Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

SR No.: 008409
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 522
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 16 MB

Page 137

wwwwwwwwwwww
wwwwwwarwaroo
wwmmm
[पा० १. सू० ४२.] श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः।
romarwarwwwwwwwwwwwwwwww व्याप्येत सूत्रजो बोध इत्यस्पष्टा प्रतिपत्तिरितो न्यासात् , | 'वृत्तिघटकपद'शब्देन हि तत्समासशास्त्रीयण प्रथमान्तपदेन 40 'अर्द्धपूर्वपदः पूरणः' इति न्यासे तु न तादृशमनुसन्धानं | तृतीयान्तपदेन वा निर्दिष्टतायाः पर्यायधिकरणं गृह्यते, तच्च • व्याप्नोतीति ततः स्पष्टा प्रतिपत्तिरिति तात्पर्यम्। अत एव अर्द्धपिप्पलीपञ्चमवृत्तावर्द्धपिप्पलीरूपं पञ्चमरूपं च न तु पिप्पली
वार्तिककारेणापि “अर्द्धपूर्वपदः पूरणप्रत्ययान्तः" इति न्यास | मात्रमिति न तदादाया शब्दे पूर्वपदत्वम् । नच वृत्तिघटक5 एवोपनिबद्धः।
पञ्चमशब्दाभिव्यक्तिप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तितापर्याप्तेर पिप्प
लीशब्द इव केवलार्द्धशब्देऽपि सत्त्वान्निरुक्तं पूर्वपदत्वं तत्रा- 45 क्वचिदवयववाचकतया प्रयोगो यदि दृश्यते पूर्वशब्दस्य, |
स्त्येवेति वाच्यम् , समासशास्त्रीयप्रथमान्तपदनिर्दिष्टतापर्याप्त्यतदा लक्ष्यानुरोधात् प्रकृतेऽप्यवयववाचकत्वाङ्गीकारेणार्द्धशब्दा
धिकरणपर्याप्तत्वेनैव पूर्वपदत्वादिव्यवहारस्य दृष्टतयाऽ शब्दे द्यवयवकस्यार्द्धपञ्चमादिशब्दस्येष्टं सङ्ख्यावत्त्वं भविष्यत्येवेति यद्यु
ताशवृत्तितापर्याप्तः सत्त्वेऽपि समासशास्त्रीयप्रथमान्तपदनिर्दियेत. तदाऽपि 'अर्द्धपिप्पलीपञ्चम'शब्दादेर शब्दपूर्वावयव- तापर्याप्तस्तत्र विरहेण पूर्वपदत्वव्यवहाराभावात् । 10 कत्वेन सङ्घयावत्वातिव्याप्तिः केनाप्युपायेन न परिहरणीयेति
"पूरणोऽर्द्धपूर्वपदः” इति न्यासे मात्राकृतलाघवस्य सत्त्वेऽपि 50 निराकरणीय एव 'अर्द्धपूर्वः पूरणः' इति न्यासः। इत्थं च |
विशेषणपदस्य पूर्वप्रयोगः सति सम्भवे न्याय्य इत्यर्द्धपूर्वपदनिरन्तरायः “अर्द्धपूर्वपदः पूरणः" इत्येव न्यासो युक्त इलाह- |
शब्द एव पूर्वमुपात्तः। पूर्यतेऽनेनेति पूरणः, तदर्थकप्रत्ययोऽपि अर्द्धपूर्वपद इति । नन्वेतन्यासाश्रयणेऽपि पूर्वशब्दस्यानवय
पूरणः, प्रत्ययस्य प्रकृत्यविनाभावित्वात् प्रकृतेराक्षेपे “प्रत्ययः ववाचकत्वाङ्गीकारे पूर्वोक्तरीत्या अर्द्धशब्दात् परस्य केवलस्य
प्रकृत्यादेः" [७.४. ११५.] इति प्रत्ययस्य विशेषणत्वे "विशे15 पञ्चमादिशब्दस्यैवातिदेश इति पुनरपीष्टौ कप्रत्यय-समासौ न तत्र
षणमन्तः" [५. ४. ११३.] इति विशेषणस्यान्तत्वे लब्धम-55 सिद्धयेताम् , अवयववाचकत्वाश्रयणे अर्धपिप्पलीपञ्चमादिशब्दे
र्थमाह-पूरणप्रत्ययान्तः शब्द इति-यद्यपि पूरणशब्दस्य ऽतिदेशप्रसक्तिरिति 'अर्द्धपूर्वः पूरणः' इति न्यासपक्षे आपतन्
पूरणप्रत्ययान्तेत्यर्थकरणेऽपि न्यूनाधिकग्रहणाभावेन 'पञ्चम' दोषसमूह इहापि न रुझ्यत इत्यत आह-समासावयव
| इत्येतन्मात्रस्य ग्रहणं प्रसज्यते, तथाऽपि केवलपञ्चमादिशब्देभूते पदे इति । प्रसिद्धिः -रूढिरित्यर्थः, अन्न पूर्वपदशब्दस्य
ऽप्यर्द्धशब्दस्य पूर्वपदत्वमसम्भवीति सामर्थ्याद 'अर्द्धपूर्वपदकः 20 समासाद्यवयवपदे उत्तरपदशब्दस्य समासचरमावयवपदे रूढिरिति
पूरणप्रत्ययान्तोत्तरपदकः सहयावद् भवति' इति सूत्रार्थो निष्प- 60 विवेको ज्ञेयः, न तु समासावयवमाने रूढिः, तथा च वृत्तिघट
द्यत इति सर्व सुविशदम् । निमित्तिविशेषोपादानाद् 'अध्यर्द्ध' कपदाभिव्यक्तिक्षणध्वंसाधिकरणक्षणाऽवृत्तित्वसहितवृत्तिघटकप
इत्यस्य निवृत्तावपि शेषमनुवर्तते निवर्तकाभावादित्याह--कदाभिव्यक्तिक्षणप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तित्वविशिष्टस्यैव रूढ्या
प्रत्यय इत्यादि । पञ्चानां सङ्ख्यानां पूरणमिति पञ्चमम् , अर्द्ध पूर्वपदशब्दप्रतिपाद्यतया अर्द्धपञ्चमप्रतिशब्दानां सङ्ग्रहः,
पञ्चमं येषु तेऽर्द्धपञ्चमाः, अर्द्धपञ्चमैः क्रीतमिति अर्द्धपञ्चम25 पिप्पल्यर्द्धपञ्चमशब्दादेरसङ्ग्रहश्च सिद्ध्यतः, समासावयवमात्ररूडत्वे तु अर्द्धशब्दावयवके पूरणप्रत्ययान्तघटितेऽतिदेशः स्याद्' त्ययः । अर्द्धपञ्चमैः शूपैः क्रीतमिति अर्द्धपञ्चमशूर्पम् ,
कम्, अत्र “सङ्ख्या-डतेश्चा०" [ ६. ४. १३०.] इति कप्र-63 इत्यर्थस्य फलितार्थत्वेन पिप्पल्यर्द्धपञ्चमादावतिदेशो दुर्निवारः
अत्रार्द्धपञ्चमशब्दस्य सङ्ख्याशब्दत्वात् क्रीतार्थे विधीयमानस्य स्यात् । नन्वेवं पिप्पल्यर्द्धपञ्चमशब्दघटकेऽर्द्धशब्दे वृत्तिघटक
| इकणो विषयत्वाच “सङ्ख्या समाहारे च०” [ ३. १. ९९.] पञ्चमशब्दाभिव्यक्तिप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तित्वेऽपि वृत्तिघटक
इति द्विगुसमासः, इकणश्च दिगोराईदर्थे जातत्वात् “अना30पिप्पलीशब्दाभिव्यक्तिक्षणध्वंसाधिकरणक्षणाऽवृत्तित्वाभावेन परि
न्यद्विः प्लुप्[६. ४. १४१.] इति लुब् भवति । क-समास 70 कृतपूर्वपदत्वाभावात् समुदिते पिप्पल्यर्द्धपञ्चमशब्देऽतिदेशस्य
इति वचनाद् धादिविधाविदं न प्रवर्तते। वारणेऽपि अर्द्धपिप्पलीपञ्चमशब्दस्य वारणं न जातम् , तत्रा
एतच्चतुष्टयं सङ्ख्यातिदेशसूत्रम् । ननु बहुगण-डत्यतूनां प्यऽर्द्धशब्दस्य निरुक्तपूर्वपदत्वादिति चेद्, न-यां वृत्तिमादाय |
सङ्ख्यातिदेशविधायकं सूत्रद्वयं न कर्तव्यम् , न चैकादिवन्नियतकप्रत्ययादिश्चिकीर्षितस्तामेवादाय पूर्वपदत्वस्याऽर्द्धशब्दे पर्याप्ति- |
विषयपरिच्छेदहेतुत्वरूपसङ्ख्यावाचित्वममीषां नास्तीति सञ्चयासत्त्वेऽतिदेशस्येष्टत्वेनार्द्धपिप्पलीपञ्चमशब्दघटकेऽर्द्धशब्दे कप्रत्य
प्रदेशेषु कथं सम्प्रत्ययः स्यादिति वाच्यम्-“वाऽतोरिकः" [६.75 यविधानावध्यर्द्धपिप्पलीपञ्चमरूपवृत्तिघटकपदाभिव्यक्तिक्षणध्वं
४. १३२.] इति सङ्ख्याभूतादत्यन्ताद् इकमनुशासता सङ्ख्यासाधिकरणक्षणाऽवृत्तित्वसत्त्वेऽपि पर्यवसाने समाससूत्रीयप्रथ- ! स्वस्य ज्ञापनात् । अथ तथाऽप्यतोरेवैकस्य कृते शापकं स्यादिति मान्तपदनिर्दिष्टतापर्याप्यधिकरणत्वविरहेण तत्र तादृशवृत्तिघट- चेत्, सत्यम्-“पित्तिथद् बहु-गण-पूग-सङ्घात्" { ७. १. कपदाभिव्यक्तिक्षणप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तिताया अभावात् , १६..] “अतोरिथट" [५. १. १६१.] "षट्-कति कति