Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 353

लिङ्गानुशासने पुलिकप्रकरणम् ।
सस्याख्या पूर्वेषाम् ; तन्नाम - बहुव्रीहिः, अव्ययीभावः, द्वन्द्व मधुरक इत्यादि । विष कालकूट - गरल - हलाहल - हालाहलइत्यादि । ऋतुनाम- - हेमन्तः, ग्रीष्मः, तपात्यय इत्यादि । वसन्त- | हालहल- काकोलाः पुं नपुंसका वक्ष्यन्ते, मधुरस्य तु बाहुलकान्न- 40 शिशिर-निदाघाः पुं-नपुंसकाः, शरत्-प्रा-वर्षास्तु स्त्रीलिङ्गा पुंसकत्वम् । बोलः - भौषधिविशेषस्तन्नाम - बोलः, गन्धरसः, वक्ष्यन्ते । ऋतुस्तुदन्तत्वादेव पुंसि । पतग्रहः- आचेलकाधा- प्राणः, पिण्डः, गोपरसः, गोपः, रस इत्यादि । शशश्च यद् 5 रस्तन्नाम-पतद्रहः, पतद्राहः, प्रतिग्रहः, प्रतिग्राह इत्यादि । गौड:निर्यासनाम - गुग्गुलुः, श्रीपृष्ठः, श्रीवेष्टः, सर्जरसः, कुन्दुरुः, घनसार-सिताश्रौ इत्यादि; उषश्च । यद् गौडः
! mw
“स्त्रियां वाणसुता-रात्र्योरुषा स्याद् गुग्गुलौ पुमान्” । कामिनि त्वाश्रयलिङ्गः । उलूखलं नपुंसकम्, निर्यासस्तु 10 पुं- नपुंसको वक्ष्यते, कुम्भोलूखले तु बाहुलकान्नपुंसके । नाकनाम - खर्गः, निलिम्पालयः, ऊर्व्वलोकः, देवलोक इत्यादि । स्वःशब्दोऽव्ययम् ; नाक- त्रिदिवयोः पुं-नपुंसकत्वम्, दिव- त्रिविष्टपयोर्नपुंसकत्वम्, यौ-दिवोश्व स्त्रीत्वं वक्ष्यते ।
रसाः-शृङ्गारादयस्तन्नाम
"शृङ्गार-वीर-करुणाऽद्भुत हास्य-भयानकाः । बीभत्स रौद्रौ च रसाः शान्तश्च" ॥ वत्सलस्तु पुत्रादिस्नेहात्मा, रतिभेद एव । एषु शृङ्गारः पुंनपुंसको वक्ष्यते । गौडस्तु
15
" शृङ्गार- वीरौ बीभत्सं रौद्रं हास्यं भयानकम् । करुणा चाद्भुतं शान्तं वात्सल्यं च रसा दश" ॥ इति शृङ्गारवीरादेव पुंस्याह । कण्ठनाम - कण्ठः - मदनवृक्षे, सन्निधाने, ध्वनौ च घञन्तत्वात् पुंसि । अवटुः, गलः, नालः कोजाग्रः, धमनीधर इत्यादि । कुठारनाम - पर्श्वधः, परश्वधः, परशुः, पशुः, स्वधितिः, छिदिः भिदिरित्यादि । कुठारस्तु स्त्री25 पुंसलिङ्गः । कोष्ठनाम - कोष्ठः - कुसूलः, वलतः (?) इत्यादि । हैमनाम -
।
।
20
११
वर्ष-हायनाऽब्दास्तु पुं-नपुंसकाः, शरत्समे तु स्त्रीलिङ्गे विषनामगरः, प्रदीपनः, ब्रह्मसुतः, क्ष्वेडः, सौराष्ट्रकः, शौल्किकेयः, दारदः, वत्सनाभः, आदीपनकः, उमः,
“बोले लोध्रे पशौ शशः नरान्तरे च" ।
रथनाम-पताकी, शताङ्गः; स्यन्दनः- पुं- नपुंसकोऽयमिति 45 गौडशेषः; चकीत्यादि । रथस्तु स्त्री-पुंसलिङ्गो वक्ष्यते । अशनिः- वज्रस्तन्नाम - दम्भोलिः, पविः, शतधारः, शितिधारः, भिदुः, हीरकः, शम्बः स्वरुरित्यादि । अशनिः स्त्री-पुंसलिङ्गो वज्र- कुलिशौ तु पुं- नपुंसकौं वक्ष्येते; भिदुरं बाहुलकान्नपुंसकम् ॥ २ ॥
50
श्वेतः - कपर्द खन्नाम-श्वेतः, कपर्दः, वराट इत्यादि; संज्ञायां स्वार्थिके के श्वेतकः, वराटकः कपर्दकः । ह्रस्वात्पयोः कपिवेतिका, वराटिका, कपर्दिका । वराटकशब्द एव स्त्री-पुंसलिन इति दुर्गः । कपर्दकोऽप्येवमिति बुद्धिसागरः । लवः - उडुपम्, तन्नाम - लवः, कोल इत्यादि; मेलश्च यदाह
55
"भेलः लवे भीलुके च निर्बुद्धि-मुनिभेदयोः " ।
उपस्तु पुं-नपुंसको वक्ष्यते । आत्मनाम - आत्माजीवः, पुद्रलः, क्षेत्रज्ञः, प्रधाने त्वस्याऽऽश्रयलिङ्गता । पुरुषः, चेतनः, विष्णुः, इन्द्र इत्यादि । मुरजः - मर्दलस्तनाममुरजः, मर्दलः, मृदङ्गः, मुरजभेदोऽपि मुरजः, अङ्की, आलिङ्गी, 60 ऊर्द्धकः; आहुश्च
"हरीतक्याकृतिस्त्वो यवमध्यस्तथोर्द्धकः । आलियश्चैव गोपुच्छो मध्य-दक्षिण - वामगाः " ।
“किरात तिक्त हैमश्व काण्डतिक्तः किरातकः ।
!
भूनिम्बोऽनार्यतिक्तश्च कैरातो रामसेनकः " ॥ इत्यादि । अरिनाम - अरिः - द्विषन्, प्रत्यर्थी, रिपुः, अभिमातिः, 30 अभियातिः, दस्युः, परः, परिपन्थकः सपत्न, असुहतू, दुर्हृत्, विपक्षः, दुर्भिदः, भ्रातृव्यः, निगृहीतासिः, आततायी, शत्रुः, शात्रव इत्यादि । वर्षनाम – वत्सः, वत्सरः, संवत्सरः, परिवत्सरः, संवत्; दुर्गस्य संवदित्यव्ययमपि । इवत्सरः, | इत्यादि । अभ्रम् - मेघस्तन्नाम – मेधः, अम्बुदः, मिहिरः, 70 इडावत्सरः, शारद इत्यादि; परवाणिश्च यद् गौड :35 "परवाणिः पुमान् धर्माध्यक्ष-वत्सरयोरपि” ।
नाट्ये चैते भेदाः [रूढाः] | असिनाम - अतिः - निस्त्रिंशः, खङ्गः, मण्डलाग्रः, धाराङ्गः, कौक्षेयकः, तरवारिः, करवालः, 65 मार्गः, चन्द्रहासः, चन्द्रभासः, दुरासदः, श्रीगर्भः, विजयः, धाराधरः, करपालः, निषङ्गः, विशसनः तीक्ष्णवर्मा, तीक्ष्णधर्म्मपालः, शस्त्र इत्यादि । ऋष्टिस्तु स्त्री-पुंसलिङ्गो वक्ष्यते । कफनाम – कफः- श्लेष्मा, खटः, खेटः, प्रतिश्यायः, पीनस
।।
कन्धरः, पर्जन्यः, शातकुम्भः, नम्रादं, जीमूतः, धन इत्यादि । विवर्षिषुः घनाघनः शक्रमत्तगजवाचित्वे त्वभिधेयवल्लिङ्गम्, अभ्रस्य तु नपुंसकत्वं वक्ष्यते । पङ्कनाम - कर्दमः, शादः, विषहरः, चिक्खिलः, खजनः, खलनः, प्रालेयः, इचिकिल इत्यादिः पङ्क- जम्बालौ तु पुं- नपुंसकौ वक्ष्येते । मन्थनाम -- 75