Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 95

[ पा० १. सू० २७.]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः ।
|
वोऽब्” [ ७.४.७०. ] इत्यवे औपगवः । " अशौटि व्याप्तौ” । तासां क्षीरं घृतमुपयुङ्क्ते, अन्येन तद् द्रष्टुमप्यशक्यम् । का इत्यतोऽनुते व्याप्नोति तं तं विषयमिति " मा वा वद्यमि० " तहीयं वाचोयुक्तिः 'आध्यमिदं नगरम्, गोमदिदं नगरम् ?' | [ उणा० ५६४. ] इति से अक्षः, तेन दीव्यति "तेन जित | एषैषा वाचोयुक्तिः [ एषा या वाचोयुक्तिः, सैषा एतत्प्रमाणा जयद्-दीव्यत् ० " [ ६.४.२. ] इति इकणि आक्षिकः । ननु । इत्यर्थः ] - लोकेऽवयव धर्मस्य समुदाये उपचारो मुख्याभावाद, 5 वाक्यवर्जनं किमर्थम् ? न हि वाक्यं वाक्यार्थो वा कश्चिदस्ति । इह तु मुख्येऽर्थे संभवत्युपचरितकल्पनायां प्रमाणाभावः 145 तथाहि पदान्येव स्वं स्वमर्थं प्रतिपादयन्ति [ वाक्यम् ], पदार्था | अथवा नात्राप्यवयवं धर्मेण समुदायव्यपदेशः, किं तर्हि ? दण्ड्याएव हि आकाङ्क्षा- योग्यता - सन्निधिवशात् परस्पर संसृष्टा वा दिवद् यौगिको व्यपदेशः, आढ्याः सन्त्यस्मिन्निति अभ्रादित्वादक्यार्थः, न तु वाक्यं वाक्यार्थो वा कश्चिद[ पृथग ]स्ति, कारे आढ्यमिदम्, गोमन्तोऽस्मिन् सन्तीति "गोपूर्वादत इकण्” उच्यते-पदार्थाभिसंबन्धस्योपलब्धेरस्त्येव वाक्यार्थः तथाहि - [ ७. २. ५६. ] इति इकणि पृषोदरादित्वात् तलुकि च गोम10 'साधुः' इत्यनियतविषयं [ साधुरित्युक्तेऽनियतविषयं ] कर्तृमात्रं । दिदं प्रयोगः । गौत्रिकादिसिद्ध्यर्थं च ' अतः' इति तत्र योग- 50 निर्दिष्टं न कर्म किया वा, तथा 'धर्मम्' इत्युक्ते कर्म निर्दिष्टं न | विभाग आश्रयितव्यः, गवां समूहो गोत्रा, साऽस्मिन्नस्तीति कर्ता क्रिया वा 'बूते' इत्युक्ते किया निर्दिष्टा, न कर्तृकर्मणी । गौत्रिकम् । 'अ० वाक्यम्' इत्यत्र पर्युदासग्रहणात् तस्य च इदानीम् 'साधुधर्म ब्रूते' इत्युक्ते स प्रति निर्दिष्टम् | तत्सदृशार्थग्राहित्वादन्यस्यार्थवत्पदसमुदायस्य संप्रत्ययात् समा[ सर्वं निर्दिष्टम् - ] साधुरेव नान्यः कर्ता, धर्ममेव नान्यत् सादेः परिग्रह इत्याह- अर्थवत्समुदायस्येत्यादि । चित्रा गावो 15 कर्म, ब्रूते इति नान्या क्रिया । एतेषां पदानां [ सामान्ये वर्त - यस्येति " परतः स्त्री० [३. २. ४९.] इति पुंभाने “गोश्चान्ते 55 मानानां ] यद्विशेषेऽवस्थानं स वाक्यार्थः । तस्मात् पदेभ्यो हखः ० [ २. ४. ९६. ] इति ह्रस्वत्वे च चित्रगुः । [राजव्यतिरिक्तं वाक्यं विशिष्टस्यार्थस्य पदार्थ संसर्गरूपस्य वाचकम- पुरुष इति - ] पृणाति पूरयति धर्मार्थ- कामैरात्मानमिति “विदिस्तीत्यभ्युपगन्तव्यम्, अन्यथाऽशाब्दो वाक्यार्थः स्यात् । अत पृभ्यां कित” [ उणा० ५५८. ] इति कित्युषे पुरुषः, पुरि एव वाक्यमेव मुख्यः शब्दो वैयाकरणानाम्, वाक्यार्थ एव च शयनाद् वा डे पृषोदरादित्वात् पुरुषः, राज्ञः पुरुष इति विग्रहः । 20 मुख्यः शब्दार्थः, सादृश्यात् त्वन्वयव्यतिरेकौ कल्पितौ लाघ- "गुंड शब्दे" अतः "कु-गु-हु-नी- कुणि तुणि-पुणि० [ उणा० १७०. 60 वार्थमाश्रित्य पदपदार्थावस्थापनं क्रियते; प्रतिवाक्यं व्युत्पत्त्य- इति डे गुडः, “नाम्नः प्राग् बहुर्वा" [ ७. ३. १२.] इति संभवात् शब्दव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गादिति वाक्यस्य सत्त्वादर्थवत्त्वा बही बहुगुडः । नन्वधातुविभक्तीत्यत्र पर्युदासाश्रयणादर्थवत नामत्वप्रसक्तौ वर्जनमित्याह - वाक्यवर्जनमित्यादि । नन्वर्थ एवं संज्ञा भविष्यति नार्थोऽर्थवदित्यनेन । उच्यते - अर्थवदिति तो नामसंज्ञायामनेकस्यापि पदस्य समुदितस्य नामसंज्ञा प्राप्नोति संज्ञिनिर्देशार्थम् ; पर्युदासाश्रयणे हि केन धर्मेण सादृश्यमाश्रीयते 25 दश दाडिमानि, षडपूपाः, कुण्डमजाजिनं पललपिण्डः [अध- इत्यप्रतिपत्तिः स्यात्, तथा अनर्थकानामपि धर्मान्तरेण सदृशत्वे 65 रोरुकमेतत् कुमार्याः ] स्फैयक्कृतस्य पिता प्रतिशीनः; [ इति नामसंज्ञाप्रसङ्ग इत्याह- अर्थवदिति । "वन संभक्ती", "धन नव समुदायस्याऽऽनर्थक्यादप्रसङ्ग इति वक्तुमुचितम्, अवयवा- शब्दे” इति, आभ्यां वर्षादित्वादलि 'वनम्, धनम्' । अत्रानामर्थवत्त्वादवयवधर्माणां समुदाये व्यपदेशात् । न च विभक्ति- र्थवग्रहणमन्तरेण प्रत्ययबहिष्कृतस्य वर्णसमुदायस्य प्रतिवर्ण प्रतिषेधाद् दोषाभावः "प्रत्ययः प्रकृत्यादेः " [ ७.४.११५] नामसंज्ञाप्रसङ्गः । न चात्र धातुप्रतिषेधो भवितुमर्हति प्रतिवर्ण 30 इति प्रतिपदमेव संज्ञाप्रतिषेधस्तस्यैव तदन्तत्वाद्, न समुदायस्य ह्यत्र विभक्त्युत्पत्तिः; न च प्रतिवर्ण धातुसंज्ञानिवेशः समुदाया - 70 तस्मात् प्रत्ययस्याविधानात् विभक्त्यन्तत्वाभावात् न च श्रयत्वात् तस्याः । न चात्र संख्या कर्मादिषु स्थादीनां विधानात्, " तदन्तं पदम्” [ १.१.२० ] इत्यन्तग्रहणाद् अन्यत्र संज्ञा - सत्यपि नामत्वे निरर्थकेभ्यो वर्णेभ्यः स्याद्युत्पत्त्यभावाद् दोषाविधौ प्रत्ययहणे तदन्तविधेरभावाद् 'अविभक्ति०' इति प्रति भाव इति वाच्यम्, अव्ययवत् संज्ञाविधानात् “नाम्नः प्रथमा " षेधो भवतीति वाच्यम्, यतः संज्ञाविधौ हि स प्रतिषेधः, न [ २. २. ३१. ] इति योगविभागाद् वा स्याद्युत्पत्तौ पदत्वान35 चार्य संज्ञाविधिः किन्तु प्रतिषेधविधिरिति तदन्तस्यैव प्रतिषेध लोपादिकार्यं स्यादित्याह - नामत्वे हीति । ननु भवत्वेवम्, 75 इति । लोकेऽप्यवयवधर्मेण समुदायव्यपदेशो भवति । यथातथापि शक्तिवैकल्याद् 'गौः' इति प्रयोक्तव्ये 'गो' इति केनचित् आढ्यमिदं नगरम्, गोमदिदं नगरम्, न च सर्वे तत्राढ्या प्रयुक्तम्, तत्समीपवर्ती च तदुक्तमपरेण पृष्टः सन्ननुकरोति, भवन्ति गोमन्तो वा । नैवम् लोके चावयवा एवार्थवन्तो न तदा तदनुकरणे नामसंज्ञा स्याद् वा नवा ? इत्याशङ्कायामाह - 'समुदायाः, अतश्वावयवा एवार्थवन्तो न समुदायाः यस्य तद् यदेत्यादि । ननु शक्तिवैकल्यप्रयुक्तादपि गोशब्दात् खुर-ककुद40 द्रव्यं भवति स तेन कार्यं करोति; यस्य च ता गावो भवन्ति स लाङ्गूल - सास्नादिमानर्थः प्रतीयत एव इत्यनुकार्यस्यापि कथमर्थं 80
]
!
३७.