Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 396

प्रथमपरिशिष्ट स्वोपज्ञवृत्ति संकलित
wwwww
च । यदजयः ।
व्यायां तारशब्दः स्त्री-पुंसलिङ्गः । तारः, तारा- भम् कनीनिका पुंस्यजयः । स्त्रियां माला । भागधेयी स्त्रियां बलिः । अन्यत्र तु भाग्ये तन्नामत्वान्नपुंसकत्वमेव । भागदायादयोस्तु यान्तत्वात् "तार इव तारोड-नेत्रमध्ययोः” । पुंसि । मेरुजम्ब्वां सुदर्शन:- मेरुजम्ब्वां वाच्यायां सुदर्श - 40 “मुक्ताशुद्धौ पुमाँस्तारः न ना ऋक्षाक्षिमध्ययोः” इति तु नशब्दः स्त्री-पुंसलिङ्गः । सुदर्शनः, सुदर्शना - मेरुजम्बूः ।
6 गौडः ।
यदजयः
अन्यत्र तु उच्चैः खरे मुक्ताशुद्धी शुद्धमौक्तिके च रान्तत्वात् पुंस्त्वम्, रूप्ये तु द्रवनामत्वान्नपुंसकत्वम् । सुप्रीवभार्या- बुद्धदेव्योस्तु' योनिमन्नामत्वात् स्त्रीत्वम् । भेऽश्लेषहस्तश्रवणा:भे नक्षत्रविशेषे अश्लेष हस्त - श्रवणशब्दाः स्त्री-पुंसलिङ्गाः । 10 अश्लेषः, अश्लेषा । पुंसि गौडः । अश्लेषस्तु फणिदैवतः स्त्रियां रूढः । हस्तः- हस्ता, श्रवणः - श्रवणा, नक्षत्रभेदौ । कर श्रोत्रयोस्तु पुंनपुंसकत्वं वक्ष्यते । गौड:
ENTERTAINME
15
५.-४
20
" प्रकोष्ठे विस्तृतकरे हस्तः करिकरे करे । ऋक्षभेदे द्वयोः पुंसि कलापार्थे कचात् परः " ॥
तथा
"स्त्री-पुंसयोक्षभेदे श्रवणं श्रुति-कर्णयोः " ।
कणः स्फुलिङ्गे लेशे च - स्फुलिङ्गे लेशे च वाच्ये कणशब्दः स्त्री-पुंलिङ्गः । कणः, कणाः कणः - स्फुलिङ्गः, लेशश्च;
प्रदरुण:
www
“उभयत्राप्युभयलिङ्गः” ।
एवं वराट-कुम्भयोरपि । अन्यत्र धान्यांशे णान्तत्वात् पुंस्त्वमेव । कृष्णजीरके पिप्पल्यां च तन्नामत्वात् स्त्रीत्वमेव । वराटो रज्जु-शस्त्रयोः- रजौ शस्त्रे च वाच्ये वराटशब्दः स्त्री-पुंलिङ्गः । वराटः, वराटा-रज्जु-शस्त्रविशेषौ; अन्यत्र तु 25 कपर्दे श्वेतामत्वात् पुंस्त्वमेव । [ भविपुला ] ॥ ३ ॥
कुम्भः कलशे तरणिः समुद्रार्कांशुयष्टिषु । भागधेयो राजदेये मेरुजम्ब्वां सुदर्शनः ॥ ४ ॥ कुम्भः कलशे - कलशभाजनविशेषे कुम्भशब्दः स्त्रीपुंसलिङ्गः । कुम्भः, कुम्भी - कलशः । अन्यत्र तु गुग्गुलौ 30 बाहुलकान्नपुंसकमेव । कुम्भकर्णसुते देहिनामत्वाद् राशिभेदद्विपाङ्गयोस्तु भान्तत्वात् पुंस्त्वमेव । तरणिः समुद्रार्कांशुयष्टिषु एष्वर्थेषु तरणिशब्दः स्त्री-पुंसलिङ्गः । अयं तरणिः । इयं तरणिः - समुद्रः, अर्कः, अंशुः पतितगोरूपोत्थापनी च यष्टिः । समुद्रार्कयोः दुर्गः । अंशौ अरुणः । यष्टौ तु वामनः । 35 अन्यत्र तु नावि “लिन्मिन्यनि० " [ लो० २.६.] इति स्त्रीत्वमेव । भागधेयो राजदेये - राजदेयेऽर्थे वाच्ये भागधेयशब्दः स्त्री-पुंलिङ्गः । भागधेयः, भागधेयी- राजदेयो करः ।
"सुदर्शनो मे रुजम्ब्वा शक पूर्विष्णुचक्रयोः” । मेरुजम्ब्वां सुदर्शनेत्यन्ये । अन्यत्र तु विष्णुचक्रे शक्रपुरे च प्रतिपदपाठात् पुंस्त्वमेव । शक्रपुरे सुदर्शनीति कश्चित् । 45 [ सङ्कीर्णविपुला ] ॥ ४ ॥
करेणुर्गजहस्तिन्योरल्याख्यापत्यतद्धितः । लाजवस्त्रदशौ भूम्नीहायाः प्रत्ययभेदतः ॥ ५ ॥ करेणुर्गजहस्तिन्योः करेणुशब्दो गजे हस्तिन्यां च प्रत्येकं स्त्री-पुंसलिङ्गः अयमियं वा करेणुः - गजः, हस्तिनी 50
न्च | यन्माला
www
" करेणुर्गज हस्तिन्योः पुंसि योषिति चेष्यते” ।
नन्दी च । अमरस्तु -
" करेणुरिभ्यां स्त्री नेभे" इत्याह ।
अल्याख्या- अलेर्भ्रमरस्य आख्या नाम स्त्री-पुंसलिङ्गः । अय- 55 मलिः, इयमली । एवमली, अलिनी; भृङ्गः, भृङ्गी इत्यादि । देहिनामत्वात् पुंस्त्वे प्राप्ते योनिमत्त्वाभावाच स्त्रीत्वाभावे स्त्रीपुंसार्थं वचनम् । आपत्यतद्धितः - अपयेऽर्थे जातस्तद्धित - स्तदन्तः शब्दः स्त्री-पुंसलिङ्ग: । अयं औपगवः, इयमपानी | एवं बाहविः, बाहवी; वैदः, वैदी; गार्ग्यः, गार्गी; कौजायन्यः, 60 कौजायनी इत्यादि नन्दिनः । आपत्ये इति किम् ? कौसुम्भ
www
त्रम् | आश्रय लिङ्गत्वमपीच्छत्यरुणः । औपगवो ना । औपगवी स्त्री । औपगवं कुलमित्यादि । लाज-वस्त्रदशौ भूम्निलाजशब्दो वस्त्रसम्बन्धि- दशावाची च दशशब्दः स्त्री-पुंसलिङ्गः । तौ च बहुत्व एव प्रयोक्तव्यौ । इमे लाजाः, लाजान् पश्य । 65 इमा लाजा:, लाजाः पश्य ।
"लाजाः पुंभूमि” इत्यमरः ।
स्त्रीलिङ्गोऽपि दृश्यते इति तट्टीका । इमे वस्त्रस्य दशाः, दशान् पश्य । इमा वस्त्रस्य दशाः, दशाः पश्य । यद् गौड:-- "दशा वर्त्ताविवस्थायां वस्त्राने भूनि पुंस्त्रियोः " | वस्त्रेति किम् ? दशा, अवस्था, वर्त्तिश्च । "प्रदीपः स्नेहमादत्ते दशया ह्यन्तरस्या " ।
प्रतिपदपाठात् स्त्रीत्वम्-ईहाद्याः प्रत्ययभेदतः - अघञ्प्रत्ययभेदेन ईहायाः शब्दाः स्त्री-पुंसलिमाः । ईहः, ईहा
70