Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 167

[पा० २. सू० ५.]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः ।
ततः “समानानाम्" [१.२.१.] इत्यनेन पूर्वोदाहरणे, "ऋ- पूर्वपरामर्शिनस्तच्छब्दस्य षष्टीद्विवचने रूपम् , अतोऽनेन प्राक्तनं स्तयोः”[ १. २. ५.] इत्यनेन द्वितीयोदाहरणे ऋकारः । न च स्थानिद्वयं परामृश्यत इत्याह-पूर्वस्थानिनोः अनन्तरपूर्व"ऋस्तयोः" १. २. ५.] इत्यस्य परत्वेन ह्रस्वत्यप्रवृत्ते प्रागेव | सूत्रे एकान्तरितपूर्वसूत्रे च स्थानित्वेन निर्दिष्टयोरित्यर्थः । तयो-40 प्रवृत्तौ ह्रस्वत्वमिह न स्यादिति वाच्यम् , हखत्वस्य वैकल्पिकत्वेन श्चैवंविधयोः कमोरिल्लाकाङ्क्षायामाह-लकार-ऋकारयो:5 तदभावपक्षे "ऋस्तयोः १.२.५.7 इत्यस्य सावकाशत्वेन | "ऋतो वा."१.२.४.7 इति सूत्रे स्थानित्वेन निर्दिष्टस्य बाध्यबाधकभावाभावात् ; अनवकाशत्व एव हि बाध्यबाधकमाव- ऋकारस्य, "लत ऋ-ल."[१.२.३.] इत्यत्र स्थानित्वेन सत्त्वात्, नन्विदं नोचितमू-सदनवकाशत्व एव बाध्यबाधक- निर्दिष्टस्य लकारस्य चेत्यर्थः। भावो भवतीति, अपवादत्वमूलकबाधस्थले ह्यनवकाशत्वं बाध- ननु 'तयोः' इत्यनेन द्वौ स्थानिनौ परामर्टन्यौ, तौ च द्वौ45
बीजतयाऽऽद्रियते, परत्वेन बाधस्थले तु बाधकस्यापि बाध्य- | 'ऋ-लुभ्याम्' इलेतदुपाती ऋकार-लकारौ वा पराम:व्यौ; 10 शास्त्राऽनालिगितप्रदेशे सावकाशत्वमेयापेक्ष्यत इति चेदू, न- 'लतः''ऋतः' इत्येताभ्यामुपात्ती ऋकार-लकारी वा परामष्टव्यौ पूर्व-परशास्त्रयोरुभयोः प्राप्तिदेशे पूर्वशास्त्रप्रवृत्तौ सत्यां यदि पर- | इत्यत्र विनिगमनाविरहः, तत्रापि 'ऋ-लुभ्याम् , इत्युयात्तयोः शास्त्रं तत्प्रदेशे एव सावकाशत्वं न लभेत तदा पूर्व प्रबाध्य पर
परामर्शी यदि क्रियेत; तदोपात्तकमेणैव परामर्श तं क्रममेवादाय शास्त्रं प्रवर्तते, यदि पूर्वशास्त्रस्य प्रवृत्तावपि परशास्त्रप्रवृत्तिः
*यथासङ्ख्य न्यायप्रवृत्ती ऋता सहैव ऋकारस्य लता सहैव च 50 सम्भाव्येत, तदा न पूर्व परशास्त्रेण बाध्यत इति हि 'अनवका
लकारस्याऽऽदेशो भवेदिति 'होतृलकारः' इत्यत्रेष्टोऽप्ययमादेशो 15 शत्वे एव बाध्यबाधकभावः' इत्यस्याभिप्रायः, प्रकृते च “प्रह
न स्यादित्यव्याप्तिः, कलकारः' इत्यत्रानिष्टोऽयमादेशः प्रवलूति ह्रखो वा” [१. २. २.] "ऋस्तयोः” [ १. २.५.]
२.१.३ तेंतेत्यतिव्याप्तिश्चाऽऽपतेताम्, 'ऋ-लभ्याम्' इत्येतत् पदं इत्युभयोः प्राप्तिदेशे 'होतृलकार' इत्यत्र पूर्वस्य हखत्वशास्त्रस्य
निमित्तोपस्थापने कृतार्थमिति तदुपात्ती ऋकार-लकारौ तच्छन्दः प्रवृत्तावपि तद्विकल्पपक्षे परीभूतम् “ऋस्तयोः” [ १.२.५.]
स्थानित्वेन न परामष्टुंमीष्ट इति तु वक्तुमशक्यम् , अचिरपूर्वमेव 63 इति शास्त्रं सावकाशं भवत्येवेति, नास्ति तादृशं पारिभाषिकमनव
'तौ च' इति योगांशीयतच्छब्दस्य निमित्तोपस्थापनेन कृतार्थी20काशत्वमिति न भवति बाध्यबाधकभाव इति केचिदाचक्षते ।
भवता 'ऋ-लभ्याम्' इत्यनेन समर्पितौ [बोधितौ] ऋकारवस्तुतस्तु “समानानाम्" [१. २. १.] इति सूत्रव्याख्याऽ. लकारौ स्थानित्वेन परामृश्य वाक्यार्थसम्पादकत्वेन दर्शितवसरे 'बहुवचनं व्याप्त्यर्थम्' इत्यस्य सकलखीयोद्देश्यतावच्छेद- त्वात् । यदि 'लतः' 'ऋतः' इत्येताभ्यामेवोपस्थापितो तो कावच्छिन्ने हखत्वस्य प्रवृत्तिरिति तात्पर्य वर्णितम्, तेनैवात्र परामशेत् , तदाऽपीष्टसिद्धिर्न निरन्तराया, तथाहि-किं सूत्र-60 हखत्वं निर्वाधं प्रवर्ततेति सिद्धान्तार्थो न विस्मर्तव्यः । पाठक्रमेण तो परामृश्य तमेव क्रममादाय यथासक्य न्याय25 इह सूत्रेऽपि ह्रस्वस्येव दीर्घस्यापि स्थानित्वेन ग्रहणं भव- सञ्चारसाहाय्येन वाक्याथै सम्पादयेद् वा ? सन्निहितोपस्थितितीति केषाश्चिन्मतमाह-अत्रापि ऋवर्णस्येत्यादि ॥४॥ क्रमेण तो परामृश्य तं क्रममादाय यथासङ्ख्य न्यायसञ्चार
साहाय्येन वाक्याथ सम्पादयेद् वा ? अनयोः प्रथमकल्पाङ्गीन्या०स०-ऋतो. इत्यादि-होस्टकार इति-होतुर्लकार
कारे 'लतः' इत्यस्य पूर्वतरा श्रुतिः, 'ऋतः' इत्यस्य पूर्वा श्रुति-65 इति षष्ठीसमासः, होसंबन्धी, होत्रा लिखित उच्चारितो वा लकार
रिति तत्क्रमेणैव परामर्शतो वाक्यार्थसम्पादनेऽव्याप्त्यतिव्याप्तिइत्यर्थः ॥४॥
विरहेऽपि, सेनैव क्रमेण परामर्शाद् वाक्यार्थः सम्पद्यतेत्यत्र ऋस्तयोः ।१।२॥५॥
प्रमाणाभावः । द्वितीयकल्पाङ्गीकारे तु सन्निहिततरत्वात् पूर्वम्
'ऋतः' इत्यस्य, पश्चाद् 'लतः' इत्यस्योपस्थितिरिति तत्क्रमेण त०प्र०-तयोः-पूर्वस्थानिनोलकार-ऋकारयोः स्थाने
परामर्शतो वाक्यार्थसम्पादने ऋता सह ऋतः लता सह लत-70 यथासंख्यमृता लुता च परेण सहितयोकारो द्विमात्र आदेशो भवति । कृषभः । होतृकारः ॥५॥
चाऽऽदेशो भवेदिति पूर्वोक्ताऽव्याप्त्यतिव्याप्ती पुनरापतेताम्।
न च यथासङ्ख्यन्यायसञ्चारस्थाने श्रुतिक्रम एवोपयुज्यते, श० म्या० अनुसन्धानम्-ऋस्तयोरिति-'ऋः' | नोपस्थितिक्रम इति श्रुतिक्रमेण परामर्श वाक्यार्थसम्पादने च 35 इति विधेयबोधकं पदम्, 'तयोः' इति स्थानिबोधकम्, 'ऋ-न काऽपि क्षतिरिति वाच्यम् , 'लत ऋ-ल. ऋ-लभ्यां वा
लभ्याम्' इति स्थानित्वसहितनिमित्तताबोधकं पदं पूर्वसूत्रादनु-[१.२.३.] इत्यादौ यत्र क्रमतो भवत्सम्बन्धकानां क्रमत 16 वर्तते, वाशब्दस्तु नाधिक्रियत इति प्रागुक्तम् । 'तयोः' इति । उपादानं तत्रैव श्रुतिक्रममादाय निर्विवाद यथासङ्ख्य*न्यायः
rawaavrryvAnamne
30