Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 129

पा० १. सू० ३९.]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः ।
एक 'सर्वे सर्वार्थवाचकाः' इत्यभियुक्तानां व्यवहारः । एवं च । उभयस्य-कृत्रिमाकृत्रिमोभयस्य गतिः-ज्ञानं ग्रहणम्, कचिद् 40 वृद्धिसंज्ञादिपदेषु आरादि-डतिप्रत्ययान्तादिनिरूपितशतरपि भवतीति न्यायार्थः। क्वचित्पदोपादानानास्य सर्वत्र प्रवृत्तिः । सत्त्वेन तत्तत्पदेन तत्तदर्थप्रतीतेलौकिकशक्त्यैव सिद्धौ "वृद्धिरा- एतत्प्रवृत्यभावस्थले “कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे०" इत्यस्य रदोत्" [३.३.१.] इत्यादिसंज्ञासूत्राणां वैययेन मच्छाने | प्रवृत्त्या कृत्रिमस्य ग्रहणम् । अस्यापि तरलत्वात् कचिदकृत्रि5 वृद्ध्यादिपदेन आरादीनामेव बोध इति नियमात् कृत्रिमाकृत्रि-मस्य ग्रहणम् । मयोः कृत्रिमे कार्यसम्प्रत्ययः* इति लभ्यत इति वदन्ति । कोभयग्रहणं? क कृत्रिमग्रहणं? कथाकृत्रिमग्रहणम् ? 45 __ अपरे तन्न क्षमन्ते-संज्ञाशास्त्राणामगृहीतशक्तिग्राहकत्वेन | इयत्र लक्ष्यानुसारि व्याख्यानमेव शरणम् । “नाडी-तश्रीभ्यां विधित्वे सम्भवति नियमत्वायोगात्,यादिपदे आरादिनिरूपित- खाने" [ ७.३.१०८.] इत्यनेन 'बहुनाडिः कायः, बहुतन्त्री.
शक्तेः सत्त्वेऽपि लोके तत्पदेन तेषां बोधाभावेन व्यवहारादिना ग्रीवा' इत्यत्र कृत्रिमस्वाझवृत्त्योर्नाडीतश्रीशब्दयोर्यथा कच 10 शक्तिग्रहासम्भवेन. अज्ञातशक्त्या बोधाभावेन च संज्ञासूत्राणां निषिच्यते तथा 'बहुनाडिः स्तम्बः, बहुतश्रीवर्वीणा' इत्यत्रा
शक्तिज्ञानजननाय विधायकत्वे सम्भवति नियामकत्वायोग इति | कृत्रिमवृत्योरपि स निषिध्यत इत्युभयग्रहणम्, अन नाडी-50 नानेन प्रकारेणोक्तन्यायसिद्धिरिति तात्पर्यम् । न चैवं 'सर्वे सर्वा- | तच्योरप्राणिस्थत्वान्न कृत्रिमखाङ्गत्वम् , यतःर्थवाचकाः' इत्यस्य का गतिरिति वाच्यम् । 'सर्वे सर्वार्थवाचकाः' "अविकारोऽद्रवं मूर्त प्राशिस्थं खाशमुच्यते । इत्यभ्युपगमो हि योगिदृष्ट्या, जानन्ति खलु योगिनः सर्वानपि म्च्युतं च प्राणिनस्तत्तन्निभं च प्रतिमादिषु" ॥३॥ 15 पदार्थान् तत्तद्धर्मपुरस्कारेण, तत्तद्धर्मज्ञानविकलतया तत्तद्रूपतो
इति स्वाङ्गलक्षणात् । ज्ञातुं न वयमीशामहे सर्वपदार्थानित्यस्मदादिदृष्ट्या 'सर्वे सर्वार्थ
ननु स्तम्बस्यैकेन्द्रियप्राणित्वाद् नाड्याः कथमप्राणिस्थत्वमिति 55 वाचकाः' इति अन्धजनहस्तन्यस्तस्फीतालोकप्रदीप इवैवेति मन्त
| चेत्, उच्यते-"प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च" [ ६.२.३१.] व्यम् । अथ घटपदादावर्थवाचकत्वव्याप्यपदत्ववत्ताज्ञानरूपानु
इति सूत्रे प्राणिग्रहणेनैव चेतनायत्त्वेन वृक्षौषधिग्रहणे सिद्धेऽपि मानेन सामान्यलक्षणासहकारेणार्थत्वावच्छिन्नसकलार्थनिरूपित
पृथक् तद्हणेनेदं ज्ञापितम्-इह व्याकरणे प्राणिग्रहणेन प्रसा 20 शक्तिज्ञानमस्मदादीनामपि सम्भवतीत्यस्मदादिदृष्ट्याऽपि सर्वेषां
" | एव गृह्यन्ते, न तु स्थावरा इति । “असह-नञ्-विद्यमानपूर्वसर्वार्थवाचकत्वं न विहन्यतेतमामिति न वाच्यम् , शक्तिज्ञानोप
पदात् खानादकोडादिभ्यः" [२.४.३८.] इत्यत्र "अविकारः."60 स्थिति-शाब्दबोधानां समानप्रकारेणैव कार्यकारणभावेनार्थत्वेन
इतिलक्षणलक्षितमेव कृत्रिमं स्वाङ्गं गृह्यते, न तु खमजमवयव शक्तिग्रहे शक्नोल्यर्थत्वावच्छिन्न एवोपस्थातुम् , तदवच्छिन्न एव
इति यौगिकमकृत्रिमम् , तेन 'दीर्घमुखा शाला' इत्यत्र शालाशान्दयुद्धौ भासितुं च, घटत्वादयो विशेषधर्मास्तु शाब्दबुद्धौ न
पेक्षया लोकप्रसिद्धस्वाङ्गत्वे सत्यपि अप्राणित्वेन पारिभाषिक25 भासेरनिति कथमस्मदादिदृष्ट्या सर्वे सर्वार्थवाचकाः' इति भवितुं
खाङ्गत्लाभावान लीः । “शिरोऽधसः पदे समासैक्ये" [२.३. युक्तम् , 'सर्वार्थवाचकाः' इत्यस्य अर्थत्वव्याप्यतत्तद्धर्मावच्छिन्न
४.] इत्यत्राकृत्रिमं पदशब्दरूपमेव गृहीतम्, न तु पारिभाषिकं 65 बोधकाः, इत्यर्थात् । तथा च लोकप्रसिद्धकादिसङ्ख्याग्रहणार्थ
विभक्त्यन्तं पदम् , तेन 'शिरस्पदम् , अधस्पदम्' इति संज्ञिकोटावपि सङ्ख्याग्रहणं संज्ञासूत्रत्वपक्षे आवश्यकं भवतीति।
सिद्ध्यति । न चाऽत्र पारिभाषिकपदग्रहणेऽपि 'पदम्' इत्यस्य अौके समादधति-व्याख्यातृपरम्परावगतवक्तृतात्पर्यानुप- विभक्त्यन्तत्वेन पदत्वात्, सत्वं भविष्यत्येवेति वाच्यम्, पद30 पत्या प्रकरणादिं नादियामहे, तथा सत्युभयमवर्गस्यते-पारि-| शब्दातिरिक्तानां सविभक्तिकघट-पटादिशब्दानामपि परत्वे शिर
भाषिको डत्यन्तादिलौकिकैकादिका सङ्ख्या चेति । क्वचित् तदना- सादौ सत्वापत्तिरित्यतिव्याप्तिस्तथाऽपि दुरुद्धरेति तात्पर्यात् 170 दरफलित एवायं न्यायः क्वचिदुभयगतिः* इति, अनेन लौकि- इत्थं च तत्र तत्र यद् भवतु तद् भवतु *क्वचिदुभयगतिः* कालौकिकोभयार्थतात्पर्य शास्त्रे क्वचिदस्तीति बोध्यते। उभय- | इत्यस्याश्रयणेन प्रकृते संझिकोटौ सङ्ख्याग्रहणं तु न कर्तव्य विधबोधस्तु आवृत्तेराश्रयगाद् भविष्यति। एवं च न संशिकोटौ भवतीति संज्ञासूत्रत्वेन काचित् क्षतिरिति चेत्, सत्यम्35 गौरवास्पदीभूतं सङ्ख्याग्रहण कर्तव्यतां श्रयति ।
निर्दोषत्वात् स्वीकुर्महे । अपरे तु-“सङ्ख्या-डतेश्वाशत्तिष्टेः" [६. ४. १३०.] परमत्रेदमाकलनीयम्-संज्ञापले लक्ष्याऽसिद्धिरूपदोषाभावे-16 इत्यत्र शत्प्रतिषेधो ज्ञापयति-*कचिदुभयगतिः* इति, इतरथा ऽपि *कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे० *इत्यादरास्पदमपि न्यायोलोकप्रसिद्धकादिसङ्ख्यातिरिक्ता पारिभाषिकी केयं शदन्ता सन्ता | ऽनाद्रियते, *क्वचिदुभयगतिः* इति न्याय आदियते, एतस्यादरे वा सङ्ख्याऽस्ति यस्याः प्राप्तिपूर्वकः प्रतिषेधो युज्यते?" इत्याहः। तु पुनर्द्विधा बोधायाऽऽअत्तिः, क्वचित्पदेन विषयविशेषानिर्णमाद