Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 84

२६
"बृहद्वृत्ति-बृहन्यास-लधुन्याससंवलिते
[पा०१. सू०१७.]
स्फुटतर इति । ननु तथाऽप्यवर्णस्य स्वसंज्ञा न प्राप्नोति, [६. ३. १२३. ] अण् , अन्तर्जातो वा, भवे खथै दिगादित्वाद् 40 आस्याद् बाह्यं हि तस्य स्थानं काकलकादधस्तादुपजत्रुरूपम् , यः स्यात् । स्पृश्यन्ते स्म स्पृष्टा वर्णाः, तेषां भावः स्पृष्टता-वर्णानां कण्ठस्याधोभागस्थितयोरस्योः जन] नैवम्-सर्वमुखस्थानत्वात्, प्रवृत्तिनिमित्तम् ; स्पृष्टताहेतुत्वात् प्रयलोऽपि स्पृष्टता, "अभ्रादिभ्यः" सर्वमेव मुखमवर्णनिष्पत्ती व्याप्रियते इति नाऽस्य बाह्यस्थानता। [७. २. ४६, ] इत्यप्रत्यये वा, संज्ञाशब्दत्वात् स्त्रीत्वम् । प्रय
एवमप्येदोतोः प्रथमभागस्याऽकारेण सादृश्यात् खसंज्ञाप्रसङ्गः, | लानां संशा इमा यथाकश्चिद् व्युत्पाद्यन्ते, एवं सर्वत्र । एत्रमीष. :. नैवम्-प्रश्लिष्टावर्णावेतो पांसूदकवनात्र शक्यो विवेकः कर्तुमिति। | स्पृष्ठताऽपि । वित्रियन्ते स्म विवृता वास्तषां भावः । ईषद् वित्रि-45 न च विश्लिष्टावर्णत्वाद् विभागस्य सुलक्षणत्वाददौतोः खत्वं
खत्व | यन्ते सेत्यादि । करणमिति-वर्णोत्पत्तिकाले स्थानानां प्रयलानां - प्रामोतीति वाच्यम् , विवृततरावर्णत्वात् तयोः । न चैतयोमिथः
च सहकारि कारणम् । सर्वेति-सर्व मुख स्थानमस्य, मुखस्थितानि खत्वमित्यपि युक्तं वक्तुम् , भिनस्थानत्वादिति । ननु प्रारम्भो
सर्वाण्यपि स्थानानि अवर्णस्येत्यर्थः । कण्ठ-तालव्याविति-कण्ठ10 यत्नस्येत्यादिकर्मणि प्रशब्दे व्याख्याते प्रयत्नशब्देनैव विवारादीनां |
व्युदासस्य सिद्धत्वात् किमास्यग्रहणेन ? तथाहि-पूर्व स्पृष्टता- | तालनि भवी, देहांशसमुदायादपि यः। स्वरेषु ए-ओ विवृततरादयश्चत्वार उत्पद्यन्ते, पश्चान्मूर्ति प्रतिहते निवृत्ते प्राणाऽऽख्ये विति-ननु विवृततरताऽतिविवृततरताऽतिविवृततमतारूपाणई प्रयला-50 वायो विवारादयो बाह्या एकादश प्रयत्ना उत्सद्यन्ते, नैवम्- न्तराणां सद्भावात् सप्तधा प्रयत्न इति वक्तुमुचितम् , कथं चतुर्धेत्यु
एवमुदात्तादीनां स्वसंज्ञा न प्राप्नोति, भिन्नप्रारम्भत्वात् ; तस्मा- क्तम् ? सत्यम्-विवृततरतादीनपि विवृततया परिगृह्योकं चतुर्धा 15 दास्यग्रहणमेव विवारादिव्युदासार्थ विधेयम्, प्रयत्नशब्दस्तु | इति, विशेषस्य सामाग्येऽन्तर्भावात् । अकारः संवृत इत्यन्ये ,
भावसाधन एव, तेन प्रारम्भे [भिन्न प्रारम्भेऽप्युदात्तादीनां मिथः । इति-संवृतताऽऽख्यं पञ्चमं प्रयत्नमन्ये मन्यन्त इत्यर्थः । अकारं स्वसंज्ञा सिद्धा, यतो नैते शास्त्रे स्वशब्दोपादानमन्तरेण कार्येषु | संवृतं शिक्षायामेके पठन्ति, तेनाकाराकारयोः संवृत-विवृतयोभिन्न-55 भिद्यन्त इति । ततेति-"तूपौच प्रीती" श्वस्तन्यास्ताप्रत्यये गुणे प्रयत्नत्वात् खसंज्ञान प्रामोतीति विवृत एवात्र प्रतिज्ञायते, प्रयोगे
च तप्तो । अत्र पकार-तकारयोरेकः प्रयत्नः स्पृष्टता, न तु तु संवृत एवाऽसौ स्वरूपेणेत्यन्य इत्युक्तम् । सानुनासिकेति20 स्थानम् , पकारस्य योष्टी, तकारस्य तु दन्ताः, तयोः खत्वे नासिकामनुगतो यो वर्णधर्मः स तथा, सह तेन वर्तते यो वर्णः स . "धुटो धुटि खे वा" [१. ३. ४८.] इति पकारस्य तकारे तथा । निर्गतोऽनुनासिकाद यः स तथा । स्वरः संजातो येषां ते
लोपः स्यादिति । अरुश श्योततीति-अर्तेः “रुद्यर्ति-जनि- स्वरिताः । यथाकथविद व्युत्पत्तिः । अनुनासिक इति-अनुनासिको 60 तनि-धनि०” [ उणा० ९९७.] इत्युसि गुणे अरुस्, [ ततः | धर्मोऽस्यास्तीति अभ्रादित्वाद् अः, सद्धर्मरहितोऽननुनासिक इति ।
सकारस्य रुत्वे-अरुर]"स्ल्युत क्षरणे" तिवि शवि उपान्त्य-रेफोमणां विति-अन्यवांपेक्षया तेषां स्वत्वाभावः, रेफस्य तु 26 गुणे "सस्य शी" [१.३.६१.] इति सकारस्य [धातुस- रेफः स्वो भवत्येव । एवमूमणामपि स्वा न भवन्तीति । ।
कारस्य शरवे रेफस्य तु “शषसे शषसं वा” [ १. ३. ६.] | ननु वर्णानां तुल्याऽऽस्यप्रयलले कथं श्रुतिभेदः ? उच्यते- इति शत्वे 'अरुश् श्च्योतति' इति-अत्र शकारचकारयोरेकं स्थानं | कालपरिमाण-करण-प्राणकृतगुणमेदात् श्रुतिभेदः । तथाहि-यावता 65
तालु, न प्रयत्नः, शकारस्येषद्विवृतत्वाच्चकारस्य तु स्पृष्टत्वाद्, कालेनाक्ष्ण उन्मेपो निमेषो बा भवति तावान् कालो मात्रा, मात्रा-,
इति | आस्थप्रयत्नाग्रहणे तुल्यस्थानत्वेन खसंज्ञया ] शकाराद् | कालो वणों मात्रिकः, विस्तावान् द्विमात्रः, त्रिस्तावान् त्रिमात्रः, 30 वा परस्य ( परस्य) शकारस्य चकारे [परे वा ] लोपः | अर्धमात्राकालं व्यजनम् । तदिदं वर्णेषु चतुर्विधं कालपरिमाणं
| भेदकृद् भवति । करणं च श्रुतिभेदकरं भवति, तत् प्रागेदोक्तम् । न्या०स०-तुल्येत्यादि-तोल्यतेऽनया भिदायङि तुला,
प्राणकृताश्च गुणमेदा घोषाघोषादय इति । निवृत्यर्थमिति-तेना-70 तुलया संमितरतुल्यः "हृद्य-पद्य०" [७. १. ११.] इत्यादिना
| रुश्श्च्योततीत्यत्र शकार-चकारयोस्तुल्यस्थान-बायप्रयत्नत्वे सत्यपि यः। प्रयत्न उत्साहः । नासिकौडी चेति-व्यस्तावेतो. समासे त "धुटो धुटि." [१. ३. ४८.] इति शकारस्य चकारे लोपो 35 “प्राणितूर्य" [३.१.१३७.] इति समाहारः स्वात् ।
न भवति । ते यासन्न इत्यत्रैवेति-'आसन्नः" [७.४.१२०.]
न भवति । ते त्यास कलयति ईषदास्यभावम् , अच् , अल्पाद्यर्थे कपि, णके वा| इत्यत्रापि महाप्राणस्यैवावकाशः, अन्येषां च वेदे प्रयोजनम् । [कलकः ], कुं ईषत् कलकः काकलकः “अल्पे" ३.२. उपयुज्यन्त इति-उपयुक्ता भवन्तीत्यर्थः । शिक्षामिति-वोत्पत्ति-75 १३६.] इति कादेशः; काकलक इति संज्ञा यस स तथा, | प्रतिपादकं शास्त्रम् । कोष्ठे उदरे । अन्यत श्रीवायामुन्नतप्रदेशः । भान्सर इति-अम्तरा भवः “भवे" गाऽयं साधुः, स्वमतेऽन्यतरग्रहणादन्यस्वार्थिकप्रत्ययान्ताचा सर्व
स्यादिति ॥ १७॥
...
.