Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 364

प्रथमपरिशिष्टे स्वोपझवृत्तिसंकलितं
वारुणीत्यादि । आलूनाम-आलू:-कर्करी, गलन्तिका, वार्डानी समाहारे वर्तमानः स्त्रीलिङ्गः । पञ्चानां पूलानां समाहारः पञ्चइत्यादि । आलुश्च । यद् गौडः--
| पूली। षण्णगरी, दशग्रामी, त्रिफला, पात्रादिवर्जितेति किम् ? 40 “आलुर्गलन्तिकायां स्त्री क्लीबं कन्दे च भेलके"। द्विपात्रम् , द्विमासम् , त्रिभुवनम् , चतुर्युगम , द्विपथम् , त्रिप
बलाकानाम-पुंध्वजेऽपि स्त्रीत्वमेव । बलाका-बिसकण्ठिका, | थम्, चतुष्पथम् , त्रिपुरम् । भाष्ये तु त्रिपुरीत्युक्तम् । पात्रा। बिसकण्टिका, वेकेरुका इत्यादि । कृष्णलानाम-कृष्णला- | दयः शिष्टप्रयोगगम्याः । अदन्तेति किम् ? पञ्चसमिति, त्रिगुप्ति, गुजा, रक्तिका, काकचिशी इत्यादि । शिखण्डिनी च । यदाह- पञ्चकुमारि, दशकुमारि; अन्त्ययोः स्त्री-पुंसत्वमपीयेके । उत्तर. . ."शिखण्डी च मयूरे स्याद् बाणे गाङ्गेयवैरिणि । पदग्रहणं किम् ? पञ्चगावः समाहृताः पनगवम् । एवम्-दश-45
कलापे चाथ गुञ्जायां यूथिकान्यां शिखण्डिनी"। गवम् , त्रिरात्रम् , सप्तभूमम् । अत्र द्विगुरदन्तो नोत्तरपदम् । गीर्नाम-गी:-वार, वाणी, भारती, भाषा, सरस्वती, समाहार इति किम् ? पञ्चाम्रप्रियः, दशवटप्रियः । उत्तरपदे पर10 इला इत्यादि । देवताविशेषवाचिनां चैषां योनिमन्नामत्वादेव । वलिङ्गता, तद्भितार्थे च वाच्यलिङ्गता वक्ष्यते । अन्नावन्तान्तो
स्त्रीत्वम् । एवं श्री-भू-नदीनामस्खपि द्रष्टव्यम् । इत् तु प्राण्य- वा-अन्नन्तं आबन्तं च यदुत्तरपदं तदन्तो द्विगु: समाहारे ङ्गवाचि स्यात्-ग्राण्यङ्गवाचि इकारान्तं स्त्रीलिङ्गं स्यात् । वर्तमानो वा स्त्रीलिङ्गः। अन्नन्तः पञ्चतक्षी-पञ्चतक्षम् , द्वादश-50 गोधिः-ललाटम् । एवम्-अङ्गुलिः, अङ्गुरिः, कटिः, पालिः राजी-द्वादशराजम् , पञ्चची-पञ्चचर्मम् । आबन्तः-पञ्चखट्रीकरोटिः, कपोणिः, कफोणिः, कफाणिः, शकुलिः, कलाचिः, पञ्चखट्वम् , दशखद्धी-दशखट्वम्, पञ्चमाली-पश्चमालम् , त्रिसतुन्दिः, तुण्डिः , च्युतिबुली, बुलिरपत्यपथेऽपि । त्रोटि:- | ध्यस्य तु नपुंसकत्वं वक्ष्यते। अन्नन्तमावन्तं चोत्तरपदं न पक्षतिः । इदिति किम् ? कर्णः । प्राण्यङ्गवाचीति किम् ? नाभि:- द्विगुरिति द्विरन्तग्रहणम् । अन्यस्तु सों नपुंसकः-उक्तक्षत्रियः । प्राण्यङ्गवाचिनस्तु स्त्री-पुंसत्वम् । चक्रपिण्डिकायां तु | स्त्रीत्वादन्यः पुनर्द्विगु: समाहारे वर्तमानः सर्वो नपुंसकः । तेन 55 स्त्रीत्वं वक्ष्यते । ईदूदेकस्वरम्-ईकारान्तमूकारान्तं च एक-j पात्राद्युत्तरपदस्याऽनकारान्तोत्तरपदस्य विकल्पितस्त्रीत्वस्य च पक्षे खरं नाम स्त्रीलिङ्गम् । ह्रीः, प्रीः, श्रीः ।
नपुंसकत्वं सिद्धम् । तथैवोदाहृतमेव । [वितानम् ] ॥ ५॥ 20 "लक्ष्म्यां त्रिवर्गसम्पत्तौ वेषोपकरणे मतौ ।
लिन्मिन्यनिण्यणिरूयुक्ताः क्वचित्तिगल्पहस्खे का। श्रीर्वेषरचनाशोभाभारतीसरलद्रुमे" ॥
विंशत्याद्याशताद् द्वन्द्वे सा चैक्ये द्वन्द्वमेययोः॥६॥ भ्रूः, घः, द्रूः, जूः । एकखरमिति किम् ? स्वयम्भूः- लिन्मिन्यनिण्यणि रुयुक्ताः-लित्प्रत्ययान्तं मि-नि-60 ब्रह्मा । नीः, लूः इत्यादीनां तु गुणवृत्तित्वादाश्रयलिङ्गता । अनि-णि-अणि-प्रत्ययान्तं स्त्रियामुक्ताः स्युक्तास्तदन्तं च नाम कृता-कृत्सम्बन्धिनौ यावीदूतौ तदन्तं नाम स्त्रीलिङ्गम् । अने- | स्त्रीलिङ्गम् । लित्-गयां समूहो गोत्रा । एवम्-रथकट्या, कस्वरार्थ आरम्भः । लक्ष्मीः श्रीतुल्यार्थः । यदाह-
पाश्या, तृण्या, गव्या, रथ्या, वाल्या, खलिनी, ग्रामता, जनता, "लक्ष्मीः श्रीरिव सम्पत्ति-पद्मा-शोभा-प्रियङ्गुषु"। बन्धुता, गजता, सहायता, तृणसा, वराणसा। कर्णे भवा
पपी:-ययीः । वातप्रमीस्तु देहिनामत्वात् पुंसि । अयं : कर्णिका । एवम् ललाटिका, गर्माणां भृगूणां च विवाहः गर्ग-65 मालायां पुंस्काण्डे पठितः । देवनन्दी तु स्त्रियामाह । तरीः, । भार्गविका, काकोलूकस्य वैरं काकोलूकिका, शुक्लस्य भावः शुक्लता,
तन्त्रीः, अवीः, यवागूः, अलाबूः, कुतूः, कर्कन्धः, कच्छः । एवम्-शष्योपाध्यायिका, गार्गिकया श्लाघते । द्वीपादौ ददाति30 मर्जूः, दर्दूः, तः, तर्दूः, कशेरूः, खर्जुः, तनूः, आलः ।
द्विपदिकां ददाति, देव एव देवता-एषु “गोरथ." [६.२.२४.] , इन्भूः-सविषः कीदः । यद् गौडः
इत्यादिना त्रलादयः क्रमेण लितः प्रत्ययाः । मिः-सूर्मि:
स्थूणा, अयःप्रतिकृतिश्च । ड्यां सूर्मी। सूर्मशब्दादपि ड्या 10 "दृन्भूः स्त्रीसर्पमेदे"।
सूर्मी । नेमिः कूपस्यान्ते रजवादिधारणार्थ त्र्यसं काष्ठम् , चक्रधनः-चापम् , कासूः-शक्तयाख्यमायुधम् । अग्रेगूस्तु गुणवृत्तित्वादाश्रयलिङ्गः । [त्रीण्यपि २.३.४.] पथ्यावकाणि ॥ ४ ॥
| धारा, चक्रप्रमिश्च । वर्मिः-वल्मीककृमिः । वल्मिः-इन्द्रः, समु. 35 पात्रादिवर्जितादन्तोत्तरपदः समाहारे।
द्रश्च । दल्मिः-आयुधम् । निः-वेनिः-व्याधिः, केशरचना, : द्विगुरनावन्तान्तो वान्यस्तु सों नपुंसकः॥५॥ | नदी च । सोनिः-सवनम् । धुनिः-नदी। अनि:-अटनिः
पात्रादिवर्जितादन्तोत्तरपदः समाहारे द्विगुः-- धनुःप्रान्तः। कटनिः-शैलमेखला । वर्त्तनिः- 18 पात्रादिगणवर्जितमकारान्तमुत्तरपदं यस्य स तथाविधो द्विगुः । “वर्तनिस्तर्कुपिण्डेऽपि स्त्रियां वर्तनवर्त्मनोः”।