Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 96

वृहद्वृत्ति-बृहन्न्यास-लघुन्याससंवलिते पा० १. सू० २७.]
wowowwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwareneurs वत्त्वाभावः ? येन तदभेदिनोऽनुकरणस्यापि तदभावान्नामत्वा- मधु, अग्निचिद् इति, प्रत्ययस्तु क्वचिद् द्योतकः । प्रत्ययस्यैव भावः प्रतिपाद्यते । सत्यम्-असाधुशब्दादर्थप्रतीतिः साधुशब्द- सर्वेऽर्थाः स्युः, यथा-अस्याऽपत्यम् इरिति; प्रकृतिस्त्वर्थाभिद्वारेण, न साक्षात् । तथाहि-असाधुशब्दः श्रूयमाणः साधुशब्दस्य | धाने साहाय्यमात्रं कुर्यात् । तत्र प्रकृतेः सर्वाभिधानपक्षे सिध्यस्मारयनर्थप्रतीतिं जनयति, नह्यसाधुशब्दस्य विशिष्टेऽर्थे संकेतो- त्यस्या अर्थवत्ता, प्रत्ययस्य तु सर्वाभिधानपक्षे प्रकृतेरर्थवत्ता न 5ऽस्ति, न चासंकेतितः शब्दोऽर्थ प्रतिपादयति, अतिप्रसङ्गाद् ! सिध्यति इति तदवस्थो दोषः । उच्यते-एवं हि सामान्यशब्दा 45 इति कथं तेनाभिन्नस्थानुकरणस्यार्थवत्त्वम् ? । यदा तु भेदो। एते स्युः, न च सामान्यशब्दा अन्तरेण विशेष प्रकरणं वा विवक्ष्यते तदाऽनुकार्येणार्थेनार्थवत्वादनुकरणस्य नामत्वे 'पच-। विशेषेष्ववतिष्ठन्ते | विशेष विशेषबोधकपदान्तरसमभिव्याहारम् । तिमाह' इत्यादिवद् भवत्येव स्याद्युत्पत्तिरित्यर्थः । नन्वर्थवत्ता एवं च प्रकरणादिसापेक्षतयाऽर्थप्रत्यायक्रत्वं सामान्यशब्दत्वमिति
नामसंज्ञानिमित्तत्वेनेहोपात्ता, सा च वाक्यस्यैव पदस्य वा केवलस्य भावः, एते तु नैवमित्याह-] अत्र तु नियोगतो 'वृक्ष' [अस्य 10 लोके प्रयुज्यमानस्योपपद्यते, न तु प्रकृतिभागस्य नहि केवलेन नाममात्रप्रयोगे तात्पर्यम् । इत्युक्ते प्रकर
प्रकृतिभागेनार्थो गम्यते, तस्य प्रयोगाभावाद वर्णवदव्यवहार्य- | कस्मिंश्चिदर्थे प्रतीतिरुपजायते, अतो मन्यामहे--नेते सामान्यत्वात् , किन्तु सप्रत्ययकेन, प्रत्ययश्चात्र स्यादिः, स च नाम्न एव | शब्दा इति, [न चेत् सामान्यशब्दाः] प्रकृतिः प्रकृत्यर्थे वर्तते, भवति, नामत्वं चार्थवत्त्वे, अर्थवत्त्वं च सति प्रत्यये इति पुन- प्रत्ययस्तु प्रत्ययार्थ इति । यदि तु सर्वानान् प्रकृतिरेवाभिदस्तदेवावर्तत इति चक्रकदोषपराहतत्वादिदमनुपपन्नम् । नैष | ध्याद् 'वृक्ष' इत्युक्ते सर्वेऽर्था प्रतीयेरन् , प्रत्ययो वा सर्व नामार्थ 15 दोषः-अन्यथासिद्धः केवलस्याप्रयोगः, *न केवला प्रकृतिः | प्रत्याययेद्, न चैवं प्रतीतिरस्ति, न चाप्रतीतिकमभ्युपगन्तुं
प्रयोक्तव्या, न केवलः प्रत्ययः इति नियमादू, नित्यसंबद्धावे- | शक्यते । ननु चादीनां द्योतकत्वादभिधेयार्थाभावेऽपि द्योत्यार्थतावी-प्रकृतिः प्रत्यय इति, अर्थवत्ता त्वन्वय-व्यतिरेकाभ्यां सद्भावात् सत्यर्थवत्त्वे सिध्यतु संज्ञा, येषां धोल्योऽप्यों नास्ति प्रत्येकमस्त्येव । नन्वन्यद् भवान् पृष्टोऽन्यद् व्याचष्टे-आम्रान् | तेषां नामसंज्ञा न प्राप्नोति, ततश्च खाति, निखअति, लम्बते,
पृष्टः कोविदारानाचष्टे, अर्थवत्ता नोपपद्यते इति भवानस्माभि- प्रलम्बते, [इत्यादी ] नामत्वाभावाद् विभक्त्यभावे पदस्वाभा20चोदितः केवलस्याप्रयोगे हेतुमाह, एवं हि ब्रूमः-समुदाय एव | वात् तत्कायोभावः । न च वक्तव्यम्-न नामसंज्ञामात्रप्रतिबद्धा 60 लोकेऽर्थे प्रयुज्यते, न प्रकृतिभागः, तस्मात् तस्यार्थो न प्रसि- स्याद्युत्पत्तिः किन्त्वेकत्वादिनिबन्धनाऽपि, ततश्च सत्यपि नामत्वे ध्यति । उच्यते-उक्तमा(मत्राऽन्वय-व्यतिरेकाभ्यामर्थवत्ता एकत्वाद्यभावात् स्यादेरभाषः, यतः “नाम्नः प्रथमा” [२.२. सिध्यति [अन्वयोऽनुगमः सति शब्देऽर्थावगमः, व्यतिरेकः । ३१.1 इति योगविभागेन एकत्वाभावेऽपि भविष्यति । तथेद
शब्दाभावे तदर्थानवगमः कोऽसाचन्वयो व्यतिरेको वा ? | मपि न वाच्यम्-आचार्यप्रवृत्तेरनर्थकानामप्येषां भवत्यर्थवत्कृत 25 इह 'वृक्षः' इत्युक्ते कश्चिच्छब्दः श्रूयते-वृक्षशब्दोऽकारान्तः । तम. यदयम्-अधिपॉरनर्थकयोः “गतार्थाधिपरि." [३.१.65
सकारः प्रत्ययः, अर्थोऽपि कश्चिदुत्पद्यते [ कश्चिद् गम्यते - १.] इति समाससंज्ञानिषेधार्थ गत्युपसर्गसंज्ञानिषेधं शास्ति मूल-स्कन्ध-फल-पलाशवत्ता एकत्वं च । 'वृक्षो' इत्युक्तेऽपि । इति । नैष दोषः अर्थवत्त्वादु भवत्येव नामसंज्ञा । ननूक्तं कश्चिच्छन्दो हीयते, कश्चिदुपजायते, कश्चिदन्वयी:-सकारो द्योत्यार्थाभावादानर्धक्यम्, उक्तमिदम् , केवलमयुक्तम् ,
हीयते, औकार उपजायते, वृक्षशब्दोऽकारान्तोऽन्वयी अर्थोऽपि तथाहि-यस्य शब्दस्य वाच्यं योसं वा वस्तु न संभवति तस्य 30 कश्चिदू हीयते, कश्चिदुपजायते, कश्चिदन्वयी:-एकत्वं हीयते वाक्यार्थेऽनुपयोगात् प्रयोगानुपपत्तिः स्यादिति, अस्त्यमीषां 70 द्वित्वमुपजायते, मूल-स्कन्ध-पलाशवत्ताऽन्वयिनी; तेन मन्या- | द्योल्योऽर्थः, केवलं यो द्योत्योऽर्थस्तस्य प्रकरणादिवशात् संप्रत्यमहे-यः शब्दो हीयते तस्यासावर्थो यो हीयते, यश्च शब्द उप- याद् निष्प्रयोजनतोच्यते । धातूपसर्गयोश्च साधारणार्थतयाऽधिजायते तस्यासावर्थों य उपजायते, यश्च शब्दोऽन्वयी तस्यासा- कद्योत्याऽर्थाभावादानार्थक्यमत्रोच्यते पूर्वाचायः, न तु सर्वावर्षे योऽन्वयीति सिद्धार्थवत्तेति । स्यादेतदेवम. यधेकः शब्द स्मनाऽर्थाभावात् । 'निखजति, प्रलम्बते' इत्यत्र हि प्रकरणादि88 एकस्मिनः नियतः स्यात् ततो युज्यत एव तद् वक्तमा तत | सामर्थ्यावगतविशेषां धातुनोक्ता क्रियां द्योतयतो नि-प्रशब्दौ.75
एतद्युज्येत वक्तुम् ], न चैतदस्ति । तथाहि-बहवो हि शब्दा | तद्धि क्रियालक्षणं वस्तु विशिष्टं [वस्त्वविशिष्टं] नि-प्रशब्दासंनिएकार्थी भवन्ति, यथा-इन्द्रः, शक्रः, [पुरुहूतः ], पुरन्दरः;
धानेऽप्यनाहितविशेषं भवति, यथा-शले न्यस्तं क्षीर शौक्ल्येनाकन्दुः, कोष्ठः, कुसूल इति । एकश्च शब्दो बहुर्थः, यथा-अक्षाः, विशिष्टं ! अभिन्नं ] शङ्खात् । यदाह श्रीशेषभट्टारकः
पादाः,माषा इति । तत्र सिध्यत्वयंवत्ता, इदं तु न सिध्यति-अयं | "नेमावनर्थको, कि तर्हि ? अनर्थान्तरवाचिनायनर्थको धातुनोक्तां 10 प्रकृत्यर्थोऽयं प्रत्ययार्थः । प्रकृतेरेव सर्वेऽर्थाः स्युः, यथा-दधि, कियामाहतुस्तदविशिष्टं भवति, यथा शङ्के पयः" इति । यद्येवं 80