Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 119

श्रीसिद्धहेम चन्द्रशब्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः ।
[पा० १. सू० ३७.]
|
रेवेति । उभयमिदमनुबन्धेषूक्तम् *एकान्तः* * अनेकान्तः * इति; *एकान्तः* इति तु युक्ततरम्, अत्र हि हेतुरुपन्यस्तः; यत् तु नाम सहेतुकं तध्यायम् । तथा "मेङो वा मिद्” [ ४. ३. ८८. ] इति तदवयवं दृष्ट्वा आत्वं नाकार्षीत् । असरूपविधा5 वपि न दोषः, आचार्यप्रवृत्तेरेव, तथाहि यदयं “ वा ज्वलादिदु-नी-भू-प्रहास्त्रोर्णः” [ ५. १, ६२. ] इति वा ग्रहणं करोति, तद् ज्ञापयति-*नानुबन्धकृतमसारूप्यं भवति समावेशे हि अचाणेन च सिध्यति किं वाग्रहणेन ? क्रियमाणं तु ज्ञापनाय भवति । सर्वादेशेऽपि न दोषः, यदयम् "अनक्” [ २.१. 10 ३६. ] इति प्रथमया निर्द्दिशति तद् ज्ञापयति-नानुबन्धकृतः । मनेकवर्णत्वं भवति, . अन्यथा षट्या अप्यनेकवर्णत्वात् सर्वादेशसिद्ध्यति । *असन्ध्यक्षरान्तत्वमपि नानुबन्धकृतं भवति, तत एव यदयम् - "नेमा-दा-पत-पद०" [२. ३. ७९.] इत्यत्र heist ग्रहणार्थ ङकारं पठति, अन्यथा माङ एव ग्रहणं 15 स्यात् । न च लोपे सति मेङ आत्वे सति प्राप्नोति, चेति [ चे चेति ] इतिवाक्षणिकत्वेन तदभावाद् (?) । अथ विशेषानिर्देशाद् “भू सत्तायाम्" इत्यादीनां धातूनामपीत्त्वं कस्मान्न भवति ? कार्याभावादितिं ब्रूमः । नन्वस्ति " ऊदितो वा” [ ४. ४. २. इत्यादि, नैवम्-‘एकस्वराद्' इति तत्रानुवृत्तेः, आचार्यप्रवृत्तेर्वा, 20 तथाहि - आचार्याः खरान्तान् खरान्तेषु पठन्ति व्यञ्जनान्तान् व्यञ्जनान्तेषु इति तेषां स्वरस्य व्यञ्जनस्य च नेत्त्वमिति । दरिद्रा - तेस्तर्हि प्राप्नोति, ननूक्तमित्कार्याभावान्न भविष्यति । नन्विदमप्युक्तम्–“आदितः” [ ४. ४. ७१.] इत्यस्तीति, नन्विदमप्युक्तम्- 'एकस्वराद्' इति तत्र वर्त्ततेऽनेकखरश्चायमिति । जाग25 तैस्तर्हि ऋदित्त्वप्रसङ्गः, तदपि न - “जागुर्भि णवि ०" [ ४. ३. ५२. ] इत्यत्र वृद्धिनियमाद्, ऋदिवे हि वृद्धेः प्रसङ्ग एव नास्ति किं नियमेनेति ? । चकासोऽपि सकारस्य न भवति कार्याभावात् आशासोऽपि तत एव न भवति । क्विवादीनां तु ककार पका रयोः कार्यार्थत्वेनेत्त्वादभावोऽस्तु तदुच्चारणार्थमुपात्तस्य कृतका30 र्यत्वान्निरृत्तिः, यतोऽप्रयोगशब्देन शास्त्रमभिधीयते; वकाराभावे तु कस्यायमित् स्यादित्यप्रयोगिशब्दाभिधेय एव न स्यादिति क्विवादीनां च वकारोऽनुबन्धसंज्ञानार्थम्, तस्याभावे कस्यासावित् स्यात्, प्रत्ययत्वमप्यस्यैवं सिद्ध्यति, कृतकार्यत्वाच्च स्वयं निवर्तते, अत एव वकारः पठितः, प्रविरलप्रयोगविषयत्वादस्य 35 अन्तस्थानां पदान्तानां प्रायः प्रयोगानिधेः, यदाह-
]
बध्यते, समुदायस्य च संज्ञासंबन्धेऽवयवः पारतन्त्र्यादित्संज्ञां न लभत इत्युकारेकारयोरित्त्वाभावाद् “उदितः स्वरान्नोऽन्तः” [ ४.४.९८ ] इति नोऽन्तः [ नोऽन्तः इत्यधिकमाभाति ] “ इङितः कर्तरि ” [ ३. ३. २२. ] इति टुवेष्टङ् - वेपिता, त्रिफला-फलतीत्यादौ नागमात्मनेपदाभावः सिद्धः, अन्यथा - 45 ऽत्रापि नागमाऽऽत्मनेपदे प्रसज्येते इति । न चायमु[दि]द्विधिः कुम्भीधान्य * न्यायेन शक्यो वक्तुम्, तथाहि यस्य हि कुम्भ्यामेव धान्यं नान्यत्र स कुम्भीधान्य उच्यते धार्मिकः, यस्य तु तत्र चान्यत्र च नासावनेन शब्देनोच्यते; एवमत्रापि यस्य उदेवेद् नान्य इति, अन्यथा कम्पत इत्यत्राप्यप्रसङ्गः 50 स्यात् ; नास्योदेवेदिति । एवं तर्हि नैवं तत्र विज्ञायते - उकार इद् यस्य सोऽयमुदित् तस्य उदित इति, किं तर्हि ? उकार इस [ उकार एव इत् उदित्] उदिता च धातुर्विशिष्यत इति तदन्तविधिः, उदिदन्तस्य धातोरित्यप्रसङ्गः; तर्त्यात्मनेपदविधौ दोषः - अर्थणि अर्थयते, नयत्रेदिदन्तो धातुः, किं तर्हि ? णकार, 55 न चात्र धातुः संनिहितोऽस्ति । समुदायानुबन्धे च लिङ्गम्सुनद उदित्करणम्, टुनदु नन्दथुः नित्वरिष इकारकरणम्, जित्वरिष् त्वरते इति; अन्यथा पृथगुदित्करणं (ण) वैयर्थ्यप्रसङ्ग इति । तत्र डुलभष् १, डुकुंग् २, डुपचष् ३, डुयावृग् ४, डुवर्षी ५, डुदारक् ६, धांग्क् ७, टुडभृंग्क् ८, डुमिंग्द् ९, 60 डुक्रींग्स् १० - एते दश द्वितः । वोस्फूर्जा १, टुबेपुर २, दुश्रासि ३, दुम्लाड् ४, टुभ्राजि ५, टुवम् ६, होश्वि ७, टुक्षुक् ८, टुभृश्क् (टुडभृंग्क ) ९, दुर्दु १०, टुमस्जोत् ११ - एते एकादश वितः । मिक्ष्विदा १, त्रिफला २, मिमि - दाङ् ३, ञिक्ष्विदाङ् ४, ञिष्विदाङ् ५, जित्वरिष् ६, जिष्वपं 85 ७, ञिर्भीक्, ८, जिमिदाच् ९, ञिष्विदाच् १०, त्रितृषच् ११, निधृषाट् १२, ञिइन्धैपि १३ - एते त्रयोदश जीतः । वें १, दोस्फूर्जा २, ओप्यायैङ् ३, ट्वाश्वि ४, ओहांक् ५, ओहांग्क् ६, ओब्रस्चौत् ७, ओविजैति ओलजैति ९, ओलस्जैति १०, ओविजैप ११, ओलडण् १२ - इत्येके, एते द्वादश ओदितः 1 70 औस्ट १, औदित । ऊबुम्हग् १, ऊच्छूपी २, ऊतृदृपी ३ - एते ऊदितः । दूछें १ - टित् । एते चादीतः अन्ये त्वन्त ( त्वन्तेत ) एव धातवः । दरिद्राक् १, जागृक् २, चकासृक् ३, ऊर्णुग्क् ४, ओलडुण् ५ एतान् चुरायदन्ताँश्च वर्जयित्वा शेषा एकस्वरा एव धातव इति । तेषां च वर्णक्रमेण पाठादतिरिक्ताऽवयवस्यानु- 7B बन्धत्वं विज्ञेयमिति नास्त्यतिप्रसङ्ग इति । दीधी कि १, वेवीकि २, चिरिट् ३, जिरिद् ४- एतानप्यनेकस्वरानिच्छन्त्येके । तकारादी ( तकादी) नामकार इत्त्वपरित्राणार्थ इति ॥ ३७ ॥
।
८,
" नहि यणः पदान्ताः सन्ति" इति ।
वृक्षव करोतीति व्यावृत्तिविषयोपदर्शनार्थमिति । टुडुजीनामा - दिभृतानामित्संज्ञा वक्तव्या, अन्यथा हुड- पिडुङादीनामपि प्रसङ्गः, न वक्तव्या, कथम् ? डान्तेषु पाठात् शैलीयं शास्त्रकर्तॄणाम्
.६१
न्या० स० - अप्रयो गीत्यादि-प्रयोगः शब्दस्योश्चारणम्,
40 यत् तज्जातीयास्तज्जातीयेषु पठन्ति । दुडुजीनां समुदाय एवानु- । सोऽस्यास्तीति प्रयोगी, न प्रयोगी अप्रयोगी इति संशिनिर्देशः, 80