Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 354

10
प्रथमपरिशिष्टे स्वोपज्ञवृत्तिसंकलितं
मन्धः--मन्थानः, मन्थाः, वैशाखः, खजकः, क्षुब्ध इत्यादि । विष्णुः रैवत-महेश्वरी, बलदेवः, विनायकः, विशाखः, स्मरेश्वरौ; त्विनाम - अंशुः - अयं रवावपि यदाहगन्धर्वः - अयं मरण-जन्मनोरन्तराभवदेहे शरभे तुरगेऽपि 140 यमः; कीनाशः - अयं क्षुद्र-कर्षकयोराश्रयलिङ्गः । जीवितेश:अयं प्रियेऽपि । समवर्ती इत्यादि । तथा असुरः, दैत्यः, दानवः, दैतेयः, पातालनिलय, इत्यादि । तत्प्रभेदाः – बलिः, त्रिपुरः, पाकः, ऋत्रः, पुलोमा, अहिः, बलः, नमुचिः, अन्धकः, मयः, वायः (?), बाणः, गजः, हिरण्यकशिपुरित्यादि । तथा 45 मकरः, पाठीनः, कुम्भीरः, मत्स्यः, शशः, सूकरः, शरभः, शृगालः, व्यालः, सप्तिः, काकः, बकः, कङ्कः, मयूरः, पारावतः, सर्पविपन्नौ, मत्कुण इत्यादि । मानविशेषनामतूल:, कुडवः, प्रसृत इत्यादि । द्रुमनाम - द्रुमः - अयं पारि जात-यक्षेश्वरयोरपि । अनोकहः, वृक्षः, उद्भिजः, विष्टरः, तरुः, 50 विटपी, अंह्निपः, अङ्घ्रिपः, वनस्पतिः, नगः, अगः, । तत्प्रभेदनाम-तालः, तमालः, हिन्तालः, सरलः, सर्जः, चूत-माकन्दी; अङ्कोठः, कुठः - फलेऽप्यनयोः पुंस्त्वमित्येके । अर्जुनः, प्रियालः, वञ्जुलः, धवः, लकुचः, लवङ्ग इत्यादि । मन्दारादयो देववृक्षाः । वनस्पतिः, अपुष्पफलवान्, अवकेशी, अफलः, चान 55 स्पत्यः, पुष्पफलवान् । मुमूर्षुभिरधोमुखा हैमा ये दृश्यन्ते विवशाख्याः । शिंशपा-पाटलादीनां तु शिंशपादित्वात् स्त्रीत्वम् । अद्रिनाम - अद्रिः - अयं द्रुमाऽर्कयोरपि । गिरिः, अहार्यः, जीमूतः, बलाहकः, घरः, अवि: --अयं मेषाऽर्कयोस्तन्नामत्वादेव पुंसि । अगः, नगः, पर्वत इत्यादि । तत्प्रभेदनाम -- रैवतः, 60 त्रिकूटः, अस्तः, उदयः, मेरुः हिमवान्, महाहिमवान्, निषधः, नीलः, रुक्मी, शिखरी इत्यादि । विषयः - इन्द्रियप्राह्यस्तन्नाम - गन्धः, प्राणग्राह्योऽर्थः । तद्भेदेऽपि परिमलः, अयं विमर्देऽपि यद् गौड:
|
I
१२
"अंशुशे रवौ रश्मौ” ।
उस्रः; गवि तु देहयोनिमन्नामत्वात् स्त्री-पुंसत्वे । गभस्तिः, 5 उपधृतिः, शिखी, भानुः, अभीशुः, अभीषुः - मूर्द्धन्योपान्त्यः, यद् गौड:
"अभीषुः प्रग्रह- दीधिती" ।
हरिश्च; यदाह
“हरिर्वातार्क-चन्द्रेन्द्र-यमोपेन्द्र मरीचिषु । सिंहाव- कपिभेदाहि - शुक- लोकान्तरेष्वपि । हरिर्वाच्यवदाख्यातो हरित -कपिलवर्णयोः " ॥
मयूखः, अयं शोभा-ज्वालयोरपि बाहुलकात् पुंसि । रश्मिः-अयं रज्जौ स्त्रियां वक्ष्यते । प्रग्रह इत्यादि । त्विद्-रुचि-द्युतिदीधितयः स्त्रीलिङ्गाः । रोचिः शोचिषी तु द्विस्वरसन्तत्वान्न15 पुंसके, गो- मरीचि - पृश्नयस्तु स्त्री-पुंसलिङ्गा वक्ष्यन्ते । जलधिनाम — जलधिः - अर्णवः समुद्रः । महाकच्छः - पश्चिमा शापतौ तु देहिनामत्वात् सिद्धम् । सागरः, पारावारः, कुवलयः, सरखान् । अकूपारः - अयं कूर्मराजेऽपीत्यादि । तरप्रभेदनाम — क्षीरोदः, लवणोदः, धृतोदः, सुरोदः, इक्षूदः, 20 स्वादूदः, दध्युद इत्यादि । शेवधिनाम - शेवधिः- निधिः। तत्प्रभेदनाम-
"महापद्मश्च पद्म शो मकर-कच्छपौ । मुकुन्दकुन्द - नीलाश्च चर्चाश्च निधयो नव" ॥
|
पद्मस्य त्विंभविन्दौ नपुंसकत्वम्, अब्ज सङ्ख्ययोश्च पुं-नपुंसक - 25 त्वम्, श्रियां तन्नामत्वाद् देवतायां तु योनिमन्नामत्वात् स्त्रीत्वं वक्ष्यते; व्यूहे मान्तत्वान्नागविशेषे तु देहिनामत्वादेव पुंस्त्वम् । देहभाजां नाम-देही- प्राणी, शरीरी, जन्मी । जन्मशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्तीति "अतोऽनेकखरात्" [ ७.२.६. ] इतीन् । नन्तात् तु “व्रीह्यादित्वात्” [ ७.२.५.] जन्युः । जन्तोः 30 पुं-नपुंसकत्वं वक्ष्यते । तत्प्रमेदनाम - ब्राह्मणः, क्षत्रियः, वैश्यः, शुद्रः, वणिक्, आर्यः, म्लेच्छ:, अनूचान-गणी, यद् गौडः --
" स्याद् विमर्दे परिमलो गन्धे जनमनोहरे । रतोपमर्दविक्रसद्देहरागादिसौरभे” ।
'
सुरभिः पूतिः । स्पर्शस्त्वग्ग्राह्यः, तद्भेदोऽपि कठिनः, मृदुः शीतः, उष्ण, गुरुः, लघुः, स्निग्धः, रूक्षः; रसः तद्भेदस्तु मधुरः, लवणः, कटुः,
,
1
पुं-नपुंसकः,
तिक्तः,
अम्लः
। अमेरम्बेर्वा रूपमित्यम्ब्लोऽपि । तुवर- कषाय 70 पुंनपुंसकौ । वर्ण: पुंनपुंसको रूपं पुंनपुंसकं वक्ष्यते, तद्भेदस्तु- श्वेतः, पीतः, शुक्लः, सितः, धवलः, वलक्षः, पाण्डरः, पाण्डुरः, पाण्डुः, खरुः, अर्जुनः, कृष्णः, असितः, ध्यामः, धूसलः, धूम्रः, लोहितः, श्यामः, श्यामलः, मेचकः, शिखकण्ठाभः, रक्तः, श्रोणः, पद्मारुणः, पाटलः, लोहितः, पीतः, 75 पिङ्गः, पिशङ्गः, रोचनार्जुनः, पिञ्जरः, पिङ्गलः, कपिशः, शनैश्वरः, स्रष्टा, ! कपिलः, कव्रुः, कखारः, हरिः; नीलः पुं-नपुंसको वक्ष्यते ।
" अनूचाने गणिः पुमान्” ।
कविः, कृष्टि-पण्डितौ, पतिः, योग्ये त्वातिथ्यं त्रिलिङ्गम्; निषादी, 35 दूतः, धूर्त्तः छात्रः पुत्रः, पिता, भ्राता, जामाता, नप्ता,
अतिथ्याऽतिथ्यौ - अतिथिसारथिः, ऋषिः, सुहृत्,
#
!
वण्डः, शण्ढः, देवदसः, जिनदत्त इत्यादि । तथा सुरः, अमृतान्याः, देवः, त्रिदशा इत्यादि । तत्प्रभेदाः इन्द्रः, चन्द्रः, आदित्यः पूषा, बुधः, शुक्रः, बृहस्पतिः,
65