Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 367

लिङ्गामुशासने स्त्रीलिङ्गप्रकरणम् ।
सङ्ख्या आशताच्छतादर्वाक्- नवनवतिपर्यन्ताः स्त्रीलिङ्गाः । द्वन्द्वः पुंस्वम् । अयं विद् नरः, वैश्यश्च । प्रवेशे तु खयुक्ता इत्येव समाहारो वचनं प्रयोजयति । इतरेतरयोगे परवलिङ्गतयैव स्त्रीत्व- स्त्रीत्वम् । वारि घटीभबन्धयोः -- वारीति शब्दरूपं चयां 40 सिद्धेः । एकश्च विंशतिश्च इयमेकविंशतिः । एकविंशत्या । एवम् | गजबन्धनभूमौ च स्त्रीलिङ्गम् । इयं वारिः - घटी गजग्रहणगर्त्ता च सरखत्यां तु तन्नामत्वादेव स्त्रीत्वम् । यदाह"वारिः स्मृता सरस्वत्यां वारि हीबेर - नीरयोः । वारी घटीभ - बन्धन्योः " ॥
I
:
!
द्वाविंशतिः, यावन्नवनवतिः । आशतादिति किम् ? एकश्च शतं 5 च एकशतमित्यादौ द्वन्द्वैकत्वेति नपुंसकत्वमेव । द्वन्द्व इति किम् ? पञ्चानां विंशतीनां समाहारः इदं पञ्चविंशति 'अन्यस्तु सर्वो नपुंसकः' इति नपुंसकत्वमेव । द्वन्द्वैकत्वेति नपुंसकत्वापवादो योगः । सा चैक्ये द्वन्द्वमेययोः - सा पुनर्विशत्याद्या सङ्ख्या द्वन्द्वे समासे मेये व सङ्ख्येये च वर्त्तमाना ऐक्ये एकत्व 10 एव प्रयोक्तव्या । द्वन्द्व' इतरेतरयोगो वचनं प्रयोजयति । समा हारे हि सिद्धमेवैक्यम् । एकश्च विंशतिश्च एकविंशतिर्घटाः । यदाहघटानां वा एवम् द्वाविंशतिः । त्रयोविंशतिः । चतुर्विंशतिः । एकत्रिंशत् । एकचत्वारिंशत् । एकपञ्चाशत् । एकषष्टिः । एकसप्ततिः । एकाशीतिः । एकनवतिः । एकशतम् । द्विशतम् । 15 एकसहस्रम् । द्विसहस्रम् । एकलक्षम् । द्विलक्षम्, इत्यादि । | सङ्ख्येये खल्वपि - विंशतिर्घटाः, विंशत्या घटैः । एवम् त्रिंशत्, "दुन्दुभ्या किल तत् कृतं पतितया यद् द्रौपदी हारिता” । त्रिंशता, यावन्नवतिः, नवत्या । शतं घटाः, शतेन घटैः । एवम्- अन्यत्र तु भेय प्रातिपद्यपाठात् पुंस्त्वम् । [ वैतालीयम् ] ॥७॥ 55 सहस्रम्, सहस्रेण; लक्षम्, लक्षेणेत्यादि । द्वन्द्व मेययोरिति गृह्या शाखापुरेऽश्मन्तेऽन्तिका कीला रताहतौ । किम् ? द्वे विंशती घटानाम्, तिस्रो विंशतयो गवाम् । विंश- | रजो रश्मिर्यवादिर्दोषादौ गञ्जा सुरागृहे ॥ ८ ॥ 20 त्यादेः सङ्ख्यास्थानस्यैव द्वित्व- बहुत्वविवक्षायां द्विवचन बहुवचने । यद् वामनः
गृह्या शाखापुरे -- शाखापुरे नगरसमीपवर्तिनि पुरान्तरे वर्तमानो गृहाशब्दः स्त्रीलिङ्गः । इयं गृह्या शाखापुरम्; अन्यत्र यथाप्राप्तम्-तेनास्वैरिणि पक्ष्ये च गुणवृत्तित्वादाश्रयलिङ्गः । 60 गृहासक्त- मृगाण्डजयोस्तु देहिनामत्वात् पुर्लिंङ्गः । पुरीषमार्गे तु संयुक्तयान्तत्वात् षण्ठे । यद् गौडः
www
"स्त्रियां शाखापुरे छेके ना त्रिष्वस्वैरि-पक्ष्ययोः । गृयं पुरीषमार्गे च” ॥
अश्मन्तेऽन्तिका -- अश्मन्ते चुल्यां वाच्ये अन्तिकशब्दः 65 स्त्रीलिङ्गः । अन्तिका बुद्धि: । 'अन्तीत्यधिश्रयणी भवेद्' इवि तु माला । अन्यत्र सामीप्येऽन्तिक्नामत्वान्नपुंसकत्वं वक्ष्यते । | सन्निहिते तु गुणवृत्तित्वादाश्रयलिङ्गता । कीला रताहतौसुरतप्रहणने कीलशब्दः स्त्रीलिङ्गः । यद् वात्स्यायनः
"कीला उरसि कर्त्तरी शिरसि विद्धा कपोलयोः” ।
"विंशत्याद्येकार्था स्त्रियां तु नित्यं नपुंसकेऽदन्ता । सङ्ख्या शतादिरिष्टा द्वित्वाद्यर्थे च सङ्ख्यायाम् ” ॥ सा चेति प्रसिद्धसङ्ख्यापरामर्शात् तत्प्रत्यासत्त्या प्रसिद्ध 25 सख्यारूपद्वन्द्रपरिग्रह इतीह न भवति । एकश्चैत्राय दीयतां विंशतिमैत्रायेत्येकविंशती आभ्यां दीयतामिति द्विवचनमेव भवति । द्वन्द्वे द्वित्व-बहुत्वयोर्मेये तु बहुत्वस्यापचादो योगः । [ विपुलावृत्तम् ] ॥ ६ ॥
२५
30
शल्यध्वनिवाद्यभित्सु तु क्ष्वेडा - शल्यभेदे ध्वनिभेदे 45 वाद्यभेदे च वाच्ये क्ष्वेडाशब्दः स्त्रीलिङ्गः । क्ष्वेडा - वेणुशल्यम्, भटानां सिंहनादः, दन्तोष्ठ्यवाद्यं च । अन्यत्र तु कर्णाssमयादौ घञन्तत्वात् पुंस्त्वम् । लोहितार्कफलादौ तु नपुंसकत्वम् ।
"वेड : कर्णाssमये वाने गरले कुटिले त्रिषु । 50 लोहितार्कफले वेडं घोषपुष्पे दुरासदे” ॥ दुन्दुभिरक्षबिन्दुषु --- अक्षबिन्दुषु, प्रासकबिन्दुषु वाच्येषु दुन्दुभिशब्दः स्त्रीलिङ्गः । इयं दुन्दुभिः । अक्षबिन्दुत्रिकद्वयम् ।
स्रुग्गीतिलताभिदि ध्रुवा
विडनर वारि घटीभबन्धयोः । शल्यध्वनिवाद्यभित्सु तु वेडा दुन्दुभिरक्षविन्दुषु ॥ ७ ॥ स्रुग्गीतिलताभिदि ध्रुवा हुग्भेदे, गीतिभेदे, लताभेदे च ध्रुवाशब्दः स्त्रीलिङ्गः। ध्रुवा - हुग्भेदः, गीतिभेदः, शालिपर्णी 35 च लता । उपलक्षणत्वान्मूर्वायामपि । यदाह
अन्यत्र तु कफण्यादौ स्त्री-पुंसलिनं, वक्ष्यते । रज्जौ रश्मिःरजौ वाच्यायां रश्मिशब्दः स्त्रीलिङ्गः । इयं रश्मिः रजुः । अन्यत्र तु किरणे विड्नामत्वात् पुंसि । यवादिर्दोषादौ- इह “ यव-यवनाऽरण्य-हिमाद् दोष - लिप्युरु- महत्वे" [ २.४.६५. ] इति सूत्रोक्ता यवादयः शब्दा दोषादयश्चार्था यन्ते । यव- 76 लिङ्गः - इयं विट् विष्ठा, इमा विशः प्रजाः । नरे तु देहिनामत्त्वात ! यवन अरण्य-हिमा दोष-लिग्युरु- महत्त्वेषु यथासां स्त्रीषजाः ।
"ध्रुवा मूर्वा-शालिपयोगीति- तुग्भेदयोरपि” । विडनरिनरादन्यस्मिन् वाच्ये 'विश्' इत्ययं शब्दः स्त्री.
४ श० परि०
70