatva- svarUpAbhAvAdanena pazcAdutvaM na' ityabhidhAnaM ca pareSAM taparatvasyeva mityasya svarUpaparigrahaNArthatvArthaH "audantAH 0 " [1.14 ] khamate'pi taparatvasya saprayojanatvaM nivedayatIti ced, naiti sUtre bRhannyAse spaSTIkRto bhagavatA''cAryeNa / 'svarUpagrahaNArthatvAt' iti tu pUrvadarzitarItyA 'uccAraNArthatvAt ' 50 ityasyaiva 'saMzayasamucchedapUrvakaM spaSTaM svarUpagrahaNArthatvAt' iti tAtparyaparyavasitamarthaM brUta iti taduktirna kimapyasmatpratikUla ghaTa yate, pariziSyate dIrgha lutAdau daNDatayA''pAdanamutvasya, tadapi nAsaGgatam, tathAhi - bRhadvRttyAdau yatra kacidapi taparatvasya phalatayA dIrgha latAdinirdizyamAnaM dRzyate, tat sarvaM kharAt paraM 65 varNapadAnupAdAnasyaiva phalamAcAryeNa nirdiSTamiti kalpanayA sakalAyA api tAdRzazaGkAyA abhAvAt / | nanu saMzayacchedahetave kRtaM taparatvaM yuktamiti vayamapi manyAmahe, paraM yatra "ato'ti roruH" [1.3.20.] ityAdau 'ato15 iti' ityasya sthAne paJcamyantasya saptamyantasya ca 'a'zabdasya sthApane sampadyamAnaH 'Ade' ityAkArakanyAsaH kamapi saMzaya na sRjediSTArtha ca saGgRhIyAditi tatra vyartha taparakaraNamiti ced, ucyate- 'Ade' ityucyamAne 'At' ityaMze 'a' zabdasya paJcamyekavacane rUpamidaM vA ? svarUpaparigrahArthatakAraparatvena 'A'20 bodhakaM rUpamidaM vA ? ityAdisaMzayaH ; 'e' ityaMze saptamyantaM vA ? esvarUpabodhakaM vA ? ityAdisaMzayazca zaknotyutthAtumiti 'ato'ti' ityeva nyAsa ATataH / 113 www.www atha sarvathA dRDhIkRte varNapadazUnyatAyAM khareSu vyaktipakSasyaivA''zrayaNe 'sakhizabdasyekArAntasya tatsambandhinyasambandhini vA zivarjite zeSe truTi pare aikAro'ntAdezo bhavati' ityarthake 60 "sakhyurito'zAvait" [1. 4.83. ] iti sUtre bRhadvRttau nanvevam "At" [2. 4, 18. ] ityatrApyetatsaMzaya bhayAddIrghAntasya sakhIzabdasya dvivacane 'sakhyau' iti 'itaH' ityasya 'ataH' ityeva nyasyatAmiti veS, na tatra "striyAM nRto." [2. phalaM yad darzitam, bRhanyAse yathAyathaM vivRtaM ca tanna yujyate 28 4. 1.] ityataH 'striyAm' ityasya sambandhena strItvayogyanAmna varNagrahaNAbhAvAdeva jAtyabhiprAyakadUSaNasya dIrghe'prasakeriti cet, upasthitau "tAbhyAM vAp Dit" [2. 4. 15.] ityatazca 'Ap satyam - jAtipakSAbhiprAyeNa nAtra dUSaNadAnam, kiM tarhi 2 86 ityasya sambandhena tadApupratyayaH paJcamyantAdeva bhaviSyatIti nAmna "nArI sakhI 0" [2. 4. 76 ] iti nipAtanAt siddhasya iti paJcamyantaM vizeSyaM prati vizeSaNatvenAvadhAritasya 'At' dIrghekArAntasakhI zabdasya *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam ityasyApi paJcamyantatA'numAnamitarakoTerabhyutthAnaM rotsyata iti ityanena nyAyena, sakhAyamicchatItyarthe kyanAdinA siddhasya sakhI30 yuktaM tatra 'ataH' ityapekSayA mAtrAlA ghavakRtaH 'At' iti zabdasya ekadezavikRtamananyavat iti nyAyena grahaNe sati tatrainyAsasyAdara iti, 'ato'ti.' ityatra tu 'Ave' iti nyAse kArAntAdezarUpadUSaNasya sambhavAd 'itaH' ityasya grahaNam / saMzaya eva puraH padaM nighatta iti hetormAtrAlAghavakRta Adara upekSitaH, saMzayena zAbdabodhasaGkIrNatAyAM jAgratyAM ko nAma lAghavamukhaM pazyet ? saMzayA'samparkeNa sampatsyamAne zAbdabodhe 35 lAghavamapi yadi bhavati tadA tadapi satkurmahe / sarvatraiva taparasthala evamUlyam / / 70 / nanu " nArI sakhI 0" [ 2. 4. 76 ] iti nipAtanAt siddhasya sakhIzabdasya SaSThyekavacane 'sakhyAH' ityetAdRzasya rUpasya sampadyamAnatayA sUtre 'sakhyuH' ityupAdAnena grahaNameva na prApnoti, evaM lakSaNa pratipadokta* myAyena kyanA niSpannasyApi sakhIzabdasya grahaNaM na prApnotIti 'itaH' ityasyAnupAdAne'pi na kA'pi kSatiriti ced ucyate tathA sati 'itaH' iti vyarthaM sat *nAmaprahaNe* *ekadeza * * iti nyAyau jJApayati, tathA ca sa 75 nanu varNagrahaNAtiriktasthale svaraviSaye vyaktipakSa eva yadi nirNaya mitastadA "ato'ti roruH " [ 1.3.20] iti sUtre 15 zabdAnu0
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU06.] anmerammmmmmmmmmammicromaamananews noktayodIrghakArAntasakhIzabdayorapi grahaNe satyetvApattiH syAdataH iti ? varNagrahaNasUcitAnurUpaM svarasthale'pi, "edotaH padAnte'sya 40 'itaH' iti sUtre upAdIyamAnaM caritArtha bhavati / / luk" [ 1. 2. 27.] "At" [2. 4. 18.] ityAdau hi / ____ atha jJApitena 'varNagrahaNe.' ityamunA'rthena muSTimitaM phala- | vyaktipakSa evAhata iti tatrApi sakalavyaktisaGgrahAya rUpasAdRzya- . mAvirbhAvyate-'khasaMjJakasya grahaNArtha pANineriva pRthak sUtraM nibandhano'bhedavyavahAro bhavatItyapi tu vaktavyamiti cet, 5 vidhAtavyam' iti, dUSaNAni tUparyupari nRtyanti, teSu katicana | satyam-varNagrahaNena jJApitasya varNagrahaNe kharasthale jAtipakSaH, darzitAni, yaducchittaye prayAsena samAdhAnamupanItama, upariSTAJca | varNapadazUnye tu kharasthale vyaktipakSa ityarthaparyavasAyitayoktasya haryate, tathAhi-varNA'grahaNe khasaMjJakasya grahaNA'bhAve [jAti- | varNagrahaNe vasaMjJakasya grahaNamityarthasya varNagrahaNe jAtipakSa eva, pakSAmAzrayaNe] "ca-jaH ka-gam" [2. 1. 86.] ityAdau / varNapadazUnye kharasthale tu vyaJjanasthala iva kadAcijAtipakSa varNaprahaNaM nAstIti tantra vyaktipakSasyaiva zaraNatAyAmekasyAH kata- kadAcid vyaktipakSa iti tAtparyam , paraM vyaJjanasthale jAti10masyAzvid vyakteH [cakArAtmikAyA jakArAtmikAyAzca ] 'ca- pakSAzrayaNasamaye tattatsthAnajanyatvaviziSTavyaJjanatvA'bhivyaGgyAyA jaH' ityanena grahaNe kvacideva 'vAca pramRtizabde 'tyaja' pramRti- jAteriva tattatsthAnajanyatvaviziSTasvaratvAbhivyanyAyAstattajAte-50 zabde vaikAM cakAravyaktimekAM jakAravyaktiM ca katvena gatvenastatra grahaNaM na bhavati, api tu tattatsthAnajanyatvaviziSTahasvatvacopramadye kRtArthIbhavat "ca-jaH ka-gam" [2.1.86.1 dadhitva sutatvAnyatamavattvAbhivyaGyAyA eva tattatvarajAtegrahaNa iti sUtra vyaktyantare na pravarteteti 'payomuca sukhabhAj' zabdAdau miti yatra hrakha-dIrgha-pluteSu yo nirdizyeta tatra nirdiSTAM tAM 16ca-jayoH katva-gatve na syAtAmiti ceda, na-atimahati | hakhatva-dIrghatva-putatvAnyatamAM jAtimAdAya jAtipakSAzrayaNa zabdAnuzAsanasUtrasamUhe jAtipakSA''zizriSayA kevalaM svarAdeva / samaye kArya nirvADhavyam , vyaktipakSAzrayaNasamaye tu vyaJjanasthala 55 .paraM varNazabdaM gRhItvA tadbrahaNena varNazabdazUnyasthale sUcyamAna- iva rUpasAdRzyamAdAyaiva, kintu vyaktipakSe'pi yatra haskha-dIrghamapi vyatipakSasyaivAzrayaNaM grAhakasya [ svarasya ] sAjAtyena svara- pluteSu yo nirdizyeta tatra tadbhava-dIrgha-sutAnyatamavyaktiprayojakasthala evAntataH vizrAmyad vyaJjanasthale dUSaNaM nArayet / dhvanikRtaM sAdRzyameva grahItavyam , na tu tattatsthAnajanyatvaviziSTa- . 20 nanvevaM tarhi kharAt paraM varNagrahaNameva vaiyarthena kharagrahaNe varavyaktiprayojakavanikRtaM sAdRzyam, anyathA [IdRzasAdRzya ka jAtigrahaNaM va vyaktigrahaNamiti sphItaM jJApanamukhena bodhaya- grahaNe] vyaktipakSe'kArekArAdinA'STAdazAnAmapyavarNAdInAM graha-60 tIti varNasamAnAye dIrghA'kArAdipAThena "jAti-vyaktibhyAM NAdaniSTApatteH / varNagrahaNasthale tu kevalajAtipakSa evAzrIyata iti . zAstraM pravartate" isi sUcitasyArthasya ka kiM vA prayojanaM pazyati | tatra tattatsthAnajanyatvaviziSTa svaratvAbhivyajhyAyA eva jAteprehaNabhagavAnAcArya iti ced, ucyate-varNagrahaNena jAti-vyaktyoH | miti na kvacidapi kA'pyanupapattiH / varNagrahaNasAmarthyAdeva 25 katarasyAH kutra grahaNamiti kharArtha kRtAyAmapi vyavasthAyAM vyaJja- | varNapadazUnyatAyAM svarasthale hakhatvAditritayAnyatamavattvenA'bhi. nArtha na kRteti tatsthale phalavAna bhaviSyati so'yaM suucitaarthH| | vyajakaM saGkocyata [ vizeSyate ] iti sUkSmamIkSantAM prekSAvantaH / 65 _ nanvevaM vyajanasthale "dhuTo dhuTi khe vA" [ 1.3. 48.] yadvA varNagrahaNena 'varNagrahaNe jAtipakSa eva, varNazUnye khara- ... "ca-jaH ka-gama 2.1.86.1 ityAdau kadAcijAtiH sthale jAti-vyaktyohaNe kAmacAraH' ityabhiprAyakajJApyArthoM kadAcid vyaktirvA gRhyeta, tatra jAtipakSe sarvavyaktisaGgrahAd ! nAGgIkriyatAm , "audantAH svarAH" [1 30 dUSaNA'nutthAne'pi vyaktipakSe katamasyAmekasyAM vyaktI tena tena | bRhanyAsoktayA "jAti-vyaktibhyAM zAstra pravartate" iti dizA sUtreNa kArya bhavadapi sarvAmeva vyakti na vyApnuyAditi vyaktipakSe varNagrahaNe'pi jAti vyaktyorgrahaNe kAmacAra AsthIyatAm , 10. vipaleyaM durghaTanopasthiteti cet, satyam-loke mahatkhamahatsu / iyA~stu vizeSaH-varNaprahaNe jAtipakSe tattadrNena tattatsthAnajanyatvavA ghaTeSu sthUlAsu kRzAsu vA goSu rUpasAdRzyanibandhano'bheda-viziSTasvaratvAbhivyAyAyA jAtesrahaNama. sA cA'tvAdijAtivyavahAraH-so'yaM ghaTaH, seyaM gauriti yathA bhavati, tathaiva sAdRzya-raSTAdazApyavarNAdInabhispRzatIti sameSAM teSAM tatra grahaNam vyaktinibandhanA'bhedavyavahAreNa sarvAsu vyaktiSu kArya bhaviSyatIti na pakSe'pi tattatsthAnajanyatvaviziSTasvaraprayojakadhvanikRtasyaiva sAhakA'pyanupapattiH / abhihito'yamoM bhASya-kaiyaTodyotAdau / | zyasya grahaNam , tacca sAdRzyamaSTAdazasvapyavarNAdiSvastIti sameSA-78 atha kimiyadevocyate-vyaJjanasthale vyaktipakSe kAmapyeko meva grahaNam / varNagrahaNAtirikte kharasthale tu jAtipakSe tattavyaktimAdAya bhavat kArya sarvA vyaktiM na vyApnuyAditi heto | tsthAmajanyatvaviziSTanirdiSTahasvatvAyanyatamAbhivyayAyA jAte. rUpasAdRzyenAmedavyavahAraH sarvavyaktisaGgrahAya zaraNIkaraNIya | grahaNam , vyaktipakSe tattatsthAnajanmatvaviziSTanirdiSTahakhatvAdyanya
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 6.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| 115 tamaviziSTavyaktiprayojakadhvanikRtasya sAdRzyasya grahaNamiti tena | jJApitArthena gatArthatvAduktarItyA na doSa iti Se tadA tena 40 tena hukha-dIrgha-sutAnyatamenodAttAdibhedena bhinAnAM SaNNAM SaNNA- | jhApitArthena *taparo varNastanmAtra ityapi gatArtha eveti meva grahaNam / vyajanasthale tUbhayorapi pakSayornivAhaprakAra ukta | tanyAyaviyogaM na kathaM sahethAH iti vibhaavy| .. . eva / kharasthale varNapadasya grahaNAgrahaNayoryo vizeSa uktastatra / nanvevaM *kAragrahaNe kevalasya* ityapi nyAyo luptaprayojanaH 5 prayojakaM varNapadagrahaNameveti kvacidapi na kA'pi ksstiH| syAt , tathAhi-yadvarNAt paraH kArapratyayo bhavet sa varNaH keva iyatA nibandhena "varNagrahaNaM *varNagrahaNe vasaMjJakasyApi graha- | lasya [kharUpasya ] grAhakaH syAdityetadarthameva nyAyo'yamAdara-45 Nama ityetam "varNagrahaNe jAtigrahaNaM, taditarasmin svarasthale | NIyaH, taba prayojanamuktena varNagrahaNajJApitArthenaiva gatArthamiti jAti-vyaktyoH kAmacAreNa grahaNam" isetadarthe pariNatamartha | ced, ucyate-'svavRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmAva jJApayatItyekaH pakSaH / jAti-vyaktyorgrahaNe sarvatra kAmacAra cchinne bubodhayiSite vadavyayAca kArapratyayo bhavati' ityartha10 eva, parantu varNagrahaNaM "varNagrahaNe hrakhatyAditritayA'nyatamA- kena "varNAvyayAtU kharUpe kAraH" [ 7. 2. 156.] ityanena 'ghaTitAbhivyAyAyA tattatsthAnajanyatvaviziSTakharatvA'bhi- sUtreNaitanyAyAoM gatArtha iti pRthaG nyAyatvena khIkaraNamatIva 50 vyanyAyAH 1 eva jaate||tipksse. vyaktipakSe hakhatvAdya- hAsyAspadam, itarathA 'tara-tamAdigrahaNe'tizayArthasya grahaNam' vaiziSTyena tattadvayaktiprayojakadhvanikRtasAdRzyasya ca tattatsthAna-mAtragrahaNe pramANArthasya' 'tva-tala- SyagrahaNe bhaav-krmnnoH'| janyatvaviziSTasvaraprayojakadhvanikRtasyaiva sAdRzyasya ] grahaNam , ityAdayaH sUtrArthakoDIkAreNa bahavo nyAyAH prayojanaM vinaya 16 varNagrahaNAtiriktakharasthale tu jAtipakSe hrakhatvAdyanyatamaghaTi- kalpanIyA bhveyuH| tAbhivyajyamAnAyA eva jAteH, vyaktipakSe tadanyatamaghaTita- _sthAnaSaSThIvidhAnAdAha-avarNasya sthAne iti / ivA-55 dharmeNa sAdRzyasya ca grahaNam" ityetadarthe pariNataM svarNagrahaNe | dineti-ivarNa Adiryasya sa ivadistena tthaa| anena ivarNa khasaMjJakasyApi grahaNam * ityetamartha jJApayatIti 'yadvA' kalpokto- | uvarNa RvarNa lavarNazca gRhyata ityAha-ivovaNetyAdi / 'paraH pakSaH" iti dvau pakSau sthemAnamupanItau / / nanvAdizabdasyAvayavavAcitvAdivodyavayavakaH samudAyo 20 nanUbhayapakSe'pi varNagrahaNasthale tattatsvareNa dIrghANAmiva gRhyatAm , paraM sa samudAya lavarNAnta eva kathaM gRhyate ? akSarachutAnAmapi grahaNaM syAditi 'devadatta3 iha nvasi' ityAdau / samAmnAyapaThitAntyakharaukArAnto kA, caramavyajanahakArAnto vA 60 "avargasye." [ 1. 2. 3. ] ityAdinaitvAdiH kathaM na bhavatIti | samudAyaH kathaM na gRhyeteti ced , ucyate-sandhisUtrANi racayatA ced, maivam-jutasyA'grahaNaprayuktastatratvAdyabhAyo nAsti, kiM| | bhagavatA''cAryeNa kharasandhisUtrANi viracayya vyajanasandhitahi ? gutasya grahaNaM tu bhavatyeva kintu "mRto'nitI" [1. 2. | sUtrANi racayAMbabhUvire, tatra ca svarasandhisUtrANAM vyajanasandhI, 2532.7 ityanena niSedhAt sandhikArya na bhavati, yatra punaH vyaJjanasandhisUtrANAM vA kharasandhau pravezarItirnAdRteti prakRte 'anitI' iti paryudasyate tatra platatve'pi bhavatyeva sandhiH , yathA kharasandhiprakaraNAntaHpAtinaH "avarNasya." [1.2.6.] iti 65 sushloketi| sUtrasya ghaTakena 'ivarNAdinA' iti padena vyajatAntaH samudAyo - athoktarItyA varNagrahaNajJApyArthe tAtparyato vizadIkRte *taparo na zakyate grahItumityaukArarUpacaramakharAntasamudAya evaM gRyave, / varNastanmAtrasya grAhakaH* itinyAyaprayojanaM na pariziSyate | tasmin gRhyamANe'pi prakRtasUtrIyamivarNAdyaukArAntAvyavahita 30"ato'ti roruH 1.3.20.] "ata AH" [1.4.1.7 parvatvaviziSTAvarNatvarUpamaddezyatAvacchedakaM prati "aidaut sandhya"vA'tyasandhiH " [1.2.31.] ityAdisUne tatprayojanAspada-kSaraiH 1.2.12.7 itisUtrIyasya sandhyakSarAvyavahitapUrvatva-70 khena tanyAyAdarakArairvarNyamAne varNagrahaNajJApitArthenaivoktarItyA viziSTA'varNasvarUpoddezyatAvacchedakasya vyApyatayA vyApakoddezya'khakukSyanta tatvAditi cet, satyameva na kimapi tasya prayoja-tAvacchedakakasya zAstrasya ca sarvatraiva vyApyabhUtoddezyatAvaccheda1. nam / ata eva zabdAnuzAsanasUtrANAM saptAdhyAyyAM bhagavatA'va- | kakazAstreNa bAdhasyaiveSTatayA "aidaut sandhyakSaraiH" [1. 2. 12.] - 35 sAbitAyAM tattanyAyAna nAmato gRhatA* taparo vaNestanmAtrasya0* | ityanena bAdhe'vaNota parasminnekArAdau sa khare sati nAniSTaM prasajyata iti na gRhItaH, pratyuta tannyAyAdare taparatvAbhAve hakhAkArAdinA- iti phalato'nenevarNAdilavarNAnta eva kArya vidhIyate tadAha-16 'tatkAlA dIrghAdayo'pi phalato gRhyeraniti "edotaH padAnte'sya ivaNetyAdi / evaM sati nimitta kAryayoH samasaGkhyAkatvAda 'luk" [ 1. 2. 27.] ityAdinA teSAmapi lugAdikArthe 'te yathAsaGkhyAnvayo'pi sampadyata ityAha yathAsayeti-*yathA.. Agacchanti' ityAdau doSo dRDhaH syAt / yadyatra varNagrahaNa- saGkhyamanudezaH samAnAm iti nyAyena pareNevaNena sahA'vasya
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhdvRtti-bRhnyaas-ldhunyaassNvlite| pA0 2. sU0 6.] wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwnawwarwariwarwwwNEPAAAAAAAAAmirmwamparandarMamrainrace et, pareNovarNena saha ot , pareNa RvarNena saha ara, pareNa krameNodAharaNamAha-devendra ityAdi-"divUca krIDAdau" lavarNena saha ala, ityevaM krameNA''dezA bhavantIti taatprym| dIvyanti krIDantIti devAH "lihAdibhyaH" [5. 1.50.] nanu 'ivarNAdinA' iti padena yadIvarNAdyavayavaka aukArasvarA- ityac , "idu paramaizvarye" indatIti indraH "bhI-dhi." ntAvayavakaH samudAyo gRhyate tadA nimittakAryayoH samasaGkhyAkatva- | [uNA0 387.] iti raH, devAnAmindra iti devendra iti sssstthii| viraheNa *yathAsaGkhya nyAyasaJcAro na yujyata iti ced, na- samAsaH, atra havA'kAra-hakhekArayorekArAdezaH / taveheti-45 yadvarNaparakasyA'varNasya niyamena sUtrAntarakRtabAdhabalAd et'- "yuSaH sautraH sevAyAm" tataH "yuSmasibhyAM" [uNA0 899.] prabhRtirAdezo naiva bhavati, tAdRzasya ekArapramRtisvaravarNacatuSTa- iti kmadi yadhmada tato Dasi "tava mama DhasA" [2. yasya phalato nimittatvaM naigha zrayitu miSyata itIvarNAdArabhya | iti tavAdeze 'tava' iti, IhanamIhA, "Ihi ceSTAyAm" ityataH lavarNAnta eva nimittatvena grahItuM yuktaH, tathA ca ivargovarNa- | "kTo." [5.3.106.] iti 'a'pratyayaH, tasya khyadhi10RvarNalavarNA iti nimittAnyapi catvAri edAdaya AdezA! kAravihitatvAta "At" [2. 4. 18.] ityanenA''pUpratyaye 50 'api catvAra eveti samasaGkhyAkatvena yukta evoktnyaaysnycaarH| IhA' iti, atra hrasvA'kAra dIrghakArayorekArAdezaH / mAleyasUtrAntareNa bAdhAnimittatvenevarNAdilavarNAnta evaM prakRtasUtre miti-"mAMka mAne" mAnti puSpANyasyAmiti "zA-mA-zyA." gRhyateti phalitArthabuddhyaiva vRttau 'i-u-R-lavargaH' iti vyAkhyA-1 [uNA0 462.1 iti le mAlA, yadvA "mali mali dhAraNe" nam ,phalitAM tAdRzanimittagatAmeva catuSTvasaGkhyAmAdAyaiva *yathA- | mallyate dhAryate iti karmaNi ghani mAlA, "iMNk gatau" tataH 18 saGkhya nyAyasaJcArazca yujyata iti dhyeyam / 'iNo damaka" [ uNA0 938.] iti damaki 'idam' iti, 55 vastutastu "AsannaH" [7. 4. 120.] iti sUtreNa pratyakSanirdeze, tataH striyAM sau "ayamiyaM." [2. 1. 38.] iti sthAmArthapramANAdibhirAsanna eva vidhiH kriyata iti parekArasamabhi- [iyam', atra diirdhaa''kaar-hkhekaaryorekaaraadeshH| sekSata vyAhAre'varNasthAne tAlusthAnajanyatvena 'eta' ityeva, parokAra- | iti-"tanUyI vistAre" ityataH "tani-yaji0" uNA 0895.J samabhivyAhAre'varNasthAne ca oSThasthAnajanyatvenokArA''sannatvAd iti iti 'tad' iti nirdeze, tataH striyAM sau 'sA' iti, "IkSi 20'ot' ityeva bhaviSyati / AsannatA tu caturbhiH prakAraihyate- | darzane" tato vartamAnAyAstapratyaye 'IkSate' iti, atra dIrghA's-60 sthAnenA'rthena pramANena guNena ca, tatra guNazabdena pramANAdibhinna kAra-dIrghakArayorekArAdezaH / navodakamiti-"Nuka stutI" / dharmamAtraM gRhyte| 'sthAnArthapramANAdibhirAsanna eva vidhirbhavati / tataH "ac" [5.1.46.] ityaci 'navam' iti, "undaipa iti "AsanaH" [7. 4. 120.] iti sUtrIyabRhadvRtti-laghu- kledane" unattIti udakam , "dhU-dhU." [uNA. 29.] iti 'RtyoH 'Adi'zabdena guNasyaiva grahaNaM bhavati / evaM ca para kid' akaH, navaM ca tadudakaM ceti navodakamiti karmadhArayaH, atra 26 RkArasamabhivyAhAre'varNasthAne rephAMzaghaTitatvena RkArA''sanna hakhA'kAra-hakhokArayorokArAdezaH / navoDheti-"vahIM prApaNe" 66 svAd ar eva, paralakArasamabhivyAhRtA'varNasthAne ca lakArAMza tata udyate sma [pariNIyate sma ] iti UDhA kalatram , atra ghaTiptatvena lukArA''sannatvAd al eva bhavediti kAryAntara- "tat sApyA'nApyAt 0" [3. 3. 21.] iti karmaNi "ktamAdhaphalitAyAzcatuSTrasaGkhyAyA agrahaNe aukArAntasyaiva ca grahaNe ktavatU." [5. 1. 174.] iti ke "yajAdi." [4. 1.79.] nimittAnAmaSTatvasayAvattvena AdezagatacatuSTasahayayA samatvA iti svRti "ho dhuT."[2.1.82.] iti Dhatve "adhazca." 30bhAve yathAsaGghaya nyAyA'pravRttAvapi na kA'pi kSatiriti yukta 2.1. 79.] iti pratyayasya dhatve "tavargasya." [1.3.60.]70 iti Thatve "Dhastadve" [1.3. 42.] iti pUrvaThakAralope muspazyAmaH / yadvA-Adizabdasya vyavasthAvAcitvAd 'ivarNA... dinA' ityanena luparyantAnAmeva varNAnAM grahaNena *yathAsaGkhya* dIrghatve ca "At" [2. 4. 18.] ityApi 'UDhA' iti, yAyasambArAt sukara eveSTa aadeshH| navA cAsau Udeti navoDhA, "puMvat karmadhAraye" [3. 2. 59.] avarNasya-ivarNAdinA' ityavasthAyAmanenaiva prakRtasUtreNa | iti pUrvasya puMvadbhAvaH, atrhkhaaikaar-diirghokaaryorokaaraadeshH| 35 emArAdeze 'avarNasyevarNAdinA' iti, punastatra 'edodarala' | gaGgodakamiti-"gamlaM gatau" tato gacchati samudramiti gahA 76 ityasya paratayA samabhivyAhAre "aidaut sandhyakSaraiH" [1.2.12.] "gamyami0" [uNA0 92.] iti gaH, yadvA gAm agaM vA , ityaikArAdeze avarNasyevarNAdinaidodaral' iti siddhyati / gacchatIti pRSodarAditvAd gaGgA, gaGgAyA udakaM godakamiti na ca skhasmin khakriyA nopapadyata iti kathamatra khena etva- SaSThIsamAsaH, atra dIrghA''kAra haskhokArayorokArAdezaH / miti vAcyam , pradIpadRSTAntena "lokAt" [ 1.1.3.] iti: soDheti-sA UDheti vAkyam , atra dIrghA''kAradIrghokArayosameNa ca tatsiddhernirAbAdhAt / rokaaraadeshH| 80
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / [pA0 20 sU0 6.] vAkyasaMskArapakSe dvayoH kAryiNordvayornimittayozca yatra sambhavastatra vyavasthAmAha-vRkSa indra miti-vRkSe tarau, indraM zakram, pazyetyAdyadhyAhAryam / evam-ta indramiti - te prastutA janAH, indraM zakram, pazyantItyAdyadhyAhAryam / ityAdau - ityAdivAkye / 5 ayaM bhAvaH - "ovIt chedane" ityato vRzyate chidyata iti vRkSaH "Rji-kRSi0" [ uNA0 567. ] iti kit saH pratyaya:, / 15 ! yadvA "vRkSi varaNe" ityato vRkSate vRNotIti "ac" [ 5.1. tvAvacchinnAtiriktavRttIvarNAdipUrvAvarNatvarUpasya phalata i-u-R49. ] ityaci, vRkSyate triyata iti "RvarNa vyaJjanAd 0" -varNapUrvA'varNe eva vRttitayA samucitaM taM dharmaM prati "samA - [5.1.17.] iti dhani vA vRkSaH, asmAd vRkSazabdAt nAnAM0" [1.2 1.] ityetadIyoddezyatAvacchedakasya samAna10 saptamyekavacane Dipratyaye takArasyettvAda 'vRkSa - i' iti sthitiH pUrvavartisamAnatvarUpasya vyApakatayA tatrevarNAdilavarNAntAnyatamatataH paratvena 'indra+am' ityasya samabhivyAhAre 'vRkSa -i-indra- pUrvAvarNAtiriktavRttitvena saGkoce ivarNAdilavarNAntAnyatamavarNA- 50 am' iti sthite; evaM tacchabdAt prathabhAbahuvacane jasi saMskA- vyavahitapUrvavarNasthale *yena nAprApte yo vidhirArabhyate -* iti reNa tacchabdasya 'ta' iti jAte, jasaH sthAne 'i' ityAdeze ca nyAyAd dIrghasya pravRttiH sutarAM na bhaviSyatIti 'vRkSa -i-indram ' 'ta i' iti sthitiH, tataH paratayA 'indra--am' ityasya samabhi- ityatrA'ntaraGgatayA etvasya bAdhakatvakathanaM na yujyate, vyApyavyAhAre 'ta - i - indra- am' iti sthite ca saptamIsthenekAreNa dharmoddezyatAvacchedakasyA'pavAdatayA'pavAdasvasya ca bAdhane sarvAsaha vRkSaghaTakA'kArasya, jasAdezekAreNa saha tazabdAkArasya pekSayA balavadvIjatvAditi ced, na - 'vRkSa -i-indram' ityAdyava - 55 cAnena sUtratvaM prAptam evaM saptamyA ikArasya asA dezabhUte sthAyAm etvIyoddezyatAvacchedakamivarNAdyavyavahitapUrvA'varNatvakArasya ca indrazabdaghaTakekAreNa saha "samAnAnAM tena dIrghaH" rUpaM vRkSazabdA'kAre vidyamAnamAlocyaitvasya prAptiH, dIrghAyodde - [1.2.1.] iti dIrghatvaM prAptam, tatrA'nyatarasmin kRte zyatAvacchedakaM tu samAnAvyavahitapUrvatvaviziSTasamAnatvarUpaM vRkSA 20- ditarasya prAptiH pazcAd durghaTA, parantvekakAlAvacchedenobhayo- kAre, saptamIkAre ca vidyamAnamAlocya dIrghatvasya ca prAptiH -stayoH prAptau dIrgho vA syAdekhaM vA syAditi jAyate vicAraNA / kriyeta, tatra vRkSA'kAre vidyamAnasya dIrghAyoddezyatAvacchedakasya 60 nanu ko'yamavasaro vicAraNAyAH ? yataH parasparalabdhAvakAzayo- etvIyoddezyatAvacchedakena saha tatrApi sAmAnAdhikaraNyAt tadurekatra samAvezarUpe spardhe "spardhe" [ 7. 4. 119. ] iti para- / ddezyatAvacchedakakasya dIrghasya bAdha ucitaH, saptamIkAre tu etvItvAdanenaitvaM bhaviSyati, tadeva 'ceSTamiti ced, na yadyadvyakti / yoddezyatAvacchedakasya vRttitvameva nAstIti ubhayoH sAmAnA25 paryAptyA'paryAptyA vA nimittatvAdinA''dAyaikaM kArya pravartate dhikaraNyasyaiva viraheNa vyApyatvavIjakApavAdatvaprayukto bAdho na tattadvyaktimevAssdAya yadyaparaM kAryaM pravartituM prabhavet, tadA sambhavatItyantaraGgatvamUlakabAdho darzita iti yuktamevaitat / sambhavan sparddhaH "spardhe" [ 74.119] iti sUtraM pravartituM kSamate, netarathA, prakRte tvakArekArayoretvaprAptirikArayostu dIrghaprAptiriti sparddhasyAbhAvena "spaddhai" [ 7. 4. 119. ] ityanena 30 vyavasthAyAH kartumazakyatvAt tatazca dIrghatvayoH prAptau prakRte 65 | 117 katareNa bhAvyamiti nirNayAMyAha -- ekapadAzrayatveneti - ayamAzayaH-yatra samakAle'ntaraGga-bahiraGgayoH prAptistatra 'balavattvAt pUrvamantaraGgameva bahiraGgApekSayA pravartate' ityarthakena antaramaM bahi. raGgAt * iti nyAyena prathamamantaraGgasya pravartanamucitam prakRte ca 35 'vRkSa-i' [ vRkSe ] iti, 'ta-i' [te] iti caikapadameva svaghaTakAvakArekArau samarpya etvaM pravartayatIti ekapadAzrayatvenaitvamansaraGgam, dIrghatvaM tu indramityetatparapadIyekAramAdAya pravartata iti / padadvayAzritatvAd bahiraGgamiti dIrghatvaM prabAdhya prathamametvameva pravartate, etve kRte dIrghasya pazcAt prAptireva nAstItyanyadetat / atha aukArAvasAnasya 'ivarNAdinA' ityanena grahaNapakSe "avarNa- 40 syevarNAdinA0" [ 1. 2. 6.] iti zAstraM prati "aidaut sandhyakSaraiH" [1.2.12.] ityasyApavAdatayaitadIyoddezyatAvacchedakAvacchinnA'tiriktavattitvena "avarNasya 0 " [1.2.6.] itizAstrIyoddezyatAvacchedake saGkocanena saGkucitasya ca "avarNasya 0" [1. 2. 6 . ] itizAstrIyoddezyatAvacchedakasya sandhyakSarapUrvAvarNa- 45 paramarSiriti- "zU pAlana- pUraNayoH" ityataH "sR-pR0" [ uNA0 347. ] ityame parama utkRSTaH, "RSait gatI" gavyarthAnAM jJAnArthatvAd RSati jAnAti tattvamiti RSiH "nAmyupA" [ uNA0 609.] iti ki iH, paramazcAsau RSizca paramarSiriti "sanmaha0" [3.1.109 ] iti karma - 70 dhArayaH, atra 'parama - RSiH' iti sthitau " RR lRti 0" [ 1. 2. 2. ] iti hakhapakSe tadvidhAnasAmarthyAt kAryAntarAbhAve parama RSiriti, hrasvavikalpapakSe'nena sUtreNa 'ar' ityAdeze paramarSiriti, atra havA'kAra RkArayoH 'ar' ityAdezaH / tavakara itei tava RkAra iti vAkyam atra svAkAra - 76 [R]zardhakArayoH 'ar' ityAdezaH / maharSiriti- mahAMzcAsau RSizceti maharSiH "sanmaha0" [ 3. 1. 109. ] iti karmadhArayaH, atra dIrghAsskAra-hasvaRkArayoH 'ar' ityAdezaH / sarkAreNeti-sA prastutA varNapaGktiH RkAreNa sahitetyarthaH,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 6.] sahArthe tRtIyA, atra dIrghA''kAra-[RdIrghArayoH 'ara' ityA- nanu 'avarNasya' ityanupAdAne 'samAnAnAm' ityasyAnuvRttau 40 deshH| tavalkAra iti-'tava-lakAraH' iti sthitau"R-lati." vyAkhyAnataH 'ivarNAdinA' ityanena lavarNAntAnAmeva svarANAM [1. 2. 2.] iti haskhatve tadvidhAnasAmarthyAt kAryAntarA- | | grahaNe ca prakRtasUtrasya "samAnAnAM tena." [1. 2. 1.] bhAve ca tavalakAra iti, tasya vikalpena vidhAnAt tadabhAva- ityanena saha samAnaviSayakatvApattiH, yadi 'ivarNAdinA' ityanena B pakSe'nena sUtreNa 'ala' ityAdeze tavalkAra iti, atra hakhA'kAra- aukArAntakharANAM grahaNamityucyeta, tadA vyApyadharmoddezyatAvahakhalakArayoH 'ala' ityAdezaH / salkAreNeti-sA prastutA cchedakatvAd dIrghasyaivA'pavAdatvamiti avarNagrahaNAbhAve dadhIda-45 varNapatiH lakAreNa sahitetyarthaH, sahArthe'tra tRtIyA, 'sA-la-mityAdau kathametvAdyApattiriti ced, ucyate-'ivarNAdinA' kAreNa' iti sthitau "R-luti." [1. 2.2.] iti haskhatve ityanenaukArAntasvarANAM grahaNe'pi ekArAdau khare pare'varNasya salakAreNeti, tadabhAvapakSe'nena 'al' ityAdeze salkAreNeti, "aidaut." [ 1. 2. 12. 3 ityaikArAdireva, ekArAdau svare pare 10 atra dIrdhAkAralakArayoralAdezaH / [la]dIrghalkAra paratve'pIda- ivarNAderyavaralA AdezA eva ca syuriti phalata ivarNAdilavarNAnte mevodAharaNam / | samAnAtmake khare pare samAnAnAmanenaitvAdikaM vAcyam , "samA- 50 "avarNasye"1.2.6.7 ityanena dvayoH sthAninoreka nAnAma" [1.2.1.7 ityanenApi samAne pare samAnAnAM evAdezo bhavati, saca bhavan dvayoH sthAninoH saGkalanayA yatra | dIrgho vAcya ityekatrobhayoH prAptau paratvAdevApattiH syAt / dve mAtra tatra "AsannaH" [7. 4. 120.] ityanena dvimAtri- nanu "sparDe" [7. 4. 119.] ityanenaiva paratvamUlako 15 kAdezo bhavatu, yathA-devendra ityAdau hakhAkAra-haskhekArayoH | bAdho nivedyate, sa ca bAdho dvayorvidhyoH parasparoddezyatAvacche pratyekamekaikasyA mAtrAyAH saGkalanayA dve mAtre sta iti, paraM | dakAnAkrAnte sAvakAzatAyAmekatropanipAtAvasthAyAM ca bhavati,55 tavehetyAdau sthAninormAtrAsaphUlane tinaH, sekSata ityAdau ca prakRte ca sampratyubhayorapi dIrdhetvavidhyostulyatayA parasparoddezyacatasro mAtrA bhavantIti tadAsannena trimAtrikeNa caturmAtrikeNa tAvacchedakAnAkrAnte sAvakAzatAyA viraheNa paratvamUlako bAdho cA''dezena tatra tatra bhavitavyamityAzaGkAmapaninISurAha-tri-na yukta iti cet , satyam-itthamubhayostulyaviSayakave kathaM 20 mAtrAderapIti-tisro mAtrA yasya sa trimAtraH, sa Adiryasya kathamapyekasya bAdhakatvaM yadi kalpyetA'pi tadA'parasya nirava tasya trimAtrAdeH, AdinA caturmAtrAdebrahaNam / sthAninaH | kAzatAmUlakaM bAdhakatvaM prasajyeta, tathAtve punastadaparasya nirakha-60 kAryivizeSasya, sthAnina iti jAtAvekavacanam, sthAne prsngge| kAzatAmUlakaM bAdhakatvamAyAyAdityanavasthayA katarasyApyekasya dvimAtrau mAtrAdvayavantau / edotI sUtreNa vidhIyamAnAvekArau bAdhakatvaM kalpanAyAH pArepathamevAvasIdetyubhayoH kRtArthatAyai kArau / sUtre prkRtsuutre| tayoreva dvimAtrayorekAraukArayoreva, / paryAyeNa pravRttiH kalpanIyA, tathA ca dadhIdamityAdau sarvatra 25 vivakSitatvAt tAtparyaviSayIbhUtatvAt / ayaM bhAvaH-devendra | [siddhAnte dIghIyalakSyeSu ] devendra ityAdau sarvatra [siddhAnte ityAdau sthAnidvayagate saGkalite dvimAne AdAya dvimAtrAdeza etvazAstralakSyeSu ] ca paryAyeNa dIrdhetvAdayaH pravarteran ; *yathA-85 ivA''sannatayA 'tavehA' 'sekSata' ityAdAvapi saGkalitasthAni- saGkhya nyAyasaJcAre punardevendrAdau na dI| navaitvamityaparo doSa mAtrAnurodhena trimAtrAdirAdezo yadyapi prasaktaH, tathA'pi | iti sakaladoSacchidApaTu 'avarNasya' iti grahaNamAstheyam / 'edot' ityatra taparakaraNasya samakAlabodhane tAtparyagrAhakatvAd dadhIdamityAdi catvAryapyudAharaNAni "samAnAnAm0" 30dvimAtrAdhikakAlakayorekAraukArayoragrahaNena sUtreNa vidhIyamAna-[1. 2. 1.] iti sUtre vyAkhyAtAni / tAyA evA'lAbhAt trimAtrAdirAdezaH sutarAM na bhvissytiiti| nanu *maNDUkati nyAyena "samAnAnAm "[1.2.1.170 aralAvapi varUpata evoccAritAviti tAvapi sarvavidhasya sthAni- iti sUtrAt 'tena' iti sthAnitvagarbhitanimittatAlAbhe kiM nimi'dvayasthAne bhaviSyata iti nAtiprasaGga iti bodhyam / *maNDUka- ttatAlAbhAya padAntaropAdAnenetyAzaGkate-ivarNAdineti putikanyAyena "samAnAnAM tena." [ 1. 2. 1.] iti sUtrAt kimiti / dIrghasthale'pyasya prAptau paratvAdanenaitvAdikaM syAditya35 'samAnAnAm' iti sthAnino lAbhe vyarthamavarNagrahaNamityAzaGkate--- | niSTApattiM sUcayati-daNDAmamiti--idamapyudAharaNaM dIrgha avarNasyetIti / avarNasyetyanupAdAne 'dadhIdam' ityAdA- | sUtre vyAkhyAtam , atrApi paratvAdevApattirmA bhUditi 'ivarNa-76 vivarNAdinA sahevarNAderapyekArAdirAdezaH syAdityavarNamAtrasya | dinA' iti nimittapadaM vaktavyam / evaM "samAnAnAm " [1. sthAnitvArthamavarNagrahaNaM kartavyamevetyAzayena pratyudAharaNamAha- 2. 1.] ityatra 'tena' zabdena samAna grahaNavad asmin sUtre ddhiihmityaadi| "avarNasya tena saha' iti rItyA'rthe kriyamANe 'tena' zabdenA'
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU07] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / varNasyaiva grahaNApattau *yathAsaGkhyanyAyabalenA'varNena sahAs- ityanuvartate,tasya pradazAdinA'vayavA'vayavibhAvasambadhenA'nvayaH, varNasyaivaittvaM syAnna tu devendra ityAdAvityapi doSo bodhya tadevAha-prAdInAmavarNasyeti-prAyavayavasyA'varNasyetyarthaH / iti // 6 // nanu 'avarNasya' ityanuvRttimantarA'pi "SaSTyAntyasya" [ 7. 4. 40 106.] iti paribhASAbalena prAdInAmantyasya kAryalAbhe phalatoDanyA0sa0---avarNasya iti-[etadupari na vyAkhyAtam // 6 // varNasyaiva bhaviSyatIti cet, na, "SayAntyasya"[7.4.106.] ityetadvAdhakasya "anekavarNaH sarvasya" [5.4.107.] ityasya * RNe pra-dazArNa-vasana-kambala-vatsara pravRttyA pratyeka sakalasya prAderAdezA''patteduvAratvAt / nimitta. 'vatsatarasyAra / 1 / 2 / 7 // vizeSamAha--RNa iti / zabdaparo'yaM nirdeza ityAha-45 ta0 pra0-prAdInAmavarNasya RNazabde pare pareNa | RNazabda iti-atrAdhikaraNArthe saptamI, sA cAdhikaraNasya RkAreNa sahitasyArityayamAdezo bhavati / pro'pvaadH| SoThA vibhajane sAmIpyAdhikaraNe, tridhA vibhajane tvaupazveSA pragatamRNaM prArNam / dazAnAmRNaM dazArNam , daza RNA-dhikaraNe vijJeyA, tatrApi "saptamyA pUrvasya" [7.4.105.1 10nyasya dazArNaH kSatriyaH, daza RNAni jaladurgANyasyAM] iti balAd RNazabdA'vyavahitatvamavarNe samAyAtam, evaM dazArNA nadI RNasyAvayavatayA saMbandhi Rnnm-Rnnaarnnm| pUrvasUtrAd 'ivarNAdinA' ityanuvartate, tatra sahAthai vihitayA 50 vasanAnAmRNam-vasanArNam / evam, kambalArNam / vatsarA- tRtIyayA 'Ara' ityekatvasya vivakSayA ca "samAnAnAm" rNam / vatsatarArNam / samAnAnAmiti bahuvacanasya vyAsya[1.2.1.] ityatroktayuktyA'nantarA'nantarIbhAvalAbhena ivarNA thevenoktatvAdihottaratra ca hUsvo'pi bhavati-praRNam, | dyavyavahitatvamavaNe samAyAtam , evamubhayA'vyavahitatve'vaNe 16 dazaraNamityAdi / vatsarazabdasyA''raM necchantyeke // 7 // | samAyAte phalato niSpannamarthamAha-pareNa RkAreNa sahi tasyeti / evamuttaratrApi / aro'pavAda iti-RNazabdAs-65 zanyA0 anusandhAnam-RNe pradazetyAdi-"dazaM | vyavahitapUrvatvaviziSTaprAdizabdIyA'varNatvarUpaitatsUtrIyoddezyatAvadazane" ityataH "lU-pU-yu." / uNA0 901.] iti kityAna cchedakAkrAnteSu 'pra-RNam' ityAdiSu "avarNasye." [1. 2. 'dazan' iti dazatvasaGkhyArthe, "braka gatau" ityataH "dhU-vI-6.] iti sUtreNa prAptasyApyarAdezasyA'pavAdatvena bAdhako'yamA hA."uNA. 183.] iti kiti Ne RNaM deyAdi, "vasika | deza iti tAtparyam / bAdhazca yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa 20 AcchAdane" ityato vasyate'neneti "karaNA''dhAre" [5. 3. tasyaiva bAdhako bhavati iti nyAyena, nyAyaghaTake 'yena' ityatra 60 .129.1 ityanaTi vasanaM vastram, "kamUla kAntI" ityataH / kartari tRtIyA. 'nAprApte' ityetatpadaghaTakaprAptazabde bhAve ktaH, "zami-kami uNA0 439.] iti sare "sastaH si" [4. ne prAptamaprAptamiti nasamAsaH, tato na aprAptaM nAprAptamiti 'na' 3.92.] iti pUrvasakArasya takAre vatsaro varSa, "vada | zabdasya samAso na tu namaH, itarathA'nAdeze 'anaprAptam' iti vyaktAyAM vAci" ityataH "mA-cA-vadya0" [uNA0 564.] | syAt , niSedhArthaka'na'zabdasya samAsastu "nAma nAmnai0" 26 iti se vatsastarNaka RSiH, priyasya ca putrasyAkhyAnam , hrakho [3.1, 18.] ityanena / samAsA'nantaHpAtitayA nakArasya tu 66 vatso vatsataraH-"vatsokSA." [7.3. 51.] iti pitta sthitiH, tathAtve prasajyapratiSedhAtmakatayA kriyayA'nvayatarada, atra prAdizabdAnAmanukaraNatvena prakRtivadanukaraNam yogyasya 'aprApta padArthena saheSTo'nvayo na syAt / naarthakadvayaM iti nyAyAt prakRtivadbhAvena prazabdasyA'vyayatve dazanazabdasya tu prakRtArthadArthabodhanAya, dAya~ nAmAvazyakatvam vyApakatvamiti bahutve RNa-vasanazabdayonepuMsakatve zeSANAM puMstve ca yathAyathaM | yAvat , tathA ca yatkartRkAvazyakaprAptau yo vidhirArabhyate sa 30 labdhe praca daza ca RNaM ca vasanaM ca kambalazca vatsarazca vatsa vidhistasya bAdhako bhavatIti nyAyArthaH. prApti ma sambandhaH tarazcetyeteSAM samAhAra iti rIlyA vigrahe, prakRti0* iti | sa coddezyatAvacchedakIbhUtadharmapratiyogikaH prakRte grAhyaH, evaM ca / nyAyasyA'nityatvapakSe tu zabdarUpavizeSyApekSe sarvatra puMstve | yacchAstrIyoddezyatAvacchedakapratiyogikasambandhaM prati yadIyoddezyaprazca dazA ca dizanzabdasyA'nukaratvAbhiprAyeNedam, daza- | tAvacchedakapratiyogikaH sambandho vyApakastacchAstra vyApyodde zabdasyA'nukaraNatve tu dazazceti ] RNazca ksanazca kambalazca zyatAvacchedakasambandhakaM kartR vyApakoddezyatAvacchedakasambandhaka 33 vatsarazca vatsatarazcetyeteSAM samAhAra iti rItyA vA vigrahe samA- zAstraM [karma ] bAdhata iti sphuTArthaH, sambandhayoApya-vyApa-15 hAratundrasamAse pra-dazArNa-vasana-kambala-vatsara-vatsataraM tasya karavasattve tattatsambandhinorapi vyApyatva-vyApakatve avazyameva . sathA, avayavA'vayavibhAvasambandhe SaSThI, pUrvasUtrAd 'avarNasya' / tiSThata iti nizcitya vyApyoddezyatAvacchedaka zAstraM byApakoddezya
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvanti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 7.) www.anwarmnawwwimwanmaana. com mamam tAvacchedakakasya zAstrasya bAdhakaM bhavatIti phalitArthoM lokairvrnnyte| svakhIkRtau pradarzitavyutpattyarthaH kSatriyatvAvacchinnAn nadItvAvaprakRte RNazabdAvyavahitapUrvatvaviziSTaprAdizabdIyAvarNatvam / cchinnA~zcArthAnazeSAnapi na spRzatIti vyutpattidarzanamasaGgattamiti 40 "RNe pra-daza0" itisUtrIyoddezyatAvacchedakaM vyApyam , ivarNA- ced , ucyate-kSatriyatvavyApyavizeSadharmeNa nadItvavyApyavizeSadyavyavahitapUrvatvaviziSTAvarNasvam "avarNasye." itisUtrIyoddezya- dharmeNa ca vAcakatvasvIkRtau kSatyabhAvAt, saMbhavatIdaM yat kSatriya5 tAvacchedakaM vyApakamiti vyApakoddezyatAvacchedakakasya "ava. vizeSe svAmitayA, nadIvizeSe cA''dhAratayA daza jaladurgANyarNasye." [1. 2. 6.] ityaspa bAdho vyApyoddezyatAvacchedaka- bhuvIraniti / / kena "RNe pra-daza0" [ 1. 2. 7.] iti sUtreNa bhvtiiti| yadyapi 'anyaddhi zabdAnAM pravRttinimittamanyaddhi vyutpatti-45 prArNamityAdau 'Ara' ityevAdezo bhavati natu 'ara' ityAdezaH / nimittam' iti siddhAntapolocane vyutpattyarthasya kSatriyatvAvabAdhakatAbIjaM ca matabhedena ekavidhaM dvividhaM trividhaM caturvidha | cchinneSvana nuvAnatAyAmapi kSati na pazyAmaH, tathA'pi dazANa10 paJcavidhaM ca, tathAhi-laghuzabdenduzekhare tadaprAptiyogye'cAri- | zabde nadIvizeSavAcakatvasyaiva sarvasammatatve'pi 'dazArNA nadItArthyamityekameva bAdhakatvabIjamuktam , paribhASenduzekhare mUle tu | vizeSaH' ityanuktvA dazArNA nadI' ityevamuktiriva kSatriyavizeSa | vAcakatve'pi dazArNaH kSatriyaH' iti sAmAnyata uktirAcAryANAM 50 tadaprAptiyogye'cAritArthyam , tadaprAptiyogye'cAritArthe sati tadvizeSArthatAtparyato mantavyA, kSatriyatvasAmAnyena nadItvasAmA. kRte cAritArthyamiti bAdhakatvabIjadvayamuktam, tahIkAkRdbhizca / nyena ca vAcakatvaM hi kozAdAvapi nopalabhAmahe / tadaprAptiyogye'cAritArthye sati kRte'cAritArthyam , tadaprApti16 yogye'cAritArthe sati apavAdazAstrapravRttyuttaramutsargazAstrapravRttA __kaumudIkArastu-"dazAe~ dezaH, nadI ca dazArNA, RNavapavAdazAstrapraNayanavaiyarthyam , tadaprAptiyogye'cAritArthye sati | zabdo durgabhUmau jale ca" ityAha sma, paraM tanna yujyate, uNAdi. utsargazAstrapravRttyabhAvaprayojyApavAdazAtrapravRttisambhAvanA ceti | gaNavRttau 'RNaM vRddhidhanaM jaladurgabhUmizca' ityevam , anekArthasa- 55 bAdhakatvabIjamadhikaM matabhedena pradarzitam , parantu vicAraNayA / ahe ca 'RNaM deye jaladurge' ityevaM darzanena kevalajalArthatvAbhA- mukhyatayA tadaprAptiyogye'cAritAryamityekameva bAdhakatvabIja vAt / rAmAzrameNA'pi amarakoSaTIkAyAmRgazabdavyAkhyAyAm20sthirIbhavati, ata eva vijayAkAreNa tadeva siddhAntitamiti na "RNaM deye jale durge" iti haimaH, ityevaM vadatA'nekArthasaGgrahIyatat prasamyate'tra / bAdhakatvabIjaghaTakena tacchabdena bAdhyazAstrasya parigrahaH, tathA ca tasya-bAdhyatvenAbhimatasya zAstrasya, pATho viparyAsitaH, tathaiva viparyAsena kaumudIkAro'pi jalAaprAptiyogye-tadIyoddezyatAvacchedakadharmasambandhA'nanuyogini, / tvaM pRthagavocat , kintu khayamanekArthasaGgrahakataiva bhagavAnAcAryo 80 acAritAthryam-avRttisvIyoddezyatAvacchedakadharmapratiyogikasa- 'daza jaladugoNyasyAm' iti vigRhAtIti kevalajalArthaparatayA 25 mbandhakatvamityakSarArthoM nirgalati / pAThabhedAnumAnaM kiyat saGgacchetetyatra sudhiyAmeva zemuSI, spaSTArthapratipattaye vigrahamukhenodAharaNAnyAha-pragatamRNaM saakssinnii| prANamiti-atra "prAtyava0" [3.1. 47.] iti samAsaH, RNasya RNamiti vigrahe'vayavAvayavibhAvasambandhArthakatvasya / "RNaM deye jaladurge" ityanekArthasaGgrahaH, "RNaM vRddhidhanaM jala- | SaThyA vivakSaNAdAha--RNasyAvayavatayA sambandhi 68 RNamiti / kecittu 'apanayanAya' ityadhyAhArya RNasyApadurgabhUmizca" ityuNAdigaNavRttiH / dazArNamiti-dazAnAm | nayanAya yadanyahaNaM kriyate tad 'RNArNam' iti vadanti / 30 RNamiti SaSThIsamAsaH, atra 'dazan-Am , RNa-si' iti vasanArNamiti-SaSThIsamAsaH, vasanasambandhi deyamiti tadarthaH / sthite "aikAyeM [3. 2.8.] iti syAdilupi *pratyayalope'pi kambalAdInAM SaSThIsamAsavigrahamatidizati-evaM kambalA. ' pratyayalakSaNa kArya vijJAyate* iti myAyana "tadanta padam NamityAdinA-kambalasya RNam , vatsarasya RNam , vatsatarasya 70 [1.1.20.] iti padatve "nAno no0" [2. 1. 91.] RNamiti vigrahaH / iti nalope'nenA''rAdezazca / kSatriyArthe dazArNazabdavyutpati / "samAnAnAm" [1. 2. 1.] iti sUtre bahuvacanasya 35 darzayati-daza RNAnyasyeti / nadyarthe tadvyutpattiM darzayati- vyAptyarthatvamuktam , taca tatrA'ghaTamAnaM samAnAnAmityanuvRttiyutte daza RNAni jaladurgANyasyAmiti / nanu dazArNazabde | "R-lati." [1.2.2.] iti sUtre ghaTanAmaTati, tathA cA'sya kSatriyatvena nadIsvena ca nadI-kSatriyavAcakatA'sti? Ahokhit / haskhApekSayA paratvarUpabAdhavIjasatve'pi na hakhaM bAdhate, baha-15 tattavyApyadharmeNa kSatriyatvena nItvena ca sAmAnyena vAcaka-vacanasya vyAyarthatvAdilyAha-samAmAnAmiti bahakcamaH wwwwwwwww
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 8.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / syetyAdinA / kutra kuna ho bhavatItyAha-chaha etatsUtraviSaye, tatrApi "saptabhyA pUrvasya" [ 7.4 105 ] iti balAd uttaratra ca "Rte tRtIyAsamAse" [1.28 ] iti RtazabdA'vyavahitatvabhavarNe samAyAtam evaM pUrvasUtrAd sUtraviSaye ca / etatsUtraviSaye haskhodA : raNamAha--praRNam, 'ivarNAdinA' ityanuvartate tatra sahArthe vihitayA tRtIyayA 40 dazaRNamityAdIti - atra "R lRti0" [ 1.2.2. ] iti 'Ar' ityekatvasya vivakSayA ca " samAnAnAm0 " [1.2.1.] 5 have tadvidhAnasAmarthyAt kAryAntara na bhavati / AdizabdAda ityatroktayuktayA'nantarA'nantarIbhAvalAmena ivarNAdyavyavahitatvamavarNe samAyAtam evamubhayA'vyavahitatve'varNe samAyAte phalato niSpannamarthamAha--- ghareNa RkAreNa sahitasyeti / pUrvasUtrAd 'AI' ityanuvartata ityAha-ArAdezo bhava 45 tIti / 'tRtIyAsamAse' ityatra saptamyartho ghaTakatvam, [ ekadezamAtra saMyogakRtau pazleSikAdhikaraNe saptamIvidhAnAt ] tasya RtazabdarUpa nimittena avarNarUpanimittinA [ kAryiNAM ] ca sahAnvaye kRte tRtIyAsamAsaghaTakaRtazabde pare tRtIyAsamAsaghaTakaM yadavarNa tasya pareNa RkAreNa [ arthAd RtazabdaghaTakena 350 sahitasya sthAne 'Ara' ityAdezo bhavatIti vAkyArtho labhyate, talabdhameva nimitta-nimittinostRtIyAsamAsaghaTakatvaM sphuTAvagataye vAkyabhedenopadarzayati - tau cennimitta-nimittinAare tRtIyAsamAsa iti tRtIyAzabdo vibhaktivizeSe saGketitaH, tasyAzca prakRtyavinAbhAvitvAt prakRterAkSepaH, tataH 55 "pratyayaH prakR0 " [74.115 ] iti vizeSaNatve "vizeSaNamantaH" [ 7.4. 113. ] ityantatve ca tRtIyAzabdena tRtIyAntasya grahaNam, tathA ca tRtIyAntasya nAmno'nyena nAmrA yaH samAsaH sa tRtIyAsamAsastasmiMstathA / vigrahamukhenodAharaNamAha-- zItena RtaH - zItArta iti - "zI svapne" tataH 60 "zI-rI-bhU0" [ uNA0 201. ] iti kiti te zItaM sparzavizeSaH, tatsparzanirapekSaM vetasAdi ca, "Rk gatI" ityata iyarti smeti " gatyarthAkarmaka0 " [ 5.1.11.] iti kartari iti gata ityarthakaH, zItenetyatra karaNe tRtIyA, "kArakaM kRtA " [3.1.68. ] iti samAsaH, zItazabdena vetasAdigrahaNam, 65 tathAtve gatavato gamane vaitasadaNDAdirupakAramAdadhAditi pratIyate; yadvA Rta ityatra karmaNi taH, tasya ca vyApta iti tAtparyArthaH, zItazabdena zItasparzavajalAderyahaNam, zItenetyatra tRtIyA tattRtIyAntasya karmaktAntena Rtazabdena saha " kArakaM kRtA" [ 3.1.68. ] ityanenaiva samAse 'zrItArtaH' iti, 70 zItena vyAptaH puruSAdiriti tadarthaH / udAharaNAntaraM savigrahamAha - - duHkhena RtaH - duHkhArta iti - "sukha duHkhaN tatki - yAyAm" ityato duHkhayatIti "ac" [ 5.1.49. ] ityaci duHkham tena Rto gatavAn iti duHkhArtaH anuSminnarthe vivakSAlakSyatAM gate Rta iyatra pUrvavat kartari ktaH, duHkhenetyatra 75 karaNe tRtIyA, "kArakaM kRtA" [ 3.1.68 ] ityanena samAse za0 nyA0 anusandhAnam Rte tRtIyetyAdi'Rte' iti zabdaparo nirdeza ityAha-Rtazabde pare iti / 'avarNasya' iti sthAnipadamanuvartata ityAha- yadavarNa tasya sthAna iti-varNazabdaH klIbe'pi vartate, yaduktam- "vargaH sitAdi35 kharAdyoH 0 " haimaliGgAnuzAsane [ puMna0 zlo. 3. ] 'Rte' ityatrAdhikaraNArthe saptamI, sA cA'dhikaraNasya SoDhA vibhAjane 7 sAmIpyAdhikaraNe, tridhA vibhajane tvaupazleSikAdhikaraNe vijJeyA, | kRte ArAdezaH, Ahokhit pUrvavat karmakAnta RtazabdaH tena 16 zabdAnu0 RNaRNam, vasanaRNam, kambalaRNam, vatsaraRNam, vatsataraRNam iti grAhyam / pANinIya- zAkaTAyana vyAkaraNeSu' etadviSayake vArtike sUtre vA vatsarazandasyAdarzanAdAha - vatsarazabdasyA''raM necchantyeka iti etanmate vatsararNa10 miti bhavediti // 7 // nyA0 sa0 - RNe pretyAdi -- daza RNAni asyeti varNAnupUrvI vijJAnArthaM vyutpattimAtrametat yAvatA saMjJA zabdo'yam / yadyapi paratvAt sarvatrAr prApnoti tathApyara evaM bAdhaka ArAdezo na hasvasyetyAha-- samAnAnAmiti // 7 // 15 Rte tRtIyAsamAse / 2 / 1 / 8 // ta0 pra0 -- Rtazabde pare yadavarNa tasya sthAne pareNa RkAreNa sahitasyA''rityayamAdezo bhavati, tau cennimittanimittinAvekatra tRtIyAsamAse bhavataH / zItena Rta:zIvArtaH / duHkhena RtaH - duHkhAteH / hrasvo'pi bhavati20 zItaRtaH, duHkhaRtaH / Rta iti kim ? sukhetaH, duHkhetaH / tRtIyagrahaNaM kim ? paramartaH / samAsa iti kim ? sukhe nartaH, duHkhenartaH / Rtena kRtaH RtakRtaH, paramazcAsau RtakRtazca paramarta kRta ityatra tu nimitta nimittinau naikatra tRtIyA samAsa iti na bhavati / avarNasyetyeva ? pitRtaH / katham 25 " kSudhArtaH san zAlIn kavalayati mAMspAkavalitAn ? / kSudhazabdasya hi vyaJjanAntatvAt 'kSudRta' iti prApnoti, naivam - bhAGpUrva Rte tRtIyAntasyAsamastasyAyaM prayogaH / A Rta iti utaraNAra- bhArtaH, rAta kSudhetyanena saMbandhaH / yasya tu vyaJjanAntAdapyAp sammate- kSudhayA Rta iti 30 samastaprayoga evAyam // 8 // 121
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-vRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 8.] AAAAAAAAAAAAwnnnnnnnr saha duHkhenetyasya kartRtRtIyAntasya "kArakaM kRtA" [3. 1.68.] ] iti zabdastRtIyAntayoH 'parameNa' 'Rtena' ityetayoH "sanmaha-40 ityanenaiva samAse duHkhAta iti sAdhanIyaH, tasya ca duHkhena | paramottamotkRSTaM pUjAyAma" [3.1. 107.] ityanena samAse gataH [prAptaH sambaddho vyAptaH puruSAdirityartho'vaseyaH / kRte samudAyAt samAsAtmakAt paramartazabdAt punastRtIyA'samAnAnAm' iti bahuvacanasya vyAyarthatvAd "R-lati" | vibhakto sAdhanIya iti hetostatra RtazabdaghaTaka RkAraH parama 1.2.2.1 iti pAkSiko hukho bhavatIti pUrvamevoktaM smAra- zabdaghaTako'ntyo'kArazca tRtIyAsamAsaghaTakaH sampadyata iti yati-huskho'pi bhavatIti / tadeva havaghaTitamudAharati- tatra "avarNasyeva." [1.2.6.] ityarAdezaM prabAdhya vizeSa-45 zItaRtaH, duHkhaRta iti / padakRtyaparyanuyogamArabhate- | vihitatvAd "Rte tRtIyAsamAse" [ 1. 2. 8.] ityArAdezaH Rta iti kimiti-"avarNasyevarNAdinA." [1. 2. 6.] | prApnuvan durnivAra eveti ced, na-pariniSThitavibhaktyantena samA ityataH sthAni-nimittapadayorubhayorapyanuvRttau tRtIyAsamAsaghaTa- samate'pi *lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam* iti 10kenevarNAdinA pareNa saha tadughaTakasyaivAvarNasya 'Ara' ityayamA- nyAyena "gA-pA-sthA0" [4.3. 96.] ityatra yathA pratipado dezaH syAdityarthe zItArtAdInAM siddhau vyartham 'Rte'zabdagrahaNa- tasya "pAM pAne" iti pAdhAtoreva grahaNaM bhavati, na tu "At."50 miti puurvpkssaabhisndhiH| samAdhatte-sUkhetaH.dAkheta iti- [4. 2. 1.] iti kRtAtvasya " zoSaNe" iti lAkSaNikasya, "sakha daHkhaNa taskriyAyAma" ityataH sakhayati daHkhayatItyaci yathA vA "pramANI0" [7. 3. 128.] ityatra pratipadoktaspa sukham , duHkham , "iNk gatau" eti smeti "gatyAkarmaka." | "sujvArthe0" [ 3. 1. 19.] ityAdivihitasya bahuvrIhereva 15[5 1. 11 ] iti kartari te ita iti, sukhenetaH sukhetaH, grahaNaM bhavati, na tu "ekArthaH" iti vihitasya lAkSaNikasma duHkhenetaH duHkhetaH, karmArthakaH kto vA. asati 'Rte'zabdagrahaNe bahuvrIhaH, tathA prakRtasUtre'pi "kArakaM." [3. 1.68] iti 55 'avarNasyavaNodinA[1.2.6.1 itisatrIyaM parevAdikAvarNa- | vihitatRtIyAsamAsasyaiva grahaNa na tu "sanmahat."[3.1.107.] svarUpamuddezyatAvacchedakaM prati "tRtIyAsamAse"12.8.1 iti vihitasya lAkSaNikasamAsaskhetyArA''dezAsambhavAt / idaM. iti sUtrIyaM tRtIyAsamAsaghaTakaparevarNAdikAvarNatvarUpamuddezyatAva- | hi vizadIkaraNam-khAvacchinnatva-khAvacchinnaprayojyoddezyatA20 cchedakaM vyApyamastIti 'Rte'zabdagrahaNadazAyAmivA'dhunA'pyaya-| nirUpitatvaitadanyatarasambandhena khIyoddezyatAvacchedakasamarpaka vAdasvamazcadidaM sUtra sukheta-duHkhetazabdAdau "avarNasyeva." | jJAnaviSayIbhUtA''nupUrvIviziSTA yA vidheyatA tadvidheyatAkatvam , 60 [1.2.1.ityetatsanaM pravAdhya 'Ara ityaniramAdekhIyoddezyatAvacchedakarUpAvacchinnavidheyatAkatvam, ityubhAbhyAM kurvIteti tadaniSTaM mA prasAGgIditi 'Rte'zabdagrahaNaM kartavya- | sambandhAbhyA saJcAraNAyalakSaNaprAtapadAkanyAyakazAstrAbAzaSTatva meveti samAdhAnadalasya sphIto'bhisandhiH / tRtIyAgrahaNasya kRtyaM pratipadoktatvam , tadrUparahitatvaM ca lAkSaNikatvam , anayorlakSaNa25 pRcchati-tRtIyAgrahaNaM kimiti, idaM nu tAtparyam-kevale pratipadAktayAH kvAcadgrahaNa prasakta pratipadAkasyaiva grahaNa karaNAsamAsagrahaNe'pi samAsaghaTakaparIbhUtaRtazabdaghaTakaRkArapUrvava. yamiti nyAyArthaH / atrobhayasambandhaghaTakAbhyAM khapadAbhyAM 65 yatra zAstre lakSaNapratipadoktanyAyaH sacAraNIyastacchAstraM prahItatitakhaTakAvarNatvarUpoddezyatAvacchedakamArAdezasUtrIyam "avargasya." [1. 2. 6.] itisUtrIyoddezyatAvacchedakaM parevAdi vyam , anyataratvAzcitasambandhaghaTakAbhyAM khapadAbhyAmubhayasambakAvarNatvasvarUpaM prati bhavedeva vyAptamiti zItArtAdau prAptamapi ndhAntaHpAtinyAnupUrvI grahItavyA, samanvayo yathA-"gA-pA. 30 "avarNasyevarNA0" [ 1. 2. 6.] iti sUtraM prabAdhyApavAdatvA sthA-sA-dA-mA-hAkaH" [4. 3. 96.] ityatra pAzabdena "pAM pAne" iti pAdhAtoreva grahaNaM bhavati, na tu "At sandhyakSarasya" 10 diSTa ArAdezaH sampatsyata evetyapArthakaM tRtIyAgrahaNamiti / samAdhatte-paramarta iti-paramazcAsau Rtazceti paramataH "sanma [4.2.1:] iti kRtAttvasya "maiM zoSaNe" ityasya, tathAhi "gA-pA-sthA0" [4, 3. 96.] ityatroktamyAyaH saJcAraNIya hatpara0" [3. 1. 107.] iti karmadhArayaH, tRtIyAgrahaNA iti saJcAraNIyanyAyakapadena "gA-pA-sthA." [4. 3.96.] bhAve'cirapUrvadarzitArAdezasUtrIyamuddezyatAvacchedakaM 'paramaRtaH' ! 35 ityatrApi samullasatIti "avarNasye0" [1. 2. 6.] iti iti zAstraM grahItavyam , tacchAstrIyoddezyatAvacchedakapAtvarUpadharma samarpakasUtrIyazazabdaprayojyajJAnaviSayIbhUtA''nupUrvI pAtvarUpAta sUtramiha prApta prabAdhyA''rAdezo'niSTaH pravarteta, sa iha mA pravRtaditi tRtIyAgrahaNaM kartavyameveti samAdhAnA''kUtam / tayA''nupUA khAvacchinnatvasambandhena viziSTA vidheyatA "pA | pAne" ityatratyA pAtvAvacchinnA vidheyatA pAne'rthe pAtvAvacchinnananu kRte'pi tRtIyAgrahaNe pariniSThitavibhaktyantenApi samAso vidheyatathaiva pAzabdaM "pA pAne" iti vAkyena bodhayantyAcAryAH, bhavatIti mate 'paramartena kRtam' ityAdivAkyaghaTakaH 'paramartena / sarvatra dhAtupAThe evamavagantavyam , tadvidheyatAkatvaM pAzabde evaM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 8.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| 123 wwwmommar na tu "maiM zoSaNe" ityatratye paizabde, asya hi paitvAvacchinna- | tvam , taditarasmin "ekArtham" [3. 1. 22.] iti vihite vidheyatAkatvAdityevamekasambandhasattvam , evaM tacchAstrIyoddezya- bahuvrIhau tu lAkSaNikatvamiti tayormadhye kataro bahuvrIhirgrahItAvacchedakapAtvarUpAvacchinnavidheyatAkatvamapi "pAM pAne" itya- | tavya iti zaGkAmucchidya nyAya eSa tatsUtratrayavihitaM pratipadokapraye pAzabde vartata iti dvitIyasambandhasattvamityevamubhayasamba- bahuvrIhimeva DapratyayavidhisUtre grAhayati / khAvacchinnatvarUpA. ndhAbhyAM tacchAstravaiziSTayaM pAzabde'sti. paizabde nAstIti pAnArthake | nyatarasambandhamAdAya "gA-pA-sthA." [4.3.96.1 iti 45 pAzabde pratipadoktatvam , taditarasmin Attvena sampanne zoSaNA- | sUtre upayukta pratipadoktatvaM gRhyate, vAvacchinnaprayojyoddezyatArthake pAzabde lAkSaNikatvamiti tayormadhye kataro dhAtuH "gA- nirUpitatvarUpAnyatarasambandhamAdAya "pramANI-saGkhyAH " [7. pA-sthA."[4.3.96.] ityatra grahItavya iti zaGkA samUlaghAta 3. 128.] iti sUtre upayukta pratipadoktatvaM gRhyata iti prakAranihatya nyAya eSa pAnArthakapAzabdagrahaNaM kArayati / nyAyAdhuni-daividhyAd dvividhaM samanvayasthalaM nidarzitam / prakRte "Rte 10 tyatvabuddhyA 'vaidhAtoniSpannasya pAzabdasyApi "gA-pA-sthA." tRtIyAsamAse"[1.2.8.] ityatrApi zAstre lakSaNapratipadokta- 50 4.3.96.] ilatra grahaNaM bhavatIti tu vicArAntaram / nyAyabalAt pratipadoktasya "kArakaM kRtA" [3. 1.68.] evaM pramANIzabdAntAt saGkhyAvAcizabdAntAcca bahuvrIheDaH | ityAdivihitatRtIyAsamAsasyaiva grahaNam, na tu "sanmahatyasamAsAnto bhavatItyarthake "pramANIsazyAH " [5.3. 128.7 | ramo0" [3.1.107.] ityAdivihitasya samAsasya, tathAiti zAstre etacyAyabalAt pratipadoktasya "sujvAtheM salyA" hi-"Rte tRtIyAsamAse" [1.2.8.] ityatroktamyAyaH saJcA15 [ 3. 1. 19.] "AsannAdUrAdhikA." [ 3. 1, 20.] raNIya iti saJcAraNIyanyAyakazAstrapadenedameva zAstraM grahItavyam , 55 "avyym"|3.1.21.7 ityetairvihitasya bahavIhereva graha- tacchAstrIyoddezyatAvacchedakIbhUtatRtIyAtvasamarpaka yat prakRtaNena dvitrAH, AsannadazAH, upadazA ityAdAveva ipratyayo sUtrIya tRtIyAsamAsapadaM, tatprayojyajJAnaviSayIbhUtA''nupUrvI bhavati, na tu "ekArtha cAnekaM c"|3.1.22.1 ityeta- tRtIyAtvarUpA, tadAnupUthyevacchinnatRtIyApadaprayojyoddezyatA dvihitabahuvrIhergrahaNena priyadazAna ityAdI upratyayo bhavati, "kArakaM kRtA" [ 3. 1. 68.] ityAdisUtrIyoddezyatA, tadu. 20 tathAhi "pramANI-saGkhyAhaH" [ 7. 3. 128.] ityatroktanyAyaH / ddezyatAnirUpitatvaM [tRtIyApadaprayojyoddezyatAnirUpitvam ] tatta- 60 saJcAraNIya iti saccAraNIyanyAyakazAstrapadenedameva zAstraM grahIta-tsUtravihitasamAsatvAvacchinnavidheyatAyAM vidyata iti tRtIyAtvavyam, tacchAstrIyoddezyatAvacchedakIbhUtasaGkhyAtvarUpadharmasamarpaka rUpAnupUvyoH khAvacchinna prayojyoddezyatAnirUpitattvasambandhena yad DapratyayavidhAyakasUtrIyaM satyApadaM tatprayojyajJAnaviSayI- vaiziSTayaM "kArakaM kRtA" [3. 1. 68.] ityAditRtIyApada bhUtA''nupUrvI saGkhyAtvarUpA, tadAnupUrvyavacchinnasaGkhyApadaprayo- prayojyoddezyatAnirUpitavidheyatAyAmAyAtaM, tadvidheyatAkatvamukta25 jyoddezyatA "sujvArthe saGkhyA." [3.1. 19.] ityAdisUtra-! sUtrAdAvA sUtrAdivihitatRtIyAsamAse vartata ityekasambandhasattvam, puna-66 . tritayasambandhinyuddezyatA, taduddezyatAnirUpitatvaM tatritayavihita- stacchAstrIyoddezyatAvacchedakIbhUtasamAsatvAvacchinnavidheyatAkatvabahavrIhitvAvacchinnavidheyatAyAM vidyata iti sakhyAtvarUpA''nu mapi "kArakaM kRtA" [3.1.68.] ityAdisUtravihite samAse pUyAH svAvacchinnaprayojyoddezyatAnirUpitatvasambandhena vaiziSTayaM vartata iti dvitIyasambandhasattvamityevamubhayasambandhAbhyAm tatsUtratrayavihitabahuvrIhitvAvacchinnavidheyatAyAmAyAtaM, tadvidhe. "Rte." [1. 2.8.] iti zAstravaiziSTayaM "kArakaM kRtA" / 30 yatAkatvaM tatritayavihitabahuvrIhau vartata ityekasambandhasattvam, | [ 3. 1. 68.] ityAdivihitasamAse'sti, "sanmahatparamo-70 punastacchAstrIyoddezyatAvacchedakabahuvrIhitvarUpAvacchinnavidheyatA tamotkRSTam" [3. 1. 107.] ityAdisUtrairvihite samAse tu katvamapi tatritayabahuvrIhI vartata iti dvitIyasambandhasattvami "Rte." [1. 2.8.] itigAstrIyoddezyatAvacchedakasamAtyevamubhayasambandhAbhyAM DapratyayavidhAyakazAstravaiziSTayaM tatritaya- satvAvacchinnavidheyatAkatvasya sattvena dvitIyasambandhasattve'pi vihitabahuvrIhAvasti, "ekArtha cAnekaM ca"[3. 1. 22.] tacchAstrIyoddezyatAvacchedakatRtIyAtva-samAsatvAdisamarpakatRtIyA36 ityetadvihitabahuvrIhI DapratyayavidhAyakazAstroddezyatAvacchedaka- | samAsAdipadaprayojyajJAnaviSayIbhUtatRtIyAtva-samAsatvAdyAnu- 75 bahavrIhitvarUpAvacchinna vidheyatAkatvasya satravena dvitIyasambandha- pUjyavacchinnatRtIyA-samAsAdipadaprayojyoddezyatAnirUpitavidhesattve'pi tacchAstrIyoddezyatAvacchedakasaGkhyAtva-bahuvrIhitvAdi- yatAkatvasyA'bhAvana prathamasambandho nAstIti "kArakaM kRtA" samarpakapadaprayojyajJAnaviSayIbhUtasaGgyAtva-bahAnIhitvAdyAnupUrvya-[3. 1.68.] ityAdivihitasamAsa evaM pratipadoktatvaM sthe vacchinnaprayojyoddezyatAnirUpitavidheyatAkatvasyAbhAvena' prathama- yAt, taditarasmin "sanmahatpara." 3. 1. 107.] ityAdi.. 10 sambandho nAstIti pUrvoktasUtratrayavihitabahuvrIhAveva pratipadokta vihitasamAse tu lAkSaNikatvamiti tayormadhye kataraH samAso 80
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 8.] Parawewwwwwamrpurwana - m anumanArarwwwwrramnooner -arrowraxnrayanghareAaiMARPFArran grahItavya iti zaGkA nyAya eSa samucchidya tRtIyAtvAvacchinnodde- | dhena tRtIyAsamAsapadasya nityatRtIyAsamAsArthakaraNe parihariSyata zyatAnirUpitavidheyatAkaM samAsameva pratipadoktakharUpama"Rte." iti sarve susamaJjasam / [1. 2. 8.] iti sUtre grAhayet, na tu tRtIyAtvAnavacchi- nanu kimidaM nityatvaM tRtIyAsamAse tvayA'bhisaMhita? vigraha nodRzyatAnirUpitavidheyatAka samAsamiti pariniSThitavibhaktya- ! rAhitya vA, asvapadavigrahatvaM vA. tatra yatsamAsasya vigraho na 5ntena samAsapakSe'pi 'paramartena kRtam' ityAdivAkyaghaTaka 'para- bhavati tatsamAse vigraharAhityarUpaM nityatvamavatiSThate, yatsamAsasya 45 matena' iti pade tRtIyAtvAnavacchinnoddezyatAkena "sanmahat" vigrahe satyapi tadvigrahe samAsaghaTakayAvatpadA'ghaTitatvamAste [3. 1. 107.] iti sUtreNa vihitasamAsasya "Rte." tatsamAse'svapadavigrahatvarUpa nityatvamavatiSTate, prakRte duHkhA2. 8.] ityatra grahaNAbhAvena na bhvtyaaraadeshH| tAdau duHkhena Rta iti vigrahasya sattayA vigraharAhityarUpasya, ___ atha zItArta-duHkhArtAdAvudAharaNe sukheta-duHkhetAdau pratyudA- tadvigrahe samAsaghaTakaduHkha-RtarUpayAvarapadaghaTitatvenA'svapada10 haraNe ca karmaNi te kRte zItAdinA sambaddhaH [vyAptaH 1 ityarthaH / vigrahatvarUpasya ca nityatvasya viraheNa ArAdezoddezyabhUte tRtIyA-50 zItAdizabdebhyaH kartavatIyAyAM satyAM yajyate. paraM kartari kta samAse nityatvaM nivezya kiyat phalaM tvayA sAdhitamiti ced, kRte zItArtAdau kvacit zItazabdasya gamanopakArakavetasAdiparatve ucyate-na mayoktarUpayonityatvayoranyataradapi nityatvaM vivakSikaraNatRtIyAyAM zIta vetasAdikaraNakagamanavAnityarthasya yuktatvena | tam , api tu yena sUtreNa tRtIyAvibhaktyantasya yena nAmnA saha karaNatRtIyAyA aucitye'pi, duHkhArta-sukheta-duHkhetAdau sukha- samAse kRte yacchabde yadarthatAtparyeNa sAdhutA bodhitA, tacchabda 15 duHkhAdInAM yetasAdInAmiva prakRSTopakArakatvAbhAvena karaNatvaM na eva teneva sUtreNa tRtIyetaravibhaktyantasya tena nAnA saha samA-55 sambhavatIti "sahAthai" [2.2.45.] ityanenaivAcAryaistatsUtre : se'pi tadarthatAtparyeNaiva yadi na sAdhutA bodhyate tadA tatra tRtIyApratipAditayA dizA tatIyA'syapetacyA. tathA sati "kAraka samAse nityatyama, adyuktarUpA sAdhutA bodhyate tadA tatra na kRtA"[3.1.68.ityasyAprApThyA "nAma nAmnaikAyeM samAso / nityatvamityeva nityatvA'nityatve prakRtopayoginI mantavye / bahulam" [ 3. 1. 18.] ityanenaiva samAso vidheyaH, etasya duHkhArtAdizabde karaNArthatRtIyAntasya duHkhAdizabdasya Rtakha20 ca sUtrasya samAsatvAvacchinnavidheyattAyAm "Rte." [1. 2. | rUpeNa nAmnA saha "kArakaM kRtA" [3 1. 68.] ityanena 60 8.] ityetacchAstrIyoddezyatAvacchedakatRtIyAtvAdisamarpakatRtI- samAse kRte yadarthatAtparyeNa sAdhutA bodhyate, sahArthatRtIyAntasya yAdipadaprayojyajJAnaviSayIbhUtA''nupUryAstRtIyAtvAdirUpAyAH / vA duHkhAdizabdasya RtakharUpeza nAmnA saha "nAma nAmnai0" svAvacchinnatvasambandhena khAvacchinnaprayojyoddezyatAnirUpitatva-[3.1 18.] ityanena samAse kRte yadarthatAtparyeNa sAdhutA sambandhena vA vaiziSTyaM nAstIti tadvidheyatAke uktarUpe samAse / bodhyate, tadarthatAtparyeNaiva tRtIyetaravibhaktyantasya duHkhAdi25 pratipadoktatvAbhAvena "Rte." [1. 2.8.] ityatra grahaNA- zabdasya RtAtmakena nAnA saha "kArakaM kRtA"[3.1.68.]65 bhAvAd duHkhAta ityudAharaNaparaH sukheto duHkheta iti pratyudA- "nAma nAna" [ 3. 1. 18.] ityAdinA sUtreNa tatra haraNaparazca grantho nitarAM viruddhyata iti pratipadoktanyAyaM prakRte ! [duHkhArtAdizabde] samAsaM vidhAya sAdhutA na bodhyata iti saJcArayan prativAdI kamatra virodhaparihAramArga pazyatIti ced, ! tatrAsti nityatRtIyAsamAsatvamiti bhavatyevA''rAdezaH / paramA ucyate-'duHkhArtaH' ityAdau katrarthakaktapratyayapakSe'pi duHkhAdizabde tu tRtIyAvibhaktyantasya paramAdizabdasya RtAtmakena 30 zabdAderduHkhajanakArthopalakSakatAyAM gamanAdau tasya duHsajanaka- nAnA saha yadarthatAtparyeNa "sanmahat." [ 3. 1. 107. 370 vastunaH] prakRSTopakArakatvavivakSayA karaNatvena tRtIyAyAstatta- | ityanena samAse kRte sAdhutA bodhyate, tatraiva [ paramArtAdau] tIyAntasya "kArakaM kRtA" / 3. 1. 68.] ityanena samAsasya / tadarthatAtparyeNaiva tRtIyetaraprathamAvibhaktyantasyApi [ prathamAnteca siddhau pratipadoktatvasya pUrvopavarNitasya nirbAdhatayoktanyAya- naiva samAsa iti mate ] RtAtmakena nAnA saha "sanmahat." saJcAreNa pariniSThitavibhaktyantena samAsapakSe prAptAtivyAptiprati-[3. 1. 107.] ityanenaiva samAsaM vidhAya sAdhutA bodhyata 35 kSepasya yuktatvAt / iti tatra nAsti nityatRtIyAsamAsatvamiti na tatrA''rAdezA-75 nanvevamukarItyA sahAthai tRtIyAyAM tRtIyAntasya ca "nAma pattirUpo doSa iti sakalamavadAtam / nAmnaikAthye."3.1.18.7 ityanena samAsapakSe uktanyAya-! samAsagrahaNasya kRtyaM pRcchati-samAsa iti kimitisaJcAreNa duHkhAtAdau na syAdArAdeza iti cet, satyama-evaM ayaM bhAvaH-samAsagrahaNe'kRte'pi "Rte tRtIyAyAH" itIyatA tarhi prakRte noktanyAyaH sambAramiSyate, pariniSThitavibhaktyantena | 'Rtazabde pare tRtIyAntasya yadavarNa tasya sthAne.' iti rItyAkari10 samAsapakSeprAmavatI 'paramartena' ityAdAvuktA'tivyAptirlakSyAnuro-dhyamANArthakena ladhunA nyAsenaiva zItAta-duHkhArtAdau luptatRtIyA-80
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 8.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 125 vibhakteH sthAnivadbhAvenA'nusandhAne kRte tRtIyAntasambandhya- kRtA" [3.1.68.] iti samAse RtakrIsa iti, RtakIta-40 varNalAbhAdArAdezasiddharvyartha samAsagrahaNamiti / samAdhatte-- zcAsau gajazceti "vizeSaNaM vizeSyeNaikA." 3.1.96.1 sukhenata ityAdi-samAsagrahaNA'karaNe'pi RtazabdaghaTaka- iti samAse RtakrItagajaH, madamattazcAsau RtakrItagajazceti RvarNAvyavahitapUrvatatIyAntasambandhyavarNatvarUpamArAdezIyoddezya- "vizeSaNa vizeSyeNaikA."|3. 1. 96.1 iti samAse 'md| tAvacchedakam "avarNasyeva." 1. 2. 6.1 iti sUtrIya matta+RtakItagajaH' iti dazAyAm , "avarNasye." [1.2.6.] ivarNAdiparakA'varNatvarUpoddezyatAvacchedake prati vyApyabhUtamitya- ityarAdeze madamattatakrItagaja iti bhavati, paramihA'rAdezaM 45 pavAdatayA''rAdeza prabAdhya 'sukhena + RtaH, duHkhena + ataH' | prabAdhya madamattazabdAvarNasya RtakrItazabdIyaRvarNasya ca tRtIyAityAdI vAkye'pi syAdArAdezaH, sa mA bhUditi kRtArthatA samAsaghaTakatvenA''rAdezApattiAraiveti ced , na-yattRtIyAsamAsagrahaNasya / samAsaghaTakaRtazabdaghaTakanimittarUpaRkAro'pekSyate tattatIyA10 idamatrAvadheyam-asati samAsagrahaNe luptatRtIyAvibhakteranu- | samAsaghaTakatvenaiva nimittirUpA'varNasya sattvadazAyAmeSa ArAsandhAnena zItArtAdAviva pariniSThitavibhaktyantena pUrvoktarItyA dezo bhavatItyarthasya vivakSaNAt, prakRte RvarNAvarNayostRtIyA- 50 samAsapakSe 'paramartena kRtam' ityAdivAkyaghaTakaparamAdAvapi samAsaghaTakatve'pi yatRtIyAsamAsaghaTakatvamRkArasya vidyate na sthAnivadbhAvena luptatRtIyAvibhakteranusandhAne durnivAro'yamArA- | tattRtIyAsamAsaghaTakatvamevA'varNasyeti nApattyavasaraH / atra deza iti / RtakrItazabdamAdAyApyuktApattiH sambhavati, gajazabdanivezenA15 nanu samAsagrahaNe sati yatra 'paramatena' ityAdI na bhavatyA. ! ''pattidAnaM tu madamattArtha prati vizeSyabhUtasyArthasya spaSTaprati rAdezastatra yadIdAnImasati samAsagrahaNe duritAmArAdezasya ptty| etA vivakSAmAcAyA api 'ekatra tRtIyAsamAse' itIha 55 darzayethAstadA'cirapUrva tRtIyAgrahaNAbhAve doSAspadatvena nidazi 'ekatra' zabdaM nivezayamAnA sphuTaM kaNThata evorarIkurvate / etatamapi paramartasamAsamabhijJApathAt pracyAvya kimityasamAsameva dvivakSAyA mUlaM tu 'tRtIyAsamAse' ityatra saptamIvibhaktIyaikatvasya 'sukhenata pratizabdaM pratyudAharaNatvenAcAryA upAdadata iti vivakSana / avarNasyetyeveti-"avarNasye."[1.2.6.] iti 20 ced, ucyate-samAsagrahaNAbhAve'pi zItArtAdau samAse'yamA sUtrAd *dhArApravAhanyAyena* avarNasyetyevAnuvartate; *maNDUkarAdeza iSTa eveti tadartha kimapi vaktavyameva nAsti, paramartAdau tinyAyena* "samAnAnAm0" [1.2.1.] ityataH samAnA- 60 pariniSThitavibhaktyantena samAsapakSe sthAnivadbhAvenonmiSannapya nAmiti nAnuvartata iti tAtparyam / tatphalamAha-pitRta niSTa eSa ArAdezaH, prathamAntena samAsapakSe nAmapmin paramA- | iti-pitrA Rta iti vigrahavAkyam , "samAnAnAma" [1.2. Adau prasajyata iti naikAntena samAsagrahaNaphalaM paramAdirbhavi--1.Jiti dIrgha eva bhavati, ArAdezastvavarNAbhAvAna bhvtiiti| 25 tumarhatIti tadupekSitam , sukhenAdau tu samAsagrahaNAbhAve prasa-! / nanvanuvartanapadArthoM nAma [pUrvataH] parasmin sambandhaH, jyata evA''rAdeza ityekAntataH samAsagrahaNaphalaM bhavitumarha taccAnuvartanam , "avarNasye."[ 1. 2. 6.] ityato'varNasya vA 65 tItyAitaM tannidarzanatveneti sUkSma prekSAvatAM prekSyam / bhavatu "samAnAnAm" [1. 2. 1.] ityataH samAnAnAmityasya nimitta-nimittinostRtIyAsamAsaghaTakatvanivezasya phalaM vA bhavatu, tatreyaM kA viDambanA? yad *dhArApravAhanyAya* darzayati-Rtena kRta ityAdinA-Rtena gatena kRto niSpA Adriyeta maNDUkaptutinyAyo nAdriyeteti cet, zrUyatAm-maNDU kalatyA yadi samAnAnAmityasyeha sambandho vyadhAsyata, tadA'nta30 dita iti "kArakaM kRtA" [3. 1. 68.] iti samAse RtakRtaH, paramazcAsau RtakRtazca "sanmahat." [3. 1. 107.] rA'ntarA sUtreSu kacana tadasambandho'pyakalpyata, itarathA'niSTA-70 iti samAse "avarNasye." [1. 2. 6.] ityarAdeze paramartakRta patteriti tatpadasambandhAsambandhAvubhAvapi kalpanIyatAM zrayetAm ,, itISTaM siddhyati, nimitta-nimittinostRtIyAsamAsaghaTakatvA'ni dhArayA yadi "avarNasye." [1. 2. 6.] ityato'varNasya veze'rAdezaM prabAdhya RtazabdagheTakena RkAreNa saha paramazabda sambandho vyadhAsyata, tadA'ntarA tadasambandho na kvacidakalpsya tetyekasya sambandhasyaiva kalpanIyatA bhavatIti kalpanAlAghavameva 35 ghaTakA'varNasyA''rAdeza Apadyeta, tanniveze tu RutazabdIya 1 *dhArApravAhRnyAya*satkAre bIjabhUtaM tattvajJAH snirnte| RkArasya tRtIyAsamAsaghaTakatve'pi paramazabdIyA'varNastRtIyA-! kasyApi kaveH kAvye 'kSudhAtaH' iti prayoga upalabhyate sa samAsaghaTako na bhavatIti nAtiprasaGga ArAdezasya / kathaM saGgacchetelyAzaGkate-kathaM 'kSudhAtaH san zAlIna nanvevamapi madena matta iti "tRtIyA tatkRtaiH" [3.1.65.] | "valitAn' ityAdinA etatpayaghaTakaH 'kSudhAtaH' iti padaM iti samAse madamatta iti, Rtena krIta iti vigrahe "kArakaM [kayA vidhayA ] saMsAdhya kaviH prAyuketi zaGkA /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ havRtti-vRhanyAsa-laghunyAsasaMbaline [pA0 2. sU0 9.] 40 nanu yadi kSudhAtaH' iti prayogo'sAdhustadA'sAdhutvAMzasta- iti, halantAnAmityasya vyaJjanAntAnAmityarthaH, tatrAntare vyanaprayogagato yujyopavarNanIyo'nyathA kimaMzagateyamAzaGketyevA- | nAnAM 'hal' iti saMjJAkaraNAditi // 8 // ''kAmA na jhaTiti zAbhyedityattastadasAdhutvaprayojakakalaI prakAzayati-kSudhzabdasyeyAdinA prAmotItyantena-- idaM nyA0 sa0-Rte ityAdi / kSudhAta iti-aba tRvIyA intasya 'zudh'zabdasya "omAGi 1.2.18.] iti Alope zahitA'bhipreti-"kSudhaMca bubhukSAyAm" ityataH "kutsampadA | *asiddha bahiraGgamantaraGge* iti nyAyAna yasya dattvam // 8 // dibhyaH" [5. 3. 114.] iti kvipi 'kSudh' iti, tasya tRtIyaikavacane 'zudhA' iti, tataH kSudhA Rta iti vigRhya samAse . RtyArupasargasya / 1 / 2 / 9 // 'kSudh zabdasya vyaJjanAntatvenA'varNAntatvAbhAvAt 'kSudha+prAtaH' / ta0 pra0--upasargasya saMbandhino'varNasya sthAne RkA- 45 iti sthite prakRtasUtrA'prApteH "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] rAdau dhAtau pare pareNa RkAreNa sahitasyArAdezo bhavati / 10iti datve 'kSudRtaH' iti rUpaM prApnotIti / zaGkAmapanudati srvaapvaadH| prArchati / parAchati / prAdhoti / praaoNti| naivamiti / apanodanaprakAramevAha--AyUrva Rta iti- RtIti kim ? upetaH / upasargasyeti kim ? iharcchati, AG pUrvo yasmAditi bahuvrIhiH, tataH saptamyekavacane chau tena , icchati / *yena dhAtunA yuktAH prAdayasaM prati gatyusahaidAdeze kRte "edaito'yAy" [ 1. 2. 23.] ityayAdeze | pasargasaMjJAH teneha na bhavati-pragatA RcchakA asA 50 "svare vA" [1. 3. 24.] iti yalope ApUrva iti sapta- achako dezaH, evam , prarSabhaM prazya vanam / mAriti varta15myantam 'Rte' ityasya vizeSaNapadam, na tu prathamAntam 'ayaM ] mAne punarAgrahaNamAreva yathA sthAdityevamarthama, tenehottaraprayogaH' ityasya vizeSaNapadam, idamA parAmRzyamAne kSudhAta yozca huskhatvaM bAdhyate // 9 // AGpUrvakatyAsambhavAt, evaM ceha na samAso navA 'kSudhA' ityanantaram , 'Rta' iti padaM kintu asamastasya 'kSudhA, iti tRtI- ! za0 nyA0 anusandhAnam-RtyArupetyAdi / sthA. yaikavacanasyApUrvake Rtazabde pare sandhau 'kSudhAtaH' ityayaM / nini vizeSamAha-upasargasyeti-upasatya dhAtumarthavizeSa sUja-55 20prayoga ityarthaH / tadeva vizadayati-ARta itIti-A! tItyarthe upapUrvAt sRjeH "lihAdibhyaH" [5.1.50.] ityaci Rta iti sthite uttareNa "RtyArupasargasya" [1. 2. 9. guNe "nyajhUdgameghAdayaH" [4. 1. 112.] iti gatve ca ityanenA''rAdeze 'ArtaH' iti, taM parataH kSudhA' iti tRtI- upasargaH, tasya tathA / upasargasyetyatra SaSThyarthamavayavAvayavibhAvaM yAntaM pUrvatazvAvasthApya "samAnAnAm0" [ 1. 2. 1.] iti / sambandhatvamukhenAha-sambandhina iti- avayavasyeti tattAdIrgha 'kSudhArta'zabdo niSpadyata iti / spayarthaH / ko'styayamavayava ityAkAlAyAm 'avarNasya' iti 60 26 nanviha 'kSudhA + ArtaH' iti sthitau "omAhi" [1.2. sthAnipadamanuvavaM pUrayati-avarNasyeti / atra sthAnaSaSThItvA19.1 ityAkAralope dhasya darave kSudAta iti bhavitavyam, na / 19 dAha-sthAna iti / 'jIvan maitro nA'tra vidyate' ityatra yathA prazAzanIti ceTa na-AmAlo kati padaya-maitrasattAmantareNa jIvanamanupapadyamAnaM svajJAnadvArA va jIvanasambandhivarNadvayAzritatvena bahirahatvAd ekapadAzritatvenA'nta- gatavyApyatAnirUpitavyApakatvavatI maitrasattAmAkSipad etatpradeze rahaM datvaM prati *asiddhaM bahiraGgamantaraGge* iti nyAyenA''kAra- zabdatastadIyasattA'bhAvanizcayatvena pratibandhakabuddhau jAgratyA-66 30 lopasyA'siddhatvAt padAntatvAbhAvAd dtvaapraapteH| metatpradeza eva sattAvattAmAkSeptuM na kSameteti pradezAntare tadIya sattAmAkSipya vizrAmyati / yathA vA 'pIno'yaM maitro divA na khamatena samAdhAnamabhidhAya paramatenetarat samAdhAnamAhayasya tviti-ko'pyAcAryoM bhAguryAdiLajanAntAdapi 'Apa'. bhuke' ityatra bhojanamantareNa pInatvamanupapadyamAnaM khajJAnaM dvArI kRtya khagatabyApyatAnirUpitavyApakatAvad bhojanamAkSipad dine pratyayotpAdamabhipraiti, tanmate 'kSudh'zabdAdApi tasya 'ta' bhojanAbhAvanizcayatvena pratibandhakabuddhau jApratyAM dine bhojana 70 zabdena saha tRtIyAsamAse'varNAntapUrvapadalAbhAdanenA''rAdeze 35 'kSudhAtaH' iti prayogaH samasto'pi sampattumaItIti bhaavH| | na zaknolyAkSenumiti rAtribhojanamAkSipya vizrAmyati / iha tathaiva prakRte upasargoddezyakatayA''vidhau pratipAdite satyupasavyaanAntAdAppratyayo bhAgurisammataH smaryate'munA padyena rgatvaM dhAtoH sambandhe satyeva "dhAtoH pUjArthaskhatigatArtha." "vssttibhaagurirkopmvaapyorupsrgyoH| 3. 1. 1.] ityanena saMjJAyata iti dhAtumantareNa prAdAvupaApaM caiva halantAnAM yathA vAcA nizA dizA" // sargatvamanupapadyamAnaM khajJAnaM puraskRtya khavRttivyApyatAnirUpita-75
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhaddemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / [pA0 2. sU0 9.] 127 vyApakatAvantaM dhAtumeva dhAtvadhAtUbhayavyaktau parasyAM nimittatvenopasthitAyAmapyAkSipet / vyApakatAvacchedakaH sambandhaH prakRte khA'vyavahitapUrvatvarUpo na tu 'haribhyAM yAhyoka A' ityAde vedotvena tanmaryAdAyA yathAvadakSaNaparANAM pareSAmivA'smAkaM 5 svapUrvatva-khottaratvAnyataraH sambandho grAhyaH / | cchinnaparatvameva 'puSpavat zabdasya sazirate, evamihopasargatva - nirvacane'vyAptyativyAyA didoSApahArivizeSaNaM nivezayamAnena tvayA koSAdyabhAvena vyAkaraNamukhanirIkSaNamavazyaM karaNIyamiti vibhAvya sUtre 'dhAtu' zabda bhagavAn nivezayatIti sUkSmaM vimRzyatAm / yadyapi upasarga upadrave / prAdA rogaprabhede .. 45 sati prAdyanyatamatvamupasargatvam / yathA - anubhavatItyAdau anusamabhivyAhRtasya bhavateranubhavArthaviSayako bodho janyaH, tadviSayIbhUtA'nubhavAtmakakriyAvizeSaviSayakatAtparyam -'bhavatiraya 10 manu bhavArthabodha katayocAritaH' ityAkArakam, tadmAhakatvam 'anu' zabde / tAtparyagrAhakatvaM copasarge tAtparyaviSayakA'numitiprayojakaparAmarzAtmakajJAnIyaprakRtahetutAvacchedakAvacchinnaviSaya- tatkathaM sUtrAdapAkaraNIyaM tadrahaNam ? | yadvA-janyabodhaviSayIbhUtakriyAvizeSaviSayakatAtparyagrAhakatve [ anekArthasaM0 kA 0 4 0 49. ] iti svakRtakoSo'pi prAdhAnyatamArthaparatve upasargazabdasyopalabhyate, tathA'pi pracchekaprarSabhAdAvupasargatvAtivyAptirna tAvatA vArayituM zakyeti tadarthamupasargatvaM koSoktaM pariSkArapathe'vatArya dhAtvarthasambandhitvAdivizeSaNairvizeSaNIyamiti tadvizeSaNanivezA'nugrAhakAnveSaNes- 50 ntataH punarapi sUtranibaddhaM dhAtugrahaNamevA'nugrAhakaM lapsyate, tAvattvam, prakRte 'anusamabhivyAhArApanno bhUdhAturanubhavArthabodhakatayoccAritaH' ityanumitiH, tasyAH prayojakaH 'anubhavArtha15 bodhakatayoccAritatvavyApyAnuzabdavAn bhUdhAtuH' ityAkArakaH na ca koSo vA vyAkaraNAdirvA khAtacyeNa [ pratyekam ] zaktigrAhaNe sAmarthyamaJcati, tatazcAtpazanda: sUtrasattAM pazyan avyAghyativyApyAdidoSakaNTa kocchittaye vizeSaNAntaraM tatsUtraja 55 parAmarzaH, sadIyaprakRtahetutAvacchedakIbhUtA'nutvAvacchinnaviSaya- bodhopayogitvena prakSipya yathA sUtravyAkhyAtA kRtI bhavati, tAvattvam 'anu'zabde'stItyAyAtaM tAtparyagrAhakatvam, tata- tathaiva zaktigrahaNe pratidvandvibhAvApannaH koSo'pi doSAbhAvAya zvopasargatvaM prAdyanyatamatvAt sutarAmAyAtameva / samabhivyAhRta - vyAkaraNamukhA'nirIkSaNenaiva vyAkhyAsyata iti kA''pekSA sUtrAtvAtmakaH sambandhaH prakRte hetutAvacchedako'vaseyaH / IdRzopa- rthaparyAlocanasya ? nahi samasAmarthyavatAmeko'parasya kRpAnirbharo 20 sargatve ghaTakatayA praviSTA janyatA janakAMze nityasAkAGkSA 'putraH' dRzyata iti vAcyam; yacchabde yadarthanirUpitA zaktiH koSA- 60 'ziSyaH' ityAdyuktau putraziSyAdayo nityasAkAGkSatvena pitR-gurvA dito na gRhyate tadarthabodhanAya sUtrANi racayan pANinyAdistadIniva kriyAvizeSaviSayakabodhasya dhAtujanyatayA dhAturUpaM jana- cchande svazAstropayuktaM saGketaM karoti, yathA-sarvanAmasthAnAdipade kamAkSipediti nirNayantAM tattvagrahaNapakSapAtino vibudhAH / svaujasamauTnirUpitA zaktiH koSAdito na gRhyata iti tadbodhanAya pANiniH saGketaM karoti, yathA vA ghuT-ziTa-ghuTprabhRtiSu varga nanu dhAtvAkSepe IdRzI rItiryadi svIkRtA, tadA 'dhAtvarthadyo25 takaJcAdyantargataH prAdigaNa upasargasaMjJo bhavati' ityevamarthabodhapazcamAntasthAbhinnakAdivarNarUpArthAdinirUpitA zaktiH koSAdito 66 nAya kRte " dhAtoH pUjArtha svatigatArtha 0" [ 3. 1. 1.] ityu pasargasaMjJAsUtre dhAtugrahaNaM biphalam upasargatvasya janakAMze / yacchabde yadarthanirUpitA zaktiH koSAdita eva gRhyate tacchabda na gRhyata iti tadarthabodhanAya saGketavizeSamAcAryaH kurute, nityasAkAGkSa bhUtajanyatAghaTitatvenA''kSepata eva 'pariNayati' 'abhiSiJcati' ityAdau sarvatra sambandhitayA dhAtorlobhAditi | svazAstre vyavaharan sUtrakArastu tadarthabodhanAya saGketaM nArpayati, yathA- pazvapatyAdizabdeSu, evamupasargazabde rogavizeSamahAbhUta30 ced, na-saha dhAtunA tadarthakriyA vizeSadyotakatArUpasambandhasya bikArarUpotpAtAdyarthanirUpitA zaktiH koSAditaH pratIyate, 70 sattAyAmevopasargasaMjJA bhavatItyarthasya niSpattaye sUtre dhAtugrahaNe | kriyAvizeSadyotakatvaviziSTaprAdhAnyatamatvAvacchinnArthabodhanAya tu kRte evopasargatvanirvacanaM kurvatastava tatkukSau 'janyabodhaviSayakriyAvizeSaviSayaka tAtparyagrAhakatva' rUpoM'zo nivezyaH, itarathA [ yathecchamarthakalpane ] 'puSpavantau' ityAderarthanirvacanAvasare divA95 kara- nizAkaro bhayArtha bodhakakozAyanurodhaM tiraskRtya divAkara - nizAkara-ghaTa-paTAdyarthaparatvaM tasya varNayatastava mukharodhaM kaH kari dhyati ? vyAkaraNa-kozAdhanurodhenArthaM nirbuvANasya tu tanniruktau vyAkaraNaM kozAdirvA'nukUlaM bhavatIti tadanurUpAM nirukiM kurvan "puSpadantau puSpavantAveko kyA zazi- bhAskarau" [ abhidhAnaci 0 402. 38. ] ityAdikoSaM pazyatIti divAkara - nizAkarobhayatvAva sUtrakAra eva saGketavizeSaM kRtavAn, tamarthaM stra- parasaGketavizeSabalalabdhamevA'nekArthakazabdAn saGgRhNan bhagavAn hemacandrAcAryo'nekArthasaGgrahe 'upasarga' padapratipAdyatvena darzitavAn, rogotpAtAdyarthasyeva sUtrakRtasaGketavizeSalabhyArthasyApi koSAditaH pUrva- 75 kAlAdeva buddhyamAnatve tvapatyAdisaMjJAmivopasargasaMjJAmapi naiva kuryAdityAstAM vistaraH / | 'Rti' iti saptamyantavizeSaNAnusAraM saptamyantameva taddhAtupadamAkSipyate, tathA ca "saptamyA AdiH" [ 4, 114.] V.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsa saMvalite | iti tadAditve niSpannamarthamAha - RkArAdau dhAtAviti / " RNe pradaza0 " [1.27 ] ityatra "Rte tRtIyA 0" [ 1.2.8. .] ityatra coktayA rItyA labdhamadhamAha - pareNa RkAreNa sahitasyeti / sarvApavAda iti- " avarNasye" 5 [ 1.2. 6. ] ityAdiprAptasyA'rAyAdezasya bAdhako'yamArAdeza ityarthaH / [pA0 2. sU0 9.] " tyAvA" [1.2.11.] "UTA " [ 12, 13.] ityA- 40 dayo'pi yogA yathAyathaM sva-svoddezyatAvacchedakavyApa koddezyatAvacchedakakazAstrANAM sarveSAmeva bAdhakA iti tatra tatra 'sarvApavAdaH' ityanabhidhAya 'aro'pavAdaH' 'alo'pavAdaH ' 'okArApavAdaH ' ityevamevoktirnyUnatAM pranthakRtAM prakAzayet eteSAM hi khakhoddezyatAvacchedakavyApakoddezyatAvacchedakakaM kimapyekamapekSya bAdhakatve 45 "RNe prandazA0 " [1,2.7.] ityetadviSaye 'prANam' ityAdau mA bhUdarAdezaH, param "samAnAnAm 0" [ 1.2. 1.] iti prApnuvan dIrghaH kathaM vAryatAm ? AlAdezaviSaye 'upAlkArayati' ityAdau mA bhUdalAdezaH, paraM tatrApi prApnuvan dIrghaH kathaM vArtha'dhautaH 'dhautavAn' ityAdAvapi mA bhUdokArAdezo dIrghastu tAm ? evam "UTA" [ 1. 2. 13. ] ityaukArAdezaviSaye 50 pravartamAno na bAdhyeta / yathAsaGkhyAmavarNasyAvarNenaiva dIrgha iti rItyA dIrghasUtravyAkhyAnaM tu matabhedadvAramArUDhamiti na tatraiva nirbharatAmAdAya dIrghAprAptirihopasthApanIyA | athodhyatAmayamAdezo'rAdezabAdhaka iti, anyApekSayA'pi bAdhakatve tattannAma gRhItvA vocyatAmamukasyA'mukasya bAdhako 'yamiti, 'sarvApavAdaH' ityuktistu na yujyate, tathAhi - 'sarvA10 'pavAdaH' ityasya ko'rtho'bhimato bhavataH ? sameSAmitaH pUrveSAM bAdhaka iti vA 1, sameSAmitaH pareSAM bAdhaka iti vA 2, sameSAM pUrvAparobhayeSAM bAdhaka iti vA 3, sameSAM svoddezyatAvacchedakavyApakoddezyatAvacchedakakazAstrANAM bAdhaka iti vA 4 / tatra prathamapakSasvIkRtau 'daNDAgram' ityAdau prAptasya pUrvavidhedAgha35 derapi bAdhaH syAt, dvitIyapakSe 'dadhyatra' ityAdI prApsyato yavaralAdezasya bAdhaH syAt, tRtIyapakSe 'daNDAgram' 'dadhyatra' ityAdau sarvatra pUrvApareSAM dIrghAdi-yavaralAdyAdezAnAM bAdhaH syAt athaitatsUtrIyoddezyatAvacchedakAkrAnte prApnuvatAM pUrveSAM bAdhaka ityarthaH prathame, evametatsUtraviSaya eva prApnuvatAM pareSAM bAdhaka 20 ityartho dvitIye, evaM tAdRzAnAmeva prApnuvatAM pUrvaparobhayeSAM / / bAdhaka ityarthastRtIye'bhipreyate yadi, tadA phalataH prathamapakSasya caturthapakSe'ntarbhAva iti pRthaktvena pakSa evAyaM notthAtumutsaheta dvitIye prArSabhIyatItyatra "nAni cA" [ 1. 2. 10. ] ityetaM prabAdhya nitya evA'nenA''rAdezaH syAditi prarSabhIyatIti na 25 siddhyet, "nAni vA " [ 1.2 10.] iti sUtraM vaiyarthyaM copeyAt / tRtIye khoddezye prApnuvatAM pUrveSAM bAdhasyeSTatve'pi tathaiva prApnuvatAM pareSAmapi syAd bAgha iti dvitIyapakSokta eva doSaH, pariziSyate caturthaH pakSastatredamucyate - sarveSAmevApavAdazAstrANA- | mayaM khabhAvo yat svIyoddezyatAvacchedakavyApa ko ddezyatAvacchedaka30 kazAstraM [karma] bAdhate, tadvadidamapi [ kartR ] bAdhiSyate tAdRzaM sakalamiti bAdhyAnAM nAma gRhItvA vaktumucitamamukasyAmukasya bAdhako'yamiti, amukasya bAdhako'yamiti vA, yathA- "Rto ra0" [ 2. 1. 2. ] ityatra 'samAnadI dhetvArddharAmapavAdaH' ityucyate, "RNe pradazArNa0" [ 1. 2. 7. ] ityatra aro'pavAdaH' 35 iti, "lavyAlyA " [1.2.11] ityatra 'alo'pavAdaH' bAdhakatvAGgIkRtipakSe kasyApyekasya bAdhena caritArtha bAdhaka - 75 iti, "UDhA" [ 1. 2. 13.] ityatra 'okArApavAdaH' ityu- | zAstramityapareNa saha paryAyaprasaGgasyA'vAraNAt tathAhi "Rto cyate, na tu 'sarvA'pavAdaH' iti, 'sarvApavAdaH' ityabhidhAyaiva | raH khare'ni" [2. 1. 2. ] ityetacchAstraviSayabhUte kacit 'sarveSAM khoddezyatAvacchedakavyApakoddezyatAvacchedakakazAstrANAM | 'tisraH' ityatra jasi " a ca" [1. 4. 39.] ityaMsya, bAdhakaH' ityarthazced dyotanIyastadA "RNe pra-dazArNa 0 // 1.2.7.] kvacit 'tisraH' ityatra zasi "zasoDatA." [ 1.4.49. ] nanu dIrgha prabAdhya prAgeteSu prArNAdiSu ar-al-okArA- 55 dezAH prAptAstAn yathAlakSyaM prAptAn yathAyatham Ar-AlaukArAdezA bAdhiSyanta eva; na ca kuraGgamAtaGgAdhyAsitasthAnamAkasmikamupatiSThamAne kesariNi bhItyA vepathuhRdayatayA tatsthAnAdU davIyAMsaM dezamApannA api kuraGgAdayastato bihArarasAnutathaiva sapatnAyamAne'rAdau yena kenA'pi hetunA dUrIbhUte punarapi bubhUSayA sahelamapasRte mRgarAje punarapi sthAnaM yathA''vizanti, 60 kimapyekamevApekSya bAdhAGgIkRtAvarAyAdeza ekasmin bAdhite mamAvasaro'yamiti kRtvopatiSThamAnadIrgheNa saha vivAda Arabdhe dIrgha na bAdheteti paryAyeNa dIrgha ArAdezAdayazca yathAsvalakSyaM kena balIyasA'parasmin parAjite tasminniva tato nyUnacaleSvakhibhaveyuriti mahadaniSTamiti vAcyam, dvayormadhyorbalavivAde satye - 65 leSvapi maheSu svabhAvataH parAjayasiddheriva arAdezA''rAdezAyoviMvAde balavatA''rAdezena bAdhite'rAdeze'ramapekSya nyUnabale dIrghe bAdhabuddheH svabhAvasiddhatvAt paryAyeNA'nabhipretasya prasajyatvAGgIkAre na kA'pi kSatiriti cet ? na-tatredaM sambhaved, mAnasya prasaktervAraNAt evaM ca sati kimapyekamapekSya bAdhaka- 70 yatra bAdhitabAdhocitAnyazAstreNaikena [ bAthocitamanyacchAstra bAdhitavatA] kenacit saha vivAdAvasaraH, yatra tu parasparanirapekSairbahubhiH saha pRthak pRthageva vivAdAvasarastatra kimapyekamapekSya
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 9.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 129 bAdheta, netare ziSThe iti tAbhyAM saha rAdezasya paryAyaprasakterdu5 rvAratvAt / itthamanarthaparijihIrSuNA tvayA vyApakoddezyatAvacchedakakasya sarvasya rAdezena bAdho'bhipretavya eveti tatrApi 'sarvApa - vAdaH ityeva vaktavyam, tatra yadi bAdhyAnAM nAmagrahaNapUrva 'samAnadIrghatvArddharAmapavAdaH' ityevaM grahaNaM kiJcit phalavad bhavati tadehApi tAdRzaM phalaM bhaviSyati, iha 'sarvApavAdaH' ityAkAraka10 lekhasya spaSTo'bhiprAyo na pratIyata eveti cet, satyam - itaH pUrvaM katipayaiH sUtraiH paryAyeNa svavidheyasya " R lRti hakho vA" ityasya, kvacit 'tisraH' ityatra basAdI "Rto hur" [ 1.4. mAnAyAstipratyaye "zrauti - kRvu0 " [4.2.108.] iti 40 37. ] ityasya prAptirityanyatamatvena vyApakatAvaduddezyatAvacche- RcchAdeze Rcchati, yadvA- "Rchat indriyapralayamUrtibhAvayoH" dakakamekamevaiSu " Rto raH0" [ 2.1.2. ] iti rAdezo |ityasya vartamAnAyAstipratyaye "kharebhyaH" [ 1.3.30. ] iti chasya dvitve "aghoSe pratha0 " [ 1. 3.50.] iti prathamasya chakArasya catve ca Rcchati, pra+RcchatIti sthite'nenA''rAdeze prAccheti / evaM parApUrvasya parAcrcchatIti, prazabdaH 45 prakRSTArthadyotane, parAzabdazvA'nAbhimukhyArthadyotane vijJeyaH / prAnautIti-prapUrvAd "RdhUT vRddhau" ityasmAd vartamAnAtipratyaye'nenA''rAdezaH / parArdhnotIti-atrApi pUrvavat siddhaRnotiyoge'nenA''rAdezaH / nanu prArcchatItyAdau *ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadeza - 50 [1. 2. 2. ] iti vihitahasvasya ca sambandho lakSye kriyate / bhAkU* iti nyAyena prazabdA'varNaRkAro bhayasthAne niSpanna so'pi paryAyeNa hrasvasambandho mA bhUt, kA kathA svavaiyarthya- ArAdezaH prazabdAvarNagataM padAntatvaM bhajeta, tatazcArAdezaghaTakakArikAryasambandhasya ? ityabhiprAyeNa 'sarvApavAdaH' ityAkAraka- rephasya "raH padAnte0 " [ 1. 3. 53 ] iti visargaH syAditi 15 lekhasamarpaNam / apavAdazabdo'tra bAdhakatvamAtraparo na tu vaiya ced, na asiddhaM bahiraGgamantaraGge * iti nyAyenA'lpanimittarthyamUlakabAdhakatvapara eva, tathA satyari kRte svasya vaiyarthyAda - katvenA'ntaraGgaM visarga prati, avarNAntopasarga RkArAdidhAtvA - 55 matrameva bAdheta, vikalpena hrasvatvaM bhavat tu [ karma ] pakSe cAri- dyadhikanimittakatvena bahiraGgasyA''rAdezasyA'siddhatvAd rephAtArthyAdayaM na bAdheta / sarvasya svaviSayalakSye prApnuvato vidhi bhAvena visargAprApteH / mAtrasya vaiyarthyA'vaiyarthya prayojakatvanirapekSeNa, apavAdaH - bAdhaka 20iti 'sarvApavAdaH' ityasya tAtparyArthaH / 'samAnadIrghatvArddharAmapavAdaH' ityAdau tu anyatamatvAdinoddezyatAvacchedake vyApakatvamAdAya bAdhyatvenAbhipreyamANAnAM dIrghatvAdInAM svapravRttau "Rto raH0" [ 2. 1. 2. ] iti rAdezavaiyarthya prayojakatayA vaiyarthyabIjatvAdeva bAtha iti vivekH| etAdRzavyAkhyAvIjaM tu 'Ariti 25 vartamAne. ' ityAdinA khayamAcAryo'bhidhAsyate / / / nanu pUrvasUtrAt paratreSyamANapadasambandho lakSyama nuruddhya bahutra bhavatyevetIhApyatisaMnikRSTAt "Rte tRtIyA0" [ 1. 2. 4.] iti sUtrAd 'Rte' iti vA, viprakRSTAd "avarNasyeva." 60 [1.2 6.] ityataH 'ivarNAdinA' iti vA nimittapadaM zakyate sambaddham, tatra 'te' padasambandhe prArcchatItyAdaya iSTA na saGgRhyeranniti mA kRthAstatpadasambandhaH, 'ivarNAdinA' ityetatpadasambandhe vivarNAdyAdau dhAtau paratayA sthite evAyamAdezaH syAditi 'prAcrcchati' ityAdayaH saMgrahISyante satyevamidAnImasmin 65 | nanu pUrva " samAnAnAm 0 " [ 1.2.1.] ityatra 'bahuvacanaM vyAptyartham' ityetayAkhyAvasare 'strIyoddezyatAvacchedakAkAnte | sUtre 'RtigrahaNaM na kartavyaM bhavatIti lAghavamapyastItyAzaGkate - yasya yasya prAptistena tena saha paryAyeNa hrasvaH sarvatra pravata' ityabhiprAyo varNitaH, idAnIM 'sarvApavAdaH' ityukterguDa tattvaM 30 phalato hrasvabAdhaparyavasAyitayA vizrAmyata iti parasparavirodhaH paryetIti ced, na - sAmAnyenoktasya vizeSo bAdhakaH sarvatra prasiddha eveti 'bahuvacanaM vyAptyartham' ityanena sAmAnyato vyAyarthatAyAH sUcane'pi vakSyamANena (ArgrahaNasAmarthyena "RtyA | rupa0" [ 1. 2. 9. ] ityArAdezaviSayaM hastro na vyApnotye 35 veti 'khoddezye yasya yasya "RtyArupa 0 [ 1.2. 9. ] ityA- | rAdezAtiriktasya prAptistena tena saha paryAyeNa hrasvaH sarvatra prava rteta' ityabhiprAyakatayaiva 'bahuvacanaM vyApyartham' ityasya varNanIya - tayoktavirodhasya parIhArAt / | RtIti kimiti / samAdhatte -- upeta iti upa samIpe ito gata ityupetaH, atra 'upa + itaH' ityavasthAyAm 'et' rUpamAdezaM bAdhitvA''rAdezaH prasajyeta, yadi 'Rti' grahaNaM na kriyeteletadarthaM tadgrahaNamAvazyakam / 70 nanUpasargagrahaNAbhAve'pi 'RkArAdau dhAtau pare'varNasyAssrAdeza:' ityarthe prArcchatyAdInAM siddhirnirAbAdheti vyarthamupasargagrahaNamityAzaGkate - upasargasyeti kimiti / samAdhatteihacrcchatIti-asminnarthe "va kutrAtreha" [ 7.2. 93.] iti nipAtanAd 'iha' iti, 'iha+Rcchati' iti sthite upasargagraha - 75 NAbhAve'nena nitya ArAdezaH syAt sa mA bhUdityupasargagrahaNam, "avarNasye." [ 1. 2. 6.] ityasya vaiyarthyaM tu nAzakyam, udAharaNamAha- prAcrchatIti- "kaM prApaNe ca tato varta / dIrghe RkAre pare cAritArthyAt tathA copasargagrahaNe kRte prakRte 17 zabdAnu0
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bRhadatti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 9.] wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwv upasargasyA'bhAvena nAsya prAptiriti "avarNasye." [1. 2. 6.] prAdipadopAdAne tu pra-paretyAdaya ekaviMzatiH prAdizabdena grahI- 40 ityarAdezaH, "R-sRti " [ 1.2.2.] iti hakhazca bhavataH / tavyA ityetAvanmAtrayandhanenopasargatvA'nirUpakakriyAvAcidhAtoH idamupalakSaNaM paramarSiprabhRtInAmapi, tathAhi-upasargagrahaNA- pUrva vidyamAnasya prAdeH prAditvenoddezyatAko vidhi : bhAve iharcchatItyAdI yathA'rAdezabAdhenAsyA''rAdezasya prApti- | mA'pi vAraNIyo yaH khalu vidhirneSyate tatreti gururapyupasargapada6 stathaiva paramarSiprabhRtiSvapIti tatrA'pyAro'bhAvAya sArthakamupasasahita evaM nyAsa AdaraNIya iti, akSarArthastu yena dhAtunArgagrahaNam / na coNAdInAmavyutpatipakSe kArAdidhAtutvAbhAvena yatkriyAvAcakena yadAnupUrvomatA thAtunA, yuktAH-yoga-45 paramAdAvupasargagrahaNA'bhAve'pi na doSa iti vAcyam, sambandha vantaH, dhAtvarthadyotakatayA dyotakatA'nuyogitvavanta vyutpattipakSe "RSait gatau" ityataH "nAnyupA0" [umA0 iti yAvat , prAdayaH-parigaNitAH pratyAdyAnupUrvImantaH, taM 69.] iti kitIkArapratyayena niSpanna RSizabdasamabhivyAhAre prati-takriyAvAcinaM tameva dhAtuM prati, upasargasaMzAH10 ArAdezaprApterapratyUhatvAt , nAnayoranyatarasmin kasminnapi upasargarUpasaMjJAbhAjo bhavantIti / tena-dyotakatAkhyasambandhapakSe'tra ko'pyArAdezamabhipraiti / pratiyogikriyAvizeSavAcakadhAtuvizeSa pratyevopasargatvena, iha-50 _bastutastu-upasargatvaM kriyAyogavirahe na bhavatIti hetorupa- vakSyamANe sUtrAntaralakSye. na bhavati-uddezyatvA'lAbhena sargagrahaNadazAyAM nAntarIyakatvaM zrayantyAH kriyAyA vAcako nAyamAdezo bhavatItyarthaH / tadeva lakSyaM savigrahaM darzayati dhAturAkSipto vizeSyatAM gacchan tadAdividhinA 'RkArAdau pragatA RcchakA asmAta pracchako deza iti-iha hi 15 dhAtau." ityAdisUnAtha sampAdayati, idAnImupasargagrahaNAbhAve ! gatazabdaghaTakagacchatyarthayoge prazabdasyopasargatvaM vidyate, ArAnopasargatvamiva kriyAmantareNa kimapyanyadanupapadyamAnamasti, dezastvayaM tatrA'bhaviSyad yatra RkArAdidhAtvarthakriyAyogeno- 55 yadiha dhAtamAkSipya 'kArAdau dhAto.' ityarthe sampAdayitu-pasargatvamasthAsyata. prazabdo'yaM gabhyartha paripoSyopakSINazaktina bhIzIta, satyevaM sAmAnyataH zabdarUpaM vizeSyamAdAya tadAdividhau / zaknoti Rcchatyartha paripoSayituM yena RkArAdidhAtvarthakriyA'RkArAdau zabde pare' ityarthe vyutpattipakSasAdhAraNyena doSaH yogenopasargavamanubhayana ArAdezaM lbhet| 20 syAdeva yadIha nopasargagrahaNaM kriyeta, ityavaseyam / "avarNasye0" | nanu yena dhAtunA yuktAH prAdayaH0* iti nyAye ki bIja [1. 2.6.] iti sUtraM tu devendra-tavehAdau kRtArthamiti na | yena ladhunyAsaM tirayasIti ceda, ucyate-jagati janimatAM 60 vaiyarthyaphalamAdAyaitasyA''ro bAdhaH sambhavati / iharcchatItyatra jantUnAM mAtApitRtvanirUpitaputratvasya sadbhAve'pi yathA tanmApakSe haskhatve kRte tatsAmarthyAt kAryAnsarabAdhe ihaRcchatItyapi tRtva-tatpitRtvAbhyAmeva tatputratvaM nirUpitaM bhavati, netaramAtarabhavatItyAha-ihacchatIti / atha pitRtvAbhyAm, tathaiva prakRte'pi pRthak pRthageva tattaddhAtuM 25 "praparA'pasamanvayanirdurabhi pratyupasargatvaM na tu katamaJcidekaM prati jAtamupasargatvamiti tad vydhisuudtiniprtiprypyH| itaradhAtuM pratyapyupasargatvameveti laukikanyAyasiddho'yaM nyAyaH165 upa AGiti viMzatireSa sakhe ! yadvA-yadItaradhAtuM prati jAtamupasargatvamitaradhAtuM pratyapi upasargagaNaH kathitaH kvibhiH"||1|| syAdupasargatvaM tadA'sminneva sUtre'ntareNaivopasargagrahaNaM prAdiityuktAnAM viMzatereva "dhAtoH pUjArtha." [ 3. 1. 1.] | zabdagrahaNenaiva pUrvoktenopasargapadagrAhyANAM grahaNe siddha zrita. 30 ityanenopasargasaMjJA vidhIyate, netarasya kasyApIti 'Rti prAdeH" | gauravo nyAsaH kathaGkAramupanyasyate ? upanyasyaitaM tu gurunyAsamA ityevaM laghunyAsa evaM lakSyagrahaNe'lakSyaparihAre ca paryAmuyAdi- cAryapravRttipiyati--*yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM pratye-70 tyupasargapadayuto gurunyAso na yujyata iti zaGkAmapaninISurAha-vopasargasaMjJAH iti, tulyanyAyAda gatisaMjJAviSaye'pyayameva yena dhAtuneti, ayaM bhAvaH-maitro'yaM putraM lAlayatItyuktI panthA avaseyaH / jJApite tvasmin nyAye'nyanirUpitopasargatve yathA maitrasyaiva putre maitrakRtaM lAlanaM pratIyate na devadatAdiputre, satyanyaM pratyupasargatvaprayukta kArya prachekAdau mA bhUditi prAdi36 tathaiva upasargasyA'mukaM kArya bhavatItyuktAnapi yAM kriyAmAdAyokta- | zabdatiraskAreNopasargapadaM sUtre cAritArthyamaJcati / sUtreNopasargasaMjJA bhavet , takriyAvAcakataddhAtuM pratyeva prAdi- nanvabhyupeyamAne'smin nyAye pragatA nAsikA yasyetyarthe 75 vizeSasyopasargatvaM vyavahriyate, kriyAntarayoge upasargasaMjJAM zrayataH "uSTramukhAdayaH" [3. 1. 23.] iti sUtreNa gatazabdalopaprAdestu kriyAntarAbhidhAyidhAtoH pUrva sthitasyApi nopasargatva- pUrvakasamAse "upasargAt" [7. 3. 162.] iti nAsikAyA vyavahAra iti sUtre upasargapadopAdAne na tana bhavatyArAdezaH, nasAdezo na syAt , kriyAyoge satsevopasargasaMjJAyA jAyamAna
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 9.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| . 131 tvAt , kriyAyAzca dhAtvarthatvAdu nAsikArtha prati nopapadyata | pasargatve* iti / yatropasargatvam-yadvidhisUtrIyopasargAta paratve-40 upasargatvamiti "praNasaM mukham' ityAyanupapattiriti ced, | noddezyatAzrayIbhUtayanirUpitopasargatvam, na sambhavati-tadudde ucyate-patra paratayA dhAtuyoge kimapi kArya vidhIyate tatraiva zyArthasya kriyAtvAbhAvAd vA kriyAtve'pi tayA saha yogAbhAvAda yena dhAtunA0* iti nyAyAdareNetarasyAH kriyAyA yoge jAya- ' vA na sambhavati, tatropasargazabdena-tadvidhisUtrIyopasargazabdena, 5 mAnamupasargatvamitarAM kriyAM prati nopasargatvaM bhavati. yathA-abhi- prAdayaH-taduddezyatAzrayetaravyaktinirUpitopasargatvabhAjaH prAdayaH, vicalyAdilakSye SatvavidhAyake "upasargAta sugmu0|| 2.3. lakSyante-tatsUtrIyoddezyatayA jAyante, na tu sambhavatyupasargatve-45 39.] ityAdI, rAtra tu paratayA dhAnuyogamanapekSya kArya vidhI- tatsUtrIyopasargAt paratayoddezyatAzrayavyacinirUpitopasargatve yate tatra kAmapi kiyA prati prAderupasargatvamAdAya tattat kArya : sambhavati na tAdRzA lakSyanta iti nyaayaarthH| prakRte praNasaM vidhIyate sUtrArambhasAmarthyAna, yathA--"upasargAda vanaH" ! bhukhaM prAdhvo ratha ityAdau "upasargAta" [7.3. 162. ] 10[7. 3. 79. ] ityAdau, anena hi upasargAt parasyA'dhvan- "upasargAdadhvanaH" [7. 3. 79.] ityAdisUtrIyopasargAt parata zabdasya 'a' samAsAnto bhavati, yadyatrA'dhvan zabdArthamapekSyo- yoddezyatayA''zritasya nAsikAdhvanzabderarthAnAM kriyAtvaviraheNa 50 pasargatvaM gRhyeta, tadA tad vandhyAputratvamivA'lIkatAmupayan | tannirUpitamupasargatvaM prAderna sambhavatIti tatropasargazabdena kAryAya na kalyeta, tadevaM sUtrameva vaiyarthyamupeyAt , yA kAmapi / nAsikAdItarArtha gatArtha kiyArUpamAdAya tadyogenopasargatvaM kriyAmAdAyopamargatvabhAjaH zabdAt parasyA'vanaH samAsAnte / prAptasya prAdegrahaNaM bhavatIti bhavati toTo nasAdhAdezaH / yatra 15 vidhisite tu 'pragato'dhyAnam' ityartha ke 'prAdhvo rathaH' ityatra | tu sUtrIyopasargAt paratayoddezyatAzrayavyaktinirUpitamapyupasargatvaM nyarthakriyAmAdAya jAtamebopasargatvamiti bhavati tatra samA- sambhavati, yathA-"RtyArupasargasya" [1. 2.9.] ityAdi-55 sAntaH / 'praNasaM mukham' ityatrApi 'upasargAt parasya nAsikA- | sUtrIyopasargAt paratayoddezyatAzrayam 'praRcchati' ityAdighaTakam zabdasya nasAdezo bhavati' ityarthakena "upasargAta" [7.7.162.] | RkArAdidhAtumapekSyopasargatvaM prAdInAM sukaram, tatra nA'nya ityanena nasAdeze vidhAsyamAne nAsikArthamapekSyopasargatvagrahaNe nirUpitopasargatvamAdAya kArya bhavatIti prarchakAdau na dossH| 20 tadasaMbhavitayA sUtrameva vyartha syAditIhApi lupyamAnagatAdi- kecitta-'yassUtrIyoddezyatAzrayIbhUtamupasargatvaM na sambhavati ghaTakagamyAdyarthakriyAmAdAya jAyamAnamevopasargatvaM samAzrIyata | tatropasargazabdenopasargasaMjJArahitA eva prAdayo gRhyante, sambhava-80 iti bhavedeva nsaadeshH| tyupasargatve tu na tathA' iti nyAyArthamAcakSate, paraM tanmate gatAmaca yatra paratayA dhAtuyogaH kimapi kArya prayojayati, dyarthayogA'nanubhavena hetunopasargasaMjJAmanApannasya prAdernAsikA'. yathA-abhiSekazabdAdau "sthAsenise" [2.3.40.] ityanena dhvanprabhRtinA samaM samAse nasAdezAdiH kathaM na bAraNIya iti 25 vidhIyamAnaM Satvam , prakRtamidam [RtyArupasargasya ] sUtraM ca, ta eva tAmAzakAM prssttvyaaH| vayaM tu nopasargasaMjJAvirahiNamupa tatrA'parasyAH kriyAyA yoge upasargatvamanubhavan prAdiruddezyatayA sargapadena lakSayAmaH, kintu sUtrIyopasargAt paratayoddezyatAzraya-85 na gRhyatetyetadartha sAphalyamancatu nAma gurubhUtamapyupasargagrahaNam, nirUpitopasargatvavirahe vyaktyantaranirUpitopasargatvasattve'pi yatra tu paratayA dhAtu zrIyate kAryAya tatra 'prAdi'zabda evo- prAdi kAryavidhAvAzrayAma iti gatAdighaTakagamyAdyarthayogamananu- . pasargazabdasthAne laghutayA kathaM nAdriyate? yathehaiva nasAdeza- bhaktaH prAderupasargatvavirahAnAsmAkaM tatra nasAdyaniSTAdezAdiH 30 vidhAyake "upasargAt" [7.3.162.] "upasargAdadhvanaH" sambhavatIti sUkSmazemuSIjuSAM dhyeyam / [7. 3. 79.] ityAdAviti ced , maivam-gatAdyarthAnantarbhAveNa evaM 'parchakazabdaghaTakaprazabde sUtrIyoddezyabhUtaRkArAdi-70 prAdInAM nAsikAdhvanzabdAdinA saha samAse nasAdezAdivAra- | dhAtunirUpitopasargatvaviraheNa yathA'yamAdezo na pravartate tathaiva. NArthamupasargagrahaNasya sArthakyAt / prarSabhaM praya vanam-ityapi vijJeyam' iti vAkyazeSAdhyAnanvevamupasargagrahaNasya "upasargAdadhvanaH" [7.3.79.] hAro'tra karaNIyaH, tathA ca pragatA nirgatA RSabhA RzyAzca 35 ityAdisthalIyasya cAritayeM yatropasargatvaM na sambhavati itye- yasmAd banAt, yadvA-pragatA prakarSaNa gatAH prAptA RSabhA tanyAyajJApakatvaM sarvasammataM vilupyeteti ceda, na-tanyAyajJA- zyAzca yad, yasmin vA tad ityarthake prarSabha-prazyAdau76 panadvAraiva cAritArthyasya vaktavyAt , tathAhi-prAdigrahaNena lghunaa| prayoge'pi gatAdighaTakagamyAdyarthanirUpitopasargasattve'pi RkAsiddhe yadupasargagrahaNaM gurubhUtamupAsyate tajjJApayatijhyatropasargatvaM | rAdidhAtunirUpitopasargatvaM nAstIti na bhavatyArAdeza iti tAtyana sambhavati tannopasargazabdena prAdayo lakSyante, na tu sambhavatyu- yam / RSabho vRSabhaH / Rzyo mRgaH /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 10.] / rrrrrrw-vr. vvvvvvvvvvvvvvvv nanu "Rcchat indriyapralaya-mUrtibhAvayoH" ityataH "Naka- 2.1 iti hakhasya "RstayoH"[1. 2. 5.7 iti RrUpAde-40 tRcau" [5. 1.48.] iti kartari Nake niSpannasya Rcchaka- | zasya ca prAptistadA tadubhayorupanipAte "spa" [7.4.199. zabdasya RkArAdidhAtvavayavakatvAt tasmin parasmin sati | iti sUtreNa niveditAmapi "RstayoH"1.2.5.] ityasya prApto'yamArAdezo nirUpakavizeSanirUpitopasargatvagrahaNena vAryate / balavattAM lakSyAnurodhata eva samAnAnAmityatra bahavacanasya / yadi, vAyetAm, iha hi praSabha-Rzyazabdayostu prakRtipratyayau | vyAyarthatA'jIkArastiraskarotIti phalataH "sparddha" [7.4. na vibhAgato'vatiSThate yadibhAgavazAd RkArAdidhAtvavayavaka- 119.] iti sUtraM na RkAravidhisUtre samupatiSThate, tadevaM 45 tvenAmU pratItyA''dezo'yaM pravartateti prarSabhaprazyayoH pracchaka-hakhatvaM yadi lakSyamanurudhyaiva 'samAnAnAm' iti khoddezyapadayadAdezavAraNAbhidhAnaM na rocamAnamiti ced, na-avyutpattipakSe gatavizeSIyabalamAdAya RkAravidhi tirayati, tadA satyavasare prakRti-pratyayavibhAgAbhAve'pi vyatpattipakSa tadvibhAgasattvena lakSyAnurodhata eva punaH kRtA''grahaNIyabalena khayaM kathaM na 10 nirUpakavizeSanirUpitopasargatvA'grahaNe dUSaNasya sadbhAvAt, tiraskiyeta? tathA caitadArAdezIyayAvatsUtrIyoddezyatAvacchedakA* vyatpattipakSe hi-"RSaita gatI" ityataH "RSi-yuSi-vacchinnAtiriktavRttitvena saGkocamazcitasya hakhasUtrIyohezyatAva-50 lusibhyaH" [uNA0331.] ityabhe 'RSabha'zabdasya, "Rza | cchedakasyaiva sarvatra khaviSaye sattayA hakhavidhAnena vyAptisammAna gatau stutI" ityataH "Rzi-jani." [ uNA0 361.] iti kiti ye 'zya zabdasya ca niSpadyamAnatvAt / nyA0 sa0--RtyetyAdi-upasatya dhAtumarthavizeSaM sRjatIti 15 yaduktametasya sarvApavAdatvaM tatra hetuM darzayati-Ariti lihAyaci nyAvAditvAd gatve upsrgH| sarvApavAda iti-pUrvavartamAna ityAdi-ayamAzayaH-"RNe pra-daza." [ 1, 2. sUtravihita ArAdezaH "avarNasya." [1. 2.6.] ityara eva 55 7.] ityatra kRtamArgrahaNaM yathA "Rte tRtIyAsamAse" [ 1. 2. bAdhako na hasvasya, ayaM tvaro hrasvasya ca sarvasya prApnavato bAdhaka 8.] ityatra sambadhyate tathA'sminnapi sUtre saMbhansyata iti ityarthaH / prAcchatIti RccheratteA "zrauti05.2.108.] kRtamatrArgrahaNeneti zaGkA na kartavyA, 'Areva yathA syAd yada- | iti RcchAdeze yena dhAtuneti-yadyevaM praNasaM mukhabhityAdau prazabda20 nyadetadviSaye prApnoti tanmA bhUt' ityarthasya lambhanAya tasya / syopasargakhAbhAve upasargAta" 7.3.162.] ityanena : sArthakyAditi / "avarNasye. [1. 2. 6.] ityarAdezavAdhanA svaNasya0 // 1. 2. 6. ityarAdazavAdhanA- | nasAdezo na prApnoti, ucyate-yatropasargatvaM na saMbhavati tatropasarga-60 rthatvaM tasyAgrahaNasya na sambhavati ArAdezasyAsya niravakAzatve zabdena prAdayo lakSyante, na tu saMbhaktyupasargatve* iti / nanvevaM naiva taM prati bAdhakatvasya siddhavAt / tena punaH kRtasyAmrahaNasya pragatA RcchakA yasmAt sa pracchaka ityAdau prAditvena prazabdasyopakhaviSaye prAptAnAM yAvatAmapi bAdhanArthatvena,iha etatsUtraviSaye, sargatvAdAra prApnoti, naivam-prazando'tra gatArthamantarbhAgya pravartamAno 28 uttarayozca "nAnni vA" [1.2.10.] "latyAlbA" [1. NakapratyayasyArtha kartAraM vizinaSTi na acche(torarthamityetaddhAtusaMvandhA2.11.] ityanayorviSayabhUtayozca hasvatvaM bAdhakatvaprayojakapara bhAvAd enaM prati anupasargatvamasyocyate iti // 9 // 65 tvabalasthA'pamAnena samAnAnAmiti bahuvacanalabhyapUrvavyAkhyAtavyAptibalagavadapi "R-lati" [1.2.2.] iti hakhatvam / nAmni vA / 1 / 2 / 10 // bAdhyate hakhasUtrIyoddezyatAyAmetadArAdezIyayAvatsUtrIyoddezya- ta0pra0-upasargasambandhino'varNasya sthAne RkArAdau 30 tAvacchedakAvacchinAtiriktavRttitvasyA''grahaNasAmarthena niveda-nAni-nAmAvayave dhAtopare pareNa RkAreNa sahitasya nAd vyAghAtipravRttikaM kriyata ityarthaH / 'Ara' mAdezo vA bhavati / prArSabhIyati, prarSabhIyati / __nanu pUrva samAnAnAmiti bahuvacanena "R-lati" [ 1. 2. / kecit tu pakSe havasvamapi mnynte-prRssbhiiyti| upa-70 2.] iti hrasvasya sakalakhIyoddezyatAvacchedakAvacchinne pravRtti- | sargasyesyeva ? iharSabhIyati / RtItyeva ? upoSTrIyati, RkAra mattayA vyAptimUrddhAbhiSekena sammAnitA, adhunA prArchayAdau | micchati-uparkArIyati // 10 // 35 tadapravRttikathanenApamAnyata iti tu na zobhanamiti cet , satyam- zanyA. anusandhAnam-nAmni vetyAdi / "ava zabdAnuzAsanaM khalu kurvan ko'pyAcAryoM lakSyasukhaM prekSamANa | rNasye0" [1.2.6.7 ityato'nuvRttena 'avarNasya' ityanena saha eva kAmapi vyavasthA satkarotyapamanyate vA, tatra kimasmAbhiH | sampUrNameva "RtyAru0" [1.2.9.] iti sUtramihAnuvartate, tatrA-75 kartavyaM yallakSyAnurodho'nuzAsitAraM vyAkhyAtAraM vA vazaMvadayati, 'varNa pratyupasargo'vayavAvayavibhAvasambandhena vizeSaNamityabhiyadA 'klaRSabhaH, hotRlakAraH' ityAdau "R-lati." [1.2, | pretsAha-upasargasambandhita iti-upasargasyAvayavasyetyarthaH /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 10.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / - - Murvwwvvvwarsawanpornvrum pUrvavad 'avarNasya' iti sthAnaSaSTItvAdAha-avarNasya sthAna nanu nAmapadasya syAdyantanAmAvayavinyarthe lakSaNayA "syAyantaiti / 'dhAtau' iti saptamyantavizeSya prati 'Rti' ityasya nAmAvayavake dhAtau" ityevamevArtho'jIkriyatAm , tAvataiva vizeSaNatvAt "saptamyA AdiH" [7.4.114.] iti "amAvyayAtU kyan ca" [3. 4, 23.] ityanena dvitIyAnadAdividhirityAha-RkArAdAvityAdi / nAmapadaM syAdyanta ntAt kyani pratyaye sati niSpanaRkArIyatyAdisamabhivyAhAre nAmaprakRtiko dhAtusaMjJAprayojako yaH pratyayaH, tasya yA syAdyanta- bhavedayamAdezaH syAyantanAmaprakRtikadhAtusaMjJAprayojakapratyaya-45 nAmarUpA prakRtizca tadubhayaghaTitasamudAyaM lakSayitvopasAkSipte ghaTitasamudAyalakSaNAyAstu na kimapi phalamiti ced?na-IdRzadhAtau vizeSaNamityabhiprAyeNa nAmapadaM vivRNvannAha-nAmAva samudAyalakSaNAyAM samudAyaghaTakapratyayasya syAditvavyApyadharmAyave dhAtAviti-nAma [ syAdyantaM nAma ] avayavo yasya | vacchinnAntanAmatvAvacchinnoddezyatAkasyaiva gRhyamANatayA RSabha .. 'dhAtoriti bahuvrIhistambhistathA, vidharaNaghaTaka nAmapadaM syAdyanta- ivA'' varatItyarthe "kartuH vip." [3, 4. 25.] ityanena 10 nAmni lAkSaNikam , nAmaprakRtikadhAtusaMjJAprayojakapratyayAnta kipi siyata bhavatItyAdeH samabhivyAhAre 'pra+RSabhati' 50 samudAye dhAtuM pratyabhedena vizeSaNIbhavati sati tasya dhAtoH ityAdau, RSabhamAcaSTa ityarthe "Nij bahulaM nAmnaH "[3. 4, syAyantaM nAma sutarAmavayavaH sambhavatIti bodhyam / 42.] ityanena Nici siddhyata RSabhayatItyAdeH samabhivyAhAre manu vinaiva lakSaNAM nAnA'bhedena dhAturviziSyatAm-RkA 'pra+RSamayati' ityAdau ca samudAyalakSaNAyAH saphalatvAt , rAdI nAmarUpe dhAtI parasmin sati bhavedayamAdeza ityalaM prArSa-tathAhi-syAdyantanAmamAtre lakSaNAyAM 'prarSabhati, prarSabhayati'. 16bhIyatyAdermukhanirIkSaNasnehajanmanoktArthe sUtrIyanAmapadalakSaNa- ityAdAvantavairtinyA vibhakteranusandhAnena syAdyantatayA "ava-55 * yeti ced ? na-'upArkArIyati' iti bhASyodAharaNena 'nAmarUpe sye." [1. 2. 6.] ityarAdezaM prabAdhyA'syA''rAdezasthAsdhAtau' iti rIlA sUtrArthasyA'naucityAt , iha hi yad 'RkA- | niSTasya pravRttiH syAt, samudAyalakSaNAyAM tUktAbhyAmubhAbhyArAtmakaM nAma, na sa dhAtuH, yazca 'RkArIyeti dhAturna tad | mapi sUtrAbhyAM vidhIyamAnau vip-Nicau syAditvavyApyadharmAnAmeti neSTasiddhyavakAzaH / vacchinnAntanAmasvAvacchinnoddezyatAko na sta iti nAniSTasyAsya 20 nanu yannAma na sa dhAtuH, yo dhAturna tamAmeti kRtvA sUtraM pravRttiriti / ukta AcAravibante Nijante ca ArAdezA'bhAvaH 60 vaiyarthyamiyAdityata eva nAmarUpe ghAtau ityartha upekSyatAm iti / "vA supyApizale:" [pANi0 6. 1. 92.] ityatratyazekharaceda? na-"Rji gati-sthAnArjanojaneSu" "RSa gatI" vyAkhyAyAM cidasthimAlAyAmuktaH / ilAditaH kvipi nAmatva-dhAturavobhayasya labhyamAnatve sUtravaiya- nanu 'bhavadIyaH' ityAdAvantarvativibhaktimAdAyaiva padatve thyekathAyA atIvAsaGgatatvAt, samayo hi zAbdikAnAm-siDe "nAma sidayavyAne" [1.1.21.1 ityatratvaM sidharNa 25 *kibantA dhAtutvaM nojjhanti, zabdatvaM ca pratipadyante* itistaayo| prAtapayanta* hAtA sitpratyayetarapratyaye padatvA'bhAvArthamityabhipretya "kartuH kie."66 nanvevamapi "avarNasye." [ 1. 2.6.1 ityAdau varNagrahaNena na [3. 4. 25.] ityatraye bRhanyAse 'azvati' iti bRhadvRttisthaM varSagrahaNAtiriktasthale'kArAdibhiHkhasamakAlAtiriktasya grahaNUna bhavatIti yat sUcitam, tadanudhyAnena prakRte'pyasamakAlakA- pratIkramAdAya vipi tivi zavi copanyaste 'nAmamAtrAt pratyaya grahaNe kenacit phalena bhAvyam, taya phalaM 'nAmarUpe dhAtau vidhAnAd "nAma sidavyajane" iti sidhaNAd vA'ntarvartinI 30 ityartha na kimapi dRzyata ityata eva svarasA'nirvAhakatvAda-vibhaktimAzritya pratyaye padatvA'bhAvAt "lugasyAdetyapade" yukto'yamarthaH, nAmaprakRtikadhAtusaMjJAprayojakapratyayAntasamadAya- [2. 1. 113.] iti 'azvazabdAkArasya lopaH' iti vakSyate.70 lakSaNayA sUtrAtheM kriyamANe tu varNagrahaNarAhiyena hetunA sacyamA-tatra 'sidhaNAd vA' iti dvitIyottaradAnena tasya kvipaH, "NijU nasya skhasamakAlakAlAtiriktA'grahaNasya 'upa RkArIyati' | bahulaM." [3.4. 42.] iti sUtre bRhadvRttau "bahulagrahaNaM ilAdi phalaM sambhavitumarhatIti pUrvoktalakSaNayaiva yukto'rtha iti prayogAnusaraNArtham , tena yasmAnAmro yadvibhaktyantAd yasmin 35 ced ? ucyate-'RkArazabdAdAcArArthe kvipi kRte tataH kartari dhAtvarthe dRzyate [loke pratyayo dRzyate ] tasmAd tadvibhaktyavipi nAmatva-dhAtutvobhayasattvena 'nAmarUpe dhAtau pare' ityarthe'pi / ntAt taddhAtvarthe evaM [pratyayo] bhavatIti niyamo labhyate' iti khasamakAlA'tiriktA'grahaNasya phalaM zakyate landhumityuktaphalA- vakSyamANena tasya Nicazca vibhaktyantAdutpatto kSativirahapradazelAbhakalaGko 'nAmarUpe dhAtau' ityartha na zaknolyapAkartum , evaM nena "amAvyayAtU0"[3. 4. 23.] ityaneneva 'katuH vip0 ca tadbhASyodAharaNabalAdeva dhAtau nAno'bhedavizeSaNatvenArtho [3. 4. 25.] "Nij bahulaM." [3. 4.42.] ityA40 nAdaraNIya AdaraNIyazcoktalakSagayA sampadyamAno'rthaH / bhyAmapi vihitayoH pratyayayoH [kriNicoH] syAditvavyApya
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 10.] dharmAvacchinnAntanAmatvAvacchinnoddezyatAnirUpakatvasya lAbhena krAntatve'pi tasmin samUhe dhAtutvaM nAstIti vizeSyadalA'bhAvena syAyantanAmaprakRtikapratyayaghaTitasamudAyatvena lakSaNAyAmapyA- tatsamabhivyAhAre mA bhavadayamAdezaH, kintu tasmAdeva 'Rtumat cAravipi sati AkhyAtaNici sati vA 'prarSabhati, prarSabhayati' prabhRtizabdAdAcAravipi jAte niruktapratyaya-tatprakRtyubhayAvayaityAdAvanenA''rAdezo durvAra eveti ced ? maivam-"amA-vitvamiva dhAtutvamapi samAyAtameveti tatsamabhivyAhAre'varNAvyayAt0" [3. 4. 23.] ityatra "dvitIyAyAH kAmyaH"ntopasargasya bhavitavyamanenAdezeneti ced ? na-syAyantanAmatvA-45 [3. 4. 22. ] iti sUtrAd dvitIyAyAH' ityanuvartanena vacchinnoddezyatAnirUpitavidheyatAzrayasya pratyayasya dhAtusaMjJAprayo. dvitIyAntAnAmnaH kyan iti zAbdabodhIyA nAmatvAvacchinnA jakasyaica gRhItatvena matotaditarasya vA kasyA'pi taddhitapratyayasya viSayatA yathA syAditvavyAyadvitIyAtvadharmAvacchinnaviSayatA-na dhAtusaMjJAprayojakatvamastIti tanAdezAtivyApterabhAvAt / nirUpitA'sti; na tathoktayoH kiNividhAyakayonomatyA- nanu 10 vacchinnaviSayatA katamayA'pi syAditvavyApyadharmAvacchinna- "san-kyaca-kAbhyaca-kyA-kyaSo'thAcAravibANijaGI tathA 150 viSayatayA nirUpyanirUpakabhAvamAvahati, yenaitI kiba-NicAvapi yagAya IyaGa Ni ceti dvAdazA'mI sanAdayaH" // 1 // niruktanAmatvAvacchinnaviSayatAyA [uddezyatAtmikAyAH] nirUpako iti parigaNayya "sanAdyantA dhAtavaH" [pANi0 3.1.32.] sambhavetAmiti samudAyalakSaNApakSe nobhayatrApi doSaH, svArthe / ityAdinA dhAtusaMjJAM kurvatAM pareSAM khalu san-kyajAdau pratyaye paripUrNa padamarthAntareNA'bhisambadhyata itya, siddhAntamAdAya | dhAtusaMjJAprayojakatvaM bhavitumarhati, tattatpratyayamavalambya [pratya16 yogyavibhaktyutpattyanantaramAcArA'khyAnAdyarthasambandhe tau kvinva-! yatvavyApyadharmAvacchinnaviSayatAnirUpakatvena ] dhAtusaMjJAyA jAya-55 NicAvutpadyeyAmityutpadyetAm, tAvatA zAbdIyAM nAmaviSayatAM mAnatvAt , khamate tu tattatpratyayamanavalamkyaiva "kriyArthI dhAtuH" syAditvavyApyadharmAvacchinnA kA'pi viSayatA na nirUpakatayA / / 3.3.3.1 ityanena dhAtusaMjJA vidhIyata iti pratyayeSu dhAtuspaSTumarhatIti sUkSmadhiyA bhAvanIyam / / saMjJAprayojakatvavivakSAyAM tAdRzasyA'lAbhenedamAdezasUtrameva vyartha nanu kimidaM madhye niveditaM yat syAdyantanAmAvayavinyathai syAditi ced ? maikm-pratyayeSu dhAtusaMjJAprayojakatvaM dhAtusaMjJA20 lakSaNAyAmAcArArthe vipi, AkhyAnArthe Nici cA'tivyAnuyA-niSThaviSayatAnirUpitapratyayatvavyApyadharmAvacchinnaviSayatAzrayatva-60 dayamAdeza iti ?, bhagavAnAcAryo'pi hi 'nAmAvayave dhAtau' varUpaM na gRhyate, yena khamate san-kyanAdau dhAtusaMjJAprayojakatvaM ileva vivRNute, tasyApi nAmAvayavake dhAtA' ityatraiva tAtparya na syAta. kiM tarhi ? dhAtusaMjJAniSThaviSayatAnirUpitaviSayatA. bahuvrIhisamAsata unnItam , SaSThItatpuruSasyA'bhiprAyAzritatve | zrayatvamubhayamatasAdhAraNyena gRhyate, icchA-''cArAdyarthe samutpanne tu upAkorIyati ityAdAviSTe'pi sthale na syAdAdezaH, evaM ca | san-kyan-kvibAdau pipaThiSa-putrIya-RSabhaprabhRtayaH kriyArthA bhava26 nAmapadasya svAvayavyarthalakSaNAyA apamAnaH siddhAntApamAnaH tIti "kiyArtho dhAtuH"| 3.3.3.] ityanena saMjJA vidhIyate.86 syAt, sammAnastallakSaNAyA Nijanta uktasvarUpe'ticyAptimApA-1 saMjJAniSThayA viSayatayA kriyArthatvAvacchinnA viSayatA nirUpitA dayatItyubhayataHpAzA rajarupasthiteti ced, mevam-avayavi- tayA ca dhAtuvartate, tAdRzaviSayatAyAzca sanAdipratyaya-tatprakRtyulakSa na vayaM tiraskurmahe, kintu syAdyantanAmAvayavitAmAnaM | bhayaparyAptatve'pi nirvacanIyaprayojakatvaghaTakasya viSayatAzrayatvasya lakSyatAvacchedakaM nA'bhyupemo'bhyupemastu syAditvavyAyadhamo-! paryApyaparyAyubhAbhyAM jighRkSitatvenApayaryAsyA tadviSayatAzrayatvaM 30 vacchinnaviSayatAnirUpitanAmatvAvacchinnoddezyatAnirUpitavidheya- | san-kyanAdAvapyastyeveti samAyAta khamate prayojakatvam , para-70 tAzrayapratyayatatprakRtyubhayAvayavitAM pUrvamuktAm , tathA ca pUrvokta- ! mate'pi dhAtusaMjJAniSThaviSayatAnirUpitasanAditvAcavacchinnaviSarItyA neha Nijante'tivyAptiH sambhavati navA siddhAntamA yatAyAH paryAyA sanAdau sattvena niSpratyUhameva niruktaM prayojaiti na kimapyasamanasam / katvam / nanu taddhite "tadasyAstyasminniti matuH" 7. 2. 1.1 nanu lakSaNAyA nAno dhAtAvanvayApekSayA vinA lakSaNAmeva 35 ityAdau sarvatra tacchandena sUtre nirdiSTayA vibhaktyA sahitaM nAma nAnna nakArAdidhAtozropasargIyAvarNe'nvayo yuktaH, tathA'nvaye hi15 gRhItvA tattadvibhatsyantAt pratyaya utpAvate. yathehaiva tad' iti / 'nAmA'vyavahitapUrvaH san ya RkArAdidhAtvavyavahitapUrva upaprathamAntAgmatuH, itthaM sati RtvAdizabdAjjAyamAnasya matoH / sagIyo'varNaH' ityarthe sampadyamAne 'prArSabhIyati, upALarIyati' syAditvavyApyaprathamAvAvacchinnaviSayatAnirUpitanAmatvAvacchi- ityAdInAM siddhirapyavyAhatA, lakSaNA'pi nopAsyA mukhyavRttyaiva naviSayatAnirUpitavidheyatAkhyaviSayatAzrayatvAt tatpratyayamatu]- kAryanirvAhAditi ced ? na tathA sati nAmanirUpitaM dhAtunirU40 tatprakRtyubhayAvayavina 'RtumatprabhRteruktalakSyatAvacchedakA- pitaM copasargatvaM yatra labhyeta, tatraivA''rAdezaH syAt, yathA-80 mapyasamanjasam /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 10.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 135 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwweos RjeH kvipi 'upA' ityAdau, yatra punarIdRzamupasargatvaM na 'Rti' ityasyA''kSiptadhAtAveva vizeSaNatvAbhyupagamasyedAnImanA-40 labhyeta, na syAdayamAdeza iti "upArkArIyati' iti bhASyo- | dara karaNe'naucityAt / / dAharaNamasaGgatameva syAt ,sambhavini tAdRzobhayanirUpitopasargatve | namvevamihA'niSTasyA''rAdezasya vAraNopAyaH katamastahi tadupekSA na prekSAvatAM nyAyyapathAnuyAyinAM bhavati soddvyaa| | sambhAvyate? ayam-pUrvasUtravadanenApi tatraivAdezo vidhIyate 5 nanu dhAtorarthena kriyayA yogAd bhavatu tattakriyAvAcidhAtu yatra RkArAdidhAtunirUpitamupasargatvamasti,upastu prakRte samAsanirUpitopasargatvam, nAmanirUpitopasargatvaM tu sarveSAM siddhAnta kAla eva sAmIpyamuddyotayan RSabheNopazliSTaH, pazcAttu kyani 45 viruddhamiti tAdRzopasargatvagrahaNe sUtrameva sAnyAsikaM tiSTediti samutpance RkArAdidhAtutve'pi na tadarthena kriyayA yoga iti nopasya taM pratyupasargatvamiti prAptireva nAsti prakRtAdezasyeti / ced ? maivam-bhavedevaM yadi dhAtutvena nirUpakatvasyeva [ dhAtutvA | vacchinnanirUpakatvasyeva ] nAmatvenApi nirUpakatvaM [nAmatvA "RNe pradaza0" [1. 2, 7.] ityatra "Rte tRtIyA." 10 vacchinnanirUpakatvaM ] gRhyeta, gRhImastu dhAtutvenaiva nirUpakatvam , [1. 2. 8.] ityatra coktayA rItyA phalitamarthamAha-pareNa kintu tena nirUpakatvena nAmaniSThena bhavitavyam , dhAtutvAvacchinna RkAreNeti / nAmaniSThanirUpakatveneti yAvat, 'putravatA devadattenedaM tapastapa ___ udAharati-prArSabhIyatIti-RSabhamicchatItyarthe dvitIsitavyam' ityukte putratvanirUpitanirUpakatvaM pitRtvAvacchinnamiva | yAntaRSabhazabdAd "amAvyayAt kyan ca" [3. 4. 23. ] na devadattatvAvacchinnamapi kecit manvate, tAdRzaM pitRtvAvacchinna vivAni iti kyani pratyaye "kyani" [4. 3. 112.] itItve niSpa15 nirUpakatvaM tatrAntato devadatte eva vizrAmyatItyanyadetat , nasya 'RSabhIya' ityasya "kriyAthoM dhAtuH" [ 3. 3. 3. iti devadattanAmA putravAn aputravAzcAstIti tAdRzanirUpakatvA'bhAva dhAturave vartamAnAyAH prathamatrikaikakyane tini "kartarya." [3.55 ktyaputre devadatte devadattatvasya vidyamAnatayA'vacchedakatvasyA'sa 4.71.] iti zavi za-kyoritvAdavaziSTe'kAre pare "lugasyA." mbhavo'pi,anyUnA'natiriktavRttidharmasyaivAvacchedakatvAnIkArAt , [2.1. 113.] iti pUrvAkArasya lope ca RSabhIyati, tadvat prakRte'pi 'Rk' ityAdi nAma upasargatvanirUpakaM [dhAtu 'pra+RSabhIyati' iti sthite'nena RkArasahitasya 'pra' ityupa20 tvena] vartate, ghaTAdike nAma netyupasargatvasya nirUpakamanirUpaka sargA'varNasyA''rAdeze prArSIyatIti siddham / ArabhAvapakSe | "avarNasye." [1. 2. 6.] ityarAdeze prrssbhiiytiiti| ca nAmA''stIti tAdRzanirUpakatvAbhAvavati ghaTAdAvapi nAma 60 tvasya sattvenAtiriktavRttitvAzma tAdRzanirUpakatAvacchedakaM nAmatvaM manu prArSabhIyati prarSabhIyatItyubhayatra "hAdahakharasyA." sambhavati, 'Rk ityAdau dhAtutvAvacchinnameva nirUpakatvamantato [1.3.31.] ityanena pakArasya dvitvaM kuto na bhavatIti nAmni vizrAmyatItyanyadetat, evaM ca bhASyodAharaNasaGgrahadRSTyA ced ?, ucyate--"na rAt khare" [1. 3. 37.] ityanena 25 navA''daraNIyo'yamartha iti niruktArthe lakSaNA'kAmenApyupA dvitvasya niSedhAt / nanu 'vyaJjanAt parasyaikasyAnekasya vA vyAja nasyoccAraNe vizeSo nAsti' ityarthasya bhASyAdyanumatatvena vize-85 sniiyaa| SA'bhAvAdeva na dvitvasya navA dvitvA'bhAve niSedhyA'lAbhena atha RSabhasya samIpamityarthe samAse uparSabham ,tata icchArthe / niSedhasya ca pravRttiH syAditi ced ? na-tathA sati dvitrAdikyani "na prAdirapratyayaH" [3.3.4.] ityanenopasya dhAtva vyajanasattve kvacidapi tavyAnasamUhaghaTakasya vyajanasya dvitvaM na vayavatvA'bhAvabodhanena 'RSabha ya ityasya niruktadhAtutvasattvAd syAdityekA''pattiH, vyaJjanAt paratvena vyaJjanamuddizya dvitvaM vida30 RkArAditvAcca akRtavyUhatvAd ['upa RSabha' iti sthite vatAM "dihassara0" [1.3.31.] ityAdInAM vaiyayaM syAdi-70 ArAdezasyA'prAptAvapi 'adyatra kyan syAt tadA'rAdezabAdhenA tyaparA''pattizca syAditIha prAptadvitvasya "na rAt khare" [1. ''rAdezaH syAt' iti sambhAvanAbalena pUrvameva arAdezasyA'pra 3. 37.] iti sUtreNa niSedhAdeva vAraNaM kartumucitam / na ce vRtteH] 'upa RSabha ya' iti sthite'rAdezaM prabAdhyA''rAdezena vizeSAbhAvasUcakasya bhAdhyAderasaGgatiH syAditi na zakyam , bhavitavyamiti ced atra kecit-zrUyamANasya nAma eva 'Rti' dvitrAdivyajanasamUhasattve taTakasya vyaJjanasya dvitvaM na bhavediti 35ityetad vizeSaNaM na tvAkSiptasya dhAtoH, tathA ca 'zrakArAdi yat vA, avyavadhAnena vyaJjanadvayAdhikasya vyaJjanasya kutazcidapi hetoH15 sthAdyantaM nAma tAdRzanAmatvena tannAmaprakRtikadhAtusaMjJAprayojaka sthitI prApsyantyAM tadvitayAdhikaM vyAjanaM kimapi sUtramanapekSyaiva pratyayaghaTito yo dhAtustasmin pare' ityevaMrItyA sUtrArthe niSpakSa-nirdayaM vilumpediti vA na bhASyatAtparyamasti yenA'saGgati darzamAne RkArAdinAnaH [ RSabhAt ] pratyayasyA'nutpAdAt prakRtA- yethAH, kiM tarhi ? tAtparya hi tasya-vyaJjanAt parasyaikasyAnekasya dezasya prAptireva nAratIti vadanti, paraM naitad yujyate pUrvasUtra | vA vyaJjanasyocAraNe'durlakSyo vizeSo nAsti [ vizeSo durla- .
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 10.] kSyo'sti ] iti, tatazca kka sUtravaiyarthyam ? kka vA bhAdhyAdera-sUtreNa jAtipakSe sutarAM haskhatva-dIrghatvAdibhedabhinnAnAM sakalA- 40 saGkatiriti vimRzyatAm / nAmapi grahaNe prApnuvati samucaritairvargaH khasamakAlakA eva vargA ___ vyAkaraNAntarIyaM matamupanyasyati-keciditi- "supi | yathA gRdheranityetadartha samakAlakavarNagrahaNAbhilASasthale varNa tapara thA" [ zAkaTA0 sU0 1.1.92. ] iti sUtre cintAmaNau 'pakSe tayA 'at' 'it' 'ut' 'Rt' ityAdirItyA pANininirdizati, yathAprAptam ityabhidhAyA''rAdezaghaTitena 'upArSabhIyati' itya- 'taparo varNaH samakAlakasya grAhako bhavati' iti paribhASate ca nena saha vikalpapakSIyam 'upabhIyati' ityarAdezaghaTitam , ! "taparastatkAlasya" [pANi sU0 1. 1, 70.] ityevaM sUtra. 45 'upaRSabhAyati' iti havaghaTitaM ca samudAjahAra vRttikAra iti / yitvA, zAkaTAyano'pi jAtyAzrayaNAd hasvatvAdibhedabhinnAnAM sa hi vA tadanuyAyino vA pakSe hasthatvamapi manyanta ityarthaH / vamA manyanta ityathaH / sameSAM grahaNaM kurvan samakAlakavarNagrahaNAbhilASasthale taparatvena tadanumatamevodAharaNamAha-praRSabhIyatIti-atra hakhakaraNaM varNa nirdizya 'takAraNetA sahopAdIyamAno varNa iyAn [yAva10 tatrabhavata AcAryAya na rocamAnamiti kecid' ityuktayA'bhi mAtra upAttastAvanmAtraH] veditavyaH' ilevaM paribhASate "teyAn" vyajyate, pUrvasUne 'Ara' iti vartamAne punarAgrahaNamAreva yathA zAka. sU. 1.1.3.1 iti sUtrayitvA, itthaM ca pANini-50 syAdikhevamartham , tenehottarayozca hastratvaM bAdhyate' ityevaM tamartha nAmadhAtAvArAdeza vRddhi] vidhAyakasane "upasAda Rti." kaNThata eva spaSTamAcaSTe sma, yuktamapyetam , itarathA pUrvasUtre punaH kriyamANa ArAdezo hasvatvaM vAdhamAna ihAnuvRttaH khIyaM [pANi * 6. 1. 91.] ityato'nuvartamAne 'Rti' ityatra sama16 bAdhasAmarthya kasmai nyasya haskhatvaM na bAdheta. 'na khala godhA kAlagrahaNAthai taparatvena RkAraM nirdizya dIrdheNa Rzabdena ghaTisapentI sapeNAdahirbhavati' iti bhASyavaco'pyanuvRttasya sati : tAd RkArazabdAd niSpannasya 'RkArIyati' ityasya samabhi vyAhAre naitamAdezamicchati; zAkaTAyano'pi nAmadhAtau prakRtA- 52 sambhabe ythaavdrkssnnprmnugRhyte| pUrvasUtrAd 'upasargasya' ityasya sambandha Avazyako'nyathA'ti- | dezavidhAyake "supi vA" [ zAka. 1. 1. 92.] iti sUtre vyAptirityAha-upasargasyetyeveti / ativyAptisthalamAha- "RtyArupasargasya" [zAka0 1. 1. 91.] ityato'nuvartamAne 20 iharSabhIyatIti-upasargapadA'sambandhe'pi RkArAdinAmAvaya-! 'Rti' ityatra samakAlakagrahaNArtha taparatvena RkAraM nirdizya vakadhAtvavyavahitapUrvA'varNasvarUpametatsUtrIyoddezyatAvacchedakaM pra- 'RkArIyati' ityAdisamabhivyAhAre naitamAdezamicchatIti tattatIvarNAyavyavahitapUrvA'varNatvarUpam "avarNasye." [1. 2.6.] dvaiyAkaraNAnA mate 'upa-RkArIyati' ityavasthAyAmarAdeze 'upa-60 ityetadIyamuddezyatAvacchedakaM vyApakaM tiSTedeveti vyApyoddezyatAva- korIyati' ileva bhavati, svamate tu vinaiva taparatvaM 'varNa pado cchedakakenA''rAdezena tasya bAdhe 'iharSabhIyati' ityAdAvArAdezA- | pAdAnavirahAdeva samakAlaketareSAM grahaNaM na prApnotIti sutarAm 255'pAttaH syAd yadyupasargapadasambandho na syAt / uddezyavizeSo- | 'upakorIyati' ityAdau pareSAmivAramA pAdAnaphalamuktvA nimittavizeSopAdAnaphalamAha---RtItyeva rityabhipretyAha-RkAramicchati-upakArIyatIti / upoSTrIyatIti-"uSU dAhe" ityata uSyate dahyate marAviti ! nanu pare vaiyAkaraNAH samakAlaketareSAM grahaNA'bhAvAya tapara-65 "sU-mU0" [ uNA0 449. ] iti kiti RTi 'uSTra' iti, tvena 'Rti' iti nirdizantIti yujyate, khamate tu varNapadopA uSTramicchatItyarthe dvitIyAntAdRSTazabdAt pUrvavat kyanAdau 'uSTrI- , dAnaviraheNaiva yadi teSAM grahaNaM na prApnoti, tadA prakRtasUtre 30 yati' iti bhavati, "ubhat pUraNe" tataH "ubhyatelaka ca" : 'Rti' iti taparatvaM kasmAt kAraNAt kriyata iti ced ? [uNA. 303.] iti pe'ntyalopeca 'upa' ityavyayaM sAgI-2 ucyate-khamate sarvatra taparatvasyA'vikRtasvarUpagrahaNArthatvAt , pyAdyarthadyotakam, 'upa uSTrIyati' iti sthite "avarNasye." / itarathA taparatvaM vinA] prakRtasUtram 'aryArupasargasya' ityAkAraM 70 [2. 2. 6.] ityodAdezo bhavati, idAnImatra sUtra "Rti" prAptam, 'Ara' ityArA sandhIyate vA a iti yArA sandhIyate padasambandhA'bhAve maNDUkapThatyA 'ivarNAdinA' ityasya sambandhe vetyanekakoTyAzlidhaM saMzayataraM prarohayet / "avarNasye." [ 1. 35 etasya sUtrasya tAdRzo na ko'pyavakAzo yatra "avarNasye"! 2. 6.] itpanna za* nyA. anusaMdadhadbhirasmAbhiH sphuTa tatrA 'yamoM vizadIkRta iti tato'vadhAryatAm // 10 // [1.2.6.] iti na vyAmotIti niravakAzo'yaM taM bAdhitvA / svaviSaya ArAdezaM kuryAditi 'upoSTrIyati' ityatrA'tivyAptiH nyA0sa0-nAmnItyAdi / nAmnItyaneda RkArakAdirthAtu sthAd, yadi 'Rti' padasambandhoja syAt / / sAmAnAdhikaraNyena vizeSayituM na zakyata ityavayavadvAreNa RkArAdi samudAyo dhAturnAmnItyanena vizeSyata ityAha nAmAvayave vyaktipakSe "aNudita 0" [ pANi sU.1.1.69.] ityanena / iti // 10 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 11.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 137 armnnarranrarianAMAnnamrAmARAAAAAAAAAAAMRAKARANAMAnnnnAmAAAAnmAAMAAnnnnnnnnnnAAAAAAAAAAAAAAM latyAlU vaa|1|2|11|| syA'sya sUtrasya vaiyarthyameva lakSyArthakaraNe heturbhaviSyatIti cet ? na-lakAramAcaSTe lakArayati, lakArayatIti lakAra ityevam 10 ta0pra0-upasargasambandhino'varNasya luti-lakArAdau lakArazabdAdAkhyAnAdyarthe Nici vipi niSyanasya 'lakAra' nAmAvayace dhAtau pare pareNa lukAreNa sahitasya 'Al' vA zabdasya samabhivyAhAre 'upa+lakAra' ityatra sUtrasya cAritArthyabhavati / alo'pavAdaH / upAyakArIyatti, upalkArIyati / sambhavAt , asamakAlakA'grahaNAya varNapadAnupAdAnaphalamapi 5 atrApi pajhe hasvatvAmicchantyeke-upalakArIyati / upa lukArazabdAdAkhyAnAdyarthake Nici kviyAdau bhaviSyatyeveti na sargasyetyeva ? ihalkArIyati / tRtItyeva ? lakAramicchati varNayadAnupAdAnaphalaviraho'pi 'nAmarUpe dhAtau' ityartha zaknoti 45 upalakArIyati // 11 // dUrIkartum / za0 nyA0 anusandhAnama-latyAla veti-'lati' athavamapi nAmapadalakSyatAvacchedakaM syAdyantanAmAvayanitva. 'Al' 'yA' iti trINi padAnyasmin sUtra upAttAni, pUrvasUtre | meveha kalpyatAm, pUrvasUtre tu tAvanmAtrasya lakSyatAvacchevaka10 'nuvartamAnAbhyAm 'avarNasya' 'upasargasya' ityAbhyAM sAkamena tvakhIkAre RSabhAdizabdAdAcArArthakakkipA sikyatAm RSabhati pUrvasatrIyaM 'nAmni' ityetataH padamanuvartate. tatropasargo'varNa | prabhRtInAM samabhivyAhAre dUSaNaM duruddharaM bhavati. iha tu tAva-50 pratyavayavAvayavibhAvasambandhena vizeSaNamityabhipretyAha-upa- nmAtrasya lakSyatAvacchedakatvAbhyupagame'pi lavarNAderdhAtorevasargasambandhino'varNasyeti / 'dhAtau' iti saptamyanta vizeSyaM 'bhAvena tata uNAdipratyayasyApi gaganakusumAyamAnatayA RSa prati 'lati' ityasya vizeSaNatvAt "saptamyA AdiH" [7. 4. | bhAdivaduNAdyantasya RtazabdAdivat kRdantasya vA lasvarAdeH 18 114.] iti tadAdividhi;, nAmapadaM pUrvasUtravat syAdyanta- zabdasyA'bhAvAdeva tata AcArAdyarthavivAdikathAyA api virahAt saMjJAprayojakapratyaya-tatprakRtyubhayasamudAyaparam , pUrvasUtravaddUSaNasyA'prasaktariti ced ! na-lakArazabdAdAkhyA-55 tadapi dhAtAvevAbhedena vizeSaNam, evaM sthite phalitArthamAha- nAdyarthe Nici vA, AcArArthe kvipi vA 'lakArayati' 'lUkArati' lati-lakArAdau nAmAvayave dhAtAviti-atra 'lati' | ityAdeH samabhivyAhAre'varNAntopasargasyA''lAdezavAraNArthImiiti vitriyamANaM padam , 'lukArAdauM' iti tasyaiva vivaraNam, hApi syAdhantanAmaprakRtikadhAtusaMjJAprayojakapratyayaghaTitasamudA. 20 dhAtuM prati nAmaprakRtikadhAtusaMjJAprayojakapratyayAntasamudAye'bhedena | yatvasya naampdlkssytaavcchedktvaashiikaarsyaucityaat| lakSyavizeSaNIbhavati sati tasya dhAtornAma [syAdyantaM nAma] sutarA-kukSinikSiptapratyayasya syAditvavyApyadharmAvacchinnAntanAmatvAva-60 mavayavaH sambhavatItyabhipresa 'nAmAvayavedhAtI' ityarthaH prdrshitH| cchinnoddezyatAkatvaM pUrvavad gRhItvA'tivyAptirvAraNIyA, vizadI. atha 'upAkArIyati' itibhASyodAharaNasvarasena "nAmni vA" | kRtamidaM puurvsuutre'smaabhiH| "RNe pra-daza."[1. 2.5.1 1. 2. 10.] ityasyArthaH pUrvoktayA nAmapadalakSaNayA kriya-itya ki ityatra "Rte tRtIyA0" [1. 2.8.] ityatra coktayA 25 tAm, etasmin sUtre tu na lakSaNAprayojanaM kimapi dRzyata iti rItyA phalitamarthamAha-pareNa lakAreNeti / alo'pavATa 'nAmarUpe dhAtI' ityevArthaH kathaM nAGgIkaraNIya iti ced , iti-"avarNasye." [1.2.6.] iti sUtreNa prAptasyA'lA-65 ucyate-"tulyAsya." [ pANi0 1. 1. 9. ] iti sUtre dezasyA'pavAda ityarthaH, etatsUtrIyoddezyamAtramalAdezIyoddezya tayA'bhivyAptamityanavakAzatayA'lAdezasya bAdhaka iti tAtparyam / bhASyakAreNa 'upAlkArIyati' ityevamudAhRtam , rocamAnaM sadA nanvayamanavakAzatvenAilAdezasya bAdho yathehaucityena darzitastathA cAryebhyastadaiva siyed yadyuktayA lakSaNayA 'lakArAdau nAmAvayave / pUrvasUtre'pyarAdezasya bAdho darzanIyaH, yadi na tatra kimapi tadda30 dhAtI' ityarthamabhyupeyAma, itarathA yadidam 'lakAra' iti nAma ! rzanaphalaM tadehApi na tatphalama. yadi kimapi phalamihotprekSyate 10 na sa dhAtuH, yazca 'lakArIya' iti dhAturna tannAmeti 'nAmarUpe | tadAvazyaM tatrApi tAdRzaM phalaM kimapi bhavediti ced ? ucyatedhAtau' ityarthe nAyaM prayogaH siddhyet / / "RtyArupasargasya" [1. 2. 9.] ityetatsUtrIyaM yaduddezyaM yad nanu RkArAderdhAtoH "Rji gati-sthAnA'rjanorjaneSu" "RSai / vidheyaM vA'sti tadeva pUrvasUtrasyA'pi, kevalaM dhAtutvAvacchinnagatI" ityAditaH vipi sati tatra nAmatva-dhAtutvobhayasya labhya- | viSayatAyA nAmapadalakSyatAvacchedakAvacchinnatvamA vizeSa iti 35 mAnatayA 'nAmarUpe dhAto' ityarthakaraNe'pi pUrvasUtraM vaiyarthya nopa- "RtyArupasargasya" [ 1. 2. 9. ] ityanena sarvApavAdatvamukhe-75 yAtIti sUtravaiyarthyaM na lakSyArthakaraNe hetuH sambhavati, api tu | nAuro bAdhe pradarzite tatsatIrthAyitena "nAni vA" [1.2. 'upALarIyati' iti bhASyodAharaNameva, lakArAdistu dhAtureva | 10.] iti pUrvasUtreNA'pi tadbAdho darzitaprAya eva, iha tu na ko'pi yataH kvibAdau nAmava-dhAtutve stheyAtAmiti prakRta- 'lati' iti nimittam, 'Al' iti vidheyaM bhinna bhinameveti 18 zabdAnu.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 12.] womenwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwcourance 50 n-rrrrrrrrrrrrmirnar. pUrvasUtra ivehAnukto bAdho darzitaprAyatA na yatIti hetora- nanu "dUrAdAmantryasya guruvaiko'nantyo'pi lanRt" [7. 4. lo'pavAdatvaM kaNThata evopanyastam / udAharati-upAlkA- 99.] ityatra "anRt" iti pratiSedhena lukAre'pi pratiSedhaH rIyatIti-lakAramicchatItyarthe pUrvavat kyanAdau kRte 'lakArI- syAdityabhipretya pratiSedhanivRttyartham lakAragrahaNaM kRtam, tenedaM yati' iti, tata upetyupasargeNa yoge'nenA''lAdeze 'upAlkArI- jJApyate RvarNagrahaNe lavarNasyA'pi grahaNamiti, tathA ca 'upA5 yati' iti, AlabhAvapakSe "avarNasye." [1. 2.6.] itya- / lkArIyati' ityAdAvapi pUrvasUtreNaiva kAryasiddhau pRthagidaM sUtraM 45 lAdeze 'upalkArIyati' iti / matAntarAnugRhItaM pAkSikahakhatvaM vyarthamiti ced ? na-tajjJApanabalena RkArAdinAmadhAtutvena pUrvasUtravadihApyastItyAha-atrA'pIti-ihApi 'eke' itya- ! 'lakArIya' ityasya grahaNe'pi prakRtodAharaNe'niSTasyA''rAdezasya tyA'rucirabhivyajyate / nanu pUrvasUtre ' "RtyArupasargasya" ! tena sUtreNApattaH // 11 // 1.2. 9.7 ityataH sUtrAdevAnuvartamAnamArgrahaNaM 'nahi godhA nyA0sa0-latyAlvetyAdi / [ etadupari na vyAkhyA10 sarpantI.' iti yuktyA bhavatu kAryAntarabAdhakamiti parAnumata- tam // 11 // hakhatvamAcAryo'rucipathaM nayatIti yujyate, iha tu pUrvasUtravanAnuvartanamAdezapadasyAsti tat kathamihApi hakhaM nirAgasamivA'-! aidot sandhya kssraiH|| 1 / 2 / 12 / / rucikArAyAM pravezayatIti ced ? ucyate-AcAryaH sati sambhave | ta0pra0-avarNasya sthAne sandhyakSaraiH paraiH sahitasya bhASyavirodhaM na kSamata iti nirvivAdam , bhASye ca RkArAdi- 'aitu aut' ityAdezAvAsannau bhavataH, evaM caikAraikArAbhyAM 15 miva lakAradidhAtumacyAdAyA''lADalA ca ghaTitamudAharaNa- sahitasya 'ekAraH' okAraukArAbhyAMsahitasya tu 'aukaar'| dvittayameva pradarzitaM na tu hrasvaghaTitamiti bhASyA'rucipathamavatIrNa tavaiSA, khavaiSA, tavaindrI, saindrI, tabaudanaH, khaTaudanaH, 55 havaM kathamiva satkuryAt / nanu "RtyArupasargasya" / 1.2.9.7 tavIpagavaH, khaTvIparAvaH / bhavarNasyetyeva ? dadhyetat , dadhyaiityatraiva vyAptibalaM niruddhamityato'gre vyAptibalA'bhAvAdeva haskhatvaM ! cchat , madhvodanaH, sAdhvauSadham / 'sandhyakSaraiH' ityaisvanirde na bhaviSyatIti ced ? na-tathA sati 'nadI Rcchati' ityatra zAd 'upasargasya' iti nivRttam // 12 // 20 hakhatvA'nApattenityayAdezasambhavAt / havaghaTitamudAharati za0 nyA0 anusandhAnama-aidaudityAdi--'sandhyaupalakArIyatIti-atra "R-lati." [1. 2.2.] iti | kSaraiH' iti nimittavizeSopAdAnAt prAktanaM nimittam, 'aidaut' 60 hakhatve tadvidhAnasAmarthyAt kAryAntarA'bhAvo bodhyaH / ihApya- iti vidheyavizeSopAdAnAt prAkanaM vidheyaM ca nivartete / tivyAptivAraNAya pUrvavadupasagesambandha Avazyaka ityAha-upa- avarNasya iti sthAnipadaMta anavataMta eva. tatra pUrvavat sthAnasargasyetyeveti / ativyAptisthalamAha-ihalkArIyatIti- | SaSThItvAdAha-avarNasya sthAna iti / sandhyakSariti25 upasargapadA'sambandhe'pyalAdezA'vyAptI na ko'pyasyAvakAza sandhinA kRtAni akSarANi sandhyakSarANi, zAkrapArthivavat ityanavakAzatvAdalAdeza pravAdhyA'nenA''lAdezaH syAt, tanmA samAsaH, yadvA sandherakSarANIti SaSThItatpuruSaH samAsaH, sampAdya-65 bhUdityupasargasambandho yukta eva / pUrvasUtre 'Rti' iti nimitta- | sampAdakabhAvAtmakaH payarthaH, sandhisampAdyA'kSarANItyarthaH, padAnupAdAne yathA 'upoSTrIyati' ityatrAtivyAptibhavati tathA'tra catvAri sandhyakSarANi--"e, ai, o, auM' iti, tatra 'ai' 'lati' iti padAnupAdAne'pi tatraiva sA duruddharA na tu tadartha ityanayormalanena 'e ai itImo, 'a u' ityanayormelanena 'o au' 30 sthalAntaramanveSaNIyamityabhipresa 'luti' iti nimittavizeSo itImau niSpadyanta ityata etAni sandhyakSaratvena gIyante, eyu pAdAnaphalaM sujJeyatvAt kaNThata ihA'bhidhAya varNapadAnupAdAna- catarSa ' ityasya 'a-Da'varNAbhyAM niSpattAvapi ardhamAtreNA-70 phalaM pRcchati-latIti kimiti-lati' iti parityajya 'varNana adhyarddhamAtreNa ivaNena ca vilakSaNena pRthaganupalabhya'lavaNe' iti varNapadayutaM nimittaM kathaM nopAdIyata iti praznA mAnena niSpattisvIkAraH, 'auM' ityasya ca arddhamAtreNA'varNena zayaH / samAdhatte-lakAramicchatItyAdi-ayaM bhAvaH--- adhyarddhamAtreNa uvaNena vilakSaNIbhUtena niSpattikhIkAraH, niSpatti36 varNapadopAdAne lakAreNa svasaMjJako dIrgha lUkAro'pi gRhyeta, tathA rapyanayovilakSaNaiveti bodhyam, anyathA samAnAvayavaniSpannatvena sati lukAramicchatItyarthe kyanAdinA sAdhitasya lUkArIyatI 'e ai' iti 'o au' iti ca vailakSaNyaM na syAt / kecittu-75 tyasya samabhivyAhAre'lAdeza prabAdhyA'nenA''lAdezaH syAdato varNapadAnupAdAnam, pUrvasUtre vizadIkRto'smAbhirayamarthaH, tapara / mAtrikeNA'kAreNa mAtrikAbhyAmevekArokArAbhyAm 'e oM tvamapyavikRtasvarUpagrahaNArthamityapi tatra "avarNasye0" [1.2. ityanayoriva 'ai au' ityanayorapi niSpatti avate, tatrA'pi 406.] ityatra ca sphuTIkRtaH / mate niSpattivilakSaNA khIkartavyaiva / sandhyakSarazabdAt tRtIyA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 12.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 139 -manwin.wimmaarnmniwanadaKIIIMariminimawimminuinearamwwwwwwwwwwneriver onwinwinnrnimimannamrememewwammarwwwwwwwwwwwwrainiwwwwwwwwwwmananer bahuvacane bhisi tasya "bhisa ais" [ 1. 4. 2. ] ityaisAdeze | tayoH" ityuktam , 'prazliSTAvaNa' ityasya spaSTAnupalabhyamAnA-40 anenA'kAraikArayoraikAre sasya rutve visarge ca sandhyakSarairiti / | 'vavityarthaH, 'vizliSTAvarNatvAd' ityasya copalabhyamAnA'vaaica aucA'nayoH samAhAra iti 'aidaut' ityevaM samAsena sUtre tvAdityardhaH, yadi kaNThasthAnajanyatA naiteSAmabhaviSyad 'vivRtanirdiSTayoddhayorAvezayorvRttau pRthakkAreNAha-ait aut ityA tarA'varNatvAdu' iti prayatnabhedaparyantAnudhAvanaM viphalamevA'bha5 dezAviti / ekasminneva lakSye ekadaiva dvayorAdezayorekasthAni viSyat / na cAnena nyAsagranthena 'aiau' ityanayoreva sA labhyate katayA'sambhave'pi paryAyeNa sambhavAt tAvAdezau paryAyeNaikasmin lakSye bhavato vA lakSyabhedena prathaka prathageva bhavato vetyAzayAM na tu 'e o' ityetayoriti vAcyam . prazliSTA'varNatve'pi 45 phalato dvitIyapakSaparyavasAyiyuktimAha-AsannAviti vAstavikA'varNavattAyA avinazyattayA tAmAdAya kaNThasthAnajanya"AsannaH" [5.4.120.1 iti sUtrabalenA''sannau sdRshau| tAyA avyAhatatvAt , ata eva caturNAmapyeteSAM kaNThasthAna15 eva bhavata iti tAtparyam / AsannatvaM ca [sAdRzyaM ca ] sthAna janyatvamapi pare saMgirante / avarNAzasyA'nupalabhyatAdoSaH kRtaM grAhyam , tadapi pUrvasthAninamavarNamAdAya na nirvAhyam , samudAyAtmakayoH 'e o' ityanayoH kaNThasthAnajanyatAM tirodhatta parasthAninamAdAyA'dhikadharmakRtasAdRzyasya [atizayitasAda ityabhiprAyeNoktanyAsagrantho'pi 'e oM' ityanayoH kaNThasthAna-50 zyasya ] sambhave nyUnasya tasyA'kiJcitkaratvAt , tathA ca ! janyatvA'bhAvasUcakaH suyojaH, pare'pi siddhAnte'nayoH zuddhapUrvasthAnino'varNasya kaNThasthAnajanyatvarUpadharmeNa aikAraukArayorA tAlavyatAmevAGgIkurvate, spaSTamidamuddyotAdau / nanvevamapi 'e 15 dezayoH sAdRzyasattve'pi e ai o au' iti sandhyakSararUpapara- | o' ityanayorevA'varNAnupalabhyamAnatAdoSeNa kaNThasthAnajanyatvaM sthAniSu caturyu 'e ai' iti dvayoH kaNTha-tAlUbhayasthAnajanyatva-| moSitaM na tu 'ai au' ityanayoriti tatra tasya yuktatve khasaMjJArUpadharmeNA'tizayasAdRzyam 'aiMkArarUpAdeza evA'stIti tayo- | prastAve 'ai' kArasya tAlatvamAtrakathanam 'aukArasyaumyatvamAtra-55 kathanaM ca vRttikRto na saMgacchete iti ced ? na-ai au' ityasthAnajanyatvarUpadharmeNA'tizayasAdRzyam 'au'kArarUpAdeza evA- nayoruttarAMzasya bhUyastvam, bhUyasA ca vyapadeza iti matvA 20'stIti tayoddhayoH sthAne 'aukAra evAdeza iti paramate aikAre parAMzIyasthAnataH zuddhatAlavyatvavyapadezaH, aukAre ca paryAyaprasaGga ucchettavyaH, svamate tu 'e ai' ityanayostAlusthAna- parAMzIyasthAnataH zuddhoSThayatvavyapadezaH zaknoti bhavitumiti mAtrajanyatvam , 'o au' ityanayoroSThasthAnamAtrajanyatvamastIti vRttau tathaiva pratipAditam , anupalabhyatAdoSarAhilyena pUrvAzIya-60 pUrvasthAninamavarNamAdAya sthAnakRtasAdRzyaM grahItumeva na zakyata sthAnataH kaNThasthAnajanyatvamapyanayoriti matvA nyAsagrantho'pi iti 'e ai' itiparasthAnigatatAlasthAnajanyatvadharmeNa sAdRzyamAdAya se au' ityanayoH kaNThasthAnajanyatAsUcakaH suyojaH, pare'pyata 25 tayoH sthAne 'ai' kAra eva, 'o au' ityetadrayagatoSThasthAnajanya | eva 'e o' ityanayoriva 'ai au' ityanayoH kaNThasthAnajanyatA tvadharmeNa sAdRzyamAdAya tayoH sthAne 'o'kAra evAdezo bhavatIti nApalapanti / na paryAyaprasa navA visAdRzyena ekAraikArayoH sthAne aukAraH, nanu caturNAmapyeteSAmavarNA'vayavakatA'bhyupagame "klIbe" 65 okAraukArayorvA 'ai'kAro bhavatItyabhipretyAha-evaM ceti-- [2. 4. 97.] iti sUtreNa vidhIyamAno hrasvaH sarya rAya dyA AsannatayaivA''dezaniyamane c| ekAraikArAbhyAm tAlu-nA cAtikAntamityarthe atizabdasya se-re-go-nauzabdaiH saha 30 sthAnajanyatvaviziSTAbhyAmekAraikArAbhyAm / aikAraH tAlasthAna- | pRthak pRthak samAse 'atisi, atiri, atidhu, atinu' janyatvena sadRza aikAra evetyarthaH / kiArokArAbhyAm ityAdau sandhyakSarIyaparabhAgagatasthAnakRtadharmata ikArokArakharUpa oSThasthAnajanyatvaviziSTAbhyAmokAraukArAbhyAm / aukAra: eva bhavet , na punaH pUrvabhAgA'varNagatasthAnakRtadharmato'kAro-70 oSThasthAnajanyatvena sadRza aukAra evetyarthaH / khamate'pyekAntata | 'e ai o au' ityeteSAM kaNThasthAnajanyatvA'bhAvo nAsti, 'pItyatra yuktiM na pazyAma iti ced? ucyate-'e o' ityatra pAMsUdakamelananyAyato'varNo na spaSTaM pratibhAsata iti pUrvodIrita35"tulyasthAnA0" [1.1.17.] itisUtrasthabRhanyAsagranthaviro rItyA bhAsamAnayorikArokArayoH sthAnakRtaM sAdRzyamAdAyakArodhAt. tathAhi-tatra "edotoH prathamabhAgasyA'kAreNa sArazyAt | kArAveva ikhI tayoH sthAne sampatsyete. 'ai au' ityanayobhIsakhasaMjJAprasaGgaH, maivam-prazliSTA'varNAveto pAMsUdakavanAtra zakyo ] ne'pyavarNasya tasyArdhamAtrikatvAt tadtevargovarNayozvAdhyarddhamAtri-15 vivekaH kartumiti / na ca viziSTA'varNatvAdu vibhAgasya sulakSa- katvAdu bhUyastvena tadikArokArayorbhUyaHsthAnasAmyamAdAya tayoH NatvAdaidautoH khatvaM prApnotIti vAcyam, vivRtatarA'varNatvAt / sthAne'pIkArokArAveva bhaviSyataH, loke'pi 'brAhmaNagrAma AnI
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvAtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMpalite pA0 2. sU0 12.] - - ~ wwwwwww yatAm' ityucyate, tatra cA'varataH paJcakArukI bhavatIti bhUyasA | viziSTaikArAdigatadIrghatvaviziSTavyaktiprayojakavanikRtasya sAha- 40 vypdeshH| | zyasya grahaNena vA dvimAtra eva edodAdezaH, oSThasthAnajanyatvaatha haskhatvaM nAma mAtrikarave sati svaratvam, tad yathekA viziSTaukAragatadIrghatvAbhivyaGgyAyA jAterjAtipakSe, oSThyatvarokArayorasti tathaiva 'e'kAre 'o'kAre cA'rddhakharUpe'pyastIti viziSTaukAragatadIrghatvaviziSTavyaktiprayojakadhvanikRtasAdRzyasya ca / tAvapi [arddhatvena mAtrikatvAt khataH kharatvAcca hrasvatvabhAjA- vyaktipakSe grahaNena dvimAtra evaM odAyAdezazca bhaviSyati sUtre varddhamekAro'rddhamokArazca ] paryAyeNa syAtAm , syAtAM vA tAveva | dvimAtrayorevaidautoruccAraNAdato na 'trimAtracaturmAtrANAmAdezatA-45 spaSTamanupalabhyamAnAvAzIyasthAnasAdRzyenAtizayasAdRzyavantA- | | prasaktilezo'pIti sUkSmadhiyo vimRzantu, spaSTIkRto'yamarthaH viti ced ? maivam-ekArasyaukArasya vA'rdvAtmano gaganakusumA- "avarNasyevAdinA." [1. 2. 6.] ityatrA'smAbhiH / yamAnatayA tayorAdezatvA'prasakteH yadi hitau / akArADauM- 'aidaut' ityAditaparatvaM tvavikRtakharUpapratipattihetava ityapi 10 kArau] syAtAM tadA varNasamAnAye tAvevopadizeda . upadiSTau | tatraiva sphoTitam / / ca tau dIrgha-plutau grAhayeyAtAm, tAvapi vopadizet , pazyati | kecit tu-"nanvatra trimAtra-caturmAtrayorAdezinoH sthAne 50 tvAcAryo na sta eva tAviti nopadizati / 'sujAte ezva sunate kathaM dvimAtrAvevAdezI bhavataH, yAvatA 'sthAnyAsannaH' iti 'adhvaryo odribhiH sutam' ityAdau yad arddhamekAram , arddha- nyAyAt trimAtrau caturmAtrI ca prAmuta iti, satyam-sandhya mokAra ca chando'dhyetAro'dhIyate, tat tu zAstravizeSAdhyAyinAM kSarairiti bahuvacanaM dvimAtrAdezapratipattyartham , anyathaikavacanena 15 samavAye [pariSadi ] gAnAdisaukaryAya tathoccArayanti, na tu nirdizet" iti rItyA trimAtra-caturmAtrAdezA''zaGkA-samAdhAne vAstavikamarddhatvaM tyorsti| "eka-dvi-trimAtrAH0"[1.1.5.] kurvanti, parantu 'sandhyakSaraH' ityatrayaM bahuvacanaM nirdezabalena 55 ityatra bRhadvRttI bhagavatA spaSTamevaikArAdInAM hrasvatvA'bhAvaH | svaprakRtyarthagataM yaM kamapi vizeSa pratipAdayituM kSamatAmiti kthitH| yujyate, 'aidIt' itipadAntaragatavizeSaM kathaM pratipAdayituM kSamenanvalIkatayA mA ma bhAvayetAmarddhamekAro'rddhamokArazca hrakha teti tathA samAdadhatasta eva praSTavyAH, khasthaM khahRdayaM vA praSTavyaM 20 ravena vidheyau, parantu trimAtra-caturmAtrANAmaikArAdInAM satvena sudhIbhiH / sandhyakSaraiH' iti bahuvacananirdezastu prakRtasUtre 'upa'tavaiSA' ityAdI pUrvasthAnino'varNasyaikamAtrikatvaM parasthAnina / sargasya' ityetannivRtyartha iti mUla evA'gre'ciraM vakSyate, eka-60 ekArasya dvimAtrikatvaM cAdAya tayoH sthAne trimAtrika aidAdezaH, vacananirdeze sati sandhyakSaraiH sahopasargIyetarasyAvarNasyaidaudAdezI 'khaTdaiSA' ityAdau pUrvasthAnino'varNasya parasthAnina ekArasya ca | syAtA vA na syAtAmiti sAMzayiko bhavetAm / dvidvimAtrikatvamAdAyA''sannazcaturmAtrika aidAdezazca syAt, ___bhagavAnAcAryastu-'e o' ityetau caturmAtrI svIkarotyeva 26 'tavaudanaH' ityatra trimAtraH 'khaTsaudanaH' ityatra caturmAtra audA- na "eka-dvi." [1. 1.5.] ityatra bRhadvRttau 'aidautau caturmA dezazcA'nena syAt / evaM yatra yatrobhayasthAne eka Adezastana | trAvapItyanye' ityuktyA 'ai au' ityanayozcaturmAtratvaM sUcayannapi 65 sarvatreyamApattiH prasajyate, tathAhi-"avarNasyevarNAdinA." [1. | kharucijuSTI na to khIkaroti, 'anye' ityarucisUcakapado2.6.1 ityanena 'tavehA, mAleyama, godakama' ityAdau / pAdAnAt / / sthAnidvayagatatrimAtrikatvamAdAya trimAtraH, 'sekSate, soDhA' ___ sthAnibhedAdaSTAbudAharaNabhedAn darzayati-tavaiSetyAdi 'tava' 30 ityAdau sthAnidvayagatacaturmAtrikatvamAdAya caturmAtrazcaidaudAdezau | iti yuSmacchabdasya SaSTyekavacane rUpaM prAg vyutpAditam , 'eSA' syAtAm, tat kathaM na bhavatIti ced ? maivam-"samAnAnAM tena | iti tu "iNk gatA' ityataH "iNastada"[ uNA0 896.] 70 dIrghaH" [1. 2. 1.] ityatra "dIrghaH" iti pRthag yogaH kari | iti tadi 'etad' iti samIpaparAmarzakaH, tasmAt sau "AderaH" 'yate, 'ubhayoH sthAne bhavannAdezo dI? bhavet' ityevaM vyAkhyA | [2. 1.41.] ityatve "lugasyA0" [2. 1. 113.] iti syate ceti dvimAtrika eva sarvatrobhayoH sthAne Adezo bhaviSyati prathamAkAralope "taH sausaH" [2.1.42.] iti takArasya satve 35 na punastrimAtrazcaturmAtrI vaa| "nAmyantaH0" [2. 3. 15.] iti Satve "At" [2.4. 18.] ityApi "dIrghajhyA." [1.4.45.1 iti selope75 yadvA kharANAM taparatvena yat kArya paraiH sAdhyate tadasmAkaM sAdhuH, atra 'a+e' ityanayoH sthAne aidAdeza iti prathamA mate kharAt paratayA varNapadA'nupAdAnena sAdhyata iti muhuruktam, vidhA / khaTTaiSeti-'khaTvA' iti 'eSA' iti ca vyutpAditAveva, ihA'pi varNagrahaNaM nAstIti jAtipakSe tAlavyatvaviziSTakArAdi- atra 'A+e' ityanayoH sthAne aidAdeza iti dvitIyA vidhaa| gatadIrghatvAbhivyaGgyAyA eva jAtemrahaNena, vyaktipakSe tAlavyatva- tavaindrIti-tava' iti pUrva vyutpAditaH, 'aindrI' iti tu indro mAnA vAsa
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 12. ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / iSTau tu yakAra-vakArAveva / devatA asyA iti vigrahe "devatA" [ 6.2. 102. ] ityaNi | rNAderakhe khare." [1.2.21.] iti yakAra-vakArAdezau "vRddhiH svareSvA0" [ 7. 4. 1. ] iti vRddhau "aNaje " [ 2. 4. 20. ] iti vyAmalope silope ca siddhyati, atra 'a+ai' ityanayoH sthAne aidAdeza iti tRtIyA vidhA / saindrIti- 'sA' 5 iti 'aindrI' iti ca sAdhitau, atra 'A+ai' ityanayoH sthAne aidAdeza iti turIyA vidhA tavaudana iti- 'tava' iti sAdhitaH, "undair kledane" ityataH "undernaluk ca" [ uNA0 271.] ityane nalope ca 'odanaH ' bhaktam, atra 'a+o' ityanayoH sthAne audAdeza iti paJcamI vidhA / khadaudana iti - 'khadA' athedaM vicAraNIyam - asmin sUtre sthAnitayA'varNasyA'parigrahe kasya sthAnino'bhisambandhamabhipretyaiteSvativyAptiM bhagavAnAcAryaH pazyati, tatrA'pi 'tavaiSA' ityAdAvavyAptimasUcayanneva 45 'dadhyetat' ityAdAvativyAptiM darzayatIti 'tavaiSA' ityAdisaGkAhakameva katamadapi sthAnipadaM sambadhyamAnamabhipraitItyapi nizcitameva, satyeva samagre kharasandhau prakRtasUtrAt parastAd na kimapIdRzaM sthAnipadaM yatsambandhena 'tavaiSA' ityAdAvavyApyapAto 'dadhyetat' | | ityaSTabhI vidhA / 10 iti 'odana' iti ca sAdhitau, atra 'A+o' ityanayoH sthAne | ityAdAvativyAptipAtaJca syAtAm, itaH purastAdapi Rte 'samAnA- 50 audAdeza iti SaSThI vidhA / savaupagava iti-upa [ samIpe ] nAm' iti sthAnipadAditarad na kimapyuktA'vyApya sarjanamukhenAtigAvo yasyetyarthe "ekArthaM cA0" [ 3.1.22. ] iti samAse vyAptiM sraSTumISTa itya kAmenA'pi 'samAnAnAm' ityasyaiva sambandho "gozvAnte0" [ 2. 4. 96.] iti hakhatve upaguriti, tata | bhagavadabhipretaH kalpanIyaH, tathA caitatsUtrIya muddezyatAvacchedakaM upagorapatyamityarthe "Gaso'patye" [ 6.1.28 ] ityaNi "vRddhiH | sandhyakSarAvyavahitapUrvatvaviziSTasamAnatvarUpamidAnIM sampadyeta, 16 khareSvA0" [ 7. 4. 1. ] ityAvasvaravRddhau " asvayambhu 0" / taca rUpam "ivarNAderakhe0" [ 1.2.21. ] itiyakArAya dezI - 65 [ 7.4. 70. ] ityavi syAdikArye ca 'aupagavaH' iti, atra | yoddezyatAvacchedakaM prati na vyApyaM bhavitumarhati akhakharA'a + au' ityanayoH sthAne audAdeza iti saptamI vidhA / | vyavahitapUrvatvaviziSTecarNAditvarUpataduddezyatAvacchedakAbhAvavati khaTvaupagava iti - atra ' A + au' ityanayoH sthAne audAdeza | 'tava + eSA' ityAdI vRttitvena tadabhAvavadavRttitvarUpavyApyatvasyAsambhavAt vyApyatvAbhAve ca nedRzoddezyatAvacchedakakenAmunA'pavAdasvamUlo bAdho vaktuM zakyaH, idaM sUtraM 'tavaiSA' 50 ityAdau yavaralAdezasUtraM ca 'dadhyatra' ityAdau caritArtham, ihe - dAnIm 'dadhi + etat' ityatro bhayorupanipAta iti parasparalabdhAvakAzayorekatropanipAtarUpasya sparddhasya sattve'pi bAdhakatvenA'bhiprete'smin prakRtasUtre paratvameva nAsti yadAdAya "spaddhe" [ 74.119] iti balena paratvamUlako bAdhaH syAt, pratyuta 65 yAdyAdezasUtrameva paratvenaidaudAdezasUtraM cAveta, "ivarNAde0 " ityanenA'kRte yAdyAdeze 'dadhi+etat' ityAdau prasaGgo'styasya sUtrasya kRte tu yAdyAdeze nAsti prasaGga iti kRtA'kRtaprasaGgasvarUpanilatvA'bhAvAd nityatvenA'pi bAdho na sambhavati, ziSyate'ntaraGgatvamUlako bAdhaH, so'pi bAdhabIjasya bahiraGgatvasya 70 yavAdyAdezazAstre viraheNa na sambhavati, tathAhi -- aparanimittakatvamantaraGgatvam, paranimittakatvaM bahiraGgatvamityeko mArgaH, tatraidaudAdezasUtrasya sandhyakSaratvena yavAdyAdezasUtrasya cA'strasvaratvena paranimittakatva subhayorevA'stIti kasya kiM prati bahiraGgatvamantaraGgatvaM vA neyam ? vilambopasthitanimittakatvaM bahiraGga - 78 tvam zIghropasthitanimittakatvamantaraGgatvamityaparo mArgaH, upasthitatvaM jJAnavizeSaviSayatvam, jJAnaM ca zrAvaNa pratyakSAtmakaM grAhyam, na ca sUtrIyoddezyatA'paranAmro nimittatAyA adhikaraNe sarvatraiva zrAvaNa pratyakSaviSayatvarUpopasthitatvasya sattvena kvacida | / tasya " kharebhyaH ' [ 1.3. 30] iti dvitvam, Adyasya " aghoSe 0" [ 1. 3. 50.] iti catvam, "kharAdestAsu" [ 4. 4. 31.] iti vRddhizca bhavanti / madhvodana iti- 'madhu' iti 'odanaH' iti ca prAk sAdhitam madhunopasikta odano 30 madhvodanaH, mayUravyaMsakAditvAnmadhyamapadalopI samAsaH / sA dhvauSadhamiti-'"sAdhaMT saMsiddhau" ityataH "kR-vA-pA0" [ uNA0 1.] ityuNi sAdhuzabdaH, uttamakSamAdibhistapovizeSairbhAvitAtmA sAnotIti sAdhuH, samyagdarzanAdibhiH paramaM padaM sAdhayati vA sAdhuH saMyataH ubhayalokaphalaM sAdhayati vA sAdhurdharmazIlaH 16"uSa dAhe" ityataH "uSeradhiH" [ umA0 675. ] ityadhau oSadhiH, oSadhireva auSadham " zrotrauSadhi0 [ 7.2 116] iti svArthe'N, sAthorauSadhamiti SaSThItatpuruSaH, sAdhu ca tadauSadhaM ceti karmadhArayo vA samAsaH / yadi avarNAnuvRttimavadhUya 'samAnAnAm' ityanuvarteta tadeteSu caturSvapi prathamayordvayorai | 40 dAdezaH zeSayordvayoraudA deza dhAnenA''padyeyAtAm, na tu "iva | pIdRze antaraGgatva bahiraGgatve na zakkutaH sthAtum, ekasyA'ntaraGgatve 80 'avarNasya' ityeva sambadhyate na tu 'samAnAnAm' ityAhaavarNasyetyeveti / phalamAha - dadhyetadityAdi - 'dadhi' iti prathamaikavacanAntaM napuMsakam, 'etad' iti ca / dadhyaicchaditi - 'dadhi' iti dvitIyAntaM napuMsakam 'aicchat' iti tu " iSat icchAyAm" ityasya hyastanI prathamatrivaikavacane divi / 25 sidhyati, tatra " gamiSa 0" [4. 3. 106.] iti Sasya chatvaM 20 141
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 nyAsa-bRhanyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 12.] hyaparaM bahiraGgaM syAd , bahiraharave vaikasyA'paramantarakaM syAditi | vA'bhAvAt / evamevAnyavidhAntaraGgatva-bahiraGgatvayorapi virahaH vAcyam , tathAtve'pi teSu zabdeSu kazcit pUrvamupasthAya kazcit | prakRte UhanIyaH / evaM ca kenA'bhiprAyeNa prakRte 'samAnAnAm' paramupasthAya nimittaM bhavediti pUrvopasthitanimittake zIghropasthita- ityasya sthAnitve 'dadhyetat' ityAdau yavAdyAdezabAdhamAcAryaH nimittakatvarUpAntaraGgatvasya paropasthitanimittake vilambopasthita- pazyatIti zaGkA susthiraiva, atrocyate-apavAdatvAdeva yavAdyA5 nimittakatvarUpabahiraGgatvasya ca sattvenAntaraGgA-bahiraGgabhAva- dezazAstrabAdhenA'neneMdaudAdezApatteH, tathAhi-muharniveditamidaM 46 sattve vAdhakA'bhAvAt , prakRte cedRze antaraGgatva-bahiraGgatvena / yad vyApyoddezyatAvacchedakakazAstramapavAdabhUtaM bhavatIti, tatraidaunetuM zakye, samprati hi 'dadhi+etat' ityAdau pUrvamupasthita / dAdezazAstrIyoddezyatAvacchedakaM vyApyatvenAbhipreyamANaM prati ikAro yathA samAnatvarUpadharmAvacchinnaviSayatAzrayatayaidodAdeza- yavAdhAdezIyoddezyatAvacchedakaM na tavyaktitvena vyApakamihA'bhi sUtrasya nimittam, tathA ivarNAditvarUpadharmAvacchinna viSayatAzraya-laSitam api tvanyataratvena, vyApakatvaM ca tadadhikaraNavRttyabhA10 tayA yavAdyAdezasUtrasyApi nimittamiti kiM prati kimantara vIyapratiyogitAnavacchedakadharmavattvam, tadadhikaraNamityasya vyA-50 bahiraGgaM vA syAt / IdRzA'ntaragatva-bahiraGgatvaghaTakanimittatvaM pyatvenA'bhipreyamANAdhikaraNamityarthaH, vyApyatvenAbhipreyamANaM ca saptamyantapadaprayojyaviSayatvarUpaM tu na zakyate grahItum , tathA | prakRte aidaudAdezazAstrIyamuddezyatAvacchedakaM sandhyakSarA'vyavahitA sati paranimittakatvarUpabahiraGgatva evA'syA'pi bahiraGgatvasyA- pUrvatvaviziSTasamAnatyam , tadadhikaraNe 'tava+eSA' ityAdI 'ntabhova iti pRthaktvena nirvacanasyA'yuktatvAt / saptabhyanta- asvasvarA'vyavahitapUryatvaviziSTevarNAditvaM nAstIti rItyA yAdyA15 bodhyeSvanekeSu pUrvopasthitaM yasya nimittaM tadantarajama, paropa- ! dezIyoddezyatAvacchedakasyA'bhAvasattvepi "avarNasyeva." [1.55 sthitaM yasya nimittaM tad bahiraGgAmidAnIntane nirvacane, prAktane tu 2.6.] ityedAdhAdezIyevarNAdyavyavahitapUrvatvaviziSTAvarNatvarUposaptamyantabodhyo yasya nimittaM tad bahiraGgam , saptamyantabodhyo | ddezyatAvacchedakasya sattvena aidaudAdezazAstrIyoddezyatAvacchedakAna yasya nimittaM tadantaraGgamiti vidyate bhedaH pRthadivacanakSama | dhikaraNe yAvatyapi 'dadhi+etat , madhu+odanaH, tava+eSA, ityapi na vAcyam , IdRzavivakSitArthakatve *bahiraGgAdantaraGga khaTvA eSA' ityAdI yAdyAdezazAstrIyoddezyatAvacchedakamedAdyA20 balIyaH* iti nyAyasya jJApakA'nupalambhAt , 'dadhi+etat' | dezazAstrIyoddezyatAvacchedakamityanayoranyatarad nAstItyabhAvasya 60 ityAdau vivadamAnayorubhayorapi sUtrayoH saptamyantapadaprayojyaviSa- dhartumazakyatvenA'bhAvIyapratiyogitAnavacchedakatvasthA'nyataratve yatAzrayaikAranimittakatvenobhayorevAntaraGgatvasyaiva vA bahiraGgatva- sattvena tadanyataratvavattayobhayorapyedAdezIya-yAdyAdezIyayoruddesyaiva vA'nubhayatvasyaiva vA sattvAcca / antarbhatanimittakatvamanta-| iyatAvacchedakayoApakatvamAyAtAma, tadanyataratvavada raGgatvam , bahibhUtanimittakatvaM bahiraGgatvamityapyeko mArgaH, tatra cchedakA'bhAvavati nai+akaganAyakaH ityAdau aidaudAdezIyo25 'bahiraGgatvenAbhipretazAstrIyodezasamudAyAntaHpraviSTanimittakatvama' | ddezyatAvacchedakasya sandhyakSarA'vyavahitapUrva samAnatvasyA'vRttitva.65 iti 'antarbhUta0' ityAderarthaH, 'antaraGgatvenAbhipretazAstrIyodde- nAztra [ aidaudAdezIyoddezyatAvacchedake ] vyApyatvamapyAyAtamiti zyasamudAyavAhi tanimittakatvam' iti 'bahi tanimittakatvamU vyApyoddezyatAvacchedakasyA'syApavAdatvena 'dhyetad' ityAdAvapyaityasyArthaH, prakRte aidaudAdezazAstraM yavAdyAdezazAstraM pratyantaraGga dAdyAdeza eva syAdityabhiprAyeNaivA'nA'tivyAptimAcAryaH pazya tadA syAd yadi yavAdyAdezIyoddezyasamudAyAntarbhatametasyodRzya tIti samyageva / nanu "avarNasya." [1.2.6.] ityasyodde30 syAt, tadeva tu nAsti, tathAhi-yavAdyAdezIyoTezyasamadAyaH iyatAvacchedakam ivovarNa-varNa-luvarNAnyatamapUrvA'varNatvamevA-70 'dadhi+etat' ityatra 'i+e' iti sa evAyaM samudAya aidodAdeza- | stIti 'tava+eSA' ityAdau taduddezyatAvacchedakasattvapradarzanaM na zAstre'pi nimittabhUtaH[uddezyabhUtaH] vartate, na tu tasya samudAya- yujyata hAta cad : syAntabhUtam / 'antabhUtanimittakatvam' ityasya yadi 'bahiraGga- | dipadenevarNAvayavaka aukArAntAvayavakaH samudAya eva gRhyate, zAstrIyanimitta[uddezya]samudAyabahirbhUtA'nimittakatvama' ityartha kintu sandhyakSareSu pareSu satsu avarNasyaivA'nenedaudAdezau prApta 35 tAtparya vayeta tadA bahiraGgatvenA'bhipretayavAdyAdezazAstrIyanimitta-| iti "avarNasye."1.2.6.] ityasyoddezyatAvacchedakaM prati 15 samudAyAd 'i+e' ityuktarUpAd bahirbhUtaM na kimapi nimitta- aidaudAdezIyoddezyatAvacchedakaM vyApyaM bhavatIti vyApyoddezyatAvabhUtamedaudAdezazAstrasyA'stItyantaraGgatvamastyeveti na vAcyam . cchedakakenA'nena tasya [ edAdezazAstrasya ] bAdhe phalata edAdyAekasya hi bahiraGgatve satyaparaM zAstramantaraGga bhavitumarhati. prakRte deza ivAdiSu caturveva bhavatIti phalitamarthamAdAyevAdi yavAdyAdezazAstrasyaidaudAdezIyanimittabhUtAd 'i+e' ityuktasvarU-/ lavarNAntasamudAyAnyatamapUrvA'varNatvaM tadIyoddezyatAvacchedaka 40 pAd bahibhUtaM na kimapyuddezya[nimitta]bhUtamastIti bahiraGgatvasyai- | gIyate, adhunA tu [ samAnapadasambandhe tu ] edAdezIyoddezyatA- 80
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 12.] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / / / vacchedakAbhAvavati 'dadhi + etat' ityAdAvaidAdezIyoddezyattAvacchedakaM vRttyastIti vyApyatvA'bhAvena kevalamedAdezazAstraM pratyaidAdezazAstraM nApavAdatAM zrayediti bAdhyabAdhakabhAva eva na sambhavatIti kaM phalitArthamAdAya teSu catuSvaiva edAdezazAstrapravRtti 5 rucyeta ? adhunA'pi maduktarItyA'nyataratvena edAdeza- yAdyA dezazAstrIyoddezyatAvacchedakayorvyApakatvAGgIkAre ubhayorapi tayoranena bAdho'pavAdatvAdbhavedeveti phalata edAdezasUtraM paryavasAne teSu catuSvaiva pravartetetyanyadetat, edAdezI yoddezyako dAvivarNAdayacatvAra eva santIti tu vaktumazakyameva / nanu sampratyapi 10 [ samAnapadasambandhe'pi ] edAdeza: 'jina+indra' ityAdau labdhA vakAzaH, aidAdezaH 'dadhi+etat' ityAdau labdhAvakAzaH, 'tava + eSA' ityAdAvubhayorupanipAte paratvAdedAdezastaM zaknotyavabAdhitumiti yAdyAdezasUtrA'napekSaNe'pi bAdhakatvamavikalamiti ced ? ucyate kathaJcidapi vyApyoddezyatAvacchedakatvenA'pavAdatve sambha 15 vati parasvamUlako bAdho na bhavati, bhavatu vA paratvena bAdhastA- | 'e ai' ityanayoH sthAne 'ai' kAra iva 'e'kAro'pi syAt, vatA'pi bAdhAt pUrvakaM phalitArthamAdAya catuSvaiva teSUteSu | 'o au' ityanayoH sthAne 'au' kAra iva 'o' kAro'pi syAditi - 55 pareSu pravRtti medAdezasya vaktuM zaknuyAt ?, vastutastu paratvena bAdhaM / bAcyam, "avarNasyevarNAdi0 [1.2.6 ] ityetat pratyavadatAM mate yo'yamaidAdezasyAvakAzo 'dadhi+etat' ityatra darzi- syA'pavAdatayA tadIyoddezyatAyAmetadIyoddezyA tirikta vRttitvena tastatrApi paratvAdyAdyAdezazAstrameva bAdheteti parasparalabdhA saMkocAt sandhyakSarabhinneSvevevarNAdiSu khareSu pareSvedodAdezayoH 20 vakAzatAyAH paratvamUlakabAdhe bIjabhUtAyA eva abhAvo'stIti | pravRtteH / na ca " avarNasye 0 " [ 1.2.6. ] ityanena bhavatu paratvAdedAdeza edAdezaM bAdhata iti niyuktikam / saMkocavazAt sandhyakSarabhinneSvevaidodAdezaH prakRtasUtreNa tu 60 nanu yAdyAdezazAstramapi aidAdezazAstraM paratvAt tadaiva bAdheta | AdezavizeSAnullekhe sthAnakRtasAdRzyenA''dezavidhAne 'e'kAra yadA ubhe api labdhAvakAze bhavetAm 'tava + eSA' ityAdI 'o' kArazca prAmuta eveti vAcyam, yadi hi sandhyakSa reSvapi prApnuvato redodA dezaidIdA dezazAstrayorvAdhyabAdhakabhAve samprati pareSu edotAvabhaviSyatAM tarhi saMkoco'sau pUrvoko vyartho'bhavi25 vivAdapathapAnthe sati aidAdezazAstraM labdhAvakAzatayA nAbhidhAtuM SyadataH 'sandhyakSarabhibheSveva edotI bhavataH' ityarthasyA'rthApattizakyata iti 'dadhi+etat' ityAdau yAdyAdezasUtreNA'pi labhyasya sambhavena prakRtasUtreNA'pi edotora dezatAyA aprasaktaH, 65 "sparddhe" [ 7. 4. 119. ] iti balena bAdho na zakyate vaktumiti paryAya prasaGgavAraNAya sarvatraiva bAdhasthale bAdhyoddezyatA tadavacchedaka 'cet ? satyam-evaM hi paritaH khalu zaGkAkAkodare phUtkurvati vA saGkocyata iti sarvasiddhAntAvalambi / na ca siddhAnte satyanyataratvena maduktarItimanusRtena vyApakatvamAdAya vyApakodde- 'aidaut' ityAdezanirdeze pUrvoktasyA'tizayitasAdRzyAbhAvAd vA 30 zyatAvacchedakakayostayorbAdha ityeva mantraM zaraNaya / sthAnakRtadharmeNa sAdRzyasyaivAbhAvAd vA'varNarUpasya sthAninaH sAdRzyapratiyogitA'grahaNaM pratipAditaM yujyate, idAnIntvavarNasya 70 pUrvasthAninaH sAdRzyamAdAyAkAra AkArazvAdezatayA prApnuyA'edoto:' " vivRtatarAvarNatvAt tayoH ' ityetena " tulyasthAna0 " [ 1.1.17.] ityatratyena bRhabhyAsagranthena pUrvoktana 'ai'kArasya kaNThatAlabhayasthAnajanyatvasya 'au' kA - rasya kaNThoSTasthAnajanyatvasya ca sUcitatayA pUrva-parobhayasthAninoH 76 sAdRzyabhAvahata aikArasya aukArasya cA''dezatAprAptau pUrvasthAnimAtrasadRzayorakA raa''kaaryor| dezatvAyuktatvAt tathA Deng " sandhyakSaraiH" itIyata eva sUtrasya nyasane na kA'pi kSatiriti tAmiti vAcyam, " nanu 'dadhyetat' ityAdI doSavAraNAya 'avarNasya' iti samba yatAm, paraM dhArApravAheNopasargasyA'pi sambandhastu kartumucitaH sa kathaM na kriyata ityAha- sandhyakSarairiti / ayaM bhAvaH-yadyatropasargasambandhaH syAt tadA 'sandhyakSara +ais' iti 35 sthite'sya sUtrasyA'prAptyopasargIyAvarNasya sandhyakSarebhyaH pUrvasya / sarave eva "avarNasye." 1. 2. 6. ] iti svapravRttivighAtaM pazyat prakRte tadabhAvena niHzaGkaM pravRtya edAdezaM kuryAt, tathA ca 'sandhyakSare:' iti rUpaM syAt, nirdizyate tu bhagavatA aidAdezena tena manyAmahe - nA'tropasargasambandha iti / 143 nanvidaM vicAryate - tRtIyAntena sthAninirdezasthale dvayoH 40 sthAne eka Adezo bhavatIti 'samAnAnAm 0 [ 1.2.1.] ityatrAsmAbhiH pratipAditam, prakRte'pi sandhyakSarairiti tRtIyAtena nirdizyate paraH sthAnI, anuvRttena 'avarNasya' ityanena ca nirdizyate pUrvasthAnI, tayoH sthAne eka AdezaH svAbhipreto bhaviSyatyeveti 'aidaut' ityAdezanirdezaH kimarthaH ? "sandhyakSaraiH " 45 ityetAvadeva sUtramastu / na cAdezAvizeSA'nirdeze dvayoH sthAne eka Adezo na syAdityarthaM tu nAdezaH sUtra upAdIyate, upAdIyate tvAdezavizeSasvarUpa sampattyartham itarathA 'sandhyakSaraiH sahitasyA'varNasya sthAne aidIdAdezau syAtAm' iti kathaM kuto labhyeteti vAcyam " AsannaH" [ 7.4. 120. ] iti balena 50 sthAnakRtasAdRzyamAdAya 'e ai' ityanayostAlavyayoH sandhyakSarayoH sthAne tAlavyasya 'aiM' ityasyaiva 'oo' ityanayoroSTyayoH sthAne ochayasya 'au' ityasyaiva prasaGgAt / na caivaM sthAnakRtasAdRzya mAdAya
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 13.] sthitamiti cet ? ucyate sUtra AdezA'nullekhe tayA tayoktarItyA- | iti sUtraNa ekaika evAdezaH sthAnakRtasAdRzyamAdAya lakSyaghaTako ''dezAntarANAM vAraNe'pi tri-caturamAtrayorodautoH 'tavaiSA, | bhavatItyuktarItyA 'a'kArarUpasyauSThasthAnajanyasthAninaH prasaGgekhaTTaiSA' ityAdau prasaktirvAritA na syAd , yadi sUtra Adezollekho | 'pyoSTasthAnajanyatvena sadRza aukAra eva bhaviSyati, na tu 40 na syAt , "edaut' iti rItyA kRta ullekhe tu pUrvadarzitapathena visadRza aikAra ityabhiprAyeNa pUrvasUcAd 'aut' ityAdezapadatrimAtra-caturmAtrayostayorAdezatAbhaGgaH karaNIyaH / nanu aidauto- manuvartya tanmAtraM yogyamAdezamAha--aukArAdezo bhavarubhayasthAnajanyatvapakSe sambhavedidaM yadubhayasthAnisadRzAvaidautAveva tiiti| spaSTapratipattyA jijJAsumanugrahItum aitpadasambandhA'bhAve bhaviSyata iti sUtre varNapadarAhityenA''dezollekhastrimAtra-catura- | bIjamAha---Asanna iti / / mAtrAdezavyAvRttaya iti, ekaikasthAnajanyatvapakSe tUktadizA'kArA- | nanu pUrvataH sthAnipadamAdezapadaM ca yadA'nuvartate tadA kArAvapi paryAyeNa mA bhUtAmityAdezollekhasya tavyAvRttirUpa-kimaparAdhavat 'sandhyakSaH' iti nimittapadamanuvartanAnugrahAd 10phalena kRtArthatayA trimAtra-caturamAtrAdezaprasaktiH punastadava- viramitamiti ceda? ucyate-satre nimittAntaropAdAne satyapi sthaiveti ceda ? navama-prasthAnavelAyAM jalena pUrNa: kalazo nIya-nimittapadaM tatraivAnavartate yatrAbhedenA'vayavAvayavibhAvAdinA mAno yathA prasthAtuH svarUpato maGgalaM kurvan jalenodanyAvatAM | vA tayordvayorapi nimittapadayorandhayaH sambhavati, prakRte tUkArasya 50 taptimajayati, tathaivA'kArA''kArAdezamucchindaneSa AdezollekhaH / UTaH sandhyakSarAtmakatva-tadavayavatvAdInAmabhAvenA'nvayo na svarUpataH [varNapadarahitasvarUpataH ] trimAtra-caturmAtrAdezAvapi pa! sambhavatItyatastadanuvartanasyopekSaNAt / nanu ApUrvakAd "ava 15 shkkotyucchetumiti| rakSaNAdau" ityataH "vip" [5. 1. 48.] iti vipi yadvA ekaikasthAnajanyatvapakSamAdAyA'varNAdezavyAvRttaye suune| | "mavyavi." [4. 1. 108.] ityanena sahaivopAnlenA'kAreNa AdezolekhaH kRtArthaH, tricaturamAtrAdezastu "samAnAnAM tena vakArasyoTi TakArasyettve lope ca 'A+3' iti sthite "aba-55 dIrghaH"[1.2.1.] ityatrayasya 'dIdheH' ityasya yogavibhAgAt / rNasye"11.2.6.1 ityodAddeze 'o' iti, tena saha janapUrvoktAda vAraNIya ityevaM rItyA sarva samanjasamiti // 12 // samaJjasAmAta // 12 // | zabdasya samAse vibhaktilope 'jana+o' iti sthite *ubhaya20 nyaa0s0-aidaudityaadi| nanvatra trimAtra-caturmAtrayorA sthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAk* iti nyAyAdUTatve khataca dezinoH sthAne kathaM dvimAtrAvevAdezau bhavataH ? yAvatA *sthAnyA. | sandhyakSaratve vartamAne UsvarUpasya sandhyakSarasya sambhavAd sannaH iti nyAyAt trimAtrau caturmAtrau ca prApta iti, satyam abhedenA'nvaye na kA'pi kSatiriti ceda ? ucyate--tatra "aidaut 60 'sandhyakSaraiH' iti bahuvacana dvimAtrAdezapratipattyartham , anyathaikavaca sandhyakSaraiH" [1. 2. 12.] ityanenaiva aukArasya siddhatayA nena nirdizet ; etadartha ca sad upasarganivRttimapi karotItyAha- tadarthamiha sUtre prayAsAntarasya vaiphalyAt / nanu "omAhi" 25 sandhya kSarairiti // 12 // [1. 2. 18.] iti sUtre 'AG padena AchAdezasya grahISya mANatayA tadAdezasya [sandhyakSarAtmakasya ] avarNAt paratayA uuttaa|1|2|13 // sthitau "aidaut sandhya." [1. 2. 12.] ityasya *ubhaya-63 ta0pra0-avarNasya pareNoTA sahitasya sthAne aukArA- | sthAna0* iti nyAyAd "omAGi" [ 1. 2. 18. ] ityasya dezo bhavati, aasnnH| dhautaH, dhautavAn / lAvayati ca prAptI niravakAzatayA luka evaM pravRttiH syAt, tadvAraNAyApAvayatIti kvipi Nilope "anunAsike ca ravaH zUTa" 'smin sUtre sandhyakSarapadasambandhenA'bhedAnvayo yuktaH, tathA 30 [4. 1. 108.] ityUTi-lauH, pauH| okArAyavAdo | sati niravakAzatayA'nenaiva luko vAdhAditi ced ? naivam-Aho yogaH // 13 // | hi 'RzyAt' itipadasamabhivyAhAre "avarNasye." [1.2.6.] 70 | ityarAdeze niSpannasya 'aryAt' ityasya 'adya'ityAditaH paratayA za0 nyA0 anusandhAnam-UTeti 'avarNasya' iti sthitI lukazcAritArthyasambhave aidIdAdezasUtraM prati niravakAzasthAnipadamihApyanuvartata ityAha-avarNasya sthAna iti / / tvasyA'sambhavAt / nanvevamapi parasparalabdhAvakAzayorekatra nimittavizeSamAha-UTeti-"anunAsike ca chaH zUTa" 4. 'upa+ehi, adya+oDhA, jana+o' ityAdAyupanipAte aidaudA35 1. 108.] iti vihitasya 'UT' ityasyA'nukaraNAd UT- | dezaM paratvAd bAdhitvA lugeva syAditi tasya bAdhArthamasmin sUtre zabdAt tRtIyaikavacane TAvibhaktoM 'UTA' iti sAdhu / pUrvasUtreNa | sandhyakSarapadasambandhenAnvayo yukta iti cet ? satyam-A avavihitayorapyaidautoyorAdezayoH "AsannaH" [7. 4. 120.] tIti vigrahe ApUrvAd avateH kripo'nabhidhAnakalpanAt , eva nonnnnnnnnnnnnnnnnnnn
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 14.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| Panel .nnnnnnnnnnnnnnOAAAAAAAKARMAP inmannanormanoranMAARAMMARA ........maaraam manvaye lukaM pratyasya sUtrasyApavAdatayA 'jana o' ityatraivA'nena rastyevetyodAdezaM pratyanavakAzo'yaM yogastaM prabAdhya aukArAdeza 'aukAyadezaH syAd, na tu 'dhautaH, dhautavAn' ityAdAviti : karotItyetadevAha-okArApavAdoyoga iti-yogazabdaH bahulakSyANAmanurodhena 'sandhyakSaraiH' ityasya sambandhAbhAvakalpa- sUtrAbhidhAyI / paratvAttu bAdho na sambhavati, odAdezA'nabhinAyA eva yuktatvAca udAharati-dhauta iti-"dhAvUga gati-vyApte'sya cAritAo'bhAvena parasparalabdhAvakAzatAmUlikAyAH / zuddhyoH" ityato gatyarthakAd "gatyarthAkarmaka0" [5. 1. 11.] | spIyA abhAvAt // 13 // 2 // 13 // 45 iti kartari zuddhyarthakAt "tatsApyA." [3.3.21.7 iti / ..... ......... . karmaNi "kta-kavatU" 5.1.174.] iti ke "anunAsike nyA0 sa0--Udeti / aidaud' iti samudAyAnuvRttAvapi ca." [4.1.108.1 iti vakArasyoTi kRte iDabhAvapakSe / "AsannaH" [7. 4. 120.] iti nyAyAd audeva bhaktI'dhA++ta' iti sthite "avarNasye." [1. 2...? iti tyAha-mokArAdeza iti / lauH, pauH, iti-akArasyApyudAha. 10 prAptamottvaM vizeSavihitatvAda bAdhitvA'nenauttve syAdikArye ca / raNamidameva, lU-pUbhyAmajantAbhyAmalantAbhyAM vA labamAcaSTe pavamA dhauta iti / dhautavAniti-uktadhAtoreva "katari" 5.1.3.! caSTe "Nij bahulam" [3. 4. 42.] iti Nici kivAdiH 50 iti kartari ktavatupratyaye kakArokArayorittvAd 'dhAva+takta' pUrvavat / / 13 // iti sthite prAgvad UTi kRte'nena aukArAdeze ca 'dhautavat ! iti nAmnaH sau "abhvAdera0" [1. 4. 90.7 iti dIrdhe masyeSeSyoDhoDhyUhe khareNa / 1 / 2 / 14 // 16"duditaH" [ 1. 4, 70.] iti nAgame "dIrghaDyA." ta0pra0-prazabdasambandhino'varNasya eSa eSya aDa [1. 4. 45.] iti silope "padasya" [ 2. 1. 89. ] iti aDhi Uha' ityeteSu pareSu pareNa svareNa sahitasya sthAne taloye ca dhotavAniti, dhAvati smeti tsyaarthH| aidautI' bhAdezau bhavataH, Asannau / zreSaH, praiSyaH, praudaH, 55 lApayatItyAdi--"lugaz chedane" "pUgaz pavane" itye- prItiH, prauhaH / Uhe necchantyeke / pratyeti kima ? samora, tAbhyAM lunAnaM punAnaM vA prayojayato vyApAre "prayoktavyAyAre upoDhaH / eSAdigviti kim ? pretaH, protH| kathaM zreSaH, 20 Nig" [3. 4. 20.] iti Nigi "nAmino'ka."[4.3. preSyaH? Ithe ISye ca bhaviSyati, yadApi 'mA ISya-eSya' 51.] iti vRddhau "odauto'vA" [1. 2. 24.] ityAvi tadApi "bhomADi" [1. 2. 18.] ityavarNalope preSya 'lAvi, pAvi' ityevaM niSpannAbhyAM vartamAnAprathamatrikaikavacane tivi / ityeva bhavati, *yasmin prApte yo vidhirArabhyate sa tassa 60 "kartaya.". 4. 71.1 iti zavi "nAmino gu."14.bAdhako bhavati iti nyAyAd "upasargasyA'niNedhedoti" 3. 1.] iti guNe'vAdeze ca lAvayati, pAvayati, nirvibhaktikaH [ 1. 2. 19.] ityasyaivArya bAdhakaH, na "momAhi" 28 prayogo na bhavatIti vartamAna vibhattayA nirdezaH kRtaH, prayojanaM tu. 1. 2. 18.] ityasya / atheha kamAna bhavati-preSate. 'lAvi, yAvi' ityAkAratAniSpAdane, tAbhyAM kartari "kipa"precyate, prodavAn'iti? *arthvdvhnne'nrthksyaagrhnnaat*| [5.1.48.] iti kipi "NeraniTi"| 4.3.83.1 iti / kathaM tarhi 'UDhi'zabdasya gyantasya sArthakasya prayoge proDhaya-A Nilope "anunAsike ca." [4. 1. 108.] iti vakAra- tIti ? 'UDha'zabdena sArthakena syAcanna sAhacaryANprayante syoTi anenaukArAdeze sikArye ca 'loH' 'pauH' iti, AkArasya autvAbhAvAt , prauDhAdizabdAta nu Nau prauDhayatItyAdi bhava30 pUrvasthAnitAyAmete udAharaNe prdrshite| AbhyAmeva lU-pUdhAtu- seva // 14 // bhyAm "ac" [5. 1. 49.] iti kartaryaci, "yuSarNaya." [5. 3. 28. ityali vA "nAmino." [4.3.1.] iti za0 nyA. anusandhAnam-pratyaiSaiSyeyAdi-aguNe'vAdeze ca 'lava, pava' iti, tAbhyAM lavaM parva vA''caSTa varNasya' itIhApyanuvartate, tena saha prazabdasyAbhedAnvayAsa-10 ityarthe "Nij bahulam" [3. 4. 42.1 iti Nici mbhava mbhavaH, prazabdabhedavirodhinaH pratiyogitAvacchedakasya [pakAro35"tryantyakha." [7.4.43.1 ityantyakharAdilope tasya / ttara-rephottarA'kAratvarUpasya] akAre viraheNa bhedasyaiva sattvAha . sthAnivaddhAvena "Niti" | 4.3.50.1 iti kybhaave| ataH'prasya' ityatrAvayavA'vayavibhAvasambandhAthikAm 'avarNasya' niSpanAbhyAM lavi-pavidhAtubhyAM prAgvat vipi Niloye UTi ityatra ca pUrvavat sthAnArthAnuyogikasambamdhArthikAM ca SaSThImaca kRte'nenaukArAdeze sikArye va 'lauH. pauH' itykaarsthaapi| bhipretyAha-prazabdasambandhino'varNasyeti-prazabdAvayaya-nx pazAminAyAmadAharaNe sAbhAvataHlasyatrIyoyatAkAnta sthAvarNasyeti tadarthaH / nimittAnyAha-enetyAdi / 'eSa,eSya, 10 sarvatraiva lakSye "avarNasye." [1. 2. 6. isopasa prApti- Uta, aDi, jaha' iti pazcAnAM samAhArabandrasamAsena sUtre 19 zabdAnu.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa laghunyAsasaMvalite pA0 2, sU0 14.] TwwWITravanwr.RAMARRAAAAAAAAAAAAAKAnnnnnnnn nirdiSTAnAM nimittAnAM pRthakAreNa sphuTaM nAmAni gRhItvA samAso-'avargasthe'] sUtramivarNAdilavarNAntasamudAyaghaTake nimitte 40 tarasaptamyA aupazleSikAdhikaraNArthakatvaM cAbhipretyAha-itye- | satyeva pravarteta iti saMkocalaghukRtazarIrasyApi ivA tessupreviti| "RNe pra-daza."[1.2.7.] ityatra "Rte ityasya "Rte tRtIyA." [1.2.8.] ityAdAvanuvartanetRtIyA."[1.1.8.] ityatra coktarItyA labdhamarthamAha- neSTasaGgrahA'niSTaparihArau yujyate, prakRtasUtre tadanuvartane UDhApareNa khareNeti / nanu sUtre kharagrahaNAbhAve'pi "aidaut / dInAM trayANAM tenA saGkacitazarIreNevarNAdinAnvaye satISTasya sandhyakSaraiH" [1. 2. 12.] ityAdinevA'nenA'pi phalataH | siddhAvapyasambhavAd eSaiSyayordvayoranvayo na sambhavatIti 45 pareNa khareNa sahitasyaivAvarNasya sthAna Adezo bhaviSyati. kiM tayoryoge samagrasyaiva sthAne Adezo mA prasAGgIditi 'khareNa' kharagrahaNena ? tatra nimittAni sandhyakSarANi svarakharUpatA svayaM ityetatpadaniveza AcAryasyAtIva ramaNIyaH / 'eSyadobyUhena' bhajanta iti tatra svarapadopAdAnasya nAvazyakatA, prakRte tadanu- | ityevameva tRtIyAnirdezena tu na nirvAhaH, samagrasthAne Adeza10 pAdAne eSAdikharUpasya samaprasya sthAne AdezApattiM yadi brUyAH, | zaGkAyA avAraNAt / tadA 'Rte tRtIyAsamAse' [ 1. 2. 8.] ityatrApi nimittapadaM aidaut' ityAdezapadamanuvartate, tadAha-aidautAviti / tau 50 na kharamAtrabodhakamitIheva samagrasthAne AdezavAraNAya tatrApi cAdezau paryAyeNaikasminneva lakSye mA bhUtAM mA vA sAkayeNetyata kharagrahaNamavazyakartavyaM bhAti, tatra 'avarNasye' [1. 2. 6.] Aha-AsannAdhiti-"AsannaH" [5. 4. 120.] iti ityataH 'ivarNAdinA' ityasyAnuvartanAt tena saha 'te' ityasyA- | | sUtrabalena UTodayahaghaTakokArANAmoSTasthAnajanyatvamAdAya UDhA15nvaye 'RtazabdaghaTakenevarNAdinA' iti vAkyArthalAbhe phalataH diSu triSu pareSu sadRza aukAra eva, eSaiSyaghaTakaikArayostAlupareNa RkAreNa [kharAtmakena sahitasyaivAvarNasyA''dezalAbhAnna sthAnajanyatvamAdAya sadRza aikAra evA'nayoH parayoH syAditi / 55 kSatiriti yayucyeta, tadA prakRtasUtre'pi 'ivarNAdinA' ityanuvarsa udAharati-zreSaH preSya iti-prapUrvAd "iSaca gatI" 'eSAdighaTakenevarNAdinA' ityarthe paryavasanne sutarAmiSTaM siddhayet , "iSat icchAyAma" "iSa AbhIkSNye" iti trayANAM dhAtU'ivarNAdinA' ityanena ivarNAdArabhya aukAraparyantasya grahaNAt , nAmanyatamAd "bhAvA'koMH " [5.2.18.] iti ghani 20 tatazca kharagrahaNaM vyarthameveti ced ? anocyate-"avarNasye." / "laghorupA." [4.3. 4.] ityupAntyaguNe 'eSa' iti, tasmA[1.2.6.1 ityatra 'ivarNAdinA' iti padenekArAdyaukArAnta devAnyatamAd "RvarNa-vyaJjanAd" [5. 1. 15.] iti dhyaNi 60 kharasamUhasya grahaNe'pyavarNAt paratayA 'e ai o au' ityeteSAM | MERA "laghorupA." [4.3. 4.] iti guNe 'eSya' iti, 'pra+eSaH, sthitau kvacid "aidaut sandhyAraiH" [1. 2. 12.] kvacid pra+edhyaH' iti sthite'nenaikAre praiSaH, praidhya iti sidbhyataH, tatra "omAGi" [ 1. 2. 18.] kvacid "upasargasyA'niSedhe0" ! preSaH-satkArapUrvikA preraNA, preSyaH-prakarSeNa niyoktuM yogya 28 [ 1. 2. 19.] ityAdiSu yathAkhabalamekaM kimapi zAstra pravarteta, iti / prauDhaH prauDhiriti-prapUrvAd "vahIM prApaNe" ityataH na tu 'avarNasye0' [1. 2. 6.] ityetanizcitameva, kintu | "kta-ktavatU." [5. 1. 174.] iti kte "yajAdi-vaceH0"65 'tava+eSA' ityAdau "aidaut" [1. 2. 12.] ityAdi 4.1.79.] iti vasyokAre "ho thuT-padAnte" 2.1.82.] pravarteta na "avarNasye." [ 1. 2. 6.] ityatra yuktiprazne sati iti hasya Dhatve "adhazca0" [ 2. 1. 79.] iti takrArasya niravakAzatvameva tasya tasya bAdhakatvavIjatayA darzamIyam , tathA dhatve dhasya "tavargasya"[1.3.60.] iti Dhave "Dhastadve" 30 ca niravakAzatvena aidAdyAdeze tena tena jAte kadAcid "ava-||1.3.42. 1 iti pUrvaDhakAralope ukArasya dIrgha ca 'UDha' rNasye." [1. 2. 6.] ityapi kathaM na pravartatetyAzaGkA samudi- | iti, tasmAdeva dhAtoH "striyAM ktiH" [5. 3. 91.] iti ktau 70 yAt , tatra aidAdyAdezAt pUrvaM tasya ["avarNasyeva." ] prAptau | pUrvavad vasyotve Dhatve dhatve Dhatve Dhalope dIrdhe ca 'UDhi' iti, bAdhena aidAdayo jAtAH, pazcAt tu prAptireva tasya nAstIti tu 'pra+UDhaH, pra+uThiH' iti sthite'nenaukAre prauDhaH, prauDhiriti, nAdaraNIyam , kRte khalcaidAdau sUtrasya cAritArthena kadAcit tatra prauDhaH pratibhAnvitaH pravRddho vA, prauDhirutsAhaH / prauha iti36 "avarNasye." [ 1. 2. 6.] ityapi kuto na pravartata iti prapUrvAd "Uhi tarke" ityataH "bhAyA'koMH " [5. 3. 18.] zaGkAyA utthAnasambhavAt , arthAt prayogadvayena bhAvyam, iti pani 'Uha' iti, 'pra+UhaH' iti sthite'nena aukaare| tasyAzca samAdhAnaM bAdhakazAstrIyoddezyatAvacchedakAvacchinnAti-prauhaH-prakrayastarkaH / 'Uha'zabdaviSaye matAntaramAha-Uhe riktatvena bAdhyazAstrI"avarNasye."yoddezyatAvacchedakAvacchinne | necAsatyeka iti-UDazabde pare prazabdIyAvarNasya kecidaukAsaMkocenaiva lakSyAnurodhamUlakena siddhAntasiddhena kartavyamiti tat rAdezaM nAGgIkurvata ityarthaH, tanmate tatra "avarNasye." [1.2.6.]
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 14.] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / | ityokArAdeze 'prohaH' ityeva bhavati / upasargavizeSagrahaNasya phalaM 'eSya' zabdasya prazabdAt paratayA sthitAvapi nAnena aikArAdezaH, 40 pRcchati - prasyeti kimiti "RtvArupasargasya" [1.2.9.] api tu "omAhi" [1. 2. 18. ] ityavarNalopa evetyarthaH / iti sUtrAd maNDUkati nyAyena 'upasargasya' ityanuvRttau tatra / nanu 'A+ISya' ilAvA sahAdeze satyeSyazabde pare svaviSayatAM prazabdasyApi samAvezAt praSAdau sutarAmaukArAdezasiddhiriti pazyad yathA " omADi" [ 1.2.18. ] iti "prasyaiSai 0 " 5'prasya' ityupAdAnaM viphalamiti praSTurAzayaH / samAdhatte - apoDha | [ 1.2.14. ] ityaikArAdezaM bAdhate tathA ADhA sahAdezarahite upoDha iti prakRtasUtre 'prasya' ityanupAdAne 'apa + UDhaH pUrvaM sAdhite 'eSya' zabde pare'pi svaviSayatAM pazyad "upasarga - 45 upa+UTa:' iti sthite "avarNasye 0 " [ 1.2.6. ] iti prApta sthAniNe0 " [ 1.2 19 ] ityapi prakRtamaikArAdezaM bAdhatAM modAdezaM bAdhitvA'nena aukArAdeza eva syAdataH 'prasya' iti vaiSamyayuktyabhAvAdityAzaGkAyAM tayoH [ "omAhi" "upasargagrahItavyameveti, 'apoTa:' ityasya ' apagataH' ityarthaH, 'upoDha: ' syAni0"] vaiSamyaM darzayati -- yasminnityAdinA - 'prApte' ityasya 10 ityasya 'upagataH' ityarthaH / nimittavizeSopAdAnaphalaM pRcchati - 'prApte eva' ityavadhAraNArthe vyAkhyAnAt, tathA cAyaM nirgalieSAdiSviti kimiti / samAdhatte - pretaH prota iti tArthaH- yasmin yAdRzoddezyatAke vidhI prApte vyApakIbhUta- 50 " MSk gatau" ityataH "ta-ktavatU" [ 5. 1. 174 ] iti te ! svIyoddezyatAsambandhena sambandhini sati, yo vidhirArabhyate 'ita' iti, "veMg tantusantAne" ityataH "kta-ktavatU" [ 5. 1. tAdRzoddezyatA'nAkrAnte'vyAmuvaduddezyatAko [ vyApyoddezyatAko ] 174.] iti te "yajAdivaceH 0 [ 4. 1. 79. ] iti sakha- vidhirbhavati, saH vyApyoddezyatAkaH, tasya vyApakoddezyatA15rasya vakArasyotve 'uta' iti, 'pra+itaH, pra+utaH' iti sthite ! kasya, bAthako bhavatIti / *yena nA'prApte yo vidhirArabhyate "avarNasthe0" [1. 2. 6. ] iti krameNa ettve ottve ca 'pretaH, sa tasyaiva bAdhakaH * iti hi nyAyakharUpam, tasyaivArthamAdAya 56 protaH' iti siddhyataH, pretazabdo narakasthe jIve, pizAcabhede, mRte 'yasmin prApte0 ' ityuktam / prakRte eSaidhyAnyatarA'vyavahitapUrvatva - cArthe vartate, protazabdastu gumphite, syUte, khacite, sIvane cArthe, viziSTaprazabdIyA'varNatvAvacchinna viSaya tArUpaikArAdezIyoddezya - idAnImiha sUtre eSAdinimittavizeSAnupAdAne tu edodAdezaM tAyA adhikaraNe [ 'pra+eSaH ' 'pra+eSyaH' ityatra ] "upasarga20 bAdhitvA'nena yathAsambhavamaikAra aukArazca prasajyeyatAmatastadu- syAni0 " [ 12.19 ] ityetadIyAyA ekArAdi dhAtvavyavahitapAdAnamAvazyakam / nanu prazabdAt paratayA 'eSaH, eSyaH' itya- pUrvatvaviziSTopasargIyA'varNatvAvacchinnaviSayatArUpoddezyatAyA 60 nayoH sthitau nitya eva aikArAdezo'nena bhavediti 'preSaH, preSyaH, abhAvaviraheNa vyApakatvamastIti tameva vyApakoddezya tAkam. ityevaM zrUyamANe rUpe naucityamaJcata ityAha-kathaM preSaH preSya "upasargasyA0 [1.2 19 ] iti vidhimayamAdezo bAdheta, iti-'praiSaH, praiSyaH' ityeva syAtAmiti praSTurAzayaH / samAdhatte -- | "omAGi" [ 1. 2. 18. ] ityetadIyAyAstu bhAvAdezA'vyava25 ISe ISye ca bhaviSyatIti- " ISa ucche" ityataH "iSi | hitapUrvatvaviziSTA'varNatvAvacchinna viSayatArUpoddezyatAyAH prakRtagati - hiMsA-darzaneSu" ityato vA dhani dhyANi ca 'ISa, ISya' iti sUtrIyoddezyatAyA adhikaraNe AGAdezarahite pUrva sAthite 'eSe' 65 tayoH prazabdAt paratayA sthitau " avarNasye 0 " [1. 2. 6. ] | 'eSye' ca pare [ pra+eSa, pra+evya ityatra ] abhAvena vyApakatvaM ityettve 'preSaH ' [ preSaNArthe pIDanArthe ] 'preSyaH ' [ dAse preraNIye nAstItyavyApakoddezyatAkaM taM vidhimayamAdezo na bAdhate iti cArthe ] niSpadyete, tatra 'eSaH, eSyaH' iti prazabdAt paratayA prArthaH 30 vijAnato bhrAntasyaitadrUpAnIciyaza haivAnucitA, asya sUtrasyaivAprApteriti samAdhAturabhiprAyaH 1 147 ! nanu 'ISa, ISya' ityanayoH paratve'sya sUtrasya prAptireva nAstIti tatrA'nena aikArAdezAbhAvo yuktaH, yadA tu ApUrvakA 'I' dhAtordhyaNi 'eSya' iti niSpadyate, tadA aikArAdeza35radditaH 'preSyaH' iti prayogo na yukta ityAzaGkAyAmAha - | reisureyAdi / A ISya eSya iti - ApUrvakA 'I' dhAtordhyaNi "avarNasye. " [ 1. 2. 6. ] ityettve / na-bAdhyavidhyuddezyatAyAM bAdhakavibhyuddezyatAM prati vyApakatvaM tenaiva 'eNyaH' iti zabdo'pi yadA prazabdAt paro bhavatItyarthaH / rUpeNa gRhyate yadrUpasya vyApyabhUtena rUpeNa vyApakatvaM tatra tathAtve kiM bhavatItyAha -- tadA'pItyAdi - tathA niSprannasya | [ vAdhyavidhyuddezyatAyAM ] na sambhavati, yathA- "aidaut sandhyakSaraiH" nanu prakRtasUtrIyoddezyatAM prati " omAGi" [1.2.18.] ityetadIyoddezyatAyAstadvyaktitvena vyApakatAyA virahe'pi tadudde - 70 iyatAdhikaraNe [ pra+eSaH 'pra+eSyaH' ityAdau ] "omADi" 1. 2. 18. ] "upasargasyAni0" [ 1.2. 19. ] ityanayoruddezyatayoranyatarA nAstItyabhAvasya dhartumazakyatvenA'bhAvapratiyogitAnavacchedakAnyataratvamAdAya vyApakatAyAH sambhavAda "upasargasyAni" [1.2.19] ityetamiva " omAGi" 76 [1.2.18 ] ityetamapi vidhiM bAdhatAmayamA deza iti ced ?
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 vRtti -bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 14.. urumuvvvvvvvyuru" [1.1.12.ityatra 'samAnAnAm' ityasya sambandhapakSe ! "avarNasye."1.2.6.1 ityubhayoH prAptI spardhAmUlikAyA 40 edodAdyAdezIya-yavAdyAdezIyoddezyatayoranyataratvena byApakatvaM / balavattAyAH parasmin edAbAdezazAstre sattve'pi pUrvopasthitarakhate, tadanyataratvaM prati vyApyabhUtena tattaduddezyatAgatena tatta- nimittakatvarUpA'ntarajAtvasya dIrghazAstre satvena*antaraGgaM bahivyaktitvena "aidaut" [1. 2. 12. sUtrIyoddezyatAM prati | raGgAt*iti nyAyena dIrgha samAte 'prA+IzyaH' ityavasthAyAH tayoruhezyatayopikatvAsambhavAta . nirUpitamidamasmAbhiH | sambhavena 'pra+eSyaH' iti sthiterevA'sambhavAta, 'prA+ISyaH' ..."aidaut" [1.2.12.] itisUtravyAkhyAvasare / yatra jighR. iti sthitau ca "avarNasye." [1.2.6.1 ityetve iSTasya 45 kSitarUpavyApyarUpeNApi bAdhyoddezyatAyAM vyApakatvaM sambhavati | 'preSyaH' iti rUpasyApi siddhinirAbAdheti ced ? na-khArtha-dravya.. tatrApi tena vyApakIbhUtarUpeNoddezyatAyAM vyApakatvagrahaNe tu | liGga saGkhyA-kArakANAM krameNaiva bodhaviSayatvena tatkameNaiva taro "avarNaskhe." [1. 2. 6.] iti zAstraM yathA tavyaktitvena | dhakazabdayogena ca siddhAntasiddhena hetunA prakRte preSyatvarUpa10 khIyoddezyatAbyApakatAvaduddezyatAkaM "samAnAnAm" [1.2.1.] | khArthasya preSyarUpadravyasya ca bodhakazabdaprayogecchAyAM dhAtvartha ityetaM vidhi bAdhate tathA'nyataratvena vyApakatAvaduhezyatAkam / vizeSayantau prayujyamAnAvapi 'pra' "AI' ityetadupasA yugapad 60 "RNe pradazArNa." [1.2. 7.1 ityetam "pratyArupa. dhAtvavyavahitapUrvatvena sthiti labdhuM na zaknuta ityarthAnurodhenaiva [1. 2.9.] ityAdi vA vidhimapi bAdhetetyanApattiH, / vyavadhAnA'vyavadhAnAbhyAM dhAtoH pUrva tau prayoktavyo, tatra nanvevam "RNe pradaza." [1.2.7.] ityAdi zAstraM vyarthameva | AyotitArthavizeSaviziSTamarthameva dhAtvartham / prakarSavaiziSTayena 15 syAditi cet ? na-"RNe." [1.2.7.] ityAdizAstrIyo- | prazabdaH poSayatIti prakarSaNIyArthavizeSavRttyudbodhakaH 'AG' . ddezyatAM prati "avarNasye." [1.2.6.] ityetadIyoddezyatAyA | zabdaH prathamaM dhAtvavyavahitatvena prayoktavyaH pazcAt prazabda 55 api vyApakatvena parasparabAdhyatva-bAdhakaravayoH sambhavatoH ko ityevaM sthitI prakarSArthopasthiteH pUrva prakarSaNa [ arthena 1 vidhiH kaM bAdhetetyatra vinigamanAvirahAt paryAyeNobhayoH pravRttaH | vizeSayitavyasyA''dyotyArthaviziSTasya dhAtvarthasyopasthitiH pUrva kalpyamAnatayA vaiyarthyazaGkAyA ucchedAt , yatra bAdhyoddezyatAyAM meva bhavedityarthadvAreNa pUrvo sthitanimittakatvarUpAntaraGgatvasya etve 20yapavyApyarUpeNa vyApakatvaM na sambhavati tadrUpeNaiva vyApakatva. sattvena etve kRte 'pra+eSyaH' ityavasthAyAH sambhavena tanmUlaka grahaNAzIkAre tu "avarNasye0" [1.2.6.] ityetadIyoddezyatAM prakRtavicArasya saMgacchamAnatvAt / nanu pUrvopasthitanimittakatva-60 prati "samAnAnAm" [1.2.1.] ityetadIyoddezyatAyA- rUpAntaraGgatvaghaTikAyA upasthiteH zrAvaNajJAnAtmikAyA eva stasyaktitvena "samAmAnAma" "RNe pradaza"[ 1.2.7.] | grahaNena tAdRzyA upasthiteH prazabda eva sattvamiti tanimitta iskhetadIyoddezyatAgatAnyataratvavyApyabhUtena vyApakatvasyaiva saravAda | katvAd dIrgha evA'ntaraGga iti ce? na-zrAvaNajJAnavyatiriktAyA 261 tAhazatavyaktitvavyApakena tAdRzAnyataratvena bAdhyatvenAbhi- | arthopasthiteragrahaNe mAnA'bhAvAt / nanvevamapi arthajJAnavyati: matIyoddezyatAyAM vyApakatvagrahaNam , prakRte'pi "prasyaiSai." riktAyAH zrAvaNajJAnAtmikAyA apyupasthiteragrahaNe mAnAbhAvAdu 65 [1. 2. 14.] ityetadIyoddezyatAM prati "upasargasyAni " arthazabdopasthityormedena dIrdhetvazAstravayorubhayorapyantarajatvamiti [1.2. 19.] "omAji" [ 1. 2. 18.] ityetadubhayo- | bAdhaprayojakabalavattobhayatraiva saMkaTApaneti cet ? satyam-spA ddezyatAgatAnyataratvavyApyabhUtena tavyaktitvena "upasargasyAni." mUlikAmeva balavattAmAdAya "sparddha" [5.4.119.] iti suutr30|| 1.2.19.1 ityetadIyoddezyatAyA vyApakatvasyaiva sattvAd na | balena dIrghApekSayA parasya "avarNasye." [1.2.6.] ityasyaiva tAdRzatadvayaktitvavyApakIbhUtatAdRzAnyataratvena vyApakatvaM bAdhyo- pravRttaH 'pra+ebhyaH' ityasya niSpannatayotthApitavicArajAtasya 70 ddezyatAyAM grAhyamiti "omAThi" [1.2.18.] ityasya sastatvAt / bAdhAbhAvo yukta eveti suSThuktaM-'na "omAGi" ityasya' iti / ___ nanu sUtre eSAdiprabhRterarthAnAM grahaNaM bhavitumeva nArhati, manu ADA sahAdezaghaTitam 'eSya' zabdamAdAya jAtaM 35 vicArajAtaM tadaiva saGgaccheta yadi 'pra+eSyaH' iti sthitirupa-1 'sambhavAd ekArottaraSakArottarA'kAratvAdi eSatvAdi] rUpAnu / eSAdyarthAnAM prazabdAt paratayA'vasthAnAsambhavena teSu pareSu kAryAlabhyeta, saiva tu na sambhavati, tathAhi-'ISa dhAtuniSThaviziSTArtha- pUrvyavacchinnAnAmevA'kAmenApyeSAdizabdato grahaNaM vAcyam , 75 nirUpitavRttivizeSamudbodhayan yathA "AG' iti dhAtoH pUrva tattadAnupUrvI ca yathA 'pra+eSaH' [preSaH ] 'pra+evyaH' [preSyaH ] prayujyate tathaiva tAdRzavizeSamubodhayan prazabdo'pi prayujyateti 'pra+UDhaH'priauDhaH] ityAdighaTakeSveSAdiSu vartate tathaiva 'pra+ 'pra+mA+ISyaH' iti sthitI "samAnAnAmU0" [ 1. 2. 1.11 eSate [preSate ] 'pra+eSyate' [preSyate] prakaTavAna' [proDhavAn ]
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 14.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww ityAdighaTakezveSAdizabdeSvapi vartata eveti teSvapyanenaivakArI-| zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmasya vidyamAnatve'pi zAkhopAttakArAdezayoH 'preSate' 'preSyate' 'prauDhavAn' ityetAdambhI rUpairbhavita- zabdasyArthaviraheNa kArya na bhavediti yaktilabhyo'yamarthaH *arthaamityabhiprAyeNa zaGkate--athehetyAdi / samAdhatte--arthava- vadhaNe'narthakasyA'grahaNAd iti| brahaNe'narthakasyA'grahaNAditi / ayaM bhAvaH-'ghaTamAnaya evaM yuktisiddhe'pyasmin nyAye "yaja-saja-mRja-rAja-bhrAja5'ghaTamuccAraya' ityAdau zabdA'rthayorubhayorapi bhAnena arthasya bhrasja-vazva." [2. 1. 87.] iti sUtre rAjigrahaNAt pRthak 45 zakyA zabdasya lakSaNayA bhAnamiti kalpanAyAM mAnAbhAvAd arthe kriyamANaM bhrAjigrahaNaM jJApakamapi bhavitumarhati, tathAhi-'rAj'zabde ca zaktirabhyupetavyA, na cA'bhiprAyeNa prayogaprAcuryamevA-! zabdIyajakArasya vidhIyamAnaM SatvaM 'bhrAja'zabdIyarAjazabdagharakaarthazaktimAhaka bhaviSyatIti vAcyam , prayogaprAcurthasya prAmANikaiH / jakArasyApi siddhyedeveti bhrAjagrahaNaM vyartha sad nyAyametaM jJApa zaktigrAhakatvena mUdho'bhiSekA'karaNAt , zaktigrAhakaziromaNi- yet / na ca tatra bhrAjagrahaNA'bhAve "ejuGa prejala bhrAji dIptI" 10rvyavahAro'pyubhayatra zaktiM grAhayatyeva, vedavAkyavicArataH zuklI-! ityevaM paThitasya bhAjaterapi SatvApattiH syAt , sUtre bhAjaprahaNa- 50 kRtamUrddhajena zrIjaimininA nirmita "na so'sti pratyayo loke yaH sattve tu rAjasAhacaryAt "rAjag bhrAji dIptau" ityevaM paThizabdAnugamAhate" iti sUtramapi zabdato jAyamAne'nubhave zabdA- | tasyaiva bhAjatesrahaNena SatvaM bhavatItyarthavizeSakalpanAnirvAhakatvena thayorubhayoreva bhAnaM zAsti, tatra 'ghaTamAnaya' ityAdI ghaTarUpe kSINazaktika bhAjagrahaNaM nyAyajJApanaM na kartu kSamata iti vAcyam , zabde AnayanAdikAryasyA'sambhavena bhAsamAnayorapi zabdA' tAdRzasAhacaryamAdAya Satva-tadabhAvAbhyAM 'cinAda' 'vizrAga' 15 dhaMyoH kAryAnvayayogyasyArthasyaiva [ ghaTasya ] vizeSyatayA bhAnam , iti sAdhanIyasya dvividharUpasya "rAjaga damrAjuGa dIptI" ityevaM 56 ghaTazabdasya ca khaprayojyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitavizeSatvena dhAtupAThakalpanena "yaja-sRja." [2. 1.87.1 ityatra 'rAja' tAtparyaviSayatvarUpasambandhena arthe vizeSaNatayA bhAnam , 'ghaTama- | iti pAThena ca RkArAnubandhakasya Satve tadananubandhakasya SatvAbAraya' ityAdI ghaTarUpe'rthe uccAraNarUpakAryasyA'sambhavena kAryA- 'bhAve ca siddhatvena bhAjagrahaNe jJApanasAmarthyasya susthiratvAt / nvayayogyasya zabdasyaiva vizeSyatayA bhAnam , ghaTarUpArthasya ca na ca "TunAjUla" iti pAThakalpane etasmAd dhAtoNigi adya20 khaviSayakabodhajanakatvena tAtparyaviSayatvarUpasambandhena ghaTAtmake tanyo dipratyaye "Ni-zru-du-nu-kamaH kartari chaH" [3.4.58.] 80 zabde vizeSaNatayA bhAnaM bhavati / ubhayatra [shbdaa-'rthyoH|| iti meM RditvAd 'asamAnalopizAsvRdito cha iti niSedhena khIkRtA'pi zaktiH zabdaviziSTA'rthatvena vA azraviziSTazabda "upAnyasyA'samAnalopi." [4.2.35.1 iti hakho na tvena vA viziSTe na mantavyA, tathAtve zabdaviziSTArthatvasya artha syAditi vAcyam , bhAjaterNigi adyatanyAM De sati vikalpeneSyaviziSTazabdatvasya ca zakyatAvacchedakatve gauravAda,ataH svavRtti mANasya haskhasya "bhrAja-bhAsa-bhASa."[4.2.36.] ityanenaiva 25 zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakarUpadharmAvacchinne [ zabde ] ghaTa kriyamANatvAt / na ca SatvasUtre 'rAja' ityevaM pAThe vigatAnubandha-86 tvAditattadpAvacchinne cA arthe 1 pRthaka pRthageva klpniiyaa|| katayA RkArAnupalambhAt 'rAda' ityAdAvapISTe rAjateH prayoge na ca zabdatve'rthatve ca pRthak zakyatAvacchedakatvakalpane lAgha- SatvaM na syAt, kA kathA 'TubhrAjuG' ityasya prayoge iti ve'pi zaktidayasvIkAraprayaktaM gauravamastyeveti vAcyama, viziSTa-vAcyam , anubandhasahitasya nirdezasthale sarvatra bhatapUrvagatereva zaktivAde'pi zabdaviziSTArthe vA arthaviziSTazabde vA zaktiri- siddhAntAt / na ca yaja-sRjAdisAhacaryeNa dhAtusaMjJAparyAyadhi30 tyatra vinigamanAviraheNa, kvacidekasmin viziSTe AnayanAdhuccA / karaNasyaiva 'rAja'zabdasya grahaNena bhrAjaghaTakasya 'rAj' ityasyA-70 raNAdhubhayavidhakAryAnvayayogyatAyA viraheNa ca zaktidvayasya | 'grahaNAt SatvAthai bhrAjagrahaNaM caritArthe syAditi jJApanA'sambhava tavA'pi svIkaraNIyatvAt , zakyatAvacchedakAMze gauravaM punastava / iti vAcyam , anityasya sAhacaryAt sadRzasyaiva* iti nyAyasya [viziSTazaktivAdinaH] adhikam / evaM kvacidarthasya kvacica prakRte dhAtutvena dharmeNa sadRzagrahaNArthamanAzrayaNAt / navaM zabdasya vizeSyatayA bhAne'vazyaM svIkaraNIye zAstre "zakaTAdaN" ! "TubhrAG" iti pAThe'pi atra tyasya RkArasya 'bhrAja' iti 361 7.1.7.1 ityAdau zakaTAdirUpArthasya vizeSyatayA bhAna- | samudAyA'nubandhatayA tadghaTakarAjzabdasya RkArA'nubandhakatva-16 khIkAre na zakyate zakaTAdeH paratayA pratyayamutpAdayitumiti viraheNA'prAptaSatvaprAdhyarthe punazcAritArthyamaJcati bhAjagrahaNamiti zabdasyaiva vizeSyatayA bhAnamaGgIkaraNIyam , arthazca vizeSaNI- jJApana durghaTameveti vAcyam, 'rAjazabdAt paro yannA'prayogI bhUya bhAsiSyata iti sarvatrArthaviziSTazabdamAdAyaiva kArya RkAratatra rAjzandasambandhino jakArasya SatvaM bhavati' bhavedityarthe sthirIbhUte zAstropAttazabdasyArtho yaM kiJcitsamudAya- | ityevaM vyAkhyAkaraNe tadApatteranudayAt / arthavata eva rAjazabdasya 40 ghaTakAbhUtazabda na liSyAta tAze zabda zAstropAttazabdavAtta-mahaNana bhrASaTakasya tasya grahaNa na syAAdAta
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 bRhadvRtti-laghunyAsa-bRhanyAsasaMvalite pA02. sU0 15.] drahaNe* itinyAyA'bhAve vaktumevA'zakyam , tasmAdmAjagrahaNaM / 'UDha'zabde'pi sattvena 'pra+UDhavAn' ityatrAniSThasyApyAdezasya 40 nyAyasyA'sya jJApaka susthiram / nyAyAkArazca *arthavadrahaNe prasajhApattirapi vaktumucitA, evaM bodhajanakatvena tAtpa nAnarthakasya iti, arthavadbrahaNe'nardhakasyA'grahaNAt' iti tu sambandhatayA grahaNapakSe'pi 'UDhavat' iti samudAya iva tadghaTake nyAyasya tAtparyArthamAdAya samAdhAnagranthaH / prakRte'pi etacyAya "UDha'zabde'pi tAdRzatAtparyaviSayatvasya satvenA''dezA''patti vacanAt sUtropAttareSaiSyAdibhiyoM yo'rtho'bhidhIyate svaviSayaka- rastleveti vAcyam , tAdRzavRttitAnirUpakatAtparyAyadhikaraNasvasya bodhajanakatayA tAtparyaviSayatvarUpasambandhena tattadarthaviziSTeSveva vivakSaNAt phalopadhAyakatvagrahaNapekSe, tAdRzatAtparyaviSayatva-45 zabdeSu parevanena satreNA''dezaH syAdanata tattadarthA'viziSTe- paryAyadhikaraNatvasyaiva vivakSaNAca tAdRzatAtpayaviSayatvasya viti hetoH sUtropAttatattadAnupUrvyavacchinnaiH pratyAyyamAnA sambandhatayA grahaNapakSe tAdRzaparyAyadhikaraNatvasya 'UDhavat'nAmarthAnAM tattadAnupUrvyavacchinnaireva 'pra+eSate, pra+eSyate, | zabdaghaTakoDhazabde'bhAvena samutthApitAyA ApatterabhAvAt / 10pra+UDhavAn ityAdighaTakaistattacchabdaiH pratyAyanA'bhAvAda nA'ne- nanu UDatvarUpAnupUThayoH zAstrapratipAyAyAH 'UDhavata' zabdanA''dezaH sambhavati / nanu mA bhadiyamApattiryato yaktisiddho ! ghaTakodazabde sattve'pyUTavacchabdIyavahanakarthabodhakatAyA UDha-50 jJApakasiddho vA'yaM nyAyo jAgarti, parametena nyAyena svaviSayaka- zabde'bhAvena mA mmA'yamAdezo bhavat, param UDhimAcaSTa bodhajanakatvarUpeNa laghunA sambandhenaivA'rthaviziSTasya zabdasya ityAdyartha "Nija bahulama0" [3. 4. 42.] iti Nici kAryabodhane kSatyabhAvAd guruNA khaviSayakayodhajanakatayA tAtparya- "bhyantyakha." [7.4.43.1 ityantyakharalope niSpannasya 15 viSayatvarUpasambandhenA'vaiziSTyasya grahaNena kimapi phalamiti 'kaDhi' ityasya prazabdayoge 'pra+Udi' iti sthite zAstrapratipAced?na-tAdRzabodhajanakatvamAtrasya sambandhave svarUpayogyatvasya maa chAyA uditvarUpAnapavyATriATI ha, aTizabdIyeSu vahana vahanakarmakA-55 janakatvasya grahaNe bodhajanakatA'vacchedakA''nupUrvImattvarUpasya ''glyAna-vahanakarmakakaraNAdyarthavanyatamasya vahanakarmakA''khyAtasya 'UDhavAn' ityetaddhaTakoDhazabde'pi sattvAt 'pra+UDhavAn' / nAdezva UDhizabde sattvena tatrA'nena AdezaH kathaM na bhavatItyAiti sthite'nena sUtreNaukArA''deze 'prauDhavAn' ityApattiH | zaGkate-kathaM tahIti / samAdhatte-Udazabdeneti-ayaM 20 susthirA syAd , ataH kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryAdhi- bhAvaH-syAdiyogyasyaivoDhazabdasya grahaNeneva *sAhacaryAt sadRzakaraNavRttitvarUpasya phalopadhAyakatvasya janakatvasya grahaNa kartavyam , | syaiva itinyAyabalena syAdiyogyasyaivoDhizabdasyApi grahaNena 60 tathA ca UDhazabdAd yadA vahanakarmAdyarthAnAM bodho bhavet tadA Nijantasya syAdiyogyatAyA abhAvAnnA'nenA''deza iti / tasya 'pra'zabdAt paratayA sthitI bodharUpakAryAvyavahitaprAkkSaNA anenA''deze kRte sati prauDha prauDiprabhRtizabdebhyo Nici tu vacchedena bodhAdhikaraNavRttitvasya sattvenA'nenA''dezasambhave'pi | 'prauDhayati' iti rUpaM nirbAdhamevetyAha-prauDhAdizabdAt 26 kAminIjJAnAnyakAryamA prati pratibandhikAyAH kAminIjijJA-tuzata // / sAyAH, anyavidhasyaiva vA kasyacit pratibandhakasyopasthitau yadA / nyA0 sa0-prasyetyAdi / avarNasya kAryiNo'nuvRttestasya ca 65 'a' zabdAdU bodho na bhavet tadA tatra yodharUpakAryAvyavahita-1 prazabdena sAmAnAdhikaraNyAyogAd avayavAvayavisambandhe SaSThItyAhaprAkkSaNAvacchedena bodharUpakAryAdhikaraNavRttitvasyA'lIkatayA prazabdasambandhino'varNasyeti / yadA 'A+ISya' iti kriyate tasya prazabdAt paratayA sthitAviSTo'pyayamAdezo na syAd ato tadApi "omADi" [1.2.18.] ityasya viSaye'pi "upasarga30 bodhajanakatvamAtrasya sambandhatAmupekSya bodhajanakatvena tAtparya syA'niNe." [1. 2. 19.] ityasya prAptireva *ubhayoH sthAne0* viSayatvasya sA''driyate, evaM ca pratibandhakavizeSavazAt | iti nyAyena 'AI' ityetayorubhayoH sthAne niSpannasya eto yadA 70 'pra-UDhaH' ityAdI bodhasyA'nudaye'pi bodhajanakatvaprakAraka- AGA vyapadezastadA "omADi"1.2.18.] ityasya , anyathA tAtparyaviSayatAyA anibAMdhena tena sambandhenA'rthavaziSTya- upasargasya" [1.2.19.] ityasyetyata Aha-yasina mAdAyAnenAdezasya sambhavaH / na ca bodhajanakatvasya phalopadhAyaka- prApta iti-prApta evetyavadhAraNaM vyAkhyAnAt // 14 // tvarUpasya grahaNapakSe 'pra+UdaH' ityatreTasyApyAdezasya pratibandhakavizeSakSapitabodhadazAyAmaprasaGgA''pattiriva 'UDa' zabdabodhyArtha- khaira-khayekSohiNyAm / 1 / 2 / 15 // viSayakabodhasya 'UDhavat'zabdato bodhadazAyAM tAdRzabodha- ta0pra0-'svaira svairin akSohiNI' ityeteSu bhavarNasya 75 rUpakAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena bodharUpakAryAdhikaraNavRtti- pareNa svareNa sahitasya aita auta' ityetAvAdezau bhvtH| tvasya 'UDhavat' iti samudAye sattvasyeva tadghaTakIbhUte svasyera:-strairaH, ghaJ ; va Iro'treti-svairamAsthatAm ; svaya - ramanaparmanarmniurrian-amnarane.... ... . . .. ...
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / [pA0 2. sU0 15. ] mIrati Irte vA svairaH, nAmyupAntyalakSaNaH kaH / svayamIrituM zIlamasyeti - svairI, *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNabhU* iti svariNI / bhakSANAmUho'syAmastIti-bhakSauhiNI / svairazabdAnmatvarthIyenaiva inA siddhe pRthaka 'svairin ' mahaNaM B hAcchIlikAdiNinante'pIrinuzabde aivArtham // 15 // za0 nyA0 anusandhAnam - svaira-khairItyAdi / khairazva khairI ca akSauhiNI cetyeteSAmitaretarayogadvandve kRte sautratvAdekavacane, samAhAradvandve kRte sautratvAnnapuMsakatvAbhAve vA svaira. svairyakSauhiNyAmiti - strItvaM cAtra "paraliGgo dvandvo 0 ' 10[ liGgA* para0 1 ] ityanena jJeyam / "svaira-strairyakSauhiNI" iti nipAtanameva kuto na kRtamiti tu na vAcyam, pUrva-parasUtrairavarNoddezena kAryavizeSasya vidhAnenevA'nenA'pi tathaiva vidhAnena nirvAhe madhye virUpavyAkhyAyA gaDDyamAnatvAt / 151 25 "da kriyAyoge maryAdA'bhividhau ca yaH " / etamA ti vidyAd vAkya- smaraNayoraGit // ityatra 'maryAdA'bhividhau' iti samudAye maryAdAvayavakatvAda maryAdAtvam, abhividhyavayavakatvAccAbhividhitvaM vidyamAnamukta yuktyA karmadhArathaM prayojayati, itarathA 'maryAdAyAmarthe'bhividhau cArthe yaH 'A' evaM chitaM vidyAt ityarthAbhiprAyeNa prayuktaM 30'maryAdA-'bhividhau' ityekavacanamasaGgataM syAt, itaretaradvandvakaraNe dvivacanasya samAhAradvandvakaraNe napuMsakatvasya vA''patteH / " ityanayA rItyaikavacanaM prakRte samarthayante / 'pIyaM saptamI satsaptamI vijJeyA, tena 'khaira-khairyakSauhiNyAtmakeSu zabdeSu sandhinA niSpipAdayiSiteSu satsu tassiyanuguNau 40 aidautau [ anuvartamAnau ] bhavataH' ityarthe labhyamAne triSvapyeteSu pUrvasyA'varNasya pareNa khareNa saha aidIdAdezayoH satoreva niSpatteH sambhavaM hRdi nidhAya phalitamarthamAha - 'svaira svairin akSau-: hiNI' ityeteSu avarNasyetyAdi / kecit tu - 'avarNasya' iti sthAnipadam, 'svareNa' iti 45 nimittapadam, 'aidaut' iti vidheyapadaM cAnuvartya 'khairAdiSu avarNasya pareNa khareNa' ityarthamAcakSate, parantu tanmate saptamyA ghaTakatvArthakatvaM vA viSayasaptamItvaM vA svIkAryam ? ghaTakatvArthe pareNa svareNA'vyavahito'varNo na ko'pi svairAdyAtmakeSu triSu vartata ityananvayaprasaGgaH, viSayasaptamItve'pi 'avarNasya' ityasya 60 sUtropAttena svairAdinA ghaTakatvenAnanvayaprasaGga eveti / | yadi tu 'goSu dhokSyamANAsu gataH' ityAdAviva khairAdiniSTa kecittu - "yathA samamAtrauSadhaniSpannasamudAyazcarNo'pyavayava- / bhaviSyanniSpatteH aidaudAdezabhavanasya ca kriyayoranvayaH syAt, 15 dharmaM samatvAtmakamAdAya 'samaH' iti vyapadizyate tathA svairAvaya- avarNasya svairAdinA'nanvaye'pi khairAdiSu niSpatsyamAneSu pareNa vakatvAda tryAtmakaH samudAyo'pi khairaH, svaryavayavakatvAt khairI, khareNa sahitasyA'varNasya aidaudAdezau bhavata ityevamanvaye na 56 akSauhiNyavayavakatvAd akSauhiNIti ca vyapadizyeta, sati ca kSatirityucyeta, tadA 'avarNasya' ityAdisthAnyAdipadAnuvartanamapi tadvayapadeze tadabhinnA'bhinnastadabhinna iti nyAyena svairA'bhinna- yuktameva / samudAyA'bhinnaM khairizabdaM prati svairazabdasyA'pyabhinnatyaM siddha20 mevetyabhedavizeSaNatvaM tasyAGgIkRtya khairizabdena sahavizeSaNa vigrahaM pradarzayannudAharati-svasyeraH- svaira iti-"asUc kSepaNe" ityasya "prahnA0 " [ uNA0 514.] iti nipAtanAt / samAso [ karmadhArayaH ] vidheyaH, evamevA'kSauhiNIzabdena saha / 'sva' iti AtmA''tmIya jJAti-dhanArthakaH, "Irik gati-kampa - 60 khaira-khairizabdasyApi karmadhArayaH, ata eva [ avayavadharmeNa nayoH" tataH " bhAvA'kartrIH " [ 5. 3.18 . ]iti ghari samudAyasya vyapadezAdeva ] iti yadvA- "IraN kSepe" iti yaujAdikasya ghaJi Ira iti, 'svastheraH' iti vigrahavAkyam, 'sva + Ira' iti dazAyAm 'avarNasye 0 [ 12.6.] ityekAre prAse'nena aikArAssdezaH / dvitIyaM prakAraM darzayati-sva Iro yatretyAdi - " Irik gati - 65 kampanayoH" ityata dete ityarthe, "IraN kSepe" ityata IratItyarthe ca "nAmyupAntya 0" [5. 1.54.] iti kartari kapratyaye 'Ira' iti, va AtmA IraH khAtantryAt parAnurodhasya kampayitA kSepako vA yatra tat khairamiti bahuvrIhiH AsanakriyA vizeSaNatvAnnapuMsakaliGgam, yathAsvakAmamAsyatAmiti phalito'rthaH 170 uktakapratyayAntena svazabdasya [svazvAsau Irazveti khaira ityevam ] karmadhArayasamAse'pi anenekArAdezo bhavatIti lezato bhedavAhina prathamamevodAharaNaprayogaM darzayati-svaryamIrati irte vA svaira iti / 'Irati' 'Itte' ityarthe kena pratyaya iti jijJAyAmAha - nAmyupAntyeti / nanu "svairamAsyatAm" ityatraiva etatka-75 pratyayadarzanaM yuktaM tat kathamupekSitamiti cet ? zRNu-tatra / anye maryAdAsahito'bhividhiriti madhyamapadalo pisamAsatve naikavacanaM sAdhayanti, tanmate prakRte'pi svairasahito yaH khairI 36 iti svairakhairI, tatsahitA'kSauhiNI khaira-khairyakSauhiNItyevaM madhyamapadalopisamAsatvena nirvAhaH kartuM zakyaH, "asya DhyAM luk" [ 2, 4, 86. ] ityAdau zabdaparanirdezasthale'pi arthAnu sArivipradarzanAt prakRte strIliGgatvamiti ca vadanti / sarvathA / svazabdasyA''tmIyaparatva svIkAre bhAvajantasya 'Ira' zabdasya
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 vRtti -bRhanyAsa-laghunyAsasaMghalite pA0 2. sU0 15] tena svazabdena bahuvrIhASapyabhimato'rthaH sambhavati, kartari dadantatvamapi nAmatvavyApyamiti vAcyam, na khalu sAmAnA. ktapratyaye cetyabhiprAyeNaiva pUrvatra ghanaM paratra ke ca nirdizan | dhikaraNyamAtreNaka pratyaparaM vyApyaM vyApakaM vA bhavati, kintu madhye khairamAsyatAm' ityatra sAmAnyataH pratyayanirdezA'bhAvameva vyApakatvenAbhimatarUpAbhAvavannirUpitavRttitvAbhAvavadeva vyA, kRtavAm , sUtre 'Ira' iti sAmAnyena ghanantastha kAntasya ca pyam ; vyApyatvenAbhimatarUpAdhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAnavaparigrAhaka ityubhayatra kArya bhavati / cchedakarUpavadeva vyApakaM ca bhavatIti nAmatvA'bhAvavati vette- 45 nanu 'svairin'zabdasAhacaryAt karmabhidhAyakasyaiva khairasya vartamAnAyAH prathamaikavacane 'veda" ityAdAvadantatvasya vRttitvA'. [khairaghaTakasverazabdasya ] grahaNaM bhaviSyatIti bhAvaghanantasya bhAvaviraheNa na nAmatvaM pratyadantatvasya vyApyatvam , evam adaprakRtasUtre grahaNaM nocitamiti cet ? na-ghajantasyA'pi abhrAntatvAdhikaraNa veda nirUpitavRttitvavannAmasvA'bhAvapratiyogitA. digaNe pAThAd matvarthIyena "abhrAdibhyaH" [7. 2. 46.] | vacchedakatvasyaiva nAmasvarace sattvena niruktA'navacchedakarUpavattAyA 10 itisUtrAvihitenA'pratyayena kartRrUpArthA'bhidhAnasya sambhavAt , abhAvena adantatvaM prati nAmatvasya na vyApakatvamapIti doSA-50 ghanaH kathanaM tu 'apratyayasya pUrvAvasthAsamarpakamiti na tadvi- 'bhAvAt / prakRte nAmatvA'bhAvavati bhUdhAtvAdI bhavatItyAdyArodhaH, sAhacaryamyAyAnityatvena bhAvaghAntasya grahaNe kSatya- khyAtAdau vA khairintvarUpasyA'vRttitayA nAmatvaM prati vyApyabhAvAca / | bhUtena khairinvena sUtre khairinzabdasya grahaNe sati strIsvaliGga___ savigrahaM dvitIyamudAharaNamAha-svayamIritamityAdi-bodhakapratyayaviziSTasya khairiNIzabdasyApi grahaNena tasmin prayo18supUrvakAd "iMNk gatI" ityataH "soreteram [uNA0 934.] ge'pi niSpatsyamAne pareNa khareNa sahA'varNasya aikArAdezo bhava-55 ityami khayamiti Atmanetyarthe, "Irik" ityasya "IraN" tyeti svairiNIti siddhayati, tadarthazva khacchandacaraNazIlA (zcaityasya vA dhAtostumi pratyaye Iritumiti rUpam , "zIph ! lIti, svairiNItyatra lIpratyayastu "striyAM nRto." [2. 4. 1.] khapne" ityataH "zuka-zI-mUbhyaH kit" [uNA0 463.] iti | ityanena bhavati / kiti le zIlamiti, 'zIlamasya' iti kathana tAcchIlikapratyaya- savigrahaM tRtIyamudAharaNamAha-akSANAmityAdi-"a20 jJApanArtham , tathA ca svapUrvAd IrdhAtoH "ajAteH zIle"zauTi vyAptau" ityataH "mA-vA-kya."[uNA0 564.] itya-60 [5. 1. 154.] iti tAcchIlike Nini "usyuktaM kRtA" | nena se "yaja-sRja." [2. 1.87.] iti zasya Satve "SaDhoH |3. 1. 49.] iti samAse 'khaIrin' iti sthite'nena kaH si" [2. 1.61.] iti Sasya katve "nAmyantasthA." aikAre sikArye ca 'khairI' iti, svayam-AtmanA IrituM gantuM [2. 3. 15.] iti sasya Satve ca 'akSa' iti, akSAgAmi[kamizcidapi karmaNi pravartitum ] zIlaM yasya sa svacchanda-|ndriyANAm uhaH UhaprayojyaH zAtravapakSakSapaNakSamatvaprakArakaH cArI khairii'shbdenocyte| strIliGge IriNIzabde'pi pare'nena 'matsenAnAM manaHprabhRtIndriyANi [dAAt ] zatrupakSakSepaNa-68 aikAramupapAdayati-nAmagrahaNe iti-*nAmagrahaNe liGgavizi- kSamANi' ityAkArakanizcayaH, athavA akSANAM zakaTAnAm , upasyApi grahaNam iti nyAyAkAraH, nyAyAdhastu-nAmagrahaNe lakSaNatvAt sahayogihastyazvAdInAM ca UhaH [nirdayaM paradalasati liGgabodhakapratyayaviziSTasyApi grahaNaM bhavatIti / namudalanopayogisajjatAjJAnam ] astyasyAM sA akSauhiNItyevaM rUDhi'AdantAt SaSThyantAdapatye'rthe isa syAd' ityarthakena "at| vizeSasadhrIcInAyA yogazakteH sattvamAnamupadarzitam, na tu 80 iJ" [ 6. 1. 31.] ityanena dakSazabdAd yathA iJ bhavati | vigrahaH, tathAtve akSANAmUha ityarthe prAk SaSThIsamAsastato matva-70 tathA anena nyAyena ramAzabdAdapi iJ syAd, atpadenA'da- thIMyenpratyayo vidhAtavya iti samAsavidhAnAnantaram "avarNantasya nAno grahaNena strItvabodhakapratyayaviziSTasya ramAzabda-syeva."[1.2.6.1 ityotvApattyA 'akSohiNI' ityApadyeta / syA'pi grahaNAt, varNagrahaNA'bhAvalabhyo dIrgha pravRttyabhAvastu nanu akSANIndriyANi zakaTAdIni vA parapakSakSepaNakSamatvena vizvayAzabdAdau pulijhe saphalIbhaviSyatIti ced,na-nAno hituM zIlamasyAm iti siddhAntavigrahe'pi "avarNasye." yatra sAmAnyena [ nAmavarUpeNa ] nAmatvavyApyarUpeNa vA grahaNaM 1.2. 6.] ityanena 'akSa+hinI' iti dazAyAmottvaM 15 tatraiva liGgabodhakapratyayaviziSTasyApi grahaNaM bhavatItyarthasyA'bhi- prApnotyeveti taddazAyAM yathA ottvaM prabAdhya autvaM pravartate tathaiva pretatvena "ata iJ" [6. 1. 31.] ityatrA'tpadenA'da- akSANAmUha iti vigrahe'pi pravartiSyata eveti cet ? na-tatpakSe ntasya nAno grahaNe'pi tad grahaNamadantatvenaiva bhavati na tu akSazabdAt paratayohinIzabdaviraheNa autvaa'praaptH| yadi tu nAmatvena nAmatvavyAdhyema vA kenacidrUpeNeti nyAyasyA'pravRttyA ho'syAmastItyarthe pUrva matvarthIyenpratyaye kRte UhinIzabdena 10 doSA'bhAvAt, na ca dakSAdAvadantatvasyeva nAmatvasyApi sattvA- | sahA'kSazabdasya aSThItatpuruSaH samAna ityucyeta, tadA tu 80
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 'akSa UhinI' ityeSA dazA niSpratyUhamauttvamAvindedeva / pari- | ye tvaniyoge avyApAraNe icchanti tanmate zAstra-lokamANavizeSaviziSTA senA akSauhiNIzabdenocyate, 21870 | pratItaprayogavirodhaH, tathAhi "abhaivA'vyayena" [pANi0 40 rathAH, iyanta eva dantAvalAH, 65610 turagAH, 109350 | 2.2.20. "dhAtosanimittasyaiva" [pANi0 6.1.80.] padAtayazca yatra vartante saiva | "tapastapaHkarmakasyaiva" [pANi0 3. 1. 88.] "laGaH 6 "syAt senA'kSauhiNI nAma khA'gASTakadvikairgajaiH / rathaizcaibhyo hayaistrinaiH paJcagnaizca padAtibhiH" / zAkaTAyanasyaiva" [pANi0 3. 4. 111.]; 'yenaiva hetunA ityevaM rItyA'bhiyuktarakSauhiNIti paribhASitA / svairazabdAd | vAkyaM tenaiva vRttirapi prApnoti' [pANi sU0 , matvarthIyenpratyaye kRte 'khairin'zabdasya, tata eva striyAM DIpratyaye bhASye / 'yathaidha tarhi' pANi sU0 1.1.3. bhASye ] 45 svairiNIzabdasya ca niSpattau sUtre 'khairin'zabdagrahaNaM viphalami-ihaiva syAda' pANiH sU0 1.1.20. bhASye] iti; 10 tyAzaGkA tatsamAdhAnaM cAha-khairazabdAdityAdinA-ayamu- "yadaiva pUrva janane zarIram" [kumArasaM0 1.53.] tarA''zayaH-sUtra kheragrahaNena 'kha+Ira' ityavasthAyAm aitve niSpannAt khairazabdAduktarItyA khairin-svairiNIzabdayoH siddhA | "0dRzaiva kopAruNayA riporuraH" [kAdambarImaGgala zlo. vapi tAcchIlikaNinnanterinzabdasya khazabdAt paratayA sthitA- 3] adyaivA''vAM raNamupagato tAtamambAM ca natvA." vanena aitvaM na syAditi tatra "avarNasyevarNAdi." [1.2.6.] [veNIsaMhAre, 4. 15.] "ptarasaiva ko'pi bhuvanaikapuruSa!50 16 ityevApattiH syAditi tAcchIlikaNinnante'pyatvArtha khairinzabda- puruSastapasyati" kirAtArju0 12. 26.] iti katham ? grahaNaM caritArthamiti // 15 // 'zakAnAmandhuH-zakandhuH; aTatIti-aTA, kulAt kulasya vA aTA-kulaTA; patatIti-pataH, pato'Jjale:-pataJjaliH nyA0sa0-svaretyAdi-samamAtrauSadhaniSpannazvarNo'pi sama sIno'ntaH-sImantaH, kezavinyAsa eva;prArthanAyA'dhyayaityavayavadharmeNa samudAyasya vyapadezaH, evamihApi svairAvayavayogAt | nam-pradhyayanam ; halasya ISA-halISA, evam-lAgalISA 55 samudAyo'pi cyAtmakaH svairaH, svairyavayavayogAt khairI, akSauhiNya manasa ISA-manISA; halIzA; lAgalIzA' ityAdi, pRSo. 20 vayavayogAdakSauhiNI, tataH svairazcAsau khairI ca, sa cAsau akSau darAdisvAda bhaviSyati / kathaM tuvai svai, nuvai m? nipAtAhiNI ceti karmadhArayaH, yathA--"maryAdAbhividhau ca yaH" ityatra | |ntarametan // 16 // samudAyo'vayavazabdena maryAdAvayavatvAd maryAdA, abhiviSyavayamatvAbhividhiriti vyapadizyate tato vizeSaNasamAso bhavati, samudAye za0 nyA0 anusandhAnam-aniyoga ityAdi / ca khairavaiyakSauhiNIrUpe kAryAsambhavAd avayava eva svaira ityAdiH / sUtrajabodha nirUpayan tatkAraNIbhUtapadArthajJAnasugamatAye 'ani-80 kAryabhAgiti; sautro vA nirdezaH tenetaretarayoge bahuvacanaM samA- | yoge' ikhetatpadaghaTakasya niSedhyasamarpakasya niyogazabdasyArthamAdau hAre ca haskhatvaM na bhavati, evamanyatrApi / tathA'tra so viSayasaptamI, | darzayati-niyogo niyama iti-nipUrvakasya "yujiMca tena svairAdiSa niSpatsyamAneSa yo'kAra ityarthaH / khena AtmanA / samAdhA" ityasya "yujaMpI yoge" ityasya vA "bhAvA'katroMH" Ira:-svaraH "kArakaM kRtA" [3.1.68.iti tamAsaH, Ira [5.3. 18.] iti pani "ke'niTa." [4.1.111.] iti iti sAmAnyena ghanantasya kAntasya ca parigraha ityubhayatrApi kAryam, | jasya gatve "laghorupAntyasya" [4.2.4.] iti guNe ca 65 30 khairazabdasya jantasyApi abhrAdidarzanAnmatvarthIyenApratyayena katra- niyoga iti, nipUrvasya "ya uparame" ityasya "saM-ni-vyu." bhidhAnaM bhvti| svayamIratIti-yujAditvAt pAkSikaNijantatayA ||5.3. 25.] ityali niyama iti / niyamazabdasyApi prayogo'yam / etvArthamiti-anyathA Nini sverItyaniSTarUpa- | pratijJAyAM yantraNetIkAre pakSataH prAptasyetarapakSavyudAsena ekataramApayeta // 15 // pakSavyavasthApane vyAyAdAvarthe ca dRSTatayA prakRtopayuktArthopasthAna prAjalarItyA na jAyateti tasya sphuTamarthamAha-avadhAraNa-70 aniyoge lageve / 1 / 2 / 16 // miti-"bhRg dhAraNe" ityasya curAderAkRtigaNatvAt tatra pAThe go niyamo'vadhAraNam , tadabhAvo'li- | Nici vRddhau ca 'dhAri' iti dhAtoravapUrvasya "anaT [5. 3. yogo'navalaptiH,tadviSaye evazabde pare'varNasya lug-lopo-124.] ityanaTi Neope cAvadhAraNam , ekkAradyotyaM jJAnaudarzanaM bhavati / iheva siSTha, bhadyeva gaccha, svecchAvRttiratramityarthaH / idaM cAvadhAraNAtmakaM jJAnamanekavidhaM tatra tatra tattadvigamyate, nAvadhAraNam ; niyoge tu ihaiva tiSTha, mA gA| zeSya-vizeSaNa-kriyANAM vizeSaNIbhUya bhAsate, yathA-- 20 zabdAnu0
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-vRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 16. ] 'pArtha eva dhanurdharaH' ityatra vizeSyasaGgataivakAradyotyaM pArthetarA- 'caitro hasatyeva' ityAdau kriyAsAtaivakAradyotyaM hAsAdyati'vRttidhanurdharatvaprakArakapArthavizeSyakamavadhAraNAtmakaM jJAnaM vize. riktarodanA buddhisthA]dikriyAnAzrayacaitraprakArakaM hAsavizeSyakamadhyatvasambandhena pArthe vizeSaNam, 'avadhAraNaviziSTaH pArtho vadhAraNAtmakaM jJAnaM vizeSyatAsambandhena hAse vizeSaNam , caitrodhanurdharaH' iti tatralo bodhH| 'pyAzrayadvArA tatraiva, 'caitrAbhinnA''zrayavRttyavadhAraNaviziSTaM 5 'zaGke pANDuratvameya' ityatra vizeSyasaGgataivakAradyotyaM tu hasanam' iti bodhH|| 45 pANDuratvAtiriktarUpAbhAvavizeSyaka zalAprakArakamavadhAraNAtmakaM | 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' ityatra kriyAsakatevakAradyotyaM nIlazAnaM svIyavizeSyatAnirUpitA'vacchedakatAnirUpitA'vaccheda- | bhavanAbhAvA'nadhikaraNasarojakartakabhavanamityavadhAraNAtmakaM jJAnaM ktaaniruupitaa'vcchedktaa| khamavadhAraNAtmakaM jJAnam , tadIyA | svIyavizeSyatAsambandhena bhavanAtmakakriyAyo vizeSaNam , nIlavizeSyatA'bhAve tannirUpitA'vacchedakatA rUpe, tadavacchedakatA | mabhedena saroje, tacAzrayadvArA vRttitvasambandhena bhavane, 'nIlA10 bhedAtmake'tiriktatve,tannirUpitA'vacchedakatA pANDuratve] samba- | 'bhinnasarojAbhinnA''zrayavRtti avadhAraNaviziSTaM bhavanam' iti 50 ndhena pANDuratve. vizeSaNam, zaGkastu samavAyAvacchinnA''dheyatA- bodhH| sambandhena tatraiva vizeSaNam , 'zo'vadhAraNaviziSTaM pANDuratvam' : 'jJAnamartha gRhNAtyeva' ityatra kriyAsajataibakAradyotyam , abaiti bodhH| cchedakAvacchedenArthagrahaNA'bhAvA'nadhikaraNajJAnakartRkagrahaNa[ava'zaGgaH pANDura eva' ityatra vizeSaNasaGgataivakAradyotyaM pANDarA | gAhanaM, viSayIkaraNam ]mityavadhAraNAtmakaM jJAnaM grahaNakriyA15 tiriktarUpA'nAzrayatvaprakArakazakavizeSyakamavadhAraNAtmaka jJAnaM khIyavizeSyatAnirUpitaprakAratAnirUpitA'vacchedakatA'vaccheda- yAm avagAhane svIyavizeSyatAsambandhena vizeSaNam, tatraiva hara katA'vacchedakatvasambandhena pANDure vizeSaNam, pANDurastvabhedena : jJAnaM kartRtayA, arthazca karmatayA vizeSaNam , 'jJAnakartRkamarthamAjhe, 'avadhAraNaviziSTapANDurA'bhinnaH zanaH' iti bodhH| karmakamavadhAraNaviziSTaM grahaNam' iti bodhaH / / 'ghaTatvaM pRthivIvRttyeva ilatra vizeSagasaGgataivakArayotyaM Rtau bhAyomupeyAdeva' ityatra kriyAsaGgataivakArayolyamapagama20 pRthivyanyA'vRttitva-pRthivIvRttitvobhayaprakAraka ghaTatvavizeSyaka nAbhAvAnAzrayakatRrUpakArakakRtyupagamanamityavadhAraNAtmakaM jJAnaM jJAnaM khIyavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena pRthivIvRttitve khIyavizeSyatAsambandhena upagamane vizeSaNam .rajodarzanAvadhika 60 vizeSaNam , pRthivIvRttitvaM tu kharUpasambandhana ghaTatve, 'ava vattitva ta svarUpasambandhana ghaTatve. 'ava- | SoDazadivasAvacchinnaH kAlavizeSAtmaka RtuH vRttitayA, dhAraNaviziSTapRthivIvRttitvavad ghaTatvam' iti bodhH| khabhAryA karmatayA, pratyayArthapreraNA ca svaprayojya pravRttiviSayatvena nanvatratyAvadhAraNena pRthivyanyA'ttitvameva prakAratayA'va-: tatraiva vizeSagam, 'RtukAlavRttikhabhAryAkarmakamavadhAraNaviziSTa 28 gAhyatAm, alaM pRthivIvRttitvAvagAhanena? tathA ca kanApi | preraNAviSaya upagamanam' iti bodhH| sambandhanAvadhAraNAtmaka jJAnaM pRthivIvRttitve na zaknotyavasthAtu- atra vizeSyasakatatva-vizeSaNasaGgatatva-kriyAsamatatvabhedena 6 mitIha tadaizidhya bodhe naiva bhAyAditi ced ? na-avadhAraNena | trividhasma 'eva'syodAharaNAni darzitAni, tatra dve vizeSyasanapRthivIvRttitvAMzasyA'navagAhane 'gaganaM pRthivIvRttyeva' ityava-! tevakArasya, trINi vizeSaNasaGgatasya, catvAri kriyAsaratasya, dhAraNasya pramAtvApatteH, gagane pRthivyanyAvRttilasattvAt , tadaMza- tatrAyaM parasparabhedaH-vizeSyasaGgataivakArasthale vizeSyAtirikta10 sthApi bhAne tu gagane pRthivIvRttitvasya viraheNa pramAtvA''ya- / tvaghaTitamabadhAraNaM vizeSye sambadhyate / vizeSaNasaGgataivakArasthale tyabhAvAt, evaM ca niruktasambandhenAvadhAraNasya pRthivIvRttitve vizeSaNa-vizeSaNatAvacchedakAnyatarAtiriktatvaghaTitaM vizeSaNe sattvena pramAtmakoktabodhaviSayatvasya taadRshvaishissttye'kssteH| / sambadhyate, 'ghaTatvaM pRthivIvRttyeva' ityAdau vizeSaNatAyacchedakA 'zIta eva sparzo jale' ityatra vizeSaNa [ vizeSyavizeSaNa] | tiriktatvaghaTitam, itaratra vizeSaNAtiriktatvaghaTitam / kriyAsavakAradyotyaM jalaprakArakaM zItA'nyasparzA'bhAvavizeSyaka | saGgatvakArasthale kvacit tattakriyAtiriktabuddhisthakriyA'nAzraya1. jJAnaM svIyavizeSyatA'vacchedakatA'vacchedakatA'vacchedakatA[khaM | tvena kArakavizeSaprakArakaM tattatkriyAvizeSyakama. kvacita jJAnaM tadIyavizeSyatA'bhAve, tadavacchedakatA sparza, tadavaccheda- tattakriyA'bhAvAnAzrayatvena kArakavizeSaviSayakamavadhAraNAtmaka katA bhedarUpe'nyatve. tadavacchedakatA zIte sambandhena zIte | jJAnaM kriyAyAM sambadhyate, 'caitro hasatyeva' ityAdau kriyAtivizeSaNam, zItamabhedena, jalaM samavAyasambandhAvacchinnA''dhe- / riktabuddhisthakriyAnAzrayatvena kArakaprakArakam , 'nIlaM saroja yatAsambandhena sparza vizeSaNam, 'jale'vadhAraNaviziSTazItA- bhavaseva' ityAdau tu kriyA'bhAvAnAzrayatvena kArakavizeSakama40 bhinnaH sargaH' iti bodhH| vadhAraNaM bodhyam /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [pA0 2. sU. 16. ] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / Prernamamarrianmomemarri orroom tatrAbhedavizeSaNasamabhivyAhRtavizeSyasaGgataivakArasthale [ 'pArtha | cchedaM caivakArasyArthamAcakSate / tatra 'pArtha eva dhanurddharaH' ityAdau 40 eva dhanurdhara' ityAdau ] vizeSyAtiriktA'vRttinvena vizeSaNatA- vizeSyasaGgataivakArasthale'nyayogavyavacchedo'rthaH, evakArasamabhi'vacchedakamavadhAraNe bhAsate, bhedavizeSaNasamabhivyAhRtavizeSya- vyAhRtavizeSyapadArthapratiyogitAkabhedavatpratiyogikayoga sambasaGgataivakArasthale [ 'zaGkha pANDuratvameve tyAdA ] tu vizeSyAti-ndha vyavaccheda [abhAvaH] iti tadarthaH, 'pArthAnyatAdAtmyAbhAvariktasya vizeSyatAvacchedakavyApakadharmAvacchinnasyAbhAva iti vaddhanurddharAbhinnaH pArthaH' iti bodhaH / 'pRthivyAmeva gandhaH' iti tayorapi dvayoH parasparaM bhedaH / bhedavizeSaNasamabhivyAhRta-vizeSaNasAtavakArasthale'pyanyayogavyavaccheda evArthaH, atra sapta-45 vizeSyasAtaivakArasthale'pi vizeSyAtiriktA'vRttitvena vizeSaNa- myantavizeSaNapadArthapratiyogikabhedavatpratiyogikasambandhavyavatAvacchedakasya bhAsanAGgIkArastu na sambhavati, tathAtye prakRte ' ccheda ityanyayogavyavacchedazabdasyArthaH, 'pRthivyanyasamavetatvA. pANDuratvAtiriktA'vRttitvena bhAsamAnasya zakustvasya za'neka- bhAvavAn pRthivIsamavetatvavAn gandhaH' iti bodhaH, evaM caiva10 rUpavattvajJAnavantaM pratyanupayuktatvAt , siddhAnte tu tAdRza- kAreNAnyayogavyavacchedabodhe vizeSyavAcakapada-saptamyantavize jJAnavantaM prati pANDuratvAtiriktarUpA'bhAvasya zo'bhAsanena SaNavAcakapadA'nyatarasamabhivyAhAro niyAmakaH / 'zaGkhaH pANDura 60 prayokturuddezyaM saphalIbhavati / abhedavizeSaNasamabhivyAhRta evaM' iti vizeSaNasAtavakArasthale'nyayogavyavacchedo'rthaH, evavizeSyasaGgataivakArasthale vizeSyAtiriktasya vizeSyatAvacchedaka-kArasamabhivyAhRtavizeSaNapadArthapratiyogikasamvandhAbhAvA'bhAva vyApakadharmAvacchinnasyAbhAvabhAsanAjhIkAro'pi na sambhavati, iti tadarthaH. sa cAyamayogavyavacchedo vizeSyatAvacchedakAvacche15 tathAtve pArthAtiriktasya pArthatvavyApakamanuSyatvAdidharmAvacchinna-dena gRhyate, pANDuratAdAtmyA'bhAvAbhAvavAn zaGkaH' iti bodhH| syA'bhAvabhAsanasya sAdhAraNyena dhanurddharatvajJAnavantaM pratyanupayu- 'zake pANDaratvameva' iti vizeSyasAtaivakArasthale'pyayogavyava-55 rutvAt , siddhAnte tu pAAtiriktA'ttitvena dhanuddharatvasya ccheda evArthaH. atraivakArasamabhivyAhRtavizeSyapadArthapratiyogibhAsanena tAdRzajJAnavantaM prati prayokturuddezya sphliibhvti| kasambandhAbhAvAbhAvo'yogavyavacchedazabdArthaH. 'zaGkAdhikaraNa 'saGkhaH pANDura eva' ityAdau vizeSaNasaGgataivakArasthale | kapANDuratvasambandhAbhAvAbhAvaH' iti bodhaH, evaM cAyoga20 vizeSaNatiriktavizeSaNatAvacchedakavyApakadhamAvacchinnAnAzraya- vyavacchedabodhe vizeSaNavAcakapada-saptamyantavizeSyapadasamabhisvena vizeSyamavadhAraNe bhAsate, 'ghaTatvaM pRthivIvRttyeva' ityAdI vyAhRtavizeSyapadA'nyatarasamabhivyAhAro niyAmakaH / 'nIla 60 vizeSaNatAvacchedakAtiriktA'vRttitvaviziSTavizeSaNatAvacchedaka- sarojaM bhavatyeva iti kriyAsakvakArasthale'tyantAyogavyavacchevRttitvAdinA vizeSyaM bhAsate, 'zIta eva sparTI jale' ityAdI do'rthaH, ayogaH kriyApratiyogikasambandhAbhAvastaniSThA'tyantavizeSaNe [ jalAdau ] vizeSaNA'[vizeSyavizeSaNA'nyavizeSyaM tvasyAnvayitAvacchedakasarojatvAdinirUpitavyApakatvarUpasyAbhAva 25 bhAsate, iti vizeSaNasaGkataivakArasthale'pi paraspara bhedaH, vyatyA- | ityantAyogavyavaccheda ityasyArthaH / nanvayoganiSTabyApakatvasya sena bhAnakhIkAre prayokturuddezyAsiddhizca uuhniiyau| vyavacchedastadaiva sambhavati, yadi 'nIlaM sarojaM bhavatyeva 65 kriyAsanavakArasthale 'caitro hasatyeva' ityatra tattatkriyAti- | ityAdau sarojaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakIbhUtasya nIlabhavanariktabuddhisthakriyA'nAzrayatvena, 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' 'jJAnamartha sambandhAbhAvasya prasiddhiH syAt, saiva tu nAsti, saroja[ raka gRhNAtyeva' 'RtI bhAryAmupeyAdeva' ityAdau tu kriyAvizeSAbhAvA- zuklAdisaroja ]niSTabhedapratiyogitA'vacchedakatvasyaiva nIlabhavana30nAzrayatvena kArakavizeSo'vadhAraNe bhaaste| kriyAvizeSAbhAvA- sambandhAbhAve sattvAt , alIkasya zazazRGgAderabhAvasya prAmAnAzrayatvena kArakavizeSabhAnasthale'pi 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' : NikairanabhyupagamAditi cet ? satyam-sarojaniSThabhedapratiyogitA-70 ityAdau kvacit sAmAnAdhikaraNyena, 'jJAnamartha gRhNAtyeva' | 'navacchedakatvasyaiva prasiddhasyAyoge nIlabhavanasambandhA'bhAve] ityAdau kvacid avacchedakAvacchedena kriyAvizeSAbhAvAnAzraya- vyavaccheda[ abhAva svIkArAt , tasyaiva [ ayogAnuyogikasya tvmvdhaaryte|'Rtau bhAryAmupeyAdeva' ityatrApyavacchedakAvacchede- sarojaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvavyavacchedasya ] atyantA 35 nava tadanAzrayatvaM yadyapi gRhyate, tathA'pyupagamanasya preraNA-yogavyacchedapadArthatvAt , 'sarojaniSThabhedapratiyogitA'navacchedaviSayatveneha jJAnam , 'jJAnamartha gRhAtyeva' ityAdau tu na | katvAbhAvavAn nIlabhavanasambandhAbhAvaH' iti bodhaH / tri.75 tadviSayatvena jJAnamityanayorapi bhedaH / eteSu kriyAsAvakAra- | vidho'pyayamevakArasamabhivyAhAramukhApekSibodho'nadhAraNAtmako sthaleSvapi vyatyAsena bhAnasvIkAre pryokturuddeshyaasiddhiruuhniiyaa| | gIyate / apare tvanyayogavyavacchedamayogavyavacchedamatyantAyogavyava- kecit tu-"anyayogavyavacchedA-'yogavyavacchedI dvAvevAni
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsa saMvalite [ pA0 2. sU0 16.] ! | niyogapadArthe'vagate tadbhinnatvenAniyogapadArthaH subodha itya10 bhipretyAha-- tadabhAvo'niyoga iti tadabhAva ityasya tada vevakArasya,ayogavyavacchedazca kvacidanvayitA'vacchedakAvacchedena tiSTha, adyeva gaccheti - "SThAM gatinivRttau " ityataH "galaM 40 gatau" ityatazca paJcamyA madhyamantri kaikavacane krameNa 'tiSTha' 'gaccha iti rUpam / atra niyantraNAtmakamavadhAraNaM na pratIyate'pi tu kAmacAra ityAha- svecchAvRttirityAdi - atha vA'paredyurvA gaccha nAtra mAmakaM kimapi niyantraNamityabhiprAyeNa kamapyuddizya kRte prayoge, 'adyaiva gaccha' ityAdyavadhAraNasthala iva 'nAparedyuH ' 45 iti pratinirdezasyAbhAvena spaSTa eva kAmacAraH / ziSyasubodhASnurodhenAniyoga pratidvandviniyoge lugabhAvaM didarzayiSurAha - niyoga iti - avadhAraNa ityarthaH / ihaiva tiSTheti-atraitaddezAnyadezasthityabhAvaprakArakaM yuSmadarthavizeSyakamavadhAraNaM pratIyate, nyo'nyAbhAva ityartho na tvatyantAbhAvaH, tathAtve 'tadabhAvaH' / etaddezavRttiravadhAraNaviSayatvavadvRttiH preraNAviSayaH sthitiriti 50 ityasya niyogAtyantAbhAva ityarthaH syAt, sati ca tasmin | vodhaH evaM cAniyogamukhanirIkSako lugatra na pravartate'pi tu 'aniyoga' ityatra "vibhaktisamIpa 0 " [3. 1. 39. ] ityanenA- "aidaut sandhyakSaraiH" [1.2.12.] ityaitvameva / pratinirdizatirthAbhAve'vyayIbhAvasamAse napuMsakatvaM syAt / 'a niyoga' ityantramidam 'mA' iti, 'gAH' iti tu 'iNk gatau" ityasya mA gA iti niSedhArthakamAzabdasyA'nubandharAhitye svarUpa16 "naJ" [ 3. 1. 51. ] iti samAsaH, "nav at" [ 3. 2. "mAkhyayatanI" [ 5.4. 39 ] iti mAcho yoge'yatanyAM 55 125.] iti nayo'dAdezazca bhavati / aniyogazabdasyAvadhA- dvitIyatrikaikavacane "iNikorgAH" [ 4. 4. 23 . ] iti gAraNarUpaniyamabhinnArthakatve'pi sa bhinno'rthaH prakRte ko'bhipreta | ssdeze "pivaiti 0 " [ 4. 4. 66. ] iti sijlupi mADyogAityAzaGkAyAmAha--anavaklRptiriti - avapUrvakasya "kRpauGa ! daDabhAve ca rUpam, atra 'anyatra' ityadhyAhartavyam, tathA ca sAmarthye" ityasya "striyAm" [ 5. 3.91. ] iti tau "R- 'anyatra mA gAH' iti pratinirdezavAkyaM paryavasyati, preraNA20 ra0" [ 2. 3. 99. ] iti RkArasya lRkAre 'avakRti' ityanena / viSayo'nyadeza vRttitvaca gamanAbhAva iti tato bodhaH / nanaH samAse "an khare" [ 3. 2. 129. ] iti namo'nAdeze coktarUpam; 'lavaNamevAsau bhuGkte' ityAdau prAcuryasya, 'ghaTa eva prasiddhaH' [ vyadhikaraNe dIkSitau ] ityAdAvapyarthasya tasya tasya niyamabhinnasyArthasya 'eva' zabdataH pratItAvapi prakRte na tattadartho 25 gRhyate, api tu svecchAvRttyasambhavA'marSAdayaH, ta eva cAnavaklRptipadabodhyAH, yadyapi kozAdAvasambhavakhecchAvRttyAdyarthaM evakArasya na dRzyate, tathA'pi 'iheva tiSTha' 'adyeva gaccha' 'veva / gAH' iti zabdataH kathane sampradAyasiddhasya pratinirdezasya nirvAha bhokSyase' ityAdyudAharaNAnAM tattadarthe ziSThairabhinanditatvAt tatta | eva bhavati, na tu paunaruktatyadoSaH, itarathA 'pArthaM eva dhanurddharaH ' dartho'pyevakArasyAGgIkaraNIyaH, itarathA niyogabhinne'sminnarthe | ityatra 'tadanyo na dhanurddharaH' ityasya 'zaGkhaH pANDura eva' ityatra 30 yotyamAne'varNasya lugna syAt / tadviSaya iti so'nava - | 'na tu zuklo raktAdirvA' ityasya, 'caitro hasatyeva' ityatra 'na 70 klRptirUpo'rtho viSayo dyotyatvena yasya sa tathA tasmin tadviSaye | roditi' ityasya ca pratinirdezasya paunarutya kalaGkakoDIkA reNAanavaklRptidyotaka ityarthaH / ' eva' ityatraupazleSikAdhikaraNe sapta- | sAGgatyatANDavaM prekSAvatAM samakSamupatiSTheta, ata eva "tvanmukhaM mItyAha - evazabde para iti / prakrAntasthAnipadAnuvartanA- | tvanmukhenaiva tulyaM nAnyena kenacit " ityAdau tvanmukhAnyadAha--avarNasyeti / vidheyamAha - lugiti / 'luk' zabdena pratiyogi kasAdRzyAbhAvasya / vadhAraNe nAvagAhane'pi 'nAnyena 35 kiM grAhyamityAkAGkSAyAmAha - lopa iti - " luplaMtI chedane" tulyam' ityanenoktau na paunarutyamAlaGkArikANAm | asambha- 75 ityato pani lopa iti / lopazabdamapi vivRNoti --- adarza- vodAharaNam- 'keva bhokSyase ?' iti, sthalasaGkIrNatvAdinA nAsti namiti -"dRzaM prekSaNe" ityato'naTi darzanaM jJAnam, tacca prakRte sambhavastava bhojanasyetIha pratIyate / amarSodAharaNaM tu pazyAmi zabdAnuzAsanaprastAvAcchrAvaNa pratyakSAtmakaM vivakSitam darzanasyA- kkeva vatsyasi ?' ityAdi; matprAtikUlyamAcaran kathamapi vastuM SbhAvo'darzanam, arthA'bhAve'vyayIbhAvaH / udAharati iheva / na zaknuyA itIha pratIyate / 60 25 156 kvacidanvayitAvacchedakasAmAnAdhikaraNaNyena bhavati, 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' ityAdAvanvayitA'vacchedakasAmAnAdhikaraNyena, 'jJAnamarthaM gRhNAtyeva' ityAdau tadavacchedakAvacchedena saH / sAmAnAdhi 5 karaNyenAyogavyavaccheda evAtyantAyogavyavaccheda iti, taditaravAyogavyavaccheda iti vyavahriyate " iti vadanti / etau dvau vA trayo vA'rthAH santu, kintu sarve'pi te svAvagAhi jJAnamavadhAraNatvena vyapadezayanti / nanu 'ihaiva tiSTa' ityatratyAvadhAraNena anyadezasthityabhAvasyAvagAhane sutarAmanyatra gamanAbhAvaH pratIyeteti 'mA gAH ' ityuktau paunaruktyamAyAtamiti cet ? zRNu-'abhidhA-lakSaNAbhyAmapratyAyitasya kathaJcitpratItasyaivArthasya zabdataH pratipAdanaM pratinirdezaH' ityucyate, prakRte'pyavadhAraNenAnyadezasthitya - 65 bhAvasya viSayIkaraNAdarthato labhyasyAnyatra gamanAbhAvasya 'mA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU. 16. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 157 50 matAntara vidhUnayati----ye vityAdinA, ayamAzayaste- pArvatyA saha pazupateH pariNayamabhilakSya himavantamupetasya SAm-niyogo nAma kasmiMzcit kArya kasyacit pravartanaM vyApA-nAradasya tena saha tatprasaGge saMvAdo'yam-yajJamanutiSThatA dakSeNa 40 raNA'parapayAyam, tadbhinne'vyApAraNAtmake'niyoge sUtramidaM dveSavizeSAt khajAmAtA zivaH sutA ca satI nAhUtau, tathA'pi pravarteta, yathA udAharaNe 'iheva tiSTha' 'adyeva gaccha' ityAdI nisargapitRgRhasnehabharA''hitA patyA vAritA'pi sA yajJabhUmiprayoktuApAraNAtmikA pravartanA nAstIti pravartate sUtram , 'ihaiva mupetya kramabaddhasakaladevanimittayajJabhAgena sAkaM khapatyuryajJabhAgatiSTha mA gAH' ityAdau pratyudAharaNe prayoktuApAraNamastIti na | manavalokamAnA patyanAdarakRtadveSato dakSAya kujhyantI IdRzApravartata iti |mtmidNn yuktaM zAstra-lokaprayogavirodhAdityAha- vicArijanalabdhaM vapurapi pAspadamiti vimRzya pUrva janmani 45 tanmate zAstretyAdi-ayaM bhAvaH-lakSaNakArAH prayuktasya / yadava yAgAnamadhya svazarAra khApata yadaiva yogAgnimadhye svazarIraM tyaktavatI; tadA prabhRtyeva yA nAma lakSyajAtasyAnuzAsanaM nibadhnantIti zAstra-lokayoryAdRzAH ! satI matparAyaNA madavadhIraNAmAtreNa mitu gauravamanAkalayyA10 prayogA labhyante tAdRzAnAM yathAyathaM nirvAho yena vyAkhyAnena ! karuNaM prANAnutsasaje, tadvirahe tatpremANaM helayA'vagaNayyAnya bhavet tadAdaraNIyama, anyathA teSAM lazyakacakSakatvaM gauravA- strIparigraho na yukta iti vuddhyA tyaktasaGgaH zivo'paripraho vartata spadaM kalaGkitaM syAdato yadi prakRte'niyogazabdenAvyApAraNA- ! iti bhaavaarthH|| tmakA'pravartanasya grahaNe zAstra-lokAzritaprayogA na viruddhaberan "jayatyupendraH sa cakAra dUrato tadA tadaGgIkriyeta, virodhe tu heyameva tadityabhipresa krameNa bibhitsayA yaH kssnnlbdhlkssyyaa| 16 zAstra-lokobhayaprayogavirodhaM tanmatopekSakaM darzayan prathama dRzaiva kopAruNayA riporuraH zAstravirodhamupanyasyati--amaivAvyayenetyAdi-ampratyayetarA svayaM bhayAd bhinnmivaatrpaattlm"|| vidhAyakA'mpratyayavidhAyakasUtrIyasaptamyantapadaprayojyaviSaya [kAdambarImAlapadyam 3.15 tAyAH sattvena yasyopapadasaMjJA vidhIyate tadevA'mantoSapada- | vighnakSepapaTIyaHstuti pranthArambhe kurvan bANabhaTTo nRsiMha mavyayena samasyata iti "amaivA'vyayena" [pANi0 2. 2. 20.] stauti-jayatItyAdinA, ya upendro hariH, kSaNaM vakSaHsthalaM bhede20 ityasyArthaH, "dhAtostannimittasyaiva" [pANi0 6.1. : cchayA lakSyatAmAnIya koparaktayA dRzaiva na tu nakhadvArA ripo80.] ityasya 'yakArAdau pratyaye pare dhAtusambandhina ecazced hiraNyakaziporase narasiMhabhayAt svayaM vidIrNamiva svanayanA'ruNavAntAdezastarhi yAdipratyayanimittakasyaiva tasya' ityarthaH, "tapa- | kiraNapAtena rudhiravat zvetaraktaM cakAra sa jayatIti bhaavaarthH| 60 stapaHkarmakasyaiva' [pANi03. 1.88.] ityasya 'tapaHkarma-: "adyaivAvAM raNamupagato tAtamambAM ca natvA kasyaiva tapdhAto kartA karmavad bhavati' ityarthaH / "laGaH | ghrAtastAbhyAM zirasi vinato'haM ca duHzAsanazca / tasmin bAle prasabhamariNA prApite tAmavasthA 25 zAkaTAyanasyaiva" [pANi03.4.111.] ityasya 'AdantAt | pAca pitrorapagatakRpAH kiM nu vakSyAmi gatvA" / / parasya laDo jherjus syAt zAkaTAyanasyaiva matena' ityarthaH, eSu; [veNIsaMhAre 4. 15.] 65 "yenaiva hetunA0" iti " " [pANi. ] sUtre bhASye, "yathaiva tarhi" iti "iko guNa-vRddhI" darzana parijihIrSataH sArathinA tayoH samAzvAsanaM prArthitasya raNabhUmau duHzAsane kathAzeSIkRte tatra samprAptayormAtApitro[pANi0 1.1.3.7 ityAdau bhASye "ihaiva syAta" duryodhanasyoktiriyam-he sArathe! mAtA-pitarAvadyaiva praNamya 30 "Adyantavadekasmin" [pANi0 1. 1. 20.] ityAdau bhASye tAbhyAmAvAM zirasi ghAtau raNabhupamatau svaH, tatra tasmin vAle prayogAH santi, eSu prayogeSu prakRtasUtreNa luk syAt , yadya- duHzAsane bhImena kathAzeSatAM gamite nirdayo'haM pitroH samIpaM 10 vyApAraNAtmakasyAniyogasya grahaNaM kriyeta, nAtra kimapi | gatvA duHzAsanaH kAstIti tAbhyAM pRSTaH kiM vakSyAmIti dhyApAraNaM kazcit prati kriyate, siddhAnte tvavadhAraNasyaiva sattvena / cintayA dandahyamAnacetA na zaknomi to nikaSopasthAtumiti luG na bhavati / zatraprayogavirodha pradarzya laukikaprayogavirodhaM / bhAvaH / 33 darzayati-"yadaiva pUrva janane." ityaadi| "tarasaiva ko'pi bhuvanaikapuruSa! purussstpsyti| . "yadeva pUrve janane zarIraM sA dakSaroSAt sudatI ssrj| jyotiramalavapuSo'pi raverabhibhUya vRtra' iva bhImavigrahaH" 176 - tadA prabhRtyeva vimuktasaGgaH patiH pazUnAmaparigraho'bhUt // [kirAtArju0 12. 26.] - [kumArasaM0 1. 53.] | vyAsavacanena mahendrAcala ugra tapasyantamarjunamavalokya tattejo AKA m
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 - vRhaci-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 16. ] bhItA munayaH zrIzivamupetyA''huH-tarasaiveti, he bhuvana- 3. 1. 149.] iti patazabdasya prAGipAtaH, 'gonarda'deze kasya-40 pradhAnapuruSa vRtrAsura iva durdarzavigrahaH ko'pi puruSo'malavapuSo cidRSeH sandhyopAsanasamaye sarparUpeNA'jalenirgata ityaitityam , raverapi tejo'bhibhUya tapasthatIti tvaM viddhi, iti bhaavaarthH| / atrApi pUrvava dIrghavAdhenAkAralopaH / kecit tu-patan aJjali iha sarvatra vyApAraNA'bhAve'pi na luka kRto'sti, taba mate namaskAryatvAdasmin ityarthe bahuvrIhisamAse 'patat' zabdasyAto sa dunivAraH syAt, siddhAnte tvadhAraNasyaiva sattvena na bhavati / lopaM kRtvA pataJjaliriti sAdhayasti / sImanta iti--spati luk| vivAdamityarthe "SoMca antakarmaNi" ityataH "syaterI ca vA" 45 vyAkaraNAntareSu prayatnAntaraiH sAdhitAnAM prayogANAM khazAne 'uNA0 915.1 iti manpratyaye IkAre cAntAdeze sIman , tatsAdhakalakSaNAbhAvAdasiddhimAzaGkA prakArAntareNa tatsiddhi- "ama gato" ityataH damyami-tami" [uNA. 200.1 iti khyApanAya bhUmikAmAracayati-kathaM zakAnAmandhurityA- tapratyaye antaH. sImno'nta iti SaSThIsamAsaH, atra "nAmno 10 dinA-'katham' ityasya 'lAsalIzetyAdi' ityantenAnvayaH, - kayam ityasya lAilAzatyAdi ityantanAnvayaH, no0" [2.1.91.] iti nalope kRte prAptaM dIrgha bAdhitvA 'zakandhuH' ityArabhya 'lADalIzA' ityetadantAH prayogAH kathaM pRssodraaditvaadlopH| so'yaM sImantazabdo dviphAlabaddhakezArthA-50 khamate siyantIti tadarthaH / samAdhAnaM tu sarvakRte ekameva 'bhidhAyItyAha-kezavinyAsa eveti-evena nAmAntaprade- . dAsyate 'pRSodarAditvAd bhaviSyati' iti / zAdyarthasya vyavacchedaH, tadartheSu tu dIrgha kRte sImAnta ityeva zakandhuriti-"zallaMT zaktI" ityataH "ac" [5. | bhavati / pradhyayanamiti-'pra' ityupasargaH prArthanAdyotakaH, 15 1. 49.] ityaci zakazabdaH, "andhaNa dRSTayupasaMhAre" | adhipUrvAd "iMka adhyayane" ityataH "anaTa" [5. 3. ityato'ndhayatItyarthe "bhR-mR-ta."] uNA.716.] ityupratyaye 124.] ityanenAnaTi pratyaye adhyayanamiti, prArthanAya 65 'andhuH' zakAnAM dezavizeSANAm andhuH kUpa ityarthe SaSThIsamAse adhyayanamityarthe "hitAdibhiH" [3. 1.71.] iti caturthI'zaka+andhuH' iti sthite dIghasya prApyeSTA'siddhizaGkA, pRSodarA- tatpuruSaH, ihA'pi dIrghabAdhena pUrvavadakAralopaH / halISA, ditvAd akAralope 'zakandhuH' ityasya siddhiriti samAdhAnam / lilISeti-"hala vilekhane" ityato halatItyarthe "ac" 20 kulaTeti-"kula bandhu-saMstyAnayoH" ityataH "sthAdibhyaH kaH" / 5. 1. 49.] ityaci pratyaye halaM bhUmikarSaNakASTham , "ISa [5. 3. 82.] iti kapratyaye kulam , "aTa gatau" ityato- gatyAdau" ityato ISatItyarthe "nAmyupAntya0"[5.1.54.] iti 60 'TatItyarthe "a" [5.1.49.] ityaci adA, kulAd | kAlaye ISA lAsaladaNDaH, "lagu gatau" ityato lagatItyarthe aTA iti vA, kulasya aTA iti vA vigrahaH, tatra prathamavigrahe-1 "nahi-lajhedIrghazca" [ uNA0 466.] ityalapratyaye dIrdheca 'gatikagatibhUtaH "paJcamI bhayAdyaH" [3. 1.73.] ityanena | lAgalaM, bhUmikarSaNakASTham , halasya ISA, lAlasya ISetyubha25 samAsaH kartavya ityaruciM manasi nidhAya 'kulasya aTA' iti yatra SaSThItatpuruSaH, halasambandhinI ISeti tadarthaH, yadyapi ho darzitaH, atrApi "kula-aTA' iti sthite dIrghabAdhena | halasambandhitvamISApadArthaMkukSipraviSTameveti hala-lAlopadAna 65 pRSodarAditvAdeva akAralopena, kulAni aTati khazIla bhettu- punaruktamiti zaGkA sambhavati, tathA'pi kalabhapadena karizizoreva mityarthe "karmaNo'" [5.1.71.] iti aNpratyaye 'kula+vAcyatve'pi 'karikalabhaH' ityAdau karirUpavizeSaNasavidhAne aTA' iti sthite dIrghabAdhena pRSodarAditvAd AkAralopena vA | kalabhapadasya zizumAtraparatvaM yathA bhavati tathA prakRte'pi 30 kulaTeti saadhniiyH| kolatItyarthe "kula bandhu-saMstyAnayoH" / lAGgalasambandhitvArthaparakahala-lAgalapadasaMnidhAne 'ISA'zabdasya ityataH "kuli-vilibhyAM kit" uNA. 143.] iti kityaTi daNDamAnaparatvaM prakalpya paunaruktyaM pariharaNIyam, atra "ava-70 pratyaye, kutsitaM laTatItyarthe kupUrvakAMd "laTa bAlye' ityataH / rNasye." [1. 2. 6.] ityanena prAptametvaM prabAdhya pUrvavadakAra"ac" [5. 1. 49.] ityaci pratyaye vA kulaTeti siddhyati, / lopo bhavati / manISeti-manyate jAnAtyAnityarthe "maniMca kintu tatra pRSodarAditvakalpanAyA avasaro nAsti, kulaTA-: jJAne" ityataH "as" [uNA. 952.] ityasi manas; 35 zabdasya vyabhicAriNyarthaH / pataJjaliriti-"palaM gatau" ISeti pUrva sAdhitaH, manasa ISeti SaSThItatpuruSaH, atra manaso ityataH patatItyarthe "a" [5.1. 49.] ityaci pataH, ! 'so lope manISeti buddhe ma / halIzA, lADalIzeti-73 "aaura vyakti-mrakSaNa-gatiSu" ityataH anatyanenetyarthe hala-lAGgalazabdo sAdhito, pUrvabhISAzabdaH 'ISa' dhAtoH "pATyaJjibhyAmaliH" [ uNA0 702. ] ityalau aJjaliH, sAdhitaH, idAnIm IzAzabdaH "IzikU aizvarya" iti dhAtoH ajJaleH pataH pataJjaliriti SaSThItatpuruSaH, "rAjadantAdidhu" ! sAdhanIyaH, anyatU halISA-lAlISAvat / 'zakandhu'zabdA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 2. sU. 17. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / wwwwwwwwwwwmarwriminararreranaanwar dArabhyotthApitAyAH zaGkAyAH samAdhAnamAha-pRSodarA- 'oSThautu'zabdaH, tataH saptamyekavacane oSThautI / 'oSTha otu' ditvAd bhaviSyatIti-"pRSodarAdayaH" [ 3. 2. 155.] iti sthite'nenAvarNasya luki 'oSThotu' iti kathaM na bhavatItyAiti sUtreNa yathAprayoga sAdhutvamanvAkhyAyata iti sarvameva | zaGkAyo kecidAhuH-asya luko vaikalpikatayA pAkSikautve kRte 40 vizadamiti tAtparyam / 'oSThautu' iti bhavatIti / apare tu-"oSThatvaututvA''nupUrvyavaanyatrApi zakate-ka vai iti-atra | cchinnaviSayatAprayojakapadatvarUpaviziSTarUpopAdAnasattvena *arthayadyukArasya vikalpena lopavidhAyaka kimapi sUtraM bhavet tadA / vadhaNe nAnarthakasya* iti nyAyAd oSThAtvarthaparakayoroSThautulopena, pakSe uvAdezena ca sambhavet tattadubhayaM rUpam , tadeva / zabdayoH paratva eva lukaH prAptyA sUtre oSThautuzabdayoH zabdaparatu nAstIti kathaM tuvai bai iti, nuvai nve iti ca dve dve rUpe tvenAsya prAptireva nAsti" iti vadanti, kinravetanmate "RNe 45 bhavata iti zaGkAbhiprAyaH / samAdhatte-nipAtAntareti-nAtrai- pradazArNa0" [ 1.2. 7.] ityatra "RNe pradazarNa." ityar10 kasyAH kasyAzcit prakRteH parIbhUya kasmiMzcidekasmin pratyaye ghaTitaH pATho'bhyupetavyaH, 'RNe' ityasya viziSTarUpopAdAnatva samutpanne vikalpena kasyacit sUtrasya pravRttau rUpadvayaM bhavati, | sattvenAnAyuktanyAyenA''rAdezAprAptaH / sUtre 'vA'zabdAnavA 'tu ai iti, 'tu vai' iti, 'nu ai' iti 'nu baiM' iti ca | ''kArasya tu samAsAnakyavatvAnna luk, "apare tu-" ityudvayodvayonipAtayomalane vA rUpadvayaM bhavati, api tu bhinna bhinna | tamatena sUtrAprAptevo / nanu oSThazca otuzcetyarthe yo'yaM dvandva-50 eva cAdiSu paThito nipAto bodhya iti samAdhAnAbhiprAyaH / | samAso vihitaH sa itaretaradvandvo vA? samAhAradvandvo vA? 18 nanu sarveSAM nAnAM dhAtu-pratyayobhayajatyAdihApi prakRtyA pratyayena | Aye'vayavAnAmudbhUtatvAt tatsaGkhyAnibandhanam 'oSThautvoH' iti ca kenaciddha bhAvyamiti cet ? satyam-sthitasya gatistvavazyaM dvivacanAntavaM prasajyate, anye tirohitAvayavatayA samUhasya cintanIyaiva bhavatIti totebAhulakAd DisaikAre vatve 've' iti, prAdhAnyena tadga[samUhagata]katvenaikavacanAntatvasya yuktatve'pi prakRtestuvAdeze 'tubai iti, evaM nauterbAhulakAd DibaikAre ktve | napuMsakatvaM prasajyata iti ced ? ucyate-samAhAradvandva eva 55 'nvai' iti, prakRternuvAdeze 'nuvai' iti ca sedbhumarhanti / catvAro- | samAsaH, puMstvaM tu sautratvAd bhaviSyati / nanu zaraNIkRtaM 20'pyete vitarke pAdapUraNe ca santi / / 16 // sautratvameva yadi samAhAradvandvapakSe klIbatvamapaharati, tadedaM sva mAhAtmyena itaretarayogadvandvapakSe dvivacanAntattvamevApaharatviti nyA0sa0-bhaniyoga ityaadi| avadhAraNam avazyambhAva ced ? na-lokA''zritaliGgeSu kasyacid viparyayeNa zaraNIkRtaityarthaH / iheveti-vAkyAlaGkAre evazabdaH / ameveti-eteSu sarve. sautratvAdimUlakena nirvAhe sambhavati zAstrIyavacanaviparyayaM sudhiyo 80 dhvapi svarUpAkhyAnamevAsti, na tu vyApAraNamiti / yadyavyayena sAha nAnumodayanti, liGgAnAM lokAzritatvaM hi "liGgamaziSyaM lokAsamAsastadA bhamA-amantenaivetyarthaH, nimUlakASaM kaSatItyAdAviti / / ''zrayatvAlliGgasya" ityAdinA bhASyakRdAdibhirbahutrAbhihitam / 28 vRttirapIti-'mumUrSa' ityevaMrUpA sanpratyayasya vA vRttiH pravRttirityarthaH / sImno'nta ekadezaH / pradhyayanamiti-prazabdasya pratyayA nanu 'oSThautu' iti dvandvasya 'oSTha' iti prANyaGgArabdhatayA ntasya hitAditvAt smaasH| khai iti-tuzabdasyokAralope lai iti "prANi-tUryAzANAm"[3. 1. 137.] ityanenaivaikatvaM prakRte rUpaM manyate paraH, tataH kena sUtreNAvarNalopa iti para syAzayaH // 16 // vaktavyam ,taccAsambhavi "virodhinAmadravyANAm0"[3.1.130.165 ityataH 'khaiH' ityasyAnuvRttyA sajAtIyaireva prANyAnAM tUryAvauSThautI samAse / 1 / 2 / 17 // mANAM vA dvandve ekatvasya vidhAnAd'otu'zabdasya oSThasajAtIya30 ta0pra0-oSThazabde otuzabde ca pare'varNasya luga | tvAbhAvAditi ced ? atra kecit-sautratvAdevaikatvaM bhaviSya vA syAt,to cenimitta nimittinAvekana samAse bhvtH|| tIti vadanti, paraMtu tanna vicArasaham-prANyAdyarthaparakANAmeva bimboSTI, bimboSThI, bimboSThA, bimboSThA; sthUlotuH, dvandve tenaikatvavidhAnAt, prakRtasUtre zabdaparakANAM dvandva tada-10 sthuulautuH| samAsa iti kim ? he rAjaputrauSThaM . pazya, he prApteH / nanu kathaM tarhi prakRte ekatvaM tannibandhaikavacanaM ceti zakSA susthiraiveti cet ? zRNu-"cAthai dvandvaH0"[3.1.117.] chAtrautusvaraM zuzu / avarNasyetyeva ? shucyosstthii||17|| ityanena tirohitAvayavabhedavivakSAyAM samAhAradvandvasya, uddhRtA38 za0 nyA0 anusandhAnam- ThautAvityAdi-'vA' vayavabhedavivakSAyAmitaretaradvandvasya ca 'dhava-khadira-palAzam, 'auSThautI 'samAse' iti trINi padAni / oSThazca otuzcetyarthe / dhava-khadira-palAzAH' ityAdAviva 'dantoSTham , bherImRdaGgam / dvandvasamAse "aidaut sandhyakSaraiH" [ 1. 2. 12.] ityautve ityAdAvapi prAptatvena prANyajJAdAvitaretarayogadvandanivAraNArtha vmananm wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.545
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti bRhannyAsa laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 17.] wwwPHARMAnswanvarwwwwwe - - "prANi-tUryAH" / 3. 1. 137.] ityAdi sUtramiti hi , syauplena sahaikArthyAbhAvAd vA lug na syAt , 'ochyazabdottara- 40 siddhAntaH, prakRte ca "prANitUyA."3.1.137] itisUtra-padako'yaM samAsona oSThazabdottarapadakaH, ebamoThayena dantyasyaiviSayatAyA evAbhAvena "cAthai dvandvaH0" [3. 1. 117.} kAryam , na tvoSTheneti bodhyam / ityanena paryAyeNa sambhavatoritaretaradvandva-samAhAradvandvayoH samA-! nanu nimittapadena oSThAdiyaTakIkArasya grahaNe 'tatsamAsIyo6 hAradvandvapakSAzrayaNAt tirohitAvayavatayA samUhaprAdhAnyena tadgate. chAdighaTakaukAre pare tatsamAsIyAvarNasya luk' ityartho niSpayekatvanibandhanakavacanasya sambhavaH / teti tu yuktam , paraM tu sUtre nimittatvena oSThautuzabdayorevopA-45 nanu paryAya mobhayorapItaretarayogadvandva-samAhAradvandvayoH dAnena samAsasya tAbhyAmeva sahAnvayo labhyeta, na tu taddhaTakIsAdhutve itaretarayogadvandva eva AzrIyatAm , tathAtve dvivacanameva kAreNa saheti tasyArthasyeSThatve'pi tasya lAbhopAyo na ko'pIti bhaviSyatIti ced bhavatu kA kSatiriti na zakSyam , mAtrA- cet ? ucyate-"prasyaiSai." [1. 2. 14.7 ityataH 'svareNa' 10 gauravaparAhatatvasya tatra jAgarUkatvAt / 'avarNasya' 'luka' iti ityanuvartya saptamyantatvena vipariNamamya ca 'tatsamAsIyauSTautupadadvayAnuvartanena niSpannaM sUtrArthamAha-oSThazabda ityAdi / zabdaghaTake svare pare'vyavahitapUrvasya tatsamAsIyAvarNasya luk'50 samAsa iti-asyAdhikaraNatvAd ekavacanasya vivakSitatvAd ityarthe labdhe'tatsamAsIyauSTaghaTakaukAre pare' ityarthaH phalita ev| AdheyApekSAyAM vidhisUtre nimitta-nimittinoravazyaMbhAvAccAha-- nanu samAsasyauSThenAnvayaM parihatyauSThavaTakaukAreNAnvayenoktArthatau ceti / tau prastutau / prastutau ca kAvilyAha-nimitta lAbhe kRte'pi 'dantyoSThyaH' ityevaMvidhasya prayogasya na siddhiH, 15 nimittinAviti-vyAkhyAnAd nimittipadenAvoM prAyaH, yatsamAsaghaTatvaM dantyazabdAnyAvarNasyAsti tatsamAsaghaTakaukAre nimittapadena tu oSThautuzabdaghaTakAvokAro, na tu oSThautuzabdau, ochyazabdaghaTakatvasya sattve'pi oSThazabdaghaTakatvAbhAvAditi 55 oSThautuzabdayograhaNe hi yatsamAsaghaTako'varNastatsamAsaghaTaka eva cet ? satyam-aukAre samAsaghaTakatvasya vizeSaNatvaM yathA khIkiparIbhUto ya 'oSTha zabda 'otuzabdo vetyevaM krameNa niSpadyamA | yate na tathA oSThazabdaghaTakatyasya, api tUpalakSaNatvam , tathA ne'rthe oSThautuzabdottarapadakasya oSThautughaTitaSThitraNAdyuttarapada-ca'kAvavanto devadattasya gRhAH' ityevaM devadattagRhAn paricAyitaH 20 kasya ca grahaNe prApte jhaTiti buddhyarUDhatvena oNSThAtuzabdottara- ko'pi pAntho yathA tadahebhyaH palAyiteSvapi kAkeSu tatropapadakasamAsasyaiva grahaNaprasaktau tatraiva luk syAt , yathA-vRSaloSThaH, sRtya 'amI eva kAkavantaH' ityevaM nizcinvAnastAneva gRhAna 80 sthUlotu:' iti, yatra na tathA tatra lug na syAt , yathA-oSThasya prApnoti, netarAniti tatra kAkasya yathopalakSaNatvaM tathaiva samprati vraNa oSThavaNaH, vRSalasyoSTavaNaH vRSaloSThavaNa iti, atra oSTha | oSThyazabdIyaukAre oSTha ghaTakatvasyAbhAve'pi yapratyayotpatteH vraNazabda uttarapadam , na tu oSThazabdaH / evaM nimittapadena | pUrvakAle vidyamAnamoSThaghaTakatvamAdAyopalakSaNatvanirvAheNa luka oSThautvorgrahaNapakSe yatsamAsaghaTako'varNastatsamAsaghaTaka eva parI kartavya iti sUkSmavicArapakSapAtino bhAvayantu / yadvA *ekadezabhUto ya oSTazabda otuzabdo vetyevaM krameNa niSpadyamAne'rthe vikRta *nyAyena oSThazabdatvaM pratItya tadavayavatvamokAre 63 pratyAsattyA jhaditi buDyupArUDhatayA tadaikArthyAzraye oSTAdau / | bodhyam / pare eva tadaikArthyAzrayapadasambandhyavarNasya luka syAt . na ! bimboSThIti-"bandhaMza bandhane" ityato banAti ramaNIyasvaikArthyA'nAzraye oSThAdau pare, sUtre samAsagrahaNam , samAsasya 30 ca "nAma nAnnakArye " [ 3. 1. 18.] ityAdinekArthe eva | tayA mana iti "DI-nI-bandhi0" [ uNA0 325.] iti Diti imbe cyAM ca bimbI ballijAtiH, vimbyAH phalamiti "hemAdividhAnAt , tathA ca 'vRSaloSThavraNaH' ityAdau vRSalena saha oSTavraNasyaikArthe'pi taddhaTakasyauSThasyaikArthyAbhAvena vRSalAkArasya | bhyo'" [ 6.2.45.] ityani bimbam ; "udhU dAhe" 70 luga na syAditi rItyA'pi doSo bodhyaH / vraNena saha tadoSTa ityata uNyate tIkSNA''hAreNeti "vani-kaNi0" [uNA0162.] syApyaikArthyamastItyanyadetat / nimittapadenaukArasya grahaNe tu itiThe guNe ca oSThaH, bimbamiva rakta oSTho yasyAH sA bimboSTI, 35 okArAdizabdottarapadakasamAsasya grahaNena 'vRSaloSThaH' 'vRSaloSTha "uSTramukhAdayaH" [ 3. 1.23.] iti samAsaH, "nAsiko darauSTha." [2. 4. 39.] iti zrIH, anenAkAralopazca vraNaH' ityAdi sarva siddhayati / okAre oSThautvavayavatvasyApekSa vijJeyaH, striyAmeva bimboSThazabdasya prayogamabhiprela tathaivodA-15 jAdu odhauSadhiprabhRtyuttarapadakasamAse nAtiprasaGgaH, ata eva hRtam, evazca kAminyA dvayoroSThayorbimbatulanA'bhiprAyeNa "dantyoSTyo vaH smRto budhaiH" iti zikSAghaTakasya 'dantyoSTaya'- 'vimbamiva oSThauM yasyAH' ityevaM dvivacanAntauSThazabdamAdAya zabdasya siddhiH, anyathA oSThottarapadakasamAsAbhAvAd dantya- | vigRhan tatprayokturgabhIrabhAva na spRzati, ratisarpakhasubhA''dhAra
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 18.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / animaaamwanawarmirwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwraanaarine 56 wimmomamarinaamanarainine bhUtA'dharasyaiva bimbenopamIyamAnatAyA AlaGkArikairAhatatvAditi vRSalasutauSThavaNaste' ityatra nimisanimittinoH samAsasthatve'pyeka-40 bhAvanIyam / lugabhAvapakSe "aidaut" [ 1.2.12. ] ilaukAre samAsasthatvAbhAvAlopo na bhavati, uktaniyamAbhAve'trApi bimboSThIti / jIvikalpapakSe Ap , tatrApi lupakSe bimbo. luk syAt / sthAnyantaraM vyAvartayati-avarNasyetyeveti / STheti, autvapakSe bimbauSTheti / sthUloturiti-"chAM gatini- tatphalamAha-zucyoSThIti-"zuca zoke" ityataH "nAmyu5vRttau' ityataH tiSThatyupacayeneti "sthA-viDeH kit" [uNA0pAntya." [uNA. 6.9.] iti kiti ipratyaye zuciH pUto 429.] iti kiti Ure "iDet" [ 4. 3. 94. ] ityA- vidvAn dharma ASADhazca, zuciroSTho yasyAH sA zucyoSThI, aba 45 kAralope RphiDAditvAllatve ca 'sthUla' iti, yadvA "sthUlaNi "nAsikodarauSTha0" [2. 4.39.] iti DIpratyayaH, "ivarNAparibRMhaNe" ityataH "a" [5. 1. 49.] ityaci 'sthUla' derakhe." [1.2.21.] iti yatvaM ca, avarNasvarUpasthAniiti, "ava rakSaNAdau" ityato'vati Akhubhya iti "kRsi. vizeSAnupAdAne'trApi luk syAditi // 17 // 10 kamyami." [ uNA0 773.] iti tuni "mavyavi0 [4. 1. ~~-~ 109.7 ityUTAdeze guNe oturmArjAraH, sthalazcAsau otazcati nyA0sa0-boSThotApityAdi-atra sautratvAta samAhAraH, vigrahe vizeSaNasamAse'nenAkAraluki sthUloturiti, pRthulabiMDAla anyathA 'prANitUrya" [3.1.137.] iti 'svaiH' iti vyAvRtyA 50 ityarthaH / lugabhAvapakSe "aidauta" [1. 2. 12.1 ityaukAre niSedhaH syAt , yadvA puTApuTiketivad oSThAvayavayogAt samusthalautariti / samAsagrahaNaprayojanaM pRcchati-samAsa dAyo'pyoya iti prakriyayA karmadhArayaH / to cenimitteti-tena 16 iti kimiti-asatyapi samAsagrahaNe'nyatra vibhaktyA vyava A ISad oSThaH-anenaivA''Do lope oSThaH, parama oSTho yAsAM dhAnAd avarNasya oSThautuzabdAbhyAmavyavadhAnAbhAvAt samAsa tAH paramauSThA ityatra lug na bhavati / vimbyAH phalaM bimnam , eva bhaviSyatIti vyartha tadrahaNamiti praSTurAzayaH / samAdhatte--- "hemAdibhyo'" [6.2.45.] // 17 // he rAjaputrauSThaM pazyetyAdi-"rAjag dIptau" ityato rAjate omaaddi|1|2|18|| 'mAtyAdibhiriti "ukSi-takSi." [ uNA. 900.] ityani 20 'rAjan' iti, "pUla pavane" ityataH "pUgza pavane" ityato vA ta0pra0-avarNasya omi bhADAdeze ca pare luga punAti pavate vA pitRpUtimiti "putrAdayaH" [ uNA0 455.] bhavati, AGi dIrghatvenaiva siddha lumvidhAnamanarthakaM syAditi iti nipAtanAt 'putra' iti, yadAhuH--"pUtIti narakasyAkhyA, 'bhAG' iti bhADAdezo gRhyte| bhadyoGkAraH, somityavoduHkhaM ca narakaM viduH" [ ] iti, yadvA-putpUrvAt / cat ; bhADi-AuDhA-oDhA, adya+oDhA-ayoDhA; sA+60 "3Ga pAlane" ityataH punnAno narakAt trAyate iti "sthA-pA- | moDhA-soDhA; A+RzyAt-arthAt , bhaya aryAt25 snA-traH kaH 5.1.142.] iti ke putra iti, yadAha manu:-bhadyAt, khaTdA aryAt-khadArthAta, bhA+hahi-ehi "punnAmro narakAd yasmAt pitaraM trAyate sutaH / upa+ehi-upehi parA+ehi-parehi evm-upetH| o. tasmAt putra iti proktaH vayameva svayambhuvA" // mADIti kim ? tvodnH| avarNasyetyeva ? mA+Rto:manu0 a0 9.138.] iti| ataH, ddhytaaH||18|| 6 vyutpattistu saMjJAzabdAnAmanekadhA vyAkhyAnaM lakSayati, zanyA0 anusandhAnam-omAGIti-om ca 30 rAjJaH putra iti rAjaputraH, tatsambodhane 'he rAjaputra!' AGce tyanayoH samAhAra iti omA, tamistathA / 'ava iti, "chadaNa apavAraNe" ityatazchAdayatIti "hu-yA-mA0" | rNasya' 'luka' iti padadvayamanuvartate, tena yo'ryo niSpanastamAha[uNA0 451.] iti tre chAtraH, tatsambodhane 'he chAtra !! avarNasyetyAdi / sUtre 'AG' iti padasya vRttAAlAdezaparatvaiti, otoH khara otusvarastaM sathA, 'he rAjaputra ! oSThaM vyAkhyAnasya mUlamAha-AGi dIrghatvenaivetyAdinA-aya-70 pazya' he chAtra+okharaM zRNu' iti sthite sambodhanapadA- | mAzayaH-'adya+A+UDhA-aghoDhA, adya+A+RzyAt-adya35 ntasyA'varNasyauSThautuzabdAbhyAmavyavahitapUrvatayA'nena luk syAd | ryAt , upa+A+ihi-upehi' ityAdAvavarNasya ADi pare yadi samAsagrahaNaM sUtre na syAt , samAsagrahaNe tu samAsatvA- "samAnAnAM0" [1. 2. 1.] ityanena pUrvamevAvarNayormiyo bhAvAd lug na bhavati, kintu "aidaut." [1. 2. 12.? dIrgha kRte 'ayA- UDhA, adyA RzyAt , upA+ihi' ityAdiityAdanautvameva / kharUpe sampanne "avarNasye." [ 1. 2. 6.] ityanena 'o, 16 'tau ced' ityAdiniyamaH kimartha iti cet ? adhu-he. ara, e' ityAdeze jAte 'ayoTA, arthAt, upehi' ityA 21 zabdAnu.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 18.] "ww... dInAmiSTaprayogANAM siddhau Alei pare lugAdezavidhAnamanarthaka / ADi pare'varNalopodAharaNamanantaramabhidhIyata ityrthH| A+ 40 syAditi lakSyAnurodhAd 'A'padena AkAdezo gRhyate / nanu / UDhA-oDhA, adya+oDhA-adyoDheti-'AUDhA' iti niruktarItyA "adyoDhA prabhRtiSu Achi parelugadezavidhAnamantarA- sthite "avarNasye." [ 1. 2. 6.] ityokAre oDhA, "gati'pi yadi khayaM svayaMvarevAbhilaSitarUpasiddhirupayAti tadA''yAtu kanya." [3. 1. 42.] iti samAsaH, tataH 'adya+oDhA' mAma, apayAtu cApAsanamiti cet ? na-'pUrva dhAturUpasargeNa ! iti sthite'nenAkAralope 'adyoDhA' iti yujyate' iti darzanena *dhAtUpasargayoH kAryamantaraGgam iti mukhyArthe ahaNAdyarthe vA, UDhA-pariNItA, asmin dine Abhi-45 pUrvamevopasargayoge jAte caukArAdau 'adya+oDhA' ityAdi | mukhyena satkAreNa vA pariNItA nArIti vAkyArthaH, evamsthitI, atrAGgAhaNAbhAve luko'pravRttau nirutarUpANAmasiddheH / ! 'sA+oDhA-soDhA' ityatrApi, kevalamatra 'a'zabdasthAne 'sA' *ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAk iti nyAyenobhaya- zabdaH, akAralopasthAne AkAralopazceti vizeSaH / 'A+ 10 sthAnaniSpannasyApi okArAdyAdezasyAGAdezatvamavaseyam , asya | RzyAdityAdi-anAGa avadhyarthe, tadyoge "ADhA'vadhau" . nyAyasyAyamarthaH-ubhayoH sthAninoH sthAne niSpanna Adezo yathe-[2.2.70.] iti paJcamyAm 'RzyAda' iti, 'A+RzyAdu' 50 cchamanyatarajo'pi vyavahiyate, tanuja iva jnnii-jnkyoriti|| iti sthite "avarNasyevarNa." [1. 2. 6.] ityarAdeze 'adya+ nanUbhayoH kAryayoyogapadyena prasaGge krameNa prApaNArtho'yaM nyAyaH, azyAMda' iti sthite'nenAkAralope 'adyayod' iti,asmin dine tathA ca yathA okArAderAlAdezatvaM tatprayuktaM ca kArya tathA RzyAbhidha mRgavizeSamavadhIkRtyeti vAkyArthaH,evamU-khadAna 16 UkArAdyAdezatvaM tatprayuktaM ca kAryamapi prApnotIti cet ? maivam- | aryAt-khadvAda' ityatrApi, kevalam 'adya'zabdasthAne .. UkArAdyAdezamuddizya kAryavidhAnasya zazaza hAyamANatvAdAlAdeza- ! 'kharA'zabdaH, akAralopasthAne AkAralopazceti vizeSaH, khavA-55 kAryasyaiva sambhavAt , na ca 'tavodana'prabhRtiSu tatsambhava iti / zayyA "aSTAbhiH kASThakhaNDaizca kRtA khadveti gIyate" iti vacavAcyam , "yatastatrApi uvarNamuddizya okArAdezapravRttiH, na tu | nAt , atra 'nikSepaNIyA' iti kriyA'dhyAhAryA, tathA ca Rzya uvarNAdezamuddizya okArAdezapravRttiriti / *yathoddeza nyAyena mRgavizeSamavadhIkRtya khaTdA nikSepaNIyeti vAkyArthaH / bhASyAdya20 prAg omi udAharati-adyoGkAra iti-asminnahanItyarthe bhinanditodAharaNavizeSAnAha--A+ihItyAdi--"iMNk gato" "sadyo'dya." [7. 2. 97.] iti sUtreNa idamzabdAd ataH paJcamImadhyamatrikaikavacane ho 'ihi' iti, 'Aihi' iti 60 dyapratyayA'kArAdezanipAtanena 'adya' iti niSpadyate, 'om' itya- sthite "avarNasyeva." [1. 2. 6.] ityekAre 'ehi' iti, vyayaM praNavAbhyupagamAdau vartate, om eva-omzabda eva 'upa+ehi' iti sthite'nenAkAraloye 'upehi' iti, upa sAmI oGkAraH, "varNA'vyayAt." [7.2. 156.] iti kArapratyaye | pyAthai Ai AbhimukhyAtheM, tathA ca samIpamAgaccheti tadarthaH, 25 "nAma si0" [1.1.21.] iti padatve "to mu-mo." evam-'parA'yoge 'parehi' ityatrApi, kevalam 'upa'sthAne [1.3.14.1 iti masya GaH, yadvA karaNaM kAraH om abhyu- | 'parA'zabdaH, akAralopasthAne AkAralopazceti vizeSaH, parA-65 pagamasya kAra oGkAraH, svIkaraNamityarthaH, atra luptavibhaktimA- | zabdaH parAmukhArthe, tathA ca parAmukhamAgaccheti tadarthaH, ukta''zritya "tadantaM padam"[1.1.2..] ityanena padatvaM jJeyam, | dhAtoHkte 'ita' iti, tata AlA yoge 'A+itaH' iti sthite 'adya+okAraH' iti sthite'nenAkAralope adyokAra iti, pratha- | "avarNasyeva."11.2.6.1 ityekAre 'etaH' iti. tata 30 mavyAkhyAne 'likhita uccArito kA iti kriyAdhyAhAreNa asmin / 'upa'yoge 'upa+etaH' iti sthite'nenAkAralope 'upetaH' iti,.. dine omazabdo likhita uccArito vetyarthaH, dvitIyavyAkhyAne upAgata iti tadarthaH, eyu prayogeSu anena avarNasya luga bhavati, 70 asmin dine svIkAra ityarthaH / avarNapadena akArasya AkArasya | etatsUtrAbhAve tu 'adyAt , khadaryAt' ityatra "samAnAnAM." ca grahaNAdU akAralopodAharaNaM pradAthA''kAralopodAharaNa ga pradazyAthA''kAralApAdAharaNa- | 1.2.1.] iti dIdhai 'adyoGkAraH, som , adyoDhA, soDhA, "mAha-somityavocaditi-"vacaM bhASaNe"ityato'dyatanI- | upehi, parehi upetaH' ityatra ca "edaut sandhyakSareH" [1. 35 prathamatrikaikavacane dau "zAstyasU0" [ 3. 4. 60.] ityaGi / 2. 12.] ilAkAre aikAre ca 'avAryAt, khaTvAAt , "zvayati." [ 4:3. 103.] iti vaco ghocAdeze aDAgame | aghauGkAraH, saum , adyauTA, sauDhA, upaihi, paraihi, upaitaH' itya.75 ca 'avocad' iti, 'sA+om' iti sthite'nena AkAralope niSTAni rUpANi prasajyeraniti / 'omAGi' ityatra makAraOM som' iti, sA-prastutA strI, om iti-svIkarobhItyevam , ! Gakara viziSTayorokArA''kArayorupAdAnasya phalamupadarzayitumA avocat kathayapti sma, idaM kazcit prati kathyate / AGIti- zaGkate-omAGIti kimiti-kevalayorokArAkArayorupAdAne
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 2. sU. 19. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / ranimukraanaaraantiwarwwwmarwarimmamr-armeroinrarraima... vikRtasvarUpApattyA kenacid varNana viziSTayoranayorupAdAnaM vidhe- stutyarthAt vA "zazi-jani0" [uNA0 361.) iti kiti ye 40 yam , evaM sati avikRtasvarUpasampattaye'nyatra takArAnubandhasya bhAzyaH, khaTAta 'nikSepaNIyA' ityAdikriyA yojyA, tathA dRSTatvenAtrApi "odAti" iti takAravaiziSTapenaiva sUnyatAm , / 'dhyatAH' iti 'bhakSaNIyaM varjanIyaM yA' iti yogaH // 18 // tadarthaca okAre AkArAdeze ca pare'varNasya lum bhavatIti, evaM ! 5 sati sAdhitasiddhira pratihataiva, yadyapi naivaM nyAse lAdhavamathApi / upsrgsyaaninnedhedoti|1|2||19|| 'asati bAdhake pramANAnAM sAmAnye pakSapAtaH' iti siddhAnto- ta0pra0-upasargasambandhino'varNasya iNedhativarjite 'bhinandito bhavatIti zaGkAzayaH / doSopadarzanamukhena samA- | ekArAdAvokArAdau ca dhAtau pare lag bhavati / prelayati. 45 dhatte-tavaudana iti-'tava+odanaH' iti sthite "aidIt" parelayati, pokhasi, parokhati / upasargasyeti kimI pragatA [1. 2. 12.] iti sUtraM paratvAdanavakAzatvAd vA bAdhitvA- : elakA asmAt prailako dezaH / aniNedhiti kim ? upaiti, 10 inena lugApatterativyAptirityarthaH / nanu makAraviziSTIkAropa- ! paraiti, upaidhate, paraidhate / edotIti kim ? upAyate, nyAsaphalaM 'tavaudanaH' ityanena yathA darzitaM tathA kAraviziSTA- plaayse||19|| ''kAropanyAsaphalamapi dRSTAntena darzanIyam, tat kathamAcAryeNa nopadarzitamiti cet ? ucyate-AkArAdezo hi AkArAt ! za0 nyA0 anusandhAnama-upasargasthetyAdi-50 parataH kharAvasthAne sati sambhavati, AkAro dvividha:-kevalo! 'avarNasya' iti sthAnipadaM 'luk' iti vidheyapadaM caanuvrtte| 15 sahitazca, ubhayorapyavyayatvam, tatra kevalasya "cAdiH kharo- sthAninaM vizeSayati-upasargasyeti-asyAbhedAnvayAnupapattyA 'nAG" [ 1. 2. 36.] iti sandhipratiSedhAdAdezAsambhavaH, 'vayavAvayavibhAvasambandhe SaSThI jJeyA, tathA ca yo'rtho niSpanna- - pariziSyate chasahita A 'AI' iti, tadAdezastu iSTa eveti / stamAha-upasargasambandhino'varNasya lugabhavatIti / taddhaTitamadAharaNamatiprasaGgApAdane na padaM nidadhyAditi AkArA- ! nimittamAha-aniNedhedotIti-tyaktAnukhArakakArarUpAnuba- 55 dezodAharaNAnupadarzanamAcAryasya yuktataram , varNavAcakasyAnavya-nthasya "iMdhaka gatI" ityasya 'iNa' ityanukaraNam , tyaktekArAnu20 yasya 'A'zabdasya grahaNaM tu na sambhavati 'oma'sAhacaryeNAvya- bandhasya "edhi vRddhI" ityasya 'e' ityanukaraNam, iNa ca edha yasyaiva AkArasya grahaNAt , tathA ca "omAti" iti nirdeshe| cAnayoH samAhAra iti 'iNedhUna iNedha aniNedhU ,tasya etU-ekAra doSAbhAve'pi "omAhi" iti nirdezaH sukhAvabodhAyeti / ityaniNedhet, aniNedheca oJca okArazca aniNeghedot, taminimittavizeSopAdAnasya phalamuktvA'tha sthAnivizeSopAdAnasya | stathA, takArAvuccAraNArthI, atra vikRtasvarUpeNa sandehAdibhayAt 60 phalamabhidhAtumAha-avarNasyetyeveti-'avarNasya' ityasyAnu- | saunatvAd "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti dhasya datvaM naM vRttyabhAve *maNDUkati nyAyena 'samAnAnAm' ityanuvRttaM syAt , | kRtamiti / dhAtuyoga eva upasargasaMjJAyA vidhAnAd upasargatathA ca 'dadhyAH ' ityatra 'ddhtoH' ityaniSTarUpamApayeta, eta- zabdena dhAturAkSipyate, arthavazAd vibhaktipariNAma iti sapta- - deva sUcayati--'A+RtoH ' ityAdi-RtuzabdAd "AkA- myantatayA tatpariNAme 'dhAtau iti labdham , asmin 'anivadhau" | 2. 2. 77.1 ityAGA yoge paJcamyAm Rtoriti, Nedhedoti' ityasya vizeSaNabhAve "saptabhyA AdiH" [5.4..65 'A+RtoH' iti sthite "avarNasye."1. 2. 6.1 itya- 114.] ityanena tadAditvalAme yo'rtho niSpannastamAha30rAdeze 'artAH' iti. tataH ddhi+atoH' iti sthite "ivarNA- iNedhativarjita ityAdi-atra 'edhati' iti iNadhAMtoH kharU dera0" [1. 2. 21.] iti yatve 'dathyauH ' iti, 'bhakSaNIyaM popadarzanam "i ki stiva svarUpArthe" [5.3. 138.] iti - vajenIyaM vA' iti kriyAdhyAhAreNa RtumavadhIkRtya dadhi bhakSa- varUpe ritavo vidhAnAt / nanvastu ritava, api tu kathamatra pIyaM varjanIyaM veti tadarthaH, atra "ivaryAdera0" [1.2.21.. | zav? tasya kartari vidhAnAditi ced , ucyate-"bhavate:70 iti sUtraM vizeSavihitatvAd bAdhitvA'nena luga mA bhUdileta- silupi' [4.3.12.] iti nirdezena jJApyate ritaviakartaryapi dartham 'avarNasya' iti sthAnipadamanuvartanIyamiti bhAvaH / 'sA, | zava bhavatIti / prerayatIti-"ilaN preraNe" tatazcarAdimici om , UDhA, Rzya, khavA, tava, odana, Rtu, dadhi' ityete | guNe vartamAnAtivi zavi guNe'yAdeze ca elayati, 'pra-elayati' navApi zabdAH prAk sAdhitAH // 18 // iti sthite'nenAkAraloye prelayati, prakarSeNa prerayatIti tadarthaH / parelayatIti-'parA+elayati' iti sthite'nenA''kAralope75 nyA0 sa0-omADIti / bhAUDhA-oDheti-"gati- ! nirukarUpam ,parAzabdo'nabhimukhAdau vartateoparokhatIti-parAkanya"3.1.42.] iti samAsa: RzeH sautrAd gatyarthAda pUrvasya "ukha gatau" ityasya vartamAnAtini zadhi guNeca okhati. anumaanaanaamnnermanmmmmmawaamarnamamaraamnaanwaar
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bRhavRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 20.] 'parA+okhati' iti sthite'nenAkAralope parokhatIti / / za0 nyA0 anusandhAnam-vAnAmnIti-'upasargasya' 40 sthAnivizeSaNasya phalaM pracchati-upasargasyeti kimiti-- | 'avarNasya' 'edoti' 'luk' iti padacatuSTayamanuvartate, upasargaayamAzayaH-*nayuktaM tatsadRze* iti nyAyenANedhatyorna mota | padamahimnA'rthavazAda vibhaktivipariNAmena ca 'dhAtI' iti labhyate, tvAt tatsadRzArthasUcakatvaM bhaviSyati. sAdRzyaM ca dhAtatvena / tena saha 'nAmni' ityasya sAmAnAdhikaraNyenAnvayAsambhavAnnAmagrahISyate, tatazceNedhativarjite ekArAdAvokArAdau ca dhAtAvityarthe | padasya khAvayavake lakSaNayA vAkyArthabodha iti "nAni vA" labdhe dhAtau cAvyavahitaH prAyeNopasarga eveti 'praidhati' ityAdA-[[1. 2. 10.] iti sUtrAktAmahApyanusandhayam, tathA ca // vupasargasyaiva bhaviSyatIti vyarthamupasargagrahaNamiti, yadvA dhAtu | yo'rthaH sampanastamAha-nAmAvayava ityaadi| udAharatisambandhe prAdInAmapasargasaMjJA sidaiveti 'prAdeH' ityevocyatAM / upekIyatIti--ekamicchatIti "amAvyayAt0"[3.4.23.] kimupasargapadopAdAneneti praznAzaya iti / 'upasargasya' ityanu- iti kyani "kyani" [4. 3. 112.] ityakArasya Itve 10 pAdAne doSamAha-pragatA elakA ityAdi-gantuM prayuttAH / 'ekIya' iti nAmadhAtorvartamAnAyAstivi zavi pUrvAkAralope ca prakarSega gatA vA pragatAH 'pratyava0" [ 3. 1. 87.] iti | ekIyati, 'upa+ekIyati' iti sthite'nenAkAralope upekIya-50 samAsaH, elayanti prerayantIti "Nakatacau"5.1.48.1 iti | tIti, vikalpapakSe "aidaut0" [1. 2. 12.] ityaittve upaNake elakAH, pragatA elakA asmAdityarthe "uSTamukhAdayaH"kIyatIti, samIpe ekamicchatIti tdrthH| nanvatrAvarNasya luki [3. 1. 23.] iti bahuvrIhisamAse dhAtujagatazabdalope ca | padasya pAntatvena pasya "dhuTastRtIyaH" [2.1. 76.] iti batvaM 15 'pra+elakAH' iti sthite prazabdasya *yena dhAtunAyuktAH prAdayataM kuto neti cet ? na-batvasyaikapadAzrayatvenAlpanimittakatvenAnta pratyeva gatyupasargasaMjJA* iti nyAyAdu iladhAtunA yogAbhAvAdupa- rajatvAt tadapekSayA padadvayasambandhivarNadvayAzritatvena bahvapekSatayA 55 sargatvAbhAvenAsyApravRttI "edauta" [1.2. 12.1 ityattve | bahiraGgasyAkAralukaH asiddhaM bahiraGgamantarakSetra iti nyAyenAprailako deza iti bhavati, upasargagrahaNAbhAve tu atrApi luki | siddhatvena padAnte pakArAbhAvAt / kecit tu "kharasya pare." prelako deza ityaniSTaprasaGga syAditi / iNedhavajenaphalaM pRcchati--- 7.4.110.1 iti sthAnitvAtidezenAtra "dhuTastRtIyaH" 20 anidhiti kimiti ! phalamAha-upaitItyAdi-"iNak | [2. 1. 76.] ityasya na prAptiriti prAhuH, tanna-"na sandhigata" ato vartamAnAyAstivi guNe ca eti. upapUrvakasya upaiti, DI." [7.4. 111.] iti sthAnivadbhAvaniSedhAt, tasmA-60 parApUrvasya paraiti, "edhi vRddhau" ato vartamAnAyAste pratyaye | datroktanyAyAnusaraNameva varamiti / yat tu-"na sandhi0" [7. zavi ca edhate, upapUrvasya upaidhate, parApUrvasya paraidhate, eSu / 4. 111.] iti sUtre sandhigrahaNenaiva 'dadhyatra' ityAdau dvitve pratyudAharaNeSu "aidaut." [2. 1. 12.] ityattvaM bhavati, | kartavye prAptasya sthAnivadbhAvasya pratiSedhe siddhe dvigrahaNena 25 iNedhavarjanAbhAve tu atrApi luk pravartetetyaniSThamApadheta / edo- | *asiddhaM bahiraGgamantaraGge* iti prAptamapyasiddhatvaM "na sandhi." tIti kimiti-sAmAnyena 'khare pare' ityevocyatAmiti praSTurA- || 7.4.111.] iti sUtreNa bAdhyata ityatra luko'siddhatvA-65 shyH| "ayi gatau" asya vartamAnAyAstepratyaye zavi ca ayate, bhAve "TastutIyaH" 12.1. 76.1 iti dhatvaM durvAramiti 'upa+ayate' 'pra+ayate' iti sthite "samAnAnAM."[1. 2. 1.] zaGkitaM kazcit , tadapi na cAru-yato dvitvamAtraviSaya evaM iti dIrghatve "upasargasyAyo" [2.3.100.] iti latve ca nyAyasya bAdho'nena prAptastAvataiva dvigrahaNasya cAritArthe'tirikta30 upAyate, plAyate, kharasAmAnyagrahaNe tu paratvAd dIrgha bAdhi sthale nyAyabAdhe sAmarthyAbhAvAt / oSadhimicchatIti kyani tvA'trApi luk syAditi // 19 // - "dIrghazci0" [4. 3. 108.] iti dIrghatve tivi zavi ca 70 nyA0sa0-upasargasyetyAdi-iNa ca eca-iNe, na / oSadhIyati. 'pra+oSadhIyati' iti sthite'nenAkAralope proSaiNet-aniNet, aniNecca tat ecca-aniNedhet, aniNecca occe-, dhIyati, pakSe aukAre prauSadhIyati, prakarSeNa oSadhityAdivigrahaH, na vidyate iNeyau yatra so'niNedha , sa AsAveca, / micchatIti tadarthaH, atrApi alope dhasya datvazaGkA prAgvani35 tato dvandva iti vA / / 19 // rasanIyA // 20 // vA nAmni / 1 / 2 // 20 // nyA0 sa0-vA nAmnIti / upekIyatIti-atra pasya 75 ta0pra0-nAmAvayave ekArAdAvokArAdau ca dhAtau "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.} iti vatvaM na *asiddhaM bahi. pare upasargasambamdhino'varNasya luga vA bhavati / upekI- raGgam * iti nyAyAt, na ca vAcyam-"svarasya pare" [7. yati, upaikIyati proSadhIyati, grauSadhIyati // 20 // 4.110.] ityasya "na sandhi" [7.4.111.] ityAdinA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU. 21.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 165 bAdhitatvAt prApnotIti, yatastatra paribhASA'pi asiddhaM bahiraGgam | brAhmaNasadRzamAnayeti pratIyate, prasajyastu niSedhakRt kriyayA ityanena nyAyenAvAdhi, tatra sUtre sandhAvapi siddhe dvigrahaNAda // 20 // | cAnveti yathA - 'avacanam' ityukte vacanAbhAvo gamyate, tathA 40 prasajye asamarthasamA sakalpanA vAkyabhedaH kriyAdhyAhAratha, tathAhi samAsaH padavidhiH, padavidhizva "samarthaH padavidhiH" [ 7.4. 122. ] iti sAmarthyaviziSTamAzriyaiva bhavati, prasajye kriyAnvayaniyamAt kriyApekSaNe sApekSamasamarthavad bhavati iti asamarthatA, satyapyevaM samAso dRzyata itvasAmarthye'pi samAsa - 45 kalpanA vidheyA, kriyAnvayArthaM kriyAdhyAhAro vAkyabhedazcAzrayaNIyaH, evaM paryudAse lAvave'pi yatra niSedhamAtre tAtparyaM sadRzagrahaNe cAtiprasaGgastatra gauravAvaho'pi prasajya AzrIyate, ata evAha irNAderakhe khare ya-va-ra-lam / 1 / 2 / 21 // ta0 pra0 - ivarNovarNa - RvarNa-lavarNAnAmastre svare pare 5 yathAsaGkhyaM 'y, v, r, la' ityete AdezA bhavanti / dadhyatra, nadyeSA, madhvatra, vadhvAsanam, pitryarthaH, krAdayaH, lanubandhaH, lAkRtiH / ivarNAderiti kim ? pacati / asva iti kim ? dadhIdam / svara iti kim ? madhu pibati / kecittu 'ivarNAdibhyaH parAn ya-va-ra-lAn' icchanti 10 dadhiyatra, tiriya, madhuvatra, bhUvAdayaH, tanmatasaGgrahArtham 'ivarNAde:' iti paJcamI vyAkhyeyA // 21 // "nanarthau dvau samAkhyAtI paryudAsa- prasajyako / paryudAsaH saraggrAhI prasajyastu niSedhakRt // paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ / 00 prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ // " [ iti, adhAnayoH paryudAsa-prasajyayormadhye kataro'rthaH samAzrIyate ? Ayazcet ? tadA 'ivarNasya sthAnitve parata ivarNatvena bhinne 55 kharatvena ca sadRze varSe sati yakAraH syAd' ityAdyarthaH syAt, evaM sati 'khare' iti padaM vyarthatAM vrajet, aparazcet ? tadA | 'ivarNasya khare pare yaH syAt, khasaMjJake pare tu na syAt' ityA20 iti cet ? ucyate-Adipadena keSAmupAdAnamiti jijJAsopaza- | dyarthaH syAt, na cAtra 'khare' iti padaM vyarthatAM vrajatIti cet ? To nyA0 anusandhAnam -- ivarNAderityAdi - 'ivarNAdeH' iti sthAni, 'askhe' iti nimittavizeSaNam, 'khare' iti nimittam, 'ya-va-ra-lam' iti vidheyam, sthAni-nimitta vidheyaiH 15 paripUrNatvAt prAktanaM na kimapyapekSyate, kevalamavazyamupasthAyinI bhavatikriyA'dhyAhAryA / sUtre lAghavAya samudAyavivakSayA 'iva rNAdeH' ityekavacananirdiSTamapi sphuTAvagataye'vayavavivakSayA bahuvacanena vivRNoti -- ivaNavarNa-kavarNa-lavarNAnA miti - nanvevaM tarhi 'ivarNAdInAm' ityeva vitriyatAM kimadhikena ? manAya tathAvivaraNaM nAdhikye duSyati, pratyuta subodhaphalapradAnena puSyati, ayaM bhAvaH-izvAsau - itvajAtyAzrayazcAsau varNazca ivarNaH sa Adiryasya tasya ivarNAdeH, atrA''dizabdo'vayavavacanaH ucyate - ubhayathA'pi na doSaH, tathAhi - paryudAsAdare 'kharatvenaiva 60 dharmeNa sAdRzyamupAdeyam' iti sphuTAvagataye 'khare' iti padopAdAnam, anyathA varNatvAdinA dharmAntareNa sAdRzyagrahaNe'tiguNasaMvijJAnazca bahuvrIhiH, avayavArthaH kriyA'nvayI yatra sa prasaGgaH syAt, prasajyAGgIkAre tu kevalamasamarthasamA sakalpanA vAkyadvaya kalpanA ca sthalAntaravat sahyA, nAnyo doSaH / 25 taguNasaMvijJAno bahuvrIhiH, yathA lambakarNa AgacchatIti, tathA ca ivarNasyApi saGgrahaH, evaM 'brAhmaNAdayo varNAH' ityAdAvive- vastutastu paryudAsena nirvAhe lAghavAt sa evA''darapadavImupaneyaH, 85 hAdizabdasya vyavasthAvAcitvAd 'aA II uU RR lala' | ata eva bhagavatA''cAryeNa uttarapadArthAnvayena ekavAkyena ca iti yugalapaJcakasya madhye yasya yugalasya jighRkSA tadbrahaNAyaiva / sa eva sUcitaH / tadAyakSarottaraM varNazabdaM prayukta AcAryA na tvekArAdigrahaNAya 30 ityAcAryazailIta Adizabdasya ca prakArArthatvAd ekArAdInAM sthAninAmuttaratra grahaNAca laparyantAnAmeva sthAninAM grahaNam, prapaJcitaM cedam " avarNasye." [1. 2. 6. iti sUtre / askhe iti khaH " tulyasthAnA''sya 0 [ 1. 1. 11.] iti labdhastrasaMjJako varNaH, yaH svasaMjJako na bhavati so'svastasmiMstathA / 35 nanviha 'naJ, sva' iti dvayam tatra khasaMjJakavRttinA'pi svazabdena sambandhizabdatayA prastutaparAmarSe ivarNAderyahaNam, nacpadArthau dvividhaH--paryudAsaH prasajyazceti, tatra paryudAsaH sadRza grAhI uttarapadArthena cAnveti yathA- 'abrAhmaNamAnaya' ityukte " tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA / aprAzastyaM virodhazca natrarthAH SaT prakIrtitAH" 1 [ ] iti 70 SaDvidhArthadarzanaM tvArthikArthamabhipretyeti maJjUSAdau vistaraH / 'atre' ityasya vizeSyamAha mUla svare iti- aupaz leSAdhikaraNe'tra saptamI, prAgdarzitarItyA taniSpannamarthamAha - khare pare iti / nanu ivarNasya sthAne yakAra iva ra-la-vA api kathaM na syurityAha-yathAsaGkhyamiti yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm 76 iti nyAyena krameNa pratyekamekaika evA''dezaH, na tu ekasya paryAyeNa sarve'pyAdezA ityarthaH / ya-va-ra-lamiti yazca vazca
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 21.] -rrrrrrrrrrrrrarararamananda -r- arunarare.. razca lazcaiSAM samAhAra iti ya-va-ra-lam / akArasyocAraNArthatvA- | "0'rtho vAcyavat " [ liGgAnuzAsane 50 1 ] 'he'rthazca- 40 dAha-'ya, ra,lU' ityete AdezA iti / anurUpAM | turthyartho'rthazabdo yatra prakramAt tatpuruSasamAse sa vAcyasya kriyAmadhyAharati-bhavantIti / ayaM bhAva:-* yathAsaGkhya: yaliza tatsamAnaliGgo bhavati' iti vacanAdvAcyasya vizeSyasya nyAyabalena ivarNasthAne ya, uvarNasthAne , RvarNasthAne , puli~jhasya nirdeza AvazyakaH, sa ca na kRta iti pUrvasamAsa evaM lavarNasthAne l bhavatIti / ramaNIyaH, yadvA 'odanaH' ityAdyadhyAhAreNAyamapi nirvahati, nanu "AsannaH" | 7.4.120.1 iti paribhASayA sthaan-| ubhayatra 'pitR arthaH' iti sthite'nena rAdezaH / R-kAdaya 48 kRtasAdRzyamAdAyoktakrameNaivA''dezA bhaviSyanti, kimuktanyAyA- iti-"kRt vikSepe" ityasya "kRgaza hiMsAyAm" ityasya vA'''zrayaNena cetU? ucyate-viziSya vidhAnabalAt pratyekamapi ! nukaraNarUpaH 'kR' iti zabdaH, sa AdiyeSAM te kAdayaH, 'ka+ paryAyeNa catvAra AdezA mA bhUvanniti samucitaM nyAyA''zraya AdayaH' iti sthite'nena rAdezaH / la-lanubandha iti-anu. 10 Nam, uktaparibhASAsUtraM tu viziSya vidhAnAbhAvasthale pravartata | badhyate kevalaM kAyorthamupadezAvasthAyAM parasmin sambadhyate, na iti, yadvA "AsannaH" [7. 4. 120.] ityanenApi bhavantu- tu prayogakAle'pyucAyata ityanubandhaH, lakAro'nubandho yasya sa60 tarAmuktakrameNA''dezA na no vidveSaH, jAgarti ca *dvirbaddhaM lanubandhaH, gamlaprabhRtirdhAtuH, yadvA lakArazcAsAvanubandhazca subaI bhavati* iti nyAyaH, vyaktipakSAzrayaNe tu Asannasana- lanubandhaH, atra 'la+anuvandhaH' iti sthite'nena laadeshH| maashrynniiymeveti| la-lAkRtiriti-lakArasyA''kRtirivA''kRtiryasya sa lA. kRtiH, uSTramukhAditvAt samAsaH, yadvA lukArasyA''kRtilokR16 nanu ivarNAdInAM sthAninA pratyekamaSTAdezabhedatvAcaturNA dvAsa- | tiriti SaSThIsamAsaH, ubhayatra 'la+AkRtiH' iti sthite'nena 53 __ptatibhedAH, ya-lamvAH sAnunAsikA niranunAsikAzcati SaT,lAdezaH / sthAnivizeSopAdanasya phalaM pRcchati-varNAde repho niranunAsika evetyekaH, evaM sapta bhedA yavaralAnAM nimi-riti kimiti| phalamukhena prativakti-pacatIti-sthAnitAnAmiti sthAninimittAnAM viSamasaGkhyatvAt kathAmaha yathA- vizeSAnupAdAne varNamAtrasya sthAnitvaM syAt, tathA ca pacatI satyanyAyapravRttiriti cet ? ucyate-etAdRzasthale jAtipakSa-tyAdau akArarUpe'skhe svare pare cakArasya tAlusthAnatvena tAlu20 mAzritya itvamAtyAzraye yatvajAtyAzrayo bhavati, utvajAtyAzraye | sthAnIyo yakAraH syAt , sa ca neSTa ityativyAptivAraNaphalaM 60 vatvajAtyAzrayo bhavatItyAdinA krameNa bodhasvIkArAd yathA sthAnivizeSopAdAnamiti / nimittavizeSaNasya phalaM pRcchatisaGkhya nyaayprvRttirbaadhitprsraiveti| sthAninAM hakhadIrghabhede mada | asva iti kimiti / phalamukhenottarayati-dadhIdamitinASTavidhatvAt tatsaGkalitAnyaSTAvudAharaNAnyAha-dadhyatrelA- | anna "samAnAnAM."[1.2.1.] iti prayAdhyAnena yakAraH dinaa| i-'dadhi atra' iti sthite'nena yAdeze dadhyatra, atra' sthAt ayaM bhAvaH-daNDAgramityatra "samAnAnAM0" [1. 2. 20 iti asminnityarthe nipAtitamavyayam / I-'nadI+eSA' iti 1.1 iti caritArthama dadhyatretyatredaM caritArthama.dadhIdamityatra 65 sthite'nena yAdeze nadyeSA, 'eSA' iti tu etacchabdasya striyAM | cobhayaprAptau "spardhe" | 7.4.119.] iti paratvAdu dIrgha . prathamaikavacane rUpam / u-'madhu+atra' iti sthite'nena vAdezaH, bAdhitvA'nena yAdezaH syAta. tadvAraNAya suSThatamakha iti / dvAvapi zabdo prAk sAdhitau / U-vadhvAsanamiti-AsthA nanu 'akhe' iti na vaktavyam, taddhi khe pare'sya pravRttivArate'sminnityAsanamadhikaraNe'naTa, vadhvA Asanamiti "SaSThya NAya, tadvAraNaM tu anyathA'pi sidhyati, tathAhi-"samAnAnAM tena 30 yannA" [3. 1. 76.] iti samAsaH, yadA bhAve'naT tadA dIrghaH // 1.2.1.1 ityatra 'tena' iti sthAne 'khena' iti 70 "kRti" [3. 1. 77.] iti samAsaH, ubhayatra 'vadhU+Asa-kriyatAm , tathA sati khe pare "samAnAnAM" [1.2.1.] nam' iti sthite'nena vkaaraadeshH| R-pitrartha iti-"Rk ityasya pArizeSyAd asle pare cAsya pravRttela bhAt, na ca daNDAgato" ityataH "kami-0" uNA0 225.1 iti the guNe ca | gramityatra "samAnAnAma" [1.2.1.7 ityasyAvakAzaH. artha:-jIvAjIvAdipadArthaH prayojanamabhidheyaM dhanaM yAcyA nivR-'dadhi+idam' ityatra tUbhayaprAptI "spardhe" [7. 4. 119.] ttizca, yadvA "arthaNi upayAcane" ato'li arthaH, piturartha | iti sUtrabalAd asya pravRttI yAdezaH prasajyeteti tadvAraNAya 75 iti SaSThIsamAsavigrahaH, yadvA pitre'yamiti pitrarthaH "tadarthA- 'akhe' iti padamupAsanIyameveti vAcyam , evaM sati avarNa. thaina" [ 3. 1. 72. ] iti samAsaH, nityasamAsazcAyaM catu- sthAne eva pravRttivizrAmAt tadarthasya ca 'avarNasya' ityetAvataiva dhyaiva tadarthasyoktatvAd arthazabdAprayoge khaghaTakayAvatpadaghaTita- lAbhAt "samAnAnAM" iti vyartha syAt , tatsAphalyAya khe pare vigrahavAkyAsambhavAta... samAsastu vidhAyakavacanAd bhavatyeva, | "samAnAnAmU0" [ 1. 2. 1.] ityasyaiva pravRttiH khIkAryeti (
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU. 22. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 167 wwwwww asvapadAnarthakyaM tadavasthameveti, atredaM bodhyam-uttarArtham devanandyAdaya iti laghunyAsaH / tanmate rUpeSu vizeSamAha-40 'akhe' ityupAdeyam , itarathA 'dadhi+idam' ityatrottareNa hrakhA- dadhiyatreyAdi-'dadhi+atra' iti sthite khamate dadhyatra, paramate pattirdvArA syAt, ayaM bhAva:-'nadi+eSA' ityatra nityamapi tu 'dadhiyatra' iti, tirasUzabdAt "acU gatI ca" ityasmAt yatvaM bAdhitvA yathA hakho bhavati tathA 'nadI+iyam' ityatrApi | 1 | tirocatItyarthe "kipa" [5. 1. 148.] iti kvipi "syukta 5 nityamapi dIrgha bAdhitvA hakha Apadyetetyuttaratra 'akhe' iti kRtA" [3. 1. 49.] iti samAse "aJco'nAyAm" deyam , iha zAphkagauravamAzrayaNIyam 'khena' ityardhamAtrAgauravaM 4. 2. 46.] ityanIyAM naluki sau "acaH" [1.4.45 ca sahyam , etadapekSayehaiva 'akhe' ityupAdAnaM rmnniiytrmiti|| 69.] iti vuTi nAgame tasya "nAM dhu0" [1. 3.38.] .zata nimittavizeSopAdAnasya phalaM pRcchati-svara iti kimiti / iti atve, acoyAM malopAbhAve vA aJcazvakArasya "padasya" phalamukhena pratyudAharati-madha pibatIti-'bhramaraH' iti [2.1.89.] iti lope nimittApAye naimittikasyApyapAyaH* .. 10 zeSaH, kharapadAnupAdAne 'akheM' ityasya 'vasaMjJakabhinne varNe pare / ' iti nyAyena ityarthaH syAt, tathA cAtra madhuzabdokArasya pakAre pare vakAraH nakArajAvanusvAra-paJcamau thuTi dhaatussu| 50 syAt , tadvAraNArtha svaropAdAnamityarthaH / nanu nirarthakaM kharapado. sakArajaH zakArace hivrgstvrgjH"|| . pAdAnaM tadantarA'pi tadarthalAbhasaMbhavAt , tathAhi-'akhe itya- iti vacanAnnakArajasya bakArasya natve "yujaJca-kuco no cha" nena anamuktaM tatsadRze* ityuktakArikAMzalabdhanyAyabalAd iva-| || 2.1.71.1 iti khatve "tirasastiyati"[3.2.124.] 15 rNAdeH khasaMjJako yo na bhavati bhavati ca sahazastasyaiva grahaNe | iti tirasaH 'tiri' ityAdeze 'tiri+a' iti sthite khamate. prApte sAdRzyasya ca svaratvena grahaNAt 'khasaMjJakabhinnatve sati yaH | "tiryam' iti, paramate tu tiriya iti, 'madhu+atra' iti sthite / svarastasmin pare' ityasya zabdamaryAdayaiva lAbhAditi cet ? khamate 'madhvatra' iti, paramate tu 'madhuvatra' iti, "bhU sattAucyate-'khare' iti nimittavizeSanirdezArthamAvazyakam , paryudA- | yAm" ityasyAnukaraNaM 'bhU' iti, sa AdiryeSAmityarthe 'bhU+ sAzrayaNe hi kena dharmeNa sAdRzyamAzrIyata itya pratipattiH syAt, AdayaH' iti sthite khamate 'bhvAdayaH' iti, paramate tu 'bhUvA20 vyaJjanasyApi varNasvadharmeNa sArazyAnimittatA prasajyeteti; vyA daya' iti / niruktamatAntaraM vRddhAnumatam , ata eva khayamapi. khyAnabalasahakAreNa vivakSitavaratvadharmeNaiva sAdRzyamupAdeyami khopajJadhAtupArAyaNe nyagAdi-"ya vRddhAH--'bhUvAdayo dhAtavaH-60 tyabhimAnazcet ? tadA-"adhAtu-vibhakti." [1. 1. 27.1 iti, atastatsaGgrahaprakAramupadizati-tanmatasaGgahArthamiiti sUtre'rthavadhaNena *nayuktaM tatsadRze* iti nyAyasyAnityatA- tyAdi-etanmate "pabamyA nirdiSTe." [5. 4. 104.] iti jJApanAt vasaMjJakabhinne vyaJjane'pyasya pravRttau 'madhu pibati' paribhASayA ivarNAderavyavahitaparabhAge AdezavijJAnamiti // 21 // 25 ityatrokArasya vakAraH syAt, sa ca mA bhUditi kharopAdAna bhyA0sa0-ivaNetyAdi / keciditi-devananyAdayaH / miti gRhANa, tatra hi dhAtu-vibhakti-vAkyAnAM nA sahotAnAM / sArthakyena tAdrUpyeNeva sAdRzyagrahaNe'rthavadarthalAbhasambhave tatra | .| 'asve svare' iti-asamastanirdezaH svarasambandhanivRttyarthaH, tena 65 tadrahaNasya vaiyayena jJApakatvamiti bodhyamiti / na ca lAghavA "edaito'yAya" [1. 2. 23.] ityAdau svarasyaivAnuvRttina tu datyatratyaM 'khare' iti grahaNameva jJApakamastu kRtaM tatrayenArthava 'asve' ityasya, tena "rAyendrI" ityAdau sve'pi bhavati / pitrartha | iti-pitra ayamiti asvapadena vigrahaH, "tadarthAna" [3.1.72.] 30 dahaNeneti vAcyam , kenApi tadanityatve jJApite dvayoH sArthakya- | sambhave yat prathamopasthitaM tadeva jJApakaM svIkriyatAM phale vize iti arthazabdenaiva caturthyA abhihitavAd vAkyAbhAve'rthazabdenaiva' SAbhAvAt / nanu 'asvakhare' iti samasya nirdizyatAM kiM vyastanityasamAsaH // 21 // 70 nirdezena? tAvatA'pi mAtrAlAghavasahakRtoktArthasiddheriti cet ? | hakho'pade vaa|1|2|22|| na-tathA sati tAdRzasyaivottaratrAnuvRttau rAya aindrI-indraprati-1 ta0pra0-ivarNAdInAmaskhe svare pare hasyo vA bhavati, 35 metyarthe 're+aindrI' iti sthite akhakharatvAbhAvAd "edeto- apade-na cet to nimittanimittinAvekatra pade bhvtH| 'yAya"[1.2.23.] ityAyAdezAbhAve 'rAyendrI' iti rUpA-nadi eSA. nadheSA; dadhi atra, dadhyatra; madhu atra, madhvatra; nupapatteH, vyastanirdeze tu 'khare' ityasyaivAnuvRttyA niruktarUpaM / . ruktarUpa ! ati eti, atyeti; anu eti, anveti / hasvasyApi hastha:75 sidhytiiti| ... *parjanyaballakSaNapravRttaH, dvasvavidhAnasAmarthyAca kAryAntara "matAntarasiddhamarthamanuvadati- kecit svityAdinA-kemid na bhavati / kazcit su pakSe prakRtibhAvamapIcchati-kumArI www.inwwmmm
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bRhavRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 22. ] mmmmmmmmmmmarparamamarimmmmmmmam mantra / apade iti kim, nadyau, vadhvau, nadhudakam , padadvayatvarUpamekapadabhinnatvamastIti havaH prasajyetAto gurUbhUto- 40 vadhvAsanam , nadyarthaH, gauryArAdhaH, antarvati bibhattyapekSayA | 'pi prasajya iSTasiddhayai samAzrIyate, itarathA naarthasya dvaividhyameva padabhede'pi samAse satyaikapadyam , evam-anuSyacalat , | na syAditi / 'nadI+eSA' iti sthite'nena hakhe 'nadi eSA' athavA 'anuprAvizadU' ityAdivadakhaNDamavyayaM vibhaktayanta- iti, asya vaikalpikatvAda hakhAbhAvapakSe "ivode."[ 1. karavAccaikapadatvam , mata evaitadyoge "sapUrvAta prathamAntAd | 2. 21.] iti yAdeze 'nadyeSA' iti / 'dadhi+atra' iti - vA" [2.1.32.] iti vikalpena vastrasAdayo bhavanti-sthite'nena havasyApi hrasvatve 'daMdhi atra' iti, hakhasyApi 45 atho anunyacalad bo devadattaH, atho anuvyacalad / haskhakaraNa phalaM granthakRt svayameva vakSyati, pakSe yAdeze 'dadhyatra' yuSmAkaM devadattaH, atho anuprAvizad vo jinadattaH, atho iti / 'madhu+anna' iti sthite'nena hrale 'madhu atra' iti, anuprAvizada yuSmAkaM jinadatta ityAdi / ivargAderityeva? pakSe vAdeze 'madhvatra' iti / syAdyantamudAhRtyAtha syAdyanta10 he munayAcara, he sAdhavAcara / svara isyeva? nadI vhti| tyAdyantamudAharati, yadvA asva ityeva ? dadhIdam // 22 // saMhitaikapade nityA nilA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate // 1 // za0yA0 anusandhAnam-hasva ityAdi / 'ivarNAdeH'. iti sthAnipadam, 'akhe khare' iti savizeSaNaM nimittapadaM | iti vacanAnusAreNa yatra nityaM sandhikArya tatrApi hrakhasya sandhikAryatvAdasya pravRtti darzayitumanA Aha-ati etIticAnuvartate, 'hasvaH' iti vidheyam , 'vA' iti vikalpArthaH, ati atizayena gacchatIti tadarthaH, anAnena hakhatve tuktarUpam , 16 prasaGgavAraNAya 'apade' iti, tathA ca yo'rtho niSpannastamAhazvarNAdInAmityAdi / apade iti-na padamapadaM tsmiNstthaa,| tadabhAvapakSe yAdeze atyeti, evam-'anu eti' ityatrApi 55 | hakhatve 'anu eti' iti, vAdeze ca anveti, AnukUlyena atra prasajyArtho nama, prasajye naJaH kriyAnvayaniyamAdiha hastrasya yA bhavanakriyA tasyAmanvayaH, saptamI adhikaraNe, adhikaraNaM | pazcAd vA gacchatIti tadarthaH / cAdheyaM vinA'nupapannamityAdheyApekSAyAM nimittanimittinorAdheya- ___ nanu "hasvasya haskhatA nAsti, nAsti dIrghasya dIrghatA" iti 20 tvenAkSepA 'apade' ityatra ekavacanArthasyaikatvasya ca vivakSaNAda vacanAd haskhasya hakho na prApnoti, nahi bhuktavAn punabhuGka, na ayamarthaH phalati-ekapade cet nimittanimittinau tadA hakho na ca kRtazmazruH punaH zmazrUNi kArayati, bhojanavizeSAt zilpi-60 mavatIti, ayamevArthaH pUrvavAkyasApekSatayA prakArAntareNAha- vizeSAd vA tatra pravRttirbhavati, havasya punarhakhavacane na kiJcit naceta to nimittanimittinAvekatra pade syAtA- prayojanamasti, akRtakAri khalvapi zAstramabhivat, tadyathAmiti-arthAda ekatra pade nimittanimittinau yadi syAtAM tadA agniryad adagdhaM tad dahatIti cet ? atra granthakAra evaM haskho na bhavatIti bhAvaH, to tacchabdasya prastutaparAmarSitvAta ! niruktazaGkAmantabhovya samAdhatte-hasvasyApi hrasvaH *parjaprastutI, ko prastutAvityAha-nimittanimittinAviti- nyavada* ityAdi-dvividho hi padArthaH-jAtiya'ktizca, tana 65 asya vidhisUtratvAd vidhau ca nimittanimittinoravazyambhAvAt vyaktipakSe pratilakSyavyakti lakSaNopAlave yatra lakSye lakSaNaM napravartate nimitta-nimittinI prastutAcityarthaH, paJcamyanta-saptamyantAnya- tatra tadarthamupaplutasya tasya lakSaNasya vaiyathye prasajyeta, tatazca phale tarapadaprayojyatvaM nimittatvam, prastute 'asvasvare' saptamyanta ! vizeSAbhAve'pi parjanyavalakSaNena hakhasyApi hrasvo vidhIyate, 30 padaprayojyatvarUpaM nimittatvam , nimittaM kAraNamasyAstIti nimittI *parjanyavallakSaNapravRttiH iti hi nyAyaH asyAyamarthaH-yathA tilibhiktimAna prayogA. | parjanyo jale sthale parvatAdau ca sarvatra UnaM pUrNa cAgaNayan 70 nahatvAt savibhaktikAnAMca padatyAta sarvatra padasyaiva sadbhAve apade | sAmyena jalamabhivarSati tathA svaviSayaM prApya lakSaNena sarvatra nimittanimittinau na sambhavata iti padazabdena ekapadamiha viva- phalAnapekSeNa pravartitavyamiti / agnidRSTAntastu nopAdeyaH, kSitam, ekavacanamapyetamartha puSNAtItyarthaH / nanu prasajyAzrayaNe agnirdagdhaM na dahati tatrAyogyatA bIjam , prakRte tu na tathA, asamarthasamAsakalpanA-vAkyabheda-kriyAdhyAhArAdikaM balAdivA''| bhASyakAro'pyAha-"kRtakAri khalvapizAstraM parjanyavata. tadyathA patati tadapekSayA lAghavAta paryudAsa eva kathaM nA''dhIyata iti parjanyo yAbadUnaM pUrNa ca tat sarvamabhivarSati" iti / nanu 'nadi 15 cetana tathA sati ekapadabhinne zabde vartamAnAnAmivaNodInA-eSA' ityAdAvapUrvavidhAnabalena dIghasya 'dadhi atra' ityAdI maskhe khare haskho vA bhavatItyarthaH syAt, evaM ca nacudakamityatra coktarItyA havasya bhavatu havaH, taduttarakAlaM tu yAdezena bhAvyasamAsApekSayA ekapadatve'pi vigrahavAkyApekSayA padadvayatvAt mityAzaGkAnirAsAyAha-hakhavidhAnasAmAotyAdi, ayaM
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 2. sU. 22.1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzmasane prathamo'dhyAyaH / 161 bhAvaH-hakhavidhAnAduttaramapi yadi yAdezaH syAt tadA vidhAne- madhye'laukikavigrahavAkyAvasthAyAM vidyamAne ye vibhaktI us-amU 10 'vidhAne vA na vizeSa iti hakhavidhAnamanavakAzabhAvamApadyamAnaM | lakSaNe, tadapekSayA tatsthAnivadbhAvApekSayA, padabhede'pi "tadantaM yAdeza bAdheta, anavakAzasya sarvato balIyastvAditi / | padam" [1.1.20.] iti sUtreNa 'nadI+Das , udaka+si matAntaramAha-kazcidityAdinA / pakSe hakhAbhAvapakSe, | [am ]' iti padadvaye'pi, samAse sati 'nayudaka' iti samAse prakRtibhAvam prakRtyA svarUpeNa bhAvaH sattA tam , yathAsthitameva sati, aikapA samAsottara sau tasyAmAdeze 'nAdaka+am' iti. tiSThena kAryAntaraM pravartetetyarthaH, apizabdena yAdezAdiH samuccI- sthite vidyamAnayA amlakSaNayA ekayA vibhaktyA ekapadatva- 45 yata iti / yadyapi hakhavidhAnAnantaramapi tatsAmarthyAt kAryA-mityekatra pade nimitta nimittinI sta iti na hakha ityarthaH / ayaM ntarAbhAve prakRtibhAva eva phalati tathA'pi matAntare dIghaTitaM bhAvaH-yadyapIha padadvayatvamekapadatvamityubhayamapi sambhavati tathA prakRtimAtraM bhavatIti tAtparyam , ata eva 'pakSe ityanena 'hakhA- pi sarva vAkyaM sAvadhAraNama iti nyAyena apa ityasya 10bhAvapakSe' ityA vyAkhyAto na tu 'yAdezAbhAvapakSe iti! nimitta-nimittau cedekatra pade neva bhavataH' ityarthalAbhena prastate tanmatenodAharati-kamArI ati-atra prakRtibhAve sati padabhede'pi ekapadatvamastyeveti na hakhaH, ata eva prasajyA-50 "ivarNAde0" [ 1. 2. 21.] iti na pravartate / atra kazcidi. | ''zrayaNamarthavad , itarathA paryudAsa evAzrIyeteti / kecit tu tyanenArUciH sUcitA, 'kumArI atra' ityasya saMhitAyA aviva- | apade ityasyAthai vidheH sAmarthyaprAptatayA gauNatvAt prasajyAzrayeNa kSAyAM siddhH| pANinIyAstu "iSAakSAdInA chandasi prakRti / pratiSedhasya prAdhAnyAta agauNamakhyayormakhye kAryasampratyayaH* 15 bhAvo vaktavyaH" iti vArtikAnusAreNa gaNavizeSe chandasi | iti nyAyena niSedha eva pravartata iti na hakha iti vadanti / tadicchanti / nanu vadhvI ityatra UkArasya aukArasya ca oSThasthAna-vivRta-55 ___ AdezamaryAdAphalaM pRcchati-apada' iti kimiti-'na prayatnasAmyena khatvenAkhasvaratvAbhAvAd apade cAbhAvAda - cet tau nimitta.' iti niyamaH kimartha iti prshnaabhipraayH| vikalateti 'apade' ityasya phalopavarNane kathaM tatpratyudAitamiti pratyadAharaNenottarayati-nadyAvityAdinA / nadI+au-nadhI, ceta? atra kecida-matAntare aukArasya kaNThoSThasthAnatvenAnta. 0vadha+au-vacau. nadyA udakamityarthe nadI+udakam -nayu gatatayA aukArasyauSThasthAnatve'pi ukArasya kaNThasthAnasvAbhAvena. kama iti SaSThIsamAsaH, vadhvA Asanamityarthe vadhU+Asanam-parasparaM sthAnasAmyAbhAvAna vyaGgavikalateti procuH, tana cAru-60 vadhvAsanam iti paSTIsamAsaH, naye nayA nadyA vA'rtha ityarthaM evaM sati khamate tu AkSepadaNDA yAvikalatA pratihAriNI nadI+arthaH-nadyarthaH, iti hitAditvAcaturthIsamAsaH, sAmAnyena | gatapramIleva, vastutastu svamate prayatnasya saptavidhatvamAzritya SaSThIsamAsaH, zauNDAditvAt saptamIsamAsovA, gArImArAdhayatIti khasaMjJA vihitA, tathA cokArasya vivRtaprayatnatvAdU aukArasya 25"karmaNo'Na" 5. 1. 72.] ityaNi "NeraniTi" [4. 3.cAtivivRtataraprayatnavAdAsyaprayatnabhedAdanayona khasajheti na para 83.] iti Nilope "syuktaM kRtA" [ 3. 1. 49.] iti vikalateti suchu pratyudAhRtaM pazvAviti, itthaM ca 'nadi eSA' 65 samAse gauryArAdhaH, eSu vidyamAnaikavibhaktyantasvAdekapadatva ityAdAvapi asvakharAbhAvAt kathaM hakha ityapi nirAkRtamiti / miti 'apade' ityaMzAghaTanAdasyApravRttau "ivarNAde." [1. 2. ! syAyanta-lAyantaniSpannaM samAsapadaM pratyudAhartu bhUmikAmAi21.1 iti yAdezo vAdezazca / nanu, 'nadhudakam' ityAdau 'nadyA evamiti-evam-uktaprakAreNa 'apade ityasya nyAvRtiphalatvena 80 udakam' iti lokika vigrahavAkyam, 'nadI rUs, udaka si vakSyamANaM pratyudAharaNamavagantavyamityarthaH / kiM tat ityAhaam' ityalaukikaM vigrahavAkyam , "aikAyeM"[3.2.8.7 anuvyacaladiti-"cala kampane" isyasya yastanyAM prathama-70 iti syAdelapi "SaSThyayanA." [3.1.76.] iti samAsaH, trikaikavacane 'acalada 'iti, atha "nAma nAmnaikA."[3.1.18.] atra luptavibhaktyoH sthAnivadbhAvena pratyeka padatvAd , evaM gauryA | iti sUtreNa 'acalad' ityanena veH pUrva samAse sati senAnIH rAdha ityatra gatikAraka-DasyukAnAM iti nyAyena vibhattyutpatteH samAsaH, na tu anu-vyoryugapat samAsaH, 'nAma' ityekatvasya 35 prAgeva ['gaurI+am, ArAdhi+ag' ityavasthAyAmeva] samAsa vivakSitatvAt , ata eva mahiNyA aAyAzca kSIramityatra kSIraiti 'gaurI' ityasyaiva padatvAt tatra ca nimittamAtrasya satvAd zabdena syantayorna samAsaH, yadvA bahulavacanAd yugapat samA-15 ekapade nimittanimittinorabhAvena kathaM na hakha iti cet, ma- so'pi na virudhyati, nityasandhyAdikaM samAsaphalam , anu ekapade nimitta-nimittinoH sattvAt , kathamiti cet ? anAha- pazcAdarthe, vi vizeSArthe, atra tyAdipratyayasya "pratyayaH prakaantarvativibhaktyetyAdi-antarvartinI laukikavigrahasamAsa- tyAveH" [5. 4. 115.] iti sUtreNa 'asala' ikhasmeva 22 zabdAnu.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 vRhadvRtti bRhanyAsa laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 23. ] - vizeSaNatve 'anuvyacalad' ityasya vibhatyantatvAbhAvAd artha- mAntatvAdityartho bodhyaH / AdezavikalpaM caturbhirvAkyaiH pradarza- 10 battvAcca nAmatve'pi saMkhyAyAstyAdinaivoktatvAt syAdirna bhavati, yati- atho anuvyacalad devadatta ityAdi - athozabdosAdhutvArthamutpannasya vA prathamaikavacanasya se: "dIrghavyAnvyaJjanAt 'nvAdezadyotakaH, "odantaH" [ 1.2. 37.] ityanenAsandhiH, se:" [ 1. 4. 45, ] iti lopo bhavati, iha samAsottarotpanna- evamagre'pi / sthAnyantaravyAvRttiphalaM darzayitumAha-- ivarNAde5 sivibhaktyaikapadatvamiti na hrasvo bhavati / atra prakArAntaramAha - | rityeveti / munayAcara, sAdhavAcareti-munizabdasya sAdhuathaveti-uktaprakriyayA samAsAbhAve'pi samAsApAditanitya | zabdasya ca sambodhanaikavacane 'mune! sAdho / ' iti, tatazca 45 sandhiphalam 'anuvyacalad' iti siddhamevetyAzayaH / nanu | 'mune+Acara, sAdho + Acara' iti sthite'syApravRttau "edetosamAsAbhAve bhinnapadatvAd 'ati eti, atyeti' itivad hasa | syAy" [ 1.2.23.] ityayAdeze 'munayAcara' "odautosvena bhAvyamityAzaGkAyAmAha - avyayamiti - "vibhakti-yama- vAv" [1. 2. 24.] ityavAdeze 'sAdhavAcara' iti ca / 10nta0" [ 1. 1. 33.] ityanenAvyayatyAnna bhinnapadatvamityarthaH / nimittAntaravyAvRttiphalaM darzayitumAha- svara ityeveti / nanu avyayasamudAyo'pyavyayamityavyayasya kathaM na bhinnapadatva- pratyudAharati- nadI vahatIti- kharAnupAdAne varNamAtre pare 50 mityAzaGkAyAmAha - akhaNDamiti - akhaNDatvAdeva na bhinna- hasvavijJAnAdatrApi sa prasajyetetyarthaH / nimittavizeSaNaphalaM padatvamityarthaH / kimetAdRzamavyayamasti kimapItyAha - 'anu- | darzayitumAha- akha ityeveti / pratyudAharati-- dadhIdaprAvizad' ityAdivaditi / nanu bhavatu akhaNDamavyayaM / miti - 'akhe' ityanupAdAne kharamAtre pare hasvavijJAnAt 'dadhi+ 15 tathApi tyAdyantatvAbhAvAt padatvaviraheNApada eva vartamAnatA | idam' ityatrApi havaH prasajyeta, sa ca 'akhe' ityanena nivA-- nimitta nimittinoriti kathaM na hakha ityAha-vibhacayanta yete, "samAnAnAM 0 " [1. 2. 1. ] ityanena dIrghazca bhavatI- 55 svAzcaikapadatvamiti - ayaM bhAvaH - asyAkhaNDatvena saGkhyAbhityarthaH // 22 // dhAyakAghaTitatvAt saGkhyAyA anuktatve sakhaNDasadRzArthavatvena svenaiva saGkhyAyA uktatve vA 'eko ho' ityAdivad ukteSvapyeka 0tvAdiSu nAmArthatvAt kevalAyAzca prakRteH prayogAbhAvAd bhAvyamatra prathamaikavacaneneti sau tallope tasya sthAnivadbhAvena ekavibha tayantatvAdekapadatvamiti / nanu prathamaprakAreNApi nityasandhikAryaM nirvahati kimiti dvitIyaprakArAzrayayam ? kimasti kimapyanyat prayojanamityAha - ata evetyAdi / ata eva akhaNDa25 svena prathamAntaikapadatvAdeva, etadyoge 'anuvyacalad' ityasya 'anuprAvizad' ityasya vA sambandhe, "sapUrvAt 0" [2.1. 32. ] iti- 'vidyamAnapUrvapadAt prathamAntAt padAt parayoryu*madasmadoranvAdeze krameNa vas-nasAdirvA syAd ityarthakenAnena sUtreNa, vikalpenetyAdi-vivakSAbhedAdekadA bhavanti ekadA 30 netyarthaH, anyathA akhaNDatvAbhAvena prathamAntatvAbhAvAd "nitya. manvAdeze" [ 2.1.31. ] iti nityamAdezAH syuH / yadyapi sakhaNDatve vikalpenAdezAH sambhavanti, yatastatrApi prathamaikavaca nasya pratipAdanAt, tathA'pi tatra 'syAdirna bhavati' iti pakSe prathamAntatvAbhAvAd vikalpena meM prApnuvanti, dvitIyaprakAre tu 3b nirvivAdaM vikalpena syuriti, nanu dvitIyaprakAre'pi vivAdo'sti - 'khenaiva saGkhyAyAM uktatvAd uktArthAnAmaprayogaH iti syAdirna bhavati' iti cet ? ucyate sAdhutvArthamapi prathamAyAH svIkArAt, asya prathamaprakAre prakriyAkRta gauravaM bhavati, dvitIye tu taneti : 1 kAryamiti "nityA dhAtUpasargayoH" iti pravartata etreti / hasvasyA nyA0sa0 - hasva ityAdi / ati etIti-hasvo'pi sandhipIti - ayamarthaH - vyaktiH padArthaH * tatra prativyaktilakSaNena pravartitabhyam, apravRttI cAnarthakyaM tasya syAt iti parjanyavat 60 phalAbhAve'pi tena pravartitavyam, parjanyo hi yAvadUnaM pUrNa ca sarva mabhivarSati / vadhvAviti nanu UkArasya aukArasya ca auSThayAd asvasvarA bhAvena 'apade' iti vyAvRtterdvayaGgavikalateti, satyam - matAntareNa aukAraH kaNThyauSThaya iti ukAramoThayaM prati asva iti na dvayamavikalateti evaM 'nadyeSA' ityatrApyasvasvaratvamabhyUhyam 165 'nathuikam' hatyA paSThIsamAse satyapyantarvativibhatyapekSayA padasvamapIti yugapat padatvAdaste atra, sUtre 'apade' iti sUtrAMze namaH prasajyasyA''zrayaNam, tatra vidheH sAmarthyaprAptatayA gauNatvAdaprati vedhasya ca vidhIyamAnatayA prAdhAnyAt tadAzritameva kArya bhavatIti samAse satItyarthaH, tataH 'anuvyacalat' ityataH samAsAt serlug bhAvaH / evamiti - "nAma nAmnekAdhye" [ 2.1.18 ] iti 0 "dIrghazAp0" [ 1.4.45. ] ityanena / athaveti-svarAderAkRtigaNatvAd vibhacayantAmatvAda vA abhyayatvamityarthaH, avyayatvAt syAyutpattiH, ardhazca sa eveti // 22 // edaito'yAy / 1 / 2 / 23 // ta0 pra0 - ekArakArayoH sthAne svare pare yathAsaGkSayam tadAzrayaNam / gradvA 'ata eva' ityanena prakAradvayenApi pratha- | 'may mAy' ityetAvAdezau bhavataH / nayanam, nAyakaH / 75
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 24.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| 171 'bhasve' iti. ivarNAdisambaddha tannivRttau nivRttam , tena : ekAre aikAre ca pare'pi, bhavati ay Ay cAdezo bhavati / khe'pi bhavati-vRkSayeva, rAyaindrI / svara ityeva ? jale padmam , ka bhavatItyAha-vRkSayeva, rAyaindrI, iti vRkSazabdasya 40 raitiH // 23 // saptamyekavacane 'vRkSe iti, 'eva' ityavadhAraNArthakamavyayam , 'vRkSe+eva' iti sthite'nena ayAdeze 'vRkSayeva' iti, "svare za* nyA0 anusandhAnam-edeta ityAdi-eca aica vA" [ 1. 3. 24.] iti vA yakAralope 'vRkSa eva' ityapi anayoH samAhAra iti edaita, tasya padeta iti, takArAvucAra- bhavati. "rAMka dAne" ityataH 'rAte:" [uNA0 866.] NArthI, lAghavAya samAhAraH, sthAnaSaSThI ce yata Aha- ekArai iti Didaipratyaye 're' iti, rAyaH suvarNasya aindrI indrasambandhinI 43 kArayoH sthAna iti / 'khare' ityanuvartate, aupazleSikAdhi- / - ' pratimA iti SaSThIsamAse rai aindrI' iti sthite'nena AyAdeze karaNe saptamIti "pare' ityarthalAbha ityata Aha-svare pare golI hAni - 'rAyaindrI' iti, "khare vA" [ 1. 3. 24.] iti vA rakAraiti / sthAnyAdezayoH samasaGkhyatvAd yathAsaGkhyamanudeza:0* mogalI'Ta * lope 'rAaindrI' ityapi bhavati, ana ekArayoraikArayozca khasaM10 iti nyAyopasthAnAt talabhyamarthamAha-yathAsaGkhyam "ay jakatve'pi anenAdezo bhavatIti / nimittavizeSAnuvartanenetara Aya' isyetApAdezau bhavata iti / krameNodAharati-vyAvRtti darzayitumAha-svara ityeveti / vyAvRttidezamAha-50 mayanama, nAyaka iti-"NIMga prApaNe" ityataH "bhAve" alepavAmadhatiriti-"jala dhAye" ityato'ci 'jala' 5.3.12.1 iti bhAve "karaNA''dhAre" [5.3. 129.] iti "diMca gatI" ityataH "artIri." [uNA0 338.] iti karaNe AdhAre vA'naTi "nAmino gu0" [4. 3.1.] iti me 'padma' iti. tataH saptamyekavacane prathamaikavacane ca jale . 1 iti guNe 'ne+ana' iti sthite'nena 'ay' ityAdeze 'nayana' pamiti, " avidhvaMsane" ityataH ktI dhRtiH, rAyaH kharNasya iti tataH seramAdeze'mi vA nayanamiti, bhAve prApaNaM karaNa dhratidhAraNamiti SaSThIsamAse raidhRtiriti, atra parataH kharAbhAvA- 55 prApaNasAdhanam AdhAre prApaNAdhikaraNamiti tadarthaH, ata evaM mAnena ayAyAdezI. 'khare' ityasyAnuvRttyabhAve tu atrApi tI dhAtoH "NakatR" [5. 1.48.] iti kartari Nake "nAmi- prasajyeyAtAmiti bhAvaH / nanu 'khare' ityasyAnuvRttipakSe parataH no'kali." [ 4. 3.51.] iti vRddhI 'na-aka' iti sthite-svarAbhAvadarzanAya - 'khare' ityasyAnuvRttyabhAvapakSe Adezasya 20'nena 'Aya' ityAdeze sau va nAyaka iti, prApayiteti tdrthH| ! nimittavAta yA nAyaka ita, prApAyatAta tddhH| ! nirnimittatvAt parataH sAmAnyena varNAbhAvadarzanAya 'jale' itye.. nanu sAnnayAgAMzaSTa *nyAyana 'khara ityasyava asva ityasyAH / tAvAnevAMzaH pratyudAharaNArha iti kathaM 'jale padmam, dhRtiH 80 pyanuvRttyA bhavitavyam , tathA ca 'vRkSe eva, aindrI' ityatra iti vyajanaparakaM pratyudAharaNadvayamadIti cet ? ucyate 'khare' nAnana 'ay Ay' ityAdI prAnutaH, kiJca anyasya kasyApi ityasyAnuvRttyabhAvapakSe "na sandhiH" [1.3.51.7 iti sUtrasyAprAptyA 'vRkSe eva, ra aindrI' ityeva bhAvyam , tacAniSTa- virAme sandhikAryaniSedhAt parataH kenacid varNena bhavitavyama, 25 miti cet ? abAha-askhe ityAdi askhe "ivarNAderale khare para sa ca varNaH svaro vA vyaJjana vA bhavet , tatra khare pare tviSTAya-ba-ra-lam" [1. 2.21.] ityato'nuvartamAnam 'amkhe' iti pattireveti vyanjanaparakatopadarzanAya niruktapratyudAharaNadvayaM susa-6 padam , ivarNAdisambaddham 'ivarNAdeH' ityasya sambandhavat , tameveti, evamuttaratrApi jJeyamiti // 23 // ekasUtranirdiSTatvAt svavAcye ivarNAdinirUpitasvatvasya lAbhAca, ! tannivRttau 'edaitaH' iti sthAnyantaropAdAnAda 'iva nyA0 sa0-edaita ityAdi-rAya aindrIti SaSThIsamAsaH / I ||dhRht sthAne" bhiyate khena rUpeNA''tmA'nayeti "zvAdibhyaH" 30 ityasya nivRttI, nivRttaM pUrcasUtraM yAvadanuvRttamiha tu nAyAtam , ayaM bhAvaH-akhapadavAcye 'svabhinna' ityarthe pratiyogitAvacche [5. 3. 92.] iti to dhRtiH, tataH sssstthiismaasH|| 23 // dakatayA khatvaM praviSTam , taha khasaMjJakatvarUpam , svasaMzA audauto'vAva / 1 / 2 / 24 // 10 cAtrevarNAdinirUpitA prakRtA, tathA ca nirUpakAbhAve nirUpita- ta0 pra0-okAraukArayoH sthAne svare pare yathAsyApyabhAvenAsambhavAdeva 'akhe' iti nivartate, *sanniyoga- saGkhyam 'ava bhAn' ityetAvAdezau bhavataH / lavanam , 35 ziSTa anyAyena 'akhe' ityanuvartatAM 'khare' iti nivartatAM vetyapi lAvakaH, paTavotuH, gAvauM / svara ityeva ? gozaGgam , na zakyam 'akhakhare' iti samastanirdeze lAdhave'pi 'askhe khare naukASTham // 24 // .. " Dainikmananmohironinha.............. iti vyastanirdezena *sanniyogaziSTa nyAyo nAtropayujyata iti / za0 nyA. anusandhAnam-odauta ityAdi-occhaka jJApanAta , tena 'akhe' iti padasya nivartanena, khe'pi khasaMjJake auca anayoH samAhAra iti odauta, tasya odauta iti / nmararumrrrrrrrrrrre .. ....-rinorr
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvatti-vRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 25.] - - - vwwwwwwwwwwwww.urvauwoonwwvvuur Pra M takArAvuccAraNArtho, lAghavAya samAhAraH, sthAnaSaSThI cetyata | sRja." [ 2. 1. 85. ] iti zasya Satve 'kASTha' iti, nAva: Aha-okArIkArayoH sthAna iti / 'khare ityanuvartate, kASThamiti naukASTamiti SaSThIsamAsaH, atra parataH kharAbhAvAnAaupazleSikAdhikaraNe saptamIti 'pare' ityarthalAbha ityata Aha- nenAdezaH, 'khare' ityasyAnuvRttyabhAve tvatrApi prasajyetAdeza khare pare iti / sthAnyAdezayoH samasaGkhyatvAd yathAsaGkhya- . iti bhAvaH // 24 // manudezaH * iti nyAyopasthAnAt tallabhyamarthamAha-yathA 1 nyA0 sa0-odauta ityAdiH [ etadupari vyAkhyA na45 satyam 'av At' ityetAvAdezau bhavata iti / dRzyate / // 24 // krameNodAharati-lavanam , lAdhaka iti-"lUgz chedane" ityataH "bhAve" [5. 3. 12.] iti bhAve "karaNA-''dhAre" ___ vyakye / 1 / 2 / 25 // 15.3.129.1 iti karaNe AdhAre vA'naTi "nAmino gu0" 0pra0-bhokAraukArayoH sthAne kyavarjite yakArAdau 10[4. 3. 1.] iti guNe 'lo+ana' iti sthite'nena 'av| an pratyaye pare yathAsaGkhyam 'ava Ava' ityetAvAdezau bhavataH / ityAdeze 'lavana' iti, tataH seramAdeze ami vA lavanamiti, gavyati, gamyate, nAmyati, nAnyate, lavyam , pavyam , 50 bhAve vedanaM karaNe chedanasAdhanam AdhAre chedanAdhikaraNamiti avazyalAmyam , avazyapAvyam, gavyam , nAvyam yIti tadarthaH, asmAdeva dhAtoH "NakantRco" [5. 1. 48.] iti | kimI gobhyAma. naubhyAm / bhakya iti kim / upoyate, kartari ke "nAmino'kali." [4. 3. 51.] iti vRddhoM auyata. lauyamAniH / kyavarjanAd yakArAdiH pratyayo 15 'lo+aka' iti sthite'nena 'A' ityAdeze sau ca lAvaka iti, gravate. teneha na bhavatinoyatiH, nauyAnam , kathaM 'gamyUchetteti tadarthaH, atra vakArasya apadAntasthatvAt "khare vA" | | tiH-krozadvayam koza-yojanAdivadavyutpannaH saMjJAzabdo- 85 [ 1. 3. 24.] iti vikalpena lopo na bhavati / akhakhare | 'yam , gavAM yUtirgamyUtiriti vyutpattipame tu pRSodarAdipare udAharaNadvayamabhidhAyAtha svakhare pare udAharaNadvayamAha svAda bhaviSyati / zaravyamiti tu zarasamAnArthAt zarupaTavotuH, gAvau iti-"paTa gatau" ityataH "bhU-mR." zabdAnuvarNAntalakSaNe ye, zarAn vyayatIti vADe bhaviSya. 20[ uNA. 716.] ityupratyaye 'paTu' iti, tataH sambodhanaka tIti // 25 // vacane sau "hakhasya guNaH / 1. 4. 41.] iti guNe 'paTo' iti, 'paTo+otuH' iti sthite'nena 'av' ityAdeze 'paTavotuH', za0yA0 anusandhAnam-yyakya iti / 'odautaH 60 paTurdakSa oturbiDAlaH, 'asti' iti zeSaH, tathA ca he dakSa ! | iti sthAnapadam, 'avAn' iti nayA | iti sthAnipadam, 'avAva' iti vidheyapadaM cAnuvartate, 'khare' biDAlo'stIti tadarthaH, "khare vA" [ 1. 3. 24. 7 iti vA iti nimittapadaM nivartate ca nimisavizeSopAdAnAt, 'ya'zabdasya saptamyekavacane 'yi'iti nimittapadaM vizeSyavAcakam, na kyaH 23 vakAralope 'paTa otuH' ityapi bhavati, "gamlaM gatau" ityataH "dyu-gamibhyAM DoH" [uNA. 867.] iti Diti opratyaye akyastasmin 'akye iti saptamyantaM nimittavizeSaNam , "Dityanya."2.1.114.1 ityantyakharAdilope 'go' iti / 'akye' ityatra naarthaH payudAsaH 'kyabhinnakyasadRza' ityarthe'va-65 sataH prathamAyA dvitIyAyA vA dvivacane aupratyaye'nena 'av' tiSThate *nabhuktaM tatsadRze* iti nyAyAt , tena 'kyabhinne kya sadRze ca yi' ityanvaye sAdRzyasya pratyayatvena grahaNAt 'kyabhinne ityAdezaprAptAvapyanavakAzatvAd "ota auH" [1. 4.74.] yi pratyaye' iti prApte 'ya' ityetAvanmAtrasya kasyApi pratyayasyA50 ityanena aukArAdeze 'gau+au' iti sthite'nena 'Av' ityAdeze bhAvAt tasyAvayavArthe paryavasAnAda 'abhedenoko'vayavo vizeSa'gAvo' iti, dvau vRSabhAviti tadarthaH / nimittavizeSAnuvartanenetara Nam' iti pratyayavizeSaNatve prApte "saptamyA AdiH" [7.4.70 vyAvRtti darzayitumAha-vara ityeveti / vyAvRttisthalamAha 114.] iti tadAditvalAbhe 'kyavarjite yakArAdau pratyaye' ityarthaH ''gozRGgam , naukASThamiti-"zRz hiMsAyAm" ityasya "zRGga- | phalati, aupazleSikAdhikaraNasaptamyA 'pare' ityarthalAbhaH, sthAnyAzAdayaH" [ uNA. 96.] ityanena nipAtanAt 'zRGga' iti, | | dezayoH samasaGkhyatvAd yathAsaGkhya *nyAyopasthitizca, tathA 35 nitane gapratyayo no'nto hakhazca, goH zRGgaM viSANamiti ca yo'rthI niSpannastamAha-okAraukArayorityAdi / kyagozAmiti SaSThIsamAsaH, "NudaMtU preraNe" ityataH "glA-nudibhyAM varjito yakArAdipratyayastrividhaH-nAmadhAtusambandhI kRtsambandhI-75 DauH" [ uNA. 868.] iti Diti aupratyaye "Dityantya0" | taddhitasambandhI ceti, tatra tAvadAdI nAmadhAtusambandhiyakA 2.1. 114.] ityantyakharAdilope 'nau' iti, "kAza rAdipratyayamAzrityodAharaNacatuSTayamAi-gavyati, gavyate, . 40 dIptau" ityataH "vani-kaNi" [uNA0 162.] iti The "yaja- nAvyati, nAnyate iti-gAM dhenumicchatIti "amAnyayAt
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 2. sU0 25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / kyan ca" [3.4, 23.] iti kyAna kakAra-nakArayoritvAt : miti-gozabdAd nauzabdAca bhyAmi niruktarUpe, 'yi' ityasyA-40 'gokya' iti sthite'nena okArasya 'ava' ityAdeze 'gavyanupAdAne kyabhinna pratyayasyAtrApi sadbhAvAdavAvAdezau prasajyeyAityasya "kriyArthoM dhAtuH"[3.3.3.] iti dhAtutve "zeSAt tAmiti 'yi' ityupAdeyamityarthaH / akya iti kimitiparammai" [3.3.100.1 iti parasmaipade vartamAnAprathamatrikaika-! 'vi' ityetAvanmAtroktAvapi pratyayApratyayoH0* iti nyAyena bacane tivi zavi "ataH" [4.3. 82.] iti kyano'kArasya 'yakArAdau pratyaye' ityarthalAbhAnnoktAtiprasaGga iti 'akye iti luki 'gavyati' iti, gauriva vRSabha iva AcaratIti "kyaG" nopAdeyamiti praznayiturabhiprAyaH / pratyudAharaNamukhena samAdhatte-43 [3.4.26.] iti kyachi kakAraGakArayoritvAt 'go+ya' iti upoyate, auyata, lauyamAniriti-"u~G zabde" ityataH sthite'nena 'a' ityAdeze 'gavya' ityasya dhAtutve "iDitaH" karmaNi bhAve vA "kyaH ziti" [3.4.70.] iti kya[3. 3. 22.] ityAtmanepade vartamAnAprathamatrikaikavacane tepratyaye pratyaye "dIkSyi ." [4. 3. 108.] iti dIdhai "tatsANyA10 grAmvat zavAdI na 'gavyate' iti, nAvamicchatIti kyani nauri-nApyAtU"13.3.21.1 ityAtmanepade vartamAnAprazramatrikavAcaratIti kyaGi anena aukArasya 'Aya' ityAdeze prAgvat ! bacane tepratyaye ca 'Uyate' iti-yadvA "veMg tantusantAne" 50 tipratyaye tepratyaye zavAdI ca 'nAvyati, mAvyate' iti, nanu / ityataH prAgvat kye "yajAdi-raceH kiti" [4. 1. 79.1 kyan-kyoH kyaghaTitatvAt kyasya ca varjanAt kathamanena kyani / iti vRti dIrgha tepratyaye ca 'Uyate' iti, tataH 'upa' ityanena kyaGi cAvAvAdezAviti cet ? ucyate *ekAnubandhagrahaNe na yoge 'upanaUyate' iti sthite "avarNasye varNa." [1.2.6.] 15 anubandhakasya iti nyAyena ekAnubandhasya kyasya vajane vyanu- ityotve 'upoyate' iti, evam-"ucha zabde" ityataH kye dIrgha, bandhakasya kyanaH kyazca varjanAbhAvAt / atha kRtsambandhi- "veMg tantusantAne" ityataH kye yvRti dIrgha ca ubhAbhyAmAtmane-55 yakArAdipratyayamAzrityodAharaNacatuSkamAha-lavyam ,pavyam, pade hastanyAH prathamatrikaikavacane tapratyaye "svarAdestAsu" avazyalAvyam, avazyayAvyam, iti-"lUgz chedane" ![4.4. 31.] ityanenAdyasvaravRddhau ca 'auyata' iti, "lUgazU "pUgaza pavane" AbhyAM lavituM pavituM ca yogyamityarthe "ya chedane" ityataH prAgvat karmaNi kye parjanyanyAyena dIrgha "zatrA. 20 ecAtaH 5.1.28.1 iti yapratyaye "nAmino gu0"nazAveSyati tu sasyau" [5. 2. 20.1 iti vartamAne Anazi [4.3.1.] iti guNe 'lokya' 'po+ya' iti sthite'nena ! "ato ma Ane" [4.4. 114.] iti mAgame 'lUyamAna 60 'an' ityAdeze syAdikArye ca 'lavyam , pavyam' iti, evam- iti, lUyamAnasyApatyamiti "ata iJ" [6.1.31.] iti avazya lavituM pavituM ca yogyamityarthe "uvAdAvazyake" iJi "vRddhiH khare." {7.4.1.] ityAyasvaravRddhI syAdikAyeM 65. 1. 119.] iti dhyaNi "nAmino'ka." [4.3.51.] ca 'loyamAniH' iti, eSu triSvapi pratyudAharaNeSu kyapratyayasyaiva 25 iti vRddhau "pRSodarAdayaH" [3. 2. 155.] iti samAse | sadbhAvAnAnenAvAvAdezau, AdyamokArasthalapradarzanAya dvitIyamau "kRtye'vazyamo luk" [3. 2. 138.] ityavazyamzabdasya kArasthalapradarzanAya tRtIyaM taddhite kRte aukArasthalapradarzanAya 65 makAralope'nena 'Av' ityAdeze syAdikArye ca 'lAvyam , ceti / 'pratyaye' ityarthalAbhopAyaM tatphalaM cAha-kyavarjanApAvyam' iti / athAvaziSTaM taddhitasambandhiyakArAdipratyayodA- | dilyAdi / kyavarjanAt 'akye' iti kyapratyayasya paryudAsAharaNadvayamAha-gavyam, nAvyam iti-gorida gavi bhavaM vA smakaniSedhAt, yakArAdiH pratyayo gRhyate paryudAsasya 30 gavyaM gokSIrAdi. gaurdevatA'sya tat gavyaM haviH, gavA yat carati tadbhinnatatsadRzamAhitvAt kyasya pratyayatvena taddhinno'pi pratyaya tad gavyam , "goH svare yaH" [6.1.27.] iti yapratyaye- evaM gRhyate, AditvalAbhastu prAgupadarzita eveti / tena kya-70 'nena 'an' ityAdezaH, evaM sugavyamatigavyamityapi, atra "goH | bhinnasya pratyayasyaiva prahaNena / iha anantaraM vakSyamANe 'goyUtiH, khare yaH" [6. 1, 27.] ityanena siddhAvapi yugAdigaNapATha- nauyAnam' ityatra / na bhavati yakArAditve'pi pratyayAbhAvAt stadantArtha iti "uvarNayugAderyaH" [5. 1. 30.] iti ya- prakRtasUtreNa av Ava cAdezo na bhvti| goyUtiH, nauyA35 pratyayaH, nAvA tAryamiti nAnyaM jalam , atra "nau-viSeNa tArya- namiti-"yuk mizraNe" ityataH "sAti-heti-yUti0" [5. 3. vadhye" [5. 1. 12.] iti yapratyaye'nena 'Ava' ityAdezaH / | 94.] iti to nipAtanAt yUtiH, gavAM yUtiH saMgho goyUti-15 yIti kimiti-'akye' ityetAknmAtroktAvapi gavyatiprabhRtInAM | riti SaSThIsamAsaH,"yAMka prApaNe" ityato bhAve "anada" [5. siddhinirAbAdhaiveti 'yi' iti nirarthakamiti prshnyituraashyH|| 3.124.] ityanaTi 'yAma' iti, nASA yAnaM mamanamiti "kAraka samAdhAne pratyudAharaNadvayamupanyasyati-gobhyAm , naubhyA- kRtA" [3.1.68.]iti tRtIyAsamAsaH, iha yUti-yAnazabdayoH
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bRhadvRtti-laghunyAsa-bRhanyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 26.] 60 pratyayatvAbhAvAnAvAvau bhavataH / nanu krozadvayArthe gavyUtizabdo! 114.] ityanyasvarAdilope "syuktaM kRtA" [3. 1. 49. ] 40 dRzyate tasya kA gatiH? yaso yUtizabdasya pratyayatvAbhAvAnnAnenA- iti samAse syAdikArye ca zaravyamiti // 25 // bAdezaprAptiH. vyAkaraNAntarvaca nAnyaH kazcit taniSpAdanAyAsa | ityAzaGkate-kathaM gavyUti:-krozadvayamiti / samAdhatte nyA0 sa0-vyakya iti / gavyamiti-gozamdasya yugAdau 5oza-yojanetyAdi-yathA koza-yojanAdizabdA avyutpanA: pAko hitAdAvarSe tadantAdhaH, tena 'sugavyam , atigavyam' ityA. -prakRti-pratyayavibhAgavikalAH sNjnyaashbdaaH| dAvapi "uvarNayugAderyaH" [7.1.30.] iti yaH siddhaH / "hasto'laviMzatyA caturanvitayA catuSkaro daNDaH / zarazabdAd yapratyaye okArAbhAvAdavAdezAbhAne kathaM zaracyamityA-45 ... taddhi sahasra krozo yojanamekaM catuSkozaH" // zayA''ha-zarabyamitIti / / 25 / / ityAdyukte'rthavizeSa rUDhAstathA ganyUtizabdo'pi prakRtipratyaya10 vibhAgavikalo'khaNDaH krozadvaye ruDhaca, tathA cAkhaNDazabdatvA Rto rastaddhite / 1 / 2 / 26 // deva yUtizabde pare kathamavAdezaH? kena vA avAdeza iti shngkaayaa| ta0 pra0-ta RkArasya yakArAdau taddhite pare akkAza evaM nAstIti bhAvaH / yadyapi saMjJAzabdeSu rUmyaivArtha rAdezo bhavati / pitari sAdhu pityam, bhrAvyam / taddhita bodhanAdavayavArthAmAmanAzrayaNena tadartha prakRtipratyayavibhAgakalpa- | iti kim ? kAryam // 26 // nAnAvazyakatvenAkhaNDazabdatvamevocitamAbhAti. tathApi tatra | | za0 nyA0 anusandhAnam-Rto ra ityAdi / 15 satra varNAnupUvyAH spaSTAvagataye "nAma ca dhAtujamAha nirukta" | "RtaH' iti SaSThayantaM sthAnipadama, tkaarsyocaarnnaarthtvaat| : ityAdhabhiyuktotyA nAno dhAtujatvaniyamAd vyutpattirappAda- | sthAnaSaSThInirdezAcca 'RkArasya sthAne' iti tadarthaH, "raH' iti raNIyA, ata eva vyutpattinimittamanyadanyaca pravRttinimittamiti prathamAntaM vidheyapadam , akArasyocAraNArthatvAd 'rakAro bhavati' pranyakRtAmuktirapi saMgacchate, tathA ca vyutpattipakSe AdriyamANe iti tadarthaH, 'taddhite' iti saptamyantaM nimittapadam , tasya 55 niruktadoSatAdavasthyamiti cet ? avAha-gavAM yUtirityAdi / pUrvasUtrAdanuvartamAnaM 'yi' iti vizeSaNam , tataH "saptamyA 20 pRSodarAditvAditi "pRSodarAdayaH" [ 3. 2. 115.] iti | AdiH" [7. 4. 114.] ityAditvalAbhe aupazleSikAdhinipAtanAd gozabdaukArasyAvAdeze gavyUtiH setsyatItyarthaH, karaNasaptamyA 'pare' ityarthalAbhe ca 'yakArAdau taddhitapratyaye pare' "varNA''gamo varNaviparyayazca dvau cAparau vrnnvikaarnaashau| iti tayorarthaH, tathA ca yaH sUtrArthoM niSpannastamAha-Rta dhAtostadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam" // RkArasyetyAdi / arthAvagataye vigRhyodAharati-pitari 60 iti niruktena sAdhuzabdasAdhanAt / koza-yojanazabdayoH sAdha- | sAdha pidhyamiti-pitRzabdAt "tatra sAdhI" [7.1.15.] 25 nikeyam-"kuza AhvAnarodanayoH" ityataH kuzyate ucyate'dhva-iti sAdhAva! yapratyaye pita+ya' iti sthite'nena rAdeze syAdi. parimANamassAditi "bhAvAkoMH " [5.3.18.] iti dhani | vidhau ca pitryamiti, sAdhuH pravINo yogya upakArako vA, "ladhorupAntyasya"[4.3.4.] iti guNe kozaH, "yujiMca samAdhoM" | idamupalakSaNaM tena piturAgataH pitryaH pUrvajaH "pituryoM vA" ityataH karaNe AdhAre vA "karaNAdhAra" [5. 3.29.] itya- 6.3.155.] iti yapratyayaH, pitaro devatA AsAmiti 68 naTi upAntyaguNe ca yojanamiti / nanu zaravyamityatra yakArAdi-picyA maghAH, pitaroM devatA'syeti pitryaM tajenyaiSTAntaH, 30 pratyayaparatve'pi zarazabdasyAkArAntatvAt kathamanenAvAdeza ityA. / yad yAjJavalkyaH zaGkAyAM tatsAdhanaprakAramAha-zaratrya mityAdi-"zRz hiMsA- "kaniSThAtarjanyajuSTamUlAnyapaM. karasya ca / yAm" ityataH "bhRmR." [uNA0 716.] ityanena bAhulakAd prajApatipitRbrahmadevatIrthAnyanukramAtU" // iti, bahuvacanAd vA upratyaye guNe ca zaraH-zaro hiMsazca, zarave hita ubhayatra "vAtapitruSaso yaH" [6. 2. 109.] iti 70 miti "uvarNAnta." [7. 1. 30.] iti yapratyaye "akhaya- sUtreNa yapratyayaH, sarvatrAnena rAdezazceti bodhyam / evam re 36 mbhuSo'v" [.. 4. 7..] ityukArasyAvAdeze syAdikArye ca | bhrAdhyamiti-"bhrAji dIptau" ityato bhrAjate'neneti "mAni-'. zaravyamiti / prakArAntaramAha-zarAn vyayattItyAdi-"zRz prAjenuka ca" [uNA0 859.] iti tRpratyaye'ntyalope ca hiMsAyAm" ityataH "ac" [5. 1.49.] ityaci guNe ca 'bhrAtR' iti sodArthakaH, bhrAtari sAdhu iti "tatra sAdhI" 'zara' iti, "vyayI gatau zarAna bANAn vyayati gacchatIti | [5. 1. 15.] iti yapratyaye'nena rAdeze prAtryamiti / taddhita 75 "kacit" [5. 1. 171.] iti De "Dityantya." [2. 1. | iti kimiti-'yi' ityanuvartate, tasya .*pratyayApratyaya0*
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / anoramananmaamrawwwwvonrnannnnnnnwer nyAyena 'yakArAdau pratyaye' ityarthe sati pitryAdiprayogA nirAbAdhaM edotaH padAnte'sya lk|1|2|27 / / 45 sidhyantyeveti 'taddhite' ityupAdAnamanarthakamiti praSTurAzayaH / / ta0pra0-edogyo padAnte vartamAnAbhyAM parasthAkArasya phalamukhena samAdhAnamAha-kAryamiti-"kaMga karaNe" ityato | lug bhavati / te'tra, paTo'tra, yajante'tra / edota iti bhAve karmaNi vA "RvarNavyajanAd dhyaNa" [5.1.17.] | kim ? dadhyatra / padAnta iti kim ? nayanam , lavanam / / iti dhyANa "nAmino'kali-hale:" [4. 3. 51.] iti vRddhau asyeti kim ? tayiha, paTaviha // 27 // syAdikAyeM ca 'kAryam' iti bhavati, athAna taddhitagrahaNAbhAce yakArAdipratyayasadbhAvAdanena rAdeze 'yam' ityanidhamAyadyeta, za0 nyA0 anusandhAnam-edota ityAdi / eca 50 tadvAraNAya 'taddhite' ityupAsanIyameva, tathA sati taddhitAbhAvA- occa anayoH samAhAra iti edot, tasmAd 'edota' iti nAnena rAdezaprasaGga ityarthaH / nanu 'cakAra' ityAdau "nAmino-| paJcamyantama. "prabhRtyanyArthadikazabda." [2. 2.75.] iti 105ka." [4.3.51.] iti vRddhisUtraM caritArtham , 'pitryam' digyogalakSaNA paJcamI, digyogasya pUrvAparasAdhAraNye'pi "pa ityAdAvida rAdezasUtraM caritArtham , 'kR+dhyam' ityatra caJcamyA nirdiSTe parasya" [7.4.104.] iti paradigyogo vijJeyaH, taddhitagrahaNAbhAvapakSe ubhayaprAptI "spardhe" [5.4, 119.] padasya anto'vasAnaM padAntastatra 'padAnte' ityadhikaraNasapta- 55 iti paratvAd rAdezabAdhena vRddhyA bhavitavyamiti taddhitagrahaNA- ! myantam . azabdasya SaSThyekavacane 'asya' iti sthAnipadam , bhAve'pi 'kAryam' ityeva bhaviSyati, kiJca "RvarNavyajanAd sthAnabadhyA 'akArasthAne iti tadarthaH, 'laka' iti vidheya16 dhyam" [5. 1. 17.] iti vidhIyamAne dhyaNi dhakArAnubandho | padam, 'bhavati' iti kriyAzeSaH, 'edotaH' ityatra lAghavAya vyajanAnte ca joH ka-gArthaH, NakArAnubandho vyaanAnte guNa- samAhArastakArAvaccaraNArthoM tathA ca yaH sUtrArthaH sampannastavRddhyarthaH, RvarNAnte vRddhyarthazca, kharAntAddhAtoH "ya ecAtaH" | mAha-edoddhyAM padAnte vartamAnAbhyAmityAdi 160 [5.1.28.] iti yo bhavatIti RvarNAdapi yaprAptAvapi dhyaNo padAnte' ityasya 'edotaH' ityatra 'asma' ityatra cAnvayaH vidhAne RvAntagrahaNaM vRddhayartham , yadi ca 'kAryam' ityAdI sambhavati, tatra 'edotaH' ityatrAnvayamabhipretya sUtrArthoM vyA20 vRddhimapAsya rAdezo bhavet tadA tad viphalatA bajediti dhyaNa khyAtaH, sa eveSTaH, 'asya' ityatrAnvaye "edotaH" ityasyAvidhAne RvarNAntagrahaNasyAnavakAzatayA'navakAzasya sarvato balI pyatraivAnvaye tu 'edotaH parasya padAnte vartamAnasya ca asya yastvena tabalAd "RvarNavyaJjanAd dhyaN" [5. 1. 17.] luga bhavati' ityarthaH syAt, na caivaM vyAkhyAne kAnena pravartita-68 ityatropAdIyamAnaRvarNasAphalyopapattaye vRddhyaiva bhavitavyamiti vyamiti vAcyam , 'padAnte'sya' ityAdI pravRttilAbhAt , tathAtaddhitagrahaNAbhAve'pi 'kAryam' ityeva bhaviSyatIti 'taddhite' hi-"nAma sidavyajane" [1, 1.21.] ityanena sye pare 'a' ., 26 ityatiricyate iti cet ? 'jAgRyAt, iyayAt' ityAdaurAdezo ityasya padatvAd vyapadezivadbhAvena padAntatvAd ekArAt parato mA prasAlIditi taddhitagrahaNamiti gRhANa / paripUvot "gato" | vartamAnatvAca prakRtasUtreNa lope bAdhakAbhAvAt , atra kecitityato bhAvAkoMH "pareH su-careyaH" [5. 3. 103.] iti tathA sati "gormAnya." [ 1. 2. 28.] ityasyAlopApavA-70 yapratyaye "nAmino gu0" [4.3.1.] iti guNe "At" ! datvaM na syAt, gavAkSa ityatrAkSAkArasya padAntasthatvAbhAvAt' [2.4, 18.] ityApi 'pariso' iti bhavati, taddhitagrahaNA- ityAhaH, tanna manomude-alopApavAdatvaM vA bhavatu tadabhAve : 30 bhAve'trApi rAdezaH prasajyeteti kazcidAha, tanna cAra "AsyaTi-avo'pavAdatvaM vA bhavatu naitAvatA kazcidvizeSaH, ubhayathA'pi praj-yajaH kya"[5.3.97.] ityataH kyapo'nuvRttyA siddhe / "gornAmyava." [1.2. 28.] ityasyAvazyakatvAt , vastu"pareH su-careyaH" [5. 3. 103.] iti sUtre yagrahaNasya tatra | tastu "manu bho'giro vati" [1. 1. 24.] iti jJApakA 75 guNasampAdakatvakalpanAditi // 26 // analpalakSyAnAliGganAcedamapavyAkhyAnam , tathAhi-aGgiraso. kArasya padAntasthatvAbhAve'pi lopavidhAnena jJAyate-dvitIya35 myA0 sa0-sa ityAdi / nanu 'kAryam' ityatra parasvAda mapavyAkhyAnamAcaM ziSTAbhinanditamiti, tathA 'ataH, adya, 'yaNa' ityatra NopadezAd vA vRddhireva bhaviSyati, kiM taddhitagrahaNena ? ! atra, akAraH, assai, asmAt , asya, asmin, asyai, asyAH, satyam-atra taddhitagrahaNaM vinA 'jAgRyAda , zyayAt' ityanayo ratvaM | asyAm' ityAdiSu parigaNiteSveva prayogeSu edotaH parasya padAnta-80 syAt / nanu 'parisam' ityatrApi prApnoti, na-tatrAnyadapi vaktuM sthAkArasya sambhavAt tatraivAsya pravRttyA saMsparzanam, nAnyeSu zakyam-kyapo'dhikAre yagrahaNaM guNArthamiti // 26 // ziSTAbhinanditeSvapi prayogeSvitIdamapavyAkhyAnam, tathA ca
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-vRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 28.] tAdRzavyAkhyAnasamakAnvayo'nAdaraNIya eveti 'edotaH' itya myA0sa0-edosta ityAdi-yadyapi 'padAnte' iti bhyadhi-40 traiva padAnte' ityasyAnvaya iti kRtaM pallavitena / krameNodAharati / karaNaM vizeSaNamakArasyaitadotazca sambhavati, tathAdhyedotoreva kartavyam , te'tra, paTo'tra, yajante'ti-tadzabdAt prathamAbahuvacane : : gona mya" [1.2.28.1 ityatrAkAralopabAthanArthamavAdeza. jasi "A dveraH" [2. 1, 41.] iti dakArasya atve vidhAnAt , akArasya padAnta iti vizeSaNe gavAkSa ityatrApadAntab"lugasyA." [2. 1. 113.1 iti pUrvAkAralope "jasa i." svAdakArasya lopaprAptireva nAsti, kutastadapavAdo'vAdezaH sambha[1. 4. 9. ] iti jasa i ityAdeze "avarNasyeva." [1. 2. : vati?, kinda, "edotaH"|1.2.27.] ityatraiva sUtre 'asya' 45 6.] ityakAre 'te' iti, asminnityarthe nipAtitam 'atra' itya- . ityasminneva satrAMze'kArasya "nAma sid" [ 1. 2.21.] iti vyayam , pazabdasya sambodhanakavacane 'paTo' iti, "yajI deva padave "edotaH padAnte." [1.2.27.] ityanena lopapUjAsAtikaraNadAneSu' ityata Atmanepade vartamAnAprathamatrika. / prApti nyoti edotoreva padAnta iti vizeSaNamiti // 27 // 10bahuvacane antepratyaye zavi pUrvAkAralopeca 'yajante' iti 'te+. atra' iti 'yajante+atra' iti ca sthite "edeto'yAy [1. 2. gonAmnya vo'ksse| 1 / 2 / 28 // 23. ityasya 'paTo+atra' iti sthite "odauto'vAt" [1. / ta0pra0-gorokArasya padAnte vartamAnasyAkSazabde pare 80 2.24.] ityasya ca prAptAvapi #yenAprApta* nyAyenAnenAkAralope niruktaprayogA bhavanti / 'edotaH' ityasya phalaM pRcchati nAmni-saMjJAyAMgamyamAnAyAm 'bhava' ityayamAdezo bhavati / 15 edota iti kimiti / uttarayati-vadhyatreti-'edotaH' gorakSIva aprANyaGgaravAsU samAsAnte'ti gavAkSa:-vAtA. ityasyAnupAdAne'nyasyAdheyasyAzravaNena 'asya' ityasyAdheyatayA / ynH| nAnIti kim ? gavAmakSANi go'kSANi, gozakSANi / grahaNAt 'padAnte vartamAnasya asya luga bhavati' ityarthaH syAn, kazcit svasaMjJAyAM gavAkSANItyapIcchati // 28 // tathA sati 'atra' ghaTakAkArasya "nAma sidazvyaJjane" [1.1. 0yA0 anusandhAnama-gornAmanyetyAdi / go-56 21.] ityanena padatve vyapadezivadbhAvena padAntasthatve ca lugA- zabdasya pazyekavacane 'goH' iti sambandhipadama sambandhazcAtrA. 20 paryaMta, etAvanmAnopadarzanaM tu 'atra' ityetAvatA'pi nirvahati, vayavAvayavibhAvaH 'edotaH' iti 'padAnte' iti ca pUrvasutrAdanu athApi 'dadhyatra' ityupadarzanam 'asati bAdhake prAmANikAnoM vartate. tatra 'edotaH' iti arthavazAda vibhaktivipariNAmaH iti sAmAnye pakSapAtaH, iti nItimanusRtya 'edotaH' iti sthAne nyAyena SaNyantaM sthAnipadam , tatrApi gozabde ekArAbhAvAd 'kharAt' ityevocyatAmiti praznayiturAzayamabhipretyAvagantavyam, / okAramAtrasya sthAnitvamavaseyam, tathA ca 'padAnte vartamAnasya 60 tathA ca 'edotaH' ityasya sthAne 'kharAt' ityucyamAne 'dadhi+atragozabdAvayavasya okArasya sthAne ityarthI labhyate, na va 26 ityatrAtraghaTakAkAralope 'dadhitra' ityaniSTamApadyeta, tadvAraNAyo- tyasya".4.106.1 iti paribhASayA gozabdAntyattarasmai ca samarpaNAya 'edotaH' ityAvazyakamiti bhAvaH / 'padAnta' va okArasyAdezasiddhau tadartha 'padAnte' ityasya 'edotaH' ityasya phalaM pRcchati-padAnta iti kimiti| uttarayati | ityasya cAnuvRttyA na kimapi prayojana miti vAcyam, "anekanayanam ,lavana miti-"NIMga prApaNe""lUgaz chedane" AbhyAM varNaH sarvasya" [7.4.107.] iti paribhASayA samaprasthApi 65 prAguktadizA'naTi guNe ca 'ne+ana, lo+ana' iti sthite gozabdasyA''dezo mA bhUdityetadarthamuttarArtha ca 'edotaH' ityasya 30padAntagrahaNAbhAve'nenAkAralope syAdikArye ca 'nenam , lonam' dhArApravAhanyAyena uttaratra prApaNArtha 'padAnte' ityasya cAnuvRtteityaniSTe rUpe syAtAm , kRte tu padAntagrahaNe "edaito'yAy' [1: 1. 23.] ityayAdeze "odauto'vAva" [1. 1. 24.] rAvazyakatvAt , nAmanzabdasya saptamyekavacane 'nAmni' iti, anena *kRtrimA'kRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH* iti ityavAdeze syAdikArya ca nayanaM lavanamiti sidhyata ityarthaH / sthAnivizeSopAdAnasya phalaM pRcchati-asyeti kimiti / nyAyAd "adhAtu-vibhakti-vAkyamarthavanAma" [1.1.27.] 70 iti paribhASitasya kRtrimasya nAmno grahaNe prApte'pi tanna grAhyam , 35 uttarayati-tayiha,paTaviheti-sthAnivizeSAnupAdAne edotaH / akSazabdasya tAdRzanAmatvAvyabhicArAt sambhavavyabhicArAbhyAM parasya padAnte vartamAnasya yasya kasyApi varNasya luki prApta 'te vizeSaNasyArthavatvAta. kintu lokaprasiddhA yA saMjJA tadrUpasya iha, paTo+iha' ityatrApi lopaH prasajyetAtaH sthAnivizeSaniya- nAmro grahaNAma . iyaM saMjJA sandhimApanema samudAyena gamyate, na manAya 'asya' ityupAdeyam, upAtte tasmin nAnena lopaH, kintu kevalena gozandemAkSazabdena sandhimAnApamAbhyAmubhAbhyAM vA,75 ayAdeze ayAdeze ca nirukta prayogI sidhyata iti // 27 // gavAkSazabdasya vAtAyane rUDhatvAdato gamyamAnakriyAmadhyAhRlyo
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 29.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / AmravaranranAmArAhannKARAwrvanni.nn ktam-saMjJAyAM gamyamAnAyAmiti, 'ava iti prathamAntaM / pAribhASikasya nAmno grahaNaM go'kSayonImatvAvyabhicArAt, kintu vidheyapadam, iti sUtrArthaniSkarSaH / vigRhyodAharati-gora-: nirUr3ha laukikamevetyAha-nAmni saMjJAyAmiti / sA ca samudAye- 40 kSIvetyAdi-'goH akSi iva' iti SaSThIsamAsopadarzaka vigraha- naiva gamyate nAvayabairityAha-gamyamAnAyAmiti // 28 // vAkyam, "azauTi vyAptI" ityataH "Si-pluSi0" [uNA0 / b727.] iti kiti sau "yaja-sRja0" [2. 1. 85.] iti khare vaa'nksse|1|2|29 // zasya Satve tasya "Sa-doH kaH si" [2. 1. 62.] iti katve / ta0 pra0-gorokArasya padAnte vartamAnasya svare pare pratyayasakArasya "nAmyantasthA." [2. 3. 15.] iti Satve ca 'ava' ityayamAdezo yA bhavati, anakSe-sacet svaro'kSa'akSi'zabdaH, sa cAkSIvetyarthe lAkSaNikaH, go:-dhenoH, akSi; zabdastho na bhavati / gavAgram , gavAjinam , goSTaH, 45 iva bivarAkArAdinA netramivetyupamA, kecit tu gavAM kiraNA- gavaudanaH, gavezvaraH, pakSe yathAprAptam-go'yam, goagram , 10 nAm , akSi iva netramiva, gavAkSadvArA kiraNA gehAntargataM vastu go'jinam , goajinam , gavuSTaH, gavodanaH, gavIzvaraH / pazyantIvetyutprekSeti kathayanti, nanu sUtre'kSazabda upAtto vigR-! svara iti kim ? gokulam / anakSa iti kim ? go'kSam , hyate cAkSizabdeneti kathaM satamityArekAyAmakSizabdasyApi goakSam / padAnta ityeva ? gabi / ota ityeva ? citrasamAsAnte'ti 'akSa' iti svarUpopapattirityAvedanAyoktam- | gvarthaH / gorityava? dyo'gram / he citragabudakamityatra tu 30 'aprANyaGgatvAt samAsAnte'ti' iti, 'gorakSIva' iti ! lAkSaNikatvAd gozabdasya na savati // 29 // 15 laukika vigrahavAkyam, tataH 'go+hasa , akSi+si' ityalaukika za0 nyA0 anusandhAnam-svare vA'nakSa itivigrahavAkyam , tataH "aikAyeM" [ 3. 2. 8.] iti syAderlapi 'goH' iti 'otaH' iti 'padAnte' iti 'ava' iti ca pUrvasUtrA"SaSThyayantA." [3. 1.76.] iti samAse 'go+akSi' iti sthite "akSNo'prAgyaza" [7. 3. 85.] iti samAsAnte'ti danuvartate, na akSaH-anakSastasmin 'anaH' iti, atra naJ paryudAsavRtti prasajyavRtti cA? tatrApi ca ko vizeSaH iti 55 "avarNevarNasya" [5. 4. 68.] ityanenAkSizabdasya ikAralope 20 'go+akSa' iti sthite'nena 'a' ityAdeze syAdikArya ca ! | vicAryate-paryudAse sadRzagrAhitayA sAdRzyasya ca tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharma[ tAtparyaviSayIbhUtadharma vattayA 'akSabhinne svarAdi'gavAkSaH' iti samAsapadam , tadarthazca 'vAtAyanaH' iti, vAtasyA tvenAkSasadRze zabde vartamAno yaH svarastasmin pare padAntayanaM mArgo'sminniti vyutpatteH, kulavadhUnAM jAlakAkAraM dRSTi sthasya gozabdokArasya 'ava' ityAdezo bhavati, arthAdakSazabdasthe sthAnamityarthaH / 'nAmni' ityasya phalaM pRcchati-nAmnIti khare na bhavati' ityarthaH syAt, atra sAkSAt zabdavAcyatayA 60 kimiti / uttarayati-gavAmakSANi, go'kSANi, goakSANIti "azoTi vyAptI" ityataH "mA-bAvadya" vidheH prAdhAnyam , niSedhasyApattilabhyatvAdaprAdhAnyam , uttara padArthe namo'mbaya ekavAkyaM ca, prasajye tu niSedhArthakatayA [uNA0 564.] iti se prAgvat zakArasya Satve tasya katve 'padAntasthasya gozabdaukArasya khare pare 'ava' ityAdezo bhavati, pratyayasakArasya ca Satve 'akSa iti, akSAH prAsakAH, akSANi * indriyANi, gavAM dhenUnAM vRSabhANAM vA, akSANi indriyANIti so'yamAdezo'kSazabdasthe khare pare na bhavati' arthAt akSabhinnavigrahaH, 'go'kSANi, 'goakSANi' iti sandhinA dvaividhyamApanne zabdasthe svare pare bhavati' ityarthaH syAt, atra niSedhasya 85 30 samastapade, saMjJAyA abhAve'syApravRttyA "vA'tyasandhiH " | sAkSAt zabdabodhyatayA prAdhAnyam , vidherarthApattilabhyatvAda1. 2.31.] ityasandhau 'goakSANi' iti, asya vaikalpi prAdhAnyam, namaH kriyayA'nvayaH, asamarthasamAsakalpanA vAkyakatvAt tadabhAvapakSe "edotaH padAnte." [ 1. 2. 27. ] itya. bhedazca, *pradhAnA'pradhAnayoH pradhAne kAryasampratyayaH* iti paryudAse vidhi-niSedhobhayanimittasadbhAvasthale'pi vidhinimittakAraluki 'go'kSANi' iti / pANinIyAnAM mate'tra "avaG | mAzritya vidhireva pravartate na niSedhaH, prasajye vidhi-niSedho-10 sphoTAyanasya" {pA. sU0 6. 1. 123.] iti sUtrasya bhayanimittasadbhAvasthale'pi niSedhanimittamAzritya niSedha eva vaikalpikapravRttyA pakSe gavAkSANItyapi bhavatIti sUcayati- pravartate, na tu vidhiH, akSANAmindriyANAM saMghAto'kSasaMghAtaH, - kazcit tviti // 28 // gavAmakSasaMghAta iti SaSThIsamAse 'go-akSasaMghAta' iti sthite - paryudAsapakSe 'ghaTo na ghaTa-paTau' iti yuktyA 'akSazabdo na akSanyA0sa0-go nItyAdi / nAni saMjJAyAmiti- | saMghAtazabdaH' iti akSasaMghAtazabde akSazabdabhinnatvAt kharA-76 kRtrimA'kRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH* iti nyAyena nAtra ditvAcAkSazabdasadRzatvaM vartata iti vidhinimittam, so'yamakSA 23 zabdAnu.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite : pA0 2. sU0 29.] kAraH pRthak padApekSayA'kSazabde'pi vartata iti niSedhanimittam, , 'anakSe' ityasya phalaM pRcchati-anakSa iti kimiti / 40 athApi vidheH prAdhAnyAnniSedhamapAkRtya vidhipravRttyA'vAdeze / uttarayati-goakSamiti-goH akSam indriyamiti vigrahaH, 'gavAkSasaMdhAtaH' ityaniSTamApadyeta, prasajyapakSe tu pRthakpadApekSa- akSavarjanAbhAve'trApyavAdezaH prasajyeta, kRte tu tadvarjane'syAyA'kSazabdasthatvasvararUpaM niSedhanimittam , akSabhinnAkSasaMghAta- pravRttyA "vA'tyasandhiH " [ 1.2.31.] ityasandhau tasyApi 5 zabdasthatvakhararUpaM vidhinimittam , athApi niSedhasya prAdhAnyAd vaikalpikatvAd "edotaH padAnteH" [1.2.27. 7 ityakAravidhimapAkRtya niSedhapravRttyA prakRtasUtreNAvAdezAbhAve "edotaH lope nirutaprayogau bhavataH / 'padAnte' ityasya phalaM pRcchati-45 padAnte." [1. 2.27.] ityakAralope 'go'kSasaMghAta itISTaM padAnta iti kimiti / uttarayati-gavIti-gozabdAta sidhyati, iti prasajya eva ramaNIyaH, tathA ca yaH sUtrArthaH saptamyekavacane Dipratyaye gozabdokAramya padAntastharavAbhAvAda sampannastamAha-gorokArasyetyAdi / udAharati--gavA- syApravRttyA "odauto'vAv" [ 1.2.24.] ityanena 'av' 10amityAdi-gaurdhanurvRSabhovA,goH agraM gavAnamiti SaSThIsamAsaH, ityAdeze 'gavi' iti / gozabde okArastvastyeva, athApi "aja kSepaNe ca" ityataH "vipinA-'jinAdayaH" [ uNA0 | 'otaH' ityupAttamataH kenacit phalavizeSeNa bhavitavyamityAha-50. 284.] iti kiti ine nipAtanAdvIbhAvAbhAve ajinaM carma, / ota ityeva? citragvartha iti-"ciMgada cayane" ityataH goH ajinaM gavAjinamiti SaSThIsamAsaH, "udhU dAhe" ityataH / "ci-midi0" [uNA. 554.7 iti kiti tre citramAzcarya "sU-mU-khanyuSibhyaH" [uNA0 449. ] iti kiti braTi "tava- / mAlekhyaM varNazca, citrA gAvo'syeti "ekArtha cAnekaM ca" 15 rgasya zcavarga0" [ 1. 2. 60.] iti takArasya datve uSTraH | [ 3. 1. 23.] iti samAse "parataH strI puMvat" [3. kramelakaH, gauH uSTra iveti "upameyaM vyAghrAdyaH" [3.1. 102.] | 2.49.] iti puMvadbhAve "gozcAnte hava." [2.4.96.] 55 iti samAse goSTraH, gave odano gavaudanaH, hitAditvAt | iti hakhatve ca 'citragu' iti zabdaH, tatazcitragave'yamityarthe samAsaH, sambandhasAmAnyavivakSayA tu goH odano gavaudana iti "tadarthArthana" [3.1.72.] ityanena caturthyarthakArthazabdena saha SaSThIsamAso vA, "azoTi vyAptau" ityataH "aznoterIcAdeH" nityasamAse "avarNasyevarNA" [1.2.6.] ityukArasya vakArA20 uNA0 442. 1 iti varaTi AderIkAre ca IzvaraH, gavAmI-deze syAdikArye ca 'citragvarthaH' iti bhavati, 'otaH' ityasyA zvaraH svAmIti SaSThIsamAse gavezvaraH eSu sarvatra prakRtasUtreNa bhAve'trApiekadezavikRtamananyavad iti nyAyena guzabda-60 'ava' ityAdezaH / asya vaikalpikatvAt pakSe kiM kAryamityAha- syApi gozabdatvAd avAdezaH prasajyeta, kRte ca 'otaH' pakSe yathAprAptamiti-yena yena sUtreNa yad yat kArya : ityasya grahaNe okArAbhAvAnnAvAdezaprasaGgaH, chinnapucche zuni prApnoti tat tad vidhAtavyamityarthaH / vihite ca tasmin yAdazAH pucchavasvavyavahArAbhAvavad odantatvavyavahArAbhAvAt , vastu25 prayogA bhavanti tAnAha-go'gram, goagramityAdi- tastu 'otaH' ityasyAbhAve "anekavarNaH sarvasya" [7.4.105.] 'go agram' iti sthite 'go+ajinam' iti sthite ca "vA-iti sampUrNagozabdasyAdezaH prasajyeteti 'otaH' ityavazyamupA-65 'tyasandhiH " [1. 2. 31.] ityasandhau 'goagram , goaji- deyamiti / gozabdopAdAnasya phalopadarzanAyAha-gorityeva? nam' iti, asyApi vaikalpikatvAd "edotaH padAnte." [1. dyo'gramiti-"dhuMka abhigamane" ityataH "dhu-gamibhyAM 2. 27.] ityakAralaki go'gram , go'jinam' iti, 'go+ | DauH" [ uNA0 867.] iti Diti opratyaye "Dityantya 30 uSTaH' iti 'go+odanaH' iti 'go+ IzvaraH' iti ca sthite [2.1.114.] ityantyakharAdilope 'yo' iti khagai'ntarikSe "odauto'vAva" [1.2. 24.] ityanena 'an' ityAdeze ca vartate, dyoH AkAzasya apramiti dyo'yam , atra gozabdA-10 'gavuSTaH, gavodanaH, gavIzvaraH' iti prayogA sidhyanti / 'khare bhAvAnnAnenAvAdezaH, kintu "edotaH padAnte." [1.2.27.] ityasya phalaM pRcchati svara iti kimiti / uttarayati- | ityanenAkAralopaH / prAgdarzitasya citraguzabdasya sambodhanaka gokulamiti-"kula bandhu-saMstyAnayoH" ityataH kolatIti ! bacane sau "hakhasya guNaH" [1.4.41.] iti guNe 'he citrago' 35"nAmyupAntya." [5.1.54.1 iti ke kulamanvayaH sajAtI- iti bhavati, tataH 'udakam' ityanena yoge 'he citrago+uda yAnAM vRndaM vA. athavA kolantyaneti "sthAdibhyaH kaH" / kam' iti sthite "odIto'vAv" [1.2.24.] ityanena 15 [5. 3. 82.] iti ke kulaM zAlA, gavAM kulaM gokula- 'av' ityAdeze 'he citragavudakam' iti bhavati, atra padAnte miti SaSThIsamAsaH, svarapadAnupAdAne varNamAnaparatve'vagate'trA-5 vartamAnasya gozabdaukArasya sadbhAvAdanena 'ava' ityAdeze 'he pyavAdezaH prasajyetAtastadvAraNAya 'khare' ityupAdeyamityarthaH / cinagavudakam' iti kathaM na bhaveditsAzA'pamodAyAha-he
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / wnAmAAAAwniwarrianawwwmarwmeinamurairpaworanAnamnamAnwirinwwwwwwwwww citragavudakamityAdi-*lAkSaNika-pratipadoktayoH pratipado- ! bhavati' ityAha / yadyapyatra gorindro gavendra stasya yajJo gavendrayajJa kasyaiva grahaNamU* iti nyAyena pratipadoktasyaiva gozabdasya grahaNaM iti vigraho'pi sambhavati kintu "gavendrayajJe vIhIti' ityAdina tu lAkSaNikasyApi, he citrago / ityatra tu lAkSaNiko go- prayogopayogino'thasya lAbhAbhAvAduktavigraha evAzrayaNIyaH / 40 zabdaH "hakhasya guNaH"[1.4.41.1 iti lakSaNena guzabdasyaiva nanu "khare vA'nakSe" [1.2.29.] iti pUrvasUtreNaiva siddha guNadvArA 'go' iti niSpAdanAt, 'gavAyam' ityAdI tu pratipa- 'kimarthamidaM sUtramiti cet ? atrAha-nisyArtha vacanamitidoko gozabdaH, uNAdiniSpannasya yathAsthitasyaiva gozabdasya- ayamAzayaH-tena siddhe sati yadidaM satramArabhyate tena jJApayagrahaNAditi // 29 // tyAcArya:-nAtra vAzabdasambandha iti // 30 // bhyA0 sa0-svare vetyAdi / na akSo'nakSa iti prasajya nyA0 sa0-indra iti-svare' ityasyAdhikaraNam indre' 45 vRttirna, paryudAse hi vidheH prAdhAnyAt pratiSedhasya tu sAmarya- / iti, tatastadAdAviti vaktavyaM gavendrayaza ityAdhartham , kevale ca 10prApitatvAd go'kSasaMghAta ityAdAvanakSavidhireva syAt , na tvakSAzritaH bholi pratiSedhaH, prasajye tu pratiSedhasya pradhAnatvAdakSAdisamudAyasthe'pyakSa- mmm zabde'kSAzritaH pratiSedhaH siddhayatItyAha-sa cet svara ityAdi / vA'tyasandhiH / 1 / 2 / 31 // ota ityeva iti-citrA gAvo yasya sa citraguH, puMvadrAvo / / ta0pra0-gorokArasya padAnte vartamAnasya, atihasvatvaM ca, tatazcitragave'yaM citragvadha iti, atra 'otaH' ityanu ! akAre svare pare, asandhiH-prakRtibhAvo vA bhavati / goma-50 18 vRttimantareNa haskhatve kRte ekadezayikRtamananyavad ityekadezavikR- | ! pram, gobhajinam ; pakSe yathAprAptam-go'yam , gavApram , to'pyayaM gozabda evetyatrApi syAdityarthaH // 29 // | go'jinam , gavAjinam / atIti kim ? gaGgitam, indre / 1 / 2 / 30 / / * gavAnanam / gorityeva ? yo'gram / ota ityeva ? citragva pram / he citrago'yamityatra tu lakSaNikasvAna bhavati / ta0pra0-gorokArasya padAnte vartamAsyendrasthe svre| padAnta ityeva? gaurivAcarati-gavati // 31 // pare 'ava' ityayamAdezo bhavati / gayendraH, gvendryjnyH|| 20 nityArtha pacanam // 30 // za0 nyA. anusandhAnam-vA'tyasandhiriti-- 'vA, ati, asandhiH ' iti trINi padAni, 'goH, otaH, padAza0 nyA0 anusandhAnam--indra iti-'padAnte, te. khare' iti padacatuSTayamanuvartate / 'ati' ityatra takArasyogoH, otaH, khare, avaH' iti padapaJcakamanuvartate, indazabdasya : cAraNArthatvAt 'khare' ityatrAbhedenAnvayAda aupazleSikAdhikaraadhikaraNArthakasaptamyekavacane 'indre' iti rUpam , asya 'khare' : NArthakasaptamInirdezAca yo'rthaH sampannastamAha-akAre khare 60 ityatrAnvayaH, arthazcAnayoH 'indazabdasthe khare' iti, avaziSTA-: pare iti / na sandhirasandhiH, sandhirnAma varNadvayajAto varNa25 rthaprakAraH purA darzitaH, tathA ca yo'rtho niSpannastamAha-go-vikAravizeSaH, tasyAbhAvaH-varNayoH prakRtyA-kharUpeNAvasthitire- rokaarsyetyaadi| udAharati-gavendra iti-goSu vRSabheSu / vAta Aha-prakRtibhAvo vA bhavatIti / udAharati-go. indra iveti "siMhAthaiH pUjAyAma" [ 3.1.79. 1 iti samAse agrama, goajinamiti-goragaM gorajinamiti SaSThIsamAse 'go+indraH' iti sthive'nena 'ava' ityAdeze "avarNasyevA." 'go+agra' 'go+ajina' iti sthitI "odauto'vAva" [1.65 [1.2.6.] ilekAre ca gavendra iti, vRSabharAja iti tadarthaH, 2.24.1 ityasyApayAdabhUte "edotaH padAnte"1.2.27.] 30 udAharaNAntaramAha-gavendrayajJa iti-"yajI devapUjAsaGgati- iti laki prApte tadapavAdaM "svare vA'nakSe" [1.2.29.] itya karaNadAneSu" ityataH "yaji-khapi." [5.3.85. } iti / vAdeza prabAdhyAnena prakratibhAve syAdikArya ca 'goagrama. gone tasya "tavargasya zcavarga." [1. 3.60.] iti akAre ajinam' iti, asya vaikalpikatvAd etadabhAvapakSe kiM kArya'yajJa' iti, indasya yajJa:-indrayajJaH, goH indrayajJa iti mityata Aha-pakSe yathAprAptamiti-yad yat prApnoti tat 70 SaSThIsamAsadaye 'go+indrayajJa' iti sthite'trApi ikArasya indra- tata kartavyamityarthaH / kiM kiM prAptaM kRte ca tasmin kIdRk prayoga36 yajJazabdasthatve'pi indrazabdasthatvamastyeveti avAdeze ekAre velakSaNyamityAvedanAyAha-go'gramityAdi-etadabhAvapakSe ce gavendra yajJaH, etatsaGgrahAya laghunyAsakAraH-'tadAdAviti "khare vA'nakSe"[1.2.29.1 ityavAdeze. asyApi vaikaruipavaktanyaM 'gavendrayazaH' ityAdyartham , kevale ca vyapadevidbhAvAd / katvAd etadabhAvapakSe "edotaH padAnte." [1.2.27.] itya
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 bRhadvatti-bRhannyAsa-laghunyAsasevalite pA0 2. sU0 32.] ...Anirwwwwwwww - wwwwwww kAraluki syAdikArye ca 'gavAyam , gavAjinam, go'gram, galeti / kecit tu itizabde vikalpamicchanti-suzloka go'jinam , iti prayogA bhavantItyarthaH / 'ati' ityasya phalaM iti, suzloketi; sumaGgala 3 iti, sumaGgaleti // 32 // pRcchati-atIti kimiti| uttarayati-gaNitama,gayA- '' nanamiti-"igu gatau" ityato bhAve "klIbe ktaH" [5.3. za0 nyA-anusandhAnam-tRto'nitAviti-40 123.] iti ke "uditaH kharAno'ntaH" [4.4.98.] iti / ' 'khare' iti, asandhiH ' iti ca padadvayamanuvartate, plata: "eka- ' nAgame tasya "mnAM." [1.3.39.] iti he 'iGgita' iti,. dvi-trimAtrA0" 1.1.5.] iti 'vihitaptasaMjJAkastrimAtrikaH A samantAd aniti anenetyarthe AGtarvAt "anak prANane svaraH, anito na itiranitistasmiMstathA, 'ati' iti nivartate ityataH "karaNA''dhAre" [5.3.129.] ityanaTi 'Anan' / | 'anitA' iti nirdezasAmarthAt, yadi hi tadanuvarteta tadetiiti, goriNitaM ceSTitaM, gorAnanaM mukhamiti SaSThIsamAse 'go+i- 1 zabde pare'prasakteH kimarthamanitAviti niSidhyeta, prasaktasya hi 45 10 gita' 'go+Anana' iti sthite'kArAbhAvAdasyApravRttyA "svare niSedho bhavati / itizabdo na svarAtmakaH kintu khara-vyaJjanavA'nakSe" [ 1.2.29.] ityavAdaze syAdikArya ca 'gaveGgitam, samudAyAtmaka iti 'anitI' ityuktAvapi itizabdaghaTakekArA- . gavAnanam' iti, asya vaikalpikatvAd etadabhAve "odauto' tmakakharasya itizabdabhinnatvAt tasmin pare'sandhiH prasajyevA" [1.2.24.] iti 'ava' ityAdeze gavihitama gavA-tAta itizabdasya itizabdaghaTaka ityartho vaktavyaH, yadvA 'anitI' nanam' iti, atra "svare vA"1.3.24.1 iti vikalpena iti 'khare' ityasya vyadhikaraNavizeSaNama. 'itibhinne zabde 50 16vakAraloye 'gaiGgitam, gaAnanam' ityapi bhavati / go vartamAno yaH svarastasmin pare' iti tadarthaH, etadevAha-itizabdopAdAnasya phalaM darzayitumAha-gorityeva? dyo'grAmiti zabdavarjite svare iti-itizabdena varjite parityakte, itighorAkAzasyAgramiti SaSTIsamAsaH, atra gozabdAbhAvAdasyA zabdAghaTake khare ityarthaH / asandhirbhavatItyasyArthamAha-sandhipravRttyA "edotaH padAnte'sya." [1.2.27.] itylopH| kAryabhAga na bhavatItyartha iti-tathA ca pUrvasUtre na sandhiota ityasya phalopadarzanAyAha-ota ityeva ? citragvana rasandhiriti tatpuruSAzrayaNe'pIha tasya pluta ityasyAbhedavizeSa-55 20 miti-ana "khare vA."1.2.29.1 iti sUtre yadaktaM gatve tAzArthasyAghaTamAnatvAd na vidyate sandhiyesya so'sa tadanusandheyam ,arthazabdasthAne'grazabdaH samAsabhedazceti vizeSaH, : ndhiArAta bahujAhaNA'yabAdhaka ityathaH / udAharAta-davadattara iha citragoragramiti vigrahe samAsaH / pratipadoktasyaiva gozabdasya atra visIlyAdi-deva enaM deyAdityAzAsyamAna iti "tigrahaNaM na lAkSaNikasyetyAvedanAyAha-he citrago'yamityAdi- kRto nAmni" [5.1.71.] iti ke devazabdapUrvasya dAdhAtoH atrApi prAgvadanusandheyam / 'padAnte' ityasya phalamAha-gauri 'devadatta' iti kasyacinnAma, tasya sambodhanakavacane sau tasma 60 25 yAcarati gavatIti-"kartuH kie0" [ 3.4.25.1 iti "adetaH syamorlak" [ 1.4.44.] iti luki 'devadatta !' iti, kipi tasya sarvopahAre 'go' ityasya "kriyAoM."[3.3.3.1 asminnityarthakam 'atra' iti, vitakortha 'nu' iti cAvyayama. iti dhAtave vartamAnAnivi jhAvimomina "asaka bhuvi" ityato vartamAnAsipratyaye "znAstyorlaka" 4. rasma padAntasthatvAbhAvAt 'odoto'vAvR" [ 1.2.24.1 iti 2.90. ityalApa Asa' iAta, atra vAkyadvaya davadatta!, 'ava' ityAdeze gavati, pratyaye pare'ntarvartinI vibhaktimAzritya : atra nvasi' iti, tatra 'devadatta !' iti 'Agaccha devadatta ! iti 65 30 sthAnivadbhAvaniSedhAdiha padatvAbhAva iti // 31 // vAkyasyAnte vartamAnamAmadhyapadaM draSTavyam , vAkyasyAnte plutasya ................................. ... ... ................. vidhAnAt "dUrAdAmadhyasya." [5.4.99.] iti devadatta nyA0 sa0-vA'tItyAdi-etadupari vyAkhyA na . zabdAntyAkArasya plutasaMjJA, 'devadatta3 atra' iti sthite "samAdRzyate ] // 31 // / nAnAM0" [ 1.2.1.] iti prApto dIrghaH prakRtasUtreNa niSidhyate, | 'nu asi' iti sthite "ivarNAderakhe0" [1.2.21.] iti 70 pluto'nitau / 1 / 2 / 32 // yatve 'nvasi' iti / jina enaM deyAdityAzAsyamAna iti ta0 pra0-itizabdavarjite svare pare pluto'sandhi-jinadata prAgvat 'jinadatta' iti, tataH sambodhane sau prAgvat te ca iti idamazabdasya dvitIyakavacane'mi tasya "a35bhavati, sandhikAryabhAra na bhavatItyarthaH / devadatta3 bhatra nato lup" / 1.4.59.] iti lupi ca 'idam' iti karma, nyasi ?, jinadatta3 idamAnaya, suzloka3 Agaccha, suma- | AGaparvAd "NIMga prApaNe" ityataH paJcamyA hipratyaye 'Anaya'16jalAI idamAnaya / manitAviti kim ? suzloketi, suma- iti, "lokaG zlAghAyAm" ityato ghaniHzloka' iti, zobhanaH www.ranipinarraimarius
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2.0 33.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 181 jysy by by sy sy khy by by by sy sy by by sy sy dyn khy my`y dw jy by twjh bh `dm mr fy bw Hh jy jy jrH khy. by by myjr syd dr Hyn sy sy Hh -do-rrrrrrora zlokaH padyaM yazo vA yasya sa suzloka iti, tataH sambodhane sau | yo'rtho niSpannastamAha-13 iti pluta ityAdinA / itAprAgvat tallope plute ca 'suzloka3' iti, A. "gamlaM | vaprAptetyAdi-vikalpastrividhaH -prAptaviSayako'prAptaviSayakaH gato" ityataH paJcamyA hipratyaye 'Agaccha' iti, zeSaM prAgvat, | prAptAprAptaviSayakazceti bhedAt , tatra prAptaviSayako vikalpo 40 evaM 'sumaGgala3 idamAnaya' ityatrApi, navaraM "manu gatI" | yathA-"nAmni vA" [1.2.10.] iti, "RtyArupasargasya" 5 ityataH "mRdi-kandi."[uNA0 465.] iti le "uditaH / 1. 2. 9.] ityanena nityaM prAptasya ArAdezasyAnena vikalpaH, kharA."[4. 4. 98.] iti nAgame 'maGgala' iti, zobhanaM | aprAptaviSayako vikalpo yathA-"vA'tyasandhiH " [1.2.31.] majalaM zobhano maGgalo grahavizeSo vA yasya sa sumaGgala iti, iti, atra hi na kenApi gorokArasyAsandhiH prAptaH, prAptAprAptaAgacchasthAne Anayeti ca vishessH| itizabdavarjana phalaM viSayako vikalpo yathA-idameva sUtram , itivarjite khare pare 45 pRcchati-anitAviti kimiti / uttarayati-suzloketi, "pluto'nito"| 1.2.32.7 ityanena prAptasya, itau cApA10 sumaGgaletIti-suzloka-sumaGgalazabdAbhyAM sambodhanasau prAgvat ptasyAsandheranena vikalpo vidhIyate / udAharati-lunIhi3. . tallaki te itizabde pare ca 'suzlokaH iti, sumaGgalaI iti' ityAdi-"lUgara chedane" ityataH "praiSA'nujJA'vasare" [5. iti sthitI itivarjanAbhAve sandhipratiSedhaH syAt , kRte ca 4.29.] iti paJcamyAM madhyamapuruSaikavacane hau "zyAdeH" [tad ] varjane niSedhApravRttyA "avarNasyevarNA." [1. 2. 6.] | [ 3.4.89.] iti nApratyaye "svAde" [4. 2. 105.]50 ityekAre 'suzloketi, sumaGgaleti ca bhavatItyarthaH / pANinIyAstu / iti haskhe "eSAbhI." [4. 2. 97.] ityAkArasya IkAre 15 itizabde pare'pi "apThatavadupasthite" pA.6.1.128.11'lunIhi iti, tataH "kSiyA''zI:-zreSe."[7. 4.92.1 vaikalpikaM prakRtibhAvamicchanti, tanmatopadarzanAyAha-kecit iti plute, yadvA ki kartavyaM mayeti pRSTaH prAha-'lunIhi3 iti' / viti-pANinIyAstu / prakRtibhAve 'suraloka3 iti' iti, "vidhi-nimantraNA''mantraNA." [5. 4. 28.] iti paJcamI, tadabhAve sandhau 'suzloketi' iti, evaM dvitIyanidarza | "heH praznAkhyAne' [7. 4. 97.] iti plutte itizabdayoge ca 55 ne'pi // 32 // 'lunIhiH iti' iti sthite "samAnAnAM0" [1. 2. 1.] 20 nyA0 sa0--suta ityAdi / 'ati' iti nAnuvartate iti.| iti prAptaH sandhiranena pratiSidhyate, asya vaikalpikatvAt etada zabdavarjanavaiyAdityAha-itizabdetyAdi / asandhiriti-na | bhAvapakSe "samAnAnAM." [ 1. 2. 1.] iti dIrghatve. 'lunIvidyate sandhiryasyeti bahuvrIhiNA vyAkhyeyam , evamuttaratra / deva- hIti' iti, evaM cinuhi3 idamityatrApi, navaraM "ci. datta satra nvasIti-devadattazabdAdAmacyavihitasya se: "a-gada cayane" iti dhAtuH, "khAde:0" [3.4.75.] iti 60 delaH samoluka" [1.4. 44.] iti luki "dUrAdAmadhyasya" | zruriti vizeSaH, prathamavyAkhyAne vAkyAntarAkAlAyAM platavidhi26 [7.4.99.] iti plutaH, 'Agaccha bho devadatta!' iti kasya riti 'lunIhi 3, iti' 'cinuhi3, idam' iti pratyeka vAkya- . cid vAkyasyAnte idamAmanyapadaM draSTavyam , vAkyAnte plutasya vidhA bhedo vidheyaH, dvitIyavyAkhyAne vAkyAntasthasya herikArasya plutanAditi // 32 // vidhAnAd iti-idamzabdo vAkyAntarasthoM draSTavyau, vidheyazcoi3 vA / 1 / 2 / 33 // citAthyAhAraH sarvatra / pANinIyavyAkaraNe "I3 cAkravarmaNasya" 65 ta0pra0-33 iti plutaH svare pare vA'sandhirbhavati, [pA0 6. 1, 30.] iti sUtre "IgrahaNenArthaH, avizeSeNa 30 itAvaprApte'nyatra ca prAse ubhayatra vikalpo'yam / lunIhi3 | cAkravarmaNasyAplutavad' iti bhASyokteH 'vazA3 iyama, vazeyama'. iti, lunIhIti, cinuhi3 idam , cinuhIdam / kathaM iti rUpadvayaM bhavati, tadiha kathamityAzaGkApUrvakamAha--kathaM vazA3 iyam, vazeyam ? chAndasAvetau // 33 // bazA3 iyam , vazeyamiti / uttarayati-chAndasAveza0cyA0 anusandhAnama-3 veti-pattaH,khare,tAviti-tathA cAtra luto vaikalpiko'sandhizca chAndasatvAdeva 70 ' asandhiH ' iti padatrayamanuvartate, 'i' iti, 'lunIhi' bhavataH, chandasi dRSTAnuvidhitvAt // 33 // 35 ityAdiprayogasthasya tasya ikArasyAnukaraNam, taca "plutaH' .www.www.www.www................... ............... ityasya vizeSaNam , itizabdo'bhedopadarzakaH, 'vA' iti vika- | nyA0 sa0-33 veti / 'vazA3 iyam' ityatra pluto'pi lpArthakamavyayam , 'amitau iti nivartate pRthagyogAt, tathA ca andasatvAd bhavati // 33 // AmiN
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 . bRhadvRtti-laghunyAsa-bRhanyAsasaMvalite pA0 2. sU0 34.] wwwwwimarawi iMdUded dvivacanam / 1 / 2 / 34 // dvivacanaM dvitvaviziSTArthAvabodhakapratyayAtmakaM tat khare pare ta0pra0-'It at et' ityevamantaM dvivacanaM svare | asandhi-sandhikAryabhAg na bhavati' iti sUtrArthaH, 'munI' 40 pare'sandhirbhavati / puNI atra, munI iha, sAdhU, ityAdAvanyataravyapadezanyAyena vyapadezivadbhAvena ca 'pacete' ityAdau khataH pratyayasya iMdUdedantatvamiti bhavatyasandhiH, 'kumAamU iti, kuNDe bhatra, mAle iti, pacete iti, pacethe yaMgAram' ityatra tu IkArAntatvaM prakRtene pratyayasya, dvivacanatvaM 0 iti, pacAbahe AvAm / IdUdediti kim ? vRkSAvanna / dvivacanamiti kim ? kumAryatra / eSAM plutAnAmitAvapi *pratyayalope pratyayalakSaNam iti prAptasya pratyayasya na prakRteriti sandhirna bhavati-agnI3 iti, vAyU3 iti / svara | nAnena sandhipratiSedha iti / krameNodAharati-trapuNI aneti-45 ityeva ? tava I-kAmau tve| pratyAsatteH svaranimittakakArya | "trapauSi lajAyAm" ityataH "bhR-mR-tR0" [uNA0 761.] pratiSedhAdiha bhavatyeva-taca I tathe bhAsAte / kecit tu ityupratyaye trapu lohavizeSaH, tata aupratyaye tasya "aurIH" [1. 4.56.] ityanena IkArAdeze "anAmasvare." [1. 10"maNIvoTrasya lambete priyau vatsatarau mama" [mahAbhArate] 4.64.] iti nakAre'ntAgame ca 'puNI' iti, 'puNI iti prayogadarzanAda 'maNI iva-maNIva' ityAdAvasandhi- atra' iti sthite "ivarNAderakhe. [ 1. 2. 21.] iti prApto 50 pratiSedhaM varNayanti, tdyktm---vaashbdenopmaanaarthn| yakAro'nena pratiSidhyate |mtii Treti-"maniMca jA na yakAro'nena pratiSidhyate / munI iheti-"manic jJAne" ityataH siddhatvAt , "maNI ivodbhinamanoharaviSau" ityAdAva- "manerudetI cAsya vA" [ uNA0 612. ] ityamena ipratyaye sandhidarzanAca / anye tu yathAdarzanaM samdhimasandhi 'kArasya ukAre 'muni' iti, tata aupratyaye tena saha ikArasya / 15 cecchanti-maNIva, dampatIva, rodasIva, maNI iva // 34 // "iduto'strerIdUta" [ 1. 4. 21.] iti Itve 'munI' iti, 'munI iha' iti sthite prAgvat prApto yakAro'nena pratiSidhyate / 55 za0 nyA0 anusandhAnam-IdUdedityAdi-Ica sAdhu etAviti-"sAdhaMT saMsiddhoM" ityata uttamakSamAdibhiUca eca eSAM samAhAra iti 'IdUdet' iti syantam , takArA stapovizeSairbhAvitAtmA sAnoti, samyagdarzanAdibhiH paramapadaM uccAraNArthAH, tena IkAra UkAra ekArazceti tadarthaH, "vacaMkU ! sAdhayati veti sAdhuH saMyataH, ubhayalokaphalaM sAdhayati vA bhASaNe" ityata ucyate'neneti karaNe'naTi vacanam , dvayorvacanaM sAdhurdharmazIlaH, "kR-vA-pA0" [uNA. 1.] ityuNapratyayaH, 20 dvivacanam dvitvaviziSTArthAvabodhakapralaya iti tadarthaH, 'khare, | sAdhuzabdAdu aupratyaye tena saha ukArasya "iduto'tre."60 asandhiH ' iti padadvayamanuvartate, atha 'IdUdet-IkArAtmakam [ 1.4. 21.] ityUtve 'sAdhU' iti, etadazabdAd aupratyaye UkArAtmakam ekArAtmakam, yad dvivacanaM-dvitvaviziSTArtha- | dakArasya "A DheraH" [2. 2. 41.] ityatve pUrvAkArastha bodhakapratyayaH' ityarthakaraNe*ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadeza- | "lugasyAdetyapade" [2. 1. 113.] iti luki "eta au' bhAk iti nyAyena 'munI, sAdhU' ityAdeH saMgrahe'pi pacete' | iti sthite "edaut sandhyavaraiH" [1. 2. 12.] ityautve 28 ityAdeH saMgraho na syAt pratyayasya ekArAtmakatvAbhAvAditi 'etau' iti, sAdhU etau' iti sthite "ivarNAde."[1.2.21.]68 so'rtha upekSaNIyaH, atha 'abhedenokto'vayavo vizeSaNam' iti | iti prApto vakAro'nena prtissidhyte| am itIti-adasrItyA 'IdUdet' ityasya "pratyayaH prakRtyAdeH" [7.4.115.] zabdAd aupratyaye sakArasya "A deraH" [2.2.41.] ityatve iti paribhASayA, "dvivacana' ityasya ca vizeSaNatve "vizeSaNa- pUrvAkArasya "lugasyAde." [2, 1.113.] iti luki dakA mantaH" [5. 4. 113.] iti tadantArthalAbhe zabdasvarUpama- | rasya "mo'varNasya" [2. 1. 45.] iti matve 'ama au' 30 dhyAhRtya 'IdUdedantaM dvivacanAntaM zabdasvarUpam' ityardhakaraNe | iti sthite "aidaut" [1. 2. 12.] ityautve aukArasya 70 'munI, pacete' ilyAdeH saMgrahe'pi kumAryoragAraM vadhvoragAramiti | "mAduvarNo'nu" [2. 1. 47.] ityUtve 'amU' iti, 'amU kumAyegAraM vadhvagAramityatrAsandhiH prasajyeta, khata IkArAnta- | iti' iti sthite prAgvat prApto vakAro'nena pratiSidhyate / svAdUkArAntatvAt pratyayalope pratyayalakSaNam ityanena dviva-kuNDe atreti-"kuNat zabdopakaraNayoH" ityataH "ku-gu canAntatyAca, atA'yamapyathA nAdaraNIyaH, tahiM kIdRzo'rtha hu0" [ uNA0 170.] iti kiti De kuNDaM bhAjanaM jalA86 upAdeya ityAkAsAyAmAha-'It Ut et ityevamantaM | dhAravizeSazca, kuNDo bhartari jIvati jAreNa jAto'paTindriyazca,75 dvivacanamiti--ayaM bhAvaH-'IdUdet' iti vizeSaNam , kuNDazabdAt klIbe aupratyaye tasya "aurIH" [1.4. 'iti vizeSyama "vizeSaNamantaH"57.4.111541 ityanena IkArAdeze "avarNasyevaNo".1.2. ityantArthalAbhaH, tathA ca IkArAntamUkArAntamekArAntaM ca yadU .1 ityetve ca 'kuNDe' iti, 'kuNDe atra' iti sthite
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 2. sU0 34.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 183 ........upreraniumireuni.ranie .. "edotaH padAnte'sya luk" [ 1. 2. 27. ] iti prApto- ityAdinA labdhatRtasaMjJAnAm , itAvapi AstAmitarasmin 40 'kAralopo'nena pratiSidhyate, nanvatra ekArAntaM dvivacanaM khare pare, kintu itizabde pare'pi, sandhirna bhavati prakRtasandhikAryabhAk-sandhikRtavikRtibhAga mA bhUta, kintu atra- ! sUtreNa sandhiniSedho bhavati, atrAyamAzayaH-IdUdedantaM dvivacana zabdAkArasya loparUpaM sandhikArya kathaM na bhavet ? nAyamakAra / yadi "dUrAdAmadhyasya." [7. 4. 99.] ityAdinA vihit| ekArAntadvivacanamiti cet ? ucyate-akAralope kRte zabdA- 'plutasaMzaM tadA tasya itizabde pare "to'nitI" [1. 2.32.] vyavahitapUrvatvaviziSTatvaM 'kuNDe' ityatra ekAre Apatati. tacca / iti sUtreNAsandhiryadyapi paryudastastathApi tasya paryudAsasya 45 sandhinA janitamiti sandhikAryamiti sandhiniSedhAt kathaM bhave- 'tatvanimittakAsandhipayudAsamAtreNa cAritAyeM dvivacanAntatvaditi / mAle itIti-"mAMka mAne" ityataH "zA-mA." / nimittake parasminnasmin vidhau mandazaktikatayA'pravRttI paratvA[ uNA0 462.] iti le Api ca mAlA sak, tata danana 'amI3 iti' ityAdAvapyasandhirbhavatyeva / niruktamutasthala 10 aupratyaye tena saha AkArasya "autA" [1.4.20.] ityeve / para lakSayati-agnI3 iti, vAya3 itIti-"aga kuTilAyAM 'mAle' iti, 'mAle iti' iti sthite "edeto'yAya"12 gatI" ityataH "vI-yu-su."[ uNA0677.] iti nau 'agni' 50 23.] iti prApto'yAdezo'nena pratiSidhyate / pacete itIti- zata, vAk gati-pandhanayAH ityataH "Ava 2 "DaparcI pAke" ityato vartamAnAyA Atepratyaye zavi AkA- vAti vAyati vA dravyANIti "kR-vA-pA0"[uNA. 1.] ityaNi rasya "AtAmAteAthAmAthe Adi:"[ 4. 2. 121.] itIkAre "A "Ata aiH kRau" [4.3.53.] ityaikAre AyAdeze ca 15 akArekArayorekAre ca 'pacete' iti, pacete iti' iti sthite / 'vAyu' iti, AbhyAmaupratyaye "iduto'stre." [ 1.4.21.] prAgvat prApto'yAdezo'nena niSidhyate, evaM 'pacethe iti' itya- : itIkAre UkAre ca 'agnI, vAyU' iti, tataH "dUrAdAmadhyasya." 56 trApi navaramAtesthAne aatheprtyyH| pacAvahe AvAmiti- [7.4. 99.] iti te 'agnI3, vAyU3' iti / khare pare. padhAtorvartamAnAyA bahepratyaye zavi zavo'kArasya "mavyasyAH" / sandhirityanena sUcitAM vyAvRtti darzayitumAha-svara itye[4.2, 13.] ityAkAre 'pacAvahe' iti, asmacchabdasya veti / byAvartyamAha-tava I-kAmau tave iti-yuSmaccha20 prathamAdvivacane 'AvAm' iti rUpam , 'pacAvahe AvAm' iti bdasya SaSTayekavacane 'tava' iti, izabda: kAmavAcakaH, tasya sthite prAgvat prApto'yAdezo'nena niSidhyate / 'idUdet' ityasya prathamAdvivacane 'I' iti rUpam , parataH khare satyevAsandhirbhavati 60 phalaM pRcchati-IdUdediti kimiti / uttarayati-vRkSA nAnyatheti 'tava+I' ityatra kharaparatvAbhAvAdanenAsandhirna bhavati, vatreti-"ovazcIt chedane" ityataH "Rji-riSi."[uNA. : ! bhavati ca "avarNasyevarNA0" [1. 2. 6.] ityekAraH / nanvevaM / 567.] iti kiti se 'yaja-sRja." [2.1.87.1 iti | kharaparatvasyaiva tantratve 'tava I AsAte' iti sthitAvarNasya IkA25 casya Satve "graha-vrazca0" [4. 1.84.] iti vRti "saMyoga reNa saha "avarNasyevarNA" [1.2.6.] ityanena yad etvaM bhavati syAdau." [2. 1. 84.] dhAtusakAraloye Sasya "Sa-DhoH kaH tanna syAdanenAsandhividhAnAditi cet ? atrAha-pratyAsatte-62 si" [2. 1. 62.] iti katve pratyayasakArasya "nAmya rityAdi-pratyAsatteH-pratyAsattinyAyAt, svaranimittakakAryantasthA0"2.3.15.] iti Satve 'vRkSa' iti, tata au- pratiSedhAt-parakharanimittakayakArAtmakasandhikAryapratiSedhAt iha pratyaye "edaut sandhyakSaraiH" [1.2.22.1 ityAve vo bhavatyeva-'tava I AsAte' ityatra pUrvakharanimittakaikArAtmaka30 iti, 'vRkSau+ atra' iti sthite 'idUdeda'grahaNAbhAve'trApi sandhikArya bhavatyeva, ayaM bhAvaH-pratigatA AsattiH pratyAsattiH, sandhiniSedhaH prasajyeta, kRte tu grahaNe'syApravRttyA "odauto- pUrvoparIbhAvasambandhaH sAmIpyasambandho vA, tathA ca yayoH 'vAda" [ 1. 2. 24.] ityAvAdeze 'vRkSAvatra' iti sidhyati / | pUrvAparIbhAvaH sAmIpyaM vA'tra sUtre gRhItaM tayoreva sandhikAryAdvivacanagrahaNasya phalaM pRcchati-dvivacana miti kimiti| bhAvo bodhanIyaH, tathA ca yaH svaraH parIbhUta IdAdyantadvivacanasya uttarayati-kumAryatreti-"kamUla kAntau" ityataH "kamerata tannimittakaH sandhireva niSidhyate, evaM ca 'tava I AsAte' iti una" [uNA0409.] ityAre'kArasya utve yAMca 'kumArI' | sthite AkAranimitakam "ivadi:0" [1.2.11.] iti iti, 'kumArI+atra' iti sthite dvivacanagrahaNAbhAve'trApi / prAptaM yatvaM na bhavati, "avarNasyeva." [ 1. 2. 6. ] ityanena sandhiniSedha Aphdheta, kRte tu tadgrahaNe'syApravRttyA "ivarNA- etve kRte "edaito'yAy" [ 1. 2. 23.] iti prApto'yAde- derakhe." [1. 2. 21.] iti yatve 'kumAryatra' iti sidhyati / zo'pi ca na bhavati, etvaM tu nAkAranimittamiti tasmin eSAm IdUdetAm , chUtAnAM "dUrAdAmanyasya" [5.4.99. kartavye nAsya sUtrasya pravRttiriti, "Asika upavezane" ityato . . .
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRddhatti-vRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2.sU0 34.] vartamAnAyA Atepratyaye 'AsAte' iti / kAzikAkAra- | vAzabdasyopamAnArthatvaM tu "vA syAd vikalpopamayorevArthe ca samumatamAha-kecita jayAdityAdayaH, tu asandhipratiSedharUpa-caye" ityAdikozAdavaseyam , vAzabdopAdAnaM cazabdasyopalakSa-40 Nam , tena 'maNI va uSTrasya' iti vizleSo'pi lAghavAya, evam vizeSadyotanAya, asandhipratiSedham anena prAptasyAsandheH / 'alidampatIva, maNIva' ityAdau 'alidampatIva, maNI va pratiSedham , varNayanti "IdUded dvivacanaM pragRhyam" [pA0 1. iti vizleSe'pyupamAghaTanA'sandhipratiSedhAbhAvazcopapadyatetarAm , 1.11.] iti sUne 'IdAdInAM pragRhyatve maNIvAdInAM pratiSedho / vazandasyopamAnArthatvaM tu "vaM pracetasi jAnIyAdivArthe ca tadavaktavyaH' ityAdinA samarthayante, kva? 'maNI iva-maNIva'! vyayam" ityAdikozAdabaseyam , lakSyaM tu-"zAtravaM va papu-45 ityAdau, kutaH ? "maNIvoSTrasya lambete priyau vatsatarau ryazaH" "kAdambakhaNDitadalAni va paGkajAni" ityAdi, evaM mama" ityAdiprayogadarzanAt / / | jAyA ca patizceti "rAjadantAdiSu" [3. 1. 149. ] iti "mriyamAgau ca tau dRSTvA maGkistatredamabravIt / nipAtanAd jAyAzabdasya vA jambhAve dambhAve prAgnipAte ca 10. maNIvoSTrasya lambete priyau vatsatarau mama" // |'jampatI, dampatI' iti, yozca bhUmizceti "pRSodarAdayaH" [3. iti mahAbhAratagataM padyam , asyAyaM bhAvaH- rajanibaddhagalayo 2. 155.] iti nipAtanAd niSpannasya rodasizabdasya dvi-50 rvatsatarayorantarAle uSTreNa khadIrghataragrIvayordhvamunItayostayoH / satomaGgeridaM vacanamiti aitihamA maddhiH-zaThaH pravako vA.mriya-1 vacane 'rodasI' iti, tata upamAnArthakavazabdaprayoge 'dampatI va, rodasI va ityAdiprayogAH sidhyanti / nanvevaM kliSTakalpanApemANau-prANAMstityakSu, tau-vatsatarau, dRSTvA; idam-anupadaM | 16 vakSyamANam , abravIt-avadat , kimityAha-maNIvoSTasya- kSayA'sandhyabhAva evAstviti cet ? atrAha-maNI ivo tyAdi, mama priyau vatsatarau uSTrasya 'grIvAyAm' iti zeSaH, dbhinnetyAdi-ayamAzayaH-yadi sarvatra sandhireva dRSTipathamavamaNIva-maNI iva, savya-dakSiNayoH, lambete AzrIyete, iti / taret tadA kAzikAkAramataM mantavyatAmapi zrayet, parantu ubha-55 atra 'maNIva' iti prayogo'sandhiniSedhamantarA'nupapannaH, tathA-yathA prayogA dRzyante. taMtrAsandhiprayogAH sUtreNa, sandhisamatayA "sphuTotpalAbhyAmalidampatIva pratIyamAnAzca maNIvAdayo vavAzabdAbhyAM sAdhanIyA iti| vilocanAbhyAM kuckungaalaashyaa| tadanukUlameva matAntaramAha--anye viti-utpalAdanipatya bindU hRdi kajjalAvilo maNIva nIlo taralI virejatuH" // yastu // 34 // iti naiSadhagataM padyam , asyArya bhAvaH-nalazokAturAyA dama nyA0 sa0-IdedityAdi-anI iti' ityAdau 60 yantyA azrubinduzobhAmAha-sphuTotpalAbhyAmityAdinA, "dUrAdAmacyasya." [7.4. 99.] iti plutH| tave iti-yathA 25 kajalAvilo-kajalena maSyA, Avilau-vyAptau, ata eva nIlI- re pare sandhikAryaniSedhastathA pUrvasthite'pi kiM neti ? satyamzyAmalau, taralau-caJcalau, alidampatIva-bhramarajAyApatI iva, *saptamyA nirdiSTe pUrvasya* iti nyAyAt svarApekSayA pUrvadezabyavakucakulAlAzayA-puSpakalikAyamAnapayodharayugalasparzakAmanayA, sthitasyaiva IdAdeH sandhiniSedhaH, na tu pUrvasthite svare / yadyapyevaM yantra bindu-nayanodakavindudvayam , sphuTotpalAbhyA-praphullakamalatulyA paratra svaro bhavati-'tave AsAte' iti, tatra pUrveNApi saha sandhi-66 bhyAm , vilocanAbhyAmavadhibhUtAbhyAm , hRdi-hRdayapradeze, pratiSedhaH prApnotItyata Aha-pratyAsatterityAdi / ayamartha:50 nipatya-adhastAdAgatya, nIlo-zyAmalau, maNIva-maNI iva, vire yasmin sati yad bhavati tat tasya nimittamiti parasvarAzritatvAt jatu:-zuzubhAte, iti, anApi 'alidampatIva, maNIva' iti prayogAvasandhipratiSedhamantarA'nupapannAviti kAzikAkArAzayaH / prathamaM yatvasya tadanu ayAdezasya ca niSedhaH, te eva ca parasya svarasya bhASyakArAdyasammatatvAnnAyamadhvA rucira ityAha-tadayukta. pratyAsanne, etvaM tu paraM svaramantareNApi bhavatIti na tat svaranimimiti-asandhipratiSedhaM prakalpya 'maNIvoSTrasya' ityAdiprayoga ttam, na tat pratyAsannaM ceti pratyAsattinyAyAt tannimittakasyaiva 70 kAryasya niSedhaH, nAtannimittakasyeti / vAzabdenetyAdi-bhASyakAra36 samarthanaM na yuktipezalam / nanvevaM tarhi 'maNIvoSTrasya' ityAdiprayogANAM kA gatirityAha-vAzabdenopamAnArthena siddha. vArtikakArayorasammatatvAceti / 'dampatI' ityatra rAjadantAditvAd tvAditi-'maNIvoSTrasya' ityatra 'maNI vA uSTrasya' iti vizleSa | jAyAyA dmbhaavH| yauzca pRthivI ca pRSodarAditvAd 'rodasi' idanta vAzabdacopamAnArthaka ityasandhipratiSedhamantarA'pi siddhatvAta. AdezaH, tato dvivacanam // 34 // wwwmaram
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2, sU0 36.] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / adomu- mI / 1 / 2 / 35 // ta. pra.--adaszabdasambandhinI 'mumI' ityetAvasamdhI bhavataH svare pare / amumuIcA, amI AsAte, amI azvAH / bhadasiti kim ? anyatra // 35 // 185 adasUzabdopAdAnasya phalaM pRcchati - adasiti kimiti'mI' ityetau prAyodazabdasyaiva bhavata iti adasa upAdAna- 40 mantareNApi tasyaiva grahISyete iti praznayiturAzayaH / anyatrApi tatsambhava ityatiprasaGga ityatiprasaGgamukhenottarayati--amyatreti-"ama gatau" ityasya ghatri amanam 'am' iti, amo'syAstIti "ato'nekakharAt" [ 7.26 ] iti inpratyaye sau ca 'amI' iti, 'amI atra' iti sthite'daso grahaNAbhAve'trApi 43 sandhiniSedhaH prasajyeta, kRte tu grahaNe'syApravRtyA 'ivarNAderaskhe-' [12.21.] iti yatve 'amyatra' iti sidhyatIti // 35 // 33 1 5 za0 nyA0 anusandhAnam --ada ityAdi - muzca mIca mu-mI, adaso mu-mI iti vigrahe SaSThIsamAse 'adomu-mI' iti na cAdasrAbdasya SaSTayekavacane 'amuSya' iti rUpaM bhavatIti amuSya mu-bhI iti vigraho nyAyya iti vAcyam, adamazabdasya zabdaparatvena svArthAnabhidhAyakatvAt, adaszabdanimittaka vidhiSu 10 hi viprakRSTavartijJAtapadArthArthakasyaivAdaso grahaNam, arthava nAnarthakasya* iti nyAyAt, 'mu-mI' ityatra yadi samAhAradvandvastadaikavacanasya sAdhutve'pi napuMsakatvena haskhena bhavitavyam, yadi cetaretarayogastadA dvivacanena bhAvyamityubhayathA'pi 'mu-mI' iti nirdezo'saGgata iti cet ? na- samAhAre satyapi hrasvAbhAvasya 15 itaretarayoge satyapi ca dvivacanAbhAvasya sautratvena samAdheyasvAt yadvA musahito mIriti 'mumI' iti madhyamapadalopasamAsaH, 'khare, asandhiH' iti padadvayamanuvartate, ardhavazAd vibhaktivipariNAmaH * tathA ca yo'rtho niSpannastamAha- adasa cAdiH svaro'nAG / 1 / 2 / 36 // 53 ta0 pra0 - AvarjitazrAdiravyaya saMjJakaH svare pare - sandhirbhavati / a apehi, A evaM kila manyase, bhA evaM sambandhinAvityAdi / asandhI sandhikAryabhAjau na bhavataH / 20 krameNodAharati- amumuIceti - "azrU gatau ca" amumacI iti sthite "GasyuktaM kRtA" [ 3.1.49 ] iti samAse "aikArthye" [ 3. 2. 28. ] ityamo luki "azvo'narcAyAm" [4. 2. 46.] iti nakAralope "sarvAdiviSva0 [3.2.122. ] 26 iti Dadrau kvipaH sarvApahAre "Dityantya0" [2.1.114.] ityntysvraadilope ca 'adadri+ac' iti sthite tRtIyaikavacane TApratyaye "kkipa" [ 5. 1. 148. ] iti kipi 'adasa am al kvip', i indraM pazya, I IdRzaH saMsAraH, u uttiSTha, U USare bIjaM vayasi e ito bhava, o ozrAvaya / cAdiriti kim ? a ! [ viSo ! ] Agaccha Agaccha | 60 kathaM titaGaH - parivapanam ? " tanerDa u: " [ uNA0 748.] iti uvidhAnabalAdasandhirbhaviSyati / uttaratrAntagrahaNAdiha kevalo gRhyate, teneha na bhavati ceti, itIha, nanviti, veti / svara ityeva ? jAnu u-jAnU / svare pare iti pratyA | nyA0 sa0 - ada ityAdi - adaso mu-mI iti vigrahaH / nanu amuSya mu-mI iti vigrahaH prAjheoti kathamadasa iti ? satyam avivakSitArthasya prAyogikasyAdasuzabdasyAca prayogaH, tatra tu sArthako 50 gRhyata iti zabdasamvandhi kAryAbhAve'dasa iti bhavati / hrasvatvAbhAve tu svairAdivat sarvaM draSTavyam, sautratvAda vA samAhAre'pi na zasyaH / abhyanneti - "ama gatau" ityato bhatre dhani amaH, so'syAstIti in / 35 / / < 'ac c prAg dIrghazca" [ 2. 1. 104 ] iti 'ac' ityasya ! sattestannimittakasandhipratiSedhAdiha dIrghatvalakSaNaH sandhirbha 85 ! 'c' ityAdeze pUrvaskharasya dIrghatve 'adadrI c A' iti sthite "vAda" [ 2. 1. 46. ] ityubhayordakArayormatve "mAduvarNo30 'nu" [ 2. 1. 47. ] iti akArasya rephasya ca ukAre 'amumuIcA' iti, atra 'muzabdasya IkAre paressandhirbhavati, tena "ivarNAderakhe khare ya-va-ra-lam" [ 1.2.21. ] iti na prava rtate, evam- 'amI AsAte' ' ityatra mIzandasya AkAre pare 'amI azvAH' ityatra akAre pare'pi, adaszabdasya prathamAbahu35 vacane 'amI' iti, "Asik upavezane" ityasya vartamAnAyA Atepratyaye pare 'AsAte' iti, sAdhanikA prAg darzitA, "azauTi vyAptau" ityataH "laTi-khaTi - khali." ." [ uNA0505.] iti vapratyaye 'azva' iti, tasya prathamA bahuvacane 'azvAH' iti / 24 zabdAnu0 vatyeva jAnu u asya rujati jAnU asya rujati / kecit tu cAthacAdisthAnasyAcAdirUpatvAt svara nimittakamapi samdhimicchanti jAnu u asya rujati--jAmbasya rujati / anAGiti kim ? bhA ISad uSNam - oSNam, A ihiehi, A udakAntAd - odakAntAt priyaprothamanubrajet, 10 A AryebhyaH- Aryebhyo yazo gataM gautamasya, "ISadarthe kriyAyoge maryAdA'bhividhau ca yaH / mAtaM GitaM vidyAd vAkya maraNayoraGit " [ [] // 36 // za0 nyA0 anusandhAnam - cAdirityAdi - ca:- 75
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 bRhadvRtti- bRhanyAsa-laghumyAsa saMbalite [ pA0 2. sU0 36.] 'smaraNe' ityasya 'vismRtasya smaraNe' ityartha iti kecit, 40 apare tu 'pUrva mayA naivaM smaryate sma, kintu tanna samIcInam' ityarthAvagateH 'smaraNe' ityasya 'anyathAsmRta'tIta prazne hetI vitarke'pamAne'pradeze'nupatApe ca, 'A evam' syAnyathAsmaraNe' ityartha ityAhuH, 'nu' ityavyayaM vikalpe'nunayeseat prAvi prApta aikAro'nenAsandhinA nivAryate / i indraM 45 pazyeti- '4' iti cAdigaNapaThitamavyayaM vismayAdau vartate, "ha ' nena vismitaH san kazcit paramapi darzanAyAnena vAkyena prerayati, prekSaNe" ityataH pacamyA hipratyaye 'pazya' iti, indradarza'i indram' ityatra "samAnAnAM0 [1.2.1.] iti prApto dIrtho'nenAsandhinA nivAryate / I IdRzaH saMsAra iti - 'I' 50 iti cAdigaNapaThitamavyayaM vismayAdau vartate, a itIdampUrvAd " prekSaNe" ityataH "tyadAdyanya0" [ 5. 1. 151.] iti ki "idamkimIkI" [ 1.2. 153.] itIdamzabdasya 'I' ityAdeze ca 'IdRza' iti, sampUrvAt "saM gatau" ityataH "bhAvA'kaH " [5.3.18. ] iti dhani saMsAra iti, 55 | / cazabdaH, AdiH - Adyavayavo yasya samudAyasya sa cAdiH, "cAdayo'sattve" [ 1. 1. 31.] iti sUtravRttau darzitaH 'ca, hR.' ityArabhya '.ati, abhi' iti paryantaH zabdasandoha ityarthaH, samudAyasya yugapalakSye prayogAbhAvAdavayave tatkArya5 vijJAnamiti cAdizabdena cAdigaNapaThitaH zabdo bodhyaH 'cAdiH, svaraH, anAG' iti prathamAntaM padanikram, na A anAG, Abhinna ityarthaH, 'anAG cAdiH' iti dvayaM vizeSaNam 'kharaH' iti vizeSyam, Arjita zrAdigaNapaThitaH svara iti tadarthaH, 'khare, asandhiH' iti padadvayamanuvartate, yadyapi 'anAG, / 10 svara:' iti dvayaM vizeSaNam, 'cAdiH' iti vizeSyam, tataH "vizeSaNamantaH " [ 7. 4. 113. ] iti paribhASAbalAt 'AGvarjitaH kharAntazcAdiH' ityartho bhavitumarhati tathApi 'anAb" iti vacanAnna tAdRzArthAzrayaNam, anyathA ADha: svarAntatvAbhAvena tadvarjanaM viphalaM bhavet, na ca darzitadizA 15 kharAnte vyapadezivadbhAvena ca kevale khare prAptAvAko'pi prApti - rasyeveti tadvAraNAya 'anAG' iti vaktavyamiti vaktavyam, evaM sati_ "odantaH" [ 1. 2. 37.] iti sUtraM viphalaM bhavet anenaivaudante'pyasandheH siddhatvAt, 'anAG' iti paryudAsasya *nayuktaM tatsadRze* iti nyAyavalena ekasvarAtmaka dharmeNa sAdRzya20 grAhakatvAcca, kiJca Ah cAdipaThitatvAccAdiriti 'anAGa' iti paryudAsena tadbhinno'pi cAdireva grAhya iti cAditve labdhe'pi cAdigrahaNaM vyarthIbhUya jJApayati-avyayasaMjJakAdiriha gRhyata iti etatphalamaye sphuTIbhaviSyati, tathA ca yo'rthaH sampannastamAha - Avarjita ityAdi / krameNodAharati- a ape 25 hIti - 'a' iti pUraNa bhartsanA''mantraNa- niSedhArthaM cAdigaNapaThitamavyayam, "iMNk gatau" ityataH paJcamyA hipratyaye 'apehi' ! iti, apasara iti tadarthaH, 'a apehi' iti sthite "samAnAnAM 0" [ 1.2.1.] iti prApto dIrgho'nenAsandhinA nivAryate / A evaM kila manyase iti - atra 'A' iti cAdigaNapaThitama ! 3) vyayaM vAkye vartate, 'vAkye ' ityasya vAkyArambhasUcanAyAM vAkyA laGkAre iti vA'rthaM iti kecit apare tu 'naivaM pUrvamamaMsthAH, samprati manyase' ityarthAvagateH 'vAkye' ityasya 'pUrvaprakrAntasya vAkyArthasyAnyathAtvadyotane' ityartha ityAhuH, 'evam' ityavyayam itthaMprakAre, 'kila' ityavyayaM vArtAyAmanuzaye nizcaye sambhAvye 35 prasiddhapramANayotane saye hetAvarucAvalI ke tiraskAre ca | "manic jJAne" ityasya vartamAnAyAH sepratyaye 'manyase' iti, 'A evam' ityatra "edaut sandhyakSaraiH" [ 1. 2. 12. ] iti / tad vyarthatAM vrajet tathaiva tavApIdaM karma vyartham, taca kurvA - 75 NastvaM " na kuryAnniSphalaM karma" iti niSedhamullakSya nindanIyatAM prApta aikAro'nenAsandhinA nivAryate / A evaM nu tat / vrajasIti tAtparyam, atrApi 'U USare' ityatra prAgiva prApto iti - atra 'A' iti cAdigaNapaThitamavyayaM smaraNe vartate, dIrgho nivAryate'nenAsandhinA / e ito bhaveti- 'e' iti saMsArakhyA ghaTita ghaTanA kulatvamanukSaNaM vilakSaNatayA pariNamamAnatvaM cAvalokya vismito vakti- 'I IdRzaH saMsAraH' iti, 'I IdRzaH ' ityatra prAgiva prApto dIrgho'nenAsandhinA nivAryate / u uttiSTeti 'u' iti cAdigaNapaThitamavyayaM jugupsA-santApAnvarthApyartheSu utpUrvAt "ThAM gatinivRttau" ityataH pacamyA hipratyaye 60 'uttiSTha' iti, kasyacit sAnnidhyena saMtapto nijapArzvAt tamapasArayannAha - u uttiSTha' iti, atrApi prAgiva prApto dIrghA - nasandhinA nivAryate / U USare bIjaM vapasIti- 'U' iti cAdigaNapaThitamavyayaM jugupsAdiSu, "USa rujAyAm" ityataH USati rujati dhAnyAdInIti kartari "nAmyupAntya 0 " 65 [ 5. 1. 54 ] iti ke 'Upa' iti, yadvA USyate pIDyate dhAnyAdi vastu aneneti " vyaJjanAd ghan [5. 3. 132. ] iti karaNe ghaJi 'Uba' iti, Upasya nivAsa iti "ro'imAdeH" [6.2. 79. ] iti cAturarthike re Upara iti kSAramRttikAyukte deze, yasminnutaM bIjaM na prarohati, "vIMkU prajana kAntya - 70 sana - khAdaneSu" ityataH "viyo jak" [ ugrA0 227. ] iti ! jati banvayoraikyAd 'bIja' iti, "TuvarSI bIjasantAne" ityato vartamAnAyAH sepratyaye 'vapasi' iti, anena vAkyena nirarthakaM kimapi kurvantaM jugupsate, yathA kazcidUSare bIjaM prakSipet tadA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 36. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 187 cAdigaNa paThitamavyayaM sambodhanAdI vartate, idamzabdasya sapta- | svaragrahaNe vyApArAbhAvAt , na cottarasUtre'ntagrahaNAdiha kevala myAm "ito'taH kutaH" [7.2.90.1 iti tasantanipAtanAda svarasya paryudAsabalena cAvyayasya grahaNAnoktAtiprasaJjanamiti 'itaH' iti, "bhU sattAyAm" ityataH paJcamyA hipratyaye 'bhava' vAcyam , odantasyAvyayAnavyayasAdhAraNyenottaraJAnavyayApasA. iti, kamapyanyatramanasaM sambodhyAnyataH sthApayati, atra 'e itaH raNAya 'avyayam' iti vaktavyam, anyathA 'dyo+IzvaraH-dyavI5 ityatra "edaito'yAya" [1.2.23.] iti prApto'yAdezo-zvaraH' iti na sidhyet , tathA cAme gatvA'pi 'avyayam' iti 45 'nenAsandhimA nivAryate / o odhAvayeti-'o' iti pada pradAnApekSayehaiva cAdipadamapanyasyottaratra tadanuvRttiramalA. cAdigaNapaThitamavyayaM smbodhnaad| vartate, "zrRMda zravaNe" ityataH evaM ca mAtrAlAdhavamupasthitilAghavaM ca bhavati / kathaM titapreraNAyAM "prayoktRvyApAre Niga" [3. 4. 20.] iti Nigi uriti-atra cAditvAbhAve'pi kathamasandhiriti praznaH / utta vRddhAvAvAdeze tato bhAve "yuvarNa." [5. 3. 28. ] ityali rayati-tanerDaurityAdi-"tanUyI vistAre" ityataH "tanerDauH" 10"NeraniTi" 4.3.83.] iti Nilope ca zrAvaNaM zrAva iti, I[ ugA0 748.1 iti Daupratyaye sanvadbhAve ca "sanyaGazca" 50 o:-okArasya zrAva odhAva iti SaSThIsamAsaH, tata ozrAva / 4.1.3.1 iti dvirbhAve "sanyasya" [4.1.59.] iti karotIti kRgarthe "Nij bahula." [3. 4.42.] iti Nici ! pUrvAkArasya isve "DityantyasvarAdeH [2. 1. 114.] ityanya"vyanyasvarAdeH" [7.4.43.] ityantyakharalope "kriyAthA : svarAdilopeca 'titau' iti. cAlanIti tadarthaH, ayaM bhAvaH dhAtuH" [3. 3. 3.] iti dhAtutve 'ozrAvi' iti nAmadhAtoH / yadIha sandhiriSThaH syAt tahi prakriyAlAghavArtha 'DoH' ityeva 16 paJcamyA hipratyaye 'ozrAvaya' iti, okArazravaNaM kArayeti / pratyayaniDAla kata. svaya' iAta, AkArazravaNa kArayAta / pratyayanirdezaH kRtaH syAt , tathA'karaNAdanumIyate nAtra 55 tadarthaH. 'o ozrAvaya' iti sthitI "odIto'vAya" [1.2 / sandhirbhavatIti / yadyapi 'anA' iti payudAsasya nabhuktaM 24. ] iti prApto'vAdezo'nena nivAryate / cAdiriti tatsadRze*iti nyAyabalenaikakharAtmakadharmeNa sAdRzyagrAhakaravAceti kimiti-AG cAdigaNapaThitatvAcAdiriti tadinno'pi cAdi- prAgabhihitaM tathApikanajuktaM tatsadRze iti nyAyasya calatvAt reva grahISyata iti 'anAG' iti payudAseneva cAditve labdhaM . paryadAsasthAvyayagrahaNe vyApRtatayA ekasvaragrahaNe vyApArAbhAvAda 20 punazcAdigrahaNaM vyarthamiti prazrayiturAzayaH / samAdhatte-a! vA samAdhAnAntaramAvedayati-uttaratretyAdi-"odantaH" [1.60 [viSNo!] Agaccha-Agaccheti-"ata sAtatyagamane" 2.36.] iti sUtre 'ot' ityetAvanmAtre'pi nyAse kRte ityato'tati satataM gacchatIti "kvacin" [5. 1. 171.], 'cAdiH' iti vizeSyAnuvRttyA "vizeSaNamantaH" [7.4.113.] iti De "Dityantya." [2. 1. 114. ] ityantyakharAdilope iti sUtrabalAd 'odantaH' ityarthalAbhe'pyantagrahaNaM yat kRtaM 'iti, satataM ganteti tadarthaH, athavA "akAro vAsudeve tajjJApayati-pUrvasUtre kevalasya khararUpasya cAdergrahaNamiti, 25 syAt" iti vacanAd rUDhizabdo'yam , tataH sambodhanakavacane / nanviha "vizeSaNamantaH" [7.4. 113.] iti balena kharA-63 sau tasya "adetaH syamolaka" [1. 4. 44.] iti lope 'a'. ntasya *vyapadezivadekasmin iti nyAyena kevalasya svarasya grahaiti, AGapUrvAd "gamlaM gato" ityataH paJcamyA hipralaye NAduttarasUtrameva "odantaH" iti, "ot" iti nobhayathA'Agaccha' iti, he viSNo ! Agaccha' iti tadarthaH, cAdipadA- / vinyAse'pi viphalam , ubhayatrApi okArAntacAdigrahaNe tAtpanupAdAne cehAnenAsandhinA dIrghAbhAve nAyaM prayoga upapadyeta, .. ryAt , okArAntasya kharAntakukSipraviSTatvAdanenaiva siddheriti 30 ayamAzayaH-AGazcAditvAd 'anA' iti paryaMdAsenaiva cAditve / / cetU?, ucyate-niruktarItyottarasUtraM vyarthIbhUya jJApayati-vyartha-70 labdhe'pi kRtaM cAdigrahaNaM vyarthIbhUya jJApayati-cAdirihAvyaya- ! tApAdake pUrvatra vyarthatAmApAdyamAne mayi ca "vizeSaNamantaH" saMjJako grAhya iti, avyayasaMjJA cAdravyavAcina eva cAdaH, 7.4.113. 1 iti na pravartata iti, atha ca "ot" iti prakRte cAdigaNapAThe'pi dravyavAcitvAnnAvyayatvamazabdasyeti vinyAse odantagrahaNaM na syAditi "odantaH" iti vinyAse'nAnenAsandhiH, cAdipadAnupAdAne tu tadarpitAvyayArthAlAbhe'ne ntagrahaNam 'aho IzA' ityAdikRte caritArtham , phalaM ca 'ca+ 36 nAsandhirApadyetAtastadvAraNAya cAdigrahaNa saphalamiti / na ca iti-ceti' ityAdau svarAntacAderagrahaNAdasandherapravRttyA sandhyA-75 ADho'vyayatvAd 'anAG' iti paryudAsenAbhinnasyApyavyayasyaiva grahaNAcAdigrahaNamatiricyata iti vAcyam , sadAzabdasyA tmakamiti / iha kevalasya svarAtmakasya cAdergrahaNasya phalamAhavyayatvAt 'sadA+udayaH-sadodayaH' ityatrApyasandhiprasaGgAt / teneha na bhavatIti-tena-kevalavarAtmakacAdigrahaNena, iha na cADa ekasvaratvAt tadbhinnasyApyekakharasyaiva grahaNAsoktAti- 'ceti' ityAdau kharAntacAdisthale, na bhavati-prakRtasUtreNA40 prasava iti vAcyam, paryudAsasyAvyayagrahaNe vyApRtatayA eka- sandhirna bhvti|cetiiti'c+iti' iti sthite "avarNasyevarNA"
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 bRhadbusi-bRhannyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 36. ] 5 [1, 2. 6.] isakAre 'ceti' iti / itIheti-'iti+iha', icchanti, svamate yathA cAditvAd unimittakaH pAkSikaH sandhi-40 iti sthite "samAnAnAM." [1.2.1.] iti dIghe 'itIha' stathA paramate'yAditvAt svaranimittako nityaM sandhirityarthasya, iti / nanviheti-nanu+iha' iti sthite "ivarNAda01. athavA pUrvakharanimittakaH sandhirubhAbhyAM yathA'bhinanyate tathA 2. 21.] iti vakAre 'nAvaha' iti / vetIti-'vA+iti' paramate parakharanimittako'pi sandhirabhinanyata ityarthasya cApimA iti sthite "avarNasyevarNA." [1. 2. 6. } ilekAre 'veti' sUcanam , svamate tu cAditvapakSa evAzrayaNIyaH, tadAzrayo hi iti / svara ityeveti-parIbhUte khare satsevAsandhirbhavatIti "amvargAt" [1.2.40.] iti vakAraH, "cAdiH svara. 45 niyamAdiha na bhavatItyarthaH / va? ityAha-jAna u-jAna [1.2.36.] ityasandhizca bhavata iti 'jAnvasya rujati, iti-"janeci prAdurbhAve" ityataH "kR-bA- pAuNA. 1.] jAnU asya rujati' iti prayogadvayena bhavitavyamiti svaparamatayoityuNi vRddhau ca 'jAnu' UrujaGghAsandhimaNDalam, 'u' ityataH vizeSa AbhAtIti / 'jAnu u asya rujatIti-idaM pUrva10 parataH kharAbhAvAdasandherapravRtyA 'samAnAnAM." [1.2.1.] tarAvasthAkaM vAkyam , pUrvAvasthAkaM vAkyaM tu 'jAnU asya rujati' iti dI, 'jAnU' iti / nanu 'jAnu u asya rujati' ityatra iti / etanmate kiM bhavatItyAha-jAnvasya rujatIti-eta-60 'u' ityataH parIbhUtaH svaro'stItvasandhinA bhavitavyam , dRzyate nmate'cAditvAd "ivarNAderakhe." [1. 2.21.] iti vakAraH, tu 'jAnU asya rujati' iti dIrghalakSaNaM sandhikAryama. tatU katha- yadyapi khamate'pi 'jAnvasya rujati' iti prayogo bhavati, kintu miti cedatrAha-vare pare itItyAdi-svare pare-'khare pare / sa vaikalpikaH, tatra "aJvargAt 0" [ 1.2.40.] ityanena 18 ityarthakasyAnuvRttasya 'svare' ityasya, pratyAsatteH-sUtrArtha-- : vakAraH, sa cAsanni veti vizeSaH / 'anA' iti padAsasya ghaTakatayA sAmIpyasambandhAt, tannimittakasandhipratiSedhAtU- phalaM pRcchati-anAGiti kimiti / uttarayati-AI parakharanimittakasandhipratiSedhAt, na tu pUrvasvaranimittakasandhi- . uSNam-oSNamityAdi-atra 'A' iti ISadarthaka Ara, pratiSedha ityataH, iha-'jAnu u asya rujati' ityAdau, dIrgha- ata 'ISad' iti paryAyanirdezaH, "udhU dAhe" ityataH "dhU-vItvalakSaNaH sandhirbhavatyeva-"samAnAnAM." [1. 2.1.] iti hA0" [uNA. 183.] iti kiti Ne 'uSNa' iti, 'A+ pUrvakharanimittakadIrghatvalakSaNaH sandhirbhavatyeva, parasvaranimittaka- uSyama' iti sthite "avarNasyevarNA."[1.2.1.7 ityo. vatvalakSaNaH sandhistu na bhavatIti, idamzabdasya Sadhyekavacane kAre 'oSNam' iti, kiJciduSNamiti tadarthaH / Aihi-60 'bhasya' iti, "rujot bho" ityasya vartamAnAyAstipratyaye rujati' ehIti-atra 'A' iti kriyAyoge Aja, ihi' iti "iMNk iti / nanu 'jAnU asya rujati' itlana "samAnAnAM." [1. gato" ityasya paJcamyA hipratyaye rUpam , 'A+ihi' iti sthite 2.1.] iti vihitasya UkArasya cAditvAbhAvAd "azvat sandhinA ekAre 'ehi' iti, Agaccheti tadarthaH / A udakhare vo'san" [1. 2. 40.] ityasya "cAdiH svara" kAntAta-odakAntAta priyamothamanujediti-atra [1.2.36. ] ityasya ca pravRttyabhAvAd "ivaNAderakhe." . 'A' iti cAdigaNapaThita Azabdo maryAdAyAmU, maryAdA 65 [1. 2. 21.] iti vakAreNa bhAvyamiti cet ! na-*ubhaya- paricchedahetuH, udakasyAntaH prAnta udakAntaH, tataH "AGAsthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAk iti nyAyena cAditvAzraya- 'vadhau" [2. 2. 27. 1 iti paJcamyAm 'udakAntAt' iti, gAt / kecit vihAcAditvapakSamevAzritya "ivarNAderakhe." yadyapi udakAntazabdena jalAzayasya pUrvo'parazca prAnto'bhidhI30. 1. 2. 21.] iti sandhinA 'jAnvasya rujati' ityevecchanti yate tathApi maryAdAprastAvAd ganturyaH prathamamAyAti sa evaM tanmatamupadarzayitumAha-kecit svityAdi / kecit vaiyA- grAhyaH, 'A+udakAntAt' iti sthite "avarNasyeva." [ 1.70 karaNaikadezIyAH, tuzabdaH svamatAd vizeSadyAtenAya, cAdya- 2.6.1 ityokAre 'odakAntAt' iti, "prIMc prIto" cAdisthAnasya cAdiH unazabdaH, acAdiH jAnu zabdasya ityataH "prIMgUza tRpti-kAntyoH" ityato yA "nAmyupAntya." ukAraH tau sthAnamasya tasya, ubhayoH sthAne saMjAtasya UkArasye-(5. 1. 54.] iti kartari ke "sthAdibhyaH kaH" [5.3. tyarthaH, acAditvAt *ubhayasthAna nyAyenAnyatarapakSA- 82.] iti karmaNi ke vA "saMyogAt" [ 2. 1. 52 ] itIzrayaNe kAma cArAd acAditvapakSa evAzrIyata ityUkArasyAcAdi- yAdeze ca 'priya' iti, "zrRMG gatI" ityataH "kami-ghu-gA-78 tvAdityarthaH, anupacAritacAdigrahaNarasikatvAditi gUDhAbhisandhiH, atibhyasthaH" [ uNA. 225. 1 itithe guNe ca 'protha' iti, kharanimittakamapi sandhimiti-"ivarNAderakhe." [1. . pathika iti tadarthaH, priyazvAsau prothazceti priyaprotharataM tathA, 2. 21.] ityuvargAtmakakharanimittakaM vakArAtmakaM sandhim , : anupUrvasya "braja gatau" ityataH saptamyA yAtpratyaye 'anuvrajet'
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 37.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| / iti, priyasya pravAsinaH satkArakRte jalAzayaM yAvadanugantavyam , ! bAt sAmAnAdhikaraNyalAmAt kevalasya grahaNamityAha-AGvarji-60 na ca jalAzayamatikamyetyarthAvabodhanAyedaM vAkyam , atra 'oda- tazcAdiraSyayasaMjJakaH svara iti-vRttau tu dvitIyamuttaram / mA kAntAt' ityanuktI kiyatparyantamanugantavyamiti na jJAyate jJAyate ! evaM kila manyase iti-atrAvAro vAkyAlaGkAre, pUrvavAkyArthaca nirmaryAdamevAnugamanam , 'odakAntAt' ityukte tu 'udakAntaM . viparyayayotako vA / USyate pIDyate bIjAdi vastvaneneti 6 yAvadanugantavyam' iti jJAyate, ataH paricchedahetutvAd uda- | "vyaJjanA" [5. 3. 132. ] pani USaH, so'sminnasti kAnto maryAdA bhavati, so'yamartha AGA dyotsate, 'tena vinA ! "madhvAdibhyo ra" [7. 2.26.] iti re UparaH / zagoteNigi 45 maryAdA' iti vacanAd udakAnta varjayitvA'nugantavyamityartho | ali zrAvaH, oH zrAkaH-ozrAvaH, taM karoti Nici pUrvavad ho bhavati, jalAzayaM yAvadanugantavyaM na jalAzayamatikramyeti phali ! 'ozrAvaya' iti kriyApadamakhaNDam / AudakAntAditi taarthH| A AryebhyaH-Aryabhyo yazo gataM gautama. atrAG maryAdAyAm , tena priyaprodhAnujanasyodakamaryAdAmAda 10 sveti-atra 'A' iti cAdigaNapaThita Azabdo'bhividhI, | aGA ghotyate / A Aryebhya iti-anAra abhividhI, tena abhividhirabhivyApanam , " prApaNe ca" ityataH "RvarNa- | yazogati prati AryANAmabhividhitvaM dyotyate / maryAdAbhinidhau no vyasanAd" [5. 1. 17.] iti dhyaNi vRddho ca 'Arya' iti ! ceti-avadhimatA'sambaddho'vadhiH, abhividhiH-abhivyAptiH, ava. athavA ArAt pApakarmabhyo yAta iti pRSodarAditvAda 'Arya' dhimapi yo vyAmotItyarthaH, abadhimatA'sambaddho yo'vadhiH sa maryAdA. iti, tataH prAgvat paJcamIbahuvacane 'AyebhyaH' iti, 'A+- taM parilajya yo varvata ityarthaH / vAkyasmaraNayoriti-vAkyazamdena 15 AryebhyaH' iti sthite "samAnAnAM." [1.2.1.] iti vAkvArtha ucyate, cAdInAM ghotakatvAd arthasyaiva dyotyatvAt , na dIrgha 'AryebhyaH' iti, "azaza bhojane" ityataH "azoTi | tu zabdasyeti / A evaM kila manyase pUrvaprakAntavAkyArthasyAnya-85 vyAptau" ityato vA "azeryazvAdiH" [ ugA. 958.] ityam- | thAtvadyotanAyAyAtrAkAraH, anye tu vAkya zabdena vAkyamevAhuH, pratyaye AderyakAre ca yazo mAhAtmyaM satvaM zrIniM pratApaH | tataM A evaM kila manyase, 'naivaM pUrvamamaMsthAH, samprati mamyase kIrtizca, "gamlaM gato" ityataH kartari kte 'gata' iti, gotamasya / iti vAkyasUcanAyAsskAraH prayujyate / tathA smRteH sUcaka 20 gotrApatyamiti 'gautama' iti tasya, gotamagonotpannasyendrabhate. AkAraH prayujyate, tataH smRtyoM nirdizyate-A evaM na rityarthaH, 'tena sahAbhividhiH' iti vacanAda AryAnabhivyApya taditi // 36 // 60 gautamayazogamanamADhA dyotyate, bhagavato gautamakhAmino yaza AryAna prAptamityarthaH / nanvayaM Git 'A' ayamaGit 'A' | odantaH / 1 / 2 // 37 // iti kathaM jJAtavyamabhayatrApi prayoge 'A' iti darzanAditi jijJA- ta0pra0-okArAntazcAdiH svare pare'sandhirbhavati / sopazamanAya vittvAttviyorartha nibandhamA vyavasthA darzayitaM padya- maho ana, utAho idam , aho etat , atho ase. mAha-ISadartha ityAdi-oSNam' ityatreSadarthe, 'ehi' ityatra / haho Agaccha, aba ehi, no indriyam / cAdiriyeva? kriyAyoge, 'odakAntAt' ityatra maryAdAyAma 'AyebhyaH gayIzvaraH, agogoMH smpdyt-go'bhvt| mitho'tra.6 ityatrAbhividhau ca ya A taM GitaM 'Ai' iti [sAnubandhakA mithozabdaH svarAdina tu cAdiH, 'tiro'bhavat ; namo'kavijAnIyAt ,vAkye vAkyArambhasUcanAyAM pUrvaprakAntasya vAkyA rot / ado'bhavad' ityAdiSu lAkSANikaravAca na bhavati / 30rthasyAnyathAtvadyotane vA 'A evaM kila manyase' ityatra aGit 'aho' ityAdayo'khaNDAzcAdaya iti pRthaga yogaH // 37 // A, evaM smaraNe-vismRtasya smaraNe, anyathAsmRtasyAnyathAsma za0 nyA0 anusandhAnam-odanta iti-otraNe vA 'A evaM nu tat' ityatra aGit A, kiJcidvidhAnA takArasyocAraNArthatvAd okAraH, antaH-antAvayatro yasya sa 70 yopAttasyAnyavidhAnAya punarupAdAnamanvAdezaH, prakRte ca vidhAna- odantaH, 'cAdiH, khare, asandhiH' iti padatrayamanuvartate, dvayAbhAvAda 'etam' ityatra 'enad' ityAdezo na kRtaH, mayAdA- 'cAdiH' iti vizeSyam , 'odantaH' iti samAnAdhikaraNa 35 sahito'bhividhirmayodA'bhividhiriti madhyamapadalopI samAsaH,! vizeSaNam, 'ot' iti vinyAse "vizeSaNamantaH" | 7.4. dvandvAzrayaNe tu 'maryAdA'bhividhI' iti na syAditaretare dvivacana- / 113.] iti balAd 'odantaH' ityarthalAbhe'pi 'anta'grahaprasaGgAt samAhAre napuMsakatvaprasaGgAditi padyArthaH // 36 // Nam iha pUrvatra ca "vizeSaNamantaH" / 7.4.113.] iti 75 nyA0 sa0-cAdirityAdi / 'anAG' ityatra paryudAsAtha-na pravartate' iti jJApanArtham , carcitaM caitatpUrvasUtre, tathA ca yaNena sadazagrahaNAt , cAdinA svarasya vizeSaNAt tadantatvAsambha- | yo'rthoM niSpannastamAha-okArAnta ityAdi / aho agre rwwwwwwwww
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 37. ] tyAdi-eSu hi anena sUtreNa sandhiniSedhAt 'aho atra, prakRteH kartRtvaM 'saGghIbhavanti brAhmaNAH' ityatra bahuvacanadarzanAt , 40 atho asma' ityatra "edotaH padAnte'sya luk" [1.2.27.] | prakRtau ca gauNatvamAropitaM na tu mukhyatvamityasandhyabhAvaH, ityakAralopaH, zeSeSu "odAto'vA"|1.2.24.] itya- Arope bIje tu 'go'bhavat' ityasya gobhinnakartRkaM gosadRzavAdezazca na bhavati, 'aho' iti zoke dhigarthe viSAde dayAyAM rUpeNa bhavanamarthaH, evaM ca yatra yatra yogIzvarazApAvinA mukhya5 sambodhane vismaye prazaMsAyAM vita'sUyAyAM ca, 'utAho' iti / gorUpaprAptistatra cirneSyata iti gosadazarUpega bhavanapratItestasya vikalpe prazna vicAre ca, 'Aho' iti vikalpa prazna vicAre ca, gauNatvamiti bhAvaH / nanu kathaM tarhi vAhIke aukArA''kArau 45 'atho' iti Arambha Anantarya prazna vikalpe prakaraNe samuccaye | bhavataH 'gostiSThati, gAmAnaya' iti, ucyate-arthAzrayaNe gauNapakSAntare ca, maGgalaM tu nAsyArthaH, kinvarthAntara prayukto'pyayaM ! mukhyanyAyaH pravartate, na zabdAzrayaza, zabdAzrayau caukArAss zrutyA maGgalasAdhanaM bhavati, 'haho' iti sambodhane darSe dambhe kArI, ayamAzayaH-svArtha vRttAnAmno vibhaktAvutpannAyAM kAryeSu 10 prazne ca, 'ao' iti sambodhane, 'no' iti niSedhe ekadeze kRteSu zabdAntarasabhidhAnAd gauNatvaM pratIyate, svArthAdiprayukta mizraNe ca, 'indriya' iti indrasyAtmano liGgamiti "indriyam" : kAyaNa pUrNasya padasthArthapratipAdanAya prayogArhasya padArthAntarA-60 [7.1.174.] iti sAdhu / 'cAdiH' ityasyAnuvRtteH phalamAha- | nvaye bAdhapratisandhAne goNArthapratItiriti bhAvaH, tasya ca cAdirityatra ? gavIzvara iti-gavAmIzraro gavIzvaraH, svArthasya mukhyavyapadezo nAsti, mukhyazabdasya gauNApekSayA avAsandherabhAvAd "odauto'vAva" [1.2.24.] ityavA- sambandhi zabdatvAd gauNasya buddhadhasanidhAne mukhyapadasyAbhAvAt , 15veshH| agaugauH samapadyata-go'bhavaditi--'agaugauH / evaM ca mukhyapadavyapadezarahitasvArthabodhakanAmarUpazabdAzrayau samapadyata' iti tvarthAbhidhAyakaM vAkyaM na tu verArambhakaM / aukArA''kArAvityarthaH / nanu dvitIyAdeH karmatvAdyardhakasya 55 kRbhvastiyoga eva cvevidhAnAt , 'go'bhavat' ityatra "kRbhva- kArakatvajJAnasApekSatayA 'gAM vAhIkamAnaya' ityAdI viziSTasya stibhyAM." [7. 2. 126.] iti gozabdAt vistasya kriyAsambandhena karmatve'pi tadabhidhAnAya jAyamAnA dvitIyA kvipUvat sarvApahArazca, "bhU sattAyAm" iti dhAtuH, hyastabhyA samudAyasyAnAmatvAt pratyeka pravartate, tatazca pUrvameva gANasvA20 divapratyayaH, gozabdasya cvyantatvAd dhAtusambandhitvAca : dAtvaM na syAditi cet ? ucyate-yathA 'zvetaM chAgamAlabheta' "UyodyanukaraNa-cci-DAcazca gatiH" [3. 1.2.1 iti gati- ityAdI dvitIyAzrutyanupapattyA dravya-guNayoH zrIta:-kalpitaH 80 saMjJA dhAtoH prAk prayogazca, "gatiH" [ 1.1.36.1kriyAsambandhaH, AkAkSAdimUlakazaktirUpavAkyIyanyAyAt ta ilyanena "adhaNatasvA." [1. 1. 32. 1 ityanena vA'vyayatye pazcAt-vibhaktyutpattyanantaraM paraspareNa, vibhaktayantena hi upa"avyayasya" [3.2.7.] isanena selope "edotaH padAnte'sya sthitArthasya kriyAnvaya iti tataH prAg guNe sAkSAtparamparA sAdhAraNyena dradhye ca sAkSAt sAmAnyataH kriyAjanyaphalazAli. 26 lak" [1.2. 27.] ityakAralopaH / *gauNa-mukhyayormukhye svAdivivakSayobhayatra vibhaktiriti bhAvaH, evaM 'gAM vAhIkamAnaya'65 kAryasampratyayaH* iti nyAyenApyetadvAraNaM bhavati, nyAyasyAya ityatra pUrva kriyAbhisandhAnApekSayA vibhaktAbutpannAyAM bAkthImarthaH-guNAdAgato gogA, yathA-gozabdasya jADyAdiguNanimi yAnyAyAta sAmAnAdhikaraNyAd gauNArthaprAdurbhAvo bhavati, to'rthoM vAhIkaH, mukha mitra pradhAnatvAt-arthAntarapratItinira dvitIyAdeH sAmAnyataH kriyAsambandhajJAnApekSatvAt tajjJAnapekSatayA pratIyamAnatvAd mukhyaH, yathA-gozabdasya vRSabha | mUlakadvitIyAdyutpattI gopadArthasya vAhIke'nvayaH pazcAdeva, evaM 30 rUpo'rthaH, tAdRzArthabodhakatvAcchabdasyApi gauNatvaM mukhyatvaM ca yodhyam , gauNamukhyanyAyabIja tu' *vaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA* |ca karmaNoreva vizeSaNavizeSyabhAvo na tu viziSTasya karmatvamiti 0 ! bhAvaH, prayoktA'pi padAnyevArthe mukhye gauNe vA prayuyukSati, ityatra rUpagrahaNenArthaparigrahasya jJApitatvAdarthavataH kAryeNa bhavi. na nAmAdikrameNeti padakAryeSveva gauNamukhyanyAyaH pravartate tavyam , sa cArthaH prAdhAnyAnmukhya eva gRhyate, yato gANe'rthe | na nAmakAryeSviti / mitho'tretyAdi-"mithag medhApravartamAnaH zabdo mukhyAropeNaiva pravartate, yathA-Aropita- / / hiMsayoH" ityataH "uNAdayo bahulam" [5. 2. 93.] 35 siMhatvavAna mANavakAdisamabhivyAhAre siMhazabdArtha iti, ani iti kiti okAre 'mitho' iti raha:-sahArthayoH, "kharAdayo-73 yatazcAsau gauNo'rthaH, siMhazabdasya mANavakabalIvAdiSu ! 'vyayam" [1. 1.30.] ityavyayasaMjJA, "mitho atra' iti prayogAt, tasmAlaukiko'yaM nyAyaH, gauNa mukhyayormukhye | sthite "edotaH padAnte'sya luk" [ 1. 2. 27.] ityakArakAryasampratyayaH* iti, 'go'bhavat' ityatra ca jADyAdinA lope 'mitho'tra' iti, atrAvyayatve'pi cAditvAbhAvAnAnenAdharmeNa gotvamAropitamiti gauNatvamarthasya, 'go'bhavat' ityatra | sandhirityarthaH / ekA avikalasthalaM pradarya paGgavikalasthalA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 38.] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 191 i nyAha-- tiro'bhavat namo'karot, ado'bhavadi padoktaH, yathA gozabde "yu-gamibhyAM Do:" [ uNA 0 867. 40 tyAdiSu lAkSaNikatvAcca na bhavatIti - "tU plavanataraNayoH" iti sAkSAduccAraNAt, yasya hi sAkSAduccAraNaM nAsti kintu ityataH "mithi-raJjayuSi-tR* pR0 " [ uNA0 971.] iti vidasi " avarNasyevarNA 0" [ 1. 2. 6 ] ityAdinA sAmAnyalakSaNena pratyaye "R'tAM vitIr"[ 4. 4. 116. ] iti irAdeze ca yadrUpaM niSpAdyate talAkSaNika mityucyate, yathA 'tiro'bhavat' ityAB'tiras' iti antardhyayajJA - tiryagbhAveSu vartamAnaM svarAdigaga diSu, carAbdazcAditvAbhAvaM samucinoti, tathA ca 'tiro'bhavat 0 ' paThitamavyayam 'tiro'bhavat' ilasya 'vyavahito'bhavat' ityarthe ilAdiSu cAditvAbhAvAlAkSaNikatvAca nAnenAsandhirityarthaH / 45 tiraszabdasya " tiro'ntardhI" [ 3. 19] iti gatisaMjJA, 'tiro'bhavat namo'karot ado'bhavadityAdiSu lAkSaNikatvAca 'atiraH tiraH abhavat - avyavahito vyavahito'bhavat' ityarthe na bhavati' iti sthAne prayantare 'evaM tiro'bhavadityAdyapi ' iti "kR-svastibhyAM0" [ 7. 2. 126. ] iti ccI " UryAyanu- pAThaH, atrApizabdasya samucayArthatvAt 'tiras namas adas' 10 karaNa-cvi0" [ 3. 1. 2. ] iti gatisaMjJA, gatisaMjJAyAM ca ityAdyapi mithazabdavat svarAdirna tu cAdirityartho bhavati, etaparjanyanyAyena " gatiH " [ 1 1 36 ] ityavyayatve artha pAThamanusRtya laghunyAsakAreNa vyAkhyAtam, kica, etatpAThA- 50 vattvAnnAmatve 'nAmnaH prathamaika0 " [ 2. 2. 31. ] iti sau nusaraNe lAkSaNikatva heturnAyAtIti pUrvapATho'smAbhirAdRtaH / nanu tasya " avyayasya " [ 3. 2. 7. D .] iti lope pratyayalakSaNa- viphalo'yaM yogaH, 'aha +u- aho, uta+aho - utAho, Aha +unyAyena "tadantaM padam" [ 1.1.20 ] iti padarave "so ruH" Aho' iti sandhinA niSpadyamAno'yaM cAdisamudAyaH, tatra 15 [ 2. 1. 72. ] iti sakArasya rutve [ ratve ] tasya " ato- ! *ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAk* iti nyAyena okAre 'ti rohaH " 1. 3. 20. ] ityukAre "avarNasyevarNA" [ 1. cAditvamekasvarastraM cAsyeveti pUrveNaiva siddhatvAditi cet ? 5 2. 6.] ityokAre "edotaH padAnte0 [ 1.2.27 ] itya- | atrAha - 'aho' ityAdayo'khaNDAzcAdaya iti tathA kAralope 'tiro'bhavat' iti; "NamaM prahRtve" ityataH "as" caiSAmakhaNDavena na pUrveNa siddhiriti bhAvaH, akhaNDatve pramANaM uNA0 952. ] ityasi 'namas' iti svarAdigaNapaThita- ca cAdiSu tathA pATha eva, khaNDataH siddhAvapyarthavairUpyaM mA 20 manyayaM natau, "DukRMg karaNe" ityato hyastanyA divapratyaye 'aka- bhUditi cAdiSvakhaNDapAThAdaraNamiti // 37 // rot' iti, 'namo'karot' ityasya 'navimakarot' ityarthe na gatisaMjJA, yadA tu 'anamaH namaH akarot' iti cvyarthavRttinamastadA "sAkSAdAdicayarthe" [ 3.1.14 ] iti gatisaMjJA, yadA ca citrapratyayAnto namastadA " UryAdyanukaraNa - vi0" [ 3. 25 1. 2. ] iti gatisaMjJA, gatisaMjJakazca prAgeva prayujyata iti tUktapUrvameva, tato'vyayatve nAmatve sau tallope padatve rutve ukAre okAre'lope ca 'namo'karot' iti; "ardak bhakSaNe" ityato nyA0 sa0 - odanta iti / 'samapadyata' iti vRttAvardhakatha- 60 nam, na tu ccherArambhakamidaM vAkyam, "kRbhvasti" [7.2.126.] yoge eva ccevidhAnAt / go'bhavaditi - atra "aghaNatasu 0 ' [ 1.1.32. ] iti, "gati:" [ 1.1.6 ] iti vA'vyayatve seluMpi "edrotaH padAnte'sya 0 " [ 1.2. 27. ] iti alopaH / ityAdyapIti- 'tiras namas adas' ityAdyapi svarAdinaM 65 tu cAdirityarthaH / aho ityAdaya iti aha +u- aho iti, uta+ aha +u-utAho iti, Aha+u-Aho ityAdAvarthAmedAt cAdisamudAyasyApi cAditvAt pUrveNaiva siddhatvAdanarthaka midamiti parasyAzayaH, dyate dRzA manasA ca taditi "aderandh ca vA" [ uNA0 963. ] ityasi 'adas' iti, anena pratyakSaM viprakRSTamapadizyate, ! 30 tyAdigaNapaThito'yamadaszabdaH, svarAdigaNapaThito'yaM zabdo'vya- | naivam - eka nipAtatvAccAdiSu tathaiva pAThAt pUrveNa na prApnotIti pRthayamiti kecit tanmatamAzritya svato'vyayatve tyAdipATha- gyogArambha ityAha--aho ityAdaya iti // 37 // 70 pakSe tu 'anadaH adaH abhavat' ityarthe cvI " UryAdyanukaraNavi0" [ 3. 1. 2. ] iti gatisaMjJayA'vyayatve prAguktadizA nAmatvAdaca 'ado'bhavat' iti 'ityAdiSu' ityAdipadAt 95 'bhUyo'bhavat' 'prAyo'bhavad' ityAdInAM grahaNam, lAkSaNikasvAcceti *lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam d sau natau / 1 / 2 / 38 // ta0 pra0 - sinimitto ya odantaH sa itau pare'sandhirvA bhavati / paTo ! iti, paTavitti; sAdho ! iti, sAdhaviti / sAviti kim ? aho iti / gavityayamAha, : iti nyAyAt prakRtasUtre okAraH pratipadokta eva grAhyo na gauriti vaktavye'zakyA 'go' ityuktamanukriyate, syAdvAdA- 75 lAkSaNikaH, 'tiro'bhavat' ityAdiSu lAkSaNika okAra iti / zrayaNAcyA nukAryA'nukaraNayorabhedavivakSAyAmasatyartha varave lAkSaNikatvAnna bhavatyasandhiH yasya hi sAkSAdudAraNaM sa prati / vibhaktirna bhavati / itAviti kim ? paTosna // 38 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 vRhadvRtti-vRhanyAsa-laghunyAsasaMbalite [pA0 2. sU0 38.] za0 nyA0 anusandhAnam-sau navetAviti-si- | kintu "ota auH" [ 1. 4, 74. ] ityaukAraH kathamapahRta 40 zabdasya saptamyekavacane 'sau' iti rUpam, 'yuddhe sanAte' iti iti cet ? atrAha-vibhaktine bhavatIti-vibhaktirevAtra na vad naimittikAdhikaraNe cAtra saptamI, 'navA' iti vikalpArthaka- bhavitumarhatIti tadvizeSasya seH kA vA mavyayam , zabdaparasya itizabdasya saptamyekavacane 'ito iti, | zabdasyArthavattvAnnAmatve'vazyaM vibhaktyA bhavitavyamiti cet ? aupazleSikAdhikaraNe'tra saptamI, 'nakA+itau' iti sthite "ava- ! abAha-asatyarthavatva iti-arthavattvameva nAstIti kutastarNasyevarNA." [ 1. 2. 6. ] iti ekAre 'navetau' iti, namUlakaM nAmatvamityarthaH / nanu gozabdo hi sarvatrArthavAneva 45 'odantaH, asandhiH' iti padadvayamanuvartate, 'sau' iti 'oda- dRzyate, kenAnArthavattvaM muSitamiti cet ? atrAha-anukAryAnuntaH' ityasya vizeSaNam , na tu 'asandhiH' ityasya yogyatvAd karaNayorabhedavivakSAyAmiti-anukAryAnukaraNayoH paravyAkhyAnAca, sizcAtrAmacyavihito grAhyo'nyasya grahaNe okA- sparaM bhedo'bhedazca staH, tatrAbhede'nukAryasyArthavattvAbhAvAdana10rasya talimittakatvAbhAvo vyavadhAnaM ca svareNeti sandhiprAptyabhAve karaNasyApyarthavattvaM na bhavatIti / anukAryAnukaraNayoH ko'tra niSedhAnarthakyAt , tathA ca yo'rthaH sampannastamAha-si- prasaGga ityAha-gauriti vaktavye'zaktyA go ityukta-30 nimittoya ityAdi / nanvatra 'vA' ityuktyaiva vikApArthalAme manakriyata iti-prakRte gozabdo'nukaraNAtmetyarthaH / ayaM 'navA' ityuktiH kimartheti cet ? anocyate-yA-navAzabdayoH ! bhAvaH-zaktivaikalyena 'gauH' iti prayoktavye 'go' iti kenacit paryAya prAyatve'pi 'vA' iti parityajya 'navA' iti nirdizannA- prayuktam , tatsamIpavartI ca taduktamapareNa pRSTaH sannanukaroti 16 cAryo'syottarasUneSvanuvRtti sUcayati, tena yatra vAzabdastatra tadA'nukAryasyArthavattvAbhAvAt tadabhedino'nukaraNasyApi tada nottaratrAnuvartanamiti phalati, ata eva "R-lati hakho vA" | bhAvAnnAmatvAbhAvaH, nanu zaktivaikalyaprayuktAdapi gozabdAtU 55 [1.2.2.] ityatra kRtaM vAgrahaNamuttarasUtrayo nuvartateti | khura-kakuda-lAla-sAnAdimAnarthaH pratIyata evetyanukAryasyApi tatra vAgrahaNasAphalyam / udAharati-paTo! itIti-paTu- | kathamarthavattvAbhAvaH? yena tadabhedino'nukaraNasyApi tadabhAvA zabdAt sambodhanakavacane sau "hakhasya gugaH" [1.4.41.] nAmasvAbhAvaH pratipAdyate, satyam-asAdhuzabdaH zrUyamANaH 20 ityAmacyasinimittake okAre 'ptto|' iti, "paTo! iti' iti sAdhuzabdasya smArayannarthapratIti janayati, nAsAdhuzabdasya sthite'nenAsandhinA'vAdezAbhAvaH, asya vaikalpikatvAd asa-viziSTe'rthe saGketo'sti, na cAsaGketitaH zabdo'tha pratipAdayati 60 ndhya bhAve "odauMto'vA" [1. 2. 24. ] ityavAdeze 'paTA- | atiprasaGgAt, iti kathaM tenAbhinnasyAnukaraNasyArthavattvam , viti' iti, atra 'svare vA" [1. 3. 24.] iti vikalpena yadA tu bhedo vivakSyate tadA'nukaraNazabdenAnukAryazabdasyAvavalopAt 'paTa iti' ityapi bhavati, evaM 'sAdho ! iti, sAdhA- bodhAdanukAryeNArthanArthavattvAdanukaraNasya nAmatve 'pacatimAha' viti, sAdha iti ityatrApi draSTavyam / sAviti kimiti- ityAdivad bhavatyeva syAdyutpattiH, prakRte tvabhedapakSAzrayaNam / sinimittaka evIkAro'sandhirbhavatIyetAdRzArthakaraNe kimabhipreta- nandanukAryAnukaraNayoryadi bhedastadA kathamabhedaH? yayabhedastadA 68 miti praSTurAzayaH / pratyudAharaNamudrayA'bhipretamAha-aho kathaM bhedaH? bhedAbhedayorekatra virodhAditi cet ? atrAhaitIti-ana "odantaH" [1. 2. 37.] iti nityaM syAdvAdAzrayaNAditi-bhedAbhedAdhanekadharmANAmekasmin sandhyabhAvo'bhipretaH, 'sinimittaka okAra' ityathovicakSaNe tu vastuni svIkAraH syAdvAdaH, tadAzrayaNAt , artha bhAvaH-anu'sau pare okAra' ityartha AzrIyamANe 'aho' ityatrIko kAryAdanukaraNaM yadi sarvathA'bhinna syAt tadA deza-kAlocAra'pyasti nAmatvAdAyAtaluptasirapi pratyayalakSaNanyAyenAstIti | yitR-dhvanyAdikRtavizeSo na syAt , dRzyate cAnukaraNAdanukArye,70 "odantaH" [1.2.37.7 iti prApta nityamasandhi prAdhyAnena / ato bhedAzrayaNam, evamanukAyodanukaraNasya sarvathA bhedaH vikalpApattau pakSe'vAdezApattiH syAt , sinimittaka okAra' syAt, tadA''nupUrNAdikRtasAdRzyaM byAhanyeta, ato'bhedAzrayaityarthe samAzrite tu prathamata evokArAntatvena sinimittakaukArA- Namapi, tathA ca bhedAbhedAzrayaNaM ramaNIyataraM syAdvAdasya. 9 bhAvAcAsya pravRttiriti bhAvaH / pratyudAharaNAntaramAha-gavi- tatrAbhedapakSo'trAdhita iti bhAvaH / itizabdopAdAnaphalaM tyayamAheti-ayaM-sannihito janaH, 'go' iti, Aha-kathayati, pRcchati-itAviti kimiti / uttarayati-paTo'ti-18 atra 'go+iti' iti sthite okArasya sinimittakasvAbhAvAcAnena | 'itau' ityasyAbhAve pUrvataH 'khare' ityasyAnuvRtyA 'paTo+atra' ityatrApyasandhiH syAt , tatsattve cAtrAsyAprAptyA "edotaH vikalpApattiH, kintu "odauto'vAv" [1.2.24.] ityavA 1.24.! ityavAna padAnte." [1. 2. 27.] ityasya lope 'paTo'tra' iti deze 'gaviti' iti bhavati / nanu sinimittaka okAro mA'stu bhavatIti // 38 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 39.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 193 nyA0sa0-sau navetyAdi-AmachyAGkavihitaH sira grAhyaH, iti cet ? ekayoga evAsthIyatAmalaM jaTilayA yogayugalakalpaanyena svarasya vyavadhAnAd okArasthAsambhavAcca prArabhAvAt / nayA, vAkyadvayena vRttipratipAditArthalAbhastvittham-'OM' iti pratiSedho'nadhakaH / 'vA' ityukte'pi vikalpa siddhe 'nayA' ityadhikA vidheyapadam , 'ca' iti samuccayArthaH, 'uj' ityuddezyapadam , 40 rArtha kRtam , tena sarvatra yatra naveti tatrAdhikAraH, yatra tu veti 'cAdiH, navA, itI, asandhiH ' iti padacatuSkamanuvartate, 5 tatra nAdhikAra iti // 38 // upAdIyamAnaM vidheyamanuvartamAnaM vidheyAntaraM nivartayatIti sarvatra darzanAd 'OM' ityanena 'asandhiH ' iti vidheyAntaraM mA nivartaOM coJ / 1 / 2 / 39 // tAmiti tatsamuccayArthamatra cakAropAdAnam , vidheyadvayopadarzanAya ca vAkyadvayam , ekenApi vAkyena vidheyadvayopadarzanasyAnyatra 45 ta0pra0-uzabdazcAdiritizabde pare vA'sandhi-1 dRSTatvena prastute tathA nirvAhe'pi 'asandhipakSe eva 'OM' bhavati, asandhipakSe ca uJ'OM' ityevaMrUpo dIrgho'nunAsiko ityAdezaH' iti vizeSoyadarzanAya, uJ OM bhavatItyevaMrUpeNa vA bhavati, tathA ca sati trairUpyaM siddhaM bhavati-u iti, sUtre prathamAntatayA'bhedena 'OM' ilAdezavidhAnasya sphuTAvagataye 10 OM iti, viti / itAvityeva ? u uttiSTha / jirakaraNaM svarUpa SaSThayantatayA bhedena pradarzanAya ca vAkyadvayopadarzanam , ayaM parigrahArtham , tena vikRtasya na bhavati-aha+3-aho, bhAvaH-vA'sandhiH' ityanena pAkSiko'sandhiH pAkSikazca sandhiH 50 aho iti; evam-utAho iti / atha OM ityeva cAdiSu pratIyate, tara pAkSikasandhipakSasya sandhikAyeM vakAre kRte eva paThyatAm, kimAdezena ? naivam-tasyAnitAvapi prayogaH prasajyeta taniSedhArthamAdezavacanam // 39 // sambhavAt tadAnIm OM ityAdeza eva na sambhavatItyasandhipakSe eva "OM ityAdezo bhavitumarhatIti, evaM yathA 'mRd ghaTo 15 za0 nyA0 anusandhAnam-OM coaiti-OM, ca, | bhavati' ityasya sphuTAvagataye 'mRdo ghaTo bhavati' iti tathA um' iti padatrayam tatra prathamasya sthAnivaddhAvenAnyayo'stu 'un OM bhavati' ityasya sphuTAvagataye 'uja OM bhavati' iti / 55 svato'vyayatvam , *uddezyavacanaM pUrva vidheyavacanaM tataH* iti / OMkAre dvimAtrikatvAd dIghatvaM nAsikayocAryamANatvAdanunAsinyAyAda 'u U~ ca' iti nirdeza prApte'pi "OM coja" iti | karavaM ca, anunAsikatvapradarzanAyopari bindukalitArdhacandrAkAraH. nirdezo vinyAsasaundaryAya vizleSavizeSasampAdanAya ca. vanau / varNastu eka eveti / tathA ca sati niruktarItyA vAkyadvayena 20vAkyadvayenArthakaraNAdekIbhAvamApannaM yogadyamidam, tatra "uma" sUtrArthalAbhe sati, rUpyaM siddhaM bhavati anantaraM vakSyaityeko yogaH, "OM ca" iti dvitIyaH, pUrvasUtrAt 'cAdiH, : mANAni trINi rUpANi siddhyanti, anyathA 'uja OM ityAdezo 60 ito, navA, asandhiH ' ityanuvartamAna padacatuSka prathamayoge'- ! bhavati, sa ca vA'sandhiH ' iti sUtrArtha kriyamANe 'OM' ityAde. bhisambadhyate, tathA ca 'uzabdazcAdiritizabde pare vA' zasya nityaM vidhAne sati tatra sandhau sati 'viti' asandhoM ca sandhiH' iti prathamayogArthaH, dvitIyayoge 'u, cAdiH, ito, 'OM iti' iti rUpadvayameva syAt, na tu 'u iti' iti, 25 navA, asandhiH ' iti pUrvato'nuvartate, tatra 'un' iti SaSThya asandhipakSe vikalpena 'OM' iti vidhAne tu 'OM' ityAdezasya tatayA vipariNamate 'uSaH sthAne' iti tadarthazca, 'asandhiH vaikalpikatvAt tadabhAve'sandhipakSe 'u iti' iti sikhyatIti 85 ' | iti saptamyantatayA vipariNamate 'pUrvayogena pAkSikAsandhI bhAvaH / u iti, OM iti, viti, umi akArasya ittvAt sati' iti ca tadarthaH, yadvA 'asandhiH ' iti prthmaantmev,| 'u+iti' iti sthite'nenAsandho 'OM' ityAdeze 'OM iti' pUrvayogena pratihatapAkSikasandhikArya iti tadarthaH, anvayazca iti, asya vaikalpikatvAdetadabhAve 'u iti' iti, asandherapi 30'un' ityatra, 'un' ityasya SaSThyantatayA vipariNAme 'asandhiH ' | ' vaikalpikatvAt sandhI "ivarNAderakhe." [1.2.21.] iti vakAre 'viti' iti / itizabdAnuvRtteH phalamupadarzayitumAha-70 ityasyApi vizeSaNatvAt SaSThyantatayA vipariNAmaH, tasya 'asandhipakSe ulaH' iti phalitArthaH, tathA ca asandhipakSe uma itAvityeva? u uttiSThati-atra parata itizabdAbhAvAnnAnena zvAdeH sthAne itizabde pare 'OM' ityevaMrUpo dIrgho'nunAsiko | vA'sandhiH , kintu "cAdiH svaro'nAG" [ 1.2.36.] iti vA bhavati' iti dvitIyayogArthaH sampadyate, ayamevArthaH pUrva nityamasandhiH / akArasyettvAdantataH 'u' ityasyaiva darzanAtU 35 vAkyasAkAyeNa laghunA nyAsena dvitIyavAkye vRttau darzitaH, | sUtre 'un' ityaMze khitkaraNaM kimarthamiti jijJAsAyAmAha'OM' ityAdezasyAsandhistu vidhAnasAmarthyAt sphuTa eva, kevalaM bhikaraNaM svarUpaparigrahArthamiti-'um' ityatra ukAra-15 yogadvaye cakAro'tra vyarthIbhavati, ekayogatAsampattaye cakAra mAtrAvazeSe'pi jakArAnubandhakaraNaM kharUpasya 'u' ityevaMkharUpasma 25 zabdAnu.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRddhatti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 40.] parigrahArtham , yathA "Rlati hakho vA" [1.2.2.] ityatra | vikRtasya' ityartho bodhyaH, tAtparya tu 'ajitaH' ityatraiva, prakRta- 40 takAraH svarUpaparigrahArthastena 'R' iti 'lU' iti ca svarUpaM mAtritya spaSTArtha vikRtiparyantAnudhAvanam , vikRtAvavikRtI vA yatrAvatiSThate tatraiva pravRttirnAnyatra tathA prakRte'pi 'u' iti | niranubandhe ukAre'sya prApterevAbhAvAt / vastutastu 'aho' ityatra svarUpaM yatrAvatiSThate tatraiva prakRtasUtrasya prvRttinytretyrthH| uso'bhyupagame eva granthasvArasyam, ata eva vi / tataH kimAyAtamityAha-tena vikRtasya na bhavatIti- dhAvanam , itarathA 'tena niranubandhasya na bhavati' ityevocyeta, tena-svarUpaparigraheNa, vikRtasya-sandhinA obhAvAdimApannasya, niranubandhe ukAre vikRtAvavikRtI vA *sAnubandhagrahaNe na 45 na bhavati-prakRtasUtreNAsandhyAdikArya na bhavati / va na bhavatI- niranubandhasya iti nyAyAta prakRtasUtrapravRtterabhAvAt / nanu tyAha-aha+u aho, aho iti, evam-utAho | 'aho iti' ityatra uno'bhyupagame okArAdeze'pi *ubhaya itIti-'aha+u' iti sthite 'avarNasyeva." [1.2. 6.] | sthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAka* iti nyAyena kimiti na 10ityokAre 'aho' iti, tata iti zabdayoge 'aho iti' iti | prakRtasUtrapravRttiH, jakArasya *sAnubandhagrahaNena niranubandhasya* sthite una sandhinA vikRtimokArabhAvamApanna iti nAsya pravRttiH, iti nyAyena niranubandhAgrahaNe eva vyApArAditi cet ? ucyate-50 kintu "cAdiH svaro'nA" [1.2.36.1 iti nityamasandhiH , / 'uj' ityasya 'u' iti prAyogikaM svarUpa '' ityanubandhakharUpaM / yadyapi nAyaM cAdirapi tu cAdisamudAyastathApi tadakyavayo- ca yatra tatraivAsya pravRttirityabhyupagamAt / athavA 'u+um vAdisvAda ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAka* iti| Uja, ca+Un-co' iti sUtre eka ukAro'dhikaH praviSTaH, 16 nyAyena cAditvamavaseyam, evam-'uta+aha+u-utAho' tata ! tadarthadha 'u' ityAkArako'rthAd vikRtabhASamanApanno ya una iti itizabdayoge 'utAho iti' ityatrApyabaseyam / nanu ahoprabhRtI- tena vikRtadezo na prakRtasUtragocara iti sarvamavadAtam , ata 55 nAmakhaNDatvaM purA nitameveti kathaM sakhaNDatvam ? na cAnenaiva eva sUtre vidheyAnantaramuddezyopanyAsaH / 'jAnu u asya rujati' vacanena sakhaNDatvamAstheyamiti vAcyam, evaM sati "odantaH" ityavasthAyAM kRtadIdhasya uya uttareNa kkArAdezastu bhavatyeva [1. 2. 37.] iti sUtraM viphalaM bhavet *ubhayasthAna* iti / tatrokAraprazleSAbhAvenAvikRtagrahaNAbhAvAt / nanu cAdiSu 'U~ 20 nyAyena "cAdiH kharo'nA" [1.2.36.] ityanena siddha- / iti sAnunAtiko dIrdhazca paThyatAmalamanena tAdRzAdezavidhAnenetvAt , na ca vyarthIbhUya jJApayiSyati ubhayasthAnanyAyo nAtra / tyAzaGkAmudbhAvyApahastayati-athetyAdinA-anenAdeza vidhAne 60 pravartata iti, tathA ca "odantaH" [1.2.37.] iti / itAvAdezaprayogaH, cAdipAThe tu itizabdavirahe'pi tatprayogaH saphalamiti vAcyam "avargAt khare bo'san" [1.2.40.] syAt , sa neSTa ityarthaH // 39 // ityuttaratra ubhayasthAnanyAyamantarA 'jAnvasya rujati' iti prayo nyA0 sa0-OM cojiti / tena vikRtasyeti--vikRtasyA25 gAnupapatteriti cet ? satyam prAmuktA ahoprabhRtayo'khaNDA anya eva, anya eva ceme samudAyasambhUtA ahoprabhRtayaH / ujaH | jito vikRtau satyAm , svarUpahAnerityarthaH, ayamabhiprAyaH-dvAvipUrveNApi svareNa nityamasandhimabhimanyamAnAH kecana 'aho / mAvukArau-eko niranubandho'paraH sAnubandha iti, tatra yo niranu-65 ityatra uJ eva nAsti, kintu 'u' iti, cAdibhayorapi pAThA- | vandhastasya 'aho' ityatraukArAdeza iSyate nAparasya, ato'ho ityatrAditi prakRte nAnenAsandhyAdirapi tu "cAdiH kharo'nADU" / aita eva kRtAdezatvAdidaM sUtraM na pravateta ityarthaH, ata eva 'jAnvasya 30[ 1. 2. 36. ] ityanena nityamevAsandhiriti saGgirante, samartha | rujati' ityatrottarasUtreNa varavaM siddham , unA saha jAnorukArasya yante cottaratra niranubandha sAnubandhasAdhAraNamutva jAtyAzrayamA dIpIbhUtatvAt , athavA atra sUtre ukAraprazleSAd 'u u Un zritya 'kuGa u Aste-kuGkAste, jAnu+3-jAnU jAnU+asya- / ityukAreNa uo vizeSaNAd ukArarUpasya umao grahaNAdU 'aho' 10 jAnvasya rujatItyAdIn prayogAn , jAtipakSAnAzrayaNe tu unaH ityAdau na bhavati, uttaratra tu jAtyAzrayaNAd dIrghAbhUtasyApi pUrvakhareNa saha sandhivirahAda niranabandhasya ca 'u' ityasya ! 'jAnvasya rujati' ityAdI vasvaM bhavati / / 39 // 35 uktvAbhAvAduttarasUtrapravRttivirahe "cAdiH svaro'nA[1.. [.! azvagAt khare vo'san / 112 // 40 // 2.36.] nityamasandhau 'jAnvasya' iti prayogo nopapadyeta / ta0 pra0-akAravarjitebhyo vargebhyaH para un svare pare etanmate 'kharUpaparigrahArtham' ityasya jitvaviziSTa yat varUpa vakAro vA bhavati, sa cAsana-abhUtavat / kruTTAste-75 tatparigrahArthamityarthaH, tathA ca niranubandhe ukAre nAsya pravRtti- | kruka Aste; kimbAvapanam , kimu Avapanam , kimvuSNam , riti bhAvaH, etadanusAreNa 'vikRtasya' ityasya 'ajitaH sato / kima uSNam: kimviti, kimu iti, ki iti, kiM viti,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 40. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / ki viti; jAnu u jAnU , jAnyasya rujati, jAnU asya dve" [1. 3. 27. ] iti kArasya dvitvaM prApnoti, prApnoti ca rajati; tad vasya matam , tadu bhasya matam / vargAditi prakRtasUtreNa uno vakArAdezaH, tatra kena bhavitavyamiti vicA- 40 kima? svaru upaiti, antaru upaiti ajiti kima ghana, raNAyAm , yadyapi dvitve paratvabalamasti tathApi dvitve kRte'kRte eti / svara iti kim ? kimu gacchati / asattvAd dvitva vA vakArAdezasya prAptirastyeveti kRtAkRtaprasaGgitvarUpanityatva balaM vakAre'pyastIti *parAnnityam iti paribhASayA vakArA5 mamusvArAnunAsikAbhAvazca // 40 // / deza eva prAka pravartate, pravartate ca tadanu dvitvam , vakArAbhAvaza0 nyA0 anusandhAnam-adhvargAdityAdi-na dazAyAM kharasadbhAvena tadAzrayaNAt , jJApitaM cedam 'asan' 45 a, sa cAso vargazca aJvargaH, tasmAt tathA, jAlAzrayaNena ityanena, evaM sati ve dvitve ca 'kuTu vAste' iti, vakArasya vargapadena kAca-Ta-ta-parUpA vargA bodhyAH, yugapatsamudAyAsambha- vaikalpikatvAt tadabhAvapakSe kevalaM dvitvameveti 'kuGka Aste' vAt pratyeka pratItiH, tathA ca vargapadena vagyo varNI lakSyate. iti, atra "cAdiH kharo'nAl" [1. 2. 36.] ityanenA10 pratyantare tu "azvagyot" iti spaSTa eva pATha upalabhyate. sandhiH / kimvAvapanam, kim Apavanamiti-'kim' sa ca samIcInaH, sUtre lAghavAya ekavacanena jAtinirdeze'pi | ityavyayaM prazna vitarka niSedhe nindAyAM ca, AGpUrvAt "TuvapI 50 sphuTAvagataye bahuvacanena vyaktyA vivRNoti-vargabhya iti, bIjasantAne" ityato bhAve'naTi 'Avapanam' iti, dhAnyapratyantare tu 'varyebhyaH' iti pAThaH, "paJcamyA nirdiSTe parasya" | sthApanamAtra sarvamuNDane vA tadarthaH, 'kim u Avapanam iti [7. 4. 104.] iti labdhamarthamAha-para iti, "khare sthite'nena vakArAdeze 'kimbAvapanam' iti, asya vaikalpika15 vA'nakSe" [1. 2. 29.] ityato dhArApravAhanyAyana maNDUka-1 vAdetadabhAvapakSe "cAdiH kharo'nAi [ 1.2.36.] ityaplatinyAyena vA anuvRttyA 'svare' iti lAbhe'pi punaH 'khare' sandhau 'kimu Avapanam' iti, ana vasyAsattvena masya tannimi-55 iti padopAdAnamuttaratra 'khare' ityasyAnuvRttinivRttyartham aupa-ttakAvanuskhArA-'nunAsikI na bhavataH, evamuttaratra / kimvazleSikAdhikaraNasaptamyA 'pare' ityarthalAbhaH. 'vaH' iti prathamA-!SaNam, kimu uSNam, iti-'kim u uSNam' iti sthite. ntamAdezapadam , 'uj' ityanuvartate, tathA ca yo'rtho niSpanna- 'nena vakArAdiza 'kimbuSNam' iti,asya vaikalpikatvAdetadabhAvastamAha-kAretyAdi / 'asan' ityasya yathAbhUtArtha vakA- pakSe "cAdiH kharo'nA" [ 1. 2. 36. ] ityasandhI 'kimu rAdezAbhAva eva pratIyeta, evaM sati vakArAdezavidhAnaM viphalaM uSNam' iti / kimviti, kimu iti, ki iti, kiM 60 bhavedato mukhyArthabAdhena asannivetyartha lakSaNA'bhyapeyetyAveda- viti ki viti, iti-'kim u iti' iti sthite'nena nAya 'asan' ityasyArthamAha-abhUtavaditi-vakAre'kRte | vakAre tasya cAsiddhatvAt "tau mu-mo vyAne svau" [1. 3. yat kArya prApnoti tad vakAre kRte'pi syAta. te ca vakAre / 14.] ityasyAprApyA 'kimviti' iti, asya vaikalpikatvAdetavakAranimittaM yat kArya prAyoti tad na syAcetyarthaH / udA-dabhAvapakSe "OM coJ" [ 1. 2. 39.] ityasandhI 'kimu iti' harati-kuTTa vAste, krUDa Aste ityAdi-"kuca gatI, / iti, asandhau OM ityAdeze ca "ki iti' iti, asandherapi 65 kauTilyAlpIbhAvayozca" ityata AGapUrvAta kaccatIti "kipa" kAlpakatvAt tadabhAve sandhI "ivarNAderakhe khare." [1.2. [5, 1. 148.] iti kvipi "yujaJca-kuccho no Da" | 21.] iti vakArAdeze'sya cAsattvAbhAvAt sattve "to mu-mo 1. 71.] ityatra vibantasyApi 'krucca' iti nirdezAta no! vyaJjane." [1. 3. 14.] iti makArasyAnukhAre 'ki viti' 30 vyaJjanasyAnuditaH" [4.2.45.] iti nalopAbhAve sau iti, anunAsike ca "ki viti' iti, evaM paJca rUpANi niSpapadatve talloye "padasya" [2. 1. 89.1 iti cakAralope! dyante / jAnu u-jAnU,jAnvasya rujati,jAnU asya 70 *nimittApAye naimittikasyApyapAyaH* iti nyAyAcanimittakasya rujatIti-'jAnu+u' iti sthite "samAsAnAM tena dIrghaH" jakArasyApAyena prAgavasthAsthasya nakArasya saddhAve tasya "yujaca-[1. 2. 1.] iti dIrgha 'jAnU' iti, 'jAnU+asya' iti kruJco no chaH" [2. 1. 41.] iti tve 'ku' iti, gantA | sthite'nena vakArAdeze 'jAnvasya' iti, asya vaikalpikatvAdetakuTilaM gantA, kuTilo bhavana , alpIbhavana, kauzvapakSI vA | dabhAvapakSe "cAdiH kharo'nA" [1. 2. 36.] ityasandhA tadarthaH, 'u' iti sambodhane kopavacane anukampAyAM niyoge | 'jAnU asya' iti / nanu "cAdiH svaro'nA" [1.2.36.775 vismaye ca, "Asik upavezane" ityato vartamAnAyAstepratyaye | ityatra 'jAnU asya rujati' iti svamataM pradarzya matAntareNa "Aste' iti, 'kru u Aste' iti sthite "hakhAna Tha-Na-no | 'jAnvasya rujati' iti sAdhitamitIha khamatena tatsAdhanaM kathaM ztya sandhI khAdaze ca pAlpakatvAt uvA no sthAnuditaHntasyApi
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 40.] sAtimajatIti cet ? ucyate-svamate 'jAnU asya rujati' kAvanusvArAnunAsikI na bhavataH, 'jAnvasya rujati' 'tad vasya 40 ityapi bhavati, paramate tu 'Anvasya rujati' ityeva bhavatIti : matam' iti pAThe tu dvitvameva nAstIti na kimapi vakta tadvanthatAtparyAna pUrvAparavirodha iti / 'jAvyasya rujati' iti 'jAnvvasya rUjati, tavasya matam' iti pAThe vasya dvibhAve pAThe tu 'jAnvasya rujati' iti sthite vakArasya "tato'sthAH" : svApekSage'pi kAryamanubhavataH kAryiNo nimittatayA'nAzrayaNAnna [1.3.34.] ityanena dvitvamavaseyam , *kAryamanubhavan kAryo / dvitvanimittakatvaM navA kharanimittakadvitvamiti nAnyataradasiddhanimittatayA nAzrIyate* iti dvitvaM prati na vasya nimittatva- tvam , 'tad vasya matam' iti pAThastu nocito bhAti, kvaci-45 miti / tada vasya matam, tadu asya matamiti-'tad u deva tathA pAThadarzanAt , dadvirbhAva prati vasya nimittatvAbhAve asya matam' iti sthite'nena vakArAdeze 'tad vasya matam' parato virAmaikavyajanAbhAvAd dvitvAprAptezca, prAmANikatvAbhimAne __ iti, 'tad vvasya matam' iti pAThe tu "tato'syAH" [1. 3. tunA nirdiSTamanityam iti dRSTayA'siddhatvaM nirAkaraNIyam , 1034.] iti vadvitvam , 'tad vasya matam' iti pAThastu karaNIyaM ca "adIrghAd virA." [1. 3. 32. ] iti dadvi. nocitaH, dadvitvaM prati vasyAsiddhatvAt / prakRtasUtrasya vaikalpika- tvam / atra kaMcana 'tada vasya matam' ityAdau dadvirbhAvArtham 50 svAt tadabhAvapakSe "cAdiH kharo'nA [1.2.36.] itya- 'asattvAd dvitvam' iti tatsAdhAraNatayA vyAkhyuH , khAbhisandhI 'tadu asya rujati' iti / vargagrahaNa phalaM pRcchati-vargA-pretasiddhaye ca 'asan' ityatrApi 'navA' ityanuvartayAmAsuH, tathA diti kimiti / uttarayati-svara upaiti, antara upacAsattvaM veti dvitve kartavye sattvameveti nigamayanti, paraM tanna 15 tIti-'svara' iti svargArthakam, 'antara' iti madhyArthakaM ca : vicAranikaSaM nikaSA pragalbhate, 'asattvAd dvitvam' iti vaca kharAdigaNapaThitamavyayam , tAbhyAmarthavattvAnnAmatvenotpannasya nasya 'sattvAd dvitvam' ityarthakalpanAnaucityAt, asattve ca 55 seravyayatvAllapi pratyayalakSaNanyAyena padatve'pi virAmaikavyaJjanA- parato vyajanAbhAvena dvirbhAvAbhAvAditi // 40 // bhAvena visargAbhAve 'khara , antara' iti, upapUrvAt "iMNaka : .......... matau" ityato vartamAnAyAstivapratyaye zavabhAve guNe aikAre ca nyA0 sa0-avargelyAdi-najatatpuruSagarbhakarmadhArayAt 20 upaiti' iti. 'khara u upaiti, antara u upeti' iti ca sthite / palI thata / pnycmii| atra 'asan' ityukte yadi vakArarUpAdezasya svarUpeNAbhAvo / aba amata yaka yAni varyagrahaNAbhAve akArabhinnAd rephAt parato vartamAnasya ubo'sya ra 4 vidhIyate tadA''dezavidhAnamanarthakaM syAt , atha urUpasya sthAnino pravRttyA vakArAdikaM prasajyeta, kRte tu vargagrahaNe'syApravRttyA nivazyartha taditi cet ? satyam-evaM sati usa eva nivRtti kuryAt , 60 "cAdiH kharo'nALU" [1.2.36.] ityasandhau 'kharu upati, : : tasmAd 'asan' iti mukhyArthabAdhAyAM guNakalpanA''zrIyata ityAhaantaru upaiti' iti sidhyataH / avarjanaphalaM pRcchati-ajiti 25 kimiti / uttarayati-dhatru etIti-'ghaj' iti pratyaya / asan-abhUtavaditi-asiddhakta , atavadityarthaH, tatazca sthAvizeSo yAdRcchikaM kasyacinnAma vA 'ghava u eti' iti sthite : nyAzraya kArya siddhaM bhavati, nanu 'asan' iti vinA'pi prathamameva avarjanAbhAve'nena vakArAdikaM prasajyeta, kRte tu avarjane'syA- dvitve kru vAste iti setsyati, tat kimanenAtra darzitena ? satyampravRttyA "cAdiH svaro'nA" [1. 2. 36.] ityasandhI ! atra paratvAd "hakhAnTa-Na-no de" [1.3.27.] ityanena 65 'pazu eti' iti / 'svare' ityasya phalaM pRcchati-svare iti : jAyamAnaM dvistraM vAthityA nityatvAdanena vakAraH, tasya cAsatvAd akimiti / uttarayati-kima gacchatIti-"gamlaM gatI" dvitvam / kiM viti; ki vitIti-atra "ivarNAdeH" [1.2. ityasya vartamAnAAstivapratyaye 'gacchati' iti, 'kim u : 21.] iti vatve kRte "to mu-mo vyAne" [1.3.14.] gacchati' iti sthite kharagrahaNAbhAve vakArAdikaM prasajyeta, kRte / ' ityanusvArAnunAsikau / tad bvasya matamiti-yatra "tato'syAH" tu kharagrahaNe'syApravRttyA saMhitayA "krimu gacchati' iti / [1.3. 34.] ityasya prAptistatra "adIrghAt" [1.3.32.] 70 'asan' ityasya phalamupadazeyitumAha-asattvAd dvitva-iti prAptamapi dvitvaM na pravartate nityatvAdikAraNebhyaH / asatvAd 35 manusvArAnunAsikAbhAvazceti-asattvaM dvedhA-ve'kRte yat / dvitvamiti-"adIrghAt0" [2.3.32.] iti, "tato'syAH" kArya prApnoti tat kRte'pi ve syAdityekam , kRte ca ve vanimi- ! [1. 3. 34.] iti ca dvitvAdau kartavye sanneva, yato'sannityattakaM kArya na syAdityaparam , tatra 'kruka vAste' ityatrAthama-trApi vA yojanIyaH, vakArAdezo'pi vA'san bhavatItyarthaH, tataH sattvama, tena svaranimittakaM dvitvaM siddham , 'kimvAvapanam , pakSe'sattvavidhAnAt kAryavizeSa prati sattvameva, tena tavRddhasya mukham 75 kimvuSNam , kimbiti' ityatra dvitIyamasattvam , tena banimitta- [matam ], jAnvvasa rujati ityAyapi siddham // 40 //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 41.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / vo'san" [1. 2. 40.] iti sUtracatuSkaM gRhyate, "odantaH" daadeH|1|2|41 [1.2.37.] "sau naveto" [1.2.38. iti sUtradvayaM tu a-i-uvarNAbhAvena prakRtAnupayogitvAt tyAjyam, na IdAdiH-40 ta0pra0-avarNasyevarNasyovarNasya cAnte-virAme varta anIdAdiH, prasajyavRtti natra, tasya anIdAdeH, viSaya-viSayimAnasyAnunAsika Adezo vA bhavati,anIdAdeH-na cedayam 5"IdUded dvivacanam" [1.2.34.] ityAdisUtrasambandhI / bhAvasambandhe'tra SaSTI, prasajye vAkyadvayaM bhavati, tathA ca bhavati / padAntAdhikAre'ntagrahaNaM virAmapratipatyartham , : pa ra . yo'rthaH sampanna stamAha vAkyadvayena---avarNasyetyAdinA / sa ca virAmo bhavana padasyAnte bhavati, kevalamapasargasya 'ante' ityanena 'birAme' ityarthalAbhopAyamAha--padAntekhAdisamAsAntarvartinazca na bhavati / sAma, sAmaH khaTrI khaTA, "edotaH padAnte0" [ 1. 2. 27.] ityato dhArApravAhanyAyena 45 dadhi, dadhikumArI, kumArI; madhu, madhuH vRkSaNa, caleNaH maNDUkAlulyA vA 'padAnte' ityasyAnuvartanenaivAntazabdArthalAbhe 10 nAma atra, nAma atra; dadhi ana, dadhi atraH madhu atra. punarantazabdopAdAnaM vyarthIbhavad vizeSapratipatiM janayati. sA madhu atra; vRkSeNa matra, vRkSeNa atra: virAmavAja saridharma ca 'atrAnto virAmAtmako grAhyo na kevalaM padAntAtmakaH' bhavati / a-i-uvarNasyeti kim? karta, harta / anta iti ityAkArikA virAmapratipattiH / nanu padAntavirAmayoH kaH pratinikoniko kim ? dadhi karoti, madhu karoti, vRkSaH / anIdAderiti vizeSaH / ubhayAraNyavasAna bImArIvizeSaH? ubhayorapyavasAne paryavasAnAditi cetU? atrAha-50 kim ? agnI, vAyU, amU, amI, kim / cAdisane cAdeH sa ca virAmo bhavan padasyAnte / 15 svarasya kevalasyAGkarjitasya ca grahaNAdiha bhavatyaMva-a ! sargasya samAsAntavartinazca na bhavatIti-'yasya prati iti viSNoH sambodhanam, pakSa, nyagrodha, pATali- patyarthamantagrahaNaM kRtam' ityarthaparAmaSAya 'sa' iti, 'yatra putraad| 45 // virAmo bhavati tatra padAnto bhavati' ityAvedanAya 'virAmo bhavan padasyAnte bhavati' iti, 'yatra padAnto bhavati tatra 65 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhi virAmo bhavati vA navA' ityAvedanAya 'kevalam' ityAdi, , dhAnakhopajJazabdAnuzAsanatattvaprakAzikAvRttau prathama- ayamAzayaH-biramyate'sminniti virAmaH, sAmIpike'dhikaraNe 20 svAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH // 2 // ghaz2a, viramaNaM kriyAyA abhAvaH, sa ca zabdazAstraprastAvAd pUrvabhavadAragopIharaNasmaraNAdiva jvalitamanyuH / varNAnAmuccAraNAbhAvAtmaka iti labhyate, tathA ca 'yasmin varNe zrImUlarAjapuruSottamo'vadhId durmadAmIrAna // 2 // . ucArite sati avyavahitottarakAle varNAntarANAmuccAraNAbhAvaH 60 granthAnam-217 // so'ntyo varNo virAmaH' iti virAmazabdArthaH, padasyAntaH-, / antAvayavabhUto varNa iti padAnta iti padAntazabdArthaH, itthaM zanyA0 anusandhAnama-a-i-uvarNatyAdi-azca virAma-padAntayorantyavarNatvena sAmye'pi virAme'vyavahitottara25 izca uzca eSAM samAhAra iti a-i-u, samAse nilyasandhiniya- ! kAlikavarNoccAraNAbhAvo niyataH, padAnte tu na niyataH, yadome'pyavikRtasvarUpalAbhAya sandherabhAvaH a-i-u cAsau varNazca cAraNAbhAvo bhavati bhavati tadA padAnto virAmaH, yadA cocA-65 a-i-uvarNastasya a-i-uvarNasya, sthAnaSaSThI, dvandvAnte dvandvAdoM raNAbhAvo na bhavati na bhavati tadA padAnto virAmaH, itiH . vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate* iti varNazabdasya / virAma-padAntayorvizeSa iti / yadyapi kasmiMzcid varNe uccArite pratyekamanvayazca, 'navA, padAnte' iti padadvayamanuvartate, 'padAnte' sati tadavyavahitottarakAlaM varNAntarANAmuccAraNAbhAvo virAma 30 ityanuvartamAne'pi 'ante' iti grahaNaM 'virAma' ityarthalAbhAya, ' iti virAmo'bhAvavizeSAtmako'pi bhavitumarhati, yathA "raH tasya 'a-i-uvarNasya' ityatrAnvaraH, nAsikAyocAryamANo varNI- padAnte visargastayoH 1.3.53.] ityatra 'tayoH' virAma-70 'nunAsikaH, sa ca prakaraNAt yathAsambhavama-i-uvaNotmaka eka- ghoSayorityarthAta, tathA'pi "virAme vartamAnasya virAmo bhavana , varNaH, bindusahitArdhacandrAkAro'nunAsikatAsUcakaH, dezadezinoH / padAnte bhavati' ityAdivRttivacanAdantyavarNAtmako virAmo'tra kathaJcidabhedAd dezagrahaNena dezino'pi grahaNAdId' grahaNena vivakSitaH, abhAvavizeSAtmake virAme tu nA-i-uvarNasya vidya36"IdUded dvivacanam"[1.2.34.] iti sUtraM gRhyate, Adi-mAnatA sambhavati,navA'bhAvavizeSAtmako virAmaH padAntyAvaya zabdAda "adomumI" 1.2.35.] "cAdiH kharo'nA" / vAtmakapadAnto bhavitumahetIti vRttI tAdRzakathanamasaGgataM syAta. [1.2.36.1 "U~ co" [ 1.2.39.7 "avargAtU khare | 'nApadaM prayuJjIta' iti vacanAdanukaraNAdanyatra yaH kazcicchandaH
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 bRhadvRtti-laghunyAsa-bRhanyAsasaMvalite pA0 2. sU0 41.] prayujyate sa padAtmaka eva, padamadhye ca "saMhitaikapade nityA" ! jyeta, sa mA bhUditi 'a-i-uvarNasya' ityasyopAdAnamityarthaH / 40 iti nityasaMhitayA virAmAbhAvaH, padAdau tu virAma evana anta iti kimiti-"edotaH padAnte." [ 1.2. 27.] sambhavati, padAnte ca "nityA dhAtUpasargayoH" iti vacanAt ityato'nuvartamAnena 'padAnte' ityanenaivAntazabdArthalAbhe'nta'prabhavati' ityAdI sopasargasthale prAderupasargasya "nityA samAse" zabdopAdAnaM viphalamiti antazabdArtha virAmamanavavudhyamAnasyA5 iti vacanAca 'nRpanandanaH' ityAdisamAsasthale samAsAntarvartino ; zaGkA / pratyudAharaNamudrayA samAdhatte--'dadhi karoti, madhu nRpAdeH nityasaMhitayA virAmAbhAvaH, ubhayatra luptavibhaktimAdAya ! karoti, vRkSaH' iti-atra dedhi-madhuzabdoccAraNAnantarameva 45 padatvamavaseyam, padasamudAyAtmake vAkye "vAkye tu sA karotizabdoccAraNama.evaM vRkSazabdoccAraNAnantarameva visajenIvivakSAmapekSate" iti vacanAt prakAradvayaM bhavati-saMhitAyA yamyocAraNamiti virAmAbhAvaH, virAme ca prastutasUtra pravartate, vivakSA'vivakSA ceti, tatra saMhitAyAM vAkyAntarvartinaH padasya antazabdena virAmo vivakSita iti prAk sUcitamevetyarthaH, na ca 10virAmAbhAvaH, ekapadocAraNAnantaraM kiJcid viramyocAraNa- 'vRkSaH' ityatra na kevala virAmAbhAvaH, kintu padAntatyAbhAvo'pya rUyAyAmasaMhitAyAM tu virAmo bhavati, padAntatvaM tUbhayatra sphuTa- varNasyeti vAcyam , "kAdiyaMjanam" [1. 1. 10.] ityatra 50 meva / 'samAsAntarvartinazca' iti cakArasyAnuktasamucAyakatve kasyAdiH kAdiriti SaSTIsamAsena visargasyApi vyaJjanasaMjJayA tavartinaH' ityasya saGgrahaH / krameNodAharati- / tasmin pare "nAma si." [1.1.21.] iti pUrvasyApi sAma sAmeti-"SoMca antakarmaNi" ityataH "syaterI ca vA" padatvenAvarNasya padAnte vartamAnatvAditi / na cet "IdUdeda 10[ uNA. 915.] iti mani "SaH so0" [2. 3. 98.] iti dvivacana" [1. 2.34.] ityAdisUtraviSayo'iuvo bhava Sasya satve "Ata sandhyakSarasya" [ 4. 2. 1.] ityokArasya tIti yadaktaM tatphalaM pRcchati-anIdAderiti kiAmAta AkAre 'sAman' iti, priyavacanaM vAmadevyAdi ceti tadarthaH, tataH uttarayati-anI. vAya, amI, kim iti-agnizabdasya sau tasya "anato lup" [1.4.59.] iti lope nasya vAyazabdasya adasazabdasya ca prathamAyA dvitIyAyA vA dvivacane "nAno no02.1.91.] iti lope'nenAkArasya anu- 'amI vAya. am' iti. atra IkAra UkArazca "IdUded 20 nAsike 'sAma' iti, asya vaikalpikatvAdetadabhAve 'sAma' iti, dvivacanam" 2.2.34.1 itisUtraviSayaH, adaszabdasya daSu paJcakhApa / nAma atratyAdi- prathamAbahuvacane 'amI' iti. atra IkAraH "adomu-mI" [1.60 nAmanzabdasya prathamaikavacane 'nAma' iti, nAmazabdamucAye kici- 2.22.1 itisUtraviSayaH, kim uJ-kimu, atra ukAra dviramya atrazabdoccAraNatAtparyeNa 'nAma atra' iti prayogaH, itizabde pare "OM cola" [ 1.2.39.] iti sUtraviSayaH, tathA ca pAribhASikavirAmasadbhAvenAnenAnunAsike 'nAma atra' itivarjite khare pare "avargAta" [1.2. 40.] itisUtra25 iti, pakSe tadabhAve 'nAma anna' iti, evam-uttaratrodAharaNa- viSayaH asya vaikalpikatvAdetadabhAvapakSe "cAdiH kharo'nA', catuSke'pi / nanu 'nAma atra' ityatrAnunAsikavidhAnasAmathyo- 1.2.36.7 iti sUtraviSayazca, eSu IdAdisambandhitvAnnAne-65 dutarakhareNa saha sandhio bhavatu kintu pAkSike 'nAma atra' iti nAnunAsika iti / "cAdiH svaro'nAG" [1. 2. 36.] prayoge kathamasandhirityAzaGkAyAmAha-virAmatvAzca sandhine ityanna 'anAGa' iti paryadAsaH, saca AbhinnamAGsadRza bhavatIti-"birAme vA" [1.3.51.] iti virAme sandhi- grAhayeta. tathA ca AGabhinnatve sati ekavaratvena avyayatvena 30 niSedhAdanunAsikAbhAvapakSe'pi na sandhirityarthaH / a-i-uvarNa-ca ADhasadRzo yazcAdiH kharaH sa khare pare'sandhirbhavatItyathA. 281.2.36.. ityatA ' kalanAdu anavyaye viSNuvAcake 'a' zabde svare kharavyanjanAtmake 70 maNDUkAtyA 'kharaH' ityanuvRttyA *arthavazAd vibhaktivipari- cazabdAdau ca na cAdisUtra viSayatvamiti tatrAnenAnunAsiko NAmaH iti SaSyantatayA vipariNAme 'kharasya sthAne ityarthalAme | bhavatItyAha-cAdisatre "cAdiH kharo'nAG" [1.2.36.. 'sAma' ityAdayaH setsyantIti sthAnivizeSopAdAnaM viphalamiti iti sUtrecAdeHsvarasya cAdigaNapaThitasya kharasya kevalasya zakSiturAzayaH / samAdhatte--kartR, hartR iti-"DakaMga karaNe" AGsAdRzyAd vyaJjanAsampRktasya, Arjitasya ADo nA "hRg haraNe" AbhyAM "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] iti tRci varjanAd' Avyatiriktasya, cakAra ubhayakharUpasamuccayArthaH,75 guNe ca 'kartR, hartR' iti, tato napuMsake sau tasya "anato lap" grahaNAta uddezyatvena grahaNAt , iha anupadamucyamAne udA. [1. 4. 59.] iti lope ca 'kartR, hartR' iti, 'aiuvarNasya' | haraNe, bhavatyeva cAdisUtrAviSayatvAdanenAnunAsiko bhavati, na ityasyAnupAdAne'tra RkArasya kharatvAt tasyAnunAsikaH prasa- tu cAdiviSayatvena paryasyate / "akAro vAsudeve syAt" iti
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| 199 - - vacanAd 'a' zabdo vAsudevavAcakaH, akArasya cAdigaNapAThe| CRARIATRISANATANKARSITY 'pIha dravyavAcitvAnnAtrAvyayatvamiti na cAdisUtraviSayatvamiti, . tataH sambodhane sau tasya lope'nenAnunAsikAdeze ca 'aeN!' atha tRtIyaH paadH| iti, etatsvarUpopadarzanAya viSNoH sambodhanamiti / , 5 plakSazca nyagrodhazca iti-atra cakArasyAvyayatve'pi kevala tatIyasya pazcame / 1 / 3 / 1 // kharatvAbhAvAnna cAdisUtraviSayatvamityanenAnunAsikauM / pATali. | / ta0 pra0-'vA' iti, 'padAnte' iti, 'anunAsikA' putrAdA~ iti-iha Azabdo maryAdAyAmabhividhI vA vartate, ' iti cAnuvartate, vargatRtIyasya padAnte vartamAnasya vargapaJcameM "maryAdA'bhividhau ca yaH" iti vacanAt tasya Gitvamiti pare vA'nanAsiko bhavati, sthaanyaasmH| vAGa khavate, 35 'Aha' iti zabdo bodhyaH, asya cAdigaNapaThitatve'pi 'anA' vAra ucate; yAGajakAraH, vAgajakAraH; vAGNakArIyati, 10 iti vacanAna cAdiviSayatvamityanenAnuvAsiko bhavatIti // 4 // vAra NakArIyati; vAinaprati, vAg nayati; vAjadhurA, . vAgmadhurA; evam-SaN mayAH, SaD nayAH; tabhavanam , zrImUlarAjapuruSottamaH zrImUlarAjarUpaH puruSottamaH / tadyanam ; kakummaNDalam , kakurumaNDalam / tRtIyasyeti kRSNAH, durmadAbhIrAn duSTaH pratikUlaphalo mado yeSAM tAn , kima? varnayati, halmAtram / padAnta ityeva ? vinnaH140 AbhorAna gopajAtIyAn 'AhIra' iti lokaprasiddhAn nija- paJcama iti kim ? vAgatra, par3a gacchanti / kecit tu ripUn , avadhIt jadhAna, ana hetumutprekSate-pUrvabhave-pUrva- vyaJjanatya sthAne'nunAsike pare vA'nunAsikamicchanti, 15sminnavasare, kRSNAvatAra ityarthaH, dArANAM-vanArIbhUtAnAM | tasya tu "svAnchA-Na-mo dve" [1. 3. 27.] iti dvisvaM gopInAm , haraNa-prabhAsakSetre svazarIrapAtAnantaramAbhIrairAtma- ca necchanti, tanmate-svahU~ iti, svayU~ iti; zvAliyU~ iti, sAtkaraNam , tatsmaraNAd hetoriva, jvalitamanyuH diiptkrodhH|| zvalihU~ iti; taneM iti, ta, iti; halmAtram , halmA~-45 atrotprekSA'laGkAraH // 2 // tram / nanu 'SaD nayAH' ityAdI "adIrghAda virAmaika / vyaJjane" [1.3.31.] ityanena tRtIyasya dvitve kRte'ntyaiti kalikAlasarvajJa-dhIhemacandrasUribhagavadviracite svopajJatattva- syAnunAsike ca tRtIyasyApi zruti prApnoti, naivam-anu. 20 prakAzikAprakAze zabdamahArNavanyAse truTitasthale tapogacchA- nAsike kRte pazcAd dvitvasya bhAvAt , tena SaNNa nayAH, dhipati-sUrisamrATa-zrIvijayanemisUrIzvarapaTAlaGkAra-kavi pahai nayAH' ityAdi siddham // 7 ratna-zAstravizArada-vyAkaraNavAcaspati-zrIvijaya. za0 nyA0-tRtIyasyelAdi-"sau naveto" [ 1, 2. lAvaNyasUrinirmitAnusandhAnena pUrNatAM nIte . 38.1 ityato 'vA' iti, "edotaH padAnte." [1.2. prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / / 25.] ityataH 'padAnte' iti, anantarasUtrAd 'anunA. sikaH' ityanuvartate, yathAsambhavaM caiteSAM vizeSaNa-vizeSya bhAvaH-'padAnte' iti tRtIyasya, 'vA' ityanunAsikasyeti / tRtI-65 25 nyA0sa0---a-i-uvarNasyetyAdi / vRkSa iti-"kAdi ": yAdervargadharmatvAd vargasyaiva tRtIyaH paJcamazcetyAha-vargatRtIyavyaJjanam" [ 1.1.10.] iti sUtre kasyAdiriti tatpuruSa-motyAdi / 'vAca lavate' iti sthite seluki casya karave tasya samAse visargasyApi vyaanane nAma si." [1.1.21.] iti 'ghaTastatIyaH" [2.1. 76.] iti tRtIyatve tasya cAnena vRkSAkArasya padatvAd 'ante' iti vyAvRttena dabaGgavikalateti // 41 // pakSe'nunAsikAdaze vAr3a unvate, vAga unvate / evam vAjakAra: vAco nakAra iti samAsaH / NakAramicchati 60 iti dvitIyaH pAdaH saMpUrNaH / / kyani nnkaariiyti| niyastivi zavi guNe ca nyti| : [vADayadhurA] vAcA madhureti tRtIyAsamAso'samAso vaa| / evam-SaNa nayAH, SaSaH "Dati-SNaH saMkhyAyA lapa"1. 4.54.] iti jaso lupi Sasya Datve'nenAnunAsika Asano
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 bRhadvRtti bRhanyAsa laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 1.] w aminenerawww AARYAAAArunrman NakAraH, "padAntAvargAd" [1. 3. 63.] iti niSedhAt [1. 2. 40.] ityato'sadadhikArasya prayojanavazAdiSTatvAd 40 "tavargasya." [1.3.60.] iti NakAro na bhavati / 'tadnya - lAkSaNikatvAt , *asiddhaM bahiraGgam * ityasiddhatvAd vA, iti / nam' iti sthite "anato lup"| 1. 4. 59.] iti selapi kecit sthiti-vidhAntavidyAdharAdayaH / mAtramavadhAraNe, hal ca tat "dhuTastRtIyaH"[2.1. 76.] iti dasya dakAre'nena tasyA. mAtraM ca, hala mAtrA'syeti vA-halamAtramiti, halamAtramitinunAsikaH (ke tannayanam), atra tRtIyasyAsattvAt tatsthA atra lakArasya sAnunAsiko lakAra iti / nanu 'paNa nayAH' nikasyApi nasyAsattvAt "nAno no'naGgaH" [2. 1. 91.] ityatra paratvAt tRtIyasyAnunAsikaM bAdhitvA "adIrghAta"1. 45 iti nalopo na bhavati / ke skunnanti "kakup-triSTubh0" 3. 32. ] ityanena dvitte kRte 'paDUNa nayAH' iti prAmotItyAha--- uNA0932.1 iti nipAtanAt kipi kakubhaH,"maDu bhUSA- anunAsike krate pazcAda dritvasya bhAvAditi-"adIghAta" yAm" ataH "mRdi-kandi-kuNDi-maNDi." [ uNA0 465.] [1.3.32.] ityanena pUrva dvitvaM na pravataMte, tatrAnvityadhikArAt, 10 ityale maNDalam, kakubhAM maNDalamiti vigrahaH, bhasya yatve'nana : kRte svanunAsike pravartata ityarthaH // 1 // ca basya matve kakummaNDalam, asattvAnuvRtterasya makArasya "to mu-maH0" [1. 3. 40.] ityanusAro na bhavati / hala : pratyaye c|1|3|2|| 50 mAtrA'syeti vigrahe halamAtra iti / vidarmasi vidma iti / ta0pra0-padAnte vartamAnasya tRtIyasya sthAne paJca__kecid vyaJjanasya sthAnitvamanunAsikamAtrasya tu nimittatvAmi mAdau pratyaye pare'nunAsiko bhavati / nityArtha vacanam / 15 cchanto'nyatrApyanunAsikaM manyanta ilAha-kana vAGmayam , guDaliSmAn , SaNNAm / padAnta ityeva ? tyAdi / 'tvahU~' ityAdiSu triSu "OM coya"[1, 2. 39.] yajJaH, samma / cakAra uttaratra vikalpAnuvRttyarthaH // 2 // iti kRte ga-Da-dAnAM -Na-nAH siddhAH, asattvAcca "hakhAncha- ... Na-no de" [1.3.27.1 iti dvitvAbhAvaH, caturthe lakAra- za0 nyA0-pratyaye ceti-'paJcame' iti vartate, tacca 55 . syAnunAsiko lakAra iti, alaukikatvAdupekSitAH / kiJca, / pratyayasya vizeSaNaM "saptamyA AdiH" [7. 4. 104.] iti 20 vyaJjanasya sthAnitve'pi padAnte prathama-dvitIya-caturtha-SakArANAm ! vacanAt tadAdibhUtamAha-paJcamAdau pratyaye iti / nityA "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti tRtIyena bhAvyam , zakA- | rthamiti-yadyatra 'vA' iti vartata vacanamidamanarthakaM syAt , pUrverasya Satveneti, ya-la-vAnAM padAnte prAyeNa prayogAbhAvAt , sasya ! Naiva siddhatvAdityarthaH / vAca Agatamiti "nahetubhyo rUpa-mayaTI ca repheNa bhAvyam , tasya cAsannatvAbhAvAt sthAnitvAbhAva iti vA" [6.3.156.] iti mayaTi, vAco vikAra iti vA "eka-60 tRtIya evAvaziSyata iti vyaanamAtrasya sthAnitvamupekSitamiti, svarAt" 6.2.48.1 iti mayaTi vADmayama / gurDa 25 anunAsikasya ca nimittatvamiti / nanviti-paratvAt tRtIya-1 leDhIti vipi so'syAstIti mato "ho ghaTa"2.1.82.1 syAnunAsikaM bAdhitvA dvitvamityarthaH / navamiti-pUrvam "a-1 iti Dhatve "dhuTastRtIyaH" [2.1.76.1 iti tRtIyatve'nedIghod virAmakatryaane" [1.3. 32.] iti dvitvaM na prava- nAnunAsike ca gaDaliNmAna / SaSa "saMkhyAnAM Am" tate, tatrAndhityadhikArAt, kRte tu pravartata eveti // 1 // 1.4.33.1 ityAmo nAmAdeze tRtIyatve'nena Natve 'anAm-65 nagarI navateH' iti pratiSedhAbhAvAt "tavargasya." [1.3.60.] nyA0sa0-tRtIyetyAdi-tRtIyaskhetyuttarArtham , anyathA : iti nasya Natve SaNNAmiti / yajeryajanam "yaji-svapi0" 30 vargasyeti kriyeta, tena prAra hasatIti siddham , 'vA' itIti [5.3. 85.] iti ne "tavargasya." [1. 3.60.] iti "sau navetau" [1.2.38. ityato naveti, "edotaH [1.: nasya atve yazaH / sIdantyati mani sana / cakAra iti2. 27.] ityataH "padAnne' iti, "a.i-uvarNa" [1.2.41. cakAraH pUrvasUtrasyaivAsya yogasya zeSatAM pratipAdayannAtmani 'vA' 70 ityato'nunAsika ityadhikAratrayaM pAdAntaragatamapyanuvartate *apekSA- / ityasya sambandhAbhAvaM tadanuvRttezcAvyavadhAnaM ca sUcayatIti to'dhikAra: iti nyAyAt / prathama-dvitIya tRtIyAdi bargasyaiva / bhAvaH // 2 // dharma iti vargasyeva tRtIyaH paJcamazcetyAha-vargatRtIyasyeti / sthAnyAsana iti-yadargasatkastRtIyastargasaka evAnunAsika nyA0sa0-pratyaye ceti / vAAyamiti-bAcAM vikAroityarthaH / tamyanamiti-atra tRtIyasya dasyAsace tatsthAnasya ! 'vayavo vA "ekasvarAt" [ 6.2. 48.] iti mayaTa , vAca masyApyasasvA nalopo na bhavati / kakummaNDala miti-atra "tau AgataM "nR-hetubhyaH0" [ 6. 3. 156.] iti mayada vA 175 mu-maH"[1.3.40.] ityanena nAnusAraH, "aJvargAta ! guDaliNmAniti-atra "mA'varNa" [2.1. 94.] iti vane 3h3 2717.1vandanA6-pApanA ..---.-.-rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrammarimmepraanwar
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 4.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / - -- mamrammar phartavye hasya DhatvamasiddhaM draSTavyamiti / cakAra iti-ayamartha:-atra / STam , kanve tu kRte 'ak' ityukte samAnapratIti: syAditi, ata cakAraH pUrvayogasvavAsya yogasya zeSatA pratipAdayan Atmani 'vA' eva ca "sijadyatanyAm" [3. 4. 53.] ityAdau vivakSitArthaityasya sambandhAbhAva vA'nuvRttezcottaratrAvyavadhAnaM ca sUcayatIti // 2 // pratItyabhAvAt sicazcakArasya katvaM na kRtamiti, anyathauNAdikasya 40 / sinatyayasyAyatanyA satyAM pratItiH syAditi // 3 // tato hshcturthH|1|3|3|| 5 10pra0-padAnte vartamAnAt tatastRtIyAt parasya prathamAdadhuTi zazchaH / 1 / 3 / 4 // hakArasya sthAne pratyAsatyA pUrvasabargazcaturthoM vA bhvti| ta0pra0-padAnte vartamAnAt prathamAt parasya zakAvAdhInaH, vAhInaH; aj jhalau, aj-halau; SaD DhalAni, rasya sthAne'dhuTi pare chakArAdezo vA bhavati / vAkchUraH, Saha halAni; tadvitam , tahitam ; kakubbhAsaH, kakub- : vAkzUraH; vAklakSNaH, vAkzlakSNaH; sac tam, taya 45 haasH| tata iti kim ? prAi hasati, bhavAn harati // 3 // ' zvetam , uzruH , uczmazruH; tacchIlati, tara zmIlati, 10 za0 nyA0-tato ha ityaadi| nanu 'tRtIyasya' ityanu- padavyAmAH, SadazyAmAH; triSTupchUtam , triSTupzrutam / pratha. vRtterathaivazAca paJcamIlAbhAt 'tataH' ityatiricyate. naivama- mAditi kim ? prAi zUraH, bhavAJ zobhanaH / madhuThIti hakArAt parasya tRtIyasyetyapi zakA syAditi tatograhaNam / kim ? vAk ayotati // 4 // na ca padAnte vartamAnasya hakArasyAsambhava iti vAcyam , bhUtapUrvasvena tasya sambhavAdilyatastatograhaNaM ca padAnta ityata: za0 nyA0-prathamAdityAdi / 'adhuTi' iti paryudAsa 50 15 Aha-padAnta ityAdi / nanu hakArasya kAvyatvAt tadAsa.. ityAha--adhuTei pare iti-kharA-'ntasthA-'nunAsikaparasya na ghakAreNeva bhAvyam, na tu jha-Dha-dha-bhariti pUrvagrahaNa kI sakArasyetyarthaH / vAkraH, vAkkSNaH , SaTraujyAmAH, vyam, naivam-caturthagrahaNAdeva nimitta pratyAsattirAzrayaNIyA. ucchazruH, triSTAchutam ] vAcA zUraH, vAcA zlakSNaH, SaNNAM anyathA gha iti kuyot, ata Aha-pratyAsattyA paMrva- zyAmAH, udgatAni zmazUNi yasya, triSTubhaH zrutamiti vigrahaH. sarvatra "aghoSe prathamo." [1.3.50.1 iti ga-Da-bhAM sthAne 55 savarga iti / [vAgdhInaH, ajU-jhalau, taddhitam , kaku ka-Ta-peSu, dakArasya tu "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti de, 20 bhAsa:-] vAcA hInaH, ac ca hala ca, tasmai hitam , / ! "tavargasya zcavarga0"[1.3.6..] iti jakAre, "aghoSe." kakubhA hAsa iti vigrahaH, SaD DhalAnIti tu asamastam , ejvAdye casya katve, tataH sarveSu ca tRtIyatve, tato hasya yathA [1. 3. 50.] iti prathame, anena zakArasya chakAre rUpANi ! krama gh-s-d-bhaaH| ajjhalAvityatra tu katvaM na bhavati, artha- | "zuM gato" ataH "ci-ji-zu-si-mi-tamyahIMrghazca" [ uNA. 3 pratyAyanAya hi zabdaH prayujyate, 'aj' hi iti kharapratyAyana- : 392.] iti rephe [ dIrdheca ] zUraH / "zliSaM ca Ali-60 25 miSTam , katve tu 'ak' ityukte samAna pratyAyanaM syAditi vipa-: hune" asya "bhrUNa-tRNa-guNa-kArNa-tIkSNa-lakSNA." [uNA. rItArthapratItiprasaGgAt katvAbhAvamAcakSate pUrva, ata eva ca / 186. 1 iti Ne zlakSaNaH / "vitAG varNe" asyAci upA ntyaguNe zvetam / [zmanpUrvasya "zIda vane" ityasya] "zmanaH "sijadyatanyAma" [3. 4.53.] ityAdAvavivakSitaprasaGgAt zIko Dita" [uNA0 810.1 iti Dati rau shmshruH| sicazcakArasya katvaM na kRtamiti / prAzcatItyaJcaH kAvanaryAyAM "imIla nimeSaNe" zmIlati / "iyaG gatau" asya "vili-65 nalope serlaki "acaH" [1. 4. 69.] iti nA''game bhili-sidhIndhi-dhU-sU-zyA." [uNA. 340.] iti me Api 30"padasya" [2. 1, 89.] ityantalope "yujaJca0" [2. 1. | ca shyaamaa| trINi stobhate "kakupa-triSTubanuSubhaH" [ uNA. 71.] iti nasya DakAre prAihasati // 3 // 932.] iti kipitriSTapU / nanu'tataH' ityasyAnuvRtteHprathama ' grahaNamatiricyate, nevam prathamagrahaNamantareNa bhavAjaca chara nyA0sa0--tatoha ityaadi| nanu hasya kaNThyatvAt tadA- ! sannena hasya dhenaiva bhAvyam , na jha-Dha-dha-marityataH pUrvacaturtha iti / ityAdau prathamAcchatvAbhAvaH syAt // 4 // 70 kartavyamiti, naivam-caturtha iti gurukaraNAt pUrvapratyAsattirlabhyate, nyA0 sa0-prathametyAdi / 'vAkraH ' ityAdiprayogeSu 36 anyathA 'tato ho ghaH' ityeva kuryAt , ityAha-pratyAsatyA pUrva- sarveSu tRtIyasya prathame kRte tAdRkSAda prathamAt zakArasyAnena cha: savarga iti / maz2a-jhalAviti-atra saMzAzabdatvAt kasvAbhAvaH, | pravartate, tatastutIyAdhikAreNaiva siddhayati, na ca paratvAt "aghoSa yato'rthapratyAyamAya zabdaprayogaH, 'ac' iti hi svarapratyAyanami. ! prathamo'ziTa: 1.3.50.] iti prAgeva prathamo bhaviSyati, 26 zabdAnu.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 bRhadvRtti - bRhannyAsa - laghunyAsa saMvalite [ pA0 2. sU0 6. ] tatastRtIyAbhAvAt kathaM zasya chAdezo bhaviSyatIti vAcyam, yata- yathAsaMkhyaM 'zaSasa' ityete AdezA vA bhavanti / kazzete, stAnvityadhikArAt na prAgeva prathamatvamiti, satyam - tRtIyAd vidhI- kaH zete; kaorNDaH, kaH SaNDaH; kassAdhuH, kaH sAdhuH yamAne che tRtIyasya prathamatvaM pazcAd na prApnoti vidhAnasAmarthyAt / antaizete, bhantaH zete; mAtaSSaNDe !, mAtaH paNDe !, payassu, 40 yathA "DnaH saH tso'zcaH" [ 1. 3. 18. ] ityatra sUtre DakA- | payaHsu / kathaM gIrSu, dhUrSu ? aro rephasya supi repho vakSyate / 5 rAt pare tse kRte datvaM na bhavati SaDtsIdantItyatra / kiJca, prAkU 'ka: izakAra' ityAdiSu tvaghoSe zipare visarjanIyasya chete, surAT chete' ityAdau tRtIyAbhAvAt chatvaM na syAditi vidhya- vidhAnAda repha eva nAstIti ne bhavati evaM pUrvottasyorapi thaimiti / zobhata hRtyevaM zIlaH zobhanaH "iGito vyaJjana0" [5. yogayordraSTavyam - bAlaH zraumam, adbhiH psAtam, aseH 2.44.] ityanaH / adhuTIti paryudAsAt svarA intasthA - 'nunAsika- tsaruH / navAdhikAre vAgrahaNamuttaratra vikalpa nivRtyartham // 6 // 45 parasya zasya cho bhavatIti, tena 'bAkUzU' ityatra cho na bhavatIti / 10 vAkchUra ityAdau "UnArtha- pUrvAdyaiH " [ 1.3.670] iti samAsaH // 4 // | / | za0 nyA0--raH ka-khetyAdi - dvandvagarbho dvandvaH, ata Aha-ka-khe pa phe ceti / kapayorjihvAmUlIyopadhmAnIyAviti pUrvAcAryANAM saMjJetyAha--jihvetyAdi / jihvAmUlIye kakAraH, upadhmAnIye pakAraH, kakArAdiSu caturvikArazvozcAra25 NArtha ityAha--kakAretyAdi / "kimaH kastasAda ca" [ 2. 1. 40.] iti kAdezaH, sastu "so ru." [ 2. 1. 72. ] iti rephaH, tasyA'nenAdezastataH karakarotItyAdi siddham / "raH padAnte bisargastayoH" [ 1. 3. 53. ] iti visarge prApte tadapavAdo yogatrayamityAha - visargetyAdi // 5 // za0nyA0-- za Sa sa ityAdi / samAhAre dvandvo nimittASsdezayoryathAsaMkhyArthamata Aha-yathAsaMkhyamiti / nanu sakAra evAdezo'stu tasya ca "sasya zaSau" [ 1.3.61.] iti kRte 'kazzete paNDaH' ityAdI zakAra- SakAroM vidhyataH, evamuttaratrApi 'kazcarati, kaSTIkate, bhavA~zcarati, 50 bhavA~STIkate' ityAdiSu za-Sau sidhyataH, kimanayoH pRthagupAdAnena ? ucyate eteSAmetadvilakSaNaM kAryAntaraM na bhavatIti jJApanArtham, tena 'antazzete, mAtaSaNDe !' ityAdau "ghuTastRtIyaH " [2.1. 76. ] iti jatva-DatvAdikaM na bhavati, 'karazete' ityAdiSu tu tRtIyAbhAvo roH pare'sasvAdapi sidhyati / "Sana bhaktau" ityataH 55 "paJcamAGa : " [ raNA0 168.] iti DaH, "nAmU0" [1.3. 39. ] iti NaH, "mAni bhrAjerluk ca" [ uNA0 859 ] iti baNDe / / "gRt nigaraNe" "dhurve hiMsAyAm" girati, dhUrvatIti tRpratyaye naluki, AmadhyasinA saha guNe, anena Satve mAta"gR-pu-durvi-dhurvibhyaH kriy" [ uNA0 943.] ik6i0 "RtAM kiGatIr" [ 4.4, 116. ] itIrAdeze; "rAhuk" dIrghe, "aroH supi ra:" [1. 3.57. ] iti kAryAntarabAdhake [4.1.110.] iti valope, supi " padAnte" [2.1.64.] iti rephasya rephe gIrSu, dhUrSu / 'mAturazakAraH pituzzakAraH ityAdivAkyasthasya vAkyaikadezasya praznaH -- kaH izakAra iti 65 atra kasmAnna bhavatItyucyate- "zivyaghoSAt " [ 1. 3.55 ] iti visargavidhAnAt kAryiNa evAbhAvAt kAryAbhAvaH, ata Aha-- kaH zzakAra ityAdiSviti / vasteH "vastyagibhyAM NidU" [ uNA0 970.] ityasi, "miti" [4.3.50.] ityupAnyavRddhI "anato lupa" [1.4.59.] iti selupi [[ vAsaH ] 10 kSaute: "kSu-hibhyAM vA" [ uNA0 341.] iti kiti me Apa ca kSumA, tasyA vikAro'vayavo vA "prANyoSadhi0" [6.2.31.] ityaNi vRddhau ca kSaumam / ApnoteH " ApaH kvip hakhazva" [ uNa0 931.] iti kipi hasvatve bhisi " apo'ddhe " [ 2.1.4. ] ityadAdeze adbhiH / "sAMkU bhakSaNe" "kta- 75 kavatU" [ 5. 1. 174.] iti ke psAtam / [ aseH ] | | raH kaa-uhutH ta0 pra0 - padAnte vartamAnasya rephasya ka-khe pa phe ca pare yathAsaMkhyaM praka- pau-jihvAmUlIyopadhmAnIyAvAdezau 15 vA bhavataH / kakAra pakArA-kArA uccAraNArthaH / kakaroti, kax khanati, karapacati, kA phalati, anta karoti antaphalati pakSe "raH padAnte visargastayoH " [ 1.3. 53. ] ityanena visargaH:- kaH karoti, kaH khanati, kaH pacati, kaH phalavi, antaH karoti, antaH phalati / visargApa20 vAdo'yam, evamuttarAvapi // 5 // | pau / 1 / 3 / 5 // 30 myA0 sa0 - raH kakhetyAdi / nanu niranubandhagrahaNaM na sAnubandhasyaH" iti nyAyAt kaH karotItyAdau sAnubandhasya rephasyAdezo na prApnoti, satyam-"aroH supi 0 " [ 1. 3. 57. ] ityatra - ruvarjanAka, rorapyAdezaH, taddhi "ra: padAnte0 " [ 1. 3.53.] iti sUtrAd niranubandhe rephe'nuvartamAne svayameva siddhaM sat jJApayati 35 *niranubandhagrahaNe sAmAnyagrahaNam ityapi nyAyo'stIti // 5 // za-Sa-ze za Sa saM vA / 1 / 3 / 6 / / ta0 pra0--- padAnte vartamAnasya rephasya za-dha-seSu pareSu /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 8. ] / asyateH "padi paThi0" [ uNA0 607 ] iti ikAre'sistasmAd Gasi "Gityaditi" [ 1. 4 23. ] iti ekAre "edodadbhyAM kasi-haso raH" [ 1. 4. 35. ] iti rephaH / "tsara chadmagatI" ato "bhU-mR-tR-tsari0" [ uNA 0 716. ] ityupratyaye tsaruH navAdhikAre iti - ayamabhiprAyaH - navetyapi vikalpe vartate, vetyapi, vikalpazca sAmarthyAt kAryasya pravRtti nivRttirUpaH, pravRttinivRttIca kAryasya navAdhikAreNaiva vihite iti tatrAnarthakaH san vAzabdaH parapravRtti nivRttI pratibadhnan svapravRtti nivRttI pratiban svapratibaddha pravRtti-nivRttI vyavasthApayati, tatpratibaddhe 10 ca nottaratrAnuvartate iti // 6 // zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / nyA0 sa0-- za Sa sa ityAdi - nanu 'zaSa se so vA' ityevaM sakAra eva vidhIyatAm, tasya ca "sasya zaSau" [1.3.61.] iti kRte 'kazzete, kaSaNDaH' ityAdI zakAra- SakArau setsyataH, evamuttaratrApi 'kazcarati, kaSTIkate, bhavazcarati, bhavaSTiIkate' ityAdI 15 za Sau setsyata ityuttarArthamiti na vaktavyam, tathA 'kazzete' ityAdau / "ghuTastRtIyaH " [ 2.1. 76.] ityasmin kartavye rutvasya, 'antazzete' ityAdau tu *asiddhaM bahiraGgam* iti nyAyena zatvasyAsiddhattre / tRtIyatvamapi na pravartsyati, tat kiM za-payoH pRthagvidhAneneti ? satyam -*asiddhaM bahiraGgamantaraGge iti nyAyasyAnityatvajJApanArtham, 20 tena " babhUvuSA" ityAdau svaranimittamuSAdi siddham / kiJca, za-Sa-sagrahaNaM vyaktyartham tenaiteSu kRteSvetadvilakSaNaM kAryAntaraM na bhavati, tatazcAntarazete mAtaSpaNDa ityAdau "ghuTastRtIyaH " [2.1.76.] iti jatva - DatvAdikaM na bhavati, 'kazzete' ityAdau tu tRtIyAbhAvo roH pare'sattvAdapi sidhyatIti nyAsaH / kathaM tarhi 'sarpiSSu ityAdau 25 Satvamiti ? satyam-za-Sa-savilakSaNaM tRtIyatvAdikaM na bhavati, za SasarUpaM tu bhavatyeveti dik // 6 // 203 takArAt thakAraH kiM na nirdizyate ? satyam - nimitta bahutve yathAsaMkhyaM na syAdityAha -- yathAsaMkhyam / na ca sadvitIye cakArachakArasamudAyo yatra tatraiva kAryamityAzaGkanIyam, kevaleSu 40 kAryadarzanAt yathA "udazvaraH sApyAt" [ 3.3.31.] "careSTaH " [ 5.1.138 ] "zrItyAdibhyastau " [ 7.2.5.] ityAdAvityAha- ca chyoH za ityAdi / kimaH sau kAdeze sasya rutvam, "cara bhakSaNe ca" "chadaN apavAraNe" curAditvAviNaca, AbhyAM tivi zavi cAnena rephasya sakAre kazcarati, 45 [ kazchAdayati ] ityAdi / "TIki gatau" ataste zavi ca TIkate "tU lavana-taraNayoH, "thuDat saMvaraNe" AbhyAM tivi.. vize ca guNe catarati, thuDati // 7 // ca-Ta-te sadvitIye / 1 / 3 / 7 // ta0 pra0 -- padAnte vartamAnasya rephasya ca-Ta-teSu sadvitIyeSu pareSu yathAsaMkhyaM 'za, Sa, sa' ityete AdezA bhavanti / 80 ca chayoH zaH - kazcarati, kazchAdayati, antazcarati, anta zchAdayati / Ta-ThayoH SaH-kaSTIkate, kaSThakAreNa, punaTIkate, punaSThakAreNa / tanthayoH saH -kastarati kasdhuDati antastarati, antasthuDati // 7 // nyA0 sa0-- ca Ta ta ityAdi / nanvatra saMdehArthaM 'ca-cha-TaThanta dhe' ityeva kiM na kriyate sadvitIyagrahaNamapanIyeti ? satyam - 50 nimitta bahutve yathAsaMkhyaM na syAd, ata Aha-- yathAsaMkhyamiti / na ca sadvitIyagrahaNe satyapi cakArAkAnta chakAro yatra, evaM TakArAkAntaSThakAraH, takArAkAntasthakArazca yatra bhavet tatraiva kArya prAmotItyAzaGkanIyam, "udazvaraH sAmyAt" [ 3.3.31.] "careSTaH" [ 5.1.138 ] "zrIhmAdibhyastau " [ 7.2.5.] 55 ityAdijJApakAt kevalezcaiva bhavatIti // 7 // no'prazAno'nukhArA - 'nunAsikau ca pUrvasyAdhupare / 1 / 3 // 8 // ta0 pra0--- padAnte vartamAnasya prazAnuvarjitazabdasambandhino nakArasya sthAne ca-Ta-teSu sadvitIyeSvadhudrapareSu pareSu 60 yathAsaMkhyaM 'za, Sa, sa' ityete AdezA bhavanti, anusvArAanunAsikau ca pUrvasya - anusvAra bhAgamo'nunAsikazvAdezaH pUrvasya krameNa bhavata ityarthaH / bhavazcarati, bhavAMzvarati bhavaichAdayati, bhavAMzchAdayati bhavA~STIkate, bhavAMSTIkate; bhavA~SThakAreNa, bharvASThakAreNa bhavA~starati bhavAMstarati / bhavasthuDati bhavAMsdhuDati / aprazAna iti kim ? prazAm carati, prazAN TIkate, prazAn tarati / madhuTpara iti kim ? bhavAn tsarukaH / padAnta ityeva ? bhavantaH / virAme prati* Sedhasya vakSyamANatvAdiha na bhavati bhavAn carati, bhavAn TIkate, bhavAn tarati // 8 // 65 za0 nyA0 - ca-Ta-ta ityAdi cazca dazca tacetyAdi- za0 nyA0 - no'prazAna ityAdi / 'naH' iti bhavA35 samAhAradvandvaH, saha dvitIyena sthAna- guNAbhyAM pratyAsannena vartata / nityAdiprayogastho nakAro'nukRtastasya SaSThyA rUpam / athAsmaiti "sahasya so'nyArthe" [3.2.143. ] iti sahasya sabhAvaH / dAdezasya naso grahaNaM kasmAnna vijJAyate ? pUrvasyAnusvArA-nunanvatra svarUpeNAsaMdehArthaM cakArAcchakAraH, TakArATThakAraH / nAsikalakSaNaprayojana sadbhAvAt prayojanAbhAvo'pi nAzaGkanIyaH 70
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 3, sU0 9.] na ca tasya SaSTyA 'naH' iti rUpAbhAva iti vAcyam , anu- tam , (svAtam ; puMzcalI, (zcalI; puMzchatram , puzchatram / kAyo-'nukaraNayorbhadasyA vivakSitatvAd vibhaktyantatvAnnAtmatvA- puSTibhiH, puSTibhiH puMsputraH, puspunaH sphalama. spha-40 bhAvAt SaSTyanutpatteriti, ucyate-nasograhaNe prazAnvarjanavaiyartha lam / aziTIti kim ? puNshrH| aghoSa iti kim ? syAt prAsyabhAvAdityAha-nakArasyati / 'prazAn' iti prA- puMdAsaH, puMgavaH / adhuTapare ityeva ? puMkSuraH, puNkssaarH| 5 yogiko'nukriyate, na prazAn aprazAn , tasyeti [aprazAnaH] akhyAgIti kim ? pukhyAtaH, puMkhyAtiH // 9 // [adhaTapare na vidyate dhuna paro yasmAditi bahuvrIhiH / nanu .......... paragrahaNaM kimartham ? adhuTItyukte'dhuTi parato yacca-Ta-taM tasmin : za0 nyA0-pumo'ziTItyAdi / 'pumaH' iti puMsa nasya zAdayo vijJAtuM zakyanta eva, naivama-ca-Ta-te parato yo'. . [pumsa] ityasya yaH sakArAt pUrvo bhAgastasyAnukaraNamityAha-45 dhruTa tasmin nakArasyaite bhavantIti kammAnna vijJAyate ? tatazca pumiti / 'adhuTpare' iti vartate, tad yathA pUrvatra vizeSaNameva10 'bhavAnAcarati, bhavAnAcchAdayati' ityAdAveva syAnna tu bhavA~zca- manApItyAha-adhuTpare'ghoSa iti / 'pumaH' iti ca SaSTI, ratItyAdau, paragrahaNAt tu vartipadArthApekSayA'ntaraGgamapi tatpuruSaM tatazca "SaSTyA'ntyasya" { 7. 4. 106.] iti nyAyAdantyabAdhitvA bahuvrIherAzrayaNAt pUrvoktadoSAbhAvaH / pUrvyata iti syaivAdezo bhavatItyAha-ro'ntAdeza iti / pumAMsaM kAmayate pUrvastasya sya]. ekA'pIyaM SaSThI dvidhA bhidyate-anu "zIli-kAmi0" [5. 1. 73.] ityaNapavAde Ne "syuktaM 50 khArApekSayA'vayavaSaSThI, anukhArasya sthAna-guNAbhyAmanAsannatvA kRtA" [3. 1. 49.] iti samAse Api ca "padasya" [2. 15 diti, anunAsikApekSayA tu sthAnaSaSThItyAha-anusvAra 1. 89.] iti rAkAralope'nena masya rephe krameNAnusvArAAgama ityAdi / krameNeti-payoyeNa yogapadyAsambhavAt / nunAsikayAca "pusaH [2.3.3.JiAta satva puskA[prazAna] prapUrvAta zAmyateH prazAmyatIti vipa, tasya / metyAdi, athavA kameNiDantAt kAmanA kAmaH "yuvarNa" "aprayogIta" [ 1. 1. 37.1 iti lopaH, pratyayalopalakSaNaH / [5. 3. 28.] ityAla, NilabhAve kamanaM vA pani vRddhI kAmaH, "ahanpazcamasya" / 4. 1. 107.] iti dIrghaH, seH "dIrgha- puMsaH kAmo'syAH, Api puMskAmA / "kuki AdAne" ataH 20 vyApa"1.4.45.7 iti lope. dhAtormakArAntasya padasya / "kalyani0" [uNA0 481.] itIle kokilaH, tataH paMsA "mo no mbozca" [2. 1.67.] iti makArasya nakAraH, karmadhArayaH [ puNskokilH]| puMsaH khAtamiti tatpuruSaH "tavargasya."[1. 3. 60.] iti akAraH // 8 // [puskhaatm| "cala kampane" "asmANiyantAt pumAMsa ~~~~~~~. | calayatItyaNi DyA rephasya zatve puMzcalIti / [puzchatram ] 60 nyA0 sa0--no'pretyAdi / adhudapara iti-adhura paro puMsazchatramiti SaSThIvigrahaH / "Tiki gatau" ata: "si-TikiyamAditi kAryam, na tu dhuT paro'smAditi kRtvA nanA yogaH | bhyAmibhaH saira-TiTTau ca" uNA0 332.1 itIme TihAdeze 25 kAryaH, yataH prasajyazaGkayA varNAbhAve'pi sthAt 'bhavAn t' itya- : tataH karmadhAraye puSTiTTibhaH / zaNAtIti zaraH, tataH SaSThI ti| nanu paragrahaNaM kimartham ? yAvatA'dhuTItyukte'pi adhuTi parato 'vigrahe "to mu-mo vyAne kho"[ 1.3. 14.] ityanukhAre yacca-Ta-taM tasmin nasya zAdayo vizAtuM zakyanta eveti ? naivam paMdAsa iti SaSThIsamAso vizeSaNasamAso vA / 65 ca-da-te parato yo'dhuTU tasmin nakArasyaite bhavantIti kasmAnna vijJA- ! evama-paMgavaH "gostatpuruSAd" [7. 3. 105.1 iti yate ? tatazca 'bhavAnAcarati, bhavAnAcchAdayati' ityAdAveva syAt, goH samAsAntaH, kSIteH "khura-kSura0" [ uNA0 396.] iti 30 na tu bhavAzcaratItyAdau, paragrahaNe tu patipadArthApekSayA'ntaraGgamayi | nipAtanAd re guNAbhAve ca kSuraH, tataH SaSThIsamAse pNkssrH| tatpuruSaM bAdhitvA bahuvrIherAzrayaNAt pUrvoktadopAbhAva iti / anu- "kSara saJcalane" ato jvalAditvANNe kSAraH, tataH SaSThIsamAsaH vArApekSayA'vayavAvayavibhAve'nunAsikApekSayA sthAnyAdezabhAve [puMkSAraH] // 9 // 70 pUrSasyeti SaSThI // 8 // wammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm.nirmire nyA0 sa0-puma ityAdi / atra ramapanIya sa iti kRte pumoziTyaghoSe'khyAgi r|1|3|9|| vidhAnasAmarthyAd rutvAbhAve puMzcalItyAdi na sidhyatIti sa iti na 35 ta0pra0-pumiti pumsoH kRtasaMyogAntalopasthAnuka- kRtam / puMskAmeti-pumAMsaM kAmayate "zIlikAmi" [5.1. raNam , madhupare'ghoSe zida-khyAvarjite pare pumityetasya | 73.] iti NaH, yadvA kameNiGantAt kAmanA kAmaH "yuvarga0" ro'ntAdezo bhavati, anusvArA-'nunAsikau ca pUrvasya / [5. 3. 28.] ityala, NibhAve kamanaM vA pani vRddhau kAmaH,78 puMskAmA, puMskAmAH; puskokilA, puskokilA, puMskhA- puMsaH kAmo'syA Api "puMsaH" [3. 1. 3.] iti saH / ram Pawrrrrrrrrr...
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3, sU0 12.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / mar muraria-.--- . R EATPATRAPrasaram [puMzcalIti-] pumAMsaM calayati "karmaNo'" [5. 1. 72.] / kim ? kAnu kAn pazyati, bhatraikaH kiM prazne'nyastu kSepe zIryate parapakSo'nena "nAmni" [5.3.130.] ghe zaraH |kaaniiti kim? kAMskAna pazyati / rasyAdhikAreNeva siddhe kSura iti-"kSurat vilekhane" "nAbhyupAntya" [5.1.54.1: savidhAnaM rutvabAdhanArtham // 11 // iti kaH / kSAra iti-jvalAditvAm / atra khyAga eva varjanAt "khyAMka prakathane" ityasmin puskhyAtaH, purakhyAta iti bhvtyev||9|| za0 nyA0-dvirityAdi / dvau vArAvasya "dvi-tri-caturaH sun" [7.2. 110.] iti suci uktikriyApekSayA "kriyAnRna: peSu vaa|1|3|10|| vizeSaNAt" [..2.4 ityami "avyayasya" [3.2,7.] ta0 pra0-nRniti zasantasya nRzabdasyAnukaraNam , rAta tApa iti talupi dviH / anukAryA'nukaraNayorbhedasya vivakSitatvAcchanRnaH pakAre pare ro'ntAdezo vA bhavati, anusvArA-'nu- santAna santAnukaraNAdapi SaSThI [kAnaH], tathA saptamyapi [kAni]145 mAsikau ca pUrvasya / pAhi, na pAhiH, pAhi.bhaH | kimaH zasi kAdeze "zaso'tA sazca naH puMsi"[1.4.49.7 10 pAhi, nRnU pAhi prINIhi, prINIhiH - prINIhi, iti dIghetve natve ca "vIpsAyAm" [5.4. 8..] iti VHprINIhi, tUna prINIhi / peviti kimI tuna yojyti| dviruktI anena cAnukhArA'nunAsikapUrvakasAdeze kA~skAna bahuvacanasya dhyAtyarthatvAdadhudapara iti nivRttam // 10 // kAMskAn / dviritIti-atra dvivacanAbhAvAnna bhavatItyAha atraka iti, tena kutsitAn kAn pazyatItyartho bhavati 150 za0 nyA0-nana ityAdi / nRna iti zasantanzandAnu- | kAnIti-anotarasya na bhavati / athAna sakAre kRte "sohaH" karaNAt SaSThI, tatazca "SaSTyA'ntyasya" [7.4. 106.] itya- 2.1.42.1 iti rusvaM kuto na bhavatItyAha-rephasyAdhi18ntasyAdeza ityAha-ro'ntAdezo bhavati / peSviti- kAraNetyAdi-ayamarthaH-yahi hi sasya rutvaM syAt tadA rephA pakAramAtramevAtra nimittatvena upAttam, na samudAyaH, anyathA dhikAreNaiva siddhI savidhAnamanarthaka syAta. prakriyAgaurava ca hi yadi pakArA'kArI nimittatvanA''AyatA tadA nRn pacatA- | parihataM bhavati / na cAtrAnusvArasya vyaJjanatvAta "padasya"55 tyAdAveva syAt, na tu nan pAhItyAdI, pakAramAtre tu nimittatva 2.1.89.7 iti saMyogAntalopaprasaGga iti vAcyam, tatra nAzrIyamANe pakArAdAvilyeva sUtrArtho bhavati pakAramAtrasya mukhyavyajanasaMyogasyaivA''zritatvAt, asya tu sAmathyeprApita20 bhAvAditi sarvatra siddhaM bhavati / atra rephAbhAvapakSe tatpRSTha savatra siddha bhavAta / atra raphAbhAvapakSa tatpRSTha | tvenAmukhyavyaJjanatvAt // 11 // bhAvitvAdanukhArA'nunAsikayorapyabhAvAdetatsUtravihitakAryapravR. mmmwarrrrrrrr...mmm..wwe.............mrttinivRttyapekSayA trairUpyaM bhavatItyudAharati-naM pAhItyAdi / / nyA0 sa0-dviH kAna ityAdi-anukAryA'nukaraNayorbhedasya nRzabdasya zasi "zaso'tA sazca naH puMsi" | 1.4.49.1| vivakSitatvAd zasantAnukaraNAdapi SaSThI, tathA sptgypi| dvi:' 60 iti dIrghAdeze nAdeze ca nan , "pAMka rakSaNe" ataH paJcamyA | iti kAnsatkabhavanakriyApekSayA kriyAvizeSaNamidam / athAtra sakAre 28 hau pAhi / "prIz tRpti-kAntyoH " ato ho "tyAdeH" [3. kRte "so ruH" [2.1. 72.] iti rutvaM kathaM na bhavatItyAha-- 4.09. 1 iti nApratyaye "eSAmIyaMjane'da:"4.2.87. rasyetyAdi-ayamartha:-yadi sasya rutvaM syAt tadA rephAdhikAreNaiva iti nAkArasya IkAre Natve ca prINIhi / athAdhuTpara ityanu. siddham , kiM savidhAnena ? prakriyAgauravaM ca parihataM bhavati / athA. vartamAnAtU tasya ca nimittavizeSatvAt nan pasAtItyAdAvaprasana trAnusvArasya vyasanatvAt "padasya" [2.1.81.] iti saMyo-65 ityAzaGkAyAmAha-bahuvacanasyeti-adhudapare dhuTrapare ca / gAntalopaH kathaM na bhavati? naivam-taca mukhyanyajanasaMyogasyaivA30 pravRttiAptiH // 10 // ''zritatvAt , asya tu sAmarthyaprApitavenAmukhyavyasanatvAt // 11 // bhyA0sa0-tRna ityAdi / vyApyarthatvAditi -adhupare / ssaTi smH|1|3|12|| dhuTpare ca pakAramAtre nimitte'sya sUtrasya pravRttiAptistadarthatvAdi tapra0-samityetasya ssaTi pare sakAro'ntAdezo bhavati, tyarthaH, tena naM: psAtItyAdi siddham // 10 // anusvArA'nunAsikI ca pUrvasya / saMsskartA, saMskato.10. dviH kAnaH kAni sH|1|3|11|| saMsskartum, saMsskartum / ssaTIti kim ? saMkRtiH / saMca. skArasyanna tu vyavadhAnAna bhavati / sama iti kim? 35 ta0pra0--kAniti kimaH zasanta sthAnukaraNam , dviru upskrtaa|| 12 // tasya kAnaH kAni pare sakArAntAdezo bhavati, anusvArA'nunAsikau ca pUrvasya / kA~skAn, kAMskAn / dviriti za0 nyA0-ssaTItyAdi / 'samaH' iti prAdipaThita
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 14.] winwwwaanArranwarwarranamamam syaiva grahaNam, na "Sama vaiklavye" ityasya vijantasya "saMskRte pRthagyogAdanusvArA'nunAsikau ca pUrSasyeti nivRttam 140 bhakSye" [ 6. 2. 140.] ilAdizApakAt, tataH sthaansssstthii| saskartA, saskartum / kecit tvannApyanunAsikamicchantisaMpUrvot karoteH "saM-pareH kRgaH ssaTa" [4. 4. 81.] iti saMskartA, saMskartum // 13 // ssaTi zvastacyAstApratyaye tumpratyaye guNe ca krameNAnusvArA- 1 ww.www.more 5 'nunAsikapUrvakasAdezaH, atrAnusvArasya vyajanavAda "tto| za0 nyA0-lugiti-"luzca apanayane" ataH kutsaMpadAdhuTi skhe vA" [1. 3. 8. 7 iti pakSe sakAralope dvisakAra ditvAt vipi na lope ca luk / nanu kimartha pRthagyogaH ? pUrvamekasakAraM ca rUpayaM draSTavyam si~sskartA. saMskA sUtra evaM lagucyatAm ? na ca vAcyam-tathA sati lukpakSe 45 saMskatum ,saMsskartum / saMpUrvAt kRgaH ktI saMkatiH anukhArA'nunAsiko syAtAm / sakArapratibadhyatvAt tannivRttI atra gagodipAThAt ssaDAgamAbhAvaH / sepUrvAta kamaH "saMpareH tayArapi nivRttiH, navam-anukhArA'nunAsikau hi kAryapratibaddhA veva vijJAyate, tato luco'pi kAryatvAt tatpratibaddhatAyAM lukya10 kRpaH ssada" [4. 4.81.] iti ssaTi Navi pratyaye "dvi rdhAtu0" [ 4. 1. 1.] iti dvirvacane "aghoSe ziTaH" kSe'pi syAtAnityAha-pRthagyogAdityAdi / nanu pUrva nAdhI1. 45.] iti salope "Rto'ta" [4. 1. 38.] ilyatve / yate sUtramidam , naivam-pUrvairapISTatvAt , yathehotpalaH samaH 50 "ka-Ga-zva-" | 4.1.46.] iti kasya catve "nAminI-suTi lopaM vidadhAti, yathoktam-"samo vA lopamekaH" iti / ukalihale:"[4. 3.51.] iti vRddhau sNcskaar| na teSAM makArasya lope'pi kRte pUrvasyAnunAsikaH pravartata eveti 16 cAtra 'sam skR' iti sthite pratyayAt pUrvameva sarvasya nimittasya tanmatamupanyasyati-kecit tviti // 13 // sadbhAvAt "ssaTi samaH" [ 1.3. 12.] iti sAdyAdezaprasaGga iti vAcyam , paratvAnnityatvAd dhAtumAtrAzrayeNAntarajakhAt nyA0 sa0-lugiti / nanu pRthagyogaH kimartham ?, pUrvasUtra pratyaye sati tatkAyeM ca ssaTo vyavadhAnAdityAha-atreti / eva lugucyatAm , na ca vAcyam-tathA sati lukpakSe'pi anusvArA-55 : upapUrvAt karotestRci "upAd bhUSA0" [4. 4. 82.] iti / nunAsikau syAtAm , sakArapratibadhyatyAt tayostannivRttau na pravRntiH, 20 ssadica upaskartA // 12 // bhaivam-anukhArAnunAsikau hi kAryapratibaddhAveba vizayete, laco'pi kAryatayA tatpratibaddhatayA lukpakSe'pi syaataamityaah-pRthgyogaa| nyA0 sa0-ssaTItyAdi / 'samaH' iti prAdipaThitasyaiva diti // 13 // samo grahaNam , na tu "pama STama vaiklavye" ityasya vijantasya "saM- | skRte bhakSye' [ 6. 2. 140. ] ityAdizApakAt / anusvArasya to mu-mo vyaJjane khau|1|3|14| 60 vyaJjanatvAd "dhuTo dhuTi sve vA" [1. 3. 48.] iti pakSe ta0pra0-morvAgamasya padAnte vartamAnasya ca makA25 sakAralope dvisakAramekasakAraM ca 'saMskartA, saMsskatA' iti iti / rasya vyaJjane pare tasyaiva svau tAvanusvArA'nunAsikau varNI / rUpadayaM draSTavyam / saMkRtirityatra gagAdipAThAt saT na / saca-| paryAyeNa bhavataHmagrahaNenaiva siddhe magrahaNamapadAntArthama, skAreti-na cAtra 'sam skR' iti sthite pratyayotpattaH prAgevAdeza- svetyananAsikasya vizeSaNam, nAnusvArasthAsambhavAt / prasaGgaH iti vAcyam , yato'tra paratvAnnityatvAd dhAtumAtrAzrayeNA- caMkramyate, caGgamyate; caMcUryate, caryate daMgamyate, dandrabhyate65 intaraGgatvAca prathamameva pratyayastatastadAzritaM kArya dvitvam , tena baMbhaNyate, bambhaNyate; yaMyamyate, yayyamyate; caMvamyate, 30ca saTo vyavadhAnamiti / nanu "aghoSe ziTaH 4. 1. 45.] myate / ma-vahaliho gauH, vahalliho gauH tvaM karoSi, iti laptasya sasya "sthAnIva." [7.4.109.] iti sthAnile svaGkaroSi; tvaM carasi, tvaJcarasi tvaM TIkase, tvaNTIkase; vaM sati kathaM na bhavati, na ca vAcyamavarNavidhau sthAnitvamiti, ssaTIrate tarasi, tvantarasi, nakArasya lAkSaNikatvAdatra "no'pravarNasamudAyAzrayaNena varNavidhisvAbhAvAda,na-ssaDiti sakArAdiH saT zAna."[1.3.8.] ityAdinA sakAro na bhavati; tvaM 10 ssaT iti kRte vrnnvidhitvaat| nanu *nimittAbhAve0* iti nyAyena / | pacasi, svampacasi; saMyataH, sayyataH; ahaMyuH, ahayyu, 35 dvisvena samo vyavadhAnAt kRgaH saDabhAvaH prAmoti, naivam-*khAGga manyavadhAyakam iti nyAyAd dvitvarUpasya svAGgasya kRgaM prati vyava. tvaM lokaH, svallokaH saMvatsaraH, samvatsaraH; kaMvaH kavA; dhAyakavAyogAditi // 12 // kiMtarAm, kintarAm / padAnta ityeva? gamyate, ramyate / vyaJjana iti kim ? kimanna / svAviti kim ? raramyate, luk|1|3 / 13 // zaMzamyate, tvaM ramase, tvaM zaNDhA, tvaM SapadaH, tvaM sAdhuH, tvaM 75 ta0pra0-samityetasya slaTi pare lugantAdezo bhavati, hasasi // 14 //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 15.] - zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / - AshPNINrNAsan. za0 nyA0-tau mu-ma ityAdi / samAhAradvandvAt sssstthyaaN| kAvevAnuvaya'taH, satyam-tau grahaNaM niyamArtham , anyathA'na-40 muma iti / nanu padAnta ityanuvartanAd mu-mozcaikavibhaktinirdi- | ntarA luganuvarteta pUrvasyeti ca, tatazca mu-morlag bhavati pUrvasya STatvAt kathaM makArasyaiva vizeSaNamuktam , na mvAgamasyetyata Aha-cAnukhAro nimittApekSayA khAnunAsikazceti sUtrArthe'niSTamApamagrahaNenaiveti-ayamabhiprAyaH-saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNa- gheta, taugrahaNAt tAvevAnuvarteta // 14 // marthavad bhavati, kacidApo dravyamitivat sambhavamAne'pi na nyA0 sa0-to mu-ma ityAdi / nanu taugrahaNaM kimartham 1 tu sambhavAbhAve, kvacidapi mozca sambhavAbhAvAt padAnta iti svAyiti vizeSaNasya vizeSyasApekSatvAt samAnAdhikaraNau adhikArA-45 vishessnnaabhaavH| tacchabdasya pUrvavastuparAmarzitve'pi sakAra nuviddhau anusvArAnunAsikAvevAnuvasya'taH, satyam-taugrahaNamavadhAlukoH khatvAsambhavAdanunAsikasya ca sambhavAt tasyaiva parA raNArtham , anyathA'nantaroktA luganuvarteta pUrvasya ceti, tatazca mumomarzaH, dvivacanopAdAnAt tatprativaddhAnukhArasya cetyAha TuMg bhavati pUrvasya cAnusvAraH, 'cakramyate' ityAdau nimittabhUtavarNA10 svetItyAdi / "krama pAdavikSepe" caMkramyate, caGgamyate / pekSayA pUrvasyAkArAdeH sthAne'nunAsikazceti sUtrArthe'niSTaM rUpaM 'cala"cara bhakSaNe ca" caMcUryate, caJcaryate / "drama gatau" daMdra-| myate' ityAdyApacheta / saugrahaNAt tu tAveveti niyamitAvanusvArA-30 myate, dandrabhyate / "bhaNa zande" vaMbhaNyate, bambha 'nunAsikAvanuvartete / tacchabdasya pUrvavastuparAmarzitve'pi sakAraNyate / "ya{ uparame" yaMyabhyate, yayyamyate / "TuvamUlakoH svatvAsambhavAda, anunAsikasya ca saMbhavAt , tasyaiva parA udbhiraNa" vavamyate, babvamyata / carAdibhyAkramAdamyA maza:, dvivacanopAdAnAt tatpratibaddhasyAnusvArasya cetyAha15 dhAtubhyo yaDi dvivecanAdoM kRte pUrvasya mbAgamasya krameNAnu- pati khAro'nunAsikazca / vaha leDhIti "vahAtrAlihaH" [5. 1. 123.] iti khazi "khiyanavyaya." [3. 2. 111.] ma-na-ya-va-lapare he| 13 // 15 // ityAdinA mAgame'nena makArasyAnuskhAre'nunAsike ca "kasyuktaM ta0pra0-ma-na-ya-va-lapare hakAre pare padAnte varta kRtA" [3.1.48.] iti samAse vahalihaH, vhllihH| | mAnasya makArasya sthAne'nusvArA-'nunAsikau strI paryAyeNa 30 yamadaH "tvamahaM sinA prAk cAkaH" [2. 1. 12.] iti bhvtH| kiM Alayati, kim malayati; kiMbate, kin / vize'nenAnusAre'nunAsike ca svaM karoSIlAdayaH / te; kiM hyaH, kiya~ hyaH, kiM layati, ki halayati; kiM tvantarasItyAdAvasya nakArasya "no'prazAna." [ 1. 3. 8.] hAdate, kila hAdate / mAdipara iti kim ? kiM isati 160 iti [sakAraH kasmAna bhavatItyAha-nakArasyetyAdi-lakSya- iti kim ? kiM jvalati // 15 // te'neneti lakSaNaM liGgam, tata Agato'dhyAtmAditvAdi za0 nyA0-ma-na-ya-va-letyAdi / ma-na-ya-va-lapare 25 kaNi lAkSaNiko'numeya ucyate, ayaM ca nakAro'nunAsika ma-na-ya-va-lAH pare yasmAditi bahuvrIhine tatpuruSaH paragrahaNAt / iti sAmAnyarUpeNa lakSaNAlAkSaNikaH, *lakSaNa-pratipadoktayoH yadevaM 'ma-na-ya-va-le' iti kasmAnnoktaM ? saptamyeva hi paragrahaNArtha pratipadoktasyaiva grahaNam , na tu lAkSaNikasya * iti na bhavati / pratipAdayati-makArAdau parato yo hakArastasminniti. naivam-66 sampUrvAd yameH ktapratyaye "yami-rami." [4. 2. 50.] iti | viparyAyo'pi vijJAyeta-hakArapare makArAdAviti, tatazca kiM malope'nenAnuskhAre'nunAsike ca saMyataH, syytH| evaM mAti, kiM nAti, kiM yAhi, kiM liyata ityatraiva syAt / 30 pakSe uttareSvapi, ya--vA~: siddhaaH| kamasyAstIti "ka-zaM akArAdinA vyavadhAnAna bhaviSyati cet ? na-*yena nAdhyavabhyAm " [7. 2. 18.] iti kaMvaH, kacaH / "ramiM krIDA dhAnaM tena vyavahite'pi* bacanaprAmANyAd, ityekena varNena mAma" "zamUc upazame" yaGi dvivacanAdI kRte raMramyata vyavadhAnamAzrIyate; Aye pakSe kiM malayatItyAdau kRtArtha vacana-70 ityAdi-rephoSmaNAM [ra-za-Sa-sa-hAnAm ] rephoSmavyatirekeNAnye mato na zakyaM vyavadhAnamAzrayitumiti cet ? na-yena hakArapare khAna santi, sthAnA''syaprayataikyAbhAvAt. rephomaNAM cA' makArAdAvileSa sUtrArtho gRhItastaM prati pakSAntarasyAsambhavAt, 38 nunAsikatvAbhAvAt khagrahaNAdanukhAra eva, khagrahaNamantareNA tasmAd viparyayapratItinirAkaraNArtha paragrahaNaM kartavyameva; na nunAsikamAtra vidhAne'trApi makArasya[ma] eva vA, NakArAdivA kartavyaM viparyayapratIto hi vacanasya vaiyarthyameva syAt, "tau nimittapratyAsattyA, pakSe'nukhArazca prasajyeteti kha ityevAnunA- mu-mo vyaJjane svau" [ 1. 3. 14.] ityeva rUpadvayasya siddha-75 siko vidhIyate / nanu taugrahaNaM kimartham ? svAviti vizeSaNasyatvAt. satyam-niyamArthatA syAt, tena makArapare hakAre pUrvevizeSyasApekSatvAt samAnAdhikaraNau pratibaddhAvanuskhArAnunAsi* | gAnukhAro na syAditi paragrahaNamiti / kiM jhalayati, kima
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 bRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA. 3. sU0 17.1 meaninawwarasooarwari ram.orm yorAdezatvaM syAt, malayati, "hmala calane" miganto ghttaadiH| kiM hute, nyA0 sa0-samrADiti / rephasya svatvAbhAvAdanunAsikakina ite, "buk apayane" adAdiH / kiM hyaH, kiya hyaH, . prAptireva nAstItyAha-anusvArAbhAva iti / ekavacanasvAtatra-40 "hyasa" iti svarAdiSu paThyate / kiM kalayati.ki halavAd dvivacanAdapi bhavati // 16 // yati, "hula calane" Nyanto ghaTAdiH / kiM hAdate, kila / -NoH kaTAvantau ziTi navA hAdate, "hAdaiG sukhe ca" / hakArasya kho nAstIti / 1 / 3 // 17 // vyavahitamakArAdyapekSayA khAnunAsiko bhavan makArAdirUpa eva ta0pra0-padAnte vartamAnayorDakAra-NakArayoH ziTi mavati / kiM hasati "hase hasane" tivi zavi ca / kiM . pare yathAsaMkhyaM 'kaTa' ityetAvantau vA bhvtH| prAGka 45 jvalayati "jvala dIpto yanto ghaTAdiH // 15 // ..zete, prAGka chete, prAGa zete; prAGk SaNDe, prAG SaNDe; nyA0 sa0-ma-netyAdi-ma-na-ya-va-lAH pare yasmAditi / prAk sAye, prAe sAye; sugaNTa zete, sugaNTa chete, 10 bahuprIhina tu tatpuruSaH paragrahaNAt / yadyevaM 'ma-na-ya-va-le' iti / sugaNa zete; vaNT ghaNDe, vaN SaNDe, vaNT sAye, vaN kasmAtroktam ? saptamyeva hi parazabdArtha pratipAdayiSyati makArAdau ' sAye; krukkSu, kuDadhusugaNTsu, sugagsu / -Noriti pare yo hakArastasminniti, nevam-viparyayo'pi vijJAyeta hakArapare kim ? bhavAJ zete, mahAn SaNDe / ziTIti kim ? prAi50 makArAdAviti, satazca ki madati, ki nayati, kiM yAhi kiM vahasi, : karoSi, sugaNa carati / padAnta ityeva ? babhaSi // 17 // kiM liyate' ityatra syAt / akArAdinA vyavadhAnAna bhaviSyatIti zanyA0-6-NoriyAdi-[atra nyAso na dRzyate] 17 15 cet ? na-*yena nATyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt* iti nyAyAda ! ..... ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate; atha prathamapakSe kiM malayatItyAdI. prathamapakSe kiM hyalayatItyAdau nyA0 sa0--NorityAdi / nanbatrAntagrahaNaM kimartham ? sUtra caritArthamiti kimiti vyavadhAnamAzrIyata iti cet ? na-yena iNoH ka-TATo' ityevocyatAm , navam-evaM kRte iNoH SaSThayapratipAdakena hakArapare makArAdAvityeSa sUtrArthaH svIkRtastaM prati / tatvena kandayorAdezatvaM syAt , tannirAsAyAntagrahaNam / tahiM pakSAntarasyAsambhavAt ; viparItapratIti: syAditi tannirAsAya paragrahaNaM / "ka-NaH ka-Tam" iti samAhAraM kRtvA -NaH' iti paJcamyantamA20 kartavyameveti; tathApi na kartavyam , viparyayapratItI hi asma vaiyakSa dezastranirAsAya vyAkhyAyatAm , na-antagrahaNAbhAve kasya pratya syAt "to mu-mau01.3.14.1 ityanenaiva rUpayasya / yatale [sandhi-nAma-kAraka-samAsarUpa] catuSkavRttitvAdaikArthe ti siddhatvAt , satyam-tarhi niyamArthametat syAt , tato makArAdau vibhakta vibhaktalRpi nakArastha nivRttiH syAd dhunimittatvAt tasya, tathA ca hapare eva syAt nAnyatra tatazca 'svaM manyase' ityAdau pUrveNApi na 'prAkR zete' iti na syAt / 'prAGka chete' ityatra pUrvapadabhakta-80 syAditi paragrahaNam / tathA hakArasya vo nAstIti vyavahitamakArAya- : khena padAntatvAt "prathamAdadhuTi zaschaH" [1. 3. 4.] iti 2 pekSayA svo'nunAsiko bhavan makArAdirUpa zva bhavatIti / massa: zakArasya chatvaM bhavati / antagrahaNe sati 'prAika sAye' ityatra padAnamAnasena yAyama euan myAgopI kakArasya padAntatvAt 'nAmyantasthA." [2. 3. 15.] ityasUtropAttAnuvRte lakArasya sAnunAsikasveGgIkriyamANe jaMhasthate. nena padamadhye vidhIyamAnaM patvaM na bhavati, anyathA parAditvena jamhAleyate, jaahalyate jabalyate' ityAdyapi bhavati, yathA caJcalAdi 15 kakAreNa sakArasya padAditvavidhAtAt SatvaM syAditi / tathA "suga- 68 ... ... .. ... ... ... .. ! NTsu' ityatra "nAma sidaya" [1. 1. 21.] iti TakArasya smraatt|1|3|16|| pUrvapadabhaktatvena padAntatve "padAntAhavargAt0" [1.3. 62.] 30 ta0pra0-samo makArakha rAjato kiyante pare'nu- iti pratiSedhAt "sasya za-pI" [1. 2.61.] iti sakArasya svArAbhAvo nipAtyate / samrATa bharatA, samrAjau, samrAjaH, batvaM na bhavati, parAvayavatve tvapadAntatvAt pratiSedhAbhAvAt syAdesAmrAjyam // 16 // veti / anyacca, ka-TayoH pratyayatvAmnAmatve 'yAvaka' ityAdivat 70 rammarrrrr.............. hetvarthayoge tRtIyAdayo vibhaktayaH syuH| "vaNa zade" ityato vici zanyAM0-samrADiti / kiM punaratra nipAtyata ityAha ha- . vaN, kipi tu dIrghatve vANa / tathA 'sugaN' ityatrAkAra-NigosamomakArasyetyAdi, rephasya svatvAbhAvAdanunAsikasya prApti- . lopasya "ahanpaJcamasya." [4. 1. 107.] iti sthAnisvAreva nAstIti bhAvaH / "rAjRg dIptau" ataH sampUrvAt saMrAjata bhAvAt kathaM na dIrgha iti cet ; satyam-tatra hanvarjanasyopavezAiti kvipi tallaki "gati-kanya." [3.1.42.] iti / vasthAyAM paJcamAmtagrahaNArthatvena byaakhyaasymaantvaat| mahAnU SaNDe 75 samAse serlaki "yajasRja." [2. 1. 8..] iti Satve dhuTa-: iti-ana"pi tavargasya" [1.3.64.] iti niSedhAt "tava. stRtIyatve samrAT // 16 // rgasya." [1.2.60.] iti NatvaM na // 17 // tannirAsAya paragrahaNa,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 19.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 209 DuH saH tso'zcaH / 1 / 3 // 18 // tvam / 'ghaD' iti prayogastho DakAraH sUtre anukRtastata eva "aghoSe ta0pra0-padAnte vartamAnAda DakArAda nakArAca ! prathamo'ziTaH" [1.3.50.] iti Tara na bhavatItyAha-DakAra-40 parasya sakArasya sthAne 'sa' ityayaM takArAdiH sakArAdezo: nidezAditi / bhavAn sAdhuriti-athAtra nakArasya "no'pravA bhavati, azva:-zvasaMyogAvayavazcet zakAro na bhavati / / zAna." [1. 3. 8.] ityanusvArA'nunAsikapUrvaH sakAraH kasmAnna bhavati ? ucyate--adhuTpare' iti vacanAt , ana hi dhuraaSada sIdanti, DakAranirdezAdRtvaM na bhavati, kecit tu Tatva.. parastakAra iti / SadazyotantIti-atra "sasya za-pau" [1.3. mapIcchanti-Sada sIdanti, bhavAn rasAdhuH; pakSe pada 61.] ityatra 'anu' ityadhikAre vartamAne zcavarjanAbhAve dantya- 45 sIdanti, bhavAn sAdhuH / sa iti kim ? Sai bhavanti, sakArasya saH syAditi / nanu tarhi upadezAnasthAyAmeva tAlavyaH mahAn SaNDaH / bhazca iti kim ? SaT zyotanti, bhavAn paThanIyaH, kiM dantyapaThaneneti,? satyam-dantyaM paThanne zApayatiprayotati / ayuteH sopadezatvAcchakArasya sakAropadiSTa *dantyApadiSTaM kArya tAlavyasyApi bhavati*, para dantyasthAnaniSpakasya 10 kArya vijJAyate, tena madhu zyotatIti vipa, madhuzyutamA. : caSTa iti NAvantyasvarAdilope, punaH kipi, Nilope, sau, / 'na sarya sya, tena 'bhavAn zete' ityAdau tso na bhavati / nanu 'madhum' ityatra "svarasya pare" [7. 4. 110.] iti sUtreNa giloparUpasya 60 talluki ca, yalope, "saMyogasyAdau skolak" [2.1.88.] kharAdezasya sthAnivatvAt zalopo na prApnoti, na ca vAcyaM "na iti zalope, casya karave 'madhug' iti siddham // 18 // sandhi" [7. 4.111.] ityupatiSThata iti, 'askaluki' iti zanyA0-DuH sa ityAdi ..........[ana kiyA zastra. : vacanAt , yathA supUrvAta kusmayate: sukUrityatra, na-askaluki 16 TitaH) tataH parasya sakArasya tsAdeze Sar3asIdanti, saderantI ityaca nannidezena *namA nirdiSTamanityam iti nyAzat sthAnitvAbhAva iti // 18 // 65 zavi sIdAdeze sIdanti / 'SaD' iti prayogastho DakAraH sUtre'nukRtaH, tata eva "aghoSe prathama." [1.3.50.] iti TatvaM : naH zizca / 1 3 / 19 / / ma bhavatItyAha-DakAreti / anye tu sUtre ThakAramanukurvanti, ta0pra0-padAnte vartamAnasya nakArasya sthAne zitasya tRtIyatve 'DaH' iti nirdeza iti tanmatamupanyasyati -zakAre pare '' ityayamAdezo vA bhavati, azvaH-saMyo29 kecit sviti / bhavAn tsAdhuH atra nakArAt parasya / gAvayavazvecchakAro na bhavati / bhavAjha chUraH, bhavAJ zUraH, sakArasya tsAdezaH, athAna nakArasya "no'prazAna0" 1.3.paTe-mAja, na ! 1.3. pakSe-bhavAj zUraH evam-kurvaja chete, kurva zete, kurva 60 8.1 iti anusvArA'nunAsikapUrvaH sakAraH kasmAnna bhavati ? zete; AdezabalAt karavaM na bhavati / zIti kim ? bhavAna ucyate-'adhuTapare' iti vacanAd, atra hi dhuttprstkaarH| karoti / azca ityeva? bhavAn zyotati / 'rAjA zete' paTazyotanti "scyuta kSaraNe" "sasya za-So" [1.3.61.] ityatra tu paratvAnnalopaH // 19 // 25 iti ze'ntipratyaye zavi upAntyaguNe ca zyotanti / nanu zyuteH / sakArAbhAvAdeva pratiSedhavaiyaryam, na ca sakArAdirevAsau paThyata : za0 nyA0-nAzi zciti / nanu pUrvasUtre 'naH' iti iti vAcyam , prayoge sarvatra tAlavyasyaiva bhUyamANatvAt , tatka pRthagyogo vidheyastasyaiva SaSTyA vipariNAmenAnuvRttau sthAnitvaM 68 raNe tu prakriyAgauravamevAvaziSyate, na phalAntaramiti. naivama-. bhAvaSyati, kimatra nakAropAdAnena ? naivam-vipariNAmasya tulyA astyeva phalaM tadAha-yuteriyAdi / 'tsaH' ityatra sakArasya . svAt 'zi' ityatra SaSThyA vipariNAme zakArasya sthAnitvaM kasmAnna 30 sakAravidhAne prayojanAbhAve'pi tadvidhAnaM takArasya tadavayavatva- . / bhavati ? 'zi' iti sUtra eva saptamI nirdezAd, anyathA 'zaH' pratipattyartham , tacca tadanuvAdamantareNAzakyakriyam , prakArAnta / iti SaSTInirdezameva kuryAditi cet ? na-tatrApi paJcamIsaMdehe reNa saMdeha-gauravayorApatteH, tena "padAntAvargAda." [1.3.63.] zakArAt parasya nakArasya kAryitvaM syAt , ataH saptamInirdezA-70 iti niSedhAt tasya Tavargo na bhavati // 18 / / dava vipariNAmo nAnyatreti, tasmAt sthAnitvapratipattyartha nakAra karaNam / karoteH "zatrAnazAveSyati." [5. 2. 20.] iti nyA0 sa0-i-na ityAdi-Dazca nazca D-nam , tato- zatRpratyaye "kRratanAderuH"[3. 4. 3.] ityupratyaye guNe "ataH 36 svarAd DasiH, vigrahastu uccAraNArtha svareNa kriyate, yathA 'dhUtAdi / ziti." [4.2. 9.] ityukAre barave sau "RduditaH" . kamAnya' ityukta dravadravyatvAt kevalasya durAnayanatvAd bhAjane 4.7..] iti nAgame'nena '' Adeze "prathamAdadhuTi."78 AnIyate / pada rasIdantIti-"padAntAra TavargAta" [1. 3. [ 1.3.4.] iti zakArasya chatve kurvaJca chete, pakSe "tava62.] iti niSedhAt "tavargasya." [1. 3.60.] iti na rgasya zcavarga-Tavarga0" [ 1. 3. 60.] iti sarvatra akAraH / 27 zabdAnu.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 bRhadvatti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 22.] .... .........maavrrent Adezeti-"ca-jaH ka-gam" [2.1.86.] ityanena, anyathA / nimittopAdAnena nirdezanamAvikrama kurvaadhikArAtikramaM sUcayati, kakArameva kuryAt , asnnitydhikaarsyesstthtvaadsdruupaadeshblaad| zinivRttervA / tathA'to'tIti nirdezAta sannipAtalakSaNa* nyAyo vA / rAjan zabdAt sau tallaki "ni dIrghaH" [1.4. 85.] | nopatiSThate, tathA "varNAde." [1.2.21. zati ktvaM prAmoti, 40 iti dIrdhe ubhayaM prApnoti-nakAralopo'nenAdezazca, ityubhayaprAptI param antaraGga-bahira gayoH0* iti nyAyAnna bhavati vatvam / nanu dUyoranyatra caritArthatvAt paratvAt "nAmro no'nahaH" [2.1. 'tarAvayanam tavayanam' ityatra zabdasyaiva grahaNaM yasmAna vijJAyate, 91.] iti nalopo bhavati, ata Aha-rAjeti // 19 // , kimityudita eveti ?, satyam- "ato'ti ro ruH" [1.3.20.) ityata evaM jJApakAt / kinca, etatsUtropAttasya rorevottaratrAnuvRttinyA0sa0-naH shiityaadi| karavaM na bhavatIti-atropalakSaNa. statra ca bho-bhago-'yobhyaH parasya padAntasthasya roranyasyAsambhavAt 45 vyAkhyAnAt "pada sma" [2.1.89.) ityapi na bhavati // 19 // sAnubandhasyaiva grahaNaM bhavatIti / suzrotaiyatra nvasIti-'ataH' ato'ti se ruH|1|3|20|| iti taparanirdezena svarUpagrahaNAt mune sati na bhavati, paratvAda. | ntaraGgatvAJcokArAt pUrvameva lutaH // 20 // 10 ta0pra0--veti nivRttam , ato'kArAta parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne ati-akAre pare ukArAdezo bhvti| ghoSavati / 1 / 3 / 21 // ko'tra, ko'rthaH / ata iti kim ? agniratra, devA atra, ta0 pra0-ataH parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne 50 sabhotaiyatra svsi!| atIti kim ? ka iha, sarvajJa : ghoSavati pare ukAro bhavati / ko gacchati, dharmo jayati, bhAste, paya azvidatta ! / roriti kim ? punaratra // 20 // | ahobhyAm / ghoSavatIti kim ? kaH karoti / ata ityeva? 18 za0 nyA0-ato'tItyAdi / 'kAyoM, nimittama. munirgacchati, suzrota3 dehi / rorityeva ? svAti, punrvkti| kArtham eSa hi nirdezakamaH, atra tu kAryiNaH pUrva nimitto- uttareNa luki prApte'pavAdo'yam // 21 // pAdAnena tadatikramaM kurvan adhikArAtikrama sUcayati, ata za0 nyA0-ghoSavatIti / atra pUrvasUtrAdatIti nAnu-55 Aha-vetIti / ko'treti-kimaH sau kAdeze "so ruH"[2. vartata nimittAntarasyopAdAnAta, zeSaM tyanuvartata ityAha1. 42.1 iti rutve'nena ukAre "avarNasyevarNAdinA0" [1. . ataH parasyetyAdi / nanu pUrvasUtra eva ghoSavadhaNaM kriyatAm , 02.6.] okArAdeze "edotaH0" [1. 2. 27.] ityakAra- | arthasya samAnatvAt , kiM pRthagyogena? satyam-ghoSavatItyevo. lope-ko'treti / [suzrotazyatra!] zobhanaM zroto'syeti / taratrAnuvartata ityetadardham , anyathaikayoganirdiSTatvAdatItyanuvartebabIhau Amanyaselapi sasya rutve paratvAdantarajAtyAca "dUrA- teti / anzabdAd bhyAmi "ahaH" [2. 1. 74.] iti 60 dAmanyasya." [7. 4. 99.] ityukArAt pUrvameva mute takArasya nakArasya rutva'nenotva "avarNasye." [1.2.6.] dalotve ca kharUpagrahaNArthatvAdakArakharUpAbhAvAdanena pazcAdbhutvaM na bhavati, ahobhyAm / dadAtahI "hI daH" [4. 1. 31. ] ityetve 23 "royaH" [1. 3. 26. ] iti bhavati / evam-[paya a3zva-dvitvAbhAva dehi / atra hi ko gacchatItyAdI "avarNa-bho. datta!] payaszabdAt "anato lapa" [1. 4. 59.] iti bhago'yo" [1.3.22.] iti luki prApte tadapavAdo'nenotvaM seramo kA lupi sasya rutve tasya, azvibhyAM dattaH-vidatta vidhIyata ilAha--uttareNetyAdi / // 21 // 65 iti Amatryapade "dUrAdAmadhyasya." [7.4. 99.] iti / ...... plate kRte "royaH" ! 1. 3. 26.] iti yasya "svare vA! nyA0sa0-boSavatIti [atra laghunyAsona dRzyate // 22 // 30[1.3. 24.] iti luga bhvti| roriti "soru" [2.1. avarNa-bho-bhago-'ghorlagasandhiH 72.] ityanena vihitasya udanubandhasya grahaNam , tena punaratre / 1 / 3 / 22 // tyAdau na bhavatItyAha-roritIti-ruzabdasyaiva grahaNaM kasmAnna ta0pra0--avarNA bho-bhago'ghobhyazca parasya padAntavijJAyate ? ucyate-etatsUtropAttasyaiva roruttaratrAnuvRttiH, tatra : sthasya ro?Savati pare lug bhavati, sa cAsandhiH -sandheni-70 ca bho bhago-'ghobhyaH padAnte'nyasyAsambhavAtU sAnubandhasya : mittaM na bhavati / zramaNA gacchanti, dhArmikA jayanti, . 8 grahaNamiti // 20 // .................... | akArAt tu parasya roH pUrveNApavAdatvAdutvameva: bho nyA0sa0-ato'tItyAdi / veti nivRttamiti-kAya... gacchasi, bhago hasasi, agho yAsi / 'bho, bhago, agho' 'simittam , kAryam' ityeSa hi nirdezakramaH, atra tu kArthiNaH pUrva ityete bhAmantraNArthAH sakArAntA avyayAH / kecit tu
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 23.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / AryaMPARAMITRAPAR bhavad-bhagavad-apavatA saMbodhane so parato vazadasyotvaM sandhisambhava eva nAstItyata Aha-alandhirityAdi / na ca 40 takArasya ca satvaM kRtvA etAni rUpANIcchanti, teSAM | "khare vA" [1.3 24.] ityatraivAsandhiriti kAryamiti vAcyam, dvivacana-bahuvacanayoH striyAM ca na sidhyati-bho brAhmaNo!, luksanniyogaziSTatvajJApanArthatvAdatropAdAnasya, anyathA'trAgabho brAhmaNAH!, bho brAhmaNi !, bhago brAhmaNI!, bhago cchatItyAdAvapi sandhipratiSedhaH syAditi // 22 // brAhmaNAH!, bhago brAhmaNi !, agho brAhmaNau !, agho| . . nyA0 sa0-avarNetyAdi / nanu sandhirUpatAyAM satyAmabrAhmaNA:!, agho braahmnni!| dhoSavatItyeva ? kumArA: | sandhiriti pratiSedho yuktaH, luka tu abhAvarUpatvAt sandhirUpa evaM 45 kIDanti / asandhirityuttarArtham // 22 // ............... na bhavatIti kathaM niSidhyate ?-sa cAsandhirityata Aha-samdheri. zanyA0-avarNalAdi-samAhAradvandvAt pnycmii| lucce- tyAdi-atra sandhizabdena mandhinimittasyopacArAdabhidhAnam / kecit roNAdike vipi naluki bAhulakAJcakArasya ka.ce lugiti puriTa ke viti-indagomi-kAlApakaprabhRtayaH / bhavad-bhagavad-aghavatA10lopasya saMjJA / nanu sandhirUpatAyAmasanidhariti pratiSedho yuktaH, prAtaSadhA yuktaH, | miti-bhajyante-sevyante khena rUpeNa sthApyante padArthA aneneti luka tu abhAvarUpatvAt sandhirUpa eva na bhavatIti kathaM prati- | "gocara-saMcara0" [5.3.131.] iti dhe bhagam, "tadasyAstya."50 jora Sidhyate?-sa cAsandhiritIsAha-sandherityAdi-atra sandhi [7.2.1.] iti mato bhagavaditi rUpam ; "adhaNa pApakaraNe" zabde sandhinimittasyopacArAdabhidhAnamityarthaH / zramaNazabdA- | ato'li matI aravat , anavahitasyAnyatra vyAsaktasyAbhimukhIkaraNa jjasi "ata AH syAdau0"[1.4.1.] ityA kAre "samAnAnAM saMbodhanam , AmantraNamityarthaH / asandhirityuttarArthamiti-janu 15 tena." [1. 2.1.] ilekAdeze sasya rutve tasyAnena lope tahiM "khare vA" [1.2.14.] ityatraiva "asandhiH svare vA" zramaNA gacchanti / dharma carantIti "dhodhamadu." [6. ityevamasandhigrahaNaM kriyatAm ?, navam-luksanniyogaziSTatvajJApa-55 4.59.] itIkaNi "vRddhiH svareSvAdeH" [7. 4. 1.] iti nArthatyAdatropAdAnasya, tena yatrAnenAdhikAreNa luka tatraivAsandhiH , zrRddhau "avarNavarNasya" [7. 4. 68.] ityakAralope jasi ca tatazcAtrAgacchatItyAdau sandhipratiSedho na bhavati / kina, evaM kRte dhArmikAH, "ji abhibhave" ato'ntI zAya guNAdau ca | saMdehaH syAt-svare nimitta sandhirvA bhavatIti, tato daNDa agramitya20 jayanti / nanu ko gacchatItyAdau pUrvaNotvam , anena ca lopH| niSTarUpaM syAditi / tathA asandhirityasya saMniyogaziSTatve yatra lug- - prApta ityubhayaprAptI paratvAlopa eva syAditi, naivam-nirakkAza nivRttistatra tatsaMbaddho'sandhirityapi nivartata iti // 22 // 60 tvenApavAdatvAdutvameva pravartate, na ca varNagrahaNAdakAraM prati lopasyApi nirakkAzatvamiti vAcyam, tasyottarArthatvAdityAha.. vyoH / 1 / 3 / 23 // akArAt svityAdi / kecit tviti-vArtikakAraH / | / ta0pra0-avarNAt parayoH padAnte vartamAnayoyo25 bhavat sarvAdiH / bhajyante-sevyante khena rUpeNa vyavasthApyante ! vakAra-yakArayoghoSavati pare luga bhavati, sa cAsandhiH / padArthA aneneti "gocara-saMcara." [5.3. 131.] iti vRkSaM vRzcati kipa, vRkSavRzcamAcaSTe iti NAvantyasvarAdilope. ghe bhagam, tataH "tadasyAsti." 7.2.1.1 iti matau vRkSavayatIti vici siddhaM vRkSa, vRkSa gacchati, evam-65 "mAvarga" [2.1. 94.] iti vatve bhagavata / "aghaNa | bhAlA hasati, avya gacchati / ghoSavatItyeva? vRkSa karoti, pApakaraNe" ato'li-matau aghvt| sambodhane sau avyay karoti / avarNAdityeva? taruva gcchti| padAnta 30 anyatra vyAsaktasyAbhimukhIkaraNaM saMbodhanama tantra yaH sistami ityeva ? bhavyam , jayyam / kazcit tu kharajayoranAdisthayonityarthaH / teSAmiti-evaM vAdinAm , sau vidhAnAt 'eSa yakAra-vakArayo?Savatyavadanyato'pi lopamicchatiprayogasamudAyaH' iti zeSaH / tameva darzayati-bhobrAhmaNAvi adhyArUDha um-Izam madhyuH, sa cAsAvinduzca-azvindu:570 . lAdi / yadyapi ca *liGgaviziSTa paribhASayA strIliGge syAt, sAdhorI:-zrIH sAdhvI, tasyA udayaH-sAbhyudaya tathApi "adhAtUdaditaH" [2.4. 2.1 iti DIpratyaye 'bho' ityAdi / / 23 // 35 ityAdizabdAH striyAM na syuriti / yadyeSAM nipAtatvamAzrIyate sa 0 nyA0-vyoriti / vici siddhamiti-vipitu bhoH, tato bhoH' ityAdau "bhavalAyuSmadIrghAyuH0" [7.2.91.] "na sandhi-DI-ya-kvi0" [7. 4..111.] iti NijalukaH . iti tasAdayo na sidhyanti aniSTatvAdadoSaH, yo hi nipAtAne sthAnivadbhAvapratiSedhAt "anunAsike ca." [4.1.108.111 .. tAnicchati sa bhoHzabdaprayoge tasAdIn necchatyeva / nanu sati | ityUTaH prasahA vRkSaviti na sidhyati, vici tu pratiSedhAbhAvAt sambhave pratiSedha upapadyate, avarNAdibhyastu ghoSavati roluMki, "svarasya pare prAvidhau" [5. 4. 190.] iti sthAnitvAt
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ r rrrrrrrrrrrrmwan. 212 bRhadbhutti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMyalite pA0 3. sU0 25.] www.ne .. sidhyatIti / na cAmenApi sUtreNa sthAnivadbhAyAlopo na bhavi- za0 nyA0--svare veti / avarNAditi-"aspaSTAvadhyatIti vAcyama, sandhividhA tatpratiSedhAditi / vyoH padAnta- varNAta vanaji bA"1.3. 15.1 ityarthaH / vRkSaviti 40 yorasambhavAd ghoSavati lopamapare nA''rabhante, 'nahi yaNaH / sAdhitameva / vRkSA ihetyAdi-vRkSazabdAd aupratyaye vRkSau / padAntAH santi' ityatropAdhyAyaH / 'vRkSava karoti' iti / tado jasi atvAdI te / "gaka vyaktAyAM vAci" ityato 5 myAnyarthamupadarzanamAtrArtha kalpitam / bhavate ve ye guNe. vartamAnAntipratyaye tasya "brUgaH pazcAnAM paJcAhazca" [4.2.11.] "pyakye" [1.1.25.7 ityavAdeze ca bhavyama / ji / iti usAdeze dhAtorAhAdeze ca AhuH / tadazcaturyekavacaneabhibhave" ataH zaktArtha ye "kSayya jayyau zakto" [4.3.9..] 'tvAdI tasmai / ujyapIti-avarNAdIpatspRSTatarasyAnuni vidhA- 45 ityayAdeze jayyam / kazcit viti-"ivarNAdeH0" [1 / nAt ISatspRSTe vakAre dvairUpyam // 24 // 2. 21.] ityAdinA kRtayoH svarasthAnikayorityarthaH // 23 // myA0 sA--svare veti / 'kayAste, tayAhuH' ityAdiyu 10 myA0 sa0-cyoriti / 'vRkSava' ityatra kipi satyUda syAdividhau "so ruH" [2.1.72.] iti rorasavAt *asiddha syAditi vidhi siddhamityuktam / na ca "svara sya." [7. 4. / 'bahiraGgam 0 * iti nyAyAca ata AH syAdau"[1.4.1.} 110.] iti milukaH sthAnitvam, "na sandhi" [7, 4. ' 50 / iti na dIrghaH // 24 // 111.] ityupasthAnAt ; tahiM "voH" [4.4.121.] iti ! ampaprAra // 1 // 3 // 25 // kathaM vasya luk na ? satyam-tadA sthAnitvAt / avyavayatIti vic / ' ta0 pra0-avarNa-bho-bhago-udhobhyaH parayoH padAnte 1.kiyU vA, vici tAvad yasya na luk 'svarasya 0"[7.4.110.] 'vartamAnayorvakAra-yakArayoH sthAne'spaSTAvISatspRSTatarI praiti Nica : sthAnitvAt , kripi tu yadyapi NicaH sthAnivatvaM na bhavati / tyAsattervakArayakArAvevAdezo svare pare bhayataH, avarNAt "na sandhi" [7, 4. 111.] iti niSedhAt , tathApi na yasya " tu parayo?rusvarjite svare pare'spaSTau vA bhavataH / paTavU, 35 luk isAsa." [4. 4, 118.] ityanena vyaJjanadvArA siddhe "ko" [4.4. 109.] sUtraM vipi kvacit *vyaJjanakAryamani.. / vRkSA, asAveM, kayu, devAe~, bhoyatra, bhoyeM, bhagoyeMtra, bhagoyu, aghoya tra, aghoyuH avarNAt tvanuji vA-paTaviha, 20 tyam iti zApanArtham , tato yalum na bhavatIti, yadvA lugiti saMzA ! paTavihe; asAvinduH; asAvinduH tayiha, tayiha tasmA*saMzApUrvako vidhiranityaH* iti / nanu vRkSa karotItyatra padAntatvaM nAsti Nilopasya sthAnivatvAt , tato dvayaGgavikalatvaM vyAvRtteriti, ; yidam , tasmAthidam / kayiha, kayiha; devAyAhuH, devAnaivam-"na sandhi" [7. 4. 111.] ityanena sandhividhI yAhaH / anujIti kim ? uji aspaSTAveva yathA syAtAm , 60 tathA codAhRtam / kecit tu rusthAnasya yakArasthoji pare sthAnitvAbhAva iti / kazcit sviti-vizrAntavidyAdharaH // 23 // owwwwwwwwwwwwner lopamevecchanti-ka u AgataH, bho u ehi, bhago u 25 khare vaa|1|3|| 24 // pahi, agho u yAhi / apare tu bho-bhago-dhobhyaH svare nityaM ' ta0 pra0-avarNa-bho-bhago-'ghobhyaH parayoH padAnte / lopamevecchanti-bho atra, bhago atra, madho atra // 25 // vartamAnayokAra-yakArayoH svare pare lug vA bhavati, sa! za0 nyA0-aspaSTetyAdi-spazerNijantAt kte "NI 65 cAsandhiH / paTa iha, paTaviha, avarNAdIspRSTatarasya vika- dAnta." [4.4.74.] iti nipAtanAt spaSTaH / ISatspRSTa lpena vidhAsyamAnatvAt trairUpyam-paTaviha; vRkSa atra, tarAviti-uccAraNe laghuprayatnatarau mandataraprayatnau prazithila. 30 vRkSavatra, vRkSavatra; vRkSA iha, vRkSAviha, vRkSAviha; ta sthAnakaraNaparispandAviti yAvat , etaduktaM bhavati-zithilAbhyAM bhAhuH, tayAhuH, tayAhuH; tasmA idam, tasmAyidam, ! sthAna-karaNAbhyAm uccAryamANo vakAra-yakArAvaspaSTAviti, AdetasmAyidam / ka bhAste, ka yAste, kayaoNste, devA bhAhaH, zazca tayoradRSTayAdham , dRSTasya prayojanAbhAvAt / 'aspaSTa' iti 70 devAyAhuH, devAyA~hu; bho atra, bhoprabhRtibhya uttareNeSa- sAmAnyazabdenApi vakAro yakArazcAbhidhIyate, jyorhi sthAne spRSTatarasya nityaM vidhAnAd dvairUpyam-bho atra, bhoyatra / ISatspRSTatara Asanna Adizyate, tayozcAsanno vakAro yakArazce35 bhagomatra, bhago yatra; agho atra, bhagho yatra; unnyapi dvairU- tyAha-pratyAsatterityAdi / tuzabdo bhinnavAkyatvapratipAda pyameva-paTa u, paTavU ityAdi / padAnta ityeva ? lavanam, nArtha ityAha-avarNAt svityAdi / na uJ anuJ, tasminayanam / avarNAdibhya ityeva ? madhvatra, dadhyatra / svara anujIti 'khare' ityasya vizeSaNamityAha---ubhvarjite svare 75 iti kim ? vRkSa karoti // 24 // iti / kecit tviti-sasthAnasya "roryaH" [1. 3. 26.]
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / [pA0 3. sU0 28.] ityanena vihitasyetyarthaH / lopamevecchanti 'na ISatspRSTataram' iti zeSaH / apare tviti - gArgyaH // 25 // nyA0 sa0 - aspaSTetyAdi - spazeNijantAt ke "Nau dAnta0" [ 4. 4. 74,] iti nipAtanAt spaSTaH / apare 5 sviti kAzikAkArAdayaH // 25 // za0 nyA0 - haskhetyAdi / ' Da Na-naH' iti samAhAra - dvandvAt SaSThI / dvizabdAt prathamAdvivacane "A dveraH " [ 2. 1. 4.] ityatve rUpApekSayA napuMsakatvAda "aurI" [1.4.56.]40 itIkAre ekAdeze ca dve / 'khare' iti 'padAnte' iti ca vartate, tadAha - padAntetyAdi / [ bahiraGgasya ] ubhayapadApekSatvAd dvitvaM bahiraGgam, NatvaM tu tannAzrayatItyantara jamiti *asiddhaM bahiraGgamantaraGge* iti na bhavati / [ rAja 3niha ] rAjanazabdAdAmatryaseluki "nAmadhye" [2.1.92.] iti 45 nalopapratiSedhAt antaraGgatvAt paratvAcca plute kRte hakhAbhAvAd dvitvaM na bhavati / pratipUrvAdaJcateH kvip "aco'narcAyAm" [ 4. 2. 46. ] ityarcAyAM nalopAbhAvAt seluki "padasya " [ 2.1.89 ] iti saMyogAntalope "yujaJca kuco no GaH" [2.1.71 ] iti GakAre pratyaG / [ pratyaG zete 100 za0 nyA0 0 - rorya iti / atra rephamAtrasya yatvavidhAne - | nanu cAtra mA bhUdanena dvitvam, "adIrghAd virAmaikalyaJjane " 'tiprasaGgaH, tatparihArArthamukAro vizeSaNamAzrIyate, atrAnantaro : [ 1. 3. 32. ] ityanena bhaviSyati, tat kimarthametanivRttaye 'pyavarNAdityeva nAnuvartate, bhoprabhRtibhyo yakArasyAspaSTayakAra- 'svare' ityucyate ? yadyanena syAnnityaM syAt tena tu vikalpeneti 15 vidhAnAta, vyavahito'pyavarNAdisamudAya evAnuvartata ilAha- tadarthamucyate / trapUrvAddhanteH "brahma-bhrUNa vRtrAt kvip" [ 5.1. avarNetyAdi / "Asik upavezane" ata ekatra tepratyaye'nya- 161. // iti kvipi " ahanpaJcamasya 0" [ 4. 1. 107.] 58 trAntepratyaye "anato'ntodAtmane" [ 4 2. 14 ] ityadA- iti han varjanAd dIrghatvAbhAve syAdyokAre "kavakasvaravati" deze Aste Asate / bho yatreti pakSe "khare vA" [ 1. [2.3.76. ] iti Natve vRtrahaNau / daNDo'syAstIti 3. 24.] iti lope rUpadvayaM draSTavyam, evamanyatrApi / udanu ! "ato'nekasvarAt" [ 7.2.6 ] iti matvarthe ini akAra20 bandhaphalaM darzayati -- roritIti // 26 // lopAdau daNDinau / uNAdaya iti - anyathA'nena Nasya dvive 'uNAdayaH' iti svarUpanirdezo na syAdityarthaH / ananta iti - 60 anyathA tatraiva prakriyAlAghavArtha dvinakAramAdezaM vidadhyAdilarthaH // 27 // | roryaH / 1 / 3 / 26 // ta0 pra0 --- avarNa- bho bhago-ghobhyaH parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne svare pare yakAra Adezo bhavati / kayAste devAyAsate, bhoyatra, bhagoyatra, aghoyatra / roriti 10 kim ? punariha / bhavarNAdibhya ityeva ? muniratra / svara ityeva ? kaH karoti, bhoH karoSi // 26 // / nyA0 sa0 - rorya iti atrAnantaro'pyavarNAdityeva nAnuvartate, bhoprabhRtibhyo yakArasyAspaSTayakAravidhAnAd iti vyavahi. to'pi varNAdisamudAya evAnuvartate ityAha--avarNa- bho ityAdi / nanu 'tarorayanaM tarvayanam, cArvayanam' ityatraiva "roryaH " [ 1.3. 25 26.] iti prApnoti, ukArasadbhAvAt naivam evaM kRte bhoH prabhR tibhyo yakArAsambhavAt "svare vA" [1.3.21.] ityAdIni sUtrANi nirarghakAni syuH // 26 // | haskhAn Ga Na-no dve / 1 / 3 / 27 // ta0 pra0-hasvAt pareSAM padAnte vartamAnAnAM ' 30 nU' ityeSAM varNAnAM svare pare dve rUpe bhavataH / kruGkAste, 213 [ 5. 2. 93. ] ityAdau svarUpanirdezAt, "anantaH 0" [ 1. 1. 59 ] ityAdau tvanuvidhAnabalAzca bhavati // 27 // nyA0 sa0 - hasvetyAdi / kurvannAste ityAdi - nanvatra dvitve pUrvasya nasyAnantyatvAd NatvaM prApnotItyAda-- bahiraGgasyeti / ubhayapadApekSatveneti-varNAtIti kvip, "ahanpaJcamasya" [ 4. 85 1. 107.] iti dIrghale vAN / rAja3niheti paratvAt prathamaM lutaH, "nAmanye" [ 2.1.12. ] iti nalopAbhAvaH / pratya zete iti - atra mA bhUdanena dvitvam, "adIrghAd virAmaika 0 " [ 1.3.32. ] ityanena bhaviSyati, tat kimarthametannivRttaye svara ityucyate ? ucyate yadyanena syAt nityaM syAt tena tu vikalpene- 70 | sugaSNiha, pacannAste / 'kurvannAste, kRSannAste' ityatra tu bahi-ti tadarthaM svara ityucyate / vRtrahaNAviti atra saMzAyAM "pUrvapadaraGgasya dvisvasyAsiddhatvAd NatvaM na bhavati / hasvAditi sthAd0" [ 2.3.64.] iti, asaMzAyAM tu "kavakasvaravati" kim ? prAGAste, vANAste, bhavAnAste, rAja3 niha / iNa[ 2.3. 76. ] iti Natvam // 27 // na iti kim ? svamatra / svara ityeva ? pratyakSa zete, gacchan 3d bhuGkte / padAnta ityeva? vRtrahaNau, daNDinau / "uNAdayaH" anAG mAGo dIrghAd vA chaH | 113328 // ta0 pra0 - AimAivarjitapada sambandhino dIrghAt 75 padAnte vartamAnAt parasya chakArasya dve rUpe vA bhavataH /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ : bRhadvRtti-laghunyAsa-bRhalyAsasaMghAlite . pA. 3. sU0 29.] kanyAcchannam , kanyAunam ; kuTIcchAyA,kudIchAyA; jambU- pramAzcAsau chAtrazceti namAcchAtraH / yadyapi dhAturmAsti 40 chAyA, jambUchAyA; mune chAyA, mune chAyA racchAyA, / sUne cAvizeSaH, tathA'pyavyayatvenAvyabhicAriNA AlA sAhU:- raichAyA; gocchAyA, gochAyA; naucchAyA, nauchAyA / / caryeNa mAGo'pyavyayasya grahaNAt pratiSedhAbhAvAd vikalpaH / bhanAimAGa iti kim ? AcchAyA, bhAcchinatti, A ! dIrghAditi-zvetaM ca tacchanaM ceti, vAcA chatramiti ca vigraho 5 cchAyAyAH, mA cchidat , "svarebhyaH" [.. 3. 30.] / [ zvetacchatram , vAkchatram ] / "hIcha lajAyAm" tivi iti nityameva / hiTakaraNAdeSu vikalpa eva-AcchAyAM! zavi 'kharebhyaH" [1.3.30.] iti dvitve hrIcchati // 28 // 45 manyase, A chAyAM manyase; AcchAyA mA bhUta ,A ... chAyA mA bhUta ; vAkya-saraNayorayasAkAraH;mA cchindhi, nyA0 sa0-anAGityAdi / 'padAnte' iti dIrghasya vizemA chindhi, pramAcchandaH, pramAchandaH; putromA chinatti, paNam, na chasyAsambhavAt , padAnte hi tasya vikAreNa bhAgyam-- 10 putromA chinatti / bhAisAhacaryaNAvyayasya mADo graha 'zabdaprAra' iti / Acha-mAhavarjanAdeva dIrvAditi pade labdhe kimartha NAvihApi vikalpa eva-pramimIte iti pramAH, vica, pramA-! dIrghAdityUce ? satyam- Az-mAGAbavyayau tatparyudAsAdanyasAdapyavyacachAnA, prmaachaatrH| dIrdhAditi kim ? zvetacchannam , yAd dIrghAdityapi prasaGgaH syAditi / mune chAyeti-'muni chAyA 50 iti sthite "svarebhyaH" [1. 3. 30.] iti dvitvaM prApnoti 6. . vAkchatram / padAnta ityeva hIcchati // 28 // wwwmarwariwaroornarwwwimmrammarun "Amanye" [2. 2, 22.] iti sizca, tatrAntaraGgatvAd nitya- za0 nyA0-anADityAdi / anAGa-bhAGa iti tvAcca "Amadhye" [2. 2. 22.] iti pUrva siH, tato hasyasya 15 dvandvagabhot tatpuruSAnDasiH, 'padAnte' iti vartate, tad dIrghA- guNaH" [ 1. 4. 41.] iti sinA saha guNe anena vikalepana dityasya vizeSaNam, na chakArasthAsambhavAta, padAnte hi tasya ! chasya dvitvamiti / "svarebhyaH" [ 1. 3. 30.] iti nityaM dvitle 55 vikAreNa bhavitavyam, yathA zabdaprADitItyAha-padAnte prApte vikalpArtho'yamArambha iti / AGo Dita IpadAdiSu catula "vtemaanaadityaadi| kanyAcchatramityAdi-atra SaSTIsamAso | thepu vartamAnasya pratiSedhaH, mAGastu pratiSedhavacanasya iti krameNo. vA / 'muni chAyA' iti sthite "kharebhyaH" [1.3.30.1dAharati-AcchAyeti-ISadatheM / AcchinattIti kriyAyoge, 20 iti dvitvaM prApnoti, "Amachaye" [2. 2. 32.1 iti sica, | chAdaratra haThAda grahaNa yiyata, sa cAGA vAzaSyatA mA ca chadiratra haThAda grahaNe vidyate, sa cADA viziSyate / A cchAyAyA tatrAntaraGgatvAt paratvAnnityatvAcca "Amacye"| 2.2.32.11 iti-atrAe maryAdAyAm , chAyAM parihatyetyarthaH, abhividhI tu 60 iti pUrva sistato "hakhasya guNaH" [1. 4.41. 1 iti sinA! chAyAmabhicyApyetyarthaH / vAkya-smaraNayoriti-vAkyaM pUrvavAkyA guNe'nena vikalpena chasya dvitvam munecchAyA mune chaayaa]| va viparItakaraNarUpam , saraNaM vismRtAdhapArezAnam / pramAchanda iti"kharebhyaH" [1.3.30.1 iti nityaM dvitve prApte vikalpArtha- pramIyata iti "upasargAdAta:" [5. 1. 110.] ityaha, pramA 28'yamArambha iti / anAr3a-mAGa iti-AGo Gita ISadarthIcAso [pramAzcAsau] chandazca pramAchandaH // 28 // diSu catuSvartheSu vartamAnasya pratiSedhaH, mAGastu prtissedhvaacnsy| ISacchAyA-AcchAyA / "chidaMpI dvaidhIkaraNe" tata Ala- plutAdvA / 1 / 3 / 29 // 65 pUrvAt tivi "hayAM kharAt" [ 3. 4. 20.] iti zcapratyaye ta0 pra0-padAnte vartamAnAd dIrghasthAnAt plutAt "aghoSe prathamo'ziTaH 1. 3. 50.1 iti prathamatve | parasya chakArasya dve rUpe vA bhavataH / Agaccha bho indra30 Acchitatti, chidirana haThAd grahaNe vartate, sa cADA vize. bhUte3 cchatramAnaya, bhAgaccha bho indrabhUte3 chatramAnaya / Syate / AcchAyAyA iti-atra AG maryAdAyAma. tadyoge dIrdhAdityeva ? Agaccha bho devadatta3 cchatramAnaya // 29 // "ADhA'vadhau" [2. 2. 70.] iti paJcamI, chAyAM maryAdA za0 nyA0-plutAda veti / dIrghAdityanuvRttAvapi 10 parihatyetyarthaH, abhividhau vA chAyAmabhivyApyetyarthaH / Diska dvimAtra-trimAtrayovirodhAt sAmAnAdhikaraNyAsambhave'pi maJcAH raNAditi-vAkya-smaraNayoraDiTU' iti smaraNAdityarthaH / krozantItivat sthAnopacArAt tadvyapadezAd vizeSaNavizeSachidaMpI dvaidhIkaraNe" ato ho "rudhAM varAt." [3.4.82. bhAvaH. tathA cAbhidhIyate-sahacaraNa-sthAna-tAdathya-vRtta-mAnadha.. iti ne "nazcAtaH" [4. 2. 96.] ityakAralope "hudhuTa raNa-sAmIpya-yoga-sAdhanA-''dhipatyebhyo brAhmaNa-maJca kaTa-rAja.. hedhiH"14.2.3.] iti dhitve "tRtIyaH0"[1.2.49. saktu-candana-pAGgA-zATakA-'nna-puruSeSvatadbhAve'pi tadupacAraH,75. iti tRtIyatve "anAda-mAko dIrghAd vA chaH" [ 1.1.28.] | dIrgho'syAsti sthAnitvenetyabhrAditvAdati vA dIrghazabdena plutoiti dvitve chinddhi [mA cchinddhi] pramimItervici pramAH, ! 'bhidhIyate ityAha-dIrghasthAnAdityAdi / indrabhUte3
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 3. sU0 31.] zrIsiddhahemacanzabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 215 - - - 40 atra "hasvasya guNaH" [1, 4. 41.] ityAmadhyasinA nyA0 sa0-svarebhya iti / padAnta iti nivRttamitiguNe "dUrAdAmacyasya" [7, 4. 99.] ityekArasya dIrghasya gacchati pathi dUte" [6.3.203.] ityatra gacchatIti sthAne plute'nena chakArasya vikalpena dvitvamiti / devadatta3 nidezAcca / / 30 // iti-atra akArasya pluto na dIrghasthAna iti dIrghAdityadhikA5 rAdanenAtra vikalpAbhAve satyuttareNa nityameva // 29 // hAdahakharasyAnu navA / 1 // 3 // 31 // wwrarmirmirmirmirmirrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrram | ta0pra0--svarebhyaH parau yo repha-hakArI tAbhyAM para nyA0sa0-lutAdityAdi / dIrghAdityanuvRttAvapi dvimAtra- syAhasvarasma-repha-hakAra-svaravarjitasya varNasya sthAne dve rUpe trimAtrayovirodhAt sAmAnAdhikaraNyAsambhave'pi 'maJAH krozanti' vA bhavataH, anu-yadanyat kArya prApnoti tasmin kRte ityAdivat sthAnopacArAt tavyapadezATa vizeSaNa-vizeSyabhAvaH, pazcAdityarthaH / bharkaH, arka; mUrkhaH, mUrkhaH svargaH, svargI; 43 dogho'syAsti sthAnitvenetyabhrAdityAd ati vA dIrghazabdena pluto agdhaH, arghaH; bhI, arcA; brahama, brahmA, jihamaH, jihmH| 10 'bhidhIyate ityata Aha-dIrvasthAnAditi / nanu kimarthamidam / vAyam . vAhyam: jihabvA, jihvAmahasvarasyeti kim ? yato dIrghatvamAzritya "anAha-mAGo." [1.3.28.] ityaneneva padmAhRdaH, ahaH, karaH / svarebhya ityeva ? adhyate, hute| dvitvaM yA bhaviSyati, satyam--idameva sApakam -dIghApadiSTaM na / anviti kima proNanAva, atra dvivaMcane kate | dvitvaM] sutasya : iti, hasvakArya cana, yathA-Agaccha bho devadatta3, / yathA syAt // 31 // 50 hutAt prathamaM seluka "adetaH0" [1. 4. 44.] ityanena, 15 anyathA prathamaM na kuryAt , yadi pazcAdapi syAt // 29 // zanyA hodityAdi / hAditi-razca hazcetyAdisamA. hAradvandvAnDasiH / ahavarasyetidvandvagarbhanamatatpuruSAt kharebhyaH / 1 / 3 / 30 // SaSTI / 'kharebhyaH' ityanuvartate, tacca hAdityasya paJcamyantasya vyadhikaraNaM vizeSaNam / hoditi ca tadviziSTaM paJcabhyantam ta0 pra0-- bahuvacana vyAyartham , tena 'padAnte' iti arhasvarasya, tadviziSTaviziSTaM sajAtIyaM varNamAtra sthAniparyudAsa-58 nivRttam , svarAt parasya chakArasya padAnte'padAnte ca dve rUpe bhavataH / icchati, [acchati ], gacchati, hIcchati, samAzrayaNAta , tasya dve ityanukAntaM vidheyamityAha--svarebhya 20 mlecchati, cArachAyate, corachupyate, vRkssrchaayaa| svarebhya ityAdi / anuzabdaH pazcAdarthe, pazcAditi sApekSakam , pUrva hyapekSya pazcAditi bhavati, tacApekSyaM vizeSaparigrahAbhAvAt iti kim ? vAkchavam // 30 // .... sambhavimAtra vijJAyata ityAha-anvityAdi / arthateH "bhINza0 nyA0--svarebhya iti / atha svarAdityukte'pISTasya , zali-vali."uNA. 21.] iti ke "nya-jaH ka-gam" [2.60 siddhatvAd bahuvacanaM vyadhamilata Aha-bahuvacana miti / 1. 86.] iti katve'nena dvitve 'akkeH' trikakAraH, arcyate teneti-padAnta eveti nivRttamityarthaH, "gacchati pathi date" | iti pani nyalakAditvAt katve'nena dvitve dvikakArovA arkaH 25 [ 6.3.203.] ityAdi nirdezAdava padAntanivRttimAtrasya | "muhAMca vaicitye" ityataH 'pU-muhoH punmUrau ca" [uNA086.] siddhatvAdilyAha--( padAnte ) apadAnte ceti / "iSat iti khe bhUrAdeze anena dvisve mUrkhaH / "austha zabdopatAicchAyAm" atastivi ze "gamiSadyamazchaH"| 4. 2. 106.1 payoH" ataH "gamyami." [ uNA0 92.] iti ge guNe'nena 68 iti chatve'nena dvitve "aghoSe prathamo'ziTaH'' [1.3.50.] dvitve ca svrgH| "UM gatau" ataH "sthA-'rti-janibhyo iti prathamatve icchati / "choMca chedane" "chupaMta sparza" yadi | ghaH" [ uNA. 109. 1 iti ghe guNe'nena dvitve agrdhaH / 30 "sanyaGazca" [4. 1.30.] ipi dvitve "hakhaH" [4.1. "arca pUjAyAmU" ato'rcanam-"keTo guro."5.3.106.] 39.1 iti haskhatve "vyajanasyA'nAdelaka" [4. 1.44.1 ityapratyaye "At" [2.4.18.] ityApi anena dvitve ca iti yathAsambhavaM lope "dvitIya-turyayoH pUrvo" [4. 1. 42.] | arcA / "bRhu zabde ca" ataH "uditaH0" [4.4.9.] iti 70 iti chasya catve "A-guNAvanyAdeH" / 4. 1.48.1 iti nAgame "herno'ca" [uNA0 913.] iti mani nakArasyAtve Atve guNe'nena dvitve ca "aghoSe prathamo'ziTaH"1.3. / tataH sau ami vA tasya nasya ca lope'nena dvisve ca brahma / 3550.] iti prathamatve tepratyaye zavi cacAcchAyate, cocchu- "ohAMka tyAge" ataH "asi-hAgabhyAM grA-jihA~ ca" uNA. pyate / vRkSasya chAyeti SaSTIsamAso'samAso vA [ vRkSa- | 339.] iti me jihAdeze dvitve ca jihamaH / vahepaeNNi cchAyA] // 30 // vRddhau [ dvitve ] ca vAyam / "lihIk AsvAdane" ataH 16
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 3. sU0 32.] "liherjiG ca" [ uNA0 513. ] iti ve jihAdeze Api : urakaH; upaH ,urapaH; urAkaH,urakaH, gotrAta!, ca dvitve jivvA / "hAdi zabde" ato'ci pRSodarAditvAt gozvAta!; nauvAta!, nau3trAta! / manvityadhikArAta 40 hrakhatve hRdaH / arhateH karotezcAci ahaH, krH| "abhraH | karava-gasvAdiSu kRteSu pazcAd dvitvam / adIrdhAditi gato" tepratyaye kye ca abhyate / "jhuk apanayane" ataste- 'kim ? vAk, bhavAn , sUtram, pAtram , netram , hotram / 5 pratyaye hate / anviti vidhAnenAniSTanivRttiM darzayati-viramaikavyaJjana iti kim ? indraH, candraH, kRtsnam , anviti kimityAdinA / "Urgugk AcchAdane" ataH mRtnA,uSTraH, ddhi,mdhu| saMyuktavyaJjane'pIcchantyeke prattam , prapUrvANavi dvitve Natve vRddhau proNunAva, atrAnvityasati / prattam / arha-svarasyetyeva ? varyA, vahyam , titau / mata 45 antarakatvAd dvitve kRte pazcAdu bahiraI parokSAnimittaM dvirva evAdezabalAt saMyogAntalopo na bhavati, prathamasvAdika "cana syAt , tatra 'nannu' iti dvivacane proNunAvatyaniSTaM nakAra / ekAdazabalAt sayAgAntara 10 dvayaM zrUyeta, sati tvanugrahaNe dvivacanAdAvanyasmin prApnuvati kRte tu dvisvasthAbAdhanAd bhavasyeva // 32 // idaM dvitvamityaniSTanivRttisiddhirityarthaH // 31 // ............. za0 nyA0-adIrghAdityAdi / adIrghAditi paryudAsAmyA0 sa0-hAdityAdi / ayaMte iti "bhINazali." * danuvRttasya svarasya vizeSaNamityAha-adIrghAta svraaditi| [uNA0 21.] iti ke "ca-jaH ka-gam" [ 2. 1. 86.] khaca si "dIrghaTyAb0" [1.4.46.] iti talloye "ca-jaH ka. 50 iti katvam , acyata iti pani nyakkAditvAt karane anena vA gama"[2.1.86.]iti katve "dhuTastRtIyaH" (2.1.76.] iti 16 bitvam , auNAdike'ke prathamameva kasya dvirUpatvAnnAnena dvitvam / ' gatve "virAme vA" [1.3.51. ] iti pakSe katve'nena dvitve bahirjAtam "bahiSaSTIkaNa ca" [6. 1. 16.] vyaH, yadA tu tvaka. tvagga ,evamanyatra |["ru gato ityataH] "artarurAvahivaM tadA "gambhIra-paJca" [6. 3.135.] iti jyaH : 'zauca" uNA. 967.] ityasi uras, tatpUrvAt kAyateH bAhyam / / pabhahada zati-hAdate ityac , pRSodarAditvAda ' "Ato Do'hA."5.1.76.1 iti De urakaH, evam-55 hasvaH / nanvatra dvitye kRte'pi "ro re lug0" [1.3. 41.] uragopUrvAt trAyateH kru "dUrAdAmadhyasya." [5.4.99.] 20 ityanena ralope sati na kiJcid vinazyati, satyam-yadyatra ravarjana / iti te'nena dvitve gotraat!| sUteH "sa-mU-khanya." na syAt tadosarasUtre'pi varjanAbhAve'haM ityatrottareNa dvitve ro re| uNA0 419. 1 iti kiti sUtram / pIyate'neneti luki AI iti aniSTaM rUpaM syAditi / nanu kara ityatra dvitaH "nI-dAmva-zasU." 5. 2, 88. ] iti traTi pAtram / kRte'pi "lugasyA" [2.1.113.] ityAdinA'sya luga juhote: "hunyA-mA-zru0" [uNA0451.] iti tre hotram 160 bhaviSyati, kiM svaravarjanena ? satyam-'cAra, dAru, vAri' ityAdI kRntateH "kRtyazobhyAM nak" [uNA. 294. ] iti naki 25 cArU'dArU vArItyAyaniSTa bhavediti kharavarjanam / proNNunAti- ! kAma / mRdaH "sa-snau prazaste"7.2.172. 1 iti sne avAnvityasyAbhAve satyantaraGgatvAd dvitve kRte pazcAt parokSAnimitta-: Api ca mayA / apUrvAd dadAte te tAdeze dvitve ca lema bahiraGga dvivacanaM mAt, tatazca pronnunnaatynissttruupaapttiH| prattama / praNoteH "copasaryA"5.1.32.1 iti nipAtamanu dvitvaM kRtamapi nimittAbhAve0* iti niyati kimanugraha- ! nAda varyA / vahateH "vA karaNe" [5.1.34.] iti nipA-65 Nena ? satyam-amugrahaNAdevAya nyAyo'nitya iti, yadA nAyaM sArva- tanAda vaam| nanu vaka' ityAdau "padasya" (2.1.89.] 30triko myAyaH kumbhakArasya vinAze ghaTasya darzanAt // 31 // iti saMyogAntalopaH kathaM na bhavatItyata Aha--ata evA dezabalAditi-yadi dvitve'smin kRte'pi "padasya" [2. adIrghAd virAmaikavyaJjane / 1 / 3 / 32 // ! / 1.89.] iti lopaH syAt tadA dviH zrutirnAstIti kiM dvitvAta0pra0-adIrghAt kharAt parasya I-svaravarjitasya / dezena / thakArAdezca dvitve kRte prathamasvAdikaM dviHzrutervidhAtA-70 ..varNasya sthAne virAmaikavyAne-virAme'saMyuktavyaJjane ca bhAvAt pravartata evetyAha-prathamatvAdikaM tvityAdi / atha parenu dve rUpe vA bhavataH / tvaka, svaka, svaram, svara, . '' iti pUrvakakArasya "saMyogasyAdI skolaka" [2.1.88.] 35 padada, Sada, SaDa,SaD , tatt , tat , tad, tad / ekavyaJjane- / iti lopaH kasmAnna bhavati ? napatrAyaM dvitvAdezo'narthakaH, baddhyatra, dadhyatra, patthyadanam , pathyadanam, maddhvatra, anyatra dvizrutezcaritArthatvAt , ucyate-arhakharasyeti hopAdA madhvatra, piarthaH, pivarthaH, svaGGma dhurA, svaG madhurA, 'nAdU *vyaktiH padArthaH* AzrIyate, tatra kakAraviSayasya dvitva-75 : svazakaroSi, svak karoSi sayyataH, samyakta; uraxxn:, syAnarthakyaM mA bhUditi na bhavati // 32 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 35. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 217 myA0 sa0-adIrdhAdityAdi / adIrghAditi paryudAsAt nyA0sa0-ajavargasyetyAdi / antasthAta iti-atrAanuvRttasya svarasya vizeSaNamityAha-adIrghAt svarAditi / atha ! dyAditvAt tam // 33 // saMyogAntalopo mA bhUt, 'tvaka' ityatra prathamakakArasya "saMyoga tatA'syAH / 1 / 3 / 34 // 40 syAdau0" [2. 1. 88.] iti luk kasmAnna bhavati? na ca 5 vAcyam-ayaM dvitvAdezo'narthaka iti, anyatra dvitvazrutezcaritArthasvA. nimAyo ni amaya dikhavateritArthavA. ta0pra0-tato'mvargAta parasyA asyA antasthAyA:, diti, satyam-arhasvarasyeti hopAdAnAd vyaktiH padArtha: * AzrI sthAne dve rUpe bA bhavataH / dadhyayana, dadhyatra; madhyavatra yate, tatra ca kakAraviSayasya dvitvasyAnavayaM mA bhUditi na bhavati / madhvatra / tata iti kim / bAlyam / asyA iti kim ? nanu "li lau" 1. 3.65.) iti sUtra dvivacanenedaM zApitama-! vAm jayati // 34 // yathA *sAnunAsikasyApi niranunAsika evAdezaH* iti, tat kathaM | za0 myA0-tata ityAdi / asyA iti strIliGganirdezA-45 10 sAnunAsiko yakAra: sayyata ityatreti, satyam-sa evaM sAnunA dantasthAyAH padhyantaM vizeSaNam / tata iti tacchabdena prakAra- . . siko yakAro dvirUpo bhavati, na tvayaM bhinna AdezaH kriyata iti / varjito vargaH paJcamIvipariNato'nukRSyate, anyathA pUrveNa siddhe sAnunAsika eva bhavatIti, ekayA'pi cAdhakalayA dAvapi yakArI pRthagArambho'narthakaH syaadityaahavgodityaadi|ddhysaanunaasiko jJAyete, sAnunAsikayakAra syaiva dvitvAyannatvAditi veti-athAtra *asiddha bahiraGgamantara* iti antarale dvitve ekaiva kalodAharaNe / gozvAta! gAva enaM bAyIranniti "tikRtau / kartavye bahirako yAdyAdezo'siddhaH kasmAnna bhavati? na cAsyA-50 15 nAmni"5.1.71.] titaH / icchantya ke iti indra-bomi- | siddhatve vacanamidamana bhavatIti vAcyama. dhyAnamityAdA candraprabhRtayaH / niyane iti varyA, "kyoM pasarya0" [5.1.35. vanAdeze yAdau tasya sAvakAzatvAditi, ucyate-"na sandhi-DI. iti yaH, atra dvitve kRte ralope ca vAyati syAt / DauvidhAnasya ya-ki-dvi-dIrghA'sadvidhAvaskluki" [7.4. 111.] ityatra, puMsi visargAntasya caritArthatvAnnapuMsake 'titau' ityatra virAmastha. dvitvasya sandhividhitvena sthAnivadbhAvapratiSedhe siddhe dvigrahaNam syokArasya dvivaM syAt / prathamatvAdikamiti-patthyadanamityA- *asiddhaM bahiraGgamantarale* ityetadvAdhanArthamiti dvitvamupapadyataM 66 30 diSu // 32 // iti [dadhyyatra] | bAlasya bhAvaH karma vA "patirAjAnta guNAGga." [7.1.60.] iti vyaNi bAlyam // 34 // avrgsyaa'ntsthaatH|1|3|| 33 // nyA0sa0--tata ityAdi / dadhyatretyAdau *asiddhaM bahiraGgam * .. ta0pra0-antasthAtaH parasya akAsvarjitasya vargasya iti nyAyAd antaraGge dvitve kartavye bahiraGgo yAdyAdezo'siddhaH sthAne'nu dve rUpe vA bhavataH / ulkA, ulkA; valmmIkaH, kasmAnna bhavati ?, na cAsyAsiddhatve sUtramidamanakamiti vAcyam,80 valmIkaH; vRkSava karoti, vRkSava karoti / vargasyeti kim ? | dhyAnamityAdAvanAdezarUpe yAdau tasya sAvakAzatvAditi, ucyate25 savyam / atriti kim ? hala-jakArau / antasthAta iti "na sandhi-kI-ya-ki0 [7. 4. 111.] ityatra dvitvasva sandhi. ".. kim ? bhavAn mdhurH|| 33 // vidhitvena sthAnivadbhAvapratiSedhe siddhe dvigrahaNam *asiddha bahiraGgamanta * iti nyAyasya bAdhanArthamiti dvitvamupapadyate / tathA'tyatra rasya' 1 vargasthAne 'varya' iti pATho mUle nyAse ca prtyntre| na hilvam arhasvara satyadhikArAt, lasya tu dvitve klAmyatItyAdi 63 za0 nyA0-avargasyetyAdi / abhUvargasyeti-naJ- draSTavyam // 34 // tatpuruSagarbhakarmadhArayAt sthAnaSaSTI / antasthAta iti-AdyA30 ditvAt [ "AdyAdibhyaH" 7. 2. 84.] paJcamyantAt tam / ziTaH prathama-dvitIyasya / 1 / 3 / 35 // "jvala dIptau" ataH "niSka-turuSkodA-'larka0" [ uzA. ta0pra0-ziTaH parayoHprathama-dvitIyayo sthAne de rUpe ....26.] iti nipAtanAt ke ulkA, balateH "saNIkA-'stIka nipAtanAta kekA calate: "maNIkAstI vA bhavataH / svaM karoSi, svaM karoSi vaM kkhanasi. vaM pratIka." [ uNA0 50.] iti nipAtanAduIkapratyaye mAgame / khanasi; kaH kkhanati, kaH khanati kaH pacati, kApacatiH ca valmIkaH, atra lakArAdantasthAyAH parayoH kakAra-makArayo- | kaxkkhanati, kaxkhanati kara phalati, karaphalati; kazmarati, 35 Iitvam [ulkA, vlmmiikH]| sunoteH "ya ecAtaH" | kazcarati; kazchAdayati, kazchAdayati; kaSTIkate, kaSTIkate [5.1. 28.] iti ye guNe "vyakye" [1. 2. 25.] kaSTakAraH, kaSTakAraH, sthAlI, sthAlI sphItA, sphiitaa| ityavAdeze savyam // 33 // ziTa iti kim ? bhavAn karoti / prathama-dvitIyasyeti 28 zabdAnu0
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 37. ] - ~ kim ? bhAsyam / bhanunAsikAdapyAdezarUpAta kecidicchanti hanajana." [ 4. 2. 44.] ityupAntyalope "ghasvasaH" [2. svachAtraH, svamchAtra ityaadi|| 35 // 3.36.] iti Satve "aghoSe prathamo'ziTa:"[1.3.50.] za0 nyA0-ziTa ityAdi / prathama-dvitIyasyeti- iti prathamatve "tataH ziTaH" [1.3.36.] iti SakArasya 40 samAhAradvandvAdu usa / tvama karoSi iti sthite khamo makArasya dvitva kRssssiirm| Aprota: "Apo-'pA-'sA-psarA-jAzca" "to mu-mo vyajane kho" [1.3.14.1 ityanusvAre tato / uNA0 964.] ityasi apsarAdeze ca apsarAH / dvitvam-tvaM karoSi / tvaM kkhanasi. atra dvitve "aghorI "manthaz viloDane" tivi "yAdeH" [3.4.79.7 iti prathamo'ziTa:" [1. 3. 50.] iti khakArasya kakAraH, eva nApratyaye "no vyajanasyAnuditaH" [4. 2. 45.] iti nalope manyatrApi / sthalateH kartari "vA jvalAdi." [5.1.62.1 manAta // 15 // iti Ne vRddhau "jAterayAntanitya." [2. 4. 54.] iti TyAM : myA0 sa0-tata ityAdi / tAbhyAM tataH, tacchandasyAna10 sthAlI / "sphAyai vRddhoM" ataH te "sphAyaH sphI" 4i. ntarapUrvavastuparAmaziralena prathama-dvitIyayoranukarSa iti / "ziTyA 1. 94.] iti sphyAdeze Api sphItA / asyateya'Ni yasya." [1. 3. 59. ] iti pakArasya phakAre kRte dvitIyAdapi vAsyam / 'tvam chAtraH' iti sthite "to mu-mo vyAne kho" , sasya vitne apharasarA ityapi dRzyam / / 36 / / [1. 3. 14.] ityanunAsiko akAraH, tata chasya dvitvam / "aghoSe prathamaH" [1. 3. 50.] iti prazramatvam na rAt svre|1|3| 37 // 50 15vazchAtraH // 35 // sa0 pra0--rAt parasya ziTaH sthAne svare pare / rUpe ............. na bhavataH / darzanam , vimarzaH, karSati, varSati, vRsyA irda 'nyA0 sa0-ziTa ityAdi / "la sthAne' ityataH kartari vArsama, sarAyA irda kArsaram / rAditi kim ? tac vA jvalA." [5.1.62.] iti Ne vRddhau "jAterayAnta0" izete. pada SaNDe, vasssaH / svara iti kim ? kazzyate, (2.4.54.] iti byAM sthAlI, sthAlayatIti vA "svarebhya "vssyte| ziTa ityeca? arkaH, vacaH / "dirhasvarasya."55 uNA. 606.] svAliH / asthata iti bhyaNi, "zivayA''sya." [1.3.31.1 iti vikalpa prApte pratiSedhaH // 37 // 20 [uNA0 364.] iti vA bhAsyam / keciditi-shaakttaaynaadyH|| ............... svachAtra iti-'tvam chAtraH' iti sthite "to mu-mo"1. za0 bhyA0 rAdityAdi / rAditi ziTo vizeSaNa3. 14.] ityanunAsiko akAraH, tatazchasya dvitve "aghope mityAha-rephAt parasyetyAdi / "dRzaM prekSaNe" ataH karaNe prathamo0"[1.2.50.] iti chasya caH // 35 // AdhAre vA'naTi darzanam / vipUrvAnmRzatepani vimrshH| ............ ! kRSetivi zavi guNe ca karSati, evam-varSati / bruvantaH 60 tataH shittH|1|3| 36 // sIdantyasyAmiti pRSodarAditvAiTi bruvato '' ityAdeze 28 sa0pra0-tata:-prathama-dvitIyAbhyAM parasya ziTaH sthAne "pRSodarAdayaH" 3.2.155.] gaurAditvAd ["gaurAdibhyo derUsevA bhavataH / tac izete, taca zete; SaT SaNDe, SaT mukhyAnchIH" 1. 4. 19.] byAM vRsI, "kRgaH kR-dhU-tanyapaNDe; tat ssAdhuH, tatsAdhuH vasssaH , vatsaH; kSIram, SibhyaH kit" [ uNA. 440.] iti sare "tasyedam"{6. kSIram / apsarAH, apsarAH / tata iti kim ? bhavAn | 3. 160.] ityaNi vArsam , kArsaram / kRzi-vRSyoNici 65 saadhuH| ziTa iti kim ? manAti, khyAti // 36 // upAntyaguNe tepratyaye "kyaH ziti" [ 3. 4.70.] iti kye "jeraniTi" 4.3.87.] iti Neluki asya dvitvavidhau 30 za0 nyA-tata ityAdi / tAbhyAM tataH, tacchabdasyA-! sthAnivaddhAvapratiSedhAd "hAdaha."1.3.31.] iti dvitve nantarapUrvavastuparAmarzitvAt prathama-dvitIyayoratrAnukarSa ityAhatataH prathama-dvitIyAbhyAmiti / 'tad zete' iti sthite. kazyate, varNyate / "varci dIptau" ataH "as." [ uNA0 "dhuMTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti dakArasya dakAre, tato 952. ] ityasi "anato lup" [ 1. 4. 59.] iti serlapi 70 varcaH // 37 // - dakArasya "tavargasya." [1.3.6.1 iti jakAre "aghoSe 35 prathamo'ziTaH" [1.3.50.] iti prathamatve "tataH ziTaH" | nyA0sa0-na rAdityAdi / narA bhuvantaH sIdanti asyA[1.3.36.7 iti zasya dvitve taca zete / "ghaslaM | miti pRSodarAditvAt vRsI / karyata iti Nigantasya, evam-~~ aMdane" "ghasi-vazi0" [ uNA0 419. ] itIkAre "gama- | varNyata ityapi // 37 / /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 39.j zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 219 `rby sy nyh w sry` ny ny ny myr ny bym by by sy khw ......... ....AAMANANAKraneamarpanMARATomane putrasyA''dina-putrAdinyA- ' nyA0 sa0-putrasyetyAdi-nakArAntatA'bhivyatyarthamAdi-40 niti sUtrAMze lakSaNaprApto'pi nalopo na kRtH| aadin-putraadinkroshe|1|3|38|| ' pAdAne'pi *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyAt ta0 pra0--Adinzabde putrAdinzabde ca pare putra : striyAmudAhRtam , tatraiva prAyeNAkrozasambhavAda; strIvat puMso'pi zabdasambandhinastakArasyAkozaviSaye dve rUpe na bhvtH| ; putrAdanAkroze tatrApi pratiSedho bhavatyeva-putrAdI bhaveti / abhIkSaNaM 5"adIrvAda virAmaikavyAne"1.3.32.1 iti vikalpe putrAnatsIti "vratA-bhIkSNye" [5, 1.157.] iti Nin / 45 prAte pratiSedhaH / putrAdinI tvamasi pApe !, putraputrAdinI puvAdinI zizumArIti-adhyAropeNa hi nindA AkrozaH, tasvA. bhava / mAdin-putrAdinIti kim ? putrahatI, putrahatI; 'khyAne tu tadasambhava iti prativedhAbhAvAt "adIrghAta" [1.3. putrajagdhI, putra jagdhI; "anAcchAdajAyAdevA" [2. 4. / 32.] iti dvitvaM bhavatyeva / nAgIti-"jAterayAnta."[5.4. 47.] iti vA DIH / Akroza iti kim ? putrAdinI / ra 54.] iti lIH // 38 // 10 zizumArI, putrAdinIti vA; putraputrAdinI nAgI, putraputrA- : dinIti vA // 30 // / mAM dhuDvarga'ntyo'padAnte / 1 / 3 / 39 // 60 za0 nyA---putrasyetyAdi-AdI ca putrAdI ca tasmi- ta0 pra0-manviti vartate, apadAnte vartamAnAnAM stadAha-putrazandesyA''dinazabde putrAdinzande ca, makAra-nakArANAM dhuda saMjJake barge pare pratyAsattenimittavargasyai nakArAntatA'bhivyaktyartha lakSaNa prApto'pi nalopo na kRtH| . cAntyo'nu bhavati / m-gantA, gantum / n-zaGkitA, / 15 putrAnasi taccholA "ajAteH zIle" [5. 1. 154.] iti zaGkitum, aJcitA, aJcitum, kuNThitA, kuNThitum , Nini, punaH punaH putrAnattIti AbhIkSNye "tratAbhIye" [5. nanditA, nanditum , kampitA, kampitum / nAmiti bahu-55 1. 157. vA, "isyuktaM kRtA" [3. 1.49.] iti samAse . vacanaM varNAntarabAdhanArtham , tena-'kurvanti, kRSanti, nAntatvAdu DhayAM ca putrAdinI / pApaM vidyate asyA abhrA-visambhaH, saMrambhaH' ityatra nakArasya NatvaM bAdhitvA bhamena ditvAd [ "abhrAdibhyaH" 5. 2.46.] ati "edApaH" vargAnya eva bhavati; 'kAnsvA, bhrAnsvA' ityatrApi nakAre . 20[1.4.42.1 iti ekAre pApe, pApakhabhAvatvenAtra sambodha-kate NatvabAdhanArtha punrnkaarH| dhuDiti kima? bhAhanmahe, nam, na tu putrAdinItyeneti; ekatra "nAmnaH prathamA." [2. prhnmH| dhuDvarga iti kim ? gamyate, hanyate / bhapadAmta 2.31.1 iti prathamA'nyatra "Amacye 2.2.32.] iti / Hai karoti / avirane gyatA putrANA putrAH putraputrAstAn attAti pUrvavat Nini putraputrA- vyAmityavAce katye ca te dAta vargAmyA dinI Adin-putrAdinupAdAne'pi nAmagrahaNe liGgaviziSTa * ; anyathA cayantyiH syAt // 39 // iti nyAyAta striyAmudAhRtam, tatraiva prAyeNAkozasambhavAt , ....... ... ............... strIvat puMso'pi putrAdanemAkozasambhave tatrApi pratiSedho za0yA0-sAmityAdi-atra sthAni-nimittayoH pratyA. bhavatyeva-putrAdI bhaveti / hRmyate smeti ke "yami-rami0" sanatve'pi sthAninormakAra-nakArayorantyatvAbhAvAdantyazabdasya 4.2.55.1 iti nalope. adyate smeti te "yapi cAdo jagdha" ca sApekSatvAnimittasyaivAntyo gamyata ityAha-pratyAsate 4.4.16.] iti jagdhAdeze "adhazcaturthAtU." [2. 1. 79.1 . nimittasyaiveti / "gamlaM gatA" atastRca-tumau pratyayo, tatra 30 iti ktasya dhatve "tRtIyastRtIyacaturthe" [ 1. 3. 49.] iti makArasyApadAntatvAdantyo nakAraH; gantA, gantum / evam dhasya tRtIyatve "dhuTI dhuTi." [1. 3.48.] iti dasya "zakuchazakAyAm" asya "uditaH kharAbo'ntaH" [4.4. pAkSike lope tataH putrazabdena bahuvrIhiH [putrahatI, putra- . 98.] iti nAgame nakArasya kakAre'ntye DakAre zaGkitA,70 jagdhI] / Akroza itIti-zizUn mArayati "karmaNo'Na" zaGkitum ; evam-"annU gatau ca" "kucha Alasye ca" "Tunadu [ 5. 1. 72.] ityaNi Nilope udhAM zizumArI / na na samRddhau" "kapuG calane" eSAmapi yathAyathaM kAryam [aJcitA, 36 gacchattIti De nakhAditvAd "nakhAdayaH" [3. 1. 128.] aJcitum , kuNThitA, kuNThitum , nanditA, nandi nAgaH; tataH "jAterayAnta." [2. 4, 54.] iti DIpratyaye tum, kampitA, kampitum ] naamiti-aymrthH-vrnnnaagii| adhyAropeNa hi nindA AkrozaH, tattvakathane tvasI grahaNe jAtigrahaNam iti jAtinirdeze prApta bahavacanaM vyakti nAstIti pratiSedhAbhAvAdadIrghAd ["adIrghAda birAmaikavyaJjane" / nirdezArtham , tena yAvAn makAro nakArazcA'padAntastatra sarvatra 1.3.32.] dvilameva / / 38 // . tadvyaktyapekSayA vaiyarthya mA bhUditi pravartamAnaH [antyaH ] kAryA
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 41.] F.. . ntarabAdhAyai prabhavati / "kRSIt vilekhane" ato'ntau pratyaye ze bhavAnU sAdhuH, zreyAna hetuH| anvityeva? piNDhi, zipiDha, tahaki ca NatvaM bAdhitvA'nena vargAntyaH [kRsssti]| vipU- | atra piS zivohA~ tasya dhitve Sasya Datve ca ziDabhAvArachana-40 vot "sambhU vizvAse' ityato bhAve ghani vistrambhaH / sampU- | kArasyAnusvAro na bhavati // 40 // rvAt "bhiM rAbhasye" ityataH pUrvavad dhani "rabho'parokSA." ! i za0 nyA0-ziD-ha ityaadi| ziDa-he atra samAhAra51 4.4.102.] iti nAgama sarambhaH / "kramU pAdAvakSapadvandvAt saptamI, apadAnta iti bhrAmiti ca pUrvasUtrAdanuvartate, "bhrama calane" kramaNa bhramaNaM pUrva "prAkAle" [5.4.47.]| na nimittaM nimittAntaropAdAnAdityAha-apadAnte ityAdi / iti ktvAyAm "ahanpazcamasya0" [4.1. 107.] iti dIdhai | 'masa' zabdasya DaoN anusvAre paMsi / garbhAve karmaNi vA krAntvA, bhrAntvA / nakAre kRte iti-ayamabhiprAyaH syatepratyaye gaMsthate / "dazaM dazane" ato ghali dNshH| bahuvacanaM varNAntarabAdhanArthamityuktam, tato bahuvacanAdanayo zobhanA dizo yeSAM kulAnAmiti bahuvrIhI jaso "napuMsakasya 10rAdezasyApi kAryAntarAbhAvaH, tena zaGkitetyAdau dvitvamapi na ziH" [1.4.55.] iti zau "dhuTAM prAk" [1.4.66.] bhavati, asanityadhikArAd vA, evaM nakArasya punarnakAro iti nAgame'nenAnukhAre surdizi kalAni / vardhanezva bhavati nAnya iti evamuttarasUtre'pi vyAkhyati / Ahanmahe | mati-jani-tani.ni." 99. 1 mi nato iti-"AGo yama-hana." [3.3.86.] ityAtmanepadam, jasaH "napaMsakasya ziH"[1.4.55.] iti zI "dhuTAM atra vargatve'pi dhuDabhAvAna bhavati / gamehanezca tepratyaye "kyaH | prAka" [1. 4.66.] iti nAgame "smahatoH0" [1. 4. 18ziti' [3. 4. 70.] iti kye gamyate, hanyata iti / | 86.] iti dIrghatve Satve'nenAnusvAre vaSi,dhanaMSi ano vipUrvAdostRca-tumau pratyayau, tataH "ca-jaH ka-gam" [2. 1. vahati "anaso vaheH vipa sazca DaH"[uNA - 1.06.] iti kvipi ,,86.] iti gatve prathamatve'nena vAnye ca byaGkA, vyaGkam / sasya De vasya pravRti, zobhanA anavAho yeSu kuleSviti pUrvavad yadyatrAnvityadhikAro na syAt tadA'ntarajAtyAta pratyayotpatteH jasi "vAH zeSe" [ 1.4. 82.] iti vAdeze vanavAhi pUrvameva cavargAntyatve pratyaye sati tasyaiva zravaNaM syAvilyAha- kulAni / nAmitIti-baeNranaTi Natve ca bRMhaNam , mupU20 anyathA cavagAntyaH syAditi // 39 // | vAt "dRzRM prekSaNe" ataH kvipi jasAdau ca sudaMzi / myA0 sa0-nAM dhuDilyAdi-yadyatra vargagrahaNaM na syAt tadA "piSalaMpa saMcUrNane" "ziSalUp vizeSaNe" AbhyAM hI "dhAM '.'gantA' ityatra thakAraH syAt, tasyApi takArApekSayA'ntyatvAt , kharAt0" [3. 4. 82.] iti znapratyaye "zrAstyorchaka" 60 ityavyavasthAnirAsAya vargagrahaNamiti / nimittavargasyaiveti-makAra [4.2.80.] ityakAralope 'pinSahi' iti sthite'nenAnusvAraH nakArApekSayA'nyasya varNasyAntyasyAbhAvAditi / bahuvacanamiti-! kamA kasmAnna bhavatItyAha-anvityevetyAdi // 40 // 26 ayamarthaH-*varNagrahaNe jAtigrahaNam iti jAtinirdeza prApte bahuvacanaM nyA0 sa0-ziDa-ha ityaadi| nanu 'piNDi' ityAdau vyaktinidezArtham , tena yAvAn makAro nakArazcApadAntastatra sarvatra | syAlukaH sthAnivattvAdakAreNa esya vyavadhAnAd anusvAro na dhyakSyapekSayA vaiyartha mA bhUditi pravartamAno'ntyaH kAryAntarabAyArtha prApnoti, kimavilyAzrayaNena ? navam-"na sandhi." [7. 4.65 prabhavati, tena. 'zaGkitA' ityatra "adIrghAd0" [1.3. 32.] | 111.] iti sandhividhau sthAnitvaniSedhAt / nanu hasya ziTsaMjJA ityAdibhirditvAdikAryAntarANi na syuH / 'gamyate, hamyate' ityatra | kRtvA "ziTayanusvAraH" ityeyocyatAm , satyam-yadi hasya zida30 nonimittayakArasyA'ntyo raH syAt / / 39 // saMzAM kRtvA daha hagrahaNaM na kriyate tadA 'aujabad' ityatra "aghope ziraH" [ 4. 1. 45. ] iti lope'niSTaM rUpaM syAditi // 40 // shi-he'nukhaarH|1|3|40|| ro re lug diirghshcaadidutH|1|3|41 / / 70 ta0 pra0-bhapadAnte vartamAnAnA mnAM sthAne ziTi ! ta0pra0-apadAnta iti nAnuvartate, rephasya rephe pare hakAre ca pare anusvAra bhAdezo'nu bhavati / m-pusi, | luga bhavati, akArekArokArANAM cAnantarANAMdIghoM bhavati / gaMsthate; na-dezaH, sudizi kulAni, vapUMSi, dhanaSi, 35 yazAMsi, payAsi, guDaliMhi, svanavAhi kulAni / nAmiti punA ramate, prAtA rauti, anI rathena, nIraktam , dUraktam , bahavacanAdahaNamityantra gavaM. deza ityAdI satvaM ca bAdhita paTU rAjA, ucca roti / bhanvityeva ? ahorUpam atra pUrvasvA'nenA'nusvAra eva bhavati; evam-sapISi, suzi / meva rorurave rephAbhAvAllug-dIrghAbhAvaH siddhaH // 41 // 75 ziva-ha iti kim ? gamyate, ibhyate / apadAnta ityeva ? zanyA--rorelugiyAdi / aJca incetyAdisamAhAra
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 221 dvandvAd s / nanvapadAnta ityadhikArAT 'ajarghAH, apAspAH, madhuliD Dhaukase, nAyaM lupyamAnaDhakAranimitto daH, eSam-40 acokUH, acAkhAH, acAkAH, apApAH' ityAdidhveva prApnoti, / 'cakRDve, luluvihaTve' ityAdAvapi kArasya dvitve sati tu khArAjyamityAdAviti, naiSa doSaH-'adidutaH' iti id- DhakArayonimitta-nimittibhAvo nAstIti luga na bhavati / grahaNAt , nahIkArAt parasya rephasya rephe'padAnte sambhavo'stI-! adiduta ityeva ? AtRDham , bhAvRDham / anvityeva ? leDA; ityata Aha-apadAnta ityAdi / kiM punaridaM sAnubandhakasya moDhA, atra guNe kRte pazcAd dalopaH, anyathA hi pUrvameva kAryiNo rephasya grahaNaM niranubandhakasya vA? tatrAye pakSe-agnI Dhalope dIdhaM ca lIDhA, mUDhetyaniSTa rUpaM syAt // 42 // 46 rathenetyAdi sidhyati, na punA ramata ityAdi, dvitIye tu pakSe- za0 nyA0-DhastaDU ityAdi / tasya lupyamAnaDakArasya punA ramata ityAdi sidhyati, na agnI rathenetyAdi, na cobhaya- kAryatvena DhastadraH, evamevArthamAha-nimitta iti / Dha iti parigraha kiJcinniyAmakamasti, ucyate-atra hiro re' ityeka-varNamAnaM nimittatvenAzrIyate. na varNasamadAyaH, kuta etada? yasyAcAraNAdakatra sAnubandhakasya aparatra vyApteH, akArastu mukhasukhArthaH, varNagrahaNe ca sati lITetyAdAvapi niranubandhakasya ca nidezAt sAmAnyena grahaNaM bhavatItyAha- bhavati. anyathA lIDhamityAdAveda syAt / "maha pUjAyAm"50 rephasyetyAdi / atha agnI rathenetyAdau vyavahitasyAkArasya dIghaH | ataH ktau tehAdibhya eveti niyamAdiDabhAve "ho dhuda-padAnte" kasmAnna bhavatItyAzaGkAyAmAha--akArekhAdi-sAmAnyanirdezA- 2.1.82.7 iti hasya Dhatve "adhazcaturthAt0" 2.1.79.] danantarANAmeveti kuto labhyata iti ced ? ucyate-re' ityupa- iti takArasya dhakAre "tavargasya."[1.3.60.1 iti dhasya 15 zleSasaptamInirdezAgiva dIrgho'pi rephopazliSTasyaiva bhavatIti / Dhatve'nena prakRtiDhasya lope dIrghatye ca mAdiH / "lihIka rameH "nI-narami0" [uNA. 227.] iti kiti the, | AsvAdane" "mi secane" "hoga saMvaraNe" ityebhyaH pUrvavata "yAmarami0" {4. 2. 55.] ilyantalApa rthH| atha 'ahan | DhatvAdI lIdama.mIDhama.gaDhamA madhu leDhIti vipi 'madhurUpam' iti sthite nakArasya "ahaH" [2. 1. 74.] iti rutve liha [si ' iti sthite se: "dIrghabyA" [ 1.4. 45. ] paratvAda "ro re luga dIrghazca." [1. 3. 41.] iti rephasya iti laki "ho dhuda-padAnte" [2. 1.82.] iti Dhatvam / 20 loyo dIrghaca prApnotIlAha-anvityevetyAdi / // 41 // "Toka gatau" tepratyaye zavi ca Dhokate, 'madhuli Dhokate' iti nyA0 sa0-ro ra ityAdi / nanvapadAnta ityadhikArAt sthite, nAyaM DhakArastanimitta iti lopa-dIghauM na bhavataH, DhakAra-80 'aja :, apArapAH, acokaH, acAkhAH, acAkAH, apApA:' mAtrasya nimittat tRtIyaM bAdhitvA vizeSavihitatvenApavAdavAdaityAdizveva prAmoti, na tu svArarAjyabhityAdAviti, naivam -adiduta trApi tau syAtAmitItsAha-nAyamiti / karoteH parokSAdhve iti idrahaNAdapadAnta iti nAnuvartate, yata ikArAt parasya rephasya " dvirdhAtu:." [4. 1.1.] iti dvitve "Rto't" [4.1. 25 rephe'padAnte saMbhavo nAstIti, bhinnasthAninimittabhaNanAd vA / kiM 38.1 ityatve "ka-ka-zca-" [4.1.46.] iti catveM punaridaM sAnubandhasya kAryiNo rephasya grahaNaM niranubandhasya vA? | "nAmyantAt0" [2.1.80.1 iti Dhave "adIrghAta"65 tatrAdyapakSe-ajhI rathene tyAdi sidhyati, na tu 'punA ramate' ityaadi| [1.3.32.] iti tasya dvitve tannimittatvAbhAvAlagabhAve dvitIyapakSe 'punA ramate' ityAdi sidhyati, na tvanA rathenetyAdi, na "tRtIyastRtIya-caturthe" [ 1. 3. 49.] iti tRtIyatve cakra cobhayaparigrahe kiJcinniyAmakamasti, ucyate--atra "ro re luga" | bar3e evm-llviddddhe| AipUrvAt tRhervahezva ke "ho 30[ 1. 3. 41. ] ityekaprayalenaiva sUtre ubhayocAraNAdekA sAnuba-dhuda-padAnte" [2. 1. 82.] iti Dhatve "adhazcaturthAt" nyasyAparatra niranubandhasya ca nirdezAd niranubandhagrahaNe sAmAnya- 1.1. 79.] iti tasya dhatve "tavargasya." [1.3.60.170 grahaNam * iti nyAyAca sAmAnyena grahaNaM bhavatItyAha-rephasyeti / / iti Thatve "Dhasto" [1.3. 42.] iti lope AtRDham, anantarANAmiti-nanu sAmAnyanirdezAdanantarANAmeveti kuto / AvaDhama / atha lihernuhezca tRci DhatvAdI kRte vizeSavihita. labhyate ! iti ced , ucyate-'re' ityupazleSasaptamInirdezAd lugiva ! tvenApavAdatvAllopaH kasmAna bhavatItyAha-amvityeva ?, 36 dIgho'pi rephopazSTisyaiva bhavatIti // 41 // kAryAsattvapakSe idamuktam , zAstrAsattvapakSe tu guNe kRte DhatvaM DhastaDDhe / 1 / 3 / 42 // bhavati // 42 // ta0 pra0-tannimitto hastA , DhakArasya tare pare'nu | nyA0sa0-hastad ityAdi / anviti-idaM sUtraM padAnte luga bhavati, bhakArekArokArANAM ca dIrghA bhavati / mahateH "dhuTastRtIyaH" [2. 1.76.] ityasya bAdhakam , apadAnte tu ko mAdiH, lIDham , mIDham , gUDham / tada iti kibhU? | "tRtIyastRtIya-catutheM" [1.3.49.] ityasya ceti, tato'nvistha 16
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 bRhadvRtti-vRhannyAsa laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 45..] : sUtrayoviSayaM muktvA zAtavyaH, ata eva 'madhuli matve utthAtA. utthAtama / utpUrvAt stambhaH sautrAt tRci Tokate? ityatra pUrva tRtIyatvAgAve sati na vyaGgavikalateti / caka- tumi iDAgame "nAma" [1.3.39.] iti nasya matve ca Dhe iti-atra " myantAt" [2.1.80.] iti dhasya Dhatve | uttambhitA, uttambhitum / saMpUrvAbhyAM tRci saMsthAtA, 40 "adIrdhAt"[1.3.32.] iti tasya dvisve "tRtIyastRtIya."saMstambhitA, udaH paratvAbhAvAt salopo na bhavati / utpU561.3.49.] iti Dhasya DaH / bhAtRDham , mAvRDhamiti-"tRhau, vAt stotestRci guNe prathame ca utstotA / udaH skandeH ke hai. haut hisAyAm" "bRhaut udyamane" iti dhAtU "beTo'pataH"[4. | "radAdamUrcha." [4.2.69.] iti ubhayatra natve utska nnH| 4.62.] itIniSedhaH / leDhA iti-janvatra paratvAd guNo bhaviSyati, utpUrvAn tiSThatestiyi zavi tiSThAdeze sijalubAdI ca kimanvityadhikAreNa ? satyam-- DhalopasyAlpAzritatvenAntaraGgatvAt uttiSThati, udasthAt / utstambherdipratyaye "Rdicchi- 45 prathamaM Dhalopo dIrghatvaM ca prApnoti / nanu DhasyAsatvAt sarvamapyasat, stambhU." [3. 4. 65.] iti aDi nalope'DAgame ca 10 sato guNo bhaviSyati, satyam --tathApi asiddhaM bahiraGgamantaraGge* udastabhat / uttambhitumicchatIti sani dvivacanAdo utti. * iti Dhave sati dIrghatvaM smAt , *bANoM vidhi:* [vArNAt prAkRtam stambhivati. "paJcamyA nirdiSTa parasya" [7.4. 104.] iti bhyAyanAntaraDhatvam, tatastasmin vidheye guNo'siddhaH, yato taccAnantarasyeti dhyavahitasya sakArasya luga na bhavati / tiSThatyaguNo'vANoM vidhiriti, kAryAsattvapakSe idamuktam / zAstrAsavapakSe tu | ti sthAnam, Urva tadasya utsthAnaH, annodaH parasyAvyava-50 guNe kRte DhatvaM bhavati // 42 // hitasya sakArasya lopaH kasmAnna bhavatItyata Aha-pratyAsatteH sthA-stambhetyAdi-atra bahuvrIhI sthityadhikaraNasya vizeSaNaM 16 sahi-vaherocAvarNasya / 1 / 3 / 43 / / / [ud ] na tiSThaterityarthaH / "udaH skande roge" iti vaktavyam , 0pra0-'sahi pahi' ityetayosya taTTe pare'nu lum ! udaH parasya skandeH sakArasya lopo bhavati, kathamanyathA utkabhavati, avarNasya caukAro bhavati / soDhA, voDhA, udavodako roga iti sidhyatIti pRcchti-kthmiti|smaadhtte-56 DhAm / avarNasyeti kim ? UDhaH / / 43 // | pRSodarAditvAditi ["pRSodarAdayaH" 3.1.115.] // 44 // za. nyA-sahi-vaherityAdi / sahi-vahibhyAM tRci / ... 20 tApratyaye vA DhatvAdI kRte 'saDhDhA, vaDhDhA' iti sthite'nena myA0 sa0-udaH sthetyAdi / nanu udasthAdityatra sakA. lope'varNasya okAre soDhA, voDhA, evam-utpUrvAd vaheradya ralopaH kasmAnna bhavati? na ca vAcyam-aDAgamena vyavadhAnam , tanyAstAmi "sijadyatanyAm" [3.4.53.1 iti sici talope yato'Ggino'Gga vyavadhAyakaM na bhavati, satyam-AvRtya uda iti padaM ca "vyaJjanAnAmanidi" [4.3.45.] iti vRddho anena sthA-stambhaH sakArasya ca sambandhanIyam 'udasthAt, udastabhat' 60 Dhalope'DAgame ca udghoddhaam| vaheH kte yati ca uurH|4| ityanayoH siddhayartham , udasthAdityatrADhAgamAt pUrvamanvityadhikArAd 1 na bhavati, aDAgame ca sati "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7. 4. ra nyA0 sa0sahi-vahetyAdi-[atra nyAso na dRzyate // 43 // / zyata J // 42 // 104.] taccAnantarasyaiva, na vyavahitasyeti na bhavati / utsthAna udaH sthA-stambhaH sH|13|44|| ityatra sthAnasya vizeSaNam ut , na tu tiSThateriti // 44 / / ta0pra0-udaH parayoH 'sthA stambha' ityetayoH sakA- tada: seH svare paadaarthaa| 1 / 3 / 45 // 65 rasya luga bhavati / usthAtA, usthAtum , uttambhitA, uts| ta0pra0-tadaH parasya se: svare pare lug bhavati, sA mbhitum / uda iti kim ? saMsthAtA, sNstmbhitaa| sthA30stambha iti kim ? utstosA, utsknnH| sa iti kim?/ cet pAdArthA-pAdapUraNI bhavati / 'saiSa dAzarathI rAmaH, uttiSThati, udasthAt , udastabhat , uttistambhiSati / pratyA- saiSa rAjA yudhiSThiraH' / 'sauSadhIranurudhyate' / pAdArtheti satteH sthA-stambhavizeSaNasyaivodo grahaNAdiha na bhavati-acaM kim ? 'sa eSa bharato rAjA' // 45 // sthAnamasyorasthAnaH / kathamutskandatIti uskandako roga ... iti? pRSodarAditvAda bhaviSyati // 54 // za0 myA0-tadaH sehityAdi / parazabdAdhyAhArAt.10 ... tada iti paJcamI,anukaraNatvAca tyadAdiyitvAbhAvaH,tada ityara zanyA0-uda ityaadi| uda iti paJcamI,sthA-stambha : nena tadAdezasya sasya grahaNam, anyathA vyaJjanAt silopaH iti samAhAre dvandvAt SaSThItyAha-udaH pryoriyaadi| siddha eva. etaca pAdArtheti grahaNAlabhyate, anyathA tadeva pAdasya utpUrvAt tiSThateH tuc-tumau pratyayau, anena salope'ghoSe pratha- pUritatvAd vyarthamidamiti / pAdapUraNIti-lucaiva yadi pAdaH
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 30 sU0 46. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 926 pUryate yatra lucyaluci ca pAdapUraNamaviziSTaM tatra lopAbhAvaH, yathA-so'yamityabhisambandhe pratyabhijJopajAyate, atra lucyapi pAdapUraNaM bhavati, yathA-so'yamityabhisambandhe iti / niyata : varNamAtrAvayavapiNDaH pAdaH / saiSa dAzarathIti - atra tadaH 5 sakArAt parasya se rutve prApte luk tata ekAdeza aikAraH, sadvitIyatAM gamayati, naJaH samAso naJsamAsaH, tato dvandva garbho najatatpuruSaH, 'naJsamAse ca sati na bhavati' ityanena nayaH kriyayA sambandhaM darzayan " anagnaJsamAse' iti 40 prasajyapratiSedho'yamiti darzayatiH paryudAse hi sati naji yukta [ iti ] nyAyai namaH samAsAdanyatra samAsa eva varta * anyathA seH "roryaH" [1. 3.26.] iti yat taluki sandhi-mAnAbhyAm etad-tadbhayAM silopaH syAt, yathA- paramaiSa dadAti, pratiSedhAdaitvAbhAvAdaSTAkSararUpapAdapUraNAbhAvaH / pAdArthetiatra hi tilope sandhisadbhAve saptAkSarabhAvAt pAdAbhAve luga. bhAvaH / rukpAda RkpAda ]viSayametadityanye // 45 // 2 | paramasa dadAti; eSa dadAtItyatra tu na syAt bhavatu vA payudAsagrahaNam, navasamAsasadRzasyottarapadArthapradhAnasya samAsA- 45 starasya grahaNAt paramaiSa dadAtItyatra bhaviSyati, ako'samAsarUpasya pratiSedhAt kevalasyApi bhaviSyati sa dadAtIti, prasajyAzritavAkyabhedadoSo'pi parihRto bhavatIti / etattadbhayAM sau avAdI anena vyaJjane serlup, paramazcAsau eSa ceti vigrahe paramaipa karoti / kimaH sau kAdeze se rutve utve 50 cako dAtA | dhanya iti dhanaM labdheti "dhana- gaNAlabdhari" [7.1, 9. ] iti yaH / anubandhagrahaNAditi -ayamarthaH'vyaJjane' iti viSayasaptamyAmapi 'se:' itIdanubandha samudAyagrahaNAdanyAnubandha samudAyasya lopAbhAvaH / etat-tadoH supi atvAdI "ed bahusbhosi" [ 1. 4. 4 ] iyetve "nAmya- 66 ntasthA0" [ 2.3.15 ] iti sasya patvam / [ eteSu carati teSu carati ]; athAtra paratvAdetve [ Satve ] ca kRte sakArasyAbhAvAllopo na bhaviSyati, ucyate- vizeSa - vihitatvAdetvaSatvAbhyAM pUrvameva lopaH syAditi / kiJca etat skunAtItyAdAvapi syAt / kutsitAdAvaki eSakaH karoti, 60 sako yAti / etat-tadbhayAM seluko vidhIyamAnatvAt kathametaka-tadbhayAM syAt yenAnagiti pratiSedho'rthavAnityata Aha*tanmadhyapatitaH ityAdi - ayamabhiprAyaH - etat-tadoH kArye vidhIyamAne kaH prasaGgaH ? sAkoH zabdAntaratvAditi kiM pratiSedhena ? kRtastu jJApayati-astyayaM nyAyaH- tanmadhyapatita- 66 stagrahaNena gRhyate iti, zrutibhede'pi heturna bhavatIti, yadAha hariH "akoriti liGgAt tanmadhyapatitaH zrutibhede heturna bhavatIti sati cAsmin nyAye sarvAdInAM kharAdInAM ca kAryamucyamAnam akpratyayasahitAnAmapi bhavati, rudhAdInAM sannAnAM dhAtusaMjJA'pi, evaM ca aku zravataH sarvanAmAvyaya - [ dhAtu ] 70 vidhAvupasaMkhyAnam iti bhavatIti" / aneSo gacchati na eSo'neSaH, "an khare" [ 3.1.129. ] ityanAdezaH / aso etadazca vyaJjane'nagnaJsamAse / 1 / 3 / 46 // | ta0 pra0-- etadastadazca parasya servyaJjane pare lug bhavati bhaki naJsamAse ca sati na bhavati / eSa dadAti sa dadAti paramaiSa karoti, paramasa dadAti / etadazceti kim ? 30 ko dAtA, yo dhanyaH / serityeva ? etau gacchataH, tau tiSThavaH / anubandhagrahaNAdiha na bhavati eteSu carati teSu yAti / anag-naJsamAsa iti kim ? eSakaH karoti, sako yAti, *tanmadhyapatitastagrahaNena gRhyate iti sAko'pi prAptiriti pratiSedhaH, aneSo gacchati, aso yAti / vyaJjana ! yAti na so'saH, "najat" [ 3.2. 125. ] ityakAraH / 35 iti kim ? eSo'tra, so'tra // 46 // / samAsagrahaNAd vAkyapratiSedho na bhavati // 46 // 10 nyA0 sa0 - tadaH serityAdi / tada ityanena tadAdezasya sasya grahaNam, anyathA vyaJjanAt silopaH siddha eva, anukaraNatvAt tada ityatra tyadAdyatvAbhAvaH, zabdArthAnukaraNe hi prakRtivadanu karaNamU* iti nyAyaH pravartate, zabdAnukaraNe tu neti kathamidamiti cet ? " tada: se: svare 0" [1.3.45.] iti "parivyavAt kriyaH " 15 [ 3. 3. 27. ] iti sUtrasUtraNAt / pAdAya iyam, pAdo'rtho yasyAmiti vA pAdArthA / nanu "so'haM tathApi tava0 " [ bhaktAmarastotre zlo0 5.] ityasmin prayoge " tadaH seH svare pAdArthA" [ 1. 3. 45. ] ityanena pratiSNAtena nimittakhare paratrAvatiSThamAne sati serluk kathaM na bhavati ? ucyate-"taH se: khare0 " [ 1.3. 2045. ] iti sUtraM "rorya:" [1.3.26.] sAmAnyasvaranimitta sUtraviSaye "so ru" [ 2.1.72. ] ityasya bAdhakam, na punaH svaravizeSanimittasya " ato'ti roru : " [ 1. 3 20] ityasya viSaye, kutaH 1 sarvatrApi vizeSeNa sAmAnyaM bAdhyate, na sAmAnyena vizeSaH iti nyAyAt // 45 // 25 za0 nyA0 - etadazcetyAdi / nimittAt paraH zrUyamANa- nyA0 sa0-- etad ityAdi / prakRteH paraH zrUyamANazcakAraH 78 zvakAro nimittAntarasadvitIyatAM gamayan pUrvasUtrazrutanimittenaiva / prakRtyantarasadvitIyatAM gamayan pUrvasUtrazrutaprakRtyaiva sadvitIyatAM gamayati,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMbalile [pA0 3. sU0 48.] namaH samAso nasamAsastato dandagoM natatpuruSaH, 'nasamAse [uNA0 258.] iti ne annam / varNyata iti-"varNa ca sati na bhavati' ityanena najaH kriyAsambandhaM darzayan 'managa-: varNAdau" ato NijantAt tepratyayAdau kRte'tra vyajanAt paraH 40 samAse'. iti prasajyapratiSedho'yamiti darzayati, paryudAse hi (rasya) paJcamasya sarUpanimittAbhAvAllopAbhAvaH, evam-pitrya. sati *najayuktaM tatsadRze* iti nyAyena nasamAsAdanyatrApi samAsa mityatrApi / kecita sviti-"vabhra, madhra gatI" AbhyAM 5 eva vartamAnAbhyAm etat-tacchabdAbhyAM silopa: syAditi / 'amara- tepratyaye kye paralope vabhyate, vabhyate; mabhyate, mbhyte| nasamAseiti pratiSedhAt paramaiSa karotItyAdau tadantAdapi selk| punarmatAntaraM darzayati-apare tviti-vabhra-manoH "gatyarthAt dhanaM labdhA "dhana-gaNAndhari" 7.1.9.] iti ye dhanyaH / kuTile"[3.4.11.] iti yaGi tallUpi dvitvAdo tithi 45 NAditi-ayamartha:-'vyAne' iti viSayasaptamyAmapi raloye "adhazcaturthAt 0" [2. 1. 79.] iti dhatdhe "tRtIyaseriti idanubandhagrahaNAd anyAnubandhasamudAyasya lopAbhAvaH eteSu stRtIya." [1.3.49.] iti tRtIyatye vaavbdhi,maambdhi| 10 caratItyAdau / athAtra paratvAdetve Sale ca kRte sakArasyAbhAvAllopo siddhAntaM darzayati-siddhAnte iti // 47 // na bhaviSyati, satyam-vizeSavihitasvAdetva-pattvAbhyAM pUrvameva lopaH nyA0 sa0---vyaanAdityAdi-samAhAre'pi sautratvAda syAditi / kiJca, etat skubhAtItyAdAvapi syAt // 46 // hasvAbhAvaH ! Adityo devatA'syetyAditya iti-atrAkAralope 60 vyaJjanAt paJcamA''ntasthAyAH lukaH sandhividhitvAt sthAnivadbhAvapratiSedhe'nena pakSe yaluk / kecida | viti-cAndraprabhRtayaH / apare viti-zAkaTAyanAdayaH / siddhAnta sarUpe vaa|1|3|47|| 16 ta0pra0-vyaJjanAt parasya paJcamasyAntasthAyAzca saraye dati-zuddhapakSe, khamata matyarthaH / 'khe' pati kRte zAI ityAdiSvapi . vaNe pare luga vA bhavati / kuco ko syAt / / 7 / / aditerayamAdityaH, sa devatA asya bhAdityaH sthAlIpAkaH, ghaTo dhaTi skhe vaa|1|3| 48 // 65 mAditya iti vA / vyaanAditi kim ? annam , bhinnm| ta0pra0--vyaJjanAt parasya dhuTo dhuTi sve pare luga cA sarUpa iti kim ? varNyate, pitryam / kecit tu paJjamA bhavati / prattam , prattam ; avattam , avaratam / atra traya. 20 antasthAyAH paJcamA'ntasthAmAtre lopamicchanti, natu sarUpa ! stakArA, madhyamasya vA lopaH; ziNDi, ziNDi; piNTi, eva, tanmate-'vabhyate, vabhyate,mabhyate,madhyate' ityAdAvapi piNDi; bhindhaH, bhisthaH / dhuTa iti kim? zArGgam , bhavati / apare tu abhra-vabhramabhrANAM trayANAM dhAtUnAM dhuTi bhAm / dhuTIti kim ? saklA, sakne / sva iti kim ? 60 rephalopaM nityamicchanti-abhrateH "tikRtI nAmni" [5. 1.71.] iti tiki abdhiH, vabhra-mabhoryaGlupi vAvandhi, / tA, dartA / vyaJjanAdityeva ? boddhA, yoddhA // 48 // 25 mAmabdhi, siddhAnte tu abhitaH, vAdanti, mAmabhita // 4 // za0 nyA0--dhuTo dhuTItyAdi / lucyamAnasya nimittasya cArthAntarasyopAdAnAt pUrvasUtre lucyamAnaM nimittaM dhApoditam .. - za0 nyA0-vyaJjanAditi / pnycmaa'ntsthaayaa| zeSaM tu vyajanAdityanuvartata evetyAha-vyaanAdityAdi / iti SaSThI, samAhAre'pi sUtranirdezAd hkhaabhaavH| samAna rUpaM prattama.pratttamaH avattam, avattam prapUrvAdavapUrvAJca 65 yasyetyanyapadArthe samAnasya sabhAve [ "sahasya so'nyArthe" 3. dadAterArambha tettAdeze'tra yastakArAH, tato'nena pakSe madhya 2.143. sarUpa iti / kuDiti sAdhitamiti, hazca zca DDau masya lopaH / tathA ziSa-piSoH paJcamyAM hI "rudhAM svarAt" 30 tataH kuJco DAviti tatpuruSe kruDau [anena pakSelope kruTI] [3. 4. 82.] iti znapratyaye "nAstyo k" [ 4. 2. 9..] aditerayam "AnedabhyaNapavAde ca0" [ 6.1. 15.] iti / itlakAralope "ha-dhuTa." [ 4. 2. 82.] iti herdhibhAve. ' jye "vRddhiH khareSu." [5.4.1.] iti vRddhI "avarNevarNasya" | "tRtIyastRtIya."[1.3.49.] iti tRtIyatve "tavargasya."70 7.4.68.] itIkAralope AdityaH, sa devatAsya punarthe / [1. 3. 60.] iti Dhatve "nAM dhuDvarga." [1. 3. 39.] iti yakAralope lukaH sandhividhitvAt sthAnivadbhAvapratiSedhe'nena pakSe Natve'nena pakSe Dalope ziDhi ziNDDi; piNDhi piNDDi / 35 yalope AdityaH, AdityyaH / anterbhinattezca te "radAda- / evam-bhidesthati apratyayAdau "aghoSe prathama0" [1.3.50.] :, mUrcha." [ 4. 2. 69. ] ityubhayatra natve nAyaM dhAtvavayavo iti prathamatve'nena dhuTo lope bhinthaH, bhintthaH / zRNoteH nakArovyaJjanAt para iti lopona bhavati [annam, bhinnama]] "zRGga-zAdiyaH" [uNA. 96.] iti ge nipaatnaad| yadvA'nmamiti "anak prANane" ataH "ppA-dhA-panyani0" , vRddhyAdau zAIm, tathA bibharteH bhU-vRbhyAM no'ntazca"
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 225 [uNA0 94.] iti kiti ge nAgame ca bhRGgam , "tasyedam"katvAt , tathA ca tatra tatra prakRtAnukarSaNAya cakArasya kriya[ 6. 3. 160. ] ityaNi bhAm,i atra dhuTavAbhAvAd mANatvam , yathA "mo no mvoca" [2.1.67.] ityAdau, vyanjanAt parasya DakArasya lopo na bhavati / saJjeH "vI-sadhya- iha tu tadakAraNAta prakRtAnanuvRttirevetyAha-ghaTa ityAdi 140 sibhyasthika" [ uNA0669.1 iti thiki sakthi; tatastRtI- "TumasjoMt zuddhI" "bhrasjIta pAka" AbhyAM "sasya za-So" 5 yaikavacane caturyekavacane ca "dadhyasthi0"[1. 4. 63.1[1. 3. 61.] iti kRtazakArAbhyAM tivi ze'nena zasya ityantasyAni "ano'sya" [2. 1. 108.] ityakAralope | sthAnyAsanne tRtIye jakAre majjati, bhRjati; evam-"duhIM dhunimittatvAbhAvAd dhuDlopAbhAve saknA, skne| tRpe- kSaraNe" atastRci tumi ca upAntyaguNe "bhvAderdAderghaH" [2. Ipezca tRci tApratyaye vA tartA, dartA, yadi 'khe' iti nocye- 1. 3. ]iti hasya ghe "adhazcaturthAt0" [2. 1. 79. } iti 45 tAtrApi luprasaGgaH syAt / nanvatra sthAni-nimittayoH sama- takArasya dhakAre'nena tRtIye gakAre dogdhA, dogdhumiti; 10 saGkhyAvacanatvAd yathAsaGkhyapratipattau pakArasya pakAra eva piNDDi, ziNDi, yoddhA, yoddhamiti pUrvavat / "DulabhiSa lopo vijJAyata iti akhe prasaGga eva nAstIti kimetannivRttyarthana prAptI" atastRca-tumau | labdhA, labdhum ], zeSaM pUrvavat / khagrahaNeneti? ucyate-khagrahaNAdiha yathAsaGkhyaM nAstIti likhyata iti-"likhat akSaravinyAse" atastepratyaye "vayaH vijJAyate, ata eva ziNDhItyAdau NakArAd vyaGjanAt parasya : ziti" [3. 4. 70.] iti kyaH, atra tRtIyAdinimittA-50 kArasya DhakAre lugudAiteti / "budhiMca jJAne" "yudhica saMpra. bhAvAt khakArasya dhuve'pi tRtIyo na bhavati / "valbhi bhojane" 16 hAre" AbhyAM tRjAdau boddhA, yoddheti // 48 // atastepratyaye zavica valbhate, atra nimittasadbhAve'pi lakArasya dhuTtvAbhAvAn tRtIyAbhAvaH / atha "dhuTastRtIyaH" [2.1. nyA0 sa0-dhuTa ityAdi / prattamiti-apUrvAd dadAta-: 76.1 ityanenaiva tRtIya-caturthayonimittayostatIyasya siddhatvAt rArambhe'thai ke "prAd dAgasta0" [ 4. 4. 2. ] iti ttAdezaH kimarthamidamityAha-"dhastatIyaH" 2.1.76.] ityAdi-55 [avattam ] avadIyate sma ktaH, "ni-vi-svanvayAt" [4.4.8.] | atra "ho dhuTa-padAnte" [2.1.82.] ityataH padAntAdhiiti ttaH / zipiDha, piNDhIti ziS-piSoH paJcamyAM ho "rudhAM | kArasyAnuvartanAdapadAnte na syAdiletadarthamidamityarthaH // 49 // 20 svarAt0' [ 3. 4. 82.] iti znapratyaye "nAstyortu" [4. ! ... 2. 90.] iti alope "hu-dhuTaH" [4. 2. 82.iti | nyA0sa0-tRtIya ityAdi / 'likhyate' ityatra khasya gaH, herSibhAve "tRtIyastRtIya." [1. 3. 49. ] iti tRtIyatve ! 'valbhate' ityatra lasya da AsannaH prApnoti // 49 // "tavargasya" [ 1. 3. 60.] iti Dhatve "nAM dhuT0" [4. 3. aghoSe prthmo'shittH|1|3| 50 // 60 39.] iti Natve'nena pakSe Dalope ceti / bhAmiti bhRgo "bhU25 vRbhyAM no'ntazca" [ uNA0 94. ] iti kiti ge nAgame ca bhRGgaH, ta0pra0-ziDvarjitasya dhudaH sthAne'dhoSe pare prathamo | bhavati / vAkpUtA, devacchatram , pada kurSanti, dRSarakalpaH, tasvedamityaNi // 48 // kakupsu, bhettA, lapsyate / aghoSa iti kim ? bhajyate, tRtIyastRtIya-caturthe / 1 / 3 / 40 // | bhidyate / dhuTa ityeva ? bhavAn khanati, kaNThaH, kanthA / aziTa iti kim ? zyotati, kaSTIkate, payassu // 50165 ta0 pra0-dhuTaH sthAne tRtIye caturthe ca pare sthAnipratyAsanastRtIyo bhavati / majati, bhRjati, dogdhA,. za0 nyA0-aghoSa ityAdi / atrAziTa ityadhikRtasya 30 dogdhum , piNDi, ziSTri, yoddhA, yoddham , labdhA, labdhum , | dhuTo vizeSaNamityAha-ziTvarjitasyetyAdi / vAcA pUtA tRtIya-caturthe iti kim ? likhyate / dhuTa ityeva ? vlbhte| | vAkpUteti samAso'samAso vA / 'deva chatram' iti sthite padAnte "dhuTastRtIyaH" [2.1.76.] iti, apadAntArtha / "kharebhyaH" [ 1. 3. 30.] iti dvitve pUrvasyAnena prathamatve vacanam // 49 // devacchatramiti / [ SaT kurvanti ] SaDiti pUrvavat , tataH 70 | karotikakAre'nena prathamatvam / [dRSatkalpaH] / dRSacchabdAd za0 nyA0-tRtIya ityAdi / pUrvasUtrAdatra sthAnyevAnu- | "atamabAderISadasamApte" [7.3.11.] iti kalpapi 'dRSad 35 vartate, na kArya-nimitte; atha pRthagnimittatvenopasthAnAnimittA- } kalpa' iti sthite anena kakAre tkaarH| kakupsu 'kakubh sup' nuvRttiH kathaM neSyata iti cet ? na-"tRtIyastRtIya-caturthe" | anena dha(bha)kArasya pakAraH / bhidestRjAdau bhettA / labheH [ 1.3.49. ] iti nimittAntarasya pradhAnasyAnavakAzasya bAdha- | syatepratyaye bhakArasyAnena pakAre lapsyate / bhajyate, bhidyata 18 29 zabdAnu.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 53.] iti-bhajebhiMdezca tepratyaye kye'ghoSAbhAvAt prathamatvAbhAvaH / na sandhiH / 1 / 3 / 52 // bhavAn khanatIti-"khanUga avadAraNe" tivi zaci ca sanati, ta0pra0-ukto vakSyamANazca virAme sandhirna bhavati / "kaNa zabde" ataH "vani-kaNi." [uNA0 162. ] iti The. dadhi atra, te AhuH, tat lunAti, bhavAn lunAti, kurvan kaNThaH , kameH "kami-pu-gA-'ti." [ uNA0 225. ] iti / / zete, vRkSasya chAyA, brAhmaNasya chatram , bhavAn chAdayati, 40 5the Api ca kanthA, eSvaghoSe'pi na-Na-mAnAM dhuTvAbhAvAt / nRn pAhi, kuNDam hasati, vRkSa yAti, kurvan Aste / prathamo na bhavati / zyotatItyAdi pUrvavat , anaza--sAnAM. virAmAdanyagra tu saMhitAyAM sandhireva, sA cadhudatve'pi aziTa iti vyAvRttaraghoSe prathamo na bhavati // 50 // "saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / nyA0 sa0--aghoSa ityAdi / nanu 'payassu' ityatra "za... nityA samAse vAkye tu sA vivkssaampeksste"| pa-se za-Sa-saM vA" [1. 3.6.] iti vidhAnAdapi na prApnoti, : .. [ ] // 52 // 45 10kimaziTa iti vacanena ? satyam-zyotatItyAdyadham , tathA'ziTa za0 nyA0-"na sandhiriti / na sandhiriti sandheH ityabhAre 'vRkSaH puruSaH' ityAdau kasyAdiH kAdiriti vyAkhyayA pratiSedho'yam , sa ca prAptipUrvaka eva sambhavati, prAptizca visargasyApi "apaJcamAntasyo." [ 1.1.11.] iti dhutve - virAme sandheruktasya vazyamANasya cetyavizeSanirdezAt sarvaH "avarNa-ha-visarga-kavAH kaNTyAH " iti katvaM syAt , zyotatI- pratiSibhyata ityAha-ukta ityAdi / 'dadhi atra, te AhuH, tyAdiprayogatraye yathAsaMkhyaM ca-Ta-tAH syuriti; 'asthi (sti), tada lunAti' ityAdiSu sAmAnyena vidhAnAd virAme'pi 60 16Aste' ityAdiSu ca sasya takAraH syAt / / 50 // : prAptaH sanbhina bhavati / 'virAmAdanyatra' iti varNAnAM paraH meroinm saMnikarSaH saMhitAyA viSayaM darzayati, ayamarthaH-virAma evaM virAme vA / 1 / 3 / 51 // sandhipratiSedhaH, dhAtUpasargayostu nityasamuditatvAt samAsasyApi ta0pra0-virAme vartamAnasyAziTo dhuTaH sthAne prathamo nirantarAnekapadAtmakatvAt, pada-dhAtUpasarga-samAsAnAM ca niyamena vA bhavati / vAk, vAga; SaT, SaD tat , tadaH kakupa, ekaprayatnocAyatvAd virAmAbhAve nityaM saMhiteti, vAkye tu sarva-55 traikaprayatnAcAryatvasyAniyamAd virAmasadbhAvAnna saMhiteti // 52 // kakuba / virAma iti kim ? vAgatra / dhuTa ityeva ? kaG, / 20 sugaNa, bhavAn , tvam // 5 // nyA0 sa0-na sandhiriti / saMhitAyAmiti-sandhIyante varNA asyAmiti "zI-rI-bhU." [ uNA. 201.] iti kiti te zanyA -virAme veti / virAma iti vaiSayikamadhi- / saMhitA-varNAnAM paraspara saMnikarSaH / ekapada iti-viSayasaptamI, te karaNam, virAmazcAvasAnam , avasAne ca padasya paurvAparyaM na : bhavantItyAdau ekapade nityaM saMhitA / dhAtUpasargayoriti-dhAtUpa-60 sambhavati, tathAhi-yena varNena viramyate sa cAvasAnaM syAt ? 'sargayoH prelayatItyAdI nityasamuditatvAt samAsasyApi nirantarAnekaviratirvA varNAnAmuccAraNAbhAvaH ? tatra dhuDantAt yena varNena padAtmakatvAt , pada-dhAtUpasarga-samAsAna niyamenakAyaloccAryatvAcca 25 viramyate sa tAvadavasAnasaMjJakaH paro na sambhavati tAvanmAtrasya virAmAbhAvAnnityaM saMhiteti, vAkye tu sarvatraikAyalocAryatvasyAniya. nirarthakatvenAprayogAt, itarat tu punaravasAnamabhAvarUpaM tena mAd virAmAbhAvena saMhiteti // 52 / / paurvAparya na sambhavati, tasya vastudharmatvAt , vastunA vara sta dupapatteriti tadapi netadupapadyate (naiva upapadyate) iti saMpradhA raH padAnte visrgstyoH|1|3153|| 65 ta0pra0-padAnte vartamAnasA rephasya sthAne visarga ryAha-virAme vartamAnasyeti / vAgityAdayaH pUrvameva. Adezo bhavati, tayocirAme'ghoSe ca / vRkSaH, plakSa:, prAtaH, 30 sAdhitAH, vAgati-virAmAbhAvAt prathamatvaM na bhavati / 'kru, ! punaH, agniH atra, paTuH iha; aghoSa-kaH karoti, kaH sugaNa , bhavAn , tvam eteSu virAme'pi dhudatvAbhAvAt / khanati, punaH pacati, punaH phalati, kaH zete, kaH SaNDe, kaH prathamo na bhavati / / 51 // saadhuH| kazvarati, kaSTIkate, kastaratItyAdiSu tu zAdaya evA-70 nyA0sa0-virAme veti-vaiSayikAmadamadhikaraNam / ku pavAdatvAd bhavanti / padAnta iti kim ? itta, arka, ityAdi-cavargajo jakAraH 'pada-ruja-viza-spRzo gha" [5, 3. zUrpaH, sarpaH / kathaM nRpatterapatyaM nArpatyaH, nRkuTyAM bhavo 3516.] ityAdau dRzyaH, 'kucha' ityAdicatuSTaye ka-Ta-ta-pAH syuH, / nArkuTa:, tavarkAraH, praaiitiityaadi| *asiddhaM bahiraGgaghaJ ityatra caH syAditi // 51 // mantaraGge* iti vRddhayarArAdezAzrayasya rephasyAsiddhatvAd
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH 327 - visargoM na bhavati, evam-ka-pAvapi / manvityadhikArAd / iti irAdeze ca "rAhaga" [4. 1. 110.] iti balope sau 40 'gIH, dhU:, sajUHSu, AzIHSu' ityAdiSu dIrghasve kRte pazcAd ! "tallaki "padAnte" [2.1.64.] iti nAmino dIrghatve'nena visargaH, anyathA hi pUrva visarge kRte irurorabhavAd dIpoM visargaH, [sajUHSu, AzIHSu, ] 'sajuS su' 'Azis su' na syAt // 53 // | iti sthite "sajuSaH" [2.1, 73.] iti, "so ruH" [ 2. | 1. 72. ] iti rutve pUrvavad dIrghatve pazcAd visargaH // 53 // 5 za0 nyA0-raH padAnte ityaadi| padAnta iti pratyA- | ....................................more.man.mmm. sanavAda ra ityasya vizeSaNamityAha-padAnte vartamAnasye- nyA0sa0- padAnta ityAdi / visargaH zabda purovarti 45 tyAdi / tAlvoSTapuTasaMgRhItasya vAyorvisarjanaM visargaH, sa tu | bindudayaM ruuH| tayorityatraikA'pi saptamyarthavazAd dvidhA midyatepArzvavartibindudvayaM rUDhaH / tayoriti-tacchabdaH pUrvavastu- ekA vaiSayike'dhikaraNe'parA tyaupalapika iti| asiddhamiti-pratyayA. parAmarzitvenAnantaraM virAmam aghoSaM cAzeSa nimittaM parAmRzati, zritadhvena bahusthAnyAzritatvena ca bahiraGgatA, varNamAtrAzritatvena 10 tatra caikApi saptamI arthasAmarthyAd dvidhA bhidyate-'ekA vaiSa-vansaraGgatA, padAdezaH padavad iti ca vRddhayAdau kRte rephasya yike'dhikaraNe'parA tvopazleiSike' iti / yathA ca virAmasyaupa padAntatvamiti // 53 // zleSikatvaM na sambhavati tathA purastAdupapAditamiti bhedena darzayati-virAme aghoSe ceti, yadA svabhAvo'pi buddhaya. khyaagi|1|3|54|| llikhitenAkAreNa parigRhyamANo vasturUpatAmApadyate tadA tenApi ! ta0pra0-padAnte vartamAnasya rephasya khyAgi pare 15 saha rephAt tasya padasyopazleSaH sambhavatIti tadA virAme | visarga eva bhavati / kaH khyAtaH, namaH khyAne / pUrveNaiva parata ityasyoM bhavatIti / 'vRkSaH, pakSaH, prAtaH, punaH | siddha niyamArthamidam , tena jihvAmUlIyona bhavati // 54 // agniH atra, paTuH iha' eteSu "so ruH" [2. 1. 72. ] za0 nyA0-khyAgIti ! kA khyAtaH, khyAta iti 55 iti yathAyogaM rutve kRte padAnte vartamAnatvAd rephasya virAme'nena visargaH / kaH karotItyAdi-ana sau kimaH kAdeze | cakSikaH "cakSo vAci zAMg khyAMga" [4. 4. 4.] iti khyAgAdeze te rUpam / namaH khyAtra iti-cakSikaH khyAgAdeze 20 "soha" 2.1.72.7 iti rutve. punaHzabdAca "avyayasya" [3.2.7.] iti lupi padAnte rephasya kAdAyaghoSeka-e-za tRci caturyekavacane khyaatre| atha kimarthamidam ? khyAgi rephasya Sa-sAnAM vaikalpikatvAd visargo bhavati / cakArAdau tu "ca-Ta-te padAntatvAt pUrveNava siddhyatIti, satyam-siddhe satyArambho niyamAya* iti nyAyAta kAryAntarabAdhanArthamida mityAha-pUrva-60 sadvitIye" [ 1.3.7.] iti vizeSavihitatvenApavAdatvAcchA daya eva ityAha-kazcaratItyAdi / "Irika gati-kampanayoH" NavetyAdi // 54 // 28 atastepratyaye Irte, arkaH, zUrpaH, iti siH (1) spelihAdi- nyA0 sa0-khyAgIti / khyAgyeva visarganiyamAt "khyAMka svAdaci sarpaH, eteSu rephasyApadAntatvAnna visargaH / katha- | prakathane" ityasmin jihvAmUlIyo'pi // 54 // miti-nArpatya iti patyuttarapadalakSaNo yaH, nArkuTa iti bhave'N , anayovRddhAvantarvartinI vibhaktimAzritya padAntatvAt , ziTyaghoSAt / 1 / 3 / 55 / / tavarkAraH, prArchatIyana tu sAkSAt padAntatve'pi rephasya | ta0pra0-aghoSAt pare ziTi parataH padAnte varta-65 30 visargaH kuto na bhavatIti praznArthaH / samAdhatte-*asiddham0* mAnasya rephasya visarga eva bhavati / paruSaH sarukaH, sarpiH ityAdi-antaroM varNapadAzraye visarge kartavye prakRtyarthasambaddha psAti, sarpiH psAtam, vAsaHkSImam, adbhiH psAtam / bhavAdAvartha pratyaye utpannAyA bahiraGgAyA vRddharubhayavarNAzrayatvA- idamapi niyamArtham ,tena satva-Satva-ka-pAna bhavanti 55 darArAdezayozcAsiddhatvAt tadAzrayasyApi rephasyAsiddhatvAd rephAntaM padamaghoSe nAstIti kathaM visarga iti bhAvaH / evamiti / zanyA0-ziTyaghoSAditi / aghoSAt parasya padAnta38 asiddhatvAdityarthaH / nanu gIrityAdau / dIrghAta pUrvameva virAmama- rephasyAsambhavAdaghoSAditi ziTItyasya vizeSaNamityAha- ghoSa cAzritya visarge kRte nimittarephasyAbhAvAt kathaM "padAnte" ! | aghoSAt pare ziTIti / puruSaH [ paruSaH] saruka [2.1.64.] iti nAmino dIrgha ityata Aha-anvityAdi ityAdi-edhu "raH padAnte."1.3.53.] iti visarge siddha satva-SatvAdibAdhanArtha punrvidhaanmityaah-idmpiilaadi||55|| [gI, dhUH ] gRNAtedhUvatezca "ga-pa-durvi-dhurvibhyaH vip" [uNA0943.] iti kipi "RtAM kitIra" [4.4.116.] / nyA0sa0-zivyetyAdi / aghoSAta parasya padAnte rephasyA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 wwwwwwwww...www.cowwwwwwwwwwwwwwd rammarrianam vvv bRhaddhatti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 3. sU0 58.] ........ sambhavAd adhoSAditi ziTItyasya vizeSaNamityAha-~-aghoSAt / ruvajanAlAkSaNikanyAyo niranubandhanyAyazcAnityastena "ra: kakhapare ziTIti // 55 // | paphayoH0" [1.3.53.] ityAdau lAkSaNikasyApi bhavati // 57 // vyatyaye lag vA / 1 / 3 / 56 // vaa'hptyaadyH|1|3| 58 // 40 ta0 pra0-ziTaH paro'ghoSa iti vyatyayaH, tasmin / ta0pra0-maharpatyAdayaHzabdA yathAyogamakRta visargAH . sati padAmte vartamAnasya rephasya luga vA bhavati / cakSu | kRtotvAbhAvAzca vA nipAtyantai / maharpatiH, mahaHpatiH, zvotati, pajhe-cakSuzzcotati, cakSuH zcotati; ke SThIvati, | ahaspatiH; gItiH, gI:patiH, gIpatiH; dhUrpatiH, dhUHpatiH, kaSTIvati, kaH SThIvati ceta skhalati, cetaraskhalati, cetaH ! dhUrapatiH, eSu pakSe visargAbhAyo nipAtyate; he pracetA skhalati; cakSu spandate, cakSusspandate, cakSuH spandate; puna rAjan !, he praceto rAjan ! atra pakSe utvAbhAvo nipA-45 spandate, punasspandate, punaH spandate // 56 // tyate / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 58 // 10 za0 nyA0-vyatyaya ityAdi / abhihitanimittayoH za0 nyA0-vAharpatItyAdi / 'ete aharAdayaH, ete pUrva-parabhAvaviparyayo vyatyaya ityAha-ziTaH para ityAdi patyAdayaH' iti jJAnaM ziSTebhyaH, tatra ca kvacid rephasya visargaH pUrva hyaghoSAt paraH ziDityuktamityarthaH / za-Sa-sa-visarjanIyAdiSu / prAptaH kacidutvaM ca, nipAtanAca pakSe tayorabhAva ityAhaprApteSu vA lopo vidhIyate, lopavimuktapakSe ete'pi bhavantItyu- yathAyogamityAdi / aharpatirityAdi-ahAM patiriti 60 dAharati--cakSuzcotatIlyAdi // 56 // vigrahe'hannakArasya ratve'nena pakSe visargAbhAve tadvimuktapakSe ca 15 nyA0 sa0-vyatyaya ityAdi-[ atra vyAkhyA na pakSe pAdeze visarge ca rUpatrayam [ahatiH , ahaHpatiH, dRzyate ] // 56 // / aha patiH ]; evam-gIrpatirityAdiSvapi / eSviti : "raH padAnte." [1. 3.53.] iti prAptasya visargasyAbhAva aroH supi rH|1|3|| 7 // ityarthaH / pracetA rAjanityAdi-prazAntaM ceto'syeti vigrahe 55 ta0pra0-svarjitasya rephasya sthAne supi pare repha eva | "dIrghadayA." 1.4.45.] ityAmalayase ki, tato rAjanbhavati, kAryAntarabAdhanArthaH / gIrSu, dhUrSa, vArSu dvaae| zabde parataH "so ruH" [:2. 1. 72.] iti rutve'nenotvAbhAve 20visarga-sakArau na bhvtH| aroriti kim ? payaHsu, paya- "ro re luka." [1.3.41. 1 iti rephasya lope dIrghatve ca ssu, ahaHsu, ahassu / supIti kim ? gIH, dhUH / ra pracetA rAjaniti, pakSe "ghoSavati" [ 1.3.21.1 iti ityeva ? mahatsu // 57 // rephasyotve praceto rAjaniti, AmatryodAharaNamAtramidam, 60 za0 nyA0-arorityAdi / aroriti kAthiko rephasya sambadhinAdanyatrApyudAhAyem, tacca samAsa eva, anyatra tu vizeSaNamanyasyAsambhavAdityAha-ruvarjitasyetyAdi / nanu | "abhvAde." [1.4.90.] iti dIrghatve vizeSAbhAvaH; yadutpala:-- 25 rephasya siddhatvAd vidhezcAprAptaprApaNarUpatvAdu rephasya rephavidhAna- karmadhArayAt samAsAnte pracetArAjaH, [pracetorAjaH 7 / zakaTo manarthakama, nAnarthakam-niyamArthatvena kAryAntaravAdhanArthatvAdi-'pyAha-pracetaso rAjA, pracetArAjaH,pracetorAjaH pracetA rAjA tyAha-repha evetyAdi / [gIrSu, dhUrSu] 'gira su' "dhura su' : asya pracetArAjA, pracetorAjeti / nanu vRttipradarzitebhyo'nyA-66 iti sthite "raH padAnte."1. 3. 53.] iti visargaH nyapi santIti kuta etat ? ucyate-bahuvacanasAmAda, prApnoti, "za-Sa-se." [1. 3. 6. ] iti sakArazca, tau bAdhi- anyathA aharpatyAdirityekavacanenaiva nirdizedityAha-bahu30tvA'nena repha eva kriyte| [vAeM, dvAeM] vRNoteH "vAdvArI" vacanamityAdi 1en [uNA0 944.] iti kvipi nipAtanA vRddhau ekatra yakArAt / nyA0 sa0-vAharpatItyAdi ! nipAtanAt padAntAdhikArI pUrve dakArAgamena vAra, dvAra, tataH sup, anena rephasya rephH||57|| nivartate, tenottarasUtre na yAti, tathA ca khSIramityAdi siddham / nyA0sa0-arorityAdi / visagaiti-antaragatvAt "za-gItiriti-atra kSIrasvAminA bhAtuSputrAditvAt SatvamiSyate 170 Sa-se." [1.3.6.] iti SatvaM prApnoti, ata: sakAra ityuktam / / pracetA rAjaniti saMbodhane vizeSajJApanAya, saMbodhanAdanyatrApyudAnanu payaHsu' ityAdiSu "so ruH" [1. 3.50.] iti kRte antasthAdvAreNa rephAt paraH SakAraH kathaM na bhavati ? satyam-nitya- ! ha hAryam , tacca samAsa eva, anyatra tu "abhvAde0" [1.4.90.] / iti dIrghatve vizeSAbhAvaH, yadutpala:-pharmadhArayAt samAsAnte pracetAsvAda "ra: padAnte" [1.3.53.] ityAdayo bhavanti / / zarada Arram
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 3. sU0 60.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 229 Mmmcomwwwmanuaryaveer rAjaH, pracetorAjaH; zakTo'pyAha-pracetaso rAjA pracetArAjaH, ! yajJaH, rAjJaH, majjJaH [ maanH]| pUrveNa zakAreNa parega pracetorAjaH, pracetA rAjA asyeti pracetArAjA, prcetoraajeti| : ca SakAreNa pratiSedho vakSyate / pUrveNa tu SakAreNa-peSTA, AkRtigaNArthatvAd bahuvacanasya vAri carati 'kacit" [5.1. peSTum / 'pUSNaH, vRSNaH, pUSNA, doSaNA' ityAdi NasthenApi 40 171.] iti De vAcA haMsaH, upasi budhyate "nAgyupAntya" | sidhyati / TabargeNa-tada TIkate, tada ThakAreNa, tai DInam , 5[5.1.54.] iti ke uSarbudhaH, anayoH zatvamutvaM ca na bhavati, taD Dhokate, taN NakAreNa, adDa-aDuti, aTi-aTTate, vyavasthitavAzabdAcca na vikalpaH // 58 // bhavANa DInaH, bhavANa daukate, bhavANa NakAreNa; pUrveNa ttvrgnn-iihai| tavargasya cavagai kRte "ca-jaH ka-gam" [2. ziTyAdyasya dvitIyo vaa|1|3|59||| 2. 86.] iti na bhavati, *asiddhaM bahiraGgamantaraGge* iti, 45 ta0 pra0--Ayasya prathamasya sthAne ziTi pare dvitIyo tatra ca pratyayAdhikArAd 'majati' ityAdAvapi na bhavati, vA bhavati / khpIram , kSIram ; tach zobhanam , tac zobha- eyamuttaratrApi zakArasya Satvamapi na bhavati // 60 // 10nam ; samrATsu, samrAdasuH bhavathsu, bhavatsu; aphsu, apsu; aphsarAH, apsraaH| Adyasyeti kim ? bhavAn sAdhuH za0 nyA0-tavargasyetyAdi / tavargasyeti sthAnasambaziTIti kim ? vAk karoti, satyam // 59 // | ndhsssstthii| [zcavarga-vargAbhyAm zazca cavargazcetyAdi samA hAradvandvadvayagarbho dvandvaH, tataH samudAyadvayApekSaM tRtIyAdvivacanaM 50 zanyA-ziTyAdyasyetyAdi / atrAthatvaM prativarga: saMkhyAtAnudezArthamiti vakSyati / [ca-TavargoM] cazca razca paJcakaM prathamAkSarApekSam , [tadapekSaM] ca dvitIyatvamiti, tenAya ca-To tayove! iti tatpuruSe prathamAdvivacanam / yogagrahaNa16martha:-ka-ca-ra-ta-pAnAM krameNa sa-cha-Tha-tha-phAH ziTi bhvntiiti| miti-ayamarthaH-yogagrahaNamantareNa sahArthatRtIyAyAM zcavargAdekrameNodAharati-spIramityAdi / tad zobhanamiti sthite rapi sthAnitvA''zakSA, paradigyogapaJcamyAM tu pUrvAparabhAvaniya"dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti tRtIyatve dasya jatve | mazca syAdityarthaH / taca zeta ityAdi-nanu tavargasya kAryi-55 "aghoSe prathama." [1. 3.50.] iti prathamatve'nena tasya | tvAt , tena ca viziSTavarNasamudAyasyAbhidhAnAt 'taca zete' dvitIye tachu zobhanam / 'samrAja su' iti sthite "yaja-sUja." ityAdiSu ekaikasya tavargazabdApravRttau kathaM kArthitvamiti ? 202.1.87.] iti Satve "dhuttsttiiyH|| 2.1.76.1 ucyate-samudAyaikadezasyApi tadAtmakatvAt samudAyazabdenAbhiiti Datve "aghoSe prathama " [1.3. 50.] iti prathamatve. dhAnam , yathA-grAme vasati, gRhe vasatIti, nahi devadattAdireva'nena dvitIyatve samrAsu, evam-bhavathsu ityAdayaH // 59 // | mabhidhIyamAno grAma gRhaM vA vyApya vasati, tadekadeze tu vasati.60 myA0sa0-zivyAyetyAdi / atrAdyatvaM prativargapaJcaka | tatra sa ekadezo grAmo gRhamiti cocyate, tdvdnaapiitydossH| prathamAkSarApekSam , tadapekSaM ca dvitIyasvamiti, tena ka-ca-Ta-ta-pAnAMchAdayatIti-"chadaN saMvaraNe" ityasya "chadaNa apavAraNe" 25 kha-cha-Tha-ya-phAH ziTi bhavanti / krameNodAharaNAni // 59 / / ityasya vA yujAdeH vANijantasya rUpam / "jhaSa hiMsAyAm' ataH prayoktavyApAre Nigi vRddhA tivAdau ca jhaassyti| tavargasya zcavarga-STavargAbhyAM yogeyAcyA "DayAcaga yAcyAm" ato bhAve "mRgayecchA-65 ca-Tavau~ / 1 / 3 / 60 // yAcyA" {5. 3. 101.] iti nipAtanAnadi anena nasya ta0pra0-tavargasya sthAne zakAra-cavargAbhyAM SakAra-! jakAraH / yajevi "yaji-khapi." [5. 3. 85.] iti TavargAbhyAM ca yoge yathAsaMkhyaM cavarga:davargAvAdezau bhavataH, ne'nena akAre yjnyH|raash iti-rAjanzabdasya zasi sau 30 sthAbhyAsannI / samudAyadvayApekSayA yathAsaMkhyA tRtIyA / isi vA "ano'sya" [2. 1. 108.] ityasya lope'nena dvivacanam / yogagrahaNaM sthAnityAzAnirAsA pUrvApara-nakArasya kAraH / "Tumasjot zuddhI" ataH "ukSi-takSi."10 bhAvAniyamArtha c| zakAreNa yoge--tapa zete, tac zyotati, [uNA. 900.] ityani [majan-majjA,] tataH pUrvavat bhavAm zete, cavargeNa yoge-tac carati ta chAdayati, taj zasAsau majAH [majjJaH ] / pUrveNeti-"na zAt" [1. jayati, taja jhASayati, taJ jakAraNa, bhanna dakArasya jakAre | 3. 62. ] iti zakAreNa [pareNeti-] "Si tavargasya" [1. "tRtIyasya paJcame" .3.1.] iti akAraH, prshaany| 3.64.] iti SakAreNa ca pratiSedha ityrthH| peSTA. peSTagharati, prazAn chinatti, prazAj chAdayati, bhavAja jayati, miti-pistRci tumi cAnena Tatvamiti / "pUSa puSTo" ataH15 bhavAja jhASayati, bhavAja kAreNa, pUrveNa cavargaNa yAcmA, ! "ukSi-takSi." [uNA. 900.] ityani [ pUSan-pUSA,] -~~-rrrrrrrrrrr ---
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 61.] pUrvavat zasAdAvakAralope'nena Natve praSNA , varSateH "lU-pU-yu- zete' ityAdiSu ekaikasya tavargazabdAdapratItau kathaM kAryitvamiti ? 40 ghRSi0" [uNA0 8.1.] iti kityani pUrvavat vRSNaH , satyam-samudAyaikadezasyApi tadAtmakatvAd "grAmo dagdhaH' itivada "damUca upazame" ataH "yami-damibhyA Dos"[uNA0 1.05.] samudAyazabdenAbhidhAnAt dasthApi tavargale sati dakArarUpatavargasyAiti Dosi "Dityantya." [2.1.114.] ityantyasvarAdilope nena jakAraH, yadvA, yathA-grAme vasati, gRhe vasatItyAdau grAmAceka* dos, tatastRtIyekavacane "danta-pAda." [2. 1. 101.] / dezAderapi grAmAdizabdAdabhidhAnam , nahi devadattAdirevamabhidhIya iti doSanAdeze pUrvavadakAralopAdau doSNA, yadvA "raSa- bhAno grAma gRha kA vyApya vasati, kintu tadekadeze, tatra sa evaika-45 vati" [2.3.63.] iti NatvamityAha---NatvenetyAdi / dezo grAmo gRhaM cocyate, tadvadanApItyadoSaH / taca chAdayatIti TavagaNeti-DInamiti-"DIca gatI" ato DIyate smeti / "chadaN saMvaraNe' ityasya "chadaNa apavAraNe" ityasya vA yujAdeH "gatyarthAkarmaka." [5. 1.11.] iti te "DIyazzyeditaH ktayoH" ! svArthaNijantasya rUpam / taja jhASayatIti-prayoktRvyApAre Nim, 10[4.4.61.] itIDabhAve "sUyatyAdyoditaH" [4.2. 70.1 "hantyAMzca" iti Nijantasya vA rUpam / rAjJa iti-zasi usI iti tasya natvam, utpalastu bhauvAdikasya devAdikasya ca Diyo / Dasi ca rUpam , evam-majja ityapi / pUrvaNa zakAreNeti- 50 DInamiti prayogamicchati, yadAha-yate sma, DIyate smeti vA zAt" [1.3.62.] ityanena niSedho vakSyate / pareNa SakA. DInaH, "oditazca"[ ] iti niSThAnatvam, 'sUyatyA- | reNeti-"pi tavargasya" [1.3.64.] ityanena / anvityadhi daya oditaH' iti, DIGa oditAM madhye pAThAt , eka eva ca ! kArAt 'addhiDipati' ityatra dvitve kRte pazcAt TavargaH, anyathA 15 DIG vikaraNadvayasiddhaye dvayorgaNayoH paThyata iti devAdika odita, aDiDDiSatItyaniSTaM rUpaM syAt , evam-'aTTiTipate' ityAcapi / eva na bhauvAdika iti na vaktuM zakyam , DIDa oditAM madhye pATho / muttara sUtre'pi "ca-jaH ka-gam" [2.1.86. ] iti na 55 zApako niSThAyAmanidatvasya, sa hi natvArthaH, natvaM ca niSTAto- bhavatIti-tac zete, tac caratItyAdau ubhayAzritatvAcatvaM bahiraGga 'nantarasya vidhIyata iti DIGa IkArAntatvAt pratyayAntare seTo- | padamAtrAzritatvAt katvamantaraGgAmiti / zakArasya SatvamapIti 'pi nisstthaayaamiddbhaavH| dopAnyAt "aduDa abhiyoge" ata- 'vRzcati' ityAdau "sasya za-pau" [1. 3.61.] iti kRtasya 20 stivi zavi anena dakArasya Datve ati| dopAntyAd "adi | zakArasya "yaja-sRja-mRja." [2.1.87.] ityanena dhuDAzritaM hiMsA-atikramayoH" ityatastepratyaye zavi dasya Datve prathamatve ca patvaM pratyayAbhAvAnna bhavatItyarthaH / / 60 // ahte| ihe "iMDika stutI" atastepratyaye'nena Tatve "aghoSe prathamaH "1. 3. 50.] iti Dasya prathamaSTakAraH / atha taca sasya sh-pau|1|3|61 // zete, majatI tajayatI tyAdI "cajaH ka-gama" [2.1 / ta0pra0-sakArasya sthAne zvavarga-STavargAbhyAM yoge yathA. 2586.1 ityAdezabhUtayozca-jayoH ka-gau kasmAna bhavataH? ucyate- | saMkhyaM zakAra-vakArAvAdezI bhvtH| vargaNa-prayosati. ca-jayorasiddhatvAdityAha-tavargasyetyAdi / itiryasmAdathai | vRzcati, majjati, lajjate, bhRjati, sajjati; SakAreNa-sarpiSSu, yasmAdantarale padamAtrAzraye casya katve kriyamANe ubhayAdhitatvAda | dhanupSu, doSu, anna so rusvaM tasya satvaM, supaH SavaM, tato-65 bahiraGga catvamataH katvaM na bhavatItyarthaH / nanu mA bhUcasya katvaM 'nena pUrvasasya Satvam ; TavargaNa-pAparaSi, babhaSi // 6 // jakArasya tu dhuDAzrayaM gatvaM karamAnna bhavatItyAha-tatra za0 nyA0-sasyetyAdi / sasyati sthAninirdezAt 30 cetyAdi-tatra hi dhudapratyayo gRhyate, atra hi dhuTpratyayo na | tavargasyeti nivRttam, za-SAviti ca nirdezAca TavargAvityapi, bhavatItyarthaH / evamiti-uttaratra vRzcatItyAdau "sasya za-pI" zeSa tvanuvartate 'zcavarga-ravargAbhyAM yoge' iti, yathAsaMkhyamapi [1.3.61.] iti kRtasya zakArasya "yaja-sRja0" [2.1.87.] pUrvavad boddhavyamityAha-sakArasyetyAdi / [ ityAdinA SatvaM dhuDAzrayamapratyayatvAnna bhavatItyarthaH // 6 // sarpisa ma' ityAdisthite vRttA kRtA rUpasiddhioddhavyApApanyAsa-savargasyetyAdi / sthAnisvA''zavetyAdi- | TUSi, baMbhaSi] kuTilaM paTasi, bhRzaM bhaNasi "gatyarthAt 0" -yogagrahaNaM vinA sahAyatRtIyAyAm "avarNasyevarNAdinA" [3. 4. 11.] iti "vyanjanAde." [3. 4. 9.] iti ca 1.2.6.] ityAdivat zvavargAderapi sthAnityAzaGkA, paradigyoga- yaGi dvitve "nya janasyAnAdeleka 4. 1. 44.] iti luki paJcamyAM tu paJcamyA nirdiSTe parasya" [7.4.104.] iti / "A-guNAyanyAde"[ 4.1.48.1 ityAtve "murato'nunAsi-75 nyAyAt parasmaiva tavargasya syAt , na pUrvasyeti yogagrahaNam / nanu kasya" [4, 1.51.] iti myAgame "tau mu-mau vyaJjane." tavargasya kAyitvAd tena ca viziSTavarNasamudAyasyAbhidhAnAt 'taca [1.3.14.]] ityanusvAraH // 61 // 60
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 64.] zrIsiddhahemacanzabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| nyA0 sa0-sasyetyAdi / nanu "vRzvati" ityAdI *dantyA- ' SakArAviti / [SaTtayam ] SaSzabdAd "avayavAt padiSTaM kArya tAlavye'pi bhavati* iti bhaNanAt "nAmyantasthA." tayad [7. 1. 115.] iti tayaTi Sasya tRtIyatve tasya [2.3.15.] iti SatvaM kathaM na bhavatIti ? ucyate-pAThakAle prathamatve "tavargasya." 1.3.60.] iti takArasya TakAro 40 yo dantyasakArastasya kRtatvAbhAvAditi / 'sarpiSpu' ityAdiSu padAnta- na bhavati / madhuliT taratItyAdi-[.......] / [catuSTaya5 khAda "nAmyantasthA0" [2.3.15.] ityAdinA SatvaM na bhavati / miti-] catvAro'vayavA yasya tayaTi sakAre tasya "khAprakRteH sasya / / 61 // nAmnaH." [ 2. 3. 34.] iti SakAre tasya TakAre TavargAditi ... / bacanAt SakArAt pratiSedhAbhAvaH, evam-sarpiSo bhAva iti tve . na zAt / 1 / 3 / 62 // sarpiSTum / SaSa AmaH "saMkhyAnAm 0" [1. 4. 33.] iti 45 ta0pra0-zakArAt parasya tavargasya sthAne yaduktaM tanna ya sthAna paduka taka nAmAdeze SakArasya DakAre tasya "pratyaye ca" [ 1. 3. 2.] bhavati, kimuktam ? cavargaH / anAti; anate ityanunAsike "tavargasya." [1.3.60.] iti nAmakArasya 10 praznaH // 62 // / NakAre SaNNAm / SaNNA nagarANAM samAhAraH "dvigoH samAzAnyA0-na zAditi / neti pratiSedho'yama / sa ca hArAt" [2.4, 22.7 iti vyA SaNNagarI / paridhikA prAptipUrvaka eva bhavatIti zakArAt parasya kAryiNA pratyAsatteH / navatiH SaNNavatiH / atra nAmiyAmaH sthAna eko'sti, 50 zakAreNaiva yoge yat kArya prApnoti tadeva niSidhyate, zakArAt nAmanniti anantasya ghAntasya ca namateravayava ekaH, atra ya parasya sakArasya cAsambhavAnna kimapi kAryamato'nantaro'pi AmAdezo nAm tasyaivArthavattvAd' grahaNamityAha-nAmi16 [ sona] sambadhyate, kintu tavargaH, tasyaiva kAryayogAdityAha-tItyAdi / 63 / / zakArAt parasya tavargasyeti / kimuktamiti-zakArAt nyA0 sa0-padAntAdityAdi / tavargaspeti-uttaratra . parasya tavargasya kiM kAryamuktamiti praznArthaH / samAdhatte-cavarga tavargasyeti bhaNanAt tavargasya sasya ceti labhyate'tra / nAmityAmA-35 iti / "azaz bhojane" "azauTi vyAptI" ityAbhyAM tivi dezasyeti-anUpratyayAntasya dhanantasya ca namateravayava ekaH, apara tepratyaye ca znA-zrupratyaye anAti, aznute / "vicho na" zcAmAdezaH, atra ya AmAdezo nAm tasyaivArthavattvAt *pratyayA20[5.3.86.] iti naGi chasya zatve vishnH| ["yaji-svapi / pratyayayoH pratyayasyaiva iti nyAyAdA grahaNamityAha-paDnAma / rakSi." 5. 3.85.] pracho ne pratyaye zatve ca praznaH // 62 // | nAmazabdo nakArAnto'kArAnto vA'vyaya iti / / 63 // nyA0 sa0--na zAditi / tavargasyeti-asaMbhavAt sasyati Si tavargasya / 1 / 3 / 64 // 60 na vyAkhyAtam // 62 // . ta0pra0-padAnte vartamAnasya tavargasya sthAne SakAre padAntAdRvargAdanAm-nagarI- / pare yaduktaM tanna bhavati, kimuktam ? TavargaH / tIrthakRta 28 navateH / 1 / 3 / 63 // | SoDazaH zAntiH, bhavAn SaNDaH / SIti kim ? tttttiikte| . / tavargasyeti kim ? sarpiSSu // 6 // ta. pra-padasyAnte vartamAnAvargAt parasya nAm- - - magarI-navatisambandhivarjitasya tavargasya sakArasya ca yada za0 nyA0-Si tavargasyeti / tavargasya SakAre pare 65 tanna bhavati, kimuktam ? Tavarga-pakArau / Sadatayama. maliTa Tabage eva prAmotIti praznapUrvakamAha-kimaktamityAdi / tIrtha tarati, madhuliT thuDati, madhuliD dunoti, madhuliDa dhunoti. karotIti vipi tAgame ca tIrthakRt / SaT ca daza ceti 30 SaN nayA:; madhulida sIdati, madhulida sAye, madhaliTa "ekAdaza SoDaza." [3. 2. 91.] iti nipAtanAt SoDaza. syAt, madhuliTsu / vargAditi kim ? catuSTayama sapi teSAM pUraNaH "saMkhyApUraNe Dara" [7. 1. 115. 1 iti DaTi STum / padAntAditi kim ? ITTe / anAm nagarI-navateriti SoDazaH / [sarpiSaSu] 'sarpis su' iti sthite prakRtisakA-70 kima?SaNAma.SaNagarI. SaNNavatiH nAmiyAmAdezasya rasya "so ruH" [2. 1. 72. ] iti rutve "za-Sa-sa" / 1. grahaNAdiha pratiSedho bhavatyeva-bar3anAma // 6 // 3.6.] iti satve "nAbhyantasthA."[2. 3. 15.] iti supaH sasya Satve tavargasyeti vacanAt pratiSedhAbhAvAt prakRtisakArasya / 35 za.nyA0-padAntAdityAdi / [anAma-nagarI "sasya za-pau" 1.3.61.] iti SakAraH // 64 // navateriti ] dvandvagarbhanaJtatpuruSAt SaSTI / vargAdattarasya / tavargasya sakArasya ca Tavarga-SakArAveva prApnuta ityAha-Tavarga- nyA0sa0-Si tavargasyeti-[ava nyAso na dRzyate // 14 // 15 wwwmom
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMyalite [pA0 4. sU0 1.] -*-rr...Jan -2.. . P IPAwarranwrrrr. li lau|1|3|65|| ta0pra0-padAnte vartamAnasya tavargasya sthAne lakAre caturthaH paadH| pare sthAnyAsannAvanunAsikA-'nanunAsiko lakArI bhvtH|| 'sala lunAti, bhavAle lunAti / "AsannaH"7.4. 120.] . COM 5 ityeva siddhe dvivacanamanyatrAnunAsikasyApi sthAne'nanu- ata AH syAdau js-bhyaam-the|sh41|| nAsikArtham , tena "cATana AH syAdau" [1. 4. 52.] , ityAdAvana nunAsika eva bhavati // 65 // ' / ta0 pra0-- syAdau jasi bhyAmi yakAre ca pare'toilyAcAryazrI hemacandraviracitAyAM siddhacandrA kArasyA''kAro bhavati / vRkSAH, plakSAH, nAbhyAm , 40 zramaNAbhyAm , zramaNAya, saMyatAya / bhata iti kim ? bhidhAnastropajJazabdAnuzAsanavRttau prathamasyA munayaH, munibhyAm / syAdAviti kim ? bANAn jasyatIti dhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 3 // . vipa-vANajaH, agnaye, vRkSayoH // 1 // cake zrImUlarAjena navaH ko'pi yazo'rNayaH / parakIrtisravantInAM na pravezamadatta yH||3|| za0 nyA0-ata AH ityAdi / sirAdiryasya sa syAdirUtaH saptamyA ekavacanam , 'jasbhyAm' iti vibhaktyanu-45 za0 nyA0-li lAviti / padAntasyati tavargasyeti / karaNam , ya iti caturthaMkavacanAdezasya, samAhAradvandvAd DiH, cAnuvartate / tad lunAti' 'bhavAn lunAti' iti sthite'nunA- syAdAviti 'jas-bhyAm-ya' ityasya vyadhikaraNaM vizeSaNam, na 16 sikA-'nanunAsikAvAsannau lakArau bhvtH| atha kimartha dvivaca- tvata ityasyAsambhavAt nahi syAdisthAdakArAt paro jasAdiH nam ? bhavAla lunAtItyAdAvanunAsikasya tavargasya sthAne'nanA- sambhavatItsAha-syAdau jasItyAdi-vRkSa-lakSAbhyAM jasi siko lakAro yathA syAdityevamartham / yadyevaM na kartavyama. la : apavAdatvAt samAnadIgharavabAdhakasya "lugasyAdetyapade"[2.1.50 iti sAmAnyamAtropAdAne'pi "AsannaH" 7. 4. 120.1 113.] ityasya bAdhako'yamAkAraH, tataH "samAnAnAm0" ityanunAsikasya sthAne'nunAsikaH, ananunAsikasya cAnanu- / / 1. 2. 1. rAta ekAdaza saka 20 nAsiko lakAro bhaviSyatItyAha-Asanna ityevetyAdi / visargastayoH" [1.3.53.] iti visargAdeze vRkSAH, plkssaaH| prAyika cedaM jJApakama tena "samAnAnAM tena dIrghaH idamo bhyAmi "anaka" [2. 1. 6.] ityadAdeze'nenA''tve 1.] ityAdAvAsanna eva bhavati // 65 // ca AbhyAm , atatIti vA "kvacid"[5. 1. 171.] 55 ityAcAryazrIhemacandraviracite khopajJatattvaprakAzikAprakAze iti De [aprakRtervA siddham ], evam-'zramaNa+bhyAm' iti sthite'nenA''tve zramaNAbhyAm, atra "e bahusbhosi" zabdamahArNavanyAse prathamasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 3 // 1.4.4.1 ityetve prApte tadapavAdo'yamAkAraH, ata eva tatra 25 granthAnam-738 prathamapAda 3 gra0 3813 / dvitvaviSayasyAnenA''ghrAtatvAd bahutvavizeSaNam, anyathA nyA0 sa0-lilAviti / ananunAsika eva bhavatIti- pratyAsannasya sakArasyaiva bahutveti vizeSaNaM syAt / zramaNa-60 viparItaniyamastu niranunAsikasya sAnunAsika:* iti "hRdayasya ' saMyatAbhyAM caturyekavacane "DeDasyoryA''tI"[1.4.6.] iti valAsa." [ 3. 2. 44.] ityatra hallAseti karaNAnna bhavati / ' yAdeze'nenA''tve ca zramaNAya, saMyatAya, atrAprAptaprApa prAyikaM caitajjJApakam , tena 'samAnAnAM tena dIrghaH" [1.2.1.] : NArthaH / akArasannipAtena vidhIyamAno yakArastadvighAtAya kathaM 30 ityAdI Asanna eva bhavatIti / / 65 // prabhavatIti na vAcyam, yagrahaNavaiyaryaprasaGgAt / yadyapi iti prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 3 // "AsannaH" [7. 4. 120.] iti nyAyAdAkAraH kaNThyAdi-65 [anusandhAnam-zrImUlarAjena navaH abhUtapUrvaH, ko'pi ! dharmatvena tatsadRzasyaiva sthAnino bhavannakArasyaiva bhaviSyati, vilakSaNaH, yazo'rNavaH yazaHsAgaraH, cake kRtaH, tatra kiM / tathApyavarNAdikrameNa kAryiNAmatra kAryavidhAnAt tamantareNa ca - vailakSaNyamityAha-yaH parakIrtisravantInAm anyakIrtirUpa- 'sarvamukhasthAnamavarNam' [1.1.17.] itIvAdarapi syAdi38 nadInAm , pravezaM svasminnantarbhAvam , na adatta na sata Aha-ata ityAdi / kiJca, syAdinA nAmna AkSiptatvAda dadAti sma / atra vyatirekAlaGkAraH // 3 // : hakhAdilisAbhAvAt *svara*paribhASA'nupasthAnAd "anyatyadA-70 derAH [3. 2. 152.] ilAdivad 'vArasyAm ityAdI www
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 2.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 233 60 vyAnasyApi syAd', adhikArArthaM ceti / munizabdAt jasi za0 nyA0-bhisa ityAdi / ata iti syAdAviti "jasyedod" [1. 4. 22.] ityetve ayAdeze ca munayaH / / cAnuvartata ityAha-akArAdityAdi / [ zramaNaiH ] 40 tata eva bhyAmi munibhyAm / 'agni+e' 'vRkSAos' : 'zramaNa+bhis' iti sthite zramaNebhya iti sAvakAzaM paratve'pyetvaM iti sthite "kityaditi" [1.4. 23.], "ed bahusbhosi"bAdhitvA'navakAzatvAd ais eva bhavati, na ca kRte'pyetve bhUta. 11.4.4.1 iti ca etve'yAdeze syAdiyakArAbhAvAdAkArAbhAve pUrvagatyA sAvakAzasvamaiso'pIti vAcyam , sambhavati mukhye agnaye, vRkSayoH // 1 // guNakalpanAyA ayogAditi / paratvAt pUrvametvamityapi na . vAcyam , ubhayoranyatra sAvakAzasvenaikatra yugapatpravRttI sparddha- 43 nyA0sa0-mata A ityAdi / atra *pratyayA'pratyayayo:0* sambhave paratvasambhavAditi, na cAtraiso'nyatra sAvakAzatvamasti, iti siddha syAdigrahaNaM "Na-pamasatpare." [2. 1.60.] ityAdaura ato'pavAdatvenaitvasyaiva bAdhakaH / iha kazcidavimRzyakArI etvaiprayojanArtham , tena 'rAjabhyAm' ityAdau nalopasya syAdividhI vA stvayorutsargApavAdabhAvamapahRtya paratvAdevapravRtti nodayan bhUta10 vidheye'siddhatvAdAkAro na bhavatIti / na cAtra syAdigrahaNAbhAve / pUrvagatyA nityatvamaistvasyAcakSANatvasya cAya (?) [etvasya cAyaM "tri-catura" [2.1.1.] ityAdivihitasya syAdegrahaNa bhAva bAdhaka iti ] pratipAdayati, yadAhavyati, yatastatra tasya grahaNe'pi na kimapi phalam , anyacca sAdi "etvaM bhyasi paratvAcedata aistvaM kathaM bhavet / ahaNe zucizabdAt DyA pratyayatvAt "Gityaditi" [1.4.23.] kRte'pyetve bhautapUrvAgnityamaistvaM tathA sati" // ityevaM prAsaM niSidhyate / kica, atra spAdigrahaNAbhAve 'vanyaH' / 15 ityatrApi "avarNevarNasya" [7. 4. 68.] ityetad bAdhitvA / jaraNaM jarA "Sito'" [5.3.107.] ityaGi "RvarNa | dazo'ti" [4. 3.7.] iti guNe Api ca tAmatikrAntaiH ''kAraH syAt / yadvA, itthaM cAlanA-*pratyayA-'pratyayayoH0* iti / nyAyena siddha syAdigrahaNaM gaNa-masat0" [2.1.60.] iti / , | "prA-utsava-pari." [3.1.47.] iti samAse "gozvAnte."55 sUtre'saditi kAryArtham , tena 'rAjabhyAm' iti siddham / idaM ca na / / [2.4.96.] iti hrakhatve'nena misa aisAdeze "aidaudu." " [ 1. 2. 12. ] ityaitve atijarairiti / yadyevamesAdeza vaktavyam , yat bane sAdhu: "tatra sAdhau" [7.1.15.] iti evAstu kimaiskaraNena? "aidaud" [1.2.12.] ityaitve 20 ye pratyaye AkAraH prAmotIti syAdigrahaNam , yato jas-bhyAmsAha rUpasya siddhatvAt , ucyate-aiskaraNaM kharUpalAbhArtham , svarUpacaryAt yakAro'pi syAdereva lapsyate kiM syAdigrahaNena ? satyam--- . . lAbhastu aivAbhAva eva, aitvAbhAvastu jarasAdeza eva, jarasA-60 tahi adhikArArtham , tena zucI strIyAdA DIpratyaye 'Dityaditi" ' / dezastu sannipAtalakSaNAnityatva evetyAha-esAdezenaive[1. 4. 23.] ityekAro na bhavatIti / vRkSA iti-atra jasi ! tyAdi-ekadezavikRtasyAnanyatvAt kRtahakho'pi jarAzabda eveti apavAdatvAt samAnadIrghatvabAdhakasya "lugasyAdetyapade" [2.1.. "jarAyA jarasU cA" [2.1.3.] iti jarasAdeze'tijarasai. 28113.] ityasya baadhko'ymaakaarH| mAbhyAmiti- idam zabdasya, / anyathA kRtahakhaM jarAzabdAntaM nAma samAzrityaisbhAvaH pravRttaH atateH "kacit" 5.1.171.] iti De aprakRtervA siddham / . kathaM tadvighAtasya nimittaM syAt / na cennimittaM svarAdAvucyamAno 65 zramaNAbhyAmiti-syAdeH pUrvamekapadatvAbhAvAt katham ? "raevarNa0" jarasAdezo na prApnoti, vibhakteH kharAditvAbhAvAdityarthaH / anye [2. 3.63.] iti NatvaM zramaNaprakRteH, ucyate-*bhAvini bhUta viti--zrIzeSarAjaH, etvetvayorbimAtratvAvizeSAditi bhAvaH / vat iti nyAyAd bhavati / zramaNAyeti-akArasaMnipAtena vidhI30 yamAno yakArastadvidhAtAya kathaM prabhavatIti na vAcyam , yagrahaNa ata ityanuvartanAda munibhiriyAdau aisAdezo na bhavatItyAha--- vaiyaryaprasaGgAt // 1 // ata ityevetyAdi / caitrabhissA, odanabhissaTeti "psAM bhakSaNe" ato'bhipUrvAd "upasargAdAtaH" [5.3.10 bhisa aisa / 1 / 4 / 2 // 110.] ityaGi pRSodarAditvAdabherakAralope pasya sakAre Api ta0pra0-bhakArAt parasya syAderbhisaH sthAne 'aisa' / ekatra TAgame bhissA, bhissaTA, caitrasya bhissA odanaHisyayamAdezo bhavati / zramaNaiH, saMyataH, bhatijaraiH / esA- | caitrabhissA, odanasya bhissaTA dagdhikA-odana36 dezeneva siddha aisakaraNaM *saMnipAtalakSaNa* nyAyasyA- bhissaTA, atra syAdyadhikArAcArya bhis syAdiriti aisa na nityatvajJApanArtham , tenAtijarasairityapi siddham / anye su, bhavati / nanu vinApi syAdyadhikAram *arthavaNe mAnarthakasya* 78 bhatijarerityevecchanti / bhata ityeva munibhiH, zAlAbhiA, | iti nyAyAd missA-bhissaTAzabdayorekadezasya bhiso'nrthpniH| svAderisyeva ? caitrabhissA, bhodanabhissaTA // 2 // karavAdais na bhaviSyati, satyam-avicchedArtha syAdadhikAraH, 30 zabdAnu
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 4. su0 5. ] nand 45 sa cehAnuvartamAnaH *arthavadhaNe nAnarthakasya* ityetanyAyAnapekSaM tena pratyayaniyamo na bhavati, tadabhAve ca takaiH vizvakairityAdi viziSTasyaiva bhisa aisAdezaM niyamayatItyetadartha nAyamapekSaNIya siddham // 3 // iti, apekSyamANazca nyAyo gaurakmAdadhAti, anityazceti // 2 // edu bahusmosi / 1 / 4 / 4 // nyA0sa0-bhisa aisiti / esaadeshenaiveti-esaadeshe| ta0pra0-bahvarthaviSaye sakArAdo bhakArAdAvosi ca40 kRte "lugasyA" [2.1.113.] iti tu na vAcyam , vidhAna- syAdau pare'kArasyaikArAdezo bhavati / eSu, eSAm, mamIsAmayAta , anyathA yadi deverityabhISTaM syAt tadA isiti kuryAt / SAm , sarveSAm , ebhiH, ebhyaH, vRkSebhyaH, zramaNayoH, bhatijarasairiti-ekadezavikRtasyAnanyatvAt kRtahasvo'pi jarAzabda saMyatayoH / bahiti kim ? vRkSasya, vRkSAbhyAm / sbhosIti eveti / bhissaTeti-"sAMka bhakSaNe" ityasyAbhipUrvasyAbhipsAyate kim ? sarve / mata ityeva ? sAdhuSu, sAdhubhyaH, khaTvAsu iti "upasargAdAta:" (5.3.110.] iti aGi pRSodarAditvAda- khadAbhyaH, aAyoH, dRssyoH||4|| 10 bherakAralope pakArasya sakAre Api lakSyAnurodhAd vikalpena dAgame . za0 nyA0-edu badvityAdi / [bahusbhosIti-] bhissA, bhissaTA // 2 // sazca bhazcatyakAreNocAraNArthena dvandvaM kRtvA tato bahuzabdena bahutvArthena saptamItatpuruSaM ca, punaroszabdena samAhAradvandvAt idamadaso'kyeva / 1 / 4 / 3 // saptamI, tatra ca "saptamyA AdiH" {7.4. 114.] ityAdI ta0 pra0--'idam bhadas' ityetayorakyeva satyakArAt / saMpratyaya ityAha-sakArAdAvityAdi / eSu. [eSAm ],50 parasya bhisa ais bhavati / imakaiH, amukaiH / bhakyeveti idamzabdAt saptamIbahuvacane [paSTIbahuvacane ] ca ekatra 18kim ? ebhiH, bhmiibhiH| pUrveNeca siddha niyamArthamidam / nAmapavAdasAmAdeze "ana" [2.1.36.] ityadAdeze evakArastviSTAvadhAraNArthaH // 3 // "ed bahusbhosi" [1. 4. 4.) ityetve "nAmyantasthA." [2.3. 15.] iti Satvam / amISAmiti-adaszabdAdAmi 20 nyA0-idamityAdi / idamadasa iti samAhAra- : asvAdau sAmAdeze'nenaitve Satvam , evam-sarveSAmityAdi 155 dvandvAd Gas / imakaiH, amukairiti-'idam , adas' AbhyAM zramaNazabdAt SaSTIsaptamyovicane etve'yAdeze ca zrama bhisi "A dveraH" [2. 1. 41.] ityatve "lugasthAdetyapade" ' NayoH / vRkSazabdAn "TA-so." [1. 4.5.] iti saH 20[2.1.113.] ityakAralope "tyAdisarvAdeH0" 7.3. / syAdeze vRkSasya, evam-bhyAmi "ata A." 1.4. 1.1 29.] ityaki "do maH syAdau" [2.1.39.] iti "mo'va-: ityAkAre vRkSAbhyAm, anayobaharthaviSayasakArAdyabhAvAdetyA sya" [2.1.45.] iti ca dasya bhatve "mAduvarNo'nu" bhAva iti / sarvazabdAt "jasa i." [1.4.9.] iti jasa60 [2.1.47.] ityutve'nena bhisa aistve "aidot0" [1.2. ikArAdeze "avarNasye." [1.2.6.7 ityetve sarve / ata - 12.] ityaikAraH / pabhiH, amIbhiriti-idamaH "anak" ityadhikArAt sAdhucityAdI bahvarthaviSayasakArAdAvapyetvaM na 20[2. 1. 36.] ityatve "e bahusmosi" [ 1. 4. 4.] bhavatyata Aha-ata ityAdi // 4 // ityetvam , adasaH "A DheraH" / 2. 1.41.] ityatve dasya , www matve pUrvavadetve "bahuSverIH" [2. 1. 49.] itItvam , akIti ! ttaa-ddnsorin-syau|1|4|5|| vacanAdanayorakArAt parasya bhisa aisAdezo na bhavati / atha ta0pra0-akArAt parayoSTA-GasoH syAyoH sthAne 65 kimarthamidam? yAvatA'nayoranyAta kharAta pUrvamako vidhAnAda-| yathAsaMkhyam 'ina sya' ityetAvAdezI bhavataH / vRkSeNa, 30 kArAt paro bhisiti pUrveNaiva aisAdezo bhaviSyati. satyama-bhatijareNa, vRkSasya, ati jarasya / bhata ityeva? bhatijarasA, niyamArthamidam , anyathA ebhirityAdAvapi pUrveNa syAdityAha- bhatijarasaH, atra paratvAmityatvAzca prAgeSa jarasAdeze va te pUrvaNetyAdi / nanu *siddhe satyArambhaH0* iti nyAyAdavadhAra- | akaaraantsvaabhaavH| anye tu prAgevenAdezam *saMniNasya labdhatvAt tadartha evakAro'narthaka ityAha-pacakAra- pAtalakSaNa.*-nyAyasyAnityatvAzrayaNAt pazcAjarasAdeza 70 svityAdi-ayamarthaH-akItsavakAramantareNa idamadasa eve. cerachanto'tijarasinetyapi manyante // 5 // 36 tyapi niyamaH syAt , sa cAniSTa iti // 3 // : za0 nyA0-TA-GasorityAdi / vRkSazabdAt TAyAmanena __ nyA. sa0-idamadasa ityAdi / iSTAvadhAraNArtha iti- | inAdeze etve Natve ca vRkSeNa, evam-atijareNa / saH wwwwwwwww Purnimarwarene
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA04. sU0 7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / syAdeze vRkSasya, atijarasya / ata ityeveti-atijara- | bAdhitvA samAnadIrghatve 'vRkSAd' ityAdi sidhyatyevetyAha-- zabdAt TAnchasorin-syo kuto na bhavata ityAha-atra para- cata svityAdi-pANinisUtrAnusAriNa iti // 6 // tvAdityAdi-ayamarthaH 'vRkSeNa vRkSasya, jarasau' ityAdau dvayorapi nyA0 sa0-se-kasyorityAdi / nanvatra 'at' ityeva caritArthatvAd, ekatra ca yugapat prAptyA sparddhasambhavAt parasvAt *kRtAkRtaprasaGgitvena* nityatvAcca prAgeva jarasAdeze | kriyatAm , kiM dIrdhakaraNena ? na caivaM kRte "lugasyA0" [2.1.40 a ni / 113. ] iti prApsyatIti, tadA hi 't' ityevaM kuryAt , satyamkRte'kArAntatvAbhAvAdinAdyAdezAbhAva iti / anye sviti | matAntare'tijarasAdityapi manyante, tatsiddhayartha dIrghakaraNam , dIrghaAcAryapANinisUtrAnusAriNaH, yadAha sthaviraH-yadi hi 'ati-! karaNAcca svamate'pi sammatamiti bodhyam // 6 // jarasinA' ityetat sUtrakArasya sAdhutvenAbhimataM syAt tadA 'TA' ityetasya nakArAdezameva kuryAt , tatrApi hyasve kRtve vRkSeNetyAdi | sAdeH smai-ssaatau|1|4|7|| 10 sidhyatyeva, kathametvamiti ced "e bahusbhosi" [1.4.4.] ta0 pra0-sarvAdarakArAntasya sambandhino kusyo-45 ityatra TAvacanaprakSepAt, atra jayAdityaH-yathA tu bhASya / yathAsaMkhya 'smai smAt' ityetAvAdezI bhavataH / sarvasmai, tathA naitalakSyata iti // 5 // / paramasarvasmai, sarvasmAt , paramasarvasmAt , asarSamai, masarva smAt , kiMsarvasmai, kiMsarvasAt, evam-vizvasmai, vizvatyA0sa0-TA-DasorityAdi / anye viti-yadi hi smAt / ubhazabdasya dvivacana-svArthikapratyayaviSayatvAt 'atijarasinA' ityetat sUtrakArasya sAdhutvenAbhimataM syAt tadA saiprabhRtayo na saMbhavanti, gaNapAThastu hevarthaprayoge sarvavi-60 16 'TA' ityetasya nakArAdezatyameva kuryAt , tatrApi hyatve kUne vRkSeNe | bhaktyarthaH-ubhau hetU 1, ubhau hetU 2, ubhAbhyAM hetubhyAm tyAdi siddhayatyeva, kathamekhamiti cet ? "ed bahusbhosi" [1. 3, ubhAbhyAM hetubhyAm 4, ubhAbhyAM hetubhyAm 5, 4.4.] ityatra TAvacanaprakSepAt, atra jayAdityaH-yathA tu ubhayohe voH 6, ubhayorhetvoH 7 iti / ubhayasmai, ubhayabhASyaM tathA neta lakSyate // 5 // sAt / manyasmai, anyasmAt / bhanyatarasmai, anyatarasmAt , | itaragrahaNenaiva siddhe'nyataragrahaNaM itamapratyayAntasyAnya-55 dde-ddnsyoyotii|1|4|6|| zabdasya sarvAditvanivRtyartham-anyatamAya, anyatamaM 20 ta0 pra0-akArAt parayoH 'De si' ittayoryathA- | vastram , anyatame; eke svAhuH-'nAyaM usarapratyayAnto. saMkhyaM 'ya mAt' ityetAvAdezau bhavataH / vRkSAya, vRkSAt , anyatarazamdaH, kintu avyutpannasarottarapadastaravanto thA, bhatijarAya, atijarAt / mata ityeva ? atijarase, bhati-! tanmate-DatamAntasyApyanyazabdasya sarvAdisvam-anyatamajarasaH / kecit tu prAgevA''dAdeze jarasAdeza micchanto. smin [anyatamasmai, anyatamasAt ] | itarasai, isara-80 'tijarasAdityapi manyante // 6 // smAt / Datara-Datamau pratyayo, sayoH svArthikasvAt prakRti | dvAreNaiva side pRthagupAdAnamatra prakaraNe'nyasvArthikaprasthayA25 za. nyA0-2-usyorityAdi / vRkSazabdAdanena | ntAnAmagrahaNArthamanyAdilakSaNadArtha ca, katarasmai, katamI, usyoH sthAne yAdeze [ AdAdeze ] ca "ata AH syAdau0" | yatarassai, yatamassai, tatarassai, satamasmai, ekatarasmai, eka[1. 4. 1.] ityAtve "samAnAnAM." [ 1.2. 1.] iti tamasai; iha na bhavati-sarvatamAya, sarvatamAt / pazabdo-65 dIrghatve ca vRkSAya, vRkSAt, evam-atijarAya, 'nyArthaH, svasmai, svasmAt / svacchandaH samuJcayaparyAyaH, atijarAta, jarasAdezasya vikalpitatvAt tadabhAvAdakArA- | tasya smAyAdayo na saMbhavamtIti hesvarthayoge sarva vibhakti30-tatvAdatra De-hasyoyo-''tau bhvtH| ata ityeveti-ati- svamakpratyayazca prayojanam-ravataM hesum, tvatA hetunA jarazabdAd Dhe-DasyoH svarAditve paratvAnnityatvAcca prAgeva jarasA- | vasati; ajJAtAt svatasvakataH / nemazabdo'rdhArthaH, deze'kArAntatvAbhAvAdAdezAbhAva iti / anye tu AkArakaraNa- nemI, nemasmAt / sama-simau sAthI, samasmai, sama-10 sAmarthyAt prAgeva jarasAdezAt GaserAdAdeze varAditvAjarasA- | sAta, simasmai, simasmAt , sarvArthatvAbhAve na bhavati deze ca atijarasAditi manyante, anyathA'kAropadezameva samAya dezAya, samAd dezAd dhAvati / svAbhidheyApekSe 35 kuryAt , tatrApi hyakArakaraNA "rAgAho rakte" [6.2.1.]| cAvadhiniyame vyavasthAparaparyAye gamyamAne pUrva-parA-'vara ityAdijJApakAcca "lugasyAdetyapade" [ 2. 1. 113.] iti dakSiNotsarA-'parA-'dharANi, pUrvamai, pUrvasAda, parammai,
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 7.] parasmAt , bhavarasmai, avarasmAt , dakSiNassai, dakSiNamAt , | dharANi vyavasthAyAm, svamajJAti-dhanAkhyAyAm, bhantara uttarasmai, uttarasAt , bhaparasmai, aparamAt, adharasmai, | bahiryogopasaMkhyAnayorapuri, syad , tad , yad, madas , maparasmAt ; vyavasthAyA anyatra na bhavati-dakSiNAya | idam , etad , eka, dvi, yuSmad , bhavatu, masada, kim , gAthakAya dehi, pravINAyetyarthaH, dakSiNAyai dvijAH spRha- ! ityasaMjJAyAM sarvAdiH / ubhayaDiti TakAro DyarthaH, ubhayI yanti / bhAtmA''tmIya-jJAti-dhanArthavRttiH svazabdaH, dRSTiH // 7 // bhAramA''ramIyayoH-yat svasmai rocate tat svasmai dadAti, marwarma padAtmane rocane tadAtmIyAya dadAtItyarthaH, jJAti-dhana zanyA0-sarvAderityAdi / sarvazabda Adiryasya sa sarvAdiriti bahuvrIhiH, nanu bahuvrIheranyapadArthapradhAnatvAt sarvayostu na bhavati-svAya dAtuM svAya spRhayati, jJAtaye dAtuM | dhanAya spRhytiityrthH| bahirbhAdhena bAdyena vA yoge upa zabdAd yadanyat tasyaiva sarvAdikArya syAd, na sarvazabdasya, yathA-citragurAnIyatAmityukte svAmina evAnayanam , na tu gavAm , 10 saMkhyAne upasaMvIyamAne cAthai vartamAno'ntarazabdaH, na ceda / bahiyoge'pi puri vartate, anyataramai gRhAya, nagarabAhyAya / yathA citrA gAvo yasyeti gavAM vizeSyatvaM tadvatazca vizeSaNasva-50 cANDAlAdigRhAyetyarthaH, cANDAlAdigRhayuktAya vA nagarA mavagamyate, tathehApyavargasyate, paramatrArthe bahuvrIhirneSyate, yadA hi myantaragRhAyetyarthaH, antaramai paTAya, paTacatuSTaye tRtI. svAminaH prAdhAnyaM gavAM vizeSaNabhAvastadA bahuvrIhirata eva citrA yAya caturthAya cetyarthaH, prathama-dvitIyayobahiyogeNaiva gAvo yasya sa citraguriti gavAmaprAdhAnyaM pradaryate, tasmAt / sarvazabdasava-hAtha bahuvrIhi-tatpuruSayorekazeSa AvRttirvA''zrayi15 siddharavAta; puri tu na bhavati-antarAyai pure krudhyati, / tavyA, tatra sArUpyArtha sarvazcAsAvAdizca sarvAdirityAdizabda 55 cANDAlAdipurNaM ityarthaH; bahiyoMgopasaMnyAnAderamyatra tu na bhavati-bhayamanayomiyorantarAt tApasa AyAtaH, | upAdIyate, na tvasya prayojanAntaramasti, ekazeSe ca sautrikameka vacanaM bhaviSyati, naiSa doSaH-saMyoga-samavAyalakSaNasambandhe yadA madhyAdityarthaH / tyasmai / tasai / yasmai / amuSmai / asmai / etasmai / ekasmai / dvi-yuSmada-bhavatvasmadA smAyAdayo na / bahuvrIhistadA tadguNasaMvijJAnaM bhavati-zuklavAsAH, lambakarNa iti, 20 saMbhavantIti sarva vibhaktyAdayaH prayojanam-[ dvau hetU ] 2, atra hi daNDI viSANI vA''nIyatAmityAdivat saMyogasamavAyadvAbhyo hetubhyAm 3, dvayorhetvo; 2; ajJAte dve-dvake striyau / lakSaNena sambandhena sambandhini kArye vijJAyamAne upalakSaNasyApya-80 kule vA, duko purusso| yuvAbhyAM hetubhyAM 3, yuvayorhetvoH 2, / ntarbhAvo bhavati, sambandhAntare tu bahuvrIhau tadguNasaMvijJAnAbhAvayuvakAbhyAm , yuSmAdRzaH / bhavadbhayo hetubhyAm 3, bhavato , citragurAnIyatAmiti, atra hi sva-khAmibhAvasambandhaH SaSThyartha iti hetvoH 2, bhavakAn, bhavAdazaH sa ca bhAvAMzca bhavantau, svavizeSopalakSitasya svAmina evA''nayanaM bhavati, na tu gavAm , matra tyadAditvAt paratvAya bhavaccheSaH, bhavAn putro'spati sarvA derityatra cA''dizabdasyAvayavavAcitvAt samavAyasambandhAbhavatputraH, ana sarvAditvAt pUrvanipAtaH, bhavato'patyaM | dutAvayavabhedaH samudAyastadguNasaMvijJAnasya bahubIherarthaH, tasya ca 65 bhAvatAyaniH, mAtra tyadAdisvAdAyanim bhavatyAH putro bhava- samudAyasya yugapalakSye prayogAbhAvAt tadantarbhUtAnAmeva pRthagaputraH, mana sarvAdisvAt puMvadbhAvaH; bhavantamavatIti vipi, yogAt kAryeNa bhAvyamiti sarvazabdasyApi tat sidhyati. yathAbhavayara, bhatra "sarvAdi-vizvam-devAdviH kavyacau" | 'devadattazAlAyA brAhmaNa AnIyatAm' ityukta devadatto'pi yadi 30/3.2.122.] iti DandrayAgamaH, ukAro nAgamArtho DyarthoM ! brAhmaNo bhavati khazAlAsthazca tadA so'pyAnIyata eveti niSpra. dIrdhArthazca, bhavatI, bhavAn / bhAvAbhyAM hetubhyAm 3, Ava- yojane ekazeSA-''vRttI, yatastasyAmyapadArthasya guNA upalakSaNAni 70 yohesvoH 2, ApakAbhyAm , mssaadRshH| kasmai, kasmAt / teSAmapi kArye saMvijJAnaM tadguNasaMvijJAnam , yatra tu tirohitAvayavasarve'pi cAmI saMjJAyAM sarvAdayo na bhavanti, teneha na bhedaH samudAyo'tadguNasaMvijJAnabahuvrIhisamAsArthaH yathA-lamba bhavati-sonAma kazcit , sarvAya, sarvAt , uttarAya kurave karNa AnIyatAmiti, tatrocyate'vayavena vigrahaH samudAyaH samA3 spRhayati / ata ityeva bhavate, bhavataH / sarvAderiti SaSThI- sAdhaH, iha tanna saMbhavatIti; atrA''dizabdo'vayavavAcI na nirdezena tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyAH sarve yasya vyavasthAvAcitAmatikAmati, uttarAvayavApekSayaiva kazridAyo bhavi-75 tamai priyasarvAya, sarvAnatikrAntAyAtisarvAya, dvAyanyAvasya tumarhati, tena gaNapAThavyavasthitAH 'sarva, vizva, ubha, ubhayaD' tamai dayanyAya, dhyanyAya, priyapUrvAya / sarSa, vizva, ubha, ityAdayo gRhyante / athaivam , 'madhyamasyAm , adhamasyAm' iti ubhayada, anya, anyatara, itara, itara, Dasama, tva, svat, na prApnoti gaNe pAThAbhAvAt , tasmAdastu prakArArtho'yamAdizabdaH, 40 nema,sama-simau sarvArthoM, pUrSa-parA-'vara-dakSiNottarA-'parA- prakArArthapradarzanAya pazcAdabhiyuktA gaNAn paThanti, yathoktam dAyanina ; bhavatIti vipi, devadattazA
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 [ pA0 4. sU0 7.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / zreNyAdayaH paThyante, kRtAdirAkRtigaNa iti, kRtAdayazca nidarzanArthaM evAyamavyutpanna ityapare bruvanti, ayamanyatarazabdo utarAnto 40 vRttikAraiH paThitA iti, naiSa doSaH - 'madhyamasyAm, adhamasyAm' na bhavati, nirdhAraNe hi saH, anirdhAraNe'yamavyutpannaH; yadvA iti prayogasyAtvAt, prakArArthatve ca sati kRtsra-jagadAdi- taraNaM taraH, anyazcAsau tarazceti anyastaro'syeti vA dvayoH zabdAnAmapi sarvAdikArya prasaGgAt / sarvasmai sarvazabdAJcatuthyaika | prakRSTo'nya iti vA'nyataraH, tanmate utamAntasyApi sarvAdisva6 vacanasyAnena snairAdezaH / syAdyAkSiptasya nAmnaH sarvAdibhirvizeSa | mastItyAha - eka ityAdi / tatra yathA sarvasminniti prayuktAH NAd vizeSaNena ca tadantavidherbhAvAt "na sarvAdiH " [1.4 / sarvAdayo dRzyante, na tathA utarasmin utamasminniti prayukta 45 12. ] iti dvandve niSedhAd *nAmagrahaNe na tadantavidhiH * itya- | dRzyate, rUpanigrahazca prayogAd bhavati, tat ko'yaM zabdo syAnupasthAnAt tadantaM 'paramasarvasmai' ityAdyudAhRtam / na 'Datara uttama' itItyAha - itara DatamAvityAdi / na paraM sarvo'sarvastato be-hasyoH smai-smAdAdeze asarvasmai, asarva rUpanigrahahetuH prayoga eva, kintu zAstramapi tatra " yat-tat10] smAd evamanyadapi / nanUbhazabdasya nityaM dvivacanaviSayatvAt kimanyAt." [ 7. 3.53. ] iti utara-Datamau prayayau vidhIyete, sarvAdikAryasya bahutvaikatvaviSayatvena tatrAbhAvAt, tadvRttiviSaye tayoryadAdibhyo vidhIyamAnayoH kevalayoH prayogAbhAvAt utara- 50 ca'ubhaye devamanuSyAH, ubhayo maNiH, ubhayaputraH' ityabhedaviSa - utamagrahaNaM tadantAn prayojayati, evaM tarhi svArthikatvAt prakRtyayasyobhaya zabdasyaiva prayogAt, 'ubhAbAhu' ityAderdvidaNDyAditvena viziSTatayA yat tadAdiprakRtidvArakameva sarvAditvaM bhaviSyati, sAdhutvAt sarvAdI vyarthaH pAThaH, agarthastarhi, anyathA yadyapi kimanayorupAdAnenetyAha - tayorityAdi yadi hi DataraData15 aki ke ca rUpArthayorabhedastathApi 'dvivacane'nantare zrUyamANe ubha- mayoH pATho gaNe na kriyeta tadetarakhArthikapratyayAntasyApi zabdena sAdhunA bhAvyam, na lupte nApi vyavahite' iti pratijJAnasya sarvAdeH sarvatamAyetyAdAvapi sarvAdikAryaM syAt / prayojanAnantaraM 58 bAdhaH syAt, akraH tanmadhye patitatvena tu vyavahiterabhAvAt ke cA''ha -- anyAdItyAdi - utara-utamAntAnAM "paJcato'nyAdepunaH sati pUrvasya dvivacanasya luptatvAdaparasya ca kena vyavadhAnAt |ranekatarasya daH" [ 1. 4. 58. ] ityanyAditvAd dAdezo yathA 'kaviSaye vyavahitadvivacanaviSaya umazabdaH sAdhurbhavati' iti syAdityevamarthaM ca utara-utamagrahaNam, nahi 'anya anyaMtara 20 vaktavyaM syAditi cet ? tadartho'pi na yuktaH kasya svArthikatvAt itara utara utama' ityapAThe paJcato'nyAderucyamAno dAdezo svArthikAzca pratyayAH prakRtera viziSTArthA bhavantIti prakRtigrahaNena labhyeta, nanu ca satyasmin prayojane kathaM svArthikapratyayAntAnAM 60 grahaNAt, 'dvivacanaviSayatvAd' ityatra dvyarthAbhidhAnasamartha sarvAditvAbhAvArthaM syAjJApakamidam, anyathA'nupapadyamAnaM ityarthasya vivakSitatvAt dvivacanazabdena syAdipratyayAgrahaNAt jJApakaM bhavati, na ca satyasmin prayojane'syAnyathAnupapattisvArthikatvena cobhArthasyAhAnAt, Apvad vacanamantareNa dvivacana rasti na ca dAdezArthamAtratve dAdezavidhAveva utara- Datama26 paratAyAH siddhatvAt, nanu yathA svArthikatvena parArthAnabhidhAnAt grahaNaM kartavyam, gaNe tu karaNAt svArthikapratyayAntAnAM sarvAkapparasya sAdhutvamevaM tra- tasparasyApi sAdhutvaprasaGgaH, naivam- | ditvAbhAvArthamapi bhavatIti vAcyam, gaNe karaNamasaMjJAyAmiti 88 a-tasAdInAM vibhaktyarthamAtravacanatvena sarvasyaiva bhedasya parityakta- vizeSaNArthaM syAda, guruzca 'anyA - 'nyataretara- Datara -Datamasya' tvAdasAdhutvamubhazabdasya, ata evocyate pUrvaiH - 'ubhayo'nyatra' iti nirdezaH syAditi; ucyate yathedaM dAdezArthamanyAdipaJcake iti, evaM tarhi hetvarthaprayoge "sarvAdeH sarvAH " [2. 2.119] bhAvAd bhavati tathA smai-smAdAdyarthamapi syAt sarvAditvAt, 30 iti sarvavibhaktyarthaM ityAha- ubhazabdasyetyAdi / ubhazabdAd tathAhi yadi svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvaM syAt tadA smai hetuzabdAzcaukAre "aidaut sandhyakSaraiH " [1. 2. 12. ] ityatve |smAdAdezArtha uttara utamopAdAnamanarthakam, ataH svArthikapratya - 70 "ivuto'strerISUt" [ 1.4.21. ] ityUve ubhau hetU / nanvayAntAnAM sarvAditvaM na bhavatIti tadupAdAnaM svArthikapratyayAntAnAM nyatara ityanyazabdo utarapratyayAntaH, tatazcAnyatarazabdasya uttara- sarvAdivAbhAvArthaM vijJAyata iti, tadudAharati -- sarvatamAyegrahaNenaiva sarvAdikAryaM bhaviSyasi kiM punarasyopAdAnenetyAha-tyAdi / svazabda iti - anyazabdasyArtho'syetyanyArthaH / tvasmai 36 DataragrahaNenaivetyAdi - ayamarthaH - utara grahaNenevAnyatarazabdasya | anyasmai ityarthaH / tvazabda iti akArAntasandehavyudAsArthaM utamagrahaNenAnyatamazabdasyApi sarvAditvaM syAditi, tena 'amya- svacchanda iti nirdezaH, tatraikamarthaM prati dvyAdInAM tulyabalA- 76 tamAya, anyatamaM vastram, anyatame' ityAdau smai dakAra- nAmavirodhinAmaniyatakama-yaugapadyAnAM bhedena cIyamAnatA samu sminnAdayo na bhavanti; anye tu itara-DatamavidhAvapyanyazabdaM / cayaH, tasya paryAyastadvAcaka ityarthaH / athAsya takArAntatvAt smai mAdhIyate, teSAmayaM utarArtha eva pAThaH; anyataramiti tvanya prabhRti sarvAdikAryAyogAdupAdAnamanarthakamityAha -- tasyetyAdi / 1
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 . bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 7.] azAtAditi-tvacchabdasyAjJAtArthe "tyAdi-sarvAdeH" [5. | svazabda AtmA''tmIyayoH sarvAdiriti zeSaH / yat 40 3. 29.] ityantyAt kharAt pUrvamaki paJcamyekavacane ca | khassai rocate tat svassai ddaatiitysyaarthvyaacsstte-ydaatvktH| nemazabda iti-ardhazabdasyArtho'syeti vigrahaH / | tmana ityAdinA / svAya dAtumityAdau tu jJAtidhanavRttitvAt sama-simau sarvArthAviti-sarvazabdaH saMkhyAprakArakayAva- | sarvAdisvAbhAva ityarthaH / yatra zabdAntaranirapekSaH svazabdo / dviSaye kAsya vartate, tatra sakhyAkAsAthai yathA-sarve AyAtAH, ! jJAti-dhane kharUpeNA''caSTe tatrA'sau saMjJArUpeNa tayorvartata iti yAvanto likhitA daza dvAdaza vA te kAmanAyAtA ityarthaH, tatra na bhavatItyAha-zAti-dhanayorityAdi / kathaM punarayamoM 45 evaMvidhasarvArthe vartamAnI sama-simazabdau sarvAdI ityarthaH / sarvA-yAvatA 'skhe putrAH' iti jJAtyoM gamyate, 'khe gAvaH' iti ve na bhavatItyanenArthAntaravRttivyavacchedaphalaM darzayati- dhanArthaH, naitadasti-putra-gozabdayoriha saMnidhAnenobhayaM gamyate, samAyetyAdi-aviSamAyetyarthaH / svAbhidheyApekSetyAdi- svazabdAttvAtmIyatvamAnaM pratIyate / nanu yadi zabdAntaranirapekSa 10 avadhirmaryAdA tasya niyamo''vazyambhAvo'vadhibhAvAdabhraMzo vya- eva svazabdo jJAti-dhanayorvartate, kathaM tarhi "usmukAnIva vasthA'paraparyAyaH, tathAhi-mAtra kAcid vyavasthA'sti, avya- me'mI vA jJAtayo bharatarSabha!" ityAdau jJAtizabdasyAnuprayogaH,60 vasthA vartate, vyavasthA kartavyeti vyavasthAzabdAniyamo gamyate, naiSa doSaHnyatra hi zabdo'nekArthoM bhavati sandigdhArtho vA sa ca khAbhidheyApekSaH, pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheyo dig-deza- tatra tadarthasya vyaktIkaraNe paryAyazabdasyAnuprayogo na virudhyate, kAla-svabhAvo'rthastamapekSate yaH sa svAbhidheyApekSaH, co'vadhA- | yathA-medhAdyanekArthasya varAhazabdasya prayoge zUkarazabdasya, yathA 16.raNe, digAdInAM hyAMnA pUrvAdizabdAbhidheyAnAM yat pUrvAditvaM ca sandigdhArthasya pikazabdasya prayoge kokilazabdasya, khazabda. tanniyogataH kaJcanAvadhimapekSya sampadyate, na svavadhinirapekSam , ! cAyamanekArthastatrAsatyanuprayoge kiM viSayo'yaM prayukta iti saMdehaH / tathAhi-pUrvasya dezasya yat pUrvatvaM tat paraM dezamavadhimapekSya syAdatastannirAsArthamupapadyate jJAtizabdasyAnuprayogaH, evaM dhanabhavati, parasyApi yat paratvaM tat pUrva dezam , tasmAt pUrvAdi- | zabdasyApi draSTavyam / 'antaraM bahiyogopasaMvyAnayoH' iti zabdavAcyApekSaNe'vazyaM kenacidavadhinA bhAvyam, tatraitasyaiH | vakSyati, tadartha vyaktIkurvannudAharati-bahirbhAvenetyAdi20 nAvadheryaH pUrvAdizabdAbhidheyApekSo'vadhibhAva ekAntikaH sa bahirityanAvRto dezastasya bhAvaH sa eva vA bhAvastena yogaH, sa niyamo vyavasthAparaparyAyasta smin gamyamAne pUrvAdInAM zabdAnAM ca bAhyasyAbAhyasya ca bhavati, yathA-antarasmai gRhAya-80 svAbhidheya eva vartamAnAnAM sarvAdikArya na tu vAcye, yo hi nagarabAhyAyetyAdi-nagaraM hi catuSpratolIyuktaprakArAvRtapUrvAdizabdAbhidheyAdAdanyasyAvadhibhutasya niyamaH sa kathaM mucyate, yadAha-"nagaramurucaturgopurodbhAsisAlamU" iti, tatraca pUrvAdizabdavAcyo bhaviSyatIti, atastasminnAntarIyakatayA gamya- | prAkArAgRtadeze cANDAlAdigRhasyAnaucityAdanAvRtapradezena yogo 25 mAne 'pUrna, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara' ityetAni gamyata iti, yadA tu bahiHzabdena bAhya ucyate tadA bAhyenA sapta zabdarUpANi sarvAdIni bhavanti / abadhimati digAdilakSaNe nAvRtadezaprayuktena cANDAlAdigRhena yoge AbhyantarasyAnAbhya-85 vartamAnAni pUrvAdIni sarvodIni bhavantItyudAharati-pUrvasmai ntarasya bahirbhAvenaivaM siddhatvAdityarthaH, arthabhede'pi rUpasya ityAdi-zabdarUpApekSayA ca napuMsakanirdezo nArthApekSayA, tena samAnatvAt pRthaka prayogo nokto'rthabhedastu dArzataH, cANDAlA strI-puM-napuMsakeSu sarveSvapyartheSu sarvAditvamiti / vyavasthApara-digRhayuktAya vA nagarAbhyantaragRhAyetyarthaH / upasaMvyAnazabdaH 30paryAya ityasya vyavacchecaM darzayati-vyavasthAyA ityAdinA / karmasAdhano yathA-upasaMvIyate yaditi "bhujipatyAdibhyaH kamo dakSiNAya pravINAyetyarthaH, atra hi prAvINyamAtreNa nimittenA-upAdAne" 5.3. 128.] iti karmaNyaniTi, upasaMvIyate-70 vadhinirapekSa eva dakSiNazabdo vartata iti vyavasthA na gamyate / 'neneti "karaNA''dhAre" [5.3. 129.] iti karaNe vA'stIkecit tu yAvadavyabhAvinI vyavasthetyAhuH, teSAM pUrvasmai | tyAha-upasaMvyAne upasaMvIyamAne ceti / nanu kamortha puruSAyetyAdi na bhavati, nahi digyogalakSaNapUrvatvAdi puruSe karaNArthabhedAdbhinne'pi upasaMnyAnArthe sarvatra bahiyogenaiva siddha35 yAvadrvyabhAvIti / parasparasthityapekSayA''tmasthitirvyavasthetyeke, | tvAd vyarthametaditi,na ca yadA samapramANe'parihite zAkaTayuge idaM teSAM sarve vizeSaNa-vizeSyazabdAH sambandhizabdAtha vyava- na jJAyate-kimuttarIyaM kimantarIyamiti tadarthametad bhaviSyatIti 76 sthAzabdAH syuriti dakSiNAya gAthakAyetyatrApi prApnoti / vaktuM zakyam ,yatastatra yathA prekSApUrvakArI bhAvibuddhyopasavyAnatvaM AtmA''tmIyetyAdi-AtmA ca AtmIyazca jJAtizca dhanaM ca vyavasthApayati tathA bahiryogamapi, ucyate-paTacatuSTayArtham , tatra tAnyevArthastatravRttiryasyeti vigrahaH, minpratyayaviSaye tvaishvryvaacii| zATakAnAM traye catuSTaye vA prathama-dvitIyayorbahiyogenaiva siddha
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 7. ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 239 / 45 / | tvAt tRtIya- caturthayorbahiryogAbhAvAdupasaMvyAnagrahaNamitItyAha- | tu prApnotItyAha -- sarvAderityAdi - ayamarthaH - SaSTyA yaducyate 40 antarasmai paTAyetyAdi / puri tu na bhavati, apurIti prati tad gRhyamANavibhakterbhavati, yathaivaM 'paramasarvasmai' ityAdau smASedhAditi zeSaH, tena antarAyai pure kudhyatIti - atra yAdi na prApnoti, nahyatra gRhyamANAta sarvAdervihitA vibhaktiH, "savAderDas pUrvAH " [ 1.4 18] iti Das na bhavati api tu samAsAditi, na gRhyamANasya sarvAderarthadvAreNa samba 5 pUzca kasmiMzcid deze prAkArAbhyantare kriyate kvacit prAkArAd ndhinI yA vibhaktistadarthaMgatasaGkhyA karmAdivAcinI tasyAH sarvA - bahirityasti bahiryogaH / vyAdInAmanakArAntatvAt smAyAdeH / dikAryamityartho'tra vivakSitaH, sarvAdisalyApradhAnazcaiSa samAsa sarvAdikAryasyAsambhave'pi prayojanAntaramastIti tadAha-dvi- iti, athavA sarvamAdIyate gRhyate'bhidheyatvena yenetyanvarthAzrayayuSmadityAdi / sarvavibhaktayAdaya iti - "sarvAdeH sarvAH " : NAt sarveSAM yAni nAmAni tAni sarvAdIni, saMjJopasarjane ca [ 2. 2.119. ] iti hetuprayoge sarvavibhaktaya iti, Adi ! vizeSe'vatiSThete, tathAhi yadA sarvazabdaH saMjJAtvena niyujyate 10 zabdAd yathAyogaM zeSa- pUrvanipAta-puMvadbhAva-Dadri-At-Ayanin- tadA prasiddha pravRttinimittaparityAgAt svarUpamAtropakArI pravartata 50 mayad-akaH prayojanAni jJAyanta iti / nanu sUtre viSayasyAnirde- iti vizeSa evAvatiSTate, upasarjanamapi jahatsvArthama jahad zAt saMjJAyAmapi sarvAdInAM sarvAdikAryaprasaGgaH, naiSa doSaH tatra vA'tikrAntAzravizeSaNa tAmApannamati sarvAyetyAdAvatikrAntArthavRtti gaNapAThAt paryudAsaH, zuddhAnyeva hi gaNe sarvAdIni sanniviSTAni bhavati, evaM bahuvrIhAvapi 'priyasarvAya, nyAya' ityAdAvanyapadAna saMjJAbhUtAni tena yat sAmAnyaM smAyAdikAryaM yacca viziSTaM saMkramAd vizeSArthavRtti, vAkye tvasaMzliSTArthatvAt svArthamAtraM 15 "paJcato'nyAderanekatarasya da: " [1.4. 58 ], "A dveraH" pratipAdayato na vizeSAvasthAnamiti syAt sarvAditvam / yadyevaM [ 2.1.41. ] iti tat sarvaM gaNapAThopalakSitAnAmeva, yattu | sakala-kRtsna- jagadAderapi prApnoti eteSAmapi zabdAnAmekaikasya 55 kAryam " amau maH" [ 2.1.16 ] ityAdisvarUpamAtrAzrayaM na yo viSayastasmiMstasmin viSaye yo yaH zabdo vartate tasya tasya saMnivezApekSaM tadavizeSeNa bhavati, tatra hi na gaNapaThitayoH tasmin vartamAnasya sarvAdikArya prApnoti, tatazca 'sarvasminnodane' yuSmadasmadornirdezaH, api tu auNAdikayoH, athavA sarvAdi- ityodanazabdasyApi sminnAdiprasaGgaH sAmAnAdhikaraNyAdanayoH, 20 vizeSaNArthamasaMjJAyAmiti gaNe sAkSAt paThanIyamityAha - sarve'pi nanu pratiniyatabhAgAbhinivezitvAcchabdAnAM sarvatvamodana zabdena cAmI saMjJAyAM sarvAdayo na bhavantIti / nanu saMjJAyAM nAbhihitamodanatvamapi sarvazabdeneti kuto'yaM prasaGgaH ? tatredaM 60 gauNatvAdeva na bhaviSyati, sarvAya dehIti prasiddhyaprasiddhivazAt | darzanam - sarvazabdo'pyodanArthAvagraheNa pravRtta odanazabdo'pi sambhavatyeva *gauNa-mukhya nyAya iti kimasaMjJAyAmiti vizeSa - sarvArthAvagraheNa pratipattA tu kevalAt sarvAdizabdAd vizeSaM na na? naivam - padakAryeSvevAyaM nyAya upatiSTate, na nAmakArya iti pratipadyate, rUpasAdRzyAt, nApi odanazabdAditi tatpratipatya26 tathAhi - khArthe vRttAnnAna utpannAyAM vibhaktau tatkArye zabdAntara- zramubhayopAdAnam, tatraikasya sarvAdikArya bhavati nAparasyeti pramANAbhAvAdatiprasaGga udbhAvyate, evaM tarhi ubhayamanena kriyate- 65 pAThazcaiva vizeSyate vidhiva, kathaM punarekena yatnenobhayaM labhyate ? tatreNA''vRttyA vA sarveSAM yAni pratipAdanAni sarvAdIni tebhyaH, saMjJopasarjane ca vizeSe'vatiSThete, evaM ca sarvAdInAM viziSTa dharmo'numIyate nUnamevAmUnyanvarthapravRttinimittena sarvAbhidheyatvena yuktAni sarvAdIni, ataH sarvAdikAryamantargaNakArya 70 ca sarvAbhidheyatvayuktAnAmeva bhavati, na saMjJopasarjanAnAmiti siddham / athADhyo bhUtapUrvo mayUravyaMsakAditvAt samAse ADhyapUrvastasmai AdhyapUrvAya dehItyatra kathaM sarvAdikArthaM na bhavati ? na ca vyavasthAyA abhAva:, pUrvamADhyo na ca sampratIti vyavasthA / saMnidhAnAd gauNatvaM pratIyate, yathA- gAM vAhIkamAnayeti, pUrvaM kriyAsambandhApekSayA vibhaktAyutpannAyAM *vAkyIya nyAyAt sAmAnAdhikaraNyAd gauNArtha prAdurbhAvo bhavati, tasya tu svArthasya mukhyavyapadezo nAsti gauNApekSayA sambandhizabdatvAnmukhya30 vyapadezasya gauNAbhAve'bhAvAt na caivaM zabdAntarAt saMjJA pratItirasti, yadi vA guNAdAgato gauNo yathA - gozabdasya jADyAdinimitto'rtho vAhIkaH, mukhamiva mukhyaH, svaM rUpamityatra rUpagrahaNenArtha parigrahasya jJApitatvAdavataH kAryeNa bhavitavyam, sa cArthaH prAdhAnyAd mukhya eva gRhyate, goNe hyarthe zabdaH 35 pravartamAno mukhyArthAropeNaiva pravartate, aniyatazca gauNArthaH na ca saMjJAzabdo guNadvAreNa pravartate yena prasiddhyaprasiddhivazAd / pratIteH, ucyate-atra hi pUrvatvamAvyatvasya vizeSaNam, yathA- 7 gauNatvaM tasya saMbhAvyeteti / nanu mA bhUt sarvo nAma kazcit atisa (pU) vayetyupasarjanatvAt pUrvArthasya smAyAdi na bhavati / sarvAyetyAdau 'asaMjJAyAm' iti vizeSaNAt sarvAdikArtham, nanu ahakaM pitA'sya makalpitRkaH, svakaM pitA'sya svakalpitRkaH, priyAH sarve yasya sarvAnatikrAnto ya [ ityAdau ] upasarjanasya / dvako putrAvasya i. kiputra iti antaraGgatvAt sarvAbhidhAnanimitte -
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhubhyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 7.] nAkA tAvad bhAvyam , pazcAt padAntarasannidhAne vRttipadArtha. [ ugA. 963.] ityasi adam / eteH "iNo damak" 40 vivakSAyAM bahuvrIhiNetyanupasarjanatvAt prApnoti, matkapitRkaH, [uNA0 938. ] iti damaki "iNastad" [uNA0 896.] tvatkapitRkaH, dvikaputra iti ceSyata iti tadartha bahuvrIheraprayoga- . iti tadi "bhIN-zali-vali." [ uNA0 21.] iti ke samavAyi yat prakriyAvAkyaM tatra pratiSedho vaktavyaH, na tu 'idam pratyakSa nirdeze, 'etat pratyakSasamIpe, 'eka' ekatvalaukike vAkye prayogAheM tasyAprayuktasyaiva prayogAt, tanna- ' saMkhyAyAm / ubheH "umedva-trau ca"[uNA. 615.] itIkAre tatrApyakprayogasyaiveSTeH, yadAha-gonIyaH- dvAdeze ca dvi dvitve / yuSeH sautrAt "yuSyasibhyAM kmad" 45 "akac-svarau tu kartavyau pratyahaM muktasaMzayau / makapitRkaH, ! [ uNA0 899.] iti kmadi yuSmad pratyakSavacanaH / "bhAMk svakalpitRkaH" iti / na ca *antaragAnapi vidhIna bhirho| dIptau" ataH "bhAterDavatuH" [ uNA0 886. ] iti DavatI vidhirvAdhate* iti vaktuM zakyam , ludhiSayatvenaiva tasya jJApi- bhavatu parokSavacanaH / asyateH "yuSyasibhyAM" [ uNA. 10 tatvAt / "saM gatau" ato "laTi-khaTi-sali." [ uNA / 899, ] iti kmadi asmad pratyAtmavacanaH / "kuMk zabde" 505.] iti ve sarva / vizateH "nighRsISyaSi-su-gruSi." ataH "korDim" [ uNA0 939. ] iti Dimi kim prazne 50 [ uNA0 511.] iti ve vizya / "ubhat pUraNe" ato , kSeye ca // 7 // "nAmyupAntya 0" [5.1.54.] iti ke ubha, tatpUrvAd yAteH | "Ato Do'hA-vA-maH" [5.1.76.] iti De nipAtanAhittve nyA0 s0-srvaaderityaadi| paramasarvasmAyiti-syAdhA16 ubhayaH / aniteH "sthA-chA-mA-sA." [ uNA. 357. ] ! kSiptasya nAmnaH sarvAdivizeSaNAd vizeSaNena ca tadantavirbhAvAt iti ye'ny| anyazabdAta ddtre'nytr| eteH "iNa-pUbhyAna sarvAdi:"11. 4. 12.] iti dvandve niSedhAd vA *grahaNakid" uNA0 438.] iti tare itara / Datara Datama vatA nAnA na tadantavidhiH ityasyAnupasthAnAt tadantaM 'parama-55 iti pratyayAnukaraNam / "nivariS sambhrame" ataH "kacit" sarvasai' ityudAhRtam , kevalasya vyapadezivadbhAvAt tadantatvaM dRshym| [5. 1. 171.] iti De tva, asyaiva dhAtoH "saMzcad-vehata vizvasmai iti-sarvazabdasAhacaryAd vizvazabdasthApi samastArthasyaiva 20 sAkSAdayaH" [ uNA. 882.] iti nipAtanAt tvat / grahaNam , na tu jagadarthasya / svArthikapratyayeti-itthaM vadato'yamAnayateH "atAri-stu." uNA. 338.] iti me nem| zaya:- svArthikapratyayo'pi gaNapAThaphalamiti / simo'zvArtho'pi / "Sama vaiklavye" ato'ci sama / sinoteH "serI ca vA" agharANIti-zabdarUpApekSayA napuMsakanirdezo nArthApekSayA, tena 60 [ uNA0 343. ] iti kiti me sima / "pUrva pUraNe" ato strI-pu-napuMsakeSu sarveSvapyartheSu sarvAdisvamiti / svAbhidheyeti-pUrvA. 'ci pUrva, "pRz pAlana-pUraNayoH" ato vA "nipRSISyaSiH!, | dInAM zabdAnAM svAbhidheyo dig-deza-kAla-svabhAvo'rthaH, tamapekSate 25su-gruSI." [ uNA0 511.] iti kiti ve "oSThyAdu0"! yaH sa svAbhidheyApekSaH, co'vadhAraNe, digAdInAM arthAnA pUrvAdi. [4.4.111.] ityuri "bhvAde." [2. 1. 63.] iti zabdAbhidheyAnAM yat pUrvAditvaM tad niyamena kaJcidavadhimapekSya saMpayate, vIrghatve pUrva / pRNAterauNAdike'kAre pr| "aba rakSaNAdau" | | na tvavadhinirapekSam, tathAhi-pUrvasya dezasya yat pUrvatvaM tat paraM 86 ataH "averdha ca vA"[uNA0 398.] ityarapratyaye avr| dezamavadhimapekSya bhavati, parasyApi yat paratvaM tat pUrvadezamapekSya "dakSi zeTye ca" ityasmAda "du-ha-vRhi-dakSibhya iNaH" bhavati, tasmAt pUrvAdizabdavAcyApekSaNe'vazyaM kenacidathinA 30 uNA. 194.] itINe dakSiNa / utpUrvAt tarateraci bhAvyam , tatra tasvaivAvadheyaH pUrvAdizabdAbhidheyApekSo'vadhibhAva ekAauNAdike'kAre vA uttara / napUvot pRNAterakAre apr|tik: sa niyamo vyavasthAparaparyAyaH, tamin gamyamAne pUrvAdInA avateH "avedhaM ca vA" [uNA. 398.] ityare dhAdeze ca zabdAnAM svAbhidheya eva vartamAnAnAM sarvAdikAryam, na tu vAcye, 10 adhara / "asUca kSepaNe" ityasmAt "prahA''hvA-yahA-kha0" yo hi pUrvAdizabdAbhidheyAdarthAdanyasyAvadhibhUtasya niyamaH sa kathaM [uNA0 514.] iti nipAtanAd ve sva / "ana zvasana pUrvAdizabdavAcyo bhaviSyati? iti, atastasminnAntarIyakatayA 36 prANane" ataH "anikAbhyAM taraH" [ uNA0437.] iti tare antara / "tya hAnI" "tanUyI vistAre" "yajI devapUjA gamyamAne 'pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara' ityetAni sapta zabdarUpANi sarvAdIni bhavanti / avadhimati digAdilakSaNe saMgatikaraNadAneSu' ityebhyaH "tani-tyaji-yajibhyo Dad" vartamAnAni pUrvAdIni sarvAdIni bhavantItyudAharati-pUrvasmai ityAdi / 75 [uNA. 895.] iti Dityadi antyakharAdilope tyada, dakSiNAye iti-yazakarmakRtAM vetanadAnaM dakSiNA / bahivineti / "adak bhakSaNe" ataH "aderandha ca vA" dharma bahiSTra dharmiNi ca bahirbhave bahiH zabdaH / antaM rAtIti "Ato
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 10.] | | DoDavA vA0" [ 5. 1. 76.] iti DaH / puri vartate iti - 'puri ' iti zabdapradhAno nirdezaH, yadA antarazabdasya puvyaJjanAnto vAcyo bhavati tadA sarvAditvasya niSedhaH, yadA akArAnta IkArAnto vA puraM purI daGgAdayazca vAcyA bhavanti tadA sarvAditvamastyeva / 5 dvAbhyAmiti - "sarvAdeH sarvAH" [ 2. 2. 119. | ityatra mata yAbhiprAyeNa prathamA dvitIyAvarjanAt tRtIyAM prArabhyAtrodAharaNAni darzitAni / svamate 'dvau hetU' ityAdi bhavatyeva / sarvavibhaktatyAdaya iti- AdizabdAd yathAyoga mekazeSa- pUrvanipAta puMvadbhAva udri-AtAyanij mayaT-akaH prayojanAni zAyanta iti / atra sarvamAdIyate 10 gRhyate'bhidheyatvena yenetyanvarthAzrayaNAt sarveSAM yAni nAmAni tAni sarvAdIni, saMjJopasarjane ca vizeSe'vatiSThete, tathA hi-yadA sarvazabdaH saMzAtvena niyujyate tadA prasiddhapravRttinimittaparityAgAt svarUpamAtropakArI pravartata iti vizeSa evAvatiSThate, upasarjanamapi jahat svArdhamajahada vA'tikrAntArthavizeSaNatA mApannam 'atisarvAya' ityAdA16 vatikAntArthavRtti bhavati, evaM bahuvrIhAvapi priyasarvAya dvanyAyetyAdAvanyapadArthasaMkramAd vizeSAvRtti, vAkye tvasaMzliSTArthatvAt svArthamAtraM pratipAdayato na vizeSe'vasthAnamiti syAt sarvAditvam / "ubhat pUraNe" ato "nAmyupAntya 0" [ 5.1.54.] iti ke ubha, tatpUrvAd yAte: "Ato Do'hvA vAmaH " [ 5.1.76.] 20 iti De nipAtanAda dive ubhayada / utareti pratyayAnukaraNam / tva "nitvariS saMbhrame" ataH "kvacit" [ 5.1.171.] iti De, svat - asyaiva dhAto: "saMzcad vehata- sAkSAdAdayaH " [ uNA0 882. ] iti nipAtanAda // 7 // 25 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 30 GeH smin / 1 / 4 // 8 // ta0 pra0--sarvAderakArAntasya saMbandhinaH saptamyekavacanasya Ge: sthAne sminityayamAdezo bhavati / sarvasmin vizvasmin / ata ityeva ? bhavati / sarvAderityeva ? sarvo| nAma kazcit, sarve; same deze dhAvati / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati priya sarve, ativizve // 8 // | za0 nyA0 - DerityAdi / Geriti sthAnasambandhe SaSThI / sambandhina iti - sarvAdeH zabdasvarUpasya yaH sambandhI vista syetyarthaH, tatsambandhitvaM ca tadarthaMgata saMkhyAdyabhidhAnAdarthadvArakaM draSTavyam / sarvasmin vizvasminniti - sarva vizvazabdAbhyAM GeH sminnAdezaH / sarvAderityeveti- 'asaMjJAyAm' iti vizeSa36 NAt, arthavizeSe ca sarvAditvAt saMjJAyAmarthavizeSAbhAve ca na sarvAditvamityarthaH / same deza iti aviSame'nimnonnata iti yAvat / "tadasyAstyasmin0" [ 7.2.1.] iti jJApakAd Geriti saptamyekavacanasya parigrahaH, tathaivAtra vAkyArthasya ghaTa | nAt // 8 // 31 zabdAnu * 241 nyA0 sa0 - DerityAdi - [ iha vyAkhyA na dRzyate ] // 8 // 40 jasa i: / 1 / 4 / 9 // ta0 pra0 -- sarvAderakArAntasya sambandhino jasaH sthAne ikAra Adezo bhavati, ekavarNo'pi "pratyayasya " [ 7.4. 408. ] iti sarvasya bhavati / sarve, vizve, ubhaye, te / ata ityeva ? bhavantaH sarvAH / tatsambandhivijJAnAdidda na 46 bhavati priya sarvAH pumAMsaH / 'sarvANi kulAni' ityatra tu parasvAnnapuMsake zideva // 9 // za0 nyA0-- jasa ityAdi / sarvazabdAt prathamAbahuvacane jasa ikArAdeze "avarNasya 0 " [1.2 6. ] iti etve sarve, viziSTasyApi prahaNAd * jasaH sthAne ikArAdezaH kasmAnna evamanyatrApi / atha napuMsake sarvazabdAd *nAmagrahaNe liGga - 50 bhavati ? ucyate-paratvAcchirevAsya bAdhaka ityAha- sarvAjItyAdi // 9 // nyA0 sa0 - jasa ityAdi - [ idda vyAkhyA na dRzyate } // 9 // nemA'rdha-prathama- carama-tayA-yA 'lpakatipayasya vA 1 / 4 / 10 / / ta0 pra0 - nemAdIni nAmAni tayA'yau pratyayau, teSAmakArAntAnAM sambandhino jasaH sthAne harvA bhavati, namasya prApte, itareSAmaprAse vibhASA / neme, nemAH arSe, ardhA: prathame, prathamAH; carame, caramAH; dvitaye, dvitayA:; 80 tritaye, tritayAH dvaye, dvayAH traye, trayAH; ubhayaTzabdasya svayadapratyaya rahitasyAkhaNDasya sarvAda pAThAt pUrveNa nityamevetvaM bhavati - ubhaye; alpe, alpAH katipaye, katipayAH; tarasambandhivijJAnAparamaneme, paramanemA ityAdi / diha na bhavati - priyanemAH, atinemAH / svArthikapratya - 65 yAntAgrahaNAdiha na bhavati - ardhakAH / sarvAderityeva ? nemA nAma kecit / vyavasthitavibhASAvijJAnAd ardhAdInAmapi saMjJAyAM na bhavati-ardhA nAma kecit / ata ityeva ? nemAH striyaH // 10 // 55 za0 nyA0 - nemArdhetyAdi - atra samAhAradvandvAt SaSThI 170 nemasyeti - sarvAditvAt pUrveNa prApte iti zeSaH / vyAkhyAnAt tayA'yau pratyayau tayozca kevalayorasambhavAt tadantasya kArya darzayati--dvitaye ityAdi - dvi-trizabdAbhyAm "avayavAt tayaT" [ 7. 1. 151.] iti tayadi " dvitribhyAM0" [ 7. 1. 152. ] ityayadi jasso'nena vikalpena ikArAdezaH / ubha- 75
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite (pA. 4. sU0 12.] yadazabdasya jasa ikArAdezo vikalpena kasmAnna bhavatItyAha-| sambandhI na jasiti ibhAvo na bhavati / nanu cAntarazabdo 40 ubhayaDityAdi-prAgeva nirNItam / atha kutsitA alpA, ajJAtA | bahuvrIhau vartata iti kathamasya pratyudAharaNam ? na-tadavayavako alpA alpakA ityAdikapratyayasya svArthikatvAd alpAdisamba- bahavIhirdvandva iti so'pi dvandva iti pratyudAhiyate / uttaremadhyeva jasiti ibhAvaH kasmAna bhavati? ucyate-jJApitamevaitat- | Neti-dvandvasya zabdapradhAnatvAt uttarapadasya sarvAdeH savoditvAt 5 itara-DatamagrahaNena yadatra prakaraNe svArthikapratyayAntasya grahaNaM na | "jasa i:" [1, 4.9 ] iti prAptasya "na sarvAdiH" {1. bhavatIti / nemazabdasya sarvAditvAt tatrAsaMjJAyAmiti vizeSaNA- | 4. 12.] iti niSedhAdaprAptasya ca jasa ikArasya anena punaH 45 dardhAdInAM ca vyavasthitavibhASAvijJAnAt saMjJA-svArthika ikAro | pakSe vidhiH kriyata ityarthaH // 11 // na bhavatItyAha-sarvAderityAdi / vyavasthitaM maryAdAnatikrAnta nyA0sa0-dvandve veti / katare ca dazanAzceti kRte dvandvasyoprayogajAtaM vizeSeNa bhASata iti vyavasthitavibhASA / / 10 / / bhayapadaprAdhAnye'pi katara-dazanA ityatra "dvande vA" [1.4.11.] 10 nyA0 sa0-nemArdhetyAdi / tayeti-"tayi rakSaNe ca", iti na vikalpaH, sarvAderityAnantaryaSaSThIvijJAnAt , yadA sarvoderityA "ayi gatau" ityAbhyAmaci tayA-'yau zabdAvapi staH, paraM vyAkhyA- | vRttyA paJcamI vyAkhyeyA, "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7.4.104.] 50 nAt tayAyau pratyayau, tayozca kevalayorasaMbhavAt tadantasya kArya iti nyAyAcca syAdevyavahitatvAnna bhavati / vastrAntara-basanAntarA darzayati-dvitaye ityAdi / vyutpattipakSe'pi tayaTsAhacaryAt | iti-balamantaraM yeSAM te vastrAntarAH, sarvAditvAdantarazabdasya pUrva ayasya taddhitasya grahaNam , na tu "gaya-hRdaya." [uNA0 370.] nipAte prApta rAjadantAditvAd vastrasya pUrva nipAtaH, evaM ksanAntarAH, 18 ityauNAdikasya / vyavasthita vibhASeti-vyavasthitaM maryAdAnatiH | tato vastrAntarAzca vasanAntarAzceti kRte samAnArthatvAdekazeSaH prAmoti, kAntaM prayogajAtaM vizeSeNa bhASata iti / ardhA nAma keciditi- naivam-atra vasanazabdo gRhaparyAya iti na samAnArthatvam / yadvA 55 nAmetyadantamavyayam , nAma nAmnA saMzayA, nAma prasiddhArtho vA, | eko'ntarazabdo vyavadhAnAthI, anyastu vizeSArthI / nanu cAntarazabdo kecid vartante, kiM nAma ? ardhA nAma, tadA klIvaH // 10 // bahuvrIhau vartate, na dvandve iti kathamadaH pratyudAharaNam ? na-tadaka. yavako bahubIhindra iti so'pi dvandva iti pratyudAhiyate // 11 // dvandve vA / 1 / 4 / 11 // 20 ta0pra0-dvandva samAse vartamAnasyAkArAntasya sarvAdeH | na savodiH / 1 / 4 / 12 // sambandhino jasaH sthAne irvA bhavati / pUrvottare, pUrvottarAH ta0pra0-dvandve samAse sarvAdiH sarvAdirna bhavati, sarva 60 katarakatame, katara-katamAH; dantakatame, danta-katamAH; sarvAdikArya na bhavatItyarthaH / pUrvA-uparAya, pUrvA-'parAta. paramakatara-katame, prmktr-ktmaaH| tatsambandhivijJA- pUrvA-'pare, katara-katamAnAm , dakSiNottara-pUrvANAm , atra nAdiha na bhavati-priyakatara-katamAH, vastrAntara-casanA- | "sarvAdayo'syAdI"[3.2.61.] iti puMvadbhAvo bhavaantarAH / uttareNa niSedhe prApta pratiprasavArtho yogH||11|| tyeca, tatra bhUtapUrvasyApi sarvAdagrahaNAt / katara-katamakAH, | atra sarvAditvaniSedhAdakpratyayAbhAve kappratyaye sati svArthi-65 zabnyA0-dvandve ityAdi / pUrvasUtre nemaM prati vyabhicArA kapratyayAntAgrahaNAd "dvandve vA" [1, 4. 11.] iti bhAvAda vizeSaNAnarthakyAd itarAn pratyasambhavAjasaH sarvAderityanena sambandho na darzitaH; iha tu sambhava-vyabhicArayo jasa ina bhavati // 12 // rbhAvAta pradarzita ityAha-sAdeHsambandhinojasa iti| zakasyA- tyAdi / sarvasarvAdikAryavidhivaiyarthya301 priyakatara-katamAH ] priyAH katarakatame katarakatamA vA prasaGgAt sarvatra sAdeH sarvAditvaniSedhAyogAdanantaraM dvandra yeSAmiti vigrahaH / [vastrAntara-vasanAntarAH] vastra- | ityanuvartanIyamityAha-dvandva ityAdi / niSedhaviSayamarthAt 70 mantaraM yeSAM te vastrAntarAH, "rAjadantAdiSu" [ 3. 9. 149.] | sarvAdiriti prakaraNAJca prAptamAha- sarva mityAdi / pUrvAparAya darzanAt sarvAdipUrvanipAtabAdhAyAM vastrazabdasya pUrvanipAtaH, evaM | pUrvAparAd iti--pUrva ca aparaM ceti samAhAradvandvAt sarvAdi vasanamantara yeSAM te vasanAntarAH, vastrAntarAzca vasanAntarAzceti | tvaniSedhAd yAdeH smAyAdi na bhavati / katarakatamAnA38 sahokto bahuvrIherdvandvaH, vasanazabdo vasatyanetyAvAsavacanaH, yadi miti-AmaH sAm na bhavati / dakSiNottara-pUrvANA. tu "vasik AcchAdane" vasyate tat tena veti tadA vasanazabdo- miti-dakSiNA cottarAca pUrvA ceti dvandvaH / nanu sarvasya 75 'pi vastrArtha eveti vastrAntara-yasanAntara zabdayorekazeSaH syAt, sarvAdikAryasya niSedhAt kathamatra "sarvAdayo'syAdau" [3.2. atra dvandvAdhikaraNatve'pi vastrAntara-vasanAntarazabdayoH savarvAdeH | 61.] iti puMvadbhAkaH? ucyate-'sarvAdayaH' ityatra bahuvacanasya ................................
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 14.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 243 na vyAptyarthatvAd bhUtapUrvasyApi sarvAdergrahaNAt puMvadbhAvo bhavatItirthamU-tRtIyA ca antazca tRtIyAntaM tadAzritya yoge satItyevamapi bahuvacanalabhyamevArtha darzayannAha-atretyAdi / atha katare ca . pUrvoktapakSadvayaparigrahaH siddhyatIti / "pratyayaH prakRtyAdeH"[.40 katame ceti dvandve sarvAdikAryasya niSedhAdajJAtAdyarthe'pi ak- ' 4. 115.] ityantalAbhAt tadabhAve vAkyamevaikaM gRhItaM syAna pratyayAprasaGge kapratyaye sati khArthikatvena prakRtyA viziSTatvAt tu samAsaH, 'tRtIyAsamAse' ityapi kRte samAsa ekaH saMgRhIto 5 katara-katamakA iti [itpanna ] "dvandve vA" [1.4.11.] bhavati, na vAkyam / nanu lAghavArtha 'tRtIyAsamAse' ityevocyaiti jasa iH kasmAnna bhavati ? ata Aha-atra sAditva- ' tAm , na caivaM sati tRtIyAsamAse'nyasyApi sarvAdeH sarvAdikAryaniSedhAdityAdi Datara-DatamagrahaNaM hi tannetarasvArthikapratyayA- pratiSedhaprasaGga iti vAcyam , "UnArthapUrvAdyaiH" [ 3. 1. 67. 745 grahaNArthamuktamityarthaH // 12 // iti sAkSAt pratipAditasya pratipadoktasya sarvAdiSu pUrvAvarazabda sambandhina eva tRtIyAsamAsasya grahaNAditi, athaivaM sati myA0sa0-na sarvAdiriti / sarvAdikAryamiti-sarvAdi10 kArya karmatAmApedAnaM na prAmotItyarthaH, prAdhAvapi prsmaipdmte|| / vAkyasya parigrahAbhAva iti cet ? na-ekastRtIyAsamAsaH prAtha. ! makalpiko yasminnaikapadyamekavibhaktitvaM cocyata iti, anyastu katara-katamakAH svArthikapratyayAntAgrahaNaM utara-utamagrahaNena / zApitam , tau ca prakRterante samAgacchalastato'nyo'pi svArthika: tRtIyAsamAsArthAni padAni tRtIyAsamAsa iti tAdAt 50 pratyayo yo'nte samabhyeti tadantasyaivAgrahaNam , tena akpratyaye sati kaTArthavIraNavat tAcchabdyaM labhate, tasya grahaNe vAkyasyApi etatprakaraNavihitaM kArya bhavatyeva, tataH 'sarvake' iti siddham // 12 // : grahaNaM bhavatIti, satyam-bhavedevaM kevalamalaukikamaprayogasamavAyi vAkyaM saMgRhItaM syAt , tasyaiva tadarthatvAt laukikasya tu viparyayAta.. 15 tRtIyAntAt pUrvA-varaM yoge|1|4|13|| mukhyArthasambhave gauNaparigrahAbhAvAt vAkyasyAparigraha iti / ta0pra0-'pUrva avara' ityeto sarvAdI tRtIyAntAt grAmAt pUrvasmai iti-atra tRtIyAyA abhAvAnna bhavati prati-55 padAt parau yoge-sambandhe sati sarvAdI na bhavataH / SedhaH / tRtIyAttamAzrityeti kim ? pUrvasmai, mAsenetyatra na mAsena pUrvAya. mAsapUrvAyaH saMvatsareNAvarAya, saMvatsarA- / bhavati, asti patra yogamAtram, na tRtIyAntamAzritya, tathAhi barAya: mAsenAvarAH, mAsAvarAH / tRtIyAntAditi kim? atrAyamarthaH-dIyatAM kambalaH pUrvasmai, mAsena gatazcaitraH. nanvatra 20 grAmAt pUrvasmai, pUrvasmai mAsena, avarassai pajheNa / pUrvAvara- yogagrahaNenaiva vyAvartitamidam, naivam-tRtIyAntamAzrityeti miti kim? maasprsmai| yoga iti kim? yAsyati caitro / labhyatvAd viziSTa yogasya // 13 // ____ 60 mAsena, pUrvasmai dIyatAM kambalaH // 3 // nyA0 s0-tRtiiyaantaadityaadi| "azvavaDava0 [3. / 1. 131.] iti pUrvazabdasvAreNa khena samAtimaNiSyata iti zanyA0-tRtIyetyAdi / yoga ekArthIbhAvo vyapekSA / cobhayaM gRhyate, antagrahaNaM samAsabhedapratipattyartham , aneka- ' / sUtratvAt samAhAraH, karmadhArayo vA pUrvAvayavayogAditi / yoge sambandhe iti-yoga ekArthIbhAvo vyapekSA cobhayaM gRhyate / mAsa26 vibhaktizcAtra samAsaH, tatraikArthIbhAve tRtIyAyA anto vinAzo | pUrvAyeti-UnArtha0" [3.1.67.] iti samAsaH, luptAyA 68 lubityarthaH, saca samAse bhavati, tatra jahatvArthAyAmajahatsvArthAyAM : api tRtIyAyAH "sthAnIvA." [7.4.109.] iti sthAnisvena vA vRttI upasarjanapadAni pradhAnArthAni padAni vyarthAni yAni vA santyekArthAni bhavanti, tRtIyAntAt paraM pUrvAvaraM yoge sati tRtIyAntatvam , "luSyavRlenat" [ 7. 4. 112.] iti pari. sarvAdi na bhavatItyatra pakSe paradigyogalakSaNA paJcamIti yadA tu bhASayA pUrvasya yat kArya lupi nimittabhUtAyAM tadeva niSidhyate, ata: 30 vyapekSArthoM yogazabdastadA tRtIyA'nte yasyeti udbhUtAvayaktvAd "sthAnIvAvarNavidhau" [ 7. 4. 109. } iti sthAnitva tatastRtIbahuvrIhestRtIyAyAH samudAye'ntarbhAvAt kArye vyApArAt "gamya yAntatvaM siddham / nanu yAsyati caitro mAsenetyatra yogagrahaNaM vinA-70 'pi "samarthaH padavidhiH" [7. 4. 122.] iti nyAyena bhavi. yapaH karmA-''dhAre" [2.2.14.] iti karmaNi paJcamIvidhAnA dhyati niSedhaH, kiM yogagrahaNena ? ucyate - yogagrahaNAdanyadapi siddham - darthadvAreNa tRtIyAntaM padamAzritya vizeSaNa-vizeSyabhAve sati aparaiH sAmAnyena tRtIyAntena yoge pratiSedhaH kRtaH,na tRtIyAntAda, laukike prayogAhe vAkye pUrvAvaraM vartamAnaM sarvAdi na bhavatItyu- teSAM mate pUrvAya mAsenetyapi bhavati, tanmatasaGgrahArtha tu pUrvadigyo. 30 bhayamudAharati--mAsena pUvAya, mAsapUrvAyatyAdi / ! ge'pi palamI vyAkhyeyA // 13 // athavA bahuvrIhireva-tRtIyAyA anto vinAzo yatra, tRtIyA ante yasyeti vA, pUrvavat pnycmyaamrthdvylaabhH| yadi vA "pratyayaH / / 1 / 4 / 14 // prakRtyAdeH" [5.4. 115.] ityantatve labdhe'ntagrahaNaM dvandvA- ta0 pra0-tIyapratyayAntaM zabdarUpaM kitAM De-si ....... 75
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 40 usa-DInAMkAyeM kartavye vaasrvaadirbhvti| dvitIyama, dvitI-bhavati-priyasaNAm / avarNasyeti kim? bhavatAm, yAya; dvitIyasyai, dvitIyAyai; dvitIyasmAt , dvitIyAt bhavatInAm // 15 // dvitIyasyA dvitIyAyA bhAgataH, dvitIyasyA dvitIyAyAH za0 nyA0-avarNetyAdi / AmaH santi bahavaH, svam, dvitIyasmin, dvitIye; dvitIyasyAm , dvitIyA- tathAdi-"Apo litAM."" yAyAm / evam-tRtIyasmai, tRtIyAya, ityAdi / DiskAya , "parasparAnyo'nyetaretarasya."[3. 2. 1.] iti syAdiiti kima? tatraiva sarbAditvaM yathA syAta, nAnyatra, tenAka, sthAnakaH, "dhAtoranekakharAda" [ 3. 4. 46.] iti na bhavati, tathA ca kappratyaye sasi svArthikapratyayAntAgrahaNAt ca, "striyAM bitA." [1. 4. 28.1 iti ca dAmeka-45 saiprabhatayo na bhavanti-dvitIyakAya, tRtIyakAya, dvitIya- dezaH, tatra yAmekadezasthAmo'narthakatvAdagrahaNa, parasparAdyAmaH kAye, tRtIyakAya ityAdi / arthavataH pratipadoktasya ca / sAmAdeze tatraiva sAmevocyeta, nahyAmAdezaM kRtvA sAmavacane 10grahaNAdiha na bhavati-paTujAtIyAya, mukhato bhavo mukha* ' kiJcit prayojanamasti. prakriyAgauravaM ca parihRtaM bhavati, tIyaH, gahAdipAThAdiyaH, mukhatIyAya; evam-pArvatI-, anyastu dhAtorvidhIyamAnaH sarvAderna sambhavatyeva, "kareM: yAya // 14 // 'vip0" [ 3. 4. 25. ] iti kippratyayAntatAyAM sambhave'pi 50 sh0syaa-tiiymityaadi| tIyamiti-avinAbhAvAt syAderityadhikArAdapAsyate, dAmekadezastu avarNAntasya sarvAdene pratyayena prakRterAkSepAt, tAtsthyAt tayA tatsamudAyasya, tasya . sambhavatyeva iti pArizeSyAt SaSTIbahuvacanasyaiva prahaNamityAha15ca tIyamiti vizeSaNAd, vizeSaNe ca tadantavidherupasthAnA- SaSThIbahuvacanasyAma iti sarveSAm , vizveSAm, iti dAha-tIyapratyayAntaM zabdarUpamiti / DiskArya iti- sarva-vizvazabdAbhyAmanena sAmAdeze " ei bahusbhosi" [ 1. DitsthAnikasmaibhAvAdau DidAzraye ca DasAgame'yaM vikalpa iti, / 4. 4.] ityetve "nAbhyantasyA." [2. 3. 15.] iti sasya DasAgamo'pi hi Ayo bhavana Dita eva bhavati, na tu kiti pare, | Satvam / athAtrAvarNasannipAtena jAtaH sAmAdezaH kathaM tadvi tena sarvAderantyAt varAt pUrvo'gna bhavati / nAga litkA- ghAtahetoretvasya nimittaM syAdityAha-sannipAtetyAdi / sarva20 yam, tatrAgabhAve kapratyaye svArthikapratyayAntAgrahaNAt mAyAdI- vizvazabdAbhyAm "At" [2.4.18.] ityApi anenA''maH nAmabhAvaH / arthavata iti-'paTujAtIyAya' ityAdau jAtIyasya | sAmAdeze sarvAsAm, vizvAsAm, iti / dvizabdAt 'Iya' ityasya cArthaktvAjAtIya ityetadekadezasya 'mukhatIya' "dvi tribhyAmayada" [7. 1. 152.] ityayaTi sarvAditvA-80 ityatra cAvayabasambadhyamAnasya tIyasyAnarthakatvAd grhnnaabhaavH| bhAvAdAmaH sAmabhAve "hakhApazca" 1. 4.32.1 iti nAmAlAkSaNikatvAvA, tathAhi-jAtIyasamudAyena tIyo lakSyate mukha- deze dvayAnAm , evam-tata eva "avayavAt tayada" [7.1. 25 tIyasamudAyena ceti lAkSaNikatvamityarthaH / paTuzabdAt "prakAre 151.] iti tATe, Ami, soditvAbhAvAnnAmAdeze dvitajAtIyara" [7. 2. 75.] iti jAtIyar // 14 // yAnAm / kathamityAzaGkate-yadyayaDAdipratyayAntasya sarvAditvaM --------............... : nAsti tat kathaM 'dvayeSAm' ityatra tat kAryamityAzaGkA'rthaH 168 mA0sa0-tIya DidityAdi / dvitIyikAya hAta- pariharati-apapATha eSa iti // 15 // "kha-zA-'ja-manA." [2. 4. 108.] iti Apa iH, yatra / ..... nyA0 sa0-avarNasyetyAdi / parasparAdhAmaH sAmAdeze tu itvaM na dRzyate tatra "yAdIdUtaH ke" / 2. 4. 104.]:. tatraiva sAmAdeza evocyeta, nazAmAdezaM kRtvA sAmavacane kiJcit 30 iti hasvatvam // 14 // prayojanamasti, prakriyAgauravaM ca parihRtaM bhavati, parokSAdezastu Am avarNasyA''maH sAm / 1 / 4 / 15 // dhAtorvidhIyamAnaH sarvAdena saMbhavati, "kartuH kip0" [ 3. 4.70 ta0pra0-bhavantasya sarvAdeH sambandhinaH sssstthiibh-| 25.] iti vipratyayAntatAyAM saMbhave'pi syAderityadhikArAnniravacanasyAmaH sthAne 'sAm' ityayamAdezo bhavati / sarveSAma. syata ityAha-SaSThIti / / vizveSAm , *saMnipAtalakSaNa * nyAyasyAnityatvAdevam, "saMmUchaMducchaGgalazaGkanisvanaH 36 sarvAsA , vizvAsAm , paramasarveSAm , paramasarvAsAm / / svanaH prayAte paTahasya zAmiNi / sarvAderityeva dvayAnAma, dvitayAnAm / kathaM "vyathA dvaye. sattvAni ninye nitarA mahAnyapi - SAmapi medinIbhRtAm" [zizupAlavadhe sarga-12, zlo. ! vyathAM yeSAmapi medinIbhRtAm" // . 13.1 iti ? apapATha eSaH / tatsambandhivijJAnAdiSTa na / [ zizupAladathe, sa. 12. lo0 13.] mAdhoktam // 15 // 75
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 18.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / navabha nAmAdezinAmapi tAvatsaGkhyatvAt yathAsaGkhyena pravRtti rityAha-GitAM -si-usa-GInAM sthAne ythaasNkhyvaa|1|4|16 // miti / khaTvAzabdAd Dhe-si-Gas-chInAM sthAne'nena yAyAdyAta0pra0-pUrvAdibhyo navabhyo yathAsthAnaM ye 'i smAt dezeSu khadAya, khadrAyAH, khavAyA, khaTvAyAm iti, 40 smin' bhAdezA uktAste vA bhavanti / pUrve, pUrvAH; pUrva evama-bahavo rAjAno yasyAmityAdivigrahe "tAbhyAM vA''paDit" smAt , pUrvAt ; pUrva smin, pUrve pare, parAH, parasmAt , parA, paramAt, / 2.4.15] iti DidApi "DityantyasvarAdeH" [2.1.114.] parAt; parasmin , pre| navabhya iti kim ? tye, tyasmAt , 1, ityantyasvarAdilope pUrvavad ritAM yAyAyAdeze bahurAjAye tyasmin / pUrvebhya iti kim ? sarve, sarvasmAt , sarvasmin / / / / ityAdi / karISasyeva gandho yasya sa karISagandhaH, tasyApatya vRddhaM 'pUrva, para, bhavara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva, antara' strIti "ata i" [6.1.31.] itImi tasya "anArSa0"45 moti "ata " iti pUrvAdayo naya // 16 // ! [2. 4. 78.] ityAdinA dhyAdeze "At" [2. 4. 18.] 10 za0 nyA0-navabhya ityAdi / 'navabhyaH parvebhyaH' ityApi pUrvavad yaprabhRtyAdeze kArISagandhyAyai ityAdi / iti bahuvacanAt pUrvAdayo vijJAyanta ityAha | "kIla bandhe" ataH "R-kR-mR--tani." [uNA0 475.] iti-pUrvazabdamAdiM kRtvA navagrahaNAdantarazabdaparyantebhya ityrthH| | ityAlapratyaye kIlAlam , tatpUrvAt pibatervici caturyekavacane pUrvAdayazca 'i smAt smin' iti kAryAnuvAdAda grahaNasyaiva ca / pakArakAraNAd yAyAdezAbhAve "lugAto'nApaH"[2.1.1.1.] 50 kAra [gaNasyaiva ca prastutatvAd gaNasaMniviSTA evaM gRhyante. na saMjJopa ityAkAralope kIlAlape / bahavaH khaTvA yasyeti vigRhya 16 sarjanIbhUtA ityAha-yathAsthAna mityaadi| pUrvazabdAd jas / "gozcAnte." [2. 4.96.] iti haskhatve tasya sthAnivadbhAve 'pi caturyekavacanasya tatsambandhitvAbhAvAd yAyAdezAbhAve lasi-kInAm i-smAt-smino vibhASayA bhavantIti 9 ityudAhRtam, evamanyatrApi / tyazabdAd jas-si-viSu " bhukhttvaayeti| ISadaparisamAptA khadetyarthe "nAmnaH prAg bahu" avAdI kRte 'navabhyaH' iti vacanAda vikalpAbhAve nityami-- [7.3.12.J iti prAg bahI DetatsambandhitvAd yAyAdeze baha-55 kArAdiSa koSa syayAta yasmina iti / yadi parvebhya khavAya viSTAya vipUrvAt stRNAteraci guNe "vaH svaH" 20 iti nocyeta tadA pUrvAdaya eva naveti na syAditi sarvAdAvapi 2. 3. 23.] iti Satva "tavargasya." [1. 2. 60.] iti Tatve viSTaraH, tatazcaturyekavacanam // 17 // vikalpaH syAt // 16 // nyA0sa0-navabhya ityAdi-iha vyAkhyAna dRshyte||16|| nyA0 sa0-- Apo GitAmityAdi / Abanteti-pUrvasUtreSa savira vyabhicAre'pi uttarasUtre sarvAdigrahaNAd iha sAmAnyamava-60 Apo GitAM yai yAsU yaas| gamyate / kArISagandhyAye iti-nanu aNi aNantatvAt 'aNameye" [2.4.20.] iti, initu "nurjAte:" [2. 4.72.] iti yAm / 1 / 4 / 17 // DI: prApnoti, naivam --anna dhyAdezaH samamani. "aNayekaNa" 25 ta0 pra0-AbantasambandhinAM syAderDitAMDeGasi [2.4.20.] iti sUtre tu svarUpasyANo ahaNaM na dhyAdezarUpasya, khams-DInAM sthAne yathAsaMkhyaM 'yai yAs yAsa yAm' / | etat vyAkhyAnato labhyate, iJastu ikArAntasya DIrutaH // 17 // 65 ityete bhAdezA bhavanti / khaTvAya, khaTdAyAH, khaTvAyAH, khadAyAm ; bahurAjAyai, bahurAjAyAH, bahurAjAyAH, bahu srvaaderddspuurvaaH|1|4|18|| rAjAyAm ; kArISagandhyAya, kArISagandhyAyAH, kArISa ___ta0pra0-sarvAderAbantasya sambandhinAM GitAM [ye ] 30 gandhyAyAH, kArISagandhyAyAm / Apa iti pakAraH kim ? ': 'yai-yAs-yAs-yAmAH' te TaspUrvA bhavanti / sarvasyai, sarvasyAH, kiilaalpe| tatsambandhi vijJAnAdiha na bhavati-bahukhadvAya sarvasyAH, sarvasyAm , paramasaryasyai, paramasarvasyAH, paramapuruSAya / iha tu bhavati-bahukhaTvAyai viSTa rAya ityAdi // 17 // sarvasyAH, paramasarvasyAm ; asyai, asyAH, asyAH, masyAm, 70 za0 nyA-Apo GitAmityAdi / pUrvasUtreSu sarvA- atra paratvAt pUrvamadAdeze pazcADDas / tIyasya vikaderavyabhicAre'pyuttarasUtre sarvAdigrahaNAdiha sAmAnyamavagamyata lpena DiskArye sarvAditvAd dvitIyasyai, dvitIyAyai / 36 ityAha-AbantasambandhinAmiti / yaiprabhRtyAdezAnAM catu- | sarvAderiti kim ? sarvA nAma kAcita, sarvAya / tatsaSTvAt bicchabdaparigRhItAnAM caturthI-paJcamI-SaSThI-saptamyekavacanA- | mbandhisva vijJAnAdiha na bhavati-priyasoya, atisarvAyaH
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 19.] dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA | ayamarthaH-antaraGgatvAt sarvAdyabhidhAnanimittenAkA tAvad dik, tasyai dakSiNapUrvIya, dakSiNapUrvAyAH, dakSiNapUrvAyAH, i bhAvyam , pazcAt padAntarasannidhAne varti padArthavizeSaNAnya ]-40 dakSiNapUrvAyAm eSu bahuvrIyAderanyapadArthAdipradhAna- padArthavivakSAyAM bahuvrIhiNetyanupasarjanatvAt prApnotyagityadoSaH / svAt sarvAditvAbhAvaH / yadyevaM kathaM dakSiNapUrvasyai, anye viti-te hi "na bahuvrIho" iti sUtramArabhya tadvai. 5dakSiNapUrvasyAH, dakSiNapUrvasyAH, dakSiNapUrvasyAm iti? yaryaprasaGgAd bahuvrIhiviSayabhUte vAkye'pi sarvAdikAryasyAkaH dakSiNA cAsau pUrvA ceti karmadhAraye bhaviSyati / atha ! pratiSedhamicchantaH kapratyayamevecchanti, tanmate-tvatkaca bahubrIhyAdeH sarvAditvAbhAve kathaM 'tvakalpitRkaH, pitRkA, matkapitRkaH, iti syAt // 18 // 45 makaspitRkaH; dvakiputraH, kakiMsabrahmacArI' ityAdAvana | pratyayaH? ucyate-antarajasvAta pUrva mevAka bhaviSyati / myA0 sa0--savodeDesa ityAdi / 'asyai' iti idama zabdasya "A deraH" [2. 1. 41. ] ityatve "lugasyA." 10 tu bahuvrIhAvantaraGgasyApyakaH pratiSedhamicchanti, tanmate' / [2.1.112 ] ityakAralope "At" [2.4.18.] ityApi kappratyaya eva-svatkapitRko makapitRkaH / 18 / / "Apo chitAm" [1.4.17.] iti yAyAdyAdeze "ana" za0 nyA0-sarvAderityAdi / [ DaspUrvI iti-] | [2. 1. 31. ] ityadAdeze anena DaspUrvatve "Dityantya" [2. 50 DaspUrvo yebhyaste DaspUrvA bhavantIti, DakAro dditkaaryaarthH|| 1. 114. ] itykaarlope| athAtra yAyAcAdeze kRte sarvAdilena sarvazabdAdApi De-usi-usa DInAM sthAne pUrveNa yaiprabhutyAdeze- tatpRSThabhAvitvAt Dasi kRte vyaanAditvAbhAvAt kathamadAdeza ityAha -- 16 'nena DaspUrvatve'ntyasvarAdilope ca sa | paratvAditi / priyasIya iti-sarvazabdasya prAnipAte prApte sarvasyAH , sarvasyAm, evam-paramasarvasyai ityAdi / " "priyaH"[3.1.114.] ityanena priyasya prAg nipAtaH / idamzabdAcaturthekavacanAdI "A dveraH" (2.1.41.] ityatve atha bahuvrIhyAderiti-pareNa bahuvrIhyAderiti prAgabhidathe tadeva 55 anuditam , ata AdeH phalaM na nirIkSyam , tvakaM pitA'sya, ahaka "lugasyAdetyapade" [2. 1. 112.] ityakAralope "At" / [2. 4. 18.] ityApi "Apo chitA." [1.4. 17.]i pitA'sya, dUko putrAvasya, kake sabrahmacAriNo'syeti / anye 'sviti-utpalAdayaH / / 18 // 20 iti yAyAdyAdeze "ana" [2. 1. 36.] ityadAdeze'nena / DaspUrvatve "DityantyakharAdeH" [2. 1. 114.] ityakAraloye asyai, asyAH , asyAH , asyAm iti / athAtra yAyAdyA-: dausyet / 1 / 4 / 19 / / deze kRte sarvoditvena tatpRSThabhAyitvAt Dasi kRte vyajanAditvA- ta0pra0-Abantasya sambandhinoSTausoH parayorekAro-60 bhAvAt kathamadAdeza ityaah-prtvaadityaadi| tIyasyeti- | 'ntAdezo bhavati / khaTvayA, khaTvayoH, bahurAjayA, bahu"tIyaM citkArye vA" [1.4.14.] ityaneneti zeSaH / priya- rAjayoH, kArISagandhyayA, kaariissmndhyyoH| Apa ityeva ? sarvAya ityAdi-priyAH sarvA yasyAH, sarvA atikrAntA, dakSi- kIlAlapA brAhmaNena / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavatiNasyAzcetyAdi vigRhya "sarvAdayo'syAdau" [ 3. 2. 6 1.] iti / bahukhaTrena puruSeNa / iha tu bhavati-ISadaparisamAptayA khaTyA yathAsambhavaM pUrvasya puMvadbhAve caturyekavacanAdeH pUrveNaiva yaiprabhRtyA- bahukhaTrayA viSTareNa // 19 // 65 dezaH, eteSu kacidanyapadArthapradhAnatvAt , kvacit pUrvapadArtha30pradhAnatvAdupasarjanatvena sarvAdestatsambandhitvAbhAvAda yaiprabhAtInAM za0 nyA0-TIsityAdi / [Tausi] TAzca ozca tatpUrvo Das na bhavatItyAha-esvityAdi / yadyevamiti- tAsma tasminniti samAhAranirdezaH, samAhAreca kAryAyogAt samAhArayadyapasarjanatvena sarvAdestatsambandhitvAbhAvastadA 'dakSiNa dvAreNa samAhAriNo nimittatvena nAmavizeSaNasya Apa ityanupUrvasyai' ityAdAvapyanyapadArthapradhAnatvena sarvAdisambandhitvA vartamAnasya Adezino vizeSyatvena ca lakSyete ityAha-AbantabhAvAt kathaM DasAdeza iti praznArthaH / samAdhatte-dakSiNA | sambandhinorityAdi-"SaSTyA antyasya" [7. 4. 106.]70 35 caasaavityaadi| punaH pRcchati-athetyAdi-tvaka pitA'sya.| iti ca nyAyAdAvantasamudAyAntasyaiva bhavatItyuktamakAro 'ntAdeza iti / khadyA atra dIrghApavAda etvam ,khar3ayoaDakaM pitA'sya, ko putrAvasya, kake sabrahmacAriNo'sya' ityAdi | rityatra cautvApavAdaH, tato'yAdezaH / bahavo rAjAno yasyAmiti vigRhya tyadAderbahuvrIhAvupasarjanatvenApradhAnatvAt kathaM "tyAdi- vigRhya pUrvavad DidApi, tasya Tosoretve'yAdeze ca bahurAjayA, sarvAdeH" [5.3.29.] ityak samAdhatte-antaraGgatvAditi- bahurAjayoH iti / kArISagandhyAzabdAt TosoH pUrvavade-73
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 22.] tvAda kArISagandhyayA, kArISagandhyayoH / kIlAlapA zabdAd vijantAt TAyAm "lugAto'nApaH" [2.1.107] ityakAralope kIlAlapA brAhmaNena, paditi takAro 'sandehArthaH, anyathA'ntareNa takAramerityucyamAne kimikAra B Adezo bhavatyAhokhid ikArasya TausoH parayoH pUrve AdezA iti sandehaH syAt // 19 // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 10 nyA0 sa0 - dausyetyAdi / editi takAro'sandehArtho'nyathAntareNa takAra merityucyamAne kimekAra Adezo bhavatyA hosvit ikArasya TausoH parayoH pUrve AdezA iti sandehaH syAt // 19 // autA / 1 / 4 / 20 // ta0pra0- bhAbantasya sambandhinA autA prathamAdvitIyAdvivacanenAkAreNa sahAbantasyaivakAro'ntAdezo bhavati / mAle tiSThataH, mAle pazya evam bahurAje 2 nagayauM, kArISagandhye kanye | Apa ityeva ? kIlAlapau puruSau / 15 tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati- bahukhadvau puruSoM / iha tu bhavati - ISadaparisamAjhe khaTTe bahukhaTTe maJcakau // 20 // za0 nyA0-- auteti sUtre vizeSasyAnirdezAt sAmAnyena prathamA dvitIyAdvivacanaukArayorgrahaNamityAha-prathamA-dvitIyAdvivacanaukAreNeti / AvantasyetyekA'pIyaM SaSThI dvidhA20 'rthavazAd bhidyate sambandhitayA sthAnitayA ityuktam -- Avantasya sambandhinA autA sahAvantasyaiva sthAna iti / nanvekenaiva sambandhena caritArthatvAt sthAnasambandhA na ghaTate, na-ekArasyAdezatvAt tasya ca sthAnamantareNAsambhavAt pratyAsattestasyaiva sthAnitvaM parikalpata ityadoSaH, evaM pUrvasUtre'pi 25 draSTavyamiti t mAle tiSThataH, mAle pazya ititiSThataH, pazyetyanuprayogau prathamA dvitIyAdvivacanayoH krameNAbhi vyaktyarthI // 20 // nyA0 sa0-bhIteti - AyantasyetyekA'pi SaSThI dvidhA'rtha vazAd bhidyate sambandhitayA sthAnitayA cetyAha -- bhAbantasya 30 sambandhinA autA saha bhAyantasyaiva sthAne iti / bahukhau * ekadeza 0 * iti, "sthAnIvA0" [ 7.4. 109.] iti vA Avantatvam // 20 // 247 iduta iti kim ? vRkSau, nayau, vadhrvau / bhautA ityeva ? muniH sAdhuH / 'sakhyau, patyau' ityatra tu vidhAnasAmarthyAna bhavati / bhakheriti kim ? atikhiyau puruSau / kathaM zastrImatikrAntI atizAstrI puruSau ? *bhavadraNe nAnarthakasya * 40 iti pratiSedhAbhAvAt idameva cAkhigrahaNaM jJApakam - *pareNA'pIyAdezene kArya na bAdhyate iti, tenAtistrayaH, sahasrayastiSThanti atikhaye, atikheH, atistrINAm, [ atitriNAm ] atikhaiau nidhehItyAdi siddham // 21 // " za0 nyA0 - iduta ityAdi / iduta iti samAhAra- 45 dvandvAt SaSTI / strizabdavarjitasyeti trizabdasyAvayavo yayasAvikAro na bhavati tatastasya bhavatItyarthaH / [ sakhyau, patyau iti - ] atra sakhi - patizabdAbhyAM saptamyekavacanasya "kevalasakhi paterau " [ 1.4.26. ] iyaukAre saptamyekavacanasya ikArAt para aukAro'stIti kathaM tena saha IkArAdezo 50 na bhavatItyAha - atra tvityAdi - ayamarthaH yadyaukAre kRte'pi sakhi patizabdAbhyAmanena IkAraH syAt tadA prakriyAlAghavArtha tatraiva IkAraM vidadhyAt avihitazceti / striyamatikrAntau "gozcAnte 0" [ 2.4. 96.] iti hakhe strivarjanAdIkArAbhAve iyAdeze cAtistriyau / kathamiti-'atizastrI puruSI' ityatra 55 zabdasyArthavatvAt tadekadezasya trizabdasyAnarthakatvAt prativedhAbhAva ityarthaH / nanvastreriti pratiSedho'narthakaH paratvAdati-striyAvityatreyAdezenaiva bhAvyamata Aha- idameva cetyAdi / teneti "jasyedot" [ 1.4.22. ] "Dityaditi" 1.4. 23. ] "TaH puMsi nA" [ 1.4. 24. ] "GiDauM" [ 1. 4. 60 25. ] ityAdInyeva bhavanti, na tu iyAdezaH // 21 // | nyA0 sa0 - iduta ityAdi / strivarjanAt tatsambandhIti na sambadhyate / "SaSThathAntyasya " [ 7. 4. 106.] iti nirdizya mAna0* iti vA dutau sthAninau / vidhAneti - anyathA IkArameva vidadhyAt / sahastrayaH "sahAt tulyayoge" [ 7. 2. 178 ]65 kacniSedhaH // 21 // jasyedot / 1 / 4 / 22 // ta0 pra0--idantasyodantasya ca jasi pare yathAsaMkhyam 'et bhat' ityetAvAdezau bhavataH / munayaH sAdhavaH, buddhayaH, dhenavaH, atistrayaH / jasIti kim ? muniH, 70 sAdhuH // 22 // iduto'stre dUt / 1 / 4 / 21 // ta0 pra0 - khizabdavarjitasyedantasyodantasya ca autA 35 saha yathAsaMkhyam 'It Ut' ityetAvantAdezau bhavataH / za0 nyA0 - jasyetyAdi / iduta ityanuvartata ityAha--- munI tiSThataH, munI pazya; sAdhU tiSThataH, sAdhU pazya / / idantasyodantasyeti / yathAsaMkhyamabhisambandhAd "AsannaH"
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 25.] [5.4. 120.] iti vA ikArasyaikAraH, ukArasyaukAraH / raGgatvAt , kRtayorapyedotorikArokArarAbhAvAd varNavidhitvAcca sthAni"ivarNAdeH." [1.2.21.1 ityasyApavAdena sayoH kRtayoraya-svAbhAvAd dai-dAsAyAdezAbhAvAt pratiSedho na yuktaH, na ca tadantAavAdezI bhvtH|| 22 / / dAdezavidhAnAd avarNavidhitvAt sthAnityam , apradhAne'pi varNavidhi-40 pratiSedhAt , evaM tAhe anavakAzatvAt pUrva daiprabhRtaya AdezAH pravanyA0 sa0- jasItyAdi-[etadupari vyAkhyA na dRzyate 22 / rtante pazcAdaditIti pratiSedhaH, tathApi idutsaMnipAtena jAyamAnatvAd rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr 6 Gityaditi / 1 / 4 / 23 // / dai-dAsAthAdezenaiva padodAdho maSiSyatItyaditIti pratiSedho vyarthaH, ta0pra0-aditi Diti syAdau pare udantasyoTAta! yadyevaM yatvamapi na prAmoti, tasmAdaditIti pratiSedho varNavidhAvayaM nyAyo ca yathAsaMkhyamedotAvantAdezau bhavataH / manaye. sAdhane / nopatiSThata iti zApanArthaH, tena dai-dAsAdiSu kRteSu edotI na 45 atistraye, muneH, sAdhoH, atistreH bhAgataM svaM vA, buddhaye, bhavataH, yatvaM tu bhavati // 23 // dhenave, buddheH, dhenoH AgataM svaM vA / DintIti kim ? muniH, TaH puMsi naa|1|4|24 / / 10 sAdhuH / aditIti kim? buddhayai, dhencai, buyAH, dhenvAH ta0 pra0-idudantAt parasya puMsi puMviSayasya TastRtImAgataM svaM vA, buGgyAm, dhenvAm / syAdAvityeva ? zucI, : / yaikavacanasya sthAne 'nA' ityayamAdezo bhavati / muninA, padavI // 23 // sAdhunA, atistriNA, amunA, atra "prAginAt" [2. 1.50 zanyA0--GityadIti-na dit adit tasminnaditi / 48.] iti vacanAt pUrvamutvaM pazcAnAbhAvaH / puMsi iti 'munaye,sAdhave' ityAdi puli~jhodAharaNam / 'buddhaye,dhenaveM; kim ? buddhyA, dhenvA / kathamamunA kulena ? "manAmasvare 15 ityAdi strIliGgodAharaNam / napuMsake tvasambhavitvAnna darzitam, no'ntaH" [1.4.64.] iti bhaviSyati // 24 // tatra hi "anAmakhare no'ntaH" [ 1. 4. 64.] ilasti bAdhaka iti / 'buddhayai, dhenvai' ityatrAditIti prtissedhaad| za0 nyA0-~-TaH puMsItyAdi / atra Ta iti tRtIyakadai-dAsAdiSu edoto na bhavataH / nanvikArokAramAtrApekSavA! vacanasya sthAnitvenopAdAnAdiduta iti SaSThyantamapi arthavazAt 65 dantaraGgatvAt pUrvameva edoto syAtAm , Adezasya puM-strIvize paJcamyantamityAha-idudantAditi / amuneti-adasaSTAyAm 20 SekArokArApekSatvAd bahiraGgatvAt kRtayorapyedotorikArokArA / "A dveraH" [2. 1.41.] ityatve'kArasya luki "mo'varNasya" bhAvAd varNavidhitvAcca sthAnitvAbhAvAd dai-dAsAdyAdezAbhAvAt : !' / [2.1.45.] iti matve "mAduvarNo'nu" [2.1.47.] iti utve pratiSedhAbhAvaH, na ca tadantAdezavidhAnAd avarNavidhitvAt / cAnena naa''deshH| athAtrAtvAdI kRte utvavidheranviti vacasthAnitvam , apradhAne'pi varNavidhipratiSedhAt , evaM tarhi ana nAt pUrvaminAdezena bhAvyamityata Aha-atretyAdi / buDyA,60 vakAzatvAt pUrva prabhRtyAdezAH pravartante pazcAdaditIti pratiSedhaH dhenvA, iti-puMsIti vacanAdatra na bhavati / kathamisi-adasa26 tathApi idutsannipAtena jAyamAnatvAd dai-dAsAdyAdezenaiva / zabdAt tRtAyaka / zabdAt tRtIyaikavacane'tvAdI puMsIti vacanAnapuMsake nAdezAbhAve edobAdho bhaviSyatItyaditIti pratiSedho vyarthaH, yadyevaM yatvamapi kayamamunA zata rU / kathamamunA iti rUpamityarthaH / samAdhatte--anAmityAdi // 24 // na prApnoti tasmAdaditIti pratiSedho varNavidhAviyaM paribhASA dhAviya pArabhASA nyA0 sa0-TaH puMsItyAdi-[atra vyAkhyA na dRzyate] 24 nopatiSThata iti jJApanArthaH / zuci-paTuzabdAbhyAm "ito'tya- / ...............mmmmmmmm rthAt" [ 2. 4. 32. ] "kharAduto." [ 2. 4. 35. ] iti DiDauM / 1 / 4 / 25 // 65 30 ca lIpratyaye syAdyadhikArAd bitve'pyedodabhAve ca zucI| ta0 pra0-idudantAt paro DiH saptamyekavacanaM DaupaTvI // 23 // bhavati, abheda nirdezazcaturyekavacanazakkAnirAsArthaH, DakAro - antyasvarAdilopArthaH / munau, sAdho, buddhau, dhenau, atistrI, nyA0 sa0-DityadIti / dhenave dhIyate payo'syA iti / vizatau / adidityeva? buddhyAm, dhenvAm // 25 // bAhulakAd apAdAne "dheH zit" [uNA0 787.] iti nuH, karmaNi tu kyaH syAt / napuMsakatve tvasaMbhavitvAnna darzitam , tatra! za0 nyA0-Di viti / atha kasmAd Dirityayama-70 35 hi "anAmasvare0" [1. 4. 64.] iti nAntena bhAvyam / / bhedanirdezo yAvatA sthAnina ekavarNatvAdanyAbhAvAt sthAnaSacyA bubai ratyAdi-nanvikArokAramAtrApekSatvenAntaraGgatvAt pUrvameva padoto bhedanirdeze'pi na kiJcida vinazyati, naivam-bhedanirdeze hi syAtAm , na dAyAcAdezAH, teSAM strItvaviziSTekArokArApekSatvena bahi- / Deriti rUpasya sAmyAcaturthyekavacanasyApi pratipattiH syAdityAha
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prthmo'dhyaayH| 249 abhedanirdeza ityAdi / DakArasyAprayogiNaH prayojanamAha- abhAvAt tato vidhIyamAno 'Dau' ityAdezo na bhavatIti 'bahuDakAra ityaadi| buddhayAma, dhenvAm, iti-yadyatrAditIti patyo' ityeva syAdityAha-tanmata iti // 26 // nAnuvarteta tadA dAmAdezasya sthAnitve tadavyatirekAt tatrApi nyA0sa0-kevaletyAdi / kazciditi-durgasiMha shrutpaalaadiH| 40 syAdityarthaH, yadvA'bhedanirdezasyAvikRtArthatvAd vikRtasya ne 5 bhavati // 25 // sakhyi iti-atra "sthAnIvAvarNavidhau" [7.4.109.] iti | nyAyAt kipaH sthAnitye sati "voH pvaya" [4.4.121.] nyA0 sa0-Di viti / buddhyAmiti-nanu dAmkaraNa- iti yalopaH kamAnna bhavati ? *asiddhaM bahiraGgam 0 *iti nyAyAda sAmAdeva Dauna syAt , kiM nyAvRttAvaditIti darzanena ? na-"Gi- : antarale kibAzrite kAyeM yatvamasiddhaM draSTavyam / anye svitityaditi" [1.4.23.] ityettvaniSedhakatvena tasya caritArthatvAd / zAkaTAyanAdayaH // 26 // 45 DauH sthAditi vyAvRttiH saphalA, yathA "izca sthA-daH" [4.3. wwwm 10 41.] ityatra siclopavidhAyakasvena haskhakaraNasya caritArthatve , na nA Gidet / 1 / 4 / 27 // guNadAdhakaM kilkaraNam , kina, yathAsaMkhyArtha "striyA dditaam"| ta0pra0-kevalasakhi-pateH parasya TAvacanasya nAdezo [1.4. 28.] ityatra dAmgrahaNaM kAryam , anyathA idaM sUtramanyathA Diti pare ekArazca ya uktaH sa na bhavati / sakhyA, patyA, uttaraM cAnyathA kArya syAt , tathA ca garIyasI racanA syAditi // 25 // sakhye, patye, sakhyuH patyuH AgataM svaM vA, sakhyo, patyo, Giditi eto vizeSaNaM kim ? jsyedbhvtyev-ptyH| keva-50 kevlskhi-pterauH|1|4|26|| lAdityeva ? priyasakhinA, susakhinA, bahusakhinA, sAdhu15 ta0pra0 kevalasakhi-patibhyAmidantAbhyAM paro Dirau-patinA, bahupatinA, priyasakhaye, narapataye, priyasakheH, nara bhavati / sakhyau, ptyau| patAviti kazcit / itta ityeva? pateH AgataM khaM vA / bahupratyayapUrvAdapi patizabdAt pratisakhAyamicchati kyani dIrghatve sakhIyatIti vipi yalope Sedha kecidicchanti-bahupatyA, bahupatye, bahupatyuH AgataM svaM sakhIH, sakhyi, evm-ptyi| kevalagrahaNaM kim ? priyasakhau, vaa| anye tu sakhyantAdapi pratiSedhaM pUrvega DerautvaM cecchanti-35 narapatI, pUjitaH sakhA susakhA, tasmin susakho; evamati- bahavaH sakhAyo yasya tena bahusakhyA, evam-bahusakhye, bahu20 sakhau, ISadanaH sakhA bahusakhA, bahusakhau, evam-bahupato; sakhyarAgataM svaM vA, bahasakhyau nidhehi // 27 // eSu pUrveNa Daureva / anye tu bahupratyayapUrvAdapi patizabdA za0 nyA0-na netyAdi / pratiSedhasya prAptipUrvakatvAt daukAramevecchanti, tanmate-bahupatyau // 26 // sarvatra pratiSedhe tadvidhAnavaiyarthyaprasaGgAd , anyasya niSpramANakazamyA -kevalelyAdi-atra samAhAradvandvAda chsiH| tvAd, anantaroktasya kevalasakhi-paterityasyaiva grahaNamityAha-60 iduta ityanuvRttAvapi anayorukArAntatvAyogAd ideva vizeSaNa kevalasakhi pateriti / sakhi-patizabdAbhyAM TAyAM miti 25 mityAha-idantAbhyAmiti / sakhyau, patyA. iti-pUrvasya cAnana nAdezasya uMdakArasya ca pratiSedhe yatvAdo sakhyA. DobhAvasyApavAdo'nena DeraukAraH / nanu patizabdAta kevalAdapi ! [ patyA ] ityAdi bhavati / AgataM svaM ceti pazcamI-pazye. cheDorapi bhavati, prayujyate ca-"klIbe ca patite patau" ] kavacanayA ra kavacanayo rUpasya samAnatvAt tadvyaktyarthamanuprayogaH / kidi yeto vizeSaNAbhAvAt sarvapratyaye'pyekArasya pratiSedhaH syAda iti, tat kathametadityAha-patA iti / kazcidityekavacana-0 nirdezo'vajJArtha iti / nanvanayorikArAntatvena vyabhicArAbhAvA vizeSAbhAvAdilyAha-GiditIti / matAntaramupanyasyati0divadantAbhyAmiti vizeSaNamanarthakam , yatrApi kyannAdau dI?- bahupratyayapUrvatyAdi // 27 // 'sti tatrApi svarUpAnyathAtvAnna bhaviSyati, nevam-tatraikadeza- ' nyA0 sa0-na nA GItyAdi / sakhi-patenI-GidetA vikRtasya tadvadbhAvAt syAdityAha-ita ityAdi / priyasakhau : saha na yathAsaMkhyaM "khi-ti-khI-tI" [1.4.36.] iti sUtre ityAdi-eteSvanayoH kevalagrahaNAdanyasahitayoranenaukArA. miNa nAkArA. khigrahaNAt "sakhyurito." [1. 4. 83.] iti nirdezAd vA 170 bhAvAt pUrveNaiva DobhAve "DityantyakharAdeH" [2. 1. 114.! sakhyAviti-anAdeze kRte "Dityaditi" [1.4. 23.] 6 ityantyasvarAdilopaH 1 anye sviti-AcAryapANiniprabhRtayaH, tayA, ' iti prApnoti, na tu pUrvam , yatastadvAdhakaM "GiDauM"[ 1.4.25.? te hi ghisaMjJAprastAve "patiH samAsa eva" [pA.1.4.8.] iti tato'pi kevalasakhi0" [1.4. 26.1 iti autvam , niyamya bahupratyayapUrvasya patizabdasya samAsAbhAve ghisaMjJAyA | tataH*tadAdeza*rati nyAyAt syAditve sati evaM prAptaM nissiddhm||27|| 32 zabdAnu0
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 4, sU0 29.] striyA GitAM vA dai-dAma-dAma-dAm ityaTi pratyaye tataH zakaTimatikAntA'tikrAnto veti vigrahe. 'tizakaTiH / eSviti-ayamarthaH-idudantAnAM samAsAvayavAnAM 40 / 1 / 4 / 28 // patyAdizabdAnAM dai-dAsAdikAryanimittAnAM strItvamastIti strIduta0pra0-striyA: striliklAdidudantAcchabdAt pareSAM | dantAdAdezA iti / kecit tu pUrva pazcAdapi strIvacana evecchatatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdeGitAM De-Gasi- ntItyAha-anye svityAdi-atra tu 'anye' iti [ bahu(Gas-GInAM sthAne yathAsaMkhya 'de dAs dAs dAm' itye- vacanAcchAstrakarturapi sammatama, kathaM tat sidhyatIti cet ? te AdezA vA bhavanti, dakAro "Dityaditi" [1.4. ucyate-vakSyamANasUtrAt strIti vicchedAt, tato'yamartha:-idu- 48 23. 1 iti vizeSaNArthaH / buddhyai, buddhaye; buddhyAH, buddheH 2 dantAt striyAM vartamAnAdAdezA bhavanti, strI cedabhidheyA bhavati / bhAgataM khaM vA; buddhyAm , buddhau dhenvai, dhenave; dhenvAH, striyAH' ityarthAntarasaMkrAnteH pUrva strItvam , 'strI ced' anena dhenoH 2, dhenvAm , dhenau; evam-muSTyai, muSTaye; ive, ' saMkrAnteH pazcAditi / anye tvastrIvacana evecchanti, tanmatasya 10 iSave; zucyai, zucaye; paTdai, paTave; patyai, pataye; jIvapatyai, ca bhASyakRdAdiviruddhatayA'pAsyatvAdekavacanena nirdizatijIvapataye striyaH kanyA patiryasya yasyA vA kanyApatyai, / 50 kanyApataye; evam-priyabuddhaya, priyabuddhaye; priyadhenvai, anyastviti // 28 // priyadhenave; priyAzanyai, priyAzanaye: atizakaThyai, atiza-' nyA0 sa0-striyA hitAmityAdi / "patyunaH" [2. kaTaye striyai puruSAya vA; eSu samAsArthasya puruSatve'pi / / 4.48.] iti nirdezAt sakhi-patI nAnuvartete, khiyA iti 15 patyAdizabdAnAM strItvamasti / anye tu puruSasya samAsA- vizeSaNasya vizeSyasApekSatvAda sakhi-patibhyAM pareSAM chitAM "khiti rthatve sati necchanti, tanmate-priyabuddhaye, priyadhenave puruSA- khItIya u" [1.4.36.] ityevamAdibhirvizeSavidhibhirAmAtatvAda yetyeva bhavati / anyastu puruSasyaiva samAsArthatve sati / dvitkaraNasya tu prayojanavattvAt sAmAnyabhidudantamadhikRtaM gamyata 65 icchati, na striyAH, tanmate-'atizakaTauM, priyadhenvai puru-! ityAha-- idudantAcchabdAditi / 'kanyApatyai' ityAdau napuMsake pAya' ityatraiva bhavati, na tu bhatizakalyai, priyadhenave . tu paratvAnAgame kanyApatinaH kulasya "vA'nyataH0" [1.4.62.] 20 striya' ityatra / striyA iti kim ? munaye, sAdhaye / iduta iti kanyApatyAH, kanyApatervA / / iti kanyApatyAH, knyaaptervaa| anye sviti-cndrendugomiprbhRtyH| ityeva ? gave, nAve // 28 // anystviti-kssiirsvaamii| munaya iti - atra puMstrItve'pi puMstvameva za0 nyA0-striyA ityAdi / striyA iti vizeSaNasya vivakSitam // 28 // 60 vizeSyasApekSatvAt sakhi-pati zabdAbhyAM pareSAM DitAM "khi-ti-khI-tIya ura"[ 1. 4. 36.] ityevamAdibhirvizeSa yA striiduutH|1|4|29 / / 20 vidhibhirAghrAtatvAt ditkaraNasya tu prayojanavattvAt sAmAnya- | ta0pra0--nityastrIliGgAdIkArAntAdUkArAntAca zabdAt midudantamadhikRtaM nimittaM gamyata ityAha-idudantAcchabdA-pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdehitAM sthAne diti / iha SaSThImantareNa tatsambandhivijJAnAbhAvAt sAmAnya- yathAsaMkhya 'dai, dAsa, dAsa, dAm' ityete AdezA mavagamyata ityuktam-tatsambandhinAmanyasambandhinAM / bhavanti / nayai, nadyAH, nadyAH, nadyAm / lakSmyai, lakSyAH, 65 ceti / dakArasyAprayogiNaH prayojanamAha-dakAra ityAdi / lakSmyAH , lakSbhyAm ; kurorapatyaM strI "dunAdi." [3. 1. 30[muSTye ityAdi-] "muSaz steye" ityataH ktau "tergrahAdibhyaH" 118.] ityAdinA nyaH, tasya "kurorvA" [6.1.122.] [4. 4. 33. ] iti niyamAdiDabhAve "tavargasya." [1. 3. : iti lupi, "uto'prANinazca0" [2. 4.73.] ityAdi. 60.] iti Tatve muSTiH / "iSat icchAyAm" ataH "pR-kA- noGi kurUH, kuvai, kurvAH, kurvAH, kurvAm ; vadhve, vadhvAH, hRSi-dhRSISi." [uNA. 729.] iti kidupratyaye iSuH |vdhvaaH , vadhvAm ; evam-brahmabanadhvai, brahmabandhvAH2, brahma-70 "zuca zoke" ato "nAmyupAnya." [uNA0 6.9.] iti bandhvAm ; varSAve, varSAvAH[2, varSAbhvAm ] ati36 kidipratyaye zuciH / "paTa gatau" ato "bhR mR-ta-tsari0" lakSmyai atitachayai ativadhve striyai puruSAya vA; kumArI[ uNA 0 716. ] ityupratyaye paTuH / "azaz bhojane" ataH / micchatIti kyanantAt kumArIvAcaratIti kibantAd vA "sadi-vRtyami." [uNA. 680.] ityanipratyaye'zaniH / kartari kie kumArI, tasmai kumAyeM yAtmaNAya brAhmaNye vA "zaklaMTa zaktau" ataH "kRpi-zakibhyAmaTiH" [uNA0 630.] varakuTIva kharakuTI, tasmai khaskubya brAhmaNAya brAhmaNya vA / 75
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 251 ma r wrwwwmarwarrrrrrrrrrrrrrrowtarammarAmarraim e khiyA ityanuvartamAne punaH svIgrahaNaM nityastrIviSayArtham, viziSTamarthamAha pazcAt prakArAntareNArthAntaraM liGgAntarayuktaM tasya 40 teneha na bhavati-prAmaNye khalapve striy| IdUta iti kim ? ' tadAnImarUyarthatvAt tato na prApnotItIdaM vacanaM vidheyam, mAtre, duhine, buddhaye, dhenave / 'mAmalakyAH phalAya prayojanaM ca kipalugabhedopacAra-samAsAH, kipaluka yathA AmalakAya, atikurave, atikumAraye' ityatredUta iti ! kumArya brAhmaNAya, abhedopacAro yathA-kharakuTyai brAhmaNAya, 5 varNavidhitvena sthAnivadbhAvAbhAvAdIkArokArAntatA nAstI- | yadyapyatra svAbhAvika strItvamasti tathApi khAzrayasya strItvasya tina bhavati / kitAmityeva? nadyaH, vadhvaH // 29 // nivartanAnnAyaM striyAmeva vartate kintu puMsyapIti, samAso yathA-45 atitabya brAhmaNAyetyAdi; na vidheyam-avayavastrIviSayatvena za0 nyA0-strIdUta iti-Icca Ucca IdUt , striyAmIdUtU siddhatvAt , tatra hyantaraGgatvAt pUrvameva pravRttaM strItvamavayavasya strIdUtu, tato usiH, yadyevaM kRtniyAM dhAtustriyAM ca na pazcAdupajAyamAnena liGgAntarasambandhena na nivartyate; yadyevam siddhyati-tatrya, lakSmyai, zriya, dhruvai, nahi tayorIkArokArau 'AmalakAya, atikurave, atikumAraye' atrApi prApnoti, ava10 striyAM vihitau yathA DyUDau, tathAhi-"tantriNa kuTumbadhAraNe"! . yavasya pUrva strIvRttitvAt , tathAhi-AmalakIzabdAt SaDyantAt 50 ataH "tR-stR-tandri-tatryavibhya I:" [ uNA0 711.] iti AmalakyAH phalaM vikAro'vayavo veti "doraprANinaH" [ 6.2. Ipratyaye tantrIH, "lakSINa darzanA-'GkayoH" ityasmAd "lakSemoM 49.] iti mayaTa, tasya "phale." [6. 2. 58.] iti 'ntazca" [ uNA0 015.] itIpratyaye mAgame ca lakSmIH , lup , tato "yAdegauNa." [2.4.95.] ityAdinA bIluk, tathA "trim sevAyAm" ataH "didyuddaGjaga." [5.2.83.] tatazcaturthI, AmalakyAH phalAyeti tu prakriyA darziteti, atrA15 iti nipAtanAt kipi dIrghatve zrIH, "bhramUca anavasthAne" malakolakSaNatyartho'sti; tathA kurUmatikrAntAya, kumArImati- 55 ato "bhrami-gami-tanibhyo Dit" [ uNA0 843.] iti kAntAya, iti prAdisamAse "gozcAnte." [2. 4. 96.] iti DityUkAre bhraH; athaitatpakSoktadoSaparijihIrSayA striyAvIdUtoM haskhatvaM tatazcaturthI, atrApi pUrvakhyartho'sti, athocyate-satyapi yasya tat strIdUditi bahuvrIhiH, atrApi sa eva doSaH, samudAya. ruyarthatve IkArokArAntatvAbhAvAnna bhavatIti / tatra lak-hasvasyaiva khyarthatvAcAvayavasthati, ucyate-ubhayathA'pyadASaH, tatra zAnivadAva dadantatA bhaviSyatyata Aha-atretyAdi / / 2 / / 20 pUrvasmin pakSe IkArAntAdUkArAntAt striyAM vartamAnAdityucyamAne tatryAdizabdebhyo'pi kRddhAsvIkArAntokArAntebhyaH striyAM nyA0sa0-strIdUta iti| [grAmaNye striya iti-grAma- 60 vartamAnatvAt prAmotIti, dvitIye'pi pakSe samudAyadharmasyAvayave- / jyAdizabdohi kriyAzabdatvAt triliGgayAt nityastrIviSayo na 'pyAropAt kRstriyA api sijhyatItyudAharati-lakSmyai | bhavatIti striyAmapi vartamAnAdAdezAbhAvaH / AmalakyA iti ityAdi / evamiti-"bahu zabde ca" ataH "bRherno'ca" AmalakAd uNAdipratyayAntAt DyAm AmalakI vRkSavAcI dhvaniH, 25 [ uNA0 913.] iti mani nakArasyAkAre ca brahman , banAteH / yadvA Amalakasya phalasya vikAro vRkSaH, dusaMzakasya mayaTo yadA "bhU-mR-tR-tsari0" [ uNA. 716.] ityukAre bandhuH, brahmA ! bAhulakAlup gaurAditvAd DIH, tadApi AmalakIzabdastaruvAcI / 85 bandhurasyAH "uto'prANina0" [2.4.73.] ityUGi brahma-! varNavidhitveneti-IkArokAro varNoM tadAzritA dAyAdayaH // 29 // bandhuH; varSanti meghA Akhiti bhidAditvAdaGi Api ca varSAH, tAsu bhavatIti bhavateH kipi varSAbhUH / striyA ityanu- veyuvo'striyaaH|1|4| 30 // 30 vartamAna iti-striyA iti vartate strIviSayArtham , punaH ta0pra0-iyuvoH sambandhinau yo khIdUtau tadantA. strIgrahaNAca strIviSayAveva yo strIdUtau tataH kAryam , tena / chabdAt pareSAM tatsambandhinAmamyasambandhinAM vA syAde. 'grAmaNye senAnye striya' ityatra na bhavati, grAmaNyAdi-DitAM sthAne yathAsaMkhyaM 'dai, dAsa, dAsa, dAm' ityete 70 zabdo hi kriyAzabdatvAt trilijatvAnnityastrIviSayo na bhavatIti / bhAdezA vA bhavanti, astriyA:-strIzabdaM brjyitvaa| zriye, striyAmapi vrtmaanaadaadeshaabhaavH| pUrvasUtre idhvazaniprabhRtInAma- | zriye; zriyAH, zriyaH; zriyAH, zriyaH, zriyAm , zriyi; 35 nekaliGgAnAM padAdInAM guNavacanatvAt sarvaliGgAnAM strIviSayatvA- | dhruvai, dhruve; bhravAH, bhravaH; bhravAH, dhruvaH; bhruvAm , jhuvi; bhAvAt striyA vRttau kArya pravartata iti, nahi tatra dvitIyaM dhiye; ghiyAH, dhiyaH dhiyA, dhiyaH dhiyAm, dhiyi, strIgrahaNamasti / nanu AdhI-pradhIzabdau kiyAzabdatvAt sarva- bhuvai, bhuve; bhuvAH, bhuvaH; bhuvAH, bhuvaH, bhuvAm , bhuvi; 75 liGgatvAd prAmaNyAdizabdavana nityastrIviSayAviti cintyameta- | niyamatikAntAya [atikrAntAyai vA] atizriye atizriye diti, prathamagrahaNaM ca kartavyam , tathAhi-yaH zabdaH prathamaM strItva- | grAmaNAya brAhmaNyai vA; evam-ati vai, atidhruve; pRthuH
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 31. ] ............ zrIryasya tasmai [yasyAstasyai vA] pRthuzriyai pRthuzriye puruSAya deze strIdUta iti vacanAd dai-dAsAdyabhAve yavakriye, kttghuve| striyai vA; evam-pRthujhuvai, pRthubhruve / kecit tu samAsA- nanu 'striya' ityAdau asatyapyanena vikalpe kathaM pUrveNa nityamA-40 rthasya strItva evecchanti, na puMstve, tanmate-"matizriya bhati deshH| yataH paratvAdiyuvAdibhAvAdIdantatvAbhAvAdapravRttirevezriye striye' ityatra bhavati, iha tu na bhavati-atizriye tyAha-astriyA ityAdi // 30 // 5 matibhrUve puruSAya, pUrveNa nityamapi na bhavati / kazcit tu zcit tu nyA0 sa0-yuva ityAdi / nityamapIti-ko'rthaH-tanmate pUrvamataviparyayamevecchati-atidhiya atizriye puruSAya, iha strIdUtaH" ityatrApi samAsArthasya strItva eva bhavati / Adhye na bhavati-atizriye khiyai / iyuva iti kim ? mAdhye, [pradhye ] AdhyAyati pradhyAyati AdadhAti pradadhAti ityevaMzIlAyA 48 pradhyai, varSAvai, puna, pUrveNa nityameva / astriyA iti buddhervAcako varSAbhUvad nityastrIliGgo AdhI-pradhIzabdo, kriyAzamdakima striye. striyAH, striyAH, striyAmaH paramastriyaivena sarvaliGgatvAd grAmaNyAdizabdavannityastrIviSayau neti cintya10 paramastriyA:, paramastriyAH, paramastriyAm , atrApi pUrveNa metaditya ke // 30 // nityameva / strIdUta ityeva? yavakriye kaTaguve striyai / astriyA | iti nirdezAt parAdapi iyuva-yatvAdikAryAt prAgeva strI- Amo nAm vA / 1 / 4 / 31 // dAzritaM kArya bhavati, tena 'striyai, strINAm , bhrUNAm , ta0 pra0 iyuvoH sambandhinau yo strIdUtau tadantA- 50 Adhye' ityAdi siddham // 30 // chabdAt parasya tatsambandhino'nyasambandhino vA AmaH 15 za0 nyA-veyava ityAdi / iyavaH iya ca uva ca | SaSThIbahuvacanasya sthAne 'nAm' ityayamAdezo vA bhavati. iyut , tato rUs , tatra strIdUta iti prakRtasya iyuvarUpatAnupa- | astriyAH-strIzabdaM varjayitvA / zrINAm , zriyAm / patteriyuva iti SaSThI strIdUta iti paJcamyA bhedenAbhisambadhyata bhraNAm , bhravAm ; atizrINAm , atizriyAm , pRthuityAha-iyuvoH sambandhinau yau strIdUtau tadantA- zrINAm , pRthuzriyAm , atibhrUNAm , atibhruvAm , pRthu-55 diti / pUrveNa nityaM daiprabhUtyAdezaH prApto'nena vikalpyata iti bhrUNAm , pRthubhruvAM strINAM puruSANAM vA; zobhanA dhIreSAM 20prAptavikalpo'vagantavya iti| astriyA ityatra strItizabdapradhAno nirdeza ityAha-astriyA ityaadi| dhiyai iti-"dhya cintA sudhInAm , sudhiyAm / iyuva ityeva ? pradhInAm, varSAyAm" ataH "didyudadRjagajuhU0" [5.2.83.] iti nipAta bhUNAm / strIdUta ityeva ! yabakriyAm, kaTapuvAm, suSTha nAt vipi dhI, tato DitAmanena pakSe dAyAdyAdeze "dhAtori- dhyAyantIti sudhiyAm 1 astriyA ityeva? strINAm , varNovarNasya." [2. 1.50.] iti iyAdezaH / tatra [ bhuvai | paramastrINAm , uttareNa nityameva; napuMsake'pi hRkhatvena 60 25 iti-] bhavataH vipi bhU, zeSaM pUrvavat / [pRthuzriyai iti-] | bhAvyamityuttareNa nityameva-atizrINAm , atibhrUNAM "prathiSa prakhyAne" ataH "rAma-prathibhyAmRca rasya" [ uNA. kulAnAmiti // 31 // 730.] iti kidupratyaye rephasya Rtve pRthu / Adhyai, pradhyai ityAdi-eteSu "dhAtorivarNovarNasya." [2. 1.50.7 iti za0 nyA0-Ama ityAdi / atra DisthAnasya sAnu iyuvapavAdau "vivRtte." [2. 1. 58.] iti "danpunarvarSA- | bandhatvAdaparasya cAsambhavAt syAdyadhikArAca SaSTIbahuvacana30 kAra" [2.1.59.1 iti ca yakAra-vakArI bhavata iti / syaivAmo grahaNamityAha-AmaH SaSThIbahavacanasyeti / 66 neyuksambandhinAvIdUtAviti pUrveNa nityameva kAryamiti / nanu zrIzabdAnAm [ pratyantare zrIzabdAnAmA chandasyeveti vRyA cAdhyai pradhye iti yadyapi yakAreNa iyAdezo bAdhyate tathApi yecandraH (1) [ vRddhAH, yacandraH-] zriyAm , zrINAm iti tu 'dhiyo, dhiyaH' ityAdAviyabhAvAdiysambandhI IkAra iti zakyaM vyavasthitavibhASayA chandasyeva / atha kimarthamidaM yAvatottarasUtrevyapadeSTum ucyate-bhedAzrayaNAdadoSaH, yadA'sya sthAne iyAdi vAmo nAm siddha evetyAha-uttareNetyAdi // 31 // 35 bhavati tadAsAviyAderIdAdiH, na cAnyasmin bhavatyasAviyAde rIdAdistayorabhedaprasaGgAditi vikalpo na bhavati / yavAn myA0 sa0-mAmo nAm veti / SaSThIbahuvacanasyeti-70 krINAti ktipi, kaTena pracata iti "didyudaha." [5. 2. 83.] atra DisthAnikasya sAnubandhatvAdaparasya cAsambhavAt syAvadhikArAca iti vipi nipAtanAca yavakrI, kaTaprU, tatazcaturthaMkavacane iyA- | SaSThIbahuvacanasyaivAmo grahaNam // 31 //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 33.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 253 ..........MarapurnaruwaraNParenasANISHrmurarurn hakhA''pazca / 1 / 4 / 32 // bAdhitvA bahu[la]vacanAdachi Api ca sakhyA, [ iti saMkhyAta0pra0-hasvAdAbantAt strIdUdantAca zabdAt para zabdena ] ekAdayaH zabdA evocyanta itsAha-saGkhyAsthAmaH sthAne 'nAm' ityayamAdezo bhavati / hasva-zramaNA. | vAcinAM zabdAnAmiti / caturzabdAdanenAmo nAmAdeze nAma, saMyatAnAm , vanAnAm , dhanAnAm , munInAm, "ravarNA0" [2. 3. 63.] iti yathAsambhavaM Natve "dirha- 40 5 sAdhUnAm , buddhInAm , dhenUnAm , pitRNAm , mAtRNAm ; . kharasya." [1.3.31.] iti ca dvirbhAve catuparNAm, Ap-khaTvAnAm, bahurAjAnAm ; strIdUtaH-nadInAm , vadhU evam-paJcan-saptanzabdAbhyAmAmo nAmAdeze "dI? nAmyanAm , strINAm , lakSmInAm / strIzabdavarjitayoriyuvA-! tisR." [1. 4. 47.] iti dIrghatve nalope paJcAnAm , dezasambandhinoH strIdatoH pUrveNa vikalpa eva-zrINAm , saptAnAmiti / priyacaturAma ityAdi-griyAzcatvAro yeSA mityAdi vigRhya varNAmiti SachyAstatsambandhivijJAnAdanyapadArtha- 45 zriyAm ; bhrUNAm , bhravAm / hasvApazceti kim ? somapAma, 10 senAnyAm // 32 // : sambandhitvAdAmo nAmAdezAbhAvaH / priyapazmAm ityatra ............ | tu Ami "ano'sya" [2. 1.108.] ityakAralope "tavarga0" za0 nyA0-huskhetyAdi / atha 'zrINAm , zriyAm' [1.3.60.] iti nakArasya prkaarH| nanu triMzadAdayaH ityatrApyanena paratvAnnityaM nAmAdezaH kuto na bhavati? satyami- zabdAH saGkhyeyedhvapi vartamAnA AropitasaGkhyAbhAveSveva vartanta tyata Aha-strIzabdavarjitayorityAdi-vizeSavihitatvenApa- iti tatrApyekavacanAntA eva bhavitumarhanti, kathaM bahuvacanAntAH? 30 vAdatvAditi zeSaH / somaM pibatIti vici senA nayatIti kvipi | ekazeSAt, tathAhi-trizabdAd dazadathai vartamAnAt "viMzatyA16 tataH SaSThyAmAmi "havApazca" [1. 4. 32. ] iti vacanA. dayaH" [6.4.173.] iti nipAtanAt zatpratyaye trizabdasya nAmAdezAbhAve "lugAto'nApaH" [2. 1. 117.] iti / trimbhAve ca triMzat , tataH triMzaca triMzaca triMzaca triMzatastAsAM "kivRtterasudhiyasto" [2. 3.58.] iti ca kRte soma- triMzatAm, evam-catvAriMzatAm iti / athASTanpAm , senAnyAm , iti // 32 // zabdAdAmi paratvAt "vA''STana AH syAdau" [1.4.52.] 58 ityAkAre nAntatvAbhAvAt kathaM nAmbhAvo'ta Aha-bahunyA0 sa0-hasvetyAdi / pUrveNa vikalpa eveti iyuvasthA vacana miti // 33 // 20 nitvena vizeSavihitatvAditi zeSaH // 32 // nyA0 sa0-saMkhyAnAmityAdi / r ca S ca na ca teSAM saMkhyAnAMSNAm / 1 / 4 / 33 // rNAm , "tavargasya 0" [1.3.60.] iti Natvam , "raghuvarNa0" ta0 pra0-repha-pakAra-nakArAntAnAM saMkhyAvAcinAM| [2. 3.63.] iti tu na ekapadaskhAbhAvAt , "vottarapadAnta0" 60 zabdAnAM sambandhina bhAmaH sthAne 'nAm' ityayamAdezo [2. 3. 75.] ityapi na, yataH SakAro na pUrvapadasthaH kintu __ bhavati / caturNA[parNA]ma, SaNNAm , pajJAnAm , saptAnAm , madhyamapadasthaH, tarhi rephaH pUrvapadastho'sti tadapekSayA NatvaM bhavatu 26 paramacaturNAm , paramaSaNNAm , paramapaJcAnAm / tatsambandhi-na-"pade'ntare0" [2. 3. 93.] iti niSedhAt / nanuSrNAmiti vijJAnAdiha na bhavati-priyacaturAma, priyaSaSAm, priya-zamdanirdezaH, saMkhyA caikatvAdiradhaH, tataH zandA-'rthayoH sAmApaJjAm / saGkhyAnAmiti kim ? girAm, vipraSAm , | nAdhikaraNyaM na saMgacchate, satyam-upacArAt saGkhyArthAH zabdA: 65 yatinAm / NAmiti kim ? triMzatAmca tvAriMzatAma, saMkhyAzabdenAbhidhIyante; yadvA saMkhyAyate Abhiriti "upasargApaJcAzatAm / bahuvacanaM vyAyartham , tena bhUtapUrvanAntAyA dAtaH" [5. 3. 110.] iti "karaNA-''dhAre" [5. 3. 30 api-aSTAnAm , paramASTAnAm // 33 // 129.] iti paramadhyanaTaM bAdhitvA bahulavacanAdaGi Api ca saMkhyAzabdenakAdayaH zabdA evocyante iti / triMzatAmiti-nanu za0 nyA0-saMkhyAnAmityAdi / razca Sazca nazca | ca triMzadAdayaH zabdAH saMkhyeyeSvapi vartamAnAH "viMzatyAcAH 70 harNasteSAM parNAmiti zabdanirdezaH,saMkhyAnAmiti tvarthanirdezaH, zatAd dvandve" [liGgAnuzAsana0-2.1.] iti vacanAt ekatve eva saGkhyA hyekatvAdirarthaH, tatra zabdArthayoH sAmAnAdhikaraNyA- | vartanta ityatraikavacanAntA eva bhavitumarhanti, kathaM bahuvacanam ? satyam-ekazeSAt-triMzaca triMzacca zica triMzataH / aSTAnAbhAvAdupacArAt saGkhyArthAH zabdAH saGkhyApadenA''zrIyante; miti-athAiTanzadAdAmi paratvAd " vAna" [1.4. 35 athavA saMkhyAyate Abhiriti "upasargAdAtaH" [5.3.110] 52.] ityAkAre nAntatvAbhAvAt kathaM nAmbhAvo'ta Aha-bhUta-75 iti karaNe "karaNA-''dhAre" [5. 3. 129.] iti paramapyanaTaM pUrveti // 33 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 36. ] vryanramananMarryisanPNONavave veskhyH|1|4|34|| | parameriti-'Ato nendravaruNasya" [7.4.29.] iti zapakAt ta0 pra0-mAmaH sambandhinakhizabdasya nayAdezo / pUrva pUrvottarapadayoH kAryam, tataH sandhikAryam, ataH paramairiti | prApnoti, naivam-*zAyakazApitA vidhayo yanityAH iti // 35 // bhavati / trayANAm , paramatrayANAm / AmsambandhivijJA. nAdiha na bhavati-atitrINAm , priyantrINAm / atatsa / khi-ti-khI-tIya ur / 1 / 4 / 36 // 40 5mbandhino'pi bhavatItyeke-atitrayANAmU, niyatrayANAm / ta0 pra0-khi-ti-khI-tIsambandhina ivarNasthAnAd khiyAM tu paratvAt tisUbhAvo bhavati-tisRNAm // 34 // yakArAt parayorDasi-esoH sthAne ura bhAdezo bhavati / za0 nyA0--zrerityAdi / Ama iti vartate, tadatra khi-sakhyuH, sakhyuH, ti-patyuH, patyuH, khI tI-saha khena trerityasya sthAnino vizeSaNamityAha-AmaH sambandhina | vartate sakhaH, sakhaM sakhAyaM vecchatIti kyani vipi sakhI:, ityAdi-AmaH sambandhitvaM ca rarthadvArakam , yasmAdAmaH | patatAti pataH, patapa | patatIti pataH, pataM pati vecchatIti kyani kvipi patIH, 45 10 sambandhI prerarthastataH sa Ama ityucyte| trizabdasyAmi anena | sakhyuH, patyuH, tathA sukhamicchati, sAta micchati kyani trayAdeze "hakhApazca" [ 1. 4. 32. ] iti nAmi gatve ca | vipi sukhyuH, sAtyuH; lUnaM pUnaM cecchatA-lUnyuH, pUnyuH, trayANAm / vizeSaNasamAse paramatrayANAma, AmaH samba "ktAdezo'Si" [2.1.61.] iti natvasyAsasvAt ndhIti / atitrINAm iti praadismaasH| miyatrINAma tIrUpatvam / ya iti kim ? yatra yatvAdezastana yathA iti bahuvrIhiH / atha tisRNAmiti strIli'pi trayAdezasAmagyA ! syAt , ihamA bhUt-atisakheH, atipteH| khi ti-khI-tIti 50 18 vidyamAnatvAt trayAdezaH kasmAnna bhavatItyAha-striyA kim ? mukhyamapatyaM cAcaSTe Nic vica-mukhyaH, apatyaH mityAdi // 34 // bhAgataM svaM vA / aditi ityeva ? sakhyAH , patyAH // 36 // nyA0sa0-straya iti / mAmaH sambandhina iti- zanyA0-khi-tItyAdi / khi-ti-khI-tyAM yo yakAra sambandhasyobhayaniSThatvAt AmaH sambandhina ityapi yuktam , AmaH | iti dvandvagarbhatatpuruSAt paJcamyA rUpam-khi-ti-khI-tIya sambandhitvaM ca trerarthadvArakam , yasmAdAmaH sambandhI berarthastataH sa | iti / etebhyaH parasya yakArasya usi-GasoH parato'sambhavAd 56 20 Ama ityucyate; AmaH sambandhIti kAryakAraNabhA SaSThI, trizabdaH | "ivarNAde." [1. 2.21.] iti vihitasyaiva yakArasya grahaNa- . kAraNam , Am' ca kAryam , yatastrizabdabahutve Am // 34 // | mityAha-khi-ti-khI-tIsambandhina ivarNasthAnAditi / na ca sakhAyaM yAtItyaprayogiNi[viprabhRtau] pratyaye kRte edoDyAM ngsi-ngsorH|1|4|35|| "lugAto'nApaH" [2. 1. 107.] ityAkAralope sambhavatIti ta0 pra0-- edoDyAM parayosi-GasoH sthAne repho vAcyam , prayuktAnAmanvAkhyAnAt teSAM ca prayogAsambhavAt 60 bhavati, bhakAra uccaarnnaarthH| muneH, muneH; sAdho, sAdho, tadabhAvaH, khI-tIbhyAM tu kalpanAnirmitasyAsambhava eva / yadyevaM 28 goH, go, yoH, yoH, paramazcAsAvizva-parameH, parame, lAghavArtha 'khya-tya ur' ityevaM kiM na kRtam ? evaM ca sati nayatIti vic-neH, ne, evam-loH, ko|vcnbhedo yathA- khizabda-khIzabdayostizabda-tIzabdayoH laghuspaSTapratipattirbhavati, . saMkhyAnivRtyarthaH // 35 // naivam-evaM sati suttarAM sandehaH syAt, tathAhi-mukhya-sakhya gArhapatya-paurohitya-satyA-'patyAdInAM yo khya-tyazabdo tayo-65 za0 nyA0-padoDyAmityAdi / *vyAkhyAnAt.* HhaNaM kasmAna vijJAyate ? "sakhyarito'zAvat" [1.4.83] "basezcAd" [2.1.19.] ityAdijJApakAdvA caturthyA vAkyArtha "patyunaH" [2. 4.48.] iti jJApakAna bhaviSyatIti cet / 30 syAghaTanAt tRtIyAdyabhAvanizcaye paJcamyeveyamityAha-edotyAM sautrAvetI nirdezAviti mandadhIrmanyate, garIyAMsazca jJApaparayoriti / nanu vacanAbhedArthamubhayatra samAhAretaretarayogoM kopanyAsaH / khIzabdastIzabdazca dvividhaH-kaucit khitizabdakaramAnna kRtau ? nahyasati prayojane vacanabhedo yukta ityAhavacanabheda ityAdi-anyathA nimitta-nimittinoH samAnatvA yorIkAre kRte, kIcit kha-tazabdayoH tatra pUrvayoH *ekadeza-70 dekArA serokArAcaso repha iti yathAsaMkhyaM syaadityrthH||35|| vikRtamananyavad iti khi-tigrahaNenaiva praNAt , tatra khI-tI grahaNaM nArthavat , kiM tarhi uttarayosta Aha-saha khena / 36 nyA0 sa0-edoddhayAmityAdi / edoyAmiti-atra / vartata ityAdi / khaneH "kvacit" [5. 1. 171.] iti De takAraH svarUpagrahaNArthaH, tena lAkSaNikayorapyedotoH parigrahaH-- khama, saha khena vartate "sahasya so'nyAthai [3. 2. 143.]
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / - , iti sabhAve tamicchati "amAvyayAt kyan ca"3.4.23.]: deze yadyapi khI-tisambandhI yazabdo'sti tathApyaditItyanuvRtte-40 iti kyani "kyani"4.3.112.] iti Itve, anyatra rutvAbhAvaH, isIti [Gasi-Das iti ] rUpAbhAvAd veti // 36 // "dIrghazciyaG" [ 4. 3. 108. ] iti dIrghatve kvipi "ataH" [4. 3. 82. ] ityAkAralope "voH pvayavyaanne luk" [4. : ! nyA0sa0-khi-tItyAdi / "SaNUyI dAne" sanoti datte parasparaM bhojanAdikamiti sakhA, "saneH ikhiH" [uNA0 625.] 64.121.] iti yalope sakhI, evam-patI, "yo'nekakharasya" pAti apAyAditi "pAtevA" [uNA. 659 ] iti DatiH / [2.1. 56.] iti yatve'nena urve sakhyuH , patyuH , SaSThyA paJcamyAM ca sAdhAraNaM rUpam / tathetyAdi-sakhi-patizabdayoreva 'sAtyuriti-sAyate sma dIyate sma puNyairiti sAtam , "sAti: sautra: 45 kecidicchanti, yad ratnamatiH-'sakhyuH, patyuH' ityetAvanmAtra va sukhe" sAtati vA / mukhya iti-atra vici kRte "voH pvay" [4. 4. 121.] iti yasya lug na, yataH "svarasya pare0" mevAsya sUtrasya lakSyam , na cUrNikAropaNatamapi lunyurityAdi / 7.4.110.1 iti NilopaH sthAnI, na ca "na sandhiH" 10 lakSyAntaram; tathA'nyenApyuktam-krIta prIta-zrIta-pUtAdInAM , (1.3. 52.] ityasyAbakA zaH, OMnamA nirdiSTasyAnityatvAda*, kyanAdiSu tIzabdaH zrUyamANa eva sambhavati, tasmAt tu kRtayA- | bhavatu vA'vakAzastadedamuttaram -"khoH svaya0" [4.4.121.] 50 dezAd urva kasmAnnodAhRtam ? krItyurAgacchati, krItyuH iti sUtre luk iti saMcA, *saMzApUrvako vidhiranityaH* yA "ko" khamiti, kecidAhuH-tantra neSyate tyAduttarasyolam , krItya | 4. 4. 119.] iti sUtrakaraNAt-kipa-vicoyaana kAryamani Agacchati, krItyaH svamiti hi tatra bhavitavyam ; anye vAhuH- tyam', na ca vAcyaM kathaM vicyapi vyaJjanakAryAnityatA, yato'prayo15 pUrvAgameSu tIzabdasya lUnIzabdAvayavasya kRtayatvAdezasyodA. ginAmupalakSaNaH kim // 36 // haraNaM darzitam , na ca sAmAnyena sUtranirdeze vizeSAbhyupagamo - Rto hur / 1 / 4 / 37 // yukta iti sarvamudAharaNam , etad vaimatyaM cetasi paribhAvya 55 'tathA' ityanenAbhyupagamaM darzayati "sukha duHkhaNa tatkiyAyAma" ta0pra0-RkArAt parayorDasi-GasoH sthAne 'Dara' NicyANi cica sukham , sanoteH ke "AH khani-sani-janaH" / ityayamAdezo bhavati / pituH, pituH; mAtuH, maatuH| DasityAne sAtama manAte nAte usa ityeva ? pitRRn / Rta iti kim ? naH // 37 // vAdeH0" [ 4. 2.68.] iti "pUdivyaJce." [4.2, 72.] Ji zAnyA0-Rto Dariti / Dariti DakAro "Dityaiti ca tasya natve lUnaH, pUnaH, zeSa kyannAdi pUrvavat / pUjitaH tyasvarAdeH" / 2. 1. 144.1 iti vizeSaNArthaH / RkAra-60 sakhA adhikaH patiH "pUjA-svateH prAk TAd" [7. 3.72. lakArayorekatvapratijJAnAd lakArAdapi DurAdezo bhavati, tasya iti samAsAntAbhAve Gasi-GasoH "Dityaditi" [1.4. 23.] |ca RphiDAdipAThAt latvam ,tena kul lakAraH, yadAha tattvadIpi28 ityetve "edoddhayAM si-uso raH" [1.4.35.] iti ratve / visRSTe [atisakheH, adhipateH] 'urva kasmAnna bhavantyanta ! | kAyAmupAdhyAyaH--'Apla' ityetasmAt SaSTyAmApul ityeva - tatra bhavo digAdidehAzAdya iti ye'varNavarNasyetyantyalomeva bhavati / na iti-gRNAteranukaraNAt paJcamyAM rephe gra iti bhavati()[ mukhyaH , apatyaH AgataH khaM veti-- "maha rUpam / / 2.7 / / 65 pUjAyAm" ataH "maherundhAsya vA" [ uNA0 89.] iti . nyA0 sa0-Rto duriti / *kAropadiSTaM lakArasyApi* 30 khapratyaye'ntalope'syotve mukham , tatra bhavaH "digAdi-dehAM- tena "RphiDA." [4. 4. 119.] iti latvam , kula lakAraH, - zAd yaH" [6.3. 124.] iti ye "avarNevarNasya." [1. yadAha upAdhyAyaH-'Apala' ityetasmAt SaSThayAmApura ityeva 2.6.] ityantalope mukhyaH, na patantIti "no hali-pateH" / bhavati / / 37 // [ uNA0 358.] iti ye'patyam , tato Nici vici sau ca / mukhyaH, apatyaH, asti hyatra yakAraH, khi-ti-khI-tIsambandhI / tR-khasa-na-neSTa-svaSTra-kSattu-hota-pota-10 35 tu na bhavati, tadabhAvAdubhiAvaH / Agatamiti paJcamyabhi- prazAstro ghuTyAra / 1 / 4 / 38 // ... vyaktyartham , khamiti SaSThyamivyaktyartham , evamanyatrApi / ta0pra0-tRc-tRnpratyayAntasya svasrAdizabdAnAM ca [sakhyA, patyA:1"nArI sakhI paGga zvabhU"2.4.76.] / sambandhina RkArasya sthAne tatsambandhinyasambandhini vA iti DyantAt sakhIzabdAt patizabdAca "strIdUtaH" [1.4. dhuTi pare 'bhAra' ityayamAdezo bhavati / kartAram , kArI, 29.] iti "striyA hitAM vA." [1. 4, 28.] iti dAsA- ! kartArau, kartAraH kaTasya, vaditAram , vaditArau, baditAro,75 wamm
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 bRhadvRtti-bRhazyAsa-ladhunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 38. ] vaditAro janApavAdAn ; svasAram, svasArI, svasArI [ uNA0 862. ] iti tRpratyaye pAdeze naptAram / "NIMga 40 svasAraH; nasAram , naptArau, naptArau, naptAraH; neSTAram , prApaNe" ataH "niyaH SAdiH" [ uNA0 864. ] iti SakAneSTArI, neSTArI, neSTAraH; tvaSTAram, tvaSTArau, tvaSTAro, rAditRpratyaye neSTAram / "viSIM dIptau" ataH "kSada khadane" svaSTAraH; kSattAram , kSattArau, kSattAro, kSattAraH; hotAram , ' iti sautrAcca "vaSTa-kSatta duhitrAdayaH" [ uNA0 865.] hotArI, hotAro, hotA:; potAram , potArI, potAro, iti tRpratyaye ikArasyAkAre ekatra dakArasya "aghoSe prathamo'potAraH; prazAstAram , prazAstArau, prazAstAro, prazAstAraH; ziTaH" [1.3.50.] iti prathametve tvaSTAram , kSattAram / 45 atikartAram , atikArI, atikartArau, bhatikartAraH / juhoteH "hu-pUdgonI." [ uNA0 863. ] iti tRpratyaye ghuTIti kim ? kartR kulaM pazya / sau tu paratvAd DA-guNau hotAram / pavateH punAtervA pUrveNa tRpratyaye guNe ca potAram / kartA, he krtH| tRzabdasyArthavato grahaNena pratyayagraha- prapUrvAta "zAsaka anuziSTo" ataH "zAsi-zaMsI." [uNA. 10 NAsatrAdInAmavyutpanAnAM saMjJAzabdAnAM tRzabdasya grahaNa 857.] iti tRpratyaye prazAstAram / anye tu tvaSTa-kSattR na bhavatIti teSAM pRthagupAdAnam ; idameva ca jJApakam- hosa-potan tAcchIlyAdiSu nipAtayanti, atra iDabhAvastvasmA-50 *arthavadrahaNe nAnarthakasya grahaNaM bhavati iti, vyutpattipakSe deva nipAtanAt / atatsambandhinyudAharati-kartAramatikAntaH tu tRgrahaNenaiva siddhe natrAdigrahaNaM niyamArtham , tenAnyeSA-: "prAtyavapari0" [3. 1. 47.] ityAdinA tatpuruSe'tikartA mauNAdikAnAM na bhavati-pitarau, bhrAtarau, mAtarau, jAmA- ram, ityAdi, atikrAntaH kartA yeneti bahuvrIhirna vidheyaH, 18 sarau / kecit tu prastotR-unnetR-udgAta pratihartR-prati[pra] "RnnityaditaH" [7. 3. 171.] iti kacprasaGgAt , tena ca sthAtRzabdAnAmauNAdikAnAmapyAraM manyante prastotAram , / vyavadhAnAt prAhyabhAvAt / [kartA] kartRzabdAt sAvubhayaM 55 prastotAro, prastotAro, prastotAraH, ityAdi // 38 // / prAptoti-anenArAdezaH, "Rduzana." [1. 4. 4.] iti DAdezazca, sAvakAzaM ca tadubhayam-kartArau, pitA iti, atro. za0 nyA0-tR-svasnityAdi / trAdInAM samAhAradvandvAt bhayaprAptI paratvAd DAdezo bhavati, nA''ra, bAdhitatvAditi / SaSTyA sautro nirdezaH, athavA sUtre sAkSAhakAro nirdizyate, atha napatrAdayaH kiM pRthagupAdIyante ? tatra ta ityeva siddhamityata 20 tatazca tR-svara-nama neSTa tvaSTra-kSattu-hotR-potR-prazAstRNAM ya Aha-tRzabdasyetyAdi-ayamarthaH-tRzabdasya RkArAntatvA-60 RkArastasya samAnadIrghatve SaSThyAM ratve rUpam / RkAropAdAnasya / / vyabhicArAt punarRkAra iti yad vizeSaNaM tahakArAnta eva ya cedaM phalamU-tR iti pratyayasya grahaNam , anyathA yateH Rpratyaye / iti svarUpapratipattyartham , yastvadhikArApannaH sa sthAnipratyAsatRrUpasya sambhavAt tasyApi grahaNaprasaGgaH, ata aah-tun-| tyartho'nyathA'naikavarNatvAt sarvasya syAt, vyAkaraNe ca zabdatRcpratyayAntasyeti-ata eva tRn-tRc' ityanubandhanirdezaH / : rUpavadartho'pyAzrIyate, anyathA ca natrAdigrahaNamanarthakaM syAt , 25 pratyayApratyayasamudAyavyudAsArthaH, na tu tRn-tRcorgrahArthaH, tR / tena *arthavato grahaNe sambhavati anardhakasya grahaNaM na bhavati*.65 iti pratyayamAtrasyAtra grahaNAditi, ata eva vakSyati-tu-: sa cArthavAn pratyaya eveti, yatra tvartho na sambhavati tatra vacanazabdasyArthavata ityAdi / "DukaMga karaNe" karotIti "Naka prAmANyAdanarthakasyApi prahaNaM bhavati, ata eva naptrAdInAmatRcau" [5. 1.48.] iti tRci guNe amaujassu anenArAdeze / vyutpannAnAM pratyastamitAvayavArthAnAM saMjJAzabdAnAM sambandhinastRkartAramityAdi-okArapratyAsattyAsattyartha [ aukArapratyAsa-1 30tyartha ca prathama dvitIyodAharaNe tataH prathamodAharaNe / tRc zabdasya tRgrahamenAnarthakatvAd grahaNaM na bhavatIti teSAM pRthagupApratyayAbhivyaktyartha kaTasyeti, "karmaNi kRtaH" {2. 2. 83.] dAnaM kriyate / nanu naptrAdayo'pi vyutpAdyante tat kathamucyate-70 iti SaSThI / "vada vyaktAyAM vAci" vadatIsevaMzIla: "tRn / 'nyutpannAnAmiti? atrocyate--uNAdiSu darzanadvayaM keci / manyante-"uNAdayo'vyutpannAni nAmAni" iti,apare-"vyutpazIla-dharma-sAdhuSu" [5. 2. 27.] iti tRni "stAdyazito" ma [4. 4. 32.] itITi pUrvavad vaditAramityAdi / janApa nAni" iti, lakSyasiddhyartha ceha kvacit kiJcidu darzanamAzrIyate, 35 vAdAniti tunabhivyaktyartham , "tRnudantAvyaya." [2.2. ' / tatra yadA vyutpattipakSa AzrIyate tadA niyamAthe natrAdigrahaNa90.] iti SaSThIpratiSedhAt dvitiiyaa| "asUca kSepaNe" supUrvAt / mauNAdikAnAM saMjJAzabdAnAM natrAdInAmeva na pitrAdInAmityAha-75 [ ataH ] "soraseH" [ uNA0 853. ] iti Rpratyaye khasa vyutpattipakSe svityAdi / kecit sviti-apUrvAt stauteruato'maujassu anenArAdeze svasAram , khasArau, svasAra pUrvAnnayatergAyatezca pratipUrvAd haratestiSThatezca "hu-pUgonIiti, evamuttaratrApi / "NamaM prahatve" ataH "nameH p ca" : prastupratiha-prati prasthAbhya Rtviji" uNA0 863.] iti tR.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 40.] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 257 reparaaNaIAMARPruritinArIvanovran 40 pratyaye ghuTyArAdezaM mnynte| tAcchIlikatRnnantasvAdeSAmArAdeza- pAttameva nimittamupasthApayati / kartRNi kule iti-pitari, caarinniisiddhiH|| 38 // tyAdAdhubhayoH sAvakAzatvena paratvAnnAgame akArAntatvAbhAvAna bhavatIti // 39 // nyA0 sa0--tR-svasrityAdi-sUtratvAd "anAmasvare" [.1. 4. 64. ] iti na, sUtre kAropAdAnAd vA, kamiti mAturmAtaHputre'he sinAcetU ? prazAstRNAm kaH prazAstRH tasya / atikartAramiti-atra ''msye|1|4||40|| tatpuruSo na bahuzrIhiH kacpasaGgAt , tena ca vyavadhAnena prAzyabhAvAt / nanvatra sUtre zau nimitte kiM na darzitam ? "svarAcchau" ta0 pra0-mAtRzabdasyA''marUye pune vartamAnasya [1.4.65.] iti nAgamena vyavadhAnAna prAmotIti cet, na- | sAmathyAd bahuvAhA samAsa sinA saha mAta ityakArAnta nAgamaH prakRterevAMza iti, satyam-avayavenAvayavasya lakSaNasya | bhAdezo bhavati, aheM-mAtRdvAreNa putraprazaMsAyAM gamyamAmA-45 10 nyavadhAnaM bhavatIti na darzitam / sRSTha asthati-kSipati bhrAturamAGga yAm , kaco'pavAdaH / gAgau mAtA yasya tasyAmantraNaM he vyamiti-svasA "soraseH" [uNA0853.], namati pUrvajebhya iti / gArgImAta!, evam-he vAssImAta!, atra putraH saMbhAvinahA "namaH 5 ca" [ uNA0 862.], nayati prAmoti veda toskarSayA zlAdhyayA mAtrA tatputravyapadezayogyatayA prazazAkhAm iti-neSThA "niyaH SAdiH" [UNA0 864.] tRpratyayaH, syte| mAturiti kim ? he gaayepitRk!| putra iti kim ? "tviSI dIptau" tveSate dIpto bhavati svarganirmANanaipuNe neti-svaSTA, | he mAtaH!, he gArgImAtRke vatse! / maha iti kim ? bhare 80 18 "kSada khadane" iti sautraH, kSattA"tvaSTa-kSatta-duhitrAdayaH"[uNA. Meayatta-dahikhAdayAuNa gArgImAtRka!! Amacya iti kim ? gArgImAtRkaH / 865.] ityanena nipAtaH / juhoti brIhyAdikAn, punAti AtmAnaM | sineti kim ? he gaargiimaatRkau!||40|| vedapAThena "hu-padonnI-prastu."[ uNA0 863.] ityAdinA- za0 nyA0-mAturityAdi / AmaNya ityanena putra iti hotA, potA, prazAsti dizati zAstrANi iti-prazAstA zAsi- viziSyate tena ca mAturitItyAha-mAtRzabdasyetyAdi / nanu zasi-nI." [uNA0 857. ] ityAdinA tRpratyayaH / jAyata iti | kathaM mAtRzabdasya putrArthe vRttiH ? nahyasau tatra vartamAnaH kacidrA 20 jA putrI "kacit" [5. 1. 171.] iti DaH pratyayaH, jAM dRSTaH, satyam-kevalo na vartate, bahuvrIhau tu tAtparyAt vartata ityaah-saamthyoNdityaadi| ayamarthaH-nayanyatra vartamAnaH kAraH, kecit sviti-bhojaprabhRtayaH // 38 // zabdaH sAkSAdanyamartha pratipAdayati, samAse tu khapadArthopasarjana tayA'rthAntaraM pratipAdayatyeva / arha iti-prazaMsAyAmityarthaH, ajhai ca / 1 / 4 / 39 // prazaMsA ca pradhAnatvAt putrasyaiva, na mAtuH, aIsambhave'pi 80 hai ta0pra0-RkArasya sthAne Gau ghuTi ca pare 'mara' tdrthtvaadityaah-maatRdvaarennetyaadi| bahuvrIhau hi mAtRzabdasya ityayamAdezo bhavati / pitari, pitaram , pitarau 2, pitaraH, RkArAntatvAilakSaNaH kac prAptaH, vizeSavihitatvAt tadapavAdomAtari, mAtaram , mAtarau 2, mAtaraH / DI ceti kim ? | 'yamityAha-co'pavAda iti / gargasyApatyaM vRddhaM strI pitrA, maatraa| 'kartRNi kule, kartRNi kulAni' ityatra tu | "gaTe"...] iti yayi "vadiH kharevA." paratvAt pUrva na eva, tamizca sati vyavadhAnAma bhavati / 7.4. 1.] iti vRddhau "avarNevarNasya"[5.4, 68.185 Rta ityeva ? ni||39|| ityakAralope "yo DAyan ca vA" [2.4.67.] iti 30, za0 nyA0-aDajhe ceti-ana nimittAt paraH zrUya khyAm "asya jyAM lak" [2.4.86.] ityalope "vyanjanAt mANazcakAro nimittAntarasavyapekSaH pratyAsatteranantarasUtropAttameva taddhitasya"2.4.88.] iti yalope ca gAgI, evam-vAtsI, nimittamupasthApayatItyAha ceti / napuMsake RkA gArgI mAtA yasyeti prAptasya puMvadbhAvasya "khAnA chIrjAtizca." rAntasya choM nityatvAt zyAdeze ca pitari vAriNetyAdAvubhayoH [3.2.56.] iti pratiSedhAdanena sinA saha mAtAdeze gArgI-10 sAvakAzatvena paratvAnnAgame RkArAntatvAbhAvAna bhavatItyAha-- mAtaH?, atra yo gAryA mAtrA vyapadezena prazaMsAmarhati [atra 35 kartRNItyAdi // 39 // lAdhyayA gAryA mAtrA tatputra iti vyapadezena prazaMsAmarhati putrH]| gAryaH pitA yasyeti RlakSaNe kaci gAyepitakaH / nyA0 sa0-bhauM ceti / chau ghuTi ceti-atra nimittAt | are gArgImAtRketi-atra nindyayA mAtrA tavyapadezayogyatayA paraH zrUyamANazcakAro nimittAntarasavyapekSaH pratyAsatteranantarasUtro-! viguNaH putro nindhata ityaha iti vacanAna bhavatIti // 4. // 75 33 zabdAnu0 rammawwwwwwwwwwwersmaranemiumaunwarmammnurnerrrrrrr- nAgAradA pisAbaramA nAkSaNa kaapaasyaaptk|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 vRhadvRtti-vRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. su0 43.] winni amarunniuanam nyA0 sa0-mAturmAta ityAdi / nanu kathaM mAtRzabdasya ssedhaadityrthH| lupakSe tu lukaH sthAnivadbhAvAd bhavatyevetyAhaputrAtheM vRttiH1 navasau putrArthe vartamAnaH kacid dRSTa ityAha-nAmina ityAdi / henadi! ityAdi-anyathA "havasya 40 sAmAditi--ayamarthaH kevalo na vartate, bahuvrIhau tu svArtho- guNaH" [ 1. 4. 41.] ityatraiva 'nityadid' iti grahaNaM kuryAd pasarjanatayA'rthAntaraM pratipAdayatyeva / kaco'pavAda iti-anantarA- | hrakhavidhAne'pi guNasya bhAvAditi // 41 // inantaribhAve SaSThI vyAkhyeyA, vena kacA vyavadhAne na syAt / nyA0 sa0-hasvasyetyAdi / haskhasyeti adhikRtasya nAmro saMbhAvita utkaSoM yasyAH sakAzAt [ tayA, taraputravyapadezayogya vizeSaNAt vizeSaNe ca tadanta vidhisaMbhavAdAha-hasvAntasyeti / tayA] tatputra iti nyayadezaH kathanaM tasya yogaH [ yogyatayA ] / zrutatvAditi-zruto hasvo hrasvAntatvaM tvanumitam , *zrutAnumitayozca 45 bhare gArgImAtRketi-ajJAtapitRkatvenAnekapitRkatvena ca ninyayA zrauto vidhibalIyAn * iti nyaayH|hsvvidhaaneti-*ubhyoH sthAne mAtrA viguNaH putro nindyata iti // 40 // yaH* iti nyAyena yadA sivyapadezastadA sihakhazcApi, ato vidhAna10 ivasya gunnH|1|4|41|| sAmarthyAd, yadA tu hasvavyapadezastadA serabhAvAna bhavati // 41 // ta0pra0-Amadhye'rthe vartamAnasya dvasvAntasya sinA edaapH|1|4|42|| saha zrutatvAd dvasvasyaiva guNo bhavati, "bhAsamaH" [7. ta0 pra0-bhAmanye'rthe vartamAnasyA''bantasya sinA 50 4.120.11 he pitaH!, he mAtaH!, he kartaH1, he svasaH!, saha ekArAntAdezo bhavati / he khaTTe !, he bahurAje!, he he mune!, he sAdho!, he buddhe !, he dheno! / sinetyeva ? he bahukhaTTe viSTara! / A Apa ityAkAraprazleSAdiha na 18 kartR! kula!, he vAri!, he trapu!, atra paratvAt pUrva selRpi | bhavati-he priyakhaTa! | Apa iti kim ? he kiilaalpaaH!| serabhAvAna bhavati, "nAmino lug vA" [1.4.61.] iti luki tu sthAnivadAvAd bhavatyeva-he kartaH kula!, | Amaya ityeva ? khaTvA // 42 // he vAre!, he po! / mAmadhya ityeva? pitA, muniH za0 nyA0-padApa iti / bahavo rAjAno yasyAM 55 sAdhuH / hasvasyeti kim ? he zrIH!, he bhrUH! / 'he nadi!, | "tAbhyAM vA''p DitU" [ 2. 4. 15.] iti DilyApi ane20 he vadhu!' ityatra tu hasva vidhAnasAmarthyAt serabhAvAca na | naikAre bahurAje! / evamISadUnA khaTvA "nAmnaH prAg bahurvA" bhavati // 4 // | [ 7. 3. 12. ] iti bahI anena etve bahukhaTve ! / atha priyA khaTvA yasyeti "gozcAnte haskho." [ 2.4.46. ] iti za0 nyA0-havasyetyAdi / haskhasya adhikRtasya nAmno hrakhatve *ekadezavikRtasyAnanyatvAd* ApaH sadbhAvAt 60 vizeSaNatvAd vizeSaNe ca tadantavidhisambhavAnnAnaH sthAnitva AmacyasinA etvaM kasmAna bhavati? ucyate-sUtre A Apa prasaktau satyAmAha-zrutatvAdityAdi / "AsannaH" [5.4. ityAkAraprazleSAdatrAkArAbhAvAdetvAbhAvaH, ata Aha-Apa 20 120.] iti jJApakAikArasya tatpratyAsanno'da, ikArasya ekAraH, itIti / / 42 // ukArasya okAraH, akArasya "adetaH syamole"[1.4. 44.] iti vacanAt serabhAvAd guNo na bhavati / atha pramANA- nyA0 sa0-edApa iti / AzcAsAvAp ceti bhAkArasattyA ikArokArayorapi arAdezaH kasmAna bhavati? mAtRkasya prazzeSAda he priyakhaTa! ityatra "gozvAnte." [2. 4.46.]65 hi dvimAtrAdadhyarddhamAtrika Asanno bhavati, na caivaM sati guNa- iti isvatve *ekadezavikRta 0* iti nyAyAt prApto'pi ekArAdezo 30 mahaNamanarthakaM sthAnAsattyA so'pi syAt, ucyate-yathAdarzanaM na bhavati // 42 // vyavasthA''zrIyate, tatra "guNoredot" [ 3.3.2.] iti guNasaMjJAyAM "nAmino guNo'kiti" [4. 3. 1.] ityAdibhiH nityadid-dvikharA'mbArthasya RvarNasyaivArAdezo dRSTo nevarNovarNayoH, dRSTakalpanAM ca vihAna - hrasvaH / 1 / 4 / 43 // ko nAmAdRSTaM kalpayati ?, na caivaM kizcid bAdhyata ityudaharati- ta0pra0-nityaM vit-dai-dAs-dAs-dAmlakSaNa Adezo 70 he pitarityAdi / atha he kartR kuletyAdI hrasvatvAdAmanyasinA | yebhyasteSAM dvisvarAmbArthAnAM cAbantAnAmAmadhye'rthe varvasaha guNaH kasmAna bhavatItyAha-atra paratvAdityAdi- mAnAnAM sinA saha svAntAdezo bhavati / nityadit-he "anato lup" [1. 4. 59.] iti selapi "lupyambulenatU khi!, he gauri !, he zAGgaravi !, he ani!, he lakSmi!, [7.4.112.] iti *pratyayalope pratyayalakSaNasya* prati- he tatri!, he brahmabanyu!, he karabhoru!, he zvazru!, he vadhu!,
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 44. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 259 he karkandhu!, he alAvu!, he varSAbhu!, he punarmu!, he bhati- | nyA0 sa0-nityadidityAdi / zRM gRNAti zRGgarukaiSilakSmi !; dvisvarAmbArtha-he amba !, he bhaka!, he atta !, he | stasyApatyaM zAhUracI, yA zRNotIti "zigru-meru-namevarvAdayaH" 40 alla!, he anamba!, he paramAmba!, he priyAmba! / nitya ! [ u0 811. ] iti nipAtanAdrau antasya cA'deize zaGgaruH, yadA tu anenaiva zRGgariti nipAtyate tadA'Ni DayAM ca zArDavI. kim ? he vAtapramIH!, he hahaH! he grAmaNIH athavA zAvat ravo yasyA gaurAditvAd DayAM zArivI ! he 6 he khalapUrvadhUTi! nityagrahaNAdiha na bhavati-he zrIH, he | ambeti-abuGa ambate'c ambA / he bhakketi-"aka kuTilAyo hI!, he bhUH! / kathaM he subhra!, he bhIru! strIparyAyatvAdUGi | gatau" ityasya "niSka-turuSka0" [ uNA0 26.] ityAdi- 45 kRte bhaviSyati / ambArthAnAM dvisvara vizeSaNaM kim ? | nipAtanAt kapratyaye / atate: "puta-pitta." [ uNA0 204. ] he ambADe !, he ambAle!, he ambike! / Apa ityeva ? | iti nipAtanAt te bhattA 1 "alI bhUSaNAdau" asya "milAhe mAtaH // 43 // 'ccha bhala." [ uNA0 464. ] iti nipAtanAle mallA / hai . hahaH jahAveH pRSodarAditvAd Upratyaye dvivcnaadau| he vaatprmiiH|| 10 za0 nyA-nityetyAdi / zRNateH "zigru-meru-namervA- | vAtaM pramimIte "vAtAt pramaH kit" [ uNA0 713. ] iti 50 dayaH" [ uNA0811.] iti nipAtanAdrI antasya cA'GgAdeze IpratyayaH hemAmaNI? nAyamIkArAnto nityadit kintu puli~lozaharuH, ata eva nipAtanAt zRGgarurityapi, tasyApatyamaNi jyAM 'pi / he subhra ! iti - 'kevayumuraNTava." [uNA0 746. ] iti zAGgaravI, zAharavI, zeSAstu vyutpAditA vyutpAdayiSyante ca, nipAtanAt bhrAmyate , zobhanaM bhu bhramaNaM yasyAH subhruzabdAta napUrvAlambateH "nasolambernaluk ca" [ uNA0 838.] bhIrudhvanezca jAtivAdUGa, parasya vikalpena dittvAt he subhraH!, he 15 iti Niti Upratyaye nalope upAntyavRddhau ca alAba,tataH sinA bhIro!, prAptamityabhiprAyaH / ambAmaDatIti lihAditvAdan / ambAM 65 saha hrakharavam / "ama gatau" ataH "zamyamerNid vA" lAtIti "Ato DoDalA-vA-maH" [5.1.76. ] iti ddprtyyH| [uNA0 318.] iti bapratyaye Api asbA, "aka kuTilAyAM ambateH "Naka-tR cau" [5.1.48.]ka Apa , "asyAmatau" ityasya "niSka-turuSka." [ uNA. 26.] ityAdi iyatta." [2.4.111.] iti ikaarH|| 43 // nipAtanAt kapratyaye akkA,atateH "puta-pitta-nimitta."[uNA. 20 204. ] iti nipAtanAt te attA, "alI bhUSaNAdau" asya adetaH symolk|1|4|44|| "bhillA'ccha-malla." [uNA0 464.] ityAdinipAtanAle ta0 pra0-akArAntAdekArAntAcAmadhye'rthe vartamA-60 AlA, tato'nena sinA saha hakhatvam / vAtaprapUrvAnmAte: nAt parasya sestadAdezasthAmazca lum bhavati / si-] he "vAtAt pramaH kit" uNA. 713.] iti Ipratyaye kiti zramaNa!, he saMyata!,mam-he vana!,he dhana!,he upakumbha!, "iDetpusi cA''to luka" [4. 3. 44.] ityAkAralope | he bhatihe!. paramazrAsAvizva he parame!, he se!1 adeta . vAtapramI, nityadittvAbhAbAdakhatvAbhAvaH / jahAteH pRSodarA iti kima? he gauH! he nauH!,he prmauH!| syAdezatve. vivAda apratyaye dvivacanAdau hhH| nityagrahaNAditi-hai | vAmo'pi laci siddhAyAM pRthagvacanamanyasyAdezasya luga-60 zrIrityAdau "veyuvo'striyAH" [ 1. 4. 30.] iti ditAM bhAvArtham , tena he katarad ! ityAdau luga na bhavati // 4 // vikalpitatvAdityarthaH / kathamiti-bhrameH "zigru-meru-namevAdayaH" [uNA.811.] iti nipAtanAd Diti upratyaye bhra, za0yA0-adeta ityAdi / Amacya iti vartate, tatra zobhanaM ca bhramaNaM yasyAH "uto'prANinazca." [2.4.73.]] ca syAdeza eva sambhavati, anya sthAsambhavAdityAha-tadAityUpratyaye samAnadIrghatve'nena hakhatve ca subhr| bibheteH | dezasyAmazceti / he prme| iti-atra 'parama-i' iti "bhiyo ru-ruka-lukam" [5.2.76.] iti rupratyaye va pUrva sthite'ntaraGgatvAda vibhaktyutpatteH pUrvameva "avarNasyevA."10 vad bhIru / ambArthAnAmiti-ambApUrvAdaDatelAtezca | [ 1. 2. 6.] ityAdinaikAraH, evam-se 1, paramazvAsAvizveti . lihAyaci "Ato Do'DA-vA-maH" [5.1.76.] iti De | "sanmahat-paramo." [3. 1. 107.] iti vizeSaNasamAsaH, 38ca Api ca ambADA, ambAlA, ambeH "Naka-tRcau" [5. | saha inA vartata iti "sahastena" [3.1.209.] iti- bahu- ... 1.48.] iti Nakapratyaye "At" [2. 4. 18.] ityApi nIhI "sahasya." [3. 2. 143.] iti sabhASaH / atha "asthA'yat-tat-kSipakAdInAm" [ 2. 4. 111. ] itIkAre kimarthamamo lugvacanam ? syAdezatvAt tadbrahaNenaiva prhnnaalug| ambikA // 43 // . bhavatItyAha-syAdezatvenetyAdi / 44 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhanutti-bRhanyAsa-laghumyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 47.1 Androwwmummranwwwmarwraamanarma. wanamannmanAmAhamaa. nyA0 sa0-bhadeta ityAdi / Amacya iti vartate, tatra ca | 'ukhAnas +s' iti sthite saMyogAntalopamapavAdatvAd bAdhitvA sthAdeza evAm saMbhavatItyAha-syAdezeti / he katarad iti / nanu | saMyogAdilopaH prApnoti, pUrvo hi apavAdo vacanaprAmANyAdutsarge 40 amgrahaNasya anyadapi phalaM kasmAna bhavati? yathA-kumbhasya samIpAni | kartavye nAsiddho bhavati, 'kASThatar3a' itivat, kRte ca saMyogAdiupakumbhamityatra lugadham , naivam-sisAhacaryAdekavacanasyAmograhaNaM na lope saMyogAbhAvAt saMyogAntalopAbhAvaH, tato vibhaktibahuvacanasthAnasya / / 44 / / sakAraH saMkhateravayavo na bhavatIti datvAsiddhirityAha-pavasyedIghaDyAb-vyaJjanAt seH|1|4|45|| | tyAdi // 45 // ta0pra0-dIrdhAbhyAM DyAmbhyAM nyAnAca parasya seddhuNg| nyA0 sa0-dIrghaDyAbiti / 'kumArI prAhmaNaH' ityatra 45 bhavati / hI-gaurI, kumArI, bayaH zreyasyo yasya sa bahu- naiSAM kivAdInAM DI-ssoyavadhAyakatve sthAnitvam , yataH sthAnyA. zreyasI caitraH, evam-bahupreyasI,kharakuTIva kharakuTI brAhmaNA, | zraye vRddhayAdike kArya kartavye sthAnitvam , na tu vyavadhAyakatve, nahi 10 kumArIvAcarati kie luk vip-kumArI brAhmaNaH, bhAe- vyavadhAyakatvaM kArya nAma, api tu vRddhayAdIni kAryANIti / evam khaTA, bahurAjA; vyaJjana-rAjA, takSA, he rAjan ! / ebhya | 'acyodam' ityAdiSu sico lopasya Dhatve kartavye na sthAnisvam / iti kim ? vRkSaH / DyAvagrahaNaM kim ? lakSmIH , tatrIH, davaM ceti-sau pare lukaH pUrva datvaM prAmotIti na vAcyam , pare 50 mAmaNIH, kiilaalpaaH| dIrghagrahaNaM kim? niSkauzAmbiH | luki "saMs-dhvaMs0" [2.1.68.] iti sUtrasyAsiddhatvAt // 45 // bhatikhaTvaH / napuMsakeSu parasvAt "anato lup" [1. 4. smaanaadmo'tH|1|4|46|| 1859.] iti lubeva, tena yat kulaM tat kulamiti siddham / / "padasya"[2.1.89.] iti siddha vyaJjanamahaNaM rAje sa0pra0-samAnAt parasyAmo'kArasya luga bhavati / tyAdI silopArtham, anyathA sAvapi padaravAt "padasya" vRkSam , khaTvAm , munim, sAdhum , buddhim , dhenum , nadIm , [2. 1.89.] iti ca pare'satvAt pUrva nalope selp , vadhUm / 'pitaram' ityAdiSu vizeSavidhAnAt prathamamevAra / 'ukhAnad' ityAdau "saMyogasyAdau sko:." [2.1. samAnAditi kim ? rAyam, nAvam / ama iti kim ? 2088.] iti luki daravaM ca na syAt // 15 // nyH| syAdiriti kim ? acinavam // 46 // za0 nyaa0-diirghtyaadi| priyazabdasya "guNAjAdve yasa"! za0 nyA0-samAnAdityAdi / ama iti SaSThI. ata [7.3.9.] itIyasi "priya-sthira0" [7. 4. 38.] iti | ityasya ama iti SaSThyantaM vizeSaNamityAha-samAnAt paraprAdeze "adhAtUdRditaH"[2.4.2.] iti khyAM ca preysii| syAmo'kArasyeti / atha RkArasya samAnatvAdamo'kAralopa:60 atha "padasya" [2. 1.89.] iti saMyogAntalopena serlopasya | kasmAna bhavatItyAha-pitaramityAdi / cinotestanyA 25 siddhatvAd vyaJjanagrahaNamatiricyate, na ca 'rAjA, takSA' ityatra | ambi "khAdeH zruH" [3. 4. 75.] iti zcapratyaye "u-znoH" makArasya lope kartavye saMyogAntalopasyAsiddhatvena nAntaravA. [4.3.2.] iti guNe'vAdeze'DAgame syAdhikArAdamo'kArabhAvAd "nAno no." [2.1.91. ] iti nalopAbhAva iti lopAbhAve acinvm||46|| pAcyam, 'nAmadhye" [2.1.92.] iti pratiSedhAt saMyogAnta nyA0 sa0---samAnAdityAdi / bhacinavamiti-na ca 65 lopasya ] siddhatvAda, ihApi tarhi nalopaprasaGgaH-'pacan , yajan' / vAcya parakhAnnityatvAcca gaNena bhAgyamiti. prAptau satyAM hi paralaM 30 iti, ucyate-tulyajAtIyasya niyamaH, kazca tulyajAtIyaH ?, yaH | | nityatvaM ca cintyata iti // 46 // sAvanantaraH, 'pacan' ityatra tu nakArastakAreNa vyavahita iti,! na bAtra takAralopa eva na, prAk salopastasyAsiddhatvAt talopA- | dIrghA naamytis-ctsR-puuH|1|4|47|| bhAvaH, pUrvasya pare'sattvamucyate, tatazca saMyogAntalope saMyogAnta- ta0pra0-tisa-catasa-SakAra-rephAntavarjitazabdasamba. lopasya siddhatvAd bhavatyeva tlopstsyaasiddhtvaavlopaabhaavH| dhinaH pUrvasya samAnasyAmAdeze nAmi pare dIpo bhavati 170 3 manu tathApi "nAma sidayavyaJjane" [1.1.21.] iti sAvapi zramaNAnAm, munInAm , sAdhUnAm , buddhInAm, dhenUnAm, padatvAd rAjeti nalopaH siyati, kRte tu nalope saMyogAnta- | vArINAm , apUNAm, pitRNAm , mAvaNAma, kartRNAm / tvAbhAvAt "padasya" [1.2.89.1 iti serlopo na siddhyati, atisU-cata sa-dhU iti kim ? tisRNAm , catasRNAm , tathA 'ukhAnat , parNadhvad' ityAdau datvaM vaktavyam , tathAhi- SaNNAma, catuparNAm / bhaSa iti pratiSedhena nakAreNa
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 49.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 261 wwwwwwwwwcomm m mmmmmmaarmermaimammirmwammamimmmmmmm myavahite'pi nAmi dI? jJApyate-paJcAnAm , saptAnAm / nyA0 sa0--nuvaiti-[iha vyAkhyA na dRzyate ] // 48 // nAmIti kim ? carmaNAm / syAdAvityeva? dadhinAma, carmanAma, anarthakaravAd vA // 47 // zaso'tA sazca naH puMsi / 13 / 49 // ta0 pra0-zasaH sambandhino'kAreNa saha samAnasya zAnyA0--dIgho nAmItyAdi / atra syAyadhikArA- pradhAnasthAnyAsamo dIpo bhavati. tatsaliyoge ca pulliMga-40 chadAmAdeza eva nAm gRhyata ityAha-AmAdeze nAmIti / | viSaye zasaH sakArasya nakAro bhavati / zramaNAn , munIn, tisRNAm, catasRNAm iti / tri-caturorAmi paratvAt sAdhUna , vAtapramIna, huhUn, pitRRn / puli~GgAbhAveta "tri-catura."2.1.1.] iti tisa-catasrAdeze "hakhA-dIrgharavameva-zAlAH, buddhIH, nadIH, dhenUH, vadhUH, mAvaH / pazca" [1.4.32.] iti nAmAdezaH / SaNNAm, catu- 'caJcA: kharakuTI: yaSTIH puruSAn pazya' ityatra caJcAdaya: parNAm iti-"saMkhyAnAM hAm" [1 4. 33.] iti zabdAH puruSe vartamAnA api strIliGgasvaM nojjhantIti nakAro 48 10 nAmAdezaH; nanu nAtra samAnasya nAmyucyamAno dIrghaH prApnoti, na bhavati, yadA tu zabdasya puli~jasvaM tadA vastunaH strItve pakAra-rephAbhyAM tasya vyavadhAnAt, tayozcAsamAnatvAt , napuMsakatve vA nakAro bhavatyeva-dArAn bhRkuMsAn nIH saptamyA nirdiSTe copazliSTasyaiva kAryabhAvAt , satyam-ayameva : pazya, SaNDhAn paNDakAn pazya / dIrghasaliyogavijJAnAdiha pratiSedho jJApayati-yaduta, varNAntaravyavahite'pi nAmi pUrvasamA- no na bhavati-etAn gAH pazya / samAnasyetyeva rAyaH nasya dIpoM bhavatItyAha-apa ityAdi / dadhinAmetyAdau |nAvaH pazya / 'vanAni pazya' ityatra parasvAcchireva // 49150 18 syAdyadhikArAd 'nAman' ityAyekadezasyAnarthakatvAd vA dIrgho na za0yA0-zaso'tetyAdi / atra yadyapi samAnasla bhavatItyAha-sthAdAviti / yadyevamiha tarhi prAmoti-daNDasya zaso'kArasya ca sthAnitvam , tathApi *pradhAnAnuyAyino vyava. mAmo daNDanAma iti, atra hi nAmiti dhAturghatri prAptAkAro'rthavAn iti, ucyate-tatrApi samudAya evArthavAn , avayavAnA / hArA bhavanti* iti pradhAnasthAnyAsanna eva dI| bhavati, pradhA- . tu kAlpanikamarthavattvamanvaya-vyatirekAbhyAM kalpitatvAt , ayaM | natvaM ca SaSThInirdiSTasya samAnasyaivetyAha-samAnasyetyAdi / 20 tu nAma iti AmAdeza eva pratipadokta iti na bhavati // 47 // | cakArAd bhinnArtha vAkyadvayamityAha-tatsanniyoge cetyAdi / 50 puMstvaM tvatra vaiyAkaraNaprasiddha liGgam , yatrAyamiti pratyayo'nunyA0sa0-dIrko nAmyetyAdi / AmAdeza iti syAdya- vartate, nedamiyamiti vA, na tu laukikaM prajananayonyabhivyaktaM vikArAdAmAdeza evaM gRhyate'ta idamuktam / aSa iti-nana prANidharmaH, tatra hi bhrakuMsAn pazya, striyo'pi hi yadA puruSaSakAra-rephAbhyAM vyavadhAnAdeva na bhaviSyati dIrghaH, kiM pavarjanena? veSadhAriNyo bhrakuMsA ucyante tadA strIvRttirayaM na puMvRttiH, tathA ilAha-nakAreNeti-anyavyaanena tu asambhava iti // 47 // | 'SaNvAn pazya, paNDakAn pazya' iti napuMsake'pi na siyati, 80 tathA 'vRkSAn pazya' ityaprANiSvapi, tathA 'caJcA iva caJcAH 26 nuvo / 1 / 4 / 48 // puruSAn pazya' ityatrApi puruSavRttitvAt prApnoti / nanvastu ta0pra0-nRzabdasambandhinaH samAnasya nAmi pare vaiyAkaraNaprasiddhasya puMstvasya grahaNam, tathApi 'cazvAH, svaradIpoM vA bhavati / nRNAm , nRnnaam|' kuTIH yaSTIH puruSAn pazya' ityAdau prApnoti, atra hi cazcAdaya: nRNAm // 40 // zabdAH sAdRzyAt puruSeSu vartamAnAstatpuMstvamupAdadate, tena 88 / pulliMgaviSaye shsityaah-atretyaadi| ayamarthaH-abhedopacAreNa za0 myA0-nurveti / atheha vAgrahaNamantareNApi nityaM hi zabdo'rthAntare vartamAnaH zabdazaktikhAbhAvyAt khaliGgamadIghavidheH pUrveNaiva siddhatvAt pRthagavacanAdu vikalpo'vasIyate, parityajanneva vartata iti / yadA viti-laukikasya puMstvasyAbhatisa-catasu-dhU ityatrAkaraNAt pratiSedhAzaGkA'pi na vidheyA, grahaNAdayamiti pratyayasya tatrAnuvRtteriti zeSaH / etAn gA: tisu-catasRpratiSedhAikArAntasya nRzabdasyaiveti niyamo'pi pazya iti-dIrghasanniyogena nakArasya vidhIyamAnatvAt sami-10 nAzaGkanIyaH, ucyate-pRthagvacanasyAnarthakyaparihArAya vikalpa yogaziSTAnAmekApAye'nyatarasyApyapAyaH iti nyAyAd dIrghayitavye pUrvo vidhinityo'yaM vikalpita iti kiM na syAt ? yukta lAbhAve nakArasyApyabhAva ityarthaH / 'zAlAH pazya, yakRnti' caivam-ayaM vidhinitya iti dvivacanAt *dviddhaM subaddhaM bhavati* | ityAdau ubhayopitva-zyAdezayoH sAvakAzatvAd vanAni' bhato vAgrahaNAdayaM vidhirvikalpitaH, pUrvo nilya iti vijJAyate 48 ityAdI ubhayaprAptau prsvaacchirevesaah-vnaaniityaadi||49|| MARm.r
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA04. sU0 52.] nyA0 sa0-zaso'tetyAdi / samAnasyeti-atra yadyapi 'sAyAti ityAdi / vyahi iti-prAdisamAsaH / vyahe itisamAnastha zaso'kArasya ca sthAnitvam , tathApi *pradhAnAnuyAyino "dvigoranaho." | 7.3. 99.1 ityaTi "no'padasya taddhite" myavahArA bhavanti iti pradhAnasthAnyAsanna zva dIdhoM bhavati, [7. 4. 61.] ityntysvraadilopH||50|| 40 pradhAnatvaM ca SaSThInirdiSTasya samAnasvaivota, pradhAnasthAnyAsanna iti / nyA0 sa0--saMkhyA-sAyetyAdi / aNaviSaye iti-dvayoekcanA 'munIn' ityAdau zaso'kArasya "avarNa-havisarga." iti rahorbhavaH "saMkhyA samAhAre ca0"3.1.99.] iti taddhitaAsannatve'dhyAkAro na bhavati / vAtapramIniti-bAtaM pramimate / viSaye dvigusamAse'NaviSaye'Ti ahAdezaH, zAkaTAyanastu "varSA"vAtAt pramaH ki" [uNA0 713.] IpratyayaH, devanandinA kAlebhyaH" [6.3.80.] iti ikaNpratyayaviSaye'Tpratyayamicchati, mRge'pi strIliGga uktaH // 49 // khamate tu na 'yaha' ityasyAkAlavAcitvAt / yAvadati ityAdiSu 45 wand dusaMchakeSu "dorIyaH" [6.3. 32.] viSaye'Ti tata IyaH tasya '. saMkhyA-sAya-verahasyAhan ca "dvigoranapatye." [6. 1. 24.] iti luk / dvayahe iti10 Gau vaa|1|4|50|| "dvigorana." [7. 3. 39.] ityatra ahangrahaNAt jhApakAt ta0 pra0-saMkhyAvAcibhyaH sAyazabdAda vizabdAca . "sarvAza." [7.3.118.] iti paramapyaTaM bAdhitvA "digo. parasyAGkazabdasya aupare 'mahan' isyayamAdezo vA bhvti|, rahannaho'T" [7. 3. 99.] ityat tato'hAbhAvaH // 50 // 50 dvayoralobhava iti vigRhya "bhave" [6.3. 123.] ityaNaviSaye "sarvAMzasaMkhyA0" [7. 3. 114.] ityAdinAda niya Am / 1 / 4 / 51 / / 15 ahnAdezazca, tato "dvigoranapatye." [6.1.24.] ityA- ta0pra0-niyaH parasya : sthAne 'Am' ityayamAdezo dinA'No lupi dvayahastasmin yati, yahani, yaha bhavati / niyAm , grAmaNyAm // 5 // evam-myati, jyahani, vyaDhe yAvadati, yAvadahAna, yAva.. za0 nyA0-niya ityAdi / prayuktAnAmanvAkhyAnAd dahe; tAvadahi, tAvadahani, tAvadaDhe; sAyamahnaH sAyAha- . yamahaH sAcAla : 'Am' iti prayayogAdarzanAd 'niyaH' iti paJcamInirdezAt , stasmin sAyAhi, sAyAha ni, sAyAhe / ata eva sUtra- DAvityasya SaSTyA vipariNAme sthAnitva mityAha-niyaH parasya 20 nirdezAt sAryazabdasya makAralopaH, sAyetyakArAnto vA; yAne iti / nayateH vipi kau AmAdeze "dhAtorivoMvigatamaho vyahastasmin vyahni, vyahani, vyddhe| saMkhyA- varNasya." [2. 1.50.] itIyAdeze niyAm, grAmapUrvAt sAya-veriti kim ? madhyAti / ahvasyeti kim ? dvayorahoH tu "kivRtterasudhiyastau" [2.1.58.] iti yatve graamnnyaam| samAhAro dvayahastasmin dvyhe|haaviti kim ? myahvaH // 50 // asya tu "Amo nAma vA" [1.4.31.] iti "haskhApazca"60 [1.4. 32.] iti ca nAmAdezo na bhavati, tatra nityastrI. za0 nyaa0-sNkhyetyaadi| [saMkhyA-sAya-veriti ] . ! - dUto'dhikRtatvAt // 51 // 25 samAhAradvandvAt paJcamI, [ahnasyeti ] 'syaha' ityAdAvavasthi tasya 'aha' ityekadezasyAnukaraNAt SaSThI / dvayorahobhava iti nyA0 sa0-niya ityAdi / nanu grAmaNyAmityatra nI samAsapratyayavidhau tadantavidheraniSTatvAt "varSA kAlebhyaH" [6. sAkSAnnAsti kintu NI ityAmo na prAptiH, satyam-syAdiviyoM .3.80.] itIkaNo'sambhavAt bhAvinyaNi "saMkhyA samAhAre , Natvamasiddham / asyAmaH "Amo nAm vA" [1.4.31.] iti 65 ca."3. 1.99.] iti dvigusamAse'Ti alAdeze "bhave" / nAmAdezo na bhavati, tatra nityastrIdUtoradhikRtatvAt / nanu *ekara 301 6. 3. 13.] ityaNi "dvigoranapatye" [ 6. 1. 24.] dezavikRta * iti vIve'pi prAptirasti, na-niya I nI itIkAra iti tallupi ca hAvanena 'ahan'ityAdeze "IDau vA" [ 2. 1. : proSAt 'nini, grAmaNini kule' ityeva bhavati, bhojena tu bhUta109.] iti vikalpenAkAralope vyati, dUdhahani, yaha. pUrvanyAyena napuMsake'pi niyAmityuktam // 51 // ' evam-triSu yAvatsu tAvatsu vA bhava iti, zeSaM pUrvavat / saMkhyA-: .. pUrvasya taddhita evodAharaNam , samAhAre'hAdezasya uttarapade vA'STana AH syAdau / 1 / 4 / 52 // 70 dAte / sAyamaH "sAyAhAdayaH" [3. 1. ta0pra0-aSTanazabdasya tatsambandhinyasambandhini vA 53.] iti samAse "sarvAza-saMkhyA-'vyayAt" [.. 3. 118.] : syAdau pare mAkArAntAdezo vA bhavati / aSTAbhiH, ityahAdeze cAta evaM nirdezAnmakAralope pUrvavadahanAdezAdau aSTabhiH, maSTAbhyaH, aSTabhyaH, mAsu, maSTaH priyASTAH,
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 4. sU0 54.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 263 ............. CONTA R wuurnimummmunnanonmammi priyASTA, priyASTau, priyASTAnau; priyASTAH, priyASTAnaH; anyatra ca "lugAto'nApaH" [2. 1. 107.] iti aSTau / priyASTAm , priyASTAnAm ; priyASTI, priyASTAnau; priyASTaH, aSTa ityadhikRtanAmno vizeSaNAd vizeSaNe ca tadantavidherbhAvAt priyASTanaH; priyASTAbhiH, priyASTabhiH, he priyASTAH, he tadantamudAharati-"sanmahat-paramo."3.1. 107.] iti 40 priyASTan ! / anyasambandhinorjazzasonecchantyeke, tanmate- "na"[3. 1. 51.] iti ca vizeSaNa-tatpuruSasamAsaupriyASTAnastiSThanti, priyASTraH pazyetyeva bhavati / syAdAviti paramASTau, anaSTau iti / aSTreti-aSTan jas-zasorAtvAkim ? aSTakaH saMghaH, aSTatA, aSTatvam, assttpusspii| bhAvAdautvAbhAve "itiSNaH saMkhyAyA lup" [1. 4. 54.] kenvit tu sakArabhakArAdAveva syAdAvicchanti // 52 // iti lup / priyA aSTau yeSAmiti bahuvrIhau nASTanazabdasamba dhinI jasa-zasAvityAne satyapi autvAbhAvAt priyATA-45 - za0yA0-vASTana ityaadi| syAdAviti paratvamAtreNa stiSThanti, priyASTaH pazya iti / kecit viti-tada. kAryasya vizeSaNamityAha-tatsambandhinItyAdi / "azauTi pyaSTa iti nirdezasya tulyatvAt // 53 // 10 vyAptau" ataH "SapyazIbhyAM tan" [uNA0 903.] iti tani "yaja-sRja-mRja."[2.1.85.] ityAdinA zasya Satve "tava- myA0 sa0-aSTa aurityAdi- etadupari vyAkhyA na gaisya zcavarga."[1.3.60.] iti Tatve bhispratyaye'nenA''tve / dRzyate // 53 // ca aSTAbhiH / aSTau mAnamasya "saMkhyAyAH saMgha-sUtra-pAThe" [6. 4. 171.] iti ke "nAno no'nahaH" [2. 1.91.] iti iti-SNaHsaMkhyAyA lup / 1 / 4 / 54 // 50 . unaloye aSTakaH, atra antaradvAnapi vidhIn bAdhitvA lup . 0pra0-Dati-pakAra-nakArAntAyAH saMkhyAyAHsambapravartate* iti syAderabhAvAdAtvaM na bhvti| anyasambandhi- dhinorjasa-zasolapa bhavati / kati tiSThanti, kati pazya: norityeke-vizrAntavidyAdhara iti / kecit tviti-sa eva 52 , yati tiSThanti, yati pazya; tati tiSThanti, tati pazya; Sada nyA0 sa0-vASTana ityaadi| pUrvasUtrAd DeranuvRttirmA bhUditi (tiSThanti, SaT pazya; paJca tiSThanti, paJca pazya; evam-sasa, syAdigrahaNam / atha "aSTa aurjasU-zasoH" [1.4,53.] ityatra nava, daza; paramaSada, paramapaJca / Dati-paNa iti kim ? 86 20 aSTaH' iti zApakA DeranuvRttina bhaviSyati, satyam-taddhi matA trayaH, catvAraH, tAvantaH / zatAni sahasrANItyatra *samintarasaMgrahArtham // 52 // pAtalakSaNasvAt * nAntasya na bhavati / saMkhyAyA iti kim ? viSaH, rAjAnaH / tassambandhivijJAnAdihana . aSTa aujesU-zasoH / 1 / 4 / 53 // bhavati-priyakatayastiSThanti, priyakatIn pazya; priyaSaSaH; taM0 pra0-bhaSTa iti kRtAvasyASTanzabdasya nirdezaH, | priyaSaSaH; priyapaJcAnaH, priyapannaH / kecit tu DatyantAt 60 bhaSTAzabdasambandhinorjas-zasoH sthAne bhaukArAdezo bhavati / | katizabdAdevecchanti // 54 // 26 maSTau tiSThanti, aSTau pazya, paramASTI, manaSTau / kRtAsvasya | nirdezAdiha na bhavati-aSTa tiSThanti, aSTa pazya, paramASTa, za0 nyA0-Dati-raNa ityAdi / iti-ruNa iti manaSTa / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyASTA saMkhyAyAH prakaraNAt SaSThyantAyA vizeSaNam , tatra ca tadantastiSThanti, priyASTaH pazya / atarasambandhinorapIcchantye ke vidhirityAha-Dati-dhakAra-nakArAntAyA ityaadi| katI. omtyAdi-"kim yad tad' ityetebhyaH "yattatkimaH"7.1.150] 65 priyASTau tiSThanti, priyASTau pazya / kecit su-bhaSTAvAca " iti Datipratyaye jasa-zasoranena lupi kati, yati, tati 80kSata iti Nici kripi 'bhaSTau tiSThanti, bhaSTau pazya' itI- tiSThanti / pazyetyanuprayogo jas-zasorabhivyaktyarthaH / SaS cchanti, tadapyaSTa iti tazreNa saMgRhItam // 53 // iti SantA. paJcan iti nAntA saMkhyA, tato jas-zasolapi za0 nyA0-aSTa ityaadi| aSTAsvityAyekadezasyASTan- "dhuTastRtIyaH [2. 1. 76.] iti yathAsambhavaM tRtIyatve zabdasya pachyantamanukaraNamityAha-aSTa ityAdi / taca 'jasa- prathamatve ca "nAno no'nahaH" [2. 1.91.] iti nalope ca 70 zasoH ityasya vizeSaNam , tena tatsambandhinorityAha-bhaSTA-, SaT, paJca; evam-[paramaSaTU] paramAzca te Sada ceti "sanma- . zabdasambandhinorityAdi / aSTanazabdAjasi zasi ca ' it-parama" [3.1.107.] iti saMkhyApradhAnatvAt samAsasya "vASTana AH syAdau" [1. 4. 52.] ityAkAre'nena jas- tatsambandhinAveva jas-zasAviti lupa / traya ityAdi-itiSNa zasoraukAre ekatra "aidaut samyakSaraH"1.2.12.1 iti.. iti baranAdiha na manAMta / sanmAnameSAmiti "yata tadetado www.rrrrrowwwww
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 bRhadvRtti-bRhanyAsa-ladhunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 57.] mmmmmmmmmmm AAAAAAAAMANANAwar DAvAdiH" [7. 1. 149. ] ityatI tAvantaH / atha zatA- bhUtAyAM vyaktI vartante, kintvanekasyAmapi, evaM ca yat tatra dibhyaH zI nAgame nAntatve'pi saMkhyAyA lupa kasmAna bhavatI-zasavidhau jayAdityaprabhRtibhiH pratyudAharaNamupamyastam-saMkhyakasAha-zatAnItyAdi / tatsambandhivijJAnAditi vacanAditi kim ? ghaTa ghaTaM dadAtIti tdpyuppdyte| yadyarthapraka-40 priyAH kati yeSAM samAsasyAnyapadArthapradhAnatvAd jasa-zaso.tyA raNAdirahito jAtizabdo vRttAvekArtho na bhavatIti / zakArasthAyantasaMkhyAsambandhAbhAvAlA na bhavati // 54 // prayogiNaH prayojanamAha-zakAra ityAdi / iha napuMsakazabdena bhyA0 sa0-DatiSNa ityaadi| sannipAtalakSaNasvAditi | napuMsakAbhidhAyakasya zabdasya vA grahaNaM syAdarthasya veti dvau pakSI, saMnipatati kAryamasmin saMnipAto nimittaM zilakSaNam , sa lakSaNaM tatrAdye pakSe napuMsakAbhidhAyakena syAdyAkSipta nAma viziSyateci yasya tasya / kecit sviti-vAmanAdayaH, tanmate idaM na ! napusakAbhadhAyakazabdAntAnAmna iti, nAmnA vA napuMsakAbhidhA-45 yakaM nAma-yannapuMsakAbhidhAyakamiti, tatra pUrvasmin pakSe bahUni siddhayati trapUNi yeSAM brAhmaNAnAM tAn bahutrapUn , tathA'tikrAntaM pu 10 yati te nAga! zIrSANi, tati te nAga! vednaaH| yaistAna atitrapUn ityatrApi prasaGgaH, dvitIyapakSe tu nAstyatina santi nAga! zIrSANi, na santi nAga : vedanAH // 54 // prasaGgaH; arthagrahaNe'pi na doSaH, arthena hi nAmaiva vizeSayi tavyam anyasyAprastutatvAd asaMzabditatvAcca evaM triSu pakSeSu 50 / napuMsakasya ziH / 1 / 4 / 55 // sambhavatsu tadantapakSanirAkaraNena dvAvitarau pkssaavaashrityoktm| ta0 pra0 - napusakasya sambandhinojes-zasoH sthAne 'nasakasya sambandhimorityAdi 55 // zirbhavati / kuNDAni tiSThanti, kuNDAni pazya; evam nyA0 sa0---napuMsakasyetyAdi-strI ca pumA~zca strIpuMsau 16 dadhIni, madhUni, kartRNi, payAMsi, yAMsi / syAdyadhikArAdiha na bhavati-kuNDazo dadAti / napuMsakasyeti kim ? : "striyAH puMso." [7. 3. 96.] iti samAsAntaH, na vRkSAH, vRkSAn / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priya strIpuMsau nakhAditvAd namo'dabhAvaH, pRSodarAditvAt strIpuMsazabdasya 55 kuNDAH | puMsaka AdezaH // 55 // , priyakuNDAn / iha tu bhavati-paramakuNDAni / zakAraH "zauvA"[4.2.95.] ityAdau vizeSaNArthaH // 55 // auriiH|1|4|56|| ta0pra0-napuMsakasya sambandhI aukAra IkAro bhvti| sakasyetyAdi-strI ca pumA~zca strIsau 20 za0 nyA0-~"striyAH puMso." [7. 3. 96.] iti samAsAnte sati na strI kuNDe tiSThataH, kuNDe pazya; evam-dadhinI, madhunI, kartRNI, payasI / tassambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDI 60 puMsI napuMsakam , nakhAditvAnnamo'dAdezAbhAvaH, strIpuMsazabdasya puruSo / iha tu bhavati-paramakuNDe // 56 // pRSodarAditvAt puMsakAdezaH / ziriti kAryapadam , tacca kAryisApekSam, tatrAnyasyAsambhavAdadhikRtayoH jas-zasoreva / za0 nyA0-aurIriti-kArya-kAryiNorabhedanirdeza: kAryitvamityAha-jasa-zasorityAdi / kuNDazabdAt zaso- sarvAdezArthaH, anyathA vizliSTAvarNatvAdIkAraparabhAgasyovarNasya 'nena zAvAdeze "kharAcchau" [1. 4. 65.] iti nAgame "ni | syAt , napuMsakasyetyatrApi pUrvavad vyAkhyeyam / paramakuNDe dIrghaH" [1. 4. 85.] iti dIrghatve ca kuNDAni, evamanya- iti-parame ca te kuNDe ceti "sanmahat-paramo."[3.1.107.] 65 prApi / atheha kasmAna bhavati ?-kuNDaM kuNDaM dadAti kaNDaza iti vizeSaNasamAsasyottarapadArthapradhAnatvAt tatsambandhitvAda iti, "saMkhyaikArthAdvIpsAyAm"7.2.151.] iti zasU bhavatyeva // 56 // 30 atrApyastItyata Aha-syAdyadhikArAdityAdi-ayaM pari nyA0 sa0-aurIriti-kArya-kAthiNorabhedanirdezaH sarvAhAraH-yadArtha-prakaraNAdivazAd vRttau kuNDAdizabda ekArthAbhi dezArthaH, anyathA "SaSThayAntyasya" [7.4.106.] iti nyAyAd dhAyI bhavati tadA zasa utpattiraviruddhA, na tvanyadA, prasthAda vizviSTAvarNasyaukArasya syAt , yataH ao iti prakRtau aidaut 10 yastu zabdA vRttAvakasaMkhyArthAbhidhAyakA eva, zasavidhI hi | sandhyakSaraiH"[1.2.12.] ityanena aukAro niSpAditaH // 56 // vRttisthA ekArthatA''zrIyate, na tu vAkyasya, artha-prakaraNAdirahitazca kuNDAdizabdo vRttAvekArtho na bhavatIti zasA na bhavi- ataH syamo'm / 1 / 4 / 57 // tavyameva. kasmAt punaH kuNDAdizabdo vRttAvakAthoM na bhvti| ta0pra0-akArAntasya napaMsakaliGgasya sambandhinoH ucyate-jAtizabdAt , jAtizabdA hi naikasyAmeva jAtyAdhAra- syamoramityapamAdezo bhavati / kuNDaM tiSThati, kuNDaM pazya, YYY annnnnnnnnnnn
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / [pA0 4. sU0 59.] i kIlArUpam, atikhaTuM kulam he kuNDa !, azrAmAdeze mati "detaH svamorluk " [ 1. 4. 44 ] ityamo luk / napuMsakasyetyeva ? vRkSaH / ata iti kim ? dadhi tiSThati, dadhi pazya / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati priyakuNDaH B puruSaH / amo'kArocAraNaM jarasA dezArtham tenAtijarasaM kuLaM tiSThatIti siddham // 57 // za0 nyA0-ata ityAdi / ata iti napuMsakasya bizeSaNamatastadantapratipattirbhavatItyAha- akArAntasyeti / takAraH shrutisukhaarthH| athAkArakaraNaM kimartham ? na cAmaH sarvA 10 dezArthamiti vAcyam, "pratyayasya " [ 7.4. 108.] iti sarvA dezasya siddhatvAt; kica, antAdeze'pi "samAnAdamo'taH" [ 1. 4. 46. ] ityakAralope vizeSAbhAvAdityAha - ama ityAdi / jarAmatikrAntamiti samAse haskhe ca sati tataH seramAdeze'tijarasaM kulaM tiSThatIti prathamayodAhRtam, dvitIyA 15 tu nodAhRtA, tatra paratvAnnityatvAcca pUrvaM jarasAdezena bhAvyam makAravidhAne'pi doSAbhAvaH *samAna nyAyena tu lAghavArthamamo'pyamkaraNam / nanu ca *sannipAtalakSaNo vidhiranimittam 0* iti nyAyAdakArAzritatvAdamAdezasya kathaM tadvighAtakRjjarasA - dezaH ? ucyate-ata evAm sampradAyAdanityo'yamiti vijJAyate 20 anyathA makAreNaiva kRtatvAdam sampradAyo'narthaka iti / apare tu jarasAdeza na manyante // 57 // | 1 za0 nyA0 - pazJcata ityAdi - paJca parimANamasyeti "pazcad dazad varge vA" [ 6. 4. 175. ityadantAt SaSThI, paJcata 80 ityanyAdervizeSaNaM tathA napuMsakasyeti, taccAdhikRtayoH syamorityAha- napuMsakAnAmityAdi / anyAdiH pRthaggaNa paThito nAstyatastatra kazcinmuhyedityuktam- sarvAdyantarvartinAmiti - sarvAdAvayaM paThyate- 'anya, anyatara, itara, Datara, utama iti, tatrAnyAdayastisraH prakRtayaH, Datara - utamau pratyayau / pratyaya- 56 grahaNe tu "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7.4. 115. ] iti yasmAt to vihitau tadAdestadantasya katara katamAdergrahaNamityudAharati--- anyat tiSThatItyAdi / anekatarasyeti samAnAdhikaraNavizeSaNAdanyAderiti SaSThI, tayA ca sambandhivijJAnam, ato'nyAdisambandhinoH syamordo bhavatItyAha - anyAdItyAdi 5880 / / nyA0 sa0 - bhattaH syetyAdi / nanvatrAdgrahaNaM kimartham ? na ca vAcyam - adgrahaNAmAve dadhItyatrApyamAdezaH syAt, yataH " anato lup" [ 1. 4. 59 ] iti sUtraM bAdhakaM vidyata iti, 25 namu anata ityatra paryudAsaH prasajyo vA nav gRhyata iti saMdehaH, na ca vAcyam - paryudAse hi "nAmino lup" [1.4.61.] iti sUtraM kuryAt tasmAt prasajya patreti, kutaH ? kASThA paraM prakarSamadhyApaka ityatra kriyAvizeSaNakhena AkArAdapyamo lugU dRzyate, ato'nata iti kartavyameva, ataH saMdehastadavastha eva, ato'd) grahaNena zApyate - prasajya eva gRyate, tathA ca paya ityAdI lup siddhA, na tvamAdezaH / ata iti napuMsakasya vizeSaNam, atastadantapratipatirbhavatItyAha -- akArAntasyeti / amgrahaNamuttarArtham, tenAnyat pazyeti siddham // 57 // 30 35 265 dezo bhavati, ekatarazabdaM varjayitvA; akAra uccAraNArthaH / abhyat tiSThati, anyat pazyaH evam-anyatarat, itarat; katarat tiSThati, katarat pazya evam katarat, tatarat; 40 katamat tiSThati, katamaMt pazya evam yatamat, tatamat ekatamat; he manyat !, he anyatarat !, he itara !, he katarat !, he katamat !, he ekatamat ! / anekatarasyeti kim ? ekataraM tiSThati, ekataraM pazya / pacata iti kim ? nemaM tiSThati, nemaM pazya / napuMsakasyetyeva ? anyaH puruSaH, 45 anyA strI / anyAdisambandhinoH svamorgrahaNAdiha na bhavati - priyAmyam, atyanyaM kulam / iha tu bhavati - paramAnyat tiSThati, paramAnyat pazya, ananyat // 58 // nyA0 sa0 - paJcata ityAdi-pazca sakhyA parimANamasya " daza varge vA" [6.4.175.] iti Das pratyayaH // 58 // anato lup / 1 / 4 / 59 // ta0 pra0 - manakArAntasya napuMsakasya sambandhino! spamolupa bhavati / dadhitiSThati, pazya vA, evam-madhu, 65 kartR, payaH, udazvit / anata iti kim ? kuNDaM tiSThati pazya vA / lukamakRtvA lupkaraNaM syamoH sthAnivadbhAvena yat kAryaM tasya pratiSedhArtham - yat, tat, atra tyadAdyavaM na bhavati // 59 // paJcato'nyAderanekatarasya daH za0 nyA0 - anata ityAdi / atha he kartR / ityAdI 70 niravakAzatvAt prathamaM serlope pratyayalopalakSaNa 0 * nyAyena " hrasvasya guNa: " [1.4. 41 ] iti guNaH kasmAnna bhavatIta0 pra0-- napuMsakAnAmanyAdInAM sarvAdyantavairtinAM tyAha-lukamakRtvetyAdi / atha yat kulaM tat kulamiti pacaparimANAnAM sambandhinoH syamoH sthAne da ityayamA-paratvAdatva - satvaprasaGgAt taddvyAvRttaye " tadAdibhyazca" iti lab / 1 / 4 / 58 / / 34 zabdAnu
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 nAmino luga vA / 1 / 4 / 61 / / , vaktavyA, na ca nityA lup, atva-satve tu lupi kRte "lupyatranat" [ 7.4. 102. ] iti sthAnitvAbhAvAt pratyayalakSaNapratiSedhAd vibhaktyabhAvAnna prApnuta ityanitye iti vAcyam, pUrva lupyasatyAM matve sati apavAdatvAlupaM bAdhitvA "ataH syamoO 'm" [ 1.4.57.] ityamsadbhAvAdanata ityanuvAdakam, anuta0 pra0--nAmyantasya napuMsakasya saMbandhino: smovAdakatvAbhAve tu nityatvAvakAza eva nAsti, 'yasya tu lakSaNA- | luMgU vA bhavati / he vAre !, he' trapo !, he kartaH !, he kula !, ntareNa nimittaM vihanyate na tadanityam' etat tu pAkSikam / priyatisR kulaM tiSThati pazya vA; pakSe lubeva he vAri !, he yadA dvayorlakSaNayoH sampradhAraNA kriyate tadA yalakSaNa pravRttAvapi trapu !, he kartR !, priyanni ! kulaM tiSThati pazya vA / amo 46 yasya dvitIyasya lakSaNasya pravRttividhAto nAsti tat prati na tasya / lukaM necchantyeke, tanmate priyatri kulaM pazyetyeva bhavati / 10 daurbalyaM lakSaNAntareNa tatpravRttinivAraNAt yathA vAli sugrIva-! nAmina iti kim ? yad, tad, priyacatuSkulam / catur yoryuddhe rAmeNa vAlino vadhe'pi na sugrIvApekSaM daurbalyamabhidadhati : zabdasyApi lumvikalA micchantyanye priyacatasR kulam, zUramAninaH, etaddarzanasaMzrayeNocyate yasya lakSaNAntareNeti yadA | priyacatuSkulam / ludhaiva siddhe lugvacanaM sthAnivadbhA tveSa nyAya AzrIyate-lakSaNAntarasya pravRttinimittamupasaMharalakSaNaM dArtham // 61 // balavad bhavati, itarat tu tadupasaMhRtanimittalakSaNAntaropapAdita15 pravRttivighAtaM durbalameva, tathA ca vAsudevasahAyatvAt pANDavA balino durbalAn dhArtarASTrAn vijigipare tadA nAstyeva yasya / lakSaNAntareNeti, ucyate--* antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgA lub | bAdhate* ityatrApigrahaNAnnityAnAM ca pareSAM ca chupA bAdhanamiti tyadAdyatvaM chupA bAdhyata ityAha--atretyAdi - tathA cocyate20 * sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn * iti // 59 // www. bRhadvRtti--bRhanyAsa-laghunyAsasaMbalite nyA0 sa0 - anata ityAdi / naMnu anata iti kimartham ? ma ca vAcyam - kuNDamityatrApi syAt, "ataH sthamo'm " [1. 4. 57. ] iti bAdhakAt, atrocyate-anata ityasyAbhAve "paJcato'nyAde0 " [1.4.54.] ityato'nyAderityAgacchet, na ca 25 vAcyam - anyAyabhISToM hi ekameva yogaM kuryAt, pUrvamekatara varjitasyAnyAdeiNam iha tu ekatarasyApIti pRthagyogasya sAphalyAt / he kartR / ityAdIparatvAt prathamaM seThoMpe pratyayalopalakSaNanyAyena "hrasvasya guSNaH" [ 1.4.41.] iti guNaH yasmAnna bhavatItyAha - lukamakRtveti // 59 // | jaraso vA / 1 / 4 / 60 / / ! ta0 pra0 - jarasantasya napuMsakasya sambandhinoH syamo luMga vA bhavati / atijaraH, atijarasaM kulaM tiSThati pazya vA / manye tu dvitIyaikavacanasyaivAmo yo'mAdezastasyaiva lugvikarUpamicchanti, na syAdezasya, tanmate - atijarasaM 58 kuLaM tiSThatItyeva bhavati / kecijjarasaH svamorlopaM necchanti, sammate- atijarasaM tiSThati pazya vetyeva bhavati // 60 // 30 za0 nyA0 - jaraso veti - [ etaduparinyAso na dRzyate ] // 60 // [ pA0 4. sU0 62. ] nyA0 sa0 - jarasa ityAdi / anye rivati - utpalA dayaH // 60 // 40 nyA0 sa0 - nAmina ityAdi / priyatisR kulamiti"Rduzanas- puru0 [1.4.84 ] ityatra ghuTa: segrahaNAdatra kIvatvena butvAbhAve se svAnitve'pi na DAH necchantyeke devanandyAdayaH / icchantyanye utpalAdayaH // 61 // 50 za0 nyA0 - nAmina ityAdi / nAmina ityadhikRta sya napuMsakasya vizeSaNam, tatra ca tadantavidhirityAha - nAmyantasyetyAdi / athAnuvartamAnayaiva lupA siddhaM kiM lugagrahaNamityAha- lupaivetyAdi - tena lukpakSe "lupyagvRllet" [7.4. 112. ] iti sthAnivadbhAvapratiSedhAbhAve sthAnivadbhAvAt "hasvasya 5 guNaH" [ 1. 4. 41.] ityAdirbhavatIti tathaivodAhRtam // 61 // 60 vAsnyataH pumAMSTAdau khare / 1 / 4 / 62 / / ta0 pra0--yo nAmyantaH zabdo'nyato vizeSyavazAnapuMsakaH sa TAdau svare pare puMvad vA bhavati, yathA puMsi nAgama-hasvau na bhavatastathA'trApi na bhavata ityarthaH / grAmaNyA grAmaNinA kulena, grAmaNye grAmaNine kulAya, 65 prAmaNyaH grAmaNinaH kulAt, grAmaNyaH prAmaNinaH kulasya, grAmaNyoH grAmaNinoH kulayoH, prAmaNyAm, grAmaNInAM kulAnAm, grAmaNyAm prAmaNini kule; evam-kartA, kartRNA, kartre kartRNe, kartuH kartRNaH, katraH kartRNoH, kartRNAm 2, kartari kartRNi, zucaye zucine, zuceH zucinaH, 70 zucyoH zucinoH, zucau zucini; mRdave mRdune, mRdoH mRdunaH mRddoH mRdunoH, mRdau mRduni; citragave citraguNe, atirAyA atiriNA; atinAvA atinunA; ahaMyave mahaMyune; kumArIvAcaratIti kipU, kumArIvecchatIti kyan
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 63.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 267 ranAmarnamarrrrn. ...miraramirrornima-marrowrimmernamamare kie, kumAryai kumAriNe kulAya / anyata iti kim ? | "niya Am" [1. 4. 51.] iti DerAmAdeze "kvivRtterasudhi-40 puNe, jatune, pIlune phalAya / TAdAviti kim ? grAma- ' yasto" [2.1.58.] iti yatvam , tadvimuktapakSe hrakhatvaM NimI zucinI kule / svara iti kim ? prAmaNibhyA kulA- nAgamazceti; etram-kartRNetyAdi / abhyata iti-trapubhyAm , grAmaNibhiH kulaiH / nAmina ityeva ? kIlAlapena jasvAdizabdAnAM jAtizabdatvAnna vizeSyanibandhanaM napuMsakatvami5 kulena / napuMsaka ityeva ? kalyAgyai brAhmaNya // 62 // sanyata iti vacanAt vaddhAdho na bhavati / "pIGaH kit" [uNA. 21.] iti lau pIluyakSaH, tasya vikAra-phale'No 45 za0 nyA0-vA'bhyata ityAdi / nAmina iti vartate, lup // 62 // tad yathA napuMsakasya vizeSaNaM tathA'nyata ityapi, taca SaSTyanta-- mapyarthavazAt prathamAntatayA vipariNamyata ityAha-yo nAmya- myA0sa0-vA'nyata ityaadi| puMvad veti-parArthe prayujyanta ityAdi / anyata iti vyaacsstte-vishessyvshaaditi| mAnaH zabdo batimantareNApi ityartha gamayati, yathA'nirmANavaka iti, 10 anyata iti sAmAnyAbhidhAne'pi tadanyadU vizeSyameva vijJAyate, tathA atrApi parArtho napuMsakastatra hi prayuktaH pumAniti / grAmavizeSyAdanyato liGgAbhAvAt / ayamabhiprAyaH-iha dvidhA liGga- ! Nineti-nanu pUrva "kinvRttera sudhiyasto" [2.1.58.] ityA-50 vyavasthA, keSAJcit khata eva liGgam , yathA-dadhi-madhvAdijAti- dinA yatvaM kasmAnna bhavati ? satyam-"idutosnerIdUt" [1.4. zabdAnAm , keSAzcidanyato vizeSyAt , yathA-guNa-kriyA-dravya- 21.] ityatra khIvarjanena 'paramapi ityucyatvAdi dudAzritena sambandhanimittAnAM paTvAdizabdAnAm te hi vizeSyaliGgamupAdadate, : bAdhyate' iti bhaNanAt , yadvA *AdezAdAgama0 * iti nyAyAd yatvaM 18na teSAM khato vyavasthita kiJcilimamasti, tathAhi-'paTuH pumAn , bAdhitvA no'ntaH / grAmaNyeti-grAmaNIzabdasyAnena puMvattve hassapaTTI strI, paTu kulam' iti vizeSyata eva liGgaM dRzyate, na khata nAgamAbhAvaH / kartRNAmiti-dvayorapi "hasvApazca"[1.4.85 iti, ato'nyata iti guNa-kriyA-dravya-sambandhanimittapravRttiH 32.] iti nAm, na svapuMstvapakSe "anAmasvare."11.4. zabdo'bhidhIyata iti; anyato napuMsaka ityucyamAne'pi napuM- 64.] ityanena no'ntaH, tatrAmo varjitatvAt , dvitIyaprayogo sakopAdAyinA zabdena tadaiva puMstvopAdAnAbhAvaH / atha vize- rUpanirNayAoM darzitaH / na tu tasya kiJcidacAnyat phaLam / 20SaNasyopalakSaNa evopakSINatvAt kArya sannidhAnAbhAvAt striyA- citragace iti-atra citrA gAvo yasyeti "klIve" [2.4.97.] mapi puMbhAvaH syAditi cet ? na-parArthe prayujyamAnaH zabdo : hrasvatvam, tat puMstve sati nivartate, tatazca "gozcAnte havaH0160 batimantareNApi vatyartha gamayatyeva, yathA-abrahmadatta iti [abrahma-[2.4.96.] haskhaH, tato "Dityaditi" [1.4.23.1 datte brahmadatta iti| atra hi nirmAte jhaTiti brahmadatte padArthaMka- / ityotvam / kumArya iti-atra yadyapi kumArIzabdaH puMvat tathApi dezabhUtA rUDhasambandhAH kriyAguNAstAnupalabhya eva brahmadatta nityastrIviSayatvAdIkArasya "strIdUtaH" [2.4.29.) iti daiH 62 28 ityucyate, samudAyapadArthavAdino hyavayave'pi zabdapravRttirevambhUtazca nirdeza iti nopapadyate, nahi napuMsakasya khato liGgadharmAH dadhyasthi-sakthyakSNo'ntasyAn kecit prasiddhAH santIti, asti tu loke mAyino dharmAna bhUta / 1 / 4 / 63 // padupAdAya vyapadezaH, eSa brahmadatta iti, labhatAmayaM pratipadyatA- ta0pra0-'dadhi, asthi, sakthi, akSi' ityeteSAM mayaM brahmadattadharmAniti bhUtabadupAdAya so'yamityabhisambandhena / napuMsakAnAM nAmyantAnAmantasya tarasambadhinyanyasamba30 tacchandapratilambhaH, evamihApi bhAvino nAgamAbhAvAdIna puliM- 'dhini vA TAdau svare pare 'an' ityayamAdezo bhavati / jAzrayAn dharmAnupAdAya vatimantareNApi napuMsake tRcchabdapravRtti- danA, dane, dani, dadhani; asmA, bhasme, asthi, bhasthani; rityAha- 'vA bhavatIti / puMstvAtidezena sAdhyamartha , saknA, sakne, savina, sakthani, akSaNA, akSaNe, makSiNa,70 darzayati-yathA puMsIlyAdi-"anAmakhare no'ntaH" [1.4. akSaNiH paramadanA, paramAsthA, paramasamA, paramANA, 64.] iti nAgamaH, "klIbe" [2. 4. 97.] ityAdihavatvaM atidanA, atyasthA, bhatisakmA, asthakSNA, priyadanA, 38 ca na bhavatItyayamarthaH puMvadbhavatItyanena sAdhyate / pumanuvAdena ! samAsAntavidheranityatvAt kac na bhavati, priyAsamA cAtra na kiJcit kArya zAstre vihitamastIti puMsyadRSTasya napuMsaka- ! zunA, dRDhasaknA zakaTena, sthUlANA ikSuNA, asvAsakAryasyaiva nAgama-hakhalakSaNasya puMbhAvenAbhAvaH prayojanatvenocyate, svAt "sakthyakSNaH svAGge"[7.3.126.] iti samA-75 gaca striyAM tat saMbhavatIti / grAmaNyetyAdi-grAmaNIzabdAt / sAnto na bhavati / atidadhyA khiyA, priyAsanyai zunyai. yAdI khare pakSe'nena puMvadbhAvAkha-nAgamAbhAve yathAsambhavaM atrAnAdeze sati nAntasvAdu kii|ttaadaavityev dadhinI, ......., 68
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghumyAsa saMvalite 268 dudhIni / svara ityeva ? dadhibhyAm, dadhibhiH / napuMsaka syetyeva ? dudhAtItyevaMzIlo dadhiH, dadhinAmA vA, dadhinA, dadhaye / dakSA, atidabhA kulenetyAdau vizeSavidhAnAt paramapi nAgamamanAdezo bAdhate // 63 // [ pA0 4. sU0 64.] | nyA0 sa0 - dadhyasthItyAdi / kac na bhavatIti"dadhyuraH sarpiH " [ 7. 3.172. ] ityanena prAptaH, "akSaNo* prANyaGge" [ 7.3.85. ] ityapi anityatvAnna / atidadhanyA striyeti yadA'tra "ito'ktyarthAt " [2.4.32. ] ityanena DIstadA tadvayavathAnAdanenAdezAbhAve 'atidadhyA' ityeva bhavati, 45 yadA tu dadhyatikrAntaM yayeti bahubrIhistadA " dasyuraH - sarpiH 0" [7.3.172. ] ityanena kacA bhAgyam, tasmAd dadhyatikrAntayeti tatpuruSa eva nyAyyaH / natu "dadhyasthi- sakthyakSNo'nU" iti kriyatAm, kimantagrahaNena ? satyam - antagrahaNAbhAve pratyayatvAt padAntatve sati danyA' ityatra "dhuTastRtIya:" [2.1.72. 150 iti dhasya datvaM prApnoti na ca vAkyam - vyapadeza: sthAnI bhaviSyati, [ Adeza: sthAnIva bhaviSyatIti ] asadvidhitvAt nakArAntaM na strItve vartate, kintu 'dadhi' iti 'atidadhnyA' ityatra GIpratyayo na syAda, ityevamathaimantagrahaNam // 63 // / B za0 nyA0 - dadhyasthItyAdi / asyateH "vI sabhyasi bhyasthik " [ uNA * 669.] iti thiki asthi, "sanaM saGge" ityasmAt pUrvasUtreNa thiki savitha, dadhyakSizabdau ca sAdhitau 'dadhyasthi- sakdhyakSNaH' ityantasya kAryiNo vizeSaNamataSTAdau svara ityasya paratvamAtraM vijJAyate, na tatsambandhitvamevetyAha 10 tatsambandhinItyAdi / atra napuMsakArthaM viziSThaiH dadhyAdibhiH svAdyAkSiptaM nAma vizeSyate tena dadhyAyantasyApi nAmno'n bhavatItyudAharati- paramadanA ityAdi / nanu satyapi tadantavidhau dadhyAdyantasyAnapuMsakasya grahaNaM nopapadyate, napuMsakasyetyanuvRtteH, naiSa doSaH - nAtra napuMsakasyetyanena prakRtaM nAma vize 15 Syate'pi tu zrutatvAd dadhyAdaya eva, tadantAnAM tveSAM dadhyAdInAM liGgAntare'pi vartamAnAnAM napuMsakatvamastyeva, tena napuM- / sake vartante ye dadhyAdayastadantasya nAmno'napuMsake'pi vartamAnasya grahaNamupapannaM bhavatItyudAharati- priyAsnA zunetyAdi / yadi tarhi tadantasya grahaNaM kevalAnAM na siddhyati, aya20 mapyadoSaH - vyapadezivadbhAvAt kevalAnAmapi bhaviSyati, *vyapadezivadbhAvo'nAmnA* iti ca nyAyaH, pratyayavidhiviSaya eveti nopatiSThate / atidadbhyA iti-dadhyatikrAntayeti samAse tRtIyaikavacane'nenAnAdeze sannipAtalakSaNasyAnityatvAt "striyAM 'nRto." [ 2. 4. 1.] iti GIpratyaye "ano'sya" [ 2.1. 26 108. ] ityakAralope "ivarNAderakhe 0" [2.1.21 ] itya | nena yatve atidadhyA striyA / dadhyAdInAM svabhAvenaiva napuMsakatvAd vyabhicArAbhAvAt tadvizeSaNamanarthakam ucyate yadA te yadRcchAzabdAH kriyAzabdA vA santo liGgAntare vartante tadA 'sti vyabhicAra iti tadvadhavacchedArthaM tadvizeSaNamityAha - napuMzye puMse, priyamadhoH puMsaH // 64 // 30 sakasyetyAdi / atidabhA brAhmaNena vAriNetyAdau ana-nAgamayoH / / anAmakhare no'ntaH / 1 / 4 / 64 // 47 ta0 pra0--nAmyantasya napuMsakasya saMbandhinyAmU varjite syAdau svare pare no'nto bhavati / dhAriNI 2, vAriNA, vAriNe, vAriNaH 2, vAriNoH 2, vAriNi, trapuNI 2, trapuNA, puNe, trapuNaH 2, zrapuNoH 2, trapuNi; kartRNI, kule 2, kartRNA, kartRNe, kartRNaH 2, kartRNoH 2, kartRNi; 60 priyaguruNe, priyatisRNaH 2, atra paratvAt tikhAdeze sati no'ntaH / anAmiti kim ? vArINAm, trapUNAm kartRNAm, eSu nAgamAbhAve nAmi sati "dIrgho nAmyatisR0 " [1.4 147 ] ityAdinA dIrghaH siddhaH / svare iti kim ? he vAre !, he trapo ! / syAdAvityeva ? taumburavaM 66 cUrNam / nAmina ityeva ? kANDe, kuNDe / napuMsakasyetyeva ? munI, sAdhU / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati priyavA / sAvakAzatvAd dadhretyAdAvubhayaprAptau " spardhe" [ 7. 4.119. ] | za0 nyA0 - anAmityAdi / napuMsakasyeti syAdAvityasya iti paratvAdanaM bAdhitvA nAgama eva prApnoti ucyate-para- vizeSaNam tena napuMsakasya saMbandhinyeva yathA syAdityAha -- 70 zabdasyeSTavAnvitvAt spardhe yadiSTaM tad bhavatIti vyAkhyAnAt napuMsakasyetyAdi / "vRgNU AvaraNe" ityasmAd yujAdipUrvavipratiSedhena nA''gamaM bAdhitvA'nAdeza eva bhavati / yadA tvAt Nici " kharebhyaH " [ uNA0 606.] iti ipratyaye SB Ssya yogasyottaratrAnuvRttiH "anAmUkhare no'ntaH [1.4.64.] vAri, tata au, atrAnavakAzatvAd "ivargAderakhe0 " [ 1.2. dadhyasthi-sakthyakSNo'ntasyAn TAdau" iti, tatra vAkyabhedena 21 ] iti yatvaM paratvAd "iduto'stre 0 [1.4, 21. ] 'anAmUkhare' iti sAmAnyena no'nto bhavati, dadhyAdInAM tu itItvam "aurI:" [ 1.4. 56. ] iti ca bAdhitvAnena 76 yAdI khare'n bhavatIti vizeSavidhAnAntaM bAdhitvA'nena bhavatI - nAgame "aurI :" [1. 4. 56 ] iti Izve "raghuvarNAnno tyAha - vizeSavidhAnAdityAdi / paratvaM tu yathAvasthita- 0" [2. 3. 63. ] iti Natve ca vAriNI, evam trapuNI 40 sUtrApekSayA nAgamasyoktamiti // 63 // ityAdAvapi draSTavyam / atha priyAstisro yasya kulasyeti priya
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ mewormirmirmirmire [pA0 4. sU0 64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 269 wwwww.rivwwwwwwwwwwwr swwwmniwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww trizabdAt SaSThayekavacane nityatvAnnAgame kathaM tisrAdeza iti, ! 61.] iti tadanuvAdaH kRtaH, dvividhaM hi vibhakterastitvaM 40 naivam-sthAnAntarapravRttyA na nAgamo nitya iti dvayoranyatra mukhyamaupacArikaM ca, tatra mukhyaM zrUyamANAyAH, itarat tu sAvakAzatvAt paratvAt pUrva tisrAdeze kRte pazcAnnAgama ityAha- luptAyAH, tatkAyasya hyastitvAd vibhaktirapyupacAreNAstItyucyate priyatisRNa ityAdi / atha kimarthamAmvarjanam ? nAmi tadyathA-astyatItaM karmeti, atra hi atItena karmaNA yadAhita nAgame ca rUpasya samAnatvAt , naivam-nAgame sati dIrghatvA- phaladAnasAmarthya tasyAstitvAt karmApyastItyuktam / tatra syamoH bhAvAd 'vArINAm' ityAdayo na sidhyeyurityAha-anAmi- "nAmino lug vA" [1. 4. 61.] iti luptatvAnmukhyaM tAva-45 tyaadi| atha kimartha kharagrahaNam ? na ca vAcyam-trapubhyAM dastitvaM nAsti, lukpakSe pratyayalopalakSaNAdupacaritamastItyAha pubhirityAdI vyajane'pi no'ntaH syAditi tadvadhAvRttyarthamiti, svara ityAdi / pUrvasUtre ca kharagrahaNaM TAdisambaddhameveti nehAkRte'pi nAgame "nAno no'nahaH" (2.1.91.7 iti nalopa. nuvartanIyamiti / kathaM "maryAdA'bhividhau ca yaH" iti samA10 bhAvAt , iha tarhi 'atirAbhyAm , atirAbhiH' iti nAgame hAratve napuMsakatvAt svare nAgamo na bhavatIti, ucyate--samAsati samudAyabhaktatvAdavayavasya raizabdasya tena vyavadhAnAt hAro'tra samudAyaH, mo'vyavadharmeNAbhividhyavayavatvAdabhividhi- 50 syAdividhau ca nalopasyAsiddhatvAt 'A rAyo vyaJjane" [2, maryAdAvayavatvAnmaryAdeti vyapadizyate, tato vizeSaNasamAsena / 1. 5.] ityAtvaM na bhvti| atha syAdyAkSiptAyAH prakRte rai- siddham / "tubu ardane" ataH "tumberuruH" [ uNA0 815.] zabdena vizeSaNAd raizabdAntAyAH prakRterAtvaM vidhIyata iti nAsti . ityurau tumburuNo [ vRkSasya ] vikAro'vayavadhUNa "prANyoSadhi15 nAgamena prakRtervyavadhAnam, tathApi nakArasyAtvaM prApnoti. vRkSebhyo." [6. 2. 31.] ityaNi "vRddhikhareSvA." [7 tasmin pUrvasya yatve sati 'atiryAbhyAma' ityaniSTa rUpamApota. 4. 1.] iti vRddhau syAdyabhAvAmAgamAbhAve "askhayambhuvo'va" 55 naiSa doSaH-paratvAt pUrvamAtvameva bhaviSyati dvayoranyatra sAva- [7. 4. 70.] ityavAdeze tomburavam // 64 // . kAzatvAditi / iha tarhi 'priyatisRbhyAm , priyatisRbhiH' iti / " nityatvAt pUrve nAgame sati tisabhAvo na prApnoti. naivama-: nyA0 sa0-anAmityAdi-anAm cAsau svara zvAnAm20 atrApyubhayoranityatvAt paratvAt pUrva tisubhAvaH, tathAhi- svrH| athAmbajanAt khare labdhe kharagrahaNaM TAdAvilyadhikAra zabdAntaraprAdhyA nAgamo'nityaH, tisRbhAvasta nAgamena vyava. nivRttyartham / antagrahaNaM vinA 'priyatisaNi' ityAdau nasya pratyayatvaM dhAnAna prApnotItyanityaH, sa hi yadyapi trizabdAntanAmro vidhI- ' syAt, tathA ca priyatisRNItyAdau nimittAbhAve.* iti 60 yata, tadbhakatvAca nAgamo'vyavadhAyakastathApi *nirdizyamAnaH / tisrAdezo nivarteta, tathA *pratyayApratyayo:* iti nyAyenAstha syAdezA bhavanti* iti reva tisabhAvena bhAvyama. sa ca vyava, nakArasya pratyayasyApi saMbhave vanAnItyAdAdeva dIrghaH syAt, na tu 26 hita iti tisUbhAvasyAprAptiH, tisabhAve ca kRte panaH prasaGga. rAjAnamityAdau / priyatisUNa iti-yadi pUrva nAgamaH syAt tadAnIM vijJAnAdapi na bhavati, *sakRd gate vipratiSedhe yada bAdhitaM - kiM vinazyet ? yataH *svAGgamavyavadhAyakam* iti kRtvA kRte'pi tad bAdhitameva* iti nyAyAt / evaM tarhi nAmAdeze ko nAgame tisrAdezo bhaviSyati, tat kathaM paratvAdityuktam ? anocyate-66 nAgamo mA bhUdityevamartham , tena 'trapUNAm , jatUnAma' iti / yasmAnAgamaH samAnItastasya yadi kimapi prApnoti tadAnImayaM nyAya 'dIrgho nAmya." [ 1. 4. 41.] iti dIrghaH sidhyati, asati / upatiSThate, atra tu priyatrim' ityasya na kimapi prApnoti, api tarhi 30tu kharagrahaNe *kRtAkRtaprasaGgitvAtU* nAgame sati haskhAbhAvA- avayavasya tisrAdezaH, tatazcAvayavasyAvayavena vyavadhAnam , na tu nAmAdezAbhAve dIrtho na syAditi / atha tatra vihitavizeSaNAta : avayavenAvayavinaH, yathA-devadattasya zmazru na dRSTaM hastena vyavahitakRte'pi nAgame nAm bhaviSyati, yadvA 'anAma' ityAmaprati- tvAt , nahi ko'pItthaM vadati-yaduta, devadatto na dRSTaH, hastena 70 SedhAt pUrve nAbhAdeze tasya ca sthAnivaddhAvAnnAgamAbhAve na ! vyavahitakhAt / tImburavaM cUrNa tumburuNaH vikAraH "prANyoSadhi0" .. kAcit kSatiriti evaM tarhi kharodau yathA syAdiha mA bhata-trapa [6.2.31.] ityAdinA aNa, tasya lup, tasya vikAraH, 36 jatu, *pratyayalopalakSaNena * syAdisadbhAvAt / atha "lupyam " vikAre punaraNa, tumburuNo vRkSasya vikArazcarNam , ekasminnaNi vA . "asvayambhuvo'v" [7.4.70.] iti, paratvAd bhaviSyatIti lenad" [7.4, 112.] iti pratiSedhAt syAderabhAvAnna ! navAcyam , puM-strIliGgayoreva sAvakAzo napuMsake tu vizeSavidhAnAdidaM 75 bhaviSyati, satyam-ata eva kharagrahaNAt kacit *pratyayalakSaNa* prApnoti / nAmina ityeveti-kavi nAmyantasya satve syAdau vizA. bhavatIti vijJAyate, tena 'trapo!, priyatisa kulam, priyacatama nAta kalayorityatratve kRte na nAgamaH, yorityatrApi AdezAkulam' iti siddham / ata eva ca "nAmino lugvA " [1.4. dAgamaH* iti nyAyena nAgamaH prApnoti, na-paratvAdantaraGgatvAca
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsa saMvalite [pA0 4. sU0 66.] svarAcchau / 1 / 4 / 65 // "A dveraH" [ 2. 1.41.] ityatvam pazcAt etve kRte / nAdanyasyAsambhavAd dhuTa eva vijJAyata ityAha-- dhuDbhya eva *sakRd0* iti nyAyaH // 64 // | prAgiti / payasa zabdAjasaH "napuMsakasya ziH " [1.4.55.] iti zyAdeze zakArAt pUrvamanena nAgame "nsmahatoH " [ 1.4. 86.] iti dIrghatve "zive'nukhAraH" [1. 3. 40.] ityanu- 40 ta0 pra0--jas-zasAdeze zau pare svarAntAnnapuMsakAt / khAre payAMsi evam ----yazAMsi ityAdyapi draSTavyam / nanu 5 paro no'nto bhavati / kuNDAni vanAni, priyavRkSANi | 'zreyAMsi bhUyAMsi' iti dhuDlakSaNe nAgame kRte punaH prasaGgakulAni, vArINi, pUrNi, kartRRNi / svarAditi kim ? vijJAnAd RdudillakSaNaH prApnotIti tasya pratiSedho vaktavyaH, svAri, ahAni, vimaladivi, sugaNi / ata ityeva siddhe ! na ca RdilakSaNamayaM vAdhiSyata iti vAcyam, vyaktau padArtha svaragrahaNamuttarArtham // 65 // *sakRdratau vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva * iti nyAyaH 45 za0 nyA0 - svarAdityAdi / iha syAdyadhikArAdanyasya pravartate, AkRtau tu nAsyAvatAraH 'ityuttaraH ?' ityubhayornAgamayoH 10 zerabhAvAjjas- zasA deza evaM zirgRhyata ityAha-jasa-zasAdeza prasane paraspara pratibandhAdapratipattau prAptAyAM *sparde paramiSTaM ityAdi / kuNDazabdAjjasaH zaso vA " napuMsakasya zi:" [1. | bhavati iti vacanena pUrvo nAgamo vidhIyamAna uttarakAlaprAptaM 4. 55.] iti zyAdeze'nena nAgame "ni dIrghaH " [1.485] nimittavantaM paraM nAgamaM na zaknoti bAdhitum, tathA cocyateiti dIrghatve kuNDAni, evamanyadapi / catur ahanazabdAbhyAM | *punaH prasaGgavijJAnAt sidhyatIti, anAgamasya pUrvo vidhIyate 50 pUrvavacchyAdeze svarAditi vacanAnnAgamAbhAve "vAH zeSe" [ 7. sanAgamasya tu para iti kathamanyasyocyamAnamanyasya bAdhakaM syAt ? 16 3. 82.] iti vAdeze "ni dIrghaH" [1. 4.05. ] iti dIrghatve / syAdetadanyasyApyucyamAnaM kAryamanyasya bAdhakaM bhavati, ucyatecatvAri, ahAni, evam - vimalA dyauryeSvahassu iti bahuvrIhau ! asati khalvapi sambhave bAdhanaM bhavati, asti ca sambhavo yadupUrvavacchyAdeze vimala divi / nanvivarNAdeH "anAmUkhare / bhayaM syAt krameNa ca nAgamayorvidhAnAdantyAt svarAt paratvano'ntaH" [ 1. 4. 64. ] iti zau nAgamaH siddha eva, AkArasya ! mapi sambhavati, yathA- 'pacati' iti dhAtvapekSaM tibU - zavoH bhavatu 55 tvantyasya napuMsake hakhavidhAnAt sthitireva nAstIti 'ataH ' ko doSaH ?, dvayornakArayoH zravaNaM prasajyeta, naivam vyaJjana20 ityeva yujyate, kiM kharagrahaNenAta Aha--ata evetyAdi / / parasyaikasya vA'nekasya vA zravaNaM prati vizeSAbhAvAt; nanu uttarArthamiti - uttarasUtre svaragrahaNaM prayojanavadityarthaH // 65 // | caikasyaiko nakAro'parasya dvAvityekatva pratijJAbhedaH zrutyabhede kiM pratijJAbhedaH kariSyati ?, kathaM punaH zrutibhedAbhAvaH ? yAvatA'nekavyaJjanocAraNenAdhikaH kAlo vyApyate, ekavyaJjanoccAraNena 60 tvalpaH kAla iti, ucyate - svarakAlavyatirekeNa vyaJjanAni kAlA * ntaraM nAkSipantIti darzanAzrayeNaitaducyate, yat tu zAstre vyaJjanAnAM kAlaH parigaNyate tad gurulAghavanirUpaNayA, anekoccAraNe hi prayatnagauravaM bhavati, laukike tu prayoge gurulAghavAnAdarAt zrutyabheda ucyate / anye tu vyaJjanAnAM kAlabhedamicchantyeva 166 nanu zrutikRto'pi bhedo'sti, tathAhi - 'zreyAMsi bhUyAMsi' iti parasyAnukhAre kRte pUrvanakArasya zravaNaM prApnoti, ayogavAhAnAM svaratvAbhyupagamAt ziTvAbhAvAt kurvantItyatra parasya tavargAnye kRte pUrvasya Natvamiti; [ anusvArasya ] svaratvAbhyupagamaH I dhu prAkU / 1 / 4 / 66 / / | ta0 pra0 - svarAt parA yA dhudajAtistadantasya napuMsakasya dhuDbhya eva prAk zau pare no'nto bhavati / payAMsi 30 tiSThanti, payAMsi pazya, udazvinti, sarpaSi, dhanUMSi, atijarAMsi kulAni / ghuTAmiti bahuvacanaM jAtiparigrahArtham, | "audantAH 0 [ 1. 1. 4. ] ityatra aukArasyAntA iti samAsa- 70 tena-kASThati, goraGghi kulAnIti siddham / svarAdityeva ? | parigrahAt, te cAnukhAra- visRSTa- ka pA eva / nanu varNagrahaNe gomanti kulAni / zAvityeva ? udazvitA // 66 // jAtigrahaNAt dvayornakArayoreko'nusvAra Adezo vidhAsyate, 270 nyA0 sa0 - svarAcchAviti 1 bhata ityeveti- nanu varNAde: "anAmsvare no'ntaH " [1.4.64 ] iti zau nAgamaH siddha eva, AkArAntasya tu antyasya napuMsake hasvavidhAnAt 26 sthitireva nAstIti 'ata:' ityeva yujyate, kiM svaragrahaNena ? ata Aha- uttarArthamiti // 65 // za0 nyA0 - ghuTAmityAdi / iha dhuTa iti napuMsakasye / naitadasti-jAteH kAryAsambhavAt tadAdhArAyA vyakteH kAryasambha3b tyasya vizeSaNam, tatra tadantavijJAnamityAha--tadantanapuM- | bAt vyaktilakSaNasthAnibhedAdanukhArAdezadvaya prasaGgAt / kila sakasyeti / prAgiti dikzabdatvAt tayoge ca paJcamIvijJA- / "nAm0" [1.3. 39.] iti bahuvacanasyAnyArthatvAd guNatvA - 70
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 67.1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 271 ... ......... ...... m a ran dekatvasaMkhyAyA vivakSitatyAdekasyaiva nakArasyAnusvAraH syAt ,natvAt , naitadasti-nAtrAmamAvaH pravRttaH paratvAmityatvAcca jarItu dvayoH / evaM tarhi vyaktipadArthAzrayapUrvavipratiSedhAd dhuDanta- sAdezena bAdhitatvAt , jarasAdeze ca kRte'nakArAntatvAdam 46 lakSaNo nAgama udillakSaNaM bAdhate, 'yuvAm' ityatra "amau maH" bhAvAprasAllupprAptizcodyate / nanu kimarthamama eva lup codyate, [2.1.16.J iti mAdezaH "aurIH" [1.4. 56.] itI. mbhAve jarasbhAvaH (1) [nahi serjarasabhAvaH] prApnoti 'khare', tvavaditi / punaH prasaGgavijJAnaM ca jAtipakSAnabhyupagamAdatra na ! ityuktariti, yA pUrva lapprAptiH sA'pavAdena bAdhyate, kRte tu bhavati / yadyapyuktam-'asati sambhave bAdhanam' iti, tadapi jarasbhAve *sannipAta. * paribhASayA.tathAhi-svarAdisannipAtena na-satyapi sambhave bAdhanopapatteH, yathA-'dadhi brAhmaNebhyo dIya- jarasbhAvo niSpano notsahate svarAdyAnantarya vihantum / yadye- 45 tAm , takra kauNDinyAya' iti, satyapi dadhidAnasya sambhave takravam , 'atijarasam , atijarasaiH' ityaprAptiH, 'atijaram , nivartakaM bhavati, evamatrApi / yadyapi dRSTAnte sAmAnyavizeSabhAvo , atijaraiH' iti bhASyam , tathAhi-[ serbhisazca ] akArAnta10 bAdhahetuH, dASTAntike tu sparddha parameveti niyamastathApi vinApi sannipAtena svarAdirAdezo'kArAntavighAtinaM jarasAdezaM pratyabirodhena dRSTaM bAdhakatvamityupadarzanAya dRSTAntopanyAsaH / yadya- nimittaM syAt , sannipAtaparibhASAvazAt / atijarasaM pazyetyatra tu pyuktam-zrutikRto'pi bhedo'sti, tatra pUrvanakArasya zravaNam .so. nA'kArAntasannipAtakRtaM svarAditvamiti bhavatyeva jarasAdezaH, 80 'pyadoSaH-ayogavAhAnAmapi vizeSeNopadezAta ziTatvAt pUrva sa ca kharAdisannipAtanimittatvAdamo lupaM pratyanimittamiti syApyanuskhAro bhavati, tato dvayoranukhArayoH zruti prati vizeSA- lubabhAva ucyate, yuktamevaitat, yad bhASyam-"iSTamevaitad 15 bhAvaH / 'kRSanti' ityatrApi "mAm ." [1. 3. 39.] gonIyasyeti" tadA "jaraso vA" [1.4.60.] iti sUtra iti bahuvacanasya vyAyarthatvAt , pUrvanakArasya vargAnye tu kRte. 'mArabdhavyameveti. dhaDajAtirAdhIyate na vyaktiriti kiM uparasyApi vargAnyaH / naiva vA udikSiNaH prApnoti, 'kharAt sampradAyamAtramuta kiJcinnibandhanamastItyAha--dhuTAmityAdi.85 paraH' iti 'dhuTA prAg' iti ca tatrAnuvRtteH, na ca dvayo.. nekArayorekasvarApekSaM paratvaM sambhavati, 'pacati' ityatra tu : ' kASThapUrvAt takSNoteH kvipi jasaH zaso vA zyAdeze'nena nAgame "no dhuvo ." [ 1. 3. 39.] iti vAnte kRte 'kASTha20ziti parataH zavavidhAnAd vikaraNavyavadhAnamAzritameveti / atha / veSTasi byartha hi pUrvavipratiSedhAzrayaNam , iha ca tadAzrayaNAda- pakSa H: tali' ityAdi // 66 // niSTApattaH paravipratiSedhAdRdudilakSaNa eva bhavati / ati- myA0 sa0-dhuTAmityAdi-prAgilyanena saha sambandhAjarAMsi iti-jarAmatikAntAni kulAnIti "klIbe" [2. 4. bhAvAd dhuTAmityatra "prabhUtyanyArtha0" [2. 2.75.] iti meM 60 47.] iti hRkhatve "napuMsakasya ziH" [1. 4. 55.] iti paJcamI / gomanti "duditaH" [ 1. 4. 70.] ityanena 25 jasaH zaso vA zyAdeze 'jarasA, kuNDAni' ityatra tayoH sAvakAzavAdatrobhayaprAptI nAgamaM bAdhitvA paratvAjaras bhavati, paratvAnnAgame'nena no'nto na bhavati / / 66 // atra hi 'atijara I' iti sthite yadi pUrva nAgamaH syAt saca prakRtibhakta iti prakRtimeva na vyavadadhyAd, avayavasya tu! loM vaa|1|4|67|| jarazabdasya vyavadhAyaka iti' *nirdizyamAnasyAdezA bhavanti ta0pra0-repha-lakArAbhyAM parA yA dhuDajAtistada30 iti syAdyAkSiptanAmAdhikAre satyapi tadantagrahaNe jarAntAyAH tasya napuMsakasya dhuTaH prAra no'nto vA bhavati, zo pare 188 prakRteryo'vayavo jarazabdastasya vibhakto jarasAdezo vidhIyamAno vaharSi, bahUrjisUrji, sUrji; suvaragi, suvaliMga / na prApnoti; athApi syAt tathApi sakArAt parasya nakArasya iti kim ? kASThataddhi, pUrveNa nityameva / dhuTAmityeva! zravarNa syAt, tasmAt paratvAt pUrva jarasAdeza eva eSTavyaH, suphulli vanAni / zAvityeva ? baharjA kulena // 67 // tasmin kRte dhuDantalakSaNo negmH| atheha luk kasmAnna 35 bhavati ? atijarasaM pazyati, 'atijara am' iti sthite eka / za0 nyA0-lo veti / dhuTa iti prAgiti cAnuvartate, tatazca rla iti sAmAnyanirdeze'pi paJcamyeva vijJAyata ityAha-70 deze vikRtasyAnanyatvAt * jarazabdasya jarasi kRte "anato repha-lakArAbhyAmiti / UrjayatIti bhrAjAditvAt kipi.. la" [ 1. 4. 59.] iti lup prApnoti, nanvati jarazabdasyA- : bahaba UrjA yeSviti jasaH zaso vA "napuMsakasya ziH" [1. dantatvAt "ataH syamo'm" [ 1. 4. 57.] ityambhAvena / 4. 55.] iti zyAdeze'nena rephAlAgame "mnAM dhugrye." chan bAdhitA kathaM prApnoti ? 'anata ityanuvAdakam' ityukta-[1. 3. 39. ] iti vAntye bahUrji, yaharji / suSTu valga
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 69.] ntIti kvipi pUrvavat suvalaGgi, suvaliMga / bahUrjireveccha- kartavyam ? bhUyasi prAgvacanaM kartavyam- 'prAgamutaH' iti etadapi ntyanye // 67 // 1 | na vaktavyam - sandehamAtrametad bhavati, sarvasandeheSu cedamupa- 40 tiSThate vyAkhyAnato vizeSapratipattirnahi sandehAdalakSaNam iti prAgamuta iti vyAkhyAsyAmaH / yadyevaM nArtho'nena, kenedAnImadhikAro bhaviSyati ? laukiko'yamadhikAra iti / nanu coktamanyanirdezo nivartaka iti, sandehamAtrametad bhavati, saMdehe ca vyAkhyAsyAmaH dRSTAnuvRttikatvAd ghuD anuvartate, na siriti / 45 kicA vAryAcArAcca zailIyamAcAryasya - 'yatra pRthagadhikArasUtraM karoti tatra vizeSe'dhikAraH sambadhyate, pAdAntaM cAnuvartate; yathA-ayameva ghuTItyadhikAra iti; yatra tUrdhvamapyanuvartate tatrAvadhi nirdizati yathA "prAg jitAdaN" [ 6. 1. 13.] ityaN, yastu sarvatrAnuvartate tatra na pRthag nirdizati - " edotaH padAnse- 50 mityAha -- adhikAro'yamityAdi / ApAdaparisamApteH / nivRttau yatate - " kharebhyaH" [1. 3. 30.] iti, atra hi 'sya luk" [ 1. 2. 27.] iti padAntAdhikAra iti tatra pAdaparisamAptiM yAvat / atra hetuH - nimittavizeSopAdAnamantareNeti / adhikAragrahaNaM kartavyam, adhikAra zabdazva 15 kartRsAdhano bhAvasAdhano vA, viniyogo hi loke'dhikAra ! ucyate, sa eveha gRhyate, adhikAraH kriyate pratiyogaM tasyAnirdezArthaH, yoge yoge tasya grahaNaM mA kArSamityetadartham, kimayamartho'dhikArazabdena parigRhItaH ? parigRhIta iti brUmaH, za0 nyA0 - ghuTIti / 'napuMsakasya ghuTi parato no'nto bhavati' iti vidhireva kasmAnna bhavati ? ucyate napuMsake zima10 ntareNAnyasya datvAbhAvAt tatra ca "svarAcchau" [ 1. 4. 65. ] ityAdibhirnAgamasya vihitatvAt pArizeSyAdadhikAro'ya | | bahuvacanasya vyApyarthatvAduttaratra nAnuvRttiH, "sau navetau" [1. 2. 38.] iti satyapi " za Sa se za Sa saM vA" [ 1.3.6.] iti vAgrahaNam, " nityaM ajino'N" [ 7. 3. 58. ] iti niyagrahaNam // 68 // " vAdyAt" [6.1.11.] iti satyapi 55 272 nyA0 sa0 - lau veti - [ neha vyAkhyAtam ] // 67 // ghuTi / 1 / 4 / 68 // 5 ta0 pra0 - adhikAro'yam, nimittavizeSopAdAnama ntareNApAdaparisamApteryat kAryaM vakSyate tad ghuTi vedi tavyam // 68 // nyA0 sa0 - ghuTIti / adhikAro'yamiti - 'napuMsakasya kutaH ? lokAt, loke hi 'adhikRto'sau grAme, adhikRto'sau / ghuTi parato no'nto bhavati' iti vidhireva kasmAnna bhavati / ucyatenapuMsakasya zimantareNAnyasya buddhatvAbhAvAt, tatra ca "svarAcchau" [ 1.4.65 ] ityAdibhirnAgamasya vihitatvAt pArizedhyAdadhi - 60 kAro'yamiti // 68 // / acaH / 1 / 4 / 69 // | ta0 pra0-aterdhAtorghuDantasya tatsambandhinyasamba ndhini vA ghuTi pare ghuTaH prAg no'nto bhavati / prAGga, atiprAGa, prAJcau, prAJcaH, prAcam, prAci kulAni / ghuTI 65 tyeva ? prAcaH pazya // 69 // | 20 nagare' ityucyate, yo yatra vyApAre gacchati, zabdena cApyadhi kRtena ko'nyo vyApAraH zakyo'vagantumanyadato yoge yoge upasthAnAt, nahi parispandarUpaH zabdavyApAro'sti na kartavyam-bacanarahitAlokavyavahArAdevaitatsAdhyasyArthasya siddhatvAt, loke hi nirdizyamAnamadhikRtaM gamyate, tadyathA - 'devadattAya 25 gaiaurdIyatAm, yajJadattAya, viSNumitrAya' iti, gauriti gamyate; atra hi sampradAnavibhaktyA sannihitA gokarmikA dadAtikriyA'pekSyate, azrutakalpanAyAH zrutApekSaNasya lAghavAt evamihApi "anyaH" [ 1. 4. 69.] 'ghuTi' iti / " RduditaH" [ 1.4. 70.] ityAdAvAkAGkSA divazAt prakRtasyaiva sambandho bhaviSyati, 30 nAprakRtasya, ucyate-anyanirdezo nivartakastasmAdadhikAraH, loke ! hyanyasya nirdezo nirvartako bhavati, tadyathA - 'devadattAya gaudayaviSNumitrAya kambalaH' iti kambalo gonivartako bhavati, evamihApi-"anaDuhaH sau" [ 1.4. 72. ] iti ghuTo nirvakaH syAdityadhikAravacanam / nanu tatrApyadhikAraparimANaM na 36 jJAyate -kiyantabhavadhimadhikAro'nuvartata iti, tasmAdanubandho'pi kazcidAsajanIyaH, yAvatitho'nubandhastAvato yogAniti vaktavyam, yAvatiyo varNo'nubadhyate tAvato yogAnadhikAro vartate / athedAnIM yatrAlpIyAMso varNA bhUyAMsazca yogAstatra kiM | tAm za0 nyA0--aca iti / kharAditi ghuTAM prAgiti cAnuvartanAt sanakArasyAzvateH prApterabhAvAnuptanakArasya nirdeza ityAhaaJcateriti / aca iti no'nta ityasya vizeSaNAd, ghuTaH paratvamAtrameva vijJAyata ityAha- tatsambandhinyasamba - 70 ndhini veti / prAzcatIti kipi "aco'narthAyAm" [ 4.1. 46. ] iti nalope "dIrgha- khyAb0" [ 1. 4. 45. ] iti silope'nena nAgame "padasya " [2. 1.89.] iti cakAra lope "yujaJca - kuJco no Ga:" [ 2.1, 71.] iti GakAre prAG // 69 // myA0 sa0--aca iti - [ neha vyAkhyAtam ] // 69 // 75
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 73. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / RduditaH / 1 / 4 / 70 // ta0 pra0--Rdita uditazca dhuDamtasya tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare ghuTaH prAk svarAt paro no'nto bhavati / [RditaH-] kurvan, adhIyan, mahAn, sudan 5 bAlaH / udita:-cakrivAn, vidvAn, gomAn zreyAn ghuTItyeva ? gomAtA / pRthagyogo svAdivyudAsArthaH / samrAT // 70 // | kruJcaH0" [ 2. 1. 71. ] iti GakAre ca yuG / azvayu iti - azvaM yunakkIti kvipi "GasyuktaM kRtA" [ 3. 1. 49.] iti samAsaH, atra 'asamAse' iti vacanAnna bhavati / 'yujraH' 40 iti RkAro'nubandhaH kimarthaH ? "yujo'samAse" ityucyamAne siddhyatyevetyAha- RdidityAdi / yujamApannA munaya iti yujeH kutsaMpadAditvAt kvip // 71 // nyA0 sa0-RdudItyAdi / pRthagyogo bhvAdivyudA 20 sArtha iti - ayamabhiprAyaH- "uditaH svarAnno'ntaH " [ 4. 4. 98.] ityatra dhAtvadhikArAd bhvAderuditaH "uditaH svarAnno'ntaH" [ 4. 4. 98. ] ityanenaiva siddhatvAdatra uditaH pRthagArambhAdudito'bhvAdereva tatsAhacaryAdRdito'pi abhvAdereveti niyamAt 'samrAT ' ityAdau na bhavati // 70 // / anaDuhaH sau / 1 / 4 / 72 // za0 nyA0 - Rdudita iti / zobhanA dantA yasyeti "vayasi dantasya datR" [ 7. 3. 151.] iti datrAdeze'nena 10 nAgame saMyogAntalope sudan / karoteH kasau dvirvacanAdau kRte sau cakrivAm / atha udito dhAto: "uditaH kharAnno'ntaH" [ 4. 4. 98. ] ityupadezAvasthAyAmeva nAgamavidhAnAt kRte ca nAgame "ghuTAM prAg" [ 1.4 66 ] ityanuvartanAdanena nAgamAbhAvaH, RdilakSaNastu kasmAnna bhavatItyAha - pRthagyoga 15 ityAdi / ayamabhiprAyaH- tatra dhAtvadhikAre bhvAderuditaH " uditaH kharAnno'ntaH" [ 4. 4. 98 ] ityanenaiva siddhatvAdatroditaH pRthagArambhAdudito'bhvAdereva tatsAhacaryAdRdito'pi abhvAdereveti niyamAt 'samrAD' ityAdau na bhavati // 70 // ta0 pra0 - anabuzabdasya dhuDantasya tatsaMbandhinyasaMbandhini vA sau pare ghuTaH prAg no'nto bhavati / anaDDAn, 50 priyAnavAn, he anain !, he priyAnaGgan ! | sAviti kim ? bhanaGgrAhau // 72 // | 25 yunosamAse / 1 / 3 / 71 // ta0 pra0 - " yupI yoge" ityasyAsamAse ghuDantasya daH prAgU ghuTi pare nosnto bhavati / yuddha, yuJjau, yuJjaH; yuJjam, yuti kulAni, ISadaparisamApto yuG - bahuyuG, bahuyuJja, bahuyuJjaH / asamAsa iti kim ? azvayuk, 30 azvayujau, azvayujaH / RdinirdezaH kim ? "yujiMca samAdhau " ityasya mA bhUt yujamApanA munayaH, samAdhiM prAptA ityarthaH / ghuTItyeva ? yujaH pazya, yujI kule // 71 // 273 nyA0 sa0 - yujra ityAdi / asamAsa iti syAdyAkSiptasya nAmno yuddha iti vizeSaNAt tatra ca tadantavidherbhAvAt samAse'pi 45 prAptiriti asamAsagrahaNam, idameva jJApayati-atra prakaraNe tadantavidhirastIti // 71 // za0 nyA0 - anaDuha ityAdi / [ anasUpUrvAt " vahIM prApaNe" ityataH ] "anaso vahe 0 " [ uNA0 1006. ] iti kvipi sakArasya DakAre "yajAdi-vaceH kiti" [ 4. 1. 79.]55 'nena nAgame "padasya 0 " [2.1. 89.] ityantyalope anaiti vRti sautaluki "vAH zeSe" [ 1.4.82. ] iti vAdeze - dvAn / priyA anadvAho yasyeMti, ekatve "pumanaDunnau-payo." [ 7. 3. 183. ] iti kacprasaGgAd bahutvena vigrahe pUrvavat syAdau priyAnaDAn | Amadhyasau tu " utto'naDuccaturo vaH " 60 [ 1. 4. 81.] iti catve he anaGgan ! ityAdi / satyapi * liGga[nAma]grahaNe liGgaviziSTasya 0 * iti nyAye 'anaDuhI' ityAdI dhuDantatvAbhAvAnna bhavatIti // 72 // nyA0 sa0 -- anaDuha ityAdi / satyapi *nAmagrahaNe* iti nyAye 'anaDuhI' ityatra dhuDantatvAbhAvAnna bhavati / nanu 'anaGkAn' 65 ityatra "saMs-dhvaMs- kasva 0 " [2.1.68. ] ityAdinA dakAraH kathaM na bhavati ? satyam prApnoti paraM vidhAnasAmarthyAnna bhavati // 72 // puMsoH pumans / 1 / 4 / 73 // ta0 pra0 - 'puMsu' ityetasyo ditastatsaMbandhinya saMbandhini vA ghuTi pare 'pumans' ityayamAdezo bhavati / pumAnU, 70 pumAMsau, pumAMsaH, pumAMsam ISadUnaH pumAn- bahupumAn, priyapumAn, priyapumAMsi kulAni, he puman ! / ghuTItyeva ? puMsaH pazya, bahupuMsI kule / puMsorudizvAt 'priyapuMsitarA, priyapuMstarA, priyapuMsItarA' ityAdI DIIsva-puMvadvikalpazca za0 nyA0 - yujra ityAdi / 'yujaH' ityanena syAdyAkSitasya nAmno vizeSaNAt tatra ca tadantavidherbhAvAt samAse'pi 35 prAptiriti 'asamAse' iti pratiSedho'rthavAniti, ayameva ca samAsa pratiSedho jJApayati- 'atra prakaraNe tadantavidhirasti' iti / yunaH kipi silope'nena nAgame saMyogAntalope nasya "yujaJca - | bhavati // 73 // 35 zabdAnu0 75
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 76. ] moanimammnatan za0 nyA-puMsorilyAdi 1 "pAteDumsuH" [ uNANikatvAd vA na bhavati, nahyasya "jasyedot" [ 1. 4. 22.] 1002. ] iti Dumsau antyasvarAdilope sAvanena pumansAdeze / itivat sAkSAduccAraNamasti, kintu guNa iti sAmAnyena vidhA- 40 "ns-mahatoH" [ 1. 4. 86.] iti dIrghatve "padasya" [2. nAt / he citragava iti-pUrvavad haskhatve "jasyedot" [1. 1. 89.] ityantalope pumAn / "nAnaH prAg bahurvA" [7. : 4. 22.] ityotve vihitavizeSaNAdokAravidhAnasAmarthyAcau3.12.7 iti bahI bahapumAn / ekatve kacnasamAt priyAH / tvAbhAvAdavAdezaH // 74 // pumAMso yasyeti bahutvena vigrahe 'priyapumAn' ityAdi / prakR- nyAsa-ota auriti / citragurite-atra paratvAt teruditvAt priyAH pumAMso yasyA iti "adhAtUdaditaH" [2. pUrva hasvatve kRne pazcAd dhuTi okArAbhAvAd 'otaH' iti vacanA-45 4, 2.] iti DIH, saiva prakRSTA "dvayorvibhajye ca tarapa" . . daukAro na bhavati, varNavidhitvAcca sthAnivadbhAvo nAsti / atha 'he 3.6.] iti tarapyApi ca "Rdudittara-tama-rUpa." [3. 2. citrago!' ityatra okArasya vidyamAnatvAd *ubhayoH sthAninoH 1063.] iti hakhatvaM puMvaddhAvavikalpo bhavatItyAha sthAne0* iti nyAyena servyapadeze sati prApnoti kasAna bhavati ? khAdi // 3 // ucyate-yadA ukAravyapadezastadA serabhAvAd yadA tu seyapadezastadA nyA0 sa0-puMsorityAdi / puMsoruditvAditi-nanu lAkSaNikatvAnna bhavati / / 74 // 50 "pAteDemsuH" [uNA0 10.2.1 iti udanubandhaH kRto'sti, tenApi priyapuMsItaretyAdi rUpatryaM setsyati, kimatrodanubandhena ? ! / A am-zaso'tA / 1 / 4 / 75 // 15 ucyate-yadA anyutpatyAzrayaNaM tadA'tra sUtre kRtasyokArasya phalam , ta0 pra0-okArasyAm-zasorakAreNa saha AkAro vyutpattI tu phalamauNAdikasya, yathA-bhavatuzabdo "mAterDavatuH" bhavati / gAm , sugAm , gAH, sugAH pazya; dyAm , ati[ uNA0 886.] iti vyutpAdito'pi sarvAdo udanubandhaH / | dyAm , dyAH, sudhAH pshy| syAdAvityeva ? acinavam // 75 // paThito'vyutpattipakSArtham / priyapumAniti-gRhatve vAkyam, ekatve za0syA0-A amityAdi / ama-zasa iti paya-50 tu "ghumanaDunnI0" [ 7. 3. 173. ] iti kara syAt / DI-ntam 'atA' ityasya vizeSaNamityAha-am-zasorakA20 Isva-puMvadvikalpeti-DInityaM hakha-puMvatkhayozca vikalpaH / / 73 // reNeti / syAdyadhikArAt syAdisambandhina evAmo grahaNAta ...... . tyAdyamo grahaNaM na bhavatItyAha-syAdAvityAdi // 75 // ota auH|1|4|74|| ta0 pra0-~okArasya bhota eva vihite ghaTipo nyA0 sa0-A amityAdi / nanvatra ate ti kimartham ? yata etadvinA'pi 'gAH' ityAdi prayogajAtaM "samAnAnAM *"EO bhaukAra Adezo bhavati / gauH, gAvau, gAvaH, dyauH, yAvI, | 1.2.1.] iti dIdhe siddhyatIti, ucyate-ateti padaM vinA cAvaH; lunAtIti vic-lauH, zobhano gauH-sugauH, evam25 bhatigauH, priyadyAvI, bhatiyAvI, he gauH!, he yauH!, kiMgauH, ! puliGge "zaso'tA." [1.4.49. ] iti strIliGge "lugaatoagauH| ota iti kim ? citrAgauryastha-citragaH, citrg| 'nApaH" [2.1.107.] iti pravarteyAtAm , tatazca 'gAn , gaH' ityAdyaniSTaM syAt, sthite tu "zaso'tA. [1.4.49.] vihitavizeSaNAdiha na bhavati-he citragavaH! / ghuTItyeva ? | ityanenaiva dIrghasya saMniyoge nakAro'mANi / acinavamiti-atra 65 gavA, yathA // 7 // Adau "samAnAdamo'taH" [1.4.46.] ityamo'kArasthApi lum za0 nyA0-ota ityAdi / sugauH, atigauH, na bhavati, tatrApi syAthadhikArAt // 75 // 30 kutsito gauH-"kiM kSepe" [3. 1. 110.] iti samAse | kiMgauH, na gauH-agauH, "pUjAkhateH prAkaTA" parthin-mathinubhukSaH sau|1|4|76|| 3. 72.] iti "na kimaH kSepe" [7. 3. 70.] iti "na- ta0 pra0-'pathin, mathin , bhukSin' ityeteSAM tatpuruSAt" [7. 3. 71.] iti ca samAsAntapratiSedhaH / nakArAntAnAmantasya sau pare AkAro bhavati / panthAH, he. citrA gauryasyeti "gozcAnte hakho." [2. 4. 96.] iti panthAH!; manthAH, he manthAH!; RbhukSAH, he RbhukSAH!; 35 hrasvatve citraguH, atra paratvAt pUrva haskhatve kRte pazcAd ! amanthAH, sumanthAH, bahuRbhukSAH / sAviti kim ? ghuTyokArAbhAvAd 'otaH' iti vacanAdaukAro na bhavati, varNa- : panthAnau / kathaM he supathin ! he supathi kula !, he sumathin ! vidhitvAt sthAnivadbhAvo nAsti / atha 'he citrago !' ityatrI- he sumathi kula ! ? atra nityatvAnapuMsakalakSaNAyAH selupi kArasya vidyamAnatvAt kassAna bhavati? ucyate-serabhAvAllAkSa-[ serabhAvAna bhavati / nakArAnta nirdezAdiha na bhavati-75
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 275 pandhAnamicchati kyAni nalope vipi ca-pathIH, mathIH, prAgeva yat sUtraM tadevAsad bhavati, idaM tu"rAt saH" [2.1. RbhukSIH // 76 // 90.] ityattaH paramiti nAsat , tataH pathIyatIti vipi alope 40 " | yalope cedaM rUpam / nanvanenAtvarUpe syAdividhau vidhAtavye zanyA0-pathinnityAdi-samAhAradvandvAt SaSThI, samA -samAhAradvandvAt SaSThA, samA nalopasyAsiddhatvAnnAntatvamasti, na ca vAcyam "ataH" [4.3. hAreNa ca samAhAyupalakSaNamityAha-pathin mthinnityaadi-| 82.] ityallukaH "svarasva pare." [7. 4. 11..] iti 5 atra ghuTIti sambandhAt sItyakaraNAt supana gRhyate / "pthe| sthAnivadbhAvena nAntatvAnupapattiriti, yataH pratyAsatteryannimitto luk gatau" "manthaz viloDane" ityAbhyAm "pathi-manthibhyAm" vidhirapi yadi tannimitto bhavatIti vyAkhyAnAt , atra tu asya 45 [uNA0926.] iti kitInpratyaye pathin mathin , "ate. : luka kipi, AtvaM tu sau pratyaye prAmotIti kRtvAtra nAntatvamastyebhakSinaka." uNA0 928.] iti bhukSinaki RbhukSin , ebhyaH veti prApotyAtvam, satyam-nAnteti vyAvRntivalAdeva na bhavati, sau "yo nyU" [1.4. 78.] iti nthAdeze "e:" [1.4. anyathA yatra kutrApi nalopastatra sarvatrApyamISAM pathyAdInAM dhvanI10 77.] ityAkAre'nena nakArasyAkAre "samAnAnAM tena."1. nAmanenA''tvalakSaNe syAdividhau kartavye "Na-ghamasatpare" [2. 2.1.] iti dIrghAdeze ca panthAH / kathamiti-he supathin / 1.60.] iti nyAyena nalopasyAsiddhale nAntasvasanAvAdanenAtvaM 50 ityAdAvAmadhye nalopasya pratiSedhAt klIbe ca pAkSikatvAd / bhavedevetyatra sUtre nAntanirdezo'narthakaH syAt , tasmAd yatra sAkSAnakArAntatvAdanenAkAraH kasmAnna bhavati ? / samAdhatte-atre nAntavamamISAM bhavati tatredaM pravartate'nyatra tu vyAvRttiriti sarva tyAdi-ayamarthaH-kRtAkRtaprasaGgitvena "anato lup" [1.4. samIcInam / tahiM "dIrghaDyAba" [1. 4. 45.] iti sUtreya 15 59.7 ityAkArAt pUrva se tatvAt "lugyavRllenat" [7.4. serlaka karamAna bhavati? yato'yamapi syAdividhiH, syAdividhau ca 112.1 iti ca sthAnivadbhAvasya pratiSedhAt serabhAvAt saunalopo'sana bhavatIti, satyam-"dIrghaDyA" [1.4. 45.] 55 vidhIyamAna AkAro na bhavati / nakArAntanirdezAditi- ityatra sAvadhAraNaM vyAkhyeyam-vyaJjanAntAdeva yadi sirbhavatIti, panthAnamicchati "amAvyayAt kyan ca" [3. 4. 23.] vihitavizeSaNAda vA yatra ebhyaH paraH sivihito bhavati tatra lug iti kyani nalope dIrghatve pathIyateH vipi "ataH"4.3. bhavati, atra svIkArAnnAd vihito na vyaJjanAntAditi / tahiM 'yA 20 82.] ityalope "voH pvayavyajane" [4.4.121.] iti sA'ityevamAdiSu seTheca na prApnoti, satyam-yatraiteSAM madhyAdekasmAt yalope pathIH, nakArAntanirdezAdakArAntatvAdiha na bhavatI vihito bhavati, kAryAntareyu ca kRteSu pazcAdeteSAmeva madhye'nyatama-60 tyarthaH / sukhAkarastvakAralopasya sthAnivadbhAvAd vyavadhAnAda- smAt paro bhavati, tatrApi bhavati, tenAnayoH prayogayoyajanAntAt narthakatvAca na bhavatIti manyate, yena hyanArthavAn pathizabdo | paro vihitaH kAryAntareSu ca satsu vidyate AvantAditi seDhuMga lokena tena pathIH, byAkaraNe rUpavadartho'pyaGgIkriyata iti bhavatyeva / 'yaH saH' ityanayostu vyaJjanAntAd vihito'sti, param *khaM rUpam 0* ityatra rUpAvadhAraNasamaye parigrahISyate, na ca "A dvaraH" [2.1. 41.] ityAdikAryeSu kRteSu satsu pazcAdatasya kyanarthaH sambhavI 'pathin' ityasyAtadarthatvAt , ata evo- : mISAM madhyAdekasmAdapi paro nAstIti na selRk / bahubhukSA 85 cyate-arthAntarasaMkramito'narthakAnna bhidyate, tadA tu nakArAnta- | iti-"-lati haskho bA" [1. 2. 2.] iti hasaH, strItvAnirdezAt pathin zabdasyArthavato grahaNAdanakArAntasya pathItyasya | bhAvAditaH kac na bhavati / he supathin !, he supadhi ! iti tadarthAbhAve'narthakaravAna bhavatIti vyaakhyaayte| panthA ityAdI : kobe vA" [2.1.93.] ityanena vA nasya lopaH // 76 // 30 sAnunAsikasyApyAdezo bhavan "li lau" [1. 3.65.] ityatra | mmm dvivacanena jJApitatvAcchuddhasyoccAraNAd vA niranunAsika eva e:|1|4|77|| bhavati // 76 // ta0pra0-pathyAdInAM nakArAntAnAmikArasya dhuTi pare 10 rrroramm AkAro bhavati / panthAH, panthAnau, panthAnaH, panthAnam , nyA0sa0-pathinityAdi-atra ghuTIti sambandhAt sAviti | panthAnauH manthAH, manthAnau, manthAnaH, manthAnam, bhiSTanirdezena sup na gRhyate / pandhA iti-atra sAnunAsikasyApyA-mandhAnauH RbhukSAH, RbhukSANo, RbhukSANaH, RbhukSANam , 38 dezo bhavan "li lau" [ 1. 3. 65. ] ityatra dvivacanenaiva RbhukSANI; supanthAni vanAni "pUjAsvateH prAk TAt 75 zApitatvAd niranunAsika eva bhavati / pathIriti-panthAnamicchati [7.3. 72.] iti samAsAntapratiSedhaH, bahumasthAni kyani nalopaH, saca "dIzviya" [4.3.108.] iti 'kulAniH anubhukSANi balAni, supandhAnI, prmmndhaanaa| pare kAyeM'sanna bhavati, yataH "rAt sa:" [3.1.90. ityataH nakArAnta nirdezAderabhAvAneha na bhavati-panthAnamicchati
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - bRhanyAsa - laghunyAsa saMvalite 276 kyan kip pathyau, pathyaH, pathyam / ghuTItyeva ? supathI bane, pathibhyAm ; sumadhI kule, madhibhyAm // 77 // [ pA0 4. sU0 81.] nyA0 sa0 - in GItyAdi / aghudasvarAdAvitiDIsAhacaryAd aghuTIti vizeSaNaM jJeyam, tarhi syAdimantareNApi prApnotIti na vAcyam, syAdyadhikArAzrayaNAt, DIgrahaNasya vaiyarthya'svare' iti nimittavizeSopAdAnAd buTi ca pathyAdInAmino vizeSaprasaGgAca, nimittavizeSAnupAdAne ghuTItyadhikArasya niNItatvAt 40 vidhiviSayatvAdaghusvare ityaksIyate / supathI strI kule veti nyA0 sa0- eriti / pathyAdInAmekArasyAsambhavAd 'e' vyutpattipakSe subhvAditvAt, uNAdInAmabhyutpannAni nAmAnIti iti ikArAt SaSThItyAha - ikArasyeti // 77 // za0 nyA0-- pariti / pathyAdInAmekArasyAsaMbhAvAda 'e: ' iti ikArAt SaSThItyAha - eH-ikArasyeti / supanthAnIti - zobhanaH panthA yeSviti vigrahe jati rUpam // 77 // tho nyU / 1 / 4 / 78 // 0 pra0 - 'pathin, mathin' ityetayornakArAntayostha10 kArasya sthAne ghuTi pare 'nth' ityayamAdezo bhavati / tathaivodAhRtam / ghuTItyeva ? supathI, bahupathI kule, pathaH pazya // 78 // nyA0 sa0-tho sthiti-anekavarNatvAt sarvasya prAptau 'thaH ' iti sthAnivizeSArdhamRbhukSinnivRttyarthaM ca // 78 // in GI- khare luk / 1 / 4 / 79 / / ta0 pra0--pathyAdInAM nakArAntAnAM GIpratyaye aghuT20 svarAdau pare 'in' avayavo luk bhavati / supathI strI kule vA, pathaH pathA, pathe, pathaH 2, pathoH 2 pathAm pathi evam sumathI strI kule vA, madhaH, mathA anubhukSI senA kule vA, RbhukSaH, RbhukSA | abhedanirdezaH sarvAdezArthaH // 79 // pakSAzrayaNAd innantatvAbhAvAdinaH kac na bhavati, samAsAntavidheranityatvAd "RkpU: 0" [ 7.3.76 ] ityapi na, nAntatvAt 45 " striyAM nRto0 " [ 2.41.] iti GIH // 79 // ta0 pra0 - Amadhye'rthe vartamAnasyozanas - zabdasya sau pare nakAro luk cAntAdezo vA bhavataH / he uzanan !, he uzana!, pakSe he uzanaH ! | Amadhya iti kim ? 50 uzanA / sAviti kim ? he uzanasau ! // 80 // za0 nyA0--tho sthiti / anekavarNatvAt sarvasya prAptau 'thaH' iti sthAnivizeSArtham, RbhukSinnivRttyarthaM ca / udAharaNaM 15 tu pUrvakathitamevetyAha-- tathaivodAhRtamiti // 78 // ! za0 nyA0 - in GItyAdi / nimittavizeSAnupAdAne 26 ghuDadhikArasya nirNItatvAt, 'khare' iti nimittavizeSopAdAnAt, ghuTi ca pathyAdInAmino vizeSavidherviSayatvAdaghuTkhara evAvasI - yata ityAha--aghudrasvarAdAviti / supathI iti - zobhanaH panthA yasyA yayorveti "RkpUH pathyapo't" [ 7.3. 76.] iti samAsAntasya "pUja|khateH prAk TAtU" [ 7.3. 72. ] iti 30 pratiSedhAtU, umAdInAmabhyutpanna pakSa syAzrayaNAdinantatvAbhAvAt "inaH kac" [ 7. 3. 170] ilasyApyapravRtternAntatvAt "striyAM nRto'khasrA deGIH" [ 2. 4. 1.] iti vyAmU, kula vizeSaNatve napuMsakatvAd " aurI: " [1. 4. 56. ] itIkAre vA'neneno luk; evam-'sumathI' ityAdAvapi / abhedanirdeza 35 iti-bhedanirdeze hi "SaSTyAntyasya [ 7.4. 106. ] iti antyasya na eva lopaH syAdityarthaH // 79 // vozanaso nazcAmatraye sau / 1 / 4 / 80 // za0 nyA0 - vozanasa ityAdi / nakArAdAdezAt zrutazcakAro'nyasyAsambhavAt pUrvasUtropAttaM luglakSaNamA dezAntaraM samucinotItyAha - nakAra ityAdi / caSTeH "vaSTeH kanas" [ uNA0 985.] iti kanasi "vazerayaGi" [4. 183.] iti vRti 55 uzanas, tatrAmadhye sAvanenAntasya nakAra- lopayoH kRtayoH " dIrghavyAv0 [1. 4. 45. ] iti " adetaH syamorluk" [1. 4.42. ] iti serlope tadvimuktapakSe ca silopa-rutvAdI rUpatrayam // 80 // " nyA0 sa0 - ghozanasa ityAdi / yadA sarvavidhibhyo 60 lopaH* iti nyAya AzrIyate tadA seH sthAnivadbhAvena kAryam // 80 // utosnaDucaturo vaH / 1 / 4 / 81 // mAnayorukArasya sau pare 'va' iti sasvaravakArAdezo bhavati / ta0 pra0 - 'anaDuh, catur' ityetayorAmadhye'rthe vartahe anain !, he priyAnaGghan !, he aticatvaH !, he priyavityeva ? he anaGgrAho !, he priyacatvAraH // 81 // catvaH ! | Amadhya ityeva ? manaDDAn, priyacaravAH / sA 65 70 za0 nyA0-- uta ityAdi yadyapi nimittavizeSAnupAdAne ghuTItyadhikriyate tathApyuttaratra vizeSagrahaNAdAmadhyasirevAnnAnuvartate / sUtre sasvarasya nirdezAd uttaratra vAdezasya sasvarasya vidhAnAt tatprastAvAt sakhara eva bhavati / [ he priyAnaDDUn ! ] priyA anadvAho yasyeti, ekatve kacprasaGgAd bahutvena vigrahaH / [ he aticatvaH ! ] catuH zabdArthaprAdhAnye
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 83.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 277 m y . w yh wh, bh d s ` ` ` ` r jyh dr mrj`y by `rf fy fy mr qyd w bysy w `mwm mrmrm frw my rh mhm mhm my brym bh m`rfy w naikAmantraNAsambhave catuHzabda upasarjanasamAsa evodAhiyate / skhyaa| zeSa ityeva ? he sakhe ! / idamevedgrahaNaM jJApa. bahuvIhI catuHzabdaH priyazabdAdevottaraH sambhavati "priyaH" yati-*nAmagrahaNe liGgaviziSTa syApi grahaNam * *ekadeza [3. 1. 157.] iti pUrvanipAtArambhAt, anyatra tu "vize* vikRtamananyavad' iti ca / / 83 // 40 paNa-sarvAdi-saMkhyaM"[3. 1. 150.] iti catuHzabdasyeva | za0 nyA0-sakhyarityAdi / ita iti sakhyuriyasya / pUrvanipAtaH saMbhavatItyudAharati-he priyacatvaH! iti / satyapi | sthAnitvena vizeSaNamityAha-sakhizabdasyetyAdi / "Sana *nAmagrahaNe liGgaviziSTasya 0* iti 'he anaDuhi !' ityatra bhakto" ataH "sanerDakhiH" [uNA. 625.] iti DakhipratyayegaurAdinipAtanAd vatvAbhAvaH, eva muttaratrApi // 81 // 'nyavarAdilope sakhi, tataH prathamAdvivacanAdau ghuTi anenainyA0sa0-uto'naduccetyAdi-uttaratra zeSagrahaNAdAmanya- kAre AyAdeze ca sakhAyau ityAdi / prathamaikavacane "Rdu-43 sirevAnuvartate, na tu vizeSanimittAnupAdAnAd ghuTIti / satyapi zanaspurudaMzo0" [1. 4. 84.] iti vizeSeNa DAdezavidhA10 *nAmagrahaNe liGgaviziSTasya 0 * iti 'he anaDuhi !' ityatra gaurAdi- nAnodAhRtam / sakhyo iti-sakhizabdasya "nArI-sakhI-patanipAtanAd yatvAbhAvaH, evamuttaratrApi / catuHzabdasyArthaprAdhAnyena | zvazrU" [2. 4. 76.] iti nipAtanAt sakhI, tato dvivacaekAmantraNAsambhave samAse upasarjanIbhUta evodAhiyate // 81 // |nam / satyapi nAmagrahaNe liGgaviziSTasya0 * iti *ekadeza. vikRtasyAnanyavattve* apIti ca ita iti vacanAna bhavati, 50 vAH zeSe / 1 / 4 / 82 // | anayozca nyAyayorastitve idamevedrahaNaM jJApakamityAha-idata0pra0-AmacyArthavihitAt seranyo ghuda iha zeSaH, ! mevetyAdi / atha zo sati | *AdezAdAgamaH* iti nyAyAd 15 tasmin pare 'anabuha, catura' ityetayorukArasya 'vA' aittvAt prathamameva ] nAgamena bhavitavyam, tatazca tena vyavadhA. ityAkArAnto vakAra Adezo bhavati / anavAn , mana- nAdaikAro na bhaviSyati, na ca dvayoranyatra sAvakAzatvAt paraDDAhau, anaDvAhaH, anavAham, anavAhI, priyAmAMhi tvAdaikAraH syAditi vAcyam , kRte'pyaikAre "klIbe" [2. 4.85 kulAni; priyacasvAH, priya catvArI, priyacatvAraH, priya- | 97.] iti hakhatve pazcAd nAgame dIrghatve ca na kazcid doSaH, catvAram, priyacasvArI, catvAri, catvAraH / zeSa iti naitadasti *asiddhaM bahiraGgamantaraGge* iti cunimittasyaikArasya 20 kim ? he priyAnadvan !, he priya catvaH! / dhuTItyeva ? | bahiraGgatyAd haskhatve kartavye'siddhatvAt / nanu bhavasvevaM tathApi anaDuhaH pazya, caturaH pazya, priyAnaDuhI kule, priyacaturI kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pUrva nAgama eva dhubyavadhAyako kule / iha zeSe dhuTi vAdeza vidhAmAt pUrvatrAmanye sAviti | bhaviSyati, naivam-kRte'pi nAgame prakRtibhaktatvenAvyavadhAyaka- 60 saMbadhyate // 82 // tvAdaikAro'pi nitya iti dvayornityatvAdaikAra eva syAditi za0 nyA0-vAH zeSa iti / upayuktAdanyaH zeSa eza zipratiSedhaH // 83 // 25 ucyate, upayuktazca pUrvasUtre AmacyasirevAta Aha | nyA0 s0-skhyurityaadi| natu prakriyAlAghavArtha "sakhyu. AmavyavihitetyAdi / 82 // rato'zAvAya" iti kriyatAm , kimaitkaraNena ? na-"anekavarNa" __ nyA0 sa0-vAH zeSa iti / iha zeSa iti-atra sUtre [7.4.107.] iti sakalasyApi syAt / na ca nirdizya-66 zeSasya ghuTa AghAtatvAd etatsUtramuktaH prAktanastraviSaya iti mAnAnAM0* iti ita evAyamiti vAcyam, yato vibhaktiH bhAvaH // 82 / / sAmAnyena sakhizabdasya vizeSyatvena ikArasya vizeSaNatvena ca nirdizyamAnatvAbhAvAt / azAviti--atha zau sati *AdezA30 skhyurito'shaavt|1|4|83|| dAgamaH* iti nyAyAd aitvAt prathamameva nAgamena bhAvyam , ta0pra0-sakhizabdaskArAntasya tassambandhinyanya- tatastena vyavadhAnAdaikAro na bhaviSyatIti, na ca yorapyanyatra 70 sambandhini vA zivarjite zeSe dhuTi pare aikAro'ntAdezo | sAvakAzavAdaikAraH syAditi vAcyam', kRte'pyakAre "vIye"[2. bhavati / sakhAyau, sakhAyaH, sakhAyam , sakhAyau, he | 4. 97. ] iti hasvattre tato nAgame dIrghatve ca na kazcid doSaH, sakhAyau!, he sakhAyaH!, susakhAyau, priyasakhAyaH1 navam-*asiddha bahiraGgam * iti padanimittasyaikArasya bahiraGgatvA mazAviti kim ? atisakhIni, priyasakhIni kulAni haskhatve krtvye'siddhtvaat| nanu bhavatyevaM tathApi kUtA kRtaprasaGgitvena tiSThamti, pazya thaa| ita iti kim ? ime lakhyo, sakhI-nityatvAt pUrva nAgama iti ghuTTyavadhAyako bhaviSyati, naivam-kRte'pi yatIti kyani kipi-sakhyA, sakhyaH / ghuTItyeva ? sakhIna , | nAgame prakRtimatatvenAmyavadhAyakatvAd aikAro'pi nitya iti
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 bRhadvRtti dvayornityayoH paratvAdekAra eva syAditi zipratiSedhaH / atisakhIni pUjitaH sakhA yeSu kuleSu, yadvA sakhizabdo napuMsako'pi lakSyeSu dRzyate // 83 // Rduzanas- purudaMzo'nehasazca serdA / 1 / 4 / 84 // ta0 pra0--RkArAntAT 'uzanas, purudaMzas, anehas' ityetebhyaH sakhyuritazca parasya zeSasya seH sthAne 'DA' ityayamAdezo bhavati / pitA, atipitA, kartA, uzanA, purudaMzA, anehA, sakhA, atyuzanA, priyapurudaMzA, atyanehA, 10 kiMsakhA, susakhA, priyasakhA / sakhyurita ityeva ? iyaM sakhI, sakhIyateH kvip-sakhIH / seriti kim ? uzanasau, sakhAyo / zeSasyetyeva ? he kartaH !, he uzanan !, he uzana !, he uzanaH ? he purudaMzaH !, he anehaH !, he sakhe ! // 84 // | 5 sa- laghumyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 86. ] za0 nyA0 - ni dIrgha ityAdi / ghuTIti nItyasyAssdhA- 40 rasyA''dhAra ityAha- ghuTi pare yo nakArasta sminniti / svarasyeti-ayamabhiprAyaH- "eka dvi- trimAtrA hakha- dIrgha zrutAH" [1.1.5. ] iti 'svarA:' ityanena saMhitAyAM SaSThyarthe prathamAvyAkhyAmAt *hasva-dIrgha-putAH kharANAM sthAne bhavanti iti paribhASAvijJAnAt " avarNa-kavarga-ha-visargAH kaNThyAH" itiM 13 'suganaH' ityatra satyapi dhakArasya kavyatve dIrgho na bhavati / srucpUrvAddhanteH "acitte Tak" [5. 183. ] iti Taki " gama hana jana0 " [ 4 2 44 ] ityakAralope "hano ho naH [ 2.1.112. ] iti nAdeze sugmnaH, tamAcaSTe "Nij bahulaM0 [ 3. 4. 42. ] iti Nic // 85 // 50 za0nyA0 - RduzanasityAdi- samAhAradvandvAt paJcamI / 15 RkArAntasya "aau~ ca" [ 1.4. 39 ] ityari prApte, trayANAM tu "dIrghaDyAb0" [1. 4. 45. ] iti silope "abhvAderatvasaH sau" [1.4.90.] iti [ " so ru" 2. 1. 72. iti, "raH padAnte0 1. 3.53. iti ca ] dIrghatvasatva-visRSTeSu sakhizabdasya vaitve prApte bArambhaH, DakAraH 20 "DityantyakharAdeH" [2. 1. 114.] iti vizeSaNArthaH / puruM dazatIti "vihAyassumana spuruvaMzas 0 " [ uNA0 976.] ityasi purudaMzA / naJpUrvAdIheH "naja Iherehedhau ca" [ uNa0 975 ] ityasi ehAdeze ca anehA // 84 // 1 ab [ _1.4.19.] ityari trayANAM " dIrghajya v0" [1.4.45.] iti silope "abhvAde." [ 1.4.90.] iti dIrghatve "so | ru:" [ 2. 1. 72. ] iti rutve ca, sakhizabdasya tu aitve prApte TA''ragbhaH / he bhanehaH! ityatra "na sandhiH " [1. 3. 52.] iti sandhiniSedhaH // 84 // myA0 sa0-Rduzana sityAdi-RkArAntasya "aDaca" | zreyAn zreyAMsi yazAMsi sarpaSi, dhanUMSi, priyapumAMsi kulAniH mahAn, mahAntau mahAntaH, mahAntam, mahAntau, paramamahAn, atimahAn, priyamahAn, mahAnti / mahatsAhacaryAcchuddhadhAtoH kvivantasya na bhavati - suhiMsI, suhiMsaH, 65 sukaMsau, sukaMsaH / nAmadhAtostu bhavatyeva zreyasyati mahatyatIti kipi zreyAn mahAn / ghuTItyeva ? zreyasaH, mahataH pazya; zreyasI mahatI kule / zeSa ityeva ? he zreyan !, he mahan! // 86 // ni dIrghaH / 1 / 4 / 85 // sa0 pra0 - zeSe dhuTi pare yo nakArastasmin pare pUrvasya svarasya dIrgho bhavati / rAjA, rAjAnau rAjAnaH, rAjAnam, rAjAnau, sImA, sImAnau, sImAnaH, sImAnam, sImAnau sAmAni dAmAna, lomAni vanAni dhanAni dadhIni 35 madhUni kartRNi, hartRRNi / nIti kim ? dRSad, dRSadau 30 nyA0 sa0 - ni dIrgha iti / rAjeti syAdividhau kartavye nalopasyAsatvAt prathamaM lukU na / sugnayateH kvibiti-sruco hanti "acitte ku" [5.1.83.] adhikaraNe tu "sthAdibhyaH kaH" [ 5. 3.82.] "rAma-hana0" [ 4.2.44.] ityaluk, "hano ho maH" [ 2. 1. 112.] dIrghavidhisvAda : 55 sthAnivadbhAvo na bhavati, sau "nAmno no'nakSaH " [ 2.1.91.] iti nalopaH, tataH "padasya" [2.1.89.] iti ghalopaH // 85 // d ns- mahatoH / 1 / 4 / 86 // ta0 pra0 -- santasya mahacchandasya ca saMbandhinaH svarasya zeSe ghuTi pare dIrgho bhavati / zreyAn zreyAMsau, zreyAMsaH,60 zreyasam, zreyAMso, paramazreyAn atizreyAn priya za0 nyA0 - s- mahatoriti / 'ns' ityatra svarasyA - 70 sambhavAt, ghuTA pratyayena syAditvAdAkSitaM nAma viziSyate, vizeSaNe ca tadantavidhiH, mahacchandasya ca svaro'styeva na tatra vizeSaNAt tadantavidhirityAha --santasyetyAdi / "maha pUjAyAm" ataH " hi brUhi mahi-vRSibhyaH katRH" [ uNAM0 884.] iti katRpratyaye mahat, mahacchandastAvannAmatvaM na vyabhicarati, 75 bhavati / ghuTItyeva ? carmaNA vAriNI, madhunI / zeSa ityeva ? | tatsaMniyoganirdiSTasya santasyApi nAmatvAvyabhicAreNaiva grahahe rAjan ! he sIman ! // 85 // dRSadaH / *svarasya hrasva-dIrgha lutAH * iti sunnayateH kvip'sruka, srugU, sruganau, surama:' ityatra ghakArasya dIrgho na Nam // 86 //
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 87.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 279 - - nyA0 sa0-s-mahatoriti-atra auNAdiko "hi- : vin" [7. 2. 47.] iti vini pUrvavajjasAdau stragvINi / vRhi"uNA0 884.] ityanena katRpratyayAnto vyutpanno'myu- vAgmInIti prazastA bAgeSAmaratIti "smin" [7.2.25.] spanno vA mahacchando grAhyaH, yastu zatrantastasya mahannityeva, na iti gmini / inaH pratyayaravena kevalasyAsambhavAt tadantasya 40 tvanena dIrghaH, alakSaNa-pratipadoktayoH0* iti nyAyAta , yataH zatR- . grahaNamityAha-inamtasyeti / hRnniti hanteH kvibantasyedaM graha5 pratyayAntaM mahaditi rUpaM lAkSaNikaM katRpratyayAntaM tu pratipadoktam , Nam, na ca hanteH kevalasya kiba dRzyata iti tadantamudAharati-- etacca vatsa-RSabhAvUcatuH / sapASIti-atra "sU-mahatoH" [1. bhrUNa hAni, ityAdi / bhrUNapUrvAddhanteH "brahma-bhrUNa-vRtrAt vip" 4. 86.] ityanena dIrghalakSaNe syAdividhau vidhAtavye "Na-pamasat . [5. 1. 161.] iti kvipi pUrvavajjasAdau bhruunnhaani| bahavo pare0" [2. 1. 60.] ityanena Satvamasat / mahatsAhacaryA- bhrUNahano yeSu kuleSu iti bahuvrIhI bahubhrUNahAni / pUSA-15 diti-'mahat' iti zuddho dhAtuH kivanto na sambhavati tatsAhacaryA.. 'yamNoH khapradhAnAyAM vRttau zerasambhavAt tAvupasarjanasamastA. 10danyasyApi zuddhadhAtoH kicantasya na bhavati, nAmadhAtustu mahadapi vudAharati-bahupUSANi, ityAdi / nanvinnAdInAM nAntatvAt kivantaH saMbhavati, ato'nyasyApi nAmadhAtoH kivantasya bhavati, * zi-syo'TvAt "ni dIdhaH" [1.4,85.] ityanenaiva dIrghaH mahacchandastAvanAmatvaM na nyabhicarati, tatsaMniyoganirdiSTasya santa. sidhyati, kimaneneti ? ucyate- siddhe satyArambho niyamAya* syApi nAmatvAvyabhicAriNa eva grahaNam / mahatI kule iti- / iti niyamArthatvAdityAha-niyamArtha vacana miti / niyama-50 zreyasaH pazya, zreyasI kule iti tu na dayate, santatvAbhAvena ceha dvidhA sambhavati-in-han-pUSA-'ryamNAM zi-syoreva, in15 yaGgavikalatvAt // 86 // han-pUSA-'ryamNAmeva zi-syoriti, tatra pAzcAtye niyame zi-syo rinAdibhyo'nyeSAM dIghanivRttirinAdInAM punaH sarvatra dIrghapravRttiin-han 4 // 87|| riti "ni vA" [1.4.89.]"abhvAderatvasaH sau" [1.4. ta0 pra0-inantasya hanAdInAM ca sambandhinaH svarasya 90.] iti cennAdibhyo'nyasya zi-syordIrghArambho'narthakaH syAt / zau zeSe sau ca pare dI? bhavati / daNDIni, nagvINi, . tasmAt pUrvaka eva niyama ityAha--eSAmiti / yadyeSAM zi. vAggmI ni kulAni, daNDI, snagvI, vAgmI; bhrUNahAni, bahu syoreva dIrgha iti niyamasAmarthyAdeva dIrgho na bhaviSyati [tarhi ] 20 vRtrahANi, bhrUNahA, vRtrahA; bahupUSANi, pUSA; svaryamANi, ! kim "ahanpaJcamasya." [4. 1. 107.] ityatra hanvarjanena ? aryamA / "ni dIrghaH" [.. 4...] iti siddha niyamArtha na ca ghuprakaraNatvAt ghuTyeva dIrghasya niyamena nivRttyA bhAvya nAnyatreti 'vRtrahaNi' iti saptamyekavacane "I-chau vA" [2.1.60 vacanam-eSAM zi-syoreva yathA syAt , nAnyatra-daNDinau, | daNDinaH, daNDinam ; vRtrahaNI, vRtrahaNaH, vRtrahaNam ; | 109.] ityalopAbhAvapakSe "ahanpaJcamasya kvi-phiti" [4. 1. pUSaNo, pUSaNaH, pUSaNam ; aryamaNI, aryamaNaH, aryamaNam / | 107.] iti dIrghaprasaGga iti vAcyam , yogavibhAgAt , 'inzeSa ityeva ? he daNDin !, he vRtrahan! he pUSan !, he | | han pUSA-'ryamNaH' ityeko yogaH, "zi-syoH' iti dvitIyaH, tatra arthaman! / *marthavadhaNe nAnarthakasya iti 'plIhAnau, pUrveNa yogena ghuTItyanuvartanAd innAdInAM "ni dIrghaH" [1. plIhAnaH, plIhAnam' ityatra niyamo na bhavati, vArisanau 4. 85. J iti "ahanpazcamasya vi-viti" [ 4.1.107.165 vAgminaH' ityAdau tu *aninassangrahaNAnyarthavatA! iti ca dIrghatvaM prAptam , ghuyyeva dI? bhavatIti niyamAt 'vRtra. cAnakena ca tadantavidhi prayojayanti iti nyAyAda haNi' ityAdau saptamyAM dI| nivartate, dvitIyena tu 'vRtraho' ityAdau ghuTalakSaNaH / ekayoge'pyadoSaH-anAzritadhuTvizeSaNa. 30 bhavati / / 87 // pratyayatvamAtrasamAzrayeNa zi-syorniyamakaraNAt / yadyevaM tahevAza.nyA0-ina-hanityAdi / "damUca upazame" ataH | ''carati vRtrahAyate, daNDIbhUta iti "dIrgha-zci-ya-ya-kyeSu 70 "paJcamAhuH" [uNA0 168.] iti De daNDaH, so'styeSAmiti | ca" [4. 3. 108.] iti dIrghatvaM na prApnoti, naivam-prakaraNA"ato'nekakharAt" [5.2. 6.7 itIni jasaH zaso vA dupAntyasyaiva dIghesya vyAvRttine khraantlkssnnsy| kizaeka zAvanena dIrghatve daNDIni / "sRjat visarge" sRjyata iti | sminnapi yoge ghunivRttAvapi na doSaH, yato dvividho ghuTa ziH, 35"kutsampadAdibhyaH" [5. 3. 114.] iti vip , "Rtvij- syamaujasazca, tatra zirnapuMsakasya, anye tu strIpuMsayoriti, tatra diz-dRz-spRz-saj0" [2. 1. 69.] ityAdijJApakanipAta- tulyajAtIyApekSe niyame samAnIyamANe vyavacchedyAbhAvAdanarthaka 75 nAd ratve saj , sA'sti yeSAmiti "astapo-mAyA-medhA-khajo | eva niyamaH syAditi niyamavidhAnasAmarthyAt sarvasya dIrghasya
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 90.] MPAMRAPrarPANTARPran a .... aar.. ..... . ... ..' . niyamena vyAvRttiriti, yadAha-zrIkayyaTaH-yadi tulyajAtIyA- bhavati / dhuTItyeva ? apaH pazya / zeSa ityeva ? he. pekSo niyama AzrIyate tadA zenapuMsakaliGgasambandhityaM ghaTatvaM svap! // 88 // vAstIti tadAzraye niyame vijJAyamAne'yamarthaH syAt-'innAdInAM / za0 nyA0-apa iti / apazabdasya barthavAcisvAd napuMsakAnAM zAveva ghuTi dIbhavati, na ghuDantare na ca teSAM dvivacanaikavacane na sambhavata iti bahuvacane evodAharaNamupanya5 napuMsakAnAmanyo dhuDastIti niyamavidhAnasAmarthAt prakaraNApannaM / stam / AnoteH "ApaH kim haskhazca" [ uNA0 931.] ghuTatvaM, sAmarthyaprApitasannidhAnaM ca napuMsakatvamubhayamadhyavizeSA- | iti vipi apAdeze ca apa , teto jasi anena dIrghatve ApaH, danapekSya pratyayamAne strI-puM-napuMsakasambandhinI dIrghatvavyAvRttiH / evam-zobhanA Apo yasya yatra vA tadantavidheriSTatvAt sAva-45 kriyata iti sarvamiSTaM siddhmiti| "ahanpaJcamasya." [4. 1. | nena dIrghatve svApa, evamanyadapi / bahvaya Apo yeSviti 107.] ityatrAingrahaNa nyAyAnuvAdakamiti / arthavaditi- | "pUjAsvateH prAkaTAta" [7. 3. 72.] iti samAsAntaprati10 "lihi gatau" ataH "zvana mAtarizcana-mUrdhan-plIhan 0" [uNA0 SedhAbhAvAt "prAkpU:pathyapo't" [ 5. 3. 76. ] iti samA 902.] ityani nipAtanAd dIrghatve plIhan , atra hano'rthavato sAnte'ti tena dhuTo vyavadhAnAna bhavatItyAha-bahvapA grahaNAt tenaiva tadantavidhitve, asyaiva ca pratyayAntare niyamena ityAdi // 88 // 50 dIrghatvavyAvRtteH plIhannityekadezasyAnarthakasya grahaNAbhAve niyamA nyA sA-apa iti-neha vyAkhyAtam ] // 88 / / bhAvAt dIrghatvavyAvRttyabhAva ityarthaH / nanu bhavatvatra prakaraNe 16 tadantavidhistathApInniti pratyayagrahaNaM bhavatIti 'daNDIni' itya ni vaa|1|4|89|| traiva dIrghatvena bhavitavyam ; na tu bahavo daNDina eSAmiti 'bahu- | ta0pra0-apaH svarasya nAgame sati ghuTi pare vA daNDIni' ityatra, naitadasti-yatra hi pratyayasyaiva grahaNaM tatrAyaM dI| bhavati / svAmpi, svampi; atyAmpi, atyampi; samA. nyAya upatiSThate, na cedaM pratyayasyaiva grahaNam , anyathA "vA- sAntavidhera nityatvAt bahvAmpi, bahnampi // 89 // 55 samI" ityatrApi dIrghatvAbhAvaH syAt / nanu mA bhUt tatrApi za0 nyA0--niveti / zobhanA Apo yeSviti "pUjA20 dIrghatvaM kA no hAnirityAha-anina sminnityAdi // 8 // khateH prAk TAt" [ 7. 3. 72.] iti samAsAntaniSedhAmyA0sa0-ina-hanityAdi / bhraNahAnIti-hanniti hanteH | jasaH zaso vA zyAdeze "dhuTA prAka" [1.4.66.1 vivantasyedaM grahaNam , na ca hante: kevalasya kipa dRzyate iti tadanta- | iti nAgame'nena pakSe dIrghatve svAmpi, svampiH evammudAharati / bahupUSANIti-pUSAryamNaH svapradhAnAyAM vRttau zera-atyAmpi, atympi| samAsAntavidheriti-"RkpU:-60 saMbhavAt tau samAse upasarjanabhUtAbudAharati-eSAM zi-syoreveti- pathyapo't" [7.3.76.] ityasyetyarthaH / manu ni' iti viSayaeSAmeva zi-syoriti viparItaniyamastu na bhavati "vazya-mAya." saptamyeva ghaTate, kathamuktam-nAgame satIti, yataH "dhuTAM prAka [6. 1. 3.] ityatra yuveti "parANi kAnA." [3.3.20. [1.4.66.] iti nAgamo vidhIyate. sa ca napuMsake, napuMityatra tu parANIti nirdezAt / vRtrahaNAviti-saMzAyAM "pUrva- | sakaM cArthaH, arthe ca zabdAnuzAsane'smin kAryAsambhavAnapuMsapadasthA." [2. 3.64.] ityanena, asaMjJAyAM tu "kavaMgaka-kAbhidhAyI zabdo nAgamaM vidhAtumAzrayaNIyaH, sa ca zabdaH varavati" [2. 3. 76.] iti Natvam / tadantavidhimiti-nanu / prayogAnugamanIya iti nAgamo bahiraGgaH, ayaM tu dIrghaH sAkSA10 *aninasman 0 * ityatrAtoranirdezAt amarthakena tadantavidheraprayo- | dapazabdamuccArya vidhIyamAno yathoccAritasyaiva kriyamANo'lpA gAt *arthavagRhNanyAyAt kiyAn' ityatraiva dIrghaH prApnoti, na zrayatvAdantaraGga iti pUrva pravartate, pazcAt tu nAgama iti, gomAnityAdau, satyam-aturanarthako'pi tadantavidhi prayojayati, naivam-nigrahaNAdeva pUrva nAgama eva bhavati, anyathA nAgamaM matvAdInAmukArAnubandhakaraNAt, anyathA teSAmapi zatRvad ! bAdhitvA pUrva dIrghatve *sakRdgatatvAt pazcAnnAgamo na syAditi 10 RkArabhevAnubandhaM kuryAt // 87 // nigrahaNamanarthakaM syAt // 89 // nyA0sa0-ni veti-[neha vyAkhyAtam ] / / 89 // 35 apH|1|4|88|| ta0pra0-apaH svarasya zeSe ghuTi pare dI| bhavati / abhvAderatvasaH sau| 1 / 4 / 90 // sApaH, zobhanA bhApo yatra-skhA, svApam , sthApau, ta0pra0-~-aravantasyAsantasya ca bhvAdivarjitasya saMbavApaH / 'bahvapAH' ityatra tu samAsAntena vyavadhAnAnna dhinaH svarasya zeSe sau pare dIpo bhavati / atu-bhavAna.15 arrrrrrrrrrrr
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 91.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / kRtavAn, gomAn yavamAn etAvAn; as- apsarAH, bandhI pratyayasya, na tu tadekadezasya, tatazca pratyayaikadezagrahaNA- 40 aGgirAH, candramAH, sthUlazirAH, sumanAH / bhabhvAderiti davyApAra evaM pUrvoktanyAyasyeti / evaM tarhi gomantamicchatIti kim ? piNDaM prasate - piNDamaH, dharma vaste - dharmavaH / *artha- kyani, kvipi tadantasya ca dhAtutvAhAneH kathaM dIrgha ityAhavajrahaNe nAnarthakasya* ityeva siddhe abhvAderiti vacanam | adhAtorityAdi - anyathA'svAderityapanIya adhAtorityeva D *maninasmanprahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhiM | kuryAt na ca kRtam tasmAd svAdipaThitAnAmeva varjanamiprayojayanti iti nyAyajJApanArtham tenAtrApi bhavati - tyarthaH / 'atu' ityatra ukArAnubandhasya prayojanamAha -- atu 45 svaraNAH, khuraNAH / adhAtorityakRtvA'bhvAderiti karaNaM ityAdi / pacatIti pace: "zatrAnazAveSyati 0" [ 5.2.20.] myAdInAmeva varjanArtham, teneha bhavati - gomantamicchati / iti zatari "kartaryanaddbhyaH zab" [ 3. 4. 71. ] iti za kthan kipa gomAn evam sthUlazirAH / zeSa ityeva ? | "lugasyAdetyapade" [ 2. 1. 113. ] ityalope prathamaikavacane 10 bhavan !, he sumnH!| 'atu' iti uditakaraNAhRdito ! uditkaraNAdatra RditvAd dIrghAbhAve nAgame "padasya " [ 2. na bhavati pacan jaran // 90 // 1. 89.] ityantalope pacan evam-jaran iti - "ja - "jUbo - 50 'tRH" [ 5. 1. 173. ] ityatRH // 90 // 281 kuzastunastRc puMsi / 1 / 4 / 91 // za0 nyA0 - abhvAderityAdi / atvasoravayavatvAt samudAya vizeSaNatvAt "vizeSaNamantaH " [ 7.4. 113. ] iti tadantasya grahaNamityAha- atvantasyetyAdi / [ bhavAni - 15 tyAdi - ] eteSAM sau dIrghatve nAgame "padasya " [2.1.89.] ityantalopaH / [ apsarAH, ityAdi - ] ApnoteH "Apo'pAStA-'psarA-'bjAzca" [ uNA0 964. ] ityasi apsarAdeze ca apsaras, "agu gatau" asya " vihAyas sumanaspurudaMzaspururavo'GgirasaH" [uNA0 976.] iti nipAtanAdasi aGgiras, 20 candateH "cando ramas" [ upA0 986. ] iti ramasi candramas, zRNAteH "mithi-raJjyuSi0 " [ uNA0 971.] iti kityasi tataH sthUlazabdena bahutrIhiH manyaterasi suzabdena bahubIhiH, eteSAmasantatvAt sau dIrghaH / nanvaso'rthavato grahaNAt 'piNDagras' ityAdau dhAtvekadezasyAnarthakatvAd dIrgho na 25 bhaviSyati, kiM bhvAdivarjanenetyAha- arthavadityAdi - khara / ta0 pra0 - kuzaH paro yastun tasya zeSe buTi pare tRjA- 65 dezo bhavati, puMsi puliGgaviSaye / kroSTA, kroSTArau, kroSTAraH, kroSTAram, kroSTArI, atikroSTA, priyakroSTA / bahuvrIhau *asiddhaM bahiraGgamantarane* iti RdilakSaNaH kacna bhavati / puMsItyeva ? kRzakroSTUni vanAni / ghuTItyeva ? krodhUn / zeSa ityeva ? he kroSTo ! | "kroSToH kroSTu" ityakRtvA 60 sRjvacanaM tRsvastrAdisUtreNA''rartham // 91 // / nyA0 sa0 - abhvAderityAdi / bhavAniti-nointe satyapi Agamo'nupaghAtena iti nyAyAd bhavatyeva dIrghaH ||10|| pUrvasya nAsikAzabdasya "khara khurAnnAsikAyA nas" [ 7. 3. 160.] iti nasAdeze'narthakasyApi tadantavidhitvena dIrghaH siddha iti / nanu aninasman0* ityatrAtoranirdiSTatvAdanarthakena tadantavidhera prayogAd arthavagrahaNe nAnarthakasya * iti 30 nyAyAt 'kiyAn' ityatraiva dIrghaH prApnoti na 'gomAn' ityA | za0 nyA0 - kuza ityAdi / kurA iti tuna ityasya tRckAryiNaH paJcamyantaM vizeSaNamityAha - kruza ityAdi / " kuzaM AhvAna-rodanayoH" ataH "kRsi kamyami0 " [ uNA0 773.] iti tuni guNe "yaja-sRj - mRja0 " [2. 1.87.] iti Satve 65 " tavargasya zvavarga 0" [1.3. 60.] iti Tatve syAdI ghuTi anena tunastRjAdeze "RduzanaspurudaMzo " [ 1.4.84 . ] iti seDadeze'nyatra " tR- khasa naptR " [1. 4. 38. ] ityArAdAviti, naiSa doSaH -- aturanarthako'pi tadantavidhiM prayojayati, deze kroSTA ityAdi / kroSTAramatikrAnta iti tatpuruSaH-matvAdInA mukArAnubandhasAmarthyAt, anyathA teSAmapi zatRvad atikroSTA / priyakroSTA- atha cAtra bahuvrIhau tRjAdeze sati 70 RkAramevAnubandhaM kuryAditi / nanu tathApi tadanubandhagrahaNe- RdantatvAt " RnnityaditaH" [ 7. 3. 171.] iti lakSaNa: Sttadanubandhasya grahaNaM na iti sa evA'nubandho yasyAsau samAsAntaH kac kasmAnna bhavatItyAha - bahuvrIhAvityAdi35 tadanubandhakaH, sa cAnyazcAnubandho yasya so'tadanubandhaka iti bahuvrIhAviti kacprAptiviSayasya RlakSaNa iti tatprApakalakSaNasya nyAyAdyatadetado DAvAderbrahaNAprasaGgaH, kavatorapi kakArAnu- ca sparza iti, ayamarthaH - tRjbhAvo hi samAsAd bAhyaM ghuTama bandhasadbhAvAd grahaNAbhAvaH, naiSa doSaH - AnantaryalakSaNe'nuba- pekSya bhavan bahiraGgastadanapekSaH punaH samAsAntaH kac samAsA- 75 ndhAnubandhavatoH sambandhe DAvat-kavat zabdasya DakAra-kakArA- | deva bhavan antaratra iti asiddhaM bahirajJamantarajJe* iti bahinubandhau pratyayasya, na tvatuzabdasya, athavA DakAra kakArAvanu- | raGgasya tRjbhAvasyAsiddhatvAd RkArAntatvAbhAvAt kac na 36 zabdAnu*
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 92.] bhavatIti / kRzakroni iti-kRzAH kroSTAro yeSviti bahu- siddhatvAt , athocyeta-tRpratyayAntaH kriyAzabdo na mRgabrIhau jasaH zaso vA zyAdeze puMstvAbhAvAt tRjAdezAbhAvaH, vacanaH, tunpratyayAntaH punamage rUDhaH, tatra tRpratyayAntenApi puMsIti vacanamantareNa ca dvayoranyatra sAvakAzatvAt paratvAt mRgAbhidhAnaM yathA syAdityevamarthamAdeza iti, naitadasti-tun- 40 tRjbhAvaH syAditi, atha lAghavArtha "kroSToH kroSTa puMsi" iti | pratyayAntavat tRpratyayAnto'pi rUDhyA mRgaM brUyAd , yathAkimiti na kRtam ?, evamapi kRte na kAcillazyakSatiriti, parivrAjako dAtraM prakAra iti NakAdipratyayAntA api kriyAnaivam-tRzabdasya vidhIyamAna ArAdezaH kroSTazabdasya na syAdi- zabdA bhavanti, anyathA'nena tRjAdeze sAvocaditi tRpratyayAnta tyAha-kroSTorityAdi / 91 // |.eva brUyAditi, atha brUyAdavizeSopadezAdubhayoravizeSeNa prayogaH syAditi tannivRttyartha Adeza iti, tanna-avizeSopadeze'pi hi 45 nyA0 sa0-zastuna ityAdi-tRjAdeza iti--Adeza vizeSeNaiva prayogo dRzyate, yathA gharatiravizeSeNopadizyate "dhU ityukte sakalasyApi tunastRjAdezo bhavati tathA coktam secane" iti, atha ca vizeSeNaiva prayujyate-ghRtam , ghRNA, dharma 10. "ekasyAvayavasya yo bhavati sa prokto vikAro budha- iti, yataH prayuktAnAM zAstreNAncAkhyAnam, na tvasmAdapUrvazabda rAdezasvasabhUriva prakaTitaH sarvopamardAtmakaH" // pratipattiriti vizeSa viSayatvaM bhaviSyati, anenaiva ca nyAyena pulliMgaviSaye iti samAse'pi yadi puli~jhaviSaya eva, tena priyaH "asti-bravorbha-bacAvaziti"4.4.1.] ityAdInyapi pratyA-50 koSTA yasyAH, yasya vA kulasyetyatra na bhavatyeva AdezaH, ata evakhyeyAnItyAha-yadyapItyAdi-ayamarthaH-AdezaviSayAdanyatra vyAvRttiH klIvaviSaye darzitA / koSToriti-kroSTo: kroSTa puMsi" koSTazabdaH prayujyamAnaH koSTabhyAmityAdau kriyAmevopAdadAno 15 iti dRzyam // 11 // dRzyate, anvAkhyAnaM tu yato dRSTasyaiva, tatrAsatyAdezavacane dAdau khare vaa|1|4|92|| 'kroSTra' ityasya mRgavAcitvaM durvijJeyam, mRge prayujyamAnamapyapata0pra0TAdau svarAdau pare azaH parasya tunastRjA prayoga manyate; atha kathazcit tRpratyayAnto mRgavAcitvena prati-56 dezo vA bhavati, puMsi / koSTA, koSTanAH kroSTe, kroTave ! panastathApi prayoganiyamo durvijJAnaH-'tRpratyayAnta eva mRgavAcI kroSTuH, krotto| kroSTroH, kroSTvoH, kroSTari, koSTau / 'kroSTra puMsi ghuTi striyAM ca TAdau khare cobhayam , anyatra koThuzabda 30 nAm' ityatra tu nityatvAt pUrva nAmAdeze svarAbhAvAna evaM mRgavAcI, amRgavAcI punaH kroSTrazandaH sarvatra ityayaM bhavati / dAdAviti kim ? koSTran / kroSTranityapIti kazcit / vicitra prayogamanusRtya niyamaH] duSkaraH, zAstrAnusAreNa vize SeNaiva pratipadyate, evam-"asti-bruvobhU-vacAvaziti" [4.4.60 svara iti kim ? kroSTubhyAm , kossttubhiH| puMsItyeva? kRza 1.1 ityAdayo'pi azidAdiviSaye'styAdInAM prayogo mA koSTane vanAya / yadyapi tRpratyayAnto mRgavAcI syAt, bhUditi prayoge niyamArthA eva vidhIyante, abudhabodhArtha tu tathApi prayoganiyamo durvijJAna ityAdezavacanam // 12 // kiJcid vacanena pratipAdyate, nyAyavyutpAdanArtha tu sUtrakRtaH 26 zanyA -TAdAvityAdi / khara iti saptamI, tatra ca | kiJcit pratyAcakSate ! nahyatraikaH panthAH samAzrIyata iti // 9 // "saptamyA AdiH" [7.4.114.] ityAdisampratyaya ityAha nyA0 sa0-TAdAvityAdi / nityatvAditi-*kRtAkRta-65 TAdau kharAdAviti / koSTuzabdAta TAdau kharAdau pakSe'nena prasaGginyAyeneti / 'kroSTan' ityapi kazcit tanmatasaGgrahArtha TAyA tajbhAve yathAyogam "ivarNAderakhe."[1.2.21.] ityAdinA | AdiSyAdiriti vyAkhyAnaM kartavyam / mRgavAcIti-mRgazabdasyAratvAdau "TaH puMsi nA" [1. 4. 24.] ityAdinA nAdau ca raNyapazuvAcitve'pi zRgAla evArthe'tra vRttidRshyaa| durvijJAna iti30 koSTrA ityAdi / 'kroSTranAm' iti-atra kroSTazabdAt SaSThI. nanu yadA Rdantena prayojanaM tadA tRci, yadA tu udantena tadA bahuvacane *kRtAkRtaprasaGgitvAta* nityatvAt pUrva nAmAdeze kRte tuni sAdhyasiddhirbhaviSyati, kiM tRjAdezavidhAnena ? satyam-'zeSe 70 kharAditvAbhAvAt pazcAt tRjAdezo na bhavatItsAha-atra ghuTi puMsi [ striyAM] ca nityam , 'TAdau svare vA' ityetasmAd visstvityaadi| kroSTn iti-anna zasyapi tunastRjAdezaM kazcinma yAdanyatrApi tRcpratyaya: syAt, sthite tu yatra tunastujAdezastatraiva nyate, tanmatasaGgrahArtha TAdAvityucyate, anyathA khara iti mRgavAcitvam , vRci pratyaye tu kriyAzabdatvamiti niymsiddhiH| 35 nimittavizeSopAdAnAd ghuTItyadhikArAbhAvAt TAdisaMpratyayo tathApi prayoganiyama iti-atha paro brUte-'kroSTrA, kroSTre, koSTaH, ' bhavatyeva, tena TAyA AdiSTAdiriti zaso'pi saGgrahaH siddha kroSTuH, kroSTroH, kroSTroH' ityAdyartha tRc AneSyate, na ca vaktavyam 75 iti / atha kimartho'yaM tunastujAdezaH ? kuzestRcpratyayenaiva tRcpratyayAntasya saMzitvaM na pratIyate, bhIra-ramaNItyAdivat pratIyate
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 93.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH / 283 eva, 'kroSTunA, koSTake' ityartha tun vidhAyiSyate eva, ato nirarthaka ityatrApyAdizabdasya vyavasthAvAcitvAt TAdiH syAdireva gRhyata sUtramidam , na-yadyapi tRpratyayAntasyApi mRgavAcitvamunmajati | iti, naivam-syAyanuvRttI koSTI bhaktirasyeti koSTrIbhaktiriti na tathApi prayoganiyamo durghaTaH, sUtraM vinA na zAyate-kasmin viSaye | sidhyati, AdezAbhAvAt , *antarajhAnapi vidhIna bahiraDA luba 40 tun, kasmin viSaye tRc, yadA vyajanAdAvapi tRc syAta tathA | bAdhate* iti lupi satyAM "lupyalena"[7.4.112.] cAniSTAni rUpANi syu:-'kroSTabhyAm , kroSTabhiH; koSTaSu' iti, iti sthAnivattvapratiSedhAt pratyayalakSaNAbhAvAt ,"tri-caturakhi. iSTAni tu tunnantAnyeva vyaJjanAdau, kRte sUtre mRge vAcye TAdau svara | sR-catama syAdau" [2.1.1.] iti punaH syAdividhAnAca nAnueva tuH, pUrveNa ghuTayeva taH, anyatra tumneva, kriyAzabdasya tu sarva- | vartate syAdyadhikAra ityAha-atretyAdi / nanu triyAmIkAratrAstyeva tRc / tathApIti-tunnanto mRgavAcyeva tRcpratyayAntastu syAvazyaMbhAvitvAdIkAra evAyamAdezo bhaviSyati.kathamuktaM nirni-45 kasmin viSaye mRgavAcIti na jJAyate, tunaH sthAnapravRttena tu tRcA mitta iti, na vAcyam-iMkArAnirdezAt, nanu prazliSTa nirdezA 10 zApyate yatra ghuTi TAdau svarAdau ca tac tatraiva mRgavAcitvam , nirdiSTa eva-strI+I-strIti striyA I strItvasya dyotaka IkAra : tena mRge vAcye koSTabhyAmityAdi na bhavatIti niyamasiddhiH // 12 // / ityarthaH, arthagataM nItvamIkAre Aropya "zrIdUtaH" [1.4. | 29.] ityAm , tatretaretarAzrayaM bhavati-AdezAnimitta IkArastriyAm / 1 / 4 / 93 // | stadAzrayazcAdeza iti, itaretarAzrayANi ca na prakalpyante, asmA-50 ta0pra0-ghaTIti na saMbadhyate "zastanastaca paMsi | deva jJApakAd bhavatyakAraH,yadayamIkAre AdezaM zAsti. tathApi striyAM ca" ityekayogAkaraNAt, striyAM vartamAnasya krazaH paJcabhiH kroSTrIbhiH krIta iti paJcakroSTrIzabdAd ikaNaH "anA* 10 parasya tanastujAdezo bhavati. ninimitta eva / koSTI, mantra | bhyadviH0" [6.4. 141.] iti lupi "khyAdeauNasyA." prAgaiva tRjAdeze RdantatvAd DIH kroSTrayau, kroSTrayaH, 2.4.45.] iti DInivRttI pratyayalopalakSaNa pratiSedhAdIkArakroSTrIm, kroSTrayA, kroSTrIbhyAm , he kossttri!| paJcabhiH | nimittastRjAdezo na prApnoti, antaraGgANAM ca vidhInAM lupA 65 kroSTrIbhiH krItairiti vigRhya "mUlyaiH krIte" [6.4.150.bAdhanAt pUrvameva tUjAdezo na labhyate, puMvadbhAvAd vA, tasmAitIkaNa, tasya "anAnyadviH plam" [6.4. 141.] ninimitta evaaymaadeshH| nanvevaM satyapi ikaNi pare "jAtizca 20 iti lupi "DyAdegauMNasthA."[2. 4. 95.] ityAdinA Ni-taddhitaya-svare" [3. 2. 51.] iti puMvadbhAvaH prAmoti, DInivRttau paJcakroSTabhI rathaiH, atra nirnimittatvAdAdezasya | tasmiMzca strItvAbhAvAt tRjAdezo na syAt , naivam-"pratyayaH lInivRttAvapi nivRttina bhavati, bhata eva ca "kyamAni- prakRtyAdeH" [5. 4. 115.] iti hi yasmAd 'ika' vidhI-60 pittaddhite" [3. 2. 5..] iti puMvadbhAvo na bhavati, yate tadAderevAsau khanimittaM kArya janayati, na tUnAdhikasya, puMvadAvenApi hi Adeza evaM nivartanIyaH, sa ca nimitta- | atra hi samAsAd ikaNa vihitaH, sa kathamUnasya kroSTrItyasya tvAzrayaNena DInivRttAvapi nivartate eva // 13 // puMvadbhAvaM pravartayituM pArayati, antarakANAM ca vidhInAM lupA ityAcArya hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhi- bAdhanAd vA puMvadbhAvAnavakAzaH / nanu tathApi ikaNo lupyapa, dhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau prathamasyAdhyA [ikaNaH upa-pit lap, lupaH pittvasya puMvadbhAvaphalatvAtU65 yasya caturthaH pAdaH // 4 // ganthAna0 573 // "kyaG-mAni-pittaddhite" [3.2.50.] iti puMvadbhAvena strItva nivRttestannimittasya tRjAdezasyApi nivRttiH prAmoti, satyamesorakaNThamaGgalaganaiH kacakarSaNaizca, tat-ninimittAdezavidhAnAdeva puMvadbhAyo bAdhyate, anyathA30 vakrAsacumbananakhakSasakarmabhizca / 'nimittAdezavidhAne'pi tannivRttI Adezasya nivRttiH syAt, zrImUlarAjahatabhUpatibhirvilesuH, tatsanimittAdeze'pi samAnameva, ki ninimittAdezavidhAnene-70 saMkhye'pi khe'pi ca zivAzca surastriyazca // 3 // tsAha-ata evetyAdi // 93 // samApto'yaM bRhadvRttau prathamo'dhyAyaH // 1 // ityAcAryazrIhemacandra viracite khopajJatattvaprakAzikA zanyA-striyAmiti / nimittavizeSAnupAdAne'pi prakAze zabdamahArNavanyAse prathamasyAdhyAyasya 35"kruzastunastRc puMsi striyAM ca" ityekayogAkaraNAd ghuTIti caturthaH paadH| na saMbadhyata ityAha--ghuTItyAdi / mA bhUd ghuTItyasyAnuvRttiH, granthApra0 1494 // sthAdhikArasyAnuvRttirastu "TAdau khare vA" [1. 4. 92.] sampUrNazca prthmo'dhyaayH||1|| wwimmam AAAAAmaw
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww 284 bRhadvRtti-bRhanyAsa laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 93.1 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww nyAsAnusandhAnama-zrImUlarAjahatabhUpatibhiHsaMgrAme | saMkhye zRgAlakartRkam , khe tUbhayakartRka sambhavatIti bodhyam / / atra mUlarAjamAritanRpatibhiH, saMkhye saMgrAmabhUmI, zivAH zRgAlAH, | bImatsa-zRGgArayoH saMkaraH, dIpakaM cAlaGkAraH // ] khe AkAzarUpe svargamAge, surastriyaH devAGganAzca, vilesuH vilAsaM nyA0 sa0--striyAmiti-striyAM ca" ityekayoge'pi cakaH, saMgrAmanihatazUrANAM divyavapuSA kharganavaNAt, kathaM vilesu. 5 rityAha-sotkaNThaM sakautukam , aGgalaganaiH aGgasaGgaiH, Ali. | "striyAM ca" ityasamastanirdezasvadaM phalam yat 'striyAm' ityu. 15 ttarasUtre yAti, anyathA "-striyoH" ityeva kuryAt / ninimitta anarityarthaH, kacakarSaNaiH kezAkarSaNaiH, vAjacumbananakhakSata eveti-nanu nimittatvAzrayaNe RkArAntatvAbhAvAt koSTuzabdasya karmabhizca vakrAbjacumbanakarmabhi:-mukhacumbanakarmabhiH, nakhakSataka kathaM GI: syAt ? satyam-gaurAdau pAThAt GIH syAdeveti DIsiddhiH, maibhiH-nakhAGkanakarmabhizca, saMkhye aGgAlaganAdikaM zRgAlakartRkameva, khe tu aGgAlaganamubhayakartRkam , kacakarSaNAdikaM bhUpatikartRkamiti bodhyam / / paraM nimittavyAkhyAyAM "liyAM DyAm" iti sUtraM kuryAt // 13 // 10'sorakaNThamaGgalaganaiH' ityeva pAThaH sAdhIyAn pratibhAti, 'sotka iti prathamasyAdhyAyasya caturthaH paadH|| 4 // gaThamAlagataiH' iti pAThe tu sakautukazubhagamanairityarthaH, taJca gamanaM iti prathamAdhyAyaH samAptaH / / 20 NASALA - prathamo'dhyAyaH samAsaH / /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] pariziSTam / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM // haimaliGgAnuzAsanavivaraNam // // OM namo jinAya // sonranasan 5 atha pulijhaaH| beascatasta Wers (A zrIsiddhahemacandravyAkaraNanivezitAni liGgAni / zokaH-sapralApaM manodAHsthyam / kauzikaH-guggulaH, indraH, AcAryahemacandro vivRNotyahaM namaskRtya // 1 // ulUkaH, vyAlagrAhazca / kAlakaH, tilakaH, tilakAlakazca-dehe lijhAnuzAsanamantareNa zabdAnuzAsanaM nAvikalamiti sAmAnya kRSNaM lakSma; puNDvAcinastu tilakasya puM-napuMsakatvaM vakSyate 130 10 vizeSalakSaNAbhyAM liGgamanuziSyate geNDukaH, gendukazca kandukaH / raNaraNakaH-aratiH / pRthukaH AIsasyAbhyoSaH, arbhakazca / sAyakaH-zaraH, khaDgazca / arkaHpulliGgaM kaTaNathapabha sphaTikaH, sUryaH, vRkSabhedazca / kalaGkaH-cihnam , apavAdazca / mayaraSasaruvantamimanalau kiztit / pulAkaH-kutsitadhAnyam , bhaktasikthazca, zIghrArthe'pi dRzyatenanI ghaghau daH ki "pulAkakArI vipulAzayaH syaat"| rbhAve kho'kartari ca kaH syAt // 1 // 35 pratIkaH-avayavaH, dIpazca; prtikuulvaacinstvaashrylinggtaa| 15 puli~jhaM kaTa-Na-tha-pa-bha-ma-ya-ra-Sa-saruvantam priyaka:-priyaGguH, asanaH, kadambaH, hariNavizeSazca / vartakaHkAdayo'kArAntA gRhyante, 'snu' iti pRthak santanirdezAt / nAmeti / azvazaphaH, caTakazca / dIpakaH--dIpaH, jIrakam , ajamodA ca! vakSyamANamiha smbdhyte| 'kanTa-Na-tha-pa-bha-ma-ya-ra-Sa-sa' ityeta-| culukaH-culukA / phalahakaH-pAdapITham , pharakavizeSazca / dantam , sa-na-u-ityetadantaM ca nAma puhiGgam / syAt-bhavet / AlokaH-darzanam , udyotazca / somavalkaH-zrIparNI, gaura- 40 kAntaH-AnakaH-paTahaH, dundubhizca / sthAsakaH-azvAbhara-1 khadirazca ityaadi| 20 Nam , carcAvizeSaH, phalakAderbudbudazca / tailaparNikaH-haricanda TAntaH-kakSApuTaH-sArasaGgahagranthaH / vittHnm| lastaka:-dhanurmadhyam / kRSakaH, kuzikazca-phAlaH / laDakaH "viTo drau lavaNe SiGge mUSike khadire'pi c"| modakaH / kuttk:-mnthkttkH| peTakaH-maJjUSA / narakaH-nirayaH / "ghajyupasargasya bahulam" [ 3. 2. 86. ] iti bAhulakAd piGge pu-napuMsako vakSyate / akSavATaH-mallabhUmiH / karahAra: dIrghatve ca nArakaH sa eva / aGkaH-cihA, koDaM ca / paryaGkaH. padmAdikandaH, marubakazca / kakaTaH-sanAhaH / niSkuTa:-gRhArAmaH, 45 25 palyazva-zayyA / vraattkH-pdmkrnnikaa| pakSakaH-gRhasya pArzva- koTaram, kedAraH, kapATaM ca / parpaTa:-bheSajabhedaH, piSTavi dvAram / udarkaH-phalamuttaram / galbarkaH-caSakaH / tarkaH-UhaH / kRtizca / lATa:-- pAzakaH, prAsakazca-devanaH / pecakaH-karipucchamUlam , ulUkazca / "nA deshaaN'shukyoaatt:"|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM 40 kAmakUTa: thaant:-nishiithH-arddhraatrH|shpthH-smyH / upastha:"vezyAyAH priy-vishrmau"| madhyapradezaH, varAGgam , mer3hazca / zothaH-zophaH / avabhRthaHkAryaTa:-kAryAthI, jatu ca / ghaTTaH-nadItIrasthAnam / aTTaH, yajJAntaH / granthaHhaTTazca-ApaNaH / drohATaH-gAthAbhedaH, jyAdhaH, biDAlabatI ca / "grantho dhane syAt saMdarbha dvaatriNshdvrnnnirmitii"| 5 dazanocchiSTaH zAstre ca / udgIthaH-praNavaH, sAmavanizca / sArthaH-pathika"niHzvAse dazanocchiSTaH cumbe dshnvaassi| saGghAtaH, gaNazca / AvasathaH-gRham / saMvasatha:-grAmaH,saMvAsazca / nipuTaH-satInakaH, tIraM ca / anyatra tu ziMzapAditvAt : nivasathaH-nivAsaH / upavasathaH-upavAsaH / suvsthH-suvaasH| strItvam / yad gauDaH | pIthaH-makaraH, raviH, pAnaM ca / sikthaH"tripuTA trivRti striyAm / "siktho bhaktapulAke nA madhUcchiSTe napuMsakam" // 10 sUkSmailAyAM mallikAyAM, nA satInaka-tIrayoH" / / romanthaH-tirazcAM carvitacarvaNam , udgIrya carvaNIyaM ca / mantha:-- araghaTTaH-mahAkUpaH! karaTaH | gaNDaH; puM-napuMsako'yamiti buddhisAgaraH / ghaNTApathaH-cANakyo"karaTo gajagaNDe syAt kusumbhe ninyajIvane / to'STadaNDapRthuH pandhAH, purasamIpe vizrAmabhUzca ityAdi / ekAdazAhazrAddhe'pi durdurUTe'pi vAyase / / pAnta:-kSupaH-latAsamudAyaH, hakhazAkhI ca / yUpaH-yajJa-50 karaTo vaadybhede'pi"| pazuvizasanakASTam / dhUpaH-gandhadravyayogavizeSaH / kalpa:15 zipiviSTa:-rudraH, zauriH, duzcarmA, khalatizca / khaTaH-tRNam , "kalpaH zAre vidhau nyAye pralaye brahmaNo dine"| zleSmA, andhakUpaH, TaGkaH, prahArazca / dhaTaH-dArutulA / praveSTaH-. AkalpaH-nepathyam / kutupaH-cArmaNaM snehabhAjanam / zeSaHbAhuH / vaNTaH-bhAgaH ! jUTa:-kacaracanA, samUhazca / diSTaH- meTaH / ulapaH-- kAlaH; deve tu napuMsako vakSyate / cipiTa:-pRthuka ityaadi| | "tRNabhid gulminyulpau"| NAnta:-guNa: gulminyAM klIva iti kazcit , yadAha20 "zumbe mauAmapradhAne rUpAdau sUda indriye / . "ulapastRNabhede syAd gulminyAmulapaM mtm"| tyAge zauryAdisattvAdisandhyAdidhu guNaH smRtaH" // stUpaH-AyatanavizeSaH / candrAtapaH-jyolmA / anUpaHkSaNaH-muhUrtaH, utsavaH, parva, vyApAravaikalyaM ca / vaGkhaNaH-- mahiSaH, jalaprAye tvAzrayaliGgaH / pAdapaHbastya'dhaH, UrvoH sandhizca / karNa:-zrotram / gokarNa: "pAdukAyAM striyAM vRkSe pAdapIThe ca pAdapaH" / ityaadi| 60 "aSThA'nAmikonmAne mRgsrpgnnaantre| bhAntaH-darbhaH-barhiH / nikumbhaH25 gokarNo nA begasare striyAM syAnmaurvikoSadhau" // / "syAnnikumbhaH kumbhakarNasute dansauSadhe pumaan"| : arbhaH-zizuH / garbhaH, garabhazca-abhyantaraM kukSiH, arbhakaH, gaNaH-saGghaH, pramathaH, saGkhyA, sainyAMzazca / zANaH-karSacatubhIgaH; nikaSe tu strI-puMsaliGgo vakSyate / pASANa:-dRSad / . bhrUNaca; garbha:-panasavRkSakaNTake'pi / jambhaH-tUNaH, dantaH, darpaNa:-AdarzaH / roSANaH dAnavaH, hanuH, bhAgaH, bhakSaNam , jambhA ca; jambIre tu 65 "roSANo hemghrssnne| puM-napuMsako vakSyate / zarabhaH30 USare pArade puMsi roSaNe syAt triliGgakaH" // ___ "aSTApade ca karabhe zarabhaH syaanmRgaantre"| karabhaH-maNibandhakaniSTikayormadhyam , trivarSazcoSTraH, uSTrazca / taruNaH karambhaH--dadhizaktavaH / kaustubhaH-viSNuvakSomaNiH; puM-napuMsako"nA taruNaH kubjapuSpairaNDe yUni nave trissu"| 'yamiti gauDaH, ityaadi| 70 paNaH-varATakamAnam , mUlyam, kArSApaNam , dhanam , zAkAdi, ! baddhamuSTiH, bhRtiH, glahazca / ghuNaH-kASTakITaH / koNa:-adhiH, mAntaH-godhUmaH35 vAditravAdanam , laguDaH, lohitAGgazca / zUraNaH-arzoghnaH / "godhUmo nAgarane syAd bheSaja-vrIhibhedayoH" / kandaH / bhrUNaH-zizuH, straiNagarbhazca; garbhiNyA puMsi vakSyata | dmHityaadi| / "kaIme damane puMsi damo dmth-dnnddyo;"|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puli~GgaprakaraNam / 40 naigamaH kadaraH-cetakhadiraH, kSudrarogazca / khadiraH"syAnegamastu naagr-vaannijyopnisstsvpi"| "zAkaprabhede strI candre khadiro dntdhaavne"| vyAmaH-bAhroH prasAritAmulyorantaram / prAmaH tUNIraH-niSaGgaH / vAmalUraH-valmIkaH / khura:"svare saMvasathe nAmo vRnde zabdAdipUrvakaH" / "khuraH koladale shphe"| 3 DiNDimaH-paTahaH / dhUmaH anicihnam / drmmH-ruupyaadimyH| aGkaraH-prarohaH / kSura:homaH-haviH / vidrumaH "kSuraH syAcchedanadravye kokilAkSe ca gokssure"| "viTThamo ratnavRkSe'pi pravAle pallave'pi c"| zAlAjIra:-varddhamAnaH / niraH, jharaH, ujjharazca-vArikalama: pravAhaH / jhajharaH-vAdyavizeSaH, nadabhedazca / TaGkAraH-jyAnAvaH, "atha pATaccare zAlau lekhanyA kalamo nri"| prasiddhizca / praharaH-yAmaH / zIkara:10 kRtrimaH-silakam , yad gauDaH ___ "zIkaraM salile vAta-sRtAmbukaNayoH pumAn" | . "racite triSu siDhe nA kRtrimaM lvnnaantre"| jvaraHrogaH / mukuraH, makurazcaikArthoM; yadAha 50 stomaH-stotram, samUhaH, Rtuzca / paristomaH, varNaparistomazca-kuthaH / ghama: "mukuro malikApuSpe darpaNe bakuladrume / .: kulAladaNDe mukuro makuro'pyeSu vizrutaH" // "nidAghA''tapayodharma ussnntedaambhsorpi"| darduraH-vAdyavizeSaH; maNDUkavAcinastu yonimaddehinAmatvAt 15 uSNe tu puM-napuMsako vakSyate / AmaH-rogaH / zyAmaH"zyAmaH syAnmecake vRddhadArake harite ghne| strI-puMsatvam / cikuraH "cikurazcaJcale keze gRhbbhr-bhujnggyoH| vaTadvame prayAgasya zyAmaH zyAmA tu vAlgulau / pakSidrubhedayoH zaile" // aprasUtAGganAyAM ca tathA somltiissdhe| . trivRtA-zArivA-gundrA-nizA-kRSNA-priyaGguSu // "caGkuro rth-vRkssyoH"| 20 zyAmA nIlyAM pike zyAma marice lvnnaantre"| caturaHvalmaH-granthiH / bhAmaH-krodhaH / jalagulmaH "puMsi syAt caturazcakragaNDau cAturako yathA / "jalagulmo jalAvaH kacchape jalacatvare" / triSu syAt tAvubhau netragocare cATukAriNi" // somaH tuSAraH"somaH kubere pitRdevatAyAM vasuprabhede ca sudhAkare c| / "tuSAro himabhede ca him-shiikryorpi"| 25 divyauSadhI-zyAmalatA-samIra-karpUra-nIreSu ca vAnare ca" // ! hime puM-napuMsako vakSyate / daharaH vahArasacA yakSmaH-vyAdhiH / sammA-nadaH, kAlazca ityaadi| "daharo mUSikAyAM ca khalpabhrAtari bAlake" / 5 yAntaH-bhAgadheyaH-dAyAdaH, rAjadeye tu strI-puMsaliGgo pAMzucAmaraHvakSyate, zubhe tu tanAmatvAnapuMsakatvam / AmayaH-vyAdhiH / ! "vapake prazaMsAyAM dUrvAcitataTIbhuvi / AlayaH-bhavanam / ayaH-zubhAvahaM daivam / kulAyaH-sthAnam , pUroTau dhUligucche ca puMsi syAt pAMzucAmaraH" / 30 nIDaM ca / ryH-vegH| antarAyaH-vighnaH / knnyH-praasvishessH| mahAvIraHlayaH "mahAvIraH pavau tAkSya zUre siMhe'pi kokile| 10 "layo vilAse saMzleSe sAmye tauryatrikasya c"| makhAnale ca karkeca mahAvIro jarATake" / taNDalIyaH-zAkavizeSa ityaadi| zArkaraHrAntaH-nirdaraH-kandarA / jagaraH-kavacam / kaDagaraH- "zarkarAnvitadeze nA dugdhaphene'pi zArkaraH" / 35 busam ; ayaM puM-napuMsaka iti kazcit / kuTaraH, majIrazca-mantha- | zamIra:-huskhA zamI / kUdIraH-hakhA kuudii| zuNDAraHkaTakaH, majIrasya nUpure puM-napuMsakatvaM vakSyate / vaTAraH-rajjuH / hakhA zuNDA / varkaraH-narma, paza(meSe) tu yathArtha liGgam 175 kararaH bhRGgAra:-kanakAlukA / vasiraH-gajapippalI, apAmArgaH, samudra"kararaH Rkaye dIne karIradrau khgaantre"| lavaNaM ca / gauDastu 60
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopakSavRttisaMkalita NAAMKARANAPANIAAAAAAAAAAPraminannamnnnrn AAPradionrAAAAmarkmharwwwwwArNNAPrawinamaina "kiNihI hasti-pimpalyorvasiraM lvnne'gdhije"| akSaHityAha / gaNDIraH-zAkavizeSaH / prakharaH "jJAnAtmacakrazakaTe pAzaka-vyavahArayoH / "prakharo'zvatare zuni / tuSe karSe pumAnakSaM tutthe sauvarcalendriye / / turakSANAM ca sannAhe syAt trivatibhRzaM khare" / / bibhiitk-cuut-ckr-naabhigtaavyvessvpi"| paraH puMsi tuSaH-- "paraH syAduttamA'nAtmavairidUreSu kevle"| "dhAnyatvaci tuSaH puMsi bibhautkmhiirhe"| paramavyayamanye tu klIbam / piNDAraH pradoSaH-rajanImukham / unmeSaH-cakSurunmIlanam / nimeSaH"piNDAraH kSapaNe kSeye mahiSIrakSake drume" / akSisaGkocaH, yad gauDaHaliaraH-maNikaH / veSavAraH-upaskaraH; ayaM puM-napuMsaka; ___ "nimeSa-nimiSau kaalbhede'py'kssinimiilne"| 10 iti kazcit / mAsaraH--odanamaNDaH / kedaraH-rUpakam , nANaka alambudhaHvizeSaH / mayUraH "chardane'lambuSaH puMsi gaNDIrI-svaHstriyoH striyaam"| 50 "mayUraH zikhyapAmArgaH syaanmyuurshikhaussdhe"| ghoSaHDiNDIraH-phenaH / kiraH-sUkaraH / karnUraH-gandhadravyam / / "dhoSastu ghoSake dhvAna-gopAlA''bhIra-palliSu / pradaraH-bhaGgaH, nAryA atirajaH, bANazca ! avaskaraH-varcaskaH, ghoSA tu zatapuSpAyAM ghoSaH kAMsye'mbudadhvanau" // 15 guhyaM ca / apaskaraH-cakrAdanyad rathasyAGgam / kSAra: anutarSaH-madyapAnam , caSakazca; maye tu puM-napuMsako vkssyte| "kSAro rasAntare dhUrtalavaNe kaac-bhsmnoH"| ArakSaH-gajakumbhayoradhaH / kaTAkSaH-tiyegIkSitam / kakSaH-55 abhimaraH bIrut, zuSkavanam , kacchaH, tRNaM c| bhraSaH-AtaGkaH, bhraMzazca / "pumAnabhimaro yuddhe badhe khabalasAdhvase" / USaH-kSAraH, himaM ca / gaNDUSaH-- udumbaraH-- 20 "udumbarastu dehalyAM vRkSajAtau ca paNDake / "gaNDUSo mukhpuurtebhpusskrprsRtonmite"| mukhapUrte strI-puMsalilo vkssyte| dhvAHudumbaraM smRtaM tAne kuSTabhede'pyudumbaraH" // karparaH "dhvAGkSastu kAka-bakayosta'ke bhikSuke gRhe / 60 "kapAle ca kaTAhe ca zAstrabhede ca karparaH" / dhvAnI kakkolikAyAM ca // puM-napuMsako'yamiti kazcit / khaparaH-- bAtarUSaH25 "bhikSApAtre kapAle ca kharparastaskare'pi c"| "vAtUle vAtarUSaH syAdutkoce shkkaarmuke"| khiTiraH gozIrSaH-haricandanam / pakSaH"khinirastu zivAbhede khaTvAGge vAri vAlake / "pakSo mAsArdhake pArzva prahe saadhy-virodhyoH| khikhIrAva bahutve c"|| kezAdeH parato vRnde bale sakhi-sahAyayoH // parivAraH-parIvArazca, saGgamaH, khaDgakozaH, paricchadazca / / patatre cullirandhre ca dehAGge raajkunyjre"| 30 matsaraH picche tu prAtipadyapAThAt puMstvam ityAdi / "asahyaparasampattI mAtsarye kudhi matsaraH / sAntaH-kUryAsaH-kadhukaH / haMsaHstriyAM tu makSikAyAM syAnmatsaraH kRpaNe'nyavat" (vaacyvt)| "haMso vihaGgabhede syAdarke viSNau hyaantre| 70 kUrparaH-kaphoNiH, jAnuzca / sukumAraH yogimantrAdibhedeSu paramAtmani mtsre|| "puNr3ekSau sukumAro nA somAle caabhidheyvt"| nirlobhanRpatI haMsaH shaariirmrudntre"| 35 sunAraH alasaH"sunAro nA zunIstanye srpaanndd-klvingkyoH"| "alasaH pAdaroge syAt kriyAmande dumaantre| akAraH kakAraH khakAraH gakAra ityAdi / alasA haMsapAyaryA c"|| SAntaH-gavAkSaH gutsaH"gavAkSI zakravAruNyAM gavAkSo jAlake kpau"| "gutsaH syAt stabake stambe hArabhid prnthi-prnnyoH"|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 liGgAnuzAsane pulisaprakaraNam / wwwwwwmommmmmmmmmmmmmmmmmmmwoman gosa: ukArAntaH ----takuM:-sUtraveSTanam, abhyAdhArabhANDaM ca / "goso boloSasoH puNsi"| sUnuH 40 cAsaH "sahasradIdhitau sUnuH kaniSThabhrAtR-putrayoH" / "IkSupakSibhidozcAsaH" / kharu:dAsaH "kharurave hare darSe dante zvete'bhidheyavat" / "dAsaH zUdre dAnapAtre bhRtya-dhIvarayorapi / zaGka:-kIlakaH, zalyAkhyaM ca praharaNam ; saGkhyAvizeSe tu dAsI cevyAM ca jhiNTyAM ca" // strI-puMsatvaM vakSyate / mantuH-aparAdhaH / sthANuH-zaGkaraH; zaGkI 45 nabhazcamasa: tu puM-napuMsakatvaM vakSyate / setuH-saGgamaH, sasyArtha jaladhAraNa"syAnnabhazcamasazcandre citA'pUpendrajAlayoH" / pAlizca / ketuH-dhvajaH, grahabhedazca / dhAtuH-gairikAdiH, 10 bhAsa: / suvarNAdiH, rasAdiH, bhUvAdiH, zleSmAdiH, mahAbhUtAni, tadguNAH, "bhAso nA bhAsi gRghnaM ca gossttkuchttke'pic"| / indriyANi ca / kantuH-kAmI / tantu:-sUtram / binduH-leshH| vAhasaH mAyuH-pittam / manyuH-krodhaH, dainyam , yajJaH, saGgamazca / 50 "vAhaso jlniryaanne'jgr-sunissnnnnyoH"| Rtu:-vasantAdisamayaH, strIrajazca / pAyuH-apAnam / maruHgorasaH-dugdhAdi / utsaH-srotaH / paTTisaH-AyudhavizeSaH- / dhanvA, parvatazca / kmaru:-vraNam / UrNAyu:15 "paTTisaH syAd bhirntm"| "UrNAyuH kSaNabhaGge syaanmess-kmblmessyoH"| iti tu gauDa ityaadi| khaNDapazu:"khaNDapazuH pazurAme zaGkare cUrNalepini / 55 santaH-mAH khaNDAmalakabhaiSajye siMhikAtanaye'pica" / / "mAzcandra-mAsayoH puNsi"| kiMzAruH-zUkaH, kaGkapakSI, zarazca / kAruH-zilpI / anehaa:-kaalH| damUnAH-devaH,upazAntazca / dmunaa:-agniH| i puruH-lokaH / dhAraH-zuSkaphalam / saru:-asimuSTiH / 20 purudaMzAH-indraH / purUravAH-rAjA / aGgirAH-RSiH / uzanAH zeluH-zleSmAntakaH / pazu:-chAgAdi / AzuH-vrIhiH / ikSu:zukraH / payodhAH-parjanyaH / retodhAH-janaka ityAdi / dvikharaM guDaprakRtikASTham / pAMzuH-dhUliH / mayuH-azvamukhaH, loSTamarda-60 tvapavAdAnapuMsakam , payaH caya ityAdi / apsarasastu pratipadapAThAt strItvam / kakArAntAdiSvapyapavAdaviSayaM parihatyautsa | nakASTham , AkUtaM c| bhRguH-zikharam , sAnuzca / nAku: vyalIkama, vanaspatiH, RSiH valmIkazca / picuH-tUlakama, rgiko'yaM vidhiH| / paruH-parca; yanmAlA25 nantaH-grAvA-pASANaH, girizca / adhyA "sandhau parva parau tthaa"| "adhvA varmani saMsthAne sAsavaskandha-kAlayoH" / aruH-vraNam / yayuH-azvaH, svargamArgazca / gaDaH-gaNDaH, 85 suparvA | pRSThaguDaH, kubjazca / pIlu:"suparvA syAcchare dhUme vaMza-parva-sureSu c"| "pIlurgaje dvame kANDe paramANu-prasUnayoH / pnthaaH-maargH| manthAH-manthAnaH / plIhA-rogavizeSaH, DimbaM pIlustAlA'sthikhaNDe ca" // 30 ca / majA-SaSTho dhAtuH, tarUNAM sArazca / RbhukSAH-indraH / / piTa:-kAlakaH / vennuH-vNshH| viduH-gjkumbhmdhym|| arvA-turagaH, kutsitazca / takSA-varddhakiH / ukSA-vRSaH / ! / ukssaa-vRssH|| jarAyuH grbhaashyH| jaTAyuH-gugguluH, pakSibhedazca / vasuH-- 70 laayaa| jA mUrddhA-ziraH / bhUtAtmA-dehaH, dhAtA ca / bukA-agramAMsam / / "devabhedo'gni-bhA-yoka-baka-rAjasu nA vasu / rAjA klIbe vRjauSadhA''zyAna-rai-ramamadhure triSu" // "rAjA prabhau nRpe candre yakSe kSatriya-zakrayoH" / binduH-veditA, vimui / stanayi H35 atrI-RSiH / zikhI "stanayinnuH payovAhe taddhanau mRtyu-rogayoH" / "zikhI vahau balIvardai zare ketuprahe hme| keki-kukuTayozcAtha zikhI cuuddaanvite'nyvt"| "pumAn kharudrUpakhaNDe vaje khare'dhvare shre"| saadii-ashvebh-rthaarohH| vajavAcI santo'pyayamasti / hijaluH rAgavavyam / 76
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM ..... warminerainewwwmorammarrrrrrrrrrrrrrrrrangeroinwirmirmanorrowerminecruinainaramwrwearrrrrrrrrrr 45 sna:-sAnuH / vamathu:-karizIkaraH, chardizca / nandadhuH-AnandaH / , pAza:sphUrjathuH-vajranirghoSaH / vepathu:-kampaH / zvayathuH-zophaH / "pumAn kacAnte saGghAte karNAnte zobhanArthakaH / kSavathuH-kSutam , kAsazca / leSTuH, loSTuzca-mRcchakalam / caru:- chAtrAdyante ca nindArthaH pAza: pazyAdibandhane" // "carurnA bhANDe havyAne" / ityaadi| pakSyAdibandhane puM-napuMsako vakSyate, auNAdiko'pyayam / OM kAntAdiSu yeSAM puMstvaM prakArAntareNApi sidhyati, teSA anuzayaHmudAharaNam , *dvibaddhaM subaddhaM bhavati iti nyAyajJApanArtham / "pumAnanuzayo dveSe pazcAttAza'nubandhayoH" / evaM liGgAntare'pi / antam-antAntaM nAma puliGgam / sImantaH-keza- | dezavizeSe'pi / cayaHvinyAsaH / paryantaH-avasAnam / diSTAntaH-maraNam / "cayaH samUhe prAkAramUlabandhe smaahRtau"| 10 siddhAntaH, rAddhAntazca-samayaH / kRtAntaH-daivam , samayaH, | sthUlocayaHyamaH, akuzalaM ca karma / dRSTAntaH-nidarzanam / vRttAntaH- | "sthUloncayastvasAkalye gaNDopala-varaNDayoH / "vRttAntaH prakriyAyAM syAt kAlaye vArtA-vizeSayoH / gajAnAM mdhymgtau"| prastAve'pi ca puMsi syAt" // saGgrAmaH-yuddham / pAdAvatteH-ara ghaTTaH / mokSaH-apavargaH / udantaH-vArtA / jarantaH-bhUtagrAmaH / vezantaH-palvalam praNayaH15 ityAdi / rohantaH-vRkSaH rohantItyAdo tu TitkaraNAta striitvmpi|| "praNayaH prasare premNi yAmA-visambhayorapi" ! antasya punarAdivarNopacArAdantAntatvam / antaH-avayavaH, / nayaH-nItiH, naigamAdizca / anayaHmRtyuzca prAntasvarUpasamIpeSu tu puM-napuMsakatvaM vkssyte| pratyantasya "vyasanAnyazubhaM daivaM vipadityanayAstrayaH" / tu bAhulakAnapuMsakatvam / prAnta-zuddhAntayostu puM-napuMsakatvaM sannayaH-pazcAdavasthAyi balam , melakazca / niHsrAvaHvakSyate / odanamaNDaH / samudayaH-raNam , saGghaH, udmazca / samudAyaH20 imanalau--'iman pratyayAntam 'ala pratyayAntaM ca nAma "samudAyo gaNe rnne"| pulliGgam / iman-~-prathimA, mradimA, zuktimA, draDhimA ityaadi| . pralayaH"" nantatvenaiva siddhe imangrahaNamAtvAtvAdiriti napuMsakatvabAdhanArtham / "pralayo mRtyu-kalpAnta-mUrchAyeSu pryujyte"| yastvauNAdikaH kartarIma~stadantasya guNavRttitvAdAzrayaliGgataiva / mahAlayaHbharimA-pRthvI / varimA-tapasvItyAdi / al-prabhavaH "paramAtmani tIrtha ca vihAre ca mhaalyH"| "prabhavastu parAkrame / atyayaH-- jalamUle janmahetau jJAnasya sthAna Adime" / "alyayo'tikame daNDe vinAze doSa-kRcchyoH " / sambhava: nipAtaH-cAdiH / stavaH-stutiH / utsavaH-utsekaH 165 "sambhavastu pumAn hetAvutpattau mIlake'pi ca / amarSaH-icchotpattiH, mahazca / AzravaHAdhArAnatiriktatvamAdheyasya ca sambhavaH" // ___"Azravo'GgIkRtau kleze triliyAM vcnsthite"| 30 prazrayaH-anIddhalyam / pratizrayaH-saMsad, AspadaM c| zravaH-karNaH ! apahavaHvighasaH-bhuktazeSam / saMyamaH-indriyanigrahaH / niyamaH "snehaaplaape'paahvH"| "yantraNAyAM pratijJAyAM niyamo nizcaye vrte"| nihavaHupayamaH-vivAhaH / nigadaH-pAThaH / pravaNaH-vINAdhvaniH / / "avizvAse'palApe nikRtAvapi nivH"| pratyayaH abhiSavaH35 "pratyayaH prathitatve ca sannAdau jJAna eva ca / "pumAnabhiSavaH strAne madyasandhAna-yajJayoH" / AcAre zapathe randhre vizvAsA'dhIna-hetuSu" / prasavaHadhIne vaacylinggH|raajprtyyaaH-prjaaH ! paricayaH-yAcyA, "tokotpattyoH phale puSpe prasavo grbhmocne"| saMstavazca / kSayaH kSavaH-kSutam , rAjikA c| dravaH-narma, kRtiH, palAyanaM ca / "kalpAnte nilaye puMmi kssyo'pcy-ykssmnnoH"| .. , vidravaH--palAyanam / javaH-vegaH, japAyAM tu ziMzapAditvAt 25
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'liGgAnuzAsane pulliGgaprakaraNam / A mmmmmmmmmmmmmmm.rrmarrierrimrommamim m er strItvam / AsavaH-zIdhuH / lava:-kAlavizeSaH, lezazca / mazca / AhvayaH nAma / niddavaH-AhvA,, jJAnam, makhazca / saMvaraH-AsravanirodhaH / AdaraH-nirbandhaH / vaza: AhavaH-raNam / AhAvaH-nipAnam / havaH-AjJA''hvAnA'dhva- 40 "vazaH prabhutva-Ayatte AyattatvA'bhilASayoH" / / rA''havAH / vadhaH-hiMsA / vyadhaH-tADanam / japaH-niHzabdaM ityajayaH / goDastu mantrAvartanam / madaH5 "AyattatA prabhutvecche vaze paravaze triSu / "mado retasi kastUryA garne hrssbhdaanyoH| sutebhI-strISu bandhyAyAM strIgavyAM ca vazAstriyAm" / madhe'pi mada AkhyAto nadI kRSakavastuni" // ityAha kvaNaH-zabdaH / yamaHgamaH-gamanam , sadRzapAThazca ! AgamaH-siddhAntaH / "yamo daNDadhare vAle saMyame yamaje triSu / saGgaraH zarIrasAdhanApekSanityakarmaNi cocyate // "vipadyA''jo kriyAkAre saGgaro'GgIkRto visse| mRtyUparamayorapi" . zamIphale tu syAt kliibm"| aarvH-shbdH| AplavaH-snAnam / avagrahaH-. avataraH-avataraNam / parikaraH "gajAlike vRSTirodhe pratibandhe'pyavagrahaH / "pragADhagAtrikAbandhe parya-parivArayoH / svatantratvaniSedhe'pi" // samArambhe viveke ca gaNe parikaro nri"| pragrahaH-. 15 vyatikaraH-vyasanam, vyatiSaGgaH, viparyayazca / grahaH "pragrahaH syAt tulAsUtre bandau niyamane bhuje| "graho'nugraha-nirbandha-grahaNeSu raNodyame / hayAdirazmau razmau ca suvarNahalipAdape" // sUryAdau pUtanAdau ca saihikeyoparAgayoH" / prAvAra:-vastravizeSaH / samucchyaHparigrahaH "rotsedhau samucchrayaH" / ityAdi / "patnIparijanA''dAnamUlazAyAH parigrahAH" / kiztiv-kyantaM ritavantaM ca nAma puliGgaM bhavet / vigrahaH ki:-ayaM vRttiH, "vRtU?"dhAtuH tadarthazca ztiva-ayaM pacatiH, "vigrahaH samare kAye bistaar-prvibhaagyoH"| | "DupacIM" dhAtuH tadarthazca, ritasAhacaryAt "ikiztiva 60 pratigrahaH-- svarUpArthe" [5. 3. 138.] iti vihitasyaiva grahaNam / "grahAntare svIkaraNe sainyapRSThe ptdbhhe| nanaGI-napratyayAntaM naGpratyayAntaM ca nAma puli bhaveta / dvijebhyo vidhivaddeye tadbhahe ca pratigrahaH" // na:--svapnaH25 upagrahaH "svapnaH svApe prasuptasya vijJAne darzane'pi c"| "upagraho bhaved banyAmanukUlana eva ca" ! rakSNaH-trANam / yatnaH-utsAhaH / pratiyatnaH 65 abhigrahaH "saMskAre pratiyatnaH syaadupgrhnn-lipsyoH"| prshnH-pRcchaa| "abhigraho'bhigrahaNe'pya'bhiyoge'pi gaurve"| naG--viznaH-vicchanam bhAve / nigrahaH ghaghau--ghapratyayAntaM ghanpratyayAntaM ca nAma puglio bhavet / / 30 "bandhake bharsane puMsi mAdAyAM ca nigrahaH" / gha:-karaHzabdagrahaH-karNaH / samajaH, udajazca-pazupreraNam / upasaraH-: "karo varSAMpale rasmau pANoM pratyAya-zuNDayoH" / strIgavISu pugavAnAM garbhAdhAnAya prathamaM saraNam / glahaHdhUtapaNaH, mUlakapaNaH, parimitA muSTiH / sammadaH, pramadazca- "smRtaH parisaro mRtyau daivopaantprdeshyoH"| harSaH / antarghanaH, antardhaNazca-madhyapradezaH / praghaNaH praghANazca- urazchadaH-kavacam / pracchadaH, uttarachadazca-zamyottarapaTa:: 35 alindaH / nighoddhau gunnvRttitvaadaashrylisii| saGghaH-prANi- . chadasya tu puM-napuMsakatA vakSyate / Akara: samUhaH / udyUnaH-yasyopari kASThAdi hanyate / apaghana:-aGgam / / "pumAnAkara utpattisthAne zreSTha-samUhayoH" / upannaH-nikaTAzrayaH / ayodhanaH, drughnnshc-lohmudrH| parighaH- Atara:-tarapaNyam , nadItIrtha ca / viSayaHargalA, parighAtaH, AyudhaM ca / samAvayaH-prANidhUtam , saGkA- "prabandhAd yasya yo jJAtaH sa tasya viSayaH pumAn / 20 70 75
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajhavRttisaMkalita indriyArthe janapade deza-gocarayorapi" // sarpakSate'pi sannAha-vanamakSikayorapi // 40 bhava: vanamakSikAyAM strI-puMsaligare vakSyate / vikAzaH, vIkAzaH, "prAptIza-kSema-saMsAramAtrotpattiSu nA bhvH"| nIkAzazca-rahaH prakAzazca / apadezaH-sthAnam / vyAjaH-hetuH, gocrH-vissyH| saMcaraH-mArgaH / vahaH-vRSaskandhadezaH, prasiddhizca / prakAzaHvAyuzca / vyjH-pnthaaH| ApaNaH-vipaNiH / nigamaH "syAdAtape prakAzo nA sphutttaa-haasyorpi"| "nigamo vANije puryA kaTe vede vnnikpthe"| prakaTA'tiprasiddhayostvAzrayaliGgaH / romAJcaH-pulakaH / 45 bakaH-bakoTaH, zivamallI ca / kaSaH, AkaSaH, nikaSazca- saGketaH-samayaH, saMjJA ca / upasarga:-upadravaH, prAdizca / prAsa:varNAdizANa: kuntaH / ghAsaH-yavasam / niSaGgaH, upAsanazva-tUNIraH / "zANe tu nikaSaH puMsi rakSasAM mAtari striyAm" / samprahAraH, saMsphoTaH, samutkarSazca-raNam (samprahAraH-saMsphoTaH / 10 AkhanaH-khAtavizeSa ityAdi / samutkarSaH-caraNam (?)) / utsaGgaH-aGkaH / kopaH-krodhaH, gha ---pAda:roSaH, makSaH, amarSazca-pratighaH / yogaH 50 "pAdo bubhraaNhituryaashrshmiprtyntprvtaaH"| "yogo'pUrvArthasamprAptau saGgati-dhyAna-yuktiSu / rogaH-vyAdhiH / vezaH-vezyAgRham , veSazca / sparzaH vapuHsthairyaprayoge ca viSkambhAdiSu bhessje|| "rujAyAM sparzake sparzo dAna-sparzanayorapi / viSabdhaghAtini dravyopAyasannahameSvapi / 15 khadirasAraH, candanasArazva-sthiraH khadirAdibhAgaH / atI- kArmaNe'pi ca yogaH syaat"| sAra:-vyAdhiH / sAra:-balam / visAra:-matsyaH / pAkaH- bhogaH 55 pacanam / prapatraH-mAyA, vistArazca / parIvApaH-parivAraH, "pAlane'bhyavahAre ca yoSidAdibhRtAvapi / parito bIjatyAgaH, jalAdhArazca / visrambhaH-- bhogaH sukhe dhane cAheH zarIra-phaNayorapi" // "vitrambhaH kelikalahe vizvAse praNaye vdhe"| aabhogH-pripuurnntaa| abhiSaGgaH-zApaH, klezaH, parAbhavazca / 20 Arambha: chandaH-abhiprAyaH, svAtatryaM ca / nirvAdaH-vAdAbhAvaH, kolInam , "Arambhastu vadhe darpa tvarAyAmudyame pumaan"| nizcitavAdazca / prasAdaHparivezaH "kAvyaprANe prsaado'nurodh-svaasthy-prsttissu"| "veSTane parivezaH syAd bhAnoH svidhmnnddle"| AmodaH-harSaH, gandhazca / yAmaHpariveSaH "prahare saMyame yaamH"| "puli~GgaH pariveSaH syAt paridhau pariveSaNe" / prakAraH-bhedaH, sAdRzyaM ca / prAvAra:-bRhatikAH klIbe'pIti saMharSaH kazcit / AsAraH"prabhajane ca puMsi syAt saharSaH spardhane mudi"| "AsAraH syAt prasaraNe vegavRSTau suhRddhle"| ucchAsa: saGkAraH"ucchAsaH praannn-shvaas-gdhbndh-gunnaantre"| "saGkAro'gnicaTatkAre sammArjanyavapuJjite / zrIvAsaH naradUSitakanyAyAM saGkArI' // "zrIvAso vRkadhUpe nA paGkaje piitvaassi"| AkAraH-AkRtiH, iGgitaM ca ! abhihAraH 10 pragrAhaH "abhihAro'bhiyoge ca caurye sannahane'pi c"| "pragrAhaH syAt tulAsUtre vRSAdipraprahe'pi c"| avahAraHparivAhaH "avahAraH smRtazcaure dyUtayuddhAdivizrame / 38 "parivAho jalocchAse rAjayogye ca vastuni" / nimantraNopanetavyadravye grAhAkhyayAdasi" // byAyAmaH saMstyAyaH-sadbhAtaH, sanivezaH, gRhaM ca / prAyaH"vyAyAmo durgasaJcAre viyAme pauruSe zrame" / "maraNe'nazane, prAyaH puMsi baahuly-tulyyoH"| dazaH tulye vAcyaliGgaH / vyUhaH-- "daMzaH syAtU khaNDane doye daMzo marmaNi kiirtitH| "myUho nA balavinyAse nirmANe vRnda-sarkayoH" / 60 65 20 mAvAta.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puliMgaprakaraNam / apabhraMzaH 50 samUhaH-saGghAtaH / nivezaH "sargaH khabhAva-nirmokSa-nizcayA'dhyAya-sRSTiSu / "nivezaH shibirodvaah-vinyaasessu"| mohotsAhayorapi / apavarga:-- . 40 nirvezaH "kriyaavsaansaaphlye'pvrgstyaag-mokssyoH"| "mUrchane puMgi nirdezo bhoga-vetanayorapi" / prtisrgH-sRssttiH| bhaGgaH-UrmimaH, abhibhavazca / Akranda:pradezaH "AkrandaH kandane hvAne mitr-daarunnyuddhyoH"| ... "pradezo dezamAne syAt tarjanyaGguSTasammite / AkarSaH-. bhittAvapi" // "AkarSaH zAriphalake pAzake dhUta indriye| 45 lezaH-lavaH / avarohaH AkarSaNe'pi cAkarSaH kodaNDAbhyAsavastuni" // "avaroho'zvataraNe taroro latodgame" / anukarSaH-rathAdhaHkASTham , anukarSaNaM ca / pratIhAraH-dvAram, 10 laGgaH-paTTaH, kacchazca / vyAjaH-zATyam , apadezazca / dvArapAlazca / samparAyaH-jyApattiH, Ayatizca; yuddhe tu -napuMsako / vakSyate / prAdezaH-pradezinyaGgulyA sahAguSTAntaram / anubandhaH"patane syAdapabhraMzo bhaassaabhedaa'pshbdyoH"| "anubandhaH prakRtyAderdoSotpAde vinazvare / ArohaH mukhyAnuyAyini zizau prakRtasyAnuvarttane / "Aroho dairghya-mAnayoH / anubandhI ca hikAyAM tRSNAyAmapi kathyate" // 15 ArohaNe nitambe ca samucchraya-niSAdinoH" / striyAM bAhulakAt / sambAdhaH-bhagaH, saGghale tvAzrayaligaH / kampaH-vepathuH / ucchAyaH-utsedhaH / upbhH-updhaanm| abhimAnaH-dapeH, jJAnam , prArthanA, hiMsA ca / AplAvaH-sAnam / paribarhaH-paricchadaH, vastu, dhanam , nRpArha ca chatracAmarAdi / bhAvaH 55 darzaH-ravIndusamparkaH, tatraiva vaidiko vidhiH, avalokanaM ca / / "bhAvaH sattA-khabhAvA'bhiprAya-ceSTA''tmajanmasu / ApIDa:-uttaMsaH, virodhaH, saMyat, utpattizca / edhaH kriyAlIlApadArtheSu vibhuuti-budh-jntussu"| 20 indhanam / AcAmaH-odanamaNDaH / AtaGka:-rogAzrayazaGkA, anubhAvaHiSTaviyogatApe tu puM-napuMsako vakSyate / vivekaH-pRthagbhAvaH / "anubhAvaH prabhAve syAnnizcaye bhaavsuucne"| santAnaH nAzaH-kSayaH, tirodhAnaM ca / zreSaH"santAnaH santatau devapakSe caa'pty-gotryoH"| "preSaNe maIne praissH"| kAcaH doSaH-duSTiH, vAtAdizca; rAtrau tu tannAmatvAt strItvam / 25 "kAcaH puMsi dRzo roge maNau zikye mRdntre"| | bhAgaH-aMzaH / prAkAraH-sAlaH / vihAraH-krIDA, ceSTA ca; bhramaH-puccham , tathA bhikSusthAna-baticaryayostu puM-napuMsako vakSyate / syadaH-vegaH / "bhramo'mbunirgame zrAnto kundaakhyshilpiyntrke"| vivadhaH-paryAhAraH, bhAraH, mArgazca; dIrghatve vIvadhaH / nIzAraH-65 mUchAyAM tu strI-puMsalilo vakSyate / vibhramaH-bhrAntiH, himAnilanivAraNaH paTaH / niSpAvaHhAvazca / sambhramaH-- "niSpAvaH zUrpapavane rAjamASe kaDaGgare / 30 "sambhramaH puMsi saMvege saadhvsaadryorpi"| pavane zimbikAyAM ca niSpAvo nirvikalpake" // . prakramaH-sAmarthyam / vikramaH-krAntiH, zaurya ca / anu- | saMrAvaH-zabdaH / udyAvaH-udyavanam ; napuMsako'pyayamiti kramaH-parIpATiH / upakramaH-cikitsA, ArambhaH, upadhA ca / zAkaTAyanaH / uddAvaH-palAyanam / udAhaH-udgrahaNam 170 niSkramaH 'nigrAhaste vRdhala ! bhUyAt / pAtrapravAhaH / 'saGkAho malasya' muSTi"nirgame duSkule puMsi buddhisampadi nisskmH"| rityarthaH / saMyAyaH-sammizraNam / sandAvaH, sandrAvazva-palAyamam / 35 parAkramaH-zauryam , udyogazca / abhikramaH-ripuyAtrA / kramaH- ! nAyaH-nItiH / unnAyaH-unnayanam / avanAyaH-avanayanam / .."kramaH zaktI parIpATyAM kramazcaraNa-kalpayoH" / . pariNAyaH-zArINAM sarvato nayanamityarthaH / paribhASaH-avajJA / koThaH-maNDalam / nivAsaH-gRham / visargaH-tyAgaH / saMstAvaH-dezaH, yajJe yatra sametya stuvanti / praznAvaH-prasavaNam / 16 gosargaH-prabhAtam / nisargaH-khabhAvaH, saSTizca / sargaH- prdraak:-plaaynm| prastAra:-dhamdasAM prastaraNam / bistAra: 2 za0 pari. 60
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajhavRttisaMkalitaM - - pttsy'| nigAla:-azvagaloddezaH yatra devamaNirAvataH / 'utkAraH | AkhUtthaH / vihanyate'nenAsmin vA vighnaH-antarAya ityaadi| dhAnyasya' rAzirityarthaH / nIvArA:-bIhayaH / eSo'tra nyAyaH- / akartari ceti kim ? jAnAtIti jJA-pariSat / [AryA] // 1 // 40 yathAprAptakaraNam / paryAyaH-paripATiH, avasarazca / tava rAjavi- hastastanauSThanakhadantakapolagulphazAyaH-paryAyeNa rAjani zayanamityarthaH / puSpAvacAyaH-Asanna- kezAndhugucchadinasartupatagahANAm / 5 puSpoccayanam / AkAyaH-citiH / kAyaH niryAsanAkarasakaNThakuThArakoSTha"kAyaH svabhAvalakSye ca saddhe mUrtI kdaivte'| haimArivarSaviSabolarathAzanInAm // 2 // manuSyatIrthe'pi klIbam / nikAyaH zvetaplavAtmamurajAsikaphAbhrapaGka 45 "nikAyo nilaye lakSye saMhatAnAM smuccye| manthatviSAM jaladhizevadhidehabhAjAm / ekArthabhAji nivahe paramAtmani ceSyate" // mAnadrumAdriviSayAzugazoNamAsa10 "ekastaNDulanizcAyaH" / dhAmyAdhvarAgnimarutAM sabhidAM tu nAma // 3 // unmAthaH-kUTayantram / ulloca:-vitAnam / saMsphoTaH, hastAdInAM nAma jaladhyAdInAM tu sabhidA saprabhedAnAmapi saMspheTaH, saMpheTazca-yuddham / AnartaH-samaraH, nRttasthA- pulliGgaM bhavati / hastanAma-paJcazAkhaH, karaH; zayaH-ayaM 50 nam , dezavizeSaH, jalaM ca / prAsAdaH-devatA-nRpagRham, zavyAyAmapi yAntatvAt puMsi / bhujA-bAhvordalaH, pAlanaH, zama maNDapazca / kAsamardaH-veSavArabhedaH / avatAraH-nadyAditIrtham / ityAdi / hastazabdasya tu puM-napuMsakatvaM vakSyate / stananAma15 nyAyaH-pachAvayavavAkyAdiH / AdhAraH-- stanaH-payodharaH, kucaH, vakSoja ityAdi / oSThanAma-oSThaH, "AdhAra AlavAle'dhikaraNe'myuvidhAraNe" | adharaH, dantacchada ityAdi / nakhanAmakarajaH, kararuhaH, udaGkaH-ghRtAdhudazcanam / AnAyaH-jAlam / AkhAnaH-madanAGkazaH, punarbhava ityAdi / nakhaH puM-napuMsakaH, nakharastu 55 khAtavizeSa ityaadi| triliGgaH / dantanAma-dantaH-dazanaH, ayaM rudraTena klIbe'pi dAkiH-dAsaMjJakAddhAtoryaH kiH pratyayo vihitastadantaM nAma ! 20 pulijhaM bhavet / AdiH-prAthamyam / vyAdhiH-rogaH / AdhiH - "dazanAni ca kundakalikAH syuH" iti; taccintyam / "bandhakaM vyasanaM cittpiiddaa'dhisstthaanmaadhyH"| | dvijaH, radaH, mukhAlaGkaraNaH, radana ityAdi / kapolanAmaupAdhiH-dharmacintA, kaitavam, kuTumbavyApRtaH, vizeSaNaM kapola:-gaNDaH, galla ityAdi / gulphanAma-gulphaH-guDaH,60 ca / upadhiH-kapaTam / upanidhiH-nyAsaH / pratinidhiH- | prapadaH. AprapadaH, khurakaH, nistodaH, pAdazIrSa ityAdi / hastipratibimbam / sandhiH gulphastu prauhaH / dhuTika-dhuNTaka-ghuTa-gulphAstu strI-puMsaliGgA OM "sandhiH pumAn suruGgAyAM bhede saJcaTane bhge"| vakSyante / kezanAma- kezaH-zirojaH, aGgajaH, ziroruhaH, paridhiH-pariveSaH, cakraprAntaH, yajJataruzAkhA ca / avadhiH- / cikuraH, cihuraH; kaca:-ayaM bAhulakAt zuSkavaNe'pi pusi, "avadhisvavadhAne syAt kAle sIni bile'pi c"| guroH putre tu dehinAmatvAt siddham , ibhyAM tu yonimannAmatvAt 66 praNidhiH-prArthanam ,avadhAnam ; carazca : samAdhiH-pratisamA- strItvam / atraH-velitAna ityAdi; vRjinazca, yad gauDa:dhAnam , niyamaH, maunam , cittaikAmyaM c| vidhiH-kAlaH, kalpaH, / "vRjinaM kalmaSe klIbaM keze nA kuTilaM tridhu" ! 30 brahmA, vidhivAkyam , vidhAnam , daivam , prakArazca / vAladhiH- kuntalazca, yad gauDa: puccham / zabdadhiH-karNaH / jaladhiH-samudraH / antAMdhaH- "kantalAH syarjanapado halo bAlazca kuntlH| 70 vyavadhA / pradhestu nemau strI-puMsatvam , rogavizeSe ca strItvam , hale bAhulakAt puMsi / bAlaHpuM-napuMsako vakSyate, tadvizeSo'pi zirodhestu strItvam , iSudhestu strI-puMsatvaM vakSyata ityaadi| kezaH-kuralaH, alakam / andhu:-kUpastannAma-andhuH, dvAhiH, bhAve khaH-bhAve'rthe yaH kho vihitastadantaM nAma puliMI prhirityaadi| kRpastu strii-npuNsklinggH|gucchnaam-gucchHbhvet / Azitasya bhavanaM Azitambhavo vartate, tRptirityarthaH / gutsaH, gullanchaH, gucchakaH, gulucchurityAdi / stabakastu puM-napuMbhAva iti kim ? Azito bhavatyanayA AzitambhavA paJcapUlI / sako vakSyate / dinanAma-ghanaH, sUryAkaH / daNDayAmaH-76 akartarica kA syAt-bhAve jite ca kArake yaH | ayamagasti-kInAzayorapi ityAdi / dina-divasa-vAsarANAM kA pratyayastadantaM nAma puliMga bhavet / AkhUnAmutthAnaM / puM-napuMsakatvam, divAhostu napuMsakatvaM vakSyate / sa iti samA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane pulikaprakaraNam / sasyAkhyA pUrveSAm ; tannAma - bahuvrIhiH, avyayIbhAvaH, dvandva madhuraka ityAdi / viSa kAlakUTa - garala - halAhala - hAlAhalaityAdi / RtunAma- - hemantaH, grISmaH, tapAtyaya ityAdi / vasanta- | hAlahala- kAkolAH puM napuMsakA vakSyante, madhurasya tu bAhulakAnna- 40 zizira-nidAghAH puM-napuMsakAH, zarat-prA-varSAstu strIliGgA puMsakatvam / bolaH - bhauSadhivizeSastannAma - bolaH, gandharasaH, vakSyante / RtustudantatvAdeva puMsi / patagrahaH- AcelakAdhA- prANaH, piNDaH, goparasaH, gopaH, rasa ityAdi / zazazca yad 5 rastannAma-patadrahaH, patadrAhaH, pratigrahaH, pratigrAha ityAdi / gauDa:niryAsanAma - gugguluH, zrIpRSThaH, zrIveSTaH, sarjarasaH, kunduruH, ghanasAra-sitAzrau ityAdi; uSazca / yad gauDaH ! mw "striyAM vANasutA-rAtryoruSA syAd guggulau pumAn" / kAmini tvAzrayaliGgaH / ulUkhalaM napuMsakam, niryAsastu 10 puM- napuMsako vakSyate, kumbholUkhale tu bAhulakAnnapuMsake / nAkanAma - khargaH, nilimpAlayaH, UrvvalokaH, devaloka ityAdi / svaHzabdo'vyayam ; nAka- tridivayoH puM-napuMsakatvam, diva- triviSTapayornapuMsakatvam, yau-divozva strItvaM vakSyate / rasAH-zRGgArAdayastannAma "zRGgAra-vIra-karuNA'dbhuta hAsya-bhayAnakAH / bIbhatsa raudrau ca rasAH zAntazca" // vatsalastu putrAdisnehAtmA, ratibheda eva / eSu zRGgAraH puMnapuMsako vakSyate / gauDastu 15 " zRGgAra- vIrau bIbhatsaM raudraM hAsyaM bhayAnakam / karuNA cAdbhutaM zAntaM vAtsalyaM ca rasA daza" // iti zRGgAravIrAdeva puMsyAha / kaNThanAma - kaNThaH - madanavRkSe, sannidhAne, dhvanau ca ghaJantatvAt puMsi / avaTuH, galaH, nAlaH kojAgraH, dhamanIdhara ityAdi / kuThAranAma - parzvadhaH, parazvadhaH, parazuH, pazuH, svadhitiH, chidiH bhidirityAdi / kuThArastu strI25 puMsaliGgaH / koSThanAma - koSThaH - kusUlaH, valataH (?) ityAdi / haimanAma - / / 20 11 varSa-hAyanA'bdAstu puM-napuMsakAH, zaratsame tu strIliGge viSanAmagaraH, pradIpanaH, brahmasutaH, kSveDaH, saurASTrakaH, zaulkikeyaH, dAradaH, vatsanAbhaH, AdIpanakaH, umaH, "bole lodhre pazau zazaH narAntare ca" / rathanAma-patAkI, zatAGgaH; syandanaH- puM- napuMsako'yamiti 45 gauDazeSaH; cakItyAdi / rathastu strI-puMsaliGgo vakSyate / azaniH- vajrastannAma - dambholiH, paviH, zatadhAraH, zitidhAraH, bhiduH, hIrakaH, zambaH svarurityAdi / azaniH strI-puMsaliGgo vajra- kulizau tu puM- napuMsakauM vakSyete; bhiduraM bAhulakAnnapuMsakam // 2 // 50 zvetaH - kaparda khannAma-zvetaH, kapardaH, varATa ityAdi; saMjJAyAM svArthike ke zvetakaH, varATakaH kapardakaH / hrasvAtpayoH kapivetikA, varATikA, kapardikA / varATakazabda eva strI-puMsalina iti durgaH / kapardako'pyevamiti buddhisAgaraH / lavaH - uDupam, tannAma - lavaH, kola ityAdi; melazca yadAha 55 "bhelaH lave bhIluke ca nirbuddhi-munibhedayoH " / upastu puM-napuMsako vakSyate / AtmanAma - AtmAjIvaH, pudralaH, kSetrajJaH, pradhAne tvasyA''zrayaliGgatA / puruSaH, cetanaH, viSNuH, indra ityAdi / murajaH - mardalastanAmamurajaH, mardalaH, mRdaGgaH, murajabhedo'pi murajaH, aGkI, AliGgI, 60 UrddhakaH; Ahuzca "harItakyAkRtistvo yavamadhyastathorddhakaH / Aliyazcaiva gopuccho madhya-dakSiNa - vAmagAH " / "kirAta tikta haimazva kANDatiktaH kirAtakaH / ! bhUnimbo'nAryatiktazca kairAto rAmasenakaH " // ityAdi / arinAma - ariH - dviSan, pratyarthI, ripuH, abhimAtiH, 30 abhiyAtiH, dasyuH, paraH, paripanthakaH sapatna, asuhatU, durhRt, vipakSaH, durbhidaH, bhrAtRvyaH, nigRhItAsiH, AtatAyI, zatruH, zAtrava ityAdi / varSanAma - vatsaH, vatsaraH, saMvatsaraH, parivatsaraH, saMvat; durgasya saMvadityavyayamapi / ivatsaraH, | ityAdi / abhram - meghastannAma - medhaH, ambudaH, mihiraH, 70 iDAvatsaraH, zArada ityAdi; paravANizca yad gauDa :35 "paravANiH pumAn dharmAdhyakSa-vatsarayorapi" / nATye caite bhedAH [rUDhAH] | asinAma - atiH - nistriMzaH, khaGgaH, maNDalAgraH, dhArAGgaH, kaukSeyakaH, taravAriH, karavAlaH, 65 mArgaH, candrahAsaH, candrabhAsaH, durAsadaH, zrIgarbhaH, vijayaH, dhArAdharaH, karapAlaH, niSaGgaH, vizasanaH tIkSNavarmA, tIkSNadharmmapAlaH, zastra ityAdi / RSTistu strI-puMsaliGgo vakSyate / kaphanAma - kaphaH- zleSmA, khaTaH, kheTaH, pratizyAyaH, pInasa / / kandharaH, parjanyaH, zAtakumbhaH, namrAdaM, jImUtaH, dhana ityAdi / vivarSiSuH ghanAghanaH zakramattagajavAcitve tvabhidheyavalliGgam, abhrasya tu napuMsakatvaM vakSyate / paGkanAma - kardamaH, zAdaH, viSaharaH, cikkhilaH, khajanaH, khalanaH, prAleyaH, icikila ityAdiH paGka- jambAlau tu puM- napuMsakau vakSyete / manthanAma -- 75
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM mandhaH--manthAnaH, manthAH, vaizAkhaH, khajakaH, kSubdha ityAdi / viSNuH raivata-mahezvarI, baladevaH, vinAyakaH, vizAkhaH, smarezvarau; tvinAma - aMzuH - ayaM ravAvapi yadAhagandharvaH - ayaM maraNa-janmanorantarAbhavadehe zarabhe turage'pi 140 yamaH; kInAzaH - ayaM kSudra-karSakayorAzrayaliGgaH / jIviteza:ayaM priye'pi / samavartI ityAdi / tathA asuraH, daityaH, dAnavaH, daiteyaH, pAtAlanilaya, ityAdi / tatprabhedAH - baliH, tripuraH, pAkaH, RtraH, pulomA, ahiH, balaH, namuciH, andhakaH, mayaH, vAyaH (?), bANaH, gajaH, hiraNyakazipurityAdi / tathA 45 makaraH, pAThInaH, kumbhIraH, matsyaH, zazaH, sUkaraH, zarabhaH, zRgAlaH, vyAlaH, saptiH, kAkaH, bakaH, kaGkaH, mayUraH, pArAvataH, sarpavipannau, matkuNa ityAdi / mAnavizeSanAmatUla:, kuDavaH, prasRta ityAdi / drumanAma - drumaH - ayaM pAri jAta-yakSezvarayorapi / anokahaH, vRkSaH, udbhijaH, viSTaraH, taruH, 50 viTapI, aMhnipaH, aGghripaH, vanaspatiH, nagaH, agaH, / tatprabhedanAma-tAlaH, tamAlaH, hintAlaH, saralaH, sarjaH, cUta-mAkandI; aGkoThaH, kuThaH - phale'pyanayoH puMstvamityeke / arjunaH, priyAlaH, vaJjulaH, dhavaH, lakucaH, lavaGga ityAdi / mandArAdayo devavRkSAH / vanaspatiH, apuSpaphalavAn, avakezI, aphalaH, cAna 55 spatyaH, puSpaphalavAn / mumUrSubhiradhomukhA haimA ye dRzyante vivazAkhyAH / ziMzapA-pATalAdInAM tu ziMzapAditvAt strItvam / adrinAma - adriH - ayaM drumA'rkayorapi / giriH, ahAryaH, jImUtaH, balAhakaH, gharaH, avi: --ayaM meSA'rkayostannAmatvAdeva puMsi / agaH, nagaH, parvata ityAdi / tatprabhedanAma -- raivataH, 60 trikUTaH, astaH, udayaH, meruH himavAn, mahAhimavAn, niSadhaH, nIlaH, rukmI, zikharI ityAdi / viSayaH - indriyaprAhyastannAma - gandhaH, prANagrAhyo'rthaH / tadbhede'pi parimalaH, ayaM vimarde'pi yad gauDa: | I 12 "aMzuze ravau razmau" / usraH; gavi tu dehayonimannAmatvAt strI-puMsatve / gabhastiH, 5 upadhRtiH, zikhI, bhAnuH, abhIzuH, abhISuH - mUrddhanyopAntyaH, yad gauDa: "abhISuH pragraha- dIdhitI" / harizca; yadAha "harirvAtArka-candrendra-yamopendra marIciSu / siMhAva- kapibhedAhi - zuka- lokAntareSvapi / harirvAcyavadAkhyAto harita -kapilavarNayoH " // mayUkhaH, ayaM zobhA-jvAlayorapi bAhulakAt puMsi / razmiH-ayaM rajjau striyAM vakSyate / pragraha ityAdi / tvid-ruci-dyutidIdhitayaH strIliGgAH / rociH zociSI tu dvisvarasantatvAnna15 puMsake, go- marIci - pRznayastu strI-puMsaliGgA vakSyante / jaladhinAma -- jaladhiH - arNavaH samudraH / mahAkacchaH - pazcimA zApatau tu dehinAmatvAt siddham / sAgaraH, pArAvAraH, kuvalayaH, sarakhAn / akUpAraH - ayaM kUrmarAje'pItyAdi / taraprabhedanAma -- kSIrodaH, lavaNodaH, dhRtodaH, surodaH, ikSUdaH, 20 svAdUdaH, dadhyuda ityAdi / zevadhinAma - zevadhiH- nidhiH| tatprabhedanAma- "mahApadmazca padma zo makara-kacchapau / mukundakunda - nIlAzca carcAzca nidhayo nava" // | padmasya tviMbhavindau napuMsakatvam, abja saGkhyayozca puM-napuMsaka - 25 tvam, zriyAM tannAmatvAd devatAyAM tu yonimannAmatvAt strItvaM vakSyate; vyUhe mAntatvAnnAgavizeSe tu dehinAmatvAdeva puMstvam / dehabhAjAM nAma-dehI- prANI, zarIrI, janmI / janmazabdo'kArAnto'pyastIti "ato'nekakharAt" [ 7.2.6. ] itIn / nantAt tu "vrIhyAditvAt" [ 7.2.5.] janyuH / jantoH 30 puM-napuMsakatvaM vakSyate / tatpramedanAma - brAhmaNaH, kSatriyaH, vaizyaH, zudraH, vaNik, AryaH, mleccha:, anUcAna-gaNI, yad gauDaH -- " syAd vimarde parimalo gandhe janamanohare / ratopamardavikrasaddeharAgAdisaurabhe" / ' surabhiH pUtiH / sparzastvaggrAhyaH, tadbhedo'pi kaThinaH, mRduH zItaH, uSNa, guruH, laghuH, snigdhaH, rUkSaH; rasaH tadbhedastu madhuraH, lavaNaH, kaTuH, , 1 puM-napuMsakaH, tiktaH, amlaH / amerambervA rUpamityamblo'pi / tuvara- kaSAya 70 puMnapuMsakau / varNa: puMnapuMsako rUpaM puMnapuMsakaM vakSyate, tadbhedastu- zvetaH, pItaH, zuklaH, sitaH, dhavalaH, valakSaH, pANDaraH, pANDuraH, pANDuH, kharuH, arjunaH, kRSNaH, asitaH, dhyAmaH, dhUsalaH, dhUmraH, lohitaH, zyAmaH, zyAmalaH, mecakaH, zikhakaNThAbhaH, raktaH, zroNaH, padmAruNaH, pATalaH, lohitaH, pItaH, 75 piGgaH, pizaGgaH, rocanArjunaH, piJjaraH, piGgalaH, kapizaH, zanaizvaraH, sraSTA, ! kapilaH, kavruH, kakhAraH, hariH; nIlaH puM-napuMsako vakSyate / " anUcAne gaNiH pumAn" / kaviH, kRSTi-paNDitau, patiH, yogye tvAtithyaM triliGgam; niSAdI, 35 dUtaH, dhUrttaH chAtraH putraH, pitA, bhrAtA, jAmAtA, naptA, atithyA'tithyau - atithisArathiH, RSiH, suhRt, # ! vaNDaH, zaNDhaH, devadasaH, jinadatta ityAdi / tathA suraH, amRtAnyAH, devaH, tridazA ityAdi / tatprabhedAH indraH, candraH, AdityaH pUSA, budhaH, zukraH, bRhaspatiH, 65
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puli~GgaprakaraNam / 16 - - haritaH, harit , citraH, karburaH, kimAraH, kalmASaH, zabalaH, calaH, samaraH, samiraH, samIraH, abhrAriH, rajoruk , ugra- 40 .. eta ityAdi / tadvati tvAzrayaliGgataina / shbdH-shrotrgraahyo'rthH| shryaaH| tatprabhedanAma--apAnaH, prANaH, vyAnaH, udAnaH, kUrmaH, zabdaH, svaraH, dhvaniH, viribdhaH, nAdaH, ravaH, ghoSaH / tadbhedo / RkaraH, dhanaJjayaH, nAdaH, devadatta ityAdi / samAnastu puM-napuM'pi-tumulaH, kalaH, kalakalaH, gambhIraH, marmaraH, visphAraH, | sako vakSyate / [vasantatilake ] // 2-3 // 5 udAttaH, anudAttaH, svaritaH, plutaH, SaDjaH, RSabhaH, gAndhAraH, 'baha)'cchade'hirvapre bIhArayorhAyanabahiSau / madhyamaH, paJcamaH, dhaivataH, niSAda ityAdi / rAva-kolAhalau / mastaH saktausphaTike'ccho nIlamitromaNInayoH449 puM-napuMsakau / dezo'pi viSayaH-~pacAlAH, magadhAH, - bahocchade-chadaH parNam , picchaM ca, tato'nyasmin kaliGgAH, cedayaH, kAzayaH, kazmIrAH, jaya ityAdi / Azu-: vAcye varhazabdaH puliMgaH / barhaH-parivAraH / chade tu pratipada ganAma-AzugaH-patrI, mArgaNaH, pRSakaH, patatriH, patatrI, pArAta paM-napaMsakatvama : bahaH, baham, kalApaH parNa ca / ahi10 zilImukhaH, vizikhaH, khagaH, kalambaH, kAdambaH-aya kala- prevapre kedAre vAcye ahizabdaH puli~GgaH, ahiH-vapraH / haMse'pi / svaruH, zarurillAdi; zaru: kopa-vajrayorapi / tddhed-| / vRtre dehinAmatvAt puMstvam / saptu prAtipadyapAThAt strI-puMsatvaM 50 nAma--kSurapraH, viSadigdha-liptako, prazveDana-nArAcAvityAdi / * vkssyte| bIhyanyohAyanabarhiSau~~hAyanazabdo barhiHzabdaca zara-bANa-kANDAH puM-napuMsakAH / istriliGgo bhallazca, strI-puMsa- : yathAsaGkhyaM brIhAvanau ca vAcye puli~GgaH / hAyanaH-vrIhiH / liGgo vakSyate / zoNa:-navopalakSaNam , tannAma-nadaH hdH| anyatra hAyanaH hAyanam-varSam , razmizca, pratipadapAThAta puM-mapuM: 15 tadbhedanAma--hiraNyavAhaH, lauhityaH, varNaH, bhidyaH, ukhyaH, / zoNaH, padmaH, mahApadmaH, tigicchiH, kesarI, pauNDarIkaH, mahA-. 'sakatvam / barhiH-agniH, yanmAlA - pauNDarIka ityAdi / mAsanAma-dvipakSaH / tadbhedo'pi "barhiruko bRhadbhAnuH" / kArtika kaumudau, sahAH, caitraH, vaizAsaH, jyeSaH, ASADha anyatra pratipadapAThAt puM-napuMsakatvam / ayamidaM vA barhiHnabhA ityAdi / mAsa-tapaH-zukAstu -napuMsakA vakSyante / dabhaH / agninAmatvAdeva puMstve siddhe dvikharasantalakSaNanapuMsa ... katvabAdhanArtha vacanam / mastaH saktI-saktau dhAnAvikAre 20 dhAnyanAma--brIhiH, stambakarirityAdi / dhAnya-sItyayostu : sayuktayAntavAnapaMsakatvameva / taddhedanAma--vrIhiryavaH. masaraH / vAcya mastuzabdaH pAlanaH / "ayaM mastuH saktuH" amaraliGgazeSaH / godhUmaH, mudga-mASa-tila-caNakAH, aNavaH, priyaGgu-kodrava-mayuTakAH / zAlirADhakyaH, kicca, kalAya-kulatthI zaNasaptadazAni anyatra tu svantatvAnapuMsakatvameva, idaM masta-dadhi. dhAnyAni / mASANU puM-napuMsakAvADhakI-priyA tu striilingge| mnnddH| sphaTike'ccha:-sphaTike vAcye'cchazabdaH puliGgaH. 25 masUraH strI-puMsaliGgaH / zaNaM ca napuMsakaM vakSyate / adhvara- : acchaHsphaTikaH, yad gauDa: nAma-adhvaraH-makhaH, yajJaH, RtuH, ahInaH, pRSTayaH, savaH, . "sphaTike'ccho'male triSu" / saMstaraH, medhaH, stomaH, yAjiH, Ahava ityAdi / tadbhedanAma- bhalUke tu dehinAmatvAt siddham / acchamityAbhimukhye'vya- 63 AmeSTomaH, atyagniSToma ityAdi / vitAna-vAjapeya-rAjasUyAnAM yamapyasti ! nIlamitrau maNInayoH maNau; ine, Aditse puM-napuMsakatvam , barhiH-satrayostu napuMsakatvaM vazyate / agnica yathAsaGkhya vAcye nIlazabdo mitrazabdazca pullinggH| mIla:30 mAma-analaH, zikhI, bahulaH, kRzAnuH; vibhAvasuH, maNiH / varNe tu pratipadapAThAt puM-napuMsakatvam / tadvati tvAzraya bhAskaraH, prabhAkaraH ete trayo ravAvapi / tamopahaH-ayaM candrA- 'liGgaH / nidhau tu nidhinAmatvAt siddham, vRkSabhede tu shiNsh'rkyorpi| AzuzukSaNiH-asyAgyantasyApi bAhulakAt puMstvam, : pAditvAt strItvaM ca, yadAhapAvakaH, jAtavedAH, uSabudha ityAdi, piGgalaca; yadAha "nIla: kRSNo ngaantre| "piGgalaH syAnmunI rude caNDAMzoH paaripaashcike| nIlaH kapIzvare nIlI vRkSa lAJchanamedayoH // 35 nidhibhede kapAvanau piGgalaH kapile'nyavat ! nIlAntatvAnmahAnIlaH, yadAhakarAyikAyAM vezyAyAM piGgalA kumudastriyAm" / "mahAnIlo bhRgarAje mnni-naagvishessyoH"| tatprabhedanAma-gAIpatyaH, AhavanIyaH, AnAyyaH, pari- mitraH-inaH; dehinAmatvenaiva mitrasya puMstve siddhe tadupAdAnaM 15 cAyyaH, upacAyyaH, samUhyaH, cityaH, praNIta ityAdi / maru-niyamArtham , tena suhRdi saMyuktarAntatvAnapuMsakatvam / saGkIrNanAma--marutU-mArutaH, vAtaH, pavamAnaH, prabhajanaH, anilaH, ! vipulAvRttam ] // 4 // 10
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM koNe'nazcaSake koshstlstaalcpettyoH| zvavaDavAviti sa puli~GgaH-azvazca vaDavA ca imAvazva-vaDavo, anAtoye ghano bhuumnidaarpraannaasuvlvjaaH||5|| / dvivacanamatantram , teneme'zva-vaDavAH / "azva-vaDava-pUrvAparAdharo-40 koNe'stra:-koNe vAcye'srazabda: pulliGgaH, anaH, | sarAH" [3. 1. 133. ] iti nirdezAddhasvatvam / asamA. koNaH / anyatra idamasram-azru, rudhiraM ca, saMyuktarAntatvAmna- hAra iti kim ? azvavaDavam / dvandva iti kim ? azvo vaDavA 5 puMsakatvameva, keze tu kezanAmatvAdeva puMstvam / caSake asya azvavaDayamunmugdhaM kulam / azvavaDavA strI / dvandvasya paravakozaH-kozazabdazcaSake vAcye puliMga, kozaH caSakaH liGgatyAt strItvaprAptI vcnm| pathyAvakam // 6 // pratyAkAre zimbAyAM ca triliGgo bhANDAgArAdI tu puM-nayuMsako itaH paraM svarAnta-vyajanAntakrameNa zabdA udaahrissynte| 45 vkssyte|tlstaalcpettyoH--taalsttaanggussttmdhymH pANiH, tatra kharAnteSu kakAropAntyAdikrameNA'kArAntA udAhiyantevitastiH; vRkSavizeSaH, khajamuSTizca; capeTaH-vistRtAGguliH vAkottarA naktakarallakAGkA 10 pANiH; tayorvAcyayostalazabdaH pulliGgaH / talaH, tAlaH, cape snggtrnggrgaaH| dazca / anyatra yathAprAptaM vazyate / talAntatvAt pratalaH cpettH| parAgapUgau sugamastuluGgadvau saMhatA vAma-dakSiNI pratalI siMhatalazca / anAtoye kuddnggkaalinggtmnggmnggaaH||7|| 50 ghana:-AtodyamupalakSaNaM nRttasya / AtodyAnmadhyamavRttAcAnyatra ghanazabdaH pulliMga, dhanaH-dAAdiH, Atodya-nRttayostu ! vAkottarapadAH naktakAdayazca zabdA pulliMgAH-anUcyata 1 ityanuvAkaH-Rga-yajussamUhAtmakaM vAkyam / sUkto vAkaH 15 nAntatvAnnapuMsakatvam ; yad gauMDa: sUktavAkaH / zaMyurvAkaH zaMyuvAkaH; zaMyuzabdaH "kaMzambhyAm" "kAMsyatAlAdivAdyaM ca madhyanRtta ghanaM ghnaaH| [7. 1. 28.] iti matvarthIyAntaH / ghaantatvAdeva siddhe bhAva saandrdaarryaadRddho'ndogh-must-vistaar-mugraaH"|| eva niyataM puMstvam, bhAvAdanyatra ghanantasyA''zrayaliGgatApi 35 bhUmni dAraprANAsuvalvajA:- ete pulliMgAH bhUmni bahutve bhavatIti jApanArtha vacanama tena vaI kASTamityAdi siddham / eva ca prayoktavyAH / ete dArA:-kalatram / ete prANAH, asa yadvA'nukAnto'nugato vA cAko'nayA'nena vA kulena sA tadvA 20 vazca-jIvitam / ete calvajAH-ulapa: / kvacidekavacanamapi anuSAkaH, evaM sUktavAkaH / anyapadArthasya strI-napuMsakatve'pi dRzyate / yathA puMstvArtham / atha kAntAstrayaH-naktakaH-dravadravyapavanavastram / "dharmaprajAsampanne dAre nAnyaM kurvIta" / | rallaka:-pakSmakambalaH, upalakSaNatvAt pANDukambala ityapi 60 "nighnan priyaM prANamivAbhimAnam" / / yad gauDa:"ulapo valvajaH proktaH" / "sthAt pANDakambala: zvetaprAvAra-grAva medayoH"! OM asusAhacaryAt tadvAcina evaM prANazabdasya bahutvavidhiH / puMstvaM tu NAntatvAdarthAntareSviva siddham . yad gauDa: "aGkaH sthAne'ntike mantI rUpakotsava-lakSmasu ! "samIraNe gandharase bale hRdayamArute / nATakAdiparicchede citrayuddhe ca bhUSaNe" !! 65 prANo nA pUrite vAcyaliGgaH pumbhUgni cAsaghu" / / naktaka-rallakayoraMzukanAmatvAdakasya cAntikanAmatvAnapuMsakatve [pathyAvakram // 5 // / prApte vacanam / atha khAntaH nyujaH--SaDoGkArAH; samya30 kAntazcandrArkanAmAyaHparo yAnArthato yugH| manohare tvAzrayaliGgaH, yad gauDa:-- yazca syAdasamAhAre dvandvo'zvavaDavAviti // 6 // "nyuH sAmnaH SaDokArAstriSu smymnohre"| __ kAntazcandrArkanAmAyApara:-candrArkanAmabhyo'yaHza- | atha gAntAH paJcadaza-uttarAsaGga:-vaikakSyam / artha- 70 sadAca paraH kAntazabdaH pugi:-candrakAntaH, indukAntaH, ! prAdhAnyAt kambala ityapi, yadAha candropalaH, arkakAntaH, sUryakAntaH, bhAsvatkAntaH, arkopala:. "kambalo nAgarAje syAt sAnA-prAvArayoH kRmau / 35 ayaskAntaH-lohAkarSako maNiH / yAnArthato yugaH-yAnArtha- kambalazcottarAsaGge kambalaM salile matam" // pUrvapado yugazabdaH puMsi-yAnayugaH, zakaTayugaH, anoyugaH, ratha- taraGgaH-UrmiH / raGga:-nartanasthAnam / parAgaH-dhUlyAdi-- yugaH; paravalliGgatvaprAptAvasya vacanam / yazca syAdasamAhAre, "parAgaH sumanoreNI dhUlI-nAnIyayorapi / 15 dvandvo'zvavaDavAviti-yazcA'samAhAre itaretarayoge dvandvo- giripramede vikhyAtAvuparAge'pi candane" //
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puli~GgaprakaraNam / 10 pUgaH-saGkaH, kramukazca / puM-napuMsako'yamiti kazcit / "bhUpakakSAntare puMsi prakoSThaH kUrparAdadhaH / "pUrga kramuka-vRndayoH" / ityajayaH / haste ca vistRtkreN"| mRgaH-bhindipAlaH / arthaprAdhAnyAd bhindapAlo'pi / / koSThaH 40 mastulaGgaH-mastiSkam / kuDaGgaH-vRkSalattAgahanam : svaarthike| . "kusUlA''tmIyayoH koSTaH kukSerantahasya ca" / / ke kuDaGgakaH, tadeva gRhaM ca / kAliGgaH-bhUmikaharuH: valli- [aupacchandasikam // 8 // nAmatvAt strItve phalanAmatvAnnapuMsakatve vA prApte vacanam / aGguSThagaNDau laguDapragaNDadantAbala-bhujaGgayostu dehinAmatvAt puMstvameva / rAjakarkaTyAM tu karaNDakRSmANDaguDAH shikhnnddH| vallInAmatvAt strItvam / tamaGkaH-indrakozaH / maGga:-dharmaH, varaNDaruNDau ca picaNDanADI- 45 nauH, zirazca / [ upajAtiH // 7 // vraNau guNabhrUNamalaktakuntau // 9 // ete zabdAH pulliGgAH-aGguSThaH-aGgulivizeSaH / atha vegasamudgAvapAGgavargaughArdhA DAntA dsh-gnndd:mnycspucchpicchgcchaaH| "gaNDaH kapole piTake yogabhede ca gaNDake / vAjaujakilijapuJjamunA gaNDaH pravIre ciDhe syAdazvabhUSaNabudde" // 50 akTaH paTTahaThaprakoSThakoSThAH // 8 // / laguDa:-lohamayaM praharaNam / pragaNDa:-kUrparAMsayoete zabdAH puliMgAH--vega:-rayaH, kiMpAkaphalam ,pravAhaH, madhyama / karaNDaH-bhANDavizeSaH / kUSmANDa:-gaNabhedaH, 15 mUtrAdipravRttiH, malotsargaH, prabhAvaH, zRGgArabhAvaH, retazca / bhraNaH, karizca / devyA yonimannAmatyAdISadhyAM tu vallinAmasamudgaH-sampuTaH, samudgacchatIti De rUpa sama udganestu 3. tvAt strItvam / guDa:-ikSuvikAraH, golakazca; hakhArthe kapi dhani dhajantatvAdeva siddham / apAGgaH-netrAntaH, tilakazca / guDakaH, guDasya latve gulikA / alpahrasve kapiti strItvam 155 varga:-saGghAtaH / raga-vega-vagoNAM ghajantatvena puMstve siddha 'halo gola ityarthaH / istisannAhe tu strI-paMsaliGgo vakSyate / gapratyayArtha vacanam / atha dhAnto-oghaH-samUhaH, paramparA, ! zikhaNDa:-cUDA. zikhizikhA, bahazca ! varaNDa:20 itanRttama. upadezaH, pravAhazca / aghe:-mUlyam, pUjAva.. "vaNDo nAstarAvedI smr-mkhrogyo:"| zeSazca uNAdI ghapratyayAnto'yam / ghajantasya tu puMstvaM siddha- ke baraNDakaH-bhittiH / ruNDa:-kabandhaH / ruNDAntatvAd Imm.li., meva / atha cAntaH-maJcaH-rAjAsanam, payezca / atha vAruNDa:-sekapAtram / picaNDa:-udaram, pazoravayavazca 160 chAntAtrayaH-pucchaH-pazcAdvAgaH, yadAha . atha NAntAstrayaH-nADIyuktaM nAGyA vA varNa nADIvraNa:"pucchaH pazcAt pradeze svaat"| / rogavizeSaH / vraNazabdasya puM-napuMsakatvAt tatpuruSe paravaliGga25 lAGkale tu pu-napuMsako vakSyate / piccha:-puccham / tAprAptau puMstvArtha vavanam / guNaH-paTaH; tantau, mauAm , yad goDa: doSetare, sUpakAre, zumbe, vRkodare, sandhyAdA, zuklAdau, "piccho lAlake pumaan"| zauryAdau, tyAgAdau, sasvAdau ca NAntatvAdeva puMstvam / bhrUNaH-65 gaccha:-animatasaGkhyAparyavasAnam / atha jAntAH paJca grbhinnii| zikhau strIgarbhe ca zAntatvAdeva puMstvam / guNasyAMvAja:-piccham / ojA-viSamasaGkhyA / krilijaH-kaTaH / zukanAmatvena napuMsakatve bhrUNasya tu yonimannAmatvena strItve prApte 30 pujaH-rAziH / muJjaH-zareSIkA / atha TAntI-avaTaH pAThaH / atha tAntAH sapta--alatA-yAvakaH; khArthike ! ke alaktakaH / kunta:-prAsaH; yadU gauDa:randhrama, kUpaH, khilaH, kuhukajIvI ca; asya randhranAmatvAd / vAjasya tu picchatAmatvAnapuMsakatve prApte vacanam / paTTaH "prAse gavedhukAyAM nA kuntaH strI guraguladrume / "paTTaH peSaNapASANe vraNAdInAM ca bandhane / yudhiSThirajananyAM ca // arthaprAdhAnyAt zalaparAcadIrghAyudhA api! [upjaatiH||9|| catuSpathe ca rAjAdizAsanAntara-pIThayoH / potaH piSTAtaH pRSatazco35 paTTI lalATabhUSAyAM paTTI laakssaaprsaadne"| tpaatvaataavrthkpdii| nItvaM tu bAhulakAt / atha ThAntAzcatvAraH-haTha: budbudagadmagado makarando balAtkAraH, vAriparNI ca / prakoSThA jnpdgndhskndhmgaadhH||10|| 15
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 16 20 prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM 25 ete zabdAH pulliGgAH - potaH pravahaNam, zizuca / pitaH paTavAsaH / pRSatAH - bindavaH, prAyeNa bahuvacanAnto'yam / mRgavAcinastu dehinAmatvAdeva puMstvam / utpAtaHupasargaH / vrAtaH - samUhaH / atha thAntaH - arthaH dhananAmatvena napuMsakatve prApte'sya pAThaH / atha dAntAH paTa - kaparda :- harajaTAbandhaH / varATavAcinastu tannAmatvAdeva puMstvam / budbudaH - jalAdisaMsthAnavizeSaH / gadaH - vyAdhiH / 10 viSNoranujazca / agadaH - auSadham / makaranda:- puSparasaH; arthaprAdhAnyAnmaranda ityapi / janapadaH --- janasamUhaH, viSayaH, karadazca, kuTumbI / agadaH-janapadayoM meMSa janAmatva-padAntatvAbhyAM napuMsakatve prApte pAThaH / atha dhAntAzcatvAraH - gandhaH "arthaH prakAre viSaye vitta kAraNa-vastuSu / abhidheye'pi zabdAnAM nivRttau ca prayojane " // phenaH "kule khyAtAvabhijano janmabhUmyAM kuladhvaje" / janaH - lokaH / parighAtanaH- ayobaddho laguDaH / DiNDIraH, arthaprAdhAnyAdadhikapha ityapi / atha pAntAzcatvAraH - dhUpaH, apUpazca bhakSyabhedaH / sUpaH-mudrAdivikAraH; sUpakAre tu dehinAmatvAt siddham / arthaprAdhAnyAt sUda ityapi / yad gauDa: 45 "gandho gandhaka Amode leze sambandhi-garvayoH " / 15 gandhake artha prAdhAnyAd gandhakaH - parvataH, navanItaH, zulvAdiri / tyAdi / skandhaH-- " prakANDe'se nRpe skandhaH kAye vyUha - samUhayoH / agAdhaH- vivrm| bilanAmatvAnnapuMsakatve prApte'sya pAThaH / asthAghA'laGkRtayostu guNavRttitvAdAzrayaliGgaH / yad gauDa: www " agAdhAssthAghamasthAgamastAghamatalaspRzi" / budbudagadamityatra, janapadagandha skandhamityatra ca samAhAraH 10 arddhasudarzanadevanamahA 'bhijanajanAH parighAtana phenau / pUpApUpau sUpakalApau kallolaulau ca khallatalla // 12 // ete zabdAH puliGgAH - zastra :- musalAgrastha lohamaNDalakaH / 60 azanau tu tannAmatvAdeva puMstvam / ambaH- sarakAdInAm / atha yAntA paJca - pAJcajanya:- viSNuzaGkhaH, poTagalazca / tiSyaH, pujyazca-kaliyugam ; nakSatre bahulam 'nakSatra' ityanena mAsavizeSe tu mAsanAmatvAt puMstvam / sicayaH - vastram, aMzukanAmatvena napuMsakatve prApte'sya pAThaH / nikAyya:- 65 nivAsaH / atha rAntAH sapta - rAtra iti "saGkhyAtaika 0 " rephaH zophaH stambanitambau // 11 // ete zabdAH pulliGgAH - arddha: - khaNDam / grAmArddhaH, arddhapaTTI, arddhanagaram / samAMse napuMsakatvasya vakSyamANatvAda | viSamAMzavRttirihAI zabdaH / atha nAntAH sapta -: - sudarzana:viSNucakram zakrapuraM ca; merujambvAM tu strI-puMsaliGgo vakSyate / 30 gauDastu / 7. 3. 119.] iti, "RksAma 0" [ 7.3. 97.] iti ca kRtasamAsAnto rAtrizabdaH / puNyA rAtriH puNyarAtraH / varSArAtraH, dIrgharAtraH, cirarAtraH, pUrvarAtraH, apararAtraH, arddharAtraH, ahorAtrAvimau / ekAt samAhAre ca puMnapuMsako 70 vakSyate / paravaliGgatApavAdo'sya pAThaH / vRtraH --- www "tro ripo ghane dhvAnte zaile zake ca dAnave" / "AjJauSadhabhidoH strI syAd viSNova sudarzanaH / mahendranagare klIm " || ityAha | "vyaJjane sUpakAre ca sUdaH sUpavadiSyate" / pUpAdInAmannAnAmatvena napuMsakatve prApte pAThaH / kalApaH - "kalApaH saMhatI baheM kAvyAM bhUSaNa tUNayoH" / picchanAmatvAnnapuMsakatve prApte'sya pAThaH / atha phAntau - rephaH - avadyam ; varNavizeSe tu viSayanAmatvenaiva puMstvam 150 zophaH zvayathuH / atha vAntAzcatvAraH - stambaH- AlAnam, vrIhyAdInAM prakANDavizeSazca tatra cArthaprAdhAnyAd guccho'pi / nitamba:-- "striyAH pazcAtkaTI sAnau nitambaH kaTi-rodhasoH " / [ dve 10-11 apyApAtalAparAntike ] // 11 // zambAmbau pAJcajanyatiSyau 40 puSyaH sicayanikAyyarAtravRtrAH / mantrAmitra kaTaprapuNDrArAH puNDra : "puNDro daityavizeSekSubhedayoratimuktake / citre kRmau puNDarIke puMsi bhUmani nIvRti // 55 devanaH - akSaH / krIDA-vyavahAra - vijigISAsu tu nAnta dhvAntArthaH - ArambhaH / mantraH - RgAdilakSaNaH, vAhraNya tvAnnapuMsakatvameva / ahna iti - " saGkhyAta 0" [ 7.3.117.] 35 iti, "sarvAMza" [ 7. 3. 118 ] iti ca kRtasamAsAnto / samarthanA, Avazca / amitraH - vairI, arinAmatvAdeva siddhe ShanazabdaH / saGkhyAtamahaH saGkhyAtAhaH, sarvamahaH, sarvAhaNaH; / saMyuktarAntalakSaNanapuMsakatvabAdhanArthamasya pAThaH / kaTapraH samUhaH / 75 pUrvamahaH pUrvAhnaH / evaM sAyAhnaH ; prArambho madhyaM cAhaH prAhaH, madhyAhnaH / aparAhnastu puM- napuMsako vakSyate / paravallitA pavAdo sasya pAThaH / abhijanaH
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puli~GgaprakaraNam / - Ara:-ArakUTaH / dravanAmatvAnapuMsakatve prApte'sya paatthH| bhulN-praajy-nbhsoH"| atha lAntAH SaDviMzatiH-kallola:-taraGgaH, taraGge'rthaprAdhA taNDulaH-viDaGgam , dhAnyasArazca;nyAdulolo'pi / olla:-sUraNaH; yad goDa: "viDaGge taNDulaH puMsi dhAnyAdinikare'pi c"| "aardr-suurnnyorollH"| patrapAla:khalla: "dIrthA churI patrapAlaH"! "kRtau vastraprabhede ca khallo nimne ca cAtake / vAtUlaH-vAtasamUhaH; vAtA'sahe unmatte cAzrayaliGgaH / 45 khallI syAddhastapAdAvamaInAkhyaruji striyAm // tAla:talla:-taDAgavizeSaH / [aupacchandasakam ] // 12 // "gItakAlakriyAmAne haritAle drumAntare / kaNDolapoTagalapudgalakAlabAlA tAlaH karatalAukucha-madhyamAbhyAM ca sammite" // 10''velA galo jglhinggulgolphaalaaH|| karAsphAle, sarau ca gRhAdirakSaNAya lohAdimayayantre ca / sthAd devalo bahulataNDulapatrapAla jaDala:-dehe kRSNaM lakSma / bhramala:-rogavizeSaH / ni-50 vAtUlatAlajaDulA bhRmalo nicolH||13|| cola:-niculakam / yad gauDaHete zabdAH puli~jhAH-kaNDola:-piTakAkhyaM bhAjanam / "nicolaH syaanniculkm"| poTagala:-kAzaH, naDazca / pudgalaH-paramANuH, dehaH, upasargasyAtantratvAcolaH / strINAM kUsakazcolaH / [ vasanta15 AtmA ca / kAla:"kAlo mRtyau mahAkAle samaye yama-kRSNayoH / tilakam ] // 13 // kRSNanivRti kAlA ca nIlI-majiSTayorapi // kAmalakuddAlAvayavasvAH 55 kAlI gauryA kSArakITe kAlikA-mAtRbhedayoH / suvarauravayAvAH shivdaavau| navAmbuvAhabunde ca parivAde'pi ca kvacit" / mAdhavapaNavAdInavahAva20 bAla:-azva-karivAladhiH / truTau tu bAhulakAt striyaam|| dhruvakoTIzAMzAH spazavaMzo // 14 // yad gauDaH ete zabdAH pulijhA:-kAmala:"nA bAlaH kuntale dntaablghottk-vaaldhau| "marau roge'vataMse nA kAmalastriSu kaamuke"| vAcyaliGgo'rbhake mUrkhe hIbere puM-napuMsakam // kuddAla:-khanitravizeSaH / atha vAntAdvAdaza-avayava:"alaGkArAntare medhau bAlI bAlA trutti-striyoH"| anggm| svaH, AtmA, svabhAvaH, jJAtizca; arthe tu puM-napuMsako 25 keze'pi puM-napuMsako vakSyate / svArthika ke bAlakaH-zizuH, ! vakSyate; AtmIye tu guNavRttitvAdAzrayaliGgaH; gauDastukAntatvAt puMsi, valayA'GgulIyakayostu puM-napuMsako vakSyate / ___ "kho jJAtAvAtmani klIbe triSvAtmIye striyAM dhane" ityAha / / AvelaH-carvitatAmbUlam / gala:-sarjarasaH / arthaprAdhAnyAt | suSaH-surabhedaH / yad gauDaH-- 65 kalakala ityapi / kaNThe tu tannAmatvAdeva puMstvam , dravanAmatvAnna- "sambhede nA savA mrvaa"| puMsakatve prApte'sya pAThaH / jagala:-- rauravaH-narakabhedaH / ghore tvAzrayaliGgaH / rauravAntatvAnmahA30 "jagalaH piSTamaye ca medake madanadrume / rauravaH / yAvaH-alaktakaH / zivaH-vedAdiH; sukhAdiSu tannAhiGgula:-hiGguluH, puMsyamaraliGgazeSaH / gauDastu matvAnapuMsakatvam ; yadAha"hiGgulaM dArudaM syAd" ityAha / "vede yoge hare kIle vAlake guggulau shivH"| 70 gola:-sarvato vRttaH / bAlakrIDanakASThe strI, patrAkSanAdau "puNDarIkadrume klIbaM zaM mokSa-kSema-vAriSu" / tu klIyo vakSyate / yastu gola evaM golaka iti svArthikaka AmalakyAdau strItvaM vkssyte| 35 pratyayAnto mRte bhartari jArajasya vAcakaH sa AzrayaliGgaH / phAlaH-kuzI / devalaH-devatAyatanam / bhul:-kRssnnpkssH| "mokSe puMsi" iti gauDaH / yadAha dAva:-araNyam / vadivizeSe tu puMstvaM siddhameva / artha"bahulaH kRSNapakSe'sau zitau ca bahulA gavi / prAdhAnyAd dava itypi| elAyAM nIlikAyAM ca bahulAH kRttikAsu ca // "kAnane vanavahnau va syAd dAvo dvniri"| 3 za0 pari0 ... .75
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 prathamapariziSTe svopajJavRtisaMkalitaM D a mananwwwwwnaramanararamawrrammar.mmunnawarwww.nirm 50 mAdhavaH-madhumizraH, AsavaH ! svArthike ke mAdhavakaH-mAghe, atha hAntAzcatvAraH-niSkuhaH-koTaram ; ye tu TAntamemAsabhede, madhau, viSNau ca siddhameva puMstvam / striyAmapIti : namAhustanmate dAntatvAdeva puMstvam / aha iti "dvigo." 40 kazcit / yadAha [7. 3. 99.] iti, "ahnaH" [5. 3. 116.3 iti ca "mAdhavastu vasante nA vaizAkhe garuDadhvaje / kRtasamAsAnto'hanazabdaH / dvayorahoH samAhAro dhahaH, vyahaH, mAdhavI madirAyAM ca kuttttnyaamtimuktke| paJcAhaH, saptAhaH / dvigurannAbantAnto vA'nyastu sarvo napuMsaka shrkraayaaNc"| iti strii-npuNsktve| paramAha. uttamAha ityAdau tu paravalliGgatve paNavaH-paTahaH / AdInavaH-zastram , doSaH, parikliSTaH, ca prApte vacanam , sudinaikAbhyAM napuMsakatvaM puNyAhasya tu puM-napuM-45 durantazca / hAva-bhAvasUcakaH / dhruva: sakatvaM vakSyate / nirvRhaH"dhrava Atau zive zakau vasau yoge vade munau| "niyUhaH zekhare dvAre niryAse naagdntke"| 10 nishcite'pi"| kalahaHyacchAzvataH "kalahaH khaDgakoze syAd bhaNDane yuddh-raaddhyoH"| "dhruvo nitye nizcite c"| gauDastugauDastu "bhaNDane khaDgakoSe nA kalahaM yuddha-rADhayoH" ityaah| "nivite klIbam" ityAha ! atha kSAntaH-pakSa:-piccham / yuddhapicchanAmatvAnapuMsa15 taka zazvadarthaM ca napuMsakaH / zAzvata-nizcalayostvAzraya- ! katve prApte'nayoH paatthH| pratijJArthAdau tu pakSasya SAntatvAdeva linggH| sug-gIti-latAbhede tu strItvaM vakSyate / atha zAntAH puMstvam / athekArAntAzcaturviMzatiH-rAzi:-meSAdiH, pusapta-koTIzaH-loSTabhedanaH; arthaprAdhAnyAt koTizo'pi ! jazca / varAzi:-sthUlazATakaH-vastranAmatvAnnapuMsakatve prApte'sya 55 aMza:-bhAgaH / spaza: / pAThaH / RSiH"samparAye'pi puliMgaH spazaH syAt prnnidhaavpi"| "RSide vsisstthaadau"| 20 punAmatvAt napuMsakatve prApte vacanam / vaMzaH [navipulAvRttam yugmavipulAvRttam ] // 15 // "vaMzo varge kule veNau pRSThasyAvayave'pi ca / dundubhirvamativRSNipANyavikSurikAdimadhyadhArA c"| shaatiraaliklyo'nyjlighRnniH| 60 vaMzAntatvAt prAgvaMzaH patnIzAlAkhyo agnizAlAyA Adyo . agnivahnikamayoM'hridIdivibhAgaH / [ ApAtalikAparAntikA ] // 14 // anthikukSitayo'rdanivaniH // 16 // 25 kushoddddiishpuroddaashvRsskulmaasnisskuhaaH| ete zabdAH pulliGgAH--dundubhiH-bherI; viSe, daiye ca ahanirvRhakalahAH pakSarAzivarAzyaSiH // 15 // siddhameva; akSe tu strItvaM vakSyate / vamatiH-vAntiH / vRSNi:ete zabdAH puligAH-kuzaH-yokam , dvIpazca / ur3IzaH- ! kulavizeSaH, messshc| pANiH-hastaH / aviH-mUSikakambalaH / 65 pranthavizeSaH; hare tu dehinAmatvAt puMstvam ! puroDAza:-- / yad goDa:"puroDAzo havirbhede camasyAM piSTakasya ca / "zaile meSe ravau cAviH puMsi bhUSikakambale / rase somalatAyAzca hutazeSe ca puMsyayam" / RtumatyAmavI proktA" // atha SAntaH-vRSa:-- zAtiH-khajanaH / rAliH-kalahaH / kaliH antyayugam"vRSaH syAd vAsake dhameM saurabheyeca zukrale / kalahazca / aJjali:-pANipuTaH, praNAmam , hastayugaM ca 170 puM-rAzibhedayoH zRGgayAM mUSika-zreSThayorapi / ghRNiH-abhIzuH / agniH-kRzAnuH / vahniH sa eva / kapikacchAM vRSA proktA vratinAmAsanaM vRSI" / kRmi:-kiittH| yat tu ameripratyaye'ta itve kimiriti rUpaM 35 atha sAntaH-kulmAsa:-arddhakhinno mASAdiH / annanA- tadapi arthaprAdhAnyAt sahItam / yadAhamatvAnnapuMsakatve prApte'sya paatthH| mUrddhanyopAntyo'pyayam / yad / "mirnA krimivata koTe laakssaayaam"| aMhniH pAdaH, arthaprAdhAnyAdanirityapi / dIdiviH-75 "kulmASo yavake puMsi kAjike sthAnapuMsakam / odanaH, arthaprAdhAnyAt kuruzca / yadAha gauDaH
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane strIliGgaprakaraNam / "kuruH zrIkaNThajAGgale odane nRpabhede c"| Grassuranearestha granthiH -rajjyAdiveSTanabandhaH, kauTilyam, paruH, rogavize- ! , 2 atha strIliGgAH / / Sazca; anthipaNe tu tannAmatvAnnapuMsakam / kukSiH -jaTharam / / dRtiH-carma, carmaprasevakazca / auNAdikatiganto'yam / strIliGga yonimamrIsenAvallitaDignizAm / 5 kyantasya tu jyuktA iti strItvameva / ardaniH-agniH, azvazca / / vIcitandrA'vanIvAjihvAzastrIdayAdizAm // 1 // dhvaniH-pratIyamAno'rthaH; zabde tu viSayanAmatvAdeva puMstvam / ! nAmeti maryate / yonimadAdInAM nAma strIliGgaM bhavati / yonivRSNi-ghRNyorNyantatvAdagni-vahayoya'ntalvAdardaneranyantatvAt kRmeya'ntatvAt pANi-kukSyahINAM prANyaGgyAcIdantatvAt strItye; . mannAma-strI, puruSI, rAmA; vAmA-savyAdiSu tvasya yathAprApta-45 'meva / yadAhadIdiverannanAmatvAd rAlezca yunnAmatvAnnapuMsakatve prApte vacanam / 10[ rathoddhatA] // 16 // "vAmaM savye pratIpe ca draviNe caatisundre| girizibhujAyuko hAhAhUhUzca nagnahUrgapet / / payodhare hare kAme vindyAd vAmAmapi striyAm / pAdazmAnAvAtmA pApmasthemoSmayakSmANaH // 17 // vAmI sRgAlI-vaDavA-rAsabhI-karabhISu ca // ete zabdAH pulliyA:---giriH nArI, bhIrUH, yoSA, yoSin , aGganA, kAntA, purandhrI, 50 "giriNioM giriyake krIDAguDaka-zailayoH / debI, indrANI, urvazI, rambhA, tilottamA, mAnuSI, brAhmaNI, 15 netrAmayavizeSe'pi pUjye tu giriranyavat" / kSatriyA, vaizyA, zUdrA, hastinI, vazA, dhenukA, azvA, vRSIathodantau-zizu:-zrotram ; saMyuktarasyAntatvAnnapuMsakatve dhavalyau / gauDastuprApte'sya pAThaH / jAyuH-auSadham / athodantAtrayaH-kaH-: "dhavalA gavi nA SaNDe zukla-sundarayostriSu" ityAha / karISAgniH / nadIvAcinastu tannAmatvAt strIvameva / jAyorbheSa- / lulAyA, RSI, makarI, matsI, sUkarI; sRgAlI-ayaM tAla-55 janAmatvAnapuMsakatve, kazabdasya tu kRdantatvAt strItve prApte / | vyAdirapIti gauDaH / zunI, vyAghrI, siMhI, mRgI, RSyI, markaTI, 20 vacanam / hAhAhahaH-devagAyanau; ekamevedamakhaNDaM nAma, hAhAzca huhuzcetyanye khaNDayanti / avyayatvAdalijAvetAviti / kapI, kukkaTI, mayUrI, cakravAkI, cakorI, haMsI, kAkI, mUSIkecit / gandharve ca hAhAhahariti tu lakSyam / ekadezavikrata-tyAdi / vaJInAma-vamrI-vaTiH, upadehikA ityAdi / senAsthAnanyatvAd arthaprAdhAnyAd vA nirdezasya tadapi shiitm|naam-senaa-cmuuH, pRtanA, vAhinI, anIkinI, varUthinI dehinAmatvAdeva puMstvasiddhau vimatijJApanArtha haharityasya kRt| tyAdi / senAbhedo'pi pattyAdirakSauhiNyantaH senaa| 25 iti strItvabAdhanArthaM ca vacanam / nagnahUH-mASadalanyAdi, surA- "ekebhaikarathA vyazvA pattiH paJcapadAtikA / / bIjam ; arthaprAdhAnyAnamaharityapi / annanAmatvAnapuMsakatve prApte syAt senA'kSauhiNI nAma khaa'gaassttkdvikairgjaiH| vacanam / nagnAn hayatIti vyutpattiprAdhAnye tvAzrayaliGgataiva / rathaizcaibhyo hayaitrinaiH paJcanaizca padAtibhiH" __ atha vyaJjanAntA aSTau--garmut-suvarNam , saraghA ca; drava padAtau tu pattiH prANinAmatvAt puMsi / bala-sainya-cakrA'nIka nAmatvAnapuMsakatve saraghAnAmatvAcca strItve prApte'sya pAThaH / senAmukha-gulma-gaNAzcApavAdaviSayaH / vallInAma-vallI; aja-65 30 pAda-caraNaH, dnto'ym| azmA-pASANaH, upalakSaNatvAddhema- modAyAM tvasya bAhulakAt strItvam / latA, pratAninI, valarI, lo'pi / yadU gauDaH pratatiH, vratatiH / tadvizeSo'pi vallI, kozAtakI / ikSvAku-kaTu"hemalaH kRkalAse nA svarNakAre shilaantre"|| tumbyau / trapusI, pippalI, kaNA, kRSNA, upakulyA, vaidehI, AtmA-khabhAvaH, zarIram , yatnaH, manaH, dhRtiH, buddhiH, mAgadhI / yUthikAyAM tvasya ziMzapAditvAt strItvam / guDUcI, brahma, jIvazca; svabhAve cArthaprAdhAnyAt sahaja ityapi / pApmA- kUSmANDI ityAdi / taDinAma-taDit ; zampA-ayaM dantyAdi-70 35 pApam , rogazca / sthemA-sthairyam ; imannantAdeva siddhe dvikharaM rapi / capalA, kSaNikA, vidyut, didyut / airAvatI, zatahadA. mana kartarIti napuMsakatvabAdhanArthamasya pAThaH / USmA-santApaH, / saudAmanI-ete trayastadvizeSA api / antyau dvAvapsaraHkhapi samRddhizca / yakSmA-kSayaroga; tadantatvAd rAjayakSmApi / | ityAdi / nizAnAma-nida, nizA, tuGgI, tamI, tamA, uSA, napuMsakatve prApte vacanam / evaM zeSeSvapi | doSA; doSetyavyayamapi / uSA tu nizAnte'vyayam / ramyA; liGgeSu kharavyaJjanAntakramo jJeyaH / [pathyAryA // 17 // zarvarI-striyAM tu yonimannAmatvAt siddham / triyAmA, yAmA, 15 iti puliGgaM samAptam // yAminI, rajanI, rajaniH / tamoyuktA-tamisrA / jyotsnAyuktA 60 pA 40
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM - wom wowwwcomwwwan 50 jyotskI, jyotsnA cetyAdi / naktazabdastu strI-napuMsako vshyte| yamunA, kAverI, sipA-sapre, vipAT-vipAze ityAdi / adhRSyA 40 naktamiti mantamavyayamapi / vIcinAma-vIciH-utkalikA, | ca, pragalbhe tvayamAzrayaliGgaH / tathA AtreyIlaharI, bhanirityAdi / taraGgollola-kalolAnAM puMstvamuktam / "AtreyI puSpavatyAM syAnnadIbhede ca nA RssoN"| Urmestu strI-puMsatvaM vakSyate / tandrAnAma-tandrA-tandriH, tandrI picchilA ca5 ca; nidrAyAM tvasya kRta ityeva strItvam / pramIlA / indriyastyA- "zAlmalI, ziMzapA-sindhubheda-potakikAsu ca / natetyAdi / avaTunAma-ghATA, kRkATikA ityAdi / avaTostu picchilA-vijile tadvat" // strI-puMstvaM vakSyate / grIvAnAma-grIvA-ayaM tatsirAyAmapi / vINAnAma--vIgA-ghoSavatI; tadbhado'pi vINA / vipatrI, kandharA, zirodharA ityAdi / zirodhestu pratipadapAThAt strItvam / | parivAdinI, vakI, mahatI, cANDAlikA ityaadi| kacchapI jihvAnAma-jihvA-rasajJA, rasanA, lolA, lalanA ityAdi, | ca / yadAha10 rasA ca / yadAha "kacchapI vallakIbhede dulau kSudragadAntare / "rasA tu salakI pAThA jihvA-dharaNi-kaSu / malabandhavizeSe tu kacchapaH kamaThe'pi ca" // raso gandharase svAde tiktAdau viSa-rAgayoH / jyotsnAnAma--kaumudI-jyotsnA, candriketyAdi |ciiriishRnggaaraadau drave vIrye dehadhAtvamdhupArate" // nAma-cIrukA cIrI, bhRGgArI, jhillikA, jhillI ityaadi|tithiirsnsy tu strI-napuMsakaravaM vakSyate / zastrInAma-zastrI-nAma--pratipat , pksstii| dvitIyA-ayaM bhAryAyAmapi / tRtIyA, 15 asiputrI, kSurikA, churikA, dhenukA, astrI, asidhenuriyaadi| | cturthiilyaadi| yAkt paJcadazI, paurNamAsI, pUrNimA / saiva pUrNa dayAnAma-dayA-ghRNA, karuNA, anukampA ityAdi / anukrozo candrA, rAkA / nyUnacandA, anumatiH / tathA amAvasyA, amA-55 ghajantatvAt pumAn / kAruNyaM tu saMyuktayAntatvAnnapuMsakam / | vAsyA, amaavsii| saiva dRSTacandrA, sinIvAlI / naSTacandrA tu diDAma-dik-AzA / gardai tu ruyuktA ityeva strItvam / kASTA; | kuhUH, kuhUzca / tathA nandA, bhadrA, jayA, rikA, pUNo / dazesya kakupa-ayaM zobhAyAmapi strI / harit ; sUryAzvavAcitve tvasya | tu ghaantatvAt puMstvam / tithestu strI-puMsatvaM vakSyate / 20 dehinAmatvAt puMstvam / digbhedo'pi digeva / aindrI-prAcI, dhInAma-dhI:-dhiSaNA, paNDA, anuSTup , zemupI, dhIdA; yAmyA-avAcI, vAruNI-pratIcI, uttarA-udIcI, dakSiNapUrvA, | kanyAyAM tu yonimannAmatvAt strItvam / manISetyAdi / aDA-80 dakSiNapazcimA, uttarapazcimA, uttarapUrvA ityAdi / [vipulA- lInAma--karazAkhA; tatprabhedo'pi-pradezinI, madhyamA, anAvRttam // 1 // | mikA, kaniSThA ityAdi / aGgulizabdasya karikarAgravAcina iva ziMzapAdyA ndiiviinnaajyotsnaaciiriitithiidhiyaam| it tu prANyaGgavAcItyeva strItvam / aGguSTastu puliGga uktaH / 25 aGgulIkalazIkaguhiDapatrIsurAnasAm // 2 // kalazInAma--kalazI-gargarI, karkarI, puTagrIvA, galantikA, ziMzapAdayo nadyAdInAM ca nAma strIliGgam / zizapAdi- | manthanItyAdi / kAnAma-ka:-ayaM mAlAyAM puMsyuktaH / 65 ziMzapA, vIrutU-pATale, biDA, phalgukA-kodumbarike, suk- | kachuH, kachuH, priyaGgu:-ayaM latAvizeSe ziMzapAditvAt strii| snuhyau, nirguNDI, jhiNTI, jambUH, zrIpaNI-bhadraparyo, girikarNI, pItataNDulA ityAdi / hiGgApatrInAma---hiDapatrI, mASaparNI, badarI, elA, sUkSmailA, vAsA, tintiDI, tintiDIkA, ciJcA, | kAmbojI, valakSa-khadirayostu ziMzapAditvAt / kAravI, 30 amblikA, sidhrakA, sArikA, nAdeyI, vilomI; pratIpAdau | bASpikA, kavarI, karavIrItyAdi / surAnAma--surA-vAruNI, tvasya yathAprAptameva / yadAha taralA, AsutiH, parisrutA / madya-anutarSa-kaTya-kApizAyana-70 "vilomastu pratIpe syAd bhujaGge varuNe zuni / mAka-mAdhvIka-hArahUrANAM napuMsakatvam, caSaka-saraka-maireyaAmalakyAM vilomIca vilomaM cA'raghaTTake" // madhu-zIdhUnAM puM-napuMsakatvam , kalya-kAdambarayostu strI-napuMsadhAtakIkukSare, haimavatI, vetakI, pathyA, himajA, zreyasI, katvam, zuNDazabdasya strI-puMsatvaM ca vkssyte| mAdhavAsavI tu 35 zivA, zephAlikA, vizalyA, dantI, rohiNI, kaTurohiNI, | pulliNjhaavuktau| madirA, hAlA, zuNDA, daityA ityAdi / caSake nIlI, yUthikA, navamAlikA ityAdi / zizapAdirAkRtigaNaH / tvayaM bAhulakAt striyAm |naasaanaam- nAsA, nAsikA, ghoNA,15 tarunAmatvAt puMstve prApte'sya paatthH| nadInAma-nadI-dhunI, zivinI, gandhavahA, AghrA ityAdi / prANazabdastu napuMsako nimnagA, ApagA, kaH / taddedo'pi nadI gaGgA-kirAtyau, bhoga- vakSyate / nakrasya tu bAhulakAnapuMsakatvam / yadAha-- vatI, godAvarI, narmadA, rahasyA; gopye tvayamAzrayaliGgaH / "nakraH kumbhIrake nanaM nAsAyAmanadAruNi" // 2 //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane strIliGgaprakaraNam / mamima rwarmirmwarwwwwwwwwwwwwwmom raamaashilaavcaalaalaashimbaakRssnnossnnikaashriyaam|| saraghAnAma-saraghA-kSudrA, madhumakSikA / tatprabhedo'pi spRkkApaNyAtasIdhAyyAsaraghArocanAbhuvAm // 3 // , puttikA, pataGgikA ityAdi / rocaneti-gorocanA, vaMzarocanA rAkSAdInAM nAma strIliGgama / rAmAnAma-rAnA-elApaNI . ca gRhyata / tatrA''yAnAmamubahA, yuktarasA, rasyA, rasanI, rasA, zreyasItyAdi / nAkulI "candanIyA tu rocanA / ca / yad goDa: bhUtanI-bhUtanAzinyau bhayanI pAMzulI ruciH" / / "strI cavye kukuTIkande rAlAyAmapi naakulii"| gopittarocanA ca / vaMzarocanA, vAMzI tugAkSIrI, tukA, zubhA, | vaMzajA, zubhrA, vaMzakSIrI, vaiNavI ityAdi / vaidehI ca / yad zilAnAma-zilA-manoguptA, manohA, nAgajilikA, manaH gauDaHzilA, nepAlA, kunaTI, golA ityAdi / nepAlI ca / yadAha"nepAlI navamAlI-manaHzilA-suvahAsu ca" / __"vaidehI pipplii-siitaa-vnnik-strii-rocnaasvpi"| tvakkSIrastu strI-napuMsako vazyate / bhUnAma--bhUH-bhUmiH, 45 10 bacAnAma--bacA-zatapatrikA, golomI, jIvA, SaGgandhA / anayoH sthAnamAtre'pi syuktaravAnbhyantatvAca strItvam / vasudhA, ugragandhA-zArikAyAM tvasya yonimannAmatvAt strItvam , zuke avaniH, vasumatI, iDA-latve ilA / dhAtrI, ambA; urvarAtu dehinAmatvAt puMsi / zvetavacA tu haimvtii| lAlAnAma-- ayaM sarvasasyAyAmapi bhuvi / dakSA, gotrA, kuH ityAdi // 3 // lAlA-sRNIkA, spandanI ityAdi / zimbAnAma-zimbA giraam| zimbiH, zamI, zimiH, bIjakozI ityAdi / jAlI ya / kapiJjale 15 tvasya dehinAmatvAt puMstvam / kRSNA-kRSNajIrakam / tannAma it tu prANyaGgavAci syAdIdUdekakharaM kRtH||4|| 50 kRSNA, pippalI, suSavI, kAravI, pRthuH, kAlA, upakuzcikA, utkru- hAradAdAnA nAma stra haridrAdInAM nAma strIliGgam / haridrAnAma-haridrA-pItikA, cikA, upakAlikA. kuJcikA ityAdi / pRthvI c| yad gauDaH- piNDA, rajanI, rajanA; nizA-arya dAruharidrA-triyAmayorapi / "gaurI varNavatI pItA haritA vrvrnninii| "pRthvI pRthau pRthivyAM ca tvakpanyAM kRssnnjiirke"|| pItacandanasya tu bAhulakAnapuMsakatvam / mAMsi:-gandharAjikApi kRSNA / tannAma-kRSNA, rAjikA, AsurI, | dravyavizeSaH tannAma20 ityAdi / pippalyA tu vallinAmatvAdeva siddham / uSiNakA. "mAMsI kRSNA jaTA hiMsrA naladA jaTilA miSI" / nAma-uSNikA-yavAgUH / zrANA, vilepyA, vilepikA ityAdi / | . jaTA ca pizitI peSI RvyAdA ca tapasvinI / vilepanI ca / yad gauDaH dvitIyA gandhamAMsyanyA bhUtakezI jaTA smRtA" // "vilepanI suvezA strI taralApi vilepnii"| "pizAcI pUtanAkezI bhUtakezI ca lomazA" ityAdi / ayaM kAsIsAdAvapi / yadAha- .. taralastu strI-napuMsako vakSyate / zrInAma-zrIH-lakSmIH , "atha kAsIsa-sRgAlI-jaTilAsu ca lomshaa"| 25 kamalA, padmA, padmavAsA, rAjIvavAsA, haripriyA, kSIrodatanayA, "lomazA zUkizimbyAM ca markaTIkAkajaGghayoH / mA, rAmA, indirA ityAdi / sprakA-gandhadravyavizeSaH / mahAmedA'tibalayoH zAkinIbhidi cessyte"| tazcAma misizca / yad gauDaH- "marunmAlA tu pizunA spRkA devI latA laghuH" / "syAnmAsyAM zatapuSpAyAM madhurAyAM misiH striyAm / samudrAntA vdhuuH| koTivarSApi laGkoyikA ityapItyAdi / brAhmaNI ajamodAyAM c| 30 ca / paNyAnAma-paNyA-kaTamI, pArApatAhiH, suvarNalatA, jyotiSkA, agnibhAsA, lavaNA, durdinA, jyotiSmatI ityAdi / asitAlatA, sahasravIyaryA, anantA, dardurA, rahA, nIladUyam / dUrvAnAma-dUrvA-haritAlI, zataparvA, zatavIryA, atavallI, atasInAma-atasI-kRSNapriyA, candrikAhA, masRNA, kSumA, jAtIyavAdaumA ityAdi / dhAyyAnAma-dhAyyA-sAmidhenI-ayaM samidhi "bhArgavaH pazurAme syAd gaje zuke sudhnvni| 10 bAhulakAta striyAm / yad gauDaH bhArgavI haimavatyAM ca kamalA shiti-puurvyoH"| . 35 "sAmidhenI samidhya'ci Rg" ityAdi / | zitA tu golomI, zvetagarbhA, sitAlatA, maNDAlI, tIca, ___ 60 wina
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajhavRttisaMkalitaM vAruNItyAdi / AlUnAma-AlU:-karkarI, galantikA, vArDAnI samAhAre vartamAnaH strIliGgaH / paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH paJcaityAdi / Aluzca / yad gauDaH-- | puulii| SaNNagarI, dazagrAmI, triphalA, pAtrAdivarjiteti kim ? 40 "AlurgalantikAyAM strI klIbaM kande ca bhelke"| dvipAtram , dvimAsam , tribhuvanam , caturyugama , dvipatham , tripa balAkAnAma-puMdhvaje'pi strItvameva / balAkA-bisakaNThikA, | tham, catuSpatham , tripuram / bhASye tu tripurItyuktam / paatraa| bisakaNTikA, vekerukA ityAdi / kRSNalAnAma-kRSNalA- | dayaH ziSTaprayogagamyAH / adanteti kim ? paJcasamiti, trigupti, gujA, raktikA, kAkacizI ityAdi / zikhaNDinI ca / yadAha- paJcakumAri, dazakumAri; antyayoH strI-puMsatvamapIyeke / uttara. . ."zikhaNDI ca mayUre syAd bANe gAGgeyavairiNi / padagrahaNaM kim ? paJcagAvaH samAhRtAH panagavam / evam-daza-45 kalApe cAtha guJjAyAM yUthikAnyAM shikhnnddinii"| gavam , trirAtram , saptabhUmam / atra dviguradanto nottarapadam / gIrnAma-gI:-vAra, vANI, bhAratI, bhASA, sarasvatI, samAhAra iti kim ? paJcAmrapriyaH, dazavaTapriyaH / uttarapade para10 ilA ityAdi / devatAvizeSavAcinAM caiSAM yonimannAmatvAdeva / valiGgatA, tadbhitArthe ca vAcyaliGgatA vakSyate / annAvantAnto strItvam / evaM zrI-bhU-nadInAmaskhapi draSTavyam / it tu prANya- vA-annantaM AbantaM ca yaduttarapadaM tadanto dvigu: samAhAre GgavAci syAt-grANyaGgavAci ikArAntaM strIliGgaM syAt / vartamAno vA striilinggH| annantaH paJcatakSI-paJcatakSam , dvAdaza-50 godhiH-lalATam / evam-aGguliH, aGguriH, kaTiH, pAliH rAjI-dvAdazarAjam , paJcacI-paJcacarmam / AbantaH-paJcakhaTrIkaroTiH, kapoNiH, kaphoNiH, kaphANiH, zakuliH, kalAciH, paJcakhaTvam , dazakhaddhI-dazakhaTvam, paJcamAlI-pazcamAlam , trisatundiH, tuNDiH , cyutibulI, bulirapatyapathe'pi / troTi:- | dhyasya tu napuMsakatvaM vkssyte| annantamAvantaM cottarapadaM na pakSatiH / iditi kim ? karNaH / prANyaGgavAcIti kim ? nAbhi:- dviguriti dvirantagrahaNam / anyastu soM napuMsakaH-uktakSatriyaH / prANyaGgavAcinastu strI-puMsatvam / cakrapiNDikAyAM tu | strItvAdanyaH punardvigu: samAhAre vartamAnaH sarvo napuMsakaH / tena 55 strItvaM vakSyate / IdUdekasvaram-IkArAntamUkArAntaM ca eka-j pAtrAdyuttarapadasyA'nakArAntottarapadasya vikalpitastrItvasya ca pakSe kharaM nAma strIliGgam / hrIH, prIH, zrIH / napuMsakatvaM siddham / tathaivodAhRtameva / [vitAnam ] // 5 // 20 "lakSmyAM trivargasampattau veSopakaraNe matau / linminyaniNyaNirUyuktAH kvacittigalpahaskhe kaa| zrIrveSaracanAzobhAbhAratIsaraladrume" // viMzatyAdyAzatAd dvandve sA caikye dvndvmeyyoH||6|| bhrUH, ghaH, drUH, jUH / ekakharamiti kim ? svayambhUH- linminyaniNyaNi ruyuktAH-litpratyayAntaM mi-ni-60 brahmA / nIH, lUH ityAdInAM tu guNavRttitvAdAzrayaliGgatA / ani-Ni-aNi-pratyayAntaM striyAmuktAH syuktAstadantaM ca nAma kRtA-kRtsambandhinau yAvIdUtau tadantaM nAma strIliGgam / ane- | strIliGgam / lit-gayAM samUho gotrA / evam-rathakaTyA, kasvarArtha ArambhaH / lakSmIH zrItulyArthaH / yadAha- pAzyA, tRNyA, gavyA, rathyA, vAlyA, khalinI, grAmatA, janatA, "lakSmIH zrIriva smptti-pdmaa-shobhaa-priynggussu"| bandhutA, gajatA, sahAyatA, tRNasA, vraannsaa| karNe bhavA papI:-yayIH / vAtapramIstu dehinAmatvAt puMsi / ayaM : karNikA / evam lalATikA, garmANAM bhRgUNAM ca vivAhaH garga-65 mAlAyAM puMskANDe paThitaH / devanandI tu striyAmAha / tarIH, / bhArgavikA, kAkolUkasya vairaM kAkolUkikA, zuklasya bhAvaH zuklatA, tantrIH, avIH, yavAgUH, alAbUH, kutUH, karkandhaH, kacchaH / evam-zaSyopAdhyAyikA, gArgikayA zlAghate / dvIpAdau dadAti30 marjUH, dardUH, taH, tardUH, kazerUH, kharjuH, tanUH, AlaH / dvipadikAM dadAti, deva eva devatA-eSu "goratha." [6.2.24.] , inbhUH-saviSaH kIdaH / yad gauDaH ityAdinA tralAdayaH krameNa litaH pratyayAH / miH-sUrmi: sthUNA, ayaHpratikRtizca / DyAM suurmii| sUrmazabdAdapi DyA 10 "dRnbhUH striisrpmede"| sUrmI / nemiH kUpasyAnte rajavAdidhAraNArtha tryasaM kASTham , cakradhanaH-cApam , kAsUH-zaktayAkhyamAyudham / agregUstu guNavRttitvAdAzrayaliGgaH / [trINyapi 2.3.4.] pathyAvakANi // 4 // | dhArA, cakrapramizca / varmiH-valmIkakRmiH / valmiH-indraH, samu. 35 pAtrAdivarjitAdantottarapadaH smaahaare| drazca / dalmiH-Ayudham / niH-veniH-vyAdhiH, kezaracanA, : dviguranAvantAnto vAnyastu soM npuNskH||5|| | nadI ca / soniH-savanam / dhuniH-ndii| ani:-aTaniH pAtrAdivarjitAdantottarapadaH samAhAre dviguH-- dhnuHpraantH| kaTaniH-zailamekhalA / varttaniH- 18 pAtrAdigaNavarjitamakArAntamuttarapadaM yasya sa tathAvidho dviguH / "vartanistarkupiNDe'pi striyAM vrtnvrtmnoH"|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane strIliGgaprakaraNam / 23 dhamaniH-sirA ! NiH--kANiH vailakSyAnupasarpaNam (?) pratyayAt pUrvA ca / kRttiH-carma / niyatiH-vidhiH / zrutiH-40 vANiH-vyUtiH, mUlyaM ca / niHzreNiH-adhirohiNI, khajUrI vedaH, vArtA, zravaNam , karNazca / AkRtiHca / veNiH kezaracanAvizeSaH, pravAhaH, setuzca / praveNiH- "sAmAnye'pi zarIre'pi syAdu rUpe'pyAkRtiH striyaam| gItaprastAraH, AstaraNam , veNizca / RNiH-RyaH / droNiH- AyatiH5 jalAdhAravizeSaH / cUrNiH-vRttiH / aNiH-saraNiH-pandhAH, | "dIrghatve'pyAyatiH strI syAt prbhaavaa''gaamikaalyoH"| . zreNizca / grahaNiH-koSThasthAnam, rogavizeSazca / karaNiH- saMhatiH-saGghAtaH / kya-AsyA-Asanam / ajyA-45 sAdRzyam / kSipaNiH-Ayudham , carmakRtA ca paassaannsrjnii| (vyA?)-gatiH / brajyA saiva / ijyAvarSaNiH-ceTI, kulaTA, agnizca / kAkANi:-mAnadaNDapaNayo- "ijyA syAt saGkame dAne yAge'rcAyAM gurau pumaan"| sturyAzaH / taraNiH-saGkamaH, yavAgUzca / samudrAAMzu-yaSTiSu tu bhUtyA-vetanam / samajyA-sabhA / niSadyA-Asanam / 10 strI-puMsatvaM vakSyate / kRmi-vahnayagni-vRSNi-vRSNInAM puMstvamuktam / zayyA-paryaGkaH, zabdagumphazca / zayyAntatvAtUrmi-pRzniparNInAM tu strI-puMsatvaM vkssyte| khayuktAH-ktiH,kyap , "antaHzayyA mRtau bhUmizayyAyAM pitRkaanne"| 50 zaH, yaH, aH, aG, anaH, vip , aH, aniH, i, Nakazca / / sutsA-yasyAM somaM sunvantyadbhiH, parivAsayantItyarthaH / vidyAkti-vRttiH-kaizikI, ArabhaTI, sAtvatI, bhaartiilkssnnaa| AnvIkSikyAdiH / caryA-bhramaNam / manyA-grIvAyAH pazcAd grAmyA paruSopanAgarikAlakSaNA (?) kRSyAdiH / vivRtizca / bhAge sirA / kRtyA-kRtiH, mAridevatA ca; vidviSTa-kAryayostvA15 bhUtiH-bhasma, utpattiH, vittaM ca / bhaktiH-lekhA, vyuSTiH, vRSTiH, | zrayaliGgaH / zaH-kriyA-ArambhAdi: phalam , samRddhiH,stutizca / kRSTiH-karSaNam , prathamaM garbhagrahaNaM ca; "Arambho niSkRtiH zikSA pUjanaM sampradhAraNam / 55 yastvauNAdikaH ktyanto budhavAcI sa guNavRttitvAdAzrayaliGgaH / upAyaH karma ceSTA ca cikitsA ca nava kriyAH" / ghRSTiH-gharSaNam , spardhA, viSNukAntA ca / sUkare tu prANinAma- dhAtvarthaH-garbhAdhAnAdisaMskAraH, aurddhadehikaM c| mRgayAtvAt puMstvam / dRSTiH-jJAnam , cakSuH, darzanaM c| iSTiH-yajJaH, / pAparddhiH / icchA-abhilASaH / yaacjaa-praarthnaa| tRSNA-pipAsA, 20 icchA ca / diSTiH-parimANam , mud ca / adhISTiH--adhyeSaNA / garddhazca / auNAdikasya tu bAhulakatvAt strItvam / kRpaa-dyaa| parISTiH-zrAddhe dvijshushruussaa| abhizastiH-yAcyA, abhishaapshc| bhA-dIptiH / yad gauDaHapacitiH-pUjA, vyayaH, hAniH, niSkRtizca / pItiH "nakSatre bhaM gabhasto strI puMsi syAd daitymntrinni"| "pAne strI pItiraznA " / zraddhA-tathetipratyayaH / antrdhaa-vyvdhiH| ya--parisaryAyatiH parisaraNam / paricaryA-ArAdhanam / aTAcyA-bhRzamaTanam / 25 "pAThacchede striyAM puMsi nikAra-yatinoryatiH / jAgaryA-jAgaraH / a-AzaMsAzaktiH-sAmarthyam , praharaNavizeSaH, utsAhAdizca / mRtiH-! "vAJchAyAM vacane shNsaa"| 65 kAThinyam , kAyazca / atiH-pIDA, dhanuSkoTizca / vRddhiH- prazaMsA-stutiH / zuzrUSA-zravaNecchA, upAsanaM c| prekSA "vRddhiraanndvrdhne| / nRttAdi, prajJA, IkSaNaM ca / bhikSAstriyAM kalAntare'pi syAd vRddhinAmani caussdhe"| "prArthanA-bhUti-sevAsu bhikSA bhikssitvstuni"| 30 kSitiH-kSayaH, bhUzca / guptiH-kArA, rakSA, bhuvo dIrghavivaraM ! hiMsA-cauryAdi karma vayazca / gopAyA-rakSaNam / hikA-Urddha ca / dhRtiH-dhAraNam , dhairyam , saukhyaM c| durgatiH-dAridyama. / vAtapravRttau zabdaH / rkssaa-rkssnn-laakssyoH| bhasite'pi / aGa-70 niraye tu strI-puMsaliGgo vkssyte| samitiH-saGgrAmaH, saGgamaH, pacA pAkyo'rthaH / ghaTA-ghaTanam , goSTI, gajapatizca / kSamAsabhA, IryAdikA ca / yadAha kSAntiH, kSitizca / yad gauDaH"samparAye sabhAyAM ca saGgame samitiH striyaam"| "kSiti-kSAnyoH kSamA yukte kSamaM zakte hite trissu"|' 35 sAtiH-dAnam , avasAnaM ca / paddhatiH-mArgaH, kramazca / bhidA-vidAraNam / chidA-dvaidhIkaraNam / ArA dIdhitiH-kiraNaH, hetiH, razmiH, zastram, agnijvAlA c| "ArA carmaprabhedinyA puMsi bhaume shnaishcre"| prakRtiH kArA"liyo svabhAve prakRtiH paurA'mAtyAdiyoniSu / "bandhane bandhazAlAyAM dRtikAyAM prsevke| strIliGgaM guNasAmye'pi sthAddhemakArikAyAM ca striyAM kAro balau pumaan"| 60
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajJavRttisaMkalitaM '' hAra-mAnabhedaH / dhArA-jalAdiprapAtaH, utkarSaH, khnggaadyshriH| iti puM-napuMsakatvam / kvip-krut-kopaH / knndduu:-knnddutiH| 40 saMtati -azvagativizeSaH, sainyasyAgraskandhazca / rekhA-rAjiH, / sampad striyAmlipizca / latve lekhA / cUDA-valabhiH, zikhA ca / latve ke ca "hAravizeSe'pi sampadbhUtau guNAntare" / cUlikA-karikarNamUlam , nATakAGgaM ca / vapA-vivaram, bhedazca / saMvidbkSiyA-AcArabhraMzaH / vasA-medaH / tulA "sambhASaNe kriyAkAre saGkete nAmni tossnne| "gRhANI dArubandhAya pIThikAyAM tulA striyaam| saMvidAjI prtijnyaayaamaacaar-jnyaanyorpi"| rAzau palazate mAne bhaanndd-saadRshyyorpi"| vipad-Apada, vyApacca-vipattiH / pratipad-pakSasyAdyA rujA-rogaH, pIDA, bhaGgazca / bhISA-vibhISikA / bhUSA- | tithiH, saMvica / yut , samicca-AjiH / saMsad, prissc-sbhaa| alaGkAraH / cintA, cintiyA ca dhyAnam / pUjA, pUjayA ca- upaniSad-rahasyam , zAstravizeSaH, dharmaH, tattvaM ca / mRt-bhUH / 10 saMkAraH / kathA-vAdAdiH / nirNik-nizvAsaH, zuddhizca / samid-edhaH / prAvRT-varSAH / vid* "azraddhaye'pArthavAkye naSTe ceti kathA striyaam"| "viDvayApane ca viSThAyAm" / kumbA-yazaMvATe sugahanA vRtiH, carcA,mASTiH / spRhA- vimuda-binduH / rutt-rossH| tRd-tRSNA / svittvaanychaa| tolA-tolanam / dolA-prevA / pIDA "tvida kAntI vyavasAye ca jigISAyAM rucau giri"| "pIDA kRpaashiromaalaa'pmrdsrldrughu"| AzIH-AzaMsA, ahidaMSTrA ca, pRSodarAditvAd ralope 15 upadA-prAbhRtam / upadhA-upAntyaH, dharmArthakAmabhayamukhena / aashiivissH| upAnad-pAdarakSaNam / straka-mAlA / mud-hrssH| sacivaparIkSA ca / sandhA-maryAdA, pratijJA, sandhAraNaM ca / prikssut-mdiraa| pratizrut-pratizabdaH / nIvRt-dezaH / A.55 pratimA | vRta-paripATiH / ksst-kssutm| upabhRta-sambhedaH / ruc-diiptiH| - "gaMjAnAM dantabandhe'pi prtimaa'nukRtaavpi"| ruj-rogaH / zuc-zokaH / kssudh-kssudhaa|j-cyaatyukssii vyatihA vidhA-gajAnama RddhiH vidhAnamA cetanaM c| prakAre tu strii-| reNa secanamA ati:--"ajananiste vaSala! bhayAta" jyAniH 20 pusaliGgo vakSyate / saMsthA-mRtyuH, AdhAraH, sthitizca / niSThA- hAnizca-apacayaH / glAni:-daurbalya ,cittapIDA ca / i-- "niSTA niSpatti-nAzAnta-yAcJA-nirvahaNeSu c"| | kAM tvaM kArimakArSIH ? sarvAM kArimakArSam / Naka-bhavataH 60 tathA zAyikA / bhavataH zayituM paryAya ityarthaH / arhasi tvamikSubhakSi"niSThA kleze'vasAne ca vyavasthotkarSayote" // kAm / pravAhikA, pracchardikA, vicarcikA-ete rogavizeSAH / vyavasthA-maryAdA / AsthA ! kArikA-yAtanA, kRtiH, zlokaivivaraNam , vRddhizca / uSTrAsikA "Alambane'pyapekSAyAmAsthA cA''sthAna-yatnayoH" / Asyante, hatazAyikA zayyanta ityAdi / kvacit tigAkhyA, abhidhA ca-mAma / saMjJA kvacilakSyAnusAreNa tikpratyayAntaM nAma strIliGgam / tanutAt 65 "saMjJA nAmani gAyatryAM cetanAyAM ravistriyAm / tantirityAdi / alpahraskhe kapa-alpe have cArthe yaH kapapratya arthasya sUcanAyAM ca hastAdyaiH syAd dhiyaampi"|| | yastadantaM nAma kvacit strIliGgam / alpaH krayaH krayikA / hrasvaH samAjJA-kIrtiH / abhikhyA puTaH puTikA / evamunmAnikA, phalikA, daNDikA, kANDikA, 30 "abhikhyA kIrti-yazasorabhikhyA naam-shobhyoH"| ! chatrikA, jAlikA / kvacidityeva ? vRkSakaH, paTakaH, zATakaH, midA-khApaH; auNAdikasya tu bAhulakAt strItvam / ana- vaMzakaH, veNukaH, naDakaH, caraka ityAdi eSu prakRtiliGgameva / 70 kAraNA-yAtanA ca-narakapIDA / sUcanA vizatyAdyA-viMzatirityevamAdikA saGkhyA satyeye salyAne "sUcanA gandhane dRSTI vyadhane'bhinaye'pi v"| ca vartamAnA strIlijhA / iyaM viMzatighaMTAH / iyaM viMzatirghaTAnAm / pratiyAtamA-pratibimbam / kuhanA-dambhena vratacaryA / IrSyAlo / viMzatyA ghaTaiH ghaTAnAM vA / evaM triMzat , catvAriMzat , paJcA35 tvAzrayaliGgaH / vedanA-pIDA, saMvittizca / cetanA-saMvit / / zat, saptatiH, azItiH, navatiH / SaSTeH trIliGgatvaM zatAdInAM .: AsanA-AsthA / shrnthnaa-sndrbhH| ghaTanA-gharSaNam / vandanA- tu puM-napuMsakatAdi vakSyate / viMzatyAdyeti kim ? ekaH ekA 75 stutiH / yAcerapi bAhulakAdane yAcanA-prArthanA / paryeSaNA-zrAddhe ekam ; dvauM, dve, dve; trayaH, tikhaH, trINi; catvAraH, catasraH, dvijazuzrUSA / adhyeSaNA-eSaNA cyaacyaa| | catvAri / gunnvRttitvaadaashrylinggtaa| nantasamacAyAstvaliGgatvaM "eSAM bhAve'maTi tAnAH" - vakSyate / AzatAt dvandve-dvandve samAse vartamAnA viMzalyAdyA
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAmuzAsane strIliGgaprakaraNam / saGkhyA AzatAcchatAdarvAk- navanavatiparyantAH strIliGgAH / dvandvaH puMsvam / ayaM vid naraH, vaizyazca / praveze tu khayuktA ityeva samAhAro vacanaM prayojayati / itaretarayoge paravaliGgatayaiva strItva- strItvam / vAri ghaTIbhabandhayoH -- vArIti zabdarUpaM cayAM 40 siddheH / ekazca viMzatizca iyamekaviMzatiH / ekaviMzatyA / evam | gajabandhanabhUmau ca strIliGgam / iyaM vAriH - ghaTI gajagrahaNagarttA ca sarakhatyAM tu tannAmatvAdeva strItvam / yadAha"vAriH smRtA sarasvatyAM vAri hIbera - nIrayoH / vArI ghaTIbha - bandhanyoH " // I : ! dvAviMzatiH, yAvannavanavatiH / AzatAditi kim ? ekazca zataM 5 ca ekazatamityAdau dvandvaikatveti napuMsakatvameva / dvandva iti kim ? paJcAnAM viMzatInAM samAhAraH idaM paJcaviMzati 'anyastu sarvo napuMsakaH' iti napuMsakatvameva / dvandvaikatveti napuMsakatvApavAdo yogaH / sA caikye dvandvameyayoH - sA punarvizatyAdyA saGkhyA dvandve samAse meye va saGkhyeye ca varttamAnA aikye ekatva 10 eva prayoktavyA / dvandva' itaretarayogo vacanaM prayojayati / samA hAre hi siddhamevaikyam / ekazca viMzatizca ekaviMzatirghaTAH / yadAhaghaTAnAM vA evam dvAviMzatiH / trayoviMzatiH / caturviMzatiH / ekatriMzat / ekacatvAriMzat / ekapaJcAzat / ekaSaSTiH / ekasaptatiH / ekAzItiH / ekanavatiH / ekazatam / dvizatam / 15 ekasahasram / dvisahasram / ekalakSam / dvilakSam, ityAdi / | saGkhyeye khalvapi - viMzatirghaTAH, viMzatyA ghaTaiH / evam triMzat, "dundubhyA kila tat kRtaM patitayA yad draupadI hAritA" / triMzatA, yAvannavatiH, navatyA / zataM ghaTAH, zatena ghaTaiH / evam- anyatra tu bheya prAtipadyapAThAt puMstvam / [ vaitAlIyam ] // 7 // 55 sahasram, sahasreNa; lakSam, lakSeNetyAdi / dvandva meyayoriti gRhyA zAkhApure'zmante'ntikA kIlA ratAhatau / kim ? dve viMzatI ghaTAnAm, tisro viMzatayo gavAm / viMza- | rajo razmiryavAdirdoSAdau gaJjA surAgRhe // 8 // 20 tyAdeH saGkhyAsthAnasyaiva dvitva- bahutvavivakSAyAM dvivacana bahuvacane / yad vAmanaH gRhyA zAkhApure -- zAkhApure nagarasamIpavartini purAntare vartamAno gRhAzabdaH strIliGgaH / iyaM gRhyA zAkhApuram; anyatra yathAprAptam-tenAsvairiNi pakSye ca guNavRttitvAdAzrayaliGgaH / 60 gRhAsakta- mRgANDajayostu dehinAmatvAt purliMGgaH / purISamArge tu saMyuktayAntatvAt SaNThe / yad gauDaH www "striyAM zAkhApure cheke nA triSvasvairi-pakSyayoH / gRyaM purISamArge ca" // azmante'ntikA -- azmante culyAM vAcye antikazabdaH 65 strIliGgaH / antikA buddhi: / 'antItyadhizrayaNI bhaved' ivi tu mAlA / anyatra sAmIpye'ntiknAmatvAnnapuMsakatvaM vakSyate / | sannihite tu guNavRttitvAdAzrayaliGgatA / kIlA ratAhatausurataprahaNane kIlazabdaH strIliGgaH / yad vAtsyAyanaH "kIlA urasi karttarI zirasi viddhA kapolayoH" / "viMzatyAdyekArthA striyAM tu nityaM napuMsake'dantA / saGkhyA zatAdiriSTA dvitvAdyarthe ca saGkhyAyAm " // sA ceti prasiddhasaGkhyAparAmarzAt tatpratyAsattyA prasiddha 25 sakhyArUpadvandraparigraha itIha na bhavati / ekazcaitrAya dIyatAM viMzatimaitrAyetyekaviMzatI AbhyAM dIyatAmiti dvivacanameva bhavati / dvandve dvitva-bahutvayormeye tu bahutvasyApacAdo yogaH / [ vipulAvRttam ] // 6 // 25 30 zalyadhvanivAdyabhitsu tu kSveDA - zalyabhede dhvanibhede 45 vAdyabhede ca vAcye kSveDAzabdaH strIliGgaH / kSveDA - veNuzalyam, bhaTAnAM siMhanAdaH, dantoSThyavAdyaM ca / anyatra tu karNAssmayAdau ghaJantatvAt puMstvam / lohitArkaphalAdau tu napuMsakatvam / "veDa : karNAssmaye vAne garale kuTile triSu / 50 lohitArkaphale veDaM ghoSapuSpe durAsade" // dundubhirakSabinduSu --- akSabinduSu, prAsakabinduSu vAcyeSu dundubhizabdaH strIliGgaH / iyaM dundubhiH / akSabindutrikadvayam / sruggItilatAbhidi dhruvA viDanara vAri ghaTIbhabandhayoH / zalyadhvanivAdyabhitsu tu veDA dundubhirakSavinduSu // 7 // sruggItilatAbhidi dhruvA hugbhede, gItibhede, latAbhede ca dhruvAzabdaH striilinggH| dhruvA - hugbhedaH, gItibhedaH, zAliparNI 35 ca latA / upalakSaNatvAnmUrvAyAmapi / yadAha anyatra tu kaphaNyAdau strI-puMsalinaM, vakSyate / rajjau razmiHrajau vAcyAyAM razmizabdaH strIliGgaH / iyaM razmiH rajuH / anyatra tu kiraNe viDnAmatvAt puMsi / yavAdirdoSAdau- iha " yava-yavanA'raNya-himAd doSa - lipyuru- mahatve" [ 2.4.65. ] iti sUtroktA yavAdayaH zabdA doSAdayazcArthA yante / yava- 76 liGgaH - iyaM viT viSThA, imA vizaH prajAH / nare tu dehinAmattvAta ! yavana araNya-himA doSa-ligyuru- mahattveSu yathAsAM strISajAH / "dhruvA mUrvA-zAlipayogIti- tugbhedayorapi" / viDanarinarAdanyasmin vAcye 'viz' ityayaM zabdaH strI. 4 za0 pari0 70
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 duSTo yavo yavAnI / yavanAnAM lipiryavanAnI / urvaraNyaM arayAnI / mahaddhimaM himAnI / doSAdAviti kim ? yavaH; yavanAHzvAnyaviSayanAmatvAt puMstvameva / araNyaH - araNyam hima:himam / pratipadapAThAt puM- napuMsakatvameva / gaJjA surAgRheOM surAgRhe vAcye gajAzabdaH strIliGgaH / gaja-surAgRham ; khAnau strI-puMsatvaM vakSyate / [ pathyAvaRm ] // 8 // ahampUrvikAdirvarSA maghA akRttikA vahau / vA tu jalauko'psarasaH sikatAH sumanAH samAH // 9 // ahampUrvi kAdiH - ahampUrvikAdayo mayUravyaMsakAdiSu 10 kRtanipAtanAH zabdAH strIliGgAH / ahampUrvikA, AhopuruSikA, ahamahamikA ityAdi / yad gIDa: 25 prathamapariziSTe svopajJavRtti saMkalita 30 15 "ahaM pUrvo ahaM pUrva ityampUrvikA striyAm / AhopuruSikA dayA syAt sambhAvanAtmani / ahamahamikA syAt parasparamahaGkRtiH" // kriyAyAM tvanyapadArthaguNavRttitvAdeva siddham / varSA madhA'apU kRttikA bahI - varSAdayaH kRttikAntAH strIliGgAH / te ca bahvarthavRttaya eva prayoktavyAH / vA tu jala ko 'psarasaH sikatAH sumanAH samAH - jalaikA Adayo'pi strIliGgA vikalpena tu bahvarthavRttayaH / imA varSAH prAvR / evaM maghAH - 20 nakSatravizeSaH / ApaH- jalam / kRttikA nakSatravizeSaH / arthaprAdhAnyAd bahulA ityapi / yad gauDa:-- vAmana: www " kRttikAsu striyAM bhUmi bahulAH " / imA jalaukasaH / iyaM jalaukAH raktAkarSaH prANI / yad kaNTakArikA / " tRtIyasyAH samAyAstu samAM samAM vijAyate" / samAntatvAt suSamA kAlabhedaH, paramazobhA ca / zobhane tvAzrayaliGgaH 1 maghA - kRttikayornakSatranAmatvAdapsarasastu yoni - 10 mannAmatvAt strItvaM siddhametra, bahutvArthastu pAThaH / [saGkIrNavipulAvitAnam ] // 9 // gAyatryAdaya iSTakA vRhatikA saMvarttikA sarjikA dUSI api pAdukA jhirukayA paryastikA mAnikA / nIkA kaaaorseer kalikayA rAkA patAkAndhikA zUkA pUpalikA trikA cavikayokA pacikA piNDikA // 10 // gAyatryAdayaH zabdAH strIliGgAH / iyaM gAyatrI / khadire | svayaM zirApAditvAt strI / uSNik-anuSTup / bRhatI - paGkiH / triSTup jagatI, atijagatI / zakkarI / ayaM mekhalA-nadyorapi / atizakkarI / aSTiH- atyaSTiH / dhRtiH - atidhRtiH / kRtiH / prakRtiH, AkRtiH, vikRtiH, saGkatiH, abhikRtiH, utkRtiH / 55 etAH SaDakSarAdArabhya SaDviMzatyakSaraM yAvat chandasAM jAtayaH / akSara niyamAtmakaM chandaH / guru-laghuniyamAtmakaM tu vRttamiti bahulaM vRttetyAdinA na siddhyatIti vacanam / atha kAntAstripaJcAzat - sarjikA dUSIke ityatretaretaradvandvaH / iSTakA-mRdvikAravizeSaH / vRhatikA uttarAsaGgaH / kapratyayAbhAve bRhatI - 60 "sumanAH puSpa mAlatyoH striyAM nA dhIra devayoH" / sura-paNDitayordahinAmatvAt puMstvameva / zobhanaM mAno'syeti guNavattestvAzrayaliGgatA / imAH samAH / iyaM samA-varSam / OM yad gauDaH "sAdhusarvasamAneSu vAcyavad vatsare samAH" / ekatve lakSyam 45 50 | " bahavastu samAH sikatA - varSApa-sumanoja laukaso'psarasaH " / ekatve'pIti buddhisAgaraH, mAlAyAM tu puMskANDe jalaukA zvetyekavacanAntazca paThitaH / imA apsarasaH / iyamapsarAHsvargastrI ! ekatve vAmana-buddhisAgarau / imAH sikatAH iyaM www sikatA vAlukA | ekatve tu lakSyam "upAnat pAdukA pAduH pannagI syAt padatvarA / "ekA sikatA tailadAne'samarthA" / pAdajaH prANahitA pezI padarathIti ca " // ityapi / jhirukA - mRdvikAravizeSaH / paryastikA - parikaraH, artha imAH sumanasaH / iyaM sumanAH- puSpam ekatve / yad gauDa :- ! prAdhAnyAdavasakthikA / mAnikA- droNacatuSTayam / nIkA- 70 "vasanaM kSudravArtAkI chandobhedo mahatyapi " / saMvarttikA - padmAdInAM navodbhinaM dalaM saMyantrikAkhyam / sarjikAkSAravizeSaH / arthaprAdhAnyAt sajjikA suvarcikA sunItyAdi / dUSIkA - netramalam / arthaprAdhAnyAt dUSiketyapi / 65 pAdukA upAnat / arthaprAdhAnyAt sAraNiH / kaJculikA-kUrpAsakaH / allukA-dhAnyakam / kalikA kulam / kalikAntatvAdutkalikA - helA, utkaNThA ca / vIcau tu tannAmatvAt siddham / rAkA - kacchUH dRSTarajaHkanyA, saridbhedaH, pUrNenduzca pUrNimA / patAkA- saubhAgyam, aGkadhvajaH, vaijayantI ca / atra cArthaprAdhAnyAt paTAkA caija- 75 yantI - jayantyo'pi / andhikA - kaitavam middhaM ca / zUkA
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane strIliGgaprakaraNam / www 15 hallekhA / pUpalikA-apUpaH / kasyAbhAve puuphlii| arthaprAdhA- kramadeyavastumUlye dhUmarI-navameghayoH // nyAt polI ityapi / yad goDa: paTolazAkhA-romAlI-mAMsI-kAkISu kAlikA / "polI tu puuplii"| tathA vRzcikapatre'pi / amanAmatvAnnapuMsakatve prApte'sya pAThaH / trikA kUpasyAntike ' dIrghikA-parikhA / uSTikA-aliaraH / arthaprAdhAnyA5 rajavAdidhAraNArtha vyastaM kASTham / cavikA-cavyam / napuMsako - ! nandApi / yadAha'pyayaM dRzyate / arthaprAdhAnyAt sugandhA ityapi / yad gauDaH- "nandA maNika-sampadoH" / [ pathyAvakram ] // 12 // "sugandhA cayikA tulye"| zalAkA vAlukeSIkA vihaGgikeSike ukhaa| 45 ulkA-jvAlA / paJcikA-nyAsaH, dyUtabhedazca / yad : parikhA vizikhA zAkhA zikhA bhaGgA surunggyaa||1|| goDa: ___ ete zabdAH suruGgayA saha strIliGgAH / vihazikeSikyorita10 "dhUtabhede tu kaNikA pazikA sme"| retaradvandvaH / zalAkA-citrakUrSikA, zalyam, zvAvit, piNDikA-cakranAbhiH ! [ zArdUlavikrIDitam ] // 10 // zaraH, madanazArikA, chatrapajarakASTI ca / vaalkaa-siktaa| dhruvakA kSipakA kanInikA : vAlukAntatvAddhimavAlukA / karpUra ityapi / harivAluke tu bheSaja-50 zambUkA zivikA gavedhukA / naamtvaanpuNsktvm| iSIkA-tatreNa iSikA vaa-viirnnshlaakaa| vihaGgikA-bhArayaSTiH / ISikA-gajAkSikUTakam / atha kaNikA kekA vipAdikA mihika 'khAntAH paJca-ukhA-sthAlI sphik ca / sthAlyAmarthaprAdhAnyAmakSikA'yakA // 19 // ddhaNDiketyapi / parikhA-sarvataH kheyam / vizikhA-pratolI, eta zabdAH brIliGgAH / dhruvakA-AvaphnavizeSaH / upa-sanitrikA. radhyA. nalikA ca / bANe tu tannAmatvAt puMsi / 55 lakSaNatvAd dhuvakA seva / kSipakA-AyudhavizeSaH / kanI-!, zAkhA-vedavibhAgaH, vRkSAvayavaH, bhujazca / zikhAnikA-netratArA / zambUkA-zuktiH / zambUkaH puMliGga ityamaraTIkA / zibikA-yApyayAnam / gavedhukA-tRNa-! "cUDAyAM ca ziphAyAM ca jvAlAyAM cA'yamAtrake / zAkhAyAM kekicUDAyAM lAGgalikyAM ghRNau zikhA / 20 dhAnyavizeSaH / ekadezavikRtasyAnanyatvAd gavIdhuketyapi / ' pradhAne'pi" ! kaNikA khalpakaNaH, godhUmapiSTaM ca / atra cArthaprAdhAnyAcchuddha atha gAntI-bhaDA-zaNadhAnyam / arthaprAdhAnyAnmAtulA-60 samitetyapi / yad gauDa:"yava-godhUmayocUrNaH syAcchuddhasamitA striyaam"| nItyapi / suruGgA-gUDhamArgaH / arthaprAdhAnyAt sndhilelypi| yad gaudd:kekaa-myuurdhvniH| vipAdikA paadsphottH| mihikA- "sandhilA tu suruGgAyAM naandii-mndiryorpi"| 25 himam / yUkA-kSudrajantuvizeSaH / makSikA-jantubhedaH / aSTakA-pitRdevatyaM karma / kekAyA viSayanAmatvAd yUkA-makSi.. bhaGgAyA dhAnyanAmatvAt puMstve suruGgAyAstu bilanAmatvAnnakayostu dehinAmatvAt puMstve prApte pAThaH / vaitAlIyama / pusakatva prApta pAThaH // [pathyAvakram ] // 13 // 65 kUrcikA kUcikA TIkA kozikA keNikomikA / javA cazcA kacchA picchA jalaukA prAcikAdhUkA kAlikA dIrghikoSTrikA // 12 // pijA guJjA khajA prjaa| 30 ete zabdAH strIliGgAH / kUrcikA-kSIravikRtiH / kUcikA- jhaJjhA ghaNTA jaTA ghoNTA "kUcikA sUcikAyAM ca tUlikAyAM ca kuddaale| poTA bhissaTayA chaTA // 14 // kapATAkuTake kssiirvikRtaavpi|| ete zabdAbhissaTayA saha strIliGgAH / atha ghAntaH-jA-70 kapATAGkaTake'rthaprAdhAnyAta kuJcikatyapi / ttiikaa-vRttiH| aGgavizeSaH / atha cAntaH-cazcA-tRNamayaH puruSaH / atha kozikA-dIpabhAjanam / keNikA-guNa layanI / - chAntA-kacchA35 mikA-aGgulIyam / jalaukA-jalaukasaH / arthaprAdhAnyA- "naukAGge paridhAnasya pazcAdaJcalapallave / jaslUkelyapi / praacikaa-shyenH|dhuukaa-ptaakaa / kAlikA kacchA tu cIrikAyAM tu vArAyAM ca nigdyte"|| kSArakITaH / tathA aJcalapallo cArthaprAdhAnyAt kacchATikelyapi / yad gauDaH-75 "kAlikA yoginIbhede kAyeM gauryA dhnaavlau| "kacchA-kacchATike sme"|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 prathamapariziSTe svIpajJavRttisaMkalitaM ----------... - Pramir.mrawrrawnarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrariwari...rnwwwnaww ar 50 picchA atha DhAntAzcatvAraH--dADhA-daMSTrA, abhilASazca / rADhA-40 "picchA tu zAlmalIveTe maNDe caa''shvpdaa''mye| zobhA, suhmadezazca / rIDhA-avajJA / avliiddhaa-helaa| paDau pUgacchaTA-koza-mocA-vijivileSu c| [pathyAvakram ] // 5 // atha jAntAzcatvAraH-pitA-tUlam / haridrAyAM tu tannAma- ghRNoNI varvaNA sthUNA dakSiNA likhitA ltaa| 5 tvAdeva strItvam / vyAkule tvAzrayaliGgaH / gujA-paTahaH, kala- tRNatA trivRtA tretA gItA sItA sitA citA // 16 // dhvanizca / kRSNalAyAM tu tannAmatvAdeva strItvam / khajA-manthaH, ete zabdAH strIliGgAH / atha NAntAH paJca-ghRNA-nindA, 45 prahastazca / atra cArthaprAdhAnyAt khajAketyapi / prajA-lokaH, / dayAyAM tu tannAmatvAdeva strItvam / UrNA-meSaroma, bhramadhyAapatyaM ca / atha jhAntaH-jhaJjhA-sazIkaro meghvaatH| vartazca / varvaNA-makSikA / dehinAmatvAt puMstve prApte'sya dhvanibhede tu viSayanAmatvAt puMsi / atha TAntAH Sada---: pAThaH / sthUNA-gRhAdInAmuttambhanakASTham , lohapratimA, vyAdhi10 ghaNTA-ghanavAdyavizeSaH, pATalizca / vAdye'rthaprAdhAnyAt ki- vizeSazca / dakSiNA-yajJadAnam , pratiSThA, dik ca / yad gauDa:-- kSiNI kSudraghaNTA / jaTA "dakSiNaH saralA'vAmaparacchandAnuvartiSu / "jaTA kacadhikAraH syAnmAMsI mUlaM ca bhuuruhaam"| triSyavAcIbhave'pi syavAcyAM dAna-pratiSThayoH // ghoNTA -badarIphalam , badarI, mukaH, kramukaphalaM ca / / atha tAntAH ssoddsh-likhitaa-lipiH| ltaapottaa-shnnddH| arthaprAdhAnyAt tRtiiyaaprkRtiritypi| yanmAlA- "latA jyotiSmatI spRkA-zAkhA-vallI-priyaGguSu / 16 "tRtIyAprakRtiH striyaam"| * latA kastUrikAyAM ca mAdhavI-dUrvayorapi / maTI-vezyayostu yonimanAmatvAdeva strItvama / kutsitA : tRNatA-kArmukam / tatpratyayAntasya linminyanItyeva strI-55 bhissA bhissaTA-dagdhikA. lakSyAnurodhAH / yathA kharga- / tvam / trivRtA-oSadhiH / arthaprAdhAnyAdaruNA, malayA. prAmaTI, vadhUTI, karkaTIti / chaTA-samUhavizeSaH / jhaJjhAyA ! TI karkaTIti / cyA-samavizeSa adhyAya nivRt, viSanI ca / yad gauDa:vAtanAmatvAt poTAyAstu dehinAmatvAt puMstve prApte pAThaH / "viSannastu zirISe nA guDUcI-trivRtoH striyAm" / 20 [mavipulA] // 14 // tretA yugavizeSaH, agnitrayaM ca / gItA-zAstravizeSaH / viSThA maJjiSThayA kASThA pAThA zaNDA gaDA jddaa| sItA-lAlapaddhatiH, gahA, jAnakI c| sitA-zarkarA 160 baDA vitaNDayA dADhA rADhA rIDhAvalIDhayA // 15||bddhshukraavsitessvaashrylinggH / arthaprAdhAnyAt kaThinyapi / ete zabdA majiSTayA vitaNDayA'valIDhayA ca saha striilinggaaH|| citA-mRtadAhAya kASThazayyA / [ pathyAvakram ] // 16 // aba ThAntAzcatvAraH-viSThA-purISam / maJjiSThA-rAga ! muktA vArtA lUtA'nantA prasRtA maarjitaa'mRtaa| 25 dravyavizeSaH / arthaprAdhAnyAdaruNApi / kASThA kanthA maryAdA gadekSugandhA godhA svadhA sudhA // 17 // "aSTAdazanimeSyAM ca syAdutkarSe sthitI dizi / ete zabdAH strIliGgAH / muktA-mauktikam / yad gauDaH- 60 kASThA dAruharidrAyAM dAruNi syAmnapuMsakam" / "muktA strI mauktike praaptmukti-mocityostrissu"| sthitimaryAdA pAThA-auSadhavizeSaH / atha DAntAH paJcazuNDA "vArtA vAtiGgaNe vRttau vArtA kRSyAdyudantayoH" / 30 "zuNDApi jalahastinyAM madirA-kArahastayoH / lUtA-UrNanAbhaH, pipIlikA, rogavizeSazca / ke latikA / / malinyAM vArayoSAyAM zuNDastu mdnirbhre"| dehinAmasvAt puMstve prApte'sya pAThaH / anantA "durAlabhAyAM dUrvAyAM vizalyA-zArivA-kuSu / surAyAM tu strI-puMsatvaM vakSyate / guDA guDUcI-lAGgalikyoH strI khe klIbe'navadhau tripu" // "guDaH syAdu golake hastisannAhekSuvikArayoH / zeSe harAvanantaH puMsi / prasRtA-janA / kubjIkRte tu guDA strahI-guDikayoH" // haste tannAmatvAdeva puMstvam , begi-pravRddhayosvAzrayaliGgaH / 35 hastisannAhe tu strI-puMsaligo vakSyate / jaDA-zUkazimbItA -rasAlA arthaprAdhAnyATa marjitAzikhariNyAvapi 175 "zUkazimbyAM jaDA mUkAprajJazItebu ca triSu" / / amRtA-pacyA, guDUcI, mAgadhI, AmalakI ca / atha thAntaHbeDA-nauH / vitaNDA kanthA-syUtajIrNavastraprAvaraNam , puravizeSazca / atha dAntI "vitA hA vAdabhede syAt kaccIzAke zilAhaye / | maryAdA-avadhiH / gadA-praharaNavizeSaH / atha dhAntArthavitaNDA karavIryA c"|| / khAraH-bhugandhA 10 0. ' anantA
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ - liGgAnuzAsana strIliGgaprakaraNam / - ----rrrrrrrrrwire. - -PrernoraminimirrivariawarANr.wwwmarNirwac..... . my rh by by' fy jr m jw jh j yh hy khh myry myn Hym rH . . jy mym nh jy my qmy bdwn qyd w jr`h `jmy khy by sy by 45 60 65 "ikSugandhA kokilAkSe kroSTrayAM gokSura-kAzayoH" / / "striyAM prakoSThe hAdeH kAcyA madhyabhavandhane / 40 godhA-dostrANam , praannivishessshc| puMdhvajo'pi / godhA- kakSyA bRtikAyAM ca sAdRzyodyogayorapi" / / statvAt tRNagodhA / kRkalAsazcitrakolazca / svadhA-pitRpradA- dRSyA-varanA / anyatra tunArtho manavizeSaH / sudhA "triSu dUSyaM dUSaNIye klIbaM vastre'tha tadgRhe" ! 5 "gaGgeSTikA suhI mULa pIyUSaM lepanaM sudhA" / nasyA-vRSAdInAM nAsAra juH / zamyA-tAlavizeSaH, yuga[saGkIrNavipulA // 17 // kIlazca / sandhyAsAnA sUnA dhAnA pampA jhampA rampA prapA shiphaa| "sandhyA pitRprasU-nadyozcintA-maryAdayorapi / kamyA bhambhA sabhAhambhA sImA pAmArume umaa||18|| pratijJAyAM ca sandhAne sandhyA ca kusumAntare" / / ete zabdAH strIliGgAH / atha nAntAtrayaH-pAmA-rumayorita- rathyA10 retaradvandvaH / sAnA-gogalacarma, nidrA ca / sUnA-AghAta- "rathyA sthaudha-vizikhA-vartanI catvareSu c| sthAnam , adhojihvA ca / puSpe tu nAntatvAnapuMsakatvam // rathavoTari rathyaH syAt" / dhAnA-bhRSTayavaH, arazca / / kulyA-sAraNiH / nadyAM tannAmatvAt kulastriyAM tu yonima"dhAnAcUrNa saktavaH syuH" iti dramilAH / | nAmatvAt striitvm| atha pAntAzcatvAraH-pampA-sarovizeSaH / jhampA- asthyAdau tu puM-napuMsako vakSyate / jyA15 uccAninapatanam / rampA-carmakAropakaraNam / prapA-pAnIya- "jyA mauA mAtari kssmaayaam"| zAlA / akartari ca kaH syAditi puMstve prAptei'sya pAThaH / atha maGgalyA-mallikA gandhyagaruH / tathAphAntaH-ziphA-tarujaTA / atha baantH-kmbaa-kmbiH|| "maGgalyA rocanAyAM tu priyaGgu-zatapuSpayoH / atha bhAntAstrayaH-bhambhA-bherI / sabhA adhaHpuSpI-zaGkhapuSpI-zamI-zuklabacAsu ca // __ "vRnde sAmAjike goSThyAM dyuta-mandirayoH sbhaa"| maGgalyastrAyamANe syAd bilve'zvatthe msuurke| 20 hambhA-godhvaniH / arthaprAdhAnyAd rambhApi / atha mAntA- maGgalyaM dani maGgalyo manojJe tvabhidheyavat" / zcatvAraH-sImA [vidyunmAlA // 19 // 60 __sImA''ghATe sthitau kSetre maryAdA-velayorapi" upakAryA jalArA pratisIrA paramparA / pAmA-kaNDUH / arthaprAdhAnyAd vicarcikA'pi ! rumA-lava- kaNDarA'sRgdharA horA vAgurA zarkarA sirA // 20 // NAkaraH, sugrIvadArAzca / umaa-kiirtiH| atasyAM tannAmatvAd ete zabdAH strIliGgAH / upakAryA-tRpamandiram / artha25 gAryA tu yonimannAmatvAdeva striitvm| [mavipulA] // 18 // prAdhAnyAdupakArikApi / upakAravati tvAzrayalihAvetau / artha cityA padyA paryA yogyA rAntA ekonaviMzatiH-jalA -Ardravastram / irA-jalam , 65 chAyA mAyA peyA kkssyaa| annaM ca / jalAnanAmatvAnnapuMsakatve prApte'sya pAThaH / bhUsurAvAdRSyA nazyA zamyA sandhyA gvAcinastu tannAmatvAdeva strItvam / pratisIrA-javanikA / rathyA kulyA jyA maGgalyA // 19 // paramparA30 ete zabdAH strIliGgAH / atha yAntAH saptadaza--cityA- "paramparA parIpATyAM santAne'pi vadhe kvacit / citaa| pdyaa-maargH| paryA-kramaH / sahasambandhe saparyA puujaa| paramparaH prapautrAdau mRgabhede ca" // yogyA-abhyAsaH, arkastrI ca / RjyAkhyauSadhe tu yAntatvAt kaNDarA-kITavizeSaH, mahAsnAyuzca / asagdharA-ajipaDhe / yad goDa: nam / horA"yogyamRddhAvabhijhe tridhvarkatyabhyAsayoH striyaam"| "horA lame'pi rAzyaDhe zAstra-rekhA-bhidorapi" / OM abhyAse arthaprAdhAnyAt khuralI-zastrAbhyAsaH / chAyA vAgurA-mRgabandhanI ! zakarA"tamo'nAtapayozchAyA pratibimbA'rkayoSitoH / "zarkarA khnnddvikRtaavuplaa-krpraaNshyoH| pAlanotkocayoH kAnti-saMcchobhA-paziSu smRtA" // rogaprabhede zakale syAd deze zarkarAvati" // mAyAndammaH, kRpA ce / dambhe'rthaprAdhAnyAcchAmbarItyapi / siraa-dhmnii| pippalImUle tu rAntatvAt puMsi / yadaM pethA-sRtam, dugdhAdi / kakSyA Margo wwww 16
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajJavRttisaMkalitaM - - 50 "siro nA pippalImUle syAd dhamanyAM tu thossiti"| "pAdapaskandhazAkhAyAM gRhA'garikadezayoH / [pathyAvakram // 20 // striyAM zAlA pumAn hAlanupa-matsyaprabhedayoH" / gundrA mudrAkSudrA bhadrA zAkhAyAM dantyAdirayamityamaraTIkA / gRhe arthaprAdhAnyAt bhastrA chatrA yAtrA maatraa| kimItyapi / yad gauDa:phelA velA melA "putrikAyAM suvarNasya kimIzAlA-palAlayoH" / / golA dolA zAlA maalaa||21|| mAlA-sag, patizca / svArthika ke mAlikA-praiveyakam , ete zAdAH striilijnyaaH| gundrA-bhadramustakaH, priyaGgaH,! puSpamAlyam , pakSimalazca / [vidyunmAlA ] // 21 // 45 kaivartI, mustakazca / zare tu tannAmatvAt puMstvameva bhadramustake ' mekhalA sidhmalA lIlA rasAlA sarvalA blaa| arthpraadhaanyaanmhilelypi| mudrA-pANyaGgulisanivezaH, Abhara10 NavizeSazca / kSudrA- . kuhAlA zaGkhalA helA zilA suvarcalA kalA // 22 // ete zabdAH strIliGgAH / mekhalA"kSudrA vezyA-naTI-kaNTakA rikA-saraghAsu ca / "mekhalA saGgabandhe sthAna kAcI-zailanitambayoH / cAGgerI-bRhatI-hiMsA-makSikAmAtrakeSu ca // sidhmalAkSudraH syAdadhama-krUra-kRpaNA'lpeSu vAcyavat" // "sidhmalA matsyacUrNe syAt triliGgayAM tu kilAsini" ! bhadrA-viSTiH- . lIlA15 "bhadrA mandAkinI-rAnA-kRSNAnantAsu kaTaphale / "lIlAM viduH keli-vilaas-khelaa-shubhaarbhaavprsvkriyaasu"| bhaMdraM syAnmaGgale henni mustake karaNAntare / / tathA kArakaparispandazca / iSTasyAnukRtilIleti ca bharataH / bhadro rudre Se rAmacare merukdmbke| hastijAlyantare bhadro vAcyavacchreSTha-sAdhunoH" / rasAlA 55 "rasAlA mArjitAyAM syAjihrA-dUrvA-vidAriSu / bhatrA-lohadhamanI / chantrA"chatrA madhurikAyAM syAt kustumburu-shilindhryoH"| rasAla sihake bole rasAlazcakSu-cUtayoH" // Atapatre tu viliGgo vazyate / yAtrA-prayANam , devato sarvalA-bANabhedaH / arthaprAdhAnyAd bhavatItyapi / yuSma sadarthayostvAzrayaliGgaH / balA-oSadhivizeSaH / arthaprAdhAtsavaH vRttizca / yAtrAntatvAt 'nyAd vinayetyapi / balAntatvAdatibalA-mahAbale "bhojane dehayAtrA syAt kRtAntagamane'pi c| api 160 kuhAlA-kAhalA / arthaprAdhAnyAccaNDakolA, halA kAhalA mAtrA-paricchadaH, mAnam , alpam , karNavibhUSaNam , akSarA picchAlA patrakAhalA ca / kAhalAyAstu strI-napuMsakatvaM vakSyate / 25 vayavaH, kAlavizeSaH, dravyam , tAlAGgaM ca / kAA'vadhAraNakhArtheSu saMyuktarAntatvAnnapuMsakatvam / daMSTA-dantavizeSaH / artha zaGkalA-krIDanazaGkhaH, Ayudhabhedazca / helA-anAdaraH, strI hAvazca / zilA-- prAdhAnyAd rAkSasIyapi / atha lAntA viMzatiH--phelA-bhoja-: nojjhitam / arthaprAdhAnyAt piNDoliH, phelizca / yad gauDaH___"zilA kunaTyA dRSadi dvaaraadhHsthitdaarunni"| 65 stambhAdhArabhUtaM ca dAru / gaNDUpadyAM tu khyAM shilii| uJcha"phelA-piNDoli phelayaH" / kANazayolAntalvAnnapuMsakatvam / suvarcalA-zAkavizeSaH / www 30 velA "velA kAle ca jalavastIra-nIravikArayoH / ____ "kalA syAnmUlarabuddhau shilpaadaavNshmaatrke| akliSTamaraNe rAge sInni vAci budhastriyAm / SoDazAMze ca candrasya kalanA kAlayoH kalA" || 10 bhojane'pIzvarANAM syAt / / avyaktamadhuradhvAnAjIrNayorvAcyavat / tAleSu ca guruH klaa| akAraprazzeSAd velA-pUgacUrNaH / melA-maziH / yad gauDa:- : zukre tu lAntatvAnnapuMsakaH / [ pathyAvakram ] // 22 // "melA strI melake mazI" / upalA zArivA mUrvA laTTA khaTvA zivA dshaa| golA-bAlakrIDanakASTham / patrAJjanAdau tu strI-napuMsako ! kazA kuzezA maJjUSA zeSA mUSeSayA nasA // 23 // vakSyate / sarvato vRtte tu pumAnuktaH / dolA-preDA; auNAdi- ete zabdAH ISayA saha strIliGgAH / upalA-azmarUpA mRt , ko'yam / aGantasya tu myuktatvAdeva strItvam / zAlA- zarkarA c| atra copalakSaNatvAnmAdhavI-madhunaH zarkarA / atha
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane trIliGgaprakaraNam / / .................- --RAMAN ANTARVAP OR-AAPAAP-MAHAPATRAMANA.... vAntAH paJca-zArivA-oSadhivizeSaH, zAlivizeSazca / "syAd varavarNinI lAkSA-haridrA-rocanAsu c| mULa-jyAhetustRNavizeSaH / arthaprAdhAnyAnmoraTAsave'pi / strIratne ca phAlinyAM ca dRzyate vrvrnninii"| kaTambharA ca / yadAha tathA rajanItyapi / yad gauDaH"kaTambharA prasAraNyAM rohiNyAM gajayoSiti / "nizA nizAhA rajanI nIlI ca jatukaM striyAm" / kalambikAyAM golAyAM vrssaabhuu-muurvyorpi"| palapApi / yadAhamadhurasA ca / yadAha "palaSA gokssuru-kraanaa-guggul-kiNshuke| "smRtA madhurasA drAkSA-mUrvikA-dugdhikAsu ca / muNDIrI-lAkSayozcApi rakSasyapi palaGkaSaH" / / 45 laDA-kusumbham / bhramarakaH / tathA athedantAzcaturdazottaraM shtm-bhnggiH-vicchittiH| Ava. "lakhA karajabhedasya phale vadhye khgaantre"| liH-patiH / AvalyantasvAd bhogAvalI / yad goDa:10 khar3A-zayanayantram / zivA-koSTA / gaurI-kroSTrayoyoni- "bandigrantho bhogAvalI striyaam"| mannAmatvAddharItakyAmalakyAstu ziMzapAditvAt strItvaM siddhmev| AyatiH-AgAmikAlaH, prabhAvaH, dairghya ca / eSyatItiatha zAntAzcatvAraH-dazA-avasthA, vanizca / vastrAvayave tu AyatirilAgAmikAle myuktAnto na bhavatItyasyopAdAnam / 50 strI-puMsatvaM vkssyte| kazA-azvAditAunacarmadaNDaH / kushaa-trotti:lgaa| vyA kuzI AyasI cet / IzA "noTiH striyAM matsyabhede banyo kAphalake'pi c"| 11. "prabhu-zaGkarayorIzaH striyAM laaldnnddke"| [vitAnam // 24 // __ atha SAntAzcatvAraH-maJjUSA-dArumayI peTA / artha- pezirvAsirvasativipaNI nAbhinAlyAlipAliprAdhAnyAt peTA, peDetyapi / zeSA-devatAnirmAlyam / mUSA- bhaliH pallirdhakuTizakaTI caccariH shaattibhaattii| 55 suvarNAdivilayanabhANDam / ISA-lAgalAdyacayavavizeSaH / atha | khATirvatitativamizuNThItirItirvitardisAntAH pnyc-nsaa-naayuH| [mavipulA] // 23 // / vinavicchavi livizaThizreThijAtyAjirAji // 25 // 20 vanasA vinasA bhissA 4 ete zabdAH strIliGgAH-iyaM peziHnAsA bAhA guhA svAhA / "pezI palalapiNDyAM ca mAMsyAM khpidhaanke| kakSA''mikSA rikSA rAkSA maNDabhede ca leze ca supakkaNike'pi c"| 60 bhayAvalyAyatisroTiH // 24 // vAsiH-takSopakaraNam / arthaprAdhAnyAta takSaNIyapi / :-vAsA-nasA / vistrsaa-jraa| vasatiH25 bhissA-odanaH / nAsA-stambhAdInAmuparisthaM daaru| "vasatirvezma-yAminyoravasthAne'pi ca striyaam"| "dvArazAkhAdha Urdhva dAruNI zilA-nAse" / iti tu mAlA ! vipaNiH nAsikAyAM tu tannAmatvAdeva strItvam / atha haantaatryH-| "ApaNe paNyavIthyAM ca paNye ca vipaNiH striyAmU" / iti 65 bAhA ; gauDaH / "bAhA bAhI pumAn mAnabhede vRSa-turaGgayoH" / mAghastu-paNyavIthyAM puMsyapyAha30 guhA-girivivaram , pRSNiparNI ca / guhAzabda auNAdi- | "pUrNapaNaM vipaNino vipaNiM vibhejuH"| ko'pyastIti khyutA ityanena siddhyati / / nAbhiH -cakrAdInAM madhyam, pradhAnam , kastUrikAmadazca / svAhA-agnibhAryA / atha kSAntAzcatvAraH-kakSA- prANyaGge tu strI-puMsaliGgo vakSyate / kSatriye tvayaM nAbhiH 10 "kakSodvAhaNikA-kAJcI-prakoSTa-gajarajjaSu / kulakaraH, vijigISurnupazca dehinAmatvAt puMsi |naali:-kaalsprdhaapde parIdhAnapazcAdaJcalapallave / / mAnam , kadalI ca / latvAbhAve nADiH / 35 rathabhAge ca bhittau c"| . "nADI nAle sirAgaNDa-dUrvayoH syAd gunnaantre| dormUle strI-puMsaliGgo vakSyate / AmikSA-zRtakSIrakSiptaM! nADI SaTkSaNakAle'pi varyAyAM kuhanasya ca / dadhi / rikSA-yUkANDam , latve likssaa| rAkSA-jatu, latve varatrA-tantuvAyopakaraNayozca" // 78 lAkSA / arthaprAdhAnyAd varavarNinIyapi / yadAha dhamanyAM cArthaprAdhAnyAlalanetyapi / yad gauDaH ww
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalita "jihvAyAM nAlimede ca kAminyAM lalanA striyaam"| alaGkAravizeSazca / jAtIkoSajAtiphale same iti khyAM prayo Ali:-anarthaH / tathA gadarzanAt tiganto'pyamiti ruyuktAH iti na sidhyati / 40 "setu-sakhyAvalISvAlI striyAM syAd vizadAzaye" / AjiH-saGgrAmaH, kSaNaH, samazca bhUbhAgaH / yad durga:pAli: "yuddhbhaagkssnnessvaajiH"| 5 "pAliH karNalatAgre'zrI pAvaGkapradezayoH / saGgrAme puMsyapi dRshyte| pAliH prasthe ca yUkAyAM jAtazmazrustriyAmapi / - "vAhanAjani mAnAse sArAjAvanamA tataH" [iti mAghe cihne seto prazaMsAyAM paryAye ca sarikame" || ekonaviMze sarge zloko'yam / prAntotsaGgayorapi dRzyate rAjiH-patiH, rekhA ca, ke rAjikA-kedAraH, rAjasarSapaH, "sitapaTacchannapAlI kapAlIm" / - rekhA ca / [ mandAkrAntA] // 25 // 10 cchannaprAntamityarthaH / lokAH pAli kalpitabhojane'pyAhuH / / ruciH sUcisAcI khaniH khAnikhArI pAlyantatvAdakapAlI / yad gauDa:"aGkapAlI parIrambhe kotti-dhaatrikyorpi"| khaliH kIlitUlI klmirvaapidhuulii| bhalliH-ANabhedaH / palli:-kuTI hrasvagrAmazca / prakaTi:- kRSiH sthAlihiNDI zruTirvedinAndI 50 bhrUbhaGgaH, bhrakuTiH, bhrUkuTI tUpalakSaNatvAt / shktti:-shkttm| kikiH kukuTiH kAkaliHzuktipatI // 26 // 15 caJcariH-harSakIDA / zATi:-prAvaraNavizeSaH / bhATiH-surata-! ete zabdAH strIliGgAH-iyaM ruciH-prabhA, rAgaH, abhimUlyam / khATi: lASazca / yad, amaraH"ekAhe zavarathe kiNe khATiH striyAM bhvet| "abhiSvaGge spRhAyAM ca gabhastau ca ruciH striyaam"| vartiH-dIpaH, taddazA ca / dhanadazAsu tu strI-puMsaliGgo aMzAvapi pAThabalAt strItvam / sUciH-sevanI, abhineyaH, 55 vakSyate / vratatiH-vistAraH / vallIvAcinastu strItvaM siddhameva / | karaNavizeSazca / sAciH-tiryak / yanmAlA20 vamiH-vAntiH / agnau tu tannAmatvAt puMsi / yad gauDa: "sAcI striyAm / "vamirvAntau striyAM naanau"| khaniH-AkaraH, taDAgaM ca / khAniH saiva / khAri:-mAnazuNThiH - nAgaram / iyAM zuNThI / ghamantAdapi DyAM shunntthii| vizeSaH / DyAM khArI / khArazabdAdapi DyAM khArI / khali:ItiH -pravAsaH, upadravazca / pinnyaakaadiH| kriili:-kiilikaa| tali:-citrakarcikA.zayyA-60 "ativRSTiranAvRSTimUSikAH zalabhAH zukAH / vizeSazca / lamiH-namaH / yad gauDaH25 atyAsannazca rAjAnaH SaDete ItayaH smRtaaH"| "klabhi striyaam"| upadrave cArthaprAdhAnyAt zRgAlItyapi / yadu gauDaH vApiH-udapAnam / dhUli:-pAMzuH / kRSiHkarSaNam / . "sRgAlo jambuke daityavizeSe DamarI striyAm" / upalakSaNaM ca kRSiH kripratyayAntAnAM tena yathAdarzanamiyamatAlavyAdirayam / chidiH-chedanam / iyaM sphuTi:-pAdasphoTaH, nirbhinnakarkaTI-66 rItiH-ArakUTaH, lohakiTTam , pracAraH, syandaH, maryAdA, / sasyaM ca / zruSiH30 vaidAdyA ca / ArakUTe arthaprAdhAnyAd rIrItyapi / vitardiH- "zruSiH strI bila-zoSayoH" / vedikA, dArupariSkRtA, caturasrA, vizrAntibhUrityarthaH / dArvi:- kRSiH-chedopakaraNam / zaliH-khyAM zUlI jhUlAyudham / dAruhastaH, sarpaphaNaH, kaTacchuzca / nIviH-mUladhanam , paripagaH, yad gauDa:kArA, strIparidhAnagranthizca / chavi:-tvA pratyAkRtizca / tathA- / "zUle zUlI ca siimkm"| "chaviH zobhArucoH strI syAt / / sviSiH-dIptiH / viSimAna rAjavarcakhI ityAdyapi bhavati / 35 lidhiH akSaravinyAsaH |arthpraadhaanyaallipiritypi| zaThiH- sthAli:-ukhA / hiNDiH -rAtrau rakSAcAraH / zruTi:auSadhabhedaH / zreThiH -gaNitavyavahAraH / jAti:-- "sukSmailAyAM kAlamAne TiH strI sNshyaalpyoH"| "jAtizchandasi sAmAnye mAlatyAM gotra-janmanoH / __ arthaprAdhAnyAt tuTirityapi / avasthAkAlavizeSayobaTeH . jAtirjAtIphale dhAgyAM culI-kampillayorapi" // / strI-puMsatvaM vakSyate / vediH-yAgopakaraNI, caturA 15 wwww 70
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane strIliGgaprakaraNam / 50 nAndiH-pUrvaranAGgam / kikiH-pakSivizeSaH / kukuTiH- avadyodbhAvanam / janiH-janma : kAkiniH-mASacaturbhAgaH, 40 kuhanA / kAkali:-dhvanivizeSaH / zuktiH paNacaturbhAgo vA / kAniH-saGkocaH / cArita-pazubhakSyama, "zuktiH kapAlazakale nakhyazvAvartayorapi / gativizeSaca / hAniH-ardhanAzaH, ucchittizca / hanteroNAdike muktAsphoTe ca durnAmA zaGkha-zaGkanakeyu ca" // . iNi rUpamiti syuktA iti na sidhyati / valabhiH-gRhopari 5 auNAdikatyanto'yam / paGkiH-AvaliH, dazasaGkhyA c| kuTiH, paTalAdhArazca vaMzapajaraH / adantAt byAM valabhItyapi / patizabdo'yamANAdikaH / ktyantasya tu 'syuktAH' iti, chandovA- arthaprAdhAnyAd gopAnasiH / yad amaraHcinastu 'gAyacyAdayaH' ityeva striitvm| [bhujaGgaprayAtam] // 26 // "gopAnasI tu valabhI chAdane vakradAruNi" / kikhistADikambI dhutiH zArirAti. "gRhe vakrasaMsthaM ca daar| ___ staTiH koTiviSTI vttissttiviithii| pradhiH -rogavizeSaH / yad aruNa:10 darillarimAriH puJjimerI "pradhI rogvishessH"| zarAristuriH piNDimADhI muSuNDiH // 27 // nemau tu strI-puMsalizo vakSyate / __ ete zabdAH strIliGgAH / iyaM kikhiH-kAlagotravizeSaH / kampiH -sUkSmaphalahakaH, kampanaM c| culli:-udvAnam , .. mugAlyAM tu yonimannAmatvAdeva siddham / tADi:-AbharaNavi. ! DyA culI, adantAdapi DhayAM cullI / yad gauDaH- ... zeSaH, vRkSavizeSazca / kambiH -vevAdidalavizeSaH, davizca / "calo'yamante ca yossiti'| 15 yatiH-dIptiH, zobhA ca / aMzunAmatvena puMstve prApte'sya ctti-shrddhvaapii| arthaprAdhAnyAcarirityapi / tariHpAThaH / zAriH- . nauH / arthaprAdhAnyAd droNyapi, Idantasya tu 'kRtaH' ityeva 56 _ "zArirakSopakaraNe tathA shkunikaantre| .. siddham / yad gauDaH.. yuddhArthagajaparyANe vyavahAre'pi ca kvacit // "dazA nopeTake triiH"| AtiH-zarAriH / taTi:-AghAtasthAnam / koTi: aMhatiH-dAnam / zANiH-zANaH / khAgatA ] // 28 // 20 agram / tathA saniH sAnimenI marirmArirathyo"koTiH strI dhanuSAgre syAdI saGkhyA-prakarSayoH" / __SadhI vidradhilliriH paarirbhriH| 60 adhiArA koNo vaa| ythaa-shtkottivjrH| viSThiH zirodhiH kaviH kIrtigantrIkabaryaH bhadrA, vetanama, preSaNaM ca / karmakare tvaashrylinggH| vaTi:gAlakA tantaH yakSavizeSaH zanAnAbhiH madAdisapAdivikAra- kumAyA''DhakA svadanI dvAdanAlI // 29 // 25 vizeSazca / gRSTiH-mAnavizeSaH, varAhakAntA ca / sakRtprasUta-: ete zabdAH strIliGgAH / saniH-adhyeSaNA / sAniHgavIvAcinastu yonimannAmatvAdeva strItvam / vIthiH prAvaraNabhedaH / meniH-saGkalpaH / mariH, mArizca-marakam / adhi:-koTiH, dhanuSo'Tanizca / oSadhiH __ "pavirbhagRhAGgeSu vIthI strI naattyruupke"| -phalapAkAntA; 65 adhipratyayAnto'yaM kipratyayAnto vA ! vidradhiH-rogavizeSaH, ... dari:-kandaraH / vallariH-majarI / mnyjri:-vaarii| paJjiH-saMhatiH / bheriH-dundubhiH / zarAriH-AtiH / / / 'radhik pratyayAnto'yam / upalakSaNatvAd vidArI-rogabhedaH / yad gauDa:30 turi:-tantuvAyopakaraNam / piNDi:-niSpIDitahaH piNDaH mAdiH-pAsirA / muNDiH -daNDavizeSaH, AyudhavizeSazca / "vidArI rogabhede'pi zAlipIkSugandhayoH" / [bhujaGgaprayAtam ] // 27 // jhallariH-vAdyabhedaH / arthaprAdhAnyAda jhilarI c| yadra0 . rATirATiraTaviH paripATiH gauDaHphAligAlijanikAkinikAni / ___ "jhalarI jhilarI ca dvau hudduko"| 35 cArihAnivalabhi pradhikampI pAri:-karkarI-pUrayoH 1 pArI-pAdarajavAM ca hastinaH / cullicuNTitarayoM'hatizANI // 28 // adhiH-khanitram / zirodhiH-kandharA, yanmAghaH ete zabdAH strIliGgAH / rATi:-kalahaH / ayaM mAlAzeSe | "bibhrANamAyatimatImavRthA shirodhim"| ... striyAmuktaH / gauDastu puMsyAha / ATiH-zarAriH / aTaviH- kaviH-khalInam / yad gauDaHaraNyam / paripATi:-kramaH / phAli-dalam / gAli:- "khalIne strI kaviH puMsi kAvyakRt shukrpnnddite"| 5 za0 pari. ommam
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajJavRttisaMkalitaM -- - How kIrtiH-yazaH / ugAdAvipratyayAnto'yamiti 'syuktAH' vastrakhaNDam / goNI-dhAnyabhAjanavizeSaH / arthaprAdhAnyAt iti na sidhyati / athedantAH paJcapaJcAzat---gantrI-zakaTikA / ! kaNThAlA'pi / yad gauDa:--- kabarI-kezavizeSaH / yad gauDaH "kaNThAlA jaalgonnikaa"| "zAka-kezavizeSe strI kabaraM lvnnaamlyoH"| paNDAlI5 haridrAyAM tu tannAmatvAdeva strItvam / kumArI "paNDAlI tailamAne strI sarasI-kAmukastriyoH" / "kumArI rAmataraNI-navamAlyornadIbhidi / mUrddhanyAdirayam / eSaNI-vaidyazalAkA, arthaprAdhAnyAnnArAkanyA'parAjitA gaurI jambUdvIpeSu ca smRtA // cyapi / duNI-karNajalaukA 1 tilaparNI-raktacandanam , parNyakumAro bAlake skande yuvarAje'zvavArake / ntopalakSaNAd mASaparNI, mudgapAMtyAdyapi / kevalI-jyotiH, 45 zuke'pi varuNadrau ca kumAraM jAsyakAbane" // zAstram ca / khaTI-kaThinI / arthaprAdhAnyAt kakkhaTI-kaThi10 ADhakI-dhAnyabhedaH / arthaprAdhAnyAt turypi| svedanI- ! nyAvapi / nahI-vIM! rasavatI-mahAnasam / pAtalI kanduH / hAdinI-baJam / azaninAmatvAt paMstve prA'pa- "pAtalI vAgurAyAM syaannaariimRtpaatrbhedyoH"| vAdaH / taDiti tu tannAmatvAdeva strItvam / IlI-ekadhAro'siH; [ vaitAlIyam // 31 // yasya krvaalikelyaakhyaa|[bhujnggpryaatm // 29 // vAlI gandholI kAkalI goSThayajAjI- 60 __ ndrANI matsyaNDI dAmanI ziJjinI c| hariNyazmarI kartanIsthagyapaTyaH zRGgI kastUrI dehalI maurvyatibhyA15 karIryekapadyakSavatyaH prtolii| sandIjhareyyaH zaSkulI dardvapazH // 32 // kRpANIkadalyau palAlIhasanyau ete zabdAH strIliGgAH / vAlI-kumAryAH karNabhUSaNam , vRsI gRdhrasI ghargharI karparI ca // 30 // ! medhizca / ke vAlikA tadeva, sikatAzca / gandholI-kSudrajantuH / 15 ete zabdAH strIliGgAH / hariNI-hemapratimA, mRgI, vRtta- ISatkalo'syAmiti kAkalI-dhvanivizeSaH / bhedaH, nIlavarNA, yUthikA ca / pANDau tvaashrylinggH| azmarI- | "niSAdaH kAkalIsaMjJo dvizrutyutkarSaNAd bhavet" / 20 mUtrakRcchram / karttanI-tarchaH / sthagI-tAmbUlakaraGkaH / idantAdapi DyA kAkalI, sa cokta eva / goSTI-saGgha apaTI-kANDapaTaH / karIrI-karidantamUlam / cIrikAyAM tu vizeSaH, sabhA, saMlApazca / ajAjI-jIrakaH / indrANItannAmatvAdeva siddham / ekapadI-mArgaH / arthaprAdhAnyAt pada-strINAM karaNavizeSaH, sinduvArazca / indrabhAryAvAcinastu yoni-60 virityapi syAM padavI / akSavatI-yUtam / pratolI- | mannAmatvAdeva strItvam / matsyaNDI-zarkarAbhedaH / arthaprAdhAvizikhA / kRpANI-karttariH, arthaprAdhAnyAdasyApi strItvam ! | nyAnmatsyANDI, mInANDI codAmanI-pazurajuH zicinI28churyoM tu zastrInAmatvAt siddham / kadalI jyA, kAzcI, pAdakaTakaM ca / zRGgI"rambhAyAM vaijayantyAM ca kadalI hrinnaantre| "zRGgI viSAyAmRSabhe svrnn-miinvishessyoH"| kadalA DimbikA pRSNI zAlmalIyu ca yoSiti" // kastUrI-mRgamadaH, arthaprAdhAnyAd yojanagandhApi 168 bhRgavAcI amarakoze tvinnanta uktaH / palAlI-palAla sItA-vyAsamAtrostu yonimancAmatvAdeva strItvam / dehalIkSodaH / hasanI-aGgArazakaTiH / arthaprAdhAnyAddhasantyapi, ke dvArAgre sthalA / vughnodumbara iti tu sabhyAH / maurvii-jyaa| 30 hasaMtikA / vRsI-vratinAmAsanam / dantyopAntyaH; mUrddhanyopA atibhI-vajrajvAlA / AsandI-vetrAsanam / kSaireyIntyo'pyayam / gRdhrasI-UrUsandhau vAtaruk / ghardharI-kiti pAyasam / zakulI-annabhedaH / akArAntatvAd gaurAditvAd NikA, svArthika ke ghargharikA saiva; vAditrabhedazca / karparI lIH, idantAdapi khyAM zAkulI / athodantA aSTau-danu:-kuSTha-70 tutthaajnm| arthaprAdhAnyAd darviketyapi [bhujaGgaprayAtam ||30||prshkaa / / vaishvdevii|| 32 // bhedH| parza:-yAvAsthi, parazau tu tannAmatvAt puMstvam, ke kANDI khallI madI dhaTI goNI SaNDAlyeSaNI drnnii| karNAndukacchU tanurajjucaJca 35 tilaparNI kevalI khaTInadhIrasavatyau ca paatlii||31|| ___ snAyurjuhUH sImadhurau sphigarvA / / ete zabdAH striilinggaaH| kANDI-gRhyakANDyAdi / khallI- dvAdyoMdivau muktvagRcaH zaradvA- 6 hastapAdAvamardanAkhyo rogH| mdii-kRsskvstuvishessH| ghaTI zchardidaratpAmadRSazo nauH / 33 //
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ linAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / 35 ete zabdAH strIliGgAH / karNAnduH / vartate / nAntam , lAntam , stvantam , tAntam , ttAntam , "utkSiptikAyo karNAnduH karNapAdayAmapi striyAm" / saMyuktA ye raruyAstadantaM ca nAma napuMsakaliGga syAt / nAntamkacchaH -pAmA / tanu:-kAyA tvak ca / yad gauDa:-- ajinam-carma / vyasanam-vipattyAdi / yadAhuH"tvaci kAye tanuH strI syAt trijvalpe cirale kRze"! "vipattAvazubhe pApe pAnastrImRgayAdiSu / 5 rajuH-darbhAdikRto guNaH, veNikA ca / guNe'rthaprAdhAnyAd devAniSTaphale sakto vyasanaM nissphlodymeN"| varatrApi / caJcaH-pakSimukhAgram / karachra-tanU-badhUnAM tu dIrghA- bhAjanam-pAtram / kAJcanam-varNam , kicalkazca / yadAha "kAJcanaH kAJcanAre syAcampake nAgakesare / ntAnAM kRta ityeva strItvam / snAyu:-sirA / athodantaH udumbare ca punnAge haridrAyAM ca kAzcanI" // : juhaH-sumbhedaH / atha dyonauvarjAH SoDazavya janAntAH bandhAnu "kAJcanaM henni kijalke" / lomyena ca kramavyatyayaH-sImA-sImAnau, sImAnaH / 10 "sIvA''ghATe sthitau kSatre upazalye c"| jaghanam "strIzroNipUrvabhAge tu jaghanaM kaTimAtrake. klIbo'pyayamiti halAyudhaH / bhAravizva vyaJjanam"nananda pazyannupasIma sa sthalIH" / "vyaJjanaM temane cihne zmazruNyavayave'pi ca" / dhUH-zakaTAGgam , yAnamukham , bhArazca / sphiga-kSutam , kakArAdizca varNaH / dazanam-kaGkaTaH / putaH, pacanabhANDam dhAnyAdisaMvaraNakASTaM ca arvAka-acA- lekhanam--- 15 ntaram , aAgityavyayamapi / dvAH-dvAram , dvArI, dvAraH / dyauH- : "chade bhUrja lipinyAse lekhanaM syaannpuNskm"| khargaH, AkAzaM ca / dyAvI, dyAvaH / divau divaH / zuk- homa- : vAnam-- bhANDam / tvak-carma, valkalam , gandhadravyaM ca / valkale cArtha- "vAnaM zuSkaphale zuSke kaTe sIvanakarmaNi / prAdhAnyAcchallirityapi / yad gauDaH jalasaMplavavAtormisurujAgatisaurabhe" // "chalI vIrudhi santAne valkale kusmaantre"| sArasanam-- "mekhalAyAM sArasanamurastraM ca tanutriNAm / '20 Rka-gAyabhyAdiH / dhAyyAyAM tu tannAmasvAdeva siddham / ! adhovAsograthanaM c"| ete trayo'pi cAntAH-zarat-RtuvizeSaH, saMvatsarazca / / vetanam-mUlyam / pavanamvAH-vAri; rUpAvatAre tu dharmakIrtinA'sya napuMsakatvamuktam / / "kulAlapavanasthAne syAt klIvaM pavano nri| chrdiH-vaantiH| chardiyau / dat-mlecchajAtiH, rASTravizeSazca / samIraNe ca nisspaave"|| pAmA kacchuH / pAmAnau, pAmAnaH / haSat-pASANam , niSpeSaNa- prayojanam25 zilA ca / dRk "kArya heto pryojnm"| "locane darzane buddhau dRk strI niSu ca viiksske"| prvcnm-vedH| rasAyanam-jarAvyAdhijidauSadham / pakSicauH-tarIH / udantAnAmudantatvAccharadazca varSartunAmatvAt garuDayostu dehinAmatvAt puMstvam / saJjavanam-yatuHzAlam / puMstve dyau-divoH svarganAmatvAt puMstve nabhonAmatvAnapuMsakatve | jayanam vAro jalanAmatvAcchardiSo dvikharasantatvAnnapuMsakatve ca prApta "jayanaM syAt turaGgAdisannAhe vijaye'pi ca / 30 vacanam / [ indravajrA] // 33 // darzanaM locane svapne buddhi-zAstropalabdhiSu // dharma-darpaNayozcApi" // iti strIliGgAH smaaptaaH|| yojanamUraunarungura "yojanaM syAzcatuSkozyAM yoge ca paramAtmani" / 3 atha napuMsakaliGgAH / / ayanam-sUryAdInAM dakSiNottaragamanam / saMvananam-vazILASERSPARASH kaarH| apAnam-pAyuH / vyanjanam-tAlavRntam / prathamam-gavAdinalastutattasaMyuktararuyAntaM napuMsakam / dhanam , Ahavazca / haiyAvInam-navanItam , ghRtaM ca yo godoha vedha AdIn vinA santaM dvikharaM mannakartari // 1 // samudbhavam / vRjinam-kaSAyitaM carma, pApaM ca / keze tu tamAma35 naLastutattasaMyuktararuyAntaM napuMsakam nAmetyanu- / vAt puMstvameva / sopAnam-adhirohiNI / nIrAzaMsanamU- 15 86
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ "sA vIrAzaMsanaM yuddhabhUmiryAti bhayapradA" / ...aJjanam kajjalam, mahArajatam, kusumbham, kamaNDaluzca / zmazAnam - pitRvanam / AlAnam - hastibandhanakASTham / dAnammadaH / kaThinam - kaThoram; guNavattestvAzrayaliGgatA / savanam - 6 pUrvAhnAdiH kAlaH / kaulInam "kaulInaM syAt kulInatve ye janye kukarmaNi / kauleyakavihaGgAhipazUnAM saGgare'pi ca " // mithunam - yugmam / kApizAyanam-madyam / kucandanam" raktacandana-patrAGga-bhedeSu kucandanam " / 10 15 kAnanam vipinam gahanaM ca araNyam / Ananam, vadanam, lapanaM ca-mukham / lAntam- cakravAlam -samUhaH / dalAmalam / "dalAlaM marubake damane'pi napuMsakam" / 20 N prathamapariziSTa svopajJavRttisaMkalitaM zakunam - "devazaMsinimitte ca zakunaM puMsi patriNi" / kaupInam - pAyUpastham, tadAcchAdanavastram, akArya va saMvezanam, nidhuvanam, mohanam maithunaM ca ratam / vanam -- "lI syAt kAnane nIre nivAse nilaye vanam" / , tAmbUlam "guvAke'pi ca tAmbUlaM nAgavayAM ca yoSiti" / dalam, zakalam, kisalam, visalaM ca-kisalayam / haritAlam - dhAtuvizeSaH / pelam - vRSaNam, svArthike ke puMsi / yad gauDa: AAAAA "phalakoSazca pelakaH" / 25 kukUlam - zaGkumAn gartaH; tuSAmau tu puMnapuMsako vakSyate t vIlam - prAsaH, kANDaM ca / chalam chadma, skhalitaM ca / malamkazmalam, mUrcchA, avidyA ca / purISAdA tu puM- napuMsakaH, maline tvAzrayaliGgaH / kajjalam aJjanam / nirmalam - nirmAlyArkayoH klIbaM nirmalaM vimale triSu" / 30 zAdvalam - haritam / kuzalam - 35 "paryApta sukRte kSeme kuzalaM zikSite triSu" / maJjulam - " maJjulaM triSu matrI nA jalaraGkI napuMsakam / jalAzvale nikuje ca" // 'lAGgalam - "gRhadAruvizeSe syAt tAle godAraNe'pi ca / lAgalaM puSpabhede ca lAGgalI toyapippalI" // vidalam - dADimasya kaNaH tatphale tu siddhameva / khilam apratihataM kSetram | palalam - " palalaM tilacUrNe syAt palalaM paka-mAMsayoH / palalo yAtudhAne nA" // gavalam - mAhiSam zRGgam / sthUlam dUSyam / drumalamkAnanam, jaGgalam, araNyam, nirjaladezaca / mAMse tu punnapuMsakatvaM vakSyate / kutUhalam - kautukam prajJAdyaNi kautUhalam / sthaNDilam - sthalam / kIlAlam amRtam, jalam, rudhiraM ca 1 45 karAlam "karAlaM kRSNaparNAze triSu bhISme ca danture" / kUlam - " taDAge sainyapRSThe ca stUpe kulaM taTe'pi ca" / kulama "kulaM janapade gotre sajAtIyagaNe tanau / gRhe ca" // "bibhItakatarau puMsi tumulaM raNasaGkule" / balam - sthaulyAdi / anyatra yathAprAptam / yad gauDaH -- " balaM tu sthaulya - sainyayoH / www rUpe gandharase sthAni klIbaM vAdyAlake striyAm / AbhIlam bhISaNam, duHkhaM ca / laprakRtitvAdAbhIramityapi / udUkhalam, uDUkhalaM ca - khaNDanabhAjanam / Dasya latve ulUkhalamityapi / udgAlam - ArdrAddhRtA bhUH, nandIpaGkaca | anta-55 rAlam - madhyam / bhAlam-kapaTam, , vanavizeSaca / Alam-anarthaH, haritAlaM ca / avacUlam - cihnam, zekharazca / tumulam bhRzamAkulam / yad gauDaH-- kAke daityAntare rAme puMsi syAdU balini triSu" || prANe tu puM-napuMsako vakSyate // 40 50 "upavItaM yajJasUtraM proddhRte dakSiNe kare / prAcInAvItamanyasmin nivItaM kaNThalambitam" // iti / 60 vAyuphalam-- "klIbaM vAyuphalaM zakracApe varSopale'pi ca / alam-vRzcikalAGgulam, sasyaruk, haritAlam, raktaM ca / zalam - zmazAnam, trRjinam - zvAvidroma, carma ca / kholamzirazchAdanam / stvantaH vastu tattvam, padArthazca / mastudadhinisyandaH / tAntaH zItam anuSNam / RtuvizeSe tu. 70 puMstvabAdhanArthaM napuMsakatvaM vakSyate / navanItam - ghRtaprakRtiH / alAtam-ulmukam | adbhutam Azvaryam / guNavattestvAzrayaliGgatA / kRtam - Adiyugam, paryAptaM ca / vihitahiMsitayostvAzrayaliGgatA / AkUtam - abhiprAyaH / phANitam-khaNDazyotaH / dvaitam- dvaidhIbhAvaH / prAcInAvItam, nivItaM ca brahmasUtrabhedau 175 yadAha 65
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / 37 more..............ravin........ .. MORADARP A - upavItaM tu pu-napuMsakaM vakSyate / matam-abhiprAyaH, loSTa- gotrammardanakASThaM ca / marakatam-hAranmaNiH / atyAhitam-mahAbhItiH, "gotraM nAmni kule kSetre kAnane kachatra-vartmanoH / sAhasaM ca / avagItam sambhAvanIyabodhe'pi gotraM kSoNIdhare mataH / "klIbe'vagItaM nirvAde dusstt-grhityostri'| gosamUhabhuvogAtrA" // 5 saMskRtam-- zukram-saptamo dhAtuH, akSirogazca / agni-mAsayoH puM. ."saMskRtaM lakSaNopete vAcyaliGgaM tu kRtrime| napuMsakatvaM vakSyate / amure tu dehinAmatvAt puMstvam / / tatam , vitataM ca-vAyabhedau / vAyo tannAmatvAt puNmi| nItramvyApta-vistRtayostvAzyaliGgatA ! kSatam-traNam / yatam-niSA- "nI namI balIkendo revatIbha'pi kaanne"| dinAM gaje pAda saMjJA / yAtam-aGkazavAraNam / bItam-ela- asam-azru lohitaM caH keze tu tannAmatvAn puMstvameva / asAraM ca haravazvam / Rtam-satyam / amRtam- citram-kuTam / atram-purInan / citram-Alekhyam, adbhuta yajJavizeSaH / pIyUSam-mokSaH, jalaM ca / mRtam-zavam / anR- c| caitramtam-asatyam / satyAnunam-kiJcit satyam / RtAdayo / "caitraM mRtakacale syAt puMsi maasaadibhedyoH"| 60 jIvikAbhedA api / yanmanu: zilindhram"RtamuJchazilaM jJeyamamRtaM syAdayAcitam / "zilin, kadalIpuSpe kakka-tripuTAkhyayoH / 15 mRtaM tu yAcitaM bhaikSaM pramRtaM karSaNaM smRtam // nA matsya-Dhamayorbhade striyAM gaNDupadImRdi / satyAnRtaM tu vANijyaM tena caivApi jIvyate / pakSiNIbhede'pi" sevA zvavRttirAkhyAtA tasmAt tAM parivarjayet // mitram-suhRt / bhAskare tu pratipadapAThAt puMstvam 155 pramRtAnte ekArthe / pizitam-mAMsam / ratam , surataM ca patantram-pakSaH / totram-pratodaH, veNukaM ca / potram-hala-sUkamaithunam / maNitam-ratakUjitam / bhAratam-varSam / yad amara:--: rayormukham , sUkaraghoNA ca / mUtram-prasAvaH / Atapatram-- 20 "loko'yaM bhArata varSam" / chatram / tantram-pradhAnAdi; pradhAnaM yathA-vacanamatantram , siddhAntaH yathA-catuSpIThamidaM tantram / prasAritAstantavaH, mAlAyAM tu puMskANDe paThitaH / mathitam-gholam / yad 15 tantuvAyopakaraNaM ca, yathA-tanavAyaH / paricchado yathA-tantra-60 zApa patiH, ata eva khamaNDalAdicintAtantram / Ayatte yathA-para.."bhathitaM nirjale ghole ghRSTa nirmathite vighu"| tantram / sAdhAraNaM bhavet tantram , yathA-zveto dhAvati / anyalokAyatam-cArvAkatarkaH / zrutam-zAstram, AkarNanaM c| vApi dRzyate--- 26 puTitam-bastipuTaH / syUta-pATitayostvAzrayaliGgaH / rohitam- "tantraM kuTumbakRtye syAt karaNe ca paricchade / "rohitaM RjuzakAstre rakta mIne mRge pumAn" / zAstra pradhAne siddhAnte tantuvAne gadottame // 66 lalitam tathA dvisAdhakopAye zrutizAkhAntare'pi ca / "lalitaM hArabheda syAlalita cepsite tripu"| iti kartavyatAyAM ca tantrIvINAguNe tanoH / / sirAyAmamRtAyAM c"|| ttAntam-bhittam-zakalam / pittam-mAyuH / kRttam-- 30 mAMsam / nimittam-hetuH, lakSaNaM, vyAjazca / ttasya saMyuktasya / zAstram-granthaH, nirdezazca / astram-cApam , AyudhaM c|| kaTinampRthagupAdAnAt pUrve'saMyuktA gRhyante / saMyuktarAntam 70 agram-puraH, yathA-agresaraH / adhikaM yathA-sAgraM shtm| "klIbaM kaTinaM carmAne razanA-kaTivAsasoH" / upari yathA-vRkSAgram , bhikSAbhedo yathA sAmudram-dehalakSaNam , lavaNaM ca / dAtram-lavanam / ___ "grAsapramANaM bhikSA syAdagraM grAsacatuSTayam / gAtra35 agraM caturguNaM prAhurhantakAraM dvijottamAH" // "ajhe gajAgrajavAdideze gAtraM vpussypi"| .. mukhyaM yathA-agrahAraH; zreSTe tvaashrylinggtaa| gajAgrajaGgAdideze tu strI-napuMsako vazyate / zubhram"agramAlambane bAte parimANe palasya ca / "uddIpta-zukayoH zubhraM vAcyavan kliivmbhrke"| prAnte purastAdadhike pradhAne prathamoddhayoH" / / dhavitram-agnisandhukSaNArtha mRgacarmavyajanam / kam-bhaJja goDa: 76
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM ram; guNavRttastvAzrayaliGgatA / kSudram-alpam ; krUrAdhamayo- | ubhayamubhayoti zrutijJAH / harmyam-dhavalagRham / dhAnyam-40 stvaashrylinggtaa| yotram , yoka ca-carmaraH / lotram , lopnaM brIhyAdi / dhAnyaH puMsIti buddhisAgaraH / sIsaM tadeva / dhijyamca-apahRtaM dravyam / mantrAmitra-vRtrANAM pratipadapAThAt putra- "dhiSNyaM sthAne gRhe vahI shkti-nksstryorpi"| cchAtrAdInAM tu dehinAmatvAt puMstvam / kSatravastropavastrAdInAM | kAvyam-granthaH; anyatra yathAprAptamtu puM-napuMsakatvaM vakSyate / saMyuktaruzabdAntaH-jatru- "kAvyaM granthe grahe kAvyaH kAvyA syAt pUtanA-dhiyoH" / vakSo'sasandhiH / zmazru-kUrcam / azru, amuca-nayanajalam / kravyam-mAMsam / sasyam-dhAnyam , sItA ca / Asyam-45 saMyuktayAntam-zaravyam, lakSyam , vedhyaM ca-prahAraviSayaH / / "mukhe mukhabhave vakramadhye cAsya sthitI striyaam"| saannaayym-hviH| avadyam-gadyam , apazabdazca / tAkSyam- nepathyama-veSaH / pathyam-hitam / tathyam-avitatham / rasAjanam bhASyam-sUtravyAkhyAnavizeSaH / vAdyam , AtodyaM ca-DhakkAdi / 10 "tAyaH syAdazvakarNAkhyavRkSe ratha-turaGgayoH / vareNyam-halam, zubhaM ca / mUlyama. bharaNyaM ca-vetanam / / tAyaM rasAune tAyo garuDe garuDAgraje" // madyam-sarakaH / kazyam 50 padyam-lokabandhaH; anyatra tvAzrayaliGga:--padyaH-kaImaH, / paMdyAH-zarkarAH / padyam-padyetarabandhaH / gavyam-rAgadravyaM morvI ___ "surAyAmazvamadhye ca kazA kshymdvyoH"| ca, gosamUhe lidantatvAt strI, gokSIrAdau gohitecAzrayaliGgaH / ! pastyam-gRham / bhAgyam-karma zubhAzubhaM vyastaM samastaM ca / 15 codyam-adbhutam , praznaca; codanAha svAzrayaliGgaH / divyam arghyam-zilAjatu; budha-nyAyyayostvAzrayaliGgaH / yogyam"triSu divyaM divi bhave valagau klIva lavAke / | RddhiH, vRddhizcauSadhyau / carcikyam-carcA / sainyam-senA; AmalakyA striyaam"|| , sainike tvAzrayaliGgaH / sevyam-uzIram / sAmarthyam-zakti-35 vIryam-retaH, balam , tejaH, prabhAvaH, dravyazaktizca ! yogyte| apatyam-gotra-putrau / bhavyam"rasAnantaraprAbalyaM retaH balakare trissu'| ! "bhavyaM satye zubhe cAsni vAcyavad yogyabhAvinoH / Azcaryam-adbhutam / kuDyam-gRhabhittiH, zikyam , bhArA- karmaragatarau bhavyo bhavyA karikaNobhayoH" // balambanam , vastravizeSaH, pu ca / vAkyam-savizeSaNamAkhyA- zIrSaNyam-zirastrANam / vizadakace tu kezanAmatvAt puMsi / sam / hRdyam-dhavalajIrakam , yad gauDaH saurabhyam ___60 "hRtpriye hRdbhave tadvad hRdyaM dhvljiirke| "manojJatAyAM saugandhye saurabhyaM gunngaurve"| vRddhayoSadhe striyAM vede mantre nA vshkaarinni"| / vaiDUryam-maNivizeSaH / sAGkhyam-kapilazAstram / lekhyam25 guhyam kalAvizeSaH / paNyam-mUlyam , vikreyaM ca / puNyam"rahasyopasthayorguhya pumAn kamaTha-dambhayoH" / "puNyaM syAt sukRte dhamrye klIbaM triSu mnohre"| kalyam-prabhAtam , kAsyaM tadeva, prAptakAle tvAzrayaliGgaH / pAruSyam 65 mAlyam-mAlA, puSpaM ca / pRSadAjyam-dadhibindusahitaM pRtam / / "paruSatve zakravane pAruSya puMsi giisspto"| lAsyam-anuddhataM nRttam / nATyam-lAsyam , tauryatrikam , kRtA araNyam-vanam / sarobhedakAndinastvahalyAzabdasya bAhu30 nukaraNaM ca / sahyam lakAt strItvam ; gautamastriyAM tu yonimannAmatvAt siddham / "soDhavye vAcyavat sahyamArogye nA nagAntare" / | vedha AdIn vinA santaM dvisvaram-bedhaHprabhRtIn satyam / varjayitvA sakArAntaM dvisvaraM napuMsakam 1 idaM rakSaH-nizA-70 "satyaM ca zapathe tathye kRte tadvati cAnyavat / caraH / varcaH-zakRta, rUpam , tejazva / viSThAyAM puM-napuMsaka lapolokAt pare satyaH" / / ityamaraTIkA / medaH-vapA / zepaH-mer3ham / ojaHdravyam "ojastejasi dhAtUnAmavaSTambha-prakAzayoH / "dravyaM syAd draviNe bhavye pRzcivyAdau ca pittle| ojo bale ca dIptau ca vahau ca bheSaje ca vineye ca jtu-dumvikaaryoH"|| uSaH-prabhAtam; upasargasyAtanatvAt pratyuSa ityapi; sa-15 : dhyAyAM tu strI-napuMsakatA vakSyate / uraH-- brAhmaNamukhe pitRbhyo'nam / hanyam-agnimukhe devebhyo'nnm| "uraH zreSTe ca pksssi"|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.9 15 liGgAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / microwarram marrrrrrrrrrio AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAPoarinaruware teja: jyotiSi ca nabhAH-meghAdiH / stvantamiti puMstvam / "tejo dIpto prabhAve ca syAt praakrmretsoH"| yadAha-- 40 parAdhikSepAvamAnAderasahanaM ca / payaH-kSIram , udakaM ca / / "nabho vyoni nabhA medhe zrAvaNe ca patagRhe / zravaH-zrotram / tapaH-kRcchA''cAraNam ; mAdhe tu puM-napuMsako ghrANe mRNAlasUtre ca varSAsu ca nabhAH smRtaH" / 5 vakSyate / tamaH-prakRtiguNaH zokazca; rAhau tu puM-napuMsako vkssyte| jarasI, jarasaH visasAH / uSAH strI; anayoH jyuktatvAd arza:-gudakIlaH / raha:--- yonimannAmatvAcca strItvam / okAH-AzrayaH stvantamiti puM"raho nidhuvane'bhyarNe tattve guhye napuMsakam"! stvam / sAni tu napuMsakaH / yad amaraHayamavyayo'pi / chandaH-gAyatryAdi, abhilASaH, vedazca / / "okaH samAzrayAzcaukAH" / zreyaH "Azraye'pi napuMsakam" iti gauddH| 10 "dharma-maGgalayoH zreyaH klIve zaste'bhidheyavat / "oka AzrayamAtre ca mandire ca napuMsakam" / . zreyasI karipippalyAmabhamA-rAnayorapi" // ziraH okasya tu kAntatvAdeva puMstvam / nUthAH nUdhAzca-mAgadhaH, "ziraH pradhAna senaaprbhaag-mstkyorpi| dehinAmatvAt puMstvam / dvisvaramiti kim ? do bAhuH, prati-50 padapAThAt puM-napuMsakatvam / anehA-kAlaH / damunAH, damUnAzca "rajaH syAdAtave gunne"| vahniH; santatvAt puMstvam / pUrvApavAdo yogaH; tenAmbhaH, yAdaH, srotaH, ityAdInAM nadyAdinAmatve'pi santatyAnapuMsakatva"rajaH parAge reNau ca rajavat parikIrtitam" / gauDastu meSa / guNavRttestu paratvAdAzrayaliGgataiva / saujAH nA strI vaa| manna kartari---dvisvara mityanuvartate / akartari vihito yo 55 "krI parAge reNau tu nRliGgaM rajavadrajaH" ityAha / / man tadantaM nAma napuMsakam / carma-dRtiH / varma-sannAhaH / dhAmaanaH-zakaTam / taraH-vegaH, balaM ca / rahaH-vegaH / mahaH "dhAma klIbaM gRhe dehe prabhAve rshmi-jnmnoH"| . 20 utsavaH, tejazca / yaza:-kIrtiH / UdhaH-ApInaH / kyaH zuSma-balam / tarma-yajJe, yUpAnam / varma"klIva pakSiNi bAlyAdau vayo yauvnmaatrke"| "pramANa-dehayorma syaadaakaare'tisundre"| yAdaH-jalacaraH, prANI, nadIvizeSazca / vapuH-- "zastAkAre tanau vpuH"| vartma-nayanapuTaH, mArgazca / sAma-priyam / bhasma-bhUtiH; 60 / khArthike ke bhasmakam-rogavizeSaH, viDaGgam , kaladhautaM ca / AyuH jIvitam / paru:-parva / yajuH-acchandA zrutiH / / : chadma-upadhiH / narma-parihAsaH / vezma-nizAntam / pakSma26 janu:-janma / aruH-vraNaH / sappiH -ghRtam / haviH "pakSma sUtrAdisUkSmAMze kicalke netrlomni"| "haviH sappiSi hotvye"| akSi-romatUlayostu puM-napuMsako'yaM vakSyate / lakSma-cihnam, chadiH-paTalam / zoci, rocizca-dIptiH / jyotiH pradhAnaM ca / marma-prANasthAnam / bharma, hema ca-suvarNam 165 dIptiH kniinikaamdhym"| akartarIti kim ? dadAtIti dAmA dAmAnau dAmAnaH / evam , raviH-nakSatram, agnizca gabhastI strIliGga ityamaraTIkA / karmA, zammA / dvikharamityeva-nAmazammetyAdi / [pathyA30 gauDastu vakram ] // 1 // "jyotirbhadyotadRSTiSu klIbe bhaaskr-vhdhonaa"| ityAha dhanaratnanabho'nnahRSIkatamoAgaH-aparAdhaH, pApaM ca / edhaH-indhanam / sahaH-balam / ghusRNAGgaNazuktazubhAmburuhAm / oka:-gRham / srotaH-indriyadvAram , nadIpravAhazca / vedha aghagUthajalAMzukadArumanoAdIn vineti kim ? ayaM vedhAH / bilapicchadhanurdalatAluhradAm // 2 // 35 "vedhA vidhau budhe vissnnoN"| dhanAdInAM nAma napuMsakam / dhananAma-dyumram , draviNam , vidhAH-sa eva; dehinAmatvAt puMstvam / sahAH-hemantaH / vasu / azvagnidevayokeyUdantatvAt puMsi / vittam-khApateyam , .: mArgazIrSazca; RtumAsanAmatvAt puMstvam / yad gauDaH- sAram / Rktham ; vyaJjanAdirapyayam-riktham-zulkam, 16 "hemante mArgazIrSe nA sahaH klIbaM mle'pic"| | pRktham, kasvaramityAdi / granthasya tu dhamantAtvAt puMstvama: www
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 'svavanadAyazabdAstu puM- napuMsakA vakSyante / dhanam / zaivam sthApyadhanamityarthaH / yautakam - yutayorvadhU-vara yodayam / anAhate-rukmarUpye, aruSyaM ca / AhataM tu rUpyam yad gauDa: wwww 5. 25 prathamapariziSTe svopajJavRtti saMkalitaM. dhanavizeSo'pi ntisomam / kuJjalam, mahArasam vIram, sauvIramityAdi / zubhanAma - zubham dhaHzreyasam, kalyANam, puNyam, maGga- 40 lam bhadram, madam, kuzalam sukRtam, zreyaH, sunRtam, bhavya kAmyam, zvovasIyasam, bhAnukam, bhavikram, zivamilAdi / kSemasya tu puM-napuMsakatvaM vakSyate / puNyazreyaH zivabhadrAdayastadvatyAzrayaliGgAH / paramazubhatvAnniHzreyasamapi zubham, niHzreyasam / ayaM zambhAvapi bAhulakAnnapuMsakaH / yad gauDa:- 45 " niHzreyasaM tu kalyANe'pavarge zaGkare'pi ca / nirvANaM kalyANam " // ityAdi / "AhatasvarNarajate rajate ca napuMsakam / murUye tripu rUpyaM syAt " // kRtAkRtam-hiraNyam / rUpyasuvarNAdanyat kupyam / ratnanAma - ratnam, vasu, mANikyam ityAdi / jAtau jAtau yadutkRSTaM tadapi ratnam / nabhonAma - namaH - viyat kham, indriye 10 tu tannAmatvAt siddham, sUrye tu dehinAmatvAt puMsi / antarikSam-ambaram, anaGgam ; kA tu dehinAmatvAt puMsi 1 vyoma - gaganamityAdi / do-divau striyAmuktau / AkAza-vihA-ham, abjam kuzezayam, nAlIkam " nAlIkastu zarAbjayoH" iti tu gauDaH / yasI tu puM-napuMsake vakSyete / annanAma - annam - siktham, bhaktam, andha ityAdi / pUpAnUpakulmAsadIdivInAM puMstvam / 16 bhissA-bhissayostu trI coktam / krUraudanAzanAnAM tu puMnapuMsakatvaM vakSyate / hRSIkanAma- hRSIkam viSayi, indri yam, kham, akSam, karaNamityAdi, devaM caH yad gauDa:"nATye kRtAbhiSekAyAM tejanI-spRkkayoH striyAm / meghe rAjJi sure devo nA napuMsakamindriye" // tamonAma - avatamasam andhatamasam santamasam ityAdi / bhUmicchAyam, bhUmicchAyetyAdau tu senAzobhetyAdinA vikalpa eva / andha-dhvAntAndhakAra- timirANAM tu puM-napuMsakatvam, tamisrasya tu strI-napuMsakatvaM vakSyate / digambarasya tu bAhulakAt puMstvam / yad gauDa: 20 35 # "kukume haricandanam / gozIrSa - jyotstrayozcApi na striyAM devapAdape // dhIraM ca / yadu gauDa: "dhairyavat svairavidvatsu dhIraH klIbaM tu kuGkume" / aGgaNanAma--aGgaNam-prAGgaNam, aGganam, ajiram, catvaramityAdi / zuktanAma - zuktam / pUrti niSThurayostvAzrayaliGgo'yam / zuktAM vAcaM na vadet / AranAlam-tuSodakam / . dhAnyAmlam-kAJjikam / kAzcikam kulmAsAbhiSutam / aba mukte tyantatvAt strItvaM mokSamyAlantatvAdapavargasya ca ghanantatvAt puMstvam | amburuhanAma- amburuham- saroru " kumudaM sitaraktAbje" / : "digambaro hare dhvAnte kSapaNe triSvavAsasi" / ghusRNanAma - ghusRNam kuGkumam / vAcaspatistu nidAghe'pi 'kuGkumaH sukhaH syAditi puMsyAha / kazmIrajam / ativitu zizapAditvAt strItvam / kAleyam-vAhnikam, vAhI kam, agnizikham, varNam, raktam, varam, pItanam asRgi 30 tyAdi, haricandanaM ca / yad gauDaH - kumudasamAnArthaH, kumudayasti / gardabham saugandhikahAre / raktam- kokanadam / raktasandhyakahaTake / nIlam, kuvalayam, 60 indIvara mityAdi / padmastu puM- napuMsako vakSyate / aghanAma-ayaM vyasane'pi / palAGgam - kheTam, nyaGkam, kilbiSam pApam, kalmaSam, riTam, kiNvam, rAmalam, aNakam, avamam, kaupInam, khaddaram yAgyam, nRzaMsam aMhaH, eno'parAdho'pi ityAdi / pApa-kaluSAdayastadvayAzrayaliGgAH / gUthanAma purI 65 Sam-azuci, zakRt, zamalaM, kITamityAdi / gomayam, chagaNaM ca-gopurISam, viT viSTe strIliGge tUte / varcasvagUthamalAstu puM- napuMsakA vakSyante / uccArAvaskarau tu ghaJalantatvAt puMsi / jalanAma - jalam, salilam, kIlAlam, kSIram ; tannAmatvAt puMsi / zaram - gundrAyAmayaM rAntatvAt puMsi 170 dadhisAra- vANayostu puM- napuMsako vakSyate / andham, kRpITam, vyoma, toyam, puSkaram, pAnIyam udakam dakam, kSaudram"kSaudraM madhuni pAnIye " / ttu : meghe tu www tAmarasam, sArasam; ayaM pakSibheda-candrayoH sAntatvAt puMsi / sarasIruham, rAjIvam, aravindam paGkajam, zrIparNam / zatapatram: ayaM rAjakIradAvaghATa-mayUreSu dehinAmatvAt puMsi / amburuha bhede'yamburuham / zvetam - 55 puNDarIkam, kairavam, kumudam / kairave tu puM-napuMsakaM vakSyate / ayaM rakte'pi / yad gauDa: * 50 kam, vAri, zambaram, ghRtam, nIram, ambu, jIvanIyamityAdi / "dhanarasam" iti mAlA / 75
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / 40 gauDastu | vakSyate / dalanAma-kisalayam , parNam , palAzam / zavyAM svayaM "dhanaraso'psu mortte| bAhulakAt puMsi / yad gauDaH-- kapUre sAndaniyAse samyaka siddharase nari" ityAha / "panne palAza nA rakSaH shtthiihritkiNshuke"| varuNasya tu bAhulakAt puMstvam / yad gauDaH chada-patra-pallava-dalAnAM puM-napuMsakatvaM vakSyate / tAlanAma5 "pAnIye yAdasA patyau varuNo vrunndrume"| | tAlu, kAkudamityAdi / hannAma-hRt , hRdayam / uraH, vakSa ap-vAroH strItvamuktam / aMzukanAma aMzukam , celam- | ityAdi / vatsastu puM-napuMsako vakSyate / [ toTakam ] // 2 // nIca-garhitayostvayamAzrayaliGgaH / cIram , cIvaram , ambaram , haladuHkhasukhA vastram / ayaM vipaNAvapi.ityAdi / kSIma-vastroSNISa-karpaTAnAM tvacabheSajatutthakusumbhahazAm / tu puM-napuMsakatvaM vakSyate / aMzukabhedo'pyaMzukam / pArazatam , maricAsthizilAbhavasRkkayaka10 antarIyam, uttarIyam, paTavaram-ayaM mAlAyAM puMskANDe naladAntikavalkalasidhmayudhAm // 3 // paThitaH / uttaramityAdi / naktakaralakasicayAnAM kauzeyavAcinazca / eteSAM nAma napuMsakam / halanAma-godAram , godArakam , paTTazabdasya puMstvamuktam / vAlka-phAla-kArpAsa-bAdara-kauzeya- | godAraNam , kRSam-ke kRsskmityaadi| sIra-halau tu puM-napuMsako rAGkava-anAhata-niSpra-vANitantrakAdayastu gunnvRttitvaadaashrylinggaaH| | vakSyete / duHkhanAma-duHkham , kaSTam , pragADham , kRcchram , 50 dArunAma-kASTham / kASTAntatvAt pUtikASTam-saralo ! AbhIlamityAdi / guNavRttitve tvamISAmAzrayaliGgataiva / sukha15 devadAruzca drumau / dalikam ityAdi / kaliJca ca yad gauDaH / * duHkhAvimau graamii| pIDA-bAdhA-vyathAstu ruyuktAntatvena striilinggaaH| . "kkIvaM kaliJcaM sUkSma dAru yt"| sukhanAma-sukham , zarma, zivam, joSam, upjossmityaadi| guNavRttitve tvAzrayaliGgataiva / sukhaH sukhA sukhamityAdi / dAruzabdasya tu puM-napuMsakatvaM vakSyate / edhastu ghaantatvAta puMsyeva / edhasastu santatvAt siddham / samidhastu ruyuktAntatvAt agurunAma-kRmijam , joGgakam , kRmijagdham , anAryajam , 55 strItvam / manonAma--manaH-khAntam , mAnasamityAdi / vila rAjAhamityAdi / aguvaMgahalohAH puM-napuMsakAH, vaMzikA tu strI napuMsako vakSyate / hiDanAma--sahasravedhi-ayamamlavetase 20 nAma-vilam-randhram, chidram , vivaram , rokam / kuharamayaM nAgarAja-gahvaranyorapi, yad goDa:-- puMsi / jatukam , vAhikam , bAhIkam , rAmaTham / jaraNam jIraNe tu NAntatvAt puMsi / atyugram , bhUtanAzanam , gUDhaga"kuharaM gahare chidranAgarAjavizeSayoH" / . ndham ityAdi / hiDostu puM-napuMsakatvaM vakSyate / rucam-60 zuSiram-ayaM vAdyabhede'pi bAhulakAnapuMsakaH / sarandhra hIberam / tannAma-ruvam , kezam , vAlakam , vajramtvAzrayAlA ityAdi / vivarAditrayaM dUSaNe'pi yad goDa: / "vaNaM hIraka-dambholi-vAlakAmalakeSu ca / 25 "garta-dUSaNayoH klIvaM vivaraM chidrrndhrvt"| / vajrA gucikAyAM syAt / suruGgAyAstu strItvamuktam / picchanAma-piccham-piJcham , / '! udIcyam , piGgam , Acamanam , barhiSam , jlmityaadi| patatram ,chadanam , ptrmityaadi| tanuruha-garud-vAstu puN-npuNskaa| / vAlastu puM-napuMsako vakSyate / tvacaM gandhavizeSastanAma-63 vakSyante / dhnunaam-kaalkm-kaamukm| veNI tu kAntatvAt , khacama cocama, utkaTama. bhRGgam , zakaTama, braanggmityaadi| paMsi / sarvakarmakSame tvAdhayaliGgaH / kAlapRSTham , dhanuH, guNam, tvacaH strItvamuktambhe SajanAma-bheSajam , zamanam , zastam, 30 zarAsanamityAdi / dhanurvizeSo'pi dhanuH / airAvatam-zAkaM hitam , pathyam , prAyazcittam, bhiSamitam , cikitsitamidhanuH / zakragaje tu puM-napuMsako vazyate, vidyuti tu tannAmatvAt ! tyAdi / auSadhastu puM-napuMsako vakSyate / bheSajabhedo'pi bheSastrItvam / ajakAvam , ajakavam , ajagavam ca rudradhanuH / jam / vyoSam-trikaTukam / aruSkaram-bhallAtakam , trivarNa- 70 "maNyAdibhyaH"[ 7.2.44.] iti vaH / ajagavo'sthivikAra kam-triphalA, nikaTukaM ca bhUtIkam , bhUnimbaH, kataNam , stasmAdaNi Ajagavamityanye / yat kAtyaH-- chantrA, yavAnI ca, pranthikam , pippalImUlam / munibheSajam35 "dhanurvadantyAjagavaM pinaakikrgocrm"| agstyhriitkii| "ajagAvaM dhanuH proktam" ityapi kazcit / AseSvAsa-| "lazune'tiviSAyAM ca zuNyAmapi mahauSadham / cApa-dhanu:-pinAka-kodaNDa-gANDiva-gANDIvAnAM puM-napuMsakatvaM nAgaram-zuNThI, rAjakazeru ca / kandaH-mustam , vAsakam 78 6 za0 pari0 skaa|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 prathamapariziSTe svopajJavRtti saMkalita sauvIrasthAnakadvArakloma dhauteyakA sRjAm / lavaNavyaJjanaphalaprasUnadravatAM samit // 4 // sauvIrAdInAM lavaNAdInAM tu sabhirasabhedamapi nAma napuMsakam 140 vAcyasya sabhedatvAnnAmApi sabhedamuktam / sauvIram - sauvIrAJjanam - tannAma- sauvIram / badare tu phalanAmatvAdeva siddham / mecakam, kRSNam, suvIrajam, kApotam, yAmunam, , strItAJjanamityAdi / sthAnakam - yodhAnAM saMsthAnavizeSastannAma-AlIDham, pratyAlIDham, samapAdam, vaizAkham, maNDalamityAdi 145 dvAranAma-dvAram / upAye'pi bAhulakAnnapuMsakatvam / valajamkedAre tvasya triliGgaM vakSyate / gopuram ayaM puradvAre'pi ! niHsaraNamityAdi / dvArastu strItvamuktam / pratIhArastu ghaJantasvAt puMsi / klomam udaya jalAdhAraH, hRdayasya dakSiNe yakRt klomaM ca / vAme plIhA, pupphusazceti hi vaidyAH / tannAma - 50 klomam / nanto'yamityeke / kloma, klomanI, tilakamityAdi / dhauteyakam granthiparNam- tannAma-dhauteyakam, barham, zukabarham, granthiparNam, puSpam, zukam, sthauNeyam, kukuram, vahnicUDam, zukraguccham, zukacchadam, vikacamU, haritam, zIrNaromakam, ityAdi / jIvadastu bAhulakAt puMsi / yad gauDa:- 55 ww davizeSe tu triliGgo vakSyate ityAdi / harItakyAdayastu yathAyogamapavAdaviSayAH / go-balIvardanyAyenoktAtiriktabheSajasaGgrahArthamidam / tuttham - cakSuSyo dravyavizeSastannAma - tutthamkarparItuttham, kvAthodbhavam, amRtAsaGgam zikhiprIvam, vitu 5 nakam, mayUrakamityAdi / karpUrI tu striyAmuktA nIlI sUkSmailayostu tutthA ziMzapAditvAt / kusumbhanAma - vahnizikham, mahArajanam, kamalottaramityAdi / kusumbhasya tu puM- napuMsakatvaM vakSyate / dRgnAma-akSi, IkSaNam, tArakam, ambakamityAdi / -dRSTI strIliGge use netrasya tu puM- napuMsakatvaM vakSyate / 10 maricanAma ! "maricaM valitaM zyAmaM vellajaM kRSNamUSaNam / yavaneSTaM dvAvRttaM kolakaM dhArmapattanam" / marIcaM c| asthinAma-asthi, kIkasamityAdi / kulyastu puM-napuMsakaH / zilAbhavam-zaileyam, tannAma-zilAbhavam, 15 zaileyam, zaivalam, palitam, buddham, kAlAnusAryam / sthavi - ram, zilApuSpamityAdi / zItazivaM ca / yad gauDaH - "madhuryAM ca zItazivaH klIvaH zaileya-saindhave" / | sRkkam oSThaparyantastannAma sakam, sakaNI, sRkkiNItyAdi / yakRt - dakSiNapArzve kRSNa mAMsAMzastannAma-yakRt kAla20 khaNDam, kAlakhaJjamityAdi / naladanAma- naladam, sevyam, lAbhajjakam surAlam, amRNAlam, layam, laghu, iSTakApatham, zIghram, dIrghamUlam, jalAzaya mityAdi / antikam - samIpam - : tannAma-antikam, samIpam, upakaNTham, nikaTam, samaryA - dam, samAsannam, nediSTham, pArzvam, upAntam, sarvezam 25 savidham abhyagram, sanIDam, sadezam, abhyarNamityAdi / abhyAzaM ca - tAlavyopAntyo'yam, dantyopAntyasya tu bAhulakAt puMstvam / yad gauDaH -- | "granthiparNe ca puMsi syAd vaidye zatrau ca jIvadaH" / asRnAma - asRg, kIlAlam, tigmam, Atmajam, aGgajam, kSatajam, rudhiram, raktamityAdi / lavaNabhedanAmaakSIvam-sindhUtthamANibandhe raumakavastake, akSaruva; sauva - cala-saindhavayostu puM-napuMsakatvaM vakSyate / biDam, pAkyam, 60 audbhidamityAdi / vyaJjanabhedanAma-dadhi, dugdham, Ajyam, udazvit, ariSTam, gholam, kAlazeyamityAdi / gorasasya tu sAntatvAt puMstvam / phalanAma- prasUnam, bIjAlayam vRkSo dravamityAdi / tadbhedanAma-nAlikeram, vetakam, mAtuliGgam, sam, vArtAkam vRntAkam, nAraGgakam, jambIram, bada- 65 ram, pUgam, kadalam, AmramityAdi / phalasya tu puM-napuMsakatvam / zalA-vAnau tu guNavRttitvAdAzrayaliGgau / prasUnanAma- prasUnam prasUnakam sRnam, prasUtam, phulam, praphupuSpam / kusumaM puM- napuMsakaM vakSyate / netraroge tvasya bAhulakAnnapuMsakatvam / yad gauDaH 70 www. "hoge kusumaM puSpe phale ca strIrajasyapi " / sumam - maNIvakam / tadbhedanAma - campakam, karavIram, azokam vicakilam rodhram, kurubakam, zirISam, nIpamityAdi / agnisamparke dravanti bilIyante ye te dravanto lohAdayaH / tadbhedanAma- girisAram, azmasAram / etau puMsyapISya- 75 "abhyAsastu samIpe syAt pumAnabhyasane'pi ca" / upahvarasya tu puM- napuMsakatvaM vakSyate / valkalanAma-valka30 m - kaSAyAdau tu puM-napuMsako vakSyate / cIramityAdi, vastre tvasya tannAmatvAdeva napuMsakatvam / svacaH strItvamuktam, valka-valkala-ham yostu puM-napuMsakatvaM vakSyate / sidhmanAma -sidhmam, kilAsa ! mityAdi / yunnAma-yuddham, dvandvam janyam, bhRtham, samIkam pravidAraNam, sAmparAyikam Ayodhanam, Akrandana35 mityAdi / yudhastu yuktA iti strItvam / saMyato napuMsakatvam / raNa-saGkhya-samparAyazabdAnAM tu puM-napuMsakatvaM vakSyate / [ toTakam ] // 3 // i
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / 43 maraH / kAlAyasam , kRSNam , tIkSNam / pArazavasya tu puna-: "ko brahmA''tmA'nilA'rveSu zamane sarvanAmani / puMsakatvaM vakSyate / sIsakam , mahAbalam , nAgam / varddhasya tu pAvake ca mayUre ca sukha-zIrSa-jaleSu kam" // puM-napuMsakatvaM vakSyate / vapu, vaGgam , madhukam, nAgaraGgam , / madhu drave-drave dravati vastuni vAcye madhuzabdo npuNskH| tAmram , udumbaram, variSTham , Udumbaram , yaSTam , zulbam , ' idaM madhu makarandaH / kSaudAdibhedabhinnaM ca / yadAhuH-- 5 mlecchamukha, tAram , duvarNam, rUpram, khajUram , rUpyam, "mAkSikaM telavarNa syAt ghRtavarNa ca pauttikam / kaladhautam / rajatasya tu puM-napuMsakatvaM vakSyate / kanakam , jAta- bhrAmaraM tu bhavecchulkaM kSaudaM tu kapilaM bhavet" iti nndii| rUpam , rukmam , hATakam , gAGgeyam , gairikam , kalyANam , mAkSike puM-napuMsaka iti buddhisAgaraH / madye tu puM-napuMsakatvaM 45 yAmIkaram , bhUri, jAmbUnadam , kAttakharam , kava'ram , tapanI-! vkssyte| anyatra tu vasante caitre madhUkavRkSe dAnave codantatvAt yama . zAtakaumbham / ayaM karavIre tarunAmatvAt pusi / kala- svameva gauDasta10 dhautam , karpUram , pezam , rUpamapi / alaGkArasuvarNa tu zRGgI-: __ "kSaude puSparase madye madhu nA tu mdhume| kanakam / bharma-hemrormannantatvAdeva siddham / niSka-varNa-suvarNA daitya-caitra-vasanteyu jIvAzAke ca yoSiti" ityAha / 'zApada-hema-hiraNya-candrAstu puM-napuMsakA vakSyante / avaSTambhasya / tu ghaantatvAt puMstvam / yad gauDaH bhuvaM zazvat-tarkayoH-zazvannityaM tasmin tarke, cohe 50 vAcye dhruvazabdo napuMsakaH / dhruvam-zazvat , tarkazca / anyatra __ "suvarNe syAdavaSTambhaH prArambha-stambhayorapi" / tu yathAprAptamuktameva ! kharaM ghaTe-ghaTe vAcye khapurazabdo 15 cAmpeyasya tu bAhulakAt puMstvam / yad gauDaH-- napuMsakaH / khapuram-ghaTaH / yadajayaH- . "kialke campake svarNe cAmpeyo naag-kesre"| "khapuraM kalaze dRssttm"| prAleyam-tuhinam / hima-tuSAra-nIhAra-zizirAstu puM-napuM- anyatra tu yathAprAptam / yad gauDaH-- 55 sakA vakSyante / avazyAyastu yAntatvAt puMsi / jatu-madhUcchi- "khapuro lasake bhadramustake kramuke'pi c"| Tam , sikthamityAdi / rIrI-rItyau striyAmArakUTaH puM-napuMsa.. [pathyAvakram ] // 5 // 20 kayoH / pittalA tu strI-napuMsakayorvazyate / Arastu puMsyuktaH / ayUpe daive'kAryAdau yugaM diSTaM tathA kaTu / madanasya tu bAhulakAt puMstvam / yad gauDaH ase dvandvaM sthale dhanvA'riSTamadrumapakSiNoH // 6 // "madanaH sikth-dhttuur-vsnt-kutth-mnmthe"| ayUpe daive kAryAdau yugaM diSTaM tathA kaTu-yugadiSTa- 60 iha pRthaga lavaNagrahaNAdU' ye jalasamparkAd' dravanti na teSAM | kaTuzabdA yathAsaGkhyamayUpAdiSu vAnyeSu napuMsakAH / ayUpe yugm| parigrahaH / tena na mRdo'pi prasaGgaH / [navipulAvRttam ] // 4 // | yugam-yugmam , kRtAdi ca / yatvAri puruSayugANi / yUpe tu 25 puraM sadmAGgayozchatrazIrSayoH punnddriikke| puM-napuMsakatvaM vkssyte| yugaH, yugam-yUpaH / gogoyugamazvagoyuga mityaadestu| madhu drave bhuvaM zazvattarkayoH khapuraM ghaTe // 5 // | __ "ditve goyugaH" [7.1.134.] iti goyugapratyayAntasya 65 puraM sAGgayoH-sadmani, aGge ca dehe vAcye purazabdo yugAntatvAdeva napuMsakatvam / daive diSTam-diSTam daivam / napuMsakaH / puram-sama, dehazca / antaHpuramiti purAntatvAt / anyatra TAntatvAt puMstvam / diSTaH-kAlaH / akAryAdau akAryanagare tu triliGgo vakSyate / pATaliputre tu pUrnAmatvAt klIyaH / / | matsara-dUSaNeSu kaTu / idaM kaTu-akAryam , matsaraH, dUSaNaM ca / 30 guggulau tu niryAsanAmatvAt puMstvam / chatra-za _ "akArya-matsarayoH puMsi" ityeke| rIkake-puNDarIkazabdaH kazabdazca yathAsaGkhyaM chatre, zIrSe ca __ anyatra tUdantatvAt puMstvam / ayaM kaTuH rasaH / kaTuro-70 zirasi vAcye napuMsakaH / puNDarIkam-sitaM chatram / amburuhe hiNyAM tu ziMzapAditvAt strItvam / matsari-tIkSNayostu guNabheSaje ca tannAmatvAt siddham / yadAha vRttitvAdAzrayaliGgataiva / ase dvandvam-ase samAsAdanyasmi"puNDarIka sitAmbhoje sitacchanne subhessje| nabhidheye dvandvazabdo npuNskH| dvandvam-mithunam , yugmam,... 35 koSakArAntare vyAghra punnddriiko'gnidiggje"| rahasyaM ca / yuddha-duHkhagostu tannAmatvAdeva siddham / samAse tu kam-zIrSam ; sukha-jalayostu tamAmatvAt siddham / anyatra tannAmatvAt puMstvameva / dvandvaH samAsaH / yuddha-rahasyayoH puMsyapi tu dehyAdinAmatvAt puMstvam / yadAha dRshyte| yad goDa:
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 prathamapariziSTe stropajJavRttisaMkalitaM m riawarananmintonmammomrammamiwwmarrrrrror "rahasye kalahe. dvandvaH klIbe mithun-yugmyoH"| "sAro bale majani ca sthirAMze / yugme'rthaprAdhAnyAd dvandvamityapi / yad gauDaH-- nyAyye ca nIre ca dhane ca saarm"| "yugl-dvndv-dvndvaani"| zreSTe'nyavat / padmamibhabindau-rAjabindI vAcye padmasthala dhanva-dhanvanazabdaH sthale vAcye napuMsakaH / idaM / zabdo napuMsakaH / padmam-gajabinduH / svArthike ke padmakaM 5 dhanva-sthalam / anyatra tu dhanuSi tannAmatvAnapuMsakaH / marau tu / tadeva / dArau tu tannAmatvAt siddham / anyatra tu nidhau tannAnantatvAt puMsi / ariSTamadramapakSiNoH-dumaM pakSiNaM ca / matvAnnAgavizeSe dehinAmatvAd vyUhe tu mAntatvAt puMstvameva / varjayitvA'nyasmin vAcye'riSTazabdo napuMsakaH / ariSTam- | paGkaja-sajayAvizaSayAstu pu-napusakA vakSyata / lakSma Hamana | paGkaja-saGkhyAvizeSayostu puM-napuMsako vakSyate / lakSmyAM tu tannA-45 sUtikAgRhama, maraNalakSma, azubhaM ca / zubha-takrayosta zubha- matvAt strItvam / kAmamanumatI-anumatAvanujJAyAM ca kAmavyajananAmasvAdeva napuMsakatvam / aduma-pakSiNoriti kim ? / 10 / asamapatriporina zabdo napuMsakaH / kaam-gcchtu-anumtmetdityrthH| reto10 ariSTaH, nimbaH, phenilo vA drumaH / ariSTaH kAkaH, kaGko vA | nika nikAmayorapi kazcit / tadupalakSaNAd nikAmaM prakAmamityAdau . pakSI / TAntatvAt puMstvam / mavipulA] // 6 // tu avyayIbhAvatvAnapuMsakaH / icchA-madanayorindriyabhogye ca dhame dAnAdike tulyabhAge'rddha brAhmaNaM shrto| mAntatvAt puMstvam / kAmamityavyayamapyasti / mivipulA // 7 // 50 nyAyye sAraM padmamibhabindau kAmamanamatI // 7 // khalaM bhuvi tathA lakSa vedhye'haH sudinaiktH| dharma dAnAdike-dAnAdike puNyasyopAye dAnayAmAdau ! bhUmo'saGkhyAta ekArthapathaHsaMkhyA'vyayottaraH // 8 // 15 vAcye dharmazabdo napuMsakaH / idaM dharmam / khalaM bhuvi-bhuvi vAcyAyAM khalazabdo napuMsakaH / idaM "tAni dharmANi prthmaanyaasn"| khalam-bhUH / yad gauDaHanyatra tu dharmaH puNyam ; mAntatvAt puMstvam / khabhAve! "khalaM bhU-sthAna-kalkeSu nIce kare'dhame triSu" 65 tu puM-napuMsako vakSyate / lokadhI, nATyazrIti pAribhASiko anyatra tu piNyAke, durjane ca puN-npuNskH| sthAne tu dharmIzabdo'pyasti / tulyabhAge'rddham-tulyabhAge sameM'ze triliGgo vakSyate / tathA lakSa vedhye-vedhye vAcye lakSazabdo 20 vAcye'rddhazabdo napuMsakaH / arddha piSpalyA arddhapippalI / tulyo ! napuMsakaH / lakSam-vebhyam / vyAje puM-napuMsakaH, saGkhyAyAM strIbhAga ityarthaH / atulyabhAge tu pratipadapAThAt puMstvam / arddhaH- | napuMsako vakSyate / ahaH sudinaikataH-sudina-eka itye pttii| ajhai nagaram / grAmasyA? grAmArddhaH / evam , ngraarddhH| tAbhyAM paraH aha iti kRtasamAsAnto'hanazabdo npuNskH| 60 . ata eva "sameM'ze'rddha navA" 3.1.54.1 iti aMzisamA. "ahaH-niryuha-kalahAH" so'pi na bhavati / anye tvasameM'ze AzrayaliGgamenamAhuH / arddhaH | iti puMstvApavAdaH / sudinaM ca tadahazca sudinAham / paTaH / ajhai shaattii| arddha vastram / yahIkA-khaNDamAtravRttitAyAM / sudinazabdaH zobhanavAcI / yathA sudinAsu sabhAsu kAryametat / tvabhidheyaliGga iti // brAhmaNaM zrutau-zrutau vedaviSaye brAhmaNa- / evamekAham / sudinaikata iti kim ? ayaM paramAhaH, ayamuttazabdo napuMsakaH / brAhmaNam-vedaikadezaH / brAhmaNasaMhatau tu ! mAhaH / puNyAt' parastvayaM puM-napuMsako vakSyate / bhUmo'sa- 56 samUhaja ityeva siddham / anyatra tu yathAprAptam / iyAta ekArthe bhUma iti "saGkhyApANDUdakakRSNAd bhUmeH" - "vipre tu brAhmaNo vede brAhmaNaM dvijsNhto| / [7.3.78.] iti kRtasamAsAnto bhUmizabdaH, sa saGkhyAyA anyebhyaH pANDUdaka kRSNebhyaH para ekArthe karmadhAraye vartamAno 30 brAhmaNI hakSikA-spRkkA-dvijapatnISu vizrutA" // napuMsakaH / pANDubhUmiH-pANDubhUmam , udIcI bhUmiH-udagbhUnyAyye sAram-nyAyAdanapetaM nyAyyam , tasmin vAcye mam , kRSNA bhUmiH-kRSNabhUmam / asaMkhyAta iti kim ? 70 sArazabdo napuMsakaH / naitat saarm-netnyaayymityrthH| sAraM dvayorbhUmyoH samAhAro dvibhUmam , tribhUmam, anyastu sarvo ca tatsaGgrahazca sArasaGgrahaH / rAjye sAraM vasudhA / napuMsaka ityeva napuMsakatvam / ekArtha iti kim ? pANDu miryatra sa .. "sAra saarngglocnaa"| pANDubhUmo dezaH / evam-udagbhUmaH, kRSNabhUmaH / bahuvrIhAvA35 anayonyAyyArthatve nyAyyaM napuMsakatvamanyathA tu cintyam / zrayaliGgataiva / patha: sazyAvyayottara:-saGkhyAvAcino'vya nIra-dhanayostu tannAmatvAdeva siddham / anyatra tu bale sthirAGge | yAccottaraH uttarapadabhUtaH patha iti pathinzabdaH "RkpUH pathya-15 ...mani ca ghanantatvAt puMstvam / zreSTha tu guNavRttitvAdAzraya- po't" [7.3.76.] iti kRtasamAsAntaH pathazabdo vA napuMligaH / yadAha / sakaH / dvayoH panthAH, avayavaH panthA iti vA tatpuruSa-karma
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / mmanmrranranimunrarimarawwmomaniamaramanawarmer dhArayayoH / dvipatham , evam-tripatham / dvayoH pathoH samAhAro | sAvakAzo'vyayIbhAva ityanyapadArthatve paratvAdAzrayaliGgatA prAdvipatham , tripathamityAdau tu samAhAra-dvigAvanyastu sarvo napuM- : pnoti / satyam-bAhulakAna bhavati / kriyA'vyayavizeSaNe-40 saka ityeva napuMsakatvam / avyayAdapi, vigataH panthA vipatham / kriyAyA avyayasya ca yat samAnAdhikaraNaM vizeSaNaM tadvAci nAma udgataH panthA utpatham / uccaiH panthAH uccaiH patham / kutsitaH ! napuMsakam / sAdhu pacati / mRdu dhAvati / evaM zIghra-satvara-tvarita5 panthAH kApatham / viSatha-kApathayoH puMstvamityamarasiMhaH / / kSiprA-'bhISaNa-duta-tUrNA-'vilambita-satatA-'nAratA-'zrAntAgoDazca 'jasrA-'viratA-'tizayabhara-bhRzAtyatimAtrodgADha-nirbhara-tIvai. kAnta-nitAnta-bADha-gADha-dRDhAdayo draSTavyAH / guNavRttitve tvA-45 "vyadhvo vipth-kaaprthii"| / zrayaliGgAH / avyayavizeSaNam-prAgramaNIyam digdezaH, patho'bhAvo'pathamityavyayIbhAve tu dvandvaiRtvAvyayIbhAvAvityeva maanaa| yava kAlo vA / evamudaka, pratyagityAdi / dhainayolapi "adhaNatanapuMsakatvam / dvAbhyAM pathibhyAM krItaH dvipathaH kambalaH / dvipathA | , svAdyA." [1.1.32.] ityavyayatvam / pratyayAbhAve tvAzraya10 vaDavA ityAdi tddhit-dvigii| dvI panthAnI yasyAH sA dvipathA liitavA yazAtaHcatuSpathA nagarItyAdi bhuvriihau| udgatA panthAnamutpathA baDave "digdezakAle pUrvAdau praagudk-prtygvyym| tyAdi pUrvapadArthapradhAnatatpuruSe tvAzrayaliGgataiva / saGkhyAdhyayottara iti kim ? pathaH paramapathaH uccaiHpthH| kevalo'pi vinA samA- / prAcyodIcya-pratIcyAnAM vAcakaM syAdanavyayam" // sAntenauNAdikaH pathazabdo'sti / "pathi gatI" ityasya vA'ci kriyA'vyayayorasattvAt tadvizeSaNAnAmautsargikamekavacanameva / 15 rUpam / yadvA jale panthAH samAsAnte'tijalapathaH / sthalapathaH / kRtyAH ktAnAH khala jin bhAve-bhAve vihitA ye kRtyAH, patha iti kim / zobhanaH panthAH supanthAH-"pUjAsvateH ktAnAH, khala, jin ca tadantaM nAma napuMsakam / kRtyA:-devaprAkTAt" [7.3.72.] iti samAsAntapratiSedhaH / apanthAH dattena kAryam , pAkyam , karttavyam , karaNIyam , deyam , brahmabhUyaM "naJtatpuruSAt" [7.3.71.] iti samAsAntapratiSedhaH / / vartate-brahmatvamityarthaH / kRtyam / zvahatyA, brahmahatyAgnicityelyAdi 55 apathamityatra tu nayA nirdiSTasyAnityatvAd bhavatyapi samA- . 1 "hatyAbhUyaM bhAve" [5.1.36. ] ityAdi nipAtanAt siddham / ktAnA iti prazleSAdU bahuvacananirdezAca Ana, anada, anA 20 sAntaH / yad gauDaH gRhyante / ktA-zayitam-svanaH / kSatam-chikA / niruktam"apanyAstvapathaM samam" ! [pathyAvakam ] // 8 // granthavizeSaH / chAtreNa hasitam / rAjJAM matam / mayUrasya nRttam / dvandvaikatvAvyayIbhAvau praDInam , uDInam , saNDInam , viDInam / etAH khagagati-80 kriyaa'vyyvishessnne| kriyAH / Aneti kAnA''nazorutsRSTAnubandhayorgrahaNam / pecAnaM kRtyAH ktAnAH khala jin bhAve / caitreNa ! bhUyamAnaM bhaviSyamANaM vA devdtten| anaTU-nirvANam - 25 AtvAtvAdiH smuuhjH||9|| "nirvANa nivRtau mokSe'staGgame gjmjne"| dvandvaikatvAvyayIbhAvau-dvandvasyaikatvaM samAhAro'vyayI-| niryAtanam-vairazuddhiH / dAnam-nyAsArpaNam , RNAdizodhana bhAvazca samAso napuMsakaH / dvandvaikatvam-sukhaduHkham , azvavaDa- ca / ullasanam-romAJcaH / paribhASaNam-AlApaH, niyamaH,65 vam , gomahiSam , dadhighRtam , plakSanyagrodham , hastyazvam, nindAtmakazcopAlambhaH / dharSaNam-paribhavaH, rataM ca / bhAvA yadarAmalakam , ArAzastri, pANipAdam, udagAt kaThakAlApam, danyatra dharSaNI kulaTA-yonimannAmatvAt strItvam / saMsaraNam30 arkAzvamedham , padakakramakam , ahinakulam , gaGgAzoNam , | AjavaMjavIbhAvaH saMsAra ityrthH| asambAdhacamUgatiH puraH takSAyaskAram , gavAzvam / dvandveti kim ? vRkSAH / ekatveti | samIpe vizrAmabhUzca ghaNTApathAkhyA / samuddharaNaM Urddhanayanam , kim ? sukhaduHkhAvimau / avyayIbhAvaH khalvapi-daNDAdaNDi, vAntAnnaM ca / gandhanam-utsAhanA, hiMsAyai sUcanA, prakAzanA 10 tUSNIMgaGgaM dezaH, paJcanadam , dvimuni vyAkaraNasya, pAregaGgam , ! ca / AtaJcanaM drutasya suvarNAdevyAntareNA'vacUrNanam , ApyAyAvadamatramatithInAmantrayasva, paritrigatam vRSTo meghaH, abhyagni yanaM ca / utthAnam-pauruSam , sainyam , udgamanam , malotsargaH, 35 zalabhAH patanti, anugaDaM vArANasI, anuvanamazanirgatA, idaM | caityagRham , vAstvantazca / vyutthAnam-pratirodhaH, svAtantryakRyaM tiSThadu kAlaH, sUpaprati, ekapari, adhistri, anurUpam / para- | virodhAcaraNam , samAdhinivRttiva / prajJAnam-buddhiH, cihaM ca / valliGgatve prApte dvandvakatvavacanam ; pUrvAnyapadArthaprAdhAnyenAliGgatve / saMsthAnam-sannivezaH, catuSpatham , AkRtiH, mRtyuzca / ArAdha-76 vizeSyaliGgatvesa prApte'nmayIbhAvavacanam / nanu pUrvapadArthatve nam-toSaNam, sAdhanam, avAptizca / AcchAdanam-sapi
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRtti saMkalitaM / dhAnam, apavAraNam, vastraM ca / adhiSThAnam - rathAGgam, puram, gAyatryAdyasvArthe - svArthe yo'N tadantAni gAyabhyAdIni 40 prabhAvaH, adhyAsanaM ca / devanam - paridevanam, dyUtam, viji - chandonAmAni napuMsakAni / gAyatryeva gAyatram / evamAnuSTubham, gISAdi cetyAdi / ana- ISatsthAnaM maitreNa / khala-durbhavaM traiSTubham jAgatam / avyaktam - aviziSTaliGgavAci nAma devadattena / durADhyambhavaM maitreNa / jin- samantAdrAvaH, sAMrA- / napuMsakam / kiM tasyA garbhe jAtam ? yat tatrotpadyate grAme tadA5 viNaM varttate / evaM sAGkoTinaM varttate / "niyaM ajino'N" | neyam / imAni gorUpANi- gAvo balIvardAzca sametA ucyante / [ 7.3.58. ] ityaN / bhAva ityeva kRte praznaH, viznaH, pAkaH / idaM ca ziSTaprayukteSveva draSTavyam / na punaH sarvatra, iSTAniSTasA - 46 AdiH, vRddhirityAdAvapi bhAve paratvAnnapuMsakatvaM syAt / nana- | mAnyavAcI napuMsakaH prayoktavyaH / tena go-zizu-sindhuprabhRtInAM vAvityAdi hi puMstvabidhAyakaM ruyuktA iti ca strItvavidhAyakama- / yathAbhihitameva liGgam / athAnaJkarmadhArayastatpuruSaH-karttari sAvakAzamiti litvAt strItvaM mA bhUditi salgrahaNam adhikAro'yam / 'gRhataH sthUNA' [ lo0 12. ] iti yAvat / 10 bhAva iti kim ? kAryaH kaTaH, kAryA zATI / kRtaH kaTaH kRtA yadita UrddhamanukramiSyAmastatra nasamAsaM karmadhArayaM ca varja * zATI / pecAno janaH, pecAnA senA / pacamAnA sthAlI, pakSya- | yitvA yo'nyastatpuruSaH sa napuMsakaM bhavatItyadhikRtaM veditavyam | 50 bhANo janaH, pakSyamANA sthAlI / palAzazAtano daNDaH / godo | atheyadhikArArthaH / nanmAtrasya tatpuruSatvAbhAvAnnamiti naJsamAhanI pArI / duSpAno maNDaH / duSpAnA yavAgUH / duSkaraH kaTaH 1 | sopalakSaNam / tatpuruSa iti sAmAnyadharmApekSayA naJ- karmadhArayaduSkarA zAdI / supaTaGkarAstantavaH / sughaTaGkarA mRt iti karmAdau | yostulyAdhikaraNatvopapattiH, karmadhArayaM kRtvA naJsamAsaH bahu15 yathAyathaM liGgAntaramapi pratipadyante / AtvAt tvAdi:- "bhAve zrIhirvA / bahuvrIhau ca paramasabhetyAdau vyapadezivadbhAvAt tatpurutvatal" [7.1.55.] iti tvapralayAdArabhya " brahmaNastvaH" [7. Sasya karmadhArayavattvam / dvandvagarbho vA navbahuvrIhiH / bahUnAM 55 1.77.] iti tvamabhivyApya ye pratyayAH tva-ya-eyaN-aJ-aN- / cecchAyA - chAyAntastatpuruSo napuMsakaH / sA cecchAyA yeSAM akaJ-IyatvarUpAstadantaM nAma napuMsakaliGgam / tva- tadAtvam- / bahUnAM samuditAnAM chAyA sambhavati teSAM sambandhinI bhavati / tatkAlaH / zuklatvam - zauklayam / talaH strItvam, imanazca puM- ! zalabhAnAM chAyA zalabhacchAyam dhanuzchAyam gRdhracchAyam, 20 svamuktam ; yaNa tu bahulaM strI-napuMsako vakSyate / ya-sakhyam - zaracchAyam / bahUnAmiti kim ? kuDyasya chAyA kuDyacchAyam, maitrI / steyam - cauryam / vANijyaM tu strI-napuMsakaM vakSyate / / kujyacchAyA / tatpuruSa ityeva - bahuchAyo divasaH / senA-zAlA - 60 eyaNa - kApeyam - kapeH krIDAdikam / aJ- dvaipam-dvIpino | surA chAyA-nizaM vA [ zra0 12. ] iti vikalpe prApte nityArthaM jAtiH, karma ca / aNU-cApalam - capalatA | dvaihAyanam dvihA | vacanam | paravalliGgApavAdaH prakaraNam / zAlAM vinA sabhA yanatA / vaimatam-vivAdaH / lAghavam - laghutA / pauruSam puruSa- zAlAM muktvA'nyatrArthe yo varttate, sabhAzabdastadantastatpuruSo 25 kAraH / hArdam - hRdayatvam / zrautram zrotriyatA / akaJ-A- napuMsakaH - strI-sabham, dAsIsabham manuSyasabham / strI-dAsIcAryakam-AcAryatA; vorAdibhyo'kaJaH strI-napuMsakatvaM vakSyate, nRsamUha ityarthaH / zAlAM vineti kim ? anAthasabhA - anAtha- 86 litastu strItvamuktameva / Iya-hotrIyaM maitrAvaruNIyam / tva- zAletyarthaH / tatpuruSa ityeva ? paramasabho rAjA / sabhA / anambrahmatvamityAdi / samUhaja :-samUhe jAtA ye pratyayAH [6.2.9 - karmadhAraya ityeva ? asabhA, paramasabhA / sabhAyA uttarapadatvavi - 29]aN-akaJ-Nya-iGkaNya- Iya- dvaN-Ina-an-eyarUpAstadantaM jJAnAdiha na bhavati / strINAM paramasabhA strIparamasabhA / evamuttara30 nAma napuMsakaliGgam / aNa- vAcam, bhaikSam / akaJ-aupa- trApi / caurANAM paramanizA cauraparamanizA / [mavipulA ] // 10 // gavakam / Nya- kaidAryam gANikyam / ikaNa - kAvacikam / | t 46 - brAhmaNyam / Iya- azvIyam, azvahite tvAzrayaliGgaH / DuNa-pArzvam / aJ-zauvam / eyaJ - pauruSeyam / gauDastu "puMso badhe samUhe ca pauruSeyaH padAntare / 35 vAcyavat puruSakRte vikAre puruSasya ca " // ityAha ityAdi / pRchyA - hInayostu makhanAmatvAt puMstvameva / pRSThAnAmahnAM ca samUhaH pRSThyaH, ahInazca RtuH / [ mavipulA ] // 9 // gAyatryA svArthe'vyaktamadhAnakarmadhArayaH / tatpuruSo bahUnAM cecchAyA zAlAM vinA sabhA // 10 // 70 rAjavarjitarAjArtharAkSasAdeH parA'pi ca / AdAvupakramopajJe kanthozInaranAmani // 11 // rAja varjitarAjArtha rAkSasAdeH parA'pi ca-sabheti varttate / rAjArthA aizvaryavacanA IzvarAdayaH rAkSasAdayo rakSaHpizAcAdayaH / prANino manuSyAH / rAjazabdavarjitebhyo rAjArthebhyo rAkSasAdibhyazca parA yA sabhA tadantastatpuruSo napuMsakaH / zAlArthaM 75 ArambhaH / inasabham, Izvarasabham, svAmisabham nRpatisabham, rAkSasasabham, rakSaH sabham, pizAcasabham, tadgRhaM tatsaMgho vA ityarthaH / nRpatisabhAmagamaditi tu bAhulakAta / rAjacarjiteti
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / worrowain- --......-murarwrrrrrrrrnvurrrrram-car--- ............ ** -- mr.urrrrrrrrINAYAPAMRAPirrIATIPRODARA kim ? raajsbhaa| samUhArthasya tu pUrveNa bhavatyeva / raajsbhm|| gRhasthUNam-gRhadhAraNam / gRhAditi kim ? zAlA sthUNA 140 rAjArtharAkSasAderiti kim ? narasabhA, kSatriyasabhA, yudhiSTira-salyA'dantA zatAdikA-akArAntA zataprabhRtisaGkhyA sabhA, jagattunasabhA, kASThasabhA, iSTakAsabhA / AdAvupakra- napuMsakaliGgA / ajam , kharvam , nikharvam , mahAsarojam , mopane-upakrama upajJA ityetadantastatpuruSo napuMsakaH / Adau- | samudram , antyam, parArddham , saGkhyAvizeSA ete / zata-sahasrA5 upakramasyopajJAnasya ca prAthamye vivakSite; tato'sya prathamaM prabR. ! yuta-prayutArbudAnAM pu-napaMsakatvama. lakSasya tu strI-napaMsakatvaM siriyetasyAM vivakSAyAmityarthaH / zreyAMsasya upakramaH zreyAMsopa- vakSyate / adanteti kim ? iyaM kottiH| [pathyAvakram // 12 // 45 kramaM dAnam, zreyAMsena zreyase prathamaM pravartitamityarthaH / Adi atha prAtipazenA'dantAsteSu kAntAH saptacatvAriMzatdevasyopajJA AdidevopajhaM dharmAdharmavyavasthA; Adidevena prathama mauktika mAkSikaM sauptikaM klItakaM .. jJAtvA pravartitA ityarthaH / upakramyata ityupkrmH| upajJAyata nANakaM nATakaM kheTakaM toTakam / 10 ityupajJA karmaNi ghaJ-DAvityanuprayogeNa sAmAnAdhikaraNyam / AhnikaM rUpakaM jApakaM jAlakaM bhAve'pi viSayaviSayiNorabhedanirdezAt / bhede tu SaSThI saptamI vaiNukaM gairikaM kArakaM vAstukam // 13 // 50 vA'nuprayoge bhavati / AdAviti kim ? caitropakramaH prAsAdaH / ete zabdA napuMsakAH-mauktikam-muktAphalam / mAkSimaitrIpajJo rathaH / kanthozInaranAmani-kanthAntastatpuruSo / kama-dhAtuvizeSaH / arthaprAdhAnyAt tApyam / tApyutthamnapaMsakaH / uzInareSu nAmni saMjJAyAm / uzInarA nAma jana-tApIjama, dhaatumaakssikmitypi| sauptikam-rAtridhATI / 15 padaH / tatra cet sa kanthAntastatpuruSaH kasyacit saMjJAtvena | | klItakam madhukam / nANakam-rUpakAdi / naattkmvrtte| nAmnIti nAmasAmAnyaM vizeSasyA''dhAratayA vivshyte| dazarUpakabhedaH / kheTakam-phalakam / toTakam-daMza- BB nAno'rthadvAreNozInarA AdhAra iti uzInareSu nAmeti vigrahe rUpakabhedaH, vRttaM ca / Ahnikam-nityakriyA, bhojanam , saptamI / sausamInAM kanthA sausamIkantham / Ahvarakantham , prakaraNasamUhazca / dinanirvatyai tvarthe AzrayaliGgaH / rUpakamadharmakantham , Azemikantham nAma grAmAH / nAmrIti kim ? kAvyAlaGkAravizeSaH, hiraNyamudrA ca; upalakSaNasvAdU yamakam , 20 vIraNakanthA-vIraNaiH kRtA kanthetyarthaH / uzInareti kim ? dIpaka cAlajhAravizeSau / jApakama-dA: sugandhidravyabhedazca / dAkSikamthA-grAmasyeyaM saMjJA'sti, kintUzInareSu grAmo na. nA arthaprAdhAnyAt kAlIyakamityapi-dAA tu pulliGgo'pya'yami-60 bhavati / [pathyAvakram ] // 11 // |tyeke / jAlakama-kuDAlam, tatsamUhaH, gavAkSazca / vaiNusenAzAlAsurAchAyA kam-gajatotraM vaMzamayam / gairikam-dhAtuH, puMsyapIti nizaM vorNA zazAt praa| goDazeSaH, suvarNe tu dravanAmatvAt siddham / kAraka 25 bhAdgaNo gRhataH sthUNA kAdi; guNavRttistvAzrayaliGgaH / vAstukam-zAkabhedaH / saGkhyA'dantA zatAdikA // 12 // [sragviNI] // 13 // 65 senAzAlAsurAchAyAnizaM vA-senAdyantastatpuruSo vA napuMsakaH / kapisenam-kapisenA, hastizAlam-hastizAlA / rucakaM dhAnyAkaniHzalAkA 'lIkA'likazalkopasUryakAlakam / yavAnAM surA yavasuram-yavasurA / zvazve surA zvabhUsuramzva bhU kavakakibukatokatintiDIkai30 suraa| chatracchAyam-cchatracchAyA / coranizam-coranizA / tatpuruSa ityeva ? mahAseno rAjA, bRhacchAlaH kulAlaH, DUkaM chatrAkatrikolmukAni // 14 // ete zabdA napuMsakAH-rucakama-candanapeSaNI zilA, 10 suraH zauNDaH, bahalacchAyastarukhaNDaH, dIrghanizo himartuH / ana- | sauvarcale lavaNanAmatvAt siddham , mAtuluGge grIvAbharaNe ca puMkarmadhAraya ilyava ? asenA paramasenA, anizA paramanizA / napuMsako vakSyate / dhAnyAkama-allakA / arthaprAdhAnyAd arNA zazAt parA-zazazabdAt paro ya UrNAzabdastadanta dhAneyakama.dhanyAkam , dhniiykmitypi| niHzalAkama-rahaH 35 starapuruSo npuNskH| zazorNam-zazaloma / zazAditi kim ? | arthaprAdhAnyAjanAntikamityapi / gauDastu-- chaagornnaa| bhAdgaNaH-bhazabdAt paro yo gaNazabdastadantastaspuruSo napuMsakaH / bhagaNam-nakSatramaNDalam / bhAditi kim ? mA . "vijano niHzalAkazca rahaH klIbam" ityAha / gogaNaH-paravalliGgatvena NAntatvAt puliMgaH1 grahataH sthaNA- alIkam vitatham , apriyam , lalATaM c| gRhazabdAt paro yaH sthUNAzabdasvadantastatpuruSo napuMsakaH / . "alIkamahitaM viduH" iti tu kaatyH| . mmmmona
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 10 prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM alikam - lalATam; arthaprAdhAnyAt tripatAkam, tadeva rekhAtrayAGkitam / yad gauDa: www "rekhAyAGkitaM bhAlaM tripatAkaM napuMsakam" / zalkam-khaNDam, tarutvak ca / upasUryakam pariveSaH / 5 alkam - varogaH / kavakam bhUkandavizeSaH / kibukamjalodbhavo dravyavizeSaH / tokam apatyam / tintiDIkamcukram / eDUkam-antarnyastAsthinI gRhakuye / chatrAkam - bhuukndvishessH| trikm-pRsstthaa'dhobhaagH| ulkam - alAtam / [ aupacchandasikam ] // 14 // mAdaka kadambake bukaM cibukaM kutukamanUkacitrake / kuhukaM madhuparkazIrSake zAlUkaM kulakaM prakIrNakam // 15 // ete zabdA napuMsakAH- mAkam - mRdvIkAsavaH, arthaprAdhA15 nyAnmAdhvIkam hArahUramityapi / surAnAmatvena strItve prApte vacanam / kadambakam - samUhaH; kAbhAve kadambam / yad "kadambaM nikurumbake nIpa - sarva payoH puMsi " / | bukam - tRNavizeSaH, paTolaca, bukAntatvAt ahenevukam sahabhojanam, tRNe copalakSaNatvAt kSetriyaM kSetrodbhavaM tRNam gauDaH-20 yad / "anyadeha cikitsA kSatriyaM kSetraje tRNe / paradAraratA sAdhyarogayoH kSetriyaH pumAn" / / cibukam - adharasyAdhaH / kutukam - kutUhalam, kautukam - maGgalasUtrAdi / ww gauDa: www 25 "kautukaM cAbhilASe syAdutsave narma- harSayoH / paramparAsamAyAtamaGgale ca kutUhale // vivAha sUtragItAdibhogakAleSu ca smRtam" / anUkam-anvayaH, svabhAvazca / citrakam - puNDraH, dravyavizeSa | kuhukam - Azcaryam / madhuparkam - dadhi-madhvAdI30 nAmarSaH / zIrSakam zirastrANam / zAlUkam - utpalAdimUlam / kulakam-vRttAdisamUhavizeSaH / prakIrNakam - "prakIrNaka granthabhede cAmare vistare haye" / gauDastu- prajJAdyaNi puSpake khaliGgasphigacocabIjapiJjam / ripraM phANTaM lalATamiSTavyuSTaM kuTapITacInapiSTam // 16 // www.w ete zabdA napuMsakAH- hallIsakam - nRttabhedaH, yad gauDa:- 40 "nArINAM maNDalInRttaM hallIsakaM napuMsakam" / puSpakam - netrarogaH, kAsIsam, loha - kAMsyAdi ca / yad gauDa: "loha - kAMsye mRdaGgArazakaTyAM ratnakaGkaNe / ekapiGgavimAne ca rIrikAyAM ca puSpakam " || kAntAnAM puMstve prApte vacanam / atha khAntaH kham"saMvedanendriya-khargadevavartma-sukheSu kham" / 45 atha gAntAzcatvAraH- liGgam-sAGkhyotavikRtiH, hetu:, meDhraH, ciMca | atra cArthaprAdhAnyAccimityapi / sphigamsphik / aGgam-pratIkaH, dehaH, upAyaH, samIpam, apradhAnaM 50 ca / aGga-sambodhane'vyayam / aJjAntatvAd varAGgam - yoniH mUrddhA, hastI, guDatvak ca rathAnam - cakram / raktAnam -vidrumaH, kampilaH, kuGkumaM ca / uttamAGgam - ziraH, patrAGgam, raktacandanam, bhUrjam, padmakaM ca pragam-prabhAtam / prage ityavyayamapi / atha cAntaH- cocam - upabhuktaphalAvazeSaH, nAlikerIphalam - gandha-55 dravyaM ca / atha jAntau - bIjam - hetuH, aGkurakAraNam-AdhAnam, tattvam, retazca / piJjam-balam / atha TAntA ekAdazariSTam-kSemam, azubham, abhAvazca / yad amaraH-"ri kSemAzubhAbhAveSu " / pApe tu tAmatvAdeva siddham, khaGge tu tannAmatvAt puMsi / 60 phANTam - anAyAsaH / yanmAlA -- www "lI phANTamanAyAsaH " / lalATam-alikam / iSTam kratukarma; yadAha" ekAmakarmavanaM tretAyAM yatta hayate / antarvedyAM ca yad dAnamiSTaM tadabhidhIyate" || yAgazca : "saptatantau pumAniSTaH klIcaM tu RtukarmaNi" iti tu gauDaH / preyasi AzaMsite pUjyatame cAzrayalizaH / vyuSTam-prabhA wwwww "prakIrNakaH syAt turaMge cAmara- pranthayoH" ityAha / [ vaitA ! tamU, dinam, phalaM ca paryuSite tvAzrayaliGgaH / karoTam - 70 35 lIyam ] // 15 // hallI mastakam, kAMsyabhAjanaM ca / kRpITam udaram jale tu tannA! matvAdeva siddham / cInapiSTam - sindUram / [ aupacchandasikam ] // 16 // 65
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / zuGgATaporaTapiTAnyatha pRSThagoSTha trANam-trAyamANe, rakSaNaM ca / rakSite tvAzrayaliGgaH / bhaannddaannddtunnddshrnngrhnnerinnaani| zaNam-dhAnyavizeSaH, dhAnyanAmatvAt puMstve prApte vacanam / 40 piGgANatIkSNalavaNadraviNaM purANaM hiraNamtrANaM zaNaM hiraNakAraNakArmaNAni // 17 // | / "varATahemaretassu hiraNaM syAddhiraNyavat" / 5 ete zabdA napuMsakAH-zRGgATam-jalodbhavaH kandaH, catu- kAraNam-hetuH, karaNam , vadhazca / kArmaNam-saMvananam , pathaM ca / khArthika ke zRGgATakam, puMsyapIti kazcit / mora- karma ca kArakam / [ vasantatilakam ] // 17 // Tam-ikSumUlam , akoThaprasUnama , saptarAtrAt paraM ca kSIram / / paryANarNaghrANapArAyaNAni mUryAyAM tu strItvamuktam / piTam-chadiH, AkarSaphalazca / bhAjana- zrIpoSNe dhoraNajhUNabhUtam / vizeSe tu puM-napuMsako vakSyate / TAntAnAM puMstve prApte pAThaH / prAdezAntAzmantazItaM nizAntaM 10 atha ThAntI-pRSThama-prANyaGgam ,pazcAt , upari ca / goSThama-- vRntaM tUstaM vArtavAhitthamuktham // 18 // gokulam / goSTapratyayAntamapi gogoSTham , azvagoSTam , pazu- te zabdA napuMsakAH-paryANam-palyayanam / RNamgoSTham , "pazubhyaH sthAne goSThaH" [7.1.133.] iti gossttH| uttamarNadeyam , jaladurgabhUmizca / ghrANam-ghoNA ghAte tvA-50 atha DAntAtrayaH-bhANDam-Ryyadravyam , bhAjanam , bhUSa zrayaliGgaH / pArAyaNam-zAstravizeSaHNam , azvAbharaNam , veSavAraH, gehaM ca / / ___ "pArAyaNaM samAsaGge kAlarye pAragatAvapi" iti gauDaH / 15 "prakRterliGgavacane bAdhante svArthikAH kvacid / iti khArthike puM-napuMsakaH / bhANDakaH-bhANDakam , bhANDameva | zrIparNam-agnimanthaH, ambuje tu tannAmatvAdeva siddham / nandI / aNDam-vRSaNaH / yanmAlA | zAlmalyAM tu ziMzapAditvAt strItvam / uSNam-zItavirodhi / koSNam-kavoSNam / kaduSNam-mandoSNamiti tatpuruSatvAt para-5 "aNDa npuNskm"| valliGgatA / grISmA''tapayorNAntatvAt puMsi / dakSA-zItalayopakSyAdiprasave puM-napuMsako vkssyte| tuNDam-mukham , artha stvaashryligtaa| dhoraNam-vAhanam / kSaNam-vikalatA; 20 prAdhAnyAd dvijaalypitypi| atha zAntA ekaviMzatiH-- NAntAnAM puMstve prApte vacanam / atha tAntA aSTa--bhUtamzaraNam-gRham , vadhaH, trANam , tatparatA, trAtA ca / prANI, pRthivyAdi ca / prANyagni-vAyuSu takSAmatvAt puMstve grahaNam pRthivyAM tu strItve prApte vacanam ; prete tu puM-napuMsako vakSyate 160 "grahaNaM syAdupalabdhau candra-sUryagrahe tathA / prAdezAntam-pramANavizeSAvasthAnaM zikharaM ca / antAntatvAt khIkArA''dara-bandISu pratyAye'pi prayujyate" // puMsve prApH pAThaH / azmantam-culiH / zItam-Rtu25 zabdazca / yadAha vizeSaH, uSNavirodhI ca guNaH / yad gauddH"grhnnsiddhiH"| "vetase bahuvAre nA guNe-zItaM hime trissu"| atra copalakSaNatvAt praatipdikmitypi| iriNama yatroptaM nizAntam-gRham , avarodhazca / nizAyA anto'ti 65 na prarohati arthpraadhaanyaaduussrmitypi| USarAnUSarau dvAvapyanya- | antAntatvAt puMstve, nizamyate'treti AdhAraktAntasyAzrayaliGgAvityanye / piGgANam-kAcabhAjanam / tIkSNam- | liGgatve vA prApte'sya pAThaH / vRntam-prasavavandhanam , vRntAnta30 viSAdi / yad gauDaH svAt tAlavRntamityapi / tastam-kezajaTA; jaradvanakhaNDe tu "sAmudralavaNe tIkSNaM viSalohAjisattuSu / siddhameva / vArtam-Arogyam , nissAraM ca / yacchAzvataHtigmA''tmatyAginorvAcyaliGgaH puMsi jvaagrje"| __ "nissaaraarogyyorvaartm"| lavaNam-lAvaNyam , rumodbhavaM ca / draviNam-parAkramaH, udantAdiSu strItvamuktam / nIji vRttimati ca guNavRttidhanaM ca / parAkrame cArthaprAdhAnyAd dhumrmitypi| puraannmuu-tvaadaashrylinggH| atha thaantii-vaahitthm-gjkumbhyordhH| 35 paJcalakSaNam / yadAha ukthm-saam| zAlinI] // 18 // "sargazca pratisargazca vaMzo manvantarANi ca / atha dAntA navavaMzAnuvaMzacaritaM purANaM paJcalakSaNam" / acchodgodakusidAni kusIdatundaSoDazapaNe tu NAntatvAt puMsi / purAtane tvaashrylinggH|| vRndAspadaM dapadanilasazilpatatsam / 7 za0 pari0
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 prathamapariziSTe khopajJavRttisaMkalitaM 45 55 kRrSatripiSTapaparIpavadantarIpa ete zabdAH napuMsakAH-prasabham-balAtkAraH / talarUpaM ca puSpanikarambakuTumbazulbam // 19 // bhm-krikraaghaatH| bhAntayoH puMstve prApte vacanam / atha 40 ete zabdA napuMsakA:-kUpa-tripiSTapa-parIpabat kUrpatripiSTapa- mAntA daza-zuSmam-ojaH / AtmAnamadhiSThitam-adhyAparIpANIva eteSAM prasiddhiM vivakSitopamAnatvamuktam / evamanya tmam-yogazAstram / bAhulakAt tatpuruSAdapi samAsAntaH, trApi vadoM vyaakhyeyH| acchodama-devasaraH; upalakSaNatvA avyayIbhAvasya tu dvandvakatvAvyayIbhAvAvityeva napuMsakatvam / nmaansmpi| godam-mastakannehaH / kusidama-RNam / dhAmam-gRham , tejazca / nAntasya tu mannantatvAdeva siddham / kusIdam-vRddhijIvanam , vijJAnaM ca / tundam-udaram / / Imam-vraNaH / sUkSmamvRndam-samUhaH / Aspadam-pratiSTA, kRtyaM ca / dam- "adhyAtme katake sUkSmamaNau puMsyalpake triSu" / kalatram / padam kilimam-devadAruH, tadantatvAt ikilimam / tali10 "trANA'GkavyavasAyeSu paadtcciyorpi| mam-kuTimam , talpam , candrahAsaH, vitAnazca / tokmamvastusthAnA'padezeSu padaM syAd vAkya-zabdayoH" // karNamalaH / yad gauDaH-- "pAde tu puMsyapi yadamaraH "tokma karNamale puMsi harite ca hridyve"| 50 "pAdo'hizcaraNo'striyAm" / yugmam-yugam / tigmam-tIkSNam / arthaprAdhAnyAt vibhaktyantam , kramaNaM ca / padAntatvAt goSpadam-gosthA | tIkSNam-kharaM tIbramityAdyapi / tdvtyaashrylinggtaa.| atha yAntA 15 nam , gokhuraH, zvabhraM vA / prapadam-pAdAnam / gulphe tu tannAmatvAt puMstvam / atha nAntAH-nimnama-gabhIram / arthaprAdhA assttau-trisndhym-sndhyaatrysmaahaarH| annAbantAnto veti pakSe strItvaprAptau vacanam / yanmAlAnyAd gambhIram gabhIraM ca / guNavRttitve tvAzrayaliGgataiva / / ndii| atha pAntA assttau-shilpm-kriyaakaushlm|tlpm- "trisandhyaM tu npuNskm"| raNamaNDapaH, aTTaH, dArAzca / zayanIye tu puM-napuMsakatvaM vkssyte| arthaprAdhAnyAdupavaiNavamapi / yad gauDa:karpam-dhruvormadhyaroma / kuZmityapi bhAguriH / tripiSTapama "trisndhymupvainnvm"| svargaH; pasya vatve triviSTapam / parIpam-parigatA ANe yatra- kisalayam-pallavaH / zayanIyam-zayyA / sAyamantarIpam-madhyejalaM deshH|astriyaamymitymrttiikaa rUpam- | dinAvasAnam / "pranthAvRttau pazI zabde nATakAdisvabhAvayoH / "utsUrazca vikAlazca sAyazca sabalizca saH" iti tu gauDa:- 60 rUpamAkArasaundarye nANaka-zlokayorapi" // makArAntaM tu sAyamityavyayam / kheyam-parikhA / indriOM cakSurviSayazca / puSpam-strIrajaH, dhanadavimAnam , kusumam , yam-retaH, hRSIke tu tanAmatvAdeva siddham / druvayamnetrarogazca / puSpAntatvAnmeghapuSpam , bIjapuSpam , hemapuSpaM | mAnama / arthapradhAnatvAt pAyyamityapi / bhayamca / yad gauDaH "kubjakasya prasUne'pi ghore pratibhaye bhym"| "meghapuSpaM tu nAdeye piNDAne salile'pi ca / zuSmAdInAM mAntatvAt kisalayAdInAM yAntatvAd bhayasya 65 bIjayuSpaM damanake klIbaM marubake'pi ca // tvalantatvAt puMstve prApte vacanam / atha rAntA ekonaviMzat30 hemapuSpamazoke ca japApuSpe npuNskm"| atha bAntAtrayaH-nikurambam-samUhaH / kuTumbam | kalatramputra-dArAdi / zulbam-rajuH, tAne tu dravanAmatvAt siddham / | "durgasthAne nRpAdInAM kalatraM zroNi-bhAryayoH" / [ vasantatilakA] // 19 // dvAparam-yugavizeSaH, saMzaye tu puM-napuMsako vakSyate / atha bhAntau kSetram36 prasabhatalabhazuSmAdhyAtmadhAmermasUkSma "kedAre vapuSi kSetraM siddhsthaan-kltryoH"| kilimatalimatokma yugmatigmaM trisndhym| kalatra-kSetrayoryonimannAmatvAt strItvaprAptau vacanam / kisalayazayanIye sAyakheyendriyANi satram-gRham , AcchAdanam , sadAdAnam , vanam , dambhaH, duvayabhayakalatradvAparakSetrasatram // 20 // sAdhanam , yajJazca / [ mAlinI ] // 20 //
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNam / zRGgaberamajirAbhrapuSkara sindUramaNDUrakaTIracAmaratIramuttaramagAranAgare / rANi dUrAraravairacatvaram / sphAramakSarakukundurodara auzIrapAtAlamulUkhalA-ve prAntarANi zibiraM kalevaram // 21 // | sattvaM ca sAntvaM divakiNvapautavam // 22 // 40 ete zabdA napuMsakAH-zRGgaberam-AIkam / ajiram__"ajiraM prAGgaNe vAte viSaye dardure tanau" / ete zabdA mapuMsakAH-sindUram-dhAtuvizeSaH; arthaprAdhA | nyAd masivarddhanam ; gAndhAram , nAgasambhavamityapi / maNDUabhrama meghaH, nAkazca / nAka-meghanAmatvAt puMstve prApte'sya ram-lohamalam / kttiirm-kttii| cAmaram-prakIrNakam / pAThaH / vyomani tu tannAmatvAdeva siddham / vArthike ke abhrakaM puMsyapIti kazcit / girijAmalam / arthaprAdhAnyAt zailAbhram , vyomadhvajam , gaurI10 bIjaM vyomameghAbhidhAnakam ityapi / puSkaram "cAmare cAmaro vAlavyajanam" iti tu gauddH| 45 "puSkaraM paGkaje vyoni payaH kari-karAgrayoH / krUram-krauryam / daram-viprakRSTam / anayorguNavRttitve oSadha-dvIpa-vihaga-tIrtha-rAgoragAntare // vAyaliGgataiva / araram-kapATam , raNaM ca / vairm-virodhH| / puSkaraM sUryavake ca kANDakhaGgaphale'pi c"| catvaram-catuSpatham ; aGgaNe tu tannAmatvAdeva siddham / auzIram-zayanA''sane, cAmaram , yaSTizca / uzIrasyedamityatIram-taTam / trapuvAcinastu bAhulakAt puMstvam / NantastvAzrayaligaH / atha lAntau-pAtAlama-vaDavAnalaH / 50 15 yad gauDaH vahinAmatvena puMstve prApte pAThaH / pAtAle tu bilanAmatvAdeva "taTastIra pumaastrpuH"| napuMsakatvam / ulUkhalam-gugguluH / niryAsanAmatvAt puMstve uttaram-prativacanam / yathA prApte vacanam / kaNDanyAM tu lAntatvAdeva napuMsakatvam / atha "praznazcodyadhiyA pRcchA tasya bhajanamuttaram" / vAntAH sapta-ArtavamU-puSpam , strIrajazca / atusambhUte vAkyaM ca / yathA tvaashrylinggH| sattvamU"niruttarIkRtaH / "sattvaM vilambite nRtte svarUpe paramAtmani / .... uparyudIcyazreSTheSu tvAzrayaliGgaH / agAram-gRham / nAga vyavasAye khabhAve'supizAcAdye guNe bale // ram-mustakaH, zuNThI, rAjakazeru ca kandaH / dravyA''tmabhAvayozcitte sattvamastrI tu jntussu"| "nAgara mustake zuNThayAM vidagdhe nAgaro'nyavat / zaMsanti nAgarodbhute ratabandhe'pi nAgaram" // jantau pizAcAye guNe prANe ca pu-napuMsako vakSyate / casyA- . sphAram-vipulam , guNavRttestvAzrayaliGgatA / gauDastu- nuktasamuccayArthatvAt tattvamityapi / yad gauDaH-- 60 "pumAMstu vikaTe sphAraH sphArakAdezca budrude" ityAha / / "tattvaM vilambite nRtte svarUpe prmaatmni"| akSaram-varNaH, mokSaH, parabrahma ca / mAlAkArastu- plavam-mustaH, gandhatRNaM ca / yadAha"OM brhmnnyucyte'kssrH"| "plavaH kAraNDave bheke kulake bhelake kpau| ityarthavizeSe puMstvamAha / kukunduram-jaghanakUpakaH; zabde utigatau plakSe cnnddaal-jlkaakyoH|| 30 arthaprAdhAnyAt kukundararatAbuke api, yad gauDaH plavaM gandhatRNe proktaM kaivartI mustake'pi c"| "kukundrrtaabuke"| / asya tu puMstvamalantatyAdinA siddham / sAntvam-sAma, udaram-jaThara-vyAdhi-yuddhAni, aThare triliGgo'yamiti dAkSiNyaM ca / divam-divasaH, svargazca / dIvyantyatreti ghasArthe buddhisAgaraH / prAntaram sthAditvAt kaH / svargavAncino divazabdasya vRttiviSaya eva "prAntara vipine dUrazUnyavartmani kottre"| prayogamicchantyeke / yathA tridivaH, divaukasa iti / kiNvam35 zibiram-sainyam , tannivezazca / kalevarama-zarIram / surAbIjam ; pApe tu tannAmatvAdeva siddham / yautavam-mAna-70 [rathoddhatA] // 21 // | vizeSaH; mAnanAmatvena puMstvaprAptau vacanam / [indravaMzA] // 22 // 20 68 mmam
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM - 45 vizvaM vRzaM palizamarpizakilbiSAnu "kazeru-varNayoH klIbaM gAGgeyo jaahnviisute"| tarSArpiSaM miSamRcISamRjIpazIrSe / zalAla-gandhadravyam / Alu-kandavizeSaH / atha vyaja- 40 pIyUSasAdhvasamahAnasasAhasAni bhAntA ekAdaza-saMyat-saGkAmaH, vAmanasya lakSya ca / kAsIsamatsatarasaMyavasaM bisNc||23|| "herambaDambariNi saMyati" iti / Bete zabdA narAkAH-vizvama-jagata / nAgare / strI- "striyaH saMyat-samityAji-samida yudhaH" iti tvamaraH / napuMsakatA vakSyate / kAya'vAcinastu gunnvRttitvaadaashrylinggtaa| kAla-vRSaskandhaH / yanmolA klIbakANDeatha zAntAstrayaH-vRzam-zRGgAberam , lazunam , mUlakaM ca / "nAvA ca kakuda kkud| palizam-yatra sthitvA mRgA vyApAdyante / arpizam-ArdramAMsam , bAlavatsAyA dugdhaM ca / atha SAntA aSTa-kilbi gauDastu10pam-rogaH, aparAdhaH, viSaM ca; pApe tu tannAmatvAdeva siddham / __ "strI kakud kakudo'pyastrI vRSAjhe rAdhvaje vre"| anusan-madyam ; surAnAmatvAt strItve prApte vacanam / mahat-rAjyam , buddhitattvaM ca / atrA'yaM puMsyapi dRzyate / arpiSa-AIgAMsam / miSam-vyAjaH / RcISama, prakRtermahAnityAdi / mahatI mahAntI / ahaH-dinam ; ahii| mAjIva ca-piSTapacanabhAjanam / zIrSam-ziraH; kapizIrSam pRSat-binduH, mRge tu dehinAmatvAt puNsi|puriitt-atrm ; 50 tu zISontatvAt / pIyUSam-amRtam , pratyana- purItatI / parvaprasavagavyAdikSIravikArazca / arthaprAdhAnyAtU peyuussmitypi| ___ "darza-pratipadoH sandhau granthi-prastAdayorapi / "peyUSo'bhinavaM payaH" ityamaraH / parva klIva mahe caiva viSuvat prabhRtiSvapi" atha sAntA aSTau-sAdhvasam-bhayam / mahAdasam- parvaNI / rokha-talUruham , romaNI, manantatvenaiva siddhe pAkasthAnam / sAhasam-duSkarakarma, vaiyAtyam , avimRzya- karbartha vacanam / puMsyayamiti kazcit / bhasad-Astham , japa-55 kAritA, 'damazca / kAsIsam-dhAtuvizeSaH / arthaprAdhAnyAd ! nam , AmAzrayasthAnaM ca / dakArAnto'yam / jagat-vizvam / 20 dhAtukAsIsam dhAtuzekharamityapi / matsama-sandhisthAnam / ! yad goDa: tarasam-mAMsam ; arthaprAdhAnyAduttaptaM zuSkamAMsam / yavasam- "syAjagad viSTape klIvaM vAyau nA jAme triss| ashvaadidhaasH| bismuu-pdmkndH| [vasantatilakam // 23 // chandovizeSe jagatI kSitI ca bhuvane jane" // atha kSAntau lalAmamandAkSavIkSamatha sakthi zayAtu yAtu "pradhAna-dhvaja-zRGgeSu puNDa-vAladhi-lakSmasu / 25 khAdvAzu tumburu kazeru zalAlu cA''lu / bhUSA-vAji-prabhAveSu lalAmaM syAlalAmavat" / saMyat kakummahadahAni pRSat purItat ramye ca; llaamnii| lalAmasya tu puM-napuMsakatvaM vakSyate / parvANi roma ca bhasacca jagalalAma // 24 // ! [vasantatilakA ] // 24 // ete zabdA napuMsakAH-mandAkSam-lajA, zUkA c| iti napuMsakaliGga samAtam // 65 bIkSA-vismayaH, dRzyaM ca / athedantaH-sakthi-UruH; ASTRORSasreena 60 yat tu prANyAvAci syAditi strItve prApte vacanam / athodAntA 4 atha zrI-puMsaliGgAH / bhaSTau-zayAtu-ajagaraH / yAtu-rAkSasaH / mAlA Persuasersease ... "klIbe dve yaatu-rksssii"| puMstrIliGgazcaturdaze'Gke zaGkArniraye ca durgatiH / ___ anyordehinAmatvAt puMstve prApte vacanam / svAdu-mRSTam , ! dormUle kakSa Akare gao bhUruhi bANapippalau // 1 // manozaM ca / nandinaH guNavRttestvAzrayaliGgatA svAdurodanaH, svAdvI | puMstrIliGgazcaturdaze'Gke zaGka:-caturdaze'kasthAne vartapeyA, khAdu payaH / Azu-zIghram / tumvuru-auSadhavizeSaH; mAnaH zaGkhazabdaH strI-puMsaliGgaH / ayaM zaGkaH, iyaM zaGka:- 70 ukArAntatvAt puMstvaprAptI pAThaH / kazeru-kandavizeSaH, tRNa-| jAtiH, pRSThAsthi ca / arthaprAdhAnyAH gAyamityapi / yad ___ "eka daza zatamasmAt sahasramayutaM tataH paraM lakSam / daza gauDa: - prayuta koThimathArbudamaja sarva nikharva ca 60
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane strIpuMsaliGgaprakaraNam / sasmAnmahAsaroja zahu~ saritAM patiM tatastvantyam / aruNaH striyAmAha / rogavizeSe tu pratipadapAThAt strItvameva / madhyaM parArdhamAhuryottaraM dazaguNaM tajjJAH" / kacana bali-kacanArthavizeSe balizabdaH strI-puMsaliGgaH / puMsi vyADiH, striyAM vAmanaH, puM-napuMsako'yamiti buddhi- | bavayoraikyena nirdezaH-ayaM valiH, iyaM valiH-upahAraH, tva- 40 saagrH| kAlAdau tUdantatvAt puMstvameva / niraye ca durgatiH- mAMsasaGkocaH, jaTharAvayavazca / yadaruNaH5 niraye vAcye durgatizabdaH strI-puMsaliGgaH / ayaM durgatiH, iyaM / "valistvaksakocakRtA devatArcanaM ca / durgatiH-nirayaH, puMsi mAlA puMskANDe pAThAt / dvayamapyubhayaliGgam // "durgatiH striyAm" ityamaraH / jaTharAvayave tu puMsyajayaH / striyAM vAmanaH / gauDastudAriza tu ktyantatvAt strItvam / dormUle kakSA-bhuja "pusi cAmaradaNDe syAdupahAre kare sure| mUle'bhidheye kakSazabdaH strI-puMsaligaH / kakSA, kakSA-dormU striyAM jarAzlathe carmaNyudarAvayave valiH" / "gRhadAravizeSeca" iti vizeSya Aha / 10 lam / yad gauDaH sandhyAlestu dehinAmatvAt puMstvam / yad gauDa:"kakSaH puMsi tu dormUle kaccha-vIstU-tRNeSu ca / "zaGkarAyatanotsaSTaSe sandhyAbaliH pumaan"| sairibhe zuSkavane ca" // gRhe kuTa:-gRhe vAtrye kuTazabdaH strI-puMsaliGgaH / kuTa:, 50 mAlA tu kuTI-gRhavizeSaH / yadamara:"bhavedaMsAdadhaH kkssaa"| 15 Akare gAla:-Akare vAcye gaJjazabdaH strI-puMsaliGgaH / "kuTo dvyoH"| ghaTe halAGke va puM-napuMsako vkssyte|shross gaja, gajA-AkaraH / yadajayaH | zroNI oSadhau ca vAcyAyAM kaTazabdaH strI-puMsaliGgaH / kaTaH, "gajaH khmii"| kttii-shronniH| gajA khalAvityanyaH / bhANDAgAre puM-napuMsako vakSyate, surA. "kaTo nA zroNiphalakam" ityamaraH / laye tu strItvaM pratipadapAThenoktam / bhUruhi vANapippalau20 bhUruhi vRkSe vAcye ghANa-pippalazabdo strI-puMsaliGgI / bANaH, kaThaH, kaTA-oSadhivizeSa iti durgaH / zroNAveva chIpratyayabANA-jhipTI / yad gauDaH vidhAnAdoSadhau kaTaH / kaTeti bhavati / AsanavizeSe trililo "ziSTyA strI-puMsayorbANA vAnimUlye payodhare / vakSyate / gajAzvAdikapole zmazAne zave'tizayAdI ca TAntakANDasyAvayave puMsi pRSatka-baliputrayoH" // tvAt puMstvameva / bhramo mohe-mohe ajJAnavizeSe vAcye.bhrama-60 pippalaH, pippalI-azvatthaH / yad durgaH zabdaH strI-puMsaliGgaH / bhramaH, bhramI-mohaH / "mohe bhramaH" ityaruNaH / / vRkSavAcinastu strItvamapi / vastracchedanopakaraNe pratipadapAThAt puM-napuMsakatvam / jale tu tannAmatvAnapuMsakatvam // 1 // "bhramI nimIlallalanAklambitaiH" / nAbhiH prANyaGgake pradhi anyatra tu dhajantatvAt puMstvameva / bhramaH-sandehaH, bhramaNaM maukacana balihe kuttH| c| piNDo vRnda-golayoH-vRnde saktvAdInAM gole ca 65 vAcye piNDazabdaH zrI-puMsaliGgaH / piNDaH, piNDI-vRndam, zroNyoSadhyoH kaTo bhramo golakazca / yadaruNa:mohe piNDo vRndagolayoH // 2 // mAbhiH prANyaDake-prANyaGge vAcye nAbhizabdaH strI-paMsa. "azarIre piNDaH saGghAta-grAsayoH" / liDaHayaM mAbhiH, iyaM nobhiH-prANyaGgavizeSaH, yadu gauDaH "piNDI dvayoH" ityamaraH / "mukhyarAda-kSatriyo bhiH puMsi prANyaGgake dvyoH| dehe puM-napuMsako vshyte| lohe tu dravanAmaravAnapuMsakala-70 cakamadhye pradAle ca striyAM kastUrikAmade" meva / [dve 1-2 api vaitAlIye] // 2 // 88 adhirnemI-nemau cakradhArAyAM vAcyAyAM pradhizabdaH strI. bhakanInikayostAro bhe'zleSahastazravaNAH / puMsaliyaH / ayaM pradhiH , iyaM pradhiH-nemiH / yadamaraH kaNaH sphuliGge leze ca varATo rajjuzanayoH // 3 // "pradhiH pumAn / bhakanInikayostAra:- nakSatre kanInikAyAM ca bA. 80
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTa svopajJavRtti saMkalita wwwww ca / yadajayaH / vyAyAM tArazabdaH strI-puMsaliGgaH / tAraH, tArA- bham kanInikA puMsyajayaH / striyAM mAlA / bhAgadheyI striyAM baliH / anyatra tu bhAgye tannAmatvAnnapuMsakatvameva / bhAgadAyAdayostu yAntatvAt "tAra iva tAroDa-netramadhyayoH" / puMsi / merujambvAM sudarzana:- merujambvAM vAcyAyAM sudarza - 40 "muktAzuddhau pumA~stAraH na nA RkSAkSimadhyayoH" iti tu nazabdaH strI-puMsaliGgaH / sudarzanaH, sudarzanA - merujambUH / 6 gauDaH / yadajayaH anyatra tu uccaiH khare muktAzuddhI zuddhamauktike ca rAntatvAt puMstvam, rUpye tu dravanAmatvAnnapuMsakatvam / suprIvabhAryA- buddhadevyostu' yonimannAmatvAt strItvam / bhe'zleSahastazravaNA:bhe nakSatravizeSe azleSa hasta - zravaNazabdAH strI-puMsaliGgAH / 10 azleSaH, azleSA / puMsi gauDaH / azleSastu phaNidaivataH striyAM rUDhaH / hastaH- hastA, zravaNaH - zravaNA, nakSatrabhedau / kara zrotrayostu puMnapuMsakatvaM vakSyate / gauDa: ENTERTAINME 15 5.-4 20 " prakoSThe vistRtakare hastaH karikare kare / RkSabhede dvayoH puMsi kalApArthe kacAt paraH " // tathA "strI-puMsayokSabhede zravaNaM zruti-karNayoH " / kaNaH sphuliGge leze ca - sphuliGge leze ca vAcye kaNazabdaH strI-puMliGgaH / kaNaH, kaNAH kaNaH - sphuliGgaH, lezazca; pradaruNa: www "ubhayatrApyubhayaliGgaH" / evaM varATa-kumbhayorapi / anyatra dhAnyAMze NAntatvAt puMstvameva / kRSNajIrake pippalyAM ca tannAmatvAt strItvameva / varATo rajju-zastrayoH- rajau zastre ca vAcye varATazabdaH strI-puMliGgaH / varATaH, varATA-rajju-zastravizeSau; anyatra tu 25 kaparde zvetAmatvAt puMstvameva / [ bhavipulA ] // 3 // kumbhaH kalaze taraNiH samudrArkAMzuyaSTiSu / bhAgadheyo rAjadeye merujambvAM sudarzanaH // 4 // kumbhaH kalaze - kalazabhAjanavizeSe kumbhazabdaH strIpuMsaliGgaH / kumbhaH, kumbhI - kalazaH / anyatra tu guggulau 30 bAhulakAnnapuMsakameva / kumbhakarNasute dehinAmatvAd rAzibhedadvipAGgayostu bhAntatvAt puMstvameva / taraNiH samudrArkAMzuyaSTiSu eSvartheSu taraNizabdaH strI-puMsaliGgaH / ayaM taraNiH / iyaM taraNiH - samudraH, arkaH, aMzuH patitagorUpotthApanI ca yaSTiH / samudrArkayoH durgaH / aMzau aruNaH / yaSTau tu vAmanaH / 35 anyatra tu nAvi "linminyani0 " [ lo0 2.6.] iti strItvameva / bhAgadheyo rAjadeye - rAjadeye'rthe vAcye bhAgadheyazabdaH strI-puMliGgaH / bhAgadheyaH, bhAgadheyI- rAjadeyo karaH / "sudarzano me rujambvA zaka pUrviSNucakrayoH" / merujambvAM sudarzanetyanye / anyatra tu viSNucakre zakrapure ca pratipadapAThAt puMstvameva / zakrapure sudarzanIti kazcit / 45 [ saGkIrNavipulA ] // 4 // kareNurgajahastinyoralyAkhyApatyataddhitaH / lAjavastradazau bhUmnIhAyAH pratyayabhedataH // 5 // kareNurgajahastinyoH kareNuzabdo gaje hastinyAM ca pratyekaM strI-puMsaliGgaH ayamiyaM vA kareNuH - gajaH, hastinI 50 nca | yanmAlA www " kareNurgaja hastinyoH puMsi yoSiti ceSyate" / nandI ca / amarastu - " kareNuribhyAM strI nebhe" ityAha / alyAkhyA- alerbhramarasya AkhyA nAma strI-puMsaliGgaH / aya- 55 maliH, iyamalI / evamalI, alinI; bhRGgaH, bhRGgI ityAdi / dehinAmatvAt puMstve prApte yonimattvAbhAvAca strItvAbhAve strIpuMsArthaM vacanam / ApatyataddhitaH - apaye'rthe jAtastaddhita - stadantaH zabdaH strI-puMsaliGga: / ayaM aupagavaH, iyamapAnI | evaM bAhaviH, bAhavI; vaidaH, vaidI; gArgyaH, gArgI; kaujAyanyaH, 60 kaujAyanI ityAdi nandinaH / Apatye iti kim ? kausumbha www tram | Azraya liGgatvamapIcchatyaruNaH / aupagavo nA / aupagavI strI / aupagavaM kulamityAdi / lAja-vastradazau bhUmnilAjazabdo vastrasambandhi- dazAvAcI ca dazazabdaH strI-puMsaliGgaH / tau ca bahutva eva prayoktavyau / ime lAjAH, lAjAn pazya / 65 imA lAjA:, lAjAH pazya / "lAjAH puMbhUmi" ityamaraH / strIliGgo'pi dRzyate iti taTTIkA / ime vastrasya dazAH, dazAn pazya / imA vastrasya dazAH, dazAH pazya / yad gauDa:-- "dazA varttAvivasthAyAM vastrAne bhUni puMstriyoH " | vastreti kim ? dazA, avasthA, varttizca / "pradIpaH snehamAdatte dazayA hyantarasyA " / pratipadapAThAt strItvam-IhAdyAH pratyayabhedataH - aghaJpratyayabhedena IhAyAH zabdAH strI-puMsalimAH / IhaH, IhA 70
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane strIpuMsaliGgaprakaraNam / marparwrimemurammawwamawrawimmmmwwwwwwwwwwwww vAJchA, udyamaH, ceSTA ca / UhaH, UhA-tarkaH / sparddhaH, spardhA- atha gAntaHsaMharSaH / bAdhaH, bAdhA-duHkhaM niSedhazca / valgaH, valagA-kuzaH / zuGgo'tha laJcabhujazATasaTAH sRpATa: garjaH, garjA-garjitam / utkaThaH, utkaNThA-raNaraNakaH / brIDaH, kITaH kiTasphaTaghaTA varaTaH kilaattH| 40 ghIDA-trapA / jAgaraH, jAgarA-jAgaraNam / carcaH carcA--- coTazcapeTaphaTazuNDaguDA: sazANAH 5 vicAraH / bhikSaH, bhikSA-grAsapramANamityAdi / [pathyA syuriprnnphnngrtrthaajmodaaH||7|| vakram ] // 5 // ete zabdAH strI-puMsaliGgAH / zuGgaH, zuzA-kandalaH / atha kAntA dvAdaza yad vAgbhaTaHzuNDikacarmaprasevako "vaTaprarohaiH zurairvA" iti / 45 sallakamallakavRzcikA api / tathA. 10. zalyakaghuTiko pipIlaka "piSTvA manaHzilAM tadvadAyA vttshunggyaa"| __ zculukahuDukkaturuSkatindukAH // 6 // atha cAntaH-lazcaH, laJcA-upacAraH puMsi lkssym| ete zabdAH strI-puMsaliGgAH-zaNDikaH, zuNDikA-murA-1 lacana kaarykaarinnH"| striyAM rUhaH / atha jAntaH-bhujaH, paNaH / yad bhojaH-zuNDikAt zuNDikAyA vA AgataH shaunnddikH|| bhujA-bAhuH / yadamaraHcarmaprasevakaH, carmaprasevikA-dRtiH / yadamaraH "dvayorbhuja-bAhU" / 18 "bhatrA crmprsevikaa"| atha TAntA dvAdaza-zATaH, zATI-paridhAnam , uSNISaM prasevako'pi / sallakA, sallakI-gajapriyastaruH, niryAsa- ca durgAruNayoH / saTaH, saTA-siMhaskandhakezA, lakSyam / / vizeSazceti aruNaH / mallakA, mallikA-dIpavatyAMdhAraH, durgaH / "saTachaTAbhinnaghanena" / vRzcikaH, vRzcikI-saviSaH kITaH, durgaH / zalyakaH, "siMhakesarasaTAsu bhUbhRtAm" // 55 zalyakI-zvAvit puMsi prasiddhaH; striyAM tu zalyakI zvAviditi sapATaH, sapATI parimANavizeSaH; durgaH / kITA, kITI20 mAlA / dhuTikA, ghuTikA-gulphaH / krimivizeSaH; kazcit / kiTaH, kiTI-vaMzAdipattalikA durgH| "tadnthI ghuTike gulphau" ityamaraH / sphaTaH, sphaTA-phaNaH / yadamaraH / "dhuTiko gulphe" ityaruNDaH / "sphaTAyAM tu phaNA dvayoH" / arthaprAdhAnyAd ghuNTakaH, ghuNTikA; ghuTaH,ghuTI: gulphaH, gulphA | ghaTaH, ghaTI-kalazaH durgasya / varaTaH, varaTA-kSudrajantu-60 ityapi / yadamaraH vizeSaH / yadamaraHOM "dvayormulphA dvyoghuttaa"| "varaTA dvyoH"| pipIlikA, pipIlikA-valmIkakRmiH striyAM rUDhaH / puMsi kilATaH, kilATI-kSIravikAraH / puMsi rUDhaH / kilATilakSyam | ketyamaraTIkA / coTaH, coTI-zATikA / strI-puMsayormAlAyAm / "zanairyAti pipiilikaa"| culukA, culukA-AsyapUraNaM vAri, puMsi rUDhaH, striyAM tu- capeTaH, cpettaa-vistRtaanggulipaannitlm| 30 "AsyapUraNI culukA" iti harSaH / _ "pANau capeTapratale" ityamaraH / striyAM rUDhaH / phaTara, huDDukkA, huDukA-Atodyam , striyAM lakSyam phttaa-phnnH| "bhuktahikA huDakA" vAdyabhede ceti gauDaH / "phaTAyAM tu phaNA dvayoH" ityamaraTIkA / turuSkA, turuSkA-sihakaH puMsi rUDhaH / striyAM tu- atha DAntau-zuNDaH, zuNDA-surA / striyAM ruuddhH| "turuSkAndUH" iti maalaa| "puMsi zuNDo madyam" iti shaakttaaynH| 70 36 deze tu kAntatvAt musi / tindakaH, tindukii-vRkssvishessH| karihaste tu prAtipadyapAThAt strItvameva / guDaH, guDA-hasti pusi rUDhaH / triyAM tvamarazeSaH / tindakI-aNaketyAdi / phale sannAhaHpuMsi kazcit / striyAmamaraTIkA / atha NAntAtrayaH:tu strI-napuMsakatvaM vakSyate ||[vaitaaliiym ] // 6 // zANaH, zANA-nikaSaH / puMsyaruNaH / striyAm . 1 . 66 www
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM m 10 wwwm M wm "yastat kaNThakaThorAsthizANAyAM tejytysim"| striyAM lakSyamvAriparNaH, vAriparNI-phaGgAnAma zAkam / yadamaraH "nAlikerIphalAmbhaH" / "vAriparNI tu kumbhikaa"| phale tu tanAmasvAnapuMsakatvameva / hAraH, hArA-muktAdAma / "kumbhIko vAripaNe syAd" ityeke / gauDazeSaH / bahukaraH, bahukarI-sammArjanI / striyAM rUDhaH / 5 phaNaH, phaNA-sphaTA / yadamaraH-- puMsi maalaa| "phaNA dvyoH"| "khalapUH syAd bhukrH"| phaNaM napuMsakaM sasmaruzcAndrAH / atha tAntaH-gataH, gartA- kRsaraH, kRsarA-tilaudanaH" iti harSA'ruNau / zvabhram / puMsi rUDhaH / striyAM tu gartA'pItyamaraTIkA / atha | kuThAraH, kuThArI-paryuH / yadamaraH thAntaH-rathA, rathI-syandanaH / puMsi rUDhaH / striyAM tu mAghasya- ___ "dvayoH kutthaarH"| 10 "rathI yuyojAdidhurAM vadhUmiva" / zAraH, zArI-ayAnayInaH, varATakazceti harSaH / zAraH, 45 araviprakarSaNAkyam / atha dAntaH-ajamodaH, aja- zArA-prAsaka ityaruNaH / vAryo varNe ca tannAmatvAt pusyeva / modA-brahmakuzaH / puMsi vAgbhaTaH / striyAmamaraH / [ vasanta- | zabale tu vastuni guNavRttitvAdAzrayaliGgaH / vallara, vallarItilakam ] // 7 // majarI / arthaprAdhAnyAnmajaraH majarItyapi / yad gauDaH-. atha dhAntaH "aklIbAvubhau vaalrmjroN"| 16 vidhakUpakalambajityavardhAH zapharaH, zapharI-matsyavizeSaH / yadamaraH 50 shcrmudgrnaalikerhaaraaH| "zapharI dvayoH" / bahukarakRsarau kuThArazArau masUraH, masUrA-vrIhibhedaH, vezyA ca / arthaprAdhAnyAnma- vllrshphrmsuurkiilraalaaH||8|| suraH, masuretyapi / yadAha ete zabdAH strI-puMsaliGgAH-vidhaH, vidhaa-prkaarH| yadamaraH- "masUrA masurA brIhiprabhede paNyayoSiti / 20 "vidhA vidhau prakAre c"| masUra-masurau ca dvAvetAvapyetayormatau" / atha pAntaH-kUpaH, kUpI-andhuH-aruNasya / atha bAntaH- | vrIhau masUraH klIbe'pi / yadu gauDa:kalambaH, kalamyA-kalambI vA-zAkavizeSaH durgasya / zare tu | "msuro'striyaam"| tannAmatvAt puMstvameva / atha yAntaH-jityaH, jilyA haliH; / atha lAntAH paca-kIlA, kiilaa-kphnnyaadiH| yad gauDa:triyAM rUDhaH / puMsi mAlA "kIlA syAt kaphaNau stambha-zata-jvAleSu kIlavat" / 26 "jityazca hlisNjnykH"| jvAlAyAmarthaprAdhAnyAdu jvAlelyapi / yadamaraH-- 60 atha rAntA dvAdaza-vaI, vahIM-camarajaH / puMsi ruuddhH|| "dvyoli-kiile"| striyAM tu rAlaH, rAlA-sarjarasaH / yadamaraTIkA rAlA'pi / [aupa"nadI vI" iti maalaa| |cchandasikam ] // 8 // sahacaraH, sahacarI-latAsamUhavizeSaH / yadamaraH- paTolaH kambalo bhallo daMzo gnndduussvetsau| 30 "tasmin sahacarI dvyoH"| lAlaso rabhaso vartivitastikuTayasyuTiH // 9 // 68 mudgaraH, mudgarI-leSTrAdibhedanopakaraNam / puMsi gauDaH- ete zabdAH strii-puNslinggaaH| paTolA, paTolA oSadhi"mudgaraM mallikAbhede puMsi lessvaadibhedne"| | bhedaH / puMsi durgaH / striyAM rUDhaH / kambalaH, kambalI-UrNa dAne (2) striyAM tu rUDhiH / nAlikeraH, nAlikerI-taru- | vAsaH, gogalacarma ca durga-buddhisAgarayoH / bhallA, bhalIvizeSaH / puMsyamaraH zastrabhedaH / yad gauDa:35 "nAlikerastu laaglii"| 1 "bhallAtakyA striyAM bhallI shstrbhiynpuNskm"| 10 wwwwwwww ww
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane bIpuMsaliGgaprakaraNam / rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrammarrio r naw atha zAntaH-daMzaH, daMzI-kSudrajantuvizeSaH / yadamaraH- / ayaM laviH, iyaM laviH-dAtram-nandI / ayamaNiH, "daMzastu banamakSikA daMzI tajAtiralpA syAt" / iyamaNiH-akSAprakIlikA, azriH sImA ca / ayamANiH iya mANiH-saiva; yad gauDaHanyatra tu ghanantatvAt puMsi / atha SAntaH-gaNDaSaH, gaNDUSA-karajalAdimukhapUraNam / yadamara: "sImAbhyakSAgrakIleSvANirastrI-puMsayoraNiH" / 5 "gaNDapo dvayozca mukhapUraNam" / ayaM zreNiH, iyaM zreNiH-patiH, tulyazilpisamudAyazca 40 gaNDUSaM klIbamityapItyamaraTIkA / atha sAntAtrayaH durgasya / ayaM zroNiH, iyaM zroNiH-kaTiH vAmanA-'ruNayoH, | yonizceti buddhisAgaraH / ayamaraNiH, iyamaraNiH-agninirmanthavetasaH, vetasI-vAnIraH-harSaH / lAlasaH, lAlasA nakASTham / yadamaraH"tRSNAtireke yAcyAmautsukye lAlasA dvyoH"| tadvatyAzrayaliGgaH / rabhasA, rabhasA-paurvAparyAvicAraH / / "arnniyoH"| 10 puMsi goDa: ayaM pANiH, iyaM pANiH-gulphayoradhaH paadaavyvH| 45 "rabhaso hrss-vegyoH"| "pumAn pANiH " ityamaraH, striyAM tu mAghasya strItve'pIti taTTIkA / sainyapRSThe tu bAhulakAt puMsi / yad gauDaH"kramate nabhaso rbhsyaiv"| athedantAstricatvAriMzat / ayaM , iyaM vartiH -vastra- "pratyAsAre pumAn paanniH"| 15 dazA / yadamaraTIkA ayaM zaliH , iyaM zaliH-kauTilyam aruNasya / ayaM 50 "pAThabhedena vartayo dvyoH"| . zAlmaliH, iyaM zAlmali:-vRkSavizeSaH / tadantatvAt kUTadIpa-taddazayostu strIliGga uktaH / ayaM vitastiH , iyaM zAlmalirityapi / ekadezavikRtasyAnanyatvAt zAlmalirapi / yadamaraHvitaritaH-vitatAGguSTha-kaniSThaH karaH / puMsyamaraH "shaalmliddhyoH"| "vitstiaadshaahul:"| ayaM yaSTiH, iyaM yaSTiH--AlambanadaNDaH; nndii| gauDastu-15 20 "vitastiH strI kaniSThayA" iti tu mAlA / "madhau brAhmaNayathyAM strI yaSTirnA dhvajadaNDake" ityAha / ayaM kuTiH, iyaM kuTiH-svalpavAsaH, durgaH / ayaM truTiH, ayaM muSTiH, iyaM muSTiH-saMpiNDitAGguliH karaH / yanmAlAiyaM truTiH-avasthA / kSaNadvayaM cetyaruNaH / pathyAvakram ] // 9 // | "muSTiH strii-nryoH"| UrmIzamyau ratyaratnI avIci parimANavizeSazca durgaH / ayaM yoniH, iyaM yoniH-utpattilavyaNyANizreNayaH shronnyrnnyo| sthAnam , zroNizca / yad gauDaH 60 28 pANIzalyau zAlmaliyeSTimuSTI "dvyoryonirbhgaakaare"| yonImunyau svAtigavyUtibassyaH // 10 // ayaM muniH, iyaM muniH-tapasvI-durgasya / ayaM svAtiH, ete zabdAH strI-puMsaliGgAH / ayamUrmiH, iyamUrmi:- ! iyaM khAtiH-nakSatravizeSaH-aruNasya / a vIcyAdiH / yad gauDa: gavyUtiH-krozadvayam , yanmAlA"UrmiH strI-puMsayorvIcyA prakAze vega-bhaGgayoH / "dvI krozau puMsi gnyuutiH"| vastrasakocalekhAyAM vedanA-pIDayorapi" / / / "gavyUtiH strI krozayugam" ityamaraH / / ayaM zamiH, iyaM zAmiH-taruvizeSaH, Sasya / aba rAta, ayaM bastiH , iyaM bastiH-mUtrAdhAraH, vastradazAzca / iyaM raniH-baddhamuSTiH krH| ayamaraniH , iyamaraniH-sakaniSThaH / ydmrHkrH| ratnyaratnI sAhacaryAt puMsItyamaraTIkA / striyAM tu maalaa| "basti bharadho dvyoH"| ayamavIciH, iyamavIciH-narakabhedaH, yadamaraTIkA- bastayo dvayoriti ca gudamiti durgA-'ruNau / idantAnAM nirde-70 35 "striyaampi"| shshchndonuvRttyaa| [zAlinI] // 10 // 8 za0 pari0 Mamom 85
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM wwwurnawwwwww methirmedhimazI maSISudhI ayaM haliH, iyaM hali:-mahAhalam / puMsi gauDaH / jityaRSTiH pATalijATalI ahiH / | halI striyAmaruNaH / ayaM marIciH, iyaM marIciH-karaH / pRznistithyazanI maNiH sRNi yadamara:mauliH kelihalImarIcayaH // 11 // / ete zabdAH strIpuMsaliGgAH / ayaM medhiH, iyaM medhiH-pazu- . _ "marIciH strI-puMsayoH" / vaitAlIyAparAntikA ] // 11 // bandhanArtha khalamadhye sthUNA / pusyamaraH / striyAmaruNaH / aya- athodantAzcaturdaza-- meva pAThabhedena thopAntyaH / ayaM methiH, iyaM methiH-saiva / hanvAkhU karkandhuH sindhurmRtyumanvAyaTervAruH / ayaM maziH, iyaM maziH-ayaM strI amaraliGgAnuzAsane / kajja- ! UruH kanduH kAkuH kiSkurbAhurgavedhUrA gaurbhaaH||12|| lam / ayaM maSiH, iyaM maSiH-tadeva vAmanA-'ruNayoH / aya- ete zabdA matunA saha strI-puMsaliGgAH / ayaM hanuH, iyaM 10 miSudhiH, iyamiSudhiH-tUNIraH / yanmAlA hanu:-kapolayoradhovI mukhAsyavaH / yadamaraH"iSudhirvA striyaam"| "tatparA hanuH" / 45 ayamRSTiH, iyamRSTiH-khagaH / ayaM vyaJjanAdirapi / puMsi puMsyapIti taTTIkA / haridrAyAM tu tannAmatvAt strii| aymaalaa| striyAmaruNaH / ayaM pATaliH, iyaM paattli:-truvishessH|| mAravADa layAmaruNaH / aya pATAlA, iypaattaalaantruaavshssH|| mAkhu, iyamAkhuH-mUSikaH / triyAM haSaH / pusi tu maalaa| yadamaraH lakSyaM ca16 "paattliiiyoH"| "kRtvAkhurvivaraM svayaM nipatito naktaM mukhe bhoginaH" / puSpavizeSazceti durgaH / ayaM jATaliH, iyaM jATali:- ! tastriyAM tu yonimannAmatvAt strItvameva / ayaM karkandhuH, 50 taruvizeSaH, durgasya / ayamahiH, iyamahi:-sarpaH, durgasya / / iyaM kakendhuH-badarI / yadamaraH-- vapre tu puhina uktaH / tre tu dehinAmatvAt puMstvam / ayaM : "dvayoH krkndhuH"| prazniH , iyaM pRzniH-kiraNaH / puMsyamaraH / striyAmaruNaH / ayaM / ayaM sindhuH, iyaM sindhuH-sarit , arNavazca / yanmAlA20 tithiH, iyaM tithi:-pratipadAdiH / yanmAlA "sarit-sAgarayoH sindhuH smRtH"| strI-puMsayorasauM / gauDastu "tithiH strii-puNsyoH|" "nado gajamadaH sindhurdezo'ndhirnA sarit striyAm" ityAha / ayamazaniH, iyamazaniH-vajram , vidyucca / yad gauDa: ayaM mRtyuH, ithaM mRtyuH-prANaviyogaH / yadamaraH"strI-puMsayoH syAdazanizcaJcalAyAM pavAvapi" / "dvyormRtyuH"| karakazvetyaruNaH / ayaM maNiH, iyaM maNiH-ratnAdiH / yad / ayaM manuH, iyaM manuH-prajApatiH, durgasya / ayamavaTuH, 25 gauDaH iymvttuH--kRkaattikaa| puMsi maalaa| striyAmamaraTIkA / aya- 60 "kaNThadezastane'jAnAM lijhAGge'libare'pi ca / , mervAruH, iymeriH-cibhittii| upalakSaNatvAdIArityapi / maNiH strI-puMsamorazmajAtauM muktAdike'pi ca // tatra striyAmamaraH / puMsi tu mAlA / svArthike ke prakRtiliGgAtathA bAdhayA ervArukamiti napuMsakam / ayamUlA, iyamUraH"hastamUle maNiyoH " iti ca / "sakthi pumAnUruH" itymrH| 30 ayaM sRNiH, iyaM sRNiH--aGkuzam / ayaM mauliH, iyaM | mauliH-cUDA, mukuTaH kezAzca / yanmAlA striyAM durgaH / ayaM kanduH, iyaM kanduH khedanikA / yadamaraH-85 "cUDAmukuTakezeSu mato maulinrstriyoH"| "kaTurvA naa"| ayaM ke liH, iyaM keliH-parihAsaH / puMsi gauDaH / striyAM ayaM kAkuH, iyaM kAkuH-dhvanivikAraH / puMsi mAlA / lakSyaM ca "kAkuH striyAm" iti tvamaraH / / 35 "kelI kutUhalaM blaat"| ayaM kiSkuH , iyaM kiSku:-hastAdiH / yad gauDa: 55 wwwmom wimmm wwarwww www
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kiSkurhaste vitastau ca prakoSThe vA napuMsakam" / iyaM bAhu:-bhujaH / yadamaraH anyatra tu yathAprAptameva / kaMso'puMsi - apuMsi narAdanyatrArthe kaMsazabdaH puM-napuMsakaH / kaMsaH, kaMsam - mAnavizeSaH, pAnapAtram, kAMsyaM ca durgAruNayoH / puMsi tu kaMsaH puruSavizeSaH / ayaM yAhu:, "dvayorbhuja- vAhU" / wwww 5 gavedhuketi mAlA / ayaM gavedhuH, iyaM gavedhuH-tRNadhAnyavizeSaH / gavedhurnA kuzo barhiH - kuzazabdaH, puM-napuMsako barhirdarbhazcedAkhyA 40 bhavati / kuzaH, kuzam-darbhaH / rAmasute dehinAmatvAd yodvIpAntarayostu pratipadapAThAt puMsi / yad gauDa: "strI gavedhurgavedhukA" ityamaraH / athaikArAntaH - ayaM rAH, iyaM rAH - dravyam / rAyau rAyaH, aruNasya / athaudantaH-ayaM gauH, iyaM gauH - gozabdazca "svargeSupazuvAgvajradi kSetra ghRNibhUrjale" / 10 / lakSyaM dRSTvA striyAM puMsi gauriti vacanAt svarge purliMGgaH / dizi bhUmau ca strIliGgaH / zeSeSvartheSu strI-puMsaliGga ityeke / svargAdau puMsi vAgAdI striyAM pazau tUbhayam / yatheyaM gaurdhenuH / ayaM gauH dAntaH / jalAkSNostu klIva ityanye / apare tu pazau dhenu-vRSabhabhedena strI-puMsaliGgo'nyatra strIliGga evetyAcakSate "svarga razmau ca vajre ca balIvarde ca goH pumAn" / "strI saurabheyIdigbANadRgvAgbhUSvapsu bhUmni ca" iti gauDaH / vyADistvavizeSeNa strI-puMsaliGgo'yamityAha, tathaiva cAsmAbhirupanibaddhaH / atha vyaJjanAntaH -- ayaM bhAH, iyaM bhAH - kAntiH / triyAM gauDa: www 15 20 liGgAnuzAsane puM- napuMsakaliGgaprakaraNam / 25 NARA 20 5 atha puM- napuMsakaliGgAH / lensersensersa puMnapuMsakaliGgo'bjaH zaGkhe padmo'bjasaGkhyayoH / kaMsospuMsi kuzo barhirbAlo hIberakezayoH // 1 // puMnapuMsakaliGgaH zate - abjazabdaH zate vAcye purliMGgo napuMsakaliGgazva | abjaH, abjam zaGkhaH anyatra tu 30 yathAprAptam / yad gauDa: 35 " prabhAve kiraNe bhAH strI" / anyastu " prabhAyAmapi bhAH zabdaH santaH purliMGga eva ca" ityAha / [vitAnam ] // 12 // iti strIpuMsaliGgAH samAptAH // "abjo dhanvantarau candre zaGkhe strIklIbamambuje" / padmo'bjasaGkhyayoH-abje saGkhyAvizeSe ca vAcye padmazabdaH puM-napuMsakaH / padmaH, padmam, abja - saGkhyAvizeSazca / padmakAdAvapItyanye / yad gauDa: "padma padmake vyUhe nidhisaGkhyAntare'mbuje / strI pannage phakSikAyAM lakSmyAM nAgAntare nari" // 59 "rajvAM kuzA kuzo yo na strI darbhe punardvayoH / kuze lohavikAre syAt triSu pApiSTa mattayoH " // aparo'rthaH-barhiH zabdaH puM-napuMsakaH, kuzo darbhazced vAcyo 45 bhavati / ayaM barhiH, iyaM barhiH - kuzaH / puMsi gauDa:"barhirnA kuza - zuSmaNoH" / www SaNDhe'ruNaH | bAlo hIbera - kezayoH- hIbere, keze ca vAcye bAlazabdaH puM- napuMsakaH / bAlaH, bAlam - hIberam, kezava / hIbere puMsi zAzvataH / SaNDhe'maraH / keze puM- napuMsako 60 durgasya / anyatra tu yathAprAptam / bAlaH- karivAladhiH / pratipadapAThAt puMstvam / DimbhamUDhavAcinastu guNavRttitvAdAzrayaliGgataiva / Dimbhe'pi puM- napuMsako'sAviti durga-nandinau / bAlaH, bAlam - zizuH / [ pathyAvaRm ] // 1 // dvAparaH saMzaye chede pippalo viro'tarau / 65 abdo varSe darakhAse kukUlastuSapAvake // 2 // dvAparaH saMzaye saMzaye sandehe dvAparazabdaH puM-napuMsakaH / dvAparaH, dvAparam-saMzayaH / puMsyamaraH / " SaNThe tu dvAparaM saMzaye yuge" iti mAlA / www. anyatra tu yathAprAptam / dvAparaM yugavizeSaH / pratipadapAThAnna - 60 puMsakatvam / chede pippalaH-chiyate'neneti chedo vastracchedanopakaraNam / tasmin vAcye pippalazabdaH puM-napuMsakaH / pippalaH, pippalam-vastracchedanopakaraNam / puMsi rUDhaH / SaNDhe gauDa:"pippalaM salile vastracchedabhede ca nA tarau / niraMzule pakSibhede kaNAyAmapi pippalI" / www svArthike ke pippalakam-stanavRntam, sIvanasUtraM ca viSTharo'tarau - taroranyatrArthe viSTarazabdaH puM-napuMsakaH / viSTaraH, viSTaram-Asanam, barhirmuSTizca / / "viSTaro vipI darbhamuSTiH pIThAdyamAsanam" ityamaraH / " SaNDhe viSTaraH karIramatarau" ityaruNaH / www. tarau tu tannAmatvAt puMstvameva / abdo varSe - abdazabdo 65 70
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopazavRttisaMcAlita wom 40 wamm varSe saMvatsare vAcye puM-napuMsakaH / abdaH, abdam-varSam / tapaHyadaruNa: "kRcchrAcaraNa-mAghau" ityaruNaH / "abdmpyodm| zizira RtunAmatvAta puMsi / anyatra dvikharasantatvAtU meghe tu tannAmatvAt puNstvmev| darakhAse-darazabdabAse klIvam / yad gauDaHbhaye vAcye puM-napuMsakaH / daH, daram-bhayam / "nate dharme tapaH klIbaM nA zizirartamAghayoH" / "daro'striyAM bhaye" ityamaraH / dharmaH, dharmam-uSNam / puMsi rUDhaH / SaNDhe tvamaraliGgazeSezvane triliGgo vakSyate / ISadarthe tvavyaya dezyapadaM ca / yathA- "uSNaM dharmam" iti| "drdlithridraapinyjraannynggkaani"| khede grISme ca mAntatvAt puMstvam / vatsA, vatsam-hUd / kukUlastuSapAvake-tuSapAvake tuSAmau vAcye kukUlazabdaH | puMsyaruNaH / klIbe gauDaH10 puM-napuMsakaH / kukUlA, kukUlam-tuSapAvakaH / "putrAdau tarNake varSe vatsaH klIvaM tu vksssi"| "nA tu tuSAnalaH" itymrH| tarNaka-vatsarayostu dehivarSanAmatvAt puMstvam / vaTastulyaSaNve'ruNaH, lakSyaM ca tAgolabhakSyeSu / vaTazabdastulyatAyAM golake bhakSye ca vAcye puM-napuMsakaH / vaTaH, vaTam-tulyatA, golakaH, bhakSyavizeSazca; "kelI kukUlaM blaat"| harSAruNayoH / bhakSye svArthike ke vaTakaH, vaTakam / nyagrodha-rajau 50 anyatra tu lAntatvAnapuMsakatvam / kukUlaM zaGkamAn gataH / 18 [ pathyAvakram // 2 // ca triliGgo vakSyate; nyagrodhaphale tu phalanAmatvAnapuMsakatvameva / varNaH sitAdisvarAdyoH-varNazabdaH sitAdau kharAdau ca vAcye parIvAdaparyayorjanyatalyau puM-napuMsakaH / varNaH, varNam-sitakRSNAdirUpam , kharAdyakSaraM ca tapodharmavatsAni maaghossnnhRtsu| durg-hrssyoH| vilepane'pItyeke / kuGkame tu tannAmatvAnapuMsakatvavaTastulyatAgolabhakSpeSu varNaH sitAdisvarAdyo raNe saMparAyaH // 3 // manyatra tu NAntatvAt puMsi yadu gauDa:pIsApaDalyA jayazasTaparIvA kI "zrutau dvijAtau zuklAdo bhedarUpayazoguNe / lIne vAcye talpazabdazca paryake puM-napuMsakaH / janyaH, janyam- | nA citrakambale varNo na striivilepne'kssre"| parIvAdaH / raNe samparAyaH-raNe yuddhe vAcye samparAyazabdaH puM-napuM"janyaH syAjanavAde'pi" ityamaraH / sakaH / samparAyaH, samparAyam-raNam / puMsi mAlA / raNapaNDe yathA nAmatvAt SaNDha iti devanandI / anyatra tu ghaantatvAt puMstva- 60 28 "janyaM haTTe parIvAde saMyuge janake punaH / meva / samparAyaH-vyApattiH, Ayatizca / [bhujaGgaprayAtam ] // 3 // janyaH syAjjananIye ca janyA mAtRsakhImudoH // saindhavo lavaNe bhUtaH prete tamo vidhuntude| janyo varavadhUjJAtipriyabhRtyahite'pi c"| svadAyI kasvare kRcchre vrate zuko'gnimAsayoH // 4 // talpaH, talpam-paryaH / puMsi bhaTTiH-- saindhavo lavaNe-lavaNe vAcye saindhavazabdaH puM-napuMsakaH / | saindhavaH, saindhavam-lavaNam / bhUtaH prete-prete'bhidheye bhUta-85 "tAstayA tarjitAH sarvA musImA yathAgatam / zabdaH puN-npuNskH| bhUtaH, bhUtam-pretaH dvAvapi hrss-vaamnyoH| 30 yayuH suSupsavastalpAn bhImaivacanakarmabhiH" // gauDazca"talpaM zayyAdRdAreSu" ityamaraH / "saindhavo'strI mANimanthe nA'zvasindhubhave trighu"| raNamaNDape'he dAreSu ca pratipadapAThAnnapuMsakatvameva / tapo- | anyatra tu bhUtaM pRthivyAdi / bhUtAni prANinaH / pratipadadharma-catsAni mAghoSNahRtsu-tapa:zabdo mAghamAse, dharma- pAThAnapuMsakatve atIta-satya-yukta-samAnavAcinastu guNavRttitvA-70 zabda uSNe zItavirodhini, vatsazabdazca hRdi vakSasi vAcye | dAzrayaliGgataiva / tamo vidhantude-vidhuntude vAcye tamaH35 puM-napuMsakaH / ayaM tapAH, idaM tapaH-mAghaH / zabdaH puM-napuMsakaH / ayaM tamAH, idaM tamaH-rAhuH "tapo mAghaH" ityamaraH / "tamA rAhau" ityjyH| b5
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puM- napuMsakaliGgaprakaraNam / klIve tu gauDaH / " klIvaM tamoguNe zoke saiMhikeyA'ndhakArayoH" / svadAyau kasvare - etau kakhare dhane vAcye puM-napuMsakau / svaH, svam-kasvaram / anyatra sva AtmA svabhAvo jJAtizca / 5 pratipadapAThAt puMstvameva / yad gauDa: "vo jJAtAvAtmani klIbe triSvAtmIye striyAM ghane" / dAyaH, dAyam-dhanam; puMsyajayaH / SaNDe'ruNaH / anyatra tu dhatatvAt puMsi / yad gauDa: www " pumAn vibhajya pitrarthe yautakAdyarthadAnayoH / 10 solluNThabhASaNe dAyaH" // kRcchraM vrate - kRcchrazabdo vrate vAcye puM- napuMsakaH / kRcchraH, kRcchram---sAntapanAdivratam / yat smRtiH "tryahaM sAyaM tryahaM prAtatryahamadyAdayAcitam / tryahaM paraM ca nAznIyAt kRcchraM sAntapanaM smRtam" // 15 harSaTIkA wwwwww "kRcchraM tapasi " / duHkha-pApayostannAmatvAnnapuMsakatvameva / zukro'gnimA- | sayoH - agnau mAse ca vAcye zukrazabdaH puM- napuMsakaH / zukraH, zukram-abhiH jyeSThamAsazca / puMsi gauDa: wwwww 20 "jyeSThAnikAvyazutre nA zukraM reto'kSirogayoH" / klIbe tu durgaH / [ pathyAvakram ] // 4 // karpUrasvarNayozcandra uDAvRkSaM chade dalaH / dharmaH svabhAve rucako bhUSAbhinmAtuluGgayoH // 5 // karpUrasvarNayozcandraH- karpUre svarNe ca vAcye candrazabdaH ! 25 puM-napuMsakaH / candraH, candram- karpUram, svarNa ca / puMsi gauDaH "candraH karpUrakampila sudhAMzusvarNavAriSu" / | "klIne candraM kharNe ca karpUraH" ityajayaH / www 61 dharmaH svabhAve - svabhAve svarUpe vAcye dharmazabdaH puM-napuMsakaH / dharmmaH, dharmmam- khabhAvaH / yanmAlA - wwww "dharmastu nara- SaNDayoH" / anyatra tu puNyopAye napuMsakatvamuktam / AcAre yame nyAye Rtau cApe upamAyAmahiMsAyAmupaniSadi ca mAntatvAt puMstva- 40 me 1 rucako bhUSAbhinmAtuluGgayoH - bhUSAbhidi maiveyake mAtuluGge ca vAcye rucakazabdaH puM napuMsakaH / rucakaH, racakam-graiveyakaM bIjapUraM ca / Adye puMsyaruNaH / klIbe tu "sauvarcalaM mAtu zilA candanapeSaNI / grIvAbharaNakaM caiSu caturSu rucakaM smRtam" // antye (!) "nA niSkamAtuliGgayoH" iti gauDaH / anyatra tu sauvarcale lavaNanAmatvAcchilAyAM tu candanapeSaNya pratipadapAThAnnapuMsakatvameva / [ bhavipulA ] // 5 // pAtAle vADavo vardhaH sIsa AmalakaH phale / piTajaGgalasaravAni piTakAmAMsajantuSu // 6 // pAtAle vADavaH - pAtAle vAcye vADavazabdaH puM-napuMsakaH yadAha- " vADavaM karaNe strINAmaurve vipre'pi vADhavaH" / 46 50 pAtAle puM-napuMsakaH / varddha: sIse sIse sIsake vAcye 65 varddhazabdaH puM-napuMsakaH / varddha:, varddham -sIsam / " varSo nA" iti mAlA / SaNDhe'ruNaH / anyatra tu carmmarajau strI-puMsatvamuktam / AmalakaH phale-phale vAcye AmalakazabdaH puM-napuMsakaH / AmalakaH, Amalakam-phalam, amara liGgazeSaH / piTa- 80 jaGgalasaravAni piTakAmAMsajantuSu - piTakA bhAjanavizeSastasyAM mAMse jantau ca vAcye yathAsaGkhyaM piTa - jaGgala - sattvazabdAH puM- napuMsakAH / piTa, piTam-piTakA / anyatra tu uDAvRkSam uDau nakSatre vAcye RkSazabdaH puM- napuMsakaH !! chardo AkarSaphale ca pratipadapAThAnnapuMsakatvameva / jaGgalaH, RkSaH, RkSam - bham / yad jaGgalam - mAMsam / yad gauDaH goDa:30 "bhallU ke zoNake nakSa nakSatre puM- napuMsakaH " / "jaGgalo nirjale deze triliGgaH pizite striyAm" / chade dalaH-chade parNe vAcye dalazabdaH puM-napuMsakaH / dalaH, dalam-chadaH "dalaH patre " ityajayaH / www SaNDhe rUDhaH / anyatra tu zastrIcchade khaNDe ca lAntatvAnna35 puMsakatvameva / 65 sattvaH, sattvam-jantuH / yadamaraH"sattvamastrI tu jantuSu" / jantu vizeSo'pi jantuH tena pizAcAdAvapi puM- napuMsakaH / yat puMsi mAlA-.. 70 wwwww "sattvaH prANi-pizAcAthoH" /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM rayawaicom v aranataramrapariwarooranwwwrawinamnainamainararawwarwwwaminatanrarwari Arrearance wwww klIbe'jayaH / upalakSaNatvAd guNa-prANayorapi / sattvaH 'rAtravRtrAH' iti puMstvameva / atha kAntAH ekonasaptatiH / tathA manamA satvam-guNaH prANazca; buddhisaagrH| anyatra ta guNavizeSAdI : sUtaka-kulako / etI zabdI punarpasako sUtakam-pAradaH / yad gauDa:pratipadapAThAmapuMsakatvameva / [ pathyAvakrama // madhupiNDau surAtanvonIma shevaalmdhyyoH| "sUtakaM janmani klIbe na striyAM pArade'pi c"| ekAdrAtraH samAhAre tathA sUtakakUlakau // 7 // / janmani tu madhupiNDau surAtanyoH -surAyAM mRdvIkAmadye, tanau ca / "kRtyAH kAnAH" [ 3. 9. ] iti napuMsakatvam / vAcyAyAM yathAsaGkhyaM madhupiNDazabdau puM-napuMsako / ayaM madhaH. kUlakA, kUlakam-stUpaH / yad gauDa:idaM madhu-surA, durgasya / anyatra tu kSaudre puSparase ca napuMsakatva- kalakaM na striyAM stuupe"| [ pathyAvakram ] // 7 // 45 muktam / daitye caitremadhUke codantatvAt puMstvameva / ayaM piNDaH, vainItakabhramarako marako valIka10 idaM piNDam-tanuH, buddhisAgaraH / anyatra tu lohe dravanAmatvA-: valmIkavalkapulakAH pharakavyalIko / napuMsakatvam / vRnda-golayostu strI-puMsatvamuktam / nAma ze- kiJjalkakalkamaNikastabakA vitaGkavAlamadhyayoH-zevAlamadhyayonAma puM-napuMsakam / zevAlanAma- vcskcuucuktddaaktttaaktngkaaH||8|| zevAlA, zevAlam / kazcit-zevalaH, zevalam ; zaiklaH; ete zabdAH puM-napuMsakAH / vainItakaH, vainItakam-para-50 zaivalamityAdi / puMsi durgaH / SaNDhe maalaa| madhyanAma-madhyaH, ! mparAvAdyaM yApyayAnAdi / yadamaraH1 madhyam / madhyamaH, madhyamam / "vainiitkmstriyaam"| "madhyo'strI" itymrH| bhramarakaH, bhramarakam lalATastho'lakaH / puMsyamaraH / "vA nA ca madhyamaH" iti maalaa| klIbe tugauDastu "bhramarakamukta tu tlllaattsthm"| "madhyadeze khare madhye madhyamo madhyaje triSu / marakaH, marakam-bAhuprANimaraNam / yad gauDaH20 karNikAlirAkAsu dRSTarajaHstriyA striyAm // "mrko'striyaam"| dhyakSaracchandasi strI syaat"| avalanaH avalanam , vilagnaH vilamamityAdi / etayoH / ! valIkaH, klIkam- mItram / puMsi mAlA / klIbe tvaruNaH / puMstve mAlA / klIbe rUDhiH / gauDazca valmIkaH, valmIkam-pipIlikAdikRto mRtsaJcayavizeSaH / yadamaraH 60 "vilagnaM na striyAM madhye triSu syaallmmaatrke"| 25 ekAdrAtra:-rAtra iti kRtasamAsAnto rAtrizabdaH prigRhyte| ___"valmIkaM puN-npuNskm"| sa ekazabdAt paraH puM-napuMsakaH / asamAhArArtha vacanam / ekA valkA, valkam-tarutvak / puMsyapIti kazcit / klIbe cAsau rAtrizca ekarAtraH, ekarAtram-zAkaTAyanaH / rAtrAnta- hrssaa-'runnau| pulakaH, pulakam-romAnchaH goDazeSaH / krimitvAt puMstve prApte vacanam / samAhAre-samAhAra iti dvigusamA- bhede galvaka maNidoSe gajAnnapiNDe haritAle zilAntare ca hAro dvandvasamAhArazca gRhyate / tasmin vartamAno rAtrizabdaH kAntatvAt puMstvam / pharakaH, pharakam-kheTakam / ralayo- 85 30-napuMsakaH / dve rAtrI samAhate dvirAtraH. dvirAtram / evama- / raikyAt phalakena tulyaH / vyalIkA, vyalIkam-apriyam, .. trirAtraH, trirAtram, catUrAnaH catUrAtram, paJcarAtraH paJca- | akArya c| puMsi mAlA 1 klIbe'jayaH / kAmaje'parAdhe vailakSya rAtram, SaDAnaH pAtram, saptarAtraH saptarAtram / pustva rAtrA- | viparyaye pIDane cAlIkAntatvAnapuMsakaH / kialkaH, kejahrAviti sUtram / ghaNDhe vAmanaH / gaNA rAtrayaH samAhRtAH gaNa-kama-kesarama / puMsi mAlA / SaNDhe'ruNaH / kalkaH , kalkam rAtraH gaNarAtram / puMsi harpaH / klIve gaNarAtram napuMsakamiti / kaSAyaH tilAderudbhutatailAdikaThinavizeSaH, pApam , viSTA, 70 35 mAlA / dvandvasamAhAre-ahazca rAtrizca ahorAtraH, ahorAtram / / dambhazca / yadamaraH...puMsi harSaH / klIbe vAmanaH / samAhAra iti kim ? pUrvI rAtre- "kalko'strI zamalainasoH dambhe'pi / raMzaH pUrvarAtraH / ahazca rAtrizcetItaretarayoge ahorAtrAvimau pApavati tvAzrayaliGgaH / maNikA, maNikam-aliaraH / IMA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puM-napuMsakaliGgaprakaraNam / 10 wwwww manm puMsyamaraH / klIve mAlA / stabakaH, stabakam-gucchakaH / "kamaNDalau karake'strI vArivAhopale striyAm / 35 gauDazeSaH / vitaGkaH, vitaGkam-Arogyam , buddhisAgaraH dravya kusumme dADime pakSivizeSe karakaH pumAn" / vRttestvAzrayaliGgatA / varcarakaH, varcaskam-avaskaraH / yadamaraH- | kandukaH, kandukam-giriH / puMsi mAlA / SaNDhe aruNaH / _ "vrcskmstrii"| andukaH, andukam-gajapAdabandhanam / puMsi mAlA SaNDhe / cUcukaH, cUcukam-kucAgram / puMsi mAlA / klIbe'maraH / harSAruNau / anIkaH, anIkam-yuddhaM senA ca; nandinaH / taDAkaH, taDAkam-saraH / nandI-taTAkaH, taTAkam-tadeva / niSkaH, niSka hemro'STottaraM zatam , palaM karSaH hemaH urobhUSa-40 arthaprAdhAnyAta taDAgaH, taDAgamityapi / yadamaraH Nam , dInArazca / ydmrH"tddaago'trii"| "sASTe zate suvarNAnAM hemyurobhUSaNe ple| taGkaH, tm-aatngkH-goddshessH| vasantatilakam // 8 // dInAre'pi ca nissko'strii"| bAlakaH phalakamAlakAlakA caSakaH, caSakam-madyabhAjanam / ydmrHmuulkstilkpngkpaatkaaH| caSako'strI srkshc"| korakaH karakakandukAndukA "sarake caSakaM vane vA nA" iti mAlA / nIkaniSkacaSakA vizeSakaH // 9 // ete zabdAH puM-napuMsakAH / bAlakaH, bAlakam-pArihArya | vizeSakaH,vizeSakam-tilakam ; amarasya ! rthoddhtaa]||9|| 15 aGgulIyaM ca / yad gauDaH zATakakaNTakaTaviTaGkA "pArihArye'surIye ca bAlakaH syAnna yossiti"| mnyckmecknaakpinaakaaH| phalakA, phalakam-kheTakam / yanmAlA pustakamastakamustakazAkA "puMsi vA phalaM phlkm"| varNakamodakamUSikamuSkAH // 10 // phalakAntatvAt zAriphalakaH zAriphalakam-aSTApadaH / ete zabdAH puM-napuMsakAH / zATakaH, zATakam-vastravizeSaH, 20 yanmAlA durgasya / kaNTakA, kaNTakam-vRkSabhedI, romAcaMzca nandI / "nare'pi shaariphlkm"| kSudrasattvazceti gauDaH / TaGkaH, TaGkam-pASANAdicchedopakaraNam mAlakaH, mAlakram-grAmAntarAlATavI; durgH| alakaH, girizRGgaM ca harSAruNayoH / gauDastualakam-cUrNakuntalaH; gauDazeSaH / bhUlakaH, mUlakam-zAna- "jaGghAyAM strI pumAn khaDgakoze pASANadAraNe / vizeSaH / yadabharaH khanitre TaGkaNe nIlakapitthe TaGkamastriyAm" // 25 "astrI muulkm"| viTaGkaH, biTakam-kapotapAlI / gRheSu pakSivizrAmArtha bahitilakA, tilakam -puNDam / yad gaura: nirgataM dAru vakradArvAdhAraH / tatra hi kpotptirutkiiryte| yammAlA-- "astrI tu citrke"| 80 paGkaH, paGkam-kardamaH, pApaM ca / yad gauDaH "viTaGko vA napuMsakam" / "pu-napuMsakayoH paGkaH kardame kilbiSe'pi c"| maJcakaH, maJcakram-palyaGgaH / mecakaH, mecakam-varNa pAtakaH, pAtakam-pApam ; durgasya / korakaH, korakam- vizeSaH / dvayogaH / nAkaH, nAkam-AkAzam , khargazca / kulam / yad gauDaH "puMsi nAkaH khargAntarikSayoH" iti mAlA / "korko'striyaa"| zlIbe hrssH| pinAkaH, pinAkam-rudrasya dhanuH, taTakula 63 arthaprAdhAnyAt kSArakaH, kSArakamityapi; puMsyamaraH / klIbe- ca / yadamaraH'ruNaH / karakA, karakam-kamaNDaluH, karaGgazca / yad gauDaH- "pinAko'strI zala-zaradhanvanIH" / www
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 prathamapairiziSTe spaSRtti saMkalitaM www / pustakaH, pustakam - likhitapatrasaMcayavizeSaH nandI / taNDakaH, taNDakam - granthavizeSaH, pariSkAraH, zAlyAdisArazca NakapratyayAnto'yamiti puMstvartha durgA-mara-buddhisAgarAH / AtaGkaH, AtaGkam iSTaviyogatApaH; durgaH / ruk - zaGkA''zayeSu tu ghaJantatvAt puMsi / zukaH, zukam - dhAnyAdeH zRGgaH / yadamaraH "shuuko'strii"| 1 sarakaH, sarakam - madyabhAjanam, aikSavazIdhu ca / "zIdhau ca zIdhupAne ca caSake sarako'striyAm" / anutarSe tu triliGgo vakSyate / kaTakaH, kaTakam - sainyam, sAnuH, valayaH, adiza ca / yadamaraH "mastako'striyAm" / 5 uNAdau taka pratyayAnto'yam / pratyayAntAd vA svArthikakaH 15 64 20 mastakaH, mastakam - ziraH / yadamaraH wwwwww mustakaH, mustakam - mustAH / yadamaraH wwww " mustakamastriyAm" / zAkaH, zAkam - mUlakAdi / yadamaraH www. aagri kavakaM caiva zAkaM dazavidhaM smRtam" // virUDhakaM tAlAsthimajjA / kSetroddhRtasya phalamUlAdeH svedAnavodbhinnA aGkurA vA / vRkSe tu zAkasya tannAmatvAt puMstvam / varNakaH, varNakam - vilepanam, candanaM ca / yad gauDaH"vilepane candane ca varNakaM puM* napuMsakam" / modakaH, modakam - laghukaH / yad gauDa:"modakaM na striyAM khAdyavizeSe harSule triSu" / mUSikaH, mUSikam - AkhuH durgaH / muSkaH, muSkamazvAdiparimANavizeSaH, vRSaNazca durgasya // [ dodhakavRttam ] // 10 // caNDAtakazvarakarocakakazukAni mastiSkayAvakakaraNDakataNDakAni / AtaGkazUka sarakAH kaTakaH sazulkaH piNyAkajharjharakahaMsakazaGkhapuGkhAH // 11 // ete zabdAH puM- napuMsakAH / caNDAtakaH, caNDAtakam - 25 arukavastram / puMsi mAlA / klIbe'maraH / carakaH, carakamUzAstravizeSaH ; durgaH / rocakaH, rocakam kSut / yadamaraliGgazeSa: www " rocako'strI" / "astrI zAkam" / " mUlapatrakarIrAgraphalakANDavirUdakam / kaJcukaH, kachukam-kUrpAsaH, varmaH, nirmokazca / nirmoka30 kUrpAsayormAlAyAM pumAn / SaNDhe'ruNasya / varmmaNi SaNDhoSruNasya / puMsi lakSyam wwwwwww "mudo'ntarA vapuSi bahizca kaTukAH " / mastiSkaH, mastiSkam - mastakasnehaH puMsi mAlA / klIbe www. maraH / yAvakaH, yAvakam - alaktakaH / puMsi mAlA / SaNde www www 85 'ruNaH / karaNDakaH, karaNDakam - puSpAdyAdhAraH; durgaH / www ! "bhUbhRnnitambalayatreSu kaTako'striyAm" / " rAjadhAnI ca" iti gauDaH / 40 kuGkumam, 45 zulkaH, zulkam - mArgAdI rAjadeyaH, strIvivAhaparigrAhyadhanaM nca / yadamaraH www "arasat strIdhane'pi ca / piNyAkaH, piNyAkam cyutatailakalkavizeSaH silhakam, 50 hiGgu ca / yad gauDa:"piNyAkosar tilakalke hiGguvAhIka silhake" / jharjharakaH, jharjharakam - kaliyugam / yad gauDaH"kalau jharjharako'striyAm" / haMsakaH, haMsakam - nUpuram puMsyamaraH / SaNDhe mAlA / atha 55 khAntAzcatvAraH- zaGkhaH, zaGkham-kambuH, valayam, prANyAta ca / yanmAlA " lalATe valaye krabhvau SaNDe vA zaGkha iSyate" / nidhau tu tannAmatvAt puMstvameva / puGkhaH, puGkham-zarapRSTham ; zAkaTAyanaH / [ vasantatilakam ] // 11 // 60 nakhamukhamadhikAGgaH saMyugaH padmarAgo bhagayugamatha TaGgodyogazRGgA nidAghaH / kacakavaca kUrcArdharcapucchoJchakacchA vrajamuTajanikuJja kuJjabhUrjAmbujAzca // 12 // ete zabdAH puM-napuMsakAH / nakhaH, nakham-kararuhaH / 66 yadamara: "nakhosai" / www mukhaH, mukham - vadanam ; durga: / atha gAntA aSTau -adhikAGgaH, adhikAGgam - sArasanam / yadamaraH .." yas tu madhye sakachukA bananti tatsArasanamatrikAjaH " / 70
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsana napuMsakaliGgaprakaraNam / 6 wwwmvvvARARIAN ____www 45 "klIne tvadhikAjhaM sArasanaM hRdi yad badhyate yudhi" iti iti ca / bhUrjaH, bhUrjam-taruvizeSatvak / harSA 'ruNayoH / maalaa| ambujaH, ambujam-kamalam ; durgaH / cakAro'nukkasamu. saMyugaH, saMyugam-saGgrAmaH / puMsi hrssaarunnau| SaNDhe nndii| cye| tena cAnteSvadhyarcaH, adhyarthamityapi / yad gauDaHpabharAgaH, padmarAgam-zoNamaNiH, puMsthamaraH / klIve maalaa| "namasyA'dhyarcamastriyAm" / [ mAlinI ] // 12 // bhagaH, bhagam-upasthaH, aruNaH / yugaH, yugam-yUpaH / musi dhvajamalayajakUTAH kAlakUTArakUTI 40 nandI / klIve harSAruNau / anyatra tvayUpe yugam' iti vacanAnnapuMsa- kapaTakapaTakheTAH karpaTaH viSTaloSTau / katvameva / TaGgaH, TaGgam-khanitrAdi / yad gauDaH naTanikaTakirITAH karSaTaH kukkuTATTo "khanitrakhaDgajaGghAsa TaGgaM syAt puN-npuNskm"| kuTajakuTaviTAni vyaGgaTaH kohakuSThau // 13 // udyogaH, udyogam-parAkramaH; durgaH / zRGgaH, zRGgam - ete zabdAH puM-napuMsakAH / dhvajaH, vajam-cihnAdi / / yad gauDaH10 viSANaM zikharaM ca, durga-buddhisAgarau / atha ghAntaH-nidAghaH, "cihazephapatAkAsu puM-napuMsakayordhvajaH" / nidAgham-prISmaH; nandI / atha cAntAzcatvAraH-kacaH, malayajaH, malayajam-zrIkhaNDam , puMsyamaraH / klIce tu Rkacam-karapatram / yadamaraH "candanaM syAnmalayajam" / "krkco'strii| atha TAntA viMzatiH-kUTaH, kUTam-mAyAdiH / yadamaraH-- kavacaH, kavacam-carma / yadamaraH "mAyAnizcalayantreSu kaitavA'nRtarAziSu / 50 15 "kvco'striyaam"| ayodhane zailazRGge sIrAGge kuuttmstriyaam"| kUrcaH, kUrcam-dhruvormadhyam , dIrghazmazru, kaitavaM ca / yad / gauDa: "puradvAratucchayorapi" iti gauDaH / "kUrcamastrI bhruvormadhye shmshrukaitvyorpi"| kAlakUTaH, kAlakUTam-viSam / yadamaraHarddhaH , arddhacam-Rco'rddham / "puMsi klIbeca kaakolkaalkuutthlaahlaaH| 20 "paraliGgo dvandvo'zI"ti strItvApavAdaH / bahuvrIhau tu vAcya- ArakUTaH, ArakUTam-rItiH / yadamaraHlihataiva / atha chAntAstrayaH-pucchA , puccham-lAjUlam / "ArakUTo na khiyAm" / yadamaraH kavaTaH, kavaTam-ucchiSTam; zAkaTAyanaH / kapaTa:, "puccho'strii"| kapaTam-dambhaH / yadamaraHumachaH, uJcham-jIvikAvizeSaH / muMsi mAlA / klIbe "kptto'strii"| 28 zilApuccha, ziloJchaM ceti kazcit / kacchaH , kacchama-bahu kheTaH, kheTam-prAmabhedaH, kaphaH, phalakaM ca / yad gauDa:- 60 jalo deshH| "grAmabhede kaphe carmaNyatrI kheTo'rvati trissu"| "puMsi kacchaH" ityamaraH / napuMsake tu mAlA / atha jAntA aSTau-bajaH, vrajam karpaTaH, karpaTam-vAsaH; buddhisAgarasya / piSTaH, piSTam apUpaH / durg-buddhisaagrau| loSTaH, loSTam-mRcchagokulam , pandhAH, samUhazva; durgasya / uTajaH, uTajam-tApasa kalam / yanmAlA30 parNakuTI / yadamaraH"uTajo'striyAm" / "loSTo nR-ssnntthyoH"| naTaH, naTam-nartakavizeSaH / durga-nandinau / nikaTaH, nikuJjaH, nikuJjam-gahvaram / kuJjaH, kunyjrm-ghrH|| gajakumbhAdho gataH dantidantaH hanuzca / yadamaraH nikaTam-samIpam ; nandI / guNavRttestvAzrayaliGgattA / kirITaH, "nikuJjakujau vA klIbe ltaadipihitodre| kirITam-mukuTam / yanmAlA36 inau dante nikujeca kujaH syAt puM-napuMsakas" // "nA kA kiriittm"| 9 za0 pari0 wwwww wwww
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajJavRttisaMkalita puMsi-- Mainaram wwwA karvaTaH, karbaTam-parvatAvRtagrAmavizeSaH; durgasya ! kukuTaH, . prakANDam-stambaH, stambam , zastam , tarozca mUlam , zAkhA. kukuTam-tAmracUDaH; durgH| / ntaram / yad gauDaH-- "tAmracUDe striyAM mithyAcaryAyAmapi yoSiti / "stambe zaste prakANDo'strI mUlaskandhAntare troH"| niSAda-zUdvayoH pune kukaTazcaraNAyudhaH" iti gauddH| kANDaH , kANDam-zaraH, samayaH, prakaraNam , samUhaH, 5 aTTaH, aTTam-kSaumam , gRhabhedazca / puMsi kSAme'maraH 1 ! jalam , nAlam , kutsitam , vRkSaskandhaH, latA ca / yadamaraH- 40 ."kANDo'strI dnnddbaannaa'rvvrgaavsrvaarissu"| gRhabhede'ruNaH / ubhayoH SaNDhe kazcit / kuTaH, kuTam-ghaTaH, kodaNDaH , kodaNDam-cApam / puMsi lakSyam halAmazeSazca; durgaH / jakuTaH, jakuTam-vArtAkakusubham / / "sphuTiSyati na kodnnddH"| SaNDhe rUDham / taraNDaH , taraNDam-uDupaH; aruNasya / "jakuTo yamale khyAto vArtAkakusume shuni"| | maNDaH, maNDam-dravadravyANAmuparyaccho bhAgaH, bhaktAdiniryAsaH, 48 10 klIbe gauDaH-- eraNDaH, mastu ca / yad gauDaH"vArtAkakusume klIvaM jakuTo yamale shuni"| "AmalakyA striyAM maNDa eraNDe sArapicchayoH / viTaH, viTam-SiGgaH; goDazeSaH / vyaGgaTaH, zyaGgaTam- astrI mastunyapi klIbe" // zikyabhedaH dhautAanI ca / puMsyajayaH / klIbe gauDaH ! koTTA, mastuni puMsi mAlA / muNDaH, muNDam-ziraH / yad gauDa:koTTam-durgaH / puMsyamaraliGgazeSaH / klIbe'ruNaH / atha ThAntI- "rAhudaityabhidormuNDo mUrdhanyastrI munnddite"| " 15 kuSThaH, kuSTham -tvagdoSaH gandhadravyavizeSazca; amaraliGgazeSaH / daNDaH,daNDam-damanam yaSTiH caturthopAyaH, manthAH, sainyaM c|| yadamaraH-- [mAlinI ] // 13 // "dnnddo'strii"| kamaTho vAruNDakhaNDaSaNDA aNDaH, aNDamU-pakSyAdiprasavaH / puNsinigddaakriiddnddprkaannddkaannddaaH| "pezIkozaH smRto'NDazca" iti / 55 kodaNDataraNDamaNDamuNDA 20 daNDANDau dRDhavArabANabANAH // 14 // paNDhe tyamaraH / vRSaNe tu napuMsaka uktaH / atha DhAntaH-iMDhaH, . __ ete zabdAH puM-napuMsakAH / kamaThaH, kamaTham-asuravizeSaH, dRDham-sthUlam , balavAMzca; nandI / avinaSTazceti durgaH / nizva . tApasabhAjanaM ca / Adhe buddhisaagrH| antye puMsi durgaH; klIbe lazcAta buddhisaagrH| atha NAntA dvAviMzatiH-vArabANaH, mAlA / kUrme tu dehinAmatvAt puMstvam / tadbhAryAyAM tu yonima- vArabANam-varma / yanmAlA nAmatvAt strItvam / atha DAntAzcaturdaza-yAruNDa:. vAsa- "klIve ca vArabANazca" / 25 NDam-dRkarNamalaH, gaNistharAjazca / yad gauDaH vANaH, bANam-zaraH puSpavizeSazca; durgasya / vRkSe tu strI | puMsaliGga uktH| aupacchandasikam // 14 // "gaNistharAje vAruNDo'striyAM dRkrnnyormle'| karSApaNaH zravaNapakkaNakaGkaNAni khaNDa:, khaNDam-bhittam ikSuvikAravizeSazca / yadamara: droNAparAhmacaraNAni tRNaM suvarNam / "ikSubhede'pi khnnddo'strii"| svaNevaNau vRSaNabhUSaNadUSaNAni 66 guNavRttestvAzrayaliGgatA khaNDaH, khaNDA, khaNDam / paNDA, __bhANastathA kiNaraNapravaNAni cUrNaH // 15 // 30 SaNDam-vRkSAdisamUhaH / yadamaraH ete zabdAH puM-napuMsakAH / karSApaNaH, karSApaNam-mAna"paNDamastriyAm / vizeSaH, paNaSoDazakam ; zAkaTAyanasya / prajJAdyaNi kArSApaNaH, nigaDA, nigaDam-pAdabandhanam / yadamaraH kArSApaNamityapi / yad gauddH"nigddo'strii"| AkrIDaH, AkrIDam udyAnavizeSaH / puMsyamaraH / klIbe ! "kArSApaNo'strI kArSika paNeSu ssoddshkhpi"| .. 70 zravaNaH, shrvnnm-krnnH| pusi lakSyam35 tu mAlA / naDA, naDam-navalajastR kANDaH, "AlocanAntAcchvaNI vitsy"| . 60
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane -napuMsakaliGgaprakaraNam / www www . SaNDhe rUDhaH / bhabhede tu strI-puMsayoruktaH / pakkaNaH, pakkaNam- "nivAtAvAzrayAvAtau zastrAbhedyaM ca varma yt"| zabarAlayaH / puMsyamaraH / klIbe'ruNaH ! kaGkaNaH, kaGkaNam- aruNastuhastarakSAsUtram , AbharaNavizeSazca / puMsyaruNaH / SaNde'ruNaH / / "nivAtaM gRhaM durbhedaM ca varma" ityAha / ( amrH)| droNaH, droNam parimANavizeSaH / yanmAlA vAtarahitapradeze tvaashrylinggtaa| pArataH, pAratam-rasendraH / puMsi rUDhaH / klIbe'ruNaH / arthaprAdhAnyAta pAradaH, pAradamityapi 40 5. "klIne vA vaaddhvdronnau"| aparAhaH, aparAham-divasaparArdhabhAgaH; durgasya caraNaH, kazcit / antaH, antam-prAntam , samIpam , kharUpaM ca / puMsyajayaH / klIbe zAzvataH / crnnmuu-gotraadi| "crnno'striyaam"| "kharUpaprAntayorantamantike'pi prayujyate" / tRNaH, tRNam-ulapAdi; durgaH / suvarNaH, suvarNam-hema, goDastu10 tatkarSazca / durga-nandinau / yAgabhedAdizca, yad goDa: "kharUpe'ntaM vinAze nA na strI zeSe'ntake triSu" ityAha 145 upalakSaNatvAt prAntaH, prAntamityapi / puMsyamaraH / prAntA"yAgabhede suvargAlau kRSNAguruNi na striyaam"| svarNaH, svarNam-hemaH, nandI / vraNaH, vraNam-aruH / voSThasya sUkaNI / klIve mAlA / yutaH, yutam-apAnam / puMsi thanmAlA rUDhaH / klIbe'ruNaH / prayutaH, prayuttam-dazalakSANi / lakSe "vaNaM vA nA"1 cetyanye durgasya / veDitaH, zveDitam -siMhanAdavizeSaH / 18 vRSaNaH, vRSaNam-muSkaH; aruNaH / bhUSaNaH, bhUSaNam-: latve zvelitaH, zvelitam- nandI ! akSataH, akSatam-majalya-50 alaGkAraH; durgaH / arthaprAdhAnyAnmaNDanaH maNDanamityapi buddhi- taNDulAH / puMsi bahutva evAyam ; puMsyamaraH / klIbe gauDaH / "tRtIyAprakRtI lAjeSvakSataM trissvhiNsite"|| saagrH| dUSaNaH, dUSaNam-upAlambhaH-goDazeSaH / bhApa bhANam-prabandhabhedaH; kasyacit / kiNaH, kiNam-tvaragranthiH daivataH, daivatam-devatA / yanmAlAgauDazeSaH / raNaH, raNam-samparAyaH anyatrAlantatvAt puMsi / "SaNDhe vA devatAmi c"| 20 yad gauDaH vRttaH, vRttam-zIlam , nistalaM ca durgaH / gauDastu- 58 "dRDhe bhIte'pyatIte'pi vartule'pi mRte vRte / "vaNe koNe raNaH puMsi samare puM-napuMsakaH" / vRtto'nyalitavAn klIbaM chandazcAritravRttiSu" ityAha / pravaNaH, pravaNam-catuSpatham / puMsi gauDaH / klIve maalaa| airAvataH, airAvatam-surendradantI; nndii| gauDastucUrNaH, cUrNam-kSodaH; aruNasya / [ vasantatilakA } // 15 // ! "Rju dIrgha mahendrasya cApamairAvataM pumAn / toraNapUrtaniketanivAtAH pAratamantayutaprayutAni / / nAgaragairAvaNayorvidyut tadbhedayoH striyAm" ityAha / 80 25 veDitamakSatadaivatavRttairAvatalohitahastazatAni 16 lohitaH, lohitam-zoNitam / guNavRttestvAzrayaliGgatA / ete zabdAH puM-napuMsakAH / toraNaH, toraNam-vandanamAlA nade tu tannAmatvAt dhuMsi / hastaH, hstm-krH| bhabhede tu bahiram niya'hazca / yadamaraH | strI-puMsathoruktaH / zataH, zatam-pazca viMzatayaH / triSvapi durgH| . "toraNo'strI" ! dodhakavRttam ] // 16 // niTe dargaH / atha tAntA aSTAviMzatiH-pUtte, pUttam-! vratopavItau palito vasanta 30 khAtAdikarma / yadAha- . dhvAntAyutadyUtaghRtAni pustH| "bApIkUpataDAgAni devatAyatanAni ca / zuddhAntabustau rajato muhUrta- annapradAnamArAmAH pUrtamAH pracakSate" // dviyUthayUthAni varUthagUthau // 17 // pUrta nA veti mAlA / parite tvAzrayaliGgaH / niketaH, | niketam-AvAsaH / puMsi buddhisAgaraH / SaNDhe'ruNaH / nivAtaH, yadamaraH / ete zabdAH puM-napuMsakAH / brataH, vratam-zAsito niymH| 35 mivAtam-gRham , durbhedaM ca varma / yadamaraH / "tamastrI" upavItaH, upavItam-kaNThasUtram / proste amam 66 70
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopanavRttisaMkalitaM 60 dakSiNakare kazcit / palitaH, palitam-pakkakezaH; durgaH / | sthalI, zAlA / puMsyamaraH / SaNDhe'ruNaH / kakudaH, kakudamkezapAke kardame ca tAntatvAnnapuMsakatvameva / vasantaH, vasa- | zreSTham , vRSaskandhaH, rAjacihna ca / yadamaraHntam-surabhiH, devaputravizeSazca; durgaH / dhvAntaH, dhvAntam- "prAdhAnye rAjaliGge'pi vRSAGge kakudo'striyAm" / samaH; vAcavArtikam / ayutaH, ayutam-dazasahasrANi kukudaH, kukudam-tadeva / aSTApadaH, aSTApadam-catu6 durgaH / dhUtaH, dyUtam-durodaram / yad gauDaH | raGgAdidyUtaphalakam suvarNa ca; durgasya / dhUtaphalake'rthaprAdhAnyAt 40 . . "dyuuto'striyaam"| / zAriphalaH, zAriphalamityapi / yad gauDa:kitavazceti buddhisAgaraH / ghRtaH, ghRtam-Ajyam ; durgH| "astriyau assttaapdshaariphlau"| pustaH, pustam-lekhyapatrasaGghAtaH, lepyAdikabha ca, yanmAlA girI zarabhe karNanAme cAdridehinAmatvAt puMsi / kundaH, "pusto tRssnnddhyoH"| kundam-puSpavizeSaH / puMsi mAlA / klIbe tvamaraH / nidhibheda10 zazAnta:, zuddhAntam-antaHpuram / pusi mAlA-klIbe mATiyosta bi | muradviSostu puMstvamuktameva / cakabhramI tu bAhulakAt puMsi 148 yo / zuddhAntamavarodhazceti / bustaH, vustam-pakamAMsavizeSaH; nndii| gudaH, gudam-apAnam / puMsi kazcit / SaNDhe rUDhaH / dohadaH, rajatA, rajatam-rUpyam , zvetaM ca durgaH / girau tu tannAma- dohadam-zraddhA / puMsi mAlA / klIbe tvamaraH / dau<
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puM-napuMsakaliGgaprakaraNam / 69 pornwwwwwwwwwwwwwwwwww.com "klIbe tvandhaM syAt timire dRSTihIne'ndhaH" iti kazcit / SaNDhe rUDhaH / azanaH, azanam-odanaH; buddhisAgaraH / locanahIne tvAzrayaliGgaH / oSadhaH, oSadham--bheSajam / [ upajAtiH ] // 19 // nndii| atha nAntAH SadacatvAriMzat-gandhamAdanaH, gandhamAda- nalinapulinamaunA vardhamAnaH samAnaunam-parvatavizeSaH; bhojaH / gauDastu-- danadinazatamAnA haaynsthaanmaanaaH| 40 5 "kapyadribhidgandhake nA surAyAM gandhamAdanI" ityAha / dhananidhana vimAnAstADanastenavanA prasphoTanaH, prasphoTanam-sUrpam / puMsi mAlA / klIbe- bhavanabhuvanayAnodyAnavAtAyanAni / / 20 // 'maraH / lagnaH, lamam-meSAdiH / puMsi mAlA / klIbe gauddH| ete zabdAH puM-napuMsakAH / nalinaH, nalinam-padmam ; nandI / gauDastu"rAzInAM samudayo lagna saktalajjitayoniSu" / pidhAnaH, pidhAnam-saMvaraNam / yanmAlA "nalinI padminI vyomanimnagA kamalAkare / napuMsakaM nalikAyAM na puMsi sarasIrahe" ityAha / 10 "pidhAnaM puMsi vaa"| apeH pyAdezAbhAvapakSe apidhAnaH, apidhAnamityapi pulinaH, pulinam-saikatam ; nandI / maunaH, maumamzAkaTAyanaH / candanaH, candanam-malayajasta ruH / yad goDa:- / vAgyamaH, buddhisAgaraH / varddhamAnaH, varddhamAnam-zarAvam / "nadIbhede striyAmastrI candanaM mlyodbhvm"| puMsyamaraH / klIne mAlA samAnaH, samAnam-tulyaH / zarIrasthacandanAntatvAddharicandanaH, haricandanam-devataruH, candana- | vAyuvizeSazca; nandinaH / odanaH, odanam-kUram 150 15 vizeSazca / yadamaraH-- yadamaraH"puMsi vA hricndnm"| "odno'strii| tathA dinaH, dinam-divasaH, durgaH / zatamAnAmyasya sht"hricndnmstriyaam"| mAnaH, zatamAnam-bhUbhAgavizeSaH, rUpyamAnaM ca / durgA-'maravitAnaH, vitAnamU-vistAraH, ullocaH, zUnyam , yajJazca / / yajJazca / ligazeSayoH / yat smRtiH20 yad gauDaH "dve kRSNale rUpyamASo dharaNaM SoDazaiva te / "vitAnaM RtuvistArolloce'strI tuccha-mandayoH / zatamAnaM tu dazabhirdharaNaiH palameva ca" triSu klIbe vRttmede"|| hAyanaH, hAyanam-saMvatsaraH, razmizca / puMsthajayaH / varSe. zUnye tvamaraH / rAjAdanaH, rAjAdanam-piyAlaH, kSIrikA 'arciSi ca klIve AhurityamaraTIkA / vrIhau tu puMstvamevoktam / c| puMsi yathA25 "rAjAdano dRddhskndhH"| sthAnaH, sthAnam-AzrayaH, nndii| sthityAdau ca SaNDha uktaH / 60 klIbe yathA mAnaH, mAnam-darpaH; nndii| dhanaH, dhanam-dravyam / "rAjAdanaM kSIrikAyAM priyAle kiMzuke'pi c"| nidhanaH, nidhanam-vinAzaH, kulaM ca / dvayordurgaH / vimAnaH, ziznaH, ziznam- mer3haH / puMsi mAlA / klIbe hrssH| vimAnam-vyomayAnAdiH / yad gauDa:yauvanaH, yauvanam--dvitIyaM kyaH; durgaH / ApInaH, ApInam- | "vimAne'strI vyomayAne saptabhUme ca vezmani / 30 uudhH| puMsyaruNaH / SaNDhe rUDhaH / upAnaH, udapAnam-kUpaH / / ghoTake yAnamAtre ca" // 65 yadamaraH tADanA, tADanam-vyathanam ; buddhisAgaraH / stenA, .. "udapAnaM tu puMsi vaa"| stenam-cauraH; caurya ca; durga-buddhisAgarau / yasnA, palam - asanaH, asanam-vRkSavizeSaH; durgaH / prazleSanirdezAdA- | avakrayaH / ''sanaH Asanam--upAvezanam ; nandI / ketanaH, ketanam- | "klIbe vanamavakrayaH" iti mAlA / 35 dhvajaH, puMsi lakSyam "akkraya puMsi vanno vetane syAnapuMsakam" iti goTA / 10 "dyAmiyAya dahanasya ketanaH kIrtayanniva divaukasa priyam" | dhama-vastrayostu tAmatvAnapuMsakatvamevoktam / bhAvanA, 66 wwwwww
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM www bhavanam-gRham ; nandI / bhuvanaH, bhuvanam-jagat ; buddhi- sahasradIdhitau puMsi" ityAha / saagrH| yAnaH, yAnam-vAhanam / udyAnaH, udyAnam-rAjAdi- AvApaH, AyApam-valayaH / puMsyamaraH / klIve maalaa| krIDAsthAnam ; puSpavATI ca / dvayornandI / vAtasyAyanaM mArgaH cApaH, cApam-dhanuH / yadamaraHvAtAyanaH, vAtAyanam-gavAkSaH / puMsi vAmanaH, klIve mAlA / homa "astriyau dhnushcaapau| zUrpam-mAnavizeSaH / dhAnyAdipavanabhANDaM ca 140 [mAlinI // 20 // Aye durgaH / anye tu- - abhidhAnadvIpinau nipAnaM "zUrpamantriyAm" ityamaraH / [ aupacchandasikam ] // 21 // zayanaM lazunarasonagRjanAni / khalinakhalInAnumAnadIpAH stUpoDupau viTapamaNDapazaSpabASpa___ kuNapaH kutapAvApacApazUrpAH // 21 // dvIpAni viSTapanipau shphddimbvimbaaH| 10 ete zabdAH puM-napuMsakAH / abhidhAnaH, abhidhAnam- ! jambhaH kusumbhakakubhau kalabho nibhArmasaMjJA zabdazca [yathA 'bhavato'bhidhAnapratyayAvasmAditi bhAvaH' saMkrAmasaMkramalalAmahimAni hemaH // 22 // iti vRttikAraH-anAbhidhAnena vAcakaH zabdo'bhidhIyate ityarthaH etaM zabdAH pu-napusakAH / stUpaH, stupam-mRdAdikUTaH bodhisattvabhavanam ; upAyatanaM ca kazcit / uDupaH, uddupmdurgH| dvIpinA, dvIpinam-vyAghraH; durga-nandinau ! nipAnaH, | plavaH / yad gauDaHnipAnam-AhAvaH; nandI / zayanaH, zayanam-zavyA / "candre nAghyuDupaH plve"| 50 16 yanmAlA viTapaH, viTapam-skandhAdUrdhva tArAH, zAkhAkaTapraH, . "zayanaM vA naa"| / palavaH, gulmaH, vistArazca / yad gauDaHlazana: lazunamU, rasona: rasonama, graJjanaH gRJjanAsA "zAkhAyAM pAlave stambe vistAre viTapo'striyAm / ca-mahAkandaH / puMsi nighaNTuH / viTAnAmadhipe puMsi vanaM ca" iti buddhisAgaraH / "rasono lazuno riSTo gRjano dIrghapatrakaH" / maNDapaH, maNDapam-janAzrayaH / yadamaraH 65 "lazuna-gRjanayoH klIve" // harSaH / "mnnddpo'strii"| gauDastu zaSpaH, zaSpam-bAlatRNam ; gauDazeSaH / bASpaH, bASpam"viSadigdhapazormAse gRjanaM nA rasonakaH" ityAha / netravAri / klIbe buddhisAgaraH, USmA ca / puMsyaruNaH / khalinaH, khalinam--kaviyam ; nandI / khalInaH, khalI- "klIbe bASpamUSmaNi cAzrUNi" ityajayaH / / nam-tadeva / yadamaraH dvIpaH, dvIpam-dvidhA gatA Apo yatra / yadamaraH25 "khliino'strii"| "dvIpo'striyAm / * anumAnaH, anumAnam-hetuH / puMsi mahAbhASyam / viSTapaH, viSTapam-bhuvanam / ko'trAnumAnaH ko heturityarthaH / klIbe tu pkssilsvaamii| "viSTapaH pumAn" iti maalaa| heturanumAnam-akarbanaDanto'yam , bhAve tu "kRtyAH ktAnAH" | ghaNDhe'maraH / nipaH, nipam-ghaTaH / iti napuMsakatvameva / atha pAntAH patradaza-dIpaH, dIpam- "nipo'striyAm" iti gauDaH / 30pradIpaH; durgaH / kuNapaH, kuNapam-zavam ; nndii| kutapaH, ! atha phAntaH-zaphA, zapham-khuraH; aruNaH / atha bAntokutapam-chAgaroma, tatkRtaH kambalaH, darbhaH, aparAhakAlaca; DimbaH, Dimbam , udarAntarAvayavaH / puMsi gauDaH / nandI, amarazca "bhayadhvanau pupphuse ca DimbaH plIhani viplave" / "kutpo'striyaam"| ghaNDhe'ruNaH / bimbaH, bimbam-pratibimbam , maNDalaM c| gauDastu yad gauDaH36, "dhAnyakuze'STamAMze'haH kutapo bhaginIsute / "maNDale pratibimbe'strI bimba syaat"| www 68 m www 10
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puM-mapuMsakaliGgaprakaraNam / - - atha bhAntAH paJca-jambhaH, jambham-jambIraH; goddshessH| kSemA, kSemam-kuzalaM labdharakSaNaM ca / yad gauDa:kusumbhaH, kusumbham-kamaNDaluH, mahArajanaM c| puNsyjyH| "kSamA dhanaharIna strI kalyANe lbdhrkssnne"| klIbe'ruNaH / gauDastu kSaumaH, kSaumam-tukUlam , aTTAlakaH, abhyantare prakAra"syAnmahArajane klIva kusumbho nA kamaNDalau" ityAha / / dharaNArtha khomAkhyazca / yadamaraH5 kakubhaH, kakubham-vINAprasevaH / aruNasya geyabhede'rjuna "kssaummstriyaam"| __ atha yAntA ekaviMzatiH-kambalivAhyaH, kambalivAsyamdrume ca bhAntatvAt puMsi / kalabhaH, kalabham-karipotaH / / puMsi rUDhaH / klIne durgH| nimaH, nibham-vyAjaH / puMsi | | gantrI / puMsi mAlA / klIbe'maraH / maireyaH, maireyam-zIdhuH / puMsi mAlA / SaNDhe'maraH / tUryaH, tUryam-vAdyam ; kazcit / [ AryA ] // 23 // ___ "sahazavyAjayornibhaH" / 10 klIbe'ruNaH / sadRze tvAzrayaliGgaH / atha mAntAH SoDaza- | pUSA poza- pUyAjanyapramayasamayA rAjasUyo hiraNyA- 45 armaH, armam-cakSurogavizeSaH; durgA'ruNayoH / saGkamaH, zalyaM kulyAvyayakaviyavaddomayaM pArihAryaH raNye saGkhyaM malayavalayau vAjapeyaH kssaayH| .. saGkrAmam-jalataraNavizeSaH, durgasaJcarazca; bAhulakAd ghadhi | paaraavaaraatikhrshikhraaHksstrvstropvstraaH||24|| vRddhiH / saGkamA, saGkramam-saGkAma eva; durgaH / lalAmaH, | ete zabdAH puN-npuNskaaH| pUyaH, pUyam-klinnAsak / amara lalAmam-zRGgam , puccham , hayamukhe'nyavarNaH puNDraH, ketuzca / liGgazeSaH / ajanyaH, ajanyam-utpAtaH / puMsi mAlA / 50 18 puMstha'ruNaH / klIbe amarA'jayo / pradhAne tvaashryaalH| himA, ] klIbe'maraH / pramayaH, pramayam-maraNam / yadamaraH- . himam-tuSAraH; durgaH / hemA, hemam-varNam ; nandI / nantasya | "prmyo'strii"| tu mannantatvAnapuMsakatvam / [vasantatilakam // 22 // samayaH, samayam-ka anyatrAlantatvAt puNsi| udyamakAmodyAmAzramakuTimakusumasaGgamA gulmH| | yadAha kSemakSaumau kambalivAdyo maireyatU? ca // 23 // "samayaH zapathAcArasiddhAnteSu ca sampadi / 20 ete zabdAH puM-napuMsakAH / udyamaH, udyamam-utsAhaH / kriyAkAre'tha nirdeze sakete kAlabhAvayoH" // shaakttaaynH| kAmaH, kAmam-abhilASaH; gauDazeSaH |udyaamH, rAjasUyaH, rAjasUyam-kratuH; bhojH| hiraNyaH, hiraudyAmam-udyamaH / udyamo paramAviti nipAtanAd ddhiniSedhe- | Nyam-suvarNam ; zAkaTAyanaH / gauDastu'pyata eva nipAtanAdAtvamapi; zAkaTAyanaH / AzramaH, Azra- "akSayye retasi dravye zAtakaumbhavarATayoH / mam-munisthAnam , brahmacaryAdizca / yad gauDaH akupye mAnabhede ca hiraNyaM syAnnapuMsakam" ityAha / araNyaH , araNyam-aTavI; nndii| satyaH ma "maThAdau brahmacaryAdicatuSke caashrmo'striyaam"| , savayam- kuTTimA, kuSTimam-saMskRtabhUmivizeSaH / yanmAlA raNam / puMsi harSA-'ruNau / SaNDhe gauDa:- . - "kuTimaM vA naa"| "vicAroccAraNaikatvAdiSu strI saGkhyamAhave" . malayA, malayam-girivizeSaH; nandI / valayaH, vala- kusumaH, kusumam-puSpam / yad gauDaH yam-kaTakaH / yadamaraH___"astriyAM kusumam" / 65 "vlyo'striyaam"| 30 saGgamaH, saGgamam-saGgatiH / yanmAlA "tanutvaramaNIyasya madhyasya ca bhujasya ca / "saGgamo vA naa"| abhavanitarAM tasyA valayaH kAntivRddhaye" // . gulmaH, gulmam-prakANDamuparakSaNaM ceti durgaH / plIhA, viTa samUhazca aruNasya / vAjapeyaH, vAjapeyam-RtuvizeSaH, pazca / anayoH puMsyajayaH / klIbe nandI / gauDastu bhojaH / kaSAyaH, kaSAyam"sainya ghabhidoH plIha-stambayoH sainyarakSaNe / "rasabhede'jarAge ca niryAse'pi vilepne| ... 36 gulmo gulmI svAmalakyailAvanIvastravezmasu" ityAha / krodhAdau ca kaSAyo'strI surabhau lohite triSu : mammarwa Anamiw
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkali zalyaH, zalyam - zarIragataM zastrAdi / yadamaraH " vA puMsi zalyam" / sImA chidram, vaMzAdInAM zakalavizeSazva; durga: / kulyaH, kulyam-asthi, jalapathazca; durgaH / gauDastu www 6 "aSTadoSyAM kIkase ca kulyamAmiSasUrpayoH / 20 nayAM payaHpraNAlyAM strI vAcyaliGga kulodbhave" ityAha / avyayaH, avyayam-kharAdayaH nandI | kaviyaH, kaviyam - khalInam ; durgaH / gomayaH, gomayam - gozakRt / yadamaraH www "gomayamastriyAm" / www 10 pArihAryaH, pArihAryam - AvApaH / puMsyamaraH / klIbe mAlA / atha rAntA dvisaptatiH pAraH, pAram-paratIram samAptizca / avAraH, avAram-arvAktIram / ubhaye'maraliGgazeSe / pArA- | vAreti samastamiti gauDaH / atikharaH, atikharam - oSadhi www vizeSaH : zAkaTAyanaH / zikharaH, zikharam - zailAyAdi / yad 15 gauDa: ^^^ "zikharaM zailavRkSAgrapulakeSu na yoSiti / pakkadADimabIjAbhamANikyazakale'pi ca" // kSatraH, kSatram - kSatriyaH / "kSatro'pi kSatriye bhavet" iti mAlA / klIne tu rUDham / vastraH, vastram - vAsaH; durgaH / upavastraH, upavastram-upavAsaH / puMsyaruNaH / klIne mAlA / yat tUpavastA prApto'syeti RtvAyaNi aupavastra upavAsaH, tat saMyuktarAntasvAnnapuMsakam / upavasturidamityannAvapi / yat smRtiH | "mASAnmadhumasUrAMzca varjayedaupavastra" / [mandAkrAntA] // 24 // 25 aliJjaraH kubarakUraveranIhArahiJjIrasahasramedrAH / saMsArasIrau tuvaraJca sUtrazRGgArapadvAntarakarNapUrAH 25 ete zabdAH puM napuMsakAH / aliJjaraH, aliJjaram - maNikaH / puMsyamaraH / klIbe mAlA / kUbaraH, kUbaram - yuga dharaH / puMsi mAlA / kIbe nandI / kUraH, kUram - odanaH / 80 puMsi mAlA / klIbe'pi kazcit / veraH, veram - dehaH / puMsi vvvvv gau: SAAAAA nIhAraH, nIhAram - himam / SaNThe vAmanaH / hiDIraH, 35 hiJjIram - andukaH kazcit / sahasraH, sahasrabhU - dazazalAti; durga: / meDhraH, meDhram - zephaH; aruNaH / saMsAraH, saMsAram-jagat; aruNaH / sIra, sIram - halam / puMsi mAlA / klIve'pi kazcit / ravau tu dehinAmatvAt puMsi / tuvaraH, tuvaram - kaSAyaH / puMsyamaraH / klIne mAlA | sUtraH, sUtram - 40 tantuH, sUtraNA ca / zRGgAraH zRGgAram - rasavizeSaH / ubhayonandI / gauDastu "kalevare pumAn veraH" / abhyastu kIbe "bera bArIre kAzmIre merevAtini" / "rase nATyasya zRGgAraH pumAn mAtaGgamaNDane / napuMsakaM lavaGge'pi nAgasambhava-cUrNayoH" ityAha / Mukk padra, padam - grAmasthAnavizeSaH / puMsyaruNaH / krIne rUDhaH 145 antaraH, antaram - madhyam, chidram, avakAzaH, vinArthaH, avadhiH, vizeSazcaH aruNaH / gauDastu "antaramavakAzAvadhiparidhAnAntarddhibhedatAdayai / chidrAtmIyavinAba hiravasaramadhye'ntarAtmani ca" ityAha / karNapUra:, karNapUram - yadAha--- "karNapUro'vataMse sthAnIlotpala - zirISayoH" / gauDastu 80 "nIlotpale'vartase ca karNapUraM napuMsakam" / evaM ca nIlotpalAvataMsayoH puM-napuMsakatA / [ upajAtiH ] // 25 // netraM vaktrapavitrapatra samarozIrAndhakArA varaH kedArarat kulIrazizirAvADambaro gahvaraH / kSIraM koTaracaRtimirAGgArAstuSAH zarabhraSTropahararASTratakajaTharArdrAH kuJjaraH paJjaraH ||26| ete zabdAH puM napuMsakAH / netraH, netram - nayanam pari - 60 dhAnavizeSaH / baktraH, vaktram - mukham / dvayordurgaH / pavitraH, pavitram - pAvanam ; durgaH / vAcyaliGgo'yamityanye / yadAha"pavitraM varSaNe kuze" / www "pavitraM tAmrapayaso meM dhye cApi tadanyavat" / patraH, patram - parNam, vAhanaM ca durgaH / samaraH, sama- 63 ram - raNam / yanmAlA "samaraM tu nRSaNDayoH" / uzIraH, uzIram-vIraNImUlam / yadamaraH"mUle'smokSIramastriyAm" / 5
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane punapuMsakaliGga prakaraNam / - andhakAraH, andhkaarm-tmH| arthaprAdhAnyAnIlapaGkaH, | "rASTro'strI viSaye syaadupdrve"| nIlapaGkam , dinakesaraH; dinakesaramityapi / yad gauDaH takaH, takram-udazvit / nandidhAtupArAyaNe / jaThara, "andhkaarniilpngkdinkesrmstriyaam"| jaTharamvaraH, varam-zreSThaH, durgaH / anyastvAha "udare jaTharo na strI baddha-karkazayostridhu" / 6 "varo'bhISTe devatAdevaro jAmAtR-SigayoH / ArdraH, Ardram-zRGgaberam / ke AIkaH, AIkamityapi; zreSThe'nyavat parivRtau varaM kazmIraje matam // zAkaTAyanaH / kuaraH, phuAram-gajaH; durgaH / paJjaraH, pajaramtriphalAyAM varA proktA zatAvaryA varI varam / vItaMsam ; kazcit / [zArdUlavikrIDitam ] // 26 // avyayaM tu manAgiSTe klIbamanye pracakSate" // kedAraH, kedAram-vapraH; durgH| pravaraH, pravaram-gotra karpUranUpurakuTIravihAravAra kAntAratomaradurodravAsarANi / 48 10 vizeSaH / puMsi rUDhaH / klIbe tu- . kAsArakesarakarIrazarIrajIra"pravaraM santatau gotram" iti kazcit / maJjIrazekharayugandharavaz2avamAH // 27 // kulIraH, kulIram-karkaTakaH / puMsi mAlA / SaNDe nndii| ete zabdAH puM-napuMsakAH / karpUraH, karpUram-ghanasAraH / ziziraH, ziziram-RtuvizeSaH / yadamaraH ydmrH"shishiro'striyaam"| . "krpuurmsniyaam"| 50 15 himaM ca / puMsi gauddH| nUpura:, nUpuram-mIraH; aruNasya / kuTIraH, kuTIram"Rtubhede tuSAra nA ziziraM syAjaDe trissu"| havA kuTI / SaNDhe zAkaTAyanaH / puMsyapi dRzyate / yadAhuHklIbetunandI |aaddmbrH ADambaramU-karigarjitam paTahaH, "himAraNye mahattvena yukte strItvamavasthitam / uddhataveSAdizca puMsyajayaH / klIbe'ruNaH / gahvaraH, gahvaram- hakhopAdhiviziSTAyAH kuTyAH prsvyogitaa"| bilam , nikuJjaH, dambhazca / puMsi maalaa'jyau| SaNDhe'ruNaH / / vihAraH, vihAram-bhikSusthAnam , yaticaryA ca; buddhi- 55 20 kSIraH, kSIram-dugdham ; nandI / jalavAcI tu tannAmatvAnapuM- sAgaraH / vAraH, vAram-paripATiH; avasaraH, samUhazca / durgAsakaH / koTaraH, koTaram-chidram , niSkuTazca / yadamaraH- 'ruNayoH / kAntAraH, kAntAram-mahAraNyam , durgapathaH, vanaM "niSkuTaH koTara vA naa"| ca / yad gauDaHcakrA, cakram-rathAGgam , Ayudham , saGghAtaH, rASTra , | "mahAraNye vane durge kAntAraH puM-napuMsakaH" / kaTakaM ca / durg-nndinau| pakSivizeSe tu dehinAmatvAt puNstvm|| tomaraH, tomaram-zastravizeSaH / yanmAlA28 haskhAlpayoH kapi cakrikA-durudyogaH, ghuNAvartazca / cukA, "nRSaNDhe tomrm"| cukram-amlo rasaH, amlavyaanaM c| puMsyamaraliGgazeSaH / SaNDe durodaraH, durodaram-paNaH / yadamaraH-- ruuddhH| timiraH, timiram-tamaH; nandI / aGgAraH, anAram- 1 "paNe dyUte durodaram" / vahidagdhakASThazakalam / yadamaraH "paNe dyUtakAre naraH" iti tu mAlA / "na strI syaadgaar"| dyUtakAre tu prANinAmatvAt puliGgaH / vAsaraH, vAsaram-65 30 tuSAraH, tuSAram-himam / puMsi mAlA ! klIbe vaamnH|| dinama / yadamaraH zaraH, zaram-bANaH, dadhisArazca / Aye buddhisaagrH| antye / "vA tu klIve divsvaasrau"| puMsi mAlA / klaube lakSyam / kAsAraH, kAsAram -palvalam / puMsi mAlA / klIbe'ruNaH / "dadhizara kukuraashc"| kesaraH, kesaram-kijalkaH / yad gauDaHbhrASTra, bhrASTram-ambarISaH / puMsyamaraH / SaNve'ruNaH / upa "siMhacchaTAsu punnAge bakule naagkesre| 70 36 dvaraH, upaharam-rahaH, samIpaM ca / puMsi mAlA / ssnnddhe'jyH| kesaraH puMsi kijalke na strI hini na dvyoH| rASTra, rASTram-janapadaH, upadravazca / yadamaraH aruNastu10 za0 pari0 wwwm
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe stropAvRttisaMkalisaM - wwmain ww "siMhacchaTAkuGkamayorapi" klIbamAha / "tanutalodarI knyaa"| ___ evaM ca saTAyAmapi puN-npuNsktvm| karIraH, karIram- | yad gauDaHvaMzAyaGkaraH vRkSavizeSaH ghaTazca / / "svabhAvAdharayorastrI klIbaM jyaaghaatvaarnne| "vaMzAGkure karIro'strI tarubhede ghaTe ca nA" ityamaraH / capeThe khagamuSTau ca talastAlaDhume pumAn" / / triSvapi SaNDa iti durgaH / zarIram, zarIram-kAyaH; pRSThe tu lAntatvAnnapuMsakaH / tailaH, tailam-tilAdisnehaH 140 gauDazeSaH / jIraH, jIram-ajAjI / puMsi mAlA / klIbe | yanmAlA--- harSaH / ke jIrakaH, jIrakamityapi / majIraH, maJjIram-nUpuraH | "tailaM vRssnnddhe"| aruNasya / zekharaH, zekharam-zirobhUSaNam ; durgasya / yuga tUlaH, tUlam-picuH; aruNasya / kuDAla, kumAlam | puMsyamaraH / klIbe'ruNaH / tamAlaH, tamAlam-vRkSavizeSaH, ndharaH, yugandharam-kUbaraH; harSA 'ruNayoH / vanaH, vajram nandI / kapAlaH, kapAlam-ziro'sthyAdi / yad gauDa:- 48. 10 azaniH, maNivedhaH, ratnaM ca / yanmAlA "ziraso'sthi kapAlo'strI ghaTAdeH zakale vrje| "maNivedhe pavau ratne vanaM klIle ca puMsi c"| . bhikSAbhAjane tu strI-napuMsako vakSyate" // bapra:,vapram-kSetrAdi / yad gauDaH [svAgatA] // 28 // : "vaprastAte'striyAM kSetre caye reNau ca rodhasi ||[vsnt kavalapravAlabalazambalotpalotilakA] // 27 // plshiilshailshklaanggulaanyclaaH| 50 15 atha lAntAstripaJcAzat-- kamalaM malaM musalasAlakuNDalAH AlavAlapalamAlapalAlA: kalalaM nalaM nigalanIlamaGgalAH // 29 // palvalaH khlcssaalvishaalaaH| ete zabdAH puM-napuMsakAH / kavalA, kavalam--bhakSyapiNDaH, zUlamUlamukulAstalatailo aruNaH / pravAlA, pravAlam-navakisalayam , vINAdaNDaH, tuulkuddaaltmaalkpaalaaH||28|| vidrumazca / yad gauDaH-- 20 ete zabdAH puN-npuNskaaH| AlavAla, AlavAlam-puMsi mAlA / SaDhe tvmrH| palA, palam-mAMsam, mAnavizeSazca; "vINAdaNDe pravAlo'strI vidrume nvpllve"| "vA nA pravAlaH stambe'pi" iti tu mAlA / buddhisaagrH| bhAla:, bhAlam-lalATam; kazcit / palAla, palAlam-dhAnyAdeH zuSkanAlam / yadamaraH balaH, balam-prANaH, durgaH / arthaprAdhAnyAta sahaH, sh"plaalo'strii"| | mityapi / yad gauDaH25 palvalaM, palvalam-kAsAraH; aruNaH / khalaH, khalam- | "daNDotpalA mudgapaNI kumArI nakhabheSaje / 80 piNyAkaH durjanazca / durga-buddhisAgarau / durjane AzrayaliGgo'ya sahA striyAM bale na strI sahaH prAnte sahA bhuvi"| mityeke| raNAjiraM ca nandi[ dhAtu paaraaynne| capAlaH,caSAlam sainyasthaulyarUpeSu lAntatvAnnapuMsakatvam / kAkasIriNostu pulliGgaH / zambalaH, zambalam-pAtheyam ; durgaH / utpalA, yajJapAtram ; durgaH / vizAlA, vizAlam-vistIrNatA, zAka utpalam-sarojam ; nandI / gauDastuTAyanaH / guNavRttestvAzrayaliGgatA / zUla:, zulam "indIvare mAMsazUnye utpalaM kuSThabhUruhe" ityAha / 65 80 "Ayudhe ruji zulo'strI zUlA syAt paNyayoSiti" / arthaprAdhAnyAt kuvalaH, kuvalamityapi / puMsi gauDa:-- badhArthazakau ca / mUlaH, mUlam-AdiH / pratiSThA ziphA | "kuvalo bdrotple"| ca / nandI / bhabhedazca puMsi gauDaH / naito mUlaH / klIbe klaube turUDham / mukulaH, mukulam-kuDDalaH / yadamara: "kuvalaM cotpale muktAphale ca bdriiphle"| "kuDamalo mukulo'striyaam"| varyA tatphale ca triliGgo vakSyate / uphlA, uphlam-70 36 talA, talam-adhaH, khabhAvazca / yathA | pASANaH; durgaH / zIlA, sIlam-vRttam, khabhAvayA, www www
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane puM-napuMsakaliGgaprakaraNam / - nandI / zailaH, zailam-gaNDaH, buddhisAgaraH / zakalaH, zaka- | nIlam-varNavizeSaH; zAkaTAyanaH / ratne nidhau ca puliGga uktaH / lam-khaNDam ; durgaH / aGgulaH, aGgulam-aGgulImAnam / maGgalaH, majalam-prazastam ; nandI / sitadUrvAyAM tu tannAmayanmAlA tvAt strItvameva ! [ majubhASiNI ] // 29 // ___ "nA vaa'nggulH"| | kAkolahalAhalau halaM kolaahlkngkaalvlklaaH| 40 5 aJcalaH, aJcalam-vastraikadezaH / puMsi rUDhaH / klIbe hrssH| | sauvarcaladhUmale phalaM haalaahljmbaalkhnnddlaa||30 kamalaH, kamalam-sarojam , nandI / jale tu tannAmatvAnnapuM- ete zabdAH puM-napuMsakAH / kAkolA, kAkolam-viSasakaH / kuraGge tu dehinAmatvAt puMstvam / lakSmyAM tu strIkha- | bhedaH / yadamaraHmevoktam / arthaprAdhAnyAnnAlIkaH, naaliikmitypi| puMsi gauDaH- | "puMsi klIbeca kaakolkaalkuutthlaahlaaH"| "nAlIkastu zarAbjayoH" / halAhalA, halAhalam-sa eva / 10 klIbetu "kasya sahyo hlaahl:"| "nAlIkaM pdmkhnndde'bje"| halaH, halam-sIraH; zAkaTAyanasya / kolAhalaH, malaH, malam-kiTaM rajaH viSThA pApaM ca / yadamaraH- kolAhalam-kalakalaH; aruNasya / kaGkAlaH, kaGkAlam-zarI"malo'trI paapvittvittttaani"| | rAsthi / puMsi mAlA / klIve harSA-'ruNau / valkalaH, palkakRpaNe tvAzrayaliGgaH / kiTTe cArthaprAdhAnyAt kiTTaH, kiTTamilam-vRkSAdInAM tvak / yadamaraH 50 15 tyapi / puMsi mAlA / klIve'maraH / musalA, musalam-Ayudha "vlklmstriyaam"| vizeSaH; durgaH / kSodanopakaraNaM ca / yad gauDaH sauvarcalaH, sauvarcalam-rucakam / puMsi mAlA / klIbe"strI tAlamUlyAM jyeSThAyAmayo'gre muslo'striyaam"| atra cArthaprAdhAnyAdayo'maH, ayo'prmitypi| puMsi mAlA / | 'maraH / dhUmalaH, dhUmalam-tUryam / yad gauDaH- . __ "tUrye dhuumlo'strii"| ayogro muslH| phalaH, phalam-prayojanam / kusumAdisambhavaM ca; durgaH / 20 "ayo'yaM musalo'striyAm" ityamaraH / anyastusAlaH, sAlam-vRkSavizeSaH; nandI / gauDastu "phalaM hetusamutthe syAt phalake vyuSTi-lAbhayoH / "puMsi bhUruhamAtre'pi sAlaH prAkArasarjayoH" ityAha / jAtIphale'pi kakole sasyabANArayorapi // sarje tAlavyAdirayamiti kazcit / yadAha phalinyAM tu phalI prAhutriphalAyAM phalaM kvacit" ityAha / "zAlo hAlanRpe matsyaprabhede srjpaadpe"| hAlAhalaH, hAlAhalam-viSabhedaH / puMsi vAmanaH / klIbe60 25 kuNDalA, kuNDalam-karNAbharaNavizeSaH; nandI / gauDastu lakSyam"kAJcanadrau guDUcyAM ca striyAM pAze napuMsakam / "snigdhaM bhavatyamRtakalpamaho kalatraM kuNDalaM karNabhUSAyAm" ityAha / hAlAhalaM viSamivApraguNaM tadeva" / kalalA, kalalam-zukrazoNitayorISadghanaH pariNAmaH / / *ekadezavikRtasyAnanyatvAd / hAlahalaH, hAlahalamityapi / yadamaraH "kAmamapAyi mayendriyakuNDairyadyapi dusskRthaalhlaughH"| 85 ____ "kllo'niyaam"| jambAlaH, jambAlam-kardamaH, zaivalaM ca / nalaH, nalam-antaH zudhirastRNaH; zAkaTAyanaH / anyastu "jambAlaH zaivale pake" iti gauDaH / "nalaH poTagale rAjJi pitRdeve kpiishvre| . "jambAlaM zaivale paGke" iti tu kazcit / khaNDala, nalI manaHzilAyAM ca naline tu nalaM matam ityAha ! khaNDalam-khaNDavat / [vaitAlIyam 7 // 30 // "gala gandhe" ityasyedaM kRtalatyAnaDAdasya vizeSaH / niga- | laalgrlaavindrniilgaannddiivgaannddivaaH| 10 35 lyate vadhyate'neneti nigalA, nigalam-pAdabandhane; nndii| ulvaH pArazavaH pArthyApUrvatridivatANDavAH // 31 // ayamapi dhAtubhedena kRtalatvAnnigaDAna sidhyati / nIlaH, ete zabdAH puM-napuMsakAH / lA lA, lAjalam-pucchara, wwwww 30
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajJadhRttisaMkalitaM M 40 45 manamamy kazcit / garalaH, garalam-viSam / klIbe'maraH / puMsi tasyaiva "astrI napuMsake klIbaM vaacylinggmvikrme"| liGgazeSaH / indranIlaH, indranIlam-ratnabhedaH / puMsi ruuddH| arthaprAdhAnyAnnapuMsakaH, napuMsakamityapi / klIve mAlA / napuMklIbe mAlA / atha vAntA ekonaviMzatiH-gANDIvaH, gANDI- sako bhavediti bhASyavacanAt puMsi / avikrame tvAzrayalijhau / vam-dhanuH pArthadhanuzca / gANDivaH, gANDivam-tadeva / yada zavaH, zavam-mRtazarIram / yadamaraH5 gauDaH "shvmstriyaam"| "jiSNodhanuSi kodaNDe na strI gaannddiivgaannddicau"| daivaH, daivam-vidhiH; durgaH / pUrvaH, pUrvam-prathamatA; ulvaH, ulvam-kalalaM, jarAyuzca / pArazavaH, pAra- buddhisAgaraH / guNavRttastvAzrayaliGgatA / pallavaH, pallavamzavam-zastram ; ubhyoH| puMsi mAlA / SaNve'ruNaH / | kirAlayam / yadamaraH"zadvAyAM vipratanaye paarstrainney-shstryoH| "pllvo'strii"| 10 bhavet pArazavaH puMsi" iti gauDaH / pallavAntatvAt sapallavaH, sapallavam-vAsaH, buddhisaagrH| pArzvaH, pArzvam-kakSAdhaHzarIraikadezaH / yadamaraH- gauddstu"paarshvmstrii"| "pallavo vistare khar3e kisale viTape bale" iti puMsthAha / gauDastu nalvaH, nalvam-hastacatuHzatI / kAtyastu"pAcaM kakSAdhare vakopAye paryugaNe'pi ca" ityAha / "nalvaM vizaM hastazatam" ityAha / 0 18 apUrvaH,apUrvam-dharmAdharmI; bhojasya / tridivaH,tridivam- | puMsyamaraH / klIve mAlA / atha zAntA aSTa-pAzA, pAzamkhargaH / klIbe'ruNaH / puMsi gauDaH bandhanam ; buddhisAgaraH / kulizaH, kulizam vajraH; durgaH / .. * "striyAM taraGgiNIbhede tridivastridazAlaye" / klIbe cAmaraH / puMsi bhaviH-- AkAze tu tanAmatvAnapuMsakatvameva / tANDavaH, tANDa "virugNodagradhArAnaH kulizo mama vakSasi / vam-uddhataM nRttam , tRNavizeSazca / yad gauDaH abhinnaM zatadhA''tmAnaM manyate balina balI" // 20 "nRtte tRNavizeSe ca tANDavaM puN-npuNskm"| karkazaH, karkazam-amRdutvam ; buddhisAgaraH / gauDastu- " [ pathyAvakram ] // 31 // "khddgsaahsikkruurdRddhaamsRnnnirdye| niSThevaH pragrIvaH zarAva triSu karkaza ikSau nA kampilakAzamardayoH" ityAha / rAvau bhAvaklIvazavAni / kozaH,kozam-bhANDAgAram ,kuGmalam ,zapathazca / yadamaraHdaivaH pUrvaH pallavanalvau pAzaM kulizaM karkazakozau // 32 // "kozo'strI kumale khaapidhaane'auNdhdivyyoH| 60 bhANDAgAre cArthaprAdhAnyAd gajaH, gaamitypi| yad gauDaHete zabdAH puM-napuMsakAH / niSThevA, niSThevam-niSThIvanam , yanmAlA "bhANDAgAre'striyAM gnyjH"| "athAstriyAM tu niSThevaH / yonyAM pAtravizeSe ca dRzyate; yathA mUtrakozaH, netrakozaH / atra pAtrIvaM kecidadhIyate sa caadhylinggH| caSake pulliGgaH / pratyAkAre zimbAyAM ca triliGgo vkssyte| tAlavyopAntyasamAnArtho mUrdvanyopAntyaH koSazabdo vakSyate 15 30 "yajJopakaraNadravye pAtrIcaM vaacylinggkm"| [ ApAtalikAparAntikA ] // 32 // pratrIvA, pragrIvam-vAtAyanaH, mattavAraNakaM ca; aruNasya / AkAzakAzakaNizAzazeSaveSozarAvaH, zarAvam-varddhamAnaH / yadamaraH-- hajIvAmbarISaviSarohiSamASameSAH / "astrI shraavH"| pratyUSayUSamatha koSakarISakarSarAvaH, rAvam-dhvanivizeSaH; nandI / bhAvaH, bhAvam- __ varSAmiSA rasabusekkasacikkasAzca // 33 // ro OM khabhAvaH, pravRttinimitta zabdaviSaye, abhiprAyaH, AtmA, yonishcH| ete zabdAH puN-npuNskaaH| AkAzA, AkAzam-nabhaH / durgaH / klIbaH, klIbam-tRtIyA prakRtiH / yad gauDaH- yadamaraH 95
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 "vA tu puMsyAkAzavihAyasI" / kAzaH, kAzam - tRNavizeSaH / yad gauDaH "kaNiza sasyamaJjarI" / "kaNizo nA dhAnyazIrSam" iti tu vopAlitaH / aGkuzaH, aGkuzam-sRNiH / yadamaraH- wwwwww www "aGkuzo'strI" / atha SAntAH paJcadaza- zeSaH, zeSam10 "upayuktetare tvastrI zeSo nAnantasIriNoH / prasAdAnijanirmAlye dAnazeSe vadhe ca nA" / veSaH, veSam - AkalpaH, aruNasya / tAlavyopAntyo'pyayam / uSNISaH, uSNISam - ziroveSTanaM kirITaM ca / "uSNISaH ziroveSTa- kirITayoH" ityamaraH / liGgAnuzAsane puM-napuMsakaliGgaprakaraNam / " vArANasyAM striyAM kAzaH kSavathaiau nA tRNe'striyAm" / kaNizaH, kaNizam - dhAnyazIrSakam / yadamaraH SaNDhe gauDa: www " syAnnapuMsakamuSNISaM ziroveSTakirITayoH" / ambarISaH, ambarISam - bhASTraH / puMsi vopAlitaH / klIbe wwwwww gauDaH- www "bhASTre yudhyambarISaM nA kizoraravirAjasu" / 20 AmrAtake'nutApe khaNDaparzI ca / viSaH, viSam-garalam, jalaM ca; nandI / rauhiSaH, rauhiSam - raktatRNam / puMsyajayaH / AANWA www " rauhiSo rohitatRNe mRga-matsyavizeSayoH" / klIbe tu gauDa: www "kaNe rohiSaM klIbam" / 25 mASaH, bhASam - dhAnyavizeSaH / parimANavizeSazca / svArthike ke bhASakaH; mASakamityapi / yadAha- "gujaH paJcAdyamASakaH " / dhAnyakaNA daza / dve kRSNale rUpyamASaka iti / anye tvAhu:"mASakaH saptakRSNalAH" / 30 durgAruNau / meSaH, bheSam - meNDhaH durgaH / pratyUSaH, pratyU wwwwww gham-prabhAtam / puMsyamaraH / klIbe rUDhaH / yUSaH, yUSam - mAMsa www mudrAdirasavizeSaH; nandI | koSaH, koSam - "koSo'strI kumale khaGgapidhAne'rthI divyayoH / pezyAM pAtre jAtikoSe" / 35 karISaH, karISam - zuSkagomayam, gomayAgnizca durgasya / www karSaH, karSam-palacaturthAMzaH / yanmAlA - www 77 "karSazca SaNDe vA" / wwww varSaH, varSam - saMvatsaraH, vRSTiH, bharatakSetrAdi ca / yadamaraH" syAd vRSTau lokadhAtvaMze vatsare varSa mastriyAm" / AmiSaH, AmiSam - yad gauDa: "utkoce palale na strI AmiSaM bhogyavastuni" / atha sAntAH saptadaza--- rasaH, rasabhU-madhurAdiH zRGgArAdiH, viSam, vIryam, rAgazca durgaH / busaH, busam- kaDaGgaraH / puMsi ! mAlA | www "barsa klIbe" ityamaraH / ikkasaH, ikkasam-- vastuvizeSaH; zAkaTAyanaH / cikkasaH, cikkasam-yavAnnavizeSaH; durga: / cakArAt pAyasaH, paramAnnam / puMsi gauDaH --- pAyasam - 40 45 "pumAMstu pAyasaH paramAnna zrIvAsayorapi" / klIne tu 50 " pAyasaM paramAnne syAt zrIvAse'pi ca pAyasaH" iti kazcit / [ vasantatilakA ] // 33 // karpAsa Aso divasa AvataMsa - vItaMsamAMsAH panasopavAsau / niryAsamAsau camasAMsakAMsa snehAni va gRhagehalohAH // 34 // wwVVVVVV 55 ete zabdA puM- napuMsakAH / kArpAsaH, kArpAsam- tUlakAranandI | AsaH Asam dhanuH / amaraliGgazeSaH / www www Nam ; AsAntatvAdiSvAsaH, iSvAsamityapi / puMsi gauDa:"ikSepaka iSvAsatriSu syAt kArmuke pumAn" / lIbe tu mAlA | divasaH, divasam-dinam / yadamaraH"vA tu klIne divasavAsarau" / www avataMsaH, avataMsam - zekharaH, karNapUrazca / avasya vAdeze vataMsaH vataMsamityapi / arthaprAdhAnyAduttaMsaH, uttaramityapi / yad gauDa: 65 www "zekhare karNapUre'strI syAduttaMso'vataMsavat" / vItaMsaH, vItaMsam - pajaram / puMsyamaraH / klobe'ruNaH / mAMsaH, mAMsam jaGgalam ; durgaH / panasaH, panasam-vRkSavizeSaH / puMsi gauDaH / "kaNTake kaNTakiphale panaso rugbhidi striyAm" / SaNDhe nandI | upavAsaH, upavAsam - ahorAtraM nirazanatA; www nandI / niryAsaH, niryAsam - vRkSAderniH syandaH nandI / mAsaH, www ww 60 70
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopazavRttisaMkalitaM M 30 MAmamma mAsam-pakSadvayam ; durgH| camasA, camasam-yajJapAtra vizeSaH / ayaM cAdaH, idaM vATu-priyaM vAkyam / ayaM caTuH, idaM nandI / masUrAdipiSTe tu bAhulakAtU strItvameva-camasI / aMsaH, caTu-tadeva / yadamaraH "astrI cATuzcaTuH shlaaghaapremnnoH"| aMsam-skandhaH / yadamaraH 40 "aNso'strii"| ayaM jantuH, idaM jantu-prANI, kazcit / ayaM 5 kAMsaH, kAMsam-bhANDavizeSaH, nandI / atha hAntA nava-- kazipuH, idaM kazipu-(idaM kasipuH, idaM kasipvilohA, sneham-sauhRdaM tailaM ca / yanmAlA sapi) bhojanAcchAdane, samaste, vyaste vaa| puMsi mAlA / SaNDhe "vA nA nehm"| vAmanA-'ruNau / ayamaNuH, idamaNu-sUkSmaparamANuvizeSaH dhAnyatathA vizeSazca; aruNasya / ayaM jIvAtuH, idaM jIvAtu-jIvanam , 45 "snehaM taila nRSaNDe dvau"| auSadhaM ca / yad gauDaH10 varhaH, baham-kalApaH ! parNa ca / puMsi gauDaH "jIve jIvanabhaiSajye jIvAtuH puN-npuNskm"| "zikhipicche dale bahaH" / ayaM kustumburuH, idaM kustumburu-dhAnyakam / aruNaH / klIbe kazcit"baha dale kekipicche"| ayaM jAnuH, idaM jAnu-aSThIvAn / yat suzrutaHparivAre tu puMstvamuktam / gRhaH, gRham ; gRhAH, gRhANi "jAnumasya mRdriiyaat"| 18 dArAH, vezma ca / gehaH,geham-sadanam / dvAvapi durgA-'ruNayoH / / klIbe tu mAlA / ayaM sAnuH, idaM sAnu-giritaTam / lohaH, loham-ayaH, zastrakam , sarvataijasam , agaruzca / yad / yadamaraHgauDaH "saanurstriyaam"| [ indravaMzA ] // 35 // "loho'strI zastrake lohe srvtaijsjoddke"| indravajA] 34 kambuH sarvagururvAsturpalANDupuNyAhadehau paTahastanUruho ___ hiDaH zigrurdostitauH sIdhvatha bhuumaa| 15 20 lakSAraristhANukamaNDalUni ca / vema prema brahma garulloma vihAyaH . cATuzcaTurjantukazipvaNustathA ___ kASThIvatpamadhanurnAmamahinI // 36 // ___ jIvAtu kustumburu jAnu sAnu ca // 35 // ete zabdAH puM-napuMsakAH / ayaM kambuH, idaM kmbu-shngkhH| ete zabdAH puM-napuMsakAH / puNyAhaH, puNyAham-puNya- / yad gauDaHdinam ; zAkaTAyanaH / dehaH, deham-kAyaH / yanmAlA- ___ "astrI zaGke pumAn kambuH zambUke valaye gje"| 60 or "nA vA dehaM c"| kadhUre tUdantatvAt puMstvam / ayaM saktuH, idaM saktu-yavAdipaTahaH, paTaham-AnakaH / yad gauDaH vikRtiH; durgaH / bahuvacanAnta evAyamiti kecit-sakavaH, "paTaho nA samArambhe Anake puN-npuNskm"| saktUn / ayaM dAru, idaM dAru-kASTham, devadAruzca; durgaH / tanUruhaH, tanUruham, puMsi gauDa: dArvantatvAd devadAruH, devadAru; suradAruH, suradAru; amaradAruH, "tanUruho ghllomnii"| amaradAru; indradAruH, indradAru; mahAdAruH,mahAdAru pItadAruH,65 "tanUruhaM garullomnoH" iti ca kazcit / pItadAru; bhaddAruH, bhaddAru; ityapi / ete sarve'pyekArthAH / ghaNDhe'maraH / lakSA, lakSam-vyAjaH / puMsi mAlA / klIbe | ayamaguruH, idamaguru-gandhadravyavizeSaH / yanmAlAtvamaraH / vedhye pratipadapAThAnapuMsakaH / saGkhyAyAM tu strI-napuMsako "aguru vA naa"| vakSyate / athedantaH-ayamarariH, idamarari-kapATam / puMsi "antardagdhAguruzucAvApayasya mahIpateH" / mAlA / SaNDe'ruNaH / athodantA ekaviMzatiH-ayaM sthANuH, gauDastu35 idaM sthANu-zaGkaH, durgasya / zive tuH puMstvameva / ayaM kama "aguru klIbe ziMzapA joGkake laghuni triSu" ityAha / NDalu, idaM kamaNDalu-karakaH / yadamaraH arthaprAdhAnyAdagaruH, agarvityapi / "astrI kmnnddluH"| - "nAgarucitAzcandanapatramAH " / 70 w www
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayaM vAstu, "vezmabhUrvAsturastriyAm" / gRhe tu durga: / ayaM palANDuH, idaM palANDu-kandavizeSaH; kasyacit / ayaM hiGguH, idaM hiGgha- rAmaTham / puMsi harSaH / 5 klIve'maraH / ayaM zigruH, idaM zizu - zobhAjanaH / / 15 liMgAnuzAsane zrI-mapuMsakaliGgaprakaraNam / AAM "purliMGgaH zAkamAtre syAcchidyuH zobhAjane'pi ca" iti gauddH| klIbe tu harSaTIkA / athodantaprakrama eva chandAnurodhAt santaH / ayaM doH, idaM do :- bAhuH / puMsi vyADiH / klobe lakSyam www 10 "tamupAdravadudyamya dakSiNaM dornizAcaraH " / ayaM titaH, idaM titau - paripavanam / "titauH pumAn" ityamaraH / ratnakoze mAlAyAM ca / wwwwwww www. idaM vAstu- gRhabhUmiH, gRhaM ca / yadamaraH www 20 gauDaH www 30 "premAstrI snehanarmaNoH" / ayaM brahmA, idaM brahma- tapaH, vedAH, jJAnam, AtmA, prajApatiH, puruSazca; durgA-ruNI / ayaM idaM garut-varNa picchaM ca / puMsi nandI | klobe'ruNaH / ayaM lomA, idaM garut, 25 loma-tamUruham ; durgasya / ayaM vihAyAH, idaM vihAyaH"vihAyAH zakunau puMsi gamane puM- napuMsakam" / ayaM karmA, idaM karmma --kriyA, vyApyaM ca / yad gauDaH"vyApye kriyAyAM karmA'strI" / ayamaSThIvAna, idamaSTIvat - jAnuH / yadamaraH - WWW ARNE 6 atha strI napuMsakaliGgAH Sasasasi strIklIvayornakhaM zuktau vizvaM madhukamauSadhe / mAne lakSaM madhau kalyaM kroDo'Gke tindukaM phale // 1 // strIklIbayornakhaM zuktau - zuktau gandhadravyavizeSe nakha- 40 zabdaH strI napuMsakaliGgaH / nakhI, nakham- zuktiH / yad gauDaH-"strIvayornakha zuktau nakhare puM- napuMsakam" | " gandhadravye nakhe nakham" iti cAnyaH / mwin klIve harSavRttau ca / ww "na strI titaH " - iti gauDa: "vizvA viSAyAM deveSu nA zuSThyAmakhile triSu" ityAha / www www www ayaM sIdhuH, idaM sIdhu-maireyam ; durgasya / atha vyaJjanAntAstrayodaza- ayaM bhUmA, idaM bhUma- bahutvam / puMsi lakSyam / "bhUmAnaM gamayitumISire payAMsi " / evaM madhukA, madhukam - madhuyaSTiH 1 striyAmajayaH / klIbe- 50 smaraH / auSadhe iti kim ? vizvam jagat / madhukam - trapu / lakSazabdo mAne saGkhyAyAM vAcye strI-napuMsakaliGgaH / lakSA, pratipadapAThAd dravanAmatvAcca napuMsakatvam / mAne lakSamlakSam - sahasrazatam / yad gauDa: klIbe vAmanaH / ayaM vemA, idaM vema-tantuvAyopakaraNam ; harSA-'ruNayoH / ayaM premA, idaM prema-snehaM narma ca / yad | 55 saGkhyAyAM tu na nA lakSaM klIvaM vyAja - zaravyayoH" / "kiyatI pacasahasrI kiyatI lakSA'tha koTirapi kiyatI / audAryonnatamanasAM ratnavatI vasumatI kiyatI" // "dhanurdhanurdhare'pi syAddhanurastrI zarAsane" / ayaM nAmA, idaM nAma-saMjJA, zAkaTAyanaH / ayaM mahimA, 36 idaM mahima-mahattvam ; durgaH / [ mattamayUram ] // 36 // iti puM-napuMsakaliGgAH samAptAH // vizvaM madhukamauSadhe - vizva-madhukanAmanI auSadhe auSa dhavAcinI strI-napuMsakaliGge / vizvA, vizvam-nAgaram 148 yadamaraH- wwww "strI- napuMsakayorvizvam" / gauDastu---- anyatra vedhye pratipadapAThAnnapuMsakaH / vyAje tu puM- napuMsaka uktaH / madhau kalpam---kalyazabdo madhau madhe vAcye strInapuMsakaliGgaH / kalpA, kalpam - madhu / SaNDhe rUDhaH / striyAM tu 60 gauDaH--- wwin "kalpaM prAtastriliGgaM tu sajje nIroga dakSayoH / kalyANopAyaaratzca kAdambaryAmapi striyAm" | kroDoss-koDazabdo'Gke urasi vAcye strI-napuMsakaliMGgaH / 65 "aSThIvadastriyAm" / ayaM pakSmA, idaM pakSma-akSiroma, tUlaM caH buddhisAgaraH / kroDA, koDam-aGkaH / yad gauDaH--- ayaM dhanuH, idaM dhanu-cApam / yad gauDaH "strI-napuMsakayoH kroDA vakSati syAt kirau pumAn" / anyatra koDa:-sUkaraH; prANinAmatvAt puMstvam / tindukaM phale- tindukazabdaH phale vAcye strii-npuNsklinggH| tindukI, tindukam - phalavizeSaH / striyAmamaraliGgazeSaH / SaSThe tu rUDhaH / vRkSe tu strI-puMsalie utaH / [ pathyAvakram ] // 1 wwwm~ 70
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajhavRttisaMkalita taralaM yavAgvAM puSpe pATalaM paTalaM cye| puMsakatvameva-zuklasya bhAvaH karma vA zauklapam / evam-dAryam , vasantatilakaM vRtte kapAlaM bhikSubhAjane // 2 // jAjyam , brAhmaNyam , mANavyam, vADavyam / senaiva, sainyam / taralaM yavAgvAm-yavAgvAM vAcyAyAM taralazabdaH strI evam cAturvarNyam , cAturAzramyam , trailokyam , sArvavaidyam, 40 npuNsklinggH|trlaa, taralam caaturvaidymityaadi| akatranaT-AsthAnI, AsthAnam-rAja6 "yavAgUstaralAca sA" itymrH| sabhA / rAjadhAnI, raajdhaanm-skndhaavaarH| cAlanI, cAla nm-tituH| evam karaNI, karaNam ; adhikaraNI, adhikaraNam ; "yavAgUstaralaM klIbe" iti maalaa| pramANI, pramANamityAdi / kacid vacanAt kacit strItvameva / anyatra tu surAyAM tannAmatvAt strItvameva / hAramadhyamaNI guNalayanI-dUSyam / dhAraNI-nADikA buddhoktamantrabhedazca 145 hAre ca AbharaNanAmatvAt puMstvam / calabhAsurayostvAzraya bhramaNI-rAjJaH krIDAdyA kriyaa| prasAdhanI-kakaH, kaGkatikA, liGgaH / puSpe pATalam-pATalazabdaH puSpe vAcye strI siddhizca / veSe tu napuMsakam / gavAdanI-gavAM ghAsabhujisthAnam / 10 napuMsakaliGgaH / pATalA, pAdalI vA / pATalaM puSpavizeSaH / adhizrayaNI-culliH / jvnikaa-kaannddpttH| aGgAradhAnI-ajAyadamaraH rshkttii| kSepaNI-naudaNDaH / vancinapuMsakatvameva-pradhIyate. "puSpe klIbe'pi paattlaa"| 'sminniti pradhAnam 50 pATalItyapi / vrIhI dhAnyanAmatvAt puMstvameva, varNa viSaya- / "prakRtau ca mahAmAtre prajJAyAM paramAtmani / ' nAmatvAt puMstvameva, varNavati tu guNavRttitvAdAzrayaliGgatA / napuMsakaM pradhAnaM syAdekatve tUsame sadA" // 15 paTalaM caye-caye samUhe vAcye paTalazabdaH strii-npuNsklinggH| upadhAnaM upabarhaNaM ca-upadhArhaH / udvAnam-culliH / sAdhyate - paTalI, paTalam-samUhaH / yadamaraH 'nena sAdhanam-pramANa turagAdisamUhazca / zAzvatastu"samUhe paTalaM na naa"| "nivRttau dApane siddhau gatAvanugame dhane / piTaka-tilaka-paricchadeSu tu lAntatvAnnapuMsakaH / gRhopari- upAyamRtasaMskAravadhabhedreSu sAdhanam // bhAga netrarogayostu triliGgo vkssyte| vasantatilakaM vRtte- nivezanam, AMbezanaM ca-karmazAlA / niHsaraNam , 20 vRttavizeSe vAcye vasantatilakazabdaH strI-napuMsakaH / vasanta- | yAnam , maraNam , mokSaH, upAyaH, nirgamaH, dvAraM ca / nistaratilakA, vasantatilakam-caturdazAkSaraM vRttam / striyAM ruuddhH| Nam-upAyaH, taraNam, nirgamazca / sadAnam-dAma / chAdanam - kliibe'runnH| anyatra tu tilakaliGgameva puN-npuNsktvm| kapAlaM | paTalam / niyaanm-godohrjuH| lakSaNam-lakSma, cilam , nAma 60 bhikSabhAjane-kapAlazabdo bhikSubhAjane vAcye strI-napuMsaka-ca; saumitrau tu dehinAmatvAt puMsi / auNAdikANapratyayAntasya liGgaH / kapAlI, kapAlam-bhikSubhAjanam ; aruNasya / | tu bAhulakAnapuMsakatvam dohadalakSaNaM garbhaH yauvanasandhizca / 28 "puNye prAme vane vA mahati sitapaTacchamapAlI kpaaliim"| lAJchanam-lakSaNameva, doSazca / upavartanaM dezaH, upAvartanamiti kAtyaH / saMhananam-zarIram / chardanamghaTAdyavayave tu ghu-napuMsaka uktaH / [mavipulA ] // 2 // ' arddhapUrvapado nAvaSTayaNaka-naTau kvacit / / "chardanaM vamane klIbaM nimbAlambusayoH pumaan"| veSTanamcorAdhamanozAyaka kathAnakakazeruke // 3 // "veSTanaM karNazaSkulyAmuSNISe mukuTe vRtau"| arddhapUrvapado mAvaH-arddhazabdapUrvapado'TsamAsAnto zayanam30 nauzabdaH strI-napuMsakaliGgaH / arddhanAvI, arddhanAvam / vyaNa- "nidrAyAM zayanaM klIne zayyAsuratayorapi" / karbanaTau kacit-TyaNapratyayAntam , kartRvarjite kArake zAsanam - 10 yo'naT pratyayastadantaM ca nAma kacillalyAnusAreNa strI-napuMsaka- zAsanaM rAjadattoA lekhaajnyaashaastrshaastissu"| liGgam / TyaNa-ucitasya bhAvaH karma yA aucitI, auci ucchAdanam , utsAdanam , utsAhanam , udvartanaM va-zarIravyam / evam , yathAkAmI, yathAkAmyam ; vaidagdhI, vaidagthyam | malamArjanam / vyAkaraNam-zabdazAstram / karaNam35 maitrI, maitryam ; AnupUrvI, AnupUrvyam ; AhentI, aarhntym| "karaNaM sAdhane kSetre kAye kAyasthakarmaNi / / cAturI, cAturyam ; sAmagrI, sAmanyamityAdi / kvacid vaca- gItA'GgahArasaMkzakriyAbhedendriyeSu c| . nAtU kacit strItvameva-zIlameva zailIyamAcAryasya / kvacina- sthAnam
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 liGgAnuzAsane strI- napuMsakaliGgaprakaraNam / "sthAnaM sthitau ca sAdRzye sannivezAvakAzayoH / yuktArthe karaNArthe ca sthAne syAdavyayaM punaH " // saMsthAnam - "saMsthAnamAkRtau mRtyau sanniveze catuSpathe" / 36 striyAmamaraH / SaNde'ruNaH [ tavipulA ] // 3 // www vaMzika vakroSThikanya kubjapIThAni naktamavahittham / razanaM rasanAcchodana zumbaM tumbaM mahodayaM kAMsyam // 4 // 11 za0 pari0 savanam -- "somanirdalane strAne klIbaM savanamadhvare" / ketanam - gRham, avazyakAryaM ca / ketau tu puM- napuMsaka uktaH, upanimantraNe tu bhAva ityeva siddham / pratimAnam - pratibimbaM rAjadantayormadhyam, tayoH pratimA ca / uSaNaM maricAdi / mehanam - 10 maidram | nidAnam - hetuH, avasAnaM ca / niryANam - kariNo'pAGgadezaH, mokSaH, adhvanirgamazca / sadanam - gRham / upasarjanam apradhAnaM ca-gauNam / prasravaNam utsaH, mUtraM ca / pramANam - samyak pravaktA puruSaH kAraNam, maryAdA, mAnam, zAstraM ca / ityAdayo yathAyogaM karaNAdhikaraNayoH / tathA sampradIyate'smai 15 sampradAnam / apAdIyate'smAdapAdAnamityapi / bhAve tu napuMsatvaM siddhameva / kecit tvAzrayaliGgAH / rAjabhojanaH zAliH / rAjabhojanI drAkSA / rAjabhojanamannam / idhmatrazcanaH parazuH / idhmazvanI zastrI / idhmavacanaM zastram | godohano ghaTaH / godohanI ghaTI / godohanaM bhANDam / evaM palAzazAtanaH 20 palAza zAtanI, palAzazAtanam / pUraNaH, pUraNI, pUraNamityAdi pradhAnAdInAmapyarthAntare AzrayaliGgataiva / bhAvAdanyatrAnastriliGgatAM smarantIti tadapavAdo yogaH / corAdyamanojJAyaphaJ -- manojJAdyantargaNavarjitebhyazcorAdibhyo yo'kanpratyayastadantaM nAma strI-napuMsakaliGgam / caurikA, caurakam ; 25 dhaurtikA, dhaurttakam ; yauvanikA, yauvanakam - ityAdi / amanojJA dIti kim ? mAnojJakam prayarUpakamityAdAvAtvAtravAdItyanena SaNDe rUDhiH / [ AryAbhedaH ] // 4 // napuMsakatvameva / " cora dhUrta - yuvan zrAmaputra mAmasaNDa-grAmasANDagrAmakumAra-grAmakulagrAmakulAla- amuSyaputra amuSyakula- zarapatrazArapatra- manojJa-priyarUpa-adorUpa- abhirUpa- bahula- medhAvin30 kalyANa- ADhya- sukumAra chAndas- chAtra zrotriya-vizvadeva-grAmikakulaputra-sAraputra-avazyam" iti corAdiH / atha kAntAzca svAraH - kathAnaka - kazeruke - etau zabdoM strI- napuMsakau / kathAnikA, kathAnakam - AkhyAnam / striyAM rUDhaH / klIbe mAlA / kazerukA, kazerukam / pRSThAsthi kazAsketi muniH / | ww / ete zabdAH strI- napuMsakAH / vaMzikA, vaMzikam - agaruH 1 40 yadamaraTIkA www.ww "vaMziketyapi" / vakroSThikA, vakroSTikam-smitam / yad gauDaH - www "smite vakroSThikaM na nA" / atha jAntaH - kanyakubjA, kanyakubjam-mahodayA / 45 yadamarazeSaH 81 " mahodayA kanyakubjA kanyakubjaM mahodayam" / atha ThAntaH- pIThI, pITham Asanam; aruNasya / atha tAntaH - naktA, naktam - rAtriH / striyAmaruNaH / SaNDhai rUDham / avahittham - AkAraguptiH / naktamiti mAntamavyayamapi / atha thAntaH -- avahitthA, 80 wwwww " avahitthA kRterguptiH" iti mAlA / SaNDhe rUDham / atha nAntAstrayaH - razanA, razanam - kAcI aruNasya / rasanA, rasanam - jihvA / yanmAlA 55 www " rasanA jihvA lIbe rasanamucyate" / AcchodanA, Acchodanam - mRgayA / striyAM mAlA / klIbe'maraH / atha bAntau zumbA, zumbam - rajjuH / striyAM mAlA / klItre'maraH / tumbI, tumbam - vallIvizeSaH, aruNasya / kAMsI, kAMsyam - saurASTrakA striyAM mAlA | SaNDe gauDa:- 60 atha yantA aSTau mahodayA, mahodayam-kanyakubjam / www. "vAdyAntare pAnapAtre kAMsyaM kAMsye ca taijase" 1 arthaprAdhAnyAt saurASTrakA, saurASTrakamityapi / striyAM mAlA / mRgavyacanye ca vaNijyavIrya'nAsIragAtrAparamandirANi / tamisrazastre nagaraM masUra - tvakSIrakAdambarakAhalAni // 5 // ete zabdAH strI napuMsakAH / mRgavyA, mRgavyam-pAparddhiH 1 mRgavyeti muniH / mRgavyamityamaraH / cavyA, canyam-cavikA, wwww candracandanaH / gauDastu vIryA, vIryam - atizayazaktiH / "atizayazaktivaryA" iti mAlA / " syAcchataparvikAyAM strI cavike cavyamadvayoH " / vaNijyA, vaNijyam - vaNikarma / striyAmamaraH / SaNDe'ruNaH / wwww 65 70 ghaNTe'maraH / atha rAntA daza-- nAsIrA, nAsIram - 75 aprayAnam / yad gauDaH
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe svopajJavRttisaMkalitaM www.mamianmomrammamimmmmwwwmmmmmmmmmmmarrammaamirmimmmmmmmmmmm "na nA'grayAne naasiirm"| golA, golam / gAtrA, gAtram-gajasya pUrvajaGghAdibhAgaH / aparA, apa- "patrAAne kunadhyAM ca godAvaryA ca mnnddle| ram-gajapAzcAtyajaDA ! yad gauDaH sakhI-maNikayorgolaM golA lakSyAnusArataH" / "dvau pUrvapazcAjaDAdibhAgau gAtrApare na naa"| yugalI, yugalam-aruNasya / atha zAntaH-baDizA, 5 mandirA, mandiram-gRham ; aruNa: baDizam-matsyabandhanam / baDizItyapItyamaraTIkA ? athedantaH"grISme kSutkSAmakukSijati pathi manAk mndiraatstvaariH"| iyaM chardiH, idaM chardi-vAntiH / yanmAlA-- samudre tannAmatvAt pusi / nagare tu napuMsakaH / tamisram- | "chardi cA striyaam"| tmH| tamisrA--atinibiDaM tamaH / sAmAnya vizeSayorabhedaviva- santastu striyAmuktaH / athodantAstrayaH-iyamalAbUH, ida-45 kSayaikArthyam / yadAha malAbu-tumbIlatA; aruNasya / iyaM jambUH , idaM jambu-jambU10 "tamisra timire kope tamisrA ca tamastatau / vRkSaphalam / yadamara:kRSNapakSanizAyAM c"| "phale jambbA jambUH strI jambu jaambvm"| zastrI, zastram-Ayudham ; aruNaH / lohe tu dravanAmatvA- Udanto'yam , SaNDhe "klIbe" [2. 4. 97.] iti haskhe apuMsakaH / nagarI, nagaram-purI; durgasya ! masUrI, masUram- | udantatA / anyatra kRta iti strItvam / / 50 nyarmAsanaM prasiddham / tvakSIrI, tvakSAram-vaMzarocanA / amara- | "jambUH sumerusariti dviip-dumvishessyoH"| tathA15 TIkA / kAdambarI, kAdambaram-madyam / atra' sAmAnya "strI rAjajambUrjambUbhit pinnddkhjuurbhuuruhoH"| vizeSayorabhedavivakSayetthaM nirdezaH / yad gauDa: iyamuDaH, idamuDu-nakSatram / yadamaraH"kAdambaraM madyabhede dadhyagre zIdhuni striyaam"| "uDu vA striyaam"| atha lAntA aSTa-kAhalA, kAhalam-zuSiro vaadybhedH| | atha vyajanAntAH SaT-iyamuSAH, idbhussH-sndhyaa| striyAM yad gauDa: gauDaH__ "kAhalaM na naa"| [upajAtiH] // 5 // "uSaH pratyuSasi klIvaM pitRprakhAca yoSiti" / sthAlIkadalyau sthalajAlapittalA klIbe tu kazcitgolAyugalyau baDizaM ca chardaii ca / "uSaH prabhAte sndhyaayaam"| alAvujambUDuruSaH sarassado pratyUSe tu dvikharasantatvAnapuMsakatvameva / AkArAntastu rodo'rciSI dAma guNe tvayaTa tayaT // 6 // | rAtrivAcI / iyaM sarasI, idaM saraH-taDAgaH / yanmAlA28 ete zabdA ayaT-tayaDantaM ca guNavAci nAma strI-napuMsaH | "sarazca sarasI striyAma"! kama-sthAlI, sthAlam-bhAjanavizeSaH / kadalI, kadalam iyaM sadAH, idaM sadaH-sabhA ! yadamaraHzAkAdernavanAlam / dvayamaruNasya / sthalI-akRtrimA cet, | "strI-napuMsakayoH sdH"| kRtrimA sthalA / sthalam-unnato bhUbhAgaH / yadamaraH iyaM rodasI, idaM rodaH-dhauH, pRthvI ca / yacchAzvataH"sthalI sthlm"| "dyAvApRthivyorekatra prayoge rodasI viduH / 30 jAlI, jAlam-AnAyaH / yanmAlA divi vizvambharAyAM ca rodasI rodasA saha" // "anare jAlaM samUhaH" rodasItyavyayamapyasti / iyamarciH, idamarci-agnizikhA. aruNasya gavAkSazca / rUDhiH / gauDastu razmi ca / yadamaraH"jAlaM vRnda gavAkSayoH / "jvAlAbhAsorna puMsyarciH" / kSArakAnAyadambhe ca nIpe nA strI tu ghoSake" ityAha / / iyaM dAmAH, idaM dAma-bandhanam / yadamaraHpittalA, pittalam-ArakUTaH / striyAM rUDhaH / SaNDhe tu na puMsi daam"| "pittalaM taijasadravye triliGgaM pittskte| guNe svayaTa tayaTU-pAdayordvayI, dvayam / vedAnAM trayI, pittalA toyapippalyAm" iti gauDaH / ! trayam / yadAha 60 wome 35
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane khataniliGgaprakaraNam / 83 40 M "trayI trivedyAM tritayaM purandhyAM sumatAvapi / "jIvo'strI jIvite" iti ca gauDaH / varNAnAM catuSTayI, catuSTayam / guNini tu guNavRttityAdAzraya- kedAre valajA-kedAre vAcye valajazabdaH khtstrilinggH| liGgataiva / dvaye padArthAH, dvayI gatiH, dvayaM vastu / traye lokAH, valajaH, valajA, valajam-kedAraH / puMsyaruNaH / klIbe'maraH / jamyo guptayaH, prayANi jaganti / catuSTaye kaSAyAH, catuSTayA striyAM mAghaH5 zabdAnAM pravRttiH, catuSTayaM dhyAnam / [upajAtiH] // 6 // "valajAM pupuusstaa"| iti strI-napuMsakaliGgAH smaaptaaH|| atra TIkA-dalajA-kSetram / tAsthyAt tu dhAnyam / anyatra areasevastrastag tu.sundarAkRtau guNavRttitvAdAzrayaliGgaH / dvAre tu tannAmatvAnna. 7 atha svatastriliGgAH / / sakaliGgaH / pavane khalaH-pUyate'tra dhAnyamiti vyAkhyAnAta | pavanaM dhAnyapavanasthAnam , tasmin vAcye khalazabdaH svtstrilinggH| svatastriliGgaH sarako'nutarSe zalalaH shle| khalaH, khalI, khalam-dhAnyapavanasthAnam / puM-klIbe nandidhAtu:45 karako'bdopale kozaH zimbA khaDgapidhAnayoH // 1 // | pArAyaNam / striyAM tu gauDaH10 svatastriliGgaH sarako'nutarSe-svato na tu vAcyavazAta . anutarSe madyapAne vAcye sarakazabdastriliGgaH-puM-strI-napuM ___ "khalAdhAne khalI striyaam"| sakaliGgaH sarakaH, sarakA, sarakam-anutarSaH / puM-kkIbe durgaH / bahulaM vRttanakSatrapurAdyAbharaNAbhidhAH-vRtta mAtrAdi cchandaH / vRttAdInAmabhidhA nAmAni bahulaM lakSyAnusAreNa striyAmuNAdiH / anyatra tu madye madyabhAjane ca puM-napuMsakaH uktH| khatastriliGgAH / vRttAbhidhAH-zlokaH, puTaH, paNavaH, pIDA, 50 khattastriliGga ityadhikAraH / zalalaH zale-zalalazabdaH | ityAdi puMsi / pramANI, samAnI, kalikA, AryA, gAthetyAdi 15 zale zvAvidromaNi vAcye khatastriligaH / zalalA, zalalI, striyAm / uktamekAkSara chandaH, atyuktaM yakSaraM varka pathyAvarka zalalam-zalam / yanmAlA vitAnamityAdi napuMsake / daNDakaH, daNDakam-puM-kIbayoH / "zvAvicchalAkA zalalI zalalaM tu nRSaNDayoH" / vasantatilakasya tu strI-napuMsakatvam / nakSatrAbhidhA:-puSyaH, anyatra tu zvAvidhidehinAmatvAt puMstvam / karako'bdo-tibhyaH, sidhyaH, punarvasuH, ityAdi puMsi / azvayuk, azvinI, 55 pale-meghapASANe vAcye karakazabdaH khatastriliyaH / karakaH, bharaNI, rohiNI, ArdrA, pUrvaphalgunyaH, uttaraphalgunyaH, citrA, 20 karakA, karakam-abdopalaH; aruNasya / anyatra tu kamaNDalI vizAkhA, rAdhA, anurAdhA, jyeSThA, pUrvASADhA, uttarASADhA, karake ca puM-napuMsaka uktaH / kozaH zimbAkhanapidhA- | dhaniSThA, zraviSThA, pUrvabhadrapadA, uttarabhadrapadA, proSThapadA, revtii| nayoH-zimbA-bIjakozaH, khagapidhAnaM pratyAkAraH / anayo- | invikA, ilvalAH, saumyAH / yad gauDaH-- rvAcyayoH kozazabdaH svatastriliGgaH / kozaH, kozI, kozam- "saumyo budhe'nyaliGgastu' somdaivtmjunoH| 60 zimbA, khagapidhAnaM ca / strI-puMsayoraruNaH / ilvalAsu striyAM bhUni vAcyavannIcayodhyayoH" / 5 "koSo'strI kuDAle khaGgapidhAne'thauM ghadivyayoH / zatabhiSam-yad gauDaHpezyAM pAne jAtikoSe" iti gauDaH / "zatabhiSaj vaarunnii"| koza-koSayoraikArthyam / caSake puMlli~Ggo bhANDAgArazapathakuma-| ityAdi striyAm / OM nakSatraM mRgaziraH ityAdi npuNske| lAdau tu puM-napuMsaka uktH| [ bhavipulA ] // 1 // gauDastu mRgazirAH striyAmityAha / tArahastazravaNAzleSANAM 65 ___ jIvaH prANeSu kedAre valajaH pavane khlH| tu strI-puMstvamuktam / purAbhidhA:-dramaH, drAH, nigamaH, 30 bahulaM vRttanakSatrapurAdyAbharaNAbhidhAH // 2 // | skandhAvAraH, ityAdi puMsi / nagaravizeSo'pi pusi-trughna ___ jIvaH prANeSu-prANA asavasteSu vAcyeSu jIvazabdaH | ityAdi / pUH laGkA, alakA, amarA, amarAvatI, mathurA, takSakhatastriliGgaH-jIvaH, jIvA, jIvama-prANAH / yadAha- zilA ityAdi striyAm / vaskhokasArA c| yad gauDaH"jIvo vRkSaprabhede sthAjIvA prANini giiHptau| "vakhokasArA zakrasya zrIdasya nliniipuroH"| 10 jIvA jIvantikAbhUmyomauziJjitavRttiSu // adhiSThAnaM pattanaM sthAnIyaM durgamityAdi napuMsake / Adizabdo 35 bacAyAmapi jIvA syAjjIva jIvA ca jiivite"| | grAmadezopalakSaNam , tena varaNA prAmaH, godI grAmaH, zrIkaNThazca
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajJavRttisaMkalitaM AM 45 deza ityAdi si / zAkinI grAmaH, kAcI mAdizca deza "viDaGga-striSvabhize syAt kRminne puN-npuNskm"| ityAdi striyAm / kroDa devadattaM ca grAmaH, kurukSetraM bADhavaM ca viDasA jantuhantrI ceti nighaNTuH / atha TAntA nava-taTa:, deza ityAdi npuNske| AbharaNAbhidhA:-devacchandaH, gucchaH, arddhagucchaH, gostanaH, mANavakaH, ete hArabhedAH / tulAkoTiH, "TaM triSu" ! [ saGkIrNavipulA ] // 3 // 40 5 tADakaH, nAyaka-taralI ityAdi puMsi / vAlapAzyA-pAritathye, patrapAzyA-lalAlike lalantikA, prAlambikA, uraHsUtrikA | paTaH puTo baTo vATaH kapATazakaTau kttH| ekAvalyekayaSTike / nakSatramAlA-bhekhalA-kAzcI-saptakyaH, ityAdi | peTo maThaH kunnddniivissaannaastuunnkngktau||4|| striyAm / mukuTam , tAlapatram ,praiveyakam , keyUrAGgade, aGgulI. ete zabdAH khatastriliGgAH / paTaH, paTI, paTam-vastravizeSaH / yakam ityAdi npuNske| AvApa-pArihArya-haMsaka-kirIToSNISa- | strI-puMsayoraruNaH / paTo'strItyamaraH, devanandI ca / paTa:. puTI. 10 tilaka-vizeSaka-rucaka-niSka-kaTaka-kaGkaNa-bhUSaNa-valaya-majIra | puTam-patramayabhAjanam / yadamaraliGgazeSaH-- nUpura-kuNDalAstu puM-napuMsakAH / hAraH strI-puMsaliGgaH / razanaM / "triSu pAtrI puTI vATI pettiikuvldaaddimau"| strI-napuMsakamuktam [ pathyAvakam ] // 2 // bhUrjAdyavayave tu TAntatvAt puNstvmev| vaTaH, vaTI, vaTamatha kAntAH sapta nyagrodhaH, durgaH / bhallAtaka Amalako hriitkbibhiitko| "vaTI triSu guNe" iti gauDaH / 18 tArakADhakapiTakasphuliGgA viDaGgataTau // 3 // | tulyatAyAM golake bhakSyavizeSe ca puM-napuMsaka uktaH 150 ete zabdAH svatastriliGgAH / bhallAtakaH, bhallAtakI, bhallA- | nyagrodhaphale tu phalanAmatvAnapuMsakatvam / vATaH, vATI, bATamtakam -yadamaraH vRtiH / yavavikAre, varaNThe, aca bAhulakAnapuMsakatvam / "bhallAtakI trissu"| tathAAmalakaH, AmalakI, Amalakam (phale puN-npuNskH)| "puMsi vartmani vATaH syAdikkaTIvAstunoH striyaam"| 20 yadamara: kapATaH, kapATI, kapATam-arariH / yadamaraH- 55 "AmalakI trissu"| "triSu kpaattm"| harItakaH, harItakI, harItakam ; vAmanaH / vibhItakA, japAditvAd vatve, kavATaH, kavATI-kavATA vA, kavATam / bibhItakI, bibhItakam / yanmAlA durgaH / zakaTaH, zakaTI, zakaTam-anaH / zakaTo'strItyamaraH / "triliGgaM tu vibhiitkm"| strI-klIyayostvaruNaH / kaTaH, kaTI, kaTam-dhIraNAdikRtaH / 26 sarve'pyete vRkSabhedAH / tArakA, tArakA, tArakam-nakSa- | durga-buddhisAgarau / gajAzvAdikapole zmazAnAdau ca TAntatvAt 60 tram / strI-puMsayoraruNaH / klIbe tu puMstvam / auSadhyA strInitambe tu strI-puMsaliGgaH / peTaH, peTA, "nakSatre cAkSimadhye ca tArakaM tArakA'pi ca" iti zAzvataH / | peTam-saGghAtaH / paricchadazca, durgasya / khArthike ke peTakaH, gauDastu | peTikA, peTakam-yadamaraTIkA"tAraka dezi nA daitye bhU-kanInikayona naa"| "peTakastriSu vRnde'pi"| 30 ADhakaH, ADhakI, ADhakam-mAnabhANDavizeSaH; harSasya / / maJjUSAyAM tu strIliGga uktaH / athai ThAntaH-maThaH, maThI, 68 tuSaryA tu strIsvamuktam / piTakaH, piTakA, piTakam-bhAjana- | maTham--AzrayavizeSaH, harSasya / atha DAntau-kuNDaH, kuNDI, vizeSaH, sphoTakazca / Adye durgaH / antye'maraH / piTakaM trissu| | kuNDam-bhAjanavizeSaH / striyAM rUDhaH / -napuMsakayordurgaH / atha gAntaH-sphuliGgaH, sphuliGgA, sphuliGgam-agnikaNaH / / gauDastuyadamaraH "pativatnIsute jArAt kuNDo nA piThare na naa| 35 "triSu sphulinggH"| kamaNDalau ca kuNDI syAt kuNDa' devajalAzaye" ityaah| 10 viDaGgaH, viDaGgA, viDaGgam-kRmighnamauSadham / yad gauDaH- nIDaH, nIDA, nIDam-kulAyaH / nIDamastriyAmityamaraH /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ likAnuzAsane khataniliGgaprakaraNam / - Akankeranaamaaaaaaaaaaaaaaa a aaaaaaanumairaananamamawALAnurnimaryerranwarwinnearestumnmarrwaranmamimanwwwwra.maaNamnaamanawine strIliGgo'pyayamiti kazcit / atha NAntau-viSANaH, viSANI- kUlayormadhyaM ca; aruNasya / yogye yajJabhANDe nAdyAnukartari ca viSANeti vAmanaH / viSANam-gavAdiGgam , dantidantazca / / saMyuktarAntatvAnnapuMsakatvameva / yogye puMsyapIti nndii| kandaraH, yadamaraH kandarA-kandarI vA, kandaram-darI / kandaro vA strItyamaraH / "khatastriSu vissaannm"| puM-napuMsaka iti devanandI / aDDaze tu rAntatvAt puMsi / nakharaH, / tUNaH, tUNA, tUNam-ighudhiH / strI-puMsayoraruNA-'marau / nakharA-nakharI vA, nakharam-nakhaH; vAmanasya / vallUraH,vAlUrA, 40 tUNam , tUNIti kazcit / atha tAntau-kaGkataH, kaGkatI, kaGka | vallUram-saukaraM zuSka yA mAMsam / yad gauDaH-- tam-kezamArjanam / puMsyuNAdiH / striyAM mAlA / SaNDhe rUDhiH / "sthAdUSare vanakSetre vallUra vAhane'pi ca / [ravipulA ] // 4 // vallUrA triSu saMzuSkamAMsa-sUkaramAMsayoH" / mustakutheGgudajRmbhadADimAH daH, darI, daram-zvatram / yadamaraH10 pitthrprtisrpaatrkndraaH| "daro'striyAM bhaye shvshre"| nakharo vallUrodaraHpura zvazre daryapIti taTTIkA / puraH, purI, puram-nagaram , durgasya / shchtrkuvlmRnnaalmnnddlaaH||5|| zarIrAgArayostu napuMsakatvamuktam / chatraH, chatrI, chatramete zabdAH khataniliGgAH-mustaH, mustA, mustam-kanda- | | Atapatram / striyAM rUDhaH / puM-klIbe durgaH / atha lAntA ekaavishessH| haSo-'ruNayoH / atha thAntaH-kuthaH, kuthA, kutham- | daza-kuvalA,kuvalI, kuvalam-vRkSavizeSaH, tatphalaM ca; arunnH| ' 16 varNakambalaH / yanmAlA mRNAlaH, mRNAlI, mRNAlam-bisam / durgAH'ruNayoH / 40 "kuthaM trissu"| maNDalA, maNDalI, maNDalam-dezaH, samUhaH, candrArkabimbam , darbha tu thAntatvAt puMstvam / atha dAntaH-iGgudaH, igudI, caturasratA, kuSThabhedaH, paridhizca / samUhe rUDha eva / candrArkaviidam-vRkSavizeSaH / dvayorijhudItyamaraH / klIbe durgaH / atha mbe'maraH / maNDalaM triSu / deza-caturasratayordurgaH / paridhikuSTha bhAntaH-jRmbhaH, jRmbhA, jumbham-jambhaNam / yadamaraH- bhedayovaijayantIkAraH / sarpa-zunordehinAmatvAt puMsi / [vaitA20 "jRmbhastu triSu" / lIyAparAntikA ] // 5 // aya mAntaH-dADimaH, dADimI, dADimam-uciliGgastaruH nAlapraNAlapaTalArgalazRGkhalakandalA! tatphalaM tatkaNazca / aruNA-'maraliGgazeSayoH / karakailayostu - pUlAvahelo kalazakaTAhI SaSTireNviSu // 6 // mAntatvAt puMsi / yad gauDaH ete zabdAH khtstrilinggaaH| nAlA, nAlI-nAlA vA, "dADimaH krkailyoH"| nAlam-padyAdivRntam / nAlaH, naalmitymrH| 25 atha rAntA nava-piTharaH, piTharI, piTharam-sthAlI / __ "padmadaNDe na nA nAlA striyAM zAkakalambake" iti gauddH| 60 piTharaH puMsIti mAlA 1 SaNDhe goDa: kaNThe tu tannAmatvAt puMstvameva / jalanirgame tu bAhulakAt "ukhAyAM piTharaM klIbaM musta-manthAnadaNDayoH" / puMstvam-nAlaH, lavAbhAve naaddH| jlnirgmH| praNAla:, striyAM tu lakSyam praNAlI, praNAlam-jalapaddhatiH, harSA-'marayoH / paTalaH, "jaTharapiTharI duSpUreyaM karoti viddmbnaam"| paTalI, paTalam-gRhoparibhAgaH, akSirogazca / strI-tapuMsaka 30 piThirasya tu puM-napuMsakatvaM dRshyte| piThiraH, pitthirm-sthaalii| | ityaruNaH / puM-napuMsaka iti durgaH / samUhe tu strI-napuMsaka uktH| 65 etacca bAhulakAt / pratisaraH, pratisarA, pratisaram maGgalya- | argala:, argalA, argalamsUtram, vAhinIjaghanaM ca / harSA-aruNayoH / gauDastu "argalA triSu kallole daNDe bAntaHkapATayoH" / "vraNazuddhau mantrabhede camUpRSThe ca kaGkaNe / zRGkhalA, zaGkhalA, zRGkhalam-ayomayI rajjuH, bandhanam, puMsi pratisase na strI aarkss-krsuutryoH"| | puMskaTyAM kAJcI / AdyayoIrSaH / anye tu38 nIlimastu niyojye'pi|paatrH,paatrii, pAtram-bhAjanam, sta niyojye'pipAtraH.pAtrI. pAtrama-bhAjanama.. "puMskaLyA zAla triSu" ityamaraH /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopajJavRttisaMkalitaM wwwm kandalaH, kandalI, kandalam-uparAgAdiH / yad gauDa:- | naiva liGgavAnityatrApi darzane paryAyeNa liGgaprAptau vacanaM niyamA-35 "triliGgamuparAge'pi kalApe ca nvaangkre| rtham / yadA tu samudAyo dvandvArthaH sa cAliGga iti darzanam , tadA vidhyarthamidam / atra ca pakSe vyatiriktasamudAyarUpadvandvAmRgajAtiprabhede ca kandalI tu dumAntare" // bhyupagame'pyavayavAnAM kAryasambandhAt phalataH prAdhAnyameveti pUlaH, pUlA-pUlI vA, pUlam-baddhatRNasaJcayavizeSaH / / / durgA-'ruNayoH / avahelaH, avahelA, avahelam-avajJA / | gauNatvAbhAvAt kukuTamayUryAvityAdau "gozcAnta." [2. 4. 96.] iti na hakhaH / aMzI-aMzitatpuruSaH samAsaH paraliGgo 40 puMsi mAlA / klIbe'maraH / striyAM taddIkA / atha zAntaH-- bhavati / arddha pippalyA arddhapippalIyam , arddhakhaTveyam "samaiMkalazaH,kalazI, kalazam-jalAdyAdhAravizeSaH / yadamaraH-- 'ze'rddha na vA"[3.1.54.] ityNshismaasH| ardhA jaratyAH "klshstrissu"| arddhajaratIyam "jaratyAdibhiH"[3.1.55.] iti smaasH| mAnaM ceti buddhisAgaraH 1 ayaM dantyopAnyo'pi / yad gauDaH- dvitIyaM bhikSAyA dvitIyabhikSA / evaM tRtIyabhikSA / "dvitri." 10 "kalazaH kalaso'pi c"| [3.1.56.] iti smaasH| pUrvAhapUrvarAtrAdInAmaheti rAtreti 45 atha hAntaH-kaTAhaH, kaTAhI, kaTAham-bhANDavizeSaH / ca puMstvameva / 'thovAcyavata-he'rthazcaturthyathA'rthazabdo si yathA yatra prakramAt tatpuruSasamAse sa vAcyasya yali tat samAnaliGgo "kaTAho dhutatailAdipAkapAtre'pi kre| bhavati / brAhmaNAya-brAhmaNArthaH sUpaH / evaM brAhmaNArthA peyaa| kaTAhaH kUrmapRSThe syAt stUpe ca mahiSIzizau // brAhmaNArtha payaH / te'rtha iti kim ? dhAnyenArthoM dhAnyArthaH / 15 strI-napuMsakayoH kazcit / athedantaH--ayaM SaSTiH, iyaM | . azita bhoTata. ati dayaM artha iti kim ? kuNDalAya hiraNyaM kuNDala hiraNyam / puMstvApa-50 vAdo yogaH / apatyamiti niyatA:--apatyamityanukRtaSaSTiH, idaM SaSTi-saGkhyAvizeSaH / athodantI-ayaM reNuH, iya niyataliGgavacanA apatyAdayo niyatAH / niyate ajahattinI reNaH, idaM reNu--dhUliH / ayamiSuH, iyamidhuH, idamiSu-zaraH / vyaste samaste vA liGgavacane yeSAM te tathA / apalaM duhitA, prayo'pi zAkaTAyanasya / [ sngkiirnnvipulaa]||6|| putrazca / itizabdasya AdyarthatvAt / evaM tokaM rakSaH-pumAn strI iti svatastriliGgAH samAptAH // vaa| sArathiH pumAn strI kulaM vA / evaM sAdI, niSAdI, atithiH| 55 syAdvAdaH pramANam / vedAH pramANam / smRtayaH pramANam / anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvavidAm / AvapanamiyamuSTrikA / / 8 atha prlinggaaH| daNDa upasarjanam / vidyA guNaH / zaurya guNaH / gauH prakANDam / kumArI tallajaH / azvo matallikA / brAhmaNo macarcikA / paraliGgo dvandroM'zI svArthikapratyayAntAstu prakANDAdayaH vacid vAcyaliGgA api / 60 De'rtho vAcyavadapatyamiti niytaaH| | vIrau rakSaHprakANDako / kumArItalajiketyAdi / bAhulakAt astrayAropAbhAve kvacidAzrayaligatA'pi-pramANI brAhmaNI / strI pramANa yeSAM te guNavRtterAzrayAd vacanaliGge // 1 // strIpramANAH kuTumbina ityAdi / akhyAropAbhAve guNa vRtterAzrayAda vacanaline-guNo vizeSaNaM tasmAt pravRtti25 paraliGgo dvandvaH-dvandvasamAso dvandvasyaiva yat paramuttarapadaM vRtta nimittAdu vizeSye vRttiryasya zabdasya sa guNavRttiH shbdH| 65 tat samAnaliGgo bhavati / sa ca samAhArAdanyo bhinnaliGgavartipado vacanaM prayojayati / samAhAro hi napuMsaka uktaH, samAna tasyAzrayAd vizeSyavazAd vacanaM lihaMca bhvtH| paratvAta lijavartipado'pi siddhaliGga ev| imau mayarIkakaTau ime! sakalAleGgazAstrApavAdo yogaH vacanamiti pUrvAcAryANAM kukkuTamayUryo / ime nyagrodha-ziMzape / imau zizapA-nyagrodhau / saGkhyAyAH saMjJA / Aropo'rthAntare nivezanam , astriyA mAropo'syAropaH / tasyAbhAve sati / guNavRttizca guNadravyakiyo80iha trINi darzanAni-avayavArthA evApekSitaparasparA dvandvArtho na tu tadvyatiriktaH samudAyaH / tatra darzane'vayavArtha- | pAdhibhedAta tredhA / guNopAdhiH-zukla: paTaH, zuklA zATI, 70 prAdhAnyAt paryAyeNa talliGgaprAptau niyamArthamidam / kevalA'keva- zuklaM vastram / mUoM nA, mUrkhA strI, mUrkha kUlam / evaM vidvAn , lAvasthAbhedAzrayaNAcca samudAyAbhAve'pi upamAnopameyabhAvaH / viduSI, vidvat / nijaH, nijA, nijamityAdi / davyopAdhiHavayavArthavyatirikto vA samudAyo dvndvaarthH| sa cAvayavaliGge-daNDI nAdiNDinI strii| daNDi kulmityaadi| kriyopAdhiH-: M
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane paraliGgaprakaraNam / kartari kRdantaH-pAcakaH nA, pAcikA strI, pAcakaM kulam / kRttikAbhicandayuktAbhiryuktaH kArtikaH divasaH, kArtikI paurNa-40 kSIrapAH nA, kSIrapA strI, kSIrapaM kulam / evaM grAmaNIH, yavalaH, mAsI, kArtikamahaH / evaM rAdhAnurAdhIyaH, rAdhAnurAdhIyA, ghAtapramIrityAdi / kartRkarmAdau kRtyAntazca-rucyaH,rucyA,rucyam / | rAdhAnurAdhIyam / indro devatA'sya, aindro devatA'sya aindro mantraH, avyathyaH, avyathyA, avyathyam / vAstavyaH, vAstavyA, vAsta- aindrI Rk, aindra haviH / zarAveSUddhRtaH zArAvaH, zArAvI, 5 vyamityAdi / kAryaH, kAryA, kAryam / evaM kartavyaH, karaNIyaH, zArAvam / evamapavAdavarja sarvataddhiteSUdAhAryam / AropAbhAva deyaH, kRtyaH, ityAdi / snAtyanena nAnIyaH. nAnIyA. snAnIya-| iti kim ? caJceva cacApuruSaH / kharakuTIva kharakuTI brAhmaNaH 145 mityAdi / dIyate'smai dAnIyaH, dAnIyA. daaniiymityaadi|| "zayyAnavAni haricandanapallavAni tiraskariNyo jaladA bhavanti" evaM nanaG-ghaghan-ki-bhAvAkartRkaka-ala-bhAvakha-ruyuktabhAvakRtya- eyu samatayA AropaH / paJcAlAnAM nivAsaH paJcAlA jnpdH| ka-Ana-anaT-ana-khala-ninvarjeSu zeSakRtsvapyudAhAryam / / evamaGgAH, vaDAH, kaliGgAH, sujhAH, surASTrAH, kuravaH, matsyAH, 10 rAjabhojanaH zAliH, rAnabhojanI drAkSA, rAjabhojanamanam / puNDrAH, magadhAH / varaNAnAmadUrabhavaM varaNAnagaram / evaM suprApaH, suprApA, suprApam / supAnaH, supAnA, supAnam / zRGgizAlmalInAM zanizAlmalayo grAmaH / godayohradayoH godau 50 sarvAdiH kevalastadantazca guNavRttiH, evaM saGkhyA- | grAmaH / AlandyAyanaparNAnAM AlandyAyanapaNo grAmaH / gayAnA 'pi-sarvaH sUpaH, sarvA yavAgUH, sarvamannam / evaM saH, gayAH, ityAdiSu nivasanAdinimitta aaropH| annaM prANA iti sA, tat / anyaH, anyA, anyat / dvAbhyAmanyaH dhanyaH, | sAdhananimittaH / tulA candanamiti dharaNanimittaH / nagaramaya15 dhanyA, dhnyt| ekaH paTaH, ekA paTI; ekaM vastram / evaM dvA,dve. mityAdhipatyanimittaH, ADhakaM satra iti mAnanimitta iti dve| trayaH, tisraH, trINi / catvAraH, catasraH, catvAri / bahu-| AzrayavalliGgavacane na bhavata iti / astrIti kim ? dhavanAmro 65 bIhiradigvRttirguNavRttiH-citrA gAvo'sya citragurnA, yogAt tadbhAryAyAmadhyArope AzrayaliGgataiva / praSThasya bhAryA sa citraguH strI, citragu kulam / UnAsvayastistastrINi vA yeSAM te eveyamityabhedopacAreza praSThI / evaM varuNAnI, indrANI ityaadi| UnatrayaH, UnatisraH, Unatrayo yA puruSAH / UnAstrayastisAstrINi | [gItyAryA ] // 1 // 20 vA yAsAM tA UnatrayaH, UnatisraH, Unatrayo vA striyaH ! UnA- | prakRtaliGgavacane vAdhante svArthakAH kacit / / strayastisastrINi vA yeSAM tAni UnatrINi, UnatisRNi, UnatrINi | prakRtiharItakyAdirna liGgamativartate // 2 // 60 vA kulAni / digyAcI tu dignAmatyAt strIliGga ukta eva / / prakRterliGgavacane bAdhante khArthikAH kacit-svArthe dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoyadantarAla sA dakSiNapUrvA / evaM prakRtyapAtta evA'bhidheye ye pratyayA bhavanti te svArthikAH / te dakSiNapazcimA dik ! tatpuruSaH pUrvapadapradhAnastaddhitArtha- ca kvacillakSyAnusAreNa prakRteH sambandhi liGgaM vacanaM ca bAdhante25 dviguzca guNavRttiH-atikrAntaH khavaM atikhadaH,atikhaTdA, ativartante / bAdhite ca liGge bahala lijavyavasthA / hotraiva atikhaddham / avakuSTaH kokilayA avakokilaH, avakokilA, hotrIyama / sandiSTA vAka vaacikm| vinaya eva vainayikam 168 avakokilam / pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH, payedhyayanA, | upAya eva aupayikam / yogyavAcinasvIpayikasyAzrayaliA prydhyynm| alaM jIvikAyai alamIvikaH, alajIvikA, ala-| taiva / yad gauDa:jIvikam / niSkAntaH kauzAmbyAH, niSkauzAmbiH niSkauzAmbI.. / | "nyAyyamaupayikaM trissu"| 30 niSkauzAmbi / prApto jIvikAM prAptajIvikaH / prAptA jIvikA vRttireva vArtikam / prakRtA apUpAH ApUpikam / ISadaprAptajIvikA / prAptaM jIvikAM prAptajIvikam / zatAt pare ime samAptA vAk vAkalpo'yam / guDakalpA drAkSA / hrakhA zuNDA 70 paraHzatAH / evaM imAH paraHzatAH / imAni paraHzatAni / evaM shunnddaarH| zamIraH / shmiiruH| kutupaH / kvacid grahaNAdanu. paraHsahasrAH / parolakSAH / uttarapadapradhAnasya tu yathAkhaM liGgam / | vartante'pi-rAjJo dhaH rAjadharA / mRdeva mRttikA. mRtsA. dviguH khalvapi-paJcasu kapAleSu saMskRtaH paJcakapAlaH, paJcakapAlA, | mRtnaa| bahutailaM prasannA / bahupeyA yvaaguuH| bahuvarSI ayaM 36 paJcakapAlam / samAhAradvigostu yathAyoga strItva-napuMsakatve ukte| | kAlaH / kacid viklpH| prakRtA yavAgU: yavAgUmayI, yavAgU uttarapadadvigostUttarapadaliGgatve AzrayaliGgatve vA na vizeSaH / / mayam / ISadasamApto guDo bahuguDo bahuguDA vA draakssaa| prakR-76 samAsAntare tUktameva liGgam / raktAdyarthe'NAdyantAzca guNavRttayaH / tyarthe'bhidhAnAt taliGgavacanA evAmI bhavantIti pratipattivyudAharidrayA raktaH hAridraH paTaH, hAridrI zATI, hAridraM vastram / evaM sArtha vacanam / prakRtiharItakyAdirna liGgamati / lAkSikaH, lAkSikI, lAkSikam / pItakaH, pItikA, pItakam / tate-harItakyAdikA prakRtiH pratyayArthe vartamAnA'pi prakRtya
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariziSTe khopanavRttisaMkalitaM DP rthaliGgaM naativrtte| harItakyA vikAro'vayavo vA phalaM harItakI, harItakyau harItakyaH phalAni / evaM pippalI, kozA 9 athaalinggaaH| takI, nakharajanI, zaSkaNDI, dADIdoDI, zvetapAkI, arjunapAkI, kaNA, balA, drAkSA, dhrAjhA, garikA, kaNTakArikA, zephA- | nantA saMkhyA DatiryuSmadasmacca syurlinggkaaH| 5 likA / mallikAyA vikAro'vayavo vA puSpaM mallikA ! padaM vAkyamavyayaM cetyasaMkhyaM ca tad bahulam // 1 // mAlatI, yUthikA, mAgadhI, navamAlikA / vidAryA mUlaM vidaarii| nantA saGkhyA DatiryuSmadasmacca syuraliGgakAHaMzumatI bRhtii| [saGkIrNavipulA // 2 // nakArAntA saGkhyA itipratyayAntA yuSmadasmadI cetyete'liGgAH vacanaM tu khalatikAdirbahA'tyeti puurvpdbhuutaa| | zabdAH / paJcakumAryaH saptarohiNyaH-atra Dorna bhavati / nanteti 45 strIpuMnapuMsakAnAM sahavacane syAt paraM liGgam // 3 // | kim ? eka-dvi-tri-catvAro vizeSyaliGgA bhavanti / ekaH paTaH, 10 vacanaM tu khalatikAdiH-turevArthe; khalatikAdikA | ekA zATI, ekaM vastram / dvau paTau, dve zATyau vastre vA / SaSo prakRtidUrabhavatvAdinA nimittenAnyatrAdhyAropitA'pi svagataM liGgopAdAnAnupAdAnayoravizeSa ityanupAdAnam / kati, yati, vacanameva nAtivartate / liGgaM tvatikrAmatyeva-Azrayagatameva tadu. tati striyaH-atra DIna bhavati / yuSmabhyaM asmabhyaM strIbhyo dehi / pAdatta ityarthaH / khalatiko nAma parvataH, tasyAdUrabhavAni vanAni | tvat, mat striyA gataH / yuSmat , asmat strIbhyo bhayam-50 khalatika vanAnIti / bahvarthA'tyeti pUrvapadabhUtA-bahurthA atrAb na bhavati / padaM vAkyamavyayaM cetyasaGkhyaM ca10 bahuviSayA prakRtiH paJcAlAdikA pUrvapadabhUtA satI khagataM vacanaM | "vibhaktyantaM padam", "savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam","kharAdya saGkhyAmatyeti atikrAmati / samArope'pyAzrayavavacanaM pratipadyata vyayam"; ityete'saGkhyA aliGgAzca / kANDe, kuDye, kulaM pacate, ityarthaH / abhyAropAbhAve ityasyApavAdaH / paJcAlAzca nivAsaH | kANDIbhUtaM kulam eSu "klIbe" iti hakho na bhavati / tada mathurA ca, paJcAlamathure / bahatheti kim ? godau ca grAmaH mathurA | bahulam-tatpUrvoktaM liGgalakSaNaM bahulaM draSTavyam / tena kaThAnAM 55 ca godmthuraa| pUrvapadabhUteti kim ? uttarapadabhUtA nAnyeti dharma AnAyo vA kAThakam , kAlApakam , bAicyam / tathA20 mathurA ca paJcAlAzca nivAsaH mathurApaJcAlAH / strI-puMnapuMsa. "piGgaH pizaGge piGgI tu zamyAM piGgaM tu baalkm"| kAnAM sahavacane syAt paraM liGgam-strI-puM-napuMsaka "rAmaThanAlikAyAM tu pizA gorocnomyoH"| liGgAnAM sahavacane para puliMga napuMsakaliGgaM vA bhavati / strI. tathApuMsayoH sahavacane pulliGgaM bhavati / sA ca paTazca tau| saca "vanajA mudgapardhyA strI muste nA kliibmmbuje"| 60 zATI ca tau| strI-napuMsakayonapuMsakam-sA ca vastraM ca te / tacca tathA25 zATI ca te / puM-napuMsakayornapuMsakaM ca-sa ca vastraM ca te / tacca "piNDaM sAndre bale bole gRhAze jIvanAyasoH / paTazca te / strI-puM-napuMsakAnAM napuMsakam-sA ca paTazca vastraM ca piNDo dehe javApuSye nivApe sirake'pi ca // tAni / sa ca zATI ca vastraM ca tAni / taca zATI ca paTazca | piNDI syAt tagare'lAbUkhajUrIbhedayorapi / tAni / yugapat sarvaliGgopAdAnAyoge sati paryAye ziSyamANaliGge tathA 6 vA prasakte niyamArtha ya vacanam / etaccAdvandvatatpuruSavizeSaNAnAM "tuNaM cApe ca khaGge ca guNo vRzcika-bhRGgayoH / 30 veditavyam, dvandvatatpuruSavizeSaNAnAM tu vizeSyaliGgataiva / sa ca duNI kacchapikAyAM ca jldronnyaamudaahRtaa"| kakaTaH, sA ca mayUrI kukuTamayUryo te| arddha ca pippalyAstada- tathAIpippalI ca sA ca sAdhvyau / yadyapyetadasti bhedenopakramya sama- "droNaH kAke kRpiiytau"| ditayorabhidhAnam-yathA tvaM cAhaM ca vRtrahanubhau saMyudhyAvahe "ADhavApacatuSke syAdADhake puM-napuMsakaH / iti / samuditau ca prakramya bhedenAbhidhAnaM yathA-plakSanyagrodhA- striyAM kASTAmbuvAhinyAM gavAM ghAsabhuji sthitii"| 35 vAnaya taM ca taM ceti / tathApIha tyadAdInAmekazeSe samuditayo tathAreva vivakSA krtvyaa| arddhapippalyau te iti, na tu bhedena praka "dAruNe triSu nArgATe bhISaNaM sallakIrase" / mitavyamiti bahuvidaH / tatazca sA ca sA cetyeva vigraha iti tathAnyAyaprAptameva liGgam / AryA // 3 // "jyotiSmatyAM sArasyAM strI klIbaM tu naamcihnyoH| 15 iti paraliGgAH samAptAH / syAtU pakSe lakSmaNaH puMsi saumitro zrImati trissu"|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane sI-napuMsakaliGgaprakaraNam / 89 - wwwmmawwwww 10 tathA"avyaktaH zaGkare viSNAvavyaktaM mhdaadike| Asmanyapi syAdavyaktamasphuTe tvbhidheyvt"| tathA"pArApatI gopanIti-lavalIphalayomatA / pArApataH kalarave zaile markaTatinduke" / tathA"zveta rUpye'nyavacchuke zveto dvIpAdribhedayoH / zvetA varATikA kASThapATalAzadinISu ca // tathA"strI harid dizi varNe nA tRnn-vaajivishessyoH| dUrvAyAmapi haritA harid varNAnvite triSu / / tathA"murajAdikabAye syAdAnaddhaM sandite trissu"| tathA"arjunaH kakubhe pArthe kArtavIryamayUrayoH / mAturekasute ca syAdarjuno dhavale'nyavat // arjunaM ca tRNe netragade yApyarjunI gavi / uSAyAM karatoyAyAM kuTTanyAmapi ca kvcit"| tathA"AsanaM dviradaskandhe pIThe yAtrAnivartane / AsanI paNyavIthyAM syAdAsano jiivklume"| tathA"tantudezAMzukanIhibhede cIno mRgaantre"| 20 tathA"pizunaM kuchame krUre sUcake tvabhiveyavat / pizunaH kapivake ca skAyAM pizunA matA" ! tathA"rajano rAgajanane raJjana rakacandane / guDA-rocanikA-nIlI-majiSThAsu ca rjnii"|| tathA"napuMsakaM sajana syAduparakSaNaghaTTayoH / vAcyaliGgaH kulIne syAt kalpanAyAM tu yoSiti" / tathA"ukSasvarabhidu bhaiSajye vRSabhaH shresstthvaackH| uttarastho varAhasya pucche randhre ca karNayoH / narAkArastriyAM zUkazimbikAyAM ca yossivi"| tathA"kumbhaH syAt kumbhakarNasya sute vezyApatau ghtthe| rAzimede dvipAze ca kumbha trivRti guggulau / 5 kumbhI tu pAThalA vAripaNI piTharakaTaphale // tathA"punarnavAyAM varSAbhUH strI nA kimulake plavai / tathA"mAtRbhit sallaMkI-goSu strI sugndhi-mnojnyyo| ____60 triSu nA campake jAtIphale ca surbhirmdhii"| tathA"syAjima kuTile mande klIvaM tgrpaadpe"| tathA"rAghave jAmadagnye ca pazumede hlaayudhe| 65 puMsi rAmaH site cArAvasite cAbhidheyavat / yoSAyAM hilinyAM strI klIbaM vAstaka kusstthyoH"|| tathA"cakSuSyaH ketake puNDarIkavRkSe rasAune / kulsthikaa-subhgyoshckssussyaa'kssihite'nyvt"| 10 tathA"jayo jayante vijaye jayA durgA'bhimanthayoH / jayantI tithimedomAsakhIpathyAsu ca smRtA" // tathA"avaraM gajAntyajabA'pradeze caparame trie| bhavAnyAM tu biyAm" // 26 tathA "javano dezabhede syAd vegavegAdhikAzvayoH / javanyoSadhibhede ca vAcyavad vegini smRtH"| tathA"tapano narake sUre bhallAtakatarAvapi / 30 tathA 35 "syAd dIrdhakozikAyAM strI durnAmA kliivmrshsi"| tathA"dhanvA jaGgaladeze syAd dhanvacApe sthale'pi c"| tathA"nA nale dhamano bhanAdhmAyakakarayostriSu / thamanI tu haridrAyAM kandharAsirayorapi" // tayA"pAvanaH sihake vahau prAyazcitte ca pAvanam / bActhavat pAvamilari harItakyAM tu pAvanI" | 12 za.pari.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 15 20 "amarastridaze'pya'sthisaMhAre kulizame / dUrvA'marAvatI sthUNA-guDUcISvamarA striyAm" // tathA 10 "aGkuro rudhire roni pAnIye'bhinavoddhidi" / 25 30 prathamapariziSTe khopayantisaMkalitaM 35 tathA - "aparaM vA syAt pazcAdbhAge ca dantinAm / arvAcIne'paraM prAhurjarAyau cAparAmapi" // tathA "ambaraM vAsasi vyoni karpAse syAt sugandhake" // tathA tathA - "karburaM salile henri karburaH pAparakSasoH / karburA kRSNantAyAM kimare karburo'nyavat" // tathA - "namakanyo mayogaurI rajanyAM saridantare / priya vasudhAyAM ca rocanyAM varuNastriyAm // puMkhIndau vizade zvetasarSape padmakesare / napuMsakaM triSu ve vizuddhe'ruNa- pItayoH " // tathA - "citraM syAdadbhutAlekhyatilakeSu vihAyasi / citrA'khuparNI goDumbAsubhadrAdantikAsu vA // RkSApsaro'hibhedre ca karbure cAbhidheyavat" // tathA- "vRkSAmle cukaM cAya strI puMsyamle'mlavetase" / tathA - "cIraM tu gostane vastre cUDAyAM sIsake'pi ca / cIrI kacchATikAjhikyoH " // tathA-- "dharastu zaile karpAsalake kamaThAdhipe / dharA medasi bhUmyAM ca strINAM garbhAzaye'pi ca / tathA -- "pANDuraM syAnmaruvake varNe nA takati triSu" / tathA "vIrA syAt kSIrakAkolI tAmalakyelavAluSu / patiputravatIrambhAgambhArImadirAsu ca // goSThodumbarikA kSIravidArI dugdhikAsu ca / vIrastu subhade zreSThe vIraM zRbhyAM nate'pi ca " // tathA 5. "vidhuraM syAt pravizleSe vidhuro bikale'nyavat / vidhurApi rasAlAyAm " // "madhurastu rase viSe" "klIne syAd rasavatkhAdupriyeSu madhuro'nyavat / madhurA zatapuSpAyAM mizreyAnagarIbhidoH / madhukukuTikAmedAmadhUlIyaSTikAsu ca" / tathA--- "karpAsa sthAni puMsisyAd barbaraH kezacakrale / pAmare jikAyAM nA zAke strI kusume striyAm" // tathA - "bindutantraH pumAn zAriphalake caturaGgake" / tathA--- " kA kiyA bIjespi vAci kRmijamIrayoH dakSiNAvarttazaGkhe'pi vArdaraM syAnnapuMsakam" / tathA--- "syAd vAraNe vIrataraM vIrazreSThe zare pumAn" / tathA--- " zAlAraM syAddhastinakhe sopAne pakSipaJjare" / tathA- " caNDAlabhede pAnIye zakrazcaNDikApatau" // tathA--- "zambaraM salile citra-bauddhavratavizeSayoH / zambaro daityahariNamatsyabhedajinAntare / auSadhau zambarImAhuH " // tathA- "sarvatobhadra ityuktaH kAvyacitre gRhAntare / nimbe'pi sarvatobhadrA rAmbhArI-naTayoSitoH " // tathA "zAlaparNyA sthirA bhUmau mokSe nA nizcale triSu" / tathA "nidAghasalile sitraH striyAM tu saridantare" | tathA - " nirNIte kevalaM jJAne striyAM triSvekakRtsnayoH " kuhane'pi tathA --- "kolo'GkapAlAvutsame melake potri - citrayoH / kolA kaNAyAM cavye ca kolaM tu badarIphale" // tathA "priya strI Treat campakasya tu korake" / 40 45 00 55 60 65 70 75
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsane strI-napuMsakaliGgaprakaraNam / morrordPramanamanarsunnumanAmARAMAnanewsnrammmmmmwwwwwwwwwwwwnne 5 tathA"lohacUrNe tu puMsi syAd gaurilo gaursrsspe"| tathA"gokilo musale hle"| tathA"capalaH pArate mIne caurake prastarAntare / capalA kamalA vidyut-puMzcalI-pippalISu ca / / capalaM kSaNike zIghra capalazcikure cle"|| tathA"klIvaM durdivase melAnandAyAmapi vaal:"| tathA"muktAphalaM syAt karpUre mauktike lvliiphle"| tathA"kapAlapAtramatsyeSu pumAna mallo bliiysi"| tathA"vaNTAlaH zUrayoryuddhe naukAyAzca khanitrake" / tathA"zrIkhaNDaH puSpakAsIsazaileyeSu napuMsakam / pumAnAsanapA syAcchItalaH zizire triSu" / tathA"pravaNe bandhane prAdhvaM vrmnytidviiysi"| tathA"sahadevA blaadnnddotplaashaarivmessje| sahadevI tu sAkSyAM sahadevastu paannddve"| tathA"kapizaH sihakaH zyAvastriSu strI mAdhavI surA" / tathA"mahAghoSaM mataM haTTe mahAghoSo'tighoSaNe / smRtA karkaTazRGgayAM ca mahAghoSA mniissibhiH"| tathA"hastyArohe'varohe nA varArohA kttaavpi"| tathA-- "varAho'nde kirau viSNau naannke'pydrimustyoH"| tathA"siMhaH kaNThIrave rAzau sattame cottrsthite| 85 siMhI kSudrAbRhatyoH syAd vAsake rAhumAtari" // tthaa"avkaa-htthpnnii"| ambu-kuntalaH / "jalanIlatAno'kkIbe kAvAraM vAricAmaram / vAri jAlaM ca shevaalm"| tathA-- "patAkAyAM tu nIrAto na puMsi vyommnyjrm"| ityevamAdi liza ziSTaprayogAnusAreNa veditavyam // taduktamabhiyuktaiH"vAviSayasya tu mahataH saMkSepata eva linggvidhiruktH| yannoktamatra sadbhistallokata eva vijJeyam" // "liGgamaziSya lokAzrayatvAliGgasyeti c"| ravipulA] // 1 // nizeSanAmaliGgAnu zAsanAnyabhisamIkSya sNkssepaat| 50 AcAryahemacandraH samaddabhadanuzAsanAni liGgAnAm // 2 // 16 ityAcAryazrIhemacandraviracitaM khopajJaliGgAnuzAsana vivaraNaM samAptam / ka A RESS REMOVES
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] pariziSTam / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSitaM dvayAzrayamahAkAvyam // prathamaH srgH| www.varuna........SrNAAMANARTHDArrrr - r rrwarim-and-nirwwwwraru-NiwwwNaushirwAAMANNERPPPMPMPARAN __ aham // praznottarapravRttimadagandhoddharasya gajasyevAlpapramANe granthe samudgaka OM namaH srvsrvjnyebhyH|| iva nibandhaH kartu duHzakastathApi mandamataya etaddttAvadhIzrIbhUrbhuvaHkhatritayAhitAgnigehe'bhito yasya vibhaakhrsy| tAyAmapi bhUrisaMjJA'dhikAra-niyama-vibhASA-paribhASotsargApavA10 bhAtaH sphulihAviva puSpadantau tajyotirekaM paramaM namAmaH // 1 // dAdivicArAtibAhulyenaitasyAmuktaM prayogajAtaM samyag vivektuM na yacakritvA'bhiSeke gaganasavanasanmaNDape nAnanIraM zakSyantyatasteSAM sakalaprayogajAtasya samyag viviktaye tathA'nena 35 khargajJAne zubhArtha suratarudalayukpUrNakumbho mRgAGkaH / zabdAnuzAsanena pradhAnopAdhyAyeneva sarvepi zabdAH ziSyA iva vRddhastrIkSiptalAjA dhruvamuDunikarA jajurekAtapatra samyag vyutpAditA api yAvanmahAkAvye lokavyavahAra iva na rAjyaM jainezvaro'yaM trijagati kurutAM sArvabhaumaH prtaapH||2|| vyApAritAstAvat khamatyA'nyatrA'vyavahArike'rthe prayujyamAnA 15 zAne rAtu sarakhatI bhagavatI sA me yayA jyotiSA nA'bhISTArthasiddhibhAjo bhavantIti te yasminnarthaM yathA prayujyante vizvoyotisadoditena vasane vAsapratijJA miSan / tathA digmAtreNa darzanArtha tathA saMsiddhazabdasaMdarbhapuSpotkarasaMbhR-40 nirjitya dvijanAyakaH kila mRgArbha lAlayan pAlaya tAdasmAd vyAkaraNAt puSpakaraNDakAdivoddhRyaitatprayogaprasUnanakasthaM samayAkaroti vijane'nante vane vAsitaH // 3 // prakaraH kAvyadAmni gumphitaH sumatibhirapi sukhena prAtyo bhavatIzrIpArzvanAthajinadattaguruprasAdA tyetadarthametacchandAnuzAsanavizeSahetuzrIsiddhacakravartizrIjayasiMhadArabhyate rabhasato'lpadhiyApi kiJcit / devavaMzAvadAtavarNanAya ca vyAzrayaM zabdAnuzAsanaprayogasaMdarbhazrIhemacandrakRtasaMskRtadurgamArtha saMgrahasvarUpatayA sarvakAvyalakSaNalakSitakadhAprabandhakharUpatayA ca 45 yathArthAbhidhAnaM mahAkAvyaM cikIrSantaH ziSTasamayaparipAlanAya zrIvyAzrayasya vivRtiH svaparopakRtyai // 4 // nirvinnazAstrasamAptaye ca tasyAdau zrIsiddhahemacandrAbhidhAnazabdAiha hi bhaktiprArabhArAhamahamikAnamrakamazrIkumArapAlapramukhA- | nuzAsananamaskArAnusAreNA'bhISTadevatApraNidhAnarUpaM namaskAra usaMkhyapRthvIpAlacakravAlabhAlasthalIlaptasurabhimRganAbhipuNDraka- / | cakruH // . 26 cUrNaprasaktiprocchalitapAdAravindodAranakharAdarzasaundaryA lakSaNatarka-cchandaH sAhityA'laGkAra-triSaSTizalAkApuruSacaritra-yoga ahamityakSaraM brahma vAcakaM prmesstthinH| 50 zAstrapramukhAnekazAstranirmANonmUlitajagatsnaviziSTa sRSTicAturyAH siddhacakrasya sadA | siddhacakrasya sadbIjaM sarvataH praNidadhmahe // 1 // ahamiti varNasamudAyaM sarvataH sarvasmin kSetre kAle ca praNikovidayandavaryAH zrIhemacandrAcAryA yadyapi svopajJazrIsiddhahema dadhmahe / AtmAnaM dhyAyakaM bIjamadhye nyastaM saMzleSaNAhakAradhyayaiH candrAbhidhAnasya saMskRtazabdAnuzAsanasya niHzeSazabdavyutpAda-| sarvato vethitaM cintayAmaH / yadbA, ahaMzabdavAcyena bhagavatA30 navapuSaH supratiSThasaptAdhyAyAGgasya sulalitapadanyAsasya prabhUta- | 'ItA dhyeyenAbhinnamAtmAnaM dhyAyakaM dhyAyAma ityarthaH / kITa-55 wwwww wwwwwwwwwwwwwwwww www wwwwwwwww
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite PornuvicurrenniawwwwwwwwwwwrrrrrrrrrrrrrrrnimmamiwwwmarwanamanipuwwwwwwwwwwwwwwwwAAPANINRrIarmer zam ? nirmuktAtmakatvAt parame pade siddhilakSaNe tiSThati / "para- caulukyavaMzAya culuke saMdhyAvandanAya vidhAtrAmbunA bhRte mAt kit" ityauNAdike kitIni "bhIruSThAnAdayaH" [ 2. 3. | haste bhavo "digAdidehAzAd yaH" [ 6. 3. 124.] iti ye 40 33.] iti Satve gaNapAThasAmAt saptamyA alapi parameSThI | culukyaH / uktaM catasya parameSThino bhagavato'hato vAcakaM pratipAdakamata evAkSara ayogyA mAtaGgAH parigalitapakSAH kSitimRto 5 brahmAbhidhAnAbhidheyayorabhedopacArAdacalaM jJAnaM paramajJAnasvarUpa jaDaprItiH kUrmaH phaNipatirayaM ca dvirasanaH / parameSThivAcakamityarthaH / yadvA, akSaramiti bhinnaM vizeSaNaM brahmeti iti dhyAturdhAtuH kSitividhRtaye sAMdhyaculukAt ca / tato'kSara zAzvatametadabhidheyasya bhagavataH paramapadaprAptatve samuttasthau kazcid vilasadasipaH sa subhaTaH // 45 nAvinazvaratvAd brahma ca paramajJAnakharUpam / yadvA, akSarasya mokSasya hetutvAdakSaraM brahmaNo jJAnasya hetutvAca brahmA'ta eva ca culukyasyAdikSatriyavizeSapuruSasyAyaM "taspedam" [ 6. 3. 10 siddhacakrasya siddhA vidyAsiddhAdayasteSAM cakramiva cakra yantraka- / 160.] ityaNi caulukyaH / sa cAsau vaMzazca / yadvA, culukovizeSastatra sat Ayatvena pradhAnaM bIjaM tattvAkSaram / svarNasi-tpannaH puruSo'pyabhedAculakastasyApatyaM vRddhaM gargAditvAdyani. yAdimahAsiddhihetoH siddhacakrasya paJca bIjAni vartante teSvida- | 1. 42.] caulakyastasya vaMzaH saMtAnazcaulukyavaMzastasmai bhadraM mAdyakSaramityarthaH / tena svarNasiddhyAdimahAsiddhInAmidaM mUlahetu- svastyastvityAzIrvAdaH / "tadbhadAyuSya." [2. 2.66. 160 rityuktam / ata eva cedaM dhyAnAhamityarthaH / nanvarhamityasya | ityAdinA caturthI / yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhava15 yo'bhidheyaH sa eva praNidheyatvena mukhyH| ahamiti zabdastvaha- ntIparaH prayujyate ityatra bhavantItyasyopalakSaNatvAt paJcamyAdi. dvAcakatvena praNidhAnArhatvAd gaunnH| gauNaM ca mukhyAnuyAyIti paro'pi / tenAnAstviti jJeyam / AzIrvAdadAne hetugarma vizemukhyasyaiva praNidhAnaM kartumucitam / evaM cAhamityakSara brahmavAcyaM | SaNamAha / kluptasyAdvAdasiddhaya iti / syAditi "asak" dhAtozrIparameSThinaM siddhacakrAdibIjena sarvataH praNidadhmaha iti kArya yot pratyayAntasya pratirUpako vidhivicAraNAstitvavivAdAnekA-85 syAt / anna caivmnvyH| siddhacakrAdibIjenAhamityanena vAcyaM tsNshyaadyrthvRttirvyyH| atra tu bhImakAnteti vizeSaNenAnekA20 parameSThinaM praNidadhmaha iti / naivam-yathA kazcit khasvAminA ntasyaiva sAdhyatvAdanekAntavRttirgRhyate / tasya tatpUrvako vA vAdaH preSite likhite samAyAte svAminIvAntara bahumAna prakaTayan syAdvAdo nityatvA'nityatvAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagamarUpaH svAmini sAtizayAM prIti prakAzayatyevaM parameSThino vAcakamahamiti zrImadAhetamatapradhAnaprAsAdacUlAvalambipralamboddaNDapANDurapatApraNidadhat zrIhemacandrasUrirmukhye praNidheye'rhati sAtizaya praNi- | kAyamAno'nekAntavAdaH / siddhiniSpattiApanaM vA / kluptA 80 dhAna khyApitavAn / yena hi yasya nAmApi dhyAtaM tena sa nitarAM nirmitA syAdvAdasya siddhiryena tasmai / syAdvAdasiddhividhAne'pi 25 dhyAta iti yathoktameva sAdhu / tathA sarvapArSadatvAdasya kAvyasya | hetuvizeSaNamAha / bhImakAntoddhatodAttahiMsrazAntaguNAtmana iti| sarvadarzanAnuyAyI namaskAro vAcya ityahazabdena parameSTizabdena bhImA raudrAH, kAntAH saumyAH, uddhatA avinayapradhAnAH, ca hariharabrahmANo'pi vyAkhyeyAH / yathA parameSTino hareharasya udAttA vinayapradhAnAH, hiMsrA ghAtukAH, zAntA dayApradhAnA ye brahmaNazca vAcakamahamiti praNidadhmahe / ahaMzabdasya hyete trayo'pi ] guNA dharmAsta eva dharma-dharmiNorabhedavivakSayA vaMzasya bhImatvAdi-88 vAcyAH / yaduktam-- dharmaH sahaikyAdAtmA svarUpaM yasya tsmai| atra ca bhImaguNAakAreNocyate viSNU rephe brahmA vyavasthitaH / tmakatvakAntaguNAtmakatvAdInAM parasparaviruddhAnAmapi virodho hakAreNa haraH proktastadante paramaM padam // iti / rodhobhAga iva pratyakSapramANamattavRSabheNa bAdhyamAno bhaMsate / yata uktamzeSa prAgvavyAkhyeyam // dRzyatvAnna virodho'pi kathyate yuktizAlibhiH / aham / ityanena zabdAnuzAsanasUtrAdisthaH "arham" [1] | virodho'nupalambho hi yato jainamate mataH / / iti namaskAraH suucitH| akSaraM brahmetyAdinA ca tadvRttiH / yadi hyeSAmekatra dRzyamAnAnAmapi virodha udbhAvyeta tadaika35 sUcitA // 1 // sminnapi puruSe putratva-pitRtve sthUlatva-kRzatve laghutva-mahattve arthatatkAvyanAyakavaMzamAzIrvAdapUrva prazaMsannAha / na ghaTeyAtAm / athaiko'pi pumAn svajanakA'pekSayA putraH, bhiimkaantoddhtodaatthiNsrshaantgunnaatmne| vaputrApekSayA janakaH, sthUlApekSayA kRzaH, kRzApekSayA sthUlo 75 bhadraM caulukyavaMzAya kluptasyAdvAdasiddhaye // 2 // mahadapekSayA laghurlaghvapekSayA ca mahAniti viSayabhedena viruddha
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvathAzrayamahAkAvye prathamaH sargaH / wwwwwwwwwwwwimmmmmmmmmmmminer dharmA apyete ghaTante tadatrApi samAnam / tathAhi-zatrUnuddizya zobhA labhata evamatrApIti / atra ca vyAkhyAne lokAt sAlAbhImaguNatvaM prajAsu, kAntaguNatvaM darpicheSUddhataguNatvaM pUjyeSUdAtta- turIyAderityatra zabdasiddhiH sAmAnyoktAvapi zrIhemacandrasUrimuNatvaM vyasaniSu, hiMsraguNatvaM kRpApAtreSu zAntatvaM ceti / evaM kRtA'tra kAvye'bhidheyatvenAvabodhyA khopajJatayA tatkramAnatica pratyakSasiddhabhImakAntaguNAghanekadharmAtmakenAnena caulukyavaMzena krameNavA'tra siddhazabdAnAM prayogAt / etena cAsya kAvyasya 40 dRSTAntabhUtena nityAnityAyanekadharmazavalaikavastvabhyupagamarUpasyA- ! khopajJazabdAnuzAsanasaMsiddhazabdaicolakyanayadharmavyavasthityA ca dvAdasiddhividhAnapUrvakaM darzanAntarIyANAM bauddhasAMkhyAdInAmekA-sahAbhidhAnAbhidheyalakSaNaH saMbandha uktH| prayojanaM ca siddhAnAM ntAnityatvaikAntanityatvAdivAdeSu syAdvAdasyaiva nyAyyatvaM sUci- zabdAnAM kAvyaviSayaM prayogajJAnam / nayadharmavyavasthitijJAnaM tam / ata eva zrIhemacandrasUreyatimaulerAzIrvAdA.'yaM vaMza cAnantaram / paraMparaM ca siddhazabdaprayogajJAne'bhISTadevatA''di iti / tino hi dhArmikaM vinAnyasya prazaMsAyAM doSasaMbhavaH // stutyAdikrameNa nayadharmavyavasthitijJAnena ca nayadharmAnuSThAnAdi-45 to syAdvAdasiddhaye / ityanena "siddhiH syAdvAdAt" [2] iti krameNa niHzreyasamuktam / tathA'sya dvayorAzrayatvAd dyAzraya ityanvartha nAmApi vyajitam // sUtrArthaH sUcitaH // 2 // lokAt / ityAdinA "lokAt" [3] iti sUtrArthaH athA'nyebhyo'dhikena yena guNenA'yaM vaMzo'tra kAvye varNyastaM sUcitaH // 3 // prakarSayaccAhalokAt sAlAturIyAdeH shbdsiddhirivaandhaa| atha dvitIyaH pAdaH 80 atha zrIsiddhahemacandrAkhyazabdAnuzAsanAnusAreNa prayogajAtaM 16 caulukyavaMzAjayati nydhrmvyvsthitiH||3|| darzayan yatra caulukyavaMzo nayadharmavyavasthityA rAjyamapAlayat caulukyavaMzAt "gamyayapaH karmAdhAre" [ 2. 2. 74.] tatpuramAhaiti karmaNi pnycmii| caulukyavaMzaM prApya nayadharmavyavasthitirnayo | asti svastikavad bhUmedharmAgAraM nayAspadam / myAyo dharmo'hiMsAdindre tayorvyavasthitirvyavasthA samyak pratipAlyamAnatvena na vidyate'ghaM duHkhaM vyasanaM pApaM vA yasyAM puraM zriyA sadAzliSTaM nAmnA'NahilapATakam // 4 // 55 20 sA'naghA zreyasI satI jayati sarvotkarSaNa vartate / yathA sAlA- nAnA'NahilapATakamaNahilapATakAkhyaM pura nagaramasti / turIyAdeaukAt salAtura Abhijano nivAso'sya "salAturAMdI kIdRzam ? dharmo'hiMsAdirdharma dAnAdi / dharma-dharmiNorabhedopa cArAd dharmasya dharmavatAmagAraM gRhamata eva pUrvavadabhedAnnayasya ya" [ 6. 3. 216.] itIyaNi sAlAturIyaH pANinistatpra nyAyavatAmArapadaM sthAnaM yata eva dharmAgAraM nayA''spadaM cAta bhRtim / AdipadAdindra-candra-zAkaTAyanAdivaiyAkaraNAnAM zrI eva ca zriyA dhana-dhAnya-dvipada-catuSpadAdimaharyA lakSmIdeva- 60 siddhasena-malavAdi-haribhadrasUriprabhRtitArkikrANAM ca parigrahaH / tayA vAzliSTamAzritamata eva ca bhUmeH sAgarAmbarAyAH svastika 25 lokaM vaiyAkaraNasamayavidaM pramANavidaM ca prApya zabdasiddhiH sAdhu miSa yathA khastikenA''vyavezmavedikAlakriyate tathA yena sarvAzabdaniSpattiranaghA'sAdhutvadoSarahitA satI jayati / athavA'tra 'pi bhUrbhUSyata ityarthaH / yacca puraM zarIraM dharmAgAraM dharmasya pUrvozloka ihetyadhyAhAryam / siddhivyavasthityapekSayA ca gmyytvm| pArjitasukRtasyAgAraM nayasya cAspadaM bhavati tat sadA zriyA tato'yamarthaH-sAlAturIyAdilokamAzritya yA'naghA zabdasiddhirye lakSmyA''zliSTaM bhavatItyuktilezaH // pUrva kila vanarAjarAjena 65 prayogArhAH zabdAH siddhAH sA yaha prabandhe jayati / iyaM hi | navapuravidhitsayA pradhAnabhUmikhaNDagaveSaNArthaM vicarataikadAraNya30 kAvyaphalA kAvye vAtra zabdAnuzAsanakramAnatikrameNa nibadhya- | madhye gavAdIMzcArayannaNahilo nAma gopAlo dRSTastadane ca cittAmAneSu zabdeSu vaphalaprAyotkarSavatI bhavati tathA caulukyavaMzaM | miprAyo niveditastenApi tatkAryakaraNArtha zakunagaveSaNaM kurvate. prApya yA'naghA nayadharmavyavasthitiH seha prArabhyamANe prabandha | katra pradeze zugAlo baliSThakukuraM nidhoTayan dRSTastatraiva cANaAdhAre jayati / iyaM cA'naghatvena svayamevotkRSTA'pyasmin | hilena vanarAjarAjaH puraniveza khanAnA kArita iti lokazrutiH 170 kAvye nibadhyamAnA vizeSeNotkRSTA bhavatItyarthaH / bhavati hi AdimadhyAvasAnamaGgalAni hi zAstrANyAyuSmacTrotRkANi matima- . 36 viziSTAdhArakRto vizeSo yathA rAjA sarvAGgabhUSito'pi rUpapAtra- cchotRkANi ca bhavantItyahamiti praNidhAnena sarvamAlazreSTha bhAva mapi yadAsthAnamaNDape siMhAsanamadhyArohati tadAnyAM kAnchana ! maGgale vihite'pi lokarUDhimanusarannasti-svastiketi zabdena wmawwwwwwwwwwwanm wwwww
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 dvitIepariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite dravyamaGgalamapi nyastavAn / nAnnetyatra karaNe tRtIyA // 4 // athaitadeva puraM dharmArthakAmopanibaddhavarNanAbhistriMzena zatena zlokairvarNayati / dharmArthakAmavarNanA yathAyathaM svayamevAbhyUhyAHsapattIyavidhIhAbhiH zrIddhe'trAnupatIpyate / * madhUttamaM vadhUDhAbhiH sadhUtkSepaM mRdurubhiH // 5 // sthitiH / trINi rUpANi svarUpANi yeSAM teSAM bhAvastrirUpala / tasya vyavasthitirvyavasthA virAjate / parasparAnAbAdhayA svasvavelAyAM pravartanena dharmArthakAmAnAM trINi rUpANi vyavasthitAni 40 zobhanta ityarthaH / yathA - lakArasya RkAreNa saha saMdhau trirUpatvavyavasthitiH / krRkAraH / lRkAraH / kRkAraH / ityevaM rUpayavyavasthA rAjate // 8 // zriyA sarvasamRddhayeddhe bhAsure'tra pure mRdUrubhiH komalasakthIbhirvadhUDhAbhirvavo yoSito yA UDhAH pANigRhItyastAbhiranupati bhartRsamIpa uttamaM patyA svayaM dIyamAnatvena premakandalodbhedakatvAd manojJaM madhu madyamiSyate / katham ? saha bhravorutkSepeNopahAsAya 10 cAlanenA'sti yat tat satkSepaM yathA syAdevam / yataH sapa- | nInAM yerSyA parasaMpattau cetaso vyAroSastasyA vidhiH karaNaM tatre hAbhilASo yAsAM tAbhiH / yathAyathA sapaDhyaH priyakRtatathAvidhapremasaMpattiM pazyantyo gADhatarerSyayA mlAyanti tathAtathA vadhUDhA kSepeNohasya madhu pivantItyarthaH // 5 // 15 umAbhartRSabhaskandhA mAtApitrRSipUjakAH / gamyataM paralutaM zataM lAkSaNikA iva / atrAkSaramapi prAjJA na vadanti nirarthakam // 9 // 48 yathA lAkSaNikA vaiyAkaraNA gamaH pataH zakrazca dhAtUnAM saMbandhinam lRtam lRkAramanubandhamaGkAryArthatvAnnirarthakaM na vadanti, tathA'tra pure prAjJAH paNDitAH prAjJatvAdakSaramapi kharavyaJjanamAtramapi nirarthakaM niHprayojanaM na vadanti / etenA'travyaMjanAnAmavAcAlatvamuktam // 9 // ! I bhartRRSabhA asminnAsan pitRNavarjitAH // 6 // nRbhartRRSabhA nRNAM bhartAraH svAmino nRbhartAro rAjAnasteSu RSabhA mukhyA rAjAdhirAjA vanarAjAdayo'smin pura Asan / etenAsya purasya ciraMtanatoktA / kIdRzAH ? umAbhartA zaMbhustasya | 20 RSabho balIvardastatskandhavat sthUlabaliSThAH skandhA yeSAM te / tathA mAtApitR(nR ? ) SipUjakA mAtA ca pitA ca mAtApitarau tau ca RSayazca teSAM pUjakA arcakAH / yAjakAditvAt samAsaH / [ 3. 1. 78. ] etena vinayoktiH / ata eva pitRNavarjitAH / pitRRNAmRNamapatyAbhAvastena varjitAH putravanta ityarthaH / bhavati 25 hi pUjyapUjakAnAM putrAdisamRddhiH // 6 // hotRtaM pollutaM mAtRlataM pitRtamuTTaNan / atra syAjjaDajihvo'pi vAgmI vidyAmaThe paThan // 7 // atra pure / maTharachAtrAyAlayaH / vidyAyai maTho vidyAmaTho dharmAdyarthamupAdhyAya cchAtrANAM bhojanAcchAdanAdisAmayopeta 30 IzvaraiH kArito vezmavizeSastatra / jAtAvekavacanam / vidyAmaThe SvityarthaH / jaDA varNamAtroccAraNe'pyapakI jihvA yasya sa jajajihvo'pyupAdhyAyAdhyApananaipuNyena hotRt-potakRt-mAtRt-pitRt- ! zabdAn durumbAryAnapyudguNannuccArayan san vAgmI paTuvAk syAt / jaDajihvA hi jihvApATavAya viSamavarNAnuccAryante // 7 // 85 amuSmin puruSArthAnAM trirUpatvavyavasthitiH / lRkArasya RkAreNa saMdhAviva virAjate // 8 // amuSmin pure puruSArthAnAM dharmArthakAmAnAM trirUpatvavyava - 60 ~~~~~~~ asmin mahaRSistutye nRpAzamamahARSIn / va lajjitA jagmuste dyAM sapta maharSayaH // 10 // asmin pure / nRpAn / apiratra gamyate / pracaNDadordaNDogrAn rAjJo'pi zamena kRtvA mahARSIn mahAmunitulyAn dRSTvA atri 2 aGgiraH 3 pulastya 4 pulaha 5 Rtu 6 vasiSThAkhyA 7 lajjitA iva te'tizamitvena prasiddhAH sapta maharSayo marIci 155 mahAmunayo dyAM vyoma jagmurgatAH / yo'pi yenottamena guNenottamamanyaH syAt sa yadA'nyasminnAtmano'tihIne'pi taM guNaM pazyati tadA lokopahAsena lajito dezAntaraM yAti // 10 // bhAnti mattebhagAminyo rambhAstambhanibhoravaH | 60 sarvartumaNDitodyAneSvatrakArabhruvo'GganAH // 11 // iha pure sarvartumaNDitodyAneSu sarvaiH SaDcitubhirupacArAddhemantaMzizira vasanta-grISma-varSA - zaradAkhyaSaDRtujanya puSpa phalAdibhimaNDitAni devatA prabhAvAdinA'vataraNAd bhUSitAni yAnyudyAnAnyupavanAni teSu mattebhagAminyaH puSpaphalAdyuccayanAya madonmattahasta- 65 vat savilAsaM viharamANAH satyo'GganA bhAntiH yato rambhAstambhanibhoravaH kadalIkANDa tulyasasthyastathA nAgaralipau vakrAkAralakAro likhyate tadvad vakre bhruvau yAsAM tAH / rUpavatya ityrthH|| "audantAH kharAH " [ 1 1 4 - 42 ] ityAdibhiH sUtraividhIyamAnAnAM kharAdisaMjJAnAM prayojanam "ivarNAderaskhe svare 70 yavaralam" [ 1. 2. 21 ] ityAdividhisUtreSveveti tadudAharaNadarzanenaivaitA jJApitA bhaviSyantIti kharAdisaMjJAsUtrANyula vidhisUtrodAharaNAni darzitavAn / tathA hi
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ automato prathamaH sargaH / www.ws dharmAgAram / nayAspadam / nAmnANahila / sadAzliSTam / anupatISyate / vidhIhAbhiH / zrIddhe / sapatnIrSyA / madhUttamam / mRdUrubhiH / sadhUtkSepam / vadhUDAbhiH / bhartRSabha / gamlutam / ityatra '"samAnAnAM tena dIrghaH" [1] iti dIrghaH // bahuvacanaM 5 vyAptyartham / tenottarasUtreNa lR Rtorapi Rlati hrasvo bhavati / klRRkAraH / mAtRlRtam / anyathA "RstayoH " [5] iti paratvAd Rreva syAt / mahaRSi / nubhartRRSabhAH / mAtRlatam / ityatra "RlRti hakho vA" [ 2 ] iti vA haskhaH 10 maharSayaH / umAbhartRSabha / hotRtam / gamlutam // svatvAbhAvapakSe prakRtibhAvamapIcchati / tanmate mahARSIn // www.www 20 zakulatam wwwwww // pakSe kazcit tu / sthAne yathAsaMkhyamRtA latA ca saha RkAraH // www. mattebha / dRdeva / maNDitodyAneSu / nibhoravaH / sarvartu / mhrssyH| atralkAra / ityatra "avarNasya" [6] ityAdinA edAdayaH // akArasya It- UtU - RtU - lunnimittakAni AkArasya 25 It-ut-ut-RtU-lRt-lunimittakAni codAharaNAni svayaM jJeyAni / evamanyatrApyadarzitodAharaNAni svayaM jJeyAni // 97 yugapaddarzitaM syAt tathA maharSaya ityetad "Rlati hasvo vA " [2] ityasya vikalpodAharaNam "avarNasyevarNAdi" [6] ityatrAvarNagrahaNenA''ptasya Ata Rti pare akAryodAharaNaM ca yugapaddarzitaM syAditi sarvamupapannam / evamanyatrApi vyutkramopamyAsakAraNAni yathAyathaM sudhiyA svayamabhyuhyAni // 11 // irNArNa kampalANa vatsarANa dazArNakam / vasanArNa vatsatarANa prANa vAna kasya cit // 12 // wwwww RtA-kakAraH // lRtA - patlutam / ityatra "lRta RRla RlRbhyAM vA" [3] ito lRto vA Rla Adezau // pakSe - RtA saha pUrvega hasva uttareNa RkAratha / RkAraH / kRkAraH // 15 latA ca saha dIrghatvaM hrasvatyaM ca / gamkRtam / zatam // 50 / RtA - pitRSi // latA - pollutam / itra "Rto vA tau ca"[4] iti Rta RllU Adezau // pakSe, Rti -- bhartRSabha bhartRRSabhAH // lRti- honRtam / mAtRsRtam // tau ca vA - pitRNa / pillutam / pakSe yathAprAptam // sukheto'praRNArtazca paramartI ratIcchayA / asmin smaraRtaH strIbhirmudarto ramate janaH // 13 // asmin pure janaH strIbhiH saha ramate / caH pUrvavAkyArthApekSayA samucaye / kIdRka san ? apraRNArtaH / na prakRSTena RNena RtaH pIDita Izvara ityarthaH / ata eva sukhato'nupamabhojanAcchAdanavilepanAdijanitaM sukhaM prApto'ta eva ca mudA prItyA kate 55 sma RtaH prApto yathA devadattena grAmo gataH prApta ityarthaH / ata | kRkAraH / hotRtam / ityatra "RstayoH " [5] iti laRtoH | eva ca smaraRtaH kAmena pIDito'ta eva ca ratIcchayA nidhuvanAbhilASeNa karyA paramartaH / paramaM prakRSTaM gADhaM yathA syAdeva - mRtaH pIDitaH // nanu "lata R RbhyAM vA " [3] ityAdisUtrApekSayA "RlRti hrasvo vA" [ 2 ] iti sUtrasya "Rto vA tau ca" [4] ityasyApekSayA "lata R RlabhyAM vA" [3] ityasya ca 30 prAthamyAdetadudAharaNagarbhANAM dazamASTamanavamazlokAnAM paJcamazlokAnantaramupanyAsaH kartumucitastadanu " Rto vA tau ca" [4] ityudAharaNagarbhayoH SaSThasaptama zlokayoH / evaM hi sUtrakramo'nusRtaH syAt / satyam-lAghavArtham / evaM chupanyAse kramaprAptaM bhartRSabhetyetad Rti "samAnAnAM tena dIrghaH " [1] iti dIrghA iha pure RNasyAvayavatayA RNamRNANa kalAntaram, kambalasya RNaM kambalArNam, vatsarasya varSasya RNaM vatsarArNam, dazAnAM rUpakAdInAmRNaM dazArNam, kutsitamalpamajJAtaM vA dazArNa dazA - 46 rNakam vasanArNa vastrasya RNam, vatsatarArNam, varNakasya RNaM prakRSTamRNaM prANa vA / kasyacinnAstIti pratyekamabhisaMbadhyate / vAzabdaH pUrvoktaRRNArNAdyapekSayA vikalpArthaH / etenAtra tyalokAnAmaizvaryAtizayoktiH // 12 // 40 prArNam / dazArNakam | RNArNam / vasanArNam / kambalArNam / 60 varasarArNam / vatsatarArNam / ityatra "RNe pra" [7] ityAdinA Ai // samAnAnAmiti bahuvacanasya vyApyarthatvenotatvAdihottara ca hasvo'pi bhavati / praRNa // www RNArtaH / ityatra " Rte" [8] ityAdinA Ar // hakho'pi bhavati / smaraRtaH // Rta iti kim ? sukhetaH // tRtIyAgrahaNaM 65 kim ? paramataH / samAsa iti kim ? mudartaH // 13 // icchanti parAcchanti khe prAcchantyahisamani / prarSayo'tra svatejobhiranapetAstapomayaiH // 14 // wwwwwwww atra pure vartamAnAH prarSayastapodhyAnAdivizeSeNa prakRSTA munaya iha martyaloke'ndhyAdAvRcchanti yAnti / tathA kha Urdhvaloke 70 wwwwwwww 35 dAharaNam "Rto vA tau ca" [ 4 ] ityasya vikalpodAharaNaM ca | parAcchanti prakarSeNa gacchanti / tathA'hisadyamyadholoke ca 13 za0 pari0
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSitaM 46 Aam wwwwwwwww muwimwwmom www prArchanti / yatastapomayaistayAMsi prakRtAni kAraNatayA yeSu taista- prauDhiM prAgalbhyaM na kurvate yataH traiSa idamevaM kAryamiti khAmipomayaH khatejobhiH svakIyaprabhAvairanapetAH saMyuktAH / tapaHprabhA- | niyoge prauDhAH samarthA duSkarasyApi khAmyAdezasya tatkSaNAdeSa vAdAtyamumImA tribhuvanamapi gRhANamityarthaH / evaM ca tapaH- kArakA ityarthaH / zreSaprauDhatvamapi kuta ityAha / guNaudhaiH khAmiprabhAvopetamahAmunyavasthityA'sya purasyAtipAvitryaM sUcitam // | bhaktisuzaktisthairyadhairyAdibhidhAteva dhautA nirmalA vRttiApAro ra prArchanti / parAchanti / ityatra "ratyArupasargasya"[9] yeSAM te // ityAra // upasargasyeti kim ? iharcchanti / yena dhAtunA yuktAH odhaiH / guNaudhaiH / ityatra "aidaut saMdhyakSaraH" [12] prAdayastaM pratyupasargasaMjJAsteneha na syAt / prarSayaH // 14 // iti aidautau // prArSayanti zame dharmadhurAyAM prarSabhanti ca / / dhauta / ityatra "UTA" [13] iti aut / / atra praRjavastyeva durjaneSvapi sAdhavaH // 15 // praiSa / praiSyAH / prauDhAH / proTim / prauha / ityatra "prasyaiSa" 10 atra pure sAdhavaH sajamAH zama indriyajayaviSaye prArSayanti | mAmalA ma iTiyajayaviSaye prArSayanti / [14] ityAdinA aidautau // 17 // prakarSaNa RSaya ivAcaranti / "kartuH vip0" [ 3. 4. 25.3 | svairismarAkSauhiNInAM svairstriinnaambhaavtH| iti ki / tathA dharmadhurAyAM dharmakAryaprArabhAraviSaye prarSabhanti | ihaiva dharmaH so'dyeva tretA'treti vitaya'te // 18 // prakarSeNa RSabhA ivA''caranti, yathA dhavalAH zakaTAdidhuraM vaha ntyevaM dharmadhurAmiti / atidhArmikA ityarthaH / ata eva durjane ihaivANahilapATaka eva nAnyadezeSu dharmo'stIti tathA'tra 18vapi khaleSvapi prajavanyeva prakarSeNa Rjava ivA''caranti / / | pattane'dyavAdyApi kalikAle'pi sa strImahAsatItvAdidharmapradhAnahitameva kurvantItyarthaH / / svena prasiddhanetA dvitIyayugamastIti ca lokairvitaya'te / iti-80 prArSayanti prarSabhanti / ityatra "nAni vA" [10] iti kyasamAhyartha ubhayatrApi yojyaH / kutaH ? abhAvato'bhA vAt / kAsAm ? khairastrINAm / sa AtmIyaH khecchAkRta Ira pAAra // kecit tu pakSe hkhtvmpiicchnti| prRjvnti||15|| AsAm / yadvA-khenAtmanA na tu zvazurAdyanujJayeranti Irate vA mAlkArAyitaveNIkAH prlkaaraayitbhrvH| vicaranti "nAmyupAntya." [5. 1. 54. ] ityAdinA ke 20prakArayanti khe dantajyotnayA'tra mRgiidRshH||16|| khairA yAH striyastAsAM kulaTAnAm / kiMbhUtAnAm ? svayamIrituM 55 / anna pure prAlkArAyitAH prakarSeNa lakAravadAcaritavatyaH / zIlamasya khairI khatantro yaH smaraH kAmastasyAkSauhiNya iva kuTilA ityarthaH / veNyaH kabaryo yAsa tA evaM pralukArAyitabhruvo duHsAdhyAnAM kAmavipakSANAM munInAmapi rUpalAvaNyalIlAkaTAkSa vikSepAdizastraiH sAdhakatvAt senAvizeSA iva yaaH| yadvAmRgIdRzo dantajyotsnayA dantakAntyA kRtvA khe vyomni prakArayamti prakarSeNa lakArAn kurvanti dantAnAmatinairmalyAnmRgIhazA | khairiNyo yAH smarAkSauhiNyastA iva yaaH| tAsAma dantakAntaya lakArAkArA jyomni spharantItyarthaH / dantakAnti- khair| khAra / akSauhiNInAm / ityatra "khairakhairi0"60 jyotsayo malyAdiguNaiH sAdRzyAd dantakAntiotsnAtvena [15] ityAdinA aidautau // yadA tu khairiNyazca tAH smarAkSauvyapadizyate / ato jyotlAzabdasya candrikAbAcakasyApyatra | hiNyazceti samAsastadA khairiNya ityatra "nAmagrahaNe liavizi. prayogo na duSyati // STasyApi" [nyA. sU. 16] grahaNamiti nyAyAdait // prAlkArAyita pralkArayanti / ityatra "lalyA''l vA" | adyeva / ityatra "aniyoge lugeve" [16] ityasya lk|| 30 [11] iti vA''l // atrApi pakSe haskhatvamityeke / prala- | niyoge tu ihaiva dharmaH // 18 // 65 kArAyita // 16 // nautunetrA na vRddhoturA naabhotulmpttaaH / upasthite prabhoH kArye gunnaudhaidhautvRttyH| na dIrghoSThAna haskhauSThA nauSThasthUlA iha striyH||19|| preSaprauDhA iha praiSyAH prauhaprauDhiM na kurvate // 17 // ! " sugamaH / navaraM nautunetrAH na mArjAravat kapilaraudrAkSyaH / atra pure prabhoH svAminaH kArya upasthita upAgate sati / na ca vRddhotuvat kruuraashyaaH| na ca bAlautuvallampaTAH / tathA 35 preSyA bhuyAH prauhaprauDiM prauhe kathamidaM kariSyata ityevaMrUpe vitarke sthUlazabdo'tra gunnmaatrvaacii| oSThayoH sthUlaH sthUlatvaM yAsAM 10 wwmunow ww wwwww .www
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ dudhAzrayamahAkAvye prathamaH srgH| A uranwwwwwwwwwwwwwwwmarwarihaanwarAmanwarwww wonwwwww tA oSThasthUlA na / yadvA-guNivacanaH sthUlazabdaH / nauSThAbhyAM | atra gurvrthpitrrthntilaakRtibhirjnaiH| sthUlAH / na sthUlojya ityarthaH / / | projAyate prauSadhayan dharmaH prekasyupaikitaiH // 21 // dIrghoSThA hakhauSThAH / yuddhotu aautu / ityatra "vauSThautI mmm atra pure dharmaH projAyate prakarSaNaujakhIva baliSTha ivAcarati 140 samAse" [ 17 ] iti vA'lluk // samAsa iti kim ? nauSTha kaiH kRtvA ? janaiH / kiMbhUtaiH ? sdbhiH| gururdharmAcAryoM vidhAcAryo / sthUlAH / nautunetrAH // 19 // vA tasmA iyaM gurvarthA / pitarau mAtApitarau tAbhyAmiyaM pitraryA / atropaiti janaH svoDhAM na prokhati parastriyam / dvandve te ye natI praNAmau tAbhyAmeva. na ta rogAdinA lakAra syeva lukArasyeva vA vakA AkRtiH saMsthAnaM yeSAM taiH / vinItaiprelitaH zrotriyo'kArairdharmazcAsmibhupaidhate // 20 // rityarthaH / ata evopapannaM yathA syAdevameka iva mukhyA ivAca-45 atra pure jano lokaH khoDhAM khenaudAmAtmanA pariNItAmu ranti sm| vipi ke ca upaikitAH, taiH, sarvaguNabhUlavinayapaityupagachati / sevata ityrthH| nanu khadArAMstApat sevate para vatvena pradhAnairityarthaH / yathaujakhI khaujasA zatrUn parAbhavati 10 dArAnapi seviSyata ityAha / parastriyaM pareNoDhA nArI na pokhati khAnukUlAn vajanAdIMzca poSayati tathA dharmo'pyatratyajanavinayadhArmikatvAnna gacchati / ata evA'smin pure dharmazca na kepala lakSaNena mahAbalena baliSTatvAdahaGkArAdIn svazavanabhibhavati murunItyA kAmaH kinvAyapumartho'pyupaiyate vardhate / parastrIvarjana khAnukUlAn dAnazIlAdIMzca possytiityrthH| ata eva prekati 60 hi paramadharmavRddhinivandhanaM sarvazAstreSu gIyate / utprekSyate prakarSeNaika ivAsAdhAraNa ivAcarati / baliSThatvena niHsapanatyAzrotriyo'GkAraH prelita iva / zrotriyANAM yaSTraNAM yAgAdividhi nirupamo bhavatItyarthaH / utprekSyate-prauSadhayan / pUrvavadutprekSA16kAla uccAraNena saMbandhino ya oGkArAH praNavAstaiH prerita iva traavseyaa| prakarSaNa balakAntyAdivRddhikarImoSadhiM kurvanina / prerito varthakha vardhakheti dattAnumatika ivetyarthaH / atratyalokasya Nij-karotiH sAmAnyakaraNArtho'pi prastAvAdiha vizeSa bhakSaNaparadAravarSakatvena dharmaH svayameva vardhate zrotriyaizca yAgAdividhI karaNe vartate / yaddhA-anekArthatvAd dhAtUnAM karotiriha bhakSaNA-68 vedamantrAmucArayatiH sthAne sthAna ovArA uccAryante teSAM rthastenauSadhi bhakSayanivetyarthaH / yo hi balakAntyAdivRddhikarImocAnumaterapyarthasya darzanAdevamutprekSA atrotprekSA sAkSAdanuktA'pi SadhiM bhakSayati sa tatprabhAvAdojakhI nirupamazca syAt / aci30 vAkyArthasAmadivasIyata iti / nacaivavidhe viSaya ivAdi tyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAvaH // 21 // zabdaprayogamantareNAsaMbaddhataiveti zakyaM vaktum, gamakatvAt / anyatrApi tadaprayoge tdrthossgtidrshnaat| yathA mAghakAvye rajataM cAru IkSitvA hAri atra ca kAzcanam / zrAsAkulaH paripatan parito niketAn dadhiyetanmadhuvetatkumArI evamUhate // 22 // 60 mmmmmmmmmmmm mammer puMbhirna kaizcidapi dhanvibhiranvabandhi / sugamaH / navaraM hAra jAtyatvAd ramyam / etat pratyakSa 25 tasthau tathApi na mRgaH kvacidaGganAbhi | vastu dadhi vartate / evaM tathaitat pratyakSaM vastu madhu vartate / evaM rAkarNapUrNanayaneSuhatekSaNazrIH // [5.26.] |ca bAlikA vitarkayati / sAvAd bAlyAccaivamUhaH / evamiti paritaH sarvato niketAn paripatannAkrAman na kazcidapi cApa-bhinnakrame yathAsthAnaM yojita eva / evaMzabdenaiva karmaNa uktapANibhirasau mRgo'nubaddhastathApi na kvacit tasthau trAsacApala-! tvAd dadhiyetadityatra madhuvetadityatra canAmArthamAtre prathamaiva // 2285 yogAt svAbhAvikAdeva / tatra cotprekSA dhvanyate / aGganAbhirA cyntyenolvnyaugninaayinii| 30 karNapUNairnetrazarahatekSaNazrIH sarvakhabhUtA'sya yato'to na tsthau|| nanvetadapyasaMbaddhamastu; na-zabdArthavyavahAre hi prasiddhireva zravyetivRttA brAhayatra gavyanAvyajalA nadI // 23 // pramANam / evamanyatrApi jJeyam // atra pure brAhmI brahmaNo'patyaM nadI sarasvatyasti / kIdRzI? zrotriyo'kAraiH / khoTAm / ityatra "omAchi" [18] brahmaNaH putrItvena mahAtIrthatvAdenaH pApaM lUyate'nayetyenolavanI ! ityalluk // Adi dIrghatvenaiva siddha lumvidhAnamamarthakaM syAdityA- ! ata eva rodasyau dyAvApRthivyau pAvayantI pavitrayantI / tathau-70 35 DilyAAdezo gRhyate tena A ahA oDA / tatastena smaasH|| gniM vaDavAnalaM samudramamazyaM nItavatI "Nin cAvazyakAdhamaNye" prelitaH / prokhati / ityatra "upasargasya." [19] ityA [5. 4. 36.] iti Nini aurvAgninAyinI / "sakalaM jagada bhakSayiSyAmIti vadantaM vaDavAgniM brahmAdiSTA sarakhatI samudre dinA'lak / anigedhiti kim ? upaiti / upaidhate // 20 // / prakSiptavatI" iti purANam / ata eva zravyaM zravaNAI mititaM Mwana - wwwwww MAMT mmmmmwwwwe mmom
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracita vivRtivibhUSite - rammmmmmmmmmwwmorammarmnimammm dhH| caritaM yasyAH sA / tathA gavyaM sukhAdazItalazubhapariNAmatvAdinA atra pure pitRSu sAdhuH pitryastasmin piye pakSe zrAddhapakSe gobhyo hitaM nAvyaM cAgAdhatvAnnAvA tArya ca jalaM yasyAM sA! gavAkSasthA vAtAyanasthitAH purandhrayo vilAsinyo bhUmi vIkSante etenAsya purasyAtipAvitryaM nirdoSajalaprAcurya coktam // 23 // vizeSeNa pazyanti / yato gavAM dhenUnAM vRSabhANAM cAkSANIndrina gavyatyatra goyAno nauyAno na ca naavyti| yANi teSAM tRptihetutvAdAnandIni AhvAdanazIlAni tRNAni hari tAni yasyAM tAm / tathA nadIM sarasvatI ca vIkSante / yato 40 / upoyamAnaH zrAvyAbhiauyamAnIsugItibhiH // 24 // gavAkSAnandinIM tRSNAdhucchedakatvAd gvendriyaannaamaahaadyitriim| atra pure goyAno vRSavAhano naro na gavyati-na gAmicchati zaradi hi bhUmiharitAbhirAmatvena nadI ca khacchajalapUrNatvena tathA nauyAnazca pravahaNavAhanaH pumAn na gAvyati-na nAvami-vizeSeNa darzanIyA syAt / etenAtra maharddhikAtimukhitA vilAcchati / yataH zrAvyAbhirmadhuratayAvazyaM zravaNAremilIyamAnIsugI- sinyaH santItyuktam // 25 // tibhiH / lUyate kUrcazreNyA lUyamAno devalo mArdagikAdistasyA10 patyAni striyaH "ata iJ" [6.1.31.] lauyamAnyo gAyanyaH / yadvA-lUyante lUyamAnAH kedArAsteSAmimA rakSizyaH / go agrasthAyibhizcAsya niSevyante bahirbhuvaH // 26 // "tasyeda" 6.3. 16..] ityaNi lauyamAnyo gopyaH / bAhyabhUmayo gAvazcoSTrAzca gavoSTramatAsAM sugItayaH zobhanagAnAni / tAbhirupoyamAno vyaapymaanH| styeSAM tairgavoTibhirgopAlaiMgavoSTasya cAraNAya niSevyante / ki AvarNyamAna ityarthaH / evaM nAma sugItInAM mAdhuryAdiguNahRta- bhUtaiH ? gavAmindro gavendraH zaNDastadaMsabardasau skandhau yeSAM taiH| 18 hRdayA yAvatA khasya yAnahetutvenAtyabhISTamapi gavAdikaM yAnaM | godugdhoSTrIdugdhapAnenAvalitaskandharityarthaH / tathA goSasyAgra-50 caurAyairapahiyamANamapi goyAnAdayaH sugItizravaNabhaGgabhayenAva-magrabhAgaH kakutpradezastatra tiSThantItyevaMzIlAstairgoagrasthAyibhizca: helyntiityrthH|| vIvadhA''hAribhizcavIvadhAharaNAya ca sevyante / yataH kIdRzyaH ? : prekati upaikitaiH / projAyate prauSadhayan / ityatra "vA nAni" ! gavaSTasya vRSa-karabhavajasyopalakSaNAdazvAdezca priyA vIrudho latA [20] ityasya lug vA // yAsu tAH / pattanagocare hi vRSabhoSTAdipriyacArisaMkIrNa mahada 30 prekatyupaikitaiH / gurvartha / pitrartha / laakRtibhiH| ityatra "iva- ! vanamasti // pitrye / ityatra "Rto rastaddhite" [26] iti raadeshH| rNAdeH0" [21] ityAdinA yavaralAH // kecit vivarNAdibhyaH parAn yavaralAnicchanti / dadhiyetat ! madhuvetat / tanmatasaMgra namatasaMga pakSe'tra / go'kSa / ityatra "edotaH" [27] ityAdinAsya hArthamivarNAderiti paJcamI vyAkhyeyA // hAri atra / cAru IkSitvA / ityatra "hakho'pade vA" [22] gavAkSa / ityatra "gornAmni" [28] ityAdinA avAdezaH / / 26iti vA hakhaH // pakSe--brAhayatra // kazcit tu prakRtibhAvama nAmrIti kim ? go'kSa // kazcit tvasaMjJAyAmapi gavAkSetIcchati // 60 pIcchati / kumArI evam // apada iti kim ? rodasyau // goSTribhiH gavuSTra / ityatra "khare vA'nakSe"[29] iti vA 'vA''dezaH // anakSa iti kim ? go'kSa // . pAvayantI / aurvAgninAyinI / ityatra "edaito'yAya' / gavendra / ityatra "indre" [ 30 ] ityavaH / ityayAyau // goana / ityatra "vAtyasaMdhiH"[31] iti vaa'sNdhiH|| lvnii| pAvayantI / ityatra "odauto'vAv124]ityavAvau // | pale-gokSa // 26 // 65 50 gavyati / nAvyati / zravya / zrAvyAbhiH / gavya / nAvya / ityatra "vyakye" [25] ityavAcI // akya iti kim ? : baja3Asveti mAvA''sva3iti svaadhiinbhrtRkaaH| upoyamAnaH / lauyamAnI // kyavarjanAd yakArAdiH pratyayo : idaM bhUhi3 idaM mA vA brUhIlyAhuriha priyam // 27 // gRhyate / teneha na bhavati / goyAnaH / nauyAnaH // 24 // sugamaH / navaraM vraja 3 ityatra idaM brUhi ityatra ca vAkyapari samAsyartha iti zabdo yojyaH / tathA svAdhIno rataguNAkRSTatvepitrye pakSe'tra vIkSante gavAkSasthAH purndhryH| mmmmmminam nAyatto bhartA yAsa tAH svAdhInabhartRkAH "kSiyAzIH zreSe" 70 go'kSAnanditRRNAM bhUmi gavAkSAnandinIM nadIm 25 / / 7. 4. 92.] iti sarvatra putaH // wmahim wwww www mrwww wwwmoranwwww wwware
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayAzrayamahAkAvye prathamaH srgH| wwwwwwwwwwwwwwwcommaraiwwwmarwariwarmirmirmirmirmirmwwwwwwwwwwwwwww braja3 Asva ityatra "pluto'nito" [32] ityasaMdhiH // U Uhasva tvame asminnI IdRzi ratiH katham / anitAviti kim ? Asveti / atra plutasya saMdhiH // kecit ! tado alamaneneti sakhImAhAtra mAninI // 31 // vitizabde viklpmicchnti| Asva3 iti Askheti // atra pure kila kAcinnAyikA patyo sapatnInakhakSatAdikaM nUhi3 idam / ityatra "I3 vA" [33] iti vaasNdhiH|| dRSTvA'tyanta ruSTA pAdapAtAdikA prasAdanAkrayA kuvANa'pi mAni5 pakSe-brUhIti / anApi tasya saMdhiH // 27 // / nItvAd yadA kathamapi na prasIdati tadA tatsakhIpArthAta sa tAM 40 prasAdayati / tAM ca sakhImanunathArtha patyaparAdhaM nigRhayantI maNI iva japAvarNakusume hAriNI api / mAninI khyAha bruute| yathA-a iti saMbodhane / he sakhi ! ehi aho3 kiM svi3damU3agnI3 ityujjhete ihAkaiH 28 mancaHzravaNAya matpArdhamAgaccha / i iti saMbodhane / he sakhi amUM viprakRSTavartinI sapatnImaJcati gacchati yastasyAmumuIco'sya __ iha pure japAvarNakusume japA varNazca vRkSabhedI tayoH kusume priyasya kaNThe'mI pratyakSavartino nakhAstvayekSitA dRSTAH / evaM 45 maNI iva ratne iva hAriNI api / maNayo hi sAmAnyena kAnti tayA pratyakSamaparAdhe darzite'pi yAvadadyApi sakhI kiJcinna prati10 manto raktAzca vaya'nta iti kAntimattA''raktatA''nyatayA mano vadati tAvanmAninI maduktaM satyamapyeSA nAjhIkarotIti kopAhare apyarbhakailakairujyate tyajyate / nanu bAlakA ramyaM vastu | viSTA''ha / u uttiSTha yadyA evaM nu manyasa iti / u iti kautukAd bAlakhabhAvAca pratyuta gRhNanti tat kimiti hAriNI yuta rakAnta tat kiAmAta hAraNA | sNbodhne| A niranubandhaH pUrvavAkyArthavaparItye vrtte| pUrva api te tyajyate ityAha / aho3 kiMkhi damU 3 agnI3 itI- | yat tvayA patyaparArddha manitaM tad yadIdAnImevaM nu manyase nu 60 ti / amU japAvarNakusume kimanI vahnikaNAviti buddhadhA / aho | nizcitamanyathA manyase tadA he sakhi! uttiSTa matpAAd gaccha 15 iti kiMkhiditi ca nipAtadvayaM vitakotizayadyotanAya / vitakasya / pUrva manitasyArthasya kenApi dravyalobhAdinA hetunA'nyathAbhA cAntarAtmapraznarUpatvAt "prazne ca pratipadam" [7.4. 98.] piNyA tvayApi na prayojanamityarthaH // evaM paruSoktau sakhI mA iti lutaH // sAvAd bAlyAcAgnikaNabhrAntiH // 28 // ruSaditi vicintya punastA sAnA''ha / U UhakhetyAdi / U maNIva masRNau cakradampatIva yutau stnau| ityakSamAyAm / patimakSAmyantI prA''ha / e iti saMbodhane 155 vijetuM rodasIvAtra strINAM bhAtaH smarAyudhe // 29 // | | he sakhi ! tvamUhakha tvameva vacetasi polocy| I iti | khede| khidyehamIdRzi vyaktamatyantamaparAddharyasmin patyau viSaye 20 atra pure strINAM stanau bhAtaH / kIdRzau ? maNIva ratne iva | ka ratiH prItiH syAn ? na kthmpiityrthH| o iti saMbo mamRNau ktthinkomlau| tathA cakradampatIva / jAyA ca patizca dhane he sakhi tat tasmAddhetoranena ptyaailm| sRtmiti||31|| dampatI cakrazca cakrI ca cakrI cakrau ca tau dampatI ca cakradampatI | na jAnU arujallakA bhramato yasya maaruteH| 60 cakravAkamithunam / tau yathA premAtirekAdanyo'nyaM yutI bhavata- | stathA yutAvatisthUlatvAdanyo'nyaM militauM / utprekSyate-rodasI | aho AntaM jigamiSo rujet tasyApi jaanvih||32|| 25 dyAvApRthivyau jetuM parAbhavituM smarAyudhe iba kAmazastradvayamiva jAnU ityatra u lokasaMbodhane / he lokAH! yasya mAraterodasyorapi dvayorjatavyatvAt / / hanUmato laGkAM rAvaNapurIM bhramato dahanAya paryaTataH sato jAnvahAriNI api / amU3agnI 1 ujjhyete iha / ityatra "IdU-TIvAmArujana zrAntam / aho ityAzcarye / jAmbihetyatra u iti saMbodhane / he lokAH! Azcarya tasyApi mAruterapIha pura AntA-65 ded dvivacanam" [34] ilyasaMdhiH // eSAM platAnAmitAvapi saMdhirna syAt / agnI3iti kecit tu "maNIvoSTasya lambete priyo dantaM maryAdIkRtyAbhivyApya vA zrIvizeSavilokanAya jigamiSo. 30vasatarI mama" iti prayogadarzanAnmaNI iva maNIvetyAdAvasaMdhi 'gantumicchoH sato jAnu rujet khidyeta / saMbhAvane saptamI / | idamahaM saMbhAvayAmItyarthaH / etenA'sya laGkAsakAzAdapi mahattapratiSedhaM varNayanti, tadayuktam / vAzabdenopamArthena siddha. mtvoktiH|| Antamityatra kriyAvizeSaNe dvitIyA [2.2.41.] // svAt // anye tu yathAdarzanaM saMdhimasaMdhi vecchanti / maNIva / / amI amumuIcaH / ityatra "adomumI" [35] ityasaMdhiH // 10 dampatIva / rodasIva / maNI iva // 29 // a ehi| A evaM nu manyase / i iikssitaaH| I IdRzi / amI amumuIco'sya nakhAH kaNThe i iikssitaaH| u uttich| U Uhaskha ! e asmin / o alam / ityatra 35 a pAha tvamu uttiSTha yadyA evaM nu manyase // 30 // cAdiH kharo'nA" 36] ityasaMdhiH // khare para iti pratyA wwwwwwwwwwwwwwww wwwwwwwwwww mmarwain wwwwwwww wwwwww hinwwwww wwwwwm Mmm wwwmore
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapariziSTa zrIabhayatilakagaNiviracitavi Anirmwarmwarraiminarunarnirmwarrrrrrrrrrrroranwrrarmernam '-mnmarwarraiwwwirdrrrround www wwww aminew Harmanan - manwwwaanam wimmmmm wwwmww mwww rwwwm sattestanimittakasaMdhipratiSedhAdiha dIrghatvalakSaNaH saMdhirbhavatyeva / / sAma sAma dhruvaM tAvad dadhiM dadhi madhu mdhu| jAnU arujat // kecit tu cAyacAdisthAnasyAcAdirUpatvAt bhUyante subhruvAmatra na yAvanmadhurA giraH // 35 // 35 kharanimittakamapi saMdhimicchanti / jAnviha // anAGiti sAmavedadadhimadhani hi atimadhuratvAdipradhAnaguNopetAni kim ? Antam // | syuH / parametAni tAvadeva khena khenaatimaadhuryaadiprdhaangunneno| aho Antam / ityatra "odantaH" [37] itysNdhiH||32|| petAni yAvadana pure subhravAM giro na zrUyante / tAsu cAti madhuratamatvAdipradhAnatamaguNopetAsu zrutAsu sAmAdi na kiJchiDa ityU~ iti viti cAho ityAlAyake gurau| dityarthaH / atrAdyAH sAmAdizabdAH sAmavedAdivAcakAH / 40 vibho iti prabhAviti cA''hA'tra vinayI janaH 33 / dvitIyAstu tadguNavAcakAH / tAvadyAvatoH "kriyAvizeSaNAt" (2.2.41.] iti "kAlAvanoAtau" [2.2.42.] iti vA sugmH| navaraM sarvatra u iti saMbodhane / AgacchetyAdikA 15 dvitIyA // 35 // ca kriyA srvtraadhyaahaaryaa| saMbodhyAnAM ca bahutvAd bahUni 10 saMbodhanapadAni / tathA vibho iti prabhavitIyetayoH pratyuttara- / amU pANI mRdU pajhe kimu kiM nu nakhA amii| vAkyayorAdizetyAdikriyAdhyAhAryA / upalakSaNatvAd bhagavanni- | kesarANIti taya'nte janairasmin mRgIdazAm // 36 // 45 tyAdInyapi gurusaMbodhanapadAni jJeyAni / pratyuttaradAyinAmaneka- asmin pure janai gIdazA strINAM pANI nakhAzca taya'nte / tvAt / itiH sarvatra pAkyaparisamAptau // kathamityAha / amU pratyakSA mRdU komalau pANI kimu pane, vibho iti prabhaviti / ityatra "sau navetau" [30] iti tathAmI pANisthA nakhA raktatvAnmRdutvAca kiM nu kesarANi pana sthAni kiMjalkAnIti // 15 saiSiH / sAma sAma / dadhi dadhi / madhu madhu / ityatra "aiuvarNa-50 u iti / ityatra "OM com" [39] iti vAsaMdhiH / asaM sya." [41] ityAdinA vA'nunAsikAH / anta iti kim ? vipakSe ca uJ OM ityevaMrUpo dI|nunAsiko vaa| OM iti // giraH 1 giraH / madhurAH // anIdAderiti kim ? pANI / amU / mRdU / pajhe-saMdhiH / viti // jitkaraNa kharUpaparigrahArtham / tena vika amii| kimu // 36 // tasya na bhavati / aha u aho iti // 33 // [iti dvitIyaH pAdo lakSaNataH samarthitaH // ] 20 kimu amyA kimu tAtaH kimvIzo gIru ityabhUt / __ atha tRtIyaH pAdaH-- guruM prati nRNAmatra vRddhathai ghatru alaM yathA // 34 // etanyAyAn kSamau stotuM na cturmukhssnnmukhau|| __ atra pure guruM dharmAcArya vidyAcArya vA prati lakSyIkRtyaivaM heturvRddheretaSNidvajidvadyeta sUribhiH // 37 // vidhA nRNAM gIrvANI vRddhayai dhanasaMtatyAdivRddhinimittamalaM samarthA AstAM tAvadeka mukhaH kazcid yAvacaturmukha-SaNmukhAvapi / 'bhavat / bhavati hi vRddhiH pUjyeSu pUjopacAravacanAdinA / kA, apiratrAdhyAhAryaH / brahma-skandAvadhyetannAyAnasya purasya nItI: 25 gIrityAha / u he guro vAtsalyaparamopakAritvAdinA tvamasmAkaM / stotumetAyanta IdRzAzcAtra nyAyA iti varNayituM na kSamau na 60 kimu ambA, kimu kiM vA tAtaH, kimbIzaH, kiMvA svamIti / samarthI / etenAtratyanyAyAnAM zreSThatamatvamasaMkhyatvaM coktam / yathA u he lokA ghaJ pratyayo AnubandhatvAt vRddhyAyaikAraukA ata evaitat puraM sUribhistattvAtattvavivekakuzalaivRddherdhana-dhAnyarAvalakSagAyai samarthoM bhavati / zabdasAmyenopamA / kimzabdA dvipada-catuSpadAdisamRddhivardhanasya hetuH kAraNaM hyeta kathyate / unipAtyutAH sarve'pi vitarkasya vAcakAH // vartamAnAyA arthe'pi kacit saptabhI dRzyate / bhavati hi nyAyaso kimbIzaH / ityatra "avargAt 0" [40] ityAdinA yakAro vati pure lokaH zrIpAtram / yadvA-sUribhirvAstuvidyAkuzalaiAstu-65 bA, sa cAsan / asatvAdanusvArAnunAsikAbhAvaH // pakSe- / vidyAnusAreNa nirmitatvAd vRddhahetuIyet / vAstuvidyAnatikamaNa kimu ambA // vargAditi kim ? gIru iti // amiti kim ? nA nirmite hi pure zrIvijRmbhate / Niaiditi / yathA Nit NAnubandhI NigAdirjita , bAnubandho jijAdizca pratyayo vRddheraighanu alam // khara iti kim ? kimu tAtaH / / 34 // daudAralakSaNAyA hetuH sUribhirvayAkaraNaH kathyate // 37 // ran wwwwimar
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRdhAzrayamahAkAvye prathamaH srgH| - - - MAmaimer AamarwM asmin sAgarudhUme'bdazaGkAbhAgNazikhaH shikhii| tAvaddhimAMzurAnandI tAvad hemaadrirunntH| 35 samuJjaca rugamya suvAkavata unmanAH // 38 // vAgbhlAdino'tra nekSyante yAvad viSvara hitA narAH sahAgarodhUmena vartate yat tasmin sAgarudhUme'smin pattane himAMzuzcandrastAvadAnandI bhgtaamaahaadyitaa| tathA hemAdriNavaNNakArAkArA zikSA cUDA yasya sa NazikhastathA akArAkArA | marustAvadunnata ucco yAvadatra pure narAH sajjanA nekSyante / kicamaryasya sa acanaH nAgaralipau hiNakAra-akArAvevaM likhyete| bhUtAH? vAraplAdino vAcA satyamitamadhurayA vANyA hAdinaH yathA-Na / zikhI mayUra udgamya grIvAmUrvIkRtya suvA | sakala pRthvyA AnandanazIlAH / tathA viSvag hitA viSvak 40 samantataH sarvaiH prakAraiH sarveSu ca hitA anukUlAH / etenonnatamadhurakhara yathA syAdevaM Davate kekAyate / kIdRk san ? abda mnsktvsuucaa| unnatA''zayA hi viSvam hitAH syuH| tucchAss. saGkAbhAga meghavitarkavAn / ata eva suhRtsaGgamAbhiprAyeNa samut zayAstu kadAcit kAryavazena hitAH kadAcineti / bAglAdisaharSaH / ata eva codanA utkaNThitaH / etenaivaM nAmAtrAgaruH | viSvagghitAnAmatratyajanAnAM darzane sudhAMzumerU AnandakozatAvapi 10 prabhUto devagRheSu vilAsibhavaneSu ca dandahyate, yAvatA tbuumo|| na kiJcit pratibhAsete ityrthH||40|| namastale'bhrapaTalavibhramaM vahatItyuktaM syAt // 38 // nayohamAtrajhalmAtrAbhizaH so'pi kSaNAd bhavet / yazaskRtakakumbhAsavitiprathitai paiH / kakubhastivalairatra turASAhiyamaznute // 41 // zAtA SaNNAM darzanAnAmalin vAGmayasadmani // 39 // __ atra pure nRpairvanarAjAdibhirhetubhisturASADindro hiyamabhute yo naro na haaNmaatrjhlmaatraabhijnyH| hal vyajanam / haleva lajate / kIdRzaiH ? kakubahastiklaiH / diggajaparAkramairata evaM 15 hA~mAtram / jhal dhutt| jhaleva jhlmmaatrm| mAtrazabdo'tra dvitiprathitaH / dviSAM zatrUNAM hatyA hananena sarvatra vikhyAtairata 50 svArtha eva / dvandve / tayorabhijJo jJAtA na syAt / yo vyajanaghadasaMjJAmapi na vettItyarthaH / so'pyasmin pure SaNNAM SaTsaMkhyAnAM eva ca yazasA kIA kRtaH kakubho hAso lakSaNayopayoto yaistaiH / darzanAnAM jaina 1-bauddha 2-sAMkhya 3-vaizeSika 4-naiyAyika 5 atratyanRpAnmanuSyAnapi balAdinA khasmAdadhikAn dRSTvendro lajata ityarthaH // 41 // jaiminIya 6-matasaMbandhinAM tattasattvadevatApramANAdiprakAzaka20 zAstrANAM kSaNAjhaTiti jJAtA bhavet / yataH kiMbhUte'smin ? | anajjhaliva sojhalbhyAM dharmArthAbhyAM yuto jnH| vASpayasadmani vAcA vikAro'vayavo vA vAGmayaM vyAkaraNa-tarka- | nirIkSyate'tra niSpApaM ceSTayana hitakAmyayA // 42 // 55 siddhAnta-sAhityAdisarvazAstrANi / tacca puruSavizeSaM pustakAdi atra puresa sarvatra prasiddho jano loko hitakAmyayaihikapAracAdhAra ghinA nAvatiSThata ityAd vAkAyasya vAGmayavatAM puruSa- | trikazreya icchayA niSpApaM niravayaM vastu ceSTayana vyavaharana san vizeSapustakAdInAM sadmani gRhe sarvazAstrapAThasAmagyopeta | dharmArthAbhyAM dharma-dhanAbhyAM yuto niriikssyte| bhavato hi niSpApa28 ityrthH|| vyApAriNAM dharmArthAviti / pANinyAdayo hi kecit kharavyajanasuvADavate / nidvadyeta / NidvaJcidvat / samuJja / / yorac-halsaMjJAM kurvanti / tato yathA'nac khararahito hal -60 etaNNidat / zaGkAbhASaNa / etacyAyAn / udramya / SaNmukhau / nam, ac-halbhyAM svaravyaJjamAbhyAM yuto niriikssyte| akhare di udynaaH| ityatra "tRtIyasya paJcame"[1] iti vaa'nunaasikH||| vyajanaM puraHsthitAbhyAM kharavyaanAbhyAM yutaM syAt // tRtIyasyeti kim ? caturmukha // paJcama iti kim ? kSaNAd bhvet|| vAraplAdinaH viSvag hitaaH| anajjhal ahalbhyAm / dviti 80 kecit vyaJjanasya sthAne'nunAsike vA'nunAsikamicchanti tasya | turASAi hiyam / tAvaddhimAMzuH tAvad hemAdriH / kakumbhAsaH ca "hakhAd chaNano dve" [ 1. 3.27] iti dvitvaM ca necchnti| kakub hasti / ityatra "tato hazcaturthaH" [3] iti vA caturthaH / / tanmate-halmAtra jhalmAtra // tata iti kim ? ceSTayana hita // 42 // vAsmaya / SaNNAm / ityatra "pratyaye ca" [2] iti nitya- vAkrAn vIkSya so'pyasmin manunAsikaH // padAnta ityeva ? sadmani // 39 // vAkpatiH syaadvaakshiraaH| narma mamim wire Aam wwwwwwww in wome Maanwa mmam Maa Ammmmmm mmmmmmmmmmmm wowiniummram
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 dvitIyapariziSTe zrIabhaya tilakagaNiviracitavivRtivibhUSite mam Ammammam . rAjJAM yazobhistacchevataM yac kRtibhilyaiH / antrtibhiH| klyailjtraiH| phldaichprm| , zvetaM na kadA'pyabhUt // 43 // | khajaitraichaphaladaiH / ityatra "raH kakha0" [5] ityAdinAGkAyau vaa| asmin pure vAkchUrAna vAcA subhaTAn mahAvAdino vIkSya | pakSe-prItaH kaliH / kaliH khinnaH / dharmaH protH| khinnaH sa vAkpatitvena sarvatra prasiddho vAkpatirapi vRhaspatirapya- | phalitaH // 45 vAkzirA lajjayA nIcairmUrdhA syAt / saMbhavAne'tra sptmii| svayambhUzzrIpatiH zambhussUryaH somssddaannH| 40 atratyaviduSAM vAspaterapyatimAtraM vAgmitvAdidamahaM saMbhAvayA-1 : mItyarthaH / tathA yad vastu kajalavyomAdi sadA kRSNatvena / nRpaH SaTcakrabhRttulyairasthAntassthApitA surAH 46 kadApi zvetaM zubhraM nAbhUt tadapyatra rAjJAM vanarAjAdInAM yazobhi- nRpairvanarAjAdibhirmahAdhArmikatvAdasya purasyAntarmadhye dharmArtharatibAhulyAc shvetmbhuut| kavirUddhyA hi yazaH zvetaM varNyate // 43 kAritanavyaprAsAdeSu vayaMbhUrbhagavAnaIn brahmA ca / shriiptirvissnnuH| zaMbhuheraH / somazcandraH / sUryo raviH / SaDAnanaH skandazca / ete 10 vaSaTchauSaT zAntikRtAM vAk zyotati sudhAmiha / ! 9 | surA devAH sthaapitaaH| kiMbhUtaiH? paNNAM cakrabhRto mAndhAta (1)45 apchAyidevo nAzAyI pazyaJ zriyamihAgatAm // "" | dhundhumAra (2) harizcandra (3) purUravo (4) bharata (5) kArtavIryAiha pure zAntikRtAM nagarAdikSudropadravamAryAdyupazAntividhA- (6) khyAnAM samAhAraH SaTcakrabhRt / balasainyAdinA tena tulyaiH|| yinAM dvijAnAm / vaSaT-auSaTzabdAvavyaye mantrAkSare indrAhutau svyNbhuudshriiptiH| somaSaDAnanaH / zaMbhussUryaH / antassthA vartate / zAntikarmArthAgnikArikAdividhAnakAle vaSaT-zrauSaDpA pitAH / ityatra "zaSase zaSasaM vA" [6] iti vA shsssaaH|| pksse| 18 vAk vANI sudhAmiva sudhAM zyotati srvti| mAryAdyupadravoccheda zrIpatiH zaMbhuH / nRpaiH SaT / sUryaH somaH // 46 // 50 karavenAtyAhAdakatvAt / etenAsya purasya nirupadravatvamuktam / tathA zriyaM lakSmIdevImiha pura AgatAM pazyan sannapsu jaleSu kaaribhiH| zeta ityevaMzIlo'pchAyI sa cAso devazcApchAthidevo'bdhizayanaH | taistaistha? rihAzvAnAM rasati vyathiteva bhUH // 47 // zrIyati pazAyI nAbdhizayanaH sNbhaavyte| prastAvAdana saMbhA- iha pure'zvAnAM taistaiH / anekarityarthaH / thaTTaiH samUhaiH kRtvA 20 vyata ityadhyAhAryam / zriyo'trAgamanAt samudre tadviyoge nidrAyA | bhU rasati zabdAyate / kIdRzaiH ? nistandranirAlasyaistejasvibhiAreabhAvAcchIpatirapyatrAgata iti saMbhAvyata ityarthaH / / tyarthaH / caJcalairjAtyayasvabhAvena capalaiH / chekaiH suzikSitatvena 55 vAkchUrAn avAkzirAH / tacchrutam yaczvetam / vaSaTchauSaT gatipaJcakakaraNadakSairata eva TIkamAna hyAlikAdau valgadbhirata eva ca ThakArAkArakhurairbhUmyA hananena ThakAraM bhUpRSThe kurvantIyezrauSaT zAnti / apchAyi apzAyI / ityatra "prathamAd" [4 | vaMzIlA ye taiSThakAribhiH / utprekSyate-vyathiteva pIDiteva / ityAdinA vA chaH / prathamAditi kim ? pazyan zriyam // anyo'pi hi vyathAvAn raTati / bhuvazca pIDAsaMbhAvanAzvakhurA25 adhuTIti kim ? vAk zcyotati // 44 // ghAtAt / taistairityatra vIpsAyAM dviruktiH / vIpsA cAtra thaTTagata-60 asyaantkRtibhiklyailjaitraichphldaichprm| vahutvaguNenaiva // dharmaH prItaH kaliH khinnaH phalitaH smmnorthH||| nistandaizcaJcalaizchekaiSTIkamAneSThakAribhiH / testaiH / nistandraiH / / taisthaTTaiH / ityatra "caTate." [7] ityAdinA zaSasAH // 47 // asya purasyAntarmadhye kalyairdAna-zIla-tapaH-svAdhyAyAdibhi- / dharmakriyAbhiH kRtvA paramatizayena dharmaH prItaH prahRSTaH / vijR. gAyastAraM vahaMzchAyAM bajaMzcAru vdhuujnH| 30 mbhita ityarthaH / ata eva kaliH pApayugaM khinnaH saMtaptaH / ata dRzyate'smiSThako yUnAM kurvaSTalatamaM manaH // 48 // 65 eva ca sanmanorathaH satAM sAdhUnAM manovAJchA phalitaH siddhaH / asmin pure dhUjanI yUnAmeva Thakazchalaka iva dRshyte| kiMbhUtaiH sadbhiH? khajaijaitAra eva prajJAdyaNi [7.2.164] / kITak san ? tAraM tArasvaraM yathA syAdevaM gAyan vipralambhAdi jaitrAH / khAnAmindriyANAM jaitrA vazIkAriNastaiH / ata eva pradhAnamItIrucArayaMzchAyAM rUpalAvaNyakAntiveSAdikRtazobhAMvahana - puNyahetutvena kRtaM puNyamastyeSu taiH kRtibhiH| ata eva phalaM dhArayaMzcAru salIla brajannata evaM yUnAM taruNAnAM manazcittaM Talati khargApavargAdikaM dadati ye taiH phaladaiH // viklviibhvti| aci prakRSTa tamapi ca-TalatamaM smarAtirekAdati-70 MamAAA Aw IMAM Armaanam Anamnam
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayAzrayamahAkAvye prathamaH sargaH / winmmanammakinaam . saha saahdm| mommmmmms zayena niHsattvaM kurvan / Thako'pi hi ThakatAgopa gartha lokacchala- avirodhastu khapatereva kAmanavivakSayA / ata evaapuNshclyH| nArtha ca tAraM gAyati, chAyAM ziSTajanIcitAM veSAdizobhA vahati, kiMbhUtairbhartRbhiH ? puMzchekaiH puruSeSu vidagdhaiH / tthaapuNskheraiH| cAru ziSTajanocitaM gacchati tatazcarNakSepAdinA lokAnAM mano / kheTA adhamAH mumAso ye kheTAH puNskhettaaH|n tathApuskheTAstaiH / viklavIkarotIti // 48 // | paradArasevAdinindhakamarahitarityarthaH / ata evApuMzchannaiH na 40 5 jAnasthUtkasamAn praannaashcrNssttngkaarikaarmukH| puMsA'nyena puruSeNAcchAditaH / vidvattayA sadAcAratayA ca wimmmmmmm sarvapuruSeSu mukhyarityarthaH / bhavati jhuttamaguNAnAM dampatInAM parA~zchayana bhaTaloko'smistrAyakaH shrnnaarthinaam|| " saMbandhaH zobhAtizayahetuH // 51 // asmin pure bhaTalokaH zaraNArthinAM prANaiSiNAM trAyako rakSako'sti / etenAtratyalokasya nirbhayatvoktiH / kIdRk ? caran na puMSTiTibhaeNzcaurA na ca puskhlpuNsstthkaaH| gacchan / tathA prANAMsthUtkasamAn thUtkRta tulyAn thUtkRtavat na puMsphalguna puMspheruna puMspazuriha kvacit // 52 // 10 khAmyAdikArye parityAjyAjAnan / etena sAttvikatvoktiH / tathA TiTTimA utpAdazayanAH pakSibhedAH / pumAMsaSTidvibhA ivoddhaTaM karotItyevaMzIlaM TaMkAri kArmukaM dhanuryasya sa nirantaraM dhanurA- tatvAt puMTihimAH / tathA pumAMsazca te caurAzca puNshcauraaH| dvandvesphAlayannityarthaH / etena dhanurvidyAkauzaloktiH / tathA parAj | puSTibhiTaurAH / iha pure kacit kasminnapi sthAne na santIti zatrUzchyan binAzayan / etena baliSThatvoktiH / / 49 // saMTaGkaH / evaM sarvatrAstikriyA nA saha yojyaa| khalA durjnaaH| aGgAnyassi~sthuSThAbhakuco bhAti vadhUjanaH / pumAMsazca te khalAzca puNskhlaaH| evaM puMSThakAH pushchlkaaH| tato 50 16prazAzcarantsaruko'pi ko'pi naivAna daarunnH||50|| / dvandvaH / tathA puMsu phalguH pumarthavikalatvena niSphalaH puMsphalguH / tathA pumAn pheruriva bhIrutvAt zRgAla iva puNspherH| tathA asmin pure ThAbhau ThakAravavRttau kucau stanau yasya sa vadhU pumAn pazuriva mUrkhatvAt puMspazuH / / 52 // janaH kulAnanAloko'GgAni stanAdInavayavAMsthuDannuttarIyAdinA saMvRNvan san bhAti / kulAGganAnAM hi sarvAsopAisaMgopana zobhAtizayahetuH / tathAtra tsarI khaGgAdimuTau kuzalaH "kuzale" | puMSThakurAH sapuMsthaTTAH puMgavA ana kurvate // 53 // OM 2016.3.9.] iti ke sarukopi khazAdizastra mRdu bhaTaloko'pi / / atra pure pumAMso gAva iva puMgavA narazreSTAH puMstamaiH zreSThaAstAM vaNigAdirityararthaH / prazAnupazAntaH saMzvaramasti / vica puruSaiH saha sauhRdaM maitrI kurvate / kiMbhUtaiH ? puMstvapuMkhyAtaiH / ratItyarthaH / atazcAtra ko'pi naiva dAruNo raudraH / etenAna puMstvena puruSakAreNa zauryeNa puMsu khyAtaiH prsiddhaiH| ata eva rAjA''jJAyA atisauSThavamuktam // puspraSTaiH puruSezvagresaraiH / puMgavA api kiMbhUtAH? puNsstthkuraaH| prajazcAru / prANIzvaran / vahazchAyAm / parA~ichayan / kurva nRNAM khAminaH ata eva sapuMsthaTTAH purussaughaavRtaaH| etenAtratya-60 16 ttl| caraiSTaGkAri / asmikaH / sthuSThAbha / gAryastAram / janA guNino guNAnurAgiNazcetyuktam // 53 // asmi~snAyakaH / jaansthuutk| asmisthuDan / ityatra "no puMzUrA atra (TakkAH prpuNsthudkRtaashaaH| prazAna" [8] ityAdinA zaSasA anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / | apuMkSudrAH prakurvanti sevAM caulukyabhUbhujAm // 54 // aprazAna iti kim ? prazAzcaran / adhudapara iti kim ? caran atra pure puMSTakAH pumAMsaH pauruSopetA ye TakAH kSatriyasarukaH // 50 // jAtibhedAste caulukyabhUbhujAM mUlarAjAdInAM sevAM prakurvanti / 65 30 puMskAmA apyapuMzcalya iha (skokilsvnaaH|| kIdRzAH ? puMzUrAH puMsu pauruSopeteSu bhaTeSu zUrAH / ata evaM azchannairapuMskheraiH puMzchekairbhAnti bhartRbhiH // 51 // ! pare zatrayo ye pumAMsasteSAM yat thuTakRtaM nyakArAya mukhavikRtipUrva ___ iha pure striyo bhartRbhiH saha bhAnti / kIdRzyaH ? kokilaH | zabdavizeSastasyApyasahA akssmaaH| tathA kSudrAH kliSTacetaskA drohAghabhiprAyeNa / pumAMsazca te kSudrAzca puMkSudAna tthaa'puNkssudraaH|| parapuSTaH / pumAMzcAsauM kokilazca puMskokilastasyeva khanaH kharo | puNskaamaaH| (skokila / apuNskhettH| (skhala / apuMzcalyaH / 10 yAsAM tAstathA puMskAmA apyapuMzcalyaH / pumAMsaM kAmayante puMskAmAH / pumAMsaM calayanti puMzcalyaH kulaTAH / na tathA ! Mi pucaurAH / apuMzchannaiH / puNrchekaiH| pussttittttibh| puNssttkaaH| puMSThakAH / puMzcalyaH satyaH / apivirodhe / ghumAtrakAmanavivakSayA virodhaH / / pu~STakurAH / puMstamaiH / puMstva ! puNsthttttaaH| puMsthuTkRta ! puNspshH| 14 za0 pAre. AMAm wwmmwin Aaman -dam waawmmm winninam M.wm wwwmum wwmiwwwmwwwm ane wwww m mar -
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite RA M PA R AMMAR ..... .... .. variusroriatvaman- ~ - - ---------un-anr.ruarurunn i nwww womenrmmmmmun www.mma puspraSTaiH / pu~sphalguH / puMspheruH / ityatra "pumo'ziTi" [8] na yathA ko'pi saMskartA saMvaskAra yathA na ca / ityAdinA ro'ntAdezonuskhArAnunAsiko ca pUrvasya // aziTIti | arocakI guNeSvatra sa~skartuM yatate tathA // 58 // kim ? puMzUrAH / aghoSa iti kim ? puMgavAH / adhuTpara ityeva? atra pure na rocate dhAnya kSudho'bhAvAdasmin "nAmni puMsi apuMkSudrAH / akhyAgIti kim ? pukhyAtaH // 54 // ca" [5.3. 122.] iti Nake arocako bubhukSAyA abhAvaH 5 DthaprINan kiM harizcandro nRthpAtA kiM puruurvaaH| so'styasya "prANisthAd [7.2.60.3 ityAdinA rugvAci-40 nRn puSyan kimu mAndhAtetyatra ta]ta bhUpatiH 55 tvAdini arocakI naro guNeSu vyaaneSu viSaye saMskartuM hiDa karpUrAdikSepeNa tathA tena prakAreNa yatate pravartate yathA ko'pi ___ anna pure bhUpatin prajAH prINan madhuravacanAdidAnena sukha pumAn na saMskartA na saMskariSyati yathA ko'pi na ca naiva saMca.. yan san kimayaM hrishcndrstRtiiyckrii| harizcandreNa hi prajA skAra saMskRtavAn // atyantaM prINitAH / ityevaM prakAreNa takryeta saMbhAvyate / janairiti saMsskAri / saMsskartum / ityatra "ssaTi samaH" [12] iti 45 10 saMbandhaH / agre'pyevaM yojanA kAryA / pAtA caurAdibhyo rakSan | so'ntAdezonusvArAnunAsiko ca pUrvasya // ssaTIti kim ? purUravAzcaturthacakrI / puSyan ityatra puSirantabhUtaNigarthaH skrmkH| saMkara : "kRt vikSepe" / saMkaraNaM saMkaro'l / kRgobhAvAnnAtra dAnasanmAnAdinA poSayannityarthaH / mAndhAtA AdyacakrI // ssad // saMcaskAra / ityatra tu vyavadhAnAnna bhavati / sama iti -khatrINan naeN pAtA / ityatra "nUnaH peSu vA" [10] iti | kim ? upaskAram // ro'ntAdezo vAnuskhArAnunAsikau ca pUrvasya // pakSe / nRnpuSyan 55 ! saskartA / ityatra "luk" [13] iti lagantAdezaH / pRtha-50 18 kAMskAna rathAna bhaTAn kA~skA syogAdanukhArAnunAsikau ca pUrvasyeti nivRttamiti to na bhvtH|| nazvAn kAn kAnibhAniha / kecit tvatrApyanunAsikamicchanti / sa~skartum // 58 // na pazyati sahasrAkSo caturaM caJcalatyazvA mandaM dandramati dvipAH / haksahastraM kRtArthayan // 56 // ramyaM cakamyate straiNaM sarvo'sina pmphulhunnH||59|| sahasrAkSa indro dRksahasra locanasahasraM kRtArthayan kRtArtha. | asmin pure caturaM dhauritakAdigatibandhuraM yathA syAdeva-55 20 mAcakSANaH sanniha pure kAMskAn rathAn kAMskAn bhaTAn pattIn | mazvAzcaJcalati kuTilaM calanti / valgantItyarthaH / ylubntH| kAnazvAn kAnibhAMzca na pazyati ? kintu sarvAnapi gajAdIn / tathA dvipA gajA mandaM salIlaM yathA syAdevaM dandramati kuTilaM sarvotkRSTaguNairnirupamatvenAdRSTapUrvadarzanAt khamakSisahasraM saphalaM gacchanti / tathA straiNaM strIsamUho ramyaM salIlamandharaM yathA syAdevaM manyamAnaH sahasrAkSaH satarSa pazyatItyarthaH / etenAtra caturaGga- caGkamyate kuTilaM gacchanti / evaM ca na kevalamazvAdInAmatkRSTabalasaMpadvizeSa uktaH // guNatvaM kinvasmin sarvo'pi ghaTapaTAdiH padArthaH pamphulato'ti-60 8 kAMskAn / kA~skAn / ityatra "dviH kAnaH kAni saH"11 zayena phalanto'tivilasanto guNAH saundayodayo yasya sa pamphulaiti so'ntAdezo'nukhArAnunAsiko ca pUrvasya // dviriti kim? duNo'sti / sarvamapyatra vastu guNotkRSTamityarthaH / / 59 // kAn kAn // 56 // dUraM dandramitacchAyAn sadA pamphulitAMstarUn / ratnasaMkarasaMsskAri tvaSTA pazyedidaM ydi| | khacaGkamaNakanyAzca caJcaryante'tra kautukAt // 60 // saMsskartuM svaHpurI kaM kamupaskAraM na cintayet 57 kha AkAze kuTilaM kAmantItyevaMzIlA "dramakrama" [5.2. 65 46.] ityAdinA ne khacamaNA vidyAdharAdayasteSAM kanyA bAlikA 30 ratnAnAM nAnAjAtIyAnAM maNInAM saMkaro melakatena saMskAraH atra pure vartamAnAMstarunupavanadumAn kautukAcaryante mA'smAn zobhAtizayo vidyate yatra tad ramasaMkarasaMskArIdaM puraM tvaSTA janazcaurya ityapavAdIditi pracchannagatyA garhitaM vicaranti / yato devavardhakiryadi pazyet tadA svaHpurImamarAvatIM saMskartu vizeSTuM kaM dUramanikaTaM yathA syAdevamatyunnatatvAd dandramitA kuTilaM gatA kamupaskAra prayatna na lintayet ? kintu yena yena prayatnena sva: chAyA yeSAM tAMstathA vanAdhiSThAyakadaivatavizeSaprabhAvAt sadA 70 puryatatpurasadRzI syAt taM taM sarvamapi paribhAvayedityarthaH / ete. pamphulitAnatyartha phalitAn / etenAtralatarUNAM chAyAphalAdinA 36 nAsya khaHpurIsakAzAdapyadhikaM ramyatvamurum // 55 // khavRkSebhyo'pyasyutkRSTatokkA // 6 // mammam mom Amwwwm
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ marnan mainawww AAAAMAnam wrawinmmmmmmm AmmaaamMananamaA hayAzrayamahAkAvye prathamaH srgH| raramyante janA gobhirbhrNlihvhllihaiH| padArtha hastanahyadyApazyalloko niSevate / prIyante kAmyatapasaH saMyatAH sayyatairiha // 61 // / atra trailokyasamrAja haripUjyaM jvalahathutim // 6 // iha pure janA lokA abhraM meghaM lihanti sthUlonnatatvAt | anna pare padArtha yauvanasaMpadAdikaM hyastanaM kalye bhavamadya varta-40 spRzantyabhraMlihA ye vahaM kakudaM lihanti jAtikhabhAvAjiyA mAne'hayapazyan san lokatrailokyasamrAja trijagatsvAminaM spRzanti vahalihAstaigobhivRSabhaH kRtvA raMramyante vAhAdinA zrImadahantaM niSevate'nityarUpaM saMsAraM bhAvayaM taducchedAyArAdhahoDApAtanena parasparamatyartha kIDanti / etena janAnAmatisukhita yti| kiMbhUtam ? haripUjyaM zakAya' jvaladdadyutiM sphuratkAntim / tvoktiH / tatheha kAmyamabhilaSaNIyaM tapo yaste saMyatAH suvihita- | yo'pi loko hyastanaM padArtha dhanAdi caurAdyapahRtatvenAdyApazyan munayaH samyataiH suvihitasAdhubhiH saha prIyante ekadharmalehena syAt sa tatvAyartha jvaladdayati skurattejasamata eva haripUjyaM 48 snihyanti / etenAtra suvihitAnAM suvihitaiH saha zrAddhabhaktAdinA ! viSNumivAcyaM trailokyasamrAja mahArAja niSevata ityuktiH / / 10na virodha ityuktam // ___ mandaM malat / sraNamyAlayet / asNddhuvaanH| AtmAnandute / cakamyate caGkramaNa ! caJcalati crynte| dandramati dndrmit| pamphulat pamphulitAn / caturaM caJcalati ramyaM cnggmyte| mandaM padArtha hastanam / ystnydy| khaira halat / bulavhAlayati / nirmAtuM hattim / hakti haadit| isatra "manayava" [15] dandramati dUra dandramita / saMyatAH samyataiH / abhraMlihavahA~lahaiH / ityAdinAnusvArAnunAsiko kho paryAyeNa ||maadipr iti kim ? 60 ityatra "to muma" [14] ityAdinA mvAgamasya padAnte varta samrAja hari ||h iti kim ? pUjyaM jvalat // 15 mAnasya ca masya svAvanuskhArAnunAsikau vargoM paryAyeNa / padAnta ityeva ? kAmya / khAviti kim ? rNrmyte| straiNaM sarvaH // 61 // samrAjam / ityatra "samrAT" [16] iti masyAnukhArAbhAvo atra mandaM malat straiNamsAlayet kasya no mnH| nipAlate // 64 // khairaM balat karikulavhvAlayatyavanImapi // 12 // prAGaka zauryavRttau prApachAstre atra pure mandaM mandharaM malad gacchat straiNaM strIsamUhaH kasya prAzame prAGaka samAdhiSu / 20 vazino'pi mano no hyAlayet sotkaNThaM na kuryAt ? kintu sarva- prAG satye prAk SaDdarzanyAM syApi / tathApibhinnakrame khairamityasmAja jJeyaH / khairamapi kheccha prAG SaDaGgyAmito janaH // 65 / / yA'pi mndmyiityrthH| halad gacchat karikulaM hastinandamavani ___ asmin "AdyAdibhyastas" [5.2.84.] iti tasi ito'bhUmi hvAlayati girivanmahattamatvAt kampayati / yadvA apiryathA smin pure janaH zauryavRttau prAG prathamo'sti / evamagretanA api sthAna evaM yojyaH / AstAM tAvad yajanAdi kampayati yAvatAva prAzabdA yojyaaH| zAstre kArya-kAraNayorabhedAcchAstrazabdena 60 26 nImapi / avanI hyacalatvena prasiddhA / atra ca straiNahAstikayoH | tatparijJAnamucyate tatra evaM SaDdarzano-ghaDaGgIzabdAbhyAmapi / samAnadhoktyopamAnopameyatA vyajyate / yathAtra hAstikaM khairaM "zama indriyajaye" / samAdhiyu cittakAgryeSu / satye styvaad| ghaladavanImapi cAlayati tathA manthare calaNaM pazinAmapi mana | SaDdarzanyAM SaNNAM darzanAnAM matAnAM jainAdizAstrANAM smaahaare| iti // 62 // SaDaGgyAM SaNNAmaGgAnAM zikSA-kalpa-vyAkaraNa-nirukti jyotiSaabhyAgatAnAM nirmAtuM htihaaditmaansH|| cchandasAM samAhAre / sarvatra viSayasaptamI // 65 // 30 asaMhabAna AtmAnanhute'rtha nAtra kazcana // 3 // smRtiguNTra zrutiguNTrachAtraatra pure'bhyAgatAnAmatidhInAM hRtti pAdyabhojanavastrAdyAti guNazabdaguNda suvaNa sdaa| thyasaMpAdanenA''nandaM nirmAtuM kartu kazcana ko'pyartha dravyaM na / nakSatraguNTra pADaNyaguNajhute, sAMprataM vyavahAreSu lAbho mAsti pratyuta hAnirevetyataH ka / vyamiti prakAreNa na gopAyati / kintu tadarthe sarvakha vyayatI paTatarkazo'tra ko na hi // 66 // 35 tyarthaH / kIdRk san ? hrAditaM dhArmikodAratvAdatithiM dRSTvA pramo- ana pure sadA smRtIdharmazAstrANi kaNThasthatvAd guNayati 70 ditaM mAnasaM vittaM yena sa tathA / ata evAsahavAno'tithidRSTi- | vipi smRtiguNa ko naro nAsti? kintu sarvo'pyasti / evaM vmnenaa'tirodhaanH|| 63 // sarvaivizeSaNairyojanA kAryA / zrutIti-zrutivedaH / zAsrati Awaamaar aw
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite zAstrANi / idaMzlokanirdiSTasmRtyAdivyatiriktAni chando'laGkAra- sindhurAn gajAnasmin pure samAnakt / kiMbhUtAn / thyotitA nATakAdIni / zabdeti zabdazabdena vyAkaraNa nAmamAlA copa- madaM srotumArabdhAH karAH zuNDA yeSAM tAMstathA zyotadguNDAn lkssyte| suSTha vaNati zabdAyate suvaNa / mdhurdhyniritydhH| madakSArikapolAn / bhImena hi surASTreza-sindhurAjau raNe jitvA nakSatreti nakSatrazabdena nakSatravAcaka jyotiHzAstramucyate / tadgajendrAH pattana AnItAH / / 40 tadgaNayati nakSatragaN / jyotiHzAstravidityarthaH / SADaNyeti ___ samrAitsurASTrA / asmintsamrAGa / ityatra "r3aH saH tso'zvaH" saMdhi-vigraha-yAnA-''sana-dvaidhIbhAva-saMzrayA''khyAH SaDguNAHsvArtha [18] iti sasya tsAdezo vA // ukAranirdezATTatvaM na bhavati / "bheSajAdibhya dhyaNa" [7.2.156.] iti STyaNi pAhuNyaM kenciTTatvamapIcchanti / sindhurAsindhurAn // pakSe-surASTrArATpAhuNyapratipAdakaM nItizAstram / SaNNAM darzanAnAM tIH SaTasAsvAn jAnAti SaTatarkazaH // 66 // sindhurAT // gaNDAn samAnayat sa iti kim ? sindhurAn i0 pikavat paJcamakkaNTsu SaDjaraNsu zikhaNDivat / raNAt / / azva iti kimkhaaraa-shcyotit| kraanshcyott||68||45 azviya madhyamaprAGsurajyed gAyatsu ko'trana | bhajaJchaurya vaha zaucaM pAlayazaraNAgatAn / ___ atra pure gAyatsu gAyaneSu viSaye ko na rajyet ; ko na rAga jano'syAntaranantazrIrvadazyotati madhviva // 69 // kuryAt ? yataH kiNbhuutessu| pikavat paJcamakaNTsu yathA pikAH asya purasyAntamadhye zaurya bhajannata eva zaraNAgatAMstrANA kokilAH paJcamasvaraM kvaNantyevaM paJcamaM paJcamakharaM knnsuucaarytsu| | rthinaH pAlayan jano bhaTaloko vadan mayi rakSake bhavadbhirna 15 tathA zikhaNDivanmayUreSviva SaDjaraNsu ssddjskhrmuccaarytsu| bhetavyamiti bhASamANaH sannabhayavAkyasyAtisukhatvAnmadhviva 50 tathA kruciva sAraseSviva madhyamaM madhyamasvaraM prAzcanti gacchanti | zyotati kSarati / nanu lobhena zaraNAgatAn pAlayiSyati? yeteSu madhyamaprAGsu / uktaM ca netyAha / zaucaM nirlobhatAM vahan yto'nntshriirsNkhylkssmiikH| SaDja mayUrA brukte gAvasvRSabhabhASiNaH / bahulakSmIko diprAyeNa tRptatvAdevaMvidhamazaucaM na karoti / yadvAajAvikaM tu gAndhAraM kaucaH kvaNati madhyamam // 1 // anantasyeva zrIryasya so'nantazrIrviSNutulyaH / viSNurhi nirapekSa 20 puSpasAdhAraNe kAle pikaH kUjati paJcamam / eva jagat rakSati // 69 // dhaivataM heSate vAjI niSAdaM bRMhate gajaH // 2 // prAtaratrAgnirAdityA ananta indra aasitaaH|| etena gAyanAnAM sarvakharakaraNakauzalamuktam / suceta yanvehi paya a netretyadhvare giraH // 70 // prADA zaurya praaddkchaastre| prAG zame / prAGaka SaDdazanyAm / / atra pure'dhvare yAge giro vrtnte| arthAdavapa'NAm / prAiSaDAbhyAm / prAk samAdhiSu / prAG satye / smRtiguNTaka kathamityAha / praatrityaadi| keSAcid yAjJikAnAmevaM vAco 25 zruti / zrutiguNTachAstra / zAstraguNazabda / nakSatraguNTa ghAguNya / yathA he suceta 3: zobhanamanaska ! prAtaH prabhAte tvayAgrirvati-80 pADaNyaguNSaT / zabdaguNTa suvaNa / suvaH sadA / kukssu|| devatA AdityA dhAtR 1-ayeman --mitra 3-varuNa 4-aMzu praangsu| paJcamakkaNTsu SaDjaraN / ityatra "NoH kaTau015-bhaga 6-indra 7-vivasyan 8-pUSan 9-parjanya 10-tvaSTa 11-viSNu 12-saMjJA dvAdaza sUryA ananto viSNurindraH zakaityAdinA kaTAvantau vA // joriti kim ? gAyatsu // 67 // zcAtra pradeza AsitA manarAhUya sthApitA iti / tathA'nyeSAM asmintsamrAitsurASTrArATa payo'gnimantreNa jalAmyAhvAnaM kurvatAM yAjJikAnAmevaM vAco yathA he 65 sindhutsindhurAn raNAt / payo jaladevate tathA he apane vahidevate'tra pradeze'nvehi anvA gacchAvatareti yAvaditi ca / itibhinnkrme| sthApitA ityatra kSmAsvArAT zyotitakarA agne ityatra ca yojyaH // yotagaNDAnsamAnayat // 68 / / bhajakchaurya vahazzaurya ityatra "naH zi" [19] iti kSmAyAM bhuvi khArADiva kSmAkhArAT rAjA'daHzlokokA vA // pakSe-pAlayaJ zaraNa // azca ityeva ? vadana kyotati // 70 sAdhAraNavizeSaNAd bhImaH samrAT sarvanRpazAsakaH san raNAd / araNaM vidhAya "gamyayapaH" 2.2.71.] iti pnycmii| sarASTA-! jano'sya / ityatra "ato'ti roruH" [20] iti rorukArArAsindhurAtsindhurAn surASTrAsindhU deshbhedii| tatvAminaH deshH| ata iti kim ? AdityA ananta / sucetshynvehi| 65 30 manoramanoranmmmunimammarnmaan momom ammaamin
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvapAzrayamahAkAvye prathamaH sargaH / - - "dUrAdAmayasya" [7.4.99.] ityAdinA tutaH // atIti / sa iva niSkalakA nirdoSA ye guNA dayAdayaH / IzvarabhAlasthasya kim ? ananta indra / inda aasitaaH|| paya ane| "dUrAdA- | hi kalAmAtrasyendoH pratipadindoriva niSkalaGkatvAt tairnvitH| mazrasya" [7. 4. 99.1 ityAdinA prataH // roriti kima ? | nanvatra pure ko guNo yenaivaMvidhaguNopeto munijano'tra tiSThati prAtaratra // 70 // tatrA''ha / yataH sadA sarvadA sAdhyudaye sAdhUnAM munInAmIstapaH-40 / svarvAsinAmapi ranirbhavedatra manorame / saMyamAdilakSmIstasyA udayo vRddhiryatra tasminirjIvakSetratAvizu ddhAhAraprAptyAdisaMyamaguNopetatayA munijanaprAyogya ityarthaH // dehi naH sumanazneti dehinAmiha bhAratI // 71 // vRkssltaa| latA na c| avyaloka / ityatra "vyoH" [23] ___ atra pure khAsinAmapi devAnAmapi ratiH sukhaM bhavet ? | 1 iti kyorlak // padAnta ityeva ? bhavyAjayya / kazcit tu saMbhAvane saptamI / idamahaM sNbhaavyaamiityrthH| yataH kiMbhUte ? | manorame nAnAdbhutAlayatvAcittAvarjake / tatheha pure dehinAM | | svarajayoranAdisthayoryakAra-vakArayorghoSavatyavarNAdanyato'pi lo-45 10 prANinAM he sumana 3 audAryadhArmikatvAdiguNaiH zobhanacetaska! | pAmacchati / adhyandu / sAdhyudaye // 73 // no'smabhyaM kizcid dehIti bhAratI vANI nAsti / sarvasyezvara- vandha ete dazA asyAH kamale ka iva bhrmH| svena yAcakAnAmabhAvAd yAcakadarzanenaiva yathAkAmaM dAnAd vA // ka itthaM neha kAminyAH stutyA anyo'nymudytaaH|| manorame / ityatra "ghoSavati" [21] ityutvam // ghoSava- pavana kAminyAH stutyai locanAdyavyavasaundaryavarNanAyeha pure'nyonyaM jArI tIti kimI dehinaH smn3|| ata ityeva? ratirbhavet / / ke noTAtA: kathamityAha / hevandho nAmamA ke nodyatAH? kathamityAha / he bandho! bAndhavAsyAH pratyakSAyAH 50 18sumana neti ||rorityev? kharvAsinAm // 71 // kAminyA ete pratyakSe dRzau netre kmle| atrArtha ka iva bhramaH ko nAma saMzayaH? ivo'saMbhAvanAyAm / ete dRzau pane eva / bho gandharvA bhago nAgA agho devAH kimIdRzam / atrArthe na kA'pyasaMbhAvanA kAryetyartha ittham // 74 13 puramastyevamatroccairvadanti vyomacAriNaH // 72 // agho arka! bhago Iza! bho indra ! u cturbhuj!| spaSTaH / navaramotyatra viSayasaptamyAH sthAne trp| nirupa- | ityAdau brahmayajJasya smaranti brAhmaNA iha // 75 // 55 matvAdatra puraviSaye vyomacAriNo vidyAdharAyA evaM vdnti| bho| iha pure brAhmaNA dvijA brahmayajJasyAdhyayanasyAdau prArambhe'yo 20 bhago agho ityAmantraNe'vyayAni // arka ! he rave ! bhago Iza ! he zaMbho / bho indra ! u caturbhuja! gandharvA bhgoH| bho gndhrvaaH| bhago naagaaH| agho devaaH| devaaH|| he viSNo! jayetyAdikA kriyA sarvatrAdhyAhAryA / ityevaMprakAreNa ityatra "avarNabho" [22] ityAdinA rolk // ghoSavatItyeva ? smaranyarthAdarkAdIn / nirvighnAdhyayanapravRttaye arkAdyabhISTadevatAH devAH kim // 72 // smRtvA brAhmaNA vedAdhyayanaM kurvantItyarthaH // 75 // 60 sadA saadhyudyevindunissklngkgunnaanvitH| aghoyindra ! bhagoyindo! bhoyAdityAyu viSNavu / 28 bhanyAjayyAvyaloko'sminnaca vRkSa latAna c||73|| | asAvu kayu vo'treti nRpe pRcchanti khecarAH // 76 // __atra nRpe'tra pure'sti yo nRpasvatra viSaye khecarA devA indrAasmin pure bhaviSyati guNapAtramiti "bhavyageya" [5.1. dIn pRcchanti / kathamityAha ? agho indra ! bhago indo ! bho 7] ityAdinA kartari ye bhavyo mokSagamanayogyo'ta evAjayyo AdityA dvAdazArkA ! u viSNo! vo yuSmAkaM madhyesau nRpaH kaH165 bhAvataH sarvaviratisAmAyikAntritatvena rAgAdyAntarazatrubhirjetuma ki prshne| yuSmAkaM madhyesau kimindraH, kiM venduH, kiM vA koDazakyo'ta eva cAvyayaM mokSaM karoti / Nic / avyayatIti | pyeko raviH, kiM vA viSNuriti / atratyanRpa aizvarya-kAntatvateja30 vici avyaya mokSasAdhako yo, lokaH sa munijanaH / vRkSa vRkSANAM vrazcanaM "kusaMpadAdibhyaH kvip"[5.3.114] iti kvipi vRkSavRzcaM svitva-rakSakatvAdiguNadarzanAdindra-candrA-''ditya-viSNuzahayavaM karoti NicyantyakharAdilope vRkSavayati vipi vRkSa vRkSANAM prshnH| viSNavu, asAvu, kayu, ityatra trayopyujaH pAdapUraNe // 6 // chedako na ca naivAsti / evaM latA na ca / latAcchedako'pi / tayozvarAstayA''rAmA ime'saavvniiptiH| 70 navAsti / vRkSalatA janmajarAjIvanamaraNArohaNAhArAdisacetana- | bandhavatra sAdhavIzasvAgantAviti bAgiha // 77 // 35 dharmavazvena sacetanA ititAHprANAtipAtanivRttatvena na cchinatI- iha pura AgantAvAgantukajanaviSaye bAgasti / yathA hai tyrthH| yato'dhyArUDha ubhIzamadhyuH / sa traasaabindushcaadhvinduH| bandho bAndhava / sAdho / ziSTa / me tvayA pUrva vArtayA vRtAkha wwwwwwwwm anamminimammummermanner mamimawww.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracita vivRtivibhUSite ima IzvarA ADhyAH / tathA yeSAM phalAnyamRtarasakhAni tvamAsvAdayo ye tvayA zrutapUrvAzca ta ima ArAmA udyAnAni / tathA yaM tvaM yazasA dRSTapUrvI so'sAvavanIpatirbhUyo vartate / atra pradeza IkSasvAlokayArthAdIzvarAdIne treti // 77 // 5 yayito'smAdiM dehi yayito'smAyidaM punaH / udArAyIzvarAyAhuratreti svaniyoginaH // 78 // 15 [27] ityAdinA dvitvam || hasvAditi kim ? bhavAnajaH // uNana iti kim ? tvamIzaH // svara ityeva ? arhan bhavAn // padAnta ityeva ' bhavinAm // 79 // wwwwww AcchAyAM dIpikAcchAyA khaTTAchAyeva mA cchidat / mAcchAyAH kurvate ratnadIpAnatrApramAchavIn // 80 // 40 atra pura udArAyIzvarA ADhyAH svaniyoginaH khabhANDAgArikAnityevaMprakAreNA''huH / yathA-aho niyogin ! yo yAcakajana ito'smin vivakSite pUrvAdidigvibhAge'styasmAyidaM svarNa10 durvarNAdi dehi / yaH punarito'smin vivakSite pathimAdipradeze 'styasmAyidaM pUrvasmAdanyad bhojanavastrAdikaM dehIti // atra pure mayA lakSmyA chAyA zobhA yeSAM te mAcchAyA IzvarA ratnadIpAn ratnAnyeva dIpAn maNimayAn pradIpAn kurvate / kiMbhUtAn ? pramimIte vici pramA nAsti pramA paricchettA yasyAH sA tathAbhUtA chaviH kAntiryeSAM tAn / sarvataH prasaratkAntI - nityarthaH / rAdIpakaraNe hetumAha / dIpikAcchAyA dIpapRSThe'ndha- 45 kAra AcchAyAmISadapi lakSmI mA cchidanmA sma vinAzayat / yathA khaDDAchAyA AcchAyAM chinatti / dIpakhadvayozchAye hi spRzyamAne azriye syAtAm / yat purANam - bandha ete / dRzA asyAH / ka iva / stutyA anyonya / bho indra / bhago Iza / agho arka / ityatra "khare vA" [24] iti vayayorvA luk // ajArajaH khararajastathA saMmArjanIrajaH / dIpamaJcakayorachAyA lakSmIM hanti purAkRtAm // iti // 50 dIpikAcchAyA khaDhAchAyA / ityatra " anAkAra" [28] ityAdinA vA chasya dvitvam // anAyAGa iti kim ? AcchAyAm / mAcchidat // bitkaraNAnmAcchAyA ityatra vikalpa eva / www | www pakSe - viSNavu / asAvu / kayu / AdityAyu / bhauyAdityAH / bhagoyindo / aghorindra / ilana "aspaSTA" [ 25 ] ityAdinA vayayoH sthAne nityamaspaSTAvISatspRSTatarau kyau / avarNAt tvanuji vA / bandhavatra | sAdhavIkSasva | asAvavanIpatiH / AgantAviti / tayIzvarAH / tayArAmAH / asmAyidam asmA20 vidam / yayitaH yayitaH / udArAyIzvarAH / IzvarAyAhuH / anujIti kim ? uni aspaSTAveva yathA syAtAM tathA codAhRtam // yayitaH / udArAyIzvarAH / bhoyAdityAH / bhagoyindo / aghoyindra / ityatra "roryaH" [ 26 ] iti roH sthAne yaH // avarNAdibhya ityeva ? Ahuratra // 78 // 25 tvamIzo bhavinAmarhan bhavAn viSNurbhavAnajaH / stuvannAha subhaNNevaM zraddhayA yuGihArhataH // 79 // tena pakSe mAchAyA ityapi jJeyam / AusAhacaryeNA'vyayasya mA grahaNAt pramAchavInityatrApi vikalpastena pramAcchavInityapi 55 jJeyam // 80 // he 3cchAtodari ! herecheke ! tanvi 3cchadma na yadvidhuH / hrIcchanicchati te vaktracchAyAmatreti gIrnRNAm 81 www.www. | atra pure nRNAM prastAvAt kAminAmityevaMvidhA gIrasti / yathA he3cchAtodari ! kRzodari ! he3cheke ! he tanvi3 160 kRzAni ! tvanmukhendIvaralakSmyA nirjitatvAd hocchan lajamAnaH san vidhuzcandro yat te vakracchAyAM mukhalakSmImicchati prAptuM vAJchati, tana cchadma, na kUTaM kintu satyametadityarthaM iti // / 3cchAtodari herecheke / ityatra "zrutAd vA " [29] iti vA dvitvam // hehaiSveSAmeva" [7.4.100.] iti zrutaH // dIrghAdi- 65 tyeva ? tanvi 3 cchadma / "dUrAdAmadhya" [7.4.99.] ityAdinA iha pure'rhan devatAsthA''rhataH zrAvakaH / zraddhayA bhAvanayA yuG yuktaH pulakAJcitAGgo netrajalAlAvitakapolazcetyarthaH / suSThu bhaNati vici subhaN madhuragIzca san stuvaMstIrthakaraM nuvan sanne 30vamAha bhaktivizeSeNArhantaM pratIdaM brUte / yathA he arhan ! jine zvara ! bhavinAM bhavyAnAM tvamIzastvameva mahezvaro bhavAn viSNustvameva nArAyaNo bhavAnajastvameva sraSTA / tavaiva muktiprAptihetutvAt tvatto'nyaddhara - hari- brahmAkhyaM devatAntaraM bhavyalokA- | lutaH // nAmArASyaM nAstItyartha iti // / icchati / hrIcchan / vacchAyAm / ityatra "kharebhyaH " 35 yuhi / subhavam / stuvannAha / ityatra "hakhAt" [30] padAnte'padAnte ca dvitvam // 81 // wwwwww wwwww
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvapAzrayamahAkAvye prathamaH sargaH / www.amann' wwwant arwwwmamiwwwww naam naam wwwiniwww.narwwmar min wwe mewww ramwam brahamavad brahmavettAro hutArkAH krkshtvissaa| jJAna-darzana-cAritrAdhAre tIrthakRdAdau yathAvidhyAgamoktakalpAnu sAreNa prattaM pradAtumArabdhaM dhanaM vittaM yena sH| etenaudAryakIrtyA prorNonuvatyAzA asminnAraguNahadAH // 8 // "vivekAvuktau / dhairyayugg viiryyug| ApatsvapyacalacittatA dhairya asmin pure'rhanti pUjAmityahI yoginaH kIrlA sAdhuvAde- | vIrya parAkramastAbhyAM yuktaH / satyavAgavitathavacanaH / ata eva 40 nAzA dizaH prorNonubatyatyatha vyApnuvanti / kIdRzAH santaH? | gaNaraudAryAdibhiH kRtvA candrasama induvanirmalaH // 5 agAdhA jalAzrayabhedA hadAH / gugAnAM zamendriyajayAdInAM hRdA, virAme / dhairyayugg viiryyug| abhajat asRjat // ekaiva guNahRdAH / guNaparipUrNA ityarthaH / ata eva brahamavad vyjne| mitrArtha pitrrth| tvaGakaH / asakhyataH sayyatatvam / vidhAteva brahma paramajJAnaM vindanti labhanta ityevaMzIlA brahmavettAro'ta eva ca karkazatviSA prauDhajJAnatejasA huta AcchAdito'rko itAviH kaviralaH / namata pAhi gotrAta pAhi / kala:: raviyeste // kAntaH kAntaH kRtArcaH / gotrAtaH gho3tra / ityatra "adI-45 10 arkAH / karkaza ! brahamavad brahma / ilana "hAdaI" [31] : _t" [ 32 ] ityAdinA vA dvitvam // anvityadhikArAt ityAdinA vA dvitvam / / arhakharasyeti kim ? guNahadAH / arhAH / / katva-gatvAdiSu kRteSu pazcAd dvitvam / adIrdhAditi kim ? vettAraH // kharebhya ityeva ? huta / anviti kim ? proNonu- vAk / pAne // virAmaikavyajana iti kim ? candra / yathAvidhi vati / atra dvivacane kRte dvitvaM yathA syAt // 82 // sNyuktvyjnepiicchntyeke| pratta ||arhsvrsyetyev ? sarvaH // 45 // asarayyataH sayyatatvako nAsminnAgato'bhajat / sallAkArA anulke'smin yadhulkAnti maNiprabhAH150 16 pitrarthamitrArthaparAna vidhiratraiva cAsRjat // 83 // avammIke ca valmIkantyugnatA drvyraashyH||86|| evaMnAmA'tra mahAtmAnaH sarvasAvadyaviratiH saMyatA Asan / analake sadAriSTarahitatvena tatsUcakolkotpAtarahite'smin yAvatrAgato'sayato'pi tAn dRSTvA samucchalitavivekaH sayya- pure yadi paraM saha lA lakAreNa vartate yo va tatvamabhajaditi tAtparyam / tathaivanAmAtra bahavaH pitRkAryamitra- mAM kA sallAkArA maNiprabhA rajabhAsa kAyaparAyaNA janA dRzyante / yAvatA jJAyate'nyasthAnakAni ! baahlyaadaarktvaanolkaaydaacrnti| tathA vahIyovAstavyajanA-55 20 muktvAtraiva vidhAtA tAn sRSTavAnityarthaH // 83 // / tisaMkIrNatvena na vidyante parammIkAH sarpAgArANi mRttikAkUTA itamavikAlaH kAntaH kRtArcaH prAha daivatam / yatra tasminnavalmIke cAsmin yadi paraM dravyarAzayo vittakUTAni valmIkanti valmIkA iva caranti yata unnatA unmAH / caH pUrva namata pAhi gotrAtapAhi ghotribhuvaH prbho!|| vAkyArthApekSayAsamuccaye / yadItyubhayatra yojyam / / ito'smin pure kAnta ucchalacchraddhApUreNocchusitAGgatvAnma- anulke ulkAnti / avalmmIke valmIkanti / ityatra 60 moharaH kRtAryoM vihitapUjopacAraH kalo madhurabAk ca san kaviH / "adhvargasya" [32] ityAdinA bA dvitvam / vargasyeti kim ? 25 kAvyakartA daivatamahadAdikAM khAbhISTadevatAM prAha / kathamityAha 1 dravya aaiti kim ? salma // antasthAta iti kim ? he go3trAtaH saMsArasAgarottArakatvena bhUsthalokasya rakSaNazIlAta eva he bhuvaH prabho! pRthivyAH svAmistathA he gho'tra vargasthalokarakSaka! daivata! namataH praNamrAnasmadAdIn pAhi pAhi rakSa For sakhi ! dadhyyatra dhyatra sakhi! mamviha mdhvih| rakSArthAt saMsAraduHkhebhya iti kavirityatra jAtAvekavacanam / vaktA vAgyAlyamanmanAti kumArIbhiH pratanyate // 87 // 65 30 harSabhayAdibhirAkSiptamanAstathA stuvan nindan yat padamasakRda he sakhi! ana pradeze dadhyasti tathA'trApi pradeze ddhysti| brUyAt tat punaruktaM na doSAyetyalaGkAravidAM samayAt pAhi tathA he sakhi ! iha macihApi sthAne madhvastItyevaMprakAreNAtra pAhIti na punaruktadoSaH / / goztrAtaH / ghotra / ityatra "dUrA-: pure bAlyamanmanA bAlatvAdavyattamadhurA vAg vANI kumArIbhiH dAmabyasya" [5. 4. 99 ] ityAdinA guptaH // 84 // pratanyate vistAryate / yatretyAdi svapradhAnameva vaakydvympi| pratanyate vistAyata pAtre yathAvidhi prastadhanazcandrasamo gunnaiH| yadvAtrAkRtayavadvitvasya vAkyasya "asakRtsaMbhrame" [7.4.72.170 / iti saMbhrame dvizaktiH / tato yavayordvitvaM vA / tadAyamarthaH / he 35 dhairyayugga vIryayuga rAjatyatra savA'pi satyavAk 85 ' skhi| atra pradeze dadhyastyatra pradeze dathyasti / evaM atra pure sarvo'pi loko raajti| yataH kIhaka ? pAne maJcida madhvihetyevaM saMbhramaprakAreNa / / mmmmmmmmmmmmmmmam mmmmmmmurww wwwmarw
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite amrnimamnnaniaamrrinaamannamrurmamirmiraimirmanenwroamantra mmmmmmmm mawwwmwwim 45 mm www dadhyatra dadhyatra / madhvyiha mvih| ityatra "tato'syAH"! pAtavyaM SIraM dugdhaM kSarati pariNAmasundaratvena madhuratvena ca [34] iti vA dvitvam / / tata iti kim ? bAlya // asyA sravatIva / yA'pi gaurdhenuH sA'pyuzzvasaczravasA tarNakAdinA leyaM SIraM kssrtiityuktiH| yathA paGkarupaNDamambhojavanaM satRSaH iti kim ? vAmbAlyamanmanA // 87 // sAbhilASA ye SaTpadA bhRGgAstaiH pAtanyaM leyaM madhu makarandaM kaSTa kaSTaM kRtacchannaJchannaM me sphuritaM sphuTam / kSarati / asyAM copamAyAM kSaratIti sAmAnyapadaM gavA strIlijena 40 kaliHprAtaH pUtkarotItyatra shngkhdhvnicchlaat||88|| pazruTamaNDazabdena napuMsakena ca saha na bhidyata iti sAmAnya pattane hi kila devasadmasu prAtaHkSaNe dharmamahArAjajAgaryA- zabdabhedAkhyadoSAbhAvaH / uktaM cakRtapuDaH sadA zaGkho vAdyate / taddhanimapaTThayAnyadutprekSyate / atra / sAmAnyazabdabhedaH so'yaM yatrAparatra zakyeta / pure prAtaH prabhAte zaGgadhvanicchalAt kaliH pApayugaM pUtkaro- / yojayituM nAbhagnaM tat sAmAnyAbhidhAyi padam // iti / / 90 // tyucaiH kokUyata iva / kathamityAha / me mama sphuTaM sarvajagata- kRtamatssya dhvajotsekAH 10 prakaTaM sphuritaM vijRmbhitaM sarvalokAnyAyapravRttilakSaNa chana chan / khiyaH ssaataa'psrshriyH| gupta guptaM kRtam / prastAvAlayasamanA'nena pureNa tasmAt kaSTuM / asmin sadyo mano yUnAM kaSTaM duHkhaM duHkhaM mamAstIti / yasya hi vastu kenApi caurAdinA gopyate sa tadviyogena duHkhitaH san pUtkaroti / atra cAnyA mananti khyAtavibhramAH // 91 // yAnAM nAmro'pyabhAvena kalikAlasphuritasyAjJAyamAnatvadevamapa- / asmin pure striyaH sadyo darzanakAla eva yUnAM mano manti 16hutiH // kaSTuM kaSTa kRtaJcchanaJchanamityatra vIpsAyAM kaSTacchana- kSobhayanti / yataH pssAtA'psara:zriyo rUpalAvaNyAcatizayena 50 yoruiktiM kRtvA prathama-dvitIyayordvisvam // 88 // grastadevAsanArUpalAvaSyAdilakSmIkAstathA khyAtA atirAmaNIyabaiNaH kaNThaH kalakAntakAmibhizcAtra nizcitam / kena prasiddhA vidhamA vilAsA yAsAM tA ata eva kRtamatsyajayazaGkaH svarApUrNapratItapuSpadhanvanaH // 89 // ! dhvajotsekA vihitakAmodrekAH // atra pure strINAmayaM straiNaH kalakharopetatvAt kalo madhuro'ta uczvasandhavaH / satRTpaTapada paGkarupaNDavat / matssya 20 eva kAnto manojJaH kaNTho galakandalo nizcitamavazyaM puSpa-1 utsekaaH| SIraM kssrti| smAtApsaraH / ityatra tataH ziTa:"55 dhanvanaH kAmasya kharApUrNaH zabdAyamAno jayazo vijayahetuH [36] iti vA dvitvam // tata iti kim ? asmin sadyaH / kambuH kAmibhiH pratIto jnyaatH| atratyastrINAM kalakaNThatvena | ziTa iti kim ? mananti / khyAta // 91 // khaM smarajitaM dRSTvA kAmibhiH kalaH strIkaNThaH zaGDAkAratvAt / kAmarAjasya zabdAyamAno jayazaGko niHsaMzayaM jJAta ityarthaH / / tapaHkAzya'juSAM harSakRtAM hiMsro'pi darzanAt / 26 phaSTuM kaSTaM kaSTaM kRtam / straiNaH kapThaH kaNThaH kalaH / kaliH | dhanustyAgaM karotyasminnavat kArsarotssave // 12 // prAtaH prAtaH pUtkaroti / kalarAntaH kaantaamibhiH| ApU- asmin pure tapasA na tu roratvAdinA kAya kRzatvaM 60 juSante sevante ye teSAM tapasvinAM darzanAt hiMsro'pi krUrakarmA chappratItaH pratItapupa / kAmibhizcAtra nizcitam / kaSTa vyAdhAdirapi dhanustyAgaM mRgAdivadhArthamupAttasya dhanuSastyAga kaSTam / sphuritaM sphuTam / ityatra "ziTaH prathama" [35]! karoti yato harSakRtAM dhanyA ete bhagavanto ye zAntadAntAstapaityAdinA [vA] dvitvam // ziTa iti kim ? pUtkaroti / zaGkhaH / / saivamAtmAnaM klezayanti tat kiM vayaM niraparAdhajIvavyApAdanapApa30 prathama-dvitIyasyeti kim ? svara // anunAsikAdapyAdezarUpAt / vRttyAtmAnaM durgatI pAtayAma iti prakAreNa vyAdhAdilokasyApi 86 harSa karatvopazamakaM mana ullAsamatizAntatvatIvratapazcaraNakaraNAkecidicchanti / kRtaJcchannaM channazchannam // 89 // dinA kurvanti ye teSAm / yathA'rko raviH kRsarA saptadhAnyAni atroczzzva saczravaH peyaM SIraM kSarati gauH satAm / tasyA ayam aNi kArsaro ya utsavastasmin kArsarotsava utta mammimaine satRSSa.padapAtavyaM paGkaruTraSaNDavanmadhu // 90 // | rAyaNadine dhanustyAgaM dhanarAzityAgaM karoti / vidyuttarAyaNadine atra pure satAM sAdhUnAM gaurvANI uczzva sacazravaHpeyamucdazvadhanUrAzermakararAzi saMkrAmati / zabdazleSeNopamA // 10 manti sukhAnubhavena sollAsAni yAni zravAsi zrotrANi taiH peyaM darzanAt / harSa / kArsara / itpanna "na rAt svare"| 37] mam emaimammine mmmmmmm mmmwwmmmm Amerime mam - www.ammmmmmmm awwww. mman i sm wwnew mamme mammarwmwww
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAzrayamahAkAvye prathamaH sargaH / 113 iti rAt parasya ziTo na dvitvam || rAditi kim ? utsave // ! dhuvarga iti kim ? raMramyante / apadAnta iti kim ? luThan svara iti kim ? kAraye // ziTa ityeva ? arka // 92 // putrAdin ! putraputrAdinnathavA putrahatyapi / kiGkarati // 95 // padmAnyunmadhulihIva suzyAsyAni sunuvAm | cetAMsIhAcchatArjuSi puMsAM svaH sindhuvArivat // 96 // yathA padmAyurdha madhuliho bhRGgadampatI yeSu tAnyunmadhuliha 40 mRGgamithunayutAni syustatheha pure subhruvAmAsyAni mukhAni suzi ramyekSaNadvandvAni santi / pazcArddha spaSTam // 96 // piNDi garva mukhenendoH putrajagdhIti nAkrozatyasmin madhuragIrjanaH // 93 // 5 asmin pure jano lokaH puruSaM striyaM ca nAsskrozati na niSThuraM vakti yato madhuragIrmRduvAkyaH / kathaM nAkrozatItyAha / putrANaM putrANAM bhakSaka ! he putraputrAdinabhIkSNaM .pautrANAM bhakSaka ! tvayedaM kAryaM vinAzitamityAdyadhyAhAryam / ityevaMprakAreNa naram / athavA tathA putro hato'nayA "anA10 cchAdajAtyAderna vA" [ 2. 4. 47 ] iti GayAM putrahatI tatsaMbodhanaM he putrahati ! tathA he putrajagdhi ! bhakSitaputre ! svayedaM duSThu kRtamiti striyaM ca // 93 // putrAdiputraputrAdivarjite'tropahasyate / / svaH strIbhyaH svaM viziNDi ca / iti zAsti vadan sAdhu strIjane'tra sakhIjanaH // 97 // atra pure sakhIjanaH sAdhvanekabhaGgIcaturaM yathA syAdevaM vadan / san strIjane viSaye zAsti zikSAM datte / kathamityAha / piNDItyAdi / atyutkRSTavRttatva kAntatvAdizrIzAlinA mukhena kRtvA candravargasya cUrNane tathAtizayitarUpAdizriyA devIbhyaH sakAzAt 50 svasya viziSTIkaraNe ca tavAdhunAvasara ityartha iti // "praiSAnujJA' [ 5. 4. 29 ] ityAdinAtra pazcamI // putrAdiputraputrAdimatsyo nyAyaH pracetasaH // 94 // 15 putrAdinaH putrabhakSiNaH putraputrAdinazca pautrabhakSiNo matsyA yatra sa pracetaso'pAMpatervaruNasya nyAyo'tra pura upahasyate'rthAlokaiH / yataH putrAdiputraputrAdivarjite putrAdI putrasaMhArI yaH putraputrAdI pautrasaMhArI zAkinyAdilokastena varjite rahite // mU-puMsAM / n-sudRzi | acchatArjuSi / cetAMsi / unmadhu* putrAdin / putraputrAdinniti nAkrozati / ityatra "putrasya" | lihi / itra " zir3ahe " [ 40 ] ityAdinA'nukhAraH // wwwwww www 2c[38] ityAdinA na dvitvam || Adi-putrAdinIti kim ? | putrahati putrajagdhIti nAkrozati // Akroza iti kim ? putrAdiputraputrAdivarjite putrAdiputraputrAdimatsyaH / eSu "adIrghAt " [ 1. 3. 32. ] ityAdinA vikalpa eva // 94 // kambukaNThyo'tra tanvaGgyazcaJcadajanmalocanAH / 25 raMramyante yadbhuvo'gre luThan kiGkarati smaraH ||15|| 45 www zrAmiti bahuvacanAt suhaMzItyana jatvaM bAdhitvAnenAnukhAra 55 eva // ziDha iti kim ? indoH // apadAnta ityeva ? vadan sAdhu // anvityeva ? piNDi / ziNDi / atra piSa-ziSoha tasyadhitveSasya utve ca ziDabhAvAcchranakArasyAnukhAro na bhavati // 97 // mRdU raktaH zucI ramyo'frerssDhyatrIjanaH sukhI / aho rAtriM ca no vetti atra pure tanvanyaH kRzAGgayo jalakrIDAdibhI raMramyanteityarthaM krIDanti / kIdRzyaH ? kambuH zaGkhastadvadvartulastrirekho madhurakharaca kaNTho yAsAM tAstathA caJcadabjanmalocanAH vikasvarendIvarAkSyaH yadbhuvo'gre yAsAM zruvaH puro luThan parivartamAnaH svArAmA janasaMnibhaH // 98 // asmin pura ADhyastrIjano'ho rAtriM ca no vetti / kIdRk 30 smaraH kAmaH kiGkarati kiGkaravadAcarati / atratyatanvaGgInAM yatra | san ? mRduH komalapANyAdyavayavaH komalavacano vA / raktaH 65 svapatyAvanurAgavAn / zucirujjvalAGganepathyaH kauTilyAdipaGkarahito vA / ramyo rUpalAvaNyAdyatizayavAn / sukhI nIrogatvasarva saMpattisAmayyAdinA sukhitaH / ata eva svArAmAjana saMnibhaH svargastrIsadRzaH // atisukhitatvenoditamastamitaM ca na jAnAtItyarthaH / svArAmAjano'pyuktavizeSaNopeto dinaM rAtriM ca na 70 jAnAti // Anna ann yatra vornikSepastatra tatra smaro vijRmbhata ityarthaH / kiGkaro'pi | hi bhaktivizeSakhyApanAya svAmino'gre luThati // m-kiGkarati / kambuH / n-tantrapaH / caJcat kaNThyaH / Doci kaNThaH / raMramyante / ityatra "nAM buT" [39] 35 ityAdinA nimittavargasyaivAntyaH // dhuDiti kim ? anjanma // 15 za0 pari0 www wwwwwww 60
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite Amawwwnnnnnnnnnnwinnerun marrwwwin.wapiminarainrandov * mawwwwwwwwwwwwwww ww mm svArAmA / zucI ramyaH / mRdU raktaH / ityatra "ro re lag" | mityevaMprakAreNAsmin pure sakhyuktyA vayasyAzikSayottiSThantI [417 ityAdinA rasya lugakArekArokArANAM cAnantarANAM diirghH|| sarakAramA jAnatarANAM dIrghaH' patyurabhyutthAnAyovIbhavantI mugdhA navoDhA tyaGgamudastabhat anvityeva ? aho rAtrim / atra pUrvameva rorutve rephAbhAvA- / stambharahitaM cakre / vinItaM cakAretyarthaH / yadvA-kila kAzcana lugdIrghAbhAvaH siddhaH // 98 // mugdhAM nikaTamAyAntaM patiM dRSTvA sadyaH smarodrekAt stambhena 40 / umAmADhiprasaktAnAM prauDhAnAM liiddhsaurbhH| | sArivakavikAreNAkrAntAM kiMkartavyatAmUDhAmabhyutthAnAdipratipatti makurvANAM nikaTasthA sakhyevamoha / yathA he sakhi ! sa prasiddha madhuliDDaukate leDhuM moDhAtrAvRDha Ananam // 99 // eSa pratyakSaste patirasaMstabdhastvadarzane'pi gAmbhIryAtirekAt ___ atra pura umAmADhiprasaktAnAmumAyA gauryA mADhimahanaM pUjA stambharahito'jJeyastambhavikAra ityarthaH / ata eva susaMsthAnotatra prasaktAnAmAsaktAnAM prauDhAnAmiddhavayomanyukAmAnAM pragalbha- 'vikRtAkAraH san sUtsthAna Uvasthito'sti / etenedaM vyakSitaM 45 strINAmAnanaM mukhaM leDhumAghrAtumAvRDha udyataH san madhuliT pUjA- yaduta sakhIjanamelApake'pi tvaM mugdhatayA'gambhIratvAt pati10 rthopanItapuSpasahacaro bhUgo Dhaukata Agacchati yato moDhA mukhe darzane stambhAnvitA'ta evaM vikRtopaviSTA cAbhUritItyevaMprakAreNApadmabhramavAn / kutaH ? yato loDhasaurabha AdhrAtamukhasauganbhyaH smin pure sakhyuktyA mugdhottiSThantI patyurabhyutthAnAyovIpUjAthonItapuSpANi muktvA saurabhAtizayAdayatvAt prauDhAnA | bhavantI satsaGgamudastabhat stambharahita cakra / evaM mukhAnyAghrAtuM mRjaH punaH punaDhauMkata ityarthaH / / ! sakhyA tatkAmaceSTAyAM prakaTitAyAM patyurabhyutthAnAyottiSThantI 50 mADhi / lIDha / prauDhAnAm / ityatra "Dhasta" [42] iti | stambhasaMrambhamAcchAdayAmAsetyarthaH // 16 Dhasya lugakArekArokArANAM ca dIrghaH // ta iti kim ? madhu soDhA / voDhA / ityatra "sahivaheH" [43] ityAdinA usya liD daukate / nAyaM lupyamAnaTakAranimitto DhaH // adiduta lugavarNasya caukAraH // avarNasyeti kim ? vyUDha / / ityeva ? AvRddhaH // anvityeva ? leTum / moDhA / atra guNe ketUtthaiH / uttambhita / ityatra "udaHsthA" [44] ityAkRte pazcADalopaH // 99 // dinA sasya luk // uda iti kim ? susaMsthAnaH / asNtbdhH| 55 na voDhA'sya niyAM vargoM na soDhA varNane guruH| sthAstambha iti kim ? utstauti / sa iti kim ? uttisstthntii| 20 vyUDhottambhitaketUtthairutstotItyAravairmarut // 100 // udastabhat // pratyAsatteH sthAstambhavizeSaNasyabAdI gra ___ marud vAyuyUMDhA vizAlA uttambhitAH koTyadhipatigrahAdi- bhavati / utsthAnaH / atra yudaH sthAnetyanena nAmrA siddhatAkhyapUrvIkRtA ye ketavo dhvajAstebhya utthotthAnaM yeSAM tairAravaiH | bhAvarUpeNa saMbandho na tu pUrvAparIbhUtamAtravAcinA dhAtuneti // paTatpaTiti zabdaiH kRtvottautIva prAbalyeNa varNayatIva / arthA- | suutsthaanH|| 60 didaM puram / kathamityAha / asya purasya dhiyAM prAsAdAdi- seSa te patiH ityatra "tadaH se:0" [45] ityAdinA 25 lakSmINAM khargo'pi na voDhA na dhArayatyata evAsya varNane guru- serlak // 101 // rvAcaspatirapi na soDhA na samartha iti / / 100 // yad vikramaH sako'pyasya yat prasa prabhutAguNaH / asaMstabdhaH susaMsthAnaH sUtsthAnaH saiSa te ptiH| | indra eSa preSa vA'smAd AiyeSo'tra stutikramaH102. mugdhAsminniti sakhyuttayottiSThantyaGgamudastabhat // / atra pure rAjJi nRpaviSaya eSa evaMvidhaH stutikramo varNanA-63 kila kAcinnAyikA mugdhA patyo samIpamAgate'pi mugdha- / rItirbhavati / yathA yad yasmAddhetorasya rAjJo vikramaH zaurya sako 30 tvAdabhyutthAnAdipratipattiM na kRtavatIti sakhyA shikssaarthmuktaa| yaka indre zrUyate sa ityarthaH / tasmAdeSa rAjA indraH zakraH / yathA he sakhi ! sa nirupamaguNeH sarvatra prasiddha eSa pratyakSaste | tathA yad yasmAdasya rAjJaH prabhutAguNa AjJezvaya prasa ya indre tava patiH suSTa tvadIyacittAvarjanAyekSitvena zobhanamaya sthAna- zrUyate / tasmAt prakRSTa ityrthH| tasmAt praiSa vA'smAdasmAdimavasthitiyesya sa sUtsthAna Uo'sti / kITaka san ? suSTha sarvandAt prakRSTo vaiSa raajeti||102|| sAmudrikalakSaNopetatvena zobhana saMsthAna zarIrAvayavaracanA yasya eSakaH kiM sakaH svargastasyAneSo hi ddmbrH|| 35 sa susaMsthAnaH surUpa ityarthaH / tathA'saMstabdho'nahaMkArastvayi | so'pyasaH kimabhUt siddharatraivaM kriyate bhrmH||103|| saprazraya ityarthaH / tadetadabhyutthAnAya tvamapyuttiSTheti vyajita- anekAdbhutazrInidhAnatvAdatra puraviSaye siddhairdevabhedairevamevaM. Ammaamin Ammmunman mommmmmmmmmmmmmmm
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayAzrayamahAkAvye prathamaH sargaH / vidho bhramaH saMzayaH kriyate yathA sakaH sadA dRSTapUrvaH svargoM zANiH sakna udbhUtAM guNadIM surastriyam / nAkaH kimeSakaH pratyakSeNopalabhyamAnapuralakSaNaH / yadvA-nAyaM / atra nAryaH kalAbodhyo vijayante nijairguNaiH // 106 // svargaH / kuta ityAha / tasyA'neSo hi Dambara iti hi sphuTa tasya atra pare kalA gItanRttAdyAzcatuHSaSTistAsAM boddhayo jJAcyA 40 svargasya Dambara ADambaro lakSmIvilAso'neSaH pratyakSeNopalabhya-nAyaH sarastriyaM kharvezyAM nijairguNa rUpAdibhirvijayante utkRSTamAnedaMpurADambara eSa na eSo'neSo'nyo'nyAdRzo hIna ityarthaH / tvAt parAbhavanti / kiMbhUtAm ? zANio viSNoH sakna Urutana ki so'pyaso'bhUt / apirevAtheM / sa eva svarga eva / kiM pradezAdaddhatAM sNjaataam| "hareH kilAtitIvra tapastapasyataH gamo'so'nyaH svarUpaM parilajya rUpAntaravAnabhUt / aneSa kSobhAya khapadApahArakSubhitenendreNA'psarasaH preSitAstAzca kSobhaityasya ca pratyakSopalabhyamAnapattanADambarAd vilakSaNADambara nAya nRttAdivilAsAn kurvatIdRSTvA taddIpanodAya hariNA nija-45 bhAtravAcitvena yadyapi svargADambaro'dhiko'pi vAcyaH syAt / sasthi vidAryAssgatApsarorUpajaitrI urvazInAmnI strI nirmame" 10 tathApi patanAumbarAt khargADambaro hIna eva zeyaH / pattana / iti lokoktiH / ata eva guNadaptI guNai rUpalAvaNyAdibhisthAtra varNyatvAt // darpiSThAmapi // eSa praiSaH / sako'pi / praiSa vA // prasa prabhu / ityatra prattaM prattam / ziNDi ziNDDi / piNDi piNDi / ityatra "etadazca" [46 ] ityAdinA selk // ananasamAsa iti | "dhuTo dhuTi khe vA" [48] iti dhuTo luga vA // dhuTa iti 50 kim ? eSakaH kim / sakaH khrgH| aneSo hi| asaH kim // kim ? zANiH // dhruTIti kim ? sakthaH / kha iti kim / 15 vyajana iti kim ? eSo'tra / so'pi // 103 // dIm // vyaJjanAdityeva ? boddhayaH // 106 // sarUpayuktAH samAgre rAjantyatra kulstriyH| astabdhA dugdhazuddhAtman mA lajakha pragalbhyatAm / vyaJjanAgre pnycmaantsthaavddhaalopshobhitaaH||104|| piNDDi mAnaM sapatnInAMmugdhA'sminniti pAThyate107 atra pure vAlaiH kezaH / bakyoraikyAd vAlairarbhakairvA upazobhitAH kulastriyaH samAgre gRhadvAradeze sarUpayuktAH sarUpaiH ___ asmin pure mugdhA navoDhA pAThayate sakhIbhiH zikSyate / 55 20 samAnarUpaibhartRbhiryutAH satyo rAjanti shobhnte| bhavati hi kathamityAha / he dugdhazuddhAtmannakuTilAzaye ! bhartuH samIpAgame zobhAtizayaH strINAM samAnabhartRyuktAnAm / yathA vA vikalpena mA lajasva kintu pragalbhyatAM zRGgArasArakhakalAkauzalaprakAzanena loro pAlopastena zobhitA vAlopazobhitAH paJcamAntasthA - pragalbhIbhUyatAm / tatazca preyaso'tivallabhIbhavanena sapannInAM mAna / pra-Na-na-ma-ya-ra-la-vA varNA vyaanAgre vyasanAt parAH sarUpa-: saubhAgyaviSayaM garva piNDhi cUrNayeti / yato'stabdhA viniitaa| yuktAH sarUpaiH samAnarUpaiI-ja-Na-na-ma-ya-ra-la-vairyuktAH satyo- yo hyastabdho vinItaH syAt sa mugdho mUryo'pyupAdhyAyena 60 25 [santo ?] rAjanti // ! pAThyate // ___ kuco lau kuDDau kruDDau / aditerayamAdityaH sa devatAsya | lajjakha / bugdha / mugdhA / piNDDi / zuddha / astabdhA / AdityaH sthAlIpAka Adityya iti vaa| ityAdiSu hi vyaja- ityatra "tRtIyaH" [ 49] ityAdinA dhuTaH sthAnipratyAsannanAt parAH paJcamAntasthAH sarUpeSu pareSu "vyanjanAt paJcamA" : stRtIyaH / tRtIyacaturtha iti kim ? pAThyate // dhuTa ityeva ? [47] ityAdinA vA lupynte| etena "vyaJjanAt paJcamA"[40] | pragalbhyatAm // 107 // 30 ityAdisUtrodAharaNAni sarvAgyapi sUcitAni // 104 // SakarmANo'tra vaakpuutaastttdvidyaakkushrutaaH|| dharma ziNDhi guNA ziNDDi / vizvAmitraprabhAcchede maitrAvaruNaniSThurAH // 108 // piNyaghaM piNDi duSkalim / SaT karmANi yajanayAjanAdhyayanAdhyApanadAnapratigrahalakSaNAni prattaM gRhANa nAprattaM pratidinakRtyAni yeSAM te SaTkarmANo dvijA atra pure santi / zikSA'treti vipazcitAm // 105 // kITazA vAkpUtAH satyamitabAksvena vacanena pvitraaH| etena 70 35 ziNDhi sadAcArA''caraNena viziSTIkuru / piNDi cUrNaya / | sadanuSThAnavattvamupalakSitam / tathA tAstA anekaprakAratvena prattaM khAminA dattam / nAprattam / nam mArthe / adattaM mA | prasiddhA yA vidyAH zikSAkalpAdayazcaturdaza tAbhiH kakupsu dikSu gRhANelyarthaH / ziSTaM spaSTam // 1.5 // zrutA vikhyaataaH| etena jnyaanitvoktiH| ata eva vizvAmitra maanwwwwwwwwwimm 65 Anamnawwamrewana
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitadhivRtivibhUSite parivar prabhAcchede vizvasyopadravakAritvenAmitrAH zatravo vizvAmitrA nilam / atra "virAme vA" [51] iti vA prathamaH // virAma daityarAkSasAdayasta evAnyAyakArityAd vizvAmitro gAdhisUnu- iti kim ? dehabhapragamaraiH / / dhuTa ityeva / sadhyaG // 109 // stasya yaH prabhAcchedaH pratApocchedastatra maitrAvaruNanidhurA urvazyA kaNThalagnAH sadA strINAm khelanti iha ssinggkaaH| mitrAvaruNAbhyAM jAtatyAnmitrAvaruNayorayamapatyatvena maitrAvaruNo virAme na pravartante kadAcit saMdhayo yathA // 110 // 40 5 vasiSThastadvanniSTurAH pracaNDAH / "vaziSTho hyarbudAzramastho vizvA- sinvanti vilAsAn "zAdiyaH" iti gapratyayAntaH mitreNa rAjJArbudAgatenApahRtAyA nandinIdhenoH pratyAharaNAya; paJcamopAntaH SiGga iti nipAtaH / yadvA-siTAnAdareNa gacchati mahAyAgaM kRtvA'gnikuNDe caturhastaM caturvakra kopAvezAd humityu- gAyati cA "pRSodarAdayaH" [3.2.155.] iti Satve pika cArayantaM tejakhinaM mahAbhaTaM niSpAditavAn / / iti TavIyatRtIyopAntyaH / ajJAte'the kapi SiGgakA bhujaGgAH "sa jitvA kauzikaM janye dhenuM prtyaahrnmuneH| / strINAM kaNThalagnAH kaNThAzliSTAH santa iha pure sadA khelanti 45 10 prItyunmukhAt pramArAkhyAM prApa prAjyavaraiH saha / " iti| krIDanti / yathA virAme varNAnAM viratau sati saMghayaH saMdhikA yathA vasiSThena mahAjJAnakriyAvalena vizvAmitrasya mAhAtmya- ryANi "na saMdhiH" [1.3.52.7 iti pratiSedhAt kadAcinna bhapahRtamevaM vizvopadravakAriNAM daityAdInAM darpamapaharantaH" ityrthH| pravartante / tathA virAme khelanAnivRttiviSaye na pravartante yadvA-SaT karmANi devapUjAgurUpAstikhAdhyAyasaMyamatapodAna- nodyacchanti // rUpANi pratidinakRtyAni yeSAM te SaTkarmANaH paramazrAvakA atra khelanti iha / strINAm khelanti / ityatra "na saMdhiH" [52330 15 santi / kiMbhUtA vAkpUtAstathA tattayAnekavidhatvena prasiddhayA iti saMdhyabhAvaH // virAme na pravartante kadAcit saMdhayo yathetyavidyayA zrutajJAnena matijJAnena vA kakupsu zrutA ata eva vizva | nena copamAnena te AhaH / tada lunAti / bhavAn lunAti ityAsamastA ye'mitrA rAgadveSAdyantaraGgazatravasta eva vizvAmitrastatpra dIni zeSodAharaNAni jJApitAni // 110 // bhAcchede maitrAvaruNaniSTharAH // | yadi strINAM zrutA'smin gIryadi dRSTA mukhendavaH / vaakpuutaaH| prabhAcchede / SaTamoNaH / tattat / kkupshrutaaH| 20 amitra / ityatra "aghoSe [50] ityAdinA prathamaH // aghoSa kalaH kvANaHkharaH pikyAH phalguzcandro'pitaryate // 55 ___ iti kim ? vidyA // aziTa iti kim ? niNarAH // 108 // asmin pure strINAM yadi gIrvANI zrutA tadA pikyAH koki lAyAH kalo madhuro'pi kvANaH zabdaH kharaH kaThorastakyate / avAk suvAga satRT nistRD | arthAlokaiH / tathA strINAM mukhendavo yadi dRSTAstadA''stAM tAva - salup nirlub vimut samud / danyaH kamalAdiryAvacandro'pi sakalajagadAhAdanahetukatvena sarvatra prasiddha indurapi phalgunirardhakastaya'te / strImukhendubhireva sarva-60 dehabhAgamaraiH sadhyaG lokA''hAdanalakSaNasya candrakAryasya kRtatvAccandreNa na kiJcit 25 bhavatyatrAdbhutA''spade // 109 // kAryamiti lokaivimRzyata ityarthaH // 111 // ___ atra pure'vAk jaDajihvatvena kutsitavAg mUkatvena vAna- vasantAdhartubhiH sarvairyugapat paryupAsite / hito vA dehabhAk prANyupAdhyAyamantrauSadhidevatAdiprabhAvena | suvAga / saMskRtavacano bhavati / tathA satRTa dhana-dhAnyAdiSu / prAcchanti krIDayodyAne nArpatyAiha naarkulaiH||112|| satRSNo nistRD varNarUpyAdisiddhyA pUrNamanorathatvAd vigata- nRpaterapatyAni "ani dampaNi" [6. 1. 15.] ityAdinA 66 30 spRhaH / tathA salup zarIrAvayavacchedavAn nirlaba devatAdiprabhA- jye nApatyA rAjakumArA nArkulairnRkula upacArAnuguNopetakSatriya veNa pUrNAjAvayavaH / tathA vimut rogAtAdinA gataharSaH samada | vaMze bhavaiH pauruSopetakSatriyakumAraiH saha krIDayA gendukakrIDAdi. mahAvaidyAdisaMpattyA vigatarogAdyupadravatvAt saharSoM bhavati / ata kayA hetunodyAne prArchanti gacchanti / yataH kIdRze sarvaiH evAtra dehabhAgamarairdevaiH sadhyaG samo bhavati / devA api hi / SanirvasantAdhartubhiryugapat samakAlaM paryupAsite sevite| sarva- suvAco nistaSo nilapaH samudazca sthaH / yato'mRtAspade maho- krIDAIrAmaNIyaka ityarthaH // 70 35 pAdhyAyasapratyayamantrauSadhIdevatAdijanitAnAmadbhutAnAM sthAne / / virAme / mukhendavaH / aghoSe / kala: kvANaH kharaH pikyAH avAka suvAga / satRTa nistdd| vimut samud / salupa phlguH| RtubhiH savaiH ityatra "2: padAnte"[53] ityAdinA mawmwwmwww mmmwww www.inam www
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayAzrayamahAkAvye prathamaH srgH| """"....wwwwwroniwwwmararuwaomwwwoomantonym - wasnawwaramaraparicharchanrrivarior anmom | Aananana rasya visargaH // phalguzcandra ityAdiSu tu zAdaya evApavAdatvAt : kiraNA yakAbhistAsu ranavedISu gRhadvArabahirdezavartimaNimayasyuH // padAnta iti kim ? taya'te / sarvaiH / kathaM nAryasyAH : vitardiSu sthitAstathA niHSThayUtAni muktAnyabhUNi madavazAznetra jalAni yakAbhistAH / tathA skhalantI madAdadhokto'pi viramantI nArkulaiH vasantAdhartubhiH prArchantItyAdi / asiddhaM bahiraGgamanta- : vAk yAsAM tAH / tathA skhalantI madena sAzrutvAd ghUrNamAnaraje [nyA0 sU020] iti rArAdezAzrayasya rephasyAsiddhatvAd vatvA tvAcca purasthAkhilapadArthagrahaNe'pi saMkucantI dRSTiryAsAM tAzca / 40 visagA na syAt / eva kaLapAvApa // tayArAta kim / sava made hi vyabhicAribhAve'zrukSaraNavAkskhalanalakSaNA anubhAvAH yugapat / anvityadhikArAd gI: ityAdiSu dIgharace kRte pazcAd : syustakAryatvAdeSAm / yaduktam-- visargaH / anyathA hi pUrva visarge kRta irurorabhAvAda dIghoM na! "harSotkarSo'madaH pAnAt skhaladaGgacacogatiH" / ityAdi / syAt / / 112 // madAsbhaHzyotinaH / niSThathatavat / niHSTrayatAzrUskhalat / ityatra prabhukAryeSu dhUHkhyAtaiH kSatriyaiH psaatsaadhvsaiH| / "vyatyaye lug vA" [56] iti rasya laga vA // pakSe-ambha-45 10 bhAtyatra zrImatAM dvAraM khadbhibhisarUpANibhiH 113 / icyutaH / dAnAmbhaHthyut / niSThayUta / niHSTayUta / vAca- atra pure zrImatAM dvAraM saudhabahirbhAgaH kSatriyaiH kRtvA bhaati| raskhalat / kaHskhalet // 115 // kIdRzaiH ? zaktisvAmibhaktyatizayena prabhukAryeSu svAmikRtyeSu gISu cetAsu ca khacchA mahatsu varivasyakAH / dhaHkhyAteH dhuyodau prasidvaiH / sAtasAdhvasaMgrestabhayaH / zUratvena : anitAca TA rAjadArSanarA idr|| 116 // zUratvena : dhUcitAsu ca dRDhA rAjadvASu narA iha // 116 // nirbhayarityarthaH / khaGgibhiH khaGgAharaNAnvitaiH khaGge pArzvasthe'pi / 15 khajina ucyante tannirAkaraNAyA''ha / saruH khaDgamuSTiH pANau " iha pure rAjadvASu nRpaprAsAdadvAreSu vijJApakAnAM vijJapti- 50 yeSAM taiH khagavyagrakaraiH / dhaninAM hi saudhadvAre rakSArtha khaga vidhaye narAH pratIhArAH santi / kiMvidhAH? ucitAsu yogyAsu vyAkarA mahAbhaTAstiSThanti // dhUrSu yogyavijJApanAdiSu rAjakAryaprArabhAreSu dRDhA dhAraNasamarthA evaMvidhA apyavinItA vijJApakalokavaimukhyAyaiva syustannirAkaradhUHkhyAtaiH / ityatra "khyAgi" [54] iti rasya visarga eva / NAyA''ha / mahatsu pUjAheSu varivasyakA ucitA''sanadAnAdinA khaGgibhiH tsaru / kSatriyaH saat| khyAtaiH kSatriyaiH / ityatra sanmAnakA vinItA ityrthH| kAyena vinItA api vacasA 33 20 "zivyaghoSAt" [55] iti rasya visarga eva // 113 // manasA cAvinItA vijJApakAnAM vaimukhyAyaiva syustanirAkaraNAmadAmbhazyotino'nebhA yAha / gISu cetaHsu ca khacchA akudilavacaso'kuTilAzayAzcelAvaNyAmbhazzcyutaH khiyH| tyrthH|| dAnAmbhAzyutkarAvADhyA / gIrgha / dhUrSu / dvAe / ityatra "aroH supi raH" [57] iti dhanaM niSThayUtavad viduH // 114 // repha eva / aroriti kim ? cetaHsu ||r ityeva // mahatsu // 116 // 60 gIrpatirgIpatiH satyamaharpatirahapatiH / 25 atra pura ibhA gajA madAmbhazyotino madajalasrAviNo mado mattAH santi / tathA striyo lAvaNyAmbhazzzcyuto lAvaNyapAtrANi | vAktejobhrAjiloke'smin ko hi gii:ptyhHptii|| santi / tathA''nyA dhanino dAnaM hi jaladAnapUrva dIyata iti | anna prathamau gIrpatyahapatizabdAvanuvAdyau dvitIyau tu vidheyau| smRterdAnAmbhaH zyud dAnasya jalaM kSaran karo hasto yeSAM te tathA tathAhi gIrpatirvAcaspatiH satyamavitathaM gIpatigirAM vAcA santo dhanamudAratvAnniSTayatavaccheSmavad vidurjAnanti / liilyai| patiH svAmIti yo'nvarthastenAnvito'stItyarthaH / tathAharpatidina-65 30 vArthibhyo vAJchitamartha dadattItyarthaH / etenArthakAmadharmasaMpada karaH satyamaha7patistejobhirahI kArakatvAd yathArtho'hAM patiuktAH // 114 // zvAsti / paramasmin pure jane vAktejobhrAji vANI-pratApAbhyAM niSThayUtAMzuSu dRSTvA'tra ratnavedISu vaanniniiH| sarvotkRSTatvAcchobhamAne sati gI:patyahaHpatI hi sphuTaM kau? na niSThayUtAzrUskhaladvAcasskhaladRSTIna kA skhaleta // | kAvapItyarthaH / iti kAkkA vyAkhyA // 117 // atra pure vANinIzchekA mattAzca vilAsinIdRSTvA kaH pumAna tvaM bhuvo dhUrpatiH kIrtedhUMchapatidhUmpatiH shriyH| 70 35 na skhaled dhairyAnna patet ? yato niSTyUtA unmuktA aMzavaH praceto rAjan pracetA rAjannati gInRNAm // 118 // walemix Ramaiwwwwww KAMAPAammARAMmmmmm+
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite mammmm Ammam marana mmmmmmmmmmmmm wwmahara wrimonimammam atra pure gIrastyarthAt rAjJi vissye| kathamityAha / he ! sadA jhASitaM hiMsita daurgalyaM dAridya yakAbhistAH / etena khripuuprcetH| audAryadhArmikatvAdiguNaH prakRSTamanaskAta eva pracetA ccheda uktaH / ata eva sadoczalanti rAjAdivIjanAyorikSagharuNatulya tathA he rAjan ! saumyatvena candratulya ! he rAjan ! | pyamANatayocaM gacchanti yAni cAmarAga taiH smerA hAsA nRpa ! tvaM bhuvaH pR dhUpatidhUryAnamukhaM dhUriva dhUH prathamaH sa iva vikasvarA ityarthaH / tathA sadA sphuranti vikakharANi yAni 40 6cAsau patizca dhuurptiH| mukhyakhAmItyarthaH / yadvA-dhU rastasyAH / cchantrANi zvetAtapatrANi tairujvalAH / ye hi zazvajjhaSitadaurgatyAH patidhUrmatiH / nityasATekSatvAt samAsaH / bhuvaH kAryaprAgbhAra- | sadAmaharddhikAH syuste sadocazelacyAmarasmerAH sphuracchanojvaprabhurityarthaH / ata eva zriyo rAjyalakSmyA dhUHpatiH / ata | lAzca santaH zobhante // 121 // eva ca kIrtedhUMchapatirvartasa iti // prazAJcaraJjanaM prINajhapanakuTilAzayAn / ahapatiH / gItiH / dhUpatiH / ityate'kRtavisagoH pracetA vidvAMchAtreSvatra tattanuDave gIriva svayam // 122 // 10 rAjanityayaM ca kRtotvAbhAvo "vAharpalAdayaH" [58] iti kA / atra pure vidvAn / jAtAvekavacanam / paNDitajAtizchAtreSu nipAtyAH / pakSe-ahaHpatI / ahptiH| gIH ptiH|| viSaye tattadyadyacchAtrA adhyetumicchanti tattadyAkaraNAdi juDuve giiptiH| dhuuHptiH| dhUpatiH / pracetorAjan // 118 // vyAkhyadato jJAyate gIriva svayaM mUrtA srkhtiiv| kIdRk san ? samrATasvArATsamastAvazrIdavaczrIjuSo jnaaH| prazAn vidyAvalepAdirahitastathA carannatibhUritvena dUrasthAnAM kSodakSamagirazcAsmin santo vaakptisNnibhaaH|| chAtrANAmadhyayanAt pramAdyatAmutsAhanAya tanmadhye vicaraMstathA 50 akuTilArAyAn / akAravat kuTilacittAn parasparamAtsayA15 tAvacchabdaH prkrmaarthH| asmin pure samrAT rAjAdhirAjastAvat svArAsamaH paramaizvaryAdinendratulyo'sti / tathA janAH / dinA kalahAdi kurvatazchAtrAnityarthaH / jhaSan pralambakambayA / tAiyacata eva bhavyarItyA pAThanena janaM prINan / gIrapi prazAntA zrIdavad dhanada iva zrIjuSastathA santazca vidvAMsazca vAkpati sarvatra khecchayA viharati akuTilAzayAn kuvAdino jhaSati saMnibhA bAcaspatitulyAH santi / yataH kSodakSamAH saMgatArthatvA-! nmahAtvAcca vicArasahA giro yeSAM te / etenAsya purasya khargatA | nirAkaroti janaM prINa yati tattadanekavidhaM zAstrajAtaM vyAkhyAti 55 20 vyajitA // 119 // ! ca / yadvA'tra pure caran kaNavRttyai bhrAmyan san vidvAn vedopAuthasapetsvacchalAvaNyAH striyaH prekSyAtra manyate / dhyAyazchAtraSu baTuSu tattadyadyadadhyetumicchanti tattadvedazAstra baGve / baTUn pAThitathAnityarthaH / vedapATho hi dviIbhakSAtramaNaM kurvaddhiaphsu jaataaapsrsojmbhaarirjlmaanussiiH||120|| | vidhIyate / zeSaM pUrvavat // 122 // atra pura uthsarpadulasat khacchaM nirmalaM lAvaNyaM saundarya / sa yajJapuruSaH spardhAmasmin rAzA kathaM vhet| 60 yAsAM tAH khiyo nArIH prekSya jambhAririndro'psaraso devIrjala4 mA tuSArjalamAnavIriva manyate / yataH kIdRzIrapsaraso'phsu / | dviSadyAkavajreNa piSTaM yasyAkhilaM yazaH // 123 // jaleSu jAtAH smutpnnaaH| "apsaraso hi samudre madhyamAne dAnaikazauNDatvenAtratyarAjasya yAcyA sarvathAkhaNDitayazajalAjjAtAH" iti prsiddhiH| jalamAnuSyazcA-kheva jAyante'to | skratvAdasmin rAjJA'tratyatRpeNa saha spardhA sAmyaM sa yajJapuruSo jalamAnuSINAmivAbatyocchalallAvaNyanAyikA'pekSayA'tyantaM ni- viSNuH kathaM vahet ? yasyAkhilaM yazo dviSataH zanAryA yAcyA lovaNyatvAdapsarasAM jalamAnuSItvena mananamityarthaH / / prArthanA saiva yazaHzarIrasya cUrNakatvenaikamadvitIyaM nirupama vajrama-65 3 khaSodakSama / tAvachazrIdavacazrI / smraattsvaaraattsmH| zanistena piSTaM cuurnnitm| mitrAdapi yAcyA lAghavahetoyazaH usaparakhaccha / aphsu apsrsH| ityatra "zivyAyasya" ! pinaSTi kiM punaH zatroH ? "viSNunA tu dviSan balirvAmanIbhUya tripadI yAcitaH" iti / / 123 // [ 59 ] ityAdinA vA dvitIyaH / Ayasyeti kim ? asminsantaH / ziTIti kim ? vAkpati // 120 // mUrdhanyatvaM zazvadRvaTThavaDuvaDavaNavat / uczalacAmarasmerAH sphuracchanojvalAH sdaa| | sUnRtasphuTavaktRNAmI? ko neha kovidaH // 124 // 70 35 zazvajjhaSitadaurgatyA asmi zuzubhire zriyaH 121 , ___ iha pure sUnRtasphuTavaktaNAM salaprakaTavAdinAM mUrdhanyatvaM mUrdhasthAyitvamanyasthAnasthAkhilasUnRtasphuTavaktRbhyaH pradhAnatAmiasmin pure zriyo rAjyAdilakSmyaH shushubhire| yataH zazvat / tyarthaH / kaH kovido vidvAn neTTe ? kintu sarvo'pi varNayatItyarthaH / Aammar wimmunam mammmmmm
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ surreator prathamaH sargaH / . 119 yathA Tasya Thasya Dasya Dhasya Nasya ca mUrdhasthAnabhavatvena mUrdhanyatvaM / nageTtuGgatvalakSmIjuda thUtkRtadviD dhulidhvajaiH / mUrdhasthAnabhavatvaM kovido vaiyAkaraNaH "RvarNa-varga-raSA mUrdhanyAH" | nAgeDnu dhavalaiH zIrvairvibhrAT sAlo'tra sarvataH 127 iti zikSApadena varNayati / zabdazleSeNopamA // 124 // tanvaNDAmaratAmagre kurvaNNakuTilAlakAH / 5 smaro'smiNDhaukitadhanurvizvamaTTitumaiti // 125 // smaro vizvamahituM hiNDituM vijayayAtrAM kartumityarthaH / aDDa | atra pure sAlaH koTTaH sarvataH sarvAsu dikSvasti / kIdRg ? nageD girIzo merustasya yA tuGgatvalakSmI raunnatyazrIstAM juSate sevate yaH saH / tathA dyulihotyuccaprAkAra ziraHsthatvenAkAzaspRzo 40 ye dhvajAstaiH kRtvA thUtkRtadvida thUtkRtamatra prastAvAdazva phenastasya tyudyacchati / kIdRk san ? asmin pure vartamAnA NakuTilAlakA | dviT jetA / atizvetaketurityarthaH / yadvA bhUtkRtaM karaNaM dveSa"spardhate jayati dveSTi duhyati pratigarjati / AkrozatyavajAnAti kadarthayati nindati // kAravat kuTilakezIH strIrjagajjayAyAtre kurcan / etena sainya- | saMpaktA / tathA DhokitaM jagajjayAya praguNIkRtaM haste gRhItaM 10 dhanuryena saH / dhanuzabdo'trodantaH / sAnte tu dhanvanA dezaH syAt / etenAstrasaMpaduktA / ata eva DAmaratAM pratApapracaNDi - mAnaM tanvan vistArayan / yo'pi senAzastrapratApasaMpadanvito vijigISurnRpaH syAt sa vizvaM jetumatIti // tamanvetyanubadhnAti tacchIlati niSedhati / tasya vA'nukarotIti zabdAH sAdRzyasUcinaH // " iti vacanAdanukaroti // thUtkRtadviT ghuliDityatra dhuzabdopAdAnAd divaM prati svarAmaNIyakA yutvenAvajJayA dhulidhvajaiH kRtvA thUtkurvannivetyarthaH // tathA yathA nAgeT zeSAhirdhavalaiH zIrSaiH kapizIrSaiH kRtvA vibhrAT zobhamAnaH // 127 // ziraH sahasreNa vibhrAjate / evaM dhavalaiH zIrSAkAratvena zIrSaiH 30 SaNNavatipAkhaNDaM hRSTAzramacatuSTayam / sthitaM paNNagarIH SaNNAM jitvaitaccakravartinAm 128 Mina Anna zakAreNa yoge - uczalat / asminzuzubhire // cavargeNa - 15 uczalaccAmara / sphuracchanna / ujvala / zadhajjhaSita / tambU duve | prazAvaraJjanam / prINaJjhaSaJca // pUrveNa cavargeNa-yAtrA / yajJa / rAjJA // pUrveNa zakAreNa pareNa ca SakAreNa pratiSedho vakSyate / pUrveNa tu SakAreNa piSTam // TavargeNa - zavavavavaDavaNNavat // aDDa ! aDDati // adhi / aTTitum / tanvaNDA - 20 maratAm / asmiNDaukita / kurveNNa // pUrveNa TavargeNa - ISTe ityatra "tavargasya" [60] ityAdinA cavargar3havargAdezau // 125 // kasmAt pApadaSi doSSvAttA wwww / prazne vambhapi kiM na hi / lajAM vRzceti mugdhAyAM zikSeha priyasaMnidhau // 126 // iha pure priyasaMnidhau sati mugdhAyAM viSaye zikSA / arthAt sakhInAm / kathamityAha / he sakhi ! doSSu bAhuSvAsA bhartrA gRhItA satI kasmAt pApaSi kuTilaM gacchasi ? patyuH sakAzAt kimiti vakrIbhUya yAsItyarthaH / tathA prazne patyuH pRcchAyAM 30.kiM kimiti na hi bambhaNSi naiva bhRzaM bhASase / tathA lajjAM vRzca chindvIti / mugdhAyAmityatra jAtAvekavacanam / anyathA doSSyityatra bahuvacanaM nopapadyeta // / 25 35 cavargeNa-pRca lajAm // SakAreNa - dohaSu // TavargeNa pApaSi // babhaSi / ityatra "sasya zaSau" [61] iti zaSa prazne / atra " na jJAt" [62] iti jo na // 126 // wwww Dang etat puraM SaNNAM cakravartinAM dhundhumArAdInAM Sad SaTsaMkhyA nagarI rAjadhAnIrjitvA zrIvizeSeNa paribhUya sthitam / yataH 65 kIdRg ? SaDdarzanavyatiriktAH kutsitavratAcArAH sarvaliGginaH pAkhaNDAste ca lokottatyA SaNNavatisaMkhyayA rUDhAH sarvadharmasAdhanasAmagrIsadbhAvena samabhavasvadharmanirvAhAt saha SaNNavatyA pASaNDairvartate tat / tathA catvAro'vayavA yasya catuH samudAyasya taccatuSTayaM hRSTaM pramuditamAzramANAM brahmacAri 1 - gRhi 2 vAna- 60 prastha3-bhikSUNAM4 catuSTayaM yatra tat / etenAsyAtyantaM maharddhikatotA // 128 // dviSan SaGgAma kAmAdIlIlayA vighnazAntaye / wwww wwin tIrthakRt poDazaH zAntiH smaryate taluyairiha // 129 // iha pure SoDazastIrthakRt zAntiH zAntinAtho vighnazAntaye - 65 'ntaraGgANAM rAgAdInAM bAhyAnAM mAryAdInAM copadravANAmupazamAya tasmin zAntau layazcittaikAmyaM yeSAM taistalayairnaraiH smaryate praNidhIyate / yataH kIdRk ? SaD nAma / nAmeti prasiddhiyotako nipAtaH / SaDiti saMkhyayA prasiddhAn kAmAdIn kAma 1- krodha2mAna 3-mada4-lobha5- harSA6 - nAntararipUlIlayA dviSan parAbhavan // 70 nageTtuGgatvalakSmIjud dhUtkRtadviD dhulidhvajaiH / nAgeDnu / vibhrATsAlaH / ityatra " padAntAt " [ 63 ] ityAdinA tavarga |
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 dvitIyapariziSTa zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite %3DCORasairamdhanamratarurn wwwmarwana w rumenuinner Miram mmam mammamminimum Karawram ww IAMARAMANA marnamanna sayoSTavargaSau na // TavargAditi kim ? catuSTayam // anAnagarI- | cynyolokekssnnyoH prItirAhAdaH syAt tathaiSAM zrIlakSmIrvartate navateriti kim ? SaNNAm / SaNNagarIH / ssnnnnvti| nAmityA-1 tathaibhyaH sakAzAdutsavo vasantotsavAdimahaH pravartate tathaiyu dharmo devapUjAdAnAdirasti / bhogadharmaphalatvenaiSAM lakSmIna nirarthikemAdezasya grahaNAdiha pratiSedho bhavatyeva / SaDnAma // sartha iti // 132 // tIrthakRtSoDazaH / dviSanSaD / ityatra "Si tavargasya" [34] | bhaktyA guruSu pitrozca mokSAya jnyaansNgrhaat| 40 iti tavargasya TavargoM na syAt // janenAjarasA'pyatra sphurajarasina sthitam // 133 // talyaiH / kAmAdIlAlayA / ityatra "li lau" [65] iti | ___atra pure janenAjarasA'pi jarAvarjitenApi taruNenApi sthAnyAsambhAvanunAsikAnanunAsiko lau // 129 // sphurantI jarA yasya tena sphurajarasina buddhena sthitam / hetU [iti tRtIyaH pAdaH // ] Aha / guruSu dharmAcArya pitrozca mAtApitrozca viSaye bhaktyA atha caturthaH pAdaH vinayena tathA mokSAya yad jJAnaM dharmazAstraparijJAnaM tasyaiva, na tu 45 10 dharmAya cArthakAmAbhyAM cAtra lokA abhiipsvH| saMsArahetukAmazAstrAdijJAnasya yaH saMgraho dhAraNaM tasmAca / muktaye cAtijarasaryogibhiH praNidhIyate // 130 // pariNatAnAM hi prAyeNa dharmArthitayA vinayo muktihetujJAnasaMgrahazca atratyalokA dharmamartha kAmaM ca khakhakAle sAdhayantIti pUrvA- syAnna tu yUnAM madamadanabAhulyAt // 133 // rdhasya bhAvArthaH / tathA'tra yogo yamAdiraSTavidho'styeSAM tayogi- sarvasya dUrajarasa pratyAsannajarasya ca / bhiratijarasaiH satatayogAbhyAsena jarAmatikAntaiH sadbhirmuktaye | yoginA'tijareNeha spardhA'dhyAtme sadA layAt // 50 15 mokSAya praNidhIyate paramAtmano dhyAnaM kriyate // 130 // iha pure sarvasya dUrajarasastaruNasya pratyAsannajarasya ca vRddhasya amIbhirebhirimakairamuphaizca mahAtmabhiH / c| kartari SaSThI / atijareNa yogAbhyAsaprakarSAjarAmatikAntena bhAtyado'tijaraiH siddharatreti jagadurjanAH // 131 // yoginA saha sadA spardhA jayecchA'sti / kasmAdityAha / Atmani ana pure janAH siddhAdbhutaguNaraaitatvenAnyajanAnAM puro | vibhaktyarthe'vyayIbhAve "anaH" [7.3.88.] ityati samAsAnte jagaduH / kathamityAha / amIbhiH pratyakSaviprakRSTairebhiH pratyakSa-cAdhyAtma tasminnAtmani yo layaH sarvathA bAhyandriyanirodhena 55 20 samIpatararimaraurajJAtA pratyakSasamIpatarairamukaizcAlpairajJAtairvA tadekAgracittatA tasmAt "gamyayapa" [2.2.74.] ityAdinA pratyakSaviprakRtezca mahAtmabhirati rogaprabhAveNa jarAmatikrAntaH paJcamI / layamAzritya yAdRg mahAdhyAnaM yogIndrAH kurvanti siddhairvidyAsiddhaiH kRtvAdaH puraM bhAti pavitrIbhavatItyartha iti // | tAgatrayo lokaH sarvo'pi karotIkhardhaH / adhyAma ityatra lokAH / arthakAmAbhyAm / dharmAya / ityatra "ata Aon sAmAnya-vizeSabhAvena dvI bhAvI yathAsana Asta ityatrAsanaM [1] ityAdinA-AkAraH / ata iti kim ? abhIpsavaH // sAmAnya-vizeSabhinnam / adhyAtma iti hyAtmani yo bhAvastatra 60 laya iti vijnyaayte| tatra sAmAnyabhAvo vRttAvantarbhUtastaM pratyA25 syAdAviti kim ? muktaye // dhArabhAvazca yo'sau layo vizeSabhAvaH sa vRttau nAntarbhatastaM siddhaH / atiraiH / ityatra "bhisa aisa" [2] iti bhisa prati sAmAnyabhAvasthAdhArabhAvazceti tatra saptamI bhavati / ais // esAdezenaiva siddha aiskaraNaM saMnipAtanyAyasyAnityatva- eSu / eSAm / ebhiH / ebhyaH / nayanayoH / ityatra "eTajJApanArtham / tena atijarasaiH / ityapi siddham / ata ityeva ? | husbhosi" [4] ityet // bahniti kim ? asya / sbhosIti 65 yogibhiH // kim ? gRhAn // ata ityeva ? guruSu / pitroH // 30 imakaiH / amukaiH / ityatra "idam' [3] ityAdinA bhisa janena / atijareNa / sarvasya / pratyAsannajarasya / ityatra : ais // akyeveti kim ? ebhiH / amIbhiH // 131 // "TATasorinasyau" [5] itInasyAdezo / ata ityeva ? ajarasA / ebhinayanayoH prItireSAM zrIrebhya utsvH| | dUrajarasaH / atra paratvAnnityatvAcca prAgeva jarasAdeze kRte'kAeSu dharma iti zrImadgRhAn ko nAsya vrnnyet||132|| rAntatvAbhAvaH / anye tu prAgevenAdeza saMnipAtalakSaNasyAnitya-70 asya purasya zrImadgRhAnADhyAnAM vezmAni dArAn vA ko na tvAzrayaNAt pazcAjarasAdezaM becchantaH sphurajjarasina ityapi 85 varNayet ? kathamityAha / ebhiH zrImadhaiH kRtvA saundaryAtizayA- | manyante //
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayAzrayamahAkAvye prathamaH srgH| 121 wmarruariuwwwwrrrrrrrrrrrrrroPRATARATHAGARATurmurarma memiamam mammimmmmm mmmmmmmmmm mokSAya / saMgrahAt / iyatra "DeDasyoryAtau" [6] iti | sadbhAvAd viSNave zanAya vetyarthaH / tathA rudrANAmanyatamasmai yAdAdezau // 134 // lIlAvilAsitvAdinA ajara-ekapAdara-ahirbudha3-virUpAkSa4 raivata5-hara6-bahurUpa-myambakA-sAvitra9-jayanta10-pinAki sarvasmai priyakartA'smin sardhasmAduavalo gunnaiH| 11-nAmnAmekAdazarudrANAM madhye'jAya yAvat pinAkine vetyarthaH / 40 nRpHshriimuulraajo'bhuushcaulukykulcndrmaaH||135|| bhAskarAdibhyo hi devatAtvAnnapA apinamaskAraM kurvnti||138|| 5 athAtra kAvye varNanIyeSu caulukyeSu madhye prathamo yo devebhyo'nyatamAyAsmAyitarasmai phaNIzine / rAjA'tra pure'bhUt tamAsargAntamupazlokayati // mUle caulukye lAdhitvA sudhiyaH kuryuH katarasmai punaH stutim // vAdAvatra pure rAjA mUlarAjo yadvA mUle nakSatre rAjA candro asmai nRpAya zlAdhitvA tRpaM zlAghyaM paraM lokaM jJApyaM jAnantaM mUlarAjastatra jAtatvAnmUlarAjaH zriyA yukto mUlarAjaH zrImUla-ponavaniveniyAna, prayojya nRpaM varNayitveti yAvat sudhiyaH katarasmai kasmai rAjJe punaH 46 rAjo nAma nRpo'bhUt / kIdRk ? guNaiH paropakAritvAdibhiH stutiM kuryuH / yataH kIdRzAya / devebhyo'nyatamAya zaktirUpA- ' 10 kRtvA sarvasmAt samastalokAt sakAzAdujvalo'ta eva sarvasmai mAgina deva dhatizayena devAnAM madhya ekatarasmai tathetarasmai phaNIzine bhUbhArapriyakartA cAJchitakArI / ata eva ca caulukyakulacandramAH / | dhAritvena dvitIyAya zeSAya / surazeSAhitulyatvena sarvanRpotkRSTacandramA api guNaiH kAntatAdibhiH sarvasmAdujvalo'ta evavAdasya zlAghAyAM katAyAmanyasya zlAghAM karta na ko'pi vAJchasarvasmai priyakartA / tathA zriya AvAsatvAcchyio nakSatrapatitvA-tItyarthaH // "nirdhAraNe paJcamyapyanye" [zrIsiddha0 vyA0 bR0] 50 nmUlasya mUlanakSatrasya ca rAjA prabhuH syAdityuktiH // 135 // iti tanmatamAzritya devebhya ityatra nirdhAraNe paJcamI / katarasmA- . 16 vizvasmAdatyazetA'sau vishvsmaayupkaarkH| / yityatra saMpradAne caturthI // 139 // kiMsarvasmai parasarvasmai ca yaH kAmado'bhavat // 136 // | yatarasmai tataramai prArthayitre ddaavsau| ___ yo vizvasmai hInAyottamAya copakArako rakSAdAnAdinopakartA yatamasmai tatamasmai doSakatre cukopa ca // 140 // san kiMsarvasmai kutsitasarvasmai hInalokAya parasarcasmai ca prakRSTa- spaSTaH / kintu yatarasmai tatarasmai zatrave mitrAya ca / yata sarvasmAyuttamalokAya ca kAmado manorathapUrako'bhUdasau sa mUla- massai tatamasmai mitrAya zatrave c| doSakatrai'nyAyakAriNe // 140 // 20 rAjo vizvasmAt sarvalokAdatyazetotkRSTo'bhUt // 136 // dAtRSvekatamasmAdekatarasmAcca dsryoH| tamasto'bhibhavaH kAle'pyasasmin mhodyH| tamasina sarvatame deze'smAnnAbhyagAda yazaH141 hInatA'smAdubhau hetU ubhayasmin ravI vidhau // 137 // | asmAtRpAt sakAzAt sarvatame'tizayena sarvasmin deze ___ ubhau hetU "sarvAdeH sarvAH" [2.2.119.] iti prathamAyA | katamasmin kasmin yazo nAbhyagAna yyau| sarvazabdo'tra 60 dvitIyAyA vA dvivacanam / dvAbhyAM kAraNAbhyAmasmAnnapAt sakA- tamapyasaMkucitavRttistato jagannaye'pyasya yazo vistiirnnmityrthH| 25 zAdubhayasmin dvitaye hInatA nyUnatvamAsIt / kasminnubhayasmi- yato dAtRSu madhya ekatamasmAdasAdhAraNAt tathA rUpAtizayena . nityAha / ravau sUrye vidhau candre ca / ko hetU ityAha / tamasto dasrayorazvinIkumArayormadhya ekatarasmAdanyatarasmAt / dAnarUpA rAhoH sakAzAdabhibhavo grhnnlkssnnpraabhvH| apiH smuccye| tizayena hi prasarati dizo dizaM yazo narasya // 141 // tathA sarvasmin kAle mahodayo na sarvasmin kAle mahAn jaga- svasmAd yAcyAparAvindropendrau daanaikshaalinH| 65 prakAzaka udayaH syAt / raverdina eva candrasya ca rAtrAveva maho nemasmAyapi kalpete nAsya hetuM guNatvatam // 142 // 30 dayAt / asya ca rAjJastamasto'jJAnAmAbhibhavo rAjyalakSmI-1 pratApAdInAM sadA vRddhyA sadA mahodayazceti // 137 / / ___ guNatvataM hetum / tvacchabdaH samuccayArthaH / zauryaudAryAdi guNasamUhena hetunendropendrI zaRviSNU asya rAjJo nemasmAyapi anyasmai bhAskarAyAnyatarasmai vissnnushkryoH|| khaNDAyApyarthAd guNazakalAyApi na kalpete nAlaM bhvtH| yato rudrANAmanyatamasmai namo'smai cakrire nRpAH // 138 // dAnenaikenAdvitIyena na tu yAcyayA zAlate zobhata ityevaMzIlo 70 nRpA asmai mUlarAjAya namo namaskAraM cakrire yato'nyasmai | yastasya / prabhUtaguNairapIndropendrau dAnaikazAlinA'sya guNAMza35 bhAskarAya mahApratApitvAd dvitIyAya ravaye tathA viSNu-zakrayo* ! mAtrasyApi tulyau na bhavata ityarthaH / yatastvasmAdanyasmAd madhye'nyatarasmA ekatarasmai prajArakSAparamaizvaryAdInAmubhayadharmANAM yAjAparau yaacko| indro hi baliSThe balidaitye'prabhavan viSNaM 16 za0 pari0 mmmmmawwwmarwm AnMAMIM
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavikRtivibhUSite mmmmmmmmmm namammyamaw www balibandhaM yayAce viSNuzca bali tripadI miti / yAccAyAM ca sakAzAd yAcyA vastraprArthanAM cakruH / yato'ntarassai vastrAya sarve guNA dhaMsante / uktaM ca kRtaspRhAH / atiniHkhatvena vastrAbhAvAda vastracatuSTayamadhye "dehIti vacanaM zrutvA dehasthAH paJca devtaaH| tRtIyAya caturthAya vA spRhyaalvH| evaM cAnena rAjJA zatravo 40 nazyanti tatkSaNAdeva shriihiidhiidhRtikiirtyH||1|| rorAH kRtA ityuktam // 146 // 6 guNAstAvad yazastAvad yAvad yAceta no naraH / | amuSmai tejasaikasmai yastasthe samarAntare / prArthanAyAM punaste'pi praNazyanti hatA iva // 2 // " 142 // kRtAntaH kupitastyasmai tasmin devaM parAmukham 147 pUrvassAca parasmAca samasmAdasamAd gunnaiH| samarAntare raNamadhye yo'rAtistejasA pratApenakaramAyadvitIyAutkRSTo rAjakAdatte simasmai smaiSa vismym||143|| yAmuSmai rAkSe to sthAnenA''tmAnaM vIraM prakAzitavAMstyasmai 45 eSa rAjA simama sarvasmai lokAya vismayamAzcarya datte sma / zatrave kRtAntaH kupitastathA tamizanau devaM parAbhukhaM sa mRta 10 yataH pUrvasmAcaitadapekSayA janmanA prathamAt parasmAca janmanA / evetyrthH| amuSmA ityatra "lAghahusthA" [2. 2. 60.] pazcimAca kiM bahunA samasmAt sarvasmAd rAjakAnapaughAdutkRSTa ityAdinA caturthI / tastha ityatra "jhI'sAsoye" [ 3. 3.64.] uttamaH / nanu tadrAjakaM viguNaM bhaviSyati tanmadhye cAsau kenA- ityAtmanepadam // 147 / / 'pyekena guNena yukta utkRSTo bhaviSyati yathA'ndheSu kANo'pi yasmAyetasmai zAsitre dvkyodyaarbhuvstthaa| 50 . mAtIti nirguNatvanirAkaraNAyA''ha / guNaiH zauryAdibhirasamAda- tvAdazo'smAdRzAM puNyarityazlAghiSTa vAsavaH 148 10 sAdhAraNAt // 143 // | bhavAdRkkIgetasminnatisarve yadIya'si / dakSiNamAduttarasmAdaparasmAt tthaanytH| uttare kozale matra itthamasyodyame'bhavat // 149 // kRSNAyAsmAyavarasmAyadharasmin na ko nataH // 144 // asya mUlarAjasyodyame vijayayAtrAyAM satyuttare kozale / dakSiNasmAduttarasmAdaparasmAt pazcimAt tathAnyataH pUrvasmAcca | sAmIpyakAdhAre'tra saptamI / uttarakozalAkhyanRpasamIpe mannaH 85 dezAdAgatyAsmai rAkSe'dharasminadhodeze pAdayoH ko na nato yataH 20 prajArakSApratApAdinA'varasmai kRSNAya dvitIyAya viSNave / kRSNAya kozalanRpamantriNAmabhUt / kathamityAha / he rAjaMstvAdazo bhavahi sarvadezebhya Agatya janaH praNamati / etenAsya rAjJaH sarva tsadRzo bhUpo'smAdRzAmasmAkaM puNyairvartata ityevaMprakAreNa / yasmA yetasmai rAjJe vAsava indro'pyshlaasstti| yataH kiM bhUtAya ? dukayo. jagadazIkAra uktaH / dakSiNasmAdityAdau kusUlAt pacatIlyAdA IyoH zAsitre rakSitre / kayoIkayorityAha / dyoH khargasya tathA vivopAttaviSaye'pAdAne paJcamI / / 144 // bhuvaH pRthvyAzca / anyAyibhyo hyasau rakSan bhuvaH zAstA 160 paravAyAspRhayAluH svasmAyazlAghana: sdaa| nyAyakaragrahopArjitadhanairyAgAn kArayan dyozca zAstA / yataH 26 dakSiNAya dvijasvAya svasmAyiva dadAvasau // 145 // "yajJeSu vahI vidhivadutaM devAnAmupatiSTate" asau rAjA dakSiNAya pravINAya dvijasvAya brAhmaNajJAtaye | iti zrutiH / tathAcoktaM raghaukhasmAyivAtmImAya khajanAyeca sadA godhanAdi dadau / dAtApya- dudoha gAM sa yajJAya sasthAya maghavA divam / nyAyena paradravyANi gRhItvA dadatsabhindya eva syAdityAha / para- saMpadvinimayenobho dadhaturbhuvanadvayam / / [1.26] iti| 65 khAyAnyadravyAyAspRhayAluranyAyena paradravyamagRhannityarthaH / evaM- avisarve balAdinA vizvatraye'pyutkRSTatvAt sarvamatikAnta 30 bhUto'pi datvA vikatthano nindya eva syaadityaah| khasmAyAtmane-etasmin mUlarAjaviSaye he kozalezvara / yat tvamIyesi ko'yaM 'lAdhanaH / / 145 // matpura iti yasa kSAmyasi tad bhavAhaka kIhak kIdRzaH? kiyacakurasyArayo vastrAyAntarasmai kRtspRhaaH| mAtra ittham / yasmAyetasmA ityatra yadetacchabdI dvAvapyanu vAdyamAtrArthapratItikRtau / yathAantarAyAH puroyAcjAmantarasmAd gRhAdapi // 146 // | yadetacandrAntarjaladalavalIlAM prakurute asya rAjJo'rayaH puramadhye mA sma vayaM pratyabhijJAyAmahIhA tadAcaSTe lokaH zazaka iti no mAM prati tathA / 35 ityAzaGkayA pureSu praveSTumazaktatvAdantarAyAH purazcaNDAlAdipuyoH ahaM tvevaM manye tvadarivirahAkrAntataruNI. sakAzAdantarasmAd gRhAdapi / apiH samuccaye / nagarabAyA kttaakssolkaapaatvrnnshtklngkaangkittnuH|| caNDAlAdigRhAccaNDAlAdigRhayuktAd vA nagarAbhyantaragRhAca | ityatra / / romanammammammam
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayAzrayamahAkAvye prathamaH srgH| Immunnarmus immmmm mawr wwwwwwwww wm mmmmmm iam wownmm m mmmainmmmmmmmmm namamrammmwwmanmanm www sarvasmai / prsrvsmai| kiMsarvasmai / sarvasmAt / vizvasmai / neme dAsIkRtA nemA hatAzcAnena bhuubhujH| vizvasmAt / asarvasmin / asmin / ityeteSu "sarvAdaH ardhe dvipAhayAzcArdhAH sannaddhAHsarva eva na // 150 // smaismAtI" [7] "he: min" [8] ityetAbhyAM smaismAt- | anena rAjJA neme'rdhA bhUbhujo dAsIkRtAstathA nemAzca bhUbhujo sminnaadeshaaH|| htaaH| ye nRpAstaM praNatAste sevakIkRtAH / ye tu doddharatvAnna 5 ubhazabdasya dvivacanasvArthikapratyayaviSayatvAt smaiprabhRtayo / na syuH| gaNapAThastu hetvarthaprayoge sarvavibhaktyarthaH / ubhau hetuu| tuu| sannaddhamityAha / ardha ityAdi kaNThyam etena sainyasyAtibAhulyaubhayasmin // anyasmai / anyatarasmai / DataragrahaNenaiva siddhe'- | muktam // 150 // nyataragrahaNaM DatamapratyayAntasyAnyazabdasya sarvAditvanivRttyartham / / pUrva tejakhino'bhUvan prathama carame'pi ca / anyatamAya // anyetvAhuH-nAyaM DatarapratyayAnto'nyatarazabdaH na prathamAna caramA udite'smin ravAviva // 151 // 10 kintvavyutpannastarottarapadastarabanto vA / tanmate utamAntasyA'- pUrvaM mUlarAjodayAt prathamaM prathame mukhyAzcarame'pi cAmukhyA-45 pyanyazabdasya sarvAditvam / anyatamasmai itarasmai / Datara-Datamau | zvApi nRpAstejasvinaH pratApino'bhUvan / asmin bhRpe mahAprapratyayau / tayoH svArthikatvAt prakRtidvAreNaiva siddhe pRthagupAdAna- | tApitvAd vAvivodite sati na prathamAstejasvino'bhUvana ca matra prakaraNe'nyakhArthikapratyayAntAnAmagrahaNArthamanyAdilakSaNA crmaaH| sUryodayAdapi pUrva rAtrau prathame mukhyAzcandragrahAzcarame'pi dArtha ca / katarasmai / katamasmin / yattarasmai / yatamasmai / cAmukhyA nakSatratArAstejasvino bhavanti ravau tUdite neti // 151 // 16 ttrsmai| tatamasmai / ekatarasmAt / ekatamasmAt / iha na ! dvaye trayAzcatuSTaye paJcatayAzca kecn| 30 bhavati / sarvatame // tvazabdo'nyArthaH / tvasmAt // tvacchabdaH / guNAnasya kSamA vaktumalpe'lpA gIrpaterna ye // 152 // samuccaye / tasya smAyAdayo na bhavantIti hetvarthayoge sarvavibha- ye gIrpatehapateH sakAzAbAlpA vAgmitayA na nyUnAste'lpe kyAdiprayojanam / guNavataM hetum !! nemazabdo'rdhArthaH / kecana stokAH ke'pyasya rAjJo guNAzauryAvIn vaktuM varNayituM nemasmai / sama-simau sarvArthoM / samasmAt / simasmai / sarvArthatvA- kssmaaH| alpe'pi kiyanta ityAha / dvau trayazcatvAraH paJca vA'va yavA yeSAM te tathA dvau ayazcatvAraH paJca vetyarthaH / dvaya ityatra 55 20 bhAve na syAt / asamAt // svAbhidheyApekSe cAvadhiniyame dvAvavayavau yeSAmiti yacchabdavAcyayoddhayorapi gauravavivakSAyAM vyavasthAparaparyAye gabhyamAne pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi / "gurAvekazca" [2. 2. 124.] iti bahuvattvAd bahuvacanam / pUrvasmAt / parasmAt / avarasmai / dakSiNasmAt / uttarasmAt / anyathA dvivacanameva prasaktam // 152 // aparasmAt / adharasmin / vyavasthAyA anyatra na syAt / katipaye'pi gIrvANA nAgAH katipayA api / dakSiNAya dvijakhAya / AtmAtmIyajJAtidhanArthavRttiH khshbdH|| maNayaH kaustubhasyeva babhUvurnA'sya saMnibhAH // 153 // 60 moyyoH| khasmai / svasmAyiva // jJAtidhanayostu n| katipaye'pi stokA api gIrvANA uurdhvvaasidevaaH| nAgA dvijaskhAya / paraskhAya // bahirbhAvena bAhyena vA yoge upasaMvyAna nAgakumArAH / Urdhvaloke'dholoke ca mUlarAjatulyo na ko'pyaupasaMvIyamAne cAntarazabdo na cedu bahiyoge'pi puri vrtte| | bhUdityarthaH / ziSTaM spaSTam // antarasmAd gRhAt / antarasma vastrAya / puri tu na / antarAyAH | sarve / ityatra "jasa iH" [9] iti-iH / puraH / bahiryogopasaMvyAnAderanyatra tu na syAt / samarAntare // neme nemAH / ardhe ardhaaH| prathame prthmaaH| carame crmaaH| 65 30 tyasmai / tasmin / yasmai / amuSmai / asme / etasmai / ekasmai / catuSTaye pnyctyaaH| dvaye trayAH / alpe alpAH / katipaye katidvi-yuSmad-bhavatu-asmadA smAyAdayo na saMbhavantIti sarvavibha- | pyaaH| ityatra "nemArdha"[10] ityAdinA vA jasaiH // 153 // tyAdayaH prayojanam / kayoH / tvAdRzaH / bhavAhak / asmA jldhestttaaH| dRzAm / kIdRk // sarve cAmI saMjJAyAM sarvAdayo na syuH / teneha sainyebharadanakSuNNAH kIrtayantyasya digjayam // 15 // ra na syAt / uttare kozale / sarvAderiti SaSThInirdezena tatsaMbandhi kaNThayaH / paraM pUrvApara iti pUrve pUrvadigvartino'parAH pazcima-70 35 vijJAnAdiha na bhavati / atisarve / / 148, 149 // digvrtinH| amanrammmmmmmmmunwwwmamermane AmAAM mium winternama Aadi m aan - aumaaraamana
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite warrrrrrr-wwwimawaiymware - wwwwwanianuary pUrvApare pUrvAparAH / ityatra "dvandve vA" [11] iti vA tejasA sUryajAtIye jasa iH // 154 // sarveSAM pralayo dviSAm / pUrvAparAcchriyaM karSan dakSiNottarato'pyayam / kAntyA dvitIyake cendau dakSiNottarapUrvANAM pratIcyAzcAbhavatpatiH // 155 // harSo'smin suhRdAmabhUt // 159 // tejasA pratApena kRtvA sUryaH prakAro'sya tasmin sUryajAtIye 40 pUrvA cAparA ca pUrvAparaM tasmAt / evaM dakSiNottarataH / catu- sUryavat pracaNDe'smin rAjJi sarveSAM dviSAM pralayaH kSayo'bhUt / bhyo'pi digbhya ityarthaH / ziSTaM spaSTam / / etatpratApenApi sarve zatravaH pralInA ityrthH| tathA kAntyA pUrvAparAt / dakSiNottarapUrvANAm / ityatra "na sarvAdiH" | saumyatayA kRtvA dvitIyake'jJAte dvitIya indau ca cande cAsmin [12] iti sbaisrvaadikaaryaabhaavH| "sarvAdayo'syAdau"3. sarveSAM suhRdAM mitrANAM harSa Anando'bhUt / etaddarzanenApi sarve 2.61.7 iti puMvat tu bhavatyeva / tatra bhUtapUrva sthApi sarvAde-suhRda AnanditA ityarthaH / asminityatra naimittika AdhAre 15 saptamI / dvipralayasuhRddharSayorayaM nimittamityarthaH / / 10 grahaNAt // 155 // dvitIyasmai dvitIyAya / dvitIyasmAt tRtIyAt / dvitIyasmin nanAmA'sai zriyA pUrvAyojaHpUrvAya rAjakam / / tRtiiye| dvitIyasyAH tRtiiyaayaaH| ityatra "tIya DiskAya vA" so'smAyAvarAyevA hyan mAsAvarAya nu156 [14] iti vA sarvAdikAryam / tkiArya iti kim ? tatraiva asmai rAje rAjakaM nRpaudho nanAma / yataH zriyA sainyAdi- | sarvAditvaM yathA syAmnAnyatra / tenAk na syAt tathA ca kapratyaye 50 . saMpadA pUrvAya prathamAya tathaujaHpUrvAyaunobhiH parAkramaiH prathamAya / sati svArthikapratyayAntAgrahaNAt smaiprabhRtayo na syuH| dvitIyake / 18 ojasA pUrvAyeti tu vAkye "ojojaH00 [3. 2. 12.] arthavataH pratipadoktasya ca grahaNAdiha na syAt / sUryajAtIye // ityAdinAluk syAt / sa ca rAjAssai rAjakAyAhnAvarAyeva mAsA. sarveSAm / ityatra "avarNasyAmaH sAm" [15] iti varAya nu dinena mAsema vA laghava ivAsnihyadaprIyatAna tu garyeNa praakaakho'bhuudityrthH| ahAvarAya mAsAvarAyetyetAbhyAM dinena sAm // 159 // mAsena thAnujo bhrAtaiva gamyate'snihyaditi kriyApadAt // pUrva nyAya tathA dharma pUrvasminneSa ttprH| 5 20 zriyA pUrvAya / ojaHpUrvAya / ahnAvarAya / mAsAvarAya / pUrvasmAt purUravasastatpUrvAnApyahIyata // 160 // ityatra "tRtIyAntAt"[13] ityAdinA sarvAdikArya na // 156 // eSa rAjA nAhIyata na nyUno'bhUt / kasmAt ? purUravaso kRSNAyAssai dvitIyassai dvitIyAyAsinA nRpaaH| | baudhAccaturthacakriNaH sakAzAt / tathA pUrvasmAt purUravasa eva dvitIyasmAt tRtIyAca dezAdetya namo vyadhuH 157 | prathamAt tatpiturbudhAt / tathA tatpUrvAdapi tasmAd budhAt pUrvaH gUrjaratrAdezApekSayA dvitIyasmAt tRtIyAca dezAdupalakSaNa- prathamaH pitA candrastasmAdayi yataH pUrve purUravaHprabhRtipUrvarAja- 60 tyAta sarvadezebhya ityarthaH / etyAgatya yA assai rAje namaH | saMbaddhe nyAye nItI tathA pUrvasmin dharma tadanuSThAne ttprstnnissH| praNAma vyadhuH / yato dvitIyasmai kRSNAya / IdRzAyApi kuta | pUrvanRpAcaritau nyAyadhauM pAlayannityarthaH / ahIyateti karmaisyAha / yato'sinA dvitIyAya mahAbalatvena sainyAdisahAyanira- | kartari // 16 // pekSAyetyarthaH / / 157 // pUrve daityA baliprAyAH pUrvAH karNAdayo nRpAH / dvitIyasyAstRtIyAyA nRpkiirtermrssnnH| kSamAyAM smAritAssyAgakriyAyA amunA kila' 161 63 30 jagatyasmin dvitIyasmiMstRtIye caiSa vizrutaH 158 kileti satye / amunA rAjJA tyAgakriyAyA dAnAddhetorbalieSa rAjA'smiJ jagati pRthivyAM dvitIyasmin jagati pAtAle praayaaH| prAyo baahulytulyyoH| balisadRzAH pUrve'gretanA daityaaH| tRtIye ca jagati kharge ca vizruto vikhyAtaH / yato dvitIyasyA tathA karNAdayaH karNaH kauravapakSIyo rAjA tadAdayo dadhIci.. stRtIyAmAH svakIya'pekSayA'nyasyA anyatarasyAzcopalakSaNatvAt jImUtavAhanAyAH pUrvA nRpAzca smAritAH smRtipathamAnItAH / sarvasyA ityarthaH / nRpakIrterabhyarAjayazasaH karmaNo'maNo'soDhA / balikarNAdivad dadAvityarthaH / balikarNAdayo hi loke dAnazau-70 35 paribhAvuka ityarthaH / atazcAyameva sarvatra prasiddha iti bhAvaH 158 paDatvena prsiddhaaH| yaduktam M wwwwww wwmammmmmmmmmmmmmm wami
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayAzrayamahAkAvye prathamaH srgH| 125 www mana womainamamaw woman.mamianam wimmint atidAnAd balirbaddhaH // dhanustUNI tyaktvAbalatAbhItI niHsattvatAbhaye zizriyAte tvacaM karNaH zibirmAsaM jIva jImUtavAhanaH / aashrite| kIdRze ? guruumhtyau| ata evAtistriyo / strIzabdedadI dadhIcirasthIni nAstyadeya mahAtmanAm // 161 // nA'nna strIgate abalatAbhItI upcaaraaducyete| striyamatikAnte strIgatAbalatAbhItisakAzAdapyadhike ityarthaH / yadAyaM rAjA raNanistriMze bahukhaTvAyAM ripukIlAlapi vyadhAt / bhUmimApatati tadA vairiNaH strIbhyo'pyadhikamavalAbhItAzca santaH 40 sthAnameSo'nuraktAyAH krIDAyai vijyshriyH||162|| zastrANi muJcantItyarthaH / yAvapyatistriyau brahmacAritvAt striyama eSa rAjAnuraktAyAH zauryAdiguNairAvarjitAyA vijayazriyaH / tikrAntau cArU prazAntatayA manohAriNI gurU AcAryo bhavakrIDAyai vilAsAya bahukhadAyAmISadUnakhavAyAM vistRtatayA palya- | tasto cApeSudhI tyaktvA vairibhirapi zrIyete tathAvidhaitadarzane kRtulye nistriMze khaDne sthAnamAvAsaM vyadhAda dattavAn / yato vairAnubandhopazamAdityaktiH // 165 // ripUNAM kIlAlaM rudhiraM pibati yastasmizatrUcchedaka ityarthaH / asyAbhUvannanAhAryA buddhayaH kaamdhenvH| 45 10 zatrUcchedakatvAdasya khar3e vijayazrIya'vasadityarthaH / yA'pyanuraktA trAsAdatistrayo'nena ckrire'hNyvo'ryH||166|| strI syAt tasyA rataye patiH khadAyAM sthAnaM dadAti // pUrve pUrvAH / pUrvasmAt pUrvAt / pUrvasmin pUrve / ityeSu asya rAjJo'nAhAryA akRtrimA matryAdhupadezaM vinA'pi saMsiddhA ityrthH| buddhayo mano'bhIpsitapUrakatvenAnAhAryAH kenApi "navabhya" [16] ityAdinA-i-smAta-smino vA // hartumazakyAH kAmadhenava iva kAmadhenavo'bhUvan / ata evAnena kriiddaayai| kriyAyAH / anurktaayaaH| kssmaayaam| ityatra rAjJA'haMyavo'haMkAriNo'rayastrAsAdu bhIteratistrayaH striyo'pi 50 15"Apo bitAm" [17] ityAdinA yai-yAsa-yAsyAmaH // Apa sakAzAd bhIravazcakire / / iti pakAraH kim ? kiilaalpi| tatsaMbandhivijJAnAdiha na bhvti| __ abalatAbhItI gurU cApeSudhI cArU tyaktvA / ityatra mahukhadAya nraay| etabodAharaNaM khayaM jJeyam / iha tu bhvti| "idutoH 21 ] ityAdinA-IdUtau // astreriti kim ? bahukhadAyAM nistrize // 162 // atistriyau / idameva cAstrigrahaNaM jJApakaM pareNApIyAdezenetkArya hitaH prajAyai sarvasyai sarvasyAH saMpadaH padam / na bAdhyata iti / tenAtistrayaH // 65 20 khyAto'sau dizi sarvasyAM sarvasyA nRpasaMhateH 163 arayaH / ahaMyavaH / buddhyH| dhenavaH / atistrayaH / ityatra ___ ayaM rAjA sarvasyA bhUtabhavadbhAvinyA nRpasaMhateH sakAzAt "jasyedot" [22] ityedotau // 166 // sarvasyAM dizi dazaskhapi dikSu khyAto'bhUt / yataH sarvasyai prajAyai hito'nukUlaH / tathA sarvasyAH sainyakozAdikAyAH saMpadaH padaM munerapi munerasya sAdhoH sAdhorapi sphuTam / sthAnam / / kIrtaye cArave yatno jajJe buddhayAH prakarSataH // 167 // 25 sarvasyai / sarvasyAH / sarvasyAH / sarvasyAm / ityatra | "sarvAde:"[18] ityAdinA DaspUrvA yai-yAs-yAsyAmaH 163 ___ asya rAjJo buddhyAH prakarSatazcArave niSkalaGkAyai kIrtaye sphuTaM 80 prakaTaM yatno'bhUt / yathA yathA loke kIrtiH syAt, tathA tathA'lIlayA bhujayorlakSmIvasudhe asya bibhrtH| vrtissttetyrthH| buddhiprakarSe hetugarbha vishessnndvymaah| munerapi kundAvadAtai rodasyau yazobhiH pUrite ime // 164 // sakAzAnmaneralyantaM jitendriyasyetyarthaH / tathA sAdhorapi ziSTa spssttH| dapi sakAzAt sAdhoH syAd vijitendriyasya sadAcArasya ca 30 liilyaa| bhujayoH / ityatra "Tausyet" [19] ityet // narasya yuddhiprakarSaH // pUrite / ime / lakSmIvasudhe bizrataH / ityatra "autA" [20] kIrtaye / cArave / muneH / sAdhoH / muneH / sAdhoH / ityeSu ityet // 164 // "Dityaditi" [23] ityedotI // aditIti kim ? cArU cApeSudhI tyaktvA samareSvasya vairibhiH| ! budhyAH // 167 // gurU abalatAbhItI zizriyAte atistriyau // 165 // te guNA amunA kIrti6 asya rAjJaH samareSu vairibhicArU raNAlahamINau cApeSudhI zucinA''tmani ropitaaH| mumAAM HimaNAMAAN 10 Wwwwws
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavikRtivibhUSite mmwwwraA3 zambhoH sakhyAvAM patyo ! kAntyA sadRgnizaH patyumadhoH sakhyuzca ruuptH| dyoH patau ca vidhau ca ye 168 // zambhoH sakhyuH zriyaH patyuhIyate sma na saMpadA 171 zambhoH sakhyau dhanade'pAM patyau varuNe, choH patau cendre ca madhoH sakhyuzca kAmasya sadRk raajaa| zambhoH sakhyurdhanavidhau cendau ca ye guNA audArya-nyAya-paramaizvarya-saumyatvAdayaH / dAt / zriyaH patyuArAyaNAt / ziSTaM spaSTam // 5 santi te guNA amunA rAjJA''tmani ropitAH sNsthaapitaaH| sakhyA / patyA / sakhye / patye / sakhyuH / patyuH / sakhyuH / 40 ata eva kIrtizucinA / mahApuruSaguNadhAraNe hi niSkalaka / ptyuH| ityatra "na nAGidet" [27] iti na nAdezaikArau // 11 // yazaH prasarati / / 168 // bahupatyau bhuvanAnA | asyopAyacatuHstanyai buddhyai dhenvai nu sAdhave / masakhau raNakarmaNi / zucaye kIrtidugdhAyai spRhayAmAsa vAsavaH // 172 // 10 asmin narapatau sarvAn asya rAjJo buddhyai dhenvai nvarthAt kAmadhenava iva vAsavaH spRha yAmAsa / kAmadhenu rivaitaddhirmamApi bhUyAdityaicchadityarthaH / yataH 45 ko guNAn vaktumIzvaraH // 169 // sAdhave manojJAyai / kutaH sAdhutvamityAha / yata upAyAH sAmabhuvanAnAM bahupatyau bhuvanAnAM patirjagannAtho viSNustasminnI / dAna-bheda-daNDA eva catvAra stanA yasyAstasyai / tathA kIrtireva SadUne zauryAdiguNairviSNutulya ityarthaH / ata eva raNakarmaNi 1 zvetatvApyAyakatvAdinA dugdhaM ysyaastsyai| vukhyA hi yathocilaM yuddhakriyAyAM nAsti sakhA'sya tasminnasakhA sahAyAnapekSa itythH| niyajyamAnA upAyAH khaphalasAdhakatvAd yazodugdhaM praznuvanti / 15 asmin narapato mUlarAje vartamAnAn guNAJ zAyaryAdIn kaH tathA zucaye pavitrAyai // 172 / / 50 pumAn vaktuM varNayitumIzvaraH zaktaH? viSNusAmyenA'sya guNA tasyAH kIrtyA matestasyA nAmAnantyAnna ko'pItyarthaH / bahupatyAvityatra patizabdo yadyapi / asmin vizvopari sthite / bhuvanAnAmityapekSate tathA'pyasya nityasApekSatvena taddhitavRtti - sajiSNorapi daityAjistato bhuvanAnAM bahupatyAvityasya nRpavizeSaNasvam // 20 zucinA / amunA / ityatra "TaH puMsi nA" [24] iti naa|| bhIrvA bhIrniryayo divaH // 173 // patau / vidhau / ityatra "DiDauM 25] iti DauH // tasyAH kIrtyAstasyA mateH / "gamyayapa:0" [2. 2. 74.] 55 ityAdinAtra pnycmii| tAM zauryAdiguNodbhavAM kIrti tAM pUrvavarNitAM __ sakhyau / patyau / ityatra "kevala" [ 26 ] ityAdinA matiM ca prApya vizvopari sthite vizvatrayoparivartini sarvosama auH| patAviti kazcit / / kevalagrahaNaM kim ? asakhau / ityarthaH / asmin rAjJi sati divaH khargAd bhiiniryyo| narapatau / eSu pUrveNa aureva // anye tu bahupratyayapUrvAdapi pti-| kIdRzyAH? sajiSNorapi jiSNunA zakeNa prabhuNA sahitAyA api 25 zabdAdIkAramevecchanti / bahupatyau // 169 // daityAjibhIrvA dAnavaraNAd bhiiroH| etena sarvotkRSTaH zauryAdi-80 guNairbuddhyA ca zakAjayyA api daityA anena jitA ityuktam 173 hareH sakhyA bhuvaH yatyA sakhye caaspRhyaalunaa|| sthitaM raNe'munA patye vRtazcAyaM jayazriyA // 170 // asidhenoH kAmadhenvA amunA bhuvaH patyA rAjJA raNe sthitana kadAcidapi naSTami jayAtyA samitI grahAt / tyarthaH / nanvanena mitrasAhAyyAna naSTaM bhaviSyatItyAha / sakhye nRpapatayA mahAyuddhe30 mitrAyAspRhayAlunA nirapekSeNa / nanvasya mitrameva na bhaviSya- rapi kSobhamasau vyadhAt // 174 // 65 .. tyato devenaivAspRhayAluH kRta ityAha / hareH sakhyA ca / sakhye asau rAjA samitau raNe'sidhenoH saGgayaSTegrahAt mahatyatizaya ceti co'pyoM bhinnakrame / nekayAgakaraNena vargasya tarpakatvA-! yitA buddhiH saMdhyAdInAM yathociyena vyApAraNagocarA matiryasyAdindrasya mitreNApi sakhyasthobhayaniSThatvAdindre mitra stypiityrthH| stasthA api nRpapalayAH kSobhaM saMtrAsaM vyadhAt / nanu yadyamunAetenAtiparAkramitvoktiH / nanvevaM tarhi zatruzastrajvalane'sya 'sidhenugRhItA tat kiM nRdhapaGkirmahAbuddhirapi kSubdhetyAha / yato patakAyitaM bhaviSyati / netyAha / ayaM rAjA jayaniyA patye bhatre jayAptyAM vijayaprApaNe kAmadhenvA avazyameva vijayadAcyA 70 vRtshcaatmbhiikRtshcetyrthH||17|| ityarthaH / atha ca yasya jayApyAM jayalAbhaviSaye kAmadhenvA im wwwwwm
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayAnayamahAkAvye prathamaH srgH| .. morwwwwwwwwwwconceivewwwwwwwcumee repara.siwwwwwwwwesome . awr awmiwwwm wwmanand MAMA mmamer graho'nugrahaHprasAdaH syAt sa tasmAt prasAdAt samitI sabhAyAM | ityAdinA tatsaMbandhinAmanyasaMbandhinAMvA DitAM vA dai-dAma-dAmamahAbuddharapi mahAviduSo'pi kSobhaM karoti // 14 // dAmaH // anye tu puruSasya samAsArthatve sati necchanti / tanmate lambazruteH snigdhadRSTayA lambazruterasyetyeva syAt, na tu lambazrutyA iti // anyastu asyA'tanvAM tanau suraaH| puruSasyaiva samAsArthatva icchati na striyAH / tanmate snigdhadRSTayA 40 5 jAtAzcaryA divaH pRthvyAM asyetyatraiva syAt / na tu snigdhadRSTeH striyA iti // iduta pRthvyA divi ca te yayuH // 175 // iyeva / divaH // te rUpavattvena sarvatra prasiddhAH surA divaH svargAt pRthvyAM lakSmyai / pRthvyaaH| pRthvyAH / pRthvyAm / vaccai / paravadhvAH / yayuH / pRthvyAzca divi yyuH| yato lambazruteH skndhvishraant-| vadhvAH / vadhvAm / sulkssmyai| suvavai kasmaicit / ityatra karNasya snigdhadRSTyA arUkSekSaNasyopalakSaNatvAt surUpasazrIkasavo- 291 iti tatsaMbandhinAmanyasaMbandhinAM vA hitAM 45 10 mAvayavasyAsya rAjJo'tanvAM vistIrNAyAM samacaturalasaMsthAnAyAmi | | dai-daam-daam-daamH|| striyA ityanuvartamAne punaH strIgrahaNaM nitytyrthH| tanI dehaviSaye jAtAzcaryA atyadbhatarUpazrIkatvAdetanmUrti-, | strIviSayArtham / teneha na bhvti| grAmaNye khalapve parastriyai // darzanAya devA api gatAgataM carityarthaH / 175 // pRthvyA vadhvAH karaM gRhalakSmyai vadhvAyayaM sukhH| IdUta iti kim / divaH / divi // 177 // lubdho'nyakIrtivadhvAM ca paravadhvAH parAGapi 176, | bhuvanaya bhuvi zriyai dhiye vAso 10 sugamaH / navaraM yo vadhvantarasya karaM gRhNAtyudvAhaM karoti sa ] . hiyAH sthAnaM bhiyo'pdm| 50 pUrvavadhvA duHkhAyaiva syAt / yo'pi paravadhvAH parAgrukhaH syAt dyumuvA so'nyavadhU necchatIti virodhaH / tadbhaGgastyevam / pRthvyA vadhvAH lalAsaiSa bhuvo bhuvAm // 178 // kara rAjagrAya bhAgaM gRhNan san lakSmyai vazca sukhaH sukhkaarybhuut|| divo bhUrdubhUstasyA dyubhuvAH khargabhUmeH sakAzAd bhuvi lakSmyA vardhakatvAt / tathA paravadhvAH parAla parAGmukho'nya | martyaloka Apatat strINAmetadadbhatarUpAdiguNazrIdidRkSayA''ga20 kIrtivadhvAM zatrukIrtikAntAyAM lubdhazcAbhUt / apigaihanityatrApi yojyaH // 176 // cchad devAzanAnAM dhruva ekasyA bhravaH sakAzAd dhruvAmaparasyAM 55 grAmaNye'pi khalapve nu nispRho'sau prstriyai| yAmAgelA . bhravyeSa rAjA lalAsa cikrIDa / atra bhrazabdena tannikaTa cakSa rupalakSyate / ekasmAcakSuSoparasmiMzcakSuSi lalAsa / sarvAbhirapisulakSmyai ca suvadhvaM cana ma kasmai cidIya'ti 177 / devImirahamahamikayA'sau dRSTa ityarthaH / yataH zriyai rUpAdilakSmyai __ asau rAjA zobhanA atucchatvAt pradhAnA lakSmyo dhana- dhiye baddhaye ca vAsaH / tAdadhye caturthIyam / zriyo buddhazca dhAnyAdisaMpado yasya tasmai sulakSmyai ca tathA zobhanA rUpalAvaNyA- gaTamityarthaH / tathA DiyA lajAyAH sthAnam / etena kulIna-80 25 thanyitA varbhAryA yasya / kecit tu nityaditAM kyUDantAnAmeva | tvoktiH / tathA bhiyo'padamasthAnam / etena shrtvoktiH||178|| kacamicchanti tanmate'tra kajabhAvaH / tasya suvaca ca kasamacit kasmAyapyekasmai neSyati nAsUyati / asahamAno ramyatamA-1 yavakriye'syAritrisyai bhillA nadyAM kaTAve ! mapi parasya lakSmI vadhU ca na gRhNAtItyarthaH / yato grAmaM nayati | apradhyai kUpavarSAbhvAyivAdhAvanta niSkRpam // 179 // grAmaNImapatirmahardika ityarthaH / tasmai grAmaNye'pi khalaM punAti / asya rAjJo'ristriyai zatrubhAyai niSkRpaM nirdayaM yathA syAdevaM 30 yastasmai khalapve nu dAsAyeva daridrAyavetyarthaH / aspRhayAlayethA bhillA medA adhAvanta grahaNArtha dhaavitaaH| kIdRzyai ? yavA hi 85 dhanecchayA daridraM na ko'pIcchati tathAyamIzvaramapIyarthaH / tathA kadannatvAt samarthatarA labhyanta iti yavAneva kINAti yA tasyAparazriyAyanyabhAryAyai grAmaNye'pi rUpalAvaNyAdibhiratkRSTAyAmapi ''yatiniHsvAyAyityarthaH / tathA mUlarAjena patyau hate bhayekhalapve nu krmkryaayivaaspRhyaalurnbhilaassukH|| nA'raNye palAyamAnatvAnnadyA nadImadhye nAvAdyasaMpattyA kaTenaiva buddhyai zucaye / kItyoH mateH / nRpapatayAH mhaabuddheH| vIraNAditaNamayena pravate tarati yA tasyai tathA prakarSega dhyAyati 35 jayAptyA smitii| dhenvai saadhve| bhIrvAH sajiSNoH / kAmadhenvAH pradhAna tathA yA tsyaayprdhyai| hA daiva ! kathaM bhavidhyAmItyAta-70 asidhenoH / atanvAM tanau / ityatra "striyAM DitAm" [28 dhyaanpraayaayityrthH| tathA kUpavarSAbhvAyiva yathA kUpamaNDUkI
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavivRtivibhUSite www wwwmamim any wwwmom kUpAdanyanna kiJcijjAnAti tathA rAjJItvAt svabhavanAdanyanmArgA- | 3-Asana 4-dvaidhIbhAva 5-saMzrayANAM 6 guNAnAM bhUryathaucityaM mAgAdikamajAnatyAyityarthaH / kUpamaNDUkyAyapi bhillA niSkRpaM pravartanAdutpattisthAnamabhUt / tathA caturNAmRga 1-yajuH 2-sAma bhAraNAya dhAvanti / bhillA hi durdarAnapi mArayanti / 3-atharvaNAnAM 4 chandasAM vedAnAM ca bhUH pAThenA'dhyetradhyApaka zriyai dhiye / dhubhuvAH bhravaH / hriyAH bhiyaH / dhruvAM dhruvi / sAhAyyakaraNAdinA cotpattisthAnamabhUt / nigRhItAntarazatruhi 40 . 5ityatra "veyuvo'striyAH [30] iti vA dai-dAma-dAma-dAmaH / iyava susthacittatvAd buddhipAtraM syAt / dhImAMzca buddhiprakarSeNa saMdhyA. iti kim ? apradhyai / varSAvai / pUrveNa nityameva / / astriyA | dIn samyaga niyukte zAstrapAThAdi ca karoti // iti kim ? aristriyai // strIdUta ityeva ? yavakriye kaTave- caturNAm / SaNNAm / ityatra "saMkhyAnAM chAm" [33] iti 'ristriyai // 179 // nAm // tatsaMbandhivijJAnAdiha na syAt / atipaznAm / / asau nirupamazrINAM nAnArUpazriyAmiva / saMkhyAnAmiti kim ? dviSAm // bahuvacanaM vyAptyartham / tena 45 10 strINAM natadhruvAM bhrUNAM raGgAcAryakamAcarat // 180 // bhUtapUrvanAntAyA api / aSTAnAm / etenaiva nAntasaMkhyAyA natadhruvAM namrabhrUNAM trINAM saMbandhinInAM bhrUNAmasau rAjA rahA- / mUlodAharaNamapi sUcitam // 182 // cArya nttopaadhyaaytvmaacrccke| enaM saundaryatarjitasmaraM dRSTvA atitrayANAM varNAnAmatitrINAmudanyatAm / nArINAmabhilApAtizayena muhurmuhurbhuva ullasanti / tato yathA rajAcAryo nAyikA nartayati tathA'yaM lIlAvatIvo nartitayAni-prabhureSa trayANAM ca pumarthAnAM pravartakaH // 183 // 15 yarthaH / kIdRzInAm ? nirupamA sarvottamA zrIH saundaryAdi-! eSa rAjA trayANAM pumarthAnAM pravartakalIna dharmArthakAmAnyathocitaM 50 lakSmIryAsa tAsAmata eva nAnArUpazriyAmiva / evaM jJAyate naitAH prayuJjAnaH san prabhurabhUt / keSAm ? atitrayANAM trInatistriyaH kiM tasyanekamUrtayo lakSmIdevyastAsAm / / krAntAnAM caturNA varNAnAM brAhmaNa-kSatriya-vaizya-zUdrANAM nyAyena zrINAM zriyAm / bhrUNAM dhruvAm / ityatra "Amo nAm vA" | pAlanAt tathA / trayANAM cetyatra caH samuccayArthoM bhinnakrame / [31] iti vA nAm // astriyA ityeva ? strINAm // 180 // atitrINAM caturNAmudanvatAM ca pUrva-pazcima-dakSiNottarAbdhInAM ca caturdigvijayAt / / 5 20 yAcakAnAM mahatInAmAzAnAmeSa puurkH| - trayANAm / ityatra "zrestrayaH" [ 34 ] iti nAm trestrayAgrAmaNyAM somapAM nityaM tadvadhUnAM ca pUjakaH // 181 // / dezazca // tatsaMbandhivijJAnAdiha na syAt / atitrINAm // yAcakAnAM dvijAdInAM saMbandhinInAM mahatInAM rAjyAdilAbhaviSayatvAd bRhatInAmAzAnAM manorathAnAM pUrako'bhUt tathA atatsaMbandhinaH syAdityeke / atitrayANAm // 183 // grAmaNyAM vrataniyamAdibhiH prakRSTAnAM somapAM vallIrasapAyinA | muneH sAdhozca satkartA madaM hartA kale ripoH| 25 yAyajUkabhedAnAM tadvadhUnAM ca somapAbhAryANAM ca nityaM pUjako- adbhutaireSa vibhavorvizeSaM cakAra goH // 184 // 60 'bhUt // yAcakAnAm / AzAnAm / mahatInAm / vadhUnAm / ityatra ___ eSa rAjA'dbhutairAzcaryakAribhirvibhavaiH sadA pravartamAnamaho tsavAdilakSmIbhiH kRtvA dyoH svargAt sakAzAd gorbhUmervizeSa"haskhApazca" [32] iti nAm // hakhApazceti kim ? somapAm / matizayaM cakAra / nanu kalau pratikSaNaM padArthAnAM hIyamAnatvAt grAmaNyAm // 181 // kuto'dbhutavibhavasaMbhava ityAha / ripoH zatrubhUtAt kaleH kali30 dhAmASTAnAM dhIguNAnAM SaNNAM jetA'ntaradviSAm / kAlAt sakAzAnmadaM sAMpratamanItirUpA madAjhaiva sarvatrAskhali-65 guNAnAmatipaJcAM bhUzcatuNI chandasAmasau // 182 tetyevaM garva hartA / yato muneniHsaGgasya sAdhozca ziSTajanasya | satkartA rakSAdAnAdinA sanmAnakaH / yathA yathA'sau munIn __ asau rAjA SaNNAM krodha-mAna2-mada3-ssara4-lobha sAdhUMzca sacakre tathA tathA kaliH kSINastatazca mahA bhUH 5 saMmadAnA6-mantaradviSAM jetA'bhUt / ata evASTAnAM zuzrUSA. 1-avaga 2-grahaNa 3-dhAraNa 4-Uha 5-apoha 6-arthavijJAna svargAdapi viziSTA'bhUdityarthaH // 337-tattvajJAnAnAM 8 dhIguNAnAM dhAma sthAnamabhUt / ata eva ca kaleH / muneH| ripoH / sAdhoH / yoH / goH / ityatra 10 paJcAtikAntA ye teSAmatipatrAM paNNAM saMdhi 1-vigraha 2-yAna "edodbhavAma" [35] ityAdinA usi-Thaso rephaH // 184 // Aan wom
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAzrayamahAkAvye prathamaH sargaH / 129 mranimmmmmmmmmmwww mawarm woman anwa wwwm WWMM patyurjayazriyaH patyuH sakhyuH skhyurviaujsH| caNDikA cANDAladevInAmnI mAtA yasya / yadvA caNDikA gaurI enolUnyurumAbharturnanturasmAdabhUnnayaH // 185 // pratipAlikAtvAnmAtA yasya / tasya saMbodhanaM he caNDikAmAta ! svayi viSaye pitaraH pUrvajA devAzca santuSTAH santu / yato yaSTari 40 __ asmAnapAnayo nyaayo'bhuut| yataH patimicchati kyani dI- yAgaiH pitRdevAnAM puujke| tatazca nandeti // . catve patIyati kipi yalopeca patIstasyAH patyuH khAminami- voDhArama / svasAram / naptAram / neSTAraH / tvaSTAram / kSattA5cchantyA jayazriyaH patyuH zatrUcchedena nAyakAt / etena sainya-! ram / hotaarH| potaarH| prazAstAram / ityatra "tRkhasU" kozAdhutkRSTasaMpadA mhaaktvmuktm| tathainolUnyuH pUrvavat kyanikvipyenolUni pApacchedamicchato'ta eva sakhyuH sakhAyamicchato ! [30] ityAdinA-Ara // tRzabdasyArthavato grahaNena pratyayagrahaNAbiDaujasa indrasya sakhyuryAgAdidharmAnuSThAnavidhAnenA''hAdakatvA- mAtrAdInAmavyutpannAnAM saMjJAzabdAnAM tRzabdasya grahaNaM na 45 nmitrAt tathomAbhatuherasya nanturetena vizeSaNatrayeNAtidhArmi- syAditi teSAM pRthagupAdAnam / idameva ca jJApakam "arthavadrahaNe 10 katvamuktam / mahardiko dhArmiRzca nyAyameva karoti // nAnarthakasya" nyA. sU. 14] grahaNaM bhavatIti // vyutpattipakSe khi-sakhyurasmAt // ti-patyurasmAt // khI tI-sakhyu- : tRgrahaNenaiva siddha naptAdigrahaNaM niyamArtha tenAnyeSAmauNAdikAnAM piNddaujsH| yatyurjayazriyaH / ityatra "khitikhItIya ura" [36] | na syAt // pitrH|| kecit tu prastotR-unnetR-udgAtR-pratihartRiti rUsi-Gasorur // lUnyuH / ityatra "kkAdezoSi" [2. 1. 61] pratizAstRzabdAnAmauNAdikAnAmapyAraM manyante / prastotAraH // 50 iti nasyAsattvAttIrUpatva ur // pitaraH / yaSTAra / ityatra "ajhai ca" [39] ityar // 16 nanturasmAt / bhrtuH| ityatra "Rto Dara" [37 ] iti caNDikAmAta / ispatra "mAturmAta" [40] ityAdinA mAta Dar // 185 // itykaaraantaadeshH|| 188 // sudhAkhasAraM boDhAramatinaptAramuSNagoH / mAtaH kSisemba he lakSmi zambho tavadhu caNDike / amuM bhUpaprazAstAraM labdhvA mumudire prajAH // 186 // | ambADe gotradevisthetyasya prAlapan dvissH||189|| 55 amuM bhUpaprazAstAraM rAjAdhirAjaM labdhvA prajA mumudire / / spaSTaH / navaraM tavadhu hrpriye!| ambAr3e maatH| / iti 30 yataH sudhAyAH khasA bhaginI lakSmIddhayorapyekasminnabdhAbutpanna prAlapan / anena raNe pAtitA dviSaH kSityAdidevatAH smaranta tvAt tAM voDhAramiva voDhAraM samyakjApAlanAdinA viSNutulyamata evamakaNanityarthaH / / evoSNago ravenasAraM pautramatikAntam / sUryasya putro manustasya putra bhaTAgraNI satAM mitra! rUpeNa parame nRpa!! ikSvAkuH sUryasya pautrastasmAdapi nItiprajApAlanA'dhikamityarthaH / athavAtinaptAramatizayitaM pautraM labdhvA / prakRSTapautrajanmani prajA svayA zrImam ! dhRto/tyUce'muMsapreyasI anaH 19000 26 lokA modante // 186 // sugamaH / kintu paramazvAsAvizca prmaiH| tasya saMbodhanaM he zambhoH kSattAramAzAyAM tvaSTAramiva kaushle| / parame / rUpeNa kRtvA prakRSTakAma / tathA saha preyasIbhirvartate yaH amuM hotAraH potAro neTArastuSTaH Rtau // 187 // sa sapreyasI sabhAryo lokaH / M hotAraH posAro neSTArazca RtvigvizeSAH Rtau yajJe'muM nRpaM / mAtaH / kSite / zambho / ityatra "hakhasya guNaH" / 41] tuSTuvuH / yataH zambhorharasyAjJAyAM viSaye kSattAraM pratIhAramiva / / iti guNaH // hrakhasyeti kim ? lakSmi / tadvadhu // 66 30yathA zambhorAzA nandipratIhAraH karoti tathA zambhUktayajJAdi- caNDike / ityatra "edApaH" [ 42 ] ityet // bidhirUpAjJAyAH kaarkmityrthH| tathA kauzale yAgAdividhiviSaye nityadita-devi / lakSmi / tadadhu // dvikharAmbArtha-amba / naipuge tvaSvAramiva / yathA tvaSTA vakiH zilpakriyAkuzalaH syAt / tathA yAgAdidharmyakriyAyAM kushlmityrthH| evaM cAsya yAgAdi-| ityatra "nityadita" [43] ityAdinA havaH // nityadiditi viSayaM kriyAjJAnaM coktam // 187 // kim ? bhaTAgraNIH / ambArthAnAM dvikharavizeSaNaM kim ? 5 pitaraH santu santuSTA devAzca tvayi ydhri| ambADe // Apa ileva? mAtaH / 70 caNDikAmAta nandeti prastolAro'bruvanimam 188 nRpa / am / minna / prme| ityatra "adetaH / 44] pratotAra RtvigvizeSA imaM nRpamabruvan / kathamityAha / / ityAdinA sestadAdezasyAmazca muk // 17 za0 pari0 www.mam warm wwmwwm mer nion mam
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNiviracitavikRtivibhUSite manawik wwmammam mmmmm wwwww ' urvii| spreysii| dhRtaa| zrIman / ityatra "dIrghaGamApa" rAjA'sAyA'pyasaMdhyAyAmapi khApAhe kaale'piityrthH| jAtu[45] ityAdinA setthek|| ebhya iti kim ? jnH|| cit kadAcidapi nAsvApsIt / sadA'pi prajApAlane jAgarUkoamum / ityatra "samAnAdamota" [46] ityamo'to | 'bhUdityarthaH / tathA yathA sAyAhani hutAzo'gniH pratApena dIptyA kRtvA dIpyate tathaiSa pratApena tejasA kRtvA'dIpyata // 193 // lk||19 // / caturNAM chandasAM SaNNA paitre vyahni daivate'pi vyahne brAhme vyhnypi| 40 guNAnAM varNyamAnAnAM ko'pyantaM nAsya labdhavAn // maGganAmeSa veditaa| sugamaH / kintu pitRRNAmayaM paitrastasmin / vigatamaho vyahravidyAnAM ca catasRNAM stasmin vyahi gatadine / daivate daivasaMbandhini / brAhme vidhAtRzaktInAM tisRNAM gRham // 191 // saMbandhini / paitravyahAdi pramANaM cedameSa rAjA catuNI chandasAM vedAnAM tathA SaNNAmaGgAnAM zikSA bhavet paitraM tvahorAtraM mAzenA-dena daivatam / 101-kalpa 2-vyAkaraNa 3-chando 4-jyoti 5-niruktInAM 6 ca | deve yugasahasra dve brAhmamiti // etadvaNAnAM varNyamAnAnAM paitra-daivata-brAhmAdinAnyapyatikAmanti, veditArthato jJAtA'bhUt tathA catasRNAM vidyAnAmAnvIkSikI / / 1-trayI 2-vArtA 3-daNDanItInAM 4--gRhaM tattApAtakasaMgrahA- na tu te pUryanta ityarthaH // dinA''dhAro'bhUt / tathA tattacchAstroktArthAnusAreNa prvRttyaa| nRNAm nRNAm / ityatra "nurvA" [ 48] iti vA dIrghaH // tiruNAM zaktInAM prabhutvazakti 1-utsAhazakti 2-mantrazaktInAM prANAn / ityatra "zasotA" [ 49] ityAdinA zaso'60 161 gRhaM sthAnamabhUt / etena sarvazAstrANi jJAtAni sNgRhiitaani| tA saha dIrghaH puMsi zasaH sasya nazca / pulliGgAbhAve tu dIrghatvataduktA''caraNAca phalaprAptyAsya tAni saphalAnyabhUvannityarthaH / / meva / zaktIH // ajAnAm / zaktInAm / ityatra "dI? nAmi" [47] caturahi / yahani / sAyAhi / sAyAhani / vyahni / ityAdinA dIrghaH // atisacatasRSu iti kim ? tisRNAm / / vyahani / ityatra "saMkhyAsAya" [ 50 ] ityAdinAhasyAhanA catasRNAm / SaNNAm / caturNAm / nAmIti kim ? | dezo vA / ahanAdeze ca "IDau vA" [2. 1. 109.] iti 55 20 chandasAm // 191 // vA'no'sya lukU / pakSe-ajhe / asAyAhne / vyahe // 14 // nRNAmIzetrAritRRNAM zaktIH prANAMzca hartari / / aSTAbhyo diggajebhyazcAna ko'pi caturayAjau tryaDhe yahani vApatat 192 Tabhyo'dribhyazca dhUrniyAm / atrAsmin nRNAmIze nRpe'rinRNAM zaktIH prabhutvotsAhamantra atyaSTAno'tra nidhayorUpA balAni vA prANAMzca hartaryapanayanazIle satyAjau raNe ko'pi 'tyaSTAzcAbhimukhA grahAH // 195 // 25 zatru patanna DuDhauke / kIdRzyAjau ? caturvahaHsu bhava iti atra nRpaviSaye'STAvatikrAntA atyaSTAno nava-mahApadma 1. vigRhya "bhave" [6.3.123.] ityaviSaye "sarvAza padma 2.zaba 3-makara 4-kacchapa 5-mukunda 6-kunda nIla [7.3.117.] ityAdinAda / ahAdezazca / tato "dvigora / 8-carcAkhyA 9-nidhayaH / tathAsyaSTA nava-arka 1-soma 2napatye" [6. 1. 24.] ityAdinANo lupi caturahastamizca- maGgala 3-budha 4.guru 5-zukra 6-zanaizvara 7-rAhu-ketavo turahi / evaM tryahe yahAne vA stokakAlIne'pItyarthaH / AjeH 9 grahA abhimukhA anukUlA abhavan / yataH kiMbhUte ? 65 30 prayogaH puMsyapi dRzyate / tathA ca / mAghe aSTAbhya airAvata 1-puNDarIka 2.vAmana 3-kumuda 4-ajana 5-puSpadanta 6-sArvabhauma 7-supratIkebhyo 8-diggajebhyazca / - "vAhanAjani mAnAse sArAjAvanamA tataH" / [1 tathASTabhyo vindhya 1-pArijAta 2-zuktimat 3-RkSaparvata iti // 192 // 4-mAhendra 5-sahya 6-va( ma ? )laya 7 himavanyo 8 'dribhyazca asAyAhne'pi sAyAhIvaiSo'svApsIna jAtucit / kulAcalebhyazca sakAzAt samyakpAlanayA bhUbhArasmAtmani nikSe-10 adIpyata pratApena sAyAhani hutAzavat // 193 // pAd dhuraM bhUbhAraM nayatyAtmAnaM prApayati yastasmin dhUniyAM 38 yathA sAyAhi saMdhyAkAle niSiddhatvAna ko'pi svapiti tatheSa sakalabhUbhAradhara ityarthaH / aSTabhirdiggajaiH kulAcalaizca bhUdhiyata wwwmmammam mmwwwwwwww mamme mom
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvathAzrayamahAkAvye prathamaH sargaH / . wwwwwwwwwwww wwware m AnAmAom wwwwwwwwwww Ammmwwin w wmwww iti kavirUDhiH / atha ca yo dhunauMH kAryaprAgbhArakaraNakSamaH yati yAvanti sthAmAnyabhavastati tAvanti sthAmAni balAnIha sthAt sasmin sarvo'pyanukUlaH syAditi // 195 // rAjJi nyadhuH / svakIyAni sarvANyapi balAnyasmin sthApitavanta niyAm / ityatra "niya Am" [51] ityAm // / ityarthaH / yataH SaDaSTa bhuvanAni-bhUrloka 1-bhuvarlokara-kharloka 40 aSTAbhyaH / aSTabhyaH / atyaSTAH / atyaSTAnaH / ityatra 3-maharloka 4-janaloka5-tapoloka-satyalokA-khyAni sapta 5 "vASTana AH syAdau" [52] iti vA-AkAraH // 195 // saptabhirvAyuskandharmilitAni caturdaza jaganti vAtuM rakSitu. mucite / rakSituM kSame hi sarvo'pi svavastu nidadhAti / ata aSTAvaSTa tathAtyaSTA eva tathAhaM manye'sya rAjJo jayakRte vijayArtha tUNe tUNAvupalavasya bhAvAn vijaantH| / kSaNatvAd dhanuzca / bhRzamatyartha dadhataH sato hayadvipabale azva-43 kIrtyA'tyaSTau kRtAH AmAMzA gajasainye / upalakSaNatvAdu rathapattibale api / parivAramAnaM pari : sitAH // 196 // cchada evAstAmabhUtAM khavalenevA'sya jagacchAsituM kSamattAt // 10 asya rAjJaH kIyA sitAH zvetAH kRtAH / ka ityAha / / yati abhavan / tati nydhuH| Sada paJca harAH / SaDaSTa trAtum / aSTAvatikrAntA atyaSTI nava-ndradvIpa-kazerumatra-tAmraparNa, ityatra "DatiSNa"[54] ityAdinA jasU-zasole / / 3-gabhastimata4-nAgadvIpa:-saumya-gandharva-varuNa 8-kumArIdvI- sthAmAni / bhuvanAni / ityatra "napuMsakasya ziH" [ 55 ]50 pAkhyAH9 mAMzAH pRthvIkhaNDAni / tathASTAvainyAmeyI-yAmyA- iti jas-zasoH ziH // napuMsakasyeti kim ? hraaH| nairRtI vAruNI-vAyavyA-kaubeyazAnyo dizaH / tathASTau nagAH bale AstAm / tUNe ddhtH| ityatra "aurIH"56] iti-ii| 15 kulAcalAH / yato'STau tathASTa tathAsayau nava / sarvasaMkhyayA paJcaviMzatiM bhAvAMstatvAni vijAnato vedituH / sAMkhyamate hi parivAramAtram / bhRzaM dadhataH / ityatra "ataH sthamo'm" paJcaviMzatiH padArthA vaya'nte / tathAhi sattva-rajastamasA sAmyA- 57] iti syamoram // vasantatilakA chandaH / sargAnte vasthA prakRtiH1-tadudbhUtaM mahattattvaM 2-tasmAdahaMkAraH3-tasmAcca / chando'ntaraM kriyata iti hi kavisamayaH // 197 // sparzana4 rasana5-nANa6-cakSuH 7-zrotra8-nAmAni paJca buddhIndri anyadvalaM kila mahonyataravIndvo20 yANi / pAyura-upastha10-vacaH 11pANi 12-pAdA 13-khyAni dhairya ca netaradatItaramasya sarvam / paJca karmendriyANi / tathA manaH14 / tathA rUpa15-rasa 16gandha / sainyaM dviSAM katamadeSa na saMjahAra 17-sparza18-zakada19 saMjJAni paJca tanumAtrANi / iti SoDazako gnnH| tanubhAtrodbhUtAni sejo 20-jala 21-pRthvI 22 nabho hRSTaM jagatkataradekataraM na cake // 198 // 23-vAyu 24-saMjJAni paJcabhUtAni / akartA viguNo bhoktA cAtmA asya rAjJo balaM parAkramo'nyadapUrva lokottaramityarthaH / 60 425 ceti / sAMkhyamate paJcaviMzatitatvavyatiriktamanyajaga ! tathAsya mahastejo ravIndvoH sUryAcandramasomadhye'nyataradekataraM nAsti / tatazca sakala jagatvarUpajJasyetyarthaH / evaMvidhasya ca dviSAM saMtApakatvAda ravitejo vA sajanAnAmAhAdakatvAdindutejo kIrtiH sarvatrA'pi prasarati / vetyarthaH / tathAsya dhairya cittAvaSTambhalakSaNo guNo netarannAnyAaSTau nagAH / aSTau bhAvAn / ityatra "aSTa aurjasUzasoH" dRzamApApyavicalamityarthaH / kiM bahunA'sya sarvamaudAryagambhIryA[53] ityauH // dhatItaramitarAnanyAnatikrAntaM sarvotkRSTamityarthaH / atazcaiSa rAjA 66 30 kRtAtvasya nirdezAdiha na syAt / aSTa dizaH / aSTa | dviSAM sainyaM katamanna saMjahAra / tathA kataradekataraM jagad dhRSTaM na bhAvAn / atatsaMbandhinArapIcchantyeke / atyaSTau mAMzAHcike kintu sarvamapi // atyaSTau bhAvAn // 196 // anyat / anyatarat / itarat / katarat / katamat / ityatra prAtuM SaDaSTa bhuvanAnyucite tatIha | "paJcata" [58 ] ityAdinA syamodaH // anekatarasyeti kim ? sthAmAnyadhuryati harAH kila paJca SaT ca / . ekataram // anyAderiti kim ? sarvam // anyAdisaMbandhinoH 70 35 tUNe bhRzaM jayakRte dadhato'sya cAstAM syamorgrahaNAdiha na syAt / atItaram // manye hayadvipayale parivAramAtram // 197 // ! mahaH / jagat / ityatra "anato lup" [59] iti syamorcha / killeti saMbhAvanAyAm / paJca pada ca harA ekAdaza rudrA | anata iti kim / dhairyam / sainyam // 198 // m www wint ww Prawwwwwww
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 20 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilaka gaNiviracitavivRtivibhUSite sajara samajaraH parityaja dvijaraH sajjarasaM ca saGgare / svAda ka nu vAri tiSTha www [ 62] ityAdinA vA puMstvam // sItyAkrandat tRSayA'sya zAtravam // 199 // 5 he khAdo miSTa vAri jala ! kva nviti prazne / kasmin sthAne ! tvaM tiSThasi ? AtmAnaM darzayetyarthaH / ityevaMprakAreNA'sya rAzaH zAtravaM zatrusamUhastRSayA hetunA'kandat vyalapat / yataH kiMbhUtam ? saGghare raNe'jaro jarArahitaM taruNaM zAtravaM kartR sajarasaM jarAnvitaM vRddhaM zAtravaM karma parityajat / tathA sajjarasaM vidya 10 mAnajaraM vRddhaM zAtravaM kartR vijarastaruNaM zAtravaM karma parityajat / anyo'nyApratIkSayA bhayAtirekAt palAyamAnamityarthaH / palAyamAnasya hi gADhAyAsena tRSAtirekaH syAt // danaH / asbhaH / saklA / akSaNA / ityatra " dadhyasthi" [ 63 ] ityAdinAntasyAm // www madhuH / ityatra 'anAmUkhare nontaH" [ 64 ] iti no'ntaH // 45 anAmiti kim ? ambUnAm // ajaraH / sajjarasam / vijaraH / sajarasam / ityatra "jaraso vA" [ 60 ] iti vA sthamorluk // wwwww 15 khaado| ityatra "nAmino lug vA" [ 61 ] iti lug vA // pakSe-lubeva / he vAri ! // vaitAlIyaM chandaH // 199 // nAyuH pathi sRNA ripupA akSNaramokAntaraM raiserer na jAnate sma madhuno wwwww. smbUnAM ca paryAkulAH / azvIyAni suvayavalgisumahAMsyatyUryanUrji kSaNAt manthAdha khaDgaH kRtaH // 209 // teSAM dantikulAni cAlamabhavaasmin raNArambhiNi // 200 // 25 asmin nRpe raNAssrambhiNi sati ripunnRpAH sakno'ruNA hetunAssyurjagmuH / nezurityarthaH / kIdRzena ? pathi mArge khettRNA | asau rAjA jagantyUrdhvAdhomartyalokAn vazyAni svAyattAni cakravAMzcakre / kIdRzaH ? anadvAniva vRSabha iva dRDhau baliSTha 60 sthUlau ca yAvaMsau skandhau tAbhyAM subhagaH / tathA zatruvadhAdi khidyamAnena zramAnvitena / etenaiSAM pUrva kadAcidapi na raNe bhaGgaH svakAryakaraNAlaGkamaNatvAt prazasyau doSau bhujAvasya staH prazaM | iti sUcitam / yadi pUrvamapi raNe'mI bhagnAH syustadAbhyAsena zramajayAdeSAM sakthi no khiyeta / tathA dabho'statha madhuno 30 mAkSikasyAmbUnAM cAntaraM vizeSaM na jAnate sma / yato'bhUtapUrva parAbhavotpattyA mokA bASpamocanazIlenAkSNA dRSTayopalakSitA rodanAjjalAvilAkSA ityarthaH / tathA paryAkulA bhayenodrAntAH / ye pUrva raNe kadApi na bhambhA na ruditA na ca bhItAste'pyasmin | raNArambhiNi sati bhagnA ruditA bhItAzcetyarthaH / tatazca teSAM sAyAM matau doSmAn / ata eva vIreSu zareSu madhye prAG prathamo mukhyaH / etairvizeSaNairutsAhazaktyatizaya uktaH / tathA buddhyA yathaucityopAyAdiprayogaviSayayA matyA yuG yuktaH / etena mantra- 65 zaktiruktA / tathA balayuk sainyena yuktaH / etena prabhutvazaktiruktA / ata evaiko'sAdhAraNaH pumAn bhavan saMpayamAnaH / yathA vazyAni cakravAMstathAha gaurityAdi / amunA rAjJA mAM pRthvIbhavatA'nyAyibhyo rakSatA satA panthA mArgo nayaH prakRto'smi zvasamUhAH prahArairjarjarAGgatayAvalgi gativizeSarahitAni kSaNAcchIghramalamatyarthamabhavan / tathA sumahAMsi dantikulAni gajauSA atizayenorjayanti vipi atyUrdhni / atibaliSTAnyanUrji balarahitAnyabhavan // 40 amokAkSNA / khettRNA / saktA / ityatra " vAnyata" min avIyAni / ityatra "svarAcchau" [ 65 ] iti no'ntaH // sumahAMsi / ityatra "chuTa prAk " [ 66 ] iti no'ntaH // atyUrji anUrji / suvalki abaliga / ityatra "rlo vA" [ 67 ] iti vA no'ntaH // zArdUlavikrIDita chandaH // 200 // 50 prAG vIreSu bhavaJjaganti cakravAn vazyAni doSmAna at yuG buddhyA balayug dRDhAMsasubhago vaikaH pumAn / gaudyargAvatAmunAnayamayaH panthA RbhukSAH sukhI gA vidhAnavituM vipakSajaladhau wwwwwww 55 35 ripunRpANAM sumahasi zobhanatejaskAnyata eva suzikSitatvAcca nayamayo nyAyapracuro nyAyapradhAno vA kRto nyAyamArgaH prava- 70 suSThu valganti gativizeSAn kurvanti kipi suvalkayavIyAnya- | rtita ityarthaH / ata evA'munA gauH pRthvI dyauriva svarga tulyA
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvapAzrayamahAkAvye dvitIyaH sargaH / 133 Monocene wmwwww kRtA / ivo jJeyaH / etena martyalokasya vazyatvamuktam / tathA kadApi zambhuH somanAtho'sya rAjJaH khama idaM vakSyamANaM gA dhenUrviprAMzcAvituM daityebhyo rakSituM vipakSajaladhau vipakSazabdena | daityavadhena devAnAM sukhIkaraNarUpaM kAryamuvAca / yato mahIRbhakSaH sAmAnyataH zatruvAcakenApi gA viprAnavitumiti vizeSoktedaityA paramezvaryeNa mahyAmindratulyatya / tathAraya eva sthUlatvAda ucyante / ta eva hi gA biprAMzca nnti| ta eva durvigAhatvA- dadhIni teSAM mayo manthAnakasya / zatrUn mannata ityarthaH / tamA jaladhiH samudraH / tatra khaDgaH kRpANo manthA manthAnakratulyaH kSamA pRthvI nIteH pathA nyAyamArgeNa kRtvA zobhanAH pandhAmo 40 kRtH| vipakSAH khaGgena mathitA ityarthaH / etemA'dholokasya vazya- mAgA yasyAM "striyAM nRtaH" [2. 4. 1.] ityAdinA kii| tokA ra yato daillAH pAtAlaukasa ucynte| ata evAmunA Rbhu- subhvAditvAt kajabhAvaH / [7. 3. 181. tAM supathIM vidhAtuH kSendraH sukhI kRtH| etenolokasya vshytoktaa| yA vimAnavituM sadhyAyAnvitAM pRthvIM kurvata ityarthaH / tathA saha RbhukSA vipakSajaladhau manyAzca khagaH kRta ityanena goviprarakSAvipakSa- zakreNa vartate yA pUrvavad jyAM kajabhAye ca saRbhukSI daitya10 mathanalakSaNamasyAbadAtama varNayiSyata iti sUcitam / / bhItiniSpratApatvAt / kutsitAlpA'jJAtA vA saRbhukSI kapi 45 prAG / ityatra "acaH" [69] iti no'ntaH // "DyAdIdUtaH ke" [2. 4. 103.] iti hrasve saRbhukSikA / Rdit / bhavan / udit / cakRvAn / doSmAn / ityatra to yA khage rirakSiSozca pAlayitumicchova zambhUpadezya kArya svayameva cikIrSata ityarthaH / evaMvidhaguNopetazcedazopadezAhaH "RduditaH" [70 ] iti no'ntaH / / syAt // yuG / ityatra "yujo'samAse" [71] iti no'ntaH // supathIm / pthaa| mathaH / saRbhukSikAm / RbhukSaH 180 18 asamAsa iti kim ? balayum / / mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmam ityatra "in DIkhare luka" 79] iti-ino lukU / sarge'smianavAn / ityatra "anaH sau" [72 ] iti bo'ntaH // kupjaavicchndH||1|| pumAn / ityatra "puMsoH pumans" / 53 iti pumansA atha vRttadvayena zambhuH sAmAnyenopadezamAhadezaH // buyozananatyuzana prabhAmigauH / dyauH ityatra "ota auH" [74 ] iti-auH|| deveSu bhatyAnuzanazcalukya! 55 20 gAm / gAH / ityatra "A amzaso'tA" [75] iti dhurmatyanaDvan miyacatvarebhiAH / barupAyaiH zrutibhiH pumarthaiH // 2 // panthAH / manthAH RbhukSAH / ityatra "padhin mathin", dhuryo'syanaDDAniva me ticatvA [76] ityAdinAntasya AH / "e:"[7] ityanemekAra hare jastvaM taba ke skhaayH| sthaayaaH| "zron" [78] ityanena thasya sthAdezazca // 2011 25 iti zrIjinezvarasUriziSyalezAbhayatilakagaNiviracitAyAM catvAri pAtastava diGmukhAni 60 zrIsiddhahemacandrAbhidhAnazabdAnuzAsanadhyAzraya bhUSAnanehA sara devakAryam // 3 // vRttau prathamaH sargaH samarthitaH // he culukya culukavaMzodbhava ! buddhyA kRtvozanam daityagurutulla! tathA prabhAbhiH kAntibhiH kRtvAtyuzana zukramatikAnta ! tathA deveSu dvitIyaH srgH| viSaye bhaktyAntaraprItyA kRtvAnuzanodaityaguro deveSu hitavAJchakeprathamasarge goviprarakSAvipakSamathanamukhyamasyAvadAtamane varNa- | tyarthaH / tathA dhUH kAryaprAgbhAro dhUriva durvahatvAt dhUryAnamukha 30 yiSyata iti yat sUcitaM tacchambhUpadezena pravRttamiti pUrva | satra dhuryatyamamanaDvAhaM vRSamatikAnta / tathaibhiH sarvajamapratyakSaritamevAha tyarthaH / vargAhmaNa-kSatriya-vaizya-zudairupAyaiH sAma-dAna-bheda-daNDaiH mahIRbhukSo'sya bhayorivanAM zrutibhiH Rg-yajuH-sAmA'tharvabhiH pumarthairdharmArtha-kAma-mokSaizca kRtyA priyAzcatvAro yasya he priyacatvaH ! priyavarNAdiyatuSTayenIteH pathA mAM supathIM vidhAtuH / / tyarthaH / etena janAnurAgAdikA srvsNpduktaa| catvAri dizu-70 rirakSiSorcA samukSikAMca khAni sklbhuumimityrthH| pAto rakSataH satastava bhUyAnanehA 35 svame kadApIdamuvAca shmbhuH||1|| | prabhUtaH kAlo'bhUt / atha devakArya smara / nanu kiyanmAtro'haM wmay mim www wamiAmarnawwwmwww
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 dvitIyapariziSTe zrIabhayatilakagaNivirathitavivRtivibhUSite wwwwww wamirm ramm-mwww Aamwwm mmamimaram kA ca me sAhAyasaMpad yadevavidha kArya bhagavatA mayyupadizyata / atha prabuddhaH sa mahAnupANAM 35 ityAha / asi tvaM harezcaturbhujasya caturo bhujAnatikrAnto'ti zreyAnayaM svapna iti prhrssii| catvAH paJcamo bhujo bAhuH / etena nArAyaNAMzatvenAtiparAkrami dviihA nRpUSAtha ca bandino'pi tvamuktam / ata eva me mamA'naDvAniva vRSabha iva tvaM dhuryaH 5 sarvakAryaprArabhAravahanakSamaH / atazca tava ke sakhAyaH kA tava ___jagurvacAMsyuktanavAryamANi // 5 // sahAyApekSetyarthaH // 2 // 3 // atha svapnadarzanAnantaraM sa 'mUlarAjaH prabuddhaH / kIdRzaH ? sAmAnyenoktvAtha vizeSeNopadezamAha dviDahA zatrUcchedakaH / ata eva pratApaiH sakalalokoyota- 40 viSNoH sakhA yAna nihantumIzo katvAcca nRpUSA nareSu racitulyo'ta eva ca nRpANAM madhye mahAn gurustathA'yaM vanaH zreyAnatiprazasya iti hetoH praharSI san / na tatpitA vA puradaMzaRddhaH / atra ca mahAn sarvalokena pUjyaH zreyAnatizlAghyo dviihA mande10 prabhAsavidhvaMsapareSu teSu hAkhyadaityocchedakaH pUSA prabuddhaH / udita ityapyarthoM vyajyate / daNDozanA tvaM bhava sajyadhanvA // 4 // atha prabodhAnantaram / co yugapadarthaH / yadaiva prabuddhastadaiva 45 bandino'pi / apiH punararthe / maGgalapAThakAH punarukto varNito viSNoH sakhA'rjuno yAn nihantuM nezo na kSamaH / viSNoH navAryamA nUtanaraviryeSu tAni vacAMsi vakSyamANAni jaguH peThuH / sakheti sAbhiprAyam / viSNodaityArerapi yaH sakhA so'pi tthaa| etena rAjJo rAtrizeSa idaM zubhakha jAtamiti tvaritamabhIpsita. vAzabdo'pyarthe / tatpitApyarjunajanako'pyRddhaH sainyAdisaMpadyuktaH / kAryasiddhiH sUcyate // 15 puradaMzA indro yAn na nihantumIzaH / etenAtibaliSThatvoktiH / / atha prabhAtavarNakAni bandivacAsyeva tricatvAriMzatA vRttairAha-50 prabhAsavidhvaMsapareSu prabhAsAkhyatIrthavinAzakAriSu teSu grAharipvA. jagantyapUSANyabhitaH prasArIdiSu daityeSu viSaye tvaM sajyadhanvA''ropitacApaH san / daNDo- NyAlokahAni prasabhaM tmaaNsi| zanA daNDo nigrahaH sa evAnyAyizikSAhetutvAd daNDo daNDa- hantyaryamA'thA''dadire dvijendra zAstram / tatrozanA zukro bhava / yathA zukro'nyAyiSu daNDamupa __ sarAMsyanu svAmpi tadartha aapH||6|| 20 diSTavAMstathA tvameteSu nigrahaM kurvityarthaH / etenArjunendrAjayyA tamAMsyaryamA prasabhaM balAddhanti / kIzi? prasArINi 155 napyetAna daityAn matprasAdAt tvaM jeSyasIti zambhunA sUcitam / ! ka? apUSANi ravirahitAni jaganyabhitaH srvtH| abhita iti puradaMzaRddha ityatra "RlAte haskhA vA [1.2.2.] shthkhaa| sarvArthe nipAtaHsana zAntaH ubhayArthe vihitatvAt tsH| dvitIyA uzanan / atyuzana / ityatra "vozanasa" [80] ityA- tu "gauNAta" [2. 2. 33.] ityAdisUtre bahuvacanAt / sarvadinA'no luk cAntAdezau vA // pakSa'nuzanaH // jagatkhityarthaH / tathA''lokahAni darzanapratighAnIti / atha 25 atyanaDun / priyacatvaH / ityatra "utH| [81] ityAdinA | tathA tasyAryamNoghaH pUjA tadarghastasmin / nimittasaptamIyam / 60 sUryArthArtha zobhanA Apo yeSu tAni khAmpi sarAMsyanulakSyIkRtya sakharo vA''dezaH // yA ApastA dvijendrarAdadire'jalo gRhiitaaH| etena tvamapi anaDAn / aticatvAH / catvAri / ityatra "vAH zeSeNa pratApenodIyamAnAyeMmazrIrasi / tasmAtsarvajagadvayApakAn AH iti vaaH| zeSa iti kim ? avaDan / priyacatvaH // / kaSTa lokAn natastamaHprakRtIn grAharipvAdIn daityAjahi / yena dvijendrarardAsa iti rAjJo jJApitam / evaM ca daivAdanuvadadbhi-65 sakhAyaH / ityanna "sakhyuH" [ 83 ] ityAdinA-aikAro ndibhirapi zambhUpadezo'vazyaM kartavyatayA rAjJo jJApitaH // 6 // 30'ntaadeshH|| kurvana karaiH svampi sarAMsyudeti tatpitA / daNDozanA / puradaMzA / anehA / sakhA / ityana tamisrapiNDana ihogrtejaaH| "Rduzana" [84] ityAdinA DA-antAdezaH // kroSTeva bhImAn vizati prabhUtasajyadhanvA / disukhAni / ityatra "ni dIrghaH"851 kroSTrani kunAni tamisrapuJjaH // 7 // 70 iti dIrghaH / / MM wwwmmam
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAzrayamahAkAvye dvitIyaH srgH| ihAsmin prabhAta ugratejA uSNAMzurudeti / kITaksan ? kraiH| kroSTA / ityatra "kuzastunastRcyusi" [ 91 ] iti tRjAkiraNaiH kRtvA sarAMsi svampi nirmalajalAni kurvan / tathA karai- dezaH // puMsIti kim ? prabhUtakoSTrani // 7 // reva tamisrapiNDa timiraughaM grasate tmitrpinnddnH| ata eva kroToH suhRtkoTari na pratIkSA koSTheca yathA zRgAlaH prAtaH khabhAvata eva bhImAn bhayayuktaH 6 san prabhUtakrodhUni bahuzRgAlAni kunAni vanagaharANi pravizati krovUna zizUn kroSTrayapi yAti muktvA / 25 tathA tamisrapujo ravitejaso bhImAn kunAni pravizati / koenabhIdaM kiyadudgate'ke etena tvamapyugratejAH pracaNDapratApo'si / tasmAttAmasaprakRtIn tvayIva zatrUn prati bAhuzAlin ! // 8 // grAharigvAdidaityAn grasamAnazcet tvamutthitastadA te bhImantaH arka udite koSToH zRgAlasya suhRtkroSTara mitrazRgAle yanna kuoghu pravezyantIti rAjJo vijayo jJApitaH / atra ca tamisra ca tAmakha- pratIkSA ! tathA zizUnapi koSTana muktvA kroSTrI zRgAlI yad 10 zabdadvayopAdAme'pi bhinnavAkyatvAna punruktdossH| yAti bhayena phlAyate / idametatsuhRdAdityajanaM kroSTTana koSTArazca 30 zreyAn ! vacAsi / mahAn / ityatra "smahato:" [ 86] | kroSTrayazca "puruSaH striyAH" [ 3. 1. 126.] iti puruSazeSe iti dIrghaH // koSTArastAnabhilakSyIkRtya kiyat / na kimapItyarthaH / arke durbhedyamanbehAdidaitya SaSTisahasrANAmapi tejomAtreNaiva bhedaka udite prasArINi / praharSI aalokhaani| dviddhaa| apUSANi / |sati mAtrAdapi bhIrUNaI kroSTraNAmAtaGkAtirekAd vipattirapi nRpUSA / navAryamANi / aryamA / ityatra "inhanpUSA" [8] saMbhAvyeta kiM punaH suhRdAdityajanamiti bhAvaH |he bAhuzAlin ! 35 15 ityAdinA dIrghaH // "ni dIrghaH' [ 85] iti siddhe niyamArtha bhujAbalavirAjamAna yathA tvayyudite sati yatsuhRdAdIn muktvA vacanam / eSAM zi-syoreva yathA syAnnAnyatra / tena bandinaH / | zatrUNAM khazizUna muktvAzatrubhAyogAM ca kroSTuvat palAyanaM tat kiyat / yato'tibhayAdeSAM maraNamapi saMbhAvyate / / ApaH / ityatra "apaH" [ 88 ] iti dIrghaH // RoSTari / kosstthoH| ityatra "TAdau khare vA"[92] iti khAmmi skhampi / ityatra "ni kA" [ 89 ] iti vA dIrghaH // "" | vA tRjAdezaH // TAdAviti kim ? koSTUn // kroSTUna ityapi 40 bhImAn / ugratejAH / ityatra "abhvAde:0" [ 90 ] ityA-1 kazcit // 20 dinA dIrghaH // abhyAderiti kim ? piNDagraH / 'atu' ityuditkara-| kroSTrI / ityatra "striyAm" [93] iti tRjAdezaH // NAdito na bhavati / kurvan / iti caturthaH pAdaH samarthitaH //
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] pariziSTam kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUriprabhupraNItakhopajJaliGgAnuzAsanavivaraNagatAnA zabdAnAM munizrImahimAprabhavijayasaMkalitA akArAdyanukramaNikA 18 75 agrahAra puM. 4 37 aGka puM0 11 zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , paGkiH agni puM0 18 71 aGguli strI0 22 13 aNava puM0 2. 22 aMza puM. 18 18 | agnicityA na. 45 55 aGgulI strI0 20 6. aNi strIpuM057 37 aMzu puM0 12 2 agnibhAsA strI0 20 31 ajulIyaka naM. | aNu puMna0 aMzuka na0 416 agnizikha na. 4. 29 aGguSTha puM0 15 aNDa na. aMzumatI strI0 88 agniSToma puM0 13 28 ani puM0 | aNDa punaH aMsa puMna0 78 2 ana puna. 75 10 ajipa puM0 12 atasI strI0 21 32 aMhas na. 40 64 agra na. / accha puM0 / atikhaTna tri.li. 87 25 aMhati strI. agra A0 liM accha triliM. 63| atikhara puMna0 72 13 aMhi puM. accha avya. atijagatI strI0 26 53 acchodaka na. 5 aMhipa puM0 12 51 apraigU A.liM0 22 atithi puM0 12 33 ajakava na. ) akAra puM0 atithi puM. 86 55 aGka puM0 | ajakAva na. 41 32 atithya puM0 akUpAra puM0 12 33 ajagava na. atidhRti strI. akSa puMna0 apAlI strI. 26 54 4 40 aGkI puM0 ajagAva na. 41 36 atibalA strI0 30 akSa na. 6. aGkara puM0 ajanani strI0 24 58 atibhI strI. akSa na. 34 68 akaza puna ajanya puMna0 1 5. atimAtra na.A.li.45 akSata triliM. 44 ajamoda zrIpuM0 56 11| atizakkarI 51 27 aGkara puM. akSara puMna0 26 54 akSavatI strI0 akoTha puM. ajasra na.A.li.45 44 atizaya na.A0li.45 44 ajAjI bI. avaya puM. 34 59 atisAra puM0 8 akSavATa puM0 15 akSi na. aGga na* avya. 34 atyagniSToma puM0 42 48 12 8 51 Ajana na. 38 ajira na. aGgaja na. 40 35) atyaya puM akSIva na. 6 63 aGgaNa na. ajira na. 5] atyartha na A.li. 45 44 akSauhiNI strI. aGgada na. ajyA strI. 45/ atyaSTi strI0 aGgana na. aJcala puMna. 5 atyAhita na0 ' 12 6. aGganA strI 50 aJjana na. atyukta na. 83 52 agada puM0 16 10 aGgA puM. bahu0 87 48 aJjali puM0 18 7. atyupra na. 41 59 agaru puna0 78 73 | aGgAra puna. 73 27 aTani strI0 22 74 atrI puM0 5 35 agAdha A0 li. 16 19 anAradhAnI strI aTavi strI0 33 38 adbhuta puMna0 11 15 agAdha puM0 16 18 AjArazakaTI bI0deg 48 aTAvyA strI. 23 63] adbhuta na A0li. 36 72 agAra na. 51 21 aGgirasa puM0 2 3 adi puM0 12 58 aguru puMna0 78 67 ari strI. 12 13 aTTa punaH 66 5/apara puM0 10 54 aguru triliM0 78 72 | akula puMna0 75 2 aNaka naM. 40 63 | adhikaraNa bIna0 80 43 3 44 ajamoda zrIpuM0 54 aga puM. 12 51 12 13 aTTa punaH 18 zabdAnu pAra / aGgula puMna0
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 tRtIyapariziSTe-- rammar AmAnnarrammamimminerarnmen-------mwwmarnmarwain adhyarca puMna065 20 anuvAka puM0 14 58 / andhakAra puMna. : : . 8 21 zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTam , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH adhikAGga puna. 64 68 anubandha puMstrI. 1. 50 antardhi puM0 10 31 apidhAna puna. 69 11 adhizrayaNI strI. 8. 48 anubhAva puM0 1 59/ atra na. 37 48 apuSpaphalavat puM0 12 55 adhiSThAna na0 46 1 anumati strI. 20 55: anduka puMna063 38 apUpa puM0 adhiSThAna na0 83 71 anumAna puna0 7. 26 andha puMna0 6 8 e 50 apUrva puMna. 0 apUrva puMna0 76 15 adhistri na. 45 36 / anurAdhA strI. 83 57 andha A0liM. 69 1 apradhAna na. 81 12 adhISTi strI0 23 20 anurUpa na. 45 36 andha na0 70, apsarasa strI 26 27 adhRSya strI0AliM0 20 40 anuvana na0 45 35 andha na. abja na. adhyace puna0 65 38 14 52 andhaka puM0 44 abja puMna. 47 42 adhyAtma na. 50 41 abja puMna. 59 28 adhyaSeNa putriliM024 30ii . 20 59 andhatamasa na. abda puMna0 adhvara puM0 andhikA strI. 76 : adhikapha puM0 16 42 adhvan puM. 5 '25 anUka na0 4 8 26 71/ abhikRti strI0 26 55 anas na. anUcAna puM0 anna na. 52 | abhikrama puM0 .9 35 anaGga puMna. anUpa puM0A0 liM0 2 58 anna na. 13/ abhikhyA strI0 24 29 ananta triliM. | anUSara anya. antya na. 43/ abhigraha puM0 . 20 anantA strI. 70 anRta na. anya puna abhijana puM0 16 39 anantA strI0 21 68 anehas puM01 anyA strI 14, abhidhA strI0 24 26 anaya puM. aham 31 51 anyA strI0 abhidhAna pu0 anala puM013 30 anokaha puM013 50 apaghana paM. abhimara puM. anakAraNa puna0 24 39/anoyuga puM. 36 apaciti strI. 23 22 abhimAti puM. 11 29 anakAraNA strI0 24 31 anta puMna. 41 apaTI strI0 abhimAna puM0 1 54 anAthasabhA strI. 46 65 anta triliM. apatya na. 38 56 abhiyAti puM0 11 30 anAmikA strI0 20 61 anta puM0 apatya aja. 51 abhizasti strI0 23 21 anArata AliMga antaHpura na. 28 apatha na. 13! abhiSaza puM0 8 58 anArata na0 antara puMna0 46 apadeza puM0 42 abhiSava puM. 6 72 anAryaja na. antarAya puM. apathin puM0 17, abhihAra puM0 8 7. anAryatikta puM0 11 28 antarAla na. 36 55 apabhraMza puM . 1 110 abhIkSNa na A.liM.45 3 anAhata AliM. 41 13 antarikSa na0 4. 10i apara na. strI0 82 3 abhIzu puM0 12 5 anila puM0 13 39 antaHzayyA strI0 23 / / 50 apara na strI0 90 2 abhISu puM0 anizA strI0 47 4 antarIpa puna apararAtra puM. abhyagni na. 45 34 anIka puMna. antarIpa naM. 50 22 aparAdha puM abhyagra na. anIkinI strI. 19 59/ antarIya na. 41 1. aparAhna punaH abhyarNa na0 42 25 anukampA strI. 20 16 antarghaNa puM) apavarga puM0 abhyAza na. __ 42 25 anugaDa na. antarghana puM. apaskara puM0 abhyAsa pu0 ___ 42 25 anukarSa puM. 9 47 antardhA strI0 23 62 apahava puM0 abhra na. anukrama puM0 1 31 antika A0li. 25 60 apAGga puM. 4 54 antika na042 23 apadAna na. abhraka na. ___51 anutarSa puM. 8 anutarSa na. 52 11 antikA strI0 25 66 apAna puM 41) abhrAri puM0 anudAtta puM0 13 5 antI strI0 25 66 apAna na. 72. ani strI. 14 2 . 30 n m 51 .
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / wormanawarrarianimararamzn. 51 47 ardharAtra puM0 78 33, adharca punaH 8 08 42 62/ arbha na. amRtAsaGga na0 42 4 aruNA strI01 zabdaH, liGgam , pRSTham , paGgiH zabdaH, liGgam , pRSTham , paGkiH zabdaH, liGgam , pRSThama, patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH amara strIpuM0 9. 7 araNi puMstrI. 57 42] ardhakhaTdA strI0 86 41 avakezina puM0 12 55 amaradAru puna0 78 64 araNya puMna. 71 61 ardhaguccha puM0 84 4 avakokila tri.li.87 26 amarA strI0 83 68 araNya na. 38 67 ardhajaratI strI 86 43 avagIta triliM. 35 3 amarAvatI strI0 83 68 araNyAnI strI0 261 ardhanAva strIna0 8. 29 avagraha pu07 49 amarSa puM08 50 arani puMstrI0 57 32 ardhapippalI chI.88 30/ avacUla na. 36 57 amarSa puM0 6 66 aranAla na. 4. 37 186 41 avaTa puM0 amAvasI strI0 / arara na. avaTu yuM. 11 22 amAvasyA strI. 120 55 arari puMna. avaTu puMstrI. amAvAsyA strI.) aravinda na. arpiza na. avataMsa puna amitra puM0 16 74 ari puM. arpiSa na0 12 avatamasa na0 40 20 amRNAla na. 42 21 ariSTa puM0 44 10 arbuda puMna0 avatara puM amRta na0 37 10 ariSTa naM. avatAra puM0 1. 14 amRtA strI. 28 76 aru puM0 arma puMna. 11 avadya na0 38 8 amRtAndha puM0 12 36 aruSa naM. 39 25 arvan pu. 31| avadhi puM0 10 26 28 26 arvAc strI.avya0 35 14 | avanAya puM0 ambaka na. 42 janA, 55 azesa na0 396 azAna khA0 21 47 amba pu. 16 61. aruSkara na. 41 70 ala na. 36 67 avantisoma na0 40 38 ambara na. 40 11 arUpya na. 4. 3. alaka puna0 6 3 22 avabhRtha puM. ambara na. 41 7 arka puM. 1 32 alakA strI0 83 68 avama na0 40 63 ambara na. 9. 5 arkakAnta puM0 14 34 alakta puM0 / avayava puM0 ambarISa puna: 77 17, azvimedha na. 45 3. alaktaka puM.) 15 68 avara triliM. 89 75 ambA strI0 21 47 arkopala puM014 24/ alaJjIvika A.li.87 28 avaroha puM0 9 8 ambuna. 91 39, argala punastrI0 85 66 alambuSa puMstrI. 4 49 avalanna puMna062 22 ambu na. 4. 74 | agregU AliM 22 33 alasa puMstrI. 4 73 avalIDhA strI0 28 41 ambuja puMna065 65 artha puM0 15 20 alAta na. 36 72 avazyAya puM0 43 18 ambuda puM0 .1 70 arghya AliMgana0 38 53 alAbu na. 45 avaSTamma pu. 43 amburuha na. 40 49 aSi strIna0 82 69 alAbU strI. 22 29 avasakthikA strI0 26 7. amburuha na. 4. 55 arjuna AliM0 13 2 alAbU strI. 82 45. avasAna na. 81 10 ambla puM0 12 70 arjuna AlaM. 89 16 ali pu. 54 56 | avaskara puM0 4 14 amblikA zrI. 20 30, arjuna puM0 12 73 | alika na. 48 1avahAra puM08 72 ambhas na0 39 53 arjuna puM0 12 53 aliJjara na. 2 27/ avahitya strIna. 81 50 amla puM0 12 7.' arjunapAkI strI. 88 3. aliara puM | avahela triliM0 86 5 aya puM 3 29 / arNava puM0 12 16 alinI strI0 54 56 | avAcI strI0 20 21 ayana na. 35 71 arti strI0 27 alinda puMstrI. 35 abAra puM0 72 12 ayaskAnta pu0 14 35 artha puM0 16 4 alI puMstrI0 54 56 avi puM0 1 8 65 ayuta puna0 6 8 4, adani puM. 19 5 alIka na. 47 76 avi puM0 12 59 ayo'na puna. 75 18 ardha A.li. 44 24 alka na. 48 5. avarita A0liM0 45 44 ayodhana puM07 37 ardha na. 43 20, AlukA strI. 26 71 avilambita AliM045 43 araghaTTa puM0 2 11 ardha puM0 16 26 / avakA strI. 91 38. avI strI. 18 68
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapariziSTe--- 8 AdhRSyA strI0 20 40 zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , ptiH| zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH avI strI. 22 29 asi puM0 11 64 AkAza puMna0 76 1 Atmaja na0 42 55 avIci puMstrI0 57 34, asita puM0 12 73 AkUta na0 36 74... 26. Atman pu .) 19 33 avelA strI 30 34 / asidhenu strI. 20 15 26 55 avyakta puMna0artha0 89 2 asiputrI strI0 20 15: AkRti snA0 23 41 Atreya puM0 / 20 14 avyathya triliM0 87 4 / asitAlatA strI0 21 68Akranda puM0 9 42 AtreyI strI avyaya puMna. / asura puM0 42 Akrandana na. 34 Adara puM. avyaya aliMsaM0 88 51 asuhRd puM0 11 30 AkIDa puna 24 Adi puM. avyayIbhAva puM0 11 1 asRj na. 42 57. Akhana puM0 8 10 Aditya puM0 azana puMna0 6 9 37, asRj na. 4. 29 AkhAna puM0 10 17 AdidevopajJa na. 47 azani puMstrI0 58 22, asugdharA strI0 29 71 Akhu puMstrI. 47 AdInava puM0 18 azIti strI. 24 74 asenA strI. AkhUttha puM0 39/ AdIpanaka puM0 11 azuci na0 66. asta puM0 12 71' AkhyA strI. 26 | AdhAra puM. azoka na. 73 | astra na. 'Agas na. 32 Adhi puM0 / azmanta na0 62 astrI strI0 Agama puM0 azmarI strI. asthi na. AghrA strI. 76 Anaka puM0 azmasAra puna. 42 75 asmad AliM. 88 5. Acamana na. 41 64 Anaddha triliM. 89 azman puM0 19 30 asra puM0 14 3 AcAma pu0 9 20 Anana na0 azrAnta AliM0na045 43 atra puMna0 3 7 47: AcAyeka na. 46 25/ Anarta puM0 10 12 adhi strI. 33 65 anu na. 386: AcchAdana na0 45 46 AnAya puM0 10 17 azru na. ahan na. 52 49 / Acchodana strIna0 81 56 AnAyya puM. azleSa puMstrI0 54 10 ahamahamikA strI0 26 11 / AjagavaM na. 41 33 AnupUrvI strI0 azvagoSTha na049 11 ahampUrvikA strI0 26 1. Aji strIpuM0 32 41 AnupUrvya na azvagoyuga na. 43 63 ahalyA strI0 38 67 : Ajya na. AnuSTubha na. azvayuja strI0 83 55. ahArya puM0 1 2 58 ATi strI 38 Aneya na. azvavaDava triliM0 14 43 ahi puM0 13 49, ADambara puMna0 17 a strI. azvavaDava na. 45 27 ahi puM0 44 : ADhaka triliM. ApagA strI0 azvavaDavI puM0 39 ahi puMstrI0 ADhaka na. 54, ApaNa puM0 azvA strI. 19 52 ahinakula na0 45 30 / ADhakI strI 10 Apad strI. azvinI strI. 83 55 ahIna puM. 13 26, ADhakya puM0 23 ApIDa puM0 azvIya AliMga 1 ahorAtra puna* 62 35, ANi puMstrI0 57 37 ApIna puMna069 29 azvIya na. ahorAtrau puM. 16 70 / AtaGka puna. 64 37 ApUpika na. 87 69 aSTakA strI 27 26 ahvenebuka na. 48 18' AtaGka puM0 9 20 Aprapada puM0 10 61 aSTan AliM. 88 43| A AtaJcana na Aplava puM. aSTApada puna068 39 Akara puM0 7 75 AtatAyin puM0 11 31 AplAva puM0 aSTi strI0 26 54' AkarSa puM0 9 44 Atapatra na. 37 90 AbhIra na. aSThIvat puMna0 79 29' Akalpa puM0 2 53 Atara puM0 7 77 AbhIla na015 11 asana puMna0 6 9 33: AkaSa puM. Ati strI 19 AbhIla na0AliM041 51 asabhA strI. 46 67 AkAya puM0 1. 5 Atithya triliM. 12 34 Abhoga puM0 asava puM0 14 19 AkAra puM. 8 70/ Atodya na0 38 48 Ama puM0
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ maliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / 141 zabdaH, liGgam, pRSTham, paGktiH , zabdaH, liGgam, pRSTham, paGktiH zabdaH, liGgam, pRSTam paGktiH zabdaH, liGgam, pRSTham paGktiH AliGgI puM0 28 6- Asuti strI0 70 indradAru puMna0 60 Alima 0 63 AsurI zrI. 19 indranIla puMna0 19 AlIDha na0 Amaya puM0 Amalaka puMna0 Amalaka trili AmikSA strI0 AmiSa puMna0 Amoda puM0 Amra naM0 Ayati strI AyuS na. Ayudha puMna* Ayodhana na0 Ara puM0 } ArakUTa puMna0 ArakSa puM0 AranAla na0 ArabhaTI strI0 Arambha puM0 Arava puM0 ArA strI0 ArAdhana na0 ArAtri na0 Aroha puM0 Artava na Artava A0li0 AI puMna* Ardaka puna ArdrA strI0 Arya puM0 AryA strI0 ArhantI strI0 Ahentya na0 Alaya puM0 AlavAla puMna0 3 61 AlAna na0 Ali strI0 84 31 77 8 42 31 23 39 68 42 23 17 65 4 40 23 6 23 45 45 51 AlaMyAyanaparNa puM0 87 Ala na0 36 3 74 36 31 80 36 40 62 66 49 | Aloka puM0 43 Avapana naM0 Alu na0 Alu strIna0 24 Ayala zrI0 69 Avasatha puM0 34 75 AlU bI } 1 AvRt zrI0 55 Avela puM0 55 Avezana na0 37 AzaMsA zrI0 73 31 / 83 56 AvApa puMna0} 54 74 | AziSa strI0 75 AzIviSa 0 29 | Azu na0 8 Azu puM0 13 | AzA strI0 20 Azitambhava puM0 10 49 AzitambhavA zrI0 10 24 24 52 5 Azuga puM0 AzuzukSaNi puM0 Azemikantha na0 AvarSa na0 12 83 51 | Azrava puM0 ASADha 0 35 Azrama puMna0 30 Adhava triliM0 Asa puMna0 Asana triliM 11 11 42 52 22 22 22 1 51 56 Asana puMna0 | 29 AsanA strI0 20! AsandI strI0 3 Asava puM0 2 AsAra 50 86 31 2 70 * 24 17 80 23 20 13 13 47 38 71 6 6 13 77 89 24 24 34 7 8 44 AsthA strI0 40 |AsthAna nastrI0 3 Aspada na0 55 27 57 4 19 35 36 53 54 35 9 Asya na0 30 AsthA strI0 40 Adava puM0 57 AhavanIya puM0 r AhArya paM. ** 7 40 37 AhAra puM0 5 AhopuruSikA [strI0 26 10 Ahnika na0 Ahnika A0liM0 47 Aiya puM0 47 7 47 Ahvarakantha na0 59 9 32 19 20 23 67 66 18 ikkasa puMna0 ikSu puM0 ikSugandhA zrI. ibhakSikA zrI ikSUda puM0 ikSvAku strI0 inda triliM0 ici puM0 icchA strI0 ijya puM0 ijyA sI. iDA zrI iDAvatsara puM0 ivatsara puM0 itthusa puMna0 58 iSmanazana li 21 inasabha na0 * indirA khau 26 indIvara na0 6 1 65 i indukAnta puM0 } indra puM0 20 21 24 80 50 rUDha 20 13 7 24 41 indrANI zrI0 -- 8 45 45 27 40 inyikA zrI. 13 27 irA zrI. 12 58 iriNa na0 28 24 12 19 85 11 13 23 23 46 5 59 46 21 40 39 18 56 incalA sI0 57 iSikA zrI0) iSIkA strI0f 67 17 74 58 47 i i of xx 46 40 indriya na0 } 50 indriyasyAnatA zrI0 20 21 47 11 11 ilA strI0 79 / iSTa puM0 61 iSTa na0 19 iSTakA strI0 iSTakApatha na0 iSTakAsabhA bI0 iSTi strI0 77 47 81 } iSu na0 iSu pukhIiSudhi puMstrI0 iSTa A00 IkSaNa na0 strI0 24 iti khI0 33 Irma na0 IrvAru puMstrI0 ipyAsa miliM iSvAsa puna0 17IlI zrI. Iza puM0 78 65 d 2 19 51 34 59 87 56 76. 26 IzA strI0 61. Izvara puM0 14 22 Izvarasabha na 11 5. ISatsthAna na0 12 37 ISA strI0 trila0 86 83 82 29 49 21 41 22 10 83 59 27 51 kara 16 61 47 23 59 65 27 77 'e 58 48 48 48 26 59 42 21 3 19 59 17 10 69 68 64 ww 42 8 ra 23 50 45 58 61 24 12 15 31 31 14 12 ' 46 76 46 3 31 18
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tRtIyapariziSTe P avanwwwvuvviornhuvan D o www.bur 13 40 utthAna na. 35 utpatha na0 40 68 utpala puMna0 16 zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH ISikA strI0 27 52 uttara na0 51 15 udIcya na0 41 64 upadhA strI0 24 15 Iha puM0 / ... uttara na. 41 11 udambara na. 4 21 upadhAna na. 54 74 80 53 IhA strI uttaracchada puM0 . upadhi strI. 10 23 u uttarapazcimA strI udumbara puM0 4 19 upadhRti puM0 12 5 ukta na0 | uttarapUrvA strI. udUkhala na. 36 upanAgarikA strI0 23 14 uktha na0 49 73uttaraphAlgunI strI0 83 udgADa A0liM. upanidhi puM0 10 23 ukSan puM0 5 31 uttarabhadrapada strI0 83 58 udADha na0 upaniSad strI0 24 48 ukhA strI 27 53 uttarA strI0 20 21 udgAla na. 55 upabaha puM0 una puM0 11 38 uttarASADhA strI0 87 55 udgItha puM0 upabarhaNa na0 80 53 upragandha puM0 21 12 uttarAsA puM0 14 70 udAha puM0 upamRt strI. ugragandhA strI. 21 11 uttarIya na0 41 10 udbhija puM0 upayama puM0 ugrazravA puM0 udrAva puM0 upala dhUna. uddh A0liM. 4/ ucya puM0 upalA strI0 uccAra puM0 63 | udyama puMna. upavartana na. uccaiHpatha na0 45 41 utpAta puM0 3| udyAna puna upavasatha puM0 uccaiHpatha puM0 utsa puM0 5 14 udyAma puMna. upavana puna ucchAdana na. utsA puM0 8 49 udyAva puM0 upavAsa puMna0 ucchrAya puM0 utsava puM. 6 65) udhUna puM0 upavIta puMna. ucchvAsa puM0 utsAdana na. 72. udyoga puM. 9 upavegava na0 ujjhara puM0 utsAhana na. 8. 72 udvartana naM. 72 upasara puM0 uJcha puna utsedha puMna. udvAna na. 53 upasarga puM0 uTaja puna0 65 29 udac na. / unnAya puM0 73 upasarjana na081 11 uDDu nastrI. 45 48 udac avya. unmAtha puM0 11 upasarjana na. 86 58 uDDapa puna 7. 48 udaka na. 40 72 unmAnikA strI. 24 68 upasUryaka na. 48 uDUkhala na. 4 udagramaNIya na0 47 unmeSa puM0 46 upaskara puM0 4 uDDIna na. 9 udagbhUma na0 upakaNTha na0 42 uDIza puM0 18 27 udagbhUma puM0 74 upakArika A0liM0 29 / utkaTa na. upahara puMna. 17 upakArikA strI0 29 utkaNTha puMstrI0 10 22 udaja puM0 31 upakArya Ale. 29 64 upAnaha strI. udanta puM0 upakAryA strI0 29 63 upAnta na0 42 24 utkAra puM0 ___ 10 1 udapAna puMna0 69 30 upakAlikA strI0 21 17 upAvartana na. 80 63 61 upakuzcikA strI0 udaya puM0 21 16 upAsaGga puM0 utkRti strI udara triliM upakulyA strI. utkuJcikA strI0 19 udara na0 / upakrama pu09 32 umA strI uttapta na0 | upacAyya puM0 77 64 // udake puM0 13 uttaMsa puMna. uttamAGga na0 48 53, udazcit na. 42 62/ upajoSa A.li. 41 54 uras na. 18 44 udAtta puM0 13 5 upajoSa na041 53| uraHsUtrikA strI0 846 uttamAha puM01 44 64. udAna puM0 13 41/ upadA strI. 24 15. urazchada puM0 7 74 uttara A.li. 51 21 / udIcI strI0 20 21 upadehikA strI. 19 58 urvarA strI. 21 47 23) upastha puM0 64 64 upAdhi puM0 55 26 3 udaka puM0 72 ulkAlikA ra ulkalikA strI01 20 2 18 54 uras na01 29 24 38 76
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / wwvvvvvvvvv MARATHAARAAMAnnar ulpa puM01 14 2. UrNAyu puM0 29 39 75 // eta A.liM) . zabdaH, liGgam, pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , ptiH| zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH urvazI strI. 19 51 Una triliM0 47 18 ekarAtra puMna062 27 ogha puM0 15 19 ulapa naM. 2 57 Uru puMstrI. 58 63 ekalakSa na0 25 15 oja puM0 ulpa 28 2 54 UrNA strI. 46 25 11 ojas na. ekaviMzati strI0 38 71 " 25 3 odana puMna0 6 9 50 11 9 Urddhaka puM0 11 61 ekazata na0 .... 25 14 olla puM0 25 17 3 ulUkhala na. 36 54 / U loka puM0 11 19 oSadha puMna0 51 52 Urmi puMstrI. 27 ekaSaSTi strI0 25 oSadhi strI0 ulkA strI0 27 8 ammikA strI. 27 34 ekasaptati strI0 25 13 oSTha puM0 1. 53 ulmuka na. 488 USa puM0 4 57: ekasahala na0 25 15 au ullasana na. USaNa na. ekAnta A0li. aucitI strI0 ulloca puM0 1. Upara A.li. ekAnta na0 | aucitya na0 80 33 ullola puM. 17 USman puM ekAvalI strI0 . audbhida na0 42 61 ulva puMna. ekAzIti strI. 25 14 aupagava A.li. 54 62 Uha puMstrI. uzanas puM. ekAha na. 4 aupagava puMstrI0 54 uzIra puna 48 eDUka na. 7 RkSa puna aupagavaka na. 46 30 uSa pu0 , Rktha na. 13 aupayika A0li.... eta puM0 2 uSa A.liM0 aupayika na. ca strI0 eSa puM. 9 19 aupavana na. 72 20 RcISa na 52 RjISa na. 13 edhas na. 39 32 aupavasraka na. 72 24 uSaNa na0 enas na. 4. 64, auzIra na. 51 49 uSarbudha puM0 erui puMstrI0 58 61 auzIra A0li. 51 50 Rta na0 uSA strI ervAruka na0 58 62 // iti svaravargaH samAptaH // uSA avya. Rtu puM. elA strI. 20 29 ka uSas strI. RbhukSan puM0 elAparNI strI. 21 3 . uSas strI. RSabha paM0 eSaNa puMna0 24 40 ke na.8 uSTrAsikA zrI. 24 66 RSi puM0 12 34 eSaNA lI. 24 38 ka puM0 eSaNI strI0 34 43 | kaMsa puna. uSTrikA zrI kakAra puM0 uSNa AliM. RSTi strIpuM0 aindra na. 87 43 kakud na. 52 44 uSNa na0 RSyI strI0 87 43 kakuda puna. 68 36 uSNa puM0 aindrI strI0 81 43 kakundara na0 uSNi strI0 26 52| eka A0li. / 24 75 aindrI strI0 kakubh strI0 20 19 uSNikA strI0 " 87 15: | airAvata na. kakubha puMna0 ekacatvAriMzat strI025 13 | airAvata na0) uSNISa puna kakkhaTI strI0 34 46 ekatriMzat strI0 25 13: airAvata puM0 usa puMstrI ekanavati strI0 25 14 airAvatI strI. 38 1 1 0 53 9 | ekapaJcAzat strI0 25 13 o ekapadI strI064 22 oka puM0 31 32 ... kakSA strI0 39 49 kA 53 5 udumbara na. 43 4 ekapari na. 45 36! okas na. 39 33 / kakSApuTa puM. Udhas na. 39 20 ekayaSTikA strI. 84 okas puM0 39 44 / kakSyA strI0 29 39 na. 13 33/ N 86 57 RSI strI0 20 4 12 una puM0
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapariziSTa M.Me 4 | kaThina AliM.36 49, kamaTha puM0 66 22 . 12 77 kandara puM0 / 47 14 73 zabdaH, liGgam , pRSTham , patiH | zabdaH, liGgam , pRSTham, paGgiH zabdaH, liGgam , pRSTham, patiH zabdaH, liGgam , pRSTham , paktiH kaGka puM0 12 47 kaTu AliM0 43 72 kadalin puM0 34 28 kapha puM0 11 69 kaSTa puM0 1 45 kaTu puM0 12 69 kaduSNa na. 49 55 kaphaNi 22 kANa paMna 67 1967 kad puM0 12 kaphoNilA 14 2 kaTutumbI zrI. / 84 10 kaTurohiNI strI. 20 35 kaTTha AliM0 13 2 kabandha puMna0 68 58 kaGkata trili. 85 kaThakalApa na. 45 30 kanaka na. kabara na. kaGkAla puna kaThina na0 . kaniSThA strI. kabarI strI. kahanA 20 66 kanInikA strI. kamaTha puMna. kA strI. 12 47 kaThina puM0 12 67 kantu puM0 kaca puM0 kaThinI strI. kanthA strI0 kamaThI strI. kacahasta puM. kaThinI strI. kanda puMna. 50 kamaNDalu puMna0 78 36 kacA strI. kaDagara puMna. kandara na. 39 kamala puMna 75 6 kaccha puna 65 25 kaDAra puM. kamalA strI. kacchapa puM0 12 22 kaDAra A.li. 132 kandarA strii| 37 kamalotsara na. 42 7 kacchapI zrI. kaNa puMstrI. 54 18 kandarI strI.) kampa puM0 kacchA zrI. 27 72 kaNaya puM0 3 30 kandala triliM. 1 kampi strI033 51 kacchATikA strI0 | kaNA strI. kandu puMstrI. 65 kambala na. kaccha zrI. kaNA strI0 88 4 kanduka puMna0 63 37 kambala puMstrI. 56 67 kaccha strI 22 29 kaNikA strI. 27 20 kandhara puM0 11 1. kambalivAhya pana. 71 41 kacchU strI0 22 29 kaNiza puMna. 7 4 kandharA strI0 20 kamvAsI kajala na. 36 28 kaNTaka puMna063 53, kanyakubja na / 45 kambi strI0 kaJcaka puMna064 29/ kaNTakArikA aja. 88 4 kanyakubjA strI. 1 kambu puna. kadhulikA strI. kaNTha puM0 11 21| kapaTa puMna0 kaTa putrI 53 54 kaNDAlA strI0 34 39 pada kaTa triliM. 84 59 kaNDarA strI0 29 71 84 10 kaNDU strI0 24 40 kapardaka puMstrI. 54 karaka triliM. kaTaka 43 kaNDola puM0 karpadikA strI0 53 karaja puM0 kaTani strI0 22 75 kati aliM. 88 | kapATa trili. 55 karaTa puM. kaTapa puM. 75 kattRNa na0 kapAla puna kaTabhI strI. 30 kathA strI. kapAla strIna. kaTambharA strI. kathAnika na. kapila puM0 kaTAkSa puM0 kathAnakA strI kapila AliM) .. karaNi strI0 23 kaTAha trili. 86 11 kadamba na. kapiza AliM. karaNI strI. kaTi strI. 13 kadamba puM0 48 17 kapiza puM0 12 76 karaNIya triliM0 8. 5 kaTitra na. 70 kadambaka na. 16 kapiza triliM. 26 karaNIya na. 25 54 kaTI strI. 53 57 kadara puM0 3 32 kapizIrSa na. 52 13 karaNDa puM0 15 52 kaTIra na. kadala strIna0 82 26 kapisena strIna0 47 28 karaNDaka puMna064 35 kaTu na0 43 68 kadala na0 42 66 kapI strI. 19 57 karapAla puM0 11 66 kaTu puM0 43 70 kadalA strI 34 27 kapoNi strI0 22 14 karabha puM. 43 71 kadalI strI0 34 25 kapola puM0 10 60 karambha puM0 2 69 29 17 16 8 karaka puMna. 23 karaNa na0 0 30 p 81 33 , kaTu strI
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapariziSTa wwwwwwwwwwcommmm mmmmmmmmmmm 20 kIla 72 21 1 kiNva na. 2122 1 - kibuka na. kira puM0 0 0 kirAta puM0 kukura na0 zabdaH, liGgam, pRSTha-patI | zabdaH, liGgam , pRSTha-patI! zabdaH, liGgam, pRSTha-pakSI zabdaH, liGgam, pRSTha-pakSI kAnana na. 36 15/ kAlaka puM0 1 29 kAsIsa strI0 2161/kIla puMstrI0 56 58 kAni strI0 33 41 kAlaka AliM. 41 29/ kAsU strI. 22 33 kIlA strI0 kAntA strI. 19 50 kAlakUTa na. 65 53 | kAhala strIna082 18 kAntAra puMna. 57 kAlakhAna. kAhalA strI. lana. kApatha puna. kAlakhaNDa na0 42 19 kiMzAru puM05 42 57 kApizAyana na. kAlapRSTha na. 41 29 kiki strI. kIli strI. 32 60 kApeya na. kAlazeya na. 42 62 kikhi strI0 ku strI 21 48 kApota na 42 43 kAlA strI0 21 16 kidinI strI. kukuda puMna0 kAma puMna0 kAlA strI0 17 17 kilka puna. kukundara na. kAma na. kAlAnusArya na. 42 15 kiTa puMstrI. kukUla na. kAmam avya. kAlApaka na. kukUla puMna. 88 56 kiTTa punaH 44 50 kAma puM0 / kAlAyasana0 43 1 kiNa puna0 kukkuTa puM0 kAmakUTa pu. kAlikA strI. 27 36 kukuTa na. kAmala triliM. kAliGga puM0 kukuTamayUryo strI018 3. kAmala puM0 kAliga puM0 kAmbojI strI kukkuTi strI0 33 1 kAliGgI strI0 kAmya na. kukuTI strI. kAlI strI. 17 18 kAra puM0 23 78 kAlIyaka na kirAtaka puM0 kAraka A0li. .... kAlIyaka puM0 ___47 60 kirAtI strI. kukSi puM0 kAraka na. kAleya na. kirITa puna kAraNa na. ___ 40 26 49 43 kaGkama puM. kAlya A.li.) kirmI strI. 20 68 kAravI strI. kAlya na0 S 21 16 kirmIra puM0 kAvacika na0 31 kirmIra AliMkara kArA strI. kAvAra na. kilATa puMstrI0 / kucikA strI. kArikA strI. kAverI strI. | kilATikA strI kAru puM0 kAvya na0 38 43 kilAsa na. kuja puMna. kAruNya na* * 20 17 kAvya [yathAprAptam ] 38 43 kilija puM0 kujhara puMna. kArtakhara na. kAvyA strI0 44 kilima na. kujarA strI. kArtika puM0 13 18 kAza puMna. kujala na. kArtika triliM. 87 40 2 kilviSa na0 hai kAzI zrI. kuTa puMna. kApasi A.li. 41 kAzaya puM0 13 kiSku puMstrI. kArmaNa na. 49 43 kAzmIraja na0 kisala na. kArmuka na.A0 li. 41 28 kASTha na. kuTara puM. kisalaya na01 kArya na. ___ 45 54 kASThasabhA strI. kuTazAlmali strIpuM0 57 kArya trili. 25. kIkasa na. kuTi puMstrI0 kArya puMstrI0 46 10 kASThAkhI0 16 kITa puMsI. kuTI zrI. kAryaTa puM0 kAsamada puM0 1. 14 kITa na. 40 kuTIra puMna. kArSApaNa puna066 65 kAsAra na0) kInAza A0li.) kuTumba na. kAla puM. 17 15 kAsAra puM0 kuTTima puMna. 71 26 kAlaka puna. 28 kAsIsa na. 52 19 kIrti strI0 34 1) kuTha puM. 12 53 ca. com 27 41 14 21/ kuTaka 0 50/ 50 // 73 68 kInAza puM. ''
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / . 147 pRSTha-patI 40 7 6 10 26 54 37 29 23 40 26 21 1 45 55 34/ m 61 48 4.MM 48 71 kRpITa na01 40 01 zabdaH, liGgam , pRSTa-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-pakSI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI | zabdaH, liGgam , kutthaar| puM0 mbha puMstrI. kusida n0|| kRtAkRta na0 kuThArI / strI. 15 kumbha na0 54 30 kusIda na. kRtAnta puM0 kuDava puM0 12 49 kumbha puM0 54 31 kusuma puMna0 71 28 kRti strI0 kuDaGga puM0 15 4: kumbha na0 11 10 kusuma na0 42 69 42 69| kRtta na0 kuDaGgaka puM0 15 5 kumbhIra puM0 kusumbha puMna0 71 kRtti strI0 kuchAla puMna* 74 43 kurabaka na. kusUla puM. 11 kRttikA strI0 kuDya na0 38 20 kurava puM0 kustumbaru puMna0 78 kRtya AliM. kuDyacchAya nastrI0 46 59 kuru puM0 kuhana A0 li. 24 kRtya A.li. kuNapa puMna. 70 30 kurukSetra na. kuhana puna kRtya na0 kuNDa trili. 84 66 kurya na0 kuhanA strI0 kRtyA strI0 .. kuNDala puna . 75 25 kula na. kuhara na0 20 kRtrima triliM) 84 11 kulaka na. 48 31 kuhAlA strI. | kRtrima na. kuNDalA strI. kulattha puM0 13 23 kuhu vI0 kRtrima puM0 kuNDahiraNya na. kulAya puM0 kuhuka na. 29 kRpA strI0 kutapa puna kuliza puMna0 76 52 kuhU strI0 kRpANI strI0 kutuka na. kulIra puMna0 12 kUcikA strI0 ) 87 71 kulmASa puMna0 18 36 kUTa puMna0 - kutupa pu0 2 53 kulmAsa puM0 18 35 kUTazAlmali puMna0 57 51 kRmi puM0 kutU strI0 29 kulamAsAbhiSuta na0 40 38| kUdIra puM0 kRmija na. kutUhala na. kulya puMna. 3] kUpa puMstrI0 kRmijamdha na. kutha triliM. 14 kulya AliM. 6 kUbara puna kRzAnu puM. kuddAla puM0 17 61 kulyA strI. kUra puna kRSa na. kunaTI strI. kRSaka na. kulyA strI0 | kUrca puMna. kRSaka puM0 kunta strI. 15 70 kuvala puMna0 74 66 kUrcikA strI0 kRSi strI. kunta puM0 15 69 kuvala triliM. 85 49 kUrpa na. kuntala puM0 1. 68 kuvalaya na. 40 60 kUpara puM0 12 18 kUrpAsa puM0 kRSTi A.li. kunda puMna0 68 43 kuza puMna. 59 41 kUrma puM. kRSNa A.li. kunda puM0 kuza tri.li. 44 kUla na. kundaru puM0 40 74 kUlaka puMna. kRSNana kupya na0. 18 27 kUSmANDa puM0 kumAra puM0 kuzala triliM. kRSNa puM0 36 31| kUSmANDI strI. kumAra na. kRSNapriyA strI0 40 41 kRkATikA strI. kRSNabhUma puM. 36 30 kRcchU A.liM. 41 kumui na0 kuzA strI0 kRSNabhUma na0 31 13 kRcchU puMna. kumuda puMna0 68 48 kRSNalA strI. kuzika puM0 kRSchu na0 41 kumuda na. 56 kuzI strI0 kumbA zrI. 12 kuzezaya na. 40 50 kRta na. kRSNA strI. kumbha triliM0 89 54 kucha na0 66 15. kRta puMstrI0 46 10 ) 41 55 2 41 49 kRSTi puM0 kRSTi strI. 12 33 23 16 10 69 kuvalaya puM. 49 11 6 kuza na. 12 kuza puM0 42 11 32 21 44 kumArI zrI. 34 5 kuzala na01 22. 5 1 21 31 14 kRta A0li., 36 73 | 21 19
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 tRtIyapariziSTe--- Parmawwwmarwariwwwmummrainnarnawwarvinwirmwareneurs rrymunnnnnnn 34 / kSudra A.li. 138 keyUra na. 47 .21 32 3 44 .. kSurapra puM0 zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-paGgI zabdaH, liGgam , pRSTha-pakSI kRsara puMstrI0 56 42 | kolA strI0 30 37 krUra na. / kSIrapa triliM. 87 2 kekA strI. 27 24. ..] 75 47 kura A0li 11 46 5 kSIroda puM0 12 19 kolAhala puna keNikA strI0 13 6 koDa na0 84 2 kSIrodatanayA strI0 21 25 ketana puMna. 69 34 koza puMna0 76 59 koDa puM0 66 kSuta naM. ketana na. 81 7 koza trili083 23 koDa strIna0 ketu puM0 koza puM0 14 6 koDAgra puM0 kedara puM0 kozAtakI aja liM088 2 krodha puM kSudghaNTA strI0 28 21 kedAra puna. 9 kozAtakI strI0 19 kRmi strI. 84 8 kozikA strI0 27 34 | klItaka na. keli puMstrI ra 58 33 koSa puna 7 32 klIba punaH kSudh strI0 24 57 kelI strI. kSupa puM0 klIba A0li. kevala trili. 9. 1 koSTha pu0 11 25 koma na0 kSubdha puM0 kevalI strI. 45 koSNa na. 49 55 kaNa puM0 kSumA strI. keza na. 61 kaukSeyaka puM. kaDa puMstrI. kSura puM. keza puM0 kaujAyana puMstrI. kvAthodbhava na. keza puM0 kautuka na0 kSaNa puM. kSurikA strI0 20 15 kesara puna kautUhala na0 kSaNa na. kSaNikA strI. kesarI puMna. 13 16 .. 36 12kSata na. | kSepaNI strI. kedArya na0 kopIna na kSema triliM. 1 36 kairava na. ___40 56 | kaumuda puM0 kSataja na. kSetra na. 5. 70 kSatra puna kairAta puM0 kausudI strI. kSatriya puM0 kaizikI strI0 kaulIna na. kSetrajJa puM0 kSatriyasabhA strI. kokanada na. kSetriya na0 kauzika puM0 1 28 kSatriyA strI0 koTara dhuna. kSetriya puM0 kauziya A0li. 41 12)kSama na. 33 riyI strI0 koTi strI0 19 34 68 kaustubha na. 54 62kSama trili. kaustubha puMna0 kSaudra na. koTivarSA zrI. 2 69 kSamA strI0 kmaru puM0 koTiza puM0 kSaya puM. zveDa na. koTIza puM0 krakaca puMna0 65 11 kSava puM0 76 | zveDa puM0 25 50 koha punaH 13 Rkara puM. 13 42 kSakthu puM0 6 3 veDa triliM.) koTha puM0. kaNi strI0 23 4 kSAra pu0 4 15 zveDa puM0 11 koNa puM0 34 Rtu puM0. 13 26 kSAraka puMna063 33 kSveDA strI. kodaNDa puna0 66 42 krama puM0 35/ kSiti strI. 30 veDita puna kodumbarikA bI0 20 27 kramaNa na. 14 | kSipakA strI0 zvelita puMna0 kodrava puM0 22 RyikA strI. 24 67 kSipaNi strI0 23 7 kopa puM. 8 49 Rvya na. 38 45 kSipra na. 48 koraka puna RvyadA strI. 40 kola pu0 11 55 krimi puM. 18 72 kSiyA strI0 24 5 4. 10 kola trili. 9. 73 | kriyA strI. 54 kSIra puMna0 69 khakAra puM0 4 37 kolaka na. 12| krudh strI. 24 40 kSIra puna 73 20 khaga puM0 13 10 nomm4: kSetrajJa A0liM0 11 58 48 22 71 kSauma puMna0 38 18 17 ma 20 21 57 kSipra AliM.45 43
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdaH, liGgam khajaka puM0 khajA strI0 khajAkA strI0 khaJjana puM0 khaTa puM0 khaTI strI0 khaTTara na0 khar3A zrI. khajJa puM0 khaNDa puna khaNDaparza * khaNDala puMna0 khaNDA A.li. khadira puM0 khadirA strI0 khadirasAra puM0 sani strI khapUra na0 khara na0 kharakuTI brAhmaNa puM0 kharu A0li0 kharu puM0 saru puM0 kharjU strI * kharjUra na kharpara puM0 sarva na0 khala trii khala A0li0 khala puMna0 So} khala na0 khala triliM0 khalatika na khalana puM0 khali strI0 salina puMna0 khalinI zrI0 pRsstth-pdd'ii| zabdaH, 12 28 28 11 11 2 75 66 3 20 12 5 34 46 khArI strI0 40 64 kharipuM0 31 10 khila na0 11 66 5 22 rU. 47 44 1 khalIna puMna 6 ! khalla puM0 7 sAThI strI0 69 15 74 khAdi zrI 0 khAni khI khAra bI0 8 32 43 50 87 45 13 r 11 32 . 22 65 khura puM0 27 suraka puM0 haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / pRSTha-palI zabdaH liGgam, , 23 gaNDUSa triliM0 5. gada dhuM0 36 gadA strI0 16 gadya na0 58 mantrI strI0 54 khulI strI0 68 kheTa puMna 29 kheTa triliM 39 kheTa na0 68 kheTa puM0 15] kheTaka na0 liGgam,, 58 kheya na0 53 | khola na0 57 73 42 kAra du gagana na0 | gaGgA strI0 5 30 24 42 55. gajatA strI0 gaJja puMna0 gaja puMkhI maJjA strI0 gahu puM0 74 25 gaNa puM0 44 53 83 45 88 gaGgAzoNa na0 gaccha puM0 gaja puM0 gaNarAja puMna0 gaNi puM0 gaNDa puM0 14 / gaNDa puM0 74 | 59 | gaNDakI strI. 23 gaNDIra puM0 63 ! gaNDUSa puM0 ga 70 17 34 32 32 32 58 32 4 36 3 10 29 65 65 40 11 47 55 36 40 20 45 15 12 22 5 gandha puM0 59 26 gandhaka puM0 38 gandhana na0 41 gandhaphalI strI0 61 gandhamAdana puna 35 gandhamAdanI strI 60 gandhamAsI strI0 61 gandharasa puM0 62 gandharva puM0 67 gandhavahA strI0 55 gandholI zrI. 61 gabhasti puM0 68 53 16 | 26 } gamIra A0 liM0 gaMbhIra na0 37 rAma puM0 12 gambhIra A0 liM0 38 gambhIra na0 30 gambhIra puM0 28 gayA puM0 bahu0 45 gara puM0 64 garabha puM0 61 garala puna 2 26 62 22 12 15 10 21 garja puMkhI puMstrI0 31 parva puMstrI0 48 gardabha na 60 garbha puM0 72 garmu puM0 2 57 0 gala ; go} 57 16 28 38 4 liMgaDepa pRSTha-paGkI, zabdaH, OM 90 16 12 16 45 90 69 6 21 11 12 20 34 12 77 tU puMna0 54 gargabhArgavikA strI0 22 65 garikA 0 liM0 88 gargarI strI0 20 50 13 87 99 2 v 55 56 40 78 12 13 17 11 2 13 63 15 70 77 3 58 41 40 55 4 17 8 liGgam, galantikA strI0 galla puM0 gavarka puM0 gavala na0 gavAkSa putrI gavAdanI strI0 gavAzva na0 gavIdhukA strI0 27 22 gavedhu strIpuM0 gavedhukA strI0 gavya A0li0 gavya na0 gavyA strI0 gavyUti puMkhI0 gahana na0 gahvara puMna0 gAGgeya puM0 gAGgeya na0 gADha A0 gADha na0 liMga * Peso} 17 gANikya na0 gANDiva puMna0 gANDIva puna 52 gAtra na0 37 mAtra zrIna* 62 gAthA zrI0 1 gAndhAra na0 23 gAndhAra puM0 65 | gAyatra na0 4 gAyatrI strI0 64 mArgikA strI0 3 gArgI strI O 7 gArgya puM0 59 gArhapala 0 62 gAli zrI 2 19 28 giri a0li0 giri * pRSTha-palI 20 64 22 1 10 1 36 4 80 45 252 * ~ ~ 27 59 8 38 22 * 27 19 57 36 52 43 w w w z v nom ww x + *m* ** 76 52 37 45 45 37 82 46 31 83 51 149 76 3 73 13 60 26 42 37 47 31 20 26 22 14 13 63 6 15 54 18 39 7 19 19 46 41 51 67 2 51 42 5 13 37 60 39 15 13 12 58
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapariziSTe O terinarau.vw.m.OO www.wwwcom zabdaH, liGgam , girikI strI0 girisAra napuM0 gira strI. gItA strI0 guggulu puM. 84 guccha puM0 gucchaka puM0 gApAyAlA 23 78 14 gujA strI. guDa puM0 46 12 15 gola puM0 pRSTa-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-pakSI 20 28 gUtha 'na. 68 23 godhi svI. 22 13 granthiparNa na. 42 53 42 75 gRjana puMna. 70 17 2 71 graha puM0 7 15 22 godhUma pu0 9 gRdhracchAya na0 46 50 13 22 grahaNi strI0 23 6 28 59/ gRdhrasI strI0 34 31 gopa puM0 11 42 grAma puM0 3 3 6 sRSTi strI0 25, goparasa puM0 11 42 grAmaNI triliM. 87 2 3. gRha puMna0 14) gopAnasi strI 45 grAmatA strI0 22 63 10 72| gRhasthUNa na. 47 40 gopAnasI strI grAmArddha puM. 16 52 gRha puM. bhu0|| gopAyA strI grAmyA strI. 23 14 10 73, gRha na.bahu." gopattirocanA strI0 prAvan puM0 226 gRhya A.liM0 25 60 gopura na0 grIvA strI0 5 gRdhAzrI. 25 59 gopurISa na. grISma puM0 71, gaNDaka puM0 gomaya na. graiveyaka na. 6. genDuka puM0 gomaya puna. 15 54 geha puMna. glaha puM0 gomahiSa na. 45 15 54 gopuccha puM0 glAni strI0 11 63 gorasa puM0 47 62 gorUpa naH / 55 71, gairika na ghaTa puM. 28 32 gairika pu. gorocanA strI0 ghaTA strI. 19 69 go puMstrI0 gola strIna 86 58 gokarNa puMstrI. 15 63 gokila puM0 91 4 golA strI ghaTTa puM0 | gogaNa puM0 ghaTTana puM. 17 80 45) gogoSTha na. 49 11 ghaTanA strI. 76 gogoyuga na. 42 63 golomI strI0 ghaNTA strI. 74 gocara puM. ghaNTApatha puM. 2 48 46 gocara paraliM. ghana na. 30 14 15 goSTha na. goNI strI0 49 30 goSThI strI. gotra na. 23 30 goSpada na. 21 48 ghanarasana 22 gosa puM. ghanarasa puM. 15 55 goda na0 gosarga puM0 ghanasAra puM. godamathurA strI. gostana puM0 10 go puMstrI. ghanAghana puM0 73 godAra na. ) / dhanAghana triliM. | godAraka na. 41 49 gaura paraliMka 15 ghardharikA strI0 | gaura puna 10 60 goDAraNa na0) 34 32 20 55 23 godAvarI strI. 39| gaurila puM0 gharI strI0 34 71 32 godahana trili. 81 18 gaurI strI0 21 5. dharma puM0 3 71 35 godahanI strI. 46 13 gaurIbIja na0 51 9 ghara puM0 goda paM. di. 87 50 grantha puM0 2 40 ghATA strI. 72 granthi puMna. 2 ghAsa puM. 41 59 godhA strI. 29 2 granthika na. 41 72 ghuTa pukhI. 55 23 17 33/ ghaTI strI 47 38 golaka A0li. 21 84Ipa0 4 guDaka puM0 guDakalpA zrI. guDA strI0 guDUcI strI guNa trili. guNa puM0 guNalayanI strI0 gutsa puM0 guda puMna0 gundra puM. gundrA strI0 gupti strI. guru puM. gulikA strI0 gulacchu pu.) guluJcha puM. gulaJchu pu.) gulpha puM0 gulpha puMstrI. gulma puMna. gulmI strI. guhya na. 86 57: gozIrSa pu. 24 12 68 gotrA strI 88 guhA strI 8 gUDhagandha na0
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / dhuTika pu. 55 20 s ghuSTikA strI carcA strI caturthI strI0 w ghRta na. 23 18 73 69 12 ghoSa paM. 4 51 candana puna. zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam, pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI caNDAtaka puMna.. 64 24 | caraka puM0 citA strI. 28 61 ghuTikA strI catur strI. 24 76 caraNa puna 67 6 citya puM0 13 38 dhuNa puM0 catura vi.li. 16 caru puM0 3. cityA strI. dhuNTaka puM0 55 23 catura pu03 59 / carca puM0 4 citra abhi. catura triliM. 3 63/ __ 4 citra vi0liM0 13 2 ghusUNa na. caturastrAstrI0 32 75 citra na carcikya na0 ghRNA strI. 9. 20 20 16 catuyuga na. 22 41 carman na0 56 citra puM0 ghRNi puM0 caturvizati strI0 25 12/ carmaprasevaka puMstrI0 55 . 14 citragu puna. | catuSTayana strI. 83 caryA strI0 52 citrA strI. catuSTaya A0li. | cala puM. 40 citrAstrI0 ghRta puM. 86 56 catuSpatha na0 cavikA strI. ghRtoda . citraka na. 12 19/ catUrAtra na. cavya na. / ghRSTi strIpuM0 62 31 cintA strI. ) cavyA strI ghoNA strI0 cintiyA strI0 / 20 75 catvara na. 40 36 caSaka puMna0 ghoNTA strI. catvara na. cipiTa puM0 51 48 caSAla puM0 catvAriMzat strI0 20 cibuka na. 48 ghola na. 23 cATu puMna0 78 38 cirarAtra puM0 16 69 cANDAlikA strI0 20 47 cihara puM0 13 3 candanA strI069 13 cAturaka puM0 3 60 ghoSavatI strI0 vihma na0 20 46 candanasAra pu0 8 15 3 ghoSA strI0- 4 candanIyA strI0 21 29 cAturaka triIla. 61 | cIna puM. candra puMna061 25/ cAturAjanya cAturAzramya na0 prANa AliMka 80 40 | cInapiSTa na. 48 72 ghrANa na0 49 50 candra puM0 12 37 cAturI strI caura na. candrakAnta puM0 cAturya na0 14 33 41 7 cAturvarNya na. cakorI strI. 19 57 candrabhAsa puM0 11 67 cAturvaMdya na cakra puMna. 73 23 candrahAsa puM0 11 67 cIrI strI. cApa ghuna. cakravAkI strI. 19 57 candrAtapa puM0 2 58 cApala na. cIrakA zrI. cakravAla na. 36 16 candrikA strI. 20 51 cAmara puMna. cIvara na. cakrikA strI. 3 25 candrikAhA strI0 21 32 cAmIkara na. cuka ghuna. 72 25 cakrI puM0 11 46 candropala puM0 14 34 cAmpeya puM0 15 cuka trili. cakSuSya trili. 89 69 capala napuM0 cAri strI0 41, cuNTi strI. cAra puM0 3 57 capalA strI0 19 71 cAlana nalI. curi strI. caccari strI. cAsa puM0 culuka puM0 cacA strI0 capeTa puMstrI cikitsita na. culukA puMstrI. cacApuruSa puM. camasa eNna. 54 culli strI caJcu strI.] camasI strI. ___78 2, cikura puM0 7 10 cullI strI. camU strI. cUcuka puMna063 5 caTu puna 78 38 campaka na. cikasa puM. caNaka puM0 1 3 22 caya puM0 46] vikkhila puM0 74 cUta puM0 12 52 caNDakolA strI0 30 61, caraka puna064 25 ciccA zrI. 29| cUrNa puMna. 23 . 32 15/capalA strI caca strI0 35 - 6 19 59 cikasa nA 77 46 caDA strI0 24
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zabdaH liGgam cUrNi zrI KH bhUmikA zrI0 cetana puMna0 cetana puM0 cetanA zrI0 cedaya puM0 cela A0 liM0 kSetra na0 caitra puM0 caitropakrama puM0 ghoSa na0 coTa puM0 coTI strI0 55 codya na0 A0li0 38 15 47 30 akuTa puna 3* 81 17 53 jagatI strI0 81 coraniza strIna0 corAdaya strIna cola puM0 cauraka na0 cauro paramanizA strI046 caurikA strI0 cyutibulI strI0 cha chagaNa na0 chaTA zrI. chax li* chatracchAya nastrI0 chatrA strI0 chatrAka na0 chatrikA strI0 pRSTha-paGkI | zabdaH, liGgam, 5 chardim zrI 23 24 4 24 40 11 59 24 35 chAgorNA strI0 13 8 chAtra puM0 41 6 chAdana na0 37 49 chAmbarI strI0 13 18 chAyA zrI0 47 11] chiMdA strI0 41 66 | chiMdi puM0 ** 55 chidi strI0 64 chidra na. chada puMna * chadana na0 chadiSu na0 chadman na0 chandam puM0 chardana puna chardi strIna 81 22 40 chala na0 challi strI0 chabi strI0 39 83 churikA strI0 jaGgala trili0 66 18 47 jaGghA strI0 30 jaTilA khau0 jaTA zrI0 28 85 47 30 19 jaTAyu puM0 48 7 vaThara trili 24 69 trii 2 Dha 49 | jaDA strI0 41 27 jaDula puM0 39 27 jana0 39 } 62 jatuka na0 59 janu na0 jana puM0 52 janatA strI0 ja 66 52 26 24 jagattuGgasabhA zrI0 47 69 jagara puM0 3 24 | jagala puM0 17 55 jaghana na0 35 61 80 65 janapada puM0 82 43 janAntika na0 tRtIyapariziSTe pRSTha-palI zabdaH, liGgam, 23 | jani strI0 35 36 35 32 47 12 80 29 29 23 11 32 41 20 27 21 5. 73 28 28 17 26 janu na0 18 jantu puMna0 33 janmin puM0 26 janya puMna0 35 janya na0 43 41 59 jagyA zrI. 38 | janyu puM0 35 japa puM0 74 jambAla puMna0 24 | jambIra na0 65 madhu m0 20 15 56 53 3 28 28 21 57 jambU strI0 } -} jambha puna0 34 jayA strI. jaya puM0 jayana na0 jayantI strI0 } 29 jaraNa puMna0 45 64 jaras strI0 jaranta puM0 12 jarA puM0 ala va0 } | jaladhi puM0 } 16 41 22 63 16 11 jaya dhuM0 47 74) javana triliM0 | pRSTha- paGkI zabdaH liGgam, 40 javA strI0 33 39 25 javanikA bI0 78 41 jAgata na0 12 27 jAgara puMstrI0 60 21 33 jAgakhI0 26 jAGgalI strI0 jalaukas strI0 } 42 60 12 7 75 42 82 20 82 71 2 89 35 26 71 56 jalagulma puMkhI 3 70 | jalanIlatAna puMstrI0 11 34 36 35 | jalArdrA strI0 50 jalAzaya na0 18 jalakA strI0 58 alIkasa puM0 5 jI ka strI0 20 79 40 41 29 jAila. 41 jAli zrI 66 | jAjya na0 65. jAtarUpa na0 46 jAtavedasa puM0 12 28 jAti khI 46 jAnu na0 1 jAnu * jApaka na0 jAmAtU puM jAmbUnada na 41 58 39 43 6 14 70 69 64 64 72 65 76 57 72 jAyu puM0 jAla strIna 0 jAla puM0 jAlaka na0 jAlikA strI0 jitya puM0 jillA strI0 jinadatta puM0 39 4. jihA strI. 16 jImUta puM0 } 31 10 29 65jIra puM0 22 / jIrakapuMna0 42 27 36 | jIva trirli * 26 26 jIva puM0 26 26 27 23 jIvada puM0 26 jIvanIya na 35 jIvA strI0 6 77 jIvAta 50 89 } 26 jIviteza puM0 pRSTha-pakkI 80 48 46 2 55 23 64 23 64 21 14 21 15 58 16 43 13 78 jihma puMna0 tri0 89 32 36 ut a ovo 12 47 59 12 35 43 8 19 17 82 82 47 24 20 * = 3 ~ : ~ ~ ~ 56 23 12 11 74 74 83 * - um " yo 11 42 39 40 6 33 8 94 30 34 61 69 36 M 62 9 59 71 6 22 58 55 74 21 10 45 12 41
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / jJA strI0 N 31 jyotsnA lii| 20 51 taTi strI. zabdaH, liGgam , pRSTha-pasI | zabdaH, liGgam , pRSTha-patI | zabdaH, liGgam , pRSTha-patI | zabdaH, liGgam , pRSTha-patI juhu strI0 35 8TadvAra puM0 3 47 | tapas puna0 ___35 talabha na. jU strI. 22 22 TaGga puMna* 65 . tapas na. 39 4 talima na0 5. 47 jTa puM. 2 17 TIkA strI0 27 34| tapana puM0 8 9 29 talpa puna. 6. 28 jumbha trili. tapanIya na. talpa na. joGgaka na. 41 55 DiNDima puM0 tapakhinI strI0 21 57 talla puM. 178 joSa na. DiNDIra puM0 tapAtyaya puM0 11 2talaja vA. li. 86 59 joSa A0li. 41 54 Dimba puna0 tamas puna 60 72 tallajikA vA. li.86 61 tamas na. 5 tADaGka puM0 4 5 jJAti puM. 18 69 taka puna 73 38 tamaGga puM0 tADana puna* 69 66 jyA strI. 29 53 takSaNI strI. 31 61tamA svI. tADi strI0 33 13 jyAni strI. 5. takSazilA strI0 tamAla na. tANDava puMna0 jyeSTha puM0 13 18 takSan puM0 | tamAla puna tApIja na0 jyeSThA zrI. 83 57 takSAyaskAra na0 45 32 tamisra nastrI. tApya na. jyotiSa na0 39 27, taha punaH taminA strI. tApyuccha na. jyotiSkA zrI. 21 31 taTa trili. 84 39 tamI strI. tAmarasa na. jyotiSmatI strI0 21 31/ taTAka pu0 tamopaha puM0 tAmbUla na. tAmbUlI strI0 tamoyukA strI0 jyotsnA strI012 taDAka puna0 63 6 taras na. tAmra na. jyotsnAyuktA strI. 19 76 taDit strI. 19 70 tarajJA puM0 tAra na. jyonI strI. 2. 1 taNDaka puMna064 36 taraNi strI0 tAra puna. jvara puM0 3 50 taNDula puM0 17 41 taraNi puMstrI. tAra puMstrI. jvAla puMstrI0 56 60 taNDulanizcAya puM0 10 10 taraNDa puMna. 42 8 jha taNDulIya puM0 tAraka trili. tarala puM. 84 25 jhaJjha puM0 28 9 tad vi0 li. 87 13. tarala strIna. tArya puna jhaJjhA strI. 28 8 tata napuM0 37 . taralA strI. | tAla 01 jhaNakA strI. 36 tati A0 li. 88 49 jhampA strI0 14 tattva na. taravAri puM0 tAlapatra na. jhara puM. tathya na. tarasa na. tAlavRnta na. 49 68 jharjhara puM0 ! tadAtva na. tari strI. tAla naM. 41 42 jhajharaka na. tanu trili. jharjharaka puM0 tanU strI0 taru puM0 12 11 27 jhallari zrI. tanUruha puMna. taruNa puM. 2 31 tigiccha puM0 13 16 jhallarI strI tanti strI. tarupa trili. 32 timma A.li. 42 57 jhirukA zrI. tantu puM0 26 | tigma na. 50 51 jhiNTI strI. tantra na. titau puMna0 jhillarI zrI. 33 70 taka A0 li. tithi puMstrI. jhillikA strI.) 20 30 tazrI strI. tardU strI tintihI strI. jhillIkA zrI. tandrA strI tarman na. 39 58 tintiDIka na0 48 6 tandri strI 10 4 tala puMna. 35) tintiDIkA strI. 20 TaGkapuMna0 63 54 tandrI strI.) / tala puM0 14 10 tinduka na. zrI. 79 68 20 zabdAnu0 pari. 3 tArakana. 33 4 tarI strI. 28 12 69 5. tikta puM0 . : 49/ tarka puM0 37 58 tadeg puM0 13] tardU strI
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapariziSTe --- vanKamanianc-...-. Ramanna. maamir-- - 73. yaha puM0 tUNIra puM0 8vacana. zabdaH, liGgam, pRSTha-pakSI zabdaH, liGgam , pRSTa-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-paTI zabdaH, liGgam , pRSTha-paGkI tinduka puMstrI. turi zrI. 33 30! totra na. trivRttA strI0 28 56 timira na. turuSka puMstrI. 55 33 tomara napuM0 73 60 triSTubh strI0 26 53 timira puM. 53, toya na0 40 72 trisandhya na0 50 53 tila puM0 13 tulA nA 24 5 toraNa punaH 67 26 truTi strI0 84 10 tulAkoTi puM0 84 tolA zrI. tilaka punaH 24 13 truTi putrI 26 tuvara punaH 39 / trapuna. 3 tretA strI 28 59 tilaka puM. 1 29/tuvarI strI0 10 pusa na. 65 trailokya na0 8. 40 tilaka na. 42 51 tuSa pu. 4 44 pusI strI. 68traiSTubha na0 46 42 tilakAlaka puM0 1 29 tuSAra puMna. 73 30 traya A0 li. 83 troTi strI. 22 15 tilapaNa strI. | tuSAra puM. 3 62 trayoviMzati strI0 25 tilottamA strI. 19 51 tuSodaka na. 40 35 trANa A0 li. 49 nyajaTa punaH tiSThAna 45 36 tuhina na. 43 17 18 42 tiSya napuM. 16 63 tUNa trili. 85 5 triMzat strI0 tvaca strI. 35 vakSIra nastrI0 82 14 tIkSNa na. tri vi.li. turNa A0 li. 45 45 16tvarita A0 li. 45 42 tUrNa na. 45 43. trika na0 tIkSNa A.li. 12 tUrya puMna. 71 43 | trikaTuka na. 71 viS strI. tIkSNamArga puM0 11 66 tUla eNna. trikA zrI. 27 4 viSi strI tIkSNavarman puM0 11 tUla puM0 49 trikUTa puM0 12 61 saru puM0 5 58 tIra puna. 51 14 li strI. 6. trigupti na. tIrtha puna0 68 32 tUSNIMgaGgA na. 33 tridaza puM0 tI A0 li. 75 45 tUsta na0 tridiva puMna. 15 daMza puM0 tIna na / 52/ tRS strI. tripatAka na. 1 daMza putrI. tRNa puna0 tIvA zrI. tripatha na0 tRNagodhA strI. 41 daka na. 4. 72 tukA strI0 21 14 tRNatA zrI. 28 55 tripiSTapa na. 20 dakSA zrI. 21 48 tugAkSIrI zrI. 21 41 tRNasA strI0 22 64| tripuTa pu. " dakSiNa trili. 28 51 tujhI strI0 16 73 tRNyA strI. 22 63 | tripuTA strI0 8 dakSiNa puM0 28 5. tuTI strI 32 74 tRtIyabhikSA zrI. 86 44 tripura puM0 44 | dakSiNakanthA strI0 47 21 tuNDa na. 49 19/ tRtIyA strI0 2. 53 tripura nalI. tuNDi strI. 22 15 tRtIyAprakRti strI. 28 14 triphalA strI0 40 dakSiNapazcimA strI0120 22 tuttha na. 42 3 tRSmA strI0 23 58 tribhuvana na. tutthA strI. 42 6 tejas na. 39 1 tribhUma na. dakSiNapUrvA strI01 20 21 tunda na. 5. 7 tela puMna0 74 4. triyAmA strI. 75 dakSiNA zrI. 28 49 tundi strI. 22 15 tailaparNika puM0 1 20 trirAtra puna daNDa puna tumula na. 36 57 toka na. 486 trirAtra na. 22 46 daNDaka puMna083 53 tumula puM0 13 4 toka A0 li. 86 54 | trivarNaka na. 70 | daNDayAma puM0 10 75 tumba nastrI. 81 50 tokma na. 4. triviSTapa na. 21/ daNDAdaNDi na. 45 32 tumburu na. 52 35 toTaka na. 55 nikRt bI. 57/ daNDin na086 74 12 J87 19
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / pRSTha-patI 11 31 46 13 46 19 pRSTha-pasI| zabdaH, liGgam , 20 19| durbhida puM0 4. 25/ duvarNa na. 19 71 durhad puM0 6 9 53 duSkara puMstrI0 73 2] duSpAna puMstrI0 67 duhitA strI. 77 61| dUta puM0 35 16] dUra na0 69/ dUrvA strI. 38 16 dUSaNa puMna0 38 15 dUSikA strI) 66 dUSIkA strI0 18 dUSya trili. 12 35 pRSTha-paGkhI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , 24 68 dazakumAri na0 diz strI0 dazakumArI puMstrI. digambara trili. dazakhaTsa strI na. 22 52 didyut strI. dazagava na0 22 75 dina puMna0 45 28 dazanAmI strI0 44 1 dinakesara puna0 12 20 dazan A0li. 88 43 diva na. 10 56 dazana na. 35 49 divasa puna. 1. 54 dazana puM0 1. 56 diva strI. 2. 35 dazanocchiSTa puM0 2 5 divaukas puM0 | dazavaTapriya puM0 22 47| divya trili0 dazA zrI. 111 31 12 divya na0 39 51 dazA puMstrI. 54 60 diSTa na. 19 dasyu puM0 11 30 diSTa puM0 dahara puM0 / 64 | diSTAnta puM. dAkSikanyA strI0 47 21| diSTi strI0 20 16 dADima trili0 85 21| dIdivi puM0 dAdI aja. 3. dIdhiti strI. dADhA strI. 40 dIpa puna 85 44 dAtra na. 72/dIpaka na. 45 64] dIpaka puM0 65 dUSya na0 dUSyA strI. dRz strI. 23 dRz trili. 14. 7. zabdaH, liGgam , daNDikA strI0 daNDinI strI. daNDin puM0 / dadhi na. dadhighRta na0 dadhyuda puM0 danta puM0 dantacchada pu. dantI strI. dama puM0 damunas pu. damunas puM. damUnas puM. damUnasa puM. dambholi puM. dayA zrI. dara puna dara avya dara trili. darad strI0 dari strI dardura puM strI0 dardura puM0 dardurA strI. darddha strI. dardU zrI. darbha puM0 darpaNa puM. darvi strI0 darvikA strI0 darza puM01 darzana na. dala puna. dala na0 dalAmala na. dalika na. dalmi strI. dava puM. 46 33 28/ dAna na ___36 3 dIrghaniza puM0 12 43 dIrghamUla na. | dRDha A0 li. 59 / dRDha puMna. dRDha na. dRti puM. dRti strI. dRnbhU strI0 3 54 dAnava puM0 45 45 18 4 18 5 22 31 m dRSat strI0 35 24 dRSTAnta puM0 dRSTi strI0 deya trili. 23 19 deya na. deva na0 53 dAnIya trili. 68 dAman strIna. 34 70 dAmanI strI0 22 30 dAmana puM0 | dAya puna 2 28 dAya puM. 32 31 dAra puM0 34 33 dArada puM0 9 18 dAra puM. 20 58 dAru puna 35 65 dAruma trili. 61 31 dADhya na. 36 21 dAva na. 36 16 dAva puM0 41 15 dAsa puM0 73 dAsI strI. 17 75/ dAsIsama na. dIrgharAtra puM0 34 62 dIrghAyudha puM. 39 66/ dIrghikA strI0 61 duHkha na. 61 dugdha na. 14 20| dundubhi puM0 11 38 dundubhi strI. 14 19 durAvyaMbhava na. 78 63 durAsada puM0 88 73 durodara puna durga na0 17 74| durgati strI0 durgati puMstrI. 5 5 durdinA strI0 5 7durnAman nastrI0 46 64 durbhava na. 12 68 11 67| devacchanda puM0 73 62 devatA strI 83 71 devadatta na. 23 -31) devadatta puM03 21 31 devadAru pu. 89 31/ 46 3 / khanana 78 64 16 34
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapariziSTe Romanwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwcornwwecowwwaunuwave druma puM0 deha puMna. dumala na. 11 23 daiteya puN0| dolA strI0 24 13 10 zabdaH, liGgam , pRSTha-pasI zabdaH, liGgam, pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam, pRSTha-pakSI devana pu. 16 33 duSaNa puM0 - 37 dvipadikA strI0 22 68 dhanvan na0 devala puM. 17 36 guNa na0 41 29 dvipAtra na. 22 41. dhanvan puM0 89 33 devaloka puM0 11 tuNa trili. 66 dvibhUma na. 44 71 dhamana trili. 19 51 druta na0 45 43 dvibhAsa na. 22 41 dhamana puM0 devI strI. druta A.li. 46, dvimuni na. 45 32 dhamani zrI. 12 49 dviyUtha puna 17 dhamanI strI0 36 42 dvirAtra puMna. 30 dhamanIdhara puM0 dehayAtrA strI. duvaya na. 50 62 dvilakSa na. 15 dhara puM0 12 59 dehalI strI duhi puM0 10 72 dvizata na0 14 dhara puMstrI. dehI puM0 dU strI. 22 dviSUna puM. 29. dharma napuM0 44 15 droNa puna 67 4 dvisahasra na. 15 dharma puMna0 daitya puM0 droNa trili. dharmakantha na. daityA strI. 20 88 69 vihAyanatA strI0 46 74 4.dvIpa ma0 dharmapAla puM. deva puMna. 33 55 dvIpa puM. dharmin puM. daivata puna 67 53 droNI strI 33 55 dvIpina puMna0 0 13. dharSaNa na. doSa puMna0 hai drohATa puM0 2 4 dve na. dvi0 va. 87 15 dharSaNI strI. 43 53 dve strI0 dvi0 0 87 16| dhava0 puM doDI aja08 42 33 dvaita na 36 54 dhavala A0li. 13 2 46 22 dhavala trili. 19 54 dvaya strIna. doSa puM0 82 74 vaihAyana na0 46 23 dhavala puM0 12 72 dvaya A.li. doSA strI. avya. 19 74 dvau puM0 dvi. va. 87 15. dhavalA strI0 li. dohada puMna068 35 15/ yakSara na. 83 52 dhavalI strI. 19 53 dvAdazarAja na0 - 22 dohadalakSaNa na. yanya trili. 14. dhavitra na. dvAdazarAjI strI. dauhRda na0 dvayaSTa na. 43 4 dhAtakI zrI. 20 34 dvApara puMna. dhuti strI0 dvayaha puM0 42/ dhAtu puM0 5 47 dvApara na0 dhAtukAsIsa na0 52 20 dvAra na0 | dhAtumAkSika na. 47 dyUta puMna. dvAravRtta na. 12 dhaTI strI. 42 dhAtuzekhara na0 52 20 yo strI0 35 15 dvAviMzati strI01 dhana puna 61 dhAtrI strI. 1 48 drA puM0 42 thAnA strI. 29 12 66 dvi A.li. daDhiman puM0 dhaniSThA strI. dhAneyaka na. 21 dvi vi0 li. dramma puM0 dhanIyaka na. 73 dhAnya na. 38 40 3 5 dvija puM0 39 dhanu puna0 32 dhAnya puM. 38 41 73 dvijAlaya na. draviNa n| dhanuS na. 41 dhAnyaka na. dvitIyamikSA strI dravya na0 dhanucchAya na. dhAnyAmla na. 40 drava puM. 6 76 dvitIyA khA0 21 58 dhanU strI. 22 33 dhAnyArtha puM0 86 49 drAkSA aja. 88 4 dvipakSa puM0 1 3 47 dhanyAka na. // 50 // | dhAman na0 drAGga puM0 88 66 39 56 drukilima na0 5. 47 na. 22 41 dhanvan puM0 6 dhAyyA strI0 21 33 5 dvaipa na. dvAra strI0 20 dyumna na. bharapaM. 15 dvAviMzati nA 25 12 dhanajaya puM0 47 dhAna 38 35 dvitIyA strI0 dvipatha na. 45 1 dhanvan na.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / pRSTha-pasI 51 42 42 57 dhvani puM. 31 03 15 61 dhvani puM0 20 13 42 na 20 37 22 16 35 13 naktaka puM. 53 32 zabdaH, liGgam , pRSTha-patI! zabdaH, liGgam, pRSTha-pakSI| zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , dhAraNI strI. 80 45 dhavana dhruva na0 nAmA parI 18 15 20 57 nAgasambhava na. dhArA strI. 4 3 51 nandA nA 27 43 nATaka na. dhArAGga puM0 11 65 dhruva puM0 18 napuMsaka puMna0 76 38 nAdhya naH dhArAdhara puM0 11 66 dhruvakA strI0 27 16 naptA puM0 12 35 | nADa trili. dhAru puM0 dhruvA strI. 25 34 nabhara na. | nADi strI. dhArmapattana na. 6 5 12 dhvaja puMna0 44 nabhazcamasa puM0 5 8 nAhI strI0 dhiSaNA strI 13 5 nabhasU I0 nADIvraNa puM0 dhiSNya na0 nANaka na. ghI strI. dhvAGga puM0 | nabhrAj puM. 11 1 dhIdA strI0 namuci puM0 12 44 nAda puM01 dhvAhI strI0 dhIra puna naya puM0 nAdeyI strI0 dhuni strI dhvAnta puMna0 naraka puM. | nAndi strI. dhunI strI. narasabhA strI. nakta nastrI. 81 49 nAbhi puM0 dhuvakA strI. 27 17 narman na. naktam avya. 81 50 nAbhi strI. dhur0 strI. narmadA strI. 39 nAbhi puMstrI0 dhUkA strI. 27 36 nala puMna. naka puna nAman puMna. dhUpa puM0 2 51 naka na. 20 70 nalada na. | nAmazarman puM. dhUma puM0 3 5 nakSatra na0 naladA strI. | nAya puM0 dhUmala puMna0 __75 53 | nakSatramAlA strI. 84 nalina trili. 7 69 45 nAyaka puM0 dhUmra A0li. 13 2 nakha puna0 nalI strI0 nAraka puM0 dhUmra puM. 74 nakha nastrI. nalva puMna0 nAraMgaka na. dhUrta puM0 nakhara tri.li. navati strI0 nArAca puM0 dhUli strI. 24 74 | nakharajanI strI0 O nArAcI strI. dhUsala A0 li. navan a.li. 88 43 nArI strI. dhUsala puM0 12 51 | navanavati strI0 25 4nAla trili. 87 53 | navanIta na. 36 71 nAla puM0 13navanIta puM. nAli strI. dhRta na. nagarI strI. | navamAlikA strI0 20 36 nAlikera na0 nabhahu A0li. 19 27 navamAlikA aja0 88 6 dhenukA strI01 nAlikera puMstrI 18 52 namahu puM0 19 26 nasyA strI0 29 44 nAlIka 'puMna. dhaikta puM0 19 25 nAka puna. 63 63 nAlIka puM0 dhoraNa na. 65 66 nAku puM0 5 61 nAlIka na. dhauteyaka na. 42 52 naDa puMna0 65 35/nAkulI zrI. 21 4 nAza puM0 dhaurtaka na. / 24 70 nAgana. nada puM0 13 14 nAgajihikA strI. 21 nAsA bA dhrAlA aja0 88 4 nadI strI. 2. 37 nAgara A.li. 51 23 nAsikA strI0 dhyAma A.li. 41 75 nAsIra na.) dhyAma puM0 12 73 | nAgara na0 56 28 51 22 nAsIrA strI dhrava A.li. 18 15 nandathu puM06 1] nAgarata na043 3 niHzalAka na. 1 24 88 12 74 naga 01 / dhRti zrI. namahU puM. naTa muna. 81 25, naDaka puM0 2 dhaurtikA strI 47
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapariziSTe | nizA bI. 31 4 nIlI strI 55 nUdhasa puM0 niSkuTa puM0 zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam, pRSTha-paGko zabdaH, liGgam, pRSTa-pakkI | zabdaH, liGgam, pRSTha-patI niHzreNi strI. 23 2 nidhuvana na0 36 13| 19 73 nIla puMna0 75 36 niHzreyasa na. 45 nipa puna. 31 42 nIlapaGka na. . 65 ni. sara 80 57 nipAta puMna0 21 52/ nIlapaGka paM0 3 1 Na 42 47 nipAna puMna0 7. 13 nizAnta na. niHsrAva puM. nIlI khA0 56 nibha puna nizAhA khI. 31 42 nikaTa puna. 65 66 nibha A.li. 71 nizItha puM0 38 nIvAra puM0 1. 2 nikaTa A0li. 65 67 nimitta na. 37 niSa puM0 66 nIvi strI. 32 32 nikaTa na. 23 nimiSa puM0 47 nIvRta strI. nikaSa puM0 nimeSa pu. niSadyA strI. 48 nIvra na. nikaSA strI0 9 nimna A.li. 5. 17 niSadha puM0 nIzAra puM0 nikAma na. 44 48 nimna na. niSAda puM0 6 nIhAra puMna0 nikAya puM. 1. nimnamA strI. niSAdin puM0 34 nUthas nikAyya puM. 65 niyati strI0 niSAdin aja. nikuJja puMna. 32 niyama pu. 6 31 niSka puMna01 40 napura puna nikumbha puM0 61 niyAna na. 45/ nRta na0 nikurumbha na. 31 nirukta na. 40 niketa punaH 67 33 nirguNDI strI. nRpatisabha nastrI0 niSkuha puM0 18 39 nRzaMsa na. 47 42 nirjhara puM0 4. nikharva na. 64 niSkozAmbi vi0li.87 29 netra puMna. nigaDa puna. 66 32. nirNija strI0 niSkama puM. 9 33 / nediSTha na0 nigada puM. 6 33 nidera puM0 3 34 niSThA strI0 24 20 nepathya na0 38 47 nigama puM. 83 66 nirbhara na. niSTheva puMna076 26 nepAlA strii0| 5 nirbhara A.li. niSpravANi A.li.41 13 | nepAlI strii| nigala puna. 75 35, nirmala trili. 36 29 38 nemi strI. nigAla puM. 1. 1 nirmala na. nistaraNa na. 58 naigama puM0 migRhitAsi puM0 31 niryANa na. nitoda puM. | nau strI0 nigraha puM. nikhiMza puM0 64 | nyAna0 nigrAha puM0 niryAsa ghuna. nihava puM0 39 nyagrodhaziMzape / nigha A0li. 7 35/ niyUha puM0 18 46. nilava puM0 strI.dvi.va. nicola puM0 nirvANa na. 62. nI A.li. nija trili. nirvAda pu. nyAya puM01 59 nIkA strI0 niza strI. | niveza puM0 9 3 nIkAza puM0 nyAya vi0li. nitamba puM0 16 53 nilimpAlaya puM0 11 11 nIDa trili. nyu A.li. 14 65 nitAnta A.li. 45 46 nivasatha puM0 2 44 nIpa na. nitAnta na. 45 45, nivAta A0li. 67 39 nIra na. pakkaNa puna067 1 nidAgha puna. 65 10 nivAta puMna. nIrAta zrIna. 91 43 nidAna na. 81 10 nivAsa puM0 nIla A0li. nidrA strI0 24 31 nivIta na. 36 75/ 12 23 pakSaka puM0 1 25 nidhana puMna. 65 6 niveza puM. 12 62 pakSati strii| nidhi puM0 12 20 nivezana na. 8. 57 67 pakSatI strI. nisarga puM0 . 29/ niryAta 72. niraja 50/A pakSa puM0 18 64
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgam, zabdaH, pakSman na0 pakSman napuM. pakSamANa puMstrI0 puna paGkaja na0 paGkti strI0 } pacamAna puM0 / pacamAnA zrI0 pacati strI0 pathA zrI. pacate ali0 paJcakumAri na0 pathakumAri putrI pazakhara na. pacakhaTTI bI. bhagavatrI paJcacarma nastrI0 23 88 pazcakapAla vi0li0 87 pakSa nastrI pacadazI zrI. payan ali. paJcanada na0 pacapUlI strI0 pathama puM0 pacamAla nastrI0 parAtra puna0 pacaviMzati na paJcazAkha puM0 pathasamiti na0 } pRSTha - pI | zabdaH, liGgam, 39 62 paTa trili0 79 21 paTaka puM0 11 paTacara puMna0 28 paTala nastrI0 4 62 40 33 26 46 2 ~ ~ ~ ~ ~ ~ . v * ? 22 22 22 22 20 88 45 22 45 22 51 | pataGgikA strI0 22 50 pacAmrapriya puM0 pacAla mAthure ba0 } zrI0 pacAla puM0 ba0va0 13 paJcAla puM0 ba0va0 pacAzat strI0 pacAha puM0 pazcikA strI0 paJjara puMna 53 paTala trili0 5 paTa puM0 52 paTAkA strI0 paTola bI 11 paTTa puM0 59 paTTisa 0 88 71 paTTI strI0 53 paNa puM0 paNava puM0 34 24 24 18 haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / pRSTha- paGkI | zabdaH, liGgam, 84 43 pathin A0li0 24 69 41 paNDA strI0 52 paNDita - 51 54 puNya na0 paNyA strI0 patatra na0 13 6 patadraha pu0 22 52 patAkA strI0 62 31 / patAkI puM0 25 6 pati puM0 10 22 21 45 patatri zrI0 33 | patatrI strI0 39 pada } 50 pattana na0 43 pati zrI 47 | patti puM0 patra puna 18 patra na0 7 patrakAhalA strI0 87 47 patrapAla puM0 73 | patrapAzyA strI0 43 patrAta na0 8 pani puM0 27 73 42 | patha puM0 80 85 78 26 w 5 5 5 J******** 56 15 5 15 2 18 83 20 12 38 21 20 41 13 11 16 11 12 19 19 72 41 30 17 84 10 15 pathyA strI0 63 pathyAvaktra na0 26 | pada na0 75 pada puM0 pathya na0 66 padakakramaka na0 37 56 32 padatvarA strI0 14 padaracI strI0 35 | padavi strI0 33 padavI zrI. paddhati strI0 10 } 7 50 padma yathAprA0 59 padma na0 33 padma puMna. padma puM0 27 padmaka na0 } m padmarAma puMna0 9 padmavAsA strI0 padmA } padmAruNa A0li0 74 padmAruNa puM0 45. patha A0li0 32 padma na0 [ofeso} 71 | padyA strI 6- padma puna 61 panasa trili0 65. panyA puM0 27 panI strI0 62 papI strI0 43 pampA zrI. 6 payas na0 48 52 | payodhara puM0 9 payodhA puM0 13 45 13 param na avya0 pRSTha-palI zabdaH, liGgam, 12 puM0 } ** 60 | paraHzata vi0 37 li. 2060 52 9 WE 28 41 20 ra 50 50 45 26 67 26 68 423 23 35 paramAha puM0 } 59 - 44 22 paravANi u. 59 parazu puM0 parazvadha puM0 parAkrama puM0 12 13 59 Ex 48 65 21 21 59 maiM Dha 2 3 335 29 72 13 2 12 75 5 26 22 29 . 10 12 5 20 36 para puM0 33 22 16 36 parAga puM0 31 45 6 29 67 paramapaMtha puM0 parampara puM. 42 parA puM0 54 parArtha na 4 25 25 30 87 31 paraH sahasra vi.li.ba.ba.07 33 paramanizA zrI. 47 33 13 paramparA zrI. paramasabha puM0 53 paramasabhA strI0 paramasenA zrI. parikara puM0 parikhA strI0 paricAlana - paricaya puM0 13 paricaryA strI0 parigraha 0 | pariSa puM0 paricAyya puM0 pariNAya puM0 pari trigarta na0 paridhi puM0 paripandhaka puM0 paripATi strI0 27 parivaI - 14 3 paribhAva puM0 paribhASaNa 20 21 parimala puM0 7 parivatsara puM0 pRSTha- pI 4 11 45 29 27 159 ** 66 46 67 4 33 18 44 ** OM4 7 27 11 * 11 24 11 22 9 35 14 * 15 47 7 7 70 ~ 72 ~ 2 12 54 18 3. 16 6 23 13 9 45 * 10 26 30 11 33 39 41 37 63 37 9 17 9 vr 45 65 12 63 11 33
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 tRtIyapariziSTe palAla puM0 n88 ... 60 . zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-pasI zabdaH, liGgam , pRSTha-paccI parivAdinI strI. 20 47 pala n.| 2 pApa na. 40 62 74 21 pATala A.li. parivAra puM0 pala puM. pApman puM0 parivAha puM. palaGkaSa puM. 31 45 pATala strIna pAmA strI0 pariveza puM. 22 palaGkaSA zrI. 31 43| pATa puM0 75| pAmA strI. 35 24 pariveSa puM0 palala na. 36 38 pATalA strI pAyasa puMna. pariSad strI. 24 47 palala puM0 36 41 | pATali puMstrI. 13 pAyu puM0 parisara puM0 palAGga na. | pAThA strI. 28 pAyya na. 50 63 parisaryA strI. palANDu puMna0 pAThIna puM. pAra puna 73 11 parisut strI. 24 55 palAla na. pANi puM0 65/ pArata puna paristoma puM. pANipAda na0 pArada puMna0 parisutA strI0 palAlI strI0 pANDara puM0 pArazata na. parIpana. 21 palAza puMna0 pANDara A0li. 2 pArazava puna0 parIvApa puM0 plaashshaatn| pANDu A.li. pArApatAMhi strI0 parIvAra puM. vi0 li. pANDu puM0 72 | pArApata puMstrI. 89 5 parISTi strI. palAzazAtana puM0 46 pANDukambala puM. pArAyaNa na. paru puM0 63 palita puna pANDubhUma puM0 73/ pArAvata puM0 12 47 paru na0 39 24 palita na0 42 15 pANDubhUma na. 69 pArAvAra puMna0 73 12 paruSA strI. 23 14 paliza na. pANDura trili. 90 32 pArAvAra puM0 12 17 parolakSa vi0li. 87 33! palyaGka puM0 1 25 pANDura A.li. 13 2 pAri strI. 33 73 parjanya puM0 11 1 | pallava puMna0 pANDura puM. 72 pAritathyA strI0 84 5 parNa na0 41 38 palli strI 32 13 pAtaka puna 3. pArI strI0 33 73 parpaTa puM0 | palvala puMna. pAtalI. paryata puM0 1 34 pavana na. paryanta puM0 pAruSya puMna0 38 65 paryastikA strI0 26 69 pavamAna puM0 pAtra trili. pAregaGga na0 45 33 paryadhyayana vi0li. 87 27 pavi puM0 11 pAtramAha puM. 71 pArka na. 42 24 paryA strI. pavitra puMna. pAtrIva puna0 / pAtrIva trili. pavitra vA li. 30 pArtha puM. 76 paryANa na. 11 pAd puM0 puMstrI0 57 45 paryAya puM0 pazugoSTha na. 49 11 pAda puM0 11 pAlana puM0 1. 51 paryeSaNa puna. pastya na0 pAda jala strI. paryeSaNA strI0 pAzulI strI0 pAdapa puM0 parvan na0 pAMzucAmara puM0 pAdapA strI. 6. pAvaka puM0 1 3 33 | pAdazIrSa puM0 61 pAvana vA. li. 89 38 parvata puM0 12 44 pAdAvarta puM0 51 pAza puMna0 76 51 pazu puM0 pAdukA strI. 66 pAza puM0 6 4. pAkya na. pazu strI. 60 pAdU strI0 67 pAzaka puM0 1 27 pazukA strI. 11 23 pAcaka vi0li. 87 1. pAnIya na. 4. 72 pAMzu puM0 parvadha puM0 11 23. pAJcajanya puM0 16 62 pApa A.li. 4.. 65/ pAMzucAmara puM0 3 66 50 pArihArya puMna01 73 1. 35 58 pAtAla na. 35 59 pAtAlanilaya puM0 12 Por pavana puM0 . 10 1. 3 pazu puM. 38 52 6. pAli strI0 24 37 324 11 24
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAyanukramaNikA / 161 52 14 purudaMzas puM0 piGgAla puM06 pula puMna0 25 15 pulaka puM0 4 53 24 puTa trili. 84 zabdaH, liGgam, pRSTha-patI zabdaH, liGgam, pRSTha-yahI | zabdaH, liGgam, pRSTha-pakI zabdaH, liGgam, pRSTha-patI pAzyA strI. 22 63 pitR puM0 163 pitR puM0 19 25pIti strI0 12 35 garI 23 22 purandhrI strI. 19 50 2 27 pitta na0 pAzANa puM0 37 19! 21 23 na. 49 34 piGga mA.li, 13 2 pittala puMna0 82 35 pItikA strI0 21 51 purANa puM0A0li. 49 38 piGga tri.li. 88 57 pittala trili. 82 36 pItha puM0 2 45, purItat na. 52 5. piGga na0 41 64 pidhAna puna 69 9 pInasa puM0 11 69 purISa na0 pika puM0 12 46 pinAka puMna0 63 65 pIyUSa na01 __37 11 puru puM0 piGgala A0li. 12 2 pipIlika puMstrI0 55 26 12. 76 pippala puMna0 59 61 puruSa puM. 13 33 64 59 puruSI strI0 1 pippala puM0 53 24 pitANa na0 puccha puna. pippalaka na. purUravas puM0 picaNDa puM. puccha puM0 14 pippalI aja. puroDAza puM0 picu puM0 pula puM0 11 68pati pulaka puMna. piccha na0 33 62 65 piccha puM. 14 25 pippalI strI pulAka . picchA strI. 28 1 | puTaprIvA strI0 20 30 62 piplu puM0. pulina puna 46 picchAlA strI. S20 43 | piyAla puM0 puTikA strI0 12 53 24 68 6 puloman puM0 piJcha na041 26 pizA .li. 13 2 puTita Ali 37 25 pusta puna. pija A0li. 28 5: pizAcasama na. 46 77 puTita na. pijana. / puskara na01 48 57, pizAcI strI0 21 55 puNDarika puM0 43 35 pijara A0li. 13 2 pizita na. 3. 18 puNDarika na. mA 40 55. pustaka puMna. 43 32 42 53 pijara puM0 12 76 pizitI strI0 21 57 puNDU puM0 16 76 pijJA strI0 28 4 pizuna A.li. 89 41 puNDrA puM0va0va0 87 49 42 69 piTa ghuna. 61 63 piSTa puM0 piTa na. 65 62 puNya trili. 38 64 puSpaka na. 49 8 piSTa na. / puNya Ali0 40 43 / puSpaphalavat puM0 piTaka trili. 84 31 piSTAta puM016 2 38 63 puSpAvacAya puM0 piThara trili. 85 25 pITha nastrI. 81 48 puNya na. piThara puMna0 85 30 pIDA strI0 24 puNyarAtra puM0 16 68 puSya puM0 piNDa trili. 88 62 pIDA puM0 83 50 10 puNyAha puM0 78 13 pUra strI. piNDa na. 62 9pIta A0li. 13 2 puttikA strI. 21 37 pUga puMna. piNDa puM01 11 52 pIta / / 12 72 putra puM0 12 35. pUga na. 53 66deg 12 75 putra ali. 86 54. pUga puM0 piNDA strI 21 52 pItaka A0li. 87 39 1 58, pUjayA strI piNDAra puM0 4 pItacandana na. 21 54 pudgala puM01 piNDi strI. 33 30 pItataNDulA strI0 20 67 punarbhava puM0 10 15 patanAkezI strI0 21 59 piNDikA strI. 27 11: pItadAru puMna0 70 65 punarvasu puM0 piNDI strI0 53 66 pItana na. 4. 29 / pura na. 43 28 pUti strI. 12 67 piNDoli strI0 30 28 pItasura puM. 31 pura trili. 85 46 pUtikATha na0 41 14 piNyAka puna064 50, pItA strI0 21 53 pura puM0 30 pUpa puM0 21 zabdAnu0 pari03 puSpa na0 } 3 66 17 14 pUjA strI."
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zabdaH, liGgam, pUpalikA strI pUpalI strI0 dhU puMna* {o}} pUrana A. Di. pUrNA zrI pUrNimA zrI0 pUrva A. li0 pUrta na0 pUrva puMna0 pUrva A0 li. pUrva phalgunI strI0 pUrva bhadrapadA strI0 pUrvarAtra puM0 pUrvASADhA zrI pUrvAhna puM.} j.} pUla trili pUSan puM0 ekca na0 itanA zrI. pRthu strI0 pRthuka paM. pRthvI strI0 pRni puMstrI0 pRSat puMna0 pRSata puM0 pRSata pu0ba0 pRSatka puM0 pRSadAjya na0 pRSTha na0 pRSTha puM0 pecaka puM0 pecAna na0 paivAna zrI peTa trili * peTA strI0 peTaka trili0 pRSTha-palI zabdaH liGgam, | peTaka puM0 peDA strI0 71 49 peyA strI0 81 20 peyUSa na0 20 57 peyUSa puM0 20 54 | pela puMna0 67 33 peza na0 67 29 pezi strI0 pethI strI0 76 83 83 27 16 62 86 1/ 16 86 1 84 31 84 poTagala puM0 56 poTA strI0 58 | pota puM0 69 potra na0 37 polI strI0 45 pauNDarika puM0 pauruSeya na0 38 | pauruSeya thuM 12 39 76 paurNamAsI strI0 19 59 prakANDa puMna0 21 16 prakANDa aja0 1 31 21 17 58 19 52 50 prakAza puM0 16 3 prakIrNaka na0 16 3 prakIrNaka puM0 13 9 prakRti strI0 Ta 28 prakRti strI0 49 13 1 45 prakAma na0 prakAra puM0 prakAza A0 li. 52 26 ** 21 21 17 28 16 37 26 13 37 pautava na0 51 37 pauruSa na0 ** 45 pIruSeya A0 li046 4 10] prakoSTha 0 0 36 prakrama puM0 27 prakaNa puMna0 61 prakaNa * puM0 61 11 praveDana puM0 61 prakhara trili0 tRtIyapariziSThe 17 praga na0 6.2 prakhaNDa puM0 pRSTha- paGkI | zabdaH, 1 31 29 52 46 46 20 86 44 15 8 liGgam, 22) pragADha A0 li0 17 | pragADha na0 38 prage anya * 15/ 48 48 23 26 15 9 16 [go} pragraha 22 pragrAha puM0 10 | prabhIva puMna0 I 58 praghaNa puM0 I 57 praghANa puM0 14 | pracchada puM0 14 | pracchardikA strI0 1 prajA strI0 56 prajJAna na0 2 praDIna na0 16 praNaya puM0 70 praNAla trili0 24 pravidhi puM0 35 praNIta puM0 33 | pratati strI0 24 puM0 54 pratAninI zrI0 pratigraha puM0 } * 61 / 48 pratigrAha puM0 13 pratinidhi puM0 pratipad strI0 } 42 21 pratimA zrI. strI0 34 | pratimAna na0 37 pratiyatna puM0 55 pratiyAtana puMna0 37 pratiyAtanA strI0 31 pratizyAya puM0 1 pratizraya puM0 pratizrut strI0 pratisara trili0 67 6 23 13. 12 4 2 pratisarga puM0 * 54 pratisIrA strI0 1551 | pratIka puM0 pRSTha-palI zabdaH lim 51 pratIcI strI0 50 pratIhAra puM0 54 pratolI strI0 41 41 48. V 12 8 76 7 7 7 24 28 45 45 6 85 7 11 11 520 32 pratyac avya. 32 prayamaNIya na0 31 pratyaya puM0 34 pratyaya vA0 li0 34 pratyarthina puM0 74 pratyAThI na 10 20 pradezinI zrI. 13 38 pradoSa puM0 19 14 19 14 67 pratyuSa na0 pratyUSa puMna0 62 7 74 prathiman puM0 22 pradhAna A0 li0 4 pradhi zrI0 4 pradhi zrI 10 23 prapa puM0 20 53 pravada na0 2446 pravada puM0 29 1 67 pradara 0 52 | pradIpana puM0 62 pradeza puM0 67 | pradAtra puM0 11 pradhana na0 66 pradhAna na0 17 prapA zrI0 * praphulla na0 7 65 prabhazana puM0 24 40 prabhava puM0 24 24 prabhAkara puM0 69 pramada puM0 11 6 30 pramaya na0 24 55 pramANa strIna0 85 31 pramANa na0 9 42 pramANa a0 li0 pramANa bha0 li0 69 36 pramANI strI0 pRSTha- paSThI 21 9 47 34 23 45 47 45 48 10 45 46 34 37 91 29 6 6 ~~w to or of a 42 45 38 75 77 6 * 11 9 20 4 81 7 76 35 74 TUM 49 mu! ~ ~ mm 0 21 33 48 56 36 10 8 17 29 50 15 61 15 68 39 24 31 42 30 21 14 3 13 5 6 61 46 13 71 80 * 23 51 ** 81 12 86 56 86 62 82 51
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / 163 - 67 22 prAcI strI0 13 41 prauha puM. A 22 / zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam, : pRSTha-pakSI zabdaH, liGgam , pRSTha-paGkI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI pramIlA strI. 1. 5 prAkAra puM0 .963 prekSA strI. 23 66 badarAmalaka na. 45 29 prayuta puna. 6. 48: prAgramaNIya na. 45 46, preman (na. 79 19 bandhutA zrI. . 22 64 prayojana na. 61. prAgvaMza puM0 18 23 zreyarUpaka na081 26 bardhara puMstrI0 9. 40 pralaya puMka 6. 59 / prAGgaNa na. 40 35 preSa puM0 1 6. baha puna0 pravacana na. 63 prAcikA strI 29 protha trili. 68 34. baha puM0 13 47 pravaNa puMna. 20 20 protha puM0 68 32 barha na. pravara puMna0 3 9 prAcInAvIta na0 36 75. protha na. 68 34 barhi puM0 pravAla puna 11 41 proSThapadA strI0 83 58 barhi puMna. pravAhikA strI. 24 62' prAga puM. 62 barhiSa na. 41 64 14 20 pravidAraNa na0 42 34 14 24 plakSanyagrodha na. 45 28 bala trili. 36 63 praveNi strI. prANahitA strI0 plava na. 62 bala puMna. praveSTa puM0 prANa puM0 ba0 plava 11 55 bala na0 prazaMsA strI. prAgin puM. 12 27, plIhan puM0 29. bala puM. prazna puM0 prAtipadika na. pluta puM. 13 5 baladeva puM. prazraya puM. 6 30 prAdeza puM0 9 49 balA strI. praSTI strI. 87 56 15 prAdezAnta na. 11 phaTa pukhI. 55 66 balAkA strI0 prasannA strI0 87 73' prAdhva na. 91 21 phaNa trili. 56 5 balAhaka puM0 12 59 prasabha na. 39 prAnta puMna0 - pharaka punaH 62 65 bali puM0 11 43 prasava puM. 6 74 prAntara na0 51 33 phala puMna0 75 55 bali puMstrI0 53 40 prasAda puM0 8 6. prAptajIvika trili. 87 30' phalaka puna. 62 17 bahalacchAya puM0 47 32 prasAdhana strIna0 8. 46 prAyas puM0 8 75' phalahaka puM. 1 39 bahukara puMstrI. 56 39 prasUta na0 42 68 prAyas A0 li. 8 7, phalikA strI0 24 68 bahula na. 17 40 prasUna na. 42 63. prAyazcitta na0 41 68 phalI strI. prasUna na. 42 68 prAlambikA strI0 84 6 phalgukA strI. prasUnaka na. 42 68 pAleya na0 4 3 17 phANita na. 36 74 bahvarthaka. 88 14 prasRta puM0 .. ....prAleya puM0 11 74 phANTa na0 / 48 61 basti puMstrI. prasta A.li. 7 56 phAla A0 li. 41 12 bahuguDa puMstrI. 87 75 prasRta puM0 7 56 phAla puM0 17 36 / bahucchAya puM0 prasRtA strI. 64. phAli strI. 33 39. bahutaila na. prasevaka strIpuM0 55 16 prAvRS strI0 24 49 phulla na. 42 68 bahupeyA strI0 . 87 73 prastAra puna prAsa puM0 8 46 phena puM0 16 41, bahulA strI. 17 38 prastha puMna. 68 29 prAsaka puM0 phelA strI prasphoTana na. 69 6 prAsAda puM0 - 10 13 kelI strI 30. 20 prasravaNa na. 81 12 prAi puM. bahuvrIhi puM0 11 1 prastAva puM0 9 75 priyaka puM0 8 7 vahuvarSA strI0 87 53 prahara puM0, 3 48 priyaGgu puM0 13 22.12 10 12 45bADha A0 li. 45 45 prahi- puM0 10 53 priyaGDa strI. 20 66 baDiza trili0 82. 41 bATa na. 45 45 prAc na. / priya strI0 13 24 / badara na. 42 65/ bAga puMna. prAca avya. 11 7 prI strI 22 19 badarI strI 20 29 dhANa pu. 12 45 20 27: bahula puM0 1 bahula puM0 13 17: 30 20 bahulA strI06 26 21 16 37 .
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164. zabdaH, viDam liGgam, rAma bI. bAdara A0 li. bAdha puMstrI0 mAyA zrI. bAla puMna0 bAla puM0 bAla vA0 li. bAlaka puMna bAlaka puM0 bAlA-lI zrI0 bASpa puna0 bASpikA strI0 mAvi strIpuM0 bAha zrIpuM0 bAhu zrI. bahudalapuM bAhara na0 bADhacya na0 biDa na0 biMDA strI0 bindu puM0 bindutA pu0 vimItaka mili 9 buka na0 bukA - pRSTha-pakkI ! zabdaH, 53 41 55. 41. 59 17 17 59 17 63 17 17 vo 20 54 31 59 10 84 88 20 20 5 5 90 84 bimba puMna0 bila na0 52 bisa na0 bisakaNTikA strI0 22 bisakaNDikA strI0 22 ** bIja na0 bIjakozI zrI bIjapuSpa na bIjAlaya na0 bIbhatsa na0 zrIbhara puM0 20 buhuda pu0 -12 budha puM0 2 ! buli strI0 52 busa puMna0 49 busta puMna0 20 | bRhatikA strI0 23 bRhacchAla puM0 50 23 bRhatI zrI. 25 bRhaspati puM0 beDA strI0 24 : 50 bola puM0 67 brahman puMna0 60 brahmatva na0 51 29 brahmabhUya na0 2 mAsu pu0 2 brAhmaNa na0 56 27hmaNa puM0 27 mAnArtha tri*i 49 brAhmaNI strI* 73 22. 69 | 49 brAhmaNya na0 70 41 20 22 | ****** u m 21 14 50 25 liGgam, 63 11 19 48 14 bha puna0 79 x; 45 11 jhalyA zrI 45 47 brAhmaNa ya0 prA0 ** 12 bhakta na0 bhakti strI0 bhaga puMna0 bhagaNa na0 bhaGga puM0 mA zrI bhakti zrI0 42 11 16 bhadra A0 ki0 bhadra na0 5. 32 bhadra puM0 } } bha tRtIyapariziSTe pRSTha- paGkI zabdaH, liGgam, 9 bhAdra vA0 li0 38 bharadAra puMna0 15 bhadraparNA strI0 43 11 60 16 12 22 77 68 26 47. 31 26 52 26 60 * 12 28 19 86 * - 19 21 4 80 7 9 27 38 37 41 22 bharaNya na 28 bhariman puM0 54 marma puM0 37 | bhalla puM0 55 bhallAtaka trili* 28 bhallAtaka na0 27 mA zrI0 30 bhaTTI strI0 48 21 29 mahA zrI. bhambhA zrI. bhaya na0 bhayanI strI0 bhayAnaka 50 bhayAnaka na0 bhara A0 li0 bhara na0 bharaNI zrI 32 39 13 40 23 65 5 47. 37 61 14 94 bhava puM0 bhavatI zrI strI0 bhavat A0 li0) bhavana puM0 na0 bhavika na0 bhaviSyamANa na0 bhavya na0 bhavya na0 bhavya zrIpuM0 bhasad puM0 42 bhAn na0 60. bhalmaka na0 bhajjA strI0 31 46 20 40 44 bhAga - 40 41 bhAgadheya na 30 3 bhAbI. 16 bhAgadheya puMstrI0 30 17 bhAgya na0 pRSTha-pI, zabdaH liGgam, 18 bhAjana na0 66 | bhATi strI0 28mANa puMna0 30 78 20 20 30 29 50 21 11 11 bhAratI zrI0 45 46 45 45 bhArgavI strI0 4356 bhAla puMna0 49 ! bhAva puMna0 28 6 39 56 86 41 32 56 8 57 | bhANDa na0 14 bhANDaka puM0 18) bhAnu puM0 63. bhAma puM0 40 bhArata puM0 15 bhArata na0 19 69 * 38 52 39 30 23 24 bhAva puM0 65 bhAvuka na0 18 bhASA zrI. strI0 39 58 16 bhASya na0 70 bhAs puMstrI0 13 bhAsa puM0 71 misa na0 42 midA zrI 45 62 bhidi puM0 40 42 midu puM0 38 56 bhidura na0 58 bhidya puM0 55 bhindipAla puM0 mandapAla puM0 9 3 60 bhAskara puM0 | 2 bhAkhatkAnta puM0 bhikSu puMtrI* bhikSA strI* 60 19 | bhirasaTA strI0 60 missA zrI0 63 mIka strI0 28 bhISaNa trili 5437 bhISA zrI 38 52! bhuja puMstrI0 bhiSati na0 ~~~~ pRSTha-paTTI 35 42 32 15 67 17 49 13 49 16. 12 5 3 21: 37 37 21 21 9 23 13 21 74 22 76 34 40 9 55 *******-*-**-* 22 38 59 19 ~ ~ ~ * V * = 41 18 5 10 31 42 13 31 14 55 5 23 67 37 29 23 74 11 24 9. 48 11 ve 11 49 13 15 15 24 18 34 17 25 19. 50 88. 53 4. 55 49
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazabdaH, liGga, bhujadala puM0 bhuvana puMma bhU zrI. bhUta puMna0 bhUtakezI strI. bhUtArI strI0 bhUtanAzana na0 bhUtanAzinI strI0 bhUta na0 bhUtAtman puM0 bhUti strI bhUtIka na0 bhUnimba puMbhUman puMna0 bhUman A0 li0 bhUmi strI0 bhUmicchAya khIna bhUyamAna na0 bhUri na0 bhUrja puMna0 bhUSaNa puMna* bhUSA zrI bhRGga puMstrI0 bhRGga na0 bhRGgAra puM0 bhArI zrI. bhRgu puM0 bhUlA zrI. bhramala puM0 li0 bhRza A0 meri strI0 mela puM0 bhaikSa na0 bhoga puM0 bhogavatI zrI0 bhogAvatI zrI. akuTI zrI bhrama puM0 pRSTha-paGkI zabdaH, liGgam, 10 51 bhramaraka puMna0 1 zramaNI strI0 45 bhramI strI0 70 bhrAtR puM0 58 bhrAtRvya puMna0 40 bhrASTra puMna0 bhrukuTI strI0 kuTI strI0 70 21 60 21 21 41 21 49 5 23 41 11 76 44 59. 40 58 haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakAra dhanukramaNikA / pRSTha-palI zabdaH liGgam, 62 53 majarI strI0 80 28 16 74 bhrUNa puM0 32 15 bhrU 15 bhrU strI0 71Sa puM0 makara makarI 2145 mI. 40 21 makaranda puM0 makura puM0 45 62 makSa puM0 43 makSikA zrI. 65 36 makha puM0 67 15 84. 10 magadha puM0 0 41 54 56 maghA zrI. 66 ma 376 | maGgala puMna0 puM0 20 52 maGgalA strI0 5 61 | maGgala na0 23 48 | maGgala na0 17 50 maGgala abhi0 45 46 mayA zrI0 23 29 macarSidha strI 11 55 majA puM0 46 30 ma 0 8 55 madhaka puMna0 20 38 manjara 0 47 majiSTA zrI0 ma 31 22 15 nabhIra puna 53 59 maJjIra puM0 9 26 mari zrI 53 12 11 73 32 32 15 2 22 4 o o of us 12 12 19 16 3 " 27 13 0 13 26 15 75 75 40 246 | maJjula trili0 61 maJjUSA strI 35 maTha trili0 31 maNi puMkhI0 34 saNika puna0 14 | maNita na0 15 maNIvaka na0 3 33 65 maNDa puna 36 maNDana puMna0 22 maNDapa puna 46 maNDala na0 maNDala jiDi 22 maNDalAma puM0 * 55 10 50 50/ 25 26 maNDara na0 matallikA strI0 mata na0 matkuNa puM0 matsa na0 39 40 matsara a0 vat maTara du 11. matsarA strI0 8 matsI strI 38 ! matsya puM0 matsyaNDI strI0 matsyA puM0 ba0 matsyANDI zrI0 nathita trii 29 59 29 55 cita na0 86 59 mathurA strI0 5 30 mada puM0 22 madana puM0 63 65 madanAMkuza * 56 48 madirA strI0 28. 24 mI strI0 74 7 madya na0 35 madra na0. 38 | madhu ta0 0 pRSTha-palI zabdaH, lim 48 madhu puMna0 34 madhu puM0 16 zrI. 36. 31. * 58 62 37 62 66 w 3 ; ~ 5: 67 70 42 19 49 85 51 ' 45 12 52 4 19 65 madhuka na0 24 madhuka zrIna 73 madhuparka na0 19 0 87 73 madhura na0 45 madhura puM0 19 madhuraka puM0 55 madhurasA strI0 45 madhurA trili0 madhUcchiha na0 65 madhyama briTi 42 madhya puMna0 59 madhya mili 1 59: madhyama 48 madhyama na madhumakSikA zrI0 21 10 12 11 31 6 90 41 *? 18 11 63 62 14 62 13 62 jo} 20 madhyamA strI0 32 * 34 62 37 24 22 83 68 30 32 mana na0 55 madhyAha puM0 manISA strI0 12 46 3461 | manu puMkha * manaHzilA zrI. manuSyasabha na0 manoguptA strI0 manohA strI0 mantu puM0 mantra puM0 42 magya 50 22 mantha puMna0 55 3 10 : $*} 10 74 4 37 mathin strI0 2050 manyAna puM0 40 41 mandAkSa na0 43 42 mandira puM0 } mandhAH puM0 pRSTha- paGkI 62 43 53 43 54 42 3 79 50 48 29 36 40 ********** 19 6 17 15 61 62 20 62 20 16 21 43 19 20 58 46 21 ~ ~ ~ ~5~0~~~ 5 45 16 73 47 9 48 29 1 65 9 28 2 12 165 2 5 12 20 12 69 39 52 82 60 59. 64 6
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tRtIyapariziSTe wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwATAMIRPAPowerPornmarathimaanwarmarwaintinraamunarianrimantunnnninantawan . mehet....-:.--- --"ww.miwwwwwwwwww 88 mayUra puM0 4 11 maraNA strI 84 64 33 / mANavaka puM0 zabdaH, liGgam , , pRSTha-pasI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI ! zabdaH, liGgam, pRSTha-pasI zabdaH, liGgam , pRSTha-pasI mandira strIna0 82 5 mazi strIpuM0 58 8 mahodaya strIna0 81 59 mAlatI aja0li. 88 6 mandoSNa na. 49 55 maSI strIpuM0 58 9 mA strI0 21 26 mAlA strI0 29 44 manyA strI0 23 52 / masivarghana na. 51 42) mAsa puM0 5 17 mAlikA strI.29 44 manyu puM. 5 50 masura napuM0 56 . 57 mAkanda puM0 12 52 .. maya puM.. ....12 45, masura strIpuM0 56 52 / mAkSika puM0 47 51 mAlya na. mayu puM.. 5 6. masUra na. 56 56 mAgadhA puM mASa napuM0 mayuSTaka puM0 ... 13. 22 masUra strIna0 13 mAmadhI strI. 19 69 mASaka napuM0 mayUkha puM0 12 12 masUra puMstrI. 52 mAgadhI ali. 88 6 mASaparNI strI. 20 21 32 ! mAThi strI 34 mastaka napuM. mAsa napuM. ___72 mayUraka na04 2 5 mastiSka napuM0 mAsara puM0 mayUrI strI0 .19 57 masta na0 3 6 69 | mANavya 20 mAMsa napuM. mayUrIkukuTI puM0 , 80 28 masta paM. 13 58. mANikya na... 40 mAMsi strI. maraka eNna. / 62 56 mastuluGga napuM0 .15 4. mANibandha na. mAMsI strI. 42 marakata na. 19 mAtulAnI strI. mahas na. mitra na0 maranda puM0 mahat na. mitra .. 48 mAtuliga na. mari strI0 34 64 mahatI strI0 20 47 mAtra na. 60 mithuna na. marica na0 42 11 mahatI paM. 52 49 mAtrA strI0 miSa na0 52 12 30 marIca na0 42 13 mahAkaccha puM0 miSI strI0 12 16 mAdhava puM0 / / marIci puMstrI0 58 37 mahAghoSa trili. 91 28 mAdhavaka puM.) | misi strI 21. 64 mara puM0 5 51 mahAdAru napuM0 . 78 65 mihikA strI. 18 marut pu0 13 39 mahAnasana. mAdhavI strI03076mAharapu0 1 70 marunmAlA strI0 21 28 mahAnIla puM0 mInANDI strI0 13 73! markaTI strI0 19 56 : 13 14 mAdhvIka na. 48.15 mukuTa na0 84 9 marjitA strI0 28 75 mahApama pu0 / 12 22 mAna napuM0 6 9 61 mukunda puM0 mukunda puM0 12 23 marja strI. 22 3. mahApauNDarIka puM0 13. 16! mAnasa na. // 41 19 mukura [. mardala puM0 11 | mahAbala na. 43 2! 50. 6 mukula napuM0 marma na0 39 65 mahAbalA strI. 30.60 mAnikA strI0 . 26 70 mukta trili. 28 66 marmara puM0 13 4 mahArajana na0427 mAnuSI strI0 59 51 muktA strI0 28 65 maryAdA zrI028 78 mahArasa na. 40 39 / mAnojJaka na. 81.29/muktAphala na. 91 12 masAlA 36 28 mahAraurava na017 67 / mAyA strI. 40.48 29 38 mukti strI. ) 36 26 mahAlaya puM06 61 / mAyu puM05 50 mukha na0 mala na. 36 26 mahAvIra puM0 3 69 / mAri khA. mAri strI0 33 64 mukhAlaGkaraNa puM0 20 59 malA napuM0 75 12 mahAsaroja na0 47 42 mAruta puM0 13 39 muja puM0 malaya napuM0 1 64 | mahAsena puM0 47 31 | mArgaNa puM0 muNDa napuM. malayaja napuM0 65 47 mahAhimavat puM0 11.61 mArjitA strI0 28 75) muNDa trili. 66 50 malayA strI0 28 56 mahiman napuM. 79 3 mAvIka na0 48 14 mud strI. malla puM0 11 14 mahilA strI. 308 mAla na. 36 56 mud puM0 13 22. mallikA trili. 55 17 mahezvara puM0 12 39 mAlaka napuM063 22 mudraparNI strI0 34 45
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdhanukramaNikA / / 72 37.yati puM. 12 61. yamaka na. zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-palI zabdaH, liGgam, pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI mudgara strIpuM0 56 31 mRdu puM0 12 68 mlecchamukha na. 43 5 yAji puM0 13 27 mudrA strI0 30 9 mRdha na. 42 33. ya yAta na0 39 9 muni strIpuM0 57 62 mekhalA strI. 30 48 yakRt na0 42 19 yAtana puM0 24 40 munibheSaja na. 848 yakSma puM. 3 26 / yAtanA strI0 24 32 muraja puM. 11 60 megha puM0 11 7.! yakSman puM0 19 37 yAtuna. 52 31 muSuNDi strI0 33 31. meghapuSpa na050 25 yajuSa ma0 39 24 yAtrA strI. 30 31 muSka napuM0 54 18 mecaka Ali0 13 2 yajJa puM0 13 26| yAdas na. muSTi strIpuM0 57 57 / mecaka puM0 na0 63 62 yata na. yAna puMna. musta na. 41 75 mecaka na. 42 43 yati A. yAnayuga puM0 musala napuM0 75 15 mecaka puM0 12 74 yati puM. 17 yApya na0 musalI strI. 75 17 me puMna. | yAma puM0 8 62 64 mustaka napuM0 yatna puM0 6 methi puMstrI. 58 7 yathAkAmI strI) | yAmA strI 19 45 musta trili. 85 13 medas na. 38 72 yathAkAmya na. yAminI strI muhUrta na0 68 15 medha puM0 13 27 ": yama trili. yAmuna na. - 42 43 mUtra na. 37 57, medhi puMstrI. yAmyA strI0 20 21 mUrkha trili. 86 71 menistrI. __ 33 64 yama puM0 yAva puM. mUrti strI0 23 26. meru puM. yAvaka puM0 mUrdhan puM0 5 32. melA strI. 30 34 yamunA strI0 20 40 yAvadamatra na. mUrvA strI. 31 2, meSa puna 77 30| yayI strI. / 22 47 yuktarasA strI0 mUla napuM0 74. 31 mehana na. 81 9.yayu puM0 65 yuga puna. mUlaka napuM0 63 23. maitrAvaruNIya na. 46 27. 13 21 yuga na. mUlya na. 38 49 maitrI strI. 8. mUSA strI. 31 17 maitropajJa puM0 . 47 13 yavana puM0 26 2 yugala nastrI. mUSika napuM0 64 18. maitrya na. 80 35, yavanAnI strI. yugya na. mUSI strI. 19 57 maithuna na. 36 13 yavaneSTa na. 12 yudh strI0 mRgayA strI0 :33 57 maireya puna ' yavamadhya puM0 11 62 mRgavya nastrI0 yuta puMna0 yavalU trili. 81 68 mokSa puM0 yudhiSThirasabhA strI0 47 mRgazira nastrI0 2 yavasa na. 83 64 modaka tri li. 64 17 yavasura strIna mRgI strI. 19 56 modaka puna0 6 4 16 74 yuSmad ali0 mRNAla trili. yavAgUmaya strIna. 84 88 50 85 50: mosTa na. mRd strI. 24 48: moraTA strI0 31 2 yAvA . 22 21 yUtha puMna. mRta na0 37 11. 49 8: yavana paM0 26 yUthikA strI0 bhRttikA strI0 87 72 mohana na. 36 13. yavAnI strI. 26 1 yUthikA ali. mRtyu strIpuM0 57 mauktika na. 47 51 yazas na. 39 20 yUpa puM. mRtsA strI0 73. mauna puna 6. 47 yaSTi puMstrI0 5 7 55| yUSa puMna. mRtsnA strI0 87 72. maurvI strI. 34 67 yAgopakaraNI strI. 32 75 yoka na. mRdaGga puM. 60 mauli puMkhI 30' yAcana punaH 24 4. yoga puM. mRdu na0 45 42 mradiman puM0 6 21 yAcanA strI024 37' yogya trili. . 1 34 mRdu A0 li. 45 46 mleccha puM0 12 31.yAcyA strI. 23 58. yogya na. 38 53 yava puM01 .66 2 yugandhara puMna0 82 41 50 51 2 21 21 yUkA strI.
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 tRtIyapariziSTe MARA5ruviryanvurvanvrwww. RAPP 55 rAmA strI0 / 6 rAva puM0 na0 39 56 9 rahasyA strI 39 rAnA strI0 10 59 24 ripa puM0 31 10 59/ rAkSA strI. zabdaH, liGgam , pRSTha-paGkhI zabdaH, lijham, pRSTha-patrI zandaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam, pRSTha-patI yogyA strI0 29 32 raNa puMna01 10 rasavatI strI0 34 47 rAdhAnurAdhIya vi0 li089 65 yojana na. 35 69 raNa puM0 / 2. 1. rAma vi0 li. 87 65 yojanagandhA strI. 34 65 raNaraNaka puM 1rasA 0 1 4 rAmaTha na0 41 58 yotra na. 38 2, ratana. 37 18 rasAyana puna. 63 rAmasenaka puM0 11 28 yoni puMstrI. 50 59 ratAyuka na0 51 30 rasAla puna 30 / 11 45 yoSA strI 19 50 rana na. 40 darasAlA strI. 30 yoSit strI. 19 50 rani puMstrI. 57 31 rasona puMna0 7. 17 rAla strIpuM0 yautaka na. 40 2 ratha puM. 56 9, rasyA strI0 21 4 rAli puM0 yauvana puna0 66 29' rathakaTyA strI. 22 62 rahas na. yauvanaka strIna. 81 rahas avya. 39 rAzi puM. rathAGga na0 rahasya A0 li. rASTra napuM. rahas na0 39 19 rathI strI rakta A.li. 13 2 rathya puM0 29 50 : rAkA strI01 riktA strI0 riktha na. 40 29 rathyA strI0 19 rAkSasasabha na0 46 rikSA zrI. rakta puM0 12 75 rada puM0 rAkSasI strI0 3. raktasandhyaka na. 40 60 radana puM. raktAGga na0 48 52 randhra na0 rAGkava A0 li. 41 raktikA strI. rabhasa puMstrI. | rAjadhAna na0 strI0 80 41' rakSasU na0 38 70 ramyA strI ...rAjadhurA strI0 87 73 ridhi zrI. rakSas ali. 19. 5 rAjapratyaya vA0li. 6 37 rIThA strI0 rakSaHsabha na. rambhA strI01 rAjabhojana vA0li. 80 10 rIti strI0 rakSA strI. rAjabhojana A.li.81 16 rItI strI0 rakSaNa puM. 3 . rAjayakSman puM0 19 37 rIrI strI0 raja puM. 14 74 ralaka puM0 14 rAjavizAya puM0 1. 3 rajas puM0 39 16 rakha puM0 13 3 rAjasabha strI0 4. 1 rukmn| rajas na. 39 14 va strIna 39 29/ rAjasUya puM0 na0 1 57 rukmin puM0 rajata tri. 68 14 / ravi puM0 39 21 rAjan puM0 5 rajata puMna. 68 12 razana strIna. 81 54 rAjAdana puM0 na0 69 rajata puM0 68 14 razmi pu. 12 13 rAjAha pu0 41 56 : rucaka napuM0 6. 42 rajanA strI. 52: razmi strI. 25 72 rAji strI0 / rajani strI0 hai 32 46 rucaka na0 rasa puna0 } 11 42 rAjikA strI0 12 76 77 42 rAjikA strI0 21 19 rajanI strI0 20 52.. / 11 42 rAjIva na. 40 53. 32 20 12 rAjIvAsA strI0 21 25 rucya vi. li. 87 3 rajas puM0 39 16 rasajJA strI0 20 9 rATi puM0 3 3 37 rujastrI. 24 5. rajoruj puM0 13 40 rasana nastrI0 81 54 rATi strI0 33 38 rujA strI. raju strI. 35 5, rasanA strI0 20 9. rADA strI0 28 40 ru strI. rajana A0 li. 89 44 rasanI strI0 21 4 rAddhAnta puM06 10 ruNDa puM0 47 7. 7 61 raya puM0
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / 169 .2/lakSana / 12 69 lopta na0 / 79 24 . repha puM. 3/ loha napuM0 roka na. lakSya na0 zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam, pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-paTTI rudhira na0 42 58 rohita na0 37 25 lalATa na0 4 8 64 lUtA strI0 / __28 69 smA strI. 29 23rIda na0 11 19 lalATikA strI0 22 65 lUtikA strI. ruhA strI0 21 68 raudra puM0 11 16 lalAma puM0 1 13 | lekhana na. rUkSa puM0 12 68 raumaka na. 42 59/ lalAma A li. 71 15' lekhA lI. 24 3 rUpana0 50 22 | raurava A. li. 17 67 lalAma na0 52 60 lekhya na. 38 62 rUpaka na. 47 56 rauhiSa na. 76 21 lalAlikA strI0 84 6! leza puM0 rUpya na. lalita trili. 37 28| loSTu puM0lakuca puM0 12 54 lava puM0 lokadharmin puM0 rUpana lakSa puMna0 ____ 78 31| lavaGga puM0 12 54 lokAyata na037 24 rekhA strI0 44 58 lavaNa na0 41 33 lotra na.) 38 2 25 18 lavaNa puM0 reNu trili. lakSa strIna 79 53 lavaNA strI0 retodhas puM0 21 loman puMna. lakSaNa na0 8. 60 lavaNoda puM0 | lomazA strI. 21 59 lakSaNa puM. lolA strI0 8. 61 lavi puMstrI 20 revatI strI 9 lakSman na. rai puMstrI0 39 loSTa napuM0 64 lazuna puMna. lakSmaNa trili0 8 75 lastaka puM0 loSTa puM0 raivata puM0 1 21 24 laharI strI0 ___78 6. lakSmI strI. 16 22 25 lAkSA strI0 lohita Ali. roga puM0 lAkSika trili. lohita napuM0 rocaka napuM064 26 laguDa puM. 1 lAghava na. rocanA strI0 21 39 lama trili. lAGgala strIna0 rocanArjuna A.li. 13 2/lana puna lAla puMna0 rocanArjuna puM0 12 75] laghu na. lAjA puMstrI 21 28 lauhitya puM0 13 rAciSapuM012 laghu nA. lAJchana na. laghu puM0 rociS na. va lATa puM0 | laGkA strI0 1 47 vaMza puM0 18 20 rodas strIna. lAmajaka na. 42 21 vaMzaka puM0 lakoyikA strI 24 70 rodasI avya. laJca puMstrI. 55 48 lAlasa A0 li. 57 9.vaMzakSIrI strI0 21 42 roghra na0 42 73 | laJja puM0 9 10 lAlasa puMstrI0 57 7 vaMkSajA strI0 21 42 roman na0 52 54 laTvA zrI. lAlA strI roma puM0 52 55 55 laGaka puM0 lAsya na. romantha puM0 likSA strI0 11 66 vaMzika strIna0 81 40 roman puM0 52 21 28 likhitA strI. vakra A0 li. romAJca puM. 28 52 liGga na. 48 48| vakra na0 37 7 roSa puM0 36 16 lipi strI0 32 35 vakroSThika strIna0 81 43 roSAga trili. 42 21 liptaka puM0 13 12__ roSANa puM0 2 28 laya puM0 3 31 livi strI0 32 35 32 35 vaktra na. 8 3 52 rohanta puMstrI0 / 20 9.lIlA strI. 30 52 vakSas na. 41 42 / 31 76 lulayA strI. rohiNI strI 19 55 vakSoja puM0 10 53 83 56 lalantikA strI0 846 lU A0 li. 22 23 | vaGka A0 li. 14 56 22 zabdAnu0 pari0 3 24 75 72, zahata puM0 12 ra 83 68 WWW 38 29/ vaMzarocanA strI. 1 21 37 2 47 52 55 latA strI0 52 . 2 28 72 61 6 15 lalanA strI0 / 31 76 ra
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyapariziSTe zabdaH, liGgam , vaGgaNa puM. vA na. vakSA ba020pu0 vacA zrI. vana puM0 na0 vajana. pRSTha-patI zabdaH, liGgam , 2 22 vamathu puM. 43 3 vami puMstrI 87 48 vamrI strI. 21 10 vayas na0 vareNya na. | varkara puM0 vajrA zrI 41 63 | varga puM0 / varca puna. varcaska puMna. varNa puMna. varNa na. varNaka puMna0 varNaparistoma puM0 varNavatI strI varNa puM0 vartaka puM0 | vartanI strI0 12 36 varti strI0 varti puMstrI. | vartman na. vardhamAna puna 13 31 vaharI strI. 32 10 8 pRSTha-paGkI | zabdaH, liGgam , pRSTha-patI | zabdaH, liGgam , pRSTha-patI 6 1, valabhI strI0 33 44| vastaka na. 32 20 valaya puna. 1 64 vastu na. 36 69 19 58 valaya puna0 84 10 vastu a0li. 86 57 39 20 vali puMstrI0 40 vastra puna 38 49 valita na0 11 vastra na. 3 75 valIka puMna0 58 vasna puM0 na069 69 14 18 valka puMna0 62 62 vanasA strI0 31 24 38 71 valkala puMna. 75 49 vakhokasArA strI. 83 69 vA puMstrI. 2) vahas puM08 4 60 53 valma puM0 21 vahni puM0 18 71 balmi strI0 72 vahricUDa na. 42 54 59 vahnizikha na. valmIka puMna. 3 vallakI strI. 47 vAra nastrI. 21 53 vallara puM0 47. vakalpa puM0 13 vallari strI. 28 vAkya na. 22 75 66 vAca strI. 45 vAgurA zrI. 22 74 valli strI. 65 vAca na.. vallI strI. 19 65 vAcika na0 vara tri.li. 40 vAja puM0 valvaja puM0 21 vAjapeya na0 vaza trili. 5 vATa trili. 84 51 2) vADava puMna061 52 vADavya na. 39 56 vazA strI. 19 52 cANi strI0 23 2 strI0 . 62/ vANijya nastrI0 81 72 vasanta puMna0 2 vANI strI0 vasantatilaka trili0 83 54 vAta puM0 13 39 vasantatilaka puMna0 80 20 vAtapramI trili. 87 3 89 58 | vasA strI. 5 vAtapramI puMstrI0 22 27 16 69 vasira na. 10 vAtarUSa puM0 4 62 vasira puM. 76 vAtAyana puMna0 7. 4 vasu trili. ] .... vAtUla A0li. 17 45 12 72 vAtUla puM0 83 42. vAtyA strI0 22 63 4. 8 vAtsalya na0 83 68 vasu puM0 5 70 vAdya na0 38 48 11 25| vasudhA strI0 21 46/ vAna A0li. 33 43 | vasumatI strI0 21 47| vAna na0 35 52 . 0 va puna 0 vajula puM. SaTa trili. vaTa puM0 vaTaka napuM0 vaTAra puM0 vaTi strI vaNika puM. vaNTa puM0 vaNTAla puM. daNDa puM0 vataMsa puMna. vatsa puM0 / vatsa puMna. vatsanAbha puM0 vatsara puM0 vatsala puM0 vadana na. vadha puM. vadhU strI0 vadhUTI zrI. bana na. vanaja trili. / vanaspati puna / vandana puMna. vandanA strI0 vapA strI0 vapuS na. vapra puMna. vamati puM0 vaza puM. 11 38 vardha puMstrI. 11 32 varmi strI 7 varman na. 36 15 varvaNA zrI 28 47 mati varSa puMna. varSaNi strI. 28 18 varSA zrI. 36 14 varSAbhU puMstrI0 88 60 varSArAtra puM0 12 51 varman na. 12 55 valakSa A0li. 24 40 valakSa puM0 24 36 valaja A0li. 24 4 valaja na. 39 23 valaja tri.li. 74 12 valata puM0 18 64 valabhi strI0 vasu na. ra 42 4 vasuna /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / 171 vAmA strI0 64 vidala na. 4 vikAza puM0 * sandaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha--patI zabdaH, liGgam , pRSTha-pasI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI vAnaspatya pu 12 55 vAsaka nili. 42 1 vitasti puM strI0 57 17 | viyat na. 4. 9 vApi strI0 32 63 vAsaka na. 41 75 vitAna trili. 69 70 viribdha puM0 13 3 vAma A0li. 11 46 vAsA strI0 20 29 vitAna puna 69 19 | vilama trili. 62 23 vAmaga puM0 11 63 vAsI strI. 31 61 vitAna na. 83 53 vilagna puMna062 22 vAmalUra puM0 3 41 vAstavya trili. 87 4 vitannuka na. 42 5 vilepanI strI0 21 22 vAstu puna vitta na. 39 74 vilepikA strI0 21 21 vAmA strI. vAstuka na. __ 26 38| vilepyA strI0 21 21 vAmI strI. 19 49 | vAhasa puM0 vidArI na. 36 67 viloma A.li. 20 32 vAya puM0 45 vAhittha na. / vidArI strI. 88 6 vilomI strI. 30 3. vAyuphala na. 65/ vAhinI strI. vidu puM0 5 69 vividha pu. 9 65 vAra puMna. vidyA strI. 23 51 vivara na. 41 20 vArANa puMna066 57 vAhika na01 41 58 vidyut zrI. 19 71 vivRti strI0 23 14 vAri na. 41 58, vidradhi strI. 33 66 viveka puM. vAri strI0 25 41 / 42 54 vidrava puM0 77 viMzati strI vAricAmara na. 91 40 vikaca na0 40 vidruma puM0 3 6 vizalyA strI0 20 35 vArijAla na. 91 41 41| vidvasa puM0 86 79 vizasana puM0 11 66 vAriparNa pu strI0 56 2 vikRti strI0 26 55 vidha puMstrI. 56 19 vizAkha puM0 12 39 1 20 27 vikrama puM0 9 31| vidhas puM0 39 34 | vizAkhA strI0 83 57 vAruNI strI0 20 69 vigraha puM0 7 20 vidhA strI0 vizAla puMna. vighasa puM0 6 31 vidhi puM0 10 29 va 13 10 vAruNDa na. 66 24 vighna paM0 10 39 vidhUra vi.li. 9. 34 vAruNDa puM0 15 67 viyakila na 42 73 vinayA strI. 3. 6. vizikhA strI. 27 54 vArta A0li. 1 ra 24 62. vinAyaka puM0 12 39 | vizeSaka puMna063 47 vAta na. trA, 29 23| vipakSa puM0 11 31 / vizna puM0 vArtA strI. 28 60 vijaya puM0 11 67 vipaJcI strI. 2. 46 | vizva na. vArtAka na. 65 vijilA strI. vizva A0 li. bArtika na. 87 69 viS strI. vipaNi strI. ' 31 64, vizva strIna. 9 vAdara na. ___90 51 | viz puMstrI0 25 38 vipatha puM0 vizva trili. __79 44 vArdala puna 110 vaTa puna066 12 vipatha na045 vArdhAnI strI0 22 1, viTa puM0 / 1 42 vipad strI0 24 46 viSaghna puM0 28 58 vAlaka na. 41 61 | vitaGka puMna0 63 58 vipanna puM0 12 48 viSannI strI0 28 57 vAladhi puM0 1. 30 | viTapa puMna0 7. 51 vipAz strI0 20 40 | viSadigdha puM0 13 12 vAlapAzyA strI0 84 sa viTapI strI. 12 59 vipADikA strI0 27 24 viSadara puM0 11 74 vAlikA strI0 34 55 viDaMga trili. 84 36 | vipAzA strI0 20 40 viSaya puM 74 17 vAlI sro0 34 54 viDIna na. 45 6. vipina na. 36 15 viSayin na. 40 16 vAlukA strI0 27 49, vitaNDa puna063 2 vigruS strI. 24 51 viSANa trili. 85 1 vAlka A0li. 41 12 vitaNDA strI. 28 35 vibhAvasu puM0 13 30 viSTaya puna0 vAMzI A0 li. 21 41 vitata puMna0 37 7 vibhrama puM0 9 28 viSTara puna vAsara puna 73 65 vitardi strI. 32 30 vimAna puMna0 69 62 viSTara puM0 10 29 vizikha puM0 27 55 31 2
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 tRtIyapariziSTe-- HowwwwwwwwwwwwwwwwwNananwwwwwww muvvvvvvwwwwwwwwwwwmvwwwmaramaiamrowmannnnn 35 74 9 10 pRSTha-palI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI 75 vyalIka eNna. 62 66 39 74 | vyavasthA strI0 24 23 38 7 vyasana na. 35 38 vyAkaraNa na0 vyAghrI strI0 19 56 18 1vyAja pu0 30 vyAtyukSI strI0 24 50 11 vyAdhi puM0 1. 20 66 vyAna puM0 13 42 12/ vyApad strI0 24 46 13 vyAma puM0 14 | vyAyAma puM. 62 vyAla puM0 10) vyutthAna na. 9 vyuSTa na. 48 6. 66 vyuSTi strI. 23 15 76 vyUha puM08 77 12 vyoman na0 1 0 12 60 vyomadhvaja na0 51 9 / vyomamajara nastrI0 95 vyomamegha na. 51 10 vyoSa na0 braja puna. 65 28 44 s t m zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam, pRSTha-paGkI | zabdaH, liGgam , viSTi strI0 33 23 ! vRkSodbhava na. 42 63 vedi strI. viSTi A.li. 33 22 vRjaya na. 13 8 vedhas puM0 viSThA strI0 28 24 vRjina tri.li. 1. 67 vedhya na. 59vRjina na. veni strI0 viSNu puM0 12 39 vRjina puM0 vepathu puM0 visarga 0 9 37 bRta na0 veman puna. visala na0 36 21 vRtta puMna. 67 55 vera puM na. visAra puM0 8 16 vRtta avya. 6. 50 velA strI. vistAra puM0 7 76, vRtti puM0 vellaja na. visphAra pu. 13 / / vRtti strI0 23 13 vellitAmra puM0 visrambha puM0 8 18 vRttAnta puM0 veza puMna. vinasA strI031 24 vRttAntaka na0 veza puM0 vihajikA strI0 27 52... 12 vezanta puM. vihAya puMna0 -79 25 vezman na. vihAra puMna. 73 55 vRddha na. veSa puMna0 vihAra puM. ___9 63 vRddhi strI. veSavAra puna veTana na0 vIkAza puM0 8 41/ vRnda na. vaijayantI strI0 29 vRza na. vIkSa na. vIci strI. vaiDurya na. 20 2 vRzcika puMstrI. 55 18 | vaiNavI strI. vINA zrI. 20 46 vRSa puM0 18 31 37 vIta na0 9. vRSaNa puna vaida puMstrI0 67 15 vaidagdhI strI. / vItaMsa puna vRSabha pu0strI vaidagdhya na. vIthi strI0 36 26 vRSA nI. vIra kA.li. vIra na. vainayika na. vIra trili. 34 vRSTi strI0 23 15 vainatika puMna0 | vRSNi puM0 18 64 vaimata na. vIraNakanthA strI0 47 20 sI strI. 34 30 vaira na0 vIraNazalAkA strI0 27. 50/ vekerukA strI. 22 5 vaizAkha na0 vIratara puna vega puM0 vIrAzaMsana na. 35 75 veNi strI vIrudh strI0 20 27 veNu puM0 __ 5 69 vaizya puM0 vIrya na. 38 18 veNuka na. 47 61 vaizyA strI. vIrya strIna0 81 73 veNuka puM0 vyaja puM. vIla na. 36 26 vetaka na. vyajana na. vIvadha puM0 9 65 vetana na. vyaJjana na. vRkSa puM0 12 5 vetasa puMstrI0 vyatikara puM0 vRkSaka puM0 24 69/ vedana puna 24 40 vyathA strI. vRkSAya na. 37 33 | vedanA strI. 24 35 / vyadha pu. 62 39 vRSI strI0 } 19 52 vaidahI strI 24 65 vraNa puMna. vIra puM0 vrajyA strI. 24 vrata puMna. 47 vratati strI. 45 vratati strI0 1. vAta puM0 19 67 32 19 16 4 15 14 vaizAkha puM02 brIDa puM0 / 55 3 30' brIDA strI. 52 vrIhi puM0 13 20 71 zaMyuvAka puM0 47 zakaTa na. 15. zakaTa trili. 52 zakaTayuga puM0 41. zakaTi strI. 14 53 41 66 84 58 14 36 31 14
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / 56 1147! manana0 34 zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-par3I zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-pakSI zakala na. 36 21 zamala na. zarman puM0 39 67 zAdala na0 3 6 30 zakala puna 75 1|zamala A0li. zarvarI strI. 19 75 zAnta na0 11 2. zakuna puMna. 11 zamalA na. 4. 63] zala na0 36 68 zAnta puM0 11 16 zakRt na. 40 66 zami puMstrI0 __ 57 31 zala puM0 15 72 ! zAmbarI zrI. 29 38 zakti strI __ 23 36. zamI strI. 21 14 zalabhacchAya na0 45 58 zAyikA strI. . 24 6 // zakkarI strI 26 53 zamIra puM0 zalala trili. 83 15 zAra A.li. 56 47 zaGkapuna. 53 1 zamIra puN0| 87 71 zalAkA strI0 27 | zAra puM0 zaGkha puM. 44 zamIru puM. zalATu A0li. .42 67 zArada puM. 11 34 zaGkha puMstrI . zampA strI0 zalAlu na. 52 40 zArA zrI. zakulA strI. 11 48 zali puMstrI0 57 50 zArAva trili. 87 42 zaGga puMna. zalka na. 48 4 zAri strI033 16 zaGkha puM. zambara na0 40 74 zalmali puMstrI. | zAriphala puMna0 68 41 zambara trili. zaDi strI0 zalya puMna0 2 1 zAriphalaka puna0 63 19 zambalA puna0 zaNa na. | zArivA strI0 zalyaka puM strI0 55 18 31 1 zambUka puMstrI0 12 36 25 zaNDha puM. zArI strI0 zamyA strI0 zava puMna0 56 45 29 zata trili. 11 42 zAkara puM03 72 zata puna 67 63 zaya puM0 10 50 zaza puM06 12 46 | zAla puMna0 75 24 zatadhAra puM. zayana puMna. 7. 14 zazorNa na. zayana na. 7. 14 | zAla puMstrI. zatapatra puMna0 40 54 | zayanIya na0 . 88 80 68 zaSkaNDI ali0 3! zAlA strI0 30 38 zataparvana strI. 14 zAlAjIra puM0 zataparvikA strI. 1 10 zayAtu na. 34 69 zAlAra na0 zayita na0 90 56 zatabhiSaj nI0 83 62 zaSpa puMna0 7. 50 zAli puM0 zayyA strI0 13 23 zatamAna puna. 69 zasta na. 41 67 zAlUka na. 48 30 zatavallI strI0 21 67 zastra strIna. 12. zAlukinI strI. zatadA strI0 19 51 zastra puM0 11 68 zAlmali puMstrI0 57 51 zaraNa zatAGga puM. zastrI strI0 14 zAlmalI strI. zaracchAya na0 20 44 zatru puM. zAka puMna. zAsana na. 80 68 zanaizcara puM0 zAkhA strI0 56 zAstra na. 37 69 zapatha puM0 2 38 zarabha puM0 zATa puM 52 ziMzA strI0 20 27 zapha puMna0 ___70 36 | zaravya na0 zATaka puMna. ziMzapAnyagrodha puM.dvi086 29 zATaka puM0 zaphara putrI zarAri strI0 zikhaNDa puM0 15 57 zabara puM. 90 58| zarAva puMna. zikhaNDinI strI. 226 zabala A.li. 13 2 zarAsana na. 41 zikhara puMna0 72 14 zabala puM0 13 1 zarIra puMna0 74 5 zANa puM01 zikhariNI strI0 zabda puM0 13 3 zarIrin puM0 zANA strI. zikharI puM0 zandapraha [. 31 zaru puM0 zANI strI 33 50 zikhA strI0 27 56 zabdadhi puM0 10 31 zakerA strI. 19 74 zAtakumbha trili0 43 9/shikhiknnddaabh| zama puM. 10 51| zarman na. 41 53 zAtrava puM0 zamana na0 41 61 zaman A0 li. 41 54i zAda puM0 11 73 zikhigrIva na. 42 4 zaSphulI bI. 6. ra zarad nI. zATi strI 32 A0li.puM0 13 2
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 tRtIyapariziSTe - - MAmAAAAAANAWARAANAA anons 12 42 39 Shen Gao Deng Shen Shen Shen 68 gulba na0 zabdaH, liGgam , pRSTha-pakSI | zabdaH, liGgam , pRSTha-palI zabdaH, liGgam , pRSTha-patrI | zabdaH, liGgam , pRSTha-pakSI 13 30 | zizna puna 74 zRGgATa na. 6. zuNDA strI0 49 zikhin puM0 5 5 35 zizna puM0 19 16| 30 zRGgATaka puMna0 49 6 12 5zIkara puM. 3 48 zuNDAra puM. so 3 74 zRGgAra puMna0 72 41 zizu puna0 zIghra A0li. 45 46 71zakAra puM0 11 15 ziDinI strI. 22 zuNDika putrI. zuGgizAlmalaya puM0 87 ziJjinI strI0 zuddhasamitA svI0 27 zRGgI strI0 34 63 zitA nI. 72 zIta trili. 49 64 zuddhAnta puMna068 zRGgIkanaka na0 43 11 zitidhAra puM. 36 70 zunI strI. zekhara puMna0 zipiviSTa puM0 zubha na. | zepa puM0 2 53 zikA strI. zubhA strI. | zepa na0 38 72 zivikA strI0 27 19 49 60 zubhra vA0li.] 76 zephAlikA strI0 20 35 zibira na. 35] zItala trili. 9. 19 zubhra na. / zephAlikA ali. 88 4 zimi strI. 14 zItaziva ghuna. 16) zubhrA strI. zemuSI strI0 20 59 zimbA zrI. 11 13 | zIrNaromaka na. zulka na. zelu . 5 zimbi zrI. 59 21 14 zIrSa na. zulka puMna. 12 zevadhi puM. 20 ziras na. 12 zIrSaka na. 48 zevala puMna. 62 13 zirISa na. 73 zIrSaNya puMna0 | zevAla puna ziroja na. zulvAdi puM0 62 13 10 63 zIla puMna. zirodharA strI. | zeSa puna 8 zuka na. zuzrUSA strI. zuSira A.li. zeSA strI. zirodhi strI033 74 zukamuccha na. / 31 17 ziroruha puM0 zaila puMna0 10 63 zukacchada na. zudhira puM0 zila na. 6. zukabaha na. zailAna na. zailI strI. zilapuccha na0 zukta A.li. 65 25 zukta na0 36 zUka punaH zaileya na. 21 . . zilA strI0 / zaiva na0 zilApuSpa na. zukra na. 37 43 zudra puM0 zilabhava na. 14 zukra puna zilindhra na. 31 51 zuka puM.. 51 12 38 zUraNa puM0 | zaivala puM0 zilindhra puMstrI zaSyopAdhyAyikA zilI strI 30 66 zukla vi0li. zukla vi0li. 22 65 ___ strI zilImukha puM. zukla puM0 | zoka puM0 1 28 ziloJcha na. 25 zuklatA strI0 ___22 66 zUli strI. zociS na. zilpa na. zUlI strI0 ziva A0 li. 40 42 zukliman puM. 12 75 27 zoNa puM0 / OM 13 14 53 zRGga' puMstrI. 55 zotha puM0 2 39 zuNThi strI0 26 zoka puM0 16 51 nivAsI 20 35 zuNThI strI. ___32 22 zRGkhala trili. zAkya na0 10 zuNDa puM0 / zRGga puna0 9 zauNDika na0 55 12 zizira puM0 73 13 zuNDA strI. zaGkara na. 51 5 zaulikakeya na0 11 38 53. zuSma na03 3. 4 zukti strI 2 zUkA strI 31 zaivala na0 adA strI0 53 zukla A0li. 132 zUrpa puna 86 0 zUla puna hI 5. 18 zuklatva na0 32 68/ zoNa A.li gugAla puM0 ziva na0 1 ziva puMna0 12 zuc strI0 zRgAlI strI03
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ / zabdaH, vizam liGgam, zoba na0 zmazAna na0 zmazru na0 zyAma A0li0 zyAma na0 zyAma puM0 } zyAmala A0li0 zyAmala puM0 zyAmA strI0 zraddhA strI0 zranthana puMna0 zrandhanA strI0 zrava puM0 zrava na0 zravaNa puMna* zravaNa trili0 aviSThA zrI. zrApa strI0 zrAddha A0li0 zrAddha puMna. zrI strI0 } zrISaNa zrI0 zrI pRSTha puM0 zrIvAsa 0 zrIveSTa puM0 zrIparNa na0 zruta na0 zruti strI zruSi strI0 zreNi puMstrI0 zreyasa Ai [70} zrIkaNDa puM0 83 zrIkhaNDa trili0 91 11 zrIgarma 0 zreyasa 20 pRSTha-pakkI zabdaH liGgam, 46 33 36 3 38 6 13 2 42 11 / 15 3 12 13 12 3 23 24 24 6 39 66 54 23 21 68 68 21 22 8 11 37 23 32 57 40 74 39 haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / pRSTha-palI zabda, siGgam, | 20 34 saMjJA strI0 21 4 saMtati strI0 29 41 | saMpheTa puM0 47 6 saMyat 20 32 36 saMvartikA zrI0 57 41 | saMvanana na0 46 11 zreyasI 72 zvetavAcA strI0 18 | vetikA strI0 67 zvAvesIya na0 40 54 49 53 SaDagandhA zrI0 20 28 11 6 30 yAsopakrama na0 2. zleSman 74 loka 0 17 vayu puM0 62 zvazrUsUra strIna0 40 zvaHzreyasa na0 24 zreTThi strI0 zroNi puM0 zrautra na0 36, vahatyA strI0 68 zvitra na0 4 zveta A0 ki0 zveta vA0li0 zveta na0 66 40 71 11 58 21 zveta puM0 69 67 | zvetaka puM0 24 cetagarbhA zrI. 19 zvetapAkI ali0 padana puM pAtra puMna0 paNDa puMna0 SaNDAlI strI0 SaNNagarI zrI. SaSTi trili saM puM0 40 10 saMgara na0 39 saMgara puM0 40 41 | saMcara puM0 gha sa 6 40 45 13 89 40 1 21 87 21 11 40 22 86 25 69 50 ra 7 2 E 29 saMsad zrI0 40 | saMsaraNa na0 55 saMsAra puMna0 48 2 50 89 11 51 12 72 11 52 72 | saMspheTa puM0 3 | saMsphoTa puna 12 saMhati strI0 53 saMhanana na 0 42 saMgharSa 0 saMvara puM0 saMvasatha puM saMved zrI0 saMvezana na0 9 saMskRta vA0vi0 saMskRta na0 saMtara puM0 saMstAva puM0 saMstyAya 0 saMsthA strI0 na} saMsthAna na0 21 13 62 32 | sakhya na0 66 29 saGkAra puM * saktu puM0 00 10 | saknu puna 5 sakthi na0 41 sArI zrI0 4. saMkRti zrI 15 saMketa puM0 saGkrama puna 14 saGkrAma puMna0 110 9 | saMkhya puM0 2 saMkhyA zrI pRSTha- pngkhii| zabdaH, 27 24 10 52 23 35 24 36 24 45 72 37 37 13 .9 8 24 45 81 8 10 23 80 8 lim 46 saGkhyAtA puM0 2 saGgama puMna0 78 12 sara puM0 41 saMGgAma puM0 62 saGgrAha . 71 saGgha puM0 2 sajjana vA0li0 43 sajjikA zrI. 43 saMjavana na0 13 | saTa puMstrI0 47 suNDIna na0 67 satata A0li0 37 satata na0 6 satya puM0 5. sattva na0 27 satya puM0 75 satya na0 satya A0li0 75 2. satyAnRta na0 20 75 satra na0 3 satvara A0li0 48 sadasU nastrI0 11 sadana na0 45 sadAna na0 64 sadeza na0 26 sani strI0 60 sanIDa na0 78 59 santamasa na0 52 29 santAna puM0 46 20 sandAna puM0 8 67 sandrA puM0 8 69 sandhA strI0 26 55 sandhi strI0 8 46 sA 13 sandhyA strI0 11 sandhyAvali strI0 71 71 71 61 sajya puM0 71 61 sapana puM0 71 63 | saparyA strI0 175 pRSTha- paGkI 16 36 71 17 6 9 7 89 36 35 ke hai hu 45 45 55 53 60 45 46 43 61 67 51 55 9 * 9 9 24 9 51 38 30 w 71 35 47 37 12 50 73 45 46 82 64 81 80 42 13 42 40 6 64 64 11 59 25 63 25 20 22 10 24 27 61 45 29 53 ** 56 11 30 29 31 72 72 16
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 tRtIyapariziSTe - 24 3 ~ R zabdaH, liGgam , pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI | zabdaH, liGgam , pRSTa-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-pakkI sapallava puMna0 76 46 samudra na. ___ 36 5 sAmarthya na. 38 55 savana na. saptakI zrI. 8 samudra puM. na. 81 5 sAmidhenI strI0 21 33 saptati strI. 24 74 samudrAntA strI0 21 29 savidha na. 42 26 sAmudra na. 37 72 saptan ali. 45 samUha puM0 9 1saveza na. 25 sAmparAyika na0 42 saptabhUma na. 22 46) samUhya puM0 13 68 sasya na0 sAyaka puM. saptarAtra puMna0 32 sampad strI. 41 saha puMna. 74 58 sAya na. saptAha puM0 18 43 samparAya puM0 9 48 sahas na. 39 32| sAyam avya. sapti puM0 47 samparAya puna sahacara puMstrI. 29 sAya puM0 samA strI. 29 18 sampA strI. 19 70 sahaja puM0 34 sAyAhna puM. sama A.li. 40 sampradAna na0 | sahadeva puMstrI. samaja puM. samprahAra* puM. 8 48 sahasra puna0 2 samajyA strI0 48 sambAdha puM0 9 53 sahasravIryA strI0 21 samapAda na. 45/ sambhava puM0 6 27| sahasravedhin puMna0 41 57 samaya puMna0 | sambhrama puM0 9 29. sahA strI. 58 sArathi puM0 samara puna sammada puM0 7 33 / sahas puM0 18 sArathi ali. samaryAda na. 42 23 sarasU nastrI. 82 62 sahas puM0 37 sArasa puMna. samavartin puM0 12 42/ saraka puMna. 41 sahAyatA strI. 64 sArasana na0 samA strI0 26 34 saraka vi0li. sahya puM0 / sArikA strI0 samA strI0ba010 26 34 saraghA strI0 2136saya na0 31 sArvavaidya na0 samAjJA strI0 29| saraNi strI0 sahya A.li sAla puMna. samAdhi puM0 10 28 sarala puM0 12 sArAviNa na. 52 sAlA strI0 samAna puna 69 49 sarasIruha na. sAgara puM0 sAnA strI0 samAnI strI0 83 21 sarasvatI strI0 sAgra na. sAhasa na. sAhauTina na. samAsana na0 42 24 sarakhat puM0 12 18 sArtha puM0 samAhvaya puM0 7 38 saroruha na. sAlaya na. 40 49 siMha puMstrI. sAci strI samit strI. 24 47 sarga puM0 1 38 sAti strI siMhI strI0 samiti strI0 23 32 sarja puM0 . 12 52 sAttvatI strI. sikatA strI0ba.va. 26 samidh strI.. 24 49 sajerasa puM0 116|sAdina paM sikatA strI0 26 samidhu strI0 41 18 sarjikA strI0 26 64 sAdin a0li. 86 siktha na01 4. 13 samidhi strI0 21 33. sarpa puM0 12 48 sAdhana na. 43 19 samira puM0 13 40 sarpiS na. puM0 2 45 samIpa na. 42 23 sarma puM. 26 sAdhvasa na. . sicaya puM0 samIra puM0 13 40 sarva trili. 13 sAni strI. sita A.li. 13 2 samucchya puM. 7 56 sarvatobhadra puMstrI. 90 64 | sAnu puMna. sita vA li. 28 61 samutkarSa puM0 8 48 sarvalA strI. 30 58 sAntava na0 | sita puM0 12 . 72 samudaya puM0 6 57) sarvAhna puM. 36. sAnAyya na0 sitA strI. 28 20 samudAya puM. 6 57 salila na. 40 70 sAman na. | sitAmra puM0 1 . samudra puM0 14 16] sallaka puMstrI0 55 16. sAmagya n0|| sitAlatA strI0 22 72 samuddharaNa na. 45 69| saba puM0 23 26 ! sAmagrI strI0 36 siddhAnta puM0 6 10 22 9 39 25 sAdhu na. 3
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdaH, lim sidhma na0 simala tri0i) sidhmalA strI0 sidhya puM0 vidhAkA bI0 sinIvAlI zrI0 sindUra na0 sindhu puMstrI0 } sindhUdha na0 sipra puMkhI * siprA zrI0 sira puMstrI0 sItA zrI0 sIvya na0 sIdhu puMna sIman bha0 sImanta puM0 sImA strI0 sIman strI0 sIra puMna0 sIsaka na0 sukumAra puM0 sukRta na0 sukha A0li0 sukha na0 sukhaduHkha na. sugandhA zrI. supaThaharA sutyA strI0 sudarzana na0 sudarzanapuM sudarzana puMkhI * sudinAha na0 sudhA strI. sunAra puM0 sapaThadvArA zrI0 supathin puM0 suparvan puM0 pRSTha-palI zanda liGgam, 32 sapAna trivi 42 90 20 51. 83 55 sumanas A0li0 20 20 56 sumanas] zrI0 51 41: sumanas puM0 58 56 | sura puM0 58 53. surata na0 42 59 suradAru puM0 19 surabhi 40: surabhi puM0 77 surA strI0 60 surAla na0 41 surASTra puM0 ba0va0 surukSA zrI0 suroda puM0 29 28 38 35 11 35 11 6 29 35 72 * haimaliGgAnuzAsanavicaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / pRSTha-pakkI zabda linam, 11 sUga puMna0 11. sUda puM0 72 4 suprApavi0ki. suma na0 45 27 87 42 26 20 sumana strI0500 26 I 16 16 54 44 29 2 suvasatha puM0 32. subaddA strI0 4. 41, suvIraja na0 41 54 | suSama A0li0 41 8 zrI. 22 suvarcikA zrI 0 9 suvarNa puna 38 suvarNalatA zrI0 53. suSamA zrI 27 suSavI strI0 6, suhRd puM0 46 14 sujhan puM0 23 51 sUkara puM0 32 sUkarI strI0 28 sUktavAka 0 41 sUkSma trii 62. sUkSma na0 4 sukumelA strI Q 4 35 sUcana puMna0 87 46 14 sUcanA strI0 45 16 sUci strI0 5 27 sUtaka puna 23 zabdAnu pari0 3 0 34 21 26 39 26 33 12 37 78 89 12 20 42 87 27 12 30 26 67 21 2 50 50 20 61 67 69 22 48 61 19 67 64 9 30 44 21 4 42 43 26 ** 26 21 12 87 12 19 14 36 18 sUpaprati na0 64 : sUrmi strI0 sUrmI strI0 39 sUna na0 sunA strI0 sUnu puM0 sUnRta na0 sUpa 50 F } sUryakAnta puM0 sUryA puM0 eka na0 mRga puM0 sAlI zrI0 sRNi puMstrI puMkhI suNikA zrI sapATa puMstrI 0 sRprA strI0 samara puM0 setu puM0 senA strI0 sevya na0 saindhava na0 sainya Ali 16 34 | sainya na0 48 sainya na0 46 soni zrI0 55 sopAna 20 52 soma puM0 46 somavalka 0 45 sImA puMkhI0 29 saudAmanI strI0 40 | saudha puMna0 32 sauzika na0 24 24 32 55, 55, saumya A0li0 62 39 / saurabhya na0 pRSTha-palI zabdaH liGgam, saurASTraka nastrI0 72 16 29 42 29 5 40 16 45 22 22 14 21 55 20 13 5 69 stabaka puna 34 stamba puMna0 10 75 stamba puM0 42 18 stambakari 0 15 3 stava puM0 19 55 stUpa puMna0 58 30 stUpa puM0 13 stena puMna0 56 soya na0 19 40 44 | saurASTrika puM0 11 | sauvarcala puMna0 68 I 80 1 35 3 1 39 Ro} sauvIra na0 10 40 sIsamIkam na0 41 skandha puM0 43 | skandhAvAra puM0 36 stana 50 puM0 77 stanavi 0 38 54 stoma puM0 } 40 46. strI strI0 59 3855 | bIsabha na0 20 sthagI zrI0 42 60 650 sthala nakhI0 sthavira na0 39 sthANu puMna0 74 sthANu puM0 75 sthAna puMna0 23 sthAna na0 40 | sthAnaka na0 54 sthAnIya na0 I 19 72 sthAna avya0 68 54 ! sthAla strIna* 53 sthAlI83 55 sthAsaka puM0 47 Dha 60 sthira trili pRSTha-paGkI 81 62 11 37 75 52 40 39 42 42 47 18 16 16 67 53 74 m 83 10 5 63 1 66 36 16 51 13 6 70 2 69 wn on w wy w r r v s 46 strIparamasabhA strI0 46 3 13 19 * 36 82 177 42 5 20 65 34 20 82 31 1 10 49 58 66 21 12 27 45 68 64 45 26 4 45 69 60 80 76 42 44 83 71 80 2 15 26 72 19 67
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zabdaH liGgam sthUNA strI0 } sthUla na0 sthUloccaya puM0 stheman puM0 sthANeya na nasA strI0 nAnIya trili0 snAyu strI0 zigya puM0 khu puM0 buha strI0 hI zrI. sneha puMna0 spardha putrI 0 sparza puM0 sparza puM0 spRzA zrI. sahA zrI. sphaTa puMstrI0 sphAra A0li0 sphAra puM0 sphic strI0 sphiga na0 sphuTi zrI0 sphuliMga vi.Di. sphUrjathupuM0 smara puM0 syada puM0 syandana puMna0 spandanI zrI0 kha bhA0li0 sva puMna0 kha na0 sva puM0 li0 } khara avya0 sAdhA zrI0 svadhiti strI khama puM0 pRSTha- paGkhI zabdaH, liGgam, 48 svayambhU 0 40 vara puM0 42 kharita 48. 28 47 6 19 42 31 87 35 12 6 20 20 2 55 4 18 11 24 55 51 35 48 32 84 6 12 svaru pu 35. 53 svarga puM0 19 khargagrAmI strI0 6 svarNa puMna0 7 khA zrI0 68 khAti puM0 1 13 49 65 33 2 39 9 64 21 17 61 27 khAdu na0 28 | khAdu puM0 6 svAdUda puM0 1 khAdI strI0 13. 20 svApateya na0 28 khAmisama na0 svAdu A0li0 12 khAcA zrI0 svAhA 58 khedanI zrI0 25 sraj strI0 suc strI0 savA strI0 sraSTA puM0 sapta puM0 sutrI zrI0 11 45 khuba puM0 khuvA strI0 srotas na0 12 sItAzana ga 63 / 4 haMsa puM0 64 17 17 11 29 3 daTTa puM0 11 24 haTha puM0 7 63. haNDikA zrI0 haMsaka puMna 62, 12 haMsI zrI0 ha tRtIyapariziSTe pRSTha-paGktI' zabdaH, liGgam, 22 22 hatazAyikA strI0 13 3. hasu puMstrI0 13 15. imbhA zrI. 11 13 11 28 67 1.7 48 hari vA0li0 11 hari A0li0 11 hari puM0} 17 12 haricandana] na0 64 haricandanapuM0 62 hariNa ANale. 24] hariNI zrI. 57 52 52 52 12 52 49 74 : 39 harita puM0 46 06 76 haritA strI0 83 26 17 11 39 33 | harit trili 24 | haritR puM0 20 34 harita A0li0 29 harita na0 / 31 32 34 24 35 31 12 haritAla na0 10 | 54 | haritAlI strI0 haridrA zrI0 16 2 38 67 / haripriyA kI haritaka trili haritaka ali 65 / 65 imbe na0 66 hala ghuma 53 / halA strI0 33 | halAhala puMna0 39 42 43 iDi puMkhI 23 42 13 21 89 36 21 21 21 84 . 11 harityAkRti puM0 halaka na0 69 hAtIsaka na0 0 pRSTha- paGkI | zabdaH, liGgam, 24 24 hasta puMna0 58 43 hasta puMkhI 0 20 hastinI trI0 29 11 2 hastyazva na0 77 | hATaka 20 8 65 57 hava puM0 84 1 iviSa na0 havya na0 19 2 4) hasanI strI0 15 36 isalikA strI0 27 54 iti zrI0 12 13 12 12 40 41 34 34 13 89 13 30 31 19 68 2 12 1 hantizAla nastrI0 strI0} hAni strI0 hAyana puMna0 hAyana puM0 hAra puM0 na0 } hArahUra na 2 54 | hAridra trili0 1 dAI na0 dvArA zrI. 7 39 25| 38 53 hAlA strI0 12 hAladdala puMna0 22 hAlAla puMna0 67 hAya puna 51 hAsya na0 25 hAsya - 21 dAhA * anya hAhAhu puM0 61 hAhAhUhU puM 2 40 hiMsA strI0 Dha 75 30 75 58 40 ** 40 hila puM0 47 hiMsA zrI. 61 | hikkA strI0 45 | hiGgu puMna 26 hidupatrI zrI 60 hiGgula na0 40 hiGgulu puM0} 39 | hijjIra puMna hiNDI strI0 24 29 hita na0 | hintAla puM0 pRSTha-paGkI 67 62 54 11 19 52 112112557021211211255 3 x x x m & mu o su u 855 ~ ~ ~ _ ~ ~ ~ ~ ~ 3 / 2 2 5 2 ~ ~ ~ & 47 28 45 28 * 24 51 33 42 69 58 13 52 56 28 20 71 48 15 24 1 56 38 ' 87 46 20 75 75 4 60 18 11 19 5 19 15 19 21 23 21 19 22 20 61 56 69 23 77 20 5 17 72 25 74 32 7 21 19 67 32 ' 31 35 72 68 12 53
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ haimaliGgAnuzAsanavivaraNagatazabdAnAmakArAdyanukramaNikA / 179 pRSTha-patI 35 3 35 hotIya na07 65 0 zabdaH, liGgam , pRSTha-pasI | zabdaH, liGgam , hima puMna0 1 15/ hiraNyavAha puM0 himajA strI0 20 38 hIraka puM0 himavAn puM0 12 61 haDaka puMstrI0 himavAlukA strI0 27 50 hUhU puM.avya. himAnI strI hiraNa na0 hRdaya na. hiraNya na01 4. . hRdya A.li. hiraNya puna0 71 50 hRdya na0 hiraNyakazyapu0puM0 12 45 hRdya puMstrI. pRSTha-patI zabdaH, liGgam , pRSTha-patI | zabdaH, lim, 13 15 hRSIka na. 16haiyaGgavIna na. 11 48 | heman na. 55 31 hema puMna. hemanta puM. 2| homa puM0 hemapuSpa na. 41 42 25 horA strI0 hemala puM. 41 42 helA strI para. hradinI strI0 22 | haima puM0 38 22 hI strI0 deg, 21 12 hIbera na0 hRd na. . 30 hrada puM0 3 6 29 72 13 14 34 11 22 19 41 61 20 38 23 / haimavatI strI. zrImattapogacchAdhipatizAsanasamrAda-sUricaRcakravartijagadguruzrIvijayanemisUrIzvaraziSyaratamunizrIdhanavijayaziSyamunizrIvimalAnandavijayaziSyeNa munimahimAprabhavijayena saGkalitA liGgAnuzAsanazabdAnAmanukramaNikA samAtA //
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayanemisUrigranthamAlA prakAzitagranthAH nAma . / . 2-0-0 mUlyam 26 syAdyantaratnAkare prathamo bhAgaH, 1-4-0 27 nayarahasyasya pramodAyivRtiH, amUlyam 28 saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNaM bAlabodhinIvRttikalitam, 29 tilakamaJjarI TIkAtrayopetA prathamo vibhAgaH .-12-0 30 svopajJalaghuvRttisaMvalitaM zrIsiddhahema. candrazabdAnuzAsanam [ pUrvArdham ] amulyam 31 zAsanasamrATa-jIvana saurabha / . . / nAma mUlyam 1 dhAturatnAkare prathamo vibhAgaH, 5-0-0 dvitIyo vibhAgaH, 4-0-0 3 , tRtIyo vibhAgaH, 2-0-0 4 , caturtho vibhAgaH, 5 devagurvaSTaka khopajJavRttiyuktam , 0-4-0 6 devagurvaSTakaM kadambASTakaJca, 0-1-. 7 dhAturakSAkare paJcamo vibhAgaH, Yo8 , SaSTho vibhAgaH, 2-8-0 9 , saptamo vibhAgaH, *1. zrInUtanajinastavanamAlAdisaMgrahaH, AvRtti 8 amUlyam *11 zrImahAvIrastavanamAlA, *12 zrImahAvIra chatrIzI, 13 dhAtupArAyaNam , kaNDavAdiprakAzazca, *14 zrInUtanatIrthastavanamAlA, *15 kaNDavAdiprakAzaH, *16 savidhipratikramaNAdisaMgrahaH, *17 stuticovIzI, *18 vidhiyuktapaJcapratikramaNAdi bhAga 1 thI 4, *19 jIvavicAra padyAnuvAda tathA upayuktaTippaNayukta,0-2-0 20 siddhahemadIpikA aSTAdhyAyAvalambinI, 2-0-0 21 tattvAtrisUtrIprakAzikA, 4-8-0 *22 prathamakarmagrandha padyAnuvAda-vivecanAdivibhUSita,0-6-. *23 jinasaMgItasaritA, prathamAvRttiH, 0-12-0 24 siddhahemadIpikAprakAzeH prathamo vibhAgaH, -14-0 25 caityavaMdanabhASya chandobaddhabhASAnuvAdavivecanasahita, 0-8-. mudyamANA granthAH1 dhAturatnAkare prathamo vibhAgaH, dvitIyAvRttiH / 2 tilakamaJjarI ttiikaadvyopetaa| 3 nayopadezaH svopajJa-nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNI taraNiTIkopetaH / 4 anekAntavyavasthA tattvabodhinIvivRti vibhUSitA / 5 siddhahemalaghuvRttiH, uttarArddham / 6 navatattvaprakaraNam, padyAnuvAda-vivecana koSTaka ytraadivibhuussitm| 7 vidhiyukta paJcapratikramaNAdiH, tRtIyAvRttiH / 8 zrIjinasaMgItasaritA, dvitiiyaavRttiH| 9 kAvyAnuzAsanam , abhinavavistRtavRttivibhUSitam / 10 zAsanasamrAda-jIvanasaurabha, dvitIyAvRttiH / prAptisthAnam[1] zrIvijayalAvaNyasUrijJAnamaMdira [2] sarasvatIpustakabhaMDAra boTAda, saurASTra hAthikhAnA, ratanapola amadAbAda (gujarAta) * etacihAkitA granthA alabhyAH /