Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 197

[पा० २. सू० १२.]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः ।
१३९
-manwin.wimmaarnmniwanadaKIIIMariminimawimminuinearamwwwwwwwwwwneriver
onwinwinnrnimimannamrememewwammarwwwwwwwwwwwwrainiwwwwwwwwwwmananer
बहुवचने भिसि तस्य "भिस ऐस्" [ १. ४. २. ] इत्यैसादेशे | तयोः" इत्युक्तम् , 'प्रश्लिष्टावण' इत्यस्य स्पष्टानुपलभ्यमाना-40 अनेनाऽकारैकारयोरैकारे सस्य रुत्वे विसर्गे च सन्ध्यक्षरैरिति । | ऽववित्यर्थः, 'विश्लिष्टावर्णत्वाद्' इत्यस्य चोपलभ्यमानाऽवऐच औचाऽनयोः समाहार इति 'ऐदौत्' इत्येवं समासेन सूत्रे त्वादित्यर्धः, यदि कण्ठस्थानजन्यता नैतेषामभविष्यद् 'विवृतनिर्दिष्टयोद्धयोरावेशयोर्वृत्तौ पृथक्कारेणाह-ऐत् औत् इत्या
तराऽवर्णत्वादु' इति प्रयत्नभेदपर्यन्तानुधावनं विफलमेवाऽभ5 देशाविति । एकस्मिन्नेव लक्ष्ये एकदैव द्वयोरादेशयोरेकस्थानि
विष्यत् । न चानेन न्यासग्रन्थेन 'ऐऔ' इत्यनयोरेव सा लभ्यते कतयाऽसम्भवेऽपि पर्यायेण सम्भवात् तावादेशौ पर्यायेणैकस्मिन् लक्ष्ये भवतो वा लक्ष्यभेदेन प्रथक प्रथगेव भवतो वेत्याशयां न तु 'ए ओ' इत्येतयोरिति वाच्यम् . प्रश्लिष्टाऽवर्णत्वेऽपि 45 फलतो द्वितीयपक्षपर्यवसायियुक्तिमाह-आसन्नाविति
वास्तविकाऽवर्णवत्ताया अविनश्यत्तया तामादाय कण्ठस्थानजन्य“आसन्नः" [५.४.१२०.1 इति सूत्रबलेनाऽऽसन्नौ सदृशौ। ताया अव्याहतत्वात् , अत एव चतुर्णामप्येतेषां कण्ठस्थान15 एव भवत इति तात्पर्यम् । आसन्नत्वं च [सादृश्यं च ] स्थान
जन्यत्वमपि परे संगिरन्ते । अवर्णाशस्याऽनुपलभ्यतादोषः कृतं ग्राह्यम् , तदपि पूर्वस्थानिनमवर्णमादाय न निर्वाह्यम् ,
समुदायात्मकयोः 'ए ओ' इत्यनयोः कण्ठस्थानजन्यतां तिरोधत्त परस्थानिनमादायाऽधिकधर्मकृतसादृश्यस्य [अतिशयितसाद
इत्यभिप्रायेणोक्तन्यासग्रन्थोऽपि 'ए ओं' इत्यनयोः कण्ठस्थान-50 श्यस्य ] सम्भवे न्यूनस्य तस्याऽकिञ्चित्करत्वात् , तथा च ! जन्यत्वाऽभावसूचकः सुयोजः, परेऽपि सिद्धान्तेऽनयोः शुद्धपूर्वस्थानिनोऽवर्णस्य कण्ठस्थानजन्यत्वरूपधर्मेण ऐकारौकारयोरा तालव्यतामेवाङ्गीकुर्वते, स्पष्टमिदमुद्द्योतादौ । नन्वेवमपि 'ए 15 देशयोः सादृश्यसत्त्वेऽपि ए ऐ ओ औ' इति सन्ध्यक्षररूपपर- | ओ' इत्यनयोरेवाऽवर्णानुपलभ्यमानतादोषेण कण्ठस्थानजन्यत्वं
स्थानिषु चतुर्यु 'ए ऐ' इति द्वयोः कण्ठ-तालूभयस्थानजन्यत्व-| मोषितं न तु 'ऐ औ' इत्यनयोरिति तत्र तस्य युक्तत्वे खसंज्ञारूपधर्मेणाऽतिशयसादृश्यम् 'ऐंकाररूपादेश एवाऽस्तीति तयो- | प्रस्तावे 'ऐ' कारस्य तालत्वमात्रकथनम् 'औकारस्यौम्यत्वमात्र-55
कथनं च वृत्तिकृतो न संगच्छेते इति चेद् ? न-ऐ औ' इत्यस्थानजन्यत्वरूपधर्मेणाऽतिशयसादृश्यम् 'औ'काररूपादेश एवा- नयोरुत्तरांशस्य भूयस्त्वम्, भूयसा च व्यपदेश इति मत्वा 20ऽस्तीति तयोद्धयोः स्थाने 'औकार एवादेश इति परमते ऐकारे परांशीयस्थानतः शुद्धतालव्यत्वव्यपदेशः, औकारे च पर्यायप्रसङ्ग उच्छेत्तव्यः, स्वमते तु 'ए ऐ' इत्यनयोस्तालुस्थान- परांशीयस्थानतः शुद्धोष्ठयत्वव्यपदेशः शक्नोति भवितुमिति मात्रजन्यत्वम् , 'ओ औ' इत्यनयोरोष्ठस्थानमात्रजन्यत्वमस्तीति वृत्तौ तथैव प्रतिपादितम् , अनुपलभ्यतादोषराहिल्येन पूर्वाशीय-60 पूर्वस्थानिनमवर्णमादाय स्थानकृतसादृश्यं ग्रहीतुमेव न शक्यत स्थानतः कण्ठस्थानजन्यत्वमप्यनयोरिति मत्वा न्यासग्रन्थोऽपि
इति 'ए ऐ' इतिपरस्थानिगततालस्थानजन्यत्वधर्मेण सादृश्यमादाय से औ' इत्यनयोः कण्ठस्थानजन्यतासूचकः सुयोजः, परेऽप्यत 25 तयोः स्थाने 'ऐ' कार एव, 'ओ औ' इत्येतद्रयगतोष्ठस्थानजन्य
| एव 'ए ओ' इत्यनयोरिव 'ऐ औ' इत्यनयोः कण्ठस्थानजन्यता त्वधर्मेण सादृश्यमादाय तयोः स्थाने 'ओ'कार एवादेशो भवतीति
नापलपन्ति । न पर्यायप्रस नवा विसादृश्येन एकारैकारयोः स्थाने औकारः,
ननु चतुर्णामप्येतेषामवर्णाऽवयवकताऽभ्युपगमे "क्लीबे" 65 ओकारौकारयोर्वा 'ऐ'कारो भवतीत्यभिप्रेत्याह-एवं चेति--
[२. ४. ९७.] इति सूत्रेण विधीयमानो ह्रस्वः सर्य राय द्या आसन्नतयैवाऽऽदेशनियमने च। एकारैकाराभ्याम् तालु-ना चातिकान्तमित्यर्थे अतिशब्दस्य से-रे-गो-नौशब्दैः सह 30 स्थानजन्यत्वविशिष्टाभ्यामेकारैकाराभ्याम् । ऐकारः तालस्थान- |
पृथक् पृथक् समासे 'अतिसि, अतिरि, अतिधु, अतिनु' जन्यत्वेन सदृश ऐकार एवेत्यर्थः । किारोकाराभ्याम् इत्यादौ सन्ध्यक्षरीयपरभागगतस्थानकृतधर्मत इकारोकारखरूप ओष्ठस्थानजन्यत्वविशिष्टाभ्यामोकारौकाराभ्याम् । औकार:
एव भवेत् , न पुनः पूर्वभागाऽवर्णगतस्थानकृतधर्मतोऽकारो-70 ओष्ठस्थानजन्यत्वेन सदृश औकार एवेत्यर्थः । खमतेऽप्येकान्तत | 'ए ऐ ओ औ' इत्येतेषां कण्ठस्थानजन्यत्वाऽभावो नास्ति,
ऽपीत्यत्र युक्तिं न पश्याम इति चेद्? उच्यते-'ए ओ' इत्यत्र
पांसूदकमेलनन्यायतोऽवर्णो न स्पष्टं प्रतिभासत इति पूर्वोदीरित35"तुल्यस्थाना०" [१.१.१७.] इतिसूत्रस्थबृहन्यासग्रन्थविरो
रीत्या भासमानयोरिकारोकारयोः स्थानकृतं सादृश्यमादायकारोधात्. तथाहि-तत्र "एदोतोः प्रथमभागस्याऽकारेण सारश्यात् | कारावेव इखी तयोः स्थाने सम्पत्स्येते. 'ऐ औ' इत्यनयोभीसखसंज्ञाप्रसङ्गः, मैवम्-प्रश्लिष्टाऽवर्णावेतो पांसूदकवनात्र शक्यो ] नेऽप्यवर्णस्य तस्यार्धमात्रिकत्वात् तद्तेवर्गोवर्णयोश्वाध्यर्द्धमात्रि-15 विवेकः कर्तुमिति । न च विशिष्टाऽवर्णत्वादु विभागस्य सुलक्ष- कत्वादु भूयस्त्वेन तदिकारोकारयोर्भूयःस्थानसाम्यमादाय तयोः णत्वादैदौतोः खत्वं प्राप्नोतीति वाच्यम्, विवृततराऽवर्णत्वात् । स्थानेऽपीकारोकारावेव भविष्यतः, लोकेऽपि 'ब्राह्मणग्राम आनी