Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 236

बृहद्वृत्ति-बृहन्यास-लघुन्याससंवलिते :
पा० २. सू० २९.]
कारः पृथक् पदापेक्षयाऽक्षशब्देऽपि वर्तत इति निषेधनिमित्तम्, , 'अनक्षे' इत्यस्य फलं पृच्छति-अनक्ष इति किमिति । 40 अथापि विधेः प्राधान्यान्निषेधमपाकृत्य विधिप्रवृत्त्याऽवादेशे । उत्तरयति-गोअक्षमिति-गोः अक्षम् इन्द्रियमिति विग्रहः, 'गवाक्षसंधातः' इत्यनिष्टमापद्येत, प्रसज्यपक्षे तु पृथक्पदापेक्ष- अक्षवर्जनाभावेऽत्राप्यवादेशः प्रसज्येत, कृते तु तद्वर्जनेऽस्यायाऽक्षशब्दस्थत्वस्वररूपं निषेधनिमित्तम् , अक्षभिन्नाक्षसंघात- प्रवृत्त्या "वाऽत्यसन्धिः " [ १.२.३१.] इत्यसन्धौ तस्यापि 5 शब्दस्थत्वखररूपं विधिनिमित्तम् , अथापि निषेधस्य प्राधान्याद् वैकल्पिकत्वाद् "एदोतः पदान्तेः" [१.२.२७. 7 इत्यकारविधिमपाकृत्य निषेधप्रवृत्त्या प्रकृतसूत्रेणावादेशाभावे "एदोतः लोपे निरुतप्रयोगौ भवतः । ‘पदान्ते' इत्यस्य फलं पृच्छति-45 पदान्ते." [१. २.२७.] इत्यकारलोपे 'गोऽक्षसंघात इतीष्टं पदान्त इति किमिति । उत्तरयति-गवीति-गोशब्दात सिध्यति, इति प्रसज्य एव रमणीयः, तथा च यः सूत्रार्थः सप्तम्येकवचने डिप्रत्यये गोशब्दोकारम्य पदान्तस्थरवाभावाद
सम्पन्नस्तमाह-गोरोकारस्येत्यादि । उदाहरति—गवा- स्याप्रवृत्त्या “ओदौतोऽवाव्” [ १.२.२४.] इत्यनेन 'अव्' 10अमित्यादि-गौर्धनुर्वृषभोवा,गोः अग्रं गवानमिति षष्ठीसमासः, इत्यादेशे 'गवि' इति । गोशब्दे ओकारस्त्वस्त्येव, अथापि
"अज क्षेपणे च" इत्यतः "विपिना-ऽजिनादयः" [ उणा० | 'ओतः' इत्युपात्तमतः केनचित् फलविशेषेण भवितव्यमित्याह-50. २८४.] इति किति इने निपातनाद्वीभावाभावे अजिनं चर्म, । ओत इत्येव? चित्रग्वर्थ इति-"चिंगद चयने" इत्यतः गोः अजिनं गवाजिनमिति षष्ठीसमासः, "उधू दाहे" इत्यतः । “चि-मिदि०" [उणा. ५५४.7 इति किति त्रे चित्रमाश्चर्य
“सू-मू-खन्युषिभ्यः" [उणा० ४४९. ] इति किति ब्रटि "तव- । मालेख्यं वर्णश्च, चित्रा गावोऽस्येति “एकार्थ चानेकं च" 15 र्गस्य श्चवर्ग०" [ १. २. ६०.] इति तकारस्य दत्वे उष्ट्रः | [ ३. १. २३.] इति समासे “परतः स्त्री पुंवत्" [३. क्रमेलकः, गौः उष्ट्र इवेति “उपमेयं व्याघ्राद्यः” [३.१. १०२.] | २.४९.] इति पुंवद्भावे "गोश्चान्ते हव." [२.४.९६.] 55 इति समासे गोष्ट्रः, गवे ओदनो गवौदनः, हितादित्वात् | इति हखत्वे च 'चित्रगु' इति शब्दः, ततश्चित्रगवेऽयमित्यर्थे समासः, सम्बन्धसामान्यविवक्षया तु गोः ओदनो गवौदन इति "तदर्थार्थन” [३.१.७२.] इत्यनेन चतुर्थ्यर्थकार्थशब्देन सह
षष्ठीसमासो वा, "अशोटि व्याप्तौ" इत्यतः "अश्नोतेरीचादेः" नित्यसमासे “अवर्णस्येवर्णा" [१.२.६.] इत्युकारस्य वकारा20 उणा० ४४२. 1 इति वरटि आदेरीकारे च ईश्वरः, गवामी-देशे स्यादिकार्ये च 'चित्रग्वर्थः' इति भवति, 'ओतः' इत्यस्या
श्वरः स्वामीति षष्ठीसमासे गवेश्वरः एषु सर्वत्र प्रकृतसूत्रेण भावेऽत्रापिएकदेशविकृतमनन्यवद् इति न्यायेन गुशब्द-60 'अव' इत्यादेशः । अस्य वैकल्पिकत्वात् पक्षे किं कार्यमित्याह- स्यापि गोशब्दत्वाद् अवादेशः प्रसज्येत, कृते च 'ओतः' पक्षे यथाप्राप्तमिति-येन येन सूत्रेण यद् यत् कार्य : इत्यस्य ग्रहणे ओकाराभावान्नावादेशप्रसङ्गः, छिन्नपुच्छे शुनि
प्राप्नोति तत् तद् विधातव्यमित्यर्थः । विहिते च तस्मिन् यादशाः पुच्छवस्वव्यवहाराभाववद् ओदन्तत्वव्यवहाराभावात् , वस्तु25 प्रयोगा भवन्ति तानाह-गोऽग्रम्, गोअग्रमित्यादि- तस्तु 'ओतः' इत्यस्याभावे "अनेकवर्णः सर्वस्य" [७.४.१०५.] 'गो अग्रम्' इति स्थिते 'गो+अजिनम्' इति स्थिते च "वा-इति सम्पूर्णगोशब्दस्यादेशः प्रसज्येतेति 'ओतः' इत्यवश्यमुपा-65 ऽत्यसन्धिः " [१. २. ३१.] इत्यसन्धौ ‘गोअग्रम् , गोअजि- देयमिति । गोशब्दोपादानस्य फलोपदर्शनायाह-गोरित्येव? नम्' इति, अस्यापि वैकल्पिकत्वाद् "एदोतः पदान्ते." [१. द्योऽग्रमिति-"धुंक अभिगमने” इत्यतः "धु-गमिभ्यां
२. २७.] इत्यकारलकि गोऽग्रम् , गोऽजिनम्' इति, 'गो+ | डौः" [ उणा० ८६७.] इति डिति ओप्रत्यये “डित्यन्त्य 30 उष्टः' इति 'गो+ओदनः' इति 'गो+ ईश्वरः' इति च स्थिते [२.१.११४.] इत्यन्त्यखरादिलोपे 'यो' इति खगैऽन्तरिक्षे
"ओदौतोऽवाव" [१.२. २४.] इत्यनेन 'अन्' इत्यादेशे च वर्तते, द्योः आकाशस्य अप्रमिति द्योऽयम् , अत्र गोशब्दा-10 'गवुष्टः, गवोदनः, गवीश्वरः' इति प्रयोगा सिध्यन्ति । 'खरे भावान्नानेनावादेशः, किन्तु “एदोतः पदान्ते." [१.२.२७.] इत्यस्य फलं पृच्छति स्वर इति किमिति । उत्तरयति- | इत्यनेनाकारलोपः । प्राग्दर्शितस्य चित्रगुशब्दस्य सम्बोधनक
गोकुलमिति-"कुल बन्धु-संस्त्यानयोः" इत्यतः कोलतीति ! बचने सौ "हखस्य गुणः" [१.४.४१.] इति गुणे 'हे चित्रगो' 35"नाम्युपान्त्य." [५.१.५४.1 इति के कुलमन्वयः सजाती- इति भवति, ततः 'उदकम्' इत्यनेन योगे 'हे चित्रगो+उद
यानां वृन्दं वा. अथवा कोलन्त्यनेति "स्थादिभ्यः कः" । कम्' इति स्थिते "ओदीतोऽवाव्" [१.२.२४.] इत्यनेन 15 [५. ३. ८२.] इति के कुलं शाला, गवां कुलं गोकुल- 'अव्' इत्यादेशे 'हे चित्रगवुदकम्' इति भवति, अत्र पदान्ते मिति षष्ठीसमासः, स्वरपदानुपादाने वर्णमानपरत्वेऽवगतेऽत्रा-5 वर्तमानस्य गोशब्दौकारस्य सद्भावादनेन 'अव' इत्यादेशे 'हे प्यवादेशः प्रसज्येतातस्तद्वारणाय 'खरे' इत्युपादेयमित्यर्थः । चिनगवुदकम्' इति कथं न भवेदित्साशाऽपमोदायाह-हे