Book Title: Sanmatitarka Prakaranam Part 2
Author(s): Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009697/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TET ETC praya jIrNoddhAra -: saMyojaka :zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavanA hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005. - mo. 94265 85904 (o.) 079-22132543 ; Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho zrutajJAnama" graMtha jIrNodhdhAra 107 sanmatitarka prakaraNam bhAga-2 : dravya sahAyaka : pUjya AcArya zrI rAmacandra-bhadraMkara-kuMdakuMdasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna vardhamAna tapanI 100+75 oLInA ArAdhaka pU. gaNivarya zrI nayabhadravijayajI ma.sA.nI zubha preraNAthI jaina paMca mahAjana - vAsA (rAjasthAna) taraphathI sahayoga maLela che. : saMyojaka : zAha bAbulAla saramala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2067 I.sa. 2011 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrut Gyanam" Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 238 286 54 007 810 850 322 280 162 302 aho zrutajJAnama graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2065 (I. 2009- seTa naM-1 kramAMka pustakanuM nAma kartA-TIkAkAsaMpAdaka | 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI pU. vikramasUrijIma.sA. 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI pU. jinadAsagaNicUrNIkAra / | 003 zrI arhadrItA-bhagavadgItA pU. meghavijayajI gaNima.sA. 004 zrI arhaccUDAmaNisArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmIma.sA. 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM | pU. padmasAgarajI gaNima.sA. 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajIma.sA. aparAjitapRcchA | zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpasmRti vAstu vidyAyAm | zrI naMdalAla cunilAlasomapurA 009 zilparatnambhAga-1 | zrIkumAra ke. sabhAtsavazAstrI 010 | zilparatnambhAga-2 | zrIkumAra ke. sabhAtsavazAstrI 011 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 013 prAsAdamaJjarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratIgosAI 015 zilpadIpaka | zrI gaMgAdharajI praNIta | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 017 dIpArNava uttarArdha | zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI jinaprAsAdamArtaDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA | jaina graMthAvalI | zrI jaina zvetAmbarakonphransa 020 hIrakalaza jainajyotiSa zrI himmatarAmamahAzaMkara jAnI nyAyapravezaH bhAga-1 | zrI AnaMdazaMkara bI.dhruva 022 | dIpArNavapUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAntajayapatAkAkhyaM bhAga pU. municaMdrasUrijIma.sA. | anekAntajayapatAkAkhyaM bhAga2 | zrI eca. Ara. kApaDIA 025 | prAkRtavyAkaraNabhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAjadozI tatpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa bI. bhaTTAcArya | 027 zaktivAdAdarzaH zrI sudarzanAcAryazAstrI 156 352 120 88 110 018 498 019 502 454 021 226 640 452 024 500 454 188 026 214 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 051 052 053 054 kSIrArNava vedhavAstu prabhAkara zilparatnAkara prAsAda maMDana zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya? zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAyara zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya3 (1) zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya (2) (3) zrI siddhama bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya 5 vAstunighaMTu tilakamannarI bhAga-1 tilakamannarI bhAga-2 tilakamannarI bhAga-3 saptasanmAna mahAkAvyam saptabhaGImimAMsA nyAyAvatAra vyutpattivAda guDhArthatattvAloka sAmAnyaniyukti guDhArthatattvAloka saptabhaGInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA nayopadeza bhAga-1 tarakiNItaraNI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI nyAyasamuccaya syAdyArthaprakAzaH dina zuddhi prakaraNa bRhad dhAraNA yaMtra jyotirmahodaya zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI narmadAzaMkara zAstrI paM. bhagavAnadAsa jaina pU. lAvaNyasUrijIma. sA. pU. bhAvabyasUrinIma.sA. pU. bhAvanyasUrinIma.sA. pU. lAvaNyasUrijIma. sA. pU. bhAvakhyarinIma.sA. prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. vijayaamRtasUrizvarajI pU. paM. zivAnandavijayajI satiSacaMdra vidyAbhUSaNa zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) pU. lAvaNyasUrijI zrIveNImAdhava zAstrI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. darzanavijayajI pU. darzanavijayajI saM. pU. akSayavijayajI 414 192 824 288 520 578 278 252 324 302 196 190 202 480 228 60 218 190 138 296 210 274 286 216 532 113 112 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2066 (I. 2010)- seTa naM-2 bhASA kartA-TIkAkAsaMpAdaka pustakanuM nAma saM saM krama 055 zrI siddhahema bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 056 vividha tIrtha kalpa 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA jaina saMgIta rAgamALA 064 | viveka vilAsa 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha 066 sanmatitattvasopAnam upadezamAlA doghaTTI TIkA gurjarAnuvAda 060 061 caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza ) 062 vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya saM 063 | candraprabhA hemakaumudI saM 067 068 moharAjAparAjayam 069 | kriyAkoza 070 kAlikAcAryakathAsaMgraha 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA 072 janmasamudrajAtaka 073 | meghamahodaya varSaprabodha 074 075 zubha. saM saM jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho jaina citra kalpadruma bhAga-1 gu. saM 4.4.9 saM/gu. saM saM zubha. saM pU. lAvaNyasUrijIma. sA. pU. jinavijayajI ma. sA. zubha. gu4. pU. pUNyavijayajI ma. sA. zrI dharmadattasUri | zrI dharmadattasUri zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI zrI rasikalAla eca. kApaDIA | zrI sudarzanAcArya pU. meghavijayajI gaNi zrI dAmodara goviMdAcArya pU. mRgendravijayajI ma.sA. pU. labdhisUrijI ma.sA. pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 pU. hemasAgarasUrijI ma. sA. pU. caturavijayajI ma.sA. saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA saM/gu. zrI aMbAlAla premacaMda 406 saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 saM/ hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 saM/ haM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 zrI himmatarAma mahAzaMkara jAna 376 zrI sArAbhAI navAba 374 268 456 420 638 192 428 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 076 | i jaina citra kalpadruma bhAga-2 vana ja 17 saMgIta nATya rUpAvalI 07 | bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpasthApatya 079 | zilpa citAmaNi bhAga-1 O80 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 114 08 | bRhad zilpa zAstra bhAga-2 082 bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083 AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 084 | kalyANa kAraka 085 | vizvanayana voza 086 | kathA ratna koza bhAga-1 087 kathA ratna koza bhAga-2 088 hastasagnIvanama guja. zrI sArAmArUM navAva 238 | guja. | zrI vidyA saramA navAva 194 guja. | zrI sArAmArUM navAva 192 guja. | zrI manasuhAnAnna muvamana | 254 guja. | zrI gagannAtha maMvArIma 260 guja. | zrI nAganAtha maMvArama 238 guja. | zrI navInnAtha maMvArama 260 guja. | pU. varAntisAgaranI guja. | zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI 910 saM./hiM zrI naMdalAla zarmA 436 guja. | zrI levalAsa navarAna kozI 336 | guja. | zrI levalAsa navarAna tozI | 230 saM. | pU. me vinayanI pU.savinayana, pU. puNyavijayajI | AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 560 322 114 089 e%caturvizatikA 090 sammati taka mahArNavAvatArikA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 191 272 92 240 93 254 282 95 118 96 466 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra-saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii|yh pustake vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama pustaka nAma kartA/TIkAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAdavAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA pavitra kalpasUtra puNyavijayajI saM./aM sArAbhAI navAba 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 | bhojadevasaM . TI. gaNapati zAstrI 98 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva TI. gaNapati zAstrI 99 bhavanadIpaka padmaprabhasUrijI saM. veMkaTeza presa 100 gAthAsahastrI samayasuMdarajI saM. sukhalAlajI bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA hindI munzIrAma manohararAma 102 zabdaratnAkara sAdhusundarajI haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu hemacaMdrAcArya jaina sabhA 104 laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara orIenTa isTI. baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmatitarka prakaraNa bhAga-1,2,3 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI sanmatitarka prakaraNa bhAga-4,5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI 342 362 134 70 101 316 224 612 307 250 514 107 454 354 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM./hi 337 110 saM./hi 354 111 372 saM./hi saM./hi saM./hi 142 113 336 364 saM./gu saM./gu puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara jinadattasUri jJAnabhaMDAra aravinda dhAmaNiyA yazovijayajI graMthamALA | yazovijayajI graMthamALA | nAhaTA bradharsa | jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA | phArbasa gujarAtI sabhA 218 116 656 122 109 jaina lekha saMgraha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara jaina lekha saMgraha bhAga-2 puraNacaMdra nAhara jaina lekha saMgraha bhAga-3 puraNacaMdra nAhara 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 kAMtisAgarajI jaina pratimA lekha saMgraha daulatasiMha loDhA 114 rAdhanapura pratimA lekha saMdoha vizAlavijayajI 115 | prAcina lekha saMgraha-1 vijayadharmasUrijI bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracaMda nAhaTA 117 | prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 jinavijayajI 118 | prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 jinavijayajI 119 | gujarAtanA aitihAsika lekho-1 girajAzaMkara zAstrI 120 gujarAtanA aitihAsika lekho-2 girajAzaMkara zAstrI gujarAtanA aitihAsika lekho-3 girajAzaMkara zAstrI oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. | pI. pITarasana 122 __ina muMbaI sarkala-1 oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. | pI. pITarasana 123 ina muMbaI sarkala-4 oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. pI. pITarasana ina muMbaI sarkala-5 kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta pI. pITarasana __ inskrIpzansa 126 | vijayadeva mAhAtmyam jinavijayajI 764 saM./hi saM./hi saM./hi saM./gu saM./gu saM./gu 404 404 121 540 raoNyala eziyATIka jarnala 274 raoNyala eziyATIka jarnala 41 124 400 aM. raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipArTamenTa, bhAvanagara jaina satya saMzodhaka 125 | 320 148 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAta purAtatvamandira granthAvalI POOO sAvadhAkA RAN MUVI thaO GHATA granthAGka 19 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAtapurAtattvamandiragranthAvalI AcAryazrIsiddhasenadivAkarapraNItaM sNmtitrk-prkrnnm| - --- jainazvetAmbara-rAjagacchIya-pradyumnasUriziSya-tarkapazcAnanazrImad-abhayadevasUrinirmitayA tattvabodhavidhAyinyA vyAkhyayA vibhUSitam / caturtho vibhaagH| (dvitIyakANDAntaH) gUjarAtavidyApIThapratiSThitapurAtattvamandirasthena saMskRtasAhitya-darzanazAstrAdhyApakena paM0 sukhalAlasaMghavinA prAkRtavAnayAdhyApakena jainanyAya-vyAkaraNatIrtha paM0 becaradAsadozinA ca pAThAntara-TippaNyAdibhiH pariSkRtya saMzodhitam / gUjarAta vidyApITha amadAvAda prathamAvRttiH, pratisaM.50. saMvat 1985 [mUlyam-1. rUpyakANi. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka:-narahari dvArakAdAsa parIkha mahAmAtra, gUjarAta vidyApITha, amadAvAda mudraka:-rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, naM. 26-28, kolabhATa lena, muMbaI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-TippaNyupayuktAvataraNasthAnAnAM sNketaaH| abhidhaancintaamnnikoshH| assttshtii| abhidhAna aSTaza0 aaptpriikssaaprstaavnaa| Avazyakani0 navakArani0 Avazyaka hAri0 kalpasU0 mU0 kumArasaM0 kevalibhuktiprakaraNam gommaTasAraH gaM0 zlo0 vA0 crksNhitaa| jainatarkapari0 zAnabiM0 tattvArtha0 vyA0 tttvaarthshlokvaartikaalngkaarH| tattvopa0li. trizikAvijJa triziMkAvijJa0 bhA0 nayanaprasAdinI citsukhii| niymsaarH| nandi0 cU0liM0 li. nandi0 ma0 nandisUtravRttiH / nandi0 la0 vA0 li. Avazyakaniyuktau nmskaarniyuktiH| Avazyakasya haribhadrIyA vRttiH / kalpasUtramUlam / kumaarsNbhvttiikaa| zAkaTAyanaviracitaM kevalibhuktiprakaraNam / gaGgAnAthajhAkRtAnuvAdaM zlokavArtikam / jaintrkpribhaassaa| jnyaanbinduH| tttvaarthvyaakhyaa| tattvopaplavaH likhitH| trizikAvijJaptiH vsubndhukRtaa| triMzikAvijJaptibhASyam sthiramatikRtam / nandisUtracUrNiH limbaDIbhaNDArasatkA likhitaa| nandisUtramalayagiriTIkA nandisUtralaghuTIkA vADIpArzvanAthabhaNDAra satkA likhitaa| dhrmkiirtiktnyaaybindossttiikaa| dhrmkiirtikRtnyaaybindossttiikaayaassttippnnii| nyaaymnyjrii| nyAyasiddhAntamuktAvalikArikA / dha0 nyA0 TI0 / nyAyabiM0 TI0 dha0 nyA0TI0Tika nyAyamaJja0 nyAyasi0 mu0 kA0 / muktAva priikssaamukhm| pramANapa0 pramANamI0 prajJApa0 bRhdrvysNgrhH| mahAbhA0 " vanapa0 rakSAkarAva0 rAmAya0 araNya0 laghIyatra0 prmaannpriikssaa| prmaannmiimaaNsaa| prajJApanAsUtram / mahAbhAratam / , vnprv| rtnaakraavtaarikaa| rAmAyaNam arnnykaannddH| lghiiystrym| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyana kho0 0 li. vishessnnvtii| vizeSA0 bhA0 vishessaavshykbhaassyvRttiH| vijJaptimAtra vaijaya zrIbhA0 lo0 vA0 anu0 , arthApa0 , upamAna0 nirA0 , pratyakSa0 / , pratyakSasU0 , zabdapa0 SaDda0 sa0 vR0 vR0 sphuTArthaabhiH laghIyastrayasya khopazA bRhahRttiH likhitaa| vizeSAvazyakabhASyam / vijJaptimAtratAsiddhiH viMzatikA vasubandhakRtA / vaijyntiikoshH| zrIbhASyam / zlokavArtikam anumaanpricchedH| arthaapttipricchedH| upmaanpricchedH| niraalmbnvaadH| prtyksssuutrm| shbdpricchedH| ssdddrshnsmuccybRhdRttiH| sphuTArthaabhidharmakozavyAkhyA yshomitrkRtaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 457-595 457-458 458 458-518 458-463 463-466 466-467 467-471 471-472 473-475 viSayaH prthmgaathaavyaakhyaa| 1 upayoganirUpaNam / vyastayordarzana-zAnayoH lakSaNamamidhAya dravyAstika-paryAyAstikAbhyAM tayoH svabhAvasya vibhajya varNanam / upayogasya sAkArAnAkArate spaSTayitvA tayoH praamaannyaa'praamaannykthNtaabhidhaanm| 2 pramANasAmAnyanirUpaNam / vaibhASika-sautrAntika-yogAcArasaMmatAnAM nirAkAra-sAkAravijJAnavAdAnAM parasparopamarda puurvpksstyopnyaasH| bAhyArtha tabAhakaM ca nirAkAra-sAkArajJAnaM svIkurvatA siddhAntinA sAkArajJAnapramANavAdasya prtividhaanm| jaiminIyasaMmataM mAtRvyApArasya pramANatvaM nirAkartuM tadvizeSaNasyAnadhi. gatArthAdhigantRtvasya vyapohanam / / dharmottarIyaM pramANasAmAnyalakSaNaM vyAvarNya siddhAntinA tasya samAlocya dUSaNam / naiyAyika vaizeSikasaMmatasya sAmagrIprAmANyavAdasya puurvpksstyopnyaasH| sAmagrIpramANavAdaM pratividhAya svArthanirNItisvabhAvazAnasya prmaannsaamaanylkssnntyopsNhaarH| naiyAyikAdisaMmataM parasaMviditatvapakSamapAsya siddhAntinA lakSaNaikadeza bhUtasya svanirNItisvabhAvatvasya vyavasthApanam / vijJAna-zUnyatAvAdIyamarthasyAsattvapakSaM nirasya tasya ca pAramArthikatvaM pratiSThApya lkssnne'rthnirnniitisvbhaavtvsyoppaadnm| svArthanirNayasvabhAvaM zAnamiti pramANalakSaNaM pratikSenukAmena saugatena nirvikalpasyaiva pratyakSatvasthApanam / vaiyAkaraNasammataM kevalasavikalpakavAdamupanyasya nirvikalpakavAdinA tasya duussnnm| naiyAyikAdisammataM kevalasavikalpakavAdamupanyasya nirvikalpakavAdinA tasyApi dUSaNam / nirvikalpakamevAdhyakSamiti mataM pratividhAya savikalpasyAdhyakSatvamupapAdya ca siddhAntinA svArthanirNayasvabhAvajJAnasya pramANasAmAnyalakSaNatvavyavasthApanam / 3 pramANavizeSanirUpaNam / prtykssm| pratyakSe nirUpayitavye pUrva saugatamatavirodhitayA naiyAyikasammatasya prtyksslkssnnsyopnyaasH| nirvikalpakasyaiva pratyakSatvamAmanatAM saugatAnAM naiyAyikasammate vikalpaprAmANye prtikssepH| naiyAyikaiH saugatAkSepasya pratividhAnam / 475-479 480-488 488 489-423 493-499 499-518 518-572 518-553 518-524 524-525 525-527 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham 527-530 530-532 533-534 534-539 540-552 540-546 543 552-553 554-559 560-567 567-572 573-590 573-574 viSayaH keSAMcit nyAyasUtrIyapratyakSalakSaNe prtikssepH| naiyAyikaiH phalavizeSaNapakSAzrayeNa pratikSepamudasya pratyakSasUtrokta lakSaNasya samarthanam / naiyAyikairvindhyavAsIya pratyakSalakSaNasya nirAkaraNam / naiyAyikaijaiminIyasUtroktapratyakSalakSaNasya niraasH| siddhAntinA nyAyasUtrIyapratyakSalakSaNasya khaNDanam / prasaGgAdindriyANAM prApyAprApyakAritvacarcA / anuSaGgAt tamaso bhaavaabhaavtvprkrmH| pratyakSasya tadbhedAnAM ca siddhAntasaMmataM nirUpaNam / pratyakSakapramANavAdinazcArvAkasyAnumAnaprAmANyAzaGkA / saugatairanumAnaprAmANyasamarthanena cArvAkAzaGkAyAH pratividhAnam / akSapAdIyAnumAnasUtrasya vividhAM vyAkhyAmupanyasya tadIyAnumAna lakSaNasya anekadhA nirUpaNam / saugatapraNItAnumAnalakSaNAzrayeNa naiyAyikoktAnumAnalakSaNasya prtikssepprkaarH| saugatairmImAMsakIyamanumAnalakSaNamupanyasya tasya svamatAnusAritvAviSkaraNam / 4 pramANasaGkhyA nirUpaNam / pratyakSabhinnAni pramANAnyanumAne'ntarbhAvayatAM pramANadvayavAdinAM saugatAnAM vicaarprkriyaa| saugatasaMmataM pramANadvitvavAdaM prativadituM mImAMsakena zAbdasya pramANAntaratvasthApanam / mImAMsakena upamAnasya pramANAntaratvasthApanam / naiyAyikakRtamupamAnasya svarUpavarNanam pramANAntaratvasamarthanaM ca / mImAMsakena arthApatteH svarUpavyAvarNanapUrvakaM pramANAntaratvasamarthanam / mImAMsakena abhAvasya prmaannaantrtvsmrthnm|| saugatena mImAMsakAdimatAnAmupamAnAdInAmapramANatvaM yathAyathaM pratyakSAnumAnayorantarbhAvanena pRthaprAmANyAbhAvaM copapAdya pramANAntaratvapratividhAnam / saugatakRtAM mImAMsakAdisammatapramANAntaraprati vidhAnaprakriyAM yathAsiddhAntaM svIkRtyA'pAkRtya ca siddhAntinA pratyakSa parokSatayA pramANadvaya vyvsthaapnm| muNyavRttyA saMvyavahAreNa ca parokSapramANasya svarUpavibhajanam / 2 gaathaavyaakhyaa| darzanaviSayIbhUtasya prameyasya na vizeSAkAreNa zUnyatvam na vA zAnaviSayIbhUtasya sAmAnyAkAreNa iti nirUpaNam / 3 gaathaavyaakhyaa| upayogakhAbhAvyAdeva chAnasthikayoni-darzanayoH kramavartitvam na punaH kevaligatayostayoH sahavartitvAt iti pratipAdanam / 4 gaathaavyaakhyaa| kevalajJAnadarzanayoH sahabhAvitve vipratipadyamAnAnAM keSAMcinmatasya sAdhikSepaM nirdeshH| 574-575 575-577 577-578 578-579 579-582 582-590 590-595 595 597-605 597 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH kevalopayogadvayasya kramabhAvitvaM prativedhya tatsaha bhAvitva paratayA Agamasya vyAkhyAnam / 5 gAthA vyAkhyA / Agamena kevalajJAnadarzanayoryogapadyamabhidhAya anumAnayuktyA punastatpratipAdanam / 6 gAthAvyAkhyA | sarvaze chAdmasthikakramopayogAbhAvAt tadRSTAntenaiva tatra kevalajJAnAdanyadA kevaladarzanAbhAvapratipAdanam / 7 gAthAvyAkhyA / kramavAdimate'numAnavirodhavadAgamavirodho'pyApatatIti pradarzanam / 8 gAthA vyAkhyA / sopasaMhAramAgamavirodhasya spaSTIkaraNam / 9 gAthA vyAkhyA / prakaraNakAreNa kramopayogadvayavAdinam sahopayogadvayavAdinaM ca paryanuyujya svapakSasyopanyAsaH / 10 gAthAvyAkhyA | kevalajJAna-darzanayora medapakSa eva sarvajJatva- sarva darzitvopapattiriti prakaTanam / kramAkramASmedapatrayagrAhiNa AcAryAn nAmagrAhaM nirdizya taiH svasvapakSapoSakatayA vyAkhyAtAnAM sUtrANAM saMsUcanam / 11 gAthA vyAkhyA | sAkArAnAkAropayogayorekAntika medAsaMbhavapradarzanena anekAntasya samarthanam / 12 gAthA vyAkhyA / kramAkramopayogadvayapakSe zAstrasiddhaM jJAna dRSTabhASitvaM bhagavato na ghaTate ityabhidhAnam / 13 gAthAvyAkhyA | kramAkramapakSadvaye bhagavataH ajJAtadarzitayA aSTaSTajJAyitayA ca sarvajJatvAsaMbhavapradarzanam / 14 gAthA vyAkhyA / bhAgamasiddha samasaMkhyaka viSayAvagAhityayuktyA kevalajJAnadarzanayorabhedasamarthanam / 15 gAthA vyAkhyA | amedavAdyuktasya kevale aparyavasitatvAdidoSasya kramavAdinA samuddharaNam tasya ca punaramedavAdinA pratisamAdhAnam / bhukti kramopayogayozchadmanA vyAptiM svIkurvatAM keSAMcinmatasya vyAvarNanam / kevalikavalAhAracarcA | kavalAhAraniSedhavAdasya pUrvapakSatayopanyAsaH / pUrvapakSaM pratividhAtumupayogaRmasAmAnyasya chadmanA vyAptiM nirasya bhukterapi tena saha vyAptyabhAve tAtparyakhyApanam / kevalina kavalAhAramupapAdayituM bAdhakapramANanirAsapUrvakaM sAdhakapramANapradarzanam / 16 gAthAvyAkhyA | 1 pRSTham 605 606 * = * = * = * = = 606 607 607 607 608 " 6 = = = 609 609 69 61" 610 39 610-615 610-611 612 612 615 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham 615 616 616 viSayaH masyAdikSAnacatuSkarUpe dRSTAnte yatra yatropayoge viSayabhedastatra tatrAsarvArthatvamiti vyApterbhAvanam / 17 gaathaavyaakhyaa| matyAdivaidhaya'Na kevalopayogasya asarvArthatvAbhAvena viSayabhedAbhAvAdakramopayogadvayAtmakaikarUpatvasAdhanam / 18 gaathaavyaakhyaa| abhinnopayogavAdinA svapakSe samApatata AgamavirodhasyArthagatyA vyAkhyAntaramAzritya pariharaNam / 19 gaathaavyaakhyaa| bhakramopayogadvayAtmakamekaM ceta kevalaM kimiti manaHparyAyavadAgame tasya jJAnamAtratayA na kathanam kimiti ca jJAna-darzanarUpatayA dvaividhyena varNanamiti coye marmoddhATanam / 20 gaathaavyaakhyaa| ekatve'pi kevalasya zAna-darzanobhayarUpatayA zAstre pAThAt tasya kathaMcidanekarUpatvAbhyupagamanam / 21 gaathaavyaakhyaa| ekadezinA matyupayogaM dRSTAntIkRtya ekasyApi kevalopayogasya dviruuptvsmrthnm| 22 gaathaavyaakhyaa| punarapyekadezinA RmikabhedaM dUSayituM zAstrIyayuktyA zAna-darzanayoH kathaMcidanyatvavyavasthApanam / 23-24 gaathaavyaakhyaa| ekadezIye avagrahamAtramatijJAnasya darzanatvAbhyupagame samApatato doSasyAbhidhAnaM tatsamarthanaM c| 25 gaathaavyaakhyaa| zAna eva cakSuracakSurdarzanapravAdasamarthanAya darzanapadasya arthAbhidhAnam / 26 gaathaavyaakhyaa| aspRSTAviSayAvagAhitve'pi na manaHparyAyabodhasya darzanatvaprasaGga iti sayuktikaM prtipaadnm| 27 gaathaavyaakhyaa| aspRSTAviSayAvagAhi jJAnameva darzanam na tataH pRthagiti pratipAdanam / 28 gaathaavyaakhyaa| aspRSTArthAvagAhitve'pi zratajJAnasya darzanatvAbhAvapratipAdanam / 29 gaathaavyaakhyaa| avadhijJAna eva pravRttinimittavazena darzanazabdasyApi labdhAvakAzatvasamarthanam / 30 gaathaavyaakhyaa| siddhAntinA ekasyaiva kevalopayogasya jJAnadarzanopayogadvaya rUpatvavyAvarNanam / sUryabhiprAyeNa jJAnapaJcaka-darzanacatuSkayoH svarUpavibhajanam / 31 gAthAvyAkhyA / eka eva kevalopayogo yAtmaka iti svasiddhAntaH samayAntarotpAdavacanaM tu paratIrthikamatakathanamiti vibhjnm| 618 618 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 viSayaH 32 gAthA vyAkhyA / evaMbhUtatattvazraddhAnarUpasya samyagdarzanasya samyagjJAnarUpatvameva iti varNanam / 33 gAthA vyAkhyA | samyagjJAne darzanatvasya niyatatayA darzane samyagjJAnatvasya vikalpanIyatayA samyagdarzanaM viziSTajJAnarUpameva iti phalitAbhidhAnam / 34 gAthA vyAkhyA | sUtroktaM sAdyaparyavasitatvaM zabdazaH spRzatAM keSAMcidAcAryANAM 'garviSThatayA samyagvAditvAbhAvapratipAdanam / 35 gAthA vyAkhyA / siddhAntinA kevalasya paryavasitatvapradarzanam / 36 gAthAvyAkhyA / sidhyatsamaye kevalasya vinAzavad utpAdasyApi pradarzanam aparyavasitatvaviSaya sUtrokterapekSAvizeSeNa samarthanaM ca / 37-38 gAthAvyAkhyA / svarUpa lakSaNAbhyAM jIva- kevalayorbhede satyapi kathaM tayorekatvamityasyAH keSAMcidAzaGkAyA ullekhaH / 39 gAthA vyAkhyA / prAguktAmAzaGkAM nirasitumupakramaH / 40 gAthAvyAkhyA | anekAntAtmakaikarUpatvena sAdhyena sattvasya hetorvyAsiM prasAdhayituM dRSTAntopanyAsaH / 41 gAthA vyAkhyA | dRSTAntagRhItavyApteH satvahetordAntike kevale upanayanam / 42 gAthAvyAkhyA / jIva-tatparyAyagataM prAmANikaM vyavahAramAzritya dravya-paryAyayorekAntabhedanirAkaraNam / 43 gAthA vyAkhyA | Atmadravyasya svAbhAvikairvaibhAvikaizca paryAyaiH kathaMcidekAnekatvapradarzanam / pRSTam 629 35 622 35 622 33 622 39 623 " 623 623 623 23 624 35 624 22 624 39 625 33 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedana jo ke A bhAga trIjo bhAga prasiddha thayA pachI pUruM eka varSa vItyA pahelAM ja prasiddha thAya che chatAM enI saMpUrNa taiyArImAM phakta eTalo ja vakhata lAgyo che ema koI na dhAre. AgaLanA bhAgonI peThe A bhAganI taiyArI paNa doDhe ja cAlatI hatI. sAdhanasaMpatti ane sahakArIonI madada paNa avicchinna rahelI tethI ja A bhAganuM prakAzana jaladI karI zakAyuM che. (ka) prastuta bhAgane aMge be bAbato atre jaNAvavAnI che; graMthane lagatI ane saMpAdanane lagatI. graMthane lagatI bAbatamAM mukhya traNa muddAo che. 1 mULa ane TIkAnuM parimANa 2 viSaya 3 ane tenI navInatA. 1 prastuta bhAgamAM sammatitarkanuM bIjuM kANDa AkhuM AvI jAya che. emAM 43 gAthAo che. e badhI gAthAonI saMpUrNa TIkA paNa A bhAgamAM AvI ja jAya che. badhI gAthAomAMthI pahelI gAthAnI TIkAthI ja prastuta bhAgano moTo hisso rokAelo che. lagabhaga poNA jeTalo hisso e TIkAe rokyo che ane bAkInA hissAmAM bIjIthI TheTha sudhInI badhI gAthAonI TIkA samAI jAya che. 2 prastuta bhAgamAM AvelA bIjA kANDano viSaya jJAna che. jaina AgamomAM je jJAnasaMbaMdhI prAcIna vicAra che ane je tenA bhedonuM vargIkaraNa che tene ja AdhAre A bIjA kANDamA carcA karavAmAM AvI che. paraMtu TIkAmAM eka vizeSatA che ane te e ke jaina AgamanI prAcIna zailImAM sthAna nahi pAmelI ane tarkanA vikAsa daramiyAna udbhava tathA prasAra pAmelI pramANacarcA TIkAkAre pahelI gAthAnI TIkAmAM bahu udAratAthI dAkhala karI che. e carcAmAM tatkAlIna bauddha ane vaidika darzanonAM maMtavyone pUrvapakSarUpe goThavI sarvadarzanasaMgrahanI Dhabe aMdaroaMdara ekathI bIjAnuM nirasana karI chevaTe jainadarzananAM maMtavyone uttarapakSarUpe mUkI tenuM ja sthApana karavAmAM AvyuM che. e pramANacarcA TIkAkAranA bauddha ane vaidika darzanasaMbaMdhI pramANaviSayaka mahAn graMtharAzinA abhyAsanI sAkSI pUre che. bIjIthI chellI gAthA sunI TIkAmAM mAtra gAthAno ja viSaya TIkAkAre spaSTa karyo che, emAM to phakta prAcIna AgamazailIe jJAnano vicAra Ave che tethI temAM darzanAMtaranA graMtho ane tenA viSayane sthAna ja maLyuM nathI. 3 jaina AgamomAM upayoganA darzana ane jJAnarUpe be bheda pADI darekanA anukrame cAra ane pAMca prakAro varNavavAmAM AvyA che, e ja AgamanI jJAnanirUpaNAsaMbaMdhI prAcIna zailI; e zailIne AdhAre ja prastuta bIjA kANDamA jJAnanI carcA che, paNa A carcAmAM je eka tattva che te samagra jaina vAGmayanI dRSTi taddana navIna che. prAcIna Agama paraMparAmAM pAMca jJAna ane cAra darzanonuM varNana hovAthI tema ja e nave prakAronA AvaraNabhUta karmanA nava prakAronuM varNana hovAthI kevaLajJAna ane kevaLadarzana e bane upayogo jUdA jUdA tema ja bhinnabhinna samayavartI manAtA AvyA che. game tyAre paNa pAchaLathI utpanna thayelI bIjI eka vicAraparaMparA e banne upayogonuM jUdApaNuM svIkAre che chatAM tenuM bhinnabhinnasamayavartIpaNuM na svIkAratAM mAtra samakAlInapaNuM svIkAre che. A banne paraMparAonI sAme divAkara zrIsiddhasene eka jo pakSa raju karyo ane te e ke jema ukta banne upayogonuM bhinnabhinnasamayavartIpaNuM saMbhavatuM nathI tema manuM vyaktirUpe jUdApaNuM paNa saMbhavatuM nathI. tethI e banne upayogo jUdA nathI paNa eka ja upayoganAM jUda jUdAM sArthaka nAmo che. A pakSa divAkara zrIno potAno ja hovAthI te navya mata tarIke paNa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 prasiddha che. e navya pakSanI imArata tarkanA pAyA upara caNAelI che. AgamanA pATho uparathI spaSTapaNe phalita thatI kevaLopayoganA kramapakSanI paraMparAno ane pAchaLathI vicArabaLe utpanna karelI kevaLopayoganA yugapad pakSanI paraMparAno sabaLa virodha zamAvavA ane potAnA pakSane sapramANa sthApavA mATe divAkara zrIe mastuta bIjA kANDamA adbhuta buddhicAturI ane pratibhA vAparyA che. jema hamezAM banatuM AvyuM che tema te vakhate paNa zAstranA AdhAra sivAya koI paNa vastu lokone gaLe UtAravAnuM azakyaprAya jaNAvAthI divAkarazrIe be virodhI paraMparAo sAme potAno pakSa tarkabaLathI mUkyo kharo paNa tenI sAbItI to zAstravAkyone AdhAre ja karI ema karavAmAM paNa temaNe kauzaLa khUba vAparyu che. viSaya ane tenA pratipAdananI A ja navInatA prastuta bIjA kANDamAM che. e navInatA samajavA, eno tulanAtmaka dRSTie abhyAsa karavA ane tenA pakSapratipakSonI dalIlo jANAvA mATe gA0 4 pR0 597 - 604 upara eka TippaNa ApavAmAM AvyuM che. emAM AryAvartIya mukhya mukhya badhAM darzanonA sarvajJatvaviSayaka pakSapratipakSo uparAMta jainadarzanamAM te saMbaMdhI upalabdha thatI badhI vicAraparaMparAo pradhAna pradhAna puraskartA ane graMthonAM nAma sAdhe ApavAmAM AvI che. divAkara zrInA prabaLa virodhI saiddhAntika jinabhadragaNi kSamAzramaNa hatA temanA vizeSaNavatI nAmaka nahi chapAyela graMthamAM prastuta viSayanI sauthI vadhAre carcA maLe che. tethI eno e badho bhAga TippaNamAM ApI temAM amudrita nandicUrNi ane laghunandiTIkAno upayoga karI prastuta viSaya uparanI mudrita amudrita samagra jJAta sAhityanI sAmagrI ekatra karavAmAM AvI che te abhyAsIonA mAnasane anukULa thAya evI che. upayogano abheda pakSa divAkara zrIno khopajJa kahevAya che. e vicAranAM sUkSma bIjo jaina paraMparAmAM prathama hatAM ke nahi te kahevuM jo ke kaThaNa che chatAM bahu bArIkIthI vicAra ane tulanA karatAM ema cokkhu lAge che ke nyAya vaizeSika Adi sarvajJavAdI jainetara darzanonA sarvajJatvasaMbaMdhI vicAronA uMDA abhyAse ane tulanAtmaka buddhie upayogano abheda pakSa upasthita karavAmAM divAkarazrIne kAMika preraNA ApI haze. (kha) saMpAdanane lagatI bAbatamAM mukhya pAMca muddA atre kahevAnA che. 1 pratio 2 pAThAMtaro 3 saMzodhanamAM vaparAyela graMthonA upayoganI paddhati 4 taddana aprasiddha evAM likhita pustakono upayoga 5 eka agatyanA graMthano upayoga zakya chatAM nahi karavAnuM kAraNa. 1 trIjA bhAganI peThe A bhAganA saMzodhanamAM paNa kAgaLa uparAMta tADapatranI prationo upayoga karavAmAM Avyo che. phera eTalo ke trIjA bhAgamAM tADapatranI banne pratio adhUrI hatI jyAre A bhAgamAM tADapatranI bRhat prati to saMpUrNa ja hatI. kAgaLa ane tADapatranI pratiomAMno prastuta bIjA kANDane lagato dho bhAga moTe bhAge zuddha ja che. temAM ya bhAM0 mAM0 vA0 vA0 ane tADapatranI prationuM sthAna zuddhinI dRSTie uttarottara caDatuM che. tADapatranI pratiomAM zuddhi uparAMta nAnAM nAnAM TippaNonI paNa eka khAsa vizeSatA che. jethI prastuta saMzodhanamAM bahu madada maLI che. emAMnAM keTalAMka TippaNo mAM0 pratimAM paNa che. 2 pAThAMtaro levAM ane temAMthI pasaMda karI goThavavAno krama to prathamanA bhAgonI jema ja A bhAgamAM paNa rAkhavAmAM Avyo che chatAM prationI zuddhi ane anya sAdhanonI sagavaDane lIdhe A bhAgamAM pAThAMtaro bahu AvyAM ja nathI ane lIla pAThAMtaromAMthI paNa yathAsaMbhava ochA rAkhavAmAM AvyAM ke. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 3 prastuta saMzodhanamA dhaparAyela graMthonA be bhAga paDe che; 1 chapAyela 2 lakhela. graMthane zuddha karavA mATe, viSayane spaSTa karavA mATe, sarakhAmaNI mATe ke abhyAsamAM vizALatA ANavA mATe jyAM jyAM chapAyela graMthono upayoga thayelo che tyAM tyAM dhaNI jagoe to zaruAtamAM te te graMthonA upayogI pATho vagara saMkoce nIce ApavAmAM AvyA che. paNa ghaNe sthaLe lAghava Adi aneka kAraNone lIdhe mAtra tenAM sthaLo ja sUcavavAmAM AvyAM che. paraMtu jyAM jyAM lakhela pustakono upayoga karyo che tyAM tyAM banI zakyu tyAM sudhI tenA pATho ja nIce ApavAno Agraha rAkhyo che, jethI abhyAsIne durlabha evA likhita pustakonA pATho sulabha thAya. 4 atyAra sudhImA haju kyAMya prasiddhi nahi pAmela ane moTe bhAge ajJAta agara durlabhaprAya evAM sAta likhita pustakono prastuta saMzodhanamAM upayoga karavAmAM Avyo che, je prathamanA traNa bhAgomAM alpaprAya che. 1 hetubiMduTIkA 2 tattvopaplava 3 siddhivinizcaya TIkA 4 nyAyakumudacaMdrodaya 5 vizeSaNavatI 6 nandicUrNI ane 7 laghunandiTIkA. A sAte graMthono karavA dhArelo sarvAMze upayoga thayo che ema rakhe koI dhAre. ema karavU e vartamAna maryAdAmAM azakyaprAya hatuM chatAM Avazyaka sthaLoe dizAsUcana pUrato khAsa upayoga karyo che. 5 bIjA kANDanI 43 gAthAomAMnI prastuta viSaya upara mahattva dharAvatI keTalIka gAthAonI vyAkhyA mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajIe potAnA jJAnabiMduprakaraNamAM karI che. e vyAkhyA mudrita paNa che ane gaMbhIra paNa che. to e prastuta bhAgamAM teno upayoga Avazyaka chatAM karyo nathI te ema dhArIne ke bhinnabhinna sthaLe TippaNamAM kaTake kaTake e vyAkhyA ApavI te karatAM eka ja sAthe samagra vyAkhyA ApavI e vizeSa anukULa thaze. tethI prathamanA traNa bhAgomAM samApta thayela nayakANDanI aneka gAthAo uparanI upAdhyAyajIzrInA bhinna bhinna graMthomAM maLI AvatI chUTI chUTI vyAkhyAonA saMgraharUpe AgaLa ApavA dhArela pariziSTanI peThe jJAnakANDamAMnI gAthAo uparanI temanI vyAkhyAna pariziSTa paNa chevaTe ja ApavA dhArIe chIe. te sAthe emAM vizeSatA e raheze ke bIjA paNa zvetAMbara digaMbara AcAryoe je je ane jeTajeTalI gAthAo upara karelI vyAkhyAo upalabdha thAya che te paNa pariziSTamAM joDavAmAM Avaze. trIjA kANDanI gAthAo viSe paNa A yojanA yogya dhArI che jethI atyAra sudhImAM sammatitarkanI gAthAo upara chUTuM chUTuM ke ekasAthe lakhAyelaM badhuM sAhitya abhyAsIne eka ja sthaLe upalabdha thAya. prastuta bhAganA saMzodhanakAryamAM pAThAMtara levAM, pratio jovI vagere nIrasa ane kaThaNa chatAM bahu kiMmatI kAryamA udAracetA pravartaka zrIkAntivijayajInA ziSya zrIcaturavijayajIe potAnA suzIla ane vidyAvyasanI ziSya puNyavijayajI Adi sAthe je kiMmatI madada ApI che tenI atyaMta kRtajJatApUrvaka ame noMdha laIe chIe. sukhalAla ane becaradAsa. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIyaM nivedanam pUrvabhAgasahabhAvitvenaiva saMpAdanakAryasya samArabdhatayA sAdhanasAdguNya-sahakArisAhAyakayoravicchinnopanatatayA ca prastutabhAgasya prakAzanaM tRtIyabhAgAnantaraM kiJcidUnenaikenaiva varSeNa saMpannamityavagantavyam / 1 granthagocaraH 2 saMpAdanagocarazceti dvAveva prastutabhAgasaMbandhinau viSayau pradhAnatayA'tra pratipipAdayiSitau staH / pranthagocare viSaye 1 mUla-TIkayoH parimANam 2 pratipAdyaM tattvam 3 tadIyaM vApUrvatvam iti trINyeva vastUni vaktavyAni santi / 1 prastute bhAge sammatitarkasya tricatvAriMzadgAthAtmakaM dvitIyaM kANDam tadIyA ca TIkA saMpUrNatayA parisamApyate / tatra cAsya bhAgasya pAdonamitaprAyoM'zaH prathamagAthATIkayA zeSazcA'vaziSTasamastagAthATIkayA vyApto vartate / 2 AgamagatAM jJAnasya tadIyabhedAnAM ca prAcInAM vicArazailImanusarantI jJAnacarcA vidadhataH prastutAnmUlakANDAt taTTIkAyA etAvAn vizeSaH-AgamagatAyAM prAcInAyAM zailyAmalabdhAvakAzA tarkavikAsasamaye ca prAptodbhavaprasarA pramANacarcA TIkAkAreNa prathamagAthATIkAyAM savistaraM saMgRhItA vartate / tatra ca tatkAlopalabdhAni bauddhavaidikadarzanAnAM mantavyAni pUrvapakSatayA sannivezya sarvadarzanasaMgrahIyamArgeNa parasparaM nirasya paryavasAne jainadarzanamantavyAnyuttarapakSatayopanyasya pratiSThApitAni santi / sA punaH pramANacarcA TIkAkArakRtasya bauddhavaidikadarzanasaMbandhipramANaviSayakamahAmantharAzigocarAbhyAsasya sAkSitvaM paripUrayati / TIkAkAreNa dvitIyAprabhRticaramAparyavasAnasamastagAthATIkAyAM gAthAgatasyaivA'rthasya sphuTIkRtatayA tatra ca kevalamAgamazailIkRtAyA jJAnamImAMsAyA labdhAvakAzatvena na tatra darzanAntarIyA granthA na vA tadIyA viSayAH sthAnamalabhanta / 3 AgameSUpayogaM jJAnadarzanarUpatayA dvedhA vibhajya tayordvayoranukrameNa paJca catvArazca prakArA varNitAH santi / iyameva jJAnanirUpaNaparA prAcInA''gamikazailI nigadyate; yadyapyenAmeva zailImavalambamAnA prastutakANDagatA jJAnacarcA samasti tathApi tasyAmupalabhyamAnamekaM tattvamitarasmin samagre'pi jainavAGmaye'dRSTacaratayA sarvathaivA'pUrva pratibhAti / tadyathA-prAcInA''gamaparaMparA jJAnapaJcaka-darzanacatuSkayostadIyAvaraNabhUtakarmaprakAranavakasya ca vyAvarNitatayA kevalajJAna-kevaladarzanarUpamupayogadvayaM vibhinnatvena bhinnabhinnasamayavartitvena cA'bhyupagacchati / yadAkadAcicca pazcAdutpannA dvitIyA vicAraparaMparA tasyopayogadvayasya vibhinnatvaM manyamAnA'pi bhinnabhinnasamayavartitvamanaGgIkRtyaikasamayavartitvamevA'bhyupagacchati / tatra ca kevalopayoge bhinnabhinnasamayavartitvavad vaiyaktikabhedasyA'pyasaMbhavAt kevala eka evopayogo dvAbhyAM sArthakAbhyAM nAmabhyA dvedhA vyapadizyata ityeSa tRtIyaH pakSaH zrIsiddhasenadivAkareNa pUrvoktayordvayoH paraMparayoH samakSamupasthApya samarthitaH / ayaM ca pakSo divAkaropajJatayA navyamatatvena khyAtiM gataH / eSa ca navyapakSaprAsAdastarkabhUmikAmavaSTabhya vinirmito vartate / AgamebhyaH spaSTatayA pratIyamAnAyAH kevalopayogadvayakramapakSaparaMparAyAH pazcAd vicArabalaprAdurbhAvitAyAH kevalopayogayogapadyapakSaparaMparAyAzca virodhamunmUlayituM svapakSaM sapramANaM sthApayituM ca zrImatA divAkareNa prastute kANDe'dbhutA cAturI pratibhA copAyojiSAtAm, sArvadikA'nubhavavat tadA'pi zAstrAdhAramantareNa kasyApi vastuno lokena svIkArayitumazakyatvamavagamya zrImatA divAkareNa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dvayorvirodhiparaMparayoH purastAt satarkabalamupanyasto'pi svapakSaH zAstravAkyaireva sakauzalaM pramANIkRtaH / eSaiva pratipAdyagatA pratipAdanazailIgatA cApUrvatA prastute kANDe pratIyate / siddhasenopajJatvena prasiddhasyopayogAbhedapakSasya sUkSmANi vicArabIjAni jainaparaMparAyAM prAgabhUvan na vetyasya sAMprataM vaktumazakyatvepi sUkSmekSikayA tulanAtmakavicAraNAbalAdetAvattvidAnIM vaktuM pAryate yat nyAya-vaizeSikaprabhRtisarvajJavAdijainetaradarzanasaMmatasarvajJatvaviSayakavicAragocaragambhIrAbhyAsaprayuktamevopayogA bhedapakSopasthApanaM tatsamarthanaM ceti / prastutakANDasya mukhyatayA'pUrvatayA ca pratipAdya upayogAbhedapakSo divAkaropajJAnAmanekeSAM vizeSANAmanyatamo vizeSo'vagantavyaH / enaM vizeSaM parijJAtum tulanayA'bhyasitum tadIyapakSapratipakSayoryuktIravagantuM ca gA0 4 pR0 597 - 604 ekaM TippaNaM nivezitam / tatrA''ryAvartIyasamagramukhya mukhyadarzanagataiH sarvajJatvasaMbandhibhiH pakSapratipakSaiH saha tadIyA jainadarzanagatAH sarvA api vicAraparaMparAH sazAstrAdhAraM vivicya saMnivezitAH santi / zrImaddivAkaraprabala virodhizrIjinabhadragaNikSamAzramaNakartRke vizeSaNavatInAmake'mudrite granthe prastutaviSayAyAzcacayA vistRtatayopalabhyatvena tadgataM sarvamapyupayuktaM bhAgaM TippaNake samAdAya tatra cAmudrite nandicUrNi - nandilaghuTIke upayujya prastutaviSaya saMbandhinI sarvA'pi mudritA'mudritavAGmayasAmagrI samagRhyata sA cAbhyAsinAM manAMsyanukUlayiSyatIti saMbhAvyate / saMpAdanagocare ca viSaye Adarzagatatvena, pAThAntaragatatvena, saMzodhanopayuktagranthopayogapaddhatigatatvena, kvApyaprasiddha likhitagranthopayogagatatvena, prasiddhAtyupayogigranthopayogAvidhAnakAraNagatatvena ca paJcaiva vastUni vaktavyAni santi / 1 tRtIyabhAgavat prastutabhAgasyA'pi saMzodhane patrapratibhiH sArdhaM tADapatrapratI apyupAyojiSAtAm vizeSazcaitAvAneva yat tRtIye bhAge dve api te pratI apUrNe AstAm atra tu bRhattADapatrapratirekA pUrNevA''sIt / 2 patra - tADapatrAdarzagataH prastutakANDasaMbandhI sarvo'pi pAThaH zuddhaprAya eva vidyate tatrA'pi bha0 mAM0 bA0 bA0 tA0 saMjJakA Adarza uttarottarAdhikazuddhibhAjaH santi / kevalatADapatrAdarzadvayagatebhyo laghulaghutara TippaNa kebhyo'pi pAThazuddheriva prastute saMzodhanakarmaNi mahAnupakAraH saMvRttaH / yadyapi pAThAntarANAM saMgraha- pRthakkaraNavyavasthApanakramaH prAktanabhAgatulyatayaiva prastutabhAge'valambitastathApyAdarzAnAM zuddhatayetarasAdhanAnAM ca sulabhatayA saMgRhItAnAmapi pAThAntarANAM yathAsaMbhavamalpIkRtatvAt prastute bhAge teSAM bhUyastvaM nAvaziSyate / 3 prastutasaMzodhanopayuktA granthA mudrita - likhitatayA dvedhA vibhajyante / granthaM zodhayitum viSayaM vizadIkartum tulanAM vidhAtum vizAlamabhyasituM ca yatra yatra mudritA granthA upayojitAstatra pUrvaM bahuSu sthaleSu tattaddvranthagatA upayoginaH pAThA niHsaMkocamadhastAdupanyastAH / purastAccAnekeSu sthaleSu lAghavAdibhirbahubhirhetubhiH kevalaM tadIyAni tadIyAni sthalAnyeva prAdhAnyena sUcitAni paraMtu yatra likhitA granthA upAyojayiSata tatra sarvatrAbhyAsinAM saulabhyAya tattadajJAtadurlabhagranthagatAn pAThAn yathAzakyaM yathAmaryAdaM cAdhastAdupanyasitumAgraho vyadhAyi / 4 idAnIM yAvat kAvyaprakAzitA ajJAtaprAyA durlabhaprAyAzca prAktanabhAgasaMzodhane'lpopayojitaprAyAH sapta likhitagranthA yathAmaryAdaM prastute saMzodhane dibmAtratayopayojitAH santi / te ceme 1 hetubinduTIkA 2 tattvopaplavaH 3 nyAyakumudacandrodayaH 4 siddhivinizvayaTIkA 5 vizeSaNavatI 6 nandicUrNI 7 ladhvI nandivRttizca / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 5 zrImadvAcakayazovijayaiH svIye tatra tatra granthe sammatitarkIyakANDatrayagatA baDhyo gAthAH prakIrNatayA kramabaddhatayA ca vivRtA dRzyante abhyAsinAmAnuguNyAya tAmAM sarvAsAmapi tadIyavyAkhyopetAnAM gAthAnAM granthasamAptigAmiSu pariziSTeSu saMkalayitumiSTatayA nayakANDavat prastute'pi kANDe tatra tatra TippaNake khaNDIkRtya nopanyAsaH kRtaH / evamevAnyairapi zvetAmbarIya-digambarIyairAcAryaiH kRtavivaraNatvenopalabhyAstattadgAthAsteSu pariziSTeSu saMkalayitumiSTatayA na kacit TippaNake upanyAsyanta / prastutabhAgasaMzodhanakarmopayogiSu pAThAntaragrahaNa-pratiprekSaNAdipu nIraseSu kliSTeSu ca bahumUlyeSu kAryeSu sahAyatAM vidadhAnAn udAracittapravartakazrIkAntivijayazipyAn zrIcaturavijaya-puNyavijayAdIn kRtajJatApUrvakaM smarAma iti / mugvalAla becrdaasshc| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmatitarka-prakaraNam / caturtho vibhaagH| dvitIyaH kaannddH| prthmgaathaavyaakhyaa| [1 upayoganirUpaNam ] [vyastayordarzana-jJAnayoH lakSaNamabhidhAya dravyAstika-paryAyAstikAbhyAM tayoH svabhAvasya vibhajya varNanam ] evamarthAbhidhAnarUpazeyasya sAmAnya-vizeSarUpatayA yAtmakatvaM pratipAdya 'ye vacanIyavikalpAH saMyujyamAnayoranayornayayorbhavanti sA svasamayaprajJApanA'nyathA tu sA tIrthakadAsAdanA' iti yaduktama5 tadeva prapaJcayitum 'upayogo'pi parasparasavyapekSasAmAnya-vizeSagrahaNapravRttadarzana-jJAnasvarUpadvayAtmakaH pramANam darzana-jJAnakAntarUpastvapramANam' iti darzayituM prakaraNamArabhamANo dravyArthika-paryAyArthikAbhimatapratyekadarzana-zAnasvarUpapratipAdikAM gAthAmAhAcAryaH jaM sAmaNNaggahaNaM dasaNameyaM visesiyaM NANaM / doNha vi NayANa eso pADekaM atthapajjAo // 1 // dravyAstikasya sAmAnyameva vastu tadeva gRhyate aneneti grahaNaM darzanametad ucyate, paryAyAstikasya tu vizeSa eva vastu sa eva gRhyate yena tat jJAnam abhidhIyate grahaNam vizeSitam iti vizeSagrahaNamityabhiprAyaH / dvayorapi anayornayayoreSa pratyekamarthaparyAyaH artha viSayaM paryeti avagacchati yaH so'rthaparyAyaH iidRgbhuutaarthgraahktvmityrthH|| 1-nayonaya-A. hA. vi.| 2 pR. 455 gA0 53 paM0 28 / 3 "jaM sAmaNNaMgahaNaM bhAvANaM Neva kuTumAyAraM / avise sidUNa aDhe dasaNamidi bhaNNae samae" // 43 // itIya gAthA darzanakharUpapratipAdikA bRhadravyasaMgrahagatA-pR. 168 / 59 sa0ta. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe[upayogasya sAkArAnAkArate spaSTayitvA tayoH prAmANyA'prAmANyakathaMtAmidhAnam ] upayogasya cAnAkAra-sAkArate sAmAnya-vizeSagrAhakate eva tatra tatrAbhidhIyate / avidyamAna AkAraH bhedo grAhyasya asyetyanAkAraM darzanamucyate / saha AkArairgrAhyabhedairvarttate yad grAhakaM tat sAkAraM jJAnamityucyate / nirAkAra-sAkAropayogau tUpasarjanIkRtataditarAkArau svaviSayAvabhAsa5katvena pravartamAnau pramANam na tu nirastetarAkArI, tathAbhUtavasturUpaviSayAbhAvena nirviSayatayA pramANatvAnupapatteritarAMzavikalaikAMzarUpopayogasattAnupapattezca / tenaikAntavAdyabhyupagamaH 'bodhamAtra pramANam sAkAro bodho'nadhigatArthAdhigantRtvaviziSTaH sa eva jJAtRvyApAro'rthadRSTatAkhyaphalAnumeyaH saMvedanAkhyaphalAnumeyo vA anadhigatArthAdhigantA indriyAdisaMpAdyaH avyabhicArAdivizeSaNaviziTArthopalabdhijanikA sAmagrI tadekadezo vA vodharUpo'bodharUpo vA sAdhakaitamatvAt pramANam' 10 ityaadiruupo'yuktH| [2 pramANasAmAnyanirUpaNam ] [vaibhASika-sautrAntika-yogAcArasaMmatAnAM nirAkAra-sAkAra-vijJAnavAdAnAM parasparopamarda pUrvapakSatayopanyAsaH] tathAhi-'bodhaH pramANam' iti vadanto vaibhASikAH paryanuyojyAH-kiM vodhamAtrasya prAmANyam , 15 AhosvidvodhavizeSasya? yadi vodhamAtrasya tadA tallakSaNapraNayanamayuktam vyavacchedyAbhAvAt, abodhasya vyavacchedyatve'pi saMzaya-viparyayAdInAM vodhasvabhAvatvAt pramANatAprasaktiH / na ca saMzayAdInAmapi pramANatA loka-zAstravirodhAt / lokaprasiddhaM ca pramANe vyutpAdayitumArabdham tatra cendriyAderapi pramANatAyAH prasiddhodhasya prAmANye'vyAptizca lkssnndossH| na cAbodharUpasyendriyAderlokaH pramANatAM na vyapadizati 'aMdIpenopalabdham' 'cakSuSA dRSTam' 'dhUmenAvagatam' iti laukikAnAM vyavahAradarzanAt / 1-kAra zA-vA. bA. vinaa| 2-pyogaavup-aa0| 3-stuvi-bR0| 4 vA bodharUpo vA sA-vA. baa0| 5-katvAt vR0 vA. vaa0| 6 saMkSepeNa vaibhASikAdimatakharUpamitthaM varNitamasti SaDdarzanasamuccayabRhadvRttau-"athavA vaibhASika-sautrAntika-yogAcAra-mAdhyamikabhedAccaturdhA bauddhA bhavanti / tatrAryasamitIyAparanAmakavaibhASikamatamadaH-catuHkSaNika vastu jAtirjanayati, sthitiH sthApayati, jarA jarjarayati, vinAzo vinAzayati / tathA AtmApi tathAvidha eva pudgala zvAsAvabhidhIyate / nirAkAro bodho'rthasahabhAvyekasAmagyadhInastatrArthe pramANamiti / sautrAntikamataM punaridam-rUpa-vedanA-vijJAna-saMjJAsaMskArAH sarvazarIriNAmete paJca skandhA vidyante na punarAtmA / ta eva hi paralokagAminaH / tathA ca tatsiddhAntaH-paJcemAni bhikSavaH / saMjJAmAtram pratijJAmAtram saMvRtimAtram vyavahAramAtram / katamAni paJca ? atIto'dhvA, anAgato'dhvA, sahetuko vinAzaH, AkAzam , pudgala iti, atra pudgalazabdena paraparikalpito nityatvavyApakavAdidharmaka Atmeti / bAhyo'rtho nityamapratyakSa eva jJAnAkArAnyathAnupapattyA tu sannavagamyate / sAkAro bodhaH pramANam tathA kSaNikAH sarvasaMskArAH khalakSaNaM paramArthaH / yadAhustadvAdinaH-pratikSaNaM vizarAravo rUpa-rasa-gandhasparzaparamANavo jJAnaM cetyeva tattvamiti / anyApohaH zabdArthaH / tadutpati-tadAkAratAbhyAmarthaparicchedaH / nairAtmyabhAvanAto jJAnasaMtAnocchedo mokSa iti / yogAcAramataM vidam-vijJAnamAtramidaM bhuvanam , nAsti bAhyo'rthaH jJAnAdvaitasyaiva tAttvikalAt / aneke jJAnasaMtAnAH sAkAro bodhaH pramANam vAsanAparipAkato nIla-pItAdipratibhAsAH / AlayavijJAnaM hi sarvavAsanAdhArabhUtam / AlayavijJAnavizuddhirevApavarga iti / ___ mAdhyamikadarzane tu-zUnyamidam svapnopamaH pramANa-prameyayoH pravibhAgaH, muktistu zUnyatAdRSTestadarthaM zeSabhAvaneti / kecittu mAdhyamikAH khasthaM jJAnamAhuH"-pR0 46 paM0 12-pR0 47 paM0 15 / etadartha sarvadarzanasaMgrahagataM bauddhadarzanamapi (pR. 28-46) vilokanIyam / -jyaaHbo-aa0| 8-Namayu-vA. baa0| 9 prameyaka0 pR. 3 pra0 50 5 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 459 na caupacArikaM teSAM prAmANyam pramitikriyAyAM sAdhakatamatvena mukhyaprAmANyopapatteH ata eva zAstrAntareSvapi viziSTopalabdhijanakasya bodhA'bodharUpavizepatyAgena sAmAnyataH "likhitaM sAkSiNo bhuktiH pramANaM trividhaM smRtam" [ ] inyuktiH / kizca, 'pramIyate'nena' iti pramANazabdaH karaNavizeSapratipAdakaH karaNavizeSatvaM cAsya viziSTopalabdhikharUpakAryajanakatvena kAryasya cAvyabhicArAdisvarU~papramitirUpatvAt tajjanakenApareNa sAdhaka-5 tamena bhAvyam ekasyaiva svAtmani karaNakriyAvirodhAt tato vodhAvodharUpasya pramitijanakasya pramANatopapatteH 'vodhamAtra pramANam' ityatrAvyAptirlakSaNadopaH prApnotIti sthitam / atha vodhavizeSaH pramANam tadA'trApi vaktavyam-kaH punarasau bodhasya vizeSaH? yadyavyabhicArAdivizeSaNaviziSTatvaM tadA pramitikhabhAvasya tasya pramANatAprasaktiH / na cAbhyupagamyata eveti vAcyam karaNavizeSasya prmaanntvvyvsthiteH| 10 ___ ata eva "nirAkAro vodho'rthasahabhAvyekasAmagryadhInastatrArthe pramANam" [ ] iti vaibhASikoktamasaMgatam / api ca, karmaNyasau pramANamabhyupeyate / yata uktam __"savyApAramivAbhAti vyApAreNa svakarmaNi" [ ] iti / karmatA ca bodhasahabhAvino'rthasya tadbodhApekSayA na sambhavati, tatsamAnakAlasya tatkRtavikAryatvAdyayogAt akarmarUpe ca tatra kAraNe kriyAyAH kathaM pratiniyamaH tadabhAve caikasAmagryadhInatAyA-15 mapi sarvaH sarvasya bodho bhavet / kiJca, ekasAmagryadhInatyasya dvayorapyavizeSAt yathA bodho'rthasya grAhakastathA'tho'pi bodhasya kiM na bhavet ? tanna nirAkAro vodhaH pramANaM smbhvti| atha mA bhUnirAkAro bodhaHpramANam sAkArastvasau pramitikriyAyAM sAdhakatamatvAt prmaannm| nanu ca bodhasya pramANavarUpatvAdAkArAtmakatvamayuktam prmeyruuptvaapttH| na ca prameyarUpameva pramANaM bhavitumarhati pramANasya tadAhakatvena pratibhAsAt / na ca tathAtvena pratibhAsamAnamapi prameya-20 rUpaM yuktam pramANa-prameyayorantarbahirvyavasthitatvenAvabhAsanAt bhedena ca pratibhAsamAnaM nAnyathAdhigantuM yuktam / na hi pratibhAsaH sAkSAtkaraNAkAratvAt pratyakSarUpo'rthavyavasthApakA pramANAntarAdanugrahaM bAdhAM vA prtipdyte| uktaM ca "pramANasya pramANene na bAdhA nApyanugrahaH / bAdhAyAmapramANatvamAnarthakyamanugraha" // [ ] iti sarvadA bahirvicchinnArthAvabhAsino'dhyakSasyApramANatve pramANAntarApravRttireva / na cAdhyakSeNa zAnameva bahirAkAraM vedyate na bAhyo'rtha iti kathaM nirAkAratA tasyeti vaktavyam jJAnarUpatayA bodhasyAdhyakSe pratibhAsanAt arthasya ca jJAnarUpatayA'pratipatteH / na hyanahaGkArAspadatvenArthasya pratibhAse'haGkArAspadabodharUpasyeva jJAnarUpatA yuktA, yadi tvahaGkArAspadatvenArthasya pratibhAsaH syAt tadA 30 zAnarUpAdabhinnatvAt tadAtmanaH 'ahaM ghaTaH' iti pratibhAsaH syAt / na cAnyathAbhUtA pratipattiranyathA 1-sya bodharUpavi-bhAM0 maaN| 2-kSiNo bhukSiH pra-A0 |-kssinno mukti pra-hA0 / 3 "tato yad bodhAbodharUpasya pramANavAbhidhAnakam "likhitaM sAkSiNo bhuktiH pramANaM trividhaM smRtam"iti tat pratyAkhyAtam jJAnasyaivAnupacaritapramANavyapadezAhakhAt" likhitam "zAsanAdi loke patrAdi tat pramANam" sAkSiNaH "puruSAH pramANam" bhuktiH "anubhavaH pramANam"-prameyaka. pR. 3 pra. paM0 11, Ti. 40, 41, 42 / SaDda0 sa0 bR. vR0 pR. 207 paM0 17-19 / 4-rUpatvAt-vA0 bA0 / 5-nakatvenA-vA0 baa0| 6-pavi-A0 hA0 vi0 / 7-karmaNa i-hA0 vi0 / 8-patApa-bR0 vA. baa0| 9-rUpArtha-A0 / 10-padyeta-A0 haa0vi0| 11-na nAbA-(nA''bA-) A0 / 12 atra 'anugrahe' 'anugrahaH' iti dvayamapi saMbhAvyate iti vicArya 'anugraha iti' iti sarvapratiSu vidyamAnaH sasandhiH pATho nystH| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe bhUtamartha vyavasthApayituM zaktA pratipattivyatirekeNApyarthavyavasthitiprasaMkteratiprasaktizca nIlapratipatterapi pItAdivyavasthApanAprasaGgAt / atha sAkAraM vijJAnamAkArapratiniyamAt tatpratipattyaivArthApattyA tadAkAratAM tajanakasyArthasya vyavasthApayediti pratikarma vyavasthA sidhyati nirAkAraM tu vijJAnaM bodhamAtratayA vyavasthitaM sarvArthAn pratyaviziSTatvAt 'nIlasyedaM saMvedanaMna pItasya' iti pratikarma 5vyavasthAnibandhanaM na bhavediti sAkAraM jJAnamabhyupagantavyam, asadetat ; 'sarvArthAn prati bodhamAtratayA nirAkArasyAviziSTatvAt' iti hetorasiddheH nirAkAratvepi cakSurAdivRttyA bodhasya tatraiva niyamita / na ca niyatatvaM tasya sarvArtheSu, nIlAdAveva tasya pratIteH samAnatve'pi vA purovartinyeva nIlAdau samAnatvasya sambhavAnna sarvArthasAdhAraNI pratipattiriti nirAkArajJAnavAdino na kAcit kSatiH tathAdRSTatvAt 'nahi dRSTe'nupapannaM nAma' / nirAkAratve kimiti purovarttinyeva nIlAdau pravartate 10 vijJAnam ? cakSurAdibhistatraiva niyamitatvAditi pratipAditaM prAk / kasmAt taistatra tanniyamyata iti cet atra vastusvabhAvairuttaraM vAcyam na hi kAraNAni kAryajananapratiniyame paryanuyogamahanti tatra tasya vaiphalyAt / sAkAratve'pi cAyaM paryanuyogaH samAnaH / tathAhi-sAkAramapi jJAnaM kimiti nIlAdikameva purovarti tatsannihitameva ca vyavasthApayati? tenaiva tathA tasya jananAditi cet samAnametannirAkAratve'pi / kiJca, cakSurAdijanyaM tadvijJAnaM kimiti cakSurA15dyAkAraM na bhavati iti paryanuyoge bhavatApi 'vastusvabhAvairatrottaraM vAcyam' iti vaktavyam tadasmAbhirabhidhIyamAnaM kimityasaMgataM bhavataH pratibhAti / api ca, sAkAratA vijJAnasya kiM sAkAreNa pratIyate, AhosvinirAkAreNa? yadi sAkAreNa tadAM tatrApi pratipattAvAkArAntaraparikalpanamityanavasthAprasaktiH / nirAkAreNa ceda vAhyArthasyApi tathAbhUtenaiva prtipttiprsktiH| na ca bAhye pratyAsattiniyamAbhAvAnna tathAbhUtena pratipattiriti vAcyam itaratrApi pratyAsattiniyamA. 20bhAvasya tulyatvAt / zukle pItAkAradarzanAd abhrAnte na pratiniyamAbhAva iti cet nirAkAre'pi tIbhrAntatvAdeva pratiniyamo bhaviSyatIti kimAkAraparikalpanayA? kathamAkAramantareNa pratiniyama iti na vAcyam AkAre'pyasya samAnatvAt / tathAhi-sAkAravAdino'pi kathaM pratiniyama iti preraNAyAm 'pratiniyatAkAraparigraha eva pratiniyamaH' iti nottaraM yuktam pratiniyatAkAraparigrahasyaiva pratiniyamarUpatayopanyastasyAdyApi vicAryamANatvAt / athAnumAnAd vAhyo'rthaH pratIyate tarhi 25 pratibandhasiddhirvaktavyA / na ca bAhyo'rtho'dhyakSataH kadAcanApi siddhaH nApi tatpratibaddho jJAnAkAra iti na pratibandhasiddhiH tAmantareNa na cAnumAnapravRttiriti kathaM vAhyArthasiddhiH? athArthApattyA bAhyo'rtho'dhigamyate, na; arthApattyA'rthasvarUpapratipattau tasyAH pratyakSarUpatAprasakteH / na ca svarUpapratipattimantareNApyanumAnavat tasyAH prAmANyam anumAnasyAvagatapratibandhaliGgaprabhavatvena prAmANyAt atra ca tadabhAvAt / na cA'pyatyantaparokSasyArthasya kenacidAkAreNa viSayIkaraNamiti na tasya 30 pratipattiviSayatA anumAnaviSayasya tu pUrvadRSTatvAt 'idaM tat' ityAkAreNa pratipattiviSayatA sambhavatyapi iti nArthApattyApyarthapratItiH / atha dUrasthitavRkSAdau tatpiNDAdyAkAro yathA bAhyavRkSAdyarthavyatirekeNa na pratibhAsaviSayastadvat purovartini stambhAdau tadAkAraH satyeva bAhye stambhAdyarthe iti siddha eva baahyo'rthH| na ca vRkSAdAvapi piNDAdyAkAra eva vRkSAdiH tasya sva-parAbhyAM sannihitasyAnyathApratIteH asadetat; yataH kha-parAbhyAmasau sannihitaH pratIyamAnaH sAkAreNa vA 1-skteritipr-bR.| 2-rasiddhatvAt ni-aa0| 3-raNA pr-bhaaN| 4 "nAsti dRSTe'nupapanna nAma"-mImAMsAda0 1-1-5 bhA0 pR0 13 paM0 20 / 5-rAdesta-A0 |-raadist-haa. vi. / "yato nirAkArakhe'pi avabodhasya indriyavRttyA purovartinyevArthe niyamitakhAnna sarvArthaghaTanaprasaGgaH"-prameyaka0 pR. 28 pra. paM. 12 / 6 prAka tasmA-bu0 saM0 / pra. pR. paM. 6 / 7 "kasmAt taistatra tanniyamyate ityatra vastukhabhAvairuttaraM vAcyam" -prameyaka pR0 28 dvi0 paM0 1 / "pratyakSeNa pratIte'rthe yadi paryanuyujyate / khabhAvairuttaraM vAcyaM dRSTe kA'nupapannatA" // iti svayamabhidhAnAt"-aSTasa. pR. 191 paM0 13 / 8-pi vAyaM vA. bA. vi. vinaa| 9-dA'trAba. A. haa0vi0| 1.na cAtya-bR. la. / 11-kSAdau mRpiNDAdyAkA-bR. AhA0 |-kssaadii mRpiNDAkA-vA. bA. vi.| 12 bAhyArthaH A0 hA0 vi0 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / zAnena pratIyate, nirAkAreNa vA? yadi sAkAreNa iti pakSastadA asAvapi jJAnAkAra eva na bAhyo'rtha iti kvacidapi arthAsiddharasiddho dRSTAntaH tathA ca pratibandhAprasiddherna jJAnAkArAda baahyaarthsiddhiH| atha nirAkAreNa tena arthaH sva-parAbhyAM pratIyata iti pratibandhasiddhirabhyupagamyate piNDAdyAkArasya bAhyArthena saha; nanvevaM nirAkAraM jJAnaM bAhyArthagrAhakaM siddhamiti vyartha jJAnAkArakalpanam / na ca tatrApi pratibhAsamAno vRkSo jJAnAkAra eva iti aparamartha sAdhayati tatrApi aparAparArtha-5 kalpanAyAmanavasthAprasaGgAt kuto'rthasiddhiH? jJAnAkArAt iti cet, nanu pratibandhAgrahaNe kathaM tatastatsiddhiH iti punarapi tadeva vaktavyamiti aparyavasAnA paryanuyogAnavasthA / tasmAt nirAkArAdeva jJAnAd bAhyArthasiddhirabhyupagantavyA / ____ atha nirAkAraM jJAnaM nIlAdAvarthe vyApAravat pravarttate, uta nirvyApAram iti kalpanAdvayam / prathamakalpanAyAmapi avyatiriktavyApAravat uta vyatiriktavyApAravat iti kalpanAdvayam / Adya-10 vikalpe jJAnarUpameva na vyApAraH kazcit / na ca vyApAra-tadvatorabhedo yuktaH dharmadharmitayA prtiiteH| dvitIyavikalpe'pi sambandhAsiddhiH tatastasyopakArAbhAvAt upakAre'pi tasya tannirvartane'paro vyApAraH kalpanIya ityanavasthA / vyApArasyApi cArthagrahaNavyApRtAvaparo vyApAraH parikalpanIya ityatrApyanavasthA / nirvyApArasyApi vyApArasyArthavyApRtAvarthasyApi jJAnagrahaNe vyApRtiprasaktirityarthasyApi jJAnaM prati grAhakatA syAt / na ca nirAkAro bodho nirvyApAro'pi bodhasvarUpatvAdarthagrAhakaH artha-15 sthApyartharUpatayA bodhaM prati grAhakatopapatteH tato grAhyarUpAsaMsparzAnna bodhasya grAhakatA / naca grAhyArtharUpAnyathAnupapattyA bodhasya grAhakatAvyavasthA, itretraashrydossprskteH| tathAhi-grAhyarUpavyavasthA grAhakarUpasaMsparzAda grAhakarUpavyavasthApi grAhyarUpasaMsparzAditi kathaM netaretarAzrayadoSaH? na ca samAnakAlayornIla-bodhayoAhyagrAhakabhAvavyavasthA, karma-kartRrUpatvAsiddheH-na hi samAnakAlatAyAM nivartya-vikArya-prApyarUpakarmatAsambhavaH samAnakAlasya nirvartya-vikAryatA'yogAt prApya-20 rUpatA ca na tadvyatiriktA sambhavati samAnakAlayordvayorapi grAhyagrAhakabhAvAvizeSAt / tanna nirAkArasyApyarthavyavasthApakatvaM bodhasyeti "vijJaptimAtrameva nArthavyavasthA" [ ] iti vijnyaanvaadinH| ayuktametat sapratigharUpatayA'dhyakSato bAhyasya siddhervijJaptimAtratve tadrUpatA'bhAvaprasaktirbhavet / 1-kaarkssaa-bR.| 2 ete nivartyaprabhRtayaH karmakArakabhedAH / tadullekhaH tatsvarUpaM caivam"prApyaM viSayabhUtaM ca nirvarse vikriyAtmakam / kartuzca kriyayA vyApyamIpsitAnIpsitetarat" // -jaine. vyA0 pR. 97 paM0 3 / "nirvakhaM ca vikArya ca prApyaM ca trividhaM matam / tatrepsitatamaM karma caturdhA'nyat tu klpitm"|| "satI vA vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nirvartyavaM pracakSate" // "prakRtestu vivakSAyAM vikArya kaishcidnythaa| nirvaryaM ca vikArya ca karma zAstre pradarzitam" // "yadasajjAyate sadvA janmanA yat prakAzyate / tannivarsa vikArya ca karma dvedhA vyvsthitm"|| "prakRtyucchedasaMbhUtaM kizcit kASThAdibhasmavat / kiJcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat" // "kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tat prApyamiti kathyate" // -vAkyapa0 tR. kA0 zlo0 45-51 pR. 202-205 / brahmaNaH svarUpe na kazcanApi karmakArakaprakAro ghaTate iti nirUpayatA zrIzaMkarAcAryeNa khabhASye karmakArakasya cAturvidhyamabhyanujJAtam / bhAmatIkRtA'pi tadeva vizadIkRtam / tadyathA "atra ca kUTasthanityam iti niryakarmatAmapAkaroti / sarvavyApi iti prApyakarmatAm / sarvavikriyArahitam iti vikAryakarmatAm / niravayavam iti saMskAryakarmatAm" -brahmasU0 1-1-4 pR. 119 paM0 19 / bhartRharyuktaM nirvAdisvarUpaM gadyAtmakatayA niradezi AcArya hemacandreNa-"tat tredhA-nirvaya'm vikAryam prApyaM ca / tatra yadasajjAyate janmanA vA prakAzyate tannivavaMm / kaTaM karoti / putraM prasUte / prakRtyucchedena guNAntarAdhAnena vA yad vikRtimApAdyate tad vikAryam / kASThaM dahati / kANDaM lunAti / yatra tu kriyAkRto vizeSo nAsti tat prApyam / AdityaM pazyati / grAma gcchti"|-haim. bR0 vR02-2-3 pR. 21 dvi. pN06| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 dvitIye kANDena cAdhyakSataH sapratighabAhyarUpatayA pratIyamAnasya 'vijJaptiH' iti nAmakaraNe kAcinnaH kSatiH nAmakaraNamAtreNa sapratighatvabAhyarUpatvAderarthadharmasyAvyAvRtteH / ataH sapratighatvAdirUpo bAhyo'rthaH tadviparItazcAntaro bodho'bhyupagantavya iti kathaM vijJaptimAtram ? na ca sapratighAkAratayA bodhapratipattiH tadviSayatayA tu tasya pratipattirastyeva 'nIlaviSayo vodho mayA'nubhUyate' 5 iti nizcayotpatteH / na ca pratibhAsanizcayamantareNAparaM padArthasvarUpavyavasthitau nibandhanamutpazyAmaH tato nirAkArAdeva bodhAd vAhyArthasiddhirabhyupeyA, asadetat; yataH 'nirAkAraM jJAnamarthavyavasthApakam' iti kiM pratyakSato'vagamyate AhokhidanumAnataH utArthApatteriti viklpaaH| tatra na tAvat pratyakSatastatpratipattiH pratibhAsamAnazarIra-stambhAdivyatiriktasyAparasya jJAnasyAnupalambhenAsatvAt / na ca sukhAdyAntararUpeNa ahaGkArAspadatayA svasaMvedanAdhyakSato jJAnarUpaM pratIyata eveti kathaM tasyAnupalambhaH 10 yataH sukhAdayo nAntaHspraSTavyazarIravyatiricyamAnatanavaH pratibhAnti 'aham'iti pratyayo'pi tathA bhUtazarIrAlambanatayA saMvedyata iti / na ca tadvyatirikto vodhAtmA svapne'pyanubhavaviSaya iti na pratyakSato grAhyavyatiriktavapurNAhakasvarUpamavabhAtIti na tat pratyakSAvaseyam / nApyanumAnAdhigamyam pratyakSApravRttau tatpUrvakasya tatra tasyApyapravRtteH / nApyarthApattistatsadbhAvamavagamayati tasyAH prAmANyAnupapatteH / kiJca, anusmaraNamAtramApattiH na ca 'idaM tataityullekhavadanusmaraNamahe'rthe pravRtti15mAsAdayati / na ca jJAnasvarUpaM kadAcanApi dRSTam dRSTau vA tata eva tatsiddheH kimarthApattyA? atha 'arthasya jJAnam'iti nirAkArasya jJAnasya pratItestatsadbhAvaH / na cArthagrAhakatvena sarvadA 'arthasya jJAnam'ityevaMpratIyamAnasyAvisaMvAdipratyayaviSayasya tasyAbhAvaH sNvednmaatrsyaapybhaavprsktH| ato nirAkArA'visaMvAdipratyayaviSayA buddhiH siddheti yuktamuktam-"nirAkArA no buddhiH" [ ] iti, asadetat; yato nirAkArA arthabuddhirmayA pratIyata ityaparA buddhastadarthasya ca grAhikA vuddhiH 20 prasajyeta tathA ca sati AkAramantareNa kenAkAreNa 'vuddhirarthasya'iti saMyojya pratIyeta? nahi 'idaM tat'ityanirUpitAkAramAkArAntareNa niyojanAmarhati / na ca tathA'pratIyamAnA 'vuddhiH'iti vyapadezamAsAdayati zazazRGgAderapi buddhitvaprasakteH / athApi syAt 'mamArthavuddhirAsIt'iti nAkAravyatiriktA sA pratibhAti kintu pRthagapoddhAraparikalpanayA prakAzarUpatayA vyavasthApitA 'buddhiH iti vyapadizyate, ayuktametat ; yato nAvyatirekeNa pratIyamAnA vuddhirvikalpenAportuM zakyA 25na ca pRthaka pratIyate setyuktam / atha sukha-stambhAdyAkAratayA yadyanta(ntaH)spaSTavyarUpAdikameva tibhAti na punastato vyatiriktamaparaM jJAnam tathAsati saMvedanamAtrameva prasaktam evaM ca 'cakSurAdinA mayA rUpaM pratIyate'iti sambandhAbhAvAt kathaM pratItiH? asti ceyaM pratItiH tasmAdupalabhye rUpAdike abhimukhIbhUtaM cakSustatprakAzaMtvaM vidadhAti sA ca buddhirucyate / na ca nIlAdyAkAramavidyamAnameva tatra prakAzatvamutpannamiti vaktavyam vidyamAnanIlAdiviSayasya cakSurAdivyApArAdavidya30mAnasya prakAzatvasyaiva tatrotpatteH nIlAdestu pUrvameva bhAvAt tathA ca sati 'arthasya buddhiH' iti vyapadezaH siddha eva / ata evoktam-"buddhirupalabdhirjJAnamityanarthAntaram" [nyAyada01-1-15] iti, etadapyasat; yato na prakAzavyatirekeNa nIlAdirupalabhyate iti kutaH pUrvavyavasthite eva nIlAdau prakAzatA cakSurAderudayatIti vaktuM zakyam na hi prakAzatArahitaM kadAcidupalabdhaM nIlAdi kam upalambhe vA sarvasya srvdrshitvprsktiH| atha 'nIlasya prakAzaH iti vyatireka upalabhyata eva, 35na; 'zilAputrakasya zarIram' 'stambhasya svarUpam' ityatrApi vyatirekopalabdheya'tirekaHsyAt 'prakAzasya prakAzatA' iti ca dRSTebheMdaH prakAzatAyAH syAt / athAtraikaiva prakAzatopalabhyate nApareti na prakAzasyAparaH prakAzaH vyatirekopalambhasya pratyakSavAdhitatvAt tarhi nIla-prakAzayorapi na pratyakSapratIto bheda iti tatrApi samAnanyAyato vyatirekasyAsiddhelAdyAkAraiva prakAzatA sA ca buddhiH iti siddhA sAkAratA jnyaansy| 1-prjnyaa-l.| 2 nAntaspra-bR0 / nAntadraSTa-A0 / 3-SayasyAbhA-A0 / 4-'tyaparA* vuddhestadarthasya ca grAhikA buddhiH prasajyeta' ityanvayasUcakacihnAGkitaH pAThaH l0| 5 nahIha t-aa0| 6-Na yoghR0 vA. baa0| 7 yadyantapraSTa-hA0 vi0| yadetatspaSTa-vA. baa0| ydyntdrsstt-aa0| 8 evaM cakSukR. la. vA. bA. vinaa| 9-laMbhye vR0 / laMbhe vR0 saM0 / vA. baa.| 10-zakatvaM bhAM0 ma0 / 11-yacakSu-vA. baa0| 12-lamme ca sa-A. hA. vi.| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| atha parokSA buddhinirAkArA ca tataH sAkAratvamubhayasyAsiddham, asadetat nirAkArasya bodhasya 'buddhiH buddhiH' iti vikalpe'pyapratibhAsanAt arthApattezca prakSayaH prakAzamAtreNArthasya siddhatvAd vyarthaM tadaparavuddhiparikalpanam tatazca yaduktam-"nirAkArameva jJAnamarthonmukhamupalabhyamAnaM pratiniyamena kathaM sarvasAdhAraNamiti siddhaH pratikarma pratyayaH" [ ] iti, tadapyayuktam yato na kiJcinnIlAdyAkAraprakAzatAvyatirekeNopalabhyate'paramiti kasyArthe pratyAsannatA5 paraiH parikalpyate prakAzatA tu yadi nirAkArA syAt pratikarma vyavasthA na bhavet na hyAlokamAtreNAmizritaghaTAdirUpeNa tadrUpaprakAzanaM yuktam kathaM tarhi cakSurAdinA rUpamupalabhyata iti vyavasthA? bAhyArthavAdiparikalpite parokSa rUpAdau tadAkArA prakAzatA cakSurAdinA janyata iti tathAvyapadezaH saMbhavI prakAzaMtA vA apoddhAraMparikalpanayA'nAdivAsanAniyamAd bhinnA vyapadizyata iti na kizcidayuktam yadvA pUrvasAmagrItazcakSurAdirUpAdyAkAraprakAzatA buddhikhabhAvopajAyata ityekasAma-10 gyadhInatayoM tathAvyapadezaH-dRzyate hi pradIpa-prakAzayoH samAnakAlayoH 'pradIpena ghaTaH prakAzitaH' ityekasAmadhyadhInatayA vypdeshH| na hyekakAlayoratrApi prakAzya-prakAzayoH kAryakAraNabhAva upapadyate; nanu yadi sAkAraM vijJAnamabhyupagamyate tadA cakSurAdiko'rthaH pratikSipta evaM bhavet cakSurAdyAkArasya saMvedanamAtrasyaivopalabdhena tadAkArAccakSurAdyarthavyavasthA syAt / yato na bAhyArthastadAkAraM ca vijJAnaM dvayamupalambhaviSayaH tattve vA jJAnameva, tatrApi sAkAram tatrApyarthasya punarapyupalabdhya-15 bhyupagame jJAnAkAre'ntarbhAva iti na kadAcit svarUpeNopalabdhirbhavediti nArthavyavasthA, asadetat; kAryavyatirekeNa bAhyArthaparikalpanA arthApattyA vA pareSAmabhimateti tadabhyupagamAdarthasyAyamAkAraH prakAzatAmanupraviSTa ityabhidhAnAt yathoktadoSAnupapaMttiH athavA vijJAnavAde'rthAsiddhipreraNaM siddhasAdhyatayA na doSAvahamiti sAkArameva jJAnaM pramANamabhyupapannAH sautraantik-yogaacaaraaH| [bAhyArthaM tadvAhakaM ca nirAkAra-sAkArajJAnaM svIkurvatA siddhAntinA sAkArajJAnapramANavAdasya 20 pratividhAnam ] atra pratividhIyate-nirAkAraM vijJAnamarthagrAhakamiti nai pratyakSataH pratIyate zarIra-stambhAdivyatirekeNAnupalambhatastasyAsattvAditi 'tasyAsattvAt' ityatra heturasiddhaH ahaGkArAspadasya sukhAdenivizeSasyAntaHsvasaMvedanapratyakSAnubhUyamAnasya sattvAt / na ca svasaMvedanapratyakSasiddhasyApyasattvam stambhAdyAkArasyApi jJAnasyAsattvaprasakteH na hi tathApratibhAsavyatirekeNAparamatrApi sattvanibandhanam 25 na ca 'aham' iti pratyayo'ntaHspraSTavyazarIrAdyAlambanaH zarIrasya sapratighatvenAparapratyakSaviSayatvena cA'jJAnarUpatayA mukhyAhaMpratyayaviSayatvAnupapatteH jJAnasyaivApratighAnanyavedyarUpasyAntarmukhAkArasya mukhyAhaMpratyayaviSayatvAt 'ahaM kRzaH'ityAdizarIrAlamvanasya tvahaMpratyayasyaupacArikatvAt upacAranibandhanatvasya ca prAk pratipAditatvAt tena 'nirAkArasya jJAnasya svapne'pyasaMvedanAnna pratyakSato grAhyavyatiriktaM grAhakavarUpaM pratibhAti' iti pratyuktam / 'nIlamahaM vedmi' iti vAhyanIlArthagrAhakasyA-30 ntAhyAd vyatiriktasya khasaMvedanAdhyakSato jJAnasyAhamahamikayA prtiiteH| na cAntaHsukhAdayo bahizca nIlAdayaH parisphuTavapuSaH svasaMviditAH pratibhAnti na punastavyatiriktaM nirAkAraM jhAnakharUpamarthagrAhakamAbhAti sukhAderarthagrAhakatvAyogAditi vaktavyam yato bAhya prati sukhAdInAM naivAsmAbhirapi grAhakatvamabhyupagamyate / nahi sukhAdayo bhAvanopaneyajanmAno vahirarthasaMnidhimantareNApi prAdurbhavantaH padArthavyaktInAM niyamenodyotakAH skhavapuHparyavasitasvarUpatvAt teSAm cakSurAdiprabhavAstu saMvido 35 bahirarthamudbhAsayantyaH spaSTAvabhAsA anvaya-vyatirekAbhyAM pRthagavasIyanta iti padArthagrAhiNyastA evAbhyupagamanIyAH sukhAdivedanaM tu hRdi parivartamAnaM vAhyArthasaMvidaH pRthageva na tat bAhyArthagrAhaka 1-zatA caa'po-bR0| 2-raka-bR0 la. vinaa| 3-yA vyapa-A0 hA0 vi0| 4-kAzyayoH bhAM. maaN0| 5-kAzate' vA0 baa0| 6-va ca bha-vA0 baa0| 7 tattve vijJA-A0 hA0 vi0| 8-narupa-bR. la0 vA0 baa0| 9-patteH bhaaN0| 10 pR. 462 pN07| 11-nupalambhastasyA-vR0 la. vA0 bA0 |-nuplmbhtstsyaasttvaaditi hetura-A0 / 12-dasu-bR0 / 13-ntaHpra-A0 hA0 vi0 / 14 pR0 462 paM0 11 / 15-ntagrAhyadvyati-hA0 |-staavyti-vaa. bA0 A0 vi0| 16-kArajJA-bR0 vA. bA0 A0 vi0 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 dvitIye kANDetayA'bhyupagamaviSayaH / tadevaM grAhyAd vyatirekeNa nirAkArajJAnasya svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAdanumAnamapi tatsattvapratipAdakatvena pravartata eva vipratipattisadbhAve / yacca 'arthApatteraprAmANyAd nAtastatpratipattiH' iti, tat siddhasAdhanameva / yadapi 'nirAkArA mayA buddhiH pratIyate iti buddherapyaparA buddhiAhikA' ityAMdyuktam tadapyasaMgatameva yataH svaparArthagrAhakaM buddheH svarUpam tena ca rUpeNa khasaMvidi 5pratibhAsamAnA kathaM zazazRGgAdivadavyavasthitasvarUpA bhavet ? yadapi 'tadavyatiriktatayA pratIyamAnA na vikalpenApyaportuM zakyA' iti, tadapyasaGgatam; grAhyArthasvarUpaviviktatayA svarUpeNa tatpratibhAsanasya pratipAditatvAt / yadapi 'prakAzatArahitaM nIlAdikaM nopalabhyate tathopalambhe sarvaH sarvadarzI bhavet' iti, atrApi yadi jJAnaM vinA nIlAdikaM nopalabhyata ityucyate tadA siddhasAdhyatA tadantareNa tadupalambhasyAniSTeH / atha nIlameva prakAzarUpamiti pratipAdyate, tadayuktam ; nIlasya 10 jaDatayA prakAzarUpatvAnupapatteH parasparaparihArasthitalakSaNatayA jaDAjaDayorekatvAyogAt / yadapi 'nIlasya prakAzaH' iti vyatirekaH 'zilAputrakasya zarIram' ityAdAvivAbhede'pi saMbhavati' iti, tadapi na samyaga ; dRSTAnte hi pratyakSAvagato'bhedo bhedapratibhAsasya bAdhakaH na tu dArzantike pratyakSArUDho'bhedapratibhAsaH samasti / tathAhi-grAhyarUpaM stambhAdyananyavyApRtatvena grAhyatayA'dhyakSa pratibhAti prakA zatA tu stambhAdikarmaNi vyApRtatvena grAhakatayA pratibhAtIti na stambha-tatsaMvedanayoramedAvabhAso15'dhyakSArUDho'vabhAti / na kevalaM grAhakAkAro'nyavyApRtatvena pratibhAti kintvAhAdAdisvabhAvatayA ahaGkArAspadazca pratibhAsa-nizcayAbhyAmavasIyate tadAhyastu tadviparItatvena / na cAdhyakSasiddhabhedayonIla-tatsaMvedanayoH kutazcit pramANAdekatA'vasAtuM zakyeti na bhedapratibhAsasya baadhaa| na ca nIlAdireva jJAnarUpaH 'ahaM nIlAdiH' ityanavagamAt tena 'nIlAdyAkAraiva prakAzatA sA ca buddhiriti sAkAratA jJAnasya' iti yaduktam tadapi nirastaM draSTavyam / yadapi 'prakAzatAmAtreNArthasya siddhatvAd 20 vyarthaM tadaparabuddhiparikalpanam', tadapi siddhameva sAdhitam ; arthaprakAzatAyA arthavyatiriktAyA buddhitvena tadaparabuddhiparikalpanAyA asiddhatvAt / yadapi 'nAparaM nIlAdyAkAraprakAzatAvyatirekeNopalabhyata iti kasyArthe pratyAsannatA paraiH parikalpyate' tadapi nIlAdyarthagrahaNapariNatarjJAnasya khasaMvedanAdhyakSataH siddharayuktatayA sthitam / 'prakAzatA tu yadi nirAkArA bhavet pratikarma vyavasthA na syAt' iti yaduktam, tadapyasaMgatameva; yataH prakAzatA kiM nIlAdyAkArA, Ahosvid grAhyAkArA'bhyu25 pagamyate? yadi prathamo vikalpastadA vaktavyam kimekadezena nIlAdyAkArA prakAzatA, Ahosvit sarvAtmaneti? tatra yadyekadezena tadA sAMzaikA prakAzatA prasaktetyanekAntasiddhiH / atha sarvAtmanA tadA prakAzatAyA jaDarUpanIlAdikhabhAvatvAd vijJaptirUpatA'bhAvaprasaktiH jaDasya prakAzarUpatAyogAt / atha grAhyAkArA evamapItaretarAzrayatvam / tathAhi-grAhyasya pratiniyatarUpasiddhau tadAkArA prakAzatA sidhyati tatsiddhau ca grAhyasya pratiniyatarUpasiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / 30 nahi devadattasya pratiniyatAkAratAsiddhau yajJadattasya tadAkAratAsiddhidRSTA / na ca prakAzatA sAkAratAsiddhimantareNApi grAhyasya pratiniyatarUpasiddhiH nirAkArajJAnasya pratikarmavyavasthAhetRtvaprasakteH / na ca 'yad yadAkAraM tat tasya grAhakam' iti vyAptisiddhiH anyathottaranIlakSaNaH pUrvanIlakSaNasya grAhakaH syAt / na ca tasyAjJAnarUpatvAnnAyaM doSaH devadattanIlajJAnasya yajJadattanIlajJAnagrAhakatAprasakteH / na ca tayoH kAryakAraNabhAvAbhAvAnnAyaM doSaH sadRzasamanantarajJAnakSaNaM 35 pratyuttarajJAnakSaNasya grAhakatAprasakteH / atha tatra tAdRgvidhasArUpyAbhAvAnnAyaM doSaH; nanu tathAvidhaM sArUpyaM yadi kathaJcitsArUpyamabhidhIyate tadA'nekAntavAdApattiH / atha sarvAtmanA sArUpyam tadottarakSaNasya pUrvakSaNarUpatAprasaktirityekakSaNamAtraM sarvaH santAno bhavet / na ca pUrvottarakSaNayoH parapakSe bhinnamabhinnaM vA ekAntataH sArUpyaM saMbhavati bhedapakSe sAmAnyavAdaprasakteH abhedapakSe tu tadabhAvapra 1-kArasya jJA-bR0 vA. bA. bhAM0 mAM. vinaa| 2 pR. 462 paM0 13 / 3 pR. 462 paM0 19 / 4-dapi ca ta-A. haa0vi0| 5 pR0 462 paM0 24 / 6 pR0 462 paM0 33 / 7-bhavIti bR0 vA. baa0| 8 pR. 462 paM0 35 / 9-vyAvRtatve-bR0 la0 |-vyaavRtttve-vaa. bA0 / 10 vyAvRtatve-bR. la. / vyAvRttatvevA0 bA0 / 11-vyAvRtatve-bR0 la0 |-vyaavRtttve-vaa0 bA0 / 12 pR. 462 paM038 / 13 pR. 463 paM0 2 / 14 pR. 463 paM0 5 / 15 pR. 463 pN06| 16-zatA-A0 hA0 vi0 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| sktH| na ca parapakSe sArUpyagrahaNopAyaH saMbhavatItyuktam / kiJca, yadi nIlAkAraM zAnamanubhUyata iti bAhyo'pya'rtho nIlatayA vyavasthApyate tarhi trailokyagatanIlArthavyavasthitistato bhavet sarvanIlArthasAdhAraNatvAt tasya / atha nIlAkAratA'vizeSe'pi kazcit pratiniyamahetustatra vidyate yataH purovartina eva nIlAdestato vyavasthA tahanAkAratve'pi jJAnasya tata eva niyamahetoH pratiniyatArthavyavasthApakatvaM bhaviSyatIti tatsAkAratAparikalpanaM vyartham / yadapi 'cakSurAdinA rUpamupalabhyate itivyapadeza-5 nibandhanaM cakSurAdijanyatvaM rUpAkAraprakAzasya' uktam, tadapi svajoDyAviSkaraNamAtram ; yato yayA pratyAsattyA cakSurAdikaM samAnakAlaM bhinnakAlaM vA bhinna rUpAdyAkAraM jJAnaM janayati tayaiva nirAkAramapi jJAnaM samAnakAlaM bhinnakAlaM vA svagrAhya bhinnamapi grahISyati na hi cakSurAdevibhinnakAryotpAdanavada vibhinnagrAhyagrahaNe zaktiprakSayaH kazcid jJAnasya sNbhvii| ____ atha vibhinnakAryotpAdanamapyasaMbhavIti nAbhyupagamyate tarhi "pramANamavisaMvAdi"[ 10 iti pramANalakSaNapraNayanamanarthakaM dharmakIrterAsajyate avisaMvAditvasyArthakriyAjJAnajanakatvalakSaNasyAbhAvAt / atha vyAvahArikametat pramANalakSaNaM na pAramArthikam kiM tarhi pAramArthikamiti vaktavyama? ajJAtArthaprakAzo veti cet, na; atrApi yadyajJAtasyArthasya prakAzaH svasaMvidito'rthagrahaNapariNAma AtmasambandhI tadA'smanmatAbhyupagama iti na kshciddossH| atha svarUpasya skhato gatiH"[ ] iti vacanAd ajJAtArthaprakAzaH svarUpasaMvedanamAtram tadAdhyakSabAdhA doSaH svaparavedakatvena jJAnasya 15 khasaMvedanAdhyakSataH pratipatteriti pratipAditatvAt pratipAdayiSyamANatvAcca / etena 'ekasAmagryadhInatayA cakSurAdinA rUpamupalabhyata iti vyapadezaH' ityetadapi nirastam bhinnAnAmekasAmagryadhInatvalakSaNapratibandhAvirodhe grAhyagrAhakalakSaNasyApi tasyAvirodhAt yathA caikasAmagryadhInAnAM cakSurAdInAM samAnasamaye'pi svarUpapratiniyamastathA grAhyagrAhakayorapi samAnakAlatvAvizeSe'pi vijJAnaM grAhakameva arthastu grAhya eveti pratiniyamo bhaviSyati / athaikasAmagryadhInatvaM rUpapratiniyamazcakSurAderneSyate 20 tarhi pramANAdivyavahArasya sakalasya vilopAt sAkArajJAnAbhyupagamo'saMgata eva syAt / yadapi 'kAryavyatirekeNa bAhyArthakalpanA'rthApatyA vA pareSAmiti tadabhyupagamenocyate arthasyAyamAkAraH prakAzatAmanupraviSTaH' ityuktam , tadapi paradarzanA'nabhijJatAM khyApayati; na hi jainAnAM kAryavyatirekAt arthApattyA vA'rthaparikalpanA kintu tadrohakapratibhAsavazAt / sAkArajJAnavAdinastu yadi jJAnAkAro'rthavyatirekeNa nopapadyata ityarthavyavasthApakastadA'niyatArthavyavasthApakaH syAt / janakasyaiva vyava-25 sthApaka iti cet, na; cakSurAderapi vyavasthApakaH syAt / tajanakatve'pi cakSurAderatadAkAratvAnneti cet nanu cakSurAdijanyatve'pi kimiti tajjJAnaM tadAkAraM na bhavati cakSurAdi vA svAkArajJAnAjanakamiti vaktavyam ? svahetubalAyAtatatsvabhAvatvAt tayoriti cet ; nanu nirAkArajJAnapakSe'pi tatvAbhAvyAd jJAnameva cakSurAdivyatirekeNa svajanakArthavyavasthApakamiti kiM nAbhyupagamyate nyAyasya samAnatvAt ? kiJca, grAhakasyArthajanyatvena sAkAratA sA ca pratibhAsagocarA evaM ca grAhake AkArasya 30 janakasyaiva pratibhAsaviSayatve'nyasya tajanakasya kalpanAprasaktiH tatrApyevamityanavasthA bhavet / tanna 1-kArapari-bR0 la0 vA. bA. bhAM0 haa.| 2 pR. 463 pN07| 3-jAtyAvi-vA. bA. vinA / 4 vA bhinnarU-bR0 la. vA. bA. hA0 vinaa| 5-raparijJAnaM haa0| 6 "avisaMvAdakaM jJAnaM samyagjJAnam"-nyAyavi0 TI0 pR. 3 paM. 5 / "yathAha pramANamavisaMvAdi jJAnam"-tattvasaM0 paJji. pR0 428 paM0 10 / "anye tu avisaMvAdi jJAnaM pramANamabhidadhati"-tattvopa0 li. pR. 37 paM01 / "apare punaravisaMvAdakalaM pramANasAmAnyalakSaNamAcakSate"-nyAyamA. A. 1 pR. 23 paM0 19 / "tathAha prajJAkaraguptaH pramANamavisaMvAdi jJAnam ityAdi pramANalakSaNaM vyavahAreNa"-siddhivi. TI. li. pR. 78 paM0 19 ityullekhAdvacanametat prajJAkaraguptIyaM jJAyate / pArthasArathimizraH zlokavArtikaTIkAyAM vacanametad dharmakIrtikartRkatayollikhatIti tatpAThapradarzanapUrvakaM saMsUcitaM prathame bhAge pR0 15 paM0 23 tathA Ti. 12 / "avisaMvAdakaM pramANam"-nyAyAvatA. TI. pR0 20 paM0 15 / syAdvAdara. pR0 17 pra. paM0 7 / "pramANamavisaMvAdi jJAnamiti saugatAH"-pramANamI. 1-1-8 pR0 1150 19 / pR0 15 paM0 22 / 8 pR. 463 paM0 10 / 9pR0 463 paM0 17 / 10-drAhima-bu. la. vA. bA. bhA0 mA0 / 11 ayaM carcastAvad bhaGgayantareNa vartate-AptamI. kA0 13 aSTaza0 pR0 1150 29 / aSTasa. pR0 118 pN010| prameyaka. pR. 27 dvi0509| 60 sa0 ta0 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe - sAkArajJAnAnubhavavazAdarthavyavasthA / prakAzatAnupraviSTatA cArthAkArasyAyuktaiva vastvantarAnupravezAsaMbhavAt saMbhave vA prakAzatAyA api caitanyarUpatAyAH pRthivyAdyanupravezAt paralokAya datto jalAJjalirbhavet / yadapi 'arthavAdina evAyaM doSo jJAnavAde tu siddhasAdhyatA' iti, tadapi nyAyabahiSkRtam ; pramANasiddhasyApyarthasyAbhAvo yadi na doSAya bhavet jJAnAbhAvo'pi na doSAya syAt / na ca zUnyatAbhyu5 pagamAt tadbhAvo'pi na doSAvaha iti vaktavyam tatpratipAdaka pramANAbhAvAnna zUnyateti na sAkArajJAnapramANavAdo'bhyupagamArho'nekadoSaduSTatvAditi sthitam / [ jaiminIyasaMmataM jJAtRvyApArasya pramANatvaM nirAkartuM tadvizeSaNasyAnadhigatArthAdhigantRtvasya vyapohanam ] jaiminIyAbhimatasya tu jJAtRvyApArasya phalAnumeyasyaM yathA pramANatA na saMbhavati tathA svataH10 prAmANyaM nirAkurvadbhiH pradarzitamiti na punaH pratanyate / yadapi anadhigatArthAdhigantRtvaM jJAtRvyApAravizeSaNatvena pratipAditam tadapyasaGgatamevaH yaitaH pramANaM vastunyadhigate'nadhigate vA'vyabhicArAdiviziSTa pramAM janayannopAlambhaviSayaH / na cAdhigate vastuni kiM kurvat tat pramANatAmApnotIti vaktavyam viziSTapramAM vidadhatastasya pramANatApratipAdanAt / na ca pUrvotpannaiva pramA tena janyate, pramityantarotpAdakatvena pramANatvAt / na ca pramityantarajanakatve'pyadhigate viSaye tasyAkiJcitkaratveno15 pAlambhaviSayatA, svahetusannidhibalAdadhigatamanadhigataM vA vastvadhigacchato'prekSApUrva kAritayopAlambhaviSayatAnupapatteH / na caikAntato'nadhigatArthAdhigantRtve prAmANyaM tasyAvasAtuM zakyam taddhyarthatathA bhAvitvalakSaNaM saMvAdAdavasIyate sa ca tadarthottarajJAnavRttiH / na cAnadhigatArthAdhigantureva prAmANye saMvAdapratyayasya prAmANyamupapannam na cApramANena saMvAdapratyayena prAktanasya prAmANyaM vyavasthApayituM zakyam atiprasaGgAt ato yathA adhigatArthAdhiganturarthakriyAnirbhAsijJAnasya prAmANyam tathA 20 sAdhananirbhAsinopyabhyupagantavyam / na ca sAmAnya- vizeSatAdAtmyavAdina ekAntato'nadhigatArthAdhigantRtvaM pramANasya saMbhavati idAnIntanAstitvasya pUrvAstitvAbhedAt tasya ca pUrvamapyadhigatatvasaMbhavat kathaJcidanadhigatArthAdhigantRtvAbhyupagame asmanmatAnupravezaprasaktiH / arthaM aprekSApUrvakAritayA pramA 466 1 pR0 463 0 18 / 2 " arthA parokSatAtatsaMvedanarUpa "sya - bR0 la0 Ti0 / 3 pR0 20 paM0 1 / 4 pR0 458 paM0 7 / 5 anadhigatArthAdhigantRtvavizeSaNasya nirasanamidaM prAyo'kSarazaH parIkSAmukhIya 1 - 4 sUtravyAkhyAyAM vartate - prameyaka0 pR0 16 dvi0 paM0 3 / etadevAMzataH "yadapi pramANavizeSaNamanadhigatArthagrA hi tvamabhidhIyate paraiH tadapi na sAmpratam" ityAdinA zabdAntareNa nyAyamaJjaryaM dRSTipathamAyAti -A0 1 pR0 21 paM0 24 / syAdvAdaratnAkare tu tadeva "avijJAtajJAnaM tvabhidadhati bhaTTasya tanayAH pramANaM tat sampratyavataratu dUSyatvapadavIm " // ityAdibhaGgyantareNa carcitam - 1-2 pR0 18 pra0 paM0 15 / 6 " anyathA bhedAyogAt " - bR0 la0 Ti0 / 7 " na ca prayojanAnuvarti pramANaM bhavati / kasya caiSa paryanuyogaH ? na pramANasya acetanatvAt / puMsastu sannihite viSaye karaNe ca saMbhavanti jJAnAnIti so'pi kimanuyojyatAm kimakSigI nimIlya nAste kasmAd dRSTaM viSayaM pazyasIti / pramANasya tu na kiJcid bAdhyaM pazyAmaH yena tad apramANamiti vyavasthApayAmaH na ca sarvAtmanaH vaiphalyam heye ahikaNThavRka-makara-viSadharAdau viSaye punaH punarupalabhyamAne manaHsaMtApAt satvaraM tadAhAnAya pravRttiH upAdeye'pi candana - ghanasArahAra - mahilAdau paridRzyamAne prItyatizayaH svasaMvedya eva bhavati" ityAdi - nyAyamaJja0 A0 1 0 22 paM0 2-8 " na ca prayojanAnuvarti pramANaM bhavati x x x api ca, kimiti pazyasi vastu tadeva mo yadiha pUrvadhiyA kalitaM kila / kimiti vastuni sannihite'pi ca tvamasi naiva nimIlitalocanaH // punaH punaH pramANAnAM pravRttau viSayeSviha / sarvathA nAsti vaiyathyaM phalasyApyupalambhanAt // tathAhi-hAlAhala-jihmagAdau heye muhurvastuni vIkSyamANe / sa ko'pi tApaH sphurati prakAmaM na gocaraM yo vacasAmupaiti // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / 467 NasyAnupAlambhaviSayatve'pi puruSasya prekSApUrvakAriNo'dhigataviSayamapi pramANaM paryeSamANasyopAlambhaviSayatA-sa hi pUrvAdhigate vastuni prekSApUrvakArI kimityadhigamAya pramANAntaramanvepate niSpannaprayojanApekSayA hetuM vyApArayataHprekSApUrvakAritAhAniprasakteH, naitadevam ; yataHprItyatizayAdeH prayojanasyAniSpannasya bhAvAt tanniSpattyarthamupAyAnveSaNaM na prekSApUrvakAritAM tasyopahantuM samartham / tathAhi-sukhasAdhane viSaye punaH punaHpramAMjanayataHprItyatizayajanakatvena saprayojanatvAt pramANAnveSaNasya na tadana puruSasyopAlambhArhatA / na ca nizcite viSaye na kiJcinnizcayAntareNa prayojanam-yatastadarthaM pramANAnveSaNaM na vaiyarthyamanubhavet-yato bhUyo bhUya upalabhyamAne dRDhatarA pratipattirbhavatIti sukhasAdhanaM tathaiva nizcityopAdatte duHkhasAdhanaM ca tathAtvena sunizcitya parityajet anyathA viparyayeNApyupAdAna-tyAgau bhavetAm ata evaikaviSayANAmapi zAbdA'numAnA'dhyakSANAM prAmANyamupapannam pratipattivizeSasya prItyatizayAdezca sadbhAvAt / na ca prathamapratyayenaivArthakriyAsamarthavastupradarzane pravartitaH puruSaH10 prApitazcArtha iti tatrAparapramANAnveSaNaM vaiyarthyamanubhavet , puruSapravRtteHpramANAdhInatvAbhAvAt viziSTapramAyA eva pramANAdhInatvAt tAM ca janayata upekSaNIyAdau viSaye pramANasyApravartakasyApi pramANatvena loke prasiddhatvAt pravRttestu puruSecchAnivandhanatvAt tedabhAve noktaphalajanakasya prmaanntvvyaaghaatH| na ca puruSArthasAdhanapradarzakatvameva tasya pravartakatvam tatsadbhAve'pi 'pravartito'hamanenAtra' iti tadha~NecchAbhAve prtipttynupptteH| na ca pravRttyabhAve tasya pradarzakatvalakSaNo nijo vyApAra eva nopapadyata 15 iti vaktavyam prtiitivaadhopptteH| nahi candrArkAdyarthaviSayamadhyakSamapravartakatvAt na tatpradarzakamiti lokprtiitiH| tanna anadhigatArthAdhigantRtvamapi jJAtRvyApAravizeSaNamupapattimat / ato'nadhigatArthAdhigantA jJAtRvyApAro'rthaprakaTatAkhyaphalAnumeyo jaiminIyaparikalpito na pramANamiti sthitam / [dharmottarIyaM pramANasAmAnyalakSaNaM vyAvarNya siddhAntinA tasya samAlocya dUSaNam ] saugataistu 'pramANamavisaMvAdijJAnam' iti vacanAt avisaMvAdakatvaM pramANalakSaNamuktam avisaM-20 nirIkSyamANe paramArthatastu heye muhurmohavikAramukhye / vivekasekachutamAnasAnAmarocakastIvrataro'bhyudeti // pri(pre)yakhinI-pArvaNa-zItarocir-mayUra-mANikyamukhe khajasram / AdeyavastunyavalokyamAne samprApyate prItirasaH sa ko'pi // " ityAdi-syAdvAdara. 1-2 pR. 18 dvi. paM07-pR0 19 pra. paM. 4 / 1-dhanavi-vR0 la. bhA. mAM0 vinaa| 2 "uttaram"-bR. la. tti.| 3 sunizcitaM pa-la. vA. bA0 bhAM0 mAM0 haa0| 4-mapi zabdA-bR0 la0 vA. bA0 vinaa| 5 "pravRttyabhAve"-bR0 Ti0 / "prvRttiH"l.tti.| 6 "pradarzakatA-" bR0 la. tti.| 7-haNe bhAvecchA prati-vA0 baa0| 8-katvami-vA0 bA0 / "na ca pravRttyabhAve pramANasyArthapradarzakatvalakSaNavyApArAbhAvo vAcyaH pratItivirodhAt / na khalu candrArkAdiviSayaM pratyakSamapravartakakhAnna tatpradarzakamiti loke pratItiH"-prameyaka0 pR. 8 pra. paM06 / "na ca pravRtterabhAve pramANasya vastupradarzakakharUpo vyApAra eva na saMbhavatIti vibhAvanIyam anubhavavirodhAt / na khalu kumudabAndhavAdau pratyakSeNa dRSTe'pyapravartamAno lokaH tasyApradarzakakhamiti pratipadyate"-syAdvAdara0 pR0 21 dvi0 pN06| 9 "bhaTTamataM(ta)prasiddhatatsaMvedanarUpaphalopa(pala)kSaNametat"-la. tti0| 10 jaiminIya-vA0 baa| 11 etat sarva dharmottarIyAyAM dharmakIrtikRtanyAyabinduvRttAvitthaM dRzyate-"avisaMvAdakaM jJAnaM samyagjJAnam / loke ca pUrvamupadarzitamartha prApayan saMvAdaka ucyate tadvad jJAnamapi pradarzitamartha prApayat saMvAdakamucyate pradarzite cArthe pravartakalameva prApakatvam nAnyat / tathAhi-na jJAnaM janayad artha prApayati api tu arthe puruSaM pravartayat prApayatyartham pravartakalamapi pravRttiviSayapradarzakalameva / na hi puruSaM haThAt pravartayituM zaknoti vijJAnam ata eva cArthAdhigatireva pramANaphalam adhigate cArthe pravartitaH puruSaH prApitazcArthaH tathA ca sati arthAdhigamAt samAptaH pramANavyApAraH / ata eva anadhigataviSayaM pramANam yenaiva hi jJAnena prathamamadhigato'rthastenaiva pravartitaH puruSaHprApitazcArthaH tatraivArthe kimanyena jJAnenAdhika kAryam tato'dhigataviSayamapramANam tatra yo'rtho dRSTatvena jJAtaH sa pratyakSeNa pravRttiviSayIkRtaH yasmAd yasminnarthe pratyakSasya sAkSAtkAritvavyApAro vikalpenAnugamyate tasya pradarzakaM pratyakSam tasmAd dRSTatayA jJAtaH pratyakSadarzitaH / anumAnaM tu liGgadarzanAnizcinvat pravRttiviSayaM darzayati Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 dvitIye kANDepAdakatvaM ca prAptinimittapravRttihetubhUtArthakriyAprasAdhakArthapradarzakatvam yato'rthakriyArthI puruSastannighartanakSamamarthamavApnukAmaH pramANamapramANaM vA anveSate yadeva cArthakriyAnivartakavastupradarzakaM tadeva tenAnviSyate pratyakSAnumAne eva ca tathAbhUtArthapradarzake na jJAnAntaramiti te eva ca lakSaNArhe tayozca dvayorapyavisaMvAdakatvamasti lakSaNam pratyakSeNa hyarthakriyAsAdhanaM dRSTatayA'vagataM pradarzitaM bhavati anu5mAnena tu dRSTaliGgAvyabhicAritayA'dhyavasitam ityanayoH pradarzakatvameva prApakatvam na hyAbhyAM pradarzite'rthe pravRttau na prAptiriti nAnyat pradarzakatvavyatirekeNa prApakatvam tacca zaktirUpam / uktaM ca"prApaNazaktiH prAmANyam tadeva ca prApakatvam anyathA jJAnAntarasvabhAvatvena vyavasthitAyAH prApteH kathaM pravartakajJAnazaktisvabhAvatA? tatra yadyapi pratyakSaM vastukSaNagrAhi tabAhakatvaM ca tasya pradarzakatvaM tathApi kSaNikatvena tasyAprApteH tatsantAna eva prApyata iti santAnAdhyavasAyo'dhyakSasya pradarzakavyA10pAro draSTavyaH anumAnasya tu vastvagrAhakatvAt tatprApakatvaM yadyapi na saMbhavati tathApi khAkArasya bAhyavastvadhyavasAyena puruSapravRttau nimittabhAvo'stIti tasya ttpraapkmucyte"|[ etaduktaM bhavati-pratyakSasya hi kSaNo grAhyaH sa ca nivRttatvAnna prAptiviSayaH santAnastvadhyavaseyaH pravRttipUrvikAyAHprApteviSaya iti tadviSayaM pradarzitArthaprApakatvamadhyakSasya prAmANyam anumAnena tvAropitaM vastu gRhItam svAkAro vA tayorddhayorapyavastutvAnna pravRttiviSayateti na tadviSayaM tasya prApaka15 tvam api tvAropita-bAhyayorabhedAdhyavasAyena vastunyeva pravartakatva-prApakatve asya draSTavye / tenAnu mAnasya grAhyo'narthaH prApyastu bAhyaH svAkArA'bhedenAdhyavasita iti tadviSayamasyApi pradarzitArthaprApakatvaM prAmANyam / uktaM ca-"tato'pi vikalpAt tadadhyavasAyena vastunyeva |vRtteH pravRttau ca pratyakSeNAbhinnayogakSematvAt" [ ] tathA'paramapyuktam-"na hyAbhyAmartha paricchidya pravarttamAno'rthakriyAyAM visaMvAdyate" [ iti / atra ca pratyakSAnumAnayorddhayorapi paricchedaH 20 santAnaviSayo'dhyavasAyo draSTavyaH tathA, prAmANyaM vastuviSayaM dvayoriti ca / uktamatrApi-"santAnaviSayatvena vastuviSayatvaM druyoruktam" [ ] laukikaM caitadavisaMvAdakatvaM prAmANyam yato loke pratijJAtamartha prApayan puruSaH saMvAdakaH pramANamucyate tadvadatrApi draSTavyam / na ca kSaNikasya jJAnasyArthaprAptikAlaM yAvadanavasthiteH kathaM prApakatetyAzaGkanIyam pradarzakatvavyatirekeNa tasyAsta tathA ca pratyakSa pratibhAsamAnaM niyatamartha darzayati anumAnaM ca liGgasaMbaddhaM niyatamartha darzayati ata ete niyatasyArthasya pradarzake tena te pramANe nAnyad vijJAnam / prAptuM zakyamarthamAdarzayat prApakam prApakalAca pramANam AbhyAM pramANAbhyAmanyena jJAnena pradarzito'rthaH kazcid atyantaviparyastaH yathA marIcikAsu jalam sa ca asattvAt prAptumazakyaH kazcidaniyato bhAvAbhAvayoH yathA saMzayArthaH / na ca bhAvAbhAvAbhyAM yukto'rtho jagatyasti tataH prAptumazakyastAdRzaH / sarveNa cAliGgajena vikalpena niyAbhakamadRSTvA pravRttena bhAvAbhAvayoraniyata evArtho darzayitavyaH sa ca prAptumazakyaH tasmAd azakyaprApaNamatyantaviparItaM bhAvAbhAvAniyataM cArtha darzayadapramANamanyad jJAnam / arthakriyArthibhizca arthakriyAsamarthaprAptinimittaM jJAnaM mRgyate / yacca tairmRgyate tadeva zAstre vicAryate tato'rthakriyAsamarthavastupradarzakaM samyagjJAnam yacca tena pradarzitaM tadeva prApaNIyam arthAdhigamAtmakaM hi prApakamityuktam / tatra pradarzitAd anyad vastu bhinnAkAraM bhinnadezaM bhinnakAlaM ca / viruddhadharmasaMsargAddhi anyad vastu deza-kAlA''kArabhedazca viruddhadharmasaMsargaH tasmAd anyAkAravadvastugrAhi nAkArAntaravati vastuni pramANam yathA pItazaGkhagrAhi zukle zaGkha, dezAntarasthagrAhi ca na dezAntarasthe pramANam yathA kuJcikAvivaradezasthAyAM maNiprabhAyAM maNigrAhi jJAnaM nApavarakadezasthe maNau, kAlAntarayuktagrAhi ca na kAlAntaravati vastuni pramANam yathA ardharAtre madhyAhnakAlavastugrAhi khapnajJAnaM nArdharAtrakAle vastuni pramANam / nanu dezaniyatamAkAraniyataM ca prApayituM zakyam yatkAlaM tu paricchinnaM tatkAlaM na zakyaM prApayitum nocyate yasmimeva kAle paricchidyate tasminneva kAle prApayitavyamiti anyo hi darzanakAlaH anyazca prAptikAlaH kintu yatkAlaM paricchinnaM tadeva prApaNIyam abhedAdhyavasAyAca saMtAnagatamekavaM draSTavyamiti"-1-1 pR. 3 paM0 5-pR. 4 paM0 11 SaDda. sa. bR0 vR0 pR. 32 paM0 15-pR. 33 / 1 "arthakriyA-" bR0 la0 tti0| 2-grAhi graah-bR0| 3-katve ca A0 hA0 vi0| 4 "kSaNasya"bR. la. tti.| 5-thApi sAkA-A. hA. vi. / 6 "vastuviSayamabhedAdhyavasAyena"-bR0 la. tti.| 7 pravartate pravR- vA0 baa0| 8 "vikalpasya"-bR0 tti.| 9dvayorityuktam bR. vinaa| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 469 prAsaMbhavAdityuktatvAt / na cAnyasya jJAnAntarasya prAptau sannikRSTatvAt tadeva prApakamityAzaGkanIyam yato yadyapyanekasmAt jJAnakSaNAt pravRttAvarthaprAptistathApi paryAlocyamAnamarthapradarzakatvameva jJAnasya prApakatvaM nAnyat tacca prathamajJAnakSaNa eva saMpanna miti nottarottarajJAnakSaNAnAM tadupayogi prApyamANaM ca vastu niyatadeza-kAlA''kAraM prApyata iti tathAbhUtavastupradarzakayostayoreva prAmANyam na jJAnAntarasya tena pradarzitaprApakatvalakSaNe prAmANye pItazaGkhAdinAhijJAnAnAmapi prApakatvAt prAmANyaprasa-5 ktirna bhavati na hi tAni pradarzitamartha prApayanti yaddeza-kAlA''kAraM vastu taiH pradarzitam na tat tathA prApyate yacca yathA prApyate na taistat tathA pradarzitam dezAdibhedena vastubhedasya nizcitatvAnna teSAM pradarzitArthaprApakatA / evamapi pradarzitArthaprApakatve jalAdipradarzakasya marIcyAdivastvantaraprAptau pradarzitaprApakatvena prAmANyaprasaktiriti na kiJcidapramANaM bhavet / pramANadvayavyatiriktaM ca jJAnaM na niyatapradarzitArthaprApakam / tena hi bhAvAbhAvasAdhAraNo'niyato'rthaH pradarzitaH sa ca tathAbhUto'sa-10 svAnna prAptuM zakya iti na tat pradarzitArthaprApakatvena pramANam / aniyatArthapradarzakatvaM ca zAbdAdeH sAkSAt pAramparyeNa vA pratipAdyAdarthAdanutpatteH / tat sthitaM prApaNazaktikhabhAvamavisaMvAdakatvaM prAmANyaM dvayoreva / prApaNazaktizca pramANasyArthAvinAbhAvanimittA darzanapRSThabhAvinA vikalpena nizcIyate / tathAhi-darzanaM yato'rthAdutpannaM taddarzakamAtmAnaM svAnurUpAvasAyotpAdanAt nizcinvadarthAvinAbhAvitvaM prApaNazaktinimittaM prAmANyaM svato nizcinotItyucyate na punarjJAnAntaraM tannizcAyakamapekSa-15 te'rthAnubhUtAviva tato'visaMvAdakatvameva pramANalakSaNaM yuktam / etadapyayuktam, yato nArthapradarzakatvameva prApakatvam puruSecchAdhInapravRttinimittatvAt sati vstunyrthpraaptH| etacca prAk pratipAditam / upekSaNIye ca viSaye puruSasya tadviSayArthitvAdyabhAve prApti-parityAgayorabhAve'pi tatpradarzakatvalakSaNasya prAmANyasya na kazcid vyAghAta upalabhyate / atha iSTA'niSTasAdhanArthavyatirekeNopekSaNIyasyArthAntarasyAbhAvAnna tatpradarzaka kizcij jJAnaM samastIti 20 kathaM prApakatvAbhAve'pi pradarzakatvasya saMbhavena doSAMpAdanaM kriyate? tathA ca tRtIyaviSayAbhAvamavagatyaivoktam-"arthAnarthavivecanasyAnumAnAyattatvAt" [ ] tathA, "hitAhitaprApti-parihArayoH"[ ] iti ca / tRtIyaviSayAbhAvazca sarvasya vastuno rAziyentarbhAvAt / 1-payogI prApya-vA0 bA / "taca prathamata eva jJAnakSaNe saMpanna miti nottarottarajJAnAnAM tadupayogi tadvizeSAMzapradarzakatvena tu tat teSAmupapannameva" / tad "pradarzakalam" / upayogi "phalavat" / tad-"artha"-1 aNsh-"bhed-"| prameyaka. pR. 8 pra. paM. 5, Ti. 12-13-14-15 / 2-yatArthaH bR.| 3 na ca ta-vA. bA0 / 4 pR. 467 paM0 13 / 5-pAdAnaM vA0 baa0| 6 dArzanikagrantheSu tAvadarthavibhAgakrama itthaM dRzyate yadyapi nyAyasUtrabhASyakAravArtikakArAbhyAmupekSaNIyArthasya pArthakyena kRtaM samarthanaM na dRSTaM tathApi avayavasUtre hAnopAdAnopekSAbuddhitrayavarNanena tayostadarthasya pArthakye tAtparya pratibhAti yato vAcaspatimizreNa upekSaNIyArthasya heyopAdeyapArthakyena samarthanaM kRkhA tattAtparya spaSTIkRtam apratIyamAnamartha kasmAjijJAsate ? taM tattvato jJAtaM hAsyAmi vopAdAsya upekSiSye veti / tA etA hAnopAdAnopekSAbuddhayastattvajJAnasyArthastadarthamayaM jijJAsate" 1-1-32 vAtsyA0 bhaa0|| "puruSApekSayA tu prAmANye candratArakAdivijJAnasya puruSAnapekSitasya aprAmANyaprasaGgaH / na cAtidavIyastayA tadarthasya heyatayA tadapi puruSasyApekSitam tasyopekSaNIyaviSayakhAt / na copekSaNIyamapi anupAdeyatvAd heyamiti nivedayiSyate" nyAyavA0 tA0 TI0 1-1-1 pR. 2150 16 / tanivedanasthAnaM ca 1-1-3 pR0 103 paM0 22-pR0 104 paM03 / ____ "nanu ko'yamupekSaNIyo nAma viSayaH? sa hi upekSaNIyabAdeva nopAdIyate cet sa tarhi heya eva anupAdeyatvAditi, netad yuktam , upekSaNIyaviSayasya svasaMvedyakhena apratyAkhyeyatvAt / heyopAdeyayorasti duHkha-prItinimittatA / yatnena hAnopAdAne bhavatatatra dehinAm // yatnasAdhyadvayAbhAvAdubhayasyApi sAdhanAt / tAbhyAM visadRzaM vastu khasaMviditamasti naH // upAdeye ca viSaye dRSTe rAgaH pravartate / itaratra tu vidveSastatrobhAvapi durlabhau // yattu anupAdeyatvAd heya eveti, tadaprayojakam , na hyevaM bhavati, yadetad napuMsakam sa pumAn astrItvAt strI vA napuMsakam apuMstvAditi, strIpuMsAbhyAmanyadeva napuMsakam tathopalabhyamAnatvAt / evamupekSaNIyo'pi viSayo heyopAdeyAbhyAmarthAntaram tathopalambhAditi / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDetathAhi-tRtIyaM vastu neTasAdhanam upekSaNIyatvAt yacca tatsAdhanaM na bhavati tasyAniSTasAdhanarAzAvantarbhAvaH etaccAyuktam / khasaMviditavastvapahnavasya yuktizatenApi kartumazakyatvAt / tathAhi-yathA tada vastu iSTasAdhanaM na bhavati tathA'niSTasAdhanamapi na bhavati iSTAniSTasAdhanayoryatnopAdeyatvaheyatvadarzanAt upekSaNIyasya cAyanasAdhyopAdAnatyAgaviSayatvAt kathamiSTAniSTasAdhanayorantarbhAvaH? 5 tanna pradarzakatvameva prApakatvam / na ca bauddhAbhyupagamena pradarzitArthaprApakatvaM kvacidapi jJAne saMbhavati / taddhi santAnAzrayeNa saugataiH parikalpyate / na ca santAnaH saMbhavati-sa hi svarUpeNa vA vastusan bhavet santAnirUpeNa vA? na tAvat svarUpeNa santAnivyatirekeNa tasya vastusato'nabhyupagamAt abhyupagame vA kSaNikavAdahAniprasaktiH sAmAnyAnabhyupagamazca nirnibandhano bhavet iti na tasya svarUpeNa pravRttyAdiviSayatA / santAnirUpeNApi tasya sattve santAnina eva tathAbhUtA na tadvyatiriktaH 10 santAnaH pravRttyAdivipayaH santAninAM cotpattyanantaradhvaMsitvAt na tadviSayasya vijJAnasya pradarzitArthaprApakatvam dRzya-prApyayoH kSaNayoratyantabhedAt yatra hi deza-kAlA''kArabhedAbhedena pratIyamAnasyApi vastuno bhedo'bhyupagamyate tatra svarUpeNa bhinnayoH pUrvottarakSaNayoH kathamabhedaH yena pradarzitArthaprApakatvaM sAdhananirbhAsijJAnasya yuktisaMgataM bhavet ? atha saMvRtyA santAnasya svarUpasiddheH pUrvoktama dUSaNam / tathA ca pratipAditam-"sAMvyavahArikasya ca pramANasyaitallakSaNam" [ ] nanvevaM loka15vyavahArAnurodhena yadi pradarzitArthaprApakatvaM pramANasyAbhyupagamyate tadA nityAnityavastupradarzakasya tad abhyupagamyatAm lokavyavahArasya ttraivopptteH| na ca tathAbhUtatadrAhakasya yuktibAdhitatvAnirviSayatvam santAnaviSayasyaiva pUrvoktanyAyena yuktivAdhitatvopapatteH / tannAdhyavasitArthaprApakaM pratyakSaM parAbhyupagamena saMbhavati / tathAhi-yadevAdhyakSeNopalabdhaM nadeva tenAdhyavasitam na ca santAnastena pUrva yadetat tRNa-parNAdi cakAsti pathi gacchataH / na dhIrachatrAdivat tatra na ca kAkodarAdivat" // -nyAyamaja0 A0 1 pR. 24 paM0 25-pR0 2550 12 / / "pramitirguNa-doSa-mAdhyasthyadarzanam / guNadarzanamupAdeyatvajJAnam , doSadarzanaM heyakhajJAnam , mAdhyasthyadarzanaM na heyaM nopAdeyamiti jJAnaM pramitiH"-[prazasta0 ke0 pR0 19950 18-19] ityeSA zrIdharIyakandalyapi upekSaNIyaM bhAvaM vyaktatayA smrthyte| "puruSasyArthaH arthyata ityarthaH kAmyata iti yAvat / heyo'rthaH upAdeyo vA / heyo hyartho hAtumiSyate upAdeyo'pyupAdAtum / na ca heyopAdeyAbhyAmanyo rAzirasti upekSaNIyo hyanupAdeyavAd heya eva"-dha0 nyA0 TI01-1,pR. 45021 // nanu ca heyopAdeyAbhyAmanyo'pyupekSaNIya asti(yo'sti) tasya kimiti na kathanam ? ityAha-naca heyetyaadi| x x x kintu tasyAnupAdeyatvAd heyatvameveti na pRthakkathanam / tena yaduktaM kaizcid heyopAdeyayoH puruSArthopayogilAt kathanam upekSaNIyasya tadviparyayAnna kathanamiti tat pratyuktam"-dha0 nyA0 TI0 Ti. pR0 13 pN07|| "hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM tato jJAnameva tat"-1-2 / "arthyate'bhilaSyate prayojanArthibhirityarthoM heya upAdeyazca / upekSaNIyasyApi parityajanIyavAd heyatvam upAdAnakriyAM prati akarmabhAvAt nopAdeyakham hAnakriyAM prati viparyayAt tattvam / tathA ca loko vadati-ahamanena upekSaNIyalena parityakta iti"-prameyaka. pR. 2 pra. pN04|| "abhimatA'nabhimatavastukhIkAratiraskArakSama hi pramANam ato jJAnamevedam"-1-2 / "abhimatA'nabhimatayorupalakSaNavAd abhimatA'nabhimatobhayAbhAvakhabhAva upekSaNIyo'pyatrArtho lakSayitavyaH / rAgagocaraH khalvabhimataH dveSaviSayo'nabhimataH rAgadveSadvitayAnAlambanaM tRNAdirupekSaNIyaH tasya copekSaka pramANaM tadupekSAyAM samarthamityarthaH"-syAdvAdara. pR0 21 dvi0501| "aryate arthyate vA artho heyopAdeyopekSaNIyalakSaNaH heyasya hAtum upAdeyasyopAdAtum upekSaNIyasyopekSitumarthyamAnatvAt / na ca anupAdeyatvAd upekSaNIyo heya evAntarbhavati aheyavAd upAdeya eva antarbhAvaprasakteH / upekSaNIya eva ca mUrdhAbhiSikto'rthoM yogibhistasyaiva aryamANakhAt asmadAdInAmapi heyopAdeyAbhyAM bhUyAneva upekSaNIyo'rthaH / tanAyamupekSituM kSamaH"-pramANamI0 1-1-2 pR0 550 11 / 1 "na hetu-phalabhAvAdiranyabhAvAdananvayAt / saMtAnAntaravannaikaH saMtAnastadvataH pRthak ||-aaptmii. 3 zlo. 43 // aSTasa* pR0 19150 5 / 2"anyeSvananyazabdo'yaM saMvRtirna mRSA katham ? / mukhyArthaH saMvRtirnAsti vinA mukhyAna sNvRtiH"|| -AptamI. 3 zlo.44 / aSTasa0 pR. 192 paM0 2 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 471 mupalabdha iti kathamasAvadhyavasIyate? na hi kSaNamAtrabhAvinAM santAninAM darzanaviSayatve tatpRSThabhAvinA'dhyavasAyena tadadRSTasyaiva viSayIkaraNam na cAnyathAbhUtaivastugrahaNe'nyathAbhUtAdhyavasAyinaH pradarzitArthaprApakatvaM prAmANyaM yuktam tathAbhyupagame zuktikAyAM rajatAdhyavasAyino'pi tat syAt / athAtra pravRttena rajataM na prApyata iti na pradarzitArthaprApakatvaM tarhi santAne'dhyavasite kSaNaH prApyata iti prakRte'pi na pradarzitArthaprApakatvam / athAtra santAna eva prApyate tarhi sa eva vastusan bhavediti 5 na sAmAnyadharmAH svarUpeNAsanto'bhyupagantavyAH akSaNikasya ca vastunaH siddheH / yaduktaM bhavadbhiH"darzanena kSaNikAkSaNikatvasAdhAraNasyArthasya viSayIkaraNAt kutazcid' bhramanimittAdakSaNikatvArope'pi na darzanamakSaNikatve pramANam kintu pratyutApramANam viparItAvasAyAkrAntatvAt kSaNikatve'pi na tat pramANaM anurUpAdhyavasAyA'jananAt nIlarUpe tu tathAvidhanizcayakaraNAt pramANam" ] iti, tada virudhyate / kiJca, evaMvAdina ekasyaiva darzanasya kSaNikatvAkSaNikatva-10 yoraprAmANyam nIlAdau tu prAmANyaM prasaktamityanekAntavAdAbhyupagamo balAdApatati / na ca kSaNagrahaNe tadviparItasantAnAvasAyotpattau darzanasya prAmANyaM yuktaM marIcikAkhalakSaNagrahaNe jalAdhyavasAyina iva, yato 'yadeva mayA tattvato dRSTaM tadeva prAptam' ityadhyavasAye tasya prAmANyaM vyavasthApyate / na ca dRSTasya kSaNikasantAnikharUpeNa santAnasya prAptiriti prAk pratipAditam svarUpeNa tu tA'satvAt prAtyaviSayataiveti na dharmottaramataparyAlocanayA kiJcit paramArthataH pradarzitArthaprApakaM pramANaM saMbhavati 15 ataH saMvAdakatvamapi tanmatena pramANalakSaNamayuktam / [ naiyAyika-vaizeSikasaMmatasya sAmagrIprAmANyavAdasya pUrvapakSatayopanyAsaH ] naiyAyikAstu "avyabhicArAdivizeSaNaviziSTArthopalabdhijanikA sAmagrI pramANam" [ ] iti pramANasAmAnyalakSaNaM pratipannAH tajanakatvaM ca prAmANyamiti ca / atha sAmagryAH pramANatve sAdhakatamatvamanupapannam sAmagrI hyanekakArakasvabhAvA tatra cAnekakArakasamudAye kasya svarUpeNAti-20 zayo vaktuM zakyeta? tathAhi-sarvasmAt kAraNakalApAt kAryamupajAyamAnamupalabhyate tadanyatamApAye'pyanupajAyamAnaM kasya kAryotpAdane sAdhakatamatvamAvedayatu ? na ca samastasAmagryAH sAdhakatamatvam aparasyAsAdhakatamasyAbhAve tadapekSayA sAdhakatamatvasyAnupapatteH asAdhakatamamapekSya sAdhakatamatvavyavasthiteH na ca anekakArakajanyatve'pi kAryasya "vivakSAtaH kArakANi bhavanti" [ iti nyAyAt sAdhakatamatvaM vivakSAta iti vaktavyam puruSecchAnivandhanatvena vastuvyavasthiterayogAt / 25 atha karma-kartRvilakSaNasyAvyabhicArAdivizeSaNaviziSTopalabdhijanakasya pramANatvAnna yathoktadoSAnuSaGgaH, asadetat; anekasannidhAnAt kAryasya svarUpalAme ekasya tadutpattau cailakSaNyAbhAve saadhktmtvaanupptteH| tanna karma-kartRvailakSaNyamapi sAdhakatamatvam / atra cAnekapakSAnudbhAvya uddyotakarA'dhyayanaprabhRtibhiH sAdhakatamatvaM nirastam te ca pakSA granthagauravabhayAnneha pradarzyante / sannipatyajanakatve 1-yatvena t-aa0| 2-tasya va-vA. bA0 / 3-vRtte ra-vA. baa0| 4 kSaNikAkSaNi-bR. / 5 pR. 470 50 5 / 6 "santAnasya"-. la. tti.| 7 "avyabhicAriNImasaMdigdhAmarthopalabdhi vidadhatI bodhAbodhakhabhAvA sAmagrI pramANam"-ityAdinA sAmagrIpramANavAdasamarthanaM dRzyate nyAyamaja0 A0 1pR0 1250 22pR0 15 paM0 22 / idaM sAmagrIpramANavAdikaNAda-naiyAyikamatam tadupapAdanam siddhAntikRtaM tatpratividhAnaM ca sarva prameyakamalamArtaNDe vartate pR0 3 dvi0pN01| nyAyakumuda vandrodaye tu tadeva sarvamatisphuTatayA vipazcitam li. pR0 14 pra. paM0 3-pR0 17 dvi. paM. 4 / sthAdvAdaratnAkare'pi nyAyakumudacandrodayagatAM saraNImAzrityaiva punastadeva savizeSatayA spaSTIkRtaM dRzyate, tatra ca sAmagrIpramANavAdapradarzanaparA bhAjayantakartRkapallavagatAH sapta zlokA api samuddhRtAH santipR. 30 dvi. pN01| 8"viziSTArthopalabdhi-" bR0 l.tti.| 9 zakyate vA0 bA / 10 haima bR0 vR074-122 / 11 pramANasya pramAtR-prameyAbhyAM sAdhakatamalena vailakSaNyaM darzayitukAmena uddyotakareNa sAdhakatamatvArthaH saptadhA darzitaH / tathAhi-"kaH khalu sAdhakatamArthaH sAdhakatamaM pramANamiti kevalaM vAkyamabhidhIyate nArtha iti / 1 bhAvAbhAvayostadvattA na pramAtari prameye vA'sati pramA bhavati sati tu bhavati na punaH sati bhavatyeva pramANe tu sati bhavantI bhavatyeva so'yamatizayaH sAdhakatamalamucyate / 2 yadvAn vA pramimIte so'tizayaH kiMvAn pramimIte ? pramANavAn pramimIte pramANe sati pramimIte nAsatIti / 3 satorvA'kartRvaM yadabhAvAt yasya cAbhAvAt pramAtR-prameye na pramAM kurutaH Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 dvitIye kANDepUrvoditadoSAbhAvaH / tathAhi-anekasannidhau kAryaniSpatteH sAdhakatamatvAnupapattiH tasmiMstu sati yadA niyamena kAryamupajAyate tadA kathaM na tasya sAdhakatamatvopapattiH ? asadetat, evaM prmaanntvsyaavyvsthitiprskteH| tathAhi-dIpAdeH prakAzasya sAmaMtryekadezasya kasyAJcidavasthAyAM pramANatvenAbhimatasya sadbhAve'pi prameyAbhAvAt kAryAniSpattau tatsadbhAve tu tanniSpattau tasyApi pradIpavat sannipatya5kArakatvAt pramANatAprasaktirbhavet tathA pramAturapi mUrchAdyavasthAyAmanavadhAne vA'nyakArakasanidhAne'pi kAryAnutpattau tadvadhAnAdisannidhAne tajanyakAryaniSpatteH sannipatyajanakatvena saadhktmtvprsktiH| atrai kArakasAkalyasya sAdhakatamatvenAbhyupagamAt pUrvoktadoSAbhAvaM kecinmanyante / tathAhinaikasya pradIpAdeH sAmagryaikadezasya karaNatA api tu kArakasAkalyasya tadbhAve kArakasAkalyAbhAve10 nAbhimatakAryAsattvamiti pramAtR-prameyasadbhAve kArakasAkalyasyotpattau pramitilakSaNasya kAryasya bhAva eva / atha mukhyapramAtR-prameyasadbhAve'pi pUrvoditasya niyamasya tulyatA, na kArakasAkalyabhAvAbhAvanimittatvAt tanmukhyagauNabhAvasya / tathAhi-kathaMcit kArakavaikalye tayoH sattve'pi gauNatA tatsAkalye kutazcid nimittAntarAt yathoktapramitilakSaNakAryaniSpattAvagauNatA pramAtR-prameyayoH tayozcA nupapattI sAkalyasyAsattvam ataH kArakasAkalye kAryasyAvazyaMbhAva iti tasyaiva sAdhakatamatvam / 15 anekakArakasannidhAne upajAyamAno'tizayaH sannipatyajananaM sAdhakatamatvaM yadyucyeta tadA na kazcid dossH| tathAhi-sAmagryaikadezakArakasadbhAve'pipramitikAryasyAnutpatterekadezasyana pramANatA sAmagrIsadbhAve tvavazyantayA viziSTaprasitisvarUpotpatteH ekadezApekSayA tasyA eva sannipatyajanakatvena sAdhakatamatA |n cAtra kimapekSayA tasyAH sAdhakatamatvaM anyasminnasAdhakatame sAdhake sAdhakatare vA sati tadapekSayA tasyAH sAdhakatamatvamupapannamiti preraNIyam yato na sAmagryantargatAnAmekadezAnAM 20janakatvavyAghAtaH teSAmeva dharmamAtratvAt sAmagryasyeti janakaikadezApekSayA tatsAmagryasya sAdhakatamatvAt pramANatvamupapannameva / etena yat paraiH preritam-"kila sAmagrI karaNaM tacca kartRkarmApekSam sAmagrIjanakatvenaM tayorvyApRterarthAntarabhUtayorabhAvAt kimapekSya sAdhakatamatvamAsAdayet" [ ] iti, tadapi nirastam; yataH kartR-karmaNoH sAmagrIjanakatvena sthitayoH kathamasattvam ? tatsadbhAve ca tadapekSA kathaM na tasyAH karaNatA ? athApi syAt tasyAstajanyatve karaNatvavyAghAtaH anyataH siddhasya 25karaNatvasadbhAvAt, asadetat; yato dRzyata eva pradIpAdestajanyasyApi karaNatvasadbhAva iti na kazcid vyAghAtastajanyatva-karaNatvayoH / tato'vyabhicArAdivizeSaNArthopalabdhijanikA sAmagrI bodhAbodhasvabhAvA tadekadezabhUtakArakajanyA pramANam / vaizeSikA apyetadeva pramANasAmAnyalakSaNaM pratipAdayanti / etatkAryabhUtA vA yathoktavizeSaNaviziSTopalabdhiH pramANasya sAmAnyalakSaNam taiyA svakAraNasya pramANAbhAsebhyo vyavacchidyamAnatvAt indriyajatvAdivizeSaNavizeSitA saivopalabdhiH 30pramANasya vizeSalakSaNamiti sthitaM sAmagnI pramANamiti / so'tizayaH / 4 saMyogavaJcaramabhAvitA vA yathA vA saMyogaH pazcAdbhAvI dravyazaktirbhavati tathA pramANaM caramabhAvi pramAtR-prameyayoH pramAzaktirbhavati pazcAdbhAvo'tizayaH / 5 pratipatterAnantarya vA yadvA pramANAnantaraM pratipatterjanma sa cAyamatizaya iti / 6 asAdhAraNakAraNatA vA pramAtA sAdhAraNaM kAraNaM sarvapratipattInAm prameyamapi azeSapuruSasAdhAraNalAt tathAbhUtam pramANa khasAdhAraNakAraNalAt pradhAnam prAdhAnyAca sAdhakatamalenAbhidhIyata iti / 7 pramAkAraNasaMyogavizeSakalaM vA yo vA pramAkAraNaM saMyogastasya pramANamanugrahe vartamAnamatizayazabdavAcyam"-nyAyavA0 1-1-1 pR. 6 paM0 23-pR0 7 paM0 13 / sAdhakatamatvagocarA ete saptA'pi pakSA adhika vizadIkRtA vAcaspati mizreNa-nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 24 paM0 15pR. 26 paM0 12 / 1-matryaika-bR0 / 2 "prameyasya"-vR. la. tti0| 3-dhAne kA-A0 hA0 vi0| 4 "paraH pratividhatte"-bR. la. tti0| 5-bhAve nAbhi-hA0 vi0| 6 "pramAtR-prageyayoH"-bR. l.tti.| -dhucyate A0 hA0 vi0| 8-pattimaditi bu. la. vA. baa0| 9-mgriikaar-aa0| 10-na ca ta-vR0 la. bhAM0 mAM. haa0| 11 "kartR"-bR0 la. tti.| 12 "sAmagrI"-la. tti.| 13-sya vizeSala-A0 hA0 vi0 / 14 tyorekkaarnn-aa0| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 473 [sAmagrIpramANavAdaM pratividhAya svArthanirNItisvabhAvajJAnasya pramANasAmAnyalakSaNatayopasaMhAraH] atra pratividhIyate yat tAvaduktam-'kArakasAkalyasya karaNatvenAbhyupagame pUrvoktadoSAbhAvaH' iti, atra vaktavyam-kimidaM kArakasAkalyam ? kiM sakalAnyeva kArakANi, Ahosvit taddharmaH, uta tatkAryam, kiMvA padArthAntaramiti prakSAH / tatra na tAvat sakalAnyeva kArakANi sAkalyam kartRkarmAbhAve teSAM karaNatvAnupapatteH tatsadbhAve vA nAnyeSAM kartRkarmarUpatA sakalakArakavyatirekeNA-5 jyeSAmabhAvAt bhAve vA na kArakasAkalyam / atha teSAmeva kartR-karmarUpatA, na teSAM karaNatvAbhyupagamAt na ca kartR-karmarUpANAmapi teSAM karaNatvam teSAM parasparavirodhAt / tathAhi-jJAnacikIrSAdhAratA svAtanyaM vA kartRtA, nirvAdidharmayogitA karmatvam , pradhAnakriyAnAdhAratvaM karaNatvam etAni parasparaviruddhAni kathamekatra saMbhavanti ? athAparAparanimittabhedAdekatra kartR-karma-karaNarUpatAyA avirodhaH; nanu tAnyapi nimittAni kiM sakalakArakebhyo vyatiriktAni, utAvyatiriktAnIti vAcyam / yadyavyati-10 riktAnIti pakSastadA tadabhede teSAmapyabhedaH teSAM vA bhede kArakasyApi bhedaH anythaa'vytirekaasiddheH| atha vyatiriktAni tadA sambandhAsiddhiH-naca samavAyalakSaNaH sambandhaH tasya niSiddhatvAt niSetsyamAnatvAcca, na ca ekAntabhede vizeSaNavizeSyabhAvAdiko'pi sambandhaH kazcit saMbhavati tatrApi sambandhAntarakalpanAto'navasthAprasakteH, na ca tasya sambandharUpatvAt sambandhAntaramantareNApi sa~mbaddhatvAnnAnavasthA ekAntabhede sambandharUpatAyA evAyogAt / kathaJcinnimittAnAM kArakebhyo'-15 mede anekAntavAdApattiHtanna sakalakAraNAni sAkalyam / atha kAraNadharmaH sAkalyam / nanu so'pi yadi kArakAvyatiriktastadA dharmamAtram kArakamAtraM vA / atha vyatiriktastadA 'sakalakArakadharmaH sAkalyam' iti sambandhAsiddhiH sambandhe'pi yadi sarvakAraNeSu yugapadasau saMmbadhyate tadA bahutvasaGkhyA tat pRthaktva-saMyoga-vibhAga-sAmAnyAnAmanyatamasvarUpApattistasyeti taddUSaNena tasya dUSitatvAt na sAdhakatamatvamupapattimat / 20 atha tatkArya sAkalyam, tadapyayuktam ; nityAnAM sAkalyajananasvabhAvatve sarvadA tadutpattiprasakteH tatazcaikapramANotpattisamaye sakalatadutpAdyapramANotpattiprasaktiH tajanakasvabhAvasya kAraNeSu pUrvottarakAlabhAvinastadaiva bhAvAt / tathAhi-yadA yajanakamasti tat tadotpattimat yathA tatkAlAbhimataM pramANam asti ca pUrvottarakAlabhAvinAM sarvapramANAnAM tadA nityAbhimataM janakamAtmAdikaM kAraNamiti kathaM na tadaiva sakalatadutpAdyapramANotpattiprasaktiH? atha AtmAdike satyapi tadA tAni na 25 bhavanti na tarhi tat tatkAraNam nApi tAni tatkAryANIti sakRdapi tAni tato na bhaveyuriti sakalaM jagat pramANavikalamApadyeta / na ca AtmAdike tatkaraNasamarthe satyapi svayameva yathAkAlaM tAni bhavanti iti vaktavyam teSAM tatkAryatA'bhAvaprasakteH tasmin satyapi tadA'bhAvAt svayamevAnyadA ca bhAvAt / naca svakAle'pi kAraNe satyeva bhavantIti tatkAryatA gaganAdikAryatAprasakteH-gaganAdAvapi satyeva teSAM bhAvAt / na ca gaganAderapi tat prati kAraNatvasyeSTa yaM doSaH, pramitilakSaNasya tatphala-30 sthApi vyomAdijanyatayA AtmA'nAtmavibhAgAbhAvaprasakteH / atha yatra pramitiH samavetA sa eva AtmA na vyomAdiriti na tadvibhAgAbhAvaH nanu 'samavetA' iti ko'rthaH? samavAyena saMbaddheti cet, nanu tasya nityasarvagataikatvena vyomAdAvapi pramiteH sambandhAna tatparihAreNAtmano vibhAgaH / na ca samavAyAvizeSe'pi samavAyinorvizeSAnnAyaM doSaH, samavAyasyAbhAvaprasakteH / atha yadA yatra yathA 1pR. 472 50 8 / 2 atra bRhattADapatrAdarza 'kimidaM kArakasAkalyam' iti praznaM viSayIkurvANAnAM pakSANAM saMkhyAspaSTIkaraNAya tattatpakSadarzakavAkyasyopari 1-2-3-4 ityevamaGkA api likhitAH / anyatrApi etAdRze sthale tatraivAda" kvacit kvacit aGkAH pradarzitAH santi / 3-SAmekakartu-la. vinA / "tadbhAve vAnyeSAM kartRkarmarUpatA leSAmeva vA tA-(na tA-)vadanyeSAM sakalakArakavyatirekeNAnyeSAmabhAvAt bhAve vA na kArakasAkalyam nApi teSAmeva kartRkarmarUpatA karaNavAbhyupagamAt"-prameyaka0 pR. 3 dvi. paM0 2 / 4-gitvAt ka-vA0 bA0 / "nirvaya'tvAdidharmayogilaM karmakham"-prameyaka. pR. 3 dvi0504|5pR0 106 pN010| 6 saMbaMdhamaMtareNApi bR0| 7saMbaMdhatvA-la. vA. baa| saMbaMdhAnA-A. haa0vi0| 8-traM vA kA-A0 / "dharmamAtraM kArakamAtraM vA syAt"-prameyaka0 pR. 3 dvi0506| sambandhyate A. haa0vi0| 10 tatra pR-A. haa0vi0| 61 sa.ta. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 dvitIye kANDe - yad bhavati tadA tatra tathA tadAtmAdikaM kartuM samarthamiti naikadA sakalatadutpAdyapramANotpattiprasaktiH, naM; svabhAvabhUtasAmarthya bhedamantareNa kAryasya kAlAdibhedAyogAt anyathA dRzyapRthivyAdimahAbhUtakAryanAnAtvasya kAraNaM kimadRddhaM pRthivIparamANvAdiceturvidhamabhyupeyate ? ekamevAnaMzaM nityaM sarvagaM sarvotpattimatAM samavAyikAraNamabhyupagamyatAm / atha kAraNajAti medamantareNa na kAryamed upapadyate 5 tarhi kAraNazaktibhedamantareNApi na kAryabheda upapadyate ityabhyupagantavyam / atha yayA zaktyaikamanekAH zaktIrvibharti - tatrApyanekazaktiparikalpane 'navasthAprasakteH - tayaiva tad anekaM kArya vidhAsyatIti na zaktibhedaparikalpanA, asadetat; yato na jainasyAyamabhyupagamaH yaduta bhinnAH zaktIH kayAcit pratyAsattilakSaNayA zaktyA ekaH kazciddhArayatIti kintu tat tadAtmakam tadapi tathAvidhaM na kasyAzcit zakteH api tu svakAraNavazAt / na caikasyAnekAtmakatvamadRSTameva parikalpyate anekarUpAdyAtmaka10 syaikasya paTAdeH pramANataH pratipatteH anyathA guNaguNibhAva eva na bhavet samavAyasya tannimittasyAbhAvAt / tato nityAni cet sakalakAraNAni sAkalyajananasvabhAvAni, sakalakAlabhAvisAkalyasya tadaivotpattiprasaktiH / na cet tajjananasvabhAvAni naikadApi tadutpattiH atajjananasvabhAvAt sakRdapi tsyaanutptteH| na ca sahakArisavyapekSANi tAni tajjanayanti nityasyAnupakAryatayA sahakAryapekSA - yogAt / na ca saMbhUyaikArthakAritvaM teSAM sahakAritvam ekAntanityavAde tasyApi niSiddhatvAt / 15 tanna sakalakAraNakAryamapi sAkalyaM saMbhavati / kiJca, kimasakalAni kAraNAni sAkalyaM janayanti uta sakalAni ? na tAvadasakalAni atiprasaGgAt / nApi sakalAni sAkalyamantareNa 'sakalAni' iti vyapadezAbhAvAt bhAve vA akiJcitkaraM sAkalyamiti tatparikalpanA vyarthA / kiJca, yayA pratyAsattyA tAni sAkalyaM janayanti tayaiva pramitimapyutpAdayiSyantIti vyarthA sAkalyaparikalpanA / atha sAkalyasya sAdhakatamatvAt tadabhAve nAkaraNikA pramityutpattistarhi sAkalyotpattAvapi 20 teSAmaparaM sAkalyalakSaNaM karaNamabhyupagantavyam anyathA akaraNikA sAkalyasyApi kathamutpattiH ? atha tadutpattAvapi karaNamabhyupagamyate tarhi tadutpattAvapyaparaM karaNamabhyupagantavyamityanavasthA / a~tha karaNotpattau nAparaM karaNamabhyupagamyata iti nAnavasthA tarhi upalabdhyutpattAvapi na karaNamabhyupagantavyamiti na sAkalyapramANaparikalpanA yuktisaGgatA / na ca sAkalyasya adhyakSAdipramANa siddhatvAd adhyakSabAdhito'yaM vikalpakalApaH, AtmA'ntaHkaraNa- tatsaMyogAdeH kAraNasAkalyasyAtIndriyatvenA25 dhyakSAviSayatvAt tatpUrvakatvena pUrvavadAderanumAnasyApyabhyupagamAnna tato'pi sAkalyasiddhiH kevalaM viziSTArthopalabdhilakSaNamadhyakSa siddhaM kArya karaNamantareNa nopapadyata iti tatparikalpanA, tacca sAkalyamiti na kalpayituM zakyam AtmAdikaraNasadbhAve kAryasyopapattAvaparaparikalpane 'dRSTaparikalpanAprasaktito'parAparAdRSTaparikalpanayA'navasthAprasakteH / tanna sakalakAraNakAryamapi sAkalyam / atha padArthAntaraM sakalakAraNebhyaH sAkalyam tadA yat kiJcit padArthAntaraM tat sAkalyaM prasajyata 30 iti yasya kasyacit padArthAntarasya sadbhAve arthopalabdhirbhavediti sarvadA sarvasya sarvajJatAprasaktiH / tanna kArakasAkalyaM pramANam / tena 'pramAtR - prameyayorabhAve sAkalyAbhAvaH' ityAdi pratikSiptam tatsadbhAve'pi bhavadabhiprAyeNa sAkalyAnupapatteH / yadapi 'mukhyagauNabhAvasya kArakasAkalyabhAvAbhAvanimittatvAt' ityAdi, tadapi vyomakusumAyataMsakabhAvAbhAvakRtadevadattasaubhAgyAsaubhAgyaprakhyaM draSTavyam; etena 'sannipatyajananaM sAdhakatamatvam' 35 yad vyAkhyAtam tadapi nirastam tasyApi sAkalyArthatvAt / yadapi 'sAkalyaM hi teSAmeva dharmamAtram naikAntena vastvantaram' iti, tadapi anekAntavAdimatAnupravezaM bhavataH sUcayati anyathA sAkalyasya sakalebhyo'bhede dharmimAtramiti ne sAkalyam dharmamAtraM vA bhavediti na dharmiNaH / ekAntabhede tu bastvantarameva tat iti 'na vastvantaram' ityabhidheyazUnyaM vacaH vastvantarapakSe tu doSAH pratipAdita eva / yadapi 'pramAtRprameyajanyatve'pi sAmagryA na karaNatvavyAhatiH' iti, tadapi na saGgatam ; sAmagryA 1 na ca sva-la0 kAraNama - bR0 vinA / 6 pR0 472 paM0 12 / 10 pra0 pR0 paM0 29 / A0 hA0 vi0 / 2 " pArthiva-Apya - taijasa- vAyavarUpam " - bR0 la0 Ti0 / 3-kArya4 atha ca ka -A0 hA 0 vi0 / 5 " anumAnAt " - bR0 Ti0 / "anumAnataH " -la0 Ti0 / 7 pR0 472 paM0 15 / 8 pR0 472 paM0 20 / 9 na ca sA-A0 hA0 vi / 11 pR0 472 paM0 26 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| stajanyatve'navasthAdyanekadoSApatteH pratipAdanAt / yadapi 'avyabhicArAdivizeSaNaviziSTArthopalabdhi. janikA sAmagrI pramANam' ityuktam tadapyasaGgatam avyabhicArAderupalabdhivizeSaNasya bhavadabhiprAye NAyogAt yathA ca tasyA'yogastathA pratyakSalakSaNe pradarzayiSyAmaH / sAmagrI ca tajanikA yathA na saMbhavati tathAbhihitameva sAkalyaM vicaarydbhiH| yacca 'abodhasvabhAvasyAdhi pradIpAdeH pramANatvaM pratipAdyate, tadapyasaGgatameva; abodhasvabhAvasya tasya pramitikriyAyAM sAdhakatamatvAyogAt / yacca loka-5 steSAM prAmANyam 'dIpena mayA dRSTam 'cakSuSA'vagatam 'dhUmena pratipannam' isi vyavaharati tadupacArataH yathA 'mamAyaM puruSaH cakSuH' iti na tu mukhyataH mukhyatastu bodhasyaiva pramiti prati tAdAtmyAdavyavahitaM sAdhakatamatvam cakSurAdestu bodhavyavadhAnAd gauNam / na ca vyapadezamAtrAt pAramArthikavastuvyavasthA upacArato'pi 'naDvalodakaM pAdarogaH' ityAdivyapadezapravRtteH / na ca pramANasya premitirUpatA viruddhA svarUpe virodhaasiddheH| na ca pramANa-pramityorekAntato bheda evAbhyupagamyate, kathaJcid bodhAdarthapari-10 cchittivizeSasya bhedAt prAktanaparyAyanirodhena kathaJcidavasthitasyaiva bodhasyArthaparicchittivizeSarUpatayotpatteH anyathA kAryakAraNabhAvavirodhAt ityasakRt pratipAditatvAt / etena 'likhitaM sAkSiNo bhuktiH pramANaM trividhaM smRtam / ' iti yat zAstrAntareSu bodhAbodharUpasya pramANatvAbhidhAnam tadapyupacAreNa vyAkhyeyamityuktaM bhavati anyathA pramANavirodhaHpradarzitanyAyena / yadapi 'tatkAryabhUtA vA uditavizeSaNopalabdhistasya 15 sAmAnyalakSaNam' ityuktam tadapyasaGgatam na hi yathoktavizeSaNopalabdhiH parAbhyupadAmena saMbhavati / nApi parAbhyupagatapramANakAryatayAsau siddhA yena svakAraNaM pramANAbhAsebhyo vyavacchindyAt / tannAkSapAda-kaNabhugmatAnusAriparikalpitamapi pramANasAmAnyalakSaNamupapattikSamam / tasmAt pramANaM svArthanirNItikhabhAvaM jJAnamityetadeva pramANasAmAnyalakSaNamanavadyam / [ naiyAyikAdisaMmataM parasaMviditatvapakSamapAsya siddhAntinA lakSaNaikadezabhUtasya svanirNIti- 20 svabhAvatvasya vyavasthApanam ] nanu cAtrApi svagrahaNavidhurasya jJAnasya naiyAyikAdibhirabhyupagamAd bauddhaistvarthagrahaNavidhurasyeti svArthanirNItikhabhAvatA'siddhA / tathAhi-naiyAyikAH pratipAdayanti-ghaTAdijJAnaM svagrAhyaM na bhavati zAnAntaragrAhyaM vA, jJeyatvAd ghaTAdivat / atra prayoge hetuH svarUpAsiddhaH AzrayAsiddhazca dharmiNo jJAnasyApratipattau tadAzritazeyatvadharmA-25 prtiptteH| na cAzrayAsiddhasya parairgamakatvamabhyupagamyate anyathA sAmAnyAdiniSedhe 'sAmAnyasyAsiddhau paraM pratyAzrayAsiddho hetuH' iti doSodbhAvanamayuktiyuktaM bhavet / atha ghaTAdijJAnasya pramANataH prasiddhernAyaM doSaH; nanu tatprasiddhiradhyakSataH, anumAnato vA pramANAntarasyAtrAnadhikArAt ? na tAvaddhyakSataH tasyendriyArthasannikarSajatvAbhyupagamAt na ca jJAnasya cakSurAdIndriyeNa sannikarSaH na ca tadvyatiriktamindriyAntaramasti / atha manolakSaNamantaHkaraNamasti tasya ca jJAnena saMyuktasamavAyaH sannikarSa iti 30 tatprabhavamadhyakSaM tatra pravartata iti / tathAhi-AtmanA manaH saMyuktam Atmani ca samavetaM jJAnamiti 1pR0 471 paM0 18 / 2-magrI ta-bR0 / 3 pR. 473 paM0 3 / 4 nyAyasyAsyopayogo mahAbhASye itthaM vihitaH___"antareNApi nimittazabdaM nimittArtho gamyate / tadyathA-"dadhitrapusaM pratyakSo jvaraH" jvaranimittamiti gamyate / "naDalodakaM pAdarogaH" pAdaroganimittamiti gamyate / "Ayurghatam" AyuSo nimittamiti gamyate"-1-1-58 pR0 458 / laukikanyAyA. bhA. 3 pR. 66 tathA 61 / 5pR. 459 paM0 3 / 6 pR. 472 paM0 28 / 7 jJAnasya parasaMviditatvanirAkaraNa-khasaMviditavasthApanapareyaM carcA prameyakamalamArtaNDe bhASyAyamANA bahudhA zabdasAmyaM bibhratI ca kramotkramAbhyAM vartate-pR. 33 dvi. paM. 6-pR0 38 / pr.pN05| 8 prastutaprakriyApratipAdaka SaDdarzanasamuccayabRhaTTIkAyAM "yaduktam" nirdizya samuddhRtaM prAcyaM padyamittham "AtmA sahati manasA mana indriyeNa khArthena cendriyamiti krama eSa zIghraH / yogo'yameva manasaH kimagamyamasti yasmin mano brajati tatra gato'yamAtmA" | pR058 pN01| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDemanojJAnendriyArthasannikarSotpannatadekArthasamavetAdhyakSagrAhyatvAd ghaTAdizAnasya kathamAzrayAsiddhatvAdihetordoSaH 1 yuktametat yadi indriyaM manaH siddhaM bhavet / athAnumAnAt tsiddhiH| tathAhi-ghaTAdikSAnajJAnamindriyArthasannikarSajam pratyakSatve sati jJAnatvAt cakSurAdiprabhavarUpAdizAnavat, na; asya heto. raprasiddhavizeSaNatvAt na hi ghaTAdijJAnajJAnasyAdhyakSatvaM siddham itaretarAzrayatvAt / tathAhi-manai5ndriyasiddhAvasyAdhyakSatvasiddhiH tatsiddhau ca savizeSaNahetusiddharmanaindriyasiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / na ca gheTAdijJAnAd bhinnamaparaM jJAnaM tadbhAhakamanubhUyata iti vizeSyAsiddhazca hetuH|| __ sukhAdisaMvedanena vyabhicArI ca / tathAhi-tatsaMvedanamadhyakSatve sati zAnaM na ca tejanyamiti vyabhicAraH / athAsyApi pkssiikrnnaaddossH| tathAhi-sukhAdisaMvedanamindriyArthasannikarSajam adhyakSa zAnatvAt cakSurAdiprabhavarUpAdivedanavat sukhAdirvA bhinnajJAnavedyaH zeyatvAt ghaTavat / nanvevaM 10 vyabhicAraviSayasya pakSIkaraNe na kazciddhaturvyabhicArI syAt / tathAhi-anityaH zabdaH prameyatvAt ghaTavat ityatrApyAtmAdervyabhicAraviSayasya pakSIkaraNAnna vyabhicAraH zakyaM hyatrApi vaktum anitya AtmAdiH prameyatvAt ghaTavat / na cAtra pratyakSabAdhaH anyatrApi tasya samAnatvAt na hi sukhAdyaviditasvarUpaM pUrva ghaTAdivadutpannaM punarindriyasambandhopajAtajJAnAntarAd vedyata iti lokapratItiH api tu prathamameva svaprakAzarUpaM tadudayamAsAdayadupalabhyate / Atmani kriyAvirodha iti cet, na svarUpeNa 15padArthasya virodhAbhAvAt anyathA pradIpAderapyaparaprakAzavikalasvarUpaprakAzavirodhaH syAt / tasya tatsvarUpaM kutaH siddhamiti cet pradIpAdau kutaH? tathAdarzanamitaratrApi samAnam / na caikasya svabhAvo'paratrApyabhyupagamArhaH anyathA svaparAprakAzasvabhAvo ghaTagataHpradIpe'pyabhyupagamanIyo bhvet| maca tadavagamAt pUrvamapratIyamAnamapi sukhAdyabhyupagantuM yuktam zravaNasamayAt prAk pazcAzca zabdasya sattAbhyupagamaprasaGgato nityatvApatteH / na cAtmano jJAnAcca arthAntarabhUtA eva sukhAdayo'nugrahAdi20vidhAyino bhaveyuH itarathA yogino'pi te tathA syuH / na ca teSAM tatrA'samavAyAnAyaM dopaH samavAyasya niSiddhatvAt / tanna sukhAdigrahaNe manaindriyasiddhiH / ata eva ca 'AtmA manasA yujyate tatra ca samavetAH sukhAdayaH' ityAdiprakriyA'nupapanaiva / na ca niraMzayorAtma-manasoH saMyogaH saMbhavI ekadezena tatsaMyoge sAMzatvaprasakteH sarvAtmanA saMyoge ubhyorekrvpraaptH| yadi ca yatra manaH saMyuktaM tatra samavetaM jJAnaM samutpAdayati tadA sarvAtmanAM vyApitayA samAnadezatvena manasastaiH saMyukta25tvAt sarvAtmasamavetasukhAdiSu tadevaikaM jJAnamutpAdayatIti pratiprANi bhinnamanaHparikalpanamanarthaka mAsajyeta / na ca yasya sambandhi yanmanastatsamavetasukhAdikSAne tadeva heturiti nAyaM doSaH pratiniyatAtmasambandhitvasyaiva tatrAsiddheH na hi tatkAryatvena tatsambandhitA, tasya nityatvAbhyupagamAt tatra cAnAdheyApraheyAtizaye tatkAryatA'yogAt / nApi tatsaMyogAt tasyApi tatraikadezena sarvAtmanA vA'yogAt yoge'pi vyApakatvena samAnadezisarvAtmabhiryugapatsaMyogAt pratiniyatAtmasambandhitvA30 nupapatteH / na ca yadRSTapreritaM tat pravartate tatsambandhIti vaktavyam adRSTasyAcetanatvena pratiniyataviSaya(Saye) tatprerakatvAyogAt prerakatve vA iishvrpriklpnaavaiyrthyprskteH| na cezvaraprerita evAsau tatpreraka iti na tatparikalpanAvaiyarthyam adRSTapreraNAmantareNezvarasya saakssaanmnHprerktvopptterdRssttpriklpnaavaiphlyaaptteH| na cezvarasya sarvasAdhAraNatvAdadRSTavikalasya manaHprerakatve na tatastasya pratiniyatAtmasambandhiteti adRSTaparikalpanA, tasyAcetanatvenezvarasahitasyApi pratiniyatamanaHpravRtti35 hetutvAyogAt acetanasyApi cetanasahitasya pravartane manaso'cetanasyAdRSTavikalasya cetanasahitasya 1-tordoSo'yu-bR0 / 2 ghaTazA-la. vinA / 3 "indriyArthasannikarSajanyam"-60 la. Ti. / 4 sukhasaM-bR0 / 5 pR0 475 paM0 31 / 6 tadaivai-vA0 baa0| 7-Sayemetata pre-hA0 |-ssymett pre-bhAM0 mAM0 A0 vi0 / "nApi yadadRSTapreritaM pravartate nivartate vA tat tasyeti vAcyam acetanasyAdRSTasya aniSTadezAdiparihAreNa iSTadezAdau tatpreraNAsaMbhavAt anyathezvarakalpanAvaiphalyam"-prameyaka. pR. 36 dvi. paM0 11 / 8-ritayevAsau bR0 vA. bA0 |-ritaayevaasau A0 |-ritaayvaasau la. hA0vi0-rita evAsau la0 sN0|9 AtmA"la. Ti. / "na cezvarasyAdRSTapreraNe vyApArAt sAphalyaM manasa evAsau prerakaH kalpyatAM kiM paraMparayA"-prameyaka. pR0 37 pra. paM0 1 / 10-vaiyApatteH l.| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| pravRttirbhaviSyatItyadRSTaparikalpanAvaiyarthya punHprsjyte|nc pratiniyamanimittamadRSTaMkalpanA, taisyApi khata pratiniyatatvAsiddheH / yenAtmanA yad adRSTaM nirvartitaM tat tasyeti pratiniyamasiddhiriti cet, nanu kimidamAtmano'dRSTanirvartakatvam ? tadAdhArabhAva iti cet, nanu samavAyasyaikatve AramanAM ca vyApakatvenaikadezatve 'pratiniyata evAtmA pratiniyatAdRSTAdhAraH' ityetadeva durghaTam / samavAyAvizeSe'pi samavAyinorvizeSAt pratiniyame samavAyAbhAvaprasaktarityAtmasukhAdyostatsaMvedanasya5 kathazcittAdAtmyamabhyupeyam anyathA tadekArthasamavetajJAnagrAhyatvena sukhAdayo na siddhimaasaadyeyuH| tannAdRSTamapi mnsHprtiniymhetuH| na ca 'yenAtmanA yanmanaHpreryate tat tatsambandhi' iti pratiniyamaH adRSTavadAtmano'pyacetanatvena tat pratyaprerakatvAt cetanatve'pi nAnupalabdhasya preraNamiti na niyaMtaM manaHsiddhyatItyekasmAt tato yugapatsarvasukhAdisaMvedanaprasaktirityuktanyAyena sukhAdisaMvedanasyendriyArthasannikarSajenyatvAbhAvAd heturanena vybhicaarii| kiJca, svasaMviditavijJAnAnabhyupagame 'sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanaH anekatvAt paJcAGgulivat' ityatra pakSIkRtaikadezena vyabhicAraH tajjJAnA'nyasadasadvargayoranekatvAvizeSe'pyekajJAnAlambanatvAbhAvAt ekazAkhAprabhavatvAnumAnavat / atha sarvajJajJAnaM svasaMviditamiti nAnekatvAnumAnasya vyabhicArastarhi tajjJAnavadanyajJAnasyApi na svAtmani kriyAvirodha iti sarva jJAnaM svasaMviditam jJAnatvAt sarvajJajJAnavat' iti taddaSTAntabalAt svasaMviditasakalajJAnasiddhiH ghaTAdijJAnaM jJAnAntaragrAhyam 15 jJeyatvAt ghaTavat ityatraM ca vybhicaarH| atha "yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam" [ nyAyada01-1-16] iti vacanAd AtmendriyaviSayasannidhAne'pi yato yugapajjJAnAni nopajAyante tato'vasIyate asti tatkAraNaM yatastathA tadanutpattiriti tatkAraNaM manaH siddhm| nanu tadanutpattirmanaHpratibaddhA kutaH siddhA yatastasyAstadanumIyeta? athAtmanaH sarvagatasya sarvArthaH sambandhAt paJcabhizcendriyairAtmasambaddhaH svaviSayasambandhe ekadA 20 kimiti yugapajjJAnAni notpadyante yadyaNu mano nendriyaiH sambandhamanubhavet tatsadbhAve tu yadaikenendriyeNaikadA tat sambadhyate na tadA'pareNa tasya sUkSmatvAditi siddhA yugapajjJAnAnutpattirmanonimitteti; nanvevaM tasyAtmasaMyogasamaye zrotrasaMjJakena nabhasApi saMyogAt saMyuktasamavAyAvizeSAt sukhAdivat zabdopalabdhirapi tadaiva syAt nimittasya samAnatve'pi yugapajjJAnAnutpattAvaparaM nimittAntaramabhyupagantavyamiti nAto manaHsiddhiH / na ca karNazaSkulyavacchinnAkAzadezasya zrotratvAt tena ca tadaiva 25 manasaH sambandhAbhAvAnnAyaM doSaH niraMzasya namasaH pradezAbhAvAt / na ca saMyogasyAvyApyavRttitvaM tasya pradezavyapadezanimittam upacaritasya vyapadezamAtranibandhanasyArthakriyAyAmupayogAbhAvAt na hyupacaritAgnitvo mANavakaH pAkanirvartanasamartho dRSTaH / na ca karNazaSakulyavacchinnanabhobhAgasya tathAvidhasyApi zabdopalabdhihetutvamupalabhyata eveti vAcyam tadupalabdheranyanimittatvAt / kiJca, cakSurAdyanyatamendriyasambandhAda rUpAdijJAnotpattikAle manasaH sambaddhasambandhAt mAnasajJAnaM kiM na bhavet ? na 30 ca 'tathAvidhAdRSTA'bhAvAt' ityuttaram adRSTanimittayugapajjJAnAnutpattiprasaktito manaso'nimittatAbhAvAt azvavikalpasamaye godarzanAnubhavAd yugapajjJAnAnutpattizcAsiddhA kathaM mano'numApikA? na cAzvavikalpa-godarzanayoryugapadanubhave'pi kramotpattikalpanA adhyakSavirodhAt / na cotpalapatrazatavyatimedavadAzuvRtteH krame'pi yogapadyAnubhavAbhimAnaH adhyakSasiddhasya dRSTAntamAtreNAnyathAkartumazakteH anyathA zuklazaGkhAdau pItavibhramadarzanAt svarNe'pi tadbhAntirbhavet / mUrtasya sUcyagrasyauttarAdharyavyavasthi-35 1-Taparika-bR0 l.| 2 "adRSTasya"-vR0 l.tti.| 3-yatahe-bR. la. vA. bA. bha. mA. vinA / 4-yatamanaH bR0 la. vA. bA. bhAM0 mAM0 vinaa| 5-jtvaa-bR0| 6 "yathA sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanamanekakhAt paJcAGgulavat" / sad-"dravyaguNAdi" / asad-"prAgabhAvAdi"-prameyaka0 pR0 105 pra. paM0 8, Ti. 19-20 / 7"pakkAnyetAni phalAni eka zAkhAprabhavatvAt upayuktaphalavat"-prameyaka0 pR. 103 pra0 paM0 11 // 8 sarvajJA-vA. bA. A. haa0vi0| 9-tra vy-bR0| 10 "yugapadanutpatteH"-bR0 la0 Ti0 / 11 "manaH"bR. la. tti.| 12-mIyate vA0 baa0| 13 "manaH"-bR. l.tti.| 14-zasya vy-l0|-shnimibR0| 15saMbaMddhasaM-vA. bA. A. hA0 vi0 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 dvitIye kANDetamutpalapatrazataM yugapad vyAptumazakteH / kramamede'pyAzuvRttestatra yaugapadyAbhimAna iti yuktam Atmanastu kSayopazamasavyapekSasya yugapat svaparaprakAzanasvabhAvasya svayamamUrtasyAprAptArthagrAhiNo yugapat svaviSayagrahaNe na kazcid virodha iti kiM na yugapad jJAnotpattiH ? na ca mano'pi sUcyagravanmU-mindriyANi tUtpalapatravat parasparaparihArasthitasvarUpANi na yugapad vyAptuM samarthamiti na yugapajjJAno5tpattiH tathAbhUtasya tsyaivaasiddheH| tathAhi-siddhe tadvibhrame manaHsiddhiH tatsiddhau ca yugapajjJAnotpattivibhramasiddhiritItaretarAzrayatvAnna mnHsiddhiH| ___ nanu "jugavaM do Natthi uvaogo" [Avazyakani0 gA0 979] iti vacanAt bhavato'pi yugapajjJAnAnutpattiH siddhaiva, ne; mAnasavikalpadvayayaugapadyaniSedhaparatvAdasya nendriya-manovijJAnayoyoga padyaniSedhaH / na ca 'vivAdAspadIbhUtAni zAnAni kramabhAvIni jJAnatvAt mAnasavikalpadvayavat' 10 ityato'numAnAt tadvibhramasiddhiH asya pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTatvAt / na caitadanumAnabAdhitatvAt yugapatpratipattyanubhavaH pratyakSameva na bhavati 'azrAvaNaH zabdaH sattvAt ghaTavat' ityanumAnabAdhitatvAt zrAvaNazabdajJAnasyApyapratyakSatAprasakteH / na ca saugatamatametat na jainamatamiti vaktavyam "sahabhAvino guNAH kramabhAvinaH paryAyoH" jainairabhidhAnAt / tathA ca sahabhAvitvaM guNAnAM pratipAdayatA dRSTAntArthamuktam "sukhamAhAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / / zaktiH kriyAnumeyA syAt yUnaH kAntAsamAgame // " [ tadevaM manaso'siddherna ghaTAdikSAnaM tena sannikRSTamiti kutastatrAdhyakSajJAnotpattiH? iti yatastatastat pratIyeta na cAnyat tadutpattau parAbhyupagamena nimittamasti sadbhAve vendriyArthasannikarSotpannatvAdinA tadAhiNo'dhyakSatA virudhyeta / atha jJAnAntarasyAnadhyakSatve'pi ghaTajJAnagrAhakatA bhaviSyatIti 20na dharmyasiddherAzrayAsiddho heturbhaviSyati ghaTajJAnasya tataH siddheH, asadetat; svayamasiddhena jJAnena gRhItasyApyagRhItarUpatvAt anyathA sarvajJajJAnagRhItasya rathyApuruSajJAnagRhItatvaM bhavediti tasyApi sarvajJatAprasaktiH / na ca khajJAnagRhItaM tadgRhItamiti nAyaM doSaH svasaMviditajJAnAbhAve 'vajJAnam' ityasyaivAsiddheH / svasmin samavetaM svajJAnamabhidhIyate iti nAyaM doSa iti cet, na tasyAbhAvAt bhAve'pyaviziSTatvAcca / na ca khotpAditaM 'kham'iti vaktavyam tadutpAdasya paradarzane tadAdheyatvena ] iti 1-tina l0| 2 evaM ca 'tavApi jugavaM do Natthi uvaogA' iti vacanavyAghAta iti vAcyam; uktavacanasya samAnasavikalpadvayayogapadyaniSedhaparatvAt indriya-manojJAnayorekadApyupapatteH iti sammatiTIkAkAraH"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 155 pra.paM. 6-8 / / __ "nANammi daMsaNammi a itto egayarayammi uvauttA / savvassa kevalissA jugavaM do natthi uvaogA" ||aavshykni0 navakArani0 gA0 93 pR0 175 / Avazyaka. hAri0 pR. 446 gA. 979 / vizeSAvazyakabhASye eSaiva gAthA (3.96 pR1200) "etadihaiva vyaktaM purastAd vakSyati / tato'syAM gAthAyAM bhadrabAhukhAmibhirvyakte'pi yugapadupayoge niSiddhe tadyogapadyAbhimAno'dyApi na tyajyate iti bhAvaH" iti vyAkhyAtA / nandisUtraTIkAyAM tu "etadeva sUtreNa darzayati" ityavataraNikAM kRloddhRtaiSA gAthA-pR0 138 pra. paM0 13-dvi. paM. 1 / adhikArimedena jJAna-darzanayordvayorupayogayoryogapadyA'yogapadyapratipAdikA bRhadvyasaMgrahe'pi gAthA vartate / sA ceyam "dasaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM Na doNNi uvauggA / jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi"||4||-pR0 169 / 3 bhagavato-bR0 la0 vA. bA. vinaa| 4 na samAna-A. hA0 vi0| 5"sahabhuvo guNAH"-siddhivi. TI. li.pR. 96 paM0 13 / "guNaH sahabhAvI dharmaHxxx paryAyastu kramabhAvI" xxx-pramANanayata. 5,7-8 / ratnAkarA. 5, pR. 82 / 6 aSTasa0 pR. 78 paM0 14 / "kathamanyathA nyAyavinizcaye "sahabhuvo guNAH" ityasya ___ "sukhamAlAdanAkAra vijJAnaM meyabodhakam / zaktiH kriyAnumeyA syAd yUnaH kAntAsamAgame" // iti nidarzanaM syAt"-siddhivi. TI.li. pR. 165013-14 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| prasiddhatvAt samavAyAbhAve ca tasyApyasiddhatvAnnityasya cezvarazAnasyezvarajJAnatvAsiddhaH / na ca khasaMviditajJAnavAde'pi svasaMviditatvAvizeSAd devadattajJAnaM yajJadattajJAnaM prasajyeta yajJadattajJAnasya devadattAsaMviditatvAt svajJAnasya kathaJcit svAtmanA tAdAtmyAt tasyaiva tadrUpatayA pariNateriti prasAdhitatvAt / jJAnAntareNa tasya saMvedanAt nAgRhItatvamiti cet, na tasyApi jJAnAntareNa grahaNe'navasthAprasakteH agrahaNe'gRhItavedanena gRhItasya dvitIyajJAnasyAgRhItarUpatvAnna tena 'prathama-5 grahaNamiti tavasthA dharmyasiddhiH tena ghaTAdijJAnasya dharmiNaH dvitIyena tasyApi tRtIyena grahaNAdarthasiddha parajJAnakalpanamiti nAnavasthA' iti yaduktam tadapyasaGgatam tRtIyAderzAnasyAgrahaNe prathamasyApyasiddheruktanyAyAt yadi punastRtIyajJAnena svayamasiddhenApi dvitIyaM gRhyate dvitIyena tathAbhUtenaiva prathamam tenApi tathAbhUtenaivArthoM grahISyata iti dvitIyajJAnaparikalpanamapi vyarthamAsajyeta / na ca 'vidito'rthaH' iti jJAnavizeSaNasyArthasya pratipatteH "agRhItavizeSaNA ca vizeSye buddhirnopajAyate"10 [ ] iti vizeSaNagrAhijJAnaM dvitIyaM parikalpyate / na ca vizeSaNasyApyaparavizeSaNaviziSTatA pratIyate yena tRtIyAdijJAnaparikalpanA yuktisaGgatA bhavediti vaktavyam vizeSaNasyaiva tRtIyAdijJAnaparikalpanAmantareNa grahaNAsaMbhavAdityukteH svasaMviditajJAnAbhyupagama eva jJAnavizeSaNaviziSTArthapratipattiH saMbhavinI anyathA tadayogAdanavasthA'nivRtteH / na ca viSayAntarasazcArAdanavasthAnivRttiH yato dharmijJAnaviSayAt sAdhanAdi viSayAntaram tatra jJAnasyotpattirviSayAntarasa-15 JcAraH na cAparAparajJAnagrAhijJAnasantatyutpattAvavazyaMbhAvibAhyasAdhanAdiviSayasannidhAnam yena tatra jJAnasya saJcAro bhavet sannidhAne'pi "antaraGga-bahiraGgayorantaraGgasyaiva balIyastvAt ] nAntaraGgaviSayaparihAreNa bAhyaviSaye zAnotpattirbhavediti kuto'navasthAnivRttiH? na cAdRSTavazAdanavasthAnivRttiH svasaMviditajJAnAbhyupagamenApyanavasthAnivRtteH saMbhavAd anyathA kArye'nupapadyamAne'dRSTaparikalpanAyA upapatteH svasaMvedane'pi cAdRSTasya zaktiprakSayAbhAvAt / 20 etena 'IzvarAderanavasthAnivRttiH' iti prativihitam tasyAdRSTakalpanatvAt pratiSiddhatvA~cca / na ca zaktiprakSayAccaturthajJAnAderanutpatteranavasthAnivRttiH dharmigrahaNasyaivamabhAvApatteH / kiJca, zaktiryadyAtmano'vyatiriktA tadA tatkSaye Atmano'pi kSayApattiH vyatiriktA cet tata eva jJAnotpatteranarthaka AtmA bhavet / na ca sA tasya' iti nAtmAnarthakyam samavAyAbhAve 'tasya sA' ityasiddheH / kiJca, yadi zaktiprakSayAdanavasthAnivRttiH bAhyaviSayamapi jJAnaM na bhavet zaktiprakSayAdeva / na ca caturthAdijJAnajanana-25 zaktereva prakSayo na bAhyaviSayajJAnazakteH yugapadanekazaktyabhAvAt bhAve vA yugapadanekajJAnotpattiprasaktiH sahakAryapekSApi nityasyAsaMbhavinIti pratipAditam / krameNa zaktibhAve kutaH sa iti vaktavyam ? Atmana iti cet, na; aparazaktivikalAt tataH tadabhAvAt aparazaktiparikalpane tadbhAve'pyaparazaktiparikalpanamityanavasthA / tadevaM svasaMviditavijJAnonabhyupagame kathaJcid ghaTAdijJAnasyAsiddherAzrayAsiddhaH 'zeyatvAt' iti hetuH svarUpAsiddhazceti vyavasthitametat svanirNIti-30 khabhAvaM jnyaanmiti| 1-siddhiH / vA. bA0 / "khotpAdyakhAyogena"-vR0 Ti0 / "khotpAthalAyogAt"-la. Ti0 / 2 dharmAsi-vA. bA0 / dharmasi-A0 / 3-mapi si-l.| 4 "na hi apratIte vizeSaNe viziSTaM kecana pratyetumarhantIti"-mImAM0 1-3-33 pR056 paM0 21 / siddhivi0 TI0 li. pR0 113 paM0 8 / "nA'gRhIte vizeSaNe viziSTabuddhirudeti"-laukikanyAyA0 bhA0 3 pR. 77 / asya nyAyasya va kopayogaH, tasya ca pAThabhedabhinnAni kAnicid rUpAntarANi ityAdi sarva laukikanyAyAJjalo tatraiva vizeSeNa nirUpitam / 5 "antaraga-bahiraGgayorantara# balavat iti nyAyAt"-brahmasU. zAGkarabhA0 Anandagi0 TI0 2-1-4 pR. 432 paM0 15 / haima. bR0 vR07-4-122 / laukikanyAyA0 bhA03 pR. 10 / 6-yaadete-l| pR0 102 pN06| 8 pR. 474 paM0 13 / 9-nAnAbhyu-vR0 |-naabhyu-l0 vA. bA. A0 hA0 vi0|10 pR0 475 paM0 24 / / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe [vijJAna-zUnyatAvAdIyamarthasyAsattvapakSaM nirasya tasya ca pAramArthikatvaM pratiSThApya lakSa Ne'rthanirNItisvabhAvatvasyopapAdanam ] atrAha saugataH-bhavatu svasaMviditaM jJAnam arthagrahaNasvabhAvaM tu tanna yuktam arthasyaivAbhAvAt / tathAhi-yad avabhAsate tad jJAnam yathA sukhAdiH avabhAsate ca nIlAdikamiti svabhAvahetuH / 5 nanvatra kiM svato'vabhAso hetuH, uta parataH, AhosvidavabhAsamAtramiti vikalpAH / tatra yadyAdyaH pakSaH sana yuktaH, paraM prati tasyAsiddhatvAt 'nIlamahaM vedmi' ityahamahamikayA nIlAda vibhinasvarUpatayA pratIyamAnena jJAnena nIlAdebrahaNAbhyupagamAnna parAnapekSanIlAdyavabhAsaH parasya siddhH| yadi tu paranirapekSo nIlAdyavabhAsaH parasya siddho bhavet kimato hetoraparaM sAdhyamiti vaktavyam ? jJAnarUpateti cet, nanu sA yadi prakAzatA tadA hetusiddhau siddhaiva na sAdhyA / atha sA na siddhA 10kathaM heto siddhiH? atha bhrAnteH puruSadharmatvAt svato'vabhAsanaM nIlAdiSvabhyupagacchannapi jJAnarU patAM necchediti sAdhyate tarhi bhrAntereva bhAvadharmamicchannapi kazcid bhAvaM necchediti "nAsi bhAvadharmo'sti" [ ] ityatra kathamuktam-"ko hi bhAvadharma hetumicchan bhAvaM necchet" ] iti / athApi syAt yadi bhinnena jJAnena nIlAdergrahaNamupapattimad bhavet tadA heturasiddhaH syAt na caivam / tathAhi-na bhinnakAlasyArthasya tena grahaNaM saMbhavati nApi samAnakAlasya, 15tathA na nirvyApAreNa, nApi bhinnAbhinnavyApAravatA, tathA, na parokSeNa, nApi khasaMvidrUpaM bibhratA, nApi jJAnAntaravedyeneti pratipAditaM saugatairiti na svato'vabhAsalakSaNo heturasiddhaH asadetat evamabhyupagacchataH saugatasyAnumAnocchedaprasaktaH / tathAhi-'yad avabhAsate tad jJAnam sukhAdivat tathA ca nIlAdikam' ityanumAnametat tacca trirUpaliGgaprabhavam "trirUpAlliGgAdarthara" [ ] iti vacanAt liGgaM cAnumAnAd bhinna bhinnasamayaM ca yadi tasya janakaM tarhi samastAnumAnajanakaM tadeva 20 syAditi anamAnabhedakalpanAvaiyarthyam / atha bhinnakAlamapi liGgaM kiJcideva kasyacita kAraNamiti nAyaM doSastarhi jJAnamapi tathAvidhaM kiJcideva kasyacid grAhakam artho vA tathAvidhaH kazcideva kasyacida grAhya iti nAtiprasaktiH / atha bhinnakAle'tItAnutpanne'rthe grahaNapravRttaM jJAnaM nirviSayaM bhavet tarhi liGgAda vinaSTAnutpannAdupajAyamAnamanumAnaM nirhetukaM kiM na bhavet ? atha svakAle vidyamAnaM svarUpeNa tajjanakamiti nAyaM doSastarhi grAhyamapi khakAle'pi vidyamAnamiti tathA tasya tadvAhakaM na nirvi25SayaM bhavet / atha na bhinnakAlaM liGgamanumAnasya kAraNaM kintu samakAlam, na; samakAlasya janakatvavirodhAt avirodhe vA anumAnamapi liGgasya janakaM bhavet tathA cAnyonyAzrayadoSa iti naikasyApi 1-ditajJA-bR0 vinaa| 2 "tathA ca yaduktaM prajJAkareNa yadavabhAsate taj jJAnam yathA sukhAdi avabhAsate ca nIlAdikam jaDasya pratibhAsAyogAt"-siddhivi0 TI0 li. pR0 136 paM0 12-13 / ayaM carcAvidhistAvadarthazaH zabdazazca prameyakamalamArtaNDe vartate-pR0 22 pra. paM0 4 / 3 "naasiddhrbhaav-xxx| dharmo viruddho bhAvazca sA xxx?" // -tattvasaM0 paji0 0 412 paM0 27 / "asiddho bhAvadharmazced vybhi-xxx| viruddho dharmo'bhAvasya sa sattAM sAdhayet katham" // -aSTasa0 pR0 58 paM0 18 / "nAsiddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH / dharmo viruddho bhAvasya sA sattA sAdhyate kthm"?||nyaaymnyj. A0 2 pR0 128 paM0 7 / pramANamI0 1-2-17 pR. 68 paM0 20 / jainatarkapari0 pR. 122 dvi. paM. 4 ysho0| 4 etAdRzI vAcoyuktiH aSTasaharuyAm prameyakamalamArtaNDe ca yathAkramamitthaM dRzyate-"ko hi nAma sarvajJabhAvadharma hetumicchan sarvajJameva necchet"-pR0 58 paM0 16 / "ko hi nAma khapratibhAsaM tatrecchan jJAnatAM necchet"-pR0 22 pra. paM0 / 5pra0 pR. paM0 4 / 6 'trirUMpaliGgaprabhavaM trirUpAlliGgAdarthaDag' ityevamaGkitaH pAThaH vR0| 7 'liGgaM cAnumAnAdU bhinna bhinnasamayaM ca / yadi tasya janakaM tairhi' ityevamaGkitaH pAThaH bR0 / 8"jJAnam-bR0 tti.| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgajanyatvAvizeSaNAnumAnatvamityuttaraparyanayAtasya liGgajanyatvAlliGgatApani jnyaanmiimaaNsaa| 481 sadbhAvaH / athAnumAnameva janyam tatraiva janyatApratIteH na liGgam tadviparyayAt, na; anumAnavyatirekeNa grAhyatAvajanyatAyA apratIteH / na ca tatsvarUpameva janyatA liGge'pi svarUpasadbhAvena janyatAprasakteH tathA ca parasparajanyatAyAM punarapi sa evetaretarAzrayalakSaNo doSaH / atha svarUpAvizeSe'pi liGgAnumAnayoranumAna eva janyatA liGgApekSA na punarliGge taidapekSA seti tarhi nIla-tatsaMvedanayostadavizeSe'pi tata eva nIlasyaiva tatsaMvedanApekSA grAhyatA na tu tatsaMvedanasya nIlApekSA seti5 smaanmutpshyaamH| na ca liGgamanumAnotpattikaraNAdutpAdakam yato yadyutpattiranumAnAdanAntarabhUtA kriyate tadAnumAnameva liGgena kRtaM bhavet tathA ca talliGgameva prasaktam liGgajanyatvAduttaraliGgakSaNavat / na cAnumAnopAdAnajanyatvAt tadanumAnameva, yatastadapyanumAnopAdAnakAraNaM kuto jAyate? iti paryanuyoge 'aparaliGgAt' ityuttaramabhidhAnIyam tatra ca tasya liGgajanyatvAlliGgatApattiriti paryanuyoge punarapi anumAnopAdAnatvAdanumAnatvamityuttaraparyanuyogAnavasthAprasaktiH syAt / atha tathApratIte-10 liGgajanyatvAvizeSe'pi kiJcilliGgam aparamanumAnaM tarhi jJAnajanyatvAvizeSe'pi kiJcijjJAnam aparo'rtha iti kiM na syAt ? tatazca 'nIlAdi jJAnaM jJAnakAryatvAt uttarajJAnavat' ityayuktatayA vyavasthitam / yadapi 'yayA pratyAsattyA svarUpaM viSayIkaroti jJAnaM tayaiva ced artham tayoraikyaprasaktiH na hokasvabhAvavedyamanekaM yuktam anyathaikameva na kiJcid bhavet athAnyathA, svabhAvadvayApattinisya bhavet tadapi ca svabhAvadvayaM yadyapareNa svabhAvadvayenAdhigacchati tadA'parAparasvabhAvadvayA-15 pekSaNAdanavasthA anyathA svArthayorapi tadapekSA na syAt svasaMvedanalakSaNatvAcca jJAnasya nAsaMviditaM rUpaM yuktam' ityuktam, tadapi nirastam: liGgasya samAnakSaNAnumAnakaraNepyasya samAnatvAt / tathAhiliGgaM yayA pratyAsatyA svopAdeyakSaNAntaraM janayati tayaiva cedanumAnam tayoraikyamiti liGgAnumAnayoranyataradeva bhavet / na ca liGgAbhAve'numAnam tadabhAve vA liGgamityanyatarasyApyabhAvaH / na ca liGgaM sajAtIyakSaNaM nopajanayati anumAnasamaye nIlAdyavabhAsAbhAvaprasakteH / athAnyayA svopAdeya-20 kSaNam aparayA cAnumAnaM tarhi liGgasyaikasya rUpadvayamAyAtam tatra cAvabhAsanaM liGgam tacca jJAnameva / na ca jJAnasyAviditaM rUpaM saMbhavati virodhAt tadvedanaM cApareNaM taddayeneti saivAtrApyanavasthA / api ca, yena svabhAvenaikAM zaktimAtmani vibharti liGgaM tenaiva cedaparAm tayoraikyam anyena cet svabhAvadvayam tatrApi cAparaM svabhAvadvayaM prAktananyAyenetyaparA'navasthA / atha tatkaraNakasvabhAvatvAlliGgaM bhinnasvabhAvaM kAryadvayaM nirvartayet tarhi jJAnamapi parasparaviviktarUpayoH svArthayorekaM sada grAhakamastu 25 tahaNaikasvabhAvatvAt tato yadi liGgenAmAnasyotpattignarthAntarabhUtA kriyate tarhi jJAnenArthasyAnarthAntarabhUtA gRhItiH kriyata iti samAno nyAyaH / athArthAntarabhUtotpattirliGgenAnumAnasya kriyate tarhi nAnumAnasadbhAvaH sadbhAve'pi 'liGgam' 'utpattiH' 'anumAnam' iti parasparAsaMsaktatritayasya pratibhAsAt "bhrAntirapi sambandhataH pramo" [ ] iti na yuktamabhidhAnam / atha tayApyutpattyA aparArthAntarabhUtotpattirvidhIyate tarhi tayApi tathAvidhAparotpattirvidhIyata ityanava-30 sthaanaannaanumaansdbhaavH| kiJca, liGgenotpattiH svasamayA bhinnasamayA vA vidhIyeta? bhinnasamA ceda arthagrahaNavatprasaktiH / samAnasamayA cet savyetaragovipANavadanyonyamupakAryopakArakabhAvAbhAvAnna janyajanakabhAvaH tadbhAve vA tadutpattirjanyatA liGgasya prasajyeta tatazca liGgamutpattirbhavet tatkAryatvAt uttarotpattivat / na ca liGgenotpattirvidhIyate na tayA liGgaM tasyAmeva kAryatApratIteriti vaktavyam tadvyatirekeNa kAryatA'pratIteH pratItau vA 'liGgam' 'kAryatA' 'utpattiH' iti tritayaM parasparAsambaddhaM 35 bhavet / na ca tatsvarUpameva kAryatA liGgasyApi tatastaddhAvApatteH / atha tadavizeSe'pi pratiniyataH kAryakAraNabhAva utpatti-liGgayostarhi jJAnArthayoH svarUpAvizeSe'pi niyato grAhyagrAhakabhAvaH kiM na syAt ? evamanyadapi grAhyagrAhakabhAvapakSoditadUSaNaM liGgAnumAnayorjanyajanakabhAvAbhyupagame 1"anumAna"-bR. la. tti.| 2-nakAra-pR. / 3 "na ceti yogH"-l.tti.| 4-Na tadvayebR. la.-Na dvaye-vA. baa.| 5 "bhrAntirapi saMbandhataH prameti cet"-siddhivi. TI.li. pR. 68508 / "atasmiMstadbraho bhrAntirapi saMdhAnataH pramA"-SaDda0 sa0 bR0 vR0 pR.41 pN016| 6-yA ce tdrth-l| -ditaM duu-bR0| 62 sa0ta. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe - samAnatayA yojyam / atha sakalAnumAnocchedakatvAnnAyaM vicAro'tra yuktastarhi jJAnArthayorapi na vidheyaH tatrApyasya vicArasya sakalavyavahArocchedakatvAt / na ca paramArthato liGgamanumAnakAraNaM neSyata eva vyavahArijanamatAnurodhena tasyAGgIkaraNAditi vaktavyam tenaiva 'aham' iti bhinnAvabhAsinA jJAnena nIlAderbhinnasya grahaNasiddheH svato'vabhAsanalakSaNasya hetorasiddhatva5 prasakteH / na ca kvacid vyavahArAzrayaNaM kvacinneti yuktam nyAyasya samAnatvAt / atha liGgamanumAnakAraNaM neSyata eva grAhyagrAhakabhAvavat kAryakAraNabhAvasyApi niSedhAt / kathamanumAnam ? svasAdhyAvinAbhAvitagrahaNAt tadapi tadyogyatayAH nanvanumAnaM svaviSayatayA viSayIkaroti na jJAnAntaramiti kuto'yaM vibhAgaH ? na cAnumAnaM na kiJcid viSayIkaroti tasyApramANatvaprasakteH / 482 na ca samAropa vyavacchedakaraNAt tat pramANam samAnAsamAnasamaya samAropavyavacchedavidhAne 'rtha10 grahaNavaddoSaprasakteH / tathAhi bhinnasamayasamAropavyavaccheda vidhAne ekasmAdevAnumAnAt sakalasamAropa vicchedodayAt sakalaM jagad asamAropamiti samAropAntarasamucchedArtha manumAnAntarAnveSaNamanarthakamAsajyeta / atha bhinnasamayo'pyasau kazcideva kenacit tena samucchidyate; nanu bhinnakAlo'rtho'pi kazcideva kenacit saMvedanena vipayIkriyate na sarvaH sarveNeti samAnam / yathA ca svarUpaM samAropasya vyavacchidyate tathA arthasya tadeva vipayIkriyata ityapi samAnam / na ca samAropa15vyavacchedo'numAnena saugatamate vidhAtuM zakyaH tadvyavacchedasya vinAzarUpatvAt tasya ca nirhetukatvAbhyupagamAt / na ca pravRttasamAropasya svata eva nivRtterbhAvinastu tena vyavacchedaH kriyata iti vaktavyam yatastasyApi sato vyavacchedo bhUtavanna tena vidhAtuM zakyaH asato'pi kharaviSANavannAsau zakyakriyaH / atha bhAvino'pi samAropasya na tena vyavacchedo vidhIyate api tu tadutpattipratibandhaH samarthe karaNe tadutpatteravazyaMbhAvitvAnna tatastatpratibandhaH anutpattau vA na tat tatkAraNam 20 nApyasau tajjanyo bhavet / atha tena tatkAraNasya sAmarthyavidhAtaH kriyate, so'pyayuktaH sataH sAmarthyasyopahantumazakyatvAt asya cArthasya " tasya zaktirazaktirvA yA svabhAvena saMsthitA / nityatvAdacikitsasya kastAM kSapayituM kSamaH" // [ ] iti bhavataiva pratipAdanAt / asamarthe tu kAraNe kAraNAbhAvAdeva notpatsyata iti kastatrAnumAno25payogaH na cAnumAnasahAyaH prAktanaH samAropakSaNa uttaraM samAropakSaNAntarajananAsamartha janayatIti dvitIye kSaNe kAraNAbhAvAdeva samAropAnutpattiH liGgAnumAnayoriva pUrvottarasamAropakSaNayo hetuphalabhAvAbhAvAt / atha samAropavyavacchedakRdapyanumAnaM neSyate tarhi prakRtAnumAnasya phalAntarAbhAvAdabhidhAnamasAdhanAGgavacanatvAnnigrahasthAnamApadyate / atha prakRtAnumAnaM nopanyasyate kutastarhi nIlAdInAM jJAnarUpatAsiddhi: ? pratyakSata eveti cet, tata eva jaDatAsiddhi30 rapyastu / atha jJAnarUpatApi nIlAdernAparA samastyapi tu tatsvarUpameva, naH anyatrApyasya samAnatvAt / atha nIlAderjaDatve pratibhAso na bhavet jaDasya prakAzAyogAt naH svatastasyAbhAve siddhasAdhyatApatteH parato'pi tadabhAvo'siddho 'nIlamahaM vedmi' iti pratIteH jaDasya ca prakAzAyoge kasyAsAviti vAcyam jJAnasyeti cet, na tatrApi 'svataH parato vA' iti vikalpadrayAnativRtteH / na ca jaDasya svataHprakAze jJAnatA jaDatAvirodhinI prasajyate jJAnasya tu svataH prakAze virodhAbhAvAnna 35 prathamavikalpe doSApattiH niraMzaikaparamANuparimANasya tasya svataH prakAze sthUlaikapratibhAsavirodhAt na hi pratyakSapratItasya sthUlaikapratibhAsasya virodho na doSAya tatpratibhAsaparihAreNa niraMzaikaparamANupratibhAsasyApratIyamAnasyAbhyupagame ekasya brahmaNaH svataH pratibhAsaH kiM nAbhyupagamyate aprati bhAsamAnakalpanAyAstatrApi niraGkuzatvAt ? citraikasvabhAvasya tasyAbhyupagame kSaNikatvavirodhaH krama 1 " avinAbhAvaH " - bR0 Ti0 / "avinAbhAvagrahaNAt " -la0 Ti0 / 2 " tadbrahaNam" - bR0 la0 Ti0 / 3 " kartRtApannam " bR0 la0 Ti0 / 4 samAnyasa - bha0 mAM0 / samAnaM sa ba0 / 5 dhAne'rthegra - la0 / -dhAnerthAgra-A0 hA 0 vi0 / 6 " nityatvAdacikitsyasya " - tattvasaM0 paji0 pR0 257 paM0 5 / siddhivi0 TI0 li0 pU0 26 paM0 12-13 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 178 dvi0 paM0 3 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| pariNAminastathaivAtmanaH svataHpratibhAsAvirodhAt sarvavikalpAtItasya tasyAbhyupagame nIla-sukhAdivyatiriktasya tasya brahmasvarUpavat tadapratibhAsanameva virodhaH nIla-sukhAdyAtmakatve'pi nIla-sukhapratibhAsena pIta-duHkhapratibhAsAviSayIkaraNAt pIta-duHkhapratibhAsena nIla-sukhapratibhAsayozcAsaMvedanAt paralokavadasattvena sklshuunytaaprsktiH| kiJca, nIlAdipratibhAsAnAmekenANupratibhAsena taMdanyeSAM taizca tasyAviSayIkaraNAdabhAvaprasaktiH svato'pi kevalaparamANupratibhAsasyAsaMvedanAt / 5 atha nIla-sukhAdInAM nAbhAvaH svayamupalambhAt, na; santAnAntarAniSedhaprasakteH tadabhyupagame kathaM sva-paragrahaNavyApAraniSedho'numAnAbhAvAt / na ca vicArAt tadvyApAraniSedhaH anena tadaviSayI. karaNe na taniSedhaH viSayIkaraNe grAhyagrAhakabhAvasiddharna taniSedhaH iti na sakalavikalpAtItatvasaMbhavaH / na ca tattvasyAnyatra na bhAvaH nApyabhAvaH sarvatra tathAbhAvApatteH santAnAntaravat tataH sthalaikatvAdivikalparahitasya kadAcidapyapratibhAsanAd jaDavadajaDasyApi na svato'vabhAsanaM parA-10 bhyupagamena saMbhavati / paratastasyAvabhAsane jaDasyApi tato'vabhAsasiddhervijJAnamAtratA'siddhiH / na ca pareNa samAnakAlenApratibandhAt parasparagrahaNaprasaktezca nArthagrahaNam bhinnakAlenApyatiprasaGgAt na tena tahaNam anyatrApi samAnatvAt / ata eva "svarUpasya khato gatiH" [ 1 ityayuktam tatrApi samAnakAlasya gatAvarthavatprasaGgAt / na ca svarUpasya jJAnatAdAtmyAnnAyaM doSaH tAdAtmye'pi smaanetrkaalviklpdvyaantivRtteH| atha svarUpaM jJAnameveti na bhedabhAvivikalpAvatA-15 rastatra, na; tathApratIteH tattathApratItizca yadyapramANaM nAtaH svarUpasya jJAnatAsiddhiHpramANaM cet tarhi svaparagrahaNakharUpatApi jJAnasya tata eva siddheti na tatrApi tadvikalpAvatAraH prtykssvirodhaat| tanna svato'vabhAsanaM hetuH asiddhatvAt / parato'vabhAsanaM cet, na; tasyApi vAdyasiddhatvAt___"naoNnyo'nurbhAvyo vuddhyAsti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzaMte" // [ 1 ityabhidhAnAnna saugatAbhiprAyeNa paraprakAzatA kasyacit siddhaa| na ca prakAzanalakSaNasya hetorjJAnatvena vyAptisiddhiryataH kharUpamAtraparyavasitaM jJAnaM sarvamavabhAsanaM jJAna(natva)vyAptamiti nAdhigantuM samartham / na ca sakalasamvandhyapratipattau smbndhprtipttiH| uktaM ca __"dviSTasambandhasaMvitti:karUpapravedanAt / / dvayasvarUpagrahaNe sati sambandhavedanam // " [ na ca vivakSitajJAna jJAnatvamavabhAsanaM cAtmanyeva pratipadya tayorvyAptimadhigacchati / tatraivAnumAnapravRtteH tatra ca tatpravRttervaiyarthyam sAdhyasyAdhyakSasiddhatvAt / na ca sakalaM jJAnamAtmani tayorvyAptiM pratipadyata 20 1 "nIlAdipratibhAsAnAmiti yogaH"-bR.Ti. / "tadanyeSAM nIlAdipratibhAsAnAmiti yogH"-l.tti.| 2"nIlAdipratibhAsaiH"-bR. la. tti.| 3 "ekANupratibhAsasya"-bR0 l.tti.| 4 "vicAreNa"-bR0 l.tti.| 5-tasya ttv-bR0| 6 "na caivaMvAdinaH kharUpasya khato'vagatighaMTate" / evaMvAdinaH "samakAlo bhinnakAlo vArtho na grAhya ityevaMvAdino yogAcArasya" / kharUpasya "jJAnasya" / svataH "jJAnAt"-prameyaka0 pR. 24 pra. paM0 2, Ti0 9-10-11 / 7 nAnyA-la. vA. bA. bhAM0 maaN0| 8-bhAvo vu-la0 vA0 bA0 / 9prameyaka0 pR. 24 pra. paM05, anyaH "arthaH" / anubhAvyo "graahyH"| anubhavo "grAhakaH"-Ti0 3334-35 / syAdvAdara0 pR. 73 dvi. paM0 13 / "nAnyo'nubhAvo buddhayA'sti xxx khayameva prakAzate"-nyAyamaja. A. 9 pR. 540 50 19 / zlo0 vA. pArtha0 vyA0 pR. 275 paM0 19 / sarvadarzanasaM0 da. 2 pR. 31 paM0 196 / SaDda0 sa0 bR0 vR0 pR. 40 pN013| 10 "na khalu kharUpamAtraparyavasitaM jJAnaM nikhilamavabhAsamAnalaM jJAnatvavyAptamityadhigantuM samartham"-prameyaka0 pR0 24 pra. pN06|11 pR. 250 25, Ti. 7 / "taduktamanyaiH-dvayasaMbandhasaMvittinaikarUpapravedanAt / " ityAdi5,24 tattvArthazlo. vA. pR. 421 paM0 11 / siddhivi0 TI0 li. pR. 109 paM0 26 / 1, 20 ratnAkarAva. pR. 4250 8 / syAdvA0 kA0 16 pR0 130 paM0 8 / 12 "avabhAsanasya"-. la. tti.| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 dvitIye kANDeiti vaktavyam sakalajJAnAvedane vAdinaivaMpratipattumazakteH / na ca na paramArthatastayorvyAptiH apitu vyavahAreNeti vaktavyam vyavahArasyApi pramANatvAbhyupagame uktadoSAnativRtteH / athApramANaM vikalpanamAtramasau, nanvanumAnamapyataH pravRttimAsAdayat tathAbhUtamiti nAto'bhimatasiddhiH / na ca mithyAvikalpaviSayadhUmAgnivyAptiprabhavAzyanumAnavadasyApi svasAdhyAvyabhicAritvam mithyAvika5lpAvagatavyAptiprabhavasya tasya svasAdhyAvyabhicAritvavyAghAtAt na hi sAdhyabhAva eva sAdhanabhAvalakSaNavyAptyabhAve sAdhanaprabhavAnumAnasya kasyacit svasAdhyAvyabhicAro'viruddhaH / na cAvidyamAnavyAptiliGgaprabhavAdanumAnAt saugatasya svamatasiddhiH parasyApi tathAbhUtAt kAryAdyanumAnAt IzvarAdyabhimatasAdhyasiddhiprasakteH / na ca jJAnatva-svataHprakAzanayoH sAdhyasAdhanayoH kutazcit pramANAda vyAptisiddhiH pAramArthikI jJAnavajaDasyApi prtogrhnnsiddhehetornaikaantiktvprskteH| 10 jaDasya prakAzAyogo'pyapratipannasya pratipattumazakyaH zakyatve vA santAnAntarasyApi svaprakAzAyogaH pretipattavya iti tasyApyabhAvaH prasaktaH tathA ca parapratipAdanArtha prakRtahetUpanyAso vyarthaH / atha pratipannasya jaDasya prakAzAyogastathApi virodhaH-'jaDaH pratIyate prakAzAyogazca' iti / athAdRzye'pi jaDe vicArAt tadayogaH pratIyate; nanu jaDasya tenApyaviSayIkaraNe pUrvavaddoSaH-'vicArastatra na pravartate tata eva ca prakAzIyogapratipattiH' iti / viSayIkaraNe vicAravat pratyakSAdinApi tasya 15viSayIkaraNAt prakAzAyogo'siddhaH / na ca sukhAdI prakAzanasya jJAnatvena vyAptinizcayAt svavyApakarahite jaDe na tasya saMbhavo'nyathA kRtakatvAderapyanityatvavikala AtmAdau saMbhava iti sakalAnumAnoccheda iti vaktavyam yatastat tatra tena vyAptamiti kuto nizcitam ? 'tasmin sati darzanAt' iti yadyucyeta puruSatvaM kiJcijjJatvena vyAptaM teta eva siddhyet vipakSe bAdhakAbhAvaH prakRte'pi smaanH| api ca, jJAnatvena vyApta prakAzanaM sukhAdau svayameva pratipannaM yadi tadeva nIlA20dAvapi kutazcit pramANAt pratIyate tadA tatastatra sAdhyasiddhiryuktA na punaH sAdhyavyAptadharmavilakSaNAdapi 'dharmAt pratibhAsaH' iti zabdasAmye'pi anyathA buddhimatkAraNavyAptaghaTAdisannivezavilakSaNAdapi parvatAdisannivezAt tatra buddhimatkAraNasiddhiH syAditi "vastubhede prasiddhasya"[ ] ityAderabhidhAnamasaGgataM bhavet / na ca nIlAdau sukhAdyavabhAsanaM parasya siddham siddhau vA viprati patterabhAvAnna tadavabodhArtha zAstrapraNayanaM saugatasya yuktam / jaDatAsamAropavyavacchedArtha taditi 25cet, na; svapratibhAse'pyanyathApratibhAsasamAropo'styeva Atmano'nekarUpeNa svataHpratibhAsAbhyupa gamAt sa kuto vyavacchidyatAm ? na cA~yaM na samAropaH khAtmani svakAryakArI sAdhyavat 'svapratibhAso nIlAdiH anyagrAhakAbhAve satyupalabhyamAnatvAt sukhAdivat' ityato'numAnAt sa vyavacchidyate anyagrAhakAbhAvazcAnupalambhAditi cet, na; svasaMvedanapratyakSato'hamahamikayA anyagrAhakopalabdhestaidabhAvasyAsiddhatvAt / atha 'sthUlo'ham' 'kRzo'ham' iti pratIteH 'ahaM'pratyayaH zarIrameva 30 na ca tat nIlAdeAhakam svayaM tasya prameyatvAt, na; andhakArAdyavaguNThitazarIrAgrahe'pi sAloka ghaTAdigrahaNopalabdheH zarIrAt tadbhedasiddhistathApyabhede na kiJcid bhinnaM bhavet / tato bhinno'pi na nIlAdeAhaka iti cet, na; asya prativihitatvAt / tato na dRSTAntadRSTasAdhanadharmasya sAdhyadharmiNyavagatirityasiddho hetuH / na ca naiyAyikAdIn prati sukhAderjJAnatA siddhati sAdhyavikalatA dRSTAntasya athAta eva hetorjJAnatA sukhAdeH siddheti na sAdhyavikalatAdoSaH; nanvatrApyaparaM nidarzanamupA35 deyam tatrApyetaccodhe nidarzanAntaramityanavasthA / nIlAdernidarzanatve itaretarAzrayatvam-sukhAdijJAnatAsiddhau nIlAdestadrUpatAsiddhiH tasyAzca tannidarzanavazAt sukhAdestadrUpateti kathaM netaretarAzrayatvam ? na ca sukhAdau dRSTAntamantareNApi tadrUpatAsiddhiH nIlAdAvapi tathaiva tdaaptteH| atha sukhAderjaDatve pratibhAso na bhavet jaDasya prkaashaayogaat| nanu nIlAdAvapi prakAzatAsiddhAvetadeva "pramANabhUtam"-bR0 Ti0 / "prmaannruupm"-l.tti.| 2 pratipadyata iti bR0| 3 "vicAreNa"bR. l.tti.| 4-zAyogaH pr-bR0| 5"taddarzanAt"-vR. l.tti.| 6 pratIyeta t-bR0| 7-zAta tada bu-vA. baa0| 8"zAstrapraNayanam"-bR. l.tti.| 9-bhAsamAro-bR0 bhAM. mAM. vinaa| 1. "khapratibhAse'pi yo jAyate"-vR0 l.tti.| 11 "anyagrAhakasya"-bR. la. tti.| 12-tvAnnAdhakA-la. / -tvaannkaaraa-vR.| 13 "tasyAM ca tannidarzanAt"-prameyaka0 pR. 24 dvi. paM0 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| vaktavyam kiM sukhAdinidarzanena? tatra coktameva dUSaNam / atha sukhAderajJAnatve tato'nugrahAdyabhAvo bhavet, nanu kiM sukhamevAnugrahaH, uta tato bhinnam ? prathamapakSe va jJAnatvenAsau vyAptaH yatastadabhAve na syAt vyApakAbhAve hi niyamena vyApyAbhAvaH parasyAbhISTaH anyathA prANAdeH sAtmakatvena kvacid vyAtyasiddhAvapyAtmAbhAve sa na bhavediti kevalavyatirekihetvagamakatvapradarzanamayuktaM bhavet / tanna prathamaH pakSaH / nApi dvitIyaH yato yadi nAma sukhe jJAnatA'bhAvaH arthAntarabhRtAnugrahasyAbhAve5 kimAyAtam na hi yajJadattasya gauratAabhA(tA'bhA)ve devadattAbhAvo dRssttH| tajjJAnatAkAryatvAt tadabhAva iti cet, na; paraM prati tadasiddheH / kiJca, grAhyagrAhakabhAvavat samAnasamaya-bhinnasamayayoH kAryakAraNabhAvo duranvaya iti prAk pratipAditaM na punarucyate / tanna naiyAyikAdIn prati jJAnatA sukhAdeH kutazcit sAdhanAt siddhA / pratyakSatastatsiddhiriti cet, na; nIlAdAvapyadhyakSata eva tatsiddhiprasakteranumAnopanyAsastatra tatsAdhanAya vaiphalyamAsAdayet tathApi tadupanyAse sukhAdAvapi 10 tatprasAdhanAya tasyopanyAso bhavet na hi nIlAdikamapi svasaMvedyamiti parasya na siddham / atha tatra jaDatAsamAropAda tadvyavacchedArthamanumAnaM pravarttamAnaM nAnarthakaM tarhi sukhAdAvapi tadvyavacchedAya tat pravarttamAnaM kimityanarthakaM bhavet ? asti ca tatrApi naiyAyikAdInAM jaDatAsamAropaH tatra ca tatpravarttane doSaHpratipAdita eva / na ca viparItAropavyatiSaktamUrtayo bhAvA dRSTAntIbhavanti sAdhyAvizeSAditi / na sukhAdInAM prakRtasAdhye dRSTAntatA / na ca jainasya tatra samAropAbhAvAta taM prati 15 tasya dRSTAntatA sAdhanopanyAsasyApi tameva prati prasaktenaikAntato'rthAbhAvaH sarvAn prati vipratipatteranirAkaraNAd jainasyApi kimiti tatra tadabhAvaH? tena taMtra jJAnatvanizcayAt nizcayasamAropayozca virodhAditi cet, kutaH punastatra tasya tannizcayaH? pramANamantareNeti cet, na; tathAnizcitasya dRSTAntatvAyogAt / pramANatazcet nIlAdau jaDatAnizcayasyApi tata eva saMbhavAt samAropAbhAvato'numAnopanyAso vyarthastavyavacchedAya / nIlAdAvajaDe jaDatAnizcayo na pramANanibandhanastena 20 tatrAnumAnopanyAsa iti cet sukhAdau kutastannibandhano jJAnatAnizcayaH? adhyakSatastasya jJAnatA. siddhiriti cet, na; itaratrApi tata eva jaDatAsiddheH na ca jaDatAnizcayaheturadhyakSaM pramANameva na bhavati itaratrApi tatprasakteH abAdhitatvamubhayatra samAnam na ca jainasya sukhAdau prakAzanaM jJAnarUpatayA vyAptaM prasiddhamiti tena stambhAdau jJAnatA sAdhyata iti na kiJcit pramANApramANasiddhatAvicAreNa prayojanaM yataH svataHprakAzanaM jJAnarUpatayA vyAptaM tasya yat siddhaM tat stambhAdau 25 nAstItyasiddho hetuH parataHprakAzanaM yat stambhAdau tasya siddhaM na tad jJAnarUpatayA vyAptam prakAzanamAtraM ca stambhAdAvupalabhyamAnaM jaDatayA'viruddhatvAnnaikAntato jJAnarUpatAM sAdhayatIti na prakAzanalakSaNo heturjJAnarUpatAM stambhAdeH sAdhayatIti sthitam / atha mAbhUnnIlAderzAnarUpatA tatprasAdhakapramANAbhAvataH pAramArthikArtharUpatA tu tasya kuto yena tAhijJAnamarthanirNItirUpatayA pramANaM bhavet ? ucyate; abAdhitapratyayaviSayatvAnnIlAdeH paramArtha-30 rUpatA / tathAhi jAgradavasthopalabhyamAno nIlAdiH paramArthasan sunizcitA'saMbhavadvAdhakapramANatvAt sukhAdisaMvedanavat / na cAsya pratyakSaM bAdhakam askhalatpratyayaviSayatayA sarverasya darzanAt anyathA vyavahAriNastatra pravRttirna syAt / na cAnumAnaM vAdhakam adhyakSasiddhe'numAnasya bAdhakatvenApravRtteH na cAnumAnamarthAsattvapratipAdakamupalabhyate / atha yad vizadadarzanAvaseyaM na tat paramArthasat yathA taimirikopalabhyamAnaM kezondukAdi, vizadadarzanAvaseyaM ca stambhAdikamityato'numAnAt tadabhAvaH, 35 na; asyAnumAnasya parAbhyupagamena prAmANyAyogAditi pratipAditatvAt / kiJca, paramArthasattAbhAvaH 1"anugrahaH"-bR0 la0 tti.| 2 "jJAnarUpatA"-bR0 la0 tti.| 3-tAbhA-bR0 vinaa| 4 "na khalu yajJadattasya gauratvAbhAve devadattAbhAvo dRSTaH"-prameyaka. pR. 24 dvi. paM0 11 / 5 tajJA-la. vA. bA0 / tadajJAbhAM. maaN0| 6-ta etat-bR0 vinaa| 7 "jJAnarUpatA"-bR. la. tti.| 8 "jainam"-bR0 la. tti.| 9 "jainena"-bR0 la. tti.| 10 "sukhAdiSu"-bR. l.tti.| 11-yAvi-bR0 vinaa| 12 pR. 361 Ti. 31 / etatpadasyArtha spaSTIkartumayamaSTasahasrIgataH pATho vicAraNIyaH-"nabhasi kezAdijJAnaM hi bahirvisaMvAdakatvAt pramANAbhAsam kharUpe saMvAdakatvAt pramANam"-pR. 248 paM0 11 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe - stambhAderyadyanenAnumAnena na pratIyate kathamasya bAdhakatA ? bAdhyajJAnagRhIta dharmAbhAvagrAhakasyaiva bAdhakatvAt 'azrAvaNaH zabdaH' ityasya pratyakSavat anyathA nIlajJAnasyApi pItajJAnabAdhakatA bhavet / pratIyata iti cet sa yadyaparamArthasan nAtaH stambhAderasattvasiddhiH paramArthasaMzcet anenaiva hetorvyabhicAraH / na cAbhAvagrAhakatvAdanumAnaM tadbAdhakaM neSyate api tu paramArthasattvasamAropavyavaccheda5 karaNAditi vaktavyam tasyaivAsiddheH / tathAhi tadvyavacchedaH samAropasvabhAvaH tadabhAvarUpo vA bhavet ? 'prathamapakSe samAropavyavacchedakAryanumAnaM samAropakAri prasaktam na caitad yuktam kRtasya karaNAyogAt / dvitIyapakSe vinAzasya sahetukatvamaniSTamAsajyate / kiJca, asau vyavacchedo'numAnena yadi pratIyate paramArthasaMzca punarapi hetoranaikAntikatvam / na pratIyate cet na tarhyanumAnena samAropavyavacchedakaraNam anyathAbhUtasyaM tasya tena karaNAsaMbhavAt / na ca stambhAdisvarUpo'pi samAropavyavacchedo'numAnena 10 kriyate stambhAdeH svahetubhya evotpatteH / na cAsAvanumAnasvarUpa eva tenaiva tasya karaNavirodhAt / na cAnumAnasannidhau tadanutpattireva tatastadvyavacchedaH tatrApi pUrvoktadoSasya samAnatvAt / kiJca, samAropaviviktaM bhAvAntaraM yadi bhAvisamAropAnutpattiH taccAnumAnena pratIyate paramArthasacca punarapi hetustenaiva vyabhicArI / atha na paramArthasanna tarhi tadrAhyanumAnaM pramANamiti kathaM tasya bAdhakatvam ? na ca na tadvyavacchedakaraNAdanumAnaM tadvAdhakamapi tu tadabhAvAvisaMvAdAditi vaktavyam tadaviSayasya tadavi - 15 saMvAdakatvAyogAt / tata AtmalAbha eva tadavisaMvAda iti cet; nanu tadAtmalAbho'pi yadyanumAnenAtmano jJAyate pAramArthikazca punarapyanenaiva heturvyabhicArI apAramArthikazcenna tadviSayamanumAnaM tadbAdhakam / na ca svApAdau tadabhAvadarzanAvaseyatvayoH pratibandhagrahaNAdanyatrApi darzanAvaseyatvaM tatpratibaddhaM tajjanitaM cAnumAnaM padArthAbhAvajanitamiti siddhastata AtmalAbho'visaMvAdaH yataH sAkalyena pratibandhagrahaNe pratibandhasya grAhakaM tadAsaktaM tatra ca pUrvapratipAdita eva doSaH tadagrahaNe 20 ca na tasmAdanumAnasyAtmalAbhanizcayaH / na ca tayorekatra sahabhAvadarzanAt sarvatra tathAbhAvaH anyathezvarAdyanumAnamapyavisaMvAdakaM bhavet / api ca, svApAdyavasthAvabhAsino ghaTAderyadi paramArthasattvAbhAvo na gRhyate kathaM na sAdhyavikalatA dRSTAntasya / gRhyate cet tasya pAramArthikatve hetorvyabhicArastadavasthaH apAramArthikatve dRSTAntaH sAdhyavikalaH / atha na saugatena tadabhAvo gRhyate api tu bahirarthavAdineti na pUrvokto doSaH, naH tena pramANena tadabhAvagrahaNe saugatenApi tagrahaNaprasaGgAt pramANasya kvacit 25 pakSapAtAsaMbhavAt pramANamantareNa grahaNe na tena hetorvyAptiH abhyupagamamAtrasiddhasya vyApakatvAyogAt anyathA bauddhAbhimatanAzAdinA sukhAderacetanatvasAdhanaM sAGkhyasya kimityayuktaM bhavet ? tanna prakRtamanumAnaM sAdhyasAdhanayorvyAtyagrahaNAt prakRtasAdhyasAdhanAyAlamiti na tadvAdhakaM yuktam / na ca pratyakSAnumAnavyatiriktaM pramANAntaraM saugatasyAbhISTaM yat tadvAdhakaM bhavet ataH 'sunizcitAsaMbhava -' ItyAdiheturnAsiddhaH / na cAparamArthasati yathokto hetuH saMbhavIti nAnaikAntikaH / 30 atha svapnadRSTe ghaTAdAvaparamArthasati yathoktahetoH sadbhAva iti kathaM nAnaikAntikaH ? na ca tatra bAdhakapramANaviSayatvam vAdhyatvasya kvacidapyasaMbhavAt / tathAhi na tAvad bAdhakena jJAnasya pratibhAsakAle svarUpaM bAdhyate tasya parisphuTena rUpeNa pratibhAsanAt nApyuttarakAlaM kSaNikatvena tadA tasya svayamevAbhAvAt nApi tatprameyasya pratibhAsamAnena rUpeNa svarUpaM bAdhyate pratibhAsanAdeva na ca pratibhAsamAnarUpasahacAriNA sparzAdirUpeNa, tasya tato'nyatvAt na cAnyAbhAve'nyasyAbhAvo 'ti35 prasaGgAt / na ca jJAnasya jJeyasya vA phalamutpannamanutpannaM vA bAdhyate utpannasya vidyamAnatvena vAdhyatvAsaMbhavAt anutpannasyApi svayamevAsattvAt / na ca svapnadRSTe ghaTAdike udakAharaNAdyarthakriyA na saMbhavati tasyA api tatra darzanAt "asaMtaH sattvena pratibhAsanamasya" [ ] iti jJApanAt sa tena bAdhyata iti cet, na; pratibhAsamAnasya tajjJApanAsaMbhavAt jAgradRSTaghaTAdAvapi tatprasaGgAt / na ca 1- satve sa-A0 vi0 / 2- sya tena bR0 vinA / 3 " anumAnena " - bR0 la0 Ti0 / 4 " tasyAnumAna - rUpasamAropasya" - bR0 la0 Ti0 / 5 " samAropa " - bR0 la0 Ti0 / 6 pra0 pR0 paM0 5 / 7 haNaM ta-la0 / 8 " bAhyArthavAdinA " - bR0 la0 Ti0 / 9 " na saMvidrUpAH sukhAdayaH vinAzitvAdibhyaH kumbhavaditi" - bR0 la0 Ti0 / 10 pR0 485 paM0 31 / 11 - bhAvo - bR0 la0 / 12- tpannaM bA - bR0 la0 / 13 " udakasya " - bR0 la0 Ti0 / 14 " khamavedane" - bR0 la0 Ti0 / 15 " ghaTAdiko'rthaH " - bR0 la0 Ti0 / 486 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | 487 'nedam' iti tatra jJAnAbhAvAnna tattrasaGgaH 'nedam' iti jJAnasya saMtyapi kvacit jhaTityapasRte bhAvAt asatyapi cAnyagatacittasyAbhAvAt / tathAhi zIghraM gacchato marIcikAjalajJAne 'nedam' iti pratyayo notpadyata eva / 'nedam' iti pratyayaviSayasyApi ca kathaM satyatA ? bAdhakAbhAvAditi cet; nanu bAdhakaM 'nedam' iti jJAnam tasya cAbhAvo'satyapi viSaye bhavatItyuktam / kiJca tadviSayam anyaviSayaM vA bAdhakamabhyupagamyate ? na tAvat tadviSayam virodhAt nahi yat yadviSayaM tadeva tasyAsatprati- 5 bhAsanaM jJApayatItyupapannam / nApyanyaviSayam tenApratibhAsamAnasyAnyasya tajjJApanAyogAt anyathA ghaMTajJAnaM paTasya tad jJApayediti / atra pratividhIyate - nahi bAdhakena jJAnena svarUpam jJAnasya viSayaH phalaM vA vAdhyate kintu jJAnasyAsadviSayatvam arthasya vA'satpratibhAsanaM tena jJApyate yathA zuktikAjJAnena rajatavijJAnasya rajatAkArasya vA / etacca vAdhyabAdhakabhAvamanicchatApyavazyamabhyupagantavyam pratibhAsAdvaite skandha - 10 santAnAdivikalpAnAM svayameva nirviSayatvopavarNanAt tadupavarNanA'bhAve bAhyabhAvAnAmekAnekarUpatayA sAmAnya - sAmAnAdhikaraNya-vizeSaNavizeSyabhAvAdeH pAramArthikasya bhAvAt pratibhAsAdvaitasyAbhAva eva syAt / kiJca bAdhyabAdhakabhAvapratiSedhavidhAyiyuktyupanyAsena vAdinA kiM kriyate iti vaktavyam na kiJciditi cet, tadupanyAsavaiyarthyam / atha tUSNIMbhAvo nigrahaH syAditi tadupanyAsastarhi tadupanyAse'pyasAdhanAGgavacanaM nigraha eva bhavediti tadupanyAsAnarthakyam / bAdhyabAdhaka - 15 bhAvAbhAvapratipattistadupanyAsaprayojanamiti cet, na tatpratipatteryathArthatve paramatasiddhiprasakteH tasyA ayathArthatve punarapyAnarthakyam / samAropavyavacchedArtha tadupanyAsa iti cet bAdhyabAdhakabhAvAbhAve'pi rtaMdbhAvAdhyavasAyasamAropasya vyavacchedaH svarUpApahArazcet tarhyabhyupagata eva vAdhyabAdhakabhAvaH / kiJca, udayakAla eva tadapahAre tadapratibhAsa iti na samAropo nAma iti kasya nivRttyarthaH zAstrAdyArambhaH anyadApi svayameva nAzAnna tatastannivRttiH ? atha zAstrAdeH prAktanasamAropakSaNAduttara- 20 samAropakSaNajananAsamarthaH kSaNaH samupajAyata iti tannivRttistarhi bAdhakAd vAdhyanivRttirapi tathaiva saMpatsyata iti na bAdhyabAdhakabhAvanirAkaraNaM yuktisaMgataM syAt / na ca bAdhyabAdhakAbhAve'pi parasya tadbhAvAbhimAna iti zAstrAdinA jJApyate 'asatyevArthe sadabhimAno bAdhyasyeti bAdhakena jJApyate' ityasya svayamevAbhyupagamaprAptestadviSayAtadviSayabAdhakapakSoktadoSasyApyevamabhyupagacchatA svayamevAGgIkararNAt / atha na kiJcit zAstrAdinA kriyate kevalamalIkAbhimAno'yaM lokasya 'zAstreNa bAdhya - 25 bArdhakabhAvAbhAvo jJApyate tatsamAropo vA vyavacchidyate' iti nanu tadabhimAnasyAlIkatA tadabhAve'pi tadadhyavasAyaH tathA caitatparijJAne paramatamevAbhyupagataM bhavet / atha zAstrAdyupanyAso'pi nAbhyupagamyate tarhi 'bAdhyatvAyogAt' ityAdikaM kimiti vaktavyam ? tadapi nAstIti cet upalabhyamAnasya kathamasattvam ? athopalabhyate kintu svapnopalabdhasadRzaM tat / tathAhi tadvacanamaparamArthasat upalabhyamAnatvAt svapnopalabhyamAnavacovadityato'numAnAt tadasattvam, asadetat; pUrvopanyastadoSAnubandhAt 30 punarapi 'svapnopalabhyamAnavat' ityuttarAbhidhAne cakrakaprasaktiriti kiJcicchAstrAdikamabhyupagacchatA 1 " ghaTAdike" - bR0 la0 Ti0 / 2 "kartRbhUtam " - nR0 la0 Ti0 / 4 " bAghakena" - dhR0 la0 Ti0 / 3 " bAdhakaM karmabhUtam"-la0 Ti0 / 5 " asAdhanAGgavacanamapajayaprAptiriti vyAhatam " - aSTaza0 kA0 7 pR0 7 0 8 / "taduktam - khapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH / nAsAdhanAGgavacanaM nAdoSodbhAvanaM dvayoH " // aSTasa0 pR0 87 paM0 20 / "atra kIrti rAha--- dvAviMzatidhA nigrahasthAnAni vibhajyante teSAM ca pratipadamidAnIM vizeSalakSaNAni varNyanta iti na mRSyAmahe / kutaH ? asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyat tu na yuktamiti neSyate" / -nyAyamaa0 A0 12 pR0 639 paM0 5-9 / saugatAgamitaM parAjayAdhikaraNaM parIkSamANenAcArya hemacandreNa prastutaTippaNopanyastaH " asAdhanAGgavacana - " ityAdikaH zlokaH " yathAha dharmakIrtiH" ityullikhyoddhRtaH pramANamImAMsAyAm - 2-1-34 pR0 104 paM0 20-21 / nyAyadarzana saMmataM parAjayAdhikaraNamakSapAdenetthaM lakSitam - " vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam " - nyAyada0 1 2 19 / etadapi nigrahasthAnalakSaNaM "na vipratipattyapratipattimAtram" iti sUtrayannAcArya hemacandrastatraiva pratikSiptavAn / 6 tadabhA vA0 vA0 A0 / 7-dhakAbhA - bR0 / 8-NAdeva na ki A0 / 9-dhakAbhAva0 la0 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 dvitIye kANDevAdhyabAdhakabhAvAbhAve'pi tadabhimAno lokasyeti pratItizritAvabhyupagantavyaH sa iti bAdhyabAdhakabhAvaH svapnopalabdhau ghaTAdau siddho na prakRtahetorvyabhicAraH / nApi viruddhatA paramArthasattAbhAvena vyAptyasiddheH anyathA'pAramArthikaM svasaMvedanamAtramapi bhavet tatrApyaparahetoH pAramArthikatvasAdhakasyAbhAvAt viparyayavyAptazca heturviruddho bhavediti asiddha-viruddhA'naikAntikatvadoSarahitAd bhava5 tyato hetorjAgradavasthopalabhyamAnasya ghaTAdeH paramArthasattvasiddhiH / tena 'saMvRtAnumAnasAdhyA zUnyatA yadvA pareNa yaH kazciddharmaH padArthasyAbhyupagamyate sa pramANAbhAnni sidhyati pramANavyAvRttau prameyasya vyAvRtterabhyupagamAhatvAt' ityAdyapi paroktaM nirastaM draSTavyam / uktadUSaNaprakArasyAtrApi samAnatvAt / __ yacca pratibhAsAvizeSapratipAdanaM kRtam, tadapyayuktam ; svasaMvedanamAtravat pradhAnAderapi sadbhAvasiddhestadabhAve svasaMvedanasyApyabhAvApatteH anyathA pratibhAsAvizeSAyogAt tasyApyabhAve na kiJcit 10 tattvaM syAt / zUnyatAbhyupagamAt tattvAbhAvaH samiSyata eveti cet, na; tadabhyupagamasyApi tattvarUpatvAt / na ca sApi niSpramANikA abhyupagantuM yuktA pramANabhAve vA kathaM zUnyatA tasyaiva tattvarUpatvAt / na cAnyaparihAreNa tasya zUnyatAvyavasthApakatve pratibhAsAvizeSasiddhiH / atha na zUnyatA nAma kAcit yavyavasthApakaM pramANamanviSyeta api tu pratibhAsopamatvaM sarvadharmANAM seti / uktaM ca-"mAyopamAH sarvadharmAH" [ ] iti, asadetat pramANAbhAve sarvadharmANAM mAyopamatva15 syaivAsiddheH / yadapi 'pratibhAsamAnasyaikAnekatvarUpatayA'yogaH' tadapi pratibhAsAbhAve asaGgatam tatsadbhAve vA yathA pratibhAsasyAstitvaM tathaikatvAnekatvAderapi dharmakalApasyAstu tanniSedhakayuktikalApasya nirastatvAt pratibhAsasya ca vidyamAnatvAt ityalamatiprasaGgeneti siddhA vijJAna-zUnyatAvAdaniSedhena arthanirNItisvabhAvatA pramANasya / [svArthanirNayasvabhAvaM jJAnamiti pramANalakSaNaM pratikSenukAmena saugatena nirvikalpasyaiva pratyakSavasthApanam ] atrAha saugataH-bhavatu svArthanirNItikhabhAvamanumAnam pratyakSaM tu nirvikalpakatvAnna tannirNayasvabhAvam / tathAhi-yad yathA avabhAti tat tathAvyavahRtimavatarati yathA vizadamAbhAsamAnaM sukhAdisaMvedanam nAmAdyullekhaviviktatayA cAkSajaM saMvedanamAbhAtIti svabhAvahetuH nAmAdyullekhapariSvaktavapuSaH saMvido'dhyakSatvavirodhAt yataH sAkSAtkArijJAnamadhyakSatayA loke prasiddham sAkSAtkAritvaM ca 25sannihitArthAvabhAsitvam asannihite tadbhAvAt nAmAdikaM cAsannihitatvAt parokSamiti na tadyojanAmavatarItumalam / 1-dhakAbhAvAbhAve-vA0 bA0 |-dhkbhaave-aa0| 2 "khane upalabdhiryasyeti samAsaH yadvA svapnopalabdhau yo ghaTAdistatrAsau"-vR0 la. Ti. / "svapnopalabdhe [bdheH-bR.Ti.] iti pAThAntaram"-la. Ti. / 3-thApA-bR0 vinA / 4-trApi pa-vA. vA0 / 5 "tena nirastaM draSTavyamiti saMTaGkaH"-bR. la. Ti. / 6-vAnnA si-A* hA0 vi0| 7 syAdvAdara0 pR. 93 pra. paM0 10-13 / "abhyadhiSmahi ca zUnye mAnamupaiti cennanu tadA zUnyAtmatA duHsthitA no cet tarhi tathApi kiM na sutarAM zUnyAtmatA duHsthitA ?"ratnAkarAva0 1,15 pR. 32 paM0 25 / "vinA pramANaM paravanna zUnyaH khapakSasiddheH padamaznavIta / kupyet kRtAntaH spRzate pramANamaho ! sudRSTaM khadasUyidRSTam"syAdvA0 kA0 17 pR0 144 / 8 pR0 377 paM0 1, Ti. 1 / pR. 371 tti08| nyAyapravezakAreNa "tatra pratyakSaM kalpanApoDhaM yajjJAnamarthe rUpAdau nAmajAtyAdikalpanArahitaM tadakSamakSaM prati vartata iti pratyakSam" ityanena nirvikalpakasya pratyakSapramANalaM sUtritam-nyAyapra. sU. 54 pR. 7 / tadeva dharmakIrtinA "tatra pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" ityatra sUtre 'abhrAnta'padanivezanena pariSkRtya samarthitam-nyAyaviM0 1-4-pR. 6 / "yadukaM dharmottarAdinA-kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSamiti"-siddhivi0 TI0 li. pR. 54 pN09| etadeva nirvikalpakasya pramANalopavarNanaM zAntarakSitena pratyakSalakSaNaparIkSAyAM savistara vividhAkSepaparihArAdinA samarthya pratiSThApitam-tattvasaM0 kA0 1213-1361 pR. 366-404 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / 489 [ vaiyAkaraNasammataM kevalasavikalpakavAdamupanyasya nirvikalpakavAdinA tasya dUSaNam ] atrAha vaiyAkaraNaH:-na vAksaMsparzarahitA kAcit pratipattirasti zabdAnuviddhAyAstasyAH pratibhAsanAt yadi tu tatsaMsparzavikalA sA'bhyupagamyeta prakAzarUpatApi tasyA hIyeta vAgrUpatA hi zAzvatI pratyavamarzinI ca tadabhAve na tasyAH kiJcidaparaM rUpamavaziSyate / taduktam"vAgrUpatA ced vyutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI " // [ vAkyapa0 pra0 kA lo0 125 na ca nirastollekhaM svasaMvedanaM vyavahAraviracainacaturamiti savikalpamabhyupagantavyam / asadetat yato'dhyakSaM puraH sannihitameva bhAvAtmAnamavabhAsayati tatraivAkSavRtteH vAgrUpatA ca na puraHsannihiteti na sA tatra pratibhAti / na ca vyApitayA padArthAtmatayA vA arthadeze sannihitA vAgiti taddarzane sApyavabhAti, vAcAmarthadeze sannidherayogAt / tathAhi yadA'kSAnvaye saMvedane 10 purastho nIlAdirAbhAti na tadA taddeza eva zabdAtmA vaktamukhadezasya tasyAvabhAsanAt / na cAnyadezatayopalabhyamAno'nyadezo'bhyupagantuM yuktaH nIlAderapi tathAbhAvaprasakteH / ato vAgviviktasya nIlAderavabhAsanAnnArthadeze vAksannidhiriti na tatsaMsparzavatyakSamatiH / na ca padArthAtmatA vAco yuktA, tattvenApratibhAsanAt / stambhAdirhi zabdAkAraviviktaH puraH pratibhAti zabdo'pyarthaviviktasvarUpeNa zrotrajJAne'vabhAtIti na tayoraikyam pratibhAsabhedato bhedAt tathApyabhede na kvacid bhedo 15 bhavedityadhyakSaM zabdaviviktarUpAdiviSayaM na vAgrUpatAsaMsRSTaM tatra tasyA asannidhAnAt / vyavahitAyA api vAcaH pratibhAse sakalavyavahitabhAvaparamparA pratibhAsatAm arthasannidhAne'pi vA vAco locanamatAvarthapratibhAse na tasyAH pratibhAsaH tadaviSayatvAt nahi yo yadaviSayaH sa sannihito'pi tatra pratibhAti yathA''mrarUpapratipattau tadrasaH aviSayazca locanabuddheH zabda iti / locanabuddhirvA'rthamanusarantI svaviSayamevAvabhAsayati nendriyAntaraviSayaM sannihitamapi yathA rasanasamudbhavA madhurAdi- 20 pratipattistadeva na parimalAdikaM locanaprabhavapratyayenaiva zrutiviSayazabdapratipattau nayanabuddhireva sarvAkSaviSayagrAhikA itIndriyAntaraparikalpanAvaiyarthyam / zabdAtmake'pi padArthe'bhyupagamyamAne zrutireva zabdapariNatimadhigacchati locanaM ca rUpavivarta paryetItyabhyupagantavyam anyathaikamevAkSaM viSayapaJcakaM viSayIkarotIti tatrApyakSapaJcakakalpanA viphalatAmanubhavet tataH sakalamakSavedanaM vAcakavikalaM svaviSayamevAvalokayatIti nirvikalpakam / na cArthasannidhAnAd vAcaH - sannidhAvapyakSAntara. 25 vaiphalyaprasakteH - locanamatau yadi nAma na zabdasannidhijanitA zabdAkAratA tathApyupAdAnAd bodharUpataiva vAgrUpatApi vAcakasmRtijanitA tatra bhaviSyati yato yadi smaraNajanito vAgrUpatollekhastadA spaTaloca prabhavazobhinna eva bhavet kAraNa - viSayabhedAt / tathAhi - locanavyApArAnusAriNI hara ghartamAnakAlaM rUpamAtraM vizadatayA'vabhAsayati vikalpastu zabdasmaraNaprabhavo'sannihitAM vAgrUpatAmadhyavasyati kathaM na hetuviSayabhedAt tayorbhedaH 1 atha vAkpariSvaktaM rUpamadhigacchad 'rUpamidam' ityekaM 30 saMvedanamadhyavasyati jana iti kathaM na tayoraikyam ? naitat yataH 'rUpamidam' iti jJAnena vAgrUpatApannAH padArthA gRhyeran, bhinnavAgrUpatAvizeSaNaviziSTA vA ? prathamapakSe locanaM vAzrUpatAyAM na prabhavatIti tadanusAriNyadhyakSamatirapi na tatra pravRttimatI tataH kathamasAvartharUpApannAM vAgrUpatAmadhigantuM kSametyanyaivAkSamatirnAmollekhAt / atha dvitIyaH pakSastadApi nayeMnaDeMg tadviSaye zuddha eva purovyavasthite 5 1 idaM mataM tannirasanaM ca prameyakamalamArtaNDe samAnaprAyaM vartate pR0 11 dvi0 paM0 3 - pR0 12 pra0 paM0 11 / aSTasahakhyAM tu vaiyAkaraNIyazabdAdvaitadarzana- tatprativAdaparA carcA saMkSiptA bhaGgayantareNa ca dRzyate - pR0 130 paM0 1 / 2- te yaduktam bR0 la0 vA0 vA0 / 3 pR0 380 paM0 14, Ti0 13 / " tathA ca vaiyAkaraNA AhuH" ityullikhya zloko'yamuddhRto vartate nyAyabinduTIkATippaNyAm pR0 20 paM0 2-4 / nyAyamaJja0 A0 9 pR0 532 paM0 11 // 4- canAca- A0 / 5 " saugata uttaramiti" -la0 Ti0 / 6- ktanI - A0 / 7 - viktaH sva bR0 / 8-ti atrA ghR0 vA0 bA0 / 9 cArthe sa vA0 bA0 / cAsa pR0 / 10 - yanaM ha - bha0 chA0 vi0 vinA / 11- g vi dhR0 / 63 sa0 ta0 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 dvitIye kANDe - pravartate na vAci, tatra cAvarttamAnA kathaM tadviziSTaM svaviSayamuddyotayituM samarthA, na hi vizeSaNaM bhinnanavabhAsayantI tadviziSTatayA vizeSyamavabhAsayati daNDAgrahaNa iva daNDinam / na ca yadyapi vAga zina pratibhAti tathApi smRtau pratibhAtIti vizeSaNamarthasya bhinnajJAnagrAhyasyApi vizeSaNatvopapatteriti vaktuM zakyam saMvidantarapratItasya svAtantryeNa pratibhAsanAt tadanantarapratIyamAnavizeSaNa5 tvAnupapattiH / yato naikakAlamanekakAlaM vA zabdasvarUpaM svatantratayA svagrAhiNi jJAne pratibhAsamAnaM vizeSaNabhAvaM pratipadyate sarvatra tasyaM tadbhAvApatteH / na ca zabdAnuraktarUpAdyadhyakSamatirudetIti zabdasya vizeSaNatvaM rUpAdezva vizeSyatvam yato yadi tadanuraktatA tatpratibhAsastadA zabdasyAkSabuddhAvapratibhAsanAnna tadanuraktatA / atha rUpAdideze zabdavedanaM tadanuraktatA, tadapi na yuktam; nirastazabdasannidhInAM rUpAdInAM svajJAne pratibhAsanAt / atha tatkAlazabdapratibhAsastadanurAgaH, na; nayanadRzi 10 rUpAdivyatiriktazabdapratibhAsAbhAvAt yato na tulyakAlamapi zabdaM locanasaMvid avabhAsayituM kSamA tasya tadaviSayatvAt / atha zabdAnuSaktarUpasmRtidarzanAt tadrUpasya tasya prAgdarzanamupeyate tarhi zabdaviviktamartharUpaM pratyakSamadhigacchati vAcakaM tu smRtirullikhatIti na tatsaMsparzamadhyakSamanubhavatIti nirvikalpakamAsaktam anyathA zabdasmaraNAsaMbhavAdadhyakSAbhAvo bhavet / tathAhi yadi vAksaMspRSTasya sakalArthasya saMvedanaM tathAsatyarthadarzane tadvAksmRtistatra ca tatparikaritArthadarzanam na ca kazcida15 vAksaMsparzavikalamarthamavagacchati tamantareNa ca na vAksmRtiH tAM cAntareNa na vAganuSaktArthadarzanamityarthadarzanAbhAvo bhavet tato'rthadarzanAnnirvikalpakameva tadabhyupagantavyam / yadi ca vAksaMsRSTasyaivArthasya grahaNaM tadA'gRhItasaMketasya bAlakasya tagrahaNaM na bhavet / atha tasyApi 'kima' iti vAgukho'stIti tadanuSaktagrahaNaM savikalpakam naitad yuktam; tasya 'kimapi iti sAmAnyasyaiva grahaNaM bhavenna vizeSasyeti na vizadAvabhAsyarthasaMvedanasaMbhavaH / yadA cAvaM vikalpayato godarzanaM pariNamati 20 tadA tadvAgaparicchedAt kathamavabodhasya zAzvatI vAgrUpatA ? na hi tadA gozabdollekhastadavabodhasya saMbhavati tatsaMvedanAbhAvAt yugapadvikalpadvayAnutpattezca / tato'dhyakSamartha sAkSatkaraNAnna vAgyojanA 1-patteH / A0 hA0 vi0 / 2-sya sadbhA-vR0 / 3 " zabdasya locanasaMvida viSayatvAt " - bR0 Ti0 / 4-marthasvarU- bR0 vA0 bA0 bha0 mAM0 / 5 " zabda - " bR0 Ti0 / 6- saMsRSTa- bR0 vA0 bA0 A0 / 7- kazcid vAdhR0 / kazcidava - A0 / 8- saMspRSTa-A0 / 9 haNe sa vR0 vinA / 10 - kSAtkA vA0 bA0 bha0 mAM0 vinA / 'na vAksaMsparzarahitA kAcit pratipattirasti zabdAnuviddhAyAstasyAH pratibhAsanAt' iti vaiyAkaraNasiddhAntasya nirasanaM tattvArthazlokavArtike'nena prakAreNa dRzyate " tathAsati yadAha paraH "vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI " // iti tadapAstaM bhavati tayA vinaiva Abhinibodhikasya prakAzanAdityAvedayati vAgrUpatA tato na syAdyoktA pratyavamarzinI / matijJAnaM prakAzeta sadA taddhi tayA vinA // vaikharIM madhyamAM vAcaM vinAzajJAnamAtmanaH / khasaMvedanamiSTaM no'nyonyAzrayaNamanyathA // pazyantyA nu vinA naitadvyavasAyAtma vedanam / yuktaM na cAtra saMbhAvyaH prokto'nyonyasamAzrayaH // vyApinyA sUkSmayA vAcA vyAptaM sarvaM ca vedanam / tayA vinA hi pazyantI vikalpAtmA kutaH punaH // madhyamA tadabhAve kva nirbIjA vaikharI rakhAt / tataH sA zAzvatI sarvavedaneSu prakAzate // iti ye'pi samAdadhyuste'pyanAlocitoktayaH / zabdabrahmaNi nirbhAge tathA vaktumazaktitaH // nayavasthA ca zrotrasya satyAdvaitaprasaGgataH / na ca tAsAmavidyAtvaM tattvAsiddhau prasidhyati // brahmaNo na vyavasthAnamakSajJAnAt kutazcana / khamAdAviva mithyAtvAt tasya sAkalyataH svayam // nAnumAnAt tato'rthAnAM pratIterdurlabhatvataH / paraprasiddhirapyasya prasiddhA nApramANikA // svataHsaMvedanAt siddhiH kSaNikAnaMzavittivat / na parabrahmaNo nApi sA yuktA sAdhanAd vinA // AgamAdeva tatsiddhau bhedasiddhistathA na kim / nirbAdhAdeva cettavyaM na pramANAntarAdRte // tadAgamasya nizcetuM zakyaM jAtu parIkSakaiH / na cAgamastato bhinnaH samasti paramArthataH // tadvivartastvavidyAtmA tasya prajJApakaH katham / na cAvinizcite tatve phenabudbudavad bhidA / mAyeyaM bata duSpArA vipazciditi pazyati / yenAvidyA vinirNItA vidyAM gamayati dhruvam // bhrAnterbIjAvinAbhAvAdanumAtraivamAgatA / tato naiva paraM brahmAstyanAdinidhanAtmakam // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / mupaspRzatIti nirAkRtam "vAzrUpatA ced vyutkrAmet" ityAdi locanAdyayakSe vAksaMsparzAyogAt yataH zrotragrAhyAM vaikhairIM vAcaM na tAvannayanajasaMvedanamupaspRzati tasyAstadaviSayatvAt / nApi smRti 491 vivartetArthabhAvena prakriyA jagato yataH" -1,2040 240 0 89-104 / 1 pR0 489 paM0 5 / 2-dhyakSa vA bR0 / 3 vaikharyAdayastisro vAco vAkyapadIye itthaM darzitAH "vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadadbhutam / anekatIrthamedAyAstrayyA vAcaH paraM padam // " kA0 1 zlo0 144 pR0 55 / tAsAmeva sUkSmAkhyavAgmedasahitAnAM vAcAM lakSaNAni prameyakamalamArtaNDe prAcInapayevarNitAla syAdvAdaratnAkare vAkyapadIyaTIkAyAM ca tAnyeva vistarato vyAvarNitAni, tatsaMvAdakaprAcInapadyAnAM vyAkhyApi tatra sphuTaM kRtA / tadyathA kramazaH - "sthAneSu vivRte nAyau kRtaparimahA vaikharI vAk prayoktRNAM prANavRttinibandhanA // prANasimatikramya madhyamA vAk pravartate / avibhAgA tu pazyantI sarvataH saMhatakamA // svarUpajyotirevAntaHsUkSmA vAganapAyinI / tayA vyAptaM jagat sarvaM tataH zabdAtmakaM jagat // ityAdi 0 12 2009 "sA ceyaM vAk traividhyena vyavasthitA vaikharI madhyamA pazyantIti / tatra yeyaM sthAna-karaNa - prayatnakramavyajyamAnA akArAdivarNasamudAyAtmikA vAk sA vaikharItyucyate / taduktam sthAneSu vidhRte vAyau kRtavarNaparimadA vaikharI vAk prayoktRNAM prANavRttinibandhanA // asyArthaH-sthAneviti tAtvAdisthAneSu vAyo prANasaMjJe, vivRte abhipAtArthaM niruddhe sati kRtavarNapariprati hetudvAreNa vizeSaNam tataH kakArAdivarNarUpasvIkArAt vailarI saMjJA vaktRbhirviziSTAyAM kharAvasthAyAM parUpAyAM bhavA vaikharIti niruteH yA proktRNAM saMbandhinI, yathA teSAM sthAneSu tasyAdha prANadRttireva nivandhanaM tatraiva nibaddhA sA tanmayalAditi / yA punarantaH saGkalpyamAnA kramavatI zrotragrAhyavarNarUpAbhivyaktirahitA vAk sA madhyametyucyate / taduktam - kevalaM buddhaghupAdAnAt kramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // asyArthaH-sthUlAM prANavRttiM hetutvena vaikharIvadanapekSya kevalaM buddhirevopAdAnaM heturyasyAH sA prANasthatvAt kramarUpamanupatati asvAtha manobhUmAyayasthAnam, vaikharI pazyanlomadhye bhAvAd madhyamA vAgiti / yA tu grAhyabhedakramAdirahitA svaprakAzA saMvidrUpA vAk sa pazyantItyucyate / taduktam avibhAgA tu pazyantI sarvataH saMhatakamA svarUpajyoti revAntaH sUkSmA vAganapAyinI // asyArthaH pazyantI yasyAM vAcyavAcakayorvibhAgenAvabhAso nAsti sarvatatha sajAtIyavijAtIyApekSayA saMhRto vAcyAnAM vAcakAnAM ca kramo dezakAlakRto yatra kramavivartazaktistu vidyate / svarUpajyotiH khaprakAzA vedyate vedakabhedAtikramAt sUkSmA durlakSyA anapAvinI] kAla medAsparzAditi 1740 43 dvi0 03-18 / " yasyAH zrotraviSayalena pratiniyataM zrutirUpaM sA besarI viSTavyavarNasamucAraNaprasiddhasAdhubhAvA asaMskArAca dundubhi-veNu - vINAdizabdarUpA cetyaparimitabhedA / madhyamA tvantaHsannivezinI parigRhItakrameva buddhimAtropAdAnA sUkSmA prANadRttyanugatA pratisaMhRtakamA sayapyanede samAviSTakama zaktiH / pazyantI tu sA calAcalapratibaddhasamAdhAnA sajiviTayAkArA pratilaunAkArA nirAkArA ca paricchinnArya pratyavabhAsA saMsRSTArthapratyaya bhAsA ca prazAntasavayaMpratyavabhAsA cetyaparimitamedA / tatra vyAvahArikISu sarvAsu vAgavasthA vyavasthitasAdhyasAdhupravibhAgA puruSasaMskArahetuH parantu pazyanyA rUpamanapabhraMzama - kIrNa lokavyavahArAtItam / tasyA eva vAco vyAkaraNena sAdhuvajJAnalabhyena zabdapUrvega yogenAdhigama ityekeSAmAgamaH / taduktamitihAse Azvamedhike parvaNi brAhmaNagItAsu - ( mahAbhA0 parva 14 anugItAparva 2 a0 22 zlo0 20-23 / ) gauriva pracaralekA rakhamuttamazAkhinI / divyAdivyena rUpeNa bhAratI gauH zucismitA etayorantaraM pazya sUkSmayoH sandamAnayoH / prANApAnAntare nilamekA sarvasya tiSThati // anyA laparimANeva vinA prANena vartate / jAyate hi tataH prANo vAcamAdhyAyayan punaH // prANenApyAyitA saiva vyavahAra nibandhanam / sarvasyocchvAsamAsAdya na vAg vadati karhicit // ghoSiNI jAtanirghoSA aghoSA ca pravartate / tayorapi ca ghoSiNyA nirghoSaiva garIyasI // iti / ( Avamedhike parvaNi vAkyapadIyaTIkAyAM ca pAThAntarasahitAnImAni padyAni vartante ) punavAda sthAneSu vi vAyIkRtavarNaparimahA vaikharI vAk prayoktRNAM prAvRttinirandhinI // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 dvitIye kANDeviSayAM madhyamAM tAmavagamayati tAmantareNApi zuddhasaMvido bhAvAt / saMhRtAzeSavarNAdivibhAgA kevalaM buddhathupAdAnakramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // avibhAgA tu pazyantI sarvataH saMhRtakamA / kharUpajyotirevAntassaiSA vaagnpaayinii|| saiSA saMkIryamANA'pi nityamAgantukairmalaiH / antyA kaleva somasya nAtyantamabhibhUyate // tasyAM dRSTasvarUpAyAmadhikAro nivartate / puruSe SoDazakale tAmAhuramRtAM kalAm // iti saiSA trayI vAk caitanyagranthivivartavadanAkhyeyaparimANA turIyeNa bhAgena manuSyeSu pratyavabhAsate"-kA. 1 pR056 paM0 1-pR. 57 pN06| "etena vAgrUpatA ced vyutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi prtyvmrshinii|| iti vAksaMspRSTasyaiva sakalArthasya saMvedanam iti zAbdikamataM nirastam arthadarzane tadvAksmRtestatsaMsparzaH tatsaMsparze ca tatsaMspRSTArthagrahaNamiti anyonyAzrayAt agRhItasaMketasya ca bAlasya vAgasaMsparzanArthAgrahaNaprasaGgAt 'kim' iti vAksaMsparza ca sAmAnyagrahe'pi vizeSAgrahAt / kiJca, vaikharI vAcaM na nAyanaM jJAnamupaspRzati tasyAH zrotramAtragrAhyalAbhyupagamAt / nApi smRtiviSayAM madhyamAm tAmantareNApi zuddhasaMvido bhAvAt / saMhRtAzeSavarNAdivibhAgA pazyantI ca vAgeva na bhavati bodharUpalAt vAcazca varNarUpatvAt ato na tadyuktA pratipattiH api tu avikalpikaiveti"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 155 dvi. paM0 10-pR0 156 pra. paM03 / "uktaMcavaikharI zabdaniSpattimadhyamA zrutigocarA / dyotitArthA ca pazyantI sUkSmA vAganapAyinI" // -kumArasaM0 sa0 2 zlo0 17 ttiikaa|| zrutajJAnabhedAn saMkhyApayatA vidyAnandivAminA syAdvAdadRSTyA dravyabhAvabhajhyA tA eva catasro'pi vaikharyAdayo vAco dravya-paryAya-vyakti-zaktiprakAratayA nirUpitAstattvArthazlokavArtike taTTIkArUpe tattvArthazlokavArtikAlaGkAre ca"caturvidhA hi vAg vaikharI madhyamA pazyantI sUkSmA ceti"-1, 20 pR. 240 paM0 19 / "syAdvAdinAM punarvAco dravya-bhAvavikalpataH / dvaividhyaM dravyavAga dvedhA dravyaparyAyabhedataH // zrotragrAhyAtra paryAyarUpA sA vaikharI matA / madhyamA ca paraistasyAH kRtaM nAmAntaraM tathA // dravyarUpA punarbhASAvargaNAH pudgalAH sthitAH / pratyayAnmanasA nApi sarvapratyayagAminI // bhAvavAg vyaktirUpAtra vikalpAtmanibandhanam / dravyavAcobhidhA tasyAH pshyntiityniraakRtaaH|| vAgvijJAnAvRticchedavizeSopahitAtmanaH / vaktuH zaktiH punaH sUkSmA bhAvavAgabhidhIyatAm // tayA vinA pravartante na vAcaH kasyacit kvacit / sarvajJasyApyanantAyA jJAnazaktestadudbhavaH // " / -1,20 pR0 241 zlo0 104-109 / "nanu ca zrotragrAhyA paryAyarUpA vaikharI madhyamA ca vAguktA zabdAdvaitavAdibhiH yato nAmAntaramAnaM tasyAH syAna punararthameda iti / nApi pazyantI vAg vAcakavikalpalakSaNA sUkSmA vA vAk zabdajJAnazaktirUpA kiM tarhi sthAneSu uraHprabhRtiSu vibhajyamAne vivRte vAyau kRtavarNavaparigrahA varNakhamApadyamAnA vaktRprANavRttihetukA vaikharI "vaikharI vAk prayoktRNAM prANavRttinibandhanA" iti vacanAt / tathA madhyamA kevalameva buddhathupAdAnA kamarUpAnupAtinI vaktRprANavRttimatikramya pravartamAnA nizcitA "kevalaM buddhathupAdAnA kramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // " iti vacanAt / pazyantI punaravibhAgA sarvataH saMhRtakamA prtyeyaa| sUkSmA'tra kharUpajyotirevAntaravabhAsinI nityAvagantavyA / "avibhAgAnu pazyantI sarvataH saMhRtakamA / kharUpajyotirevAntaHsUkSmA vAgavabhAsinI // " iti vacanAt / tato na syAdvAdinAM kalpayituM yuktAzca. tasro'vasthAH zrutasya vaikharyAdayastadaniSTalakSaNakhAditi kecit / te'pi na prAtItikoktayaH / vaikharyA madhyamAyAzca zrotragrAhyalalakSaNAnatikramAt / sthAneSu vivRto hi vAyurvaktRNAM prANavRttizca varNavaM parigRhNatyA vaikharyAH kAraNam / varNavaparigrahastu lakSaNam / sa ca zrotragrAhyavapariNAma eva iti na kiJcidaniSTam / tathA kevalA buddhirvaktRprANavRttyatikramazca madhyamAyAH kAraNaM tu (3) lakSaNaM kramarUpAnupAtitvameva ca tatra zrotragrahaNayogyatvAviruddhamiti na nirAkriyate / pazyanyAH sarvataH saMhRtakramasamavibhAgalaM ca lakSaNam / taca yadi sarvathA tadA pramANavirodhaH, vAcyavAcakavikalpakramAvibhAgayostatra pratibhAsanAt kathaMcit tu saMhRtakamatvaM vibhAgalaM ca tatreSTameva yugapadupayuktazrutavikalpAnAmasaMbhavAd varNAdivibhAgAbhAvAcAnupayuktazrutavikalpasyeti tasyAvikalpAtmakatvalakSaNAnatikrama eva / sUkSmAyAH punarantaHprakAzamAnasvarUpajyotilekSaNalaM kathaMcinnityatvaM ca nityodghATitAnirAvaraNalabdhyakSarajJAnAcchaktirUpAca citsAmAnyAnna viziSyate"-1,20pR0 2415023-pR. 242 pN06| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 493 pazyantI vAgeva na bhavati bodharUpatA(patvAt) varNapadAdyanukramalakSaNatvAd vAcaH na tadyuktA pratipattirvikalpikA api tu nirvikalpikaiva zrutismRtiviSayavarNapadAnukramollekhazUnyatvAt / yadi cAvikalpakaM saMvedanaM kiJcinnAbhyupeyate tadA vAksaMsmaraNAsaMbhavAd vikalpasyApyasaMbhava eva syAt / atha prathamaM saMvedanaM tadA vAcakasmRterabhAvAdavikalpakam tajanitavAcakasmRtisahakArIndriyaprabhavaM tvabhidhAnAnuraktArthAvabhAsi dvitIyaM savikalpakam , naitadasti; yataH smRtisacivamapi locanaM na5 vAcake tatsaMketasamayabhAvini pravRttimaditi kathaM tadaviSaye smRtidarzite'pi vAcakAnuSakte'dhyakSapravRttiH yato na gandhasmRtisahakArilocanamaviSaye parimalAdau saMvedanaM janayada dRSTam kintu sannihita eva malayajarUpe darzanaM tu tatsahacAriNi parimalAdau smRti janayatIti na tat tadrUpasaMvido rUpaM hetuviSayabhedAt tathAtrApi nayanasaMvedanaM rUpamAtrasAkSAtkAri bhinnam taddarzanopajanitaM tu vikalpazAnaM vacanaMparItArthAdhyavasAyasvabhAvaM bhinnamevetyavikalpakamadhyakSaM siddham / [naiyAyikAdisammataM kevalasavikalpakavAdamupanyasya nirvikalpakavAdinA tasyApi dUSaNam ] ___ syAdetat yadyapi vAco nayanajapratipattyaviSayatvAnna tadviziSTArthadarzanamadhyakSaM tathApi dravyAde. nayanAdiviSayatvAt tadviziSTArthAdhyakSapratipattiH savikalpikA bhaviSyati / tathAhi-niyatadezAditayA vastu paridRzyamAnaM vyavahAropayogi anyathA taMdasaMbhavAd dezAdisaMsargarahitasya ca tasya kadAcidapya. nanubhavAt yacca dezAdiviziSTatayA nAmollekhAbhAve'pi vastu saMgRhNAti tat savikalpakam vizeSaNa-15 vizeSyabhAvena hi pratItiH kalpanA dezAdayazca nIlAdivad tadavacchedakA darzane pratibhAntIti na tatra zabdasaMyojanApakSabhAvI dossH| ___etadapyasat, yato'dhyakSaM purovarti nIlAdikamavalokayituM samartham na tavaSTabdhaM bhUtalam tadanavabhAse ca kathaM tadviziSTamartha tadavagantuM prabhuH(bhu)? yadapi tadanavaSTabdhaM tatra pratibhAti tadapi na tadvizeSaNamiti zuddhasyaiva sakalasya pratibhAsanAnna vizeSaNavizepyabhAvagrahaNam / tathAhi-20 darzane rUpamAlokazca svakharUpavyavasthitaM dvitayamAbhAti na tavyatiriktaM kAla-digAdikamiti kathamapratibhAsamAnaM tadvizeSaNaM bhavati sarvatra tadbhAvagrasakteH tena 'dezAdibhirviziSTasya sarvasyArthasya saMvedanam' iti nirastam vizeSaNabhUtasya kasyacidapratibhAsanAt / yatrApi sthirAdheyadarzanAddhastAdAdhAramanuminvanti tatrApi nAnumAnAvaseyamadhikaraNamindriyavijJAnaviSayavizeSaNam nApi tadavasAyo'kSavuddheH svarUpamiti na vizeSaNaviziSTapratipattirakSabuddhiH / kiJca, 25 samAnakAlayorvA bhAvayorvizeSaNavizeSyabhAvam bhinnakAlayorvA akSavuddhiravabhAsayati? na tAvad bhinnakAlayoH tayoryagapat tatrApratibhAmanAta-yadA hi vizeSaNaM svAdikaM pUrvamavabhAti na tadA svAmyAdikaM vizeSyam yadApi cottarakAlaM tadavabhAti na tadA svAdikam asannidhAnAditi na tadviziSThatayA'dhyakSeNa tasya grahaNam / tathAhi-cakSurvyApAre purovyavasthitazcaitra eva parisphuTamAbhAtIti tanmAtragrahaNAnna tadviziSTatvapratItiH / na cAsannihitamapi vizeSaNaM smaraNasannidhApitamakSabuddhiradhi-30 gacchati smaraNAt prAgiva taduttarakAlamapi vizeSaNAsannidhestulyatvAnna tatra tadApyadhyakSabuddhipravRttirityapAstavizeSaNasyArthasya sAkSAtkaraNaM yuktiyuktam / nApi tulyakAlayorbhAvayorvizeSaNavizeSyabhAvamadhyakSamadhigantuM samartham tasyAnavasthiteH / tathAhi-aviziSTe'pi daNDapuruSasaMyoge kazcid daNDaviziSTatayA puruSa 'daNDI'iti pratipadyate aparastu tatraiva puruSaviziSTatayA 'daNDo'sya'iti pratipadyate asaGketitavizeSaNavizepyabhAvastu 'daNDa-purupau' iti svatanayaM dvayamadhigacchati vAstave tu tasmin 35 1-dhruup| tAva-vA. vA0 / "saMhRtAzeSavarNAdivibhAgAnu pazyantI sUkSmA cAntajyotIrUpA vAgeva na bhavati anayorAtmadarzanalakSaNakhAt" / saMhRta-"naSTa-"1-varNAdi-"pada-vAkya-"1-vibhAgA-"arthadarzanam" |-pshyntii "arthadarzanalakSaNA" |-jyotiiruupaa "AtmadarzanalakSaNA"-prameyaka pR0 12 pra. paM. 8 tathA Ti0 27, 28, 29, 30, 31 / 2 "pazyantIvAcA yuktA"- bR.tti.| 3-klpkai-bR0| 4 yadi vAvi-bR* vinaa| 5-cake saMketa-vA. vA0 bha0 maa0|-cke ttsm-vR0| 6 na tadra-bR0 vA. bA. hA. vi. vinaa| -navyapa-A0 hA0 vi0 / 8 "evaM zabdabrahmavAdipUrvapakSapratikSepaH kRtH| saMprati naiyAyikAn prtyaah"-bR.tti.| 9-pi na vA-vA. bA. vinA / 1. "vyavahAra-" bR.tti.| 11 pra0 pR. pN013| 12 "svAdi-" bR.tti.| 13 "uttarakAle'pi"-pR. tti.| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 dvitIye kANDeyogyadezasthapratipattRNAM daNDa-puruSarUpayoriva tulyAkAratayA'vabhAso bhavet na caivam / tena daNDapuruSasvarUpameva svatantramadhyakSAvaseyam vizeSaNavizeSyabhAvastu kalpanAviracita eva / yena hi daNDopakRtapuruSajanitArthakriyA prAgupalabdhA tadarthI ca sa tatra vizeSaNatvena daNDaM vizeSyatvena ca puruSa pratipadyate pradhAnatvAt yena ca puruSopakRtadaNDena phalamabhyupetaM sa tatra daNDaM prAdhAnyAda 5vizeSyamadhyavasyati aparigataphalopakArasya prathamadarzane svarUpamAtranirbhAsAt tato'nvaya-vyatirekAbhyAmavagatasAmarthya dvayamAsAdya viziSTatvapratipattiH prAgavagate ca sAmarthya nendriyasya vyApAra: tasyAsannihitatvAt / na ca vyApArAviSaye tat pratipattijananasamartham / na ca puraHsannihite'rthe pravartamAnamindriyaM tatrApi pratipattimupajanayituM samartham vartamAnakAlAlIDhanIlAdidarzanapravRttasya cirAtItabhAvaparamparAdarzanapravRttiprasakteH sakalAtItabhAvaviSayasmRteradhyakSatA bhavet tathA khagocara10cAriNI smRtirapi sphuTamarthaM vartamAnasamayamudbhAsayiSyatIti sarvAkSamatiH smRtirbhavet / na ca vartta mAnamarthamadhyakSamevodbhAsayatIti kiM tatra smRtyA? yatra hi darzanAnavatArastatra smRtiparikalpanA phalavatI spaSTadarzanAvatAre tu vartamAnasamayabhAvini rUpAdau smRtipravRttirasaMbhavinI viphalA ceti na tatparikalpanA; nanvevamatIte vizeSaNAdI smRtireva pravartiSyata iti kiM tatra vizadasaMvidavatAreNa? sA hi sannihitamevArthamavatarati na ca tadA vizeSaNAdayaH sannihitAstAnavalambamAnA nirAlambanaiva 15bhavet tato vizuddharUpamAtrapratibhAsAdadhyakSasaMvinirastavizeSaNamarthamavagamayati vizeSaNayojanA tu smaraNAdupajAyamAnA apAstAkSArthasannidhirmAnasI / na ca spaSTapratibhAsAda vartamAnArthagrAhiNIti vaktavyam tAmantareNApi sphaTamarthapratibhAsAt / na ca smRtimantareNApi yadi vizadatanurAtmA pratibhAtIti na tasya grAhikA smRtistAkSavyApArasadbhAve sukhamantareNApi viSayAvagatirastIti sukhamapi viSayagrAhi na syAt yato nirastavahirarthasannidhayo bhAvanAvirbhUtatanavaH sukhAdayo nArthA20vedakAH svagrahaNaparyavasitasvarUpatvAt teSAm akSAnvayavyatirekAnuvidhAyinyo vizadasaMvida eva bahirAvabhAsikAH pRthagavasIyante sukhAdibhyastA eva tavabhAsikAstadvad vikalpo'pi nArthasAkSAtkaraNakhabhAva iti / nanu yadi na puraHsthitArthagrAhI vikalpaH kathaM tatastatra pravRttirbhavet ? yadeva vizeSaNAdikaM prAk tenAnubhUtaM tatraiva tataH pravRttirbhavet nahi svAtmAnamanArUDhe'rthe pravRttividhAyi vijJAnamupalabdham 25 anyathA zuklamarthamavatarantI saMvinnIlArthe pravartikA bhaveta / na ca nirvikalpakameva saMvedanaM vartamAne'rthe pravRttividhAyi, vikalpamantareNApi sarvatra pravRttiprasakteH / na ca sukhasAdhanatvanizcayamantareNa puraHprakAzanamAtreNa kazcit pravartata iti vikalpa eva purovyavasthitArthagrAhI pravartakatvAt akSAnusAritayA ca sa evAdhyakSamiti yuktaM pUrvadRSTa-nAmAdivizeSaNagrAhI nizcaya iti, etdpysnggtm| dhUmagrAhyadhyakSavyatiriktA'spaSTAvabhAsAgyanumAnAkArasyeva vizadadarzanabhRto'rthAkArAda vyatirikta30 vikalpamatyullikhyamAnA'spaSTAkArasya tadA'nanubhavAt / tato vahirarthagrAhiNyo vikalpamatayo'bhyupa gantavyA na punastadA vikalpamatiH pUrvadRSTavizeSaNamAtrAdhyavasAyinI aparA purovartivizadArthAvabhAsAdhyakSasaMvidaparaiva bhedapratibhAsAbhAvAditi, asadetata: yato yadi nAma purovartinamartha vikalpamatiruddayotayituM prabhavati tathApi na tatra pravRttiHpravRttiviracanAcaturArthakriyAsamartharUpAnavabhAsanAt tavabhAsane hyarthakriyArthinAM pravRttiryuktA / na cArthakriyAsambandhaM vartamAnasamayasambandhinyarthe tAH 35pradarzayituM samarthAH tadAnIM tasyA asannidhAnAt asannidhau ca na tatra sAmarthyAvagatiH padArthakharUpamAtrAvasAyAt / na ca tatsvarUpamAtrAvasAyAdeva sAmarthyAvagatiH atiprasaGgAt / tataH purovatini pravartamAno'pi na vikalpaH prvrtkH| na ca yataH pUrvamarthakriyA prabhavantI dRSTA saMpratyapi tadarthakriyArthitayA tadadhyavasAyAta pravRttirbhaviSyati, yato yena prAgarthakriyA nirvartitA tadevedaM puraHpratibhAtIti tannisAbhAve kutaH sidhyati? na ca kalpanaiva tadadhyavasAyinI tannirbhAsaH yato na kalpanAbuddhya40dhyavasitaM tattvaM paramArthasadvyavahAramavatarati pratyakSapratibhAtasyaiva tadvyavahA~rAvatArAt tadabhAve tad 1-dadarzanAva-vA. bA. bhA. mA0 / 2-tmA na pra-bhAM0 mA / 3 puro'vasthi-vR0 vA. bA0 bhAM0 maa0| 4-mbandhaM prava-vA0 bA0 |-mbndhv-bR0 A0 hA0 vi0| 5"arthkriyaasmrthvstu"-bR.tti.| 6-vujhyava-bR0 vA. vA. vinaa| -hArAttada-A0 vi0| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | bhAvAt / na cAdhyakSabuddhestatvAvasAyaH prathamAkSasannipAtavelAyAmeva nIlAdirUpatAvat tnnirbhaasodyprskteH| ato na kalpanAdhyakSaviSayastattvam AdyadarzanAnadhigatatvAt / 495 atha sahakArivaikalyAd yadyapyAdyadarzanAvabhAsi na tattvaM tathApi na tannAsti na hi tIkSNAMzukaranikaropahatadRzAM garbhagRhAdyanupravezAnantaramapratibhAsamAnA api ghaTAdayo bhAvAH svasthIbhUtanetrANAM na pratibhAnti, na ca prAgapratibhAsanAnna santi yathA caM sahakArivazAt pUrvamapratibhAtA api pazcAt 5 pratibhAnti tathAtrApyAdyadarzanaM zuddhArthAvabhAsi yadyapi tattvaM nAnubhavati smaraNasahAyAkSaprabhavA tu pratyabhijJA tadanu bhaviSyatIti na tattvasyAsattvam nApyakSAnvayavyatirekAnuvidhAyinI pratyabhijJA na pratyakSamiti, atrocyate; yadyakSaprabhavA saMvidAdyA na tattvamavabhAsayati pazcAdapi tadaviSayatvAnnAvabhAsayet yathA hyakSamaviSayatvAnnaikatve pratipattiM vidadhAti tathA smaraNasahakRtamapi na tatra tAM vidhAsyati aviSayatvAvizeSAt na hi parimalasmaraNasahAyamapi locanaM gandhe pratipattikRdupalabdha- 10 miti na tattvagrahaNamadhyakSAt / kiJca kiM kurvANA smRtirindriyasya sahakAritvaM pratipadyate ? pUrvAparasya Dhaukanamiti cet; nanu vinaSTe'pyarthe smRtirudayantI dRSTeti kathaM tatsannidhApite' paurvAparye pravartamAnAdhyakSadhI: satyArthA bhavet ? atha yaduparataM vastu tadrAhiNI buddhirna satyArthagrAhiNIti yuktam anuparataM tvarthamavagacchantI kathaM sA na satyArthA ? ayuktametat; yataH smaryamANasyArthasyAnuparatiH kuto'vagatA ? na smaraNAt vyuparate'pi smRtipravRtterityukta- 15 tvAt / na ca smaraNopanItapaurvAparyasya darzane pratibhAsanAt tadapracyutiH itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi - smaryamANasyArthasyAnastamayasiddhestadupanIte tatra darzanapravRttiH siddhyati tatsiddhau ca smaraNopanI tasyAnastamayasiddhiriti kathaM netaretarAzrayatvam ? atha smRtiH saMprati pratibhAsaviSayAdarthAd bhinnaM viSayamadhyavasyantI nirAlambanA syAt pratibhAsaviSayaM tamevArthamullikhantI tu kathamasadartha - viSayA ? na; darzanagRhItamevArthamullikhatItyatra pramANAbhAvAnna smaraNopanItai katvAvabhAsinyadhyakSamatiH 20 satyArthagrAhiNI siddhA / na ca pUrvadarzanameva pUrvarUpasaGgatamarthamanubhava dekatve pramANam yato yadi pUrvarUpatAmarthasyA''dyadarzanamevAvabhAsayati tathAsati pUrvAparaikatvaM tadevAvagamayiSyatIti tatra smRtiH pravartamAnA vyarthA / na ca tadapi pUrvarUpatAM tasyAvabhAsayituM kSamam tasya sannihitamAtraviSayatvAt pUrvarUpatA hi pUrvadeza-kAla- dazAsambandhitA pUrvadezAdInAM ca taddarzane apratibhAsanAt na tatsaMsparzirUpapratibhAsastatra saMbhavI na hi tadapratibhAse tatsambandhipadArtha rUpapratibhAsaH anyathA nIlatA - 25 pratibhAse'pi pIte nIlasamvandhitA'vagatirbhavet / tannaikatvagrAhiNyadhyakSamatiH / yacca 'dRSTatA pratyakSagrAhyA' iti parairucyate tatra dRSTatA yadi taddRzi pratibhAtatA tadA varttamAnataiva / atha pUrvadRzi pratibhAtatA tadA pUrvadRzo'pratibhAsane kathaM tatpratibhAtatAvabhAsaH saMprati saMvedane ? tatra hi svadRSTatayA sannihitaM rUpamAbhAtIti saiva tatra yuktA pUrvadarzanaM tu pratyastamitamiti taddRSTatApi vyuparataiveti kathaM sA vartamAnadRzi pratibhAseta ? tadabhyupagame vA taddRzo nirAlambanatvaprasaktiH / 30 na ca pUrvadRzyamAnatA tatra vyuparatA dRSTatA tu tadaivotpanneti kathamasatI yena tAM pratiyatI pratyakSamatirnirAlambanA bhavet ? yato yadi dRSTatA tatra sannihitA bhavet tadA prathamamAgato nIlAdirUpatAmiva tAmapyadhigacchet na cAdhigacchatIti jJAnasvabhAvo'sAdhAraNatayA'sau nArthasvarUpamiti kuto'dhyakSAvaseyA ? tathAhi - pUrvadarzanamanusmaranneva pUrvadRtAM vyavahArI tatrAdhyAropayati vismaraNe tadanadhyavasAyAt yacca smRtiradhyavasyati svarUpaM na taddarzanapathopayuktam AkArabhedAt / na ca 35 taddarzana- smaraNe ekaM viSayaM vibhRtaH 'pUrvadReM pazyAmi' ityadhyavasAyAt / yataH kiM smaryamANaM dRzyamAnatayA rUpaM pratIyate, Ahosvid dRzyamAnaM smaryamANatayeti vikalpadvayam / tatra yadyAdyaH pakSastathAsati smaryamANaM parisphuTatayA rUpamAbhAtIti kathaM tasya parokSatA ? atha dvitIyastatrApi dRzyamAnaM smaryamANena rUpeNAvabhAtIti sarvaM parokSaM bhavediti na kAcidadhyakSamatiH satyArthA syAt / ato'kSadhIvartamAnameva rUpaM pratyeti smRtirapi tadasaMsparzi parokSaM rUpamiti na tayoraikyam pratibhAsabhedasya sarvatra 40 bhedakatvAt tasya ca vizadAvizadarUpatayAvabhAsamAnayordazya- smaryamANayoH sadbhAvAt kathaM na bhedaH ? 4 - game ta bR0 / 1 ca pUrvasaha - bha0 mAM0 / 2- dhAnepi te bR0 vA0 vA0 vinA / 3 - syAnu -vR0 / 5-raNe' e-'Ne' ityasya zirasi nyasto'yaM dvitvasaMkhyAsUcako'Gko dvivacanakhyApanAya pratau nirdiSTo bhAti / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe kiJca, yadi zuddhameva darzanaM smRtinirapekSaM pUrvarUpatAgrAhi; nanvevaM bhAvirUpatAgrAhi prathamadarzanaM ki nopeyate na hi bhAvibhUtayorasannihitatve vizeSaH yenaikatrAdhyakSavRttiraparatra neti bhavet ? na ca 'pUrvadRSTa pazyAmi' iti vyavasAyAt pUrvarUpe eva darzanavyApAraH 'pUrvamevedaM mayA dRSTam' ityadhyavasAyAda bhAvirUpe'pi darzanavyApAraprasakteH / ato'pAkRtam-"idAnIMtanamastitvaM nahi pUrvadhiyA 5 pUrvadRzA tadA bhAvikAlatAyA asannidhAnAdagrahaNam saMprati darzanakAle pUrvarUpatAyA apysnnidhestto'grhnnprskteH| yadi puna virUpatAmapyadhyakSamanubhavati 'pUrvamevedaM mayA dRSTam' iti vyavahRtidarzanAt tarhi prathamasaMvedanameva maraNAvadhirUpaparamparAmadhigacchatIti tadaiva mRto bhavet / na ca mRtisadbhAve mRto bhavatyutpattisamaye tu nAsAviti kuto'yaM doSaH yato yadi tadAsau nAsti kathamasatI sau darzane pratibhAti? tadapratibhAsane tu kathaM bhAvirUpaparigato bhAvo'vabhAto bhavet ? yadeva tatra 10 vartamAna rUpamAbhAti tadevAdhyakSamastu na bhAvi yadi tu tadapi tadAdhyakSaM tadAdyAdhyakSa eva mRtyupAdheH sakalaviSayasya pratibhAtasyAstamayAt tadviSAM taduttarakAlabhAvinI sarvA matirniviSayA bhavet / kiJca, bhAvi-bhUtayoradhyakSaviSayatve bhinnamapi tadadhyakSaviSayaM bhavediti sarvastrikAladarzI bhavediti "bhaviSyaMzcaiSo'rtho na jJAnakAle'stIti na pratibhAti" [. ] iti nirAkRtaM draSTavyam bhAvi-bhUtakAlatAvada bhaviSyato dharmAderdarzanakAle'sato'pi pratibhAsanAt / na cAbhinnayorbhAvi rUpayoH pratibhAse'pi bhAvidharmAdebhinnatvAnna pratibhAsaH bhedenAdhyakSapratibhAsanAvirodhAt dRzyanta eva hi bhinnarUpA ghaTa-paTAdayo'dhyakSapratibhAsamAdadhAnAstanna bhAvibhUtarUpatAdhyakSAvaseyeti smRtiviSayaH pUrvarUpatA darzanAvabhAsino'rthasya bhAvirUpatA cAnumAnAvaseyA / tena "na ca smaraNataH pazcAdindriyasya pravartanam" // "vAryate kenacinnApi tadidAnI prdussyti"| 20 __ [zlo0 vA0 pratyakSa0 zlo0 235-236] iti nirastam yato yadi smaraNAdUrdhva vartamAnarUpe indriyasya pravarttanamabhipretaM tathAsati vartamAnamAtraparicchedAnna smaraNopaDhaukitaikatvagrahaH / atha pUrvarUpe tatrApi yathA prAk smRterdarzanaM pUrvarUpatAyAmaviSayatvAnna pravartate tathA taduttarakAlamapi aviSayatvAvizeSAt / "tadA pravartane cakSuSo na doSaH" ] ityatrApi yadyasannihite smaraNopaDhaukite nayanaM pravartate tahyavidyamAnaviSayatvAt 25 tadAlambanaM jJAnaM nirviSayaM bhavediti kathaM na doSaH? timiropahatadRzo'pyasatyadarzanameva doSaH taccA trApi samAnamiti kathaM na doSaH? atha vartamAne smRtyuttarakAlaM tat pravartamAnamaduSTaM tarhi naiktvprtiitiH| na ca yadeva vartamAnaM tadeva pUrvamiti bhedAbhAvAt tattvagrahaH abhedasyAsiddheH-na hi dRzyamAna-smaryamANayoramedasiddhiH dRzyamAne smRteH smaryamANe ca dRzo'navatArAt / na ca smaraNopanIte pUrvarUpe doSAbhAve'pIndriyapravartanaM yuktam dhUmadarzanottarakAlaM smRtyupasthApite pAvake'pi doSA30 bhAvAdindriyapravRttiprasakteH zakyaM hyatrApi vaktum na cApi liGgataH pazcAdindriyasya pravartanam / ___ vAryate kenacinnApi tadidAnI praduSyati // atha pratyakSapratibhAtAdbhUmAt spaSTAvabhAsAd vyatiriktA smRtiprabhavAnumitirbhinnAkArAgnimullikhatIti na tatra dRgavatArastarhi vizadahagavaseyAd rUpAdaspaSTatayA pUrvarUpamullikhantI smRtyupajanitA prati35 pattirna dRgupadarzitaM rUpamavataratItyabhyupeyam tataH smRteH pUrvamuttarakAlaM vA paurvAparyaviviktaM vartamAna kAlamartha dRgavataratIti naikatvagrAhiNI / tato vikalpavikalAdhyakSamatiH siddhA ekatvapratipattistu smRtikRtodayA pRthageva puurvaaprviviktruupaavbhaasispssttdRshH| atha paurvAparye dRzo'pravRtterna tahahAt savikalpAdhyakSamatiH jAtiguNakriyAdInAM tu darzanaviSayatvAta tadviziSTArthapratipattiH savikalpikA bhaviSyati, naH jAtyAdeH kharUpAnavabhAsanAtana hi 1 "mRtiH"-bR0 tti.| 2"mRtiH"-vR.tti.| 3 "yato mRterabhAvastataH kathaM bhAvirUpaparigato bhAvo bhvet"-bR.tti.| 4-yaattdu-bR0| 5-dhyaMzcaikArthI vR. vA. bA. bha. mAM. vinaa| 6 pR. 319 paM0 6-7 / prameyaka0 pR. 97 dvi. pN09| 7 "parodite"-bR0 tti.| 8 "ekala-" bR.tti.| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | vyaktirdvayavyatiriktavapurgrAhyAkAratAM bahirbibhrANA vizadadarzane jAtirAbhAtIti na tadyojanAdadhyakSa-matiH savikalpakA / na cAmra- bakulAdiSu 'tarustaruH' ityullikhantI buddhirAbhAtIti nA'satI jAtiH vikalpollikhyamAnatayApi bahirgrAhyAkAratayA jAteranudbhAsanAt pratItireva tatrApi tulyAkAratAM vacanaM vA bibharti / na ca zabdaH pratItirvA jAtimantareNa tulyAkAratAM nAnubhavati 'jAtirjAtiH' ityaparajAtivyatirekeNApi gotvAdisAmAnyeSu tayostulyAkAratAdarzanAt / na ca teSvapyaparA jAtiH 5 anvsthaaprskteH| atha tulyAkArA pratipattiryadi nirnimittA tadA sarvadA bhavet na vA kvacit vyaktinimittatve AmrAdiSviva ghaTAdiSvapi 'tarustaruH' iti pratipattirbhavet vyaktirUpatAyA atrApi samAnatvAt, asadetat; vyaktinimittatve'pi pratiniyatavyaktinimittatvAnnAtiprasaGgaH yathA hi tAH pratiniyatA eva kutazcinnimittAt pratiniyatajAtivyaJjakatvaM pratipadyante tathA pratiniyatAM tulyAkArAM pratipattiM tata eva janayiSyantIti kimaparajAtikalpanayA ? yathA vA guDUcyAdayo bhinnA 10 ekajAtimantareNApi jvarAdizamanamekaM kArya nirvartayanti tathA AmrAdayastarutvamantareNApi tata eva 'tarustaruH' iti pratipattiM janayiSyanti nAnya iti vyarthA teSu tarutvajAtikalpanA / tanna jAtirdarzane kalpanAjJAne vA bahirAkAramAvibhratI svena vapuSA pratibhAti kalpanAbuddhAvapyavizadAkAravyaktirUpamantaHzabdollekhaM vApahAya varNasaMsthAnavyatiriktajAtisvarUpAnavabhAsanAt / tannApratIyamAnA jAtiH satI / nApi kasyacid vizeSaNamiti na tadyojanAvidhAyinI adhyakSamatiriti na savikalpikA / evaM 15 guNa-kriyAdInAmapyapratibhAsanAdasattvamiti na tadviziSTArthagrAhyadhyakSaM savikalpakatAmanubhavati / atha nirvikalpakatve'dhyakSeNa zuddhavastugrahaNAt kathaM tato vyavahRtiH sA~ hi heyopAdeyayorduHkha-sukhasAdhanatvanizcaye hAnopAdAnArthA dRSTA na ca nirvikalpakamadhyakSaM tannizcayarUpam, asadetat yato yadyapi savikalpakamadhyakSaM tathApi kathaM tadarthinAM tatra tataH pravRttiH na hi nizcayamAtrAt phalArthinaH pravartante api tu tajjananayogyatAvasAyAt sA cAsannihitaphalAnizcaye na nizcetuM zakyA / na ca 20 parokSaM sukhasAdhanatvaM nizcinvatI matiradhyakSatAmanubhavati anumiterapyadhyakSatAprasakteH parokSanizcayarUpatAyA avizeSAt / na ca nizcayAtmakenAdhyakSeNa vastu nizcIyate tatprativaddhA ca prAgarthakriyopalabdhA tataH purasthArthAvasAyAt tatra smRtiH prAdurbhavantI tatrAbhilASajananAt pravRttimupajanayati nirvikalpake'pyasya samAnatvAt / tathAhi - pratyakSapratibhAte vastuni pUrvamarthakriyAvagateti tatsmaraNIva( NAda)bhilASeNa pravRttirbhaviSyatIti kaH sva-parapakSayorvizeSaH ? atha vastusvarUpapratibhAsaM darzana - 25 marthakriyAsambandhAnanubhavAnna pravRttimuparacayituM kSamam tatsambandhAnubhave vA savikalpakaM tad bhavet / na cApravartakasya prAmANyam - " prAmANyaM vyavahAreNa" [ ityatra "vyAvahArikasya caitat pramANasya lakSaNamuktam" [ ] ityabhidhAnAt asadetat ; yato na darzanaM kevalaM pramANaM kSaNikatvAdAvapi tasyai bhAvAt kintu abhyAsapATavAdisavyapekSaM yatrAMze vidhipratiSedhavikalpadvayaM janayat puruSaM pravartayati tatrAsya prAmANyamiti nizcayApekSasya pratyakSasya 30 vyavahArasAdhakatvAnna prAmANyakSatiH; nanvevamapi yadi nizcaye sati pravRttistadabhAve ca netyabhyupa 1- dvayadvyati-A0 hA 0 vi0 |-dvyaadvyti - vi0 saM0 / 2 " zabda - pratItyoH " - bR0 Ti0 / 3 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 156 dvi0 0 5 4 pattiM ta e- bR0 / 5 "yathA dhAtryabhayAdInAM nAnAroganivartane / pratyekaM saha vA zaktirnAnAve'pyupalabhyate // na teSu vidyate kizcit sAmAnyaM tatra zaktimat / cirakSiprAdibhedena rogazAntyupalambhataH // sAmAnye'tizayaH kazcinna hi kSetrAdibhedataH / ekarUpatayA nityaM dhAtryAdestu sa vidyate // evamatyantamede'pi kecinniyatazaktitaH / tulyapratyavamarzAderhetutvaM yAnti nApare" // 497 -tattvasaM0 kA0 723-726 pR0 239 / 6-ta eva bR0 bha0 mAM0 / 7 " vyavahRtiH " - bR0 Ti0 / 8-nani-A0 / 10- NAbhi- bR0 bha0 mAM0 A0 hA0 vi0 / 11 - NyaM vyavahAreNa tatra bhAM0 12 pR0 150 24 / 13 " darzanamAtrasya " - bR0 Ti0 / 64 sa0 ta0 9 " arthakriyA" - bR0 Ti0 / mAM0 A0 hA0vi0 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 dvitIye kANDegamastarhi pravRttikaraNAnnizcaya eva pramANaM bhavet na ca darzanagRhItaM nIlaM nizcinvannupajAyamAno vikalpo gRhItagrAhitayA apramANam yato'rthakriyAsambandhitAmullikhantI darzanAvagatasyArthasya kalpanA pravRttimAracayati / na ca vizadadRzArthakriyAsAdhakatA tasyAvagateti kathaM kalpanA na bhinnaviSayA? sarvatra ca kalpanaiva pravRttiM viracayati darzanAbhAve'pyanumAnAt pravRttidarzanAd darzanasadbhAve'pi 5kSaNikAdau vyavasAyAbhAvAt pravRtterabhAvAd vyavahAramuparacayantI matiH pramANamiti na nirvikalpikA sA pramANaM kintu vikalpikaiva / nanu na vikalpasyAprAmANyam kintvasau pratyakSaM na bhavati anumAnatAbhyupagamAt / atha liGgajatvAbhAvAdaparokSamartha nizcinvan kathamanumAnaM vikalpaH? naitat; yato nAparokSamevArthamasau nizcinoti arthakriyAsambandhitvasya parokSasyApyadhyavasitestadAve ca pravRtterayogAt / sA ca phalasaGgatiH parokSA'numAnagrAhyA dRzyamAna iva pradeze parokSadahanasaGgatiH / na ca tatra dhUma10liGgasadbhAvAdanumAnAvatAre'pi phalasambandhitAyAM liGgAbhAvAnnAnumAnapravRttiH pratibhAsamAnarUpasyaiva liGgatvAt / tathAhi-upalabhyamAne jalarUpe zItasparzAdayastatsahacAriNo yadi nizcetuM zakyAH kAlAntarasthAyitayA tadA tatra pravRttiryuktA rUpapratibhAsamAtrasya tu tadaivodayAnna tadarthA pravRttiH saGgatA pravRttau vA tadaviratiprasaktiH sparzAdInAM caikasAmagryadhInatayopalabhyamAnaM rUpaM hetuH sthairya copalabhyamAnaM kAlAntarasthitau liGgamiti kathaM na nizcayo'numAnam ? na ca sambandhasmaraNapakSa15dharmatvanizcayAdupajAyamAnamanumAnamanubhUyate aMtra tu trairUpyaparyAlocanamantareNApi nIlAnubhavAnantaraM 'nIlametat' iti nizcayo jhagityudetIti nAnumAnatAsya yato na sarvadAnumitiaurUpyaparyAlocanamapekSya pravartate atyantAbhyAsAt kadAcit sambandhasmaraNAnapekSaliGgasvarUpadarzanamAtrAdudayadarzanAd dhUmopalambhAdabhyAsadazAyAmagnipratipattivat / athAtrAvinAbhAvaparyAlocanaMprAgAsIdanavagatasambandhasya dhUmadarzanAdevApratItestarhi mandAbhyAse prakRte'pi paryAlocanamastyeva-'evaMjAtIye pUrvamapyarthakriyo20 palabdhA idamapyevaMjAtIyaM pratibhAsamAna rUpam' iti / abhyAsadazAyAM tu rUpadarzanAdeva paryAlocanamantareNApi jhagiti phalayogyatA pratIyate iti vyavasthitametat-dRzyamAnaM rUpaM dharmi tatphalayogyatA sAdhyA tapasAmAnya liGgamiti na pratijJArthakadezatvamapi hetoH ato nizcayaH svarUpAvabhAsAdudayamAsAdayan parokSamarthakriyAyogyatvaM nizcinvannanumAnameva / vyavahAro'pyate eva na pratyakSAta / Ahaca "tadRSTAveva dRSTeSu saMvitsAmarthya bhaavinH| smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravartate" // [ ] iti smaraNAdanumAnarUpAd vyavahAraH pravartata ityymrthH|| naeNnvanyagatacetaso'bhyaste parimalAdAvavikalpAkSamateH pravRttidarzanAt kathaM na nirvikalpakaM pravartakam ? kiJca, yadyanumitireva bAhye sarvadA pravRttimAracayati tarhi tatra nAdhyakSa pramANamiti - 1 "savikalpikA"- bR.tti.| 2-bhAve pra-A. haa0vi0vinaa| 3 "uttrm"-bR.tti.| 4 "jlruupe"-bR.tti.| 5 "anumAnarUpAnizcayAt"-bR0 tti0| 6 "yena vArtikakAra evamAha" ityullikhya vibhinnottarArdhakametat padyaM nyAyabinduTIkATippaNyAmuddhRtamitthaM vartate "tadRSTAveva dRSTeSu saMvitsAmarthyabhAvinaH / khavyApArasakaraNAt smaraNAdityAdi"-pR. 31 paM. 5-6 / "taduktam" iti kRtvA idaM padyaM siddhivinizcayaTIkAyAmupanyastamasti-li. pR. 9.paM. 18 // siddhivinizcayaTIkAyAM "kArikAM vivRNvannAha" ityupakramya " 'tadRSTAveva' ityAdi"pratIkaM nirdizya ca vyAkhyAtametat padyamitthaM dRzyate-"nirvikalpikA dRSTistadRSTistasyAM satyAM punaye dRSTAsteSu vyavahAraH / pravRttAvaGgIkriyamANAyAM kuta ityatrAhasaMvittItyAdi-saMvitterbalaM sAmarthya tasmAd yA sajAtIyasmRtistasyA abhilASaH Adizabdena dveSaparigrahastasmAditi"-li. pR0 118 paM0 19-22 / siddhivinizcayaTIkAvyAkhyAnata etat padyamitthaM kalpayitumucitaM bhAti tadRSTAveva dRSTeSu saMvittibalabhAvinaH / smaraNAdabhilASAdervyavahAraH pravartate // "yaduktam" ityullikhyoddhRtaM padyamidaM dharmasaMgrahaNyAM vartate-pR. 26 dvi.paM. 7 pR.16 paM0 26 / na tvanya-pR. vinaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 499 khasaMvedanamAtramevaikamadhyakSaM bhavet tathA ca-"rUpAdikhalakSaNaviSayamindriyajJAnam AryasatyacatuSTayagocaraM yogijJAnam" [ __] ityAdi caturvidhAdhyakSopavarNanamasaGgatamanuSajyeta / atha nirvikalpakamadhyakSaM nArthasyArthakriyAyogyatAmadhigacchati tadabhAve na pravRttirityapravartakatvAnna bAhye pramANaM tahanumAnamapi nArthakriyAsaGgatimavabhAsayati tasyAvastuviSayatvAt tathA ca tadapi kathaM pravartakam ? atha tadadhyavasAyitayA tasyotpattararthagrAhitvAbhAve'pi pravartakatA, asadetat taddhyava-5 sAyitvasyApyanupapatteH / tathAhi-tadadhyavasAyitvaM tasya kiM grAhakAkAraH, uta grAhyAkAraH iti vaktavyam yadi grAhakAkArastadA tasya grAhakaM svarUpaM na bAhyamartha sannidhApayatIti na tddhyvsaayosnumaansaadhyH| atha grAhyAkAraH so'pi nArthavarUpasaMsparzIti kathaM tadavagame bAhyArthA'dhyavasitiranumAnaphalam ? tadevamanumiteH svasaMvedanamAtraparyavasitatvAnnArthapradarzanadvAreNa pravartakatA yuktA / nanvanumAne sati pravRttidRSTA tadabhAve sA na dRSTeti tatkAryAsau nizcIyate ta_bhyAsadazAyAM vikalpa-10 vikale darzane sati pravRttidRSTA pratipadoccAraM tatra vikalpanAsaMvedane'pi puraHparisphuTapratibhAsamAtrAdeva pravRttyupapattestatkAryA'sau kiM na vyavasthApyate? athAnumAnAdanabhyAsadazAyAM pravRttirupalabdheti tadantareNa sA kathaM bhavet ? na; mandAbhyAse'numAnAdeva pravRttiH abhyAsadazAyAM tu paryAlocanalakSaNAnumAnavyatirekeNApi vastudarzanamAtrAdeva samastu tathAdarzanAt anyathA'nabhyAsadazAyAmanumAnAt pravRttidarzanAt sarvadAnumAnasyaiva vyavahRtijanakatve pratyakSeNa liGgagrahaNAbhAvatastannizcayakRdaparamanu-15 mAnamabhyupagantavyam tatrApyanumAnAntarAlliGganizcaya iti tannizcayakRdaparamanumAnamityanavasthAprasaGgato na kadAcid vyavahRtirbhavet / tato'vikalpakaM darzanamabhyAsadazAyAM vyavahArakRdabhyupagantavyamanyathA pUrvoktaprakAreNAnumAnAnavatArAt / na ca paurvAparye'pravRttimat sannihitamAtrAvabhAsyadhyakSaM kathaM tAraliGgagrahaNakSamaM yato'nabhyAsAvasthAyAmanumAnAt prAra vyavahAraH pazcAttvadhyakSAdabhyAsadazAyAmiti preryam ? yataH saMvRtyA liGgapratibandhagrAhi pratyakSamabhimatam lokasya hyevamabhimAnaH 'tadeva sAdhya-20 pratibaddhaM liGgamahaM pazyAmi' iti tadabhimAnAJca liGgapratibandhagrAhyadhyakSaM vyavahArakRdabhyupeyate paramArthaparyAlocanayA tu na pratyakSAnumAnabhedaH nApi vyavahAraH saMvedanamAtratvAt srvprpnycsy| svasaMvedanaM ca sakalavikalpavikalamiti kathaM svArthanirNayasvabhAvaM jJAnaM pramANaM siddhimAsAdayet ? [nirvikalpakamevAdhyakSamiti mataM prati vidhAya savikalpasyAdhyakSatvamupapAdya ca siddhAntinA svArthanirNayasvabhAvajJAnasya pramANasAmAnyalakSaNatvavyavasthApanam ] 25 atra pratividhIyate-'svArthanirNayasvabhAvaM pratyakSaM na bhavati' ityetat kiM tadrAhakapramANAbhAvAdabhidhIyate, Ahokhit tadvAdhakapramANasadbhAvAta? tatra na tAvadAdyaH pakSo'bhyupagamAhaH sthirasthUlasAdhAraNasya stambhAderarthasya bahirantazca sadravyacetanatvAdyanekadharmAkAntasya jJAnasyaikadA nirNayAt sAMzasvArthanirNayAtmano'dhyakSasya svasaMvedanapratyakSasiddhatvAt tdraahkprmaannaabhaavo'siddhH| tathAhiantarbahizca svalakSaNaM pazya(zya)llokaH sthUlamekaM svaguNAvayavAtmakaM jJAnaM ghaTAdikaM ca sakRtprati-30 pattyAdhyavasyati, na ceyaM pratipattiranadhyakSA vizadakhabhAvatayAnubhUteH / na ca vikalpA'vikalpayormanasoryugapaTTatteH kramabhauvinorlaghuvRttervA ekatvamadhyavasyati janastatretyavikalpA'dhyakSagataM vaizacaM 1 bauddhasammataM kevalanirvikalpakaprAmANyapakSaM vaiyAkaraNasammataM kevalasavikalpakaprAmANyapakSaM ca nirAkRtya nirvikalpakasavikalpakobhayaprAmANyaM vyavasthApayituM kumArilena carcA kRtA'sti-zlo0 vA. pratyakSasU0 zlo0 86-145 / __ saiva carcA tadIyAni kAnicit padyAnyupayujya vAcaspatimizreNa sUkSmekSikayA hRdayahAriNyA ca zalyA vistaramupanItA dRzyate-jyAyavA. tA.TI.pR. 133-137 / atratyaH zAstrArthaH prastutapranthazailyA kvacit kacit zabdasAmyamajahadeva saMkSepeNa bhaNayantareNa ca prameyakamalamArtaNDe vartate-pR. 8 dvi.paM06-pR0 11 dvi0 paM0 2 / mArtaNDagatazca sa eva zAstrArthaH akSarazaH samAdAya punaranekadhA pallavIkRtya ca varNitaH syAdvAdaratnAkare dRzyate-pR. 75-88 A0 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 156 dvi. pN09-| 2-pada vR-A0 hA0vi0 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 156 dvi.paM. 11 / 3-bhAvinola-vR. A. vi.| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDevikalpe sAMzasvArthAdhyavasAyinyadhyAropayatIti vaizadyAvagatiH ekasyaiva tathAbhUtasvArthanirNayAtmano vizadajJAnasyAnubhUterananubhUyamAnasyApyaparanirvikalpakasya parikalpane buddhezcaitanyasyAparasya parikalpanAprasaGga iti sAGkhyamatamapyaniSedhyaM syAt / kiJca, savikalpAvikalpayoH kaH punaraikyamadhyavasyati? na tAvadanubhavo vikalpena Atmana aikyamadhyavasyati vyavasAyavikalatvenAbhyupagamAt tasya anyathA 5bhrAntatAprasaGgAt / nApi vikalpo'vikalpena svasyaikyamadhyavasyati tenAvikalpasyAviSayIkaraNAta anyathA skhalakSaNagocaratAprApteH aviSayIkRtasya cAnyatrAdhyAropAbhAvAt na hyapratipannarajataH zuktikAyAM rajatamadhyAropayituM 'rajatametat' iti smrthH| na ca yathezvarAdivikalpastadaviSayIkaraNe'pyadhyavasitatadbhAva upajAyate tathAtrApyadhyavasitAvikalpasvabhAvo vikalpaH samupajAyata iti sa tayo raikyamadhyavasyati, uktottaratvAt / tathAhi-na tAvadanubhava aivaMrUpamAtmAnamavagacchati tenAsyArthasyA10viSayIkaraNAt etat'rUpatayA tasyAsiddhezca / na hi marIcikA jalarUpatayA'dhyavasitA tadrUpatayA'siddhArthakriyopayoginyupalabdhA evamanubhavo'pi vikalparUpatayA'dhyavasitastathA'siddho nArthakriyopayogI nAtaH kiJcit sidhyati / nApi vikalpaH tasyA'vastuviSayatvAbhyupagamAt / yadi punarvikalpastadrUpamAtmAnamadhyavasyet tarhi paramArthaviSayatA tasyeti _ "vikalpo'vastunirbhAsAd visaMvAdAdupaplavaH" [. 15 iti asaGgataM syAt / ata eva na vikalpAntaramapi tamadhyavasyet tasyApi tulyadoSatvAt / kiJca, tayoraikyaM vyavasyatItyatra yadi vikalpaM nirvikalpakatayA manyate vyavahArI tadA nirvikalpakameva sarva jJAnamiti viklpvyvhaarocchedaadnumaanprmaannaabhaavH| athAvikalpaM vikalpatayA tadA savikalpakameva sarva pramANamiti avikalpapratyakSavAdo vizIryata / yathA hi prajJAkarAbhiprAyeNa maNiprabhAyAM maNijJAnaM 'ya eva maNirmayA dRSTaH sa eva prAptaH' ityabhimAninaHpratyakSaM pramANam-anyathA'bhyAsadazAyAM 20 bhAvini dRzya-prApyayorekatvAdhyavasAyAt pratyakSameva pramANamiti na bhavet anyasya tannibandhanasya tatrApyabhAvAt-tathA sarva nirvikalpaM vikalpatvena nizcitya savikalpakameva sarva jJAnamiti yo vyavaharati tasya kimiti tadeva na pramANam ? yathA hi dRzyaM prApyAropAta prApyam tathA'vikalpo vikalpAropAda vikalpo bhavet nyAyasya samAnatvAt / atha yathA prApyamaNiprabhA-maNipratibhAsayorekatvAdhyavasAye'pi na maNiprAptau tatpratibhAsasyAbhAvaH-anyathA maNiH pratibhAto na prAptaH syAt-tathA 25savikalpAvikalpayorekatvAdhyavasAye'pi nirvikalpakasya nAbhAvaH; nanvevaM sAMzasthUlaikaspaSTapratibhAsa vyatiriktasya niraMzakSaNikaparamANupratibhAsalakSaNanirvikalpakAnubhavasya tadaiva nirNayaprasaktiH / atha vikalpanAvikalpasya sahasrAMzunoM tArAnikarasyeva tiraskArAnna tathA nirNayastarhi vikalpasyApyavikalpena tiraskArAt pratibhAsanirNayo na syAt / atha vikalpasya balIyastvAdvikalpasya ca durbalatvAt tena tasya tiraskAraH; nanu kuto vikalpasya 30 balIyastvam ? pracuraviSayatvAditi cet, na; avikalpaviSaya eva pravRttyabhyupagamAt anyathA'sya gRhI 1-kalpe khAMza-bR. la. vA. bA. vinaa| 2-syApa-A0 / 3-kalpatve-la. vinA / "na tAvannirvikalpakam adhyavasAyavikalakhAt tasya anyathA bhrAntatAprasaGgaH"-prameyaka pR. 9 dvi. paM. 3 / "na tAvannirvikalpakam tasyAdhyavasAyazUnyatvAt itarathA bhrAntalaprasaktiH"-syAdvAdara. pR. 82504 A0 / 4-stadvi-bR0 / 5 evaMsvarUA. hA0 vi0| 6 tathAvastu-bhAM0 mA0 vinaa| 7"anubhavarUpam"-bR. la. tti.| 8 "vikalpo'vastunirbhAsaH ityasya virodhaH" / avastunirbhAsaH "avastuni nirbhAsaH pratibhAso yasya vikalpasya saH" ityasya "granthasya"-prameyaka0 pR. 9 dvi. paM0 4 Ti. 16, 17 / "taduktam-vikalpo'vastuni sau(so) visaMvAdAdupaplavaH"siddhivi0 TI0 li. pR0 90 paM0 22 / "yathoktam vikalpo vastunirbhAsAdvisaMvAdAdupaplava iti"-prazasta. kaM0 pR0 19. paM0 18 / "vikalpo'vastunirbhAsAt" iti vaco virudhyate" syAdvAdara0 pR0 8250 6 A0 / "vikalpo'vastunirbhAsAd visaMvAdAdupaplavaH / pratyakSAbhaH" iti vacanAt"-dharmasaM0 pR0 134 pra. paM0 1 / "taduktam" iti kRkhA "vikalpo vastu. nirbhAsAdasaMvAdAdupaplavaH" ityuddhRtaM vartate sarvadarzanasaMgrahe-pR. 44 da0 250 335 / / 9"vikalpAntarasya"-bR0 la. tti.| 10 sarvajJA-bhAM0 mA. A. vinaa| 11-mANaM na bR. l.| 12-sakalakSa-A. hA0 vi0| 13-kalpikAnu-la. A0 hA0 vi0 |-klpikaa tvAnu-vA. bA. bhAM0 maaN0| 14-nA tamoni- A0 / "bhAnunA tArAnikarasyeveti cet"-prameyaka pR0 8 dvi. paM0 14 / "tigmabhAnunA vibhAvarIbhujaMgasyeveti cetU"-syAdvAdara0 pR. 79 paM0 25 A0 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 501 tagrAhitvAsaMbhavAta / nirNayAtmakatvAt tasya tadAtmakatvamiti cetaH nana tasya kiM svarUpa nirNayAtmakatvam, utArtharUpe? na tAvat svarUpe "sarvacitta-caittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSama" [nyAyaviM0 1-10] ityasya virodhAt / evamapi tatra tesya nirNayAtmakatve cakSurAdijJAnaM svaparayostadAtmakaM kiM na bhavet ? tathA ca svArthAkArAdhyavasAyAdhigamazcakSurAdicetasAM siddha iti kena kasya tiraskAraH? tanna vikalpaH svarUpe nirNayAtmako'bhyupagantavyaH / athA'rthe tasya nirNayAtmakatvam : nanvevamekasya5 vikalpasya nirNayAnirNayasvabhAvaM rUpadvayamAyAtam tacca parasparaM tadvatazca yadyekAntato bhinnamabhyupagamyate samavAyAderanabhyupagamAt sambandhAsiddheH 'valavAn vikalpo nirNayAtmakatvAt' itysyaasiddhiH| na ca rUpAdInAmiva parasparamekasAmagyadhInatAlakSaNaH tayoH sambandhaH tadvatA cAgnidhUmayoriva tadutpattilakSaNa iti vaktavyam svAbhyupagamavirodhAt / kiJca, yadA vikalpasya kAraNatvam nirNayA'nirNayayozca kAryatvaM tadA vikalpasya pUrvakAlatvaM tayozcottarakAlatvam prajJAkarAbhiprAyAt tu viparyayo'pi 10 maraNaliGgasyAriSTAdestatkAryatayA prAgbhAvinastanAbhyupagamAt tathA ca bhinnakAlasya vikalpasya na nirNayAnirNayAtmakatvamiti jJAnarUpatAyA apyabhAvaH tadvikalasya gatyantarAbhAvAt tayozca vikalpasvabhAvavikalatayA niHsvabhAvatA / jJAnAda bhinnayoranupalabhyatvena gatyantarAbhAvAt svayaM tayorupalambhe vikalpAda bhinne jJAne syAtAm evaM ca yadanirNayAtmakaM tata tadeva yaJca nirNayasvarUpaM tadapi tadeva tathA ca nirvikalpakasya pRthagupalambhanirNayaH syAditi pUrvoktameva dUpaNaM punarApatati, nirNayAtmake'pi 15 cakSurAdijJAnamapi tathaiva syAditi pUrvokta eva doSaH / tatrApi rUpadvaya kalpanAyAM prakRto dopaH anavasthA ca / tanna parasparaM tadvatazca bhedaikAnto yuktaH / abhedaikAnte'pi tavayameva tadvAn vA bhavet tathA cana prkRtsiddhiH| atha nirNayAnirNayasvabhAvayoranyonyaM tadvatazca kathaJcittAdAtmyaM tarhi yat khAtmani anirNayAtmakaM bahirarthe ca nirNayasvabhauvaM rUpaM tatsAdhAraNamAtmAnaM pratipadyate ced vikalpaH svarUpe'pi savikalpakaH 20 prasaktaH anyathA nirNayasvabhAvatAdAtmyAyogAt / na ca svarUpamanizcinvan vikalpo'rtha nizcinoti itarathA'gRhItakharUpamapi jJAnamarthagrAhakaM bhavediti na naiyaayikmtprtikssepH| na ca naiyAyikAbhyupagamena paragRhItasya svagRhItatAdoSaH bhavanmate'pi paranizcitasya skhanizcitatvaprasakteH / yathA ca parajhA~tamananubhUtatvAnnAtmano viSayastathA vikalpasya svarUpamanizcitatvAnnAtmano viSaya iti samAnaM pshyaamH| na ca tasyApi vikalpAntareNa nizcayaH tasyApi vikalpAntareNa nishcyaaptternvsthaaprskteH|25 na ca vikalpasvarUpamanubhUtamapi kSaNikatvAdivadanizcitamarthanizcAyakaM yuktam anizcitasyAnubhave'pi kSaNikatvavat svayamavyavasthitatvAt avyavasthitasya ca zazazRGgAderivAnyavyavasthApakatvAyogAt / yathA ca vikalpasya svArthanirNayAtmakatvaM tathA cakSurAdibuddhInAmapi tadyuktam anyathA tAsAM tabAhakatvAyogAt / atha vikalpasya bahirarthe pravRttireva nAstIti kathaM tannirNayAtmakaH? na hi nIlajJAnaM pItApravRttikaM tannirNayAtmakaM vaktuM zakyam pratipatrabhiprAyavazAt bauddharvAhyArthavyavasAyAtmakatvaM vikalpasya 30 paramArthato nirviSayatve'pi vyAvaya'te, tadayuktam / yataH kimidaM vikalpasya paramArthato nirviSayatvam ? yadyAtmaviSayatvaM tAtmaviSayaM nirvikalpakamapi jJAnaM nirvipayamityarthanirNayAtmakatvAd balavAn vikalpa iti nirvikalpakAnubhavasya nirNayastiraskAraka ityasaGkataM syAt savikalpakasyaiva kasyacidabhAvAdAtmaviSayasya nirvikalpakaNyApi vikalpavat savikalpakasyaivaM vA bhAvAt nacaivaM kasyacit prtiptturbhipraayH| atha sAdhAraNasyAspaSTasya sva-parayoravidyamAnasyAkArasya zabdasaMsargayogyasya viSayI-35 karaNaM nirviSayatvam, na tasya tatra saMbandhAbhAvato viSayIkaraNAsaMbhavAn tathApi tadviSayIkaraNe sarva 1"vikalpasya"-bR. la. tti.| 2 "balIyasvam"-bR0 l.tti.| 3 nyAyabindusUtre 'pratyakSa padaM nAsti / 4 "kharUpe"-vR. l.tti.| 5 "tasya vikalpasya"-bR0 la0 tti0| 6-sAyo dhi-vR0| 7 iti na va-bR0 / 8 "nirnnyaanirnnyyoH"-bR.tti.| 9-thA bhi-bR0| 10 tadvikalpasya la. bhAM0 mAM0 vinaa| 11ca niA0 hA0 vi0| 12-thA ni-bR0| 13-tmake ca-la. vA. bA. vinA / 14-rarthe ni-bR0| 15-bhAvarUA0 hA0 vi0| 16-thA gR-vR* vinaa| 17-jJAnama-bR0 la0 vA. bA. bhAM mAM0 vinaa| 18-tvAtmano vR0|-tvaann mano bR0 sN0| 19-zAt tu bau-bR0 vA. bA. bhA. maaN0| 20-va cAbhA-bhA0 mA0 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 dvitIye kANDemapi zAnaM tathaiva svaviSayaM viSayIkuryAditi tadutpattyAdisambandhakalpanamanarthakamAsajyeta / na ca tAdAtmyalakSaNastatra tasya sambandhaH tadAkore'vikalpakatvasya avikalpakatve vA tadAkAratvasya prskteH| tadutpattisambandhavazAt tena tadrahaNam ityetadapyayuktam tadAkArasya tajjJAnotpAdakatvena skhalakSaNatvaprAptestajjJAnasya saviSayatAprasaktidoSAt / na ca svavAsanAprakRtivibhramavazAdatadutpannamatadAkAraM ca 5tat tadviSayIkaroti akSasamanantaravizeSAt anyasyApyupajAtasya tathAsvaviSayIkaraNaprasakteH sarvatra tadAkAratadutpattipratibandhakalpanAvaiyarthyaprasakteH / atastadAkAraviSayIkaraNAsaMbhavAd vikalpyArthAbhAvato dRzya-vikalpyAvAvekIkRtya pravartata ityayuktamabhidhAnam / tato na balavAn vikalpa iti kathaM tenAvikalpatiraskAra iti avikalpakanizcayastadaiva bhavet na caivam ato nAvikalpasya vikalpenaikatvAdhyavasAyaH / kiJca, vikalpe'vikalpakasyaikatvenAdhyAropa iti kuto nizcIyate? aspaSTAskhalakSaNa10 grAhiNi spaSTaskhalakSaNagrAhitvasya pratItestadhyAropAvagatiriti cet ; nanu yadi nAma tatra tatpratItiH avikalpAropastu kutaH? spaSTatvAdestaddharmasya taMtra darzanAditi cet taddharmaH spaSTatvAdirityetadeva kutaH? tatra darzanAditi cet ; aMta eva vikalpadharmo'pyastu anyathA'vikalpasyApi mA bhUt / na ca vikalpavyatirekeNAvikalpamaparamanubhUyate yasya spaSTatvAdidharmaH parikalpeta evamapi tatra tatparikalpane tato'pyaparamananubhUyamAnaM vizadatvAdidharmAdhAraM priklpniiymitynvsthaaprsktiH| atha kiJcijjJAnaM 15savikalpakamaparaM nirvikalpakaM rAzyantarAbhAvAt vikalpasya cArthasAmodbhUtatvAsaMbhavAnna vizada tvAdidharmayogaH avikalpasyApi tadyogAbhAve vizadatvAdikaM na kvacidapi bhavedityavikalpasyaiva tadabhyupagantavyam / bhavedetat yadyarthasAmarthyaprabhavatvena vaizadyAdeAptiH syAt tadabhAve tanna bhavet na caivam arthasAmodbhUte'pi dUrasthitapAdapAdijJAne vaizadyAderabhAvAt yogipratyakSe cArthaprabhavatvAbhAve'pi ca bhAvAt / na ca tadapyarthasAmodbhutam tatsamAnasamayasya cirAtItAnutpannasya cArthasya 20 thnnaanupptteH| tathAhi-prAgasarvajJaH san sugato vivakSitakSaNe sarvajJatAmAsAdayaMstatsamAnasamayabhAvinAM bhAvAnAm-tajjJAnaM pratyajanakatvAt teSAm-grAhako na syAt evamuttarottaratadvijJAnakSaNA api svasamayArthagrAhakA na bhaveyuH cirataravinaSTasya bhAvakalApasyAsattvena tadakAraNatvAnna taM prati grAhakatA bhavet anutpannasya ca padArthasamUhasya kAraNatvAsaMbhavAt taM prati grAhakatA tasya dUrotsAri taiva / atha cirAtItaM bhAvi ca tatkAraNamabhyupagamyata iti nAyaM doSaH; nanvatrApyabhyupagame yena 25 svabhAvena tat tadanantarabhAvi kAryamutpAdayati tenaiva yadi sugatajJAnamidAnIntanakAlabhAvi janayati tadaikasvabhAvatvAnnityAdivat kAryakramAyogAt pUrvamevaitadapyutpadyeta / atha samanantarapratyayasya sugatajJAnahetoridAnImeva bhAvAnna pUrvamutpattiH, asadetat; yata AlambanakAraNaM cirAtItasamayabhAvi tadaiva tatkAryamutpAdayituM prabhavati samanantarapratyayastvidAnImiti viruddhakAraNasAmarthyAnuvidhAyinaH kAryasyotpattireva na bhavet / athAnyena svabhAvena tarhi sAMzaM tat prasajyata iti tadAhiNo'pi jJAnasya 30 sAMzaikavastugrAhakatvena sviklpktaaprsktiH| evaM bhAvikAraNe'pi vaktavyam / tanna yogipratyakSamarthasAmarthyaprabhavamabhyupagantavyam anyathA puurvoktdossprskteH| tacca taidaprabhavamapi yathA vizadamanyathA pratyakSatvAnupapatteH-tathA vikalpajJAnamarthasAmarthyAprabhavamapi yadi vizadaM bhavet tadA ko virodhaH? vikalpasya vaizadyameva virodhH| taduktam "na vikalpAnubaddhasya spssttaarthprtibhaasitaa| svapne'pi smaryate smArta na ca tat taadRgrthdR"||[ 1-SayaM nivi-l0|-ssyN vi-A0 / 'khaviSayam' iti padasya 'viSayIkuryAt' iti kriyAyA vyApyakhena dvitIyAntavAt 'sarvamapi jJAnam' iti padena saha nAnvayaH iti khyApanAya A. pratI 'SayaM' ityasya zirasi dvitIyavibhaktisUcako'ko nystH| 2-kAre vikalpakatve vA la. vA. bA. bhAM0 mA. vinaa| 3-kalpArthA-vA. bA. vinaa| 4-kalpAva-bhAM. mAM. hA. vinA / 5"avikalpaka"-bR. la. tti.| 6 "savikalpake"-. l.tti.| 7"tatra darzanAdeva"-bR. l.tti.| -kalpye ta bR0 sN0| 9 "padArthasamUham"-vR0 l.tti.| 1.kAryotpa-A. haa0vi0| 11 bhavati / bR0| 12 "arthaaprbhvm"-vR.l.tti.| 13-tykssaanu-vR0| 14 "tathA coktam" ityullikhyoddhRto'yaM zloko vartate siddhivinizcayaTIkAyAm-li. pR. 9550 16 / "na vikalpAnubandhasya"-zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 157 dvi. pN03| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 503 iti cet| nanu svapnAvasthAyAM purovartihastyAdyavabhAsamekaM zAnamanubhUyate aparaM tu smaraNakSAnam tatra pUrvollekhatayopajAyamAnasya yadi vaizadyavaikalyam naitAvatA sarvavikalpasya purovartistambhAdyullekhavato vaizadyAbhAvaH tatra taisya khasaMvedanAdhyakSataH pratIteH / na cAvikalpakaM taditi vaktavyam sthirasthUlapurovyavasthitarhestyAdyavabhAsinaH svapnadazAjJAnasyAvikalpakatve anumAnasyApi sAMzavastvadhyavasAyino nirvikalpakatvaprasaktervikalpavArtAviratireva syAt / ata eva 'prathamaM nirvikalpakaM niraMzavastugrAhakaM 5 tadarthasAmodbhUtatvAt taduttarakAlabhAvi tu nirvikalpakajJAnaprabhavamarthanirapekSaM sAMzavastvadhyavasAyi savikalpakamavizadaM laghuvRttestu nirvikalpakajJAnavaizadyAdhyAropAt tatrAdhyakSatvAbhimAno lokasya' iti etadapi nirastaM draSTavyam vikalpa eva pUrvoktanyAyena vaizadyopapatternirvikalpakasya ca niraMzakSaNikaparamANumAtrAvasAyinaH kadAcidaMpyanupalabdhestatra vaizadyakalpanAyA durApAstatvAt / ____ atha saMhRtasakalavikalpAvasthAyAM purovartivastunirbhAsi vizadamakSaprabhavaM jJAnamavikalpakaM saMvedyata 10 eva tathA cAdhyakSasiddha eva jJAnAnAM kalpanAviraha iti nAtra prmaannaantraanvessnnmupyogi| taduktam"pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva sidhyati" // [ ] ityaadi| tathA punarapyuktam "saMhRtya sarvatazcintAM stimitenaantraatmnaa| sthito'pi cakSuSA rUpaM vIkSate sAkSajA matiH" // [ na hyasyAmavasthAyAM nAmAdisaMyojitArthollekho vikalpasvarUpo'nubhUyate / na ca vikalpAnAM khasaMvidita 1-hastAdya-vR0 / 2 "svapnajJAne purovarsanekapAvabhAsarUpatayA"-bR. la. Ti. / 3 "vaizadyasya"- bR0 la* tti| 4-hastAdya-bR0 / "khapnadazAyAmapi smaraNavilakSaNasya purovRttihastyAdyavabhAsino bodhasya nirvikalpakatve anumAnasyApi sAMzavastugrAhiNastathAlaprasaGge vikalpavArtAyA eva vyuparamaprasaGgAt"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 157 dvi. paM. 4-5 / 5-rapekSa sAM-bR0 bha0 maa0| 6-danu- A0 hA0 vi0| 7"pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpA naamsNshryH|| iti pazcimArdham"-bR.Ti. / "pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo naamsNshryH|| iti"-la. tti.| "yadAha nyAyavAdI pratyakSa kalpanApoDaM pratyakSeNaiva sidhyati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo naamsNshryH|| saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sA'kSajA mtiH|| punarvikalpayan kiJcidAsId me kalpanezI / iti vetti na pUrvoktAvasthAyAmindriyAd gatau // ityAdi, tadapAkRtamavaseyam"-anekA0 pR. 207 paM0 11-18 / "yadAha nyAyavAdI dharmakIrtirvArtike-pratyakSamityAdi tadapAkRtamavaseyamiti yogaH / pratyakSaM prastutam kalpanApoDhamiyetat pratyakSeNaiva sidhyati / kathamityAha-pratyAtmavedyo yasmAt sarveSAM pramAtRNAm , vikalpo nAmasaMzrayaH zabdAnuviddha ityrthH|| tathA, saMhRtya sarvatazcintAM vikalparUpAm , stimitena antarAtmanA prasannanirvyApAreNa, sthito'pi san , cakSuSA rUpamIkSate pazyati yayA buddhayA sA akSajA mtiH|| IkSilA punarvikalpayan kizcit pazcAt AsId me kalpanA IdRzI evaMbhUtA iti vetti, na pUrvoktAvasthAyAM cakSuSA rUpekSaNalakSaNAyAm indriyAd gato // ityAdi yadAha nyAyavAdI tad apAkRtam apAstamabaseyam"-anekA0 TI0 pR. 208 paM0 11-20 / prameyakamalamArtaNDe "vikalpo nAmasaMzrayaH" iti pATho vartate / nAmasaMzrayaH "zabdaH saMzrayaH kAraNaM yasya vikalpasya saH"-pR. 9 dvi. paM. 8 Ti. 38 / / ayaM zlokaH siddhivinizcayaTIkAyAmuddhRto'sti-li. pR. 31 paM019 / "yathAha" iti nirdizya vAcaspatimizraH zlokasyAsya pUrvArdhamuddhRtavAn-nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 154 paM0 9-10 / syAdvAdara pR0 82 paM0 19-20 aa0| zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 157 dvi0506| 8 saptamaM TippaNaM vilokanIyam / "saMhRtya sarvatazcittaM stimitenAntarAtmanA / sthitopi cakSuSA rUpaM khaM ca spaSTa vyavasyati // " -tattvArthazlokavA0 pR. 186 zlo. 13 / prameyaka* pR. 9 dvi. paM0 7 / "pareNa hi yAsau tadavasthopavarNitA "sahatya sarvatra cintAm" ityAdinA"-siddhivi. TI.li. pR. 34 paM0 25 / syAdrAdara. pU. 82 paM0 12-13 bhA* / zAsavA0 syAdvAdaka. pR. 157 dvi. pN08|9-jitortho-bR.| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe - sthAyAM rUpatayA'nanubhUyamAnAnAmapi saMbhava iti vikalpavikalA sAvasthA siddhA, asadetat yatastasyAmavasthirasthUlasvabhAvazabdasaMsargayogyapurovyavasthitagavAdipratibhAsasyAnubhUteH savikalpakajJAnAnubhava eva / nahi zabdasaMsargapratibhAsa eva savikalpakatvam tadyogyAvabhAsasyApi kalpanAtvAbhyupagamAt anyathA'vyutpannasaMketasya jJAnaM zabdasaMsargavirahAt kalpanAvanna syAt / na ca pUrvakAla5 dRSTatvasya vartamAna samayabhAvini saMyojanAcchabdole khAbhAve'pyasadarthagrAhitayA'vizadapratibhAsatvAt tat savikalpakam, pUrvakAladRTatvasya pUrvadarzanApratItAvapi vyApakApratItau vyApyasyeva pratIterasattvAsiddhestatsambandhitvagrAhiNo'sadarthatA'siddhevaizadyAbhAvasya tatrAnupapatteH zabdasaMsargayogyapratibhAsasya vizadatayA vikalparUpasyApyadhyakSatopapatteH zabdayojanAmantareNApi sthirasthUrArthapratibhAsaM nirNayAtmakaM jJAnamadhyakSamabhyupagantavyam anyathA tasya prAmANyamevAnupapannaM bhavet / tathAhi yatraivAMze 10 nIlAdau vidhipratiSedhavikalpadvayaM pAzcAtyaM tajjanayati tatraiva tasya prAmANyam tadAkArotpattimAtreNa prAmANye kSaNikatvAdAvapi tasya prAmANyaprasakteH kSaNakSayAnumAnavaiphalyamanyathA bhavet vikalpazca zabdasaMyojitArthagrahaNaM tatsaMyojanA ca zabdasmaraNamantareNAsaMbhavinI tatsmaraNaM ca prAktatsannidhyupalabdhArthadarzanamantareNAnupapattimat taddarzanaM cAdhyakSataH kSaNikatvAdAviva nizcayajananamantareNAsaMbhavi nizcayazca zabdayojanAvyatirekeNa nAbhyupagamyata ityadhyakSasya kvacidapyarthapradarzakatvAsaMbhavAt prAmANyaM 15 na bhavet / tasmAt zabdayojanAmantareNApyartha nirNayAtmakamadhyakSamabhyupagantavyam anyathA'vikalpAdhyakSeNa liGgasyApyanirNayAt anumAnAt tannirNaye anavasthAprasakteranumAnasyApyapravRttitaH sakalapramANAdivyavahAravilopaH syAt / ata eva "azvaM vikalpayeto godarzanAt na tadA gozabdasaMyojanA tasyAstadAnanubhavAt yugapadvikalpadvayAnutpattezca nirvikalpakagodarzanasadbhAva stadA " [ 1 iti nirastam gozabdasaMyojanAmantareNApi taddarzanasya nirNayAtmakatvAt anyathA'zvavikalpanAd 20 vyutthitasya gavi kSaNikatvavat zabdasmaraNAsaMbhavataH smRtirna bhavet abhyupagamanIyaM caitat anyathA gozabdasmaraNasyApi vikalparUpatvAdaparatacchabdasmaraNamantareNa tadyojanArUpasya tasyAsaMbhavAt tatsmaraNamabhyupagantavyam tasyApi cAparatacchabdasmaraNamantareNa tathAbhUtasyAnupapatteraparatacchabdasmaraNamityanavasthAnAnna prathamazabdasmaraNamiti na kvacid vikalpaprasavo bhavet / athAparazabdamma raNamantareNApi zabdasmaraNasaMbhavAnnAnavasthA tarhi prathamazabdasmaraNaM tadyojanaM ca vyatirekeNApyazvavikalpanasamaye 25 godarzanasya nirNayAtmanaH saMbhavAt kathamasyAvikalparUpatA siddhimupagacchet ? yadapi 'niraMzavastusAmarthyodbhUtatvAt prathamAkSasannipAtajaM niraMzavastugrAhi nirvikalpakam' iti, tadapyasaGgatam ; niraMzaMsya vastuno'bhAvena tatsAmarthyodbhUtatvasya nirvikalpakatvahetostatrAsiddheH / na ca yat niraMzaprabhavaM tanniraMzagrAhi, niraMzarUpakSaNaprabhavasyApyuttararUpakSaNasya tadrAhitvAdarzanAt / na ca 'jJAnatve sati' iti vizeSaNAnnAyaM doSaH pratyakSeprabhavavikalpasya jJAnatve'pi tadbhAvAnupapatteH upapattau vA hiMsAviratidAna30 cittakhasaMvedanAdhyakSaprabhavanirNayena tagrahaNopapatternizcayaviSayIkRtasya cAnizcitarUpAntarAbhAvAt 504 66 1 yathA vyApaka pratItau vyApyapratItirneti vaidharmyadRSTAnto'yaM tathA pUrvadarzanApratItAvapi pUrvakAladRSTatvasya pratItyasattvaM neti bhAvaH " - bR0 la0 Ti0 / 2" pratyakSajJAnasya " - bR0 la0 Ti0 / 3 "kiJca, evaM tasya prAmANyamevAnupapannaM syAt; yatraiva hi pAzcAtyaM vidhi - niSedhavikalpadvayaM tajjanayati tatraiva tasya prAmANyam, vikalpazca zabdasaMyojitArthagrahaNam, tatsaMyojanA ca zabdasmaraNAdhInA, tacca sambandhitAvacchedakaprakArakasambandhigraharUpArthadhIjanyamiti, na cedevam gavAnubhavAd gozabda saMyojanAvat kSaNikatvAnubhavAt kSaNikatvazabdasaMyojanApi syAt / etena 'azvaM vikalpayato godarzane'pi tadA gozabdasaMyojanAbhAvAd yugapadvikalpadvayAnupapattezca nirvikalpakameva godarzanam' iti nirastam, gozabdasaMyojanAmantareNApi taddarzanasya nirNayAtmakatvAt, anyathA tatsmaraNAnupapatteH, samAnaprakArakAnubhavasyaiva samAnaprakArakasmaraNahetutvAt, tatsaMzayApattezca tatprakArakanizcayasyaiva tatprakArakasaMzayavirodhitvAt; anyathA kSaNikatvAdAvapi smaraNAsaMzayaprasaGgAt " -- zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 157 dvi0 paM0 13 / 4-katvasaM-bhAM0 mAM0 / 5 yato gorda - bR0 / 6- nupapatte - vR0 la0 vA0 vA0 vinA / 7stadetanni bR0 la0 vA0 bA0 vinA / 8- paraM ta-la0 vA0 bA0 bha0 mAM0 vinA / 9-zava-bhAM0 mAM0 A0 hA0 vi0 / 10 ca ni-vR0 / 11 kSabha - bR0 la0 vA0 bA0 / 12-natve ta-A0 hA 0 bi0 / 13 " pratyakSaprAhitA - " bR0 Ti0 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| vargaprApaNasAmarthyAderapi tadgatasya nizcayAt tatra vipratipattirna bhavet / athAnubhavasyaivAyaM yathAvasthitavastugrahaNalakSaNaH svabhAvavizeSo na vikalpasya tenAyamadopastarhi yathA dAnacittAnubhavaH svasaMvedanAdhyakSalakSaNastadgataM sa;vyacetanAdikaM viSayIkaroti tathA svargaprApaNasAmarthyamapi tatsvarUpAvyatiriktatvAt viSayIkuryAt tatazca sa vyacetanatvAdAviva tatrApi vivAdo na bhavet / na cAsau nAstIti zakyaM vaktum cArvAkAdestatra vipratipattidarzanAt / tathAhi-"yAvajIvet sukhaM jIva" [ ]5 ityAdyabhidhAnAnna svargaH nApi tatprAptihetuH kazcid bhAva iti caarvaakaaH| "naiva dAnAdicittAt svargaH yadi tato bhavet tadanantaramevAsau bhavet anyathA mRtAcchikhinaH kekAyitaM bhavet tasmAt tato dharmastasmAcca svargaH" [ ] iti naiyAyikAdayaH / "iSTAniSTArthasAdhanayogyatAlakSaNau dharmAdhauM"[ ] iti mImAMsakAH / uktaM ca zAbare-"ya eva zreyaskaraH sa eva dharmazabdenocyate" [mImAMsAda0 1-1-2 zAba0 pR04 paM015] anena dravyAdInAmiSTArthasAdhana-10 yogyatA dharma iti pratipAditaM zabarasvAminA / bhaTTo'pyetadevAha "zreyo hi puruSaprItiH sA dravyaguNakarmabhiH / codanAlakSaNaiH sAdhyA tasmAdeSveva dhrmtaa|| eSAmaindriyakatve'pi na tadrUpyeNa dharmatA // zreyaHsAdhanatA hyeSAM nityaM vedAt pratIyate / tAdrUpyeNa ca dharmatvaM tasmAnnendriyagocaraH" // [zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 191-13-14 ] iti / evamanekadhA vivAdadarzanAnna vivAdAbhAvaH sa ca svargaprApaNasAmarthyasya dAnacittAdabhede vastusvarUpagrAhiNA ca svasaMvedanAdhyakSeNAnubhave sadravyacetanatvAdAviva na yuktH| atha taccittAdabhinnaM tatprApaNa 1 nirNayAt vA0 baa0| 2-dravyaM ce-la. bhA. maaN| 3 "dravyataH paramArthatazcetanavam"-bR0 la. tti.| 4 "svargaprApaNasAmarthe'pi"- bR0 la. tti.| 5 "vivAdaH"-bR. la. tti.| 6 "yathAha yAvajjIvaM sukhaM jIvennAsti mRtyoragocaraH / bhasmIbhUtasya zAntasya punarAgamanaM kutaH ||"-nyaaymnyj A0 7 pR. 467 paM0 24 / "tadetat sarva bRhaspatinA'pyuktam" ityullikhyoddhRte zlokakadambake __"yAvajjIvet sukhaM jIvet RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // " ityupanyastavAn sAyaNamAdhavaH-sarvadarzanasaM0 pR. 14 da. 150 122 / guNaratnasUrirapi lokAyatamatavivecane parAvartitapUrvArdhamenameva zlokamitthamuddhRtavAn "taduktam" iti kRkhA __ "yAvajjIvet sukhaM jIvet tAvadvaiSayikaM sukham / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH ||"-ssid0 sa0 bR0 vR0 pR. 302 pN020| -stasmAt sa sva-A0 hA0 vi0|-stnmte ca sva-vA0 baa0| 8-dhanAyo-A0 hA0 vi0 / SaDda. sa0 bR* vR0 pR. 289 paM0 2-11 / 9 tattvasaM0 paji0 pR0 583 paM0 11-20 / "yadyapi godohanAdidravyam , yAgAdikriyA, nIcaisvAdiguNazca phalasAdhanavAd dharmazabdenocyate nApUrvAdaya iti zreyaskarabhASye vakSyate, tathApi teSAM phalasAdhanarUpeNa dharmakhAt phalasya ca janmAntarAdibhAvilAddharmakharUpeNa pratyakSaviSayalaM na saMbhavati"-1-1-2 zAstradIpikA pR0 19 paM0 18 / zlo0 vA. pArthavyA0 pR0 48 paM0 22 / ___ya eva zreyaskaraH sa eva dharmazabdenocyate / kathamavagamyate ? yo hi yAgamanutiSThati taM dhArmikamiti hi samAcakSate / yazca yasya kartA sa tena vyapadizyate yathA pAcako lAvaka iti / tena yaH puruSaM niHzreyasena saMyunakti sa dharmazabdenocyate / na kevalaM loke, vede'pi "yajJena yajJamayajanta devAstAni dharmANi prathamAnyAsan" iti yajatizabdavAcyameva dharma samAmanantIti zreyaskarabhASye vakSyata ityarthaH"-1-1-2 zAstradIpikA yuktisnehaprapUraNIsiddhAnta pR0 1950 29 / 10 "indriyagocararUpatayA"-bR0 la* Ti0 / pUrvArdhamasyettham-"dravya-kriyA-guNAdInAM dharmalaM sthaapyissyte"| 65 sa0 ta0 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 dvitIye kANDesAmarthya tagRhe gRhItameva kintu svasaMvedanasya "sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamavikalpam" ] iti vacanAt avikalpAdhyakSatvamiti tadgRhItasyAgRhItakalpatvAd vivAdasaMbhavastatra Aha ca kIrtiH-"pazyannapi na pazyati" [ ] ityucyate, asadetat ; yato yadi tatsAmarthya nirvikalpakAdhyakSaviSayatvAt gRhItamapyagRhItakalpaM tarhi tazcittamapi tata eva tathA 5bhavet avizeSAt tathA ca 'yad dAnAdicittaM tad bahujanasevyatAnibandhanam yathA tyAginarapaticittam dAnAdicittaM ca vivakSitam' ityAdyanumAnamagamakam-AzrayAsiddhatvAdidoSAt-prasajyeta / athaa| vikalpotpatterna doSaH, asadetat yato yadyahetuko vikalpazcittavat tatsAmarthye'pi bhavet atha na, tatra citte'pi mA bhUt avizeSAt / anubhavAd vikalpotpattirnAnimitteti cet ubhayatra syAnna vA kvacidapyanubhavasyApyavizeSAt / na ca cetovikalpaprabhava evAnubhavaH samartho na tatsAmarthya vikalpotpattAviti 10 vaktavyam yato yena khabhAvena taJcittacetanAdikaM svasaMvedanAdhyakSamanubhavati tenaiva cet tatsAmarthya ta bhayatrApi vikalpastataH prAdurbhavet / atha rUpAntareNa tdyubhyruuptaiksyaanubhvsyetyviklpkaikaantvaadvyaaghaatH| na caikenaiva svabhAvenobhayAnubhave'pi tatsAmarthya na vikalpamutpAdayatyanubhavo'zakteranyatra tadutpAdayati viparyayAditi vaktavyam, ekasya zaktetararUpadvayAyogAt / na caikatra zaktirevAnyatrA zaktistasyeti IzvarasyApi kramabhAvikAryavidhAyina ekatra zaktirevAparatrAzaktiriti svabhAvamedo na 15bhavediti na nityakAraNapratikSepo bhavet / atha nAnubhavamAtrAd vikalpaprabhavaH anyathA nirNayAtmakAnu bhavavAdino'pi vistIrNapraghaTTakAdau varNapadavAkyAdeH sakalasya nirNayAtmanA'dhyakSeNAnubhavAt smaraNavikalpAnudayo na bhavet / athArca darzanapATavAbhyAsaprakaraNAdyapekSA ta_nyatrApi sA tulyeti, etadapyasat; yato darzanasya pATavaM saJcetanAdau tadrahaNayogyatA tatsAmarthya apATavaM tadagrahaNayogyatA tacca darzanasya dRzyasya ca sAMzatAyAmupapattimaditi kathaM na savikalpakatA? vikalpajananAjanane tatpATavA20 pATave api nAbhyupagamanIye sAMzatApattidoSAdeva / athAbhyAsAdisahAyaM darzanaM vikalpamutpAdayati; nanvevamapi yadeva saJcetanAdau darzanaM tadevacet, anyatrobhayatra vikalpotpattirbhavet anyathA 'nityasyApi sahakArisacivamekadaikatra yadrUpaM tasyAnyanAnyadA sadbhAve'pi na tatkAryakaraNaM tadA tatra' iti tasya yad dUSaNaM tadasaGgataM bhavet / kiJca, yadaparamapekSya kAryajanakaM kacid dRSTaM tat tatsahakRtaM kArya 1-dane pra-vA0 baa0| 2 atra dharmakIrtikRte nyAyabindau "sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanam" ityetAvadeva sUtra dRzyate-pa01 sU0 10 pR0 11 / tataH "pratyakSamavikalpakam" ityaMzastatsUtraTIkAnusArI samuddhRto boddhavyaH / sA ca TIkeyam vartate-"taca jJAnarUpaM vedanamAtmanaH sAkSAtkAri nirvikalpakamabhrAntaM ca tasmAt pratyakSam"-pR0 11 paM0 14 / taTTIkATippaNyapi yathA-"tat pratyakSaM khasaMvedanarUpaM nirvikalpakaM tatra zabdAdiyojanAbhAvAt / kutaH / zabde saMketAbhAvAt / abhrAntaM ca tadvijJAnaM kharUpe'viparyastatvAdu bAdhakAbhAvAcceti"-pR. 33 paM. 5-6 / "sarvacittacattAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSaM nirvikalpakamiti"-siddhivi.TI.li. pR. 51 paM0 20 / 3 pra02455014-15 / "atha kSaNikavAdenirvikalpakaikavedyakhAt tad gRhItakalpavAda na doSaH," tadAha dharmakIrtiH"pazyannapi na pazyatItyucyate" iti na doSa iti cet / na, taccittAMze'pi tathAvaprasaGgAt / tatra vikalpotsatterna doSa iti cet / na, smaraNarUpatadanutpatteranuttaratvAt / tava vistIrNapraghaTTakAnubhave sakalavarNapadAdyasmaraNavadupapattiriti cet / na, mama vistIrNapraghaTTakasthale varNAdInAM tajjJAnAnAM ca vyaktibhedAd dRDhasaMskArasyaiva nizcayasya smRtijanakalena niyamasaMbhavAt , tava tu niraMzAnubhavasyAMze vikalpajananA'jananasvabhAvabhedasya, zaktibhedasya, pATavA'pATavAdervA na saMbhava ityuktavAt ; 'ekasyApi sahakArisAcivyena tadvikalpasyaiva janakatvaM, nAnyavikalpasya' iyabhyupagame sthirasyApi sahakArisAcivyA'sAcivyAbhyAM kAryajanakakhAjanakalAbhyupagamaprasaGgAt ; kumbhakArAdisahakRtasya mRdAderghaTAdyanvaya-vyatirekadarzanavadabhyAsAdisahakRtasya nirvikalpasya kadApi vikalpAnvayavyatirekAgrahaNenAbhyAsAdisahakRtasyAvikalpasya vikalpajanakatvakalpanAyA anyAyyatvAca"zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 158 pra. pN07|| 4 "svargaprApaNa-" bR0 la. Ti. / 5 "sadravyacetanakhAdirUpe"-bR. l.tti.| 6 "utpAde"-bR. la. tti| 7 "zaktibhAvAt"-bR0 la. Ti. / 8 "vistIrNapraghaTTakAdau"-bR0 Ti0 / vistIrNapraghaTTakAdau smaraNavikalpAnudaye"-la. tti0| 9-sthAnyadA bhAM0 mAM0 A0 hA0 vi0 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 507 nirvarttayatIti yuktaM mRdAdivat kumbhakArAdyupakRtam / na cAbhyAsAdisahAyamavikalpakaM kadAcid vikalpamupajanayad dRSTamiti kathaM tasya sahakArisacivasya vikalpajanakatAbhyupagamaH? / atha saJcetanAdivikalpamavikalpakamutpAdayad dRSTamiti tadabhyupagamaH; syAdetat yadi kramabhAvihetuphalabhUtamavikalpasavikalpakaM jJAnadvayamavasIyeta na ca tadavasIyate sAMzaikavikalpasvabhAvasya sAmAnyavizeSAtmakavastugrAhiNaH prathamamevopajAyamAnasyaikasyaiva nishcyaat| tathApyapratIyamAnasya pUrvakAlabhAvino'parasyA-5 vikalpakasyAbhyupagame tatrApyaparasya tathAbhUtasyAbhyupagama ityanavasthAprasaktiH / yadapyavikalpakasyAbhyAsAdisahAyavikalpajanane praghaTTakAsmaraNaM dRSTAntatvenopanyastam, tadapyayuktam / yato varNAdInAM tajjJAnAnAM ca vyaktimedAda dRDhasaMskArANyeva nizcayAtmakAnyapi jJAnAni smRtijanakoni nAparANIti pratiniyataviSayasmRtisaMbhavAnna sakalapraghaTTakAsmaraNadoSaH anizcayAtmakaM tu jJAnaM kSaNikatvAdAviva na kvacid vikalpaheturbhavet ityuktaM prAk na ca bhavatpaMkSe saccetanAdi-10 svargaprApaNazaktyAdInAM parasparaM tadanubhavAnAM ca bhedaH yenedamuttaraM samAnaM bhavet / tathAhi-saccetanAditatsAmarthyayorabhede tadanubhavAdekarUpAdubhayatra saMskAraH smaraNaM vA bhavet na vA kvaciditi anyathA anubhavasya sAMzatApattiriti savikalpakatvaM bhavet / tasmAd dAnacittAdau saccetanatvAdikamanubhUyate na svargaprApaNasAmarthyamityabhyupagantavyam / atha taccetaso mUSikAlarkaviSavikAravadanantaraM phalasyAnupalambhAd atatphalasAdhAdasAmarthyasamAropAd vA tadanubhave'pi na vikalpaH / taduktam- 15 "ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH khayam / ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAt yaH pramANaiH priikssyte"|| [ "no ced bhrAntinimittena saMyojyeta guNAntaram / zuktau vA rajatAkAro rUpasAdharmyadarzanAt" // [ ] iti / atra ca tAtparyArthaH-yad yato'bhinnaM tasminnanubhUyamAne tadanubhUyate, yathA tasyaiva svarUpam 20 abhinnaM ca saccetanAdezcetasaH svargaprApaNasAmarthyam tasya tato bhede sambandhAsiddheH sAmarthyAdeva tatprAptezvetasastatprAptiM pratyakArakatvaM ca bhavet niraMzasya ca vastuno'dhyakSeNAnubhave'nanubhUtAparAMzAbhAvAnna tatra pramANAntarapravRttiH prayojanavatI ayaM ca nizcayAtmakAdhyakSavAdino doSaH nizcite viparItasamAropAbhAvAt nizcayAropamanasorbAdhyabAdhakabhAvAt avikalpadarzanAnubhUte tu vastunyanizcayAd bhrAntinimittaguNAntarAropasaMbhavAt tadvyavacchedArtha pramANAntarapravRttiH saprayojanaiveti, etadapya-25 yuktam , yatastatsAmarthyasya yat phalaM saccetasAM tadeva, utAnyaditi? prathamapakSe ubhayatra nizcayAbhAvaH phalAdarzanasyAvizeSAt / dvitIyapakSe ghaTa-paTavat tadbhedaH / yadapyasAmarthyasamAropAt tannizcayAnutpattiriti tatrApi tatsAmarthyAnubhavo yadyanizcito'pyasti sarva sarvatrAnizcitamapi bhavediti sAGkhyamatA'pratikSepaH / na ca tatsAmarthya taccetaso'bhinnamiti tadanubhave tasyApyanubhavaH candragrahaNe'pi tadekatvAgrahaNatastaimirikadarzanena vyabhicArAt / tasyApi grahaNamiti cet, na; bhrAnterabhAvaprasaGgataH 30 1"uttaram"-bR. la. Ti. / 2 "nirvikalpakasya"-bR0 tti.| 3 "dRDhasaMskArANyeva smRtijanakAnIti yogaH"-bR0 la0 tti0| 4-tpakSe tacce-A0 hA0 vi0| 5 "khargaprApaNasAmarthya"-bR. la. Ti. / 6 "yathoktam tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhAgaH ko'myo na dRSTaH syAt yaH pramANaiH parIkSyate // " itiprazasta. kaM0 pR0 208 pN03| "taduktam" ityullikhyoddhRtavAnidaM ekasyArthakhabhAvasya' ityAdi padyaM jyntbhttttH|-nyaaymj A0 20935014 / "taduktam" ityullikhya zrIyazovijayairidaM padyadvayamuddhRtaM vartate zAstravArtAsamuccayasya TIkAyAm-pR0 158 dvi. paM0 2-4 / 7 "svarga-"bR. l.tti.| 8-tyapakA-A. hA0 vi0| 9-mittaM gu-la. vA. baa0| 10 "cittatatsAmarthyayorbhedaH"-bR. la. tti.| 11 "candraikakhasya taimirikadarzane"-la. Ti. / "cndrktvsy"-bR.tti.| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 dvitIye kANDe - " kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam " [ nyAyabiM0 1-4] ityatrAbhrAntagrahaNAnarthakyaprasaktervyavacchedyAbhAvAt / candragrahaNamapi tatra nAstIti cet, na ekatvApratipattAvapi tatpratibhAsadarzanAt / ekasya dvitvaviziSTatayA tasya grahaNAnmarIcikAjalajJAnavad bhrAntaM taditi cet, naH dvitve yathA visaMvAdAbhiprAyAt tad bhrAntaM tathA candramasi saMvAdAbhiprAyAt kimiti tatrA (nA) bhrAntaM pramANetaravyavasthAyA 5 vyavahAryanurodhataH samAzrayaNAt "prAmANyaM vyavahAreNa zastraM mohanivartanam" [ ] iti bhavataivAbhihitatvAt / na caikatra jJAne bhrAntetareMrUpadvayamayuktam vyavahAriNA tathAzrayaNAt anyathaikacandradarzanasyApi 'candrarUpe pramANatA kSaNikatve apramANatA' iti rUpadvayaM na syAt kSaNakSaye'pi tatprAmANye pramANAntarApravRttirbhavet / candramasyapyapramANatve na kiJcit kvacit pramANaM bhavediti sarvapramANavyavahAralopaH / yasya tu mataM dRzya prApyayorekatve avisaMvAdAbhimAninaH pratyakSaM pramANam 10 Itarasya tayorviveke satyanubhUte'pi na pramANam tasya candradarzane candraprAtyabhimAninaH kimiti candra mAtre tanna pramANam ? vivekAnadhyavasAyinastu yadi tadananubhUte'pyekatve pramANaM tarhi yad yathAvabhAsate tat tathaiva paramArthasadvyavahArAvatAri yathA nIlaM nIlatayAvabhAsamAnaM tathaiva sadvyavahArAvatAri avabhAsante ca kSaNikatayA sarve bhAvAH ityanumAnamasaGgatam hetorasiddhatAprApteH / atha taM pratyetadanumAnameva nopAdIyate tarhi kaM pratyetadupAdeyam ? yastayorvivekaM manyate taM pratIti cet, na taM pratyanu15 mAnAnarthakyAt tadantareNApi tadarthaniSpatteH yacca taM prati bhAvini pravartakatvAdanumAnaM pramANaM yuktam tat "sarvacitta- caittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSam " [ ] iti vacanAt svarUpe'bhrAntaM bahirarthe "bhrAntirapi sambandhataH premA" [ ] iti vacanAd bhrAntamityekameva kathaM dvirUpam ? kiJca yadi tasya na pratyakSaM pramANamasti kathamanumAnaprAdurbhAvaH ? asti cet tat kiMviSayamiti vAcyam ? sAdhanAvabhAsi jalAdisAdhanaviSayaM prApyAvabhAsi prApyArthakriyAviSayamiti cet; 20 nanu tadapi jalAdimAtre pramANam svaviSayakAryajananasAmarthyAdAvapramANam anyathA vivAdAbhAvAt zAstrapraNayanaM tadarthamanarthakaM bhavediti tadapyaMzenaiva pramANam / yat punarabhyadhAyi 'dRzya-prApyayorekatve 10 488 Ti0 9 / " tasmAdyatkalpanApoDhapadaM pratyakSalakSaNe / bhikSuNA paThitaM tasya vyavaccheyaM na vidyate // abhrAntapadasyApi vyAvartya na kiMcana tanmatena pazyAmaH / nanu timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdyAhitavibhramaM dvicandrAlAtacakracalatpAdapa|didarzanamapohyamasya parairuktam / satyamuktam ayuktaM tu kalpanApoDhapadenaiva tadyudAsasiddheH / tatrApi nirvikalpakaM jJAnamekaM candrAdiviSayameva vikalpAstu viparItAkAragrAhiNo bhavanti yathA marIcigrAhiNi nirvikalpa ke salilAvasAyI vikalpa iti / nanu timireNa dvidhAkRtaM cakSurekatayA na zaknoti zazinaM grahItumiti nirvikalpakamapi dvicandrajJAnam / yadyevaM taraGgAdisAdRzyarUSitamUSare marIcicakaM cakSuSA paricchettumazakyamiti tatrApi nirvikalpaka mudakagrAhi vijJAnaM kimiti neSyate abhyupagame vA sadasatkalpanotpAtAdikRtaH pramANetaravyavahAro na syAt / api ca na bAdhakopanipAtamantareNa bhrAntatA'vakalpate jJAnAnAm / na ca kSaNikavAdimate bAdhyabAdhakabhAvo buddhInAmupapadyate ityalaM vimardena / iti sunipuNavuddhilakSaNaM vaktukAmaH padayugalamapIdaM nirmame nAnavadyam / bhavatu matimahimnazceSTitaM dRSTametajjagadabhibhavadhIraM dhImato dharmakIrteH " // nyAyamaa0 A0 2 pR0 99 paM0 23 / 2 "zazi " - bR0 Ti0 / 3 zAstramo - bR0 vi0 / tattvArthacho0 vA0 pR0 173 zlo0 62 / "nAntarIyakatvAdekAnubhavo'nyAnubhave mAnamiti cet / na, candragrahaNe'pi tadekatvAgrahaNatastai mirikadarzanena vyabhicArAt, dvile tasya bhrAntatve'pi candre'bhrAntatvAt pramANetaravyavasthAyA vyavahArijanApekSatvAt " prAmANyaM vyavahAreNa zAstraM mohanivartanam" iti tvayaivAbhihitatvAt anyathaikacandradarzanasyApi candrarUpe pramANatA kSaNikale cApramANatA iti rUpadvayasyAbhyupagamavirodhAt " -- zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 158 dvi0 paM0 6-9 / 4- raspadva- bR0 / 5-hAriNAM ta-vA0 bA0 / 6- rUpeNa pra-bR0 bha0 mAM0 / 7" candradarzana" - bR0 la0 Ti0 / 8 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 158 dvi0 paM0 10-1 la0 Ti0 / 11 " candradarzanam " - bR0 la0 Ti0 / pramANaM tathA kSaNikatve'pyananubhUte bhaviSyatIti" - 14 " anumAnam" - bR0 Ti0 / 15 "vivekaprati18 pR0 401 gataM 9 " visaMvAdAbhimAninaH " - vR0 la0 Ti0 / 10 " vAdinaH " - bR0 12 "yathA vivekAnadhyavasAyinazcandraviSaye ekatve'nanubhUte'pi darzanaM bR0 la0 Ti0 / 13 "vivekAnadhyavasAyinam " - vR0 la0 Ti0 / pattAraM prati" - bR0 la0 Ti0 / 16 pR0 506 Ti0 1 / 17- rUpe bhrA- vR0 vinA / pazcamaM TippaNamavalokanIyam / 19 " vivekAdhyavasAyinaH " - vR0 la0 Ti0 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| visaMvAdavuddhi prati pratyakSAbhAsam' iti tatra dRzyAdimAtra tadAbhAsatve vastudarzanamucchidyata / athAtra pramANa-tadAbhAsadharmadvayamekatropyabhyupagamyate prakRte'pyabhyupagamyatAm / atha naimirikajJAnenApratIyamAnamekatvaM tasyeti katham ? nanu nizcite zabde anizcitA kSaNikatA tamyatyapi kathama ? anumAnena tatraiva nizcayAt tasyeti etadanyatrApi samAnam / tadevaM niraMzatve vastunastaccittagrahaNe taMtmAmarthyasthApi grahaNaprasaktervivAdAbhAvastatraiva bhavet na caivamiti sAMza yastu tathAbhRtavastugrAhakaM pramANa-5 mapi sAMzaM sat savikalpakam / api ca, yadi niraMzavastusAmodbhutatvAt kalpanApoDhamadhyakSaM svasaMvedanaM tathAbhUtavastuprabhavatvAbhAvAt saMvedanagrAhi nirvikalpakaM ca na bhavet / atha tAdAtmyaM tatra tannimittam, na; saccetanAderiva svargaprApaNasAmarthyAderapi grahaNaprasaktastadavizapAt / athana tAdAtmyAda grahaNamevAbhinnasya kintu tAdAtmyAdeva, asadetat : tAdAtmyAdeva svarUpasya graha ityatra pramANAbhAvAt / avikalpakaM darzanaM pramANamiti cet, na; supuptAvasthAyAM tatprasaGgAt tatrApi caitanyamadbhAvAt anyathA 10 prabodhAvasthAvijJAnamanupAdAnam acetanopAdAnaM vA bhavet / na ca tadanurUpapravodhadarzanAjAgradvijJAnopAdAnaM tat viprakRSTadezakAlasyApi kAraNatve taimirikajJAnasyApi viprakRSTadezakAlakAraNaprabhavatvasaMbhavAt nirAlambanatA na bhavet ato'vyavahitaM kAraNamabhyupagantavyam / na ca supuptAvasthAyAM vikalpAnutpatterna tatprasaGgaH vikalpavazAt tAdAtmye satyapi tavyavasthAyAM bAhyArthe'pi tata eva tayavasthopapattervikalpa eva pramANaM bhavet / kica, yadyarthaprabhavatvAt jJAnamarthagrAhakaM tarhi indriyAderapi tata eva grAhakaM bhavet tadvyatiriktabAhyArthagrAhakatvaM ca tsyaabhyupeyte| tathAhi-"pramANato'rthapratipattI pravRttisAmarthyAdarthavat pramANam" [vAtsyA0 bhA0 pR01paM0 1] ityatra bhApye pramAtR-prameyAbhyAmarthAntaramarthasahakAryarthavat pramANa naiyAyikaiAkhyAtam / tena na tatprabhavatvaM tannimittam tadabhyupagame vA zabdajJAne zabdavat tatsamavAyikAraNakarNazaSkulyavacchinnanabhodezAkhyazrotrendriya-tatsamavAyayorapi pratibhAsaH syAdityAkAzasama-20 vAyaviSayAnumAnopanyAso vaiyarthyamanubhavet adhyakSasiddhe'numAnopanyAsaprayAsasya vaiphalyAt / na ca samavAyaviSayAdhyakSasyAvikalpakatvena tadgRhItasyAgRhItarUpatvAnnAyaM dopaH zabde'pyasya samAnatvAt yato naikamekatra nirNayAtmakamaparavAnyathetyekAntavAdino vaktuM yuktam / evaM rUpa-tatsAmAnya-samavAyeSvapi vAcyam / atha na kAraNamityevArthagrahaH kintu yogyatAta; nanvevaM kimanimittamarthasya jJAnaM prati kAraNatA parikalpyate? atha na tadhaNAnyathAnupapattestatprati tatkAraNatAparikalpanam kintva-25 nvaya-vyatirekAbhyAm-'arthe sati tadavabhAsi jJAnamupalabdhaM tadabhAve ca na' ityanvaya-vyatirekanibandhano'nyatrApi hetuphalabhAva iti, asadetat yogijJAnasya sakalAtItAnAgatapadArthasAkSAtkAriNo'tItAnAgatatatpadArthAbhAve'pi bhAvAbhyupagamAt / na ca sarve'pyatItAnAgatA bhAvAstadA santi sarvabhAvAnAM nitytaaprskteH| na ca tadviSayaM tajjJAnaM na bhavati 'sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlamvanaH anekatvAt paJcAGgalivat' ityanumAnavirodhAt / etena "yasya jJAne pratibhAsastasya tatra tatkAraNatvaM 30 nimittamabhidhIyate natvapratibhAsamAnasya samavAyAdestannimittaH pratibhAso bhavatu ityAsaayituM yuktam" [ ] ityadhyayanAdimataM nirastam yogijJAne'kAraNasyApi pratibhAsapratipAdanAt / 'taijasaM cakSuH rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIparvat' tathA 'prAptArthaprakAzakaM cakSuH taijasatvAt pradIpavat' ityetadapyata eva nirastam rUpaprakAzakatvaM hi rUpajJAnajanakatvam tacca pradIpasyAsiddham tasya rUpaikajJAnasaMsargitvAt / prayogazcAtra-pradIpastadvijJAnakAraNaM na bhavati viSaya-35 tvAt yo hi yadviSayo nAsau tatkAraNaM yathA trikAlAzeSabhAvaviSayayogijJAnasyAtItAdiko'rthaH tathA ca pradIpo viSayo yathoktarUpajJAnasya tasmAnna kAraNamiti taijasatvAsiddhau ca cakSupaH prAptArthaprakAza 1-trAbhyu-A. haa0vi0| 2"dvicandrajJAnenekakhamapratItamiti"-vR. la. tti.| 3 "dvicandradarzane"-vR. le. tti.| 4 "khargaprApaNasAmarthya"-bR. l.tti.| 5-statra bha-vR0 la* vA0 baa0| 6 grahaNa i-A. hA. vi.| . "kharUpagrahaNa"-bR0 la. tti0| 8 "svapnajJAnam"-vR0 la. tti.| 9-kAryArtha-la. A. hA. vi0| 10 "arthaprabhavatvAdarthagrAhakala"-vR0 la. Ti. / 11 "yathA zabde"-vR0 la. Ti0 / 12 prazasta. kaM0 pR. 3950 5, pR. 40 50 11 / nyAyasi. mu. kA. 42 / 13-syApyasi-vR0 bhAM0 mA0 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe - 1 kathaM dRrotsAritameva / ata eva "nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSayeH" [ iti saugatamatamapyapAstam / tathAhi kiM kAraNaM viSaya eva, uta kAraNameva viSayaH ? prathamapakSa rUpAdisaMvidAM cakSurAdyapi viSayo bhavet tathA ca 'yasmin satyapi yanna bhavati tat tadatiriktahetvapekSaM yathA kulAlAbhAve satyapyaparakArakasamUhe 'bhavan ghaTaH kulAlApekSaH satyapi ca rUpAdau kadAcica 5 bhavati rUpAdijJAnam' ityanumAnopanyAso vyarthaH adhyakSata eva cakSurAdyadhigateH / dvitIyapakSe'pi 'bhaviSyati rohiNyudayaH kRttikodayAdatI takSapAyAmiva' ityasyAnumAnasya bhAvI rohiNyudayo'kAraNatvAt viSayo na syAt na hi bhAvI rohiNyudayaH kRttikodayasya paramparayApi kAraNam / atha bhAvI rohiNyudayaH prAgbhAvinaH kRttikodayasya kAraNaM prajJAMkarAbhiprAyeNa kAryasya prAgbhAvitvAt tarhi 'abhUd bharaNyudayaH kRttikodayAt' ityanumAnamaviSayaM bhavet / atha bharaNyudayo'pi kRttikodayasya kAraNaM tenA10 yamadoSaH nanu yena svabhAvena bharaNyudayAt kRttikodayastenaiva yadi zakaTodayAdapi tadA bharaNyudayAdiva pazcAt tato'pi bhavet yathA vA zakaTodayAt prAk tathaiva bharaNyudayAdapi prAg bhavet / athAnyatarakArya kRttiko dayastarhyanyatarasyaiva tataH pratItirbhavet na caivamiti na yuktaM 'kAraNameva viSayaH' iti pakSAzrayaNam / atha kAraNaM svAkArAdhAyakaM vijJAne viSaya eveti pakSaH ayamapyayuktaH yataH kiM kAraNameva tadAdhAyakaM tatra, Ahokhit tat tadAdhAyakameveti vikalpadvayAnativRttiH / prathamavikalpe 15 kezondukAdijJAnaM kutaH kAraNAt tadAkAramupajAyate ? na tAvadarthAt tasya tatkAraNatvAnabhyupagamAt abhyupagame vA tasyAbhrAntatApatteH / na samanantarapratyayAt tasya tadAkAratA ( tAS ) yogAt / nendri yAdeH ata eva hetoH / tanna kAraNameva tadAdhAyakamiti pakSAbhyupagamaH kSamaH / nApi tat tadAdhAyakameveti pakSo'bhyupagantuM yuktaH indriyasyApi tadAdhAyakatApattestajjJAnaviSayatAprasakteH / arthasya ca sarvAtmanA tatra svAkArAdhAne jJAnasya jaDatAprasakteH uttarArthakSaNavadekadezena tadAdhAyakatve sAMgatA - 20 prasakteH / samanantarapratyayasya tatra svAkArAdhAyakatvAnna jaDatApattilakSaNo doSa iti cet, naH saimanantarapratyayArthakSaNayoH dvayorapi svAkArApakatve tajjJAnasya cetanAcetanarUpadvayApatteH / prAktanajJAnakSaNasyaiva tatra svAkArAdhAyakatve sarvAtmanA tadAdhAne tasya pUrvarUpatAprasaktiriti kAraNarUpataiva syAt tathA ca pUrvapUrvakSaNAnAmapyevaM prasakterekakSaNavarttI sarvaH santAno bhavediti pramANAdivyavahAralopaH / 25 kiJca, tadAkAraM tata utpannaM ca yadi samanantarapratyaye na tat pramANam tadutpatti - sArUpyayorvyabhicAra iti nArthe'pi tat pramANaM bhavet / tathA ca "arthena ghaTayedenAM nahi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA" // [ 510 1 1 " nAkAraNaM viSayaH iti vacanaprAmANyAt" -anekA0 TI0 pR0 20701 / syAdvAdara0 pR0 769 paM0 19 A0 / bodhicaryAva* prajJApAra0 pR0 398 paM0 10 / dharmasaM0 pR0 176 dvi0 paM0 12 / syAdvA0 pR0 134 paM0 18 / "taduktam-nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSayaH " - paDda0 sa0 bR0 0 pR0 37 paM0 3 / " " nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSayaH' iti hi sAMgatAnAM matam " - zAnavA0 syAdvAdaka0 pR0 151 pra0 paM0 8 / 2 "nanu prajJAkarAbhiprAyeNa bhAvirohiNyudayakAryatayA kRttikodayasya gamakatvAt kathaM kAryaheto nAsyAntarbhAva iti cet kathamevamabhUd bharaNyudayaH kRttikodayAdityanumAnam ! atha bharaNyudayopi kRttikodayasya kAraNaM tenAyamadoSaH / nanu yena svabhAvena bharaNyudayAn kRttikAdayastenaiva yadi zakaTodayAt tadA bharaNyudayAdiva atopi pazcAdasau syAt / yathA ca zakaTodayAt prAk tathaiva bharaNyudayAdapi " - prameyaka0 pR0 110 pra0 paM0 9-1 / 3 pra0 pR0 paM0 2 / 4 " kezondukajJAnasya " bR0 la0 Ti0 5- Nameva tattadA bha0 mAM0 / - Nametat tadA A0 / 6-maH nApi la0 vA0 vA0 bha0 mAM0 vinA / 7 zAstratrA * syAdvAdaka0 pR0 159 pra0 paM0 10 / 8 muktArtha vA0 vA0 A0 hA0 vi0 / " taduktam" ityuvikhyoddhRtaM padyamidamasti siddhivinizcayaTIkAyAm - li0 pR0 119 paM0 1 / " arthena ghaTayanyenAM na hi muktArtharUpatAm" - prameyaka0 pR0 28 pra0 paM0 / pramANamI0 pR0 33 paM0 10 syAdvA0 pR0 136 paM0 22 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 511 ityasaGgatamabhidhAnam / artha yadAkAraM yadutpannaM yadhyavasyati tatra tat pramANam nanvatrApi yadAkAraM yadutpannaM vijJAnamevArthAdhyavasAyaM janayati, uta tat tameva, Ahokhijanayatyeveti kalpanAtrayam / AdyakalpanAyAM kAraNAntaraniSedhAda vikalpavAsanApi tatkAraNaM na bhavet evaM ca nirvikalpakabodhAda yathA sAmAnyAvabhAsI vikalpastathArthAdeva tathAbhUtAda bhaviSyatIti kimantarAlavartinirvikalpadarzanakalpanayA? na cAvikalparUpatAvizeSe'pi darzanAdeva vikalpotpattirnArthAd vastusvAbhAvyAdityuttaram5 tasya svarUpeNaivAsiddheH / kiJca, yathA(thA')vikalpAdAdavikalpadarzanaprabhavastathA darzanAdapi tathAbhUtAt tathAbhUtasyaivAvikalpasya prasava iti vikalpavArtApyuparataiva bhavet / kiJca, sthirasthUrAvabhAsi stambhAdijJAnaM yadyavikalpakaM ko'paro vikalpo yastajanyo bhavet ? atha 'stambhaH stambho'yam' ityanugatAkArAvabhAsi jJAnaM vikalpaH sAmAnyAvabhAsitvAt tAdyamapyanekAvayavasAdhAraNasthUlaikAkArastambhAvabhAsi vikalpaH kiM na bhavet sAmAnyAvabhAsasyAtrApi tulyatvAt ? asyApalApe'parasyAprati-10 bhAsanAt pratibhAsavikalaM jagat syAt / na ca stambhapratibhAsAt prAga niraMzakSaNikaikaparamANu. gocaramavikalpakaM jJAnaM puruSavat pratibhAti tathApi tatkalpane puruSaparikalpanApi bhavediti na saugatapakSasyaiva siddhiH| kiJca, niraMzakSaNikAnekastambhAdiparamANvAkArAdyanekaM tada bibharti svAtmani tadA savikalpakamAsajyeta anekAnuvidhAnasya vikalpanAntarIyakatvAt / atha bhinnaM pratiparamANu tadiSyate bhavedevamavikalpakaM kintu ekaparamANugrahaNavyApAravannAparaparamANugrahaNAya vyApriyata iti teSAM para-15 lokaprakhyatAprasaktiH tedvedanaizca tasyAvedanamiti tasyApyabhAvaH / na caikaikaparamANuniyatabhinnaM vedanamavikalpakam anyaviviktaikaparamANorarvAgdazi apratibhAsanAda vivAdagocarasya tajjJAnasya viklpjnktvaasiddheH| tanna prathamaH pakSo yuktisaGgataH / itazcAyamasaGgato yato yena svabhAvenAvikalpakaM darzanaM svajAtIyamuttaraM janayati tenaiva yadi vikalpaM tahavikalpo vikalpaH prasajyeta vikalpo vA'vikalpaH anyathA kAraNabhedaH kAryabhedavidhAyI na bhavetaH svabhAvAntareNa janane sAMzatApattiriti / 20 atha tat tameva janayati tathAsati dhArAvAhinirvikalpasantatirna bhavet / atha tat taM janayatyeveti tRtIyapakSAzrayaNaM tathAsati kSaNabhaGgAdAvapi nizcaya iti na jJAnasaMtatau sttvsmaaropH| na ca rAgAdayastannibandhanA iti tdvyvcchedaarthmnumitinerrthkymnubhvet / kiJca, yadi vyavasAyavazAt nirvikalpakasya prAmANyavyavasthA tarhi tadutpattisArUpyArthagrahaNamantareNAdhyavasAya eva pramANaM bhavet / atha tathAbhUtAnubhavamantareNa vikalpa eva na bhavet , asadetat tasya tajjanyatvAsiddharuktavikalpadoSAnati-25 kramAt / kiJca, yadi tadAkA darzanAnnirNayaprabhavastadA skhalakSaNagocaro nirNayo bhavet nirNayavad vA sAmAnyaviSayamavikalpakamAsajyeta anyathA smRtisArUpyAda darzanasya sArUpyasAdhanamayuktaM bhavet / athArthalezamAtrAnukAri smaraNaM tathApi skhalakSaNaviSayatvaM smaraNasya sarvathA tadanukAritvamavikalpakasyApyasiddham anyathA tasya jaDatApattiriti pratipAdanAt tathA ca-"vikalpo'vastunirbhAsAda visaMvAdAdupaplavaH" ityayuktatayA vyavasthitam / atha na lezato'pi paramArthatastadanukArI vikalpaH30 pratipatrabhiprAyavazAt tu tadabhidhAnamiti na khalakSaNagocaratvama nirvikalpakasyApi vyavahAryabhiprAya 1 "atha yadAkAraM yadutpannaM yadadhyavasyati tatra tat pramANam / nanvatra yadAkAraM yadutpannaM vijJAnamevA'rthAdhyavasAyaM janayatItyarthaH, uta tameveti Ahokhijanayatyeveti ? / Aye vikalpavAsanApi tatkAraNaM na bhavet / evaM ca nirvikalpakabodhAd yathA sAmAnyAvabhAsI vikalpaH, tathA'rthAdeva tathAbhUnAd bhaviSyati, iti kimantarAlavartinirvikalpakakalpanayA ? / na cAvikalpatAvizeSe'pi darzanAdeva vikalpotpattiH, nArthAt , vastukhAbhAvyAdityuttaram , tasya kharUpeNaivAsiddheH, 'stambhaH stambho'yam' itivat sthiraikastambhAvagAhijJAnasya sAmAnyaviSayatvAt , UrdhvatAsAmAnyApalApe tiryaksAmAnyasyApyapalApAjjagataH pratibhAsavaikalyaprasaGgAt , niraMzakSaNikAnekaparamANvAkArasya tasya sAMzalenAbhyupagantumazakyakhAt, prativiviktaparamANutadbhedasya duHzraddhAnakhAt / kiJca, yathA'vikalpAdarthAdavikalpadarzanaprabhavaH tathA darzanAdapi tathAbhUtAd vikalpasyaiva prabhava iti vikalpakathA'pyucchinnA / dvitIye dhArAvAhikanirvikalpakasaMtatirna syAt / tRtIye'pi atyantAyogavyavacchedaH svabhAvabhedaM vinA durghaTa iti na kiJcidetat / tasmAt tadutpattisArUpyArthagrahaNamantareNApyadhyavasAyasya prAmANyaM yuktam, anAdyasatyavikalpavAsanAta eva tadutpattyabhyupagame darzanasyApyahetukhAt "yatraiva janayedenA" ityAdyabhyupagamavyAghAtAt |"-shaastrvaa. syAdvAdaka. pR. 159 pra. paM0 13 / 2 "arthAdhyavasAyameva"-bR0 la. Ti. / 3 "avikalpa"-bR0 Ti0 / 4 "mtup-prtyyH"-bR.tti.| 5 "aparaparamANuvedanaiH"-bR0 tti0| 6 "vijJAnamevArthAdhyavasAyaM janayatItyayam"-bR0 la* tti0| 7-zAt na nivA0 baa0| 8-raadrsh-l| 9-rnnyaapr-l.| 10 pR. 500 paM0 14 di0 8 / tadbhedasya duHzraddhAnabAcchannA / dvitIye dhArAvAtisArUpyArthagrahaNamantaraNadenA" ityAdyabhyupaga Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 dvitIye kANDevazAt tadanukAritvaM na paramArthataH "sarvamAlambane bhrAntam" [ ] ityabhidhAnAt / nanu kimiti na paramArthato'pi tadanurkori tet ? sAmAnyAvabhAsAditi cet; navasAvapi kutaH? anAdyasatyavikalpavAsanAtaH nanvevaM na darzanaM vikalpajanakamiti "yatraiva jainayedenAM tatraivAsya pramANatA" ] ityasaGgataM vaco bhavet / na ca tadvAsanAprabodhavidhAyakatvena tadapi taddhetuH indri5yArthasannidhAnasyaiva tattrabodhahetutvAt / na ca vAsanAprabhavatvenAkSajasya bhrAntataivaM bhavet arthasyApi kAraNatvenAnumAnavat pramANatvAt / na ca nirviSayatvAt vyavasAyasyAprAmANyam anumAnasyApi tatprasakteH pratyakSaprabhavavikalpavat tasyApyavastusAmAnyagocaratvAt / na ca tadrAhyaviSayasyAvastutve'. pyadhyavaseyasya skhalakSaNatvAt dRzyavikalpA(lpyA)vAvekIkRtya tataH pravRtteranumAnasya prAmANyam prakRtavikalpe'pyasya samAnatvAt anyathA "pakSadharmatAnizcayaH pratyakSataH kvacit" [ ] iti 10 kathaM vaco yuktaM bhavet ? na ca gRhItagrahaNAd vikalpo'pramANam kSaNakSayAnumAnasyApi tatprasaktaH zabdakharUpAvabhAsyadhyakSAvagatakSaNakSayaviSayatvAt / na cAdhyakSeNa dharmikharUpagrAhiNA zabdagrahaNe'pina kSaNakSayagrahaNam viruddhdhrmaadhyaaststtstddhedprskteH| prajJAkarAbhiprAyeNa tu liGga-liGginoH sAkalyena yogipratyakSato vyAptigrahaNe'nabhyAsadazAyAM prApye bhAvinyanadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAdanumAnaM pramANaM na bhavet / anirNItamanumeyaM nizcinvat pramANamanumAnaM taha nizcitaM nIlaM nizcinvan vikalpastathA15vidhaH kiM na pramANam ? atha samAropavyavacchedakaraNAdanumAnaM pramANaM tarhi nIlavikalpo'pi tata eva pramANaM bhavet / na ca sAdRzyAdeva samAropaH-yena tatrAnIlasamAropo na bhavet-kintu svAgamAhitavikalpAbhyAsavAsanAto'pi yathA 'sarva sarvAtmakam' iti sAGkhyasya evaM ca nIle'nIlAtmakatvasamAropaM vyavacchindAno vikalpaH kSaNakSayAnumAnavat kathaM na pramANam ? dRzyante hi zuktikArajvAdiSu rajata-sAdisamAropAstathAbhUta vikalpavazAlliGgAnusmaraNamantareNApi nivrtmaanaaH| 20 atha bhavatvasau vikalpaH pramANam na ca pramANAntaram anumAne'ntarbhAvAt , na; anabhyAsa dazAyAM bhAvini pravartakatvAdanamAnaM pramANamiSTaM tacca nizcitatrirUpAlliGgAdupajAyate nizcayasya cAnumAnAntarbhAve trairUpyanizcayo'pyanumAnaM tadapi nizcitatrairUpyAlliGgAt pravartata ityanavasthAnAt anumAnApravRttireveti kuto vikalpasya taMtrAntarbhAvaH? atha pakSadharmAnvayavyatirekanizcAyakaM liGgasya nAnumAnaM tarhi pramANAntarasyAbhAvAdadhyakSaM nirNayAtmakaM pakSadharmatvAdinizcayaH siddhaH / ata evaM 25'anabhyAsadazAyAmanumAnam abhyAsadazAyAM tu darzanameva pramANaM na ca tRtIyA dazA vidyate yasyAM vikalpaH pramANaM bhavet' iti nirastam anabhyAsadazAyAmanumAnasyaiva tamantareNApravRttestadapekSasyaiva tasya pramANatvAt / na ca bhavatu pratyakSAnumAnavyatirikto vikalpastathApi na tadapekSaM darzanaM pramANaM svata eva tasya pramANatvAt anyathA vikalpasyApi vikalpAntarApekSayA pramANatvAdanavasthA duSparihArA arthaviSayIkaraNAd vikalpasyAnyanirapekSasya prAmANye nirvikalpakasyApi tathaiva prAmANyaM bhaviSyatIti 30 kiM vikalpApekSayeti vaktavyam yataH saMzaya-viparyayotpAdakamapi darzanamevaM pramANaM syAt tathA ca tatrApyarthakriyArthI pravarteta / atha jale 'jalametat' iti nirNayavidhAyi pramANaM tarhi siddhaM vikalpApekSaNaM tasyeti varaM vikalpa eva pramANamabhyupagatastasyaiva pravRttyAdivyavahArasAdhakatamatvAt / yadapi 'abhyAsadazAyAM darzanameva vikalpanirapekSaM pramANam' iti tatra vaktavyaM ka tat pramANam ? prApye 1-zAdanu-A. hA0 vi0| 2 "sarvamAlambane bhrAntamiti rAddhAntAt"-siddhivi0 TI0 li. pR. 54 paM0 13 / 3-ti p-bR0| 4"khalakSaNAnukAri"-bR. l.tti.| 5 "nirvikalpakam"-bR0 la.Ti.6"vikalpaH"bR. la. tti.| 7 "yatraiva janayedetAm"-prameyaka0 pR. 10 dvi. paM0 5 / "atrAparaH saugataH prAha-yatraiva janayedenA tatraivAsya pramANateti dharmottarasya matametat"-siddhivi0TI0 li. pR. 91 paM0 16 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 151 dvi. pN06| 8 "darzanam"-bR0 tti0| 9-pi kara-vA0 bA0 / 10 "anumAnasyApi"-bR0 l.tti.| 11-vasAyasya A0 hA0 vi0 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 159 dvi. paM0 12 / "na ca tadbAhyasya sAmAnyarUpatve'pyadhyavaseyasya skhalakSaNarUpatvAd dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya tataH pravRtteranumAnasya prAmANyaM prakRtavikalpe'pyasya samAnakhAt"prameyaka. pR0 11 pra. paM0 10 / syAdvAdara0 pR. 88506 A0 / 12 pR. 76 paM033-34 / 13 "dharmiNaH"-bR. l.tti.| 14 "kSaNakSaya"-bR0 la* tti.| 15 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 160 pra. paM0 1- 16 eva ca A0 hA0 vi0| 17 "anumAne"-bR. l.tti.| 18 "sAmAnAdhikaraNyametat"-bR. l.tti.| 19-vamanaA0 haa0vi0| 20 "darzanasya"-bu. l.tti.| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | 513 ] ] bhAvini rUpAdAviti cet, tesyAviSayIkaraNe tenAyuktam anyathA nIlajJAnaM pIte pramANaM syAt foreteraNe bhAvaviSayatvaM tasyaiva bhavet tathA ca "vartamAnAvabhAsi sarva pratyakSam " [ iti virudhyeta / atha varttamAnaviSayamapi bhAvini pravRttividhAnAt pramANam naH avipayIkRte pravartakatvAsaMbhavAt pravartakatve vA zAbdamapi sAmAnyamAtraviSayaM vizeSe pravRttiM vidhAsyatIti na mImAMsakamatapratikSepo yuktaH / yadi vA ( cA ) viSaye'pi kutazcinnimittAd jJAnaM pravartakaM tarhi pratyakSaM-5 pRSThabhAvisAmAnyamAtrAdhyavasAyivikalpasya vizeSe pravartakatvaM bhaviSyatIti na yuktam 'dRzya-vikalpa(pya) yorarthayorekIkaraNaM tatra pravRttinimittam' ityabhidhAnam / tanna prAdhye tat pramANam / dRzyaprApyayorekatve tat pramANamiti cet kuta etat ? vyavahAriNAM tatrAvisaMvAdAbhiprAyAt avisaMvAdi ca jJAnaM pramANam / taduktam - " pramANamavisaMvAdijJAnam arthakriyAsthitiravisaMvAdanam " [ iti cet; nanu tadekatvaM kasya viSayaH ? darzanasyeti cet, naH tasya sAmAnyaviSayatayA savikalpa- 10 katvaprasakteH / vikalpasyeti cet, naH abhyAsadazAyAM vikalpasyAnabhyupagamAt / kathaM ca dRzyaprApyayorekatvaM vikalpasyaiva viSayo nAvikalpasya ekatvasyAyogAditi cet kathaM vikalpaviSayaH ? avastuviSayatvAt tasyeti cet darzanasya ko viSayaH ? dRzyamAnakSaNamAtramiti cet nanu yadi tat saJcitaparamANusvabhAvaM tatra darzane pratibhAti tadA tasya savikalpakatvamiti prAk pratipAditam / viviktaikaikaparamANurUpaM cet sarvazUnyatAprApterna kAcidabhyAsadazA yasyAM darzanaM pramANaM vikalpavikalaM 15 bhavet / yathA cAnekaparamANvAkAramekaM jJAnaM tathA dRzya prApyayorghaTAdikamekamiti tadviSayaM paramArthato'bhyAsadazAyAM savikalpakamadhyakSaM kimiti nAbhyupagamyate ? athAzakyavivecanatvAccitra pratibhAsApyekaiva buddhiH ghaTAdikastu citro naikastadviparyayAt; nanu kimidaM buddherazakyavivecanatvaMm ? yadi sahotpattivinAzau tadanyAnanubhavo vA tadabhyupagamyate tadaikakSaNabhAvi santAnAntarajJAneSu bhinnarUpatayopagateSvapi tasya bhAvAdityanaikAntiko hetuH / atha santAnAntarANyapi nAbhyupagamyante 20 kathamavasthAdvayAbhyupagamaH ? vyavahAreNa tadabhyupagame tathaiva santAnanAnAtvopagamAdanaikAntikatvaM tadaghasthameva / na ca pratibhAsAdvaitavAdopagamAt tAnyapi pakSIkriyanta iti nAnaikAntikaH ekazAkhAprabhavatvahetorapi vipakSaviSayapakSIkaraNAdanaikAntikatvAbhAvaprasakteH / na cAtrA''matAgrAhyadhyakSeNa pakSabAdhanAnna pakSIkaraNasaMbhavaH prakRte'pi yugapadbhAvinAM nAnAcittasaMtAnAnAM bhedAvabhAsisvasaMvedanAdhyakSeNa bAdhanAdasya samAnatvAt / athAnanyavedyatvamazakyavivecanatvam tadapi sukhAdibhiH 25 krameNaikasantAnabhAvibhirvyabhicAri / athaiSamapi pakSIkaraNamH nanvevaM pariNAmyAtmasiddheH 'yad yathAvabhAsate ' ityAdyanumAnamayuktam hetorasiddhatAprApteH / atha bhedAbhedAtmakatvena pratibhAsanaM tadabhimataM tarhi dRzya - prApyayorapi tadastIti kathaM naikatvam ? atha nIlAdipratibhAsAnAM naikatvaM citrapratibhAsAt na nAnAtvaM tadAtmakasya vA taDrAhakasyAbhAvAt sarvavikalpAtItaM tu tattvamiti atrApi yadyekatvasyaikAntena niSedhaH sAdhyastadA siddhasAdhyatA anyathA citrapratibhAsAbhAvAt / 30 kathaJcidekatvasya tu niSedhe'siddhazcitrapratibhAsAditi hetuH yataH pItAdInAM nIlapratibhAsenAviSayIkaraNe santAnAntaravadabhAvastathApi bhAve na santAnAntaraniSedhaH teSAM ca kSaNakSayasAdhane grAhyagrAhakabhAva iti na sarvavikalpAtItaM tattvaM viSayIkaraNe tadAkAreNApi tajrAhakAbhAvAt nApi nAnAtvamityasya virodhaH khaparagrAhakasyaiva taigrAhakatvAt sarvathA tadAkAratve nIlamAtraM pItamAtraM bhavediti na citrapratibhAsaH kathaJcit tadAkAratve siddhaM savikalpadarzanam / atha sarvavikalpAtIte tattve idamapya- 35 vaktavyam tarhi na parasyApi parato gatiH kintu "svarUpasya svato gatiH" [ ] itye 1 " bhAvirUpAdeH " - bR0 la0 Ti0 / 2 tasya bha-bR0 la0 vA0 bA0 / 3-kSaprabhA-A0 hA0 vi0 / 4 vizeSapravartaka- bR0 la0 vinA / 5 pR0 15 paM0 23 / 6 " vikalpasya " - vR0 la0 Ti0 / 7 azakyavivecanatvaM tannirAkaraNaM ca prameyaka0 mArtaNDe bhayantareNa carcitaM dRzyate - pR0 25 pra0 paM0 6 / 8 " prathamapakSe dUSaNametat" - bR0 la0 Ti0 / 9 " pratyakSabAdhasya" - bR0 la0 Ti0 / 10- vicetana-vR0 / 11 "ekasantAnasukhAdInAm " - bR0 la0 Ti0 / 12 pR0 488 paM0 22 / 13 " azakyavivecanatvam " - bR0 la0 di0 dhR0 / 15 " nAnAtva" - bR0 la0 Ti0 / 14 - raNe'ta / 16- kalpaM da-la0 A0 / 66 sa0 ta0 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 dvitIye kANDetadapi na vaktavyam tathA ca vijJAnAdvaitamapi kutaH? na cAnyagrahaNavimukhajJAnasaMvedanAdevamucyate anyatrApyasya samAnatvAt / tadevaM citrapratibhAsamabhyupagacchatA citramekaM jJAnamabhyupagantavyamiti abhyAsadazAyAmapi vyavasAyAtmakamadhyakSaM siddhimAsAdayet / ___ yadapi 'yadyarthagrahaNaM vyavasAyo'vikalpe tathA nAmakaraNamatha jAtyAdiviziSTArthagrahaNaM tat 5 pratyakSe'saMbhavi' ityucyate, tadapi nirastaM draSTavyam ; arthagrahaNasya vikalpasvarbhAvanAntarIyakatvAt / yadi okaikaparamANaniyatabhinnadarzane tannAma kriyeta tadA syAdetata na caivama sthalaikapratibhAsAbhAva yadapi 'jAtyAdiviziSTagrahaNaM pratyakSe'saMbhavi' tadapi sadRzapariNAmasAmAnyAbhyupagame siddham tathAbhUtasya tasyAdhyakSe pratibhAsasaMvedanAt tathAbhUtasyApi tasya nirAkaraNe "no ceddhAntinimitta-" ItyAdestathA "arthena ghaTayedenAm" ityA~dezcAbhidhAnamasaGgataM bhavet / tathAhi-zuktikA-rajatayoH 10 kathaJcit sadRzapariNAmAbhAve rUpasAdharmyadarzanAbhAvAd anythaa'tiprsnggaat| atha marIcikAsu yathA jalAbhAve'pi taddarzanaM tathA tayorbhaviSyati na ca tayostadarzanaM satyam tatpariNAmasya paramArthatastatrIbhAvAt itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi-tatpariNAmasya paramArthatastayoH sattve taddarzanasya satyatA tatazca tatpariNAmasya pAramArthikatvamiti vyaktamitaretarAzrayatvamiti cet, asadetat sarvabhAve vevamavyavasthAprasaGgAt / tathAhi-svasaMvedanamavikalpamadhyakSaM tathApratIteyadi siddhimAsAdayati tata 15eva sadRzapariNAmo'pi setsyati anavagatasambandhasyApi khaNDamuNDAdiSu samAnapratyayotpatteH tasya bhrAntatve saMvedane'pi tatprasakteH / atha satyeva svasaMvedane taddarzanamiti na bhrAntam, na; itretraashrydossprskteH| tathAhi-khasaMvedanasya satyatve tadarzanamabhrAntam atazca tatsatyatvamiti kathaM netaretarAzrayadoSaH? atha bAdhakAsadbhAvAnnAyaM doSaH sadRzapariNAmasya kiM bAdhakamiti vaktavyam ? vizeSebhyastasya bhede sambandhAsiddhiH abhede vizeSA eva na tatsadbhAva iti bAdhakamiti cet, na; ekAnta20bhedAbhedapakSasya tatrAniSTasta eva vizeSAH kathaJcit parasparaM samAnapariNatibhAja ityasmadabhyupagamAt / na ca citrakavijJAnavat samAnAsamAnapariNaterekatvavirodhaH 'yadevAhamadrAkSaM tadeva spRzAmi AsvAdayAmi jighrAmi' iti pratIterguNaguNinorekatvapratIteH / na ca yadeva rUpaM dRSTaM tadeva kathaM spRzyate indriyaviSayasaMkaraprasakteriti vaktavyam cakSurgrAhyatAsvabhAvasyaikasya sparzanAdiviSayatAsvabhAvAvirodhAt / tathAhi-dUrAdidezaM sahakAriNamAsAdyaiko'pi bhUruho'vizadatayendriyaje pratyaye pratibhAti 25 sa eva nikaTAdidezasacivo vizadatayetyupalabdham / na cAvizadaM darzanamavastuviSayam tasya vastuviSayatayA pratipAditatvAt / na ca cakSuHprabhave pratyaye rUpameva cakAsti nAparastadvAniti vaktavyam yato'trApi stambhavyapadezAha rUpaM kimekaM pratibhAti, utAnekA'naMzaparamANusaJcayamAtram ? prathamapakSe'dhomadhyordhvAtmakaikarUpavadrasAdyAtmaikaikastambhaprasiddhiH / dvitIyapakSe'pi kimekamanekaparamANvAkAraM cakSurjJAnam, utaikaikaparamANvAkAramanekam ? prathamapakSe rUpAAtmaikavastusiddhiprasaktiH 30 citraikajJAnavat / dvitIye'pi viviktajJAnaparamANupratibhAsasyAsaMvedanAt sakalazUnyatAprasaktiriti pratipAditam etena kriyAvato'pi bhAvasyAdhyakSaviSayatA pratipAditA / na caikasya dezAd dezAntaraprAptihetuH kriyA na kenacit pramANenAvasAtuM zakyeti vaktavyam pUrvaparyAyagrahaNapariNAmamamuzcatA'dhyakSeNottaraparyAyagrahaNAt yathA stambhAdAvadhobhAgagrahaNamatyajatorkhAdibhAgagrahastena anyathA sakalazUnyatetyuktatvAt / yadapi 1 "paragrahagrahaNasammukhajJAnasaMvedanAt parato gatirityevam"-bR0 l.tti.| 'graha' ityaGkitaM padaM la. Ti. nAsti / 2-hnnvy-bR.| 3 "avikalpe'pi vastugrahaNasya matatvAnnAmamAtreNa bhedaH"-bR. la. tti.| 4-bhAvAnantarIyakatvAt A0 hA0 vi0 |-bhaavaanaantriiyktvaat l0| 5kriyate ta-vR0 la. vA. bA. vinA / 6 pR. 507 paM0 18 / 7 pR. 510 paM0 27 // 8-dhaad-bR0| 9 "iha kimapi kUTaM saMbhAvyate"bR. la.Ti. / atra 'rUpasAdharmyadarzanAbhAvAd bhrAntirna syAt anyathAtiprasaGgAt' etAdRzapAThakalpanayA kUTalaM zakyaM parihartum / 1. "rajata"-bR. l.tti.| 11 "zuktikAyAm"-vR0 l.tti.| 12-ti bhraa-l.| 13-saktiH A. hA. vi.| 14-yamasya bR0| 15-dyAtmakai-bhAM0 maaN0| 16-dyAtmakaika-bR0 / 17 "pratyakSeNa"bR. la. tti0| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / "vizeSaNaM vizeSyaM ca sambandhaM laukikIM sthitim / gRhItvA saMkalayyaitat tathA pratyeti nAnyathA" // [ 515 ] ityuktam tadapi nirastaM draSTavyam; citrapataGgasyevaikAnekAtmano vastunaH prathamatayaiva pratibhAsanAt evaM kalpanAyA dUrApAstatvAt / yadapi - "saMketasmaraNopAyaM dRpraM saGkalanAtmakam / pUrvAparaparAmarzazUnye taccAkSuSe katham" // [ 5 ] ityabhidhAnam, tadapyasaGgatam ; saMketakAlAnubhUtazabda smaraNamantareNApi vyavasAyAtmakasya jJAnasyAkSaprabhavasya pratipAdanAt anyathA vikalpAnutpatterityuktatvAt / tasmAt purovartisthirasthUlasvaguNaparyAyasAdhAraNastambhAdipratibhAsasyAkSaprabhavasya nirNayAtmanaH svasaMvednAdhyakSato'nubhUteH svArthanirNayAtmakamadhyakSaM siddham / na cedaM mAnasam etadvyatirekeNa niraMzaikaparamANugrAhiNo'vikalpasya kadAcidapya 10 nanubhavAt / yadi cAyaM stambhAdipratibhAso mAnaso bhavet vikalpAntarato'sya nivRttirbhavet na caivam kSaNakSayitvamanumAnAnnizcinvato'zvAdikaM vA vikalpayatastadaivAsya pratibhAsasaMvedanAt / tato'dhyakSapramANasiddhatvAnna savikalpakatve sAdhakapramANAbhAvaH / tathAnumAnAdapi savikalpakatvamadhyakSasya nAsiddham / tathAhi yad jJAnaM yadviSayIkaroti tat tannirNayAtmakatayA anumAnamivAnyAdikam viSayIkaroti ca svArthamadhyakSamiti / na cA~syAdhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayA- 15 padiSTatvam pakSasya cAdhyakSabAdhaH sAdhyaviparItArthopasthApakAdhyakSasya niSiddhatvAt / na ca svArthaviSayIkaraNaM vijJAnasyAsiddham prAk tasya prasAdhitatvAt / ato nAsiddho hetuH / na ca sapakSAvRttitvAdasAdhAraNAnaikAntikaH svArthanirNayAtmakatvena prasiddhe'numAne asya vRttinizcayAt / na cAnumAnasyApyarthaviSayIkaraNamantareNa tannizcayasvarUpatA saMbhavati samAropavyavacchedakatvAdeH prAmANyanimittasya tatra niSiddhatvAt tadantareNa prAmANyasyaivAyogAt / na ca nirNayAtmakArthaviSayIkaraNayora - 20 numAne sAhacaryadarzane'pi viparyaye vAdhakapramANAbhAvataH saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikaH tadutpattisArUpyAdernirNaya svabhAvatAvyatiriktasyaikAntavAde arthaviSayIkaraNa nibandhanasya vijJAne'saMbhavAt tadasaMbhavasya ca prAk pratipAditatvAt / tato na sandigdhavipakSavyAvRttiko'pi / ata eva na viruddhaH vipakSavRttereva viruddhatvAt / tato'siddhaviruddhAnaikAntikAdidoSavikalAd bhavatyataH sAdhanAd vivakSitasAdhyasiddhiriti na tatsAdhakapramANAbhAvAnnirNayAtmakAdhyakSAbhAvaH / } 25 nApi tadvAdhakapramANasadbhAvAt tsyaivaasiddheH| tathAhi --tadvAdhakamadhyakSam anumAnaM vA prakalpyeta pramANAntarAnabhyupagamAt / na tAvaddhyakSaM tadbAdhakaM saMbhavati avikalpaprasAdhakasya tasya tadvAdhakatvAt na ca niraMzakSaNikaikaparamANusaMvedanaM svasaMvedanAdhyakSataH siddhamiti prAk pratipAditamiti nAdhyakSaM tadvAdhakam / nApyanumAnaM tadvAdhakaM saMbhavati adhyakSApravRttau tatpUrvakasya taisyApi tatrApravRtteH / yadapi 'yad yathA pratibhAti tat tathA sadvyavahRtimavatarati' ityAdi nirvikalpakAdhyakSaprasAdhakamanumAna- 30 mupanyastaM tatrApi pratyakSAnumAnanirAkRtatvaM pakSadoSaH nAmAdivizeSaNollekha viviktatayA nAkSamatirudrAtIti hetorasiddhatA ca jAtiguNakriyAdyanekavizeSaNaviziSTasthirasthUrAkArastambhAdiviSayAkSaja pratyayasyaikAnekasvabhAvasya vizeSaNaviziSTatayA svasaMvedanAdhyakSato nirNayAt asya ca prAk prasAdhitatvAt / yadapi 'vizeSaNapariSvaktavapuSaH saMvido'dhyakSatvavirodhAt' ityuktam tadapi pralApamAtram ; svasaMvedanAdhyakSaprasiddhe svarUpe virodhAyogAt anyathA'tiprasaGgAt / yadapi 'sannihitamarthamavataratya- 35 dhyakSaM nAmAdikaM ca vizeSaNamasannihitamiti na tadyojanAmavatarItuM kSamam' iti tatrApi yadi sannihitamartha madhyakSa mavataret pakSmamUlapariSvaktamaJjanAdikaM sannihitaM kiM nAvataret ? atha yat pratibhAsa 1 aSTasa0 pR0 119 paM0 10 / 2 "vizeSaNaM vizeSyaM ca" ityAdikalpanAyAH " bR0 la0 Ti0 / 3 dRSTasaGka A0 hA0 vi0 vinA / 4- nAdyathA A0 hA0 vi0 vinA / 5- sthUrasva - bR0 vA0 bA0 / 6- hiNo vi-bR0 vinA / 7 " svArthaviSayatvAditi hetoH " - bR0 la0 Ti0 / 8- sya vA bR0 / 9 tvAdanta bR0 la0 / 10- pyAdini-A0 hA 0 vi0 / 11 " anumAnasya " - bR0 la0 Ti0 / 12 pR0 488 paM0 22 / 13 pR0 488 paM0 23 / 14 pR0 488 paM0 25 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 dvitIye kANDeyogya vastu tdevaavtret| nanu stambhAdikaM vyavahitamapi yogyam aJjanAdikaM tvatisannihitamapyayogyamityetadeva kutaH? stambhAdeH pratibhAsanAt tat tatra yogyaM netarat viparyayAditi cet, na itretraashrydossprskteH| tathAhi-pratibhAsanAt stambhAdi yogyaM tatazca tatpratibhAsanamiti kathaM netaretarAzrayatvam ? atha na yogyatAtastatpratibhAsanavyavasthA kintu tatpratibhAsanAt tadyogyatA 5 vyavasthApyate tarhi tatpratibhAsanaM kuto vyavasthApyam ? svasaMvedanAditi cet, nanu yatpratibhAsaH saMvedyate tat tatra yogyamitaraccAyogyamiti vyavasthAyAM tatsannidhAnAsannidhAne kvopayoginI? evaM ca yadyasannihitasyApi nAmAdivizeSaNasyAdhyakSamatau pratibhAsaH ko virodho'dhyakSatvena? virodhe vA cirAtItabhaviSyadartharAzerasannihitasya buddhasaMvedane pratibhAsanAdhyakSatAvirodhastasyApi bhavet / atha vizadatvAt tajjJAnasya nAdhyakSatAvirodhaH tad vizeSaNaviziSTArthAvabhAsinyapyadhyakSazAne 10 samAnam / etena 'upAdhInAmupAdhimataH pUrvakAlatve upAdhimadrAhiNA jJAnenAsannihitatvenAgrahaNAnna tadvizeSaNaviziSTArthagrAhiNyadhyakSamatirvizadA saMbhavati' iti pratyuktam buddhajJAne'pyanena nyAyena vaizadyAbhAvato'nadhyakSatApatteH / na cAsannihitasyApi vizeSaNasyAdhyakSapratibhAse sakalasyApyasannihitasya pratibhAsaprasaktiH yato yasyaivA'sannihitasyApi pratibhAsaH saMvedyate tadeva tatra pratibhAtItya bhyupagantavyam anyathA anantarAtItArthakSaNasyAdhyakSapratibhAse ciratarAtItasyApyatItatayA prati15bhAsaprasaktirityanAdyatItajanmaparamparApratibhAsyAgdRgadhyakSaM bhavet / yacca 'vAco'vyApitayA'padArthAtmatayA ca nArthadeze sannidhiriti tadarzane na sA pratibhAti' iti tat siddhameva sAdhitam / yacca 'vyavahitAyAstu vAcaH pratibhAse nikhilAtItArthaparamparA pratibhAsatAm' iti tadasaGgatam na hyekasya vyavahitasya pratibhAse atItakSaNavat sakalasya vyavahitasya cirAtItakSaNasyeva pratibhAsaH saMbhavItyuktatvAt / yacca 'samanantarapratyayAd' bodharUpateva vAgrUpatA'pi vAcakasmRtisannihitodayA 20 bhaviSyati' iti tadyuktameva / yacca 'hetuviSayabhedAdakSasmRtiprabhavasaMvedanasmaraNayorbhedaprasaktiH' iti, tadasaGgatamevaH cakSurUpAlokamanaskAraprabhavasya yathA rUpajJAnasya hetubhede'pyekasAmagrIprabhavatvAdamedastathA viziSTazabdasmaraNamanaskArasacivasAmagrIprabhavasya 'rUpam' ityallekhavato vizadasyaikatayA pratIyamAnasya kimiti medo bhavet ? yathA hi cakSuSo rUpagrahaNapratiniyamaH bodhAJcidrUpatA AlokAda vizadatetyAdyanekadharmAkAntasya rUpajJAnasyaikarUpatayA pratibhAsanAdekatA tathA viziSTAcchabdasmaraNa25manaskArAda 'rUpam' iti viziSTollekhAkrAntasyaikatayA pratIyamAnasya bodhavizeSasyaikarUpatA yukti saGgataiva sAmagryantargatakAraNabhede'pi sAmagrIlakSaNasya kAraNasyAbhinnatvAt / yadapi 'taTasthavAgrapatAviziSTA vA arthamAtrA gRhyante vApatApannA vA' tatpakSadvayamapyanabhyupagamAnnirastam viziSTazabdavAcyatayA tu viziSTakSayopazamasavyapekSendriyajapratipattyA'rthamAtrA gRhyante eva tadvAcyatvaM cArthamAtrANAM kathaMcidananyabhUto nijo dharma iti pratipAditaM zabdaprAmANyaM vyavasthApayadbhiH kevalaM 30 tadvAcyatApratipattistAsAM maitiH zrutaM vA? ityatra vicAraH sa ca yathAsthAnaM nirUpayiSyate / akSa. prabhavA tu 'rUpamidam' iti pratipattI rUpazabdavAcyatAviziSTArthagrAhiNyekA svasaMvedanAdhyakSato'nubhUyata eva asyA apalApe khasaMvedanamAtrasyApyapalApaprasakteH zUnyatAmAtrameva syAt / na ca zabdagocaro'rtha indriyAviSayaH sAmAnyavizeSAtmanastasyAkSaprabhavapratipattau pratibhAsanAt / na ca pratibhAsamAnasyAviSayatvam atiprasaGgAt / yacce 'na saMvidantarapratIto'rthaH saMvidantarapratItasya 35 vizeSaNam' tadyuktameva viziSTazabdavAcyatAvizeSaNasya rUpasya 'rUpamidam' ityekapratItiviSayatvA bhyupagamAt / ata eva 'keyaM tadanuraktatA' iti vikalpatraye yad doSAbhidhAnaM tadanabhyupagamAdeva nirastam / yadapi 'yadi nAmapariNaddhasya sakalArthasya saMvit tadArthasaMvedanameva na bhavet' iti doSAbhidhAnam tadapyanabhyupagamAnnirastamnahi zabdAnuviddhArthapratipattireva savikalpikA tathAbhyupagame savikalpapratipattyutpattireva na bhavedityuktaM prAk / 'argRhItasaMketasya puMso'rthapratipattinirvikalpikA' 40 tathA 'azvaM vikalpayato gopratipattiH gozabdollekhavikalA' iti, atrApi prativihitameva / yadapi 1-bhAsA-A0 hA0 vi0| 2 pR. 489 paM09- 3 pR. 489 paM0 16- 4 matizru-bRja bhI mAM0 vinaa| 5 pR. 490 pN04| 6 pR. 49.paM. 7-9 / 7 pR. 49. paM0 13 / "nAnA pariNaddhaH saMbaddhaH vAksaMsRSTa iti bhAvaH"-vR0 l.tti.| 8pR0 490 pN017|| 9pR. 49. paM0 19 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / "vAgrUpatA ced vyutkrAmet" ityAdi doSAbhidhAnam tadapi siddhasAdhyatayA nirastam / yacca 'samAnakAyorvA bhAvayorvizeSaNavizeSyabhAvamindriyapratipattiradhigacchati bhinnakAlayorvA' iti pakSadveye'pi doSAbhidhAnam tadapyasaGgatam yatra hi samAnAsamAnakAlavizeSaNaviziSTo'rthaH abAdhitAkArAkSajapratipattau pratibhAti sA tadrAhikA'bhyupagamyate nA'nyeti kuto'tiprasaGgadoSAvakAzaH ? yathA ca stambhAkArotpannaikaparamANugrahaNapravRttaM saMvedanaM bhinnadezaM paramANvantaramavabhAsayati - anyathA prati- 5 bhAsaviratiprasaGgAt - tathA vizeSaNagrahaNapravRttaM bhinnakAlavizeSyAvabhAsi tadabhyupagantavyam anyathA vizeSaNaviziSTArthAvabhAsAbhAvo bhavedityuktaM prAk / na ca vizeSaNavizeSyabhAvasyAnavasthAnAnna samAnakAlayorapi tayostadbhAvapratipattiH aneka dharma kalApAkrAntasya vastuno viziSTasAmagrIprabhavapratipattyA pratiniyatadharmaviziSTatayA grahaNAt / na cArvAgaddagdarzane azeSadharmAdhyAsitavastusvarUpapratibhAsaH kasyacit kathaJcit kayAcit pratipattyA yathAkSayopazamaM grahaNAt / na ca tatpratipattyA'gRhya- 10 mANasyAtyantikastato bhedaH asattvaM vA kSaNikatvAderapi nIlapratipattyA pratIyamAnasya tathatvaprasakterityuktatvAt / yadapi 'purovarttini rUpe pravRttamakSaM yadyatIte vizeSaNAdau pratipattimupajanayati aticiramupagatAsu padArtha paramparAsvapi pratipattimupajanayet' tadapyayuktAbhidhAnam yato yadeva hyakSamatau parisphuTamavabhAti tatraivAkSaM pratipattimuparacayatIti vyavasthApyate anyathaikastambhapariNatyApannaikaparamANugrahaNajJAnajananapravRttamakSaM tadaparaparamANugrahaNajJAnajananavat sakalapadArtha grAhijJAnajanane'pi pravarteta 15 bhedAvizeSAt bhavadabhyupagamenAnantarAtItakSaNagrahaNajJAnajananapravRttaM vA sakalAtItakSaNagrahaNajJAnajanane vA pravarteta atItatvAvizeSAt / atha yadeva tajjJAne pratibhAti tajjanana eva tasya vyApAraH parikalpyate taditaratrA'pi samAnam / na ca vizeSaNAdayastadA'sannihitA evaikAntato yena tAn prati pratyakSabuddhirnirAlambanA bhavet niranvayakSaNakSayasya niSiddhatvAt kathaJcidanugatasya ca prasAdhitatvAt / yadapi 'sukhAdivyatirikta syAkSaprabhavasaMvedanasyArthAvabhAsakatvaM pratipAditam' tadapi siddha- 20 sAdhanameva / yacca 'sukhAdivad vikalpo'pi nArthasAkSAtkaraNasvabhAvaH' iti, atra yadyavizeSeNa vikalpamAtramabhidhIyate tadA siddhasAdhyatA / atha prakRto vikalpastadA'siddham tamantareNAparasyArthasAkSAtkAriNo'vikalpasyAbhAvAt / yadapi 'yadi nAma purovartinamartha vikalpamatirudyotayati tathApyarthakriyAsamartharUpAparicchedAnna tatra pravRttimAracayituM kSamA' iti, tadapyayuktam; arthakriyAsamartharUpasya tasyA eva paricchedakatvena pravartakatvAt anyathA pravRtterabhAvaprasaGgAt - tImantareNa kasyacit 25 pratyayasya tadrUpaparicchedakatvena pravartakatvAyogAditi pratipAdanAt / ata eva 'yadi nayanaprasaramanusarantI prathamA matirna tattvaM pratyeti pazcAdapi naiva pratyeSyati smaraNasahAyasyApi locanaMsyAviSayatayaikatve pratipattyajanakatvAt' ityAdi sarva pratikSiptam sthirasthUrArthAvabhAsyakSaprabhavasaMvedanasya prAptiparyavasAnaphalanimittasya svasaMvedanAdhyakSataH prasiddhestathApi tattvasyAkSapratipattyaviSayatve saMvedanasya svasaMvedanAdhyakSaviSayatA'pi na bhavet / abAdhitapratipattiviSayatvAdikaM ca sarvamanyatrApi samAnam / 30 517 atha svasaMvedanaM saMvedanAbhAve na dRSTamiti tat tadviSayam saMvedanaM tu viparyayAnna tadviSayam; nanu kiM kSaNika niraMzaikaparamANvAkArasaMvedanAbhAve tanna dRSTam uta tadviparIta saMvedanAbhAve ! yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH sarvadA tadabhAva eva tasya dRSTeH / atha dvitIyastadA viparyayasiddhiH / yathA sthirasthUrAkArasaMvedanAbhAve'bhavat svasaMvedanaM tadviSayaM sidhyati tathA sthirasthUrArthAbhAve'bhavat saMvedanaM kiM na tadviSayaM sidhyati yena locanAviSayatvaM tattvasya bhavet ? yathA ca pUrvadezadazAdarzanA- 35 nAmagrahaNe'pIdAnIntanadarzanena svagrAhyasya tadvivekaH pratIyate tathA tena tasya tatsaMsRSTatA kimiti nAvagamyata iti na yuktaM pUrvadarzanAdyapratItau tad dRSTatAdikaM tasya na pratyetuM zakyamityAdyabhidhAnam / yadi ca prApyApratItAvapi dRzyadarzanena svagrAhyasya tadekatvaM pratIyate - anyathA tasyAvisaMvAdakatvA 1 pR0 491 paM0 1 / 20493 0 26-1 3 " Atyantikabheda" - bR0 la0 Ti0 / 4 pR0 494 paM0 7 / 5 vartate bhe-A0 hA0 vi0 / 6-vartate a-A0 hA 0 vi0 / 7 " vizeSaNe'pi " bR0 Ti0 / 8 pR0 494 paM0 19 / 9 pR0 494 paM0 21 / 10 pR0 494 paM0 32 / 11 " savikalpamatim " - bR0 la0 Ti0 / 12- nasya vi-bR0 la0 vinA / 13 pR0 495 paM0 8 / 14 " ekatvasya " - bR0 la0 Ti0 / 15 "pUrvadezadazAdi" - bR0 la0 Ti0 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 dvitIye kANDeyogAt prAmANyaM na syAt-kimityarthakriyA'darzane tatsamartharUpAM'pratipattiryena prakRtavikalpAt pravRttirna bhavet / yadapi 'smaryamANasyArthasya sattvAsiddhestadRttismRtyanantarabhAvino'dhyakSasya satyatA' ityAdItaretarAzrayatvaM preritaM tat svasaMvedane'pi samAnam / tathAhi-saMvedanasya satyatve tatvasaMvedanasya satyaveditA tasyAzca tatsatyateti kathaM netaretarAzrayatvam ? 'yathA ca liGganizcayAda vizadatanoranu tiravizadAvabhAsA pRthagavasIyate na tathA prakRtavikalpAt pRthagavikalpikA matiH kadAcidapyanubhUyate' iti tat satyameva, niraMzakSaNikaikaparamANvavabhAsasthAsattvapratipAdanAt / yadapi "na cApi liGgataH pazcAdindriyasya pravartanam" ityAdi pratyaMgi(pratyaggi)rayopanyastam tat sarvamayuktatayA sthitam / yadapi 'jAtyAderabhAvAt tadviziSTArthapratipattiH savikalpikA na saMbhavati' iti, tadapi pratikSiptatvAnna punaH pratisamAdhAnamarhati / yacca 'phalayogyatA parokSeti nAdhyakSamatirnizcayAtmikA 10tatra pravartate' iti, tadapi prativihitameva / ya~cca 'darzanapariNatyanavagaMtaM phalasambandhitvamavagacchantI kathaM na bhinnaviSayA' iti, tat siddhameva sAdhitam tadvyatirekeNa darzanapariNateravikalpikAyA abhAvAt / yadapi 'rUpadarzanAlliGgAt parokSArthakriyAyogyatAdhyavasAyAnumAnamudayamAsAdayad vyavahRtimupajanayati' iti, tadapyayuktam phalajananayogyatAyAH parokSatvAsiddheH / pratibhAsamAnarUpasya cAnizcitasya liGgatvAyogAdanumAnAt tannizcaye anavasthApratipAdanAt adhyakSatastannizcaye ca siddhaM nirNayAtmaka15madhyakSam / yadapi 'anizcayAtmakamadhyakSamabhyAsadazAyAM pravRttimuparacayad dRSTam tdpysnggtm| zabdollekhazUnyasyApi sAvayavaikarUpArthAdhigatisvabhAvasya savikalpakatayA vyavasthApanAt tamantareNAbhyAsadazAyAmapi prvRttynupptteH| yat punaH sarvadA'numAnAt pravRttyabhyupagame liGgagrahaNAbhAvatosdhyakSeNA'navasthAdUSaNamabhyadhAyi ted yuktameva / yadapi 'paurvAparye'pravRttamadhyakSaM kathaM tAdRgliGga grahaNe kSamam' iti pUrvapakSamutthApya 'lokAbhimAnAdevA'dhyakSaM liGgagrAhi vyavahArakRcca tattvatastu 20 svasaMvinmAtratvAnna pratyakSAnumAnabhedaH' ityuttarAbhidhAnam, tdpysnggtm| pratyakSAnumAnabhedasyApAramArthikatve khasaMvedanamAtrasyApyapAramArthikatvaprasakteH sarvazUnyatApattiriti nirvikalpakatvAdivyavahAro durApAsta eva syAt / na ca zUnyataivAstvityabhidhAnaM yuktisaGgatam pramANamantareNa tadabhyupagamasyApyaghaTamAnatvAt ityuktatvAt / tadevaM sakalabAdhakApAye sAdhakapramANaviSayatvAt savikalpakamadhyakSaM siddhamiti vyavasthitaM pramANaM svaarthnirnniitisvbhaavjnyaanmiti| 25 atra ca svasya grahaNayogyo'rthaH svArtha ityasyApi samAsasyAzrayaNAd vyavahArijanApekSayA yasya yathA yatra jJAnasyAvisaMvAdastasya tathA tatra prAmANyamityabhihitaM bhavati tena saMzayAderapi dharmimAtrApekSayA na prAmANyavyAhatiH / etena "pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" iti pratyakSalakSaNaM saugataparikalpitamayuktatayA vyavasthApitam / [3 pramANavizeSanirUpaNam ] [pratyakSam ] [pratyakSe nirUpayitavye pUrva saugatamatavirodhitayA naiyAyikasammatasya pratyakSalakSaNasyopanyAsaH] tatrA''hurnaiyAyikAH-mA bhUt saugataparikalpitaM nirvikalpakamadhyakSaM pramANam "indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam" [nyAyada-1-1-4] ityetallakSaNa lakSitaM tu pratyakSaM pramANam / asyArthaH-indriyaM dravyatvakaraNatvaniyatAdhiSThAnatvAtIndriyatve satya35parokSopalabdhijanakatvAt cakSurAdi manaHparyantam tasyArthaH paricchedya indriyaarthH| "pRthivyAdiguNoM 1-pApra-bR0 la0 vA. baa0| 2"khasaMvedanasatyaveditAyAH"-bR. la. tti0| 3 "savikalpasaMvedanam"-bR. la0 tti0| 4-sasya sa-A0 hA0 vi0 / 5 pR. 496 paM0 31 / 6 pR. 496 paM0 39 / 7 yacca yaddarza-A0 / pR. 498 paM0 3 / 8-gatiphala-vA0 baa0| 9pR. 498 paM0 22 / 10 pR. 499 paM0 13-11 tadayuhA0 vi0 / pR. 499 paM0 15 / 12 pR. 499 paM0 18 / 13 pR. 499 paM0 20- 14 pR. 488 paM0 11, TippaNa / 15pR. 488 tti09|16 "gandha-rasa-rUpa-sparza-zabdAH pRthivyAdiguNAstadarthAH"-jyAyada01-1-14 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| rUpAdayastadarthAH" / ] iti tadarthalakSaNanyAt artha iti lakSya nirdezaH tadarthanvaM lakSaNaM tadarthatvaM cendriyArthatvam / nanu 'tadarthAH' ityatAvadevAstu tadarthalakSaNaM pRthivyAdiguNagrahaNaM tu na kartavyam, na tadarthatvena lakSaNena ye saMgRhItAstapAM vibhAgArtha pRthivyAdiguNagrahaNama / tathA cokSyotara:-"pRthivyAdigrahaNena trividhaM dravyamupalabdhilakSaNaprAptaM gRhyate guNagrahaNena sarvo guNo'smadAdhupalabdhilakSaNaprApta Azritatva-vizeSaNatvAbhyAm"[ ] evaM ca pRthivyAdiguNagrahaNaM 5 lakSyavibhAgasUtropalakSaNArtham ; nanvevamapi rUpAdigrahaNaM vyartha guNagrahaNena saMgRhInatvAt , naH vizeSalakSaNapratipAdanArthatvAt / tathA ca pratipAditam-pRthivyAdiguNasya satazcakSurgrAhyatvameva yasya tadrUpaM 'cakSurgrAhyaM yat tad rUpam' ityabhidhIyamAne ghaTAdAvatiprasaktistanivRttyarthamabaMdhAraNam tathApi rUpatve'tiprasaGgaH tannivRttyarthaM pRthivyAdiguNagrahaNam evaM rasAdiSvapi / "ekAdivyavahArahetuH saGkhyA" [prazasta0bhA0pU0111 paM03] ityAdivizaMpalakSaNaM vaizaSikamataprasiddhaM sarvatra dravyam / nanvevaM 10 rUpAdInAmapi vizeSalakSaNaM na vAcyaM tatraiva prasiddhatvAt , naH avipratipattijJApanArthatvAt rUpAdayo hi bahubhirviSayatvena saMpratipannA iti paJcAnAmapi lakSaNAbhidhAnama puruSasya caite'tizayenAsaktihetavaH etAvattvatropayujyate indriyaviSayabhUto'rthaH arthazabdenAbhipretaH nArthamAtram / tena sannikarSaH pratyAsatterindriyasya prAptiH tasya ca vyavahitArthAnupalabdhyA sadbhAvaH sUtrakRtA pratipAditaH tatsadbhAve ca siddhe pArizepyAt tatsaMyogAdikalpanA; parizepazcendriyeNa sArddha dravyasya saMyoga eva yutasiddha-15 tvAt 1 guNAdInAM dravyasamavetAnAM saMyuktaMsamavAya eva adravyatve sati atra samavAyAt 2 / tatsamaveteSu saMyuktasamavetasamavAya eva anyasyAsaMbhavAt prAptezca prasAdhitatvAt 3 / zabde samavAya evAkAzasya zrotratvena vyavasthApitatvAt zabdasya ca guNabhAvAt guNatvena cAkAzaliGgatvAdAkAzasamavAyitvaM nizcitamiti samavAya evetyuktam / / zabdatve samavetasamavAya eva parizeSAt 5 / samavAyAbhAvayozca vizeSaNavizeSyabhAva eva parizeSAt / lakSaNasya ca traividhyAt kathametallakSaNaM 20 vyavacchinattItyanyavyavacchedArthamindriyArthasannikarSaH kAraNamityabhidhIyate kAraNatve'pyasaMbhavidopAzaGkAparijihIrSayA'nyAnanuyAyi kAraNavacanaM naM tvanyAnuyAyikAraNanivRttiH evaMbhRtamya indriyArthasannikarSasyaiva kAraNatvAbhidhAnam natvantaHkaraNendriyasambandhasya tasyA'vyApakatvAt avyApakatvaM tu sukhAdijJAnotpattAvasaMbhavAt / atha 'nikarSa'grahaNamevAstu 'saMgrahaNaM vyartham, naH saMzayAdijJAna 1 lakSaNani-vA. baa0| 2 "atra coddezakramasmAritA arthA lakSyatayA pratipattavyAH teSAM ca lakSaNaM tadA iti / taditi anantaralakSitAnIndriyANi parAmRzati / teSAmindriyANAmA indriyairarthyamAnatvamarthAnAM lakSaNam"-nyAyavA. tA0 TI0 pR0 224 paM0 17-20 / tadarthatvaM cendriyA-bR0 l0| 3 tadarthatvaM paJcendriyA-vA0 bA0 / 4 "pRthivyAdigrahaNena pRthivyaptejAMsi bAhyakaraNagrAhyANi apadizyante, guNagrahaNena ca sarva Athito guNa iti saGkhyAparimANa-pRthakva-saMyoga-vibhAga-paratvA'paratva-sneha-vega-karmasAmAnyavizeSA anAzritazca mamavAyastaddharmatvAd guNa iti" -nyAyavA0 pR0 726021-24 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 225 paM0 17 5 "gandha-rasa-rUpa-sparza-zabdAstarhi pRthaG na vaktavyAH guNagrahaNena grahaNAt / pRthivyAdiguNAstadarthI iti sUtre vaktavyam / laghu caivaM bhavatIti sa evArthaH setsyatIti / na kartavyam / gandha-rasa-rUpa-sparga-zabdAnAM pRthagabhidhAnamindriya. vizeSaniyamajJApanArtham / indriyANi gandha-rasa-rUpa-sparza-zabdeSu tatsAmAnyeSu niyatAni anyatrAniyatAni / tatra pRthivyaptejAMsi dvIndriyagrAhyANi, zeSazca guNarAziH sattA-guNatve ca sarvendriyagrAdye samavAyo'bhAvazca tathA"-nyAyavA0 pR. 73 paM0 1-7 / nyAyavA0 tA. TI. pR0 225 paM0 23 / / 6 "cakSu hyakhameveti"-bR. la. Ti. / -bhUto'rthaza-bhAM0 mA0 vinA / 8-karSa pra-vA. bA. / 9"pRthaka"-bR0 l.tti.| nyAyavA0 pR. 3150 1-1 nyAyavA0 tA. TI. pR0 10950 4- / nyAyamaJja0 pR. 72 paM0 23 // prazasta. kaM.pR0 19550 9-10"indriyAdinA"-vR0 l.tti.| 11 "dravye indriyasaMyukta guNAnAm"vR0 la. tti.| 12 "rUpatvAdiSu"-bR. la. tti.| 13 "samavAyo'bhAvazca vizeSaNavizeSyeNa jJAyate"-bR. l.tti.| 14 ca tairvidhyAt vA. bA0 / atrAyamabhiprAyo bhAti-kAraNagarbhalena kAryagarbhalena svarUpagarbhatvena ca lakSaNasya traividhyaM nyAyagatalakSaNamImAMsAyAM prasiddham / tadyathA-kapAlamayakhAdi jalAharaNAdi kambugrIvAdi ca yathAkrama kAraNagarbham kAryagarbham kharUpagarbha ca ghaTasya lakSaNaM bhavitumarhati / anyazcedabhiprAyo granthakArasya syAn nahiM pryaalockairnusndheyH| 15-llakSaNavya-bhAM0 mA0 aa0|-lkssyN vya-vR0 |-lkssN vya-vA0 baa0| 16 nanvanyA-vA0 vA. vinaa| 17-gunayA-vA. baa.| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 dvitIye kANDe nivRttyarthatvAt 'saM'zabdopAdAnasya / tathAhi-samyag nikarSaH saMnikarSaH samyaktvaM tu tasya yathoktavizeSaNaviziSTaphalajanakatvena, naitat ; avyabhicArAdipadopAdAnavaiyarthyaprasaktestadarthasya 'saM'zabdopAdAnAdeva labdhatvAt , na; avyabhicArAdivizeSaNopAdAnamantareNa tatsamyaktvasya jJAtumazakteH kAraNasya hyatIndriyasya samyaktvamasamyaktvaM vA samyagasamyakAryadvAreNaiva nizcIyata iti tatphalavizeSaNArthama5vyabhicAryAdipadopAdAnaM kAraNasAdhutvAvagamAya na vyartham / nanvevamapi 'saMzabdopAdAnAnarthakyam avyabhicArAdipadopAdAnAdeva tatphalasya vizeSitatvAt, na; 'saMgrahaNasya sannikarSaSaTkapratipAdanArthatvAt etadeva sannikarSaSakaM jJAnotpAde samarthaM kAraNaM na saMyuktasaMyogAdikamiti 'saM'grahaNAllabhyate / nanvevamapIndriyagrahaNAnarthakyam, naH anumAnavyavacchedArthatvAt / tathAhi-'arthasannikarSAdutpannam' ityabhidhIyamAne'numAne prasaGga itIndriyagrahaNamindriyaviSaye'rthe sannikarSAd yadutpadyate jJAnaM tat 10pratyakSamanumAnAdibhyo vyavacchinatti na cAnumAnikamindriyasambandhAdindriyaviSaye samutpadyata iti / tathApyarthagrahaNamanarthakamiti cet, na: smRtiphalasannikarSanivRttyarthatvAt / tathAhi-AtmA'ntaHkaraNasambandhAt smRtirupajAyata iti tajanakasyApi pratyakSatvaM syAdasatyarthagrahaNe na cendriyArthasannikarSajA smRtiH atItasyA'pi smaryamANatvAt tasya ca tadA'sattvAt / utpattigrahaNaM kArakatvajJApanArtham / hAnagrahaNaM sukhAdinivRttyartham / / 1-karSaH2 s-aa0| 2 "kartRbhUtam"-bR0 tti.| 3 smRtis-bR0| 4-haNaM na aa0| 5 "bIjAdivat kArako'rthasannikarSaH dIpAdivad vynyjkH"-vR.tti.| 6 "atha jJAnagrahaNaM kimartha ? sukhAdivyavacchedArtham / indriyArthasanikarSAt sukhaduHkhe api bhavataH tadvayudAsArthamAha jJAnamiti" / jyAyavA0 pR0 36 paM0 22- / "pRcchati atha jJAneti / pratyakSasamAjJAtalakSyAnuvAdena lakSaNe vidhIyamAne jJAyata evaitaj jJAnamiti, loke sAkSA. tkArijJAnahetoH pratyakSalAditi bhAvaH / uttaraM sukhAdivyudAsArtham / tadeva hi lakSaNavAkyamucyate yasya lakSyAnapekSo'tivyAptyavyAptivyudAso lakSaNapadebhya eva pratIyate / lakSyAnurodhena tu lakSaNavyavasthApane'nyonyAzrayatvamagatirveti bhAvaH / sukhAdInAM vijJAnAbhinnahetujatvena vijJAnavAdazakyaM vyAvartanamiti cet / na / abhinnahetujalAsiddheH / na khalu yaiva candanasparzajJAnasyotpattau sAmagrI saiva sukhasyApIti, asti hi zItAtasyApi candanendriyasaMyogAcchItasparzajJAna miti tadvadevAsya sukhamapi bhavet / avAntarasAmagrIbhede'pIndriyArthamanaskArajakhAja jJAnajAtIyatvamiti cet / na / kiJcitkAraNamede'pi kAryabhedasyAnAkasmikatvopapatteH / tadarthatvAcca kAraNabhedAnusaraNaprayAsasya / na copAdAnAbhedAdabheda iti yuktam / bhinnAnAmapi jJAnAnAmekasamanantarapratyayopAdAnavasya bhavadbhirabhyupagatatvAt / api copAdAnAbhedazca kutazcit kAraNabhedAt kAryabhedazceti ko virodhaH / ata evAsmAkamabhede'pyupAdAnasya piTharasyauSNyAparAkhyasya ca vahisaMyogasya pUrvarUpAdipradhvaMsAnAM kAraNAnAM bhedAd bhinnajAtIyA jAyante gandharUparasasparzA iti siddhAntaH / tasmAdarthapravaNebhyo jJAnebhyastadapravaNatayA bhinnajAtIyAH sukhAdayo yathAkhamanukUlavedanIyatvAdibhilakSaNairanyonyamapi bhedavantastIvrasaMvegitayA pramitsAnapekSamAnasapratyakSavedanIyA iti rmnniiym"| __ nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 123 paM0 2- / "athavA sukhAdivyAvRttyartha jJAnapadopAdAnam / indriyArthasannikarSotpannaM hi sukhamapi bhavati tatra tajanaka kArakacakra pramANaM mA bhUd jJAnajanakameva pramANaM yathA syAditi jJAnagrahaNam / atra zAkyAzcodayanti na jJAnapadena sukhAdivyavacchedaH kartuM yuktaH zakyo vA sukhAdInAmapi jJAnakhabhAvakhAt / jJAnasyaivAmI bhedAH sukhaM duHkhamicchA dveSaH prayatna iti / kAraNAdhIno hi bhAvAnAM bhedo bhavitumarhati samAnakAraNAnAmapi tu mede'bhidhIyamAne na kAraNakRtaM padArthAnAM niyataM rUpamiti tadA''kasmikatvaprasaGgaH / taduktam / tadatadrUpiNo bhaavaastdtdruuphetujaaH| tatsukhAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam // iti / tasmAja jJAnarUpAH sukhAdayaH tadabhinnahetujalAditi tadidamanupapannam / pratyakSaviruddhatvAddhetoH / sukhAdi saMvedyamAnamAnandAdirUpatayA'nubhUyate jJAnaM viSayAnubhavasvabhAvatayeti pratyakSasiddhabhedatvAt kathamabhede anumAnaM kramate / ata eva idamapi na vacanIyam / evamevedaM saMvidrUpaM harSaviSAdAdyanekAkAravivarta pazyAmaH tatra yatheSTaM sajJAH kriyantAmiti / saMvido viSayAnubhavakhabhAvatayaiva pratibhAsAt sukhAdezca viSayAnubhavakhabhAvAnusyUtasyApratibhAsAt / jJAnameva viSayagrahaNarUpaM prakAzate na sukhaM duHkhaM thA / yastu sukhajJAnaM duHkhajJAnamiti pratibhAsaH sa jJAnakhabhAvabhedakRta eva saMzayajJAnaM viparyayajJAnamitivat / uktamatra saMzaya Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 521 na ca tulyakAraNajanyatvAt zAna-sukhAdInAmekatvamiti tannivRttyarthe jJAnagrahaNaM na kAryam tulyakAraNajanyatvasyAsiddhatvAt / vakSyati ca caturthe'dhyAye-"ekayonayazca pAkajoH" [4-1-5 vAtsyA0bhA0] / na ca teSAmekatvamiti vyabhicAraH / pratyakSavirodhazca suprasiddha eva / tathAhiAlhAdAdisvabhAvAH sukhAdayo'nubhUyante grAhyatayA ca jJAnaM tvarthAvagamasvabhAvaM grAhakatayA'nubhUyata iti jJAna-sukhAdyorbhedo'dhyakSasiddha eva / viziSTAdRSTakAraNajanyatvAt sukhAdeH sukhAdijAtyutpAdya-5 tvAccai na bhinnahetujatvamasiddhaM jJAna-sukhAdyoH ato bodhajanakasya jJApanArtha yuktaM jJAnagrahaNam / ___avyapadezyagrahaNamapyativyAptinivRttyartham vyapadezaH zabdaH tena indriyArthasannikaNa cotpAditamadhyakSam-zAbde'nantarbhAvAt-syAt tannivRttyarthamavyapadezyapadopAdAnam / nanvindriyavipaye zabdasya viparyayAdau viSayAnubhavakhabhAvalamanusyUtamavabhAti saMzayo hi viSayagrahaNAtmako'nubhUyate anizcitaM tu viSayaM gRhNAti viparyayo'pi viSayagrahaNAtmaka eva viparItamasantaM vA viSayaM gRhNAti na tu viSayagrahaNakhabhAvaM sukhaM duHkhaM cAnubhUyate / anya evArya prAyaikakhabhAva Antaro dharmaH sukhaduHkhAdiriti ghajAnavadviSayatayaiva jJAnaM bhinatti na khabhAvabhedena saMzayavaditi / tatraitat syAt khaprakAzatvAt sukhAdena prAyaikasvabhAvatvam / atazca grAhyagrahaNobhayasvabhAvalAja jJAnameva taditi / maivaM vocaH / prakAzavaM jJAne'pi pratikSiptaM pratikSepsyate tat kutaH sukhAdau bhaviSyati / na hi grahaNasvabhAvaM kazcit sukhamanubhavati jJAnavaditi / nanvasya prakAzavAnabhyupagame sukhAderutpAdAnutpAdayoravizeSAt sarvadA sukhivaM na kadAcidvA syAditi / naitadevam / utpannameva sapadi sukhaM gRhyate jJAneneti kathamanutpannAnna viziSyate / pratyuta khaprakAzasukhavAdinAmeSa doSaH svaprakAzasya dIpAdeH sarvAn pratyaviziSTatvAt / kvacit santAne khaprakAzasukhotpAdAt tenaiva khaprakAzena sukhenAnyo'pi sukhI syAd yasyApi sukhaM notpannamiti / kiMca kimekameva jJAnaM sarvasukhaduHkhAdyazeSAkArabhUSitamiSyate uta kiMcit sukhAtmakaM kiMcid duHkhAtmakaM jJAnamiti / Aye pakSe sarvAkArakhacitajJAnopajananAdekasminneva kSaNe parasparaviruddhasukhaduHkhAdidharmaprabandhavedanaprasaGgaH / uttarasmistu kiMcit sukhajJAnaM kiMcidduHkhajJAnamiti yatkiMcidasukhaduHkhacitaM viSayAnubhavakhabhAvamapi jJAnamanubhUyamAnameSitavyameva / tacca na khaccham api tu kenacid ghaTAdinA viSayeNoparaktamanvayavyatirekAbhyAM ca ghaTAdhupajananApAye'pi bodhasvabhAvamanuvartamAnaM pratIyate / tadidAnIM sukhajJAnamapyanubhUyamAnaM sukhena viSayabhAvajuSA ghaTAdinevoparajyate iti gamyate na svarUpeNaiva sukhAtmakaM tato bhinnarUpasya bodhamAtrasvabhAvasya jJAnasyAnyadA dRSTavAditi / tasmAnna bodharUpAH sukhAdayaH / abhinnahetujalAditi cAyamasiddho hetuH samavAyikAraNasyAtmanaH asamavAyikAraNasyAtmanaH saMyogasya abhede'pi nimittakAraNasya sukhavajJAnavAderbhinnakhAt / nanu sukhotpAdAt pUrvamanAzrayaM sukhavasAmAnyaM kathaM tatra syAt / kazcApi sukhahetubhiH kArakaiH saMsargaH asaMsRSTaM ca kathaM kArakaM syAt / ucyate / sarvasarvagatAni sAmAnyAni sAdhayiSyante iti santi tatrApi sukhakhAdIni yogyatAlakSaNa eva caiSAM sukhahetubhiH kArakaiH saMsargaH dharmAdharmavat / dharmAdharmI hi sarvasya prANinAM sukhaduHkhahetoH jAyamAnasya zAlyAdeH kAryasya kAraNaM tayozca tatkAraNaiH bIjakSitijalAdibhiH sahayogyataiva saMsargaH evaM sukhakhAdInAmapi syAt / tasmAnimittakAraNabhedA bhinnAni jJAnasukhAdIni kAryANi / nimittakAraNAnyatvamapi kAryasya bhedakam / vilakSaNA hi dRzyante ghaTAdau pAkajA guNAH // api ca jJAnamicchanti na sarve jJAnapUrvakam / sukhaduHkhAdi sarva tu viSayajJAnapUrvakam // viSayAnubhavotpAdyA yatrApi na sukhAdayaH / tatrApi teSAmutpattI kAraNaM viSayasmRtiH // kvacittu saGkalpo'pi sukhasya kAraNatAM pratipadyate / tasmAt sarva sukhAdi jJAnapUrvakameva / jJAnamapi jJAnapUrvakameveti ced upariSTAnnirAkariSyamANatvAt / na hi garbhAdau madamUrchAdyanantaraM vA jJAnamupajAyamAnaM jJAnAntarapUrvakaM bhavatIti vakSyAmaH / tena sukhAdInAM vailakSaNyopapAdanAt sukhAdivyavacchedasya siddhlaat"| nyAyamaJja0 A0 2 pR. 74 paM0 11 1"ekapratyanIkAH pRthivyAM zyAmAdayo'gnisaMyogenaikena ekayonayazca pAkajA iti"-pR0 366 paM0 16 / "vyabhicArAdahetuH // ekapratyanIkAzca rUpAdayaH ekAgnisaMyogavirodhinaH na caiSAmekatvamiti anaikAntikam / ekayonikhAdekaM rAgAdayaH zabdavadityapyanenaiva pratyuktam / ekayonayo rUpAdayo na caissaamektvmiti"|nyaayvaa0 pR. 450 50 16 / "ekayonayo hi rUpAdayo na caiSAmekalaM, yadi punastatra rUpAdInAM parasparabhedasiddhaye kazcit kAraNabheda AsthIyate sa rAgAdiSvapi samAna iti bhAvaH" / nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 589 paM0 4 / 2 "jJAnasya jJAnajAtyutpAdyatvAt"-bR. la. Ti. / 3 "paraH"-bR0 tti| 4 avyapadezyapadakRtyacarcA bhASya-vArtika-tAtparyaTIkAsu uttarottaramadhikatayA vividhatayA ca kRtA dRzyate-1-1-4 vAtsyA0 bhA0 pR. 20 pN09| nyAyavA0 pR.36 paM0 24 / nyAyavA. tA0 TI0 pR. 127 paM06 / jayantastu tAM sarvAmapi cacoM saMgRhya, samIkSya cAtipallavayAMcakAra-nyAyamaja A02 pR. 77 paM0 21-pR0 80 pN06| 67 sAta Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe - sAmAnyaviSayatvena vyApArAsaMbhavAdindriyasya ca svalakSaNaviSayatvAnnobhayoreka viSayatvamiti na tajjanyamekaM jJAnaM saMbhavati, naH tayorbhinnaviSayatvasya "vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH" [ nyAyada0 22-65 ] ityatra niSetsyamAnatvAt tadbhAvabhAvitvAccobhayajanyatvaM jJAnasyAvagatameva / tathAhi cakSurgozabdavyApAre sati 'ayaM gauH' iti viziSTakAle jJAnamupajAyamAnamupalabhyata eva tadbhAvabhAvitvena 5 cAnyatrApi kAryakAraNabhAvo vyavasthApyate taccAtrApi tulyamiti kathaM nobhayajaM jJAnam ? na cAntaHkaraNAdhiSThitatvadoSazcakSuSaH tenAdhiSThAnAt zabdasya ca pradIpavat karaNatvAt / na hyatkAle zabdasya karaNatvamayuktam zrotrasyaiva tadA karaNabhAvAt zabdasya tu tadA grAhyatvameva gRhItasya cottarakAlamantaHkaraNAdhiSThitacakSuH sahAyasyArthapratipattau vyApAra iti bhavatyubhayajaM 'gauH' iti jJAnam / na cAsya pramANAntaratvaM yuktam ubhayavilakSaNatvAt zAbde'vyapadezyavizeSaNasyAbhAvAt pratyakSe ca 10 bhAvAdasya zAbdatvAt / na ca zabdenaiva yajjanyate tacchAbdamiti zAbdalakSaNe niyamaH api ca zabdena yajanitaM tacchAbdam asti ca prakrAnte etadrUpamiti kathaM na zAbdam ? na caitannAsti na cApramANam avyabhicAritvAdivizeSaNayogAt / na cAnumAnam pakSadharmatvAdyabhAvAt / pratyakSamapyetanna bhavati zabdenApi janyatvAt / nApyupamAnam tallakSaNavirahAt / pArizeSyAt zAbdam / nanu zAbdamapi na yuktam indriyeNApi janitatvAt naH zabdasyAtra prAdhAnyAt prAdhAnyaM ca tasya prabhUtaviSayApekSayA 15 yato'sau na kvacid vyAhanyate tathA ca pratyapAdi bhASyakRtA - " yAvadarthA vai nAmadheyazabdAMH" [1-1-4 vAtsyA0 bhA0] iti / na tvevamindriyaM tasya svargAdau pratihanyamAnatvAt / tasmAt prAdhAnyAcchabdenaiva vyapadezaH / 522 vyapadezakarmatApannajJAnanivRttyarthamavyapadezyamiti vizeSaNamiti kecit pratipannAH / tathAhiindriyArthasannikarSAdupajAtasya jJAnasya zabdenA'nabhidhIyamAnasya pratyakSatvam ayuktametat pradIpendriya20 suvarNAdInAmabhidhIyamAnatve'pi pratyakSatvAnivRtteH / na ca jJAnasyAbhidhIyamAnatve karaNatvavyAhatiH zaktinimittatvAt kArakazabdasya / na hyabhidhIyamAnArtho'nyatra tadaiva paricchittiM na vidadhAti / na cAyaM nyAyo naiyAyikairnAbhyupagataH "prameyA ca tulAprAmANyaivat" [ nyAyada0 2-1-16] ityatra pratipAdayiSyamANatvAt / phalavizeSaNapakSe'pyabhidhIyamAnasya svakAraNa vyavacchedakatvamastyeva / zabdabrahmanivRttyarthametaditi etadapyayuktam aprakRtatvAt / zabdaprameyatve'pIndriyArthasannikarSotpannatvaM 25 jJAnasya saMbhavati kimanena vizeSaNena kRtyam ? tathAhi - indriyaviSayabhUtena rUpeNa zabdena vA janitaM jJAnamiti ko'tra pratyakSatve vizeSaH ? sarvathA lakSaNaM yuktimadeva vizeSaNaM cAtivyAsyAdidoSanivRttyartha lakSaNe upAdeyam na parapakSavyudAsArtham / indriyArthasannikarSAdupajAtaM zabdena cAjanitaM vyabhicArijJAnaM na pratyakSavyavacchedakamityavyabhicAripadopAdAnam / indriyajatvaM ca marIciSUdakajJAnasya tadbhAvabhAvitvenAvasIyate / marIcyAlambana 1 " pratyakSa - zAbdo bhayavilakSaNatvaM ca na pramANAntara ityAha" - bR0 Ti0 / "pratyakSa - zabdobhayalakSaNatvena pramANAntaratA gauriti jJAnasya nAbhidheyA kuta ityAha " -la0 Ti0 / 2 bhASye tu " yAvadarthaM vai nAmadheyazabdAH " - iti pATho'sti / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 125 paM0 14 / 3 " prameyatA ca tulAprAmANyavat " - nyAyavA0 pR0 193 / "yathA tulA kila kalayati pramANatAM tathA prameyatAmapi tulAntarAzrayaNena " bR0 la0 Ti0 / 4 " sAmagrI pramANatApakSe na kevalam " - bR0 la0 Ti0 / 5 avyapadezya padasya zabdabrahmanivRttiparatAM vyAkhyAtukAmena vAcaspatimizreNa "tatra nAmarahitama vikalpakaM nAstIti ye vipratipadyante tanmatamapAcikIrSurupanyasyati bhASyakAraH" ityAdinA vaiyAkaraNIyaH zabdabrahmavAda upanyastaH anantaraM ca sA nivRttiparatA " ayamabhisandhiH-sAmAnAdhikaraNyena zabdAtmakatvaM rUpAdInAmabhidhIyamAnaM zabdabrahmAtmatvaM vocyate zrUyamANagaurityAdipadabhedAtmatvaM vA" ityAdinA savistaraM darzitA - nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 125 paM0 12 tathA pR0 127 paM0 9 / 6-kSaNamupAA0 hA0 vi0 / 7- na vAja bR0 vinA / 8 " vizeSakam " - bR0 la0 Ti0 / bhASyAdiSu 'avyabhicAri' padasyaitad vyApatyaM darzitamasti - vAtsyA0 bhA0 pR0 20 paM0 20 - / nyAyavA0 pR0 37 paM0 6 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 130 paM0 22-132 paM0 14 / nyAyamaja0 A0 2 pR0 88 paM0 7 pR0 90 paM0 6 // 9 " indriya " - bR0 la0 Ti0 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / 523 svamapi tata evAvasIyate marIcidezaM prati pravRttezca / pUrvAnubhRtodakaviSayatve tu taddezaiva pravRttirbhavenna marIcideze / bhrAntatvAnna taddeze pravartata iti cet ya evAbhrAntaH sa udakasmaraNAdudakadeza eva pravartate ayaM tu bhrAnta iti ayuktametad bhrAntinimittAbhAvAt / indriyavyApAra eva tannimitta iti cet ayuktametat tata evendriyajatvasiddheH / na ca smRtirvAhyendriyajA dRSTA idaM tu vAhandriyajamiti na smRtiH / nanu kathamudakajJAnasyAlamvanaM marIcayo'pratibhAsamAnAH? uktametat teSu satsu5 bhAvAdasya / nanu yadyetad anudake udakapratibhAsaM bhavatyanyatra kimiti na bhavet ? na bhavatyanyasyodakena sArUpyAbhAvAt tasmAdudakasarUpA marIcaya eva dezakAlAdisavyapekSA udakajJAnaM janayanti / tathAhisAmAnyopakramaM vizeSaparyavasAnam idamudakam' ityekaM jJAnaM tasya sAmAnyavAnarthaH smRtyupasthApitavizeSApekSo janakaH tiraskRtakhAkArasthAgRhItAkArAntarasya sAmAnyaviziSTasya vastuno viparyayajanakatve tathAvidhasyendriyeNa sambandhopapatteH kathaM nendriyArthasannikarSajo viparyayaH? nanvasya zabdasahAyendriyArtha-10 sannikarpajatvena nAvyabhicAripadavyavacchedyatvam avyapadezyapadenaiva nirastatvAt, na prathamAkSasaMnipAtajasya shbdsmrnnnimittsyendriyaarthsnnikrssprbhvsyaashbdjnysyaavybhicaaripdaapohytvaabhyupgmaat| abhyupagamanIyaM caitat anyathodakazabdasmRterayogAt "yatsannidhAne yo dRSTastadRSTestaddhanau smRtiH" iti nyAyAt / na ca taraGgAyamANavastusannidhAne udakazabdasya dRSTiH kintUdakasannidhAna eva ato maru-jaGgalAdau deze kvaciddarasthasya nidAghasamaye taraGgAyamANavastunaH sAmAnya-15 viziSTasya darzanam tadanantaraM tatsahacaritodakatvAnusmaraNam tasmAt sAmAnyavattAdhyAropitodakagrahaNam tata udakazabdAnusmRtiH tato'pyanusmRtodakasahAyAdindriyArthasannikarSAt 'udakam' iti jJAnam ato yat pUrvamudakazabdasmRternimittaM tat indriyArthasannikarSajatvenAvyabhicAripadApohyamiti kecit sNprtipnnaaH| - apare tu smaryamANazabdasahAyendriyArthasannikarSajamapyavyabhicAripadApohyameva marIciSu 'udakam' 20 iti zabdollekhavajjJAnaM manyante avyapadezyapadavyavacchedyaM tu yatra prathamataH evendriyasanikRSTe'rthe saMketAnabhijJasya zrUyamANAcchabdAt 'panaso'yam' iti jJAnamutpadyate tatra zabdasyaiva tadavagatau prAdhAnyAt indriyArthasannikarSasya tu vidyamAnasyApi tavagatAvaprAdhAnyAt tadevAvyapadezyapadavyavacchedyaM na punaravagatasamayasmaryamANazabdasacivendriyArthasannikarSaprabhavam tatra tatsannikarSasyaiva prAdhAnyAda vAcakasya ca tadviparyayAt / nanu sAmagyAM kasya vyabhicAraH kartuH, karaNasya, karmaNo vA? tatra 25 svAArasaMvaraNenAkArAntareNa jJAnajananAt karmaNo vyabhicAraH kartR-karaNayostu tathAvidhakarmasahakAritvAdasAviti manyante / bhavatvayaM vyabhicAraH na tvetannivRttyarthamavyabhicAripadopAdAnamarthavat anindriyArthasannikarSajatvAdeva tannivRttisiddheH / nahi jJAnarUpatendriyArthasannikarSajatve tatra siddhe tasmAd yad atasmiMstadityutpadyate tad vyabhicArijJAnam tadvyavacchedena 'tasmiMstat' iti jJAnamavyabhicAripadasaMgrAhyam / nanvevamapi jJAnapadamanarthakam avyabhicAripadAdeva jJAnasiddheH vyabhicAritvaM 30 hi jJAnasyaiva tadvyavacchedArthamavyabhicAritvamapi tasyaiveti jJAnapadamanarthakam , na; indriyArthasannikarSotpannasyAjJAnarUpasyApi sukhasyAvyabhicArAt tannivRttyartha jJAnapadamarthavat / kiM punaH sukhaM vyabhicAri? tAsmastat' avyabhicAripanA dhAritvamapi 1 "tadbhAvabhAvitAtaH"-vR. la. Ti0 / 2 "paraH"-bR. la. tti.| 3 "paraH"-bR. la. Ti0 / 4 "zabdaH"-bR. l.tti.| 5 "vastu"-bR. l.tti.| 6 "jagalo nirjale deze" ityAdi-haima0 anekA. 3,644 / 7-vnnaadhyaa-bR0| 8-kAraM saM-A0 hA0 vi0| 9 "vyabhicAraH"-bR0 tti.| 10 "tathAhimarIcikAyAM jalajJAnasyendriyArthasannikarSoM nAsti taddhi jalaM paricchinatti na ca jalaM tatra vidyate yena khArthasannikarSaH syAt tena tannivRttaye'vyabhicAripadaM na kAryamiti"-vR0 l.tti0| 11 "paraH"-vR. l.tti.| "vyabhicArAvyabhicArI hi jJAnasya dharmo na sukhAdeH atastadupAdAnAt taddharmayogi jJAnaM labhyata eva kiM jJAnagrahaNena / naitadevam / sukhasyApi savyabhicArasya dRSTalAt / kiM punaH sukhaM vyabhicAravad dRSTam ? yadetat paradArAbhimarzAdiniSiddhAcaraNasaMbhavaM sukhaM tad vyabhicAri / nanu sukhasya kIdRzo vyabhicAraH ? jJAnasyApi kIdRzo vyabhicAraH? atasmiMstathAbhAvaH sukhasyApi atasmiMstathAbhAva eva / kiM parapurandhriparirambhasaMbhavaM sukhaM sukhaM na bhavati ? kiM zuktikAyAM rajatajJAnaM jJAnaM na bhavati ! jJAnaM tu tad bhavati kintu mithyA / idamapi sukhaM bhavati kintu mithyA / nanu na sukha mithyA tadapi hi AnandasvabhAvameva / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 dvitIye kANDe - yat parayoSiti / nanu kastasya vyabhicAraH ? jJAnasya ka iti vAcyam ? atasmiMstaditi bhAvaH sa sukhe'pi samAnaH / kiM parAGganotpannaM sukhaM na bhavati ? marIciSUdakajJAnaM kiM na jJAnam ? athAtasmiMstaditibhAvAd jJAnatve'pi tad vyabhicAri asukhasAdhane parAGganAdau sukhasya bhAvAt samAnaM vyabhi cAritvamiti sukhanivRttyartha jJAnapadamarthavat / etacca kecid dUSayanti nahi tApAdikhabhAvaM parAGganAyAM 5 sukhamutpadyate api tvAlhAdasvarUpam yathA khalalanAyAm sukhasAdhanatvAdeva cAsaktihetutvAdadharmotpAdakatvena tasyA bhAvini kAle duHkhasAdhanatvam / na ca yasyaikadA duHkhajanakatvaM tasya sarvadA tadrUpatvameva anyathA pAvakasya nidAghasamaye duHkhajanakatvAMcchizire'pi tajanakatvameva syAt evaM dezAdyapekSayApi na niyatarUpatA bhAvAnAm / uktaM ca bhASyakRtA - "so'yaM pramANArtho'parisaGkhyeyaH" [ vAtsyA0 bhA0 pR0 1 paM0 12 ] iti / tato vyabhicArAbhAvAnna sukhanivRttyA jJAnapadopAdAnamartha - 10 vat / na caivamanarthakamevaitat dharmipratipAdanArthatvAdasya jJAnaipadopAtto hi dharmI indriyArthasannikarSajatvAdibhirvizeSyate anyathA dharmyabhAve vA'vyabhicArAdIn dharmAstatpadAni pratipAdayeyuH ? na ca vizeSaNasAmarthyAddharmiNaH pratilambha iti vaktavyam tathAbhyupagame 'pratyakSaM pratyakSam' ityeva vaktavyaM zeSasya sAmarthyalabhyatvAt / yathoktavizeSaNaviziSTaM saMzayajJAnaM bhavati 'vyabhicAripratiyogi avyabhicAri' iti kRtvA na caitat pratyakSavyavacchedakam na cAsyendriyArthasannikarSajatvaM nAsti tadbhAvitayA 15 tajjanyatvasya taMtra siddheH atastadvyavacchedArtha vyavasAyAtmakapadopAdanam / vyavasIyate aneneti vyavasAyo vizeSa ucyate vizeSajanitaM vyavasAyAtmakam saMzayajJAnaM tu sAmAnyajanitatvAnnaivam athavA nizcayAtmakaM vyavasAyAtmakam saMzayajJAnaM tvanizcayAtmakam ata eva viparyayAd bhinnam vyavasyati vyavasAyaH anyapadArthavyavacchedenaika padArthAlambanatvamasya tadviparItastu saMzayaH / [ nirvikalpakasyaiva pratyakSatvamAmanatAM saugatAnAM naiyAyikasammate vikalpaprAmANye pratikSepaH ] 20 nanu ca vikalparUpatvAnna vyavasAyAtmakasyendriyArthajatvam kathamasya pratyakSaphalatA ? na ca vyavasAyAtmakasyApyadhyakSatA jainamatAnusAreNa vyavasthApanIyA tenAnai (ne) kAntAtmakasya vastuno'GgIkRtatvAt bhavatastvekAntavAdinastadyuktitaH tadvyavasthApanAsaMbhavAt / kutaH punarvikalpasyAnarthajatvam ? zabdArtha pratibhAsasvabhAvatvAt / nahi vikalpo'rtha sAmarthyApekSaH samupajAyate nirvikalpakaM tvarthasanni dhAnApekSaM tatsAmarthyasamudbhUtatvAt pratyakSaM pramANam / taduktam - "yo jJAnapratibhAsamanvayavyatirekAvanu25 kArayati" [ ] ityAdi / atha zabdArthaH tibhAsitve'pi kimiti vikalpAnAM nArthatvam ? rUpAderarthasya svalakSaNatvena vyAvRttarUpatvAt zabdArthatvAnupapatteH vikalpapratirbhAsyAkArasya tu tadvyatiriktasyArthatvAnupapatteH sadasadrUpasya nityatva sattvAbhyAM tasya jJAnajanakatvaniSedhat anugatasya cAzabdArthatvAt svalakSaNasya ca sarvato vyAvRttatayA'nugatatvAsaMbhavAdanarthajA vikalpAH / yadyevaM zuktikAyAM rajatajJAnamapi na mithyA tadapi viSayAnubhavakhabhAvameva / nanu viSayAnubhavasvabhAvamapi tad jJAnaM viSayaM vyabhicarati / sukhamapi tarhi idamAnandakhabhAvamapi viSayaM vyabhicaratyeva / kimasukhasAdhanena tad janitam ? jJAnamapi kimajJAnasAdhanena janitam ? nanu jJAnaM jJAnasAdhanena janitamasatyena pratyakSabAdhitena rajatAdinA / sukhamapi sukhasAdhanena janitamasatyena tu zAstrabAdhitena paravanitAdinA / kiM paravanitAdi na satyam ? tatrApi jJAnajanakaM satyam asatyaM pratyakSabAdhitatvAt / paravanitAdyapi sukhasAdhanamasatyaM zAstrabAdhitatvAt / nanu zAstreNa kimatra bAdhyate ? jJAne'pi pratyakSeNa kiM bAdhyate ? viSayo mithyeti khyApyate / zAstreNApi sukhasya heturmithyeti khyApyate / kiM sa viSayaH sukhaheturna bhavati ? yathA tveSa viSayaH kaluSasya jJAnasya hetustathA so'pi kaluSasya kaTuvipAkasya sukhasya heturiti tathAvidhaM sukhamapi vyabhicAri bhavatyeveti alamatikelinA " nyAyamaJja0 A0 2 pR0 76 paM0 18 1- tvAcchazi-la0 vA0 bA0 / 2-napadopapatto hi bR0 3 " saMzaye " - bR0 Ti0 / " saMzaya " -la0 Ti0 / 4 vAtsyA0 bhA0 pR0 nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 144 paM0 3 / nyAyamaja0 A0 2 pR0 90 paM0 7 / 5-tmakamasaMza-A0 hA 0 vi0 / 6 " ' nanu ca' ityAderuttaraM kuta ityAdinA nigadati" - bR0 Ti0 / 9- nakatvAni -A0 hA 0 vi0 / hetutA nirupAkhyatvAt " - bR0 Ti0 / 10 "yat sat tat tAvat pareNa |-npdotpttau hi la0 vA0 bA0 / 21 paM0 5 / nyAyavA0 pR0 37 paM0 16 / 7" paraH " bR0 Ti0 / 8-bhAsasyA -la0 / nityamiSTam nityasya ca hetutA nAsti asato'pi na Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 525 ito'pyakSArthajA na bhavanti akSArthasannipAtavelAyAM prathamata eva teSAmanubhRteH yadi hi tadudbhavAste syuH smRtimantareNAnubhavata utpadyeran / na cArthopayoge'pi tAmantareNa utpadyante / taduktam "arthopayoge'pi punaH smArta zabdAnuyojanam / akSadhIyadyapekSeta so'rtho vyavahito bhvet"|| [ yo hi yajanyaH sa tadApAta eva bhavatyavikalpavat na bhavanti ca tadApAtasamaye vikalpA iti nArtha-5 janyatvaM teSAM smRtivyavahitatvAt / na cArthasya smRtyA'vyavadhAnaM tasyAstatsahakAritvAditi vAcyam yato yadyarthasya jJAnajanakatvaM tadA tajanane kimityasau smRtyapekSaH? na ca tayA vinA jJAnasyotpattistannArthastajanakaH / na ca tadapekSasya tasya tajanakatvaM tasyAstatra vyatiriktAvyatiriktopakArajanakatvenAkiJcitkaratvAt / taduktam "yaH prAgajanako buddharupayogAvizeSataH / sa pazcAdapi tena syAdapAye'pi netradhIH" // [ api ca, jAtyAdivizeSaNaviziSTArthagrAhivikalpajJAnam na ca jAtyAdInAM sadbhAvaH tattve'pi tadviziSTagrahaNaM bahuprayAsasAdhyamadhyakSaM na bhavati / uktaM ca "vizeSaNaM vizeSyaM ca samvandhaM laukikI sthitima / gRhItvA saMkalayyaitat tathA pratyeti nAnyoM" // [ "saMketasmaraNopAyaM dRSTasaGkalanAtmakam / pUrvAparaparAmarzazUnye taccAkSuSe katham " // [ ] iti| ato'rthasannidhAnAbhAve'pi bhAvAnnArthaprabhavA viklpaaH| atha mA bhUvana rAjyAdivikalpA arthaprabhavAH idaMtAvikalpAstvarthamantareNAnudbhavantaH kathaM nArthaprabhavAH? taduktam-"nAnyathedaMtayA" [ ] iti cet, na; idaMtAvikalpAnAmapi vastupratibhAsitvAsaMbhavAt na hi zabdasaMsargayogyArthapratibhAsino20 vikalpA vastunizcAyakA anyathA zabdapratyayasyAdhyakSapratItitulyatA bhavet / uktaM ca "zabdenAvyApRtAkSasya vuddhAvapratibhAsanAt / arthasya dRSTAviva tadanirdezasya vedakam" // [ padakam // [ ] iti / tannArthAkSaprabhavatvaM vyavasAyasyeti pratyakSatvamayuktam / [naiyAyikaiH saugatAkSepasya pratividhAnam ] atra naiyAyikAH pratividadhati-kimidaM vikalpatvaM parasyAbhipretam ? kiM zabdasaMsargayogyavastupratibhAsitvam, AhosvidavidyamAnArthagrAhitvam, kiM vizeSaNaviziSTArthAvabhAsitvam, utAkArAntarAnuSaktavastvavabhAsakatvam ? tatra yadyAdyaH pakSastadA vaktavyam kimidaM zabdasaMsargayogyArthapratibhAsitvaM vikalpatvaM pAribhASikam uta vAstavam ? yadi pAribhASikam tadA na yuktam paribhASAyA 1 aTasa* pR0 122 paM0 2 / tattvopa0 li. pR. 51 paM0 12 / siddhivi0 TI0 li. pR. 76 paM0 18 // nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 136 paM0 21 / nyAyamaja. A0 2 pR0 92 paM0 23 / 2 aSTasa0 pR0 122 paM0 10 / tattvopa0 li. pR0 51509 / siddhivi0 TI0 li. pR. 35 paM0 11 / nyAyavA. tA. TI. pR0 137 paM0 1 / nyAyamaJja. A0 2 pR. 92paM0 19 / ___ tAtparyaTIkAyAM tu-"dakSApAye'pi netradhIH" iti pAThamAzritya "andhAnAmapi rUpasAkSAtkAraprasaGgaH" iti bhAvo vArNito dRshyte| 3 "sadbhAve'pi"-bR. l.tti.| 4 siddhivi.TI.li. pR. 3150 1 / nyAyavA. tA. TI.pR. 137 pN09| nyAyamaJja. A0 2 pR. 93 paM03 / pR0 51550 1 Ti. 1 / 5 "dRSTasaGkalpanAtmakam / pUrvAparaparAmarzazUnyaM taccAkSuSaM katham-"nyAyamaJja. A0 2 pR0 93 pN07| pR0 51550 5 / 6 "tatraitat syAt / dvividhA vikalpAH chAtramanorathaviracitAH idantAgrAhiNazca nIlamityAdayaH tatra pUrve mA bhUvan pramANaM kasteSvarthanirapekSajanmasu prAmANye'bhinivezaH / idantAgrAhiNAM varthAvinAbhUtatvAt kathaM na prAmANyamiti"-nyAyamaja. A. 2 pR. 93 pN09| 7 pR. 26.50 17 Ti. 11 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe atrAnavatArAt / atha vAstavam tadapi na, pramANAbhAvAt / bhavatu vA tasya tadrUpatvaM tathApi kathamanadhyakSatvam ? athArthasAmodbhUtatvAt tasyetyuktam vikalpAnAM ca tadasaMbhavAnnAdhyakSatA; nanu nIlAdijJAnavacchabdArthapratibhAsitve'pi kathaM nArthaprabhavatvaM teSAm ? svalakSaNAtiriktazabdArthasyAbhAvAna tatprabhavatvaM teSAmiti cet / nanvevamasadarthagrAhitvaM kalpanAtvaM prasaktam tacca sAmAnyAdeH sattvaprati5pAdanAnnirastama jAtiviziSTasyArthasya zabdArthatvena pratipAdanAt tadavabhAsino jJAnasya kathamasadarthaviSayatvena kalpanAtvaM bhavet ? na cArthAbhAve'pi vikalpAnAmutpatternArthajatvam avikalpasyApyarthAbhAve'pi bhAvAdanarthajatvaprasakteH / atha tadadhyakSaM pramANameva nAbhyupagamyate tarhi vikalpAnAmapyayaM nyAyaH samAnaH te'pyasadarthA adhyakSapramANatayA nAbhyupagamyante asadarthatvaM ca vikalpAvikalpayorvAdhakapramANAvaseyam tacca yatra na pravartate tasya kathamasadarthatA? etena dvitIyo vikalpaH prati10 vihitH| atha vizeSaNaviziSTArthagrAhitvaM kalpanAtvam tadA kiM tathAbhUtArthAbhAvAt tadbrAhiNo jJAnasya vikalpakatvam, Ahosvid vizeSaNaviziSTArthagrAhitvenaiveti vaktavyam Adyavikalpe siddhasAdhyatA asadarthagrAhiNaH pratyakSapramANatvenAnabhyupagamAt / na ca dvitIyapakSAdasya pakSAntaratvam dvitIyapakSasya ca pratividhAnaM vihitameva / atha dvitIyaH pakSo'bhyupagamyate so'pi na yuktaH nIlAdijJAnasyApi apratya ksstvprskteH| athAsya na vizeSaNaviziSTArthagrAhitA, nanu vizeSaNaviziSTArthagrAhakatvenAdhyakSatvasya ko 15virodho yena tadrAhiNo'dhyavasAyasyAnadhyakSatA? atha vizeSaNaviziSTArthagrAhitve vicArakatvamadhyakSaviruddham arthasAmodbhUtasya vicArakatvAyogAt, asadetat ; vizeSaNaviziSTArthAvabhAsinastasyAvikalpavat vicArakatvAyogAt smaraNAdyanusaMvaMdhAna( saMdhAna )samarthasya pramAtureva vicArakatvAt kathaM vizeSaNagrahaNAdisAmagrIprabhavasya tasyApratyakSatA? viziSTasAmagrIprabhavasyAsyApratyakSatve cakSarUpA lokamanaskArasApekSasyAvikalpasyApratyakSatAprasaktiHnaca vizeSaNAdisAmagryanapekSatvAdasya pratyakSatA 20 pratiniyatasvasAmayyapekSasya vizeSaNaviziSTArthAvabhAsino'pi pratyakSatvAvirodhAt anyathA rUpajJAna syAlokAdyapekSasyAdhyakSatve rasajJAnaM sAmagryantarasApekSamanadhyakSaM syAt vibhinnasvabhAvasAmagrIsApekSatvAt / na ca vizeSaNaviziSTArthagrahaNe vizeSaNavizeSyasambandhalaukikasthitInAM parAmarzaH yato vizeSaNavizeSyatatsambandhAnAM na svatantrANAM viziSTArthagrahaNAt prAgavabhAsaH api tu cakSurAdivyApAre svatantra nIlagrahaNavat vizeSaNaviziSTArthagrahaNaM sakRdeva; kevalaM tatra 'trayam' iti pratibhAso viziSTArthagrahaNa25syAnyathA'sambhavAt kathyate / na ca yathAvasthitavastugrahaNaM kalpanA atItAdigrahaNavat / na ca jAtyAditrayasyAbhinnasya bhedAdhyavasAyaH daNDa-zabdayorbhinnayorabhedAdhyavasAyo vA kalpanAdvayasyApyasaMbhavAt / tathAhi-na jAtyAditrayasya vastuno'vyatirekAdasattvAdvA'bhede bhedAdhyavasAyaH dvayorapyanupapatteH na hi jAtyAderabhede asattve vA tadvyavacchinnavastugrahaNasaMbhavaH asato'bhinnasya vA avaccheda katvAnupapatteH / na ca tatpratibhAse'pi pratibhAsaviSayasya dvicandrAderiva pramANabAdhitatvAta tatprati30 bhAso'pramANam yato na dvicandrAderiva jAtyAdeH kiJcid vAdhakam vRttivikalpAdestadvAdhakasya niSedhAt / tanna jAtyAditrayasyAbhinnasya bhedapratibhAMsaH kalpanA / nApi daNDa-zabdayorabhedAdhyavasAyaH yadi tatrAbhedapratipattistadaikapratibhAse'vacchedakAvacchedyabhAvena grahaNaM na bhavet kiM hi tadapekSyAva: cchedakamavacchedyaM vA arthAntarApekSatvAt tayoH / tathAhi-daNDasya daNDinaM prati vyavacchedakatvena pratibhAso naikatvena evaM vAcakasyA'pi vAcyapratipattau draSTavyam / vAcakAvacchinnavAcyapratibhAsA35 bhyupagamavAdinAmetanmatam yeSAM tu taTastha eva vAcakaH vAcyapratipattau vAcakatvena pratibhAtIti mataM tepAmamedAdhyavasAyo durApAsta eva / api ca, evaMvAdinA tiraskRtasvAkArasyAkArAntarAnupaktasyArthasya grahaNaM kalpaneti caturthapakSa evAbhyupagato bhavet / na cAyamabhyupagamaH saugatAnAM yuktaH svasiddhAntavirodhAt / tathAhi-avikalpakametadvijJAnaM bhrAntamadhyakSAbhAsamabhrAntapadavyavacchedyaM saugatasamaye prasiddham / tathA ca 1 "pratyakSasya"-vR0 la0 tti0| 2 pR0 525 paM0 27 / 3 pra0 pR. paM0 11 / 4-grAhitve-A0 / 5-tasya tasya vi-la. bhA. maaN0| 6-haNavi-bhAM. maaN| "vaidharmya-"bR. la. tti.| -yava-bR. A. hA. vi.| 9"viziSTa-"bR0 la. tti.| 10-bhAsaka-A0 hA0 vi0| 11-pi pinndd-l.| 12-stadeka-vA0 bA0 bhAM. mA. vinaa| 13 tadApe-bR. A. haa0vi0| 14-pekSAva-A. hA* vi.| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 527 "bhrAntisaMvRtisaMjJAnamanumAnAnumAnikam / smArtAbhilASikaM ceti pratyakSAbhaM sataimiram" // [ ityatra 'smArtAbhilASikaM ceti' iti' zabdaparisamApitAd vikalpavargAt pRthak 'sataimiram' ityanenAvikalpasyaivaMjAtIyakasya pratyakSAbhAsatvaM pratipAditam / kalpanAtve vAsyA'bhrAntapadopAdAnametadyavacchedArtha pratyakSalakSaNe na yuktiyuktaM syAt / tanna caturthapakSAbhyupagamo'pi nyAyopapanna iti nArtha-5 sAmarthyAnudbhUtatvAdapratyakSatA vikalpAnAm / yacca 'arthopayoge'pi' ityAdidUSaNamakSajatve teSAM pratipAditam tadapyasaGgatam / yato yathA nirvikalpotpAdakasAmagryantarbhUtAzcakSurAdayaH sahakAriNo'nyonyasavyapekSA api kAryotpAdanenaiva parasparato vyavadhIyante-tajananasvabhAvatvAt teSAM-tathA savikalpotpAdakA api / na cAntyAvasthAprAptaM nirvikalpotpAdakaM cakSurAdikamanyanirapekSameva svakAryanirvartakamanyasannidhistu tatra svahetunibandhano nopAlambhaviSaya iti vaktavyam "na vai kiJcidekaM 10 janakam" [ ] ityAdervirodhaprasakteH / atazcakSurAdivanna smRtyA'rthasya vyavadhAnam / na ca kSaNikatvAt smRtikAle arthasyAtItatvAt tayA tasya vyavadhAnaM kSaNikatvasyAsmAn pratyasiddhatvAt sphaTikasUtre nirAkariSyamANatvAcca / yadapi arthasya smRtisApekSatve dRSaNamabhyadhAyi-'yaH prAgajanaka'-iAdi, tadapyasaGgatam : upayogAvizeSasyAsiddhatvAt / tathAhi-bhAvAnAM dvividhA zaktiH pratiniyatakAryajanane ekA svarUpazaktiraparA sahakArisvabhAvA / tatra prAksmaraNAt svarUpazaktiH15 kevalA na kArya janayati, yadA tu samAsAditasahakArizaktiH kharUpazaktirbhavati tadA kAryamAvirbhAvayatyeva / na ca svarUpazakteH sahakArizaktyA vyatirikto'vyatirikto vA kazcidupakAraH kriyate kintu saMbhUya tAbhyAmekaM kArya niSpAdyate / tathAhi-antyAvasthAprAptakSaNavat sahakartRtvameva sarvatra sahakArArtho na tvatizayAdhAnamiti kSaNabhaGgabhaGge vistareNa pratipAdayiSyate / yadapi 'vizeSaNaM vizeSyaM ca' ityAdi dUSaNamabhihitam tathA, 'saGketasmaraNopAyam' ityAdi ca tadapi prAgeva nirastam / 20 yadapi 'vikalpAdhyakSayorekaviSayatve pratibhAsabhedo na syAt dRzyate ca taduktam-'zabdenAvyApRtAkSasya' ityAdi tdpysnggtm| zabdAkSaprabhavapratipattyorvipayabhedasya prasAdhitatvAt / zabdajapratipattI zabdAvecchedena vAcyasya kaizcit pratibhAsopagamAt kAraNabhedAdekaviSayatve'pi pratibhAsabhedasya ca kaizcidabhyupagamAnnaikAntena tayobhinnaviSayatA / tanna vyavasAyAtmakaM vikalparUpatvAdanakSArthajam / vyavasAyasya jJAnarUpatvAd jJAnagrahaNaM na kAryamiti cet, na; dharmi nirdezArtha jJAnapadopAdAnasya 25 darzitatvAt / vyavasAyAtmakagrahaNaM tu dharmanirdezArthamiti na punaruktam / [ keSAMcit nyAyasUtrIyapratyakSalakSaNe pratikSepaH ] nanu phala-svarUpa-sAmagrIvizeSaNatvenAsaMbhavAnnedaM lakSaNam / tathAhi-pratyakSaphalavizeSaNatve indriyArthasannikarSajatvAdiSu jJAna-pratyakSazabdayoH sAmAnAdhikaraNyAnupapattiH phalapramANAbhidhAya katvena; jJAnaM hi phalaM pratyakSaM tatsAdhakatamatvAt pramANamiti kathaM tayoH sAmAnAdhikaraNyam ? na ca 30 evaMbhUtaM phalaM yatastat pratyakSam , 'yataH' ityasyAzrutatvAt / tanna phlvishessnnpkssH| athaitaddopaparijihIrSayA svarUpavizeSaNapakSaH samAzrIyate so'pyayuktaH etadvizeSaNaviziSTasya pratyakSa nirNayasyAkArakasya pratyakSatvaprasakteH, na cAkArakasyAsAdhakatamatvAt pratyakSatvaM yuktam / atha kArakatvaM vizeSaNamupAdIyate tathApi saMskArajanake prsnggH| athaivaMviziSTamupalabdhisAdhanaM yat tat pratyakSam / nanvevamapyazrutaparikalpanAprasaktiH / sAmAnyalakSaNAnuvAdavAreNa vizeSalakSaNavidhAnAnnA-35 zrutakalpaneti cet, na; evamapi dvitIyaliGgadarzane'vinAbhAvasmRtijanake gotvavadarthadarzane ca saGketa 1-kSAbhAsitvaM vA0 bA0 |-kssaavbhaasitvN bhAM0 maaN0| 2 "kalpanApoDhapadenaiva vyavacchinnatvAt"-bR0 l.tti.| 3 pR. 525 paM0 3 / 4 pR0 12 paM0 5 / 5 sphuTi-vA0 bA0 bhAM. mAM0 vinA / "sphaTike'pyaparAparotpatteH kSaNikatvAd vyktiinaamhetuH"-nyaayd03-2-10| 6 pR0 525 paM0 10 / 7 pR. 525 paM0 14 / 8 pR0 525 paM0 16 / 9 "zabdaviziSTatayA"-bR. l.tti.| 10-t kara-vA. bA. bhA. mAM0 vinA / 11 pR. 524 paM0 10 / 12 "jJAna"-bR. la. tti.| 13 "prApnoti kharUpavizeSaNapakSe"-bR. la. tti.| 14 "sa hi saMskAra janayan kAraka eveti prApnoti asya pratyakSatA"-bR0 la* tti| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 dvitIye kANDesmRtijanake prsnggH| tannivRttyarthamarthopalabdhijanakatvAdhyAhAre viparyayajJAnajanake prsnggH| viparyayazAnaM hi sArUpyajJAnAdupajAyate yathoktavizeSaNavizeSitAt tasya cArthopalabdhitvamindriyArthasannikarSajatvapratipAdanAt sUtrakArasyAbhISTameva / atha tavyAvRttaye avyabhicAriviziSTopalabdhijanakatvAdhyAhArastathApi saMzayajJAnajanake pratyakSatvaprasaktiH / atha tannivRttaye vyavasAyAtmakArthopalabdhi5 janakatvAdhyAhArastathApyanumAne prasaGgaH yasmAt prAk pratipAditAzeSavizeSaNAdhyAsitaM viziSTopalabdhijanakaM ca parAmarzajJAnamadhyayanAdibhirabhyupagamyata iti tasyAnumitiphalajanakasyAdhyakSatAprasaktiH / athendriyArthasannikarpajopalabdhijanakasyetyadhyAhArastathApyubhayajajJAnajanakasya pratyakSatAprasaktiH yasmAdindriyajakharUpajJAnAt kenacida 'devadatto'yam' iti zabda uccArite indriyazabda vyApArAd 'devadatto'yam' iti saGketagrahaNasamaye jJAnamutpadyate yathoktavizeSaNaviziSTamiti tajjana10 kasya svarUpajJAnasya pratyakSatAprasaktiH / tannivRttyarthamavyapadezapadAdhyAhAra iti cet tahazrutasya dvitIyasUtrasya kalpanAprasaktiH / satyAmapyazrutasUtrakalpanAyAmavyAptyativyAptyoranivRttiH tulAsuvarNAdInAmabodharUpANAmapratyakSatvaprApteH sannikarSendriyAdInAM ca / na ca sannikarSasya prAmANyaM sUtrakRtA neSTaM "sannikarSavizeSAt tadbrahaNam" [ ] iti vacanAt grahaNahetozca prAmANyam / na ca karma-kartRrUpatA taisyeti karma-kartRvilakSaNasya jJAnajanakatvAt kathaM na tasya 15prAmANyam ? evamindriyANAmapi pramANatvaM sUtrakRto'bhimatam "indriyANi atIndriyANi svaviSayagrahaNalakSaNAni" [ ] iti vacanAt / na ca pramANasahakAritvAt teSAM pramANatvam anyasyendriyAt prAgupagrAhakasyopagrAhiNo'bhAvAt bhAve'pyajJAnarUpatvAt tasya na pramANatA bhavedityavyAptistadavasthaiva / pradIpAdInAM cAjJAnAtmakatve'pi pramANatvaM prasiddha loke tathA suvarNAdeH-"prameyA ca tulAprAmANyavat" [ nyAyada0 2-1-16] iti-prAmANyaM pratipAditaM sUtrakRtA / sUtrasya cArthaH20 yathA suvarNAdi paricchidyate tadA tulA pramANam pramANaM cAnumAnamAgamapUrvakam dazapalAdijJAnasyAnindriyArthasannikarSapUrvakatvAt tadabhAvazca vastrAdivyavahite'pi bhAvAt tathA prameyaM ca yadA suvarNAdinA tulAntaraMmitenAnumIyate tadA suvarNAdidravyaM pratyakSa pramANamindriyArthasannikarSajajJAnajanakatvAt indriyArthasannikarSajaM ca paJcapalarekhAdijJAnaM tadbhAvabhAvitvAt ata indriyAdisahakAri tat suvarNAdi paJcapalarekhAdijJAnamutpAdayat pratyakSaM pramANam / suvarNavadindriyArthajajJAnamutpAdayantaH sarva eva bhAvA: 25pratyakSapramANatAmAbibhrati / smRti-saMzaya-viparyayAdInAM cendriyArthasannikarSeNa saha vyApAre viziSTa phalajanakatvena prtyksstopeyte| tathAhi-saMzaya-viparyayayorapi bAhya viSaye svAlambane svAvacchedakatvenendriyArthasannikarSeNa saha vyApArAdAtmapratyakSavAdinAM cAtmano vizeSaNatvena viziSTapratItijanakatvena pratyakSatvAt / na ca tayoH sUtropAttavizeSaNayogitA sandigdhaviparyayasvabhAvatvAt / ativyAptirapi yadendriyArthasannikarSAlliGgAda gatimadindriyaM pratipadyate tadA sakalasUtropAttavizeSaNayogAt sanni30 karSalakSaNaliGgAlambanasya jJAnasya tathAvidhaphalajanakasya pratyakSatAprasaGgAt / etacca 'indriyasyArtha' iti samAsozrayaNe dUSaNaM draSTavyamiti svarUpavizeSaNapakSe anekdossaapttiH| atha jJAnaprAmANyavAdibhirnirNayasya prAmANyamiSyata eveti nAniSTapreraNAvakAzaH / tathAhitatsadbhAve viSayodhigatiriti lokasyAbhimAnaH yacca tathAvidhaviSayAdhigame karaNaM tat pramANam / nirNaye ca sati tadadhigatiriti sa eva pramANam ata eva nAzrutasUtrAntarakalpanAdoSAnuSaGgo'pi, 35 naitat sAram / yato nirNaye sati yo'yaM viSayAdhigatyabhimAnaH sa kiM sAdhakatamatvAnnirNayasya uta 1"viparyayajJAnasya"-bR. l.tti.| 2 "anumAnajanake prasaGga ityarthaH"-bR. l.tti.| 3 "sannikarSasya"-bR0 la. tti.| 4 "yadi hi indriyAt prAk kiJcidanyadapi bhavet tadA indriyaM tasya sahakAri kuryAt / na ca kiJcit prasiddhaM tadA tadupagrAhyasyAbhAvAt"-bR. la. tti.| 5 "guruvaparimANajJAnasAdhanaM tulA pramANam jJAnaviSayo gurudravyaM suvarNAdi prameyam / yadA suvarNAdinA tulAntaraM vyavasthApyate tadA tulAntarapratipattau suvarNAdi pramANam tulAntaraM prameyamiti" ityAdi-vAtsyA. bhA0 pR. 113 paM08-11 / nyAyavA0 pR. 193 pN08-11|| nyAyavA. tA0 TI0 pR. 364 paM0 22-pR. 365508|6-t yathA bhAM. maaN0| 7"tulA"-bR0 l.tti.| 8 yathA su-bhAM* maaN0| 9-rametenA-bR0 saM0 / 10 "tulAyAstu prameyalam"-bR. l.tti.| 11-tvAdita i-vA0 baa0| 12-sAnAzraya-bR0 la. vinaa| 13-yaavg-bR0| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA 529 viSayAdhigatikhabhAvatvAditi sandehaH vizeSahetvabhAvAt sAdhakatamatve ca siddhe ttpraamaannyaavgtiH| atha viSayAdhigatisvabhAvatvenaiva nirNayasya viSayAdhigatyabhimAno na sAdhakatamatveneti bhavato'pi vizeSahetvabhAvaH, na; abodhasvabhAvAnAmapyarthopalambhanimittAnAM bhAve viSayAdhigatisiddheH tathA ca 'dhamAja jJAto'gniH' iti vyapadizaMlloka upalabhyate nAgnijJAnAditi evaM cakSuSaH pradIpAdezcAndhakAre viSayAdhigatinimittatAvyapadezo lokaprasiddha iti paricchede'bodhasvabhAvasya tajanakasya sAdhakatama-5 tvAnnArthajJAnasya pramANatA / athApi syAt sAdhakatamajJAnajanakatvenApi dhUmAdInAM tovyapadezaH saMbhavIti na teSAM tataH sAdhakatamatvasiddhiH tathA ca dhUmasadbhAve'pi viSayAdhigatirityabhimAnAbhAvAt sati tvarthazAne pratyekazasteSAmAMve'pi bhAvAda viSayAdhigatya~bhimAne anantaravRttamarthajJAnameva sAdhakatamam na viSayAdhigatau jJAnasya sAdhakatamatA viSayAdhigatikharUpatvAt tasya na ca kizcidvastu svarUpe sAdhakatamaM tadvizeSAbhidhAnaM ca pramANapadam atha svaviSaye savyApArapratItatAmupAdAya phalasyaiva 10 prmaanntopcaarH| uktaM ca"savyApArapratItatvAt pramANaM phalameva st"|| ] tathA, "savyApAramivAbhAti vyApAreNa svkrmnni"|[ ] iti cet, na; mukhyasadbhAve upacAraparikalpanAt / bauddhapakSe tu na mukhyaM sAdhakatamatvaM kvacidapi siddhamiti nopacAraH asmanmate tu dhUmAdInAM sAdhakatamatvaM viziSTAvagatihetutvAt jJAnasya tu na tad yuktaM tasya 15 tatvabhAvatvAt abhimAnavazAt tasya sAdhakatamatve pramANa-phalayorbhedaH prasajyate sa ca bhvto'nissttH| yaJca 'dhUmAdibhAve'pi viSayAdhigaterabhAvAt tadbhAve ca bhAvAt' ityuktam, tadasaMgatam yato naiva jJAnasadbhAve kAcit tajjanyA viSayAdhigatiH dhUmAdisadbhAve tu tasyAH sadbhAvo'nantaramupalabhyata eva ato dhUmAdyeva sAdhakatamam abhimAnastu jJAnAnantaramupajAyamAno dhUmAdibhAve'pyanupajAyamAno jJAnasya na sAdhakatamatvaM prakAzayati api tvarthAdhigamasvarUpatAm / tathAhi-arthAdhigatAvartho'dhigata 20 ityabhimAnaH prabhavati na tu dhUmAdibhAve / ato viSayAdhigatyabhimAnasyAnena prakAreNa bhAvAnna tava. gatau sAdhakatamatvaM jJAnasyeti nirNaye'dhyakSatAprasaktipreraNA tadavasthaiva / kiJca, suptAvasthottarakAlaM ghaTAdijJAnotpattau yadyabodharUpaM tajanakaM pramANaM neSyate tadA prAgaparajJAnasyAbhAvAt kasya tat phalaM bhavet ? ghaTatvasAmAnyajJAnasya ghaTajJAnaM phalamiti cet nanu ghaTatvajJAne kiM pramANam ? tadeveti cet ekasya pramANa-phalatAprasaktiH / abhyupagamyata eveti cet na, vizeSyajJAne'pi tatprasaGgAt / na ca 25 vizeSyajJAnotpattau vizeSaNajJAnasya pramANatvaM dRSTamiti tatastadbhinnamabhyupagamyata iti vaktavyam indriyArthasannikarSAnantaraM ghaTatvAdisAmAnyajJAnasya darzanAt tatra sannikarSasya pramANatvaprasakteH / ajJAnatvAnneti cet na, vizeSaNajJAnaM vizeSyajJAnotpattau jJAnatvAda vizeSyaviSayatvena pramANaM syAt na ca tadiSyate vizeSaNavizeSyAlambanabhinnajJAnavAdibhiH ato yathA vizeSaNajJAnasya vizeSyajJAnotpattI prAmANyaM tathA sannikarSasyApi vizeSaNajJAnotpattau tadabhyupagantavyam / tathAhi-sannikarSaH pramANaM30 viziSTajJAnotpattau kAraNatvAt vizeSaNajJAnavat / jJAnatvAt pramANatvAbhyupagame'kArakANAM nirNayAdInAM pramANatvaM syAt na ca svasaMvedyatvena teSAmajanakAnAmapi pramANatvam arthAntaraphalavAditvahAniprasaGgAt / na ca naiyAyikairanarthAntarabhUtaM bauddhairiva phalamabhyupagamyate tadabhyupagame vA tatpakSanirAsAdayamapi nirasta eva ato jJAnapramANavAdinaH suSuptAvasthottarakAlaM ghaTatvAdijJAnAbhAvaprasakterghaTAdijJAnasyApyabhAvaprasaGga ityazeSasya jagata AndhyApattiH / na ca suSuptAvasthAyAM jJAna-35 sadbhAvAnnAyaM doSaH asaMvedyamAnasya tadavasthAyAM tasya sadbhAvAsiddheH / na ca jAgratpratyayena tatsadbhAvo'vasIyate tasya ttprtibndhaasiddheH| tatkAryatvAt tatpratibandha iti cet na, vaizeSikaiH sarvasya zAnasya 1-ti bhAva-bR. la. vA. bA. vinaa| 2-gate si-bR0| 3 "viSayAdhigatinimittatArUpaH"-bR. la. tti.| 4-bhavatIti bR0 A0 haa0vi0| 5 sannikarSajJAne vA0 bA0 vinA / 6-bhAvepi bhAvepi bhAvA0 baa0| 7-tyabhidhAne A0 haa0vi0| 8 "jJAnasya"-bu. l.tti.| 9 "sAdhakatama"-bR. la. tti.| 1. "pratyakSajJAnasya"-bR. l.tti.| 11 nyAyamana. A0 2 pR. 70 paM0 16 / 12 "avagatikhabhAva-" bR. l.tti.| 13 atra 'tatpadaM yadi dhUmAdiparaM tadA tadabhAve ca' iti pAThaH saMbhAvyate, yadi ca 'tat padamarthajJAnaparaM tadA yathAzrutameva samyak / 14 "viSayAdhigamarUpaH"-bR. l.tti.| 15 suSuptA-bhAM. mAM / 68 sa0 ta0 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDejJAnapUrvakatvAnabhyupagamAt vizeSyajJAnAdInAmeva vizeSaNazAnAdipUrvakatvaM nAnyeSAM prtibndhaabhaavaat| bodharUpatA pratibandha iti cet na, avodhasvabhAvAdapi bodhasyotpattyavirodhAdanyathA adhUmasvabhAvAdagnadhUmotpattirna bhavet / tasya tajananavabhAvatvAdadoSa iti cet na, itaratrApyasya samAnatvAt / tathAhi-abodhAtmikA kAraNasAmagrI vodhajananasvabhAvatvAt taM janayiSyatIti na pratibandhaH / 5tasmAdabodhAtmakasyApi pramANatvamabhyupagantavyamityavyApakatvaM lakSaNadoSaH / tanna svarUpavizeSaNapakSo'pi yuktisNgtH| _nApi sAmagrIvizeSaNapakSaH tatrAsyaupacArikatvAt / tathAhi-sAmagrIvizeSaNapakSe indriyArthasannikarSotpannamityupapannamiti vyAkhyeyam taccAyuktam utpattizabdasya svarUpaniSpattau prasiddhatvAt / tathA jJAnazabdo'pi sAmagrIvizeSaNapakSe jJAnajanakatvAt 'sAmagryaM jJAnam' iti vyAkhyeyam evama10 vyabhicAri vyavasAyAtmakaM ca sAmagryam tathAvidhaphalajanakatvAt avyapadezyamapi tacchabdena sahA vyApArAt / tadevaM sUtropAttavizeSaNayogitvaM sAmanyasya tathAvidhaphalajanakatvena na khata iti na yuktsttpksso'pi| [naiyAyikaiH phalavizeSaNapakSAzrayeNa pratikSepamudasya pratyakSasUtroktalakSaNasya samarthanam ] tInarthakaM sUtram, na; phalavizeSaNapakSasyopapatteH / nanu tatrApi 'yataH' ityadhyAhAro'styeva doSaH, 15na; tAvanmAtreNa skldossviklaabhimtpksssiddhH| atastathAvidhaM zAnaM yato bhavati tat pratyakSamiti sakaladoSavikalaM pratyakSalakSaNaM siddham / nanvetasminnapi pakSe jJAnasya prAmANyaM na labhyate iSTaM ca tasya prAmANyam-"yadA jJAnaM pramANaM tadA hAnAdivuddhayaH phalam" [1-1-3 vAtsyA0bhA0] iti vacanAt, naiSa doSaH; jJAnasyApyevaMvidhaphalajanakatvena pramANatvAt / tathA cAnubhavajJAnavaMzajAyAH smRteH 'tathA 1 "indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam-[ nyAyada0 1-1-4 ] pratyakSamiti lakSyanirdezaH itarallakSaNam / samAnAsamAnajAtIyavyavacchedo lakSaNArthaH / samAnajAtIyaM pramANatayA anumAnAdi, vijAtIyaM prameyAdi tato vyavacchinnaM pratyakSasya lakSaNamanena suutrennoppaadyte| atra codayanti-indriyArthasannikarphatpannavAdivizeSaNaiH kharUpaM vA viziSyate, sAmagrI vA, phalaM vA? tatra kharUpavizeSaNapakSe yad evaMkharUpaM jJAnaM tat pratyakSamiti tatsvarUpasya vizeSitatvAt phalavizeSaNAnupAdAnAcca lakSaNamavyApti-ativyAptibhyAmupahRtaM syAt / avyAptistAvad atathAvidhasvarUpasya bodhasya indriyAdezca nirmalaphalajanakatayA labdhapramANabhAvasyApi prAmANyaM noktaM bhavet / ativyAptizca tathAvidhakharUpasyApi jJAnasyAkArakasya vA saMskArakAriNo vA smRtiM janayato vA saMzayamAdadhAnasya vA viparyayamutpAdayato vA pramANavaM prApnoti phalasyAvizeSitatvAt / tadvizeSaNAbhidhAne punarazrutasUtrAntarAdhyAhAraprasaktiH avyAptizca tadavastheti na kharUpavizeSaNapakSaH"-nyAyamaJja0 A0 2 pR. 6550 4- 2 "nApi sAmagrIvizeSaNapakSaH tatra hIndriyArthasannikarpotpannamiti indriyArthasannikarSopapannaM sAmagryamiti vyAkhyAtavyam / avyapadezamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM jJAnamiti ca tajanakatvAdupacAreNa tathA sAkalyaM varNanIyamiti kliSTakalpanA" |-nyaaymaa0 A0 2 pR0 6550 17- / 3-na sva-bR. l.| 4"phalavizeSaNapakSo'pi na saMgacchate jJAna-pratyakSayoH phala-karaNavAcinoH sAmAnAdhikaraNyaprasaGgAt / pramANalakSaNaprastAvAt pratyakSaM pramANamucyate taca karaNamiti varNitam / jJAnaM tu tadupajanitaM phalamiti kathamaikAdhikaraNyaM tasmAt pakSatrayasyApi ayuktiyuktakhAt pakSAntarasyApi asaMbhavAdayuktaM sUtramiti / atrocyate-kharUpa-sAmagrIvizeSaNapakSau tAvad yathoktadoSopahatavAnnAbhyupagamyate / phalavizeSaNapakSameva saMmanyAmahe / tatra ca yad vaiyadhikaraNyaM coditaM tad 'yataH'zabdAdhyAhAreNa parihariSyAmaH / yata evaM yad vizeSaNaviziSTaM jJAnAkhyaM phalaM bhavati tat pratyakSamiti sUtrArthaH / itthaM ca na kvacid avyAptirativyAptirvA na kAcit kliSTakalpanA 'yataH'zabdAdhyAhAramAtreNa niravadyalakSaNopavarNanasamarthasUtrapadasaMgatisaMbhavAt / nanu samAnAdhikaraNe eva jJAna-pratyakSapade kathaM na vyAkhyAyete ki 'yataH'zabdAdhyAhAreNa ? uktamatra karaNasya pramANavAd jJAnasya ca tatphalakhAt phala-karaNayozca kharUpabhedasya siddhatvAt / tadatra pramANatAyAM sAmagyAstajjJAnaM phalamiSyate / tasya pramANabhAve tu phala(laM) haanaadibuddhyH||" ityAdi-nyAyamaja. A. 2 pR. 65 paM0 21- 5jJAnaM na y-bR0| 6 "yadA sanikarSastadA jJAnaM pramitiH yadA jJAnam tadA hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam"-vAtsyA0 bhA0pR0 175021 / "sarvaca pramANaM khaviSayaM prati bhAvasAdhanaM pramitiH pramANamiti / viSayAntaraM prati karaNasAdhanaM pramIyate aneneti Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | 531 cAyam' ityetad jJAnamindriyArthasannikarSajatvAt pratyakSaM phalaM tatsmRtestu pratyakSapramANatA, sukhaduHkhasambandhasmRtestvindriyArthasannikarSasahakAritvAt tathA cAyam iti sArUpyajJAnajanakatvenAdhyakSapramANatA sArUpyajJAnasya ca 'sukhasAdhano'yam' ityAnumAnikaphalajanakatvenAnumAnapramANatA / na ca sukhasAdhanatvajJAnamindriyArthasannikarSajaM zaMktarasannihitatvAt zaktirhi sahakArikAraNAntarasAnnidhyam taccAsannihitamiti nAdhyakSapramANaphalaM sukhasAdhanatvajJAnamiti kecit / apare tu5 yAsyarthe vizeSyAkRSTamasannihite vizeSaNe manaH pravartate iti manolakSaNendriyArthasannikarSajamadhyakSapramANaphalametaj jJAnamiti sampratipannAH / nanvevamapyavyApakaM lakSaNam AtmasukhAdiviSayajJAnasyApratyakSaphalatvAt tacca manaso'nindriyatvAt anindriyatvaM tu manasa indriyasUtre aparipATitatvAt pratyakSaphalatA ca tadvipayajJAnasyAbhyupagamyate, asadetat; manasa indriyadharmApatatvenendriyatvAt adhigatAnadhigataviSayagrAhakatvamindriyadharmaH sa ca manasi vidyata eva tenendriyadhamapitasya sarvasyaiva 10 pratyakSasUtre indriyagrahaNenavirodhaH / tataH pratyakSasUtra evendriyatvaM manasaH siddham tatsiddhau ca nAvyAptirlakSaNadoSaH / indriyasUtre ca manaso'pAThaH tatsUtrasya nAnAtve indriyANAM lakSaNaparatvAt sUtrazabdena hi jAtyapekSayA sUtrasamUha evocyate tena lakSaNasUtrasamUhoddezArthaM tatsUtram / tathA ca jighratyaneneti ghrANaM bhUtaM gandhopalabdhau kAraNam ' ghrANam' ityabhidhIyamAne sannikarSe prasaGgaH tanni vRttyarthe 'bhUtam' iti bhUtasvabhAvatvaM vizeSaNam / evaM caSTe aneneti cakSU rUpopalabdhau kAraNam sannikarSe 15 prasaGgastannivRttyarthaM bhUtagrahaNaM sambandhanIyam pradIpe prasaGgastanivRttyarthamindriyANAmiti vAcyam evaM vagAdiSvapi yojyam / evaM ca sUtrapaJcakametallakSaNArtha pratyekamindriyANAM na punarvibhAgArtham AdisUtroddiSTasya bhedavato vibhAgAbhyupagamAt vibhaktavibhAge cAnavasthA vibhAgArthe vA vAhyAnAmityadhyAhAraH kAryaH svalakSaNasAmarthyAt / manasastu tadanantaraM lakSaNAnupadezo vaidharmyAt tacca tasyAbhUtasvAbhAvyAt bhUtasvAbhAvyenendriyANi vyavacchidyante "bhUtebhyaH " [ nyAyada0 1-1-12] iti vacanAt na tu manasa 20 tallakSaNamasti ata eva sarvaviSayatvaM manasaH na tvindriyANi vAdyAni sarvavipayANi tantrayuktayA vA manaso'nabhidhAnam paramatamapratiSiddhamanumatamiti hi tantrayuktiH / na caivaM ghrANAdInAmapyanabhidhAnaM prasajyate ghrANAderapyanabhidhAne svamatasyaivAbhAvAt paramatamiti vyapadezAsaMbhavAt / asti ca "yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam" [ nyAyada0 1-1-16] iti vacanAt manaso'bhidhAnamindriyatvena indriyAnantaraM tvanabhidhAnaM vaidharmyAdityuktam / tannAvyAptirdoSa iti sthitam / pramANam / yadi bhAvasAdhanaH pramANazabdaH kiM phalam viSayasyAdhigatatvAt / uktaM phalaM hAnAdibuddhaya iti / jJAte tadbhAvAt jJAte khalvarthe tridhA buddhirbhavati heyo vA upAdeyo vA upekSaNIyo veti / kecit tu sannikarSameva pratyakSaM varNayanti na tazyAyyaM pramANAbhAvAt - sannikarSa eva pramANamiti na pramANamasti / ubhayaM tu yuktaM paricchedakatvAt ubhayaM paricchedakam - sannikarSo jJAnaM ca / ekAntavAdinastu doSa iti" - nyAyavA0 pR0 29 paM0 1 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 102 paM0 8- pR0 105 paM0 16 / " tasmAt suSTakaM yadA jJAnaM pramANaM tadA hAnAdibuddhayaH phalamiti / tadevaM phalavizepaNapakSe 'yataH 'zabdAdhyAhAreNa vAcakaM sUtram yata indriyArthasannikarSotpannatvAdivizeSaNavizeSitaM jJAnAkhyaM phalaM bhavati tat pratyakSamiti" - nyAyamaJja0 A0 2 0 72 paM0 4 1-tyakSa pha-vA0 vA0 vinA / 2 sarvasyeva bhAM0 mAM0 / 3-nAvirodhaH la0 vA0 bA0 A0 hA 0 vi0 / 4- vatvaM ca vi-vR0 / 5-bhAge vA bR0 / 6 " manasaH " vR0 la0 Ti0 / 7 " ghrANa- rasana-cakSus - tvak-zrotrANIndriyANi bhUtebhyaH" iti sUtram / nyAyavA0 pR0 69- / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 221 - nyAyamaJja0 A0 8 pR0 476-1 8 pra0 pR0 paM0 19 / 9 " AtmAdiSu sukhAdiSu ca pratyakSalakSaNaM vaktavyam anindriyArthasannikarSajaM hi taditi indriyasya vai sato manasa indriyebhyaH pRthagupadezo dharmabhedAt bhautikAnIndriyANi niyataviSayANi saguNAnAM caiSAmindriyabhAva iti, manastvabhautikaM sarvaviSayaM ca nAsya saguNasyendriyabhAva iti / sati cendriyArthasannikarSe sannivimasannidhiM cAsya yugapajjJAnAnutpattikAraNaM vakSyAmaH ( a0 1 0 1 sU0 16 ) iti / manasazcendriyabhAvAn tanna vAcyaM lakSaNAntaramiti / tantrAntarasamAcArAccaitat pratyetavyamiti / paramatamapratiSiddhamanumatamiti hi tantra yuktiH " - vAtsyA0 bhA0 pR0 21paM0 14 - 25 "indriyArthasannikarSotpannamityevamAdilakSaNamAtmAdiSu sukhAdiSu ca nAsti manaso'nindriyatvAdavyApakametat pratyakSalakSaNamiti / kathaM punarindriyaM mano na bhavati ? indriyasUtre'paThitalAt / paripaThitAni ghrANAdInIndriyANi / na ca teSu manaH 1 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 dvitIye kANDe paThitam / tasmAnmano nendriyam / pRthak cAnabhidhAnAnnAsti manasa indriyale pramANaM tatazca nendriyaM manaH / na caivaM pratyakSAH sukhAdayo bhaviSyantIti / pratyakSAzcaite nAnumAnikAH liGgAbhAvAt / na hi liGgamantareNAnumeyArtho gamyate / nApyanyat pramANa pratipAdakamasti sukhAdInAm / na ca teSAmanumeyatvam / na cAnyA gatirasti / tasmAt kartavyaM sukhAdInAM pratyakSeNa grahaNopasaM. khyAnamiti / kazcaivamAha na pratyakSAH sukhAdaya iti ? indriyArthasannikarSajanyapratyakSavAdyAha / naiSa doSaH / manasa indriyakhAdindriyArthasannikarSotpannaM sukhAdijJAnamiti / yattu sUtre'nabhidhAnaM tadvaidhayAt / kiM tadvaidhayaM ? sarva viSayatvAsarva viSayale / sarvaviSayaM mano'sarva viSayANItarANi / sarvaviSayaM tu manaH smRtikAraNasaMyogAdhArakhAt Atmavat sukhagrAhakasaMyogAdhikaraNavAt samastendriyAdhiSThAtRvAca Atmavat / bhautikAbhautikavaM tu na, virodhAt / na hi bhautikaM mano nApyabhautikamiti / kAryadharmAvetau bhautikatvamabhautikalaM ca / na ca kArya manaH / tasmAnna bhautikaM nApyabhautikamiti / zrotre cAsambhavaH yadi bhautikavAbhautikavalakSaNAd vaidhAdaparipAThaH sUtre manasaH, zrotramapi sUtre na paThitavyaM tarhi, na hi zrotraM bhautikaM nApyabhautikamiti / khArthe pratyayavidhAnamiti cet / na / pratyayavaiyarthyAt / syAdeSA buddhiH khArthika eSa pratyayo bhUtameva bhautikamiti / tacca n| pratyayavaiyarthyAt / na hi bhautikamityanena kazcittaddhitArtho labhyate / tasmAd vyarthametat svArthe pratyayavidhAnamiti / yatpunaretat pRthagabhidhAnaM nAstIti / na nAsti yugapajjJAnAnupapattariti / yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgamityucyate / tena ca pratipAdita. metanmanasaH karaNalamiti saguNAnAmindriyabhAvo vaidharmyamityetadapyayuktam / zrotrAnabhidhAnaprasaGgAdeva / tasmAt sarva viSaya. khAsarva viSayatvameva vaidharmyamityetadeva jyAyaH / tatrAntarasamAcArAcca / tantrAntare mana indriyamiti paThyate / tacceha na pratiSidhyate / apratiSedhAdupAttaM taditi na / zeSAbhidhAnavaiyarthyAt / zeSANyapIndriyANi taiH paripaThitAni tasmAt tAnyapi na baktavyAni yadyapratiSedhAdupAdAnaM syAditi / na / tatrayuktyanavabodhAt / na bhavatA tantrayuktiH parijJAyate / paramatamapratiSiddhamanumatamiti hi tatrayuktiH / na ca yasya khamataparigraho nAsti tasya svamataM paramataM vA bhidyate / bhavatA ca paramatAnurodhena sarva khamataM nivAryata iti / tannivAraNAt khamataM paramatamityetadeva na syAt / tasmAdasti mana indriyaM ceti / tadupapannamindriyArthasannikarSotpannaM sukhAdijJAnamiti vyApakaM lakSaNam"-nya yavA0 pR. 3810 1- / "avyApakalena lakSaNAkSepaparaM bhASyamAtmAdiSvityAdi, tajhyAcaSTe / indriyArtheti / dezayati / kathaM punariti / pariharati / indriyeti / mA bhUdindriyasUtre pAThaH, taddhi bAhyendriyalakSaNamAntaraM ca mana ityata Aha / pRthak ceti / na ca sukhAdau pramANAntaramasti, tasmAt pArizeSyAt siddhaM pratyakSavamityAha / pratyakSAzceti / nanu nete prameyAH, khasaMvedanasiddhatvAt , tat kimatra prameyArthena pramANenetyata Aha / na ca teSAmiti / nanUktaM svasaMvedanatayA na pramAkarmabhAva eSAmityata Aha / na cAnyA gatiriti / saMvedanalena hi teSAM khasaMvedanatA na caite saMvedanamityuktamadhastAditi bhAvaH / AkSepamupasaMharati / tasmAditi / bhASye cAtmAdiSu sukhAdiSviti nityAnityAbhiprAyaM vargadvayamAtmasukhaduHkhakhAdayo nityA anityAzca sukhaduHkhAdaya iti / tadidamuktaM dignAgena / 'na sukhAdiprameyaM vA mano vA'stIndriyAntaram / ' maca tat sambhavati / ghrANAdisUtreNa vibhAgapareNa niSedhAditi bhAvaH / samAdhibhASyamindriyasya vai sata iti / tajhyAcikhyAsugUDhAbhiprAyaH pRcchati / kazcaivamiti / AkSepnuruttaramindriyArtheti / samAdhAtA Aha / naiSa doSa iti / AkSepturanuzayabIjamuddhATya dUSayati / yattu sUtra iti / nedaM vibhAgaparaM ghrANAdisUtramapi tu lakSaNaparaM, tatra cendriyamapi mano na lakSitaM vaidhAdityarthaH / vaidharmyamAha / vaidhaya'miti / tatra pramANayati / sarvaviSayaM khiti / vaidhAntara dUSayati / bhautiketi / kAryyasya hi vizeSau bhautikavAbhautikale, bhUtakArya bhautikaM yad bhUtakAyaM na bhavati tadU bhautikaM na bhavati / bhUtakAryavapratiSedhazca tadanyakAryalaM gamayati / vizeSaniSedhasya zeSAbhyanujJAnahetutvAt / itarathA khakAryamevocyeta na khabhautikam / tasmAdakAryyasya manaso'bhautikavaM kAryadharmo viruddhamityarthaH / api ca vaidhAnmanovat zrotramapi na vaktavyamityAha / zrotre ceti / zaGkate / svArtha iti / bhUtAni hi ghrANAdIni zrotrAntAni manastu na bhUtamiti vaidharmyamityarthaH / nirAkaroti / taca neti / darzayiSyati hi vArtikakAro yathA svArthiko na kazcidapi pratyaya ityarthaH / AkSepahe. tumanubhASate / yatpunariti / dUSayati / tannAstIti / tadanena sati cendriyArthasannikarSe ityAdi bhASyaM vyAkhyAtam / yaccAparaM vedharmya ghrANAdibhyo manasa uktaM bhASyakAreNa tatsiMhAvalokitena dUSayati / saguNAnAmiti / ghrANAdIni yathA khaskhaguNena gandhAdinA bAhyaM gandhAdi bodhayanti naivaM khaguNena zabdena zrotraM bAhyaM zabda bodhayati, tanmanovat zrotramapi ghrANAdisUtre na paThitavyamityarthaH / bhASyokteSu madhye'bhimataM vaidharmyamupasaMharati / tasmAditi / bhUtakhAbhUtatvalakSaNaM vaidhayaM na bhautikavAbhautikakhagrahana shkymityvdhaarnnaabhipraayH| nanu yugapajjJAnAnutpatteqhanakAraNaM mano'stItyavagamyate na punarasyendriyalamapi, tadbhAvAnavagame ca nendriyArthasannikarSa sukhAdijJAnaM zakyaM vaktumityata Aha / tantrAntareti / sacyate vyutpAdyate anena tattvamiti tantraM zAstram / tadanena manasazcetyAdi bhASyaM vyAkhyAtam , tada dUSitaM dignAgena / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 jnyaanmiimaaNsaa| [naiyAyikairvindhyavAsIyapratyakSalakSaNasya nirAkaraNam ] "zrotrAdivRttiravikalpiMkA"[ ] iti vindhyavAsipratyakSalakSaNamanenaiva nirastam / yathA hyavikalpikA zAkyadRSTyA'dhyakSamatiH pramANaM na bhavati tathA vindhyavAsiparikalpitA'pi sA 'aniSedhAdupAttaM cedanyendriyarutaM vRthaa|' tad dUSayitumupanyasyati / na zeSeti / tad dUSayati / na tantrayuktIti / sarvasya tantrAntare loke ca siddhavAdavaktavyatAyA~ khamatamapi nAsti / vacanaliGgaM hi matajJAnaM na cAnanumate niSedhamAtraM zakyaM kartumabhAvasya bhAvanirUpaNAdhInanirUpaNavAditi bhAvaH / siddhamarthamupasaMharati / tasmAditi / prakRtamupasaMharati / taditi"-nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 146 paM01 1sAyakArikApramukhedAnIMtanopalabhyamAnasAGkhyadarzanagrantheSu pratyakSalakSaNamitthaM darzitamasti"prativiSayAdhyavasAyo dRSTam"-sAGkhyakA0 5 / "viSayaM viSayaM prati yo'dhyavasAyo netrAdInAmindriyANAM paJcAnAM rUpAdiSu paJcasu tat pratyakSa pratipattirUpaM dRSTAkhyam"mAThara0 pR0 12 paM0 1.-1 "xxx viSayaM viSayaM prati vartate iti prativiSayam / vRttizca sannikarSaH / arthasannikRSTamindriyamityarthaH / tasmin adhyavasAyaH tadAzrita ityarthaH / adhyavasAyazca vuddhivyApAro jJAnam upAttaviSayANAmindriyANAM vRttau satyAM buddhastamo'bhibhave sati yaH sattvasamudrekaH so'dhyavasAya iti vRttiriti jJAnamiti cAkhyAyate / idaM tat pramANam-sAGkhya0 ko. pR. 24 paM011 "yat saMbaddhaM sat tadAkArollekhi vijJAnaM tat pratyakSam"-sAGkhyada0 1-81 / "saMbaddhaM bhavat saMbaddhavastrAkAradhAri bhavati yad vijJAnaM buddhivRttistat pratyakSaM pramANamityarthaH"-sAGkhyapra. bhA0 pR0 65 paM0 16-1 "tatra pratyakSaM tAvat zrotrAdipaJcakaM lokocitazabdAdiguNagrAhakam"-sAyasa0 sAGkhyatattvavi0 pR0 27 paM0 5 / yadyapi TIkAkRnnirdiSTamidaM sAtyasaMmataM pratyakSalakSaNaM pUrvanirdiSTasAGkhyagrantheSu na kvApyupalabhyate tathApyanye samAlocakASTIkAkRnnirdiSTAM 'zrotrAdivRttiravikalpikA' iti zabdAnupUrvImevA'vikalatayA vikalatayA vodbhUtyaitallakSaNaM samAlocita. bntH| tadyathA "tathA, zrotrAdivRttiravikalpikA etadapi pratyuktam" ityAdi tattvopa0 li. pR. 7750 10-pR081505| "tathA, zrotrAdivRttiriti / kiM kAraNam ? paJcapadaparigraheNa pratyakSalakSaNamuktaM yatrAnyatarapadaparigraho nAsti tat pratyakSAbhAsamiti"-nyAyavA0 pR. 43 paM0 10-1 __ "vArSagaNyasyApi lakSaNamayuktamityAha-zrotrAdivRttiriti / paJcAnAM khalvindriyANAmakAreNa pariNatAnAmAlocanamAtraM vRttiriSyate, sA ca saMzayAdivyApakavAdalakSaNamiti"-nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 155 paM0 19 "zrotrAdivRttiraparairavikalpiketi pratyakSalakSaNamavarNi tadapyapAstam / sAmyAna yasya na ca sidhyati buddhivRttyA draSTavamAtmana iti pratipAditaM prAk" // -nyAyamaja0 A0 2 pR0 100 paM0 13-1 "IzvarakRSNastu prativiSayAdhyavasAyo dRSTamiti pratyakSalakSaNamavocat / tadapi na manojJam / anumAnAdijJAnAnAmapi viSayAdhyavasAyakhabhAvalenAtivyApteH / yattu rAjA vyAkhyAtavAn pratirAbhimukhye vartate tenAbhimukhyena viSayAdhyavasAyaH pratyakSamiti tadapi anumAnAdAvastyeva" ityAdi-nyAyamaja. A0 2 pR0 109 paM04-14 / "zrotrAdivRttiradhyakSamityapyetena cintitam / tasyA vicAryamANAyA virodhazca pramANataH" // 36 // xxx "na ca pramANato vicAryamANA zrotrAdivRttiH sAGkhyAnAM yujyate" ityAdi-tattvArthazlo0 vA. pR. 187 paM0 26-32 / "etenendriyavRttiH pramANamityabhidadhAnaH sAGkhyaH pratyAkhyAtaH" ityAdi-prameyaka. pR.6 pra. paM07-14 / "tathAhi-zrotrAdivRttiHpratyakSamiti sAGkhyAH pratyakSalakSaNamAcakSate" ityAdi-syAdvAdara0 pR. 343 paM01-4 aa0| "zrotrAdivRttiravikalpikA pratyakSamiti vRddhasAGkhyAH"xxx "prativiSayAdhyavasAyo dRSTa(STam) iti pratyakSalakSaNamitIzvarakRSNaH" ityAdi-pramANamI. pR. 39 paM07-17 // 2"AcAryeNa kumArilena zAntarakSitena kamalazIlena haribhadreNa ca khavagranthe vindhyavAsino nAma nirdiSTam / tadyathA "saMdihyamAnasadbhAvavastubodhAt pramANatA / vizeSadRSTametaca likhitaM vindhyavAsinA" ||-lo. vA. anu0 zlo. 143 pR0 393 / tattvasaM0 kA0 1445 pR0 422 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 dvitIye kANDepramANaM na yuktA / na ca sAMkhyadarzanakalpitasya zrotrAdeH padArthasya siddhiH satkAryavAdasiddhau tatpadArthavyavasthiteH tasya ca niSiddhatvAt / kiJca, zrotrAdInAM vRttistebhyo yadyavyatiriktA tadA zrotrAdikameva tacca suptamattAdyavasthAsvapi vidyata iti tadApyadhyakSapramANaprasaktiriti suptAdivyavahArocchedaH / atha vyatiriktA tebhyo vRttistadA vaktavyam kimasau teSAM dharmamAtram AhokhidarthAntaram ? yadyAdyaH pakSa5stadA vRttestaiH sambandho vaktavyaH yadi tAdAtmyaM tadA zrotrAdimAtramevAsAviti pUrvokto doSaH / atha samavAyastadA'yutasiddhiprasaktiriti vyApizrotrAdisadbhAve sati niyatadezA vRttirabhivyajyata iti plavate / atha saMyogastadArthAntaraprasaktiriti na taddharmo vRttirbhavet / athArthAntaraM vRttistadA nAsau vRttiH arthAntaratvAt paTAdivat / athArthAntaratve'pi pratiniyatavizeSasadbhAvAt teSAmasau vRttiH, nanvasau vizeSo yadi zrotrAdiviSayaprAptisvarUpastadendriyArthasannikarSo'bhidhAnAntareNa pratipAdito 10bhavet / sa ca yadyavyabhicArAdivizeSaNaviziSTArthIpalabdhijanakaH pratyakSaM pramANamabhidhIyate tadA asmatpakSa eva samAzrito bhavet / atha tathAbhUtopalabdhyajanakaH na tarhi pramANamasAdhakatamatvAt / athArthAkArapariNatiH zrotrAdInAM vRttistadAtrApi vaktavyam kimasau pariNatiH zrotrAdisvabhAvA, uta dharmaH, AhosvidarthAntaramiti? pakSatraye'pi ca pUrvavaddoSAbhidhAnaM vidheyam / na ca zrotrAdInAM viSayAkArapariNatiH parapakSe saMbhavinI pariNAmasya vyatiriktasyAvyatiriktasya cAsaMbhavAditi prati15pAditatvAta / pratiniyatAdhyavasAyastu zrotrAdisamuttho'dhyakSaphalam na punaradhyakSaM pramANamasAdhakatamatvAta / viziSTopalabdhinirvartakatvenAdhyakSatve'smanmatameva samAzritaM bhavet / tanna sAMkhyamatAnasAriparikalpitamapyadhyakSalakSaNamupapannam / [naiyAyikaijaiminIyasUtroktapratyakSalakSaNasya nirAsaH] jaiminiparikalpitamapi pratyakSalakSaNam "satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSama" 20 [ mImAMsAda0 1-1-4] iti saMzayAdiSu samAnatvAt vArtikakAraprabhRtibhirnirastameva / yairapi "etacca yathoktaM pratyakSadRSTasambandhamanumAnaM vizeSatodRSTamanumAnamityevaM vindhyavAsinA gaditam"-tattvasaM0 paji. pR. 413 paM0 22 / "sArUpyaM sAdRzyaM vindhyavAsISTam"-tattvasaM0 paJji. pR0 636 paM0 7 // "yadeva dadhi tat kSIraM yat kSIraM taddadhIti ca / vadatA rudrilenaiva khyApitA vindhyavAsitA" // -tattvasaM0 paji. pR. 22 paM0 26 / "dehabhogena naivAsya bhAvato bhoga iSyate / pratibimbodayAt kintu yathoktaM pUrvasUribhiH"-zAstravA0sta03, shlo027|| "pUrvasUribhiH vindhyavAsyAdibhiH"-zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 109 pra. paM08 / AcAryahemacandra-yAdavaprakAzau lenaM 'vyADi' iti nAmnApi pratyabhijJApayataH "atha vyADivindhyavAsI nandinItanayazca saH"-abhidhAna. 3, zlo0 516 / "vindhye vasati vindhyavAsI"abhidhAna0 ttii0| "atha vyAlivindhyavAsI nandinInandano'pi ca"-vaijaya0 zlo. 158 pR. 96 / 1pU. 296 pN08| 2 idaM vindhyavAsipraNItapratyakSalakSaNanirAkaraNaM zabdazaH prameyakamalamArtaNDe vartatepR06pra.paM. 7-14 / tadeva cAMzataH sAmyena syAdvAdaratnAkare'pi dRzyate-pR0 73 paM0 4 aa0| 3 "zrotrAdibhiH saha"-vR0 l.tti.| 4 pra0 pR. paM0 2 / 5-Natizro-bR0 vA. bA. A. haa0vi0|-nntshro-l. pra. pR0 paM0 2-4 / 7 pR. 297 paM0 2-30 / / 8"satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSam animittaM vidyamAnopalambhanakhAt" iti sUtram / sopapattikametat mImAMsAzlokavArtikAdito'vagantavyam-zlo0 vA. pR0 133-207 zlo0 1-254 / zAstradIpikA pR. 35 paM0 16-pR0 43 paM0 11 // "tathA, satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSam tadapi pratyuktam" ityAdi-tattvopa0 li. pR0 73 paM0 14-pR. 77 pN09| "satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSamiti etadapi saMzayAdyutpattinimittakhAdalakSaNamiti / tathA cokaM pratyakSasUtraM varNayadbhiriti"-nyAyavA0 pR. 43 paM06- "jaiminipratyakSalakSaNaM dUSayati-satsaMprayoga-iti" ityAdibhyAyavA0 tA0 TI0 pR. 155509-19 / janma tatva pratyakSamiti etadapi saMzayAcapativittitvAdacakSaNAmiti / tathA tyo pha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| "samyagarthe ca saMzabdo dusspryognivaarnnH"| [zlo0 vA0 sU0 4 pratyakSa0 zlo0 38] ityAdinA tallakSaNaM vyAkhyAtam teSAmapi prayogasyAtIndriyatvAt samyaktvaM na viziSTaphalamantareNa jJAtuM zakyam phalavizeSaNatvena ca na kiJcit padaM zrUyata iti na kAryadvAreNApi ttsmyktvaavgtiH| buddhijanmanaH pramANatvaM tu na sambhavatyeva vuddhAtRvyApAralakSaNAyAH pUrvameva pramANatvaniSedhAMt / yaistu "nedaM pratyakSalakSaNavidhAnaM kintu lokaprasiddhapratyakSAnuvAdena pratyakSasya dharma pratyanimittatvavidhAnam"5 [ ] iti vyAkhyAtaM tairapi vAcyam katarasya pratyakSasya dharma pratyanimittatvaM vidhIyate? "satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSam" ityAdinA jayantakRtaM jaiminipratyakSalakSaNasamAlocanamatratyayA sarvayA carcayA samAnaprAyaM vartate-nyAyamaja. A0 2 pR0 100 paM0 17-pR0 108 paM0 25 / tadeva ca tattvArthazlokavArtika-syAdvAdaratnAkara-pramANamImAMsAdito'pi krameNa samavagantavyam-pR0 187 zlo0 37 // pR0 341 paM0 19-pR0 342 paM0 25 A0 / 1-1-30 pR. 37 paM0 19-pR0 39 paM0 7 // 1 zlokavArtike "prayoga indriyANAM ca vyApAro'rtheSu kathyate"-ityuttarArdham / / "samyagarthe ca saMzabdo dusspryognivaarnnH| duSTatvAcchuktikAyogo vAryatAmakSajekSaNAt"-nyAyamaja A0 2 pR. 1.1503 / "vAryate rajatekSaNAt"-syAdvAdara0 pR. 342 paM. 6 A0, pramANamI0 pR. 38 paM0 11 // 20 20 pN01| prameyaka pR0 6 pra0 paM0 15-pR0 7 dvi. paM. 14 / 3 pR. 48 paM017-1 "bhavadAsenaitat sUtraM dvidhA kRtvA satsaMprayoge ityevamAdi tat pratyakSamityevamantaM pratyakSalakSaNaparam animittamityAdi ca tasya dharma pratyanimittavaparaM vyAkhyAtam tadupanyasya dUSayati"-zlo0 vA. pArthavyA. pR. 133 paM0 15-pR0 134 pN09| "atra bhASyakAreNaitat sUtraM sakalameva pratyakSasyAnimittalakathanaparakhena vyAkhyAtam , vRttyantare tu satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSamityetAvat pratyakSalakSaNaparalena vyAkhyAtam avaziSTaM tu tasya dharma pratyanimittatvena / tadasya lakSaNaparale parodbhAvitaM dUSaNamanUdya pariharati"-zAstradIpikA yuktinehaprapUraNIsiddhAnta pR0 3550 36-1 gaM0 zlo. vA0 pR. 69 Ti. 12 / / 4"katarasya pratyakSasya dharma pratyanimittatvaM pratipAdyate kimasmadAdipratyakSasya yogipratyakSasya vA / tatrAsmadAdipratyakSasya tathAle sarveSAmavivAda eveti kiM tatreyatA zrameNa / yogipratyakSasya tu bhavatAmasiddhatvAt kasya dharma pratyanimittalapratipAdanam / evaM ca dharmiNo'bhAvAdAzrayAsiddhatAM spRzet / vidyamAnopalambhavapratyakSalAdisAdhanam // paraprasiddhayA tatsiddhiriti cetkeyaM prasiddhirnAma / pramANamUlA tadviparItA vA / Adya pakSe pramANasyApakSapAtikhAt parasyeva tavApi tatsiddhirbhavatu / apramANamUlave tu na kasyacidapyasau prsiddhiH| yogijJAnaM pareSAM yatsiddhaM tadanubhASaNe / pratijJApadayoreva vyAghAtaste prasajyate // parairhi dharmagrAhi yogijJAnamabhyupagatam atastadanubhASaNe dharmagrAhakaM na dharmagrAhakamiti uktaM syAt / parasaMsiddhamUlaM ca nAnumAna prakalpate / uktaM bhavadbhirevedaM nirAlambanadUSaNam // sAdhyasiddhiryathA nAsti parasiddhana hetunA / tathaiva dharmisiddhavaM parasiddhayA na yujyate // tatraitatsyAt prasaGgasAdhanamidaM prasaGgazca nAma paraprasiddhena parasyAniSTApAdanamucyate / parasya ca vidyamAnopalambhanaM satsamprayogajanyaM ca pratyakSaM prasiddham / atastenaiva dharmeNa hetunA dharmAnimittalaM tasyopapadyate iti ko doSaH / naitadevam / prasaGgasAdhanaM nAma nAstyeva paramArthataH / taddhi kuDyaM vinA tatra citrakarmeva lakSyate // na hi nabhaHkusumasya saurabhAsaurabhavicAro yuktaH / athApi kiM na etena bhavavidaM prasaGgasAdhanam / tadatrApi na tu vyAptipratItiriha mAdRzAm / na dharmagrAhi sarveSAM pratyakSamiti vetti kaH // matpratyakSamakSamaM dharmagrahaNe iti bhavAnna jAnIte vatpratyakSamapi na dharmagrAhIti nAhaM jAne anyasya pratyakSamIdRzamevetyubhAvapyAvAM na jaaniivhe| khayA tu yadi sarveSAM pratyakSaM jJAtamIdRzam / tarhi tvameva yogIti yogino dvekSi kiM vRthA // prAmANikasthiti tasmAditthaM zrotriya ! budhyase / parokte'tIndriye hyarthe mA vAdIrdUSaNaM punaH // pramANasiddhe hatazaktidUSaNaM pramANazUnye'pi vRthA taduktayaH / nirasya codyavyasanaM tu mRgyatAmatIndriye vastuni sAdhanaM punaH // sacet paryanuyuktaH san vaktuM zaknoti sAdhanam / omiti pratipattavyaM no cennAstyeva tasya tat"-nyAyamA0 A0 2 pR0 102 paM0-1 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 dvitIye kANDe kimasmadAdipratyakSasya, uta yogipratyakSasyeti ? tatra yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH siddhsaadhytaaprskteH| dvitIyapakSo'pyayuktaH yogipratyakSasya svamatenAsiddhatvAt / na cAsiddhasyAnimittatvavidhAnam anyathA kharaviSANAderapi taM pratyanimittatvavidhirbhavet / na ca yogipratyakSaM pareNAbhyupagatamiti taM prati tasya tadanimittatvaM sAdhyata iti vaktavyam yato yadi pramANatastat tenAbhyupagataM tadA pramANaprasiddhasya 5bhavato'pi prasiddhatvAt kathaM tasya tadanimittatvaM sAdhyeta tannimittatayaiva yogipratyakSasya pramANaprasiddhatvAt ? athApramANatastat tenAbhyupagataM tadA pramANAbhAvAdeva nAsAvabhyupagama iti kathaM tatastasya tadanimittatvasiddhiH? ata evAtIndriyaM vastvanaGgIkurvatA parapratipanne vastunyatIndriye'sau pramANaM praSTavyaH-sacet tat tatra brUte tadA tadvastvaGgIkartavyam / atha na brUte tadA tasya pramANAbhAvAdevAsiddhiH na taduktapramANapratiSedhAt na hyatIndriye vastuni pramANaM pratiSedhavidhAyi pravartitu10 mutsahate dharmyasiddhatvAdidopairAghrAtatvAt / athApi syAt bhavedeSa dopaH svatantrasAdhanapakSe natvidaM svatantrasAdhanam api tu prasaGgasAdhanam tacca svato'prasiddhe'pi vastuni paraprasiddhena parasyAniSTApAdanamiti parairabhyupagataM yathA sAmAnyAdiniSedhe, etadapyayuktam dRssttaantsyaapysiddheH| yathA ca sAmAnyAdiniSedhe na prasaGgasAdhanaM pravartate tathA naiyAyikaiH pratipAdita sAmAnyAdiparIkSAyAm / kiJca, prasaGga sAdhanAnupapattiratra, yataH prasaGgaH sarvo'pi viparyayaphala iti pUrva prasaGgaH pradarzanIyaH / sa ca kathaM prada15ryata iti vaktavyam ? atha yogipratyakSa dharmagrAhakaM na bhavati vidyamAnopalambhanatvAt, na; hetorasiddhatvAt / atha tensiddhyartha hetvantaropAdAnam / tathAhi-vidyamAnopalambhanaM yogipratyakSaM satsaMprayogajatvAt , na; asyApyasiddhatvAt / athaitatsiddhaye hetvantaramupAdIyate-vivAdAspadaM satsaMyogajaM pratyakSatvAt tacchabdavAcyatvAdvA asmadAdipratyakSavaditi dRSTAntaH sarvatra vktvyH| dharmAdigrAhakatve vA dharmA derasattvAnna vidyamAnopalambhakatvamiti viparyayaH avidyamAnopalambhanatve ca na satsaMyogajam asa20tsaMyogajatve vA na pratyakSam nApi tacchandavAcyam nanu bhavatyevaMprasaGgapUrvako viparyayaH tasya tvanena kiM sadbhAvo niSidhyate, uta pratyakSatvam ? prAcye vikalpe dharmyasiddhatA hetUnAmityuktam / dvitIye'pi tasya pramANAntaratvaprasaktiH vizeSapratipedhasya zepAbhyanujJAnalakSaNatvAt / syAdetat vizeSapratiSedhe dharmiNa eva pratiSedhaH tasya tadrUpatayaivAbhyupagamAt na ca dharmyasiddhatvAdirhetudoSaH 'yadi'arthasyAbhyupagamAt, asadetat vyAptI satyAM prasaGgapUrvakasya viparyayasya prvRtteH| na ca pratyakSatvasya tacchabdavAcyatvasya vA 25satsaMprayogajatvena vyAptisiddhiH kvacit saMjAtA / atha prasaGgasAdhanavAdini tatsiddhistathApi doSaH na hi yat tena na gRhyate tadanyenApi na gRhyata iti vyAptisiddhiH / tathAhi-yathA prasaGgasAdhanavAdicakSurnAtidUrasthaviSayagrAhi sampAtyAde[dhrarAjasya tu cakSuSve'pi cakSuryojanazatavyavahitAvabhAsi zrUyate rAmAyaNAdau / na ca kAdambaryAderiva kAvyatvAdasyApramANateti na tannivandhanA vastuvyavasthA bhArate'pi pramANabhUte asyArthasya saMsUcanAt / kharUpArthapratipAdakatve'pi ca bhAratAdInAM pramANatA siddhava / 30 yadyAptapraNItatve nizcayastadA vRpadaMzacakSuzcakSuSTe'pi tacchabdavAcyatve'pi vA bhinnakhabhAvaM dRSTaM tadvat 1pR0 111 paM0 3-34 / 2 pUrva pra-bR0 hA0 vinaa| 3 tadvitsi-A0 / tasmitsi-vA0 bA0 / 4 sampatyA-vA0 bA0 / sampattyA-bhAM. mAM0 / sampAtinAmA ca gRdhrarAjo yojanazatavyavahitAmapi dazarathanandanasundarI dadarzati zrUyate rAmAyaNe-nyAyamA. A. 2 pR0 103 paM0 23 / 5tu cakSucakSuSTe'pi vA. bA0 / tu cakSuSke'pi l0| 6 gRdhrarAjasya savistaravarNanArtha draSTavyam-rAmAya0 araNya0 sa0 14 zlo. 1-36 / 7 "sakhA dazarathasyAsIjaTAyuraruNAtmajaH / gRdhrarAjo mahAvIraH saMpAtiryasya sodaraH // sa dadarza tadA sItAM rAvaNAGkagatAM suSAm / sakrodho'bhyadravat pakSI rAvaNaM rAkSasezvaram // athainamabravIdgRdhro muJcamuJceti maithilIm / dhriyamANe mayi kathaM hariSyasi nizAcara ! // na hi me mokSyase jIvan yadi notsRjase vadhUm / uktvaivaM rAkSasendraM taM cakata nakharaibhRzam // pakSatuNDaprahAraizca zatazo jarjarIkRtam / cakSAra rudhiraM bhUri giriH prasravaNairiva" // ityAdi mahAbhA0 vanapa0 a0 280 zlo0 1-5 // 8-stathA vR-bR0 vinaa| 9 "vRSadaMzo mArjAraH" amara siMhAdivarga0 2,6 / abhidhAna0 4,367 / "tathAhiyojanazatavyavahitamandhakArAntaritaM vA nAsmadAdilocanagocaratAmupayAti sampAtivRSadaMzadRzostu viSayo bhavatyeva" |nyaaymaa. A. 2 pR. 104 pN09| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 537 yogipratyakSaM bhaviSyati evaM prativAdipratyakSe'pi sAdhyasAdhanayorvyAptiniSedho draSTavyaH / atha gRdhravRSadaMzacakSuSoretatsvabhAvatve'pi rUpagrahaNapratiniyamaH na hi te rasAdau kadAcit pravartante tathA yogipratyakSasyApi svaviSaya evAtizayo bhaviSyati / taduktam "yatrApyatizayo dRSyaiH" ityAdi / tathA, "ye'pi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH" / ityAdi ca / evametat kintu dvividhaM pratyakSam bAhyendriyajam mAnasaM ca / tatra pUrvasyAtItAdigrAhakatvaniSedhe rasAdigrAhakANAmiva itaretaraviSayAgrahaNe siddhasAdhyatA / mAnasasya tvatItAdirapi viSayaH tasya sarva viSayatvAt / tathAhi-trAdi-prativAdinormAnasaM spaSTAbhaM smArtamatItArthagrAhi vijJAnaM siddham eva: manAgatArthAdhyavasAyi mAnasaMvAdi-prativAdinostathAvidhaM drssttvym| tasya cAbhUtArthasyApi spaTAmatA bhAvanAprakarSAt kAma-zoka-bhayAdijJAne pratipAditA / yat punarbhUtArtha pramANadvayapUrvakaM bhAvanAprakarSa-10 samudbhUtaM tat saMvAdAt pramANam vizadatvAcca pratyakSam saMbhAvyate ca tathAvidhaM pratyakSaM yoginAm yathA'smadAdInAM prAtibham -'zvo me bhrAtA AgantA' ityanAgatArthagrAhakam / na ca sandigdhasvabhAvatA'sya nizcitatvenotpAdAd bAdhakAbhAvAnna viparyastatApi / atha sarvA pratibhA satyArthI na siddheti na pramANaM prAtibhaMtIndriyajamapi sarva na satyArtha siddhamiti tadapyapramANaM bhavet / atha mA bhUt pramANaM yadvAdhyate itaraM tu (itarat tu) pramANam prAtibhe'pi samAnametat / atha pratibhAyA na pramANaphalatA 15 arthajatvAnupapatteH / tathAhi-karmazaktiH kartRkaraNasahakRtA kriyAnirvartikA kartRkaraNazaktiriva karmazaktisahakRtA / na cAsatI svarUpeNAnAgatA vartamAnakAlakartR-karaNAbhyAM saha karmazaktiH khakArya vyApriyate / nApi kartRkaraNazaktirvartamAnasamayasamvandhinI bhAvikarmazaktyA tadA vidyamAnayA saha svakArye vyApriyata iti kathamanAgatArthaviSayArthajA pratibhA? tato na pramANaphalaM seti, ayuktametat; asamAnakAlatve'pi pratibhAviSayasya kartRkaraNavyApArasamAnakAlatopapatteH / tathAhi-karaNaM prati-20 bhAjanakaM na vartamAnasamayavastuparicchedakaM kintvanAgatasya tenAnAgate vastuni karaNasya vyApArAd vastunazca tena rUpeNa sattvAt kathaM pratibhA nirviSayA? yadi ca sA bhAvibhAvaviSayaM jJAnaM nirviSayaM tarhi codanAjanitaM jJAnaM vAkyaprabhavaM vAkyakAle kAryasyArthasyAsattvAnniviSayamAsajyeta / atha vartamAnArthagrahaNasvabhAvo'dhyakSasyaiva na zabdAdeH / uktaM ca "sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate ckssuraadinaa"| [zlo0 vA0 pratyakSa0 zlo0 84] 25 tathA "eSa pratyakSadharmazca vartamAnArthataiva yo" // [zlo0 vA0 nirA0 zlo0 114] "sannikRSTArthavRttitvaM na tu jnyaanaantressvym"| [zlo0 vA0 nirA0 zlo0 115] iti, 1pR0 49 paM. 12 / tattvasaM. kA. 3387 pR.886 / nyAyamaJja. A. 2 pR0 104 pN03| 2 pR0 49 paM0 10 / "prajJAmedhAbalenarAH"-tattvasaM. kA0 3160 pR. 825 / "prajJAmedhAbalernRNAm"-nyAyamA. A. 2 pR0 104 pN06| 3-karSAt kA-bR. l.| 4 "api cAnAgataM jJAnamasmadAderapi kvacit / pramANaM prAtibhaM zvo me bhrAtA''ganteti dRzyate // nAnarthajaM na saMdigdhaM na bAdhavidhurIkRtam / na duSTakAraNaM ceti pramANamidamiSyatAm // kvacidbAdhakayogazcedastu tasyApramANatA / yatrAparedhurabhyeti bhrAtA tatra kimucyatAm" / nyAyamaja. A. 2 pR. 106 paM0 13- / 5-zaktiH khaka-vA. baa0| 6-zaktireva vA. baa0| 7 "manolakSaNam"-bR0 l.tti.| 8 ca bhAbhAM. maaNvinaa| 9 "sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA / sAmAnya vA vizeSo vA grAhyaM nA'to'tra kalpyate" // zlo0 vA0 / nyAyaku. li. pR0 24 dvi. paM. 10 / "sannihitaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA"-siddhivi0 TI0 li.pR0 413 paM0 4 / 1. "tasyotpattau kathaJcit syuH pRthivyAdIni kAraNam / eSa pratyakSadharmazca vartamAnArthataiva yA" // zlo. vA0 / 11 nanu jJA-bR. l.| "sannikRSTArthavRttizca na tu jJAnAntareSviyam / kathamutpAdayej jJAnaM tatrA'saMzcetkutonviyam" // zlo. vA0 / 12 "vartamAnArthatArUpaH pratyakSadharmaH"-bR0 l.tti.| 69 sa0 ta. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 dvitIye kANDeasadetat manovijJAnasyAtItAnAgatArthagrahaNe vyAghAtAbhAvAt cakSurAdiprabhavapratipattInAM tu yukta eva vartamAnArthagrahaNalakSaNo dharmaH na tu mAnasasya anyathA codanAjanitasyApi saM syAdityuktam / ___ nanvevamapi bhAvirUpatA bhAvasya sAvadhiH prAgabhAvaH na ca bhinnakAlatvAd vastvavastunoH sambandha iti kathaM tasya bhAvirUpatA? atra kecidAhuH-na tayorasambandhitA vizeSaNavizeSyatayA 5pratipatteH, naitat na hi sambandhapUrvako vizeSaNavizeSyabhAvaH kiM tarhi bhAvitA bhAvasyocyate? buddhau pratibhAsamAnasyAkArasya kutazcinnimittAt prAgabhAvavizeSaNatA tacca nimittaM bhojanAdikArya bhrAtRkRtam tad bhrAturanAgatasya nopapadyata ityanAgamanakAla eva kAryeNa buddhayupasthApitasya bhrAtuH zvastanAgamanaviziSTatA pratipadyate / sadvyavahAranivandhanaM ca sattvam tacca vidhipratibhAsa eva ato vidhipratibhAsavabhAvatvAnna nirviSayA pratibhA / mA bhUnirviSayatvaM tasyAH tena tvarthena saha sannikarSa 10 indriyasya vAcyaH indriyArthAsannikarSajasya pratyakSatvAnupapatteH / atra kecit pratisamAdadhati-'zvo me bhrAtA'tra deze AgantA' iti pratibhotpAdAda dezAdezcendriyeNa saMyogAt tadvizeSaNatvAcca zvastanA. gamanaviziSTasya bhrAtuH saMyuktavizeSaNabhAvaH snnikrssH| etat pare nA'numanyante vizeSaNavizeSyayorekaviSayatvAnna bhrAtrA vizeSaNena cakSurAdeH sannikarSaH tedabhAAda vizeSaNAgrahaNe kathaM vizeSyabuddhiH? api ca, zvastanAgamanaviziSTabhrAtRjJAnaM pratibhA na dezAdijJAnam na cendriyasya tenaM kazcit smbndhH| 15ata eva ArSamapi jJAnaM na pratibhA / yataH "RSINAmapi yad zAnaM tdpyaagmpuurvkm"| [vAkyapa0 pra0 kA0 zlo0 30] anenopAyajatvamArSasya darzayati upAyazca sannikarSa-liGga-zabdasvabhAvaH AgamagrahaNasya pradarzanArthatvAt / nApi dharmavizeSAt sannikarSa vinApi pratibhAyAH samudbhavaH yato dharmAdharmayoH phalajanakatvaM sAdhanajanakatvenaiva yathA sukhAdI janye zarIrAderjananam evaM pratibhAyA api dharmavizeSajanyatve 20 kenacidindriyArthasannikarSAdinA sAdhanena dharmavizeSajanitena bhAvyam / ata eva siddhadarzanamapi na pratibhA rathyApuruSasyApi bhAvAt / aniyatanimittaprabhavatvenApramANaM pratibheti yat kaizcidabhyadhAyi tannaiyAyikairnirAkriyata eva manasastannimittatvena tatra tatra pratipAdanAt / nApyasyA liGga-zabdaprabhavatvam tadove'pi bhAvAt / upamAnajatvAzaGkA darotsAritA ataH pratyakSaM pratibhA / yadyevaM tadutpattAvakSaM vaktavyam kimatrocyate manasaH sannihitatvAt tasya viziSTArthagrahaNe vizeSaNavizeSya25bhAvaH sannikarSaH niyAmakatvena pUrva pradarzitaH yathA pratyabhijJAnotpattau smaryamANapratIyamAnAnubhavavizeSaNaM vastu tasyA viSayaH na caitAvati bAhyendriyavyApAra iti mAnasaM pratyabhijJAnam tadvat prAtibhamapi / 1 "vartamAnArthatArUpaH pratyakSadharmaH"-bR. l.tti.| 2 "nanu bhAvitayA grahaNamaghaTamAnam bhAvitvaM hi nAma sAvadhiH prAgabhAvaH abhAvasya ca bhAvena bhrAtrA saha kaH sambandhaH / vastvavastunorvirodhAt / tadetadasamyak / taddezasaMbandhasya tatra prAgabhAvo na tu dharmiNaH / sa hi vidyate eva prAgabhAvataH / sa ca kutazcidbhojanotkaNThAdeH kAraNAt smaraNapadavImupArUDhaH zvastanAgamanaviziSTatvena pratibhAtIti prAtibhasya sa eva janaka iti / tasmAdanarthajavAbhAvAt pramANa prAtibham"-nyAyamaja. A0 2 pR0 106 paM0 23- / 3-SatA bR0| 4-te siddhyavyava-bhAM0 maaN0| 5"sannikarSAbhAvAt"-bR. la. tti.| 6-vA vi-la. vA0 bA0 |-vaadvi-aa0 hA0 vi0| 7 "bhrAtrA"-bR0 la0 tti.|| 8 "na cAgamAdRte dharmastakeMNa vyavatiSThate / RSINAmapi yad jJAnaM tadapyAgamahetukam" // vAkyapa0 / nyAyamaJja. A0 2 pR0 107 paM0 8 / 9 "upAyasya"-bR0 la. tti.| 10 "yathA sukhAderdharmavizeSajanyatve zarIrAderdharmavizeSajanitasya bhAvastatheti"bR. la. tti.| 11-vatvena pra-vA0 bA0 / 12-bhAve bhA-bR. A. hA0 vi0| 13 prazastapAdabhASye tattvasaMgrahapatrikAyAM ca prAtibhasya varNanamitthaM dRzyate-- "AmnAyavidhAtRNAmRSINAmatItAnAgatavartamAneSvatIndriyeSvartheSu dharmAdiSu pranthopanibaddheSvanupanibaddheSu cAtmamanasoH saMyogAd dharmavizeSAcca yat prAtibhaM yathArthanivedanaM jJAnamutpadyate tadArSamityAcakSate / tat tu prastAreNa devarSINAm kadAcideva laukikAnAM yathA kanyakA bravIti zvo me bhrAtA''ganteti hRdayaM me kthytiiti"| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | andhAdyabhAvo bAhyArthAbhyupagame manasaH svAtanyeNa pUrva nirAkRtaH / evaM mAnasasya pratyakSasyAvidyamAnopalambhakasya sadbhAvAnna prasaGgasAdhane vyAptisiddhiH / tathA sarvasyaiva sthapatyAdeH kriyamANavastugrahaNaM pratyakSaM siddhameva / kiJca kathaM jaiminIyAH sthiragrahaNavAdino varttamAnaviSayameva pratyakSaM saMcakSate ? sthiragrahaNaM hi vastuna evaM bhavati yadi vartamAnaviziSTasyaivAtItAnAgatakAlaviziSTagrahaNam anyathA sthiragrahaNAbhAvaH / tathA coktam "rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate " [ 539 J tataH parasparavyAhatArthAbhidhAnAt yatkiJcidetat / tadevaM na pratyakSasyAtIndriyArthagrahaNaniSedhaH pUrvoktanItyA, saMbhAvyate cAtIndriyArtha grahaNamadhyakSasya / yathA tat saMbhavati tathA sarvajJasiddhau pratipAditamiti na punarucyate / "avazyaM bhAvinaM nAzaM viddhi sampratyupasthitam / ayameva hi te kAlaH pUrvamAsIdanAgataH // [ 5 kiJca, satsaMyogajatvAd yadi vidyamAnopalambhanatvamucyate tatra 'satA sIdatA sAdhunA sadbhirvA' 10 ityetAn pakSAn vyudasyAbhimatapakSasthApanaM kRtam - sati samprayoge, prayogazca dvidhA pradarzitaH vindriyANAM vyApAraH yogyatA vA na tu naiyAyikAbhyupagata eva saMyogAdiH / sa dvividho'pyatItAnAgatAdilakSaNe'rthe antaHkaraNasya codanayA iva kArye'rthe na vAryate / athAvidyamAne kathaM karaNavyApAraH? karaNatvenAbhyupagatAyAzcodanAyA api kathaM kArye'rthe ? tato nAntaHkaraNasya vizeSaH tatprameyasya trikAlAvacchinnatvAt bhAvirUpasyApi vA tadrUpatvena sato vartamAnatvApattiH / tathA 15 coktaM vyAsena 1 yat punaH kArya kAlatrayAparAmRSTaM zazazRGgaprakhyaM tatra kathaM preraNAkhyakaraNavyApAraH ? athAvAdhitapratItijanakatvena preraNAyAstatra vyApArastarhyantaHkaraNe'pyetat tulyam / tato'vidyamAnopalambhanasya 20 mAnasAdhyakSasya sadbhAvAnna prasaGgasAdhane vyAptisiddhiriti na prarthamA vyAkhyA / dvitIyavyAkhyAne tatsaMtorvyatyaye'pi ca na saMzayajJAnavyudAsaH / tatra hyayamartho vyavatiSThate yadviSayaM vijJAnaM tenaiva saMprayoge indriyANAM pratyakSam pratyakSAbhAsaM tvanyasaMprayogajamiti / tatra saMzayajJAnaM samyagjJAnavat yatpratibhAsi tenaiva saMyoge bhavati / nanu ubhayAlambanatvAdubhayapratibhAsi saMzayajJAnam na cobhayAtmakenendriyasambandhaH yadyapi nobhayAtmakena tenendriyasambandhastathApi tattvataH 25 sAmAnyavAn puro'vasthito dharmI pratibhAsamAnAnyataravizeSAzrayaH ato yat pratibhAti tena sahendriyasya saMyoge saMzayajJAnamudeti na caitadvyavacchedAya kiJcit padamupAttamiti naitallakSaNAt taidrayudAsa iti na jaiminIyamapi pratyakSalakSaNamanavadyam / cArvAkaistu pratyakSamapi na tattvataH pramANamabhyupagamyata iti na tadvicAraNaprayAsaH saphala ityakSapAdaviracitameva pratyakSalakSaNamanavadyamiti naiyAyikAH / "indriyaliGgAdyabhAve yadarthapratibhAnaM sA pratibhA pratibhaiva prAtibhamityucyate tatra bhavadbhiH / tasyotpattiranupapannA kAraNAbhAvAdityanupayoge sati idamuktam dharmavizeSAditi / viziSyate iti vizeSo dharma eva vizeSo dharmavizeSaH vidyAtapaHsamAdhijaH prakRSTo dharmastasmAt pratibhodayaH / tattu prastAreNa bAhulyena devarSINAM bhavati kadAcideva laukikAnAmapi yathA kanyakA bravIti vo me bhrAtA''ganteti hRdayaM me kathayatIti / na cedaM saMzayaH ubhayakoTisaMsparzAbhAvAt na ca viparyayaH saMvAdAdataH pramANameva" - prazastakaM0 pR0 258 paM0 1- / "prAtibhaM tu jJAnamArSa yathA zvo me bhrAtA''gamiSyatIti" - tattvasaM0 paJji0 pR0 80 paM0 21 / 1 " sUtradhArAdeH " - bR0 la0 Ti0 / 2 " yathAha bhaTTaH- rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate iti" - nyAyamaJja * A0 7 pR0 462 paM0 17 / 3 pR0 53-69 / 4 yadyavi - bhAM mAM0 vinA / 5 arthendri-A0hA0 vi0 / 6- nA i-bhAM0 ma0 / 7 " vyApAra iti yogaH " - bR0 la0 Ti0 / 8 " vartamAnaH " - bR0 la0 Ti0 / 9-thamavyAbha0 mAM0 / 10 - tsatovya - vA0 bA0 / 11 - tyayo'-bhAM mAM0 / 12 " jaiminIyaiH " - bR0 la0 Ti0 / 13 " saMzayajJAna- " bR0 la0 Ti0 / 14 - yapratyakSalakSaNamapyanava - bhAM0 mAM0 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe[siddhAntinA nyAyasUtrIyapratyakSalakSaNasya khaNDanam ] [prasaGgAdindriyANAM prApyAprApyakAritvacarcA ] asadetat tadabhyupagamenendriyArthasannikarSotpannatvAderaghaTamAnatvAt / tathAhi-indriyaM yadi cakSurgolakAdikamavayavirUpamabhyupagamyate tadA tasya svaviSayeNa vyavahitadezena parvatAdinA sanni5karSo'siddhaH / na hyatyantavyavahitayohimavadvindhyayoriva cakSurgolaka-tadarthayoH sannikarSaH saMyogAdilakSaNaH siddhaH / na cAvayavilakSaNaM golakAdi vastu siddham tadrAhakAbhimatapramANasya niSiddhatvAt / na ca tadAdhAraH saMyogAdikaH sambandhaH samasti parAbhyupagatasya tasya niSiddhatvAt niSetsyamAnatvAcca / yo'pi kathaMcit padArthAvyatiriktaH saMzleSalakSaNaH kASTha-jatunoriva sambandhaH prasiddhaH so'pi vyavahitena parvatAdinA svaviSayeNa saha cakSurgolakasyAnupapannaH tatprasAdhakapramANAbhAvAt / athAsti 10 tatprasAdhakaM pramANam / nanu tat kiM pratyakSam, utAnumAnam ? na tAvat pratyakSamatra viSaye pravartitu. mutsahate na hi 'devadattacakSustadviSayeNa parvatAdinA samvaddham' ityasmadAderakSaprabhavA pratipattiH / athAnumAnaM tatsannikarSaprasAdhanAya pravartate / nanu kiM tadanumAnamiti vaktavyam ? artha 'cakSuH prAptArthaprakAzakam bAhyendriyatvAt tvagAdivat' ityetadanumAnaM tatsannikarSaprasAdhanam, na; cakSugolaka-tadartha yoradhyakSeNaivAsanikRSTayoH pratipatteradhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvenAsya hetoH kAlAtyayA15padiSTatvAt avayavilakSaNasya ca cakSuSo'siddharAzrayAsiddhazca hetuH / ata eva svarUpAsiddhazca na hyavidyamAnasyAvayavino bAhyendriyatvamupapannam 'tvagAdivat' iti nidarzanamapi sAdhyasAdhanavikalam / atha cakSuHzabdenAtra tadrazmayo'bhidhIyanta iti na prAguktadoSAvakAzaH, na teSAmasiddheH itarathA'syAnumAnasya vaiphalyApatterAzrayAsiddho hetuH / athAta evAnumAnAt tatsiddharnAyaM doSaH, na; itretraashrydossprskteH| tathAhi-tadrazmisiddhAvAzrayAsiddhatvadopaparihAraH tasmiMzca satyato hetostatsiddhiriti 20 vyaktamitaretarAzrayatvam ata eva svarUpAsiddhirapi hetoH teSAmasiddhau tdaashrybaahyendriytvaasiddheH| yadi punargolakAd bahirbhUtA razmayazcakSuHzabdavAcyA arthaprakAzakAstarhi golakasyAJjanAdinA saMskAra 1 "avayavi"-bR0 la. tti.| 2 "cakSurviSaya"-bR0 la0 tti0| 3 sAlaya-naiyAyika-vaizeSika-jaiminIyAH sarveSAM bahirindriyANAM prApyakAritvaM manyante / bauddhAstvag-ghrANa-rasanAnAM prApyakAritvam cakSuH-zrotrayoraprApyakAritvaM ca khIkurvate / jainAstu tvag-ghrANa-rasana-zrotrANAM prApyakArikham cakSuSo'prApyakAritvaM ca sAdhayanti / tadevaM sAGkhyanaiyAyika-vaizeSika-jaiminIya-bauddha-jainatarkagrantheSu prApyakAritAprApyakAritvaviSayo vAdaH savistara carcito dRzyate / atra ca tattadvanthIyatadvAdasthalapradarzanamAtraM kriyate krameNa sAMkhyada. 1,87 pR0 62 paM0 21- muktAva pR. 293 paM0 1-294 / nyAyada. 3,1, 33-53 pR0 258-274 / nyAyavA0 pR. 33 paM0 15-36 paM0 21 tathA pR0 373 pN04-385506| nyAyavA. tA. TI. pR. 116 paM. 18-123 paM. 1 tathA pR. 520 paM0 22526 paM0 11 / nyAyamaJja. A0 8 pR0 477 paM0 25-480 paM0 20 / prazasta0 ke0 pR. 23 paM0 4- / 1, 1, 13 zAbarabhA0 pR0 19-20 / zlo0 vA0 pR0 146-149 tathA pR. 740-781 / zAstradIpikA adhi0 6 pR0 133-140 / sphuTArthaabhi. pR. 84-94 / prajJApa0 15, pR0 298 pra. paM06-10 / Avazyakani. gA0 5 / vizeSAva. bhA. gA0 204-212 pR. 122-127 tathA gA0 336-340 pR. 199-200 / 1, 19 tattvArthabhASyavyAkhyA pR0 87 paM0 23-rAjavA. pR.47 paM0 33-48 paM0 32 / tattvArthazlovA. pR. 229 zlo. 1-236 zlo. 98 / nyAyaku. li. pR. 36 dvi. paM011-42 / prameyaka0 pR0 59 pra. paM0 11-62 pr.505|2, 3 syAdvAdara. pR. 318 paM. 11341 A0 / 2, 5 ratnAkarAva0 pR. 51 paM0 22-60 zlo. 93 / / antarindriyasya manasastu prApyakAritvaM puSNAti sAMkhyavedAntaprakriyA na punastadbhinadarzanaprakriyA / 4 "khagindriyalakSaNAvayavino'smAbhiH prAptArthaprakAzakatvaM bAhyendriyatvaM ca neSyate avayavino'bhAvAtU"-vR0 l.tti.| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 541 unmIlanAdikazca vyApAro vaiyarthyamanubhavet / atha golakAzrayAsta iti tannimIlane asaMskAre vA teSAmapi sthaganamasaMskRtizceti viSayaM prati gamanaM tatprakAzanaM ca na syAt atastadarthaM tadunmIlanaM tatsaMskArazca na vaiyarthyamanubhavet tarhi golakAnuSaktakAmalAdeH prakAzakatvaM teSAM syAt na hi pradIpaH skhalagnaM zalAkAdikaM na prakAzayatIti dRSTam / yairapi 'golakAntargataM tejodravyamasti tadAzritAste' ityabhyupagataM teSAmapIdaM dUSaNaM samAnam na hi kAcakUpikAntargatAH pradIpAdirazmayastato nirgacchanta-5 stadyoginamartha na prakAzayanti / tadevaM razmInAmasiddherna te cakSuHzabdAbhidheyAH / atha rasanAdayo bAhyendriyatvAt prAptArthaprakAzakA upalabdhAH bAhyendriyaM ca cakSuH tatastadapi prAptArthaprakAzakam na ca golakasya vAhyArthaprAptiH sambhavinIti pArizeSyAt tadrazmInAM tatprAptiriti razmisiddhiH, na; atyaasnnmlaanyjnshlaakaadeHprkaashprskteH| kiJca, yadi golakAnnirgatya bAhyArthenAbhisambadhya tadrazmayo'rtha prakAzayanti tayartha pratyupasarpantasta upalabhyerana rUpa-sparzavizeSavatAM taijasAnAM vahnayAdivat satA-10 manupalambhe nimittAbhAvAt na copalabhyanta ityupalabdhilakSaNaprAptAnAmanupalambhAdasattvam / anubhUtarUpa-sparzatvAdanupalabhyAsta iti cet kiM punaranubhUtarUpa-sparza tejodravyamupalabdhaM yenaivaM kalpanA bhavet ? atha dRzyate satorapi taijasarUpa-sparzayornIra-hemnoranubhUtiH, na svarNa-taptodakayostejastvAsiddheH dRSTAnusAreNa cAnupalabhyamAnabhAvaprakalpanAH prabhavanti anyathA rAtrau bhAskarakarAH santo'pi nopalabhyante anubhUtarUpasparzatvAnnAyanarazmivadityapi kalpanAprasakteH / atha yadyapi nAyanA razmayo'-15 dhyakSato na pratIyante tathApyanumAnataH pratIyante anumAnaM ca tejorazmivat cakSU rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpakalikAvaditi tadrazmisattvapratipAdakam naivaM bhAskarakarasattvapratipAdakaM kSapAyAmanumAnamasti, na; nizAyAM vahulAndhakArAyAM vRSadaMzacakSurvAhyAlokasavyapekSamarthaprakAzakaM cakSuSTAt divA puruSacakSurvadityasyAnumAnasya rAtrau tatsattvapratipAdakasya bhAvAt / atha vRSadaMzAdezcAkSuSaM tejo'stItyarthasiddherna kiJcid bhAskarajyotipA'nudbhUtarUpeNa prakalpitena tarhi manuSyAdInAmapi 20 tadastIti kimudbhUtarUpeNa vAhyatejasA teSAM kRtyam ? atha yad yathA dRzyate tat tathA'bhyupagamyata iti manuSyAdInAM nAyanaM saurya ca tejo vijJAnakAraNaM dRzyate tatastathaiva tat kalpyate kSapAyAM mArjArAde yanameva dRzyate atastadeva tatkAraNaM prakalpyate na sauryam bhavedevaM yadi tathAdarzanaM syAt yAvatA yathA rAtrI bhAskarakarAdarzanaM tathA divA cAkSuSarazmyadarzanam yathA vA divA bhAskarakarAvabhAsanaM tathA kSapAyAM vRSadaMzanetrAlokAvalokanam vizeSastvayam-ekadA bhAskararazmayo'nyadA nAya-25 nAste'numeyA iti / athAndhakArAvadhanizIthinIsamaye'pi bhAskarakarasaMbhave naktaMcarANAmirva narANAmapi rUpadarzanaM syAt, na; santo'pi tadA tatkarA na narANAM rUpadarzanajananapratyalAH yathA ta eva vAsare ulUkAdInAm bhAvazaktInAM vicitratvAt / tasmAdanupalambhAt kSapAyAM yathA na bhAskarakarAstathA nAyanA razmayo'nyadeti sthitam / yadapi pareNAtroktam 'dUrasthitakuDyAdipratiphalitAnAmantarAle gacchatAM pradIparazmInAM satAmapyanupalambhadarzanAnnAnupalambhAt tabhAvasiddhiH' iti, 30 tadapyanenaiva nirastam ; ravirazmInAmapi kSapAyAmabhAvAsiddhiprasakteH / kiJca, yogina AtmamanaHsaMyogo yadA sadasavargAlambanamekaM jJAnaM janayati tadA sakalasadasadvargastasya cenna sahakArI tarhi "arthavat pramANam" [vAtsyA0 bhA0 pR0 1] ityatra "arthaH sahakArI yasya viziSTapramitI pramAtRprameyAbhyAmarthAntaraM tadarthavat pramANam"[ ] iti virudhyate / sahakArI cedasau dezAdyantarito'pi kuDyAdeHprabhAsuratayotpattau pradIpo dezavyavahito'pi sahakArIti nAntarAle tdrshmisiddhiH|35 tato na tairanupalambhavyabhicAraH ata eva nApyanumAnam udakaM teja ukhAdivyavahitamapyuSNasparza janayiSyatIti nodake uSNasparzopalambhAdanadbhatabhAsvararUpasya tejasaH siddhiH| yadapi cakSuH svara sambaddhArthaprakAzakaM taijasatvAt pradIpavadityanumAnam anena kiM cakSuSo razmayaH sAdhyante utAnyataH siddhAnAM grAhyArthasambandhasteSAM sAdhyata iti? Aye pakSe taruNanArInayanAnAM dugdhadhavalatayA bhAsura 1-paHprala-pR. A. hA0 vi0| 2-sambandhya bR0 la. vinaa| 3 bahalA-vR0 A. hA0 vi0 / 4 "cAkSuSa tejaH"-vR. la. tti0| 5 "bhAskarasambandhinA"-bR. la. tti.| 6-varUpa-la. vA. bA0 / 7 "ravi-" bR. l.tti.| 8"dine"-bR0 la. tti| 9-kuTyAdi-bhAM0 mAM0 vinaa| 10-zAnaM na japA. bA. bhA. mA. vinaa| 11-pyupalabdhaM spa-mAM0 |-pyuplbdh spa-bhA0 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 dvitIye kANDerazmirahitAnAmadhyakSataH pratIteradhyakSabAdhitakarma nirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTo hetuH| atha yadadhyakSagrahaNayogyaM sAdhyamadhyakSata eva tatra nopalabhyate tatra tadvAdhaH karmaNaH yathA'nuSNo'gniH sattvAditi na cAdhyakSagrahaNayogyA nAyanA razmayaHsadA teSAmadRzyatvAt , na: pRthivyAdidravye'piteSAM sAdhyatvaprasakteH / tathAhi-razmivanto bhUmyAdayaH satvAt pradIpavadityanumAtuM zakyatvAt yathaiva hi taijasatvaM 5pradIpa razmivattayA vyAptamupalabdhaM tathA sattvamapi / asyA'nyathA'pi saMbhAvanA na taijasatvasyeti kuto vibhAgaH? atha bhUmyAdestatsAdhane'dhyakSabAdhaH, na; dugdhavalakSAbalAlocanAnAmapi tatsAdhane tadvirodhaH samAnaH / atha vRSadaMzacakSuSo'dhyakSato vIkSyante razmaya iti kathaM tadvirodhaH? nanu yadi tatra ta IkSyante'nyatra kimAyAtam ? tata evAnyatra tatsAdhane hemni pItatvapratItau rajate pItatvaprasaGgaH pramANabAdhanamubhayatra tulyam / atha taMtra tetpratIternAnyatra sattvena te sAdhyante api tvanumAnataH tat tu 10 dRSTAntamAtram ; nanvatra 'netratvAt' iti yadi hetuH 'taijasatvAt' ityasyA''narthakyam ata eva prakRtasiddheH adhyakSabAdhA cAtrApi tadavasthaiva taijasatvAt' ityasya hetutve pradIpadRSTAntenaivArthasiddhavRSadaMzanetranidarzanamanarthakam / na ca tasya taijasatvaM paraM prati siddhamiti tatsAdhanavikalatA tadapekSayA dRSTAntadoSaH / na ca razmivattvAd viDAlalocanasya taijasatvaM siddham maNyAdInAmapi tatprasakteH / na ca razmivattvAnmaNyAdInAmapi taijasatvam mUloSNaprabhAyA eva taijasatvAt anyathA taruNatarukisala15yAnAmapi taijasatvaM syAt / na ca nArInayanAnAM taijasatvaM siddhamityasiddho hetuH| na ca razmivattvAdeva teSAM tat sAdhyate itaretarAzrayadopaprasakteH-siddhe bhA~varaprabhAvattve taijasatvasiddhistatazca bhAsvaraprabhAvatvasiddhiriti kathaM netaretarAzrayadopaH ? atha taijasaM cakSU rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavadityato'numAnAt taijasatvasiddhernetaretarAzrayadoSaH / nanvatra bhAsvararUpoSNasparzatejo dravyasamavetagolakakhabhAvaM kAryadravyaM yadi 'cakSuHzabdavAcyaM tasya taijasatvasAdhane adhyakSavirodhaH 20 tadviparItarUpasparzAdhAratayA'dhyakSataH pratipatteH / tathAhi-abalA-pArAvata-balIvardAdInAM cakSuSo dhavala-lohita-nIlarUpatayoSNasparzavikalatayA cAdhyakSataH pratipatiH siddhaiva / na ca golakavyatiriktaM cakSustabrAhakapramANAbhAvAt siddhamityAzrayAsiddhaH svarUpAsiddhazca, rUpasyaiva prakAzakatvAditi heturanaikAntikazca tuhinakarakaranikareNa tasya rUpasyaiva prakAzakatve'pyataijasatvAt / na cAsyApi pakSIkaraNAdadoSaH vyabhicAraviSayasya pakSIkaraNAdaikAntikatve srvtraanaikaantikhetvbhaavprskteH| na 25 caivaM jalAnalayorvizeSaguNasaGkarAd bhedaH sidhyet / na ca tanikarAntargataM tejastatrApi rUpaprakAzakamiti na vyabhicAraHdIpe'pyanyasya tadantargatasya tatprakAzakasya prakalpanAt dRssttaantaasiddhiprskteH| pratyakSabAdhobhayatra cakSUrUpasambandhena rUpasyaiva prakAzakena ca vyabhicAraH / na cAsau rasAderapi prakAzakaH indriyAntaraparikalpanAvaiphalyaprasakteH / rUpaprakAzakatvaM ca rUpajJAnajanakatvam tacca nIla rUpe'pi vidyate anyathA "arthavat pramANam" [vAtsyA0 bhA0pR01] ityatrArthasahakAritvaM tasya na 30 syAditi tena vyabhicAraH / atha dravyatve sati karaNasya rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAditi vizeSaNAnna smbndh-ruupaabhyaamnekaantH| nanu yathA sambandhAderadravyAderapyataijasasya rUpajJAnajananaM tathA cakSuSo'pi kiM na syAt ? na ca 'adarzanAt' ityuttaram asarvadarzidarzananivRtterbhAvAnivartakatvAt / pradIpavaditi dRSTAntasyApi rUpaprakAzakatvAsiddheH sAdhanavikalatA dRSTAntasya / na ca 1-dvAdhakaH ka-bR. la. vA. bA. vinaa| 2 "pakSasya"-bR0 la. tti| 3-dhane tu ta-vR. A. haa0vi0| 4 "vRSardazanetre"-vR0 l.tti.| 5"razmipratIteH"-bR. l.tti.| 6 "nArInayanAnAM taijasasam"bR. la. tti0| 7 bhAskara-bhAM0 maaN0| 8-ttistathA si-bhA0 maa0| 9-NAdanaikA-bR0 vA. baa| 1. "ayamabhiprAyaH yathA na himakarakarA rUpaprakAzakAH kintu tadantargatamanyadeva tejo ruupprkaashkm"-l.tti.| "ayamabhiprAyaH-yathA na himakarakarA rUpaprakAzakAH kinvanyadeva teSu antargataM rUpaM tejaH tat ttprkaashkmiti"-bR.tti.| 11 "himakaranikara"-bR. l.tti.| 12 "dIpe'pi vaktuM zakyam-na dIpo rUpaprakAzakaH kintu tadantargatamanyadeva tejo rUpaprakAzakam"-bR0 l.tti.| 13 "sanikarSoM hi cakSurUpasaMvandharUpaH sa ca rUpaprakAzako'pi tai-(na tai-)jasatAmanubhavati"-bR0 l.tti.| 14 "na ca taijasatvaM rUpaprakAzakatve'pi"-bR0 la. tti.| 15-rUpe vi-bR. A. hA. vi. vinaa| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 543 pradIpe sati pratiniyataprANinAM rUpadarzanasaMbhavAt tasya rUpaprakAzakatvam aJjanAdisaMskRtacakSuSAM sadabhAve'pi rUpadarzanasadbhAvAt / na ca yadantareNApi yad bhavati tat tatkAryam itarat tatkAraNam anvayavyatirekanibandhanatvAt tadbhAvasya / atha pradIpe sati yad darzanaM tat tadabhAve na bhavati yattu tedabhAve bhavati na tata tatrApi tatsadRzama / na cAnyasya vyabhicAre anyasyAsau atiprasakAta. asadetat; yato yAdRzameva rUpadarzanamAloke saMskRtacakSuSAm tadabhAve'pi tAdRzameva tadbhedAnava-5 dhAraNAt / tathA hi tadbhedakalpane na kiJcit kasyacid vastunaH sadRzamiti saugatamatAnupravezaH syAt / rUpa-pradIpayozca sahotpannayoryugapaddarzane pradIpavat rUpasyApi pradIpaprakAzakatvAd rUpaM taijasaM bhavet anyathA na pradIpo'pi taijasaH syAt tajanakatvAvizeSAt tayoH / na cAyaMdA pradIpasyaiva rUpaprakAzakatvopalabdheH sa eva tadApi prakAzako'nyadA'pyaJjanAdisaMskRtacakSuSAM teMdabhAve'pi rUpadarzanasadbhAvAt tasryaM tatprakAzakatvAsiddheH / atha tasmin sati kadAcit kasyacit rUpadarzanAt 10 tasya tatpradarzakatvaM tarhi naktaMcarANAM saMtamase rUpadarzanAt tedabhAve ca tadabhAvAt hetuphalabhAvasya sarvatra tannibandhanatvAt tamo'pi rUpaprakAzakatvAt pradIpavat taijasaM bhavet / anyathA hetoranenaiva vyabhicAraH syAt / [anuSaGgAt tamaso bhAvAbhAvatvaprakramaH ] AlokAbhAva eva tama iti cet, na; AlokasyApi tamo'bhAvarUpatAprasakteH / Alokasya 15 taratamAdirUpatayopalambhAt nAbhAvarUpateti cet na, tamasyapyasya samAnatvAt / yathA cAlokaH pratibhAsaviSayastathA tamo'pi tdvissyH| na cAlokapratibhAsAbhAva eva tamaHpratibhAsaH itaratrApyasya samAnatvAt / na ca cakSurvyApArAbhAve'pi tatpratibhAsasaMvedanAdAlokapratibhAsAbhAva eva tamaHpratibhAsaH pratiniyatasAmagrIprabhavavijJAnAvabhAsitvAt pratiniyatabhAvAnAM tamasastadatatprabhavavijJAnAvabhAsitvAt Alokasya ca tadviparyayAt yadvA AlokasyApyacakSurje satyasvapnajJAne pratibhAsanAt 20 mojJAnAbhAvarUpatA bhavet / athAlokasya rUpapratipattau hetubhAvAnnAbhAvarUpatA tarhi tamaso'pi naktaMcararUpapratipattau hetubhAvo vidyata iti nAbhAvarUpatA bhavet / tadevamAlokasya vastutve tamaso'pi tadastviti tena hetorvyabhicAraH / bhavatu vA AlokAbhAva eva tamastathApi vyabhicArAparihAraH tabhAvasyAtaijasasyApi tatprakAzakatvAt / atha tamo'bhAve'pi rUpadarzanAnna tasya tatprakAzakatvaM tarhi naktaMcarANAmAlokAbhAve'pi rUpadarzanAdAlokasyApi na tatprakAzakatvaM bhavet / athAsmadAdInAM 25 1 "dIpAbhAve"-bR0 la. tti0| 2 "vyabhicAraH"-bR0 la0 tti.| 3 atra 'tathApi pAThaH samyak syAt / 4-stutaH sa-vR0 l0| 5 "prdiip-ruupyoH"-bR0l.tti.| 6 "AlokAbhAve"-bR0 la. tti.| 7 "dIpa-" bR0 l.tti.| 8-sya pra-bR. A. hA0 vi0| 9 "tamaH-" bR0 l.tti.| 10 "rUpadarzana-" bR0 la0 tti| 11 "rUpaprakAzakavAdityasya"-la. tti.| 12 "tamasA"-la. tti.| 13 tamasaH kharUpe matadvayam-kecit tamo bhAvarUpaM manyante kecittvabhAvarUpam / tatra jainAH pudgalapariNAmatayA, bhartRharipramukhavaiyAkaraNA aNupariNAmatayA, sAGkhyAH prakRtipariNAmatayA mImAMsakAzca abhAvasya padArthAntarakhAbhAvena ca tamaso bhAvarUpatA pratipannAH / naiyAyika-vaizeSiko tu tamasastejo'bhAvarUpatvena abhAvarUpatAM khIkRtavantaH / tamobhAvAbhAvacarcAviSayANi tattadnthasthalAni yathA-5, 24 rAjavA0 vA0 19, 20, 21 pR. 233 / 5, 24 tattvArthabhASyavyAkhyA pR0 363 paM0 6- 364 paM0 16 / prameyaka pR0 65 pra. paM0 2- / 5, 8 syAdvAdara* pR0 849 paM0 19867 paM0 9 A0 / 2, 21 ratnAkarAva. pR. 64-72 / syAdvA0 kA0 5 pR0 16 paM07-21 / "aNavaH sarvazaktivAd bhedasaMsargavRttayaH / chAyA''tapatamaHzabdabhAvena prinnaaminH|| khazaktau vyajyamAnAyAM prayatnena samIritAH / abhrANIva pracIyante zabdAkhyAH paramANavaH // " -vAkyapa0 pra0 kA0 zlo. 111-112 / nyAyavA. tA. TI. pR. 345paM04-16 / prazasta. ke. pR. 950 1-10 pN08| 14 "vastusam"-vR0 tti.| 15 "'rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakakhAt' ityasya"-bR. la. tti.| 16 "naktaMcarAdInAM rUpaprakAzakalAt"-bR0 la0 tti.| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 dvitIye kANDekimityAlokAbhAve rUpadarzanaM na bhavati? bhavatyeva kathamanyathAndhakArasAkSAtkaraNam ? ghaTarUpadarzanaM kiM neti cet bahalatamovyavadhAnAt tIvAlokatirohitAlparUpavat / pradIpopAdAnaM tu tasya vyavacchedArtham / ata evAnyatroktam "tamonirodhe vIkSante tamasAnAvRttaM(vRtaM) param / ghaTAdikam" [ ] ityaadi| pradIpasya ca ghaTarUpaivyavadhAyakatamo'panetRtve 'taijasaM cakSU rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavat' iti sAdhanavikalatvAd dRSTAntasya nirastaM draSTavyam / na cAnyata eva tasya razmayaH siddhAH kevalamanena prAptArthaprakAzakatvaM teSAM sAdhyata iti vaktavyama tatsadbhAvapratipAdakasya pramANasyAbhAvAt / atha yadyaprAptArthaprakAzakaM cakSuH avizeSeNa sarva prakAzayeta. 10na; bhAvAnAM niyatazaktitvAt / yato ya eva yatra yogyaH sa eva tat prakAzayati anyathA saMyuktasamavAyAvizeSAccakSuryathA kuvalayarUpaM prakAzayati tathA tadgandhamapi prakAzayet tathA cendriyAntaravaiphalyam / atha yogyatA'bhAvAnna tat tadndhamavabhAsayati tarhi yogyatA'bhAvAt prAptyabhAve'pi nAtivyavahitamatisannikRSTa vA tadrUpaM prakAzayatIti sarvatra yogyataivAzrayaNIyA nAparaM sambandha prakalpanena kRtyam 'razmayo vA kuto na lokAntamupayAnti'? iti preraNAyAM pareNApyayogyataiva tatra 15itaratra tu yogyatA pratividhAnatvena vktvyaa| tathA, yasya kAraNAda bhinnameva kArya tasya medAvizeSAt sarva sarvasmAt kuto notpadyata iti coye yogyatAto nAparamuttaramiti saivaatraapybhyupgmniiyaa| kiJca, yadi prAptArthaprakAzakaM cakSuH sphaTikAdyantaritavastuprakAzakaM na syAt tadrazmInAM viSayaM prati gacchatA sphaTikAdinA pratibandhAt / na ca taistasyai dhvastatvAdayamadoSaH tadvyavahitavastudarzanasamaye sphaTikAdervyavadhAyakasyAdarzanaprasaGgAt tadupari vyavasthApitasya cAdhAravinAzAt pAtaprasaktezca na hi 20paramANavo dRzyAH kasyacidAdhArabhUtA vA avayavikalpanAvaiyarthyaprasakteH / anyasyAvayavina Azutpa tteradoSazcet, na tadA tdvyvhitsyaadrshnprsktH| tathA ca yadA vyavadhAyakadarzanaM na tadA vyavahitadarzanam yadA ca vyavahitadarzanaM na tadA vyavadhAyakadarzanamiti prasajyeta / na caivam yugapad dvayodarzanAt / athAzUtpatternirantaraM vyavahitapratipattivibhramastarhi tedabhAvasthApi AzuvRtterabhAvapratipattivibhramastathA kiM na bhavet ? bhAvapakSasya balIyastvAditi cet, na; bhAvAbhAvayoH parasparaM khakArya25karaNaM pratyavizeSAta / kiJca, kalaSajalAdyAvatasyArthasya kiM na te prakAzakoH sphaTikAderiva jalAderapi bhede teSAM sAmarthyApratighAtAt ? na ca jalena te pratihanyante svacchajalenApi teSAM pratighAtAt tadvyavahitasyApyaprakAzanaprasaGgAt / atha teSAM tatra prakAzanayogyatA tarhi tata eva te'prAptamapyartha prakAzayiSyantIti vyartha saMyuktasamavAyAdisannikarSaprakalpanam / api ca, samavAyasambandhaniSedhe cakSuSo ghaTarUpeNa saMyuktasamavAyapratibandhasyAbhAvAt tadrUpAprakAzakatvAt kathaM nAsiddho hetuH 'rUpAdInAM 30madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt' iti? atha 'iha tantuSu paTaH' iti buddhiH sambandhanibandhanA tadbuddhitvAt 'iha kuNDe daddhi' iti buddhivat ityato'numAnAt samavAyasiddheH na saMyuktasamavAyasambandhAbhAvaH, na; 'iha'buddhyA sambandhamAtrasAdhane ghaTa-tadrUpayoH kathaJcittAdAtmyasambandhAbhyupagamAt siddhasAdhyatAprasaGgAt / atha kathaJcittAdAtmyasambandhaH tadbuddhinimittatvena na pratipanna iti kathamato'sau sAdhyastarhi samavAye'pyetat samAnam / tathApi tatastatsAdhane'nyatra kaH pradveSaH? atha ghaTa-tadrUpayoH 35kathaJcittAdAtmyasambandho virodhAnneSyate tarhi bhAvAbhAvayoH kathaJcittAdAtmyAbhAve samavAyAdera saMbhavAdasambandhaH syAt tathA ca abhAvenAkSANAM sannikarSAbhAvAnnAkSatastatpratipattiH syAt / vizeSaNavizeSyabhAvasya bhAvAbhAvayoH sambandhasya bhAvAnnAyaM doSa iti cet, na; bhAvAbhAvAbhyAM 1"janAH"-bR. la. tti.| 2-pasya vya-bhA0 maaN0| 3-kSuH sphuTi-la. vA. bA0 / 4-tAM sphuTi-la0 vA. baa0| 5 "pratibandhasya"-bR0 la. tti.| 6-maye sphuTi-la. vA. baa0| 7-sya vAdhAbR. la. vA. bA. vinaa| 8-ntara vya-vA0 bA0 / "nirantarasphaTikAdivibhramaH"-prameyaka. pR0 61 dvi. pN06| 9 "avayavi-" bR0 l.tti.| 10 "razmayaH"-bR0 la. tti.| 11-kAH sphuTi-vA0 baa0| 12 "khacchajala-" bR. la. Ti. / 13 vyartha samavA-bR. A. haa0vi0| 14 atra prazasta0 ke0 gataM samavAyanirUpaNaM draSTavyam-pR0 324-325 / 15-na pra-vA0 baa| tata eka vAt tam / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 10 tasyAnarthAntaratve tAveva sa eva vA syAt / arthAntaratve bhAvAbhAvayoH sadbhAve'pi na vizeSaNavizeSyarUpaMtA tAbhyAM tasyAsambandhAt sambandhe vA tAbhyAM tasyApareNa sambandhanimittena vizeSaNavizeSyabhAvena bhavitavyam / tasyApi sambandhanimittanApareNa tenetyanavasthA bhavet / tasmAt kathaJcit tayostAdAtmyamabhyupagantavyam / anyathA'bhAvasyAdhyakSapramANagrAhyatA na bhvet| tadevaM samavAyAsiddhernAkSasya rUpeNa sambandha iti na tena tasya grahaNaM parapakSe bhavediti "cakSuSo ghaTena saMyoga eva yutasiddha-5 tvAt dravyasamavetAnAM guNAdInAM saMyuktasamavAya eva" [ ] ityAdi SoDhA sannikarSapratipAdanamayuktam saMyoga-samavAya-vizeSaNavizeSyabhAvasambandhAnAmabhAvena tadanupapatteH saMyogAdezcAbhAvaH pratipAdita eva yathAvasaramiti na punaH pratipAdyate / ___atha yathA'smAkaM cakSupaH prAptArthaprakAzakatvaM pramANAbhAvAnna siddhaM tathA bhavato'pyaprAptArthaprakAzakatvaM tasya tata eva na siddhamiti katham "rUvaM puNa pAsai apuDhe tu" [Avazyakani0 gA0 5] ityabhidhAnaM yuktisaGgatam, na tasyAprAptArthaprakAzane anumAnasadbhAvAt / tathAhi-aprAptArthaprakAzakaM cakSuH atyAsannArthAprakAzakatvAt yat punaH prAptArthaprakAzakaM tadatyAsannaprakAzakamupalabdham yathA zrotrAdi atyAsannArthAprakAzakaM ca cakSustasmAdaprAptArthaprakAzakamiti vyatirekI hetuH / na cAyamasiddho hetuH golakasthasya kAmalAdeH pakSmapuTagatasya cAJjanAdestenAprakAzanAt kathamanyathA darpaNAdeH paro-15 padezasya vA tatpratipattyarthamupAdAnaM bhaveta? atha sAdhyanivRttI niyamena yataH sAdhanaM nivartate sa vaidharmyadRSTAntaH jIvaccharIrasya sAtmakatve sAdhye ghaTa iva AtmazarIrasaMyogavizeSe sAtmakatve nivartamAne niyamena tataH prANAdimattvanivRtteH na ca zrotrAderaprAptArthaprakAzakatve nivartamAne'tyAsannArthAprakAzakatvaM niyamena vyAvartate cakSupa iva tasyApyatyAsannArthAprakAzakatvAt tato nAyaM vyatirekI hetuH, na; karNazaSkulIpraviSTamazakAdizabdasya tenaM prakAzanAt sparzanAdau tvavivAda eva / 20 "cakSuH-zrotra-manasAmaprAptArthakAritvam" [ ] iti vacanAdaprAptArthaprakAzakaM zrotramiti na sAdhyanivRttau sAdhananivRttistata iti nAyaM vyatirekI heturiti saugataH yathA sarvagatAtmapakSe sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi hetuH, na; aprAptakAritve zrotrasya cakSuSa ivAtyAsannaviSayaprakAzakatvaM na syAditi mazakAdizabdasya prAptasya pratyakSataH prakAzakatvena pratIyamAnasyAprAptArthaprakAzakatvaM tasyAdhyakSabAdhitam agnAvanuSNatvavat / atha 'dUre zabdo nikaTe zabdaH' iti pratIteH 25 proptAprakAzakam prAptArthaprakAzakaM ca zrotramiSyate, na sadetat; yataH sAkArajJAnapakSe'nAkAra jJAnapakSe vA'yamabhyupagama iti vAcyam ? na tAvat prathamaH pakSaH zabdAkArasya jJAnagatasyAvabhAse dUra-nikaTavyavahArAnupapatteH anyathA svasaMvedanAkAre'pi tatprasaktirbhavediti sarvatrAsannadravyavahAro'ghaTamAnaka: syAt / athAkArAdhAyakasyAsannAditvAt tadvyavahArastarhi parapakSe'pyetaduttaraM samAnaM bhavediti kiM tatpratikSepaH? zakyaM hi pareNApyevamabhidhAtum karNazaSkulyanupraviSTasya zabdasya 30 grahaNe'pi tatprathamakAraNasya dUratvAda daravyavahAro viparyayAcca viparyaya iti / dvitIyapakSastvayuktaH saugatasyAnabhimatatvAt / atha parApekSayo'prAptArthaprakAzakaM zrotramityabhidhIyate dUrAdivyavahArAt 1-vayostaddhA-bhAM0 mAM0 vin|| 2-patAbhyAM bhAM0 mA0 A0 hA0 / 3 pR0 519 paM0 15-20 tti09| 4 pR0 113 paM0 42 tathA pR0 106 paM0 10 / 5 "puDhe suNei saI rUvaM puNa pAsai apuDhe tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM baddhapuDhe viyAgare" // iti saMpUrNA gAthA / 6 "cakSuSA'prakAzanAt"-bR. la. tti.| "ghaTAdeH sakAzAt"-vR. la. tti0| 8"prAptArthaprakAzakatve"bR0 la0 tti0| 9 "zrotrAde:"-bR0 la. tti.| 10 "zrotreNa"-bR0 la. tti.| 11 "zrotrasya"-bR. la. tti.| 12 prAptArthapra-vA. bA. A. hA0vi0 / atra 'prAptArthaprakAzakaM ca' ityaMzasya asaMlagnatayA bhAsamAnatvAt 'atha dUre zabdo nikaTe zabda iti pratIteH prAptArthAprakAzaka zrotramiSyate' etAvAn pATho mauliko bhAti / "prApyakAritve ca zrotrasya tadgocare zabde dUrAdivyavahAro na syAt / asti cAtrAyaM dUre zabdo nikaTe zabdaH zrUyata iti pratItiH ato'prApya. kAritvamevAsyopapannam"-syAdvAdara0 pR. 333 paM0 18 aa0| 13 "niraakaarjnyaansy"-bR.tti.| 14 "nirA. kArajJAnarUpaH"-la.Ti.. 15-yA prA-vA. baa0| 70 sa0ta. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 dvitIye kANDe - tadviSaye cakSurvaditi naH evaM parasiddhenAnumAnena pramANetarasAmAnyavyavasthAdezcArvAkasyotpattyanityatvAdinA sukhAderacetanatvaprasAdhanaM sAMkhyasyaM cAniSiddhaM bhavet bauddhAbhyupagatenAnumAnenotpattyAdinA ca tenApi svAbhipretasAdhyasya sAdhayituM zakyatvAt / yazca bANAderAgatasya grahaNe'pi dUrAdivyavahAraM pratipadyate paraH sa kathaM tata eva tvadIyaM sAdhyaM pratipadyeta ? yadi ca svotpattidezastha evaM zabdaH zrotreNa 5 gRhyeta nAgatastarhi kathamanuvAte zabdasya taddezotpattikasyaiva zravaNam prativAte'zravaNam mandavAte manA zravaNaM bhavet ? na ca pratikUlavAtena zabdasya nAzitatvAt zrotrasya vAbhihatatvAnna zravaNaM zabdavinAze anukUlavAtasthasyApi tadazravaNaprasakteH / zabdasya vinaSTatvAt vyavahitadezasthasya ca tasya zrotrAbhighAtahetutvAnupapatteH anyathA bhastrAdivyavasthitasyApi tasya tadupaghAtakatvaM syAt / anukUlavAtena tasya taM prati preraNAt tena tacchravaNe 'prAptaH zabdaH zrUyate' iti prAptam tathApi tatra dUrAdi10 vyavahAre na zrotramaprAptaprakAzakamataH sidhyatIti kathaM na vyatirekI hetuH ? na ca 'cakSuH zabdena nAyanarazmyabhidhAnAdatyAsannaprakAzakatvAcca teSAm 'atyAsannAprakAzakatvAt' iti heturasiddhaH teSAM pratyakSAdipramANAviSayatvena sadbhAvAsiddheriti pratipAdanAt / tadasiddhatAdidoSavikalAdato hetora - prAptArthaprakAzakatvaM cakSuSaH siddhamiti 'rUvaM puNa pAsai apuThThe tu' iti na yuktivikalaM vacaH tadevamindriyArthasannikarSotpannatvaM pratyakSasyAsiddham / 15 dapi na tvantaHkaraNendriyasambandhasya sukhAdijJAnotpattAvasaMbhavena tasyAvyApakatvAdabhidhAnam' iti, tadapyasambaddham ; yathA hIndriyArthasannikarSo yathoktanyAyena rUpajJAnotpattau na saMbhavIti na pratyakSalakSaNaM tathAntaHkaraNendriyasambandho'pi; antaHkaraNasya paraparikalpitasyAsiddhatvAt tatsambandhasya ca dUrApAstatvAt / yathA cAntaHkaraNasyAsiddhistathA svanirNayaM jJAnasya sAdhayadbhiH pradarzitam / yadapi 'avyabhicArAdikAryavizeSaNopAdAnamantareNa sannikarSasya sAdhutvaM jJAtuM na zakyate' iti 20 abhidhAnam tadapyasaGgatam ; parapakSe'vyabhicArAdidharmopetasya jJAnakAryasyaivAsiddheH kathaM tataH sanni karSasya sAdhutvAvagamaH ? koryatvAnavagamazca jJAnasya svasaMviditatvAnabhyupagame jJAnAntarapratyakSatAyAmanavasthAdidoSopapatteH prAk pratipAdanAt / yacca 'arthagrahaNaM smRtiphalasannikarSanivRttyartham' ityuktam, tadapyasaGgatam ; smRtivad jJAnasyApyarthajanyatvAsiddheH tajjanyatvAt tasyeM taDrAhakatve samAnasamayacirAtItAnAgatArthagrAhakatvaM tasya na syAt tathAbhUtasyArthasya tat pratyajanakatvAt tathA ca sarvajJajJAnaM 25 sakalapadArthagrAhakaM na bhavediti prAk pratipAditam / yadapi 'jJAnagrahaNaM sukhAdinivRttyartham' iti pratipAditam, tadapyasaGgatam ; sukhAderjJAnarUpatvAnatikramAt anyathA AlhAdAdyanubhavo na syAt tagrAhakasyAparasyAnubhavasyAnavasthAdidoSato niSiddhatvAt / yadapi bhinnahetukatvaM sukhAdeH pratipaditam tadapi sukhatvAdeH sAmAnyasyAsiddherasaGgatam / yazca pratyakSavirodhaH pratipAdito jJAnasukhayorekatve - 'jJAnamarthAvabodhasvabhAvaM sukhAdikamAlhAdAdisvabhAvaM tato bhinnamadhyakSato'nubhUyate' iti 30 so'pyanupapannaH yataH svAvabodha eva vijJAne avyabhicarito dharmaH smaraNAdau jJAnarUpatAyAmapyarthAvabodharUpatAyA abhAvAt / etacca 'arthopalabdhiH' iti vizeSaNamupAdadatA pramANe pareNAbhyupagatameva / svAvabodharUpatA tu jJAnAvyabhicaritA sukhAdAvapyasti anyathA tasyAnubhava eva na syAditi pratipAditam tatazca sukhAderjJAnarUpatAyAM kathamadhyakSavirodhaH ? adRSTavizeSaprabhavatvena ca sukhAderbhede surUpajJAnasya virUpajJAnAd jJAnarUpatayA bhedo bhavet ahapravizepajanyatAyA avizeSAt / tanna 35 sukhAdivyavacchedArtha jJAnapadopAdAnaM yuktam / avyapadezyapadopAdAnamapyanarthakam vyavacchedyAbhAvAt / 'ubhayajaM jJAnaM vyavacchedyamiti cet, naH tasyAdhyakSaMtAyAM doSAbhAvAt / atha zabdajatvAt tasya zAbde 'ntarbhAvaH; nanvakSajatvAdadhyakSe kimiti nAntarbhAvaH ? zabdasya tatra prAdhAnyAcchAbdaM taditi cet, na; akSa 1- sya vAni - A0 / 2 "paravAdinA"-bR0 la0 Ti0 / 3 va zrotre - vR0 A0 hA0 vi0 vinA / 4-hAro ma zro- A0 hA 0 vi0 |-haare zro- vA0 bA0 / 5 pR0 545 paM0 bhAM0 mAM0 vinA / 8 pR0 477 paM0 vinA / 11 pR0 520 paM0 11 / 15 pR0 520 paM0 14 / 19- kSatayA do - vR0 / 17 pR0 478 paM0 6 / 9 12 "jJAnasya"-bR0 la0 Ti0 160 521 paM0 5 / 11 / 6 pR0 519 paM0 23 / 7-sya dUpR0 520 paM0 3 / 10 kAryAna - vA0 vA0 / 13 "arthaH " - bR0 la0 Ti0 / 14 sarvajJAnaM 17 pR0 521 paM0 4 / 18- yajajJA-pR0 bhA0 bR0 / vi0 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 547 -liGgAtikrAnta eva zabdasya prAdhAnyena vyApAropagamAt / athobhayajajJAnaviSayasyApi tadatikrAntatvaM tahavyapadezyapadopAdAnamantareNApi zAbda eva tasyAntarbhAvo bhaviSyatIti tadvyavacchedArthamavyapadezyapadopAdAnamanarthakam / athobhayajatvAdasya pramANAntaratvaM syAt asati avyapadezyagrahaNe, na; akSaprAdhAnye pratyakSatA zabdaprAdhAnye tu zAbdateti kathaM pramANAntaratA? na cobhayorapi prAdhAnyam sAmagryAmekasyaiva sAdhakatamatvAt tenaiva ca vyapadezaprApteH / yadapi 'vyabhicArijJAnanivRttyarthamavyabhicAripadamupA-5 ttam / tadapyayuktam / tatpratipAdyasyArthasya prmtenaasnggteH| tathAhi-aduSTakAraNaprabhavatvaM vAdhArahitatvaM vA avyabhicAritvaM pravRttisAmarthyAvagamavyatirekeNa na jJAtuM zakyamiti svataHprAmANyanirAkaraNaprastAve pratipAditamiti pravRttisAmarthya sevAvyabhicAritvam / tacca viSayaprAptyA vijJAnasyAvyabhicAritvaM zAyamAnaM kiM pratibhAtaviSayaprAptyA'vagamyate AhosvidapratibhAtaviSayaprAptyA? yadi pratibhAtaviSayaprAptyA tadodakajJAne kimudakAvayavI pratibhAtaH prApyate uta tatsAmAnyam Ahosvidubhayamiti pkssaaH|10 tatra yadyavayavI pratibhAtaH prApyata iti pakSaH sa na yaktaH avayavino'sattvena pratibhAsaM prati viSayatvAsaMbhavAt sattve'pi na tasya parAbhyupagamena pratibhAtasya prAptiH aSAdivirvartanAbhighAtopajAtAvayavakriyAdikrameNa dhvaMsasaMbhavAt / athAvasthitavyaharavayavairArabdhasya tasya tajjAtIyatayA pratibhAtasyaiva prAptiH nanvevamapyanyaH pratibhAto'nyazca prApyata iti kathaM tadavabhAsino jJAnasyAvyabhicAritA na hyanyapratibhAsane'nyatra prAptAvavyabhicAritA anyathA marIcikAjalapratibhAse daivAt satyajalaprAptau tadava-15 bhAsinastasyA'vyabhicAritA bhavet / na ca taddezajalaprApakasyAvyabhicAriteti nAyaM doSaH yato dezasyApi bhAskarakarAnupravezAdinA'vayavakriyAkrameNa nAzAta tttvaanuppttiH| na caivamavyabhicAravAdinaH candrArkAdijJAnaM vinazyavasthapadArthotpAditatvA(ditaM vA) tadavyabhicAri bhavet / atha pratibhAto. dakasAmAnyaprAtyA tadavyabhicArIti pakSaH so'pyayuktaH ekAntato vyaktibhyo bhinnasyAbhinnasya vA sAmAnyasyAsattvena pratibhAsapAtyAlamvanatvAyogAt sattve'pi tasya nityatayA svapratibhAsajJAnajana-20 katvAyogAdajanakasya ca pareNa jJAnaviSayatvAnabhyupagamAt jJAnaviSayatve'pi tasya pAnAvagAhanAdyarthakriyA'nirvartakatvAnnArthakriyArthinI tajjJAnAt jalAdhupAdAnArthA pravRttirbhavet / na ca samavAyAt sAmAnyAvagame'pi vyaktAvarthakriyArthinAM pravRttiH anyapratibhAse anyatra pravRttyayogAt yoge vA'tiprasaGgAt / na ca samavAyasyAtisUkSmatayA jAti-vyaktyorekalolIbhAvena jAtipratipattAvapi bhrAntyA vyaktI pravRttiH tajjJAnasyAtasmiMstahaNarUpatayA bhrAntirUpatvAdavyabhicAritvAyogAt / na ca 25 samavAyo'pi jAteya'ktau saMbhavati saMbhave'pi tasya vyApitayA sarvatraikasya pratiniyatavyaktipravRttinimittatvAnupapattiH / na ca nityasya tasya jJAnajanakatvamapi saMbhavIti svagrAhiNi jJAne apratibhAsamAnasya kathaM bhrAntihetutApi tasya saMbhavati? pratibhAsane'pi svarUpeNa pratibhAsanAt kathaM bhrAntinimittatA? na ca sAmAnyasya pratipattau sAmAnyasAdhyArthakriyArthitayA taMdarthinAM pravRttiHjJAnAbhidhAna 1 "indriyasannikarSAbhAvena"-vR0 la0 tti0| 2-kSaprAdhAnye tu zAbdateti kathaM bR. la. A0 |-ksspraa dhAnye nu mAnateti kathaM haa0vi0| 3 "zabdendriyayoH"-vR0 la. tti.| 4 "vyabhicAripada-" vR0 l.tti.| 5pR0 8-19 / 6-kajJAnena ki-bR0 A0 hA0 vi0 / tattvopaplave (li. pR0 2-30) indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSamiti naiyAyikasaMmatapratyakSalakSaNasya vicArAsahakhapradarzikA savistarA carcA dRzyate, tatra yo yo'zaH zabdenArthena ca prastutaTIkayA samAnabhAvaM bibharti so'trAnyatra ca tattatsthale samuddhRto'sti / ___ "athAvagataM tadavagateravyabhicAritA kathamavagamyata iti pUrvoktamanusatavyam / udakaprAptyA pUrvotpannodakavijJAnasyAvyabhicAritA vyavasthApyate / kiM tatpratibhAtodakaprAptyA Ahokhit tajAtIyoda(daka) prAptyA tadvaMzajajalaprAptyA vA ? tadyadi pratibhAtodakapAtyA tadayuktam pratibhAtodakasyAvasthAnaM nopapadyate / jhaSamahiSaparivartanAbhighAtopajAtAvayavakriyAnyAyena pratyastamayasaMbhavAt / atha tajjAtIyodakaprAptyA evaM tIsatyodakajJAne'pi jAte kvacit toyamAsAdayanti pumAMsastadapi 'avitathaM syAt" ityAdi-tattvopa0 li. pR0 4 paM0 8 / 7 "matsya"-bR0 la0 tti0| 8-vartamAnAbhi-bR. A0 hA0 vi0| 9 "viSayaprAptilakSaNAvyabhicAritvakalpane"bR0 la. tti.| 10-cArAvA-bhAM0 maaN0| 11-tpAditatvAttada-bhAM0 / 12 "sAmAnyasya"-bR0 la0 Ti0 / 13-nAM jJA-bR0 / 14-ktipratinimi-hA0 vi0 |-ktinimi-l0 vA. bA. bhAM0 mA0 / 15 "samavAyasya"bR0 tti0| 16 "samavAyasya"-bR. tti.| 17 "arthakriyArthinAm"-bR0 la. tti.| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 dvitIye kANDelakSaNAyAstadarthakriyAyAstadaiva niSpatteH / vyApakatvAcca sAmAnyasya na pratiniyatadezakAlapravRtti viSayateti pravRttyabhAvAt na tatsAmarthyam tadabhAvAnna tadavabhAsino jnyaansyaavybhicaaritaavgtiH| atha pratibhAtatadvadarthaprAptyA tadavyabhicAritvamiti pakSaH so'pyasaGgataH avayavi-sAmAnyayorabhAve tabdatpakSasya durApAstatvAt / atha pratibhAtAvayavaprAptyA tasyAvyabhicAritA, na; avayavAnAmapi vyaNukaM 5yAvadavayavitvAt paramANUnAM cArvAgdarzane'pratibhAsanAnna kathaMcitpratibhAtArthaprAptyA jJAnasyAvyabhicAritAsaMbhavaH / kiJca, pravRttisAmarthyenAvyabhicAritA pUrvoditajJAnasya kiM liGgabhUtena jJAyate, utAdhyakSarUpeNa? yadyAdyaH pakSaHsana yuktaH tena saha sambandhAnavagateH avagatau vA na pravRttisAmarthena prayojanam / atha dvitIyaH so'pi na yuktaH dhvastena pUrvajJAnena saha indriyasya sannikarSAbhAvAt tadviSayajJAnasyAdhyakSaphalatAnupapatteH kezondukAdijJAnavat tasya nirAlambanatvAcca kathamavyabhicAritAvyava10 sthApakatvam ? na cAvidyamAnasya kathaJcidvipayabhAvaH saMbhavati janakatvAkArArpakatvamahattvAdidharmo petatvasahotpAdasattvamAtrAdInAM viSayatvahetutvena parikalpitAnAmasati sarveSAmabhAvAt / athAtmAntaHkaraNasambandhenAvyabhicAritAviziSTajJAnamutpannaM gRhyata iti tadavyabhicAritAvagamaH; nanvatrApyavyabhicAritvaM kiM jJAnadharmaH uta tatsvarUpam ? yadi taddharmastadAna nityHsaamaanypnnenaapodittvaat| anityo'pi yadi jJAnAt prAgutpannastadA na taddharmaH dharmiNamantareNa tasya taddharmatvAyogAt / 15sahotpAde'pi tAdAtmya-tadutpatti-samavAyAdisambandhAbhAve 'tasya dharmaH' iti vypdeshaanuppttiH| pazcAdutpAde pUrva vyabhicAri tad jJAnaM syAt / kiJca, avyabhicAritAdi ko dharmo jJAnAda vyatiriktaH avyatirikto vA? yadi vyatiriktastadA tasya jJAnena saha samvandho vAcyaH / sana samavAyalakSaNaH tasyAsiddheH siddhAvapi jJAnasya dharmatayA avyabhicAritAdidharmAdhikaraNatA'yogAt dharmANI dharmAdhikaraNatA'nabhyupagamAt abhyupagame vA tasyApi dharmirUpatAprasaktiH / atha samAnadharmAdhikaraNatA 20dharmANAM nAbhyupagamyate vijAtIyadharmAdhikaraNatA tviSyata eva anyathA jJAne 'avyabhicAri' ityAdivyapadezAnupapattirbhavet tahavyabhicAritAdInAmapi dharmANAM sattva-prameyatva-jJeyatvAdyanekadharmAdhikaraNatayA dharmirUpataiva prasakteti kasyaciddharmasyAparadharmAnadhikaraNasyAbhAvAd dharmAbhAvato dharmiNo'pyabhAvaprasaktiH / nApi vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNo'sau tasyApyaparasambandhakalpanayA sambandha(ddha) 1"pAnAdirUpA barthakriyA tataH kathaM prAdu.dhyAt"-vR0 Ti0 / 2 "jAtimadarthaprApyA"-bR. la. Ti. / 3 "kiJca, pravRttisAmarthenAvyabhicAritA pUrvoditajJAnasya jJApyate kiM liGgabhUtena Aho adhyakSAtmakena ? tadyadi liGgabhUtena tadayuktam tena sAkaM saMbandhAnavagateH avagatau vA alaM pravRttisAmarthena / athAdhyakSAtmakena tadayuktam pUrvoditapratyastamitena sAkaM sannikarSAbhAvAt tadviSayavijJAnaM na pratyakSaphalaM nirAlambanacAt kezoNDukAdisaMvedanavat / na vijJAnasyAbhAvo'vabhAti na bhAvastadabhAvAt / avidyamAnasya viSayArtho vaktavyaH / kimAkArArtha(pa)katvena vA mahattvAdidharmopetatvena vA sattAmAtreNa vA sahotpAdena vA sarvasya pratyastamitatvAt kathamasI viSayastadviSayatve kezoNDukAdivijJAnasyeva mithyAtve bIjamanveSaNIyam AtmasattAmAtreNa mithyAtve sarvasya mithyAkhamApadyate tatastattvopaplavaH syAt / athAnyathA'vyabhicAritvaM gRhyate AtmAntaHkaraNasaMbandhenotpannaM vijJAnamavyabhicAritAviziSTaM pradyotyate tadayuktam tadavyabhicAritvaM taddharmo vA tatsvarUpaM vA? tadyadi taddharmaH sa nityo'nityo vA ? yadi nityastadA jAtidoSeNApopo(NApo)dito veditavyaH / athAnityaH sa pUrvotpannaH saha pazcAd vA jAtaH ? tadyadi pUrvotpannastadA kasyAsau dharmaH ? na hi dharmiNamantareNa dharmoM bhavitumarhati sarvato vyAvRttarUpakhAt kaH kasyeti vaktavyam / atha sahotpannaH kastayoH saMbandha iti vaktavyam / tAdAtmya-tadutpatti-samavAyasaMvandhAbhAve sati SaSThyartho vaktavyastasyAvyabhicArikhamiti / atha pRSThotpannastahiM pUrva vyabhicAritA vijJAnasya prApnoti na cAdhyAtmiko vyabhicArirUpo dharmo'sti sukhAdivyatiriktastatpratItyasaMbhavena khayamanabhyupagamAt / yadi vA'vyabhicArAdayo dharmA arthAntarabhUtA abhyupagamyante tairavacchinnaM vijJAnaM sAmagryA avasthApakamu Syate taccAnupapannam"-ityAdi-tattvopa0 li. pR0 12 paM0 3-pR0 13 paM0 11 / 4 "jJAnena saha liGgasya"-bR. la. Ti. / 5 "pUrvajJAnaviSayaH"-bR0 la. tti.| 6-yahe-bR0 A0 hA0 vi0 vinaa0| 7-nApAdi-bR0 la0 A0 hA0 vi0| 8 "yAvadadyApi vya(avya)bhicAritA na jAyate"-vR0la. Ti. / 9 "vya(avya)bhi0dharmiNaH"-bR0 Ti0 / "vya(avya)bhi0dharmasya"-la. Ti. / 10 "sambandhaH"-la. Ti. / 11-NAM ca dharmA-A0 hA0 vi0 |-nnaaN na ca dharmA-bR. l.| 12-'sAvasyA-bR. A. hA0 vi0| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaanmiimaaNsaa| 549 tve'navasthAprasakteH asambaddhatve 'tatsambaddhaH' iti vyapadezAnupapatteH / nApyasAvekArthasamavAyaH AtmanyevAvyabhicAritAdidharmakalApasya prsktH| na ca samavAyAbhAve ekArthasamavAyaH saMbhavI na cAnyaH sambandho'tra parairabhyupagamyate / kiJca, yadi avyabhicAritAdayo dharmA arthAntarabhUtA jJAnasya vizeSaNatvenopeyante tadaikavizeSaNAvacchinnajJAnapratipattikAle nAparavizeSaNAvacchinnasya tasya pratipattirityazeSavizeSaNAnavacchinnaM tat sAmathyA vyavacchedakaM bhavet aparavizeSaNAvacchinnatatprati-5 pattikAle jJAnasya jJAnAntaravirodhitayA ta~syAsattvAt / atha nirvikalpake yugapadanekavizeSaNAvacchinnasya tasya pratibhAsAnnAyaM dopastarhi 'vyavasAyAtmakam' iti padamadhyakSalakSaNe nopAdeyam anizcayAtmakasyApyadhyakSaphalatvenAbhyupagamAt / atha vizeSajanitaM vyavasAyAtmakam nanvevaM sAmAnyajanitaM vizepaNajJAnamadhyakSaphalaM na bhavet / yadi cAnekavizeSaNAvacchinnakajJAnAdhigatirekaM jJAnam kathamekAnekarUpaM vastu nA'bhyupagataM bhavet ? athAvyatiriktastarhi jJAnameva nA'vyabhicAritAdi tadeva 10 vA na jJAnamityanyataradeva syAt na sAmagrIvyavacchedastato bhavet / athAvyabhicAritAdi jJAnasvarUpameva tadA viparyayajJAne'pyavyabhicAritApramaktiH / atha vizieM jJAnamavyabhicAritAdisvabhAvam / nanu vizepaNamantareNa viziSTatA kathampapattimatI? vizeSaNasya cakAntato bhede saiva samvandhAsiddhiH abhede na viziSTatA kathaMcidbhede parapakSasiddhiH / nanna avyabhicAritApadopAdAnamarthavat / ito'pyapArthakama indriyArthasannikarSapadanaiva tavyAvartyasyApoditatvAt / tathAhi-marIcyudaka-15 jJAnavyavacchedAyA'vyabhicAripadopAdAnam tajjAne ca udakaM pratibhAti na ca tenendriyasambandhaH avidyamAnena saha sambandhAnupapattaH vidyamAnanve vA na tadvipayajJAnamya vyabhicAritA vidymaanaarthjnyaanvt| atha pratibhAsamAnodakasambandhAbhAve'pi marIcibhiHsambandhAdindriyasya tatsannikarpaprabhavaM tat ata eva marIcInAM tadAlambanatvaM tasya tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt taddezaM prati pravRttezca mithyAtvamapi tajjJAnasyAnyadAlambanamanyat pratibhAtIti kRtvAH nanvapratibhAsamAnaM kathamAlamvanam ? yadi jJAnajana-20 katvAt indriyAderapyAlambanatvaprasaktiH AkArArpakatvatadadhikaraNatvAdikaM tvAlambanatvaM na parasyAbhimanam tasmAt tadavabhAsitvamevAlambanatvama na ca marIcyadakamAne marIcayaH pratibhAnti / athodakAkAratayA tA eva tatra pratibhAntiH nanu tAbhya udakAkAratA yadyavyatiriktA paramArthasatI ca tadA tatpratipattana vyabhicAritvam / athApagmArthamatI nadA nAsAmapyaparamArthasattvaprasaktiH / kiJca, apAramArthikodakatAdAtmye marIcInAM tadakajJAnavada marIcijJAnamapi vitathaM bhavet / na ca udakAkAra 25 ekasmin pratIyamAne marIcayaH pratIyanta iti vanaM zakyamatiprasaGgAt / atha vyatiriktA tAbhya udakAkAratA tarhi tatpratipattI kathaM marIcayaH pratibhAnti anyapratibhAse'pyanyapratibhAsAbhyupagame atiprasaGgAt ? kiJca, kezondukazAne kimAlambanam kiM vA pratibhAtIti vaktavyam ? atha kezondukAdikamevAlambanam pratibhAti ca tadeva tatra tarhi marIcyadakajJAne'pi tadevAlambanam tadeva pratibhAtIti kiM na bhavet ? na ca tajjJAnamya pratIyamAnAnyAlamvananvena mithyAtvam api tu pratibhAsa-30 mAnamyAsatyatvena anyathA kezondakamAnamya mithyAtvaM na bhavet / na ca marIcidezaM prati pravRttermarIcyA 1-mvandhatve A0 / 2-mbandha i-bR0 vA. bA. mAM. A0 / 3-bhAva'(ve'pi e-l0| 4 "vizeSakam"-vR0 l.tti.| 5 "avyabhicAritva"-bR0 l.tti.| 6-kAlena jJA-bhAM0 maa0| 7 "jJAnasya"-bR. la. tti.| 8-phalaM bh-l.| 9 "avyabhicAripadavyAvRttyasya"-vR0 la.Ti. / ___ "ato'vyabhicAripadamapArthakamito'pyapArthakamindriyArthasannikarSapadenApoditatvAt na hi kezoNDukavijJAnasya nayanArthasanniko datirasti / nanvasti marIcyudakavijJAnasya tadapanodAyAvyabhicAri padam nanna, yata udakaM pratibhAti na ca tena saha sambandho'sti vidyamAnena sArka sambadhyate nA'vidyamAnena / tatsaMbandhe vA na tadviSayo mithyAvamihopapadyate satyodakasaMvedanavat ; nanu yadyapi pratIyamAnodakena saha saMbandho nAsti cakSupastathApAgyA (thApyA) lambya marIcinicayena sArka saMvandho'sti tasya'vAlambanakhAt taddezaM prati pravRttarata eva mithyAtvamanyada Alambanamanyaca pratibhAti"-ityAdi-tattvopa0 li. pR0 1550 11-pR0 16 paM0 2 / 1. "marIcidezam"-bR. l.tti.| 11 "avyatiriktA"-bR0 la. tti.| 12 "marIcyudaka"-bR. la. tti.| 13-stve-vR0| 14 "na hi kezondukajJAnasya pratIyamAnAt kezondukAdanyat kizcidAlambanamasti tato'syApi mithyAvaM na syAt"-vR0 l.tti.| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 dvitIye kANDelambanatvam taddezasyaivamAlambanatvaprasakteH na ca pratibhAsamAnAnyArthasannikarSajatvaM tajjJAnasya satyodakajJAne asyAdRSTeH / na cA(vA) pratIyamAnasannikarSajatvasya tasya jitvamabhyupagantuM yuktam anyathAnumeyadahanajJAnasyApIndriyArthasannikarSajatvaM syAt / atha mana eva tatrendriyaM tasya ca dahanena saha pratIyamAnena nAsti sambandhaH ihApi tarhi pratIyamAnenodakena na sambandhazcakSuSaH marIcInAM tu na 5pratIyamAnatvamiti tAbhirapi kathaM tasya sambandhaH? yacca 'sAmAnyopakramaM vizeSaparyavasAnam 'idamudakam ityekaM jJAnaM tasya sAmAnyavAnarthaH smRtyupasthApitavizeSApekSo janakaH tiraskRtasvAkArasya parigRhItAkArAntarasya sAmAnyaviziSTasya vastuno janakatve tathAvidhasyendriyeNa sambandhopapatterindriyArthasannikarSajo viparyayaH' iti, tadatyantamasambaddham / praabhyupgmenaasyaanupptteH| tathAhi-sAmAnyo pakramamiti yadi sAmAnyaviSayam 'idam iti jJAnaM tadA marIcyudakayoH sAdhAraNamekaM sAmAnya 10 'idam'iti jJAnasya viSayo vaktavyaH / na caikAntato vyaktibhinnamabhinnaM vA sAmAnyaM saMbhavati saMbhave'pi sattvadravyatvavyatiriktasya marIcyudakasAdhAraNasya tasya na sadbhAvaH sattvadravyatvAdezca jvalanAdAvapi sadbhAva iti na marIcyudakasAdhAraNatvam / taraGgAyamANatvaM tUbhayasAdhAraNaM sAmAnya parAbhyupagamena na saMbhavatyeva saMbhave'pi na tasya tadubhayaniyatatvam anyatrApi sadbhAvopapatteH / 'vizeSaparyavasAnam' ityetadapi yadi vizeSagrAhakaM tadA sAmAnyagrAhakatvAnupapattiH na hi 'idam'15 ityetasya jJAnasya vizeSagrAhitA'nubhUyate tattve vA sAmAnya-vizeSayorbhinnasvarUpatvAt kathaM sAmAnya grAhitA'sya? atha 'udakam'iti jJAnaM vizeSagrAhi tarhi bhinnAvabhAsam 'idam' 'udakam' iti jJAnadvayaM prasaktam pratibhAsabhedasyAnyatrApi bhedanibandhanatvAt tasya cAtrApi bhAvAt / jJAnadvaye ca 'idam'iti sAmAnyAvabhAsi satyArthaviSayaM sannikarSaprabhavam 'udakam'iti tvavidyamAnavizeSAvabhAsi na tat sannikarSaprabhavam yadasatyArtha na tad vya(avyabhicAripadopAdAnavyavacchedyam sannikarSoM20 tpannapadenApoditatvAt yacca sannikarSajaM sAmAnyajJAnaM tad vyabhicAri na bhavatIti nAvyabhicAripadavyavacchedyam / atha 'idamudakam' ityullekhadvayayuktamekaM jJAnaM tarhi sAmAnye tat pratyakSaM pramANaM ca vizeSa anadhyakSamapramANaM ceti kathamekaM jJAnamadhyakSAnadhyakSarUpaM pramANApramANarUpaM ca nAbhyupagataM bhavet ? atha sAmAnye'pi nAdhyakSaM pramANaM cedamabhyupagamyate tIndriyArthasannikarSajatvAbhAvAdasya nAvyabhicAripadApodyatA vizeSe'pyasya prAmANye'dhyakSatve cAvyabhicAripadamapArthakamapodyAbhAvAt / yadi 25 ca sAmAnyavAnarthaH smRtyupasthApitavizeSApekSo'sya janakaH kathamasya viparyastatA vidyamAnavizeSaviSayatvAt ? atha smRtyupasthApitatvAd vizeSasya avidyamAnavizeSaviSayatayA tasya viparyastatA; nanu tatrAvidyamAnaH smRtyupasthApito vizeSaH kathaM tajanako yena sAmAnyavAnarthastadapekSastajanakaH parigIyeta? tathApi tajjanakatve indriyasya svadezakAlAsannihitArthApekSasya jJAnajanakatvAdarthena sannikarSakalpanA tasya pramANasya cArthavattvakalpanA vizIryeta tathA ca "indriyArthasannikarSAtpannam" 30 nyAyada01-1-4] iti "arthavat pramANam" [1-1-vAtsyA0bhA0pR01] iti ca na vaktavyaM syAt / athAjanakasya tatra na pratibhAsa iti smRtyupasthApitasya tasya tajjanakatA tahavidyamAnasya na janakatvamiti vidyamAnavizeSaviSayatvena tajjJAnasyAviparyastateti tadvyavacchedArthamavyabhicAripadopAdAnamanarthakaM bhavet / sAmAnyavato'rthasya kevalasya tajanakatve tasyaiva tatra pratibhAsaH syAt / yadapi 'tiraskRtasvAkArasya parigRhItAkArAntarasya tasya tajanakatvam tatrApi vastunaH svAkAratiraskAre vastu35 tvameva na syAditi kathaM tasya sAmAnyaviziSTatA? tathAhi-marIcInAM marIcyAkAratAparityAge vastutvameva parityaktaM bhavet svAkAralakSaNatvAd vastunaHna cAkArAntarasya parigrahaHsaMbhavati vastvantarasya 1 "na cAvabhAtodakabhinnArthasannikarSajakhamudakavijJAnasyopapadyate satyodakajJAne'dRSTavAt anyathAnumeyadahanajJAnasyApi indriyArthasannikarSajakhamApanIpadyeta AtmamanaHsannikarSajavAt / atha pratIyamAnadahanena saha manaso nAsti saMbandhaH tadihApi pratIyamAnenAmbhasA saha nAsti sambandhazcakSuSastasmAd avyabhicAripadaM na yuktam indriyArthasannikarSapadenApoditakhAt"ityAdi-tattvopa0 li. pR. 17 paM0 10-16 / 2-tva (-tvaM tasya) tasya l.| 3 "tajjJAnasya"-bR0 l.tti.| 4 "sannikarSajatvam"-vR. l.tti.| 5 pR. 523 pN08| 6 tathA ma-bR. A. hA. vi. vinaa| "taraGgAyamANatvasAmAnyasya"-bR. tti.| 8-vApohita-bR0 vA. bA. vinaa| 9 "sannikarSaprabhavatvAt"-bR0 la. tti.| 10-kSatve vA-bR. la. vA. bA0 vinA / 11 pR. 523 pN09| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNmaa| 551 bastvantaronApanirUpanyAt nadApanirUpanve nA magacaya udakampanAmApannA iti tatpratibhAmi jJAnaM satyodakajJAnavadaviparyastamiti navyavacchedArthamayabhicAripadogadAnaM na kArya bhavet sAmAnyaviziSTasya ca vastuna indriyasambaddhamya viparyayanAnajanakanve yatrAMza tamyandriyasambandhotpAdyayaM tatrAdhyakSatA pramANatA ca anyatra tadviparyaya ityekaM jJAnamadhyakSepramANaM tadviparyayarUpaM ca bhavadityanama yadapi "yansannidhAne yo dRSTaH" ityAdi. tadApyayukramaH dAdAvadena 'udakama iti jJAnamyAnutpanaH 5 na [dakavan zabdo'pyatra jJAne vizeSaNabhRto grAhAnayA pratibhAti tathApratItegbhAvAna / zabdavizizodakapratibhAsAbhyupagame'pi yadi zabdammagNAdyantareNa nArtha nizcayamnadA navasthAdopapratipAdanAna tahanismRtirbhavet / atha zabdasmaraNAdyantareNApyudakAdenizcayastadA janamatAnupravezAna dopAmaniH kAcit / evaM saMzayajJAnavyavacchedArtha vyavasAyAtmakapadopAdAnamapi na kartavyama indriyArthamanikopa-10 apadenaiva tasyApi nirastatvAn na hi pagabhyupagamena 'myANurvA puruSo vA iti saMzayazAnamekamubhayolekhIndriyArthasannikarSajaM saMbhavati asaMbhavaprakArazca pUrvabadanumanyAtrApi vanavyaH / savikalpakAdhyakSaprasAdhanaprakArazcaikAntAkSaNikapakSe na sambhavatyeva "yaH prAgajanako buddhaH" ityAdadRpaNamya natrAvicalitasvarUpatvAt yathA cAkSaNikaikAnte sahakAryapekSA na saMbhavati bhAvAnAM tathA prAka pratipAdita. miti na punarucyate / yadapi 'saMzayajJAnavyavacchedArtha vyavasAyAnmakapadama ityabhidhAnama natra sAmA-15 nyapratyakSAt vizeSApratyakSAt vizeSasmRtezca 'kiMmbita ityanavadhAraNAtmakaH pratyayaH sandehI vyavacchedyatayAbhimataH tatra ca kiM pratibhAti dharmimAtrama dhamA~ cA? yadi dharmA vastamana pratibhAti tadA nAsyA'paneyatA samyagjJAnatvAt / athAvastumannasAvatra pratibhAti tadA'vyabhicAripadavyAvartitasvAnna tadvyAvartanAya vyavasAyapadopAdAnamarthavat / atha dharmaH pratibhAti tadA'trApi vaktavyama kimasI sthANutva puruSatvayogyatara: ubhayaM vA? yadi sthANuvalakSaNoM vastusana kathamamya jJAnamya 20 vyavacchedyatA samyagjJAnatvAditi ? athApAramArthiko'mI tatra pratibhAti tathApyavyabhicAripadApohAtaiva mithyAjJAnatvAt / evaM puruSatvalakSaNapratibhAsepyetadeva dRpaNaM vAcyam / ubhayamyApi tAttvikamya pratibhAse na tajjJAnasya sandeharUpateti nApohatA / ubhayamyApyatAvikamya pratibhAse tadvipayajJAnamya viparyayarUpatA na sandehAtmakatetyavyabhicAripadApohAnaiva / athaikamya dharmamya tAttvikatvama aparamyAnAtvikatvam evamapi tAttvikadharmAvabhAsitvAt tajjJAnamavyabhicAri atAttvika dharmAvabhAsivAca tadeva 25 vyabhicArIti ekameva zAnaM pramANamapramANaM ca prasaktam / na ca sandigdhAkArapratibhAsinvAn sandehamAnamiti vAcyam yato yadi sandigdhAkAratA paramArthato') vidyate tadA'vAdhinArthagRhItirUpatvAnna sandehajJAnatA satyArthajJAnavata / atha na vidyate tadA'vyabhicAripadana tahAhijJAnamyApoditanvAda cavasAyagrahaNaM tadvyavacchedAyopAdIyamAnaM nirarthakam / atha na kiJcidapi tatra pratibhAti na tarhi tasyandriyArthasannikarSajatvamiti na tavyavacchedAya vyavasAyAtmapadopAdAnamarthavan / tanna tadapi 30 pratyakSalakSaNe upaadeym| yadapi 'phalasvarUpasAmagrIvizeSaNavenAsaMbhavAnnadaM lakSaNam iti. tadyuktamevAbhihitamaH amya pakSatraye'pyaghaTamAnatvAt / yaMdapi 'yataH' ityadhyAhArAn phalavizeSaNapakSAzrayaNama', tadapyasaGgatam yato'paricchedasvarUpasyAdhyakSapramANatA viziSTapramitijanakanvena prameya-pramAtrArivAmaGganA / na ca pramAtR-prameyayorarthAntaratve sati viziSTapramitijanakaM yat tat pratyakSamiti vizeSaNAn pramAtR-prameya-35 vyatiriktasya tasya pramANatA, sannikaryAdipramANatvAbhimatavyatirikamya tajjanakasya pramANatetyapi vaktuM zakyatvAt / na ca sAmagryasya sannikarSasya vA sAdhakatamatvAt pramANatA. sAdhakatamanyasya pramANasAmAnyalakSaNaprastAve nirastatvAt / yadapi indriyAderacetanasya pramANatvaM pratipAditam nadapya 1-rApa-vA. baa.| 2 pR. 550 paM0 22 / 3 pR. 523 paM0 13 / 4-mekoll-l0| 510 525 5010 / 6 "sAmAnyapratyakSAd vizeSApratyakSAd vizeSasmRtezca saMzaya."-vaizaSikada. 2-2-1, / prazanna. ke.. pR. 174 paM0 20-pR.175508| "samAnAnekadhapapattavipratipanerupalabhyanupalabdhyavyavasthAnaca vizeSa pekSI vimarza: sNshyH"-nyaayd.1-1-23| -yakharU-bhAM0 maaN0| 8-pi vaphala-vA. bA. bhaa0| pR0 527 paM0 28 / 1pR. 53.paM. 14 // 1.pR. 47150 20 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 dvitIye kANDetiprasaGgato'ghaTamAnakam / yadapi 'jJAnasadbhAve na kAcit tajanyA viSayAdhigatiH akSAdisadbhAve tu viSayAdhigatibhinnopajAyata ityakSAderevAdhigatijanakasya pramANatA' iti, tadapyasamIkSitAbhidhAnam; jJAnasyaiva yathAvasthitArthAdhigatisvabhAvatayA pramANatvAt pramANaphalAmedAvirodhasya ca pratipAditatvAt akSAdisadbhAve tu viSayAdhigaterasiddhatvAt / tathAhi-vyApAravadakSAdisadbhAve'pi 5vyAsaktacetaso na viSayAdhigatiH satyasvapnajJAne tvakSAdivyApArAbhAve'pi yathAvasthitArthAdhigatirupalabhyata iti na sA akSAdikAryA / na cAsAvapi mano'kSakAryA paraparikalpitamano'kSasya prAgeva niSiddhatvAt / ata eva 'cakSuSA'dhigatam' iti tasya sAdhakatamatvAbhimAnaH na sAdhakatamatAvyavasthApakaH tadabhAve'pi viSayAdhigatisadbhAvAt / 'jJAnenAdhigataH' ityabhimAnastu jJAnasya sAdhakatama tAvyavasthApaka eva jJAnAbhAve tadadhigaterabhAvAt / paramparayA tUpacaritamAdhigatau sAdhakatamatvama10kSAderna pratiSidhyate asmadAdipratyakSasya svArthAdhigatisvabhAvasyAkSAdiprabhavatvAt / tat "indriyAnindriyanimittam" [ tattvArtha01-14] iti vacanAt etena prAtibhasyAnakSaprabhavasyApi svArthAvagatirUpasya vizadatayA'dhyakSapramANatA pratipAditA drssttvyaa| tena yat tatrendriyArthasannikarpajatvAbhAvapratipAdanena mImAMsakairdaSaNamabhyadhAyi yacca naiyAyikairmano'kSArthajatvasamarthanenottaraM pratipAditaM tadubhayamapyayuktatayA vyavasthitam / zeSaM tvatra yathAsthAnaM prativihitatvAnna pratyuccArya dUSyate / tannaikAntavAdi15prakalpitamadhyakSalakSaNamanavadyam / [pratyakSasya tadbhedAnAM ca siddhAntasaMmataM nirUpaNam ] kiM punastadanavadyam ? "svArthasaMvedanaM spaSTamadhyakSaM mukhyagaurNataH" [ ] ityetat / atra ca mukhyamatIndriyajJAnamazeSavizeSAlambanamadhyakSaM sarvajJasiddhau pratipAditam / gauNaM tu saMvyavahAranimittamasarvaparyAyadravyaviSayamindriyAnindriyagrabhavamasmadAdyadhyakSaM vizadamucyate / asya ca vayo20gyo'rthaH svArthaH tasya saMvedanaM vizadatayA nirNayakharUpam / tena saMzaya-viparyayA'nadhyavasAyalakSaNaya jJAnasya saMvyavahArAnimittasya nAdhyakSatAprasaktiH nApyajJAnarUpasyendriyAdeH avikalpasya vA saugataparikalpitasyendriyaja-mAnasa-yogijJAnasvasaMvedanarUpasya / skhaM cArthazca svArtho tayoH saMvedanaM svArthasaMvedanamityasyApi samAsasyAzrayaNAt arthasaMvedanasyaiva jaiminIya-vaizeSikAdiparikalpitasya parokSasya tadekArthasamavetAnantarajJAnagrAhyasyAsvasaMviditasvabhAvasyAdhyakSatAvyudAsaH vijJAnavAdiparikalpitasya 25ca svarUpamAtragrAhakasya / pramANaprameyarUpasya ca sakalasya kramAkramamAvyanekadharmAkAntasyaikarUpasya vastunaH sadbhAve'dhyakSa pramANasyaikasya kramavartiparyAyavazAt tathAvyapadezamAsAdayatazcAturvidhyamavagrahehAvAyadhAraNarUpatayopapannam / tatra "viSayaviSayisannipAtAnantaramAdyaM grahaNamavagrahaH"[ ] viSayasya tAvata 1 pR. 529 paM0 18 / 2 pR0 537 paM0 15 / 3 pR. 537 paM0 20 / 4 "pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH / parokSaM zeSavijJAnaM pramANe iti saMgrahaH" ||3||-lghiiytr0 pR0 6 / pramANapa0 pR. 69 paM0 24-25 / "taduktam-pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhAzritamaviplavam / parokSaM pratyabhijJAdi pramANe iti saMgrahaH" // aSTasa0 pR. 289 paM0 2 / 5 pR0 53-69 / 6-sya saMvya-bR. A. hA0 vi0| 7 "tatrAvyaktaM yathAkhamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH"-1-15 tattvArtha. bhA0 / "viSayaviSayisannipAtasamayAnantaramAdyagrahaNamavagrahaH / viSayaviSayisannipAte sati darzanaM bhavati tadanantaramarthasya grahaNamavagrahaH"-1-15 sarvArthaka tathA rAjavA0 / "viSayaviSayisannipAtAnantaramAdyaM grahaNamavagrahaH / viSayastAvad dravyaparyAyAtmArthaH viSayiNo dravyabhAvendriyam arthagrahaNaM yogyatAlakSaNam tadanantarabhUtaM sanmAnaM darzanaM svaviSayavyavasthApana vikalpamuttaraM pariNAmaM pratipadyate'vagrahaH"laghIyatra. kho* bR0 li. pR. 2 pra0 paM0 1-3 / ___"vissyvissyisNnipaataanntrsmudbhuutsttaamaatrgocrdrshnaajjaatmaadymvaantrsaamaanyaakaarvishissttvstugrhnnmvgrhH"prmaannnyt02-7|| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| dravyaparyAyAtmano'rthasya viSayiNazca nirvRttyupaMkaraNalakSaNasya dravyendriyasya labdhyupayogasvabhAvasya ca bhAvendriyasya viziSTapadalapariNatirUpasyArthagrahaNayogyatAsvabhAvasya ca yathAkramaM sannipAto yogyadezAvasthAnaM tadanantarodbhUtaM sattAmAtradarzanasvabhAvaM darzanamuttarapariNAma svaviSayavyavasthApanavikalparUpaM pratipadyamAnamavagrahaH / "punaravagRhItaviSayAkAGkSaNamIhI" [ . ] "tadanantaraM tadIhitavizeSanirNayo'vAyaH" [ ] "avetaviSayasmRtihetustadanantaraM dhAraNA" [ ] / 5 ___atra ca pUrvapUrvasya pramANatA uttarottarasya ca phalatetyekasyApi matijJAnasya cAturvidhyam kathaJcit pramANaphalabhedazvopapannaH / yathA ca pratibhAsabhede'pi grAhyagrAhakasaMvidAM yugapadekatvaM tathA kramabhAvinAmavagrahAdInAM hetuphalarUpatayA vyavasthitasvarUpANAmekatvaM kathaMcidaviruddham anyathA hetuphalabhAvAbhAvaprasaktiriti pratipAditamanekazaH / dhAraNAsvarUpA ca matiravisaMvAdasvarUpasmRtiphalasya hetutvAt pramANam smRtirapi tathAbhUtapratyavamarzasvabhAvasaMjJAphalajanakatvAt , saMjJA'pi tathAbhUtatarka-10 khabhAvacintAphalajanakatvAt, cintA'pyanumAnalakSaNAbhinibodhaphalajanakatvAt , so'pi hAnAdibuddhijanakatvAt / taduktam-"matismRtisaMjJAcintA'bhinibodha ityainantaram" [tattvArtha0 1-13] anarthAntaramiti kathaMcidekaviSayam / "prAk zabdayojanAt matijJAnametat zeSamanekaprabheda(daM) zabdayojanAdupajAyamAnamavizadaM jJAnaM zrutam" [ . ] iti kecit / saiddhAntikAstu avagrahehAvAyadhAraNAprabhedarUpAyA matervAcakAH paryAyazabdA matiH smRtiH saMjJA cintA abhinibodha 15 ityete zabdA iti pratipannAH / smRtisaMjJAcintAdInAM tu kathaJcigRhItagrAhitve'pyavisaMvAdakatvAdanumAnavat prmaanntaa'bhyupeyaa| na cAnumAnasyAgRhItavalakSaNAdhyavasAyAt prAmANyaM na yathoktasmRtyAdeH zabdAnityatvAdiSu liGgaliGgidhiyorapramANatAprasaGgAt vyAptigrAhakapramANena sAkalyenAnadhigataskhalakSaNAdhyavasAyinA saitvAnityatvAdergrahaNe tayoH samadhigataskhalakSaNaviSayatvAt / zeSamatra savikalpakamadhyakSa prasAdhayadbhizcintitam / atra ca yat zabdasaMyojanAt prAka smRtyAdikamavi-20 saMvAdivyavahAranirvartanakSama pravartate tanmatiH zabdasaMyojanAt prAdurbhUtaM tu sarva zrutamiti vibhAgaH / "akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH" / pramANamI. 1-1-27 // / IhAditrayasya lakSaNavAkyAnAmapi kramavikAsamavagantukAmairuktebhya eva granthebhyastattulanA vidheyaa| Avazyakaniyukti-vizeSAvazyakabhASyayostu avagrahAdInAM caturNA lakSaNAnIttham"atthANaM uggahaNaM avaggahaM taha viyAlaNaM IhaM / vavasAyaM ca avArya dharaNaM puNa dhAraNaM beMti" // ni0 179 // sAmaNNatthAvaragahaNamuggaho meyamaggaNamahehA / tassAvagamo'vAo aviccuI dhAraNA tassa" // bhA0 180 // 1"karNazaSkulikArUpamupakaraNendriyam kadambagolakAdyAkArA cakSurAdIndriyanirvRttiH"-vR0 l.tti.| dravyendriya-bhAvendriyakharUpa-saMsthAna-pRthuvAdikaM prajJApanopAGgagatendriyAkhyapaJcadazapadato'vaboddhavyam-pR0 292 dvi0317 pr0| 2-NalakSaNasya vA. bA. bhA. maaN0| 3-tradarzanamuttara-bR. A. hA0 vi0| 4 "punaravagrahagRhItavizeSAkAGgaNamIhA"-laghIyastra. kho. vR0 li. pR. 2 pra. pN03| 5 "tathehitavizeSanirNayo'vAyaH"laghIyatra. kho. vR.li. pR. 2 pra. pN04| 6 "smRtiheturdhAraNA saMskAra iti yAvat-laghIyatra. kho0 vR.li. pR. 2 pr.pN05| 7"pramANamiti sarvatra saMTaGkaH"-bR. l.tti.| 8-tyanAntaramiti katha-bR. la. vA. bA0 vinA / sarveSvapi zvetAmbarIya-digambarIyeSu tattvArthavyAkhyAgrantheSu "matiH smRtiH saMjJA" ityAdika eva pAThaH / siddhivinizcayaTIkAyAmapi tathaiva samuddhRto dRzyate-li. pR. 99 paM0 14 / "jJAnamAdyaM matiH saMjJA cintA caabhinibodhnm"|-lghiiystr. 503 shlo01| "prAG nAmayojanAccheSaM zrutaM shbdaanuyojnaat"|-lghiiytr0p03 zlo. 1 / "avisaMvAdasmRteH phalasya hetukhAt pramANaM dhAraNA smRti(smRtiH) saMjJAyAH pratyavamarzasya, saMjJA cintAyAstarkasya, cintAbhinibodhasyAnumAnAdeH prAk zabdayojanAccheSaM zrutajJAnamanekapradam"-laghIyatra. kho0 vR0 li. pR. 2 dvi. paM. 11 / "prAG nAmayojanAccheSam" ityAdyAkalaI padyamAdAya vidyAnandinA carcitam-1,20 tattvArtha0 zlo0 vA0 zlo084-88 / vizeSA0 gA0 162 pR. 99 / 1. vizeSA* gA0 396-401 pR. 226-229 / 1,13 tattvArtha0 vyA0 pR. 78 paM0 12- 11 sattvani-vA. bA. bhAM0 maavinaa| 12 "liGga-liGgidhiSaNayoH"-bR0 la0 Ti0 / 13 "mati-zrutayoH kharUpavibhAgaparA bhUyasI carcA zAstreSu dRzyate, tato vizeSArthinA vizeSAvazyakabhASya-jJAnabinduto'vaseyA-vizeSAva. bhA. gA. 97-175 pR. 63-106 / jJAnabiM0 pR. 136 dvi0-138 dvi0 tathA 142 dvi0-143 dvi0| 0sa0 ta. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 dvitIye kANDe - [ pratyakSaikapramANavAdinaH cArvAkasyAnumAnaprAmANyAzaGkA ] atrAhuzcArvAkAH - bhavatu sAMvyavahArikaM vizadamadhyakSam anumAnAdikaM tUpacaritarUpatvAdviSayAbhAvAzca pramANamanupapannamiti kathaM zabdasaMyojanAt zrutaM smRtyAdyupapattimat ? taduktam- "pramANasyAgauNatvAdanumAnAdarthanirNayo durlabhaH" [ ] tathA "anadhigatArthaparicchittiH 5 pramANam" / [ ] na cAnumAnamartha paricchittisvabhAvam tadviSayAbhimatasya sAmAnyAderarthasyAbhAvAt / bhAve'pi yadi vizeSastadviSayo'bhyupagamyate tadA tatra hetoranugamAbhAvaH atha sAmAnyaM tadviSayastadA siddhasAdhyatAprasaktiH / taduktam - "vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnye siddhasAdhanam" / [ ] iti / kiJca vyAptigrahaNe pakSadharmatAvagame ca satyanumAnaM pravartate na ca vyAptigrahaNamadhyakSataH saMbhavati tasya sannihitamAtrArtha grAhakatvena sakalapadArthAkSepeNa 10 vyAptigrahaNe'sAmarthyAt / nApyanumAnaM tagrahaNakSamam tasyApi vyAptigrahaNapuraHsaratayA tatra pravRtteH anumAnAt tagrahaNe'navasthetaretarAzrayadoSaprasakteH / pratyakSAnumAnavyatiriktasya ca vyAptigrAhakatvAyogAt vizeSaviruddhAnumAnavirodhayozca sarvatra sulabhatvAt kuto'numAnasya prAmANyam ? [ saugatairanumAnaprAmANyasamarthanena cArvAkAzaGkAyAH pratividhAnam ] atra pratyakSAnumAnapramANadvayavAdinaH saugatAH pratividadhati - pramANetarasAmAnyasthiteH parabuddhi15 paricchitteH svargApUrvadevatAdipratiSedhesya cAkRtalakSaNAbhiH svasaMvittibhiH kartumazakteH pramANAntarasadbhAvaH siddhaH / yacca 'pramANasyAgauNatvAt' ityuktam tatra yadyagauNatvamanupacaritatvamabhipretaM tadAnumAnamapyanupacaritameva askhalitabuddhirUpatvAt atha dharmidharmasamudAyasya sAdhyatve hetoH pakSadharmatvam anvayo vA'saMbhavIti dharmiNaH sAdhyatvaM pakSadharmatvaprasiddhyarthaM dharmasya cAnvayasiddhyarthamupacaritamityupacarita viSayatvAdanumAnamupacaritam, asadetat yato yatra dharmiNi dhUmamAtramagni20 mAtra vyAptamupalabhyate tatraivAgnipratipattirbhavantI loke dRzyata iti kasyAtropacAraH ? samudAyasyApyevaM sAdhyatvaM sidhyatyeva / yadAha "kevala eva dharmo dharmiNi sAdhyastatheSTa samudAyasya siddhiH kRtA bhavati" [ ] iti / punarapyuktam - "dharmasyAvyabhicArastu dharmeNAnyatra darzyate / tatra prasiddhaM tadyuktaM dharmiNaM gamayiSyati // " [ ] iti / 25 na cAnumAnaviSaye sAdhyazabdopacAre anumAnamupacaritaM nAma / na cAgauNatvAdabhrAntatvAt pramANasyAnumAnasya ca bhrAntatvAdaprAmANyam bhrAntasyApyanumAnasya pratibandhabalAdupajAyamAnasya prAmANyasiddheH / tathAhi-- pratyakSasyApi arthasyAsaMbhave'bhAva evAvyabhicAritvalakSaNaM prAmANyam tacca sAdhyapratibaddhahetu prabhavasyAnumAnasyApyastIti kathaM na pramANam ? taduktam 1 pratyakSaika pramANa samarthana pravaNaM cArvAkamataM prameyakamalamArtaNDe draSTavyam - pR0 45 dvi0 paM0 5 / 2 pR0 70 paM0 27 Ti0 2 / "tathA cAhuH-pramANasyAgauNatvAdanumAnArthanizcayo durlabhaH " - nyAyamaJja0 A0 2 pR0 118 paM0 21 / 3 "vizeSe'nugamAbhAvAt sAmAnya siddhasAdhanAt / tadvato'nupapannatvAdanumAnakathA kutaH " // - nyAyamaJja0 A0 2 pR0 119 paM0 4-5 / "ye'pi manyante - vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnye siddhasAdhyatA " - 1,1,5 zAstradIpikA 0 11 paM0 10 / 4 atrArthe kArikeyaM vartate - " taduktaM dharmakIrtinA pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit " - pramANapa0 pR0 64 paM0 36-38 / prameyaka0 pR0 46 dvi0 paM0 2 / " tathA coktaM saugataiH" iti kRtvoddhRto'yaM zlokaH prazastapAda kandalyAm - pR0 255 paM0 17-19 / "dharmakIrtirapyetadAha" iti nirdizyoddhRto'yaM zlokaH pramANamImAMsAyAm - 1-1-11 pR0 14 paM0 14 / 5- dhasyAkR-A0 hA0 vi0 / 6 pra0 pR0 paM0 4 / 7 dharmatvaM prabhAM 0 mAM0 A0 hA0 vi0 / 8 " sAdhyadharma" - bR0 Ti0 / "liGgasyAvyabhicArastu dharmeNAnyatra dRzyate / tatra prasiddhaM tadyuktaM dharmiNaM gamayiSyati // " - nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 180 paM0 9 / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] iti / jnyaanmiimaaNsaa| 555 "arthasyAsaMbhave bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam" // [ tena 'anadhigatArthaparicchittiH pramANam' ityAdi yaduktam tadapyapAstam; yataH sarva eva prekSAvAn pravRttikAmaH pramANamanveSate pravRttiviSayArthapradarzakam / arthakriyAsamarthazcArthaH pravRttiviSayaH / anAgataM ca pravRttisAdhyamarthakriyAsAmarthyamarthasya nAdhyakSamadhigantaM samarthama bhAvini pramANavyA vAt tat kathamasyArthaparicchedamAtrAt prAmANyaM yuktam ? ataH svaviSaye adhyakSaM tadutpattyA 'yat pUrva mayA prabandhenArthakriyAkAri pratipannaM vastu tadevedam' iti nizcayaM kurvat pravartakatvAt pramANam anumAne'pi caitat samAnam yato'rthakriyAkAritvena nizcitAdarthAt pAramparyeNotpattirevAvyabhicAritvalakSaNaM prAmANyamanumAne'pyadhyakSavat kathaM nAvipratipattiviSayaH? pratipadyata evaM cApyanumAnasya tadutpattyA bAhyavahnayadhyavasAyena loko'dhyakSavat prAmANyam / athAdhyakSamapi pramANaM neSyate tarhi 10 lokapratItibAdhA bhavantamanuvadhnAti adhyakSAnumAnayoH pramANatayA loke pratItatvAt / na ca nAdhyakSAnumAnayoH prAmANyamasmAbhirniSidhyate kintu trilakSaNaM caturlakSaNaM vA liGgaM na kenacit pramANena bhavataH prasiddhamiti paryanuyoge yadyanumAnaM sAdhakamabhidhIyate tatastatrApi sa eva paryanuyoga ityevaM sarvatra paryanuyogaparANyeva bRhaspateH sUtrANIti vaktavyam yataH pakSadharmAt tadaMzavyAptAt pramANato'va. gatAt sAdhyapratipattiranumAnam pakSadharmatAnizcayazca kvacit pratyakSAt kvaciccAnumAnAt yatrApyanu-15 mAnAt tannizcayastatrApi nAnavasthAdidUSaNam pratyakSAdeva kvacit tannizcayAdanavasthAdidoSavyAvRtteH tadaMzavyAptinizcayazca kAryahetoH kasyacit svabhAvahetozca viziSTapratyakSAdeva / svabhAvahetorapyanityatvasyAdhyakSeNaiva pratipattestannibandhana eva tannizcayaH / adhyakSAvagate'pi ca kSaNikatve tadvyavahArasAdhanAya pravarttamAnamanumAnaM na vaiyarthyamanubhavet ziMzapAtvAd vRkSatvAnumAnavat / na ca sattva-kSaNikatvayostAdAtmye sattvanizcaye kSaNikatvasyApi nizcayAt tadanizcaye vA sattvasyApyanizcayAt-anyathA 20 tattAdAtmyAyogAt-kSaNikatvAnumAnavaiyarthyam yato nizcayApekSo hi gamyagamakabhAvaH nizcayazcAnubhavAvizeSe'pi sattva eva na kSaNikatve sadRzAparAparotpattyAderbhrAntinimittasya sadbhAvAt viparyaye bAdhakapramANavRttyA sattva-kSaNikatvayostAdAtmyasiddharvAdhakapramANasya ca pratibandhasiddhiradhyakSata iti nAnavasthAdidoSaH / na ca nirvikalpakaM vyAlyA prativandhagrahaNAkSamam vikalpotpAdanadvAreNa tasya tatra sAmarthyAbhyupagamAt / na cApramANakene paraH paryanuyujyate vAdiprativAdinoH paryanuyogasya pramANatve-25 nAsiddheH / atha yathA vacanAtmakamanumAnaM na vaktuH pramANam atha cA'nena vaktA parAn pratipAdayati tathA'pramANakena paryanuyogaH kriyata ityayuktametat yato vacanAd dvayorapyarthapratItiH pramANabhUtaivotpadyate'rthaparicchedakatvAt kevalaM vakturadhigamasya niSpannatvAt pramANaM nocyate na punarapramANaM bhavati aprAmANye vA dvayorapyapramANamiti kathaM tathArthapratItiH? yadapi 'paraprasiddhanAnumAnena tadeva niSidhyate' ityucyate tadapyetenaiva nirastam / yacca 'tadviSayasya sAmAnyAderabhAvAdanumAnamapramANam' ityu-30 ktam tadapyatadrUpaparAvRttavastumAtraprasAdhakatvenAnumAnasya pratipAdanAt prativihitam yathoktasya ca sAmAnyasyAyogavyavacchedena pratiniyatadezAdisambandhitayA'numAnena prasAdhanAt / 'vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnye siddhasAdhanam' ityapi prativihitameva / avagatatAdAtmyatadutpattipratibandhasya ca liGgasya sAdhyagamakatve vizeSaviruddhAnumAnavirodhayoH sahabhAvadarzanamAtrapratipannAvinAbhAvaliGgaprabha 1 "prmaannhetutve"-bR.tti.| 2 pR. 17 paM. 9 / tattvasaM0 paji. pR. 775 paM0 27 / Aptapa0 pR0 43 paM. 16 / 1-1-11 pramANamI. pR0 14 paM. 16 / 3 pR0 554 paM0 4 / 4 "prtyksssy"-bR.tti.| 5-pttirvibR0| 6-va vA-bR0 vA. bA. vinaa| loke'-bR0 vinaa| 8 liGgaM ke-vA. bA. bhAM0 mA vinA / 9pR0 69 paM039 / "paraparyanuyogaparANi hi bRhaspateH sUtrANi iti vacanAt"-pramANapa0 pR. 63 paM0 1 / 10 "pratyakSanibandhana-" bR0 tti0| 11-na parya-vA0 baa0| 12-naM va-bhAM0 mAM0 vinaa| 13 "vacanAtmakaM hi anumAnaM parArtha tatastasyaiva pramANaM na vaktuH vaktA cAtmApramANenA'pi paraM pratipAdayati"-vR. la. Ti. / 14 nityotpanna-bR0 sN0| 15 kathaM vitathAthai pra-bhAM0 maaN0| 16 pR. 554 pN05| 17 pR. 554 paM. 7 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 dvitIye kANDevayoH kathamavakAzaH? tena 'vizeSaviruddha'-ityAdyapyasaGgatameva ato'numAnasyApi prAmANyopapatte "pratyakSamevaikaM pramANam" [ ] iti cArvAkamatamayuktam / atra ca"pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva sH|| avinAbhAvaniyamAddhetvAbhAsAstato'pare" [ 5 iti vacanAt pakSadharmastadaMzena vyApta iti lakSaNanirdezaH heturiti lakSyanirdezaH tridhaiva sa heturiti ttprbhednirdeshH| 1pR. 554 paM0 12 / 2 kvacit kacit khaNDito'pi hetubindutarkaTIkAgataH pAThaH samAnaprAyatvena parasparazuddhIkaraNa-tulanayorupayogitayA saTippaNikatvena ca arthavezadyopayogitayA tADapatrapratyupalabdhAvastha evAtra samujhiyate___"eSa cArthaH pakSadharmastadaMzena vyApto hetuH kasya parokSA..."pi ca vyAptI satyAM tetra niyataM bhavatItyabhiprAyavatA viparyayavyApti pradarzayitumidamuktam-"helAbhAsastato'paraH" iti tatraitat syAt kSaNikavipakSa... viparyayeNa vyAptirbAdhakapramANavazAdavasitA iha tu trisaGkhyAbAhyAnAmarthAnAM helAbhAsatvena vyAptiH katareNa pramANenAvasitetyava..avinAbhAvaniyamAt iti / trividhahetuvyatirikta liGgatayopagate zaGkAmAne vA vastuni pakSadharmatAsadbhAve'pyavinAbhAvAbhAvA.... tathA ca vakSyati "na sa trividhAddhetoranyatrAstItyatraiva niyata ucyate" iti / avinAbhAvavaikalyaM ca hekhAbhAsalenAsiddhaviruddhAnakA ntikasAmAnya"NavyAptaM prameyavAdI nizcitamiti hevAbhAsale sAdhye'vinAbhAvavaikalyaM khabhAvahetuH avinAbhAvavaikalyaM ca trividhahetuvyatiriktakhAdeva ta''''gatA nApi hetutvaM teSu niSidhyamAnaM kevalaM vyAmohAt hetubamanyatra prasiddhameva tatrA''ropitamAzaGkitaM vA tadviruddhopalambhAdapasAryate / tat kimucyate "vinaH kathaM virodha iti na ca sahAnavasthAnalakSaNa eva virodho yena tanyAyaH sarvatropavaryeta / nA'pi yad yatra pratiSidhyate tasya tatraiva viro..(dhaH prati) pattavyo yena "katha'masataH kenacid virodhagatiH" iti codyeta / nahi nAtra zItasparzo'meriti sAdhyadharmiNyeva zItasparzasyAgninA virodha "ndho yathA va'syonyatra pratItavirodhasyAgninA sAdhyadharmiNi niSedhaH tathA hevAbhAsakhopalambhAd hetutrayabAhyeSvartheSu hetukhanirAsa ..."to'pi ca lAkSaNiko virodhaH pratIyate / yathA kSaNikalenAkSaNikatvasya tasya vastuni kvacidapyasambhavAt / bhAvena vA yadvadabhAvasya sarvasanni...'kSaNasyetyalaM durmativispanditeSvatyAdareNeti sthitametat-tritve hetutvaM niyamyamAna''kAnupalabdhitaH siddham / tathAhi-tAdAtmya-tadutpattibhyAmavinAbhAvo vyAptaH, tayostAvazyaMbhAvAt / tasya ca tayoreva bhAvAdatatkhabhAvasyAtadutpattezca / . yA tadavyabhicAraniyamAbhAvAt / taduktam kAryakAraNabhAvAdvA khaMbhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo'darzanAna na darzanIt // niyamaH kaH parasyAnyathoM paraiH / anantaranimitte vA dharme vAsasi rAgavat // iti // rUpAdinA'pi hi rasAderavinAbhAvo na khaNAvyabhicAradvAraka iti / tatkAraNotpattirevAvinAbhAvanibandhanam / anyathA tedanAyattasya tatkAraNAnAyattasya vA tena 'nAyAM sarvasya savAtthairavinAbhAvaH syAt , avizeSAt / ekArthasamavAyanimitto rUparasAderavinAbhAva iti cet, nanu samavAyo'pyAdhAryA bhUtAnAmupavarNyate / sa cAdhArAdheyabhAvastadAtmAnupakAre'tiprasagato na sidhyatItyekasAmanyadhInataivaikArthasamavAya. yo'nyo vA vastubhUtaH saMbandho'sambhavI tathA sambandhaparIkSAyAM vistarataH zAstrakRtA pratipAditameveti tata evAvadhAryam / a~sa...'na vA janyajanakabhAve tAdAtmye vA tenaivAvinAbhAvo nAnyenetyatra vastukhabhAvairevottara vAcyam / ye evaM bhavanti nAsmAbhiH ka.. iti cet, Akasmikastarhi sa vastUnAM khabhAva iti na kasyacinna syAt / na hyahetordezakAladravyaniyamo yuktaH / nahi.nIyeta na vA yasya yatra kizcidAyattamanAyattaM vA anyathA vizeSAbhAvAdiSTadezakAladravyavadanyadezAdibhAvaH kenA..."d yad yenAvinAbhUtaM dRzyate tasya tenAvyabhicArakAraNaM tattvacintakairabhidhAnIyam , na tu pAdaprasArikA'valambanIyA / taccAvyabhicArakAraNam yathoktAdanyanna yujyate iti tadvikalA na hetulakSaNabhAjaH iti / tathA cAha 1tritve| 2 bhvto'nybhaave'bhaavlkssnnH| 3 zItasparzasya / 4 sNyo...(1)tribhetu"| 5 avinAbhAve / 6 tAdAtmyAt / 7 sAdhyena / 8 sAdhanasya / 9 vipakSe / 10 sapakSe / 11 sAdhanasya / 12 taadaatmytdutpttybhaave| 13 saadhye| 14 mudgarAdi / 15 nityvaadike| 16 eksaamgriiprtibndhaabhaave| 17 sAdhyAnAyattasya / 18 sAdhyakAraNA'nAyattasya / 19 'dheyasya rUparasAderanupakAre 20 pr"| 21 pratibaddhaM / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| atha hetvantarAbhAvanizcaye trivi sa iti niyamo yuktaH pratiyogyabhAvanizcayasApekSatvAd saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na tAdRzaH / na te hetavaH vyabhicArasya saMbhavAt // iti // atra prayogaH yasya yena saha tAdAtmya-tadutpattI na sto na sa tadavinAbhAvI, yathA prameyakhAdiranityavAdinA na, nastazca kena "itAdAtmyatadutpattI khabhAvakAryavyatirekiNAmarthAnAmiti vyApakAnupalabdhiH / khabhAvAnupalabdhistu khabhAvahetAvanta viteti tasyA...'lakSaNa evaM pratibandhaH / vyApakakAraNAnupalabdhI tu tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhavazAdeva vyApyakAryayonivRttiM sAdhayata. ...t tanmautrasambaddhaH khauvo bhAvame vA / nivartayet kAraNaM vA kAryamavyabhicArataH // iti // tadevaM hetulakSaNaM saMkhyAniyamastadupadarza...'matra zloke nirdiSTamiti / athavA tridhaiva sa iti sa pakSadharmastriprakAra evaM khabhAvakAryAnupalambhAkhyastadaMzena vyApto nAnyaH / triprakArastadaMzena vyApta eveti sambandhaH / kiM kAraNam ? avinAbhAvaniyamAt / avinAbhAvasya vyApteH trividha eva pakSadharme niyamyamAnasya ca pakSadharmasyAvinAbhAve niyamAt / tena ca bhAvakAryAnupalambhAtmakatrividhapakSadharmavyatiriktA na tadaMzena vyAptA iti / trividhazca kAryasvabhAvAnupalabdhirUpaH pakSadharmastadaMzena vyApta eveti na tasyAhetutvamityuktaM bhavati / tatatrividhahetubAhyeSvavirodhAddhetuvyavahAraM kurvantaH trividhe ca hetAvavinAbhAvasyAvazyambhAvAdahetukhamAcakSANA nirastA bhavanti / tatraitat syAt hevAbhAsAnAmavi "hi kathitam / tatra kAryakhabhAvayorvidhisAdhanavAnna pratiSedhe sAdhye vyApAraH anupalabdhito'pi na hevantarAbhAvanizcayo yataH sA catu'vasthitA svabhAva"vyApakAnupalabdhayo viruddhavidhizceti / tatra tulyayogyatArUpasyaikajJAnasaMsargiNaH khabhAvAnupalabdhiranyopalabdhirUpA abhAvavyavahAraheturiSyate / na"."taramatyantAbhAvatayopagatamanukraoNntarUpam yadi hi syAddezAdiniSedha evAsya syAt nAtyantAbhAvaH / kAraNavyApakAnupalabdhI tu siddhe kArya.. vyApyavyApakabhAve bhavataH / na ca hevantare'tyantAsattayA'GgIkRte prakAro'yaM sambhavati tat kathaM te tadabhAvaM gamayiSyataH / virodho'pyavikala... bhavato'nyabhAve'bhAvAdavagamyata iti viruddhopalabdhirapyasambhavinI / sambhave vA kAraNAnupalabdhyAdInAM kathamatyantaniSedhaH ? ityAzajhyAha-"helAbhAsAstato'pare" iti / tatastrividhAddhatorapare'nye helAbhAsA yatastatanidhaiva sa iti / evaM manyateiha yerdai yatraM niyamyate viparyayeNa tadvipakSasya vyAptau sa niyamaH sidhyati / yathA yat sat tat kSaNikameveti / sattvasya kSaNikeSu niyama ucyamAnaH sattvaviparyayeNA."khena kSaNikavipakSasyAkSaNikasya vyAptau sidhyati / evamihApi trile heturniyamyamAno hetuviparyayeNa hetvAbhAsakhena trisaMkhyA vA"sya vyAptau trisaMkhyAyAmeva niyato bhavati / tatatrividhahetuvyatiriktAnAmarthAnAM hevAbhAsatAM darzayati / tena khabhAvaviruddhopalabdhya... bhAvAnupalambhavyatiriktAnAmarthAnAM hetutvAbhAvanizcaya iti / hetutadAbhAsayozca parasparaparihArasthitalakSaNatayaiva virodho...kSaNapratItikAla eva pratipannaH tadAtmaniyatapratibhAsajJAnAdeva tadviparItasyAnyatayA tadAbhAsatApratIteH parasparamitaretararUpAbhAva .."yAt / tatra trividhahetuvyatirikteSvartheSu hekhAbhAsakhamupalabhyamAnaM khaviruddhaM hetulaM nirAkaroti / te ca hetutrayabAhyA arthA nAtyantAsatta"bhidhAnIyam tatra ziSyANAM hetuvyavahAranivRttaya ityAha "helAbhAsAstato'pare" iti / tataH pakSadharmastadaMzena vyApta iti hetulakSaNAdapare'"lakSaNavikalA hekhAbhAsA gamyanta eveti na tallakSaNamucyate / tathAhi-pakSadharma ityukte yatra pakSadharmatA nAsti na sa hetustadaMzena vyApta iti vacane yatra tadaMzavyAptiviraho viparyayavyAptervyApakasya vA tatrAvazyambhAvAbhAvAt te heturUpavikalatayA hetvAbhAsA asiddhaviruddhA'naikAntikA gamyanta eva / tathAhi-yallakSaNo yo'rthaH ziSyasya vyutpAditaH tallakSaNavirahite na tajhyavahAra khayameva pravartayiSyatya.. parihAreNava tadrUpapratipatteriti na tatra yatnaH phalavAn bhavati / yattvanyatra hetvAbhAsavyutpAdanaM tanmandabuddhInadhikRtya idaM tu prakaraNaM vipulamatInuddizya praNItam "saMkSepataH" iti vacanAt / ta eva hi saMkSepoktaM yathAvadavagantuM kSamAH na mandamatayaH teSAM vistarAbhidhAnamantareNa yathAvadarthapratipatterabhAvAt / ata evArthAkSiptopanyAsapUrvakameva hetvAbhAsalakSaNaM tatropavarNitamiti / tadatra vyAkhyAne hetulakSaNaM 1 hetusaMkhyAniyamaH 2 tasya ca trividha sya hetutvAvadhAraNaM 3 tadubhayakoraNaM 5 liSTanirdezA........ hetvAbhAsalakSaNAnabhidhAnakAraNaM ceti 6 SaDIH zloke'tra nirdiyA iti"-hetu.TI. tA.li. pR04 ba-pR0 9b| 22..."di| 23 'nityaadikH| 24 vyApyaM kRtakavAdikam / 25 cArvAkAH / 26 tulyaM la"to yogyatArUpaM yasya / 27 ekajJAnasaMsargiva" / 28 hetutvam / 29..."ryogle| 30 hetu- 31 ydruupH| 32 tasyobhayasya hetusaMkhyAniyamasya hetutvAvadhAraNasya ca kAraNa avinAbhAvaniyama ityet"| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 bhAveSu sAvadhAraNaM nizcayasya / uktaM ca dvitIye kANDe - "ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirNayaH / naiSa vastvantarAbhavasaMvityanugamAdRte" [ ] iti / na ca hetvantarAbhAvaH pratyakSasamadhigamyaH tasyAbhAvaviSayatvavirodhAt / nApyanumAnataH tasya 5 trividhaliGgaprabhavatvopavarNanAt kAryasvabhAvayozca vidhisAdhakatvenAbhAve sAdhye vyApArAsaMbhavAt anupalabdhezca hetvantarAbhAvanizcaye caturvidhAyA apyayogAt / tathAhi svabhAvAnupalabdhirhyanyopalabdhirUpA tulyayogyatA rUpasyaikazAnasaMsargiNo'bhAvavyavahAraheturabhyupagamyate / na cAtyantAsatta yopagataM hetvantaramuktasvabhAvam tathAtve dezAdiniSedha eva tasya bhavennAtyantAbhAvaH / kAraNavyApakAnupalabdhyorapi kAryakAraNavyApyavyApakabhAvasiddhau satyAM vyApAraH na cAtyantAsato hetvantarasya 10 kiJcid vastu kAraNaM vyApakaM vA siddhaM yena tayostatra vyApAro bhavet / viruddhavidhirapyatrAsaMbhavI yato virodho'vikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAdavasIyate na ca hetvantare'tyantAsatyayaM prakAraH saMbhavati saMbhave vA na kAraNAnupalabdhyAdInAmAtyantikaniSedhahetu tetyAzaGkayAha - " hetvAbhAsAstatoSpaire" iti / tadaMzavrvyAptivacanenAnvayavyatirekayorabhidhAnAt tataH pakSadharmatvAnvayavyatirekalakSaNakAryasvabhAvAnupalabdhisvarUpAtrividhAddhetorapare'nye hetvAbhAsA yatastataH "tridhaiva saH" iti / 15 ayamabhiprAyaH - tritve heturniyamyamAno heturviparyayeNa hetvAbhAsatvena trisaMkhyAbAhyasyArthasya vyAptau trisaMkhyAyAmeva niyato bhavati / yathA sattvalakSaNo hetuH kSaNikeSu niyamyamAnaH sattvaviparyayeNAsavena kSaNikavipakSasyAkSaNikasya vyAptau niyataH sidhyatIti trividhahetuvyatirikteSvartheSu hetvAbhAsatopadarzanam / iha ca viruddhopalabdhyA kAryasvabhAvAnupalambhavyatiriktAnAM bhAvAnAM hetutvAbhAvanizcayaH / hetutadAbhAsayozca parasparaparihArasthitalakSaNataiva virodhaH pratipannaH hetulakSaNapratItikAla eva 20 tadAtmaniyatapratibhAsajJAnAdeva tadviparItasyAnyatayA tadAbhAsatApratIteH parasparamitaretararUpAbhAvanizvayAt / tena hetvAbhAsatvaM trividhahetuvyatirikteSUpalabhyamAnaM svaviruddhaM hetutvaM nirAkaroti / na cAtyantAsattvena hetutrayavAhyArthA abhyupagatAH kevalaM hetutvamanyatra prasiddhameva teSu vyAmohAdadhyAropitamAzaGkitaM vA tadviruddhopalabdheH pratiSidhyata iti katham "atyantAsaMbhavino na virodhagatiH" [ ] iti dUSaNam ? sahAnavasthAnalakSaNavat parasparaparihAra sthitalakSaNasyApi virodhasya 25 bhAve sarvatra tatryAyopavarNanamasaMgatameva / anyatra ca prasiddha virodhayoH zItoSNayoriva hetutadAbhAsayohetutrayavAhyeSvartheSu hetvAbhAsatvopalambhAddhetutvanirAso yathAgnAvuSNasparzopalambhAt zItasparzaniSedha iti na kvacit sAdhyardharmiNyeva virodhaH pratipattavyaH / atyantAsato'pi ca lAkSaNiko virodho'vagamyata eva yathA bhAvena sarvazaktivirahalakSaNasyAbhAvasya / kutaH punaH pramANAt trisaMkhyAbAhyAnAmarthAnAM hetvAbhAsatvena vyAptiravagatetyAzaGkayAha - " avinAbhAvaniyamat" iti liGgatayA''rAjyamAne 30 trividha hetuvyatirikte'rthe pakSadharmatAsadbhAve'pyavinAbhAvasyAbhAvAt / vakSyati ca - "na se trividhAddhetoranyatrAstItyatraiva niyata ucyate" [ ] iti hetvAbhAsatvenAsiddhaviruddhAnaikAntikasAmAnyadharmeNa vyAptamavinAbhAvavaikalyaM prameyatvAdAvavagatamiti hetvAbhAsatve sAdhye tatsvabhAvahetuH trividhahetuvyatiriktatvAdeva tadanyeSAmavinAbhAvavaikalyaM vyApakAnupalabdheH siddham avinAbhAvasya tAdAtmya - tadutpattibhyAM vyAptatvAt tayoreva tasya bhAvAt tatra ca tayoravazyaM bhAvAdatadutpatterata35 tsvabhAvasya ca tadanAyattatayA tadavyabhicAraniyamAbhAvAt / uktaM ca "kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo 'darzanAnna na darzanAt " // [ J 1- Nasya ni-vA0 bA0 / 2- bhAvaH saM-bhAM0 ma0 / pR0 349 paM0 23 / 3-4-5 pR0 556 paM0 3-4 / 6 " api tu anyatra dharmyantare " - bR0 la0 Ti0 / 7 " parasparaparihArasthitilakSaNaH " - bR0 la0 Ti0 / 8 pR0 556 paM0 4 / 9 " avinAbhAvaH " - bR0 la0 Ti0 / 10 - hetu tri- vA0 vA0 / 11 " avinAbhAvasya " - bR0 Ti0 / 12 - t atra vA0 bA0 bha0 mAM0 / 13 " tAdAtmya-tadutpattyoH " - bR0 la0 Ti0 / 14 - yamoda - bR0 bha0 mAM* vinA / pR0 76 paM0 17 | tattvasaM0 paJji0 pR0 430 paM020 / "niyamo'darzanAnna tu darzanAt " - prazasta0 kaM0 pR0 207 paM0 8 | nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 158 paM0 24 / nayanaprasAdinyAM citsukhyA vyAkhyAyAm " tadapyuktaM kIrtinA " ityullikhyAyaM zloka uddhRto'sti paraM tatra " - darzanAnna tu darzanAt" iti caturtha caraNam pR0 71 paM0 28 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA 10 "avazyaMbhAvaniyamaH kaH parasyAnyathA praiH| arthAntaranimitte vA dharme vAsasi rAgavat" // [ ] iti / yA'pi rasataH samAnasamayasya rUpAdeH pratipaMttiH so'pi svakAraNAvyabhicAranimittAvinAbhAvanivadhaneti tatkAraNotpattirevAvinAmAvanivandhanamanyathA tadanAyattasya tatkAraNAnAyattasya vA tenAvi yAmavizaSAt savArthavinAbhAvo bhavet / na caikArthasamavAyanimitto rUparasAderavinA-5 bhAvaH tasya niSiddhatvAt / taduktam "ekasAmagryadhInatvAd rUpAde rasato gtiH| heturmAnumAnena dhUmendhanavikAravat // " [ 1 iti / tadevaM tAdAtmya-tadutpattyoravinAbhAvavyApikayoryatrAbhAvastatrAvinAbhAvAbhAvAd hetutvasyApyabhAvaH siddhaH / taduktam "saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na taadRshH| na te hetava ityuktaM vyabhicArasya saMbhavAt" // [ tathA ca prayogaH-yasya yena tAdAtmya-tadutpattI na staH na sa tadavinAbhAvI yathA prameyatvAdiranityatvAdinA na stazca kenacit tAdAtmya-tadutpattI svabhAvakAryavyatirekiNAmarthAnAmiti vyApakAnupalabdhiH / svabhAvAnupalabdhestu svabhAvahetAvantarbhAva iti tasyAstAdAtmyalakSaNa eva pratibandhaH / kAraNa-15 vyApakAnupalabdhyorapi tAdAtmya-tadutpattipratibandhAd vyApyakAryanivRttisAdhakatvam / uktaM ca "tasmAt tanmAtrasambaddhaH khabhAvo bhAvameva vaa| nivartayet kAraNaM vA kAryamavyabhicArataH" // [ ] iti| yadvA "tridhaiva saMH" iti sa pakSadharmastriprakAra eva svabhAvakAryAnupalambhAkhyaH tadaMzena vyApto nAnyaH sa triprakArastadaMzena vyApta eveti ca sambandhanIyam / avinAbhAvaniyamAt avinAbhAvasya vyAptestri-20 prakAra eva pakSadharme niyamAt trividhasya ca pakSadharmasyAvinAbhAvaniyamAt tena trividhapakSadharmavyatiriktA na hetavaH / trividhazca pakSadharmoM hetureva tadaMzena vyApta eveti kRtvA hetulakSaNAvagamAdeva hetvAbhAsAH tato hetulakSaNayuktAdapare anye tallakSaNavikalA hetvAbhAsA avagamyanta iti na pRthaka tallakSaNAbhidhAnam / tadevaM yathoktalakSaNAddhetoH sAdhyapratipattiH svArthamanumAnam yathoktahetvabhidhAnaM ca parArthamanumAnamiti sthitam / etena "tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM 25 ce" [ nyAyada01-5-5] naiyAyikaparikalpitamanumAnalakSaNaM pratikSiptam / 1pR0 76 paM0 20 / 2"a."-bRTi0 / idaM TippaNakaM saMketayuktaM bhAti / tatra 'a' zabdena avinAbhAvaH / evamagretanaTippaNagatena 'tA.' 'ta.' zabdena tAdAtmyatadutpattizca sUcitA bhAti / 3 "tA." "ta." bR0 tti| 4-cArini-bR* haa0| 5-dharmonu-bhAM0 / "ekasAmagyadhInavaM svarUpAdessato gtiH| hetudharmAnumAnena dhuumendhnvikaarvt"||-tttvsN0 paji0 pR. 417 paM0 24 / "ekasAmagyadhInasya rUpAderasato gatiH" |-nyaayvaa0 tA0 TI0 pR0 162 paM0 8 / 1-2-12 pramANamI. pR0 63 paM0 12 / 6-tvavyApya-vA. bA. bhAM0 mAM0 vinA / -mbandhaH vA. bA. maaN0| 8 yadi vA tri-bhAM0 maaN0| 9 pR. 556 pN03|| 10 prastutasUtragatamanumAnatraividhyaM vAtsyAyanena dvidhA vyAkhyAyi-vAtsyA0 bhA0 pR. 23-24 / idaM trividhamapi anumAnaM pratyekamanvayavidhAdvayena vyatirekavidhayA anvaya-vyatirekavidhAdvayena ca paJcavidhaM sat kAlatrayamedena paJcadazadhA bhavati / tadeva ca pratipannA'pratipannasaMdigdha-viparyastapuruSabhedena SaSTibhedaM jAyate / AntargaNika tvetadanantabhedaM bhavati ityAdi sarvamanumAnatraividhyaviSayakamatAntarasamAlocanasahitaM savistara vivecanaM nyAyavArtika-nyAyavArtika'tAtparyaTIkA-nyAyamaJjarIprabhRtigranthebhyo'vaseyamanukrameNa-pR. 43-57 / pR0 156-196 / pR0 109-135 / / naiyAyikavat sAMkhya-jaina-carakAcAryAnividhamanumAnaM pratipannAH / vaizeSikAstad dvividhaM manyante / mImAMsakA api tad dvividhaM varNayanti / bauddhAstu pUrvavadAdibhedenAnumAnaM na vibhajanti / tathAhi sAkhyakArikAyAmIzvarakRSNaH "trividhamanumAnamAkhyAtam" [kA05] ityanenAnumAnasya traividhyamAkhyAtavAn / mATharastadRttau trividhapadena pUrvavadAdibhedAn vyAkhyAtavAn udAhRtavAMzca satkAryavAdasiddhAntAnusAreNa ata eva sAGkhya-naiyAyikayoH Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 dvitIye kANDe[akSapAdIyAnumAnasUtrasya vividhA vyAkhyAmupanyasya tadIyAnumAnalakSaNasya anekadhA nirUpaNam ] __ atra ca sUtre "tatpUrvakamanumAnam" ityetAvadanumAnalakSaNamityeke / "tatpUrvakaM trividhamanumAnam" iti cAnye / "tatpUrva trividhaM pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM cAnumAnam" ityapare / Adhe sUtra lakSyalakSaNavibhAgamupadarzayanti-anumAnamiti lakSyanirdezaH tatpUrvakamiti lakSaNam atra caikasya 5 pUrvakazabdasya samAnazrutyA "pramANatarkasAdhanopAlambha-" [nyAyada01-2-1] sUtravat sAdhanazabdasya luptanirdezaM manyante / 'tatpUrvakam' ityatra tacchabdena pratyakSaM pramANamabhisambadhyate / tatpUrvakaM tatphalaM tatphalapUrvakaM tatpUrvakaM tadanumAnaM vyarvecchinattItyucyamAne saMskAre atiprasaGgaH tasya tatphalapUrvakatve'pyabodharUpatvAnnAnumAnavyavacchedakatvamiti tannivRttaye jJAnagrahaNaM kAryam atha pratyakSasUtre zAnagrahaNaM prakrAntaM tadihApi sambadhyate; nanvevamapi jJAnarUpaM tatpUrvakaM yato bhavati tadanumAnamityu10 cyamAne smRtyAtiprasaGgaH dvitIyaliGgadarzanapUrvikAyA avinAbhAvasambandhasmRtestatpUrvakatvAt tajjana pUrvavadAdyanumAnaviSayANyudAharaNAni atyantaM vibhinnAni vartante / uktakArikAvyAkhyAyAM sAJjayatattvakaumudyAM vAcaspatimizrasta pUrvavadAditriprakArameva tad vItAvItabhedena saMgRhItavAn tatsvarUpaM ca savistara vivRtavAn / jainAgamagrantheSu bhagavatI-[za. 5, u. 4] anuyogadvAra [pR0 212-215 sa0] prabhRtiSu pUrvavadAdimedenAnumAnavibhAgaH kRto dRzyate parantu tatra sAmAnyadRSTa-vizeSadRSTobhayabhedabhinnaM tRtIyamanumAnaM dRSTasAdharmyavannAmnA jJApitamasti / 'pratyakSaM ca parokSaM ca' iti sUtrayantaH zrIsiddhasena-samantabhadrAdayo jainatArkikA imamAgamikamanumAnavibhAgaM na vrnnitvntH| carakasaMhitAyAM zlokasthAne anumAnadvaividhyamitthaM pradarzitam "pratyakSapUrva trividhaM trikAlaM cAnumIyate / vahirnigUDho dhUmena maithunaM garbhadarzanAt // evaM vyavasyantyatItaM bIjAt phalamanAgatam / dRSTvA bIjAt phalaM jAtamihaiva sadRzaM budhAH" / a0 11 zlo. 28-29 pR0 261 / / prazastapAdabhASye "tat tu dvividham dRSTaM sAmAnyatodRSTaM ca" [pR0 205] ityAdinA'numAnadvaividhyaM pradarzitam / mImAMsAdarzane zAbarabhASye "tat tu dvividham-pratyakSatodRSTasaMbandhaM sAmAnyatodRSTasaMbandhaM ca" [pR.85091 ityevamanumAnadvaividhya prruupitm|| idameva mImAMsakasaMmatamanumAnadvaividhyaM tattvasaMgrahe itthaM nirUpitam"dvaividhyamanumAnasya kecidevaM pracakSate / vizeSadRSTa-sAmAnyaparidRSTakhamedataH" ||-tttvsN0 kA0 1442 pR. 422 / "keciditi kumArilAdayaH" / tattvasaM0 pani / atrArthe savizeSamavabubhutsubhiH zlokavArtikagato'numAnaparicchedo'va. dhAraNIyaH / jainAgame sAmAnyadRSTa-vizeSadRSTe anumAnasya prabhedau mImAMsakanaye tu te evAnumAnasya medAviti boddhavyam / 1 "atra hi prathamaM liGgadarzanaM tataH pratibandhasmaraNam tataH keSAMcinmate parAmarzajJAnaM tataH sAdhyArthapratItiH tataH pratyakSalakSaNAvasaravarNitena krameNa heyAdijJAnamitIyati pratItikalApe yathopapatti kAryakAraNabhAvo vaktavya ityevaM tatpUrvakapadameva kevalamanumAnalakSaNakSamamiti guravo varNayAcakruH / anye punaH upamAnAdyativyAptivyudAsAya trividhagrahaNaM vyAkhyAtavantaH / tatpUrvakamanumAnamityucyamAne sati upamAnAdau prasaGga iti trividhgrhnnm"|-nyaaymnyj. A0 2 pR. 126 paM0 23-pR0 127 paM0 2 / "tadevaM lakSaNe kazcit sarva sUtramayojayat / evaM tu khyApitaM na syAt sUtrakArasya kaushlm"|-nyaaymnyj. A. 2 pR. 127 paM0 15 / 2 "pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparipraho vAdaH" iti saMpUrNa sUtram / 3 "tAni te tat pUrva yasya tadidaM tatpUrvakam" ityAdinA 'tatpUrvaka'padasya vyutpattivicAraNA nyAyavArtike vartatepR0 43 paM0 19-1 eSaiva vicAraNA nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAmapi carcitA'sti-pR0 156 paM0 21-1 nyAyamajaryA tu saiva bhaGgayantareNa vizeSavizadatayA sulalitatayA ca nirUpitA'sti-A0 2, pR0 126 pN07-| 4 tatphalapUrvakaM tatpUrvakapUrvakaM la* mAM0 vi0| tatphalapUrvakaM tatpUrvakapUrvakapUrvakaM vA0 bA / tatphalapUrvakaM tatpUrvakaM pUrvakaM bR| tatphalapUrvakapUrvakaM haa.|| 5 "vizinaSTi'-bR0 la.Ti."yadi pratyakSapUrvakamanumAnaM saMskAre nirNaye ca prasaGga iti / pratyakSapUrvako bhAvanAkhyaH smRtihetuH saMskAraH nirNayazca pratyakSapUrvakavAdanumAna prasajyata iti / naiSa doSaH vijJAnasyAdhikRtatvAt / indriyArthasannikarSoMtpannaM jJAnamiti jJAnAdhikAro vartata iti tena na saMskAre'tiprasaGgaH / nirNaye tu ubhayathA" ityAdi-nyAyavA. pR. 45paM. 19- nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 170 paM0 206 nanvevamihApi bhAM0 maaN0| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 561 kasyAnumAnatvaprasaGga iti tannivRttaye'rthIpalabdhigrahaNaM kAryam smRtestvanarthajanyatvamartha vinA'pi bhAvAt / na ca vinaSTasya janakatvam avinatvaprasakteH / na ca vinaSTarUpatayA janakatvam nadA'sattvAt / ato'rthopalabdhiyathoktavizepaNA yato bhavati tadanumAnam / evamapi laiGgikaviparyaye'tiprasaGgaH yato gavayavipANadarzanAd gopratipattirupajAyate yad goviSANasAdRzyajJAnaM pratyakSaphalaM tatpUrvakaM gauH' iti viparyayajJAnam atastajanakasyApyanumAnatvaprasaktiH tannivRttaye avyabhicArirpadamanuvartanIyam 5 evamapi saMzayajJAnajanake'tiprasaGgaH yato gogavayAnuyAyiliGgadarzanAd 'gorgavayo vA' iti saMzaya upajAyate tajanakaM ca sadRzaliGgajJAnaM pratyakSaphalam tatpUrvakaM saMzayajJAnamarthaviSayaM ca tajanakasyApyanu. mAnaprasaktiriti tadvyavacchittaye vyavasAyAtmakapadamanuvartanIyam / tathApyavinAbhAvasambandhasmaraNAnantaraM 'tathA cAyaM dhUmaH' iti pradarzanajJAnAd 'agniH' iti vAkyAcca nAlikeradvIpavAsino viziSTadeze'gnipratipattirupajAyate na ca tasyA anumAnaphalatvam zAbdatvena vyavasthApanAt tannivRttaye'vyapa-10 dezyapadAnuvRttiH tathApyupamAne'tiprasaGgaH gRhItAtidezavAkyasya puMsaH sAdRzyajJAnaM vAkyArthAnusmaraNasahAyamavyapadezyAdivizeSaNatrayaviziSTaM saMjJAsaMjJisambandhajJAnaM tatpUrvakapUrvakaM janayadapi nAnumAnam tatphalasyAvyapadezyatvaM ca zrUyamANavAkyAjanitatvAt / tathAnumAnAdipUrvakANAmasaGgraha iti avyAptyativyAptI na nivartete tatastannivRttaye vigrahadvayAzrayaNam-tAni te ca pUrva yasya tat tatpUrvakam / 'tAni' iti vigrahavizepAzrayaNena sarvapramANapUrvakatvamanumAnasya labhyate / na ca teSAM pUrvamaprakRtatvAt 15 kathaM sarvanAmnA parAmarza iti preryam yataH sAkSAdaprakRtatve'pi pratyakSasUtre vyavacchedyatvena prakRtatvAt avyAptereva nivRttiH / ativyAptestu te dve pratyakSe pUrva yasya' vigrahavizeSAzrayAnnivRttiH / tathAhitatpUrvakamityanena liGgaliginoH sambandhadarzanaM liGgadarzanaM ca sambadhyate / na copamAnaphalamevambhUtAdhyakSaphaladvayapUrvakamiti tatphalAd bhidyate anumAnaphalam / na cAnumeyapratipattikAle sambandhagrahaNasya nivRttatvAt kathaM tatpUrvakatvamanumeyapratipatterityAzaGkanIyam yato'vinAbhAvasambandhagrahaNa-20 janitasaMskAraprabhavA smRtiH sambandhadarzanavAcyA'tra gRhyate tayA janito liGgaparAmarzaH tenApratyakSasyArthasyAnusAnam / na copamAnaphalamevaMbhUtaphalapUrvakam avinAbhAvasambandhAnubhavasambandhasmRtipUrvakatvena tasya niSetsyamAnatvAt / na caivamapi pratyakSadvayasyAzrutatvAnnaivaM sambandha iti vaktavyam ekazeSatastatsiddheH / nanvevamapyavinAbhAvasambandhadarzanasyAzrutatvAdeva vyAkhyAnamayuktam , na; viziSTa phaladvAreNa tdpptteH| tathAhi-avyabhicArAdivizeSaNaviziSTaM phalaM yataH samupajAyate tadanumAnamityukte avinAbhAvasambandhaH sidhyatyeva / anindriyArthasannikarpajamazAbdamasArUpyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM na hyavinAbhAvavikalAlliGgAdudayamAsAdayituM samartham ; arthApattyAdInAM cAnumAna evAntarbhAvAnna ttprsnggH| evaM yathoktaprakAreNa naativyaaptyvyaaptii| ye tu pUrvazabdasyaikasya luptanirdezaM nAbhyupagacchanti teSAM pratyakSaphale anumAnatvaprasaktiH tatphalasya pratyakSapramANapUrvakatvAt / athAkArakasyApramANatvAt kArakatvaM labhyate tathApi saMskArajanake 30 prasaGgaH / upalaiMbdhijanakasyeti cet smRtijanake prasaGgaH / arthopalabdhijanakasyeti vizeSaNe laiGgikaviparyayopalabdhijanake prasaGgaH / avyabhicaritArthopalabdhijanakasyati vizepaNe laiGgikasandigdhArthopalabdhijanake prasaGgaH / vyavasAyAtmikArthopalabdhijanakasyetyabhidhAne liGgazabdotpAdyArthIpalabdhijanake 1-Tasya pr-l.| 2-yate tadgo-vA0 bA0 bha0 mo0| 3 "arthajanyaM ca"-vR0 la. tti.| 4-padaM sm-vi0| 5-phala ta-bhAM0 maaN0| 6 "para(rA)marzajJAnAditi vA pAThaH"-la* tti0| 7-phalaM zA-vA0 bA0 / 8-tvam sh-haa0| 9 "agnireSaH iti vAkyAdupajAyamAnatvAt"-vR0 l.tti.| 10-jJAna vA-vA. bA. bhAM. mAM. vinaa| 11-jJAna t-bu.|| 12 "tAni te tat pUrva yasya tadidaM tatpUrvakam / yadA 'tAni' iti vigrahastadA samastapramANAbhisaMbandhAt sarvapra. bhANapUrvakatvamanumAnasya varNitaM bhavati / pAraMparyeNa punastat pratyakSa evaM vyavatiSThata iti tatpUrvakatvamuktaM bhavati / yadApi vivekAt te pUrve yasyeti te dve pratyakSe pUrve yasya pratyakSasya tadidaM tatpUrvaka pratyakSamiti"-nyAyavA0 pR. 43 paM0 20- / nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 156 paM0 20-nyAyamacaryAmetat prakArAntareNa suspaSTaM carcitamasti-A0 2 pR0 125 paM0 5-1 13-maka-bR. A0 hA. vi. vinaa| 14-bhUtaM pha-la0 / 15-bhavaM s-vR0| 16-naiva sa-A* hA0 vi0| 17 atra vizeSaNapadamadhyAhRtya 'upalabdhijanakasyeti vizeSaNamiti cetU' etAdRzaH pAThaH puurnniiyH| 72 sa0 taka Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 dvitIye kANDeprasaGgaH / avyapadezyArthIpalabdhijanakasyeti vizeSaNe viziSTaphalajanakasyAdhyakSaphalasyAnumAnatvamabhyupagataM bhavet / tathA ca viziSTajJAnamevAnumAna prasajyata ityavyAptilakSaNadoSaH / na ca tasyaivAnumAna tvam "smRtyanumAnAgamasaMzayapratibhAsvapnazAnohAH sukhAdipratyakSamicchAdayazca manaso liGgAni" [1-1-16 vAtsyA0bhA0] iti vacanAt sarvasya viziSTaphalajanakasyAnumAnatvAt tathApi svarUpavi5zeSaNavAdinAmeSAmanumAnatvaM na prApnoti avyabhicArAdivizeSaNAnAmasaMbhavAt / smRtyAdayastu svajJAnaviziSTA liGgaM sambhavantyeva ato'rthopalabdhiravyabhicArAdivizeSaNaviziSTA tatpUrvakapUrvikA yataH tadanumAnamityabhidhIyamAne na kazciddoSaH / nanvetasmin sUtravyAkhyAne trividhagrahaNamanarthakam, nA anumAnavibhAgArthatvAt / na ca pUrvavadAdivaiyarthyam svabhAvAdiviSayapratiSedhena tahaNasya pUrvavadAdiviSayazApanArthatvAt-pUrvavadAyeva trividhavibhAgena vivakSitam na svabhAvAdikam / 10 apare tu tatpUrvakaM trividhamanumAnamityetAvadanumAnalakSaNamAcakSate / atra cAnumAnamiti lakSyam tatpUrvakaM trividhamiti lakSaNam / tatpUrvakamanumAnamityabhidhIyamAne saMskAra-smRti-zAbdaviparyaya-saMzayopamAnAdiSu prasaGgastannivRttyartha trividhapadopAdAnam / trividhamiti trirUpam trINi ca rUpANi pakSadharmAnvayavyatirekalakSaNAni gRhyante pUrvavadAdizruteH / pUrvamupAdIyamAnatvAt kathAtraye'pi pUrvaH pakSaH so'syAstIti pUrvavat-pakSadharmatvam / zeSa upayuktAdanyatvAt sAdharmyadRSTAntaH tasmin 15 vidyata iti zeSavat-sapakSe sattvam / sAmAnyato'dRSTamiti vipakSe manAgapi yanna dRSTam-vipakSe sarvatrAsattvaM tRtIyaM rUpam etadrUpaliGgAlamvanaM yat tatpUrvakaM tadanumAnamityucyamAne saMskArAdau nAtiprasaGgastathApyativyAptirvAdhitasapratipakSeSu tannivRttyarthaM sAmAnyatodRSTaM ceti 'ca'zabdo'bAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvarUpadvayasamuccayArthaH / tathApyavyAptiH andhaya-vyatirekiliGgAlambanayorasaMgrahAt, na; anvayiliGgavivakSAyAM sAmAnyato'dRemityetasyAnabhisambandhAt 'pU 20 truupdvyopetcturlkssnnlinggpraapteH| vyatirekivivakSAyAM zeSavadityetasyAnabhisambandhAd vyatirekicaturlakSaNaliGgasaMgrahAd anvayavyatirekiliGgavivakSAyAM samastapadAbhisambandhAt pnyclkssnnlinggpraapteH| anye tu trividhagrahaNamativyAptinivRtyarthamevAnyathA varNayanti-trividhaM triprakAram ke punastrayaH prakArA iti vivakSAyAM puurvvdaadinirdeshH| tatra pUrvavat yatra kAraNena kAryamanumIyate / athApi syAt pUrva kAraNaM tadasyAstIti pUrvavat kAryam evaM ca kAryAt kAraNAnumAnaM pUrvavat prasaktam na kAraNAt 25 kAryAnumAnam / na ca kAraNadarzanAt kAryapratipattiH saMbhavinI / tathAhi-kAraNAt kArye sAdhye yadi kAryasya dharmitvaM tadA tasyAsiddhatvAdAzrayAsiddho hetuH| atha tasya siddhatvAnna dharmyasiddhyA hetorAzrayAsiddhatA tarhi sAdhanavaiphalyam kAryasattvasya hetuvyApArAt prAgeva siddhatvAt / na ca kAryasattAyAM sAdhyAyAM kAraNalakSaNo heturbhAvadharmaH siddhaH tatsattAsiddhau hetostddhrmtaasiddheH| nApyabhAvadharmo'sau tatsattAsAdhane tasya viruddhatvAt / nApyubhayadharmaH tatra tasya vyabhicAritvAt na hyubhayadharmo bhAvameva 30 pratipAdayet / uktaM ca-"nAsiddhe bhAvadharmo'sti" [ ] ityAdi / kiJca, kAraNAt kAryamastIti sAdhye hetuLadhikaraNaH syAt / kAraNAcca yadi pratibaddhasAmarthyAt kAryAstitvaM bhAvyanumIyate tadAnaikAntikatvaM hetoH taduktam-"nAvazyaM kAraNAni tadvanti bhavanti" [ ] pratibandhavaikalyasaMbhavAt / athAprativaddhasAmarthyAt tadA tathAbhUtakAraNadarzanasamaya eva kAryasyotpatteranantarasamaye tasyAdhyakSatvAt prativandhAdyanusmaraNaM vyartham / yadapi samagreNa hetunA kAryotpAdA 1-vatyeva bR0 la. maaN| 2 atra nyAyavArtika-tAparyaTIkA-maJjarI-ratnAkarIyANi tattatsthalAnyapi anusaMdheyAni-nyAyavA0 pR.46 paM0 2-1 nyAyavA. tA. TI. pR. 171-173 / nyAyamaja. A0 2 pR. 127 paM. 5-1 syAdvAdara0 pR. 527 paM0 22pR0 528 paM0 19 A0 / 3-dAzriteH vA0 baa0| 4 pUrvapakSaH vA. bA. vinaa| 5 nyAyavA0 pR. 46 paM0 15-pR. 47 / nyAyavA. tA. TI. pR0 173 paM016-pR0 176 / prastutA pUrvavadAdiviSayA carcA maJjaryAmapi samAnaprAyA vartate-nyAyamA. A. 2 pR0 127 paM0 26-1 6 "kAryasya"-bR. l.tti.| 7 "kAryasattA"-vR0 l.tti.| -taa'si-vR0| 9 pR.48.50 11,tti.3| 10-vaiphalya-vA. bA0mA0vinA / nyAyamaja A. 3.pU. 120.5.2 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| numAna saugatairabhyupagataM tadapi yogyatAnumAnam / tathAhi-yogyeyaM vIjAdisAmagrI pratibandhavaiphalyAsaMbhave vivakSitakAryotpAdane ityevaM tatsvabhAvabhUtayogyatAnumAnAt svabhAvahetuprabhavam / taduktam "hetunA yaH samagreNa kaaryotpaado'numiiyte| ___arthAntarAnapekSatvAt sa svabhAvo'nuvarNitaH // "[ ] iti, asadetat; yato na kAryasya dharmitvaM kAraNasya ca hetutvamasmAbhiH kriyate yena kAryasya siddhyasiddhi-5 bhyAmanumAnApravRttirbhavet kintu kAraNasyaiva dharmitvaM meghAdeH kriyate tasya ca siddhtvaannaathryaasiddhtvdossH| tatraiva ca vRSTayutpAdakatvaM dharmaH sAdhyate taddharmeNonnatatvAdinA / na ca pratijJArthaMkadeza evaM hetuH sAdhyasAdhanayodharmidharmayorvA bhedAt / tathAhi-meghatvajAtiyuktAnAM dharmitvaM bhaviSyadRSTyutpAdakatvamasiddhamarthAntaraM tataH sAdhyo dharmaH unnatatvAdikamapi sAdhanadharmaH meghebhyo bhinnam teSAM dvaividhyadarzanAt tena na pratijJArthaMkadezatA'pi / na ca sAdhya-sAdhanayoraikyam na ca bhASyavirodha.10 "kAraNena kAryamanumIyate" [1-1-5 vAtsyA0 bhA0] iti tatra vacanAt yata unnatatvAdidharma viziSTA meghAH kAraNam tathAvidhakAraNadharmeNa bhaviSyadRSTyutpAdakatvaM dharmo yadA'numIyate tadA vRSTeranumAnAt kAraNAt kAryAnumAnamityupadizyate / athonnatatvAdidharmayuktAnAmapi meghAnAM vRSTyajanakatvadarzanAt kathamaikAntikaM kAraNAt kAryAnumAnam ? na; viziSTasyonnatatvAderdharmasya gamakatvena vivakSitatvAt / na ca tasya vizeSo nAsarvajJena nizcetuM pAryata iti vaktuM zakyam sarvAnumAnocchedaprasakteH / tathAhi-15 mazakAdivyAvRttadhUmAdInAmapi khasAdhyAvyabhicAritvamasarvavidA na nizcetuM zakyamiti vaktuM zakyata eva / atha "suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicarati" [ ] iti nyAyAd dhUmAdergamakatvaM tatrApi tulyam yo hi bhaviSyadRSTyavyabhicAriNamunnatatvAdivizeSamavagantuM samarthaH sa eva tasmAt tAmanuminoti nAgRhItavizeSaH / taduktam-"anumAturayamaparAdho nAnumAnasya" [2-1-38 vAtsyA0bhA0] tathA sUtrakAreNA'pyabhyadhAyi-"naikadezavAsasAdRzyebhyo'rthAntarabhAvAt"[nyAyada020 2-1-38] aMta eva "gambhIradhvAnavattve sati" [1-1-5 nyAyavA0 pR0 47] ityAdhunnatatvAdervArtikakRtA vizeSo drshitH| na caivaM sAdhyasAdhanabhAve kAryasattAyAH sAdhyatvaM yena bhAvAbhAvobhayadharmasyAhetutvamiti doSaH syAt / vaiyadhikaraNyamapi pradarzitaprayoge parihRtameva / yacca apratibaddhasAmarthyasya kAraNasya hetutve kAryapratyakSatAlakSaNaM dUpaNamabhihitam tadasaMgatameva vyavadhAnasaMbhavAt / tathAhiniSpAdye paTe anutpannAvayavakriyasyAntyatantoryadA kriyAto vibhAgastadA'vinAbhAvasamvandhasmRti 25 vibhAgAt pUrvasaMyogavinAzaH tantvantareNa ca saMyogotpattiryadaiva tadaivAvinAbhAvasambandhasmaraNAt parAmarzajJAnam, yadA saMyogAt kAryotpAdastadaiva parAmarzaviziSTAlliGgAt 'bhaviSyati kAryam' ityanumeyapratipattiH / na cotpAdakAla eva kAryasya pratyakSatA taMtra taMdA rUpAdyabhAvAt / na ca 1"yatra kAraNena kAryamanumIyate yathA meghonnatyA bhaviSyati vRSTiriti" saMpUrNa bhaassyvaakym| 2 tathApi kAbR. A. hA0 vi0| 3 "unnttvaadinaa"-bR.tti.| 4 "vRssttim"-vR.tti.| 5 "so'yamanumAturaparAdho nAnu mAnasya yo'rthavizeSeNAnumeyamarthamaviziSTArthadarzanena bubhutsata iti" saMpUrNa bhASyavAkyam / "AvartavartanAzAli vizAlakaluSodakaH / kallolavikaTAsphAlasphuratphenacchaTAJcitaH // vahadahalazaivAlavanazAdvalasaMkulaH / nadIpUravizeSo'pi zakyeta na niveditum // pramAturaparAdho'yaM vizeSa yo na pazyati / nAnumAnasya doSo'sti prameyAvyabhicAriNaH // rodhopaghAtasAdRzyavyabhicAranibandhanam / anumAnApramANatvamato vaktumasAMpratam // pAramparyeNa vRSTizca nadIpUrasya kAraNam / pataddhanapayobindusaMdohaspandanakramAt" // -nyAyamA0 A0 2 pR0 130 paM0 13- / 6 "kathaM punarasya prayogaH ? vRSTimanta ete meghA gambhIradhvAnavattve sati bahulabalAkAvattve sati aciraprabhAvattve sati unnatimattvAt vRSTivanmeghavaditi-"nyAyavA0 pR0 47 paM0 10 / 7 pR. 562 paM0 29 / 8 pR. 562 paM. 31 9pR0 562 paM0 33 / etad majaryA samAnameva dRzyate-nyAyamaja A0 2 pR. 129 paM0 12-1 10 "ekakAla"bR0 tti0| 11-smRti vi-A0 hA0 vi0| 12 "ityekkaalH"-bR.tti.| 13-ttiH tathotpA-hA0 / 14 "kArye"-bR0 tti0| 15 "bhaavkaale"-bR.tti.| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 15 dvitIye kANDerUpAdibhiH sahotpAdastadadhikaraNAnAm rUpAdInAM tatkAryatvAt kAryakAraNayozca sahotpAde nirhetukatvaprasakteH / na cAntyatantukriyA antarAle pratibandhasaMbhavAt tricaturakSaNavyavadhAnAnnAvazya vivakSitakAryotpAdiketi vaktavyam yato'nutpannAvayavakriye tantAviti vizeSaNopAdAnaM kRtamiti nAdhAravinAzAt kriyAvinAzaH kriyA cAvinaSTA svakArya vibhAgamavazyamutpAdayati se ca svaprati5 bandhakAbhAve svAzrayasaMyoga niyamato nirvartayati anyathA kriyAyAH sthairyaprasaktirnityAdhArayozca nityatvaprasaktirbhaveta sa ca kriyAprabhavaH saMyogo niyato dravyAvirbhAvakaH sati tasmin dravyaprabhavopalambhAt / tato'ntyatantukriyAto'ntyatantorvibhAgaviziSTasyopalambhAt kAryAnumAne na kAryapratyakSatAdoSaH / yeSAM tu parAmarzajJAnaM na saMbhavati teSAM kAryapratyakSatA dUrApAstaiva / yat punaH 'samagrAt kAraNAt svAtmabhUtasya yogyatAkhyadharmasyAnumAnaM na kAryasya tena svabhAvahetuprabhavametadanumAnam' iti, 20 tadasaGgatam ; abhede gamyagamakabhAvasyAsaMbhavAt / atha yatrApi sAdhyasAdhanayorvAstavo'bhedastatrApi khalakSaNena vyavahArAyogAt liGgasAdhyadharmisAdhyadharmanAnAtvapratipattirUpo vyavahAro buddhyArUDha eva / taduktam "sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhyArUDhena dharmadharmibhedenaM" [ ] ityaadi| asadetat, yato yadi buddhikalpito dharmadharmivyavahArastarhi kalpitAddhetoH sAdhyasiddhirbhavet / tatazca yAvAn hetudoSaH sa sarvo bhavatprayukte sAdhane prasajyeta / taduktaM kumArilena "yadi cAvidyamAno'pi bhedo buddhiprklpitH| sAdhyasAdhanadharmAdervyavahArAya kalpate // tato bhavatprayukte'smin sAdhane yaavducyte| sarvatrotpadyate buddhiriti dUSaNatA bhavet // " [zlo0 vA0 nirA0 zlo0 171-172 ] iti / 20 atha dharmadharmitayA bheda eMva buddhiparikalpito nArtho'pi liGgalakSaNaH vikalpamedAnAmicchAmAtrAnurodhitvena svatantrANAmApratibaddhatvena tadapratipAdakatvAt vikalpakalpitAddhetorarthapratipattyabhyupagame arthapratilambha eva na bhavet tato'rtha evArtha gamayati, asadetat; yato yadi kRtakatvAdilakSaNo'rtho'nityatvAderarthasya gamakastadA tayostAdAtmyAd gamyagamakabhAvo'yukta ityasakRdAveditam / atha vikalpapratibhAsI kRtakatvAdikaH sAmAnyalakSaNo'rtho'bhyupagamyate tadA tasyAvastutvena sAdhyapratibaddhatvA25bhAvAd vastutvenAdhyavasitasyApi kuto gamakatvam ? yayohi pratibandho na tayorbheda iti na gamyagamakabhAvaH yayozca medAdhyavasAyo na tyoHprtibndhH| na ca dRzya-vikalpyayorekatvAdhyavasAyAdanumAnAnumeyavyavahArAdadoSaH tathAbhyupagame tadeva kalpanAviracitaliGgaprabhavatvamanumeyapratipatteH saMvAdavirodhi samAyAtamiti kutaH paroktadUSaNavyudAsaH ? na ca samAropavyavacchedaH svabhAvahetoH phalaM saMbhavIti pratipAditamasakRditi na punaH pratanyate tato'pratibaddhasAmarthyakAraNadarzanAt kAryasyaivAnumAnaM na punaH 30 samagrebhyaH sAmarthyAnumAnaM yuktam / na ca samarthakAraNasya dharmibhUtasyAnantarabhAvikAryaviziSTatve'numIyamAne samarthatvena tadgatena sAdhanadharmeNa heturapi vyadhikaraNaH / ataH 'hetunA yaH samagreNa' ityAdyayuktameva / atra ca pUrva kAraNamasyAstIti pUrvavat kArya nAbhidhIyate kintu kAraNadharma unnatatvAdiH tena kAraNadharmasya vRSTyutpAdakatvasyAnumAnam na tu pUrvavat-kAryAt kAraNAnumAnam tena 'pUrvavat kAryAt kAraNAnumAnaM prApnoti' iti yad gogAcAryeNa preritam tannirAkRtaM draSTavyam / 1 "paTAdi"-bR. Ti. / 2 "khakAryavibhAgaH"-bR. tti.| 3-ve Azra-bhAM. maaN| 4 nivarta-60 vinaa| 5 "pAramparyeNa"-bR. Ti. / 6 pR0 563 pN01| -mAnaM kA-vA. baa0|-maan kArya-bR0 / 8-kasvabhA-bhAM0 mA0 / 9 "etena "sarva eva ayamanumAnA'numeyavyavahAro buddhayArUDhena dharmadharminyAyena" iti etadapi pratyuktam"-anekA* pR0 209 paM0 10 / 10 kalpyate vA0 bA0 / zlo0 vaa0| 11 evaM bR.| 12-vAdivi-bR0 / 13 "kAraNagatena"-bR. Ti. / 14 pR. 563 paM. 3 / 15-Nasya vR-la. / 16 pR. 562 paM0 24 / 17 yad dignAgAcA-mAM0 / ya dignAgAcA-bhA0 / ya diyAgAcA-vA0 bA0 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 jnyaanmiimaaNsaa| zeSavadityatrApi kAraNa-kAryayorliGgatvenopakSepa anupayukta kArya zeSaH tad yasyAsti taccheSavaditi tadgata eva sAdhanadharmaH kazciduktaH na tu kAraNam tena hi kAryagatena dharmAntaramapratyakSa vRSTimaddezasambandhitvAdikaM kAryagatamevAnumIyate / ata eva kAraNagamakatvapakSoktadoSaprasaktyabhAvo'trApi draSTavyaH / tathAhi-nadIzabdavAcyo gartavizeSo dharmI tasyoparivRSTimaddezasambandhitvaM sAdhyodharmaH ubhayataTavyApitvAdikastu sAdhanadharmaH anekaphala-phenasamahavattva-zIghrataragamanatva-kala-5 SatvAdikazca tasya vizeSaH sAdhyAvyabhicArI yadA nizcito bhavati tadA gamakatvam nobhayataTavyApitvamAtra toyasya / ata eva na pratijJArthaMkadezatA'pi doSaH / na cobhayataTavyApitvamudakasya kathamapAmadhaHpAtalakSaNAyA vRSTeH kAryamiti vaktavyam pAramparyeNa tasya tatkAryatvAt / tathAhidravatvAdApaH bhUsaMspRSTAH spandante spandamAnAzca saMyuktAH parasparaM mahatkAryamArabhante tadapi spandamAnaM svAtmani vegamArabhate kriyAkAraNApekSaM tacca tathApravRttaM nadIzabdavAcyaM gata vidadhAti / tatra pUrvodaka-10 vilakSaNasyodakasyobhayataTasaMyogaH pAramparyeNa vRSTikArya iti kAryAt kAraNAnumAnaM zeSavat / zeSamatra pUrvavadanumAna eva cintitam / sAmAnyatodRSTam akAryakAraNabhUtena liGgena yatra liGgino'vagamaH / avinAbhAvitvaM trayANAmapyaviziSTam / vivakSitasAdhyasAdhanApekSayA'kAryakAraNabhUtatvAdikastasya vizeSaH / anyatradRSTasyAnyatradarzanaM vApUrvakaM devadattAdeH tathA cAdityasyAnyavRkSoparisambandhitayA nirdizyamAnasyAnyaparvato+bhAgasambandhitayA nirdezo dRSTaH tena ca gatyavinAbhAvinA bhAvyam / anyatra-15 darzanasya ca na gatikAryatvam gateH saMyogA~dikAryatvAt / anyatradarzanaM dharmi gatyavinAbhUtamiti sAdhyo dharmaH anyatradarzanazabdavAcyatvAd devadattAnyatradarzanavat / nanvanyatradarzanasya zeSavatyantarbhAvo gatijanyatvAt / athAnyatradarzanaM na sAkSAd gatikAryamapi tu pAramparyeNeti na zeSavatyantarbhAvasta - bhayataTavyApitvamapi na sAkSAd vRSTikAryamiti na zeSavadudAharaNaM bhavet / atha nAnyatradarzanaM hetuH kintu tacchabdavAcyatvam nanvatrApi vaktavyam kiM tad anyatradarzanameva, uta tacchaktiH? pUrvasmin 20 vikalpe zeSavatyantarbhAvaH / uttarasminnapi 'anyatradarzanam' ityevaMvidhaH zabdo viziSTapratyayajanane anyatradarzanasvarUpasya sahakArI hetuH sa ca pAramparyeNa gateH kAryatvAt zeSavAn, asadetat; atra hyanyatradarzanatvaM hetuH na tacchabdavAcyatvam tacca svarUpasahakAribhedena dvirUpA zaktiH anyatradarzanaM svarUpazaktistadarzanatvaM sahakArizaktiH sA cAtmamanaHsaMyogo'dRSTAdi ca / tatra keSAMcinnityatve keSAMcidanityatve'pi na gatikAryateti kutaH zeSavatyantarbhAvaH? etadapare dUSayanti-anyatradarzanamityanena savituH kimapyadhikaraNaM nirdiSTam / na ca nirUpyamANaM tat saMbhavatIti taddarzanamAtramevAvaziSyate na 'anyatra' itizabdavAcyam / athodayasamaye'nyatradarzanaM tato'nyatradarzanaM saviturastamayasamaye na ca dRSTasyApalApo yuktiyuktaH satyam astyayaM pratibhAsaH sa tu 'anyatra' ityadhikaraNasya nirdessttumshktryuktH| na ca tatsadbhAve'pyanyatradarzanatvamanupalabhyamAnaM hetuH| na ca tasyopalambhaH saMbhavati AtmamanaHsaMyogAdRSTAdeH sarvasyAtIndriyatvAt saMyogasyaindriyakatve'pya-30 pratyakSadravyavRtteH pratyakSApratyakSadravyavRttezca tasyAtIndriyatvAt / ato'siddhatvAnnAnyatradarzanatvaM gatyanumApakamiti na sAmAnyatodRSTAnumAnodAharaNametad yuktaM kintu samAnakolasya sparzasya rUpAdakAryakAraNabhUtAt pratipattiH sAmAnyatodRSTAnumAnaprabhavA / na ca rUpa-sparzayoH kAryakAraNabhAvo naiyAyikadRSTyA prasiddhaH avinAbhAvastu tamantareNApi tayorupapanna eva / na ca saugataprakriyayA 1 "puurvmprtipaaditm"-bR.tti.| 2 "anupyuktkaary"-bR.tti.| 3 "tena gogAcAryadoSo nAsti kaarnnaanbhidhaanaat"-bR.tti.| 4-mbandhatvA-la. vA. bA. / 5 nyAyamaJja. A0 2 pR. 130 paM0 23-1 6-tasAdhanA-vA0 bA. hA0 vi0| 7-naM prava-A. hA0 vi0 / 8 "gamanapUrvakam"-bR0 tti0| 9-vi bhAvya-vA0 baa0| 10 "saMyogAdi kArya yasya tadbhAvaH"-bR. tti.| 11 "svarUpazaktirAtmamanaHsaMyogaH sahakArizaktiradRSTAdi bhaNyate"-bR0 tti.| 12 "anyatradarzanasya pAramparyeNa gatikAryavAt"-bR* tti0| 13 atra vA0 bA. A0 hA0 vi0 / 14 "anytrdrshnsm"-bR.tti.| 15-rshnkh-bR0| 16-bhavIti bR0| 17 "adhikaraNasadbhAve"-bR0 tti.| 18 "anyatradarzanasya tattvasya vA"-bR0 tti0| 19-kAlaspa-vA. bA. A0 vi0 / -kAryasya spa-bhA. mA0 / 20 "rUpa-sparzayovibhinnaguNakhAt tato rUpaM rUpasyaivArambhakam na sparzasya evaM sprsho'pi"-bR.tti.| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDerUpasya sparzakAryatA tatkAryatayA loke tasyAprasiddhaH / na cAprasiddhamapi tatkAryatvaM gamakatvAnyathAnupapattyA tasya parikalpanIyam pratibandhasya saugatAbhyupagamene tAdAtmyatadutpattilakSaNasyAsaMbhavAt saMbhave'pi tadrAhakapramANAyogAt kSaNavizarArutve bhAvAnAM sarvasyApyasyAghaTamAnatvena pratipAdi. tatvAt / tato rUpeNa sparzAnumAna sAmAnyatodRSTamanumAnam / 5 athavA pUrveNa tulyaM vartata iti pUrvavaditi vateH prayogaH / na ca kriyAtulyatve vatiprayogasya vaiyAkaraNairiSTeratra ca sambandhapratipatteH spaSTatvAdanumeyapratipattazcAvizadetayA taMdabhAvato viSayatulyatvasya ca tannimittatvenAniSTervatiprayogo'nupapanna iti vaktavyam yato yadyapi pratyakSAnumAnapratItyorbhedastathApi viSayatulyatvAt kathaMcit kriyAyA api tulyatA samastIti na vateH prayogo'nupapannaH tena pUrvapratipattyA tulyA pratipattiryato bhavati tat pUrvavadanumAnam nanvevaM zeSavat-sAmAnyato10dRSTayorapi pUrvavattvaprasaktiH / tathAhi-sAdhyasAdhanayoH pratyakSeNa dRSTAntadharmiNi sAmAnyarUpatayA pratibandhagrahaNam anyathA'navasthAprasakteranumAnasyApravRttiriti tatritayasyApi pUrveNa tulyatvAt pUrvavattvam / na hi yAdRgbhUtena sAdhyasAmAnyena liGgasAmAnyasya dRSTAnte adhyakSato'vinAbhAvagrahastAdRgbhUtasyaivAnadhyakSasya sAdhyasya kvaciddharmiNi hetusAmAnyAt zeSavat-sAmAnyatodRSTayorapratipattiH / ato viSayatulyatayA kriyAtulyatvAd vateH sarvatraiva saMbhavAt kutaH zeSavat-sAmAnyatodRSTayoH pUrvavato 15 bhedasiddhiH? asadetat, pratyakSeNAgRhItAnvayaM kevalavyatirekabalAt pramA nirvartayat zeSavadanumAnamityabhyupagamAt / tathAhi-zeSavannAma parizeSaH yathA guNatvAd icchAdInAM pAratanye siddhe zarIrendriyAdiSu prasakteSu pratiSedhaH zarIravizeSaguNA icchAdayo na bhavanti tahuNavaidhAt tacca rUpAdInAM khaparAtmapratyakSatve'pIcchAdInAM svAtmapratyakSatvameva nApIndriyANAm icchAdhutpattau teSAM samavAyyAdikAraNatvAyogAt nApi viSayANAm upahateSvanusmaraNadarzanAt na cAnyasya prasaktirasti ataH pari20zeSAdAtmasiddhiH / prayogazcAtra-yo'sau paraH sa AtmA icchAdyAdhAratvAt ye vicchAdyAdhArAna bhavanti te AtmazabdavAcyA api na bhavanti yathA zarIrAdayaH Atmazabdazca Atmatvasambandhini drssttvyH| na caivaM pUrveNa tulyaM pUrvavaditi vatiratra saMbhavati sapakSe adRSTatvAt / na caivaM sAmAnyato. dRSTAt pUrvavato'vizeSaH yato yatra dharmI sAdhanadharmazca pratyakSaH sAdhyadharmazca sarvadA'pratyakSaH sAdhyate tat sAmAnyatodRSTaM yathecchAdayaH paratantrA guNatvAt rUpavat upalabdhirvA karaNasAdhyA kriyAtvAt 25 chidikriyAvat asAdhAraNakAraNapUrvakaM jagadvaicitryaM citratvAt citrAdivaicitryavadityAdi sAmAnya todRSTasyAnekamudAharaNam / uktaM ca IzvarakRSNena-"sAmAnyatastu dRSTAdatIndriyANAM prasiddhiranumAnAt" [sAGkhyakA06] ityAdi / nanu sAdhyadharmasya sarvadA'pratyakSatve tena hetoAptigrahaNAsaMbhavAt kathaM tatpratipAdakaliGgapravRttiH? naiSa doSaH kenacidarthena sAmAnyAt / nanu liGgaM guNatvaM kAryatvaM vA'tra sAmAnyasvabhAvam na ca tasya sAmAnya kenacidarthena saMbhavati "niHsAmAnyAni sAmAnyAni" 30[ ] iti vacanAt / atra keSAMcit pratisamAdhAnam-icchAdaya evAtra liGgatvenoktA icchAdezca rUpAdinA sAmAnya guNatvaM kAryatvaM copapadyata eva / apare tu liGgAdhikaraNatvAdicchAdayo liGgatvenoktA iti vyAcakSate / teSAM ca pUrvavat sAmAnyayogaH pratipattavyaH tato'pratyakSasya pAratanyasya pratipatti: sAmAnyatodRSTam / atrApi ca dharmiNa icchAdeH pratyakSapratipannatvaM guNatvakAryatvAderapi sAdhanasya 1-siddhiH vA. baa0| 2-na vA tA-bhA0 maa0| 3 "athavA pUrvavaditi bhASyam / tasyArthaH pUrveNa tulya vartata iti pUrvavat / kriyAtulyatAyAM ca vatiriti kiyAtulyatA darzitA"-nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 179 paM0 17 / 4 "tena tulyaM kriyA ced vatiH"-pANi 5-1-115 / "syAderive"-haima0 7-1-52 / 5 "pUrvapratipattehi vaizadyamanumeyapratipattestu nAstIti"-bR0 l.tti.| 6 "kriyaatulyvaabhaavtH"-bR.tti.| "kriyAtulyavabhAvataH"-la. tti.| 7 "vatipratyayanimittavena"-bR0 la* tti0| 8-hiitvaanv-bR0| 9-rekAt pra-bR0 A0 hA0 vi0 / 1. "zeSavannAma parizeSaH sa ca prasaktapratiSedhe'nyatrA'prasAcchiSyamANe saMpratyayaH" ityAdi-1-1-5 vAtsyA. bhA0 pR. 23 paM0 16- / nyAyavA0 pR0 51 paM. 16 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 182 paM0 12 / kA. 5 sAGkhyatattvakau* pR0 30507-1 11-vAyAdi-vA. bA. bhAM0 mAM ninaa| 12-dikakA-vA0 baa| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / 567 taddharmatvaM pratipannameva / pAratanyeNa ca svasAdhyena tasya vyAptiradhyakSato rUpAdiSvavagataiva / sAdhyavyAvRttyA sAdhanavyAvRttirapi pramANAntarAdevAvagatA / na ca trirtayaprasiddhAvasya pravRtterna sAmAnyatodRSTatA api tu pUrvavadevaikamanumAnaM prasaktamiti vaktavyam dharmiNi pAratanyasya sarvadA'pratya kSatvAt nahIcchAdau dharmiNi kadAcit pAratantryaM pratyakSam parasyApratyakSatvAt / anena ca vizeSeNaitat sAmAnyatodRSTavyapadezamAsAdayati / dharmiNaH sAdhyasAdhanayovI sarvadA pratyakSatve gamakAGgAsiddhau 5 gamakatvAsiddheH sAmAnyatodRSTamanumAnameva na bhavet / nanvevaM pUrvavat zeSavat - sAmAnyatodRSTAnAM parasparataH ko vizeSaH ? ucyate-icchAdeH pAratathyamapratipattau guNatvaM kAryatvaM vA pUrvavat tadeva cAzrayAntarabAdhayA viziSTAzrayatvena vAdhakena pramANenAvasIyamAnaM zeSavataH phalam, tasya sAdhyadharmasya dharmyantare pratyakSasyApi tatra dharmiNi sarvadA'pratyakSatvaM sAmAnyatodRSTavyapadezanibandhanam atastrayANAmekamevodAharaNam zeSavatazca ziSya- 10 mANoktiranvayavyatirekiNo hetoH pArataMtryapratipattau draSTavyA / tait svahetoH pratipannamAzrayAntarAd bAdhakena pracyAvitaM tasya ziSyamANaviziSTAzrayatvapratipattiH zeSavataH phalam / evaM ca vateH sarvatra saMbhavAnna vizeSa iti na vaktavyam, vizeSasya pradarzitatvAt / etatriprakArAM matiM janayat tatpUrvakaM sadanumAnamityavyAdhyAdidoSavikalamanumAnalakSaNam / tRtIyasUtre'pyetadeva vyAkhyAnam / ayaM tu vizeSaH - pUrvasmiMstriprakArameva liGgamanumAnavyava - 15 cchedakam pUrvavadAdayastu triprakAraliGgavizeSaNArthAH / uttarasmiMstu sarvametadanumAnavyavacchedArtham vyavacchedestu pUrveNaiva nyAyena / atra ca sUtratraye prathamasUtravyAkhyAnamevAbhimatamadhyayanaprabhRtInAm aNunA sUtreNa mahato'rthasya saGgrahAdakArakasya ca triprakAraliGgAlambanasyottaravyAkhyAne'numAnatvaprasaktiH / phalasyAzrayaNAd upalabdhisAdhanasyetyadhyAhAro na yukto'prakRtatvAt / sAmAnyalakSaNe prakRtatvAdadoSa iti cet tarhyativyAptinivRttyarthaM pUrvavadAdipadopAdAnaM na kartavyam pratyakSasUtre 'vyapa 20 dezyAdInAM prakRtatvAt / zAbde ca prasaGgo na vyAvarttate yala liGga-zabdAbhyAM janyate vijJAnaM yathoktavizeSaNaviziSTopalabdhirUpaM tatsAdhanasyAnumAnatvaprasaktiratastannivRttaye vizeSaNAntaropAdAnaM kartavyam / prathamasUtravyAkhyAne tu sarvadoSAbhAvaH prakrAntasyAvirodhinaH sarvasyAbhisambandhAt / trividhagrahaNaM tatra vibhAgArthamityuktam pUrvavadAdigrahaNamapi svabhAvAditraividhyapratiSedhena pUrvavadAdiSveva niyamajJApanArtham / pUrvavadAdInAM tu dvitIyasUtre yadvyAkhyAnaM tadevehApi draSTavyam / vizeSastu tatrAnumAna - 25 lakSaNopayogitvamiha tu trividhabhAgena vibhajyamAnasya svarUpadarzanArtham / anumAnasya ca traividhyaM kAraNAditraividhyAdeveti / } [ saugatapraNItAnumAnalakSaNAzrayeNa naiyAyikoktAnumAnalakSaNasya pratikSepaprakAraH ] kathaM punaH saugatapraNItalakSaNAdasya pratikSepaH ? ucyate- tatpUrvakamiti pratyakSapramANaphalapUrvakaM yato bhavati tadanumAnamiti prathamasUtravyAkhyAnamasaMgatameva paroktalakSaNalakSitasya pratyakSasya pramANa- 30 svenAsiddheH tatpUrvakatvasyAnumAnalakSaNasyAsaMbhavAt / tadasaMbhave ca smRtyAdijanaka vyavacchedArtha vizeSaNakalApAdhyAhAro'pyasaMgata eva / yadapi pUrvazabdasya luptasyAnirdeze pratyakSaphale'numAnatvaprasaktipreraNam tadapyasaGgatam tatphalasyaiva pratyakSapramANatvena vyavasthApitatvAt avodharUpasya pramANatvaniSedhAt / yadapi 'trividhagrahaNamanumAnavibhAgArtham pUrvavadAdigrahaNaM ca vibhAgaviSayajJApanArtham' ityuktam tadapyasAram kAraNAdapratibaddhasAmarthyAt pradarzitanyayena kAryAnumAne kAryAdhyakSatA - 35 doSasyAvicalitarUpatvAt / yA ca 'anutpannAvayavakriyasyAntyatantoryadA kriyAto vibhAgaH' ityAdi 1 " dharmi taddharma - vyAptirUpa" - bR0 la0 Ti0 / 2 "pAratantryAnumAnasya" - bR0 la0 Ti0 / 3-nyato'Dha - bR0 / 4- mAtrA - vA0 bA0 bha0 mAM0 vinA / 5 " pAratantryam"- bR0 Ti0 / 6- pattivizeSataH pha-A0 hA0 vi0 / 7- kAraM mitiM janaya - vR0 / kAraM miti janaya-A0 hA 0 vi0 |-kaarmiti janaya vA0 bA0 / 8 " vizeSakam" - bR0 Ti0 / 9- dakastu A0 hA 0 vi0 / 10- kSaNApra-vR0 A0 hA 0 vi0 11 - rthamapU- vR0 / 12 "atra pratividhIyate " - bR0 Ti0 / 13-mAnaM la- bR0 / 14 pR0 561 paM0 29 / 150 562 paM0 9 / 1640 562 50 33 / "pUrvapakSavelopanyasta" - bR0 Ti0 / 170 563 paM0 25 / / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 dvitIye kANDeprakriyopavarNitA sA'pi pramANabAdhitatvAdanuddhoSyA / yathA ca kriyAvibhAgAdInAM pramANavAdhitatvaM tathA prAk pratipAditam pratipAdayiSyate ca yathAvasaram / yadapi 'meghAnAM bhaviSyadRSTikAryavizeSaNaviziSTatvamunnatatvAdinA dharmeNa tadgatena sAdhyate' ityuktam tadapyasaMgatam asvasaMviditavijJAnA'bhyupagamavAdinAM pradarzitanyAyena dharmAdyasiddheravayavisaMyogavizeSaNavizeSyabhAvAdInAM ca 5parAbhyupagamenAsiddherhetorAzraya-svarUpa-dRSTAntAsiddhidoSA vAcyAH / na ca kAryAbhAvAt kAraNamAtrasyAbhAvasiddhiriti sandigdhavyatireko hetuH apratibaddhasAmarthyasya kAraNavizeSasyAbhAvasiddhAvapi nApratibaddhasAmarthyatvaM kAraNasyonnatatvAdidharmaviziSTasya jJAtuM zakyam jJaptau vA kAryasyaiva tadA pratyakSatetyuktaM prAg / yadapi 'yo hi bhaviSyadRSTyavyabhicAriNamunnatatvAdivizeSamavagantuM samarthaH sa eva tasmAt tAmanuminoti' ityuktam tadapyasaGgatam tadanumiteH prAgeva kAryasya pratyakSatayA tadanu10 mitervaiyarthyaprasakterityuktatvAt / yadapi 'gambhIradhvAnavatve sati' ityAdhunnatatvAdervizeSaNam tadapyete. naiva nirastam anumeyapratipattau tasyAnupayogitvAt adhyakSata eva tatpratipAdyasyArthasya siddheH / yadapi zeSavata udAharaNaM pratipAditam tatra nadIvizeSo dharmI avayavirUpo'siddhaH ubhayataTavyApitvAdikastu saMyogavizeSatvAt sAdhanadharmo'siddhaH saMyogasyAsattvena pratipAdanAt / yadapi vRSTikAryatvaM sAdhana dharmasya paramparayA prakriyopavarNanena pradarzita'm tadapi prakriyAyA asiddhatvAnnirastam / 'akAryakAraNa15 bhUtena liGgena yatra liGgino'vagamastat sAmAnyatodRSTam' iti yadabhidhAnam tadapyasaGgatam akArya kAraNabhUtasyAsvabhAvabhUtasya ca liGgasya gamakatve'vinAbhAvanimittasya tAdAtmya-tadutpattilakSaNapratibandhasyAbhAve'pi gamakatvAbhyupagamAt sarvasya sarva prati gamakatvopapatteH / na cAsatyapi janyajanakabhAve tAdAtmye vA svasAdhyenaiva liGgasyAvinAbhAvo nAnyenetyatra vastusvabhAvairuttaraM vAcyaM ya evaM bhavanti nAsmAbhirvayaM kevalaM draSTAra iti vaktavyam yata evamabhyupagame Akasmika eva vastUnAM sa 20 svabhAvo bhavet tathA ca na kasyacidasau na syAt na hyahetodezakAlaniyamo yuktaH / taddhi kizcit kvacidupalIyeta na vA yasya kizcid yatrAyattamanAyattaM vA anyatheSTadezakAladravyavadanyadezAdibhAvaH kena vAryeta vizeSAbhAvAt ? tato yenA'vinAbhUtaM yada dRzyate tena tasya tattvacintakairavyabhicauranibandhanaM vAcyam na punaH pAdaprasArikA vidheyA / tacca yathoktAdanyavyabhicAranibandhanaM noppttimt| na ca tAdAtmya-tadutpattilakSaNapratibandhamantareNa pakSadharmatA'pi hetoH saMbhavati saMyoga-samavAyAdi25 lakSaNasya sambandhasya prAgeva nirastatvAt / ekArthasamavAyitvasya ca samavAyAbhAve durApAstatvAt vizeSaNavizeSyabhAvasya ca sambandhasya saMyogAdyantareNAsaMbhavAt / na cAnavagatapakSadharmatvAdehatorbhavadbhirgamakatvamabhyupagamyate / ekasAmagyadhInatAlakSaNastu pratibandhaH kAryakAraNabhAvavizeSa eveti tabhAve tasyApyabhAva iti nAkAryakAraNabhUtAd rUpAdestatsamAnakAlasya rasasyAnumAna sAmAnyato. dRSTasyodAharaNaM yuktisaGgatam / 30 yadapi vateH prayogamAzritya pUrvavadanumAnaM vyAkhyAtam tatrApi dRSTAntadharmiNi sAdhyasAdhanayoH pratyakSeNa pratibandhagrahaNe'numAnasyotthAnaM na syAt sAdhyadharmiNi hetoH sAdhyadharmeNAvinAbhUtatvAgrahaNAt / na ca dRSTAntadharmiNi hetoH sAdhyAvinAbhUtatvagrahaNamAtrAdeva sAdhyadharmiNi sAdhyapratipattiH anyathA 'lohalekhyaM vajaM pArthivatvAt kASThavat' ityatrApi sAdhyapratipattirbhavet dRSTAntadharmiNi 1pR. 563 5.7 / 2 pR. 563 paM0 18 / 3 pR. 563 paM0 21 / 4-dapyanenaiva bR. bhA. mo0| 50 56550 4 / 6 pR. 565 pN08| pR0 56550 12 / 8 itaH 'saMyogAdyantareNAsaMbhavAt' itiparyantaH pATho'kSarazaH hetubinduTIkAyAM vartate sa ca pR. 556 paM0 33 TippaNato'vagantavyaH / 9evaM bhavati A. hA0vi0 / evaM na bhavanti bhAM0 m0|10-pniiye-vaa. baa0|-pmiiye-aa. haa.vi.| 11-cArini-la0 / 12 pAdaprasArikA, bhikSupAdaprasAraNanyAyaH dvAvetau samAnau nyaayau| enayoH spaSTIkaraNam etadupayogasthalAni ca laukikanyAyAjalau yathAkrama dvitIye pR046 prathame pR0 39 ca bhAge darzitAni snti| bhikSupAdaprasAraNanyAyaH prathame bhAge evaM vivRto'sti-"yathA kazcid bhikSuryatheSTabhojanAcchAdanavAsagRhAdilAbhArtha kasyacid dhanino gRhe pravizya yugapat sarvAbhISTAlAbhaM manyamAnaH prathamaM dhanigRhe me pAdaprasAraNamastu pazcAdanena paricayamutpAdya sarvamamISTaM saMpAdayiSyAmIti ghiyA khalpAmapi bhikSAM bahu manyamAnaH pazcAt krameNa khAbhISTaM saMpAdayati evaM yatra vivakSA tatrAsya prvRttiH"pR039| 13-dAtmyaM ta-vR0 la. vA. baa.| 14 pR. 113 tathA pR0106| 15pR. 566505 / 16-tatvapra-bhAM* maaN| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA 569 pArthivatvasya lohalekhyatayA'dhyakSataH pratipatteH / na cAdhyakSabAdhanAdatra na sAdhyapratipattiH bAdhA'vinAbhAvayorvirodhAt avinAbhAvayukte adhyakSabAdhA'yogAt / na cAbAdhitatvA'satpratipakSatvarUpadvayayogAt vilakSaNasya hetoravinAbhAvaparisamAptiriti trailakSaNye'pi pArthivatvasyAbAdhitatvarUpA. ntarAbhAvAnna sAdhyAvinAbhAva iti vaktavyam abAdhitatvasyAvisaMvAditvapratipattimantareNa zAtu. mazakteH ajJAtasya ca jJApakahetvanaGgatvAt tadaGgatve vA'navagatAvinAbhAvasyApi dhUmo'gnipratipatti5 vidadhyAt / tannAbAdhitatvaM heto rUpAntaramiti pArthivatvaM kASThe lohalekhyatvAvinAbhUtamadhyakSataH pratipannaM vaje upalabhyamAnaM lohalekhyatvaM gamayet / atha sarvopasaMhAreNAdhyakSaM dRSTAntadharmiNyapi pravRttaM sAdhyasAdhanayoravinAbhAvamavagamayatIti sAdhyadharmiNyapi hetoH sAdhyadharmeNAvinAbhAvanizcayAnnAnumAnAnutthAnam bhavedetat yadyasmadAdyadhyakSaM sakaladezakAlaniyatasAdhyasAdhanasAkalyAvabhAsi bhavet tathAbhyupagame vA dhUmasvarUpAvabhAsinA'dhyakSeNa dezAdivyavahitasyAgnerapi pratipatteranumAnapravRtte-10 vaiyarthyaprasaktiH syAt / na ca mAnasaM yogipratyakSaM vA sarvopasaMhAreNa sAdhyasAdhanayoAptigrAhakaM saMbhavati adhyakSasya vizadAvabhAsasya sAdhyasAdhanAvagatikhabhAvasyAsaMvedanAt vizadAvamAsi ca sannihitArthagrahaNasvabhAvamasmadAdyadhyakSamityuktaM prAk / athAnumAnena vyAptigrahaNe'navasthAprasakterbhavatA'pyadhyakSatastadrahaNamabhyupagantavyam taMtra cokta eva doSaH, tadasat, pratibandhagrAhiNA pramANena sakalopasaMhAreNa vyAptinizcayAt / tathAhi-mahAnasAdau viziSTamadhyakSamagnidhUmayoH kAryakAraNabhAva-15 grAhakatvena pravRttaM 'sarvatrAnagnivyAvRtto'gniH adhUmavyAvRttasya dhUmasya janakaH' iti vyavasthApayati anyathA sakRdapyagne--masyotpattirna bhavet ahetoH kadAcidapyutpattivirodhAt / taduktam "kArya dhUmo hutabhujaH kaarydhrmaanuvRttitH| saMbhavaMstabhAve'pi hetumattAM vilaGghayet" // [ tathA bhAvamantareNApi bhavan svabhAvo niHsvabhAva eva syAt / taduktam "svabhAve'pyavinAbhAvo bhAvamAtrAnurodhini / tadabhAve svayaM bhAvasyAbhAvaH syAdabhedataH // [ iti tAdAtmya-tadutpattivyavasthApakameva pramANaM sakalopasaMhAreNa vyAptivyavasthApakamityuktaM prAk / __ atha sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNe anumAnasyAprAmANyaM bhavet vyAptigrAhakapramANapratipannArthaviSayatvena smRtirUpatvAt tadaMzavyAptisAmarthyena ca hetoH khasAdhyapratipAdakatvaM na pakSe sattAmAtrataH25 natsthasya rAsabhAderapi sAdhyapratipAdakatvaprasaktestatastadaMzavyAptivacanenaiva gatatvAt pakSadharma iti hetoH pRthaga lakSaNaM na vaktavyaM bhavet / uktaM ca jainaiH anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kima? / nAnyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // [ ] iti / 1-tarU-vA. baa.| 2 "pratyakSagrahaNakakSIkAre"-bR. la. tti.| 3 pR. 322 paM.1 tathA Ti. 1-2 / "tathA ca kIrtinA kIrtitaM vArtike" ityullikhyAyaM zlokaH syAdvAdaratnAkare uddhRto'sti-pR0 51550 7 A0 / 1,2,12 pramANamI0 pR. 64 paM0 5 / 4 pR. 321 paM0 29 tathA Ti. 29 / 5-tra tatstha-bhAM. maaN0| 6"pratijJAsthasya"-bR0 l.tti.| 7 asya padyasya kartRtaviSaye prAcAM vipratipattayo dRzyante AcAryakamalazIlena "anyathA' ityAdinA pAtrakhAmimatamAzaGkate" ityullikhya vyAkhyAtAsu SoDazasu kArikAsu pAtrakhAmisaMbandhaM dhArayad idaM padya 1369 tamaM savyatyayaM vartate-tattvasaM0 kA0 1364-1379 pR0405-407 / vAdidevasUriNA tat padyaM pAtrakhAmikartRkatvena nirdiSTam syAdvAdara0 pR0 521 paM0 5-6 A0 / digambaraparamparAyAM 'pAtrakesarI' iti prasiddhi prAptena vidyAnandivAminA khakRtau tattvArthazlokavArtike "tathAha ca" ityukkhA pramANaparIkSAyAM ca "taduktam" ityuktvA tat pA samuddhataM dRzyate-pR. 203 zlo. 178, pR072 pN018| tathA, __ kecana svAmipadasya pAtrakesarIti artha gRhIkhA asya padyasya pAtrakesarikartRkAM manyamAnA abhUvan teSAM mataM nirAkatukAmena ravibhavaziSyAnantavIryeNa tasya padyasya tIrthakarasImandharakartRkatA sthApitA siddhivinizcayavRttau / tathAhi kasya tadityAha-vAminaH pAtrakesariNa ityeke| kuta etat ! tena tadviSyatrilakSaNakadarthanamuttarabhASyaM yataH kRtamiti cet nanveva(vaM?) sImandharabhaTTArakasyAzeSArthasAkSAtkAriNastIrthakarasya syAt / tena hi prathamam 73 sa.ta. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDeanupalabdhezca pakSadharmatvaM nopapattimat anyopalabdhisvabhAvAyAstasyAH puruSadharmatvAt / kAryahetoca khAtavyeNa dharmyanapekSatvAt kutaH pakSadharmatA? svabhAvahetoH punardharmirUpatvAd bhedanibandhanA pakSadharmatA dUrotsAritaiva / na ca kalpitasya pakSadharmasya kAryasvabhAvahetutvaM sAdhyavyAptizcopapattimatI / tato na pakSadharmatvaM hetorlakSaNaM bhavadabhiprAyeNa yuktisaMgatam, asadetat; 5yato yadyapi sarvopasaMhAreNa sAdhyasAdhanayorvyAptipratipattistathApi na tatpratipattimAtrAt 'idAnImiha sAdhyadharmiNi sAdhyadharmaH' iti vizeSAvagamaH tenApratipannaviziSTadezAdisambandhisAdhyArthapratipAdakatvenAnumAnaM nAprAmANyamazrute / na cAnyadezAdisthena sAdhyadharmeNAnyadezAdisthaH sAdhanadharmaH sambandhamanubhavati tena pratiniyatadezAdivizeSitasAdhanapratipattivalAdeva pratiniyatadezAdyavacchinnasAdhyapratipattirevAnumAnamiti na pakSadharmatvamantareNAnumAnasaMbhavaH / na ca dhUmamAtrAd 10 vahnimAtrasyAvagatiranumAnam vyAptigrAhakapramANaphalatvAt tasyAH / na ca hetoH pakSadharmatvaM 'yatra sAdhanadharmastatra sAdhyadharmaH' ityaviziSTAvagatimAtrAt sidhyati sAdhyadharmidharmatayA sAdhanadharmasyApratIteH sAmAnyenAbhidhAnAt tato viziSTadezAdyavacchinnasAdhyAvagataye pakSadharmatvaM pradarzanIyam ataH 'yatra yatra dhUmastatra tatrAgniH' ityanenaiva pakSadharmanvasyoktatvAt pradezavizeSe agnisiddhyartha 'dhUmazcAtra iti na vaktavyamuktArthatvAt iti yaduktaM tannirastaM draSTavyam / etenaiva yaduktaM kumArilena "nadIpUro'pyadhodeze dRSTaH sannupari sthitAm / niyamyo gamayatyeva vRttAM vRSTiM niyAmikAm // evaM yat pakSadharmatvaM jyeSThaM hetvaGgamipyate / tat pUrvoktAnyadharmatvadarzanAd vyabhicAryate // pitrozca brAhmaNatvena putravrAhmaNatA'numA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // klezena pakSadharmatvaM yastatrApi prakalpayet / na saMgaccheta tasyaitallakSyeNa saha lakSaNam // yathA lokaprasiddhaM ca lakSaNairanugamyate / lakSyaM hi lakSaNenaitadapUrva na prasAdhyate" // [ ] iti, 25 tadapi pratyuktam yataH kimityadhastAnnadIpUramupalabhyoparyeva vRSTayanumAnaM nAnyatra? tathA, zizurayaM brAhmaNo mAtApitrorbrAhmaNyAditi kimiti yasyaiva zizoH brAhmaNyaM sAdhyaM tasyaiva mAtApitRbrAhmaNyalakSaNo dharmaH sambandhI gamako na mAtApitRvrAhmaNyamAtram ? atha nadIpUrasyoparidezasambandhinaH bhanyasambandhimAtApitRvrAhmaNyasya cAgamakatvAdevamanumAnaM tarhi nadIparo yataH samAyAtastatraiva anyathAnupapannatvaM yatra tatrayeNa kim ? / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // ityetat kRtam / kathamidamavagamyata iti cet pAtrakesariNA trilakSaNakadarthanaM kRtamiti kathamavagamyata iti samAnam / AcAryaprasiddharityapi samAnam / ubhayatra kathA ca mahatI suprasiddhA / tasya tatkRtatve pramANa(prAmANyA)prAmANye tatprasiddhau kaH samAzvAsaH? tadartha karaNAt tasyeti cet tarhi sarva zAstraM tadavidheyaM cAta eva ziSyANAmeva na tatkRtamiti vyapadizyeta pAtrakesariNo'pi vA na bhavet tenApi anyAtha tatkaraNAt tenApi anyArthamiti na kasyacit syAdenata(8)tadviSayaprabandhakaraNAt pAtrakesariNastaditi cintitaM mUlasUtrakAreNa kasyacid vyapadezAbhAvaprasaGgAt / tasmAt sAkalyena sAkSAtkRtyopadizata evArya bhagavatastIrthakarasya heturiti nizcIyate"-siddhivi0 TI0 li. pR. 30.50 2-12 / ____ 'ayaM zlokaH padmAvatyA devatayA viracitaH' ityAdikA kiMvadantI prabhAcandra-brahmadattAbhyAM kharacitakathAkoze likhitAyo pAtrakesarikathAyAM vartate-AptaparIkSAprastAvanA pR. 2-3 pAtrakesarikathA / 1 "pakSasya dharmasvaM na ghaTate"-vR. l.tti.| 2-bhAvaM he-bR. l.| 3 naitAni padyAni mImAMsAzlokavArtike dRzyante, kintu itastrINi padyAni anirdiSTakartRkAni prameyakamalamArtaNDe uddhRtAni vartante pR05.dvi. paM0 10-pR. 51 pra. paM0 1-2 / vAdidevasUristu tAnyeva padyAni bhaTTakartRkatayA samuddharati-syAdvAdara. pR. 285 paM0 1-6 A0 / 4"bhaTTo'pyAha" ityullikhya AcAryahemacandreNa eka evAyaM zloka uddhRto'sti-2-1-17 pramANamI0 pR0 79 / "bhaTTena khayamabhidhAnAtU" ityuktvA ratnaprabhasUrirapi enamekameva zlokamuztavAn -2,1 ratnAkarAva.pR.49 paM. 14-16 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| vRSTayanumAnaM nAnyatra vyabhicArAt tasya ca tatsambandhitvanizcaye gamakatvaM nAnyathA anaikAntikatvaprasakteH evaM ca kathaM na pakSadharmatAnizcayo hetvaGgam ? tanmAtApitRvrAhmaNyasyApi pakSadharmatvaM tannizcayazca samastyevAnyathAgamakatA'yogAnnAtrApi klezena pakSadharmatvakalpanA / athavA vyabhicAranimitta eva dharmo heturyukto dhUmasyAgnikAryatvavat brAhmaNamAtApitRjanyatvaM ca brAhmaNyanimittaM zizoriti tadeva heturyukto'nyasya tatkalpanAyAM klezaH syAdeva / evaM candrodayAt5 samudravRjhyanumAnaM kimiti tadaiva na pUrva nApi pazcAta? tadaiva vyAptagrahaNAditi ceta tarhi sAdhya sAdhanayostatkAlasambandhitvameveti sa eva kAlo dharmI tatsambandhinazcandrodayAt tatraiva sAdhyAnumAnamiti kathamatrApyapakSadharmatvam ? kAlAnabhyupagame ca naitadanumAnaM vyabhicArAt / na ca saugataiH kAlAnabhyupagamAnnAsyAnumAnasya sambhavaH / pUrvAhlAdipratyayavipayasya mahAbhUtavizeSasya kAlazabdavAcyasyAbhyupagamAt / evaM viziSTapipIlikotsarpaNAderapi pakSadharmatA yojyA / nanvevamapi tadeza-10 vyAptivacanenaiva gatatvAt pakSadharma iti pRthaga lakSaNaM na vaktavyam , na; apakSadharmasyApi sAdhyavyAptasya hetutvanirAkaraNArthatvAt tasya anyathA mahAnasopalabdhadhUmAda mahArNave pAvakAnumAnaM prasajyeta / atha mahAnasastho dhUmo na tatsthena pAvakena vyAptaH evametat kintu 'sAdhyavyApto hetuH' ityetAvanmAtre lakSaNe yatraiva sAdhanadharmastatraiva sAdhyadharmAnumAnamiti na prApyeta ityanyatrApi sAdhyAnumAnAzaGkA bhavet tatastannivRttyartha pRthak pakSadharmavacanam / yadA ca bhUtalAderupalabdhijananayogyatA'nupalabdhi-15 stadA'sau bhUtalAdikhabhAveti kathamanupalabdherapakSadharmatvam ? puruSadharmarUpAyAstvanupalabdheranyabhUtalAdikAryatvameva taddharmatvam paramArthatastasyAstadAyattatvAt / kRtakatvAdestu zabdAdidharmatvam paramArthata ekatve'pi bhedAntarapratikSepAddharmamedavyavasthApanAt / dhUmAderapi kAryasya pradezAdidharmatvam tatkAryatayA tadAyattatvAt / teSAM ca vikalpena tatsambandhisvarUpameva 'pakSasyAyaM dharmaH' iti vyvsthaapyte| tannAsmanmate sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNe'numAnAnutthAnam / nApi hetoH pakSadharmatvAbhidhAnaM vyartham 20 yathA ca pakSadharmatAnizcayo vyAptinizcayazca yatazca pramANataH saMbhavati tathA pradarzitameva pramANavArtikAdau granthagauravabhayAnneha pradarzyate vistrtH| yadapi viSayatulyatayA kriyAtulyatvaM vateH prayoganibandhanamabhyAyi tadapi pratibhAsamedasya viSayabhedamantareNAnupapadyamAnatvapratipAdanAt pratikSiptam / tanna pUrvavaditi 'vati'prayogAzrayaNenApi vyAkhyAnaM yuktisaGgatam / yadapi 'pUrvavataH zeSavadanumAnasya bhedapratipAdanAya zeSavannAma parizeSaH'25 ityAdyabhidhAnam, tadapi svaprakriyopavarNanamAtram; yata icchAdInAM guNatvasiddhau pAratatryasiddhe zarIrAdiSu prasakteSu pratiSedhe sati parizeSAdAtmasiddhiH tacca guNatvamicchAdInAM dravyAzritatvasiddhau sidhyati tacca samavAyAbhAvato'yuktamiti pratipAditam / yadapi 'sAmAnyavattve sati acAkSuSapratyakSatvAt rasavat' ityAdi icchAdInAM guNatvasiddhAvanumAnamupanyasyate tadapi na yuktikSamam rasAdInAmapi guNatvAsiddhito dRSTAntAsiddheH / na ca teSAmapi guNatvasiddhau dRSTAntAntaramasti 30 icchAdInAM tadRSTAntatve itaretarAzrayadoSaprasakteH / yadapi 'icchAdayo guNAH pratiSidhyamAnakarmatve satyekadravyatvAt zabdavat' ityanumAnam tatrApi dRSTAntAsiddhiH / tathAhi-dravyasya dvaividhyaM vaizeSikaiH pratipAditam-ghaTAdyanekadravyaM dravyam adravyaM cAkAzAdi / zabdastu pratiSidhyamAnakarmatve satyekadravyaH tasmAd rUpAdivad guNa ityevaM zabdasya guNatvasiddhau dRSTAntasiddhirbhavet / na caitat zabdaguNatvasiddhau sAdhanamupapattimat zabdasya hi guNatvasiddhau nirAzrayasya guNasyAsaMbhavAdAzrayabhUtena guNinA bhavitavyam 35 pRthivyAdezca tahaNatvaniSedhAt parizeSAdAkAzAzrayaH zabdaH tasya caikatvaM zabdaliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAcca tato guNatvasiddhau zabdasyaikadravyatvasiddhiH tatazca yathoktavizeSaNAd guNatvasiddhiritItaretarAzrayatvAnna zabdasya dRssttaanttvsiddhiH| { atha nAnena prakAreNaikadravyatvaM zabdasya sAdhyate kintu kAdAcitkatvAcchabdaH kAryam kAryasya ca kSaNikatvaniSedhe anAdhArasyAsaMbhavAt samavAyikAraNena 1-rvAhAdi-A0 hA0 vi0 vinaa| 2-rUpayostva-vR0 / atra 'SaSTyA dvivacanam' iti sUcakaM 6-2 iti aGkadvayam / 3 "hetUnAm"-bR0 di0| 4 pR. 566 paM0 8 / 510 566 paM0 16 / 6-Su ca pra-bha0 mAM.. -dAtmyasi-vR0 vA. bA. vinaa| 8-nAMha-vR0 A. hA0vi0 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 dvitIye kANDebhavitavyam pRthivyAdezva samavAyikAraNatvaniSedhe AkAzasyaiva samavAyikAraNatvam tasyaikatvaM pUrvavad draSTavyam / ata ekadravyatvaM zabdasya siddhamiti pratiSidhyamAnakarmatve ekadravyatvAt rUpAdivad guNaH zabdaH siddha iti na dRssttaantaasiddhiH| pratiSidhyamAnakarmatvaM ca 'zabdaH karma na bhavati zabdAntarahetutvAt AkAzavat' zabdAntarahetutvaM ca zabdasya kAryatvAvyApakatvAbhyAM siddham kArya hi pUrvavat samavAyi5kAraNApekSam pRthivyAdezca samavAyikAraNatvaniSedhAt vyomnastaM prati samavAyikAraNatA zabdasya ca pratyakSatvAnyathA'nupapattyA santAnakalpanA santAnazca zabdAntarahetutvamantareNAnupapanna iti nAsiddhau hetu-dRSTAntau / pratiSidhyamAnakarmatvaM cecchAdInAM karmatvAnadhikaraNatayAdhyakSapratipattita eva siddham ekadravyatvaM ca yajJadattecchAdInAM devadattAdAvanubhavAbhAvato vyavasthitameva / } asadetat kAryatvasya samavAyikAraNaprabhavatvena zabdAdAvasiddherna puurvoktprkriyyaa'pyekdrvytvsiddhiH| ata eva zabdAntara10 hetutvAnna karmatvapratiSedhaH zabdasya hetu-dRSTAntayorasiddheH na hi zabdalakSaNasya kAryasya nirAdhArasya sambhave vyomnaH samavAyikAraNatvena zabdAntarahetutvaM zabdasya vA'samavAyikAraNatvena tad yuktam / na ca zabdapratyakSatA'nyathAnupapatyA santAnakalpanA yuktisaGgatA tAmantareNApi zabdapratyakSatopapatteH pratipAdanAt / ekadravyatvasya pratiSidhyamAnakarmatvasya cecchAdiSvadhyakSata eva siddhau guNatvasamavAyAd guNarUpatAyA api tata eva siddharanumAnopanyAsasya vaiyarthya syAt / na cAdhyakSasiddhe'pi guNatvayoge 15myavahArasAdhanArtha tadupanyAsasAphalyam tahuNatvasya samavAyasya vA'dhyakSapratipattau kadAcidapyaprati bhAsanAt / etena 'guNatvayogAt rUpAdayo guNAH' iti nirastam guNatvasamavAyasya vyatirekiheto rUpAdiSu guNavyavahArasAdhakasyAsiddheH / yadapi icchAdeH pAratacyamAtrapratipattI guNatvaM kAryatvaM vA pUrvavadityAditrayANAmapi hetUnAM vibhAgenodAharaNapradarzanam tadapyasaGgatameva; guNatvakAryatvayoryathoktaprakAreNa pAratatryapratipattau hetutvAsaMbhavataHsarvasyAnupapattikatvAdityalamatiprasaGgena / etena sAMkhyapari20 kalpitamapi pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM ceti trividhamanumAnaM nirastam nyAyasya samAnatvAt / yadapi "talliGga-liGgipUrvakam" [sAGkhyakA05] ityanumAnalakSaNaM tairabhyadhAyi tadapi yadyasmatpraNItAjumAnalakSaNAnuyAyi na vyAkhyAyate tadA prativandhagrAhakapramANAsaMbhavataH pradarzitanyAyena nAnu. meyapratipattyaGgam / athAnuyAyitayA tadaitadeva lakSaNaM zabdAnyatve'pyabhyupagatamiti na viprtipttiH| [saugatairmImAMsakIyamanumAnalakSaNamupanyasya tasya svamatAnusAritvAviSkaraNam ] 25 "jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdasannikRSTe'rthe buddhiranumAnam" [1-1-5 zAbarabhA0] iti zAbaramanumAnalakSaNam / atra ca yadi darzanAdarzananivandhanaM sambandhagrahaNamAzrIyate tadA tatputratvAderapyanumAnatvasaMbhavAdativyAptirlakSaNadopaH / atha na sahabhAvadarzanamAtrAt sambandhAvagamaH kintu viparyaye hetorbAdhakapramANabalAt na ca tadatrAstIti nAtivyAptiH / nanu kiM punarviparyaye bAdhakapramANam ? adarzanamiti cet svasambandhino'darzanasyAtrApi sadbhAvAt sarvasambandhino'nyatrApyasiddherna hyA30 gzA dezakAlaviprakRSTAHsAdhyavikalA heturahitatvena sakalArthA nizcetuM zakyAH atha kAraNavyApakAnu palabdhiviruddhavidhInAmanyatamad bAdhakaM pramANaM tarhi kAryakAraNavyApyavyApakabhAvavirodhasiddhau pramANatastat pravartata iti kAryakAraNabhAvAdikaH sambandhastadavagamanimittaM cAdhyakSAdikaM pramANamabhyupagantavyam / na caivamapyapakSadharmasya hetorgamakatvaM prAk pradarzitanyAyenopapadyata iti pakSadharmatvamaparaM rUpAntaraM lakSaNaM vaktavyam tathAbhyupagame ca 'jJAtasambandhasya' ityanenAnvayavyatirekayoH saMsUcanAt 35 pakSadharmatvasya cAdhyAhArAt "trirUpAlliGgAlliGgini jJAnamanumAnam" [ ] ityetadevAsmadIyamanumAnalakSaNaM bhavadbhirabhyupagataM bhavatIti saugtaaH| 1 kAryasya bR0| 2 pR0 566 50 26 / 3 "prativiSayAdhyavasAyo dRSTaM trividhamanumAnamAkhyAtam / talliGgaliGgipUrvakamAptazrutirAptavacanaM tu" iti saMpUrNA kaarikaa| 4"anumAnaM jJAtasaMbandhasyaikadezadarzanAdekadezAntare'sannikRSTe'rthe buddhiH"-zAbarabhA0 pR0 8 paM0 8 / pR0 20 paM0 10 tathA tti.5| 5-lArthAH sarvenizcIyanta iti nizcetuM zakyam atha vA. bA. bhAM. mAM-lArthAH sabairnizcIyanta iti nizcetuM zakyA atha l.| 6 pR. 3 paM. 3 / "tatra trirUpAliGgAd yadanumeye jJAnaM tdnumaanm"-nyaayvi01-3|| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / 573 [4 pramANasaGkhyAnirUpaNam ] [pratyakSabhinnAni pramANAnyanumAne'ntarbhAvayatAM pramANadvayavAdinAM saugatAnAM vicAraprakriyA ] apratyakSasya cArthasya svasAdhyena dharmiNA ca sambaddhAd anyataH sAmAnyAkAreNa pratipatteH yadapratyakSArthaviSayaM pramANaM tadanumAne'ntarbhUtamiti pratyakSAnumAnalakSaNe dve eva pramANe / tathAhi-na parokSo'rthaH svata eva tadAkArotpattyA pratIyate pramANena tasyAparokSatvaprasakteH / vikalpamAtrasya ca5 svatantrasya rAjyAdivikalpavadapramANatvAt tadapratibaddhasyAvazyatayA tavyabhicArAbhAvAt / na ca svasAdhyena vinAbhUto'rtho gamakaH atiprasakteH dharmisambandhAnapekSasyApi gamakatve pratyAsattiviprakarSAbhAvAt sarvatra pratipattiheturbhavet / yazcaivaMvidhArthapratipattinivandhanaM pramANaM tadanumAnameva tasyaivaMlakSaNatvAt tathA ca prayogaH-yadapratyakSa pramANaM tadanumAnAntarbhUtam yathA liGgabalabhAvi apratyakSapramANaM ca zAbdAdikaM pramANAntaratvenAbhyupagamyamAnamiti svabhAvahetuH / yacca yatrAntarbhUtaM tasya na 10 tato bahirbhAvaH yathA prasiddhAntarbhAvasya kvacit kasyApi antarbhUtaM cedaM sarva pratyakSAdanyat pramANamanumAna iti viruddhopalabdhiH antarbhAva-bahirbhAvayoH parasparaparihArasthitalakSaNatayA virodhAt / ata eva "pratyakSasyAbhAvaviSayatvavirodhAnna tataH pramANAntarAbhAvo'vasAtuM zakyaH nApi kAryasvabhAvalakSaNAdanumAnAt kAryasvabhAvayorvidhisAdhakatvenAbhAvasAdhane vyApArAnabhyupagamAt kAraNavyApakAnupalabdhyostu atyantAsattayopagate pramANAntare'bhAvasAdhakatvena vyApAra eva na saMgacchate 15 atyantAsatastasya kAryatvena vyApyatvena vA kasyacidasiddheH / tayozca kAryakAraNavyApyavyApakabhAvasiddhAveva vyApArAda viruddhavidhirapyatrAsaMbhavI sahAnavasthAnalakSaNasya virodhasyAtyantA tyasiddheH" [ ] ityAdi yat pareNocyate tadapAstaM draSTavyam yathApradarzitanyAyena svabhAvaviruddhopalabdheratra vyApArAt / syAdetat bhavatu parokSaviSayasya pramANasyAnumAne'ntarbhAvaH arthAntaraviSayasya ca tasyAsAvayuktaH, na; pratyakSaparokSAbhyAmanyasyArthasyAbhAvAt prameyarahitasya ca pramANasya prAmANyAsaMbhavAt 20 pramIyate'nenetyAgRhItaprameyasyaiva pramANamiti vyutpattyA tasya prmaanntvvyvsthiteH| tathAhi-yavidyamAnaprameyaM na tat pramANam yathA kezondukAdijJAnam avidyamAnaprameyaM ca prameyadvayAtiriktaviSayatayA'bhyupagamyamAnaM pramANAntaramiti kAraNAnupalabdhiH prameyasya sAkSAt pAramparyeNa vA pramANa prati kAraNatvAt / taduktam-"nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNam nAkAraNaM viSayaH" [ ] iti / na ca pratyakSa-parokSAtiriktaprameyAntarAbhAvapratipAdakapramANAntarAbhAvAdasiddho heturiti 25 vaktavyam adhyakSeNaiva prameyAntaravirahapratipAdanAt / ta~ddhi puraHsthitArthasAmarthyAdupajAyamAnaM tadAtmaniyatapratibhAsAvabhAsAdeva tasya pratyakSavyavahArakAraNaM bhavati tadanyAtmatAM ca tasya vyavacchindAnamanyadarthajAtaM sakalaM rAzyantaratvena vyavasthApayat tRtIyaprakArAbhAvaM ca sAdhayati tatrApratIyamAnasya sakalasyArthajAtasyAnyatvena parokSatayA vyavasthApanAdanyathA tasya tadanyAtmatA'vyavacchede tadrUpatayA paricchedo na bhavediti na kiJcidadhyakSeNAvagataM bhavet / pratiniyatasvarUpatA hi bhAvAnAM pramANato 30 vyavasthitA anyathA sarvasya sarvatropayogAdiprasaGgataH pratiniyatavyavahArocchedaprasaktirbhavet / sA cenna pratyakSAvagatA kimanyad rUpaM tena tasyAvagatamiti padArthasvarUpAvabhAsinA prameyAntarAbhAvaH pratipAdita eva / anumAnato'pi tadabhAvaH pratIyata eva anyonyavyavacchedarUpANAmitaraprakAravyavacchedena taditaraprakAravyavasthApanAt / prayogazcAtra-yatra yatprakAravyavacchedena taditaraprakAravyavasthA na tatra prakArAntarasambhavaH tadyathA-pItAdau nIlaprakAravyavacchedenA'nIlaprakAravyavasthAyAma asti ca 35 pratyakSa-parokSayoranyataraprakAravyavacchedenetaraprakAravyavasthA vyavacchidyamAnaprakArAviSayIkRte sarvasmin prameya iti viruddhopalabdhiH tadatatprakArayoH parasparaparihArasthitalakSaNatvAt / ataH prameyAntarAbhAvAnna prmaannaantrbhaavH| uktaMca 1-mAne dve bhA0 m0| 2-karSabhA-bR0 l.| 3 "ata eva tadapAstaM draSTavyamiti dUrataH saMTaGkaH"-bR. l.tti.| 4-satya-bR0 / saptamyekavacanasUcakamakadvayam / 5na ca pra-A0 haa0vi0| 6 pR0 510 50 1, tti.1| 7"pratyakSa-" bR.tti.| 8tadAnyAtmanAM ca ta-vA. baa0| 9-tmatAM a-bR0 / 10-kAravivA. bA. bhA. maaN0| 11 ataH zabdajJAnAta prameyA-A0 hA0 vi0| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe "na pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya sNbhvH| tasmAt prameyadvitvena pramANadvitvamiSyate" // [ ] iti / [saugatasaMmataM pramANadvitvavAdaM prativadituM mImAMsakene zAbdasya pramANAntaratvasthApanam ] __ atrAha mImAMsakaH-"zabdajJAnAdasannikRSTe'rthe buddhiH zAbdam" [1-1-5 zAbarabhA0] iti 5vacanAt / "zabdAdudeti yad jJAnamapratyakSe'pi vstuni| zAbdaM taditi manyante pramANAntaravAdinaH" // [ itilakSaNalakSitasya pramANAntarasya sadbhAvAt kathaM dve eva pramANe? na cArya pratyakSapramANatA savikalpakatvAt / nApyanumAnatA trirUpaliGgAprabhavatvAt anumAnagocarAviSayatvAcca / taduktam tasmAdananumAnatvaM zAbde pratyakSavada bhavet / trairUpyarahitatvena tAdRgviSayavarjanAt" // [zlo0 vA0 zabdapa0 98] tathAhi-na zabdasya pakSadharmatvam dharmiNo'yogAt / na cArthasya dharmitvam tena tasya smbndhaasiddheH| na cApratIte'rthe taddharmatayA zabdasya pratItiH saMbhavinI pratIte cArthe na taddharmatApratipattiH zabdasyopa yoginI tAmantareNApyarthasya prAgeva pratIteranyathA tasya taddharmatayA pratItyayogAt / bhavatu vArtho dharmI 15tathApi kiM tatra sAdhyamiti vaktavyam ? sAmAnyamiti cet, na; tasya dharmiparicchedakAla eva siddhatvAt tadaparicchede dharmiparicchedAyogAt "nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH"[ ] iti nyAyAt / na ca sAmAnyaM dharmi arthavizeSastatra sAdhyo dharmaH uktadoSAnatikramAt vizeSasya cAnanvayAt / atha zabdo dharmI arthavAniti sAdhyo dharmaH zabda eva ca hetuH, na; prtijnyaarthNkdeshtvpraaptH| atha zabdatvaM heturiti na pratijJArthaMkadezatvaM doSaH, na; zabdatvasyAgamakatvAd gozabdatvasya 20 ca niSetsyamAnatvenAsiddhatvAt / ata evAnumAnatulyaviSayatA'pi na zAbde saMbhavati / taduktam 1 saugatasaMmataM pramANadvaividhyaM pUrvapakSayilA jayantabhaTTena pratyuktam tacca "te hi prameyadvaividhyAt pramANaM dvividhaM jaguH / nAnyaH pramANabhedasya heturviSayabhedataH" // ityAdikaM ityuddhatAkhilaparoditadoSajAtasaMpAtabhItiriha saMplava eSa siddhH| sarvAzca saugatamanassu ciraprarUDhA bhagnAH pramANaviSayadyasiddhivAJchAH" // ityantaM nyAyamaJjarIto'vaboddhavyam-pR. 28-36 / 2 zAbdaM pramANAntarakhenAnaGgIkRtavataH zAkyavaizeSikAnadhikSipya kumArilabhaTTena tat pramANAntaralena vyavAsthApi taca "tatrAnumAnamevedaM bauddhavaizeSikaiH shritm"| ityAditaH "dRSTvA'numAnavyatirekabhItAH kliSTAH pdaabhedvicaarnnaayaam"| itiparyantaM zlokavArtikato'vaseyam-pR. 410-433 / 3 "zAstraM zabdavijJAnAdasannikRSTe'rthe vijJAnam"-zAbarabhA0 pR0 850 12 / "tatra zabarakhAmI zAbdalakSaNamAha-zabdajJAnAdasannikRSTe'rthajJAnaM zAbdamiti / zabdakhalakSaNagrahaNAduttarakAlaM parokSe'rthe yad utpadyate jJAnam tat zabdAdAgatamiti kRtvA zAbdapramANam"-tattvasaM0 paJji0 pR. 434 pN03-5| 4 zAbdasya pramANAntaratvaM sthApayantyeSA sakalA'pi sapadyA carcA zabdasAmyamajahatI prameyakamalamArtaNDe adhikavizadatayA vartate-pR. 47 dvi. paM0 2-pR. 48 pra. paM0 5 / 5-Nena na cA-bR0 / 6 pramANAntaraparIkSAyAM zAbdavicAre pUrvapakSa sthApayan zAntarakSito bhaGgayantareNaitadevAbhivyaktavAn / tathAhi "zabdajJAnAt parokSArthajJAnaM zAbdaM pare jaguH / taccAkartRkato vAkyAt tathApratyayinoditAt // idaM ca kila nAdhyakSa parokSaviSayatvataH / nAnumAnaM ca ghaTate tallakSaNaviyogataH" // -tattvasaM0 kA0 1489-1490 pR. 433 / 7 tattvasaM* kA0 1498 pR. 435 / 8 "taddhamatApratipattim"-. tti.| 9dharmapa-bR0 / 10 pR. 479 paM0 10, tti.4| 11-yAdeva sh-haa0vi0| 12 dharmo a-A0 haa0vi0| 12 "hetul"-bR.tti.| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 575 20 "sAmAnyaviSayatvaM hi padasya sthApayiSyate // dharmI dharmaviziSTazca liGgItyetacca sAdhitam / na tAvadanumAnaM hi yAvattadviSayaM na tat // atha zabdo'rthavattvena pakSaH kasmAnna kalpyate // pratijJArthaMkadezo hi hetustatra prasajyate / pakSe dhUmavizeSe hi sAmAnyaM heturiSyate // zabdatvaM gamakaM nAtra gozabdatvaM niSetsyate / vyaktireva vizeSyA'to hetuzcaikA prasajyate" // iti / vA0 zabdapa055-56,62-63-64] zabdasya cArthena sambandhAbhAvato yathA na pakSadharmatvaM tathAnvayo'pi prameyeNa vyApArAbhAvato'saMgata 10 eva / taduktam "anvayo na ca zabdasya prameyeNa nirUpyate / vyApAreNa hi sarveSAmanvetRtvaM pratIyate // yatra dhUmo'sti tatrAgnerastitvenAnvayaH sphuttH| na tvevaM yatra zabdo'sti tatrArtho'stIti nishcyH|| ne tAvadyatra deze'sau na tatkAle'vagamyate / bhavennityavibhutvAccet sarvArtheSvapi tatsamam // tena sarvatra dRSTatvAdvyatirekasya caagteH| sarvazabdairazeSArthapratipattiH prasajyate" // [ zlo0 vA0 zabdapa0 85-88] anvayAbhAve vytireksyaapybhaavH| uktaM ca"anvayena vinA tasmAdvyatirekaH kathaM bhavet ?" / [ ] iti| tadevamanumAnalakSaNAbhAvAt zAbdaM pramANAntarameva / [mImAMsakena upamAnasya pramANAntaratvasthApanam ] upamAnamapi pramANAntaram / tasya lakSaNam "dRzyamAnAd yadanyatra vijJAnamupajAyate / sAdRzyopAdhi tattvajJairupamAnamiti smRtam" // [ 1 "dharmI dharmaviziSTo hi liGgItyetat sunizcitam / na bhavedanumAnaM ca yAvat tadviSayaM na tat // yazcAtra kalpyate dharmI prameyo'sya sa eva ca / na cAnavadhRte tasmiMstaddharmavAvadhAraNA // prAk sa cet pakSadharmavAd gRhItaH kiM tataH param / pakSadharmAdibhitiryena syAdanumAnatA" // -tattvasaM. kA. 1491-1493 pR. 434 / 2 cArthatvana A0 hA0 vi0 / 3-"manvitalaM"-zlo0 vA. / "anvayo na ca zabdasya prameyeNa nirUpyate / vyApAreNa hi sarveSAmanvetRtvaM pratIyate // yatra dhUmo'sti tatrAgnerastikhenAnvayaH sphuTam / nalevaM yatra zabdo'sti tatrArtho'stIti nishcitm"| -tattvasaM0 kA0 1494-1495 pR0 434-435 / 4 "na tAvat tatra deze'sau tatkAle vA'vagamyate"-zlo. vaa| "na tAvat tatra deze'sau na tatkAle ca gamyate / bhavenityavibhutvAcet sarvazabdeSu tatsamam // tena sarvatra dRSTakhAd vyatirekasya cAgateH / sarvazabderazeSArthapratipattiH prasajyate" // tattvasaM0 kA0 1496-1497 pR. 435 / 5 zAbdasya anumAne'ntarbhAvaM pratikSipantyAH tatazca tatpArthakyaM samarthayantyAzca nyAyamaJjarIgatAyAzcarcAyAHprastutacarcAtaH kevalaM bhanIbhedaH na tu vaacybhedH| sA hi tataH "Aha AstAM tAvadetat idaM tu cintyatAm-kimarthamidaM punaH zabdasya pRthaglakSaNamupavarNyate" ityata Arabhya "evaMvidhaviSayabhedAt sAmagrIbhedAcca pratyakSavad anumAnAdanyaH zabda iti siddham" ityavasAnA draSTavyA-pR0 152504-pR0 155520 / / 6 upamAnasya pramANAntarakhaM khyApayantyeSA padyayutA carcA prameyakamalamArtaNDe'pi IdRzyeva vartate-pR0 48 pra.paM. 5-dvi0506 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDeyathoktam-"upamAnamapi sAdRzyAdasannikRSTe'rthe buddhimutpAdayati yathA gavayadarzanaM gosmaraNasya" [1-1-5 zAbarabhA0 ] iti / asyAyamarthaH-yena pratipatrA gaurupalabdho na gavayaH na cAtidezavAkyaM 'gauriva gavayaH' iti zrutam tasyATavyAM paryaTataH gavayadarzane prathame upajAte parokSagavi sAdRzyajJAnaM yadutpadyate 'anena sadRzo gauH' iti tadupamAnamiti / tasya viSayaH sAdRzyaviziSTaH parokSo gauH 5 tadviziSTaM vA sAdRzyam sAdRzyaM ca vastubhUtameva / yadAha "sAdRzyasya ca vastutvaM na zakyamavavAdhitum / bhUyo'vayavasAmAnyayogo jAtyantarasya tat" // [zlo0 vA0 upamAna0 zlo0 18] iti / asya cAnadhigatArthAdhigantRtayA prAmANyamupapannam yato'tra gavayaviSayeNa pratyakSeNa gavaya eva 10 vipayIkRto na punarasannihito'pi sAdRzyaviziSTo gauH tadviziSTaM vA sAdRzyam / yadapi tasya 'pUrva gauH' iti pratyakSamabhUt tasyApi gavayo'tyantamapratyakSa eveti kathaM gavi tadapekSaM tatsAdRzyajJAnam ? tadevaM gavayasadRzo gauriti prAgapratipatteranadhigatArthAdhigantR parokSe gavi gavayadarzanAt sAdRzyajJAnam / taduktam "tasmAd yat smaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // pratyakSeNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyAnyato'siddharupamAnapramANatA // pratyakSe'pi yathA deze smaryamANeca pAvake / viziSTaviSayatvena nAnumAnApramANatA // " [zlo0 vA0 upamAna0 zlo0 37-39] iti / na cedaM pratyakSam parokSaviSayatvAt savikalpatvAcca; nApyanumAnam hetvabhAvAt / na ca sa eva dRzyamAno gavayavizeSaH tadgataM vA sAdRzyaM hetuH ubhayasyApi dharmiNA saha pratibandhAbhAvAt na cAprativaddho hetuH atiprasaGgAt / na ca gogataM sAdRzyaM gaurvA hetuHpratijJArthaMkadezatvAt / na ca sAdRzyamAtra prAk prameyeNa sambaddha pratipannam / na cAnvayapratipattimantareNa hetoH sAdhyapratipAdakatvamupalabdham / 25 tadevaM gavArthadarzane gavayaM pazyataH sAdRzyena viziSTa gavi pakSadharmatvagrahaNaM samvandhAnusmaraNaM cAntareNa pratipattirupajAyamAnA nAnumAne'ntarbhavatIti pramANAntaramupamAnam / taduktam 1 "upamAnamapi sAdRzyamasannikRSTe'rthe" ityAdi-zAbarabhA0 pR. 8 paM0 14 / "upamAnamapi sAdRzyamasannikRSTe'rthe" ityAdi-tattvasaM0 paji. pR0 444 paM0 9 / pramANAntaraparIkSAyAmupamAna vicAre pUrvapakSamAracayan zAntarakSitaH pUrvaM tAvat prastutacarcayA sAmyaM bibhrat zabarasvAmisaMmatopamAnasamarthanamAha-tattvasaMkA. 1526-1542 pR. 444-447 / 2-jAyate bR0 vA. baa.| 3-ziSTaM vA sAdRzyaM ca vastu-vA. bA. bhAM mAM0 |-shissttsy sAdRzyaM ca vastu-A0 hA0 vi0 / 4 "sAdRzyasyApi vastulaM na zakyamapavAdhitum"-zlo0 vA0 / "sAdRzyasya ca vastutvaM na zakyamapabAdhitum"-tattvasaM0 kA0 1533 pR0 445 / 5 "sAdRzyaM vA tadAzritam"-tattvasaM0 kA0 1535 pR. 445 / 6 smRteH vA. bA0 / "pratyakSeNAvabuddhe ca sAdRzye ca gavi smRte| viziSTasyAnyato'siddharupamAyAH pramANatA // pratyakSe'pi yathA deze smaryamANe'pi pAvake / viziSTaviSayatvena nAnumAnApramANatA" // -tattvasaM0 kA. 1536-1537 pR. 446 / 7 "na hi pratyakSatAsiddha vijJAnasyopapadyate / indriyArthAbhisaMvandhavyApAravirahAt tdaa"| -tattvasaM0 kA 1538pR046 / 8 "trarUpyAnupapattezca na ca tasyAnumAnatA / pakSadharmAdi naivAtra kthNcidvklpte"|| -tattvasaM0 kA. 1539 pR.446 / 9 "gvaa"-bR.tti.| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| "na caitasyAnumAnatvaM pakSadharmAdyasambhavAt / prAk prameyasya sAdRzyaM na dharmatvena gRhyate // gavaye gRhyamANaM ca na gavArthAnumApakam / pratijJArthaMkadezatvAd gogatasya na liGgatA // gavayazcApyasambandhAnna goliGgatvamRcchati / sAdRzyaM na ca pUrveNa pUrva dRSTaM tadanvayi // ekasminnapi dRai'rthe dvitIyaM pazyato vane / sAdRzyena sahaikasmiMstadaivotpadyate matiH" // [ zlo0 vA0 upamAna0 zlo0 43-46] iti / [naiyAyikakRtamupamAnasya svarUpavarNanam pramANAntaratvasamarthanaM ca] nayA~yikAstUpamAnalakSaNamabhidadhati-prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam' [ nyAyada0 1-1-6] iti / atra 'upamAnam' iti lakSyanirdezaH 'prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanam' iti lakSaNam 1 "(prAg gogataM hi sAdRzyaM na ) dharmalena gRyate / gavaye gRhyamANaM ca na gavAmanumApakam" // -tattvasaM0 kA0 1540 pR0 446 / 2 "gavAmanu"-zlo0 vaa0| 3 "pratijJArthaMkadezavAd gogatasya na liGgatA / gavayazcApyasaMbandhAna golingglmRcchti|| -tattvasaM* kA0 1541 pR0 447 / 4"sAdRzyaM na ca sarveNa"-zlo0 vA0 zlokavArtikavyAkhyAkAro'pi 'sarveNa' iti pratIkaM gRhItvaiva enaM zlokaM vyaakhyaati| tathAhi-"ata uktam sarveNa iti / satyaM dRSTam na tu sarveNa gavayaM dRSTvA tatsAdRzyaM gRhataivamanvayo gRhIto bhavatIti"-zlo. vA. pArthavyA0 pR. 447 paM0 20-21 / prameyakamalamArtaNDe'pi zlokavArtikavat pAThaH / tatra ca TippaNyAm 'sarveNa' ityasya "puMsA" iti spaSTIkaraNam-pR0 48 dvi0 paM0 5 Ti0 33 / 5 "sahaivAsmiMsta"-zlo0 vA0 / pArtha0 vyAkhyAyAM tu 'ekasmin' iti pratIkamasti / 6 "upamAnaM saiva"-bR0 tti.| 7 naiyAyikasaMmatamupamAnakharUpaM tatsamarthanaM ca savizeSa jijJAsamAnairvAtsyAyanabhASya-nyAyavArtika-tAtparyaTIkAgataM tadavadheyam-pR0 25 / pR0 57-58 / pR0 196-201 / / majarIkArIyA tu upamAnaviSayA carcA tatkharUpaM spaSTayati, tasya pramANAntaratAM samarthayate, mImAMsakotaM tatsvarUpaM ca samAlocayati sA ca sarvApyatrAvadhAraNIyA-nyAyamaJja0 A02 pR0 141-149 / 8prastutaTIkAkAraH pUrva zabarakhAmisamatAmupamAnavyavasthAmupanyasya tato naiyAyikasaMbhatAM tAmupanyasyati zAntarakSito'pi tathaiva tAmupanyasya parIkSitavAn / tathAhi"zrutAtidezavAkyasya samAnArthopalambhane / saMjJAsaMbandhavijJAnamupamA kaizvidiSyate" // -tattvasaM0 kA0 1563 pR0 451 / "kaizciditi naiyAyikaiH / ta evamupamAnasya lakSaNamAhuH-prasiddhamAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnamiti"-tattvasaM. paji0 pR. 45150 16 / / vRddhanaiyAyikAstu upamAnakharUpamitthaM varNayanti"kidRggavaya ityevaM pRSTo nAgarikairyadA / bravItyAraNyako vAkyaM yathA gaurgavayastathA" // -tattvasaM0 kA0 1526 pR. 444 / "kIdRzo gavaya ityevaMpRSTasya yad vAkyaM yAdRzo gaustAdRzo gavaya iti, asya vAkyasyopamAnavaM vRddhanaiyAyikAnAM prasiddham"-tattvasaM0 paji0 pR0 444 paM0 6-7 / zrIdharastu pUrvamImAMsaka-zabarakhAmiziSyaprabhRtibhiryat pRthak pRthaga upamAnavarUpaM varNitaM tat pradarya tasyAnumAna evAntarbhAvaM karoti-prazasta. kaM0 pR. 220 paM0 16-pR. 222 paM0 8 / "atra vRddhanaiyAyikAstAvadevamupamAnakharUpamAcakSate-saMjJAsaMjJisaMbandhapratItiphalaM prasiddhatarayoH sArUpyapratipAdakamatidezavAkyamevopamAnam" ityAdi-nyAyamaja. A. 2 pR0 141 paM0 15-16 / kaizcid adyatanairapi yaditara upamAnakharUpaM varNitaM tadapi nyAyamajayAM pradarzitamasti-pR0 142 paM0 13-15 / 74 sa0ta. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 dvitIye kANDe 'prasiddhasAdharmyAt' ityAgamapUrvikA prasiddhirdarzitA / Agamastu 'yathA gaustathA gavayaH' ityevam prasiddhana sAdhayaM prasiddhaM vA sAdharmyamiti sAdharmyaprasiddhaH saMskAravAn puruSaH kadAcidaraNye paribhraman samAnamartha yadA pazyati tadA tajjJAnAdAgamAhitasaMskArapravodhaH tataH smRtiH 'gosadRzo gavayaH' ityevaMrUpA smRtisahAyendriyArthasannikarSaNa 'gosadRzo'yam' iti jJAnamutpAdyate taccendriyArtha5sannikarSajatvAt pratyakSaphalam tadevAvyapadezyAdivizeSaNaviziSTArthopalabdhijanakatvAd gosArUpyajJAnamupamAnam / na ca tatraiva viSaye heyAdijJAnotpAdakatvenopamAnapramANatAprasaktiH heyAdijJAnasyendriyArthasannikarSajatvAt tajanakatvenAsya pratyakSapramANatAprasakteH / na ca zabdena sAdhaM yathoktamutpAdayadetacchAbdaM prasajyate avyapadezyapadAdhyAhArAt / avyabhicAryAdipadAnAM tu pUrvavad vyavacchedyaM draSTavyam / nanvevamapyanumAne prasaGgaH tasya yathoktaphalajanakatvAt, na; avinAbhAvasambandhasmRti10 pUrvakasya parAmarzajJAnasya viziSTaphalajanakatvenAnumAnatvAt / na cAdhikRtajJAnamavinAbhAvasamvandha smRtipUrvakam gosadRzasya gavayazabdavAcyatvenAnyasyAprasiddhatvAt / 'gosadRzasya gavayazabdaH saMjJA' iti AgamAt pratItiriti cet, na tasya sannidhIyamAnagosadRzapiNDaviSayatvenApyupapatteH nizcitazcAnvayaH sAdhyapratipattyaGgam na ca tadopalabhyamAnAd gosadRzapiNDAd vyatiriktagosadRzasadbhAvanizcAyakaM pramANamasti / na cAtra vyatirekyapi hetuH samasti sapakSAsattvapratipAdakapramANAbhAvAt 15 ato naavinaabhaavsmvndhaanusmRtiH| vyAptirahite'pi cAgame 'gosadRzo gavayaH' iti sakRduccArite uttarakAlaM gosadRzapadArthadarzanAt 'ayaM sa gavayazabdavAcyaH' iti pratipattirbhavatIti nAnumAnametat; saMjJAsaMzisambandhajJAnaM tvAgamikaM na bhavatyeva zabdasya tajjanakasya tadA'bhAvAt zabdajanitaM ca zAbda pramANamiti vyavasthitam / prAk zabdapratItatvAt zAbdamiti cet, nanvanumAnasyApyevamabhAvaprasaktiH agnisAmAnyasya prAk pratyakSeNa pratItatvAt na hyapratIte mahAnasAdAvagnisAmAnye'numAnapravRttiriti 20 apratItArthApratipAdakatvAdanumAnaM na pramANaM bhavet / na ca viziSTadezAdyavacchedasAdhakatvenAsya prAmANyam itaratrApi samAnatvAt / tathAhi-sannidhIyamAnapiNDaviSayatvenaM svapratipAdyamidaM pratipAdayati AgamastvasannihitapiNDaviSayatvena / na cAgamAt saMjJAsaMzisamvandhaH pratIyate tataH sArUpyamAtrapratIteH / yatra ca zabdasyaiva sAdhakatamatvaM tadeva zAbdaphalam na ca vipratipattyadhikaraNe saMjJAsaMjJisambandhajJAne etat samasti / pratyakSaphalaM tu na bhavatyevaitat saMjJAsaMjJisambandhasyendriyeNA25sannikarSAt tadasannikarSazcandriyAviSayatvAt tasya / tadevaM saMjJAsaMjhisambandhapratipattirUpaM phalaM yataH samupajAyate tadupamAnam Aha ca sUtrakAra:-"sAdhyasAdhanam" [ nyAyada01-1-6] iti / sAdhya viziSTaM phalam tasya sAdhanaM janakaM yat tadupamAnam / evaM sArUMpyajJAnavat sArUpyasyApyupamAnatvaM na punaH saMjJAsaMzisambandhajJAnasya phalAbhAvAt / na ca heyAdijJAnamasya phalaM pratyakSAdiphalatvAt / tathAhi-heyAdijJAnaM piNDaviSayaM taccendriyArthasannikarSAdupajAyate yathA pratyakSaphalamanumAnaM viziSTa30 phalajanakatvAt / evaM pramANAntarAniSpAdyaviziSTaphalajanakatvAt pramANAntaramupamAnam / [ mImAMsakena arthApatteH svarUpavyAvarNanapUrvakaM pramANAntaratvasamarthanam ] apattirapi pramANAntaram yatastasyA lakSaNam-"arthApattirapi dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata ityadRSTArthakalpanA" [1-1-5 shaavrbhaa0]| kumArilo'pyetadeva bhASyavacanaM vibhajannAha "pramANaSaTkavijJAto yatrArtho nAnyathA bhavet / adRSTaM kalpayatyanya sA'rthApattirudAhRtA // dRSTaH paJcabhirapyasmAd bhedenoktA zrutodbhavA / pramANagrAhiNItvena yasmAt pUrvavilakSaNA" // [ zlo0 vA0 arthApa0 zlo0 1-2] 1 "gavayarUpam"-bR. la. tti.| 2 tathendri-bR0 / 3-jJAnatvavizi-A. hA0 vi0 |-jnyaanvishil0 |-jnyaanaavishi-bR0 / 4-riktaHgo-vA0 bA0 / 5 zAbdapra-la. / 6-sakteH A0 hA0 vi0| 7-na prativA. bA. bhAM0 mAM0 vinaa| 8 vidhipra-bhAM0 mAM0 / vidhi pr-bR0|9 pR. 577 paM0 11|10-ruupyN jnyaa-vR0| 11 tattvasaM0 paji. pR0 456 paM0 23-24 / 12 "yatrArtho'nanyathA bhavan"-la. Ti. / "yatrArtho nAnyathA bhavan adRSTa kalpayedanyam-pAThAntaram"-bR. la. tti.| 13-lpayantyanyaM bR. A. hA0 |-"ruupyednyN"-shlo0 vA0 / 14 "artham"- bR0 la. tti.| prastutA TIkA kaumArilaM zlokavArtikamanusarati-zlo. vA. arthApa.lo. 1-88 pR. 450-472 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| pratyakSAdibhiH SabhiH pramANaiH prasiddho yo'rthaH sa yena vinA nopapadyate tasyArthasya prakalpanamarthApattiH yathAgnerdAhakatvam / tatra pratyakSapUrvikArthApattiH yathAgneH pratyakSeNoSNasparzamupalabhya dAhakazaktiyogo'rthApattyA prakalpyate na hi zaktiradhyakSaparicchedyA nApyanumAnAdisamadhigaNyA apratyakSeNArthana zaktilakSaNena kasyacidarthasya sambandhAsiddheH / anumAnapUrvikA tvarthApattiH yathA Adityasya dezAntaraprAptyA devadattasyeva gatyanumAne tato gamanazaktiyogo'rthApattyAvasIyate / upamAnapUrvikA tvarthApattiH5 yathA 'gavayavad gauH' ityukterAd vAhadohAdizaktiyogastasya pratIyate anyathA gotvasyaivAyogAt / zabdapUrvikArthApattiH yathA zabdAdarthapratItau zabdasyArthena sambandhasiddhiH / arthApattipUrvikArthApattiH yathoktaprakAreNa zabdasyArthena sambandhasiddhAvannityatvasiddhiH pauruSeyatve zabdasya sambandhAyogAt / abhAvapUrvikArthApattiH yathA jIvato devadattasya gRhe adarzanAdarthAd vhirbhaavH| atra catasRbhirarthApattibhiH zaktiH sAdhyate, paJcamyAM nityatA, paThyAM gRhAd vahirbhUto devadatta eva sAdhyata ityevaM SaTpra-10 kArA arthaapttiH| anye tu zrutArthApattimanyathodAharanti 'pIno devadatto divA na bhute' iti vAkyazravaNAd rAtribhojanavAkyapratipattiH zrutArthApattiH / gavayopamitasya gostajjJAnagrAhyatAzaktirupamAnapUrvikArthApattiH / taduktam "tatra pratyakSato jJAtAt daahaaddhnshktitaa| vaDheranumitAt sUrye yAnAt tacchaktiyogitA" // [ zlo0 vA0 arthApa0 zlo0 3] 15 "pIno divA na bhute ityevmaadivcHshrutau| rAtribhojanavijJAnaM zrutArthApattirucyate" // [ zlo0 vA0 arthApa0 zlo0 51 ] "gavayopamitAyA gostajJAnagrAhyazaktitA" // [ zlo0 vA0 arthApa0 zlo0 4] "abhidhAnaprasiddhyarthamarthApattyAvabodhitAt / / zabde vAcakamAmAt tannityatvaprameyatA" // [ zlo0 vA0 arthApa0 zlo05] 20 "pramANAbhAvanirNItacaitrAbhAvavizeSitAt / gehAccaitrabahirbhAvasiddhiryA viha darzitA" // "taambhaavotthitaamnyaampnimudaahret"| [zlo0 vA0 arthApa0 zlo08-9] ityAdi / iyaM ca paTprakArApyarthApattirnAdhyakSam atIndriyazaktyAdyarthaviSayatvAt / ata eva nAnumAnam pratyakSA-25 vagataprativaddhaliGgaprabhavatvena tasyopavarNanAt arthApattigocarasyArthasya kadAcidapyadhyakSAviSayatvAt tena sahArthApattyanthApakasyArthasya sambandhApratipattastadaivArthApattyA tatastasya prakalpanAt prmaannaantrmevaarthaapttiH| [ mImAMsakena amAvasya pramANAntaratvasamarthanam ] "arthasthAsannikRSTasya prasiddhyartha pramAntaram / pramAbhAvamabhAvAkhyaM varNayanti tathA'pare" // [ pramANAntaraparIkSAyAmApattivicAre pUrvapakSapraso zAntarakSita iMTageva arthApattisvarUpaM tadbhedAMzca nirUpitavAn tacAtra tatkArikAkaireva nirdizyate-tattvasaM0 kA0 1587-1606 pR. 456-461 / prameyakamalamArtaNDastu prastutaTIkayA akSarazaH sAmyaM vibharti-pR. 48 dvi. paM06-pR. 49 pra0 paM0 8 / zrIdharo'pi tAmanumAne'ntabhAvayan vyAkhyAtavAn-prazasta. kaM0 pR. 222-225 / zrIdharAnusArI jayantastu arthApati vyAvarNayan nojnitavAn prastutaTIkAsAmyam-nyAyamaja. A. 1 pR. 36 paM. 8-pR0 49 paM0 4 / 1-stajJA-A0 hA0vi0 vinaa| 2 tattvasaMgrahe IdRzI eva kArikA-1588 / "jJAnAd dAhAddahanazaktatA / vaheranumitA sUrye yAnAttacchaktiyogyatA"-zlo. vA.3 "gavayopamitA yA gIsta jjJAnagrAhyatA matA"-zlo0 vA0 / "gavayopamitA yA gaustajjJAnagrAhyazaktatA"-tattvasaM. kA0 1599 / 4 "zabde bodhakasAmarthyAt tannityatvaprakalpanam"-zlo0 vA0 / 5 arthApatticarcAyAmiva atra abhAvaca yAmapi samAnaprAyANi lokavArtika-tattvasaMgraha-prameyakamalamArtaNDa-kandalInyAyamajarINAmabhAvanirUpakANi tattacarcAsthalAni avadhAraNIyAni-lo. 1-58 pR0 473-492 / kA0 16481659 pR0 470-473 / pR0 49 pra. paM. 9-pR. 5. pra. paM. 4 / pR. 225-230 / pR0 49-51 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 dvitIye kANDe"abhAvo'pi pramANAbhAvaH 'nAsti'ityarthasyAsannikRSTasya" [1-1-5 zAbarabhA0] iti vacanAt / anye punarabhAvAkhyaM pramANaM tridhA varNayanti-pramANapaJcakAbhAvalakSaNo'nantarokto'bhAvaH, pratiSidhyamAnAd vA tadnyajJAnam AtmA vA viSayarUpeNAnabhinivR(nivRttasvabhAva iti anena cAbhAva. pramANena pradezAdau ghaTAdInAmabhAvo gamyate / taduktam "pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jaayte| vastusattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA" // [ zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo01] "pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyte| sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni" // [ zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 11 ] iti / 10 na ca pratyakSeNaivAbhAvo'vasIyate tasyAbhAvaviSayatvavirodhAt bhAvAMzenaivendriyANAM saMyogAt / taduktam "na tAvadindriyeNaipA nAstItyutpAdyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hiM" // [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo018] iti| 15 nApyanumAnenAsau sAdhyate hetvabhAvAt / na ca pradeza eva hetuH tasya sAdhyadharmitvenAbhyupagamAt / na caivamapi hetuH pratijJArthaMkadezatAprApteH na ca pradezavizeSo dharmI tatsAmAnyaM hetuH tasya ghaTAbhAvavyabhicArAt na hi sarvatra pradeze ghaTAbhAvaH zakyaH sAdhayituM saghaTasyApi pradezasya saMbhavAt / atha ghaTAnupalabdhyA pradeze dharmiNi ghaTAbhAvaH sAdhyate, asadetat sAdhyasAdhanayoH kasyacit samvandhasyAbhAvAt / tasmAdabhAvo'pi pramANAntarameva / na cAbhAvasya tadviSayasyAbhAvAdabhAvapramANAntaravaiyarthyam 20prAgabhAvAdibhedena caturvidhasya vasturUpasyAbhAvasya bhAvAt anyathA kAraNAdivibhAgato vyavahArasya lokapratItasyAbhAvaprasaGgAt / taduktam "na ca syAd vyavahAro'yaM kaarnnaadivibhaargtH| prAgabhAvAdibhedena nAbhAvo yadi bhidyate" // [ zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo07] abhAvasya ca prAgabhAvAdibhedAnyathAnupapatterApattyA vasturUpatA'vasIyate / taduktam "na cAvastuna ete syurbhedAstenAsya vstutaa| kAryAdInAmabhAvaH ko bhAvo yaH kAraNAdi na" // [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo08] iti / anumAnapramANAvaseyA vA'bhAvasya vasturUpatA / yadAha "yadvA'nuvRttivyAvRttibuddhigrAhyo yatastvayam / tasmAd gavAdivad vastu prameyatvAcca gRhyatAm" // [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo09] iti / 25 1 "tatra kumArilena trividho'bhAvo varNitaH-Atmano'pariNAma ekaH padArthAntaravizeSajJAnaM dvitIyaH xxx pramANanivRttimAtrAtmakastRtIyaH"-tattvasaM0 paji. pR. 473 paM0 11-13 / 2-nabhirnivRtta-A0 |-nbhivRtt-l0 vA0 bA0 / "apariNata-"bR0 tti.| __"sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastunIti / sA-pratyakSAderanutpattiH niSedhyAbhimataghaTAdipadArthajJAnarUpeNApariNataM sAmyAvasthamAtmadravyamucyate ghaTAdiviviktabhUtalajJAnaM vA" -tattvasaM0 paJji. pR0 471 paM0 10-12 / 3-zAnaM cAnya-bhAM. mAM0 / "sAtmanaH pariNAmo vA"-zlo. vA0 / tattvasaM. kA. 1649 pR. 471 / 4"na tAvadindriyaireSA nAstItyutpadyate matiH"-zlo0 vA. pR. 35150 13 / 5 "prameyatayA"-bR0 l.tti.| 6-gazaH bR0| 7 "nAbhAvo vidyate yadi"-tattvasaM. kA. 1654 pR. 472 / zlokavArtike'pi "nAbhAvo vidyate yadi"-iti pAThAntaraM vidyte| 8-raNAdita i-hA0 vi0|-rnnodit i-A0 / "yo'bhAvaH kAraNAdinaH"-zlo0 vA0 / "yo bhAvaH kAraNAdinA"-tattvasaM0 kA0 1655 pR. 472 / 9-"buddhayo yo yataH khayam"-tattvasaM0 kA0 1656 pR0473 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA 581 abhAvazca caturdhA vyavasthitaH-prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAvaH itaretarAbhAvaH atyantAbhAvazceti / tatra "kSIre dadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa ucyate // nAstitA payaso dani pradhvaMsAbhAvalakSaNam / gavi yo'zvAdyabhAvastu so'nyonyAbhAva ucyate // ziraso'vayavA nimnA vRddhikaatthinyvrjitaaH| zazazRGgAdirUpeNa so'tyantAbhAva ucyate" // [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 2-3-4] yadi caitadvyavasthApakamabhAvAkhyaM pramANaM na bhavet tadA pratiniyatavastuvyavasthA dUrotsAritaiva syAt / taduktam "kSIre dadhi bhavedeva dani kSIraM ghaTe pttH| zaze zRGgaM pRthivyAdau caitanyaM mUrtirAtmani // apsu gandho rasazcAgnau vAyau rUpeNa to saha / vyomni saMsparzatA te ca na cedasya pramANatA" // [ zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo05-6] iti / na ca niraMzabhAvaikarUpatvAd vastunastatsvarUpagrAhiNA'dhyakSeNa tasya sarvAtmanA grahaNAdagRhItasya 15 cAparasyAsadaMzasya tatrAbhAvAt kathaM tadvyavasthApanAya pravarttamAnamabhAvAkhyaM pramANaM prAmANyamaznuta iti vaktavyam yataH sadasadAtmake vastuni pratyakSAdinA tatra sadaMzagrahaNe'pyagRhItasyAsadaMzasya vyavasthApanAya pramANAbhAvasya pravartamAnasya na praamaannyvyaahtiH| taduktam "varUpa-pararUpAbhyAM nityaM sdsdaatmke| vastuni jJAyate kiMcit rUpaM kaizcit kadAcana // yasya yatra yadodbhUtirjighRkSA copajAyate / cetyate'nubhavastasya tena ca vyapadizyate // tasyopakArakatvena vrtteN'shstdetrH| ubhayorapi saMvityorubhayAnugamo'sti tu // pratyakSAdyavatArazca bhAvAMzo gRhyate yadA / vyApArastaMdanutpatterabhAvAMze jighRkSita" // [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 12-13-14,17 ] iti / na ca bhAvAMzAdabhinnatvAdabhAvAMzasya tadhaNe tasyApi graha iti, sadasadaMzayordharmyabhede'pi bhedAbhyupagamAt / uktaM ca "nanu bhAvAdabhinnatvAt samprayogo'sti tena ca / na hatyantamabhedo'sti rUpAdivadihApi naH // dharmayorbheda iSTo hi dharmyabhede'pi naH sthite / udbhavAbhibhavAtmatvAd grahaNaM cAvatiSThate" ||[shlo0 vA0 abhAvapa019-20] ityAdi / 1pR0 186 paM0 22 Ti0 11 / 2 tattvasaM0 paji0 pR. 472 paM0 14-15 / 3 "tau gandha-rasau"-bR. la0 tti0| 4 saMsparzatA bhAM0 mA0 vinA / "saMsparzitA"-zlo0 vA0 / "sasparzakAste"-tattvasaM0 paJji. pR0 472 pN016| 5 "gandha-rUpa-rasAH"-bR. l.tti.| 6 tattvasaMkA1672 / 7 "saMvittAvubhayA"-zlo0 vaa.| 8 tattvasaM. kA. 1673 / 9"abhAvapramANasya"-vR0 l.tti.| "vyApArastadanutpatti"-zlo0 vA0 / "tadanutpattiH pratyakSAdyabhAva iti-pArtha0 vyA0 pR. 478 / "vyApArastadanutpatte"-tattvasaM0 kA0 / "tadanutpatteApAraH-teSAM pratyakSAdInAmanutpattarabhAvasyeti yAvat"-tattvasaM0 paji. pR0 477 paM0 / 10 jivikSata iti vA. bA0 / "jighRkSite"zlo0 vA0 / tattvasaM0 kA0 / "abhAvAMze grahItumiSTe"-tattvasaM0 paJji0 pR. 477 pN06| 11 "abhAvena"-bR0 la. tti.| 12-pina sthite haa0vi0|-pinHsthiteH bhA. maaN0| 13 "utkaTa khaanutkttkhaatmlaatuu"-vR.tti.| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 dvitIye kANDetadevamagRhItaMprameyAbhAvagrAhakatvAt pramANAbhAvasya pramANatvam pratyakSASvinantarbhAvAt pramANAntaratvaM ca vyavasthitam / [ saugatena mImAMsakAdimatAnAmupamAnAdInAmapramANatvaM yathAyathaM pratyakSAnumAnayorantarbhAvanena pRthakprAmANyAbhAvaM copapAdya pramANAntaratvaprati vidhAnam ] 5 atra pratividhIyate-yat tAvat zAbdasya trairUpyarahitatvena tAdRg viSayAbhAvAccAnumAnAnanta rbhAvapratipAdanamabhyadhAyi tad yuktameva na hyapramANasyAnumAne'ntarbhAvo yuktH| kutaH punaH zabdodbhavasya jJAnasyAprAmANyam ? zabdasyArthapratibandhAbhAvAt na hi zabdo'rthasya svabhAvaH atyantabhedAt nApi kArya tena vinApi bhAvAt na ca tAdAtmya-tadutpattivyatiriktaH sambandho gamakatvanibandhanamasti / na ca saGketabalAda vAstavapratipattizaktiyuktAnAM pradIpAnAmivArthaprakAzakatvaM saMbhavati / na ca 10 vyavasthitaivArthapratipAdanayogyatA saGketena zabdasyAbhivyajyata iti vaktavyam puruSecchAvazAdanyatrArthe zabdasya samaiyAdapravRttiprasakteH dRzyate ca puruSecchAvazAdanyatrApi viSaye zabdAnAM pravRttiH / na ca puruSecchAvRttiH samayo vastuprativaddhaH tadabhAve'pi tasya pravRtteH / na ca saGketamantareNa zabdasya vastupratyAyakatvam saGketAbhAvaprasakteH / AptapraNItazabdAnAM punararthAvyabhicAre'pyAptapraNItatvAnizcayA devAprAmANyaM na punarAptasyaivAsaMbhavAt tatsaMbhavavAdhakapramANAbhAvAt / tato bAhye viSaye zabdAnAM 15 prativandhAbhAvataHprAmANyameva na saMbhavati pakSadharmatvAdyasaMbhavAdanumAnatvAbhAvapratipAdanaM yuktameveti sthitam / yatraM tu vakrabhiprAyasUcane prAmANyamasya tatrAnumAnalakSaNayuktasyaiva nAnyAdRgbhUtasyeti na pramANAntaratvam / upamAnasya tvapUrvArthAdhigantRtvAbhAvAt prAmANyameva na saMbhavati / nanvasyApUrvArthaviSayatA prAgupa'darzitaiva satyamupadarzitA na tu yuktA / tathAhi-tasya viSayaH sAdRzyaviziSTo gauH tadviziSTaM vA 10 sAdRzyamupadarzitaM tacca bhUyo'vayavasAmAnyayogalakSaNaM pratipAditam / na ca sAmAnyaM tadyogo vA vastu saMbhavIti pratipAditam tatsadbhAve'pi pratyakSaviSayatayA paraistasyeSTeH kathamupamAnasya tadgocaratvenAgRhItArthagrAhitvaM prAmANyanivandhanaM bhavet ? sAdRzyajJAnasya cotpattAvayaM kramaH-pUrva tAvada go-gavayayorviSANitvAdi sAdRzyaM gavi pratyakSataH pratipadyate pazcAd gavayadarzanAnantaraM 'yadetad viSANitvAdi sAdRzyaM piNDe'sminnupalabhyate mayA tad gavyapyupalabdham' iti smarati tadanantaraM gavi 25viSANitvAdisAdRzyapratisandhAnaM jAyate 'anena piNDena sadRzo gauH' iti / evaM ca smArtametad jJAnaM kathaM pramANAntaraM bhavet ? yadi ca gavi pratyakSeNobhayagataM viSANitvAdisAdRzyaM prAge na pratipannaM 1-tamapra-bR0 vA. bA0 vinaa| 2 pR. 574 paM0 9 / / 3 "vacasA pratibandho vA ko bAhyeSvapi vastuSu / pratipAdayatAM tAni yenaiSAM syAt pramANatA // bhinnAkSagrahaNAdibhyo naikAtmyaM na tadudbhavaH / vyabhicArAnna cAnyasya yujyate'vyabhicAritA" // -tattvasaM0 kA0 1513-1514 pR. 440 / 4 "zabdAnAm"-bR0 tti0| 5-mavAyAda-A0 hA0 vi0| 6 "vasvabhAve"-bR0 tti| 7 "yatra tveSAmabhISTeyaM vyaktaM tatra trirUpatA / vivakSAyAM tu sAdhyAyAM trailakSaNyaM prakAzitam // evaM sthite'numAnatvaM zabde dhUmAdivad bhavet / trairUpyasahitatvena tAdRgviSayasattvataH" // -tattvasaM. kA. 1524-1525 pR. 443 / 8 pR. 576 paM0 9 / 9 pR0 576 paM0 7 / "bhUyovayavasAmAnyayogaH sAdRzyamasti cet"| -tattvasaM0 kA0 1543 pR. 447 // 10 "sAmAnyAni nirastAni bhUyastA teSu sA kutH"?|-tttvsN0 kA0 1544 pR0 447 / 11 "evaM tu yujyate tatra gorUpAvayavaiH saha / gavayAvayavAH kecit tulyapratyayahetavaH // tatrAsya gavaye dRSTe smRtiH smupjaayte| asakRd dRSTapUrveSu gorUpAvayaveSiyam // " -tattvasaM.kA. 1547-1548 pR0447|| 12-ga pra-A0 hA0 vi0 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 583 bhavet pratipannamapi yadi vismRtaM bhavet tadA gavayadarzane satyapi parokSagavi naiva sAdRzyajJAnamupajAyeta / ato viSANitvAdisAdRzyaM pUrvameva gavi pratyakSeNAvagatamidAnIM gavayadarzanAt tatraiva smaryate tanna gRhItagrahaNAt sAdRzyajJAnaM pramANam / atha pUrvapratyakSeNa gogatameva sAdRzyamavagataM gavayadarzanena tu tadgatameva ubhayagatasAdRzyapratipattistu gavayadarzanAnantaraM sAdRzyajJAnanibandhaneti agRhItagrAhitayA pramANamupamAnam, asadetat pUrvamubhayagatasAdRzyApratipattau gavayadarzanAnantaramapyapratipatte-5 stadanusandhAnapratipatterapyasaMbhavAt na hi gavayapiNDadarzanAnantaraM prAgapratipannatatsAdRzye'zvapiNDe 'anena sadRzo'zvaH' iti pratipattiH kadAcidapi bhavati / tasmAt prAgadhyakSAvagatasAdRzye pratiyogigrahaNAd vyavahAramAtrapravRttireva tadA, prAk tadapravRttiH pratiyogyapekSatvAt tasya bhrAtrAdivyavahAravat / na caM tAvatA prAmANyaM yuktam pramANAnAmiyattA'bhAvaprasakteH / evaM ca dhUmadarzanAt smaryamANAgnisambandhitayA'dhyakSAnavagatapradeze tadayogavyavacchedamavagamayantI pratipattirupajAyamAnA-10 numitiH pramANatAM yathA samAsAdayati na tathA sAdRzyapratipattiH gavAkhyadharmipratipattikAla eva bhUyo'vayavasAmAnyayogalakSaNasya sAdRzyasya pratipatteH / tena 'pratyakSe'pi yathA deze' ityAdi vacanamayuktatayA vyavasthitam / kiJca, yadi sAdRzyajJAnaM gRhItagrAhitve'pi vyavahAramAtrapravartanAt pramANa tarhi vaisadRzyajJAnamapi saptamaM pramANaM bhavet / ___dRzyAt parokSe sAdRzyadhIH pramANAntaraM yadi / vaidharmyamatirapyevaM pramANaM kiM na saptamam ?" // [ tathA sopAnamAlAmAkAmataH prathamAkAntaM pazcAdAkrAntAddIrgha mahad havaM cetyAdyane pramANaM prasaktamiti kutaH pramANapaTkavAdaH saGgato bhavet ? "dRzyamAnavyapekSaMceda dRSTajJAnaM prmaantrm| tatpUrvamasmAdityAdi pramANAntaramiSyatAm" // [ ] 20 aprAmANye cAsya pakSadharmavAdyabhAvapratipAdanaM siddhasAdhanameva apramANasyAnumAnatvAnabhyupagamAt / yadA ca pratyakSeNa pratiyannapi gavAvAdI bhUyovayavasAmAnyayogaM tadviyogaM vA vyAmUDhaH sadRzAsadRzavyavahAraM na pravartayati tadA viSayadarzanena viSayiNo vyavahArasya sAdhanAt trairUpyasadbhAvAdanumAnapramANatA samastyeva / tathAhi-gavAvAdI vipANAdyavayavasAmAnyayogastadviyogo vA prAgupalabdha idAnIM smaryamANa iti nAsiddhatA hetoH pravRttavyavahAravipayazca sarva evArtho'tra dRSTAnto'stIti nAnvayavya-25 tirekayorapyabhAvaH / tato 'na caitasyAnumAnatvam' ityAdi pakSadharmatvAdyasaMbhavapratipAdanamasaMgatam vyavahArasAdhane pakSadharmatvAdeH prasAdhanAt / / 1-jAyate'to A0 hA0 vi0|2 "vijJAtArthaprakAzalAnna pramANa miyaM tataH"-tattvasaM0 kA0 1550 pR0448| 3 "vyvhaarsy"-bR.tti.| 4 "etAvatA ca lezena pramANalavyavasthitau / neyattA syAt pramANAnAmanyathA'pi pramANataH" // -tattvasaM0 kA0 1556 pR. 449 / 5 pR0 576 paM0 18 / 6-dRzajJA-la0 vA. bA0 / "gavayasyopalamme ca turanAdau pravartate / tadvasadRzya vijJAnaM yat tadanyapramA na kim"?|| -tattvasaM0 kA0 1559 pR0 450 / 7 tattvasaMgrahe khanyayA bhajhyodAhRtamasti "tarupatayAdisaMdRSTAvekapAdapadarzanAt / dvitIyazAkhivijJAnAdAdyo'sAviti nishcyH|| pramANAntaramAsakaM sAdRzyAdyanapekSaNAt / gRhItagrahaNAno cet samAnamupamAkhapi // " -tattvasaM* kA0 1557-1558 pR0 450 / 8pR0 576 paM0 25 / 9 "pratipadyamAno'pi"-bR0 la. tti.| 10-dviyoge vA la* A0 |-dviyogN ca vi0| 11 pR0 577 pN01| 12 mImAMsakasaMmatopamAnaprativAdinyeSA carcA upamAnasya pratyabhijJAtmatAM sthApayantI prameyakamalamArtaNDIyAM carcAmanusarati-prameyaka. pR. 99 dvi0paM06-pR0 100pra0 pN06| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 dvitIye kANDenaiyAyikoparvarNitamapyupamAnamanadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAt pramANaM na bhavati / tathAhi-yathA gaustathA gavaya iti vAkyAd gosadRzArthasAmAnyasya gavayazabdavAcyatApratipatteH anyathA visadRzamahiSyAdyarthadarzanAdapi 'ayaM sa gavayaH' iti saMjJAsaMzisambandhapratipattiH kiM na bhavet ? tasmAd yathA kazcit 'yo'GgadI kuNDalI chatrI sa rAjA' iti kutazcidupazrutya aGgadAdimadarthadarzanAt 'ayaM sa 5rAjA' iti pratipadyate / na cAsau pratipattiH pramANam upadezavAkyAdevAGgadAdimato'rthasya rAjazabdavAcyatvena pratipannatvAt tathehApi 'yathA gaustathA gavayaH' ityatidezavAkyAt sambandhamavagatya gavayadarzanAt saGketAnusmaraNe sati 'ayaM sa gavayazabdavAcyo'rthaH' iti pratipattarapramANamupamAnam / yadi punaratidezavAkyAt sambandhapratipatti bhyupagamyate pazcAdapi 'ayaM sa gavayazabdavAcyaH' iti pratyayo na syAt tadaparanimittAbhAvAda dRzyate ca tasmAda gRhItagrahaNAnnedaM pramANam / athAtidezavA10kyAt pUrva gosadRzArthasya gavayazabdavAcyatA sAmAnyena pratItA gavayadarzanAnantaraM tu gavayavizeSa tacchabdavAcyatvena pUrvamapratItaM pratipadyata iti na gRhItagrAhitA, asadetat; sannihitagavayavizeSaviSayasya jJAnasya pratyakSatayopamAnatvAnupapatteH / gavayadarzanottarakAlabhAvitu 'ayaM sa gavayazabdavAcyo'rthaH' iti yad jJAnaM tat pratyakSavalotpannatvAt smRtireva na pramANam / kizca, gavayavizeSasya gavayazabdavAcyatA yadyatidezavAkyAnna pratipannA kathaM tarhi gavayavizeSadarzana upajAte'kasmAdasya 15 tacchabdavAcyatAM pratipadyate ? yasyaivArthasya samvandhagrahaNakAle yena saha sambandho'nubhUtastasyaivArthasya tena saha sambandhe tacchabdavAcyatA kAlAntare'pi dRzyate tataH sAmAnyena saGketakAla eva sambandhaH pratItaH pazcAda gavayadarzana upajAte saGketamanusRtya 'ayaM sa gavayazabdavAcyo'rthaH' iti pratipadyate ityabhyupagantavyam / etena "upayuktopamAnastu tulyArthagrahaNe sati / viziSTaviSayatvena sambandha pratipadyate" // [ ityapi nirastam vizeSasya saGketakAlAnubhUtasya vyavahArakAlAnanugamAdavAcyatvAcca / yazca zabdaprabhavapratipattAvarthaH pratibhAti sa eva zabdavAcyaH na ca vizeSastatra pratibhAti akSajJAna iva vizadAbhAsasya tatrAsaMvedanAt saMvedane vA vikalparUpatAvirahAdartharUpasyaivAnukArAt tasya ca zabdasaMsargavikalatvAt tatsAmarthyaprabhave ca jJAne asatastatra zabdasyApratibhAsanAnna vizeSaH zabdavAcyaH yA ca 'aya 25masau gavayazabdavAcyaH' iti vizeSasya vAcyatApratipattiH sA dRzyavikalpa(lpya)yorekIkaraNAd 1 pR0 577 paM0 11 / 2 "tatrApi saMjJAsaMbandhapratipattiranAkulA / tasyAtidezavAkyasya tadaiva zravaNe yadi // tathA parigRhItArthagrahaNAnna pramANatA / smRterivopamAnasya karaNArthaviyogataH" // -tattvasaM0 kA0 1564-1565 pR0 452 / 3-t sa yoGgadI bhA0 mA0 / 4 "atha sA naiva saMjAtA tathApi pratipadyate / so'yaM yasya mayA saMjJA saMzruteti kathaM tadA // tathAhyazrutatatsaMjJo gavayasyopalambhane / tannAma zrutamasyeti na jJAtuM kazcana prbhuH"|| -tattvasaM0 kA0 1566-1567 pR. 452 / 5 itaH "upayuktopamAnastu" iti padyaparyantA carcA aviddhakarNasaMmateti kamalazIla Aha / tathAhi"aviddhakarNasvAha-AgamAt sAmAnyena pratipadyate vizeSapratipattistUpamAnAditi / atastanmatamAzaGkate xxx upayuktopamAnazcet tulyatvagrahaNe sati / viziSTaviSayakhena sambandhamavagacchati // upayuktamupamAnamatidezavAkyaM yasya sa tthoktH|xxx AgamAddhi sa saMbandhaM vetti sAmAnyagocaram / viziSTaviSayaM taM tu vijaanaatyupmaashryaat"|| -tattvasaM. kA0 1568-1569 pR. 452 / asya aviddhakarNamatasya pratividhAnamapi catasRbhiH kArikAbhiH kRtaM vartate tattvasaMgrahe-kA. 1570-1573 pR. 452-453 / 6 gozabdArthasya l0| 7-jAyate-A0 haa0vi0| 8 anena padyena samAnabhAvaM bibhrANA tattva. saMgrahIyA kArikA draSTavyA-pra. pR0 Ti. 5 / 9eka za-vA. bA0 / 1. "artharUpasya"-bR. Ti. / 11 "arthruupsaamrthy"-bR.tti.| 12-vAcyo yathA yama-A0 haa0vi0| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 585 bhrAntiH anyathA pUrvAnubhUtokAraparAmarzana dRzyamAnasya 'ayamasau gavayazabdavAcyaH' iti pratipattiH kathaM bhavet atidezavAkyazravaNasamaye vizeSa sambandhApratipatteH ? pratipattyabhyupagame vA vizeSe'pi sAmAnyavat smRtireveti kutaH prAmANyamupamAnasya ? yadapi 'gauriva gavayaH' iti go-gavayayoratidezavAkyAt sAdRzyamAtrapratipattiH 'saMjJAsaMzisambandhapratipattistUpamAnAt' tadapyasamIkSitAbhidhAnam, yato gavayadarzanAnantaram 'ayaM sa gavayazabdavAcyaH' iti pratipattirupajAyate iyaM ca nAdhyakSapratipa-5 ttiphalam azrutAtidezavAkyasya prabhraSTasaMskArasya vA tatsadbhAve'pyasyAnutpattervizeSazabdavAcyatvasyAdhyakSaviSayatvAnabhyupagamAcca / atidezavAkyasmaraNasahAyasya gavayadarzanasya tatpratipattijanakatve smaryamANamatidezavAkyameva tajanakamabhyupagataM bhavenna darzanam na hi yatrAdhyakSamapravRttimat tatra zabdasmaraNasahitamapi pravartate yathA cakSurjJAnaM gandhasmaraNasahAyaM parimalapratipattau atidezavAkyAcca sambandhApratipattAvaparasya tatpratipattinimittasyAbhAvAt 'ayaM sa gavayazabdavAcyaH' iti pUrvAnubhUtaparA-10 marzana pratipattirna syAt api tu 'ayaM gosadRzaH' ityevaM bhavet / na caitatpratipattyanyathAnupapattyaiva ' pramANAntaramupamAkhyametatpratipattijanakaM prakalpanIyam 'yaH kuNDalI sa rAjA' iti zrutAtidezavAkyasya tadarzanAnantaram 'ayaM sa rAjazabdavAcyaH' iti pratipatterapyupamAnaphalatvaprasakteH / athAtra tecchabdavAcyatA atidezavAkyAdeva pratipanneti nAtiprasaktistarhi 'gauriva gavayaH' ityatidezavAkyAd gosadRzasyArthasya gavayazabdavAcyatA'pi pratipanneti nopamAnapramANaphalatA 'ayaM sa gavayaza-15 bdavAcyaH' iti pratipatteH / tasmAt smRtirUpatvAdasyAH pratipatte tasyA janakasya pramANateti anumAnAnantarbhAvapratipAdanaM na doSAyetyalamativistareNa / ___ arthApattestu SaTprakArAyAH 'pratyakSAdipramANaprasiddho'rtho yena vinA nopapadyate tasyArthasya prakalpanamApattiH' iti lakSaNaM nopapattimat yatognerdAhakatvena vinA'gnitvaM nopapadyata iti tadA dAhakatvaM parikalpyate yadi tayoH kazcit saMvandho bhavet asati ca tatra satyapyagnau dAhakatvasyAbhAvaH20 asatyapi ca bhAva iti kathaM dAhakatvamantareNa vaDherabhAvasiddhiriti dAhakatvavadAhakatvamapi kalpanIyaM syAt / ataH sambandhe nizcite sati ekamavinAbhUtaM sambandhinamupalabhya dvitIyasya sambandhinaH prakalpanA yuktimatI / evaM ca prakalpane anumAnatvameva sambandhanizcayapUrvakatvAd' ekasmAd dvitIyaparikalpanasya kRtakatvadarzanapUrvakA'nityatvAnumAnavat / sambandhazcArthApattipravRtteH prAgeva tayoH pratipattavyaH / evaM hyApattyutthApakasyArthasyAnanyathAbhAvo'rthApatterAzrayaH siddho bhavet / atha 25 prakalpyamAnArthAnanyathAbhavanamarthApattyutthApakasyArthasya tadaiva siddhamityanumAnAdApatterbhedaH, nanu yadi tasyAnanyathAbhavanaM pramANAntarAt pratipannamarthApatterAzrayastadA'numAne'ntarbhAvaH atha na siddhaM tadA nArthApattipravRttiratiprasaGgAdityuktam / athArthApattireva prakalpyAnanyathAbhavanaM dRSTasya zrutasya vArthasya prakalpayati tIMtaretarAzrayatvam-ananyathAbhavanasiddhau tasyArthApattipravRttiH tatpravRttezca tasyAnanyathAbhavanaprasiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / tatastAdAtmya-tadutpattipratibandhalakSaNAna-30 nyathAbhavananizcayamantareNAnyataraH sambandhI anyato'rthAdarthApattyA prakalpayituM na zakyata ityanvayavyatirekasiddhiH / pakSadharmatA tvarthApattisamAzrayo'rtho yatra dharmiNi pramANato nizcIyate tatraiva svaprakalpyaM prakalpayatIti na durupapAdA kAraNa-vyApakayoreva pratibandhAttayozcAnyatra sadbhAve kArya-vyApyayoraparatrAsaMbhavAt / evamarthApatteranumAne'ntarbhAvAt tallakSaNamanumAnalakSaNAt pRthagayuktam / pratyakSa 1-taanaakaa-aa0| 2"gvysddhaave"-bRtti0| 3 "raaj"-bR.tti.| 4 "upamAmAnavicAraH"-bR0 tti.| prameyakamalamArtaNDe naiyAyikasaMmatamupamAnaM pratividadhatyeSA carcA bhagIbhedena dRzyate-pR0 10. pra. paM07-1 5pR0 579paM016-parvikAni-vA0 baa0|-puurvkni-bR0 A0 hA0 vi0| 7"aopttiprvRttikaale"bR.tti.| 8 prapanna-vA. baa0| 9siddhaH t-bR0| 10-sya cA-vA0 bA0 bhAM0 mA0 / 11 "tatra zakkAtirekeNa na zaktirnAma kAcana / yA'rthApattyA'vagamyeta zaktazcAdhyakSa eva hi // dAhAdInAM tu yo hetuH pAvakAdiH samIkSyate / asaMzayAviparyAsaM zaktiH kAnyA bhavet tataH // vyatirike tu kAryeSu tasyA evopayogataH / bhAvo'kAraka eva syAdupayoge na bhedinI // arthakriyAsamartha hi kharUpaM zaktilakSaNam / evamAtmA ca bhAvo'yaM pratyakSAd vyavasIyate" // -tattvasaM0 kA0 1607-1610 pR0 461 / 75sa. 10 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe pUrvikA tvarthApattiryodAhatA sA pramANameva na bhavati smRtirUpatvAt na hi pAvakAdanyaiva dAhakazaktiryA'rthApattisAdhyA syAt / vahnisvarUpameva dAhAdikakAryanirvartanasamartha zaktivyapadezamAsAdayati adhyakSeNa ca tatsvarUpaM pratiyatA tadavyatiriktA zaktirapi pratipannaiva na hi kArraNabhAvAdanyA bhAvAnAM zaktiH / sa ca kAryAt prAgbhAva eva / anvayavyatirekau ca pratyakSAnupalambhagamyau tau 5ca viziSTameva pratyakSamiti pratyakSAvagatatvAcchakternArthApattiviSayatA / na ca zaktiH zaktAdanyaiva 'asyeyaM zaktiH' iti sambandhAbhAvaprasakteH upakArakalpanAyAmanavasthAdidoSAt vyatiriktA'vyatiriktazaktiprakalpanAyAmapi virodhAdidUSaNaM pratipAditameva / tanna pratyakSapUrvikAyA arthApatterudAharaNaM yuktam / ata eva 'catasRbhirarthApattibhiH pratyakSAdiprasiddhasyArthasya zaktiH sAdhyate' ityayuktamuktam vahnirUpAdidarzanAd dAhakazaktiyuktavastusAdhane'bhyupagamyamAne cArthApattiranumAnameva bhavet / viziSTa10 rUpAd viziSTasparzAnumAnAd dezAntaraprAptyA saviturganturanumAnAdanumAnapUrvikArthApattiranumAnameva / arthApattipUrvikA cArthApattiranumitAnumAnam arthApatteranumAne'ntarbhAvAt / yanUdAharaNam-'zabdasyArthena sambandhasiddherAnnityatvasiddhiH' iti, tdyuktm| pauruSeyANAmapi hastasaMjJAdInAM saGketasambandhAdarthapratipAdanasAmopalabdheH / nityasya krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt kasyacid bhAvasyAsaMbhavAt kathamarthApattyA sambandhasya nityatvaM sAdhyeta? cakSurAdijJAnAnyathAnupapattyA loca15 nAdipratItistvanumAnameva / tathAhi-yeSu satsvapi ye kAdAcitkAH paridRzyamAnakAraNavyatiriktakAraNAntarasApekSAste yathA'GkurAdayo'samagrasAmagrIkAH kAdAcitkaM cedaM rUpAlokamanaskArAdiSu satvapi cakSurjJAnamiti svabhAvahetuH / na caivaM dharmyasiddhiH jJAnasyaiva dharmitvAt / atra yat tatkAraNaM tacU cakSuriti vyavahiyate / na caitatpratipattiviSayasya cakSuSaH svalakSaNatvAt kathamasyAH pratipatteranumAnateti vaktavyam svalakSaNasya cakSurAderasyAM pratipattAvapratibhAsanAt tatra zAstrakRtAM vipratipatti20 darzanAt tatsadbhAve tasyAyogAt / upamAnasya cApramANatvAt tatpUrvikA'rthApattiHpramANatvena dUrApAstaiva / yA~'pIyamabhAvapUrvikArthApattiH sA'pi na pramANAntaram / tathAhi-devadatto dharmI bahirbhAvastasya sAdhyo dharmaH gRhAsaMsRSTajIvanaM hetuH / evaMvidhasya gRhAsaMsRSTajIvanasya sAdhyena vyApteH khAtmanyeva nizcayAdanumAnameva / kathaM punardevadattasyAnupalabhyamAnasya jIvanaM siddhaM yena heturbhavediti cet, na; bhavadabhyupagamena siddhamaGgIkRtya hetutvenopanyAsAt paramArthatastu sandigdhameva yato yuSmAbhi25rapyasiddhenaiva jIvanena bahirbhAvaH sAdhyata iti samAnatA nyAyasya / zrutArthApattirapi pramANaM na bhvti| 1pR. 579 paM0 2 / 2-haza-bhAM. mAM. vinaa| 3-dikA-bR. 4-marthaza-bR. hA. vi.| 5-tiniyatA l0| 6-rnnaabhaa-l0| 7 pR. 579 pN010| 80 579 pN04| 9pR.579 pN08| 10 "ananyasvaviyoge'pi zabdAnAM na virudhyate / arthapratyAyanaM yadvat pANikampAdikAraNam" // -tattvasaM0 kA0 1635 pR0 467 / 11-tvAdatra yatra yatkA-bhA0 maaN0| 12 tat bR0 / atra nyasto'yaM dvitIyo'GkaH 'tat tat' iti vIpsAsUcako bhaati| 13 "upamAyAH pramANatve vistareNa nirAkRte / arthApattestadutthAyA vAritaiva pramANatA" // -tattvasaM0 kA0 1632 pR. 467 // 14 pR. 579 pN09| 15 "tadApi gehAyuktalaM dRSTyA'dRSTervinizcitam / atastatra bahirbhAvo liGgAdevAvasIyate // sadmanA yo hyasaMsRSTo niyataM bhirstysau| gehAGgaNasthito dRSTaH pumAn dvAri sthitairiva // vipakSo'pi bhavatyatra sadanAntargato navaH / arthApattiriyaM tasmAdanumAnAnna bhidyate" // -tattvasaM0 kA0 1645-1647 pR. 470 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / tathAhi-pIno devadatto divA na bhute' ityetadvAkyaM svArthapratyAyanadvAreNa rAtribhojanavAkyAntaramupakalpayatItyabhyupagamaH / na ca svArthametat pratipAdayati bahirarthe zabdAnAM pratibandhAbhAvataH prAmANyAnupapatteH / atha kutazcit pramANAd divAbhojanapratiSedhe bhojanakAryasya pInatAvizeSasya pratipattirna tarhi zrutArthApattirbhavet kAryato rAtribhojanakAraNapratipatteranumAne'ntarbhAvAta / vAkyAda vAkyAntarapratipattistvayuktaiva tena saha vAkyasya pratibandhAsaMbhavAt na hi divAbhojanapratiSedha-5 vAkyasya rAtribhojanavAkyena kazcit kAryakAraNabhAvAdikaH sambandhaH saMbhavatItyuktam / tennArthApattiH pramANAntaram / abhAvAkhyaM tu pramANaM triprakAram-'pramANapaJcakAbhAvaH tadanyaja jJAnama AtmA vA jJAnavini / tatrAdyasya tAvat pakSasyAsaMbhava eva yataH pramANapaJcakAbhAvo nirupAkhyatvAnna kizcitaH sa kathaM prameyAbhAvaM paricchindyAt paricchittenidharmatvAt ? atha pramANapazcakAbhAvo 10 vastvabhAvaviSayajJAnaM pramANaM janayannupacArAbhAvAkhyaM pramANamucyate; nanvevamapi pramANapazcakAbhAvasyAvastutvAd abhAvajJAnajanakatvAyogAt pramANatvamanupapannam / tathAhi-vastveva kAryamutpAdayati nAvastu tasya sakalasAmarthyavikalatvAt sAmarthya vA tasya bhAvarUpatAprasakteH tathA cAbhAvAda bhavati jJAnamiti 'bhAvAnna bhavati' iti hetupratiSedha eva tasya kRtaH syAt evaM ca dezakAlAdipratiniyamo na syAt / api ca "zabdasya vRtteH sarvatra paJcAnAmapi na kvacit / pramANAnAmabhAvo'to naarthaabhaavvinishcyH|| agRhItAnna cAbhAvAt prmeyaabhaavnirnnyH| tahaho'pyanyato bhAvAdanavasthA duruttraa|| meyAbhAvAt prmaabhaavnirnnye'nyonysNshryH| meyAbhAvAt pramANasya tasmAt tasya vinirNayAt / / ajJAtasyApi cAkSasya pramAhetoH prmaanntaa| pramAbhAvastvasAmarthyAnnAjJAto'bhAvavedakaH" // [ dvitIyapakSe tu yat tadanyajJAnaM pratyakSameva tat pramANam paryudAsavRtyA ca tadevAbhAvapramANazabdavAcyatAmanubhavati / tathAvidhena ca tena tadanyaMbhAvalakSaNo bhAvaH paricchidyata eva / yat punaH 'iha 25 ghaTo nAsti' iti jJAnaM tat pratyakSasAmarthyaprabhavatvAt smRtirUpatAmAsAdayanna pramANam / tayo hi sakalatrailokyavyAvRttapadArthasAmodbhUtatadAkAradarzanAnantaraM vikalpadvayam 'imatrAsti' 'idaM nAsti' iti darzanasAmarthyabhAvi tadgRhItamevArthamullikhadupajAyate / tatra darzanameva bhAvAbhAvayoH pratipAdakatvAt pramANaM na tu vidhipratiSedhavikalpo gRhItagrAhitvAt anyabhAvalakSaNasya bhAvAbhAvasyAdhyakSeNaiva siddhatvAt / vyavahAra evAnyopalabdhyA'pi sAdhyate svayameva vA 'nAstIha ghaTaH' iti vikalpayati na30 ca tAvatA pramANAntaratvaM yathAdRSTasyaiva vikalpanAt / sakala trailokyavyAvRttasvarUpasyAdhyakSaNa grahaNe'pi ya eva nirAkartumiSTo ghaTAdiko'rthaH sa eva vyavacchidyate nAnyaH tena 'na pratyakSeNa ghaTAdI 1 "pIno divA na bhuGkte cetyasminnarthe na nizcayaH / dveSamohAdibhiryogAdanyathA'pi vadet pumAn // arthagatyanapekSeNa yadi vAkyAntaraM punaH / sArthamAkSipyate tena syAdAkSepo vacontare // athopagamarUpeNa tatrArthagatiriSyate / pramANAntarato yadvA bhavatvarthagatistataH" / -tattvasaM0 kA0 1620-1622 pR. 464 / 2 "pInatAvizeSarUpAt"-bR0 tti.| 3-ndhAbhAvA-bhAM0 maaN0| 4 arthApatteH pRthakpramANatAM pratividadhAnA anumAne ca tasyA antarbhAvaM samarthayamAnA savistarA carcA prameyakamalamArtaNDe syAdvAdaratnAkare ca dRzyate-pR0 50 pra0 paM. 10-pR. 54 / pR0 283 paM0 22-pR0 309 paM0 22 A0 / 5 abhAvasya prAmANyaM pratikSipantI vistarayutA carcA tattvasaMgrahe mArtaNDe nyAyamacaryAm ratnAkare ca vidyate-tattvasaM. kA. 1660-1691 pR. 474-482 / prameyaka0 pR. 54 pra. paM08-pR. 57 dvi. paM0 14 / nyAyamaja A0 1 pR. 515010-pR. 54 paM0 7 / syAdvAdara. pR. 310 paM0 1-pR. 313 paM0 10 aa0| 6 pR. 580502 / 7-nyajU zA-bR0 sN0| 8-nytaabhaav-bR0| 9 smRtyA"-bR0 tti0| 10-mAbhA-A0 hA0 vi0| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 dvitIye kANDenAmabhAvo gRhyate tasyAbhAvaviSayatvavirodhAt nApyanumAnena hetvabhAvAt' ityAdi yaduktaM tanirastaM draSTavyam / tRtIyapakSasya punarasaMbhava eva Atmano'bhAvAt bhAve'pi tasya jJAnAbhAve kathaM vastvabhAvAvedakatvam vedanasya jJAnadharmatvAt zAnavinirmuktAtmani ca tasyAbhAvAt / atha "caitanyaM puruSasya kharUpam" [ ] iti vacanAt tasyaitadrUpateSyate tarhi jJAnavinirmukta iti na vaktavyam 5svarUpahAniprasakteH puruSasyaiva ca pratyakSAdipramANatvaM bhaved bodharUpatvAt / abhyupagamyata eveti cet tarhi buddhijanma pratyakSamiti na vaktavyam / tataH pramANapaJcakAbhAvo jJAnavinirmuktAtmalakSaNazcAbhAva: pramANaM na bhavati tadanyajJAnalakSaNazcAbhAvaH pratyakSameveti na pramANAntaramabhAvaH / yacca amAvasya prAgabhAvAdibhedatazcAturvidhyaM vastusvarUpatvaM ca pratipAditam tadasaGgatameva yataH svasvabhAvavyavasthitayaH sarva eva bhAvA nAtmAnaM pareNa mizrayanti tasyAparatvaprasakteH / na cAnyato'vyAvRttasvarUpANAmeSAM 10 bhinno'bhAvAMzaH saMbhavati tadbhAve vA tasyApi pararUpatvAd bhAvena tato'pi vyAvartitavyamityaparAbhAvaparikalpanayA'navasthAprasaGgato na kutazcid bhAvena vyAvartitavyamiti dravyamekaM vizvaM bhavet tatazca sahotpattyAdiprasaGgaH parabhAvAbhAvAcca vyAvartamAnasya bhAvasya pararUpatAprasaktiriti pUrvokta eva dossH| na cetaretarAbhAvAtmakatve bhAvAnAM ghaTAbhAvAtmakAt kaTAd vyAvartamAnaH paTo yathA na ghaTastathA parabhAvAbhAvAdapi nivartamAnasya tasya na pararUpateti vaktavyam yato nAsmAkaM ghaTAt paTo bhinnaH 15kaTalakSaNAbhAvavazAt yato nivartamAnasya tatastasya ghaTarUpatAprasaktirbhavatAmiva api tu svasvabhAvavazAt parasparato bhedamanubhavanti bhAvA ityuktaM prAk tena khata eva ghaTAbhAvarUpaH paTaHna punarvastubhUtAbhAvAMzavazAt yena bhavatAmiva tato vyAvartamAnasya tasya pararUpatAprasaktirbhavet / svabhAvAdapi paragatAdasya nivRtteH na pararUpateti cet na, ubhayato vyAvRttasyApi yathA parasya pararUpatA'bhyupagatA tathA'syApi syAt ubhayarUpatA vA syAt tato nivartamAno bhAvaH skhenaiva rUpeNAnyato nivartate 20 nAbhAvAMzavazAditi kuto'smatpakSasamAnatAprasaktiH? yadi punarasmadabhyupagata eva nyAyo'bhyupa gamyate tadA'sadaMzaprakalpanamanarthakamAsajyeta / na ca sadaMzAsadaMzayorAtyantikamedAbhAvAnnAyaM doSaH 'dharmayorbheda iSTo hi' ityAdivacanatastayorbhedAbhyupagamAt Atyantikamedasya ca parasya kvcidnisstteH| "saNadavyarUpeNa paattektessyte| kharUpApekSayA caiSAM parasparaM vibhinnatA" // [ zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 24] 25 iti vacanAt / evaM cAtyantikasya kvacidapi bhedasyAbhAvAdabhAvarUpatA bhAvAnAmanyonyaM na siddhayedityanyonyAbhAvAbhAva eva / evaM kAraNe kAryAbhAvaH kAryAt kAraNAcca bhedAt tadvayAdapi vyAvartamAno'parAparAbhAvavazAd vyAvartata ityubhayato'navasthAlatAM niravasAnAmAtanoti tathA kArye kAraNAbhAvazca / atha kAryAdInAmabhAvaH kAraNAdyAtmakaH svabhAvenaiva kAryAdirUpavikalatayA bhidyate tato nAnyAbhAvavazAdevaM kAryAtmA kAraNAdInAmabhAvo'pi; nanvevaM kAraNAdayo'pi kAryAdibhyaH 30svabhAvenaiva metsyanta iti kimaparAbhAvAzaparikalpanayA? ata eva "kAryAdInAmabhAvaH ko bhAvo ya: kAraNAdi na" ityapi saGgataM syAt kAraNAdereva svarUpasya paryudAsavRttyA kAryAdyabhAvazabdavAcyatvAt tasya ca kAraNAdisvarUpasyAbhAvasya vasturUpatA'smAkamiSTaiva / prAgabhAvAdezca kAraNAdibhAvarUpatayA kAraNAdivibhAgato vyavahAro lokasyApyevaM siddha eva / anuvRttivyAvRttibuddhigrAhyatvAt tatsvabhAvo gavAdivadityatrApi heturasiddhaH sAdhanavikalazca dRSTAntaH abAdhitAnuvRttivyAvRttibuddhigrAhyatvasya 1pR0 580 50 10-15 / 2 pR. 307 paM0 14 Ti0 8 / 3-drapaM neSya-A0 hA0 vi0| 4 pR.581 paM01 tathA pR. 580 paM0 20 / 5bhinno bhA-bR0 vinaa0| 6 "bhinnAbhAvAMza"-bR0 tti0| 7-bhAvAbhAvAbR0 / atra '6-1' ityaGkena 'bhAvasya abhAvAt' iti SaSThItatpuruSaH sUcyate iti bhAti / 8-tmakatvAt bR0 / 9-vAdapi vA. baa.| 10-t svAbhA-vA0 bA0 bhAM0 maa0| 11-raspararU-bR0 la. vinaa| 12 pR. 5815032 / 13-sparavi-bhAM0 maa0| 14 pR. 580 paM0 26 / 15 "anuvRttavyAvRttakhabhAva"-bR0 l.tti.| 16 pR058. pN030| 17 "saugatAnAM gavAdAvapyanuvRttivyAvRttibuddhigrAhyavasyA siddheH"-bR0 l.tti.| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 589 kcidpysiddhH| vastunaH sarvasya sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttatvAt sAmAnyena tatsAdhane kezondukAdibhiranekAntaH pratibandhAbhAvataH sandigdhavipakSavyAvRttikazca hetuH kalpanAsamAropitasya ca vastutvasAdhane'bhyupagamabAdhaH / 'prameyatvAJca' ityayaM punaranaikAntiko hetuH prasajyarUpeNAbhAvena tasyApi pramANataH kathaJcidviSayIkaraNAt / na ca tuccharUpasyAbhAvasyAbhAvAnnAyaM doSaH yato yadi pramANatastasyAbhAvo'vasIyate kathaM na tasya prameyatvaM tasyAbhAvarUpatayA pramANena viSayIkaraNAt 15 atha na pramANatastasya viSayIkaraNaM kathamapramANakaM vaca ucyamAnaM zobheta? tuccharUpasya cAbhAvasyAnabhyupagame prAgabhAvAdayo'pi vasturUpA abhyupagatA na sidhyanti paryudAsa evaiko maarthazca syAt so'pi vA na bhavet kasyacidanivartanAdityuktaM prAk / kSIrAdisvarUpazca yadi dadhyAdInAM prAgabhAvAdistadA siddhasAdhyatA / atha tato bhinno'sAvasadaMzastadA'navasthAdidoSato'yukta iti "kSIre dadhyAdi yannAsti" ityAdi prAgabhAvAdikharUpapratipAdanamayuktam / yadapi "kSIre dadhi bhavedeva" ityAdyabhidhA-10 nem tadapyasaGgatam yato yadi nAma tatpratipAdakaM pramANaM na pravRttaM tathApi kathaM kSIrAdiSu dhyAdisadbhAvaH tadbhAvasya kAraNAyattatvAt ? tadasattvagrAhakapramANAbhAvAddhi tadasadvyavahAranivRttimAtrakameva syAnna tatra dadhyAdisadbhAvaH / niraMzaikabhAvarUpatve ca padArthasya "svarUpa-pararUpAbhyAM nityam" ityAdi sarva nirastam / yacca 'yasya yatra yadodbhUtiH' ityAdi 'udbhavAbhibhavAtmatvAt' iti ca tatra sadasadaMzayoH sattve'pi svata eva yAdbhavAbhibhavau tadA aparanimittAnapekSaNAt sarvadaiva syAtAm na hyani-15 mittasya kasyacit kadAcidudbhavo'parasya cAbhibhavo yuktaH / na caikAbhibhavanimitto'parasyodbhavastadudbhavanimitto vA parasyAbhibhavaH itaretarAzrayaprasaktaH / abhibhavazca svarUpakhaNDanam tacca vinAzaH sa cAhetuka iti nodbhavanimitto'bhibhavaH vinAzasya ca sarvasAmarthya vikalatayA kathamabhibhavanimitto'. parasyodbhavaH? na cAbhibhavAvasthAyAmanupalabdhasya tasyaivodbhavAvasthAyAmupalambhaH siddho yenodbhavAbhibhavavyavasthA bhavet / na ca pratyabhijJAnAdekatvasiddharnAyaM dopaH asadarthagrAhitayA tasya bhrAntatvAt / na 20 ca dharmiNaH sarvadA'vasthAnAt tadAhitayA pratyabhijJAnasya nAyaM doSaH tasyApyAdyadarzanenodbhutasvabhAvatayopalabhyamAnasya punaranupalambhapUrvakamupalabdhasyAnupalambhasamaye'sataH-anyathA tadApyupalambhaprasaGgAt-yat pratyabhijJAnaM tasyAsadviSayatayA bhrAntatvAnatikramAt / na cAvasthAvyatirikto'vasthAtA siddhaH upalabdhilakSaNaprAptasya tasyAnupalambhAt anupalabhyasvabhAvatve vA kutastasya pratyabhijJAnam ? avyatiriktazcedavasthAvinAze tasyApi vinAzaprasaGgaH avinAze viruddhadharmasaMsargAdavasthAbhyastasya 25 medaH anyatrApi tasya tanmAtranibandhanatvAt / yathA ca pratyabhijJAna pramANaM tathA pratipAditameva na punarucyate / tadevamabhAvasya prameyAsaMbhavAta saMbhave'pi tasyArthakriyAsAmarthyavikalatayA vijJAnajananAyogAnna tabAhakamabhAvAkhyaM pramANaM saMbhavatIti sthitm|| etena saMyuktavizeSaNabhAvAdabhAvagrAhIndriyArthasannikarSajamadhyakSa naiyAyikaprakalpitamapi vyudastam / tathAhi-tata tAvadanimittaM na bhavati kAdAcitkanvAt / nAbhAvanimittaM tasyAjanakatvAt / 30 janakatve'pi tasyAnAdheyAtizayatayA sahakAryapekSA'yogAt sarvadA tajjJAnajananaprasaktestajjJAnasyaiva sadbhAvo bhavet / sahakAryAdheyAtizayatve vA'bhAvasya bhAvarUpatA bhavet vizeSapratilambhalakSaNatvAda bhAvasya / paryadAsarUpasya tasyAbhyupagamAdadopazceta, naH svasiddhAntavirodhAt tathApi tathAbhUtasya tasyAbhyupagame pratiSedhyaviviktapradezAdirUpataiva tasyAbhyupagatA bhavet pradezAdizca prathamAkSasannipAtajAdhyakSapratipanna eveti gRhItagrAhitayA kathaM tadanantarabhAvinaH svatantrasyAdhyakSAntarasya pRthak prAmA-35 Nyam abhAvaviSayatvaM vA bhaveta ? tasmAta prasajyapratiSedharUpataivAbhAvasyAbhyupagantavyA tasya ca tathAbhUtasya ghaTAdinA sambandhAbhAvAt 'ghaTasyAbhAvaH' iti kathaM ghaTavizeSyatA? ghaTenAvizeSaNe ca 'ghaTo nAsti' iti na pratItirbhavet api tu 'abhAvosti' ityevaM pratipattiH syAt evaM ca ghaTasyAnivartanAnna kiMcit kRtaM syAt / na cAbhAvaH pradezAdervizeSaNaM saMbhavati bhAvAbhAvayoH sambandhAbhAvAt / na 'tAvat tAdAtmyalakSaNastayoH sambandhaH anyonyavyavacchedarUpatvAt upakAryopakArakabhAvAbhAvAcca / na40 1pR. 5805030 / 2-pasyAbhAvAnnA-bR0 vA. bA. haa0| 3-sya vA-bhAM0 maa0| 4 pR. 581 paM0 2 / 5pR0 5815010 / 6 pR. 581 paM0 19 / pR0 581 paM0 21 / 8pR0 581 paM033 / -mUta_ni-vR0 la* vA. bA. vinA / 10-cchedyarU-bhAM0 mA0 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 dvitIye kANDe-- tadutpattilakSaNaH / na cAparasambandhamantareNa tayorvizeSaNavizeSyabhAvaH sambhavatyatiprasaGgAt / na caitatpratItisAmarthyAdevAbhipretasambandhaprakalpanA pratIteranyathApi siddheH / tannAkSasya saMyuktavizeSaNabhAvAdetatpratipattijanakatvaM yuktam / kiJca, 'iha ghaTasyAbhAvaH' iti svatantro yadyadhyakSapratyayaH kathaM darzanAnantaraM bhavet ? na ca mAnasAdhyakSavat svAtanye'pyAnantarya bhaviSyati tatra skhaviSayAnantaraviSa5yasahakAritvAdestadAnantaryanimittasya sadbhAvAt atra ca tasyAsaMbhavAt / tadevaM ghaTaviviktapradezasAmodbhatenAdhyakSeNa tatsvarUpagrahaNe 'saghaTAt pradezAdayamanyaH pradezaH' 'nAyaM ghaTavAn' 'iha ghaTo nAsti' ityAdayaH pratiSedhavikalpAH pravartamAnA gRhItagrAhitayA smRtirUpatAM bibhrANA na tataH pRthak pramANatAmAsAdayantItyabhyupagantavyam anyathA zuklabhAvadarzanAnantaraM 'zuklo'yaM bhAvaH na nIlaH' iti pratyayo darzanAt pRthaka pramANaM bhavet / evamanyeSAmapi yukti-saMbhavAnupalabdhyAdInAM pramANAntaratvena parapraka10lpitAnAM yathAlakSaNaM pratyakSAnumAnayorantarbhAvo nirAkaraNaM vA vidheyam / tadevaM zabdAdInAM keSAzcita prAmANyameva na sambhavati apareSAM tvanayorantarbhAva ityAlocya nyAyavidoktam-"pramANasya sato'traivAntarbhAvAd dve eva pramANe" [ ] iti / [saugatakRtAM mImAMsakAdisammatapramANAntarapratividhAnaprakriyAM yathAsiddhAntaM svIkRtyA'pAkRtya ca siddhAntinA pratyakSa-parokSatayA pramANadvayavyavasthApanam] 15 atra pratividhIyate yat tAvat pakSadharmatvAditrilakSaNayogino hetoH sAdhyapratipattiranumAna mabhihitam tatra trilakSaNasya hetoravinAbhAvitvaM nAvazyaMbhAvi tatputrAdepailakSaNye'pi gamakatvAdarzanAt / atha yatrAvinAbhAvitvaM tatra trailakSaNyamavazyaMbhAvIti hetostallakSaNamucyate, asdett| 'sarvamanekAntAtmakaM kSaNikaM vA satvAt' iti sAdhayataH kvacidanvayAbhAve'pi sattvasyAnekAntAtma katvena kSaNikatvena vA vinA'nupapattyA gamakatvadarzanAt / tathA, 'pariNAmI dhvaniHkSaNiko vA zrAvaNa20tvAt' ityatrApi na kvacidanvayasadbhAvaH / na cAnityatvamantareNa zrAvaNatvaM saMbhavati nityasya zravaNa jJAnajanakatvAsaMbhavAt yasmin satyeva yad bhavati yadabhAve yanna bhavatyeva kathaM na tat tasya gamakaM bhaveta? tathA sarvo'pi dhUmo'gnimantareNa na kadAcit prabhavatIti vyAptisAdhane nAnvayaH saMbhavati tadasiddhau ca kuto'bhimatapradeze dhUmAd agninizcayaH? atastrilakSaNaparikalpanAyAM vyAptinizcayasya sarvatrAsaMbhavAt kArya-svabhAvahetudvayasyApi gamakatvaM na syAt / tathA 'nAstIha ghaTaH upalabdhilakSaNa25prAptasyAnupalabdheH' ityatrApi dRSTAntAbhAvAnnAnvayaH siddhH| na ca zazazRGgAdiko dRSTAntaH samastIti vaktavyam tatrApi dRSTAntAntarakalpanAyAmanavasthAprasakteH / atha zazazRGgAdAvanupalambhAt pravartitAbhAvavyavahAro'pi mUDhaH anupalabhyamAne'pi pradezavizeSe ghaTAdau yastaM na pravartayati sa nimittadarzanAta tatra pravartyata iti bhavatyeva zazazRGgoMdirabhAvavyavahAre sAdhye'navasthAdoSavikalo dRSTAntaH tatrAnupalambhenAbhAvavyavahArasya pravRttAsadvyavahArazazazRGgAdidRSTAntabalAt prasAdhanAt pradezavizeSe 30 ghaTAbhAvasya tvadhyakSasiddhatvAt, asadetat; yato ghaTAbhAvasiddhirghaTAbhAvanirNaya ucyate saceta siddhaH abhAvavyavahAro'pi siddha eva abhAvanirNayavyatirekeNAbhAvavyavahArAyogAt / na ca pradeze ghaTAbhAvaM nizcinvAno'pi tacchabdAdikaM kazcinna pravartayedityanupalambhena pravartyata iti vAcyam evaM hi bhAvaM nizcinvAno'pi kazcit zabdaM noccArayediti tatpravartanAya hetvantaraM mRgyaM syAt tato ghaTAdAvapyabhAvasya sAdhanAdRSTAntAnveSaNe tatrApyabhAvo yadi dRSTAntAntarAt siddhastadA saivaanvsthaa| 1-dhakalpa-bR. A. hA0 vi0 / 2 yukti-anupalabdhi-saMbhava-aitihyAdInAM pRthak prAmANyapratikSepaH pratyakSa-parokSayozcAntarbhAvastattvasaMgrahe pratipAditaHkA. 1692-1700 pR. 482-484 / 3 prastutacarcayA sAmyaM bibhrANA hetukharUpapradhAnA carcA prameyakamalamArtaNDato'vaboddhavyA-pR0 100 dvi.paM012pR0 107 pra. paM0 7 // 4 "anityatvAbhAve"-bR0 tti0| 5"shrvnnjnyaanjnksm"-bR.tti.| 6 "mahAnasAderanvayArtha grahaNe tatrApi aparanidarzanAd vyAptirnizcetavyA ttraapyprsmaaditynvsthaanaaditi"-bR.tti.| 7 "vyavahAram"bR0 tti.| 8-GgAdera-bhAM0 maaN0| 9-dezagha-bR. aa0| 10-dhanAd dRSTA-bR0 sN0|-dhndRssttaa-aa0| atra 'sAdhane' athavA 'sAdhanAya' iti pAThaH kalayituM yogyo bhAti / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / 591 atha tatra sAdhyAvinAbhUtAdanupalambhAderliGgAd dRSTAntAntaramantareNApyabhAvanirNayaH zabdAdivyavahArasya ca pravRttistarjhanupalabdhAvanvayamantareNApi gamakatvamavinAbhAvamAtrAt kathaM nAbhyupagataM bhavet ? etena 'vyatirekasyAnvayena vinAbhAvAdagamakAGgatA' ityapAstam tena nedaM nirAtmakaM jIvaccharIram aprANAdimattvaprasaGgAditi vyatirekyapi heturgamakaH siddhH| atha sarvathA parokSasyAtmano'nupalambhAdabhAvAsiddharanAtmavattayA ghaTAdInAM sandehAn vyatirekAsiddhito'sya hetornaikaantiktvm| nanvevaM5 kathaM sattvAdeH kSaNikatvavyAptisiddhiryataH kSaNakSayI dhvaniH sidhyeta? athAtra viparyaye bAdhakapramANabalAt sattvasya kSaNakSayitvena vyAptisiddhistatrApi bAdhakapramANabalAdeva nirAtmakAd ghaTAderavicalitasvarUpAdAtmanazca prANAdInAM nivRtteH sAtmakatvena teSAM vyAptisiddhiH kiM nAbhyupagamyate ? athaivamapi svarasaniranvayavinazvarabuddhimAtrajanyatvAt prANAderbuddhisantAnena vyAptiprasaktiH, asadetat; buddhikSaNasya aprApya svakAyekAlaM nivRtteraparabuddhikSaNasya teta utpatterasaMbhavAt santAnavyAvR kutastatra prANAdervRttiH? santAnasadbhAve'pi niraMzasvabhAvasya zaktinAnAtvamantareNa kAryanAnAtvAsaMbhavAt kurtazcittakSaNazcittakSaNAntarajanakaH san prANAderupakArakaH syAt ? atha kAraNazaktibhedAbhAve'pi kAryANyeva bhidyante kathaM tahakSaNikatAyAmarthakriyAvirodhaH sidhyet kramayogapadyAbhyAmarthakriyAbhAvAt tadabhAvo vA yuktisaGgataH syAt ? nityasya cAtmano'saMbhave kathaM tena sAtmakatvaM ghaTAdiSu sandigdhaM yena nirAtmakAd ghaTAdeH prANAdimattvAdeH sandigdho vyatireko bhavet / tasmAt 15 pariNAmyAtmavyatirekeNa jIvaccharIrasya prANAdimattvamanupapannam niraMzasyaikaparamANuvat tadupakArAsaMbhavAcca kUTasthena niraMzakSaNikavijJAnaparamANusantatirUpeNa cAtmanA sAtmakatvasAdhane tasyeSTavighAtakRd viruddhaH prANAdimattvAdihetuH prsjyte| ____ atha sAdhyAbhAve sarvatra sAdhanAbhAvo vyatirekaH sAdhanasadbhAve'pi sAdhyasadbhAvAbhAve vyatireka eva na bhavet sAdhanAbhAvena sAdhyAbhAvasyAvyAptatvAt ya eva ca sAdhyasadbhAva eva sAdhanasa-20 dbhAvaH sa evAnvayaH sa ca dRSTAntadharmiNamantareNApi sAdhyadharmiNyapi viparyaye bAdhakapramANabalAnnizvIyamAnaH kathamasan ? na caivaM pakSatvenecchAvyavasthitalakSaNena tatra pAramArthikasya sapakSatvasya bAdhAanyathA sAdhyadharmiNyeva hetuH avidyamAnasAdhyadharme vartamAno viruddhaH syAt-iti tatrai tayukta eva vartamAnaH kathaM na sapakSavRttiH ? iti yatra vyatirekasadbhAvastatrAvazyamanvayaH yatra cAsau tatrAvazyabhAvI vyatireka iti naikasadbhAve dvitIyasyAbhAvaH; nanvevamapi 'zva udeSyati savitA adyatanAdityo-25 dayAt' 'jAtA samudravRddhiH zazAGkodayadarzanAt' ityAdiprayogeSu hetoH pakSadharmatvAbhAve'pi gamakatvopalabdherna pakSadharmatvaM tallakSaNam athAtrApi kAlasya dezasya vA tAvataH pakSatvamiti pakSadharmatA, na; kAlasyAkAzasya ca pakSatvena saugatasyAniSTeH / athApi bhUtasaMkSobhAdilakSaNaH kAlaH AkAzaM vA pakSatvenAbhyupagamyata eveti nApakSadharmatA, na; lokasya sAdhyAnyathAnupapannahetupradarzanamAtrAdeva pakSadharmatvAdyanusmaraNamantareNApi sAdhyapratipattidarzanAt trailakSaNyasya tatra sato'pyakiJcitkaratvAt / 30 na ca saugatAbhyupagamena hetoH pakSadharmatA sambhavati sAmAnyasyAvastutayA'bhyupagatasya hetutve zazazRGgAderiva pakSadharmatAsambhavAta skhalakSaNasya ca hetatve pakSa eva hetariti naitaddho hetaH abhede dharmidharmabhAvasthAnupapatteH skhalakSaNasya cAnyatrAnanugamAnnAnvayasiddhiH atadrUpaparAvRttasya tasya hetutve'pi skhalakSaNapakSabhAvI doSastadavastha eva atadrUpaparAvRtteH svalakSaNAdavyatirekAt vyatireke anuga tatve pAramArthikatve ca sAmAnyasya bhaGgayantareNa hetutvamabhyupagataM bhavet kalpanAviracitasya hetutve 35 1-zva pramANAdI-la. A. hA. vi.| 2"prANAdInAm"-bR0 l.tti.| 3 "sotsAha"-bR0 l.tti.| 4-rasanira-bR0 / 3-1 ityatI tRtIyAtatpuruSasUcakau bhaatH| 5 tat u-bhAM. mAM. vinaa| 6-rtA NAnta-bR0 la0 vA. bA. vinaa| 7 ghaTAdeH sotsAha prANAdi-A0 hA0 vi0 / atra "sotsAha" iti tRtIyaTippanakaM pAThe praviSTaM bhAti / ghaTodeH bR0 / aGkau paJcamyekavacanasUcakau boddhyau| -mattvAdeH bR0 / SaSTyekavacanasUcakAvako jnyaatvyo| 9-dhanA'sa-vA0 baa0|-dhnaas-bhaaN* maaN0| 10-ye vA bA-bR0 A. vinaa| 11 "sAdhyadharmiNi saadhydhrmH"-bR.tti.| 12 "hetu"-bR.tti.| 13 "AlokasaMjJakam"-bR. la. tti.| 14-nyasya va-vA. baa.| 15-dereva bhA. maaN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 dvitIye kANDekataH pakSadharmatA? kalpanAyAH paramArthato vastvasaMsparzAdityaktaM prAka / na ca parapakSe pakSadharmavaM saMbhavati pakSalakSaNasyaivAsaMbhavAt / "jizAsitavizeSo dharmI pakSaH" [ nyAyabiM0 2,8] iti tallakSaNaM cet naitat yato na tAvat zabde vAdI anityatvaM jijJAsitumarhati khanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanAya tena sAdhanaprayogAt / nApi prativAdI, pratipakSaprasAdhanAya vAdyuktasAdhanapratighAtAya ca tasya prvRtteH| 5nApi prAznikAH teSAM viditavedyatayA tatra jijJAsA'saMbhavAt / svArthAnumAne cahetorlakSaNaM na kathaJcit tadyuktitaH svayameva tatra jijJAsanAt / etena "pratipipAdayiSitavizeSo dharmI" [ ] ityapi lakSaNaM prativihitam yadarthamanamAnamupanyastaM tena tatra jijJAsyavizeSo dharmI pakSa iti cet, na hetAvapi samarthanAt prAga jijJAsanIyavizeSatvAt pksstvpraapteH| sAdhyatvena bubhutsitavizeSo dharmI pakSa iti cet, na; bubhutsitagrahaNasyAnarthakatvAt / sAdhyavizeSo dharmIti cet tathApi na kiJcidvize10SagrahaNena dharmigrahaNena vA prayojanamiti na pakSalakSaNaM paroditamanavadyam / tasmAda yadantareNa yannopapadyate tat sAdhanamitaracca sAdhyamityetAvadeva pakSAdilakSaNamanavadyam / "svarUpeNaiva nirdezya" ] ityAdikamapi pakSalakSaNamekAntavAdino'saGgatam dharmidharmabhAvasyaikAntavAde kathaMcidapyanupapatterityasakRt pratipAdanAt / tadevaM trailakSaNyasyAsaMbhavAt saMbhave'pi sati sAdhyAvi nAbhAvitvamAtreNaiva torgamakatvAnna kiJcit pakSadharmatvAdinA rUpAntareNeti / tathAhi-na kvacit 15dhUmasattAgnivinAbhAvinIti siddhamavinAbhAvitvam tatsiddhau ca satyapi pakSadharmAdivacane tathaiva gama katvam na hi vAstavaM rUpaM sAdhyAvinAbhAvitvalakSaNaM hetorupalabhyamAnaM pakSadharmatvAdivacane'vacane vA svasAdhyaM na sAdhayati na hi vastubalAyAtAM svasAdhyapratipAdanazaktiM liGgaM pakSadharmatvAdivacanAdavacanAdU vA muJcati vastuzaktInAM vcnaadvyaavRtteH| atha trailakSaNyamapi hetoH saMbhavatIti tadapi lakSaNatvena prakalpyate satyaM saMbhavati kintu avinAbhAvitvenaiva hetoH gamakatvaM siddhaM na kiJcittallakSaNavaca20 nena / tathAhi-yadrUpAnuvAdena hetoH svarUpaM lakSyate tadeva lakSaNatvenAnuvaditavyamityavinAbhAvitvarUpAnuvAdamAtreNa hetulakSaNasya parisamApterna pakSadharmatvAdi vidheyamanuvaditavyaM vA lakSaNatvena / na ca tat tatra saMbhavatIti lakSaNatvena vAcyam tathAbhyupagame abAdhitaviSayatvamapi tAdRgvidhe hetau saMbhavatIti lakSaNAntaratvena vacanIyaM syAt / athAvinAbhAvitvaM sadapi pakSadharmatvAdyabhAve'gamakam, na, vyAhatatvAt / tathAhi-avinAbhAvitvaM svasAdhyena vinA tasyAsaMbhava ucyate agamakatvaM tu vinApi 25sAdhyaM saMbhavastasyaiveti kathaM nAnyonyaviruddhayoAhatiH ? atha dharmiNo'nyatrAvinAbhAvitvaM tasya na punarvivAdAdhikaraNe dharmiNIti na pakSadharmatvAdyabhAve tasya gamakatvam tat kimayaM tapasvI vivAdAdhikaraNo(NaM) dharmI zaNDhamudvAhya putraM mRgyate / tathAhi-anyatra tadavinAbhAvitvam vivAdAdhikaraNe tu tannAstIti kathamanyastadvAnucyate ? na ca dharmaH kevalo yadA hetustadA sa kevalo na saMbhavatIti na tAvanmAtrasyAvinAbhAvitvamiti yato dharmamAtravacane'pi sAdhArasyaivAvinAbhAvitvam yathA kRtakatva30 manityatvamantareNAnupapadyamAnaM kRtakatvavatsveva bhAveSu vyavatiSThate na hyanyatra tatkRtakatvaM nApyavinA bhAvIti kRtakatvasyAvinAbhAvitvamAkSiptadharmisvarUpameveti sAmarthyasiddham / tena nAvazyaM tatsattvaM vacanena vidhAtavyaM dharmoparaktadharmiNi pRthakpakSadharmatvavacanamantareNApyanyathAnupapannatvaM kRtakasyArthasya svarUpaM jAnAnastadupalabhamAna eva tadavinAbhAvinamaparaM svabhAvaM jhagityavagacchati yato nAnena pUrvamanyathAnupapattirUpanizcayasamaye'nyatra vyavasthito dhUmo'nyatra vyavasthitena vahninA vinA'nupapanna ityavinA 1"anumeyo'tra jijJAsitavizeSo dharmI" iti nyAyabindusUtrasyAMzarUpaM vacanametad bodhym| 2 "khanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH" ||-nyaayaavtaa0 shlo010| 3 atra 'jijJAsitumarhati' iti pUrvoktamadhyAhAryam / 4-kSasA-bR0 / 5 "anyathA'nupapannalaM hetorlakSaNamIritam / tadapratItisandehaviparyAsaistadAbhatA" ||-nyaayvtaa. zlo. 22 / 6 "anyathAnupapadyamAnabam"-vR. Ti. / liGgam bR0 / 1-1 ityaGkAbhyAM prathamaikavacanaM sUcitamasti / 7-raNadha-A0 haa0vi0| 8-raNe dha-vA. baa0| 9 etatsamAno nyAyo laukikanyAyAjalAvayaM vartate-"paNDakamudvAhya mugdhAyAH putraprArthanam"-bhA0 2 pR. 46 / tatrAsya nyAyasya upayogasthalAnyapi darzitAni santi / 1. "pkssdhrm"-vR.tti.| 11-pannaM kR-bhAM0 maa0| 12 jAnAtina st-maaN0| jaaniimst-vR0| jAnamasta-A0 haa0vi0| 13-labhyamA-bhAM0 mA0 A0 hA0 vi0| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / bhAvaH pratItaH nA'pi tayostathAvidhaH pratibandhaH na ca pradezavyavasthitaM dhUmamupalabhamAno'vazyatayA 'yatra yatra dhUmastatra tatrA'gniH' iti 'tathA ceha dhUmaH' iti parAmRzya 'agnimAn' iti pratyeti kintu parijJAtAvinAbhAvo 'dhUmadarzanAnantaraM pradeze'gniratra' iti prAktanAnubhavadAAt smarati 'asatyatra vahI dhUma eva na syAt' iti liGgarUpAnusmaraNaM prakRtasmaraNasya tathAbhAvamantareNAbhAvapradarzanArthama / athAtro'pyanyathAnupapannaM svarUpaM hetoH kvacidanena nizcetavyam yatra ca tannizcIyate sa sapakSaH5 punastathAvidharUpavedinAM yatrAsau hetustatraiva tato hetostaidanyapratipattiriti pakSadharmAnvayavyatirekabalAdeva heturgamaka iti, naitat sAram ; yato'vinAmAvitvarUpeNaiva sapakSe sattvamatrAkSiptamiti na rUpAntaram / tathAhi-avinAbhAvitvaM rUpaM jJAtaM sad gamakamiti tat kvacid jJAtavyam tena tadrUpaparijJAnopAyatvAt tadarUpaM sadavinAbhAvitvamevaikaM heto rUpaM vidhIyamAnaM svAtmanyantarbhAvayati zeyasattAyA jJAnasattAnibandhanatvAt jJAnaM yathA na pRthagrUpaM tathA kvacit sapakSe sattvamapyapazyataH tadavinAbhAvirU-10 pagrahaNAbhAva iti tadevaikaM rUpaM vidhIyamAnamanyat sarvamAkSipatIti na tasmAddhetoranyadrUpaM yuktam / atha tairvinA tadevaikaM rUpaM hetorna zAyata iti rUpAntaraM kalpyate tarhi na kevalaM sapakSe sattvaM vinA tadrUpaM na jJAyate kintu buddhIndriyAdikamapi vinA tanna jJAyate iti teSAmapi tdruuptaaprsktiH| ata eva "apakSadharmasyApi hetorgamakatve cAkSuSatvamapi zabde nityatvasya gamakaM syAt" [ ] iti paroktamapAstam yatazcAkSuSamanityatvAvinAbhAvi zabdazcAkSuSo na bhavatIti kuto'tra doSAvakAzaH 115 yadapi 'yadi dhUmo'gyavinAbhAvitvamAtrAdagniM gamayet mahAmburAzau kiM na gamayet ?' iti codyam tadapyasaGgatam yato nAnyadezo dhUmo'mbhonidhipAvakAvinAbhAvI siddhaH taddezasAdhyAvinAmAvitvAta tasya / ata eva yadyapyanyadezastho heturnAnyadezasthasAdhyAvinAbhAvI tathApyapakSadharmo'sau gamako na bhavatItyasyArthasya jJApanArtha pRthaka pakSadharmatvavacanaM lakSaNe vidheyamiti na vaktavyam sAdhyAnyathAnupapanatvaikarUpapratipattereva tadarthasya labdhatvAt / etena 'na sa trividhAddhetoranyatrAstIti atraiva niyata 20 ucyate' ityapi nirastam yathoktaprakAreNa sAdhyAvinAbhAvitvasyaiva tritvavyApakatvAt tadvikalasya tasya vidyamAnasyApyakiJcitkaratvAt kiJcitkaratve'pyavinAbhAvitvaikarUpanirNayanimittatayA dRSTAntAdivad hetvanaGgatvAt / khabhAvakAryAnupalambhakalpanAmantareNApyanyathAnupapattimAtrAddhetorgamakatvopapatte vinAbhAvaH trisaMkhyena hetunA vyAptaH / tathAhi-vRkSAcchAyAnumAnaM loke prasiddham na ca vRkSastacchAyAkArya sahabhAvitvAt , nApi svabhAvaH svabhAvabhedopalabdheH / etena tulAdenamanAd unnAmAdyanumAna 25 cintitam 'parabhAgavAn induH arvAgbhAgavattvAt ghaTAdivat' ityatrApi na tAdAtmyaM tadutpattiA parAbhyupagamena saMbhavati UrzvabhAgavatAmadhobhAgavatAM ca paramANUnAM svabhAvabhedAt sahabhAvAcca / ekasAmagryadhInatAprativandhakalpanAyAM rUpAde rasAderivAnumAnaM kAraNAt kAryAnumAnaM prasaktam / tathAhisamAnakAlabhAvino rUpAderyad rasato'numAnaM tat tatkAraNAd rUpajanakAdanumitAdanumAnam / na casamAnakAlabhAvi rUpajanakatvAnumAnaM rasahetoretaditi hetudharmAnumAnam kAraNAt kAryAnumAne'pyevaM 30 doSAbhAvAt / na cAtraivaM lokapratItyabhAvadoSaH hetudharmAnumAne'pi lokapratIterabhAvAt / tathAhitathAvidharasopalambhAt tatsamAnakAlaM tathAvidhaM rUpam arvAgbhAgadarzanAcca parabhAgaM lokaH pratipadyate na punarviziSTaM kAraNam / athApratibaddhAdekato'nyapratipattAvatiprasaGgaH, na; avinAbhUtAdanyato'nyapratipattyabhyupagamAt / atha pratibandhamantareNAnyasyAnyAvinAbhAva eva kutaH ? nanu pratibandho'pyaparapratibandhamantareNAnyasyAnyena kutaH ? atha pratibandho'pi na vAstavaH pratibaddhayoranyaH kintu kAraNAna-35 ntaramaparasya kAryAbhimatasya bhAvo vastukharUpame tacca pUrvottaravastusvarUpagrAhipratyakSAnupalambhAbhyAM nizcIyate tannizcayanameva kAryakAraNabhAvapratibandhanizcayanam / nanvevaM pratyakSAnupalambhAbhyAmanyenAnya 1-bhAvapra-bR0 A0 haa0vi0|2"avinaabhaavH"-bR0 tti0|3-traany-bhaaN0 mAM0 / 4 "saadhy"-bR.tti.| 5 kalpate bhAM0 vi0| 6 zabdanitya-vA0 baa0| 7 "pakSadharmala"-bR0 tti| 8 sa dvivi-bR0 / "avinAbhAvaH"-bR. tti.| 9 pR0 558 paM030-31 tathA pR0 556 Ti. paM0 15 / 10 "pkssdhrmaade:"-bR.tti.| 11 "sahabhAvino( noH) kAryakAraNabhAvAbhAvAt tatra ca tadbhAvAditi"-bR0 tti0| 12-mantebhAga-bR0 vinA / 13 "rasakAraNAt"-bR0 tti.| 14-va taM saptamyA tacca A0 hA0 |-v sa taM saptamyA tacca vi0 / atra kimapi TippaNamantaH praviSTamAbhAti / 15 pUrvokta va-bR0 / idaM pAThAntaraM na mUlalekhakena likhitaM kintu tAvati rikta sthAne pazcAt kenacit pUritamiti lipimedAdU maSIbhedAca spaSTaM jnyaayte| 16-raNAbhA-A0 hA0 vi0 / 76 sa0 ta0 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 dvitIye kANDesyAvinAbhAvitvanizcaye'pi na doSaH / athaikadAnyenAnyasyAvinAbhAvitvadarzane'pi sarvadA sarvatrAnayorevameva bhAva iti na darzanAdarzanAbhyAM nizcetuM zakyam prativandhagrahaNe tu nAyaM doSaH karpUrorNAdIndhanakhabhAvAnukAridhUmasvarUpagrAhiNA viziSTAdhyakSeNa sakRdapi pravRttenAgnidhUmayoH kAryakAraNabhAvanizcayAt dhaMdA'nagnivyAvRttAgnijanyo'dhamavyAvRtto dhUmaH' iti nizcIyate anyathA'nyadaikadApyagnebUMmasyotpAdo 5na bhavet ahetoH sakRdapyabhAvAt bhAve vA nirhetukatAprasakteH / taduktam-'kArya dhUmo hutabhujaH kArya dharmAnuvRttitaH' ityAdi ayuktametat parapakSe kAryadharmAnuvRtterevAyogAt / ekadezena kAryadharmAnuvRttA. vanekAntavAdaprasakteH sarvAtmanA tadanuvRttau kAryasya kAraNarUpatApatteH kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaGgAt ityuktatvAt / kiJca, sarvadA sarvatrAgnijanyo dhUma iti na pratyakSamanupalambhasahAyamapIyato vyApArAn kartuM samartham sannihitaviSayavalotpatteravicArakatvAcca / tatpRSThabhAvino'pi vikalpasya nAtrArthe sAma10 rthyam tadarthaviSayatayA tasya gRhItagrAhitvenAprAmANyAbhyupagamAt / anumAnamapi naivaM pratibandhagrAhakam anavasthetaretarAzrayadoSaprasakteH / na ca bhavatpakSe'pyavinAbhAvitvagrahaNe hetorayaM samAno doSaH yato'nyathAnupapannakalakSaNo heturityasmAkaM hetulakSaNam anyathAnupapannatvaM ca tAdAtmyatadutpattyoH pUrvavat-zeSavat-sAmAnyatodRSTamityeSAM ca tathaikArthasamavAyi-saMyogi-samavAyItyAdInAM ca tathA vItamavItaM vItAvItaM cetyAdInAM ca sarvahetUnAM vyApakam sati gamakatve sarveSAmapyeSAM sAdhyAvinA15bhAvitvAt tadvikalAnAM ca gmktvaayogaat| tasya ca grAhakamUhaH pratyakSAnupalambhaprabhavaH pramANam taccAvisaMvAdakatvAdanakSajatvAliGgajatvAcca svArthAdhyavasAyarUpaM matinivandhanamasmAkama(kam) pramANAntaraM paraiH pramANAntaratvenAvazyamabhyupagantavyam anyathA vyAptigrAhakapramANAbhAvato'numAnasyApyapravRttiprasaktaH / ata evAnumAnaM pramANamabhyupagacchatA 'pratyakSamanumAnaM ceti dve eva pramANe' iti na vaktavyam anumAnAbhyupagame yathoktanyAyena pramANAntarasyApyApatteH / yadapi 'gotvAda viSANI' 20 ityAdau 'samudAyavyavasthAyAH kAraNaM samudAyinaH' ityabhihitam tatrApi vyavasthA yadi zabdAmikA atha vikalpAmikAbhyupagamyate ubhayathA'pi nArthena prativandhasiddhiH ato na kAryaheturgamakaH nApi svabhAvaheturavinAbhAvavaikalye iti sthitam 'upalabdhilakSaNaprAptasya' ityanupalabdhau vizeSaNopAdAnaM cAnarthakam paracaitanya bhUta-grahAdInAmadRzyAnAmapi kvacidabhAvasiddherdAhAdivyavahAradarzanAt / yadi panaranupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdherabhAvo na sidhyet 'nedaM nirAtmakaM jIvaccharIram aprANAdimattvaprasa25GgAt' ityatra prayoge'dRzyAnupalambhAdabhAvAsiddherghaTAdInAM nairAtmyAsiddhito 'yat sat tat sarva kSaNikam' iti vyApteH sAkalyenAsiddhau prakRto'pi kSaNabhaGgo bhAvAnAM na siddhimAsAdayet / yathA ca tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhagrahaNaM parapakSe na saMbhavati tathA asakRt pratipAditam tena 'trisaMkhyahetuvyatirikteSu tathAvidhapratibandhAbhAvAdavinAbhAvasya hetutvavyApakasyAbhAvAddhetvAbhAsatvam' iti yaduktaM tannirastaM draSTavyam yathoktapratibandhena tritvasyAvinAbhAvasya cAvyApteH uktanyAyena tenaiva tayo30 ppteH / ataH 'saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na tAdRzaH' ityAdi sarvamayuktatayA vyavasthitam / yathoktahetuprabhavasya ca sAdhyanizcayasyAnumAnatve'nyataH sambaddhAt sAmAnyAkAreNa pratipattiranumAnamityAdi pramANAntarasya tatrAntarbhAvapratipAdanamayuktam yathoktanyAyAt / zabdasya cAptapraNItatvena sAmAnyavizeSAtmakavAhyArthaviSayasya yathA pramANAntaratvaM tathA prAk pratipAditam / arthApattezca pramANatvenAnumAne'ntarbhAvanaM siddhasAdhanemeva / abhAvasya ca pRthagaprAmANyapratipAdanamasmAkamabhISTameva 35sadasadAtmakavastutattvagrAhiNA'dhyakSeNa yathAkSayopazamaM bhAvAMzavada'bhAvAMzasyApi grahaNAt / kevalaM kvacidupasarjanIkRtasadaMzasya pradhAnatayA'sadaMzasya grahaNaM kvacicca viparyayeNa / na ca sadaMzAsadaMzayore 1-vRttyAgni-bR. A. hA0 vi0| 20569 paM0 18 Ti. 3 / "pazcArdhaM tu-sa bhavaMstadabhAve'pi hetumattAM vilavayet ||"-bR0 Ti0 / sa bhavaMstadabhAve'pi hetumattAM vilayet / iti aparArdham ||-l. tti.| 3-dInAM sa-bR. A0 hA0 vi0| 4 Uhasya parokSapramANabhedalena samarthanaM prameyakamalamArtaNDa-syAdvAdaratnAkarAbhyAmavaseyam-pR0 100 dvi. paM. 4-11 pR. 500 509-pR0516 paM0 15 A0 / 5-tvAlliGga-A0 hA0 vi0| 6 svArthAdyavasAvR0 / svArthavyavasA-A0 hA0 vi0| 7-siddherdA-vA. baa0| 8-rAtmyasi-vA. bA. bhAM* mAM0 vinA / 9-sya vAvyA-vA0 bA0 / 10 pR0 559 paM0 11 tathA pR0 557 Ti. paM0 2 / 11-zva prAmANyamanumA-bR0 / 12-namabhAva-vR0 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 595 kAntena bhedo'bhedo vA ubhayAtmakatayA jAtyantararUpasya vastuno virodhAdidoSavikalasya sAdhitatvAt / tenaikAntabhedAbhedapakSAvAzrityAnavasthAdi sakalameva dUSaNajAtamanAspadam adhyakSapramANaprasiddhe sadasadAtmake vastuni sarvasya dUpaNatvenAbhihitasya tadAbhAsatvAt / upamAnAderapyavisaMvAdakasya pramANatve sarvasya parokSe'ntarbhAvAt anyasaMkhyAvyudAsena pratyakSa parokSaM ceti dve eva pramANe abhyupagantavye anyathA tatsaMkhyAnavasthiteH / [ mukhyavRttyA saMvyavahAreNa ca parokSapramANasya svarUpavibhajanam ] kiM punaridaM parokSam ? avizadamavisaMvAdi jJAnaM parokSam / tena "mukhyasaMvyavahAreNa saMvAdi vizadaM matam / / jJAnamadhyakSamanyaddhi parokSamiti saMgrahaH" [ ] iti / "yad yathaivAvisaMvAdi pramANaM tat tathA matam / visaMvAdyapramANaM ca tadadhyakSa-parokSayoH" // [ 1 timirAdyupaplutaM jJAnaM candrAdAvavisaMvAdakatvAt pramANam tatsaMkhyAdau tadeva visaMvAdakatvAdapramANaM pramANetaravyavasthAyAstallakSaNatvAt yato jJAnaM yadapyanukaroti tatra na pramANameva samAropavyavacchedApekSatvAt anyathA dRSTe pramANAntaravRttina syAt kRtasya karaNAyogAt tadekAntahAneH kathaMcit karaNAniH tadasya visaMvAdo'pyavastunirbhAsAcandrAdivastunirbhAsAdavisaMvAdo'pItyekasyaiva jJAnasya 15 yatrAvisaMvAdastatra pramANatA itaratra tadAbhAsateti prAk pratipAditatvAnna punarucyate / sthitametat pratyakSaM parokSaM ca dve eva prmaanne| __ atra ca mati-zrutA'vadhi-manaHparyAya-kevalajJAnAnAM madhye mati-zrute mukhyataH parokSaM pramANam / avadhi-manaHparyAya-kevalAni tu pratyakSaM pramANam / taduktaM vAcakamukhyena "mati-zrutA'vadhi-manaHparyAya-kevalAni jnyaanm"| "tat prmaanne"| "Adye prokssm"| "prtykssmnyt"| [ tattvArtha0 1-9,10,11,12] asya ca sUtrasamUhasya vyAkhyA gandhahastiprabhRtibhirvihiteti na pradarzyate / parokSapramANatA ca matermukhyavRttyA'tra pradarzitA / saMvyavahAratastu vizadarUpasya matibhedasya pratyakSatA'bhyupagataiva // 1 // 25 1 etatpadyagato bhAvaH zrIsamantabhadreNa "tattvajJAnaM pramANaM te"-AptamI0 zlo0 1.1] iti kArikAMzena pratipipAdayiSitaH, sa eva ca bhaTTArakAkalaGkena aSTazatyAM spaSTIkRtaH / tadyathA "buddharanekAntAt yenAkAreNa tattvaparicchedastadapekSayA prAmANyamiti tena pratyakSatadAbhAsayorapi prAyazaH saMkIrNaprAmANyetarasthitirunnetavyA prasiddhAnupahatendriyadRSTerapi candrArkAdiSu dezapratyAsattyAdyabhUtAkArAvabhAsanAt tathopahatAkSAderapi saMkhyAdivisaMvAde'pi candrAdikhabhAvatattvopalambhAt tatprakarSApekSayA vyapadezavyavasthA gandhadravyAdivat / tathAnumAnAderapi kathaMcinmithyApratibhAse'pi tattvapratipattyaiva prAmANyam"-aSTaza0 aSTasa. pR. 276 paM0 15- / 2-kssyoH|| asti taimi-bhA0 |-kssyoH|| asti timi-mA0 / 3-dapyupaka-bhA0 maa0| 4 "mati-zrute"-bR0 tti0| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 dvitIye kANDa [ darzanaviSayIbhUtasya prameyasya na vizepAkAreNa zUnyatvam na vA jJAna viSayIbhUtasya sAmAnyAkAreNa iti nirUpaNam ] sAmAnyavizeSAtmake ca pramANaprameyarUpe vastutattve vyavasthite dravyAstikasyAlocanamAtraM vizepAkAratyAgi darzanaM yat tat satyam itarasya tu vizepAkAraM sAmAnyAkArarahitaM yada jJAnaM tadeva 5pAramArthikamabhipretam 'pratyekamepo'rthaparyAyaH' iti vacanAt / pramANaM tu dravyaparyAyau darzana - jJAnasvarUpAvanyonyAvinirbhAgavartinAviti darzayannAha davaDhio vi hoUNa daMsaNe pajjavaDhio hoi / uvasamiyAIbhAvaM paDDucca NANe u vivarIyaM // 2 // asyAstAtparyArthaH-darzane'pi vizeSAMzo na nivRttaH nApi zAne sAmAnyAMza iti / 10 dravyAstiko'pi iti AtmA dravyArtharUpaH sa bhUtvA darzane sAmAnyAtmake sa hyAtmA cetanAlokamAtrasvabhAvo bhUtvA tadaiva paryAyAstiko vizeSAkAro'pi bhavati / yadA hi vizeSarUpatayA''tmA saMpadyate tadA sAmAnyasvabhAvamaparityajanneva vizeSAkArazca vizeSAvagamasvabhAvaM jJAnaM darzane sAmAnyaparyAlocane pravRtto'pyupAttajJAnAkAraH na hi viziSTena rUpeNa vinA sAmAnyaM sNbhvti| etadevAha-aupazamikAdibhAvaM pratItya iti aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikAdIn 15bhAvAn apekSya vizeSarUpatvena jJAnasvabhAvAda vaiparItyaM sAmAnyarUpatAM pratipadyate vizeSarUpaH san sa eva sAmAnyarUpo'pi bhavati na hyasti sAmAnya vizeSavikalaM vastutvAt zivakAdivikalamR. svavat vizeSA vA sAmAnyavikalA na santi asAmAnyatvAt mRttvarahitazibakAdivat // 2 // [ upayogasvAbhAvyAdeva chAnasthikayoni-darzanayoH kramavartitvam na punaH kevaligatayo stayoH sahavartitvAt iti pratipAdanam ] ... atra ca sAmAnyavizeSAtmake prameyavastuni tAhi pramANamapi darzanajJAnarUpaM tathApi cchadmastho. payogasvAbhAvyAt kadAcid zAnopasarjano darzanopayogaH kadAcittu darzanopasarjano jJAnopayoga iti krameNa darzanajJAnopayogau kSAyike tu jJAnadarzane yugapadvartinI iti darzayannAha sUriH maNapajavaNANato NANassa ya darisaNassa ya viseso| kevalaNANaM puNa daMsaNaM ti NANaM ti ya samANaM // 3 // 25 manaHparyAyajJAnamantaH paryavasAnaM yasya vizleSasya sa tathoktaH jJAnasya ca darzanasya ca vizleSaH pRthagbhAvaH matyAdiSu caturSu jJAnadarzanopayogI krameNa bhavata iti yAvat / tathAhi-cakSuracakSuravadhijJAnAni cakSuracakSuravadhidarzanebhyaH pRthakAlAni chadmasthopayogAtmakajJAnatvAt zruta-manaHparyAyajJAnavat vAkyArthavizeSaviSayaM zrutajJAnam manodravyavizeSAlambanaM ca manaHparyAyajJAnam etadvayamapi adarzanasvabhAvaM matyavadhijJAnadarzanopayogAd bhinnakAlaM siddham / kevalajJAnaM punaH kevalAkhyo 30 bodhaH darzanamiti vA jJAnamiti vA yat kevalaM tat samAnaM samAnakAlaM dvayamapi yugapadeveti bhAvaH / tathAhi-ekakAlau kevaligatajJAnadarzanopayogau tathAbhUtApratihatAvirbhUtatatsvabhAvatvAt tathAbhUtAdityaprakAzatApAviva yadaiva kevalI jAnAti tadaiva pazyatIti suurerbhipraayH||3|| 1 pR0 457 gA0 150 10, 13 / 2"AtmA na kevalaM pryaayaarthikH"-bR.tti.| 3-NANaMdo bR0 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 597 jJAnamImAMsA / [ kevalajJAna-darzanayoH sahabhAvitve vipratipadyamAnAnAM keSAMcinmatasya sAdhikSepaM nirdezaH] ayaM cAgamavirodhIti keSAMcinmatamupadarzayannAha keI bhaNaMti "jaiyA jANai taiyA Na pAsai jiNo"tti / suttamavalaMbamANA titthayarAsAyaNA'bhIrU // 4 // 1"jinbhdrkssmaashrmnnaadiinaam"-l.tti.|| prastutAM kevalajJAna-kevaladarzanopayogacarcA tulanAdRSTyA aitihAsikadRSTyA cAbhyasituM jainetaradarzanagatAM sarvajJavamImAMsAM pUrvaM saMkSepeNAtra pakSapratipakSavibhAgapurassaramupanyasya anantaraM jainadarzanagatA sA kizcid vistarataH pradarzayitumabhipretA / . tathAhi-prathamaM tAvat bhAratIyadarzaneSu sarvajJatvasambhavAsambhavaviSayAveva dvau pakSau staH / cArvAkA jaiminIyAzca sarvajJa* khAsambhavapakSagrAhiNaH [mImAM01-1-2 zAbarabhA0 tathA zlo0 vA. zlo. 113 prabhRti, mImAM01-1-4 zAbarabhA0 zlo. vA0 zlo0 26] taditare ca sarve dArzanikAH sarvajJatvasaMbhavapakSagrAhiNaH santi / sarvajJavasambhavapakSamAhiSvapi kecidIzvaravAdinaH kecicAnIzvaravAdinaH / tatra IzvaravAdino vaizeSika-naiyAyika-pAtajalaupaniSadAH anIzvaravAdinazca saangkhy-bauddh-jnaaH| IzvaravAdina Izvare anAdyanantaM-nityaM-sarvajJavaM manyamAnAH yogaprakarSaparAkASThAprApteSu keSucid jIvAtmasvapi sAdisAntaM-anityaM-sarvajJavaM svIkurvate [ kandalI pR0 56 paM0 24, prazastapA0 pR. 187 paM0 7 tathA kandalI pR0 195 paM0 19 / nyAyada0 4-1-21 vAtsyA. bhA0 nyAyavA0 nyAyavA0 tA0 TI0 / nyAyamaJja0 A0 2 pR0 103 paM0 19 tathA A0 3 pR. 200 paM0 28 / yogada0 1-25, 3-49, 554-31 bhA0 TI0 / brahmasU0 1-1-3,4,5,2-1-1, 14,2-3-18 zAGkarabhA0 bhA0 / zrIbhA0 / ] parantu anIzvaravAdinaH keSucid yogimUrdhanyeSveva jIvAtmasu sarvajJakhamabhyupagacchanti-["buddhAnAM hi sA bhagavatAM sarvaprakAraM gocaraH sarvAkArasarvajJeyajJAnAvighAtAditi"-kA. 22 vijJaptimAtra. vR0 pR. 11504 / "klezA hi mokSaprApterAvaraNamiti atasteSu prahINeSu mokSo'dhigamyate jJeyAvaraNamapi sarvasmin jJeye jJAnapravRttipratibandhabhUtam xxx tasmin prahINe sarvAkAre jJeye'saktamapratihataM ca jJAnaM pravartata ityataH sarvajJasamadhigamyate" -kA0 1triMzikAvijJa0 bhA0 pR0 1550 8-11 / "acitto'nupalambho'sau jJAnaM lokottaraM ca tat" / kA0 29 triNshikaavijny0|| "Adyasya klezabIjam itarasya dvayAvaraNabIjam taduddhAtAt sarvajJatAvAptirbhavatIti"-kA0 29 triMzikAvijJa0 bhA. pR. 44 paM0 17-18] atra mukhyatayA dvau vizeSA jJAtavyau tatra prathamo nityAnityattaviSayakaH yathA sAyasammataM sarvajJatvaM janyakhena sAdikaM dehAdiparyantasthAyitvena ca sAntaM boddhavyam jainasammataM tu sArvayaM sAdikamapi pravAharUpeNAvinazvaravAd videhAvasthAyAmapi sadA sattvena anantaM boddhavyam / dvitIyazca svarUpaviSayo vizeSaH sa cAyam-vaizeSikAdisakalajanetaradarzanasammatamIzvarIyamanIzvarIyaM vA sArvazya sAmAnya-vizeSatadvat sakalatraikAlikagocaramekavidhameva / janasammataM tu sArvazyaM sAmAnyavizeSAtmakasakalatraikAlikavastugocara sadapi gauNapradhAnabhAvena sAmAnyAvagAhitayA vizeSAvagAhitayA ca bhidyamAnaM kevalajJAnakevaladarzanasaMjJAdvayena vypdishyte| tatra jainavAdinaH sarvepi sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca nirvivAdamabhyupagacchanto'pi tadIye svarUpe vipratipadyante-kecit kevalajJAna-kevaladarzanayoH krama samarthayante / kecit tayoryogapadyaM vyavasthApayanti / kecica tayoraikyaM prasthApayanti / amI trayo'pi pakSAH zvetAmbarIyavAGmayeSu carcitAH labdhAvakAzAzca dRzyante / digambarIyavADmayeSu tu dvitIya eva pakSazcarcito lbdhprtisstthshcaavekssyte|| ime trayopi pakSAH vizeSaNavatyAm , vizeSAvazyakabhASye, nandisUtracUAm [liM0 li. pR. 8-9] haribhadrIyAyAm [vA. li. pR0 21-] malayagirIyAyAM ca nandisUtravRttI, [pR0 134 dvi0-pR0 138 dvi.] dharmasaGgrahaNyAm , tattvArthabhASyavRttau [pR0 110 paM0 14 ] prajJApanAvRttau [pR0 531 pra. paM09-pR0 533 pra0 ] jJAnabindau [pR0 154 paM0 4 ] ca savistaraM dRshynte| atroDriyamANAH sarvA api gAthA vizeSaNavatyantargatA avaboddhavyAH tAsu yA yA vizeSAvazyakabhASya-nandisUtracUrNinandisUtralaghuvRtti-dharmasaMgrahaNI-nandisUtramalayagirivRttiSu AgatAH tAstatra tatra tattadnthanAmnA sUcitAH / yacca gAthA-vivaraNaprabhRti vizeSAvazyakabhASyAdiSu adhikamupayogi ca vartate tadapi tatra tatra TippaNyA samupanyastam Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 dvitIye kANDe "keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI niyamA / aNNe egaMtariaM icchaMti suovaeseNaM // 184 // nandi0 0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1336 / nandi0 ma0 / agena caiva jI daMsaNamiccheti jinavariMdassa / jaM ciya kevalagANaM taM ciya se darisaNaM biMti // 185 // -- nandi0 cU0 / nandi0 0 dharmasaM0 gA0 1337 / nandi0 ma0 / jaiha kira khINAvaraNe desaNNANANa saMbhavo Na jiNe / ubhayAvaraNAIe taha kevaladaMsaNassAvi // 186 // - nandi0 pU0 / nandi0 0 dharmasaM0 gA0 1352 / nandi0 ma0 / - * desaNNANovara me jaha kevalaNANasaMbhavo bhaNio / desaddaMsaNavigame taha kevaladaMsaNaM hoi // 187 // - nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1353 / nandi0 ma0 / 193 // aha dekhaNANadaMsaNavigame tuha kevalaM mayaM nANaM na mayaM kevala saNamicchAmetaM NaNu taveyaM // 188 // - nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1354 / nandi0 ma0 / desaNNANAbhAvo jaha avisayaliMganimittA gutto jiNammi evaM Na u kevaladaMsaNAbhAvo // 189 // ahavA Na ceva desaNNANAbhAvo jigammi kiM karma hai jAga jeNa jiNaMdo tesiM visae aparisese // 190 // taha viyaNa paMcANI bhaNNai samayammi mA hu hojjA hi / kevalaNANAkasiNappa saMgadoso jiNaMdassa // 191 // puNe mahAtalAge Natthi pabhuttaM tadaMtavattINaM / jaha sesatalAgANaM jiNammi tad sesaNANaNaM // 192 // ahavA jaha saMtANa vi gahU-tArAINa dinakarambhudae na puhuttamevamaNNaNANA kevala ahavA khaovasamiyattaNeNa chaumatthabhAvavattINi / kevalaNANaM khaiyaM jeNa jiNe ( s) saMbhavo tassa // 194 // kevalasaNamevaM chamatye paritha taM jao saiyaM jai taM natvi jiNammi vi to karatha tayaM gaya 1 // 195 // Natthi / siddhaM ca cauviyappaM ca daMsaNaM sAsaNe bahuso // 196 // kiMtu gANaM ti daMsaNaM ti ya evaM cipa kevalaM tassa // 197 // iharA phuTamaNNataM puNaruta girarathayA yA vi // 198 // sAgArANAgAraM siddhANaM lakkhaNaM kaha Nu // 199 // - vizeSA0 bhA0 gA0 3093 pUrvArdham / 1 "itva kevalaNANadaMsaNovayogehiM bahudhA samayasabhAvaM AyabuddhIe pakaSpitA imaM bhati" "iha ca kevalajJAnadarzanopayoga cintAyAM kramopayogAdau sUrINAmanekavidhA vipratipattirataH saMkSepato vineyajanAnugrahAya pradarzanArtha kriyata iti / tatra" - nandi0 la0 / 1 nandi0 cU0 / chaumatthammi jiNammi va jaM NatthI savtraheva taM AdaNa usavvaso thiya kevaligo Natthi daMsaNaM ja ega donda vi to egayarova ogayA juttA paileyAvaraNa kaha vA vArasa vihovaogattaM / 2 "gAthAdvayam asya vyAkhyA kecana siddhasenAcAryAdayo bhaNanti kim ? yugapadekasminneva kAle jAnAti pazyati tyekaH kevalI navamyaH niyamAniyamena / anye jinabhAgaNikSamAzramaNaprabhRtaya ekAntaritaM jAnAti pazyati cetyevamicchanti zrutopadezena yathA zrutAnugamAnusAreNetyarthaH / anye tu vRddhAcAryAH na naiva pRthak pRthagdarzanamicchanti jinavarendrasva kevalina ityarthaH kiM tarhi yadeva kevalajJAnaM tadeva se tassa kevalino darzanaM bruvate kSINAvaraNasya dezajJAnAbhAvAt kevaladarzanAbhAvAditi bhAvanA artha gAthAdvayArthaH " nandi0 0 / 3 " je bhaNati kevalaNANadaMsaNANa emase te imaM hetujuti bhati" nandi0 cU0 / "adhunA ye kevalajJAnadarzanA bhedavAdinastanmatamupanyasyannAha " - nandi0 la0 / 4 "esa te hetujuttaM tahA atthaM Na saMsahai tti heuttaraheujuttINa ceva bhaNati A (!) vA saMsahai tahA uttaraheU juttIe ceva bhaNati / medaNANovarame jaha kevalaNANa saMbhavo bhaNito / desaddaMsaNavigame taha kevaladaMsaNaM hoI" // nandi0 cU0 / " siddhAntanAyAda" nandi0 0 / 5 ito gAvAta upari adhastAd vA yA yA adhikA gAthA vizeSAvazyakabhASye viyante tAH sarvA api atra nirdiSTAH"sAo lIo jaM sAgarona omalAbhAo / teNe siddhaladvI uppama tavauttassa // evaM ca gamma dhuvaM taratamajogovaogayA tassa / jugavovaogabhAve sAgaravisesaNamajutaM // ava maI savvaM ciya sAgAra se tao adoso tti / nANaM ti daMsaNaM ti ca na viseso taM ca no jamhA // sAgAramanAgAra lakkhaNameyaM ti bhaNiyamiha ceva / taha nANa-daMsaNAI samae vIsuM pasiddhAI // mArga paMcaviNaM cavvihaM daMsaNaM karato " gA0 2089-3093 / bhaNiyamiva ya kevalanANuvauttA muNaMti savvaM ti / pAsaMti savvau ttiya kevaladiTThIhiNaMtAhiM // gA0 3094 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| 599 NANassa jANiavve visao jai daMsaNassa daTThavve / jutaM to iharA puNa lakkhaNavehammamAvaNaM // 20 // aha vA jai NANeNa vi dIsai Najai ya daMsaNeNAvi / evaM khu NANadaMsaNaparUvaNA kappaNAmettaM // 201 // evaM ca sesadasaNaNANANa vi NAma pattamegattaM / siddhANi a patteaMdasaNaNANANi samayammi // 202 // kaha vA jiNeNa bhaNiyaM doNi ahaM nANadaMsaNahAe / somilapucchAe jai daMsaNaNANANamegattaM // 203 // Aha jao ciya jIvANaNNAI teNa tesimegattaM / bhaNNai to sesANa viNANANaM pattamegattaM // 204 // tAI pi jIvabhAvANaNNAI je ya sesayA bhAvA / aNNoNNaliMgabhiNNA khaovasamiAdao paMca // 205 // sai jIvANaNNate NANattaM tava mayaM aho tesiM / Na mayaM kevaladaMsaNaNANANaM eva micchA te // 206 // jaha jIvANannANaM nANattaM sesabhAvameyANaM / taha jIvANaNNANaM NANattaM kevalANaM pi // 207 // aha bhaNiyaM ca jiNamae jANai pAsai ya kevlnnnnaannii|nn vi dasaNa titamhA NANaM ciya daMsaNaM tassa // 20 // bhaNNai jahohiNANI jANai pAsai ya bhAsiyaM sutte / Na ya NAma ohidasaNaNANegataM taha imaM pi // 209 // -nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM gA0 1355 / nandi0 ma0 / jaM pAsai tti bhaNiyaM tamhA taM daMsaNeNa ghettanvaM / jeNa visesiyameaMpaNNavaNadasAisuttesu // 210 // khINe paMcavihammi vi NANAvaraNammi jANai jagaM ti / pAsai ya daMsaNAvaraNavippaNAsammi savvaNNU // 211 // maiNANANatyaMtarabhUyassa vi cakkhudaMsaNasseha / jaha daMsaNokyAro jutto taha kevalasAvi // 212 // bhaNNai cakkhuddesaNamainANattamiha kAlabheyakayaM / jaM jatya dasaNaM tattha Natthi kAlammi NANaM tu // 213 // jai vA jugavaM cakkhuIsaNamaiNANavisayayA hojA / to juga chaumatthe vi hoja uvaogadugamevaM // 214 // tamhA acakkhudaMsaNamiha dasaNamiTTamuggahehAo / savvattha avAo dhAraNA ya suddhaM maINANaM // 215 // Aha kimoggahamettaM Na dasaNaM hoi semayaM NANaM / bhagNai egamamaio jamoggaho Novaogo u // 216 // aMtomuhuttamettaM uvaogo Niyamio jao sutte / tamhA daMgaNakAlo siddho phuDamoggahehAto // 21 // jaha sesaNANadaMmaNaNANattaM taha jiNammi kimaNiTuM ? / NANattaM kevalaNANadaMsaNANaM salakkhaNao // 218 // NANaM vattaM dasaNamavvattaM bhaNai desiyaM samae / to NANadaMsaNANaM jiNammi savisesaNaM juttaM // 219 // bhaNgai kevaladasaNamavattaM jeNa hoja ko heU / jai nANAo annaM vattaM ca haveja ko doso ? // 220 // jaha savvaM viSNeyaM NANeNa jiNo'malaM vijANei / taha daMsaNeNa pAsai NiyayAvaraNakkhae savvaM // 221 // jesimaNiTuM daMsaNamaNNaM NANA hi jiNavariMdassa / tesi na pAsai jiNo savisayaNiyayaM jao NANaM // 222 // Aha pihabhAvammi vi uva uttA daMge ya NANe ya / bhaNiyaM to jugavaM so naNu bhaNiyamiNaM pitaM sunnsu|| gA0 3095 / aha savvasseva na kevalissa do kiMtu kAsai haveja / mo ya jiNo siddho vA taM ca na siddhaahigaaraao|| gA0 3097 / ahavA puvvaddheNa va siddhamiko ti kiMtha viieNaM / itto ciya pacchaddhe vi gammaI savvapaDiseho // gA. 3098 / to kahamiheva bhaNiyaM uvauttA dasaNe ya nANe ya? / samudAyavayaNameyaM ubhayaniseho ya pattayaM // gA0 3099 / jamapajaMtAI kevalAI teNobhaovaogo tti / bhaNNai nAyaM niamo saMtaM teNovaogo tti // gA0 3100 / egayarANuvautte tadasavvadarisaNattaNa na taM ca / bhaNNai cha umatthassavi samANamegantare savvaM ||gaa. 31.3 / aha jammi novautto taM nayi taona dNsnnaaitige| asthi jugavovaogo tti hou sAhU kahaM viglo?|| gA0 3106 / Aha bhaNiyaM naNu sue kevaliNo kevalovaogeNa / paDhama tti teNa gammai saovaogobhayaM tesiN|| gA0 3108 / uvaogaggahaNAo iha kevalanANadasaNaggahaNaM / jai tadaNatthaMtarayA haveja suttammi ko doso ?||gaa03109| taggahaNe kimiha phalaM naNu tadaNatyaMtarovaesatthaM / taha vatthuvisesatyaM sayaso suttAI samayammi // gA0 3110 / siddho kAiya-nosaMjayAipajAyao sa evego / suttesu vise sijai jaheha taha savvavatthUNi // gA0 3111 / jai kevalINa jugavaM uvaogA hoja hoja to evaM / sAgAra'NagArayamIsANa ya tiNhamappabahuM // gA0 3125 / jai nannunnAvaraNaM nAkAraNayA kahaM tadAvaraNaM / etarovaoge jiNassa taM bhaNNai sahAvo // gA0 3134 / pariNAmiyabhAvAo jIvataM piva sahAva evAyaM / egaMtarovaogo jIvANamaNaNNaheu tti // gA0 3135 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 dvitIye kANDe jaha pAsai taha pAsau pAsai jo jeNa daMsaNaM taM se / jANai a jeNa arahA taM se NANaM ti ghettavvaM // 223 // -nandi* cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1356 / nandi0 ma0 / jaM kevalAI sAI apajjavasiyAI do vi bhaNiAI / to biMti kei jugavaM jANai pAsai ya savaNNU // 24 // -nandi0 cU0 / nandi0 la. / dharmasaM0 gA0 1338 / nandi0 m0| iharA''INihaNattaM micchA''varaNakkhao tti va jiNassa / iyareyarAvaraNayA ahavA NikAraNAvaraNaM // 225 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3102 / nandi0 cU0 / nandi0 la. / dharmasaM0 gA0 1339 / nandi0 mH| taha ya asavvaNNuttaM asavvadarisattaNappasaMgo ya / egaMtarovaoge jiNassa dosA bahuvihIyA // 226 // -nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1340 / nandi0 ma0 / ThiikAlaM jaha sesaIsaNaNANANamaNuvaoge vi / diTThamavaTThANaM taha Na hoi kiM kevalANaM pi // 227 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3101 / tulle vi NANadasaNasambhAve kiha Nu jugavamuvaogo / chaumatthassANiTTho iTTho ya jiNassa duviho vi ? // 228 // savvakkhINAvaraNo aha maNNasi kevalI Na chaumattho / to jugavamajugavaM pi ya uvaogavisesaNaM tesi // 229 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3104 / desakkhae ajuttaM jugavaM kasiNobhaovaogittaM / desobhaovaogo puNAi paDisijjhae kIsa ? // 230 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3105 / aha NevaM so gheppau jaha chaumatthassa taha jiNassAvi / doNhaM uvaogAgaM egayaro egasamayammi // 231 // to bhaNai eva micchA ubhayAvaraNakkhao tti kevlinno| uvauttassegayare jeNegayarassa AvaraNaM // 232 // bhaNNai bhiNNamuhuttovaogakAle vi to tiNANassa / micchA chAvaTThIsAgarovamAI khovsmo|| 233 // -nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM. gA0 1341 / nandi0 m0| 1 "evaM parAbhippAe paDisiddhe egaMtarovayogatA siddhaa| tahavimaM bhaNNati"-nandi0 cuu0| 2 "tattha je te bhaNati jugavaM jANai pAsai ya te imaM uvavattiM uvdisNti"|-nndi. cU0 / "sAMprataM yugapadupayogavAdimatapradarzanAyAha"-nandi0 la0 / 3 "yasmAt kevalajJAnadarzane sAdyaparyavasite dve api bhaNite tato bruvate kecana siddhasenAcAryAdayaH kim ? yugapadekasmin kAle jAnAti pazyati ca kaH? sarvajJa iti gAthArthaH"-nandi0 l.| 4 "itarathAnyathA AdinidhanavaM sAdiparyavasAnalaM kevalajJAnadarzanayorutpattyanantarameva kevalajJAnopayogakAle kevaladarzanAbhAvAdeva kevaladarzanopayogakAle'pi kevalajJAnAbhAvAt / tathA, mithyAvaraNakSaya iti vA jinasya-na hyapanItAvaraNau dvau pradIpau krameNa prakAzya prakAzayata ityabhiprAyaH / tathA itaretarAvaraNatA-khAvaraNe kSINepyanyatamabhAve anyatamAbhAvAditi bhAvanA / athavA niSkAraNAvaraNamityakAraNameva anyataropayogakAle'nyatarasyAvaraNam tathA ca sati sarvadeva bhAvAbhAvaprasaGgastathA coktamnityaM vA sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkalasaMbhavaH // iti gAthArthaH" -nandi0 l.| 5 "vyAkhyA-tathA ca sati asarvajJavaM asarvadarzivaprasaGgazca pAkSikaM vA asarvajJavam-yadA sarvajJo na tadA sarvadarzI darzanopayogAbhAvAdeva, yadA sarvadarzI na tadA sarvajJaH jJAnopayogAbhAvAt / evamekAntaropayoge hyupagamyamAne sati jinasya kevalinaH doSA bahuvidhA iti gAthArthaH"-nandi0 l.| 6 "evaM pareNa bahudhA bhaNite AgamavAdI uttrmimmaah"|-nndi0 cuu0| "evaM pareNokte satyAgamavAdyAha"-nandi0 l.|| 7 "vyAkhyA / yaduktamitarathAdinidhanatvamiti / tadasaditi darzayati-upayogAnupayogakAlApekSayaiva sAdyaparyavasitakhAt kevalajJAnadarzanayorityabhiprAyo na cAnarthamidam katham ? bhaNyate anyathA hi bhinnamuhUrtopayogakAle matyAdInAM tatastrijJAninaH mithyA SaTSaSTisAgaropamANi kSayopazamaH pratipAditazca sUtre na ca yugapadeva matyAdhupayogaH / evaM kSAyikopayogepi bhaviSyati / jIvakhAbhAvyAditi gAthAbhiprAyaH"-nandi0 l.| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | aha Na vi evaM to guNa jahena khINaMtarAio arhaa| saMte vi aMtarAkvayammi paMcappagAram // 234 // - nandi0 cU0 / nandi0 0 dharma0 gA0 1342 nandi0 ma0 / samayaM Na deha ladda va muMjai upabhuMjaI ya samvaSNU jammi deha laha va bhuMja va taheva evaM pi // 235 // nandi0 cU0 / nandi0 sa0 / dharmasaM0] gA0 1343 / nandi0 ma0 / detassa labhaMtassa ya bhujaMtassa vi jigassa esa guNo khINaMtarAiyate jaM se vig Na saMbhava // 236 // - nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1344 / nandi0 ma0 / uvauttassemeva ya NANammi va daMsaNammi va jiNassa / khINAvaraNaguNo'yaM jaM kasiNaM muNai pAsai vA // 237 // nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1345 / nandi0 ma0 / to bhai kevalANaM patto iyareyarAvaraNadoso / bhaNNai cauNANissa vi sa eva doso samAvisai // 238 // evaM viNA vi NAmaM kAraNamuppAyavigamayA pattA / evaM ca sai viSNANubbhavo kaha Nu siddhANaM ? // 239 // jugavANuogite budhai caDhaNAniNo viNA he bigamuppAo jaha taha jiNassa jar3a hoja ko dosro // 240 // avA lINAvaraNe jiNammi nikAraNAvaraNadoso na u jujjai chaumatthe saMtAvaraNe ti te buddhI // 241 // bhai cha umatthassa vi NANegayarovaogibhAva se saMte vi khaovasame sesAvaraNaM na saMbhavai // 242 // jeNaM jayA Na jANai NUNamuiNNaM tadA tadAvaraNaM adha saMteNa Na jANai micchAvaraNakkhaovasamo // 243 // evaM jaM JaM kA uvavajjai jammi jamma NAgammi taM taM kA jutto tassAvaraNavakhaovasamo // 244 // ThikAlavivAo NANANaM na vi sa te caDhaNNANI evaM sati chaThamattho asthi na jai daMsaNI samae // 245 // - vizeSA0 bhA0 gA0 3107 / / / pAto Na vi jANai jANaM va Na pAsaI jai jinnNdo| evaM Na kayAi vi so savvaNNU savvadarisI ya // 246 // nandi0 cU0 / nandi0 0 dharmasaM0 gA0 1346 / nandi0 ma0 / juganamajANato vi hu catahiM NAmehiM jaha cauNNANI bhaNNai taheba arahA savyaNNU savyadarisI ye // 247 // - nandi0 pU0 / nandi0 0 dharmasaM0] gA0 1347 / nandi0 ma0 / tule ubhavAvaraNakyammi pugvayaramujbhavo karA dubihubaogAbhAve jiNassa jugavaM ti thorai // 248 // nandi0 cU0 / nandi0 0 dharmasaM0 gA0 1348 / nandi0 ma0 / bhaiNNai Na esa jiyamo juganupane juganameveha hoyavyaM uvaogeNa ettha guNa tAna didrutaM // 249 // nandi0 cU0 / nandi0 0 dharmasaM0 gA0 1349 / nandi0 ma0 / 1 "jadhA tao tatthassa matisutAvadhiNANesu aMtamuhutto kAlovayogasaMbhavo uvayogANuvayogeNa ya chAvadvisAgarA se dvitikAlo diTTho tathA jati jiNassa gANadaMsaNA sAdiapajavasAna upayogANuvayogeNa bhavati to ko dosro ! jati evaM te NAmayaM to imaM te kathaM aNumataM bhavissati ?" - nandi0 cU0 / " na ca kSayakAryeNa avazyamanavaratameva bhavitavyamiti darzayannAha" nandi0 0 / 601 2 " puNo para Aha" - nandi0 cU0 / " vyAkhyA - pazyamapi na jAnAti jAnan vA na pazyati yadi jinendraH / evaM na kadAcidapyasI sarvajJaH sarvadazAMca yugapadamyataropayogakAle'nyataropayogAnubhAvAditi gAthArthaH nandi0 0 / 3 "uttaramAcA Aha" nandi0 cU0 / " siddhAntavAdyAha" - nandi0 la0 / 4 iyaM tu nigadasiva navaraM kSAyikabhAvamAdhityeti gAthArthaH " nandi0 0 1 5 " para evAha" - nandi0 cU0 / 6 "vyAkhyA- tulye ubhayAvaraNakSaye kevalajJAnadarzanAvaraNakSaye pUrvataraM prathamataramudbhavaH utpAdaH kasya ? yadi jJAnasya sakinibandhana iti vaacym| tadAvaraNakSayanibandhana iti cet darzane'pi tulya iti tasyApyuddhavaprasaGgaH / evaM darzanepi vAcyaH / ataH khAvaraNakSaye'pi darzanAbhAvavad jJAnasyApyabhAvaprasaGgaH / viparyayo vA evaM dvividhopayogAbhAve jinasya yugapaditi codayatyayaM gAthArthaH " - nandi0 la0 / 7" uttaramAcArya Aha" nandi0 cU0 / "atra siddhAntavAdyAha" - nandi0 la0 77 sa0 ta0 - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 dvitIye kANDe jaha jugavuppattIi vi sutte sammattamaisuyAINaM / Natthi jugavovaogo samvesu taheva kevaliNo // 250 // -nandi0 cuu| nandi0 l.| dharmasaM. gA0 1350 / nndi0m0| bhaNiyaM piya paNNattI-paNNavaNAIsu jaha jiNo samayaM / jaM jANai Na vi pAsai taM aNu-rayaNappabhAINi // 25 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3112 / nandi0 cU0 / nandi0 l.| dharmasaM0 gA0 1351 / nandi0 m0| ivasahamatuppaccayalovA taM biMti kei chaumatthe / aNNe puNa paratitthiavatavvamiNaM taM japaMti // 252 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3113 / jaM chaumatthA''dhohiyaparamAvahiNo visesiGa kmso| Nidisai kevalitteNa tassa chaumatthayA Nasthi // 253 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3114 / Na ya pAsai aNumaNNo chaumattho mottumohisaMpaNNaM / tatto jo paramAvahiNANI tatto vi kiMcUNo // 254 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3115 / te do vi viseseuM aNNo chaumatthakevalI ko so? / jo pAsai paramANuM gahaNamihaM jassa hojA hi // 255 // -vizeSA. bhA0 gA0 3116 / tesiM ciya chaumatthAiyANa maggijae jahiM sutte / kevalasaMjama-saMvara-baMbhAIehiM nivvANaM // 256 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3117 // tiNNi vi paDiseheuM tIsu vi kAlesu kevalI tattha / sijjhisu sijjhai tti ya sijjhissai yA viNihiTThA 257 // -vizeSA. bhA0 gA0 3118 / evaM visesayammi vi paramayamagaMtarovaogo ti / Na puNa jugavovaogo paravattavvaM ti kA buddhii?|| 258 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3119 / aNNaM ca imA gAhA samae siddhAhigAraparipaDhiyA / phuDaviyaDatthaM sAhai jiNassa ergataruvaogaM // 259 // NANammi dasaNammi ya etto egataragammi uvauttA / savvassa kevalissA jugavaM do patthi uvaogA // 26 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3096 / nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1357 / nandi0 ma / siddhANa vi egayarovaogavattittaNaM ti eIse / pubaddhaNaM siddhaM acchau pacchaddhamiha tAva // 261 // paravattavvAmiNa ti ya bhaNija evaM pi koi taM Na bhave / paNNattIe visesiyameyaM jamhA NiyaMThesu // 262 // Thevaogo egayaro paNuvIsaime sae siNAyassa / bhaNio viyaDattho ciya chaTThaddese viseseuM // 263 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3120 / nandi0 cU0 / nandi0 la0 / dharmasaM0 gA0 1358 / nandi0 m0| paNNavaNAcaramaipae bhaNio siddho visuddhanANIhiM / sAgAre uva utto sijjhai jaha tattha gaMtUNaM // 264 // aha bhaNasI savvaM ciya sAgAraM se ao adoso tti / tA siddhalakkhaNaM kaha bhaNiyaM sAgAra'NAgAraM // 265 // evaM phuDaviyaDammi vi sutte savvaNNubhAsie siddhe / kaha tIrai paratisthiyavattavvamiNaM ti vottuM je ? // 266 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3121 / savvattha suttamatthi ya phuDamegayarova uttasattANaM / ubhaovauttasattA sutte vuttA Na katthai vi||26|| -vizeSA0 bhA0 gA0 3122 / kassai vi NAma katthai kAle jai hoja dovi uvaogA / ubhaovauttasattANa suttamegaM pitA hujjA // 268 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3123 / duvihANaM pi ya jIvANa bhaNiyamapabahuyaM sasamayammi / sAgAra'NagArANa ya Na bhaNiyamubhaovauttANaM // 26 // -vizeSA. bhA0 gA0 3124 / jai kevalINa jugavaM uvaogA hoja hoja to evaM / sAgAra'NagArANa ya mIsANa ya tihamappabahu // 27 // -vizeSA0 bhA0 gA0 3125 / 1 "kiMca, siddhAdhikAre egaMtarovayogadaMsigA imA pAhuDA gAhA"-nandi0 cuu0| "khapakSe samarthanAyaiva siddhAntavAdyAha"-nandi0 l.| 2 "kiMca, bhagavaIe"-nandi0 cuu0| "navaraM bhagavatyAM paJcaviMzatitame zate [za. 25 u06 pR. 899 dvi0 sU0 767] adhikAropalakSite siNAyayassa tti snAtakasya kevlinH|"-nndi. l.| 3 prajJApa0 pa0 36 pR. 607 sU0 349 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | 1 * 0 ava maI umara pahuca mutamiNamo Na kevalino taM pi na jubai jaM samyattasaMkhAhigAro'yaM // 271 // vizeSA bhA0 gA0 3126 / kAuM siddhaggahaNaM bahuvattavvayapaesu savvesu / iha kevalamaggahaNaM jai te taM kAraNaM vacaM // 272 // - vizeSA0 bhA0 gA0 3127 / ahavA viseti ciya jIvAbhigamammi etamappabahuM / dubi tti samvajIvA siddhA siddhAdiyA jat // 273 // --vizeSA0 bhA0 gA0 3198 / siddha saiMdiyakAe joge vee kasAya lesA ya / NANuvaogAhAragabhAsA ya sarIracarime ya // 274 // - vizeSA0 bhA0 gA0 3129 / aMtomuhuttameva ya kAlo bhaNio tahoba ogassa sAI apajAtio tti Natthi katthaI vi mihijhe // 275 // -- vizeSA0 0 bhA0 gA0 3130 / jaha siddhAIyANaM bhaNiyaM sAIapa javasiyataM / tad jai uvaogANaM haveja to hoja te jugavaM // 276 // - vizeSA0 bhA0 gA0 3131 / 1 hoMti jugavaM jao NisiddhA sue bahuso // dharmasaM0 gA0 1359 / nandi0 ma0 / Na kessa va NANumayamiNaM jiNassa jai hojja do vi uvaogA / NUNaM - vizeSA0 bhA0 gA0 3132 / nandi0 cU0 / nandi0 0 vi abhiNivesabuddhI amhaM egaMtarovaogammi / taha vi bhaNimo Na tIrai jaM jiNamayamaNNahA kAuM // 278 // - vizeSA0 bhA0 nA0 3133 / 1 1 moNa heuvAyaM AgamamettAvalaMbiyo houM sammamaNuciMtaNijaM kiM samajutameyami // 279 // ahavA Na savdaso thiya savvaM jinamayamauyaM bhaNiyaM kiMtu aNuyattamANo aNNattaM he uo bhagai " // 280 // atra zrImAnAdivyavasthApitalena prasiddha eka evaM upayogayogapayapakSo digambarIyeSu pravacanasAra - AptamImAMsA aSTazatI-aSTasahasrI-tattvArthazlokavArtika- niyamasAra - gommaTasAra - bRhadravyasaMgraheSu spaSTamupalabhyate netarau khaNDanIyatvenApi / anukrameNa tadyathA "tekAlaNicca visamaM sakalaM savvatthasaMbhavaM cittaM / jugavaM jANadi jonhaM aho hi NANassa mAhappaM // jJAnAdhi0 1 / / 51 / / "tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam kamabhAvi ca yajJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // 101 // pari0 [0 10 pR0 44 / 603 tatra sakalajJAnAvaraNaparikSayavijRmbhitaM kevalajJAnaM yugapatsarvArthaviSayaM karaNakramavyavadhAnAtivartisAd yugapatsarvarAsanaM tattvajJAnakhAt pramANam / tathokam 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' iti sUtrakAraiH kevalajJAnadarzanayoH kramavRttilAt kSurAdijJAnadarzanavayugapatsarvabhAsanamayuktamiti cenna tayoryaugapadyAt, tadAvaraNakSayasya yugapadbhAvAt 'mokSayAjjJAnadarzanA / 1 siddhAntavAdyevAnuddhatatvamAgamabhakti ca parAM khyApayannAha - nandi0 la0 / ito dharmasaMpradaSyAmimA gAthA adhikA vartante --- / jaM daMsaNaNANAI sAmannavisesagahaNarUvAI / teNa Na savvaNNU so NAyA Na ya savvadarisI vi // samuditamubhayaM savvaM anyatareNa Na vi peppati tayaM ca bhedAbhedevi maho eso satu hoi nAto ti // sAmanamiha kahaMcI geyaM antarIyavikhe te vi itareNa evaM ubhayaM pi Na julAI iharA // evaM ca ubhayarUle siddhe savvammi vAyujAyammi / daMsaNaNANe vi phuDhaM siddhe yi sabdavisae ti // jaM ettha NivvisesaM gaho visesANa daMsaNaM hoti / savisesaM puNa NANaM tA sayalatthe tao do vi // samatAdhammavisiddhaM peppati jaM daMsaNeNa savvaM tu paNa tu visamatAe tA kai savalatthamiti vattambaM ! // evaM vivajjAseNaM NANassa vi asayalatthayA NeyA ubhayaggahaNe [ya] dohavi aviseso pAvatI NiyamA // samaetaradhammArNa medAmedammi Na khala aNNoSNaM niravekkhameva grahaNaM isa sayalatthe tabhI do vi // jaM sAmaNNappahANaM gahaNaM itarovasajjaNaM ceva / atthassa daMsaNaM taM vivarIyaM hoi gANaM tu // jIvasahAvAto ciya etaM evaM tu hoi NAtavyaM avisiddhammi vi atye jugavaM ciya ubhavarune vi // anne samvaM yaM jagati so jeNa teNa samyam / savvaM ca darisanijaM pAsai tA sampadariti ti // yA tu visesa ciya sAmaNNaM caiva darisaNijjaM tu / Na ya aNNeyaNNANe vi tassa No iTTasiddhi tti // mA0 1350-1371 dharmasaM0 40 442 dvi0 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe - varaNAntarAyakSayAcca kevalam' iti atra prathamaM mohakSayastato jJAnAvaraNAditrayakSayaH sakRditi vyAkhyAnAt / tajjJAnadarzanayoH kramavRttI hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM syAd darzanakAle jJAnAbhAvAt tatkAle ca darzanAbhAvAt / satataM ca bhagavataH kevalinaH sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca sAdyaparyavasite kevalajJAnadarzane iti vacanAt / kutastatsiddhiriti cet nirloThitametat sarvajJasiddhiprastAve na punarihocyate / kevalajJAnadarzanayoryugapadbhAvaH kutaH siddha iti cet, sAmAnya - vizeSaviSaya yorvi gatAvaraNayorayugapatpratibhAsAyogAt pratibandhakAntarAbhAvAt / sAmAnyapratibhAso hi darzanaM vizeSapratibhAso jJAnam / tatpratibandhakaM jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaM ca / yadudayAdasmadAdeH kevalajJAnadarzanAnAvirbhAvaH tayozca yugapadAtmavizuddhiprakarSavizeSAt parikSayasiddheH kathamivA yugapatpratibhAsanaM sAmAnyavizeSayoH syAt prakSINAzeSamohAntarAyasya pratibandhAntaraM ca kathamiva saMbhAvyeta yena yugapattadvitayaM na syAt ? astu nAma kevalaM tattvajJAnaM yugapatsarvabhAsanam, matizrutAvadhimanaH paryayajJAnaM tu kathamityucyate" / aSTaza0 aSTasa0 pR0 281 paM0 5 / 604 "sopayogasyAnekasya jJAnasyaikatra yaugapadyavacane hi siddhAntavirodhaH sUtrakArasya na punaranupayogasya saha dvAvupayogau na sta iti vacanAt // sopayogayorjJAnayoH saha pratiSedhAditi nivedayanti - kSAyopazamikaM jJAnaM sopayogaM kramAditi / nArthasya vyAhatiH kAcit kramajJAnAbhidhAyinaH // nirupayogasyAnekasya jJAnasya sahabhAvavacanasAmarthyAt sopayogasya kramabhAvaH kSAyopazamikasyetyuktaM bhavati tathA ca nArthasya hAniH kramabhAvijJAnAvabodhakasya sambhAvyate / atrAparAkUtamanUdya nirAkurvannAha mopayogau saha syAtAmityAryAH khyApayanti ye / darzanajJAnarUpau tau na tu jJAnAtmakAviti // jJAnAnAM saha bhAvAya teSAmetadviruddhayate / kramabhAvi ca yajjJAnamiti yuktaM tato na tat" // 1-30 lo0 6-8 pR0 253 paM0 30 / "jugavaM vahai NANaM kevalaNANissa daMsaNaM ca tahA / diNayarapayAsa - tApaM jaha vaha taha muNeyavvaM // 160 // "siddhANaM siddhagaI kevalaNANaM ca daMsaNaM khayiyaM / sammatamaNAhAraM, uvajogA Na kamapauttI" // 730 // "daMsaNapuvvaM gANaM, chadamatthANaM Na doNNi uvauggA / jugavaM jamdA kevali-NAhe jugavaM tu te dovi // 44 // daMsaNaputraM gANaM chadamatthANaM" sattAvalokanadarzanapUrvakaM jJAnaM bhavati chadmasthAnAM saMsAriNAm / kasmAt "Na doNNi uvauggA jugavaM jamhA" jJAnadarzanopayogadvayaM yugapanna bhavati yasmAt "kevaliNAhe jugavaM tu te do'vi" kevalinAthe tu yugapattI jJAnadarzanopayogI dvau bhavata iti" - pR0 169 paM0 3-8 / atredamavadhAtavyaM vizeSAvazyakabhASye nandicUrNya ca pakSatrayaM puraskartRRNAM nAmAni anirdizyaiva sAmAnyato varNitam haribhadrIyAyAM malayagirIyAyAM ca vRttau kramopayogapakSaH zrIjinabhadragaNikSamAzramaNAdisatkatvena yugapadupayogapakSaH zrIsiddhasenAdisatkatvena ekopayogapakSazca zrIvRddhAcAryAdisatkatvena upanyastaH parantu sammatiTIkAkAraiH zrImadabhayadevaiH yugapadupayogapakSaH zrImallavAdisatkatvena ekopayogapakSazca prakaraNakAra - siddhasena divAkara - satkatvena varNitaH zrIharibhadrAbhayadevamalayagirINAM pakSadvayapuraskartR viSayo'yaM matabhedaH vAcakavaryaiH zrImadyazovijayairitthaM parihRtaH - " idamidAnIM nirUpyate - kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNa kevaladarzana samAnakAlInaM na vA, kevalajJAnakSaNatvaM svasamAnAdhikaraNadarzanakSaNAvyavahitottaratvavyApyaM na vA ? evamAdyAH kramopayogavAdinAM jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdAnAm, yugapadupayogavAdinAM ca malavAdiprabhRtInAm, yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamiti vAdinAM ca mahAvAdi zrI siddhasenadivAkarANAM sAdhAraNyo vipratipattayaH / yattu yugapadupayogavAditvaM siddhasenAcAryANAM nandivRttAvukaM tadabhyupagamavAdAbhiprAyeNa na tu khatantrasiddhAntAbhiprAyeNa kramAkramopayogadvayaparyanuyogAnantarameva khapakSasya saMmatAvRdbhAvitatvAditi draSTavyam" - jJAnabiM0 pR0 154 dvi0 paM0 5 / sArvazya viSaya ko ktapakSatrayagataH pAraspariko balIyAn vivAdastereva nayavAdAzrayeNa itthaM samAhitaH "medaprAhI vyavahRtinayaM saMzrito mallavAdI pUjyAH prAyaH karaNaphalayoH sIni zuddharjusUtram / medocchedonmukhamadhigataH saMgrahaM siddhasenastasmAdete na khalu viSamAH sUripakSAstrayo'pi // citsAmAnyaM puruSapadabhAkkevalAkhye vizeSe tadrUpeNa sphuTamabhihitaM sAdhanantaM yadeva / sUkSmairaMzaiH kramavadidamapyucyamAnaM na duSTaM tatsUrINAmiyamabhimatA mukhyagauNavyavasthA // tamo'pagamacijjanuHkSaNabhidA nidAnodbhavAH zrutA bahutarAH zrute nayavivAdapakSA yathA / tathA ka iva vismayo bhavatu sUripakSatraye pradhAnapadavI ghiyAM ka nu davIyasI dRzyate" // - jJAnabiM0 pR0 164 pra0 cho0 2,3,4, Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | 605 head "dA jAnAti tadA na pazyati jinaH" iti sUtram - "kevalI NaM bhaMte ! imaM rayaNappabhaM puDhaviM AyArehiM pamANehiM heUhiM saMThANehiM parivArehiM jaM samayaM jANai no taM samayaM pAsai ? haMtA goyamA ! kevalI NaM" [ ] ityAdikam - avalambamAnAH / asya ca sUtrasya kilAyamarthaH - kevalI sampUrNabodhaH 'NaM' iti prazno'bhyupagamasUcakaH / 'bhante !' iti bhagavan ! imAM ratnaprabhAmanvarthAbhidhAnAM pRthvImAkAraiH samanimnonnatAdibhiH pramANairderghyAdibhiH hetubhi 5 ranantAnantapradezikaiH skandhaiH saMsthAnaiH parimaNDalAdibhiH parivAraiH ghanodadhivalayAdibhiH 'jaM samayaM No taM samayaM' iti ca "kAlAdhvanoratyantasaMyoge" [ pA0 2-3-5 ] iti dvitIyA~ adhikaraNasaptamIbAdhikA tena yaM samayaM jAnAti yadA jAnAtItyarthaH 'No taM samayaM pazyatIti na tadA pazyatIti bhAvaH / vizeSopayogaH sAmAnyopayogAntaritaH sAmAnyopayogazca vizeSopayogAntaritastatsvAbhAvyAditi praznArthaH / uttaraM punaH 'haMtA goyamA !' ityAdikaM praznAnumodakam 'haMtA' ityabhimatasyAmantraNam 'gautama' 10 iti gotrAmantraNam praznAnumodanArtha punastadeva sUtramuccAraNIyam hetupraznasya cAtra sUtre uttaram - "sAkAre se NANe aNAgAre daMsaNe" [ ] sAkAraM vizeSAvalambi asya kevalino jJAnaM bhavati anAkAramatikrAntavizeSaM sAmAnyAlambi darzanam / na cAnekapratyayotpattirekadA nirAvaraNasyApi tatsvAbhA vyAt na hi cakSurjJAnakAle zrotrajJAnotpattirupalabhyate / na cAvRtatvAt tadA tadanutpattiH svasamaye'pya nutpattiprasaGgAt / tato yugapadane kapratyayAnutpattau svabhAva eva kAraNam nAvaraNasadbhAvaH / sannihite 'pi 15 cayAtmake viSaye vizeSAMzameva gRhNan kevalI tatraiva sAmarthyAt sarvajJa iti vyapadizyate sarvavizeSazatvAt sarvasAmAnyadarzitvAcca sarvadarzI / yaccaivaMvyAkhyAyAmakiJcijjJatvaM kevalinaH hoDhaidAnaM ceti dUpaNam, tannaH yato yadi tat kevalaM jJAnameva bhaved darzanameva vA tataH syAdakiJcijjJatA na caivam AladAnamapi na saMbhavati 'yaM samayaM' ityAdyuktavyAkhyAyAH sampradAyAvicchedato 'pavyAkhyAnatvAyogAt / na ca duHsampradAyo'yam tadanyavyAkhyAtRRNAmavisaMvAdAt "jaM samayaM ca NaM samaNe bhagavaM mahA 20 vIre" [ ] ityAdAvapyAgame asakRduccAryamANasyAsya zabdasyaitadarthatvena siddhatvAt / tato durvyAkhyaiSA - yaiH samakaM yatsamakamiti bhavataiva hoDhadAnaM kRtam / [ kevalopayogadvayasya kramabhAvitvaM pratiSedhya tatsahabhAvitvaparatayA Agamasya vyAkhyAnam ] ete ca vyAkhyAtAraH tIrthakarAsAdanAyA abhIravaH tIrthakaramAsAdayanto na vibhyatIti yAvat / sA ca 'na kiJcijjAnAti tIrthakRdityadhikSepaH' 'anyathokte tIrthakRtaivamuktam' ityAladArnam / 25 tathAhi-- yadi viSayaH sAmAnyavizeSAtmakastadA viSayi kevalaM vizeSAtmakaM vA bhavet sAmAnyAtmakaM vA ? yadi vizeSAtmakamiti pakSastadA niHsAmAnyavizeSagrAhitvAt teSAM ca tadvikalAnAmabhAvAt nirviSayatayA tadavabhAsino jJAnasyAbhAva ityakiJcijjJaH sarvajJastato bhavet / atha 1" kevalI NaM bhaMte! imaM rayaNappabhraM puDhaviM AgArehiM hetuhiM uvamAhiM ditehiM vaNNehiM saMThANehiM pamANehiM paDhoyA rehiM jaM samayaM jANati taM samayaM pAsai ? jaM samayaM pAsai taM samayaM jANai ? goyamA ! no tiNaTThe samaTThe / sekeNaNaM bhaMte ! evaM vuccati - 'kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM AgArehiM jaM samayaM jANati no taM samayaM pAsati, jaM samayaM pAsati no taM samayaM jANati ? goyamA ! sAgAre se NANe bhavati, aNAgAre se daMsaNe bhavati se teNadveNaM jAva No taM samayaM jANati evaM jAva ahesattamaM / evaM sohammakappaM jAva acuyaM gevijagavimANA aNuttaravimANA IsIpabbhAraM puDhaviM, paramANuM poggalaM dupadesiyaM khaMdhaM jAva aNaMtapadesiyaM khaMdhaM" iti saMpUrNa sUtram - prajJApa0 pa0 30 sU0 314 pR0 531 / etatsadRzAnyanyAni sUtrANi bhagavatIsUtrIyacaturdazA'STAdazazatakAntargatAbhyAM dazamASTamoddezakAbhyAM yathAkramamavagantavyAni / 2 " kAlAdhvanorvyAptau " - haima0 2-2-42 / 3 - yA saptamIbA -la0 vA0 bA0 bha0 mAM0 vinA / 4 'nAma' -la0 Ti0 / 5 " AladAnam" - bR0 la0 Ti0 / 6 "siddhasenadivAkareNa " - bR0 Ti0 / 7 "jinabhadragaNikSamAzramaNamatamuktam sampratyuttaraM kRtam" - bR0 Ti0 / 8 sA na A0 hA0 vi0 / 9-naM ca ta bha0 mAM0 vinA / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDe - sAmAnyAtmakam evamapi vizeSavikalasAmAnyarUpaviSayAbhAvato nirviSayasya darzanasyApyabhAvAnna kiJcit kevalI pazyet / athAyugapad jJAnadarzane tasyAbhyupagamyete tathApi yadA jAnAti na tadA pazyati, yadA ca pazyati na tadA jAnAtItyekarUpAbhAve anyatarasyApyabhAvAt pUrvavadakiJcijjJo 'kiJciddarzI ca syAt / ubhayarUpe vA vastunyanyatarasyaiva grAhakatvAt kevalopayogo viparyasto vA bhavet / 5 tathAhi - yad ubhayarUpe vastuni sAmAnyasyaiva grAhakaM tadviparyastam yathA sAMkhyajJAnam tathA ca 'sAmAnyagrAhi kevaladarzanamiti tathA, yad vizeSAvabhAsyeva tathAbhUte vastuni tadapi viparyastam yathA sugatajJAnam tathA ca kevalajJAnamiti / yathA ca sAmAnyavizeSAtmakaM vastu tathA pratipAditamanekadhA / dAnamapi sUtrasyAnyathAvyAkhyAnAdupapannam / tathAhi - na pUrva pradarzitastatrArthaH kintvayam - kevalI imAM ratnaprabhAM pRthivIM yairAkArAdibhiH samakaM tulyaM jAnAti na tairAkArAdibhistulyaM pazyatIti 10 kimevaM grAhyam ? 'evam' ityanumodanA / tato hetau pRSThe sati tatprativacanaM bhinnAlambanapradarzakaM tat jJAnaM sAkAraM bhavati yato darzanaM punaranAkAramityato bhinnAlambanAvetau pratyayAviti / idaM codAharaNamAtraM pradarzitam / evaM ca sUtrArthavyavasthitau pUrvArthakathanamAladAnameva / 'jaMsamayaM ' ityatra 'jaM' zabde 'am'bhAvaH prAkRtalakSaNAt-- 15 NIyA lovamabhUyA ANIyA do vi biMdu-dubbhAvA / atthaM vahati taM ciya jo cciya siM puvvaniddiDo' // [ abhUta eva bindurihAnItaH / yathA 'yatkRta sukRte' iti "jaMkayasukayaM" [ 606 20 ] ] iti lokaprayoge // 4 // 30 [ Agamena kevalajJAna-darzanayo yaugapadyamabhidhAya anumAnayuktyA punastatpratipAdanam ] AgamenAbhidhAya yaugapadyaM jJAna-darzanayoranumAnenA'pi tayostad darzayitumAhakevalaNANAvaraNakkhayajAyaM kevalaM jahA NANaM / taha daMsaNaM pi jujjai NiyaAvaraNakkhayassaMte // 5 // kevalajJAnAvaraNakSaye yathotpannaM vizeSAvabodhasvabhAvaM jJAnaM tathA tadaiva darzanAvaraNakSaye sati sAmAnyaparicchedasvabhAvaM darzanamapyutpadyatAm na hyavikalakAraNe sati kAryAnutpattiryuktA tasyAtatkAryatAprasakteritaratrApyavizeSato'nutpattiprasaktezca / jJAnakAle darzanasyApi saMbhavaH tadutpattau kAraNasadbhAvAd yugapadutpattyavikalakAraNaghaTapaTayugapadutpattivet / nanu ca hetau satyapi 25 zrutAdyAvaraNakSayopazame zrutAdyanutpadyamAnamapi kadAcit dRSTamityanaikAntiko hetuH naH zrutAdau kSINAvaraNatvasya hetorabhAvAt zrutAdeH kSINopazAntAvararNatvAt / bhinnAvaraNatvAdeva ca zrutAvadhivannaikatvamekAntato jJAnadarzanayorekaMdo bhayAbhyupagamavAdenaiva // 5 // [ sarvajJe chAdmasthikakramopayogAbhAvAt tadRSTAntenaiva tatra kevalajJAnAdanyadA kevaladarzanAbhAvapratipAdanam ] dRSTastajAtIya evAsAvanyatrApyabhyupagamArho na jAtyantare dhUmavat pAvaketarabhAvAbhAvayoH anyathAnumAnAdivyavahAravilopaprasaGgAdityAha bhaNNai khINAvaraNe jaha mahaNANaM jiNe Na saMbhavai / taha khINAvaraNijje visesao daMsaNaM natthi // 6 // 1 "dhyAtmake " - bR0 Ti0 / 2 nItau lopamabhUtau AnItau dvAvapi bindu-dvirbhAvau / arthaM vahanti tameva ya eva tayoH pUrvanirdiSTaH // 3 " yadavikalakAraNaM tad bhavatyeva yathA''dityaprakAzasamaye tadavinAbhAvI pratApaH / avikalakAraNaM ca jJAnotpattikAle darzanamiti prayogaH " -- vR0 Ti0 / 4-katobha - vA0 bA0 / 5 yo yo ha-bR0 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / yathA kSINAvara mati zrutA'vadhi-manaH paryAyajJAnAni jine na saMbhavantItyabhyupagamyate tathA tatraiva kSINAvaraNIye vizleSato jJAnopayogAdanyadA darzanaM na saMbhavatItyabhyupagantavyam kramopayogasya matyAdyAtmakatvAt tadabhAve tadabhAvAt // 6 // [ kramavAdimate'numAna virodhavadAgama virodho'pyApatatIti pradarzanam ] na kevalaM kramavAdino'numAnavirodhaH Agamavirodho'pItyAha suktamma ceva sAI apajjavasiyaM ti kevalaM vRttaM / suttAsAyaNabhIrUhi taM ca daTThavvayaM hoi // 7 // 607 sAdyaparyavasAne kevalajJAnadarzane kramopayoge tu dvitIyasamaye tayoH paryavasAnamiti kuto'paryavasitatA? tena kramopayogavAdibhiH sUtrAsAdanA bhIrubhiH " kevalaNANe NaM bhaMte !" [ ] ityAdi Agame sAdyaparyavasAnatAbhidhAnaM kevalajJAnasya kevaladarzanasya ca draSTavyaM paryAlo- 10 canIyaM bhavati / sUtrAsAdanA cAtra sarvajJAdhikSepadvAreNa draSTavyA acetanasya vacanasyAdhikSepAyogAt / na ca dravyApekSayA'paryavasitatvam dravyaviSayapraznottarAzruteH / atha bhavato'pi kathaM tayoraparyavasAnatA paryAyANAmutpAdavigamAtmakatvAt ? na ca dravyapekSayaitaditi vAcyam asmatpakSe'pyasya samAnatvAt / tadviSayapraznaprativacanAbhAvAnneti cet tarhi bhavato'pi dravyApekSayA'paryavasAnakathanamayuktam, asadetat; tayoryugapad rUparasayorivotpAdAbhyupagamAnna Rjutva vakratAvat / evamapi 15 saparyavasAnateti cet, naH kathaMcit kevalidravyAdavyatirekatastayoraparyavasitatvAt / na ca kramaikAnte'pyevaM bhaviSyatyanekAntavirodhAt / na cAtrApi tathAbhAvaH tathAbhUtAtmakai kakeva lidravyAbhyupagamAt rUparasAtmaikadravyavat akramarUpatve ca dravyasya tadAtmakatvena tayorapyakrama eva / na ca tayostadrUpatayA tathAbhAvo na svarUpataH tathatve'nekAntarUpatAvirodhAnnirAvaraNasyAkramasya kramarUpatvavirodhAcca tasyAvaraNakRtatvAt / kiJca, yadi sarvathA krameNaiva tayorutpattiranekAntavirodhaH / atha kathaJcit tadA yuga- 20 padutpattipakSo'pyabhyupagataH / na ca dvitIye kSaNe tayorabhAve aparyavasitatA chAnasthikajJAnasyaiva yuktA / punarutpAdAda paryavasitatve paryAyasyApyaparyavasitatAprasaktiH / dravyArthatayA tattve dvitIyakSaNe'pi tayoH sadbhAvo'nyathA dravyArthatvAyogAt // 7 // [ sopasaMhAramAgamavirodhasya spaSTIkaraNam ] tadevaM kramAbhyupagame tayorAgamavirodha ityupasaMharannAha - 25 saMtammi kevale daMsaNammi NANassa saMbhavo Natthi / kevalaNANammiya daMsaNassa tamhA saNihaNAI // 8 // kramotpAde sati kevaladarzane na tadA jJAnasya saMbhavastathA kevalajJAne na darzanasya tasmAt sanidhane kevalajJAnadarzane // 8 // [ prakaraNakAreNa kramopayogadvayavAdinam sahopayogadvayavAdinaM ca paryanuyujya khapakSasyopanyAsaH ] 30 atra prakaraNakAraH kramopayogavAdinaM tadubhayapradhAnAkramopayogavAdinaM ca paryanuyujya svapakSaM darzayitumAha 1- bhavInyabhyu - A0 hA 0 vi0 / 2 "kevalaNANI NaM pucchA, goyamA ! sAtie apajjavasite" - prajJApa0 pa0 18 sU0 241 pR0 389 / 3 - thAtvenaikA - vA0 bA0 A0 hA0vi0 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 sAmAnyavizeSaparicchedakAvaraNApagame samAne kasya prathamataramutpAdo bhavet anyatarasyotpAde taditarasyApyutpAdaH syAt na cedanyatarasyApi na syAdavizeSAt ityubhayorapyabhAva5 prasaktiH akramopayogavAdinaH kathamiti cet samam ekakAlam utpAdastayorbhavet satyakramakAraNe kAryasyApyakramasya bhAvAdityakramau dvAvupayogau / atraikopayogavAdyAha- haMdi duve Natthi uvaogA iti dvAvapyupayoga naikadeti jJAyatAm sAmAnyavizeSaparicchedAtmakatvAt kevalasyeti // 9 // 10 dvitIye kANDe - daMsaNaNANAvaraNakkhae samANammi kassa puvvaaraM / hoja samaM uppAo haMdi due Natthi uvaogA // 9 // 20 [ kevalajJAna-darzanayorabhedapakSa eva sarvajJatva sarvadarzitvopapattiriti prakaTanam ] yadeva jJAnaM tadeva darzana mityasminneva vAde sarvajJatAsaMbhava ityAha jai savvaM sAyAraM jANai ekkasamaeNa satrvaNNU / jujjai sAvi evaM ahavA savvaM Na yANAi // 10 // yadi AkArAtmakaM vastu bhavanaM bhavanAtmakaM vA AkArAtmakaM sAmAnyavizeSayoravinirbhArgavRttitvAt sarvaM sAkAraM jAnaMstadAtmakaM sAmAnyaM tadaiva pazyati tat pazyan vA tadavyatiriktaM vizeSaM tadaiva jAnAti ubhayAtmakavastvavabodhaikarUpatvAt sarvajJopayogasya tadA sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca 15 tasya sarvakAlaM yujyate pratikSaNamubhayAtmakaikarUpatvAt tasya / athavA sarvaM sAmAnyaM sAkAraM vA vastu na pazyati na jAnAti ca tathAbhUtayostayorasattvAt jAtyandhavat AkAzavadvA / athavA sarva na jAnAtyekadezopayogavRttitvAd matijJAnivat / yugapat krameNa caikantabhinnopayogadvayavAdimate na sarvajJatA sarvadarzitA cetyAzaya AcAryasya / [ kramAkramAmedapakSatrayagrAhiNa AcAryAn nAmagrAhaM nirdizya taiH svasvapakSapoSakatayA vyAkhyAtAnAM sUtrANAM saMsUcanam ] atra ca jina bhadragaNikSamAzramaNapUjyAnAmayugapadbhAvyupayogadvayamabhimatam / mallavAdinastu yugapadbhAvi tadvayamiti / siddhAntavAkyAnyapi "sAgAramaNAgAraM lakkhaNameyaM tu siddhANaM" [ prazApa0 dvitI0 pa0 sU0 54 gA0 160 ] / tathA "kevalaNANuvauttA jANaMti" [ prajJApa0 dvitI0 pa0 sU0 54 gA0 161 ] ityAdIni yugapadupayogavAdinA svamatasaMvAdakatvena vyAkhyAtAni / kramopayogavAdinA 25 tu "savvAo laddhIo" [ vizeSAvabhA0 gA0 3089 ] ityAdIni svamatasaMvAdakatvena / prakaraNakAropi svamatasaMvAdakAnyetAnyanyAni ca vyAkhyAtavAn // 10 // 1 ekasa-vA0 vA0 A0 / 2 - gavartitvA-vA0 bA0 / 4- kAntaritopa- bR0 / 5 "asarIrA jIvaghaNA uvauttA ya daMsaNe ya nANe ya" / iti pUrvArdham prajJApa0 pR0 106 dvi0 / 6 "kevalanANuvauttA jANaMtA savvabhAvaguNabhAve / pAsaMtA savvao khalu kevaladiTThIhi'NaMtAhiM" // - prajJApa0 pR0 106 dvi0 / 7 idaM gAthAdvayamaupapAtike Avazyaka niryuktyantargatanamaskAraniryukto vizeSAvazyaka mAdhyaTIkAyAM ca vartate - pR0 116 pra0gA0 11-12 | pR0 175 gA0 91-92 | pR0 1198, 1199 / 8 "savvAo laddhIo jaM sAgArovaogalAbhAo / teNeha siddhaladdhI uppajjai taduvauttassa" // iti saMpUrNa gAthA / 3- kAraM jJAnaM tadA - bR0 A0 hA0 vi0 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 jJAnamImAMsA / [sAkArAnAkAropayogayorekAntikabhedAsaMbhavapradarzanena anekAntasya samarthanam ] sAkArAnAkAropayogayo.kAntato bheda iti darzayannAha sUriH parisuddhaM sAyAraM aviyattaM daMsaNaM aNAyAraM / Na ya khINAvaraNije junjai suviyattamaviyattaM // 11 // jJAnasya hi vyaktatA rUpaM darzanasya punaravyaktatA na ca kSINAvaraNe arhati vyaktatAvya-5 ktate yujyate / tataH sAmAnyavizeSajJeyasaMsparzI ubhayaikasvabhAva evAyaM kevalipratyayaH / na ca grAhyadvitvAd grAhakadvitvamiti tatra saMbhAvanA yuktA kevalajJAnasya grAhyAnantyenAnantatApatteH / anyonyAnuviddhagrAhyAMzadvayabhedAd grAhakasya tathAtvakalpane ekatvAnatikamAnna doSa iti / sUrerayamabhiprAyaH-na caikasvabhAvasya pratyayasya zItoSNasparzavat parasparavibhinnasvabhAvadvayavi. rodho darzanasparzanazaktidvayAtmakaikadevadattavat svabhAvadvayAtmakaikapratyayasya kevalinyavirodhAt anekA-10 ntavAdasya pramANopapannatvAt // 11 // [ kramAkramopayogadvayapakSe zAstrasiddhaM jJAta-dRSTabhASitvaM bhagavato na ghaTate ityabhidhAnam ] kramAkramopayogadvayAbhyupagame tu bhagavata idamApannamiti darzayati addiDhe aNNAyaM ca kevalI eva bhAsai sayA vi| egasamayammi haMdI vayaNaviyappo na saMbhavai // 12 // adRSTameva jJAtaM jAtyandhahastiparijJAnavat ajJAtameva ca dRSTamalAtacakradarzanavat / sarvakAlameva kevalI bhASata ityetadApannamakramopayogapakSe / kramavaya'payogapekSe tu ekasmin samaye jAnAti yat tadeva bhASate jJAtaM na ca dRSTam samayAntare tu yadA pazyati tadApi dRSTaM bhApate na jJAtam bodhAnurUpyeNa vAcaH prvrtnaat| bodhasya caikAMzAvalambitvAdakramopayogapakSe, kramopayogapakSetu tattvAd bhinnasamayatvAcca tata ekasmin samaye zAtaM dRSTaM ca bhASata ityeSa vacanavizeSo bhavadarzane na20 saMbhavatIti gRhyatAm // 12 // [ kramAkramapakSadvaye bhagavataH ajJAtadarzitayA adRSTajJAyitayA ca sarvajJatvAsaMbhavapradarzanam ] tathA ca sarvajJatvaM na saMbhavatItyAha aNNAyaM pAsaMto addiSTaM ca arahA viyaannNto| kiM jANai kiM pAsai kaha savvaNNu tti vA hoi // 13 // 25 ajJAtaM pazyannadRSTaM ca jAnAnaH kiM jAnAti kiMvA pazyati na kiJcidapIti bhaavH| kathaM vA tasya sarvajJatA bhavet ? // 13 // [ AgamasiddhasamasaMkhyakaviSayAvagAhitvayuktyA kevalajJAnadarzanayorabhedasamarthanam ] jJAnadarzanayorekasaMkhyA(khya)tvAdapyekatvamityAhakevalaNANamaNaMtaM jaheva taha dasaNaM pi paNNattaM / 30 sAgAraggahaNAhi ya NiyamaparittaM aNAgAraM // 14 // 1"jujai saviyattamaviatta"-jJAnabiM0 pR0 158 pra0 paM0 9 / 2-pakSe caik-haa0| 3-dAha-vA0 bA0 / 4-svAbhi-vA0 bA0 / 5"ekAMzAvalambilAt"-bR0 tti0| 6 "ekasaMkhyAzAlikhAt"-jJAnabiM0 pR0 159pra.paM. 1 // 70 sa0 ta. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 dvitIye kANDeatra tAtparyArthaH-yadyekatvaM jJAna-darzanayorna syAt tato'lpaviSayatvAd darzanamanantaM na syAditi "aNante kevalaNANe aNaMte kevaladasaNe" [ ] ityAgamavirodhaH prasajyeta / darzanasya hi jJAnAd bhede sAkAragrahaNAdanantavizeSavartijJAnAdanAkAraM sAmAnyamAtrAvalambi kevaladarzanaM yato niyamenaikAntenaiva parItamalpaM bhavatIti kuto viSayamedAdanantatA ? 5 yugapadupayogadvayavAdI anantaM darzanaM prajJaptamityasyAM pratijJAyAM 'sAkAraggahaNAhi ya Niya ma'parittaM' ityakAraprazleSAt sAkore vizeSe gataM yat sAmAnyaM tasya yad grahaNaM darzanaM tasya niyamo'vazyaMbhAvastenAparItamaparimANamiti sAkAragatagrahaNaniyamenAparItatvAditi hetumbhidhtte| yaccAparItaM tadanantaM yathA kevalajJAnam aparItatA ca darzanasya dravya-guNa-karmAdeH sAkArasya ca sakala~sya dravyatva-guNatva-karmatvAdinA svasAmAnyena tAvatparimANenAzUnyatvAt sAmAnyavikalasya paryAyasyAsaMbha10 vAt / vizeSatAdAtmyavyavasthitasAmAnyasya darzanaviSayasyAnantyena darzanasyAparItatvaM nAsiddhamiti bhavati tasyAnantyasiddhiriti vyavasthitaH // 14 // [ abhedavAdyuktasya kevale aparyavasitatvAdidoSasya kramavAdinA samuddharaNam tasya ca . punarabhedavAdinA pratisamAdhAnam ] kramavAdidarzane jJAnadarzanayoraparyavasitatvAdikaM nopapadyata iti yat preritamekatvavAdinA 15 tatparihArArthamAha bhaNNai jaha cauNANI jujjai NiyamA taheva eyaM pi| bhaNNai Na paMcaNANI jaheva arahA taheyaM pi // 15 // yathA kramopayogapravRtto'pi matyAdicaturjJAnI aparyavasitacaturjJAna utpadyamAnatajjJAnasarvadopalabdhiko vyaktabodho zAMtadRSTabhASI zAtA draSTA saMjJeyavartI cAvazyameva yujyate tacchaktisama20 nvayAt tathaitadapi ekatvavAdinA yadaparyavasitAdi kevalini preryate tad yujyata eva / __ atraikatvavAdinA pratisamAdhAnaM bhaNyate yathaivAhanna paJcajJAnI bhavati tathaitadapi kramavAdinA yaducyate bhedato jJAnavAn darzanavAniti ca tadapi na bhavatIti suutrkRto'bhipraayH| [ bhukti-kramopayogayozchadmanA vyAptiM svIkurvatAM keSAMcinmatasya vyAvarNanam ] atra ca chadmasthe kilopayogakramasya dRSTatvAta kevalini ca chadmAbhAvAnna kramavAna jJAnadarzanopa25yoga ityayamatrArtho vivakSita iti kecit pratipannAH na hi yo yajjAtIye dRSTaH so'tajjAtIye'pi bhavati atiprasaGgAt anyathA chadmasthA api kevalivat kramopayogitvAt sarvajJAH syuH so'pi vA na t tata eva sarvajJavannirAvaraNAste so'pi vA sAvaraNaH tata eva ekajJAnino vA te so'pi vA caturjJAnI syAt / [kevalikavalAhAracarcA ] [ kavalAhAraniSedhavAdasya pUrvapakSatayopanyAsaH ] ata eva chadmasthe bhujikriyAdarzanAt kevalini tadvijAtIye bhujikriyAkalpanA na yuktA-anyathA caturtAnitvA'kevalitva-saMsAritvAdayo'pi tatrai syuH-na dehitvaM tadbhuktikAraNaM tathAbhUtazaktyAyu: 1"aNaMte nANe kevalissa, aNaMte daMsaNe kevalissa, nivvuDe nANe kevalissa, nivvuDe daMsaNe kevalissa"-bhagavatIsU0 za0 5 u0 4 sU0 185 pR. 216 / 2-kAra vi-bR0 vA. bA. vinaa| 3-haNe ni-bR.| 4-ladra-bR0 / 5-sthitisA-hA0 vi0| 6-sthitii| kra-vA. baa0| 7-tamanekatva-bR. A. hA0 vi0| 8 "yugapadupayogavAdI"-bR0 tti0| 9 "jJAtadRSTabhASI jJAtA dRSTA ca niyamena"-jJAnabiM0 pR0 159 pra050 12 / 10ii vAvabR0 vA. bA. mAM. vinaa| 11 "yadaparyavasitatvAdi kramopayoge kevalini"-jJAnabi. pR0 159 pra. paM0 13 12-pakSA na hi A0 hA0 vi0| 13 iyaM carcA syAdvAdaratnAkare bhanyantareNa carcitA vidyate-pari0 2 sU0 27 pR0 457-483 / 14 "kevalini"-bR.Ti.) 30 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa kavalAhAra eva5 bhAvAditi' tadapi na raNIdArikazarIrasthita jnyaanmiimaaNsaa| ekakarmaNostaddhetutvAdekavaikalye tadabhAvAt / audArikavyapadezo'pyudAratvAnna bhukteH / yadapi 'ekendriyAdInAmayogiparyantAnAmAhAriNAM sUtropadezAt kevalinaH kavalAhAritvaM kecit pratipannAH' tadapi sUtrArthAparijJAnAt tatra hyekendriyAdibhiH saha bhagavato nirdezAnnirantarAhAropadezAcca zarIraprAyogyapudgalagrahaNamAhAratvena vivakSitamanyathA kSaNatrayamAtramapahAya samuddhAtAvasthAyAM nirantarAhAro bhagavAMstenAhAreNa bhavet / yadapi 'yathAsaMbhavamAhAravyavasthiteH saha nirdeze'pi kavalAhAra eva5 kevalino vyavasthApyate yuktyA anyathA taccharIrasthiterabhAvAditi tadapi na yuktikSamam yato yadi nAmAsmadAdeH prakRtAhAramantareNaudArikazarIrasthiteHprabhUtakAlamabhAvAt kevalino'pi tathA'numIyate tarhi sarvajJatApi tasya kathamavasAtuM zakyA dRSTavyatikramaprakalpanAyogAt zrUyate ca prakRtAhAramantareNApyaudArikazarIrasthitizciratarakAlA prathamatIrthakRtprabhRtInAm / na ca tadiyattAniyamapratipAdakaM pramANamastIti sUtrabhedakaraNanimittAsaMbhavAt yathAnyAsameva sUtrArthaparikalpanamastu evaM ca nirantarA-10 hAravacanamapyanullacitaM bhavet / athApi syAdatizayadarzanAnniravazeSadoSAvaraNahAneratyantazuddhAtmasvabhAvapratipattivat prakRtAhAravikalA audArikazarIrasthitirAtyantikI kvacid yadi bhavet tadA'saMbhavanmuktInAM kevalinAM pramANataH pratipatteH "asarIrA jIvaghaNA" ityAdyAgamavirodhaH prasajyeta, asadetat yataH kimevaM sarvajJasyAsattvaM pratipAdayitumabhipretam utAtizayadarzanasya tadahetutvam ? na tAvadAdyaH pakSaH dharmiNo'bhAve taddharmasya prastutasya sAdhayitumazakteH / nApi 15 dvitIyaH audArikazarIrasya ciratarakAlAvasthAyitvasyAvirodhAt / na cAtizayadarzanasya tadahe. tutve kevalibhuktisiddhiH / na ca yadatizayavat tadAtyantikamatizayamanubhavatIti sarvatra sAdhyate kintu vyAptidarzanamAtrametat ataH kiyatkAlAvasthitimAtra kevalinAM zarIrasthiteriSTa nAtyantikam / na ca saMyogasyAtyantikI sthitiH saMbhavati satyapi prakarSadarzane jIvakarmaNoranAditve'pi vizleSapratipatteH saMzleSasthitiniyamasya cAniSTerasaMkhyeyakAlAdUcaM pudgalapariNateH sarvasyA anyathAbhavanAd audAri-20 kazarIrasya ca nirAhArasya ciratarakAlasthAyina uttarakAlamazeSakarmakSayAd vinivRttAvasti sAdhanaM sunizcitAsaMbhavadvAdhakapramANatvam idameva ca tattvavyavasthAyAM sarvatrAbhyupagantavyam na hyadhyakSAdyavagatasyApyarthasyaitadantareNa tattvavyavasthitiH anubhUtasyApi bAdhakapratyayapravRttau mithyAtvarUpatayA vyava. sthApanAt / tataH sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAdeva pramANaprameyatattvasiddhiH bAdhakapramANanizcayAt tadviparItArthapratipattiH ubhayoranizcaye dRSTazrutayorarthayoH saMzItiriti vyavasthA sunizcitAsaMbhavadvAdha-25 kapramANatvaM ca prakRtAhAravaikalye'pi sarvajJaudArikazarIracirasthAyitvapratipAdakAgamasya samastyeveti na kiJcit tasya kvlaahaarpriklpnyaa| kevalI ca kavalAhAramanan kiM bubhukSayA uta zarIrasthityanyathA'nupapattyA Ahosvit svabhAvato'znAtIti vaktavyam ? na tAvadAdyaH pakSaH bubhukSAyA duHkharUpatvAt tanmUladoSarAzinivRttau tasyA asaMbhavAt anivRttau vA tatprabhavasya duHkhasamUhasya sadbhAve AtyantikasaukhyAnupapattirbhagavati syAt / na ca kSuttulyA zarIravedanetyuktam / bubhukSAmantareNApi 30 zarIraM sthApayitumicchuraznAtIti cet, na; anantavIryasya bhagavataH zarIrasthitimicchoH prakRtAhAramantareNApi tatsthApanAsAmarthyAvirodhAt zarIratiSThApayiSA'pi bubhukSAvat kleza eveti na prathamapakSAdasya vizeSa iti na dvitIyaH pakSo'pi / nApi tRtIyapakSAbhyupagamo'pi yuktaH prakRtAhAravikalasyaiva vivakSitakAlabhAvizarIrasthitikhabhAvakalpanayaiva doSAbhAvAd anyathA'ziSTavyavahAreSvapi tatsvabhAvakalpanAyAH prasaGgAt / tIrthapravartanasya tu vyApAravyAhAralakSaNasya tatkAlabhAvivivakSAcikIrSA'bhA-35 ve'pi sadbhAvo na virudhyate tIrthapravartanasya sadbhAvanAvizeSotpannaviziSTaphalarUpatvAt / sakalaklezoparame'pi ca tIrthapravartanaM svayamabhyupagataM pareNa prakRtAhArAdikaM tu klezopazamanArtha kathaM tatsvabhAvataH kalpayituM yuktam ? na ca bhagavati klezaH nApi tadupazamanavAJchA tasyeti kavalAhAraparikalpanAyAM bhagavati pakSatraye'pi doSAnativRtteH prakArAntarasya cAsaMbhavAnna tatra prakRtAhArakalpanA yuktisNgtaa| 1 syAdvAdara0 pR0 458 paM0 4-5 / 2 pR. 608 paM0 22 Ti0 5 / 3 "zarIrasthiteraheturatizayadarzanamiti bhAvaH"-60 tti0| 4-bhayayora-A0 haa0vi0| 5"paMthasamA natthi jarA khuhAsamA veyaNA natthi" iti jainAgame vizrutaM subhASitam / 6-pibuddhibubhukSA-bhAM0 maaN0| 7-sya tadbhA-vA0 bA* vinA / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 dvitIye kANDe [ pUrvapakSaM pratividhAtumupayogakramasAmAnyasya chadmanA vyAptiM nirasya bhukterapi tena saha vyApyabhAve tAtparyakhyApanam ] atra pratividhIyate yaduktam 'chadmasthe upayogakramasya dRSTatvAt kevalini ca chadmAbhAvAdupayogakramAbhAvaH tatra kramopayogasya kSayopazamakAryatvAt kevalini ca tadabhAvAt kramopayogasyApi 5 tatkAryasyAbhAvaH / tathAhi yat yatkAraNaM tat tadabhAve na bhavati yathA cakSurabhAve cakSurjJAnam kSayo 'pazamakAraNazca kramopayoga iti kSAyikopayogavati kevalini kramopayogAbhAvaH / atha kSayopazamAbhAve bhavatu tatra matijJAnAdikramavadupayogAbhAvaH kevalajJAnadarzanayostu kSAyikatvAt kathaM kSayopazamAbhAve tayoH kramAbhAvaH ? ucyate, yad yadA'vikalakAraNaM tat tadA'vazyaMtayA prAdurbhavati yathA antyAvasthAprAptakSityAdisAmagrIsamaye'GkuraH avikalakAraNaM ca kevalajJAnopayogakAle kevaladarza10 nam svAvaraNakSayalakSaNAvikalakAraNa sadbhAve'pi tadA tasyAnutpattAvataddhetukatAprasakterdezakAlAkAraniyamo na bhavet / anAyattasya tadasaMbhavAt iti pratipAditatvAt / RmotpattisvabhAvaprakalpanAyAM kSAyikatvaM tasya parityaktaM syAt adhyakSasiddhe ca krame tatsvabhAvaprakalpanA yuktisaMgatA anyathAtiprasaGgaH sarvabhAvavyavasthAvilopaprasakteH / na ca yo yajjAtIye dRSTaH so'nyaMtrAtajAtIye na bhavati ityetadatra vivakSitaM kiM tarhi kAraNAbhAve kArya na bhavati avikalakAraNaM cAvilambitotpattikame15 tadatra pratipAdayitumabhipretamAcAryasya / [ kevalini kavalAhAramupapAdayituM bAdhakapramANanirAsapUrvakaM sAdhakapramANapradarzanam ] tena yadi kevalino bhuktikAraNAbhAvaH siddho bhavet pratibaddhatvaM vA svakAryakaraNe kAraNasyAvagataM bhavet tadA tadabhAvanizcayaH syAt na caitadubhayamapi bhavasthakevalini siddham apratibaddhasAmarthyasya kSudvedanIyakarmodayasya tatra sadbhAvAt / tenAtajjAtIyatve'pi kevalini bhuktiprakalpanAyAM catu20 rjJAnatvA'kevalitvApattyAderdUSaNasyAnavakAzo bhuktikAraNasyeva tatkAraNasya tatrAbhAvAnnirnimittasya ca caturjJAnitvAdeH kAryasyAsaMbhavAt / yacca atajjAtIyatvaM kevalinaH pratipAditaM tat kimasmadAdyapekSayA AhosvidAtmIyacchadmasthAvasthApekSayA ? tatrAdyai vikalpe siddhasAdhyatA / dvitIyapakSe'pi kiM ghAtikarmakSayApekSayA tat tasyAbhyupagamyate Ahosvid bhuktinimittakarmakSayApekSayA ? prathamapakSe siddhaM vijAtIyatvam na tu tAvatA tasya bhuktipratiSedhaH apratibaddhasAmarthyasya bhuktikAraNasya tathA25 vijAtIyatve'pi svakAryanirvartakatvAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH atajAtIyatvasyaivAsiddhatvAt tannimittasya karmaNo bhavasthakevalini paryantasamayaM yAvadanuvRtteH / yadapi 'na dehitvaM bhuktikAraNaM tathAbhUtazaktyAyuSkakarmaNostaddhetukatvAdekavaikalye tadabhAvAt' iti tadapyasaMgatam yato na dehitvamAtraM prakRtabhuktikAraNamapi tu viziSTakarmodayAdisAmagrI tasyAzca tato'dyApyavyAvRtteH kutastadabhAvaH ? tathAbhUtazaktyAyuSkakarmaNozcaikasyApi vaikalyAsiddherekavaikalye tadabhAvAdityasiddham / yecca 'audAri30 kavyapadezo 'pyudAratvAnna bhukteH' iti, tadapi na doSAvaham audArikazarIritve svakAraNAdhInAyA bhukterapratiSedhAt / vyapadezasyodAratvanimittatve'pi svakAraNanimittaprakRtabhuktisiddheH / yardepi 'ekendriyAdInAmayogiparyantAnAmAhAriNAM sUtra upadeza:' ityAdyabhidhAnam, tadapyasaMgatam ; eke 1 zvetAmbara mArgAnuyAyinaH kevalinaH ( sarvajJasya ) kavalAhArakatvaM svIkurvate / digambarA api ye yApanIyasaMghAnuyAyinasteSAmeva tad abhipretam nAnyeSAM digambarANAm / atra viSaye yApanIyasaMghAgragAminA zrImatA zAkaTAyanena racitaM saptatriMzatkArikAmayaM kevalibhuktiprakaraNamavaboddhavyam / itaradigambarANAM ca matamavaboddhu prameyakamalamArtaNDagatA sA kevalikavalAhAracarcA'pi atrAnusandheyA -- pR0 84 dvi0 paM0 16 - pR0 87 dvi0 paM0 5 / 2 pR0 610 paM0 24 / 3 bhavati ta - vA0 bA0 / 4 " dezakAlapratiniyama " - bR0 Ti0 / 5 pR0 568 paM0 21 tathA Ti0 8 / 6- sthAlo - bha0 mAM0 / 7- nyatra ta-A0 hA 0 vi0 / pR0 610 paM0 25 / 8- raNaM vA bR0 vA0 bA0 / 9 " vaidharmyeNa nidarzanamuktam - " bR0 Ti0 / 10 pR0 610 paM0 25 / 11 dye ka bhAM0 mAM0 vinA / 12 pR0 610 paM0 32 / 13 pR0 611 paM0 1 / 14 pR0 611 paM0 2 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / 613 ndriyAdisahacaritatvanirantarAhAropadezatvAdyantareNApi "viggahagaimAvaNNA"[ ityAdi sUtrasaMdarbhasya kevalibhuktipratipAdakasyAgame sadbhAvAt / na ca tasyAprAmANyam sarvajJapraNItatvenAbhyupagatasUtrasyeva prAmANyopapatteH / na ca tatpraNItAgamaikavAkyatayA pratIyamAnasyApyasyAtatpraNItatvam anyatrApi tatprasakteH / yadapi 'zarIraprAyogyapudgalagrahaNamAhAratvenAbhimatamatra' ityabhidhAnam tadapyasaMgatam; vigrahagatyApanasamavahatakevalyayogisiddhavyatiriktAzeSaprANigaNasya zarIra-5 prAyogyapudgalagrahaNamevAhArazabdavAcyamiha sUtre'bhipretamiti ko'nyaH sAmayikazabdArthavido bhavato'bhidhAtuM samarthaH? yadapi 'nirantarAhAratvaM kevalinastenAhAreNa samuddhAtakSaNatrayamapahAya bhavet' ityuktam tadapyasaMgatam viziSTAhArasya viziSTakAraNaprabhavatvAt tasya ca pratikSaNamasaMbhavAt yastu pudgalAdAnalakSaNo lomAdyAhArastasya pratikSaNaM sadbhAve'pyadoSAt / yadapi 'yathAsaMbhavamAhAravyavasthiteH kevalinaH kavalAhAraH anyathA zarIrasthiterabhAvAt vyavasthApyate' ityabhidhAnam tadyuktameva na 10 hi dezonapUrvakoTiM yAvada viziSTAhAramantareNa viziSTaudArikazarIrasthitiH saMbhavinI / na ca tacchadmasthAvasthAtaH kevalyavasthAyAmAtyantikaM taccharIrasya vijAtIyatvaM yena prakRtAhAravirahe'pi taccharIrasthiteravirodho bhavet jJAnAdyatizaye'pi prAktanasaMhananAdyadhiSThitasya tasyaivApAtamanuvRtteH / asmadAdyaudArikazarIraviziSTasthiterviziSTAhAranimittatvaM pratyakSAnupalambhaprabhavapramANena sarvatrAdhigatamiti viziSTAhAramantareNa tatsthiteranyatra sadbhAve sakRdapi tatsthitistannimittA na bhavet 15 ahetoH sakRdapi sadbhAvAbhAvAt / yadi punarviziSTAhAranimittApyasmadAdiSu viziSTazarIrasthitiH puruSAntare tadyatirekeNApi bhavet tarhi mahAnasAdau dhUmadhvajaprabhavo'pi dhUmaH parvatAdau tamantare NApi bhavediti dhUmAderagnyAdyanumAnamasaGgataM bhaved vyabhicArAt / arthatajjAtIyo dhUma etajAtIyAgniprabhavaH sarvatra sakRtpravRttenaiva pramANena vyavasthApyate tatkAryatApratipattibalAdagnisvabhAvAdanyatra tasya bhAve sakRdapyagnerna bhAvaH syAd agnisvabhAvAjanyatvAt tasya bhavati cAgnisvabhAvAnmahAnasAdau 20 dhUma iti sarvatra sarvadA tatsvabhAvAdeva tasyotpAde tadutpattikasyAdhUmasvabhAvatvAditi na dhUmAderagyAdyanumAne vyabhicArastIyaM prakAraH prakRte'pi samAnaH viziSTaudArikazarIrasthiterviziSTAhAramantareNApi bhAve taccharIrasthitirevAsau na bhavet / na cAtyantavijAtIyatvaM tasyA iti pratipAditam / sarvathA samAnajAtIyatvaM tu mahAnasaparvatopalabdhadhUmayorapyasaMbhavi / tato'smadAderiva kevalino'pi prakRtAhAramantareNaudArikazarIrasthitizciratarakAlA na saMbhavatItyanumAna pravartata eva anyathA dhUmA-25 deranyAdyanumAnamapi na syAt / yadapi 'kutastasyaivaM sarvajJatAdisiddhiH' ityabhidhAnam tadapyasaGgatam ghAtikarmakSayaprabhavasarvajJatAdeH prakRtAhAreNa tatkAryeNa vA cirakAlabhAvyaudArikazarIrasthityAdinA virodhAsaMbhavAt sarvajJatAsiddhinibandhanasya ca pramANasya pratipAditatvAt prakRtAhArapratipAdakasya ca / yadapi 'nirAhAraudArikazarIrasthiteH prathamatIrthakaraprabhRtInAmatizayazravaNAt tadiyattAniyamapratipAdakapramANAbhAvAcca' iti tadapyaparyAlocitAbhidhAnam tasya prAmANye tadiyattAniyamasyApi 30 tata eva siddheH taddhikanirAhArataccharIrasthiteH sUtre niSedhAnnirazanakAlasya tAvata evotkRSTatApratipAdanAt / yadapi 'sUtrabhedakaraNakAraNAsaMbhavAt' ityAdi tadapyasaMgatam ciratarakAlasthitireva taccharIrasya sUtrabhedakaraNakAraNaM prakRtAhAramantareNa tatsthiterasaMbhavasya pratipAdanAt / bhUyAMsi ca prakRtAhArapratipAdakAni kevalinaH sUtrANyAgamai upalabhyante pratiniyatakAlaprakRtAhAraniSedhakAni 1"viggahagaimAvannA kevaliNo samuhayA ayogI yA / siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jIvA" // ityeSA gAthA sUtrakRtAGgasUtraTIkAkRtA zrIzIlAkena tatsUtradvitIyazrutaskandhasya AhAraparijJAnAni tRtIye'dhyayane vyAkhyAyAmuddhRtA'stipR. 344 dvi. paM0 1-2 / tasyA vizadA vyAkhyA'pi tatsthAnata eva boddhavyA / prameyakamalamArtaNDe'pi eSA uddhRtA'stipR. 85pra.paM. 12 / syAdvAdara0 pR0 46250 24 / 2 pR. 611 paM04 / 3-raprayo-bR0 / 4 pR0611504 / 5 pR0 611 paM0 5 / 6 tasyA bhA-la0 sN0| 7 atra-'tpAde'tadutpatti'-iti sAvagrahaH pATho yujyate anyathA 'syAdhUma' iti asaMgataM syAt / 8 pra0 pR. paM0 12 / 9pR0 611 paM0 8 / 10-stasyaiva sa-bhAM* mAM0 vinA / 11 pR. 53-69 / 12 pR0 611 paM0 9 / 13-mANyAttadiya-bR0 |-maannyN tarhi tadiya-A0 / 14 pR0 611 pN010| 15 sUtrANi caitAni sUtrakRtAGgasUtrAntargatadvitIyazrutaskandhe AhAraparijJAnAmni tRtIye'dhyayane, bhagavatIsUtre prathamazatakIyaprathamoddezake, prajJApanAsUtre ca AhArapade labhyante-pR0 342..360 / pR0 19-30 / pR0 498-524 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye kANDeca / yathA prathamatIrthakRta eva caturdazabhaktaniSedhenASTApadanage dazasahasrakevalisahitasya nirvANagatipratipAdakAni sUtrANi / yadapi 'atizayadarzanAnniravazeSadoSAvaraNahAneH' ityAdyAzaGkaya vikalpadvaiyamutthApya parihRtam tatrApi nAsmAbhiH sarvajJatvAderabhAvaH sAdhyate yena dharmiNo'bhAvAt prakRtasAdhyasiddhirna bhavet kintu yadyatizayadarzanAnnairmalyapratipattivad AtyantikI zarIrasthitistasya 5sAdhyeta tadA mukterabhAvaH prasajyate eveti prasaGgasAdhanaM bhavadabhipretavyAptibalAt kriyata iti na prAmuktadoSAvakAzaH / dvitIyapakSe'pi 'na kevalibhuktiH sidhyati nApyanAhAraudArikazarIrasya ciratarakAlasthAyitvaM virudhyate' iti yaddUSaNamuktaMm tadanuktopAlambharUpam na hyevaM kevalibhutyAdikamasmAbhiH sAdhyate kintu pradarzitapramANAt sarvajJapraNItAgamAcca / 'na ca yadatizaya'vat' ityAdyapya saGgatam saMvatsaramAtrazarIrasthitisiddhAvapi kevalinAmato'tizayAt prbhuuttrkaalsthitysiddheH| 10 na ca tAvatkAlaprakRtAhAravirahapratipAdakamapi kevalinAM sUtramupalabhyate / yaccaM 'saMyogasyAvasthAna mAtyantikaM na bhavati' ityAdi tat siddhameva sAdhitam / yacca 'sunizcitAsaMbhavadvAdhakapramANatvaM prakRtAhAravirahe'pi cirataramaudArikazarIrasthiteH pratipAdakasya sUtrasyAstyeva' ityuktam tadapi prakRtAhAravirahe kevaliprakRtazarIrasthiteH pratipAdakasya sUtrasyaivAbhAvAdayuktam / yadapi 'AhAravirahAtizayapratipAdakaM sUtraM prathamatIrthakRdAdeH' tadapi tacchadmasthAvasthAyAM na punaH kevalyavasthAyAm 15asaMbhavadvAdhakapramANatvaM cAsiddhamanumAnasya tadAhArapratipAdakasya bAdhakasya pradarzitatvAt sUtrasamUhasya ca vyAkhyAprajJaptyAdyaGgeSu tadvAdhakasyopalambhAt / kiJca, sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvaM na pramANalakSaNaM tasya jJAtumazakyatvAt / tathAhi-bAdhakapramANAbhAvo yadyanyataH pramANAdavasIyate tarhi tatrApi bAdhakapramANAbhAvanizcayAt praamaannynishcystdbhaavnishcyshcaanyto'baadhitprmaannaaditynvsthaaprsktiH| atha bAdhAnupalambhAd bAdhakAmAva20 nizcayaH, na; utpatsyamAnabAdhake'pi bAdhakotpatteH prAga bAdhAnupalabdhisaMbhAnna bAdhakAnupalambhAd bAdhAbhAvanizcayaH / na cAnizcitalakSaNaM pramANa prameyavyavasthAnibandhanam atiprsnggaat| atha saMvAdAdasaMbhavadvAdhakapramANatvanizcayastarhi saMvAditvameva pramANalakSaNamabhyupagamArha kimabAdhitatvalakSaNapratijJAnena tacca saMvAditvamatIndriyArthaviSayasyAgamasyAptapraNItatvAnnizcIyate tatpraNItatvanizcayazcAgamaikavAkyatayA vyavasthitasya kevalibhuktipratipAdakasUtrasamUhasya siddha eveti bhavatyAgamAdapi kevalibhu 1-danAdisUtrANi la0 bhAM0 mAM0 vinaa| 2 tacettham "te NaM kAle NaM te NaM samae NaM usame arahA kosalie vIsa puvvasayasahassAI kumAravAsamajhe vasittA NaM tevaDhei puSvasayasahassAI rajavAsamajhe vasittA NaM tesII puvvasayasahassAI agAravAsamajhe vasittA NaM egaM vAsasahassaM chaumatthapariAyaM pAuNittA egaM puvvasayasahassaM vAsasahassUNaM kevalipariAya pAuNittA paDipuNNaM puvvasayasahassaM sAmaNNapariyAgaM pAuNittA caurAsII puvasayasahassAI savvAuyaM pAlaittA khINe veyaNijAuyanAmagutte imIse osappiNIe susamadusamAe samAe bahuviikaMtAe tihiM vAsehiM addhanavamehi ya mAsehiM sesehiM je se hemaMtANaM tace mAse paJcame pakkhe mAhabahule tassa NaM mAhabahulassa terasIpakkhe NaM uppiM aTThAvayaselasiharaMsi dasahiM aNagArasahassehiM saddhiM coddasameNaM bhatteNaM apANaeNaM abhIiNA nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM puvvaNhakAlasamayaMsi saMpaliyaMkanisaNe kAlagae viikate jAva savvadukkhappahINe"mU0 kalpasU0 sU0 227 pR. 49 dvi0| / 3 pR0611 paM0 11 / 4 pR. 61150 14-16 / 5-ta iti la. vA. bA. bhAM0 mA. vinA / 6 pR. 61150 13 / pR. 611 paM0 16 / 8pR061150 17 / 9pR. 611 paM0 19 / 10 pR0 611 paM0 21 / 11 pR. 611 pN09| 12 pR. 613 paM0 34 tathA Ti. 15 / / 13 bhagavatItinAmnA prasiddha vyAkhyAprajJaptisUtre dvitIyazatakIyaprathamoddezake skandakatApasAdhikAre sarvajJasya bhagavato mahAvIrasya zarIraM varNayatA sUtrakAreNa tasya nityabhojilamapi 'viyaDabhotI' iti vizeSaNena sUcitam / taccettham "teNaM kAleNaM teNaM samayeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre viyaDabhotI yA vi hotthA / tae NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa viyabhogiyassa sarIra orAlaM siMgAra kallANaM sivaM dhanaM maMgalaM sassirIyaM aNalaMkiyavibhUsiyaM xxx sirIe atIva atIva uvasobhamANe ciTThaI"-pR0 117 pra0 tathA pR0 613 Ti. 15 / 14 "yAvad bhAvinyA bAdhAyA abhAvaH"-bR. la. tti.| 15 "anizcita eva bAdhakAmAvo mAnalakSaNaM bhaviSyatItyAhana ceti"-bR. l.tti.| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA 615 tisiddhiH| tena 'sUtrabhedapraklaptiH kavalAhAraparikalpanAyAM kevalinaH' iti doSAbhAvaH yathoktanyAyAt ttsiddhH| yadapi kevalI prakRtamAhAramaznan' ityAdipakSatrayamutthApya tatra doSAbhidhAnam tadapyasaMgatam yataHprathamapakSe vubhukSayA'znato duHkhitAprasaktirdoSa udbhAvitaH sa cAdoSa eva asAtAnubhavasya vedanIyakarmaprabhavasyAyogyavasthAcaramakSaNaM yAvat saMbhavAt tatkAraNasyAsAtavedanIyakarmodayasyApratibaddhatvAt avikalakAraNasya ca kAryasyotpattyapratiSedhAt anyathA tasya tankAraNatvAyogAt, na ca dagdharajjusaM.5 sthAnIyatvAt tasya svakAryAjanakatvam tata eva sAtavedanIyasyApi svakAryAjanakatvaprasaktaH sukhAnubhavasyApi bhagavatyabhAvaprasaGgAt / yathA ca dagdharajjusaMsthAnIyAyuSkakarmodayakArya prANAdidhAraNaM bhagavati tathA prakRtamapyabhyupagamyatAM vizeSAbhAvAt / na ca vubhukSAyA duHkharUpatvAd bhagavatyasaMbhavaH pratipAdayituM zakyaH "ekAdaza jine" [ tattvArtha0 a0 9, sU0 11] iti sUtrAt kSudAdiparipahaikAdazakasya kevalini siddheH / yadapi 'anantavIryatvaM prakRtAhAramantareNApi zarIrasthitikAraNamabhidhIyate' tadapi 10 chadmasthAvasthAyAM bhagavatyaparimitabalazravaNAt samastyeva na ca prakRtAhAramantareNa tat tasyAmavasthAyAM zarIrasthitikAraNam anyathA karmakSayArthamanazanAditapasyudyamavataH prANavRttipraya'yaM tasyAmavasthAyAmazanAdyabhyavaharaNamasaGgataM syAt / na ca prAk kSAyopazamikaM tasya vIrya kaivalyAvasthAyAM tu kSAyikaM taditi viziSTAhAramantareNApi zarIrasthitinibandhanam tatsadbhAve'pi zarIrasthitinimittazayanopavezAdivat prakRtAhArasyApyavirodhAt / na copavezAdikamapi zarIrasthityartha tatrAsiddham samuddhAtA-15 vasthAnantarakAlaM pIThaphalakAdipratyarpaNazrutestadbrahaNamantareNa tatpratyarpaNasyAsaMbhavAt tadhaNasya ca yathoktaprayojanamantareNAbhAvAt anyathA'prekSApUrvakAritApatteH / yadapi 'bubhukSayA dehaM tiSThApayipoH klezavattve na kazcid vizeSaH' tadapyasAram klezasya bhagavatyadyApyAmuktigamanAt sarvathA anivRtteH / tatsvabhAvaparikalpanayA doSaprasaJjanamabhyupagamAdeva nirastam / tadevaM bAdhakapramANAbhAvAt sAdhakasya ca sadbhAvAt siddhA kevalibhuktirityalaM prsktaanuprsktyaa||| 15 // 20 [matyAdijJAnacatuSkarUpe dRSTAnte yatra yatropayoge viSayabhedastatra tatrAsarvArthatvamiti vyApterbhAvanam ] krameNa yugapadvA parasparanirapekSasvaviSayaparyavasitajJAnadarzanopayogI kevalinyasarvArthatvAnmatyAdi zAnacatuSTayavanna sta iti dRSTAntabhAvanAyAha paNNavaNijA bhAvA smttsuynnaanndNsnnaaviso| ohimaNapajavANa u aNNoNNavilakkhaNA visao // 16 // matizrutayorasarvaparyAyasarvadravyaviSayatayA'bhinnArthatve zrutasyAsarvArthagrahaNAtmakanvabhAvanayA matirapi tathA bhAvitaiveti zrutajJAnasyaiva gAthAyAmasarvArthatvabhAvanA pradarzitA / prajJApanIyAH zabdAbhilApyA bhAvA dravyAdayaH samastazrutajJAnasya dvAdazAGgavAkyAtmakasya darzanAyA darzanaprayojikAyAstadvAkyopajAtAyA buddheviSaya Alambanam materapi ta eva zabdAnabhidheyA viSayaH zabdapari-30 karmaNAMnapekSasya zAnasya yathoktabhAvaviSayasya matitvAt / avadhimanaHparyAyayoH punaranyonyavilakSaNA bhAvA viSayaH avadheH pudgalAH manaHparyAyajJAnasya manyamAnAni dravyamanAMsi viSayaH iti asarvArthAnyetAni matyAdijJAnAni parasparavilakSaNaviSayANi ca ata eva bhinnopayogarUpANi // 16 // 1pR.6115010| 2 pR. 6115027-39 / 3"kAryasya"-vR0 l.tti.| 4 "asAtAvedanIyasya"-bR0 la. tti.| 5 pR. 611 pN031| 6"prANavRttI pratyayaM kAraNabhUtam"-bR0 la. Ti0 / 7"chadmasthAvasthAyAm"-bR0 l.tti.| 8 pR. 611 pN032| 9pR. 61150 33 / 10-NAnApeA0 hA.vi. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 dvitIye kANDe[matyAdivaidharyeNa kaivalopayogasya asarvArthatvAbhAvena viSayabhedAbhAvAdakramopayogadvayA makaikarUpatvasAdhanam ] evamasakalArthatvaM bhinnopayogapakSe dRSTAntasamarthanadvAreNa pradopasaMhAradvAreNAkramopayogadvayAtmakamekaM kevalamanyathA sakalArthatA tasyAnupapanneti darzayitumAha tamhA cauvibhAgo jujjai Na u NANadaMsaNajiNANaM / sayalamaNAvaraNamaNaMtamakkhayaM kevalaM jamhA // 17 // yasmAt kevalaM sakalaM sakalaviSayaM tasmAnna tu naiva jJAnadarzanapradhAnAnAM nirmUlitAzeSaghAtikarmaNAM jinAnAM chadmasthAvasthopalabdhatattadAvaraNakSayopazamakAraNabhedaprabhavamatyAdicaturmAneviva jJAnadarzanayoH pRthak kramAkramavibhAgo yujyate / kutaH punaH sakalaviSayatvaM bhagavati keva10 lasyAnAvaraNatvAt na hyanAvRtamasakalaviSayaM bhavati / na ca pradIpAdinA vyabhicAro'nantatvAt anantatvaM ca dravyaparyAyAtmakAnantArthagrahaNapravRttotpAdavyayadhrauvyAtmakopayogavRttatvenAkSayatvAt / yathA ca sakalapadArthaviSayaM sarvajJajJAna tathA prAk pradarzitam / tato'kramopayogadvayAtmakamekamiti sthitam na cAkramopayogadvayAtmakatve kathaM tasya kevalavyapadeza iti kramAkramabhinnopayogavAdinA preryam indriyAlokamanovyApAranirapekSanirAvaraNAtmasattAmAtranibandhanatathAvidhArthaviSayapratibhAsasya 15 tathAvidhavyapadezaviSayatvAt / advaitaikAntAtmakaM tu tenna bhavati sAmAnyavizeSobhayAnubhayavikalpacatuSTaye'pi doSAnatikramAt / tathAhi-na tAvat sAmAnyarUpatayA tadadvayaM sAmAnyasya vizeSanibandhanatvAt tadabhAve tasyApyabhAvAt nApi vizeSamAtratvAt tadadvayam avayavAvayavivikalpadvayAnatikramAt na tAvat tadavayavarUpam avayavyabhAve tadapekSAvayavarUpatA'saMbhavAt / na cAvayavirUpam avayavAbhAve tadrUpasyAsaMbhavAt na ca tadvayAtiriktavizeSarUpam asadavizeSaprasaGgAt na caikAntavyAvRttobhayarUpam 20 ubhayadoSAnatikramAt / na cAnubhayasvabhAvam asattvaprasakteH / na ca grAhyagrAhakavinirmuktA'dvaryasvarUpam tathAbhUtasyAtmanaH kadAcidapyananubhavAt suSuptAvasthAyAmapi na grAhyagrAhakavarUpavikalamadvayaM jJAnamanubhUyate // 17 // [abhinnopayogavAdinA svapakSe samApatata AgamavirodhasyArthagatyA vyAkhyAntaramAzritya pariharaNam ] 25 jJAnadarzanopayogadvayAtmakaikakevalopayogavAdI svapakSe AgamavirodhaM pariharannAha paravattavvayapakkhAavisiTThA tesu tesu suttesu / atthagaIa u tesiM viyaMjaNaM jANao kuNai // 18 // paraivaizeSikAdibhiryAni vaktavyAni pratipAdyAni teSAM pakSA abhyupagamAH "yugapad zAnAnutpattiH" [ ] "nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" [ ] ityAdayaH tairaviziSTA abhinnA 30 bhagavanmukhAmbhojanirgateSu teSu teSu sUtreSu "jaM samayaM pAsai No taM samayaM jANai" [ ] ityAdiSu abhyupagamAH pratibhAsante / na ca te tathaiva vyAkhyeyAH pramANabAdhanAt / tasmAt arthagatyaiva sAmarthyenaiva teSAM vyaktiM sakalavastuvyApyanekAntAtmakaikakevalAvabodhaprabhavadvAdazAjaikazrutaskandhAvirodhena vyAyAM jJako zAtA karoti / zrutAvadhimanaHparyAyakevalI trividho "jaM samayaM pAsaha no taM samayaM jaann"|[ ] na tvevaM kevalakevalI tasyAsarvakSatA35prApteriti suurerbhipraayH||18|| 1-dazyopasaMhAriNAmo-vA0 bA0 |-dshyopyogdvaarennaakrmo-bR* A0 hA0 vi0 / 2 tantra sA-A. hA* vi0 / 3-pakramamA-bhA. maaN0| 4-yarU-A. hA0 vi0| 5-lakha-vA. baa0| 6-valaM ke-A* vi.| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | [ akramopayogadvayAtmakamekaM cet kevalaM kimiti manaHparyAyavadAgame tasya jJAnamAtratayA na kathanam kimiti ca jJAna-darzanarUpatayA dvaividhyena varNanamiti codye marmodghATanam ] yadyakramopayogadvayAtmakamekaM kevalaM kimiti manaHparyAyajJAnavat tad jJAnatvenaiva na nirdiSTam ? tasmAt "kevalanANe kevaladaMsaNe" ] iti bhedena sUtranirdezAt krameNa yugapadvA bhinnamupayogadvayaM kevalAvabodharUpamityAzaGkayAha 5 jeNa maNovisayagayANa daMsaNaM Natthi davvajAyANa / to maNapajjavaNANaM NiyamA NANaM tu NiddihaM // 19 // yato mana:paryayajJAnaviSayagatAnAM paramanodravyavizeSANAM vizeSarUpatayA bAhyasya cintya - mAnasya ghaTAderliGgino gamakatopapatteH darzanaM sAmAnyarUpaM nAsti dravyarUpANAM cintyamAnAlambanaparamanodravyagatAnAM cintyAvizeSANAM vizeSarUpatayA vAhyArthagamakatvAt tadrAhi manaHparyAya- 10 jJAnaM vizeSAkAratvAd jJAnameva grAhyadarzanAbhAvAd grAhake'pi tadabhAvaH tato manaHparyAyAkhyo bodho niyamAd jJAnamevAgame nirdiSTo na tu darzanam / kevalaM tu sAmAnyavizeSopayogaikarUpatvAt kevalaM jJAnaM kevalaM darzanaM cetyAgame nirdiSTam // 19 // 617 [ ekatve'pi kevalasya jJAna-darzanobhayarUpatayA zAstre pAThAt tasya kathaMcidanekarUpatvAbhyupagamanam ] tathA punarapyeka rUpAnuviddhAmanekarUpatAM darzayannAha - 15 cakkhu acakkhuavAhikevalANa samayammi daMsaNaviappA / paripaDhiyA kevalaNANadaMsaNA teNa te aNNA // 20 // cakSuracakSuravadhikevalAnAM svasamaye darzanavikalpA bhedAH paripaThitAstena darzanamadhye pAThAd darzanamapi kevalam jJAnamadhye pAThAd jJAnamapi ato bhinne eva kevalajJAnadarzane na cAtyantaM tayorbheda eva kevalAntarbhUtatvena tayorabhedAt na caivamabhedAdvaitameva sUtrayuktivirodhAt 20 tatparicchedakasvabhAvatayA kathaMcidekatve'pi tathA tadvyapadezAt // 20 // [ ekadezinA matyupayogaM dRSTAntIkRtya ekasyApi kevalopayogasya dvirUpatvasamarthanam ] etadeva dRSTAntadvAreNAha - daMsaNamoggahamettaM 'ghaDo' ti NivvaNNaNA havai NANaM / jaha ettha kevalANa vi visesaNaM ettiyaM caiva // 21 // avagrahamAtraM matirUpe bodhe darzanam 'idam' 'tat' ityavyapadezyam 'ghaTa:' iti nizcayena varNanA nizcayAtmikA maMtijJAnaM yatheha tathehApIti dAntikaM yojayati jaha ettha ityAdinA kevalayorapyetanmAtreNaiva vizeSaH ekAntabhedAbhedapakSe tatsvabhAvayoH pUrvoktadoSaprasaGgAd ajahRdvRttyaikarUpayorevAbhinibodhikarUpayostattadrUpatayA tathAvyapadezasamAsAdanAt kathaMcidekAnekAtmakatvopapatterbhedaikAnte tayorapyabhAvApatteH // 21 // 25 30 1 cintyatAvi - bha0 mAM0 / cititAvi - vA0 bA0 / cityAvi - hA0 vi0 / 2 matirjJA-A0 / "ghaTa iti nizcayena varNanA tadAkArAbhilApa iti yAvat / kAraNe kAryopacArAcca ghaTAkArAbhilApajanakaM ghaTe matijJAnamityarthaH yathA'traivaM tathA kevalayorapyetAvanmAtreNa vizeSaH " - jJAnabiM0 pR0 160 dvi0 paM0 13 / 3 pra0 pR0 paM0 20 // 79 sa0 ta0 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 dvitIye kANDe - [ punarapyekadezinA kramikabhedaM dUSayituM zAstrIyayuktyA jJAna-darzanayoH kathaMcidanyatvavyavasthApanam ] itazca kathaJcid bhedaH - darzanapUrvaM jJAnam, jJAnanimittaM tu darzanaM nAstItyuktaM yataH sAmAnyamupalabhya paJcAd vizeSamupalabhate na viparyayeNetyevaM chadmasthAvasthAyAM hetuhetumadbhAvakramaH / tenApyavagacchAmaH kathaJcit tayorbhed iti / ayaM ca kSayopazamanibandhanaH kramaH kevalini ca tadbhAvAdakrama ityuktam // 22 // daMsaNapuvvaM NANaM NANaNimittaM tu daMsaNaM Natthi / teNa suviNicchiyAmo daMsaNaNANANa aNNattaM // 22 // 10 [ ekadezIye avagrahamAtramatijJAnasya darzanatvAbhyupagame samApatato doSasyAbhidhAnaM tatsamarthanaM ca ] yaduktam 'avagrahamAtraM matijJAnaM darzanam' ityAdi tadayuktam ativyApterityAhajai oggahamettaM daMsaNaM ti maNNasi visesiaM NANaM / maiNANameva daMsaNamevaM sai hoi niSphaNNaM // 23 // evaM sesiMdiyadaMsaNammi niyameNa hoi Na ya juttaM / aha tattha NANamettaM gheppai cakkhummi vi taheva // 24 // 25 15 yadi matyavabodhe avagrahamAtraM darzanaM vizeSitaM jJAnamiti manyase matijJAnameva darzanamityevaM sati prAptam na caitad yuktam / "sa dvividho'STacaturbhedaH" [ tattvArtha0 a0 209 ] iti sUtravirodhAt // 23 // evaM zeSendriyadarzaneSvapyavagraha eva darzanamityabhyupagamena matijJAnameva taditi / na ca tad yuktaM pUrvoktadoSAnativRtteH / atha teSu zrotrAdiSvindriyeSu darzanamapi bhavat tad jJAnameva, 20 mAtrazabdasya darzanavyavacchedakatvAt / ata eva tatra 'zrotrajJAnam' ityAdivyapadeza upalabhyate 'zrotradarzanam' ' ghrANadarzanam' ityAdivyapadezastu nAgame kvacit prasiddhastarhi cakSuSyapi tathaiva gRhyatAM 'cakSurjJAnam' iti na tu 'cakSurdarzanam' iti / atha tatra darzanam itaratrApi tathaiva gRhyatAm / jJAnadarzanayorupalambharUpatve avizeSaprasaGgastayoriti cet evaimetadrUpatayA svabhAvabhedAt tu bheda iti // 24 // [jJAna eva cakSuracakSurdarzanapravAdasamarthanAya darzanapadasya arthAbhidhAnam ] nanvavagrahasya matibhedatvAd matezca jJAnarUpatvAd avagraharUpasya darzanasyAbhAva eva bhavet ucyate NA apuTThe avisae ya atthammi daMsaNaM hoi / mottUNa liMgao jaM aNAgayAIyavisaesa // 25 // aspa (spRSTe'rtharUpe cakSuSA ya udeti pratyayaH sa cakSurdarzanaM jJAnameva sat indriyANAma30 viSaye ca paramANvAdau arthe manasA jJAnameva sad acakSurdarzanam, muktvA meghonnatirUpA 1 0 612 paM0 3 / 2 pR0 6170 21 paM0 26 / 5- vametattarUpa - vA0 vA0 / 6 "aspRSTe'rthe " -- jJAnabiM0 pR0 161 3 - NamittaM vR0 / dvi0 paM0 13 / 4 pra0 pra0 paM0 15 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA | 619 liGgAd bhaviSyadRSTau nadIpUrAd voparyatItavRSTau vA liGgiviSayaM yad jJAnaM tasyArUpa (spU) STAvipayArthasyApyadarzanatvAt // 25 // [ aspRSTAviSayAvagAhitve'pi na manaHparyAyabodhasya darzanatvaprasaGga iti sayuktikaM pratipAdanam ] yadyaspRSTA'viSayArthajJAnaM darzanamabhidhIyate tataH maNapajjavaNANaM daMsaNaM ti teNeha hoi Na ya juttaM / bhaNNai NANaM NoiMdiyammi Na ghaDAdao jamhA // 26 // etena lakSaNena manaHparyAyajJAnamapi darzanaM prAptaM parakIyamanogatAnAM ghaTAdInAmAlamvyAnAM tatrAsattvenAspRSTe'viSaye ca ghaTAdAvarthe tasya bhAvAt na caitad yuktam Agame tasya drshntvenaapaatthaat| bhaNyate atrottarama (m) No iMdriyammi manovargaNAkhye manovizeSe pravartamAnaM manaHparyAyabodharUpaM jJAnameva na darzanaM yasmAdaspRza ghaTAdayo nAsya viSayo liGgAnumeyatvAt teSAm / 10 tathA cAgamaH " jANai vajjhe'NumANao" [ vizeSA0 bhA0 gA0 814 ] / nanu ca parakIyamanogatArthAkAravikalpasyobhayarUpatvAt kimiti tadrAhiNo manaH paryAyAvavodhasya na darzanarUpatA ? na, manovikalpasya bAhyArthacintanarUpasya vikalpAtmakatvena jJAnarUpatvAt tadrAhiNo manaHparyAyajJAnasyApi tadrUpataiva ghaTAdestu tatra parokSataiveti darzanasyAbhAva eva manovikalpAkArasyobhayarUpatve'pi chAnasthikopayogasya paripUrNavastugrAhakatvAsaMbhavAJca na manaHparyAyajJAne darzanopayogasaMbhavaH // 26 // 15 [ aspRSTAvipayAvagAhijJAnameva darzanam na tataH pRthagiti pratipAdanam ] kiJca, mahasuyaNANaNimitto chaumatthe hoi atthauvalaMbho / eyarammi vi tesiM Na daMsaNaM daMsaNaM katto ? // 27 // matizrutajJAnanimittazchadmasthAnAmarthopalambha ukta Agame / tayorekatarasminnapi 20 na darzanaM saMbhavati na tAvadavagraho darzanaM tasya jJAnAtmakatvAt tataH kuto darzanam ? nAstItyarthaH / aspRSTe'viSaye cArthe jJAnameva darzanaM nAnyaditi prasaktam // 27 // [ aspRSTArthAvagAhitve'pi zrutajJAnasya darzanatvAbhAvapratipAdanam ] nanu zrutamaspRSThe viSaye kimiti darzanaM na bhavet ? ityAha jaM paJcavaggaNaM Na inti sugraNANasammiyA atthA / tamhA daMsaNasaddo Na hoi sayale vi suyaNANe // 28 // yasmAt zrutajJAnapramitAH padArthA upayuktAdhyayanavipayAstathAbhUtArthavAcakasyAt zrutazabdasya pratyakSaM na gRhyante ato na zrutaM cakSurdarzanasaMjJam mAnasamacakSurdarzanaM zrutaM bhaviSyatItyetadapi nAsti avagrahasya matitvena pUrvameva darzanatayA nirastatvAt // 28 // 1 " tasyAspRSTAviSayArthasyApi darzanatvenAvyavahArAt " - jJAnabiM0 pR0 162 pra0 paM0 3 / 2-ttaraM mano-bhAM0 mAM0 / 3 - iMdriyammi bha0 mAM0 vinA / 4 " davvamaNopajAe jANai pAsai ya taggae'NaMte / teNAvabhAsie uNa jANai bajjhe'NumANeNaM" // -- vizeSA0 bhA0 pR0 814 dvi0 / 5- gasyo paripU - hA0 bi0 / 6 na cAva-bR0 A0 hA 0 vi0 / 7-dArtha u-bhAM0 mAM0 vinA / 8 - thate a-pR0 vA0 vA0 vinA / 90 pR0 paM0 20 25 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 dvitIye kANDe[avadhijJAna evaM pravRttinimittavazena darzanazabdasyApi labdhAvakAzatvasamarthanam ] nanvevamavadhidarzanasyApyabhAvaH syAdityAha jaM appuTThA bhAvA ohiNNANassa hoMti paJcakkhA / tamhA ohiNNANe daMsaNasado vi uvautto // 29 // 5 yasmAdaspRSTA bhAvA aNvAdayo'vadhijJAnasya pratyakSA bhavanti cakSurdarzanasyeva rUpa. sAmAnyam tatastatraiva darzanazabdo'pyupayuktaH // 29 // [siddhAntinA ekasyaiva kevalopayogasya jJAnadarzanopayogadvayarUpatvavyAvarNanam ] kevalAvabodhastu zAnadarzanopayogadvayAtmako zAnameva san darzanamapyucyata ityAha jaM appuDhe bhAve jANai pAsai ya kevalI NiyamA / tamhA taM gANaM daMsaNaM ca avisesao siddhaM // 30 // yato'spRSTAn bhAvAniyamenAvazyaMtayA kevalI cakSuSmAniva puraHsthitaM cakSuSA pazyati jAnAti cobhayaprAdhAnyena / tasmAt nat kevalAvayodhasvarUpaM jJAnamapyucyate darzanamapyavizeSata ubhayAbhidhAnanimittasyAvizeSAt na punanimeva sadavizeSato'medato darzanamiti siddham / yato na jJAnamAtrameva tat nApi darzanamAtra kevalam nApyubhayAkramarUpaM paraspara15 viviktam nApi kramasvabhAvam api tu jJAnadarzanAtmakamekaM pramANamanyathoktavat tadabhAvaprasaGgAt / [sUryabhiprAyeNa jJAnapazcaka-darzanacatuSkayoH svarUpavibhajanam ] chadmasthAvasthAyAM tu pramANaprameyayoH sAmAnyavizeSAtmakatve'pyanapagatAvaraNasyAtmano darzanopayogasamaye jJAnopayogasyAsambhavAd aprApyakArinayana-manaHprabhavArthAvagrahAdimatijJAnopayogaprAktanI avasthA aspa(spR)TAvabhAsigrAhyagrAhakatvapariNatyavasthA vyavasthitAtmaprabodharUpA cAracakSurdarzanavyapade20 zamAsAdayati / dravyabhAvendriyAlokamatijJAnAvaraNakarmakSayopazamAdisAmagrIprabhavarUpAdiviSayagraha NapariNatizcAtmano'vagrahAdirUpA matijJAnazabdavAcyatAmathate / zrutajJAnAvaraNakarmakSayopazamavAkyazravaNAdisAmagrIvizeSanimittaprAdurbhUto vAkyArthagrahaNapariNatisvabhAvo vAkyazravaNAnimitto vA AtmanaHzrutajJAnamiti shbdaabhidheytaamaapnoti| rUpidravyagrahaNapariNativizeSastu jIvasya bhavaguNapratyayA vadhijJAnAvaraNakarmakSayopazamaprAdurbhUto locanAdivAhyanimittanirapekSaH avadhijJAnamiti vyapadizyate 25 tajjJaiH avadhidarzanAvaraNakarmakSayopazamaprAdurbhUtastu sa eva tadravyasAmAnyaparyAlocanasvabhAvo'vadhidarzanatyapadezabhAga bhavati / ardhatRtIyadvIpasamudrAntarvatisakalamanovikalpagrahaNapariNatirmanaHparyAyajJAnAvaraNakarmakSayopazamAdiviziSTasAmagrIsamutpAditA cakSurAdikaraNanirapekSasyAtmanaH manaHparyAyajJAnamiti vadanti vidvAMsaH / chAdmasthikopayogaM cAtmA svapradezAvaraNakSayopazamadvAreNa pratipadyate 1 prastutagAthAsaMvAdakamekaM padyaM maladhArihemacandrasUriNA svakIyAyAM vizeSAvazyakabhASyavRttau stutikArakartRkalena samudRtaM vartate / tadyathA"yadapi kevalajJAnaM kevaladarzanaM ca tasyocyate tatrApi tayorna vizeSa ityabhiprAyavatA prokaM stutikAreNa evaM kalpitabhedamapratihataM sarvajJatAlAJchanaM sarveSAM tamasAM nihantu jagatAmAlokanaM zAzvatam / nityaM pazyati budhyate ca yugapad nAnAvidhAni prabho ! sthityutpattivinAzavanti vimaladravyANi te kevalam" // -pR. 11985010 / yadyapi idaM padyaM labhyAsu ekaviMzato siddhasenIyadvAtriMzikAsu na dRzyate tathApi tat siddhasenapraNItamevA'vasIyate samantabhadravat tasyaiva stutikAralena prasiddhatvAt tasyaiva abhinnakevalajJAnadarzanopayogadvayamataprasthApakalena vizrutalAca / 2-mAtra ke-bhAM0 mAM0 haa0| 3-pAccakSu-bR* hA0 vi0| sabalAda tassava abhijalevalazAnada Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamImAMsA / 621 na tvanantazeyajJAnasvabhAvasthAtmana etadeva khaNDazaH pratipattilakSaNaM pAramArthika rUpaM sAmAnyavizeSAtmakavastuvistaravyApi yugapatparicchedasvabhAvadvayAtmakaikakevalAvabodhatAttvikarUpatvAt tasya / tacca tasya kharUpaM kevalajJAnadarzanAvaraNakarmakSayAvirbhUtaM karaNakramavyavadhAnAtivartisakalalokAlokaviSayatrikAlakhabhAvapariNAmabhedAnantapadArthayugapatsAmAnyavizeSasAkSAtkaraNapravRttaM kevalajJAnaM kevaladarzanamiti ca vyapadizyate / tena 'avagraharUpa Abhinibodho darzanam sa eva cehAdirUpo vizeSagrAhako zAnaM 5 tadvyatiriktasyAparasya grAhakasyAbhAvAt tasyaivaikasya tathAgrahaNAt tathAvyapadezAdutphaNaviphaNAvasthAsarpadravyavat tatastayoravasyoravyatirekAt tasya ca tadrUpatvAdeka evAbhinibodho darzanaM matijJAnaM cAbhidhIyata iti sUtrakRto'bhiprAyaH' iti yat kaizcid vyAkhyAtaM tadasaGgataM lakSyate AgamavirodhAt yuktivirodhAcca na hyekAntato'bhede pUrvamavagraho darzanaM pazcAd IhAdikaM jJAnaM tayozca tatrAntarbhAva iti zakyamabhidhAtum kathaMcidbhedanibandhanatvAdasya AtmarUpatayA tu tayorabhedo'bhyupagamyata eva / 10 na caikasyaiva matijJAnasyobhayamadhyapAtAdubhayavyapadezaH avagrahasya darzanatve 'avagrahAdidhAraNAparyantaM matijJAnam' ityasya vyAhateH tasya vA'darzanatve 'avagrahamAnaM darzanam' ityasya virodhAt Agamavirodhazca tadvyatirekeNa darzanAnabhyupagame tadabhyupagame vA'STAviMzatibhedamatijJAnavyatiriktadarzanAbhyupagamAt kuto jJAnameva darzanaM chadmasthAvasthAyAm ? kevalyavasthAyAM tu kSINAvaraNasyA''tmano nityopayuktatvAt sadaiva darzanAvasthA vartamAnapariNatervastuno'vagamarUpAyAH prAk tathAbhUtAnavabodha-15 rUpatvAsaMbhavAt tathAbhUtajJAnavikalAvasthAsaMbhave vA prAgitarapuruSAvizeSaprasaGgAt / tato yugapajjJAnadarzanopayogadvayAtmakaikopayogarUpaH kevalAvabodho'bhyupagantavya iti suurerbhipraayH|| 30 // [eka eva kevalopayogo yAtmaka iti svasiddhAntaH samayAntarotpAdavacanaM tu paratIrthi kamatakathanamiti vibhajanam ] vyAtmaka eka eva kevalAvabodha iti darzayannAha sAI apajjavasiyaM ti do vi te sasamayao havai evaM / paratitthiyavattavvaM ca egasamayaMtaruppAo // 31 // dve api te zAnadarzane yadi yugapad na nAnA bhavatastadA svasamayaH svasiddhAntaH 'sAdyaparyavasite' iti ghaTate yastvekasamayAntarotpAdastayoH 'yadA jAnAti tadA na pazyati' ityevamabhidhIyate sa paratIrthikazAstraM nArhadvacanam nayAbhiprAyeNa pravRttatvAditi sUrerabhi-25 praayH||31|| [evaMbhUtatattvazraddhAnarUpasya samyagdarzanasya samyagjJAnarUpatvameva iti varNanam ] evaMbhUtaM vastutattvaM zraddadhAnaH samyagjJAnavAneva puruSaH samyagdRSTirityAha evaM jiNapaNNatte saddahamANassa bhAvao bhAve / purisassAbhiNibohe daMsaNasaddo havai jutto // 32 // evamanantaroktavidhinA jinaprajJaptAna bhAvAn zraddadhAnasya puruSasya yadAbhinivodhikaM jJAnaM tadeva samyagdarzanam viziSTAvabodharUpAyA ruceH samyagdarzanazabdavAcyatvAditi bhaavH|| 32 // 30 1-rthikruu-haa0vi0| 2-nAnati-bR0 sN0| 3 evehA-bhAM. maaNvinaa| 4-sthayorvyati-bR0 / 5darzanatvena a-vA. bA0 / darzane a-vR0| 6-paryanta ma-bR0 vA. bA. mA. vinaa| 7 pR. 617 gA0 21 paM0 26 / 8-game vASTA-bR0 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 dvitIye kANDe [samyagjJAne darzanavasya niyatatayA darzane samyagjJAnavasya vikalpanIyatayA samyagdarzanaM viziSTajJAnarUpameva iti phalitAbhidhAnam ] nanu yadi samyagjJAne samyagdarzanaM niyamena darzane'pi rucilakSaNe samyagjJAnaM kimiti na syAt ? na, ekAntarucAvapi samyagjJAnaprasakterityAha sammaNNANe NiyameNa daMsaNaM dasaNe u bhayaNijjaM / sammaNNANaM ca imaM ti atthao hoi uvavaNNaM // 33 // samyagajJAne niyamena samyagadarzanaM darzane punarbhajanIyaM vikalpanIyaM samyagnAnam ekAntarucau na saMbhavati anekAntarucau tu samyagdarzane samasti / yatazcaivamataH samyagjJAnaM cedaM samyagdarzanaM ca viziSTarucisvabhAvamavabodharUpamarthataH sAmarthyAdupapannaM bhavati // 33 // 10 [sUtroktaM sAdyaparyavasitatvaM zabdazaH spRzatA kepAMcidAcAryANAM garviSThatayA samyagvAdi khAbhAvapratipAdanam ] _ atra sAdyaparyavasitaM kevalajJAnaM sUtre pradarzitam anumAnaM ca tathAbhUtasya tasya pratipAdakaM saMbhavati / tathAhi-ghAtikarmacatuSTayaprakSayAvirbhatatvAt kevalaM sAdi na ca tathotpannasya pazcAttasyAvaraNamasti ato'nantamiti na punarutpadyate vinAzapUrvakatvAdutpAdasya na hi ghaTasyAvinAze kapAlAnAmu. 15tpAdo dRSTa ityanutpAvyayAtmakaM kevalamityabhyupagamavato nirAkartumAha kevalaNANaM sAI apajjavasiyaM ti dAiyaM sutte / tettiyamittottUNA kei visesaM Na icchaMti // 34 // kevalajJAnaM sAdyaparyavasitamiti darzitaM sUtre ityetAvanmAtreNa garvitAH kecana vizeSaM paryAyaM paryavasitatvasvabhAvaM vidyamAnamapi necchaMti te na ca samyagvAdinaH // 34 // [siddhAntinA kevalasya paryavasitatvapradarzanam ] yataH je saMghayaNAIyA bhvtthkevlivisespjjaayaa| te sijjhamANasamaye Na hoti vigayaM tao hoi // 35 // ye vajraRSabhanArAcasaMhananAdayo bhavasthasya kevalinaH AtmapudgalapradezayoranyonyAnuve25dhAd vyavasthiteH-vizeSaparyAyAste sidhyatsamaye'pagacchanti tadapagame tadavyatiriktasya kevalajJAnasyApyAtmadravyadvAreNa vigamAt anyathA'vasthAturavasthAnAmAtyantikabhedaprasakteH kevalajJAnaM tato vigataM bhavatIti sUtrakRto'bhiprAyaH // 35 // 1-sya prati-bR0 A0 hA0 vi0| 2-yametto-bR0 A0 hA0 vi0| 3-mittottaNA aa0|-mitto. mUNA vi0|-mittopuunnaa hA0 / 'uttUNa' zabdo dRptavAcI dezyaH / "darie uttuNa-ummuha-uccucu-cchucchu-utturiddhIo"dezInA* pratha. va. gA0 99 pR0 41 / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 jnyaanmiimaaNsaa| [sidhyatsamaye kevalasya vinAzavad utpAdasyApi pradarzanam aparyavasitatvaviSayaka sUtrokterapekSAvizeSeNa samarthanaM ca] vinAzavat kevalajJAnasyotpAdo'pi sidhyatsamaya ityAha siddhattaNeNa ya puNo uppaNNo esa atthpjaao| / kevalabhAvaM tu paDucca kevalaM dAiyaM sutte // 36 // siddhatvenAzeSakarmavigamasvarUpeNa punaH pUrvavadutpanna eSa kevalajJAnAkhyo'rthaparyAya utpAdavigamanauvyAtmakatvAd vastunaH anyathA vastutvahAneH / yat tvaparyavasitatvaM sUtre kevalasya darzitaM tat tasya kevalabhAvaM sattAmAtramAzritya kathaMcidAtmAvyatiriktatvAt tasya Atmanazca dravyarUpatayA nityatvAt // 36 // [svarUpa-lakSaNAbhyAM jIva-kevalayorbhede satyapi kathaM tayorekatvamityasyAH keSAM- 10 cidAzaGkAyA ullekhaH] nanu kevalajJAnasyAtmarUpatAmAzritya tasyotpAdavinAzAbhyAM kevalasya tau bhavataH na cAtmanaH kevalarUpateti kutastadvAreNa tasya tAvilyAha jIvo aNAiNihaNo kevalaNANaM tu sAiyamaNaMtaM / ia thorammi visese kaha jIvo kevalaM hoi // 37 // tamhA aNNo jIvo aNNe NANAipajavA tassa / uvasamiyAIlakkhaNavisesao kei icchanti // 38 // jIvo'nAdinidhanaH kevalajJAnaM tu sAdyaparyavasitamiti sthUre viruddhadharmAdhyAsalakSaNe vizeSe chAyAtapavadatyantabhedAt kathaM jIvaH kevalaM bhavet ? jIvasyaiva tAvat kevalarUpatA asaMgatA dUrataH saMhananAderiti bhAvaH // 37 // tasmAd viruddhadharmAdhyAsato'nyo jIvo jJAnAdiparyAyebhyaH anye ca tato jJAnAdiparyAyA lakSaNamedAcca tyorbhedH| tathAhi-jJAna-darzanayoH kSAyikaH kSAyopazamiko vA bhAvo lakSaNam jIvasya tu pAriNAmikAdi vo lakSaNamiti kecit vyAkhyAtAraH pratipannAH // 38 // 20 [prAguktAmAzaGkA nirasitumupakramaH ] etaniSedhAyAha aha puNa puvapayutto attho egaMtapakvapaDisehe / taha vi uyAharaNamiNaM ti heupaDijoaNaM vocchaM // 39 // yadyapyayaM pUrvameva dravyaparyAyayorbhedAbhedaikAntapakSapratiSedhalakSaNo'rthaH prayukto yojitaH 'uppAya-Tii-bhaMgA' [pra0 kA0 gA0 12] ityAdinA anekAntavyavasthApanAt tathApi kevalazAne anekAntAtmakaikarUpaprasAdhakasya hetoH sAdhyenAnugamapradarzakapramANaviSayamudAharaNamivamutta-30 ragAthayA vakSye // 39 // 1ia ghora-bhAM* mAM0 / etthora-bR. A. hA0 vi.| 3pR. 410505 / 2-paryAya la-bR0 vA. bA. vinA / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 dvitIye kANDe - [ anekAntAtmakaikarUpatvena sAdhyena saccasya hetorvyAptiM prasAdhayituM dRSTAntopanyAsaH ] tadevAha 5 yathA kazcit puruSaH SaSTivarSaH sarvAyuSkamAzritya triMzadvarSaH sannarAdhipo jAta ubhayatra manuSye rAjani ca jAtazabdo'yaM prayukto varSavibhAgamevAsya darzayati / SaSTivarSAyuSkasya puruSasAmAnyasya narAdhipaMparyAyo'yaM jAtaH abhedAdhyAsitabhedAtmakatvAt paryAyasya narAdhipaparyAyAtmakatvena cAyaM puruSaH punarjAto bhedAnuSaktA bhedAtmakatvAt sAmAnyasya ekAnta mede'mede vA tayorabhAvaprasaGgAnnirAzrayasya paryAyaprAdurbhAvasya tadvirkalasya vA sAmAnyasyAsaMbhavAt saMzayavirodhavai10 yadhikaraNyA'navasthobhayadopAdInAmanekAntavAde ca prAgeva nirastatvAt // 40 // 15 jaha koi saTTivariso tIsaivariso NarAhivo jAo / ubhayattha jIyasaddo varisavibhAgaM visesei // 40 // [ dRSTAntagRhItavyApteH sacvahetordAnti ke kevale upanayanam ] TAntaM prasAdhya dAntikayorjanAyAha evaM jIvaddavvaM aNAiNihaNamavisesiyaM jamhA / rAyasarisa u kevalipajjAo tassa saviseso // 41 // evamanantaroktadRSTAntavajjIvadravyamanAdinidhanamavizeSitabhavyajIvarUpaM sAmAnyaM yato rAjatvaparyAsadRzaH kevalitva paryAyastasya tathAbhUtajIvadravyasya vizeSastasmAt tena rUpeNa jIvadravyasAmAnyasyApi kathaMcidutpatteH sAmAnyamapyutpannaM prAktanarUpasya vigamAt sAmAnyamapi tadabhinnaM kathaMcid vigataM pUrvottarapiNDaghaTaparyAyaparityAgopAdAnapravRttaikamRdravyavat kevalarUpatayA jIvarUpatayA vA anAdinidhanatvAnnityaM dravyamabhyupagantavyam pratikSaNabhAviparyAyAnusyUtasya ca 20 mRdravyasyAdhyakSato'nubhUterna dRSTAntAsiddhistasmAt kevalaM kathaMcit sAdi kathaMcidanAdi kathaMcit saparyavasAnaM kathaMcidaparyavasAnaM satvAdAtmavaditi sthitam // 41 // 25 [ jIva-tatparyAyagataM prAmANikaM vyavahAramAzritya dravyaparyAyayorekAnta bhedanirAkaraNam ] na dravyaM paryAyebhyo bhinnamevetyAha jIvo aNAinihaNo 'jIva' tti ya niyamao Na vaktavvo / jaM purisAuyajIvo devAuyajIviyavisiTThI // 42 // jIvosnAdinidhano jIva eva vizeSavikala iti niyamato na vaktavyam yataH puruSAyuSkajIvo devAyuSkajIvAda viziSTo jIva eva iti tvabhede puruSajIva ityAdibhedo bhavet kevalasya sAmAnyasya vizeSapratyayAbhidhAnAnibandhanatvAnnirnimittasyApi vizeSapratyayAbhidhAnasya saMbhave sAmAnyapratyayAbhidhAnasyApi nirnimittasyaiva bhAvAt tannibandhanasAmAnyAbhyupaga30 mo'pyayuktaH syAditi sarvAbhAvaH / na ca vizeSapratyayasya bAdhArahitasyApi mithyAtvamitaratrApi tatprasakteriti pratipAdanAt // 42 // 1 jAisa - bR0 / 2-pazabdo'- bha0 mAM0 / 3 - dAdhyavasi vA0 bA0 / 4-kalpasya vR0 A0 vinA / 5 pR0 451 paM0 33 Ti0 7 / 6- janAmAha bhAM0] mAM0 / 7 evvaM vR0 vA0 bA0 vinA / 8-NDadravyagha - bR0 mA0 vA0 binA / 9 sAdikaM ka - vA0 vA0 bha0 mAM0 / 10 - nyasyAvi - vA0 bA0 binA / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanmiimaaNsaa| [ Atmadravyasya svAbhAvikairvaibhAvikaizca paryAyaiH kathaMcidekAnekakhapradarzanam ] kevalajJAnasya kathaMcidAtmA'vyatirekAdAtmano vA kevalazAnAvyatirekAt kathaJcidekatvaM tayorityAha saMkhejjamasaMkhejjaM aNaMtakappaM ca kevalaM NANaM / taha rAgadosamohA aNNe vi ya jIvapajjAyA // 43 // Atmana ekatvAt kathaJcit tadavyatiriktaM kevalamapyekam kevalasya vA jJAnadarzanarUpatayA dvirUpatvAt tadavyatirikta AtmA'pi dvirUpaH asaMkhyeyapradezAtmakatvAdAtmanaH kevalamapyasaMkhyeyam anantArthaviSayatayA kevalasyAnantatvAdAtmA'pyanantaH / evaM rAgadveSamohA anye'pi jIvaparyAyAzchadmasthAvasthAbhAvinaH saMkhyeyA'saMkhyeyAnantaprakArA AlambyabhedAt tadAtmakatvAt saMsAryAtmA'pi tadvat tathaiva syAt / somilavrAhmaNapraznaprativacane cAgame etadarthapratipAdakaM ca sUtram-"eMge 10 bhavaM duve bhavaM" ityAdi "jAva aNegabhUyabhAvabhavie bhavaM" iti prazne uttaraM-"somilA! ege vi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavie ya ahaM / se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai ? ege vi ahaM" ityAdyuttarahetuprazne hetupratipAdanam / "somilA ! davvaTThayAe ege ahaM, NANadasaNaTThayAe duve ahaM" [bhagavatI0 za0 18 u0 10 sU0 647 ] ityAdi prakRtArthasaMvAdi siddham / rAgAdInAM caikAdyanantabhedatvamAtmaparyAyatvAt yo hyAtmaparyAyaH sa ekAdyanantabhedo yathA kevalAvabodhastathA ca rAgAdaya iti sthityutpattinirodhA-15 tmakatvamahatyapi siddhamiti yat pareNoktam -"anekAntAtmakatvAbhAve'pi kevalini sattvAt yat sat tat sarvamanekAntAtmakamiti pratipAdakasya zAsanasyAvyApakatvAt kusamayavizAsitvaM tasyAsiddham" [ ] iti tat pratyuktaM draSTavyam // 43 // tattvabodhavidhAyinyAM sammatiTIkAyAM dvitIyaM kANDam / 1 "ege bhavaM duve bhavaM akkhae bhavaM avvae bhavaM avaTThie bhavaM aNegabhUyabhAvabhavie bhavaM? somilA ! ege vi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM / se keNaTeNaM bhaMte / evaM vuccai jAva-bhavie vi ahaM ? somilA ! davvaTThayAe ege ahaM, nANa-dasaNaTThayAe duvihe ahaM, paesaTTayAe akkhae vi ahaM, avvae vi ahaM avavie vi ahaM, uvayogaTTayAe aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM / se teNaTeNaM jAva-bhavie vi ahaM"-iti saMpUrNa bhagavatIsU0 pR. 760 pr0| 2-ttitiro-A. haa0vi0| ttiviro-bhAM. maaN| 3-t prayuktaM dra-bhAM0 maaN0|-t pratyakSaM dra-bR0 A0 hA0 vi0| 4 (granthAnam ) 7250 bR0 / 80 sa0 ta0 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhiH zailyA prazasta0 kaM0 tattvArthazlo0 zuddhipatram 100 pRSThe 499 539 553 pau 35 34 39 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAta purAtattvamandira granthAvalI POSOLAN cApAki sAvidyA PRADESH HARYANA granthAGka 21 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAtapurAtattvamandiragranthAvalI AcAryazrIsiddhasenadivAkarapraNItaM snmtitrk-prkrnnm| jainazvetAmbara-rAjagacchIya-pradyumnamuriziSya-tarkapazcAnanazrImad-abhayadevasarinirmitayA tattvabodhavidhAyinyA vyAkhyayA vibhUSitam / paJcamo vibhaagH| (tRtIyaM kANDam ) gUjarAtavidyApIThapratiSThitapurAtattvamandirasthena saMskRtasAhitya-darzanazAstrAdhyApakena paM0 sukhalAlasaMghavinA prAkRtavAGmayAdhyApakena jainanyAya-vyAkaraNatIrtha paM0 becaradAsadozinA ca pAThAntara-TippaNyAdibhiH pariSkRtya saMzodhitam / gUjarAta vidyApITha amadAvAda prathamAvRttiH, pratisaM0 5..] saMvat 1987 [ mUlyam-1.rUpyakANi. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka:-narahari dvArakAdAsa parIkha mahAmAtra, gUjarAta vidyApITha, amadAvAda mudrakA-rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, naM. 26-28, kolabhATa lena, muMbaI. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-TippaNyupayuktagranthasaMketaspaSTIkaraNam / anuyogadvAravRttiH AcArA0 sU0 Avazyakani0 uvagghAyanika paDhamAva0 sAmAyikani0 uttarA0 oghani0 kA0 AcArAGgasUtram AvazyakaniyuktI upodghAtaniyuktiH, prathamAvazyakaniyuktiH, sAmAyikaniyuktiH uttarAdhyayanasUtram / oghniyuktiH| kaarikaa| gulAbavijayasatkA snmtisuutrmuulprtiH| jIvavicAraprakaraNam / jIvAjIvAbhigamasUtre prtipttiH| jambUdvIpaprajJaptau vkssskaarH| tttvaarthsuutrm| tttvaarthbhaassym| tttvaarthraajvaartikm| gu0 mU0 jIvavicA0 jIvAjIvAbhi0 pratipa0 jambUdvIpapra0vakSa tatvArtha tattvArthasU0 tattvArtha0 bhA0 tattvArtharAjavA0 dravyaguNaparyAyarAsaH dharmasaM0 navata0 naiSadha0 nyAyakumuda0 li. parAzaramAdhavaH pAtaJjalada0 pazcAdhyA0 paJcAza0 paJcAzakaTI0 pazvAstika pravacana pravacanasA pravacanasAro0 dvA0 bRhatsaM0 vRkSa dhrmsnggrhnniisuutrm| nvtttvprkrnnm| naissdhkaavym| nyAyakumudacandrodayaH likhitH| pAtaJjaladarzanam / paJcAdhyAyI amRtacandrIyA pshcaashkm| pnycaashkttiikaa| pshcaastikaayH| prvcnsaarH| pravacanasAroddhAre dvAram / bRhatsaMhitA (vArAhI saMhitA) vRkSAyurvedaprakaraNam brahmasUtrazAGkarabhASyam / bhagavatIsUtram / brahmasU0 zAM0 bhgv0|| bhagavatIsU0 manu0 / manusmR0 mahAbhA0 zAnti mo0pa0 a0 mahAvyutpattiH yAskani0 mnusmRtiH| mahAbhAratam zAntiparvaNi mokSaparva adhyaayH| bauddhgrnthH| yaaskniruktm| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaacspty| vizeSAvazyakabhASyam / vaidykshbdsindhuH| vAca0 vAyupurANam vizeSAva0 vaidyaka0 siM0 vaizeSikadvAtriMzikA sh0| zata0 zAstradI0 zAstravA0 samu0 staba0 zlo0 vA vAkyAdhi0 , autpattikasU0 SaDda0 sa0 SaDda0 bR0 sanAtana pra0 gu0 sanAtana pra0 gu0 svayaMbhUsto0 ara0 sUryasiddhAntaH svayaMbhU / svayaMbhUsto0 shtkm| shaastrdiipikaa| zAstravArtAsamuccaye stabakaH / zlokavArtike vaakyaadhikaarH| ,, autpattikasUtram / ssdddrshnsmuccyH| SaDdarzanasamuccayasya bRhdvRttiH| sanAtanajainagranthamAlA prathamo gucchakaH / ,, aranAthastotram / svayaMbhUstotram / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmH| viSayaH prthmgaathaavyaakhyaa| sAmAnyavizeSayoranyonyAnuviddhakharUpatvakathanam / 2 gaathaavyaakhyaa| sAmAnyavizeSayorekAntamedaM vadato doSApattiprakaTanam / 3gaathaavyaakhyaa| AptavacanasyAnekAntAtmakavastubodhakatvena varUpakathanam / 4 gaathaavyaakhyaa| Aptavacane samupatiSThamAnAyA ekAntapakSAzritAyA AzaGkAyA anekAntapakSAzrayaNena niraakrnnm| 5gaathaavyaakhyaa| saMbhavadbhiH paryAyairghaTAdervastunaH astitva-nAstitvaprarUpaNam / 6 gaathaavyaakhyaa| vartamAnaparyAye'pi dravyasyAnekAntAtmakatvasamarthanam / 7gaathaavyaakhyaa| Atmano'nekAntAtmakatvasya buddhigamya 8gaathaavyaakhyaa| dravya-guNayoH kathaJcidabhedamanicchatAM keSAJcit tayorbhedaviSayA''zaGkA / 9gaathaavyaakhyaa| dravyaguNayorekAntabhedAzaGkAM nirAkartuM guNazabdasyArthaparIkSA / 10 gaathaavyaakhyaa| guNasya paryAyAd bhede tRtIyasya guNArthikanayasyApi vacanIyatvaprasaJjanam / 11 gaathaavyaakhyaa| tRtIyasya guNArthikanayasya bhagavadanuktatvopapAdanam / 12 gaathaavyaakhyaa| tulyArthatvAd AgamAJca paryAyazabdena guNasyaivAbhidhAnamiti kathanam / 13 gaathaavyaakhyaa| bhagavato guNadvAreNApi dezanAdarzanAna guNAbhAva iti pUrvapakSaH / 14 gaathaavyaakhyaa| uktasya pUrvapakSasya siddhAntavAdinA nirAkaraNam / 15 gaathaavyaakhyaa| siddhAntinA voktasyArthasya dRDhIkaraNam / 16-17-18 gaathaavyaakhyaa| medasya nirAsenAmedasya phalitatve'pyekAntinA tasya dAAya sopanayamudAharaNam / 19 gaathaavyaakhyaa| kazcid medAmedaM mithyA vadato'medaikAntapakSasya nirAkaraNam / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH 20 gaathaavyaakhyaa| amedaikAntavAdina AzaGkA / 21 gaathaavyaakhyaa| siddhAntavAdinA''zaGkAnirasanam / 22 gaathaavyaakhyaa| anekAntavAde anantadviguNAdivaiSamyapariNatiH kathaM ghaTate ? ityAzaGkA tannirAsazca / 23-24 gaathaavyaakhyaa| 637-638 prAguktasya lakSaNasya bAdhAd bhedaikAntavAdinA dravya-guNayorlakSaNAntarAbhidhAnam / abhedaikAntavAdinA ca vikalpya taddUSaNam / 637 25 gaathaavyaakhyaa|| 638 prastutaprapaJcasya ziSyabuddhivaizadyamAtraprayojanakatvakathanam / 638 26 gaathaavyaakhyaa| 638 vastutve kathazcid bhedAbhedAtmake vyavasthite'pi tadanyathAvAdinAM mithyAdRSTitvakathanam / , 27 gaathaavyaakhyaa| anekAntasya vyApakatAM pradarzayitumanekAnte'pyanekAntAbhyupagamanam / 28 gaathaavyaakhyaa| SaDjIvanikAyAstadadhAte ca dharma ityatrApyanekAntavyavasthApanam / 29 gaathaavyaakhyaa| gatimatyapi dravye apekSAvizeSeNa gatyagatI pradAnekAntasya vyApakatvopapAdanam / 30 gaathaavyaakhyaa| dahanAdAvapekSAvizeSeNAdahanatvAdikaM nirUpyAnekAntasya vyApakatvasamarthanam / 31 gaathaavyaakhyaa| khasyApi vastunaH pratiniyatasvarUpAnyathAnupapattyA svarUpAstitva-pararUpanAstitvAbhyupagamenAnekAntAtmakatvapradarzanam / 32 gaathaavyaakhyaa| utpAdaparyAyasya prayoga-visrasAjanyatvena dvaividhyakathanam / 33 gaathaavyaakhyaa| vismasAjanyasyApyutpAdasya dvaividhyavarNanam / AkAzAdidravyatrayasya kathaJcit sAvayavatvasAdhanam sAmayikInAmAkAzAdisaMjJAnAmupapAdanaM c| 34 gaathaavyaakhyaa| utpAdavad vigamasyApi dvaividhyavarNanam / 35 gaathaavyaakhyaa| utpAda-vinAza-dhrauvyANAM bhinnAbhinnakAlatvasyArthAntarAnAntaratvasya cAbhidhAnam / 36 gaathaavyaakhyaa| uktasyArthasya pratyakSasiddhenodAharaNenopodvalanam / 37 gaathaavyaakhyaa| utpAdAditrayaM pratyekaM vyAtmakavat kAlikamapyasti iti vadata eva yathArthavaphtRtvA bhidhaanm| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251-655 viSayaH pRSTham 38 gaathaavyaakhyaa| vibhAgajanyamutpAdmanicchatAM keSAJcid utpAdArthAnabhijJatvakhyApanam / 39 gaathaavyaakhyaa| 646-649 prativAdisammatotpAdaprakriyAkathanapUrvakaM siddhAntasammatasya vibhAgajanyotpAdasya smrthnm| 646 40 gaathaavyaakhyaa| prativAdimatamAkSipya pratibandItayA veSTasya vibhAgajanyotpAdasya samarthanam / 41 gaathaavyaakhyaa| ekasminnapi samaye pratyekaM dravyamanantaparyAyAtmakaM prAguktarItyA sidhyati itybhidhaanm| , 42 gaathaavyaakhyaa| ekasmin dravye ekasamaye'nantadharmAtmakatvasya dRSTAntena sAdhanam / 43 gaathaavyaakhyaa| Agamasya hetuvAdAhetuvAdAbhyAM dvaividhyena vibhajanam / 44 gaathaavyaakhyaa| 651 Agamoktasya vastuno hetudvArA vAstavikatvasAdhanameva hetuvAdasya lakSaNamiti suucnm| ,, 45 gaathaavyaakhyaa| jIvAditattvaM kathaM pratipAdayan siddhAntasya ArAdhakaH kathaM vA pratipAdayan tasya virA dhaka itybhidhaanm| 46 gaathaavyaakhyaa| 655 hetusAdhyamartha hetoreva itaraM cAgamata eva sAdhayato nayavAdaH zuddho nAnyasya iti / kthnm| 47 gaathaavyaakhyaa| 655 aparizuddhanayavAdarUpaparasamayAnAM saMkhyAnam / 48 gaathaavyaakhyaa| kaM kaM nayamAzritya kaskaH samayaH prasthita iti praznasya vyAkaraNam / 49 gaathaavyaakhyaa| 656-704 dravyAstika-paryAyAstikobhayAzritasyApi vaizeSikasamayasya kathaM mithyAtvamiti praznasya prtivcnm| kaNAdoktaSaTpadA vyavasthAyA upanyAsaH kaNAdoktAM tattvavyavasthA nirasi padArthasya khaNDanam / kramazo rUpAdiguNAnAM prakriyAmapanyasya teSAM khaNDanam / 672 nirUpaNapurassaraM karmapadArthasya khaNDanam / , sAmAnyapadArthasya 687 vizeSapadArthasya , / " samavAyapadArthasya ,, / 50 gaathaavyaakhyaa| 704-709 anyonyanirapekSanayAzritAnAM vAdAnAM mithyAtvarAhityAbhAvapratipAdanam / nyAya-vaizeSikasammatasyAsatkAryarUpasyAsadvAdasya sadoSatvapradarzanam / 705 bauddhasammatasyAsatkAraNarUpasyAsadvAdasya sadoSatvadarzanam / 700 704 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham viSayaH sAGkhyasammatasya satkAryarUpasya sadvAdasya sadoSatvakhyApanam 706 satkAraNakakAryarUpasya sadvAdasya sadoSatvaprakaTanam / 707 kathaJcit sadasadvAdasya nirdoSatvasamarthanam / prasaGgAt citrruupcrcaa|| 708 51 gaathaavyaakhyaa| anvaya-vyatirekAbhyAM nirapekSanayadvaye mithyAjJAnarUpatvasya dRDhIkaraNam / 52 gaathaavyaakhyaa| 710 kArya-kAraNayorbhedAbhedarUpatvadarzanenAnekAntarUpatvopapAdanam / 53 gaathaavyaakhyaa| 710-717 sadAyekAntavat kAlAyekAnte'pi mithyAtvakhyApanam / kAlaikakAraNavAdamupanyasya tsyaikaantiktvniraasH| svabhAvaikakAraNavAdamupanyasya tsyaikaantiktvniraasH| niyatyekakAraNavAdamupanyasya 714 kamaikakAraNavAdamupanyasya puruSaikakAraNavAdamupanyasya 54 gaathaavyaakhyaa| 717-718 AtmanyekAntarUpasya nAstitvAdivAdaSadasya mithyArUpatvakathanam / 55 gaathaavyaakhyaa| 718 AtmanyekAntarUpasyAstitvAdivAdaSaTrasya mithyArUpatvakathanam / 56 gaathaavyaakhyaa| 719-725 ekAntavAdinaH sAdharyeNa vA vaidhayeNa vaikaantdhrmyuktdhrmisaadhnaashkttvaabhidhaanm| , prasaGgAd hetvAbhAsasaGkhyAviSayA carcA / 57 gaathaavyaakhyaa| parasparabhinnaM sAmAnya-vizeSayoH svarUpamanUdya tasya nirAkaraNam / 58 gaathaavyaakhyaa| anekAntarUpatayA vastu sAdhayato vAdino'jeyatvAbhidhAnam / 59 gaathaavyaakhyaa| 726 ekAntAnizcitarUpAbhyAM vastu vadato laukikaparIkSakAgrAhyavacanatvakathanam / 727 60 gaathaavyaakhyaa| 727-731 nirdoSabhAvaprarUpaNAyA mArgaprakAzanam / 727 ekAntakSaNikAkSaNikatve nirasya tadubhayAtmakatvasAdhanam / 728 61 gaathaavyaakhyaa| 731 vivecanavikalAmAgamasya pratipattimAzrayatAM tattvAnabhijJatvakhyApanam / 62 gaathaavyaakhyaa| 732 nirapekSakanayapravRttAnAM doSodbhAvanam / 63 gaathaavyaakhyaa| 732-745 na zAsanabhaktimAtreNa nApyAMzikajJAnamAtreNAnekAntaprarUpaNAkuzala iti kthnm| . 732 tattvasaptake nirUpye pUrva jIvAjIvau nirUpya tatra kaNAdAdisammatatattvAnAmantarbhAvapradarzanam / , dhyAnacatuSkasya sabhedaprabhedaM vyAvarNanam / 734 aikAntikaM vAcyakharUpaM nirasitaM lddaaderrthvicaarpkssaaH| " 737 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH pRSTham 64 gaathaavyaakhyaa| 745 arthavazAt sUtrasya niSpattirna tu nirapekSasUtramAtreNArthasyeti kathanam / 65 gAthAvyAkhyA / 746-755 adhItasUtrasyArthasaMpAdane prayatnAbhAve zAsanaviDambakatvakathanam / 746 nirgranthAnAM vastrapAtrAdiniSedhakasya digambarIyamatasya puurvpksstyopnyaasH| siddhAntinA prarvapakSaM pratividhAya nirgranthAnAM dharmopakaraNatayA vastrapAtrAdidhAraNasya smrthnm| 747 pratimAbhUSAyA Agamavihitatvasamarthanam 754 66 gAthAvyAkhyA / bahuzrutatvAdidarpAt tAtparyAparijJAnAccAnizcitazAstrArthasya siddhaantprtyniiktvkthnm| , 67 gaathaavyaakhyaa| kriyApradhAnAnAM jJAnayogamasAdhayatAM kriyAphalAnubhavAbhAvakathanam / 68 gaathaavyaakhyaa| zAnakriyayoranyataravaikalye mokSaphalavandhyatvakathanam / 69 gaathaavyaakhyaa| anekAntamayatvena jinavacanasya stavanaM pAryantikamaGgalavidhAnaM ca / saptabhaGgayAdipradarzanenAnekAntasamarthanam / prAsaGgikI nigrhsthaansvruuppryaalocnaa| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedn| sanmatinA pAMcamA bhAgamAM trIju kAMDa pUrUM AvI gayuM che. ane e rIte trikAMDI A Akho graMtha mULa ane TIkA sAthe pAMca bhAgomAM pUro thAya che. 1986 nI zaruAtamAM ja chapAI gayelaM AkhaM trI kANDa taiyAra hatuM ethI mAtra mULa ane TIkATippaNI pUrato pAMcamo bhAga bIjA bhAgonI jema pragaTa karI zakAya tema to hato paNa emAM keTalAMka Avazyaka pariziSTo umeravAnAM hovAthI tenuM prakAzana laMbAvavAmAM AvyuM che. A pAMcamA bhAgane aMge amAruM nivedana nIcenA muddA paratve che. 1 trIjA kAMDanA mULa ane TIkArnu parimANa. 2 mULano viSaya ane mULakAranI tejakhitA. 3 TIkAnA svarUpanI carcA ane TIkAkAranA samayanuM vAtAvaraNa. 4 kAMDanAM nAmo ane graMthanA pUrvamudrita nAmarnu parivartana. 5 prationo upayoga ane pariziSTono paricaya. (1) A kAMDanI mULa gAthAo mAtra mULavALA likhita pustakamA 70 che ane mULasahita TIkAvALAM likhita pustakomA eka gAthA ochI che-69 che. mULavALA likhita pustakamA je gAthA 70 mI che te gAthAne TIkAvALAM pustakomA chellI eTale 69 mI gaNavAmAM AvI che. eTale mULavALA pustakamA je gAthA 69 mI che te gAthAne TIkAvALAM pustakomA sthAna ApavAmAM nathI Avyu. amArA mudraNamAM ame e gAthAne pAThAMtara tarIke pR. 757 mAM noMdhelI che. sanmati prakaraNanI chellI gAthA AzIrvAdAtmaka maMgaLa sUcave che. ane A vadhArAnI gAthA namaskArAtmaka maMgaLarUpa che. kahevAya che ke zAstranA Adi, madhya ane aMtamAM maMgaLa hovAM joie, te pramANe A prakaraNamAM paNa Adi ane aMtamAM maMgalAtmaka zabdano nirdeza maLe che. e rIte vicAra karIe ane A vadhArAnI gAthAne vadhArAnI na mAnIe to aMte be maMgaLa thaI jAya che jeno khAsa kaI upayoga jaNAto nathI. tethI ema kalpI zakAya che ke kadAca A namaskArAtmaka maMgaLane sUcavatI gAthA vadhArAnI ja hoya ane mULagraMthakAranI kRti na hoya. A eka vAta. bIjI vAta e che ke TIkAkAre A prakaraNanI badhI gAthAonI vyAkhyA karelI che. je gAthA sahajamAM samajAya evI che tenI paNa vyAkhyA karavI choDI nathI. jo A gAthA mULanI ja hota to TIkAkAre potAnI zailI pramANe jarUra tenI vyAkhyA karI hota. chevaTe kAI nahi to A gAthA lakhIne 'sugamArthA' ke 'spaSTArthI' Aq paNa lakhyu hota. paNa TIkAnI koI pratiomAM-jemAMnI keTalIka AjathI 500 varSa jeTalI jUnI che temAM-ekemAM A gAthAno ullekha ja nathI. A banne kAraNothI amArI kalpanA evI thAya che ke anekAMtavAdanA koI bhakte A gAthAdvArA anekAMtavAdanuM kharuM mahattva batAvI anekAMtavAdanA A pratiSThita prakaraNamA ene umerelI hovI joIe. bRhaTTippanIkAre A prakaraNanI 170 gAthA noMdhelI che. ane jainagraMthAvalImA e 168 noMdhAyelI che. paNa amArI sAmenI TIkAvALI badhI pratiomA 166 thI vadhAre gAthAo kyAMye maLatI nathI. tethI vadhArAnI gAthAno khulAso ame upara pramANe karIe chIe, ane ethI A trIjA kAMDanI 69 gAthAo hovAnuM pramANita karIe chIe. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgaLanA bhAgo-kAMDo-nI jema A bhAgamA paNa TIkAkAre potAnI TIkAne keTaleka sthaLe vistArelI che ane keTaleka sthaLe DhUMkAvI che. ekaMdara jotAM koI paNa bhAga karatAM A bhAgamA TIkArnu parimANa khAsa orcha jaNAze nahi. A bhAgamAM dvitIya bhAganI apohacarcAnI jema kaNAdamatanI parIkSAnA prakaraNamA zrIzAMtarakSitanA tattvasaMgraharnu pUrepUruM pratibiMba che, je ame TippaNamA enI kArikAo vagere mUkIne jaNAvyuM che. (2) nyAyanA koI paNa graMthamAM pramANa ane prameya e ve tattvanI carcA prastuta hoya che jyAre jainanyAyanA graMthamA e be uparAMta trIjI nayanI carcA paNa hoya che. prastuta prakaraNamA pahelAmAM nayanI, vIjAmAM jJAna vA pramANanI ane trIjA kAMDamAM jJeya ke prameyanI carcA karelI che. gautama ke dimAganI prameyanI carcAonI jema A prakaraNanI prameyanI carcAmAM padArthanA svarUpa viSe eTale ke saMsAramA mukhya tattvo amuka amuka che. tenA bhedo prabhedo amuka che ane te pratyekanuM kharUpa amuka jAtanuM che, evI khAsa kaMI cacI karavAmAM nI AvI. paraMtu padArthanA svarUpane kaI gate samajavaM joIe ane padArthane kaI gate joDae no varAvara samajAya evI samajaNa vadhu vIgatI ApavAmAM AvI che, ane vicAranA jagatamAM jIva ane jagana viSe je je virodhI mAnyatAo cAlI Ave che teno samanvaya karavAnI dRSTi paNa A prakaraNamAM gvAma mUkavAmAM AvI che. ____eka anubhavI kahe che ke dRzya ane adRzya vadhu ninya cha. ane bIjo anubhatrI kahe che ke e vadhu anitya che. A mAnyatAo je ve dRSTikoNa upara rahIne sthira karavAmAM AvI che te dRSTikoNa jijJAsuonA mbyAlamA AvI jAya to e ve vaccano virodha tugna TaLI jAya. e vigeva TALanArI saraLa ane samAdhAyaka paddhati A graMthamAM khAma bhaSTa karavAmAM AvI cha. eka draSTA ema kahe cha ke amuka padArtha mane to lAMbo devAya che, bIjo koI ema kahe ke mane to e ja padArtha hUMko dekhAya che ane trIjo ema kahe ke e trikoNa devAya che; tyAre A bavAnA dRSTikoNane samajanAge vaijJAnika ema kahe ke e padArtha lAMbo, hUMko ane trikoNa devAya che e badhuM sApekSa bhAve varAvara che. kAraNa ke jonArAonI nirdoSa dRSTio ane padArtha vacceno saMbaMdha judI judI jAtanA che. A samAdhAnakArI dRSTinuM nAma anekAMtavAda vibhanyavAda ke nyAvAda che. jaina AgamomAM A dRSTinuM digadarzana to cha ja paNa A graMthakAre A prakaraNamA e dRSTine eka vaijJAnikanI rIte samajAvelI che. eTale ke jema koI vaijJAnika koI tattvarnu pRthakkaraNa karIne temAMnA pratyeka aMzane spaSTa karI vatAve che tema AcArya siddhasena divAkare A kAMDamAM anekAMtavAdanI badhI bAjuone khullI rIte samajAvalI che. ema anekAMtavAdanuM zAstrIya pRthakkaraNa A pustakamAM ja pahelu thayu che. A prakaraNanA prAMta bhAgamAM keTalIka gAthAo evI paNa che je uparathI ApaNe tenA karnAnI tenA potAnA yugamAM vyApelI maMdatAne toDanArI tejasvitA ane ruDha vicAradhArAnI sAme sthApelA racanAtmaka vicArapravAhane paNa joI zakIe chIe. keTalIka vAra evaM bane che ke potAne satyadraSTA mAnanArA bhalabhalA moTA mANaso paNa mAtra zabdasparzI hoya che, je zabdamparzathI potAnuM jIvana ane sAmAjika jIvana chinnabhinna yatuM hoya che. jyAre vaghI bAjI hAthamAthI javAno vakhata Ave che tyAre paNa e zabdamparza nI mUkAto. AcArya siddhasenanA jamAnAmAM Avu Aq hovAnuM jhAMbuM jhAM darzana thAya che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 teo kahe che ke 63). "kAMI zAsana uparanA mAtra rAgane lIdhe koI siddhAMtano jJAtA eTale siddhAMtano badhI rIte talasparzI abhyAsI thaI zakato nathI. tema ja koI amuka amuka ja dRSTikoNa upara rahIne zAstrane samajAvato hoya te paNa tenI prarUpaNAmAM nizcita hoI zakato nathI" ( gAthA. "sUtra arthanA AdhArarUpa che. mATe sUtrane ja vaLagI rahevAmAM Ave ane tenA vyApaka arthano vicAra na karavAmAM Ave to kadI paNa arthanI pratipatti thaI zakatI nathI. e arthanuM bhAna to tene ja thaI zake che je durgama evA nayavAdanA gahana vanamAM praveza karavAne utsAhI hoya." ( gA0 64 ) AvuM che mATe AcAryazrI kahe che ke " sUtranA bhaNanArAe arthasaMpAdanamAM khUba yatna karavo joIe. te na karanArA keTalAka dhRSTa ane azikSita AcAryo mahApuruSonI AjJAnI phajetI kare che." ( gA0 65 ) "jene ajJa loko bahu jJAnI samajatA hoya, je evA ja lokomAM pUjAto hoya ane jeno ziSya - parivAra kAMI ThIka ThIka hoya tevo AcArya jo anekAMtanA svarUpane nizcitapaNe na samajato hoya to te AcArya siddhAMtano drohI che." ( gA0 66 ) AjanA krAMtadarzI saMtanI jema AcArya siddhasena ATalethI na aTakatAM vadhumAM jagAve che ke:"jeo potAnA kriyAkAMDamAM kuzaLa che ane e kriyAkAMDane ja pradhAnapaNe vaLagIne cAle che teo jo potAnA siddhAMtanuM ane parasamayanuM vizALa jJAna na dharAvatA hoya to teo e kriyAkAMDanA bhArano kazo uddeza ja samajatA nathI. " ( gA0 67 ) AcAryazrInAM A vacano uparathI temanA samayanA tamomaya vAtAvaraNano khyAla AvavA sAthe te vAtAvaraNane bhedavAnuM sAmarthya dharAvanAruM temanuM teja paNa pragaTa thAya che. (3) TIkAkArazrIe potAnI zailI jevI bIjA be kAMDomAM ekasarakhI rAkhI che tevI AmAM paNa rAkhI che. temano uddeza to e lAge che ke mULa graMthane AzrIne temanA potAnA samaya sudhI sthira thayelAM baghAM tattvaciMtano A TIkAmAM goThavI devAM je badhAM kAMDomAM ekasarakhI rIte jaLavAI rahelo dekhAya che. A kAMDanI TIkAmAM eka sthaLe brAhmaNatva viSe ( gAthA 49 pRSTha 699 ) carcA che ane eka sthaLe mUrtinA zRMgAra ( bhUSA) viSe ( gA0 65. pR0 754 ) carcA che. te banne carcAo TIkAkAranA samayanA vAtAvaraNano khyAla ApavAne pUratI che. jAtivAda viSe jainono ane bauddhono ekasarakho mata e che ke koI jAti mAtra jAtine lI mAnya ke pUjya gaNAtI nathI jo temAM lAyakAta na hoya to. A vastu bhagavAna mahAvIra pachI jainonA jIvanamA ghaNA vakhata sudhI TakI rahelI hatI, Aje to te nathI. tene lopAvAno prasaMga brAhmaNonA nAtipradhAna baMdhAraNanA sAmarthyanI asara sivAya bIjo kalpI zakAto nathI, paNa te lopAvAnI tArIkhano nirNaya karavo kaThaNa che. chatAM ya TIkAkAra abhayadeve A TIkAmAM e jAtivAdanI sAme thavAne bauddhAcArya zAMtarakSita jevo ja prayAsa karelo che, tethI kadAca ema kalpI zakAya che ke enA jamAnA sudhI zvetAMbara jainomA e jAtivAdanI asara na hoya athavA TIkAkAre A vAta mAtra carcA tarIke ja lakhelI hoya. bIe ke TIkAkAranA jamAnAmAM mUrtino zRMgAra karavA na karavAnI carcA vadhu paDatI cAlatI haze jethI emaNe A TIkAmAM potAno zRMgAra karavAno pakSa sthApita karelo jaNAya che. vastutattvavi - cAranA graMthomAM AvI carcAone avakAza na hovo joIe chatAM te te samayanuM sAMpradAyika vAtAvaraNa ja AvI carcAone cheDI de che. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) TIkAvALI koI pratimAM kAMDanAM khAsa nAmo lakhavAmAM AvyAM nathI. mAtra mULanI pratimAM pahelA kAMDa- nAma 'nayakAMDa' che, ane bIjAnuM nAma 'jIvakAMDa' che. trIjAnu kazuM nAma nathI Apyu. ame ahIM kAMDonAM je nAmo rAkhelAM che te mULanA viSayane anusarIne rAkhelAM che. mULanI pratimAM je bIjA kAMDanuM nAma 'jIvakAMDa' lakhelaM che tenA karatAM mULano viSaya jotAM tenuM 'jJAnakAMDa' nAma vadhAre baMdhabesatuM lAge che. tethI ja ame e pratimAMgeM pahelu nAma kAyama rAkhyuM che. bIjA kAMDarnu nAma badalyuM che ane trIjA kAMDanuM nAma to amAre viSaya pramANe navaM kalpavU paDyuM che. AgaLanA cAre bhAgomAM paraMparAprasiddha evaM 'sammati' nAma kAyama rAkhelaM paNa e viSe vizeSa UhApoha karIne ame A bhAgamA 'sanmati' evaM nAma rAkhekheM che. e viSe ame tema karavAnA kAraNanI sapramANa carcA chaTTA bhAgamA prastAvanAmAM karelI che. (5) pAThAMtaronI paddhati A bhAgamAM bIjA bhAgonA jevI ja rAkhI che ane bIjA bhAgomAM vaparAyelI prationo upayoga paNa teTalo ja thayo che. koI khAsa navI prati umerANI nathI paNa tADapatranI be pratimAMnI la0 saMjJAvALI pratino aMtano ghaNo bhAga adhUro hovAthI teno upayoga ame AmAM karI zakyA nathI. pariziSTono paricaya. graMtharnu rahasya, saMzodhakone upayogI evI aitihAsika vastu ane saMpAdanazailI vagerene samajavA mATe graMthane aMte nIce jaNAvelA kharUpavALAM 13 pariziSTo akArAdi kramamA ApavAmAM AvyAM che. 1. pahelA pariziSTamAM sanmatinI mULa gAthAo tenA kAMDanA ane gAthAnA aMka sAthe mUkavAmAM AvI che. 2. je je zvetAmbarIya ke digambarIya nyAyagraMtho prastuta saMpAdanane aMge amArA jovAmAM AvelA, temAM jyA jyA sanmatisUtranI mULa gAthAo uddhRta karAyelI che, tene lagatuM bIjaM pariziSTa che. emAM nayacakra ane siddhivinizcaya jevA keTalAka hastalikhita durlabha graMthonI paNa noMdha che. 3. trIju pariziSTa paNa bIjAnA jevU ja che, mAtra temAM sanmatinA rahasyane pUrepUruM pAmI potAnI kRtimA pariNamAvanArAomAM virala evA zrImAn yazovijaya upAdhyAyajInA lagabhaga badhA mudrita graMthono upayoga karelo che. zrImAn yazovijayajIe potAnA graMthamAM jyAM jyAM sanmatisUtranI gAthAo uddharelI che tyAM tyAM badhe temaNe vivaraNa paNa kareluM che. emAMnu keTaluka vivaraNa to khataMtra che, je prastuta TIkAne anusaratuM paNa nathI. ame ema dhArelu ke zrImAn yazovijayajInA vivaraNavALI badhI gAthAono eka saMgraha karavo, je sanmatinI laghu TIkA jevo banI jAya; paNa e mATe eka khAsa judo bIjo bhAga ja taiyAra karavo paData jethI graMtha prakAzanamA ghaNo vadhAre vilaMba thAta, tethI e saMgraha na karatAM ahiM A pariziSTa ja evaM ApalaM che ke tene vAMcanAro koI vyutpanna vidyArthI paNa e saMgrahane sukhethI karI zake. 4. pariziSTa cothAmAM kAMDanA ane gAthAnA aMka sAthe tathA gAthAnI vyAkhyAnA pRSThAMka sAthe mULagAthAgata zabdono koza Apelo che. je eka ja zabda jyAM jyAM jeTalI vAra vaparAyo che, tenA paNa upara lakhyA pramANenA badhA aMko ApI dIdhA che. 5. pAMcamA pariziSTamAM pUrvapakSa darzAvavA ke saMvAda mATe TIkAkAre uddharelAM anyagraMthagata saghaLAM gadya ke padya avataraNono graMthanA pRSThAMka sAthe utAro che. tathA je avataraNo upara vizeSa TippaNI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 karavAmAM AvyAM che, te avataraNo pAse koSThakamAM TippaNInA aMko paNa mUkavAmAM AvyA che. (A pratyeka avataraNonAM TIkAkAre nahiM darzAvelAM mULa sthAno maLyAM tyAM sudhI zodhI zodhIne mUkelA che. je mULa sthAno maLI zakyAM nathI te avataraNo pAse graMthamAM khAlI [ ] AvaM nizAna mUkelaM che. 6. pariziSTa chaTThAmA TIkAkAre noMdhelA graMthakAro ane graMthonAM nAmono ullekha che. 7. sAtamA pariziSTamAM TIkAkAre carcelA vAdo ane vAdIonAM nAmono nirdeza che. 8. pariziSTa AThamAmAM darzanazAstra ane khAsa to jainadarzanane lagatA ane TIkAkAre nirdezelA viziSTa zabdono koza graMthanA pRSThAMka sAthe ApavAmAM Avyo che. je zabdo upara khAsa TippaNo karavAmAM AvyAM che te zabdonI pAse koSThakamAM TippaNInA aMko paNa jaNAva vAmAM AvyA che. 9. navamA pariziSTamAM samagra graMthamA TIkAmAM vaparAyelA dezasUcaka, sthaLasUcaka, AcArarUDhisUcaka, vastusaMjJAsUcaka ane granthAntara viSaya vagerenA sUcaka evA khAsa aitihAsika viziSTa zabdone praSTanA ane paMktinA aMko sAthe mUkavAmAM AvyA che. ane je zabdo upara TippaNo karelAM che teo pAse koSThakamAM TippaNInA aMko paNa ApelA che. 10. TIkAkAre jenAM sthaLono nirdeza nathI karyo evAM avataraNonAM amoe zodhelA sthaLonAM nAmono A dazamA pariziSTamAM nirdeza che. 11. pariziSTa agIAramAmA pratiomAM maLI AvelAM TippaNono te te pratinA nAma sAthe ane ame karelAM TippaNono graMtha-pRSTha ane TippaNanA aMka sAthe saMgraha karelo che. 12. pariziSTa bAramAmAM saMpAdana mATe eTale vivecana, tulanA, TippaNa ke avataraNa vagere mATe saMpAdakoe nirdezelA graMthakAro ane graMthonAM nAmono graMthanA pRSTha ane TippaNanA aMka sAthe nirdeza karelo che. 13. pariziSTa teramAmA saMpAdanane aMge vaparAyelA graMthamAtranAM mudraNa sthAna, saMpAdaka ane mudraNasamaya vagereno ullekha che. zrImAn pravartaka kAntivijayajInA ziSya zrImAn caturavijayajI ane puNyavijayajInA AbhArano ullekha ame pratyeka bhAgamAM karatA AvyA chIe, paNa A bhAgamAM to amArA upara emanu RNa niHsIma che, ema kahevAmAM kAMI upacAra karavA jevU nathI. kAraNa ke A bhAgamAM ApelAM badhAM pariziSTonAM tathA chadrA bhAgamAM AvanAra gujarAtI anuvAda ane prastAvanAnAM badhAM prapho temaNe ghaNI kALajIthI tapAsI ApavAnI kRpA karI che. jo temanI A kRpAno lAbha ame na meLavI zakyA hota to amArI zArIrika agavaDone lIdhe A bhAga koNa jANe kyAre bahAra paData ane samagra graMtha prakAzamAM paNa kyAre Avata e kahI zakAta nahi. A sAthe jainasAhityapremI zrIkezavalAlabhAI premacaMda modInA paNa ame kRtajJa chIe, jemanA taraphathI A pravRttine aMge aneka vAra upayogI sahAyatA ame meLavelI che. pariziSTanA vidhAnamA khAsa sahAyaka evA sahRdaya vidvAn mitra zrImAn rasikalAla bhAIno AbhAra paNa bhUlI zakAya tema nathI. sukhalAla ane becaradAsa. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIyaM nivedanam / -ALI sanmaterasmin paJcame bhAge tRtIyaM kANDaM samAptam / evaM ca kANDatrayamitaH saTIko'yaM samagraH samUla granthaH paJcasu bhAgeSu pUrNo jAtaH / gatavarSArambha eva tRtIyaM kANDaM mudritamAsIt / tatazca anyabhAgavadayamapi mUlaTIkATippaNiyuktaH paJcamo bhAgaH prAkAzyaM netuM yogyo'bhavat parantu anena bhAgena saha mudraNIyAni upayogIni AvazyakAni ca pariziSTAni kriyamANAni Asan, ata evAyaM bhAgo vilambena viduSAM karatalamAgataH / asya bhAgasya saMbandhe nivedanIyAni mukhyAni vastUni imAni / (1) tRtIyasya kANDasya mUlaTIkayoH parimANam / (2) mUlasya viSayo mUlakArasya ca tejasvitA / (3) TIkAvarUpacarcA TIkAkArasamayasya ca paristhitiH / (4) kANDAnAM nAmAni pUrvamudritasya ca granthanAmnaH parivartanam / (5) pratInAmupayogaH pariziSTAnAM ca paricayaH / (1) mUlamAtre likhita pustake'sya bhAgasya saptatirgAthAH prApyante / mUlasahite ca tAdRze TIkApustake gAthAnAmekonasaptatirlabhyate / mUlamAtrapustake yA saptatitamI gAthA saiva saTIke pusta antimA arthAdekonasaptatitamI gaNitA / yA gAthA mUlapustake ekonasaptatitamI sA TIkApustakeSu kApi na dRzyate / atazca sA mUlapustakagatA gAthA 757 pRSThe pAThAntaratvenAsmAbhirnirdiSTA / 1 sanmatiprakaraNasyAntimA gAthA AzIrvAdarUpaM maGgalaM sUcayati / iyaM ca mUlapustakagatA antimA vivAdagrastA gAthA namaskArAtmakamaGgalarUpA / zAstrasyAdau madhye'nte ca maGgalamAvazyakamiti prAcInaH pravAdaH / pravAdAnusAreNa cAsmin prakaraNe AdAvante ca maGgalAtmakatA vyaktA / yadi mUlapustakagatA antimA gAthA prakSiptA nAvadhAryeta tadA prakaraNasyAnte maGgaladvayApattijayeta / na cAnte maGgaladvayasya kazcidupayogaH / ato mUlapustakagatA antimA namaskArAtmakamaGgalasUcikA gAthA adhikaiva bhavet mUlakArakRtiriti / anyaccAsya prakaraNasya sarvA api gAthAH TIkAkAreNa vyAkhyAtAH / yA gAthA zravaNamAtreNaiva gatArthA sA'pi TIkAkRtA khavyAkhyayA nAspRSTA rakSitA / iyaM ca gAthA yadi mUlakArakRtirevAbhaviSyat tadA TIkAkArastAmavazyaM vyAkhyAsyadeva / antato nAnyatkimapi kintu imAM gAthAM nirdizya 'sugamArthI' 'spaSTArthA' vetyullekhaM tu so'kariSyadeva / parantu TIkAyAH kasmiMzcit prAcInatame ekasminnapi pustake neyaM gAthA ullikhitA dRzyate / ato vivAdAdhyAsitA sA gAthA anekAntavAdasya kenacidbhaktena tanmAhAtmyadarzanAya asmin pratiSThite anekAntavAdaprakaraNe prakSiptA bhavediti asmanmatam / 1 bRhaTTippaNikRtA asya prakaraNasya gAthAnAM saptatyadhikaM zataM nirdiSTam | jainagranthAvalyAM tu aSTaSaSTyadhikaM zataM prApyate / upayujyamAnAsu sarvAskhapi saTIka pratiSu kApi SaTSaSTyadhikazatAdatiriktA ekA'pi gAthA na labhyate / atastasyA adhikAyA gAthAyAH pUrvoktameva nirAkaraNaM sthirIkRtamasmAbhiH / tatazcAsya kANDasya ekonasaptatirgAthAH pramANyante / 3 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 asminnapi kANDe TIkA kiyatsu sthaleSu vistAritA kiyatsu ca saMkSepitA / pramANato'sya kANDasyApi vyAkhyAmAnaM na nyUnaM pratibhAti / asminbhAge'pi kaNAdamataparIkSAprakaraNaM sarvathA zAntarakSitakRtatattvasaGgrahapraticchAyaiva / taccAsmAbhistattvasaGgrahakArikAH paJjikAM ca TippaNe upanyasya suspaSTitam / (2) nyAyaviSayake granthe sarvatrApi pramANaM ca prameyaM ceti tattvadvayI eva prastutA / jainanyAyagranthe tu saiva nayatattvAdhikA tattvatrayI carcyate / prastute prakaraNe prathame nayo dvitIye pramANam tRtIye ca kANDe prameyamiti tattvatrayI carcitA'sti / gautamo dignAgo vA svIye svIye prakaraNe 'jagati pradhAnAni tattvAni imAni, teSAM bhedAH prabhedA ete, teSu ekaikasya kharUpametat' ityAdipaddhatyA yathA prameyaM carcayAJcakAra tathA nAyamAcAryo'smin prakaraNe kimapi tAdRzaM carcayAmAsa / kintu padArthakharUpaM kayA rItyA boddhavyaM kayA rItyA ca padArthoM darzanIyo yena sujJAnaH syAdityetAdRzI bodhasaraNI savistaramatra prakaraNe granthakRtA nirUpitA / yacca saMsAre jIvajaDaviSayA yA yA virodhinyaH paramparAH paramparAtaH pracalitAH karNopakarNamAyAtAzca santi tAsAM sarvAsAM samanvayabIjamapi atra prakaraNe pratiSThApitamAcAryeNa / ekaH kazcidanubhavI kathayati 'yadidaM dRzyamadRzyaM vA tatsarvaM nityam' / dvitIyazca mahAnubhAvaH kathayati 'yadidaM sat tatsarvamanityam' iti / yAM mUladRSTimAlambya ete viruddha mate taistairanubhavibhiH sthirIkRte sA dRSTiryadi tattvajijJAsubhi yeta-vicAragocaraM prApyeta tadA tayoviruddhayormatayorvirodhastUrNamupazAntaH syAt / yA ca tadvirodhazamanI saralA samAdhAyikA paddhatiH saivAsminpranthe suspaSTitA / sA dRSTiranekAntavAdo vibhajyavAdaH syAdvAdo vA iti nAmnA jainazAstre vishrutaa| jainAgameSu tasyA dRSTebIjaM vidyata eva parantu vaijJAnikena iva mUlakRtA siddhasenAcAryeNa prastute prakaraNe sA dRSTistadIyAMzAn pRthak pRthak kRtvA vizadIkRtya ca darzitA / anekAntavAdadRSTeretAdRzaM zAstrIya pRthakkaraNamasmin pustaka eva prathamaM prApyate / ayaM mahAvAdI siddhasenAcAryoM rUDhamArgAnugAmI nAsIt kintu svayugavyAptaM sAmAjikAjJAnAndhatamasaM dUrIkartuM sa divAkaro divAkara eva jAtaH / etaccAsya prakaraNasya prAntasthitAbhirgAthAbhiH spaSTamavagamyate / itareSAM satpravRtti tiraskurvantaH khapravRttimeva satyazodhikAM ca manyamAnAH sUrayo na satyAcAraparAH kintu kevalaM zabdagrahAviSTA vAkpaTava eva ityapi jagati dRzyate / tatazca nikhilaH samAjo'pi utpathAnugo bhavati / tAdRzaM samAjaM pazyanto'pi te zabdasparzaparA guravaH kunRpA iva khasattAsAdhakaM durAgrahaM na tyajanti / etAdRzAn siddhAntapaNDitaMmanyamAnAn sUrIn siddhasenAcAryA evaM zikSayanti "jinazAsanarAgamAtreNa kazcit siddhAntajJo na hi bhavitumarhati / zAstrajJo'pi kazcidekAntagrahaNa tattvanirUpaNAyAM nizcito na bhavati / " (gAthA 63 ) "sUtramevArthasya mUlam atastadraTanameva zreya iti manyamAnAH sUtragataM vyApakamartha na vicArayeyuH tadA kadA'pi te na sUtrArtha pratipattuM samarthAH / sUtrArtha samyaktayA ta eva pratipadyante ye durgamaM nayavAdagahanavanamavagAhitumutsAhina iti / " (gA0 64) sUtraM raTadbhistadraTanApekSayA tadarthasaMpAdane bhUri bhUri yatitavyam / tadakurvantaH kiyanto dhRSTA azikSitAzcAcAryA mahApuruSAjJAM viDambayanti / " (gA0 65) ___"yamajJA jJAninaM manyante pUjayanti ca yasya ca ziSyaparivAro gaNanAkoTimAgata etAdRza AcAryo yadyanekAntasvarUpaM samyag nAvagacchet tarhi sa jinasiddhAntadrohI bodhyaH / " (gA0 66) / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adyatanaH krAntadarzIva siddhasenAcAryoM na iyataiva kathanena viramati kintu kiJcidadhikamapi udghoSayati / "khasiddhAntaM parasamayaM ca gabhIratayA ajAnantaH kriyAkANDameva ca pradhAnayA avalagantaste kamapi kriyAkANDamAroddezameva nAvabudhyante / " ( gA0 67) uparyuktagAthAgatairAcAryavacanaistatsamayatamomayaparisthitibhedakamAcAryatejaH suspaSTatayA prakaTIbhavati / (3) TIkAkRtA kANDadvaye yA TIkAzailI yojitA saivAsminkANDe'pi dRzyate / mUlagranthamAzritya khasamayaM yAvat sthirIbhUtAni sarvANi tattvacintanAni asyAM TIkAyAM yojanIyAnItyuddezeneyaM TIkA kRtA ityavabhAti / sa coddezastriSvapi kANDeSu samAna eva vyavasthito dRzyate / brAhmaNatvaM nityamanityaM veti jinamUrtirAbhUSaNairAbhUSaNIyA na veti ca carcAdvayaM TIkAkRtA asya kANDasya TIkAyAM prakrAntam / tadetat TIkAkRtsamayasthitiM saMsUcayitumalam / "kammuNA bambhaNo hoi kammuNA hoi khattio" ( uttarAdhyayana adhyayana 25 gAthA 32) ityAgamavacanAd jinazAsanapravarAH kAmapi jAtiM jAtitvenaiva na utkarSayanti kintu guNaiH pradhAnAmeva pradhAnAM manyante / bauddhAnAmapi jAtivAdaviSaye IdRzameva matam / tacca AcAryazAntarakSitena tattvasaGghahe susamarthitam / guNapradhAnAmeva jAtiM sujAtiM manvAnaH zrIjJAtaputrIyaH siddhAnto jJAtaputrajinanirvANAnantaramapi tadanuyAyibhizciramAcaritaH, parantu adhunAtanajaineSu tadAcaraNA na dRzyate / te tu kevalaM jAtimeva pradhAnAM manvAnA adhunAtanabrAhmaNA iva dRzyante / etAdRzaviparItAcAraprasaraNe jAtipradhAnabrAhmaNasamAjaprabalasaMsargamantarA nAnyatkimapi prabalaM kAraNamavabhAti / yacca mUrtibhUSAviSayo vivAdo'tra TIkAkRtA udalekhi sa tu sAmpradAyika eva / vastutastu etAdRzeSu tattvavicAragrantheSu ete sAmpradAyikA vivAdA na sthAnamarhanti / kintu "tattvAdUDhirbalIyasI" iti nyAyena tattvavicAreSvapi aho! rUDhisAmrAjyaM sudurnivAram / (4) TIkApratiSu kApi kANDanAmnAmullekho na vidyate / kevalaM mUlapratau nayakANDeti nAmnA prathama kANDaM jIvakANDa iti nAmnA ca dvitIyaM kANDamabhihitaM tRtIyasya tu kimapi nAma na nirdiSTam / atra tu mUlagranthaviSayamanusRtya kANDanAmAni asmAbhiH parivartitAni prakalpitAni ca / pUrvamudriteSu caturSu api bhAgeSu mukhapRSThe paramparAprasiddhaM 'sammati' iti nAma mudritam / asmin bhAge tu tatsthAne 'sanmati' iti nAma savizeSaM vicArya yojitam / etadviSayA sapramANA carcA SaSThe bhAge prastAvanAyAmasmAbhiH kRtA / (5) pAThAntarayojanapaddhatiH pratInAmupayogazca pUrvamudritabhAgavadatrApi avagantavyaH / kevalaM 'la' saMjJikA tADapatrapratiH prAnte truTitA''sIt / pariziSTAnAM pricyH| ___ grantharahasyaM saMzodhakopayogi aitihAsika vastu sampAdanazailIM cAvagantuM granthAnte trayodaza pariziSTAni akArAdikrameNa yojitAni / tatsvarUpaM yathA (1) sanmateH sarvA mUlagAthAH kANDAkena gAthAkena ca saha prathamapariziSTe darzitAH / (2) zvetAmbarIyA digambarIyAzca ye ye nyAyagranthAH prastutasampAdanAya asmAbhiravalokitAsteSu yatra yatra sanmatisUtramUlagAthA uddhRtAstattadgAthAsthaladarzakaM dvitIyaM pariziSTam / nayacakra-siddhivinizvayapramukhA hastalikhitA durlabhA granthA api atra pariziSTe upayuktAH / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) tRtIyamapi pariziSTaM dvitIyapariziSTamiva jJeyam , navaram sanmatisUtrarahasyaM yathArtha prApya vakRtau tadavatArayatsu pradhAnAnAM zrImatAM yazovijayopAdhyAyAnAM prAyassarve mudritA anthA atra pariziSTe upyuktaaH| __ zrImatA upAdhyAyena svakRtau yatra yA gAthA uddhRtA tatra tasyA vivaraNamapi kRtam / tacca vivaraNaM kvacit kacit khatantram-prastutAM TIkAM nAnusarati / ekasmin pariziSTe tAH sarvAH savivaraNA gAthAH saMyojya mudraNIyA yena tatsaMgrahaH sanmatilaghuTIkeva syAdityAsIdasmAkaM bhAvanA / parantu tadartha pRthagevaiko bhAgo mudraNIyo bhavet tatra ca syAdasahyaH kAlavilambaH iti na tatkaraNe prayatnaM kRtavantaH, kintu idaM pariziSTamevaitAdRzaM vyadhAyi yat kenacit vyutpannena cchAtreNApi taddarzanamAtreNaiva sa saMgrahaH sukaraH / (4) kANDasya gAthAyAzcAGkena tavyAkhyAyAzca pRSThAkena saha mUlagAthAgatazabdAnAM kozo darzitazcaturthe pariziSTe / yaH zabdo yatra yatra yatikRtvaH samAgatastasya tAni sarvANi sthalAni darzitAni / (5) pUrvapakSaM darzayituM khamataM saMvadituM ca TIkAkRtA yAni anyagranthagatAni gadyapadyAni avataraNAni uddhRtAni tAni sapRSThAkaM darzitAni paJcame pariziSTe / tathA yAni avataraNAni saTippaNAni teSAM pAzce koSThake TippaNAGko'pi nihitaH / (teSAM ca TIkAkArAdarzitAni mUlasthalAnyapi saMzodhya saMzodhya darzitAni yathAsambhavam , yeSAJca mUlasthAnAni na prAptAni teSAM pArzva granthe [ ] etAdRzaM riktaM cidaM vihitama) (6) TIkAkAreNa darzitAnAM granthakArANAM granthAnAM ca nAmAni sthApitAni SaSThe pariziSTe / (7) TIkAkRtA carcitAnAM vAdAnAM vAdinAM ca nAmAni nirdiSTAni saptame pariziSTe / (8) darzanazAstragocarA mukhyatayA tu jainaparibhASAviSayAH TIkAkAranirdiSTA viziSTAH zabdAH sapRSThAkaM darzitA aSTame pariziSTe / tathA ye zabdAH savivecanAsteSAM pArzve koSThake taTTippaNAGko'pi darzitaH / (9) samagre granthe TIkopayuktA deza-sthala-rUDhAcAra-padArthasaMjJAsUcakA granthAntaraviSayabodhakAzca aitiyapradhAnAH zabdAH sUcitA navame pariziSTe / tathA teSu ye zabdA vivecitAsteSAM pArzve koSThake TippaNA. ko'pi nikssiptH| (10) TIkAkArAnirdiSTasthaleSvavataraNeSu yeSAM sthalAni asmAbhirupalabdhAni tAni nAmagrAhaM nirdiSTAni dazame pariziSTe / (11) pratiprAptAni TippaNAni tattatpratinAmagrAhamasmatsannivezitAni TippaNAni ca sapRSThAvaM nivezitAni ekAdaze pariziSTe / (12) sampAdanapravRttau upayuktAnAM granthAnAM granthakArANAM ca nAmAni sapRSThAI saTippaNAkaM ca nirdiSTAni dvAdaze pariziSTe / (13) sampAdanopayuktAnAM granthAnAM mudraNasthAnAni sampAdakanirdezo mudraNasamayAdikaM ca nirdiSTaM trayodaze pariziSTa / ____ zrImatpravartakazrIkAntivijayaziSyANAM tatrabhavatAM zrIcaturavijaya-puNyavijayAnAmAmAraM pratibhAgaM samullikhanto vayamasminbhAge'pi tAnbhUri bhUri smarAmaH / asya bhAgasya pariziSTasaMbandhi SaSThabhAgagatAnuvAdasaMbandhi ca sarvaM prUphazodhanAdikaM taireva mahAnubhAvairvyadhAyi / yadi te etannAkariSyan tarhi zarIravyathAbAdhitA vayaM kimapi kartuM samarthA na abhaviSyAma / pariziSTavidhAne sahAyakAnAM sahRdayavidvanmitrANAM rasikalAlAnAmapi sAdaraM nAmasmaraNamAvazyakam / sampAdanapravRttau dhanapustakAdisAhAyyakartRNoM jainasAhityarasikAnAM zrImodIkezavalAlAnAmapi nAma na vismayate / sukhalAla: becaradAsazca / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati -prakaraNam / paJcamo vibhAgaH / tRtIyaH kANDaH / [ sAmAnyavizeSayoranyonyAnuviddhasvarUpatvapradarzanam ] evaM darzana - jJAnAtmanoH parasparAvinirbhAgarUpatAM pratipAdya idAnIM sAmAnya-vizeSayoranyonyAnuviddhaM svarUpamupadarzayannAha - sAmaNNammi viseso visesapakkhe ya vayaNaviNiveso / davvapariNAmamaNNaM dAei tayaM ca Niyamei // 1 // 5 sAmAnye 'asti' ityetasmin vizeSo dravyamityayam; tathA vizeSapakSe ca ghaTAdau, 'asti' ityetasya vacanasya - nAma - nAmavatorabhedAt- sattAsAmAnyasya, vinivezaH pradarzanam, dravya pariNatimanyAM sattAkhyasya dravyasya pRthivyAkhyAM pariNatimanyAM sattArUpAparityAgenaiva vRttAM darzayati vizeSAbhAve sAmAnyasyApyanyathAbhAvaprasakteH - yad yadAtmakaM tat tadabhAve na bhavati, ghaTAdyanyatamavizeSAbhAve mRdvat vizeSAtmakaM ca sAmAnyamiti tadabhAve tasyApyabhAvaH / tathA, 10 takaM ca vizeSam, dvitIyapakSe sAmAnyAtmani niyamayati vizeSaH sAmAnyAtmaka eva tadabhAve tasyApyabhAvaprasaGgAt yataH sAmAnyAtmakasya vizeSasya sAmAnyAbhAve ghaTAderiva mRdabhAve na bhAvo yuktaH // 1 // [ sAmAnyavizeSayorekAntabhedaM vadato doSApattiprakaTanam ] na ca vizeSAd vyatiriktaM sAmAnyamekAntataH, tasmAd vA vizeSA niyamato bhinnA ityabhyu-15 pagantavyam adhyakSAdipramANavirodhAt ityAha etaNivvisesaM eyaMta visesiyaM ca vayamANo / davvassa pajjave, pajjavAhi daviyaM Niyattei // 2 // ekAntena nirgatA vizeSA yasmAt sAmAnyAt tad vizeSavikalaM sAmAnyaM vadan dravyasya paryAyAn RjutvAdIn nivartayati Rju - vakratAparyAyAtmi(tma) kAGgulyAdidravyasya 20 1 zrIharibhadreNa IdRzamaGgulyudAharaNamitthaM spaSTitaM dharmasaMgrahaNyAm "dIsai paccakkhaM ciya eyaM vakkammi ujjue hoMte / aMgulidavvammi paraM bhAvetavvaM ihekeNa // vakkattamaMgulIo kahaMci abhinnaM ti tIe jogAo / bhinnaM pi avatthaMtarabhAve tato niyattIo // taM ci kahUM cavatthaMtare vi taM tulabuddhito haMdi / ete'nnate bhijeja imI vi taha ceva" // - gA0 348-350 pR0 152-153 / "seNUNaM bhaMte! atthitaM atthitte pariNamai natthittaM natthitte pariNamai ? -[ bhagavatIsU0 za0 1 u0 3 sU0 32] ityAdi sUtraM vivRNvan zrIabhayadevasUrirIdRzamaGgulidRSTAntaM darzitavAn / 81 sa0 pra0 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - adhyakSAdipramANapratIyamAnasya vinivRttiprasakteradhyakSAdipramANabAdhApattiH / tathA, ekAntavizeSaM sAmAnyarahitaM vadan paryAyebhyo vizeSebhyo dravyaM nivartayati, evaM cAGgulyAdidravyA'vyatiriktaRju-vakratAdivizeSasya pratyakSAdyavagatasya nivRttiprasaktiH / na cA'bAdhita pramANaviSayIkRtasya tathAbhUtasya tasya nivRttiryuktA, sarvabhAvanivRttiprasakteH anyabhAvAbhyupagamasyApi tannibandhanatvAt 5 tatpratItasyApyabhAve sarvavyavahArAbhAva iti pratipAditam / 628 atrAha - 'sAmaNNammi' ityAdikANDaM nA''rabdhavyam uktArthatvAt yato na tAvadanena yastu anekAntAtmakaM pratipAdyate 'egadaviyammi' [ pra0 kA0 gA0 31] ityAdinA 'iharA samUhasiddha'- [pra0 kA0 gA0 27] ityAdinA ca tasya pratipAditatvAt / tathA, 'uppAyaTThii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eye' [ pra0 kA0 gA0 12] ityanena lakSaNadvAreNa sarvasya sataH 10 anekAntAtmakatvaM pradarzitameva / atha pramANaviSayavAkyanirUpaNArthamidaM prastUyate, tadapi na samyak; 'saviyappa - NibviyeppaM' [ pra0 kA0 gA0 35 ] ityAdinA tasyApi nirUpitatvAt vAkyasya ca vastutvAt tannirUpaNe tasyApi nirUpitatvAnna tannirUpaNArthamapyetadapunaruktam, evametat; kintu prameyaprAdhAnyena taDrAhakasya pramANasyApi nirUpaNamityetatpradarzanadvAreNa tatpratipAdakavAkyAvatAraH prAg vihitaH, iha tvavidyamAnaprameyasya pramANasya pramANatvAsaMbhavAt pramANanirUpaNadvAreNa prameya15 nirUpaNamiti pradarzanadvAreNaitadvAkyAvatAra ityadoSaH / yadvA anekAntapakSoktadoSaparihAro'nekadhA vyavasthApyata iti na kazcid doSaH 'sAmaNNammi' ityAdi sUtrasaMdarbhaviracane // 2 // 20 [ AptavacanasyAnekAntAtmakavastubodhakatvena svarUpakathanam ] sAmAnya-vizeSAnekAntAtmakavastupratipAdakaM vacanamAptasya, itaraditarasyetyetadeva darzayannAhapazupapannaM bhAvaM vigaya-bhavissehiM jaM samaNNei / eyaM paDuccavayaNaM davvaMtaraNissiyaM jaM ca // 3 // pratyutpannaM bhAvaM - vastuno vartamAnapariNAmam vigata-bhaviSyadbhyAM paryAyAbhyAM yat samAnarUpatayA nayati pratipAdayati vacaH tat pratItyavacanaM samIkSitArthavacanaM sarvajJavacanamityarthaH, anyaccAnAptavacanam / nanu vartamAnaparyAyasya prAgapi sadbhAve kArakavyApAravaiphalyam kriyA-guNa-vyapadezAnAM ca 25 prAgapyupalambhaprasaGgazca / uttarakAlaM ca sadbhAve vinAzahetuvyApAranairarthakyam upalabdhyAdiprasaGgazca / tato yad yadaivopalambhAdikAryakRt tat tadaiva na prAk na pazcAt arthakriyAlakSaNasattvavirahe vastunobhAvAt, asadetat; tasya prAgasattve'dalasyotpattyayogAt / na cAtmAdidravyaM vijJAnAdiparyAyotpattau dalam tasya niSpannatvAt / na ca niSpannasyaiva punarniSpattiH anavasthAprasaGgAt / na ca tatra vidyamAna eva jJAnAdikAryotpattiH 'tatra' iti saMbandhAbhAvato vyapadezAbhAvaprasaGgAt, samavAya30 saMbandhaprakalpanAyAM tasya sarvatrAvizeSAt tadvad AkAzAdAvapi tat syAt / athAtmAdidravyameva tenAsskAreNotpadyata iti nA'dalotpattiH kAryasya bhavatyevamutpattiH kintvAtmadravyaM pUrvamapyAsIt pazcAdapi bhaviSyati tatsarvAvasthAsu tAdAtmyapratIteH anyathA pUrvottarAvasthayostatpratibhAso na bhavet / na caikatvapratibhAso bhrAntaH, bAdhakAbhAve bhrAntyasiddheH / na cArthakriyAvirodho nityatve 1 pR0 627 gA0 1 / 5 pR0 441 gA0 35 / 2 pR0 430 gA0 31 / 3 pR0 422 gA0 27 / 4 pR0 410 gA0 12 / 6 pR0 627 gA0 1 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhymiimaaNsaa| 629 bAdhakaH, anityatve eva tasya bAdhakatvena pratipAdanAt / na cotpAda-vinAzayorapi tatra pratipattAvekAntato nityatvameva, pariNAmanityatayA tasya nityatvAt; anyathA kharaviSANavat tasyA'bhAvaprasaGgAt / na caivaM tasya vikAritvaprasaGgo doSAya, abhISTatvAt / na ca nityatvavirodhastathaiva tattattvapratIteH / na ca tasya tathAtvapratipattirdhAntiH, bAdhakAbhAvAdityuktatvAt / atha jJAnaparyAyAdAtmano vyatireke bhedenopalambhaH syAt avyatireke paryAyamAtram dravyamAnaM vA bhavet vyatirekAvyatireka-5 pakSastu virodhAghrAtaH anubhayapakSastvanyo'nyavyavacchedarUpANAmekaniSedhenA'paravidhAnAdasaMgataH, asdett| vyatirekA'vyatirekapakSasyA'bhyupagamAt / na ca vyatirekapakSabhAvI tadvyatirekeNo. palabdhiprasaGgo doSaH, ekajJAnavyatirekeNa jJAnAntare'pi tasya pratItervyatirekopalambhasya sadbhAvAt avyatireko'pi, jJAnAtmakatvena tasya pratIteH / na ca vyatirekA'vyatirekayoranyo'nyaparihAreNAvasthAnAd virodhaH abAdhitapramANaviSayIkRte vastutattve virodhA'saMbhavAt; anyathA saMzayajJAnasyai-10 kAnekarUpasya vaizeSikeNa, grAhya-grAhakasaMvittirUpasya buddhyAtmanazcaikAnekasvabhAvasya saugatena kathaM pratipAdanamupapattimad bhavet yadi pramANapratipanne vastutattve birodhaH saMgacchetetyAdi pUrvameva prati. pAditam / vartamAnaparyAyasyAnvayidravyadvAreNa trikAlAstitvapratipAdakaM pratItyavacanamiti siddham / paramANvArambhakadravyAt kAryadravyaM vyaNukAdi dravyAntaraM vaizeSikAbhiprAyataH tena niHsRtaM saMbaddhaM kAraNaM paramANvAdi yat pratipAdayati tadapi pratItyavacanam / tathAhi-tryaNukarUpatayA 15 paramANavaH prAdurbhUtAH vyaNukatayA pracyutAH paramANurUpatayA avicalitasvarUpA abhyupagantavyAH anyathA tadrUpatayA'nutpAde prAktanarUpatA'pagamo na syAt paramANvavasthAvat prAktanarUpAnapagame vA nottararUpatayotpattistadavasthAvat / paramANurUpatayA'pi vinAzotpatyabhyupagame pUrvottarAvasthayornirAdhAravigama-prAdurbhAvaprasaktiH / na ca tadavasthayorevA''dhAratvam , tayostadAnImasattvAt / na ca pUrvottarakAryadravyavinAza-prAdurbhAvayoH kAraNasyAvinAza-prAdurbhAvau, tatastasyaikAntato himavad-20 vindhyayoriva bhedaprasakteH / na ca kAraNAzritasya kAryadravyasyotpatternAyaM doSaH, tayoryutasiddhitaH kuNDa-badaravat pRthagupalabdhiprasakteH / ayutasiddhAvapi kAryotpattau kAraNasyA'pyutpattiprasaktiH anyathA'yutasiddhyanupapatteH / athA'yutAzrayasamavAyitvamayutasiddhiH, sA ca kAryotpattau kAraNAnutpattAvapi bhavatyeva, na; samavAyAsiddhAvayutasiddhyasiddheH / na cAyutasiddhita eva samavAyasiddhiH, itaretarAzrayadoSaprasakteH / na cAdhyakSataH samavAyasiddhernAyaM doSaH, tantvAtmakapaTapratibhAsamantareNA-25 dhyakSapratipattAvaparasamavAyApratIte:-'iha tantuSu paTaH' ityatrApi pratyaye 'iha tantuSu' iti pratipattistantvAlambanA, 'paTaH' iti pratipattiH paTAlambanA saMvedyata iti nAparaH smvaayprtibhaasH| na ca 'iha tantuSu paTaH' iti laukikI pratipattiH, kintu 'paTe tantavaH' iti / na cAnyathAbhUtapratipasyA'nyathAbhUtArthavyavasthA / na cAnumAnAdapi samavAyaprasiddhiH, pratyakSAbhAve tatpUrvakasya tasya tatrA'pravRtteH / anumAnapUrvakasya tu tasyAnavasthAdidoSAghrAtatvAt tatrApravRttirityanekazaH prati-30 pAditaM na punarucyata iti vyavasthitametat tathAbhUtavastupratipAdakamevA''ptavacanam ekAntapratipAdakaM tu naaptvcnm| - athavA ekadravyAdanyad dravyaM dravyAntaraM tasmin niHsRtaM saMbaddhaM yat tadapi pratItyavacanam / yathA-dIrghataraM madhyamikAGgulidravyamapekSya iskhataramaGguSThakadravyamiti vacaH / isva-dIrghAdikastu vadharma eva dravyAntaravizeSAbhivyaGgayaH piteva putraadinaa| yahA gotvasahazapariNatiyuktAcchAbaleyadravyAt tatsadRzapariNatiyuktaM bAhuleyAdi dravyAntaraM tasmin ni:zritaM saMbaddhaM vAcakatvena 'gauH' iti yada vacanaM tadapi prtiityvcnm| na punaH kevalatiryaksAmAnya-vizeSa-tadvadubhayAdipratipAdakam asadbhUtArthapratipAdakatvAd unmattavAkyavat // 3 // _ [Aptavacane samupatiSThamAnAyA ekAntapakSAzritAyA AzaGkAyA anekAntapakSAzrayaNena nirAkaraNam ] nanu pratyutpannaparyAyasya svakAlavadatItA'nAgatakAlayoH sattve atItA'nAgatakAlayorvartamAna. kAlatApatteH-anyathA tadrUpatayA tayostatsattvAsaMbhavAt-traikAlyAyogAt tasya tadviziSTatAnupapattestathAbhUtArthapratipAdakaM vacanamapratItyavacanamevetyAzaGkayA''ha Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 tRtIye kANDevvaM jahA pariNayaM taheva atthi tti tammi samayammi / vigaya-bhavissehi u panjaehiM bhayaNA vibhayaNA vA // 4 // dravyaM cetanAcetanam , yathA tadAkArArthagrahaNarUpatayA, ghaTAdirUpatayA vA pariNataM vartamAnasamaye tathaiva asti / vigata-bhaviSyadbhistu paryAyairbhajanA kathaMcit taistasyaikatvam, 5vibhajanA vigatabhajanA nAnAtvaM kathaMcit , 'vA' zabdasya kathaMcidarthatvAt / tataH pratyutpannaparyAyasya vigata-bhaviSyaGgyAM na sarvathaikatvamiti kathaM tatpratipAdakavacanasyApratItyavacanateti bhAvaH // 4 // [saMbhavadbhiH paryAyairghaTAdervastunaH astitva-nAstitvaprarUpaNam ] nanu ghaTAderarthasya kaiH paryAyairastitvam anastitvaM vA ? ityAha parapajavehiM asarisagamehiM NiyameNa Nicamavi natthi / sarisehiM pi vaMjaNao atthi Na puNa'tthapajAe // 5 // vartamAnaparyAyavyatiriktabhUta-bhaviSyatparyAyAH paraparyAyAstairvisadRzagamairvijAtIyajJAnagrA. bairniyamena nizcayena nityaM sarvadA nAsti tad dravyam, tairapi tadA tasya sadbhAve avasthAsaMkIrNatAprasakteH / sahazaistu vyaJjanataH sAmAnyadharmaiH sat-dravya pRthivItvAdibhiH vizeSA makaizca zabdapratipAdyairasti, sAmAnya vizeSAtmakasya zabdavAcyatvAt / sAmAnyamAtrasya tadvAcyatve 15zabdAdapravRttiprasakterarthakriyAsamarthasya tenAnuktatvAt sAmAnyamAtrasya ca taduktasyArthakriyA'nirvarta katvAt, vizeSamantareNa sAmAnyasyAsaMbhavAt sAmAnyapratipAdanadvAreNa lakSaNayA vizeSapratipAdanamapi zabdAnna saMbhavati, kramapratipatterasaMvedanAt; vizeSANAM tvAnantyAt saMketAsaMbhavataH zabdAvAcyatvam / parasparavyAvRttasAmAnya-vizeSayorapyavAcyatvam ubhayadoSaprasaGgAt / tata ubhayAtmakaM vastu guNa-pradhAnabhAvena zabdenAbhidhIyata iti sadRzairvyaJjanato'stItyupapannam / na punarnaiva artha20 paryAyaiH RjusUtrAbhimatArthaparyAyeNa tad asti, anyonyavyAvRttavastukhalakSaNagrAhakatvAt tasya / ayaM cArthaH parvasatra eva pradarzita ityanyathA gAthAsUtraM vyAkhyeyama-anyavastugatAH paryAyA visadRzasadRzatayA dviprakArAH, tatra visadRzairvivakSito ghaTAdivAsti / sadRzaistu kaizciduktavadasti, kaizcinneti tAtparyArthaH // 5 // [vartamAnaparyAye'pi dravyasyAnekAntAtmakatvasamarthanam ] 25 nanu pratyutpannaparyAyeNa bhAvasyAstitvaniyame ekAntavAdApattirityAzaGkayAha paJcuppaNNammi vi panjayammi bhayaNAgaI paDai davvaM / jaM egaguNAIyA aNaMtakappA gamavisesA // 6 // vartamAne'pi pariNAma sva-pararUpatayA sadasadAtmarUpatAm, adho-madhyordhvAdirUpeNa ca bhedA'bhedAtmakatAM ca bhajanAgatimAsAdayati dravyam, yata ekaguNakRSNatvAdayo'nanta30 prakArAstatra guNavizeSAsteSAM ca madhye kenacid guNavizeSeNa yuktaM tat / tathAhi-kRSNaM dravyaM tadravyAntareNa tulyam adhikam UnaM vA bhavet prakArAntarAbhAvAt, prathamapakSe sarvathA tulyatve tadekatvApattiH, uttarapakSayoH saMkhyeyAdibhAgaguNavRddhi-hAnibhyAM ssttsthaankprtipttirvshyNbhaavinii| 1-dRzaikastu bR0 A0 / 2-tmakAM ca bR0 A0 haa0vi0| 3SadasthAnakakharUpamitthamavagantavyam"vuDDI vA hANI vA aNaMta-asaMkha-saMkhabhAgehiM / vatthUNa saMkha-'saMkha-'NataguNaNeNa ya viheaa|| anantA'saMkhyAta-saMkhyAtabhAgaiH saMkhyAtA'saMkhyAtA'nantaguNanena ca vastUnAM padArthAnAM vRddhirvA hAnirvA vidheyaa| iha hi padasthAnake trINi sthAnAni bhAgena bhAgAhAreNa vRddhAni hInAni vA bhavanti, trINi ca sthAnAni guNanena gunnkaarennxxx| tatra bhAgAhAre anantA'saMkhyAta-saMkhyAtalakSaNaH kramaH, guNakAre ca saMkhyAtA'saMkhyAtA'nantalakSaNa iti"|-prvcnsaaro* gA0 432 dvA0 260 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 631 syAdetat pudgaladravyasya tAdRgbhUtAparapudgaladravyApekSayA anekAntarUpatA yuktA, pratyutpanne tvAtmadravyaparyAye kathamanekAntarUpatA? na, AtmaparyAyasyApi jJAnAdestattadrAhyArthApekSayA'nekAntarUpatA pudgalavanna virudhyte| tathA dravya-kaSAya-yogopayoga-jJAna-darzana-cAritra-vIryaprabhedAtmakatvA. dAtmanaHpudgalavadanekAntarUpatA ArSe pratipAditaiva "kaivihe NaM bhaMte ! AyA paNNatte ? goyamA ! aTThavihe / taM jahA-davie Ayo" [bhagavatIsU0 zata0 12, u0 10] ityAdau // 6 // [Atmano'nekAntAtmakatvasya buddhigamyatayA pradarzanam ] itazcAmekAntAtmakatA AtmanaH pratipattavyetyAha kovaM uppAyaMto puriso jIvassa kArao hoi / tatto 'vibhaeyavvo parammi sayameva bhaiyavvo // 7 // 10 kopapariNatimupanayan puruSo jIvasya parabhavaprAdurbhAve nirvatako bhavati, tannimittasya karmaNa upAdAnAt / kopapariNAmamApadyamAnazca puruSastataH parabhavajIvAd vibhajanIyo bhinno vyavasthApanIyaH, kArya-kAraNayormutpiNDa-ghaTavat kathaMcid bhedAt; anyathA kArya-kAraNabhAvAbhAvaprasaGgAt / na cAsau tato bhinna eva parasmin bhave svayameva puruSo bhajanIyaH AtmarUpatayA abhedena vyavasthApyata iti bhAvaH ghaTAdyAkArapariNatamRdravyavat kathaMcidabhinna itynekaantH|15 yadvA kopapariNatimanyasmin jIve utpAdayan puruSaH kArako bhvti| tato'sau kopakArakatvena vibhajanIyaH-kopapariNatiyogye jIve kArakaH, anyatrAkAraka iti // 7 // [dravya-guNayoH kathaMcidabhedamanicchatA keSAMcit tayorbhedaviSayA''zaGkA] dravyaM guNAdibhyo'nanyat te'pi dravyAdananya evetyetadanekAntamamRSyamANA AhuH rUva-rasa-gaMdha-phAsA asamANaggahaNa-lakkhaNA jamhA / tamhA vANugayA [Na tti te kei icchaMti // 8 // 1"kaivihA NaM bhaMte ! AyA paNNatA ? goyamA ! aTTavihA AyA paNNattA / taM jahA-daviyAyA kasAyAyA jogAyA uvaogAthA NANAyA daMsaNAyA carittAyA vIriyAyA" ityAdi saMpUrNa sUtram-bhagavatIsU0 pR. 588 sU0 467 / 2 viyabhaiyavvo gu0 mU0 vinaa| 3 rUpa-rasa-A0 hA0 vi0 / 4 'guNa'zabdasya vaizeSikAdidarzaneSu pratiniyatArthakhena atiprasiddhakhAt keSucit uttarAdhyayana-tattvArthAdiprantheSu ca tasya viziSTArthatvena nirdezAt bhagavatyAdiSu cAgameSu guNa-paryAyazabdayoyorapi prayogadarzanAt jainamate upatiSThamAnAm 'kiM guNazabdaH paryAyazabdasamAnArthaka eva uta bhinnArthakaH' iti vipratipattiM nirAkartukAmena zrIsiddhasenadivAkareNa guNazabdasya paryAyazabdasamAnArthakatvaparaM khakIyaM matamAviSkRtaM mUlagAthAyAm / parantu tayordvayorapi zabdayorarthamaryAdAmavagantumapareSAmapi anekeSAmAcAryANAM tadviSayANi vividhAni matAni parijJAtavyAni santi / tAni cetthamuttarAdhyayanasUtre guNa-paryAyazabdayoH pRthak pRthaga nirdezaH tallakSaNaM cetthaM nirUpitamasti / tathAhi "guNANamAsao davvaM egadavvassiA guNA / lakkhaNaM pajavANaM tu ubhaoassiA bhave // egattaM ca puhattaM ca saMkhA saMThANameva ya / saMjogA ya vibhAgA ya pajavANaM tu lakkhaNaM // guNAnAM tu rUpAdInAmatipratItatvAllakSaNaM noktamiti"-a0 28 gA. 6 tathA 13 / zrImadumAsvAtinA sUtre bhASye ca pRthak pRthak prayuktI lakSitau ca guNa-paryAyazabdo tayovibhinnArthalaparaM tadIyaM tAtparya sUcayataH / tathAhi "guNa-paryAyavad dravyam"-tattvArtha0 5,37 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 tRtIye kANDe __ "sarvaM tritvaM dravya-guNa-paryAyAvarodhAt"-1, 35 tattvArtha. bhaa0| "guNAn lakSaNato vakSyAmaH / bhAvAntara saMjJAntara ca paryAyaH / tadubhayaM yatra vidyate tad dravyam"-5, 37 tattvArtha. bhA0 / zrIkundakundena pRthaktayA prayukta-lakSitau amRtacandreNa ca bhinnArthatayA spaSTameva vyAkhyAtau guNa-paryAyazabdau vibhinnArthatvaparameva tadIyaM tAtparya jJApayataH / tadyathA"attho khalu davamao davvANi guNappagANi bhaNidANi / tehiM puNo pajAyA pajayamUDhA hi parasamayA" // 1 // -pravacana0 pR0119| "liMgehiM jehiM davvaM jIvamajIvaM ca havadi vinnnnaadN| te tabbhAvavisiTTA muttAmuttA guNA NeyA" // 38 // pravacana0 pR0 182 / "davveNa viNA Na guNA guNehiM davvaM viNA Na saMbhavadi / avvadiritto bhAvo davvaguNANaM havadi tamhA" // 13 // paJcAsti0 pR. 29 / asya gAthAtrayasya amRtacandrIyA vyAkhyApi atraanusNdheyaa| zrIrAjamallena tu amRtacandravat to dvAvapi zabdau bhinnArthatayA spaSTameva paribhASitau / yathA"dravyAzrayA guNAH syurvizeSamAtrAstu nirvizeSAzca / karatalagataM yadetairvyaktamivAlakSyate vastu" // 104 // "kramavartino hyanityA atha ca vyatire kiNazca paryAyAH / utpAda-vyayarUpA api ca dhrauvyAtmakAH kathaMcicca" // 15 // -paJcAdhyA0 pR0 37, 54 / pUjyapAdena tu anvayila-vyatirekivarUpeNa guNa-paryAyayoH spaSTameva bhedaM pratipAdya tadvAcakayoyoH zabdayorviminnArthatvaM tattvArthasUtravyAkhyAyAM pradarzitam / tathAhi "ke guNAH ? ke paryAyAH? anvayino guNAH vyatirekiNaH pryaayaaH| ubhayairupetaM dravyamiti / uktaM ca guNa idi davvavihANaM dayavikAro hi pajjavo bhaNido / tehiM aNUNaM davvaM ajudapasiddha have NiccaM // tataH sAmAnyApekSayA anvayino jJAnAdayo jIvasya guNAH, pudgalAdInAM ca rUpAdayaH / teSAM vikArA vizeSAtmanA bhidyamAnAH pryaayaaH| ghaTajJAnam paTajJAnam krodhaH mAnaH gandhaH varNaH tIvraH manda ityevamAdayaH"-5, 38 sarvArthasiddhiH pR0 179 / zrImadakalaGkena guNa-paryAyayoH dvayorapi zabdayorekArthavam vibhinnArthatvaM ca dvayamapi tattvArthasUtravyAkhyAyAM samarthitam / tacaivam ___ "guNA eva paryAyA iti vA nirdezaH / athavA utpAda-vyaya-dhrauvyANi na (1) paryAyAH na tebhyo'nye guNAH santi tato guNA eva paryAyA iti sati sAmAnAdhikaraNye matau sati guNa-paryAyavaditi nirdezo yujyate"-5, 37 tattvArtharAjavA0 vA0 2 pR. 243 / "nityaM dravyamAzritya ye vartante te guNA iti / paryAyAH punaH kAdAcitkA iti na teSAM grahaNam tena anvayino dharmI guNA ityuktaM bhavati tadyathA jIvasyAstitvAdayaH jJAna-darzanAdayazca pudgalasya acetanavAdayaH rUpAdayazca / paryAyAH punaH ghaTajJAnAdayaH kapAlAdivikArAzca"-5, 40 tattvArtharAjavA0 vA0 4 pR. 244 / prastutaviSaye viziSTacarcA vidadhatA vidyAnandinA pUjyapAdasaraNireva anusRtA / tathAhi "guNAH vakSyamANalakSaNAH paryAyAzca tatsAmAnyApekSayA xxx vizeSApekSayA paryAyANAM nityayogAbhAvAt kAdAcitkakhasiddheH"-5, 38 tattvArthazlo0 vA0 pR0 438 / "kaH punarasau paryAyaH? ityAha tadbhAvaH pariNAmo'tra paryAyaH prativarNitaH / guNAcca sahabhuvo bhinnaH kramavAn dravyalakSaNam" // -5, 42 tattvArthazlo. vaa0pR0440| guNa-paryAyazabdayorvyAkhyAM vidadhatA zrIamRtacandrasUriNA khIye tattvArthasAre akalaGkamatameva samAzritam / tathAhi"guNo dravyavidhAnaM syAt paryAyo dravyavikriyA / dravyaM hyayutasiddha syAt smudaaystyordvyoH||9|| sAmAnyamanvayotsargau zabdAH syurguNavAcakAH / vyatireko vizeSazca bhedaH pryaayvaackaaH||10|| guNairvinA na ca dravyaM vinA dravyAca no guNAH / dravyasya ca guNAnAM ca tasmAdavyatiriktatA // 11 // na paryAyAd vinA dravyaM vinA dravyAnna paryayaH / vadanyananyabhUtalaM dvayorapi maharSayaH" // 12 // sanAtana0pra0 gu0pR0 121 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 633 rUpa-rasa-gandha-sparzAH asamAnagrahaNa-lakSaNA yasmAt tato dravyAzritA guNA iti kecana vaizeSikAdyAH, svayUthyA vA siddhAntAnabhizA abhyupagacchanti / tathAhi-guNA dravyAda bhinnAH, bhinnapramANagrAhyatvAt bhinnalakSaNatvAJca; stambhAt kumbhavat / na cAsiddhau hetU, dravyasya 'yamahamadrAkSaM tameva spRzAmi' ityanusaMdhAnAdhyakSagrAhyatvAt rUpAdInAM ca pratiniyatendriyaprabhavapratyayAvaseyatvAt 'dArzanaM spArzanaM ca dravyam' ityAdyabhidhAnAdasamAnagrahaNatA dravya-guNayoH5 siddhA / tathA, vibhinnalakSaNatvamapi"kriyAvad guNavat samavAyikAraNaM dravyam" [vaizeSikada0 1-1-15] "dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSA" [vaizeSikada01-1-16] iti vacanAt siddham // 8 // zrIsiddhasenasUriNA'pi ekArthatvam vibhinnArthavaM ca dvayamapi nayabhedena vyavasthApya akalaGkIya eva panthAstattvArthabhASyavRttI spaSTamanusRtaH / tad yathA "guNAH zaktivizeSAH ta eva krameNa saha ca bhavantaH sarvatomukhatvAd bhedAH paryAyAstAn guNAn piNDa ghaTakapAlAdIn rUpAdIMzca xxx vyavahAranayasamAzrayaNena tu guNAH paryAyA iti vA bhedena vyavahAraH pravacane / yugapadavasthAyino guNA rUpAdayaH, ayugapadavasthAyinaH paryAyAH / vastutaH paryAyA guNA iti aikAtmyam"-5, 37 tattvArtha0 vyA0 pR. 428 / uktayordvayorapi zabdayorekArthavaM hRdi saMmanyamAnenApi vAdidevasUriNA prAktanatarkagrantheSu tayovibhinnArthakhena prayogaparipArTi pazyatA khIye pramANanayatattvAlokAlaGkAragranthe paryAyazabdasya artha saMkocya vibhinnArthatvaM tayordvayoH zabdayoAvarNitam upapAditaM ca syAdvAdaratnAkare / taccaivam "vizeSo'pi dvirUpaH-guNaH paryAyazceti // 6 // guNaH sahabhAvI dharmaH yathA Atmani vijJAnavyakti-zaktyAdiriti // 7 // paryAyastu kramabhAvI yathA tatraiva sukha-duHkhAdiriti // 8||"-pri0 5 pR0 735 / zrImatA haribhadreNa tu prastute viSaye siddhasenadivAkarIya eva panthA anusRtaH pratibhAsate, sa eva ca mArga upAdhyAyayazovijayena anudhAvitaH savistaramupapAditazca"anvayo vyatirekazca dravya-paryAyasaMhitau / anyonyavyAptito bhedAbhedavRttyaiva vastu tau" // 31 // -zAstravA0 samu0 staba0 7 pR0 pra0 261 / "anvayo vyatirekazcetyetAvaMzau dravya-paryAyasaMjJitau-dravyaM paryAyazcati drvy-pryaaypdvaacyau| etena 'dravyaM guNAH paryAyAzca' iti vibhAgaH keSAMcid anabhijJakhayUthyAnAm parayUthyAnAM vA nirastaH, vibhinnanayagrAhyAbhyAM dravya-paryAyatvAbhyAmeva vibhAgAt / yadi ca guNo'pyatiriktaH syAt tadA tadbrahArtha dravyArthika-paryAyArthikavad guNArthikanayamapi bhagavAnupAdekSyat, na caivamasti; rUparasa-gandha-sparzAnAmarhatA teSu teSu sUtreSu "vaNNapajavehiM" ityAdinA paryAyasaMjJayaiva niyamanAt / guNa eva tatra paryAyazabdena ukta iti cet, nanvevaM guNa-paryAyazabdayorekArthatve'pi paryAyazabdenaiva bhagavato dezanA iti na guNazabdena paryAyasya tadatiriktasya vA guNasya vibhAgaucityam / 'ekaguNakAlaH' 'dazaguNakAlaH' ityAdau guNazabdenApi bhagavato dezanA astyeveti cet, astyeva saMkhyAnazAstradharmavAcakaguNazabdena, na tu guNArthikanayapratipAdanAbhiprAyeNa" ityAdi-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0pra0 261 / 1rUpa-rasAdInAmasamAnagrahaNa-lakSaNatA vaizeSikairitthaM varNitA'sti-"rUpaM ckssurgraahym"| "raso rsngraahyH"| "gandho ghrANagrAhyaH"1x "sprshsvgindriygraahyH"|-prshst0 ke0 pR0 104-105-106 / 2 etad vAkyameva zrIyazovijayopAdhyAyaH khIye gUrjarabhASAnibaddhe sastabake dravyaguNaparyAyarAse itthamanUditavAn___"zaktirUpa guNa koika bhASai te nahI mAragi nirataI re. jin0"| "koika digaMbarAnusArI zaktirUpa guNa bhASai chai, je mATaI te ima kahai chai je jima dravyaparyAyarnu kAraNa dravya tima guNaparyAyarnu kAraNa guNa"ityAdi-DhA0 2 do0 10 // 3 mudrite vaizeSikadarzane tu evaM pATho dRzyate"kriyAguNavatU samavAyikAraNamiti drvylkssnnm"| "dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti gunnlkssnnm"| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 tRtIye kANDe[dravya-guNayorekAntamedAzaGkA nirAkartuM guNazabdasvArthaparIkSA] etatparihArAyAha dUre tA aNNattaM guNasadde ceva tAva paaricchN| kiM pajavAhio hoja panave ceva guNasaNNA // 9 // 5 dUre tAvad guNa-guNinorekAntenAnyatvam-asaMbhAvanIyamiti yAvat-guNAtmakadravyapra. tyayabAdhitatvAd ekAntaguNaguNibhedasya / na ca samavAyanimitto'yamamedapratyayaH, tasya niSiddhatvAt / na caikatvapratyayasya prAgupanyastAnumAnabAdhA, ekatvapratyayAdhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvenaikazAkhAprabhavatvAnumAnasyeva tasya kAlAtyayApadiSTatvAt / tato guNa-guNinorekAntAnyatvasyAsaMbhavAt guNazabde eva tAvat pArIkSyamasti-kiM paryAyAdadhike guNazabdaH? uta paryAya eva 10 prayukta iti ? abhiprAyazca na paryAyAdanyo guNaH, paryAyazca kathaMcidravyAtmaka iti vikalpaH kRtaH // 9 // [guNasya paryAyAd bhede tRtIyasya guNArthikanayasyApi vacanIyatvaprasaJjanam ] yadi paryAyAdanyo guNaH syAt paryAyArthikavad guNArthiko'pi nayo vacanIyaH syAdityAha do uNa NayA bhagavayA vaDhiya-pajjavaTThiyA niyayA / __ etto ya guNavisese guNaTThiyaNao vi jujaMto // 10 // 15 dAveva mUlanayau bhagavatA dravyArthika-paryAyArthiko niyamitau, tatrAtaH paryAyAdadhike guNavizeSe grAhye sati tadrAhakaguNAstikanayo'pi niyamituM yujyamAnakaH syAt anyathA avyApakatvaM nayAnAM bhavet arhato vA tadaparijJAnaM prasajyeta // 10 // [tRtIyasya guNArthikanayasya bhagavadanuktatvopapAdanam ] na ca bhagavatA'sAvukta ityAha jaM ca puNa arihayA tesu tesu suttesu goyamAINaM / pajjavasaNNA NiyayA vAgariyA teNa pajjAyA // 11 // 1 atra TIkAnurodhena 'pajavAhie' iti pAThaH saMbhAvyate athavA saptamyarthe prathamA smrthniiyaa| 2 pR. 106 paM. 10 / 3 pR. 633 paM. 3 / 4 'guNa-paryAyayorvi bhinnatve paryAyapratipAdakaparyAyArthikavad guNapratipAdako guNArthiko'pi khataro nayaH kathamAgame noktaH' ityAzaGkayA preritena divAkareNa uktayordvayoH zabdayorekArthatvaM varNitaM paraMtu tayovibhinnArthatvaM manyamAnAbhyAmakalaGkavidyAnandibhyAM sA zaGkA prakArAntareNaiva apAkRtA, tadapAkaraNayuktirapi tayordvayorvibhidyate, akalaGkIyA yuktirvastusthitisparzinI vidyAnandIyA ca tarkAnugAminI iti dvayorbhedaH pratibhAti / tadyathA "dravyArthikaH paryAyArthika iti dvAveva muulnyau| yadi guNo'pi kazcit syAt tadviSayeNa mUlanayena tRtIyena bhavitavyam na cAsti asau ityato guNAbhAvAd guNa-paryAyavaditi nirdezo na yujyate, tanna; kiM kAraNam ? arhatpravacanahRdayAdiSu guNopadezAt / ukaM hi arhatpravacane-'dravyAzrayA nirguNA guNAH' iti / anyatra coktam guNa iti davvavidhANaM davvaviyAro ya pajavo bhaNido / tehi aNUNaM davvaM ajudavasiddha havadi nnicN|| yadi guNo'pi vidyate nanu cokaM tadviSayastRtIyo mUlanayaH prApnoti, naiSa doSaH; dravyasya dvAvAtmAyo sAmAnyam vizeSazcati / tatra sAmAnyamutsargo'nvayaH guNa ityanarthAntaram / vizeSo bhedaH paryAya iti paryAyazabdaH / tatra sAmAnyaviSayo nayo dravyArthikaH, vizeSaviSayaH paryAyArthikaH / tadubhayaM samuditamayutasiddharUpaM dravyamityucyate na tadviSayastRtIyo nayo bhavitumarhati vikalAdezatvAnayAnAm tatsamudAyo'pi pramANagocaraH sakalAdezatvAt pramANasya" ityAdi 5,37 tattvArtharAjavA. vA0 2 pR. 243 / "guNavad dravyamityukaM sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAyavad dravyaM kramAnekAntavittaye" // 2 // -tattvArthazlo. vA. pR. 438 / 5 idamantarbhUtaNyarthaka bodhyam seTtvaM ca bahulAdhikArAt samarthanIyam / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| yataH punarbhagavatA tasmiMstasmin sUtre "vaNNapajavehi, gaMdhapajavehi" [bhagavatIsU0 zata0 14, u0 4 sU0 513] ityAdinA paryAyasaMjJA niyamitA varNAdiSu gautamAdibhyaH vyAkRtAstataH paryAyA eva varNAdayo na guNA ityabhiprAyaH // 11 // [tulyArthatvAd AgamAca paryAyazabdena guNasyaivAbhidhAnamiti kathanam ] atha tatra guNa eva paryAyazabdenoktaH tulyArthatvAt AgamAcca"ya eva paryAyaH sa eva guNaH" [ ] ityAdikAt / etadevAhaparigamaNaM pajAo aNegakaraNaM guNa tti tullatthA / taha vi Na 'guNa' tti bhaNNai pajavaNayadesaNA jamhA // 12 // pari samantAt sahabhAvibhiH kramabhAvibhizca bhedairvastunaH pariNatasya gamanaM paricchedo yaH sa paryAyaH viSaya-viSayiNorabhedAt ; anekarUpatayA vastunaH karaNaM-karotersAnArthatvAt-jJAnam-10 viSaya-viSayiNorabhedAdeva-guNaH iti tulyArthI guNa-paryAyazabdau, tathApi na 'guNArthikaH' ityabhihitastIrthakRtA paryAyanayadvAreNaiva dezanA yasmAt kRtA bhagavateti // 12 // [bhagavato guNadvAreNApi dezanAdarzanAnna guNAbhAva iti pUrvapakSA] guNadvAreNApi dezanAyAM bhagavataH pravRttirupalabhyate iti na guNAbhAva ityAha jaMpanti asthi samaye egaguNo dasaguNo aNaMtaguNo / rUvAI pariNAmo bhaNNai tamhA guNaviseso // 13 // jalpanti dravya-guNAnyatvavAdinaH-vidyate eva siddhAnte "egaguNakAlae duguNakAlae" [bhaMgavatIsU0 zata0 5, u0 7 sU0 217] ityAdi rUpAdau vyapadezastasmAd rUpAdirguNavizeSa evetyasti guNArthiko nayaH upadiSTazca bhagavateti // 13 // [uktasya pUrvapakSasya siddhAntavAdinA nirAkaraNam ] atrAha siddhAntavAdI guNasahamaMtareNAvi taM tu pajjavavisesasaMkhANaM / sijjhai NavaraM saMkhANasatthadhammo 'taiguNo' tti // 14 // rUpAdyabhidhAyiguNarzabdavyatirekeNApi ekaguNakAlaH' ityAdikaM paryAyavizeSasaMkhyAvAcakaM vacaH sidhyati na punarguNAstikanayapratipAdakatvena, yataH saMkhyAnaM gaNitazAstradharmaH-25 'ayaM tAvadguNa iti etAvatA'dhiko nyUno vA bhAvaH' iti gaNitazAstradharmatvAdasyetyarthaH // 14 // [siddhAntinA stroktasyArthasya dRDhIkaraNam ] dRSTAntadvAreNAmumevArtha dRDhIkartumAha jaha dasasu dasaguNammi ya egammi dasattaNaM samaM ceva / ahiyammi vi guNasadde taheya evaM pi dahavvaM // 15 // 1 jIvAjIvAbhi0 pratipa0 3 sa. 78 pR. 98 pra. / jambUdvIpapra. vakSa. 2 sU0 36 pR. 164 dvi0| 2 bhagavatIsU0 pR. 640 pra0 / 3 malayagirIyAyAM dharmasaMgrahaNiTIkAyAM zAkaTAyana sammataM paryAyalakSaNabhitthamupanya staM vartate "yadAha zAkaTAyana:-krameNa padArthAnAM kriyAbhisaMvandhaH paryAya iti"-pR. 144 pra. paM0 12 / 4 bhagavatIsU. pR. 235 pr0| 5 "saMkhANe xxx supariniTThie" / "saMkhANe tti gaNitaskandhe supariniSThita iti yogaH"-[bhagavatIsU0 za. 2 u0 1 sU0 90 pR0 112 dvi0 tathA pR0 114 pra0] ityevaM gaNitArthavAcakaH 'saMkhyAna'zabdaH bhagavatIprabhUtisUtreSu vidyte| 6 zabdasya vya-bhAM0 maaN| 82 sa.pra. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe yathA dazasu dravyeSu, ekasmin vA dravye dazaguNite dazazabdAtireke'pi dazatvaM samameva tathaiva etadapi na bhidyate-'paramANurekaguNakRSNAdiH' iti / ekAdizabdAdhikye guNa-paryAyazabdayorbhedaH vastu punastayostulyamiti bhaavH| na ca guNAnAM paryAyatve vAcakamukhyasUtram"guNa-paryAyavad dravyam" [tattvArtha0 a0 5, sU0 37] iti virudhyate, yugapadayugapadbhAvi5paryAyavizeSapratipAdanArthatvAt tasya / na caivamapi matupprayogAd dravyavibhinnaparyAyasiddhiH, nityayoge'tra matuvidhAnAt dravya-paryAyayostAdAtmyAt sadA'vinirbhAgavartitvAt anyathA pramANabAdhopapatteH / saMjJA-saMkhyA-svalakSaNA'rthakriyAbhedAd vA kathaMcit tayoramede'pi medasiddherna matubanupapattiH // 15 // [bhedasya nirAsenAbhedasya phalitatve'pyekAntinA tasya dAAya sopanayamudAharaNam ] 10 evaM dravya-paryAyayobhaidaikAntapratiSedhe abhedaikAntavAdyAha eyaMtapakkhavAo jo uNa dava-guNa-jAibheyammi / aha pujvapaDikuTTho uAharaNamittameyaM tu // 16 // piu-putta-Nattu-bhavvaya-bhAUNaM egpurissNbNdho| Na ya so egassa piya tti sesayANaM piyA hoi // 17 // jaha saMbandhavisiTTho so puriso purisbhaavnniriso| taha dabvamiMdiyagayaM svAivisesaNaM lahai // 18 // ekAntavyatiriktAbhyupagamavAdo yaH punadravya-guNa-kriyAbhedeSu sa-yadyapi pUrvameva pratikSiptaH medaikAntagrAhakapramANAbhAvAt abhedagrAhakasya ca 'sarvamekaM sadvizeSAt vizeSe vA viyatkusumavadasattvaprasaGgAt' iti pradarzitatvAt / 20 tathApi tatsvarUpe dAyotpAdanArthamudAharaNamAtramabhidhIyate pitR-putra-naptR-bhAgneya-bhrAtRbhirya ekasya puruSasya saMbandhastenAsAveka eva pitrAdivyapadezamAsAdayati / na cAsAvekasya pitA-putrasaMbandhataH-iti zeSANAmapi pitA bhavati / __ yathA pradarzitasaMbandhaviziSTaH pitrAdivyapadezamAzrityAsI puruSarUpatayA niratizayo'pi san tathA dravyamapi ghANa-rasana cakSus-tvak zrotrasaMvandhamavApya rUpa-rasa-gandha-sparza25 zabdavyapadezamAtraM labhate dravyakharUpeNAviziSTamapi nahi zakendrAdizabdabhedAd gIrvANanAthasyeva rUpAdizabdabhedAd vastubhedo yuktastadA dravyAdvaitaikAntasthiteH kathaMcid bhedAmedavAdo dravya-guNayomithyAvAda iti // 16 // 17 // 18 // [kathaMcid bhedAbhedaM mithyA vadato'bhedaikAntapakSasya nirAkaraNam ] asya nirAkaraNAyAha hojAhi duguNamahuraM aNaMtaguNakAlayaM tu jaM vvaM / Na u Daharao mahallo vA hoi saMbaMdhao puriso||19|| 1"vavadesA saMThANA saMkhA visayA ya hoMti te bhugaa| te tesimaNaNNatte aNNatte cAvi vijNte"||46||-pnycaasti / 2 "bhavvo bahiNItaNae" "bhavvo bhAgineyaH"-dezInA. va. 6 gaa.100| tatraiva ca "bhaco" iti pAThAntaram / 3 pR. 27260 17 / 4 bhaginIvad bhanIzabdo'pi vidyate tato bhanyA apatyaM bhAgneyaH-vAca / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / yadi nAma AmrAdidravyameva rasanasaMbandhAd 'rasaH' iti vyapadezamAtramAsAdayet dviguNamadhuraM rasataH kuto bhavet tathA nayanasaMbandhAd yadi nAma 'kRSNam' iti bhavet anantaguNakRSNaM tat kutaH syAt vaiSamyamedAvagatenayanAdisaMbandhamAtrAdasaMbhavAt / tathA, putrAdisaMbandhadvAreNa pitrAdireva puruSo bhavet na tvalpo mahAn veti yuktaH / vizeSapratipatterupacaritatve mithyAtve vA sAmAnyapratipattAvapi tathAprasakteriti bhAvaH // 19 // [abhedaikAntavAdina AzaGkA ] atrAhAbhedaikAntavAdI bhaNNai saMbaMdhavasA jai saMbaMdhittaNaM aNumayaM te / NaNu saMbaMdhavisese saMbaMdhivisesaNaM siddhaM // 20 // saMbandhasAmAnyavazAd yadi saMbandhitvasAmAnyam anumataM tava, nanu saMbandha-10 vizeSadvAreNa tathaiva saMbandhivizeSo'pi kiM nAbhyupagamyate ? // 20 // [siddhAntavAdinA''zaGkAnirasanam ] siddhAntavAdyAha jujjai saMbaMdhavasA saMbaMdhivisesaNaM Na uNa eyaM / NayaNAivisesagao rUvAivisesapariNAmo // 21 // saMbandhavizeSavazAd yujyate saMbandhivizeSaH yathA dnnddaadisNbndhivishessjnitsNbndhvishesssmaasaaditsNbndhivishesso'vgtH| dravyAdvaitavAdinastu na saMbandhivizeSaH nApi saMbandhavizeSaH saMgacchata iti kuto rasanAdivizeSasaMbandhajanito rasAdivizeSapariNAmaH ? // 21 // [anekAntavAde ananta-dviguNAdivaiSamyapariNatiH kathaM ghaTate ityAzaGkA tannirAsazca ] nanvanekAntavAdino'pi rUpa-rasAderananta-dviguNAdivaipamyapariNatiH kathamupapannA? ityAha-20 bhaNNai visamapariNayaM kaha eyaM hohii tti uvaNIyaM / taM hoi paraNimittaM Na va tti ettha'tthi egaMto // 22 // zItoSNasparzavadekatraikadA virodhAd bhaNyate 'ekatra AmraphalAdau viSamapariNatiH kathaM bhavati' iti pareNa prerite upanItaM pradarzitamAptena-tad bhavati paranimittam-dravyakSetra-kAla-bhAvAnAM sahakAriNAM vaicicyAta kAryamapi vaicitryamAsAdayati tada AmrAdi vasta viSamarUpatayA paranimittaM bhavati, ne vA 'paranimittameva' ityatrApyekAnto'sti, svarUpasyApi kathaMcinnimittatvAt / tanna dravyAdvaitaikAntaH saMbhavI // 22 // [prAguktasya lakSaNasya bAdhAd bhedaikAntavAdinA dravya-guNayorlakSaNAntarAbhidhAnam abhedaikAntavAdinA ca vikalpya takSaNam ] dravya-guNayorbhadaikAntavAdinA prAk pradarzitatallakSaNasyaikatvapratipasyadhyakSabAdhitatvAd lakSa-30 NAntaraM vaiktavyam tadAha davvassa ThiI jamma-vigamA ya guNalakkhaNaM ti vattavvaM / evaM sai kevaliNo jujai taM No u daviyassa // 23 // atrAha bhedai-vA. bA. bhA. mAM0 / 2 na cApa-vA. bA. bhAM0 maaN| 3 vaktavyaM cha davvassa bR0 A* haa0vi0| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 tRtIye kANDe - dravyasya lakSaNaM sthiti: janma - vigamau lakSaNaM guNAnAm, evaM sati kevalino yujyata etallakSaNam -tatra kila kevalAtmanA sthite eva cetanAcetanarUpA anye arthA jJeyabhAvenotpadyante, ajJeyarUpatayA ca nazyanti / na tu dravyasyANvAderlakSaNamidaM yujyate, na hi rUpA jAyante atyantabhinnatvAt gavyazvAdivat / athavA kevalino'pi sakalajJeyagrAhiNo naitallakSaNaM 5 yujyate / na cApi dravyasya acetanasya guNa-guNinoratyantabhede asattvApatteH - asatozca kharaviSANAderiva lakSaNAsaMbhavAditi // 23 // dravyArthAntarabhUtaguNavAdinaH dravyAdarthAntarabhUtaguNA mUrta:, amUrtA vA bhaveyuH ? 10 yadi mUrtAH paramANavo na tarhi paramANavo bhavanti, mUrtimadrUpAdyAdhAratvAt anekapradezika skadhadravyavat / athAmUrtAH, agrahaNaM teSAm amUrtatvAt AkAzavat / tato dravya-guNayoH kathaMcid bhedAbhedAvabhyupagamanIyau anyathoktadoSaprasakteH / tathAhi - dravya - guNayoH kathaMcid bhedaH yathAkramamekAnekapratyayAvaseyatvAt, kathaMcidabhedo'pi rUpAdyAtmanA dravyasvarUpasya rUpAdInAM ca dravyAtmakatayA pratIteH; anyathA tadabhAvApatteH // 24 // 15 [ prastutaprapazcasya ziSyabuddhivaizadyamAtraprayojanakatvakathanam ] 25 davvatthaMtarabhUyA muttApramuttA ya te guNA hoja / jai muttA paramANU Natthi amuttesu aggahaNaM // 24 // tataH sIsamaIviSkAraNamettattho'yaM kao samullAvo / iharA kahAmuhaM ceva Natthi evaM sasamayammi // 25 // ziSyabuddhivikAzanamAtrArtho'yaM kRtaH prabandhaH; itarathA kathaivaiSA nAsti 20 khasiddhAnte 'kimete guNA guNino bhinnAH, Ahosvid abhinnAH' iti, anekAntAtmakatvAt sakalavastunaH // 25 // [ vastutve kathaMcid bhedAbhedAtmake vyavasthite'pi tadanyathAvAdinAM mithyAdRSTitvakathanam ] evaMrUpe ca vastutattve anyathArUpaM tat pratipAdayanto mithyAvAdino bhavantItyAha - vi asthi aNNavAdo Na vi tavvAo jiNovaesamma / taM caiva ya maNNatA avamaNNaMtA Na yANaMti // 26 // 30 naivAsti anyavAdo guNa-guNinoH, nApyananyavAdo jinopadeze dvAdazAGge pravacane sarvatra kathaMcidityAzrayaNAt / tadeva anyadeveti vA manyamAnAH mananIyameva avamanyamAnA ghAdino'bhyupagataviSayAvajJAvidhAyitvAd ajJA bhavanti abhyupagamanIyavastvastitvapratipAdako pAyanimittAparijJAnAd mRSAvAdivaditi tAtparyArthaH / tato'nekAntavAda eva vyavasthitaH // 26 // [ anekAntasya vyApakatAM pradarzayitumanekAnte'pyanekAntAbhyupagamanam ] nanu 'sarvatrAnekAntaH' iti niyame anekAnte'pyanekAntAd ekAntaprasaktiH / atha nAnekAnte anekAntavAdastarhi avyApako'nekAntavAda ityatrAha - bhayaNA vihu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhayai savvadavvAI / evaM bhayaNA niyamo vi hoi samayAviroheNa // 27 // 35 yathA bhajanA anekAnto bhajate sarvavastUni tadtatsvabhAvatayA jJApayati tathA bhajarspa anekAnto'pi bhajanIyaH -- anekAnto'pyanekAnta ityarthaH -- naya - pramANApekSayA 'ekAnta Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jheymiimaaNmaa| 639 10 bhA'nekAntazca' ityevaM jJApanIyaH / evaM ca bhajanA'nekAntaH saMbhavati, niyamazca ekAntazca siddhAntasya "reyaNappabhA siA sAsayA siyA'sAsayA' [jIvAjIvAbhi0 pratipa0 3 u0 1 sU0 78] ityavamanekAntapratipAdakamya "dabaTTayAe sAsayA, pajavaTThayAe asAmayA" [ ityevaM caikAntAbhidhAyakAvirodhena / ne caivamavyApako'nekAntavAdaH, 'syAt'padasaMsRcitAnekAntagarbhamyaikAntamya tattvAn anekAnta-5 sthApi 'syAt'kAralAJchanaikAntagarbhasya anekAntasvabhAvatvAt / na cAnavasthA, anyanirapekSasvasvarUpana eva tathAtvopapatteH yadvA svarUpata evAnekAntasyaikAntapratipadhenAnekAntarUpatvAt 'syAdekAntaH' 'syAdanekAntaH' iti kathaM nAnekAnte'nekAnto'pi / anekAntAtmakavastuvyavasthApakasya taMvyavasthApakatvaM svayamanekAntAtmakatvamantareNA'nekAntasyA'nupapannamiti na tatrA'vyApakatvAdidopa ityasakadAveditameva // 27 // [paD jIvanikAyAstadaghAte ca dharma ityatrApyanekAntavyavasthApanam ] nanvanekAntasya vyApakatve 'pad jIvanikAyAH' 'tayAte vA dharmaH' ityatrApyanekAnta eva syAdityAzaGkhyA''ha NiyameNa saddahaMto chakkAe bhAvao na saddahai / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA // 28 // niyamenA'vadhAraNena 'paDevate jIvAH kAyAzca' ityevaM zraddadhAnaH paTkAyAn bhAvataH paramArthato na zradvatte jIvarAzyapekSayA tepAmekatvAt kAyAnAmapi pudgalatayaikatvAt jIva-pudgalapradezAnAM parasparAvinirbhAgavRttitvAcca jIvapradezAnAM syAd ajIvatvam pratyekaM prAdhAnyavivakSayA syAd anikAyatvam sUtravihitanyAyena pravRttasyA'pramattasya 'hiMsA'pyahiMsA' iti taddhAte syAdadharmaH' iti / na bhAvasamyagdRSTirasau syAt, dravyasamyagdRSTistu syAt 'bhagavataivamuktam' iti jinavacanaruci-20 1"imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI ki sAsayA? asAsayA ? goymaa| siya sAsanA siya asAsayA / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucai-siya sAsayA siya asAsayA ! goyamA | davvaTThayAe rAAsatA, vaNNapajavehiM gaMdhapajavehiM rasapajavehi phAmapajavehiM asAsatA se teNadeNaM goyamA ! evaM vucati-taM ceva jAva siya asAsatA / evaM jAva adhesattamA"-jIvAjIvAbhi0 pR0 98 pra. paM0 11-14 / 2"anekAnto'pyanekAntaH pramANa-nayasAdhanaH / anekAntaH pramANAt te tdekaanto'pitaanyaat"||-snaatn pra0 gu0 svayaMbhUsto0 ara0lo18 / ___"anekAnte tadabhAvAdavyAptiriti cet , na; tatrApi tdupptteH| 6 / syAdeta anekAnta mA vidhi-pratiSedhavikalpanA nAsti / yadi syAd yadA'nekAnto na bhavati tadaikAntadoSAnupajho bhavet anavasthAprasaGgazca / tatamnatrAnekAntatvameva iti sA saptabhanI vyAptimatI na bhavatIti, tanna; kiM kAraNam ! tatrApi tadupapatteH 'syAd ekAntaH' 'syAd anekAntaH' 'syAd ubhayaH' 'syAd avaktavyaH' 'syAd ekAntazca avakavyazca' 'syA anekAntazca avatavyazca' 'syAd ekAntazca anekAntazca avaktavyazca' iti / tat kathamiti cet ! ucyate-pramANa-nayArpaNAbhedAdekAnto dvividhaH-samyagekAntaH mithyakAnta iti / anekAnto dvividhaH samyaganekAntaH mithyAnekAnta iti / tatra samyagekAnto he tuvizeSamAmApekSaH pramANaprarUpitArtha kadezAdezaH, ekA. tmAvadhAraNena anyAzeSanirAkaraNapravaNapraNidhimidhyekAntaH / ekatra sapratipakSAnekadharmasvarUpanirUpaNo yuktyAgamAbhyAmaviruddhaH samyaganekAntaH, tadatatvabhAvavastuzUnyaM parikalpitAnekAtmakaM kevalaM vAgvijJAnaM mithyAnekantaH / tatra samyagekAnto naya ucyate, samyaganekAntaH pramANam / nayArpaNAdekAnto bhavatyekanizcayapravaNalAn / pramANArpaNAdane kAnto bhavati anekanizcayAdhikaraNalAt / yad yadi anekAnto'nekAnta evaM syAt naikAnto bhavet ekAntAbhAvAt tatsamUhAtmakasya tasyApyabhAvaH syAt zAkhAdyabhAve vRkSAdyabhAvavat tadavinAbhAvivizeSanirAkaraNAdAtmalope sarvalopaH syAt / evamuttare ca bhagA yojayitavyAH"tattvArtharAjavA0 1-6-6 pR. 25-26 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 223 dvi. pN01-10| 3"bhanekAntato"-bR.Ti. 4 "ekaanto'piiti"-vR.tti.| 5 "vastu-" vR.tti.| 6-kaayitv-vR.| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 tRtIye kANDesvabhAvatvAt / tato'paryAyeSvapi na vidyante arci-murmurAdayo vivakSitaparyAyA yeSu pudgaleSu teSvapi avibhaktazraddhAnaM yat tadapi bhAvata eva bhavet-'arciSmAnayaM bhAvo bhUto bhAvI vA' iti / tannA'vyApako'nekAntavAdaH // 28 // [gatimatyapi dravye apekSAvizeSeNa gatyagatI pradAnekAntasya vyApakatvopapAdanam ] 5 nanvanekAntasya vyApakatve 'gacchati tiSThati' ityatrA'pyanekAntaH syAt, tathAbhyupagame ca tayorabhAvaprasaktirityetadevA''ha gaiparigayaM gaI ceva kei NiyameNa daviyamicchaMti / taM pi ya uDDagaIyaM tahA gaI annahA agaI // 29 // 'gatikriyApariNAmavad dravyaM gatimadeva' iti kecid manyante, tadapi gati10 kriyApariNataM jIvadravyaM sarvato gamanA'yogAd UrdhvAdipratiniyatadiggatikaM tairvAdibhirabhyupa gantavyam; evaM ca tat tathA pratiniyatadiggamanenaiva gatimat; anyathA'pi gatimat syAt tadA'bhipretadezaprAptivad anabhipretadezaprAptirapi tasya bhavedityanupalabhyamAnayugapadviruddhobhayadezaprAptiprasakteratrApyanekAnto nA'vyApakaH / abhipretagatireva tatrA'nabhipretA'gatiriti cet, na; anabhipretagatyabhAvAbhAve pratiniyatagatibhAva eva na bhavet tatsadbhAve vA tadavastho'nekAntaH // 29 // 15 [dahanAdAvapekSAvizeSeNAdahanatvAdikaM nirUpyAnekAntasya vyApakatvasamarthanam ] syAdetat 'dahanAd dahanaH, pavanAt pavanaH' ityatrApyanekAnte dahanAdAvadahanAdeviruddharUpasya saMbhavAt svarUpAbhAvaH syAdityatrAha guNaNivvattiyasaNNA evaM dahaNAdao vi daTThavvA / jaM tu jahA paDisiddhaM vvamavvaM tahA hoi // 30 // 20 guNena dahanAdinA nirvartitotpAditA saMjJA'bhidhAnaM yeSAM te'pi dahana-pavanAdaya evamevA'nekAntAtmakA draSTavyAH / tathAhi-dAhyapariNAmayogyaM tRNAdikaM dahatIti dahanaH tadapariNatikhabhAvaM khAtmAkAzA'prApta-vajrA'NvAdikaM na dahatIti / tena yad dravyaM yathA dahanarUpatayA pratiSiddhaM tad adravyamadahanAdirUpam tathA bhajanAprakAreNa syAd dahanaH syAnneti bhavati tato nA'vyApI anekaantH| 25 tathA, 'adahanaH' itytraapynekaantH| tathAhi-yad udakadravyaM yathA dahanarUpeNa pratiSiddha-dahano na bhavatIti 'adahanaH' iti tadapi na sarvathA adahanadravyaM bhavati, pRthivyAderadahanarUpAd vyAvRttatvAt anyathA dahanavyatiriktabhUtaikatvaprasaGga ityanekAnta eva adahenavyAvRttasya tadravyatvAt // 30 // [sarvasyApi vastunaH pratiniyatasvarUpAnyathAnupapacyA svarUpAstitva-pararUpanAstitvAbhyupa __ gamenAnekAntAtmakatvapradarzanam ] 30 nanvevaM tadatadravyatvAd jIvadravyamajIvadravyam ajIvadravyaM ca jIvadravyaM syAdityAzaGkayA''ha kuMbho Na jIvaviyaM jIvo vi Na hoi kuMbhadaviyaM ti| tamhA do vi adaviyaM aNNoNNavisesiyA hoMti // 31 // kumbho jIvadravyaM na bhavatIti jIvo'pi na bhavati ghaTadravyam / tasmAd dvAvapi adravyamanyonyavizeSitau parasparAbhAvAtmakau / 1-dayo'vi-A0 hA0 vi* vinA / 2-nasya t-vR0| 3 "dahanadravyalAt tato'nekAnto dhnaadhnyoH"vR.tti.| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| yato'yamabhiprAya:-jIvadravyaM kumbhAderajIvadravyAd vyAvRttam avyAvRttaM vA? prathamapakSe svarUpApekSayA jIvo jIvadravyam, kumbhAdyajIvadravyApekSayA tu na jIvadravyamityubhayarUpatvAdanekAnta tIyavikalpe tu sarvasya savotmakatApatteH pratiniyatarUpAbhAvatastayorabhAva: kharAMvaSANavat / tataH sarvamanekAntAtmakam-anyathA pratiniyatarUpatA'nupapatteH-iti vyavasthitam // 31 // [utpAdaparyAyasya prayoga-visrasAjanyatvena dvaividhyakathanam ] atra prAguMktam-'pratyutpannaM paryAyaM vigatabhaviSyaGgyAM yat samAnayati vacanaM tat pratItyavacanam' iti, tatra vacanAdiko'pi paryAyaH, sa cA'prayatnAnantarIyako vacanavizeSalakSaNaH ghaTAdikastu prayatnAnantarIyaka iti kecit saMpratipannAstannirAkaraNAya 'yad yato'nvaya-vyatirekAbhyAM pratIyate tat tata evA'bhyupagantavyam anyathA kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaktiH' ityAha uppAo duviyappo paogajaNio ya vIsasA ceva / tattha u paogajaNio samudayavAyo aparisuddho // 32 // dvibheda utpAdaH-puruSatarakArakavyApArajanyatayA adhyakSA'numAnAbhyAM tathA tasya prtiiteH| puruSavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAyitve'pi zabdavizeSasya tadajanyatve ghaTAderapi tadajanyatAprasaktevizeSAbhAvAt pratyabhijJAnAdezca vizeSasya prAgeva nirastatvAt tatra prayogeNa yo janita utpAdaH-mUrtimadravyArabdhAvayavakRtatvAt-sa samudAyavAdaH, tathAbhUtA''rabdhasya samudAyAtma 15 katvAt / tata evA'sAvaparizuddhaH, sAvayavAtmakasya tacchabdavAcyatvena abhipretatvAt // 32 // [vilasAjanyasyApyutpAdasya dvaividhyavarNanam ] visrasAjanito'pyutpAdo dvividha ityAhasAbhAvio vi samudayakao vva egaMtio (egattio) vva hojAhi / AgAsAIANaM tiNhaM parapaccao'NiyamA // 33 // khAbhAvikazca dvividha utpAdaH-ekaH samudayakRtaH prokpratipAditAvayavArabdho ghaTAdivat / aparazcaikatviko'nutpAditA'mUrtimadravyAvayavArabdha AkAzAdivat / AkAzAdInAM ca trayANAM dravyANAmavagAhakAdighaTAdiparadravyanimitto'vagAhanAdikriyotpAdo'niyamAd anekAntAd bhavet-avagAhaka-gantR-sthAtRdravyasannidhAnato'mbara-dharmA-'dharmeSvavagAhuna-gatisthitikriyotpattinimittabhAvotpattirityabhiprAyaH / [AkAzAdidvyatrayasya kathaMcit sAvayavatvasAdhanam sAmayikInAmAkAzAdisaMjJAnA mupapAdanaM ca] nanvanArabdhA'mUrtimadravyAvayavatve gaganAdInAM niravayavatvaprasakteranekAntAtmakatvavyAghAtaH, na; mUrtimavyA'nArabdhAnAmapi teSAM sAvayavatvAt / na ca sAvayavatvamasiddham pradezavyavahArasyA''kAze darzanAt / na ca 'AkAzasya pradezAH' iti vyavahAro mithyA, mithyAtvanimittAbhAvAt / na ca 30 saMyogasyA'vyApyavRttitvanimittaH sAvayavatvAdhyAropo mithyAtvakAraNam nirvyve'vyaapyvRttisNyogaadhaartvsyaa'dhyaaropnimittsyaivaa'nupptteH| yadi ca sAvayavaM namo na bhavet tadA zrotrAkAzasamavetasyeva zabdasya brahmabhASitasyA'pyapalambho'smadAdi(de)bhaveta niravayavaikAkAzazrotrasamavetatvAt / atha dharmAdharmAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddhAkAzadeza eva zrotraM tatra ca brahmabhASitasyA'samavAyAnnAsmadAdibhiH zravaNam / nanvevaM saiva sAvayavatvaprasaktiH zrotrAkAzapradezAd brahmazabdAdhArA-35 kAzaMdezasyAnyatvAt / yadi ca sAvayavamAkAzaM na bhavet, zabdasya nityatvaM sarvagatatvaM ca syAt AkAzaikaguNatvAt tanmahattvavat / atha kSaNikaikadezavattivizeSaguNatvasya zabde pramANataHprasiddha yaM doSaH / nanvevamekadezavRttivizeSaguNatvAbhyupagame kathaM na zabdAdhArasyA''kAzasya sAvayavatva 1 pR. 628 gA. 3 / 2 pra. pR0 gA0 32 / 3-zapradeza-bhAM. maaN0| 4 prastutacarcAgataH kazcit kathidaMzaH prAyeNa zabdazaH prameyakamalamArtaNDe vartate-pR. 168 pra. paM010- 5-taH si-bhAM0 maaN| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 hatIye kANDeprasiddhiH 1 na hi niravayavatve 'tasyaikadeze eva zabdo vartate na sarvatra' iti vyapadezaH saMgacchate / na ca saMyogasyA'vyApyavRttitvanibandhano'yam yata AkAzaM vyApya saMyogo na vartate iti tadekadeze vartate ityabhyupagamaprasaktiH vyApyavRttitvaM hi sAmastyavRttitvam, tatpratiSedhazca paryudAsapakSe ekadezavRttitvameva, prasajyapakSe tu vRttipratiSedha eva; na cAsI yuktaH saMyogasya guNanvena dravyAzritatvAta 5 tadabhAve ca tadabhAvAt / na ca niravayavatve AkAzasya saMtAnavRttyA Agatasya zabdasya zrotreNApyapalabdhiH saMbhavati anyAnyAkAzadezotpattidvAreNa tasya zrotrasamavetatvAnupapatteH / jalataraGganyAyenAparAparAkAzadezAdAvaparAparazabdotpattiprakalpanAyAM kathaM nAkAzasya sAvayavatvam ? kiJca, AkAzaM zabdotpattI samavAyikAraNamabhyupagamyate, yazca samavAyikAraNaM tat sAvayavam, yathA tantvAdi, samavAyikAraNaM ca pareNa zabdotpattAvAkAzamabhyupagatam / na ca paramANvA''tmA10dinA vyabhicAraH tasyApi sAvayavatvAtanyathA vyaNuka-vuDyAdestatkAryasya sAvayavatvaM na syAt / na ca buddhyAdeH sAvayavatvamasiddham AtmanaH sAvayavatvena sAdhitatvAt tadvizeSaguNatvena vuDyAdeH kathaMcit tAdAtmyasiddhitaH sAvayavatvopapattaH / na ca yata eva pramANAdaNavaH siddhAsteSAM niravayavatvamapi tata eva siddhamiti tadrAhakapramANavAdhitatvAt sAvayavatvAnumAnasyA'grAmANyam pramANataH paramANUnAmasiddhAvAzrayAsiddhitaH sAvayavatvAnumAnamyA'pravRttiriti vAcyam, yataH sAvayavakAryasya 15sAvayavakAraNapUrvakatve sAdhye na pUrvoktadopAvakAzaH / na ca kAryakAraNayorAtyantiko medaH, samavAyaniSedhe hi himavada-vindhyayoriva meTe viziSTakAryakAraNarUpatAnupapatteH / tato vyaNukAdeH paramANukAryasya sAvayavatvAt tadAtmabhUtAH paramANavaH kathaM na sAvayavAH iti na prmaannvaadibhirvybhicaarH| api ca, sAvayavamAkAzaM tdvinaashaanythaanupptteH| na cA''kAzasya vinaashitvmsiddhm| tathAhi-anityamAkAzam, tadvizeSaguNAbhimatazabdavinAzAnyathAnupapatteH / yato na tAvadAzraya20 vinAzAcchandavinAzo'bhyupagatastannityatvAbhyupagamavirodhAt; na virodhiguNaprAdurbhAvAt, tanmahattvAderekArthasamavAyitvena rUpa-rasayoriva virodhitA'siddhaH / virodhitve vA zravaNasamaye'pi tadabhAvaprasaGgaH tadA'pi tanmahattvasya sadbhAvAt / nApi saMyogAdivirodhiguNaH tasya tatkAraNatvAt / nApi saMskAraH tasya guNatvena zabde'saMbhavAt saMbhave vA zabdasya dravyatvaprasaktiH / AkAzasya dravyatvena tatsaMbhave'pi tasyAbhAve AkAzasyA'pyabhAvaprasaktiH tasya tadavyatirekAt / vyatireke vA 25 tasya' iti saMbandhA'yogAt / nApi zabdopalabdhiprApakadharmAdyabhAvAt tadabhAvaH tasya vibhinnAzrayasthAnena vinAzayitumazakyatvAt / zakyatve vA tadAdhArasyApi vinAzaprasaGgaH tasya tadavyatirekAt / tato'mbaravizeSaguNatve zabdasya tadvinAzAnyathAnupapattyA tasyApi vinAzitvam, tato'pi sAvayavatvam / na ca vujhyAdibhirvyabhicAraH uktottaratvAt / kiMca, AzritavinAze AzrayatvasyApi vinAzaH AzritatvanibandhanatvAt tasya dharmasya ca dharmiNaH kathaMcidavyatirekAt tathA''kAzasya vinAzitvAt 30 sAvayavatvaM ghaTAderivopapannam / kiMca, sAvayavamAkAzam, himavad-vindhyAvaruddhavibhinnadezatvAt, tadavaSTabdhadezabhUbhAgavat / anyathA tayo rUpa-rasayorivaikadezAkAzasthitiprasaktiH, na caitad dRSTamiti sarva vastUtpAda-vinAza-sthityAtmakatvAt kathaMcit sAvayavaM siddham / tataH prayoga-vinasAtmakamUrtimavyAnArabdhatvenA''kAzAderutpAda aikatviko'bhidhIyate; na punrnirvyvkRttvaadaiktvikH| ayamapi syAdaikatvikaH syAdanakatvikaH; na tvaikatvika eva / evaM mUrtimadamUrtimadavayavadravyadvayo35tpAdyA'vagAha-gati-sthitInAM yathoktaprakAreNa tatrotpatteH avagAha-gati-sthitikhabhAvasya ca viziSTakAryatvAd viziSTakAraNapUrvakatvasiddhestatkAraNe AkAzAdisaMjJAH samayanibandhanAH siddhAH // 33 // [utpAdavad vigamasyApi dvaividhyavarNanam ] utpAdavada vigamo'pi tathAvidha evetyAha vigamassa vi esa vihI samudayajaNiyammi so u duviyppo| samudayavibhAgamettaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca // 34 // taH, nanadazavAna padam / 1 pR. 149 paM0 19- pR0 168 pra. paM0 12-1 2 prameyaka0 pR. 168 pra. paM0 13 / 3 pra. pR0 paM0 11 / 4 prameyaka. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / 643 vigamasyApyeSa eva dvirUpo bhedaH - svAbhAvikaH prayogajanitazceti tadvayAtiriktasya vastuno'bhAvAt pUrvAvasthAvigamavyatirekeNottarAvasthotpattyanupapatteH na hi bIjAdInAmavinAze'GkurAdikAryaprAdurbhAvo dRSTaH / na cA'vagAha - gati - sthityAdhAratvaM tadnAdhAratvasvabhAvaprAktanAvasthAdhvaMsamantareNa saMbhavati tatra samudayajanite yo vinAzaH sa ubhayatrApi dvividhaH ekaH samudayavibhAgamAtra prakAro vinAzaH yathA paTAdeH kAryasya tatkAraNapRthakkaraNe tantuvibhAgamAtram, dvitIyaprakAra - 5 stvarthAntarabhAvagamanaM vinAzaH yathA mRtpiNDasya ghaTArthAntarabhAvenotpAdo vinAzaH / na cArthAntararUpavinAzavinAze mRtpiNDaprAdurbhAvaprasaktiriti vaktavyam, pUrvottarakAlAvasthayorasaMkIrNatvAt - atItataratvena prAktanAvasthAyA utpatteH atItasya ca vartamAnatA'yogAt - tayoH svasvabhAvAparityAgatastathAniyatatvAt tuccharUpasya hyabhAvasyA'bhAvaH syAdapi tadabhAvarUpaH, na tu vastvantarAdupajAyamAnaM vastvantaramatItatarAvasthArUpaM bhavitumarhati tara tamapratyayArthavyavahArAbhAvaprasakteH / prati 10 pAditaM ca kasyacid rUpasya nivRttyA rUpAntaragamanaM vastunaH prAgiti na punarabhidhIyate // 34 // [ utpAda - vinAza-dhauvyANAM bhinnAbhinnakAlatvasyArthAntarAnarthAntaratvasya cAbhidhAnam ] na cotpAda - vinAzayoraikAntikatadrUpatA'bhyupagame anekAntavAdavyAghAtaH, kathaMcit tayostadrUpatA'bhyupagamAt / tadAha tiNi vi uppAyAI abhiNNakAlA ya bhiNNakAlA ya / atyaMtaraM aNatthaMtaraM ca daviyAhi NAyavvA // 35 // 15 userpAda - vigama-sthitisvabhAvAH parasparato 'nyakAlAH yato na paTAderutpAda samaya eva vinAzaH tasyAnutpattiprasakteH / nA'pi tadvinAzasamaye tasyaivotpattiH avinAzApatteH / na ca tatprAdurbhAva samaya eva tatsthitiH tadrUpeNaivAvasthitasyAnavasthAprasaktitaH prAdurbhAvA'yogAt / na ca ghaTarUpamRtsthitikAle tasyA vinAzaH tadrUpeNAvasthitasya vinAzAnupapatteH / na ca ghaTavinAzaviziSTa - 20 mRtkAle tasyA evotpAdo dRSTaH / nA'pi tadutpAdaviziSTamRtsamaye tasyA eva dhvaMso'nutpattiprasaGgata eva yuktaH / tatastrayANAmapi bhinnakAlatvAt tad dravyamarthAntaraM nAnAsvabhAvam na hyanyonyavyatiriktakAlotpAda - vigama-dhauvyA'vyatirikta mekasvarUpaM dravyamupapadyate tasya tebhyo bhedaprasakteH / na ca tad bhinnamevAstu tatritayavikalasya tasya tathA'nupalabdhito'saivAt / na caikasya dravyasyAbhAvAdane kAntAbhAvaprasaktiH yato'bhinnakAlAzcotpAdAdayaH / nahi kuzUlavinAzaghaTotpAdayorbhinnakAlatA; anyathA 25 vinAzAt kAryotpattiH syAt ghaTAdyuttaraparyAyAnutpattAvapi prAktanaparyAyadhvaMsaprasaktizca syAt / pUrvottaraparyAya vinAzotpAdakriyAyA nirAdhArAyA ayogAt tadAdhArabhUtadravyasthitirapi tadA'bhyupagantavyA / na ca kriyAphalameva kriyAdhAraH tasya prAgasattvAt; sattve vA kriyAvaiphalyAt / tatastrayANAmabhinnakAlatvAt tadavyatiriktaM dravyamabhinnaM na nAnA / na ca ghaTotpAda - vinAzApekSayA bhinnakAlatayA'rthAntaratvam kusUla - ghaTavinAzotpAdApekSayA abhinnakAlatvenAnarthAntaratvAdekAnta iti 30 vaktavyam, dravyasya pUrvAvasthAyAM bhinnAbhinnatayA pratIyamAnasyottarAvasthAyAmapi bhinnAbhinnatayA tasyaiva pratIteranekAntA'vyAhateH / na cA'bAdhitA'dhyakSAdipratipattiviSayasya tasya virodhAdyudbhAvanaM yuktisaMgatam sarvapramANa - prameyavyavahAravilopaprasaGgAt / ata eva arthAntaramanarthAntaraM cotpAdAdayo dravyAt, tadvA tebhyastatheti pratijJeyam dravyAt tathAbhUtatagrAhakatvapariNatAdAtmalakSaNAt pramANAdityapi vyAkhyeyam nahi tathAbhUtapramANapravRttistathAbhUtArthamantareNopapannA dhUma iva 35 dhUmadhvajamantareNa, saMvedyate ca tathAbhUtagrAhya grAhakarUpatayA anekAntAtmakaM svasaMvedanataH pramANamiti na tadapalApaH kartuM zakyaH; anyathA'tiprasaGgAt / 1 " tucchasya hi abhAvasyAbhAve mRtpiNDotpAdo bhavet na tu" - bR0 Ti0 / 2 " mRtpiNDarUpam " - bR0 Ti0 / 3 "yasminneva samaye utpAdastasminneva yadA vinAzastasya tadA kamu ( kathamu ) - tpattiH ? " - bR0 Ti0 / 4 - nAzotpatteH ghR0 vinA / 5 " mRdaH " - bR0 Ti0 / 6 na caika ( caiva ) mekasya bR0 / 7 " ghaTAdi" - bR0 Ti0 / 83 sa0 pra0 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 tRtIye kANDeyadvA dezAdiviprakRyA utpatti-vinAza-sthitikhabhAvA bhinnAbhinnakAlA arthAntarAnarthAntararUpAH, dravyatvAta-dravyAvyatiriktatvAdityarthaH-anyathotpAdAdInAmabhAvaprasakteH / tebhyo vA dravyamarthAntarAnAntaram, dravyatvAt / pratijJArthaMkadezatA ca heto zaGkanIyA dravyavizeSe sAdhye dravyasAmAnyasya hetutvenopanyAsAt // 35 // [uktasvArthasya pratyakSasiddhenodAharaNenopogalanam ] atraivArthe pratyakSapratItamudAharaNamAha jo AuMcaNakAlo so ceva pasAriyassa vi Na jutto| tesiM puNa paDivattI-vigame kAlaMtaraM Natthi // 36 // ya AkuzcanakAlo'GgulyAdevyasya sa eva tatprasAraNasya na yuktaH bhinnakAlatayA 10 AkuJcana-prasAraNayoH pratItestayorbhedaH, anyathA tayoH svarUpAbhAvApatterityuktam tattatparyAyAbhinnasyAGgulyAdidravyasyApi tathAvidhatvAt tadapi bhinnamabhyupagantavyam anyathA tadanupalambhAt abhinnaM ca tadavasthayostasyaiva pratyabhijJAyamAnatvAt / tayoH punarutpAda-vinAzayoH-pratipattizca prAdurbhAvaH, vigamazca vipattiH-pratipatti-vigamaM tatra kAlAntaraM bhinnakAlatvamaGgulidravyasya ca nAsti / pUrvaparyAyavinAzottaraparyAyotpattyaGgulidravyAvasthitInAmabhinnakAlatA abhinnarUpatA ca pratIyate eka15syaiva dravyasya tathAvivartAtmakasyAdhyakSataH prtiiteH| . athavA 'kAlAntaraM nAsti' ityatra 'a'kAraprazleSAd natrazcopAdAnAt pratiSedhadvayena prakRtArthagateH kAlAntaraM kAlabheda utpAdAdevyasya cAstIti kathaMcid bheda ityarthaH-kathaMcid bhedenA'pi pratipatteH / tenotpatti-vinAza-sthitInAM paraspararUpaparityAgA'parityAgapravRttapratyeka vyAtmakaikarUpatve'pi na vartamAnaparyAyAtmakasyaivA'tItA'nAgatakAlayoH sattvam vastunakhyAtmakatvA20 bhyupagamAt / atItA'nAgatakAlayorapi tadrUpeNa sattve utpAdavinAzayorabhAvena kathaM yAtmakatvaM tasya bhavet dravyasyotpatti-vinAzanimittatvAdatItAditAyAH anyathA vartamAnavat tadabhAvAt ? na ca tatparyAyasyA'tItA'nAgatakAlayorabhAve kathaM nityatvamiti vAcyam , kathaMcit tasyAbhyupagamAt parityatopAditsyamAnapUrvottaraparyAyasyAnyAnyaveSaparityAgopAdAnaikanaTapuruSavad dravyasya vivartAtmakatvAt / sarvathA nityatve pUrvottaravyapadezAbhAvaprasakteH / sarvathA'nityatve'pyubhayatraikapratibhAsavyapadezAdivya25vahArAbhAvazca syAt / na caikAnekatvapratibhAso mithyA / tato yadeva vinaSTaM zivakarUpatayA tadevotpannaM mRdravyaM ghaTAdirUpatayA avasthitaM ca mRttveneti yAtmakaM tat sarvadA dravyamiti vyavasthitam // 36 // 1 arthAnusAreNa-game'kAlaMtaraM ityapi paatthH| 2-rUpaparityAgapravR-vA. vA0 A0 / 3 "na sAmAnyAtmanodeti na vyati vyaktamanvayAt / vyatyudeti vizeSAt te sahaikatrodayAdi sat // kAryotpAdaH kSayo hetorniyamAllakSaNAt pRthak / na to jAtyAdyavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivataH / agorasavato nobhe tasmAt tattvaM trayAtmakam // -AptamI0 shlo057-60| atratyA aSTazatI aSTasahasrI ca vilokniiyaa| zAstravA0 sta0 7 zlo. 1-3 / tathA, "tayAhurmukuTotpAdo na ghaTAnAzadharmakaH / svarNAnna cAnya eveti na viruddhaM mithastrayam // na cotpAda-vyayau na sto dhrauvyavat taddhiyA gateH / nAstile tu tayodhrauvyaM tattvato'stIti na pramA // na nAsti dhrauvyamapyevamavigAnena tadgateH / asyAzca bhrAntatAyAM na jagatyabhrAntatAgatiH // utpAdo'bhUtabhavanaM khahevantaradharmakam / tathApratItiyogena vinaashstdvipryyH|| tathaitadubhayAdhArakhabhAvaM dhrauvyamityapi / anyathA tritayAbhAva ekadaikatra kiM na tat // ekatrevaikadevaitaditthaM trayamapi sthitam / nyAyyaM bhinnanimittavAt tadabhede na yujyate" // -zAstravA0 sta0 7 zlo09-14 / jainavat sAMkhya-mImAMsakAbhyAmapi vastunakhyAtmakatA svIkriyate-pAtajalada. pA0 3 sU0 13-1 zlo0 vA. vanavA0 zlo0 20-23 / ____ syAdvAdaM parIkSamANena zAntarakSitena eSA tryAtmakatA vipra(mImAMsaka)-nirgrantha(jaina)-kApila(sAMkhya)saMmatalena parIkSitA-tattvasaM. kA. 1776-79 pR. 501-502 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / 645 [ utpAdAditrayaM pratyekaM tryAtmakavat kAlikamapyasti iti vadata eva yathArthavaktRtvAbhidhAnam ] __ yathotpAda-vyaya-sthitInAM pratyekamekaikaM rUpaM tryAtmakaM tathA bhUta-vartamAna-bhaviSyadbhirapyekaikaM rUpaM trikAlatAmAsAdayatItyetadevAha uppajamANakAlaM uppaNNaM ti vigayaM vigacchaMtaM / daviyaM paNNavayaMto tikAlavisayaM visesei // 37 // utpadyamAnasamaye eva kiJcit paTadravyaM tAvatpannam yadyekatantupravezakriyAsamaye tad dravyaM tena rUpeNa notpannaM taryuttaratrApi tannotpannamityatyantAnutpattiprasaktistasya syAt / na cotpannAMzena tenaiva punastadutpadyate tAvanmAtrapaTAdidravyotpattipresaktaruttarottarakriyAkSaNasya tAvanmAtraphalotpAdane eva prakSayAd aparasya phalAntarasyA'nutpattiprasakteH / yadi ca vidyamAnA ekatantupravezakriyA na phalotpAdikA, vinaSTA sutarAM na bhavet asattvAt anutpattyavasthAvat na hyanutpannavinaSTayorasatve 10 kazcid vizeSaH / tataH prathamakriyAkSaNaH kenacid rUpeNa dravyamutpAdayati, dvitIyastvasau tadeva aMzAntareNotpAdayati anyathA kriyAkSaNAntarasya vaiphalyaprasakteH / ekenAMzenotpannaM sad uttarakriyAkSaNaphalAMzena yadyapUrvamapUrvaM tad utpadyeta tadotpannaM bhaved nAnyatheti prathamatantupravezAdArabhyAntyatantusaMyogAvadhiM yAvad utpadyamAnaM prabandhena tadrUpatayotpannam , abhipretaniSThArUpatayA cotpatsyata ityutpadya mAnam utpannamutpatsyamAnaM ca bhavati, evamutpannamapi utpadyamAnamutpatsyamAnaM ca bhavati, tathotpatsya-15 mAnamapi utpadyamAnamutpannaM cetyekaikamutpannAdikAlatrayeNa yathA traikAlyaM pratipadyate tathA vigacchadAdikAlatrayeNApyutpAdAdirekaikaH traikAlyaM pratipadyate / tathAhi-yathA yad yadaivotpadyate tat tadaivotpannam utpatsyate ca / yad yadaivotpannaM tat tadaiva utpadyate utpatsyate ca / yad yadaivotpatsyate tat tadaivotpadyate utpannaM ca / tA, tadeva tadeva yadutpadyate tat tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / tathA, yadeva yadaivotpannaM tadeva tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyaJca / tathA, yadeva 20 yadevotpatsyate tadeva tadaiva vigataM vigacchada vigamiSyaJca / evaM vigamo'pi trikAla utpAdAdinA darzanIyaH, tathA sthityA'pi trikAla eva saprapaJcaH pradarzanIyaH / evaM sthitirapi utpAda-vinAzAbhyAM saprapazcAbhyAmekaikAbhyAM trikAlA pradarzanIyeti dravyamanyonyAtmakatathAbhUtakAlatrayAtmakotpAdavinAza-sthityAtmakaM prajJApayaMstrikAlaviSayaprAdurbhavaddharmAdhAratayA tad vizinaSTi / anena prakAreNa trikAlaviSayaM dravyasvarUpaM pratipAditaM bhavati; anyathA dravyasyAbhAvAt tavacanasya 25 mithyAtvaprasaktiriti bhaavH|| 37 // 1-prasaktiruttaro-bhAM0 vinaa| 2-NAntaravai-bR0 / 3 "Na bhavo bhaMgavihINo bhaMgo vA Natthi sNbhvvihiinno| uppAdo pi ya bhaMgo Na viNA dhovveNa attheNa" // 8 // -pravacanasA0 pR. 136 / _ "etena kAlatrayApekSayA'pi trilakSaNamupadarzitam tasya anvitena rUpeNa kAlatrayavyApilAt anyathA truTyattaikAnte sarvathA'rthakiyAvirodhAt kUTasthaikAntavat / tato dravyaparyAyAtmakaM jIvAdi vastu kramayogapadyAbhyAmarthakriyAnyathAnupapatteriti pramANopapannam / tathA ca sthitireva sthAsyati utpatsyate vinakSyati sAmarthyAt sthitA utpannA vinaSTeti gamyate / vinAza eva sthAsyati utpatsyate vinatyati sthita utpano vinaTa iti ca gamyate / utpattireva utpatsyate vinakSyati sthAsyatIti na kutazcid uparamati sotpannA vinaSTA sthiteti gamyate / sthityAdyAzrayasya vastuno anAdyanantatvAdU anuparamasiddheH sthityAdiparyAyANAM kAlatrayApekSiNAmanuparamasiddhiH anyathA tasyAtallakSaNalaprasaGgAt sattvavirodhAt / etena jIvAdi vastu tiSTati sthitam sthAsyati, vinazyati vinaSTam vinakSyati, utpadyate utpannam utpatsyate ceti pradArzatam kathaMcit tadabhinnasthityAdInAmanyathA sthAsyatyAdivyavasthAnupapatteH"-aSTasa0 pR0 113 pN02-10| 4 atra 'tathA yadaiva yadutpadyate tat tadaiva' iti pAThaH samyag bhAti / ' "yadaivotpadyamAnaM tadaiva vigataM vigacchata vigamiSyaca"-nayopa0 pR. 43 dvi. pN08| 5-manyAnyAtma-bR0 A0 haa0vi0| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 tRtIye kANDe - [ vibhAgajanyamutpAdamanicchatAM keSAMcid utpAdArthAnabhijJakhakhyApanam ] nanvarthAntaragamanalakSaNasya vinAzasyAsaMbhavAt vibhAgajasya cotpAdasya tadvayAbhAve sthiterapyabhAvAt tat traikAlyaM dUrotsAritameveti manyamAnAn vAdinaH prati tadabhyupagamapradarzanapUrvakamAhadavvaMtarasaMjogAhi keci daviyassa beMti uppAyaM / upAyatthAskusalA vibhAgajAyaM Na icchaMti // 38 // 5 10 samAnajAtIya dravyAntarAdeva samavAyikAraNAt tatsaMyogAsamavAyikAraNa-nimittakAraNAdisavyapekSAd avayava kAryadravyaM bhinnaM kAraNadravyebhya utpadyata iti dravyasyotpAdaM kecana dhruvate / te cotpAdArthAnabhijJA vibhAgajAtaM necchanti // 38 // [prativAdisaMmatotpAdaprakriyAkathanapUrvakaM siddhAntasaMmatasya vibhAgajanyotpAdasya samarthanam ] kutaH punarvibhAgajotpAdAnabhyupagamavAdina utpAdArthAnabhijJAH ? yataH aNu duaNuhiM dave Araddhe 'tiaNuyaM' ti vavaeso / tattoya puNe vibhatto aNu tti jAo a~NU hoi // 39 // dvAbhyAM paramANubhyAM kAryadravye Arabdhe 'aNuH' iti vyapadezaH paramANuyArabdhasya dvyaNukasyANuparimANatvAt / tribhirhyaNukaizcaturbhirvA''rudhe 'tryaNukam' iti vyapadeza:; 15 anyathotpattAvupalabdhinimittasya mahattvasyAbhAvaprasakteH / akila tribhizcaturbhirvA pratyekaM paramANubhirArabdhamaNuparimANameva kAryamiti vyAdiparamANUnAmArambhakatve Arambhavaiyarthyaprasaktiriti dvAbhyAM paramANubhyAM dvyaNukamArabhyate / vyaNukramapi na dvAbhyAmaNubhyAmArabhyate kAraNavizeSaparimANato'nupabhogyatvaprasakteH yato mahattvaparimANayuktaM tad 1 aNuattaehiM ArahRdavve tiyaNuyaM ti niddeso / tatto ya puNa vibhatte aNu tti jAo aNU hoi // gu0 mu0 mU0 / vyAkhyAkArakRtArthAnusAreNa 'duaNue hi' iti padaM 'dohi aNu ehiM' 'bahuehiM duaNue hiM' cetyarthadvayabodhakaM zliSTaM pratibhAti / ato mUlagAthAyA anvayadvayamevaM vidhAtavyam - du- aNuehiM davve Araddhe aNu tti vavaeso arthAt dvAbhyAM paramANubhyAM kAryadravye Arabdhe 'aNuH' iti vyapadezaH / punazca duaNuehiM davve Araddhe tiaNuyaM ti vavaeso arthAt dvyaNukaiH -- tribhidvaNukaiH caturbhirvA kAryadravye Arabdhe 'tryaNukam' iti vyapadezaH / 2- ehiM Araddhadavveti mu0 mU0 / 3 aNuM hoi bR0 bha0 mAM0 / - 4 "yadApi dve dve dvyaNuke caturaNukamArabhete tadApi samAnaM dvyaNukasamavAyinAM zuklAdInAmArambhakatvam Xxxxx yadApi bahavaH paramANavo bahUni vA dvyaNukAni dvyakasahito vA paramANuH kAryamArabhate XXX - 2-2-11 brahmasU0 zAM0 pR0 505-506 / "dvyaNukairbahubhirArabhyate ityapi niyamaH na dvAbhyAm tasyANuparimANotpattau kAraNasadbhAvenANutvotpatta vArambhavaiyarthyAt bahuSu tvaniyamaH / kadAcit tribhirArabhyate iti tryaNukamityucyate kadAciccaturbhirArabhyate kadAcit paJcabhiriti yatheSTaM kalpanA" - prazasta0 kaM0 pR0 32- paM0 6-9 / "tebhyasteSAM paramANUnAM parasparasaMyogAH tatazca dvAbhyAM dvyaNukam tribhidvaryaNukairUyaNukamityanena krameNa kAryadravyaM ghaTAdikamutpadyate iti" - prazasta0 kaM0 pR0 108 paM0 15 / '' dvyaNukasya aNuparimANaM tu paramANAvaNutvApekSayA notkRSTam trasareNuparimANaM tu na sajAtIyam ataH paramANau dvitvasaMkhyA dvyaNukaparimANasya dvyaNuke tritvasaMkhyA ca trasareNuparimANasya asamavAyikAraNamityarthaH " - kArikA 0 siddhAntamu0 guNanirU0 kA0 111-112 pR0 429430 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA | 647 upalabdhiyogyaM syAt tathA copabhogyaM kAraNabahutvamahattvapracayajanyaM ca mahattvam / na va dvi- triparamANvArabdhe kArye mahattvam, tatra mahatparimANAbhAvAt teSAmaNuparimANatvAtH pracayo'pyavayavAbhAvAnna saMbhavati teSAm / nApi dvAbhyAmaNubhyAm kAraNabahutvAbhAvAt na pracayo'pi prazithilAvayavasaMyogAbhAvAt / upalabhyate ca samAnaparimANaistribhiH piNDairArabdhe kArye mahattvam na dvAbhyAmiti mahatparimANAbhyAM tAbhyAmevArabdhe mahattvam na tribhiralpaparimANairArabdha iti samAnasaMkhyA - tulA- 5 parimANAbhyAM tantupiNDAbhyAmArabdhe paTAdikArye prazithilAvayavatantu saMyogakRtaM mahasvamupalabhyate na tad itaratreti / nanvevaM yadi kAryArambhastadA 'dravyANi dravyAntaramArabhante dve bahUni vA samAnajAtIyAni' ityabhyupagamaH parityajyatAm yato na paramANu dvyaNukAdInAmaparityaktAjanakAvasthAnAmanaGgIkRtasvakAryajananasvabhAvAnAM ca dvyaNuka - vyaNukAdikAryanirvartakatvam; anyathA prAgapi tatkAryaprasaGgAt / 10 atha na teSAmajanakA sthAtyAgato janakasvabhAvAntarotpattau kAryajanakatvaM kintu pUrvasvabhAva - vyavasthitAnAmeva saMyogalakSaNa sahakArizaktisadbhAvAt tadA kAryanirvartakatvam prAk tu tadabhAvAnna kAryotpattiH kAraNAnAmavicalita svarUpatve'pi na ca saMyogena teSAmanatizayo vyAvartyate atizayo vA kazcidutpAdyate abhinno bhinno vA saMyogasyaivA'tizayatvAt / na ca kathamanyaH saMyogastepAmatizaya iti vAcyam ananyasyApyatizayatvAyogAt na hi sa eva tasyAtizaya ityupalabdham tasmAt tatsaMyoge 15 sati kAryamupalabhyate tadabhAve tu nopalabhyata iti saMyoga eva kAryotpAdane tepAmatizaya iti na tadutpattau teSAM svabhAvAntarotpattiH saMyogAtizayasya tebhyo bhinnatvAditi, asadetat yataH kAryotpattau tepAM saMyogo'tizayo bhavatu saMyogotpattau tu teSAM ko'tizaya iti vAcyam, na tAvat sa eva saMyogaH tasyAdyApyanutpatteH, nApi saMyogAntaram tasyAnabhyupagamAt; abhyupagame'pi tadutpattAvatyaparasaMyogAtizayaprakalpanAyAmanavasthAprasakteH / na ca kriyA atizayaH tadutpattAvapi pUrvoktadoSa- 20 prasaGgAt / kiJca, adRSTApekSAdAtmA'Nu saMyogAt paramANuSu kriyotpadyata ityabhyupagamAdAtma-paramANusaMyogotpattAvapyaparo'tizayo vAcyaH tatra ca tadeva dUpaNam / kiMJcAsau saMyogo dvyaNukAdinirvartakaH kiM paramANvAdyAzritaH uta tadanyAzritaH, Ahosvid anAzrita iti ? yadyAdyaH pakSastadA tadutpattAvAzraya utpadyate naveti ? yadyutpadyate tadA paramANUnAmapi kAryatvaprasaktistatsaMyogavat / atha notpadyate tadA saMyogastadAzrito na syAt, samavAyasyAbhAvAt teSAM ca taM pratyakArakatvAt tadakArakatvaM tu 25 tatra tasya prAgabhAvAnivRttestadanyaguNAntaravat / tatasteSAM kAryarUpatayA pariNatirabhyupagantavyAH anyathA tadAzritatvaM saMyogasya na syAt / anyAzritatve'pi pUrvoktadoSaprasaGgaH / anAzritatvapakSe tu nirhetukotpattiprasaktiH / atha saMyogo notpadyata ityabhyupagamastadA vaktavyam - kimasau san, utA'san ? yadi saMstadA tannityatvaprasaktiH - "sadakAraNavannityam" [ vaizeSikada0 4-1-1] iti bhavato'bhyupagamAt tathA cAsau guNo na bhavet nityatvenA'nAzritatvAd anAzritasya ca pAratantryAyogAd 30 aparatantrasya cA'guNatvAt / athA'sanniti pakSastadA kAryAnutpattiprasaGgaH tadabhAve prAgvad vizi STaparimANopetakAryadravyotpattyabhAvAt tathA ca jagato'dRzyatAprasaktiriti saMyogaikatvasaMkhyAparimANa - mahattva - paratvAdyanekaguNAnAM tatrotpattirabhyupeyA kAraNaguNapUrvaprakrameNa kAryotpatyabhyupagamAt / iSTamevaitaditi cet, nanu teSAM ka Azraya iti vaktavyam, na tAvat kAryam tadutpatteH prAk tasyA'satvAt; sattve votpattivirodhAt na ca prathamakSaNe nirguNameva kArya guNotpatteH prAgastIti 35 1 na ca pra-bhAM0 ma0 / 2 kiJca asau saMyogo dvyaNukAdinirvartakaH kiM paramANvAyAzritaH tadanyAzritaH anAzrito vA ? prathamapakSe tadutpattAvAzraya utpadyate navA ? yadyutpadyate tadANUnAmapi kAryatAnuSaGgaH / atha notpadyate tarhi saMyogastadAzrito na syAt samavAyapratiSedhAt teSAM ca taM pratyakArakatvAt / tadakArakatvaM cAnatirAyatvAt / anatizayAnAmapi kAryajanakatve sarvadA kAryajanakatvaprasaGgo'vizeSAt / atizayAntarakalpane cAnavasthA -- tadutpattAvapyaparAtizayAntaraparikalpanAt / tatasteSAmasaMyogarUpatAparityAgena saMyogarUpatayA pariNatirabhyupagantavyA iti siddhaM teSAM kathaMcidanityatvam / anyAzritale'pi pUrvoktadoSaprasaGgaH / anAzritatve tu nirhetukotpattiprasaH sadA sattvaprasaGgataH kAryasyApi sarvadA bhAvAnuSaGgaH " - prameyaka0 pR0 160 pra0 paM0 6-11 / 3 - pUrvakrame - bR0 A0 hA0vi0 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 tRtIye kANDevaktavyam guNasaMbandhavat sattAsaMbandhasyApyAdyakSaNe abhAvatastatsattvAsaMbhavAt / na cotpatti-sattAsaMbandhayorekakAlatayA''dyakSaNa eva sattvam tadA rUpAdiguNasamavAyAbhAvato'nupalamme tatastatsattA saMbandhavyavasthApanA'saMbhavAt / na hi 'sat' ityupalambhamantareNa tadA tasya sattAsaMbandhaH sattvaM vA vyavasthApayituM zakyam / na ca mahattvAderguNasya dravyeNa sahotpAde tadravyAdheyatA tavyasya vA tadA5dhAratA akAraNasyAzrayatvAyogAt / na caikakAlayoH kAryakAraNabhAvaH savyetaragoviSANayoriva bhavatpakSe yuktH| tanna kArya tdaashryH| athA'NavastadAzrayastarhi kAryadravyasyApi ta evAzrayaH ityekAzrayau kArya-guNau prAptau / tathA'bhyupagamepi na tAvad yutasiddhayostayoH kuNDa badaravad AzrayA''zrayibhAvaH akAryakAraNaprasaGgAt / nA'yutasiddhayoH, ayutasiddhyA''zrayAzrayibhAvavirodhAt / tathAhi-'apRthaksiddhaH' ityanena bhedaniSedhaH pratipAdyate samavAyAbhAve anyasyArthasyAtrAsaMbhavAt, 10'AdhArAdheyabhAvaH' ityanena caikatvaniSedhaH kriyate iti kathamanayorekatra sadbhAvaH? atha nAtrAdhArAdheyabhAvastarhi teSAM sattvam , uta asattvamiti vaktavyam / yadyAdyaH pakSastadA 'saMyogAdiguNAtmakAH paramANava eva tathAbhUtaM kAryam' iti jainapakSa eva samAzritaH syAt / dvitIyapakSe tu srvaanuplbdhiprsktiH| yadi ca paramANavaH svarUpAparityAgataH kAryadravyamArabhante svAtmano'vyatiriktaM tadA kArya15 drvyaanutpttiprsktiH| na hi kAryadravye paramANusvarUpAparityAge sthUlatvasya sadbhAvaH tasya tadabhAvAtmakatvAt / tasmAt paramANurUpatAparityAgena mRdravyaM sthUlakAryakharUpamAsAdayatIti tadrUpatAparityAgena ca punarapi paramANurUpatAmanubhavatIti valayavat pudgaladravyapariNaterAdiranto vA na vidyate iti na kAryadravyaM kAraNebhyo bhinnam / na cArthAntarabhAvagamanaM vinAzo'yukta iti tadrUpaparityAgopAdAnAtmakasthitikhabhAvasya dravyasya traikAlyaM nAnupapannam / yathA ca ekasaMkhyA-saMyoga-mahattvA'para20 tvAdiparyAyaiH paramANUnAmutpatteH kAryarUpAH paramANavastathA bahutvasaMkhyA-vibhAgA'lpaparimANa paratvAtmakatvena prAdurbhAvAt paramANavaH kAryadravyavat tathotpannAzcAbhyupagantavyAH, kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnopalambhasya kAryatAvyavasthAnibandhanasyAtrApi sadbhAvAditi ayamarthaH 'tatto ya' ityAdinA gAthApazcArdhena pradarzitaH / tasmAd ekaparimANAd dravyAd vibhaktaH vibhAgAtmakatvenotpannaH aNuriti aNurjAto bhavati etadavasthAyAH prAk tadasattvAt; sattve vA idAnI25 miva prAgapi sthUlarUpakAryAbhAvaprasaGgAt idAnIM vA tadrUpatA tadrUpAvizepAt prAktanAvasthAyAmiva syAt / evaM caturvidhakAryadravyAbhyupagamo'saMgataH / na ca ya eva kAryadravyArambhakAH paramANavasta eva tadravyavinAzottarakAlaM svarUpeNa vyavasthitAH kAryadravyaprAgabhAva-pradhvaMsAbhAvayorekatvavirodhAt ghaTadravyaprAgabhAva-pradhvaMsAbhAvamRtpiNDa-kapAlavat / na ca prAgabhAva-pradhvaMsAbhAvayostuccharUpatayA mRtpiNDa-kapAlarUpatvamasiddham tuccharUpasyAbhAvasya pramANAjanakatvena tadaviSayatvato vyavasthApayitu. 30 mazakyatvAditi pratipAdanAt / na ca kapAlasaMyogAd ghaTadravyamupajAyate tadvibhAgAcca vinazyatIti mRtpiNDasya ghaTadravyaM prati samavAyikAraNatvamayuktamiti vaktavyam adhyakSata eva mRtpiNDopAdAnatvena tasya pratIteH ata eva ghaTasya kapAlasamavAyikAraNatvAnumAnamadhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTam / na cAlpaparimANatantuprabhavaM mahatparimANaM paTakAryamupalabdhamiti ghaTAdika mapi tadalpaparimANAnekakAraNaprabhavaM kalpayituM yuktam viparyayeNApi kalpanAyAH pravRttiprasaGgAt, 35 adhyakSabAdhastu taditaratrApi samAnaH / kiJca, paramANUnAM sarvadaikaM rUpamabhyupagacchannabhAvameva teSAmabhyupagacchet akArakatvaprasaGgAt-tacca prAgabhAva-pradhvaMsAbhAvavikalatvenAnAdheyAtizayatvAd viyatku. sumavat / tadasattve ca kAryadravyasyApyabhAvaH ahetostasyAsattvAt / tadabhAve ca parAparatvAdipratyayAderayogAt kAlAderapyamUrtadravyasyAbhAva iti srvaabhaavprsktiH| __yadapi 'arthAntaragamanalakSaNo vinAzo'saMbhavI paramANuparyantatvAt sarvavinAzAnAm' itya40 bhidhAnam , tadapyasaMgatam; tathAbhUtavinAze pramANAbhAvAt / tathAhi-na tAvadadhyakSaM tatpratipAdane 1-trA abhyu-bhAM0 maa0| 2 tadvi-vA0 baa0| 3 "teSAmAparamANvanto vinAzaH" / "teSAM zarIrendriyANAM vyaNukAdivinAzakameNa tAvad vinAzo yAvat paramANuriti"-prazasta. kaM0 pR. 5150 12-13 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA vyApriyate kapAlaparyantaghaTavinAzopalambhe tasya vyApAropalabdheH / nAnumAnamapi, pratyakSApravRttau tatra tasyApyapravRtteH-adhyakSapUrvakatvena tasya vyAvarNanAt / Agamasya cAtrArthe anupayogAt / paramANuparyante ca vinAze ghaTAdidhvaMse na kiMcidapyupalabhyeta paramANUnAmadRzyatvenAbhyupagamAt / chidra ghaTenApAkanikSiptena vA tenAnekAnta iti cet, na; sarvasya pakSIkRtatvAt avayavini ca chidrasyotpannatvAt tasya ca niravayavatvAnnAvayave tadutpattiH paramANuSu tadasaMbhavAt / pAkAnyathAnupapattyA paramANu-5 paryanto vinAzaH parikalpyata iti cet, na; viziSTasAmagrIvazAd viziSTavarNasya ghaTAdevyasya kathaMcidavinAze'pyutpattisaMbhavAt / paramANuparyantavinAzAbhyupagame ca taddezatva-tatsaMkhyAtva-tatparimANatvoparyavasthApitakaparodyapAtapratyakSopalabhyatvAdIni pacyamAne ghaTe na syuH / zUcyagraviddhaghaTe. nAnekAntazca parihRta eva / na ca kapAlArthI ghaTaM bhindyAdAparamANvante vinaashe| tataH pratItiviruddhatvAnnAsAvabhyupagantavya iti // 39 // [prativAdimatamAkSipya pratibandItayA sveSTasya vibhAgajanyotpAdasya samarthanam ] prastutamevAkSepadvAreNopasaMharatyAcAryaH bahuyANa egasadde jai saMjogAhi hoi uppaao| NaNu egavibhAgammi vi jujjai bahuyANa uppaao|| 40 // vyaNukAdInAM sati saMyoge yadyekasya vyaNukAdeH kAryadravyasyotpAdo bhavati-anyathaikA-15 bhidhAnapratyayavyavahArAyogAt nahi bahuSu 'eko ghaTa utpannaH' ityAdivyavahAro yuktaH-'nanu' ityakSamAyAm / ekasya kAryadravyasya vinAze'pi yujyata eva bahanAM samAnajAtIyAnAM tatkAryadravyavinAzAtmakAnAM prabhUtatayA vibhaktAtmanAmutpAda iti / tathAhi-ghaTavinAzAd bahUni kapAlAni utpannAnItyanekAbhidhAnapratyayavyavahAro yuktaH, anyathA tadasaMbhavAt / tataH pratyekaM yAtmakAstrikAlAzcotpAdAdayo vyavasthitA ityanantaparyAyAtmakamekaM dravyam // 40 // [ekasminnapi samaye pratyekaM dravyamanantaparyAyAtmakaM prAguktarItyA sidhyati ityabhidhAnam ] nanvanante kAle bhavatvanantaparyAyAtmakamekaM dravyam, ekasamaye tu kathaM tat tadAtmakamavasIyate? pradarzitadizA tadAtmakaM tadavasIyata ityAha egasamayammi egadaviyassa bahuyA vi hoMti uppaayaa| uppAyasamA vigamA ThiIu ussaggao NiyamA // 41 // ekasmin samaye ekadravyasya bahava utpAdA bhavanti, utpAdasamAnasaMkhyA vigamA api tasyaiva tadaivotpadyante vinAzamantareNotpAdasyAsaMbhavAt nahi pUrvaparyAyAvinAze uttaraparyAyaH prAdurbhavitumarhati prAdurbhAve vA sarvasya sarvakAryatAprasaktiH, tadakAryanvaM vA kAryAntarasyeva syAt / sthitirapi sAmAnyarUpatayA tathaiva niyatA sthitirahitasyotpAdasyAbhAvAt bhAve vA zazazRGgAderapyutpattiprasaGgAt // 41 // [ekasin dravye ekasamaye'nantadharmAtmakakhasya dRSTAntena sAdhanam ] etadeva dRSTAntadvAreNa samarthayannAha kAya-maNa-vayaNa-kiriyA-rUvAi-gaIvisesao vAvi / saMjoyabheyao jANaNA ya daviyassa uppaao||42|| yadaivAnantAnantapradezikAhArabhAvapariNatapudgalopayogopajAtarasa-rudhirAdipariNatavazAvirbhUta- 35 1-rAdyApAta-bhA0 mA0 aa0| 2-rasya ca syA-bhAM0 mA* A0 / 20 30 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - ziro'GgulyAdyaGgopAGgabhAvapariNatasthU rasUkSma sUkSmatarAdibhedabhinnAvayavAtmakasya kAyasyotpattistadai - vAnantAnantaparamANU pacitamanovargaNApariNatipratilabhyamana utpAdo'pi tadaivaM vacanasyApi kAyotkRSTataravargaNotpattipratilabdhavRttirutpAdaH, tadaiva ca kAyA''tmanoranyonyAnupravezAd viSamIkRtA'saMkhyAtAtmapradeze kAya kriyotpattiH, tadaiva ca rUpAdInAmapi pratikSaNotpattivinazvarANAmutpattiH, 5 tadaiva ca mithyAtvA'virati pramAda-kapAyAdipariNati samutpAditakarmabandhanimittA''gAmigativizeSANAmapyutpattiH, tadaiva cotsRjyamAnopAdIyamAMnAnantAnanta paramANvApAditatatpramANa saMyoga- vibhAgAnAmutpattiH / 650 yadvA yadaiva zarIrAderdravyasyotpattistadaiva trailokyAntargata samastadravyaiH saha sAkSAt pAraMparyeNa vA saMbandhAnAmutpattiH sarvadravyavyAptivyavasthitAkAza-dharmAdharmAdidravyasaMbandhAt, tadaiva ca bhAvi - 10 svaparyAya- parajJAnaviSayatvAdInAM cotpAdanazaktInAmapyutpAdaH ziro-grIvA-cakSu-netra - picchodaracaraNAdyanekAvayavAntarbhAvakamayUrANDakarasazaktInAmivaH anyathA tatra teSAmuttarakAlamapyanutpattiprasaGgAt / utpAda - vinAza-sthityAtmakAzca pratikSaNaM bhAvAH zItoSNasaMparkAdiva zAdavAntarasUkSmatara- tamAdibhedena tathaiva sva- parApekSayA yugapat krameNa copalabdheH / na ca tara tamAdibhedena navapurANatayA krameNopalabdhiH pratikSaNaM tathotpattimantareNa saMbhavati / na cAsmadAdyadhyakSaM niravazeSa15 dharmAtmakavastugrAhakaM yenAnantadharmANAmekadA vastunyapratipatterabhAva ityucyeta anumAnataH pratikSaNamanantadharmAtmakasya tasya pradarzitanyAyena pratipatteH / sakalatrailokyavyAvRttasya ca vastuno'dhyakSeNa grahaNe- tadvyAvRttInAM pAramArthikataddharmarUpatayA anyathA tasya tadvyAvRttatA'yogAt - kathaM nAnantadharmANAM vastunyadhyakSeNa grahaNam ? // 42 // 20 [Agamasya hetuvAdAhetuvAdAbhyAM dvaividhyena vibhajanam ] idAnIM viditanayatvAd viziSprajJaH ziSyo vigRhya kathanayogyaH saMpanna iti tasya vigrahakathanopadezamAha - duviho ityAdi / athavA pratyakSa-parokSarUpaH saMkSepato dvividha upayoga AtmanaH / tatra pratyakSopayogastrividhaH avadhi - manaHparyAya- kevalabhedena / tatra kevalopayogaH sakalaviSayaH prAk pratipAditaH / avadhi - manaH25 paryAyopayogastvasakalaviSayo'smadAdibhirAgamagamyaH / parokSopayogastu mati - zrutarUpo dvividhaH / tatrAkSa-liGgaprabhavamatyupayogasya svarUpamAveditam / zrutopayogasya tvAcAryastaddhetubhUtahetva hetuvAdabhedabhinnAgamapratipAdanadvAreNa svarUpamAha - duviho dhammAvAo aheuvAo ya heuvAo ya / tattha u aheuvAo bhaviyA'bhaviyAdao bhAvA // 43 // 30 vastudharmANAmastitvAdInAmA samantAd vAdastatpratipAdaka AgamaH ahetu hetuvAdamedena dvaividhyaM pratipadyate / pramANAntarAnavagatavastupratipAdaka Agamo'hetuvAdaH / tadviparItastvasau hetuvAdaH - hinoti gamayatyarthamiti hetustatparicchinno'rtho'pi hetuH, taM vadati ya AgamaH sa hetuvAdaH / yastu vastusvarUpapratipAdakatve'pi tadviparIto'sAvahetuvAdo dRSTivAdAt prAyeNAnyaH / tatra tvahetuvAdo bhavyA bhavya svarUpapratipAdaka AgamaH tadvibhAgapratipAdane'dhyakSAdeH pramANA35ntarasyApravRtteH-nahi 'ayaM bhavyaH, ayaM tvabhavyaH' ityatrAgamamantareNa pramANAntarapravRttisaMbhavo'smadAdyapekSayA / 1- va ca va-bR0 / 2- mAnAnantapara-vA0 bA0 bha0 mAM0 / 3- gyasaM- bha0 mAM0 vinA / 4 10 53 paM 23 / 5 gA0 30 dvitIyakAM0 pR0 620 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 651 nanu 'tadvibhAgapratipAdakaM vaco yathArtham arhadvacanatvAt anekAntAtmakavastupratipAdakavacovat' ityanumAnAt tadvibhAgapratipattau kathaM na tasyAnumAnaviSayatA? na; evamapyAgamAdeva tadvibhAgapratipatteH-tadvyatirekeNa pramANAntarasya tatpratipattinibandhanasyAbhAvAt / arhadAgamasya ca pradhAnArthasaMvAdanibandhanatatpraNItatvanizcaye'numAnato'tIndriyArthaviSaye prAmANyaM nizcIyata ityabhyupagamyata AgamanirapekSasya tu pramANAntarasyAsmadAdestatra pravRttine vidyata ityetAvatA'hetuvAdatvameta-5 dviSayAgamasyocyata iti // 43 // [Agamoktasya vastuno hetudvArA vAstavikatvasAdhanameva hetuvAdasya lakSaNamiti sUcanam ] vacanavyApAra kevalamapekSyAyaM kramaH / yadA tu jJAna-darzana-cAritratritaye yathAvadanuSThAnapravaNaH tadvikalazca puruSaH pratIyate tadA anumAnagamyo'pi tAMdvabhAgo bhavati, yathA-bhavyaH abhavya puruSaH, samyagjJAnAdiparipUrNA'paripUrNatvAbhyAm , lokaprasiddhabhavyA'bhavyapuruSavat / ahetuvAdAgamA-10 vagate vA dharmiNi bhavyA'bhavyakharUpe tadvi(tadaviparItanirNayaphalo hetuvAdaH pravartate / yo'yamAgame bhavyAdirabhihitaH sa tathaiva, yathoktahetusadbhAvAt ityAha bhavio smmiNsnn-nnaann-crittpddivttisNpnno| NiyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAyassa // 44 // bhavyo'yam, samyagdarzana-jJAna-cAritrapratipattisaMpUrNatvAt uktapuruSavat / tatpari-15 pUrNatvAdeva niyamAt saMsAraduHkhAntaM kariSyati karmavyAdherAtyantikaM vinAzamanubhaviSyati, tannivandhanamithyAtvAdipratipakSAbhyAsasAtmIbhAvAt, vyAdhinidAnapratikUlAcaraNapravRttatathAvidhAturavat / yaH punarna tatpratipakSAbhyAsasAtmyavAn nAsau duHkhAntakRd bhaviSyati tannidAnAnuSThAnapravRtta. tathAvidhAturavat iti hetuvAdasya lakSaNam / hetuvAdazca prAyo dRSTivAdaH tasya dravyAnuyogatvAt , "samyagdarzana-zAna cAritrANi mokSamArgaH" [ tattvArthasU01-1] ityAderanumAnAdigamyasyArthasya tatra 20 pratipAdanAt / yathA cAtrAnumAnAdigamyatA tathA gandhahastiprabhRtibhirvikrAntamiti neha pradarzyate granthavistarabhayAt // 44 // [jIvAditattvaM kathaM pratipAdayan siddhAntasya ArAdhakaH kathaM vA pratipAdayan tasya virAdhaka ityabhidhAnam ] "jIvA'jIvA''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam" [ tattvArthasU01-4] ityubhayavAdA-25 gamapratipAdyAn bhAvAMstathaivA'saMkIrNarUpAn pratipAdayan saiddhAntikaH puruSaH itarastu tadvirAdhaka ityAha jo heuvAyapakkhammi heuo Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao siddhaMtavirAhao anno // 45 // yo hetuvAdAgamaviSayamartha hetuvAdAgamena, tadviparItAgamaviSayaM cArthamAgamamAtreNa pradarza-30 yati vaktA sa khasiddhAntasya dvAdazAGgasya pratipAdanakuzalaH, anyathA pratipAdayaMzca-tadarthasya pratipAdayitumazakyatvAt tatpratipAdake vacasyanAsthAdidoSamutpAdayan-siddhAntavirAdhako bhavati sarvajJapraNItAgamasya nissAratApradarzanAt tatpratyanIko bhavatIti yAvat / tathAhi-pRthivyAdermanuSyaparyantasya SaDDidhajIvanikAyasya jIvatvamAgamena anumAnAdinA ca pramANena siddhaM tathaiva pratipAdayan khasamayaprajJApakaH, anyathA tadvirAdhakaH / yataHpravyaktacetane trasani-35 kAye caitanyalakSaNaM jIvatvaM svasaMvedanAdhyakSataH svAtmani pratIyate, paratra tvapareNAnumAnataH / 1 tattadviparIta-vA. bA. vinaa| 84 sa0pra0 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 tRtIye kANDevanaspatiparyanteSu pRthivyAdiSu sthAvareSu anumAnatazcaitanyapratipattiH / tathAhi-vanaspatayazcetanA, 1"sAmprataM vanaspatijIvAstile liGgamAha se bemi-imaM pi jAidhammayaM eyaM pijAidhammaya; imaM pivuddidhammayaM evaM pi vuddidhammayaM; imaM pi cittamaMtayaM eyaM pi cittamantayaM; imaM pi chiNNaM milAi eyaM pi chigaM milAi; imaM pi AhAragaM evaM pi AhAraga; imaM pi aNiccayaM evaM pi aNicayaM; imaM pi asAsayaM evaM pi asAsayaM; imaM pi caovacaiyaM evaM pi caova. caiyaM; imaM pi vipariNAmadhammayaM eyaM pi vipariNAmadhammayaM"-AcArA. sU0 a0 1 u. 5 sU0 46 pR065| mahAbhArata-manusmRtyorapi vanaspatyAdInAM sacetanatvamitthaM samarthitaM dRzyate"bharadvAja uvAcapaJcabhiryadi bhUtaistu yuktAH sthAvara-jaGgamAH / sthAvarANAM na dRzyante zarIre paJca dhaatvH|| anUSmaNAmaceSTAnAM ghanAnAM caiva tattvataH / vRkSANAM nopalabhyante zarIre paJca dhaatvH|| na zRNvanti na pazyanti na gandha-rasavedinaH / na ca sparza vijAnanti te kathaM paanycbhautikaaH?|| adravatvAdanagnitvAdabhUmitvAdavAyutaH / AkAzasyAprameyatvAd vRkSANAM nAsti bhautikam // bhRguruvAcaghanAnAmapi vRkSANAmAkAzo'sti na saMzayaH / teSAM puSpa-phalavyaktinityaM samupapadyate // USmato mlAyate varNa khaka phalaM puSpameva ca / mlAyate zIryate cApi sparzastenAtra vidyate // vAyvagnyazaniniSpeSaiH phalaM puSpaM vizIryate / zrotreNa gRhyate zabdastasmAcchaNvanti pAdapAH // vallI veSTayate vRkSaM sarvatazcaiva gacchati / na hyadRSTezca mArgo'sti tasmAt pazyanti pAdapAH // puNyApuNyaistathA gandhaidhUpaizca vividhairapi / arogAH puSpitAH santi tasmAjighranti pAdapAH // pAdaiH salilapAnAca vyAdhInAM cApi darzanAt / vyAdhipratikriyatvAcca vidyate rasanaM drume // vaktreNotpalanAlena yathorca jalamAdadet / tathA pavanasaMyuktaH pAdaiH pibati pAdapaH // sukha-duHkhayozca prahaNAt chinnasya ca virohaNAt / jIvaM pazyAmi vRkSANAmacaitanyaM na vidyate // tena tajalamAdattaM jarayatyagnimArutau / AhArapariNAmAcca neho vRddhizca jaayte"|| mahAbhA0 zAnti0 mo0pa0a0 182 zlo06-18 pR0 291 / "udbhijAH sthAvarAH sarve bIjakANDaprarohiNaH / oSadhyaH phalapAkAntA bahupuSpaphalopagAH // apuSpAH phalavanto ye te vanaspatayaH smRtAH / puSpiNaH phalinazcaiva vRkSAstUbhayataH smRtaaH|| gucchagulmaM tu vividhaM tathaiva tRNajAtayaH / bIjakANDaruhANyeva pratAnA valya eva ca // tamasA bahurUpeNa veSTitAH karmahetunA / antaHsaMjJA bhavantyete sukha-duHkhasamanvitAH" / manu0 a0 1 zlo0 46-49 pR0 14-15 / 'bhakSayati balIvAn yavAn' 'bhakSayati balIvardAn sasyam' vA ityatra bhakSehiMsAtha manyamAnAH pataJjali-candragomi-deva. nandi-kaiyaTa-hemacandra-nAgeza-jJAnendrasarasvatIpramukhavaiyAkaraNA api vanaspateH sacetanatvaM prtipnnaaH| yathAkrama tadyathA "ahiMsArthasyeti kimartham ? bhakSayanti yavAn balIvardAH bhakSayati balIvardAn yavAn"1-4-52 ityakasya sUtrasya "bharahiMsArthasya" iti vArtike-mahAbhASye pR0 275 / "ahiMsAyAmiti kim ? bhakSayati balIvAna ssym"-2-1-49-caandre| "ahiMsArthasyeti kim ? bhakSayati balIvardo yavam bhakSayati balIvada yavam-atra hiMsA'sti vanaspatikAyAnAM prANi. lAt"-1-2-121-pR. 101 jainendre / ___"bhakSayanti yavAniti / kSetrasthAnAM prarohAdyavasthAyAM yavAnAM bhakSaNAd hiMsA bhavati, tadavasthAyAM kaizciJcaitanyasyAbhyupa. gamAt / parakIyayavabhakSaNe vA paro hiMsito bhavati / hiMsAle bhakSaNe'tra bhakSivartate"-1-4-52 iti sUtrasya vArtikaM spaSTayan pradIpaH / "vanaspatInAM prasava-praroha-vRddhyAdimattvena cetanakhAd tadvizeSasya sasyasya prANaviyogastadbhakSaNAt khAmyupaghAto vA'tra hiMseti bhahiMsArthatA"-2-2-6 haimshbdaa0| __ "piNDyA aprANitvAd udAharaNe bhakSerahiMsArthatvam / nanu yavAnAmapi acetanatvAt tadviSayasyApi kathaM hiMsArthatvam ! ata Aha-kSetrasthAnAmiti / idamupalakSaNam bIjAvasthAnAmapi bhakSaNe hiMsAsattvAt / hiMsAne iti / idamubhayasAdhAraNam tatra Aye yavAn hiMsan bhakSayatItyarthaH dvitIye tu 'parAn' ityadhyAhAryam-parAn hiMsan yavAn bhakSayatItyarthaH / atra Adyameva yukaM bhASyakharasAdityAhuH"-1-4-52 iti pANinIyasUtrasya uparyuktameva vArtikaM samudyotayan udyotH| ___"ahiMsArthasya kim / bhakSayati balIvardAn sasyam / xxx balIvardAH sasyaM bhakSayanti tAn bhakSayatItyarthaH / kSetrasthAno yavAnA bhakSyamANAnAM hiMsA jheyA tasyAmavasthAyAM teSAM cetanalAt"-1-4-52 siddhAntako* tttvbodhi| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA | vRkSAyurvedAbhihitapratiniyatakAlAyuSkaviziSTazaiSadhaprayogasaMpAditavRddhi - hAni-kSata- bhagnasaMrohaNa-pratiniyatavRddhiSaDbhAvavikAMrotpAdanAzAvasthAniyataviziSTazarIrasnigdhatva- rUkSatva - viziSTadauhRda - bAla kumAra - vRddhAvasthA - pratiniyataviziSTarasavIryavipAka-pratiniyatapradezAhAragrahaNAdimattvAnyathAnupapateH, viziSTastrIzarIravat ityAdyanumAnaM bhASyakRtprabhRtibhirvistarataH pratipAditaM taccaitanyaprasAdhaka 1 varAhamihirAcAryapraNItAyAM bRhat ( vArAhI ) saMhitAyAM vRkSAyurvedaviSaya itthaM varNito vartate-- "atha teSAM rogajJAnamAha - 14 // zItavAtAtapai rogo jAyate pANDupatratA / avRddhizca pravAlAnAM zAkhAzoSo rasasrutiH // cikitsitamathaiteSAM zastreNAdau vizodhanam / viDaGgaghRtapaGkAktAn secayet kSIravAriNA // 15 // tathA ca kAzyapaH - zAkhAviTapapatraizca chAyayA vihitAzca ye / ye'pi parNa- phalairhInA rUkSAH patraizca pANDuraiH // zItoSNavarSavAtAdyairmUlairvyAmizritairapi / zAkhinAM tu bhaved rogo dvipAnAM lekhanena ca // cikitsaiteSu kartavyA ye ca bhUyaH punarnavAH / zodhayet prathamaM zastraiH pralepaM dApayet tataH // kardamena viDaGgaizva ghRtamitraizca lepayet / kSIratoyena sekaH syAd rohaNaM sarvazAkhinAm // atha phalanAzacikitsitamAha - phalanAze kulatthaizca mASairmunaistilairyavaiH / zRtazItapayaHsekaH phalapuSpasamRddhaye // 16 // atha vRddhayarthaprayogamAha - 653 "avikAjazakRccUrNasyADhake dve tilADhakam / saktuprastho jaladroNo gomAMsatulayA saha // 17 // saptarAtroSitairetaiH sekaH kAryoM vanaspateH / vallIgulmalatAnAM ca phalapuSpAya sarvadA // 18 // - bRhatsaM0] vRkSAyurvedAdhyA0 54 pR0 746 - 747 / 2 SaDbhAvavikArA itthamavagantavyAH " SaDbhAvavikArA bhavantIti vArSyAyaNiH - jAyate asti vipariNamate vardhate apakSIyate vinazyatIti" -- yAskani 0 pR0 44 paM0 13 / etadeva vikAraSaGkaparigaNanaM mahAbhASye "bhUvAdayo dhAtavaH" 1-3 - 1 iti sUtre, vAkyapadIye tRtIyakANDe prathamajAtisamuddezIyaSaTtriMzazlokavyAkhyAyAm (tR0 kAM0 pR0 31) hemacandrazabdAnuzAsane "kriyArtho dhAtuH" 3-3-3 iti sUtre ca vidyate / 3 bhASyakRtA zrIjinabhadragaNikSamAzramaNena vanaspatiparyanteSu pRthivyAdiSu sthAveraSu anumAnatazcaitanyamitthaM sAdhitaM vartate - " jamma- jarA - jIvaNa - maraNa - rohaNA - SShAra- dohalA - ssmayao / roga-tigicchAIhi ya nAri vva saceyaNA taravo // sacetanAstaravaH iti pratijJA, janma- jarA - jIvana-maraNa-kSatasaMrohaNA -''hAra- dauhRdA-''maya-tazcikitsAdisadbhAvAt iti hetu:, nArIvat iti dRSTAntaH / X X X X X chikaparoiyA chikkamettasaMkoyao kuliMgo vva / AsayasaMcArAo viyatta ! vallIviyANAIM // sammAdayo ya sAva- paboha - saMkoyaNAio'bhimayA / vaulAdao ya saddAi visayakAlovalaMbhAo // sacetanAH spRSTaprarodikAdayo vanaspatayaH spRSTamAtra saMkocAt kuliGgaH kITAdiH - tadvat / tathA sacetanA valyAdayaH kharakSArthaM vRti-vRkSa-varaNDakAdyAzrayaM prati saMcaraNAt / tathA, zamyAdayazcetanatvena abhimatAH svApa - prabodha-saMkocAdimattvAt devadattavat / tathA sacetanA bakulA - zoka - kurubaka - virahaka - campaka - tilakAdayaH zabdAdiviSaya kAlopalambhAt-zabdarUpa-gandha-rasa-sparzaviSayANAM kAle prastAve upabhogasya yathAsaMkhyamupalambhAdityarthaH yajJadattavaditi / evaM pUrvamapi dauhRdAdiliGgeSu kUSmANDI - bIjapUrakAdayo vanaspativizeSAH pakSIkartavyA iti / atha sAmAnyena tarUNAm pRthvIvizeSANAM ca vidrumAdInAM sacetanatvasAdhanAyAha maMsaMkuro vva samANajAirUvaMkurovalaMbhAo / tarugaNa - vidduma- lavaNo- valAdao sAsayAvatthA // tarugaNaH tathA vidruma - lavaNo - palAdayazca khAzrayAvasthAH svajanmasthAnagatAH santazcetanAH chinnAnAmapyamISAM punastatsthAna eva samAnajAtIyAGkurotthAnAt arzomAMsAGkuravat / X X athodakasya sacetanatvaM sAdhayitumAha bhUmikkhayasAbhAviyasaMbhavao dahuro vva jalamuttaM / ahavA maccho va sabhAvavomasaMbhUyapAyAo // X Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 tRtIye kANDemityanumAnatasteSAM caitanyamAnaM sidhyati / sAdhAraNa pratyekazarIratvAdikaMstu bhedaH"gUDhasira-saMdhi-pavvaM samabhaMgamahIragaM ca chiNNaruhaM / sAhAraNaM sarIraM tavvivarIyaM ca patteyaM // " [jIvavicA0 gA0 12] ityAdyAgamapratipAdya eva / 5 jIvalakSaNavyatiriktalakSaNAstvajIvA dharmA'dharmA''kAza-kAla-pudgalamedena paJcavidhAH / tatra pudgalAstikAyavyatiriktAnAM khato mUrtimanyasambandhamantareNAtmadravyavadamUrtatvAd anumAnapratyayAvaseyatA / tathAhi-gati-sthityavagAhalakSaNaM pudgalAstikAyAdikArya viziSTakAraNaprabhavam , viziSTakA bhaumamambhaH sacetanamuktam kSatabhUmisajAtIyasvAbhAvikasya tasya saMbhavAt darduravat / athavA, sacetanamantarikSamambhaH abhrAdivikArakhabhAvasaMbhUtapAtAt matsyavaditi / tejo'nilAvadhikRtyAha aparapperiyatiriyAniyamiyadiggamaNao'Nilo go vya / analo AhArAo viddhi-vigaarovlmbhaao|| sAtmako vAyuH aparapreritatiryaganiyamitadiggamanAt govat / tathA, sAtmakaM tejaH AhAropAdAnAt tadRddhau vikAravizeSopalambhAcca naravat"-vizeSA0 bhA0 gA0 1753-1758 pR. 744-746 / tathA, pRthivyAdivanaspatyantAnAM sthAvarANAM spaSTatayA zrotrAdIndriyarahitave'pi zrotrAdIndriyajo'nubhavo vilokyata eva ata eva vanaspatyantAnAM teSAM sacetanavaM sAdhitaM purAtanaiH / sthUlatayA indriyarahitale'pi vanaspatiSu keSAM keSAM vRkSANAmasmadAdivat kIdRzaH kIdRzo'nubhavo jAyate tadetat sarva savistaraM tenaiva bhASyakRtA bhASyaTIkAkRtA cetthamupavarNitam "jaha suhumaM bhAviMdiyanANaM dabiMdiyAvarohe vi / taha davvasuyAbhAve bhAvasuyaM patthivAINaM // iha kevalino vihAya zeSasaMsArijIvAnAM sarveSAmapyatistoka-bahu-bahutara-bahutamAditAratamyabhAvena dravyendriyeSvasatkhapi labdhIndriyapaJcakAvaraNakSayopazamaH samastyeveti paramamunivacanam / tatazca yathA yena prakAreNa pRthivyAdInAmekendriyANAM zrotra-cakSu -oNa-rasanalakSaNAnAM pratyekaM nirvRtyupakaraNarUpANAM dravyendriyANAM tatpratibandhakakarmAvRtabAdavarodhe'pyabhAve'pi sUkSmamavyaktaM labdhyupayogarUpaM zrotrAdibhAvendriyajJAnaM bhavati labdhIndriyAvaraNakSayopazamasaMbhUtA'NIyasI jJAnazaktirbhavatItyarthaH / tathA tenaiva prakAreNa dravyazrutasya dravyendriyasthAnIyasyAbhAve'pi bhAvazrutaM bhAvendriyajJAnakallaM pRthivyAdInAM bhavatIti pratipattavyameva / idamuktaM bhavati-ekendriyANAM tAvat zrotrAdidravyendriyAbhAve'pi bhAvendriyajJAnaM kiJcid dRzyata eva vanaspatyAdiSu spaSTatalliGgopalambhAt / tathAhi-kalakaNThodgIrNamadhurapaJcamodgArazravaNAt sadyaH kusuma-pallavAdiprasaro virahakavRkSAdiSu zravaNendriyajJAnasya vyakta liGgamavalokyate / tilakAditaruSu punaH kamanIyakAminIkamaladaladIrghazaradindudhavalalocanakaTAkSavikSepAt kusumAdyAvirbhAvazcakSurindriyajJAnasya / campakAdyahipeSu tu vividhasugandhigandhavastunikurambonmizravimalazItalasalilasekAt tatprakaTanaM ghrANendriyajJAnasya / bakulA dibhUruheSu tu rambhAtizAyipravararUpavarataruNabhAminImukhapradattasvacchasusvAdusurabhivAruNIgaNDUSAsvAdanAt tadAviSkaraNaM rasanendriyajJAnasya / kurabakAdiviTapiSu azokAdidrumeSu ca ghanapInonnatakaThinakucakumbhavibhramApabhrAjitakumbhInakumbharaNanmaNivalayakvaNatkaGkaNAbharaNabhUSitabhavyabhAminIbhujalatA'vagRhanasukhAd niSpiSTapadmarAgacUrNazoNatala. tatpAdakamalapANiprahArAca jhagiti prasUna-pallavAdiprabhavaH sparzanendriyajJAnasya spaSTaM liGgamabhivIkSyate / tatazca yathaiteSu dravyendriyAsattve'pyetad bhAvendriyajanyaM jJAnaM sakalajanaprasiddhamasti tathA dravyazrutAbhAve bhAvazrutamapi bhaviSyati / dRzyate hi jalAdyAhAropajIvanAd vanaspatyAdInAmAhArasaMjJA, saMkocanavalyAdInAM tu hastasparzAdibhItyA avayavasaMkocanAdibhyo bhayasaMjJA, virahaka-tilaka-campaka-kezarA'zokAdInAM tu maithunasaMjJA darzitaiva, bilva-palAzAdInAM tu nidhAnIkRtadraviNoparipAdamocanAdibhyaH parigrahasaMjJA / na caitAH saMjJA bhAvazrutamantareNopapadyante / tasmAd bhAvendriyapaJcakAvaraNakSayopazamAd bhAvendriyapaJcakajJAnavad bhAvazrutAvaraNakSayopazamasadbhAvAd dravyazrutAbhAve'pi yaca yAvacca bhAvazrutamastyeva ekendriyANAmityalaM vistareNa"vizeSA0 bhA0 gA0 103 pR0 68-69 / / 1 sAdhAraNa-pratyekazarIradhAriNAM vanaspatInAM salakSaNaM savistara vivecanaM prajJApanA(pannavaNA)sUtrato'vavoddhavyampa01 sU0 22-26 pR. 30-39 / 2 "ajIvakAyA dhrmaadhrmaakaashpudglaaH| 1 / kaalshcetyeke"|38-tttvaarth0 a0 5 / 3 "gati-sthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH / 17 / AkAzasyAvagAhaH" / 1|-tttvaarth0 a05| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| yaMtvAta, zAlyakurAdikAryavat, yazcAsau kAraNavizeSaH sa dharmA'dharmA''kAzalakSaNo ythaasNkhymvseyH| kAlestu viziSTaparAparapratyayAdiliGgAnumeyaH / pudgalAstikAyastu pratyakSA'numAnalakSaNapramANadvayagamyaH / yasteSAM dharmAdInAmasaMkhyeyapradezAtmakatvAdiko vizeSaH tatpradezAnAM ca sUkSma-sUkSmataratvAdiko vibhAgaH sa "kAlo ya hoi suhumo" [ ] ityAdyAgamapratipAdya eva, nAgamanirapekSayuktyavaseyaH / evamAzravAdiSvapi tattveSu yuktyA''gamagamyeSu yuktigamyamaMzaM yuktita5 eva, AgamagamyaM tu kevalAgamata eva pratipAdayan svasamayaprajJApakaH, itarastu tadvirAdhaka iti prazApakalakSaNamavagantavyam // 45 // [hetusAdhyamartha hetoreva itaraM cAgamata eva sAdhayato nayavAdaH zuddho nAnyasya iti kathanam ] yo hetusAdhyamartha hetunA sAdhayati AgamasiddhaM ca Agamena, tasya nayavAdaH parizuddhaH nAnyasyetyetadevA''ha-'parisuddha' ityaadi| ___ yadvA vastudharmapratipAdako'hetu-hetuvAdaprabhed Agamo vAkya-nayarUpaH parizuddhatarabhedena dvirUpatAM pratipadyate ityAha parisuddho nayavAo AgamamettatthasAhao hoi| so ceva duNNigiNNo doNi vi pakkhe 'vidhammei // 46 // pari samantAt zuddho nayavAdaH yadA vivakSitA'vivakSitAnantarUpAtmakavastupratipAdakaM 15 nayavAkyaM pravartate 'syAnnityam' ityAdikaM tadA bhavati, pramANaparizuddhAgamArthamAtrasya nyUnAdhikavyavacchedena pratipAdanAt adhikasyA'saMbhavena nyUna syaca nayAnAmasarvArthatvaprasaGgato'rthasya parizuddhAgamaviSayatvAyogAt / sa eva nayavAdaH itararUpanirapekSaikarUpapratipAdakatvena yadA durnikSiptaH pramANaviruddhArthapratipAdakatvenA'vatAritastadA dvitIyadharmanirapekSasya pratipAdyadharmasyA'pyabhAvato'pratipAdanAd aparizuddho bhavati, pramANaviruddhasya tathAtadarthasya vyavasthApayitumazakyatvAt // 46 // 20 [aparizuddhanayavAdarUpaparasamayAnAM saMkhyAnam ] aparizuddhazca nayavAdaH parasamayaH sa kiya do bhavati ? ityAha jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa| jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // 47 // anekAntAtmakasya vastuna ekadezasya yad anyanirapekSasyA'vadhAraNam aparizuddho nayaH, tAva 25 nmAtrArthasya vAcakAnAM zabdAnAM yAvanto mAgAH-hetavo nayAH-tAvanta eva bhavanti nayavAdAstatpratipAdakAH zabdAH / yAvanto nayavAdAstAvanta eva parasamayA bhavanti khecchAprakalpitavikalpanibandhanatvAt parasamayAnAM parimitirna vidyate / nanu yadyaparimitAH parasamayAH kathaM tanibandhanabhUtAnAM nayAnAM saMkhyAniyamaH "naigama-saMgraha-vyavahArarjusUtra-zabda-samabhirUDhevaMbhUtA nayAH" 1 "vartanA pariNAmaH kriyA paravAparale ca kAlasya" / 22|-tttvaarth0 a05| 2-galAdikA-60 A0 hA0 vi0 / "rUpiNaH pudgalAH / 4 / zarIravADmanaHprANApAnAH pudgalAnAm / 19 / sukha-duHkha-jIvita-maraNopagrahAzca" / 20 / -tattvArtha0 a05|| 3 "nityAvasthitAni arUpANi / 3 / A''kAzAdekadravyANi / 5 / niSkriyANi ca / 6 / asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH / 7 / jIvasya ca / 8 / AkAzasyA'nantAH / 9 / saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm / 10 / lokAkAze'vagAhaH / 12 / dharmAdharmayoH kRtsne / 13 / ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm / 14 / asaMkhyeyabhAgAdiSu jiivaanaam"| 15 / -tattvArtha0 a05| 4 vihammevi gu0 mU0 mu0 muu| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe[tattvArthasU0 1-33] iti zrUyate ? na; sthUlatastacchuteH, avAntaramedena tu teSAmaparimitatvameva svakalpanAzilpighaTitavikalpAnAmaniyatatvAt tadutthapravAdAnAmapi tatsaMkhyAparimANatvAt // 47 // [kaM kaM nayamAzritya kaskaH samayaH prasthita iti praznasya vyAkaraNam ] nanu ke nayamAzritya kaH parasamayaH pravRttaH ? ko vA kasya viSayaH ? ityAha jaM kAvilaM darisaNaM eyaM vaDhiyassa vattavvaM / / suddhoaNataNaassa u parisuddho pajjavaviappo // 48 // yat kApilaM darzanaM sAMkhyamatam etad dravyAstikanayasya vaktavyam-tadviSayaviSayam tadutthApitaM ceti bhAvaH-zauddhodanestu parizuddhaH paryAyavizeSa eva vaktavyaH-parizuddhaparyAyAstikanayavizeSaviSayaM tadutthApitaM ca saugatamatamityabhiprAyaH / mithyAkharUpanayaprabhavatvAd anayo. 10 mithyAtvaM prAk pradarzitameva // 48 // [ dravyAstika-paryAyAstikobhayAzritasyApi vaizeSikasamayasya kathaM mithyAtramiti __ praznasya prativacanam ] nanu bhavatu parasparanirapekSaikaikanayAvalambinoH sAGkhya-saugatamatayomithyAtvam, kaNabhugmatasya tu dravyArthika-paryAyArthikanayadvayAvalambinaH kathaM mithyAtvam ? ityatrAha dohi vi Naehi NIaM satthamulUeNa taha vi micchattaM / jaM savisaappahANattaNeNa aNNoNNaniravekkhA // 49 // __ dvAbhyAmapi dravyArthika-paryAyArthikanayAbhyAM praNItaM zAstram ulUkena vaizeSikazAstrapraNetrA, dravya-guNAdeH padArthaSaTkasya nityAnityaikAntarUpasya tatra pratipAdanAt / [kaNAdoktaSaTpadA vyavasthAyA upanyAsaH] 20 tathAhi-dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAkhyAH SaDeva padArthAH, nyUnA'dhikapratipAda kapramANAbhAve parasparaviviktasvarUpaSaTpadArthavyavasthApakapramANaviSayatvAt, ubhayAbhimataghaTAdiSaTpadArthavat / tatra pRthivyap-tejo-vAyvAkAza-kAla-digAtma-manAMsi navaiva dravyANi / 'pRthivI ApaH tejo vAyuH' ityetat catuHsaMkhyaM nityA'nityamedAd dviprakAraM drvym| tatra paramANurUpaM nityam "sadakAraNavannityam" [vaizeSikada04-1-1] iti vacanAt, tadArabdhaM tu vyaNukAdi kAryadravya25manityam / AkAzAdikaM tu nityameva, anutpattimattvAt / eSAM ca dravyatvAbhisaMbandhAd dravyarUpatA, dravyatvAbhisaMbandhazca dravyatvasAmAnyopalakSitasamavAyaH, tatsamavetaM vA sAmAnyam, etaccetaravyavacchedakameSAM lakSaNam / tathAhi-pRthivyAdIni manaHparyantAni itarebhyo bhidyante 'dravyANi' iti vA vyavahartavyAni dravyatvAbhisaMbandhAt, yAni tu naivam na ca tAni dravyatvAbhisaMbandhavanti, yathA guNAdivastUni, iti kevalavyatirekihetubalAt pRthivyAdIni dravyANi guNAdibhyo vyAvRttarUpANi 30 siddhAni / pRthivyAdInAmapi bhedavatAM pRthivItvAbhisaMbandhAdikaM lakSaNamitarebhyo medavyavahAre tacchabdavAcyatve vA sAdhye kevalavyatirekirUpaM draSTavyam / abhedavatAM tvAkAza-kAla-digadravyANAmanAdisiddhatacchabdavAcyatA draSTavyA / navaiva caitAni dravyANi, nyUnAdhikatvapratipAdakapramANAbhAve 1 pR0 296 paM0 8 tathA pR0 387 paM0 18 / 2 dohiM vi NaehiM gu0 mU0 / 3 kaNAdAparanAmna ulUkamaharSavRttAntAvabodhAya vAyupurANamihAnusaMdheyam-a0 23 zlo. 203 / 4 mUlapranyakRtA divAkareNa vaizeSikazAstraniHSyandabhatA vaizeSikadvAtriMzikA'pi racitA'sti sA ca tadacitAsa dvAtriMzati dvAtriMtrikAsu caturdazI vartate eSA'pi prastutaviSayasAdRzyAvabodhAya bubhutsubhiratrAvagantavyA bhavet-dvAtriMzadadvAtriMzikA pR0 18-19 / atra dravyAdipadArthasvarUpaM savistaramavaboddhukAmena samagra vaizeSikadarzanaM sabhAdhyaM sakandalikaM cAnusaMdheyam / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 657 parasparavyAvRttanavalakSaNayogitvAt , ubhayAbhimatanavaghaTAdivat / evaM ruupaadyshcturviNshtirgunnaaH| utkSepaNAdIni paJca karmANi / parA'parabhedabhinnaM dvividhaM sAmAnyamanugatajJAnakAraNam / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atyantavyAvRttabuddhihetavaH / ayutasiddhAnAmAdhAryA''dhArabhUtAnAm 'iha' itipratyayaheturyaH saMbandhaH sa samavAya eko vyApakazca / atra ca padArthaSaTake dravyANi guNAzca kecinnityA eva, kecit tvanityA eva / karma anityameva / sAmAnya-vizeSa-samavAyAstu nityA5 eveti padArthavyavasthA / tatazcaitat zAstraM tathApi mithyAtvam, tatpradarzitapadArthaSaTkasya pramANabAdhitatvAt / [kaNAdoktAM tattvavyavasthAM nirasituM pUrva dravyapadArthasya khaNDanam ] yatazcatuHsaMkhyaM pRthivyAdidravyaM paramANurUpaM yannityamupavarNitam , tadasaMgatam; ekAntA'kSaNikatve krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tallakSaNaM sattvaM tato vyAvartate, tatazca asattvameva tasya / 10 yedi ca sthUlakAryadravyakAraNabhUtAnAmaNUnAM tajanakaikasvabhAvatA tadA tatkAryANAM sakRdeva sarveSAmutpattiprasaktiH avikalakAraNatvAt / tathA ca prayogaH-ye'vikalakAraNAste sakRdevotpadyante, yathA samAnotpAdA bahavo'GkurAH, avikalakAraNAzca paramANukAryatvenA'bhimatA bhAvA iti svbhaavhetuH| avikalakAraNasyApyanutpAde sarvadA'nutpattiprasaktiH vizeSAbhAvAt iti viparyaye bAdhakaM pramANam / syAdetat, samavAyyasamavAyi-nimittabhedAt trividhaM kAraNam, yatra hi kArya samavaiti tat samavA-15 yikAraNam yathA-vyaNukasya aNudvayam / yacca kAryaikArthasamavetam kAryakAraNaikArthasamavetaM vA kArya mutpAdayati tad asamavAyi kAraNam yathA-paTAvayavidravyArambhe tantusaMyogaH, paTasamavetarUpAdyArambhe paTotpAdakatanturUpAdi ca / zeSaM tu utpAdakaM nimittakAraNam yathA-adRSTA''kAzAdi / tatra saMyogAderapekSaNIyasya asaMnidheravikalakAraNatvamasiddham , asadetat; saMyogAdinA'nAdheyAtizayatvAt 1-zatigu-bR. vinaa| 2 pR. 656 paM0 23 / 3 prastUyamAnaiSA sapUrvapakSA samagrA'pi vaizeSikAbhimatadravya-guNAditattvaparIkSaNacarcA'vikalatayA tattvasaMgrahapanikAyAM vidyate-pR0 185 kA0 547-pR. 274 kA0 866 / saiva ca kvacit kvacit zabdasAmyena kvaciccAnyayA'pi bhajhyA arthasAmyamajahatI nyAyakumudacandrodaye, prameyakamalamAtaNDe syAdvAdaratnAkare ca vidyate-li. pR0 116 dvi0 paM03-pR0 174 dvi050 10 / pR0 156 pra0paM08-pR0 188 dvi. paM0 13 / pR0 837 paM0 20-pR. 970 paM0 15 / 4 "tatra nityANurUpANAmasattvamupapAditam / niHzeSavastuviSayakSaNabhaGgaprasAdhanAt" // -tattvasaM0 kA0 551 pR0 186 / 5 "nityale sakalAH sthUlA jAyeran sakRdeva hi / saMyogAdi na cApekSyaM teSAmastya vizeSataH" / -tattvasaM0 kA0 552 pR0 186 / 6 bAdhaka pra-vR. A. hA0vi0 / "samagrakAraNasyApyanutpAde sarvadaivAnutpAdaprasaGgo vizeSAbhAvAditi bAdhaka pramANam"-tattvasaM0 paji. pR0 186 paM0 20 / / "nanu samavAyi-asamavAyi-nimittabhedAt trividhaM kAraNaM kAryajanmani vyApriyate / yatra hi kArya samavaiti tat samavAyi kAraNam yathA vyaNukasya aNudvayam / yacca kAryakArthasamavetaM kAryakAraNaikArthasamavetaM vA kArya samutpAdayati tad asamavAyi kAraNam yathA paTArambhe tantusaMyogaH paTasamavetarUpAdyArambhe paTotpAdakatanturUpAdi ca zeSaM tu utpAdaka nimittakAraNam yathA adRSTAkAzAdi" ityAdi-nyAyakumuda0 li. pR0 118 pra. paM0 12-dvi. paM0 1-2 / prameyaka. pR0 159 dvi. paM015-1 8"asamavetaM tu yad yasya kAraNabhAvaM pratipadyate tad asamavAyikAraNam yathA avayavidravyAramme'vayavasaMyogaH" -tattvasaM0 paji. pR0 186 paM0 22 / 9"parizeSaM tu kAraNaM nimittakAraNam tadyathA dharmAdaya ityayameSAM vibhAgaH"-tattvasaM0 paJji. pR. 1865024 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDenityatayA aNUnAM tadapekSatvAyogAt / na ca ternu-karaNAdInAM kAryANAM sakRt prAdurbhAva upalabhyate tasmAd viparyayaH / tathA ca prayogaH-ye kramavatkAryahetavaste'nityAH, yathA-kramavadaDarAdinirvartakA bIjAdayaH, tathA ca paramANava iti svabhAvahetuH / yadapi viddhakarNoktamaNUnAM nityatvasAdhakaM pramANam-"paramANUtpAdakAbhimataM kAraNaM saddharmopetaM na bhavati, sattvapratipAdakapramANAviSayatvAt, 5zazazRGgavat" [ ] iti / tatra kuvindAderaNatpAdakakAraNasya sattvapratipAdakapramANaviSayatvAd asiddho hetuH / yathA ca paTAdayaH paramANvAtmakAH kuvindotpAdyAstathA pradarzayiSyAmaH / deza-kAla-svabhAvaviprakRSTAnAM ca bhAvAnAM sadupalambhakapramANanivRttAvapi sattvAvirodhAd anaikAntikazca hetuH / tato na aNvanityatvaprasAdhakAnumAnapratijJAyA anumAnabAdhA / na ca 'yata eva pramANAt paramANavaH prasiddhAH tata eva nityatvadharmopetA api te' iti tadrAhakapramANabAdhitatvAt tadanityatva10 prasAdhakAnumAnasyA'nutthAnam pramANato'prasiddhau cANUnAmAzrayA'siddhatayA tat iti vAcyam, sarvasya pramANaviSayasya anityatvadharmopetasyaiva tadvipayatvAt anyathAbhUtasya tadajanakatve tadviSayatvAnupapatteH "nA'kAraNaM viSayaH" [ ] iti prasAdhitatvAt / nityasya cA'kAraNatvAt / tanna catuHsaMkhyaM paramANvAtmakaM nityadravyaM saMbhavati / / nApi tadArabdhamavayavi dravyaM saMbhavati, guNAvayavavyatiriktasya tasyA'nupalambhAt na hi zuklA15diguNebhyaH tantvAdyavayavebhyazca arthAntarabhUtaM paTAdi dravyaM cakSurAdijJAne'vabhAsate / na dvyaNukAderanupalambhe paramANUnAM viviktasvarUpANAmupalambhA'viSayatvAt pratibhAsA'bhAvaprasaktaH AzrayA'siddhatayA avayavyAdiniSedhakaprasaGgasAdhanaprayogAnupapattiH iti vaktavyam, paramANUnAmeva viziSNAkAratayotpannAnAM pratibhAsaviSayatayA AzrayAsiddhatAdyanupapatterna prayogAnupapattiH / evaM ca yad upalabdhilakSaNaprAptaM sad yatra nopalabhyate tat tatra nAsti, yathA-kvacit pradezavizeSe ghaTAdiranu20 palambhaviSayaH, guNA'vayavArthAntarabhUto guNyavayavI ca dRzyatvenA'bhimataH nopalabhyate ca tatraiva deze iti svabhAvAnupalabdhiH / na ca hetorvizeSaNamasiddham, "mahati anekadravyavattvAt rUpAJcopalabdhiH" [vaizeSikada04-1-6] iti vacanAt tayodazyatvenA'bhyupagamAt / narnu guNavyatirikto guNI upalabhyata eva tadrUpAdiguNAgrahaNe'pi tasya grahaNAt / tathAhimandamandaprakAze tadgatasitAdirUpAnupalambhe'pi upalabhyate balAkAdiH, svagatazuklaguNAgrahaNe'pi ca 25 sannihitopadhAnAvasthAyAM gRhyate sphaTikopalaH, tathA''prapadInakaJcakAvacchannazarIraH pumAMstadgatazyA 1 "na ca sakRdeva sthUlAnAM tanubhavanAdInAmudayo'sti krameNa tanvAdInAmutpattidarzanAt tasmAd viparyayaH"-tattvasaM0 paji0 pR. 187 pN01| 2 tantuka-bhAM0 maaN0| 3-nukAra-bhAM0 mAM0 vinA / 4 "aviddhakarNastvaNUnAM nityatvaprasAdhanAya pramANamAha-paramANUnAmutpAdakAbhimataM saddharmopagataM na bhavati sattvapratipAdakapramANAviSayatvAt kharaviSANavaditi"-tattvasaM0 paji0 pR. 187 paM0 4 / 5 "saddharmopagataM no cedaNUtpAdakamiSyate / vidyamAnopalambhArthapramANAviSayavataH" // -tattvasaM0 kA0 553 pR0 187 / 6 "nAsiddhedRzyate yena kuvindAdyaNukAraNam / paramANvAtmakA eva yena sarve pttaadyH"|| -tattvasaM0 kA0 554 pR. 187 / 7 "sadbhAhakapramAbhAvAnna vA sattA prasidhyati / pramANavinivRttau hi nArthAbhAve'sti nizcayaH" // -tattvasaM0 kA0 555 pR. 187 / 8"tadArabdhasvavayavI guNAvayavamedavAn / naivopalabhyate tena na sidhyatyapramANakaH " // -tattvasaM0 kA0 556 pR0 187 // 9 "nanvityAdinA udyotakara-bhAvivikAdayo hetorasiddhatAmudbhAvayanti nanUpadhAnasaMparke dRzyate sphaTikopalaH / tadrUpAgrahaNe'pyevaM balAkAdizca dRzyate // kaJcakAntarite puMsi tadrUpAdhagatAvapi / puruSapratyayo dRSTo rake vAsasi vstrdhiiH"|| -tattvasaM0 kA0 557-558 pR. 188 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| nanu tadvibhAgapratipAdakaM vaco yathArtham arhadvacanatvAt anekAntAtmakavastupratipAdakavacopat' ityanumAnAt tadvibhAgapratipattau kathaM na tasyAnumAnaviSayatA? na; evamapyAgamAdeva tadvibhAgapratipatteH-tavyatirekeNa pramANAntarasya tatpratipattinibandhanasyAbhAvAt / arhadAgamasya ca pradhAnArthasaMvAdanibandhanatatpraNItatvanizcaye'numAnato'tIndriyArthaviSaye prAmANyaM nizcIyata ityabhyupagamyata eva / AgamanirapekSasya tu pramANAntarasyAsmadAdestatra pravRttirna vidyata ityetAvatA'hetuvAdatvameta-5 dviSayAgamasyocyata iti // 43 // [Agamoktasya vastuno hetudvArA vAstavikatvasAdhanameva hetuvAdasya lakSaNamiti sUcanam ] vacanavyApAra kevalamapekSyAyaM kramaH / yadA tu jJAna-darzana-cAritratritaye yathAvadanuSThAnapravaNaH tadvikalazca puruSaH pratIyate tadA anumAnagamyo'pi tadvibhAgo bhavati, yathA-bhavyaH abhavyo vA'yaM puruSaH, samyagjJAnAdiparipUrNA'paripUrNatvAbhyAm, lokaprasiddhabhavyA'bhavyapuruSavat / ahetuvAdAgamA-10 vagate vA dharmiNi bhavyA'bhavyasvarUpe tadvi(tadvi)parItanirNayaphalo hetuvAdaH pravartate / yo'yamAgame bhavyAdirabhihitaH sa tathaiva, yathoktahetusadbhAvAt ityAha bhavio smmiNsnn-nnaann-crittpddivttisNpnno| NiyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAyassa // 44 // bhavyo'yam, samyagdarzana-jJAna-cAritrapratipattisaMpUrNatvAt uktapuruSavat / tatpari-15 pUrNatvAdeva niyamAt saMsAraduHkhAntaM kariSyati karmavyAdherAtyantikaM vinAzamanubhaviSyati, tannivandhanamithyAtvAdipratipakSAbhyAsasAtmIbhAvAt , vyAdhinidAnapratikUlAcaraNapravRttatathAvidhAturavat / yaH punarna tatpratipakSAbhyAsasAtmyavAn nAsau duHkhAntakRd bhaviSyati tannidAnAnuSThAnapravRtta tathAvidhAturavat iti hetuvAdasya lakSaNam / hetuvAdazca prAyo dRSTivAdaH tasya dravyAnuyogatvAt, "samyagdarzana-jJAna cAritrANi mokSamArgaH" [ tattvArthasU0 1-1] ityAderanumAnAdigamyasyArthasya tatra 20 pratipAdanAt / yathA cAtrAnumAnAdigamyatA tathA gandhahastiprabhRtibhirvikrAntamiti neha pradarzyate granthavistarabhayAt // 44 // [jIvAditatvaM kathaM pratipAdayan siddhAntasya ArAdhakaH kathaM vA pratipAdayan tasya virAdhaka ityabhidhAnam ] "jIvA'jIvA''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam" [ tattvArthasU01-4] ityubhayavAdA-25 gamapratipAdyAn bhAvAMstathaivA'saMkIrNarUpAn pratipAdayan saiddhAntikaH puruSaH itarastu tadvirAdhaka ityAha jo heuvAyapakkhammi heuo Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao siddhaMtavirAhao anno // 45 // yo hetuvAdAgamaviSayamartha hetuvAdAgamena, tadviparItAgamaviSayaM cArthamAgamamAtreNa pradarza-30 yati vaktA sa svasiddhAntasya dvAdazAGgasya pratipAdanakuzalaH, anyathA pratipAdayaMzca tadarthasya pratipAdayitumazakyatvAt tatpratipAdake vacasyanAsthAdidoSamutpAdayan-siddhAntavirAdhako bhavati sarvajJapraNItAgamasya nissAratApradarzanAt tatpratyanIko bhavatIti yAvat / tathAhi-pRthivyAdermanuSyaparyantasya SaDvidhajIvanikAyasya jIvatvamAgamena anumAnAdinA ca pramANena siddhaM tathaiva pratipAdayan skhasamayaprajJApakaH, anyathA tadvirAdhakaH / yataH pravyaktacetane trasani-35 kAye caitanyalakSaNaM jIvatvaM svasaMvedanAdhyakSataH svAtmani pratIyate, paratra tvapareNAnumAnataH / 1 tattadviparIta-vA. bA. vinaa| 84 sa0pra0 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 tRtIye kANDe - rasaviSayatAprasakteH avizeSAt / na ce anyAkArasya anyaviSayavyavasthApakatve'pi tasya parasyeSTasiddhiH, yataH zuklAdaya eva zyAmAdirUpeNa pratibhAnti tajjJAnasya bhrAntatvAt na punastadvyatiriktasya guNinastataH siddhirbhavet / yazcaM 'kaJcukAvacchanne puMsi 'pumAn' iti jJAnamadhyakSam avayavivyavasthApakam uktam, tad adhyakSameva na bhavatiH zabdAnuviddhatvAt aspaSTAkAratvAcca api tu rUpAdisaMhatimAtra5 lakSaNapuruSaviSayamanumAnametat iti nAto'vayavisiddhiH / tathAhi - rUpAdipracayAtmakapuruSahetukaH kaJcukasaMniveza upalabhyamAnaH svakAraNamanumApayati dhUma ivAgnim / yacca 'kuGkumAdirakte vastre tadrUpApratipattAvapi 'vastram' iti jJAnam' tadapi prAktanazuklarUpavinAze sAmagryantaropajAtarUpAntarasya adhyakSeNa grahaNe sati uttarakAlaM tatpRSThabhAvisamayavazAt 'vastram' iti samudAyaviSayaM sAMvRtaM paramArthato nirviSayameva pratyavamarzajJAnam ityasiddhamasya pratyakSatvam / na caitad anumAnam pUrvAdhyakSa gRhItavi10 SayatvAt ali (lai)GgikatvAcca / tannAtra abhibhUtaM kiJcid rUpaM vidyate / na cAbhibhUtavastrarUpasya tadavasthAyAmabhAve dhAtavastrAvasthAyAM punaH zuklarUpAnupalabdhiH syAditi vaktavyam, yataH anyAdisAmagrIprAdurbhUtabhAsvararUpasya lohAdeH punaH zyAmAdirUpAntarotpattivat tatrApi sAmagryantarAt zuklarUpotpatteravirodhAt / na ca 'prAktanamevaM rUpamabhibhUtatvAt tadAnupalabdham pazcAd abhibhavAbhAvAd upalabhyate' ityasya pratiSedhena 'rUpAntarameva prAktanarUpavinAzenopajAtamatropalabhyate' iti bhavato'pi 15 kiM pramANamiti vaktavyam, anumAnasya sadbhAvAt / tathAhi - yad aparityaktA'nabhibhUtasvabhAvaM tasya na pareNA'bhibhavaH, yathA pUrvAvasthAyAM tasyaiva aparityaktA'nabhibhUtasvabhAvaM cAbhibhavAvasthAyAM rUpamiti vyApakaviruddhopalabdhiH / parityaktA'nabhibhUtasvabhAvatvAbhyupagame'pi siddhamasyA'nyatvam svabhAvamedasya bhAvabhedalakSaNatvAt anyathA'tiprasaGgAt / naiM ca svatantrecchAmAtra bhAvinaH paSThIvacanabhedAdervAhyavastugata bhedA'vyabhicAritvam yena tato 20 guNa- guNinorbhedasiddhiH syAt / tena 'yad yadvyavacchinnam ityAdiprayogAnupapattiH / yadi tu vastugata - bhedamantareNa SaSThyAdivRttirna bhavet ' svasya bhAvaH' 'paNNAM padArthAnAmastitvam', 'dArAH' 'sikatAH ' ityAdau paSTyAdervRttirna syAt bhAvAderatra vyatiriktasya tannibandhanasyAbhAvAt / athai sadupalambhakapramANaviSayatvaM dharmAntaraM SaNNAmastitvamiSyata iti na hetorvyabhicAraH, naH saptamapadArthaprasakteH SaTpadA 1 "zuklAdayastathA vedyA ityevaM cApi saMbhavet / tasmAd bhrAntamidaM jJAnaM kambupItAdibuddhivat" // - tattvasaM0 kA0 566 pR0 190 / 2 pR0 658 paM0 25 / 3 "kaJcukAntargate puMsi na jJAnaM tvAnumAnikam / taddhetusannivezasya kaJcukasyopalambhanAt" // - tattvasaM0 kA0 567 pR0 190 / 4 " kaSAya kuGkumAdibhyo vastre rUpAntarodayaH / pUrvarUpavinAze hi vAsasaH kSaNikatvataH " // -tattvasaM0 kA0 568 pR0 191 / 5 "nApyetadanumAnaM pUrvapratyakSagRhItaviSayatvAdalaiGgikatvAcca " - tattvasaM0 paJji0 pR0 191 paM0 10 / 6 "punarjalAdisApekSAt tasmAdevopajAyate / rUpAd rUpAntaraM zuklaM lohAdeH zyAmatAdivat" // - tattvasaM0 kA0 569 pR0 191 / 7 "tAdavasthye tu rUpasya nAnyenAbhibhavo bhavet / prAktanAnabhibhUtasya svarUpasyAnuvartanAt " // -- tattvasaM0 kA0 570 pR0 191 / 8- zcAdanabhibhavAdupa-bhAM0 ma0 / "syAdetat kathamidamavagamyate rUpAntaramevopajAyate na punaH prAktanaM rUpamabhibhUtatvAt prAganupalabdhaM sat pazcAdabhibhavAbhAvAdupalabhyata ityAha " - tattvasaM0 pa0i pR0 191 paM0 18 / 9-sthAyAsta- bR0 / "yathA tasyaiva prAktanAvasthAyAm " - tattvasaM 0 paJji0 pR0 191 paM0 22 / 10 "SaSThIvacanabhedAdi vivakSAmAtra saMbhavi / tato na yuktA vastUnAM tatkharUpavyavasthitiH // tathAhi bhinnaM naivAnyaiH SaNNAmastitvamiSyate / teSAM vargazca naivaikaH kazcidartho'bhyupeyate" // tattvasaM 0 kA 0 571-572 pR0 191-192 / 11 pR0 659 paM0 5 / 12 pR0 659 paM0 3 / 13 "saMjJApakapramANasya viSaye tattvamiSyate / SaNNAmastitvamiti cet SaDbhyo'nyaste prasajyate" // - tattvasaM0 kA0 573 pR0 192 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / bhyupagamo hIyeta / atha SaTpadArthavyatiriktAnAmapi dharmANAmabhyupagamAnnAyaM doSaH / tathA ca padArthapravezake granthe-"aivaM dharmairvinA dharmiNAmuddezaH kRtaH" [prazastapAdabhA0 pR0 26 paM0 1] iti, asadetat ; taisteSAM saMbandhAnupapatteH tamantareNa ca dharma-dharmibhAvAyogAt anyathA'tiprasaGgAt / na ca saMyogalakSaNo'tra saMvandhaH, saMyogasya guNatvena dravyeSveva bhAvAt / nApi samavAyasvarUpaH, sattAvat tasya sarvatraikatvAbhyupagamAt, samavAyena ca saha samavAyasaMbandhe dvitIyasamavAyAbhyupagamaH syAt5 tatra cAnavasthA / na ca SabhiH padArthairdharmANAmutpAdanAt 'teSAM te' iti vyapadezaH, tathAbhyupagame badarAyo'pi kuNDAdisaMbandhinastathaiva syuH iti saMyogasamavAyAkhyasaMvandhAntarakalpanAvaiyarthyaprasaktiH / bhavetu vA SaNNAmastitvaM dharmAntaram tathApi vyabhicAra eva, tadastitve aparAstitvAdyabhAve'pi tadastitvasya astitva-prameyatva-abhidheyatvAni' iti SaSThyAdipravRtteH / atha tatrApi aparAstitvAbhyupagamastadA'navasthAprasaktiH / na ceSTatvAd adoSaH, sarveSAmapi uttarottaradharmAdhAratvAd dharmitvaprasakteH10 "Deva dharmiNaH proktAH" [ ] ityetasyA'nupapattiH SaTpadArthavyatiriktAnAmanyeSAmapi vA dharmiNAmastitvAdInAM viziSTadharmAdhArANAM saMbhavAt / na ca dharmirUpA eva ye te eva SaTvena avadhAritA iti vaktavyam , guNAdInAmanirdezaprasaGgAt na hi guNAdInAM dharmirUpataiva kintu dravyAzritatvAt dharmarUpatvamapi / yastvAMha-"sadupalambhakapramANagamyatvaM SaNNAmastitvamabhidhIyate, tacca SaTpadArthaviSayaM jJAnam tasmin sati 'sat' iti vyavahArapravRtteH / evaM 'jJAnajanitaM jJAnajJeyatvam' 'abhidhA-15 najanitam abhidheyatvam' ityevaM vyatirekanibandhanA SaSThI siddhA, na cA'navasthA, na ca SaTpadArthavyatiriktapadArthAntaraprasaktiH jJAnasya guNapadArthe'ntarbhAvAta" [ 1 so'pyayuktavAdI evamapi astitvAdeH SaTpadArthAvyatireke vyabhicArasya tadavasthatvAt , vyatireke saptamapadArthaprasakteAya 1 "SaDete dharmiNaH proktA dharmAstebhyo'tirekiNaH / iSTA eveti cet ko'yaM saMbandhastasya tairmataH // dravyeSu niyamAd yuktA na saMyogo na cAparaH / samavAyo'sti nAnyazca saMbandho'jIkRtaH paraiH" // -tattvasaM0 kA0 574-575 pR0 192 / 2 'padArthadharmasaMgraha' nAmaiko granthaH prazastapAdAparanAmnA prazastadevena racito vidyate / tathAhi"praNamya hetumIzvaraM muni kaNAdamanvataH / padArthadharmasaMgrahaH pravakSyate mahodayaH"-prazasta0 kaM. pR0 1 / asminneva pranthe ca 'evaM dharmavinA' ityAdi upari nirdiSTaM vAkyaM vidyate / patrikAkRtA kamalazIlena TIkAkRtA cAbhayadevena sa saMgraha eva padArthapravezaka iti nAmnA'tra nirdiSTaH pratibhAti / sa ca saMgrahaH 'prazastapAdabhASyam' ityapi prakhyAtiM gtH| 3 eva dha-A0 vinA / tathAhi padArthapravezake granthaH(nthe) "evaM dhamairvinA dharmiNAmeSa nirdezaH kRta iti" -tattvasaM0 paJji. pR0 192 paM0 26 / "tathA ca padArthapravezakagranthaH evaM dharmavinA dharmiNAmeva nirdezaH kRtaH"-prameyaka. pR0 157 dvi0508| "tathA ca padArthapravezakagranthaH-evaM dharmavinA dharmiNAmuddezaH kRtaH"-syAdvAdara0 pR0 878 paM0 10 / / 4 "saMbandhAnupapattau ca teSAM dharmoM bhavet katham / tadutpAdanamAtrAccedanye'pi syustathAvidhAH" // -tattvasaM0 kA0 576 pR0 193 / 5 "tasyApyastitvamityevaM vartate vyatirekiNI / vibhaktistasya cAnyasya bhAve'niSThA prasajyate" // -tattvasaM0 kA0 577 pR0 193 / "anyadharmasamAveze prAptA tatra ca dharmitA / dravyAderapi dharmilamasmAdeva ca saMmatam" // -tattvasaM0 kA0 578 pR0 193 / 7 "tatazca SaDete dharmiNa eva proktA ityetannopapadyate"-tattvasaM0 paji. pR0 193 paM0 22 / pR0 660 tti013| 8 "SaNNAmapi padArthAnAmastitvA'bhidheyatvajJeyavAni" ityAdi-prazasta0 ke0 pR0 16 paM0 1 / 9"anyaH punarAha-SaNNAmastitvaM hi sadupalambhakapramANagamyatvam / gamyatvaM ca SadapadArthaviSayaM vijJAnam tasmin sati sadvyavahArapravartanAt / tathA jJAnajanitaM jJeyatvam abhidhAnajanitamabhidheyatvamiti / ato vyatirekanibandhanA SaSThI bhavatyeva / na cApyanavasthA, nApi SaTpadArthAntaraprasaGga iti / tasyApIdaM kalpanAmAtrameva"-tattvasaM0 paji. pR0 193 paM. 27-pR0 194 pN03| 1. jJAnajanitaM jJAnaM zeyatvam bR0| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - prAptatvAt / kiMca, yadi SaNNAM padArthAnAmarthakriyAsamarthapadArthasvarUpaM svatattvaM na syAt tadA zazazRGgarUpatA teSAM bhavet arthakriyA'sAmarthyAt, tatazca kathaM sadupalambhakapramANagamyatA teSAm / atha arthakriyAsamartha rUpaM teSAM vidyate tadA te tadrUpA eva, bhedAntarapratikSepamAtra jijJAsAyAM 'teSAmastitvam' ityevaM yadi vyapadezaM vyatirekavibhaktyA samAsAdayanti tadA na kazcid virodhaH / na hi tadavyatirikta5 mapi svarUpaM buddhyA'pakRSya tato vyatiriktamiva abhidhIyamAnaM virodhabhAga bhavati, icchAmAtrAnuvi. dhAyitvAd vAca utpAdyakathAzrayAti sundarapadArthavacanavat / 662 bhinnakartRkatvAdyanumAnamapi asaMgatam, yato yadi aprAptapaTavyapadezebhyastantubhyaH prAktanAvasthebhyo bhedaH paTasyAtra sAdhyate tadA siddhasAdhyatAprasaktiH sarvabhAvAnAM kSaNikatvena tadvilakSaNapaTAkhyapadArthAnutpAde 'pi pratikSaNaM bhinnatvAt / arthe paTAvasthAyAM ye tantavastebhyaH paTasya bhedaH sAdhyastadA hetU10 nAmasiddhatA na hi tadavasthAbhAvitantubhyaH paTasya bhedAprasiddhau bhinnakartRkatvAdayo dharmAH siddhimAsAdayanti / na ca tatsiddhiH idAnImeva tatsiddhaye sAdhanasyopanyAsAt / na ca 'tantavaH' 'paTaH ' iti ca saMjJAmAtrAt padArthAnAM bhedasiddhiH, saMjJAntarasya prayojanAntaravazenApi saMketanAt / tathAhiyoSitkartRkAstantavaH zItApanodAdyarthA'samarthAH tantuzabda samAvezabhAjaH, kuvindakartRkA viziSTAvasthAprAptAH prAvaraNAdyarthakriyAsamarthAH paTavyapadeza samAvezinastadarthakriyApratipAdanAya vyavahAri15 bhistathA tatra saMketakaraNAt anyathA gauravA'zakti-vaiphalyadoSaprasaGgAt / tathA~hi-yadi yAvanto bhAvA vivakSitaikakAryanirvartanasamarthAsteSu tAvantaH zabdA nivezyante tadA gauravadoSaH, na caiSAmasAdhAraNaM rUpaM nirdeSTuM zakyamiti azaktidoSaH, utprekSitasAmAnyAkAreNa nirdeze varaM 'paTaH' ityekayaiva zrutyA pratipAdanaM kRtam na ca kiJcit phalamasya pratyekaM pRthagabhidhAnaprayAsasya pazyAma iti vaiphalyadoSaH / samastyena tvabhidhAne sati vyavahAralAghavAdirguNa ityekArthakriyAkAriSu anekeSu ekazabda20 saMketa upapannaH sakalavastuvivakSAyAM 'jagat' 'tribhuvana' 'vizva' Adizabdavat / evam ekavacanAdikaM sAMketikaM vyavahAralAghavArthamupAdIyamAnaM na vAstavaM tayorbhedaM prasAdhayati / viziSTAvasthA prAptAnAM cANUnAmindriyagrAhyatvAd atIndriyatvamasiddhamiti na avayavyabhAve pratibhAsaviratiprasaktirdUSaNam na hi sarvadaiva indriyAtikrAntasvarUpAH paramANavaH kSaNikavAdibhirabhyupagamyante teSAM sarvadaika 1 pR0 659 paM0 7 / 2 "prathamebhyazca tantubhyaH paTasya yadi sAdhyate / medaH sAdhanavaiphalyaM durnivAraM tadA bhavet // prAptAvasthAvizeSA hi ye jAtAstantavo'pare / viziSTArthakriyAsaktAH prathamebhyo'vilakSaNAH" // - tattvasaM0 kA0 579-580 pR0 194 / 3 - dhyate tat si - bha0 mAM0 / "yadi prathamAvasthAbhAvibhyo'samadhigatapaTAkhyAnebhyastantubhyaH paTasya bhedaH sAdhyate tadA siddhaM sAdhyate" - tattvasaM0 pakSi0 pR0 194 paM0 14 / 4 "ekakAryopayogitvajJApanAya pRthak zrutau / gauravA'zaktivaiphalya doSatyAgAbhivAJchayA // sAkalyenAbhidhAnena vyavahArasya lAghavam / manyamAnaiH kRtA yeSu vAgekA vyavahartRbhiH // tebhyaH samAnakAla paTo naiva prasidhyati / vibhinnakartRsAmarthyaparimANAdidharmavAn // - tattvasaM0 kA0 581-583 10 194 / 5 "yAvatA sa evAyaM tantuvyatirekI paTo na siddhaH tadbhedasyaiva prasAdhayituM prastutatvAt " - tattvasaM0 pakSi0 pR0 194 paM0 27 - 6 "na ca 'paTaH' 'tantavaH' iti saMjJAmAtrAd vastUnAM bhedaH " - tattvasaM0 paJji0 pR0 195 paM0 1 / 7 " tathAhi - tatra yAvantaH padArthA vivakSitaikakAryasAdhanayogyAstAvanta eva zabdAH prayoktavyA iti gauravadoSaH / na cApyeSAmasAdhAraNaM rUpaM zakyaM nirdeSTumityazaktidoSaH / utprekSitasAmAnyAkAreNa ca nirdeze kramekayaiva zrutyA pratipAdanam na cAsya pRthakpRthakpratipAdanaprayAsasya kiJcit phalamupalabhyate iti vaiphalyadoSaH " - tattvasaM 0 paJji0 pR0 19507-10 / 8 "sAmastyena tvabhidhAne kRte sati vyavahAralAghavaM guNaH " - tattvasaM0 paji0 pR0 195 paM0 11 / 90 6590 12 Ti0 7 / 10 "anyonyAbhisarAzcaivaM ye jAtAH paramANavaH / naivAtIndriyatA teSAmanyAnAM ( manyeSAM ) mocaratvataH // nIlAdiH paramANUnAmAkAraH kalpito nijaH / nIlAdipratibhAsA ca vedyate cakSurAdidhIH" // - tattvasaM0 kA0 584-585 pR0 195 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / 663 svabhAvatAvirahAt / tataH parasparAvinirbhAgavartitayA sahakArivazAdutpannAH paramANava eva adhyakSaviSayatAmupayAntItyabhyupagantavyam anyathA vijAtIyAnAM dravyA'nArambhakatvAt pavikataptopala - hemasUtAderupalambho na syAt / na ca tatra saMyogasyopalabhyatA, adRSTAzrayasya tasyApi upalambhAviSayatvAt vAyvAkAzasaMyogavat / nanu paurvAparyAdidigbhedena paramANavo vyavasthitAH na ca te tadrUpeNa upalabhyanta iti kathamadhyakSataiSAm ? naH sarvaikArAnubhave'pi yatraivAMze abhyAsAdikAraNasadbhAvAnni- 5 zcayastatraivAdhyakSaviSayatAvyavasthApanAt anyatra tu gRhItasyApi vyavahArAyogyatvena nizcayAnutpatteragRhItakalpatvAt / nanuM avayavyabhAve bahuSu paramANuSu akSavyApAreNa 'ekaH paTaH' iti kathaM pratyayaH ? na; anekasUkSmatarapadArthasaMvedanataH 'ekaH' iti vibhramotpatteH pradIpAdau nairantaryotpannasadRzAparAparajvAlAdipadArthasaMvedane'pi ekatvavibhramavat / nanu bhedena anupalakSyamANAH paramANavaH kathamadhyakSAH ? na; vivekena anavadhAryamANasya anadhyakSatve pradIpAdau pUrvAparavibhAgena anupalakSyamANe anadhyakSatA - 10 prasakteH avayavavivekena vA'gRhyamANo'pi avayavI kathaM tathApratyakSatveneSTaH ? yadi ca nIlAdinirbhAse nA'NavaH pratibhAnti tadA vAhyArthavAdinA nIlAdijJAnaM nirviSayaM vA'bhyupagamyeta, saviSayaM vA ? na tAvannirviSayam, vijJAnamAtratAprasakteH / saviSayatve'pi nAtmamAtraviSayam, vijJAnavAdaprasaktereva / bAhyaviSayatve'pi nIlAdirviSayaH sthUlarUpatayA pratibhAsamAna ekaH, aneko vA ? eko'pi avayavairArabdhaH, anArabdho vA ? tatra na tAvat ayamubhayarUpo'pi eko 15 yuktaH, sthUlasya ekasvabhAvatvavirodhAt / tathAhi yadi sthUlamekaM syAt tadA ekadezarAge sarvasya rAgaH prasajyeta, ekadezA''varaNe ca sarvasya AvaraNaM bhavet raktA'raktayoH AvRtA'nAvRtayozca bhavadabhyupagamena ekatvAt / na ca parasparaviruddhadharmAdhyAse'pi ekatvaM yuktam atiprasaGgAt, tathA'bhyupagame vA vizvamekaM dravyaM syAt tatazca sahotpattyAdiprasaGgaH / na caikadezAvaraNe sarvamAvRtamupalabhyate ityadhyakSavirodhaH / anumAnavirodho'pi / tathAhi yad viruddhadharmAdhyAsitaM na tad ekam, 20 yathA azva - mahiSAdikamupalabhyamAnA'nupalabhyamAnasvarUpam, AvRtA'nAvRtasvarUpeNa ca viruddhadharmAdhyAsitaM sthUlamiti vyApakaviruddhopalabdhiH / sarvasya ekatvaprasaGgo viparyaye bAdhakaM pramANam / "ekasmin bhedAbhAvAt sarvazabdaprayogAnupapattiH " [ ] iti udyo 1 "paurvAparya vivekena yadyapyeSAmalakSaNam / tathA'pyadhyakSatA'bAdhA pAnakAdAviva sthitA " // - tattvasaM0 kA0 586 pR0 195 / 2 " tathAhi-- pAnake taptopale sUtahemAdau ca mitre paramANava eva tathopalabhyante " - tattvasaM0 paji0 pR0 196 2 / 3 " sarveSAmeva vastUnAM sarvavyAvRttirUpiNAm / dRSTAvapi tathaiveti na sarvAkAranizcayaH // akalpanAkSagamye'pi niraMze'rthasya lakSaNe / yadbhedavyavasAye'sti kAraNaM sa pratIyate" // - tattvasaM0 kA0 587-588 pR0 196 / 4 "samAna jvAlAsaMbhUteryathA dIpena vibhramaH / nairantarya sthitAnekasUkSmavittau tathaikadhA " // - tattvasaM0 kA0 589 pR0 197 / 5 " vivekAlakSaNAt teSAM no cet pratyakSateSyate / dIpAdau sA kathaM dRSTA kiM veSTo'vayavI tathA" // -- tattvasaM0 kA0 590 pR0 197 / 6 " etAvattu bhavedatra kathameSAM na nizcaye / nIlAdiparamANUnAmAkAra iti gamyate // tadapyakAraNaM yasmAnnaiva jJAnamagocaram / na caikasthUlaviSayaM sthaulyaikatvavirodhataH " // - tattvasaM0 kA0 591-592 pR0 197 / 7 " sthUlasyaikasvabhAvale makSikApadamAtrataH / pidhAne pihitaM sarvamAsajyetA'vibhAgataH // rake ca bhAga ekasmin sarvaM rajyeta raktavat / viruddhadharmabhAve vA nAnAtvamanuSajyate " // - tattvasaM 0 kA 0 593 - 594 pR0 198 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 tRtIye kANDe - karaH / tathAhi - sarvazabdo'nekArthaviSayaH, na ca avayavI nAnAtmA iti kathaM tatra sarvazabdaprayogaH yena ekadezAvaraNe sarvAvaraNaprasaktirityucyeta ? asadetat; yato ya eva vastrAdayo bhAvA loke prasiddhAsta eva bhavadbhirapi avayavitvena kalpitAH, taMtra ca 'sarva vastraM raktam' ityAdiko loke sarvaikazabdaprayogaH prasiddha eveti kathaM tatra tatprayogAnupapattiH ? yadarthavivakSAyAM raktAdizabdaprayogo loke tasyAmeva 5 asmAbhirapi tatpratItimanusRtya bhavatAM virodhapratipAdanAya 'sarva' AdizabdaprayogaH kriyate iti kathamasyAnupapattiH ? kiJca, sthUlasya ekatvamabhyupagacchato bhavata eva ayaM doSaH nAsmAkam tadanabhyupagamAt / na ca paTakAraNeSu tantuSu upacArataH paTAbhidhAnapravRtteH 'sarva' Adi zabdaprayogAnupapattirdoSaH parasyApi na bhaviSyatIti vaktavyam, evaM sarvadaiva bahuvacanaprayogApatteH / na hi bhavadabhyupagamena bahuSu ekavacanamupapattimat / na ca avayavigatAM saMkhyAmAdAya paTAdizabdastadavayaveSu 10 tantvAdiSu aparityaktAtmAbhidheyagataliGgAdirvartata iti vAcyam, asya vyapadezasya gauNatve skhalavRttitayA'gauNAd bhedaprasakteH na cAsAvasti / tathAhi - 'raktaM sarva vastram' ityatra naivaM buddhi: - 'na vastraM raktam, kintu tatkAraNabhUtAstantavaH' iti / kiJca bhedenopalabdhayoga- vAhIkayormukhyopa caritazabdadviSayatA saMbhavati / na ca avayavA'vayavinoH kadAcid bhedenopalabdhiriti nAtropacaritazabdaprayogo yuktaH / 15 zaMkarasvAmI atrAha -- " 'vastrasya rAgaH' kuGkumAdidravyeNa saMyoga ucyate, sa ca avyApyavRttiH tata ekatra raktena sarvasya rAgaH na ca zarIrAderekadezAvaraNe sarvasya AvaraNaM yuktam" [ iti, asadetatH yato yadi paMTAdirniraMzamekaM dravyam tadA kiM kuGkumAdinA tatra avyAptam yena ] 1 etadudyotakaramataM vArtike zabdAntareNetthaM pratibhAti - " yat punaretad avayavI avayaveSu vartamAna ekadezena vartate kRtsno vA vartata iti ? tanna ekasmin bhedAbhAvAd bhedazabdaprayogAnupapatterapraznaH // 11 // ekasmin bhedAbhAvAd bhedazabdaprayogAnupapatterapraznaH / kRtsnamiti ca ekadeza iti ca bhedaviSayAvetau zabdau na caitA - vekasminnupapannau--anekasyAzeSatA kRtsnazabdasyArthaH azeSasya kasyacidabhidhAnamekadezazabdasya / na caitad ihopapadyate iti / tasmAnnAvayavini kRtsnazabdo nApyekadezazabda iti" - 4 - 2 - 11 nyAyavA0 pR0 505 paM0 4-12 / " ekasmin kRtsnaikadezazabdAsaMbhavAdapraznaH" ityAdyapi avayavasAdhanavArtikamatrAvagantavyam - nyAyavA0 pR0 214 paM0 13 / "udyotakarastvAha - ekasmin bhedAbhAvAt sarvazabdaprayogAnupapattiriti " - tattvasaM0 paJji0 pR0 1980 14 / 2 "nanu caikakhabhAvatvAt sarvazabdo'tra kiMkRtaH / sa hyanekArthaviSayo nAnAtmAvayavI na ca " // -- tattvasaM0 kA0 595 pR0 198 / 3 " nanu ye lokataH siddhA vAso - deha - nagAdayaH / ta evAvayavivena bhavadbhirupavarNitAH // raktaM vAso'khilaM sarvaM niHzeSaM nikhilaM tathA / tatrecchAmAtra saMbhUtamiti sarve prayuJjate // tathAvidhavivakSAyAmasmAbhirapi varNyate / sarvaM syAd raktamityAdi nirnibandhA hi vAcakAH " // -- tattvasaM0 kA0 596-598 pR0 198 / 4 "tatra ca loke sarvaikadezazabdayoH pravRttiH prasiddhaiva / tathA ca vaktAro bhavanti - sarvaM vAso raktamityAdeH" - tattvasaM0 paJji0 pR0 199 paM0 1 / nAsmAkam na hi asmAbhiH sthUlasyaikatvamiSyate" - tattvasaM0 pakSi0 pR0 199 paM0 4-5 / 5 "api ca bhavata evAyaM sthUlasyaikatvamabhyupagacchato doSaH 6 "bhAktaM tadabhidhAnaM ced vacomedaH prasajyate / na ca buddhervibhedosti gauNa - mukhyatayeSTayoH" // - tattvasaM0 kA0 599 - pR0 199 / 7 " nanu cetyAdinA zaMkarakhAminaH parihAramAzaGkate - ce nanu cAvyApyavRttitvAt saMyogasya na raktatA / sarvasyAsajyate nApi sarvamAvRtamIkSyate" // -- tattvasaM0 kA0 600 pR0 199 / 8 " nanu cAnaMzake dravye kimavyAptaM vyavasthitam / svarUpaM tadavasthAne bhedaH siddho'ta eva vA // bahudezasthitistena naivaikasmin kRtAspadA / tataH siddhA paTAdInAmaNubhyo'nekarUpatA" // - tattvasaM kA0 601-2 pR0 199-200 / 9 paTAdi ni - vA0 bA0 / "yadi hi paTAdirekameva dravyam" - tattvasaM0 paji0 pR0 200 paM0 3 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / saMyogo'vyApyavRttirbhavet ? atha avyAptamapi kiJcid rUpaM tatrAvasthitaM tadA tayorbhedaH vyAptA'vyAptayorviruddhadharmAdhyAsata ekasvabhAvatvAyogAt / na ca pRthutaradezAvasthAnamekasya yuktam niraMzatvAt, anyathA sarvatra sthUlasUkSmAdibhedo na syAt ekatvena avizeSAt / na cAlpabahvavayavA - rambhAdikRto'sau vizeSo'vayavAnAm tathAbhede'pi avayavinAM niraMzatayA parasparaM vizeSAbhAvAt, avayavAlpabahutvagrahaNakRte ca sthUlAdivyavahAre avayavamAtrameva abhyupagataM dRzyatvena syAt 5 sthUlAdivyatirekeNa anyasya adRzyamAnatvAt / kiJca, avayavAlpabahutvakRte tathAbhede avayavA eva tathA tathA utpadyamAnA alpabahutarAH sthUlasUkSmAdivyavasthAnibandhanaM bhaviSyanti kiM tadArabdhAvayavikalpanayA tasya kadAcidapi adRSTasAmarthyatvAt ? kiJca, avyApyavRttiH saMyoga iti yadi 'sarva dravyaM na vyApnoti' ityayamarthastadA dravyasya 'sarva' zabdAviSayatvAbhyupagamAd ayuktaH / atha tadekadezavRttiH, tadasaMgatam ; tasya ekadezAsaMbhavAt / na ca 'tadArambhake avayave vartate' ityarthaprakalpanA, 10 avayavAnAmeva raktatvAt tadavayavirUpasya araktatvaprasakteryugapad raktA'raktarUpadvayopalabdhiH prasajyeta / kiJca tadArambhako'pi avayavo yadi avayavirUpastadA saMyogasya avyApyavRttitayA tatrApi ekadezavRttitvamiti tulyaH paryanuyogaH / atha aNurUpastadA aNUnAmatIndriyatvAt tadAzritaH saMyogo'yatIndriya eveti na raktopalambho bhavet / na ca yathA aGgulirUpasya AzrayopalabdhAvevopalabdhirvyAptistathA saMyogasya AzrayopalabdhAvevopalabdhirna vidyate iti avyApyavRttirasAvucyate iti 15 vaktavyam, saMyogasyApi AzrayAnupalabdhAvanupalabdheH anyathA ghaTa-pizAcasaMyogasyApi upalabdhiH syAt / evaM ca aGgulirUpavad rAgasyApi adRSTrAzrayasya anupalabdherAzrayopalabdhAvevopalabdhiriti vyApyavRttirasAvapi syAt / atha arakteSvavayaveSu samavetasya dravyasyopalabdhAvapi na rAgasya saMyogasvabhAvasyopalabdhirityAzrayopalabdhau nAsyopalabdhirityavyApyavRttittvam naH raktAraktAvayavasamavetasya avayavina ekatvAt rakte'pyavayave rAgasya tadvAreNa anupalabdhiprasaGgAt Azrayopalambhe'pi tasyA - 20 'nupalambhAt / na cAnyaH saMyogagrahaNopAyaH AzrayopalambhAt samasti tato naikarUpo viSayo yuktaH / anekarUpo'pi aNusaMcayAtmaka evaM sAmarthyAt siddha: vidyamAnAvayavasya ekatvAyogAt / tataH paTAdInAM paramANurUpatvAd nIlAdiH paramANUnAmAkAraH siddhaH sthUlarUpasyaikasya aparasya viSayasyAsaMbhavAt / nai ca 'paramANu' iti vyapadezaH sthUlasyaikasyA'bhAve ayuktaH, kalpitasthUlApekSayA'pi tadvyapadezasya saMbhavAt / tato na sthUlamekaM dravyamavayavA'nArabdhamapi ghaTate tadArabdhaM tu sutarAma - 25 saMbhavi / tathA ca yad anekam na tad ekadravyAnugatam, yathA ghaTa- kuTyAdayaH, aneke ca tantvAdayaH iti vyApakaviruddhopalabdhiH / yadvA-yed ekam na tad anekadravyAzritam, yathA ekaparamANuH, ekaM ca avayavisaMjJitaM dravyamiti vyApakaviruddhopalabdhiprayogaH prasaGgasAdhanarUpaH / prayogadvaye'pi avayavino'vayaveSu vRttyanupapattirviparyaye bAdhakaM pramANam / sa ca ekAvayavakroDIkRtena vA svabhAvena 1 " teSAmavayavAlpabahutvagrahaNakRte vizeSe'vayavamAtramevAbhyupagataM syAt tatraiva sthUlAdivyavahArAt tatazcANumAtrameva dRzyatvenAbhyupetaM syAt / sthUlasUkSmA (kSma ?) vyatirekeNAnyasya (syA ? ) dRzyamAnatvAt " - tattvasaM0 paJji0 pR0 200 paM0 11-13 / 2- labdhivyA - vA0 vA0 A0 | " syAnmataM yathA vyAptiraGgulirUpasyAzrayopalabdhAvevopalabdhirucyate" - tattvasaM0 paJji0 pR0 200 paM0 19-20 / 3 pR0 659 paM0 12 Ti0 7 / 4 "avijJAtArthatattvastu piNDamekaM ca manyate / lokastatkalpitApekSaH paramANurihocyate // nimittanirapekSA vA saMjJeyaM tAdRzi sthitA / saGketAnvayinI yadvannirvitte'pIzvarazrutiH" // tattvasaM0 kA0 603-604 pR0 201 / 5 " ekAvayavyanugatA naiva tantu karAdayaH / anekatvAd yathA siddhAH kaTa-kuTya-kuTAdayaH // yadi vAbhimataM dravyaM nAnekAvayavAzritam / ekatvAdaNuvad vRtterayuktirbAdhikA pramA" // - tattvasaM0 kA0 605-6060 201 / 6 " taddhakavRttibhAjaiva rUpeNAvayavAntare / varteta yadi vA'nyena na prakArAntaraM yataH // tatra tenaiva nAnyatra vRttirasyAvakalpate / tena kroDIkRtalena nAnyathA tatra vRttimat" // 665 ----tattvasaM0 kA0 607-608 50 201-202 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDeavayavI avayavAntare vartate, uta svabhAvAntareNa prakArAntarAsaMbhavAt ? yadi tenaiva iti pakSaH, sana yuktaH; tasya tenaiva avayavena kroDIkRtatvAt anyatra vartitumazakteH, zaktau vA tatrA'vayave tasya sarvAtmanA vRttyanupapattiH aparasvabhAvAbhAvAnna tasya aparAvayavavRttikhabhAvaH, tadbhAve vA ekatvahAniprasakteH / tathAhi-yat ekakoDIkRtam na tat tadaiva anyatra pravartate, yathA ekabhAjanakroDI5 kRtamAmrAdi na tadaiva bhAjanAntaramadhyamadhyAste, ekAvayavakroDIkRtaM ca avayavikharUpam iti vyApakaviruddhopalabdhiH / ekAvayavasaMbaddhakhabhAvasya ataddezAvayavAntarasaMbaddhakhabhAvatA'bhyupagame tadavayavAnAmekadezatAprasaktirviparyaye bAdhakaM pramANam / ekadezatAyAM ca aikAtmyam avibhaktarUpatvAt, vibhaktarUpAvasthitau ca ekadezatvaM na syAt / atha svabhAvAntareNa avayavAntare vRttistadA eko'nekavRttirna syAt svabhAvabhedAtmakatvAd vastubhedasya anyathA tadayogAt / 10 "'avayavI avayaveSu vartate' iti samavAyarUpA prAptirucyate" [ ] iti uddyotakarA'bhyupagame'pi 'kimekAvayavasamavetenaiva svabhAvena avayavAntareSu vartate, atha anyena' iti vicAraH samAna eveti kRtsnaikadezazabdAnuccAraNe'pi vRttyanupapattiryuktA, taduccAraNe'pi sA yuktaiva / tathAhi-yadi sarvAtmanA pratyekamavayaveSu avayavI varteta tadA yAvanto'vayavAstAvanta eva 1 "naiva dhAtryantarakoDamadhyAste hi yathA zizuH / ekakoDIkRtaM dravyaM nAzrayeta tathA'param" // -tattvasaM0 kA0609 pR. 202 / 2 "tatsaMbaddhakhabhAvasya hyataddeze'pi vRttitaH / prAptaM tadekadezavamaikAtmyaM cAvibhAgataH // anyenaivAtmanA vRttau naiko'nekavyavasthitaH / sidhyet khabhAvabhedasya vastubhedAtmakatvataH" // -tattvasaM0 kA0610-611 pR. 202 / 3 "tasmAd AzrayAzritadharminirdezamAtramavayavyavayaveSu vartata iti / kA punariyaM vRttiH? ekasyAnekatrAzrayAzritabhAvalakSaNA prAptiH"-nyAyavA0 pR. 214 paM0 22-tathA pR0 505 paM0 20 / "udyotakarasvAha-AzrayAzritadharmanirdezamAtrametat avayavyavayaveSu pravartata iti / AzritabhAvalakSaNA hi samavAyarUpA prAptirucyata iti |"-tttvsN0 paji0 pR. 202 paM0 26- / 4 "samavAyAtmikA vRttistasya teSviti cennanu / tasyAmapi vicAro'yaM kopenaiva prdhaavti"|| -tattvasaM0 kA0 612 pR. 203 / 5 "yadvA sarvAtmanA vRttAvanekatvaM prasajyate / ekadezena cAniSTA naiko vA na kvacicca sH|| -tattvasaM0 kA0 613 pR. 203 / "api caiko'nekatra vartata iti pratijAnAno nAnuyoktavyaH kasmAt ? ubhayena vyAghAtAt-ekamanekatra vartate iti bruvANaH kimekadezena vartate uta sarvAtmanA iti nAnuyoktavyaH / kasmAt ? ubhayena vyAghAtAt yadi ekamanekatra vartamAnaM pratyavayavaM sarvAtmanA vartate naikamanekatra vartate anekamanekatra vartata ityApannam / evaM cAnuyoge'dhikaraNavyAghAtaH / athaikamanekatra vartamAna pratyavayavamekadezena vartate tathApi naikamanekatra vartata iti prAptam anekamanekatra vartata ityApannam / ye ca ta(tra) ekadezAH pratyekamavayaveSu vartante te'vayavina iti prAptam / etasmin pakSe naikamanekatra vartate kiM tarhi ? anekamanekatreti / atha pratyeka parisamApyA vartata iti ayamartho'nekamanekatra vartata iti" ityAdi-nyAyavA0 pR. 215503-13 / tathA "kRtsnaikadezAvRttikhAdavayavAnAmavayavyabhAvaH // 7 // avayavA avayavini vartamAnAH kRtsnena vartante ekadezena vA ? tatra tAvadavayavA avayavini kRtsne na vartante avayavAvayavinoH parimANabhedAt / alpaparimANo'vayavo mahAparimANazcAvayavIti alpaparimANena mahAparimANasyAvyAptiH ekadravyazca avayavaH prApnoti ekAvayavivRttitvAt / na caikadravyaM dravyamavinazyadAdhAramasti / nApi avayavyekadezena vartate na hi asyAnye avayavA ekadezabhUtAH santi / tasminnapi caikadezena vartamAno'vayavaH kimekadezena vartate kRtsnena veti pUrvavat prasaGgaH" ityAdi -nyAyavA0 pR0 503 paM. 9-19 / avayavinaH pratyavayavamekadezena vRttiH kAsayena vA prakArAntarAbhAvAt ? na tAvadekadezena vRttiH avayavavyatirekeNAsyaikadezAbhAvAt / kAryena vRttau vA avayavAntare vRttyabhAvaH ekAvayavasaMsargAvacchinne kharUpe avayavAntarANAmanavakAzAta tatsvarUpavyatirekeNa cAsya kharUpAntarAbhAvAt" ityAdi-prazasta. kaM0 pR. 42 paM0 17-20 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 667 avayavinaH syuH svabhAvamedamantareNa pratyavayavaM tasya sarvAtmanA vRttyanupapatteH / evaM ca yugapadanekakuNDAdivyavasthitabilvAdivad anekAvayavyupalabdhiprasaktiH / atha ekadezena asau teSu vartate iti navasthAprasaktiH teSu api avayaveSu vRttau aparaikadezavattikalpanayA / atha yairekadezairavayavI avayaveSu vartate te tasya svAtmabhUtA iti nAnavasthA tarhi tadvat pANyAdayo'pi avayavAstasya khAtmabhUtAH kiM nA'bhyupagamyante ? tathA'bhyupagame cAparAvayavaprakalpanA na syAt avayavapracayA-5 tmakatvAt tsy| nanvidaM prasaGgasAdhanam, khatantrasAdhanaM vA? svatantrasAdhane avayavino'prasiddharAzrayAsiddhatvAdidoSaH / na ca vRtyA parasya sattvaM vyAptam yena tannivRttau tatsattvavyAvRttirbhavet vRttyabhAve'pi rUpAdeH pareNa sattvAbhyupagamAt / ekadezena sarvAtmanA vA avayavino vRttipratiSedhe vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAnalakSaNatvAt prakArAntareNa vRttirabhyupagatA syAt / yathA ca vRttidvayamupalambhAdabhyupa-10 gamyate tathA avayavini vRtterupalambhAt prakArAntareNa aso kiM nAbhyupagamyate? vRttizca samavAyaH tasya sarvatraikatvAt niravayavatvAcca kRtsnaikadezazabdAviSayatvam / atha prasaGgasAdhanam tadapi avayavinaH vRttezca anupalambhe'yuktam / na ca parasya bhavato vA kAruyaikadezAbhyAmanekasmin ekasya vRttirupalabdhigocaraH yasyA asaMbhavAd avayavidravyamasat syAt / atha evaMbhUtA vRttiH kvacid upalabdhA tadA avayavinyapi sA bhaviSyatIti na tatpratiSedho yuktaH, vRttimAtrasya cAnupalambhe 15 'ekadezena sarvAtmanA vA' iti vizeSapratiSedho'nupapannaH siddha dharmiNi tasyopapatteH dharmyasiddhau ca tasyaiva pratiSedho vidheyaH tenaitAvadeva vaktavyam 'vRttireva nAsti' iti, na caitadapi yuktam / adhyakSata eva avayaveSu avayavino vRttisiddheH / tathAhi-indriyavyApAre sati 'iha tantuSu paTaH' iti buddhirabAdhitarUpopajAyata eva / na ca abAdhitarUpAyA asyA apratyakSatvaM yuktam rUpAdiskhalakSaNagrAhiNo'pyadhyakSasya anadhyakSatAprasakteH-avizeSAt , asadetat ; yato nemasmAbhiH svatantrasAdhanamabhidhI-20 yate kintu prasaGgasAdhanam , tasya ca 'vyApyavyApakabhAvasiddhau vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyakaH vyApakanivRttirvA vyApyanivRttyavinAbhAvinI' ityetatpradarzanaphalasya pravRttiyuktaiva / vyApyavyApakabhAvasiddhizcAtra lokaprasiddhaiva bhavatA'bhyupagamanIyA / lokazca kasyacit sarvAtmanA vRtti kutracibhyupagacchati, yathA-zrIphalasya kuNDAdau, kvacicca kasyacid ekadezena, yathA-anekapIThAdhizayitasya caitraadeH| yatra ca prakAradvayaM vRttAvRttaM tatra vRtterabhAva eva kathaM na vyAptisiddhiryenAtra 25 prasaGgasAdhanasyAvakAzo na syAt ? nirastA ca prAgeva anekasmin ekasya vRttiH na punaH pratipAdyate / yacca adhyakSata eva vRttiH siddhA 'iha idam' iti akSAnusAribuddhayutpatteH, tdpysNgtm| yato na 'iha tantuSu paTaH' itivikalpikA'pi loke buddhiH pravartate kiM tarhi ? 'paTe tantavaH' iti / na cA'dhyakSe tantusamavetaM vyatiriktaM paTAdidravyamavabhAsate / na ca vivekena apratibhAsamAnasya 'idda 1-me vApa-vA0 bA0 / "evaM hi sati eko'vayavI na syAd avayavapracayamAtrarUpatvAt tasya tathA ca sati dRSTapANyAdisamudAyamAtrAtmaka evAstA vastu kimaparastasya khAtmabhUtairavayavaiH parikalpitaiH"-tattvasaM0 paji. pR0 2.3 paM018-1 2" "khAtabyeNa' ityAdinA zaGkarasvAminaH parihAramAzaGkate khAtacyeNa prasaGgena sAdhanaM yat pravartate / svayaM tadupalabdhau hi satyAM saMgacchate na tu // na ca kAlaryaikadezAbhyAM vRttiH kvacana lkssitaa| yasyA asaMbhavAd dravyamasat syAdaparo'pi ca // dRSTau vA kvacidetasyA dravyAdAvanivAraNam / atha tasminnadRSTau tu bhede prazno na yujyate // etAvat tu bhaved vAcyaM vRttinAstIti tacca na / yuktaM pratyakSataH siddherihedamiti buddhitaH // pratyakSaM na tadiSTaM ced bAdhakaM kiJciducyatAm / rUpAdicetaso'pi syAnnaiva pratyakSatA'nyathA" // -tattvasaM. kA. 614-618 pR. 203-204 / 3-didoSaH vR. A0 / "sa hyAha-khAtavyeNa prasaGgamukhena vA yat sAdhanaM kriyate tat khayamupalabdhau satyAM saMga. cchate anyathA hyasiddhatA doSaH syAt"-tattvasaM0 paji. pR0 204 paM0 7-8 / / 4 "tadatra vRttirnAstIti prAgabhedena sAdhitam / ihetyasti na ca jJAnaM tadrUpApratibhAsanAt" // -tattvasaM* kA0 619 pR. 204 / 5 pR0 666 paM0 13 / 60 pR. paM0 18 // 86 sa0pra0 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 tRtIye kANDeidaM vartate' iti buddhiviSayatA na hi vivekena apratibhAsamAne kuNDAdau badarAdike 'iha kuNDe badarANi' iti pratyayaH prAdurbhavati / yadapi 'kAtmyaikadezAbhyAM vRttina kvacidupalakSitA' iti, tadapyasaMgatam ; baidarAdeH kuNDAdau sarvAtmanA, vaMzAderekadezena stambhAdau vRtterupalakSaNAt / yadapi uktamuddyotakareNa-"ekasmin avayavini kRtsnaikadezazabdapravRttyasaMbhavAt ayukto'yaM praznaH-'kimeka5 dezena vartate, atha kRtsno vartate' iti / 'kRtsnam' iti hi khalvekasya azeSAbhidhAnam, 'ekadezaH' iti ca anekatve sati kasyacidabhidhAnam , tAvimau kRtsnaikadezazabdau ekasminnavayavini anupapannau" [2-1-32 nyAyavA01 iti, tadapi pratyaktaM prAktananyAyenaiva / tathA ca 'kRtsnaH paTaH kuNDe vartate, ekadezena vA' ityevaM paTAdiSu kRtsnaikadezazabdapravRttidRzyata eva / na ceyamupacaritA, askhaladRttitvAt / na ca zabdapravRttyanupapattimAtrapreraNayA vastvarthasya pratiSedhaH zakyate vidhAtum , tatra tacchabdA10 pravRttAvapi vyAptyavyAptizabdayoH pravRttyupapatteH / tathAhi-'avayavI avayaveSu vartamAnaH pratyavayavaM kiM vyAtyA vartate, uta avyAtyA' ityevaM vivakSitArthAbhidhAne na kaMcid doSamutpazyAmaH / tanna nityAnityarUpapRthivyAdicatuHsaMkhyaM dravyamupapattimat / __ AkAzAkhyaikanityadravyaprasiddhaye zabdaM guNatvAlliGgatvena pratipAdayanti / tathA ca pareSAM prayogaH-ye vinAzitvotpattimattvAdidharmAdhyAsitAH te kvacid AzritAH, yathA ghaTAdayaH, tathA ca 15zabdAH, tasmAdebhirAzritaiH kvacid bhavitavyam, yazcaiSAmAzrayaH sa pArizeSyAd AkA nAyaM zabdaH pRthivyAdInAM vAyuparyantAnAM guNaH, adhyakSagrAhyatve sati akAraNaguNapUrvakatvAt , ye tu pRthivyAdInAM caturNA guNAste bAhyendriyAdhyakSatve sati akAraNaguNapUrvakA na bhavanti, yathA rUpAdayaH, na ca tathA zabdaH / evam 'ayAvadravyabhAvitvAt' 'AzrayAd bheryAderanyatropalabdhezca' ityAdayo hetavo draSTavyAH / sparzavatAM yathoktaviparItA guNA uplbdhaaH| 'pratyakSatve sati' iti ca 20 vizeSaNaM paramANugataiH pAkajaiH anaikAntikatvaM mA bhUt ityupAttam / na ca AtmaguNaH ahaMkAreNa vibhaktagrahaNAt bAhyendriyAdhyakSatvAt AtmAntaragrAhyatvAcca, buddhyAdInAmAtmaguNAnAM tadvaiparItyopalabdheH / na dik-kAla-manasAm zrotragrAhyatvAt / ataH pArizeSyAd guNo bhUtvA AkAzasya liGgam / AkAzaM ca zabdaliGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAcca ekam vibhu ca sarvatropalabhyamAnaguNa tvAt samavAyitve sati anAzritatvAcca dravyam, akRtakatvAnnityam / 25 parAM'paravyatikara-yogapadyA'yogapadya-cira-kSiprapratyayaliGgaH kAlo dravyAntaram / tathAhi 1 pR. 667 paM0 13 tathA paM. 9 Ti. 2 // 2 "kRtsnaikadezazabdAbhyAmayaM cArthaH prakAzyate / nairaMzyenAsya kiM vRttiH kiM vA tasyAnyathaiva sA // yathA pAtrAdisaMsthasya zrIphalAderyathA'thavA / anekAsanasaMsthasya caitrAderupalakSitA" // -tattvasaM0 kA0 620-621-pR0 205 / 3"ekasmin kRtsnaikadezazabdAsaMbhavAdapraznaH-kimavayavyekadezena vartate atha kRtsnenaiva vartata iti na yuktaH praznaH-nAva. yavI kRtsno naikadezaH / kRtsnamiti khalu anekasyAzeSasyAbhidhAnam / ekadeza iti cAnekale sati kasyacidabhidhAnam / tAvimau kRtsnaikadezazabdAvekasminnanupapannau" ityAdi-nyAyavA0 pR. 214 paM0 13- / tathA pR0 505506-12 / "vRttyanupapattezca naikatrAvayave kAsayenAvayavI vartate / teSvapi kathaM vartate ? anyairekadezaiH teSvapi anyairiti nAstyanyaH" ityAdi-nyAyamaja A0 9 pR. 549 paM0 12-13 / 4"evaM vAyuparyantaM caturvidhaM dravyamapAstam AtmAkhyaM tu prAgevAtmaparIkSAyAM nirastam / idAnImAkAza-kAla-digamanasA pratiSedhArthamAha-"tattvasaM0 paji. pR. 20550 20 / 5 "samAzritAH kvacicchabdA vinAzivAdihetutaH / ghaTha-dIpAdivat taca kila vyoma bhvissyti"|| -tattvasaM. kA. 622 pR. 205 / "AdityAdikriyAdravyavyatirekanibandhanam / parAparAdivijJAnaM ghaTAdipratyayo yathA // valIpalitakArkazyagatyAdipratyayAdidam / yato vilakSaNaM hetuH sa ca kAlaH kileSyate" // -tattvase0 kA0 623-624 pR. 206 / "dravyazabdena valIpalitAdayo grahItavyAH / paraH pitA aparaH putraH yugapat ciram kSipram kriyate kRtaM kariSyate ceti yadetat parAparAvijJAnam" ityAdi-tattvasaM0 paji0 pR0 206 paM0 14-15 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 669 'paraH pitA' 'aparaH putraH' 'yugapat' 'ayugapat' vA tathA, 'ciram' 'kSipram' vA 'kRtam' 'kariSyate' vA iti yat parA'parAdijJAnam tat AdityAdikriyA-dravyavyatiriktapadArthanibandhanam, tatpratyayavilakSaNatvAt , ghaTAdipratyayavat / yo'sya hetuH sa pArizeSyAt kaalH| yataH na tAvat parA'parAdipratyayaH digdezakRto'yam, sthavire aparadigbhAgAvasthite'pi 'paro'yam' iti pratyayotpatteH / tathA, yUni paradigbhAgAvasthite'pi 'aparo'yam' iti jJAnaprAdurbhAvAt / na ca valI-palitAdikRto'yaM 5 pratyayaH, tatkRtapratyayavailakSaNyena utpatteH / nApi kriyAnirvartitaH, tatpratibhAvitajJAnavailakSaNyena saMvedanAt / tathA ca sUtram-"aparasmin paraM yugapad ayugapat ciraM kSipramiti kAlaliGgAni" [vaizeSikada0 2-2-6] iti / AkAzavadeva asyApi vibhutva-nityatvaikatvAdayo dharmA avgntvyaaH| ___digaipi ekAdidharmopetaM dravyaM pramANataH siddham / tathAhi-mUrteSveva dravyeSu mUrtaM dravyamavadhi kRtvA 'idamasmAt pUrveNa dakSiNena pazcimena uttareNa pUrvadakSiNena dakSiNApareNa aparottareNa uttarapUrveNa 10 adhastAt upariSTAt' amI daza pratyayA yato bhavanti sA diga iti / tathA ca sUtram-"'ata idam' iti yatastad dizo liGgam" [vaizeSikada0 2-2-10] iti / ete hi vizeSapratyayA na AkasmikAH saMbhavanti / na ca parasparApekSamUrtadravyanimittAH, itaretarAzrayatvena ubhayapratyayAbhAvaprasakteH / tato'nyanimittotpAdyatvAsaMbhavAd ete dizo liGgabhUtAH / dizazca vibhutvaikatva-nityatvAdayo dharmAH kAlavad avgntvyaaH| etasyAzca ekatve'pi prAcyAdibhedena nAnAtvaM kAryavizeSAd vyavasthitam / 15 prayogazcAtra-yadetat pUrvA'parAdijJAnam tad mUrtadravyavyatiriktapadArtha nibandhanam, tatpratyayavilakSaNatvAt, sukhAdijJAnavat iti / ___Atmadravyasya ca vibhutvAdidharmopetasya parA'bhyupagatasya prAgeva pratiSedhaH kRtaH iti na tatpUrvapakSaH punaH prdrshyte| manodravyasya tu yugapajjJAnAnutpattirliGgam / tathA ca sUtram-"yugapajjJAnAnutpattirmanaso20 liGgam" [ nyAyada0 1-1-16 ] iti / anekendriyArthasannidhAne satyapi ekadA krameNa jJAnotpatyupa 1 aparaM paraM A0 hA0 vi0 / aparamaparaM vA0 bA0 / "tathA ca sUtram-aparaM paraM yugapadayugapaciraM kSipramiti kAlaliGgAni"-tattvasaM0 paji. pR0 2060 20 / "tathA sUtram-aparasmin paraM yugapacciraM kSipramiti kAlaliGgAni"-nyAyaku. li. pR. 139 dvi. paM0 12 / "tathA ca sUtram-aparasmin paraM yugapad ayugapat ciraM kSipramiti kAlaliGgAni"-prameyaka0 pR0 169pr.pN07|| gUjarAtIpresa-banArasasaMskRtasirIjhasatkayovaizeSikadarzanasaMskaraNayoH cokhambAsaMskRtasirIjhagate ca vaizeSikasUtrapAThe samAna eva pATho mudrito dRzyate / yathA-"aparasminnapara yugapacciraM kSipramiti kAlaliGgAni"-2-2-6 / gUjarAtIpresaprakAzitAni tadupaskAra-vivRti-bhASyANyapi tameva pAThamanusaranti / tatra ca pAThAntarasUcikA TippaNI itthaM dRzyate"baoNmberAyalaAziATikasosAiTIsaMjJakagranthasaMgrahAlayasthalikhitaprAcInapustake tu 'aparasmin param' iti pAThaH sUtra upalabhyate / upaskAre ca 'aparasmin param' ityanena 'parasmin param' ityapi draSTavyamiti"-gU. vai0 pR. 98 / 2"pUrvAparAdibuddhibhyo digevmnumiiyte|"-tttvsN0 kA0 625 pR. 206 / 3 "tathA ca sUtram-ita idamiti yatastad dizo liGgam-iti"-tattvasaM0 paji.pR0 207503 / "tathA ca sUtram-ata idamiti yatastad dizo liGgam"-nyAyaku. li. pR. 143 pra.paM. 13 / prameyaka. pR0 170 pra0 paM0 13 / / gUjarAtIpresa-banArasasaMskRtasirIjha-cokhambAsirIjhasatkeSu saMskaraNeSu tu "ita idamiti yatastad dizyaM liGgam" iti mudritaM dRshyte| 4 pR. 134 paM031 5 "krameNa jJAnajAtyA ca manaso'numitirmatA // cakSurAdivibhinaM ca kAraNaM samapekSate / krameNa jAtA rUpAdipratipattI rthaadivt"| -tattvasaM0 kA0 625-626 pR0 206 / 6"tathA ca sUtram-yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam-iti-tattvasaM0 paji0 pR. 207paM0 12 / etasya nyAyadarzanIyasUtrasya bhASyam , vArtikam nyAyavArtikatAtparyaTIkA caatraanusNdhaaniiyaa| manonirUpaNapara prazastapAdabhASyam tatkandalyapi cAtrAvaboddhavyA-prazasta. kaM0 pR. 89-94 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 tRtIye kANDelambhAd anumIyate indriyArthavyatiriktaM hetvantaramasti iti yatsannidhAnA'sannidhAnAbhyAM jJAnasya utpattyanutpattI bhavataH / tathA ca prayogaH-rUpAdyupalabdhiH AtmabAhyendriyArthavyatiriktahetvantarA. pekSA, krameNa upajAyamAnatvAt, rthaadivt| __ atra pratividhIyate-yadi sAmAnyena AzritatvamAtraM zabdAnAM sAdhyate tadA siddhasAdhyatA teSAM 5bhUtakAryatayA tadAzritatvAt kAryasya kAraNapratibaddhAtmalAbhatayA tadAzritatvAbhyupagamAt / artha eka-nityA'mUrta-vibhudravyasamavetatvena eSAmAzritatvaM sAdhyate tadA tathAbhUtasAdhyAnvitatvasya dRSTAnte hetorabhAvAta anaikAntikatA hetoH, pratijJAyAzca anumAnavirodhitvam / tathAhi-yadi nityaikavyApinabhodravyasamavetAH zabdA bhaveyustadA ekadotpannAnekazabdavad anyakAlA api te tadaiva syuH avikalakAraNatvAt ekAzrayatvAcca / na ca sahakAryapekSA nityasya saMbhavati iti pratipAditam / 10 nApi samavAyitvamanupakAriNo yuktam atiprasaGgAt / tato'kramabhAvitvaprasaGgo vyavasthitaH / tatkAraNasya nityatve vyApitve ca zabdAnAM sarvapuruSairgrahaNaprasaGgaH / tathAhi-AkAzAtmakaM zrotram AkAzaM ca ekameva iti tatprAptAnAM sarveSAmapi zravaNaM syAt / na ca niravayavAkAze ayaM vibhAga:'idamAtmIyaM zrotram' 'idaM ca parakIyam' iti / atha yadIyadharmA'dharmAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddhaM nabhaH tat tasya zrotramiti vibhAgaH, ata eva nAsikAdirandhrAntareNa na zabdopalambhaH saMjAyate, 15 tatkarNazaSkulIvighAtAd bAdhiryAdikaM ca vyavasthApyate iti, asadetat; anaMzasya nabhasa evaMvidhavibhAgAnupapatteH / na ca pAramArthikavibhAganiSpAdyaM phalaM parikalpitAvayavavibhAgo nirvartayituM kSamaH atiprasaGgAt anyathA malayajarasAdikamapi pAvakaprakalpanayA ploSAdikArya vidadhyAt / na ca kalpitatadavayavavazAdapi pratiniyatazabdopalambhadarzanAnnAyaM doSaH, zabdopalambhakAryasya anyathA siddhatvAt / na ca 'saMyogasya avyApyavRttitvakRtA AkAzasya dezAH' iti vyapadezaH, prAgeva asya 20 pratiSiddhatvAt / api ca, anala-karNazaSkulyAdayo'pi samAnadezAH syuH abhinnaikanabhaH-saMsargitvAt / tathAhi-yena eko viyatsvabhAvena saMyuktastenaiva aparo'pIti taddezabhAvI so'pi syAt tatsaMyuktakhabhAvaviyatsaMsargitvAt taddezAvasthitA'nalavat / zabdAnAmapi ata eva ekadezatvAt ekopalamme sarvopalabdhizca syAt / dUrAsannAdyavasthAyitA tu bhAvAnAM pratItigocarA virodhinI ca bhvet| 25. . dik-kAlasAdhanaprayogeSvapi ete doSAH-sAmAnyena sAdhane siddhasAdhyatA / vizeSasAdhane hetoranvayAdyasiddhiH anumAnabAdhitatvaM ca pratijJAyAH iti-samAnAH / tathAhi-pUrvAparotpannapadArthaviSayapUrvAparazabdasaMketavazodbhUtasaMskAranibandhanatvAt prakRtapratyayasya kAraNamAtre sAdhye kathaM na siddhasAdhyatA? vizeSe ca kathaM nAnvayAsiddhiH? anumAnabAdhA ca pratijJAyAH pUrvavada bhaavniiyaa| ata eva netaretarAzrayadoSo'pi pUrvapakSodito viziSTapadArthasaMketaprabhavatve'sya pratyayasya / kiJca, 30 niraMzaikadik-kAlAkhyapadArthanimittatvaM parA'parAdipratyayasya prasAdhayitumabhyupagatam, tccaayuktm| 1 "upAttAdimahAbhUtahetukhAGgIkRteva'neH / siddhA evAzritAH shbdaastessvityaadymsaadhnm|| -tattvasaM0 kA0 627 pR. 207 / 2 "ekavyApidhuvavyomasamavAyastu sidhyati / naiSAmanvayavaikalyAdakramAdyAptitastathA" // -tattvasaM0 kA0 628 pR. 207 // 3 "kAla-diksAdhanayorapi sAmAnyena siddhasAdhyatA vizeSeNAnvayAsiddhihetoH pratijJAyAzca anumAnabAdheti" -tattvasaM0 paji. pR0 208paM0 21 / 4 pra. pR0 paM04-1 5 "viziSTasamayodbhUtamanaskAranibandhanam / parAparAdivijJAnaM na kAlAnna dizazca tat // niraMzaikakhabhAvalAt paurvAparyAdyasaMbhavaH / tayoH saMbandhimedAccedevaM tau niSphalau nanu" // -tattvasaM0 kA0 629-630 pR0 208 / 6 pR. 669 pN013| 7 parAdina-bhAM. mAM. A0 / "parAparAdijJAnasya niraMzaikadikkAlAkhyapadArthanibandhanakhaM sAdhayitumiSTam" -tattvasaM0 paji. pR. 209504-5 / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 671 khAkArAnukAripratyayajanakasya tadviSayatvAt niraMzasya ca paurvAparyAdivibhAgAbhAvatastathAbhUtapratyayotpAdakatvAsaMbhavAt / tathAbhUtapratyayAd viparItArthasiddheH iSTaviparyayasAdhanAt viruddhazcaivaM hetuH syAt / atha bAhyA''dhyAtmikabhAvapaurvAparyanibandhanasya dik-kAlayoH paurvAparyavyapadezasya bhAvAna heto. viruddhatA / nanvevaM dik-kAlaparikalpanA vyarthA tatsAdhyAbhimatasya kAryasya bAhyA''dhyAtmikaiH saMbandhibhireva nirvartitatvAt / tathAhi-dik pUrvAparAdivyavasthAheturiSyate kAlazca pUrvAparakSaNa-lava-5 nimeSa-kalA-muhUrta-prahara-divasa-ahorAtra-pakSa-mAsa-Rtu-ayana-saMvatsarAdipratyayaprasavanimitto'bhyupagataH, ayaM ca svarUpabhedaH svAtmani tayoH samasto'pyasaMbhavI tatsaMbandhiSu punarbhAveSu vidyamAnastatra pratyayaheturiti vyarthA tatprakalpanA / atha tatsaMbandhiSvapi ayaM bhedaH aparakriyAdibhedanimittastarhi tatrApi evam iti anavasthAprasaktiH / atha padArtheSu pUrvAparabhedaH kAlanimittaH nanu kAlo'pyasau na svataH iti aparakAlanimitto yadyabhyupagamyate tadA anavasthA / atha padArthabheda-10 nimittastadA itaretarAzrayatvaprasaGgaH / atha tatra svata eva ayaM bhedaH padArtheSvapi svata eva ayaM kiM nAbhyupagamyate? tatazca punarapi dik-kAlaprakalpanaM vyartham / manaHsAMdhane'pi hetau kAraNamAtre sAdhye siddhasAdhyatA manaskArAdezcakSurAdivyatiriktasya kAraNamAtrasyeSTeH / vizeSeNa tu nityaikamanaHsAdhane ananvayadoSaH pratijJAyAzca anumAnabAdhA iSTaviparyayasAdhanAd viruddhazca hetuH iti doSAH pUrvavad vAcyAH / cakSurAdivyatiriktA'nityakAraNa-15 sApekSatvasya sAdhanAd viruddhatA prakaTaiva anyathA hi atrApi nityakAraNatve cetasAmavikalakAraNatvAt kramotpattirviruddhaiva bhavet / tanna pRthivyAdermanaHparyantasya dravyanavakasya pramANataH siddhiH / tataH 'pRthivyAdIni dravyANi itarebhyo bhidyante, dravyatvAbhisaMbandhAt' ityAdihetUpanyAso'yukta eva, tatsvarUpAsiddhau hetorAzrayAsiddhatvadoSAt, svarUpAsiddhazca ayaM hetuH dravyatvAbhisaMbandhasya samavAyalakSaNasya asiddheH, vizeSaNAsiddhazca dravyatvasAmAnyasya niSiddhatvAt niSetsyamAnatvAcca / na cAtra 20 anvayaH siddhaH, sAdharmyadRSTAntasya abhAvAt / na ca sapakSAbhAve kevalavyatirekI heturgamakaH, pratibandhaprasAdhakapramANaviSayasAdharmyadRSTAntAbhAve sarvatra sAdhyAbhAvAt sAdhanasya vyAvRttyasiddheH / ""sAdhyasadbhAve eva sarvatra sAdhanasadbhAvaH' ityevaMbhUtAnvayA'prasiddhau 'sAdhyAbhAve sarvatra sAdhanasya abhAvaH' iti sakalAkSepeNa vyatirekasyAsaMbhavAt" [ ] ityAdeAyasya asakRt pratipAditatvAt / yadapi 'navaiva dravyANi' ityAdiprayogapratipAdanam, tadapyasaMgatameva; tatsvarUpA-25 siddhau tatsaMkhyAsiddherdurApAstatvAt / na ca lakSaNayogitvamapi tepAm asiddhapRthivItvAbhisaMbandhAderlakSaNasya anupapatteH / ata eva anyonyavyAvRttAdervizeSaNasyAnupapattiH vizeSyAbhAve vizeSaNasyApyasaMbhavAt / 'nyUnAdhika-' ityAdyapi tadvizeSaNamasaMgatam, pramANa-prameya-saMzaya-prayojanadRSTAnta-siddhAnta avayava-tarka-nirNaya-vAda-jalpa-vitaNDA-hetvAbhAsacchala-jAti-nigrahasthAnAnAM naiyAyikAbhyupagatapadArthAnAM SaTpadArthAdhikAnAm tamazchAyAdInAM ca navadravyAdhikAnAM sadbhAvAt / na ca 30 1"tathAhi-kAlaH pUrvAparakSaNalavanimeSakASThAkalAmuhUrtAhorAtrA'rdhamAsAdipratyayaprasavahetuH dik ca pUrvottarAdivyavasthAheturiSyate"-tattvasaM0 paji. pR0 209 paM0 13 / 2 "cakSurAdyatiriktaM tu mano'smAbhirapISyate / SaNNAmanantarodbhUtapratyayo yo hi tanmanaH" // -tattvasaM0 kA0 631 pR0 209 / 3 "nitye tu manasi prAptAH pratyayA yogpdytH| tena heturiha prokto bhavatISTavighAtakRt // saugatAparanirdiSTamanaHsaMsiddhapasiddhaye / sAkAramanyathA''vRttaM manye sUtramidaM kRtam" // -tattvasaM* kA0 632-633 pR. 209-210 / 4 pR. 656 paM0 27 / 5pR. 656 paM. 32 // 6 nyAyada0 1-1-1 / 7 pR. 543 Ti. 13 / "se pUNaM bhaMte ! diyA ujjoe rAti aMdhayAre ? haMtA, goyamA | jAva-aMdhayAre / se keNaTeNaM? goyamA ! diyA subhA poggalA sume poggalapariNAme, rAti asubhA poggalA asume poggalapariNAme / se tennddhnn."| -bhagava0 za. 5 u09 sU0 224 pR0246 / "saiMdhayAraujoo pahA chAyA''tave i vA / vaNNa-rasa-gaMdha-phAsA puggalANaM tu lakkhaNaM" // -uttarA0 a028 gA0 12 / navata. gaa09| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 tRtIye kANDe padArthaSoDazakasya SaTsveva antarbhAvAt tamazchAyAdInAM ca tejo'bhAvarUpatvAt na tadadhikapadArthasadbhAva iti vaktavyam, dravyAdInAmapi SaNNAM pramANaprameyarUpapadArthadvaye'ntarbhAvAt padArthaSaTkasyA'pi anupapatteH / atha tadantarbhAve'pi avAntaravibhinnalakSaNavazAt prayojanavazAd vA dravyAdiSaTkavyavasthA tarhi tata eva pramANAdiSoDazakavyavasthA tamazchAyAdidravyAntaravyavasthA'pi bhavi. 5Syati iti 'nyUnAdhika'-ityAdivizeSaNAnupapattireva / na ca tamazchAyAdehalatvAditaratamavizeSayoginaH viziSTArthakriyAnirvartanasamarthasya ca bhAsAmabhAvarUpateti vaktavyam, bhAsAmapyevaM tamazchAyA'bhAvarUpatAprasakteH / na ca AvArakadravyasannidhAnApekSatejo'bhAvarUpatA tayoH, svasAmagrIto viziSTapadArthotpattau pratiyogyabhAvarUpatve bhAsAmapi tathAtvopapatteH / yadapi madhura-zItadravyopa yogAd ye guNAH samupajAyante chAyAdisevanAdapi te prAdurbhavantItyupacArAt 'chAyA madhura-zItalA' 10 ityucyate tat tejasyapi samAnam / yathA ca chAyA-tamasoH pudgaladravyAtmakatvaM tathA prAk prati. pAditamiti na punarucyate / tadevaM 'pRthivyAdIni nava dravyANi' ityanupapannam tatsadbhAvapratipAdakapramANAbhAvAt bAdhakasya ca pradarzitatvAt / dravyAbhAvAcca guNAdayo vizeSaparyantAH asanta eva, teSAM tadAzritatvAbhyupagamAt AzrayAbhAve ca tadAzritAnAM tatparatantratayA'vasthAnAsaMbhavAt / guNa-karmaNAM ca sAkSAdravyAzritatvaM parairabhyupa15 gatam / tathA ca sUtram-"dravyAzrayI aguNavAn saMyoga-vibhAgeSvakAraNam anapekSa iti guNa lkssnnm"| [vaizeSikada0 1-1-16 ] "ekadravyam aguNam saMyoga-vibhAgeSvanapekSam kAraNam iti karmalakSaNam" / [vaizeSikada0 1-1-17] ekameva ekasminneva ca dravye AzritamekadravyaM karma / guNAstu kecid anekasmin vartante saMkhyA-saMyogAdayaH, aneke vA ekadA ekatra vartante rUparasAdayaH / sAmAnyavizeSAzca kecid dravyatva-pRthivItvAdayo dravyavRttaya eva guNatva-karmatvAdayastu 20 dravyasaMbandha(baddha)guNa-karmAzritAH / sattAsAmAnyaM tu dravya-guNa-karmavRtti / vizeSAstu nityadravyeSveva vartanta iti dravyapratiSedhe guNAdipratiSedhaH prasiddha eva / samAyastu paJcapadArthavRttirUpaH paJcapadArthaniSedhe niSiddha eva, sarvAzrayAzritAbhAve tasyA'bhAvAta / tato DhavyaniSedhAdeva azeSapadA siddhAvapi vizeSato guNAdipratiSedhaH pradarzyate paradarzanasya sarvathA'yuktatApradarzanAt / [kramazo rUpAdiguNAnAM prakriyAmapanyasya teSAM khaNDanam ] 25 tatra "rUpa-rasa-gandha-sparzAH saMkhyAH parimANAni pRthaktvam saMyoga-vibhAgau paratvA'paratve buddhayaH sukhaduHkhe icchA-dveSau prayatnazca gunnaaH"| [vaizeSikada01-1-6] iti sUtrasaMgRhItAH saptadaza, 'ca'zabdasamuccitAH-gurutva-dravatva-sneha-saMskAra-dharmA'dharma-zabdAzca sapta gRhyante iti caturviMzatirguNAH / tatra cakSuAcaM rUpaM pRthivyudakajvalanavRtti / raso rasanendriyagrAhyaH pRthivyudakavRttiH / gandho 1 pR. 543 paM0 14-Ti. 13 / 2"dravyANAM pratiSedhena sarva eva tadAzritAH / guNa-karmAdayo'pAstA bhavantyeva tathA mtaaH"|| -tattvasaM0 kA0 634 pR0 210 / 1"guNava-karmalAdayazca dravyasaMbaddhaguNa-karmapadArthavRttayaH"-tattvasaM0 paji. pR0 210 paM0 23 / "ka kasya samavAyazca saMbandhinyapahastite / vizeSapratiSedho'yaM tathApi punarucyate" // -tattvasaM0 kA0635pR0 211 5"tatra 'rUpa-rasa-gandha-sparzAH saGkhyA-parimANAni pRthaktvam saMyoga-vibhAgau paravAparale buddhayaH sukha-duHkhe icchAdveSo prayatnazca guNAH' iti sUtram / cazabdAd gurukha-dravatva-sneha-saMskAra-dharmAdharma-zabdAzca parigRhyante"-tattvasaM0 paji. pR. 211506-1 "guNAzca rUpa-rasa-gandha-sparza-sAyA-parimANa-pRthakva-saMyoga-vibhAga-parakhA'paratva-buddhi-sukha-duHkhecchA-dveSaprayatnAzceti kaNThokkAH saptadaza / cazabdasamuccitAzca gurutva-dravala-sneha-saMskArA'dRSTazabdAH saptaiva ityevaM caturviMzatirguNAH" -prazasta. kaM0 pR0 10 paM0 11-1 6 tattvasaM0 paji.pR. 211508-1 "tatra rUpaM cakSurmAhyam pRthivyudakajvalanavRtti xxxraso rasanagrAhyaH pRthivyudakavRttiHxxxgandho ghrANagrAhyaH pRthivIvRttiH" ityAdi guNagranthagataM samagraM guNanirUpaNamatrAvagantavyaM savistaraM vijJAtukAmena-prazasta0 ke0 pR. 104-289. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksseymiimaaNsaa| 6.3 prANaprAyaH pRthivIvRttiH / sparzastvagindriyagrAhyaH pRthivyudakajvalanapavanavRttiH / rUpAdeva guNatve sati cakSu yatvAdikaM lakSaNamitaravyavacchedakam / eSAM ca madhye rUpasya mahattvAdyupetadravyasamavetasya zalAderniravayavasya yadi grahaNamiSyate tadA kuJcikAdivivaravartisUkSmapradIpAdyAlokodyotitA'pavarakAdivyavasthitapRthutaraghaTAdidravyasamavetazuklAdirUpAbhivyaktau sakalasyaiva yAvadvyavartina upasandhiH syAta niravayavatvAt na hi ekasya tasya avayavA vidyante yena ekadezAbhivyaktirbhaveta / evaM '5 gadha-rasa-sparzAnAmapi tadAdhAraikadezasthAnAmabhivyaktI yAvaddavyabhAvinAmapalabdhiprasaGgaH / atha bhavatyeva sakalasya nIlAderupalabdhiH nenu tena AlokAdinA nIlAderaNuzo bhedAbhyupagame pRthivyAdiparamANudravyavad aNuparimANayogitvena guNavattvAd dravyatAprasaktirbhavet / na caivamapi guNasaMzAkaraNe kazcid guNaH avivAdaprasakteH / na ca aNutve'pi AzritatvAd guNatvamupapannam sadasatorAzrayAnupapatteH, atiprasaGgAzca-avayavidravyasyApi avayavadravyAzritatvAd gunntvaaptteH| saMkhyA tu ekAdivyavahArahetuH ekatvAdilakSaNA parairabhyupagatA / sA punaH ekadravyA ca anekA dravyA ca / tatra ekasaMkhyA ekadravyA, anekadravyA tu dvitvAdisaMkhyA / tatra ekadravyAyAH salilAdiparamANvAdigatarUpAdInAmiva nityAnityatvaniSpattayaH anekadravyAyAstu ekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattiH apekSAbuddhivinAzAd vinAzaH kvacid AzrayavinAzAditi / iyaM ca dvividhA'pi saMkhyA pratyakSata eva siddhA, vizeSabuddhazca nimittAntarApekSatvAd anumAnato'pi siddhiH iti pare 15 manyante / atra samudAyavyAvRttaikatvAdisaMjJAviSayapadArthavyatirekeNa upalabdhilakSaNaprAptAyAH saMkhyAya anupalabdherasattvaM zazaviSANavat / na ca vizeSaNamasiddham tasyA dRzyatvena iSTeH / tathA ca sUtram"saMkhyA-parimANAni pRthaktvam saMyoga-vibhAgau paratvA'paratve karma ca rUpisamavAyAcAkSuSANi" [vaizeSikada04-1-11] na ca vizeSabuddhito'numAnato'pi saMkhyAsiddhiH yato yathA 'eko guNaH' 'bahavo guNAH' ityAdau saMkhyAmantareNApi ekAdibuddhistathA ghaTAdipvapi asahAyAdiSu svecchAvira-20 citaikatvAdisaMketAhitamanaskAraprabhavamekAdijJAnaM bhaviSyatIti kimekAdisaMkhyayA? na ca guNeSu 1 "dravye mahati nIlAdireka eva yadISyate / randhrAlokena tavyakto vyaktidRSTizca nAsya kim ?" // -tattvasaM0 kA0 636 pR. 211 / 2"tatra ca dravye yadyekamevAnavayavaM nIlAdi caturvidhamidhyate tadA sUkSmeNApi kuJcikAdivivaravartinA pradIpAdyAlokena tvapavarakAdisthitapRthutaraghaTAdidravyasamavetasya nIlAdirUpasyAbhivyaktau satyAM sakalasyaiva yAvadrvyavartino rUpAderabhivyaktirupala. bdhizca prApnoti niravayavatvAt"-tattvasaM0 paji0 pR0 21150 15-1 3"na ca dezavibhAgena sthito nIlAdiriSyate / vyajyate yastadA tena tasya bhedo'NuzastataH" / -tattvasaM. kA. 637 pR0 111 / 4 "tatra ekAdivyavahAraheturekalAdilakSaNA saGkhyA sA punarekadravyA cAnekadravyA ca" ityAdi-tattvasaM0 paji. pR. 212 paM0 4-1 "ekAdivyavahArahetuH saMkhyA / sA punarekadravyA cAnekadravyA ca / tatraikadravyAyAH salilAdiparamANu-rUpAdInAmiva nityAnityatvaniSpattayaH / anekadravyA tu dvivAdikA parArdhAntA / tasyAH khalu ekavebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattiH apekSAbuddhivinAzAd vinAza iti"-prazasta0 ke0 pR. 111 paM03-1 5 "vizeSabuddhezca nimittAntarApekSavAdanumAnato'pIti paro manyate"-tattvasaM0 pani pR0 212 paM0 8- / 6 saMkhyAH mu. vai0 da0 mU0 / gU0 vai0 da0 / " 'saMkhyAH ' iti bahuvacanamekavAdikAH sarvA eva saMkhyAH saMgRhNAti" iti-gU. vai. da. pR. 182 paM0 13 upaskAravacanAd mUlasUtrasthaM bahuvacanamevocitaM bhAti" / paJikAyAM tu "saMkhyA-parimANAni" ityAdipAThaH-pR0 212 paM0 15 / "atadrUpaparAvRttagajAdivyatirekiNI / na saGkhyA bhAsate jJAne dRzyeSTA naiva sAsti tt"|-tttvsN0 kA0 638 pR0 212 / 7 "icchAracitasaMketamanaskArAnvayaM khidam / ghaTeSvekAdivijJAnaM jJAnAdAviva vartate // adravyatvAca saMkhyAsti teSu kAcid vimedinI / tajjJAnaM naiva yuktaM tu bhAktamaskhalitatvataH" // -tattvasaM0 kA0639-640 pR. 212 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 tRtIye kANDesaMkhyA saMbhavati adravyatvAt teSAm saMkhyAyAzca guNatvena dravyAzritatvAt / na ca guNeSu upacaritamekatvAdi zAnam askhaladRttitvAt / na ca guNeSu saMkhyAsadbhAve anavasthAdibAdhakapramANopapatte. rupacaritamekatvAdijJAnam ghaTAdiSvapi vRtti-vikalpAderddhitvAdisaMkhyAyAM bAdhakasya sadbhAvAt tadvijJAnasya tathAtvaprasakteH / na ca vRtti-vikalpAderbAdhakasya abAdhakatvam tasya nirastatvAt / na ca 5 kvacid mukhyasaMkhyAbhAve gauNapratyayasya tadviSayasyA'bhAva iti ghaTAdau mukhyasaMkhyAyogo'bhyupagantavya iti vAcyam, mukhyapUrvakatvena gauNapratyayasya evaMvidhe viSaye bauddhaM prati kvacidapi asiddheH nai hi gavAdiSvapi 'gauH' iti jJAnaM pAramArthikagotvanivandhanatayA muMkhyaM siddham nApi vAhIke tad zAnaM vastubhUtagotvAdhyAropAd upacaritam / kiJca, yathA vAhIke gauriva ayam na tu gaureva sAsnAdya bhAvAt skhalati pratyayaH iti gauNaH na evam eka iva eko guNaH na tu eka eva iti pratyayaH kintu 10 yAdRzI ghaTAdiSu askhalitA buddhirbhavati tAdRzI guNAdiSvapi / atha na sAdRzyApekSametad jJAnam kintu yat tadAzrayabhUtaM dravyaM tadgataikatvAdisaMkhyAtaHguNAdInAM tadekArthasamavAyAt, nanvevam 'ekasmin dravye rUpAdayo bahavo guNAH' iti jJAnotpattirna syAt tadAzrayadravye bahutvasaMkhyAyA abhaavaat| 'SaT padArthAH' 'sukha-duHkhe' 'icchA-dveSau' 'paJcavidhaM karma' 'paramaparaM ca dvividhaM sAmAnyam' 'eko bhAvaH' 'ekaH samavAyaH' iti vyapadezeSu ca kiM nimittamiti vaktavyam, na hyatra ekArthasamavAyinI 15saMkhyA vidyate iti avyApinI iyamapi kalpanA na yuktisNgtaa| bhavatu vA ekArthasamavAyAd anyato vA svaprakalpitAd hetorayaM pratyayastathApi guNAdigatamukhyasaMkhyA'bhAvataH skhalaDhattiH syAt mANavake siMhapratyayavat, na caivamupalabhyate iti saMketamAtranibandhana eva sarvatra abhyupagantavyaH / yadapi 'gajaturaga-syandanAdivyatiriktanimittaprabhavaH senApratyayaH, gajAdipratyayavilakSaNatvAt, vastra-carmakambaleSu nIlapratyayavat' iti saMkhyAsiddhaye yad aviddhakarNoktaM pramANam , tdpyyuktm| gA~di20 vyatiriktasaMketAdiprabhavatvena iSTatvAt siddhasAdhyatAdoSAghrAtatvAt / atha viziSTasaMkhyAnimitta prabhavatvamasya sAdhyatvena abhipretam tadA anaikAntiko hetuH buddhyAdau 'ekA buddhiH' ityAdiviziSTapratyayasya saMkhyAmantareNApi bhAvAt / 'anekadravyA ca dvitvAdisaMkhyA, ekatvebhyo'nekaviSayaikabuddhisahitebhya utpadyate' ityabhyupagamazca anupapannaH, saMketAbhogamAtreNa saMkhyeyeSu 'De' 'trINi dravyANi' 1-saMkhyAyAH bA-vA0 baa| 2 mukhyasaMkhyA'bhAve gauNapratyayasya tadviSayasya bhAva iti-bhAM0 mA0 / mukhyapUrvakatvena saMkhyAbhAve gauNapratyayasya tadviSayasyAbhAva iti-A0 hA0 vi0 / 3"na hi yathA vAhIko gauriti skhalati pratyayaH gauriva gautu gaureva sAsnAdyabhAvAditi na tathAyaM skhalati ekamivaika jJAnAdi na tvekameveti kiM tarhi yAdRzI ghaTAdiSvaskhalitA buddhirbhavati tAdRzI jJAnAdiSvapi"-tattvasaM0 paji. pR. 212 paM0 27 4 mukhyasi-bR* vinaa| 5 "tavyasamavetAcedekatvAt parikalpyate / gunnaadissvekvijnyaanmekaarthsmvaaytH"|| -tattvasaM0 kA0641 pR. 213 / 6 "astu nAmaivamekatra jJAne vyApti(vyAdi)matistu kam / eteSvapekSate hetuM SaTpadArthAdikeSu vaa|| ekArthasamavAyAdergINo'yaM pratyayo bhavan / tathA ca skhalito ysmaanmaannve'nlbuddhivt"|| -tattvasaM. kA. 642-643 pR. 213 / 7 "gajAdItyAdinA aviddhakarNo saMkhyAsiddhaye pramANamAzaGkategajAdipratyayebhyazca vailakSaNyAtU prasAdhyate / saMkhyAbuddhistadanyotthA nIlavastrAdibuddhivat" -tattvasaM. kA. 644 pR. 213 / 8 "icchAracitasaMketamanaskArAdyupAyataH / tatreSTasiddhirbuddhapAdau saMkhyaitenaiva vA bhavet" // -tattvasaM. kA. 645pR. 214 / 9"buddhapapekSA ca saMkhyAyA niSpattiryadi varNyate / saMketAbhogamAtreNa taduddhiH kiM na saMmatA" // -tattvasa0 kA0 646 pR. 214 / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / ityAdibuddharupapatteH tathApi adRSTasAmarthyasya anyasya taddhetutvakalpane hetvanavasthAprasaktiH / kiJca, apekSAbuddhyanvaya-vyatirekAnuvidhAyitve dvitvAdipratyayasya vyAdisaMkhyAprabhavatvAbhyupagame taddhetubhUtasaMkhyAyA ekasyA anekavRttitvamabhyupagataM bhavati, tacca pramANabAdhitamiti asakRda Aveditam / ato'pekSAbuddhireva vyAdivuddhinimittabhUtA varamabhyupagantavyeti sthitam / __ "parimANavyavahArakAraNaM parimANaM mahad aNu dIrgham isvamiti caturvidham"[ ]5 iti parairabhyupagatam / "tatra mahad dvividham-nityam anityaM ca / nityam AkAza-kAla-digAtmasu mahattvam, anityam jyaNukAdiSu dravyeSu / aNu Apa nityAnityabhedAt dvividham-paramANumanassu pArimANDalyalakSaNaM nityam, anityaM vyaNuka eva / kuvalA''-malaka-bilvAdiSu tu mahatsvapi tatprakarSAbhAvamapekSya bhaakto'nnuvyvhaarH| tathAhi-yAdRzaM bilve mahat parimANama tAdRzaM na Amalake yAdRzaM ca tat tatra na tAdRzaM kuvala iti / nanu mahad-dIrghayokhyaNukAdiSu vartamAnayoH vyaNuke ca 10 aNutva-isvatvayoH ko vizeSaH? mahatsu 'dIrghamAnIyatAm' dIrdheSu 'mahad AnIyatAm' iti vyavahArabhedapratIterasti tayoH parasparato bhedaH / aNutva-hasvatvayostu vizeSo yoginAM taddarzinAmadhyakSa eva" [ ] mahadAdi ca parimANaM rUpAdibhyo'rthAntaram, tatpratyayavilakSaNabuddhigrAhyatvAt , sukhAdivat / atra yadi 'rUpAdiviSayendriyabuddhivilakSaNabuddhigrAhyatvAt' iti hetvarthastadA heturasiddhaH tathAvyavasthitarUpAdivyatirekeNa mahadAdiparimANasya adhyakSapratyayagrAhyatvena asaMvedanAt / atha 15 ''aNu' 'mahat' ityAkAratatpratyayavilakSaNakalpanAbuddhigrAhyatvAt iti hetustadA viparyaye bAdhakapramANAbhAvAd anaikAntikaH / na hyasyAH kizcidapi paramArthato grAhyamasti kalpanAbuddhitvAt / ekadigmukhAdipravRtteSu viziSTarUpAdiSu upalabdheSu tadvilakSaNarUpAdibhedaprakAzanAya samayavazAt 'mahat' ityAdi adhyavasyantI buddhiHpravartate iti nAto vastuvyavasthA / na ca rUpAdivyatiriktaM grAhyamapyasyA astIti asiddhatA hetoH / pratyakSabAdhA ca pratijJAyAH adhyakSatvena abhyupagatasya mahadAde rUpAdi-20 vyatirekeNa anupalabdheH / tato dRSTe spRSTe vA ekadiGmukhapravRtte rUpAdau bhUyasi atadrUpaparAvRtte 'dIrgham' iti vyavahAraH pravartate parimANAbhAve'pi tadapekSayA cAlpIyasi rUpAdau samutpanne 'hasvam' iti vyavahAraH / evaM mahadAdau api yojyam / ekA'nekavikalpAbhyAM rUpAdivad mahadAdyanupapattezca abhAvaH / avidyamAne'pi mahadAdau bhavatprakalpite prAsAdamAlAdiSu mahadAdipratyayaprAdurbhUteranubhavAd 1 "evaM hyadRSTasAmarthyasya hetutvaM na kalpitaM syAdanyathA hi hetUnAmanavasthA bhavet"-tattvasaM0 paji. pR0 214 paM0 16 / 2"mahaddIrghAdibhedena parimANaM yaducyate / tadapyarthe tathArUpamedAdeva na kiM matam ?" ||-tttvsN. kA. 647 pR0 214 / ___ "parimANaM mAnavyavahArakAraNam / taccaturvidham aNu mahad dIrgha hrakhaM ceti / tatra mahad dvividham nityamanityaM ca / nityamAkAzakAladigAtmasu paramamahattvam anityaM vyaNukAdAveva / tathA cAvapi dvividham nityamanityaM ca / nityaM paramANumanassu tat pArimANDalyam / anityaM vyaNuka eva"-prazasta. kaM0 pR0 130 paM0 20 3 "kuvalayAmalakabilvAdiSu mahatkhapi tatprakarSabhAvAbhAvamapekSya bhAkto'NutvavyavahAraH"-prazasta. kaM0 pR. 130 paM0 25 / "kuvalAmalabilvAdiSu ca mahatkhapi tatprakarSAbhAvamapekSya bhAkto'yaM vyavahAraH"-tattvasaM0 paji0 pR. 215501 / "anityamaNuparimANaM vyaNuka evetyayuktam kuvalayAmalakabilvAdiSu parasparApekSayANuvyavahAradarzanAdata Aha-kuvalayAmalakabilvAdiSviti / bilve yaH prakarSabhAvo mahatparimANAtizayayogitvaM tasyAmalake'bhAvamapekSyANuvyavahAro bhaaktH| ubhAbhyAM bhajyate iti bhaktiH sAdRzyaM tasyAyamiti bhAktaH sAdRzyamAtranibandhano gauNa ityarthaH evamAmalakaparimANAtizayAbhAvaM kuvalaye'pekSyANuvyavahAraH / yatra hi mukhyamaNutvaM vyaNuke tatra mahatparimANasyAbhAvo dRSTaH Amalake'pi yAdRzaM bilve mahatparimANaM tAdRzaM nAstItyetAvatA sAdhaya'NopacArapravRttiH"-prazasta0 ke0 pR. 134 paM0 1 4"dIrghA prAsAdamAleti mahatI vedyate yathA / na hi tatra yathArUpaM parimANaM prakalpitam // ekArthasamavAyena tathA ced vyapadizyate / na mahattvaM na deyaM ca dhAmakhasti vivakSitam" ||-tttvsN0 kA. 648649 pR. 215 / 87 sa.pra. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 tRtIye kANDeanaikAntikazca hetuH / na ca yatraiva prAsAdAdau samaveto mAlAkhyo guNaH tatraiva mahattvAdikamapItyekArthasamavAyavazAt 'mahatI prAsAdamAlA' iti pratyayotpatterna anaikAntikatvam , svasamayavirodhAt / tathAhi-na prAsAdo bhavadbhiravayavidravyamabhyupagamyate vijAtIyAnAM dravyAnArambhAt kiM tarhi ? saMyogAtmako guNaH / na ca guNaH parimANavAn "nirguNA guNoMH" [ ] iti vacanAt / 5tato mAlAkhyasya guNasya prAsAdAdiSvabhAvAt 'prAsAdamAlA' ityayameva pratyayastAvad ayuktaHdUrata eva 'sA mahatI ikhA vA' ityAdipratyayavyapadezasaMbhavo mAlAyAH saMkhyAtvena prAsAdAdInAM ca saMyogatvena mahattvAdezca parimANatvena parairabhyupagamAt trayANAmapi guNatvAda guNeSu ca guNAsaMbhavAt prAsAdamAlA' iti naikArthasamavAyAt pratyayotpattiH / athApi avayavisvabhAvA mAlA iSyate tathApi dravyasya dravyAzrayatvAnna mAlAyAH saMyogasvarUpaprAsAdAzrayatvaM yuktam / atha mAlA jAti10 svabhAvA abhyupagamyate tathApi jAteH pratyAzrayaM parisamAptatvAt ekasminnapi prAsAde 'mAlA' iti pratyayotpattirbhavet / 'ekA prAsAdamAlA mahatI dIrghA isvA vA' ityAdipratyayAnupapattistadavasthaiva syAt mAlAyAm tadAzraye ca prAsAdAdau ekatvAderguNasya asaMbhavAt kASThAdiSu ca prAsAdAzrayeSu vivakSitadIrghAdyayogAt bahrISu ca prAsAdamAlAsu 'mAlA' 'mAlA' iti anugatapratyayotpattirna syAt jAtAvaparajAteranupapatteH / na ca tadAzrayajAtinibandhana aupacAriko'yaM pratyayo'skhaladRttitvAt / 15na hi mukhyapratyayA'viziSTo gANo yukto'tiprasaGgAt / ata eva mAlAdiSu mahattvAdipratyayo'pi naupacArikaH / uktaM ca "mAlAdau ca mahattvAdiriSTo yshcaupcaarikH| __ mukhyA'viziSTavijJAnagrAhyatvAnnaupacArikaH" // [ ] iti / tanna parimANaM rUpAdiSu pRthaga guNa iti sthitam / 20 saMyuktamapi dravyaM yadvazAt 'atredaM pRthak' ityapoDriyate tadapoddhAravyavahArakAraNaM pRthaktvaM nAma guNaH iti kANAdAH 'ghaTAdibhyo'rthAntaram, tatpratyayavilakSaNajJAnagrAhyatvAt, sukhAdivat' iti 1"prAsAdazveSyate yogo guNaH so'parimANavAn / na tasyAsyaparA mAlA nopacArasya cAzrayaH" ||-tttvsN. kA0 650 pR. 216 / 2"vijAtIyadravyAnArambhAt"-tattvasaM0 paji. pR0 216509 / "vijAtIyAnAM dravyAnArambhakatvAt"prameyaka0 pR0 178 pra. paM0 14 / 3"sa ca guNaH parimANavAna bhavati "nirguNA guNAH" iti samayAt"-tattvasaM0 paji. pR. 216 paM0 10 / "na ca guNaH parimANavAn nirguNA guNA ityabhidhAnAt"-prameyaka. pR. 178 pra. paM0 14 / 4 "dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam"-vaizeSikada. 1-1-16 / "rUpAdInAM guNAnAM sarveSAM guNatvAbhisaMbandho dravyAzritatvaM nirguNatvam niSkriyatvam"-prazasta. kaM0 pR. 94 paM. 6 / "atha dravyAtritA jJeyA nirguNA niSkriyA guNAH"-nyAyasi0 mu0 kA0 86 / "dravyAzrayA nirguNA guNAH"-tattvArthasU0 5-40 / 5 "atha jAtikhabhAvA mAlA'jIkriyate evamapi jAtessarvAtmanA pratyAzrayaparisamAptakhAdeko'pi prAsAdo mAletyucyeta vRkSavat / yathoktam-geho yadyapi saMyogastanmAlA kinnu tad bhavet / jAtizcedU geha eko'pi mAletyucyeta vRkSavat" ||tttvsN0 paji. pR. 216 paM0 14- / "bahISu ca prAsAdamAlAsu mAlA mAlA ityanugAmI vyapadezo na syAt jAterajAtitaH / yadAha-mAlAbahule tacchabdaH kathaM jAterajAtitaH"-tattvasaM0 paji. pR0 216 paM0 197 "nahi mukhyapratyayAviziSTo gauNo yukto'tiprasaGgAt yadAhamAlAdau ca mahattvAdiriSTo yazcaupacArikaH / mukhyaavishissttvijnyaangraahylaanaupcaarikH"|| -tattvasaM0 paji. pR0 216 paM0 23 -1 8"tatra idamasmAt pRthagiti yadazAt saMyuktamapi dravyamapodbhiyate tadapoddhArakAraNaM pRthakvaM nAma, tacca ghaTAdibhyo'rthAntaraM tatpratyayavilakSaNabuddhigrAhyalAditi pUrvavat parasyAbhiprAyaH"-tattvasaM0 paJji0 pR. 216 paM0 26 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| vyavasthitAH / atra tAvad hetorasiddhatA, parasparasvarUpavyAvRttarUpAdivyatirekeNa arthAntarabhUtasya pRthaktvaguNasya adhyakSe apratibhAsanena ghaTAdivilakSaNajJAnagrAhyatvasyAsiddheH / ata eva upalabdhilakSaNaprAptatvena abhyupagatasya tasya anupalambhAd asattvam / na ca 'pRthaka' iti vikalpapratyayAvaseyatvena tasya sattvam sajAtIya-vijAtIyavyAvRttarUpAdyanubhavanibandhanatvAt tatpratyayasya / vyAvRttatA ca bhAvAnAM svasvabhAvavyavasthiteH anyathA svata eva avyAvRttarUpANAM pRthaktvAdivazAt teSAM pRthagrupa-5 tA'siddheH pRthaktvAderbhinnA'bhinnapRthagrUpabhAvakaraNe akiJcitkaratvAt-bhedapakSe saMvandhAsiddheH, abhedapakSe tu pRthagrUpasya bhAvasyaiva utpatterarthAntarabhUtapRthaktvaguNakalpanAvaiyarthyAt tata eva 'pRthak' vyavahArasiddhehetoranaikAntikatvam / kizca, yathA parasparavyAvRttAtmatayA sukha-duHkhAdiguNeSu 'pRthak' iti pratyayaviSayatA pRthaktvaguNAbhAve'pi-guNeSu guNAsaMbhavAt-tathA ghaTAdiSvapi bhaviSyatIti hetoranaikAntikatA parisphuTaiva / na ca guNeSu 'pRthak' iti pratyayo bhAktaH mukhya-10 pratyayA'viziSTatvAt / 'pRthak' ityapoddhAravyavahArasya svarUpavibhinnapadArthanibandhanatvAt paropanyastAnumAne pratijJAyA anumAnavAdhA / tathA ca prayogaH-ye parasparavyAvRttAtmAnaH te khavyatiriktapRthaktvAnAdhArAH, yathA sukhAdayaH, parasparavyAvRttAtmAnazca ghaTAdayaH iti svabhAvahetuH / ekasya anekavRttyanupapattiH saMbandhAbhAvazca samavAyasya pratiSetsyamAnatvAt sukhAdiSu tadvyavahArAbhAvaprasaktizca viparyaye bAdhakaM pramANam / tanna pRthaktvaM guNaH tatsAdhakapramANAbhAvAd bAdhakopapattezceti 15 vyavasthitam / aprAptipUrvikA prAptiH saMyogaH prAptipUrvikA ca aprAptirvibhAgaH / etau ca dravyeSu yathAkrama 'saMyukta'-'vibhakta'-pratyayahetU anyatarobhayakarmajau saMyoga-vibhAgajau ca yathAkramam / na ca saMyogavibhAgayoH sattvapratipAdakapramANAviSayatvAt sadvyavahArAviSayatA zazaviSANavat iti vAcyam, "saMyogasya dravyayorvizeSaNatvena adhyakSataHpratIyamAnatvAt / tathAhi-kazcit kenacit 'saMyukte dravye 20 Ahara' ityukto yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhya(bha)te te eva Aharati na dravyamAtram anyathA hi yat 1"apoddhAravyavahRtiH pRthakvAd yA tu kalpyate / kAraNAt sA vibhinnAtmabhAvaniSThA na kiMmatA" ? // -tattvasaM. kA. 651 pR. 217 / 2 "parasparabibhinnA hi yathA yuddhi-sukhAdayaH / pRthagvAcyAstadaGgaM ca vinA'nyena tathA'pare" ||-tttvsN. kA0 652 pR. 217 // 3 "yo saMyogavibhAgau ca dravyeSu niyatI paraiH / saMyuktAdidhiyo hetU kalpitI tAvanarthako" ||-tttvsN. kA. 653 pR0 218 / 4 "saMyukta Aharetyukte saMyoga prekSate yayoH / tadanyaparihAreNa te evAharati hyym"||-tttvsN. kA. 657 pR0 218 // 5"tathAhi-kazcit kenacit saMyukta dravye Aharetyukte yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhate te eva Aharati na dravyamAtram" ityAdi-tattvasaM0 patri0 pR0 218 paM0 23-1 saMyogasamarthanaparametad udyotakaramataM nyAyavArtike itthamupalabhyate "vizeSaNabhAvAcArthAntaraM saMyogaH-saMyukta dravye Aharetyukte yayoI vyayoH saMyogaM pazyati te itarebhyo viziSya saMyukta Aharati / 4 4 4 yadi cArthAntaraM saMyogo na syAt kSetrodakabIjAnIndhanAdIni sarvatrAvasthitAni sarvatrAGgurapAkAdikArya kuryuH tAnyeva tAnIti / tasmAd yastairapekSyate so'rtho'nyastasmin saMyoga iti saMjJeti / kSetrodakabIjAnIndhanAni aGgurapAkAdikAryotpattI sApekSANi sarvadA tatkAryAnArambhAd daNDAdivat-yathA daNDAdyaneka kAraNaM saMyogAdinimittAntarApekSa sarvadA na ghaTa-paTAdikArya karoti tathA bIjAdyapi tasmAt tadapi sApekSam / xxx sAntaranirantarabuddhayozca nimitta vaktavyam / yadi saMyoga vibhAgaM nimittAntaraM na pratipadyase sAntaramitibuddhernirantaramiti ca buddha daheturvaktavyaH / na hi nimittabhedamantareNa buddhInAM bhedo dRSTo rUpAdivaditi-yA ceyamacalati calatIti buddhiryA asaMyukta saMyuktamiti avibhakke vibhaktamiti ca sA ca pradhAnamantareNa na bhavati / sarvA etA mithyAbuddhayaH pradhAnAnukAreNa bhavantIti pradhAnaM vaktavyam / na hi niSpradhAnaM bhAktaM dRTam sthANu-puruSavaditi / yathA sthANau sati puruSa sthANuriti buddhiH puruSa vA'sati sthANau puruSabuddhiriti / yadi cArthAntaraM saMyogo na syAt kuNDalItyasyA buddheH kicinimittamavazyaM vidhIyamAnaM pratiSidhyamAnaM vA nimittAntara Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDekiJcid Aharet / etad vibhAgasAdhane'pi viparyayeNa sarva samAnam / kiJca, yadi arthAntarabhRtau saMyoga-vibhAgau vastuno na syAtAm tadA vastumAtranibandhanau 'sAntaramidam' 'nirantaram' iti ca pratyayau notpadyeyAtAm na hi vizeSapratyayau vastuvizeSamantareNa saMbhavinau sarvadA sarvatra bhaavprsnggaat| api ca, dUradezavartinaH pramAtuH sAntarAvasthite'pi dhava-khadirAdau nirantarAvasAyinI buddhiryotpadyate 5yo ca zAkhizikharAvasakte balAkAdau sAntaratvAdhyavasAyinI samupajAyate; dvividhA'pi iyama 'atasmiMstat' iti prvRttermithyaabuddhiH| na ca asau mukhyapadArthAnubhavamantareNa kvacid upajAyamAnA saMlakSyate na hi ananubhUtarajatasya zuktikAyAm 'rajatam' iti vibhramaH iti kazcit mukhyo bhAvo vibhramadhiyo nimittamabhyupagantavyaH; tadabhyupagame ca saMyoga-vibhAgasiddhiH tadvyatirekeNa anyasya etadbuddhernibandhanasya asaMbhavAt / tathA, 'kuNDalI devadattaH' iti matiH kiMnibandhanA upajAyate iti 10vaktavyam / na puruSa-kuNDalamAtranibandhanA, sarvadA tayostasyA utpattiprasaGgAt / api ca, yadeva kvacit kenacit upalabdhaM sattvena; tasyaiva anyatra vidhiH pratiSedho vA dRSTaH / yadi ca saMyogo na kadAcid upalabdhaH kathaM vibhAgena asya 'caitro'kuNDalaH kuNDalI vA' ityevaM pratiSedhaH vidhizca mupAdeyam / na tAvat kuNDalanimittA nApi devdttnimittaa| na ca bhavatA nimittAntaraM pratipAdyate, nimitAntaraM cAntareNa yathA kathaMcid vyavasthitAbhyAM devadatta-kuNDalAbhyAM kuNDalIti buddhyA bhavitavyam / tasmAdavazyaM vidhIyamAnaM pratiSidhyamAnaM vA nimittAntaramabhyupagantavyam / yadi pratiSidhyamAnaM yadanyatra bhavati tadanyatra pratiSidhyata iti pratiSidhyamAnasya viSayo vaktavyaH / tasmAnna kathaJcana saMyogaH pratiSeDhuM zakyate / ihabuddhinimittavAcca-iyamihabuddhiH pravartamAnA narte saMbandhAt pravatate-yatheha kuNDe badarANIti-neyaM badaramAtranimittA na kuNDamAtranimitteti / yadasyA nimittaM sa saMyoga iti| x x x tasmAd upapannamarthAntaraM saMyoga iti"-pR0 219 paM0 1-pR0 225 paM0 1 / prameyakamalamArtaNDe tu tat tanmatamitthaM vartate "nanu saMyogo nAmArthAntaraM na syAt tadA kSetre bIjAdayo nirviziSTatvAt sarvadaivAnurAdikAryaM kuryuH na caivam tasmAt sarvadA kAryAnArambhAt te'GkurAdikAryotpattau kAraNAntarasApekSA yathA mRtpiNDadaNDAdayo ghaTakaraNe kumbhakArAdisApekSAH yo'sAvapekSyaH sa saMyoga iti / kiJca, dravyayorvizeSaNabhAvenAdhyakSata evAsau pratIyate / tathAhi-kazcit kenacit saMyukta dravye Aharetyukta yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhate te evAharati na dravyamAtram / kiJca, kuNDalI devadatta ityAdi matirupajAyamAnA kiMnibandhaneti abhidhAtavyam ? na tAvat puruSakuNDalamAtranibandhanA sarvadA tasyAH sadbhAvaprasaGgAt / kiJca, yadeva kenacit kvacidupalabdhasattvaM tasyaivAnyatra vidhipratiSedhamukhena loke vyavahArapravRttidRSTA / yadi tu saMyogo na kadAcidupalabdhastat kathamasya caitro'kuNDalI kuNDalI vetyevaM vibhAgena vyavahAro bhavet / caitro'kuNDalItyatra hi na kuNDalaM caitro vA pratiSidhyate dezAdibhedenAnayoH satoH pratiSedhAyogAt / tasmAccaitrasya kuNDalasaMyogaH pratiSidhyate / tathA caitraH kuNDalItyanenApi vidhivAkyena caitra-kuNDalayornAnyatarasya vidhAnaM tayoH siddhatvAt / pArizeSyAt saMyogasyaiva vidhiyite ityapyuyotakarasya manorathamAtram"-pR. 185 dvi. paM. 10-pR0 186 pra. paM0 2 / tattvasaMgrahe khetaduddyotakaramataM samagraM vartate paraMtu na prastutaTIkAkrameNa ata eva yatra yatra tattvasaMgrahAnusAriNI TIkA samAyAtA tatra tatra tAstAH kArikAH kramavyatyAsenApi uddhRtAH / 1 nirantaramidaM vastu sAntaraM cedamityayam / buddhibhedazca kenaiSa vidyate tau ca cediha" ||-tttvsN. kA. 658 pR. 218 / 2"yA ceyaM sAntare buddhinairntryaavsaayinii| nirantare'pi yA cAnyA mithyAbuddhiriyaM dvidhA // mithyAbuddhizca sarvaiva pradhAnArthAnukAriNI / pradhAnaM ceha vaktavyaM taduktau tau ca siddhayataH" |-tttvsN. kA. 65966. pR. 219 / 3"yA ceyamISattaruzikharAvalagne balAkAdau nirantare'pi sAntaratvamivAvasyantI jAyate'nyA"-tattvasaM0 paji. pR0 219 paM09 4 "kuNDalIti matizceyaM kiMnimittopajAyate / narakuNDalabhAvAnno sarvadA ttprsnggtH|| anyatra dRSTabhAvasya niSedho'nyatra yujyate / saMyogazca bhaved dRSTaH sa kathaM pratiSidhyate // caitro'kuNDala ityevaM tasmAdastyeva vAstavaH / yaniSedhavidhAnAdi vibhAgena pravartate" ||-tttvsN. kA. 661-663 pR0 219 / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| mavet ? yataH 'akuNDalazcaitraH' iti na kuNDalaM pratiSidhyate tasya anyadezAdau vidyamAnasya pratiSeddhamazakyatvAt, ata eva na caitraH tatazcaitrasya kuNDalasaMyogaH pratiSidhyate / evaM 'kuNDalI caitraH' ityatrApi caitra-kuNDalayornAnyatarasya vidhiH tayoH siddhatvAt / tataH pArizeSyAd apratItasya tatsaMyogasyaiva vidhiriti saMyogAdirvAstavaH samastyeva yadvazAd vibhaktavidhi-pratiSedhapravRttiH 'caitraH kuNDalI' ityAdiprayogeSu / kiJca, yadi saMyogaH arthAntaraM na bhavet tadA bIjAdayaH-aviziSTatvAt 5 -sarvadaiva svakAryamaGkurAdikaM vidadhyuH na caivam sarvadA teSAM kAryAnArambhAt ; ato bIjAdayaH svakAryanirvartane kAraNAntarasavyapekSAH mRtpiNDa-daNDa-cakra-sUtrAdaya iva ghaTAdikaraNe; yo'sau apekSyaH sa saMyogaH" [ ] iti udyotkrH| ___ atra pratividhIyate-yat tAvaduktam 'padArthavizeSaNabhAvena saMyogo'dhyakSataH pratIyate' iti, tadayuktam; yataH na saMyuktapadArthArthAntarabhUtaH saMyogaH kadAcit pratipatturdarzanapathamavatarati, na 10 tadarzanAda viziSTe dravye'sAvAharati kiM tarhi ? prAgbhAvisAntarAvasthAto viziSTe nirantarAvasthe ye samutpanne vastunI; te eva 'saMyukta'pratyayaviSaye tacchabdavAcye, avasthAvizeSe saMketitatvAt 'saMyukta'zabdasya / tato yatra tathAvidhe vastunI 'saMyoga'zabdaviSayatAmupagate nizcinoti tatra te eva Aharati nAnye na hi prekSAvAn zabdAt tadaprerite arthe pravRttimAracayati / vastvantarameva ca tathA tathotpadyamAnaM 'nirantaramidaM vastu' 'sAntaramidam' iti ca buddhibhedanibandhanaM bhaviSyati saMyoga-vibhAgayovyArthA-15 ntarabhUtayorabhAve'pi iti anaikAntiko 'vizeSapratyayatvAt' iti hetuH / tathAhi-vicchinnaM yadutpannaM vastu tat sAntarabuddhenimittabhAvamupayAtyeva himavat-vindhyAdrivat , avicchinnotpattikaM ca nirantarabuddhiviSayaH nirantaroparacitadevadatta-yajJadattagRhavat na hi gRhayoH pareNApi saMyogaguNAzrayatvamabhyupagamyate nirguNatvAd guNAnAm tayozca saMyogAtmakatvena guNatvAt / nApi himavat-vindhyayovibhAgAzrayatvam prAptipUrvikAyA aprAptervibhAgalakSaNAyAstayorabhAvAt / na ca sarvA mithyAbuddhiH20 1"pArizeSyAt saMyogasyaivApratItasya vidheJjayate tasmAdastyeva saMyogAdirvAstavaH yazAccaitraH kuNDalI na bhavatIyAdiniSedhavidhAnAdi pravibhakkameva pratIyate / Adizabdena vizeSaNavenopAdAnamityAdipUrvoktaparigrahaH"-tattvasaM0 paJji. pR0 220 paM03 2 "bIjodaketyAdinA udyotakaramatopadarzanAda hetorasiddhatAmAzaGkatebIjodakapRthivyAdi sarvadA kAryakArakam / prasaktaM nirvizeSalAt saMyogAsaMbhavena tu // kSetra-bIja-jalAdIni sApekSANIti gamyate / khakAryakaraNAnnityaM daNDacakrodakAdivat // yastairapekSyate bhAvaH sa saMyogo bhaviSyati / savizeSaNabhAvAca bhinna eveti gamyate" ||-tttvsN* kA0654656 pR0 218 / 3 pR. 677 paM0 20 / 4 "prAptAvasthAvizeSe hi nairantaryeNa jAtitaH / ye pazyatyAharatyeSa vastunI te tathAvidhe" ||-tttvsN0 kA0 666 pR0 221 / 5atra dvitIyAdvivacanasya samucitalena prakRtibhAvasya sAdhuvAt 'dravye asA'-ityeva pAThaH sucAruH / "nahi saMyuktapadArthAntarabhUtaH saMyogaH pratipatturdarzanapathamavatarati yena taddarzanA(ta)dviziSTe dravye Aharati"-tattvasaM. patri. pR. 22150 15 / vicchinnamanyathA caiva jAtameti nimittatAm / sAntarAnantarajJAne geha-vindhya-himAdrivat" ||-tttvsN. kA0 667 pR0 221 / "geha-vindhya-himAdrivat iti / anayoreva yathAyogamudAharaNam / na hi avicchedenotpannayoH khayaM saMyogAtmanorgehayoraparaH saMyogo nirantarabuddhernibandhanamasti paramate'pi, nApi vicchedenotpannayostayoreva vibhAgaH sAntarapratyayanimittamasti nirguNatvAd guNAnAmityuktametat / na hi hima-vindhyayorapi vibhAgaH sAntarabuddheheturasti prAptipUrvikA hyaprAptirvibhAga iti samayAt"-tattvasaM0 paji. pR0 221 paM0 25- / 8 "mithyAbuddhirna sarvaiva prdhaanaarthaanusaarinnii| sAdharmyanirapekSA'pi kAcidantarupaplavAt // anyatra gatacittasya dvicndraadimtirythaa| avicchinnAdijAtaM vA pradhAnamiha vidyte"||-tttvsN. kA. 668-669 pR. 222 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 tRtIye kANDe - sAdharmyagrahaNAdutpadyate kasyAzcit tadantareNApi indriyavaiguNyamAtrAdeva utpattyupalabdheH anyagatacetasastaimirikasya dvicandrAdyavikalpabuddhivat / na ca pradhAnArthAnusAritve'pi mithyAbuddheH parasya iSTasiddhiH vicchinnA'vicchinnarUpatayA upajAtasya vastunaH pradhAnabhUtasya tadbuddhi nibandhanasya siddhAvapi tadarthAntarabhUtasaMyoga-vibhAgalakSaNaguNAprasiddheH, yathA ca caitra - kuNDalayorviziSTAvasthAprAptau 5 saMyogaH prAdurbhavati na sarvadA tathA 'caitraH kuNDalI' iti matirapi tadavasthAvizeSanibandhanA kadAcideva bhaviSyati na sarvadA iti kimarthAntarabhUtasaMyogakalpanayA ? yadapi 'yadeva kvacid upalabdham' ityAdyabhidhAnam, tadapi asaMgatam ; viziSTAvasthAyAH pradarzitamiti nibandhanAyA upalabhyasvabhAvAyAH anyatrAnupalambhataH pratiSedhopapatteH paraparikalpitasya ca saMyogasya saMyogipadArthavivekena kvacidapi pratyaye apratibhAsanAt kutaH pratiSedhaH vidhirvA saMbhavI ? yadi ca devadatta kuNDalayodezAntarAdau 10 sattvAnna niSedhaH asattve'pi tadAnarthakyam tadA naJarthAbhAva eva syAt / saMyogapratiSedhe'pi caitad dUSaNaM samAnam tasyApi vidyamAnatve pratiSedhAnupapatteH avidyamAnatve tadAnarthakyAt / yadapi 'bIjAdayo'viziSTatvAt sarvadaiva kArya vidadhyuH' ityAdyuktam taMtra bIjAdInAmaviziSTatvamasiddham sarvabhAvAnAM pratikSaNavizarArutayA viziSTAvasthAprAptau janakatvAt bIjAdInAM svakAryajanane sApekSatvamAtrasAdhane ca siddhasAdhyatA avyavadhAnAdyavasthAntarasApekSANAM vIjAdInAmaGkarAdikhakArya nirvartanasya 15 asmAbhirabhyupagamAt / atha saMyogAkhyapadArthAntarasApekSatvaM teSAM sAdhyate tadA tathAvidhena dharmeNa toranvayAsiddheranaikAntikatA dRSTAntasya ca sAdhyavikalatAprasaktiH / atha avasthAntaravizeSApekSA bIjAdayaH svakAryotpattihetavaH na punararthAntarabhUtasaMyogApekSA iti kutaH siddhaM yena sApekSatvamAtre sAdhye sAmAnyena siddhasAdhyatAdoSa udbhAvyate ? yadi hi saMyogamAtra sApekSA eva te tadArambhakastadA prathamopanipAta eva aGkurAdikAryaprasavo bIjAdibhyo bhavet pazcAdvad avikalakAraNatvAt / atha 20 prathamopanipAte na tadudayaH pazcAdapi na syAt pUrvavad vikalakAraNatvAviziSTatvAt / na ca bIjAdeH saMyoge anupakAriNi apekSA yuktA atiprasaGgAt / na ca tatkAraNAnAM kSiti-bIjAdInAmekasvabhAvatayA nityasannihitatvAt saMyogAnAM kAdAcitkatvaM yuktam / atha kSityAdInAM saMyoge'pi janye karmAdisApekSatvAt saMyogasya kAdAcitkatvam naH tatrApi tulyaparyanuyogatvAt / tathAhi karmApi kasmAt sarvadA na janayati ? iti paryanuyogasya avyAvRttireva / na ca tatkAraNAbhAvAt ityuttaraM 25 saMgatam nityakAraNAbhyupagame tasyApi nityabhAvaH iti paryanuyogasya sarvatra tulyatvAt / kSaNikavAdinastu nAyaM doSaH pUrvapUrvahetu pratibaddhatvAt taduttarottarakAryANAM yugapat kAraNavaikalyena sarve - SAmasannidhAnAt, ataH pareSAmaGkurAdikAryahetutvaM bIjAdInAM na sarvadA prasajyata iti nArthAntarasaMyogasApekSAste iti vyavasthitam / saMyogasadbhAvabAdhakaM ca pramANaM pratyakSavad anumAnamapi vidyata 1 "kuNDalIti matizceyaM jAtAvasthAvizeSayoH / caitra kuNDalayoreva saMyoga iva jAyate " // - tattvasaM 0 kA 0 670 pR0 222 / 2 pR0 678 paM0 9 Ti0 4 / 3 pR0 678 paM0 11 / 4 "so'vasthAtizayastAdRg dRSTo'nyatra niSidhyate / caitre kuNDala ityAdau na saMyogastvadRSTitaH" ||--tttvsN0 kA0 671 pR0 222 / 5- tamatibandha - bha0 mAM0 / "yadavasthAvizeSanibandhaneyaM matirupavarNitA tasyopalabdhilakSaNaprAptasya " - tattvasaM 0 paJji0 pR0 223 paM0 1 6 pR0 679 paM0 1 / 7 pR0 679 paM0 5 / 8 "ucyate kSaNikatvena nAvizeSA jalAdayaH / sattve'pyavyavadhAnAdi te'pekSante dazAntaram " // - tattvasaM 0 kA 0 664 pU0 220 / 9 "saMyogamAtrasApekSA yadi tu syurjalAdayaH / yogAnantarameva syAt kAryametena vA bhavet " // - tattvasaM 0 kA 0 665 pR0 220 / 10 " tasmAdbhavata eva darzane'GkurAdikAryaprasavahetutvaM kSityAdInAM sarvadA prasajyata iti na saMyogArthAntarasApekSAH kSityAdaya iti siddham " - tattvasaM0 paJji0 pR0 221 paM0 9- / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / 681 eva / tathAhi-yo saMyuktAkArA buddhiH sA bhavatparikalpitasaMyogAnAspadavastuvizeSamAtraprabhavA, 'saMyuktau prAsAdau' iti buddhivat , saMyuktAkArA ca 'caitraH kuNDalI' ityAdivuddhiH iti svabhAvahetuH / yadvA-yA anekavastusannipAte sati samutpadyate sA bhavatparikalpitasaMyogavikalAnekavastuvizeSamAtrabhAvinI, yathA viralAvasthitAnekatantuviSayA vuddhiH, tathA ca vimatyadhikaraNabhAvApannA saMyuktabuddhiH iti svbhaavhetuH| etadeva prayogadvayaM vibhAgapratiSedhe'pi vAcyam / tathAhi-meSAdiSu vibhakta-5 buddhiH vibhAgarahitapadArthaviSayamAtranibandhanA, vibhaktabuddhitvAt anekapadArthA'sannidhAnAyattodayatvAd vA, devadattayajJadattagRhavibhAgabuddhivat himavat-vindhyavibhAgabuddhivadvA / sAdhyaviparyaye hetorbAdhakaM pramANam-ekasyAnekavRttyanupapattiH iti ja sNyog-vibhaaggunndvysdbhaavH| ___'idaM param' 'idamaparam' iti yato'bhidhAnapratyayau bhavataH tad yathAkramaM paratvam aparatvaM ca siddham / prayogazcAtra-yo'yaM 'param' 'aparam' iti ca pratyayaH sa ghaTAdivyatiriktArthAntaranibandhanaH, 10 tatpratyayavilakSaNatvAt , sukhAdipratyayavat / tathAhi-ekasyAM dizi sthitayoH 'param' 'aparam' iti ca pratyayotpattena tAvadayaM dignibandhanaH, ekasminnapi vartamAnakAle vartamAnayoryuva-sthavirayoraniyatadigdezasaMyuktayoH 'param' 'aparam' iti ca pratyayotpatte pyayaM kAlanibandhanaH tadavizeSe'pi pratyayavizeSAt / na cAnyad asya nibandhanamabhidhAtuM zakyam tasmAd yannibandhano'yaM pratyayaH tat paratvam aparatvaM cAbhyupagantavyam / etacca dvitayamapi dikRtam kAlakRtaM ca / dikRtasya tAvadi-15 yamutpattiH-ekasyAM dizyavasthitayoH piNDayorekasya draSTuH saMnikRSTamavadhiM kRtvA etasmAd viprakRSTo'yam' iti paratvAdhAre buddhirutpadyate tatastAmapekSya pareNa dikpradezena yogAt paratvamutpadyate; viprakRSTaM vA'vadhiM kRtvA etasmAt saMnikRSTo'yam' ityaparatvAdhAre buddhirutpadyate tAmapekSA(kSyA pareNa dikpradezena yogAd aparatvasya utpttiH| kAlakRtayostu ayamutpattikramaH / tathAhi-vartamAnakAlayoH aniyatadigdezasaMyuktayoryuva-sthavirayormadhye yasya valI-palita-rUDhazmazrutAdinA anumitamAdityo-20 dayAnAM bhUyastvam tatraikasya draSTuryuvAnamavadhiM kRtvA sthavire viprakRSTabuddhirutpadyate tAmapekSya pareNa kAlapradezena yogAt paratvasyotpattiH, sthaviraM cAvadhiM kRtvA yasya arUDhazmazrutAdinA anumitamAdityodayA'stamayAnAmalpatvam tatra yUni saMnikRSTabuddhirutpadyate tAmapekSya apareNa kAlapradezena yogAt aparatvasyotpattiriti / . atra ca paratvasAdhanamanaikAntikam sAdhyavipakSe'pi hetovRtteH / tathAhi-yathA krameNa utpAdAda 25 nIlAdiSu kAlopAdhiH krameNa ca vyavasthAnAd digupAdhizca 'paraM nIlam aparaM ca' iti pratyayotpattiH asatyapi paratvAparatvalakSaNe guNe-guNAnAM nirguNatvAt-tathA paTAdiSvapi bhaviSyatIti yadyarthAntaranimittatvamAtraM pareNa iha sAdhayitumiSTaM tadA kathaM na anaikAntikatA hetoH ? atha nityadik-kAlapadArthahetukaguNavizeSanibandhanatvaM prakRtapratyayasya tadA dRSTAntAbhAvaH anumAnabAdhA ca prtijnyaayaaH| tathAhi-yaH parA'parAdipratyayaH sa paraparikalpitaguNarahitArthamAtrakRtakramotpAdavyavasthAnibandhanaH,30 parAparapratyayatvAt , rUpAdiSu parAparapratyayavat, parAparapratyayazcAyaM ghaTAdiSu iti svabhAvahetuH / na ca 1 "na parAbhimatAd yogAjAyate yuktavastudhIH / yuktabuddhitayA yadvat prAsAdAdiSu yuktadhIH // anekavastusadbhAve jAyamAnatayA'thavA / vibhaktAnekatantvAdiviSayA iva buddhayaH // vibhAge'pi yathAyogaM vAcyametat pramAdvayam / ekasyAnekavRttizca na yukteti pravAdhakam" ||-ttvsN. kA. 672674 pR. 223 / 2 "parAparAbhidhAnAdinimittaM yacca kalpyate / parakhamaparatvaM ca dikAlAvadhika na tat" ||-tttvsN0 kA0 675 1223 / ' 3 "ekasyAM dizyavasthitayoH piNDayorekasya draSTuH saMnikRSTamavadhiM kRlA etasmAda viprakRSTo'yamiti paratvAdhAre buddhirutpadyate tatastAmapekSya pareNa dikapradezena saMyogAt paralamupajAyate / viprakRSTaM cAvadhiM kRtvA etasmAt sannikRSTo'yamityaparakhAdhAre buddhirutpadyate tAmapekSyApareNa dikpradezena saMyogAdaparatvasyotpattiH"-tattvasaM0 paji. pR0 224 paM0 11 4 "yasya valIpalitarUDhazmazrutAdinA'numitamAdityodayAstamayAnAM bahuvam"-tattvasaM0 paJji. pR0 224 paM0 16 // 5 "yathA nIlAdirUpANi krmbhaavvyvsthiteH| anyopAdhiviveke'pi tathocyante tathApare (praapre)"|| -tattvasaM0 kA0 676 pR0 223 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 tRtIye kANDe nIlAdikeSu ekArthasamavAyAd upacarito'yaM parAparatvAdipratyayaH iti anaikAntikatA bhavatprayuktasyApi hetoH pAraMparyeNa ca nIlAdiSvapi paratvAdenimittabhAvopagamAt sAdhyavikalatA ca dRSTAntasyeti vaktavyam , askhalaDhattitvena asya upacaritatvAbhAvAt svAzraye'pi ca tayorupalabdhyabhAvAd na tadbalena pratyayo yukta iti kuto rUpAdiSu tannivandhano bhaviSyati ? sukhAdiSu vA pUrvottarakAlabhAviSu 5 kiMnibandhano'yaM bhavet ? na caivaM tatraikArthasamavAyAdestannibandhanasyAbhAvAt / kiJca, dik-kAlayoH pUrvameva pratiSiddhatvAt taddhetukayoH paratvA'paratvayorabhAva iti kutastannimittatvAzaGkA yena hetoranaikAntikatA syAt ? na ca paramArthato dik-kAlayoH pradezAH santi yatastatsaMyogAdapekSAbuddhisahitAd utpattistayorbhavet / dik-kAlayorekAtmakatvena niravayavatvAd na cArthakriyAnibandhana upacarito'vayavabhedo yuktaH arthakriyAyA vastukhabhAvapratibaddhatvAt upacArasya ca apaarmaarthiktvaat| 10 tat kutaH anaikAntikatA prakRtahetoH? asiddhatA ca paropanyastahetoH pUrvavad vaacyaa| 'ne saMkhyAdayo guNA dravyAd avyatirekiNaH, teSAM tadvyavacchedahetutvAt , yo hi yadyavacchedakaH nAsau tavyatirekI devadattavyavacchedakadaNDAdivat, tathA ca saMkhyAdayo dravyavyavacchedakAH, tasmAd na tadavyatirekiNaH' ityatra prayoge yadi dravyAd avyatirekatvaniSedhamAtraM sAdhyaM tadA siddhasAdhyatA sarvasaMvRtimatAmavastutayA tattvA'nyatvavAcyatvena aniSTeH / artha 'samUha-saMtAnAdayaH tattvA'nyatvA15bhyAmavacanIyA na bhavanti, pratiniyatadharmayogitvAt , rUpAdivat' atrApi yadi pAramArthikaniyata dharmatvaM hetutveneSTaM tadA asiddho hetuH, na hi saMtAnAdInAM pAramArthikaniyatadharmayogitvaM saugataM prati siddham / atha sAmAnyena hetuH tadA zazazRGgAdAvapi kalpitaniyatadharmayogitvasya abhAvatvA'mUrtatvAdeH sadbhAvAd anaikAntikaH / atha na dravyAdavyatirekapratiSedhamAtraM sAdhyam kiM tarhi ? ,vyA(vyAd) vyatirekitvam pratiSedhadvayena prakRtArthagateH, asadetat; saMkhyAdevyAd vyatirekeNa anupalambhAd 20 abhAvato hetorAzrayAsiddhatvaprasakteH / na ca dravyAtmakatvena pratIyamAnasyApi saMkhyAderbhedaH sAdhayituM zakyaH tadAtmanastato bhede tasya niHsvabhAvatAprasakteH / tanna saMkhyAdayaH paratvA'paratvaparyantA dravyAd vyatirekiNaH kutazcit pramANAdavasIyante iti na tathA te sdvyvhaarvissyaaH| 1-bhAviSu tannibandhano'yaM bhavet tatraikArthasamavAyAdestannibandhanasyAbhAvAt vA0 bA0 / "sukhAdiSu vA pUrvottarakAlabhAviSu kiM kalpyeta, na hi tatraikArthasamavAyo'sti"-tattvasaM0 paji. pR. 225 pN07|| 2 "saGkhyAyogAdayaH sarve na dravyAvyatirekiNaH / tasyavacchedakalena daNDAdiriva cenmatam // teSAM saMvRtisattvena varNanAdiSTasAdhanam / tattvAnyakhena nirvAcyaM naiva saMvRtisad ytH"||-tttvsN. kA. 677-678 pR0 225 / 3 dravyA vyati-vA. bA. bhAM0 mAM0 / "tadatra dravyAdavyatirekitkhaniSedhamAtre sAdhye siddhasAdhyatA doSaH pratijJAyAH"-tattvasaM0 paJji. pR0 22550 21 / 4 "athetyAdinAnAviddhakarNasyottaramAzaGkateathAnirvacanIyavaM samUhAdeniSidhyate / yasmAniyatadharmalaM ruup-shbd-rsaadivt"||-tttvsN. kA0679 pR0225| 5 "niHsvabhAvatayA tasya tattvato'mbarapadmavat / na siddhA niyatA dharmAH kalpanAropitAstu te // tathaivoktAvanekAnto viyatpadmAdibhiryataH / amedo vyatirekazca vastunyeva vyvsthitH"||-tttvsN. kA0 680-681 pR0 226 / 6 "saMkhyAdevyato'nyakhamevaM cet pratipAdyate / AzrayAsiddhatA hetoH saMkhyAdInAmasiddhitaH // samuccayAdibhinnaM tu dravyameva tathocyate / kharUpAdeva bhedazca vyAhataH sAdhito bhavet" ||-tttvsN0 kA0 682-683 pR0 226 / ___"kiM tarhi dvau pratiSedhau vidhimeva gamayata iti pratiSedhadvayena dravyAd vyatirekitvameva sAdhyata iti"-tattvasaM0 paji0 pR. 226 paM0 17 // * "evaM tAvat paratvAntA guNAH pratiSiddhAH"-tattvasaM0 pani pR0 226 paM0 27 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksseymiimaaNsaa| 683 ye cai buddhyAdayaH prayatnAntA Atmasamavetatvena tahuNA abhyupagatAH te tathAbhUtAtmaniSedhAdeva pratiSiddhAH / tathAhi-AtmA eSAmutpattikAraNatvena vA Azrayo'bhyupagamyeta, sthitini vA ? na tAvad AdyaH pakSaH, avikalakAraNatayA vuddhyAdeH sarvadaiva sarvasyotpattiprasaktaH anAdheyAtizayasya sahakAryapekSA'yogAt / na ca krama-yogapadyavyAptakAryotpAdanasAmarthyasya nitye saMbhavaH tatra krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhasya pratipAditatvAt / na ca dvitIyo'pi pakSo yuktaH, sthiteH5 sthAturavyatirekAt tasya taddhetutve tahetutvameva syAt tacca prAktananyAyena asaMgatam / na ca pariniSThitAtmarUpatvAt sthAtuH kazciddhetuH saMbhavI, tatra tasya akiJcitkaratvAt / vyatireke'pi sthiteH sthAturna tena kiJcit kRtaM syAt sthiterarthAntarabhUtAyAH karaNAt / evaM ca akiJcitkaraH kathamAzrayo buddhyAderasau bhavet ? na ca sthitestatsaMbandhitayA karaNAt tasyA'sAvupakArakatvAd AzrayaH tasyAstatsaMbandhitvAsiddheH bhinnAyAstadupakAgabhAve saMvandhAyogAt tata upakArakalpanAyAmanavasthAprasakteH10 samavAyasaMvandhasya ca asiddheH / na ca tasya sthitiM prati hetutvamapi yuktam nityasya kvacidapi sAmarthyAyogAt / kiJca, sthApyamAno vuDhyAdiH sthitisvabhAvo vA nena sthApyeta, asthitisvabhAvo vA? yadi asthitisvabhAvaH nAso kenacit sthApayituM zakyaH tatsvabhAvAvyatikramAt / atha sthitisvabhAvaH tadA tatsvabhAvasya svayameva tatsvabhAvatayA tasya sthitisiddhaH kimakizcitkarasthApaka kalpanayA? atha sthAtuH pAtAbhAvaM kurvan mthApakaH na akiJcitkaraH, na; pAtAbhAvasva prasajyapratiSedha-15 rUpatve kArakavyApArAviSayatvAn, paryudAsampanve'pi kimasI pAta eva, uta pAtAd anyat padArthAntaram ? yadi pAta eva tadA 'sthApakaH sthAtuH pAnaM karoti' iti prAptam tathA ca kathamasau sthApako bhavet ? atha padArthAntaraM pAtAda anyada amA karotiH nanvevaM padArthAntarakaraNe'pi sthAtA patedeva padArthAntarotpAde'pi tasya trANAsaMbhavAt / na ca padArthAntareNa sthApakotpAditena sthAtuH pAtapratibandhaH kriyata iti vaktavyama, tamyA'pi pAtAdananyatve pAta eva kRtaH syAt, anyatve tena 20 tatsaMbandhAsiddhestatkaraNe'pi sthAtustadavastha eva pAto bhavetaH tenApi aparapAtaprativandhakaraNe taddhibhA'bhinnavikalpadvayAnativRttidvAreNa anavasthAdiprasaktiH / nanna kazcit kasyacit sthApakaH / kiJca, bhavennAma badarAdermUrtadravyasya adhogamanaprativandhakatvena kuNDAdigazrayaH / vujhyAdestu amUrtasya adhogatyabhAvAt kiM kurvANa AtmAdigazrayo bhavet ? api ca, notpannAnAM vuDhyAdInAM kazcid AzrayaH, saMtAM nirAzaMsatayA AzritatyAnupapattaH / nApi anutpannAnAm nirupAkhyatayA teSAM tattvA-25 yogAt / kiJca, "buddhiH upalabdhiH zAnam iti anarthAntaram" [ nyAyada0 1-1-15] iti vacanAd buddhAnarUpatA parairabhyupagatA / na ca tamyAH svasaMviditatvamabhyupagatam vuDhyantaragrAhyatayA'bhyupagamAt / na ca tathAbhUnAyAstasyA rUpAdivad buddhitvaM yuktamiti prAk pratipAditam / sukha-duHkhecchA-dveSAdInAM ca ajJAnarUpatve rUpAdivannAtmavizeSaguNatA abhyupagantuM yuktA / jJAnarUpatve buddhe dena abhidhAnamasaMgatameva, kazcid vizapamupAdAya zAnAtmakAnAmapi tato bhedena abhidhAne 30 abhimAnAdInAmapi medena abhidhAnaM kAryamityalamatijalpitena / gurutva-dravatva-snehAnAM tu rUpAdivad guNarUpatA pratipedhyA / 'gurutvaM hi pRthivyudakavRtti 1"buddhayAdayastu prayatnAntA AtmAdhitakhena tadgaNA ittaaH| te cAtmaniSedhAdeva niSiddhA drssttvyaaH| na caiSAmAtmA''zrayo yuktaH / tathAhi-utpattihetutayA cAmISAmAtmA''zrayo bhavet sthitihetunayA vA! na tAvadutpattihetutayA sarva. devAvikalakAraNatayA sukhAdInAmutpattipramahAt" ityAdi / "nApi sthitihetunayA yuktaH sthiteH sthAturavyatiricyamAnarUpalAt" ityAdi-tattvasaM0 paji. pR. 227 paM01 2"sadasatozca nirAzaMsata(yA)nupAkhyakhena cAzrayaNAnupapattiriti"-tattvasaM0 paji0 pR. 227 paM0 18 / 3 "yathoktam-buddhirupalabdhinimityanathIntaramiti"-tattvasaM0 paji.pR. 227 paM0 20 / "buddhirupalabdhirjJAnaM pratyaya iti paryAyAH"-prazasta. kaM0 pR. 171 paM0 16 / 4 "gurukha-dravala-snehAnAM tu rUpAdivat pratiSedho vidheyaH"-tattvasaM0 paji. pR. 227 paM0 25 / 5 "gurulaM jala-bhUmyoH patanakarmakAraNam / x x x dravalaM syandanakarmakAraNam vidravyavRtti / tat tu dvividham sAMsiddhikam naimittikaM ca / sAMsiddhikamapAM vizeSaguNaH naimittikaM pRthivI-tejasoH sAmAnyaguNaH / xxx beho'pAM vizeSaguNaH saMgraha-mRjAdihetuH"-prazasta. ka. pR. 263 paM0 25-pR. 266 / 88 sa.pra. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDepatanakriyAnibandhanam, dravatvaM tu pRthivyudaka-jvalanavRtti spa(sya)ndanahetuH pRthivyanalayonaimittikam apAM sAMsiddhikam , snehastu ambhasi eva snigdhapratyayahetuH' ityAdiprakriyA pRthivyAdInAmAdhAratvaniSedhAt tadgatarUpAdiniSedhAcca niSiddhaiva, tannyAyasya atrApi smaantvaat|| saMskArastu trividhaH-vegaH bhAvanA sthitsthaapkshceti-abhyupgtH| tatra vegAkhyaH pRthivyap5 tejo-vAyu-manassu mUrtimadravyeSu prayatnAbhighAtavizeSApekSAt karmaNaH samutpadyate niyatadikriyAprabandhahetuH sparzavadravyasaMyogavirodhI ca, tatra zarIrAdiprayatnavizeSAvirbhUtakarmavizeSanimittaHyaddhazAd iSoH antarAle apAtaH sa ca niyatadikriyAkAryasaMbandhonnIyamAnasadbhAvaH loSTAdyabhighAtotpannakarmotpAdyastu zAkhAdI vegAkhyaH sNskaarH| bhAvanAsaMjJaH punaH AtmaguNaH zAnajaH jJAnahetuzca dRSTA'nubhUtazruteSvartheSu smRti-pratyabhijJAnakAryonnIyamAnasadbhAvaH / mUrtimadravyaguNaH sthita10 sthApako ghanAvayavasaMnivezaviziSTaM svamAzrayaM kAlAntarasthAyinamanyathA vyavasthitamapi prayatnataH pUrvavad yathAvasthitaM sthApayatIti kRtvA, dRzyate ca tAlapatrAdeH prabhUtatarakAlasaMveSTitasya prasAryamuktasya punastathaiva avasthAnaM saMskAravazAt evaM dhanuH-zAkhA-zRGga-dantAdiSu bhugnApavartiteSu ca vastrAdiSu tasya kArya parisphuTamupalabhyata eveti tatastatsadbhAvaH siddhaH / asadetat , kSaNa bhaGgasiddhau vegAkhyasaMskArakAryasya karmapravandhasya asiddheH / na hi utpattyanantaraM bhAvAnAM nAze niyata15dikriyAprabandhasya taddhetozca saMskArasya utpattiH / na ca khopAdAnadezA'nantaradezotpAda eva bhAvAnAM kriyAprabandhaH, hetoranaikAntikatvaprasaktaH / tathAhi-tataHprAktanasvahetava eva siddhimAsAdayanti na yathoktaH saMskAraH tena saha kvacidapi anvayAsiddheH / yadi ca tathAvidhasaMskAravazAd iSvAdInAmapAtastadA ca na kadAcidapi pAtaH syAt pAtapratibandhakasya vegasya sarvadA avasthAnAt / evaM ca AkAzaprasarpiNaH zarasya akasmAt pAtopalabdhirna syAd bhavadabhyupagamena / na ca mUrtimadvA20 yvAdisaMyogAdyupahatazaktitvAd vegasya patanam prathamameva pAtaprasakteH vAyvAdisaMyogasya tadvirodhinastadaiva sadbhAvAt / na ca prAga vegasya balIyastvAd virodhinamapi mUrtadravyasaMyogamapAsya svAdhAraM dezAntaraM prApayati, pazcAdapi tasya balIyastvAt tathaiva tatprApakatvaprasakteH / na hi vegasya pazcAd anyathAtvam anyathotpattikAraNAbhAvAt tatsamavAyikAraNasya iSvAdeH sarvatra aviziSTatvAt / na ca karmAkhyaM kAraNaM pazcAd viziSyata iti vaktavyam tasyApi tulyaparyanuyogatvAt, anyatve'pi ca 25pratikSaNaM karmaNaH vegasya prAktanasyaiva avasthAnAda vinAzakAraNAbhAvAt zarasya apAta eva syAt / na ca vAyusaMyogastasya vinAzakAraNam prathamameva tatsaMyogAd vegavinAzAd iSoH pAtaprasaGgAt sarvatra vAyoravizeSeNa tatsaMyogasyApi avizeSAt / na ca prabhUtAkAzadezasaMyogotpAdanAt saMskAraprakSayAd iSoH pAtaH, saMskArasyaikasvabhAvatvena avasthitasya prAgiva pazcAdapi prakSayAnupapatteH / na ca AkAzadezAH pareNA'bhyupagamyante yena tatsaMyogAnAM bhUyastvaM saMskArakSayahetutvaM vA yuktiyuktaM 30bhavet / kalpanAzilpighaTitAnAM tu AkAzadezAnAM saMyogabhedakatvamanupapannam tadAyattabhedAnAM ca saMyogAnAM saMskArakSayahetutvaM dUrotsAritameva iSostu pAto'nyathAsiddha itylmtiprpnycen| smRtyAdikAryAt tu sAmAnyena yadi bhAvanAmAtraM sAdhyate tadA siddhasAdhyatA pUrvAnubhavA''hitasAmarthyalakSaNAyA jJAnasyAtmabhUtAyAstasyAH smRtihetutvena asmAbhirapi abhyupagamAt / atha AtmaguNasvarUpA bhAvanA sAdhayitumabhipretA tadA tayA tathAbhUtayA smRtyAdeH kvacidapi anvayAsiddhe35 ranaikAntikatA hetoH, pratijJAyAzca anumAnabAdhitatvam tadAdhArasya AtmanaH pUrvameva nirAkRtatvAt 1 "vegAkhyo bhAvanAsaMjJaH sthitasthApakalakSaNaH / saMskAranividhaH proktaH"-tattvasaM. kA. 684 pR0 227 / "trividhaH saMskAro vego bhAvanA sthitasthApakazceti"-tattvasaM0 paji. pR0 228 paM03 / "saMskAranividho vego bhAvanA" sthitisthApakazca "sthitasthApakaH-pA0 pu.|"-prshst0 ke0 pR0 266 paM0 23-1 2"nAsau sNgcchte'khilH|| kSaNikakhAt padArthAnAM na kAcid vidyate kriyaa| yatprabandhasya hetuH syAt saMskAro vegasaMjJakaH" // -tattvasaM0 kA0 684-685 pR0 227-228 / 3 "bhAvanAkhyastu saMskArazcetaso vAsanAtmakaH / yukto nAramaguNazcedaM yujyate tannirAkRteH" ||-tttvsN0 kA0 686 pR0 229 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / tadabhAve tasyA api abhAvAt / tathAhi-ye yadAzritAste tasyA'bhAve avasthitiM na pratilabhante, yathA kuDyAbhAve citrAdayaH, AzritAzca pareNa Atmani saMskArAdayo'bhyupagamyante iti vyaapkviruddhoplbdhiH| sthitaMsthApakastu saMskAraH atyantamasaMgata eva / tathAhi-asau kiM khayamasthirasvabhAvaM bhAvaM sthApayati, uta sthirasvabhAvamiti pakSadvayam / yadi asthirasvabhAvam tadA kSaNAdUrdhvaM tasya svayameva abhAvAt kasya asau sthApakaH syAt ? atha dvitIyaH pakSaH tadA sthire svabhAve'vasthitAnAM bhAvAnAM 5 tAdrupyAdeva avasthAnAt kimakiJcitkarasthApakaprakalpanayA? na ca kSaNikatve'pi bhAvAnAmekakSaNAvasthitAnu(bu)ttarakAlaM sthApakasya sAmarthyamaGgIkriyate yataH svarUpapratilambhalakSaNaiva bhAvAnAM sthitirucyate na punarlabdhAtmasattAkAnAm AtmarUpasaMdhAraNalakSaNottarakAlaM svayaM calAtmana uttarakAlamavasthAnAsaMbhavAt saMbhave vA na kadAcidapi nivRttiH syAt pUrvavata pazcAdapi aviziSTatvAt ataH tsvabhAvatvaprasaGgAcca / na ca kSaNasthitipravandhe'pi sthApakasya sAmarthya siddhiH, pUrvapUrvakAraNasAmarthya-10 kRtasya uttarottarakAryaprasavasya saMskAramantareNApi siddhaH, akSaNikasya tu anyathAtvAsaMbhavAt svata eva sthitiriti na tatrApi sthApakopayogaH / na ca saMskArasya kSaNotpAdane'pi sAmarthyam prAktanakSaNamantareNa aparasya tatrA'pi sAmarthyAnavadhAraNAt / tathAhi-pramANAdhInA prameyavyavasthA / na ca prasiddhakAraNavyatirekeNa vastrAdiSu pratyakSA'nupalambhAbhyAM cakSurAdivada vA kAryavyatirekato'parasya sAmarthyAvadhAraNam / na ca adRSTasAmarthyasyApi hetutvakalpanA atiprasaGgAt tadaparAparahetuprakalpanAyA 15 anivRtteH / na ca saMskAra utpAdakaheturiSTaH paraiH kintu utpannasya vastrAderuttarakAlaM sthApako guNaH, tatra ca asya akiJcitkaratvameveti prAga vyvsthaapitm| "kartRphaladAyI AtmaguNa Atma-manaHsaMyogajaH svakAryavirodhI dharmA'dharmarUpatayA bhedavAn adRSTAkhyo guNaH" [ ] iti vaizeSikaiH parokSA'dRSTasvarUpamupavarNitam / kartuH priyahita-mokSaheturdharmaH adharmastu apriya-pratyavAyahetuH" [prazastapA0 bhA0 pR0 272 paM0 8 tathA 20 pR0 280 paM0 4] iti, etacca tatsamavAyikAraNasya Atmano manasaH Atma-manaHsaMyogasya ca nimittA'samavAyikAraNatvena abhyupagatasya niSedhAt kAraNAbhAve kAryasyApi abhAvAt sarvamanupapannam / zabdastu AkAzaguNatvena abhimataH tasya ca AkAzaguNatvaM prAra niSiddhamiti na caturviMzatirapi guNAH prmaannoppttikaaH|| [nirUpaNapurassaraM karmapadArthasya khaNDanam ] utkSepaNAdIni paJca karmANi / tathA ca sUtram-"utkSepaNam apakSepaNam AkuJcanam prasAraNam 1 "sthitasthApakarUpastu na yuktaH kssnnbhnggtH| sthitArthAsaMbhavAd bhAve tAdrUpyAdeva saMsthitiH" // -tattvasaM0 kA0 687 pR0 229 / 2-tAnAmuttarakA-A0 hA0 vi0 / "athApi syAt kSaNikale'pi sarvabhAvAnAmekakSaNAvasthitau prabandhena cAnuvRttau tasya sAmarthyamucyata iti"-tattvasaM0 paji0 pR. 230 paM0 1 / 3"kSaNaM khekamavasthAnaM khahetoreva jaatitH| pUrvapUrvaprabhAvAca prbndhenaanuvrtnm"|-tttvsN0 kaa0688pR0230| 4 "nAnyathodayavAneSa kasyAsau sthApakastataH / na cAsya dRSTaM hetulaM saMskAro'nyo'pi vA bhavet // utpannasyaiva ceSTo'yaM vastrAdeH sthApako guNaH / guNasaMskAranAmaivaM sarvathApi na sNbhvii"|-tttvsN0 kA0 689-690 pR. 230 / 5"atha adRSTasAmarthyasyApi hetuvaM kalpyate tadA saMskAraH anyo'pi vA zuka-bakAdirutpatterheturbhavet" ityAdi-- tattvasaM0 paJji.pR. 23. paM0 20 / 6"kartRphaladAyyAtmaguNa AtmamanaHsaMyogajaH khakAryavirodhyadRSTam / tacca dvividhaM dharmA'dharmabhedAt / tatra dharmaH kartuH priyahitamokSahetuH adharmasvapriyAhitapratyavAyaheturiti parokkAdRSTalakSaNam"-tattvasaM0 paji. pR0 231 paM05-1 7 "manoyogAtmanAM pUrva vistareNa nibandhanAt / parokkalakSaNopetaM nAdRSTamupapadyate" ||-tttvsN. kA0 6.1 pR0 231 / 8pR0 136 paM0 13 / 9 "utkSepaNamapakSepaNamAkuccanaM prasAraNaM gamanamiti karmANIti sUtram" ityAditattvasaM0 paji. pR0231 paM0 14 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - gamanamiti karmANi " [ vaizeSikada0 1-1-7] iti / taMtra utkSepaNaM yad UrdhvAdhaH pradezAbhyAM saMyogavibhAgakAraNaM karma utpadyate / yathA - zarIrAvayave tatsaMbandhe vA mUrtimati muzalAdau dravye UrdhvabhAgbhiH AkAzadezAdyaiH saMyogakAraNam adhodigbhAgAvacchinnaizca tairvibhAgakAraNaM prayatnAdivazAt karma tad utkSepaNamucyate, etadviparItasaMyoga-vibhAgakAraNaM ca karma apakSepaNam, Rjudravyasya kuTilatvakAraNaM 5 ca karma AkuJcanam yathA - Rjuno'GgulyAdidravyasya ye agrAvayavAsteSAmAkAzAdibhiH svasaMyogibhirvibhAge sati mUlapradezaizca saMyoge sati yena karmaNA aGgulyAdiravayavI kuTilaH saMpadyate tad AkuJcanam, etadviparyayeNa tu saMyoga-vibhAgotpattau yena avayavI RjuH saMpadyate tat karma prasAraNam, aniyata digdezairyat saMyoga-vibhAgakAraNaM tad gamanam / catuSprakAramapi utkSepaNAdikaM karma niyatadigdezasaMyoga-vibhAgakAraNam / aniyata digbhistu bhAvaiH saMyoga-vibhAgakAraNaM tu karma gamanam tena 10 bhramaNa - spandana - recanAdInAmapi gamana eva antarbhAvAt paJcaiva karmANi / mUrtimandravyasaMyoga-vibhAgakAryopalambhAt paJcavidhasyApi karmaNo'numAnAt prasiddhiH / tathA, adhyakSato'pi utkSepaNAdeH karmaNaH pratipattiH indriya vyApAreNa 'gacchati' ityAdipratipatyutpatteH / tathAca - "saMkhyAH parimANAni pRthaktvam saMyoga-vibhAgau paratvAparatve karma ca rUpisamavAyAccAkSupANi" [ vaizeSikada0 4-1-11] iti sUtramapi upapannam / 15 686 atra saMyoga - vibhAgalakSaNaM tAvat tatkAryama siddham tayoH pUrvameva niSedhAt / na ca nairantaryotpAdAdimAtra lakSaNo tatkAryatayA saMyoga vibhAgau hetutvena vAcyau, tathAvidhena karmaNA tayoH kvacid anvayAsiddheH anaikAntikatAprasakteH / sAdhyaviparyayeNa ca hetorvyApterviruddhatA'pi vaktavyA / siddhasAdhyatA ca kAraNamAtrA'stitve sAdhye tathAvidhasaMyoga-vibhAgakAraNatvena vAyvAderabhISTeH / kAraNavizeSAstitve ca sAdhye anumAnabAdhaH pratijJAyAH / tathAhi padArthAnAM kriyA bhavantI kSaNikAnAM 20 bhavet, akSaNikAnAM vA ? naM tAvat kSaNikAnAm utpattideze eva teSAM dhvaMsAd dezAntaraprAptyasaMbhavAt / tathAhi yo yatra deze dhvaMsate sa na tadanyadezamAkrAmati, yathA pradIpAdiH, janmadeze eva ca dhvaMsante sarvabhAvA iti vyApakaviruddhopalabdhiH / na ca asiddhatA'sya hetoH anyasya kSaNikatvAyogAt / atha yadi nAma bhAvAnAM kSaNikatA iSyate tathApi utpattikAla eva kiM naiSAM kriyA bhavati ? naitat / yataH pAzcAtyadezavizleSe purovartidezazleSe ca sati gantA bhAvo bhavati nAkAzAdiH / na ca ekaH 25 kSaNamAtrabhAvinaH kriyAkAlavilambaH saMbhavati yena prAktanadezaparihAreNa aparadezamAkrAmet sattAkAla eva dhvaMsavazIkRtatvAt / tanna janmakAlabhAvinI kriyA, nA'pi pUrvottarayoH koTyoH, tasyaiva tadAnImabhAvAt / ataH utpattikSaNAt parataH kSaNamapi yo na vyavatiSTheta tasya AstAM vidUrataradezavakramaNasaMbhavaH paramANumAtra pradeza saMkramaNamapi nAstIti kutaH kSaNikasya kriyA / nA~pi akSaNikasya 1 "tatrotkSepaNaM zarIrAvayaveSu tatsaMbaddheSu ca yadUrdhvabhAgbhiH pradezaiH saMyogakAraNamaghobhAgbhizca pradezaiH vibhAgakAraNaM karma utpadyate gurutva-prayatna - saMyogebhyastadutkSepaNam" ityAdi - prazasta0 kaM0 pR0 291 paM0 10 pR0 292 / 2 "tatsaMbaddhe vA"---tattvasaM0 pa0 pR0 231 paM0 15 / 3 "rUpidravyasamavAyAccA" -- vaizeSikada0 4-1-11 / 4 pR0 679 paM0 10 5 " kSaNakSayiSu bhAveSu karmotkSepAya saMbhavi / jAtadeze cyutereva tadanyaprAptyasaMbhavAt // janmAtiriktakAlaM hi kriyAkAlaM pare jaguH / iSTAzutaranAzeSu dIpAdiSvapi vastuSu // tathAhi kAraNa zleSaH sAmAnyasyAbhivyaJjanam / khAvayave tataH karma vibhAgastadanantaram // saMyogasya vinAzazca tato dravyasya saMkSayaH / SaTkSaNasthAyitaiveSTA dIpAdAvapi vastuni // pazcimAgrimadezAbhyAM vizleSA''zleSasaMbhave / gantA'paro vA sarvazva karmAdhAraH prakalpitaH // yo janaH kSaNamadhyAste naiva jAtu calAtmakaH / tasyANvantaramAtre'pi deza saMkrAntyasaMbhavaH" // - tattvasaM0 kA0 692-697 pR0 231-232-233 / 6- zAcaMkrama - vA0 bA0 A0 / "ato yaH kSaNamapi nAste tasyAstAM tAvad vidUratara dezAntarAvakramaNa (NA)saMbhavaH " - tattvasaM0 paJji0 pR0 233 paM0 11 / 7 " sthairye tu vastunaH sarve durghaTA gamanAdayaH / sutarAmeva sarvAsu dazAkhasyAvizeSataH " // - tattvasaM 0 kA 0 698 pR0 233 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| asau yuktA, yata ekarUpaM hi sarvadA vastu akSaNikamucyate na ca tasya AkAzavat sarvadA'viziSTatvAt kriyAsamAvezo yuktaH / tathAhi-yat sarvadA aviziSTaM na tasya kriyAsaMbhavaH, yathA AkAzasya, aviziSTaM ca vastu akSaNikAbhimataM sarvadA iti vyApakaviruddhopalabdhiprasaGgaH / na ca akSaNikasya aviziSTatve'pi prakRtyaiva gantarUpatvAt kriyAvattvaM bhaviSyatItyanaikAntikatA hetorAzaGkanIyA, yeto yadi prakRtyaiva utkSepaNAdikriyAyogino bhAvA bhaveyustadA naiSAM kadAcinnizcalatA bhavet sarvadA eka-5 rUpatvAt / atha aganturUpatA'pyeSAmaGgIkriyate tathAsati sarvadA ekarUpatvAd AkAzavad agantAro bhaveyaH / evaM ca gatyavasthAyAmapi acalatvameSAM prasaktam aparityaktA'gatirUpatvAta nizcalAvasthAvat / atha ubhayarUpatvAd eSAmayamadoSaH, naivam ; gantRtvA'gantRtvaviruddhadharmAdhyAsAdekatvavyAhatiprasakteH kSaNikataiva Apadyeta bhinnakhabhAvayoracalA'nilayoriva atyantabhedAt / anumAnavirodhavad adhyakSavirodho'pi prtijnyaayaaH| tathAhi-yad upalabdhilakSaNaprAptaM sad nopalabhyate na tat 10 prekSAvatA 'sat' iti vyavahartavyam, yathA kvacit pradezavizeSe'nupalabhyamAno ghaTaH, nopalabhyate ca viziSTarUpAdivyatirekeNa karmeti khabhAvAnupalabdhiH / tethA, tathAdezAntarAvaSTambhotpAdirUpAdivyatirekeNa indriyajJAne karmaNaH pratibhAsAnupalakSaNAt utkSepaNAdibuddhastu sAbhijalpatvAt anadhyakSatvam / naceyaM karmapadArthAnubhavasAmarthyabhAvinI, yathAsaMketaM tathotpadyamAnarUpAdivazena utpatteH 'nityA'nityayorgatyayogAt' iti pratipAdanAt, gativyavahArastu loke aparAparanairantaryotpattimatpadArthopalabdheH15 'sa evAyaM gacchati' iti bhrAntyutpatteH pradIpAdau gamanavyavahAravad upapadyata eva na hi pradIpAdiH sa eva dezAntaramAkAmati SaTrakSaNasthAyitvena tasya parairabhyupagamAt "svakAraNasaMbandhakAlaH prathamaH tataH svasAmAnyAbhivyaktikAlaH tataH avayavakarmakAlaH tataH avayavavibhAgakAlaH tataH svArambhakAvayavasaMyogavinAzakAlaH tataH dravyavinAzakAlaH" [ ] iti prakriyopavarNanAt / atha ca tatrApi sa eva pradIpAdirgacchati' iti vyavahArapravRttiriti nAnyathAsiddhAd vyavahAramAtrAd dravya-20 vyatiriktakarmAbhyupagamaH zreyAniti sthitam // [nirUpaNapurassaraM sAmAnyapadArthasya khaNDanam ] parA'parabhedabhinnaM sAmAnyamapi dravya-guNa-karmAtmakapadArthatrayAzritatvAbhyapagamAta tannirA. sAnnirastameva AzrayamantareNa AzritAnAM sadbhAve'nAzritatvaprasaGgAt / tathApi pareSAM ta 1 "yadi gantrAdirUpaM tatprakRtyA gamanAdayaH / sadA syuH kSaNamapyevaM nAvatiSTheta nizcalam // yasmAd gatyAdyasattve'pi prApnuvantyasya te dhruvam / atyatapUrvarUpatvAd gatyAdyudayakAlavat" // -tattvasaM0 kA0 699-700 pR0 233 / 2"athAgantrAdirUpaM ttprkRtyaa'gmnaadyH| sadA syuH kSaNamapyekaM naiva prassandavad bhavet // yasmAd gatyAdibhAve'pi nizcalAtmakameva tat / atyatapUrvarUpatvAd nizcalAtmakakAlavat" // -tattvasaM0 kA0 701-702 pR. 234 / 3"yadi tu syAdagantA'yamekadA cAnyathA punaH / parasparavibhinnAtmasaMgaterminatA bhavet // atyantabhinnAvAtmAnau tAviti vyavasIyate / viruddhadharmavRttitvAt calanizcalavastuvat" // -tattvasaM0 kA0 703-704 pR0 234 / 4 "dRzyavAbhimataM karma na vastuvyatireki ca / dRzyate so'pi naivAsya sattA yuktyanupAtinI // asthire vA sthire vaivaM gatyAdInAmasaMbhavaH / prAktanA'paradezAbhyAM vibhAgaprApyayogataH" // -tattvasaM0 kA0 705-706 pR0 234-235 / 5 tathA dezA-bhAM* mAM0 / "na hi rUpAdestathAdezAntarAvaSTambhenotpadyamAnasya vyatirekeNa"-tattvasaM0 paji. pR0 235 pN03| 6 "dezAntaropalabdhestu nairantaryeNa janmanaH / samAnAparavastUnAM gatibhrAntiH pradIpavat" // -tattvasaM0 kA0 707 pR. 235 / 7"dravyAdiSu niSiddheSu jAtayo'pi niraakRtaaH| padArthatrayavRttA hi sarvAstAH priklpitaaH"|| -tattvasaM0 kA0 708pR0 236 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 tRtIye kANDeiti parAbhyupagamapradarzanapUrvakaH tadvizeSapratiSedhapradarzanamArgaH pradarzyate-taMtra sAmAnyaM dvividham-param aparaM ca / paraM sattAkhyam tacca triSu dravya-guNa-karmasu padArtheSu anuvRttipratyayasyaiva kAraNatvAt sAmAnyameva na vizeSaH / aparaM tu dravyatva-guNatva-karmatvAdilakSaNam tacca svAzrayeSu dravyAdiSu anuvRttipratyayahetutvAt sAmAnyamityucyate, svAzrayasya ca vijAtIyebhyo vyAvRttapratyayahetutayA 5vizeSaNAt sAmAnyamapi sad vizeSasaMjJAM labhate / tathAhi-dravyAdiSu 'aguNaH' ityAdikA yA iyaM vyAvRttabuddhirutpadyate tAM prati eSAmeva hetutvaM nAnyasya na hi aguNatvAdikamaparamasti, apekSAbhedAca ekasya sAmAnyavizeSabhAvo na virudhyate yadvA sAmAnyarUpatA mukhyataH vizeSasaMzA tu upacArataH vizeSANAmiva dravyatvAdInAmapi vyAvRttabuddhinivandhanatvAt / sAmAnyasya cendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyyanugatAkArapratyayagrAhyatvAda adhyakSataH prasiddhiH / tathA, anumAnAcca / tathAhi-vyAvRtteSu 10 khaNDa-muNDa-zAvaleyAdiSu anugatAkAraH pratyayaH tadvyatiriktAnugatAkAranimittanivandhanaH, vyAvR. tteSu anugatAkArapratyayatvAt, yo yo vyAvRtteSu anugatAkAraH pratyayaH sa sa tadvyatiriktAnugata yathA cama-cIra-kambaleSu nIlapratyayaH, tathA cAyaM zAbaleyAdiSu 'gauH' 'gauH' iti pratyayaH, tasmAt tadvyatiriktAnugata nimittanivandhana iti / tathAhi-nedamanusyUtAkArajJAnaM piNDeSu nirhetukam , kAdAcitkatvAt / na zAbaleyAdipiNDanivandhanam , teSAM vyAvRttarUpatvAt asya ca anu. 15 gatarUpatvAt / yadi cedaM piNDamAtraprabhavaM syAt tadA zAvaleyAdigviva karkAdiSvapi 'gauH' 'gauH' iti ulekhena utpadyeta piNDarUpatAyAstapvapi avizeSAta / atha vAha-dohAdyarthakriyAnibandhaneSveva teSu 'gauH' 'gauH' itipratyayahetutA, na; tadarthakriyA'bhAve'pi vatsAdau gobuddhipravRtteH mahiSyAdau tatsadbhAve'pi ca apravRtteH / kiJca, arthakriyAyA api prativyaktibhede kuto'nugatAkArajJAnahetutA? abhede siddhamanugatanimittanivandhanatvamasya jJAnasya / na cAsya bAdhitatvam, sarvadA sarvatra sarvapramAtRRNAM 20 zAbaleyAdiSu anusyUtapratyayotpatteH / na ca duTakAraNaprabhavatvam, vizadanetrANAmapyanusyUtAkArasya akSajapratyaye pratibhAsanAt / na ca saMzaya-viparyayA'nadhyavasAyarUpatayA'syotpattiH, tadvaiparItyena asya pratibhAsanAt / na caivaMbhUtasyA'pi pratyayasya apramANatA svalakSaNaviSayasyApi tasya aprmaanntaaprskteH| na ca pratIyamAnasyApi anugatapratyayasya apalApaH zakyate kartum , srvprtyyaaplaapprskteH| tasmAd anugatapratyayanimittatvAt sAmAnyasadbhAvaH siddhH| 25 atra pratividhIyate-yata tAvadaktama 'adhyakSapratyayAdeva sAmAnyaM pratIyate iti tadayuktamaH zAbaleyAdivyatirekeNa aparasya anugatAkArasya akSajapratyaye sAmAnyasya apratibhAsanAt / na hi akSavyApAreNa zAbaleyAdiSu vyavasthitaM sUtrakaNThe guNa iva bhinnamanugatAkAraM sAmAnyaM kenacillakSyate 1 "tatreyaM dvividhA jAtiH parairabhyupagamyate / sAmAnyameva sattAkhyaM samasteSvanuvRttitaH // dravyatvAdi tu sAmAnyaM saduvizeSo'bhidhIyate / khAzrayeSvanuvRttasya cetaso hetubhAvataH // vijAtibhyazca sarvebhyaH khAzrayasya vizeSaNAt / vyAvRttibuddhihetulaM teSAmeva tataH sthitam" // -tattvasaM0 kA0 709-711 pR0 236 / "pratyakSataH prasiddhAstu sattva-golAdijAtayaH / akSavyApArasadbhAve sadAdipratyayodayAt // " -tattvasaM. kA0 714 pR0 237 // 3 "anumAnabalenApi sattvamAsAM pratIyate / vizeSapratyayo yena nimittAntarabhAvikaH" / -tattvasaM0 kA0 715pR0 237 / 4 ataH paraM bhAviviktodyodakarAdimatamAlambya tattvasaMgrahakArikAbhiH (kA0 716-812 pR0238-262) tatpaJjikayA ca vihitayA samagrayA sAmAnyapadArthaparIkSayA naiSA TIkA sarvazaH sAmyaM bibharti tathApi antarA'ntarA sAmyaM vartate tacca yathAsthAnaM nirdekSyate, bhAvArthastu samAno bhAti / savistara vijJAtukAmaistu tAH sarvA api kArikA vilokniiyaaH| 5 karmAdi-bhAM0 maaN0|6 pra. pR. paM. 9 / 7-taM bhUtakaNThe bhAM0 mA0 vinA / zlokavArtikamUle'pi ayaM 'bhUtakaNTha'-zabdaH prayukaH / tadyathA"bhUtakaNThaMguNAdezca pratipiNDaM smaaptitH"|"knntthgunnH kaNThabhUSaNaM hArAdi"-zlo. vA. vanavA0 zlo. 35 pR0 622 / "bhUtakaNThaguNavat saksUtravad vA"-zlo0 vA. pArtha0 vyA0 pR. 62150 22 / syAdvAdaratnAkare tu sAmAnyavicAra eva eSa zabdo bahuzaH prayuko dRzyate / tadyathA "bhUtakaNThe guNa iva" ityAdi pR0 95150 20-21-22,24 // "sUtrakaNThaH khajarITe dvijanmani kapotake"-hai. anekA0 4-70 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jheypiimaaNsaa| 689 'gauH' 'gauH' iti vikalpajJAnenApi ta eva samAnAkArAH zAbaleyAdayo bahirvyavasthitA avasIyante antazca zabdollekhaH; na punastadbhinnamaparaM gotvam / tanna nirvikalpakena savikalpakena vA'dhyakSeNa sAmAnya vyavasthApayituM zakyam / yadapi 'kAryabhUtAnugatapratyayena anumAnataH sAmAnyavyavasthApanam , tdpysNgtm| tasya pratyayahetutvena pramANato'nizcayAt, tathA hi anugatAkArajJAnasya nirnimittasya asaMbhavAt kenacinnimittena bhAvyam ityetAvanmAtraM sidhyati / tacca sAmAnyam anyad veti na nizcayo5 bhavatAm / kAryAnvaya-vyatirekAbhyAM ca kAraNatvAvadhAraNam, piNDAnAM ca vijJAnajanmani tataH sAmarthya vizeSapratyaye siddhamiti ihApi teSAmeva sAmarthyaprakalpanam , na; sAmAnyasya tasya kvacidapi sAmarthyAnavadhAraNAt / tathAhi-piNDasadbhAve anugatAkAraM jJAnamupalabhyate tadabhAve na iti varamadhyakSapratyayAvaseyAnAM teSAmeva tannimittatA kalpanIyA / yadapi piNDAnAmaviziSTatvAt pratiniyamo na syAt tajjanmani' ityabhidhAnam , tadapi asaMgatam / yato yathA piMDAdirUpatayA'vizeSe'pi tantU-10 nAmeva paTajanmani hetutvam na kapAlAdInAm tathA zAvaleyAdInAmeva 'gauH' 'gauH' iti jJAnotpAdane sAmarthya bhaviSyati kayAcid yuktyA na karkAdInAm , yathA vA guDUcyAdereva jvarAdizamane sAmarthya pratIyate na dadhyAdervasturUpatayA'vizeSe'pi tathA prakRte'pi bhaviSyatIti na paryanuyogo yuktH| kiJca; sAmAnyaM pareNa mUrtamabhyupagamyate, amUrta vA ? yadi amUrtam na sAmAnyaM syAd rUpavat / atha mUrtam tathA ca na sAmAnyaM ghaTAdivat / tathA, yadi anaMzaM sAmAnyamabhyupagamyate tarhi na sAmAnyam anaMza-15 tvAt paramANuvat, sAMzatve'pi na sAmAnyam ghaTavat / kiJca, yadi piNDebhyo bhinnaM sAmAnyama bhedena eva upalabhyeta ghaTAdibhya iva paTaH / na ca ekAntato vyaktibhyaH sAmAnyasya bhede 'gorgotvam' iti vyapadezopapattiH saMvandhAbhAvAt, samavAyasya tatsaMvandhatvena niSetsyamAnatvAt / vyaktibhyastasthA'bhede anyatrA'nanuyAyitvAda na sAmAnyarUpatA piNDasvarUpavat / na ca bhedena vyaktibhyasa nupalakSaNaM bhinnapratibhAsaviSayatvAda asiddham , vuddhibhedasya vyaktinimittatvena pratipAdanAt / kiJca,20 yadi sAmAnyabuddhirvyaktibhinnasAmAnyanivandhanA bhavet tadA vyaktyagrahaNe'pi bhavet azvabuddhivad gopiNDAgrahaNe, na ca kadAcit tathA bhavet / tato na vyktivytiriktsaamaanysdbhaavH| atha AdhArapratipattimantareNa Adheyapratipattirna bhavatIti tanahe eva tahahaH nA'bhAvAt anyathA kuNDAdyAdhArapratipattimantareNa badarAdheyasya apratipatteH tasyApyabhAva eva syAt, na; badarAdeH pratiniyatA. dhAramantareNApi svarUpeNopalabdhernAbhAvaH gotvAdestu pratiniyatapiNDopalambhamantareNa svarUpeNa kadA-25 canA'pi anupalabdherabhAva eva, tena 'tadagrahe tadvaddhyabhAvAt ityatra sAmAnyAbhivyaJjakapiNDagrahaNa eva tadabhivyaGgyasAmAnyabuddhisadbhAvAt-prakAzagrahaNa eva gRhyamANaghaTAdisattvavat-sAmAnyasyApi sattvam' iti yaduktam tannirastaM bhavati ghaTanimittaghaTavuddhivat sAmAnyanibandhanatvena tadbuddherasiddheH / kiJca, sAmAnyaM nirAdhAraM vA abhyupagamyeta, AdhAravad vA ? yadi nirAdhAram na sAmAnyaM syAt anAdhAratvAt zazazRGgavat / AdhAravattve'pi tasya tatra vRttyanupapattiH tathAhi-tasya ekadezena vA 30 tatra vRttirbhavet sarvAtmanA vA ? sarvAtmanA vRttau ekasminneva piNDe sarvAtmanA parisamAptatvAd yAvantaH piNDAH tAvanti sAmAnyAni syuH, na vA sAmAnyam ekapiNDavRttitvAda rUpAdivat / ekadezavRttAvapina sAmAnyaM syAt sAmAnyasya niraMzatvena ekadezAsaMbhavAt saMbhave'pi te tato bhinnA vA syuH, abhinnA vA ? yadi bhinnAstadA teSu sAmAnyaM vartate, uta neti ? yadi vartate tadA kiM sarvAtmanA, uta ekadezena ? yadi sarvAtmanA tAvatsAmAnyaprasaktiH pratyekamekadeze tasya parisamAptatvAt , 35 na vA sAmAnyam pradezavRttitvAda ghaTavat / atha ekadezena, ekadezeSu vRttistadA te'pi ekadezA yadi tato bhinnAstadA teSvapi aparaikadezavazAd vRttiriti anavasthAprasaktiH / atha abhinnAstadA teSAM sAmAnyarUpatvAt tAvanti sAmAnyAni syuH / na ca sAmAnyAtmakAnAM teSAM karaNarUpatA yuktA yena taiH piNDeSu sAmAnya varteta nahi ghaTatvAdisAmAnyaM gotvasya piNDavRttI karaNatvena upalabdham / 1 atazca bR. A0 / 2 pR. 688 paM0 10 / 3 pR. 688 paM0 15-16 / 4 yathA ghaTAdi-bhAM. maaN0| yathA yadi rU-vR0 A. haa0vi0| 5 vA gaDU-vA0 baa0| 6 "yadyanekAnuvRtti golaM tat kiM pratipiNDaM parisamAptyA vartate athaikadezeneti?" ityAdi sAmAnyaviSayiNI carcA nyAyavArtikato'vaboddhavyA-2-2-65 pR. 317-319 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDena ca sAmAnyasya anuvRttyekarUpatvAt kAlaryaikadezazabdayostatrA'pravRttiH, niravayavaikarUpe'pi vyAptyavyAptizabdayorbhavataiva pravRttyabhyupagamAt tatra ca kRtsnaikadezavRttipakSoktadoSANAM samAnatvAt aparasya cAtra vaktavyasya pUrvameva niSiddhatvAt / tanna vRttyanupapatteH sAmAnyasya sattvamabhyupagantuM yuktm| kiJca, piNDotpattikAle kiM gavAtmakena piNDena gotvaM saMbaMdhyate, uta agavAtmakena ? yadi 5AdyaH pakSastadA gotvasaMbandhAt prAk piNDasya yadyaparagotvasaMbandhAd gorUpatA tadA anavasthAprasaktiH / atha tatsaMbandhamantareNA'pi tasya gorUpatA tadA gotvasaMvandhavaiyarthyam tamantareNApi gopiNDasya prAgeva gorUpatvAt / atha agorUpeNa tadA'gorUpatvAvizeSAt azvAdipiNDairapi gotvasaMbandhaprasaktiH iti azvAdayo'pi gorUpAH syuH / na ca agorUpatvAvizeSe'pi gotvasaMbandhAt prAk zAbaleyAdibhireva gotvaM saMbadhyate na karkAdibhiriti vaktavyam , niyamahetorabhAvAt / atha upa10 lakSaNabhedo niyamahetuH / tathAhi-yatra kakudAdIni upalakSaNAni piNDe tatraiva gotvaM vartate na kesarAdhupalakSaNavati, asadetat ; gotvAderacetanatvena nirabhiprAyasya pradarzitopalakSaNapratyabhijJAnavazAd anyaparihAreNa pratiniyatAdhAravRttitvAnupapatteH / na ca kakudAdhupalakSaNayoginaH piNDAdeH svAtmani gotvAdhArasAmarthya pratiniyataM nimittaM kalpayituM yuktam , yato yayA zaktyA kakudAdimantaH piNDavizeSA gotvasAmAnya vijAtIyapiNDavyavacchedena khAtmani vyavasthApayanti tayaiva 'gauH' 'gauH' ityanu. 15 gatAkArajJAnahetavo'pi bhaviSyantIti kimntrgddusaamaanyprklpnyaa| na ca adRSTaM gotvAdeH sAmAnyasya pratiniyatavyaktivRttinimittaM kalpanIyam, tatrApi asya dUSaNasya samAnatvAt / yadapi 'anu. gatAkAraM jJAnaM sAmAnyamantareNa asaMbhava' iti, tatrApi kiM yatrAnugataM jJAnaM tatra sAmAnyasaMbhavaH pratipAdyate, Ahovit yatra sAmAnyasaMbhavastatra anugataM jJAnamiti ? tatra yadi AdyaH pakSaH, sa na yuktaH, yato gotvAdisAmAnyeSu bahuSu 'sAmAnyam' 'sAmAnyam' iti anugatAkArapratyayapravRtteH apara20 sAmAnyaprakalpanAprasaktiH syAt / tathA, prAgabhAvAdiSvapi abhAveSu 'abhAvaH' 'abhAvaH' ityanugata pratyayapravRttirasti, na ca paraiH abhAvasAmAnyamabhyupagatamiti vyabhicAraH / na ca sAmAnyAdiSu anugatapratyayasya gauNatvAnna vyabhicAraH, askhalavRttitvena gauNatvasya asiddherityuktatvAt / atha yatra sAmAnyaM tatrAnugatapratyayakalpanA, na; pAcakAdiSu tadbhAve'pi anugatapratyayapravRtteH / na ca tatrApi pacanakriyAnimitto'yaM pratyayaH tasyAH prativyakti bhinnatvAt tatsAmAnyanimittatve prAgeva tatpratyaya25prasUtirbhavet sAmAnyasya nityatvena tadApi taddheto vAt / abhivyaJjakakriyAbhAvAt prAk anabhivyaktatvAt tatsAmAnyasya na tatpratyayotpattiriti cet, pacanakriyAnivRttAvapi abhivyaJjakAbhAvena anabhivyaktAt tatsAmAnyAt tatpratyayotpattirna syAt anutpannavad vinaSTasyApi abhivyaJjakasya abhivyaJjakatvAyogAt / atha ekadA abhivyaktasya tatsAmAnyasya nityatvena sarvadA abhivyaktatvAd uttara kAlaM tatpratyayotpattistarhi pacanakriyAyAH prAgapi tatsAmAnyasya ekarUpatayA abhivyaktatvAt tatasta30 tpratyayotpattiH syAt / atha prAga na tasyA'bhivyaktistarhi abhivyaktA'nabhivyaktasvabhAvadvayayogAt tasya naikatvam svabhAvabhedalakSaNatvAd vastumedasya / atha vyaktipratibhAsasamaya eva sAmAnyasya pratibhAsa iti na tataHprAk pazcAd vA abhivyaktaikarUpasyApi tasya grahaNaM tarhi vyaktipratibhAsakAle aparapratibhAsasyA'saMvedanAd anugatapratibhAsasya ca tadA vyaktinibandhanatvAt sAmAnyasya abhAva eveti praaptm| tena 'yatra sAmAnyasadbhAvAd anugatAkAraM jJAnaM pravartate tatra tad mukhyam yatra tu tadabhAvAt tat tad 35gauNam' ityetadapi nirastam sAmAnyanibandhanatvena anugatajJAnasya kvacidapi asiddheH mukhyAbhAve gauNakalpanAyA durApAstatvAt / yadapi 'kimanena prasaGga ApAdyate parasya, Ahosvit svatantrasAdhanamiti, na tAvat prasaGgasAdhanam parAbhyupagamenaiva tasya vRtteH, na ca parasya kAyena ekadezena vA niraMzasya vRttiH siddhA kintu vRttimAtraM samavAyakharUpaM siddham tacca vidyata eva samavAyasya pramANataH siddheH / tanna prasaGgasAdhanametat / svatantraM tu sAdhanaM na bhavati sAmAnyalakSaNasya dharmiNo'siddherhetorA40 zrayAsiddhiprasaGgAt, dharmisiddhau vA tatpratipAdakapramANabAdhitatvAt tadabhAvasAdhakapramANasya apravRttireva' ityabhidhAnam, tadapyasaMgatam ; yato nAsmAbhiH kiJcidatra sAmAnyasya sAdhyate kintu yena sAmAnya vyaktyAzritamabhyupagamyate tena tatra tasya ekadezena sarvAtmanA vA-anyathA vRtterasaMbhavAt 1-bandhyate bhA0 mA0 / 2 pR0 688 paM0 13-14 / 3-canAdi-bhAM. mAM0 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / 691 vRttirvAcyA / atha samavAthalakSaNA vRttistatra tasya uktaiva, na; tasyAH svarUpAnirdezAt / atha AzrayA''zrayibhAvastasyAH svarUpam, na; asya paryAyamAtratvAt-vRttimAtram samavAyaH AzrayAzrayibhAvaH iti ca paryAyazabdAH / etena tu kAtruyaikadezavRttivyatirekeNa lokaprasiddhA'paravRttipradarzanaM kRtam / yA tu samavAyalakSaNA svazAstraparibhASitA vRttiH sA tu tadrAhakapramANAbhAvAt sAmAnyavad asiddhasvarUpaiva yadi ca piNDebhyo vyatiriktam-kuNDavyatiriktabadaravat-sAmAnyaM pramANata upalabhyeta5 tadA teSu tasya vRttiprakalpanA syAt na ca tat tathopalabhyata ityuktaM prAk / api ca, utpanne piNDe sAmAnyaM vartate, Ahokhid anutpanne, uta utpadyamAne iti vikalpAH / na tAvad anutpanne, tadA piNDasyA'sattvAt / nApi utpanne, agorUpe azvapiNDa iva tatra tasya vRttyayogAt ityuktatvAt / nApi utpadyamAne, aniSpannasya AdhAratvAyogAt vidyamAnasvarUpANAmeva kuNDabadANAmAzrayAzrayibhAvadarzanAt ataH 'ya eva piNDotpattikAlaH sa eva tatsAmAnyasaMbandhasamayaH' iti ayuktam, 10 anyatra evamadarzanAt / kiJca, utpadyamAnena piNDena saha sAmAnyaM saMvandhyamAnaM kimanyata Agatya saMbadhyate uta piNDena saha utpAdAt, Ahosvit piNDotpatteH prAgeva taddezAvasthAnAt iti vikalpAH / tatra na tAvada anyata Agatya saMbadhyata iti pakSa AzrayituM yuktaH yataH prAktanapiNDaparityAgena tat tatra Agacchati, uta aparityAgena iti vAcyam / yadi parityAgena iti pakSaH sa na yuktaH prAktanapiNDasya gotvapari-15 tyaktasya agoruuptaaprskteH| atha aparityAgena tadA aparityaktaprAktanapiNDasya niraMzasya rUpAderiva gamanAsaMbhavaH na hi aparityaktaprAktanAdhArANAM rUpAdInAmAdhArAntarasaMkrAntiH kvacidapi upalabdhA, na ca prAktanAdhArAparityAge'pi AdhArAntarasaMkramaH sAderiva sAmAnyasya bhaviSyatIti vaktavyam , sAmAnyasya amUrtatvAbhyupagamAt amUrtasya ca rUpAdivad gamanAsaMbhavAt / na ca sarpavat pUrvAdhArAparityAgena AdhArAntarakoDIkaraNe sAmAnyarUpatA, sadezasya ghaTavat sAmAnyarUpatAnupapatteH / na ca 20 piNDotpatteH prAk taddeze tasya avasthAnAda utpadyamAne piNDe tasya vRttirityabhyupagamo'pi yuktaH nirAdhArasya sAmAnyasya tatra avasthAnAsaMbhavAt avasthAne vA AkAzavat sAmAnyarUpatAvirahAt / na ca piNDenaiva saha utpadyata iti pakSaprakalpanA'pi saMgatA, utpattimattvena tasya anityatAprasaktaH anityasya ca jvAlAdivat sAmAnyarUpatA'yogAt / na ca zAbaleyAdipiNDasya sAmAnyasaMbandhavikalasyaiva pareNa avasthAnamabhyupagatamiti sAmAnyaprakalpanA anekadoSaduSTatvAd asaMgataiva / taduktam-25 "na yAti na ca tatrAsIdasti pazcAnna vAM'zavat / jahAti pUrva nAdhAramaho! vyasanasaMtatiH" // [ tathA "yatrAsau vartate bhAvastena saMbadhyate na ca / taddezinaM ca vyApnoti kimapyetad mahAdbhutam" // [ na ca gamanAdidharmavikalasyApi sAmAnyasya utpadyamAnapiNDasaMbandho 'gauH' 'gauH' ityanusyUtAkArapratyayAt pratIyata eveti pramANapratipanne vastuni virodhAdyudbhAvanamasaMgatameveti vAcyam , 'gauH' 'gauH' ityanugatAkArapratyayasya prAgabhAvAdiSu abhAvapratyayavata sAmAnyasaMbandhamantareNA'pi siddhatvAta / kiJca, piNDebhyo vyatiriktaM yadi anusyUtamekaM sAmAnyamabhyupagamyeta tadA ekapiNDopalamme tasya avibhaktatvAt piNDAntarAle'pi upalabdhiH syAt na hi tasya ekatrAbhivyaktasya anyatra anabhivyakta-35 kharUpatA viruddhadharmAdhyAsato bhedaprasakteH tathApi abhede na kiJcid bhinnaM syAd iti sarvatra bhedavyavahAranivRtteH tadapekSasya amedavyavahArasyA'pi virahAt srvaabhaavprsktiH| atha antarAle saMyuktasamavAyasaMbandhasya upalambhahetozcakSuSo'bhAvAd anupalambhaH, asadetat tatra tatsadbhAve pramANAbhAvAt-yadi hi piNDadvayAntarAle sAmAnyasya kutazcit pramANAt sadbhAvaH siddhaH syAt tadA grahaNa 1-atra sAmAnyagocarA carcA'vagantavyA-pR0 239 paM0 3-pR0 241 paM0 1 / hetubinduto'pyeSA'vadhAraNIyA li. pR0 31 ba0-35 a0|| 2'taduktam' ityullikhyAyaM zlokaH syAdvAdaratnAkare uddhRto vartate-pR. 955 paM0 18 / 89sa0pra0 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDenimittaM yathopavarNitamupapadyetA'pi, na ca tatsadbhAvaH siddha iti asakRd Aveditam / naca khavyaktisarvagatatvAt sAmAnyasya ayamadoSaH, antarAle tasya abhAve svavyaktiSu ca sadbhAve anekatvaprasakteH tadantareNa antarAle vicchinnasya sakalakhavyaktisaMbaddhatvAnupapatteH / yadapi 'atra 'antarAla' zabdena kiM piNDAntaramazvAdirUpamabhidhIyate, Ahosvid mUrtadravyAbhAvaH, uta AkAzAdipradeza iti 5vikalpAH / yadi azvAdipiNDAntarAbhidhAnaM tadA tatra gotvasAmAnyasya avRtteragrahaNamupapannameva na hi yad yatra nAsti tat tatra gRhyata iti parasyAbhyupagamaH atha AkAzAdidezastadA tatrApi sAmAnyasya vRtteragrahaNameva / evaM mUrtadravyAbhAve'pi agrahaNamabhAvAdeva' iti dUSaNAbhidhAnam, tadapi asaMgatameva / evaM dUSaNAbhidhAne sarvatra tadabhidhAnAnivRtteH / tathAhi-'ghaTadvayAntarAle paTAdi dravyasya agrahaNAd abhAvaH' ityatrApi vikalpauta(kalpyaita)doSAbhidhAnasya abhidhAtuM zakyatvAt / 10 atha atra 'antarAla'zabdasya lokaprasiddha evArthaH prakalpyate tarhi etad anyatrApi samAnamiti na prynuyogaavkaashH| kiJca, yadi upalabhyasvabhAvaM sAmAnyamabhyupagamyate tadA sAsnAdyavayavAnAmiva zAbaleyAdau tadrujhyA grahaNaM syAt, agrahaNAt tad asadityatra kiM sAsnAdibuddhyA'grahaNAt sAmAnyasya asattvam, Ahosvit svabuddhyA iti kalpanAdvayam / na tAvat sAnAdibuddhyA agRhyamANatvAt tasya asattvam 15 rUpAderapi rasAdibuddhyagrahaNAda asttvprskteH| atha svabuddhyA agRhyamANatvAd asattvam, tdyuktm| virodhAt-na hi 'sAmAnyabuddhiH sAmAnyasya ca agrAhikA' ityabhidhAnamaviruddham 'mAtA ca me vandhyA ca' ityabhidhAnavat / na ca anugatAkArabuddhyA sAmAnyaM na gRhyate, vyAvRttabuddherapi vizeSa pratyagrAhakatvaprasakteH / ataH 'tadbuddhyA agRhyamANatvAt asat sAmAnyamityayuktam' ityapi abhidhAnama saMgatam yato bhavadbhiprAyeNa samAnAkArazAvaleyAdibuddhiH sAmAnyabuddhiH tayA ca deza-kAlavyApi 20 sAmAnyaM na gRhyate tathAbhUtasya vuddhyajanakatvena tabAhyatvAyogAt ata eva anugatAkArabuddheravyApaka kSaNikazAbaleyAdipadArthaprabhavatvAt tadrAhakatvameva na sAmAnyagrAhakatvam / kiJca, akSaNika-vyApakaikasvabhAvatve sAmAnyasya kiM yenaiva svabhAvena ekasmin piNDe vartate sAmAnyaM tenaiva piNDAntare, Ahosvit svabhAvAntareNa? yadi tenaiva tataH sarvapiNDAnAmekatvaprasaktiH ekadeza-kAla-svabhAvaniyatapiNDavRttyabhinnasAmAnyasvabhAvakroDIkRtatvAt sarvapiNDAnAm pratiniyatadeza-kAla-svabhAvaika25piNDavat / atha svabhAvAntareNa, tadA anekasvabhAvayogAt sAmAnyasya anekatvaprasaktiH svabhAvabhedasya bhAvabhedakatvAt anyathA bhedAyogAt / na ca ekasya anekavRttitvaM rUpAderiva yuktam / atha yathA ekasya rUpAderekavRttitvaM-tathaivopalambhAt-abhyupagamyate tathA ekasya sAmAnyasya anekavRttitvamanekatropalambhAt kiM nA'bhyupagamyate abAdhitopalambhasya bhAvarUpavyavasthAnibandhanatvAt ? bhaved etat yadi anekavRttitayA ekaM sAmAnyaM svarUpato'dhyakSe pratibhAseta na caivam vyaktivyavasthitasya ekasya 30 vyaktibhyo bhinnasya kutracit pratyaye apratibhAsanAt / na ca dezavyAptiH kAlavyAptirvA kasyacid bhAvasya kenacit pramANena pratipattuM zakyeti prAk pratipAditam / na ca parasparavyAvRttAtmAno bhAvA anagatanimittamantareNa kathamabhinnAkArapratyayanibandhanaM bhavantIti vaktavyam yato yathA guDacyAdayo bhAvAH parasparaviviktA api saha pratyekaM ca ekasAmAnyamantareNApi ekaM jvarAdizamanalakSaNaM kArya nirvartayanti-na hi tatra ekaM sAmAnyaM tadarthakriyAsaMpAdanasamarthamasti anyathA teSAM cira-kSiprAdibhedena 35vyAdhyupazamasAmathyApalIbdhana syAt sAmAnyasya sarvatra ekarUpatvAt, na ca sarasa saMpAdyazIghravyAdhyupazamAdibhedopalabdhizca syAt sAmAnyasya nityasvabhAvatayA parairanAdheyAtizayasya sarvatra sarvadA ekarUpatvAt / guDUcyAdibhAvanibandhanatve tu nAyaM doSaH tasya pratikSaNaM bhinnatve bhinnazaktitvAt-tathA ihApi kecid bhAvAH prakRtyaiva ekAkAraparAmarzahetavo bhaviSyantIti na tadartha sAmAnyaprakalpanaM yuktam / yadapi 'anugatapratyayaH piNDavyatiriktAnugatanimittanibandhanaH' ityAdya40 numAnam tatra pratijJAyA anumAnabAdhA / tathAhi-anugatapratyayAnAM piNDavyatiriktamanugataM nimittamAlambanabhUtaM sAdhayitumabhipretam taccAyuktam tasya tatra apratibhAsanAt varNA''kRtyakSarAkArasyaiva 12-2-65 nyAyavA0 pR. 315 paM0 21- / 2-kalpaita-bR0 / 3-mityabhidhAna-vA. bA0 / 4-kSaNikAvyA-vA0 baa0|-kssnnike vyaa-bR0| 50688 pN010| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhymiimaamaa| 693 maryasya tatra pratibhAmanAca tadupavikalanayA mAmAnyamya parerabhyupagamAna kathaM tanpranibhAse tamya prati bhAsaH anyAkArasya vijJAnasya anyAlambananye atipramAna? nathAhi-yo hilakSaNArthapratibhAmaH pratyayaHsahAhako na bhavati, yathA mapapratyayo na ramAdigrAhakaH, jAtivilakSaNavAdipratibhAsazca anvayI pratyaya iti vyaapkviruddhoplndhiH| yo'pi zaMkarasvAmI atrAha- sAmAnyamapi nIlalyAdi nIlAdyAkArameva anyathA 'nIlam'5 'nIlam' iti anuvRttipratyayo na syAta iti hetogasidvavAna nAnumAnayAdhA" [ iti, so'pi ayuktakArI: nIlAderguNAd nIlavAdaH mAmAnyamya evamabhedaprasadgAta / atha guNamya vyAvRttatvAt tatsAmAnyamya tu anugatanvAn AkAramedAda bhedaH. naH vyAvRnanIlAdiguNavyatirikA nugatanIlatvAdisAmAnyamya nIlAdyAkArasya apratibhAsanAda adhyakSa amAdhAraNamya nIlAderekamyaiva pratibhAsanAt vikalpazAne'pi yathATamyava nirNayAta dvitIyamya sAmAnyAkAramya tatrApi anizca-10 yAt / na ca kSaNikanvavat pratibhAsamAnamapi sAmAnya vyakibhedena nopandazyata iti vanavyamanupalakSitasya vyaktipvabhinnadhI-dhvaninimittanvAyogAn na hi vizeSaNAnapalakSaNe vizeSye vRddhi. rupajAyate daNDAnupalakSaNe daNDibuddhivat tathA ca "samavAyinaH zvaityAn caityabuddheH vane buddhiH" [vaizeSikada08-1-9] iti vacanaM niravakAzaM bhavet / kiJca. avikalpavijJAnavAdinaH pratibhAtAnuH palakSaNaM yujyetApi bhavatastu savikalpakAdhyakSavAdino gRhItA'nupalakSaNamayuktam nizcayAnAmupa-15 lakSaNamantareNa aparagrahaNAsaMbhavAt na hi nizcayaganizcitaM gRhItaM nAma / kica, yadi atra anuganaM nimittaM nityaM sAdhyate tadA tasya asiddhiH viparyayasiddhaH / tathAhi-anugatAbhidhAnapratyayAH kramava. kAraNaprabhavAH, krameNa upajAyamAnatvAt, pradIpajvAlAprabhavakramabhAvipratyayavat / yadi tu akramasAmAnyahetukA ete abhaviSyanna krameNa utpattimAmAdayiSyan avikalakAraNatvAn tathApi nepAM taddhetukatve sarva sarvahetukaM syAt iti pratiniyatakAryakAraNabhAvavyavasthAvilopaprasakti / anai-20 kAntikazca hetuH paTsu padArtheSu aparAnugatanimittAbhAve'pi 'padArthAH' 'padArthAH' ityanugatapratyayo. palabdheH / na ca sadupalambhakapramANaviSayatvAdikamanugataM niminamatrApi asti ityavyabhicAraH, prAguktottaratvAd asya / na ca vipakSe vRttI asya vAdhakaM pramANamamti iti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAd anaikAntikaH / na ca anugatanimittAbhAve'pi amya bhAve pratyayabhedakatA viSayamedavyavasthA na syAditi rUpAdipratyayAnAmapi na svaviSayavyavasthApakatvaM bhavediti vaktavyam, anugatapratyayasyA-25 viziSTAbhilApatvena svalakSaNAviSayIkaraNAt tavyavasthApakanvAyogAt yathAsaMketaM tattadyAvRtti "zaGkarasvAmI vAha-sAmAnyamapi nIlabAdi nIlAdyAkArameva anyathA hi nIla ityevamanuvRttipratyayo na syAn" ityAdi-tattvasaM0 paJji. pR. 243 paM0 27 / "sAmAnyasyApi nIlAdirUpale guNato'sya kaH / medo nAnugatadhako nAlAdirUpalakSyate // bhAsamAno'pi cedeSa na vivekena lakSyate / tatkathaM dhIdhvanI vyaktI vatene naTTalena to // nizcayAtmaka evAyaM sAmAnyapratyayaH paraiH / iSTazcAgrahaNe prApte yuktaM nAnupalakSaNam" / / -tattvasaM* kA0 740-742 pR0 044 / 2 mudriteSu vaze. da. pustakeSu "samavAyinaH zretyAca tyavaddhaca zvane buddhim ete kAryakAraNabhUte"-8-1-9 iti sUtraM vartate, kevalaM gU. ve. pustake itthaM TippaNI dRzyate-"ta ete' ityAdi pRthak sUtraM candrakAntamane-pR. 303 / 3 "siddhe'pyanyanimittave na sAmAnya prasidhyati / anugAmyekamadhIvyaviviktaM ca kramodayan" // -tattvamaM0 kA. 743 pR. 244 / 4 "padArthazabdaH kaM hetumaparaM SaTkhapekSate / astIti pracayo yatra sanAdiSvanuvartate // anyadharmanimittavet ttraapystystitaamtiH| tadanyadharma hetuve'niSTAmaktaradharminA / / vyabhicArI tato heturamIbhirayamiSyate / na ca sarvopasaMhArAd vyApiramya pramAdhitA" // -tattvamaM. kA. 304-4 pR. 245 / 5-sthAviSTAbhi-pR. / "na hi sAmAnya pratyayo vastuskhalakSaNaviSayaH paramArthato yuktaH AviSTAbhilApena pratyayena khalakSaNasyAviSayIkAraNAt"-tattvasaM0 paji. pR0 146 paM0 2 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 tRtIye kANDemAdAya ekatrApi anekaviruddhadharmAdhyavasAyivikalpasUteravirodhAt / yadi ca anugatanimitta mantareNa anugatapratyayo na bhavet icchAviracitarUpeSu 'candrApIDAdi'bhAveSu naSTA'jAteSu ca mahAsammata-zaGkhacakravartiprabhRtiSu kathaM bhavet ? na hi tatrApi sAmAnyasadbhAvaH tasya vyaktyAzritatvAt tadabhAve tasyApyabhAvAt na hi AzritAnAmayaM dharma:-yadata AzrayAbhAve'pi kevalAnAmava5sthAnam anAdhitatvaprasaGgAt kevalasya vA avasthAne grahaNaprasaktireva iti na naSTA'jAteSu anugatAkAraH pratyayaH sAmAnyanibandhanaH syAt iti anekAnta eva hetoH / na ca pareNApi kevalasya sAmAnyasya grahaNamabhyupagamyate / tathA coktam-"svAzrayendriyasaMnikarSApekSapratipattikaM sAmAnyam" [ ] iti / kevalasyApi ca sAmAnyasya grahaNAbhyupagame sAmAnyapratyayasya vyaktyadhyavasAyo na prApnoti vyaktestadAnImabhAvAd 'vyaktInAmidaM sAmAnyam' iti saMbandhazca na 10 syAt nimittAbhAvAt / tathAhi-saMbandhasya nimittaM bhavat tadyaGgayatvaM vA sAmAnyasya bhavet, tajanyatA vA, tahaNApekSagrahaNatA vA? tatra na tAvad vyakti bhirvyaGgayatvAt sAmAnya tAbhiH saMbaddham parairanupakAryasya nityatvAt sAmAnyasya avizeSato vyaGgyatvAnupapatteH yo hi yasya anupakAryaH sa tasya abhivyaGgayo na bhavati, yathA himavAn vindhyasya, anupakArya ca sAmAnya vyaktibhiH ityanupakAryasyApi vyaGgyatve sarvaH sarvasya vyaGgyaH syAt ityatiprasaGgaH / nApi tajanyatA 15 tannibandhanam nityatayA abhyupagatasya tajanyatvAyogAt kevalasyApi grahaNAbhyupagamAcca / nApi tajjJAnapAratanyamapi tasya saMbhavati tena "svAzrayendriyasannikarSApekSapratipattikaM sAmAnyam" iti ayuktamabhidhAnam AzrayasyAyogAt tadgatendriyasannikarSAdyapekSAyA dUrotsAritatvAt na cAsya nityatayA parairanAdheyavizeSatvAt kvacidapi apekSA ato yadi tatsvaviSayajJAnotpAdanasamarthaM tadA sarvadaiva tad janayet atha asamartham na kadAcidapi janayet na hi samartham asamartha vA tasya tadrUpaM 20tat kenacid anyathA kartuM zakyam nityatvahAniprasaGgAt / yaduktam "tasya zaktirazaktirvA yA svabhAvena sNsthitaa| nityatvAdacikitsyasya kastAM kSapayituM kSamaH ?" // [ ] iti / ata eva asya vyaktiSu vRttirapi anupapannA / tathAhi-vRtirasya bhavantI sthitilakSaNA vA bhavet, 1-prasRte-bR0 A0 haa0vi0|| 2 "icchAracitarUpeSu naSTAjAteSu vA tataH / anaikAntikatA hetoH srvairebhirythoditaiH"|| -tattvasaM0 kA0 749 pR. 246 / 3 mahAvyutpattinAmake bauddhagranthe cakravartinAM SaSTirnAmAni parigaNitAni vidyante, teSu 'mahAsaMmata' ityAcaM nAma vartate-pR. 52 aM0 180 / 4-cakrapra-bR. A. hA. vi.| "icchAracitarUpeSu candrApIDAdiSu nabhastalopakalpitadhavalagRhAdiSu naSTAjAteSu ca mahAsammata-zaGkhaprabhRtiSu"-tattvasaM0 paji. pR. 246 paM0 21 / 5pra0 pR. paM0 7 // na hi samarthamasamartha vA tasya tatsvaviSayajJAnotpAdarUpaM tat kenacidanyathA kartuM zakyaM nityatva-A0 hA0vi0 / asmin pAThAntare 'khaviSayajJAnotpAda' ityaMzo'dhiko bhAti sa ca yadi 'tat' ityasya Tippa. NAtmakalena antaHpraviSTo na syAt tarhi pAThAntaralena samarthanIyaH / vastutaH 'tadrUpam' ityasya sthAne 'yadrUpam' iti samyag bhAti parAmarzakasya 'tat'-padasyAgre sattvena tatsaMbandhitayA 'yat' padasyaivApekSaNAt / atrArthe saMvAdo yathA"tasya yogyamayogyaM vA rUpaM yat prakRtisthitam / tad dhrauvyAdaprakampyaM hi ko nAma calayiSyati // -tattvasaM0 kA0 795 pR0 256 / asyAH kArikAyAH panjikA tu itthaM vartate-"na hi tasya tadrUpaM samarthamasamartha vA tat kvacid anyathAkartumIzate nityabahAniprasaGgAt"-tattvasaM0 paji. pR0 257 pN04| 7 pR0 482 paM0 22 tti06| 8"api cAnekavRttivaM sAmAnyasya yaducyate / tatra keyaM matA vRttiH sthitiH kiM vyaktireva vA // kharUpApracyutistAvat sthitirasya khabhAvataH / nAdhArastaskRtau zakto yena sthApakatA bhavet // gamanapratibandho'pi na tasya badarAdivat / vidyate niSkriyakhena nAdhAro'taH prakalpyate // sthitistatsamavAyazcena tathaiva vicAryate / so'bhiisstto'yutsiddhaanaamaashryaashryitaatmkH"|| -tattvasaM0 kA0 798-801pR0 259 / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / abhivyaktilakSaNA vA ? sthitirapi niHsvabhAvatApracyutirabhyupagamyate, Ahosvid adhogatipratibandhasvarUpA ? tatra na tAvad AdyaH pakSaH, sAmAnyasya nityatayA svabhAvA'pracyuteH svataH siddhatvAt / nApi adhogati pratibandhasvarUpA sthitistatra saMbhavinI, amUrta- sarvagatatvAbhyAM niSkriyatvAt svata eva adhogamanAsaMbhavAt pratibandhakAnAM vaiyarthyAt / na ca sAmAnyasya svavyaktiSu samavAyaH sthitirabhyupagantavyA, tasyaiva vicAryamANatvAt / tathAhi ayutasiddhAnAmAzrayAzrayibhAvo yaH saMbandhaH 'iha' 5 iti pratyayahetuH sa samavAyaH parairabhyupagataH / 'AzritatvaM ca sAmAnyasya vyaktipratibaddhasthititvena vA, tadabhivyaGgyatayA vA' ityetadeva paryAlocayituM prakrAntam parasparAsaMkIrNarUpANAM bhAvAnAmakiJcitkarArthAntarasamavAyAyogAt yoge vA sarvaH sarvasya samavAyaH prasajyeta / tathAhi - vyAvRttasvarUpAn bhAvAn saMzleSayan padArthaH samavAyaH prakalpitaH / na ca arthAntarabhAve'pi svAtmavyavasthitA bhAvAH parasparasya svabhAvamAtmasAtkurvanti / na ca arthAntarAzleSakAriNo bhAvAntarasya 'samavAyaH' 10 iti nAmakaraNe'pi kAcit kSatiH / na ca zleSakaraNAt samavAyarUpatvaM saMzleSasya, saMzliSyamANapadArthebhyo bhinnasya karaNe taistasya saMbandhAsiddheH; abhinnasya karaNe sAmAnyAdeH kAryatvena anityatvaprasakteH / tanna sAmAnyasya vyaktiSu sthitirvRttiH / nApi tadbhivyaktilakSaNA'sau yuktA / tathAhitadviSayavijJAnotpAdanalakSaNA vA tadabhivyaktiH, svarUpaparipoSalakSaNA vA ? na tAvat svabhAvaparipopalakSaNA, nityasya svabhAvAnyathAkaraNAsaMbhavAt / nApi tadviSayavijJAnotpAdanasvarUpA asau yuktA, 15 sAmAnyasya svata eva vijJAnotpAdanasAmarthya abhivyaktikAraNApekSA'yogAt asAmarthye'pi parairanAdheyavizeSatvAt sAmAnyasya tadapekSatvAnupapatteH parairAdheyavizeSatvAbhyupagame'pi anityatvaprasatito vyaktivad asAdhAraNatvAt sAmAnyarUpatA'nupapatteH tena sAmAnyasya vyaktiSu vRttinibandhanAbhAvAd avRttiH / tathA ca prayogaH - yasmin yasya vRttinibandhanaM nAsti na tatra tad vartate, vindhye iva himavAn, nAsti ca bhedeSu vRttinibandhanaM sAmAnyasya iti vyApakAnupalabdhiH / sarve'pi ca para- 20 prakalpitAH sAmAnya sAdhanAya hetavaH anayA dizA pratiSeddhavyAH / kumArilaprakalpitAstu-gopiNDabhedeSu gobuddhiH ekagotvanibandhanA, gavAbhAsatvAt ekAkAratvAcca, ekagopiNDaviSayabuddhivat / athavA yeyaM gobuddhiH sA zAbaleyAnna bhavati tadvyatiriktArthAntalamvanA vA, tadabhAve'pi bhAvAt, ghaTe pArthivabuddhivat / sarvagatatvaM ca sAmAnyasya pramANAntarAt siddham / tathAhi - yeyaM gomatiH sA pratyekasamavetArthaviSayA, pratipiNDaM kRtsnasvarUpapadArthAkAratvAt, 25 pratyeka vyaktiviSayabuddhivat / ekatvamapi sAmAnyasya pramANopapannameva / tathAhi yadyapi sAmAnyaM sarvAtmanA prativyakti parisamAptaM tathApi ekameva tat, ekAkArabuddhigrAhyatvAt, yathA 'naJ' - yukteSu vAkyeSu brAhmaNAdinivartanam / na caitat zakyaM vaktum- 'bhinneSu abhinnAkAraH pratyayo bhrAnta iti na tadbalAd vastutattvavyavasthA' iti, yato nAsya duSTakAraNaprabhavatvamasti, nApi bAdhakapratyayasadbhAvaH tato mithyAtvanibandhanAbhAvAt kathaM bhrAntatA ! taduktam "piNDabhedeSu gobuddhirekagotvanibandhanA / gavAbhAsaikarUpAbhyAmekagopiNDabuddhivat // na zAbaleyAd gobuddhiH tato'nyAlambanA'pi vA / tadbhAve'pi sadbhAvAdu ghaTe pArthivabuddhivat // pratyekasamavetArthaviSayaivAtha gomatiH / pratyekaM kRtsnarUpatvAt pratyekavyaktibuddhivat // 1 " syAdAdhAro jalAdInAM gamanapratibandhakaH / agatInAM kimAdhAraiH sAmAnyAnAM prakalpitaiH // svajJAnotpattiyogyatve kimabhivyaktikAraNaiH / khajJAnotpattyayogyatve kimabhivyaktikAraNaiH // yaH samarthaH samarthAtmA vyaJjakaiH kriyate yadi / bhAvo'sthiro bhavedevaM dIpavyaya ghaTAdivat " // - tattvasaM0 kA0 802-804 pR0 260 / 695 30 2 " anayA ca dizA'nye'pi sarve dUSyAH kuhetavaH" / "anye'pi kuhetava iti kumArilagaditAH tatrAbhI tena kuhetava uktAH " -- tattvasaM0 kA0 797 tathA paJji0 pR0 257 paM0 16-1 3 " tasmAt piNDeSu gobuddhi" - lo0 vA0 / khAt" - ho0 vA0 / 35 4 "gavAbhAsaikarUpyAbhyA" - lo0 vA0 / 5 " pratyekaM kRtsrabuddhi Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 tRtIye kANDe-- pratyakasamavetA'pi jAtirekaiva buddhitH| 'nayukteSviva vAkyeSu brAhmaNAdinivartanam // naikarUpA matirgotve mithyA vaktuM ca zakyate / nAtra kAraNadoSo'sti bAdhakaH pratyayo'pi vA" // [zlo0 vA0 vana0 zlo0 44-47-49] iti / atra prathamasAdhane sAdhyavikalamudAharaNam gotvasya ekasya tatrAsiddhestainnibandhanatvasyaikagopiNDaviSayabuddherapyasiddhatvAt / atha sAmAnyena ekanibandhanatvamAtraM sAdhyate tadA siddhasAdhyatA vijAtIyavyavacchedena kalpitaikA'govyAvRttinibandhanatvasya iSTatvAt / na 'zAbaleyAd gobuddhi' ityatrApi sAkSAt tadutpattiniSedhe sAdhye siddhasAdhyatA tatsvalakSaNAnubhavAhitasaMskArasaMketAdi 10 vyavahitatvAt tasyAH / atha paraMparayA'pi 'tato na bhavati' iti sAdhyate tadA anumAnabAdhaH pratijJAyAH sAdhyavikalatA ca dRSTAntasya / anyAlambanatve'pi sAdhye sannihitazAbaleya-gobuddharyadi tato'rthAntarAlambanatvaM sAdhyate tadA anubhavavirodhaH sannihitazAbaleyAdipiNDAdhyavasAyitvena tasyAH saMvedanAta dRSTAntasya ca sAdhyavikalatA pUrvavat / atha zAbaleyA'sannidhau bAhaleyAdisanni dhAnapravRttA yA buddhiH sA tato'nyAlambaneti pakSaH tadA siddhasAdhyatA / atha sAkSAt vastusadA15 lambaneti sAdhyate tadA anaikAntikatA hetoH na hi paramArthato'syA vastusadAlambanamastIti prasAdhitatvAt / yadapi 'pratyekaparisamAptArthaviSayatvasAdhanam' tatrApi sAmAnyena sAdhye siddhasAdhyatA pratipadArthamatadrUpaparAvRttavasturUpAdhyavasAyena asyAH pravRtteH / atha vastubhUta-pratyekaparisamApta-nityaikasAmAnyAkhyapadArthaviSayatvaM sAdhyate tadA dRSTAntasya sAdhyavikalatA anaikAntikatA cahetoH tathAvidhena sAdhyena hetoH kvacidapi anvyaasiddheH| ekasya ca kramavatsu bahuSu sarvAtmanA 20 parisamAptatve sarvavyakti medAnAmanyonyamekarUpatAprasaktiH ekavyaktipariniSThitasvabhAvasAmAnyasaMsa TatvAt ekavyaktirUpavat, sAmAnyasya vA anekarUpatApattiH yugapadanekavastuparisamAptAtmarUpatvAt atidUradezAvasthitAnekabhAjanavyavasthitAnekAmrAdiphalavat ityanumAnabAdhaH / ata eva 'na cAtra bAdhakaH pratyayo'sti' iti yaduktam tadapAstam bAdhakasya pradarzitatvAt / yadapi 'ekatvasAdhanaM sAmAnyasya,' tatrApi tasya pratyekasamavetatvAsiddheH AzrayAsiddho hetuH / svarUpA25 siddhazca-ekabuddhigrAhyatvasya paramArthatastatrAsiddheH zAbaleyAdiSu 'samAnAH' iti buddhayutpatteH / brAhmaNAdinivartanaM ca paramArthato naikamasti, tasyA'vastutvAt ataH sAdhyavikalamudAharaNam / kalpanAzilpighaTite caikatve sAdhye siddhasAdhyatA apohasya kalpanAnimittasya ekatvena iSTeH / 'na cAtra kAraNadoSo'sti' ityetadapi asiddham, anAdyavidyAvAsanAsvarUpasya kAraNadoSasya sadbhAvAt / bAdhakasadbhAvazca 'na ca yAti' ityAdinA pradarzitaH / tathAhi-ye yatra notpannAH 30 nApi prAgavasthAyinaH nApi pazcAt anyato dezAdAgatimantaste tatra na vartante nApi upalabhyante, yathA rAsabhazirasi tadviSANAdayaH, tathA ca sAmAnyaM tacchUnyadezotpAdavati zAbaleyAdike vastuni iti vyaapkaanuplbdhiH| na cAyamanaikAntiko hetuH tatra vRtyupalambhayoH prakArAntarAsaMbhavAt taJca khAzrayamAtravyApitvA'bhyupagame gotvAdijAterbAdhakaM pramANaM pradarzitam / sarvasarvagatatvA'bhyupa game tu tasyA ekasmin vyaktibhede grahaNe vijAtIyavyaktibhede vyaktyantarAle copalambhaH syAt anupa35lambhAt tu tadabhAva iti dRzyAnupalambho bAdhakaM pramANam / tathAhi-upalabdhavyaktisamavetasAmAnyasvarUpAda upalabdhAd avyatiriktaMced vyaktyantarAlavati sAmAnyarUpam tadA tasyApi grahaNaM bhaveta gRhItAdabhinnatvAt gRhItasvarUpavat / atha na tasya upalambhastathAsati anupalabdharUpAvyatirekAt tadvad upalabdhavyaktisamavAyino'pi rUpasyopalambho na syAt / atha ubhayarUpatA'bhyupagamyate tadA rUpamedAt tadvastubhedaH parasparaviruddhadharmAdhyAsAt na hi anyonyaviruddharUpagrahaNAgrahaNadharmAdhyAsi. 1.tamapi vastu ekaM yuktam atiprasaGgAt-vizvasyaivamekadravyatAprasakteH sahotpAda-vinAzAdyapapatti syAt anyathA 'ekam' iti nAmamAtrameva bhavet na ca tatra vivAdaH / nityatvaikatvarUpAbhyupagame ca "-stanibandhanalamekagobuddherapyasiddhameva"-tattvasaM. paji. pR. 258 paM052 pR. 695 paM0 25- 3 pR. 695 paM0 29 / 4 pR. 695 paM0 26 / 5 pR. 69550 29 / pR.69150 26 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / 697 sAmAnyasya anekazo bAdhakaM pratipAditamevAnumAnam-ye RmitvA'nugAmitva-vastutvotpattimatvAdidharmopetAste paraparikalpitanityaikasarvagatasAmAnyato nAtmalAbhamAsAdayanti, yathA pAcakAdipratyayAH, tathA cAmI gavAdipratyayA iti viruddhavyAptopalabdhiH nityabhAvaviruddhA'nityatAbhAvena RmitvAdervyAptatvAt nityasya ca kramA'kramAbhyAmarthakriyAvirodhAd nAnaikAntikatA hetoH dRSTAntasya ca sAdhyAnvitatvena pUrva prasAdhitatvAnnAsiddho dRssttaantH| tadevaM bAdhakapratyayasya abhAvo'siddhaH aneka-5 prakArasya bAdhakasya prdrshittvaat|| bhavatu vA gotvAdi sAmAnyam karkAdivilakSaNatvena zAbaleyAdInAM pratipatteH, brAhmaNatvAdi sAmAnyaM tu upadezamAtravyaGgyam gavAzvAdivad brAhmaNetaravizeSapratipattyabhAvAt / na ca upadezasahAyAdhyakSagamyaM tat adhyakSaviSaye upadezApekSA'yogAt , tadyoge vA upadezasyaiva kevalasya vyApAra iti upadezamAtravyaGgyataiva / atha 'varNavizeSA'dhyayanA''cAra-yajJopavItAdivyatiriktanimittanibandhanaM 10 'brAhmaNaH' iti jJAnam, tannimittabuddhivilakSaNatvAt, gavAzvAdijJAnavat' iti liGgAt pratipatteH brAhmaNatvAdisAmAnyasya nAgamamAtravyaGgayatvamiti, asadetat ; nagarAdijJAnavad vyatiriktanibandhanAbhAve'pi tathAbhUtajJAnasya kathaMcid upapatteH / na hi nagarAdijJAne'pi vyatiriktaM dravyAntaramasti yad ekAkArajJAnanibandhanaM bhavet kASThAdInAmeva pratyAsatyA kayAcit prAsAdAdivyavahAranibandhanAnAM nagarAdivyavahAranibandhanatvopapatteH anyathA 'paNNagarI' ityAdiSvapi vastvantarakalpanAprasakteH / na 15 ca tatrApi tathA'stu iti vaktavyam , vastvantarasya tannivandhanasya tatra niSiddhatvAt / ato'naikAntiko hetuH siddhasAdhyatA ca samudAyibhyo'nyatvAGgIkaraNe samudAyasya tannivandhanatvAd brAhmaNabuddheH tadagrahe tadruddhyabhAvAt pAnakavat iti na varNAdibhyo vyatiriktam / tasmAt zarIrotpattikAraNaM zrutaM tapo vA brAhmaNatvaM parikalpanIyaM syAt / tatra vrAhmaNazukrazoNitasaMbhUte zarIravizeSe yadi brAhmaNatvajAtiH samavetA bhaveta tataH saMskArabhraMze'pi na tato vyAvartata tena saMskArAbhAvAt vrAtyo nA'brAhmaNo 20 bhavet / atha saMskArarahito'pi vrAtyo brAhmaNa eva kevalaM brAhmaNakriyAmakurvANasya bhavati abrAhmaNavyapadezastatra putrasyeva putrkriyaamkurvtH| tathAhi-'ayamagauH' 'ayamanazvaH' 'ayamamanuSyaH' ityAdivyavahAro loke suprasiddha eva / na caitAvatA takriyAvaikalye'pi paramArthatastasya tathAbhAvaH, pratyakSAdivirodhAta / etasyAM ca vastuvyavasthAyAM brAhmaNamAtApitrutpAdyatvasya prAdhAnyAt gajAdInAM zikSeva kevalamadhyayanAdikA kriyA saMpadyate, tathA'bhyupagame ca brahma-vyAsa-mataGga-vizvAmitraprabhRtInAM25 1 prameyakamalamArtaNDe syAdvAdaratnAkare ca brAhmaNavasya nityajAtirUpatvaniSedhaparA vistRtA rucyA ca carcA vartate-pR. 141 pra.-pR. 143 pra0 / pR0 958 paM0 9-pR0 963 paM0 10 / tattvasaMgrahe tu jAtimadaniSedhavyAjena brAhmaNavasya nityapratiSThAnatA nirastA / sA cettham "zatazaH pratiSiddhAyAM jAtI jAtimadazca kim / tadanyAtizayAsiddhau viziSTA sA ca kiM matA // vazilAdiguNAdhArAH prakSINAzeSakalmaSAH / sarve'pyatrAvizeSeNa tadyoge ca vijaatyH|| bhaveyuryadi siyanti viziSTAstatsamAzrayAH / vaiziSTyamanyathA naiva lubdhakadvijajAtivat // jAtakarmAdayo ye ca prasiddhAste tadanyavat / AcArAH sAMvRtAste hi kRtrimeSvapi bhAvinaH // atItazca mahAn kAlo yoSitAM cAticApalam / tad bhavatyapi nizcetuM brAhmaNatvaM na zakyate // atIndriyapadArthajJo na hi kazcit samasti vaH / khadanvayavizuddhiM ca nityo vedo'pi noktavAn" // -tattvasaM0 kA0 3575-3580 pR. 920-21 / ayaM bhAvo harSeNApi darzitaH"zuddhirvazadvayIzuddhau pitroH pitroryadekazaH / tadAnantakulAdoSAdadoSA jAtirasti kA // kAminIvargasaMsagairna kaH sNkraantpaatkH"| naiSadha. sa. 17 zlo. 40-41 pR. 369 / taTTIkAyAM ca "yadAhuH" ityAdinA "apyekapaGkayAM nAznIyAtsaMyataiH khajanairapi / ko hi jAnAti kiM kasya pracchannaM pAtakaM bhavet" / iti / tathA"anAdAviha saMsAre durvAre makaradhvaje / kule ca kAminImUle kA jaatipriklpnaa"| iti padyadvayaM uddhRtaM dRzyate tatratyaM prathamaM padyaM parAzaramAdhave bRhaspatyuktatvena samuddhRtam a. 1 aacaarkaa0pR0376| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 tRtIye kANDebrAhmaNatvaM na syAt / na ca adRzye vastuni nirNayo vidhAtuM zakyaH 'zUdrAdyutpAdyatvamasya nAsti' iti, anAdigotrapaddhatau ca kAmArtatvAt sarvadA pramadAnAM kasyAzcid vyabhicArasaMbhavAt kuto yoninibandhanabrAhmaNyanizcayAt saMskArasya adhyayanAdezca aviparyayastattvanizcayaH? Agamasya ca tannizcayanivandhanatvena kalpitasya rAgAdiyuktapuruSapraNItatvena aprAmANyAt na nizcayahetutA apauruSeyasya ca 5 prativyakti evaMbhUtArthapratipAdanaparasya anupalambhAnna tato'pi tannizcayaH / na ca avigAnatastrai varNikapravAdo'tra vastuni pramANam tasyApi vyabhicAritvopalabdheH-dRzyante ca bahavastraivarNikaravigAnena brAhmaNatvena vyavahiyamANA viparyayabhAjaH ityalamatinirbandhena vacanamAtragamye'rthe / iti vyavasthitametat-asat sAmAnyam, tatsAdhakapramANAbhAvAt bAdhakopapattazca / [nirUpaNapurassaraM vizeSapadArthasya khaNDanam ] 10 nityadravyavRttayaH paramANvAkAza-kAla-digAtmamanassu vRtteH atyantavyAvRttabuddhihetavo vi zeSAH te ca-paramANUnAM jagadvinAzArambhakoTibhUtatvAt muktAtmanAm muktamanasAM ca saMsAraparyantarUpatvAd antatvaM teSu bhavA-antyA ityucyante teSu sphuTataramAlakSyamANatvAt, vRttistveSAM sarvasminneva paramANvAdau nitye dravye vidyata eva ata eva 'nityadravyavRttayaH' 'antyAH' ityubhayapadopAdA nam / apare tu utpAda-vinAzalakSaNAntarahiteSu dravyeSu bhavA antyA ityasya vyAkhyAnaM 'nityadravya. 15vRttayaH' iti padaM varNayanti / vyAvRttabuddhihetutvaM ca vizeSANAM sadbhAvapratipAdakaM pramANam / yathA hi asmadAdInAM gavAdiSu AkRti-guNa-kriyA'vayava-saMyoganimitto'zvAdibhyo vyAvRttaH pratyayo dRSTaHtadyathA-'gauH' 'zuklaH' 'zIghragatiH' 'pInakakudaH' 'mahAghaNTaH' iti yathAkramam -tathAsmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyA''kRti-guNa-kriyeSu paramANuSu muktAtma-manassu ca anyanimittAbhAve pratyA dhAraM yadbalAd 'vilakSaNo'yam' 'vilakSaNo'yam' iti pratyayavRttiH deza-kAlaviprakarSApalabdhe ca 'sa 20 evAyam' iti pratyabhijJAnaM ca yato bhavati te yoginAM vizeSapratyayonItasattvA antyA vizeSAH siddhAH / yoginAM tu ete pratyakSata eva siddhaaH| ____ete ca lakSaNAsaMbhavAdeva asntH| tathAhi-yad eSAM nityadravyavRttitvAdikaM lakSaNamabhihitam, tat asaMbhavadoSaduSTatvAd alakSaNameva / yataH na kiJcinnityaM dravyamasti, tasya pUrvameva nirastatvAt / tabhAve ca tadvRttitvaM lakSaNameSAM dUrotsAritameva / yacca yogiprabhavavizeSapratyayabalAd eSAM sattvaM 25sAdhyate, tad asaMgatameva; hetoranaikAntikatvAt / tathAhi-paramANvAdInAM svasvabhAvavyavasthiteH svarUpaM parasparAsaMkIrNarUpaM vA bhavet, saMkIrNasvabhAvaM veti kalpanAdvayam / AdyakalpanAyAM svata eva asaMkIrNaparamANvAdirUpopalambhAt yoginAM teSu vailakSaNyapratyayotpattirbhaviSyatIti vyarthamaparavizeSapadArthakalpanam / dvitIyAyAmapi vizeSAkhyapadArthAntarasannidhAne'pi parasparavyatimizreSu paramANvAdiSu tadbalAd vyAvRttapratyayo yoginAM pravartamAnaH kathamabhrAnto bhavet svarUpato'vyAvRttakharUpeSu 1 "nityadravyavRttayo'ntyA vishessaaH| te khalvatyantavyAvRttihetutvAd vizeSA evaM"-prazasta. kaM0 pR. 13 pN020| "vizeSA eva kecittu vyAvRttereva hetavaH / nityadravyasthitA ye'ntyA vizeSA iti vrnnitaaH"|| -tattvasaM0 kA0 712 pR0 236 / 2"anteSu bhavA antyAH khAzrayavizeSakakhAda vishessaaH| vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanassu pratidravyamekaikazo vartamAnAH atyantavyAvRttibuddhihetavaH"-ityAdi-prazasta0 ke0 pR. 321 paM0 12-1 3 yadvarNAd bR0 A0 hA0 vi0 / "yadvalAt paramANvAdau jAyante yoginAM dhiyaH / vilakSaNo'yametasmAditi pratyekamAzritAH" // -tattvasaM0 kA0 713 pR0 237 / 4 "ye punaH kalpitA ete vizeSA antyabhAvinaH / nityadravyavyapohena te'pyasaMbhavitAH kSaNAH // aNvAkAzadigAdInAmasaMkIrNa yadA sthitam / varUpaM ca tadaitasmAd vailakSaNyopalakSaNam // mizrIbhUtAparAtmAno bhaveyuryadi te punaH / nAnyabhAve'pyavibhrAntaM vailakSaNyopalakSaNam // kathaM teSu vizeSeSu vailakSaNyopalakSaNam / khata eveti cennaivamaNvAdAvapi kiM mtm"| -tattvasaM0 kA0813-816 pR. 263 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 699 aNvAdiSu vyAvRttAkAratayA pravartamAnasya tasya atasmiMstabrahaNarUpatayA bhrAntatvA'natikramAt ? evametatpratyayayoginaste'yogina eva syuH| kiJca, yadi vizeSAkhyapadArthAntaravyatirekeNa vilakSaNapratyayotpattirna bhavet kathaM vizeSeSu tasyotpattirbhavet teSu aparavizeSAbhAvAt ? bhAve vA anavasthAprasakteH 'nityadravyavRttayaH' iti ca abhyupagamakSatiH syAt vizeSeSu api vizeSANAM vRtteH / atha khata eva teSu parasparavailakSaNyamiti aparavizeSamantareNApi vailakSaNyabuddhiviSayatA tarhi paramANvAdI-5 nAmapi tata eva tadbuddhipravRttirbhaviSyatIti vyartha vizeSAkhyapadArthaparikalpanam / atha vizeSeSu aparavizeSayogAd vyAvRttabuddhiparikalpanAyAmanavasthAdibAdhakopapatteH upacArAt teSu tadbuddhiH, na; tathAbhUtavijJAnAdhArANAM yoginAmayogitvaprasakteH-tabuddheH 'vizeSA iva' iti skhaladrUpatayA pravRttI anirNayabuddhyadhikaraNatvAt teSAM 'vizeSA eva' ityaskhaladrUpabujhyadhikaraNatve aparavizeSavikalAnAM vizeSANAM paramANvAdInAmiva avizeSarUpatayA tadbuddherviparyastarUpatvena tadAdhArANAM kathaM na ayogi-10 tvam ? yadi ca vAdhakopapattervizeSeSu vyAvRttabuddhirna aparavizeSanibandhanA tarhi paramANvAdiSvapi bhinnavizeSanibandhanA nAsAvabhyupagantavyA, teSAM tatra bhinnAbhinnavyAvRttarUpakaraNAnupapatterbAdhakasya sadbhAvAt / yedapyatra adhyayanAyuktaM pratisamAdhAnam -"yathA zvamAMsAzucyAdInAM svata eva azucitvam anyeSAM ca bhAvAnAM tadyogAt tat tathehApi tAdAtmyAt vizeSeSu svata eva vyAvRttapratyayahetutvam paramANvAdiSu tu tadyogAt / kiJca, atadAtmakeSvapi anyanimittaH pratyayo bhavatyeva yathA pradIpAt 15 paTAdiSu na punaH paTAdibhyaH pradIpe evaM vizeSebhya eva aNvAdau viziSTapratyayaH na aNvAdibhya ityAdikam" [ ], tadapi asaMgatam; yato'zucitvaM bhAvAnAM kalpanAsamAropitam na pAramArthikam avyavasthitestasya / tathAhi-yadeva kasyacit zrotriyAdevyamazucitvena pratibhAti tadeva kApAlikAdeH zucitvena / na ca ekasya parasparaviruddhAnekarUpasamAvezo yuktaH ekatvahAniprasakteH / bhavatu vA pAramArthikaM padArthAnAmazucitvaM tathApi na dRSTAnta-dArTAntikayoH sAmyam yataH 20 khe(zva)mAMsAdyazucidravyasaMsargAd modakAdayo bhAvAH pracyutaprAktanazucisvabhAvA apara eva azuci. rUpA utpadyante iti yuktameSAmanyasaMsargajamazucitvam na tu paramANvAdiSu etat saMbhavati teSAM nityatvAdeva prAktanA'viviktasvarUpaparityAgena aparaviviktasvarUpatayA'nupapatteH ata eva pradIpapaTadRSTAnto'pi asaMgataH paTAdInAM pradIpAdipadArthAntaropAdhikasya rUpAntarasya utpattaH prakRte ca tadasaMbhavAt iti / anumAnabAdhitazca vizeSasadbhAvAbhyupagamaH / tathAhi-vivAdAdhikaraNeSu bhAveSu 25 vilakSaNapratyayaH tadvyatiriktavizeSanibandhanona bhavati, vyAvRttapratyayatvAt , vizeSeSu vyAvRttapratyayavat iti / pUrvavad asya hetoH pratibandhAdikaM vAcyam / tanna vizeSapadArthasadbhAvaH tatsAdhakapramANAbhAvAt bAdhakopapattezceti sthitam / 1 "nityadravyavRttayo'ntyA iti cAbhyupagamahAniprasaGgAca"-tattvasaM0 paji. pR0 263 paM0 22 / 2"yathA gavAzvamAMsAdInAM khata evAzucitvaM tadyogAdanyeSAM tathehApi tAdAtmyAdantyavizeSeSu khata eva pratyayavyAvRttiH tadyogAt paramANvAdiSviti"-prazasta. kaM. pR. 322 paM0 13 / "'khata eva' ityAdinA prazastamateratrottaramAzaGkate khata evAzucitvaM hi zvAMsAderyathA sthitam / tadyogAdapareSAM tu tathehApi yadISyate // yathA prakAzako dIpo ghaTAdezca khataH sthitaH / tatprakAzAtmatAyAM ca niyato'yamidaM tathA // " -tattvasaM0 kA0 815-818 pR. 264 / 3 yathA svamAMsA-vA. bA. bhA. mA0 / "sa vAha yathA zvamAMsA"-tattvasaM0 paji. pR. 2645.6 / 4 "manu cAzucibhAvo'yaM sAMvRto na tu tAttvikaH / tat svayaM parato vA'yaM kathaM nAma bhaviSyati // athavA bhAvikatve'pi zvAMsAdivazAdime / jAyante'zucayo bhAvA naiva nityA ajanmataH // pradIpAdiprabhAvAcca jJAnotpAdakharUpatAm / labhante kSaNikA hyarthAH klshaabhrnnaadyH|| na vivAdAspadIbhUtavizeSabalabhAvinI / vailakSaNyamatisteSu kramotpatteH sukhAdivat" // -tattvasaM0 kA0 819-822 pR. 264 / 5 "tathAhi-zvamAMsAdikAzucidravyasaMparkAdanAdayo bhAvAH"-tattvasaM0 paJji. pR0 264 paM0 25 / 9.sa.pra. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe [nirUpaNapurassaraM samavAyapadArthasya khaNDanam ] samavAyastu 'iha tantuSu paTaH' ityAdIhabuddhivizeSAd dravyAdibhyo arthAntaratvena abhyupagamyate "ayutasiddha"-[prazasta0 kaM0 pR0 14 tathA 324 ] ityAdilakSaNopetaH / yathA hi sattA-dravyatvAdInAmAtmAnurUpapratyayakartRtvAt svAdhAreSu tebhyaH parasparatazca arthAntarabhAvastathA samavAyasyApi 5paJcasu padArtheSu 'iha tantuSu paTaH' 'iha paTadravye guNa-karmaNI' 'iha dravya-guNa-karmasu sattA' 'iha dravye dravyatvam' 'iha guNe guNatvam' 'iha karmaNi karmatvam' 'iha dravyeSu antyA vizeSAH' ityAdivizeSapratyayadarzanAt paJcabhyaH padArthabhya antiratA tasya avasIyate / tathA ca prayoga:-yepu yadAkA vilakSaNo yaH pratyayaH tadvyatiriktArthAntaranivandhanaH so'bhyupagantavyaH, yathA 'puruSe daNDI iti pratyayaH, tathA cAyaM paJcasu padArtheSu 'iha' pratyaya iti svabhAvahetupratirUpakaH prayogaH / nivandhanamantareNa asya 10 sadbhAve nityaM sattvamasattvaM vA syAditi viparyaye bAdhakaM pramANam / evam 'iha' vuddhiliGgAvaseyaH smvaayH| adhyakSabuddhyavaseyatvamapi tasya kecana manyante / tathAhi-akSavyApAre sati 'iha tantuSu paTaH' ityAdipratyayotpattervizeSA bhUtasya tasya 'iha' bujhyadhyakSAvaseyatA / samavAyazca na saMyogavad bhinnaH kintu talliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAJca sattAvat sarvatra eka eva, akAraNatvAcca tadvadeva nityaH / akAraNatvaM ca tatkAraNAnupalabdheH siddham / 15 . atra pratividhIyate-'iMha tantuSu paTaH' ityAdikA buddhiH skhasamayAhitavAsanAprakalpitaiva na tu loke tathotpadyamAnatvena siddheti dharmyasiddharAzrayAsiddho hetuH / tAhi-yatra nAnAtvamupalakSita bhavet tatra AdhArAdheyabhAve sati 'iha' buddhirutpadyamAnA loke saMvedyate, yathA 'iha kuNDe dadhi' iti / na ca nAnAtvaM tantu-paTayorupalabdhigocaraH iti kathaM tatra 'iha'buddhayutpAdaH ? na ca khamatiprakalpi tasya kAryasya kAraNaparyanuyogaH paraM prati vidheyH| na cecchAyAH padArtharUpAnurodhaH tasyAH svAtavya20 vRttitvAt tato'pi vastuvyavasthApane teSAmavyavasthAprasakteH bhavatparikalpitasyApi vastuno'nyathA'. nyasya prakalpayituM zakyatvAt na kevalam 'iha tantuSu paTaH' ityAdikA buddhirloke na saMvedyate kintu viparyayeNaiva tasyA utpAdAnubhavaH / tathAhi-'vRkSe zAkhA' 'parvate zilA' ityAdikA buddhiloke utpa. 1"tantuSveva paTo'mISu vIraNeSu kaTaH punaH / ityAdIhamaterbhAvAt samavAyo'vagamyate" ||-tttvsN. kA. 823 pR. 265 / 2"ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH saMbandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH"-prazasta0 ke0 / 3 "tasyAbhAve sa cet kiM hi materasyA nibandhanam / na vizeSamatidRSTA nimittAntaravarjitA // ihabuddhaya vizeSAca yogavanna vibhidyate / sarvasmin bhAvavattveSa eka eva pratIyate // kAraNAnupalabdhezca nityo bhAvavadeva sH| na hyasya kAraNaM kizcit prmaannenoplbhyte"|| -tattvasaM0 kA0 824-826 pR. 265 / "evaM tAvad vaizeSikANAM matena ihabuddhiliGgAnumeyaH samavAyaH / naiyAyikamatena tu ihabuddhipratyakSagamya evaM" -tattvasaM0 paji0 pR. 265 paM0 24- / 5 "tadetadihavijJAnaM pareSAmeva vartate / khasiddhAntAnurAgeNa na dRSTaM laukikaM tu tat" // -tattvasaM0 kA0 827 pR. 266 / 6 "nAnAtvalakSaNe hi syAdAdhArAdheyabhUtayoH / idamatreti vijJAnaM kuNDAdau zrIphalAdivat // naiva tantupaTAdInAM nAnAtvenopalakSaNam / vidyate yena teSu syuridamatreti buddhayaH" // -tattvasaM* kA0 828-29 pR. 266 / 7 "khecchayA racite vA'smin kalpiteSviva vastuSu / na kAraNaniyogo'yaM paraM prtyuppdyte"|| -tattvasaM. kA. 830 pR. 266 / 8 "vRkSe zAkhAH zilAzcAga ityeSA laukikI mtiH| agAkhyapariziSTAGganarantaryopalambhanAt // tau punastAkhiti jJAnaM lokAtikrAntamucyate / ghaTe rUpaM kriyAdIti tAdAtmyaM vavagacchati // rUpakumbhAdizabdA hi sarvAvasthAbhidhAyakAH / tadvizeSAbhidhAnAya tathA te vinivezitAH // tAnAzrityaiSu vijJAnaM tenAkAreNa vartate / samavAyAnna bhedasya srvessaampyniikssnnaat"|| -tattvasaM. kA. 831-834 pR. 267 / utpAgha-bA.bA. bha. mA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhymiimaaNsaa| dhamAnatvena saMvedyate / na ca 'vRkSe zAkhA' ityAdikA'pi matiH samavAyani bandhanA kintu vivakSitazAkhAvyatiriktaskandhAdiviziSTasamudAyanibandhanaiva / evam 'iha ghaTe rUpa-rasa-gandha-sparzAH' ityAdibuddherapi ghaTasvabhAvatvaM rUpAdInAM nibandhanatvena pratipadyate lokaH / tathAhi-ghaTe rUpAdikaM ghaTakhabhAvameva etadrUpAdikaM na paTAdikhabhAvam vahuSu rUpAdiSu sAdhAraNazaktivizeSapratipAdanAbhiprAyeNa tadanyarUpAdivyavacchedena ghaTAdizruteH saMketaH rUpAdizrutestu pratyekamasAdhAraNacakSursAnAdikAryotpA-5 danazaktiprakAzanAya samayakaraNam ata eva ghaTAdizrutirna rUpAdIn bhedAn AkSipati tatsAmAnA dhikaraNyAbhAvAt rUpAdizabdAzca ghaTa-paTAdisarvAvastharUpAdivAcakA iti rUpAdizabdebhyaH kevalebhyo na tadvizeSapratItistena viziSTAvastharUpAdipratipAdanAya 'ghaTe rUpAdayaH' ityevamubhayapadaprayogaH kriyate tato'pi ghaTAtmakA rUpAdayaH paTAtmakarUpAdivyavacchedena pratIyante ghaTazabdastu sarvAvasthaM calanAdisvabhAvAnvitaM ghaTaM brUta iti kevalAnna vizeSapratItiH 'rUpam' ityAdizabdaprayoge tu tadanya-10 vyavacchedena vizeSapratipattirupajAyate iti tatprayogaH / tasmAt saMketavazAt 'iha ghaTe rUpAdayaH' ityAdi jJAnaM tathAbhUtapadArthanibandhanam na samavAyanivandhanam yato na ghaTarUpAdisamavAyAnAM bhedaH parasparataH kvacidapi upalabdhigocaraH tat kathametad jJAnaM samavAyanivandhanaM bhavet ? tena paropanyastahetoranaikAntikatvAt uktanyAyena pratijJAyAzca anumAnavAdhitatvAnna samavAyasiddhiH / yadapi 'iha buddhyavizeSAt' ityAdyabhidhAnam tadapi asaMgatam, yato yadi ekaH samavAyaH syAt tadA tantuSu 15 ghaTaH' ityAdibuddharapi utpattiH syAt / tathAhi-yata eva samavAyAt 'kapAleSu ghaTaH' iti pratyayotpattirabhyupagatA sa eva samavAyaH tantuSu ghaTasya iti kimiti tathApratyayotpattina bhaveta? atha na tantuSu ghaTa AzritaH iti tatra tathApratyayo notpadyate, asadetat yataH 'kapAleSu ghaTa AzritaH' iti samavAyabalAd bhavadbhirabhidhIyate; sa ca samavAyaH kiM tantuSu nAsti yena 'iha tantuSu ghaTo'sti' iti pratyayo na bhaveta samavAyasya ekatvena sarvatra avizeSAt ? evaM ca dravya-guNa-karmaNAM dravyatva-guNatva-20 karmatvAdivizeSaNaiH saMbandhasya ekatvAt padArthapaJcakasya vibhAgo na bhavet / atha samavAyasya ekatve'pi na padArthasaMkaraH, AdhArAdheyaniyamAt / tathAhi-'dravyeSveva dravyatvam' 'guNeSveva guNatvam' 'karmakheva karmatvam' ityevaM dravyatvAdInAM pratiniyatAdhArAvacchedena pratipatteH sadbhAvaH, na; evaM samavAyasya pratipadArtha bhinntvopptteH| arthaM 'iha' iti samavAyanimittAyA buddharabhinnAkAratayA sarvatra anugamAd ekaH samavAyaH sarvatrAvasIyate, tadekatve'pi dravyatvAdinimittAnAM pratyayAnAM pratiniyatAdhArAvacchedenA' 25 1 "ato ghaTAdizrutI rUpAdibhedAnAkSipatIti sAmAnAdhikaraNyAbhAvAda veyadhikaraNyanaiva tAdAtmyaM pratipAdyate" -tattvasaM0 paJji. pR0 267 paM0 19 / 2-sarvAvasturU-bR. A. hA. vi. / "rUpAdizabdA hi sarvAvasthasya rUpAdervAcakAH"-tattvasaM. paJji. pR0 267 paM0 21 / / 3 pR. 700 50 10 Ti. 3 / 4 "yayekaH samavAyaH syAt sarveSveva ca vastuSu / kapAlAdiSvapi jJAnaM paTAdIti prasajyate // gajAdiSvapi gokhAdi samastItyanuSajyate / tato gavAdirUpatvamamISAM zAvaleyavat // paTastantuSu yo'stIti samavAyAt pratIyate / asti cAsau kapAleSu tasyeti na tatheti kim // nAzritaH sa kapAle cennanu tantuSvapISyate / AzritaH samavAyena sa kapAle'pi nAsti kim ? // tantoryaH samavAyo hi paTasyetyabhidhIyate / sa ghaTasya kapAleSu taddhIranavadhirbhavet // evaM yazca gajalAdisamavAyo gajAdiSu / golAdijAtibhedAnAM sa eva khAzrayeSvapi" // -tattvasaM0 kA0 835-840 pR0 268-261 / 5 bhavatu a-vA. bA. bha. mAM / "kimiti tathApratItirna bhavet"-tattvasaM0 paji0 pR. 268 paM0 20 / 6 " 'AdhAra' ityAdinA'tra prazastamateruttaramAzaGkateAdhArAdheyaniyamaH sa caikatve'pi vidyate / dravyeSviva hi tajAtikarmakheva ca krmtaa"|| -tattvasaM0 kA0 841 pR. 269 / 7 "iheti samavAyotthavijJAnAnvayadarzanAt / sarvatra samavAyo'yameka eveti gamyate // dravyalAdinimittAnAM vyatirekasya darzanAt / dhiyAM dravyAdijAtInAM niymsvvsiiyte"|| -tattvasaM0 kA0 842-843 pR. 269 / 8-vacchedenAnuyA-vA. bA0 / "pratiniyatAdhArAvacchedenotpattervyatirekasyAnanvayalakSaNasya darzanAt" -tattvasaM0 paji0 pR. 269 pN016| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 tRtIye kANDenanuyAyitayotpatterdravyatvAdInAM bheda iti na padArthapaJcakasya saMkIrNatAprasaktiH, yathA hi dadhi-kuNDayoH saMyogaikatve'pi AdhAryAdhArapratiniyama upapattimAna tathA samavAyaikatve'pi dravyatvAdInAM vyaGgyavyaH akazaktibhedodhA(dAdAdhA)rAdheyapratiniyamopapatteH asaMkIrNapadArthavyavasthA saMgataiva pramANanibandhanatvAt prameyavyavasthAyAH iti, asadetat; yato nAsmAkaM rUpatvAdInAM rUpAdiSu AdheyaniyamaH siddhaH 5bhavatAM punaH samavAyamekaM sarvatrA'bhyupagacchatAM pratiniyamo durghaTaH prasajyeta / tathAhi-'dravye eva dravyatvam' ityevaM niyamaH samavAyanibandhano bhavadbhirabhyupagamyate, dravyatvAdeH samavAyasya ca guNAdi. pvapi ekasyaiva sadbhAvAt kathaM na padArthasaMkaraprasaGgaH dravyatvAdyAdheyatvasya abhinnanimittatvAt ? atha dravye dravyatvasya yaH samavAyaH na sa eva guNAdiSu guNatvAdestarhi saMyogavat samavAyasya pratyAdhAraM bhedaH syAt / atha svarUpeNa abhinnasyApi samavAyasya dravyatvAdivizeSaNamedAd bheda iti na padA10rthasaMkaraH; nanu dravyatvAdervizeSaNasya samavAyAbhede kuto bhedaH? yadi svata eva AdheyatAniyamo'pi teSAM svata eca bhaviSyatIti samavAyaprakalpanA vyarthA / atha pratiniyatAdhArasaMbandhavazAt teSAM pratiniyatarUpatA tarhi 'samavAyasya vizeSaNabhedAda bhinnatA vizeSaNAnAM ca samavAyAt sA' ityanyonyasaMzrayaH / yadapi 'dravyatvAdinimittAnAm' ityAdyabhihitam tadapi asaMbaddham na hi avikale nimitte sati kAryasya ananvayitvaM yuktam tasya atatkAryatvaprasakteH / evaM ca buddhivyatirekAsaMbhavAt tadvazAd 15 AdhArAdheyabhAvaniyamavyavasthA na yuktisNgtaa| na ca 'dravya eva dravyatvamAzritam' iti vyapadezAt taniyamaH samavAyavazAdeva AzritatvAdivyavasthopavarNanAt, tasya ca sarvatrA'viziSTatvAt tathAvyapadezasyApi bhavadabhyupagamenAyogAt / na ca vyaGgyavyaJjakazaktipratiniyamAd AdhArAdheyapratiniyamaH, vyaGyAdipratiniyamasyApi samavAyanimittatvAt / tathAhi-dravyAdInAM dravyatvAdisAmAnyavyaJjakatvaM tatsamavAyavalAdeva parairabhyupagamyate yataH dravya eva dravyatvaM samavetam tatastenaiva tad vyajyate na puna20 jhanotpAdanayogyasvabhAvotpAdanAt nitye sattAdau tadayogAt sa ca samavAyaH sarvatrA'viziSTa iti na tadbalAd vyaGgyavyaJjakazaktipratiniyama iti na tato'pi aadhaaraadheyprtiniymH| yo'pi dadhi-kuNDasaMyogo dRSTAntatvena upAttaH so'pi asmAn pratyasiddhaH pUrvameva saMyogasya 1 "tadyathA kuNDa-danozca saMyogaikye'pi dRzyate / AdhArAdheyaniyamastatheha niyamo mataH // vyaGgyavyaJjakasAmarthya bhedAd dravyAdijAtiSu / samavAyaikabhAve'pi naiva cet sa virudhyate" // -tattvasaM* kA0 844-845 pR. 269 / 2 "vyaGgyavyaJjakazaktimedAdAdhArAdheyapratiniyama iti"-tattvasaM0 paJji0 pR. 269 paM0 26 / 3 "AdhArAdheyaniyamo nanvekale'sya durghaTaH / dravyatvaM dravya eveSTaM kathaM ttsmvaaytH|| tasyAsau samavAyazca guNAdiSvapi vidyate / guNajAtyAdisaMbandhAdeka eva hyayaM tayoH" // -tattvasaM. kA.846-847 pR. 270 / 4"anyathA guNajAtyAdibhinna eva bhavedayam / yogimedAt prativyakti yathA yogo vibhidyte|| -tattvasaM0 kA0 848 pR0 270 / 5 pR0 7.1 paM0 25 Ti0 7 / 6 "dravyalAdinimittAnAM vyatireko na yujyate / dhiyA nimittasadbhAvAdatastaniyamo'pi na" // -tattvasaM. kA. 849 pR. 270 / 7 "tadAzritatvasthAnAdi tasmAdevAbhidhIyate / rAmavAyAdatazcaitanna yuktaM tanniyAmakam" / -tattvasaM0 kA0 850 pR. 270 / 8 "vyAyavyaJjakasAmarthyabhedo'pi samavAyataH / nAnyatastu sa nityaanaamutpaadaanuppttitH|| na hi dIpAdisadbhAvAjAyante yAdRzA ime / vijJAnajanane yogyA ghaTAdyA jAtayastathA" // -tattvasaM0 kA0 851-852 pR. 271 / 9 "kuNDa-danozca saMyoga ekaH pUrva nirAkRtaH / na cAsau niyatastasmAd yujyate (tiprasaGgataH )" // -tattvasaM0 kA0851 pR. 271 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 703 pratiSiddhatvAt , tatsadbhAve'pi cAyaM paryanuyogastatrApi tulyaH / tathAhi-yadi 'iha kuNDe dadhi' iti buddhiH saMyoganimittA tasya ca ekatvam tadA nimittatvAvizeSAt yathA 'kuNDe dadhi' iti pratyayaH tathA 'dani kuNDam' ityapi syAt dadhi-kuNDasaMyogasyAvizeSe tajanyapratyayasyApi avizeSaprasakteH anyathA tasya tannimittatvAyogAt atiprasaGgAt / kiJca, yadi 'iha tantuSu paTaH' iti pratyayaH tantu. paTavyatiriktanimittamantareNa na syAt 'iha samavAyiSu samavAyaH' ityapi pratyayaH aparasamavAya-5 nimittamantareNa na syAt / athAparasamavAyaprakalpanAyAmanavasthAprasaktestamantareNApi asya pratyayasyotpattistarhi anenaiva heturanaikAntikaH syAt iti na 'iha' pratyayAt samavAyasiddhiH / yacca 'kAraNAnupalabdhernityaH samavAyaH' ityabhidhAnam , tadapyasaMgatam, yato yadyasau nityaH syAt tadA ghaTAdInAmapi nityatvaM prasajyeta svAdhAreSu teSAM sarvadA'vasthAnAt / tathAhi-eSAM samavAyavazAt svAdhAreSu avasthAnamiSyate sa ca nitya iti kimiti sadaite na saMtiSTheran ? atha svArambhakAvayavavinAzAd 10 vibhAgAd vA ghaTAdInAM vinAzaH satyapi samavAye'vasthitihetau sahakArikAraNAntarAbhAvAda virodhi pratyayopanipAtAcca tato na ghaTAdInAM nityatvaprasaGga iti, asadetat / yataH kapAlAdInAM ghaTAdyArambhakAvayavAnAmapi svArambhakAvayaveSu samavAyo'bhyupagamyate teSAmapi svArambhakAvayaveSu yAvat paramANuH tasya ca nityatvAda nAnyathAtvasadbhAva iti sarveSAM sarvadA svArambhakAvayaveSu samavAyasadbhAvAt kuto vibhAgo vinAzovA-yena kAraNavibhAgAdisadbhAvAt ghaTAdevinAzotpattirbhavet-virodhi.15 samavAyasadbhAve vibhAgAderanutpatte (?) yadi ca svArambhakAvayavAnAM vinAzo'bhyupagamyeta tadA samavAyasyApi vinAzAbhyupagamo'vazyaMbhAvI saMbandhinivRttau saMbandhanivRtteravazyaMbhAvitvAt kuNDa-badarasaMyogivinAze tatsaMyogavat , saMbandhinAM vA avinAzaprasaGgaH avinaSTasaMbandhatvAt anuparatasaMyogadravyadvayavat anyathA ubhayeSAmapi tatsaMbaddhasvabhAvahAniprasaktiH syAt / arthaM yadi nivRttAzeSasaMbandhitvAt samavAyavinAza iti prathamaprayogArthastadA hetoH paukadezAsiddhatAprasaktiH na hi azeSANAM 20 saMvandhinAM pralaye'pi vinAzaH paramANvAdInAM tatrApi avasthAnAt / atha 'vinaSTakatipayasaMbandhitvAt iti heturvivakSitastadA anaikAntikaH yataH yadi nAma kazcit saMbandhI vinaSTastathApi aparasaMbandhinibandhanA saMbandhasya avasthitiryaktaiva / na ca saMyogasyApi katipayasaMyogivinAze'pi aparasaMyogyaH vasthAnAt anenaiva nyAyena avasthAnaprasaktiH, saMyogasya pratisaMyogi bhinnatvAt tadvinAze vinAzopapatteH samavAyasya tu sarvatra ekatvAt naikasaMbandhivinAze vinAzaH 'iha' pratyayasya anyatrApi avize-25 pAt tannibandhanasya samavAyasyApi abheda iti nAnyasaMvandhisadbhAvetadvinAzaprasaktiH, asadetat ; yataH 1 pR0 679 paM0 9 tathA pR0 113 6 42-1 2 pR. 700 50 14 / 3 "nityatvenAsya sarve'pi nityAH prAptAH (ghttaadyH)| AdhAreSu sadA teSAM samavAyena saMsthiteH" // -tattvasaM0 kA0 854 pR. 271 / 4 "svArambhakavibhAgAdvA yadi vA tadvinAzataH / te nazyanti kriyAdyA (dIva) yogAderiti cenna tat // khAdhAraissamavAyo hi teSAmapi sadA mataH / teSAM vinAzabhAve tu niyatA'syApi nAzitA" // -tattvasaM0 kA0855-856 pR. 271 / 5 "saMbandhino nivRttau hi saMbandho'stIti durghaTam / na hi saMyuktanAze'pi saMyogo nopatiSThate // yathA saMyogabhAve tu saMyuktAnAmavasthitiH / samavAyasya sadbhAve tathA syAt samavAyinAm" // -tattvasaM0 kA0 856-858 pR. 272 / 6 tatsaMbandhakha-A0 / "anyathA tatsaMbandhakhabhAvahAnirubhayeSAmapi prasajyeta"-tattvasaM0 paJji. pR0272 pN018|| 7 "ekasaMbandhinAze'pi samavAyo'vatiSThate / anyasaMbandhisadbhAvAd yogo no cenna bhedataH" // -tattvasaM0 kA0 859 pR. 272 / 8 "yadyevaM ye vinazyanti ghaTAdyAH samavAyinaH / teSAM vRttyAtmako yo'sau samavAyaH prklpitH|| sa eva vyavatiSTheta kiM saMbandhyantarasthiteH / athAnya eva saMyogavibhAgabahutAdivat // nAdyastallakSaNasyaiva samavAyasya saMsthitau / pUrvavat te sthitA eva prApnuvanti ghttaadyH|| na teSAmanavasthAne teSAM (vRttyAtmakaH kvacit ) / sama( vAyo )vatiSThata saMjJAmAtreNa vA tathA / ataH prAgapi sadbhAvAna te vRttAH syurAzraye / pazcAdiva tathA hyeSA vRttisteSAmavastutaH" // -tasvasa0 kA0860-864 pR.17 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 tRtIye kANDe - kiM ya eva ghaTAdayo vinAzamanubhavanti svakAraNAdisamavAyinaH tadvRtyAtmaka evaM samavAyaH avinaSTe paTAdisaMvandhyantare'vatiSThate, Ahokhit anya eva asau iti kalpanAdvayam / yadi AdyaH pakSastadA prAgavasthAvad apracyutavRttitvAd ghaTAdayo'vasthitA eva syuH tadanavasthAne vA anavasthitavRttitvAt samavAyasyApi vinAzaH tasya vRttyAtmakatvAt anyathA tasya tadrUpatAnupapatteH / svatantrasya ca 5 tadanupakAriNastadvRttiH 'samavAyaH' iti nAmakaraNe saMjJAmAtrameva bhavet na vastutathAbhAvaH tathA ca avinaSTasaMvandhyavasthAyAmapi ghaTAdyo na svAzrayavRttAH samavAyasadbhAvabalAt sidhyeyuH vinaSTasamavAyikAraNAvasthAyAmiva paramArthato vRttyabhAvAt ekarUpavRttisadbhAve'pi teSAM vinAzAbhyupagamAt na tannimittA svakAraNeSu teSAM sthitirbhavet tatsadbhAve'pi kathaM tadbhAvanimittastadbhAva iti svayameva cintyam / athaM dvitIyaH pakSastadA saMyogAdivat samavAyabahutvaprApteH 'samavAyo'bhedavAn' ityabhyupa10 gamavyAhatiH nityatve ca samavAyasya abhyupagamyamAne svakAraNasamavAyasya svasattAsamavAyasya ca janmazabdavAcyasya sarvadA sadbhAvAt kAryajanmani kvacidapi kAraNAnAM sAphalyaM na syAt tathA ca adhyakSAdivirodhaH tantvAdeH paTAdikAryajanakatvena adhyakSAdinA pratIteH "anyatarakarmajaH ubhayakairmajaH saMyogajazca saMyogaH" [ vaizeSikada0 7-2-9] "vibhAgo'pi anyatarobhayakarma - vibhAgajaH" [ ] "indriyArthasannikarSotpanna jJAnam" [ nyAyada0 1-1-4] ityAdijanmapratipAdakasUtrasamUhavirodhazca / 15 samavAyalakSaNasya ca janmano nityatayA kramAsaMbhavAd bhAvAnAM kramotpattirupalabhyamAnA viruddhA ca syAt / samavAya lakSaNajanmanityatayA ca 'jagad anupakAryopakArakabhUtam' iti zAstrapraNayanamanarthakaM bhavet / buddhijanmano'pi samavAyasvabhAvatayA kramAbhAvAt "yugapad jJAnAnutpattirmanaso liGgam" [ nyAyada0 1-1-16] ityAdi sarvamapi viruddhaM syAt iti nityasamavAya prakalpanamasamaJjasamiti sthitam / tadevamulUka pratipAditazAstrasya mithyAtvam tadabhihitapadArthAnAmapramANatvAt pramANa20 bAdhitatvAcca / AcAryastu etat sarva hRdi kRtvA tanmithyAtvA'vinAbhUtaM pratipAditasakalanyAyavyApakam 'jaM savisaya-' ityAdinA gauthApazcArdhena hetumAha yasmAt svaviSayapradhAnatAvyavasthitA'nyonyanirapekSobhayanyAzritaM tat anyonyanirapekSanayAzritatvasya mithyAtvAdinAvinAbhUtatvAt // 49 // [ anyonyanirapekSanayAzritAnAM vAdAnAM mithyAtvarAhityAbhAvapratipAdanam ] anyonyanirapekSanayAzritasya mithyAtvA'vinAbhUtatvameva darzayannAha - je saMtavAyado se sakkolUyA bhaNati saMkhANaM / saMkhA ya asavvAe tesiM savve vi te saccA // 50 // yAn ekAntasadvAdapakSe dravyAstikAbhyupagatapadArthAbhyupagame zAkyaulUkyA doSAn vadanti sAGkhyAnAM kriyA - guNavyapadezopalabdhyAdiprasaGgAdilakSaNAn te sarve'pi teSAM satyA 30 ityevaM saMbandhaH kAryaH / te ca doSAH evaM satyAH syuH yadyanyanirapekSanayAbhyupagatapadArthapratipAdakaM tat 25 1 - t na tatsa - vA0 bA0 / 2 "athAnya eva saMyogavibhAga bahutAdivat / saMbandhyantarasadbhAve samavAyo'vatiSThate // saMyogAdivadevaM hi nanvasya bahutA bhavet / evamAdyasya sadbhAve bahu syAdasamaJjasam" // - tattvasaM 0 kA 0 865-866 pR0 273 - 274 / 3- karmasaM - bR0 bha0 mAM0 / "aprAptayoH prAptiH saMyogaH sa ca trividhaH - anyatarakarmajaH ubhayakarmajaH saMyogajazca " - prazasta0 kaM0 pR0 139 paM0 18 |tttvsN0 paJji0 pR0 274 paM0 9 / 4 "etena vibhAgo vyAkhyAtaH" -- vaizeSikada0 7-2-10 / "prAptipUrvikA'prAptirvibhAgaH sa ca trividhaH - anyatarakarmajaH ubhayakarmajaH vibhAgajazca " - prazasta0 kaM0 pR0 151 paM0 5 / 5 pR0 656 gA0 49 / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| zAstraM mithyA syAt nAnyathA prAgapi kAryAvasthAta ekAntena tatsattvanibandhanatvAt teSAm anyathA kathaMcit sattve anekAntavAdApatterdoSAbhAva eva syAt / sAGyA api asatkAryavAdadoSAn asadakaraNAdIn yAn vadanti te sarve teSAM satyA eva ekAntA'sati kAraNavyApArAsaMbhavAt anyathA zazazRGgAderapi kAraNavyApArAdutpattiH syAt / / [nyAya-vaizeSikasammatasyAsatkAryarUpasyAsadvAdasya sadoSatvapradarzanam] 5 atha zazazRGgasya na kAraNAvasthAyAmasattvAdanutpattiH kintu kAraNAbhAvAt ghaTAdestu mRtpi. NDAvasthAyAmasato'pi kAraNasadbhAvAdutpattiH / nanu kutaH zazazRGgasya kAraNAbhAvaH ? atyantAbhAva. rUpatvAt tasyeti cet tadeva kutaH? kAraNAbhAvAt iti cet so'yamitaretarAzrayadoSaH / ghaTAdI. nAmapi ca mRtpiNDAvasthAyAmasattve kutaH kAraNasadbhAvaH ? prAgasattvAdeva tatra kAraNasadbhAvaH sati kAraNavyApArAsaMbhavAditi cet, asadetat ghaTasya mRtpiNDAvasthAyAM sattve prAganavasthAyogAda-10 sattve'pi zazazRGgasyeva tadanupapatteH / athAsya utpattidarzanAt prAgabhAvaH na zazazRGgasya, na; itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi-yAvadasya prAgabhAvitvaM na tAvadutpattisiddhiH yAvacca notpattisiddhirna tAvat prAgabhAvitvasiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / atha kAraNasya kAryazUnyatA prAgabhAvaH prAgeva siddhaH, asadetat; akAraNasyApi kAryazUnyatopalambhAt tatsaMbandhAd ghaTasya ttkaarytaaprskteH| tathAhi-yasya prAgabhAvitvaM tasya kAryatA tacca kAryazUnyaM padArthAntaraM kArakAbhimatAd anyadapi ca 15 tatprAgabhAvakhabhAvaM prAptam tatsaMvandhena ca ghaTAdeH zazazaGgAdivyavacchedena kAryatA abhyupagateti sutrapiNDakAryatA'pi ghaTasyaivaM bhavet / na ca tadanvaya-vyatirekAbhAvAnna tatkAryatA, anvaya-vyatirekAbhAvasya tatrA'sattvanibandhanatvAt / na ca prAgabhAvo nAma pratyakSAdipramANagrAhyaH, mRtpiNDasvarUpa mAtrasyaiva tatra pratibhAsanAt / na ca kAraNasvarUpameva prAgabhAvaH, nirvizeSaNasya svarUpamAtrasya kArye'pi sadbhAvAt tasyApi prAgabhAvarUpatAprasakteH / atha kAryAntarApekSayA tasyApi prAgabhAvarUpatA kAraNa-20 khabhAvA'bhyupagamyata eva, na; kAraNAbhimatApekSayA'pi tadrUpatAprasakteH / tathApratItyabhAvAnna tadrUpateti cet, na; pratItimAtrAdanapekSitavastusvarUpAd vastuvyavasthA'yogAt / tato mRtpiNDAdirUpatayA vastu gRhyate'dhyakSAdinA na punastadvyatiriktakAraNAdirUpatayA tasyAstatrA'pratibhAsanAt, pratibhAsane'pi viziSTakAryApekSayA kAraNatvasya pratipattI kAryapratibhAsamantareNa tatkAraNatvasyA'pratIterasatastadAnIM kAryasyApratibhAsanAt pratyakSasya asadarthagrAhakatvena bhrAntatAprasakteH tadA 25 tatkAryasya sattvaprasaktiH syAditi kathamasati kAraNavyApAraH pratIyeta? tanna asataH kAryatvaM yuktam // [bauddhasammatasyAsatkAraNarUpasyAsadvAdasya sadoSatvadarzanam ] nApi asatkAraNaM kAryam tadAnImasati kAraNe tasya tatkRtatvAyogAt kSaNamAtrAvasthAyinaH kAraNasya khabhAvamAtravyavasthiteranyatra vyApArAyogAt / atha tadanantaraM kAryasya bhAvAt progbhAvitvamAtrameva kAraNasya vyApAraH, asadetat samastabhAvakSaNAnantaraM vivakSitakAryasya sadbhAvAt sarveSAM 30 tatpUrvakAlabhAvitvasya bhAvAt tatkAraNatAprasakteH / atha sarvabhAvakSaNAbhAve'pi tadbhAva iti na tasya tatkAryatA, na; kSaNikeSu bhAveSu vivakSitakSaNAbhAva eva sarvatra vivAdAdhyAsitakAryasadbhAvAna tadapekSayA'pi tasya kAryatA bhavet / na ca kSaNikasya kAryasya tadabhAve'pi punarbhavanasaMbhavaH tasya tadaiva bhAvAd anyadA kadAcidapyabhAvAt / na ca viziSTabhAvakSaNadharmAnuvidhAnAt tasya tatkAryatAvyavasthA, sarvathA taddharmAnuvidhAne tasya kAraNarUpatApattestatprAkkAlabhAvitayA tatkAryatAvyatikramAt, kathaM-35 cit taddharmAnuvidhAne anekAntavAdApattaH 'asatkAraNaM kAryam' ityabhyupagamavyAghAtAt / atha 1pR. 282 paM0 18 / 2 utpattisthitijJaptInAM madhyAd jJaptisApekSasyaiva itaretarAzrayasyAtra sughaTatvena 'yAvadasya na prAgabhAvitvam' ityeva pATho jyAyAn bhAti / 3-pi tatprA-A0 / 4 "yadyasat sarvathA kArya tanmA jani khapuSpavat / mopAdAnaniyAmo bhUnmA''zvAsaH kAryajanmani" ||-aaptmii0 kA. 42 pR. 24 / kArikeSA'tra sASTazatikA savRttikA cAvaboddhavyA / 5prAgabhA-vA. bA. vinaa| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDesaMtAnApekSaH kAryakAraNabhAva ityayamadoSaH, na; saMtAnasya pUrvAparakSaNavyatirekeNAbhAvAt bhAve vA tasyaiva kAryakAraNarUpasya arthakriyAsAmarthyAt sattvaM syAt na kSaNAnAmarthakriyAsAmarthya vikalatayA bhavet / atha tatsaMbandhinaH saMtAnasya kAryakAraNatve teSAmapi kAryakAraNabhAvaH, na; bhinnayoH kAryakAraNabhAvAdaparasya saMbandhasya abhAvAt saMtAnasya ca sarvajagatkSaNAnantarabhAvitvena sarvasaMtAna5tAprasaktiH syAt / kiJca, tasyApi nityatve kSaNakAryatve ca satkAryavAdaprasaktiH, kSaNikatve ca anvayA'prasiddhastasya tatkAryatA'prasiddhiH, vyatirekazca kAryatAnivandhanaM kSaNikapakSe na saMbhavatIti pratipAditameva / na ca atrApi aparasaMtAnaprakalpanayA kAryakAraNabhAvaprakalpanaM yuktam anavasthAprasakteH / tathAhi-saMtAnasyApi kAryatA'bhyupagame kSaNikatvAnna kAryarUpatA ataH saMtAnAntaramatrApi kAryatAnibandhanamabhyupagantavyam tatrApi ca kSaNikatve kAryatA'prasiddhestannibandhanamaparaM saMtAnAntara10 mabhyupagamanIyamityanavasthA parisphuTaiva / kiJca, kSaNikabhAvAbhyupagamavAdino yadi bhinnakAryodayA. khetoH sattvamabhimataM tadA tatkAryasyApi aparakAryodayAt sattvasiddhirityanavasthAprasakterna kvacit sattvavyavasthA syAt iti kutastadvyavacchedena 'asat kAryam' iti vyapadezaH / atha jJAnalakSaNakAryasadbhAvAddhetoH sattvavyavasthitiH, nanu jJAnasyApi kathaM zeyasattAvyavasthApakatvam ? jJeyakAryatvAt iti cet, nanu kiM tenaiva jJAnena zeyakAryatA svAtmanaH pratIyate, uta jJAnAntareNa ? na tAvat tenaiva, tasya 15prAgasattvAbhyupagamAdapravRtteH pravRttau vA tatkAryatAvagatiH punaH prAk pravartane saMgacchate tatrApi punaH prAk pravRttAviti anavasthAprasakteH kutastasya tatkAryatAvagatiH ? atha samAnakAlatve'pi jJAnasya zeyakAryatA, nanu evamavizeSAd zeyasyApi jJAnakAryatAvagatiH syAditi tadapi tadvyavasthApakaM prasajyeta / na ca samAnakAlayoH stambha-kumbhayoH kAryakAraNatopalabdheti prakRte'pi sA na syAt / atha kevalasyApi kumbhasya dRSTarakAryatA, jJAnasyApi kevalasya dRSTarakAryatAprasaktiH / tasya tato'nyaH 20 svAnna vyabhicAra iti cet, nanu kumbho'pi kuto'nyaH sa na bhavet ? pratyabhijJAnAnnAnya iti cet, etad zAne'pi samAnam, nityatA ca kumbhasyaivaM bhavediti kuto'satkAryavAdaH ? na ca pratyabhijJAnaM bhavataH pramANama pUrvApararUpAdhikaraNasyaikatayA'pratIteH na hi puurvaaprprtyyaabhyaamprpuurvruuptaagrhH| nApi ekapratyayena pUrvApararUpadvayasya krameNa grahaH ekasya akramasya kramavadrUpagrAhakatayA'pravRtteH / na ca smaraNasya dvayovRttiH saMbhavati / na cAsya pramANatA / na ca pUrvAparapratyayayoH parasparaparihAreNa vRttau 25 tata utpadyamAnaM smaraNamekatvasya vedakaM yuktam agRhItagrAhitayA asmrnnruuptaaprskteH| na ca AtmApi ekatvamavaiti pratyakSAdipramANavazena arthAvedakatvAt tasya caikatve apravRtteH / na ca pramANanirapekSa eva AtmA ekatvagrAhakaH svApa-mada-mUcchodyavasthAyAmapi tasya tadAhakatvopapatteH / na ca tasyApi ekatvaM kutazcit pramANAt prasiddham tadAhakatvena tasyA'pratIteH / na ca bauddhasya AtmA anyad vA ghastu nityamasti "kSaNikAH sarvasaMskArAH" [ ] iti vacanAt / tanna tenaiva AtmanaH 30 prameyakAryatA'vagatiH / nApi anyena tasyApi svaprameyakAryAvagatau prAgavRttitayA'sAmarthyAt / tanna zAnalakSaNamapi kArya hetoH sattAM vyavasthApayituM samartha kSaNikaikAntavAde / adhyakSasya yathoktaMnyAyena paurvAparye'pravRtteH, ata eva nAnumAnasyApi paurvAparye pravRttiH tasya tatpUrvakatvAt pratyakSA'pratipanne'rthe paralokAdAvivArthavikalpanamAtratvena sarvajJAnasya abhyupagamAt / tanna asatkAryavAdaH prmaannsNgtH| [sAMkhyasammatasya satkAryarUpasya sadvAdasya sadoSatvakhyApanam ] 35 satkAryavAdastu prAgeva nirastatvAd ayukta eva / tathAhi--nityasya kAryakAritvaM tatra syAt, taJca ayuktam ; nityasya vyatirekAprasiddhitaH kAryakaraNe sAmarthyAprasiddhaH, na hi nityasya sarvadezakA. 1-vartate saM-bR0 haa0| 2-katvaveda-bR0 |-ktveved-aa0| 3 pR0 424 paM0 1 / 4 "yadi sat sarvathA kArya puNvnnotpttumrhti|prinnaamprklptishc nitytvaikaantbaadhinii"||-aaptmii0 kA.39 pR. 23 // eSApyatra saviSaraNA'vagantavyA / satkAryavAdanirasanaM prameyakamalamArtaNDato'pyavadhAraNIyam-pR0 82 pr0pN011| 5pR. 297 paM. 31 tathA pR. 423 pN05| "idaM liha nirUpyate kiM sat kriyate asadeva vA" ityAdinA satkAryavAdaH pratikSiptaH zrIdhareNa nyAyakandalyAmpR. 143 5.5-1 "satkAryavAdazca vicAryamANo na samastyeveti kutastyA hetu siddhiH" ityAdinA satkAryavAdo nirasto jayantamahena myAyamaJjaryAm-pR0 492 paM0 22 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSeyamImAMsA / lavyApinaH kvacit kAryavyApAravirahiNaH sAmarthyamavagantuM zakyam / atha sarvadezAvyApinastasya tatra sAmarthya bhaviSyati, tad asat ; yataH sarvadezAvyAptistasya tathApratIteryadyavasIyate sarvakAlAvyAptirapi tasya tata eva abhyupagamanIyA syAt / abhyupagamyata eveti cet, nanvevaM katipayadezakAlavyAtirapyapratipattereva anupapanneti niraMzaikakSaNarUpatA bhAvAnAM samAyAtA / na ca tadekAntapakSe'pi kAryajanakatA, prAka pratikSiptatvAt / na caikAntanityavyApakatvapakSe pramANapravRttiH ityasakRta pratipA-5 ditam / na cAsati kArya nirviSayatvAt kAraNavyApArAsaMbhavAt satyeva tatra teSAM vyApAraH, yato na dRSTA zrutvA jJAtvA vA hetUnAM kArya vyApAraH teSAM jaDatvena tadasaMbhavAt / na cAdRzyamAnA'jaDezvarAdihetukamakRSTotpattikaM bhUruhAdi saMbhavatIti prAMka pratipAditam / na cA'sataH kAryasya vijJAnaM na grAhakama asatyapyakSAdibuddheH pravRtteH anyathA kathaM kAryArthapratipAdikA codanA bhaveta? kica. yadi satyeva kArye kAraNavyApArastadA utpanne'pi ghaTAdikArye kAraNavyApArAdanavarataM tadutpattiprasaktiH10 tatsattvAvizeSAt / athAbhivyaktatvAnnotpanne punarutpattiH utpatterabhivyaktisvarUpatvAt tasyAzca prathamakAraNavyApArAdeva nirvRttatvAt nanu abhivyaktirapi yadi vidyamAnaiva utpadyate utpannA'pi punaH punarutpadyeta / atha avidyamAnA tadA'sadutpattiprasaktiH / na cAbhivyaktAvapyasatyAM kArya iva kAraNavyApAro'bhyupagantuM yuktaH svsiddhaantprkopprsnggaat| [satkAraNakakAryarUpasya sadvAdasya sadoSatvaprakaTanam ] atha sataH kAraNAd kAryamiti satkAryavAdaH asato hetutvAyogAt tathAbhyupagame vA zazaza. gAderapi padArthotpattiprasaktiH / atyantAbhAva-prAgabhAvayoH asattvenAvizeSAt na ca prArabhAvI AsIditi hetu tyantAbhAvIti vaktavyam yato yadA AsIt tadA na hetuH anyadA heturiti prskteH| tatazca idaM prasaktam-asan hetuH saMzca aheturiti / tataH sanneva hetuH tasya kArye vyApArAt nAsan tatra tadayogAt, etadapyasat; yataH sato'pi kAraNasya prAktanarUpAparityAgAnna kArya prati hetutA 20 prAktanAvasthAvat / atha tadA vyApArayogAd hetutA, asadetat ; vyApAreNa kArya prati tasya hetutve 'so'pi vyApAraH kutastasya ?' iti paryanuyogasaMbhavAd vyApAravatpadArthAccet, nanu tatrApi vyApAro yadyaparavyApArAt tadA vyApAraparaMparAvyavahitatvAt kAraNasya na kadAcit kAryotpAdane pravRttiH syAt anantavyApAraparaMparAparyavasAnaM yAvat kasyacidanavasthAnAdasataH kAraNAt kAryotpattizca syaat| atha kAraNasvarUpameva vyApAraH tatkAla eva ca kAryam tena nAnavasthA, nApi asataH kAraNAt kAryo-25 tpattiH, nanvevaM kAraNasamAnakAlaM kArya syAt tathA ca savyetaragoviSANavat kutaH kAryakAraNabhAvaH? atha kAryabhAvakAle kAraNasya na sadbhAvastarhi cirataranaTAdiva tatkAladhvaMsino'pi kutaH kAryasadbhAvaH ? kAryotpattikAle tadanantarabhAvinaH sattA cet, tarhi kAryotpattiH kAryAnna bhinneti kAryakAraNayoH samAnakAlataiva syAt tathA ca kutaH kAryakAraNabhAvaH ? na ca 'sataH kAraNAt kAryotpattiH' ityabhyupagamavAdinaH kAryotpattikAle kAraNesyAsattvaM bauddhasyeva siddham / avicalitarUpasya ca tasya 30 sadbhAve tadApi na kAryavattA vikalakAraNatvAt prAgvat, tadA tadvattve vA pUrvamapi tadvattvaM syAt avikalakAraNatvAt tadvasthAvat / tannaikAntasatkAryavAdaH asatkAryavAdo vA yuktaH anekadoSaduSTatvAt / [kathaMcit sadasadvAdasya nirdoSakhasamarthanam ] atha ekAntena sadasatorajanyatvAt ajanakatvAcca kAryakAraNabhAvAbhAvAt sarvazUnyataiva / tadutam 'azaktaM sarvamiti cet' ityAdi, na; kathaMcit sadasatorjanyatvAt janakatvAcca / na caikasya sada-35 sadUpatvaM viruddham, kathaMcid bhinnanimittApekSasya sadasattvasya ekadA ekatra abAdhitAdhyakSataH pratipatteH / na ca adhyakSapratipanne vastuni virodhaH anyathA ekacitrapaTAne citrarUpatAyAH citrapaTe ca citraikarUpasya virodhaH syAt / tathA ca 'zuklAdyanekaprakAraM pRthivyA rUpam' iti vaizeSikasya viruddhAbhidhAnaM bhvet| 1pR. 102 / 2-gAdathA-bR. A. haa0vi0| 3 prAgabhA-vA. bA. bhAM0 maa0| 4-nantaravyA-vA. bA. bhAM0 mA0 / 'nantaravyA-'ityatra '2' ityasya dvikhasaMkhyAsUcakAGkasya rephatayA bhrAnteH pustakalekhakaiH-'nantaravyA'iti lipikaraNena-'nantaravyA'-iti pAThAntaraM jAtamiti pratibhAti / tatazca 'anantAnantavyApAra'-ityeva pAThaH samyak syAt / 5-Nasya sa-vA0 baa| 1sa0pra0 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe [prasaGgAt citrarUpacarcA ] atha tadavayavAnAM zuklAdyanekarUpayogitA avayavinastu ekameva rUpam, na; tadavayavAnAmapi avayavitvenAnekaprakAraikarUpayogitvavirodhAta / atha pratyekamavayaveSu zuklAdikamekaikaM rUpam tarhi tadava yavAdiSvapi ekaikameva rUpaM yAvat paramANava iti vibhinnaghaTa-paTAdipadArtheSviva citrapaTe'pi nIla5pIta-zuklarUpA ete bhAvAH' iti pratipattiH syAt na punaH 'citrarUpaH paTaH' iti, avayavA'vayavinoranyatvAt avayavAnAmanekarUpA(pa)saMbandhitve'pi avayavinastathAbhAvAbhAvAt / athAvayavino'pi vibhinnAnekarUpasaMbandhitvamabhyupagamyate tathApi citraikarUpapratibhAsAnupapattiH anekarUpasaMbandhitvasyaiva tatra sadbhAvAt sUtravyAghAtazcaivaM syAt "avibhuni dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmasaMbhavAt"[ ] iti sUtreNAbhidhAnAt avyApake paTAdidravye ekendriyagrAhyANAM zuklAdInAM vizeSaguNA10 nAmasaMbhavo'nena sUtreNa pratipAditaH sa ca vyAhanyeta / kiJca, zuklAdInAmekatra paTAdAvanekakharUpANAM sadbhAvAbhyupagame vyApyavRttitvam, avyApyavRttitvaM vA? avyApyavRttitve "zeSANAmAzrayavyApitvam [prazasta0 kaM0 pR0 103 paM08] iti virudhyeta / AzrayavyApitve'pyekAvayavasahite'pi avayavini upalabhyamAne aparAvayavA'nupalabdhAvapi anekarUpapratipattiH syAt sarvarUpANAmAzrayavyApitvAt / atha zuklAdyanekAkAraM citramekaM tadrUpaM yathA zuklAdiko rUpavizeSaH kathaM tarhi anekAkArameka rUpama15 viruddhaM bhavet citraikarUpAbhyupagamasya citrataratvAt / atha citraikarUpasya tasya pratyakSeNa pratItena viro dhastarhi sadasadrUpaikarUpatayA kAryakAraNarUpasya vastunaHpratipattau virodhaH kathaM bhavet ? na ca citrapaTAdAvapAstazuklAdivizeSa rUpamAtraM tadupalambhAnyathAnupapattyA'stIti abhyupagantavyam 'citrarUpaH paTaH' iti prtibhaasaabhaavprskteH| atha parasparaviruddhAnAM zuklAdirUpANAM citraikarUpAnArambhakatvAt zuklA dInAM rUpANAM samAnarUpArambhakatvopalambhAnna tatra citraikarUpotpattiH / nanvayamaparo vaizeSikasyeva 20 doSo'stu asamAnajAtIyaguNAnArambhavAdinaH / kiJca, yadi samAnajAtIyaguNArambhakatvameva kAraNa guNAnAmityabhyupagamaH 'zuklAt zuklam' ityAdipratIteH kathaM tarhi kAraNagatazuklAdirUpavizeSebhyaH kArya rUpamAtrasya apAstatadvizeSasya utpattirbhavet tebhyastasyAsamAnatvAt / atha tadgatarUpamAtrebhyastadrUpamAtrasya utpatterna doSaH, asadetat zuklAdirUpavizeSavyatirekeNa rUpatvAdisAmAnyamapahAya rUpamAtrasyAbhAvAt sAmAnyasya ca nityatvena ajanyatvAt / na ca rUpamAtranibandhanaH 'citrarUpaH 25 paTaH' iti pratibhAso yuktaH, zuklAdipratyayasyApi tannibandhanatvena zuklAdirUpavizeSasyA'pyabhAvaprasakteH / na cAvayavagatacitrarUpAt paTe citrapratibhAsaH avayaveSvapi tadrUpAsaMbhavAt / na ca anyarUpasyAnyatra viziSTapratipattijanakatvam pRthivIgatacitrarUpAd vAyau citrarUpapratipattiprasakteH bhedazcAvayavAvayavinorbhavadbhiprAyeNe yadi ca rUpamAtrameva tatra syAt 'kSitau rUpamanekaprakAram' iti virudhyate-anekaprakAraM hi zuklatvAdi medabhinnamucyate rUpamAtraM ca zuklAdi vizeSarahitam tasya 30 zuklAdivizeSeSvanantarbhAvAt kathaM na virodhaH ? yadapi zuklAdyanekaprakArarUpAbhyupagame kSitau sUtravi rodhaparihArAbhidhAnaM kila avibhuni dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmekAkArANAmasaMbhavaH na tu anekAkArANAm kSitau 'zuklAdyanekAkArANAM teSAmupalambhAt ekAkArANAmekatra bahUnAM sadbhAve ekenaiva zuklAdipratipattejenitatvAd aparatadbhedakalpanAyathyeprasaGgAnna tadbhyupagamaH na caivamanekAkArANAm' iti, tadapi asaMgatam: vyApyA'vyApyavRttitvavikalpadvaye'pi doSapratipAdanAt atha 35 avyApyavRttitve na virodhadoSaH zeSANAmAzrayavyApitvameva ityavadhAraNAnabhyupagamAt nanvevaM sUkSmavivarapraviSTAlokodyotitAlpatarapaTavibhAgavRttirUpadezasya pratipattau yadi tadAdhArasya paTAvayavinaH pratipattistadA tadAdheyAzeSazuklAdirUpapratipattirapi bhavet AdheyapratipattimantareNa tadAdhAratvasya pratipattumazakteH / na cAlpataraulpatamarUpAdhAratvavyatiriktaM tasya tadanyarUpAdhAratvaimanekam anekakhabhAvayoginaH paTasya anekatvaprasakteH svabhAvamedalakSaNatvAd vastumedasya anyathA tadayogAt 1-ve vizeSANA-bR. A. hA0 vi0 / "zeSAstvekaikadravyavRttayaH"-prazasta. ke. pR. 95 paM0 211 2-mekara-vA. bA. bhA. maaN0| 3-Na yadi citrarUpa-bhAM0 |-nn ca yadi citrarUpa-mAM0 / -Na citrarUpa-vA. bA. aa0| 4-rAnyatama-vA0 bA. bhAM0 maa0| 5-tvamanekakha-vA0 bA0 vinaa| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 709 rUpasyabdavAcyAca vastunA upala tadanekatve'pi tasyaikatve kathaM na anekAkAramekaM syAt ? atha tatpratipattau nAvayavipratipattistarhi nirAdhArasya rUpasya pratipattau guNarUpatA vizIryaMta dravyAzrayAdilakSaNayogitvAt tasya / na ca tadrUpatA(tA')pratipattau tallakSaNayogitA tasya avagantuM zakyA prameyavyavasthAyAH pramANAdhInatvAt / aNuparimANayogitve ca alpatarapaTAdirUpasya paramANoriva dravyarUpatAprasaktiH tasyaiva tadyogitvAt ata eva 'ekAvayavasahitasya paTasyopalambhAt ekarUpopalamme'pi AzrayAvyApitayA zeSarUpANAmanu-5 palambhAccitrapratibhAsAbhAvaH' iti yaduktam tadapi nirastam, ekarUpopAdhyupakArAGgazatyabhinnasya paTadravyasya nizcayAtmanA adhyakSeNa grahaNe azeSarUpopAdhyupakArakazaktyabhinnAtmanastasya ekarUpatayA grahaNAt upakAryagrahaNamantareNa upakArakatvagrahaNasyAsaMbhavAt zaktInAM tato bhede saMbandhAsiddharaparopakArakazaktiprakalpanAyAmanavasthAprasakteH kathaM nAzeSopakAryarUpapratibhAsAccitrapratibhAsaprasaktiH? etena tantUnAM nIlAdyanekarUpasaMbandhitvAt paTe'pi anekarUpArambhakatve na kiJcid bAdhakaM pramANa 10 kAraNaguNapUrvakrameNa tathAvidhasya rUpasya utpAdAt' ityapi pratyuktam ekAvayavapratibhAse citrapratibhAsotpattiprasaGgasyaiva bAdhakatvAt / yadapi bhavatu vA ekaM paTe citraM rUpam nIlAdirUpairekarUpArambhAt yathA hi zuklAdirvizeSo rUpasya tathA citramapi rUpavizeSa eva citrazabdavAcyaH' iti, tadapi asaMgatameva; anekAkArasya ekatve citraikazabdavAcyatve vAbhyupagamyamAne sadasadanekAkArAnugatasya ekasya kAraNAdizabdavAcyatvenAbhyupagamAvirodhAt / yathA ca bahUnAM tantvAdigatanIlAdirUpANAM 15 paTagataikacitrarUpArambhakatvaM dRSTatvAdaviruddhaM tathAnekAkArasya ekarUpatvaM vastuno dRSTatvAdevAviruddhamabhyupagantavyam ata eva ekAnekarUpatvAt citrarUpasya ekAvayavasahite'vayavini upalabhyamAne zeSAvayavAvaraNe citrapratibhAsAbhAva upapattimAn / sarvathA tvekarUpatve tatrApi citrapratibhAsaH syAt avayavivyAptyA tadrUpasya vRtteH / na cAvayavanAnArUpopalambhasahakArIndriyamavayavini citrapratibhAsaM janayatIti tatra sahakAryabhAvAt citrapratibhAsAnutpattiriti vAcyam, avayavino'pyanupalabdhi-20 prasaGgAt na hi cAkSuSapratipattyA'gRhyamANarUpasyAvayavino vAyoriva grahaNaM dRSTam / na ca citrarUpavyatirekeNAparaM tatra rUpamAtramasti yatastatpratipattyA paTagrahaNaM bhavet / na cAvayavarUpopalambho'vayavirUpapratipattau akSasahakArI, tadbhAve vA tadavayavarUpopalambho'pi svAvayavarUpopalambhAkSasahakArI iti tamantareNa sa na syAditi pUrvapUrvAvayavarUpopalambhApekSayA paramANurUpopalambhAbhAvAt tajanya vyaNukAdyavayavirUpopalambhAsaMbhavAnna kvacidapi rUpopalabdhiH syAt / tadbhAve ca nAvayavyupalabdhi-25 riti tadAzritapadArthAnAmapyupalambhAbhAvAt sarvapratibhAsAbhAvaH syAt / tata ekAnekakhabhAvaM citrapaTarUpavadvastu abhyupagantavyaM vaishessikenn| ___ bauddhanApi citrapaTapratibhAsasya ekAnekarUpatAmabhyupagacchatA ekAnekarUpaM vastu abhyupagatameva / atha pratibhAso'pi ekAnekarUpo nAbhyupagamyate tarhi sarvathA pratibhAsAbhAvaH syAt iti asakRd Aveditam / tata ekAntato'sati kArye na kAraNavyApArastenAbhyupagantavyaH asati tatra 30 tadbhAvAt / nApi sati, mRtpiNDe tasya tamantareNApi tataH prAgeva niSpannatvAt / na ca mUtpiNDe kArakavyApAraH pRthubunodarAdyAkArastatphalam anyatra vyApAre anyatra phalAsaMbhavAt sa eva mRtpiNDaH kArakavyApArAt pRthubudhnodarAdyAkAratAM pratipadyate iti kArakavyApAra-phalayoraikyaviSayatve anekAntavAdasiddhiH / tasmAd dravyAstika-paryAyAstikAbhyAM kevalAbhyAM sahitAbhyAmanyonyanirapekSAbhyAM vyavasthApitaM vastu asatyamiti tatpratipAdakaM zAstraM sarva mithyeti vyavasthitam // 50 // [anvaya-vyatirekAbhyAM nirapekSanayadvaye mithyAjJAnarUpatvasya dRDhIkaraNam ] amumevArthamanvaya-vyatirekAbhyAM dRDhIkartumAha te u bhayaNovaNIyA sammaiMsaNamaNuttaraM hoti / jaM bhavadukkhavimokkhaM do vi na pUreMti pADikaM // 51 // tau dravya-paryAyAstikanayau bhajanayA parasparasvabhAvA'vinAbhUtatayA upanItau sadasadrUpaikA-40 ntavyavacchedena tadAtmakaikakAryakAraNAdivastupratipAdakatvena upayojitau yadA bhavatastadA samyagdarzanamanuttaraM-nAsti asmAd anyad uttaraM pradhAnaM yasmiMstat tathAbhUtaM-bhavataH parasparAvinirbhAga 1atra kandalIgataM citrarUpasamarthakaM yuktikathanamavaboddhavyam-prazasta. ka. pR. 30503 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDevartidravyaparyAyAtmakaikavastutattvaviSayarucyAtmakA'bAdhitA'vabodhasvabhAvatvAt / yadA tu anyonyanirapekSadravya-paryAyapratipAdanatvena upanItau bhavato na tadA samyaktvaM pratipadyete yasmAt saMsAramA. vijanmAdiduHkhavimokSamAtyantikaM vizleSaM dvAvapi tau pratyekaM na vidhattaH mithyAjJAnAt samyakiyAnaGgatayA AtyantikabhavopadravAnivRttyasiddheH tadviparyayakAraNatvAt taccAsakRt prAk prati. 5pAditamiti na punaH pratanyate / tataH kAraNAt kArya kathaMcid anyat kathaMcidananyat ata eva tadatadrUpatayA 'sacca asacca' iti // 51 // [ kArya-kAraNayorbhedAbhedarUpatvadarzanenAnekAntarUpakhopapAdanam ] amumeva arthamupasaMhAradvAreNa upadarzayannAha natthi puDhavIvisiTTho ghaDotti jaM teNa jujjai annnnnno| jaM puNa ghaDo'tti puvaM Na Asi puDhavI tao aNNo // 52 // nAsti sadravyamRtpRthivItvAdibhyo vizliSTo bhinno ghaTaH sadAdivyatiriktasvabhAvatayA tasyAnupalambhAt / kiJca, yadi sattvAdayo dharmA ghaTAd ekAntato bhinnAH so'pi vA tebhyo bhinnaH syAt tadA na ghaTasya sadAditvaM syAt khato'sadAderanyadharmayoge'pi zazazRGgAderiva tattatvA(tathAtvA) yogAt sadAderapi ghaTAdyAkArAd atyantabhede nirAkAratayA atyantAbhAvasyeva upalambhaviSayatvAyo. 15 gAd jJeyatva-prameyatvAdidharmANAmapi sadAdidharmebhyo mede asattvam sadAdestu tebhyo bhede ajJeyatvAd asattvameva "upalambhaH sattA" [ ] iti vacanAt / tataH sadAdirUpatayA upalabhyamAnatvAd ghaTasya tebhyo'bhinnarUpatA'bhyupagantavyA prameyavyavasthiteH pramANanibandhanatvAt / yat puna: pRthubudhodarAdyAkAratayA pUrva sadAdirna AsIt tato'sau anyastebhyo ghaTarUpatayA prAk sadA deranupalambhAt prAgapi tadrUpasya sadAdau sattve anupalambhAyogAt dRzyA'nupalambhasya ca abhAvAvya20 bhicAritvAt tadatadrUpatAyAM ca virodhAbhAvAt pratIyamAnAyAM tadayogAt abAdhitapratyayasya ca mithyAtvAsaMbhavAd bAdhAvirahasya ca prAgeva upapAditatvAt // 52 // [sadAyekAntavat kAlAyekAnte'pi mithyAtvakhyApanam ] sadAyekAntavAdavat kAlAkAntavAde'pi mithyAtvameva ityAha kAlo sahAva NiyaI puvakayaM purisa kaarnnegNtaa| 25 micchattaM te cevA(va) samAsao hoMti sammattaM // 53 // kola-khabhAva-niyati-pUrvakRta-puruSakAraNarUpA ekAntAH sarve'pi ekakA mithyAtvam ta eva samuditAH parasparA'jahahRttayaH samyaktvarUpatAM pratipadyante iti tAtparyArthaH / 1-tattathAtvayo-A0 hA0 vi0 / 2-ntAbhAvAdasyaiva vopala-bR. A0 hA0 vi0| 3-vAdo'pi vA. bA. bhAM0 maa0| 4 ceva u sa-gu0 mU. mu. muu0| 5 zvetAzvataropaniSadi brahmakAraNatApraznavicAre kAla-khabhAvAdInAmapi kAraNatA carcitA nirastA ca vidyate / tadyathA"OM brahmavAdino vadanti kiM kAraNaM brahma kutaH sma jAtA jIvAma kena ka ca saMpratiSThAH / adhiSThitAH kena sukhetareSu vartAmahe brahmavido vyavasthAm // kAla-khabhAvo niyatiryadRcchA bhUtAni yoniH puruSa iti cintyam / saMyoga eSAM na khAtmabhAvAdAtmApyanIzaH sukha-duHkhahetoH" / -1-2 ityAdi-1 a0 1 // mAThareNa sAMkhyakArikAvRttI, kriyA'kriyAvAdAdimataM vivecayatA zIlAGkena sUtrakRtAGgasUtraTIkAyAm haribhadreNa zAstravArtAsamuccaye ca kAla-khabhAvAdivAdA bhaDyantareNa upanyastA nirastAzca vidyante / tadyathA kA0 61 pR0 75-76 / samavasa0 a0 12 pR0 210 pra0-211 pra. zAstravA0 samu. staba0 2 zlo0 5281 pR0 79-89 / kriyA'kriyAvAdAdikharUpaM nirUpayan guNaratnaH SaDdarzanasamuccayabRhaTTIkAyAM kAla-khabhAvAdivAdAnAM kharUpamAtraM prarUpi. tavAn / tacca-pR0 10 paM. 15-pR. 16 pN05| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / [ kAlai kAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikatvanirAsaH ] tatra kAla eva ekAntena jagataH kAraNamiti kAlavAdinaH prAhuH / tathAhi - sarvasya zItoSNavarSa-vanaspati- puruSAderjagataH prabhava-sthiti- vinAzeSu grahoparAgayutiyuddhodayAstamayagatigamanAgamanAdau ca kAlaH kAraNam tamantareNa sarvasyAsyA'nyakAraNatvAbhimatabhAvasadbhAve'pyabhAvAt tatsadbhAve ca bhAvAt / taduktam "kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharati prajAH / kAlaH suteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH" // 711 5 [ mahAbhA0 Adipa0 a0 1 zlo0 273, 275 ], asadetat; tatkAlasadbhAve'pi vRSTyAdeH kadAcidadarzanAt / na ca tadabhavanamapi tadvizeSakRtameva, nityaikarUpatayA tasya vizeSAbhAvAt / vizeSe vA tajjananA'jananasvabhAvatayA tasya nityatvavya- 10 tikramAt svabhAvabhedAd bhedasiddheH / na ca grahamaNDalAdikRto varSAdervizeSaH tasyApi ahetukatayA'bhAvAt / na ca kAla eva tasya hetuH itaretarAzrayadoSaprasakteH - sati kAlabhede varSAdibheda hetorgrahamaNDalAderbhedaH tadbhedAcca kAlabheda iti parisphuTamitaretarAzrayatvam / anyataH kAraNAd varSAdibhede na 'kAla eva ekaH kAraNaM bhavet' ityabhyupagamavirodhaH / kAlasya ca kutazcid bhedAbhyupagame anityatvamityuktam / tatra ca prabhava- sthiti - vinAzeSu yadyapuraH kAlaH kAraNam, tadA tatrApi sa eva paryanuyoga 15 ityanavasthAnAnna varSAdikAryotpattiH syAt / na caikasya kAraNatvaM yuktam krama- yaugapadyAbhyAM tadvirodhAt / tanna kAla eva ekaH kAraNaM jagataH / [ svabhAvaikakAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikatvanirAsa: ] apare tu 'svabhAvata eva bhAvA jAyante' iti varNayanti / atra yadi 'svabhAvakAraNA bhAvAH' iti teSAmabhyupagamastadA svAtmani kriyAvirodho doSaH na hi anutpannAnAM teSAM svabhAvaH samasti utpannAnAM 20 tu svabhAvasaMgatAvapi prAk svabhAvAbhAve'pi utpatternirvRttatvAnna svabhAvastatra kAraNaM bhavet / atha kAraNamantareNa bhAvA bhavanti sva-parakAraNanimittajanmanirapekSatayA sarvahetunirAzaMsasvabhAvA bhAvAH / tathA cAtra svabhAvavAdibhiryuktiH pradarzyate yad anupalabhyamAnasattAkaM tat prekSAvatAmasadvyavahAraviSayaH, yathA zazazRGgam, anupalabhyamAnasattAkaM ca bhAvAnAM kAraNamiti svabhAvAnupalabdhiH / na ca ayamasiddho hetuH kaNTakAditaikSNyAdernimittabhUtasya kasyacid adhyakSAdinA asaMvedanAt / taduktam - 25 1 atra prahIyavividhadazAyAH prastutatvena uparAga - yuti - yuddhAdayaH sarve'pi zabdA praheNa yojyAH tadarthaMca sUryasiddhAntAdijyotiSagranthebhyo'vaseyaH / 2- mayagamana - bR0 A0 hA0 vi0 / 3- t na tatsa - bu0 A0 hA0 vi0 / mitthaM varNitaM vidyate 4 mahAbhArate kAlamAhAtmya "vidhAtRvihitaM mArga na kazcidativartate / kAlamUlamidaM sarvaM bhAvAbhAvau sukhAsukhe // kAlaH sRjati bhUtAni kAlaH saMharate prajAH / saMharantaM prajAH kAlaM kAlaH zamayate punaH // kAlo vikurute bhAvAn sarvAloke zubhAzubhAn / kAlaH saMkSipate sarvAH prajA visRjate punaH // kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH / kAlaH sarveSu bhUteSu caratyavidhRtaH samaH // atItAnAgatA bhAvA ye ca vartanti sAmpratam / tAn kAlanirmitAn buddhA na saMjJAM hAtumarhasi " // - mahAbhA0 Adipa0 a0 10 272-276 / 5 sAMkhyakArikAvRttau, zAstravArtAsamuccaye SaDdarzanasamuccayabRhaTTIkAyAM ca ayamIdRza eva zloko vartate pR0 76 / pu0 80 lo0 54 / pR0 11 paM0 12-13 / 6 svabhAvavAdanirUpaNa-tannirasanaparA prastutA TIkA tattva saMgrahIya khAbhAvi kavAdaparIkSayA'kSarazaH sAmyaM bhajate / tathAhi"sarvahetunirAzaMsaM bhAvAnAM janma varNyate / svabhAvavAdibhiste hi nAhuH khamapi kAraNam" // -tattvasaM0 kA0 110 pR0 62 / 7- dA syAdAtma-bhAM0 mAM0 / " te khakriyAyA virodhata ityAdinA nirastAH " - tattvasaM0 paJji0 pR0 62 paM0 9 / 8 " rAjIva kesarAdInAM vaicitryaM kaH karoti hi / mayUracandra kAdirvA vicitraH kena nirmitaH " // -tattvasaM0 kA0 111 pR0 62 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 tRtIye kANDe - "kaiH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM vA / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH ?" // [ 1 athApi syAt bhavatu bAhyAnAM bhAvAnAM kAraNAnupalabdherahetukatvam AdhyAtmikAnAM tu kuto nirhetukatvasiddhiH ? asadetat; yato yadi nAma duHkhAdInAmadhyakSato nirhetukatvamasiddhaM tathApi anumAna5 tastat teSAM siddhameva / tathAhi - yat kAdAcitkaM tad nirhetukam, yathA kaNTakAdestaikSNyam, kAdAcitkaM ca sukhAdikamiti svabhAvahetuH / na ca yasya bhAvAbhAvayorniyamena yasya bhAvAbhAvI tat tasya kAraNam, vyabhicArAt / tathAhi - sparzasadbhAva eva cakSurvijJAnam tadabhAve na tat kadAcit, na ca sparzaH tatkAraNam / tannaitat kAraNabhAvalakSaNam vyabhicAritvAt / ataH sarvahetu nirAzaMsaM janma bhAvAnAmiti siddham, 10 asadetat kaiNTakAditaikSNyAderapi nirhetukatvAsiddheH / tathAhi - adhyakSA'nupalambhAbhyAmanvayavyatirekato bIjAdikaM tatkAraNatvena nizcitameva / yesya hi yasmin satyeva yasya bhAvaH yasya ca vikArAd yasya vikAraH tat tasya kAraNamucyate / utsUnAdiviziSTAvasthAprAptaM ca bIjaM kaNTakAditaikSNyAderanvayavyatirekavat adhyakSA'nupalambhAbhyAM kAraNatayA nizcitamiti 'anupalabhyamAnasattAka ca kAraNam' iti asiddho hetuH / yadapi 'kAryakAraNabhAvalakSaNaM vyabhicAri' ityuktam, tadapi asi15ddham ; sparzasyApi rUpahetutayA cakSurvijJAne nimittatayA iSTatvAt tamantareNa rUpesyaiva viziSTAvasthasyAsaMbhavAt / na ca vyatirekamAtra kAryakAraNabhAvanibandhanatvena abhyupagamyate tadvAdibhiH kintu tadvizeSa eva / tathAhi - samartheSu satsu yeSu kArya bhavad upalabdham teSAM madhye anyatamasyApi abhAve tad abhavat tatkAraNaM tad iti vyavasthApyate na tu yasyAbhAve yanna bhavatIti vyatirekamAtrataH; anyathA mAtRvivAhocitapArazIkadezaprabhavasya piNDakharjUrasya tadvivAhAbhAve abhAvAd avyabhicAraH syAt / 20 na caivaMbhUtasya vyatirekasya sparzena vyabhicAraH na hi rUpAdisaMnidhAnamupadarzya sparzasya ekasyAbhAvAt cakSurvijJAnaM na bhavatIti zakyaM darzayitumiti kuto vyabhicAraH kAryakAraNabhAvalakSaNasya ? na 1 ayaM zlokaH zAstravA0 syAdvAdaka0 TIkAyAm SaDda0 bR0 TIkAyAM ca vidyate - pR0 83 pra0 / pR0 13 / mATharavRttI tu "yena zuklIkRtA haMsAH zukAzca haritIkRtAH / mayUrAzcitritA yena sa no vRttiM vidhAsyati // iti bhAvArthakaH zloko vartate pR0 75 / 2 "yathaiva kaNTakAdInAM taikSNyAdikamahetukam / kAdAcitkatayA tadvad duHkhAdInAmahetutA" // - tattvasaM0 kA0 112 pR0 62 / bodhicaryAvatArapatrikAyAM tattvasaMprahIyakArikAbhireva svabhAvavAdaH sthApitaH nirastava prakArAntareNa pari0 9 pR0 541 / dharmasaMgrahaNyAM tu kevalaM svabhAvavAdasthApanaM tanirasanaM cobhayamanyayA bhanyA varNitaM vidyate / tathAhi tadAdyAntyabhAgau -- " kinna sahAvo tti maI bhAvo vA hoja jaM abhAvo vA / jai bhAvo kiM citto kiMvA so egarUvo tti // xxx evaM niyai jaicchA kAlo divvaM padhANamAdI vi / savve vi asavvAyA egaMteNaM muNeyavvA" // - dharmasaM0 gA0 549-566 pR0 211-216 / 3 "saroja kesarAdInAmanvayavyatirekavat / avasthAtizayAkrAntaM bIjapaGkajalAdikam // pratyakSAnupalambhAbhyAM nizcitaM kAraNaM yadA / kimityanyastadA heturamISAM paripRcchayate // - tattvasaM0 kA0 113-114 pR0 63 / 4 atra vAkye dvayoH 'yasya' padayoH niSprayojanakatvena 'yasya hi yasmin satyeva bhAvaH' ityeva pAThaH samIcInaH saMbhAvyate / "tathAhi-yasmin satyeva yasya janma bhavati yasya ca vikArAd yasya vikArastat tasya kAraNamucyate / taccaivaMbhUtaM bIjAdikamucchUnAdiviziSTAvasthAprAptaM rAjIva kesarAdInAmanvayavyatirekavat " - tattvasaM0 pa0 pR0 63 paM0 15 / 5-pasyaivaM vi-bR0 / "sparzasyApi rUpahetutayA cakSurvijJAne'pi nimittabhAvasyeSTatvAt / tathAhi - sparza iti bhUtAnyucyante / tAni copAdAyopAdAya rUpaM vartate tatazcakSurvijJAnaM prati sparzasya nimittabhAvo'styeva kevalaM sAkSAtpAraMparyakRto vizeSaH " - tattvasaM0 pakSi0 pR0 63 paM0 19 / 6 "niyatau deza - kAlau ca bhAvAnAM bhavataH katham / yadi taddhetutA naiSAM syuste sarvatra sarvadA // kazcit kadAcit kasmiMzcid bhavanto niyatAH punaH / tatsApekSA bhavantyete tadanyaparihArataH" // - tattvasaM0 kA0 115-116 pR0 64 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 713 aaymiimaaNsaa| kevalaM bIjAdiH kAraNatvena bhAvAnAM nizcitaH kintu deza-kAlAdirapi / tathAhi-yadi pratiniyatadeza-kAlahetutA kaNTakAdestaiNyAdena syAt tadA yeyamataddeza-kAlaparihAreNa pratiniyatadeza-kAlatA teSAmupalambhagocaracAriNI sA na syAt tannirapekSatvAt tadvad anyadezakAlA api te bhaveyuH na caivam ataH pratiniyatadezAdau vartamAnAstadapekSAsta iti siddham tathA ca tatkAryA apekSAlakSaNatvAt tatkAryatvasya niyatadezatayA ca teSAM vRttiradhyakSata eva siddheti kathaM na tatkAryatAvagatiH ? yadapi 5 'kAdAcitkatvAt' iti sAdhanam , tadapi viruddham ; sAdhyaviparyayasAdhanAd ahetoH kAdAcitkatvAnupapatteH / sAdhyavikalazca dRSTAntaH ahetukatvasya tatrApyabhAvAt / evamanupalabhyamAnasattAkaM bhAvAnAM kAraNamiti hetorasiddhatA pratijJAyAzca pratyakSavirodho vyavasthitaH / siddhatve'pi cAsya hetoranaikAntikatvam / tathAhi-yadi anupalambhamAtraM hetutvena upAdIyate tadA pramANAbhAvAt kAraNasattAbhAvAsiddhaH kathaM nAnaikAntikatA ? tathAhi-kAraNam vyApakaM vA nivartamAna kAryam vyApyaM vA 10 AdAya nivartate / na ca pramANamarthasattAyA vyApakaM vRkSatvavat ziMzapAyAH abhinnasyaiva vyApakatvAt / na ca pramANa-prameyayoramedaH bhinnapratibhAsaviSayatvAt / nApi pramANaM kAraNamarthasya vyabhicArAt deza-kAlAdiviprakRSTAnAM bhAvAnAM pramANAviSayIkaraNe'pi sattA'virodhAt / na ca yadantareNApi yad bhavati tat tasya kAraNam atiprasaGgAt kAraNatvAbhyupagame svAbhyupagamavyAghAtAt / na ca pramA. NAt prameyaprabhavaH api tu prameyAt pramANasya anyathA tena tadhaNA'yogAt / na ca pramANamapratibaddhamapi 15 arthasattAnivartakam atiprasaGgAt-gonivRttau ashvnivRttiprskteH| kiJca, anupalabdhirhetutvena upAdIyamAnA khopalambhanivRttirUpA vA upAdIyeta, sarvapuruSopalambhanivRttisvabhAvA vA? tatra na tAvad AdyaH pakSaH khala-bilAdyantargatasya bIjAdeH svopalambhanivRttAvapi sattAanivRtterhetoranaikAntikatvAt / atha dvitIyaH pakSaH so'pi na yuktaH; hetorasiddheH na hi mayUracandrakAdeH sarvapuruSairadRSTaM kAraNaM nopalabhyate ityarvAgdazA nizcetuM zakyam / kiJca, 'nirhetukA bhAvAH' ityatra heturupAdIyate, Aho-20 khit neti ? yadi nopAdIyate tadA na svapakSasiddhiH pramANamantareNa tasyA ayogAt / atha heturupAdIyate tadA svAbhyupagamavirodhaH pramANajanyatayA svapakSasiddherabhyupagamAt / taduktam _ "na heturastIti vadan sahetukaM nanu pratijJAM svayameva bAdhate / 1 "tadapekSA tathAvRttirapekSA kAryatocyate / pratyakSA ca tathA vRttiH siddhAsteneha hetavaH" // -tattvasaM0 kA0 117 pR. 64 / -kAryApe-bR0 A. hA. vi.| "tadanyadezAdiparihAreNa niyate dezAdau yA vRttiriyamevApekSetyucyate na khabhiprAyAtmikA / syAdetad yadi nAma tadapekSA teSAm tathApi tatkAryatA kathamavasitetyAha-apekSA kAryatocyata iti" -tattvasaM0 paji. pR. 64 paM. 17 // 2-SAmavR-bhA. mA. vinaa| 3 "tatvAbhAvikavAdo'yaM pratyakSeNa prabAdhyate / pratyakSAnupalambhAbhyAM heturUpasya nishcyaat"| -tattvasaM0 kA0 118 pR. 64 / 4 "mA vA pramANasattA bhUddhetusadbhAvasiddhaye / tathApi mAnAbhAvena naivArthAsattvanizcayaH" // -tattvasaM0 kA0 119 pR. 65 / 5 "yasmAdarthasya sattAyA vyApakaM na ca kAraNam / pramANaM bhedasadbhAvAjhyabhicArAt tadudbhavAt" // -tattvasaM0 kA0 120 pR0 65 / 6yamanta-bR. A. haa.vi.| "kAraNalAbhyupagame vA"-tattvasaM0 paji. pR. 6550 15 // 8 "yazca naivaMvidho bhAvastasya naiva nivRttitaH / aikAntikamasaMbandhAd gamyate'nyanivartanam" // -tattvasaM0 kA0 121 pR. 65 // 9 "sarvA dRSTizca saMdigdhA khA dRssttirvybhicaarinnii| vindhyAdirandhradUrvAderadRSTAvapi sattvataH" / -tattvasaM. kA0 122 pR065| 10 dhustUre tamAle ca khalazabdaH bilasta vetasavRkSe-vaidyaka. siN0| 11 "ahetukabasiddhayartha na ceddhetuH prayujyate / na cApramANikI siddhirataH pakSo na siddhayati // tatsiddhaye ca hetuzcet prayujyeta tathApi na / siddhestaddhetujanyatvAt pakSaste saMprasiddhayati" // -tattvasaM0 kA0 123-124 pR.66| 12 tattvasaM0 patrikAyAm "tathA cokamAcAryasaripAdaiH" iti nirdizya padyamidamupanibaddham tatra ca "khayameva sAdayet" iti pATho mudritaH-pR.6650 14 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe athApi hetupraNayAlaso bhavet pratijJayA kevalayA'sya kiM bhavet ?" // ] iti / na ca zApakahetUpanyAse'pi kArakahetupratikSepavAdino na svapakSabAdhA iti vaktavyam yato liGga tatpratipAdakaM vA vaco yadi pakSasiddharutpAdakaM na bhavet kathaM tasya jJApakahetutA syAt anyathA sarvasya 5sarva prati jJApakatA prasajyeta / na caivaM kAraka-jJApakahetvoravizeSaH sAdhyAnutpAdakasya jJApakahetutvAt tadutpAdakasya tu kArakahetuzabdavAcyatvAt anumAnabAdhitatvaM ca pratikSAyAH spaSTameva / tathAhipratiniyatabhAvasaMnidhau ye pratiniyatajanmAnaste sahetukAH yathA bhavatprayuktasAdhanasaMnidhibhAvi tatsAdhyArthajJAnam tathA ca mayUracandrakAdayo bhAvAH iti svabhAvahetuH / tanna svabhAvaikAntavAdAbhyupagamo yuktisNgtH| [niyatyekakAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikakhanirAsaH] sarvasya vastu stathAtathAniyatarUpeNa bhavanAd niyatireva kAraNamiti kecit / tathAhitIkSNazastrAdyupahatA api tathAmaraNaniyatatA'bhAve jIvanta eva dRzyante niyate ca maraNakAle zastrAdighAtamantareNApi mRtyubhAja upalabhyante, na ca niyatimantareNa svabhAvaH kAlo vA kazcid hetuH yataH kaNTakAdayo'pi niyatyaiva tIkSNAditayA niyatAH samupajAyante na kuNThAditayA kAlo'pi derbhAvasya tathAniyatatayaiva tadA tadA tatra tatra tathA tathA nirvrtkm(kH)| tathA coktam"prAptavyo niyativalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vaa| bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne nA'bhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH" // [ ] ityaadi| asadetat zAstropadezavaiyarthyaprasakteH tadupadezamantareNApi artheSu niyatikRtatvabuddherniyatyaiva bhAvAd dRSTAdRSTaphalazAstrapratipAditazubhAzubhakriyAphalaniyamAbhAvazca / atha tathaiva niyatiH kAraNamiti 20 nAyaM doSaH, na; niyaterekakhabhAvatvAbhyupagame visaMvAdA'visaMvAdAdimedAbhAvaprasakteH aniyamena niyateH kAraNatvAda ayamadoSa iti ceta, naH aniyame kAraNAbhAvAnna niyatireva kAraNama niyatenityatve kArakatvAyogAt anityatve'pi tadyoga eva / kiJca, niyateranityatve kAryatvam kArya ca kAraNAdutpattimaditi tadutpattau kAraNaM vAcyam / na ca niyatireva kAraNam tatrApi pUrvavat paryanuyogAnivRtteH / na ca niyatirAtmAnamutpAdayituM samarthA svAtmani kriyAvirodhAt / na ca kAlA25 dikaM niyateH kAraNam tasya niSiddhatvAt / na ca ahetukA sA yuktA niyatarUpatA'nupapatteH / na ca khato'niyatA anyabhAvaniyatatvakAraNam zazazRGgAdestadrUpatAnupalambhAt / tanna niyatirapi prtiniytbhaavotpttihetuH| [karmaikakAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikakhanirAsaH] janmAntaropAttamiSTA'niSTaphaladaM karma sarvajagadvaicitryakAraNamiti krmvaadinH| tathA cAhuH30 "yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH phalaM nidhAnasthamivA'vatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA pradIpahasteva matiH pravartate // " [ 1 "tathAhi jJApako heturvaco vA tatprakAzakam / siddhenimittatAM gacchan sAdhyajJApakamucyate" // -tattvasaM0 kA0 125 pR. 66 / 21"ataH kAraka evAyaM jJApako heturucyate / sAdhyAnutpAdakatvAt tu kArako na prkaashyte"|| -tattvasaM0 kA0 126 pR066| 3 "tasmAt sahetavo'nye'pi bhAvA niytjnmtH| sAdhyArthaviSayaM yadajjJAnaM sAdhanamAvi te"|| -tattvasaM0 kA. 127 pR0 67 // 4-nastathAni-bR. A0 hA0 vi0| 5niyativAdasya prarUpako maskarI gozAlaka iti jainaagmaanaambhipraayH| gozAlakacaritaM ca bhagavatIsUtrIyapaJcadazazatakAdavaseyamatra / 6-dA tatra tathA A0 bhaaN0| 7 ayaM zlokaH zAstravA0 syAdvAdaka. TIkAyAmuddhRto vartate-pR0 83 dvi0| 8 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR.85pra.paM. 5 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhymiimaaNsaa| 715 tathAca "svakarmaNA yukta eva sarvo hyutpadyate nrH| __ sa tathA''kRSyate tena na yathA svayamicchati" // [ tathAhi-samAnamIhamAnAnAM samAnadeza-kAla-kulA''kAgadimatAmarthaprAtyaprAptI nA'nimitte yukte animittasya dezAdipratiniyamAyogAt / na ca paridRzyamAnakAraNaprabhave tasya samAnatayopala-5 mbhAt na caikarUpAt kAraNAt kAryabhedaH tasyAhetukatvaprasaktaH ahetukanve ca tasya kAryasyApi tadrUpatApatteH medA'medavyatiriktasya tasyAsattvAt / tato yannimitte ete tad dRSTakAraNavyatiriktamadRSTaM kAraNaM karma iti, ___ asadetat kulAlAderghaTAdikAraNatvenAdhyakSataH pratIyamAnasya parihAreNAparA'dRSTakAraNaprakalpanAyAM tatparihAreNAparA'parA'dRSTakAraNakalpanayA'navasthAprasaGgataH kvacidapi kAraNapratiniyamA'nupa-10 patteH / na ca svatantraM karma jagadvaicitryakAraNamupapadyate tasya karbadhInatvAt / na caikasvabhAvAt tato jagadvaicitryamupapattimat kAraNavaicitryamantareNa kAryavaicitryAyogAt vaicitrye vA tadekakAryatApracyuteH anekasvabhAvatve ca karmaNaH nAmamAtranivandhanaiva vipratipattiH puruSa-kAla-svabhAvAderapi jagadvaicitryakAraNatvena arthato'bhyupagamAt / na ca tena cetanavatA'nadhiSThitamacetanatvAd vAsyAdivat karma pravartate / atha tadadhiSThAyakaH puruSo'bhyupagamyate na tarhi karmakAntavAdaH purupasyApi tadadhiSThAyaka-15 tvena jgdvaicitrykaarnntvopptteH| na ca kevalaM kiJcid vastu nityamanityaM vA kAryakRt saMbhavatIti asakRt pratipAditam / tanna kamaikAntavAdo'pi yuktisaMgataH / [puruSakakAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikatvanirAsaH ] anyastvAha-"puruSa evaikaH sakalalokasthiti-sarga-pralayahetuH pralaye'pi aluptajJAnAtizayazaktiH" [ ] iti / tathA coktam 20 "UrNanAbha ivAM'zUnAM candrakAnta ivA'mbhasAm / prarohANAmiva plakSaH sa hetuH sarvajanminAm" // [ ] iti / tathA, "puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam" [ ] ityAdi / UrNanAbho'tra markaTako vyAkhyAtaH / atra sakalalokasthiti-sarga-pralayahetutA Izvarasyeva puruSavAdibhiH puruSasya iSTA / jagada nivartayati ayaM tu kevala eva / / asyaM ca Izvarasyeva jagaddhetutA asaMgatA / tathAhi yo janminAM heturnotpttivikltvtH| gaganAmbhojavat sarvamanyathA yugapad bhavet" // [ kiJca, prekSApUrvakAripravRttiH prayojanavattayA vyApteti kiM prayojanamuddizya ayaM jagatkaraNe pravartate ? 1 "devAdevArthasiddhizved daivaM pauruSataH katham / daivatazcedanirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet" // ityAdirdaivavicAro'trAnusaMdheyaH-AptamI. pari. 8 zlo088-1 2 "anye khIzasadharmANaM puruSa lokakAraNam / kalpayanti duraakhyaatsiddhaantaanugvuddhyH|| samastavastupralaye'pyaluptajJAnazaktimAn / UrNanAbha ivAM'zUnAM sa hetuH kila janminAm" // -tattvasaM. kA. 153-154 pR075-76 / 3 ayaM bhAvo bhaGgayantareNa bRhadAraNyakAdyupaniSatsu varNitaH-bRhadA0 u0 2-1-20 / zvetAzvata* u0 6-10 / brahmopa0 pR. 152 pN05| tattvasaM0 paji. pR. 76 paM0 4 / 4 pR. 273 paM0 13 Ti. 1. / 5-tra karmaTako vA. bA."UrNanAbho markaTakaH"-tattvasaM0 paJji0 pR. 76 paM0 10 / 6"asyApIzvaravat sarva vacanIyaM niSedhanam / kimartha ca karotyeSa vyApAramimamIdRzam // -tattvasaM0 kA0 155pR076 / 7 tattvasaM0 paji. pR0 76 pN014|| 8 "yadyanyena prayuktakhAna syAdasya svatantratA / athAnukampayA kuryAdekAntasukhitaM jagat // AdhidAridyazokAdivividhAyAsapIDitam / janaM tu sRjatastasya kAnukampA pratIyate" // -tattvasaM. kA. 156-157 pR. 76 12sa.pra. vizeSastu 25 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - nezvarAdipreraNAt asvAtanyaprasakteH / na parAnugrahArthamanukampayA duHkhitasattvanirvartanAnupapatteH / na tatkarmaprakSayArthe duHkhitasattvanirmANe pravRttiH tatkarmaNo'pi tatkRtatvena tatprakSayArthaM tannirmANapravRttau aprekSApUrvakAritApatteH / na caM prAk sRSTeH anukampanIyasattvasadbhAva iti nirAlambanAyA anukampAyA ayogAt nAto'pi jagatkaraNe pravRttiryuktA / naM ca anukampAtaH pravRttau sukhi sattva5 prakSayArtha pravRttiryukteti devAdInAM pralayAnupapattirbhavet / na ca saMmarthasya duHkhakAraNamadharmAdikamapekSya kRpAlorduHkhitasattvanirvartanaM yuktam kRpAparatantratayA duHkhaprade karmaNyavadhA (ghI) raNopapatteH na hi kRpAlavaH paraduHkhahetutvameva icchanti paraduHkhaviyogecchayaiva teSAM sarvadA pravRtteH / na krIDA api tatra tasya pravRttiryuktA krIDotpAde'pi jagadutpAdApekSayA tasyAsvAtanyopapatteH jagadutpatti-sthiti-pralayAtmakasya vicitrakrIDopAyasya tadutpattau apekSaNAt / yadi vicitra10 krIDopAyotpAdane tasya prAgeva zaktiH tadA yugapad azeSajagadutpatti-sthiti- pralayAn vidadhyAt / atha Adau na tatra zaktistadA azaktAvasthAyA aviziSTatvAt krameNApi na tAn vidadhyAt ekatra ekasya zaktA'zaktatvalakSaNaviruddhadharmadvayAyogAt / ayaM ca doSa IzvaravAdinAmapi samAna iti / "parAnugrahArthamIzvaraH pravartate yathA kazcit kRtArtho munirAtmahitA'hitaprApti - parihArArthAsaMbhave'pi parahitArthamupadezAdikaM karoti tathA Izvaro'pi AtmIyAmaizvaryavibhUrti vikhyApya 15 prANino'nugrahISyan pravartata iti athavA zaktisvAbhAvyAt yathA kAlasya vasantAdInAM paryAyeNa abhivyaktau sthAvara-jaGgamavikArotpattiH svabhAvataH tathaiva IzvarasyApi AvirbhAvA'nugrahasaMhArazaktInAM paryAyeNa abhivyaktau prANinAmutpatti-sthiti- pralayahetutvam" - [ 1 iti yaduktaM prazastamatinA tadapi pratikSiptaM draSTavyam / tathAhi - yadi asau anugrahapravRttastadA sarvamekAntasukhinaM prANigaNaM vidadhyAt ityuktam / zaktisvAbhAvyAt karaNe utpatti-sthityupasaMhArAn 20 jagato yugapat kuryAt ityAdikamapi uktameva dUSaNam / tathA cAha 716 "sarga-sthityupasaMhArAn yugapad vyaktazaktitaH / yugapacca jagat kuryAt no cet so'vyaktazaktikaH" // 1 "sRSTeH prAganukampA ( pyA) nAmasatve nopapadyate / anukampA'pi yadyogAddhAtA'yaM parikalpyate" // - tattvasaM0 kA0 158 pR0 76 / 2 " na cAyaM pralayaM kuryAt sadA'bhyudayayoginAm / tadadRSTavyapekSAyAM svAtatryamavahIyate" // - tattvasaM0 kA0 159 pR0 77 / 3 " pIDAhetumadRSTaM ca kimartha sa vyapekSate / upekSaiva punastatra dayAyoge'sya yujyate" // - tattvasaM0 kA0 160 pR0 77 / 4 "kintvavadhIraNameva tatra tasya kRpAparatantratayA yuktaM kartum" - tattvasaM0 paJji0 pR0 77 paM0 14 / 5 " krIDArthA tasya vRttizcet krIDAyAM na prabhurbhavet / vicitrakrIDanopAyavyapekSAtaH zizuryathA " // - tattvasaM0 kA0 161 pR0 77 / 6 "krIDAsAdhyA ca yA prItistasyA yadapi sAdhanam / tatsarvaM yugapat kuryAd yadi tatkRtizaktimAn // krameNA'pi na zaktaH syAno cedAdau sa zaktimAn / nA'vibhaktasya yujyete zaktyazaktI hi vastunaH" // - tattvasaM 0 kA 0 162 - 163 pR0 77 / 7 " yadAha prazastamatiH" ityAdi -- tattvasaM0 paji0 pR0 78 paM0 2 8 nyAyavArtike IzvaropAdAnatAprakaraNe udyotakaraH " athAyamIzvaraH kurvANaH kimarthaM karoti" iti Izvara viSayaM praznamutthApya tadviSaye imAni matAntarANi samupanyasyati - "krIDArthamityeke" x x x "vibhUtikhyApanArthamityapare - jagato vaizvarUpyaM khyApanIyamityapare manyante " -4-121 pR0 462 paM0 17 - 463 paM0 1 / 9- " zaktikaH " - tattva0 pa0 pR078 paM0 9 / 10 - zaktitaH hA0 / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 717 "na vyaktazaktirIzo'yaM krmennaapyuppdyte| vyaktazaktirato'nyazcet bhAvo hokaH kathaM bhavet" // [ evaM kAlasyApi paryAyeNa vasantAdyabhivyaktipravRttau ayameva doSaH / bhAvAstu zItoSNAdipariNatibhAjaH pratikSaNavizarAravaH kathaMcit kAla ityabhidhAnAbhidheyAH prAga vyvsthaapitaaH| atha ne krIDAdyarthA bhagavataHpravRttiH kintu pRthivyAdimahAbhUtAnAM yathA svakAryeSu svabhAvata eva pravRttistathA Izva 5 rasyApi iti, ayuktametat evaM hi tadvyApAramAtrabhAvinAmazeSabhAvAnAM yugapad bhAvo bhavet avikalakAraNatvAt sahakAryapekSA'pi na nityasya saMgatA ityuktam / purupavAdinAM tu kevalasyaiva puruSasya jagatkAraNatvena abhyupagamAt tadapekSA durApAstaiva / pRthivyAdimahAbhUtAnAM tu svahetubalAyAtA'parAparasvabhAvasadbhAvAnna tadutpAdyakAryasya yugapadutpattyAdidoSaH saMbhavI / na ca yathA UrNanAbhaH svabhAvataH pravRtto'pi na khakAryANi yugapad nirvartayati tathA puruSo'pIti vAcyam , yata UrNanAbhasyApi prANi-10 bhakSaNalAmpaTyAt svakArye pravRttirna svabhAvataH anyathA tatrApyasya doSasya samAnatvAt na hyasau nityaikasvabhAvaH api tu svahetubalabhAvyaparAparakAdAcitkazaktimAniti tadbhAvinaH kAryasya kramapravRttirupapancaiva / na ca yathA kathaMcid abuddhipUrvakameva puruSo jaganirvartane pravartate, prAkRtapuruSAdapye hInatayA prekssaapuurvkaarinnaamnvdheyvcntaaprskteH| evaM prajApatiprabhRtInAmapi jagatkAraNatvenAbhISTAnAM nirAso draSTavyaH nyAyasya samAnatvAt / tanna kAlAdhakAntAH pramANataH saMbhavantIti tadvAdo 15 mithyAvAda iti sthitam / ta eva anyonyasavyapekSA nityAyekAntavyapohena ekAnekasvabhAvAH kAryanirvartanapaTavaH pramANaviSayatayA paramArthasanta iti tatpratipAdakasya zAstrasyApi samyaktvamiti tadvAdaH samyagvAdatayA vyvsthitH||53|| __ [AtmanyekAntarUpasya nAstitvAdivAdaSaTsya mithyArUpatvakathanam ] yathaite kAlAdyekAntA mithyAtvamanubhavanti syAdvAdopagrahAt tu ta eva samyaktvaM pratipadyante 20 tathA AtmA'pi ekAntanityAnityatvAdidharmAdhyAsito mithyAtvam anekAntarUpatayA tu abhyupagamyamAnaH samyaktvaM pratipadyata ityAha Natthi Na Nico Na kuNai kayaM Na veei Natthi NivvANaM / Natthi ya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI // 54 // 1 tattvasaM0 paji. pR. 7850 10-1 2 "atha khabhAvato vRttirityAdinA udyotakaramatamAzaGkate atha khabhAvato vRttiH sargAdAvasya varNyate / pAvakAdeH prakRtyaiva yathA dAhAdikarmaNi // yadyevamakhilA bhAvA bhaveyuryugapat tataH / tadutpAdanasAmarthyayogikAraNasannidheH" // -tattvasaM0 kA. 164-165-pR. 78 / etadevodyotakarIyaM mataM nyAyavArtike itthamupanyastamasti "kimarthaM tarhi karoti tatvAbhAvyAt pravartate ityaduSTam-yathA bhUmyAdIni dhAraNAdikriyAM tatkhAbhAvyAt kurvanti tathezvaro'pi tatsvAbhAvyAt pravartata iti pravRttisvabhAvakaM tat tattvamiti" ityAdi-4-1-21 pR. 463 paM04-1 3 "khahetubalasaMbhUtA niyatA eva shktyH| asarvakAlabhAvinyo jvalanAdiSu vastuSu // anyathA yaugapardhana sarva kArya samudbhavet / teSAmapi na cedeSa niyamo'bhyupagamyate" // -tattvasaM0 kA0 166-167 pR0 78-79 / 4 "prakRtyaivAMzuhetukhamUrNanAme'pi neSyate / prANibhakSaNalAmpaTyAllAlAjAlaM karoti yat" // -tattvasaM0 kA0 1680 79 / 5 "yathAkathaMcivRttizced buddhimattA'sya kIdRzI / nAsamIkSya yataH kArya zanako'pi pravartate" // -tattvasaM0 kA0 169 pR0 79 / 6 "zauryAtmajAdayo ye'pi dhAtAraH priklpitaaH| etenaiva prakAreNa nirastAste'pi vastutaH" // -tattvasaM0 kA0 170 pR. 79 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 tRtIye kANDenAsti AtmA ekAntata iti bRhaspatimatAnusArI / asti AtmA kintu pratikSaNavizarArutayA cittasaMtatena nitya iti bauddhAH / asti AtmA nityo bhoktA na tu karoti iti sAMkhyAH ta eva prAhuH kartA asau na bhoktA prakRtivat karturbhoktRtvAnupapatteH / yadvA yena kRtaM karma nAsau tad bhukte kSaNikatvAd cittasaMtateH iti bauddhAH kSaNikatvAt cittasaMtateH kRtaM na vedayate iti bauddha 5eva Aha / kartA bhoktA ca AtmA kintu na mucyate'sau cetanatvAt abhavyavat-rAgAdInAmAtmakharUpA'vyatirekAt tadakSaye teSAmapi akSayAt iti yAjJikaH / nirhetuka evAsau mucyate tatsvabhAvatAvyatirekeNa aparasya tatra upAyasya abhAvAt iti maNDalI prAha / etAni SaD mithyAtvasya sthAnAni SaNNAmapyeSAM pakSANAM mithyAtvAdhAratayA vyvsthiteH| tathAhi-etAni nAstitvAdivizeSaNAni sAdhyadharmivizeSaNatayA upAdIyamAnAni kiM pratiSa 10kSavyudAsena upAdIyante, Ahosvit kathaMcit tatsaMgraheNa iti kalpanAdvayam / prathamapakSe adhyakSavi. rodhaH svasaMvedanAdhyakSatazcaitanyasya AtmarUpasya pratIteH kathaMcit tasya pariNAmanityatApratItezca zarIrAdivyApArataH kartRtvopalabdhezca svavyApAranirvartitabhakta-sUpAdibhoktatvasaMvedanAcca pudgalalakSaNavilakSaNatayA rAgAdiviviktatayA ca zamasukharasAvasthAyAM kathaMcit tasya upalabdhezca svotkarSataratamAdi to rAgAdyapacayataratamabhAvavidhAyisamyagjJAna-darzanAderupalambhAcca / anumAnato'pi virodhaH 15 tathAbhUtajJAnakAryAnyathAnupapattitaH caitanyalakSaNasya AtmanaH siddhiH ghaTAdivad rUpAdiguNataH jJAnasvarUpaguNopalambhAt kathaMcit tadabhinnasya AtmalakSaNasya guNinaH siddhiriti kathaM nAnumAnavirodhaH? itaradharmanirapekSadharmalakSaNasya vizeSaNasya tadAdhArabhUtasya ca vizeSyasya aprasiddheH aprasiddha vizeSaNavizeSyobhayadoSairduSTazca pkssH| 'AtmA' iti vacanena tatsattAbhidhAnam 'nAsti'ityanena ca tatpratiSedhAbhidhAnamiti padayoH pratijJAvAkye vyAghAtaH lokavirodhazca tathAbhUtavizeSaNaviziSTatayA dharmiNo 20 lokena vyavahriyamANatvAt svavacanavirodhazca tatpratipAdakavacanasya itaradharmasApekSatayA pravRtteH / hetu rapi itaranirapekSakadharmarUpo'siddhaH tathAbhUtasya tasya kvacid anupalabdheH sarvatra tadviparIta eva bhAvAd viruddhazca / dRSTAntazca sAdhyasAdhanadharmavikalaH tathAbhUtasAdhyasAdhanadharmAdhikaraNatayA kasyacid dharmiNaH aprsiddhH| tanna prathamaH pkssH| nApi dvitIyaH svAbhyupagamavirodhaprasaGgAt sAdhanavaiphalyApattezca tathAbhUtasya anekAntarUpatayA asmAbhirapyabhyupagamAt / tasmAd vyavasthitametad ekAntarUpatayA 25 SaDapi etAni mithyAtvasya sthAnAni // 54 // [AtmanyekAntarUpasyAstitvAdivAdaSaTsya mithyArUpatvakathanam ] na kevalaM 'nAsti' ityAdiSaNamithyAtvasthAnAni tadviparyayeNApi ekAntavAde tathaiva tAnIti darzayannAha atthi aviNAsadhammI karei veei atthi NivvANaM / asthi ya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI // 55 // ___ 'asti AtmA' iti pakSaH pUraNAdervAdinaH / sa ca avinAzadharmI'ityeSA pratijJA kapilamatAnusAriNaH / 'kartR-bhoktasvabhAvo'sau' iti mataM jaimineH / 'tathAbhUta evAsau jaDasvarUpaH' iti akSapAdakaNabhugmatAnusAriNaH / 'asti nirvANam' 'asti ca mokSopAyaH' ityAmananti nAstika-yAjJikavyatiriktAH pANDinaH / ete ca abhyupagamA ekAntAbhyupagamatvAd mithyAsthAnAni, eSvapi pUrvavada 35 vikalpadvaye'pi taddoSAnatikAnteH ekAntena tadastitvAderadhyakSA'numAnAbhyAmapratIteH tathAbhyupagame va svAstitvenevAnyabhAvAstitvenApi tasya bhAvAt sarvabhAvasaMkIrNatAprasakteH svakharUpA'vyavasthiteH khapuSpavat asattvameva syAt ityAdidUSaNamasakRt pratipAditam / hetu-dRSTAntadoSAzca pUrvavad atrApi vAcyAH / catarthapAdaM tu gAthAyAH kecida anyathA paThanti-"chassammattassa ThANAI"ti / atra tu 1-NDalIka prA-A0 / 2-bhaktarUpAdi-bR0 vinaa| 3-SaNaviziSTobha-bR. A. hA0 vi0 / 4 pra0 pR. pN09| 5-stikatvenaivA-bR0 A0 hA0 vi0| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sheymiimaaNsaa| 719 20 pAThe itaradharmA'jahavRttyA pravartamAnA pate paT pakSAH samyaktyamya AdhAratAM pratipadyante iti vyAyeyam na ca 'syAdasti AtmA' 'myAnnityaH' ityAdipratijJAvAkyama adhyakSAdinA pramANana vAdhyate kha-parabhAyAbhAvobhayAtmakabhAvAvabhAsakAdhyakSAdipramANavyatirekeNa anyathAbhUtamya adhyakSAdegpratIteH tena anumAnA'bhyupagama-svavacana-lokavyavahAravirodho'pi na pratikSAyAH adhyakSAdipramANAvaseye sadasattAtmake vastuni kasyacida virodhasyAsaMbhavAt / na cAprasiddhavizapaNaH pakSaH laukika-parIkSaka-5 stathAbhUtavizeSaNasyAvipratipattyA sarvatra pratIteH anyathA vizeSaNavyavahAramya ucchedaprasaGgAn anyathAbhUtasya tasya kvacidapi asaMbhavAt nathAbhUtavizaMpaNAnmakamya dharmiNaH sarvatra pratItenIprasiddhavizapyatAdoSaH / nApi aprasiddhobhayatA dRpaNam tathAbhRtadvayavyatirekeNAnyamyAsattvataH pramANAviSayatvAt / heturapi nA'prasiddhaH tatra tasya sattvapratIteH, vipakSa sattvAsaMbhavAda nApi viruddhaH anekAntikatA'pi ata evAyuktA / dRzAntadoSA api sAdhyAdivikalatvAdayo nAtra saMbhavinaH asiddhanvAdi-10 doSavatyeva sAdhane teSAM bhAvAt / na ca anumAnataH anekAntAtmakaM vastu tadvAdibhiH pratIyate adhyakSasiddhatvAt yastu pratipanne'pi tatastasmin vipratipadyate taM prati tatprasiddhanaiva nyAyena anumAnopanyAsena vipratipattinirAkaraNamAtrameva vidhIyate iti na aprasiddhavizeSaNatvAdedIpamyAvakAzaH / pratikSaNapariNAma-parabhAgAdInAM tu uttaravikArA'rvAgbhAgadarzanAnyathAnupapattyA anumAne na adhyakSAdiyAdhA asmadAdyadhyakSasya sarvAtmanA vastugrahaNA'sAmarthyAt sphaTikAdau ca arvAgbhAga-pagbhAgayo-15 radhyakSata evaikadA pratipatteH / na ca sthairya grAhyadhyakSa pratikSaNapariNAmAnumAnena virudhyate asya tadanugrAhakatvAt kathaMcit pratikSaNapariNAmasya tatpratItasyaiva anumAnato'pi nizcayAt // 55 // [ekAntavAdinaH sAdharmeNa vA vedharmeNa vaikAntadharmayuktadharmisAdhanAzaktavAbhidhAnam ] anekAntavyavacchedena ekAntAvadhAritadharmAdhikaraNatvena dharmiNaM sAdhayannakAntavAdI na sAdhaHtaH sAdhayituM prabhuH nApi vaidharmyataH iti pratipAdayannAha sAhammau vva atthaM sAheja paro vihammao vA vi / aNNoNNaM paDikuTThA doSaNavi ee asavvAyA // 56 // samAnastulyaH sAdhyasAmAnyAnvitaH sAdhanadharmA yasya asau sadharmA sAdharmyadRzAntApekSayA sAdhyadharmI tasya bhAvaH sAdharmyam tato vA artha sAdhyadharmAdhikaraNatayA dharmiNaM sAdhayet paraH anvayihetupradarzanAt sAdhyadharmiNi vivakSitaM sAdhyaM yadi vaizeSikAdiH sAdhayet tadA tatputratvAde-25 rapi gamakatvaM syAt anvayamAtrasya tatrApi bhAvAt / atha vaidhAd vigatastathAbhUtaH sAdhanadharmo yasmAda asau vidharmA tasya bhAvo vaidharmyam tato vA vyatirekiNo hetoH prakRtaM sAdhyaM sAdhayet ubhAbhyAM vA-'vA' zabdasya samuccayArthatvAt-tathApi tatputratvAdereva gamakatvaprasaktiH zyAmatvAbhAve tatputratvAderanyatra gaurapuruSe'bhAvAd ubhAbhyAmapi tatsAdhane ata eva sAdhyasiddhiprasaktiH syAt / [prasaGgAd hekhAbhAsasaMkhyAviSayA carcA ] 30 athAtra kAlAtyayApadietvAdidoSasadbhAvAd na sAdhyasAdhakatApramaktiH, naH asiddha-viruddhA'naikAntikahetvAbhAsamantareNAparahetvAbhAsAsaMbhavAt / na ca rUpyalakSaNayogino'siddhatvAdihenvAbhAsatA kRtakatvAderiva anityatvasAdhane saMbhavati, asti ca bhavadabhiprAyeNa trairUpyaM prakRtahetAviti kuto'sya hetvAbhAsatA? atha bhavatu ayaM doSaH yeSAM trairUpye'vinAbhAvaparisamAptiH nAsmAkaM paJcalakSaNahetuvAdinAm 35 prakaraNasamAderapi hetvAbhAsatvopapatteH trailakSaNyasadbhAve'pi aparasyAsatpratipakSatvAderhetulakSaNasyAsaMbhavena tadAbhAsatvasaMbhavAt / "yasmAt prakaraNacintA sa prakaraNasamaH" [ nyAyada0 1-2-7] iti prakaraNasamasya lakSaNAbhidhAnAt-prakriyete sAdhyatvenAdhikriyete nizcitI pakSa-pratipakSI yau tau prakaraNam tasya cintA saMzayAt prabhRtyAnizcayAd AlocanakhabhAvA yato bhavati sa eva tannizcayArtha 1 "yasmAt prakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH" iti pATho nyAyadarzane / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe prayuktaH prakaraNasamaH pakSadvaye'pi tasya samAnatvAt ubhayatrApi anvayAdisadbhAvAt / tathAhitasyodAharaNam-anityaH zabdaH nityadharmAnupalabdheH anupalabhyamAnanityadharmakaM ghaTAdi anityaM dRSTam yat punarnityaM na tad anupalabhyamAnanityadharmakam yathA AtmAdi / evaM cintAsaMbandhipuruSeNa tattvAnupalabdherekadezabhUtAyA anyatarAnupalabdheH anityatvasiddhau sAdhanatvena upanyAse sati dvitIya5zcintAsaMbandhI puruSa Aha-yadi anena prakAreNa anityatvaM sAdhyate tarhi nityatAsiddhirapi anyatarAnupalabdhestatrApi sadbhAvAt / tathAhi-nityaH zabdaH anityadharmAnupalabdhaH anupalabhyamAnAnityadharmakaM nityaM dRSTam AtmAdi yat punarna nityaM tat nAnupalabhyamAnA'nityadharmakam yathA ghttaadi| evamanyatarAnupalabdherubhayapakSasAdhAraNatvAt prakaraNAnativRtterhetvAbhAsatvam na ca nizcitayoH pakSa-pratipakSaparigrahe'dhikArAt kathaM cintAyukta evaM sAdhanopanyAsaM vidadhyAt iti vaktavyam 10 yato'nyadA saMdehe'pi cintAsaMbandhI puruSaH anyatarAnupalabdheH pakSadharmAnvaya-vyatirekAn avagacchan tadbalAt svasAdhyaM yadA nizcinoti tadA dvitIyastAmeva khasAdhyasAdhanAya hetutvena abhidhatte / yadi ataH tvatpakSasiddhiH ata eva matpakSasiddhiH kiM na bhavet trairUpyasya pakSadvaye'pi atra tulyatvAt / atha nityatvA'nityatvaikAntaviparyayeNApi asyAH pravRtteH anaikAntikatA ubhayavRttirhi anaikAntikaH na prakaraNasamaH, na; yatra pakSa-sapakSa-vipakSANAM tulyo dharmo hetutvena upAdIyate tatra saMzayahetutA 15sAdhAraNatvena tasya viruddhavizeSAnusmArakatvAt na tu prakRta evaMvidhaH yataH nityadharmAnupalabdheranitya eva bhAvaH na nitye evam anityadharmAnupalabdhernitya eva bhAvaH nA'nitye evaM ca ekatra sAdhye vipakSavyAvRtteH prakaraNasamatA na anaikAntikatA pakSadvayavRttitayA tasyAbhAvAt / nanu yadi ayaM pakSadvaye vartate tadA sAdhAraNAnaikAntikaH atha na pravartate kathamayaM pakSadvayasAdhakaH syAt atadvatteH atatsA dhakatvAta, na; pakSadvaye prakRtasya vRttyabhyupagamAt / tathAhi-sAdhanakAle anityapakSa eva nityadharmA20 nupalabdhirvartate na nitye, yadA'pi nityatvaM sAdhyaM tadApi nityapakSa eva anityadharmAnupalabdhirvartate nA'nitye, tatazca sapakSe eva prakaraNasamasya vRttiH sapakSa-vipakSayozca anaikAntikasya; sAdhyApekSayA ca pakSa-sapakSa-vipakSavyavahAraH nAnyathA tena sAdhyadvayavRttiH ubhayasAdhyasapakSa-vRttizca prakaraNasamaH natu kadAcit sAdhyApekSayA vipakSavRttiH anaikAntikastu vipakSavRttirapi ityasmAt asya bhedaH / na ca rUpatrayayoge'pi asya hetutvam sapratipakSatvAt yasya tu pratibandhaparisamAptI rUpatrayayoge tena 25 prakaraNasamasya nAhetutvamupadarzayituM zakyam / na cAsya kAlAtyayApadiSTatvam abAdhitaviSayatvAt yayohi prakaraNacintA tayorayaM hetuH na ca to saMdigdhatvAt vAdhAmasyopadarzayituM kSamau / na ca hetudvayasaMnipAtAt ekatra dharmiNi saMzayotpattestajanakatvenAsya anaikAntikatA yato na saMzayahe. tutvena anaikAntikatvam indriyasaMnikarSAderapi tthaatvprskteH| na ca tattvAnupalabdhirvizeSasmRtyAdi zUnyA saMzayakAraNam na ca tatsahitAyA asyA hetutvam kevalAyA eva tattvena upanyAsAt / na ca 20saMdigdhe viSaye bhrAntapuruSeNa nizcayArthamupAdIyamAnAyA asyAH saMdehahetutA yuktA / bhavatu vA kathaMcid atassaMzayotpattistathApi anaikAntikAd asya vizeSaH sa hi sapakSa-vipakSayoH samAnaH ayaM tu tadviparItaH sAdhyadvayavRttitvAt tu prakaraNasamaHna cAsaMbhavaH asyaivaMvidhasAdhanaprayogasya bhrAnteH sadbhAvAt / athAsyAsiddha antarbhAvaH nityavAdino nityadharmAnupalabdheH itarasya ca itaradharmAnupalabdherasi. ddhatvAta, asadetat yatazcintAsaMbandhipuruSeNa prakaraNasamasya hetutvena upanyAsaH tasya ca tatsaMbandhi35 naiva kathamitareNa asiddhatodbhAvanaM vidhAtuM zakyam ? yasya hi anupalabdhinimittasaMzayotpattau zabde nityatvA'nityatvajijJAsA sa kathamanyatarAnupalabdhehetutvaprayoge asiddhatAM brUyAt ata eva sUtrakAreNa "yasmAt prakaraNacintA" [ nyAyada0 1-2-7] iti asiddhatAdoSaparihArArthamupAtam / evam 'anityaH zabdaH, pakSa-sapakSayoH anyataratvAt, ghaTavat' iti cintAsaMbandhinA puruSeNa ukte aparasta saMvandhI 'nityaH zabdaH, pakSa-sapakSayoH anyataratvAt, AkAzavat' yadAha tadA prakaraNasama eva / 40 atra prerayanti-pakSa-sapakSayoH anyataraH pakSaH sapakSo vA ? yadi pakSaH tadA na hetoH sapakSavR. ttitA na hi zabdasya dharmyantare vRttiH saMbhavatIti asAdhAraNataivAsya hetoH syAt / atha sapakSaH anakAntikata 20saMdigdhezaraNam na ca tatsasipa tathAtvAsa 1-TAdiH e-A0 hA0 vi0 vinaa| 2 -vRttiHpra-vA0 bA0 / 3-zabde nityatvaji-vA0 bA0 aa0| 4 pR. 719 paM0 37 / 5 zabdaH sapakSapakSayoranya-bhAM0 mA0 vinA / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 721 anyatarazabdavAcyastadA hetorasiddhatA sapakSayoghaMTA''kAzayoH zabdAkhye dharmiNi apravRtteH asiddhe antarbhUtasya asya na prakaraNasamatA / na ca pakSa-sapakSayorvyatiriktaH kazcid anyatarazabdavAcyaH yasya pakSadharmatA anvayazca bhavet / tannAyaM hetuH| ____atra pratividadhati-bhavedeSa doSaH yadi pakSa-sapakSayorvizeSazabdavAcyayorhetutvaM vivakSitaM bhvet| tacca na, anyatarazabdAbhidheyasyaiva hetutvena vivkssittvaat| sa ca pakSa-sapakSayoH sAdhAraNaH tasyaiva5 sAdhAraNazabdAbhidheyatvAt / yadi ca anugato dvayordharmaH kazcit zabdavAcyo na bhavet tadA 'vizeSa'zabdavat 'anyatara'zabdo'pi na tatra pravarteta / nApi tacchabdAt ubhayatra pratItirbhavet dRzyate ca tasmAt pakSatAm sapakSatI cAsAdhAraNarUpatvena kalpitAM parityajya anyatarazabdo dvayorapi vAcakatvena yogyaH tato yA vizeSapratItiH sA puruSavivakSAnibandhanA yadA hi sAdhanaprayoktA pakSadharmatvamasya vivakSati tadA 'anyatara'zabdavAcyaH pakSaH sapakSe anugamavivakSAyAM tu sapakSastacchabdavAcyaH10 etadabhiprAyavAMzca 'anyatara'zabdavAcyaM hetutvena pratipAdayati na 'vizeSa'zabdavAcyam / na ca vivakSAnivandhanazabdapravRttau pakSAdizabdavat anyatara'zabdo'pi vizeSAbhidhAyI syAt yato lokavyavahArAcchabdArthasaMbandhavyutpattiH tatra ca 'pakSa'zabdasya na sapakSe pravRttiH nApi 'sapakSa'zabdasya pakSe yathA ca anayoH saMketAdapi nAnyatra vRttiH evam 'anyatara'zabdasya sAmAnye saMketitasya na vizeSa eva vRttiH ubhayAbhidhAyakatve tu vivakSAvazena anyataratra niyamaH / na caivamapi vizeSe tasya vRttau dUSaNaM tadvastha. 15 meva, evaMdoSodbhAvane kasyacit samyagghetutvAnupapatteH kRtakatvAderapi pakSadharmatvavivakSAyAM vizeSarUpatvAt anugamAbhAvAt sapakSavizeSitasya pakSadharmatvAyogAt / atha kRtakatvamAtrasya hetutvena vivakSAto na doSastarhi tat prakRte'pi tulyam 'anyatara'zabdasyApi anaGgIkRtavizeSasya dvayAbhidhAne saamopptteH| etena yaduktaM nyAyavidA-"anarthaH khalvapi kalpanAsamAropito na liGgam tathA pakSa evAyaM pakSa-sapakSayoranyataraH" [ ] ityAdi tadapi nirastam trairUpyasadbhAve'pi 20 prakaraNasamatvenAsyAgamakatvAt / pratyakSA''gamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktaH kAlAtyayApadiSTo'pi hetvAbhAso'paro'bhyupagataH yathA 'pakkAni etAni AmraphalAni, ekazAkhAprabhavatvAt , upayuktaphalavat' asya hi rUpatrayayogino'pi pratyakSabAdhitakarmAnantaraprayogAt kAlAtyayApadiSTatA agamakatve nivandhanam hetoH kAlaH aduSTakarmAnantaraM prayogaH pratyakSAdiviruddhasya tu duSTakarmAnantaraM prayogAt hetu. kAlavyatikrameNa prayogaH tasmAcca kAlAtyayApadiSTazabdAbhidheyatA hetvAbhAsatA ca / taduktaM nyAyabhA-25 SyakRtA-"yat punaranumAnaM pratyakSA''gamaviruddha nyAyAbhAsaH sa iti"[vAtsyAyanabhA0 pR04 paM05] tadevaM paJcalakSaNayogini hetau avinAbhAvaparisamApteH tatputratvAdau tu trailakSaNye'pi kAlAtyayApadiSTatvAnna gamakatvam iti naiyaayikaaH| asadetat, asiddhAdivyatirekeNa aparasya prakaraNasamAdeH hetvAbhAsasyAyogAt / yacca prakaraNasamasya 'anityaH zabdaH anupalabhyamAnanityadharmakatvAt' iti udAharaNaM pradarzitam tad asaMgatameva, 30 yataH anupalabhyamAnanityadharmakatvaM yadi zabde na tattvataH siddhaM tadA pakSavRttitayAsyAsiddheH kathaM nAsiddhaH? atha tat tatra siddham tadA kiM sAdhyadharmAnvite dharmiNi tat siddham, uta tadvikala iti vaktavyam / yadi tadanvite tadA sAdhyavatyeva dharmiNi tasya sadbhAvasiddheH kathamagamakatA na hi sAdhyadharmamantareNa dharmiNyabhavanaM vihAya aparaM hetoH avinAbhAvitvam taccet samasti kathaM na gamakatA avinAbhAvanibandhanatvAt tasyAH? atha tadvikale tat tatra siddhaM tadA tatra vartamAno hetuH kathaM na 35 viruddhaH vipakSa eva vartamAnasya viruddhatvAt ? bhavati ca sAdhyadharmavikala eva dharmiNi vartamAno vipkssvRttiH| atha saMdigdhasAdhyadharmavati tat tatra vartate tadA saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAd anaikaantikH| atha sAdhyadharmivyatirikte dharmyantare yasya sAdhyAbhAva eva darzanaM sa viruddhaH yasya ca tadabhAve'pi asau anaikAntikaH na hi dharmiNa eva vipakSatA tasya hi vipakSatve sarvasya hetoH ahetutvapra. sakteH yataH sAdhyadharmI sAdhyadharmasadasattvAzrayatvena sarvadA saMdigdha eva sAdhyasiddheH prAya anyathA40 sAdhyAbhAve nizcite sAdhyAbhAvanizcAyakena pramANena bAdhitatvAt hetorapravRttireva syAt / pratyakSAdipramANena ca sAdhyadharmayuktatayA dharmiNo nizcaye hetorvaiyarthyaprasaktiH pratyakSAdita eva hetusAdhyasya 1-tAM vA saa-bhaaN0| 2 pR0 720 paM0 2 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 tRtIye kANDesiddheH tasmAt saMdigdhasAdhyadharmA dharmI hetorAzrayatvena eSTavya iti yadi anaikAntikastatra vartamAno hetu--mAdirapi tarhi tathAvidha eva syAt tasyApi evaM saMdigdhavyatirekitvAt yadi hi vipakSavRttitvena nizcito yathA'gamakastathA saMdigdhavyatirekyapi anumAnaprAmANyaM parityaktameva bhavet tato'numeya vyatirikte sAdhyadharmavati vartamAnaH sAdhyAbhAve cAnaikAntiko hetuH sAdhyAbhAvavatyeva tu vartamAnaH 5pakSadharmatve sati viruddha ityabhyupagantavyam / yazca vipakSAd vyAvRttaH sapakSe ca anugataH pakSadharmo nizcitaH sa svasAdhyaM gamayati prakRtastu yadyapi vipakSAd vyAvRttastathApi na svasAdhyasAdhakaH pratibandhasya svasAdhyenAnizcayAt tadanizcayazca na vipakSavRttitvena kintu prakaraNasamatvena ekazAkhAprabhavatvAdestu kAlAtyayApadiSTatvena iti, asadetat; yato yadi dharmivyatirikte dharmyantare hetoH svasAdhyena pratibandho'bhyupagamyate tadA dharmiNyupAdIyamAno'pi hetuH sAdhyasyopasthApako na syAt sAdhyadharmiNi 10 sAMdhyamantareNApi hetoH sadbhAvAbhyupagamAt tadvyatirikta eva dharmyantare tasya sAdhyena prativandhagrahaNAt / na cAnyatra svasAdhyAvinAbhAvitvena nizcitaH anyatra sAdhyaM gamayet atiprasaGgAt / atha yadi sAdhyadharmAnvitatvena sAdhyadharmiNyapi heturanvayapradarzanakAla eva nizcitastadA pUrvameva sAdhyadharmasya sAdhyadharmiNi nizcayAt pakSadharmatAgrahaNasya vaiyarthyam , asadetat; yataH pratibandhaprasAdhakena pramANena sarvopasaMhAreNa sAdhanadharmaH sAdhyadharmAbhAve kvacidapi na bhavatIti sAmAnyena pratibandhanizcaye 15 pakSadharmatAgrahaNakAle yatraiva dharmiNyupalabhyate hetustatraiva svasAdhyaM nizcAyayatIti pakSadharmatAgrahaNasya vizeSaviSayapratipattinivandhanatvAnnAnumAnasya vaiyarthyam na hi viziSTadharmiNyupalabhyamAno hetustadtasAdhyamantareNa upapattimAn anyathA tasya svasAdhyavyAptatvAyogAt / na caivaM tatra hetUpalambhe'pi sAdhyaviSayasadasattvAnizcayaH yena saMdigdhavyatirekitA hetoH sarvatra bhavet nizcitasvasAdhyAvinAbhUta. hetUpalambhasyaiva sAdhyadharmiNi sAdhyapratipattirUpatvAt na hi tatra tathAbhUtahetunizcayAt aparastasya 20 svasAdhyapratipAdanavyApAraH ata eva nizcitapratibandhaikahetusadbhAve dharmiNi na viparItasAdhyopasthApa kasya tallakSaNayogino hetvantarasya sadbhAvaH tayordvayorapi svasAdhyAvinAbhUtatvAt nityA'nityatvayozca ekatra ekadA ekAntavAdimatena virodhAt asaMbhavAt tadvyavasthApakahetvorapi asaMbhavasya nyAyaprAtatvAt saMbhave vA tayoH svasAdhyAvinAbhUtatvAt nityA'nityatvadharmayuktatvaM dharmiNaH syAditi kutaH prakaraNasamasyAgamakatA? athAnyatarasyAtra svasAdhyAvinAbhAvavikalatA tarhi tata eva tasyAgamakatA 25 iti kimasatpratipakSatArUpapratipAdanaprayAsena ? kiJca, nityadharmAnupalabdhiH prasajyapratiSedharUpA, paryudAsarUpA vA zabdAnityatve hetuH ? na tAvat AdyaH pakSaH anupalabdhimAtrasya tucchasya sAdhyAsAdhakatvAt / atha dvitIyaH tadA anityadharmopalabdhireva heturiti yadyasau zabde siddhA kathaM nAnityatAsiddhiH ? atha cintAsaMbandhinA puruSeNAsau prayujyata iti na tatra nizcitA tarhi kathaM na saMdigdhAsiddho hetu,dinaM prati prativAdinastu asau svarUpAsiddha eva nityadharmopalabdhestatra tasya siddheH / yadapi 30 'ubhayAnupalabdhinivandhanA yadA dvayorapi cintA tadaikadezopalabdheranyatareNa hetutvena upAdAne kathaM cintAsaMbandhyeva dvitIyaH tasyA'siddhatAM vaktuM pArayati' ityAdyabhidhAnam , tadapi asaMgatam ; yato yadi dvitIyaH saMzayApannatvAt tatrAsiddhatAM nodbhAvayituM samarthaH prathamo'pi tarhi kathaM saMzayitatvAdeva tasya hetutAmabhidhAtuM zakto bhavet / atha saMzayito'pi tatra hetutAmabhidhyAt tarhi asiddhatAmapyabhidadhyAt bhrAnterubhayatrAvizeSAt / yadapi 'sAdhanakAle nityadharmAnupalabdhiH anityapakSa eva vartate na 35 vipakSe' ityAdyabhidhAnam tadapi asaMgatam ; vipakSAd ekAntato'sya vyAvRttau pakSadharmatve ca khasA. dhyasAdhakatvameva anyonyavyavacchedapANAmekavyavacchedena aparatra vRttinizcaye gatyantarAbhAvAt na hi yo'nityapakSa eva vartamAno nizcito vastudharmaH sa tanna sAdhayatIti vaktuM yuktam / atha dvitIyo'pi vastudharmastatra tathaiva nizcitaH, na; parasparaviruddhadharmayostadavinAbhUtayorvA ekatra dharmiNyayogAt yoge vA nityAnityatvayoH zabdAkhye dharmiNi ekadA sadbhAvAd anekAntarUpavastusadbhAvo'bhyupagataH syAt 40 tamantareNa taddhatvoH svasAdhyAvinAbhUtayostatrAyogAt / atha dvayostulyabalayorekatra pravRttau parasparaviSayapratibandhAnna svasAdhyasAdhakatvam, asadetat; khasAdhyAvinAbhUtayordharmiNi tayorupalabdhireva svasAdhyasAdhakatvamiti kutastatsadbhAve parasparaviSayapratibandhaH? tatpratibandho hi tayostathAbhUtayo. 1 sAdhyadharmamantare-vA. baa0| 2 pR. 720 paM0 19 / 3-cchedyarUvA . baa| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neymiimaaNsaa| 723 statrApravRttiH sA ca trairUpyAbhyupagame virodhAd ayuktA bhAvA'bhAvayoH parasparaparihAra-sthitalakSaNatayA ekatrAyogAt / atha dvayoranyonyavyavacchedarUpayoH ekatrAyogAd anityadharmAnupalabdhernityadhamAnupalabdhervA vAdhA, na; anumAnasyAnumAnAntareNa vAdhA'yogAt / tathAhi-tulyavalayorvA tayorbAdhyavAdhakabhAvaH atulyabalayorvA ? na tAvat AdyaH pakSaH dvayostulyatve ekasya bAdhakatvam aparasya ca vAdhyatvamiti vizeSAnupapatteH / na ca pakSadharmatvAdyabhAvAdirekasya vizeSaH tasyAnabhyupagamAt5 abhyupagame vA tata eva ekasya duSTatvAnna kiJcid anumAnavAdhayA / tanna pUrvaH pakSaH / nApi dvitIyaH yataH atulyabalatvaM tayoH pakSadharmatvAdibhAvAbhAvakRtam, anumAnavAdhAjanitaM vA? na tAvat AdyaH pakSA tasyAnabhyupagamAt abhyupagame vA'numAnabAdhAvaiyarthyaprasakteH / nApi dvitIyaH tasyAdyApi vicArAspadatvAt na hi dvayostrairUpyAt tulyatve ekasya vAdhyatvam aparasya ca bAdhakatvam iti vyavasthApayituM zakyam / tanna anumAnavAdhAkRtamapi atulyavalatvam itaretarAzrayadoSApatteH parisphuTatvAt / etena 10 pakSa-sapakSAnyataratvAderapi prakaraNasamasya vyudAsaH kRto draSTavyaH nyAyasya samAnatvAt / yadapi 'atra asAdhAraNatvA'siddhatvadoSadvayanirAsArthamanyatarazabdAbhidheyatvaM pakSa-sapakSayoH sAdhAraNaM hetutvena vivakSitam anyatarazabdAt tathAvidhArthapratipatteH tasya tatra yogyatvAt' ityabhidhAnam, tadapi asaMgatam / yataH yatrAniyamena phalasaMvandho vivakSito bhavati tatraiva loke 'anyatara'zabdaprayogo dRSTaH yathA 'devadatta-yajJadattayoranyataraM bhojaya' ityatra aniyamena devadattaH yajJadatto vA bhojanakriyayA saMbadhyate 15 iti anyatara'zabdaprayogaH na caivaM zabdaH pakSa-sapakSayoranyataraH tasya pakSatvena 'anyatara'zabdavAcyatvA'yogAt / yadapi 'yadA pakSadharmatvaM prayoktA vivakSati tadA 'anyatara'zabdavAcyaH pakSaH' ityAdyabhidhAnam, tadapi asaMgatam evaMvivakSAyAmasya kalpanAsamAropitatve anartharUpatayA liGgatvAnupapatteH na hi kalpanAviracitasyArthatvam trairUpyaM vA upapattimat atiprasaGgAt tattve vA anyasya gamakatAnibandhanasyAbhAvAt samyagdhetutvaM syAt iti uktaM prAk / kAlAtyayApadiSTasya tu lakSaNamasaMgatameva na hi 20 pramANaprasiddhatrairUpyasadbhAve hetorviSayabAdhA saMbhavinI tayorvirodhAt sAdhyasadbhAva eva hetodharmiNi sadbhAvastrairUpyam tadabhAva eva ca tatra tatsadbhAvo vAdhA bhAvAbhAvayozca ekatra ekasya virodhH| kiJca, adhyakSA''gamayoH kuto hetuviSayabAdhakatvamiti vaktavyam , svArthAsaMbhave tayorabhAvAt iti cet hetAvapi sati trairUpye tat samAnamityasAvapi tayorvipaye bAdhakaH syAt dRzyate hi candrArkAdisthairyagrAhi adhyakSaM dezAntaraprAptiliGgaprabhavatadgatyanumAnena bAdhyamAnam / atha tatsthairyagrAhyadhyakSasya tadA-25 ''bhAsatvAda bAdhyatvaM tarhi ekazAkhAprabhavatvAnumAnasyApi tadAbhAsatvAd bAdhyatvamityabhyupagantavyam / na caivamastviti vaktavyam yatastasya tadAbhAsatvaM ki madhyakSabAdhyatvAt , uta trairUpyavaikalyAt? na tAvat AdyaH pakSaH itaretarAzrayadoSasadbhAvAt-tadAbhAsatve adhyakSabAdhyatvam tatazca tadAbhAsatvamiti ekA'siddhau anyatarA'prasiddheH / nApi dvitIyaH trairUpyasadbhAvasya tatra pareNAbhyupagamAt anabhyupagame vA tata eva tasyAgamakatopapatteradhyakSabAdhAbhyupagamavaiyarthyAt / na cAbAdhitaviSayatvaM 30 hetulakSaNamupapannam trairUpyavanizcitasyaiva tasya gamakAGgatopapatteH / na ca tasya nizcayaH saMbhavati, khasaMbandhino'bAdhitatvanizcayasya tatkAlabhAvinaH asamyaganumAne'pi sadbhAvAt uttarakAlabhAvinaH asiddhatvAt , sarvasaMbandhinastAdAtvikasya uttarakAlabhAvinazcAsiddhatvAt / na hi arvAghazA 'sarvatra sarvadA sarveSAmatra vAdhakasyAbhAvaH' iti nizcetuM zakyam, tannizcayanivandhanasyAbhAvAt nAnupalambhastanivandhanaH sarvasaMbandhinastasyAsiddhatvAt , AnmasaMvandhinaH anaikAntikatvAnna saMvAdastanniba-35 ndhanaH prAga anumAnapravRttestasyAsiddheH anumAnottarakAlaM tansiGkhyabhyupagame itretraashrydossprsktH| tathAhi-anumAnAt pravRttau saMvAdanizcayaH tatazcAvAdhitatvAvagame anumAnapravRttiriti parisphuTamitaretarAzrayatvam / na cAvinAbhAvanizcayAdapi avAdhitaviSayatvanizcayaH, paJcalakSaNayogyavinAbhAvaparisamAptivAdinAmabAdhitaviSayatvAnizcaye avinAbhAvanizcayasyaiva asaMbhavAt / yadi ca pratyakSA''gamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktasyaiva kAlAtyayApadiSTatvam tarhi 'mUo'yaM devadattaH, tvatputra-40 tvAt , ubhayAbhimatatvatputravat' ityasyApi gamakatA syAt / na hi sakalazAstravyAkhyAtRtvaliGgajanitAnumAnabAdhitaviSayatvamantareNa anyada adhyakSavAdhitavipayatvam AgamavAdhitaviSayatvaM vA agama 1-pyAtu-bhAM0 mAM0 vinaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 tRtIye kANDekatAnibandhanamasyAsti / na cAnumAnasya tulyabalatvAnnAnumAnaM prati bAdhakatA saMbhavinI iti vaktavyam , nizcitapratibandhaliGgasamutthasyAnumAnasyAnizcitapratibandhaliGgasamutthena atulyabalatvAt ata eva na sAdharmyamAtrAd heturgamakaH api tu AkSiptavyatirekAt sAdharmyavizeSAt / nApi vyatirekamAtrAt kintu aGgIkRtAnvayAt tadvizeSAt / na ca parasparAnanuviddhobhayamAtrAdapi api tu parasparakha5 rUpAjahadvRttisAdharmya-vaidharmyarUpavattvAt / na ca prakRtahetau pratibandhanizcAyakapramANanibandhanaM trairUpyaM nizcitamiti, tadabhAvAdeva asya hetvAbhAsatvam na punarasatpratipakSatvA'bAdhitaviSayatvApararUpavirahAt / yadA ca pakSadharmatvAdyanekavAstavarUpAtmakamekaM liGgamabhyupagamaviSayastadA tat tathAbhUtameva vastu prasAdhayatIti kathaM na viparyayasiddhiH? na ca sAdhyasAdhanayoH parasparato dharmiNazca ekAntamede pakSadharmatvAdidharmayogo liGgasya upapattimAn , sNbndhaasiddhH| na ca samavAyAde: sabandhasya niSadha 10 ekArthasamavAyAdiH sAdhya-sAdhanayoH dharmiNazca sambandhaH saMbhavI, ekAntapakSe tAdAtmya-tadutpattila kSaNo'pyasau ayukta eva iti pakSadharmatvam'ityAdi hetulakSaNamasaMgatameva syAt / yadi ca pakSadharmatvAdikaM hetosrUpyamabhyupagamyate kathaM na paravAdAzrayaNam ekasya hetoranekadharmAtmakasya abhyupagamAt / na ca yadeva pakSadharmasya sapakSa eva sattvam tadeva vipakSAt sarvato vyAvRttatvamiti vAcyam , anvayavyatirekayorbhAvAbhAvarUpayoH sarvathA tAdAtmyAyogAt tattve vA kevalAnvayI kevalavyatirekI vA 15 sarvo hetuH syAt na trirUpavAn vyatirekasya ca abhAvarUpatvAt hetostadrUpatve abhAvarUpo hetuH syAt / na cAbhAvasya tuccharUpatvAt svasAdhyena, dharmiNA vA saMbandha upapattimAn / na ca vipakSe sarvatrAsattvameva hetoH svakIyaM rUpaM vyatirekaH na tucchAbhAvamAtramiti vaktavyam, yato yadi sapakSa eva sattvaM vipakSAd vyAvRttatvam na tato bhinnamasti tadA tasya tadeva sAvadhAraNaM nopapattimat vastubhU. tAnyAbhAvamantareNa pratiniyatasya tasya tatrA'saMbhavAt / atha tataH tad anyad dharmAntaram tarhi eka dharmAtmakasya hetostathAbhUtastha sAdhyAvinAbhUtatvena nizcitasya anekAntAtmakavastupratipAdanAt kathaM na paropanyastahetUnAM sarveSAM viruddhatA ekAntaviruddhenAnekAntena vyAptatvAt ? kiJca, hetuH sAmAnyarUpo vA upAdIyeta paraiH, vizeSarUpo vA ? yadi sAmAnyarUpastadA tad vyaktibhyo bhinnam, abhinnaM vA ? na tAvad bhinnam 'idaM sAmAnyam ayaM vizeSaH, ayaM tadvAn' iti vastutrayopalammAnupalakSaNAt tathA ca sAmAnyasya bhedena abhyupagantumazakyatvAt / na ca samavAya25vazAt parasparaM teSAM bhedena anupalakSaNam yataH samavAyasya 'iha'buddhihetutvamupagIyate, na ca bhedagrahaNamantareNa 'iha idamavasthitam'iti buddhayutpattisaMbhavaH / kiJca, "nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" ] iti kANAdAnAM siddhAntaH na ca sAmAnyanizcayaH saMsthAnabhedAvasAyamantareNa upapadyate yataH dUrAt padArthakharUpamupalabhamAno nAgRhItasaMsthAnabhedaH azvatvAdisAmAnyamupalabdhaM zaknoti, na ca saMsthAnabhedAvagamastadAdhAropalambhamantareNa saMbhavatIti kathaM netretraashrydossprsnggH| 30 tathAhi-padArthagrahage sati saMsthAnabhedAvagamaH tatra ca sAmAnya-vizeSAvabodhaH tasmiMzca sati padArthasvarUpAvagatiH iti vyaktamitaretarAzrayatvam cakrakaprasaGgo vA / kiJca, azvatvAdeH sAmAnyabhedasya svAzrayasarvagatatve karkAdivyaktizUnye deze prathamataramupajAyamAnAyA vyakteH azvatvAdisAmAnyena yogo na bhavet vyaktizUnye deze sAmAnyasya anavasthAnAt vyatyantarAdanAgamanAcca tataH sarvasarvagataM tad abhyupagantavyam evaM ca karkAdibhiriva zAbaleyAdibhirapi tad abhivyajyeta / na ca kAMdyAnAmeva 35 tadabhivyaktau sAmarthyam na zAvaleyAdInAmiti vAcyam , yataH yayA pratyAsattyA tA eva tad Atmani avasthApayanti tayaiva tA eva 'azvaH azvaH' iti ekAkAraparAmarzapratyayamupajanayiSyantIti kimaparatadbhinnasAmAnyaprakalpanayA? na ca svAzrayendriyasaMyogAt prAka vazAnajanane asamartha sAmAnyaM tadA parairanAdheyAtizayam tamapekSya svAvabhAsi jJAnaM janayati, prAktanA'samarthasvabhAvA'parityAge svabhAvAntarAnutpAde ca tadayogAt tathAbhyupagame ca kSaNikatAprasakteH / na ca svabhAvAntarasyopajAyamAnasya 40 tato bhedaH saMbandhAsiddhitaH tatsadbhAve'pi pragvat tasya svAvabhAsijJAnajananAyogAnna pratibhAsaH syAt / tathA ca sAmAnyasya vyaktibhyo bhedena apratibhAsamAnasya asiddhatvAta kathaM hetutvam? kiJca, prativyakti sAmAnyasya sarvAtmanA parisamAptatvAbhyupagamAt ekasyAM vyaktau vinivezitasvarUpasya tadaiva 1 sAdhAraNaM vA. bA. bhAM0 mA vinaa| 2-yatasya tatrA-vA. bA. bhAM0 mA0 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA 725 vyatyantare vRttyanupapattestadanurUpapratyayasya tatrAsaMbhavAt asAdhAraNatA ca hetoH syAt / yadi ca asAdhAraNarUpA vyaktayaH svarUpataH tadA parasAmAnyayogAdapi na sAdhAraNatAM pratipadyanta iti vyarthA sAmAnyaprakalpanA svataH asAdhAraNasya anyayogAdapi sAdhAraNarUpatvAnupapatteH svatastadrapatve'pi niSphalA sAmAnyakalpanA iti vyaktivyatiriktasya sAmAnyasya abhAvAt asiddhastallakSaNo hetuH iti kathaM tataH sAdhyasiddhiH? atha vyaktyavyatiriktaM sAmAnyaM hetuH tadapi asaMgatameva vyaktyavyatiriktasya5 vyaktisvarUpavad vyaktyantarAnanugamAt sAmAnyarUpatAnupapatteH vyattayantarasAdhAraNasyaiva vastunaH sAmAnyam' ityabhidhAnAt tatsAdhAraNatve vA na tasya vyaktisvarUpA'vyatiricyamAnamUrtitA sAmAnyarUpatayA bhedAvyatiricyamAnasvarUpasya virodhAt / tanna vyattyavyatiriktamapi sAmAnyaM hetuH vyaktisvarUpavat asAdhAraNatvena gamakatvAyogAt ata eva na vyaktirUpamapi hetuH / na cobhayaM parasparAnanuviddhaM hetuH ubhayadoSaprasaGgAt / na anubhayam anyonyavyavacchedarUpANAmekAbhAve dvitIyavidhAnAt anubhayasya 10 asattvena hetutvAyogAt buddhiprakalpitaM ca sAmAnyam avasturUpatvAt sAdhyena apratibaddhatvAt asiddhatvAcca na hetuH / tasmAt padArthAntarAnuvRttavyAvRttarUpamAtmAnaM bibhrad ekameva padArthasvarUpaM pratipatturbhedAbhedapratyayaprasUtinibandhanaM hetutvena upAdIyamAnaM tathAbhUtasAdhyasiddhinivandhanamabhyupagantavyam / na ca yadeva rUpaM rUpAntarAd vyAvartate tadeva kathamanuvRttimAsAdayati, yacca anuvartate tat kathaM vyAvRttirUpatAmAtmasAtkaroti iti vaktavyam bhedAbhedarUpatayA adhyakSataH pratIyamAne vastu-15 svarUpe virodhAsiddheriti asakRd AveditatvAt / kiJca, ekAntavAdyupanyastahetoH kiM sAmAnya sAdhyam, Ahovida vizeSaH, uta ubhayaM parasparaviviktam, utasvid anubhayamiti vikalpAH / tatra na tAvat sAmAnyam kevalasya tasya asaMbhavAt arthakriyAkAritvavikalatvAcca / nApi vizepaH tasya ananuyAyitvena sAdhayitumazakyatvAt / nApi ubhayam ubhayadoSAnativRtteH / nApi anubhayam tasya asato hetvavyApakatvena sAdhyatvAyogAt / 20 etadeva Aha gAthApazcArdhena anyonyapratikraSTau pratikSiptau dvAvapi etI sAmAnya-vizeSaikAntau asadvAdAviti / itaravinirmuktasya ekasya zazazRGgAderiva sAdhayitumazakyatvAt // 56 // [ parasparabhinna sAmAnya-vizeSayoH svarUpamanUdya tasya nirAkaraNam ] sAmAnya-vizeSayoH svarUpaM parasparaviviktamanUdya nirAkurvan Aha vaTTiyavattavvaM sAmaNNaM pajavassa ya viseso| ee samovaNIA vibhajavAyaM viseseMti // 57 // dravyAstikasya vaktavyaM vAcyam vizeSanirapekSaM sAmAnyamAtram, paryAyAstikasya punaH anusyUtAkAravivikto vizeSa eva vAcyaH etau ca sAmAnyavizeSau anyonyanirapekSau ekaikarUpatayA parasparaprAdhAnyena vA ekatra upanItI pradarzitau vibhajyavAdam anekAntavAdaM satyavAdasvarUpam atizayAte asatyarUpatayA tataH tau atizayaM labhete iti yAvat-vizeSe sAdhye anugamAbhA-30 vataH, sAmAnye sAdhye siddhasAdhanatayA sAdhanavaiphalyataH, pradhAnobhayarUpe sAdhye ubhayadoSApattitaH, anubhayarUpe sAdhye ubhayAbhAvataH sAdhyatvAyogAt / tasmAd vivAdAspadIbhUtasAmAnya vizeSobhayAtmakasAdhyadharmAdhArasAdhyadharmiNi anyonyAnuviddhasAdharmyavaidharmyasvabhAvadvayAtmakaikahetupradarzanato naikAntavAdapakSoktadopAvakAzaH saMbhavI, ata eva gAthApazcAdhana-etI sAmAnya-vizeSau samupanItI parasparasavyapekSatayA 'syAt'padaprayogato dharmiNi avasthApito vibhajyavAdam ekAntavAdam 35 vizeSayataH nirAkurutaH evameva tayorAtmalAbhAt anyathA anumAnaviSayasya uktanyAyataH asattvAt ityapi darzayati // 57 // [anekAntarUpatayA vastu sAdhayato vAdinojeyatvAbhidhAnam ] yatra anumAnaviSayatayA abhyupagamyamAne sAdhye dUSaNavAdinaH avakAza eva na bhavati tadeva / sAdhyaM hetuviSayatayA abhyupagantavyamiti darzayannAha 1-sesaMti bhAM0 mA0 A0 hA0 vi0 / 40 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 tRtIye kANDeheuvisaovaNIyaM jaha vayaNijaM paro niyattei / jai taM tahA purillo dAiMto keNa jivvNto||58|| hetuviSayatayA upanItam upadarzitaM sAdhyadharmilakSaNaM vastu pUrvapakSavAdinA 'anityaH zabdaH' ityevaM yathA vacanIyaM paro dUpaNavAdI nivartayati siddhasAdhyatA'nanugamadoSAdhupanyA5sena ekAntavacanIyasya taditaradharmAnanupaktasya anekadoSaduSTatayA nivartayituM zakyatvAt / yadi tat tathA dvitIyadharmAkAntaM 'syAt'zabdayojanena purillaH pUrvapakSavAdI adarzayiSyata tato'sau naiva kenacid ajeSyata / jitazcAsau tathAbhUtasya sAdhyadharmiNo'pradarzanAt pradarzitasya ca ekAntarUpasya asattvAt tatpradarzako'satyavAditayA nigrahArha iti // 58 // [ekAntAnizcitarUpAbhyAM vastu vadato laukikaparIkSakAgrAhyavacanatvakathanam ] 10 etadeva darzayannAha eyantA'sanbhUyaM sanbhUyamaNicchiyaM ca vymaanno| loiya-paricchiyANaM vayaNijapahe paDai vAdI // 59 // AstAM tAvat ekAntena asadbhatam asatyam, sadbhatamapi anizcitaM vadana vAdI laukikAnAm parIkSakANAM ca vacanIyamArga patati / tataH anekAntAtmakAd hetoH tathA15 bhUtameva sAdhyadharmiNaM sAdhayan vAdI sadvAdI syAditi tathaiva sAdhyA'vinAbhUto heturdharmiNi tena pradarzanIyaH tatpradarzane ca 'hetoH sapakSa-vipakSayoH sadasattvamavazyaM pradarzanIyam' iti yaducyate paraiH tad apAstaM bhavati tAvanmAtrAdeva sAdhyapratipatteH / na ca tatastatpratipattAvapi vidyamAnatvAd rUpAntaramapi tatrAvazyaM pradarzanIyam , jJAtatvAderapi tatra pradarzanaprasakteH / atha sAmarthyAt tat pratI yata iti na vacanena pradarzyate tarhi anvaya-vyatirekAvapi tata eva nAvazyaM pradarzanIyau / ata eva 20 dRSTAnto'pi nAvazyaM vAcyaH sAdharmya-vaidharmyapradarzanaparatvAt tasya / upanaya-nigamanavacanayostu durApAstatA tadantareNApi sAdhyAvinAbhUtahetupradarzanamAtrAt sAdhyapratipattyutpatteH anyathA tadayo. gAt / trilakSaNahetupradarzanavAdinastu niraMzavastvabhyupagamavirodhaH niraMze trailakSaNyavirodhAt parikalpitasvarUpatrairUpyAbhyupagamo'pyasaMgataH parikalpitasya paramArthasattve taddoSAnatikramAt aparamArtha sattve tallakSaNatvAyogAt asataH sallakSaNatvavirodhAt / na ca kalpanAvyavasthApitalakSaNabhedAlakSya25 bheda upapattimAn iti liGgasya niraMzasvabhAvasya kiJcid rUpaM vAcyam / na ca sAdhAdivyatirekeNa tasya svarUpaM pradarzayituM zakyata iti tasya nisvabhAvatAprasaktiH / na caikalakSaNahetuvAdino'pi anekAntAtmakavastvabhyupagamAd darzanavyAghAta iti vAcyam "prayoganiyama eva ekalakSaNo hetuH" [ ] iti abhidhAnAt / na ca svabhAvaniyame tathAbhUtasya zazazRGgAderiva niHsvabhAvatvAt / 'gamakAGganirUpaNayA ekalakSaNo hetuH' iti vyavasthApitatvAt / na ca ekAntavAdinAM pratibandhagrahaNamapi 30 yuktisaMgatam avicalitarUpe Atmani jJAnapaurvAparyA'bhAvAt pratikSaNadhvaMsinyapi ubhayagrahaNAnuvR takacaitanyAbhAvAt 'kAraNasvarUpagrAhiNA jJAnena kAryasya tatvarUpagrAhiNA ca kAraNasya grahaNAsaMbhavAt ekena ca dvayoragrahaNe kAryakAraNabhAvAdeH pratibandhasya grahaNAyogAt kAraNAdivarUpAvyatireke'pi kAraNatvAderna tatsvarUpagrAhiNA kAryakAraNabhAvAdergrahaH ekasaMbandhisvarUpagrahaNe'pi tadrahaNaprasakteH / na ca tadhe'pi nizcayAnutpatterna doSaH savikalpakatvena prathamAkSasannipAtajasya adhyakSasya 35vyavasthApanAt / na ca kAryAnubhavAnantarabhAvinA smaraNena kAryakAraNabhAvo'nusaMdhIyata iti vaktavyam anubhUta eva smaraNaprAdurbhAvAt na ca pratibandhaH kenacidanubhUtaH tasya ubhayaniSThatvAt ubhayasya ca pUrvAparakAlabhAvinaH ekena agrahaNAt / na ca kAryAnubhavAnantarabhAvinaH smaraNasya 1 jippaMto gu0 mU0 mu0 muu0| 2-tyeva ya-vA0 bA0 / 3-paricchayA-gu0 mU0 mu0 mU0 / 4 na kh-bR0| 5-tpatterado-vA0 bA0 bhAM0 mA0 / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 727 kAryAnubhavo janakaH tadanantaraM smaraNasya abhAvAt / na ca kSaNikaikAntavAde kAryakAraNabhAva upapattimAn ityuktam / na ca saMtAnAdikalpanApyatropayoginI / na ca smaraNakAle atItatadviSayasmaraNamAtraM pratIyate api tu tadanubhavitA'pi 'ahamevamidamanubhUtavAn' iti anubhavitrAdhArAnubhUtaviSayasmRtyadhyavasAyAt ekAdhAre anubhava-saraNe abhyupagantavye tadabhAve tthaa'dhyvsaayaanupptteH| na cAnubhava-smaraNayoH anugatacaitanyAbhAve taddharmatayA pratipattiryuktA, na hi yatpratipattikAle yad 5 nAsti tat taddharmatayA pratipattuM yuktam , vodhAbhAve grAhya-grAhaka-saMvittitritayapratipattivat, asti ca taddharmatayA anubhava-smaraNayostadA pratipattiriti kathaM kSaNikaikAntavAdaH tatra vA pratibandhanizcaya iti ? na caikAntavAdinaH sAmAnyAdikaM sAdhyaM saMbhavatIti pratipAditam / tasmAt anekAntAtmakaM vastu abhyupagantavyam adhyakSAdeH pramANasya tatpratipAdakatvena pravRtteH // 59 // [nirdoSabhAvaprarUpaNAyA mArgaprakAzanam ] sa eva ca sanmArgaH iti upasaMharannAha davvaM khittaM kAlaM bhAvaM pajjAya-desa sNjoge| bhedaM ca paDuca samA bhAvANaM paNNavaNapajjA // 6 // dravya-kSetra-kAla-bhAva-paryAya-deza-saMyogAn bhedaM cetyaSTau bhAvAna Azritya vastuno bhede sati samA sarvavastuviSayAyAH prajJApanAyAH syAdvAdarUpAyAH paryA panthA mArga 15 iti yAvat / ___ tatra dravyaM pRthivyAdi, kSetraM svArambhakAvayavasvarUpam tadAzrayaM vA AkAzam, kAlaM yugapadayugapaccirakSiprapratyayaliGgalakSaNam vartanAtmakaM vA nava purANAdilakSaNam, bhAvaM mUlAGkurAdilakSaNam , paryAyaM rUpAdikhabhAvam , dezaM mUlAGkarapatrakANDAdikramabhAvivibhAgam, saMyoga bhUmyAdipratyekasamudAyaM dravya-paryAyalakSaNam , bhedaM pratikSaNavivartAtmakaM vA jIvAjIvAdibhAvAnAM pratItya 20 samAnatayA tadatadAtmakatvena prajJApanA nirUpaNA yA sA satpatha iti na hi tadatadAtmakaikadravyatvAdibhedAbhAve kharaviSANAderjIvAdidravyasya vizeSaH yato na dravya-kSetra kAla-bhAva-paryAya-deza-saMyogabhedarahitaM vastu kenacit pratyakSAdyanyatamapramANena avagantuM zakyam / na ca pramANAgocarasya sadvyavahAragocaratA saMbhavinIti tadatadAtmakaM tad abhyupagantavyam / na hi ekAntataH atadAtmakaM dravyAdibhedabhinnam vyatiriktarUpaM ca pramANatastad nirUpayituM zakyam dravyAdivyatiriktasya zaza-25 zRGgavat kutazcit pramANAd apratIteH na hi tato dravyAdInAM bhede'pi samavAyasaMvandhavazAt tatsaMbaddhatAprasaGgaH saMvandhibhedena tadbhedAbhedakalpanAdvayAnativRtteH / prathamavikalpe samavAyAnekatvaprasaktiH saMvandhi bhedato bhedAt saMyogavad anityatvaprasaktizca / dvitIyakalpanAyAmapi sNbndhisNkrprsktiH| na caivaM chatra-daNDa-kuNDalAdisaMbandhavizeSaviziSTadevadattAderiva samavAyino jAti guNatvAde dena upalabdhena(bdhina)hi ya eva daNDa-devadattayoH saMvandhaH sa eva chatrAdibhirapi tatsaMvandhAvizeSe tadvizeSaNavizeSyavaiphalyaprasakteH na hi vizepaNaM vizaSyaM dharmAntarAda vyavacchidya AtmanyavyavasthApayada vizeSaNarUpatAM pratipadyate evaM samavAyasaMvandhasyAvizeSe dravyatvAdInAmapi vizeSaNAnAmavizeSAnna jIvAjIvAdidravyavyavacchedakatA syAt iti samavoyisaMkaraprasaktiH kathaM nAsajyeta? na ca samavAyaH tahrAhakapramANAbhAvAt saMbhavati tadabhAve na vastuno vastutvayogo bhavediti tad anekAntAtmakaikaH rUpamabhyupagantavyam / na caikAnekAtmakatvaM vastuno viruddham pramANapratipanne vastuni virodhAyogAta / 35 tathAhi-ekAnekAtmakam AtmAdi vastu, prameyatvAt , citrapaTarUpavat grAhyagrAhakAkArasaMvittirUpaikavijJAnavad vA / na ca vaizeSikaM prati citrapaTarUpasya ekAnekatvamasiddham prAk prasAdhitatvAt / nApi grAhyagrAhakasaMvittilakSaNarUpatrayAtmakamekaM vijJAnaM vauddhaM pratyasiddham tathAbhUtavijJAnasya pratyAtmasaMvedanIyasya pratikSepe sarvapramANa-prameyapratikSepaprasakteH / svArthAkArayorvijJAnamabhinnasvarUpam, vijJA 1 "padyetyarthaH" bR.tti.| 2 vartamAnAtma-bhAM0 mA0 aa0| 3-tyekaM sa-vA0 baa0| 4-tmani anavasthA-vA. bA. bhAM0 maa0| 5-vAyasaM-vR0 A0 hA0 vi.| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko 728 tRtIye kANDenasya ca vedya-vedakAkArau bhinnAtmAnau kathaJcid anubhavagocarApannI, etacca pratikSaNaM svabhAvamevamanubhavadapi na sarvathA bhedavat saMvedyate iti saMvidAtmanaH svayamekasya kramavaya'nekAtmakatvaM na virodha manubhavatIti kathamadhyakSAdiviruddha niranvayavinAzitvamabhyupagantuM yuktam ? na hi kadAcit kvacit kSaNikatvamantarvahir vA adhyakSato'nubhUyate 'tathaiva' iti nirNayAnutpatteH bhedAtmana eva antarvijJAnasya 5bahirghaTAdezca abhinnasya nizcayAt / tathAbhUtasyApi anubhavasya bhrAntikalpanAyAM na kiJcid adhyakSa mabhrAntalakSaNabhAra bhavet na hi jJAnaM vedya-vedakAkArazUnyaM sthUlAkAraviviktam paramANurUpaM vA ghaTAdikamekaM nirIkSAmahe yataH vAhyAdhyAtmikaM bhedAbhedarUpatayA anubhUyamAnaM bhrAnta vijJAnaviSayatayA vyavasthApyeta / ataH "yathAdarzanameva iyaM mAnameyavyavasthitiH na punaryathA ityetad anizcitArthAbhidhAnam / na hi kvacit kenacit pramANena ekAntarUpaM vastutattvamayaM pratipanna. 10 vAn yata evaM vadan zobheta / yadA ca adhyakSaviruddhaH niraMzakSaNikaikAntaH tato nAnumAnamapi atra pravartitumutsahate adhyakSabAdhitaviSayatvAt tasya / tena "niranvayavinazvaraM vastu pratikSaNamavekSamANo'pi nAvadhArayati" [ ] ityetadapi asadabhidhAnam, pratikSaNavizarArutAyAH kutazcidapi aniikssnnaat|| [ekAntakSaNikAkSaNikatve nirasya tadubhayAtmakatvasAdhanam ] 15 ata eva kSaNikatvaikAnte sattvAdiheturupAdIyamAnaH sarva eva viruddhaH anekAnta eva tasya saMbhavAta / tathAhi-arthakriyAlakSaNaM sattvam na cAsau tadekAnte krama-yogapadyAbhyAM saMbhavati, yataH 'yasmin satyeva yad bhavati tat tasya kAraNam itaracca kAryam' iti kAryakAraNalakSaNam kSaNike ca kAraNe sati yadi kAryotpattirbhavet tadA kArya-kAraNayoH sahotpatteH kiM kasya kAraNam kiM vA kArya vyavasthApyeta trailokyasya ca ekakSaNavartitA prasajyeta / 'yadanantaraM yad bhavati tat tasya kAryam 20 itarat kAraNam' iti vyavasthAyAM kAraNAbhimate vastuni asatyeva bhavatastadanantarabhAvitvasya durghaTatvAt cirataravinaSTAdapi ca tasya bhAvo bhavet tadabhAvAvizeSAt / na ca anantarasyApi kAryotpattikAlamaprApya vinAzamanubhavatazcirAtItasyeva kAraNatA yataH arthakriyA kSaNakSayeNa virudhyeta prAkkAlabhAvitvena kAraNatve sarva prati sarvasya kAraNatA prasajyeta sarvavastukSaNAnAM vivakSitakArya prati prAgbhAvitvAvizeSAt tathA ca svaparasaMtAnavyavasthA'pi anupapannaiva syAt / na ca sAdRzyAt tadvya25vasthA sarvathA sAdRzye kAryasya kAraNarUpatAprasakterekakSaNamAtraM saMtAnaH prasajyeta, kathaMcitsAdRzye 'nekAntavAdaprasaktiH na ca sAdRzyaM bhavadabhiprAyeNa asti sarvatra vailakSaNyAvizeSAt anyathA svakRtAntaprakopAt / na ca kSaNikaikAntavAdinaH anvaya-vyatirekapratipattiH saMbhavatIti sAdhyasAdhanayostrikAlaviSayayoH sAkalyena vyApterasiddheH yat sat tat sarva kSaNikam saMzca zabda ityAdyanu. mAnapravRttiH kathaM bhavet ? akAraNasya ca pramANaviSayatvAnabhyupagame sAdhya-sAdhanayostrikAlaviSaya30 vyAptigrahaNasya dUrotsAritatvAt "nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNam nAkAraNaM viSayaH" [ ] iti vacanamanumAnocchedakaM ca prasaktam grAhyagrAhakAkArajJAnaikatvavad grAhyAkArasyApi yugapadanekArthAvabhAsinazcitraikarUpatA ekAntavAdaM pratikSipatyeva bhrAntyAtmanazca darzanasya antar bahizca abhrAntAtmakatvaM kathaMcida abhyupagantavyam anyathA kathaM svasaMvedanAdhyakSatA tasya bhavet tadabhAveca kathaM tatsvabhAvasiddhiryuktA? kathaM ca bhrAntajJAnaM bhrAntirUpatayA AtmAnamasaMvidad jJAnarUpatayA~ vA 35 avagacchad bahistathA nAvagacchet yato bhrAntaikAntarUpatA timirAdyupaplutadRzAM bhavet ? kathaM ca bhrAntavikalpajJAnayoH svasaMvedanamabhrAntamavikalpaM vA abhyupagacchan anekAntaM nAbhyupagacchet ? grAhyagrAhakasaMvittyAkAravivekaM saMvidaH svasaMvedanenAsaMvedayan saMvidrUpatAM ca anubhavan kathaM kramabhAvino. rvikalpetarAtmanoranugatasaMvedanAtmAnamanubhavaprasiddhaM pratikSipet ? tataH krama-sahabhAvinaH paraspara 1 tathaiva ni-bR0 vA. bA0 / tatheti ni-A0 vi0 / tathaiti ni-hA0 / 2"ayaM sogataH 'yathAdarzanameva mAnameyaphalasthitiH kriyate na punaryathAtattvaM sA kriyate' ityevaM brUyAt"-siddhivi. Ti0 li. pR0 122 paM0 22 / 3-zye naikA-vR. vinaa| 4 kathaM na bha-vA. bA. bhA. maa0| 5-yA cAva-vA. bA. bhAM0 mA0 / bhrAntAvi-bhAM0 maa0| -vekasaM-vA. bA. bhA. mA. vinA / ------- - -------- --- --- - - - Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 729 vilakSaNAn svabhAvAn yathAvasthitarUpatayA vyAnuvat sakalalokapratItaM svasaMvedanam anekAntatattvavyavasthApakamekAntavAdapratikSepi pratiSThitamiti 'niraMzakSaNikasvalakSaNamantarbahizcAnizcitamapi saMvittiviSayIkaroti' iti kalpanA ayuktisaMgataiva apramANaprasiddhakalpanAyAH sarvatra niraGkazatvAta sakalasarvajJatAkalpanaprasakteH na hi ekasya saMvittiH aparasya asaMvittiH sarvatra saMvandhAbhAvAvizeSAt na hi vAstavasaMbandhAbhAve parikalpitasya tasya niyAmakatvaM yuktam atiprasaGgAt / na ca 5 vAstavaH saMbandhaH parasya siddhaH iti tAdAtmya-tadutpattyorabhAvAt sAdhya-sAdhanayoH pratibandha niyamAbhAve anumAnapravRttirdUrotsAritaiva / ___atha kSaNikAnnivartamAnamapi arthakriyAlakSaNaM sattvamakSaNike avasthAsyatIti na tato'nekAntAtmakavastusiddhiH, na; akSaNike'pi kramayogapadyAbhyAM tasya virodhAt / tathAhi-na tAvad akSaNikasya kramavat kAryakaraNam prAk tatkaraNasamarthasya abhimatakSaNavat tadakaraNavirodhAt / prAk tadasA-10 marthya pazcAdapi na tatsAmarthyam apariNAmino'nAdheyA'praheyAtizayatvAt svabhAvotpattivinAzAbhyupagame'pi nityaikAntavAdavirodhAt / tato vyatiriktasya atizayasya karaNe anatizayasya tasya prAgiva pazcAdapi tatkaraNAsaMbhavAt / sahakArikAraNApekSA'pi tasya ayuktaiva yato'sahAyasya prAgakaraNavabhAvasya punaH sasahAyasya kAryakaraNaM bhavet na hi sahakArikRtamatizayamanaGgIkurvatastadapekSA upapattimatI / tanna krameNa apariNAmI bhAvaH kArya nirvartayati / nApi yogapadyena, kAlAntare tasyAkiJcitka-15 ratvenAvastutvApapatteH kSaNamAtrAvasthAyitvaprasakteH / na ca krama-yogapadyavyatiriktaM prakArAntaraM saMbhavatIti arthakriyA vyApikA nivartamAnA vyApyAM sattAM nityAdapi AdAya nivartate iti yat sat tat sarvamanekAntAtmakaM siddham anyathA pratyakSAdivirodhaprasakteH na hi bhedamantareNa kadAcit kasyacida amedopalabdhiHharSa-viSAdAdyanekAkAravivartAtmakasya antazcaitanyasya svasaMvedanAdhyakSataH varNa-saMsthAnasadAdyanekAkArasya sthUlasya pUrvAparasvabhAvaparityAgopAdAnAtmakasya ghaTAdevahirekasya indriyajAdhya-20 kSataH saMvedanAt mukhAdi-rUpAdibhedavikalatayA caitanya-ghaTAdeH kadAcidapi upalambhAgocaratvAt mahAsAmAnyasya avAntarasAmAnyasya vA sarvagatA'sarvagatadharmAtmakasya vyaktivyatiriktasvabhAvatayA kadAcit kvacida anupalabdheH dravya-guNa-karmaNAM kathaM tadviziSTatayA pratipattirbhavet ? samavAyasya ca anavasthAdoSataH saMvandhAntarAbhAvAd dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSANAmanyonyaM tAdAtmyAniSTau teSu avRtteH sarvapadArthasvarUpA'prasiddhiH syAt / svata eva samavAyasya dravyAdiSu vRttau samavAyamantare-25 NApi dravyAdayo'pi svAdhAreSu vRttiM svata eva AtmasAtkariSyantIti samavAyakalpanAvaiyarthyapra. sktiH| avayavino'pi svArambhakAvayaveSu tAdAtmyAnabhyupagame sAmAnyasyeva tadvatsu vRttivikalpAnaH vasthA didopaprasaGgAnna vRttirbhavet vRttau vA sAkalyena pratyAdhAraM grahaNAsaMbhavAt vyaktivad bhedaprasaktiH khaNDazaH pratipatteH agRhItasvabhAvAd gRhItasvabhAvasya bhedAt tathA ca sAmAnyAdirUpatAhA. niprsktiH| 30 kiJca, sarvasAdhAravyApinaH sAmAnyasya dravyasya vA tadvatAM sAmastyena grahaNAsaMbhavAt kathaM tadagrahe tabrahaNaM bhavet AdhArApratipattau tadAdheyasya tattvenApratipatteH sAmAnyAyaMzeSu gRhIteSvapi sAmAnyAdevRttivikalpAdidoSasteSvapi pUrvavat samAnaH tadaMzagrahaNe'pi ca sAmAnyasya vyApinaH kadAcida api apratipatteH 'sad dravyam' ityAdipratipattistadvatsu na kadAcid bhavet tadaMzAnAM sAmAnyAderatyantabhedAt ata eva dravyAdiSaTpadArthavyavasthA'pi anupapannA bhavet pratibhAsagocaracAriNAM 35 sAmAnyAyaMzAnAM padArthAntaratAprasakteH / atha niraMzaM sAmAnyamabhyupagamyata iti nAyaM doSastarhi sakalasvAzrayapratipattyabhAvato manAgapi na sAmAnya pratipattiriti 'sada dravyaM pRthivI' ityAdipratipattenitarAmabhAvaH syAt / tadaMzAnAM sAmAnyAd bhedAbhedakalpanAyAM dravyAdaya eva bhedAbhedAtmakAkiM nAbhyupagamyante iti sAmAnyAdiprakalpanA dUrotsAritaiva iti kutastadbhedaikAntakalpanA? tataH sAmAnyavizeSAtmakaM sarva vastu sattvAt na hi vizeSarahitaM sAmAnyamAtram sAmAnyarahitaM vA vizeSa-40 mAtra saMbhavati / tAdRzaH kvacidapi vRttivirodhAta vRttyA hi sattvaM vyAptaM skhalakSaNAt sAmAnyalakSaNAda vA tAdRzAd vRttinivRttyA nivartata eva yataH kvacid vRttimato'pi skhalakSaNasya na dezAntaravartinA 1-vAnanyathA-vA. bA. bhA. maaN| 2 atra lipikArabhramaH Atmanepadamanityamiti nyAyAdA samarthanIyam / 3 tatkAra-bhAM0 maa0| 4 vRttiH khatopi bR0 A0 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 tRtIye kANDeanyena saMyogaH tatsaMsargAvyavacchinnasvabhAvAntaravirahAd vizeSavikalasAmAnyavat ekasya pratisaMvandhi saMbandhasvabhAvavizeSAbhyupagame vizeSANAM tatsvalakSaNaM sAmAnyalakSaNameva syAt / na ca vizeSairanyadezasthitairasaMyuktasyaikatra tasya vRttiH avyavadhAnAvizeSAt evaM ca svabhAvavizeSANAM sAmAnya rUpAH sarva eva bhAvAH vizeSarUpAzca / tatra deza-kAlAvasthAvizeSaniyatAnAM sarveSAmapi sattvaM 5sAmAnyamekarUpam avyavadhAnAt tasya ca te vizeSA eva aneka rUpam yataH tadeva sattvaM pariNAmavizeSApekSayA gotva-brAhmaNatvAdilakSaNA jAtiH pariNAmavizeSAzca tadAtmakA vyaktayaH iti parasparavyAvRttAnekapariNAmayogAd ekasya ekAnekapariNatirUpatA saMzayajJAnasyeva aviruddhA vyaktivyati. riktasya sAmAnyasya upalabdhilakSaNaprAptasya anupalabdheH zazazRGgavat asattvAt 'san ghaTaH' ityAdi. pratyayaH sAmAnyavizeSAtmakavastvabhAve abAdhitarUpo na syAt / na ca cakSurAdibuddhau varNAkRtyakSarAkA10 razUnyaM sAmAnyaM paravyAvarNitakharUpamavabhAsate pratibhAsabhedaprasaGgAt / yadi ca tat sarvagatam piNDAntarAle'pi upalabhyeta svabhAvAvizeSAt / AzrayAbhAvAt anabhivyaktyabhyupagame abhivyaktAd anabhivyaktasvarUpasya bhedAt sAmAnyarUpatA na syAt / na ca AzrayabhAvAbhAvI abhivyaktyanabhivyaktI satpratyayakartRtvA'kartRtve nityaikasvabhAvasya yujyete, tadrUpayogino'pyekatve kathaM nAnekA ntasiddhiH? svAzrayasarvagatatve'pi sattAyA AzrayeNa ekena ekadA prakAzitAyAH sarvadA sarvatra prakA15 zitatvAt sakalavastuprapaJcasya sakRd upalabdhiprasaGgaH na vA kasyacid upalabdhiH syAt avizeSAt / prakArAntareNa pratItyabhyupagame anekAntavAda eva / svataH satAM vizeSANAM sattAsaMbandhAnarthakyam asatAM tatsaMbandhAnupapattiH atiprskteH| akriyasAmAnyasaMvandhAna vyaktInAmakriyatvam sAmAnyasya vA kriyA. vattvAd avyApakatvaM syAt / vyatyavyatireke vyaktisvalakSaNavat tat sAmAnyameva na bhavet vyaktInAM vA sAmAnyAvyatirekA vyaktisvarUpahAneH sAmAnyasya tadupatA na bhavet / na ca vyatirekAvyatireka 20 pakSe'pi anavasthobhayapakSadoSa-vaiyadhikaraNya-saMzayavirodhAdidoSaprasaGgAt sarvathA tadabhAvaH, anavasthAdidoSasya prAk pratiSiddhatvAt pratIyamAne'pi tathAbhUte vastuni virodhAdidoSAsaJjane prakArAntareNa pratibhAsAsaMbhavAt sarvazUnyatAprasaGgaH / na ca saivAstu iti vaktavyam svasaMvedanamAtrasyApi abhAvaprasaGgataH niSpramANikAyAH tasyA api abhyupagantumazakyatvAt tathApi tasyA abhyu. pagame varamanekAntAtmakaM vastu abhyupagantavyam tasya abAdhitapratItigocaratvAt / 25 tena rUpAdikSaNikavijJAnamAtra-zUnyavAdAbhyupagamaH tathA pRthivyAyekAntanityatvAbhyupagamaH tathA AtmAdyadvaitAGgIkaraNam tathA paralokAbhAvanirUpaNam dravya-guNAderatyantabhedapratijJAnaM ca tathA hiMsAto dharmAbhyupagamaH dIkSAto muktipratipAdanam ityAdyekAntavAdiprasiddhaM sarvamasat pratipattavyam tatpratipAdanahetUnAM pradarzitanItyA anekAntavyAptatvena virodhAt itaradharmasavyapekSasyaikAntavAdyabhyupagatasya sarvasya pAramArthikatvAt abhiSvaGgAdipratiSedhArtha vijJAnamAtrAdyabhidhAnasya sArthakatvAt / 30 tathAhi-'ahamasyaiva ahamevAsya' iti ekAntanityatvavasvAmisaMbandhAbhinivezaprabhavarAgAdipratiSe. dhaparaM kSaNikarUpAdipratipAdanaM yuktameva / sAlamvanajJAnakAntapratiSedhaparaM vijJAnamAtrAbhidhAnam / sarvaviSayAbhiSvaGganiSedhapravaNaM zUnyatAprakAzanam / 'kSaNika evAyaM pRthivyAdiH' iti ekAntAbhinivezamUladvepAdinipedhaparaM tannityatvapraNayanam / jAtyAdimadonmUlatAnugugamAtmAdyadvaitaprakAzanam / 'janmAntarajanitakarmaphalabhoktRtvameva dharmAnuSThAnam' iti ekAntanirAsaprayojanaM paralokAbhAvAvavo35 dhanam / dravyAdyavyatirekaikAntapratiSedhAbhiprAyaM tadbhedAkhyAnam / apramattasya yoganibandhanaprANavyaparopaNasya ahiMsAtvapratipAdanArtha 'hiMsAto dharmaH' iti vacanam, rAga-dveSa-moha-tRSNAdinibandhanasya prANavyaparopaNasya duHkhasaMvedanIyaphalanirvartakatvena hiMsAtvopapatteH ata eva vaidikahiMsAyA api tannimittatve apAyahetutvamanyahiMsAvat prasaktam na ca tasyA atannimittatvam , "citrayA yajeta pazukAmaH" [ ] iti tRSNAnimittazravaNAt / na caivaMvidhasya vAkyasya pramANatA'pi 40 upapattimatI tatprAptinimittataddhiMsopadezakatvAt tRSNAdivRddhinimittatadanyatadvighAtopadezavAkya 1-ti saMbandhe saM-bR0 |-ti saMbandha-vA0 baa0| 2-to yukti-bhAM0 mA0 / 3 "citrayA yajeta pazukAmaH"-1-4-3 zAbarabhA0 pR. 6. paM09 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| vat / na ca apauruSeyatvAdasya prAmANyam tasya niSiddhatvAt / na ca puruSapraNItasya hiMsAvidhAyakasya tasya prAmANyam 'brAhmaNo hantavyaH' iti vAkyavat / na ca vedavihitatvAt taddhiMsAyA ahiMsAtvam prakRtahiMsAyA api tattvopapatteH / na ca "brAhmaNo na hantavyaH" [ ] iti tadvAkyabAdhitatvAnna prakRtahiMsAyAstadvihitatvam "na vai hiMsro bhavet" [ ] iti vedavAkyabAdhitacitrAdiyajanavAkyavihitahiMsAvat prakRtahiMsAyAstadvihitatvopapatteH / atha 'brAhmaNo hantavyaH'5 iti vAkyaM na kvacid vede zrUyate, na; utsannAnekazAkhAnAM tatrAbhyupagamAt tathA ca "sahasravarmA sAmavedaH"[ ] ityAdizrutiH / atha yajJAd anyatra hiMsApratiSedhaH tatra ca tadvidhAnam yathA ca "anyatra hiMsA apAyahetuH" [ ] ityAgamAt siddham tathA tata eva tatra svargahetuH ityapi siddham na ca yad ekadA ekatra apAyahetuH tat sarvadA sarvatra tathetyabhyupagantavyam Atura-vasthabhujikriyAvat avasthAdibhedena bhAvAnAM parasparaviruddhaphalakartRtvopalambhAt, asamyage-10 tataH tRSNAdinimittahiMsAyA apAyahetutvena sarvazAstreSu prasiddhaH tRSNAdinimittA ca prakRtahiMseti pratipAditatvAt / na ca yannimittatvena yat prasiddham tat phalAntarArthitvena vidhIyamAnamautsargika doSaM na nirvartayati, yathA Ayurvedaprasiddha dAhAdikaM rugapagamArthitayA vidhIyamAnaM svanimittaM duHkhaM kliSTakarmasaMbandhahetutayA ca makhavidhAnAd anyatra hiMsAdikaM zAstre prasiddhamiti saptatantAvapi tad vidhIyamAnaM kAmyamAnaphalasadbhAve'pi tatkarmanimittaM tada bhavatyeva / na ca hiMsAtaH svargAdisukhaprAptau 15 asukhanivartakakliSTakarmahetutA asaMgatA narezvarArAdhananimittabrAhmaNAdivadhAnantarAvAptagrAmAdilAbhajanitasukhasaMprAptau tadvadhasyApi tathAtvopapatteH / atha grAmAdilAbho brAhmaNAdivadhanirvartitAdRSTanimitto na bhavati tarhi svargAdiprAptirapi adhvaravihitahiMsAnirvartitA na bhavatIti samAnam / atha azvamedhAdau AlabhyamAnAnAM chAgAdInAM svargaprApterna taddhiMsA hiMseti tarhi saMsAramocakaviracitA'pi tata eva hiMsA na hiMsA syAt devatoddezato mlecchAdiviracitA ca brAhmaNa-gavAdihiMsA ca na hiMsA 20 syAt / atha tadAgamasya apramANatvAnna tadupadezajanitA hiMsA ahiMseti, nanu vedasya kutaH prAmANyasiddhiH ? na guNavatpuruSapraNItatvAt , paraistasya tathA'nabhyupagamAt / na apauruSeyatvAt, tasya asaMbhavAt / tanna pradarzitAbhiprAyAd vinA hiMsAto dhrmaavaaptiryuktaa| paramaprakarSAvasthajJAna-darzana-cAritrAtmakamuktimArgasya 'dIkSA'zabdena abhidhAne dIkSAto muktirupapannaiva avikalakAraNasya kAryanirvartakatvAt anyathA kAraNatvAyogAt / tatra tadbhatyutpAdanArtha 25 caivamabhidhAnAd adoSaH na hi tadbhaktyabhAve upAdeyaphalaprAptinimittasamyagjJAnAdipuSTinimittadIkSApravRttipravaNo bhavet / tanna anyaparatvaM pradarzitavacasAmabhyupagantavyam tathA'bhyupagame vA anAptatvaM tadvAdinAM prasajyeta tatra pUrvoktadoSAnativRtteH // 6 // [vivecanavikalAmAgamasya pratipattimAzrayatAM tattvAnabhijJatvakhyApanam ] ye tu avivecitAgamapratipattimAtramAzrayante te anavagataparamArthA eva iti pratipAdayannAha- 30 pADekkanayapahagayaM suttaM sutthrsddsNtutttthaa| avikoviyasAmatthA jahAgamavibhattapaDivattI // 61 // pratyekanayamArgagataM sUtram-"kSaNikAH sarvasaMskArAH vijJAnamAtramevedaM bho jinaputrAH! yad idaM traidhAtukam" / ] iti, "grAhyagrAhakobhayazUnyaM tattvam" iti, "nityamekamaNDavyApi niSkriyam" [ ] ityAdi, "sadakAraNavad nityam" 35 [vaizeSikada04-1-1] iti, "AtmA re zrotavyo jJAtavyo mantavyo nididhyAsitavyaH" [ bRhadA0 u02-4-5] ityAdi, "sattA-dravyatvasaMbandhAt sadravyaM vastu" [ ] iti, "paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH" [ ]"codanAlakSaNo'rtho dharmaH" [mImAMsAda01-1-2] 1"na jAtu brAhmaNaM hanyAt"-a0 8 zlo. 380 mnusmR0| 2na ca hiM-vA0 baa0| 3 "sahasravarmA sAmavedaH"-1-1-1 mahAbhA0 pR0 65 paM0 1 / 4-svasthasubhu-bhAM0 maa0| 5pR0 150 29 / 14 sa0pra0 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - iti, "dharmAdharmakSayaMkarI dIkSA" [ ] ityAdikamadhItya 'sUtradharA vayam' iti zabdamAtra saMtuSTA garvavantaH avikovidasAmarthyAH avikovidam azaM sAmarthya yeSAM te tathA'viditasUtravyApAraviSayA iti yAvat / kimityevaM te ? ityAha-yathAzrutameva avibhaktA avivekena pratipattireSAmiti kRtvA sUtrAbhiprAyavyatiriktaviSayavipratipattitvAt itarajanavad ajJA ityabhi5 prAyaH / athavA svayUthyA eva ekanayadarzanena katicit sUtrANi adhItya kecit 'sUtradharA vayam' iti garvitA yathAvasthitAnyanayasavyapekSasUtrArthAparijJAnAd aviditAtmavidvatsvarUpA iti gAthAbhiprAyaH // 61 // 732 10 [ nirapekSaikanayapravRttAnAM doSodbhAvanam ] atha eSAmekanayadarzanena pravRttAnAM yo doSastamudbhAvayitumAhasammarddasaNamiNamo sayalasamattavayaNijjaNiddosaM / attuko viTThA salAhamANA viNAseMti // 62 // samyagdarzanametat parasparaviSayA'parityAgapravRttAnekanayAtmakam tacca 'syAnnityaH' ityAdi sakaladharmaparisamAptavacanIyatayA nirdoSam, ekanayavAdinastvaviSaye sUtravyavasthApanena AtmotkarSeNa vinaSTAH syAdvAdAbhigamaM prati anAdriyamANA 'vayaM sUtradharAH' ityAtmAnaM 15zlAghamAnAH samyagdarzanaM vinAzayanti - tadAtmani na vyavasthApayantIti yAvat // 62 // 20 [na zAsanabhaktimAtreNa nApyAMzika jJAnamAtreNAnekAntaprarUpaNa kuzala iti kathanam ] atha na te AgamapratyanIkAH tadbhaktatvAt taddezaparijJAnavantazceti kathaM tad vinAzayantIti ? atrAha Na hu sAsaNabhattImettaeNa siddhaMtajANao hoi / Na vijANao viNiyamA paNNavaNANicchio NAmaM // 63 // na ca zAsanabhaktimAtreNaiva siddhAntajJAtA bhavati-na ca tadajJAnavAn bhAvasamyaktvavAn bhavati ajJAtasya arthasya viziSTaruciviSayatvAnupapatteH tadbhaktimAtreNa zraddhAnusAritayA dravyasamyaktvam / mArgAnusAryavabodhamAtrAnuSaktarucisvabhAvaM tu sadapi na bhAvasamyaktva sAdhyaphalanirvartakam bhAvasamyaktvanimittatvenaiva tasya dravyasamyaktvarUpatvopapatteH / na ca jIvAditasyaikadezajJAtA'pi 25 niyamato'nekAntAtmakavastusvarUpaprajJApanAyAM nizcito bhavati ekadezajJAnavataH sakaladharmAtmaka vastujJAnavikalatayA samyak tatprarUpaNA'saMbhavAt / tathAhi - sarvajJo yathAvasthitaikadezazaH jIvAdisakalatattvajJatA tu AgamavidaH sAmAnyarUpatayA abhidhIyate "mati zrutayornibandho dravyeSvasarva paryAyeSu" [ tattvArtha0 1-27] iti vacanAt / [tasaptake nirUpye pUrva jIvAjIvau nirUpya tatra kaNAdAdi saMmatataccAnAmantarbhAva pradarzanam ] 30 tattvaM tu jIvA jIvAva-bandha-saMvara- nirjarA-mokSAkhyAH sapta padArthAH / tatra cetanAlakSaNo'rtho jIvaH, tadviparItalakSaNastu ajIvaH, dharmAdharmAkAzakAlapudgalabhedena tvasau paJcadhA vyavasthApitaH / etatpadArthadvayAntarvartinazca sarve'pi bhAvAH na hi rUpa-rasa- gandha-sparzAdayaH sAdhAraNAsAdhAraNarUpA mUrta 1 - janapadavajJAnina itya-bhAM0 mAM0 / janapadavadajJAna itya bR0 A0 hA0vi0 / 9 2 NAma mu0 mU0 3 prAyo bahuSu AdarzeSu tatra ca bahuSu sthaleSu tAlavyazakArasyopalambhe'pi kvacit kvacid dantyasakArasya darzanAt tasyaiva ca prakRte zuddhataratvAt tathaiva ca pranthAntara saMvAdadarzanAt pAThAntaravaiSamyaparihArAya lAghavAya ekavidhapAThaparigrahAya ca sarvatra dantyasakAra viziSTaM rUpamaGgIkRtya 'Asrava' padameva upayuktamatrAsmAbhiH na tu 'Azrava' padam / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 'mUrtacetanA'cetanadravyaguNAH, utkSepaNA'pakSepaNAdIni ca karmANi, sAmAnya-vizeSa-samavAyAzca jIvA'jIvavyatirekeNa AtmasthitiM labhante tadbhedena ekAntatastepAmanupalambhAt teSAM tadAtmakatvena pratipatteH anyathA tadasattvaprasakteH / tato jIvAjIvAbhyAM pRthaka jAtyantaratvena dravya-guNa-karmasAmAnya-vizeSa-samavAyo na vaacyaaH| evam pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntAvayava-tarka-nirNaya vAda-jalpa-vitaNDA-hetvAbhAsa-cchala-jAti-nigrahasthAnauni ca na pRthara abhidhAnI-5 yAni / tathA, "prakRtermahAn mahato'haMkArastasmAd gaNazca ssoddshkH| tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni" // [ sAMkhyakA0 kA0 22] iti caturvizatiH padArthAH puruSazceti na vaktavyam / tathA, duHkha-samudA(da)ya-mArga-nirodhAzcatvAri AryasatyAni iti na vaktavyam / tathA pRthivI ApaH tejaH vAyuH iti tatvAni iti na vaktavyam / tatprabheda 10 rUpatayA abhidhAne'pi na doSaH jAtyantarakalpanAyA eva aghaTamAnatvAt rAzidvayena sakalasya jagato vyAptatvAt tadavyAptasya zazazRGgatulyatvAt / zabdabrahmAdyakAntasya ca prAka pratiSiddhatvAt abAdhita. rUpobhayapratibhAsasya tathAbhUtavastuvyavasthApakasya prasAdhitatvAt vidyA'vidyAdvayabhedAd dvaitakalpanAyAmapi tritvaprasakteH / bAhyAlambanabhUtabhAvApekSayA vidyAtvopapatteH anyathA nirviSayatvena ubhayoravizeSAt tatpratibhAgasya aghaTamAnatvAt na hi dvayornirAlambanatve viparyastA'viparyastajJAnayoriva 15 vidyAvidyAtvamedaH tato nAdvayaM vastu, nApi tadvyatiriktamasti / ___atha AsravAdInAmapi anupapattiH rAzidvayena sakalasya vyAptatvAt, na; tatasteSAM kathaMcid medapratipAdanArthatvAt anayoreva tathApariNatayoH sakAraNasaMsAra-muktipratipAdanaparatvAt tathAbhidhAnasya anena vA krameNa tajjJAnasya muktihetutvapradarzanArthatvAt vipratipattinirAsArthatvAd vA tadabhidhAnasya aduSTatA / tathAhi-A~sravati karma yataH sa AsravaH kAya-vAra-manovyApAraH sa ca 20 jIvAjIvAbhyAM kathaMcid bhinnaH tathaiva pratItiviSayatvAt / atha bandhAbhAve kathaM tasyopapattiH! prAk tatsadbhAve vA na tasya bandhahetutA na hi yada yaddhetukaM tat tadabhAve'pi bhavati atiprasaGgAt, asade tat pUrvottarApekSayA anyonya kAryakAraNabhAvaniyamAt / na ca itaretarAzrayadoSaH pravAhApekSayA anAditvAt / puNyApuNyabandhahetutayA cAsau dvividhaH utkarSA'pakarSabhedena anekaprakAro'pi daNDaguptyAditritvAdisaMkhyAbhedamAsAdayan phalAnubandhyananuvandhibhedataH anekazabdavizeSavAcyatAmanu-25 bhavati ekAntavAdinAM ca nAyaM saMbhavatIti kammaM joganimittaM [pra0 kA0 gA0 19] iti gAthArtha pradarzayadbhiH prAka pratipAditatvAt / tannimittaH sakaSAyasya AtmanaH karmavargaNApudgalaiH saMzleSavizeSo bandhaH sa ca sAmAnyena ekavidho'pi prakRti-sthityanubhAga-pradezabhedena caturdhA punaH ekaiko jJAnAvaraNIyAdi-mUlaprakRtibhedAdaSTavidhaH punarapi matyAvaraNAdyuttaraprakRtibhedAd anekavidhaH ayaM ca kazcit tIrthakaratvAdiphalanirvartakatvAta prazastaH aparazca nArakAdiphalanirvartakatvAda30 aprazastaH prazastA'prazastAtmapariNAmodbhUtasya karmaNaH sukha-duHkhasaMvedanIyaphalanirvartakatvAt / 1 kaNAdamatametat , asya sthApana-nirasane pUrva samAyAte draSTavye / 2 akSapAdamatametat / 3 nyAyada0 1-1-1 / 4 "prakRtermahAn tatohaMkAra"-sAMkhyakA0 / 5 bauddhamate duHkhakAraNabhUtadvitIyAryasatyaparatvaM samudayapadasya prasiddham / tadyathA"samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH / AtmAtmIyabhAvAkhyaH samudayaH sa udAhRtaH" ||6||-pid0 sa0 / 6 Azrava-bR. vinaa| atra Asravasya nirUpaNIyakhena tatra ca manodaNDAditrividhadaNDasya samAveze'pi trividhAyA gupteH saMvararUpalena AsravavirodhitayA Asrave samAvezAbhAvAt 'daNDAguptyAdi' iti pAThaM kalpayikhA arthasaMgatiH krtumucitaa| 8pR. 418 gA0 19 / 9 "jJAnena cApavargo viparyayAdiSyate bandhaH"-sAMkhyakA0 44 / "jJAnasya viparyayo'jJAnaM tenAjJAnena x x x mAtmAnaM nibadhnAti-na mokSaM gacchatItyarthaH x x x sa ca bandhastrividhaH prakRtibandhaH vaikArikabandhaH dakSiNAbandhazcati / tatra prakRtibandho nAma aSTAsu prakRtiSu parakhenAbhimAnaH" [kA0 44 mATharavR0 pR. 62] ityAdinA sAMkhyA api bandhaM prtipnnaaH| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 tRtIye kANDe [ dhyAnacatuSkasya sabhedaprabhedaM vyAvarNanam ] aprazastazca AtmapariNAmo dvividhaH Arta-raudrabhedAt AmuhUrtasthAyI Akrandana-vilapanaparidevana-zocana-paravibhavavismaya-viSayasaMgAdikazca svasaMvedya AtmanaH anumeyazca pareSAm kliSTaH pariNAmavizeSa ArtadhyAnazabdavAcyo bAhyaH Abhyantarazca amanojJasaMprayogAnutpattyadhyavasAnam 5 utpannasya ca vinAzAdhyavasAyaH manojJasaMprayogasya utpattikalpanAdhyavasAyaH utpannasya avinAza. saMkalpAdhyavasAnam ityetat caturvidhamArtadhyAnam amanojJasaMprayogazca bAhyAdhyAtmajatvena dvidhAzItA''tapa-vyAlAdijanito bAhyaH vAta-pitta-zleSmAdiprAdurbhUto'bhyantaraH zArIraH bhaya-viSAdA'rati-zoka-jugupsA-daurmanasyAdiprabhavo mAnasaH ayamamanosaMprayogaH kathaM nAma me na saMpadyata iti saMkalpaprabandha ArtadhyAnam kRSNa-nIla-kApotalezyAbalAdhAyakaM pramAdAdhiSThAnam Apramatta10 guNasthAnAt tiryaga-manuSyagatinirvartakam utkarSA'pakarSabhedAt kSAyopazamikabhAvarUpaM parokSajJAnarUpatvAt / evaM rudre bhavaM raudraM hiMsA'nRta-steya-saMrakSaNA''nandabhedena caturvidham tatra hiMsAyAmAnando ruciryasmin tad hiMsAnandam evamuttaratrApi yojyam etadapi bAhyAdhyAtmamedAd dvividham paruSaniSThuravacanAkrozanirbhartsanatADanaparadArAtikamAbhinivezAdirUpaM bAhyam-khaparAbhyAM svasaMvedanA 'numAnagamyaM bAhyam / AdhyAtmikaM hiMsAyAM saMrambha-samArambhAdilakSaNAyAM naighRNyena pravartamAnasya 15saMkalpAdhyavasAnam-saMkalpazcintAprabandhastasyAdhyavasAnam-tIvakaSAyAnuSaktatvaM prathamaM hiMsAnandaM nAma / pareSAmanekaprakAraimithyAvacanairvaJcanaM prati saMkalpAdhyavasAnaM mRSAnandaM nAma / paradravyApaharaNaM prati anekopAyairyat tat steyAnandam / parigrahe 'mama eva idaM svam ahameva asya svAmI' iti abhinivezaH tadapahartRvighAtena saMrakSaNaM prati saMkalpAdhyavasAnaM saMrakSaNAnandam / caturvidhamapyetat kRSNAdilezyAbalAdhAyakaM prAk pramattaguNasthAnAt pramAdAdhiSThAnaM kaSAyaprAdhAnyAdaudayikabhAvarUpaM 20 narakagatiphalanirvartakaM pApadhyAnadvayamapi heyam / / upAdeyaM tu prazastaM dharma-zukladhyAnadvayam / tatra parvataguhA-jIrNodyAna-zUnyAgArAdau manuSyAdyApAtavikale avakAze manovikSepanimittazUnye sattvopaghAtarahite ucite zilAtalAdau yathAsamAdhAnaM vihitaparyaGkAsana UrdhvasthAnastho vA mandamandaprANA'pAnapracAraH-atiprANanirodhe cetaso vyAkulatvena ekAgratAnupapatteH-niruddhalocanAdikaraNapracAro hRdi lalATe mastake anyatra vA yathAparicayaM 25manovRttiM praNidhAya mumukSurdhyAyet prazastaM dhyAnam / tatra bAhyAdhyAtmikabhAvAnAM yAthAtmyaM dharmaH tasmAd anapetaM dharmyam / tacca dvividham bAhyam AdhyAtmikaM ca / sUtrArthaparyAlocanam dRDhavratatA zIlaguNAnurAgaH nibhRtakAyavAgvyApArAdirUpaM bAhyam AtmanaH svasaMvedanagrAhyamanyeSAmanumeyamAdhyAtmikaM tattvArthasaMgrahAdau cAturvidhyena pradarzitaM saMkSepataH anyatra dazavidham / tadyathA-apAyopAyajIvA'jIvavipAkavirAgabhavasaMsthAnAjJAhetuvicayAni ceti / loka-saMsAravicayayoH saMsthAna30bhavavicayayorantarbhAvAnnoddiSTadazamedebhyaH pRthagabhidhAnam / tatra apAye vicayo vicAro yasmin tad apAyavicayam / evam anyatrApi yojyam / 'duSTamano-vAk-kAyavyApAravizeSANAmapAyaH kathaM nu nAma syAt' ityevaMbhUtaH saMkalpaprabandho doSaparivarjanasya kuzalapravRttitvAd apAyavicayam / 'teSAmeva kuzalAnAM svIkaraNamupAyaH sa kathaM nu me syAt' iti saMkalpaprabandha upAyavicayam / asaMkhye yapradezAtmakasAkArA'nAkAropayogalakSaNA'nAdisvakRtakarmaphalopabhogitvAdijIvasvarUpAnucintanaM 35jIvavicayam / dharmAdharmAkAzakAlapudgalAnAmanantaparyAyAtmakAnAmajIvAnAmanucintanamajIvavicayam mUlottaraprakRtibhedabhinnasya pudgalAtmakasya madhurakaTuphalasya karmaNaH saMsArisattvaviSayavipAkavizeSAnucintanaM vipAkavicayam / 'kutsitamidaM zarIrakam zukrazoNitasamudbhUtam azucibhRtaghaTopamam anityam aparitrANam galadazucinavacchidratayA azuci Adheyazaucam na kiJcidatra kamanIyataraM samasti kiMpAkaphalopabhogopamAH pramukharasikA vipAkakaTavaH prakRtyA bhaGgurAH parAdhInAH saMtoSA40 mRtAsvAdaparipanthinaH sadbhirninditA viSayAH tadudbhavaM ca sukhaM duHkhAnuSaGgi duHkhajanakaM ca nAto dehinAM tRptiH na ca etad Atyantikamiti nAtra AsthA vivekinA AdhAtuM yukteti viratireva ataH 1 ArtadhyAnAdidhyAnacatuSTayasya vizeSasvarUpaM bhagavatIsUtra-sthAnAGgasUtra-AvazyakasUtrebhyo'vaseyaM bhavet-za0 25 udde, 7 / sthA0 4 udde0 1 / dhyAnazatakam pR0 582-602|2-ymnosh-bR0 vA. baa0|3-nairvcnN vA0 bA0 vinaa| 4 vAcakaumAkhAtipraNItatattvArthasU0 a0 9 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / zreyaskAriNI' ityAdirAgahetuvirodhAnucintanaM vairAgyavicayam / pretya svakRtakarmaphalopabhogArtha punaH prAdurbhAvo bhavaH sa ca araghaTTaghaTIyantravad mUtra-purISA'ntratantranibaddhadurgandhajaTharapuTakoTarAdiSu ajasramAvartanam na cAtra kiJcid jantoH svakRtakarmaphalamanubhavataH cetanamacetanaM vA sahAyabhUtaM zaraNatAM pratipadyate' ityAdi bhavasaMkrAntidoSaparyAlocanaM bhavavicayam / 'bhavana-naga-sarit-samudrabhUruhAdayaH pRthivIvyavasthitAH sA'pi ghanodadhi-ghanavAta-tanuvAtapratiSThA te'pi AkAzapratiSThAH5 tadapi khAtmapratiSTham tatra adhomukhamallakasaMsthAnaM varNayanti adholokam' ityAdi ca saMsthAnAnucintanaM saMsthAnavicayam / atIndriyatvAd hetUdAharaNAdisadbhAve'pi buddhyatizayazaktivikalaiH paraloka-bandha-mokSa-dharmA'dharmAdibhAveSu atyanta duHkhabodheSu AptaprAmANyAt tadviSayaM tadvacanaM tathaiveti AzAvicayam / AgamaviSayavipratipattau tarkAnusAribuddheH puMsaH syAdvAdaprarUpakAgamasya kaSa-cchedatApazuddhitaH samAzrayaNIyatvaguNAnucintanaM hetuvicayam / etacca sarva dharmadhyAnam zreyohetutvAt 10 etacca saMvararUpam azubhAsravapratyanIkatvAt "AsravanirodhaH saMvaraH" [ tasvArtha0 9-1] iti vacanAt / gupti-samiti-dharmAnuprekSAdInAM cAsravapratibandhakAritvAt / ayamapi jIvA'jIvAbhyAM kathaMcidabhinnaH bhedAbhedaikAnte doSopapatteH / na cAyamekAntavAdinAM ghaTate mithyAzAnAd mithyAjJAnasya nirodhAnupapatteH / saMvarazca dvividhaH sarva-dezabhedAt / pIta-padmalezyAbalAdhAnamapramattasaMyatasya antarmuhUrtakAlapramANaM svargasukhanivandhanametad dharmadhyAnaM pratipattavyam / __ kaSAyadoSamalApagamAt zucitvam tadanuSaGgAt zuklaM dhyAnam / tacca dvividham-zukla-paramazuklabhedAt / tatra pRthaktvavitarkavIcAram ekatvavitarkAvIcAraM ceti zuklaM dvidhA / paramazuklamapi sUkSmakriyApratipAti vyuparatakriyAnirti ceti dvidhA / bAhyAdhyAtmikabhedAcca etadapi dvividham-gAtra-dRSTiparispandAbhAvaH jRmbhodgArakSavathuvirahaH anabhivyaktaprANA'pAnapracAratvamityAdiguNayogi bAhyam pareSAmanumeyam Atmanazca svasaMvedyam-AdhyAtmikaM tu pRthagbhAvaH pRthaktvam-nAnAtvam, vitarkaH-zruta-20 jJAnam-dvAdazAGgam , vIcAraH-artha-vyaJjana-yogasaMkrAntiH-vyaJjanam-abhidhAnam tadviSayo'rthaH manovAk-kAyalakSaNo yogaH saMkrAntiH parasparataH parivartanam pRthaktvena vitarkasya artha-vyaJjana-yogeSu saMkrAntirvIcAraH yasmin asti tat pRthaktvavitarkavIcAram / tathAhi-asAvuttamasaMhanano bhAvayati vijRmbhitapuruSakAravIryasAmarthyaH saMhRtAzeSacittavyAkSepaH karmaprakRtIH sthityanubhAgAdibhirhAsayan mahAsaMvarasAmarthyato mohanIyamacintyasAmarthyamazeSamupazamayan kSapayan vA dravyaparamANum bhAvapara-25 mANuM caikamavalambya dravya-paryAyArthAd vyaJjanam vyaJjanAd vA artham yogAd yogAntaram vyaJjanAd vyaJjanAntaraM ca saMkrAman pRthaktvavitarkavIcAraM zuklataralezyamupazamaka-kSapakaguNasthAnabhUmikamantamuhUrtA(ddhaM) kSAyopazamikabhUmikaM prAyaH pUrvadharaniSevyamAzritArtha vyaJjanayogasaMkramaNaM zreNibhedAt svargApavargaphalapradamAdyaM zukladhyAnamavalambate etacca nirjarAtmakam AtmasthitakarmakSayakAraNatvAt tasyAH "tapasA nirjarA ca" [ tattvArtha0 9-3] iti vacanAt dhyAnasya cAntarotkRSTataporUpatvAd 30 jIvAjIvAbhyAM kathaMcidasAvabhinnA vyaGgulaviyogavat viyuktAtmano viyogasya kathaMcid abhedAt ekAntavAde tu pUrvavat pazcAdapi aviyogaH ataddharmatvAt viyoge vA pUrvamapi tatsvabhAvatvAd ayu. ktasya viyogAbhAva eva na hi bandhAbhAve tadvinAzaH saMbhavI tasya vastudharmatvAt na hi aGgulyoH saMyogAbhAve tadviyoga iti vyavahAraH / tasmAd nirjarAyA api ekAntavAde anupapattiH / ekatvena vitarko yasmin tad ekatvavitarkam vigatArtha-vyaJjana-yogasaMkramatvAd avIcAraM dvitIyaM zukladhyAnam / 35 tathAhi-ekaparamANau ekameva paryAyamAlambyatvena AdAya anyataraikayogabalAdhAnamAzritavyatiri tAzeSArthavyaJjanayogasaMkramaviSayacintAvikSeparahitaM bahutarakarmanirjarArUpaM nizzeSamohanIyakSayAnantaraM / yugapadbhAvighAtikarmatrayadhvaMsanasamarthamakaSAyacchadmasthavItarAgaguNasthAnabhUmikaM kSapako dvitIyaM zukla 1pIta-padmAdikAnAM SaNNAM lezyAnAM savistara varUpaM prajJApanAsUtrIyalezyApadato'vagantavyam-pa. 17 pR0330373| 2 atra mUlatattvArthe tadIye bhASye ca 'kriyAnivRtti' ityeva pATho mudrito dRzyate-a0 9-41 / sarvArthasiddhi-rAjabArtika-zlokavArtikeSu tu 'kriyAnivarti' ityeva pATho mudrito vartate parantu sarvArthasiddhau tAlapatragatapAThAntaralena 'kriyAnivRtti' iti pATho'dhastAdupanyastaH-a0 9-39 / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 tRtIye kANDedhyAnamAsAdayati / prAyaH pUrva videva tadanantaraM dhyAnAntare vartamAnaH kSAyikakSAna-darzana-cAritra-vI. ryAtizayasaMpatsamanvito bhagavAn kevalI jAyata iti sa ca atyantApunarbhavasaMpadaGganAsamAliGgitatanuH kRtakRtyaH acintyajJAnAdyaizvaryamAhAtmyAtizayaparamabhaktinamrAmarezvarAdivandyacaraNaH antarmuhUrtam dezonAM vA pUrvakoTiM bhavopagrAhikarmavazAd viharan yadA antarmuhUrtaparizeSAyuSkastattulyasthitinAma5gotra vedanIyazca bhavati tadA mano-vAra-bAdarakAyayogaM nirudhya sUkSmakAyayogopagaH sUkSmakriyA'pra. tipAti zukladhyAnaM tRtIyamadhyAste yadA punarantarmuhUrtasthitikAyuSkakarmAdhikatarasthitizeSakarmatrayo bhavatyasau tadA AyuSkakarmasthitisamAnasthitizeSakarmasaMpAdanArtha samuddhAtamAzritya daNDa-kapATamanthalokApUraNAni svAtmapradezavisaraNatazcaturbhiH samayairvidhAya tAvadbhireva taiH punastAn upasaMhRtya svapradezaviza(sa)raNasamIkRtabhavopagrAhikarmA svazarIraparimANo bhUtvA tataH tRtIyaM zukladhyAnabhedaM parisa10mApayya punazcaturtha zukladhyAnamArabhate tat punarvigataprANApAnapracArAzeSakAya-vAra-manoyogasarvadeza parispandatvAd vigatakriyAnivarti ityucyate tatra ca sarvabandhAsravanirodhaH azeSakarmaparikSayasAmopapatteH tadeva ca nizzeSabhavaduHkhaviTapidAvAnalakalpaM sAkSAd mokSakAraNam taddhyAnavAMzca ayogikeghalI niHzeSitamalakalaGko'vAptazuddhanijasvabhAva UrdhvagatipariNAmasvAbhAvyAt nivAtapradezapradIpazi khAvada Udhrva gacchati ekasamayena AlokAntAt vinimuktAzeSabandhanasya prAptanijasvarUpasya Atmano 15 lokAnte avasthAnaM mokSaH "bandhaviyogo mokSaH" [ ] iti vacanAt / atra ca jIvAjIvayoH AgamAdiva adhyakSA'numAnato'pi siddhiH pradarzitA AsravasyApi tathaiva, karmayogyapudgalAtmapradezAnAM parasparAnupravezasvabhAvasya tu bandhasya anupalabdhAvapi adhyakSataH anumAnAt pratipattiH / tathAhi-azeSajJeyajJAnasvabhAvasya AtmanaH svaviSaye'pravRttirviziSTadravyasaMvamdhanimittA, pItahApUrapuruSasvaviSayajJAnA'pravRttivat, yaJca jJAnasya skhaviSayapratibandhakaM dravyaM tad 20 jJAnAvaraNAdi vastusat pudgalarUpaM karma, Atmanazca sakalazeyajJAnasvabhAvatA svaviSayApravRttizca chadma sthAvasthAyAM prAk pradarzitaiva / audArikAdyazeSazarIranibandhanasya anekA'vAntarabhedabhinnASTavidhakarmAtmakasya kArmaNazarIrasya sarvajJapraNItAgamAt siddheH kathaM na tato bandhasiddhiH ? na ca kArmaNazarIrasya mUrtimattvAt sattve upalabdhiH syAt anupalambhAcca tad asat iti vAcyam yataH na sarva mUrtimad upalabhyate saumyAt pizAcAdizarIrasyeva audArikAdizarIranimittatayopakalpitasya anupala25mme'pi apahnotumazakyatvAt / kathamanupalabhyamAnasya astitvaM tasyeti cet, na; AptavAdAt tasya siddheH / na ca tadabhAva audArikAdyapUrvazarIrayoga AtmanaH syAt / na hi rajavAkAzayoriva mUrtAmUrta yorbandhavizeSayogaH kArmaNazarIrAvinAbhUtazcAmukteH sadAtmA iti tasya kathaMcid mUrtatvam tatazca audArikAdizarIrasaMbandho raju-ghaTayoriva upapattimAn / atha sUkSmazarIrasiddhAvapi AsravanirapekSAH paramANavo vAyvAdisUkSmadravyanimittaparamANudravyavad bhaviSyantIti na bandhahetvAsravasiddhiH, naitat; 30 kroDIkRtacaitanyaprayojanasya acetanasya AsravanirapekSaparamANuhetutvAnupapatteH na hi abhyantarIkRtacaitanyaprayojanasya AkAzadravyAdeAra-buddhi-zarIrArambhAdinirapekSaparamANujanyatA parasyApi siddhA ataH tRSNAnubaddhasya caitanyasya mano-vAk-kAyavyApAravataH karmavargaNApudgalasacivasya kArmaNazarIrA. nuviddhasya tathAvidhataccharIranirvartakatvam anyathA tathAvidhakAraNaprabhavataccharIrAbhAve Atmano bandhA. bhAvataH saMsArisattvavikalaM jagat syAdeva / tIrthAntarIyairapi AtivAhikAdizabdavAcyatayA abhyupa35 gamyamAnaM kArmaNazarIraM sakaladRSTapadArthAvisaMvAdyahaMduktAgamapratipAdyamavazyamabhyupagantavyam anyathA sakaladRSTA'dRSTavyavahArocchedaprasaGgaH / na ca acetanasya tasya kathaM bhavAntaraprApakatvam ? cetanAdhi. pThitasya acetanasyApi devadattavyApAraprayuktadezAntaraprApaNazaktimannaudravyavada acetanasyApi tatprApaka. tvAvirodhAt / na ca sadA caitanyAnuSaktasya tasya acetanavyapadezayogiteti prAka pratipAditatvAt / tadevam anumAnA''gamAbhyAM bandhasya prasiddhiH / saMvarasya tu adhyakSA'numAnA''gamaprasiddhatA 1 "kRtsnakarmakSayo mokSaH" tattvArthasU0 a0 10-3 / 2-NuvRttyavada bha-vR. A. hA0 vi0 / 3-tasyapi deva-bR0 A0 hA0 vi0|-tsyaapi cetasyApi deva-vA.bA. / purastAda 'acetanasyApi' iti padasya sattvena vAkyasAmajasyAya cetanAdhiSThitasya devadattavyApAraprayuktadezAntaraprApaNazaktimatraudravyavad bhacetanasyApi tatprApakatvAvirodhAta' ityeva pAThaH kalpayituM samucitaH pratibhAti / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| nyAyAnugataiva caitanyapariNateH svAtmani svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAt anyatra tu tatprabhavakAryAnumeyatvAt Agamasya ca tatpratipAdakasya pradarzitatvAt / nirjarA tu jJAnAvaraNIyAdeH karmaNaH kevalajJAnasadbhAvAnyathAnupapattyA anumAnataH / "tapasA nirjarA ca" [ tattvArtha09-3] iti AptAgamatazca assadAdibhiH pratIyate sarvakarmanirjarAvadbhistu svasaMvedanAdhyakSataH paramapadaprAptihetoH samyagazAnAdeH khasaMviditatvAt sarvakarmApagamAvirbhUtacaitanyasukhasvabhAvAtmasvarUpasya mokSasyApi anantaroktanyAyataH5 pratipattiH / tathAhi-'yadutkarSatAratamyAd yasya apacayatAratamyaM tatprakarSaniSThAgamane bhavati tasya AtyantikaH kSayaH, yathA uSNasparzatAratamyAt zItasparzasya, bhavati ca jJAna-vairAgyAderutkarSatAratamyAd azAna-rAgAderapacayatAratamyam' iti anumAnataH bhagavadAgamatazca asmadAderapavargasiddhiH bhagavatAM tu kevalAdhyakSataH iti jiivaa'jiivpdaarthdvyaa'vytiriktaasrvaadiprtipttirmumukssubhirvidheyaa| tathAhi-mokSArthibhiravazyaM mokSaH pramANataH pratipattavyaH anyathA tadupAyapravRttyanupapatteH na hi 10 anavagatasasyAdisadbhAvastadarthI tatprAptyupAye kRSyAdau pravartitumutsahate tadupAyapravRttirapi upAyakharUpasaMvara-nirjarAlakSaNapadArthadvayapratipattimantareNa anupapannA ajJAtasya prekSApUrvakAripravRttiviSayatvAnupapatteH / tathAhi-azeSakarmaviyogalakSaNo mokSaH saMvara-nirjarAphalaH tadabhAve anupapadyamAnastatpravRtti tajjJAnapUrvikAmAkSipati / na hi abhinavakarmotpattau prAktanAzeSakarmasaMyogAbhAvo bhAve vA AtyantikaH tadviyogaH saMbhavatIti saMvara-nirjarAjJAnaM mumukSubhiravazyaM vidhAtavyam / karma-15 bandho'pi saMvara-nirjarAnivartanIyaH saMsArasaritsrotaHpravartako jJAtavyaH ajJAtasya upAyanivartanIyatvAyogAt / ayamapi Asravaphalatvena jJAtavyaH anyathA tadanutpatteH / yathA hi ghaTAdeH snehAbhAve rajaHsaMbandho na ghaTate tathA kaSAyasnehAbhAve nAtmanaH karmarajaHsaMbandha upapattimAn / Asravo'pi bandhaheturjIvA'jIvakAraNatayA jJAtavyaH anyathA kAraNasya tasya asaMbhavAt / na hi ajJAtakAraNaM tatkAryatayA zAlyakurAdivaj jJAtuM zakyam / na ca jIvAjIvabahirbhUtamAsravasya kAraNaM bhavati 20 taddhyatirekeNa padArthAntarasyA'sattvAt jIvAjIvayozca pariNAmitve sati AsravAdihetutvam ekAntanityasya anityasya vArthakriyA'nirvartakatvena asattvAt / tasmAt pariNAmijIvAjIvapadArthadvayAvyatiriktau kathaMcit sakAraNau heyopAdeyarUpau bandha-mokSau pratipattavyAviti sapta padArthAH prmaannto'bhyupgntvyaaH| yathA ca saMvara-nirjarayormokSahetutA Asravasya ca bandhanimittatvam tathA AgamAt prati-25 pattavyam tasya ca jIvAjIvAdilakSaNe dRSTaviSaye vastutattve sarvadA'visaMvAdAt adRSTaviSaye'pi ekavAkyatayA pravartamAnasya prAmANyaM pratipattavyam / na ca vakradhInatvAt tasya aprAmANyam vakradhInatvapramANatvayorvirodhAbhAvAt vakradhInasyApi pratyakSasya prAmANyopalabdheH / na ca akSajatvAda vastupratibaddhatvena tatra prAmANyam na zAbdasya viparyayAditi vaktavyam zAbdasya ata eva pramANAntaratvo. papatteH anyathA anumAnAdavizeSaprasaGgAt / tathAhi-guNavadvaktaprayuktazabdaprabhavatvAdeva zAbdam 30 anumAnajJAnAd viziSyate anyathA bAhyArthapratibandhasya atrApi sadbhAvAdu nAnumAnAdasya vizeSaH syAt / yadA ca parokSe'pi viSaye asya prAmANyamuktanyAyAt tadA guNavadvaktaprayuktatvena asya prAmANyam atazca guNavadvaktaprayuktatvamitItaretarAzrayadoSo'pi nAtra avakAzaM labhate yathoktasaMvAdAd asya prAmANyanizcaye / 'kuto'yamasyAtra saMvAdaH' iti apekSAyAm 'AptapraNItatvAt' ityavagamo na punaH prathamameva tatpraNItatvanizcayAd asya arthapratipAdakatvam pratibandhanizcayAd anumAna-35 syeva nApi dRSTaviSayAvisaMvAdivAkyaikavAkyatAM virahayya adRSTArthavAkyaikadezasya anyataH kutazcit prAksaMvAditvanibandhanasya prAmANyasya nizcayaH abhyAsAvasthAyAM tu AptapraNItatvanizcayAt pravRttiradRSTArthavAkyAnna vAryata iti kuta itaretarAzrayAvakAzaH? [aikAntikaM vAcyasvarUpaM nirasituM laDAderarthavicArapakSAH ] ekAntavAdivAkyAt tu dRSTArthe'pi visaMvAdinaH sarvathA apravRttireva nizcitavisaMvAdAGgulya 40 grahastiyUthazatapratipAdakavAkyAdivad na hi ekAntavAdivacanAnAM vAcyaM saMbhavi ityuktam / yataH sAmAnyaM vA tadvAcyaM bhavet , vizeSo vA, ubhayam , anubhayaM veti vikalpAH / { na tAvat sAmAnyam tasyetaravyAvRttapratiniyataikavasturUpatvAyogAt zabdavAcyatve ghaTAdyAnayanAya preritaH sarvatra pravarteta Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 tRtIye kANDena vA kvacit bhedanibandhanatvAt pravRtteH sAmAnyasya anarthakriyAkAritayA ca pravRttinibandhanatvAyogAt / athApi syAt yadA'yaM pratipattA vAkyamazrutapUrva zRNoti tadA padAnAM saMketakAlAnubhatAnAmartha sAmAnyalakSaNameva pratipadyate yA tu vAkyArthapratipattiH sA apekSA-sannidhAnAbhyAM vizeSaNavizeSyabhAvAt padArthapratipattinibandhanA na punastato vAkyAt tathAvidhasya tasya svArthena saha saMba5ndhApratipatteH vAkyameva ca pravRtti-nivRttivyavahArakSamam na padam tasya anarthakriyAkArisAmAnyapratipAdakatvenApravRttyaGgatvAt / ata eva na vivakSApratibhAsinamartha pratipAdayantaH zabdA anumAnatAmAsAdayanti agRhItapratibandhAdapi vAkyavizeSAd yathoktanyAyato vAkyArthapratipatteH / anenaiva amiprAyeNa saugatA vAkyagatAM cintAmanAhatya padameva anumAne'ntarbhAvitavantaH / uktaM ca mImAMsakaiH "vAkyArthe tu padArthebhyaH saMbandhAnugamAd Rte / buddhirutpadyate tasmAd bhinnA sA'pyakSabuddhivat" // [ zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 109] tathA, "vAkyeSvadRSTeSvapi sArthakeSu padArthacinmAtratayA pratItim / / dRSTvAnumAnavyatirekabhItAH kliSTAH padAbhedavicAraNAyAm" // [zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 111 ] iti, 15asadetat ; evaMkalpanAyAM padArthAnAmapi vAkyArthapratipattihetutvAsaMbhavAt / tathAhi-'ghaTaH paTaH kumbhaH' ityAdipadebhyaH yathA anyonyAnanuSakta svatantrasAmAnyAtmakArthapratipattistathA saMbaddhapadasamUhazravaNAdapi kiM na tathAbhUtasAmAnyapratipattirbhavet ? na hi tataH sAmAnyamAtrAdhigame tatparityAgato viziSTArthapratipattau nimittamasti na vApekSA-sannidhAnAdikaM padArthAnAM tatpratipattau nimittama padA rthasya padArthAntaraM pratyutpattau pratipattau vA apekSAderayogAt tasya sAmAnyAtmakatvena utpatterasaMbha20 vAt svapadebhya eva pratipatteH tatrApi padArthAntarApekSAdyanupapatteH / arthazaktita eva tato vizeSaprati pattiriti cet tarhi padArthAnAmekArthasaMbhavA pratipattiryasya tasyApi tatastatpratipattirbhavet / na ca sAmAnyatyAge kizcinnibandhanam bAdhakAbhAvAt sati arthitve ubhayapratipatti-pravRttI syAtAm / na ca vAkyArthapratyaya eva bAdhakaH tena tasya virodhAbhAvAt sAmAnya-vizeSayoH sAhacaryAt sAmAnyapratyayasya ca vizeSapratipatti prati nimittatvAbhyupagamAt nimittasya ca nimittinA abAdhyatvAt 25 anyathA tasya tannimittatvAyogAt / atha prAgapi evamayaM vyatpAditaH-yatra padArthAnAmekaDhavyasaMbhava statra padArthasAmAnyatyAgAd vizeSaH pratipattavyaH yathA nIlotpalAdI, nanvevaM sarvavAkyAni asya vyutpAditAnyeva bhavanti / tathAhi-yaH kazcit saMbhavadekadravyArthanivezaH padasamUhaH sa saMketasamayA. vagatasAmAnyAtmakAvayavArthaparityAgatasteSAmeva vizeSaNavizeSyabhAvena viziSTArthagocaraHpratipattavyaH, yathA 'nIlotpalaM pazya' ityAdipadasaMghAtaH, tathA cAyamapUrvavAkyAtmakaH padasamudAyaH iti saMketamanu30 sRtya yadA tatastathAbhUtamartha pratyeti tadA kathaM na viziSTArthavAcakaM vAkyam ? anenaiva ca krameNa zabdavidAM samayavyavahAra upalabhyate / yathA 'dhAtvAdiH kriyAdivacanaH kAdivacanazca laDAdiH' iti samayapUrvakaM prakRti-pratyayau pratyayArtha saha brUta iti vyutpAdito'narthakriyAkAritvena sAmAnyamAtrasya vizeSanirapekSasya pratipAdayitumaniSTeH tatparityAgena vyavahArakAle vizeSamavagacchati vyavahArI / naca prakRti-pratyayArthAveva atra padArtha pratipAdayataH na padamiti mantavyam, "azAbde vApi vAkyArthe na pdaarthessvshaabdtaa| vAkyArthasyeva naiteSAM nimittAntarasaMbhavaH" // [zlo0 vA. vAkyAdhi0 zlo0 230] ityasya virodhaprasakteH / na ca vAkyasya vAkyArthe saMketakaraNe anumAnAt zAbdasya avizeSapratipattiH, vizeSasya prAk pratipAditatvAt kevalasya ca padasya prayogAnarhatvAt vAkyasya tu prayogA. hasya sAmAnyAnabhidhAyakatvAt kathaM sAmAnyaM zabdArthaH syAt ? 1 lagaDAdiH A0 hA0 vi0 / laguDAdiH bR0 / niyogakharUpapratipAdana-nirasanaparA aSTasahasrIgatA carcA'trA. nusaMdheyA-pR. 550 17-pR.10| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jJeyamImAMsA / 739 yaistu pUrvapadAnuraJjitaM padameva vAkyam padArtha eva padArthAntaravizeSito vAkyArtho'bhyupagataH / tathAhi-'daNDI' 'chatrI' ityAdivyapadezaM yathA puruSa eva samAsAdayati nAnyastadvyatiriktaH tathA 'apAkSIt' 'pacati' 'pakSyati' ityAdyatItakAlAdyavacchinnaH kriyAviziSTazca devadatta eva pratIyate'apAkSIt' ityAdizabdAnAM devadattazabdena sAmAnAdhikaraNyAt-na tu tdvytirikto'rthH| atha yadyatra kAlAdyavacchinnapuruSa eva pratIyate tadA 'agnihotraM jahayAta' 'grAmaM gaccha' 'svAdhyAyaH kartavyaH' iti 5 liT-loTa-kRtyaprayogeSu kasyArthasya pratItiH? atrApi karmaNi niyuktaH kriyAviziSTo'dhyeSaNAdi viziSTazca devadatta eva pratIyate kevalaM vartamAnAdiH kAlo na vizeSaNatvena atra avatiSThate / atha yadi nAtrArthAtirekAvagatirbhAvasaMpAdane kathaM puruSaH pravartate? yathA hi devadattaH 'pacati' ityAdivAkyAnna pravartate tathA 'juhuyAt' ityasmAdapi naiva pravarteta pravRttinimittasya anavabodhAt , asadetat; 'juhuyAt' ityAdivAkyajanitavijJAnasyaiva pravartakatvAt pravRttestadbhAvabhAvitvena upalambhAt 10 etadvAkyasamutthaM jJAnaM puruSaM svargAdisAdhane niyojayada upalabhyate na 'pacati' AdivAkyasamuttham / tathAhi-vidhyAdivAkyajanitajJAnAnantaramicchA tadanantaraM prayatnaH tadanantaraM ca puruSasya vargAdiphalArthaH parispandaH tato'pi phalaparyantAt svargaphalAvAptiH ityabhidhAnAt / te'pi ayuktikAriNaH ekAntapakSe vizeSaNa-vizeSyayoratyantabhede abhede vA vizeSaNAnurAgasya pada-padArtheSvasaMbhavAt vAkyArthakalpanAderanupapatteH ata eva 'apAkSId devadattaH' ityAdau na kAlakriyAviziSTapuruSapratipattiH 15 kriyAdeH puruSAd bhede saMbandhAsiddhito vyavacchedakatvAnupapatteH abhede'pi ekasya tAttvikavizeSaNavizeSyarUpatA'saMgateH anyathA atiprasaGgAt kalpanAracitasya tadrUpatvasya sarvatrAvizeSAt viziSTapratyayotpattezca anyanimittatvAta virodhAdidoSasya ca tatra prAgeva prativihitatvAt / etena liDAdiyutavAkyajanitavijJAnasya pravartakatvamekAntavAdiprakalpitaM pratikSiptam tadbhAvabhAvitvasya anyathAsiddhatvapratipAdanAt / yadapi atra "saMsargamohitadhiyo viviktaM dhAtugocarAt / bhAvAtmAnaM na pazyanti ye tebhyaH sa vivicyate" // [ ityAdinA granthasaMdarbheNa pratipAdayanti-bhAva eva sAdhyatayA liDAdibhirabhidhIyate na kartA "pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtamAcaSTe" [ ] iti vacanAd bhAva eva ca kAlatrayazUnyaH sAdhyatayA pratIyamAno vidhiriti abhidhIyate sa ca AtmalAbhAya prerayan puruSaM liDarthaH' iti, tadapi25 anupapannam ; bhAvasya phalasApekSatva-nirapekSatvavikalpadvaye'pi sAdhyatvAnupapatteH / na tAvat phalanirapekSo bhAva AtmaviSayasAdhyatAyAM puruSaM prerayituM samarthaH, prekSApUrvakAriNaH phalavikale karmaNi kutazcidapravRtteH / api ca, asau bhAvaH svAtmaniSpAdanAya puruSaM prerayan niSpannaH aniSpanno vA prerayet ? na tAvad niSpannaH tatsadbhAvasya siddhatvAt / nApi aniSpannaH avidyamAnasya atiprasaGgataH prerakatvAyogAt / na ca sAmAnyAkAreNa vidyamAno vizeSAkArasaMpAdanAya bhAvaH puruSaM prerayatIti 30 vaktavyam sAmAnyAkAreNa vidyamAnatayA tasya sAdhyatvAnupapatteH vidyamAnasya ca vartamAnatvena liDarthatvAnupapatteH trikAlazUnyasya liDarthatvAbhyupagamAda vizeSAkAratAyAzca saMpAdyatve'pi prerakatvAnupapattirityuktam / atha phalApekSo bhAvaH svAtmasaMpAdanAya puruSaM prerayatItyabhyupagamastarhi phalasyaiva prerakatvam na bhAvasya syAt tathAbhyupagame'pi doSa eva-tatrApi vidyamAnAvidyamAnavikalpadvayAnativRtteH / tathAhi-yadyapi sarvAH kriyAH prayojanavattvena vyAptA iti tadeva bhAvasaMpAdane puruSaM prerayati 35 tathApi tat ekAntato vidyamAnaM kathaM puruSaM prerayet ? na hi yad yasyAsti sa tadarthameva loke pravartamAno dRSTaH prayojanamanuddizya prerakasadbhAve'pi kasyacit prvRttynuplbdheH| na ca prayojanasya AtmasaMbandhitAmutpAdayitumasau pravartate, AtmasaMbandhitAyA api vidyamAnatvena prvRttivissytvaanupptteH| kiJca, duHkhavirahasukhasvabhAvalakSaNaM prayojanamupajAyamAnamAtmasaMbandhitayaiva upajAyata iti na tadatho'pi prayAsaH sphlH| na ca prayojanamavidyamAnaM puruSa prerayati avidyamAnasya kArakatvAyogAt / 40 kAryatayA tat tatra prerayatIti ceta, nana sA'pi yadi bhAvarUpAna tarhi vidyamAnatvAt puruSapravartikA bhavet / na ca vidyamAnasya kAryarUpatA saMbhavati tasya kAryatAvirodhAt / atha abhAvarUpA tathApi 1-varteta vR0| 2-varteta bR0 / 3-vartate vA0 baa0| 4 ayuktakA-vA0 bA0 / 5-sukha bhA-bhAM0 / 15sa0pra0 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 tRtIye kANDe na prerakatvam abhAvasyApi svarUpeNa vidyamAnatvAt / na ca svargAbhAvaH puruSArthatvena abhyupagataH / na ca parasparaviviktobhayarUpatayA'pi kAryatAyAH prerakatvam ubhayadoSAnuSaGgAt anyonyAnuSaktobhayarUpatA'bhyupagame parapakSAbhyupagamaprasaktiH phalAnubhavaparyAyAvyatiriktasya kAraNaparyAyAtmakasya AtmanaH phalAtmatayA pariNAmAt kAraNa-phalaparyAyayoH kathaMcid amedAt ekasyaiva Atmadravyasya tattadrUpatayA 5vivRtteH phalasya bhAvAbhAvarUpatayA pravartakatvAt anyathA srvvyvhaarocchedprskteH| anye tu vidheH pravartakatvamabhyupapannAH trikAlazUnyo vidhireva pravartakaikasvabhAvaH liDopadizyamAnaH karmaNi puruSaM niyojayati sa ca preSaNA'dhyeSaNAdivyatiriktastadanugatazca govyaktiSu gotvavat / adhyeSaNA satkArapUrvako niyogaH prepaNA tu nyatkArapUrvako niyoga eva puruSagatAzayavizeSaH preSaNA 'dhyeSaNAzabdavAcyaH / na cAsya prerakatvam vyabhicArAt / tathAhi-adhyeSaNA'bhAve'pi preSaNAtaH 10 puruSapravRttirupalabhyate tadabhAve'pi cAdhyepaNAtaH iti na preSaNAdeH puruSapravartakatvam kintu yathokto vidhirbhAvyaniSThabhAvakavyApArasvabhAvabhAvanAnugate svargAdiphalasaMpAdake dhAtvarthe puruSaM niyojayati / taduktam "vidhAvanAzrite sAdhyaH puruSArtho na labhyate / zrutaH svargAdivAkyena dhAtvarthaH sAdhyatAM vrajet" // [zlo0 vA0 autpattikasU0 zlo0 14] apare tu manyante dhAtvarthamAtre phalaparyAlocanAnirapekSo vidhiH puruSaM prerayati sa tathAbhUto liDAdipratyayAbhidheyaH iti / sarva ete ayuktavAdinaH yataH vidhina alandhasattAkaH puruSaM prerayati avidyamAnasya gaganakusumAderiva prerakatvAsaMbhavAt saMbhave vA vidyamAnatAprasakteH / na ca avidyamAnavidhyarthaM preraNA 20 pratipAdayituM prabhavati pratipAdane vA avidyamAnaviSayatvena kezoNDukAdijJAnavad na pramANaM bhavet / na ca avidyamAnena saha liTpratyayasya saMbandhaH tadabhAvAt tasya avAcakatvaM syAt / atha labdhasattAko vidhiHprerakastadA trikAlazUnyatA tasya vyAvarteta vartamAnakAlatAprAptaH liTpratyayagamyatA ca na syAt sAMpratakAle ca tasmin pratyakSAderapyavatArAt codanaiva dharme pramANam pramANameva codanA iti na vaktavyaM syAt pratyakSAdestatra pravRttau avadhAraNadvayasyApi anupapatteH / na ca sAmAnyAbhidhAyi padaM 25 vizeSAbhidhAyi yuktam autpattikazca zabdasya saMbandhaH sAmAnyalakSaNena arthena na vizeSeNa / na ca asaMbaddhapadaM vizeSe vijJAnaM vidhAtuM samartham / na ca anavagato vidhiH pravartako yuktaH / kiJca, vidherapi niSpAdyatvAt tanniSpattaye puruSaH kena preryeta iti vaktavyam / yadi vidhyantareNa tathA tatrApi tadantareNa iti anavasthA / atha icchAtaH tatrAsau pravartate tarhi sarvatra tathaiva pravartatAm kimapramANakavidhikalpanayA? atha nityo vidhyarthaH puruSaM prerayatItyabhyupagamastarhi tasya liTpratyayavAcyatA 30 vyAvarteta liDastrikAlazUnyArthaviSayatvAt vidhyarthasya tu nityatayA vartamAnakAlatvAt vartamAnakAlatve ca tatra adhyakSAderapi avatArAt pratItArthAnuvAdakatvena na tatra preraNA pramANaM syAt / kiJca, nityatve liDarthasya dharmarUpatA vyAvarteta kAryarUpasya arthasya dharmarUpatAbhyupagamAt codanaikagamyasya tu vidhyarthasya liDA saMbandhAnavagamAt na tatastatpratipattiH syAt / atha anavadhAritanityasaMbandhamapi zabda zaktisvAbhAvyAt tatpadaM tamarthameva bodhayati tarhi gavAdipadAnAmapi zabdazaktyaiva anavagatasaMbandhAnAM 35 svArthapratyAyakatvaM bhavet / atha teSAM tathAbhUtAnAM na tattvam tarhi vidhipadasyApi tanna syAt ata eva na padAd vAkyam padArthAd vA vAkyArtha ekAntato bhinnaH abhinno vA abhyupagantavyaH anyathA uktadoSAnativRtteH / kiJca, ayaM vidhirvAkyazravaNAnantaraM kiM pratibhAti, uta puruSavyApArAnyathAnupapattyA pratIyate? na tAvad AdyaH pakSaH vAkyazravaNAnantaraM puruSasyaiva adhyeSaNAdiviziSTatayA pratIteH puruSazca AtmAnameva vAkyAt karmaNi niyujyamAnamavagacchati tadavagamAcca icchayaiva pravartate ataH 40pravRttirapi anyathAsiddheti nAso liDarthamavagamayati / kiJca, pravRttyanyathAnupapattyA nimittamAtrasyaiva avagatirna vidhyarthasya pratyakSAderapi heyam upAdeyaM cArthamavagatya nivartante pravartante vA jantavaH / na 1 "zrutasvargAdibAdhena"-zlo. vaa| 2-Na tatrApi vA. bA0 / atra 'vidhyantareNa tadA tatrApi' iti pAThaH sucaaruH| 3-bdavyakti-vR. / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA | 741 tatra vidhernivartakatvam pravartakatvaM veSyate evamihApi abhipretaphalArthI adhyeSaNAdeH icchAto vA pravarteta / na ca adhyeSaNAdervyabhicArAt pravartakatvamayuktam yathAsaMbhavaM pravartakatvopapatteH yadA adhye SaNA tadA tasyA eva pravartakatvam yadA tu preSaNA tadA tasyA eva / na hi raktatantvabhAve'pi zuklebhyastebhyaH paTotpattau raktatantavo na khotpAdyapaTotpattau pariNAmikAraNatAM pratipadyante na ca tadvyatirikto'nyaH kazcit tatra pariNAmikAraNatvamAsAdayati / kiJca dhAtvartho'pi yadi dhAtunA pariniSpanno'bhidhIyate 5 tadA na vidheH puruSaprerakatvamabhyupagantavyam dhAtvarthasya niSpannatvAt / sAmAnyapadArthavAdinAM tu dhAtvabhidheyasya kathaM puruSavyApArasAdhyatvam sAmAnyasya nityatayA sAdhyatvAnupapatteH ? na ca vizeSa utpAdyo dhAtuvAcyaH tena saha nityatayA saMbandhAyogAt na hi anityena nityaH saMbandho ghaTate abhyupeyate vA vAcyavAcakatatsaMbandhAnAM pareNa nityatvAbhyupagamAt / api ca, vidheH pravartakatve kArakatvaM syAt na prAmANyam icchA prayatnAderiva tathAtve tadanupapatteH pravartakatvaM ca 10 yathoktanyAyAd anupapannam / evaM 'brAhmaNaM na hanyAt' iti pratiSedhavidhirapi pratikSipto draSTavyaH / tathAhi - ayaM puruSaM kva prerayatIti vaktavyam naJarthe, bhAvanAyAm, dhAtvarthe vA ? tatra yadi naJarthe vidhiH puruSaM pravartayati, tadayuktam; naJarthasya abhAvarUpatvAt tatra vidheH prerakatvAsaMbhavAt / na hi kriyAtmake naJarthe kasyacit prerakatvamupapattimat / atha vadhapravRttaM puruSaM nivartayati pratiSedhavidhiH, ayuktametat pratiSedhenaiva nivartitvAd vidhestatra nairarthakyAt / atha pratiSedhaniSiddhasya anivRttestatra 15 vidhIyate vidhiniSiddho'pi yadi na nivartate tadA kimAzrayaNIyam ? atha bhAvanAyAM vidheH pravartakatvam, ayuktametat; rAgata eva tasyAmasya pravRtteH vidhervaiyarthyAt / na ca dhAtvarthe'pi tamasau pravartayati, tatrApi rAgAdevAsya pravRtteH / vidhirhi apravRttapravartakaH rAgAt pravRttasya ca pravartane vidhitvAyogAt / atha naJsaMbaddhabhAvanAyAM vidhiH pravartayati, naH naJarthasaMbaddhAyAstasyA abhAvarUpa* tvena pravRttiviSayatvAnupapatteH / atha naJarthaviziSTadhAtvarthe pratiSedhavidhinA puruSaH pravartyate, naitat 20 sAram ; tasyApi naJarthaviziSTasya abhAvarUpatvAt pravRttiviSayatvAyogAt / na ca bhAvanAyAM hanana - viziSTAyAM rAgAt pravartamAnaH puruSaH pratiSedhaparyudastAyAM vidhinA niyujyate, abhAvaviziSTAyA bhAvanAyA vidhiviSayatvAyogAt / na cAsau hananAbhAvaviziSTA vidhiviSayatAM pratipadyate, abhAvasya avyApArarUpatayA bhAvanAM prati vyavacchedakatvAyogAt / na ca hantirnatrupahitaH / abhakSyA'sparzanIyanyAyena hananavyatiriktadhAtvarthAntarAbhidhAyakatvAt tadavacchinnAM bhAvanAM prakAzayati sA ca vidhergo - 25 caratAM pratipadyate iti vaktavyam, yato bhAvanAyAM hananavyatiriktadhAtvarthamAtraviziSTAyAM vidheH pravartakatvameva na nivartakatvam pravartakatvaikarUpatvena tasyA'bhyupagamAt tacca yathA tasya na saMbhavati tathA pratipAditameva / tanna mImAMsakAbhiprAyeNa vidheH pravartakatvam nivartakatvaM vA saMbhavati / tena"sAdhane puruSArthasya saMgirante trayIvidaH / bodhavidhau samAyattam" ] ityAdyasaMgatArthAbhidhAnam / 30 ye tu bhAvanAM vAkyArthatvena pratipAdayanti bhAvanA hi bhAvye'rthe svargAdike puruSasya vyApAraH "bhAvyaniSTho bhAvakavyApAro bhAvanA" [ [] iti vacanAt sA ca 'kiM kena katham ' iti tryaMzaparipUrNA - kim iti svargam, kena iti darza- pUrNamAsyAdinA bhAvayan katham iti itikartavyatAM darzayati prayogAdivyApArarUpAm - iyamitthaMbhUtA bhAvanA padArthapratipAdyA padAnAM vAkyArthapra tipAdane sAmarthyAbhAvAt tAni hi svArthapratipAdanamAtreNa nivRttavyApArANi na vAkyArthabodhakSamANi 35 AkAGkSAsannidhiyogyatAvacchinnAnAM padArthAnAmeva anvaya-vyatirekAbhyAM vAkyArthavedakatvapratipatteH / tathAhi - padazravaNAbhAve'pi yadA zvetaguNaM dravyaM pazyati azvajAtiM ca 'heSA' zabdAd anuminoti kriyAM ca khuravikSepAdizabdena ca budhyate tadA'zveto'zvo dhAvati' iti avagacchati / uktaM ca"pazyataH zvetamArUpaM 'heSA' zabdaM ca zRNvataH / padavikSepazabdaM ca zvetAzvo dhAvatIti dhIH" // [ zlo0 vA0 vAkyAdhi0 zlo0 358 ] 1 atra 'nivartitatvAda vidhestatra' iti pAThaH saMbhAvyate / 2 vidhevi - (-ghervi ) - bR0| 3 atra 'zvetatA' ityapi saMbhAvyeta / "zvetimA " - cho0 vA0 / 40 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 tRtIye kANDeyaMtra cApacArAt mAnasAt zRNvannapi padAni padArthAn nAvadhArayati tatra na bhavati vAkyArthapratyaya iti vyatirekabalAt padArthAnAM vAkyArthAvedakatvamavasIyate / uktaM ca "bhAvanaiva hi vAkyArthaH sarvatrAkhyAtavattayA" // "anekgunnjaatyaadivikaaraarthaanurnyjitaa"| [zlo0 vA0 vAkyAdhi0 zlo0 330-331] ete'pi ayuktavAdina eva, puruSavyApArasya tadvyatiriktasya prAk pratiSiddhatvAt vAkyArthAnupapatteH / tatsattve'pi yadi asau padArthAd abhinnastadA padArtha eva syAt na vAkyArthaH tathA ca kutaH padArthagamyatA / na ca padArthasya sAmAnyAtmakatvAt kAryatA tato na dharmarUpatA tathA ca pratyakSAdigocaratvAt codanAyAstadanuvAdakatvena tadviSayatvena pravartamAnAyA na prAmANyaM syAt ityuktaM prAk / na ca padAnA10 mapi prAmANyaM smRtyutpAdakatvena bhavadbhirabhyupagamyate "padamapyadhikAbhAvAt smArakAnna viziSyate" [zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 107] iti abhidhAnAt / tathA ca na kacidarthe zAbdasya prAmANyaM bhavet / atha kriyAkArakasaMsargarUpaH padArthAdarthAntaraM vAkyArthaH nanu asAvapi yadi anityastadA kArakasaMpAdyaH, padArthasaMpAdyo vA ? na kAraka saMpAdyaH svakRtAntaprakopAt / padArthotpAdyatve'pi ya eva padArthAstasyotpAdakAsta eva yadi jJApakA15 stadA pUrva kiM jJApakAH, uta utpAdakA iti vaktavyam / yadi prAk jJApakAstadA tadutpAditaM jJAnamavi dyamAnavAkyArthaviSayatvAt kezondukAdijJAnavat apramANaM syAt kartavyatayA te taM jJApayantIti cet, na; tasyAmapi bhAvAbhAvobhayAnubhayavikalpAnatikramAt / Adyavikalpe tatkartavyatAyA bhAvasvabhAvatayA vidyamAnavAkyArthaviSayA codanA syAt tathA ca vidyamAnopalambhanatva-tatsaMprayogajatvopapatteH adhya kSavanna bhAvanA arthaviSayA syAt / atha abhAvasvabhAvA kartavyatA, na; abhAvasya tucchatayA krtum20shkteH| atucchatve'pi skhena rUpeNa vidyamAnatvAt kartavyatA'saMbhavAt / na ca abhAvaviSayaM codanAyAH paraiH prAmANyamabhyupagamyate abhAvapramANaviSayatvAcca abhAvasya tadviSayatve codanAyA anuvAdakatvAd aprAmANyaprasaGgazca / na ca ubhayAkAratA'pi, ubhayadoSaprasakteH / anubhayavikalpe'pi codanAjanitajJAnasya nirviSayatAprasaktiH / atha te taM prAga utpAdayanti pazcAd jJApayanti ityabhyupagamaH so'pi anupapannaH vidyamAnArthaviSayatvena codanAyAH pratyakSAdyavagatArthagocaratvAd aprAmANyaprasakteH / atha 25 nityo vAkyArthaH padArthaiH pratipAdyate nanvevaM vidyamAnArthagocaratvaM codanAyAH syAt tathA ca 'trikAlazUnyakAryarUpArthaviSayavijJAnotpAdikA codanA itybhyupgmvyaaghaatH| api ca, vAkyArthamavabodhayantaH padArthAH kiM zabdapramANatayA avabodhayanti, uta anumAnatvena, Ahosvit arthApattitaH, utasvit pramANAntaratvena iti vikalpAH / yadyAdyo vikalpaH sa na yuktaH, padArthAnAmazabdAtmakatvAt / atha dvitIyaH so'pi na yuktaH, padArthAnAM vAkyArthAvinAmAvitvena prAra 30 apratipatteH anumAnAnavatArAt / na ca vAkyArthasya pramANAntarAgocaratvAt padArthavyApakatA'navagatA anumAnagocaraH anyatrApi tathAbhAvaprasakteH vAkyArthAvinAbhAvitvAvagame vA padArthAnAM codanAyA anuvaadruuptaaprskterpraamaannyaanussnggH| na ca padArthAnAM pakSadharmatA kvacid avagamyate / na ca tadvagamavyatirekeNa anumAnapravRttiH / na ca arthApattirUpatvena padArthA vAkyArthamavabodhayanti 'codanAlakSaNo'rtho dharmaH' itybhyupgmvyaaghaatprsktH| na ca arthApattiranumAnAd viziSyate iti 1 yatra cApacArAt mAnasAccha-vA0 bA. bhA0 m0| yatra cAparAt mAnasAcchu-bR0 A0 hA. vi0| yatra cAparAtmA na syAcchu-vR0 saM0 / pArthasArathimizreNa zAbaravacanamitthamuddhatam "mAnasAdapacArAducaritebhyo'pi padebhya." zlo0 vA. pArtha0 vyA. pR0 946 paM0 15 / mudrite zAbare tu itthaM pATho dRzyate-"mAnamAdapyAghAtAd yaduccaritebhyaH padebhyaH"-pR0 25 paM0 17 / "yatrApi mAnasApacArAdagrahaNaM tatrApi" -zlo. vA. pArtha0 vyA0 pR. 947 paM. 10 / "mAnasenAparAdhena padArthAn ye na gRhNate"-zlo0 vA. vAkyAdhi0 zlo0 360 / "kiJca, anvayavyatirekAbhyAmapi padArthAnAM nimittatvamavasIyate / uccaritebhyo'pi padebhyaH kadAcid mAnasAdapacArAt padArthAgrahaNe vAkyArthAgrahaNAt"-zAstradI0 yuktisnehaprapUraNI siddhAntacandrikA pR0 160 paM0 26 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / 743 prAk pratipAditatvAt / na ca pramANAntarAtmakAH santaH padArthA vAkyArthaM gamayanti, tRtIyavikalpoktadoSaprasakteH / atha 'padebhyaH padArthAH tebhyazca vAkyArthaH pratIyate' iti pAramparyaNa codanAyA dharma prati nimittatA tarhi zrotrAt padajJAnam tato'pi padArthavijJAnam tasmAcca dharmajJAnam iti pratyakSa. lakSaNo'rtho dharmaH prasaktaH / atha sAkSAd dharma pratyakSasya vyApArAbhAvAnna pratyakSalakSaNatA dharmasya tarhi codanAyA api sAkSAt tatra vyApArAbhAvAnna codanAlakSaNo'pi dharmaH syAt / padaM ca5 padArthasyApi smArakatvAd na vAcakam / na ca vAkyArthe smaryamANapadArthasaMbaddhatayA'vijJAte padArthasmaraNAnyathAnupapattyA pratipattiryuktA / na ca saMbandho vAkyArthena saha kasyacid avagantuM zakyaH saMbandhyavagamapurassaratvAt saMbandhapratipatteH smaryamANapadArthapratipattyanyathAnupapattiM ca vinA nAnyato vAkyArthapratipattiH tAmantareNa ca nAnyathAnupapatteH pravRttiH iti itaretarAzrayapravRtterna kathaMcid vAkyArthapratipattiH syAt / saMbandhAvagamamantareNa api padArthAnAM vAkyArthAvedakatve ekapadArthasamu.10 dAyasya srvvaakyaarthaavedktvprsktiH| yadapi mAnasAda apacArAt padazravaNe'pi padArthAnavagamAda na vAkyArthajJAnaM dRSTamiti padArthAnAmeva vAkyArthAvabodhakatvamavasIyata ityuktam tadapi acAru; viziSTapadasamudAyAt kathaMcid abhinnasya vAkyasyaiva anavabodhAt tatra vAkyArthapratipattyanutpattena punaH padArthAnavagamAt / na hi upahatamanaso vAkyAtmakapadAnAM zrotrasaMbandhamAtreNa avagamaH na cAnavagataM svarUpeNa vAkyaM vAkyArthasaMbaddhatvena vA svArtha pratipAdayati atiprasaGgAt / yadi ca upahatamanAH 15 padAni zRNoti tadarthAn kimiti nAvadhArayati ? atha parAmarzarUpaM tadarthAvadhAraNaM tarhi padazravaNamapi nizcayAtmakameva abhyupagantavyam atadAtmakasya tacchravaNasya svApa-mada-mUrchAdiSviva paramArthato'zravaNarUpatvAt avikalpajJAnasya ajJAnarUpatayA vyavasthApitatvAt / pUrvapadAnuviddhaM cAntyapadaM yadA vAkyam pUrvapadAni ca svAbhidheyaviziSTatayA antyapadapratipattikAle parAmRzyamAnAni vAkyArthapratipattijanakAni tadA padArthAnavagame vAkyasyaiva svArthAbhisaMbaddhatayA anavagamAt kathaM tato20 vAkyArthapratipattirbhavet ? tathAhi-'gaurgacchati' iti vAkyaprayoge gozabdAt sAmAnyavizeSAtmaka gavArtha gacchatyAdyanyatamakriyAsApekSaM prAk pratipadyate 'gacchati' ityetasmAcca tameva prati niyatagamikriyAvacchinnamavagacchati tataH kriyAdyavacchinnaH sAmAnyavizeSAtmako vAkyArtho vyavatiSThate padasamudAyAtmakA vAkyAt padArthAtmakasyaiva tasya pratipatteH / yasminnuccarite yaH pratIyate sa eva tasyArthaH iti zAbdikAnAM vyavahArAt / yazca zabdamantareNApi adhyakSAderarthaH pratIyate na sa zabdArthaH 25 tena 'pazyataH zvetamArUpam' ityAdyabhidhAnaM prakRtAnupayogyeva ataH padAni hi khaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi / athedAnI padArthAH prAgavagatAH santo vAkyArtha gamayanti tasmAt padebhyaH padArthapratyayaH padArthebhyo vAkyArthapratyayaH "padArthAnAM tu mUlatvamiSTaM tdbhaavbhaavtH"| "padArthapUrvakastasmAd vaakyaartho'ymvsthitH"| [zlo0 vA0 vAkyAdhi0 zlo0 111,336 ] ityAdi yat parairuktam tat apAstaM bhavati ato nAbhihitAnvayaH nApi anvitAnAM kriyA-kArakAdInAmakAntatobhidhAnam yataH padArthaH padArthAntarasaMsakta eva yadi padena abhidhIyate tadA prathamapadenaiva vAkyArthasya abhihitatvAt zeSapadoccAraNamanarthakamAsajyeta padasya ca vAkyarUpatAprasaktiH vizeSAbhidhAyitvAt yAvanti ca vAkye padAni tAvanti vAkyAni syuH yAvantazca padArthA vAkyArthA api 35 tAvanta eva prasajyeran / yadi ca padArthAnekatve'pi eka eva vAkyArthastadA pratipAditArthapratipAdakatvAt zeSapadArthapadAnAM paunaruktyamAsajyeta / anvitArthAbhidhAyakatve ca padasya 'gauH' ityukte 'gacchati'AdikriyAvizeSAkAGkSA na syAt tata eva kriyAvizeSasaMsargasya avagatatvAt / na ca vizeSANAmAnantyAt samayakaraNAzakterasaMketitasya ca atiprasaGgataH pratipAdanasAmarthyAyogAt padAnAM vizeSapratyAyanasAmarthya syAt / na ca kevalasAmAnyAbhidhAyi padaM saMbhavati sAmAnyasya arthakriyA'nirvartaka-40 tvena vyApitvena cAnayanAdikriyAsaMsargAbhAvAt tatazca sAmAnya-vizeSayoranyatarasyApi padena anabhidhAnAt kathamanvitAbhidhAnam ? sAmAnyasya nityatvAt ekatvAcca padena saha saMketasadbhAvAt 1 pratyadhyakSamA bR0 / 2-NApyakSAde-bhA0 mA0 / 3 pR0 741 paM0 39 / 4-zeSaNAnAmA-bR. / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 tRtIye kANDepadArthatve'pi vAkyArthasya tatsaMbaddhatvena agrahaNAt kutastatpratipattirityuktaM praak| yadi ca padAta padArtha utpannaM jJAnaM vAkyArthaparyavasAyi abhyupagamyeta cakSurAdiprabhavaM rUpAdijJAnaM gandhAdiparyavasitaM tadA prasajyeta / atha cakSurAdiprabhavaM rUpAdijJAnaM na gandhAdisAkSAtkAri iti nAyaM doSastarhi padaprabhavaM padArthajJAnamapi na vAkyArthAvabhAsi iti na tatparyavasitamabhyupagantavyam / cakSurAdergandhAdAviva pada5syApi vAkyArthasaMbandhAnavagamAt saamthyaanupptteH| na ca padAt sAmAnyamAtrapadArthaprAtapattAvApa tadvizeSapratipattiH syAt vizeSarUpeNa tu pravRttyA divyavahArasamartho vAkyArtho na saMsargamAtram tasya arthakriyA'kSamasya zrotranabhivAJchitatvAt anabhivAJchitArthapratipAdakasya ca vacasa unmattakavirutasyevApramANatvAt / na ca vizeSamantareNa sAmAnyamanupapadyamAnaM saMsargavizeSamavabodhayatIti zakyaM vaktum AdhArapratipattAvapi tadvizeSapratipatterayogAt na hi 'paya AnIyatAm' ityukte tadAdhArapAtra1. mAtrapratipattAvapi kuTAdivizeSapratipattiH saMbhavinI / tanna anvitAbhidhAnam abhihitAnvayo vA ekAntavAdimatena saMbhavI / vidhivAkyasya ca prAmANyanirAse arthavAdAdivAkyAnAM prAmANyamapAstameva kriyAGgatvena teSAM paraiH prAmANyAbhyupagamAt anyathA tadayogAt / taduktam-"AmnAyasya kriyArthatvAd AnarthakyamatadarthAnAm" [ mImAMsAda01-2-1] iti / na ca vidhyaGgatA'pi arthavAdAdivA kyAnAM parAbhyupagamena saMbhavati sAmAnyAdestadarthasya asaMbhavena vidhyarthopakArakatvAyogato'rthadvAreNa 15 teSAM tdnggtvaanupptteH| na ca arthakRtaM saMbandhamapahAya zabdaH zabdAntarasya aGgabhAvamAsAdayatItyati prasaGgAt / tanna sAmAnyazabdArthavAdiprakalpitaM tat tadabhidheyaM saMbhavatIti na prathamapakSAbhyupagamaH zreyAn / dvitIyavikalpAbhyupagame'pi vizeSAH kiM samuccitAH zabdavAcyAH, uta vikalpitAH iti vaktavyam / yadi vikalpitA iti pakSastadA ekavizeSavyatirekeNa anyeSAM vizeSANAM na vivakSita20 dugdhazabdavAcyatA syAt tatazca ekapayaHparamANoranyatra tatparamANvAdau na dugdhazabdAt pratipattipravRttI syAtAm / samuccitAnAmapi teSAM tacchabdavAcyatve ekasminnapi payasi tadbahutvaprasaGgaH parasparaviviktapayaHparamANUnAM tatra anekatvAt / na ca tatsamuccaye'pi payaH tadvyatirekeNa tadanabhyupagamAt tathA tasyApratItezca / na ca ekakAryakAritayA tathA vyapadezaH tasyApi vastutve tadrUpatvAt avastutve kAryavirodhAt / teSAM ca ekatraiva sAmarthya tasya ekasya ekaparamANurUpatve anupalabhyatA25 prasaktiH anekANurUpatve ekakAryatvavirodhaH ekasya tatkartRkatvavirodhazca sthUlaikavastunastadekakAryatve tasya samAnarUpatAprasaGgaH svArambhAvayavadravyavyApakaikarUpatvAt / evaM ca vishessmaatrvaadtyaagH| svAvayavasAdhAraNaikarUpavastvanabhyupagame'pi ca pratiniyataviSayapratipattyabhAvaprasaktiH / anekAvayavAtmakaikasthUlavastvabhAve tadAkArapratipattarabhAvAt sarvadA sarvasyAstasyAstadAkAratayaiva saMvedanAt anyonyAnuviddhAnanuviddhavastuvyavasthApakapramANAbhAve ca pramANAntarapratipannatathAbhUtavastupratipAda: 30 kAbhidhAnasyApi asaMbhavAt pratiniyatapravRttihetuzAbdavyavahArAbhAvaprasaktizca ata eva tathAbhUtavikalpajananAt 'zabdaH pramANamasatyapi bAhyaskhalakSaNaviSayatve' ityayuktam / 'payaH pIyatAm' ityabhidhAnotthApitavikalpAkArasya kharaviSANazabdotthApitavikalpAkArAd abhedaprasakteH sarvatra tathAbhUtavastvanubhavAbhAva eva vikalpAkArapravRttabehiSpravRttyabhAvazca / na ca tadadhyavasAyena tatra pravRttiH sarvadA tattattvAgrahaNe atattvasya tattvarUpatayA tatrAdhyAropAsaMbhavAt / na caivaM mRgatRSNikAsu adhyAropito35dakAkArasyeva tasya prAptirbhavet / na ca svalakSaNAnubhavadvArAyAtavikalpaprabhavazabdasya saMvAditva kalpanA'pi bhavanmatena saMgatA niraMzakSaNikaparamANuvalakSaNAnubhavasyAbhAvAt anyasya cAnabhyupagamAt abhyupagame vA zabdasya anekAntavastuviSayaprAmANyaprasaGgaH trirUpaliGgapratipAdakavAkyavat pAramparyeNa tasya tatra pratibandhAt na caivamapi vizeSaikAntasiddhiH ubhayavAdaprAptiprasaGgAt / tanna dvitIyavikalpasyApi sNbhvH| 40 tRtIyavikalpo'pi pratyekapakSabhAvidoSaprasaGgato'nabhyupagamaviSayaH na ca prsprnirpekssyo| 1unmattakaviruddhatasye-A0 haa0vi0| unmattakamavirutasye-vA. baa| uttmkvirutsye-bhaa0maa0| 2-lasvabhAve bhAM0 mA0 |-lvstubhaave A0 haa0vi0| 3 ityuktam vA. bA. bhAM0 maaN0| 4-vRttAbhAbR0 A0 hA. vi.| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / sAmAnyavizeSayorasattve tadArabdhobhayavAdo yuktaH aGgulidvayAbhAve tatsaMyogavat / anubhayavikalpAbhyupagamo'pi asaMgataH pratiniyatasAmAnyavizeSayoranabhidhAne pravRttyAdivyavahArAbhAvaprasakteH / na ca anubhayapakSaH saMbhavati anyonyavyavacchedarUpayoranyataraniSedhasya tadaparavidhinAntarIyakatvAt parasparApekSayA dvayorapi upasarjanatve nirapekSatve ca asattvameva sApekSatve ca itaretarAzrayadoSAnuSaGgaH dvayorapi prAdhAnye sApekSatvAnupapatterasattvameva anyatarasyaiva upasarjanatve nimittAnupapattiH dvayorapi 5 audAsInyAbhyupagame avyavahAryatopapattiH tadatadAtmakaikavastuno yathAkSayopazamaM pramANataH pradhAnopasarjanarUpatayA pratipattyabhyupagame 'syAt sAmAnya vizeSAtmakaM vastu' iti azeSarUpAtmakavastupratipAdakatvena zabdAdeH pramANabhUtapratipattinibandhanasya abhyupagamAt anekAntamatAnupravezaH samAnAsamAnapariNAmAtmakaikavastupratipAdakatvena zabdAderabhyupagamAt tasmAt anugata - vyAvRttAtmakaikapratibhAsajanakasvabhAvaM tathAbhUtadharmadvayAtmakamekaM vastu abhyupagantavyam anyathA tathAbhUtapratibhAsasya 10 hetvabhAvato'bhAvaprasakteH anyAdRzasya ca tasyA'saMvedanAt sarvapratibhAsaviratiprasaGga ityuktaM prAkU / na ca anAditathAbhUtavikalpaprasavavAsanAtastathAbhUtapratibhAsasadbhAvAt ayamadoSaH tasyA api anantadharmAtmakarUpatA'nabhyupagame tathAvidhavijJAnajanakatvAyogAt iti asakRdAveditatvAt / na ca sarva evAyaM pramANa- prameyavyavahAro bhrAntirUpa iti vaktavyam aparasya abhrAntarUpasya abhAvAt / na ca sugatajJAnamabhrAntam tasya utpattikAraNAbhAvato'bhAvAt / na nairAtmyAdibhAvanA tatkAraNam tasyA 15 mithyArUpatayA amithyA rUpatajjJAnahetutvAyogAt / na ca tasya sadbhAvaH siddhaH adhyakSato'nadhigamAt / na ca anumAnato'pi tatsiddhiH tatprativaddha liGgApratipatteH / na ca lokaprasiddhapramANasya pramANatA abhyupagatA 'sarva evAyaM pramANa' - ityAdyabhidhAnAt / na cApramANaka vastubhAvanAprakarSajaM jJAnamabhrAntam kAma-zoka-bhayAdijJAnasya bhAvanAprakarSajasyApi bhrAntatvopalabdheH nairAtmyAdezva vastunaH apramANopapannatvapratipAdanAt / na ca satyabhayAdijJAnapUrvakasyApi bhAvanotthabhayajJAnasya satyatopa - 20 labdhA iti asyApi asatyatAprasaktiH adhyAropAt kAmAdijJAnasya asatyateti cet atrApi adhyAropaH samAnaH indriyajJAnagrAhyavastunastadviSayatvena abhAvAt nirvikalpakaviSayasya vikalpajJAnaviSayatvavirodhAt / na ca 'bhAvanAjamavikalpam vizadatvAt' iti vAcyam tathAtve'pi tatpratibhAsasya abhyAsakRtatvena tatra mithyAtvopapatteH / na ca tatpratibhAsaH vastukRta eva na bhAvanAkRta iti vAcyam itaratrApi tathA prasakteH / na ca pramANAntarabAdhAtaH tatrAsau na tatkRtaH atrApi tadvAdhAsaM- 25 bhavAt kSaNikasya arthasya pramANAntarataH prAg upalabdhasya bhAvanAprakarSaje jJAne asaMbhavAt avikalpaviSayasya bhAvanAvikalpaviSayatvAyogAt tatprakarSaje'pi tasyA'pratibhAsanAt / na ca anyadA tasya dRSTatvAd na pramANabAdhA itaratrApi asya tulyatvAt / na ca niranvayavinAzasaMgate cetasi bhAvanAdeH saMbhava iti pratipAditamanekazaH / na ca saugataM jJAnaM kathaMcidapi pramANatAmAsAdayati tannibandhanata dAkArotpattyAdernirastatvAt 'ajJAtArthaprakAzo vA' ityasyApi pAramArthikapramANalakSaNasya pratikSipta 30 tvAt / tadevamekAntavAdiprakalpitasya pramANa- prameyAdeH sarvasya aghaTamAnatvAt tacchAsanaM dRSTavat adRSTArthe'pi visaMvAditvAd apramANam / tatpratipakSabhUtaM ca yathoktajIvAditattvaprakAzakaM sarvatra dRSTArthe avyabhicAritvAt adRSTArthe'pi sahetuke heyopAdeyasvarUpe bandha-mokSalakSaNe vastutattve pramANamiti sthitam / ataH pUrvAparaikavAkyatayA sakalAnantadharmAtmakajIvAditattvapratipAdaka sUtrasaMdarbhasya naya - pramANadvAreNa pravRttasya tAtparyArthajJAtA siddhAntajJAtA na punaraparihRtavirodhatadekadezajJAtA / ma35 caikadezazaH syAdvAdaprarUpaNAyAH samyak samartha iti vyavasthitam // 63 // [ arthavazAt sUtrasya niSpattirna tu nirapekSasUtramAtreNArthasyeti kathanam ] sUtrasya sUcanArthatvAt arthavazAt tasya niSpattiH na punaH sUtramAtreNaiva anyanirapekSeNa arthaniSpattiH ityAha suttaM atthanimeNaM na suttametteNa atthapaDivattI / atthagaI uNa NayavAyagahaNalINA durabhigammA // 64 // 745 1 - nigeNaM vA0 bA0 bha0 mAM0 |-niyennN A0 hA0vi0 / 40 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe_anekArtharAzisUcanAt sUte vA asmAd artharAziH zete vA asmin arthasamUhaH zrUyate vA asmAd aneko'rtha iti niruktavazAt sUtram / aryata iti arthaH sAkSAt tasyAbhidheyaH gamyazca sAmarthyAt tasya sthAnameva sUtram yathArtha sUtrArthavyavasthApanAt sUtrAntaranirapekSasya tasya arthavyavasthApane pramANAntarabAdhayA tadarthasya tatsUtrasya unmattakavAkyavat asUtratvApatteH / ata eva niyu5ktyAdyapekSatvAt sUtrArthasya na sUtramAtreNaiva arthasya paurvAparyeNa aviruddhasya pratipattiH ayathArthatayA'pi avivRtasya tasya zruteH / arthasya tu yathAvyavasthitasya gatiH pratipattiH punadravyArtha-paryAyArthalakSaNanayavAdAveva gahanaM vipinam tatra lInA tathA ca duradhigamyA duravabodhA sakalanayasammatA. rthasya pratipAdakaM sUtram-"jIvo aNAiNihaNo" [ ] ityAdivAkyavad na pramANArthasUcakaM syAt pravRttAni ca nayavAdena sUtrANi / tathA ca AgamaH "Nasthi NaeNa vihUNaM suttaM attho ya jiNamae kizci / Asajja u soAraM Nae NaavisArao bUA" // _ [Avazyakani0 uvagghAyani0 gA0 38 ] iti // 64 // [adhItasUtrasyArthasaMpAdane prayatnAbhAve zAsanaviDambakatvakathanam ] yata evam anekAntAtmakArthapratipAdakatvena sUtraM vyAkhyeyam tamhA ahigayasutteNa atthasaMpAyaNammi jaiyavvaM / AyariyadhIrahatthA haMdi mahANaM vilaMbenti // 65 // tasmAt iti pUrvoktArthapratyavamarzArthaH adhigatam adhItam azeSaM sUtraM yena asau tathAadhItatatkAlavyAvahArikAzeSasiddhAntena iti yAvat arthasaMpAdane tadviSayapramANa-naya-svarUpAvadhAraNe yatitavyam / adhItya sUtraM zrotavyam zrutvA ca nayasarvasaMvAdavinizcayaparizuddhaM bhAva20 nIyam anyathA AcAryA dhIrahastA azikSitazAstrArthA anabhyastakarmA'pi karmaNi dhRSTatayA vyApriyate yeSAM hastaste dhIrahastA AcAryAzca te azikSitadhRSTAzca iti yAvat haMdi gRhyatAm te tAdRzA mahAjJAm AptazAsanaM vigopayanti viDambayanti iti yAvat / [nirgranthAnAM vastrapAtrAdiniSedhakasya digambarIyamatasya pUrvapakSatayopanyAsaH] tathA ca dRzyanta eva sarvajJavacanaM yathAvasthitamanavagacchanto digvAsaso vastra-pAtrAdidharmopa25karaNasamanvitAnAM yatInAM nairgranthyAbhAvAd na samyagvratAni tIrthakRdbhiH pratipAditAnIti prtipaadyntH| tathAhi-yada rAgAdyapacayanimittanairgranthya vipakSarUpaM tat tadupacayahetaH yathA viziSTazRGgArAnuSaktAGganAGgasaMgAdikam yathoktanairgranthyavipakSabhUtaM ca vastrAdigrahaNaM zvetavAsasAmiti / tathA, yaH svIkRtagranthaH so'dhvani saMcaran na abhISTasthAnaprAptimAn bhavati, yathA cauraudyupadrute pathi saMcaran asahAyaH svIkRtagrantho'dhvagaH, svIkRtagranthazca mokSAdhvani saMcaran vastrAdyupakaraNavAn sitapaTa iti| 30 tathA, yo yadvineyaH sa talliGgAnukArI, yathA cIvarAdiliGgadhArisugatavineyo raktapaTaH vyutsRSTatyakta dehatIrthakRdvineyAzca bhikSava iti / na ca vastrAdyupakaraNA''grahavatsu pravrajyApariNAmaH saMbhavI mithyAiSTiSvapi parigrahAgrahavatsu anyathA ttprskteH| tathA ca prayogaH-zvetabhikSavo mahAvatapariNAmavanto na bhavanti na vA tatphalasAdhakAH, vastra-pAtrAdiparigrahAgrahayogitvAt, mahArambhagRhasthavat / na ca bhagavadbhiH vastragrahaNaM yatInAmupadiSTam tadAgame vastragrahaNapratiSedhasya zravaNAt / tathAhi35 sthitakalpa "Acelaka(ku)desiya"-[ ityAdisUtrecelagrahaNapratiSedhaH Acelakyapadena 1 pR. 136 / vizeSAva. gA0 2277 / 2 digambarIyamatametat prameyakamalamArtaNDato'vagantavyam-pR. 95 pra. paM. 5-dvi. paM. 9 / 3-rAdyupahate A0 / 4 sthitakalpA A-bR0 A0 hA0 vi0| 4 sthitikalpe A-vA. bA0 / 5-celakkadesi-bhA0 mA0 |-celkedesi-aa0 hA0 vi0 |-cellkhesi-vaa0 baa| "AcelakudesiyasijjAyararAya piMDakiikamme / vayajeThapaDikkamaNe mArsa pajosavaNakappo" // -paJcAza.pR0264 gaa06| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA | kRta eva / tathA, parISaheSu acelaparISahasya yaterupadezAt / tathA, " NagiNassa vA vi muNDassa" [ ] ityAdyAgame bahuzo yatervastrAdiparityAgo bhagavadbhiH pratipAdita iti / tat pratiSiddhaM vastrAdigrahaNamAcarantaH paratIrthikA iva kathaM samyagjJAna-darzana- cAritralakSaNamuktimArgasamanvitAH zvetAmbarA iti / 747 [ siddhAntinA pUrvapakSaM pratividhAya nirgranthAnAM dharmopakaraNatayA vastrapAtrAdidhAraNasya saMmarthanam ] 5 atra pratividhIyate - 'yat tAvad rAgAdyapacayanimitta ityAdiprayogopAdAnam, tatra rAgAdyapacayanimittaM kimekadezanairgranthyam, Ahokhit sarvathA nairgranthyam iti ? yadi sarvathA nairgrandhyaM rAgAdyapacayanimittam tatra tathAbhUtanairgrandhyasya muktavyatirekeNa asaMbhavAt mithyAtvA'virati pramAda - kaSAyayoga - balapravRttASTavidhakarmasaMbandhasya granthatvAt tadabhAvasya ca Atyantikasya nizzeSato mukteSu eva saMbhavAt tatazca kathaM tasya rAgAdyapacayahetuteti kathaM na vizeSaNAsiddho hetuH / atha dezanairgranthyaM 10 rAgAdyapacayanimittatayA'tra vivakSitaM tadA'trApi vaktavyam - kiM tat samyagjJAnAditAratamyena upacIyamAnam Ahokhid bAhyavastrAdyabhAvarUpam ? tatra yadi AdyaH pakSaH sa na yuktaH tathAbhUtasya samyagjJAnAdivipakSatvena vastrAdigrahaNasya asiddheH hetorvizeSyAsiddhatAprasakteH / nApi dvitIyaH vastrAdyabhAvasya rAgAdyapacayanimittatvAsiddheH hetorvizeSaNAsiddhatAdoSAt / na ca vastrAdyabhAvo rAgAdyapacayahetutvena siddha iti vaktavyam atizaya rAgavadbhiH pArApatAdibhirvyabhicArAt / na ca 15 puruSatve sati vastrAbhAvo rAgAdyapacaya hetuH vastravikalanAhalairvyabhicArAt / na ca AryadezotpattimatpuruSatve sati asau taddheturiti vaktavyam tathAbhUtakAmuka puruSairvyabhicArAt / na ca vratadhAritathAbhUtapuruSatve sati asau tannimittam tathAbhUtapAzupatairvyabhicArAt / na ca 'jainazAsanapratipattimattathAbhUtapuruSatve sati' iti vizeSaNopAdAnAt adoSaH, unmattadigambarairvyabhicArAt / na ca 'anunmattatve sati' ityaparavizeSaNAd doSAbhAvaH mithyAtvopetadravyaliGgAvalambidigvAsasA vyabhi - 20 cArAt / na ca samyagdarzanAdisamanvitapurupatve sati asau taddhetuH vizeSaNasyaiva tatra sAmarthyena vizeSyasyA sAmarthyato'nupAdAnaprasakteH / na ca viziSTazrutasaMhananavikalAnAmarvAk kAlabhAvipuruSANAM vastrAdidharmopakaraNAbhAve yatiyogyAhAraviraha iva viziSTazarIrasthiterabhAvataH samyagdarzanAdisamanvitatva vizeSaNopapattiriti vizeSyasadbhAvo vizeSaNasya bAdhaka eva / atha vastrAdiparigrahasya tRSNApUrvakatvAt tasyAM ca rAgAderavazyaMbhAvitvAt samyagdarzanAdezca tadvipakSatvAt tRSNAprabhavavastra - 25 grahaNAbhAvaH svakAraNanivRttimantareNa anupapadyamAno rAgAdivipakSabhUtasamyagjJAnAdyutkarSavidhAyakatvAt kathaM tadbhAvabAdhakatvena upadizyata iti na; vastrAdiparigrahasya tRSNAnimittatve AhAragrahaNasyApi tathAtvaprasakteH / na ca AhAragrahaNasya parigrahavyavahArAviSayatvAt na tRSNApUrvakatvamiti vAcyam mUrchAviSayatve tasya 'parigraha' zabdavAcyatvopapatteH "mUrchA parigrahaH" [ tattvArtha0 7-12] iti vacanAt / atha nak- candanAdivad upabhogArtham mAMsAdibhakSaNavat zarIrabRMhaNArthaM vA nAsau 30 gRhyate kintu jJAnAdyupaSTambhanimittazarIrasthityAdihetutayA ato na tRSNApUrvakaH nApi 'parigraha'zabdavAcyaH tarhi vastrAdidharmopakaraNagrahaNe'pi samAnametat / atha vastrAdyabhAve'pi zarIrasthitisaMbhavAt tRSNApUrvakameva tagrahaNam, naH AhAre'pyasya samAnatvAt / atha tamantareNa ciratarakAlazarIrasthiterasmadAderadarzanAt vedanopazamAdibhiH Sadbhirnimittaistasya grahaNaM tarhi anuttamasaMhananasya viziSTazrutA'parikarmitacittavRtteH kAlAtikrAntA divasatiparihArakRtaprayatnasya SaDvidhajIvanikAya - 35 vidhvaMsavidhAyyagnyAdyanArambhiNaH zItAdyupadravAd vastrAdigrahaNamantareNa zarIrasthiterabhAvAt tagrahaNamapi nyAyyam tathA, vAyvAdinimittaprAdurbhUtavikriyAvalliGgasaMvaraNaprayojanapaTalAdyupadhivizeSasya ca grahaNaM kiM nAbhyupagamyate zItAdibAdhopajAyamAnArtadhyAnapratiSedhArthaM yuktakalpAdezcAdAnaM kimiti 1 savistarametat samarthanaM vizeSAvazyakabhASya - uttarAdhyayanapAiaTIkA - zAstravArtAsa muzcayaTIkAto'vagantavyammA0 2550-2609 / a0 2 / pR0 317 dvi0-325 dvi0 / 2- NasyAsya bA-A0 hA0 vi0 / 96 sa0 pra0 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 tRtIye kANDeneSyate ? na ca strI-srakcandanAdyabhAvopajAyamAnasaMklezapariNAmanibarhaNArtha khyAderapi grahaNaM prasajyata iti vaktavyam kSudvedanAprazamanimittatrikoTIparizuddhAhAragrahaNavad aGganAsaMprayogasaMkalpaprabhavavedanApariNAmopazamArtha vRSyataramAMsAdyAhAragrahaNasyApi prasakteH / atha tathAbhUtAhAragrahaNe sutarAM kliSTAdhyavasAyotpattiprAbalyamiti na tadbrahaNam tat khyAdigrahaNe'pi samAnam / yadapi 5vastrAdyabhAve saMklezapariNAmotpattiH kAtarANAm na svazarIramapi kASThavad manyamAnAnAM digvAsasAm tathAdarzanAt iti, tadapi anubhvviruddhm| ArtadhyAnopagatAnAmanantasattvopamardavidhAyyanalAra mbhAdipratiSiddhAcaraNavattayA teSAmupalambhAt tadanAcaraNavatastu AtmahiMsakatvena aviratyAzrayaNAd ayatitvaM nyAyataH prasaktam / atha gaNDacchedanAdiprAdurbhavaduHkhAtizayamasahamAnakAtarAturavait tahuHkhAntaM na zItAdiduHkhamasahamAnaH saMsAravAdhAntamupayAtuM kSamaH tarhi kSudvedanAduHkhAsahane'pi 10 etat samAnam / atha muktimArgAvirodhitvAd AhAragrahaNamaduSTam vastrAdigrahaNamapi ata eva kiM nAduSTam ? atha vastrAdermalAdidigdhasya yUkAdisanmU(samma)chanAnekasattvahetutayA tadbrahaNe tadvyApatteravazyaMbhAvitvAt muktimArgAvirodhitvaM tasyAsiddham tArha AhAragrahaNe'pe etat samAnamsammUrchanAdyanekajantusaMpAtahetutvasya tatparibhoganimittatadvinAzasya ca tatrApi saMbhavAt / tathAhisaMbhavantyeva AgantukAH sammUrchanajAzca anekaprakArAstatra jantavaH tatparibhoge ca avazyaMbhAvI teSAM 15 vinAzaH bhuktasya ca tasya koSThagatasya saMsaktimattvAt tadutsarge anekakRmyAdisattvavyApattiravazya bhAvinI / atha vidhAnena tatparibhogAdikaM viddhato na sattvavyApattiH vyApattau vA zuddhAzayasya tadrakSAdau yatnavato gItArthasya jJAnAdipuSTAlambanapravRtteH ahiMsakatvAd na tadbrahaNaM muktimArgavirodhi tarhi vastrAdigrahaNamapi evaM kriyamANaM kathaM muktimAgavirodhi syAt ? atha vastrAdermaladigdhasya kSAlane apkAyAdivinAzaH bAkuzikatvaM ca akSAlane saMsaktidoSa iti ubhayataH pAzArajariti tadbrahaNaM 20 muktimArgavirodhi, na; AhArAdigrahaNe'pi asya samAnatvAt / tathAhi-taddigdhasya AsyAdeH prakSAlanAdau apkAyAdivinAzaH akSAlane pravacanopaghAta iti tadbrahaNasya muktimArgavirodhitvaM kathaM na samAnam ? atha prAsukodakAdinA yatnatastadigdhA''syAdiprakSAlane nAyaM doSaH vastrAdizodhane'pi yatnataH kriyamANe adoSa eva / tena 'na sAkSAd vastragrahaNasya muktisAdhanatvam ratnatrayasyaiva sAkSAt tatsAdhanatvAt / nApi paramparayA ratnatrayakAraNatvena tagahaNasya ratnatrayavirodhitvAt-niSparigraha25virodhi saparigrahatvamiti sakalalokaprasiddham rUpajJAnotpattestama iva / na ca ratnatrayahetuzarIrasthiti kAraNatvena vastrAdigrahaNaM paramparayA muktisAdhanam tadantareNApi ratnatrayanimittazarIrasthitisaMbhavAt' iti yaduktam tat pradarzitanyAyena pratikSiptaM draSTavyam / AhAragrahaNe'pi asya samAnatvena pradarzitatvAt / ata eva 'sAkSAt pAramparyeNa vA muktyanupayogivastrAdigrahaNaM rAgAdyupacayahetuH tat svIkurvastRSNAyuktatvAt yatyAbhAso gRhasthaM nAtizete' ityAdi apakarNanIyam AgamoktavidhinA 30vastrAdigrahaNasya hisAdyapAyarakSaNAnAmattatayA muktimAgasamyagjJAnAdyupabRhakatvAt tatparityAgasyata arvAkAlInayatyapekSayA tadAdhakatvAt / tato vizeSyasadbhAve 'samyagjJAnAdyanvitatve sati' iti vizeSaNamasiddham sati ca asmin vizeSyamasiddham iti vyavasthitam / tanna rAgAdyapacayanimittatA paravyAvarNitasvarUpasya nairgranthyasya siddhA / ata eva vyAvarNitakharUpanairgranthyavipakSabhUtatve'pi vastrAdi grahaNasya na rAgAdyupacayaM prati gamakatvam tadviruddhena samyagdarzanAdyupacayena yathoktavastrAdigrahaNasya 15vyAptatvena tadviruddhasAdhakatvAt / dRSTAntasyApi paravyAvarNitanegrenthyavipakSabhUtatvAsiddhaH sAdhanavikalatA / na ca yathoktAGganAsaMgAdirapi upasargasahiSNorAgyabhAvanAvazIkRtacetaso yogino rAgAyupacayahetuH bharatezvaraprabhRtiSu tasya tatprakSayahetutvena zAstre zravaNAt "je jattiA raheja bhavassa" [ ] ityAdyAgamaprAmANyAt / rAgAdyapacayanimittanairgranthyavipakSabhUtatvaM ca 1-mArtha rapyataramAM-vA. bA0 |-maarth vRSasyataramAM-A* hA0 vi0|-maarth vRSasyattaramAM-bhA0 mA0 / 2-vattaduH-A. hA. vi.| 3 bhA. mA0 |-mmuurchjaashc vaa.baa.| 4 saMsakkido-vA. baa| 5jejetimAe.bhA. hA. vi.| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 749 vastrAdyupAdAnasya asiddham dharmopakaraNatvena tasya granthatvAnupapatteH / tathA ca prayogaH-arhanmArgoktakriyAvyavasthitAnAM samyagdarzanAdisaMpayuktAnAM yatInAM vastrAdikaM na granthaH, dharmopakaraNatvAt, pramArjanAdinimittopAdIyamAnapinchikAdivat, yat tu karmabandhahetutayA granthatvena prasiddhaM tat dharmopakaraNamapi na bhavati, yathA lubdhakAdema'gAdibandhanimittaM vAgurAdikam / na ca dharmopakaraNatvaM vastrAderasiddham vastrAdyantareNa yatInAmuktalakSaNAnAmahatpraNItA'brahmaparityAgAdilakSaNasya vratasamU-5 hasya sarvathA saMrakSaNahetutvAnupapatteH / yacca vratasaMrakSaNahetuH tad dharmopakaraNatvena parasyApi siddham yathA piJchikAdi vaidhahNa vAgurAdi / na ca pinchikAderabhiSvaGgahetutvAnupapatterdharmopakaraNatvaM yuktam na vastrAdeH tadviparyayAt iti vAcyam anabhiSvaGganimittasyaiva tasyApi dharmopakaraNatvAbhyupagamAt abhiSvaGganibandhanasya zarIrAderapi adharmopakaraNatvAt / na ca zarIre'pi apratibaddhAnAM viditavedyAnAM sAdhUnAM vastrAdiSu 'mama idam' iti abhinivezaH / uktaM ca tattvArthasUtrakRtA 10 vAcakamukhyena "yadvat turagaH stsvpyaabhrnnvibhuussnnessvnbhissktH|| tadvad upagrahavAnapi na saMgamupayAti nirgranthaH" // [prazamara0 kA0 141] abhyupagamanIyaM caitat pareNApi anyathA zukladhyAnAgninA karmendhanaM bhasmasAt kurvataH parityaktAzeSasaMgasya kenacit tadupasargakaraNabuDyA bhaktyA vA vastrAdyAvRtazarIrasya granthatvAt paramayogino mukti-15 sAdhakatvaM na syAt / atha yat svayamAdattaM vastrAdi tad abhiSvaGganimittatvAd na dharmopakaraNam, na; svayaM gRhItapichikAdinA vyabhicArAt / atha picchikAdyagrahe apramArjitAsanAdyupavezanAdisaMbhavataH sUkSmasattvavyApattisadbhAve prANAtipAtaviramaNAdimahAvratadhAraNAnupapatteH tadarthaM tadbrahaNam dharmopakaraNatvaM ca piMchikAdeH ata eva upapannam tarhi ata eva pAtrasyApi dharmopakaraNatvam tadrahaNaM ca upapanam tadantareNa ekatraiva bhujikriyAM hasta eva vidadhatAmArambhadoSataH kara-caraNakSAlane ca.jalagatAsaM-20 khyeyAdisattvavyApattito mahAvratadhAraNAnupapatteH / na ca pratigRham odanasya bhikSAmAtrasya upabhogAd vastrapUtodakAGgIkaraNAccAyamadoSaH tathAbhUtapravRtteryuSmAsu anupalambhAt pravRttAvapi pravacanopaghAtaprasakteH tasya ca abodhibIjatvAt - "chakkAyadayAvaMto vi saMjao dullahaM kuNai bohiM / AhAra" [ ] ityAdyAgamaprAmANyAt / na ca gRhasthavAsasA pUtamapi udakaM nirjantukaM sarva saMpadyate tajantUnAM sUkSmatvAt vastrasya cAghanatvAd gRhiNAM tacchodhane atizayaprayatnAnupapattezca / na ca kara eva pratyupekSyatatsattvAnupalabdhau tadupabhogAd na pUrvokto doSaH tathA anirIkSaNAt tadanupalabdhAvapi tadabhAvanizcayAyogAt / na ca yatnanirIkSaNAnupalabdhA vyApAdyamAnA api sattvA na vratAticArakAriNaH viSacUrNAderanupalabdhabhuktasya prANanAzahetutvopalabdheH / na ca caturtharasAdeH prAsuko-30 dakasya upabhogAd ayamadoSaH tatrApi sattvasaMsaktisaMbhavAt-karaprakSipte tasmin tannirIkSaNe pAnojjhanayostavyApattidoSasya aparihAryatvAt pAtrAdigrahaNe tu tatpratyupekSaNasya tadrakSaNasya ca sukaratvAt na vratAticAradoSApattiH / na ca trivArovRttoSNodakasyaiva paribhogAt ayamadoSaH tathAbhUtasya pratigRhaM tatkAlopasthAyinaH tasya aprApteH prAptAvapi tasya tRDapanodAkSamatvAt tadayaktasya ca anuttamasaMhananasya idAnIMtanayateH ArtadhyAnopapatteH tasya ca durgatinibandhanatvAt / na ca 35 tRDAderduHkhasya taporUpatvena AzrayaNIyatvAt ayamadoSaH anazanAderbAhyatapasa Antaratapaupacayahe. tutvena AzrIyamANatvAt anyAdRgbhUtasya ca atapastvAt __"so ya tavo kAyavvo jeNa maNo maMgulaM na ciNteii"| [ paJcava0 pR0 35 gA0214] 1-tyupekSatatsatvA-bR0 vA. bA. bhAM0 mA0 |-tyupekssitstvaa-aa0 / 2"jeNa na iMdiahANI jeNa ya jogA Na hAyaMti" ityuttarArdham / haribhadraH khIye'STakaprakaraNe yazovijayaH jJAnasAre ca enAmeva gAthAmanusarataH / tathAhi "manaindriyayogAnAmahAnizvoditA jinaiH / yato'tra tat kathaM nvasya yuktA syAd duHkhruuptaa"?||5||-tpo'ssttkm / "tadeva hi tapaH kArya dAnaM yatra no bhavet / yena yogAna hIyante kSIyante nendriyANi vaa"-asstt.31||7|| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 tRtIye kANDeityAcAgamaprAmANyAt / stutikRtA'pi uktam ___ "bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcara tvamAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham" [ svayaMbhUsto0 83] iti / tanna vastra-pAtrAdivikalasyedAnIMtanayateH sarvasAvadyayogapratyAkhyAnaM saMbhavatIti kathaM na tasya dharmopakaraNatvam ? evaM 'yaH svIkRtagranthaH' ityAdiprayoge'pi vastrAdidharmopakaraNasyAgrantha. 5tvapratipAdanAt 'svIkRtagranthazca mokSAdhvani saMcaran vastrAdyupakaraNavAn' iti heturasiddhaH / na ca tathAvidhavastrAdyapakaraNadhAriNAM caurAdibhya upadravaH saMbhavati, tadvatrAderazobhanatvA'lpamUlyatvAbhyAM caurAgrAhyatvAt / atha adhamacaurAstathAbhUtamapi gRhNantIti tadagrAhyatvaM tasyAsiddham, nanvevaM pustakAdyapi mokSAdhvasaMcAriNA na grAhyaM syAt tatrApi asya doSasya samAnatvAt / atha tadapi bhagavatA pratiSiddham, na; tatpratiSiddhapustakAdigrAhiNAmidAnIMtanaRSINAM tadAjJAvilopakAritvena 10 ayatitvaprasakteH / jJAnAdyupaSTambhahetutvena tadhaNe pAtrAdAvapi tata eva grahaNaprasaktiH / na ca pAtheyAdhupakaraNarahitasya adhvagasyApi abhISTasthAnaprAptiH saMbhavinI iti dRSTAnto'pi asaMgata eva sarvasya viziSTaphalArambhiNastadupakaraNarahitasya tatphalA'prasAdhakatvAt / tathAhi-yo yatropAyavikalo nAsau tat sAdhayati, yathA kRSyAdhupAyavikalaH tatphalam , azeSakarmavigamakhabhAvamuktiphalavastrAdidharmopakaraNopAyavikalazca munirbhavadbhirabhyupagamyata iti / na ca kSAyikajJAna-darzana15 cAritrANyeva tadupAya iti vaktavyam , 'vastrAdidharmApakaraNavikalasya kSAyikajJAnAdereva asaMbhavAt tvAta / 'yo yadrineyaH' ityAdiko'pi prayogo'napapannaH, 'sarvathA parityaktavastratIrthakRdvineyatvAt' ityasya hetorasiddhatvAt bhagavata eva parityaktavastratvAnupapatteH "savve vi egadUseNa NiggayA jiNavarA" [AvazyakasU0 gA0 227] ityAdyAgamaprAmANyAt / na ca asyAnyArthatvam, AcArAdyaGgeSu taistaiH sUtrairbhagavatyekavastragrahaNasya 20 zrAmaNyapratipattisamaye pratipAditatvAt / na caivaM tadA sarvavastraparityAgAvedakastatra kazcidAgamaH zrUyate / yo'pi-. "vosaTTacattadeho viharai gAmANugAmaM tu" [ ityAgamaH so'pi na zrAmaNyapratipattisamayabhAvibhagavannagnatvAvedakaH kintu taduttarakAlaM rAgAdivipramuktatvaM bhagavati Avedayati na hi anena Agamena bhagavato vstrvaiklymaavedyte| kiJca, yadi yo yadvineyaH sa talliGgadhArI tadA bhavatAmiva bhagavato'pi kmnnddlu-ttttttikaadiligdhaaritvprsktiH| atha ne devacaritamAcarituM zakyata iti tadagRhItaTaTTikAdigrahaH asmAbhiH tadvyatirekeNa mahAvratadhAraNaM kartumazaktakairAzrIyate tarhi "jArisayaM guruliGgaM sIseNa vi tAriseNa hoyavaM" [ ityAdyabhinivezastyajyatAm / yadapi na ca vastrAdyupakaraNAgrahavatsu pravrajyApariNAmaH saMbhavati' ityA30 dyabhidhAnam tadapi asaMgatam ; parigrahAgrahavatsu pravrajyApariNAmasya asmAbhirapi aniSTeH / na ca sarva sAvadyayogaviratipratijJAnirvAhanimittavastrAdidharmopakaraNayogiSu parigrahAgrahavattvam anyathA zarIrayogiSvapi parigrahAgrahavattvaM syAt / atha tanna parityaktuM zakyata iti, avidhAnena tatparityAge anekabhavAnubandhitadanuSaktiprasaktiH vidhAnaparityAgastu tasya prastutavidhinaiva tarhi vastrAdyupakaraNatyAge'pi ayameva vidhiH anyathA pravrajyApariNAmasya prakRSTaphalanirvartakasya vastrAdyupAdAnamantareNa 35 asaMbhavAt tatsaMbhave ca zarIratyAgavad vastrAdityAgasyApi svataH siddhatvAt uttIrNamahArNavapuruSayA. naparityAgasyeva prAk tu tatparityAgo mahArNavayAnamadhyAsInayAnaparityAgavada apAyahetureva / tena 'zvetabhikSavo mahAvratapariNAmavanto na bhavanti' ityAdiprayoge 'parigrahAgrahayogitvAt' ityasya 1-cAra (care) stva-bhAM0 mAM0 |-crstv-bR0 vA. bA0 / 2"cauvvIsaM / na ya nAma aNNaliMge no gihiliMge kuliMge vA"-AvazyakasU. pR. 137 / vizeSAva. TI. pR0 1022, 1032 / / 3 na deva-bhA0 maaN| 4"na hi hoi buddhasIso seyavaDo naggakhavaNo vA" // ityuttarArdham |-vishessaa va.TI. pR0 1032 / 5-yAnamadhyamadhyAsIna-A. hA. vi. vinaa| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| hetorasiddhataiva / yadapi na ca bhagavadbhirvastragrahaNaM yatInAmupadiSTam' tadapi anadhItAgamasyAbhidhAnam, AcArAdyaGgeSu vastra-pAtraiSaNAdhyayanAdiSu tadhaNasya yatInAM vistarato bhagavatA pratipAdanAt / tathA ca audhikopadhirjinakalpikAnAM dvAdazavidhaH sthavirakalpikAnAM caturdazavidhaH nirgranthInAM paJcaviMzatividho bhagavadbhiranujJAtaH "jiNA bArasarUvA o therA cohsruuvinno| ajANaM paNavIsaM tu ao uddamuMvaggaho" // [ paJcava0 gA0 771 ] ityAdyarhaduktAgamaprAmANyAt / yadapi 'sthitakalpe Acelakyam parISaheSu vA acelatvaM yaterupadiSTam' tadapi zuklA'kRtsnavastragrahaNApekSayA vastrAbhAve'pi aneSaNIyatadagrahaNApekSayA ca anyathA vastrAdigrahaNAbhidhAyakasya anekasya Agamasya etadAgamabAdhitatvena aprAmANyaprasakteH yathA ca bhuJjAno'pi eSaNIyamAhAram kSutparISahajetA yatiH aneSaNIyAhAraparityAgAta tathA vastraiSaNA grahaNAt zuklajIrNavastravAnapi muniH acelaparISahajetA kiM na syAt ? "NagiNassa vA vi" [ ityodyapi AgamaH tathAvidhavastravato'pi nagnatvamAha uktanyAyAt dRzyante hi loke tathAvidhavastravanto'pi 'nagnA vayam' ityAtmAnaM vypdishntH| "je bhikkhU kasiNaM vatthaM par3igAhei" [ ityAdeH pramANa-mUlyAdhikavastragrahaNapratiSedhavidhAyinaH yogyAyogya-tadbrahaNa-pratiSedhavidhAyinazca Agamasya "piNDaM sejaM ca vatthaM ca cautthaM pAyameva y| __ akappiyaM Na icchejA paDigAheja kappiyaM" // [ ityAdekhdazADyantargatasya anekasya sadbhAvAnna gauNArthavRtteruttamasaMhananapuruSavizeSaviSayapratiniyatA-20 vasthAgocaravastramokSapratipAdakatayA mukhyavRttervA AgamalezaMsya zravaNamAtrAda bhagavatpratipAditaM yatInAM vastrAdigrahaNaM pratikSeptuM yuktam / tatpratikSepakAriNo bRhaspatimatAnusAriNa iva mithyaadRssttitvprskteH| ato vastrAdyupakaraNasamanvitAH zvetabhikSavo nirvANaphalahetusamyagdarzana-jJAna-cAritrayuktAH, avikalArhatpraNItamahAvratasaMpannatvAt, gaNadharAdivat / tadevaM dharmopakaraNayuktasya mahAvratadhAriNo nirgranthatvAd AryikANAmapi muktipraaptyvirodhH| - [strINAM mokSAdhikArasamarthanaparA carcA ] atha striyo muktibhAjo na bhavanti, strItvAt , caturdazapUrvasaMvidbhAginya iva / atra yadi 'sarvAH striyo muktibhAjo na bhavanti' iti sAdhyeta tadA siddhasAdhyatA abhavyastrINAM muktisadbhAvAnabhyupagamAt / atha 'bhavyA api tAstadbhAjo na bhavanti' iti sAdhyate tadA atrApi siddhasAdhyatA bhavyAnAmapi sarvAsAM muktisaMgAniSTaH "bhavvA vi te aNaMtA siddhipahaM je Na pAveti" [ iti vacanaprAmANyAt / atha avAptasamyagdarzanA api tA na tadbhAjaH iti pakSaH atrApi siddhasAdhyatA tavasthaiva prAptojjhitasamyagdarzanAnAM tAsAM tadbhAktvAniSTeH / atha aparityaktasamyagdarzanA api na tAstadbhAjaH tathApi siddhasAdhyatA aprAptA'vikalacAritrANAM samyagdarzanasadbhAve'pi tatprAtyanabhyupagamAt / atha avikalacAritraprAptireva tAsAM na bhavati, kuta etat ? yadi strItvAta paruSa-35 syApi sA na syAt puruSatvAt / atha puruSe sakalasAvadyayoganivRttirUpA cittapariNatiH khasaMvedanA. 1-muyaggaho vA0 baa0| 2 paJcava0 pR. 121 / 3-vastrAdigrahaNAvAnapi muniH A0 hA. vi.| vastrAgrahaNAt zuklajIrNavAnapi muniH bR0| 4 pR. 747 paM0 1 / 5-zasyAzravamA-A0 / 6 digambaramArgAnuyAyinaH strImokSaM na saMmanyante tanmataM prameyakamalamArtaNDato'vaboddhavyam-pR. 94 pra. paM0 10-96 / savistara strImokSasamarthanaM ca uttraadhyynpaaiattiikaa-prjnyaapnaattiikaa-shaastrvaartaasmucyttiikaato'vgntvym-a036| pR. 20-22 / pR. 424-430 / -pUrvavidbhA-bu0 A0 hA0 vi0| 8 sAdhye tadA bR0 saM0 vinA / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - dhyakSasiddhA svAtmani anyairanumAnAdavasIyateH nanu sA striyAM tathaiva kiM nAvasIyate yena tatra tasyAH svAgrahAvezavazAdabhAvaH pratipAdyate / atha tAsAM bhagavatA nairgranthyasya anabhidhAnAd na tatprAptiH, asadetat; tAsAM tasya bhagavatA - 752 "No kappai niggaMthassa NiggaMdhIe vA abhinnatAlapalaMbe paDigAhittaMe" [ kappasu0 u0 1 sU0 1] 5 ityAdyAgamena bahuzaH pratipAdanAt ayogyAyAzca pravrajyApratipattipratiSedhasya - "aTThArasa purisesuM vIsaM itthIsu" [ 1 ityAdyAgamena vidhAnAcca / vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAparatvAcca na tAsAM bhagavatpratipAditanairgranthyanimittA'vikalacAritraprApyanupapattiH / atha tathAbhUtacAritravattve'pi na tAsAM tadbhAktvamiti sAdhyArthaH tathApi anumAnabAdhitatvaM pakSasya doSaH / tathAhi - yad avikalakAraNaM tad avazya10 mutpattimat yathA antyAvasthAprAptabIjAdisAmagrIko'GkuraH avikalakAraNazca tasyAmavasthAyAM sImatinImutyAvirbhAvaH iti kathaM na pakSasya anumAnabAdhA ? atha strIvedaparikSayAbhAvAt na avikalacAritraprAptistAsAmiti na muktibhAktvam tarhi puruSasyApi puruSavedAparikSayAt na avikalacAritraprAptiriti na muktiprAptirbhavet / atha tatparikSaye zailezyavasthAbhAvicAritraprAptimataH puruSasya muktiprAptirna prAk tarhi sImantinyA api evaM muktiprAptau na kazcid doSaH saMbhAvyate / atha asyAH 15 strIvedaparikSaya sAmarthyAnupapatternAyaM doSaH nanu tatparikSayasAmarthyAbhAvastasyAH kutaH siddhaH ? AgamAt iti cet, na tasya tathAbhUtasya dvAdazAGgyAmanupalabdheH / tatparikSaya sAmarthyapratipAdakasyApi tasya anupalabdhiriti cet, naH " savvatthovA titthayarisiddhA titthayarititthe atitthayarisiddhA asaMkhejaguNA" [ 1 ityAdisiddhaprAbhRtAgamasyAne kaisya sAmarthyavRttyA sImantinInAM strIvedaparikSayasAmarthyapratipAdakasya 20 upalambhAt na hi sarvakarmAnIkanAyakarUpamohanIya karmAGgabhUtastrIvedaparikSayamantareNa tAsAM muktiprAptiriti muktisadbhAvAvedakameva vacastAsAM sAmarthyAvedakaM siddham / atha strItvAdeva na tAsAM tatparikSayasAmarthyam, naH strItvasya tatparikSayasAmarthyena virodhAsiddheH na hi avikalakAraNasya tatparikSayasAmarthyasya strItvasadbhAvAdabhAvaH kvacidapi nizcitaH yena agni- zItayoriva sahAnavasthAna - virodhastayoH siddho bhavet / nApi bhAvAbhAvayoriva anayoranyonyavyavacchedarUpatA avagatA yena 25 paraspara parihArasthitalakSaNavirodhasiddhirbhavet / na cAviruddha vidhiranyasyAbhAvAvedakaH atiprasaGgAt / tanna strItvAdapi tAsAM tatparikSayasAmarthyAnupapattisiddhiH / pratyakSasya tu indriyajasya atIndriyapadArthabhAvAbhAvavivecane anadhikAra eveti nAto'pi tatparikSayasAmarthyAnupapattisiddhistAsAm / ato'nekadoSaduSTatvAnna prakRtapakSaH sAdhanamarhati / 'strItvAt' iti heturapi yadi 'uditastrI vedatvAt' iti upAttastadA'siddhaH muktiprAptiprAktanasamayAdiSu strIvedodayasya tAsAmasaMbhavAt anivRtti guNasthAna 30 eva tasya parikSayAt / 'parikSINastrI vedatvAt' iti ca heturviparyayavyAptatvAd viruddhaH / na ca 'strItvAt' ityasya 'parikSINastrI vedatvAt' ityayamarthaH atrArthe prakRtazabdasya arUDhatvAt / atha 'khyAkArayogitvAt strItvAt' iti hetvarthastadA viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAd anaikAntiko hetuH / caturdazapUrva saMvitsaMbandhitvAbhAvo'pi tAsAM kutaH siddhaH yena sAdhyavikalo STAnto na syAt ? sarvajJapraNItAgamAt iti cet, tata eva muktibhAktvasyApi tAsAM siddhirastu na 35 hi ekavAkyatayA vyavasthitaH dRSTeSTAdiSu bAdhAmananubhavan AptAgamaH kvacit pramANaM kacinneti abhyupagantuM prekSApUrva kAriNA zakyaH / atha vivAdagocarApannA'balA azeSakarmakSayanibandhanAdhyavasAyavikalA, avidyamAnA'dhaH saptamanarakaprAtyavikalakAraNakarma bIjabhUtAdhyavasAnatvAt, yastu azeSa 1 striyA ta vA0 vA0 bha0 mAM0 / 2 "no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA Ame tAlapalaMbe abhinne paDigAhettae - kappasu0 pR0 1 3 vIsuM i - bR0 saM vinA / 4- ritrayaprA- vA0 bA0 bha0 mAM0 / 5- kasyA sA-A0 / viruddhavi - vA0 vA0 A0hA0vi0 / 7- nyasya bhA-bhAM0 mAM0 / 8-Nadharma - bhAM0] mAM0 / 0 1 / 6 - viruddha Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA / karmaparikSayanibandhanAdhyavasAyavikalo na bhavati nAsau avidyamAnAdhaH saptamanarakaprAptyavikalakAraNakarmabIjabhUtAdhyavasAnaH, yathobhayasaMpratipattiviSayaH puruSa iti vaidharmyadRSTAntaH / asadetat yato'trApi prayoge sAdhya - sAdhanayoH pratibandhAbhAvAnnAto hetorvivakSitasAdhyasiddhiH / tathAhiyathoktAdhyavasAnaM nivartamAnamabalAtaH azeSakarmakSayAdhyavasAyanivartakaM kAraNaM vA bhavad bhavet vyApakaM vA ? anyasya nivRttAvapi aparanivRtteravazyabhAvAbhAvAt anyathA azvanivRttAvapi gavAde-5 niyamena nivRttiprasakteH / Aha ca nyAyavAdI " tasmAt tanmAtrasaMbandhaH svabhAvo bhAvameva vA / nivartayet kAraNaM vA kAryamavyabhicArataH " // [ 753 ] iti / tatra na tAvat kAraNaM yathoktAdhyavasAnamazeSakarmakSayAdhyavasAnasya yena tannivRttyA tasyApi nivRttiH syAt / kAraNatve vA yatra azeSakarmakSayAdhyavasAnaM yogini saMbhavati tatra adhaH saptamanarakapRthivIprAdhyava - 10 ndhyakAraNasya bIjabhUtAdhyavasAna sadbhAvAt kAryasya kAraNAvyabhicAritvAt tasya narakaprAptisadbhAva iti aniSTApattiH / na ca yogini azeSakarmakSayanibandhanamadhyavasAnaM janayadapi narakaprAptinibandhanakarmabIjabhUtamadhyavasAnaM narakaprAptilakSaNaM svakArya na janayatIti vAcyam, avikalakAraNasya avazyaMtayA svakAryanirvartakatvAt anyathA avikalakAraNatvAyogAt / na ca yadeva tathAbhUtakarmanirvartanasamartha tadeva tatkSayahetvadhyavasAyanibandhanaM bhavAMta, bhAvAbhAvayorekasminnekadA virodhAt tannirvartakasya hetoH 15 svabhAvAntaramaprApnuvatastannirva (nnivarta) te katvavirodhAt na hi yadeva yadevAGgulidravyasya RjutvotpAdakam tadeva tadaiva tasya vinAzakaM saMbhavati ekanimittayorekadA bhAvAbhAvayovirodhAt / nApi tat tasya vyApakam yena tatastannivartamAnaM tadapi AdAya nivarteta, vyApakatve vA yatra azeSakarmakSayanibandhanAdhyavasAyasadbhAvastatra vyApakasya avazyabhAvitvAt anyathA tasya tadvyApakatvAyogAt yoginastaddhyavasAyavato'dhaH saptamanarakaprAptiprasaGgo'niSTastadavastha eva syAt / na ca yatra kliSTatarAdhyavasAyasagA- 20 castatra atizubhatarAdhyavasAyena bhAvyamiti pratibandhasaMbhavaH tandulamatsyena vyabhicArAt / na ca manuSyajAtiyogitve sati avyabhicAraH uttamasaMhananena cAritraprAptikAlArvAk samayabhAvinA sarvapayoptisaMpannena tathAvidhakliSTapariNAmavatA puruSeNa vyabhicArAt / na ca yatra atizubhataraH pariNAmastatrApi azubhatara pariNAmena bhAvyamityatrApi prAMtabandhaH tathAvidhayoginA vyabhicArAt / 25 kiJca, strINAM saptamanarakapRthvIprAtinibandhanakarma bIjAdhyavasAyAbhAvaH kutaH pratipannaH ? AptA-: gamAt iti cet azeSakarma zailavajrAzanibhUtazubhAdhyavasAyasadbhAvo'pi tata eva abhyupagantavyaH / na hi atIndriye evavidhe'rthe asmadAdaravagdazaH AptAgamAd Rta anyat pramANamasti / na ca dRSTeSTAvirovyAptavacanamasattakAnusArijAta vikalpebadhAmanubhavati teSAM prAptA'prApta vyApAdaka mataMgajavikalpavad zravastusaMsparzitvAt / ukta ca bhartRhariNA "atIndriyAnasaMvedyAn pazyantyArpaNa cakSuSA / ye bhAvAn vacanaM teSAM nAnumAnena bAdhyate" // [ 30 1 35 na ca atra vastuni AgamanirapekSamanumAnaM pravartitumutsahate, pakSadharmAderliGgarUpasya pramANAntarataH pratipattumazakteH prAtapattau vA sAdhyasyApi pratibandhagrAhiNA pramANena pratipattenaikAntato'tIndriyatA bhavet / AgamAnusAra cAnumAnaM prakRte vastuni saMvAdakRdava na bAdhakamitei pradarzitam / na ca AptavacanaM strI va pratipAdakamapramANam saptamanarakaprAptipratiSedhakaM pramANAmAte vaktavyam ubhayatra AptapraNItatvAdeH prAmANyanibandhanasya avizeSAt / na ca ekamAptapraNItameva na bhavAte, itaratrApi asya samAnasvAt pUrvAparopanibaddhAzeSadRSTAdRSTaprayojanArtha pratipAdakA'vAntaravAkya samUhAtmakai kamahAvAkyarUpatayA arhadAgamasya ekatvAt tathA cAntaravAkyAnAM keSAMcid aprAmANye sarvasyApi Agamasya aprAmANyaprasakteH aGgaduSTatve tadAtmakAGginopi duSTatvApatteH / na ca pradarzitavAkyAtmakaH sarvajJapraNItAgamatvena asmAn prati asiddha iti vaktavyam nAstika-mImAMsakAn prati puruSanirvANAvedakasyApi 40 tatpraNItatvena asiddheH / yA ca tAn prati tasya tatpraNItatvAvedikA yuktiH sA itaratrApi samAnA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - pUrvAparaikavAkyatva- dRSTAdRSTAbAdhitArthatvAderavizeSAt / atha strINAM ghAtikarmakSayanimittAdyazukladhyAnadvayasyAsaMbhavAd na nirvANaprAptiH saMbhavinI; nanu kutastadvayasya tatrAbhAvagatiH ? pUrvadharasyaiva tayoH sadbhAvAt "Adye pUrvavidaH" [ tattvArtha0 9 39 ] iti vacanaprAmANyAt / na ca pUrvadharatvaM tAsAM tadanadhikAritvAditi cet tarhi prAktanabhavAnadhItapUrvANAM vartamAnatIrthAdhipatyAdInAmapi 5 na tad bhavet tadadhyayanAsaMbhavAt AdyazukladhyAnadvayAsaMbhavataH tannimittaghAtikarmakSayasamudbhUtAzeSatatvAvabodhasvabhAvakevalajJAnAbhAve na muktizrIsaMgatiH syAditi aniSTApattiH / atha zAstrayogAgamyasAmarthyayogAvaseyabhAveSu atisUkSmeSvapi teSAM viziSTakSayopazama-vIryavizeSaprabhavaprabhAvayogAt pUrvadharasyeva bodhAtirekasadbhAvAd AdyazukladhyAnadvayaprApteH kaivalyAvAptikrameNa mukhyavAptiriti na doSaH tadadhyayanamantareNApi viziSTakSayopazamasamudbhUtajJAnAt pUrvavittvasaMbhavAt tarhi 10 nirgranthInAmapi evaM dvitayasaMbhave na kaJcid doSamutpazyAmaH abhyupagamanIyaM caitat anyathA marudevIsvAminIprabhRtInAM janmAntare'pi anadhItapUrvANAM na muktiprAptirbhavet / na cAsau teSAmasiddhA siddhaprAbhRtAdigrantheSu gRhiliGgasiddhAnAM pratipAdanAt / na ca te apramANam sarvajJapraNItatvena teSAM prAmANyasya sAdhitatvAt / atha mAyAgAravAdibhUyastvAd abalAnAM na muktiprAptiH, na; tadA tAsAM tadbhUyastvAsaMbhavAt prAk tu puruSANAmapi tatsaMbhavo'viruddhaH / atha alpasattvAH krUrA15 dhyavasAyAzca tAH iti na muktibhAjaH, na sattvasya kArya gamyatvAt tasya ca tAsu darzanAt alpasatvatvAsiddhiH / dRzyante hi asadabhiyogAdau tRNavat tAH prANaparItyAgaM kurvANAH parISahopasargAbhibhavaM cAGgIkRtamahAvratA vidadhAnAH krUrAdhyavasAyatvaM dRDhaprahAriprabhRtInAM prAgavasthAyAM tadbhave vidyamAnamapi na muktiprAptipratibandhakam tadavasthAyAM tu tasya tAvapi abhAva eva / 754 atha lokavad lokottare'pi dharme puruSasya uttamatvAt muktiprAptiH na strINAm anuttamatvAt, 20 na; anyaguNApekSA'nuttamatvasya muktiprAyapratibandhakatvAt anyathA tIrthakaguNApekSayA gaNadharAderapi anuttamatvAt muktiprAtyabhAvo bhavet / atha azeSakarmakSayanibandhanasya adhyavasAyasya gaNadharAdiSu tIrthakRdapekSayA tulyatvAt ayamadoSaH, samAnametad abalAkhapi tathAvidhayogyatAmApannAsu / atha mahAvratasthapuruSAvandyatvAt na tAsAM muktyavAptistarhi gaNadharAderapi arhadavandyatvAt na muktyavAptiH syAt / atha "titthapaNAmaM kAuM" [ Avazyakani0 samavasa0 gA0 45 ityAdyAgamaprAmANyAt prathamagaNadharasya 'tIrtha' zabdAbhidheyatvAt tadavandyatvaM tasyAsiddhaM tarhi cAtuvarNyazramaNasaMghasyApi 'tIrtha' zabdavAcyatvAt tatra tu tAsAmantarbhAvAt mahAvratasthapuruSAvandyatvaM tAsAmapi asiddham / tanna yuktayAgamAbhyAM tAsAM muktiprAptyabhAvaH pratipattuM zakyaH / tatsadbhAvastu pradarzitAgamAt yuktitazca pratIyata eva / tathAhi - vimatyadhikaraNabhAvApannAH striyo muktibhAjaH, 30 avAptAzeSakarmakSayanibandhanAdhyavasAyatvAt, ubhayAbhimatagaNadharAdipuruSavat ityAdyAgama-yuktigarbhamanumAnaM nirdoSaM yuktizabdavAcyaM samastyeva / 25 [ pratimAbhUSAyA Agamavihitatvasamarthanam ] yadapi 'bhagavatpratimAyA na bhUSA AbharaNAdibhirvidheyA' iti svAgrahAvaSTabdhacetobhirdigaMmbarairucyate tadapi arhatpraNItAgamAparijJAnasya vijRmbhitamupalakSyate tatkaraNasya zubhabhAvanimittatayA 35 karmakSayA'vandhyakAraNatvAt / tathAhi - bhagavatpratimAyA bhUSaNAdyAropaNaM karmakSayakAraNam, karturmanaHprasAdajanakatvAt, kuGkumAdyAlepanavat / na ca vratAvasthAyAM bhagavatA bhUSaNAderanaGgIkRtatvAt na tatpratikRtau tad vidheyam saMmajjanAGgarAgapuSpAdidhAraNasyApi tadavasthAyAM bhagavatA'nAzritatvAt na tat 1 pUrNa sUtraM tu " zukle cAdyaM pUrvavidaH" ityeva / 2 dvitIya - bhAM0 mAM0 / 3 " kahei sAhAraNeNa saddeNa / savvesiM saMnINaM joaNanIhAriNA bhayavaM" // - Avazyakani0 pR0 106 / 4 tatkAra-bhAM0 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| tatra vidheyaM syAt / atha merumastakAdiSu tadabhiSekAdau indrAdibhistasya vihitatvAt asmadAdibhirapi kRtAnukaraNAdibhiH prayojanaistat tatra vidhIyate tarhi tata eva AbharaNAdibhirvibhUSAdikamapi vidheyam kRtAnukaraNAdeH samAnatvAt / evamanyadapi AgamabAhyaM svamanISikayA paraparikalpitamAgama-yuktipradarzanena pratiSeddhavyam nyAyadizaH pradarzitatvAt / tadevam anadhItA'zrutayathAvadaparibhAvitAgamatAtparyA digvAsasa iva AptAjJAM vigopayantIti vyavasthitama // 65 // [bahuzrutatvAdidarpAt tAtparyAparijJAnAcAnizcitazAstrArthasya siddhAntapratyanIkatvakathanam ] yata evaM tataH jaha jaha bahussuo saMmao ya sissagaNasaMparivuDo ya / aviNicchio ya samae taha taha siddhaMtapaDiNIo // 66 // yathA yathA bahuzrutaH samyagaparibhAvitArthAnekazAstrazravaNamAtrataH tathAvidhA'parA'vidita-10 zAstrAbhiprAyajanasaMmatazca zAstrajJatvena ata eva zrutavizeSAnabhijJaiH ziSyagaNaiH samaMtAt parivRtazca avinizcitazca samaye tathAvidhaparivAradIt samayaparyAlocane'nAhatatvAt tathA tathA siddhAntapratyanIkaH yathAvasthitavastusvarUpaprakAzakAhadAgamapratipakSaH nissAraprarUpaNayA anyAgamebhyo'pi bhagavadAgamamadhaH karotIti yAvat // 66 // [kriyApradhAnAnAM jJAnayogamasAdhayatAM kriyAphalAnubhavAbhAvakathanam] 15 tasmAt zAstramadhItya tadarthAvadhAraNaM vidheyam avadhRtazca tadartho naya-pramANAbhiprAyato yathAvat paribhAvanIyaH anyathA tatphalaparijJAnavikalatAprasaktirityAha caraNa-karaNappahANA ssmy-prsmymukvaavaaraa| caraNa-karaNassa sAraM NicchayasuddhaM Na yANaMti // 67 // caraNaM zramaNadharma: "vaya-samaNadhamma-saMjama-veyAvaJca bNbhgttiio| NANAitiyaM tava-kohaNiggahAI caraNameyaM // [oghani0 gA02] iti vacanAt / vratAni hiMsAviramaNAdIni paJca, zramaNadharmaH kSAntyAdirdazadhA, saMyamaH paJcAnavaviramaNAdiH saptadazabhedaH, vaiyAvRttyaM dazadhA AcAryArAdhanAdi, brahmaguptayo nava vasatyAdayaH, zAnAditritayaM jJAna-darzana-cAritrANi, tapo dvAdazadhA anazanAdi, krodhAdikaSAyaSoDazakasya 25 nigrahazca iti aSTadhA caraNam / karaNaM piNDavizuddhyAdiH "piMDavisohI samiI bhaavnn-pddimaai-iNdiyniroho| paDilehaNa-guttIo abhiggahA ceva karaNaM tu" // [ oghani0 gA03] iti vacanAt / tatra piNDavizuddhiH trikoTiparizuddhirAhArasya "saMsaTTamasaMsaTThA uddhaDa taha appaleviyA ceva / uggahiyA paggahiyA ujjhiyahammAya sttmiyaa"|| iti saptadhA vA, samitiH IryAsamityAdiH paJcadhA, bhAvanA anityatvAdikA dvAdaza, pratimA mAsAdikA dvAdaza bhikSUNAm darzanAdikA ekAdaza upAsakAnAm, indriyanirodhaH cakSurAdikaraNapaJcakasaMyamaH pratilekhanaM mukhavastrikAdyupakaraNapratyupekSaNamanekavidham, guptiH mano-vAk-kAyasaMvaraNalakSaNA vidhA, abhigrahA vasatipramArjanAdayo'nekavidhAH-etayozcaraNa-karaNayoH pradhAnAstadanuSThAna-35 tatparAH khasamaya-parasamayamuktavyApArA: ayaM khasamayaH anekAntAtmakavastuprarUpaNAt ayaM ca parasamayaH kevalanayAbhiprAyapratipAdanAt ityetasmin parizAne'nAdRtA anekAntAtmakavastutattvaM yathAvat anavabuddhyamAnAH taditaravyavacchedena iti yAvat / caraNakaraNayoH sAraM phalam nizca 1-myakapa-bhAM0 mAM0 / 2 oghani0 pR0 5 / 3 oghani0 pR06| 4 uvvaDa A. hA. vi.| 5 paJcAzakaTI0 pR. 279 dvi. paM. 4 / 6 bhikSuNAM dvAdazAnAmapi pratimAnAM svarUpanirUpaNaM paJcAzakamUlato'vagantavyampR0 277-291 gA0 1--50 / 97sa0pra0 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDe - zuddhaM nizcayazca tat zuddhaM ca jJAna darzanopayogAtmakaM niSkalaGkam na jAnanti na anubhavanti jJAna-darzana- cAritrAtmakakAraNaprabhavatvAt tasya kAraNAbhAve ca kAryasya asaMbhavAt anyathA tasya nirhetukatvApatteH caraNa-karaNayozca cAritrAtmakatvAt dravya-paryAyAtmakajIvAditattvAvagamasvabhAvarucyabhAve'bhAvAt / 756 athavA caraNa- karaNayoH sAraM nizcayena zuddhaM samyagdarzanaM te na jAnanti na hi yathAvasthitavastutattvAvaco dhamantareNa tadruciH na ca svasamaya para samayatAtparyArthAnavagame tadavabodhaH boTikAdekhi saMbhava / atha jIvAdidravyArtha - paryAyArthAparijJAne'pi yad arhadbhiruktaM tadeva ekaM satyamityetAvataiva samyagdarzanasadbhAvaH 1 " maNNai tameva saccaM NissaMkaM jaM jiNehiM pannattaM" [ 10 ityAdyAgamaprAmANyAt, naH svasamayaparasamayaparamArthAnabhijJairnirAvaraNajJAna-darzanAtmakajinasvarUpA'jJAnavadbhistadabhihitabhAvAnAM sAmAnyarUpatayA'pi anyavyavacchedena satyasvarUpatvena jJAtumazakyatvAt; nanvevamAgamavirodhaH sAmAyikamAtrapadavido mASa tuSAderyathoktacAritriNastatra muktipratipAdanAt sakalazAstrArthajJatAvikalavratasya vratAdyAcaraNanairarthakyApattizca tatsAdhyaphalAnavApteH / na ca yathopavarNitacaraNa-karaNasamyagdarzanaivaiphalye bhavataH jJAnAditritayasyApi tatra pAThAt / na, ye yathodi15 tacaraNa-karaNaprarUpaNAsevanadvAreNa pradhAnAt AcAryAt svasamayaparasamayamuktavyApArA na bhavantItinaJo'tra saMbandhAt-te caraNa- karaNasya sAraM nizcayazuddhaM jAnantyeva gurvAjJayA pravRtteH caraNaguNasthitasya sAdhoH sarvanayavizuddhatayA abhyupagamAt 5 "taM savvaNayavisuddhaM jaM caraNaguNaDio sAhU~" [ Avazyakani0 sAmAiani0 gA0 102 ] ityAdyAgamaprAmANyAt agItArthasya tu svatantracaraNa-karaNapravRtteH vratAdyanuSThAnasya vaiphalyamabhyupa 20 gamyata eva --- "gIyattho ya vihAro bIo gIyatthamIsao bhaNio / " [ ] [ jJAnakriyayoranyataravaikalye mokSaphalavandhyatvakathanam ] atra ca samyagdarzanasya samyagjJAnAdabhedAzA ( dAd jJA) na - kriyayoranyataravi kalayornAzeSakarmakSa25 yalakSaNaphalanirvartakatvaM saMbhavatIti pratipAdayannAha - ityAdyAgamaprAmANyAt // 67 // 35 NANaM kiriyArahiyaM kiriyAmettaM ca do vi egaMtA / asamatthA dAeu jamma-maraNadukkha mA bhAIM // 68 // jJAyate yathAvad jIvAjIvAditattvamaneneti jJAnam kriyata iti kriyA yathoktAnuSThAnam tayA rahitam 'janma-maraNa - duHkhebhyo mA bhaiSIH' iti darzayituM dAtuM vA asamartham na hi 30 jJAnamAtreNaiva puruSo bhayebhyo mucyate kriyArahitatvAt dRSTapradIpanakapalAyana mArgapaGgavat / kriyAmAtraM vA jJAnarahitam na 'tebhyo mA bhaiSIH' iti darzayitum dAtuM vA samartham na hi kriyAmAtrAt puruSo bhayebhyo mucyate saMjjJAnavikalatvAt pradIpanakabhayaprapalAyamAnAndhavat / tathA cAgamaH - "hayaM NANaM kiyAhINaM hayA aNNANao kiyA / pAsaMto paMgulo DaDDo dhAvamANo ya aMdhao" // [ Avazyakani0 paDhamAva0 gA0 22 ] 1 svasamayaparamA-vA0 bA0 bha0 mAM0 A0 / 2- raNe nai mAM0 / 3- navaikalye bhAM0 mAM0 / navikalpe bha vA0 bA0 / 4 " savvesi pi nayANaM bahuvihavattavtrayaM nisAmittA" / iti pUrvArdham / - Avazyakani0 pR0 197 / 5 " to taiyavihAro NANuNNAo jiNavarehiM" ityuttarArdha haribhadrIyAnuyogadvAravRttI pR0 126 / 6 asmadIyAyAM mUlapratau ito'nantaramekA gAthA adhikA vidyate / sA ceyam jeNa viNA logassavi vavahAro savvahA na nivvaDara / tassa bhuvaNekkaguruNo namo aNegaMtavAyassa // iyaM ca gAthA TIkApratiSu na kvApi upalabhyate / 7 sajJAna bR0 saM0 vinA / 8 Avazyakani0 pR0 15 / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| ubhayasadbhAvastu tebhyo mA bhaiSIH' iti darzayituM samarthaH / tathAhi-samyagjJAna-kriyAvAn bhayebhyo mucyate ubhayasaMyogavattvAt pradIpanakabhayAndhaskandhArUDhapaGguvat / uktaM ca __ "saMjogasiddhIe. phalaM vayaMti" [ Avazyakani0 paDhamAva0 gA0 23] ityAdi / tasmAt samyagjJAnAditritayanayasamUhAd muktiH nayasamUhaviSayaM ca samyagjJAnam zraddhAnaM ca tadviSayaM samyagdarzanam tatpUrva ca azeSapApakriyAnivRttilakSaNaM cAritram-pradhAnopasarjanabhAvena mukhyavRttyA 5 vA-tata tritayapradarzakaM ca vAkyamAgamaH nAnyaH ekAntapratipAdakasya asadarthatvena visaMvAdakatayA tasya prAdhAnyAnupapatteH jinavacanasya tu tadviparyayeNa dRSTavad adRSTArthe'pi praamaannysNgteH|| 68 // [anekAntamayatvena jinavacanasya stavanaM pAryantikamaGgalavidhAnaM ca] tasya tathAbhUtasya stutipratipAdanAya maGgalArthatvAt prakaraNaparisamAptau gAthAsUtramAhabhaI micchAdasaNasamUhamaiyarasa amysaarss| 10 jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa // 69 // bhadraM kalyANam jinavacanasya astu iti saMbandhaH mithyAdarzanasamUhamayasya; nanu yad mithyAdarzanasamUhamayaM tat kathaM samyagrUpatAmAsAdayati ? na hi viSakaNikAsamUhamayasya amRtarUpatApattiHprasiddhA, naH parasparanirapekSasaMgrahAdinayarUpApannasAMkhyAdimithyAdarzanAnAM parasparasavyapekSatAsamAsAditAnekAntarUpANAM viSakaNikAsamUhavizeSamayasya amRtasaMdohasyeva smyktvaaptteH|15 dRzyante hi viSAdayo'pi bhAvAH parasparasaMyogavizeSasamAsAditapariNatyantarA agadarUpatAmAtmasAskurvANAH madhvAjyaprabhRtayastu viziSTasaMyogAvAptadravyAntarasvabhAvA mRtipraaptinimittvissyruuptaamaasaadyntH| na ca adhyakSaprasiddhArthasya paryanuyogaviSayatA anyathA agnyAderapi dAhyadahanazaktyAdiparyanuyogopapatteH / ata eva nirapekSA naigamAdayo durnayAH sApekSAstu sunayA ucyante / abhihitArthasaMvAdi cedaM vAdivRSabhastutikRtsiddhasenAcAryavacanam - 20 "nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohdhaatvH| __ bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH" // [ ] iti / athavA sAMkhyAyekAntavAdidarzanasamUhamayaikasya cUrNanasvabhAvasya mithyAdRSTipuruSasamUhavighaTanasamarthasya vA yadvA mithyAdarzanasamUhA naigamAdayaH-ekaikasya naigamAdernayasya zatavidhatvAt___"ekeko vi sayaviho" [Avazyakani0 uvagghAyani0 gA0 36] 25 ityAdyAgamaprAmANyAt-avayavA yasya tad mithyAdarzanasamUhamayam jinavacanasya maigamAdayaH sApekSAH sapta avayavAH teSAmapi ekaikaH zatadhA vyavasthitaH itybhipraayH| [saptabhaGgayAdipradarzanenAnekAntasamarthanam ] samUharUpasaptanayAvayavodAharaNApekSayA ca saptabhaGgIpradarzanamAgamajJA viddhati sAmAnyavizeSAtmakatvAd vastutattvasya 1"na hu egacakkeNa raho payAi / aMdho apaMgU a vaNe samiccA te saMpauttA nagaraM paviTThA // " iti saMpUrNA gAthA Avazyakani0 pR0 15 / 2 siddhasenIyatvena prasiddhAyAM labhyAyAM ca kvApi stutau nedaM padyamupalabhyate / samantabhadrakRtitvena prasiddha svayaMbhUstotre paJcaSaSTitamatvena idaM padyaM 'nayAstava syAtpadasatyalAJchitA' iti bhavantyabhipretaguNA yatastato' iti ca pAThAntareNa sahitaM dRzyate / haribhadreNa anuyogadvAravRttau "taduktaM ca" iti nirdizya 'bhavantyabhipretaguNA' iti pAThasahitaM padyamidaM samuddhRtam pR0 118 / AcArAGgaTIkAyAM zIlAGkAcAryeNa etAdRzameva etat padyaM "khayUthyairatra bahu vijRmbhitam" iti kRlA uddhRtam pR0 85 / hemacandreNa punaH khopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau "stutikAropyAha" ityuktvA idaM padyaM uddhRtam khakIye ca nyAse vizeSanAmagrahaNaM vinaiva "paroktenApi draDhayati" ityuktvA vyAkhyAtam 1-1-2 / / 3-mayika-vA0 bA0 vinA / 4 "satta nayasayA havaMti evaM tu / anno vi ya Aeso paJcasayA hu~ti u nayANaM" - Avazyakani0 pR. 136 / vizeSAva. gA0 2264 / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 tRtIye kANDesAmAnyasya ekatvAt tadvivakSAyAM yadeva ghaTAdidravyam 'syAd ekam' iti prthmbhnggvissyH| tadeva deza-kAla-prayojanabhedAt nAnAtvaM pratipadyamAnaM tadvivakSayA 'syAd anekam' iti dvitiiybhnggvissyH| tadeva ubhayAtmakamekadA ekazabdena yadA abhidhAtuM na zakyate tadA 'syAd avaktavyam' iti 5tRtiiybhnggvissyH| yadeca cAvakAzadAtRtvena asAdhAraNena ekamAkAzam tadeva avagAhyAvagAhakAvagAhanakriyAbhedAd anekaM bhavati tadrUpairvinA tasya avastutvApatteH pradezabhedApekSayA'pi ca tad anekam anyathA himavat-vindhyayorapi ekadezatAprApteH tasya ca tathAvivakSAyAm 'syAd ekaM ca anekaM ca' iti cturthbhnggvissytaa| 10 yadeva caikamAkAzaM bhavataH prasiddhaM tad ekasmin avayave vivakSite ekam avayavasya avayavAntarAd bhinnatvAt bhinnAnAM ca avayavAnAM vAcakasya zabdasya abhAvAt avaktavyaM ceti tathAvivakSAyAm 'syAd ekam avaktavyaM ca' iti paJcamabhaGgaviSayastat / yaTheva ekamAkAzaM prasiddhaM bhavataH tata avagAhA'vagAhakA'vagAhanakriyAmedAda anekama ekAnekatvapratipAdakazabdAbhAvAt avaktavyaM ca ataH 'syAda anekam avaktavyaM ca' iti psstthbhnggvissyH| 15 yadeva ekamAkAzAtmakatayA AkAzaM bhavataH prasiddhaM tadeva tathaikam avagAhyA'vagAhakA'vagA hanakriyApekSayA anekaM ca yugapatpratipAdanApekSayA avaktavyaM ceti 'syAd ekam anekam avaktavyaM ca' iti sptmbhnggvissyH| ___evaM 'syAt sarvagataH' 'syAd asarvagato ghaTAdiH' ityAdikA'pi saptabhaGgI vktvyaa| yataH ya eva pArthivAH paramANavo ghaTaH ta eva visrasAdipariNativazAt jalAnilAnalAvanyAdirUpatAmAtmasAtku20 rvANAH 'syAt sarvagato ghaTaH' ityAdisaptabhaGgaviSayatAM yathoktanyAyAt kathaM nAsAdayanti ? na ca ghaTa paramANUnAM pudgalarUpatAparityAge pUrvaparyAyAparityAge ca ghaTaparyAyApattiH kSaNikAkSaNikaikAntayorarthakriyAnupapattarasattvApatteH pariNAmina eva suvarNAtmanA vyavasthitasya keyUrAtmanA vinAzamanubhavataH kaTakAdyAtmanA utpadyamAnasya vastunaH sattvAt anyathA kvacit kasyacit kadAcit anupalabdheH / na ca adhyakSAd anyad gariSThaM pramANAntaramasti yatastadviparItabhAvAbhyupagamaH kriyate antarbahizca harSa25 viSAdAdhanekAkAravitarkAtma( vivartAtma )kaika caitanya-sthAsa-koza-kuzUlAdyanekAkArasvIkRtaikamRtpi NDAdeH svasaMvedanAkSajAdhyakSataH pratipatteH / sarvathopalabhyamadhyarUpaM pUrvAparakoTyorasat iti vadataH sarvapramANavirodhAt kuNDalA'GgadAdiSu paryAyeSu tAdRgbhUtasuvarNadravyopalabdheH kAryotpattau kAraNasya sarvathA nivRttynuplbdheH| na ca sAdRzyavipralambhAt tadadhyavasAyakalpaneti vaktavyam tadekAntabhedasA dhakapramANasyApAstatvAt / na ca kathaMcit svabhAvabhede'pi tAdAtmyakSi(kSa)tiH grAhyagrAhakAkAra30saMvidvat viviktaparamANuSu sthUlaikaghaTAdipratibhAsavadvA grAhyagrAhakAkAraviviktasaMvitprakalpane adhya kSadhiyo'pi vivakSitAkAravivekAnupalabdheradhyakSetarasvabhAvAbhyAM virodhasvarUpAsiddhau anyatrA'pikA pradveSaH? tathAhi-zakyamanyatrApi evamabhidhAtum-ekameva pArthivadravyaM locanAdisAmagrIvizeSAt varNAdipratipattibhede'pi bhinnamiva pratibhAti pratyAsannetararUpatAvyavasthitaikaviSayavat / na hi spaSTA spaSTamirbhAsamede'pi tadekatvaikSitistatra tadvad ihApi rUpAdipratibhAsabhede'pi ekatvaM kiM na syAt 35pratIteravizeSAt / evaM ca syAdvAdinaH agnerapi anuSNatvaprasaktiriti asaMgatamabhidhAnam yatastatrApi syAt 'uSNo'gniH' iti sparzavizeSeNa uSNasya bhAsvarAkAreNa punaranuSNasya tasyaikasya nAnAsvabhAva zaktarabAdhitapramANaviSayasyaivaM vacane doSAsaMgAsaMbhavAt / tasmAt ekasyaiva sAmagrImedavazAt tthaaprtibhaasaavirodhH| kAraNasya ca kAryAtmanotpattau na kizcid apekSaNIyamasti yatastathotpitsusvabhA. vatA na bhavet / ata eva mRdAdibhAvo ghaTasvabhAvena nazvaraH kapAlasvarUpeNa cotpattau tiSThatIti svabhA40 vata eva nazvaraH utpitsuH sthAstuzca anyatamApAye padArthasyaiva asaMbhavAt tritayabhAvaM pratyanapekSatvAcca na hi utpannaH padArthaH kizcit sthitiM pratyapekSate sthityAtmakatvAt utpAdasya, na ca avasthita utpattI 1 yadaiva 60 A0 hA0 vi0 / 2 tadaiva bR0 A0 hA0 vi0| 3 vivakSitaM / ai-bR0| 4-tvamiti tatra bhA0 maa0| 5-stadvadvA0 bA0 A0 hA0 vi0| 6-t tRtIya-bR0 A* hA0 vi0 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyeymiimaaNsaa| 759 kiJcid apekSate utpattisvabhAvatvAt sthiteH, na ca vinaSTa utpatti prati hetvantarApekSaH vinAzasya utpattyAtmakatvAt tataH pUrvAparakhabhAvaparityAgAvAptilakSaNaM pariNAmamAsAdayan bhAvo vyavatiSThate iti pratyakSAdipramANagocarametat / ataH zabda-vidyut-pradIpAderapi niranvayavinAzakalpanA asaMgataina tepAmAdau sthitidarzanAt ante'pi tatsvabhAvAnatikramAt na hi bhAvaH svaM svabhAvaM parityajati prAgapi tatsvabhAvaparityAgaprasaktaH ante ca kSayadarzanAt prAgapi nazvarasvabhAvavat Adau utpattisamaye 5 sthitidarzanAt ante sthitiH kiM nAbhyupeyate ? na ca vidyut-pradIpAdestaijasarUpaparityAgAt tAmasarU. pasvIkaraNe kiJcid viruddhaM bhavet / na ca svabhAvabhedastadekatvavighAtakRt grAhyagrAhakAkArasaMvedanavat vedyavedakAkAravivekaparokSAparokSasaMvittivadvA / yathA ca dhvaMsahetostadatadakaraNavirodhAt akiJcikaratvam tathA sthityutpAdahetvorvizarArudharmaNaH sthAsnutAkaraNAbhAvAt svata eva sthitisvabhAvasya sthitihetorAnarthakyAt / atha sthitihetuH apAtaM karotItyucyate tarhi pAtaM na karotIti prasaktam evaM 10 ca akiJcitkaratvameva tasya / yadi vA arthAntaraM tato'pAtaH tarhi tasya karaNe vinazvarasvabhAvaH kiM na vinazyet ? athAsau sthAstustathApi sthitihetorAnarthakyam svata eva tasya sthiteH| tathA utpattiheturapi yadi bhAvaM karoti tadA tasya akiJcitkaratvameva bhAvasya svayameva bhAvarUpatvAt / atha abhAvaM bhAvarUpatAMnayati tarhi nAzahetarapi bhAvamabhAvIkarotIti kathamakiJcitkaraH syAt ? na hi abhAvasya bhAvIkaraNe bhAvasya vA abhAvIkaraNe kazcida vizeSaH saMbhavI ata eva teSAmanyatamasya sahetukatvamahetu-15 katvaM vA abhyupagacchan sarveSAM tad abhyupagantumarhati avishessaat| na ca bhinnayogakSematvAt kArya-kAraNayorekatvamanupapannam svabhAvabhede'pi ekatvapratipatteH sarvasaMvitkSaNAnAmekadotpattivinAzavatAmabhinayogakSematve'pi ca parasparataH pRthgbhaavsiddheH| atha atra abhinnayogakSemapakSe'pi pratibhAsamedAda bhedastarhi yatra pratibhAsAbhedastatra bhinnayogakSematve'pi abhedaH pratibhAsabhedAbhedayorvastubhedAbhedavyavasthApakatvAt samudAyasyaca deza-kAlabhedAbhAvAt sakRdeva saMvittyAtmanotpattarekatvaMca prasajyeta / yadi 20 ca svabhAvabhedo vastubhedalakSaNam tadA saMtAnAntarayoriva viSayaviSayirUpAyAH saMvitterekatve'pi pratyakSetarayorvA asau vidyata iti nAnAtvaM bhavet / yadi punaH svabhAvabhedAvizeSe'pi vivakSitajJAnakSaNAkArayoreva tAdAtmyam na punaH saMtAnAntarasaMvittInAmiti pratyAsatteH kutazcid vyavasthApyate tarhi parasyApi vivakSitaikArthopAdAnopAdeyabhUtayoreva avasthayostAdAtmyaM kathaMcid vadato na kazcid doSaH prasaktimAn / nirAkRtazca anekaza ekAntavAdaH tatprasAdhakahetUnAM sarveSAmanekAntavyAptatayA 25 viruddhatApradarzanAt tatpradarzanaM ca ekAntavAdinigrahasthAnamanekAntavAdivijayasyaivetaraparAjayAdhikaraNaprAptilakSaNatvAt "viruddhaM hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH" [ ityasya vacaso nyAyAnugatatvAt / / [prAsaGgikI nigrahasthAnasvarUpaparyAlocanA] yadi punaH asAdhanAGgavacanaM vAdinaH parAjayAdhikaraNamabhyupagamyeta tadA vAdAbhyupagamaM vidhAya tUSNIMbhAvamAtreNa asAdhanAGgasya avacanAt vAdino vijayaH kiM na syAt ? prativAdino'pi svapakSasiddhimakurvataH kathaM na vijayastata eva bhaveta / atha sAdhanAGgAvacanamapi nigrahasthAnaM tarhi vAdiprativAdinoyogapadyena nigrahAdhikaraNatA bhavet tUSNIbhAvAvizeSAt / tUSNIMbhAvopalammena itaro vijayavAniti cetaH nanvevamitarajayasya anyataraparAjayAdhikaraNataiva prAptA / na ca svapakSasiddhima 35 kurvata itaropalambhamAtreNa jayaprAptiH tadaprAptau ca kathaM taditarasya parAjayaH? yadapi 'iSTasyArthasya siddhi(ddhiH) sAdhanaM tasyAGgaM svabhAva-kAryA'nupalambhalakSaNaM hetutrayaM pakSadharmatvAdi vA trairUpyaM tasya avacanaM nigrahasthAnaM vAdinaH' ityuktam, tadapi acAru, prativAdino'pi pakSadharmatvAderanyatamasya anuktI asamarthane vA vijayAprApteH tadaprAptau ca vAdino nigrahasthAnAnupapatteH itarajayanAntarIya. katvAt itaraparAjayasya / evaM hetvAbhAsAderasAdhanAGgasya vacanaM vAdino nigrahasthAnamiti pratikSipta-40 muktanyAyAd draSTavyam / atha tataH sAdhyasiddherabhAvAt / tasya nigrahasthAnameva na bhUvikSepAdera 1 sthANutA-bhA0 mA0 vinaa| 2-yasyeve-vA0 thA. A0 / 3 vijayaprA-vR0 / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye kANDesAdhanAGgakaraNasya tata eva ttpraapteH| tato vAdinamasAdhanAGgamabhidhAnam kurvANaM vA svapakSasidi vidadhadeva prativAdI tatpakSapratikSepeNa nigRhNAti ityetadeva nyAyopetamutpazyAmaH / evaM prativAdino doSamanudbhAvayato na nigrahasthAnam tAvatA svapakSasiddhimakurvANasya vAdino vijayapAlyayogAt tatsAdhanasya sadoSatvasaMbhavAt tasya sadoSatve'pi tadudbhAvanAsamarthatvAt prativAdino nigrahasthAnaM 5 taditi cet, na; doSavatsAdhanAbhidhAnAd vAdino'pi parAjayAdhikaraNatvAt dvayorapi yugapat parAjayaprAptaH ata eva prativAdino doSasyAnudbhAvanamapi na nigrahasthAnam / yazca vAdipakSasiddharapratibandhakaM pakSAdivacanAdhikyodbhAvanaM prativAdipakSasiddhau asAdhakatamam tat sarva na vAdinaH parAjayAdhikaraNam anyathA tatpAdaprasArikAdyudbhAvanamapi tasya parAjayAdhikaraNaM syAt / atha pakSAdi vacanasya asAdhanAGgatvAt tadudbhAvane vAdinastadaparijJAnanibandhanaparAjayAdhikaraNatA tarhi 'yat 10 sat tat sarva kSaNikam' iti vyAptivacanAdeva zabdasyApi kSaNikatvasiddhau 'saMzca zabdaH' ityabhidhAnaM tata eva tasya parAjayAdhikaraNaM bhavet / na ca zabde zabdavipratipattiryena tannirAsAya sattvAbhidhAnaM tatra apunaruktaM bhavet tadvipratipattau vA tatsAdhakahetu(to)rasiddhatvAdidoSatrayAnativRtterbhavataiva abhyupagamAt tatsAdhyatvAnupapattiH / yadi ca saMkSiptavacanAt sAdhyasiddhau tadvistarAbhidhAnaM nigrahasthAnaM tarhi sattvAt kSaNakSayasiddhau kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAdyabhidhAnaM kathaM na nigrahasthAnaM syAt ! 1. kathaM vA 'kRtaka'-'prayatnAnantarIyaka AdiSu svArthikasya tasyopAdAnaM tatra syAt ? 'yat sat tat sarva kSaNikam' ityAdisAdhanavAkyamabhidhAya pakSAdivacanavat tatsamarthanamapi nigrahasthAnaM prasaktam asamarthitamapi svata eva tattvenoktameva svasAdhyAvinAbhUtasya hetoH pradarzanamAtrAt sAdhyasiddheH sadbhAvAt svabhAvakAryA'nupalambhaprakalpanayA tadvacanaM nigrahasthAnaM parasya prasaktam anupalabdhau 'upa labdhilakSaNaprAptasya' iti vizeSaNopAdAnaM nigrahasthAnam adRzyAnAmapi vyAdhi-bhUta-grahAdInAM 20 kutazcid vyAvRttisiddheH / yadi tu upalabhyAnupalabdhereva abhAvasiddhiH tadA 'nedaM nirAtmakaM jIvaccha rIram prANAdimattvAt' ityatra ghaTAderAtmano'kSaNikasyAdRzyAnupalambhAt abhAvAsiddheH 'yat sat tat sarva kSaNikam' iti sAmastyena vyAptyasiddhitaH kSaNakSayAnumAnaM nAnavadyaM syAt / kiJca, deza-kAla-svabhAva-viprakRSTabhAvAnupalabdherabhAvAsiddhau 'sarvatra sarvadA sarvo dhUmo'gnimantareNa anupapattimAn' iti vyApterasiddharna tatastatsiddhiH syAt / na ca adhyakSA'nupalambhau 25 tatkAryakAraNabhAvaprasAdhako abhyupagamyamAnau sannihitaviSayavalotpatteravicArakatvAcca iyato vyApA rAn vidhAtuM kSamau tatpRSThabhAvivikalpasya nirvartanasAmarthyAbhyupagame savikalpakasyAniSTaM prAmANyaM prasajyeta anadhigatArthAvigantRtvAt avisaMvAditvAcca tasya avikalpakasya tu hiMsAvirati-dAnacetasAM svargAdiphalaniva(nirva)rtanasAmarthya svabhAvasaMvedanasyeva sarvAtmanA vastusaMvedane'pi nirNayavazAdeva prAmANyopapatteH anyathA 'anumAnasya aprAmANyaprasakteH tadgRhItagrAhitayA' ityuktaM prAk / 30 adRzyAnAmanupalambhAt abhAvAsiddhau arthakriyayA sattA bhAvAnAM vyAptetyetad api parasya nigrahasthAnameva tataH svapakSasiddhiH itarasya parAjayAdhikaraNam sA ca paropanyastahetorviruddhatApradarzanena svatantra nirdoSahetusamarthanena vA paropanyastahetvasiddhatAdidoSapratipAdanapurassarA kartavyA anyathA paraparAjayanibandhanasvavijayAyogAt / yadA ca vijigISuNA khapakSasthApanena parapakSanirAkaraNena ca sabhApratyAyanaM vidheyam anyathA jayaparAjayAnupapatteH tadA asiddhA'naikAntikatvasAdhanadoSodbhAva35 ne'pi na vAdiprativAdinorjaya-parAjayau prakRtArthAparisamApteH / atha khapakSasiddherIvAt hetvA. bhAsAt asAdhanAGgavacanaM vAdino nigrahasthAnam, na; itaratrApi tatprasaGgAt / atha vAdinaH sAdhanatvena abhimatasya asAdhanatvapradarzanena prativAdikRtena parAjayaH prativAdinastu saMbhUtadoSodbhAvanAd jayaH, na; yadi svapakSasiddhimakurvatA prativAdinA sva-parotkarSApakarSapratyAyanamAtreNa vAdI 1-siddhiH ya-bhAM0 mA0 vinA / 2 tannivartana-bhAM0 mAM0 vinaa| 3-nasyaiva vA0 baa0| 4-mANyAprabR. A. haa0vi0| 5-bhAvasi-bR0 A0 hA0 vi0| 6 vyApte tadapi A0 hA0 vi0 / vyApterityetadapi bhAM. maaN0| 7-pravAdi-bR. bhAM* maaN| 8-bhAvAt hetvAbhAvAdasAdha-bR. A0 hA0 vi0 / bhAvAt hetvAbhAvAt hetvAbhAsAdasAdha-vA0 baa0| 9 sadbhUtAsadbhUtado-bR0 A0 hA vi0 / 10-tkarSApraka Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeyamImAMsA | 761 nigRhyate ityabhyupagamastarhi asadbhUtadoSodbhAvanenApi niruttarIkaraNAt AtmotkarSasaMbhavAt prativAdino vijayaprApteH vAdino nirdoSasAdhanAbhidhAyino'pi parAjayaprasaktiH / atha samarthasyApi sAdhanasya asamarthanena svapakSasiddherabhAvAt vAdino'parAjayo nyAyaprApta eva naH ubhayatra parAjayaprasakteH / na hi abhUtadoSapakSopanayanigamanAdyudbhAvanamAtreNa prativAdinA prakRtaM vastutattvaM prasAdhayan svapakSasAdhanasAmarthya vikalena vAdI nigRhyate iti nyAyopapannam / atha prativAdI api asAdhanAGgasya 5 sAdhanAGgatvena upAdAnAt svapakSasiddhimakurvan mithyAbhinivezI nigRhyate iti cet, naH ubhayornigrahaprApterityuktatvAt / tasmAd "asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyaddhi na yuktamiti neSyate " // [ 1 ityAdivAdanyAyalakSaNamekAntavAdinAM sarvamasaMgatamuktanyAyAt sarvasya caikAntasAdhanAGgatvAt tasya asattvena sAdhayitumazakyatvAt anekAntasya ca nirdoSatvena tatra doSodbhAvanasya adoSodbhAvana- 10 rUpatvAt doSAnudbhAvanasya ca nirdoSe parAjayAnadhikaraNatvAt tadudbhAvanasyaiva tatra grA ityalaM piSTapeSaNena iti vyavasthitam mithyAdarzana samUhamayatvaM mayikatvaM vA / na vidyate mRtaM maraNaM yasmin asau amRto mokSaH taM sArayati gamayati prApayatIti vA tasya avandhyamokSakAraNasvAt mokSapratipAdakatvAcca / 'amayasAyassa' vA iti pAThe amRtavat svAdyate iti amRtasvAdam amRtatulyamiti yAvat / tathA rAgAdyazeSazatru jetRpuruSavizeSairucyata iti jinavacanam tasya anena 195 viziSTa puruSapraNItatvanibandhanaM prAmANyaM nigamayati / kSIrAzravAdyaneka labdhyAdyaizvaryAdimato bhagavata ityanenApi vizeSaNena tasya aihikasaMpadvizeSajanakatvamAha / saMvignaiH saMsArabhayogAvirbhUtamokSAbhilAbai: apakRSyamANarAga-dveSA'haMkAra kAluSyaiH 'idameva jinavacanaM tattvam' ityevaM sukhena avagamyate yat tat saMvignasukhAbhigamyam / etenApi viziSTayuddhyatizayasaMvitsamanvitayativRSaniSevyatvamasya pratipAdayati / evaMvidhaguNAdhyAsitasya jinavacanasya sAmAyikA dibindusAraparyantazrutAmbhodheH 20 kalyANamastu iti prakaraNasamAptau antyamaGgalasaMpAdanArthaM viziSTAM stutimAha / // iti tattvabodhavidhAyinyAM sanmatiTIkAyAM tRtIya kANDaM samAptam // iti katipayasUtravyAkhyayA yad mayA''ptaM kuzalama tulamasmAt sainmaterbha vyasArthaiH / bhavabhayamabhibhUya prApyatAM jJAnagarbha vimalamabhayadevasthAnamAnandasAram // puSyadvAgdAnavAdidviradadhanaghaTA kuNThadhI kumbhapITha pradhvaMsodbhUtamuktAphalavizadayazorAzibhiryasya tUrNam / gantuM digdantidantacchalanihitapadaM vyomaparyantabhAgAn svalpabrahmANDabhANDodaraniviDabharotpiNDitaiH saMpratasthe // pradyumnasUreH ziSyeNa tattvabodhavidhAyinI / tasyaiSA'bhayadevena sainmatervivRtiH kRtA // aGkato granthapramANaM 25000 / pravAdimadamardanaprakaTasanmativyAjato nivezitajagatrayasphuritasAndrakIrtidrumaH / samastajagatItale guNavatAM ziraHzekharo jayatyatulavAga (?) bhayadevasUriH prabhuH // / 6 1- nyaddhi yu- bR0 A0 hA 0 vi0 / 2- kAnte sA vR0 hA0 bR0 / 5 - NItatattva - vR0 vA 2 bA0 |-nniitttvttv - bha0 mAM0 / A0 hA0 vi0 / 8 pratikramaNa vA0 vA0 / 9 sammati - vA0 bA0 / sammati-bhAM0 mAM0 A0 hA 0 vi0 / 10 -- tIyakA - bR0 bha0 mAM0 / 11 sammate - bha0 mAM0 / 12 - matibhU - bR0 / 13 samma bha0 mAM0 A0 / 14 idaM padyaM A0 hA 0 vi0 pratiSu nAsti / / 25 30 3- podbhava - bR0 hA0 / 4- nirdoSa pa ityeva su- bR0 saM0 / 7-gamyaM tenA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA aduaNuhiM dave aNNAyaM pAsaMto aggomNANugayA asthi aviNAsadhammI asthi ti Nibjiya atyaMtara bhUehi ya ahi aNNAyaM ca aha deso sambhAve aha puNe puNyapayukto ATosbhAve iharA samUhasiddho uppajja mANakAlaM upapativiyaMtiya upAo duviyappo ee purNa sahao egadaviyammi je atthaegasamayammi egadaviyassa etaNi vvisesaM eyaMta pakvAo eyaMtA'sanbhUyaM evaM ege AyA evaM jiNapa evaM jIvadda evaM sattaviyappo evaM sesiMdiyadaMsaNammi kammaM joganimittaM kAya maNa vayaNa kiriyA kAlo sahAba miya kuMbho Na jIvadaviyaM keI bhaNati jaDyA kevalamANama kevalavANAyaraNakya kevalaNArNa sAI kovaM uppAyaMto gaiparigaye gaI va guNaNivvattiyasaNA 98 [saM0 pa0 pariziSTAni sammatimUlagAthAnAmakArAnukramaH / gAthAMka gAthA 3- 39 guNasadda maMtareNA vi 2-13 cakcakavahi1-47 caraNa-karaNappahANA 2-55 ja oggahametaM 1-33 jasavaM sAyAraM 1- 35 jaha ee taha aNNe 212 ja ko saTTiyariso 1- 37 2- 39 jahaNeyalakkhaNaguNA 1 39 jaha daviyamadhiyaM taM 1 - 27 jaha dasasu dasaguNammi ya jaNa te peya maNI jahasaMbandhavisiddho 1 - 15 2-40 ja ja bahuoM saMmao ya 3-66 337 1 11 3-32 jAi-kula- rUva - lakkhaNa1- 13 | jAvaiyA vayaNavahA 1- 31 jIvo aNAiNihRNo kevala3-41 jIvo aNAihiNo jIva3-2 jujjara saMbandhavasA 3-16 jeNa maNovisayagadANa 3-59 jeNa vinA logassa (pAThAntara) 1-49 je vaNijaniyappA 2 32 je saMtabAba dokhe 2-41 je saMghayaNAI yA 1-41 jo AuMcaNakAlo 2-14 pakkhammi jo 1-19 appuTThA bhAvA appu bhAve 3-42 jaM kA vilaM darisaNaM gAthAMka 3-14 2-20 3-53 3-31 puNa ariyA jaM ca 2-4 jaM pacakhaggaNaM 2-14 japanti asthi samaye 2- 5 | jaM sAmaNNaggahaNaM 2- 34 Natthi na giyo Na kuNai 3-7 Na ya tahao adhi o 2 29 yadambaDiya 3-30 Na ya bAhirao bhAvo gAthA Na ya hoi jomyaNattho Na vi asthi agnavAdo 3-67 2- 23 | NANaM apuDhe avisaye 2-10 NAnaM kiriyArahiye NiyameNa saddahaMto nivayavayaNijarAcA tamhA aNgo jIvo 1- 22 | tamhA ahigayasuteNa 1-42 mhAbhAgo 3 - 15 tamhA savve vi NayA 1-24 taha vivi 3 - 18 | taha savve NayavAyA 1-45 tiNi vi uppAyAI 3-47 |titvayaravayaNasaMgaha2-37 te u bhayaNovaNIyA 2-42 | tehiM atItANAgaya3-21 davyaDio si tamhA dambaDio bi hoUna Na hu sAsaNamasImettaeNa 219 pR0 756 davvaDivanayapayaDI 153 davvavitavyaM bhavatyu 3-50 davtradviyavattavyaM savvaM 2- 35 davvadviyavattavyaM sAmaNNaM 3 - 36 | davvadviyassa AyA 3-45 davyayissa jo cena 2- 29 | davvatthaMtarabhUyA 2- 30 datarasaMjogA hi 3-48 3-11 228 dajA pariNa 3-13 | davvaM pajjava vijayaM 21 dubo dhammAbAo 3-54 dUre tA aNNataM 1- 14 do uNa NayA bhagavayA 1 - 17 | dohi vi ehi NIaM 1-50 daMsaNaNANAvaraNaklae davvassa ThiI jamma - vigamA dakhitaM kAlaM gAthAMka 1-44 3-25 3-63 2-25 3-68 3-18 1-28 2-18 2-65 2-17 1-21 1-23 1-25 3-35 1-3 3-51 1-46 1-9 2-2 1-4 1-10 1-29 3-57 1-51 1-52 3-24 3-38 3-23 3-60 3-4 1-12 3-43 3-9 7-90 3-49 3-5 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAnAmakArAdyanukramaH / gArthAka 1-2 2-33 3-62 1-35 1-16 2-31 1-6 gAthA daMsaNapuvvaM gANaM dasaNamoggahametaM natthi puDhavI visiTTho nAma ThavaNA davie ti paJcappaNNammi vi pajayammi paJcuppannaM bhAvaM pajavaNayavokaMtaM pajjavaNissAmaNaM paDipuNNajovvaNaguNo paNNavaNijA bhAvA parapajavehiM asarisagamehiM paravattavyayapakkhA parigamaNaM pajAo parisuddho nayavAo parisuddhaM sAyAre pADekkanayapahagayaM piu-putta-Nattu-bhavyayapurisajAyaM tu paDuca purisammi purisasaddo bahuyANa egasadde gAthAMka | gAthA 2-22 baMdhammi apUrante 2-21 bhaNNai khINAvaraNe bhaNNai jaha cauNANI bhaNNai visamapariNayaM bhaNNai saMbaMdhavasA 3-3 bhaI micchaIsaNasamUha1-8 bhayaNA vi hu bhaiyavvA bhavio sammaiMsaNa1-43 maisuyaNANaNi mitto maNapajavaNANato maNapajjavaNANaM dasaNaM 2-18 mUlaNimeNaM pajava3-12 rUAipajavA je dehe 2-11 rUva-rasa-gaMdha-phAsA 3-61 loiyaparicchayasuho vaMjaNapajAyassa u | vigamassa vi esa vihI 1-32 sabbhAvA'sabbhAve 3-40 sambhAve AiTTho gAAMka gAthA 1-20 samayaparamatthavitthara 2-6 sammaNNANe NiyameNa 2-15 sammaiMsaNamiNamo 3-22 saviyappa-NiviyapaM 3-20 / savvaNayasamUhammi vi sAI apajavasiyaM 3-27 sAbhAvio vi samudayakao 3-44 sAmaNNammi viseso sAhammau vba atthaM 2-27 siddhattaNeNa ya puNo siddhaM siddhatthANaM sIsamaI viSphAraNa muttaM asthanimeNaM 1-48 sunammi cava sAI suha-dukkhasampaogo so uNa samAsao cciya 1-34 saMkhejamasaMkhenaM 3-34 | saMtammi kevale dasaNammi 1-40 heuvisaovaNIaM 1-38 | hojAhi duguNamahuraM 2-2 2-36 1-1 3-25 3-64 2-7 1-18 1-30 2-43 3-58 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara-digambarajainAcAryaiH khe khe granthe samuddhRtAnAM yathopalabdhAnAM ca sanmatigAthAnAM sUciH / paJcavastu sanmati jinabhadragaNI kSamAzramaNa sanmatiprakaraNa vizeSAvazyaka sanmati. 1,11 gAthA 2548, 3,53 1,19 1935 2940 15 2,15 2,43 774. 2265 / 3,52 haribhadra hemacandra pramANamImAMsA gAthA 1049 pR0 40 upadezapada pR0 140 maladhArI hemacandra dazavai. TIkA sanmati vizeSAva. TIkA pR0 32 3,52 pR0 33 1,47 1346 zIlAGka aacaaraagttiikaa| malliSeNa pR0 80 syAdvAdamaJjarI pR0 211 3,52 2104, 1,18 3,49 2195 85 sanmati siMhakSamAzramaNa sanmati. sanmati. nayacakraTIkA 1,21 (likhita presakopI) 1,12 1,31 pR0 2 3,45 1,47 8 1,31 1,28 3,69 12. ane 1032 3,53 1,3 1,22 660 748 1,23 171 satrakRtAgaTIkA pR. 211 sanmati. vidyAnandI tattvArthazlokavArtika pR03 3 1,47 760 1,24 928 / 1,25 sanmati anantavIrya siddhivinizcayaTIkA (likhita) pR. 324 3,50 1,5 1,5 ane 3,45 901 / vAdivetAla zAntisUri siddhasenagaNI (gandhahastI) sanmati uttarAdhyayanapAiaTIkA sanmati tattvArthabhASyavRtti 1,3 ane 1,6 pR0 21 1,28 ane 1,20 a0 1 sU0 7 pR053 | 3,47 sanmati. amRtacandra paJcAstikAyaTIkA pR0 250 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijayopAdhyAyaiH svaracitA aneke granthAH sanmatiprakaraNamAzrityaiva kRtA iti sUcanAya tattadvanthoddhRtAnAM sanmatigAthAnAM sUciH / 256 pra0 | 1,35 sanmati 1,9 1,47 1,37 1,39 1,11 1,49 1,12 36 pra. 1,8 261 dvi. " 1,10 274 pra. 25 pra0 261 dvi0 235 pra0 | 1,14 223 dvi. 1,15 58 pra0 1,16 261 pra. 221 dvi0 1,22 220 dvi. 1,53 zAstravArtAsa0 TIkA | 3,57 pR. 252 dvi03,38 115 pra. 253 pra. 3,10 3,39 231 dvi03,3 115 dvi03,12 116 pra. 3,40 115 dvi0 3,27 258 pra03,44 242 pra0 3,8 230 dvi0 3,34 243 , 3,33 230 pra03,56 116 pra. sanmati. 231 dvi. | 1,13 116 pra. 1,31 231pra0 1,41 224 pra. 1,15 258 pra. 1,53 116 pra. 115 pra0 153 dvi0 1,50 1,44 1,6 1,28 256 pra. 1,21 1,52 1,10 1,51 1,9 1,12 1,43 1,54 1,48 1,40 1,48 2,35 123 , dvi0 nayopadeza | 1,25 pR0 35 dvi. 3 dvi0 1,27 13 dvi0 | 1,28 36 dvi0 1,5 88 pra. 1,41 35 dvi01,53-54 28 dvi0 1,36 | 1,37-38 | 1,39 1,40 35 dvi0 1,41 30 dvi03,49 15 dvi03,5-6 12 pra0 3,7 3,8-15 36 pra. 3,39 43 dvi. 3,33 92 dvi0 3,12 89 pra0 | 3,19-20 130 132 133 134 135 3,39 3,32 3,53 3,31 3,29 342 pra0 , dvi. 36 pra. 219 79 dvi0 1,34 260 pra0 259 dvi0 140 141-143 153 153 3,47 154 89 dvi03,21 3,14 3,15 3,47 3,50 3,48 3,11 3,13 3,28 3,35 261 dvi. 261 dvi. 274 pra03,54 24 dvi0 3,28 274 pra. 3,6 261 dvi0 3,25 sanmati. 259 pra0 35 pra0 | 1,4 156 157 3,22-23 19 dvi. 3,24-25-26 15 dvi0 anekAntavyavasthA 3,28-29 (likhita presakopI) pR0 20 / 3,67 158 satatakAsA) 3.30-31 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati. 18 1,35 2,12 , 2 2,3 211 2,32 2,32 3 16 di. 3.34 2,24 9 20-23 mahAvIrastava pR0 54 pra. 42 dvi. 16 dvi. 1,8 yazovijayopAdhyAyaiH svamanyeSUddhRtAnAM sanmatigAthAnAM sUciH / jJAnabindu | 2,11 158 pra. 3,13 pR0 152 dvi0 | 2,15 159 pra. | 3,38 2,27 162 pra. / 3,10 158 dvi0 154 dvi0 2,26 162 pra0 3,12 163 dvi0 161 dvi0 3,33 155 pra0 156 dvi0 sanmati. 159 pra0 157 pra. 1,28 156 pra. sanmati. dravyaguNaparyAyano rAsa 160 dvi0 DhA0 13 gA0 10 3,29 161 dvi0 158 pra. 162 dvi. 2,35 14-15 3,25 2,36 162 dvi0 sanmati. 14-15 1,3 162 pra. 161 dvi0 3,37 12 3,48 157 pra. 3,32 3,27 161 pra. sanmati. 16. dvi. 3,67 159 pra. 3,15 3,54 160 pra0 3,11 3,27 2,20 2,23 1,47 1.41 56 pra. 54 dvi. dharmaparIkSA 2,19 2,28 2,30 2,29 2,25 21 240 1,28 gurutatvavinizcaya pR.12 dvi. 180pra0 17 dvi0 2,16 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / n n 616 agaI n 640 - n n s n n s 618 n s m 634 n tty n s n mh lh n myN m n m n n kANDa gAthA zabda vyA. pR. zabda kANDa gAthA vyA. pR. aNega 3 12 aMtareNa aNegakaraNaM 3 12 645 akusalA aNegante 1 14 akkharya 2 17 aNeya 1 421 22 aNeyalakkhaNaguNA 1 22 421 aggahaNaM 24 aNovama abakkhu aNovamasuhaM 133,15. ajutaM 1 18,47 417,452 aNaNNo aNNaM aNatthaMtaraM 635 aNNattaM arNata 2 43 625 aNNayare 456 aNaMtakappaM 625 aNNavAdo 638 aNaMtakappA 630 aNNA aNaMtaguNakAlayaM 20 617 aNaMtaguNo 3 13 aNNAyaM 12,13 aNaMtaM 14,17,37 616,623 aNNe 1 15 416 aNAi 37,41,42 623,625 aNAiNihaNa 624 aNNo 1,3 44,52 450,455 aNAiNihaNo 623 623 aNAiniGgo 2 42 624 3 52 710 aNAgayAIyavisayesu 2 25 aNNoNNa 725 aNAgaya 1 31,43,44, 449,450 aNNoNNa 1 2,3,21,23, 46 47,48 aNAgayavayaguNapasAhaNaM 1 44 450 2 16 aNAgayasuhuvahANatthaM 1 3 31,49 aNAgAraM 2 14 aNNoNNaNissiA 1 21 419 aNAyAra aNNoNganiravekkhA 3 aNAvaraNaM 616 aNNoNNapakkhaNiravekkhA 1 23 aNicchiyaM 726 aNNoNNavilakkhaNA 2 16 aNiyamA 641 aNu 646,48 aNNoNNavise siyA 3 31 aNugayA aNNoNNANugayA aNNoNNANugayANaM 1 47 452 aNugayANaM atIta aNuttaraM atItANAgayadosaguNoaNuppana 409 duguMcha ga'mbhuvagamehi 450 aNumayaM attukosa 732 aNU | attukosaviNaTThA n n awr or 449 640 210 421 640 453 10mmm amom orma 648 3 732 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| zabda vyA.. attha kANDa gAthA vyA. pR. 1 30,31,34,41 / 2 1,27,36 623,630, 746 zabda kANDa gAthA apacchima apacchimaviyappanivvayaNo 1 8 apajjavasiyaM 7,31,34 607,621 n 2 n Gr 418 418 641 622 n atthauvalaMbho atyaM atthao atthagaI atthagaI atthagao atyaNiao bhatthaMtara n n 618 . n " M " n 449 620 n or morama orarror or or mamm or 620 n 3 atyaMta atyaMtarabhAvagamaNaM atyaMtarabhUehi n 453 n n atthanimeNaM atthapajjayA atthapajAe 32 n n 643 n n atthapajjAo 440 bh hm . n bhatthapaDivattI 27 619 apanavesu 173 apariNaa apariNaucchiNNesu aparisuddho 18 apuDhe apUrante appiyaM appuTThA appuDhe 35 abhaMtara abhaMtarao 441,442 | abhaMtaraviseso 446 abbhuvagamehiM 745 abhaviyA abhiNiyohe 444 abhiNNakAlA 630 abhiNaM abhiNNo 457,623 abhIrU amayasArassa amuttA 618 amuttesu 746 ayaM 28 619 arahA 7,14,33407,416 arihayA 37,38,40 440,446 alakkhaNaM 42,50 447,449 alie 453 avattavvaM 4,5,13,22, 630,635 avattavvayaM 26,55 avatthu 718,719 avamaNatA 423 avalaMbamANA avaseso 31 avahi 30 640 avi 12,13 avikoviya 640 avikoviyasAmatthA aviNaTuM 651 aviNAsa n 24 638 n n athammi atthasaMpAyaNammi 638 n 25 13,15 11 atthA 2 bhatthi 635 415 38,39 normorarororormarwaror 447 442,447 409 638 605 407 atyo 623 630,635 adaviyaM adavvaM adiLaM annahA anto anno armernaror 718 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatimUlagAthAgatAH shbdaaH| kANDa gAthA vyA.pR. vyA. pR. 718 ll` sm 173 640 609 429,441 440 m m 651 653 641 s 639 [ zabda Aesa Aesavise siyaM Agama Agamamettattha AgamamettatthasAhao Agamio Agame AgAsAIANaM ANaM Ayariya AyariyadhIrahatthA AyA Araddhe Araddho AvaraNa AsAyaNA s 618 616 620 s s zabda kANDa gAthA aviNAsadhammI aviNicchao avibhattA 3 28 aviyattaM 2 11 bhaviyappaM 1 29,35 aviyappo aviruddhA avirohaNa avisae avisiTThA 2 18 avisesao avise siyaM asaMkhenaM asambhAva asambhAvapajave asambhAve asanbhUyaM asamatthA asamANa asamANaggahaNalakkhaNA 3 asarisa asarisagamehi asavAe asacAyA bhaha 26,37 24,39 624 s 625 mm 1 29 mm 606 mm 447 726 Asi sm sm sm sm lm ia 623 icchaMti 2 3 630 34,36 622,623 8,29,38 633,640 lh lh s lh m 725 422,446 618 iNamo inti 623 732 619 m sh lh s s 28 __ 18 s iMdiya iMdiyagayaM m 10 608 m ` 452 622 m ahavA ahigammassa ahigaya ahiyammi ahigayasuttaNa ahigayassa aheuvAbho h m s iya s 636 746 450 S h m m s 422 638 s 650 43 A __ 25 m 1 5,6,9,16, 349,379, 32,34408,416, 446,447 1 3 38,39 11 630 2 bhAI AiTTho AINaM AIyA AIhiM AuMcaNa AuMcaNakAlo Auya nama 2,16,17, 616,622, 18,33,41 23,32,34, 638,643 43,48,51 640,656 636 644 624 | uAharaNamittaM Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ucchiSNesu ucchea uccheavAIA utsu ujjusuyavayaNavicchedo 1 5 3 29 3 29 1 21,28,30, 41 310,16,21, 4 34 2 11 37 37 u uNa usUNA u uppanaMti uppajjamANa uppajamANakAla uppaNNaM uppaNNo uppAo uppAya upAyaibhaMgA uppAyatthA uppAyatthA kusalA uppAyaMto upAyaM uppAyasamA uppAyA uppAyAI ubhaya ubhayattha ubhayavAyapaNNavao ubhayahA uyAharaNaM ulUeNa ulUyA upauto kANDa gAthA 1 19 1 17 1 17 1 upaesammi uvaogA uvaogo 1 ' 3 3 vorm m 3 2 2 3 mr mar 1 1 12 3 3 3 3 3 38 m m mov 3 1 2 avor or or or cr 38 41 3 41 1 2 3 3 37 36 9,31 2 3 1 99 saM0 10 2 2 12 rUDha 6 w 608,621 32,40,42 641,649 650 35 16 40 16 sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / vyA. pR. 418 50 29 26 317,318, 349,366, rUpaka Dha 317 640 640 419, 429, 430 624,6360 637,746 622 173 409 645 645 645 623 410,415 646 631 646 649 649 643 624 416 38,39,40 446, 447 39 623 656 620 6 608 zabda uvagayANaM uvaNIo vaNI uvaNIyA uvalaMbho uvavaNaM 1 3 3 2 2 udasamiyAI 2 2 upasamiyA bhAvaM upasamibAIlakkhaNavi 2 sesao uvAo ussaggao ee eesa ekasama eNa ega egaguNa gaguNAIyA egaguNo egadaviyammi emadaviyassa egaMta etaNi vvisesaM etapakpaDise egaMtA kANDa gAthA 1 1 egayarammi egavibhAgammi egasadde ega samayaM taruppAo emasamayami mm 3 2 3 3 2 ' 3 3 egaMtio ( egattio ) 3 1 egaM tuccheyammi egaMto 3 ega purisasaMbaMdho 3 2 3 3 55 41 R 3 1 2 1 2 3 3 3 3. ' 3 3 2 2 3 26 22,58 e 51 27 33 36 2 36 12.15 55,57 53 10 31 6 6 13 31 41 39 39 14 53 68 33 18 22 17 27 40 31 12 vyA. pR. 133,150 166 608,621 12,31 17,40, 41636,649 60 41 637,716 709 622 623 596 623 649 415,416 725 455 608 430 * 635 430 649 627 627 623 416 710 641 417 631 635 619 Ers 649 621 609 649 9 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| zabda vyA. pR. haar' kANDa gAthA vyA. pR. kANDa gAthA 3 17 egassa kappA ege kamma 453 1 19,51 m 418,455 718 s 2 2 618 24 21 10 ettiyaM etto ettha mh 617 634 617 kayaM karaNa karaNaM karaNaviseseNa 3 12 ` ` 453 m karei mm ` eyaMta 3 2,16 ur 718 ` s sm m 726 1 19 418 kasAyavasA kassa kaha m 608 eyaMtapakkhavAo eyaMtavise siyaM eyaMtAsambhUyaM ` s 13,37 609,623 m s ` s 638 evaM mm 410 628 726 12 1,15 457,610 3,15,16, 628,636 21,22 637,656 25 25 s lh s 650 sh s s 1 10,24,35 409,421 710 kahA kahAmuhaM kAya kAyamaNavayaNakiriyArUvAigaI visesao kArao kAraNa kAraNaM kAraNegaMtA kAla kAlaMtaraM kAlaM kAlammi kAlayaM kAlA kAlo kAvilaM sr mhm s 710 m 12,23 631 41,49 448,453 10,23,24 608,618 31,32,41 621,624 23,25,27 638,639 640 16 379 623 s md s` ` s 644 745,727 s s * 19 s * s hh 36,53 711,717 s m 48 lh w eso 457 s o 21,23 s 2 67,618 s mm kiriA kiriAmittaM kiriArahiaM kiriyA sm oggahamettaM ogha ohi ohiNNANassa ohiNNANe ohimaNapajavANa lh m` 453,650 sh 29 620 lsl` ~ 620 kuNa 42 43,52 18 449,455 1 2 lh r s kao 718 sh 25 638 3 31 s kaDo 44 651 katto kuMbhadaviyaM kuMbho kula kusamaya m 27 ` mm mmr s kappaM 625 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda kusamaya visAsaNaM keda keI keci keNa kevalagANa kevalaNApadaMsaNA kevaLaNA kevalabhAva kevalaM kevalANa kevali kevaliNo kevalipajjAo kevalI kevale koI kovaM ksae kkhaya khitaM khINAvara Nijje vINAvaraNe gaI mapariga gabha gaNa kANDa gAthA 1 1 2 kevalaNANammi kevalaNANAvaraNakkhaya 2 kevalaNANAvaraNakkhayajAyaM 2 2 2 gamavisesA 2 3 2 3 llh l l lh 3 2 2 2 WWWWW 2 2 'rm rrrrr mor 3 2 2 2 1 2 3 2 2 3 3 3 3 1 3 AAAA 3 soe 3 3 6 2 2 34,36 8, 19 4 38 58 ga 20 3,14,34 37 36 617 596, 122 623 647 606 606 623 5,7,17,36600,616 623 617 622 * 624 609,620 607 408, 455 624 631 37 20, 21 351 23 41 12,30 8 9,11 40 6,11 sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / 29 30 66 vyA. pR. 65,66,67 68,69,77 622,623 633,640 6 605 646 726 72 6,29 630 29 640 29, 42, 64 640, 650 746 640 607,609 607 630 | guNa -- zabda gaye gaNa guNaDiva guTTiyaNao guNaNivvattiya saNNA guNapavidvANaM guNalavaNaM 1 guNavisese guNaviseso guNamaNNA guNasa guNasa | guNA | guNo goyama goyamANaM gahaNa B guNavisemabhAgapaDibaddhA 1 3 hAha ghaDAdao ghaTo veNyai ca caNANi kANDa gAthA 3 vibhAgo 3 1 3 3 3 3 3 3 3 3 1 3 1 3 3 2 3 2 2 2 3 2 1 2 3 2 2 gha ca 18,61 64 24,43, 44,46 6,8,9 3* 10 10 30 43 23 24 10 10,12,13635,630 16,19,23640 13 9 14 9,15 22 24 * 11 11 1 8 14 24 21 52 24 vyA. pR. 636 46 449 3,624 15 17 * ** 640 11 449 638 421 * 635 624 635 624,626 421 * 635 635 457 611 609 619 617 710 618 24,27,18 447, 455 39,51 7,12,13, 109,620, 30,31,33, 622 43 1,2,3,11 627,629 34,35,59 635,716 60,68 727 610 616 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| kANDa gAthA vyA. pR. | zabda 2 20 617 jaha 2 20 2 kANDa gAthA vyA. pR. 1 2,15,22, 173,416, 24,42,43, 421,449, 45,47, 450,452 2 6,15,21, 607,610, 40, 617,624, 3 15,18,27,636,638, 617 618 24 cakkhu cakkhuacakkhuavahike. valANa cakkhummi caraNakaraNa caraNakaraNappahANA caraNakaraNassa carieNa ceva jahaMti 24 421, 4,30,61 637,640, 732 61 25 s cevA(va) cciya s 25 421 1 1 24,27,52 428,455 2 7,21617 jahA 3 3 9,15,25,26 634,636 29,32,36 638,640 / jahAgamavibhattapaDivattI 3 jahANurUva 1 jahANurUvaviNiuttavattavyA 1 jahiM 54,55 718 jaheva 2 2 27 619 3 28 639 jAikularUvalakkhaNasaNNA2 10,23, 608,618, saMbaMdhao 3 20,24,40, 637,638, 17.638, jAo 2 58, 649,726, jANai 2 s 14,15 423 610 450 chaumatthe chakkAe orrorm jAi jai m 450 40 ` s 648 sh jaiyavvaM jaiyA 4,10,13, 605,608, 30 609,620 r lh jANao mm 18 m s m 350 m 1,25,28, 619,620 29,30,42, 624 3,6,11,19, 628,629, 30,48,49, 630,635, 51,52, 640,656, 704,710, 3 13635 2,32, 173,641 3 32 641 jANaNA jAya jAyaM m m y s mm lm 40 624 m m ls` jaMpanti jaNa jaNio jaNiyammi jamma jammamaraNadukkhaM jammAI jamhA 408 jAyasaddho jAva jAvaiyA jAvaMta lsl` 638 3 23,68, 368 s m mm 655 452 638 621 1 3 2 jiNa 4. 26,69 32 mm 2 17,37 446 17,26,41, 616,619, jiNapaNNate jiNavayaNasse jiNANaM m s m 3 1 8,5,26, 29,43, 68,69 8,12 633,635 38,39,40, 446,447, jassa Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda jise jiNo jiNovaesammi jivvaMto jIva jIvadaviyaM jIvadaviyammi jIvaddavvaM jIvapajjAyA jIvarasa jIviya jIvo jubai jujae jujaMto jutaM juto je jeNa jo joga joganimittaM jogasiddhI joyA jovvaNa jombagattho kANDa gAthA 2 17 2 2 3 3 1 2 3 3 1 moro or 2 2 3 2 AA 2 3 1 2 1 3 2 2 3 * 2 3 2 1 3 26 58 48 1 31 31 48 41 *? 46 41,42,43 624 fro 640 453 624 625 450 631 624 623, 624 Evo 450 42 37, 42 21 44 5,10,11, 616 3 21,22,40, 637,638, 52 649 18 10 24,26 32 36 35 50 14 19 2 x x x x x 19 31,48,53452, 455 622 704 P 1 49 sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / 19 vyA. pR. 616 607 605 * 726 606.608, 15,17 609,610, 416 617 27,32,35, 423, 440 52 441,455 16,36,45 626,644 651 32 1 43 1 44 417 634 618,619 621 644 418 450 zabda Di ch ThavaNA ThANaM ThANAI ThiI ThiIu ThiI jammaviyamA Daharao Na ehi o NaNu Natu pariSa vANDa gAthA 1 ' 1 1 3 1 2 3 54,55 3 23 3 41 3 23 3 3 1 3 3 3 1 2 Ta 3 5 Da 12,19 19 Na 6 1 19 vyA. pR. 418 418 10 20,40 17 379, 387 133,150, 166 718 Dha 649 * 13 637 9,14,17 408, 416 18,22,25417, 421 27, 28, 35 428, 429 42,44,50 441, 449 51 450, 453 455 40 4,6,10,11605,607 15, 17, 24 608,609 26, 27, 28 610, 616 34,35,42 618, 619 622,624 630,636 5, 10, 17 19,21,22 637,638 16,31,36 640, 644 38,52,54 646, 710 63 718,732 656 49 3,9,14,16408, 416 634 637,649 12,16,19410, 416 20,37,39 419, 446 447 8,9,19,22607, 108 617 24,25,36 625,630, 54 644,718 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / zabda kANDa gAthA vyA, pR. kANDa gAthA vyA.pR. Naya 1 8,16,25 42 718 441 | zabda Nicco NicchaeNa Nicchio Ni ddiDhe Nihosa NimittaM n 732 21 2 19 617 NayayAi NayayAivisesagao NayavAya NayavAyagahaNalINA NayavAyA 746 n n mmmmmorror n 617 n 2 27 Nayassa n 746 421 47 5,10,11 17,42,52 13,15,21 419,421 23 10 n NayA or n 3 NayANa mm Ni mitto NimeNaM Niya NiyaAvaraNakkhaya NiyaAvaraNakkhayassaMte 2 NiyaI Niyaehi 1 Niyao Niyattei Niyama 2 Niyamao NiyamaparittaM 2 NiyamA 1 442 457 h 2 1 1 15 NayANaM NarAhivo Navare NANa 210 606 5 606 710 36 446 628 10 624 14 210 52, 15,19,30 610,615, 620, 41,44,63 649,651, m s m 635 9,16,17 615,616 22,27 617 morormato w morn NANaNimittaM NANadasaNa NANadaMsaNajiNANaM 2 22617 217616 3 NA - mror 2 - 1,3,5,19 457,458 |Niyamei 21,22 thI595,596 NiyameNa 23,24,25606,617 2 33 622, 26,30 618,619 3 5,28,29 630,639, 620 640 596,607 Niyamo 139 Niyaya 23,28421 22 618 NiyayavayaNija 28 596 NiyayavayaNijasaccA 1 429 408 NiyayavAyasuviNicchiyA 1 23 421 732 NiyayA 3 11 635 Nirayisao jiravekkhA 1 23 NivaNNaNA 2 21 29,34429,440 Nivvattiya NivvANaM 3 54,55 718 18 NiviyappaM 33,35 Niviyappo 1 41 448 NANassa NANAipajavA NANANa NANe NAma NAma NAyavvA Niao Nica NicaM - s b Urm s b - m - h - s - sh mm - 1 NicavAya NitravAyapakkhammi 18 417 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| kANDa gAthA vyA. pR. zabda 627 407 kANDa gAthA vyA. pR. 3 18,469,66 636,657, 15610 3 29,30,58 640,726 tahA - - m nivvisesaM hissAmaNa missiA NissiyaM NihaNaM NihaNo NI s - taheya taheva - - 15,24610,618 m m s mh s jeva n tAva n 634 tAvaiyaM 638 453 619 NoiMdiyaM NoiMdiyammi n mh lh n ta n 416, taio taiguNo taiA tao 3,7,23, 596,607, 26,31, 618,621, 33,34,39 622 23,31, 640,645, 37,39 646 646 n m sh r lh s s 622, n tatto 7,39, 631,647, 3 n 37 tiaNuyaM tikAla tikAlavisayaM tiNNi n tattha 24 ` sm n tiNhaM n titthayara 641 271,455 n 271 titthayaravayaNasaMgahavise- 1 sapatthAramUlavAgaraNI titthayarAsAyaNA tammi tamhA arma. a 32,43 650 2,27,31, 173,428, 37,38, 446,447, 39,40, 449,452, 42,47, 7,30 620, 14,22,23,637,638, 26,29,58 640,726 4 9,13,21 408,415, 419 8,17,28, 607,616, 29,30,38 619,620, 620,623 8,13,31, 633,635, 65 6 40,746 605 621 titthayarAsAyaNAbhIrU 2 tisthiya ti viha 49 tivihajogasiddhI tIya __31 tIyANAgayabhUyA tIsai tIsaivariso 40 430 3 or orarorm 624 tayaM tavvAo tassa mm or 19,22,36 617,623 2 taha 4,5,32,45 349,431, 440,450, 36,41 623,624 10,15,23, 416,421, 25,46 450 5,6,14, 606,607, 39,43 623,625 ! or 14,16, 640 19,30 33 440 15,24,27,416,421, 28,48423,429, or 453 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / kANDa gAthA vyA.pR. zabda dasaNasaddo 2 kANDa gAthA vyA. pR. 2 20,31,35 617,621, 622 3 8,20,24, 637,638, 50,51,53 704,709 710 26,44 450 2 20,22,26617,619 11,52 635,710 622 daMsaNassa daMsaNA dasaNe 2 28,29,32 619,620, 621 607 16 615 596,622 636 6.7 teNa daTThavaM daTThavvayaM daTThayA 640 tettiyamitta tettiyamittottaNA tesiM . . mmm . 616,619 644,704 ora Mrmarrm oraram 18,27 36,50 1 14 218 darisaNaM darisaNassa davi davi davie daviovaogo daviya daviyaM mom ormronorroror orm 46 450,452 TEE 6,7,9,24, 379,407, 26,27,33, 408,421, 34,42,47 428,440, 447 387,406 408 12 37,39,40,446,447, 42 449 2,29,31, 628,640, 37645 31,48 12 415 23,38,41, 638,646 42 daviyammi daviyalakkhaNaM daviyassa ror 4,13,21, 605,617, 4,8,12,14633,635, 17,22,39, 636,637, 44,52648,651 daviyAhi davya Morn 1,8,16,24 tthaMtarabhUyA 3 24 vvaguNajAimeyammi davvajAyANa davvaDio thorammi 37623 daMsaNa or orrormorarror 617 271,272, 285,408 2 2 10,17,29 409,429 10,57 634,725 315 315 1 10409 1 17417 dasaNaNANANa daMsaNaNANAvaraNakkhae dasaNapuvvaM dasaNaM 2 9,17,20, 616,618, davvaTThiya 22,28,32619,621 617 davvaviyanaya davvaTThiyanayapayaDI 2 22 davvaTThiyanayassa 1 2 419 davvaTThiyapakkhe 1,3,5,6, 457,596, | davaTThiyapajjavaTThiyA 11,14,19, 606,607, davvaviyavattavvaM 21,22,23, 609,617, 25,26,27, 618,619, / davaTThiyassa 30,33 6.0,622, / 28 2 20 m ormar 10,29 409,429 725 6,7,8,11, 372,386, 51,52 387,407, 408,409, dasaNammi daMsaNaviappA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda davyatyaMtarabhyA daSvaM davyaMtara davvaMtara NissiyaM dabaMtara saMjogA hi davvapariNAmaM davyavittA davvassa davvAI davvANugayA dabbe dasaguNammi dasaguNo dattaNaM dasamu dahagAda dAto dAiyaM dAei dAehI diTTha disamao diTThI duaNue hiM due dukkha * dukkhaMta duktakaDo dukkhaM * durguchaNa * duguNa dugu mahuraM duSNayA duSNago duddha duddhapANiyANaM durabhigammA duviyapo kANDa gAthA 3 48 3 24 1 3 3 4,6,18, 19,30, 60 3,8 3 38 1 12 2,23 27 8 39 15 13 3 15 3 15 3 30 58 34,36 1 54 28,45 28 r or m 3 3 3 I or m 1 3 3 3 3 3 r cm mm 3 3 2 3 1 1 1 1 3 1 3 3 3 3 3 3 1 3 1 1 vyA. pR. 656 638 12,31,36 410, 430, 442 3 3 100 saM0 0 13,21 39 9 18, 46 51 56 x ur 44 44 68 46 19 sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / 19. 15 vf 47 64 32.34 630,636, 640, 727 646 629 ** 627 410 627,638 633 646 636 636 636 640 726 629,623 627 456 429,450 429 646 608 417 710 651 651 637 637 416 655 452 746 941.642 zabda duviho duve duvehaM dUre devAya devAuyajIviya visiddho desa dekhaNA deso dehe do doSNavi doNNi donha dosa dose dohi dhamma dhammAvAo dhammI dhamgo dhIrahatyA na nariva naya navapada nayavAo nayassa kANDa gAthA 43 14 13 9 42 42 60 12 wo to t 1 3 or or or 2 3 3 1 one or m 1 T 2 3 mr or a strom r 3 1 3 2 3 2 1 1 3 3 46 2 43 3 50 36 sm slm slm slm 3 3 3 1 2 AWA 3 1 Mov mr mov 1 . 3 40 48 13 31 1 na 68 56 46 dha 635 37,38,39 446, 440 10,31,51624, 640 49 41 vyA. pR. 650 416 42 43 55 14 65 22,33 421,440 12 609 28,51,64 639,710 67 sri 9 408 6 607 630,710 3 5,52 415 634 624 624 727 61 rf 10 453 415 621 710 725 655 457 704 442 656 650 650 718 17 L 655 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| zabda vyA. pR. zabda kANDa gAthA vyA. pR. nayA kANDa gAthA 1 28 3 68 3 11,14,48 431,440 nANaM nAmaM nikkhevo pajavajoyA pajavaTiassa pajavaTThio 379,386 Mornmol 408 595 2 nicchao nicchaya degpajjavaTTiyA pajavaNao s m s m s nicchayavayaNapaDivatti maggo nicchayasuddhaM nicchio nipphaNNaM nimittaM pajavaNaya 3 pajavaNayadesaNA 3 pajjavaNayamettapaDipuNNA 1 pajavaNayavokaMtaM 1 pajavaNayassa mm 441 2 23 niyattei mh lsh mh niyama niyameNa 271,285, 310 408 12 12 635 42 8 408 5,10,11 317,349 17,42,52 409,417 449,455 407 407 429 409 48 12 410 635 11 635 11,27 408 409,429 618 634 mh lh h h niyayA niravekkhA nivvayaNo nihaNo h h pajjavaNissAmaNNaM pajavabhayaNA pajavavattavvamaggo pajjavavatthu pajjavaviappo pajjavaviuyaM pajjavavisesasaMkhANaM pajavasaNyA pajjavassa 0pajavA s 641 paoga paogajaNio pakkha s 641 m 12.48 410,453 s s pakkhammi 1 18 s 628 s 636 pajavAhi pajavAhio pajave pakkhavAo pakkhA 0pakkhe orror orm or mmm oramm ormanormorrnmororr s s 627,634 s , pajavehi pajjA s 641 727 s 28 'pajAe s 620 630 s paccao paccakkharagahaNaM paccakkhA paJcuppaNNammi pacupannaM pajjaehi pajanto pajayammi pajayA pajAo s 628 630 623 ` 1 32 s pajAya pajAyassa pajjAyA 727 440 mm pajava mm 7,12,29, 407,429 32,42 35,43 622 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| zabda kANDa gAthA vyA. pR. kANDa gAthA 3 11 vyA. pR. 635 173 610 ' zabda patthAra pannavaNA mm 1 42 degpajjuvAsaNa paMcaNANI paDai 271 449 315 degpayaDI m degpayutto m para 630,726 725 2 3 18,31, 616,621, 5,22,33,47, 637,641, 621 paDikuTThA paDikuTTho paDijoaNaM 'paDiNIo 'paDipuNNa paDipuNNaM paDipuNNajodhaNaguNo degpaDipuNNA degpaDibaddhA paDirUve 'paDivatti sm lh sm sm 416 630 mm mm s 21,24 421 638 s s s 36,46,61 746,722 429 s paDivattI paDivattIvigame paDi siddha paDisehe 644 s 30 640 m ord ormmmom or or or or or or ormmmm orm marr mmm ormmonorram narar 50,54 2,35, 453,456, 596,623, m 54 s 635 s 628,629, 449 paDuccavayaNaM paNihANaM paNNattaM paNNavao 3 43 14 s paraNimittaM paratitthiyavattavvaM parapaccao parapanavehi degparamattha paramattho paramANu parammi paravattavvayapakkhAavisiTThA paraviyAlaNe parasamaya parasamayA parikammaNA parikammaNANimittaM parigamaNaM parigayaM paricchaya paricchayANaM pariNayaM pariNAma pariNAma pariNAmakao pariNAmo paritaM paripaDhiyA paribhujai parisuddha parisuddho pakhvaNaH paro pasAriyassa pasAhaNaM degpasAhA degpahe s 726 s 651 3 1 3 1 s 727 degpaNNavaNa paNNavaNapajA 0paNNavaNA s 4,22 27 1 27 13,21 14 20 422,423 s 26,53, s 210 732 732 s 2 s paNNavaNANicchio paNNavaNAvisau paNNavaNijA s s 615 45,48 s 655,656 315,379 719,726 s 645 s 644 paNNavaNe paNNavayaMto paNNaveja patteya patteyaM patthaNA m m 415,416 1 13,15 2046 3 159 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| zabda kANDa gAthA vyA. pR. zabda kANDa gAthA vyA. pR. mm mm 1 'paho degpADika pADikaM 32 purisammi purisasaddo purisassa purisAuyajIvo mm 415 431,440 621 624 m 710 421 m puriso m s m 3 7,18,19, 631,636 m sm 731 puvva 2 39 pADikasaNNAu pADekka pADevaM pADekkanayapahagayaM pANiyANaM pAricchaM pAvejA pAveMti pAsa h s 635 mh shm mm h 608 440 710 mm 23 ` s 710,714 mm lh 421 440 4,13,30, 605,609 puvvaaraM putvaM puvakayaM puvvapaDikkuTTho puvvapayutto pUreMti pahANataNeNa pahANA 620 h h s s s 710 pAsaMto lh mh lh s 13 13,54 456 5,14,15 606,610 5,15,29 630,636, 640 phalaM m piu s 3 170 degphAsA ` piuputtaNattubhavyayabhAuNaM s bajjhai 1 418 19 19,46 piya degbaMdha m m m 418 baMdha piyA "puDhavI puDhavIvisiTTho puNa 3 3 3 3 1 17 17 52 710 52 4,13,24, 316,421 34,50 440 455 418 418 419 baMdhadiikAraNaM bandhaTTiI bandhaM bandhamokkhasuhadukkha patthaNA baMdhammi 710 450,451 1 20 419 5,11,35, 630,635 39,52 644 0bahu puNo putta 3 17 41 649 649 431,440 purillo vahuyANa bahuyA bahuviyappA bahussuo bAlabhAva bAlabhAvacarieNa purisa 43 449 45 degbAlAi 33,34 purisa 32,33,54, 42 624 17,53, 636,710 715 33,35 440,441 440 456 18 18 45 purisakAlammi purisajjAyaM purisabhAva purisabhAvaNiraisao degbAlAibhAva vAlAibhAvadivigayassa 1 bAlAiviya bAlAIyA bAlo 450 450 440 431,440 450 3 3 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| kANDa gAthA vyA. pR. kANDa gAthA vyA.pR. bAhirao viti zabda bhavisse hiM bhavyaya bhAi bhAUNaM "bhAga sh s mh bIyassa beti 455 646 s 3 17 24 bhabha bhAva m m s bhAvao 638 s 621 bhaiyavvA bhaiyavyo s m 28 bhAvagamaNaM s 631 s 134 bhAvaM s 'bhaogha bhagavao bhagavayA m s m bhAvamettaM bhAvA 11 628,727 455 409 615,620 s m bhaMgA bhaNai m s 440 43 mh mh mh lh bhaNNa bhAvANaM bhAve 24 421 6,15,26 607,610, 619 12,13,20, 635,637 s lh mh 30,32 bhAvo 620,621 379,406, lm 453 12 609 bhAsai bhiNNa bhiNNakAlA sr s bhaNati 605 l s bhaNeja bhattImattaeNa 35 63 704 441 732 bhIrUhi bhUehi bhUyA meyaM lh lh mh sh sh lh mh sm 35 m m bhaI Gr s bhayaha bhayaNA s bheyao bheyammi s 638 401 4,6,27,51 630,638, 709 630 meyA mh bhayaNAgaI bhayaNAya bhayaNijja bhayaNovaNIyA sm mh lh lm 622 maiNANaM maisuyaNANaNimitto . bhava maI maggo 27 6,23607,618 27 619 25 26,29 429 42 19 3,19,26 596,617 619 degmaNa 69,102 622 ! "maNapajava maNapajavaNANaM MNormxxxnx bhavajiNANaM bhavattha bhavatthakevalivisesa pajjAyA bhavatthammi bhavadukkhavimokkhaM bhavio bhaviya bhaviyAbhaniyAdao 622 1 48 453 710 3 44 651 maNapajavaNANato maNapajavANa maNI "maNo / maNovisayagayANa 22,24 19 615 421 617 617 3 43 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| kANDa gAthA ! zabda kANDa gAthA vyA. pR. vyA. pR. 638 zabda maNNatA maNNasi degmaraNa s 618 1 s 68 3,9,11, 408,410, 12,14,17, 416,417, 18,19,20,418,419, 25,29,30,429,430, 35,37,38,446,449, 39,40,41, 450,455 431 173 lh 22 maraNakAlapajjanto malAra mahagya mahagghamullA mahalo mahANaM mahuraM 421 rumororor ormmmmornmorror 637 746 637 mA 0miccha micchattaM 13 429 657,710 415 49,50,51 2 3,8,11, 595,609 14,24,25, 210,618, 26,30,36, 619,620, 42,43 625 1,10,15, 627,634, 17,23,24, 636,638, 26,29,32, 643,651, 35,39,42,718,725 43,45,50, 54,55,57 3 25,27 638 2 10608 micchA 21 21 419 micchaTThiI 1 micchAdiTThI 1 micchaiMsaNa micchadasaNasamUhamaiassa 3 micchattassa mukavAvArA 3 1 3 yANaMti yANAi mar 54,55 718 muttA 638 zyaNAvali rayaNAvalivavaesaM 22,24 22 421 mm orm or mullA degmuhaM 421 24 22 25 3,5,13 sa mUla 317 15,16 13 415 625 aormmar roorMMm rahiaM rAga rAgadosamohA rAyasariso rUAi rUAipajjavA rUva mUlaNayA mUlaNayANa mUlaNayANaM mUlaNimeNaM degmUlavAgaraNI metaM mettattho 624 453 453 317 271,272 42 25 20,46 rUvarasagaMdhaphAsA rUvAi mokkha or oraror orarmarmornmorror 533 18,21,42 636,637, 650 20 svAivisesaNaM 3 rUvAivisesaNapariNAmo 3 21 mokkhasuhapatthaNA mokkho mokkhovAo mojjhaM mottUNa 419 419 718 419 rUvAI 618 22,45 25 28 rm orarm 421,450 lakkhaNa lakkhaNaM mohA 429 23,44 638,651 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda 'lakkhaNavisesao 'lakkhaNA lajja lahai ti liMgao "lINa choiya va * vaMjaNa baMjaNao baMjaganiao vaMjaNapajjAe baMjaNapajAyassa vaMjaNaviyappo "vaktavya vasa vitavyaya 26 3 59 loiyaparicchayasuho 1 26 loiyaparicchiyANaM 3 59 battambo vatthaM zvaya zravaNa vayaNaM vayaNatthanicchao vayaNapajjayA vayaNapo kANDa gAthA 2 36 3 1 vayaNavahA vayaNaviNiveso vayaNaviyo 43,44 33 18 1 22,15 2 25 3 64 1 1 or mor 3 1 3 1 3 1 1 1 1 ' 2 3 2 ' 2 1. 1 1 3 1 3 8 1 1 3 3 va 43 41 34 30 29 20, 27, 28, 420, 440, 33,47 452 22 10,29 31 637 30,34,41 440 630 430 448 440 430 429 18 25 42 44 sammatimUlagAthAgatAH zabdAH | vyA. pR. 623 429 621 23,48,57 656, 725 616 3 449, 450 440 626 421 618 4 31 41 726 422 726 1 12 3,5,7,26, 271,317 31,36,41 10,42,47 627,650, 624 408 655 407 316 430 448 655 627 609 zabda vayaNavisesAI vayaNavihI vayaNassa vayaNija yayaNipa vayaNijjaM vayaNijaviyappA vayamANo varisa varisa vibhAgaM "dariyo vasaM eso vavahAro "yasA vahA vA bAdaA vAeuM "vAo vAgaraNI vAgariyA vAdI vAya 'vAyassa vAyA 'vAyI vAyo vAvaDA bAbi vi kANDa gAthA 1 36 1 3 69 1 28,53 59,62 59 8 58 53 2,59 mor 3 3 1 3 1 3 2 2 2 40 40 40 1 22 49 stor 3 1 Com 1 3 3 1 2 3 m mov 3 1 3 3 1 3 3 1 3 ror or on 3 3 38,39,40 20,21 47 3 1 13 4,19,56 17 68 43 vyA. pR. 44 25 407 637 655 20,21,35 420, 441 609 630,637, 719 17 32 15 42 732 26 408 726 455 627,628, 726 624 446 216 650 11 59 16, 18, 23421 635 726 23 655 416 13,15,16415,416 21,22,23 419 31,44,49 421,450 453 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| zabda kANDa gAthA kANDa gAthA vyA. pR. 2 1,2,21,24 457,596 27,28,29 617,618 31,39,43 619,620 621,623 lh sh bh vyA. pR. 630 646 38 s zabda vibhayaNA vibhAga vibhAgaM vibhAgajAyaM vibhAgametaM vibhAgammi vibhAgo vimokkhaM viyaMjaNaM degviyatti viyaMti viyappa lh sm m s 4. 649 429 710 6,10,15 630,634 26,27,28 636,638 30,31,33 640,641 34,35,36 643,649 40,41,46 655,656 49,50,51 704,710 56,63,68 719,732 20 48 ` mm 616 417 409 mm 11 mm 8,38,39, 40 lm sm mm m mm mm m viappA viappo viuttA viuyaM vigacchataM vigamassa vigamA vigame vigaya vigayaM 18417 38,39,40 447 3,32,53 272,455 30,41 s s 27 643 23,41638,649 m s viyappaM viyappaNaM viyappavasA viyappA "viyappo viyANato virAhao vilaMbenti vivarIyaM visau visao s s m s 622 645 s 3,4 628,630 vigayabhavissehi vigayassa vicchedo vijANao y m m nh m s 450 15,16 615 visaMjuttA m s 732 visama 22 421 637 637 viTThA s 22 s s m 419 732 visamapariNayaM visayaM visayagayANa visAsaNaM viNA viNAseti viNi utta viNiveso A s 2 19617 ` m m s visiTTho m s vitthara vidhammei vipphAraNa 627 173 655 636,710 m s 42 18,52 3,24,25, | vesesa m s s 631 s 10,14,21 vibhaeyavyo vibhajamANA vibhajavAyaM visesao mm sm sm m y s m vibhatta vibhate 650 456 visesaM 1 44 725 732 450 648 429 2 3 34 21 s visesagao visesaNaM vibhatto vibhayai vibhayaNaM 637 617 m m 18 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda "bisesa visesapakakhe visesapanAyA 'visesapariNAmo 3 visesasaNNAo 1 "visesA 3 * visesAIyaM 1 visesiaM *visesiya * vise siyA * visese visesei viseseNa viserse ti * biseso vihammao * vihADa * vihI vIsatthaM vIsasA taM beera beyae beliyAI *vokaMta vocchaM nva sa sai va.NDi gAthA 3 aisA * saMkhANa www 3 2 1 2 3 mr 3 2 3 3 1 3 1 2 3 3 1 1 WWW. 3 mo 3 1 3 1 1 1 20, 21 1 47 21 25 6 36 23 16,37 1 31 37 10, 20 40 37 49 57 9,50 3 1,13,57 56 20 34 26 32 51 54 52 22 8 2 39 1 27 sa 33,56 1 35, 42 2 23 B 23 3 50 3 14 101 saM0 pa0 sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / vyA. pR. 627 452 637 421 618 457, 458, 595 640 623 624,637 624 645 725 408 596 627,715 719 173 643 455 718 455 421 408 623 422 641,719 441, 449 618 638 704 zabda saMkhANaM saMkhANa satyadhammo saMkhejaM * saMgaha saMgahao saMgaharUvaNAvisao "saMgadavisesa saMghayaNAI A ju saMjoga ha * saMjoge "saMjoya saMjoya bheyao saMtammi saMtavAya saMtavAyado se tuTThA saMpaogo * saMpanno riDo saMpAyaNammi saMbaMdha saMbaM saMvasA saMbaMdha visiho saMbaMdhavisese saMbaMdhi saMbaMdhittarNa saMbaMdhivisesa * saMbaMdho saMbhavai saMbhavo sammao sambhaNNArNa sammaNNA sammatta sammattaM sammattasambhAvA sammattassa (pAThAntara abhayadeva) kANDa 3 3 2 1 1 2 3 2 3 3 3 3 3 3 2 2 3 50 50 61 1 18 3 44 3 66 3 65 3 1 3 3 3 3. 3 3 3 1 2 2 1 gAthA 3 1 3 14.50 14 43 3,4 13 4 3 35 53 28,40 6 42 42 45 19 20 18 20 20,21 20 20,21 45 17 6,12 . 66 vyA. pR. '' 21 14 53 21 55 18,20,21636,637 450 637 637 636 627 704 635 625 315 415 315 271 622 455 646, 649 727 650 607 704 704 732 417 25 * 637 450 636 607,609 607 2 622 416 710,717 419 718 (1.39) Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH zabdAH / vyA. pR. kANDa gAthA vyA. pR. zabda degsambhAvA sabbhAvAsambhAve sambhAve sanbhUyaM samae 447 446 709,732 37,38 59 zabda kANDa gAthA degsammaiMsaNa 1 25 degsammaiMsaNaM 3 51,62 samaiMsaNaNANacaritta 3 sammaIsaNaNANacarittapaDivattisaMpanno sammaIsaNasaI sammiyA 2 28 saMvigga saMviggasuhAhigammassa 44 441 44 23,25 samao 429 421 619 sama romanorammar samaNNeha samatta 628 615 saMsAra 418 419 417 saMsArabhaoghadanasaNaM saMsAro degsaka sakkolUyA degsacA mh s 16 s m 27 639 ` mm s samattasuyaNANa samattasuyaNANadaMsaNAvi-2 sao degsamaya 3 samayaM samayaMtara 2 samayapannavaNA degsamayaparamattha samayaparamatthavitthara viddA-1 DajaNapajuvAsaNasa yanno samayamAI hiM samayammi 2 sacce degsadvi saTivariso saNi haNAda saNNA 31 2 40 624 2 8 2 169,172 153,270 640 1,11,30 24,25 saNyAo mm mm mm degsatta mm 12,20609,617 630,649 s mm 448 s s sattaviyappo degsattha satthaM s 3 samayA samayAvirohaNa samaye 41 s ` degsadda saI 732 622 635 s m 23,25 s s 28 s ` 28 28 s samA samANaM samANammi samAmao saddahai sadahato saddahaNA saddahamANassa saddAiA degsadde 3 m s 621 349,378 596 608 430 710 32,33,34 643 641 643 32 m s m s saddo mm s l s 32,40 618,621 3 degsamudaya samudayakao samudayajaNiyammi samudayavAyo samudayavibhAgamettaM samullAvo degsamUha degsamUhamaiassa mm 21 s mh sapakkha sapakkhapaDibaddhA sapaDivakkho sabbhAva s 419 407 447 422 40 m sy Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatA: shbdaaH| kANDa gAthA vyA. pR. kANDa gAthA 2 14 samUhammi vyA. pR. 610 641 samUhasiddho 422,423 | zabda sAgAraggahaNAhi sAbhAvio sAmaNNa sAmaNNaggahaNaM samovaNIA s m sayaM onorm ormer sm 173 732 619 616 732 409 608,609 sm sm sm 595 725 627 732 sAmaNaM sAmaNNammi sAmatthA sAyA sAra sAsaNaM 62 361 2 10,11 3 63,67 11 10,12 m sayano sayala sayale sayalaM sayalasamattavayaNijaNidosaM3 sayA 1 sayAvi 2 sarisehiM salAhamANA saviyappa saviyappaM saviyappaNiviyappaM saviyappo degvisa savisaappahANataNeNa 3 saviseso savva 732 1,8,29,4,3 68,102, (paM0 30) 732 xmmonoronorm 3 63 m 441 441 448 sAsaNabhattImettaeNa sAsaya sAsayaviyattivAyI 'sAhao m 417 655 sAha m mm 704 624 m s sAhapasAhA sAhammau sAheja 349,378 719 3 56 s m savaM 409,429 s 11,29 10 608 16 416 609 sijjhai sijjhamANa sijjhamANasamaye siddha y m m 2 35 savaNayasamUhammi savaNNu savvaNNU savvadavvAI sabanayA 635 622 622 1 (paM0 30) 8,43 608 s rndramoror moramm s 638 429 15,21,23 419,421 28 20 s sabve s 732 50 s s samveNa sasamaya 651 3 siddhata siddhaMtajANao siddhatapaDiNIo siddhatavirAhao siddhattaNeNa siddhatthANaM siddhI siddho degsIsa sIsagaNasaMparivuDo 3 sIsamaI vipphAraNamettattho 3 704 429 455 651 638 621 623 mm 68 25 mm 27 sasamayammi sasamayao sasamayapaNNavaNA 1 sasamayaparasamayamukavAvArA3 sahAva mm s 53 710,711 s s l sA sutta suttaM sAiyaM sAI moran . m s s 61,64 623 5,31,34 607,621, 622 14 731,746 sAgAra suttametteNa suttammi s 2 607 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatimUlagAthAgatAH shbdaaH| kANDa gAthA vyA. pR. kANDa gAthA vyA. pR. : 732 mm 12,15 7 zabda suttahara suttaharasahasaMtuTThA suttAsAyaNabhIrUhi suttAsAyaNA sutte sutteNa suttesu 607 410,416 608 m s 622,623 haMdI 2 3 12 28 18 m 635 m 21,31,32 617,621 419 deghiyao m m m suddhammi suddhajAio suddhA suddhoaNataNaassa 416 s 732 suya 27.63 39 44 45 2 3 3 623 s 408 315 48 16,27 215 28 28 28 421 618 11 18,20,46 417 mardmammorrormanardornamororm oronorarorm or degsuyaNANa suyaNANasammiyA suyaNANe degsuviNicchiyA suviNicchiyAmo suviyattaM 651 623 650 s s 651 he uo he upaDijoaNaM heumAo he uvAya heuvAyapakkhammi heuvAyassa heuvisaovaNIyaM heuvisaya hoi s s suha s s haM m 18 18 417 suhadukkhaviyappaNaM suhadukkhasampaogo suhuma suhamameyA suho suhovahANatthaM m 651 44 726 58 2,38,39 173,447 41,44,46 448,450 49,50 453 2,7,13 596,607 23,24,25609,618 26,27,28 619,622 33,35,37 623 7,17,19 631,636 22,27,28 637,639 30,31,39 640,648 40,46,63 649,655 349,378 26 43 34 449 440 636 sesayANaM sesA (saMgraha-naigamau) (vyavahAraH) (RjusUtra) (zabdanayaH) (samabhirUDhaM) (evaMbhUtaM) sesiMdiyadaMsaNammi 273 310 310,311 311,312 732 hoUNa 312 313 2 9 9,24 19,31 596 608 634,638 637,681 2 rammar 314 24 618 30,33,52 430,480 54 455,456 18,34,36 636,643 so hojAhi hoMti 29,35 620,622 31,41,47 640,649 51,53655,709 710 22 637 655 saMte Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / coccccccc atItAnAgato kAlo vedakAra vivarjinau / agRhItavizeSaNA ca vizeSye buddhirnopajAyate / kAlatvAt tadyathA kAlo vartamAnaH samIkSyate // ] pR. 479 (4)* ] pR. 31 agRhItAnna cAbhAvAt prameyAbhAvanirNayaH / atIndriyAnasaMvedyAn pazyantyAreNa cakSupA / tadbhaho'pyanyato bhAvAdanavasthA duruttarA // ye bhAvAn vacanaM teSAM nAnumAnena bAdhyate // pR. 587 pR. 753 agoto vinivRttazca gaurvilakSaNa iSyate / atyantAsambhavino na virodhagatiH / [ ] pR. 558 bhAva eva tato nAyaM gauragaumeM prasajyate // atra dvau vastusAdhanau [nyAyabindu0 pari0 2 sU0 19] [tattvasaM0 kA0 1085] pR. 215 (5,8) pR. 352 (2) agonivRttiH sAmAnyaM vAcyaM yaiH parikalpitam / athAnyathA vizedhye'pi syAd vizeSaNakalpanA / golaM vastveva tairuktamagopohagirA sphuTam // [zlo. vA. apo0 zlo. 1] pR. 187 ( tathAsati hi yat kiJcit prasajyeta vizeSaNam // [zlo0 vA0 apo0 zlo0 9.] pR. 193. amisvabhAvaH zakrasya mUrddhA yadyagnireva saH / athAnagnisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet // athAnyadaprayatnana samyaganveSaNe kRte| ] pR. 50 mUlAbhAvAna vijJAnaM bhaved bAdhakabAdhanam // amihotraM juhuyAt / [ ] pR. 19 [tattvasaM. kA0 2869] pR. 19 anerUz2ajvalanam , vAyostiryapavanam , athAsatyapi sArUpye syAdapohasya kalpanA / aNumanasozcAdyaM karmAdRSTa kAritam / gavAzvayorayaM kasmAdagopoho na kalpyate // [vaizeSikada0 a05-2-13] pR. 105 [zlo0 vA0 apo0 zlo0 76 ] pR. 190 (6) acetanaH kathaM bhaavstdicchaamnuvrtte|| ] pR. 96,121 athAstyatizayaH kazcid yena bhedena vartate / / sa eva dadhi so'nyatra nAstItyanubhayaM param // ajJAtasyApi cAkSasya pramAhetoH pramANatA / pramAbhAvastvasAmarthyAnna jnyaato'bhaavvedkH|| [ ] pR. 242 (34) ] pR. 587 adRSTaM svAzrayasaMyukta AzrayAntare karma Arabhate, ekadaajJeyaM kalpitaM kRtvA tavyavacchedena jJeye'numAnam / vyatve sati kriyAhetuguNatvAt , yo ya ekadravyatve sati kriyA [hetu.] pR. 199 (5), 228 (20,21) hetuguNaH sa sa svAthyasaMyukta AzrayAntare karma Arabhate, yathA aTThArasa purisesuM vIsaM itthiisu| vegaH tathA cAdRSTam , tasmAt tadapi khAzrayasaMyukta AzrayAntare [oghani0 gA0 443 ] pR. 752 (3) karma Arabhate iti / na cAsiddha kriyAhenuguNatvam , 'agnarUdha. aNate kevalaNANe aNaMte kevldNsnne| jvalanam , vAyostiryapavanam , aNu-manasozcAdyaM karma devadatta ] pR. 610 (1) vizeSaguNakAritam , kAryatve sati devadattasyopakArakakhAt, 'ata idam' iti yatastad dizo liGgam / / pANyAdiparispandavan, ekadavyatvaM caika syAtmanastadAzrayatvAt, (vaizeSikada0 2-2-10] pR. 669 (3) ekadravyamadRSTam , vizeSaguNa vAt , zabdavat' / atadrUpaparAvRttavastumAtraprasAdhanAt / sAmAnya viSayaM proka liGgaM bhedaaprtissttiteH|| 'ekadavyatvAn' ityucyamAne rUpAdibhivyabhicArastanivRttya] pR. 211 (6,7,8) rdham 'kriyAhetuguNavAt' ityuktam / 'kriyAhetuguNavAt' ityuatItAnAgatAkArakAlasaMsparzavarjitam / cyanAne muzalahastasaMyogena khAzrayA'saMyuktastambhAdicalanahevartamAnatayA sarvamRjusUtreNa sUyate // / tunA vyabhicAraH, tannivRttyartham 'ekadavyatve sati' iti vizeSa ] pR. 312 Nam / "ekadravyatve sati kriyAhetukhAt' ityucya prAne khAzrayA*pariziSTe'smin koSThakAntargatA avAstattatpRSThagataTipa- saMyuktalohAdikriyAhetunA'yaskAntena vyabhicAraH / tnnivRttyvyhsuuckaaH|| rtham 'guNatvAt' ityabhidhAnam / [ pR. 142 (2) / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / adRSTamevAyaskAntenAkRSyamANalohadarzane anekAntAtmakalAbhAve'pi kevalini sattvAt yat sat tat sukhavatpuMso niHzalyatvena takriyAhetuH / sarvamanekAntAtmakamiti pratipAdakasya zAsanasyAvyApakatvAt pR. 144 kusamayavizAsitvaM tasyAsiddham / [ pR. 625 adRSTeranyazabdArtha svArthasyAMze'pi darzanAt / antaraga-bahiraGgayorantaraGgasyaiva balIyasvAt / zruteH sambandhasaukaryaM na cAsti vybhicaaritaa|| [ ] pR. 479 (5) pR. 196 (4,5,6) anyatarakarmajaH ubhayakarmajaH saMbhogajazca sNyogH| aSTe'rthe'rtha vikalpanamAtram / [ ] pR. 388 [vaizeSikada07-2-9] 704 (3) adhikAro'nupAyatvAt na vAde zUnyavAdinaH / / anyatra dRSTo dharmaH kvaciddharmiNi vidhIyate niSidhyate ca / [zlo0 vA. nirAlamba0 zlo0 129] ] pR. 109 pR. 377 (4) anyatra hiMsA apaayhetuH|| ] pR. 731 anadhigatArthaparicchitiH pramANam / [ ] pR. 554 anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / anarthaH khalvapi kalpanAsamAropito na liGgama, nAnyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // tathA pakSa evAyaM pkssspkssyornytrH|[ ] pR. 721 ___] pR. 69,569 (7) analAryanalaM pazyannapi na tiSThet nApi pratiSTheta / anyathaikena zabdena vyApta ekatra vastuni / pR. 285 buddhyA vA nAnyaviSaya iti paryAyatA bhavet // anaSTAjAyate kArya hetuzcAnyepi tatkSaNam / [ ] pR. 220 (7,8,9) kSaNikalAt khabhAvena tena nAsti sahasthitiH // anyathaivAgnisambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate / ] pR. 332 (19,20) anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate // anAdikhAt mAyAyAH jIvavibhAgasya ca bIjAGkarasantAna vAkya0 pa0 dvi0 kA0 zlo. 425] yoriva netaretarAzrayadoSaprasaktiratra / tathA cAhuH-"anAdira. pR. 177 (4), 260 (10) prayojanA'vidyA anAdikhAditaretarAzrayadoSaparihAraH, niSprayo- anyadeva hi sAmAnyamabhinnajJAnakAraNam / janatvena bhedaprapaJcasaMsargaprayojanaparyanuyogAvakAzaH / vizeSo'pyanya eveti manyate nigamo jyH|| ] pR. 278 (2,3,4) ] pR. 311 (3) anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / anyadevendriyagrAhyaM anyacchabdasya gocrH| vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato ytH|| zabdAt pratyeti bhinnAkSo na tu pratyakSamIkSate // [vAkyapa0 zlo0 1 prathamakA0] pR. 379 (12) ] pR. 260(8,9) anirdiSTaphalaM sarvaM na prekSApUrvakAribhiH / anyAnyanena ye bhAvA hetunA karaNena vaa| zAstramAdriyate tena vAcyamagre prayojanam // viziSTA bhinnajAtIyairasaGkIrNA vinizcitAH // [ ] pR.169 (9) [tattvasaM. kA. 1069] pR. 212 (23) anutpannAzca mahAmate sarvadharma (mAH)sadasatoranutpannatvAt / anye lAhu:-kSetrajJAnAM niyatArthaviSayagrahaNaM sarvavida. [ ]303 (2,3) dhiSThitAnAm / ythaaprtiniytshbdaadivissygraahkaannaamindriyaaanuplbdhirsttaa| [ pR. 288 NAmaniyataviSayasarva vidadhiSThitAnAM jIvaccharIre / tathA ca anupalabdhiH khabhAvaH kArya c| [dha. nyA. sU. 11-12. pR.3. indriyavRttyucchedalakSaNaM kecid maraNamAhuzcetanAnadhiSThitAnAm / anumAturayamaparAdho nAnumAnasya / [2-1-38 vAtsyA0 bhA0] | asti ca kSetrajJAnAM pratiniyataviSayagrahaNam tenApyaniyataviSaya pR. 563 (5) sarvavidadhiSThitena bhAvyam / yo'sau kSetrajJAdhiSThAyako'niyataanumAnaM vivakSAyAH zabdAdanyanna vidyate / [ ] viSayaH sa sarvavidIzvaraH / nanvevaM tasyaiva sakalakSetreSvadhiSThAya pR. 185 (2,3) katvAt kimantargaDusthAnIyaiH kSetrajJaiH kRtyam ? na kiJcit pramAanumAnamapramANam / [ ] pR. 70 NasiddhatAM mukvA / nanvevamaniSThA-yathendriyAdhiSThAyakaH kssetranekgunnjaatyaadivikaaraarthaanurjitaa| jJastadadhiSThAyakazvezvaraH evamanyo'pi tadadhiSThAyako'stu, bhavaja[zlo. vA. vAkyAdhi. zlo0331] niSThA yadi tatsAdhakaM pramANa kizcidasti; na khaniSThAsAdhaka pR. 742 kiJcit pramANamutlazyAmaH tAvata evAnumAnasiddhatvAt / AgaanekaparamANUpAdAnamanekaM ced vijJAnaM santAnAntaravadevaparA- mo'pyasmin vastuni vidyate-tathA ca bhagavAn vyaasHmrshaabhaavH| [ pR. 149 dvAvimau puruSI loke kSarazcAkSara eva ca / anekAntabhAvanAto viziSTapradeze kSayazarIrAdilAbho niHzreya. kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // sm| ] pR. 155 [bhaga. gI0 a0 15 zlo. 16] 188 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / 31 uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / apa NipAdo javano prahItA pazyatyacakSu. sa zugotyakarNaH / yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH // sa vetti vizvaM nahi tasya vettA tamAhuragyaM puruSaM mahAntam // [bhaga0 gI0 a0 15 zlo0 15] zvetAzvata03-19] pR. 46 tathA zrutizca tatpratipAdikA upalabhyate api caikatva-nityatva-pratye ksmvaayilaaH(taaH)| vizvatazcakSusta vizvato mukho vizvato bAhuruta vizvataspAt / nirUpAkhyeSvapoheSu kurvato'sUtrakaH paTaH // saM bAhabhyAM dhamati saM patatrai-vAbhUmI janayan deva eka Aste // zlo. vA. apo0 zlo. 163] pR. 201 (10,11) zvetAzvata0 u0 a0 3,2] apoddhArasadasyAyaM vAkyAdartho vivecitH| na ca kharUpapratipAdakAnAmaprAmANyam, pramANajanakatvasya vAkyArthaH pratibhAkhyo'yaM tenAdAvapajanyate // sadbhAvAt / tathAhi-pramAjanakatvena pramANasya prAmANyaM na [ ] pR. 188 (6) pravRttijanakatvena tacehAstyeva / pravRtti-nivRttI tu puruSasya apohaH zabdArtha ityayuktam avyApakalAt / yatra dvairAzyaM bhasukha-duHkhasAdhanakhAdhyavasAye samarthasyArthivAda bhavata iti / vati tatretarapratiSedhAditaraH pratIyate, yathA-'gauH' iti padAd gauH atha vidhAvAkhAdamISAM prAmANyaM na svarUpArthavAditi pratIyamAnaH agauniSidhyamAnaH; na punaH sarvapada etadasti, na hyasarva cet, tadasat ; khArthapratipAdakatvena vidhyaGgakhAt / tathAhi- | nAma kiJcidasti yat sarvazabdena nivarteta / atha manyase ekAdi stuteH khArthapratipAdakalena pravartakatram, nindAyAstu nivarta asarva tat sarvazabdena nivartata iti, tanno svArthApavAdadoSaprasakakhamiti / anyathA hi tadarthAparijJAne vihita-pratiSiddheSva. GgAt / evaM hyekAdivyudAsena pravarttamAnaH sarvazabdo'GgapratiSevizeSeNa pravRttinivRttirvA syAt / tathA vidhivAkyasyApi svArtha- dhAdaGgavyatiriktasyAGgino'nabhyupagamAdanarthakaH syAt / aGgazapratipAdanadvAreNaiva puruSaprerakalaM dRSTam, evaM kharUpapareSvapi bdena hyekadeza ucyate; evaM sati sarve samudAyazabdA ekadezaprativAkyeSu syAt, vAkyasvarUpatAyA avizeSAt vizeSahetozcA- SevarUpeNa pravartamAnAH samudAyivyatiriktasyAnyasya samudAyasyAbhAvAditi / tathA kharUpArthAnAmaprAmANye "medhyA ApaH, nabhyupagamAdanarthakAH prApnuvanti / AdyAdizabdAnAM tu samuccayadarbhAH pavitrama, amedhyamazuci" ityevaMkharUpAparijJAne vidhya viSayalAdekAdipratiSedhe pratiSidhyamAnArthAnAmasamucayakhAdanarthajhatAyAmapyavizeSeNa pravRtti-nivRttiprasaGgaH, na caitadasti; medhye- katvaM syAt / [a0 2 A0 2 sU0 67 nyAyavA0 pR. 329 veva pravartate amedhyeSu ca nivartata ityupalambhAt / tadevaM svarU paM0 12-23 ] pR. 200 (1,2,3,4,5) pArthebhyo vAkyebhyo'rthasvarUpAvabodhe sati iSTe pravRtidarzanAt | apodyabhedA bhinnArthA khArthamedagatI jddaa| aniSTe ca nivRttariti jJAyate-kharUpArthAnAM pramAjanakalena | ekalAbhinnakAryatvAd vizeSaNavizeSyatA // pravRttI nivRttI vA vidhisahakAritvamiti, aparijJAnAttu pravRttA- [ ] pR. 196 (9,10,11) batiprasaGgaH / atha kharUpArthAnAM prAmANye "grAvANaH plavante" | apoyaiH sa bhiHsNsthitairbhidyte|| ityevamAdInAmapi yathArthatA syAt, na; mukhya bAdhakopapatteH / [ pR. 194 yatra hi mukhya bAdhakaM pramANamasti tatropacArakalpanA, tadabhAve tu apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati / prAmANyameva / na cezvarasadbhAvapratipAdaneSu kiJcidasti bAdhaka pR 81 miti kharUpe prAmANyamabhyupagantavyamityAgamAdapi siddhaprAmA- aprAmANyakAritve cakSuSo dUravyavasthitasyApi grahaNaprasaGgaH / NyAt tadavagamaH / Izvarasya ca sattAmAtreNa skhaviSayagrahaNapra. ] pR. 143 (3) tAnAM kSetrajJAnAmadhiSThAyakatA yathA sphaTikAdInAmupadhAnAkAra. | apsu gandho rasazcAgnau vAyau rUpeNa to saha / grahaNapravRttAnAM savitRprakAzaH / yathA teSAM sAvitraM prakAzaM | vyoni sasparzatA te ca na cedasya pramANatA // vinA nopadhAnAkAragrahaNasAmarthya tathezvaraM vinA kSetravidAM na [zlo. vA0 abhAvapa0 zlo0 6] pR0 581 (3,4,5) khaviSayagrahaNasAmarthyamityasti bhagavAnIzvaraH sarvavit / abhAvagamyarUpe ca na vizeSye'sti vastutA / ] pR. 98-99 (1,2) vizeSitamapohena vastu vAcyaM na te'styataH // anvayena vinA tasmAnyatirekaH kathaM bhavet / / [zlo. vA. apo0 zlo. 91] pR. 193 ] pR. 575 abhAvo'pi pramANAbhAvaH 'nAsti' ityarthasyAsanikRSTasya / anvayo na ca zabdasya prameyeNa niruupyte| [1-1-5 zAbarabhA0] pR. 580 vyApAreNa hi sarveSAmanvetRtvaM pratIyate // abhighAtAgnisaMyoganAzapratyayasannidhim / [zlo. vA0 zabdapa0 85] pR. 575 (3) vinA saMsargito yAti na vinAzo ghttaadibhiH|| apakSadharmasyApi hetorgamakale cAkSupavamapi zabde nityattasya | ] pR. 320 (22,23,24) gamakaM syAt / / pR. 593 (6) abhidhAnaprasiddhyarthamarthApattyAvabodhitAt / aparasmin paraM yugapad ayugapat cira kSipramiti kAlaliGgAni / zabde vAcakasAmarthyAt tannityatvaprameyatA // vaizeSikada0 2-2-6] pR. 669 (1) / [lo0 vA0 arthApa0 zlo0 5] pR. 579 darzanAt apAyakatvAdu viza196 (9,10, . na saha / / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / abhyAsAt pakvavijJAnaH kaivalyaM labhate naraH / | arthena ghaTa pasenA nahi mukkArtharUpatAm / kevalaM kAmye niSiddhe ca pravRttipratiSedhataH // | tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA // [ ] pR. 151 (1) pR. 312 (2)510 abhyAsAt pratibhAhetuH zabdaH na tu baahyaarthprtyaaykH"| / arthopayoge'pi punaH smArta zabdAnuyojanam / ] pR. 182 (4) akSadhIyadyapekSeta so'rtho vyavahito bhavet // ayaM cApohaH prativastvekaH, aneko veti vaktavyam / yadye ] pR. 525 (1) kastadA'nekagodravyasambandhI gotvamevAsI bhavet / athAneka avadhInAmaniSpatteniyatAste na shktyH| stataH piNDavadAnantyAdAkhyAnAnupapatteravAcya eva syAt / sattve ca niyamastAsAM (yuktaH) sAvadhiko nanu // [nyAyavA0 pR0 330 paM. 15-17] pR. 201 (5) [tattvasaM0 kA0 2] pR. 302 (1) ayameva bhedo bhedaheturvA, yaduta viruddhadharmAdhyAsaH kAraNa- 'avayavI avayaveSu vartate' iti samavAyarUpA prAptirucyate / bhedazva, sa cenna bhedako vizvamekaM syAt // [ ] pR. 3 pR. 666 ayameva hi medo bhede heturvA viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca / avayaveSu kriyA, kriyAto vibhAgaH, tataH saMyogavinAzaH, [ ] pR. 327. tato'pi drvyvinaashH| [ ] pR. 149 ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirnnyH| avazyaM bhAvaniyamaH kaH parasyAnyathA paraiH / naiSa vastvantarAbhAvasaM vittyanugamAite // [zlo0 vA0 abhAva0 | arthAntaranimitte vA dharme vAsasi rAgavat // zlo. 15] pR. 349 (25) 558 ]76 (4,5) pR. 559 (1) arthakriyAdhigatilakSaNaphalavizeSaheturjJAnaM pramANam / ! avazyaM bhAvinaM nAzaM viddhi sampratyupasthitam / ] pR. 15 / ayameva hi te kAlaH pUrvamAsIdanAgataH // arthajAtyabhidhAne'pi sarve jAti vidhaayinH|| pR. 539 vyApAralakSaNA yasmAt padArthAH samavasthitAH // avastulAdapohAnAM naiva bhedaH / [ ] pR. 194 [vAkyapa0 tR* kA0 zlo0 11] pR. 222 (7,8) avastuviSaye'pyasti cetomAtravinirmitA / arthavat pramANam / [vAtsyA0 bhA0 a0 1 A0 1 sU01] vicitrakalpanAbhedaraciteSviva vAsanA // pR. 109,126,161,541,542,550 [tattvasaM* kA0 1086] pR. 215 (14) arthavivakSAM zabdo'numApayati / avasthA-deza-kAlAnAm / [vAkyapa0 pra0 kA0 zlo. 32] ] pR. 185 (1) pR. 70 (5) atha zabdo'rthavattvena pakSaH kasmAna kalpyate // avAcakale zabdAnAM pratijJAhekhoLaghAtaH / [zlo0 vA. zabdapa0 62] pR. 575 [a0 2 A. 2 sU0 67 nyAyavA0 pR. 327 paM. 6-7] arthasyAsanikRSTasya prasiddhyarthaM pramAntaram / pR. 175 (1) pramAbhAvamabhAvAkhyaM varNayanti tathA'pare // avinAbhAvasambandhasya grahItumazakyatvAt / [ ] pR... [ pR. 579 (5) avinAbhAvitA cAtra tadeSa parigRhyate / arthasyAsambhave'bhAvAt pratyakSe:pi pramANatA / na prAgavagatetyevaM satyapyeSA na kAraNam // pratibaddhakhabhAvasya taddhetutve samaM dvayam // [lovA. sU. 5 arthApatti. zlo3] pR. 47 [ ] pR. 17 (2),73,555 (1,2) avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / arthaH sahakArI yasya viziSTapramitI pramAtRprameyAbhyAmarthAntara grAhyagrAhakasaMvittimedavAniva lakSyate // tadarthavat pramANam / [ ] pR. 541 ] pR. 414 (6) arthAnarthavivecanasyAnumAnAyattatvAt [ ] pR. 469. | avibhuni dravye samAnendriyaprAhyANAM vizeSaguNAnAmasambhavAt / arthAntaranivRttyA kazcideva vastuno bhAgo gamyate / ] pR. 708 ] pR. 213 avetaviSayasmRtihetustadanantaraM dhaarnnaa| arthAntaranivRttyAha viziSTAniti ytpunH| ] pR. 553 (6) proktaM lakSaNakAreNa tatrArtho'yaM vivakSitaH // avyabhicArAdivizeSaNaviziSTArthopalabdhijanikA sAmagrI pramA[tattvasaM. kA. 1068] pR. 212 (22) nnm| [ ] pR. 471 arthApattirapi dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata ityadRSTArtha- azakyasamayo hyAtmA nAmAdInAmananyabhAk / ___ kalpanA / [1-1-5 zAbarabhA] pR. 578 (11) / teSAmato na cAnyavaM kathaJcidupapadyate // arthaabhidhaanprtyyaastulynaamdheyaaH| [ ] pR. 407 , ] pR. 185 (11,12) [ Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni | [ azAnde vApi vAkyAthai na pdaarthessvshaabdtaa| | Aye pUrva vidaH / [ tattvArtha. 9-39 pR. 754 (1) bAkyArtha syeva neteSAM nimittAntarasambhavaH // | AnandaM brahmaNo rUpaM tacca moksse'bhivyjyte| [o. vA. vAkyAdhi0 zlo. 230] pR. 738 ] pR. 151 azeSazaktipracitAt pradhAnAdeva kevalAt / AptAbhihitavAsiddharavisaMvAdakavAyogAdapramANavAbhAvanikAryamedAH pravartante tadrUpA eva bhAvataH // zcayanimittAbhAvAdapravartakatvaM prayojanavAkyasya prekSApUrvakAriNaH [tattvasaM* kA0 7 ] pR. 280 (12) prti| [ ] pR. 172 (12) azrAvaNaM yathA rUpaM vidyudvA'yatnajA ythaa| AmnAya sya kriyArdhatvAd AnarthakyamatadarthAnAm / tattvasaM. kA. 1042] pR. 208(26) [jaimi0 1-2-1] pR. 92, 744 azvaM vikalpayato godarzanAt na tadA gozabdasaMyojanA tasyA- AzaGketa hi yo mohAdajAtamapi bAdhakam / stadAnanubhavAt , yugapadvikalpadvayAnutpattezca nirvikalpakagodarzana- | sa sarvavyAhAreSu saMzayAtmA kSayaM vrajet // sdbhaavstdaa| [ ]pR. 504 (5,6,7) [tattvasaM0 kA0 2872] pR. 8 asaMskAryatayA pumbhiH sarvathA syaanirrthtaa| | A sargapralayAdekA buddhiH / [ ] pR. 300 (9) saMskAropagamaM vyaktaM gajanAnamidaM bhavet // AsravanirodhaH saMvaraH / tatvArtha. 9-1] pR. 735 pR.11 AhurvidhAtR pratyakSaM na niSeddha vipshcitH| asataH sattvena pratibhAsanamasya / naikatve Agamastena prayakSeNa virudhyate // ] pR. 273 (13) pR. 486 (13,14) asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / itaretarabhedo'sya bIjaM cet pakSa eSa naH // zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam // [tattvasaM0 kA0 905] pR. 181 ( 19,20) [sAGkhyakA0 9] pR. 282 itazcAyukto'pohaH vikalpAnupapatteH / tathAhi-yo'yamagoasambhavo vidhiH / [hetu. ] pR. 217 (8) rapoho gavi sa ki govyatiriktaH AhokhidavyatiriktaH ? / yadi asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvyoH| vyatiriktaH sa kimAzritaH athAnAzritaH? / yadyAzritastadA''nigrahasthAnamanyaddhi na yuktamiti neSyate // zritavAd guNaH prApta ; tatazca gozabdena guNo'bhidhIyate 'na ] pR. 761 (1) gauH' iti-gaustiSThati' 'gaurgacchati' iti na sAmAnAdhikaraNyaM asyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / prApnotIti / athAnAzritastadA kenArthena 'goragopohaH' iti SaSTI apUrvadevatAzabdaiH samaprA(mA)hargavAdiSu // syAt / 'athAvyatiriktastadA gorevAsAviti na kiJcit kRtaM vAkyapa0 dvi.0 kA0 zlo0 121 pR. 315 (15) bhvti'| pR. 201(1,2,3,4) aakRtirjaatilijaakhyaa| [nyAyada0 a0 2 0 2 sU067] [nyAyavA0 pR. 33, paM08-14] pR. 178 ityAdinA prabhedena vibhinnArtha nibndhnaaH| acelaka (ku)dde siy| vyAvRttayaH prakalpyante tanniSTAH (chAH) zrutayastathA // [jItakalpabhASya gAthA 1972] pR. 746 (4,5) [tattvasaM0 kA 1043] pR. 208 (27), 209 (1) AtmalAbhe hi bhAvAnAM kAraNApekSitA bhavet / 'idaM tAvat praSTavyo bhavati bhavAn-kimapoho vAcyaH athAlabdhAtmanA khakAryeSu pravRttiH khayameva tu // vAcya iti / vAcyatve vidhirUpeNa vAcyaH syAt anya[zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 48] pR. 4 vyAvRttyA vA / tatra yadi vidhirUpeNa tadA naikAntikaH AtmA re zrotavyo jJAtavyo mantavyo nididhyAsitavyaH / zabdArthaH 'anyApohaH zabdArthaH' iti / athAnyavyAvRttyeti pakSa [bRhadA0 u0 2-4-5] pR. 731 stadA tasyApyanyavyavacchedamyApareNAnyavyavacchedarUpeNAbhidhAnam AtmaikavajJAnAt paramAtmani layaH sampadyate iti bruvate / tasyApyapareNetyavyavasthA syAt / athAvAcya stadA 'anyazabdArthAtathAhi-Atmaiva paramArthasan , tato'nyeSAM bhede pramANAbhAvAt | pohaM zabdaH karoti' iti vyAhRnyata / pratyakSaM hi padArthAnAM sadbhAvagrAhakameva na bhedasya ityavidyAsa- [nyAyavA0 pR. 330 paM018-22] pR. 201(7) mAropita evAyaM bhedH| [ pR. 155 - idAnIMtanamastitvaM nahi pUrvadhiyA gatam / AdAvante ca yatnAsti vartamAne'pi tat tathA / [zlo0 vA. sU. 4 zlo0 234 ] pR. 56,319 vitathaiH sadRzAH santo'vitathA iva lakSitAH // indriyANAM sasamprayoge buddhijanma pratyakSam / [gauDapA. kA. 6 pR070 vaitathyAkhyapra. [jaimi0 a0 1-1-4] pR. 7 pR. 273 (1) indriyANi atIndriyANi khaviSayagrahaNalakSaNAni / Aye parokSam / [ tattvArtha0 1-11] pR. 595 (4) 1pR. 528 102saM. pa. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / indriyArthasannikarSotpannam [nyAyada0 1-1-4] pR. 550 indriyArthasannikarSoMtpannaM jJAnam / [nyAyada0 1-1-4] RSINAmapi yajjJAnaM tadapyAgamapUrvakam / pR. 704 [vAkyapa0 pra0 kA0 zlo0 30] pR.538 (6) indriyArthasannikarSItpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam / [nyAyada0 1-1-4] pR. 119,518 eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyvsthitH| indro mAyAbhiH para(puru)rUpa Iyate [Rgve. maNDa0 5 sU0 [amRtabindu upani0 50 12 pR0 15] pR. 37 __ 47 R0 18] pR. 273 (5) / ekadravyam aguNam saMyoga-vibhAgeSvanapekSam kAraNam iti iyatI ca sAmagrI prmaannotpaadikaa| [ ] pR. 3 karmalakSaNam / [vaizeSikada. 1-1-17] pR. 672 iSTAniSTArthasAdhanayogyatAlakSaNau dhrmaadhrmoN| | ekadharmAnvayAsattve'pyapohyApohagocarAH / ] pR. 505 (8) vailakSaNyena gamyante'bhitrapratyavamarzakAH // iharA samUhasiddha-[pra. kA. gA0 27] pR. 628 (3) [tattvasaM0 kA0 1050] pR. 210 ekapratyavamarza hi kecidevopyoginH| utkSepaNam , apakSepaNam , AkuJcanam , prasAraNam , gamana- prakRtyA medavanto'pi nAnya ityupapAditam // miti krmaanni| [vaizeSikada01-1-7] pR.686 [tattvasaM0 kA0 1051] pR. 210 (10,11) uttamaH puruSasvanyaH prmaatmetyudaahRtH| | ekamevAdvitIyam / [chAndo0 u0 a0 6 khaM0 2 ma0 1] yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya iishvrH|| pR. 273 (9) [bhaga0 gI0 a0 15 zlo0 17 ] pR. 98 eka: saMvidrUpaM harSa-viSAdAdyanekAkAravivarta samutpauttarakAlabhAvinaH saMvAdapratyayAnna janma pratipadyate zaktiH | zaktiH zyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm / [ ] pR. 27 lakSaNaM prAmANyamiti khata ucyate na punarvijJAnakAraNAnnopajA- | ekayonayazca pAkajAH / [4-1-5 vAtsyA0 bhA0] yte| pR. 10 pR. 521 (1) utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat / ekazrotrapraveze ca nAnyeSAM ca punaH shrutiH| tattvArtha0 a0 5 sU0 29] pR. 59, 323, 412 na cAvAntaravarNAnAM nAnAtvasyAsti kAraNam // udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAsvayi nAtha dRSTayaH / [ zlo0 vA. sU06 zlo0 112] pR. 38 na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu sritvivoddhiH|| | ekasAmagyadhInatvAda rUpAde rasato gtiH| [caturthadvAtrizikAyAM zlo. 15] pR. 29 hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat // upamAnamapi sAdRzyAdasannikRSTe'rthe buddhimutpAdayati yathA pR. 559 (5) gavayadarzanaM gosmaraNasya [1-1-5 zAbarabhA0] pR. 576 (1)| ekasminnapi dRSTe'rthe dvitIyaM pazyato vne| upayuktopamAnastu tulyArthagrahaNe sati / sAdRzyena sahekA mastadevotpadyate mtiH|| viziSTaviSayalena sambandha prtipdyte|| [zlo0 vA. upamAna0 zlo0 46 ] pR. 577 (5,6) pR. 584 (8) ekasminnavayavini kRtsnaikadezazabdapravRttyasambhavAt ayukto'yaM upalabdhiH sttaa| [ ] pR. 293 praznaH-'kimekadezena vartate, atha kRtsno vartate' iti / upalabdhiH sattA sA copalabhyamAnavastuyogyatA tadAzrayA 'kRtsnam' iti hi khalvekasya azeSAbhidhAnam / 'ekadezaH' vA jJAnavRttiH / [ ] pR. 291 iti ca anekatve sati kasyacidabhidhAnam, tAvimau kRtsnaikaupalambhaH sttaa| [ pR. 710 dezazabdI ekasminnavayavini anupapannau / upoDharAgeNa-1 [dhva. lo. u. 1 pR. 35] pR. 133 [2-1-32 nyAyavA0] pR. 668 uppAya-TThii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM / ekasmin bhedAbhAvAt sarvazabdaprayogAnupapattiH / [pra. kA. gA0 12] pR. 623, 628 (4) pR. 663 ubhayam / [pANini0] pR. 179 (4) ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / UrNanAbha ivAM'zUnAM candrakAnta ivA'mbhasAm / kriyAbhedena bhinnakhAdevambhUto'bhimanyate // prarohANAmiva plakSaH sa hetuH sarvajanminAm // pR. 314 (5) [ ] pR. 715 (3) ekasyArthakhabhAvasya pratyakSasya sataH khayam / UrdhvamUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAhuravyayam / ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAt yaH pramANaiH parIkSyate // chandAMsi yasya parNAni yastaM veda sa vedavit // [ ] pR. 507 (6) [gItA a0 15 zlo01] pR. 310 | ekAdaza jine / [tattvArtha0 a0 9 sU0 11] pR. 615 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / 35 katama [ ekAdivyavahArahetuH saGkhyA / [prazasta. bhA0 pR0 111503] pR. 519 | kaivihe NaM bhaMte ! AyA paNNate? ekena tu pramANena sarvajJo yena kalpyate / goyamA ! aTThavihe / taM jahA-davie AyA / nUnaM sa cakSuSA sarvatrasAdIn (sarvAn rasAdIn ) pratipadyate // [bhagavatIsU0 zata. 12 u0 10] pR. 631 (1) [zlo. vA. sU. 2 zlo. 112] pR. 43 katamat saMvRtisattvaM yaavlokvyvhaarH| eko bhAvastattvato yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / pR. 378 sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvastattvatastena dRSTaH // kammaM joganimittaM / [pra. kA. gA0 19] pR. 733 (8) ] pR. 63 (7) kartuH kAryopAdAnopakaraNaprayojanasampradAnaparijJAnAt / ekeko vi syviho| pR. 101 __ [Avazyakani0 uvagghAyani0 gA0 36 ] pR. 757 (4) kartuH priyahitamokSaheturdharmaH, adharmastu apriyapratyavAyahetuH / ekaguNakAlae duguNakAlae [prazastapA0 bhA0 pR0 272 paM0 8 tathA pR0 280 paM04] [bhagavatIsU0 zata, 5 u0 7 sU0 217 ] pR. 635 (4) egadaviyammi- [pra. kA. gA0 31] pR. 628 (2) / kartRphaladAyI AtmaguNa Atma-manaHsaMyogajaH khakAryavirodhI egamegeNaM jIvassa paese aNaMtehiM NANAvaraNijapoggale hiM | dharmAdharmarUpatayA bhedavAn adRSTAkhyo guNaH / aaveddhiypveddhie|[ pR. 455-456 (2) ] pR. 685 (6) ege aayaa| [sthAnA0 prathamasthA0 sU0 1] kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam / [nyAyabi01-4] pR.508 (1) pR. 93,453 (2) kalpanIyAstu sarvajJA bhaveyurbahavastava / / ege bhavaM duve bhavaM / [bhagavatIsUtra zataka 18 u0 1.] ya eva syAdasarvajJaH sa sarvajJaM na budhyate // pR. 625 (1) [zlo0 vA. sU. 2 zlo0 135] pR. 53 ete ca trayo bhaGgA guNa-pradhAnabhAvena sakaladharmAtmakaika kasmAt sAnAdimatkhevaM govaM yasmAt tadAtmakam / vastupratipAdakAH vayaM tathAbhUtAH santo niravayavapratipattidvAreNa tAdAtmyamasya kasmAt cet svabhAvAditi gamyatAm // sakalAdezAH, vakSyamANAstu catvAraH sAvayavapratipattidvAreNAze- | SadharmAkAntaM vastu pratipAdayanto'pi vikalAdezAH / [ zlo0 vA0 AkR0 zlo0 47 ] pR. 240 (6) kasyacittu yadISyeta khata eva pramANatA / [ ] pR. 445 (11,12) prathamasya tathAbhAve pradveSaH kena hetunA // evaM tricaturajJAnajanmano nAdhikA matiH / [zlo0 vA. sU. 2 zlo0 76 ] pR. 6 prArthate tAvataivaikaM khataH prAmANyamaznute // kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSaNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM vA / [zlo0 ghA0 sU0 2 zlo. 61] pR.8 khabhAvataH sarvamidaM pravRttaM na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH // evaM dhamairvinA dharmiNAmuddezaH kRtaH / ] pR. 712 (1) [prazastapAdabhA0 pR0 26 paM01] pR. 661 (3) kaH zobheta vadannevaM yadi na syaadhiiktaa| evaM parIkSakajJAnatritayaM naativrtte|| ajJA(s)tA vA yataH sarva kSaNikeSvapi tatsamam // tatazcAjAtabAdhena nAzakSyaM bAdhakaM punaH // [he. vi0 pR0 129 ] pR. 329 (17) [tattvasaM0 kA0 2871] pR. 19 kAraNamastyavyakam / [ sAGkhyakA0 16 ] pR. 284 evaM paroktasambandhapratyAkhyAne kRte sati / kAraNasaMyoginA kAryamavazyaM saMyujyate / niyamo nAma sambandhaH khamatenocyate'dhunA // ] pR. 149 [ pR. 20 kAruNyAd bhagavataH pravRttiH / nanvevaM kevalaH sukharUpaH prANievaM yat pakSadharmatvaM jyeSThaM hevaamissyte| tat pUrvoktAnyadharmavadarzanAd vyabhicAryate // sargo'stu, naivam ; nirapekSasya kartRve'yaM doSaH sApekSale tu katha. mekarUpaH sargaH ? yasya yathAvidhaH karmAzayaH puNyarUpo'puNyarUpo eSa pratyakSadharmazca vartamAnArthataiva yA // vA tasya tathAvidhaphalopabhogAya tatsAdhanAn zarIrAdIMstathAvi[zlo0 vA. nirA0 zlo0 114 ] pR. 537 (10) dhAMstatsApekSaH sRjati / / eSAmaindriyakale'pi na tAdUpyeNa dharmatA / kArya dhUmo hutabhujaH kArye dhrmaanuvRttitH|| [zlo0 vA. sU. 2 zlo0 13] pR. 505 (10) pR. 57 (4) 58 kArya dhUmo hutabhujaH, kaarydhrmaanuvRttitH| autpattikastu zabdasyArthena smbndhH| sa tadabhAve'pi bhavan kAryameva na syAt // [mImA0 1-1-5 pR05] pR. 386 pR.20 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / kArya dhUmo hutabhujaH kaarydhrmaanuvRttitH| | ko hi bhAvadharma hetumicchan bhAvaM necchet / sambhavaMstadabhAve'pi hetumattAM vilaGghayet // ] pR. 480 (4) ] pR. 322 (1,2,3), 569 (3) | krameNa yugapaJcaiva yataste'rthakriyAkRtaH / kAryakAraNabhAvAdisambandhAnAM dvayI gatiH / na bhavanti tatasteSAM vyarthaH kSaNikatAzramaH // niyamAniyamAbhyAM syAdaniyamAdatadgatA // ] pR. 329 ] pR. 21 kriyArUpatvAdapohasya viSayo vaktavyaH / tatra 'agaurna bhavati' kAryakAraNabhAvAdvA khabhAvAdvA niyAmakAt / ityayamapohaH kiM goviSayaH athAgoviSayaH ? yadi goviSayaH avinAbhAvaniyamo'darzanAnna na darzanAt // kathaM gorgavyevAbhAvaH? athAgoviSayaH kathamanyaviSayAdapohAda] pR. 76, 558 (14) nyatra pratipattiH, nahi khadire chidyamAne palAze chidA bhavati / kAryakhAnyakhalezena yat sAdhyAsiddhidarzanaM tat kAryasamam / athAgorgavi pratiSedho 'gauragaurna bhavati' iti, kenAgovaM prasaktaM ___] pR. 115 (6) yat pratiSidhyata iti / [nyAyavA0 pR0 329 paM0 24-10 kAryasyaivamayogAcca kiM kurvat kAraNaM bhavet / 330 paM0 4 ] pR. 200 (11,12) tataH kAraNabhAvo'pi bIjAde vakalpate // kriyAvad guNavat samavAyikAraNaM drvym| [tattvasaM0 kA0 13 ] pR. 283 (14) 1 [vaizeSikada. 1-1-15] pR. 633 (3) kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharati prajAH / krIDA hi ratima vindatAm , na ca ratyarthI bhagavAn duHkhAbhAkAlaH supteSu jAgarti kAlo hi durtikrmH|| vAt / [nyAyavA, pR0 462] pR. 99 [mahAbhA0 Adipa0 a0 1 zlo0 273,275] klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa iishvrH| pR 711 (4,5) [ yogada0 pA0 1 sU0 24 ] pR. 69,133. klezena pakSadharmalaM yastatrApi prakalpayet / kaalaadhvnortyntsNyoge| [pA0 2-3-5 ] pR. 605 ( na saGgaccheta tasyaitallakSyeNa saha lakSaNam // kAlo ya hoi suhumo| [ ] pR. 655 pR. 570 kiM syAt sA citrakasyAM na syAt tasyAM matAvapi / kvacit tadaparijJAnaM sadRzAparasambhavAt / ] pR. 241 (14) bhrAnterapazyata (1) bhedaM mAyAgolakamedavat // kintu gaurgavayo hastI vRkSa ityAdizabdataH / vidhirUpAvasAyena matiH zAbdI pravartate // __] pR. 318 (3) [tattvasaM. kA. 911] pR. 186 (1) kva vA zrutiH / [ tattvasaM0 kA0 907 ] pR. 185 kintu vidhyavasAyyasmAd vikalpo jAyate dhvaneH / kSaNikAH sarvasaMskArAH / [ pR.706 pazcAdapohazabdArthaniSedhe jAyate matiH // kSaNikAH sarvasaMskArAH vijJAnamAtramevedaM bho jinaputrAH / yad [ tattvasaM0 kA0 1164 ] pR. 227 (4) idaM traidhAtukam / [ ] pR. 731 kila sAmagrI karaNaM tacca kartRkarmApekSam sAmagrIjanakatvena kSaNikA hi sA na kaalaantrmvtisstthte| pR. 25 tayordhyA terarthAntarabhUtayorabhAvAt kimapekSya sAdhakatamatvamA kSaNikA hi sA na kAlAntaramAste / / sAdayet / / pR. 472 (9,10) pR. 54 (1) kecideva nirAtmAno bAhyA iSTA ghaTAdayaH / kSIre dadhi bhavedeva dani kSIraM ghaTe pttH| gamanaM kasyaciccaiva bhrAntaistadvinivartyate // zaze zRGgaM pRthivyAdau caitanyaM mUrtirAtmani // [tattvasaM. kA. 1187 ] pR. 229 (17-18) kevala eva dharmo dharmiNi sAdhyastatheSTasamudAyasya siddhiH [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 5] pR. 581 (2) kSIre dadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa ucyate // kRtA bhvti| [ ] pR. 554 kevalaNANuvauttA jANaMti / | [ zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 2] pR. 186 (11) 581 (1) [prajJApa0 dvitI0 pa0 sU0 54 gA0 161] pR.608 (6,7) gatodake kaH khalu setubandhaH / / pR. 370 kevalanANe kevldsnne|[ ] pR. 617 galA gavA ca tAn dezAn yadyarthoM noplbhyte| kevalaNANe NaM bhaMte![ pR. 607 (2)| tadAnyakAraNAbhAvAdasannityavagamyate // ___ kevalI NaM bhaMte ! imaM rayaNappamaM puDhaviM AyArehiM pamANe hiM| [zlo. vA. arthA0 zlo038] pR. 23,321 heUhiM saMThANehiM parivArehiM jaM samayaM jANai no taM samayaM gambhIradhvAnavattve sati / [1-1-5 nyAyavA0 pR. 47] pAsai? haMtA goyamA ! kevalI nnN|[ ] 605 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / gavayazcApyasambandhAna goliGgalamRcchati / grAhyaprAhakobhayazUnyaM tattvam / / ___] pR. 731 sAdRzyaM na ca pUrveNa pUrva dRSTaM tadanvayi // [lo. vA. upamAna0 zlo. 45] pR. 577 (6) ghaTAdiSu (1) yathA hetavo dhvaMsakAriNaH / gavaye gRhyamANaM ca na gavArthAnumApakam / naivaM nAzasya so hetumtasya sajAyate kayam // pratijJArthaMkadezalAd gogatasya na liGgatA // [ ] pR. 346 (8,9,10) [zlo0 vA. upamAna0 zlo0 4 4 ] pR. 577 (2,3) ghaTAdInAM na vAkArAt (n) pratyApayati vAcakaH / gavayopamitAyA gostajjJAnagrAhyazaktitA // | vastumAtranivezivAt tadgatinIntarIyakai. // [zlo.vA. ardhApa0 zlo. 4] pR. 579 (3) [vAkyapa0 dvi. kA. zlo. 125] pR. 316 (1,2) gavAzvaprabhRtIni ca / [pANi0 2-4-11] pR. 190 (9) gavyasiddhe khagaunAsti tadabhAve'pi gauH kutH| cakSuH pratIya rUpAdi cotpadyate cakSurvijJAnam / _[zlo0 vA0 apo0 zlo0 85] pR. 191 (12,13) z.309 (5) gAmahaM jJAtavAn pUrvamazvaM jAnAmyahaM punH| cakSu.zravaso bhujnggaaH|| ] pR. 57 [zlo. vA. sU0 5 Atma0 zlo. 122] pR.88 |cakSuH-zrotra-manasAmaprAptArthakAritvam / gIyatyo ya vihAro bIo gIyatthamIsao bhnnio| ] pR. 545 [oghaniyukti gA0 121] pR. 756 (5) / cakSupo ghaTena saMyoga / yutasi dvakhAn dravyamamavetAnAM guNaparyAyavad dravyam / [tattvArtha0 a0 5 sU0 37] | guNAdInAM saMyuktasamavAya eva / [ ] pR. 545 catasRSu bhedavidhAsu tattvaM parisamApyate yaduna pramAtA prame. guNavizeSANAM rUpa-rasa-gandha-spInAm gurutva-dravakha-ghanava- | yam pramANam pramitiH / [ pR. 295 (4) saMskArANAm avyApinazca parimANavizeSasyAzrayo yathAsambhavaM caturazchayatI AdyakSaralopazca / tad dravyaM mUrti (mUrtiH) mUrcichatAvayavatvAt / [pANi0 a0 5 pA0 2 sU0 51 vArti0] pR. 225 (24) [nyAyada0 vAtsyA0 bhA0 pR0 224 ] pR. 178 citrapratibhAsA'yekaiva buddhiH, bAhyacitra vilakSaNatvAt / guNAH santi na santIti pauruSeyeSu cintyate / ] pR. 241 vede karturabhAvAttu guNAzadaiva nAsti naH // citrayA yajeta pazukAmaH / / pR. 730 (3) ] pR. 11 caitanyaM puruSasya svarUpam / guNe bhAvAd guNavamuktam / pR.307 (8),588 (2) [vaizeSikada0 a0 1 A0 2 sU0 13] pR. 140catrasya vragarohaNe / [ ] pR. 95 guNebhyo doSANAmabhAvastadabhAvAdU atrAmANyavayAsattveno- codanAjanitA vuddhiH pramANaM dossvrjitH|| so'napodita evAste / [ pR. 10 (3) kAraNairjanyamAnatAlliGgA''toktAkSabuddhivat // gUDhasira saMdhi-pabvaM samabhaMgamahIragaM ca chiNNaruhaM / [zlo0 vA. sU. 2 zlo. 184] pR.8 sAhAraNaM sarIraM tabivarIyaM ca patteyaM // codanAlakSaNo'rtho dharmaH / [ mImAMsAda0 1-1-2] pR. 731 [jIvavicA0 gA0 12] pR. 654 chakkAyadayAvaMto vi saMjao dulahaM kuNai bohiM / gRhItamapi golAdi smRtispRSTaM ca yadyapi / AhAre- [oghaniyukti gA0 441] pR. 749 tathApi vyatirekeNa pUrvabodhAt pratIyate // [zlo0 vA. pratyakSa0 zlo0232] pR. 319 jaMkayamukyaM / [ pR. 6.6 gRhIlA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / jaM kAvilaM darisaNaM evaM davaTTiyasma vatavvaM / [lo. vA0 abhAvapa0 zlo0 27] pR gRhIkhA vastusadbhAva smRtvA ca pratiyoginam / [tR* kA0 gA0 48 ] pR. 285 mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // / samayaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre / [zlo0 vA. sU. 5 abhAvapa0 zlo. 27 ] pR. 23,276, [ ] pR.605 golasambandhAt prAg na gauH nApyagauH, golayogAd gauH| jaM samayaM pAsai No taM samayaM jANa / [nya yavA0 pR. 318 paM0 21] pR. 106 ] pR. 616 gomAnityeva mAna bhAvyamazvavatA'pi kim / samaya pAsai no taM samayaM jANai / ] pR. 70 ] pR. 616 prAhyaprAhakasaMvittimedavAniva lakSyate // 'jANai bjjhe'nnumaannaao| [vizeSA0 bhA0 gA0 814 ] ] pR. 401 (2) pR. 619 (4) sAkAkSa codanAlalo . Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / jAtimedazca tenaiva saMskAro vyvtisstthte|| jJAnamapratighaM yasya aizvarya ca jagatpateH / anyArthaprerito vAyuryathA'nyaM na karoti vaH // vaisagyaM caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTayam // [zlo0 vA0 sU0 6 zlo0 8] pR. 36 (1) ] pR. 59 jAtiH padArthaH / [vAjadhyAyanaH] pR. 179 (1,2) jJAnamAtrArthakaraNe'pyayogyaM brahma cAmRtam / jAte'pi yadi vijJAne tAvannArtho'vadhAryate / / tadayogyatayA'rUpaM tadvA vastuSu (2) lakSaNam // [ ] pR. 13 (2) pR. 384 (8,9,10) jAte'pi yadi vijJAne taavnnaartho'vdhaaryte|| jJAnavAn mRgyate kazcit tdukprtipttye| yAvat kAraNazuddhatvaM na pramANAntarAdgatam // ajJopadezakaraNe vipralambhanazaGkibhiH // [zlo. vA0 sU0 2 zlo. 49] pR. 5 pR. 128 jArisayaM guruliMgaM sIseNa vi tAriseNa hoyavvaM / jJAnAdavyatiriktaM ca kathamarthAntaraM vrajet / [dharmasaGgrahaNI gA0 1108,1111] pR. 750 (4) pR. 184 (9) jAva aNegabhUyabhAvabhavie bhavaM / kSe( ajJe )yaM kalpitaM kRtvA tavyavacchedena jJeye'numAnam / [bhagavatIsUtra za. 18 u0 1.] pR. 625 [hetu.] pR. 228 (20,21) jijJAsitavizeSo dharmI pkssH| [nyAyabiM0 2,8] 592 jJo jJeye kathamajJaH syAd asati pratibandhari / jiNA bArasarUvA u therA coddsruuvinno| satyeva dAhye nAgniH kvacid dRSTo na dAhakaH // ajANaM paNNavIsaM tu ao uDamuvaggaho // ] pR. 63 [oghaniyukti gA0 671] [paJcava0 gA0 771] pR. 751 (1,2) NagiNassa vA vi / [dazavakAlika gA0 273 ] pR. 351 jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmarakSAstattvam / [tattvArthasU01-4] pR. 651 NagiNassa vA vi muNDassa / [dazavaikAlika gA0 273 ] pR. 747 jIvAnAmavidyAsambandhaH na parAtmanaH asau sadA prabuddho Natthi NaeNa vihUNaM suttaM attho ya jiNamaye kiNci| nityaprakAzo nAgantukArthaH anyathA muktyavasthAyAmapi nAvi Asaja u soAraM Nae NayavisArao bUA // dyAnivRttiH / yato'smin darzane brahmaiva saMsarati mucyate ca / [Avazyakani0 uvagyAyani0 gA0 38] pR. 746 (1) atraikamuktI sarvamuktiprasaGga abhedAt paramAtmanaH, yatastasya NIyA lovamabhUyA ANIyA do vi biMdu-dubbhAvA / bhedadarzanena saMsAraH abhedadarzanena ca muktiH ata ekasyaiva atthaM vahati taM ciya jo ciya siM pubaniddiTo // paramAtmanaH paramasvAsthyamApatitam tasmAnna brahmaNaH saMsAraH / ]pR. 606 (2) jIvAtmAna evA'nAdyavidyAyoginaH saMsAriNaH kathaJcid vidyo ___No kappai niggaMthassa NiggaMthIe vA abhinne tAlapalaMbe daye vimucyante teSAM khAbhAvikAvidyAkaluSIkRtAnAM vilakSaNa pddigaahitte| [kappasU. u. 1 sU01] pR. 752 (2) pratyayavidyodaye nAvidyAnivRtteranupapatiH yato na teSu svAbhAvikI vidyA avidyAvat atastayA nivRttiH khAbhAvikyA | | taM savvaNayavisuddhaM jaM caraNaguNahio saahuu| apyvidyaayaaH|| pR. 278 (21,22,23) | [Avazyakani0 sAmAiani0 gA0 102 ] pR. 756 (4) jIvo annaainninno| [dharmasaGgrahaNI gA0 35] pR. 746 tatazca vAsanAbhedAd bhedaH sadrUpatApi vaa| jugavaM do Natthi uvogaa| [Avazyakani0 gA0 979] prakalpyate'pyapohAnAM kalpanAraciteSviva // pR. 478 (2) je erga jaannii| [tattvasaM0 kA0 1087] pR. 215 (15,16) [AcA0 pra0 zru0 adhya0 3 u0 4 sU0 122] pR. 63 | tataH paraM punarvastudhamaiH / je jattiA i heU bhavassa / [zlo0 vA0 sU0 4 zlo0 120 ] pR. 74 ] pR. 748 (5) tato nirapavAdalAt tenaivAdyaM balIyasA / je bhikkhU kasiNaM vatthaM pddigaahei| | bAdhyate tena tasyaiva pramANavamapodyate // pR. 751 [tattvasaM0 kA0 2870 ] pR. 19 jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdasannikRSTe'rthe buddhiH| tato'pi vikalpAt tadadhyavasAyena vastunyeva pravRtteH pravRttI ] pR. 20 (3,4,5) ca pratyakSeNAbhinnayogakSemalAt / jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdasannikRSTe'rthe buddhiranumAnam / pR. 468 (58) [1-1-5 zAbarabhA0] pR. 572 (4) tato bhavatprayuke'smin sAdhane yAvaducyate / jJAna-cikIrSA-prayatnAnAM samavAyaH krtRtaa| sarvatrotpadyate buddhiriti dUSaNatA bhavet // pR.98 [zlo0 vA. nirA0 zlo0 172] pR. 564 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / 1. 313 (15) tattvadarzanaM pratyakSato'numAnato thaa| | tathA dhvanyantarAkSepo na dhvanyantarasAribhiH / [ pR. 94 (7) tasmAdutpattyabhivyaktyoH kAryArthApattitaH smH|| tat paricchinatti anya vyavacchinatti prakArAntarAbhAvaM [ zlo0 vA. sU0 6 zlo0 82 ] pR. 36 ca suucyti| [ pR. 285 (11) tathA'nyavarNasaMskArazakto nAnyaM krissyti| tatpUrvakamanumAnam / / ] pR. 560 anya stAvAdisaMyogarnAnyo varNI yathaiva hi // tatpUrvakaM trividhamanumAnam / ] pR.560 [zlo0 vA. sU0 6 zlo0 81] pR. 36 tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM ca / | tathAvidhasya tasyApi vastunaH kssnnvRttinH| [nyAyada.1-1-5] pR. 559 (10) brUte samabhirUDhastu saMjJAmedena bhinnatAm // tat pramANe / [tattvArtha0 1,10] pR. 595 tatra jJAnAntarotpAdaH pratIkSyaH kAraNAntarAt / tathAhi-pacatItyukta nodaasiino'vtisstthte| yAvaddhi na paricchinnA zuddhistAvadasatsamA // bhukne dIvyati vA neti gamyate'nyanivartanam // [zlo0 vA0 sU0 2 zlo050] pR. 5 [tattvasaM0 kA0 1146] pR. 224 (14,15,16) tatra pratyakSato jJAtAt daahaaddhnshktitaa| tadanantaraM tdiihitvishessnirnnyo'vaayH| vaheranumitAt sUrye yAnAt tacchatiyogitA // [ ] pR. 553 (5) [zlo0 vA. arthApa0 zlo0 3] pR. 579 (2) | tadA pravartane cakSuSo na dossH| tatra mahad dvividham-nityam anityaM ca / nityam AkAza ] pR. 496 kAla-digAtmasu paramamahattvam , anityam jyaNukAdiSu dravyeSu / tada indriyAnindriyanimittam / aNu api nityAnityabhedAt dvividham-paramANu-manassu pAri- | [tattvArtha0 a0 1 sU0 14 ] pR.80 mANDalyalakSagaM nityam , anityam vyaNuka eva / kuvalA- tadevamamRtaM (tathedamamalaM) brahma nirvikaarmvidyyaa| ''malaka-bilvAdiSu tu mahatkhapi tatprakarSAbhAvamapekSya bhAkto. kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM vivartate // 'NukhavyavahAraH / tathAhi-yAdRzaM bilve mahat parimANam tAdRzaM [ ] pR. 383 (10,11,12) na Amalake yAdRzaM ca tat tatra na tAdRzaM kuvala iti| tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkrAntyasambhavAt / nanu mahad dIrghayokhyaNukAdiSu vartamAnayoH vyaNu ke ca yadvA vakturabhAvena na syurdoSA niraashryaaH|| aNuva-hakhakhayoH ko vizeSaH / mahatsu 'dIrghamAnIyatAm' [zlo0 vA. sU. 2 zlo063] pR. 19 dIrghaSu 'mahad AnIyatAm' iti vyavahArabhedapratIterasti tagoH / tadRSTAveva dRSTeSu saMvitsAmarthyabhAvinaH / parasparato bhedaH / aNukhahakhakhayostu vizeSo yoginAM taddarzi- smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravartate // nAmadhyakSa eva / [ ] pR. 675 (3) pR.15(11) 498 (6) tatrarjusUtranItiH syAt zuddhaparyAyasaMzritAH (taa)| tadrUpAropamanyAnyavyAvRttyA'dhigataiH punH| nazvarasyaiva bhAvasya bhAvA(vAt )sthiti viyogataH // zabdArtho'rthaH sa eveti vacanena virudhyate // ] pR. 311 (7,8,9) pR. 181 (11) tatra zabdAntarApohe sAmAnya priklpite| tadvato na vAcakaH zabdaH, akhatantravAt / tathaivAvasturUpatvAcchabdabhedo na kalpyate // pR. 197 (12) [zlo0 vA. apo0 zlo. 104 ] pR. 195 (16) tanmAtrAkAvaNAd bhedaH khasAmAnyena nojjhitH| tatrAtmani sukhAdInAM yathA vittiH phalAntaram / nopAttaH saMzayotpatteH saiva caikArthatA tyoH|| tathA sarvatra saMyojyA mAnameyaphalasthitiH // pR. 196 (12,13,14,15,16) ] pR. 365 (22,23) tapasA nirjarA c| [tattvArtha0 9-3] pR. 735,737 ttraapvaadnirmuktirvkrbhaavaalghiiysii| tamonirodhe vIkSante tamasA'nAvRttaM(vRtaM) param / vede tenApramANalaM nAzaGkAmapi gacchati // ghaTAdikam-[ ] pR. 544 (1) [zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 68] pR. 19 (5) talliGga-linipUrvakam / [sAGkhyakA05] pR. 572 (3) tatrApi khapavAdasya syAdapekSA kvacit punH| tasmAt tad dvayameSTavyaM pratibimbAdi sAMvRtam / jAtAzaGkasya pUrveNa sA'pyanyena nivrtte|| teSu tad vyabhicArilaM durnivAramataH sthitam // [tattvasaM0 kA0 2867] pR. 19 (1) [tattvasaM* kA0 1094 ] pR. 216 (22) tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / tasmAt tanmAtrasambandhaH khabhAvo bhAvameva vaa| aduSTakAraNArabdhaM pramANa lokasammatam // nivartayet kAraNaM vA kaarymvybhicaartH|| ] pR. 13,318 (18), 394' ] pR. 559 (7) teSu tavA tattvara: khabhAvo bhAvana Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / tasmAt sarveSu yadrUpaM pratyekaM pariniSThitam / tAdRk pratyavamarzazca yatra naivAsti vastuni / gobuddhistannimittA syAd gokhAdanyacca nAsti tat // agozabdAbhidheyavaM vispaSTaM tatra gamyate // [zlo0 vA. apo0 zlo. 10] pR. 187 (19) [tattvasaM0 kA0 1063 ] pR. 212 tasmAt khataH pramANa sarvatrautsargikaM sthitam / tAdRk pratyavamarzazca vidyate yatra vastuni / bAdhakAraNaduSTatvajJAnAbhyAM tadapodyate // tatrAbhAve'pi gojAteragopohaH pravartate // [tattvasaM0 kA0 2862] pR. 18 [tattvasaM0 kA0 1060] pR. 211 (15) tasmAdananumAnakhaM zAbde pratyakSavad bhavet / taambhaavotthitaamnyaampttimudaahret| trairUpyarahitatvena tAragviSayavarjanAt // [zlo. vA0 aryApa0 zlo09] pR.579 zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 18] pR. 574 (7) | tAzca vyAvRttayo'rthAnAM klnaashilpinirmitaaH| tasmAd yato yato'rthAnAM vyAvRttistannibandhanAH / nApohyAdhAranedena bhidyante paramArthataH // jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH // [tattvasaM0 kA 1046 ] pR. 209 ] pR. 243 (23,24) tAsAM hi bAhyarUpalaM kalpitaM na tu vAstavan / tasmAd yat smaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / bhedAbhedI ca tattvena vastunyatra vyavasthitau // prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // [tattvasaM. kA. 1047] pR. 209 [zle. vA0 sU0 6 upamAna0 zlo0 37] pR. 46,576 (5) tA hi tena vinotpannA mithyAH syurvissyaahte| tasmAdyasyaiva saMskAra niymenaanuvrtte| na khanyena vinA vRttiH sAmAnyasyeha duSyati // tannAntarIyakaM cittamatazcittasamAzritam // [zlo0 vA. AkR0 zlo0 38 ] pR. 240 ] pR. 77,159 (4) titthapaNAma kaauN| tasmAd yasyaiva saMskAra niyamenAnuvartate / [avazyakani0 samavasa0 gA0 45] pR. 754 (3) zarIraM pUrvadehasya tat tadanvayi yuktimat // turye tu tadvivikto'sau pacatItyavasIyate / [ ] pR. 92 tenAtra vidhivAkyena samamanyanivartanam // tasmAd yeSveva zabdeSu naJyogasteSu kevalam / [tattvasaM. kA. 1158] pR. 225 ( bhavedanyanivRttyaMzaH khAtmaivAnyatra gamyate // tena janmaiva viSaye buddhApAra ucyate / [zlo0 vA0 apo0 zlo0 164 ] pR. 201(12) tadeva ca pramArU tadvatI karaNaM ca dhiiH|| tasmAd vyAkhyAGgamicchadbhiH sahetuH spryojnH| [zlo0 vA0 sU0 4 zlo0 56 pR. 10 zAstrAvatArasambandho vAcyo nAnyastu niSphalaH // | tena yatrApyubhI dharmoM / [zlo. vA0 sU0 1 zlo0 25] pR. 169 (11) [zlo. vA0 anu0 zlo0 4] pR. 94 tasya zaktirazaktirvA yA svabhAvena saMsthitA / tena sambandhavelAyAM sambandhyanyataro dhruvam / nityavAdacikitsasya kastAM kSapayituM kSamaH // arthApattyaiva mantavyaH pazcAdasvanumAnatA // [ ] pR. 482 (6),684 (7) [zlo0 vA. sU. 5 arthApatti0 zlo0 33] pR. 47 (2) tasyApi kAraNAzuddherna jJAnasya prmaanntaa| tena sarvatra dRSTavAvyatirekasya ca gteH| tasyApyevamitItthaM tu na kvacidvyavatiSThate / sarvazabderazeSArthapratipattiH prasajyate // [zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 51] pR. 5 [zlo0 vA0 zabdapa0 zlo088] pR. 575 tasyaiva caitAni niHzvasitAni / tenAyamapi zabdasya khArtha ityupcryte| [bRha0 u0 a0 2 brA0 4 sU0 1.] pR. 32 na ca sAkSAdayaM zabdai dvi(bde)ividho'poha ucyte|| tasyaiva vyabhicArAdau zabde'pyanyabhicAriNi / [tattvasaM0 kA0 1015] pR. 203 (27,28) doSavat sAdhanaM zeyaM vastuno vstusiddhitH|| teSAmadRzyamAnAnAM kathaM ca racanAkramaH / pR. 309 kIdRzAd racanAmedAd varNabhedazca jAyatAm // tasyopakArakalena vrtte'shstdetrH| [zlo0 vA. sU. 6 zlo. 1091] pR.38 ubhayorapi saMvittyorubhayAnugamo'sti tu // teSAmevAnena rUpeNa vyavasthitatvAt tadavyatirikta vikAramAtra [zlo. vA0 abhAvapa0 zlo. 141] pR. 581 (7) pR. 422 tAdAtmyaM ced mataM jaatelphijnmnyjaattaa| taireva gRhyate zabdo na dUrasthaiH kathazcana / nAve'nAzazca keneSTastadvattvA na tvayo na kim (1) // [zlo. vA0 sU0 6 zlo086] pR. 35 1 pR. 240 (10) / tau sat / [pA0 sU0 3-2-127 / ] pR. 443 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / 41 triguNamavivekiviSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / ___ dRSTa. zruto vA'rtho'nyathA nopapadyate ityadRSTArthakalpanA'rthAvyakta tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // pttiH| [mImAM0 zAbara0 sU0 5 pR. 8 paM017] pR. 46 [sAGkhyakA0 11] pR. 281 devadattopakaraNabhUtAni maNimuktAphalAdIni dvIpAntarasambhU. tridhaiva sH|| ] pR. 558,559, tAni devadattagugakRtAni, kAryale sati devadattopakArakakhAt, trirUpANi ca trINyeva liDnAni |[dh0 nyA0 sU0 11] pR. 3 zakaTAdivat / na ca taddaze'sannihitA eva tadguNAstAn trirUpAliGgAdarthadRg / [ pR. 480 vyutpAdayituM samarthAH, nahi paTadeze'sannidhAnavantastantu-turitrirUpAliGgAllizini jJAnamanumAnam / / kuvindAdayaH paTamutpAdayituM kSamAH / AtmaguNAnAM ca taddeza. pR. 572 (6) sannidhAnaM na taddaNisannidhimantareNa sambhavi aguNavaprApteH trirUpAliGgAllizivijJAnamanumAnam / tatastasyApi tddeshvm| [ ] pR. 146 ] pR. 3 dezakAlakhabhAvaniyamo na syAt / traiguNyasyAvizeSe'pi na sarva sarvakArakam / ] pR. 8 [tatvasaM. kA. 28] pR. 301 (11) dezakAlAdibhedena tadA'styavasaro miteH| [zlo0 vA0 sU0 4 zlo0 233] pR. 56 (4) darzanena kSaNikAkSaNika sAdhAraNasyArthasya viSayIkaraNAt | deza-kAlAdibhedena tatrAstyavasaro miteH / kutazcid bhramanimittAdakSaNikatvArope'pi na darzanamakSaNikale | yaH pUrvamavagato nAzaH (nAMzaH) sa ca nAma pratIyate // pramANam kintu pratyutApramANam viparItAvasAyAkrAntatvAt [zlo0 vA. pratyakSa0 zlo0 233 ] pR. 319 (6,7,8) kSaNikave'pi na tat pramANaM anurUpAdhyavasAyAjananAt nIla- devaraktA hi kiNshukaaH| [ pR. 12 (5) rUpe tu tathAvidhanizcayakaraNAt pramANam / doSAH santi na santIti pauruSeyeSu cintyte| ] pR. 471 vede karturabhAvAtu doSAzadvaiva nAsti naH // davvaTThayAe sAsayA, pajavaTTayAe asaasyaa| [tattvasaM* kA0 2895] pR. 11 (2) pR. 639 dravakhena vinA caiSAM saMzlepaH kalpyatAM katham / digdezAdyavibhAgena sarvAn prati bhavannapi / AgacchatAM ca vizleSo na bhaved vAyunA katham // tathaiva yatsamIpasthairnAdaiH syAd yasya saMskRtiH // [zlo. vA. sU0 6 zlo0 11.] pR. 38 [zlo0 vA0 sU0 6 zlo0 86 ] pR. 35 | dravyalAdimiranirdhAritarUpairyaH sambandho dravyAdInAM sa duHkharUpatvAnnAnukampayA pravRttiH avAptakAmakhAnna krIDArthA zabdArthaH; sa ca sambandhinAM zabdArthavenAsatyavAdasatya ityuityetadapi parihRtamavidyAkhena, yato nAsau prayojanamapekSya prava- cyate / yadvA tapaH zrutAdInAM mecakavarNavadaikyena bhAsanAdeSAmeva tate, nahi gandharvanagarAdivibhramAH samuddiSTaprayojanAnAM prAdurbha- parasparamasatyaH saMsargaH / [ ] pR. 180 (6) vanti / [ ] pR. 278 (5) dravyam / 1 [vyADiH] pR. 179 (3) duHkhe viparyAsamatistRSNA vA'vandhyakAraNam / / dravyAzrayyaguNavAn sNyogvibhaagessvkaarnnmnpekssH| janmino yasya te na sto na sa janmAdhigacchati // [vaizeSikada0 1-2-26 ] pR. 633,672 [ pR. 148 dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / dRzyamAnavyapekSaM ced dRSTajJAnaM pramAntaram / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // tatpUrvamasmAdityAdi pramANAntaramiSyatAm // [bhaga0 gI0 a0 15 zlo. 15] pR. 98 pR.583 dviSThasambandhasaMvittinaikarUpapravedanAt / dRzyamAnAd yadyanyatra vijnyaanmupjaayte| pR. 2 (7), 265 sAdRzyopAdhitattvajJairupamAnamiti smRtam // dviSThasambandhasaMvittikarUpapravedanAt / ] pR. 575 dvayasvarUpagrahaNe sati sambandhavedanam // dRzyAt parokSe sAdRzyadhIH pramANAntaraM yadi / pR. 483 (11) vaidharmyamatirapyevaM pramANaM kiM na saptamam // dvIndriyagrAhyAgrAhyaM vimatyadhikaraNabhAvApannaM buddhimatkAraNa pR. 583 dRSTaH paJcabhirapyasmAd bhedenoktA zrutodbhavA / pUrvakam , khArambhakAvayavasanivezaviziSTa vAt , ghaTAdivat vaidha. pramANagrAhiNItvena yasmAt pUrva vilakSaNA // | ryeNa prmaannvH| [zlo. vA. arthApa0 zlo. 2] pR. 578 pR. 100(4,5) dRSTaH zruto vArtho'nyathA noppdyte| dvau pratiSedhau prakRtamartha gmytH| [mImAMsAda0 a01 pA0 1 sU05zAbarabhA0] pR.71 ] pR. 109 103 saM0 50 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / gha dharmayorbheda iSTo hi dharnAmede'pi naH sthite / udbhavAbhibhavAtmatvAd grahaNaM cAvatiSThate // [zlo. vA0 abhAvapa0 1-20] pR. 581 (12 dharmasyAvyabhicArastu dharmaNAnyatra darzyate / tatra prasiddhaM tadyuktaM dharmiNa gamayiSyati // [ ] pR. 554 (8) dharmAdharmakSayaMkarI diikssaa| [ ] pR. 732 dhamI dharmaviziSTazca liGgItyetaca sAdhitam / na tAvadanumAnaM hi yAvattadviSayaM na tat // __ [zlo0 vA0 zabdapa0 56] pR. 575 (1) na cAvastuna ete syubhedAstenA'sya vastuni ( vastutA) [zlo. vA0 abhA0 pari0 zlo0 8] pR. 186 na cAvastuna ete syurbhedAstenAsya vstutaa| kAryAdInAmabhAvaH ko bhAvo yaH kAraNAdi na // [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo. 8] pR. 580 (8) na cAsAdhAraNaM vastu gmyte'pohbttyaa| kathaM vA parikalpyeta sambandho vastvavastunoH // [zlo. vA. apo0 zlo. 86] pR. 192 (13,14) na cezvaratvavyAghAtaH sApekSatve'pi, yathA savitRprakAzasya sphaTizadyapekSasya, yathA vA karaNAdhiSThAyakasya kSetrajJasya, sApekSatve'pi teSu tasyezvaratA dvadatrApi ( tadvadatrApi ) nezvaratAviSa( visaM) ghAtaH / / na caikasyaiva sarvAsu gamanaM dikSu yujyate / [ zlo0 vA0 sU0 6 zlo0 113 ] pR. 38 na caitasyAnumAnatvaM pakSadharmAdyasambhavAt / prAk prameyasya sAdRzyaM na dharmatvena gRhyate // [zlo0 vA. upamAna zlo. 43 ] pR. 577 (1) na jAtizabdo bhedAnAM vAcakaH AnanyAt / pR. 175 (6) na kArya kAraNe vidyate iti tebhyastat pRthagbhUtam nahi kAraNameva kAryarUpeNa vyavatiSThate pariNamate vaa| pR. 422 nakSatra-prahapajaramaharnizaM lokakarmavikSiptam / / bhramati zubhAzubhamakhilaM prakAzayat pUrvajanmakRtam // pR. 66 na ca kAryam kAraNaM vAsti dravyamAtrameva tattvam // ] pR. 422 na ca smaraNataH pazcAdindriyasya pravartanam // [zlo. vA. pratyakSa zlo. 235] pR. 496 / na ca syAd vyavahAro'yaM kAraNAdivibhAgataH / prAgabhAvAdibhedena nAbhAvo yadi bhidyate // [zlo. vA0 abhAvapa0 zlo. 7 ] pR. 580 (6,7) na cAgamavidhiH kazcinnityaH srvjnybodhkH|| na ca mantrArthavAdAnAM tAtparyamavakalpate // [zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 118] pR. 45 na cAgamena sarvajJastadIye'nyonyasaMzrayAt / narAntarapraNItasya prAmANyaM gamyate katham // [lo. vA0 sU0 2 zlo. 119] pR. 45 na cAtrAnyatarA bhrAntirupacAreNa veSyate / dRDhakhAt sarvathA buddhentistad bhrAntivAdinAm // [zlo0 vA. AkR0 zlo0 7 ] pR. 233 (7) na cAnyarUpamanyAdRk kuryAjjJAnaM vizeSaNam / kathaM cAnyAdRze jJAne taducyeta vizeSaNam // [zlo0 vA. apo0 zlo0 89] pR. 192 (15) na cAnvayavinirmuktA pravRttiH shbd-linggyoH| pR. 190 na cApi liGgataH pazcAdindriyasya pravartanam / vAte kenacinnApi tadidAnI praduSyati // ] pR. 496 na cApyazvAdizabdebhyo jAyate'mohabodhanam / vizeSyabuddhiriTeha na cAjJAtavizeSaNA // [lo0 vA. apo0 zlo. 88] pR. 192 na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivardhate // [mahAbhA. Adipa0 a0 78 zlo. 12] pR. 153 na tadAtmA parAtmeti sambandhe sati vastubhiH / vyAvRttavastvadhigamo'pyarthAdeva bhavatyataH // [tattvasaM0 kA0 1014 ] pR. 203 (25,26) na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate mtiH| bhAvAMzenaiva saMyoge yogyatvAdindriyasya hi // [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 18 ] pR. 351,580 (5) na tAvadyatra deze'sau na tatkAle'vagamyate / bhavennityavibhukhAcet sarvArtheSvapi tatsamam // [zlo0 vA0 zabdapa0 87] pR. 575 (4) na tvekAtmanyupeyAnAM heturasti vilakSaNaH // [zlo0 vA0 sU0 5 zlo0 86 ] pR. 278 nadIpUro'pyadhodeze dRSTaH sannuparisthitAm / niyamyo gamayatyeva vRttAM vRSTiM niyAmikAm // ] pR. 550 (3) nanu guNavyatirikto guNI upalabhyata eva tadrUpAdiguNAgrahaNe'pi tasya grahaNAt / tathAhi mandamandaprakAze tadgatasitAdirUpAnupalambhe'pi upalabhyate balAkAdiH, khagatazukla guNAgrahaNe'pi ca sannihitopadhAnAvasthAyAM gRhyate sphaTikopalaH, tathA''prapadInakaJcakAvaccha zarIraH pumAstagatazyAmAdirUpApratibhAse'pi 'pumAn' iti pratyayotpattaH pratibhAtyeva, kukhamAdirakaM ca vastraM tadrUpasya saMsargirUpeNA'bhibhUtasya aprakAze'pi Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / prakAzata eva 'vastram' iti pratyayotpatteH adhyakSata eva guNa- | na rekhAkAdayaH kAditvena kAdInAM gamakAH, evaM rekhAgavaguNinormeMdaH siddhaH / tathA, anumAnato'pi tayorbhedaH / yAdayo'pi na gavayatvena satyagavayAdInAm ; api tu sArUpyAt tathAhi-yad yadyavacchedyatvena pratIyate tat tato bhinnam , evaMrUpA gavayAdayaH satyAH, varNapratipattyupAyA api rekhAkAyathA devadattAd azvaH, guNivyavacchedyatvena pratIyante ca nIlo- dayaH puruSasamayAt varNAnAM smArakAH na tu teSAM varNatvena tpalasya rUpAdaya iti / tathA, pRthivyap-tejo-vAyavo dravyANi varNapratipAdakatvam , rekhAdirUpeNa ca sattvAd gRhItasamayAnAM rUpa-rasa-gandha-sparzebhyo bhinnAni, ekavacana-bahuvacana viSaya- punarupalabhyamAnAH samayaM smArayanti samayagrahaNAd yathaiva lAt, yathA 'candraH' 'nakSatrANi' iti, tathA ca 'pRthivI' iti | vyutpannAnAM bAlAdiSu pravRttiH / [ ] ekavacanam 'rUpa-rasa-gandha-sparzAH' bahuvacanamupalabhyate iti pR. 279 (18,19,20) tayorbhedaH / avayavA'vayavinorapyanumAnataH siddho bhedaH / narte tadAgamAt sidhyed na ca tenAgamo vinA / tathAhi-vivAdAdhikaraNabhyastantubhyA minnaH paTaH bhinnaka-| [zloka vA0 sU0 2 zlo0 142] pR.51 kalAt ghaTAdivat , bhinnazaktikatvAd vA viSAgadavat, na vAcyaM vAcakaM cAsti paramArthena kiJcana / pUrvottarakAlabhAvitvAdu vA pitAputravat , vibhinnaparimANatvAd kSaNabhagiSu bhAveSu vyApakatla viyogtH|| vA kuvala-bilvavat iti / viruddhadharmAdhyAsanibandhano tittvasaM0 kA. 1090] pR. 216 (9,10) dhanyatrApi bhAvAnAM bhedaH, sa ca apyasti iti kathaM na medaH ? na vikalpAnubaddhasya spaSTArthapratibhAsitA / yadi cAvayavI avayavebhyo bhinno na bhavet sthUlapratibhAso | svapne'pi smaryate smArta na ca tat tAdRgarthadRg // na syAt , paramANUnAM sUkSmatvAt / na ca anyAdRgbhUtaH prati ] pR. 502 (14) bhAsaH anyAhagarthavyavasthApakaH atiprasaGgAt / na ca sthUlA- | na vai kiJcidekaM janakam / / bhAve 'paramANuH' iti vyapadezo'pi sambhavI, sthUlApekSivAd pR. 400 (10), 527 (4) aNuvasya / [ ] na vai hiMsro bhavet / / pR. 658(9), 659 (1,2,3,4,5,6,7,8.) nanu jJAnaphalAH shbdaaH|[ na vyaktazaktirIzo'yaM krameNApyupapadyate / pR. 204 (18) vyaktazaktirato'nyazcet bhAvo aMkaH kathaM bhavet // nanu jJAnaphalAH zabdA na caikasya phaladvayam / ] pR. 717 (1) apavAda-vidhijJAnaM phalamekasya vaH katham // na zAbaleyAd gobuddhiH tato'nyAlambanApi vaa| [bhAmahAlaM. pari0 6 zlo0 18] pR. 186 (4,5) tadabhAve'pi sadbhAvAd ghaTe pArthivabuddhivat // nanu bhAvAdabhinnatvAt samprayogo'sti tena ca / [zlo0 vA. vana0 zlo0 4] pR. 695 na hyatyantamamedosti rUpAdivadihApi naH // na sa trividhAddhetoranyatrAstItyatraiva niyata ucyate / [zlo0 vA0 abhAvapa0 19] pR. 581 (11) ] pR. 558 (9) na naivamiti nirdeze niSedhasya niSedhanam / evamityaniSedhyaM tu kharUpeNaiva tiSThati // na sadakaraNAdupAdAnaprahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAca sat kAryam // pR. 199 [sA0 kA0 9] pR. 27 (11) nanvanyApoha kRcchabdo yussmtpkssenuvrnnitH| niSedhamAtraM naiveha pratibhAsaiva (seja ) gamyate // |na sarvalokasAkSikaM sukhaM pratyAkhyAtuM zakyam / [tattvasa. kA. 10 ] pR. 185 (14,15,16) ] pR. 153 (4) na pratyakSaparAkSAbhyAM meyasyAnyasya sambhavaH / na so'sti pratyayo loke yaH shbdaanugmaadRte| tasmAt pramayadvilena pramANadvitvamiSyate // anuviddhamiva jJAnaM sarvazabdena bhAsate // pR. 574 [vAkyapa0 zlo0 124 prathamakA0] pR. 380 (9,10) na pratyAtmavedanIyasya sukhasya pratIteH pratyAkhyAnam / na hi tat kevalaM nIlaM na ca kevalamutpalam / pR. 153 samudAyAbhidheyakhAt / / na yAti na ca tatrAsIdasti pazcAnna vAMzavat / pR 196 (21) jahAti pUrva nAdhAramaho vyasanasantatiH // nahi tat kSaNamapyAste jAyate vA pramAtmakam / pR. 691 (2) yenArthagrahaNe pazcAdyApriyetendriyAdivat // nayAstava syAtpadalAcchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / [zlo0 vA0 sU04 zlo055] pR. 1. bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaissinnH|| nahi dRSTa'nupapannam / / [vRhatkhayambhUstotram 65] pR. 757 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati TIkAgatAnyavataraNAni / 44 nahi bhinnAvabhAsitve'pyarthAntarameva rUpaM nIlasyAnubhavAt / [ ] pR. 364 na hi smaraNato yat prAk tat pratyakSamitIdRzam // [ zlo0 vA0 pratyakSa0 zlo0 234] pR. 319 na heturastIti vadan sahetukaM nanu pratijJAM svayameva bAdhate / athApi hetu praNayAso bhavet pratijJayA kevalayA'sya kiM bhavet // [ ] pR. 713-14 pratyakSa kArya kAraNabhAvagatiH / mahyavazyaM kAraNAni phalavanti / [ na hyasya draSTuryadetad mama gauraM rUpaM so'hamiti bhavati pratyayaH, kevalaM matublopaM kRtvaivaM nirdizati / nAkAraNaM viSayaH / [ nAkramAt kramiNo bhAvaH / [ nyAyavA0 pR0 341 paM0 23] pR. 80 nAbhyAmarthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM visaMvAdyate / ] pR. 468 na yekaM kiJcijjanakam, sAmagrI vai janikA / ] pR. 14 nAmUrta mUrttatAmeti mUrttaM nAyAtyamUrtatAm / ] pR. 346 | dravyaM kAlatraye'pItthaM cyavate nAtmarUpataH // ] pR. 12 ] pR. 658 [ ] pR. 184 (15) nAkramAt kramiNo bhAvo nApyapekSA vizeSiNaH / kramAdbhavantI dhIrjJeyAt kramaM tasyApi setsyati // ] pR. 336 (22,23) nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH / [ ] pR. 84, 574 (7), 616, 724, nAtIndriyArthapratiSedho vizeSasya kasyacit sAdhanena nirAkaraNena vA kArya :- tadabhAve vizeSasAdhanasya tannirAkaraNa hetorvA''zrayAsiddhatvAt kintvatIndriyamarthamabhyupagacchaMstatsiddhau pramANaM praSTavyaH / sa cet tatsiddhau prayojakaM hetuM darzayati 'om' iti kRtvA'sau pratipattavyaH / atha na darzayati pramANAbhAvAdevAsau nAsti, natu vizeSAbhAvAt / [ ] pR. 98 to'to'pi bhAvatvamiti klezo na kazcana / [ tattvasaM0 kA 0 1084 ] pR. 214 (24) nA denAsshita bIjAyAmantyena dhvaninA saha / AvRttaparipAkAyAM buddhau zabdo'vabhAsate // [ vAkyapa0 pra0 kA0 lo0 85] pR. 435 (2) nAdhArAdheyavRttyAdisambandhazcApyabhAvayoH // nApotyatvamabhAvAnAmabhAvAbhAvavarjanAt / vyakto'pohAntare'pohastasmAt sAmAnyavastunaH // [ zlo0 vA0 apo0 lo0 95] pR. 194 nAbhAvo'pohyate hyevaM nAbhAvo bhAva ityayam / bhAvastu na tadAtmeti tasyeSTaivamapohyatA // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 85] pR. 191 (16) mAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkA (nAka) raNaM viSayaH / [ ] pR. 312,510 (1) 573 (6) 728 nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti tasyA nAnubhavo'paraH / prAyaprAhaka vaidhuryAt svayaM saiva prakAzate // [ ] 1. 483 (7,8,9) [ tattvasaM 0 kA 0 1081 ] pR. 214 nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / ] pR. 150 ] pR. 456 (1) nArthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyaM tUpadekSyate // ] pR. 195 (13,14) nAvazyaM kAraNAni tadvanti bhavanti / [ nAsiddhe bhAvadharmo'sti / ] pR. 562 ] pR. 480 (3), 562 (9) nAsau na pacatItyuke gamyate pacatIti hi / audAsInyAdiyogazca tRtIye naJi gamyate // [ tattvasaM 0 kA 0 1157 ] pR. 225 nAstitA payaso dani pradhvaMsAbhAvalakSaNam / vi yazvAdyabhAvastu so'nyonyAbhAva ucyate // [ zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 3] 186 (12), 581 nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH // [ ] pR. 69, 74 nitya naimittike kuryAt pratyavAyajihAsayA / mokSArthI na pravartteta tatra kAmya niSiddhayoH // ] pR. 151 [ nitya - naimittikaireva kurvANo duritakSayam / jJAnaM ca vimalIkurvannabhyAsena tu pAcayet // [ nityamekamaNDavyApi niSkriyam / [ ] pR. 150 ] pR. 731 nityAnumeyatvAt samavAyasyAnumAnagocaratA, tenAyamadoSa iti / taccAnumAnam -' iha tantuSu paTaH' iti buddhistantu paTavyatirikta sambandhapUrvikA 'iha iti buddhitvAt' iha kaMsapAtryAM jalabuddhivat / [ ] pR. 107 'niraMzaM vastu sarvAtmanA viSayIkRtaM nAMzena' ityevaM vikalpo nAvatarati, sarvazabdasyAne kArya viSayatvAt ekazabdasya cAvayavavRttitvAt / [ ] pR. 220 niranvayavinazvaraM vastu pratikSaNamavekSamANo'pi nAvadhArayati / pR. 728 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / nirAkArameva jJAnamanmuikhamupalabhyamAnaM pratiniyamena kathaM no ceTu bhrAnti nimittena saMyojyana guNAntaram / sarvasAdhAraNamiti siddhaH prtikrmprtyyH| zuktau vA rajatAkAro rUpasAdharmyadarzanAt // ] pR. 463 pR. 507 nirAkArA no buddhiH|| pR. 462 nobhayamanarthakam / / ] pR. 152 (2) nirAkAro bodho'rthasahabhAvye kasAmadhyadhInastatrArthe pramANa / / pakSadharmatAnizcayaH pratyakSataH kvacit / nirguNA gunnaaH| [ ] 676 (4) ] pR. 512 (12) nirvizeSa hi sAmAnyaM bhaveccha rA viSANavat // pakSadharmatAnizcayaH pratyakSato'numAnato vaa| [zlo. vA. AkRti0 zlo. 10] pR. 407 ] pR. 76 yanna nizcIyate rUpaM tat teSAM viSayaH katham // pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva sH| pR. 382 (2) avinAbhAvaniyamAddhevAbhAsAstato'pare // nizcIyamAnAnizcIyamAnayobhaidAnnizcAyakaM vAdhyakSaM prrksse| ] pR. 556 (2) ] pR. 386 (2,3) paJcavizatitattvajJo yatra tatrAzrame rtH| niSedhamAtraM naiveha zAbde jJAne'vabhAsate / zikhI muNDI jaTI vA'pi mucyate nAtra sNshyH|| [tattvasaM0 kA0 1013] pR. 203 (13) ] pR. 281 (8) niSpatteraparAdhInamapi kArya skhahetunA / padamapyadhikAbhAvAt smArakAnna viziSyate / sambadhyate kalpanayA kimakArya kathaJcana // [zlo. vA0 zabdapa0 zlo. 107] pR. 742 ] pR. 63 padaM vabhyadhikAbhAvAt smArakAna vishissyte| niHsAmAnyAni saamaanyaani| athAdhikyaM bhavet kizcit sa padasya na gocrH|| [ ] pR. 222 (6), 566 [zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 107] pR. 439 (8,9,10) nIlotpalAdizabdA arthAntaranivRttiviziSTAnAMnAhaH / padArthapUrvakastasmAd vAkyArtho'yamavasthitaH / ] pR. 191, 212 (20,21) [zlo. vA. vAkyAdhi0 zle0 336 ] pR. 743 nedaM pratyakSalakSaNavidhAnaM kintu lokaprasiddhapratyakSAnuvAdena | padArthAnAM tu mUlacamiSTaM tdbhaavbhaavtH| pratyakSasya dharma pratyanimittakhavidhAnam / [zlo0 vA. vAkyAvi0 zlo0 111] pR. 743 [ ] pR. 535 (3) paramANUtpAdakAmimataM kAraNaM saddharmopetaM na bhavati, sattvaneSTo'sAdhAraNastAvad vizeSo nirvikalpanAt / pratipAdakapramANAviSayatvAt , zazazagavat / tathA ca zAbaleyAdirasAmAnyaprasaGgataH // [ pR. 658 [zlo0 vA. apo0 zlo03] pR. 187 (15,16,17,18) paramAtmA'vibhAgo'pyavidyAviplutamAnasaiH / neha nAnAsti kiJcana / sukha-duHkhAdibhirbhAgairmedavAniva lkssyte|| . [bRhadA0 u0 a0 4 brA0 4 maM0 19] pR. 273 (7) pR. 414 naikadezavAsasAdRzyebhyo'rthAntarabhAvAt / paralokino'bhAvAt prlokaabhaavH|| [nyAyada0 2-1-38] pR. 563 [ ] pR. 731 (5) naikarUpA mati gokhe mithyA vaktuM ca zakyate / parAdhIne'pi catasminnAnavasthA prasajyate / nAtra kAraNadoSo'sti bAdhakaH pratyayo'pi vA / pramANAdhInametaddhi khatastaca pratiSTitam // [zlo0 vA. vana0 zlo0 49] pR. 696 [tattvasaM0 kA0 2853] pR. 18 naikAtmatAM prapadyante na bhiyante ca khaNDazaH / parAnugrahArthamIzvaraH pravartate yathA kazcit kRtArthoM munirAtmaskhalakSaNAtmakA arthA vikalpaH plAte khsau|| hitA'hitaprApti-parihArArthAsambhave'pi parahitArthamupadezAdika [tattvasaM0 kA0 1049] pR. 209 (16,17) karoti, tathA Izvaro'pi AtmIyAmaizvaryavibhUtiM vikhyApya naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabda-samabhirUDhevambhUtA nayAH / / prANino'nugrahISyan pravartata iti athavA zaktikhAbhAvyAt yathA [tattvArtha0 1-33] pR. 655,656 ! kAlaya vasantAdInAM paryAyeNa abhivyaktau sthAvara-jagamavi. naiva dAnAdicittAt svargaH yadi tato bhavet tadanantaramevAsau kArotpattiH svabhAvataH tathaiva IzvarasyApi AvirbhAvA'nugraha bhavet anyathA mRtAcchikhinaH kekAyitaM bhavet tasmAt tato saMhArazaktInAM paryAyeNa abhivyaktI prANinAmutpatti-sthitidharmastasmAca svrgH| pralayahetulam / [ ] pR. 716 (7,8) pR. 505 (7) | praarthaashckssuraadyH|| pR. 309 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / parArtha prayujyamAnAH zabdA vatimantareNApi tamartha gmynti| puruSasya darzanArtha kaivalyArtha tathA pradhAnasya / __] pR. 133 paGgvandhavadubhayorabhisaMyogAt tatkRtaH sargaH // prinnaamvrtnaa-vidhipraa'prkhe| [sAGkhyakA0 21] pR. 307 (16) [prazamara0 pra0 zlo0 218] pR. 64 (5,6) | puruSo janminAM heturnotpttiviklkhtH| parimANavyavahArakAraNaM parimANaM mahadu, aNu, dIrgham , hava- gaganAmbhojavat sarvamanyathA yugapad bhavet // miti caturvidham / [ ] pR. 675 (2) ] pR. 715 (5) paro'pyevaM tatazcAsya smbndhvdnaaditaa| pubbi duciNNANaM duppaDikaMtANaM kaDANaM kammANaM / teneyaM vyavahArAt syAdakauTasthye'pi nitytaa|| ] pR. 93 (3) [zlo0 vA. sU06 zlo. 289] pR. 39 pUrvarUpasAdhAt tat tathAprasAdhitaM nAnumeyatAmatipatati / palAlaM na dahatyagnirdahyate na giriH kvacit / pR. 75 (2) nAsaMyataH pravrajati bhavyajIvo na siddhayati // pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtamAcaSTe / [ ] pR. 317 (11,12) [ni0 a0 1 kha0 1] pR. 739 pazcAdupalabhyate buddhiH [ ]pR. 363 (6)| pRthivyAdiguNA rUpAdayastadarthAH / / pazyataH zvelamArUpaM heSAzabdaM ca shRnnvtH| [ ] pR. 519 (16) padavikSepazabdaM ca zvetAzvo dhAvatIti dhiiH|| divyAdigrahaNena trividhaM dravyamupalabdhilakSaNaprAptaM gRhyate [lo. vA. vAkyAdhi0 zlo0 358] pR. 741 (3) guNagrahaNena sarvo guNo'smadAdyupalabdhilakSaNaprApta Azritalapazyannapi na pazyati / [ ] pR. 245,506 | vizeSaNavAbhyAm / [ ] pR. 519 piNDa sejjaM ca vatthaM ca ca utthaM pAyameva ya / prakRtIzAdijanyatvaM na hi vastu prasiddhayati / akappiyaM Na icchejjA paDigAheja kappiyaM // [tattvasaM0 kA0 1083] pR. 214 (23) [dazavai0 a0 6 gA0 47] pR. 751 prakRtermahAn mahato'haMkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / piMDavisohI samiI bhAvaNa-paDimAi iMdiya niroho| tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni // paDilehaNa-guttIo abhiggahA ceva karaNaM tu // [sAMkhyakA0 kA0 22 ] pR. 281 (1) 733 (4) [oghani0 gA0 3] pR. 755 (3) pratijJArthaMkadezo hi hetustatra prsjyte| piNDabhedeSu gobuddhirekgokhnibndhnaa| pakSe dhUmavizeSe hi sAmAnyaM heturiSyate // gavAbhAsaikarUpAbhyAmekagopiNDabuddhivat // [ zlo0 vA0 zabdapa0 63] pR. 575 __ [ zlo0 vA. vana0 zlo0 44 ] pR. 695 (3,4) pratipipAdayiSitavizeSo dhrmii| pitrozca brAhmaNakhena putra braahmnntaanumaa| pR. 592 sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // prtibhaasto'dhyksstH|| ] pR. 371 (6) ] pR. 55, 570 (4) pratibhAsopamAH sarve dhrmaaH| pIno divA na bhute ityevamAdivacaHzrutau / ] pR. 371 (8) rAtribhojana vijJAnaM zrutArthApattirucyate // pratisUryazca kAlpanikaH prakAzakriyAM kurvan dRSTa eva / [zlo. vA. arthApa0 zlo.51] pR. 579 pR. 280(8) punaravagRhItaviSayAkAGkSaNamIhA / pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam / ] pR. 553 (4) ___] pR. 518 (15) puruSa evedaM sarvam / pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva sidhyati // [zvetAzvata0 u0 a0 3, 15] pR. 310 / pR. 503 puruSa evedaM sarvaM yad bhUtam / pratyakSato'numAnato vaa|| [RksaM0 maNDa0 10 sU0 90 R0 2] pR. 273 (10) pR. 318 puruSa evedaM sarva yad bhUtaM yacca bhAvyam / pratyakSanirAkRto na pkssH|| [R0 ve0 ma0 10 sU0 90] pR. 715 (4) pR. 351 (6) puruSa evaikaH sakalalokasthiti-sarga-pralayahetuH pralaye'pi alupta- pratyakSamanyat / [tatvArtha. 1-12] pR. 595 jnyaanaatishyshktiH| pratyakSamevaikaM pramANam / [ ] pR. 715 (2) / ] Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / 57 pratyakSamyAbhAvaviSayalavirodhAna tataH pramANAntarAbhAvo- | prmaannmvisNvaadi| [ 'vasAtuM zakyaH nApi kAryasvabhAvalakSaNAdanumAnAt kArya pR. 465 (6) khabhAvayorvidhisAdhakatvenAbhAvasAdhane vyApArAnabhyupagamAt pramANamavisaMvAdi jJAnam / [ kAraNavyApakAnupalabdhyostu asantAsattayopagate pramANAnta. pR. 14,15 re'bhAvasAdhakatvena vyApAra eva na saGgacchate atyantAsatastasya pramANamavisaMvAdi jJAnam arthakriyAsthitiravisaMvAdanam / kAryatvena vyApyatvena vA kasyacidasiddheH / tayozca kAryakAraNa ] pR. 15,513 (5) vyApyavyApakabhAvasiddhAveva vyApArAd viruddha vidhirapyatrAsambhavI | pramANaSaTakavijJAto yatrArthoM nAnyathA bhavet / mahAnavasthAnalakSaNasya virodhasyAtyantAsatyasiddheH / adRSTaM kalpayatyanyaM sA'rthApattirudAhRtA // ] pR. 573 (4) | [ zlo0 vA. arthApa0 zlo0 1] pR. 578 (12,13,14) pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyte| pramANasya pramANena na bAdhA nApyanugrahaH / sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni // bAdhAyAmapramANasamAnarthakyamanugrahaH // [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 11] pR. 22,580 (3) ] pR. 459 (11,12) pratyakSAdyavatArazca bhAvAMzo gRhyate yadA / pramANasya sato'traivAntarbhAvAd dve eva pramANe / vyApArastadanutpatterabhAvAMze jighRkSita // ] pR. 59. [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 17 ] pR. 581 (8,9,10) | pramANasyAgauNakhAdanumAnAdarthanizcayo durlabhaH / pratyakSA'nupalambhasAdhanaM kAryakAraNabhAvam / ] pR. 70 (2) pR. 95 pramANAdhInA hi prmeyvyvsthaa| pR. 384 (1) pratyakSeNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / pramANAbhAvanirNItacaitrAbhAvavizeSitAt / viziSTasyAnyato'siddharupamAnapramANatA // gehAcaitrabahirbhAvasiddhiryA viha darzitA // [zlo. vA0 upamAna0 zlo, 38] pR. 576 zlo0 vA. arthApa0 zlo08] pR. 579 pratyakSe'pi yathA deze smaryamANe ca pAvake / pramAtR-prameyAbhyAmarthAntaramavyAdezyAvyabhicArivyavasAyAviziSTaviSayatvena nAnumAnApramANatA // tmakajJAne karttavye'rthaH sahakArI vidyate yasya tad arthavat [zlo0 vA. upamAna. zlo0 39] pR. 576 pramANam / [ ] pR0 109 pratyekasamavetA'pi jAtirekaiva buddhitaH / prameyA ca tulAprAmANyavat / [ nyAyada0 2,1,15 ] 'nayukteSviva vAkyeSu brAhmaNAdinivartanam // pR. 522,528 (3) [zlo0 vA. vana0 zlo0 47 ] pR. 696 prayoganiyama eva ekalakSaNo hetuH / pratyekasamavetArtha viSayaivAtha gomtiH| ] pR. 726 pratyeka kRtsnarUpalAt pratyekavyaktibuddhivat // prasajyapratiSedhastu gauragauna bhavatyayam / [ zlo0 vA. vana0 zlo0 46 ] pR. 695 (5) iti vispaSTa evaaymnyaapoho'vgmyte|| pramANaM hi pramANena yathA nAnyena sAdhyate / [tattvasaM0 kA0 1.10] pR. 202 (17,18) na sidhyatyapramANakhamapramANAt tathaiva hi // prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam / [tattvasaM0 kA0 2864 ] pR 18 [nyAyada0 1,1,6] pR. 577 (8) pramANatarkasAdhanopAlambhaH-[ nyAyada. 1,2,1] pR. 560 (2) prahANe nityasukharAgasyApratikUlatvam / nAsya nityasukhApramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavat pramANam / bhAvaH (nitya sukhabhAvaH) pratikUla ityarthaH / yadyevaM muktasya [vAtsyA0 bhA0 a0 1 sU0 1] pR. 120, 509 nityaM sukhaM bhavati, athApi na bhavati nAsyobhayoH pkssyormoprmaann-nyairdhigmH| [tattvArtha0 a0 1 suu06| kssaadhigmaabhaavH| pR. 420 [ vAtsyA0 bhA0 a0 1 A0 1 sUtra 22] pramANanibandhanA prmeyvyvsthitiH|| pR. 144,154 (7) [ tattvopaplava ] pR. 73-74 prAka zabdayojanAt matijJAnametat zeSamanekaprameda (daM ) pramANapaJcakaM yatra / zabdayojanAdupajAyamAnamavizadaM jJAnaM zrutam / [zlo0 vA. sU0 5 abhAva0 zlo. 1] pR. 41 ] pR. 553 pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jaayte| prAgagauriti vijJAnaM gorzabdazrAviNo bhavet / vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // yenAgoH pratiSevAya pravRto gauriti dhvniH|| [zlo0 vA0 sU0 5 abhAvapa0 zlo0 1] pR. 23,580 [bhAmahAlaM0 pari0 6 zlo0 19] pR. 186 (6,7) Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / prApaNazaktiH prAmANyam tadeva ca prApakalam anyathA | bAdhakAntaramutpannaM yadyasyAnvicchato'param / jJAnAntarakhabhAvatvena vyavasthitAyAH prAptaH kathaM pravartakajJAna- tato madhyamabAdhena pUrvasyaiva pramANatA // zaktikhabhAvatA? tatra yadyapi pratyakSaM vastukSaNagrAhi tabAha-| [tattvasaM0 kA0 2868] pR. 19 katvaM ca tasya pradarzakatvaM tathApi kSaNikatvena tasyAprApteH | bAdhAjJAne khanutpanne kA zaGkA niSpramANakA / tatsantAna evaM prApyata iti santAnAdhyavasAyo'dhyakSasya prada pR. 341 (9) zakavyApAro draSTavyaH, anumAnasya tu vastvagrAhakatvAt tatprApa-| | bAhyaM tapaH paramaduzvaramAcarasvamAdhyAtmikasya tapasaH parikatvaM yadyapi na sambhavati tathApi khAkAramya bAhyavasvadhyavasA bUMdaNArtham / [khayaMbhUsto0 83 ] pR. 750 (1) yena puruSapravRttI nimittabhAvo'stIti tasya ttyaapkmucyte| buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdikaM vyakaM sukha-duHkhapR. 468 (2,3,4,5) nimittaM bhavati, acetanakhAt, kAryavAt, vinAzikhAt, prAptavyo niyatibalAzrayeNa yorthaH rUpAdimattvAt , vAsyAdivat / so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vaa| [nyAyavA0 pR0 459 ] pR. 101 bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne buddhirupalabdhinimityanarthAntaram / nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti naashH|| [nyAyada0 1-1-15] pR. 462,683 (2) pR. 714 (7) prAmANya vyavahAreNa / [ buddhau ye'rthA vivartante tAnAha jananAdayam / ]pR.111,497 (12) nivRttyA ca viziSTatvamuktameSAmanantaram // prAmANyaM vyavahAreNa zAstraM mohanivartanam / [tattvasaM0 kA0 1071] pR. 212 (25) pR. 508 (3) buddhyAdInAM navAnAM vizeSaguNAnAmAtyantikaH kSaya Atmano prAmANyaM vyvhaarennaarthkriyaalkssnnen|| muktiH / [ ] pR. 133 pR. 15 buddhyArUDhamevAkAraM bAhyavastuviSayaM bAhyavastutayA gRhItaM prAmANyagrahaNAt pUrva svarUpeNaiva saMsthitam / buddhirUpatvenAvibhAvitaM zabdArtham / nirapekSaM vakArye ca / [ zlo0vA. sU. 2 zlo0 83] ___] pR. 181 (2,3) pR. 7 (7,8) brahma-jIvAtmanAmabhede'pi bimba-pratibimbavat vidyA'vipreraNAjanitA buddhirna pramANaM na caaprmaa| dyAvyavasthA varNayanti / kathaM punaH saMsAriSu vidyAyA AgaguNa-doSavinirmuktakAraNebhyaH samudbhavAt // ntukyAH sambhavaH zravaNa-manana-dhyAnAbhyAsa-tatsAdhanayama ] pR. 11 niyama-brahmacaryAdisAdhanalAt, tasya pUrvamasattvAdavidyAvat / preraNAjanitA buddhirapramA gunnvrjitaiH| sa ca zravaNa-manana-pUrvakadhyAnAbhyAso'khilabhedapratiyogI kAraNairjanyamAnatvAdaligA''ptoktabuddhivat // suvyaktameva vede darzitaH-'sa eSa neti na' [bRhadA0 u0 a03 pR. 11 brA0 9 ma0 26] ityAdinA sapratiyogikhAd bhedaprapaJcaM preraNAjanitA buddhiH pramANa doSavarjitaiH / nivartayatA''tmanApi pralIyate, yataH zrotavyAdInAmabhAve na kAraNairjanyamAnakhAliGgA''toktAkSabuddhivat // zravaNAdInAmupapattiH, sa tu tathAbhUto'bhyasyamAnaH khaviSayaM [zlo0 vA0 sU0 2 zlo. 184 ] pR. 11 pravilApayannAtmopaghAtAya kalpate tadabhyAsasya parizuddhAtmapra. preraNava dharma pramANam / [ 1pR. 41 kAzaphalakhAt yathA rajaHsamparkakaluSe udake dravyavizeSacUrNa. rajaH prakSiptaM rajo'ntarANi saMharat svayamapi saMhiyamANaM bandhaviyogo mokssH|| ] pR. 736 (1) khasthAM kharUpAvasthAmupanayati evaM zravaNAdibhirbhedatiraskArabahuvayaNeNa duvayaNaM / [ pR. 272 (8) vizeSAt khagate'pi bhede samucchine kharUpe saMsAryavatiSThate bahvalpaviSayalena ttsngketaanusaartH| yato'vidyayaiva paramAtmanaH saMsAryAtmA bhidyate tannivRttI kathaM na sAmAnya-medavAcyakhamapyeSAM na virudhyate // paramAtmasvarUpatA yathA ghaTAdimede vyomnaH paramAkAzataiva bhava[tattvasaM0 kA0 1045] pR. 209 tyavacchedakavyAvRttau ? tatraitat syAt-zravaNAdibhedaviSayavAda. bahvArambhaparigrahavaM ca nArakasya / vidyAkhabhAvaH kathaM vA avidyaiva avidyA nivartayati ! ukamatra [tattvA0 a0 6 sU0 16] pR. 93 (2) yathA rajasA rajasaH prazamaH evaM bhedAtItabrahmazravaNamananabAdhakapratyayastAvadAnyatvAvadhAraNam / dhyAnA'bhyAsAnAM bhedadarzanavirodhikhAdavidyAyA apya vidyAnivaso'napekSapramANalAtU pUrvajJAnamapohate // takatvam / tathA ca tattvavidbhiratrArthe nidarzanAnyuktAni-yathA [tattvasaM0 kA0 2866] pR. 19 | payaH payo jarayati khayaM ca jIryati, yathA viSaM viSAntara Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / zamayati svayaM ca zAmyati / evaM zrava- bhuvanahetavaHpradhAna-paramANvadRSTAH khakAryotpattAvatizayabuddhiNAdiSu draSTavyam / [ mantamadhiSThAtAramapekSante; sthitvA pravRteH, tantu-turyAdivat / pR.278,279 (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12) [nyAyavA0 pR. 457] pR. 101 brAhmaNAdizabdaistapo-jAti-zrutAdisamudAyo vinA vikalpa- bhUtiryeSAM kriyA saiva kAraka saiva vocyate / samuccayAbhyAmabhidhIyate, yathA vnaadishbdairdhvaadyH| [ ] pR. 455 (1) pR. 180 (2,3) bhUtebhyaH / [nyAyada. 1-1-12] pR. 531 brAhmaNo na hantavyaH / / bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttazca / pR. 731 (1) kAraNakArya vibhAgAdavibhAgAd vaizvarUpasya // __[sAGkhyakA0 15] pR. 284 (1) bhaI miccha iMsaNa samUhamaiyassa amayasArassa / bhede hi kAraNaM kiJcid vastudharmatayA bhavet / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa // abhede tu virudhyete tasyaikasya kriyA'kriye // [sa0 ta0 kA0 3 gA0 69] pR. 29 ] pR. 301 (14) bhavatu sAMvyavahArika vizadamadhyakSam anumAnAdikaM tUpaca- bhogAbhyAsamanuvardhante rAgAH, kauzalAni cendriyANAm / ritarUpavAdviSayAbhAvAcca pramANamanupapanna miti kathaM zabdasaMyo- [pAta. yo0 pA0 2 sU0 15 vyAsabhA0] pR. 153 janAt zrutaM smRtyAdyupapattimat ? taduktam-pramANasyAgauNalA- | zrAntirapi sambandhataH prmaa| danumAnAdarthanirNayo durlabhaH / [ ] pR. 481 (5), 508 (18) [cArvAkAH ] pR. 554 (1,2) bhrAntisaMvRtisaMjJAnamanumAnAnumAnikam / bhaviSyaMzcaiSo'rtho na jJAnakAle'stIti na pratibhAti / / smArtAbhilASikaM ceti pratyakSAbhaM sataimiram // [ ] pR. 496 (5) ] pR. 527 bhaviSyati na dRSTaM ca, pratyakSasya manAgapi / sAmarthyam // [ 0 vA. sU. 2 zlo. 135] pR. 31 (2) maNNai tameva sacaM NissaMkaM jaM jiNe hiM pannataM / bhavvA vi te aNaMtA siddhipahaM je Na pAveMti / [dharmasaM0 812] pR. 756 ] pR. 751 mati-zrutayornibandho drvyssvsrvpryaayessu| bhArate'pi bhavedevaM kartRsmRyA tu bAdhyate / vede tu tatsmRtiryA tu sA'rthavAdanivandhanA // [tattvArtha0 a0 1sU027] pR. 261 (1),732 mati-zrutA'vadhi-manaHparyAya-kevalAni jJAnam / [zlo0 vA0 sU0 7 zlo0 367 ] pR. 40 [tattvArya. 1,9] pR. 595 bhAvatastu na paryAyA nAparyA pAzca vAcakAH / na hyekaM vAcyameteSAmane ceti varNitam // matismRtisaMjJAcintA'bhinibodha ityanantaram / [tattvArtha0 1-13] pR. 553 (8) [tattvasaM0 kA0 1033] pR. 200(7,8,9,10) bhAvanaiva hi vAkyArthaH sarvatrAkhyAtavattayA // mamavaM pratibhAso yo na saMsthAnavarjitaH (1) / [zlo0 vA. vAkyAdhi0 zlo0 330] pR. 742 evamanyatra dRSTavAdanumAnaM tathA sati // bhAvAntaravinirmukto bhAvo'trAnupalambhavat / [ ] pR. 259 (18) abhAvaH sammatastasya hetoH kiM na samudbhavaH // mahatyanekadravyavattvAd rUpAcopalabdhiH / ] pR. 10 (4), 320 (16) [vazeSikada0 a0 4-1-6] pR. 100,103,658 bhAvAntarAtmako'bhAvo yena sarvo vyAsthitaH / mahAbhUtAdivyakaM cetanAdhiSTitaM prANinAM sukha-duHkhanimittam, tatrAvAdinivRttyAtmA'bhAvaH ka iti kathyatAm // rUpAdimattvAt , turyAdivat / tathA pRthivyAdIne mahAbhUtAni [zlo0 vA. apo0 zlo. 2] pR. 187 (13,14) 'buddhimatkAraNAviSThitAni khAsu dhAraNAdyAsu kriyAsu pravartante, bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tattvataH / | anityatvAt vAsyAdivat / yasmAdekamanekaM vA rUpaM teSAM na vidyate // [nyAyavA0 pR0 467] pR. 100 ] pR. 376 (15) mAyopamAH sarve dhrnaaH| bhAve hyeSa vikalpaH syAd vidheskhnurodhtH| ] pR. 377, 488 (6) pR. 333 (11) mAlAdau ca mahattvAdiriTo yazcaupacArikaH / bhAvyaniSTho bhAvakavyApAro bhaavnaa| mukhyaa'vishissttvijnyaangraahylaanaupcaarikH|| pR 741 ] pR. 676 104 saM0pa0 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / mithyA'dhyAropahAnArtha yano'satyapi moktari / | yatnataH pratiSedhyA naH puruSANAM svtntrtaa| ] pR. 162,418 [zlo0 vA0 sU0 6 zlo0 29.] pR. 39 muktAH sarvatra tiSThanti vyomavat taapvrjitaaH| yat punaranumAnaM pratyakSA''gamaviruddha nyAyAbhAsaH sa iti / [vAtsyAyanabhA* pR0 4 paM0 5] pR. 721 mukhyasaMvyavahAreNa saMvAdi vizadaM matam / yatra khalvAptaH 'idaM kartavyam' iti puruSAH pratItatadAptabhAjJAnamadhyakSamanyaddhi parokSamiti saGgrahaH // vA niyujyante tatrAvadhIritatatpreraNA'tathAbhAvaviSayavicArAkhada ] pR. 595 bhihitaM vAkyameva bahu manyamAnA anAhataprayojanaparipraznA murchA parigrahaH / [tattvArtha 7-12 ] pR. 747 eva pravarttante, vinizcitatadAptabhAvAnAM pratyavasthAnAsambhavAt / mUrti-sparzAdimattvaM ca teSAmabhibhavaH satAm / ] pR. 172 (7) khagagrAhyatvamanye ca sUkSnA bhAgAH prakalpitAH // yatra dhUmo'sti tatra 'merastitvenAnvayaH sphuttH| [zlo. vA0 sU0 6 zlo0 108] pR. 38 na khevaM yatra zabdo'sti tatrArtho'stIti nizcayaH // mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRti-vikRtayaH sapta / [zlo0 vA0 zabda pa0 86 ] pR. 575 SoDaza phastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // yatra vizeSakriyA naiva zrUyate tatrAstirbhavantIparaH prathama[sAGkhyakA0 3] pR. 26 mUlaprakRteH kAraNavameva, bhUtendriyalakSaNasya SoDazakagaNasya puruSe'prayujyamAno'pyastIti gmyte|| ] pR. 316 (3) kAryatvameva, mahadahaGkAratanma trANAM ca pUrvottarApekSayA kAryalakAraNatve ca / / pR. 296 (5) yatrApyatizayo dRSTaH / [ ] pR. 537 (1) mRtpiNDa-daNDa-cakrAdi ghaTo janmanyapekSate / yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaGghanAt / udakAharaNe tasya tadapekSA na vidyate // dUra-sUkSmAdidRSTau syAnna rUpe zrotravRttitaH // [tattvasaM0 kA0 2851 ] pR. 4 (6) [zlo0 vA. sU. 2 zlo. 114] pR. 49 (1) mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha naane| pazyati / / yatrAsau vartate bhAvattena sambadhyate na ca / [bRhadA0 u0 a0 4 brA0 4 maM0 19] pR. 273 (8) taddezinaM ca vyApnoti kimapyetad mahAdbhutam // meyAdinA savitRprakAzaH savitA vA khaprakAza evaacchaadyte| / pR. 691 [ pR. 153 yatraiva janayedenAM tatravAsya pramAgatA / meyAbhAvAt pramAbhAvanirNaye'nyonyasaMzrayaH / meyAbhAvAt pramANasya tasmAt tasya vinirNayAt // yatsannidhAne yo dRSTastadRSTestaddhanau smRtiH| pR. 587 ] pR. 523 (4,5) mokSe bhave ca sarvatra niHspRho muni uttamaH / / yathA tulye'pi bhinnale keSucid vRttyvRttitaa| ] pR. 163 gotvAderanimittA'pi tathA buddharbhaviSyati // [lo0 vA0 AkR0 la.0 36 ] pR. 240 (17,18,19) "ya eva paryAyaH sa eva guNaH" [ ] pR. 635 yathAdarzanameva iyaM mAnameyavyavasthitiH na punaryathAtattvam / ya eva laukikAH zabdAsta eva vaidikaaH| ] pR. 728 (2) ] pR. 39 yathA payaH payo jarayati svayaM ca jIryati, yathA viSaM viSAya eva vyAvRttaH seva vyaavRttiH| [ ] pR. 236 staraM zamayati svayaM ca zAmyati evaM zravaNAdiSu draSTavyam / ya eva zreyaskaraH sa eva dhrmshbdenocyte| pR. 271 (11,12) [ mImAMsAda. 1-1-2 zAba0 pR. 4 paM0 15]pR 505 ___ yathA prabhuH sevAbhedAnurodhena phalabhedaprado nAprabhustathezvaroyaccharIrasamIpasthairnAdaiH syAd yasya saMskRtiH / 'pi karmAzayApekSaH phalaM janayatIti 'anIzvaraH' iti na tairyathA zrUyate zabdastathA dUragatena kim // yujyate vaktum / [ pR. 99 pR. 35 yajAtIyaiH pramANaistu yajAtIyArthadarzanam / ___ yathA buddhimattAyAmIzvarasya pramANasambhavaH, naivaM dharmAdinidRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt // tyale pramANamasti / [zlo0 vA. sU. 2 zlo. 113 ] pR. 46,49 / / [nyAyavA0 pR0 464 paM0 14 ] pR. 132 yat kvacid dRSTAntasya (dRSTaM tasya) yatra pratibimbaH tadvidaH | yathA mahAnase veha vidyate'dhUmamedi tat / tasya tad gamakaM tatreti vastugatiH / tasmAdanagnito bhinna vidyate'tra skhalakSaNam // ] pR. 322 (31) [tattvasaM0 kA0 1054 ] pR. 210 (18,19) pR. 512 (5) ya Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH phalaM nidhAnasthamivAvatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA pradIpahasteva matiH pravartate // [ ] pR. 714 (8) yathA lokaprasiddhaM ca lakSaNairanugamyate / lakSyaM hi lakSaNenaitadapUrva na prasAdhyate // [ sanmati TIkAgatAnyavataraNAni / yathA vizuddhamAkAzaM timiropato janaH / saGkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // ] pR. 570 ] pR. 383 (9) [ yathA zvamAMsAzucyAdInAM svata eva azucitvam anyeSAM ca bhAvAnAM tadyogAt tat tathehApi tAdAtmyAt vizeSeSu svata eva vyAvRtpratyaya hetutvam paramANvAdiSu tu tadyogAt / kizca atadAtmakeSvapi anyanimittaH pratyayo bhavatyaiva yathA pradIpAt paTAdiSu na punaH paTAdibhyaH pradIpe evaM vizeSebhya eva aNvAdI viziSTapratyayaH na aNvAdibhya ityAdikam / [ yathAsaGketamevAto'saGkaNIrthAbhidhAyinaH / zabdA vivekato vRttAH paryAyA na bhavanti naH // [ tattvasaM 0 kA 0 1044 ] pR. 209 (2, 3, 4 ) yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAtkurute kSaNAt / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA // [ bhaga0 gI0 a0 4 zlo0 37] pR. 150 yathaiva prathamaM jJAnaM tatsaMvAdamapekSate / saMvAdenApi saMvAdaH punarmRgyastathaiva hi // [ tattvasaM 0 kA 0 2854 ] pR. 6 (5) yathaivotpadyamAno'yaM na sarvairavagamyate // [ zlo0 vA0su0 6 zlo0 84 ] pR. 35 yadasatyopAdhi satyaM sa zabdArthaH / [ ] pR. 180 (8,9) yadA jJAnaM pramANaM tadA hAnAdibuddhayaH phalam / [ 1-1-3 vAtsyA0 bhA0 ] pR. 530 yadA'pi pUrvaM duHkhaM nAsti tadApyabhilASasya duHkhakhabhAvatvAt tannibarhaNasvabhAvaM sukham / [ ] pR. 153 (2) yadA vA zabdavAcyatvAnna vyaktInAmapohyatA / tadA'pohyeta sAmAnyaM tasyApohAcca vastutA // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 95] pR. 194 (1) / yadA svataH pramANatvaM tadA'nyatraiva mRgyate / nivartate hi mithyAtvaM doSAjJAnAdayatnataH // ] pR. 699 (3) [ zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 52] 1. 18 yadi gaurityayaM zabdaH samartho'nyanivartane / janako gavi gobuddhermRgyatAmaparo dhvaniH // [ bhAmahAlaM0 pari0 6 zlo0 17]. 186 (23) 51 yadi cAvidyamAno'pi bhedo buddhiprakalpitaH / sAdhyasAdhanadhamIdervyavahArAya kalpate // [ zlo0 vA0 nirA0 zlo0 171] pR. 564 (10) yadi pratItiranyathA na syAt sarvaM zobheta, dRSTA ca pakSadharmasambandhavacanamAtrAt pratijJAvacanamantareNApi pratItiriti kastasyopayogaH / [ dharmakIrtiH ] pR. 67 yadi viruddhadharmAdhyAsaH padArthAnAM bhedako na syAt tadA'nyasya tadbhedakasyAbhAvAd vizvamekaM syAt / [ ] pR. 102 yadi zabdasyApoho'bhidheyo'rthastadA'bhidheyArtha vyatirekeNAsya svArtho vaktavyaH, atha sa eva svArthastathApi vyAhatametat anyazabdArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta ityucyate iti, asya hi vAkyasyAyamarthastadAnIM bhavatyabhidadhAnAbhidhatta iti / [ nyAyavA0 a0 2 A0 2 sU0 67 pR0 330 paM0 22-pR0 331 paM0 3 ] pR. 204 (1,2) yadi zabdAn pakSayasi tadA 'AnantyAt' ityasya vastudha tvAd vyadhikaraNo hetuH, atha bhedA eva pakSI kriyante tadA nAnvayI na vyatirekI dRSTAnto'stItya heturAnantyam / [ nyA0 vA0 a0 2 A0 2 sU0 67 pR0 323 paM0 16 ] pR. 175 (8,9) yadi SaDbhiH pramANaiH syAt sarvajJaH / [ zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 111] pR. 57 yadi SaDbhiH pramANaiH syAt sarvajJaH kena vAryate / [ zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 111] pR. 49 yadi saMyogo nArthAntaraM bhavet tadA kSetrabIjodakAdayo nirviziSTatvAt sarvadevAGkurAdikAryaM kuryuH, na caivam, tasmAt sarvadA kAryAnArambhAt kSetrAdInyaGkarotpattau kAraNAntarasApekSANi yathA mRtpiDA disAmagrI ghaTAdikaraNe kulAlAdisApekSA; yo'sau kSetrAdibhirapekSyaH sa saMyoga iti siddham / kiva, asau saMyogo dravyayorvizeSaNabhAvena pratIyamAnatvAt tato'rthAntaravena pratyakSasiddha eva / tathAhi - kazcit kenacit 'saMyukte dravye Ahara' ityukto yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhate te evAharati na dravyamAtram / kizca dUrataravarttinaH puMsaH sAntare'pi vane nirantararUpAvamAyinI buddhirudayamAsAdayati, seyaM mithyAbuddhiH mukhyapadArthAnubhavamantareNa na kvacidupajAyate / na dhananubhUtagodarzanasya gavaye 'gauH' iti vibhramo bhavati / tasmAdavazyaM saMyogo mukhyo'bhyupagantavyaH / tathA, 'na caitraH kuNDalI' ityanena pratiSedhavAkyena na kuNDalaM pratiSidhyate, nApi caitraH, tayoranyatra dezAdau sattvAt / tasmAcaitrasya kuNDala saMyogaH pratiSidhyate / tathA, 'caitraH kuNDalI' ityanenApi vidhivAkyena na caitra kuNDalayoranyataravidhAnam, tayoH siddhatvAt pArizedhyAt saMyogavidhAnam / tasmAdastyeva saMyogaH / [ nyAyavA0 pR0 219]g. 114 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / yadeva dadhi tat kSIraM yat kSIraM tad dadhIti c| / yasmAt prakaraNacintA sa prkrnnsmH| vadatA vindhyavAsitvaM khyApitaM vindhyavAsinA // [nyAyada. 1-2-7] pR. 719 (1) pR. 296 (8) yasmAd uccaritAt kakudAdimadarthapratipattiH sa zabdaH / yad yathevA visaMvAdi pramANaM tat tathA matam / ] pR. 431 (6) visaMvAdyapramANaM ca tadadhyakSa-parokSayoH // yasminnadhUmato bhinna vidyate hi khalakSaNam / ] pR. 595 (1,2) tasminnanamito'pyasti parAvRttaM khalakSaNam // yad yadA kAryamutpitsu tat tadotpAdanAtmakam / [tattvasaM* kA0 1053 ] pR. 210 kAraNaM zaktimede'pi na bhinna kSaNikaM yathA // yasya jJAne pratibhAsastasya tatra tatkAraNatvaM nimittamabhidhIyate pR. 257 na khapratibhAsamAnasya samavAyAdestannimittaH pratibhAso bhavatu yadyapi nityamIzvarAkhyaM kAraNamavikalaM bhAvAnAM sannihitaM | ityAsajayituM yuktam / / pR. 509 tathApi na yugapadutpattiH Izvarasya buddhipUrvakArikhAt / yadi yasya tatra yadotirjighRkSA copjaayte| hIzvaraH sattAmAtreNaivA'buddhipUrva bhAvAnAmutpAdakaH syAt tadA cetyate'nubhavastasya tena ca vyAdizyate // sAdetacodyam yadA tu buddhipUrva karoti tadA na doSaH tasya [zlo0 vA. abhAvapa0 zlo. 13 ] pR. 581 khecchayA kAryeSu pravRtteH ato'naikAntikataiva hetoH / yasya nirvizeSaNA bhedAH zabdarabhidhIyante tasyA'yaM doSaH pR. 127 asmAkaM tu sattAvizeSaNAni dravya-guNa-karmANyabhidhIyante / yadyapyavyatirikto'yamAkAro buddhiruuptH| tathAhi-yatra yatra sattAdikaM sAmAnya pazyati tatra tatra sadAdi. tathApi bAhyarUpatvaM bhrAntaistasyAvasIyate // zabdaM prayuGke, ekameva ca sattAdikaM sAmAnyam , ataH sAmA[tattvasaM0 kA0 1026 ] pR. 206 nyopalakSiteSu bhedeSu smykriyaasmbhvaadkaarnnmaanntym| yad yasyaiva guNa-doSAn niymenaanuvrtte| [nyA. vA0 a0 2 A0 2 sU0 67 pR. 323 paM. sannAntarIyakaM tat syAdato jJAnodbhavaM vacaH // 11] pR0 175 ] pR. 58 yasya yAvatI maatraa|[ pR. 9. yadvat turagaH satkhapyAbharaNa vibhUSaNeSvana bhissktH| yAjJavalkya iti hovAca / tadvadupagrahavAnapi na sahamupayAti nirgrnthH|| [bRha. u0 a0 2 brA0 4 sU01] pR. 32 [prazamara0 kA0 141] pR. 749 yAdazo'rthAntarApohaH pratibimbAtmako vAcyo'yaM prtipaaditH| yadvA'nuvRttivyAvRttibuddhigrAhyo yatasvayam / zabdAntaravyapoho'pi tAgeva pratibimbAtmaka evAvagamyate // tasmAd gavAdivad vastu prameyalAca gRhyatAm // [ tattvasaM0 kA0 1088 ] pR. 215 (26) 216 (1,2) [zlo. vA0 abhAvapa0 zlo. 9] pR. 580 (9) yAvajjIvet sukhaM jIva / [ ] pR. 505 (6) yayA jAtirjAtiliGgAni ca vyAkhyAyante tAmAkRtiM vidyAt yAvat prayojanenAsya sambandho nAbhidhIyate / sA ca saravAvayavAnAm / tadavayavAnAM ca niyato vyUhaH / asambaddhavalApikhAd bhavet taavdstiH|| [vAtsyA0 bhA0 pR0 225] pR. 178 [zlo0 vA. sU. 1 zlo0 20] pR. 169 yazcAyamago'poho'gaurna bhavatIti gozabdasyArthaH sa kiJcid yAvadaryA vai naamdheyshbdaaH| [1-1-4 vAtsyA. bhA0] bhAvaH, athAbhAvaH? bhAvo'pi san kiM goH, athAgauriti / pR. 522 (2) yadi gairiti nAsti vivAdaH / athAgauH, gozabdasyAgaurartha | yAvanto yAzA ye ca yadarthapratipAdakAH / ityatizabdArtha kauzalam / athAbhAvaH, tanna yuktam , praiSa | vargAH prajJAtasAmarthyAste tathaivAvabobakAH // sampratipattyoraviSayatvAt ; nahi zabdazravaNAdabhAve preSaH-prati | [zlo0 vA. sphoTavA0 zlo0 69] pR. 435 (4) pAdakena zroturarthe viniyogaH-pratipAdakadharmaH, sampratipattA (tti)zca zrotRdhammo-bhavet / api ca. zabdArtha: pratIyA yugapad jJAnAnutpattiH nyA. sU0 1-1-151 pR.616 pratIyate, na ca gozabdAdabhAvaM kazcit prtipdyte| yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam / [nyAyavA0 pR. 329 paM05-11] [nyAyada01-1-16] pR. 477,531, 669 (6), 704 pR. 200 (6,7,8,9,10) yena yena hi nAmnA vai yo yo dharmo'bhilapyate / yaH prAgajanako buddharupayogAvizeSataH / na sa saMvidyate tatra dharmANAM sA hi dharmatA // sa pazcAdapi tena syAdapAye'pi netrdhiiH|| [ ] pR. 174 (5,6,7,8) [ ] pR. 525 (2) ye'pi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH / yasmAt prakaraNacintA / [ nyAyada. 1-2-7] pR. 720 / 1 pR. 537 (2) Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / ye'pi sAtizayA dRSTAH prjnyaa-medhaadibhirnraaH| likhitaM sAkSiNo muktiH pramANaM trividhaM smRtam / stokastokAntaralena na khatIndriyadarzanAt // pR. 459 (0) 475 [ ] pR. 49 liGga-linidhiyorevaM pAramaryeNa vstuni| yeSAmapyanavagatotpattInAM bhAvAnA rUpamupalabhyate teSAM tantu- pratibandhAt tadAbhAsazUnyayorapyabandhanam // vyatiSAjanitaM rUpaM dRSTvA tadvyatiSaDgavimocanAt tadvinAzAd pR. 305 (1) vA vinkssytiitynumiiyte| [ ] pR. 94 (6) vaktA nahi krama kazcit svAtanyeNa prapadyate / yogipratyakSa sambandhagrAhakamAhuH vyApteH sakalAkSepeNAvagamAt / [zlo. vA0 zabdanitya0 zlo0 288] pR. 435 (7) ] pR. 75-76 vaktA nahi krama kazcit svAtavyeNa prapadyate / yo jJAnapratibhAsamanvayavyatirekAvanukArayati / yathaivAsya parairuktaH tathaivenaM vivakSati // pR. 524 [zlo0 vA0 sU0 6 zlo0 288 ] pR. 39 yo nAma na yadAtmA hi sa tasyApohya ucyate / | vacanaM rAjakIyaM vA laukikaM nApi vidyate / na bhAvo'bhAvarUpazca tadapohe na vastutA // na cA'pi smaraNAt pazcAdindriyasya pravartanam // [tattvasaM* kA0 102] pR. 214 (17,18) [ zlo0 vA. pratyakSa0 zlo. 235] pR. 319 (3) yo hyanyarUpasaMvedyaH saMvedyetAnyathA'pi vaa| vaNNapajavehiM gaMdhapajavehiM / [bhagavatIsU0 zata. 14 u04 sa bhrAnto na tu tenaiva yo nityamupalabhyate // sU0 513 ] pR. 635 (1,2) vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate / [sAGkhyakA0 57 ] pR. 309 pR. 539 (2) vaya-samaNadhamma-saMjama-veyAvaccaM ca bNbhguttiio| ratnAdikAraNeSvAvalyAdikArya sadeva / jANAitiyaM tava-kohaNiggahAI caraNameyaM // [sAMkhyaH] pR. 422 [oghani0 gA0 2] 755 (2) rayaNappabhA siA sAsayA siyA'sAsayA / varNAkRtyakSarAkArazUnyaM gotvaM hi giiyte| ] pR. 243 (2) [jIvAjIvAbhi0 pratipa0 3 u01 sU0 78] pR. 639(1) vartamAnAvabhAsi sarva pratyakSam / [ ] pR. 593 rUpa-rasa-gandha sparzAH saMkhyAH parimANAni pRthakvam vastuvAd dvividhasyAtra sambhavo duSTakAraNAt / saMyoga-vibhAgau parakhA'parale buddhayaH sukha-duHkhe icchA-dveSA [zlo0 vA0 sU0 2 zlo0 64 ] pR. 8 (7-8) prayatnazca gunnaaH| [vaizeSikada.1-1-6] pR.672 (5) vastule satyeSa doSaH syAt nAsiddha vastu vastvantarasiddhaye rUpAsaMskArAbhAvAd vaayaavnuplbdhiH| sAmarthyamAsAdayatIti, mAyAmAtre tu netretraashrydossprsnggH| [vaizeSikada0 a0 4-1-7] pR. 100 nahi mAyAyAH kathaJcidanupapatti.--anupapadyamAnArthava hi mAyA rUpAdikhalakSaNaviSayamindriyajJAnam AryasatyacatuSTayagocaraM | loke prasiddhA upapadyamAnArthale tu yathArthabhAvAnna mAyA / yogijJAnam / / ] pR. 499 pR. 277 (23) 278(1) rUpabhAve'pi caikavaM kalpanAnirmitaM ythaa| vastubhedaprasiddhasya zabdasAmyAdabhedinaH / vibhedo'pi tathaiveti kutaH paryAyatA ttH|| pR. 43 [tattvasaM0 kA0 1032] pR. 207 (5) vastumede prasiddhasya / [ ] pR. 484 rUvaM puNa pAsai apuDhe tu / 'vastrasya rAgaH' kuTThamAdidravyega saMyoga ucyate, sa ca avyA[Avazyakani0 gA05] pR. 545 (5) pyavRttiH tata ekatra rakta na sarvatya rAgaH na ca zarIrAderekade. zAvaraNe sarvasya AvaraNaM yuktam / [ ] pR. 664 lakSaNayukta bAdhAsambhave tallakSaNameva dUSitaM syAt / vasvamaGkarasiddhizca ta prAmANyasamAzrayA // ] pR. 375 (6) [zlo. vA. sU. 5 abhAvapa0 zlo. 2] pR. 24 laghavo'vayavA hye te nibaddhA na ca kenacit / vasvasaGkarasiddhizca tattrAmaNyasamAzritA / vRkSAdyabhihatAnAM tu vizleSo loTavad bhavet // pR. 165 [zlo0 vA. sU0 6 zlo0 111] pR. 38 / bAkyArtha tu padArthabhyaH sampandhAnugamAd Rte| labdhAtmanAM vakAryeSu pravRttiH svayameva tu| buddhi rutpadyate tasmAd bhijA sa'pyakSavuddhivat // pR.10 / [lo. ghA0 zabdapa0 zlo0 109] pR. 738 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / vAkyeSvaSTeSvapi sArthakeSu padArthacinmAtratayA pratItin / dRSTvAnumAnavyatirekabhItAH kliSTAH padAbhedavicAraNAyAm // [ zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 111 ] pR0 738 vAghUratA ced vyutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // [ vAkyapa0 pra0 kA 0 0 125 ] pR. 380 (13), 489 (3) vAryate kenacinnApi tadidAnIM praduSyati / [ zlo0 vA0 pratyakSa0 cho0 236 ] pR. 496 (6) vAryate kenacinnApi tat tadAnIM praduSyati / tenendriyArthasambandhAt prAgUrdha vApi yat smRteH // [ zlo0 vA0 pratyakSa0 zlo0 236 ] pR. 319 (4) vikalpapratibimbameva sarvazabdAnAmarthaH, tadeva cAbhidhIyate vyavacchidyata iti ca / [ ] pR. 199 (11,12) vikalpo'vanirbhAsAd visaMvAdAdupalatraH / ] pR. 500 (8), 511 (10) viggagamAvaNNA / [ ] pu. 613 (1) vijJaptimAtrameva nArthavyavasthA / [ ] pR. 461 vijJAnaM jAyate sarvaM pratyakSamiti gamyatAm / [ zlo0 vA0 pratyakSa0 zlo0 237 ] pR. 319 vijJAnamAnandaM brahma / [ bRhadA0 u0 a0 3 brA0 9 maM0 28 ] pR. 151 vidhAvanAzrite sAdhyaH puruSArtho na labhyate / zrutaH svarga' divAkyena dhAtvarthaH sAdhyatAM vrajet // [ zlo0 vA0 autpattikasU0 zlo0 14] pR. 740 (1) vidhirUpazca zabdArtho yena nAbhyupagamyate / na bhaved vyatireko'pi tasya tatpUrvako yasau // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 110] pR. 196 (7,8) vinAzakAle na tasya kiJcid bhavati, na bhavatyeva kevalam, anyathA kasyacid vidhAne na bhAvo nivarttitaH syAt / [ ] pR. 346-347 (1,2) vibhAgo'pi anyatarobhayakarma - vibhAgajaH / [ ] pR. 704 (4) vibhASAgrahaH / [ pA0 sU0 3 / 1 / 143 siddhAntakau 0 aM0 2905]pR. 406 viruddhaM hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH / [ virodhiliGga - saGkhyAdibhedAd bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate // ] pR. 75 [ ] pR. 313 vilakSaNopapAte hi nazyet svAbhAvikaM kvacit / [ vivakSAtaH kArakANi bhavanti / [ ] pR. 278 ] pR. 471 (10) viziSTarUpAnubhavAnnAnyato'pi nirAkiyA / [ ] pR. 274 (6,7) viziSyata iti vizeSaH guNebhyo vizeSo guNavizeSaH karmmAbhidhIyate, dvitIyazcAtra guNavizeSazabda ekazeSaM kRtvA nirdiSTaH tena guNapadArtho gRhyate - guNAzca te vizeSAzca guNavizeSAH -- vizeSagrahaNamA kRti nirAsArtham / tathAhi AkRtiH saMyogavizeSakhabhAvA, saMyogazca guNapadArthAntargataH tatazcAsati vizeSa - grahaNe AkRterapi grahaNaM syAt na ca tasyA vyaktAvantarbhAva iSyate pRthak svazabdena tasyA upAdAnAt / Azrayazabdena dravyamabhidhIyate - teSAM guNavizeSANAmAzrayastadAzrayo dravyamityarthaH / sUtre 'tat' zabdalopaM kRtvA nirdezaH kRtaH evaM ca vigrahaH kartavyaH -- guNavizeSAzca guNavizeSAzceti guNavizeSAH tadAzrayazceti guNavizeSAzrayaH, samAhAradvandvazcAyam lokAzrayatvAt liGgasya [a0 2 pA0 2 sU0 29 mahAbhASye pR0 471 paM0 8 ] iti napuMsakaliGgA'nirdezaH / tenAyamarthoM bhavati - yo'yaM guNavizeSAzrayaH sA vyaktizvocyate mUrtizceti / tatra yadA dravye mUrtizabdastadA'dhikaraNasAdhano draSTavyaH -- mUrcchantyasminnavayavA iti mUrtiH, yadA tu rUpAdiSu tadA kartRsAdhanaH- mUcchanti dravye samavayantIti rUpAdayo mUrtiH / vyaktizabdastu dravye karmmasAdhanaH rUpAdiSu karaNasAdhanaH / [ nyA0 vA0 a0 2 A0 2 sU0 68 pR0 332 paM0 3-24 ] pR. 177 (9, 10, 11) - 178 (1,2 ) vizeSaNaM vizeSyaM ca sambandhaM laukikIM sthitim / gRhItvA saGkalayyaitat tathA pratyeti nAnyathA // ] pR. 515 (1), 525 (4) vizeSa hetavasteSAM pratyayA na kathaJcana / nityAnAmiva yujyante kSaNAnAmavivekatA // [ ] pR.329 (18) vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnye siddhasAdhanam / [ ] pR. 554 vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvato bAhuruta vizvataspAt / bAhubhyAM dhamati saMpatatrairdyAvAbhUmI janayan deva eka Aste [ zvetAzvata0 u0 a0 3,3 ] pR. 98 viSayaviSayisannipAtAnantaramAdyaM grahaNamavagrahaH / ] pR. 552 (7) [ viSayeNa hi buddhInAM vinA notpattiriSyate / vizeSAdanyadicchanti sAmAnyaM tena tad dhruvam // [ zlo0 vA0 AkR0 zlo0 37] pR. 240 vRkSAdinA hatAn dhvAnastadbhAvAdhyavasAyinaH / jJAnasyotpAdana detajjAtyAdeH pratiSedhanam // [ tattvasaM 0 kA 0 1070 ] pR. 212 (24) vedAdhyayanaM sarvaM tadadhyayana pUrvakam / vedAdhyayanavAcyavAdadhunAdhyayanaM yathA // [ zlo0 vA0 a0 7 zlo0 355 ] pR. 137 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / vedAdhyayanamakhilaM gurvadhyayanapUrvakam / | zabdasyAgamanaM tAvadadRSTaM parikalpyate // vedAdhyayanavAcyavAdadhunA'dhyayanaM yathA // [zlo0 vA0 sU0 6 zlo0 107 ] pR. 38 [zlo0 vA. sU. 7 zlo0 366] pR. 40 zabdAdudeti yad jJAnamapratyakSe'pi vastuni / vosaTTacattadeho viharai gAmANugAmaM tu| zAbdaM taditi manyante pramANAntaravAdinaH // [Ava* ni0 gA0 316 ] pR. 750 ] pR. 574 (4) vyaktijanmanyajAtA cedAgatA nAzrayAntarAt / zabde doSodbhavastAvad vaktradhIna iti sthitam / prAgAsId na ca taddeze sA tayA saGgatA katham // tadabhAvaH kvacit tAvad gunnvdvktRktvtH|| [ ] pR. 240 (11) [zlo0 vA. sU0 2 zlo0 62] pR. 19 vyaktinAzena cenaSTA gatA vyaktyantaraM na ca / zabde nAgamyamAnaM ca vizeSyamiti sAhasam / tat zUnye na sthitA deze sA jAtiH kvati kathyatAm // tena sAmAnyameSTavyaM viSayo buddhi-shbdyoH|| ] pR. 240 (12) [zlo0 vA0 apo0 zlo. 94] pR. 193 (6) vyaktirUpAvasAyena yadi vA'poha ucyte| zabdenAvyApRtAkSasya vuddhAvapratibhAsanAt / tallimAdyabhisambandho vyaktidvAro'sya vidyate // arthasya dRSTAviva tadanirdezasya vedakam // [tattvasaM. kA0 1143 ] pR. 224 ] pR. 250 (11,12) 525 (7) vyaktirguNavizeSAzrayo muurtiH| zarIrAntare'pi tadaGganAsambandhini tadguNA upalabhyante [nyAyapa0 a0 2 A0 2 sU0 66 ] pR. 177 ityabhidadhati / tathAhi-'devadattAnAjhaM devadattaguNapUrvakama. vyaktarjAtyAdiyoge'pi yadi jAteH sa nessyte| kAryale sati tadupakArakalA, grAsAdivat / kAryadeze ca sannitAdAtmyaM kathamiSTaM syAdanupaplutacetasAm // hitaM kAraNaM tananane vyApriyate'nyathA'tiprasaGgAditi tadaGganAGga[ ] pR. 240 (13,14) prAdurbhAvadeze tatkAraNanadguNasiddhiH / tathA tadantarAle ca pratIvyaktyAkRtijAtayastu padArthaH / yante tathAhi-agnarUjvalanam, vAyotiryak pavanaM tadguNa[nyAyada0 a0 2 A0 2 sU0 65] pR. 177 pUrvakam , kAryale sati tadupakArakakhAt , vastrAdivat / yatra ca vyajakAnAM hi vAyUnAM bhinnAvayavadezatA // tadgAstatra tadguNyapyanumIyata iti 'khadeha eva devadattAtmA' iti [ zlo0 vA. sU. 6 zlo0 79-8] pR. 36 pratijJA anumAnabAdhitA / tato'numAnavAdhitakarmanirdezAnantaravyavahArastu tAmeva prativastuvyavasthitAm / prayuktalena kAlAtyayApadiSTo hetuH| tathaiva dRzyamAnavAd vyavahArayati dehinH|| [ ] pR. 146-147 (1) [ ] pR. 311 (5,6) zAvaleyAcca bhinnakhaM bAhuleyAzvayoH samam / vyApakalaM ca tasyadamiSTamAdhyavasAyikam / sAmAnyaM nAnyadiSTaM cet kvAgo'pohaH pravartatAm // mithyAvabhAsino hyate pratyayAH zabdanirmitAH // [zlo0 vA0 apo0 zlo0 77 ] pR. 190 (10) [tattvasaM0 kA0 1212] pR. 232 (21,22) vyAvahArikasya caitat pramANasya lakSaNamuktam / zAstrasya tu phale dRSTe tatprApyAzAvazI kRtAH / prekSAvantaH pravartante tena vAcyaM prayojanam // ] pR. 497 ] pR. 169 (10) zAstrArthapratijJApratipAdanapara AdivAkyopanyAsaH / zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryArthApattigocarAH / ] pR. 172 (1) [zlo. vA. sU. 5 zUnya0 zlo0 254] pR. 54 / ziraso'vayavA nimnA vRddhi -kAThinyavarjitAH / zabda evAbhijalpasamAgataH zabdArthaH / zazazRGgAdirUpeNa so'tyantAbhAva ucyate // [ ] pR. 180 (11) [lo. vA0 abhA0 pari0 zlo0 4] pR. 186,581 zabdajJAnAdasannikRSTe'rthe buddhiH zAbdam / ziSTAH kvacidabhISTe vastuni pravartamAnA abhISTadevatAvize1-5 zAbarabhA0] pR. 574 (3) zabdavaM gamaka nAtra gozabdatvaM niSetsyate / pastava vidhAna purassaraM prvrtnte| [ vyaktireva vizeSyA'to hetuzcaikA prasajyate // / zuddhaM dravyaM samAzritya snggrhstdshuddhitH| [zlo0 vA0 zabdapa0 64] pR. 575 naigamavyavahAro stAM zeSAH paryAyamAzritAH // zabdasya vRtteH sarvatra paJcAnAmapi na kvacit / ___] pR. 311 (2) pramANAnAmabhAvo'to naarthaabhaavvinishcyH|| | zeSANAmAzrayavyApitam / pR.587 ! [prazasta. ka0 10 103 paM0 8 ] pR. 708 (1) Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / ___] pR. 105, 376 (9) zreyaHsAdhanatA hyeSAM nityaM vedAt pratIyate / kyatvAt , ata eva na caitraH tatazcaitrasya kuNDalasaMyogaH pratiSitAdUpyeNa ca dharmakhaM tasmAnnendriyagocaraH // dhyate / evaM 'kuNDalI caitraH' ityatrApi caitra-kuNDalayo nya[zlo0 vA0 sU0 2 zlo. 14] pR. 505 tarasya vidhiH tayo. siddhalAt / tataH pArizeSyAd apratItasya zreyo hi puruSaprItiH sA drvygunnkrmbhiH| tat-saMyogasyaiva vidhiriti saMyogAdirvAstavaH samastyeva yadacodanAlakSaNaiH sAdhyA tasmAdeSveva dharmatA // zAd vibhaktavidhi-pratiSedhapravRttiH 'caitraH kuNDalI' ityAdi[zlo. vA0 sU0 2 zlo. 191] pR. 505 prayogeSu / kicca, yadi saMyogaH arthAntaraM na bhavet tadA bIjAzrotradhIrapramANaM syaaditraabhirsnggteH| dayaH-aviziSTatvAt-sarvadaiva svakAryamaGkurAdikaM vidabhyuH na [zlo0 sU0 2 zlo0 77 ] pR. 16 caivam sarvadA teSAM kAryAnArambhAt ; ato bIjAdayaH khkaarydhotraadivRttirviklpikaa| nirvartane kAraNAntarasavyapekSAH mRttiNDa-daNDa-cakra-sUtrAdara | iva ghaTAdikaraNe; yo'sau apekSyaH sa saMyogaH / [ ] pR. 533 (1) [ ] pR. 677(4,5)-678(1,2,3,4)-679(1,2) SaTkena yugapadyogAt paramANoH SaDaMzatA / | saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na taadRshH| na te hetava ityuktaM vyabhicArasya sambhavAt // ] pR. 559 SaDeva dharmiNaH proktAH / [ ] pR. 661 (7) saMvAdasyAtha pUrveNa saMvAditvAt pramANatA / anyo'nyAzrayabhAvena na prAmANyaM prakalpate // sa evAvinAbhAvo dRSTAntAbhyAM dayate / ] pR.6 [ ] pR. 394 saMvittiH saMvittitayaiva saMvedyA na sNvedytyaa| saMjogasiddhIe phalaM vayaMti / ] pR. 79 [Avazyakani paDhamAva. gA0 23 ] pR. 757 (1) gaMvityAkhyaM phalaM jJAtRvyApArasadbhAve sAmAnyato dRSTaM liGgam / saMyogasya dravyayorvizeSaNalena adhyakSataH pratIyamAnalAt / pR. 27 tathAhi-kazcit kenacit 'saMyukta dravye Ahara' ityukto yayoreva yayArava | saMsaTramasaMsaTTA uddhaDa taha appaleviyA ceva / dravyayoH saMyogamupalabhya(bha)te, te eva Aharati na dravyamAtram | sATiyA pahiyA umiyahammA ya sattamiyA // anyathA hi yat kiJcid Aharet / etad vibhAgasAdhane'pi ] pR. 755 (4,5) viparyayeNa sarva samAnam / kiJca, yadi arthAntarabhUtau saMyoga | saMsarati nirupabhogaM bhAvaradhivAsita liGgam / vibhAgau vastuno na syAtAm tadA vastumAtra nibandhanau 'sAntara [ sAGkhyakA0 40] pR. 417 (8) midam' 'nirantaram' iti ca pratyayoM notpadyayAtAm na hi saMsargamohitadhiyo viviktaM dhAtugocarAt / vizeSapratyayo vastuvizeSamantareNa sambhavinau sarvadA sarvatra bhAva bhAvAtmAnaM na pazyanti ye tebhyaH sa vivicyate // prasaGgAt / api ca dUradezavartinaH pramAtuH sAntarAvasthite'pi dhava-khadirAdau nirantarAvasAyinI vuddhiotpadyate yA ca zAkhi [ ] pR. 739 zikharAvasakte balAkAdau sAntaratvAdhyavasAyinI samupajAyate; saMsRjet zubhamevaikamanukampAprayojitaH / dvividhA'pi iyam 'atasmistat' iti pravRte mithyAbuddhiH / na [zlo0 vA. sU0 5 sambandhA zlo0 52] ca asau mukhyapadAryAnubhavamantareNa kvacidU upajAyamAnA saMla pR. 100 kSyate na hi ananubhUtarajatasya zukikAyAm 'rajatam' iti vibhramaH | sasUjya navajAnikAyamA saMmRjyante na midyante khato'rthAH paarmaarthikaaH| iti kazcit mukhyo bhAvo vibhramadhiyo nimitamabhyupagantavyaH | | rUmamekamane kaM vA teSu buddharupaplavaH / tadabhyupagame ca saMyoga-vibhAgasiddhiH tanya ta rekeNa anyasya pR. 210 (1,2,3,4) etaduddhernibandhanasya asambhavAt / tathA 'kuNDalI devadattaH' iti saMstyAna-prasava-sthitiSu yathAkramaM strI-puM-napuMsakavyavamatiH kiMnibandhanA upajAyate iti vaktavyam / na puruSa-kuNDala- ' sthAti (sthA / iti) [ ] pR. 221 (11) mAtranibandhanA, sarvadA tayostasyA utpatiprasaGgAt / api ca / saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / yadeva kvacit kenacit upalabdhaM sattvena; tasyaiva anyatra sthito'pi cakSuza rUpaM vIkSate sAkSajA mtiH|| vidhiH pratiSedho vA dRSTaH / yadi ca saMyogo na kadAcid upa 503 (8) labdhaH kathaM vibhAgena asya 'caitro'kuNDalaH kuNDalI vA' ityevaM saGketasmaraNopAyaM dRSTasaGkalanAtmakam / pratiSedhaH vidhizca bhavet ? yataH 'akuNDalazcaitraH' iti na / pUrvAparaparAmarzazUnye tacAkSuSe katham // kuNDalaM pratiSidhyate tasya anyadezAdau vidyamAnasya pratiSedhumaza / [ ] pR.515 (3) 525 (5) Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / saGkhyA-parimANAni pRthaktvam saMyoga-vibhAgau parakhA'paratve | san bodhagocaraprAptastadbhAvenopalabhyate / karma ca rUpi(dravya)samavAyAJcAkSuSANi / | nazyan bhAvaH kathaM tasya na nAzaH kAryatAmiyAt // [vaizeSikada04-1-11] pR. 113,673 (3) 6 ] pR. 321 (5,6) sa cedagonivRttyAtmA bhavedanyonyasaMzrayaH / sapta bhuvanAnyekabuddhinirmitAni, ekavastvantargatakhAt , ekA. siddhazced gaurapohArtha vRthApohaprakalpanam // vasathAntargatAnekApavarakavat ; yathaikAvasathAntargatAnAmapavarakANAM [zlo0 vA0 apo0 zlo0 84 ] pR. 191 (11) sUtradhArakabuddhinirmitavaM dRSTaM tathaikasminneva bhuvane'ntargatAni sattA-dravyavasambandhAt sadravyaM vastu / sapta bhuvanAni, tasmAt teSAmapyekabuddhinirmitavaM nizcIyate; pR. 731 yadbuddhinirmitAni caitAni sa bhagavAn mahezvaraH sakalabhuvanaikasattA-khakAraNA''zleSakaraNAt kAraNaM kila / suutrdhaarH| [ ] pR. 132 sA sattA sa ca sambandho nityau kAryamatheha kim // sa bahirdezasambandho vispssttmuplbhyte| ] pR. 303 (7) ] pR. 199 sa khsmpaadkstaadRgvstusmbndhhaanitH| samavAyinaH zvaityAt zvaityabuddheH zvete buddhiH| na zabdAH pratyayAH sarve bhUtArthAdhyavasAyinaH // [vaizeSikada08-1-9] pR. 693 (2) [tattvasaM0 kA0 1165] pR. 227 (6) samAnapratyayaprasavAtmikA jaatiH| satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSam / [nyAyada0 a0 2 A0 2 sU068] pR. 178 (7) [jaimi0 sU0 1-1-4] pR. 48,80,534(8) samAnA iti tadgrahAt / satsamprayoge puruSasya indriyANAM buddhijanma tat pratyakSamani __] pR. 242 (20) mittam , vidyamAnopalambhanatvAt / samuccayAdiryazcArthaH kazciccAderabhIpsitaH / [jaiminIyasU. 1-1-4] pR. 31 tadanyasya vikalpAderbhavet tena vyapohanam // sadakAraNavannityam / [tattvasaM0 kA0 1159] pR. 226 (5) [vazeSikada04-1-1] pR. 647,656,731 | sambaddhaM vartamAnaM ca gRzyate cakSurAdinA / sadupalambhakapramANagamyavaM SaNNAmastitvamadhIyate, tacca Sada- | [lo0 vA. pratyakSa0 zlo0 84 ] pR 56,537 (9) padArthaviSayaM jJAnam tasmin sati 'sat' iti vyavahArapravRttaH / sambaddhabuddhijananaM teSAM sambandha eva ca / evaM 'jJAnajanitaM jJAnajJeyatvam' 'abhidhAnajanitam abhidheyakham' [ ] pR. 107 (5,6) ityevaM vyatirekanibandhanA SaSTI siddhA, na cA'navasthA, na ca pakSadAyavyAtArakapadAthAntaraprasaktiH jJAnasya gaNapadArtha mI. samyagatha ca sazabdo duSprayoganivAraNaH [zlo. vA0 sU0 4 pratyakSa0 zlo0 38 ] pR. 535 (1) vAt / / pR. 661 (10) samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokssmaargH|| sadeva na jnyte| [ ] pR. 57 sadguNadravyarUpeNa ruupaaderektessyte| [tattvArthasU0 1-1] pR. 651 kharUpApekSayA caiSAM parasparaM vibhinnatA // sarga-sthityupasaMhArAn yugapad vyktshktitH| [zlo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 24 ] pR. 588 (13) yugapaca jagat kuryAt no cet so'vyaktazaktikaH // sadrUpatAnatikrAntakhasvabhAvamidaM jagat / pR. 716 (9,10) sattArUpatayA sarva saMgRhNan saMgraho mtH|| ___sargAdau puruSANAM vyavahAro'nyopadezapUrvakaH, uttarakAlaM prabu] pR. 311 (4) ddhAnAM pratyarthaniyatatvAt , aprasiddhavAravyavahArANAM kumArANAM sa dvividho'ssttcturbhedH| gavAdiSu pratyarthaniyato vAgvyavahAro yathA mAtrAdyupadezapUrvakaH / [tattvArtha0 a0 2 sU0 9] pR. 618 ] pR. 101 (3) santAna viSayakhena vastuviSayalaM dvayoruktam / sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAraH saaNvRtH| ] pR. 468 (9) ] pR. 377 santi paJca mhnbhuuyaa| sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhayArUDhena dharmadharmibhedena / [sUtrakR0 pra0 zru0 pra0 a0 pra0 u0 gA0 7] pR. 59 [ ] pR. 564 (8) sannikarSa vizeSAt tadbrahaNam / sarvacitta-caittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSam / ] pR. 528 [nyA. bi0 1-10 ] pR. 501 (3) 508 (16) sanikRSTArthavRttilaM na tu jJAnAntareSSayam / / sarvacitacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamavikalpam / [zlo. vA. nirA. zlo. 115] pR. 537 (11,1 1 pR. 506, (1,2) 105 saM0 pa. [ Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / [ sarvajJo dRzyate tAvannedAnIm savyApArapratItakhAt pramANaM phalameva sat / [zlo. vA. sU. 2 zlo. 117] pR. 55 [ ] pR. 529 (11) sarvajJo dRzyate taavnedaaniimsmdaadibhiH| savyApAramivAbhAti vyApAreNa svakarmaNi / dRSTo na caikadezo'sti liGgaM vA yo'numApayeta // pR. 459 (7) 529 [zlo. vA. sU. 2 zlo. 117] pR. 45 savvatthovA titthayarisiddhA titthayarititthe atitthayarisiddhA sarvajJo nAvabuddhazced yenaiva syAna taM prati / asNkhejgunnaa| [ pR. 752 tadvAkyAnAM pramANalaM mUlAjJAnena vAkyavat // savvAo lddhiio|[vishessaav. bhA0 gA. 3089 ] [zlo0 vA. sU. 2 zlo0 135] pR. 53 (2) pR. 608 (8) sarvajJo'yamiti hyetat tatkAle'pi bubhutsubhiH / savve vi egadUseNa NiggayA jinnvraa| tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate katham // [ AvazyakasU0 gA0 227 ] pR. 750 (2) [zlo. vA. sU0 2 zlo0 134] pR.53 sa sarvo (sarvo) mithyAvabhAso'yamartha itISyata eva yathosarvatra paryanuyogaparANyeva sUtrANi bRhaspateH / teSvekA (martheSvekAtmakagrahaH / itaretarabhedo'sya bIjaM saMjJA ] pR.69,74 yadarthikA // [ ] pR. 181 (16,17,18) sarvatrAbhedAdAzrayasyAnucchedAt kRtsnArthaparisamAptezca yathAkrama sahabhAvino guNAH kramabhAvinaH pryaayaaH| jAtidharmA ekatva-nityava-pratyekaparisamAptilakSaNA apoha ] 478 (5) evAvatiSThante; tasmAd guNotkarSAdarthAntarApoha eva zabdArthaH sahavartino gunnaaH| [ ] pR. 147 saadhuH| [ ] pR. 201 (8) saha supaa| [a0 2 pA0 1 sU0 4 pANi* vyA0 pR. sarvadA sadupAyAnAM vAdamArgaH prvrtte|| 16. aM0 649 ] pR. 271 [zlo0 vA. nirAlamba0 zlo0 128] pR. 377 sahasravata sAmavedaH / [ ] pR. 731 (3) sarvabhAvAH khabhAvena svasvabhAvavyavasthiteH / sAMvyavahArikasya ca pramANasyaitallakSaNam / khabhAva-parabhAvAbhyAM yasmAd vyAvRttibhAginaH // ] pR. 470 __] pR. 243 (20,21,22) sAkAre se NANe aNAgAre dNsnne| sarvamAlambane bhrAntam / ] pR. 605 __] pR. 512 (2) sAkSAdapi ca ekasminnevaM ca prtipaadite| sarvamekaM sallakSaNaM ca brahma / prasajyapratiSedho'pi sAmarthyena pratIyate // ] pR. 273 (3) __ [ tattvasaM* kA0 1013] pR. 203 (16,17,18,19) sarvavastuSu buddhizca vyaavRttynugmaatmikaa| sAgAramaNAgAraM lakkhaNameyaM tu siddhANaM / jAyate vyAtmakatvena vinA sA ca na yujyate // [prajJApa0 dvitI0pa0 sU0 54 gA0 16.] [zlo. vA0 AkR0 zlo0 5] pR. 233 pR. 608 (5) sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vA'pi kasyacit / sAdRzyasya ca vastulaM na zakyamavabAdhitum / yAvat prayojanaM noktaM tAvat tat kena gRhyate // bhUyo'vayavasAmAnyayogo jAtyantarasya tat // [zlo0 vA0 sU0 1 zlo0 12] pR. 169 (5,8) [zlo0 vA. upamAna0 zlo. 18] pR. 576 sarvasyobhayarUpale tadvizeSanirAkRteH / sAdhane purupArthasya sanirante trayI vidH| codito dadhi khAdeti kimuSTuM nAbhidhAvati // bodhavidhau smaayttm-||[ ] pR. 741 [ ] pR. 242 (33) 'sAdhyasadbhAve eva sarvatra sAdhanasadbhAvaH' ityevaM bhUtAnvayADasarve dharmA nirAtmAnaH sarve vA puruSA gtaaH| prasiddhau 'sAdhyAbhAve sarvatra sAdhanasya abhAvaH' iti sakalAsAmastyaM gamyate tatra kazcidaMzasvapohyate // kSepeNa vyatirekasyAsambhavAt / [ ] pR. 671 [tattvasaM0 kA0 1186] pR. 229 sAdhyasAdhanam / [nyAyada0 1-1-6] pR. 578 () sarve'pyaniyamA hyete nAnumotpattikAraNam / sAmarthyabhedaH sarvatra syAt prayatnavivakSayoH / niyamAt kevalAdeva na kiJcinnAnumIyate // [zlo0 vA. sU. 6 zlo0 83] pR. 36 pR. 11 sAmAnyaM nAnyadiSTaM cet tasya vRttarniyAmakam / saviyappa-NivviyappaM / [pra. kA. gA0 35] golenApi vinA kasmAd gobuddhirna niyamyate // pR. 628 (5) [zlo. vA. AkR. zlo. 35] pR 240 (15, Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAnyavataraNAni / mAmAnyatastu dRSTAdatIndriyANAM prasiddhiranumAnAt / svataH sarvapramANAnAM prAmANya miti gamyatAm / [sAsayakA0 6] pR. 566 nahi svato'sanI zaktiH kanumanya na pAyate // sAmAnya pratyakSAt vizeSApratyakSAt vizeSasmRtezra saMzayaH / / zrI. vA. mR. 2047] pR. 4 [vaizeSikada0 2,2, 17 ] pR. 452 (1) svabIjAnekavizvistusavenazaktitaH / sAmAnyamapi nIlavAdi nIlAdyAkArameva anyathA 'nIlam' vikalpAstu vibhidyante nadrUpAdhyavamAyinaH // 'nIlam' iti anuvRttipratyayo na syAt iti henorasiddhakhAt [ tattvasaM0 kA0 1048 ] pR. 209 (14,15) naanumaanbaadhaa|[ ] pR. 693 , svabhAve'dhyakSataH siddha yadi prynuyujyte| sAmAnyaviSayatvaM hi padasya sthApayiSyate // tatrottaramidaM yuktaM na dRSTe'nupapatratA / / [zlo. vA0 zabdapa0 55] pR. 575 , ] pR. 26 siddhazcAgaurapohyeta goniSedhAtmakazca sH| khabhAve'pyavinAbhAvo bhAvamAtrAnurodhini / tatra goreva vaktavyo natrA yaH pratiSidhyate // tadabhAve svayaM bhAvasyAbhAvaH syAdabhedanaH // [zlo0 vA. apo0 zlo0 83 ] pR. 191 (10) [ ] pR. 321 (29) 569 (4) siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhH| svabhAvo'pi sa tasyetthaM yenApekSa (!) nivrtte| [nyAyada0 a0 1 A0 2 sU06] pR. 97 (3) virodhinaM yathA'nyeSAM pravAhA mudgadikam // sukhamAhAdanAkAra vijJAnaM meyabodhanam / ] pR. 348 zakiH kriyAnumeyA syAt yUnaH kAntAsamAgame // svayameva bhAvo na bhavet / [ ] pR. 425 ]478 (6) suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicarati / kharUpa-pararUpAbhyAM nityaM sdsdaatmke| pR. 118,266,563, / | vastuni jJAyate kiJcid rUpaM kazcit kadAcana // suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicarati atastadavadhAraNe yatro [zlo0 vA0 abhAva pa0 lo0 12] pR. 581 (6) vidheyH| ] pR. 90 svarUpasattvamAtreNa na syAt kiJcid vizeSaNam / somilA! ege vi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavie ya ahN| svabuddhyA rajyate yena vizeSyaM tad vizeSaNa [ // se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai ? ege vi ahaM / [zlo. vA0 aro0 no0 87] pR. 192 [bhaga0 za0 18 u0 10 sU0 647 ] pR. 625 svarUpasya skhato gatiH / [ ] pR. 15,465,483, 513 somilA ! davvaTThayAe ege ahaM, NANadasaNaTTayAe duve ahN| svarUpeNaiva nirdeshyH|| ] 592 [bhagavatI0 za. 18 u0 10 sU. 647 ] pR. 625 svasaMvedyamanirdezya ruupmindriygocrH| so'yaM prmaannaartho'prisngkhyeyH| ] pR. 187 (5) [vAtsyA0 bhA0 pR0 150 12] pR. 524 khAbhAvikIma vidyAM tu nocchettuM kazcidahati / so ya tavo kAyavvo jeNa maNo maMgulaM na ciMtei / [zlo. vArtika. sU. 5] pR. 278 [paJcava0 pR. 35 gA0 214 ] pR. 749 (2) svAzrayendriyasannikarSApekSapratipattikaM sAmAnyam / strIvAdayo gokhAdaya iva sAmAnya vishessaaH| pR. 694 ] pR. 222 (3) hayaM NANaM kiyAhINaM hayA aNNANao kiyaa| smRtyanumAnAgamasaMzayapratibhAsvapnajJAnohAH sukhAdipratyakSa- pAsaMto paMgulo DaDDo dhAvamANo ya aMdhao // micchAdayazca manaso liGgAni / [1-1-16 vAtsyA0 bhA0] [Avazyakani paDhamAva. gA0 22] pR. 756 (8) pR. 562 hitAhitaprApti-parihArayoH / [ pR. 469 khakarmaNA yukta eva sarvo hyutpadyate nrH| sarvajJaHsa tathA''kRSyate tena na yathA khaya micchati // hiraNyagarbhaH smvrttaagre| [ Rgveda aSTa. 8 maM0 1. sU. ] pR. 715 121] pR. 32,40, 42 khakAraNasambandhakAlaH prathamaH tataH khasAmAnyAbhivyakti. kAlaH tataH avayavakarmakAlaH tataH avayava vibhAgakAlaH tataH henunA yaH samagraNa kaaryotpaado'numiiyte| arthAntarAnapekSavAt sa khabhAvo'nuvarNitaH // khArambhakAvayavasaMyogavinAzakAlaH tataH drvyvinaashkaalH| pR. 563 [ ] pR. 687 khakIyarUpAnubhAvAmAnyato'nyanirAkriyA / hetumadanityamavyApi sakriyamane kamAdhinaM liGgam / ] pR. 166 (1) sAvayavaM paratatraM vyaktaM viparItamavyaktam // khagRhAnirgato bhUyo na tadA''gantumarhati / [sAyakA0 10] pR. 281 (18) pR. 75 / khAdyarthe Taca / [ ] pR. 271 (4) pR. 46 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *sanmatiTIkAnirdiSTA granthA granthakRtazca / AcAIya ( dignAgIya)204-8 akSapAda 539-29 AmnAya 273-14 akSapAdakaNabhugmatAnusArin 475-17,718-32 Ayurveda 731-13 bhA614-16 Aheta 29-24 atrAhuH 93-32,95-24 adhyayana 332-15,471-28,509-32,567-17, indriyasUtra (nyA. sU.) 531-5 699-13 (2) anya 97-22,98,99,109,155,180-22 (8,11), 182 (2), 182 (4), 185 (1), 222-4 (3), IzvarakRSNa 280-34,282-19,296-16,566-26 278,353,562 (5),715 (2),740-6 apara 16-28,146,180 (20), 232,233,278, udyotakara (juo vArtikakAra ane vArtikakRt ) 101310,340,422,428,523,531,560,562-10(2), 565-26,566-32,698-14 (2) 16,106-23,114-5,132-19,127-13,174-28, abhayadeva 761-24 175-15,200-2(1),204-2,220-4,229-14, arhat 1-20,54,634-17 332-15,471,519-3,659-13,663-23 (3), arhatpraNItazAsana 453-30 668-4 (3), 619-8,666-11 arhat-sarvajJazAsana 68-26 udyotakarAdi 201-21,659-13 bhadAgama 651-3,753-38 uddyotakarAdhyayanaprabhRti 471-28 arhadvacana 621-25,651-1 ulUka 656-17 (3),704-28 arhanmatAnusArin 441-21 aviddhakarNa 100-33,332-15,658-3 (4), 675-19 eka 96-23,340-31,560-2 (1) aSTakAdi 40-33,42-5 au Agama 93-2,273-4,295-10,613-34,619-11, aulukya 140-4 746-9,751-13,756-32 Agamavid 732-27 kaNabhugmata 656-13 AcArAyaMga 750-19,751-2 kaNabhugmatAnusArin 390-13 AcArya 27-28,68-19,284-33,316-11 kaNabhuj (juo vaizeSikazAstrapraNetR) 441-21,475, AcArya (vijJaptimAtratAsiddhikAra) 376-30 718-33 AcArya ( dignAga ) 204-10,212-19 (19),213-1 kapilamatAnusArin 718-31 10,217-12,228-20,231-8,365-22,377-19, kapilAdi 133-11 388-22 kapilAdipraNItasiddhAnta 69-5 AcArya (siddhasena divAkara ) 1-16,29-25,43-21, kANAda 676-21,724-27 67-39,68-18,69-3,133-28,379-7,448-28, kAdambaryAdi 40-30,42-6,536-28 455-19,457,612-15,642-12,650,704-20 kApila 280-27,282-26,296-9,300-23,656-7 * pariziSTe'smin sthUlA aGkAH pRSThAGkasUcakAH, sUkSmA kAlidAsakRtakha 40-31 aGkAH patayaGkAvedakAH, koSThakAntargatAzcAGkASTippaNyaGkanivedakA jJeyA iti // kumArasambhavAdi 40-31 A Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAnirdiSTA granthA granthakRtazca / kumArila 187-12,190-9,204-19,223-1,229- jainapakSa 648-12 11,240-25,564-14,570-14,578-33,695- jainamata 478-13,524-21,551-8 22 (2) jaimini 48-15,56-2,65-13,534-19,718 kumArilavacana 204-19 (19) jeminIya 80-23,94-36,132-41,466-9,467kecit 75-40,91-6,97-21,109-24,146-18 (9,10),552-23 41,168-26,278-31,324-18,405-10,440.29, 21-14405-10.440.29, jaminIyam 539-28 445-31,522-18,531,538-4,553-14 (9), 611-2,640-9,714-11 (5) tattvacintaka 568-22 kaizcit 36-14,79-35,142-15,310-19,341 tattvabodhavidhAyinI 761-29 tattvavid 272-26,279-10,280-1 keSAMcit 566-31,597-2 (1) tattvArthasUtrakRt ( umAsvAti) 261,742-10 tadvAdin ( anekavyaktivyApisAmAnyavAdin ) 112-20 gaNadharAdi 752-24,754-23 tAntrikalakSaNa 73-15,75-22,76-4 gandhahastiprabhRti 595-24,651-21 tArkika 76-3,89-30 gogAcArya 564-34 (17) tIrthakara 271-12,455-31,605-24 goyama 605-3 tIrthakRt 1-23,635-12,746-25 gautama (indrabhUti) 605-10 | nIrthakRdvacana 456-1 gautamAdi (indrabhUti Adi) 635-2 tIrthakRnmata 456-5 / tIrthAntarIya 736-34 / tRtIyasUtra (nyA. sU.) 567-15 caturthAdhyAya (vA. bhA.) 521-2 tRtIyA.kasthAna (sthAnAsUtra)453-17 caturdazapUrva 752-33 trayI 44-8 caturdazapUrva vipad 173-6 trayI vid 741-29 caturdazapUrvasaMvidAginI 751-27 cArvAka 43-26,69-39,73-5,93-39,94-26, 95-32,117-8,128-16,132-41,142-13,505. digambara 747-19,754-33 6,532-28,546-1,554-1 dignaga (juo AcArya) 175-13,191-20,201-13, cArvAkamata 94-37,556-2,163-16 204-2 cArvAkamImAMsakadRSTi 94-26 digvAsas 746-24,755-5 cArvAkAdi 505-5 dRSTivAda 651-19 cikitsAzAstra 61-37,170-23 dvAtrizikA 29-31 dvAdazAna 1-30,68-30,69-7,271-10,615-29, jina 8-26,29-20,43-22,68-30,69-8,133- / 638-26 12 dvAdazAGgavAkya 615-29 jinaputra (bauddha) 731-33 dvAdazAnI 751-20,752-16 jinapraNIta 43-22 dvAdazAkathutaskandha 616-33 jinapraNItala 169-5 jinabhadragaNikSamAzramaNapUjya 608-21 dharmakIti (juo kIti)67-30,69-29,76-33,149jinamatAnusArin 80-25 jinavacana 757-7,761-15 15,242-31,245-15,465-11 dharmottara 471-15 jinavacanamahodadhi 1-14 jinazAsana 69-8 jinopadeza 638-26 nAstika-mImAMsaka 753-40 jaina 58-43,69-33,90...4,107-8,265-20,465. nAstika-yAjJika 718-33 25,474-7,478-14,485-15 / nirgranthI 751-25,754-10 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sanmatiTIkAnirdiSTA granthA granthakRtazca / naiyAyika 84-33,93-13,109-2,126-30,138-[bRhaspatisUtra 70-18 2,159-20,161-41,162-39,177-19,471-18 | boTikAdi 756-6 (7),475-23,509-19,518-32,522-22,525- bauddha 15,54,76,77-9,84,86,93,115,117,161, 26,529-33,536-13,538-22,539-12,552- 173,308-10,309,363,470,475-22,486,501, 13,559-26,565-34,584-1,589-29,671-29, 529,546-2,674-6,706,707,709,718-2,727 721-28 bauddhadRSTi 84-8 naiyAyikala 159 bauddhamatAnusArin 86-22 naiyAyikadRSTi 565-34 brahmabhASita 641-33 naiyAyikAdi 75-27,475-22,484-33,485-8, brAhmaNa (bRhadAraNyaka)273-6 505-8 nyAyabhASyakRt 721-25 bhagavat (jainatIrthakara) 611,616-30,634,635,639, nyAyavAdin 753-6 751-4,752,754,761-16 nyAyavid 94-33,116-17,270-7,271,395-4 bhagavat (buddha) 377-1,378-2 bhaTTa (kumArila)18-28,191-20,201-21,505-11 pataJjali 69-13,153-18 bhaTTodyotakarAdi 201-21 padArthapravezakagrantha 661-1 (2) bhartRhari 379-23,753-29 para 308-29,325-29,336-11,455-20 bhartRharivacas 435-8 pANini 179-2 (4) bhArata 56-10,536-28 (7) pANinyAdikam 43-13 bhAratAdi 40-33,41-2,42-13 pANinyAdikapraNItavyAkaraNa 43-11 bhASya (vA. bhA.) 109-3,120-2,509-18 pAzupata 747-18 bhASyakAra (vAtsyAyana) (juo nyAyabhASyakRt ane bhASyapUraNa 718-31 kRt ) 99-40,78-5 pUrvAcArya (jaina) 63-17,68-38 bhASyakAra (zabara) (juo bhASyakRt )358-18 prakaraNakAra (juo AcArya ane siddhasena divAkara) 607- bhASyakAramata (vA. bhA.) 178-5 31,608-25 bhASyakRt ( vAtsyAyana ) 153-26,522-15,524-8 prakRtikAraNika 296-13 bhASyakRt (zabara)94-28 prajJAkara 265-26 bhASyakRt prabhRti (jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRti)653-4 (3) prajJAkaramatAnusArin 265-26 bhASyavacana (zAbarabhASya) 578-33 prajJAkarAbhiprAya 500-18,501-10,512-12 bhASyavAkya (vAtsyAyanabhASya)154-20 pratyakSasUtra 531-11,567-20 bhASyavirodha (vA. bhA0)563-10 prathamasUtravyAkhyAna (nyA. sU.)567-17 bhikSu 746-31 pradyumnasUri 761-29 bhuvanaguru (tIrthakara ) 1-22 pramANavArtika 571-21 prazastamati 101-19,132-5,716-18 maNDalin 718-7 prazastamatiprabhRti 101-29,132-28 mantrabrAjhaNarUpa 295-10 prAbhAkara 29-13 mantrArthavAda 40-36,42-25 mallavAdin 447-23,60-21 bANa 40-31 mAdhyamika 378-9 yuddha 44-16,68-21 mAdhyamikadarzanAvalambin 366-13 buddhAdizAsana 68-26,69-4 mAhezvara 119-26 buddhAdisarvajJapUrvakala 68-21 mImAMsaka 2-2,13-37,42,48,50-41,68-36,74, bRhaspati 74-11,555-14 127,215,267,386-13,435,505-1,552,574, bRhaspatimatAnusArin 69-32,73-39,77-17,718-1/738-8,741 751-23 | mImAsakamata 29-14,352-14,513-5 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsakAdiprasiddha 75-40 mImAMsakAbhiprAya 741-28 ya yadapyatrAhuH 79-4 yadAha 14 - 21,185-6 yaH 78-10, 107 - 20 yAhika 718-6 ye 10-8,96-28,153, 199-12 ( 12,13,16 ), 679-11 vaiH 240-6,535-4 (1) yogAcAra 378-8, 463-19 lakSaNakAra 297-9 lokAyatazAstra 39-23 ra raktapaTa 746-30 rAmAyaNa 56-10 rAmAyaNAdi 536-18 (6) n sammatiTIkA nirdiSTA pranthA pranthakRtA / vaibhASika 459-12 vaiyAkaraNa 109-21,222-9, 380-19,431-15,4892,566-6 vaizeSika va vAcakamukhyasUtra (u0 khA0 kRta ta0 sU0) 636-2 vAjadhyAyana ( juo adhyayana ) 172 - 2 ( 2 ) vAdivRSabhastutikRt 757-20 (2) za zaGkarakhAmin 664-15 (7), 693-5 (1) zabarakhAmin (juo bhASyakAra ane bhASyakRt ) 505-11 zAkya 89 17,94 16, 100-27 vAcakamukhya ( umAkhAti) 80-27,93 - 4,595-19, zAkyadRSTi 94 24,533-3 zakyokya 704-28 vardhamAnA 1-8 - 749-11 zAvara (luo bhAgyavacana ) 505-9 zAstra 657-6, 709-35 vArtika (vArtika) 31-16 vArtikakAra (nyA0 vA0 udyotakara) 100 29,534 - 20 (1) vArtikakAra prakRti (myA0 vA0 udyotakara) 534-20 (9) vArtikakAramata (nyA0 vA0 u0) 1977-22 vArtikakArIya ( cho0 vA0 kArIyakumArila ) 99-40 vArtikakArIyadUSaNa ( zro0 vA0 ) 130-31 vArtikakRt (kumArila 1) 8-12,49-257-10 vArtikakRt (nyA0 vA0 u0 ) 80 - 10, 99 - 29,130 15,563-21 vedavaca 32-2 vedArthajJa 65-13 vaidika 39-23 vaidikI 42-18,94-40, 95-1 185-16,378-6, 397-32,458-14, 129, 133, 138, 321-4, 432-30, 439, 472, 529, 552, 571, 629,685 (6) 707-38, 708,709, 727-37 vaizeSikamata 519 - 10 vaizeSikazAstrapraNetR ( kaNAda ) 656-17 vaizeSikasiddhAnta 222-8 vaizeSikAdi 303 - 5,400-6,552-23,422-16,616 28, 633-2 (1), 719-25 vaizeSikAbhiprAyataH 629-14 vyAkaraNapraNetR 43-12 vyAkhyAsyAya 614-16 vyADi 179-3 (3) vyAsa 98-30, 697-25 63 zAstrakRt 364-13 zAstrAntara 459-2 zIddhodana 656-8 zruti 98-36 dhanami 746-22,750- 37,751-11 zvetavAsa 746-27 zvetAmbara 747-4 vindhyavAsi 296-12, 533-2 vizvAmitra 697-25 sammatiTIkA 1-9 veda 30, 32-9, 39 26, 40-8, 41, 42-2,43,117, sammativRtti 1-8 380-4,731-6 sa sakalazAstravyAkhyAt 58-12 sanmati 761 - 23 ( 11 ) sanmatiTIkA 761-22 ( 9 ) sambandhavAdin 264-22 sanmatyAkhyaprakaraNa 1-17 rAhasravartman ( sAmaveda ) 731-6 101-7,280-11, 297 29, 308-33, 309, 422,486,512-17, 546, 572, 656, 704-29, 7850 2,718-2 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sanmatiTIkAnirdiSTA granthA granthakRtazca / sAGkhyajJAna 606-5 | sUtra nirdeza (jainasUtra ) 617-4 sAjayadarzana 111-40,135-27,280-23,310-6, | sUtrapaJcaka (nyA0 sU0)531-17 534-1 sUtrayuktivirodha (jai0 sU0) 617-20 sAGkhyabauddhakaNabhuj 441-21 sUtravirodha (tattvArthasUtra) 618-17 sAyamata 417-30,500-3,507-28,656-7 sUtrasamUha (AgamanAM sUtra) 614-15 sAGkhyamatapratikSepaka 296-9 sUtrasamUha (tattvArthasUtra) 595-24 sAyamatAnusArin 534-16 sUtrasamUha (nyA0 sU0) 531-13 sAGkhya vizeSa 422-14 sUtrasaMdarbha 613-2(1) sAGkhyasaugatamata 656-13 sUrayaH 97-36 sAGkhyAyekAntavAdidarzanasamUhamaya 757-23 sUri (siddhasena divAkara) 65-25,68-23,133-11, sAmaveda 731-7 169-5,315-4,596-22,609,615,621.-25 sitapaTa 746-29 sezvarasAvaya 280-28 siddhasenadivAkara (juo AcArya prakaraNakAra,ane sUri)1-17 saiddhAntika 553-14 (10),651-26 siddhasenAcAryavacana 757-20 (2) saugata 3-1,42-11,81-13,90-4,138-38,145siddhAnta (jaina)635-17 3,148-12,142,202,268-16,318,320,349sugata 502-26 20,384-9,387-21,388-22,389-16,399-32, sugatajJAna 606-7 400-4,439-4,467-20,480-3,483-22,484sugatasuta 118-38,132-38 7,486-23,488-21,518-27,545-22,552-21 sugatasutAbhyupagama 333-21 554-14,563-1,565-34,566-2,567-29,572. suragurumatAnupraveza 280-8 36,591-31,629-9,682-8,738-8,745-29 sUtra (mImAMsAsUtra) 31-13,48-15,106-1 saugatadarzana 270-11 sUtra 613-34 saugatapakSa 511-12 sUtra (AyAraMgAdisutta) 732-5 saugataprasiddha 138-41 sUtra (nyA0 sU0)97-7,178-10,528-19,530- saugatamata 478-12,510-2,543-6 14,560-2 (1), 669-20 sautrAntikamata 401-8 sUtra (pannavaNAsutta) 605-1 (1) sautrAntikayogAcAra 463-19 sUtra (pANi nisUtra) 406-7 sautrAntikavaibhASika 378-6 sUtra (bRhaspatisUtra )555-14 (9) sautrAntikavaibhASikamata 400-36 sUtra (bhagavatIsUtra)625-10 sphaTikasUtra (nyA06) 527-13 (5) sUtra (vaize0 sU0) 669-7,672-15,673-17,685 stutikRt 750-1 26,686-14 khayUthya (jaina) 633-2 (2), 732-5 sUtrakAra (nyA0 sU0 akSapAda ) 528-3,563-20,57826,720-36 sUtrakRt (nyA0 sU0 akSapAda ) 528-13,621-8 hetumukha 199-8,217-9 sUtradhara 732-14 hetulakSaNapraNetR 68-38 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *sanmatiTIkAgatA vAdino vAdAzca / IzvaravAdin 716 Izvarasiddhi 105,129 IzvarakharUpavAda] 69-133 amedavAdin 279,294 amedAdvaita 617 (abhedaikAntavAda) 637 amedaikAntavAdin 636,637 abhyupagamavAda 49,91,260,301 abhyupagamavAdin 707 arthavAdin 377,466 avyabhicAravAdin 547 azuddhadravyAstikaprakRtivyavahAramatAvala mbin 386 asatkAryavAda 297,302,706(3), akRtasambandhavAdin 386 akramopayogavAdin 608 akSaNikavAdamata 428 akSaNikavAdin 253 advaita 74,276 advaitapakSa 280 advaitapratipAdaka 273 advaitavAda 419 [advaitavAda ] 428 advaitavAdAvatAra 295 advaitavAdin 37,276 advaitaikAnta 616 anarthAntarabhUtapariNAmavAda 423 anumAnavAdin 72,73 anekadharmAtmakaikavastuvAdin 265 anekAnta 640 anekAntapakSa 445 anekAnta(vAda) 107,262,414, 445,609,638,639,725, utpattivAdina 35 [upayogavAda ] 596-610 ekasambandhAnabhyupagamavAdin 264 ekajJAnin 610 ekakhavAdin 371-610 ekanayavAdin 732 ekalakSaNahetuvAdin 726 ekAtmavAdin 278 ekAntanityavAda 474 ekAntavAda 444,515,592,718, asatkAryavAdin 297,301 [asatyasambandhapadArthavAda] 180, 183 [asatyopAdhisatyapadArthavAda] 180, 183 [asadvAda] 705 asamAnajAtIyaguNAnArambhavAdin 708 asambandhavAdin 253 asarvagatAtmavAdin 145 [astitvAdivAdaSaTka] 718-19 astyarthapadArthavAda 179,183 akhasaMviditavijJAnAbhyupagamavAdin568 [ahetuvAda ] 650,651 ahetuhetuvAda 650 A AgamapramANavAdin 295 AgamaprAmANyavAdin 92 [AtmaparimANavAda ] 133-149 AtmapratyakSavAdin 528 ekAntavAdin 262,418,422,509, 524,552,592,719,725, 726,727,733,735,739, 745,761 ekAntavAdivAkya 737 ekAntasatkAryavAda 707 anekAntavAdavyAghAta 643 anekAntavAdApatti 473,705 anekAntavAdAbhyupagama 471 anekAntavAdin 261,413,424, 474,637 anyApohavAdin 263 apoha (vAda) 173,174,185, 200,202 apohavAdin 181,194,196 aprAmANyavAdin 43 abhAvavAdin 50 abhijalpapakSa 184 (1) [abhijalpapadArthavAda] 180,184 abhedapakSa 608 kathAtraya 562 kamaNDaluTaTTikAdiliGgadhArin 750 karmavAdin 714 [kamaikakAraNavAda] 714-15 karmaikAntavAda 715 [kavalAhAravAda] 610-615 kArakahetupratikSepavAdin 714 kAraNabhinnaM kArya tatrAsadvAda 424 kAraNAtmakapariNAmavAda 123 [kAryotpattivAda] 424 kAlavAdin 711 kAlAyekAntavAda 710 indriyArthasannikarSavAdin 244 IzvarakRtajagadvAdin 69 ] etacci. * pariziSTe'smin sarve'pyaGkAH pRSTAI sUcayanti,( ) etaccihnAntargatA aGkATippaNyaI sUcayanti,[ hAntargatAH zabdAH granthAbhiprAyaM samIkSya smpaadkaiyojitaaH|| 106 saM0pa0 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 sanmatiTIkAgatA vAdino vAdAzca / prativAdin 30,156,759,761 pratyakSAnumAnapramANadvayavAdin 554 pratyakSakapramANavAdin 73 [pradhAnAdvaita ] 428 pradhAnAdvaitavAda 428 pramANavyavahArin 267 pramANaSaTuvAda 47 pramANasaptavAdin 84 [zamANyavAda] 2-29 preraNAprAmANyavAdin 43 bahirarthavAdin 485 bAhyArthavAda 365,401 bAhyArthavAdin 277,304,397,463, kAlAbhyupagamavAdin 324 dravyAdvaitavAdin 637 kRtakasambandhavAdin 386 dravyArthAntarabhUnaguNavAdin 638 kramavAdidarzana 610 dravyArthikaparyAyArthikanayadvayAvalambin [kramopayogadvayavAda ] 607 kramopayogavAdin 607,608 dravyArthikamatAvalambin 379 [kSaNabhaGgavAda] 318-349,387 kSaNabhajavAdin 344 [nayavAda ] 271-314,315-316 kSaNikabhAvAbhyupagamavAdin 706 nayavAda 421,655,746 kSaNikavAda 470 [nAstikhAdivAdaSaTka] 727-724 kSaNikavAdahAniprasakti 470 [nigrahasthAnacarcA ] 759 kSaNikavAdin 255,427,662 nityavAdin 720 kSaNikaikAntavAda 706,72, nityasambandhavAdin 436 kSaNikaikAntavAdin 728 nityasukhAbhyupagama 153 nindArthavAda 273 gaNitazAstra 635 niyati 714 niyatyekakAraNavAda 714 cArvAkamata 94 nirAkArajJAnavAdin 460 cArvAkamataprasakti 163 [ nirAkAravijJAnavAda ] 458-463 cArvAkamImAMsakadRSTi 94 nirNayAtmakAnubhavavAdin 506 cArvAkAbhimataikazarIravyapadezabhAganekapa- | nirvikalpakapratyakSavAdin 265 ramANUpAdAnAnekavijJAnabhAva 149 nizcayAtmakAdhyakSavAdin 507 [niSedhamAtrAnyApovAda] 185,203 jJAnapramANavAdin 529 jJAnaprAmANyavAdin 528 paJcalakSaNayogyavinAbhAvaparisamAptivAjJAnamAtravAdin 277 din 723 jJAnavAda 365 paJcalakSaNahetuvAdin 719 jJAnAdvaitavAda 294 paJcaviMzatitattvajJa 281 [jJAnAnekAntavAda] 408 parataHprAmANyavAdin 2,15 jJAnAntarapratyakSavAdin 161,255 paratIrthika 747 paralokavAdin 75 [tattvAdvaita ] 428 parasparanirapekSakanayAvalambin 656 tiryaksAmAnyavAdin 58 parokSajJAnavAdin 12 (4) trilakSaNahetupradarzanavAdin 726 paryAyAstikamatAnusArin 295 traivarNikapravAda 698 pASaNDin 718 puruSavAdin 715,717 dUSaNavAdin 725,726 puruSAdvaitavAda 385 dRSTivAda 651 puruSAdvaitasiddhi 37 dvaitaprasaGga 277 [puruSaikakAraNavAda] 715-717 dvaitavAda 428 pUrvapakSavAdin 726 dvaitApatti 278 prakRtIzvarakAlAdikRtaba 215 dvaitin 28. pratibhApakSa 184 (10) dravyaguNAnyatvavAdin 635 [pratibhApadArthavAda] 182,184 dravyavAda 105 pratibhAsAdvaitavAda 513 [dravyAdvaita] 428 [pratimAvAda] 754 buddhikSaNikalavAdin 139 buddhyAkAravAdin 181,182 [buddhyabuddhyArUDhAkArapadArthavAda] 181, 184 baiddhadRSTi 147 bauddhapakSa 529 bauddhayukti 29 bauddhAbhimatasaMvedanAdvaita 74 bauddhAbhyupagama 401 brahmavAdin 277 brahmAdvaitavAda 77,428 bhAvavikSepavAdin 386 bhedavAdin 276,286,293,296 bhedAbhedavAda 636 [ medaikAntavAda] 637 bhedakAntavAdin 637 mithyAvAda 429,636 mithyAvAdin 638 [muktikharUpavAda] 150-166 yathApradarzitavasvabhyupagamavAdin 266 yugapadupayogavAdina 608 yugapadupayogadvayavAdina 610 rUpAdikSaNikavijJAnamAtrazUnyavAda 73. la lokapravAda 57 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA vAdino vAdAzca / laukika 39,153,236,319,458, 468 laukikI 629 vAda 377,650 vAdamArgapravRtti 377 vAdin 30,89,484,487,646, 726,759,760 vAdiprativAdin 142,537,555,760 vAdiprativAdiprAznika 295,377 [vikalpapratibimbapadArthavAda] 199 [vijJaptimAtravAda] 349-366 vijJAnavAda 365,372,376,463 vijJAnavAdaprasakti 663 vijJAnavAdin 400 (11), 461, vijJAnazUnyatAvAda 488 vijJAnazUnyavAda 105 vijJAnazUnyavAdAnukUlatA 294 vijJAnAta 514 [vidhivAda] 174-175 I. vidhivAdin 173 vipakSavAdin 268 vibhajyavAda 725 vibhAgajotpAdAnabhyupagamavAdin 646 vivakSA (vAda) 185 (1) [vivakSApadArthavAda] 185 vizeSaguNocchedaviziSTAtmakharUpamuktya bhyupagama 151 vizeSaNavizeSyAlambanabhinnajJAnavAdina vaizeSikaprakriyA 223 | [ sarvajJavAda ] 43-69 vyAvRttavastuvAdin 254 sarvajJapratikSepavAdin 68 sarvajJavAdin 48,50 [zabdabrahmavAda] 379 sarvajJApavAdin 132 zabdabrahmavAdin 379 sarvapravAdin 277 [zabdabrahmAdvaitavAda ] 428 savikalpapratyakSavAdin 265 zabdasamayavedina 316 [sahopayogadvayavAda] 607 zabdAdvaita 428 sAkArajJAnapramANavAda 466 [zabdArthatatsambandhavAda] 173-270 [sAkArajJAnavAda ] 458-463 zAkyadRSTi 94 sAkArajJAnavAdin 460,465 zUnyatAvAda 428 [sAmagrIprAmANyavAda ] 471-72 zUnyavAda 27,28,335 sAmAnyajJAnApakArakasAmAnyavAdin 259 [zUnyavAda ] 366-374 sAmAnyavAdaprasakti 263 zUnyavAdin 372,377 [sAmAnyavizeSAtmakazabdArthavAda] 237 sAzravacittasantAnanirodhalakSaNamuktivA[SaTpadArthacarcA ] 656-704 din 161 siddhAntavAdin 635,637 [saMvidvapuranyApohapadArthavAda] 233, sugatavineya 746 (cIvarAdiliMgadhArin ) saMvRtipakSa 224 sthiragrahaNavAdin 539 saMsAramocaka 731 syAdvAda 732,735 [saMketavidhi-tadviSayavAda ] 379 syAdvAdaprarUpaNA 745 satkAryavAda 297,298,299,300, syAdvAdarUpA 727 301,423,534,706(4), syAdvAdin 758 707,725 khabhAvakAlayadRcchAdivAda 310 [satkAryavAda] 423 satkAryavAdaprasakti 706 khabhAvaikAntavAda 714 [khabhAvakakAraNavAda] 711-714 satkAryavAdAbhyupagama 301 kharUpavizeSaNavAdin 562 satyavAdasvarUpa 725 [sadvAda] 707 khalakSaNa (vAda) 107 svasaMvittimAtravAda 82 sadvAdin 726 svasaMviditajJAnavAda 479 [samudAyapadArthavAda] 180,183 khasaMviditavijJAnavAdin 90 samudAyavAda 641 samudAyAbhidhAnapakSa 183 sambandhAbhAvavAdin 264 [hetuvAda ] 650-651 samyagvAda 429 hetuvAda 650,651 sAmayikazabdArthacid 613 [hetvAbhAsasaMkhyAvAda ] 719 vedAntavAdin 321 [ vedApauruSeyatvavAda] 29-43 vaidikahiMsA 730 [ vebhASikamata] 185 vaibhASikamata 401 vaiyAkaraNanyAya 109 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAzca zabdAH / adhyakSapramANa 552 anubhUyamAnatA 26 anumAna 2,17,43,334,352,384, 554,555,561,567,569, 570,572, ( 6 ), 590,592 anumAnataH 348, 349 anumAna pUrvikA - arthApatti 579 anumAnapravRtti 268 anumAnabuddhi 4 anumAnalakSaNa 560,567, 571 (3) akSara 379 agItArtha 756 acetana 387 acetanapadArthAdhiSThAtrI 127 acetana - sattva 141 acetanAdhiSThAyakatva 128 acelapariSada 747 acela parISahajetR 751 ajIva 654,732, 733 ajIvadravya 640,641 ajIvavicaya 734 aNu 646,648 atAttvikAnAdya vidyocchedArthamumukSu ht adhyakSamati 533 (1,2 ) adhyavasAya 261 adhyavasAyavaza 340 adhyAropa 361 adhyeSaNAdi 741 adhyeSaNAbhAva 740 anadhigatArthAdhigantRtA 576 anadhigatArthAdhigantRtva 466, 467 anantadharmAdhyAsita-vastukharUpa 166 anantaparamANupacitamanovargaNApariNatipratilabhya - manautpAda 650 anantaparyAya-vastu 414 anantaparyAyAtmaka - dravya 649 anantavIrya 611 anantavIryatva 615 anantasukhakhabhAva 133 anabhihitaprayojana - zAstra 169 anavasthA 2,6,13, 15, 18,50,54, 58, 114, 122, 129,132,138, anusaMdhAnapratyaya 320 anusaMdhAnapratyayalakSaNa hetu 87 anusaMdhAnapratyayaliGga 90 anusmaraNa 462 anekAtmaka sat 445 anekAnta 107, 166,416,761 anekAntajJAna 155 anekAntatattvavyavasthApaka 729 anekAntapakSa 164 anekAntabhAvabhAvana 408 anekAntamatAnupraveza 745 anekAntarUpatA 631 yatna 276 atItAnAgataparyAyAdhAra 405 atyantAbhAva 581 adRSTa- kAraNa 715 adRSTa- kAraNatva 95 adRSTaparikalpanAvaiphalyApatti 476 (9) anazanAdi 755 143, 165 adRSTaprerita 476 anekAntarUpavasturAdbhAva 722 anekAntavAda 624,638, 725 adRSTa-sattva 119 adRSTAkhya-guNa 685 anAkAra 610 anAkAra - darzana 458 anAdikAlA - bhrAnti 344 anekAntavAdaprasakti 262 anAdivAsanAsamuttha 376 anikAyatva 639 anitya 341 aSTAdhyAropa 199 advaita 371, 428 (6) advaitamAtra tattva 428 advaitApatti 371, 374 adharma-adharmanimittaviparyAsa 130, 641,654,732, 734 adhaH saptamanarakaprApti-prasaGga 753 anityatvAdika 755 anirvacanIyA 277 anuttama saMhanana 747 anupa dezapUrvakatva vizeSaNAsiddhi 66 anekAntavAdavyAghAta 643 anekAntavAdasiddhi 709 anekAntavAdApatti 425, 464,473 anekAntavAdAbhyupagama 471 anekAntavAdimatAnupraveza 474 anekAntasiddhi 255, 414,424 anekAntAtmaka 59,60,68 anekAntAtmakatA 631 anekAntAtmakatva 455,628 anekAntAtmakavastu 261,524,655, adhikaraNa 425 adhiSThAtR 101 adhyakSa 509 anupalabdhiprasUta 352 anupalabdhiliGgaprabhava 2. anupalabdhi hetu 333 anupalambha 21 adhyakSa-prahaNa vyavasthA 340 a akAraNA- kAryotpatti 424 akSa-prabhava- upayoga 650 * madhye - etacihnabhAjaH zabdA pranthAbhiprAyAnusAreNa nidarzitAH / ( TippaNyaGkaM sUcayanti // 719,726,730,732 ) etacihAntargatA aGkAH Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / anekAntAtmakavastumAhinaya 420 / apohakalpanA 189 | arthakriyAkArin 325 anekAntAtmaka-vastutattva 428 apohala 261 arthakriyAjJAna 6,7,14 anekAntAtmaka sat 414 apoha-zabdArtha 173,227 arthakriyAjJAnasaMvAda 4 anekAntAtmakArthapratipAdakala 746 apauruSeya 66 arthakriyAdi 454 anekAntika 720 apauruSeyala 8,11,29,32,40,11, arthakriyAnibandhana-bhAvasattva 350 anaikAntika-hetu 722,723 arthakriyAkArilakSaNasattva 399 anaikAntikahevAbhAsa 558 apauruSeyavidhivAkyaprabhavA 4 arthakriyArthA 7 antarjalpAvasAnaprabodha 174 apauruSeyazabdArtha-sambandha 267 arthakriyArthin 4 anya 58. apratyakSArthaviSayapramANa 573 arthakriyAlakSaNa-sattva 402, (14), anyatva 634 aprazasta-AtmapariNAma 734 728,729 anyApoha 199 (2),231,236, abodhivIjala 749 arthakriyAlakSaNasattva-viziSTakRtakala 237,261 abhAva 288,580,581 255,258 anyApohapratipatti 198 abhAvajJAna 30 arthakriyAvirodha 158,413 anyApoha-rUpapadArtha 166 abhAvapUrvikA-arthApatti 579 artha-saMvid-sahopalambha 352 anyApoha-zabdArtha 173 abhAvasiddhi 352 arthakriyAsAdhana 468 anyAvRtti 213 (21) abhAvAkAra 369 arthakriyAsAmarthya 323,327 anyonyanizrita 420 abhAvAkhyapramANa 22,24,369,5.0, arthakriyAsthiti 513 anyonyavizeSita 640 587 (5) arthaciharUpa 185 anyonyavyatiriktakAlolAda-vigama-dhrI- | abhigraha 755 arthatathAlaparicchedarUpa 4 vyAvyatirikta-ekavarUpa-dravya 643 abhijalpa 180 (11), 183 arthatathAlaprakAzaka 2,8 anyonyAbhAva 187 abhijalyapakSa 184 (1) arthanaya 312,448 anyonyAzraya 6,138 abhidhAnopalabdhi 386 arthaniyata 430 anvayavyatirekanibandhana-kAryakAraNabhAva abhidheyaprayojana pratipAdakala 172 arthaparyAya 430,440,457 abhinavakarmotpatti 737 arthaprakaTatA 14 anvayavyatirekAnuvidhAna-kAryakAraNabhAabhimAna 529,552 arthaprakaTatAlakSaNahetu 22 va-vyavasthAnibandhana 124 abhimAnamAtra 237 arthaprakAzatA 26 anvitakriyA 743 abhilApa 384 artharAzi 746 anvitAbhidhAna 743,744 abhivyakti 34,300 arthavAdakalpanA 365 anvitArthAbhidhAyakala 734 abhisamayasaMvRti 378 arthavAdAdivAkya 744 apakSadharma-hetu 593 abhihitAnvaya 743,744 arthavivakSA 185 (1) apakSepaNa 685,686 abheda 363 arthavyaJjanaparyAya 431 aparakha 681 (2) abheda-tAttvikatva 279 arthavyatiriktajJAnAkAra-anupapatti 465 aparasamavAyanimitta 703 amedapakSa 280 arthavyavasthA 466 aparizuddhanayavAda 655 amedAdhyavasAyi-zAbdapratyaya 174 arthazUnyAbhijalpa 231 aparItatA 610 abhyAsa 182 (4), 264 arthazUnyAbhijalyavApanA-prabodha 232 aparokSaprakAzasvabhAvatA 366 arthamavedana 14 apavarga 133 abhyAsAvasthA 17 apAyavicaya 734 arthasattA 291,368 amaraparyAya 93 arthasAkSAtkaraNa 490 (10) apoha 185,186,188,(8),189, amUrta 638 190,192,193,194, (2)195 , ayatila 748 arthAnapekSa 206 athAntarbhUta 442 (2) 196,197,198,200,201, ayogikevalin 736 arthAntarAnAntararUpa 644 202 (1)203,204,(1), artha 365 209,210,211,212,214, arthakriyA 16,234,272,335, athApatti 27,462,578,579,586 aryApattipUrvikA-atha zani 579 215,224,225 (3) 230, 350,367,399,400,403, athAbhidhAnarUpajheya-dvayAtmakala 457 231,232 427,498 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaaH| arthopalambha 619 avyApti 531 (9) AkArabheda 273,274 (13) arthopalabdhi 386 avyApti-lakSaNadoSa 459 AkAralakSaNala 343 aliGgapUrvakala 66 azuddhadravyArthika 280,407 AkAza 654,732,734 avaktavya 445 azuddhadravyAstikaprakRti 386 AkAzAdi 656 avaktavyabhaGga 442 azuddhadravyAstikasAMkhyamatapratikSepaka AkuJcana 685,686 avaktavyakhabhAva 446 paryAyAstika 296,310 AkRti 177,178 avagraha 552 (7),553,617, azubhAsrava 735 AkhyAta 739 618,619,621 azeSakarmakSaya 611 Agama 578 avagrahAdi 620 azeSakarmakSayanibandhanAdhyavasAya 751 AgamapUrvikAprasiddhi 578 avagrahAdimatijJAna 620 azeSakarmakSayalakSaNaphala 756 AgamapratipAdya 655 avadhi 615,650 azeSakarmakSayAdhyavasAyanivartaka 753 AgamasarvajJaparamparA 6. avadhijJAna 620 azeSakarmanirjaraNarUpa 160 AgAmigativizeSa-utpati 650 avadhijJAnAvaraNakarma-kSayopazama 620 azeSakarmaparikSayasAmarthya-upapati 736 | AcAryArAdhanAdi 755 avabhAsazUnyatA 371 azeSakarmavigamasvarUpasiddhala 623 Acelakya 751 avayava 105,671,733 azeSakarmaviyogalakSaNa-mokSa 737 Acelakyapada 746 avayavasanniveza 113 aSTadhAcaraNa 755 AjJAvicaya 735 avayavAvayavi-samAnadezava 103 aSTavidhakarmAtmakakArmaNazarIra 736 AtivAhikAdi 736 avayavi-dravya 158 (8) aSTaviva-pAramArthika-karmapravAharUpAnA. Atma-antaHkaraNasambandha 520 avayavin 105 dya-vidyAtyantikanivRtti 160 Atmakarman 452 avAcya 444 aSTavidha-bandha 733 AtmaguNa-buddhi 135 avAntarasAmAnya 110 asatkAraNa-kAraNa 705 AtmacaitanyalakSaNa-bhAva 418 avAptakAmava-Izvaratva 130 asatkAryavAda 283 Atmadravya 669 avAya 552,553 (5) asatkhyAti 373 AtmadravyaparyAya 631 avikalacAritraprApti 751,752 asatyasambandha 183 (18) Atman 71,85,113,133,135, avidyA 154,276,277,278,279, asatyasaMsarga 180 (7) 144,150,278,310,342, 295,385,419 asatyopa.dhisatya 183 (19) 620,623,625,631,717, avidyAnubaddha 279 asatyopAdhi-zabdaprati-nimitta 180 718,731,733 avidyAsaMsarga 151 AtmaparyAya 631 avidyAsvabhAva 414 asadakaraNa 282 (11) Atma-pudgala 453,622 avinAbhAva 558,559,59 2 asamAnagrahaNalakSaNa-guNa 633 AtmapracyutilakSaNadharma 393 avinAbhAvaparisamApti 569 asiddhaviruddhAnakAntikahevAbhAsa 719 Atma-vibhukha 133 avinAbhAvavaikalya 550 asiddha-hevAbhAsa 558 AtmavibhuvaprasAdhaka 145 avinAbhAvasambandha 561 asti 441 Atmavibhukhasiddhi 142,146, avinAbhAvasambandha-smRti vibhAga 563 | asti ca avaktavya 447 AtmavizeSaguNa-santAna 150 asti ca nAsti ca avaktavya 447 Atmasiddhi 91 avinAbhAvAnanyApekSaliGga 4 asmaryamANakartRkaba 41,42,43 AtmakharUpavat 153 avinAzadharmin 718 ahaGkAra 80,281,(4),282 AtmAnanda-rUpatA 161 avibhakta-brahmAtmaka-tattva 383 (6) ahaMpratyaya 86,274 AtmaikajJAnava 155 avirati 747 ahamitipratyaya 80 AdivAkya 169,172 avivekin 281 (11) ahamiti pratyayAnapahava 8. AdivAkyopanyAsa 170,172 avisaMvAdakala 469 ahetuvAda 650 AdyazukladhyAnadvaya 754 avisaMvAdana 513 (5) ahetuvAdakha 651 AdhArAdheyapratiniyama 702 avisaMvAdila 66,72 A AdhyAtmika-dharmadhyAna 734 avIta 594 AkAra 229 AdhyAtmikabhAva 712 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaaH| AdhyAtmika-rUpa 377 Izvara-nimittakAraNa 119 1 utpAdavyayadhrauvyAtmakopayoga 616 AdhyAtmikazukladhyAna 735 IzvaraparikalpanAvaiyaryaprasakti 476 | utpAdavyayasthiti 645 AnandarUpAtmakharUpa 160 Izvaraprerita 476 utpAda-sthiti-bhaGga 410,415 AbhinibodhikajJAna 621 Izvarabuddhi 127 udayavyayavatI-arthamAtrA 381 AyuSkakarman 612 IzvarasAdhaka 117 udayavatIsmRti 343 ArtadhyAna 734 IzvarasAdhaka-pramANAbhAva 133 upaplava 511 (10) ArtadhyAnopagata 748 Izvarasiddhi 95,105,129 upayoga 457 Aryasatya 733 IzvarAkhya-kAraNa 127 upayoga-anAkAratA-sAkAratA 458 AryasatyacatuSTaya 499 IzvarAkhya-sarvajJa 133 upamAna 575 (6), 576,578, ArSa 731 IzvarAdi 479 Alambana 512 (2) IzvarAdipreraNA 716 upamAnapUrvikA-arthApatti 579 AvaraNa 300 IzvarAdivikalpa 500 upamAnalakSaNa 577 AvaraNavinAza 423 IzvarAdyanumAna 486 upalabdhi 291,293,362, AvaraNApagama 678 IzvarAnekatva prasaGga 100 upalabdhilakSaNaprAptakhabhAva 325 AvAraka 35,38,51 IzvarAvagama 93 upalabdhyAkhya 3 upalamme 287 AvArakakha 51,60,161 IzvarAvagama-pramANAbhAva 124 AvRti 153 IzvaropadeStRtva 132 upazamakakSapakaguNasthAnabhUmi 735 upazamanavAJchA 611 Asrava 732 (3),733,736,737 | IhA 552,553 (4) AsravAdi-pratipatti 737 IhAdika 621 upAdAnakAraNa 88 AhAraviraha 614 upAdAnagrahaNa 282 (15) AhAravyavasthiti 613 upAdAnala 88,89 unkSepaNa 685 (1), 686 (2) upAdAna-sahakArivalakSaNazakti 401 uttamasaMhanana 753 upAdAnAdi 101 icchAtaH 741 uttaraparyAyotpAdAtmaka-pUrvaparyAyAMvanAza upAdAnAdyadhiSThAna 96 itaretarAbhAva 581 426 upAdhi-tadvat 264 itaretarAzraya 2,5.31,32,44,46, utpatti 481 upAdhiviziSTa-upAdhimat 265 50,52,54,70,118,123, utpattivinAzasthitisvabhAva 644 upAya vicaya 734 129,141,164,733 utpattisattAsambandha 648 ubhaya 179 idAnIntanayati 750 utpatti-sthiti-nirodha 451 ubhayavAkyaprarUpaka-nayAbhAva 416 indriyajJAna 499 utpattisthitipralayAtmaka-vicitra-krIDo ubhayAtmakavastu 416,417 indriyavRtti 122 pAya 716 indriyavyApAra 539 utpattau parataHprAmANya 11 indriyArthasannikarSa 523 UrdhvagatipariNAmakhAbhAvya 736 utpatto khataHprAmANya 9 ihajanmamaraNacitta 89 Uha 594 (4) utpattyabhivyaktipakSa 36 ihabuddhayAvaseyasamavAya 156 UhAkhyapramANa 77,397 utpannapratItiprAmANya 76 utpannAdikAlatraya 645 (3) R IryAsamityAdi 755 utpAda 608,641,649 RjusUtra 285,310,311,312,314, Izvara 31,69,95,96,99,122, utpAdavigamadhrauvya 623 366,378 125,126,127,128,131, utpAda-vinAza 623 RjusUtranaya 407,430,440,448 132,476,506,715,716, utpAda vinAza sthityAnmakala 642 RjumUtravacana viccheda 349 utpAda vinAzasthityAtmakabhAva 650 IzvarakalpanAvaiyarthya 129 utpAda-vinAzakhabhAvabhAva 409 eka Atman 453 IzvarajJAna 125,479 utpAdavyayadhrauvya 323,367,412, ekakAryakArikha 255 IzvarajJAnalAsiddhi 479 (1) 428,429,451 eka-kriyA 453 IzvarajJAnAdihetuka-jagat 126 utpAdavyayadhrauvya-lakSaNa 92 | ekajJAnin 610 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / ekatvagrAhin 341 | kartRtA 98,112,473 kAraNatrayAbhAva 126 ekalapratipatti 342 kartR-bhokta-svabhAva 718 kAraNala 54 ekala vitarkAvicAra 735 karma-upabhoga 159 kAraNanivRtti 424 ekalavyavahArabhrAntatA 404 karmakartRkriyAvyavasthA 355 kAraNabheda 3,77 ekavasiddhi 87 karmakartRrUpalAsiddhi 461 kAraNavyApAra 423 ekadaNDa 453 karmakSaya 100,133 kAraNasamavAya 108 ekarUpopalambha 363 karmakSayakAraNa 754 kAraNasAmagrI 414,530 ekavijJAnajanaka-kSaNa 263 karmakSayArtha 615 kAraNasvarUpa-prAgabhAva 345 ekasantAna 367 karmava 473 (4) kAraNAtmikAzakti 385 ekasantAnasamAzraya 247 karman 102,130,150,418,686 | kAraNAnupalambha 21 eka-samavAya 657 (1),714,715,733 kAraNAyatta-kAryakhabhAva 401 ekasAmagryadhInasa 122 karmaparatantra 130 kAruNyaprerita 99 ekasUtradhAraniyamita-anekasthapatyAdini- karmaprakRti 735 kArmaNazarIra 92,736 vartya 131 karma-prakSaya 159 kArya 3,281 ekAkArapratyayagocara 341 karmaphala 307 kAryakAraNa 89 ekAkArAsaMvid 305 karmabandha 737 kAryakAraNabhAva 49,57,87,92,268, ekAdaza-indriya 280,282 karmabandhahetutA 749 __332,333,727 ekAnta nirgata vizeSa 627 karmayogyapudgalAtmakapradeza 736 kAryakAraNavyavasthA 124 ekAntavizeSa 628 karmalakSaNa 150 kAryakAraNavyavasthAnibandhana 124 ekAntoccheda 417 karmavargaNApudgala 733 kAryakramAbhyupagama 400 evambhUta 285,310,314,349,378 karmavinAza 150 kArya kriyA-ayoga 426 eSaNIya 751 karmAdi-sAmayyabhAva 131 kAryagamya-niyatala 270 karmAzaya 99,100 kAryatA 481 aikalikautpAda 641,642 karmendhana 749 kAryabheda 474 aikamatya 100,131 kamaikAntavAda 715 kAryavalakSaNa-hetu 124 aizvarya 9 karmotpatti 114 kAryaliGgaprabhava 352 o kalpanA 270 kAryazUnyatA 705 aughikopAdhi 751 kalpanAviracitaliGgaprabhavatva 564 kArya hetusamuttha 2,3 autpattika 386 kavalAhAra 611,613 kAryAtmA-dhvaMsAbhAva 345 audArikavyapadeza 611 kavalAhAraparikalpanA 615 kAryAbhivyakta 423 (6) audArikazarIrakha 612 kavalAharikha 611 kAryAsattva 283 audArikAdyazeSazarIra 736 kaSAya 747 kAryAtpAdana 423 aupacArika 80,261 kAkatAlIyanyAya 57 kAryotpAdAnumAna 562 aupazamikabhAva 596 kAdAcitkatA 405 kAla 257,571,654,655 (1), kAyakriyotpatti 650 668 (6) 711,714,716, kathaJcitpratipakSasaGgraha 718 kAya-vijJAnavailakSaNya 90 717,732,734 kathaJcitsAdRzya 255 kAyotpatti 650 kAlakRtaparakhAparakha 681 kathA 405 kAraka 25 kAlatrayapradarzipratyakSa 338 kathAtraya 562 kArakavyApArasAphalya 423 kAlatrayazUnya 739 karaNa 755 kArakasAkalya 472,473 kAlameda 273,274,287,294 karaNala 473 kAraNa 118,254,281,714 kAlavyatireka 258 karuNA 100 kAraNakalApa 471 kAlakhabhAva-niyati-pUrvakRtaM-puruSacArakaruNApravRtta 130 kAraNakAryavibhAga 284 (8) NarUpa 710(5) kartR 97,101,718 kAraNajAtimeda 474 kAlAtyayApadiSTala 723 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / kAlAtyayApadiSTatvAdidoSa 719 kriyArahina jJAna 5 'zAyopazamikabhAva 596 kAlAtyayApadiSTahetvAbhAsa 721 'krIDA 716 bhAyopaza mikabhumi 5 kAlAdyakAnta 717 krIDAdyathA-bhagavatpravRtti 717 (2) oNAvaraNaanman 621 kAlAmeda 294 kADA pravRtti 278 zrINAvaraNa va 606 kAlAbhyupagama 400 kodhAdikAyaSoDazakanigraha 75. adAdipariSahai kAdazaka 615 kAlpanika 145 kliSTakarman 1 kSetrajJa 98 kRtasamayadhvani 250 / kiTakamasambandhahenunA 731 kRpAparatantratA 716 | kliSTakarmAntarAya 169 khyAti 361 kevalakevalin 616 kliSTapariNAmavat puruSa 753 kevalajJAna 595,607,617,621, keza 152 gacchattaNasparzajJAnatulya 163 622 kSaNa 25. gatikriyApariNatajIvadravya 640 kevalajJAnadarzana 607 kSaNakSayasiddhi 398 gatikriyApariNAmavaya 640 kevalajJAnasampad 1,133 kSaNakSayAdhigama 349 gamana 686 kevalajJAnAkhya-arthaparyAya 623 kSaNakSayAvabhAsa 398 guNa 631 (4), 633,635,672 kevalajJAnAvaraNakSaya 606 kSaNakSayikha 388 (5) 676 (3,4) kevalajJAnotpatti 160 kSaNaparamparA 292 guNarUpatA 683 kevalajJAnopayogakAla 612 kSaNabhapramA 332 guNazabda 634 kevaladarzana 607,612,617,621 kSaNabhaGgamaGga 527 guNArthikanaya 634 (4), 635 kevalavyatirekina 724 kSaNamAtravRtni-vastu 349 guNAstikanaya 634,635 kevalAnvayin 724 kSaNavizarArutA 321 gupti 735 kevalAvabodha 617,621 kSaNavizarArukha 566 / gurula 683 (4,5) kevalitvaparyAya 624 kSaNasthiti 411 / gRhItasambandhaliGgaprabhava 2 kevalin 613,620,736 kSaNika 91,733 grahaNavyavasthA 340 kevalibhukti 614 kSaNikatA 329,392 grAhyagrAhakabhAvavyavasthA 461 kevalibhuktisiddhi 611,614 kSaNikatAvyApta 399 kevalopayoga 606,650 kSaNikatva 403,718 ghAtikarmakSaya 754 kopapariNati 631 kSaNikalavyavasthiti 349 : ghAtikarmakSayaprabhavasarvajJatAdi 613 krama 324,336 kSaNikavijJaptimAtrAvalambin 366 ghAtikarmacatuSTaya 622 kramabhAvin 635 kSaNikAbhivyakti 319 kramayoga 329 kSayopazama 59,517,745 cakraka 4,5,6,13,16,41,55,138, krama-yogapadya 158,296,398,400, kSayopazamakArya 612 / 140 412,413 kSayopazamanibandhanakrama 618 cakSurAdikaraNapaJcakasaMyamapratilekhana 755 kramavat 331 kSayopazamalakSaNa-abhyAsa 63 caturjhanin 610 kramavat jJAnadarzanopayoga 610 kSayopazamavizeSAvibhUtajJAna 268 caturthabhaga 446,758 kramavayupayogapakSa 609 kSayopazama vizepAvibhUtaprAkpradarzinavyA. caturdazabhaktaniSedha 614 (2) kramasaMvedana 336 pti-grahaNakharUpajJAna- 250 catulakSaNaliGga 555 kramAkramavibhAga 616 yopazamikabhAva 623 caturvidhakAryavyAbhyupagama 648 kramAkramopayogadyAbhyupagama 609 kSAyika 615 caturvidhamati jJAna 553 kramotpAda 607 zAyika-jJAnadAna 516 catuHsaMkhya-paramANvAtmaka-nityadravya kramopayoga 607,612 sAyika jJAnadarganacAritra 750 kramopayogadvayAtmaka 616 kSAyikajJAnadarzanacAritravIrya tizayasampa. caraNa 75. kramopayogapravRtta 610 samanvita 736 caraNakaraNa 756 kriyA 25 kSAvikaca 612 caraNa-karaNapradhAna 755 kiyAnumeya-zakti 147 kSAyikabhAva 596,623 cAturvarNya zramaNasaGgha 754 kriyAmAtra 756 kSAyogrAmika 65 cAritra 757 107 saM.pa. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 cittavetanAnAlA 262 cittapariNati 751 cisantati 12 cittAcaitta - svasaMvidrUpatA 364 citkhabhAvatA 151, 160 cintA 553 cinmAtraparijJAna 119 cetana 387 cetanatva 119 cetana vanaspati 652 (1) cetana satva 141 cetanAcetana - dravya 630 cetanAdhiSThAtRvyatireka 126 cetanA - lakSaNa 732 cetanAlakSaNa Atman 454 celagrahaNapratiSedha 746 caitanya 151,296,298, 307 caitanyapariNati 737 caitanyapratipatti 652 caitanyamAtra 654 caitanyalakSaNa 651 caitanyalakSaNaAtman 718 caitanyoccheda 160 codanA 41, 43,62,539,731,740, _842,743 codanAprabhava 19 codanA 51 codanA sadRzavAkya 32 cha sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / 610, 612 (1), 619 udyasthAvasthA 616, 618,620 chadmasthAvasthAbhAvin 615 chala 771,733 chAna 52 (4) 64 chadmasthikopayoga 620 ja agat 89 jagat-adRzyatAprasakti 640 jagat-ekala 276 jagat kAraNa 711 jagat kAraNatva 717 jagatkartRtvAnupapatti 119 jagatkartRlAbhyupagama 120 jagadvidhAtRtva 128 jagadvecizya 95,118 aDavarUpa 718 janmAntarazarIrasaJcAra 71 jaya-parAjaya 760 jalpa 671,733 jAti 111,112,113, 174, 178, 179 (1) 207, 223, 233, 234, 238,671,733 jAtimat 174 jAtirUpa 113 jAtivyakti 111 jAtivyavasthA 222 jina 132,616 jinakalpika 751 jIva 620,624,631, 732,733 jIva-karman 453 jIvakarmapradeza 452 jIvadravya 451, 452, 640,641 jIvatva 651 jIva- pradeza 39 jIvabandhamokSa 162 jIvavicaya 734 jIvAjIvapadArthadvaya 737 jIvAtman 278 jIvAditatva 651 jIvAditazvaprakAzaka 745 jIvAdidravya 430 jainamatAnupraveza 551 jJapti 7 1 jJAtRvyApAra 2,8,20,21,22,25 jJAtRvyApAra lakSaNa pramANasiddhi 25 jJAna 343, 457,480, 606, 618 jJAnagrahaNa 520 (6) jJAnacikISadhAratA 473 jJAnacikIrSAya samavAya 98,125 jJAna- darzana 623 jJAnadarzanaela 609,610 jJAnadarzanacAritra 755 jJAnadarzacAritratritaya 651 jJAnadarzanacAritrAtmaka 756 jJAna- darzana - cAritrAtmaka muktimArga 731 jJAnadarzanopayogadvayAtnaka 621 jJAnaparamANu 105, 269, 427 jJAnaprakarSatAratamya 58 jJAnaprayatna cikISasamavAya 119,122 jJAnarUpa 14 jJAnarUpatA 480 jJAnavAda 466 jJAnasantati 89 jJAnAkAra 232,351, 460, 461, jJAnAkAranibandhanA - vastuprajJapti 380 jJAnAdi - utpatti - samavAyikAraNa, asa mavAyikAraNa- nimittakAraNa 126 jJAnAditritaya 755 jJAnAdyAvArakaghAtikarmacatuSTaya 62 jJAnAdyupaSThambha nimittazarIrasthityAdihetu. tA 747 jJAnAvaraNAdi 736 jJAnAvaraNIyAdi 733 jJAnAvaraNIyAdikarman 737 jJAnopayoga 620 ta tava 342,732,713 tattvacintaka 568 tattvavyavasthA 266 tattvasaMvRti 377 tathAkhyAti 385 tadutpatti 20,594 tadutpatti - tAdAtmya lakSaNasambandha 266 tadyoga (jAtiyoga) 174 tantrayukti 531 tamazchAyAdi 671 (7) tamas 543 tarka 671,733 tAtparyajJA 745 tAttvika 80 tAvika 216 vivinAza 233 (6) tAdAtmya 20, 241, 168,564,594 tAdAtmya tadutpatti 558 tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandha 321, 568 tAdAtmya - tadutpattivyavasthApaka pramANa 569 tArkika 89 tiryak-paryAya 93 tiryaksAmAnya 267 tIrtha 271,754 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAzca shbdaaH| 75 tIrthakRdAsAdanA 457 darzanaparyAya 452 dravyanaya 449 tIrthapravartana 611 darzanasmaraNaekAdhikaraNatA 342 dravyaparamANu 735 tuccharUpa-arthasattva 368 darzanAvaraNakSaya 606 dravyapariNati 627 tulAprAmANya 522 (3) darzanAvasthA 343 dravya-paryAya 271,623 tRtIyanayAbhAva 416 darzanopayoga 620 dravyaparyAyarUpa 386 tRtIyabhaGga 442,758 dazadhAkSAntyAdi 755 dravyaparyAyAtma-artha 553 taimirikajJAna 509 dazadhAvaiyAvRtya 755 dravyaparyAyAtmakAnantArthagrahaNa 616 triMzadadhikazataparimANabhaGga 447 dAnahiMsAviratacetas 388 dravyaparyAyAtmakaikavastutattva 710 trikAlatA 645 dikkAlasAdhana 670 (3) dravyapratipAdakanayapratyayarAzimUlavyAkaratrikAlazUnyavidhi 740 dikRta-paravAparakha 681 __Nin 285 triguNAtmaka 14 diza 669 (2) dravyabhAvendriya 620 triguNAtmakapuruSa 305 dIkSA 730,731,732 dravyamanas 615 triguNAtmakavastu 304 duHkha 733 dravyarUpatA 623 tritaya 354 durnaya 416,446,757 dravyalakSaNa 410,415 tridhAgupti 755 dRzyAnupalambha 21 dravyavastu 405 tridhAhetu 556 (2), 557 dRSTasAhacaryavyabhicAra 70 dravyasamyakta 732 triprakArapakSadharma 559 dRSTAnta 671,733 dravyakharUpa 645 triprakAraliGgAlambana 567 dRSTAnta-dArzantikasAmya 422 dravyAdi 110,153,615 tri-bhaGga 445 dRSTApalApa 199 dravyAdiSaTpadArthavyavasthA 729 trirUpavat 724 devAyuSkajIva 624 dravyAdvaita 428 trilakSaNaliGga 555 deza-kAlAbheda 274 dravyAntara 629 trilakSaNahetu 569 dezakAlasantAnAkAra 276 dravyAbhAva 672 (2) trividhaanumAna 559,560,562 dezakAlAkArabheda 286,470 dravyArthaparyAyArthalakSaNanayavAda 746 trividhayogasiddhi 453 dezakAlAvasthAbheda 70 dravyArthika 284, (15) 379,406, trividhasaMskAra 684 (1) dezanairantarya-sAdRzya 263 407,408,409,410,415, trividhahetu 558 dezabheda 273 417,448,449,457 traiguNya 281,282 dezavyatireka 258 dravyArthikanaya 634,656 dhAtuka 731 dehamAtravyApaka 135 dravyArthikanikSepa 387,405,406 trairUpya 437, (7), 720,724,759 doSAbhAva 10 dravyArthika-paryAyArthika 272 trairUpya-avinAbhAvaparisamApti 719 dravala 683 (4) dravyAvirahi-paryAya 407 trairUpyasadbhAva 721 dravya 136,179,284,387,405, dravyAstika 272,285,349,407, 406,409,410,447,449, trairUpyAbhyupagama 723 408,409,415,417,455, 456,519,627,628,630, trailakSaNya 591 631,636,638,643,656, 457,595 trailakSaNyasadbhAva 719 dravyakSetrakAlabhAva 446,637, | dravyAstikanaya 310,311,315,656, dhyaNuka 646 dravya-kSetra-kAla-bhAva-paryAya-deza- 704,709,725 jyaNukAdi 649 ___ saMyoga-bheda 727 | dravyAstikaparyAyanaya 272 tryAtmaka 644 (3) dravya-guNa-karman 701 dravyAstikaprakRti 316 dravyaguNakarmavRtti-sattAsAmAnya 672 / | dravyendriya 553 (1) darzanasmaraNarUpA-sAmagrI 276 dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavA- dravyopayoga 408 dezakAlAkAravastu 469 yAkhyaSaTpadArya 657 dvayasaMvedana 275 darzana 293,457,553,618 dravyaguNakarmavarUpa 156 dvAdazadhA-tapas 755 darzanajJAnasvarUpadravya-paryAya 596 dravyaguNakarmAtmakapadArthatraya 687 dvAdazabhAvanA 755 darzana-jJAnAtman 627 dravya-traikAlya 645 dvAdazAyatana 323 darzanajJAnopayoga 596 dravyakha 644 dvitIyamA 443,758 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / dvipramANa 595 | nikSepa 379 pakSa-sapakSa-vipakSa-vyavahAra 720 dvirUpa 625 nigrahasthAna 671,733, (3) paJcakarman 657,685, (1) dvividha-upayoga 650 nityadravyavRtti 698, (1),699, (1) | paJcajJAnin 610 dvividhasAmAnya 657,688 (1) nityasukhasaMvitti 154 paJca-tanmAtra 280,282 dviSThakha 59 niyati 714 paJcadhA-samiti 755 dviSTha-meda 275 niraMzakSaNikaikAnta 728 paJcapadArthavRttirUpasamavAya 672 (4) dvairAzya 200,255 niraMzakSaNikaikaparamANusaMvedana 515 paJcamabhaGga 446,758 dvairAzyavyavasthApana 326 (4) nirAkAra 84 paJcalakSaNaliGgaprApti 562 dvairAzyavyavasthiti 322 nirAkAra-jJAna 405,461,462,464 paJcaviMzati-tattva 281 vyaNuka 646 nirAkArabodha 459 paJcavrata 280,755 vyaNukAdi 649,656 nirAkAravijJAna 460 paJcAsravaviramaNAdisaMyama 755 dharma 41,505,661, (1),531,740 nirAkArA arthavuddhi 462 padArtha 174, (15),177,206,325, __742,743,754 nirodha 733 522,743 dharmakalpadruma 1 nirjarA 732,735,737 padArthakAdAcitkala 74 dharmadhyAna 734,735 nirNaya 671,733 padArthapaJcaka 702 dharmAnuprekSA 735 nirvANa 718 padArthapravezakagrantha 661 (2) dharmAyatana 323 nirvANaprApti 754 padArthabhedaka 77 dharmAstikAya 641,654,655, (3), nirvANaphalahetusamyagdarzanacAritra 751 padArthavyavasthA 657 732,734 nirvikalpa 431 padArthaSadaka 657 dharmin 592 nirvikalpakakhasaMvedanavAdin 250 padArthasaGkaraprasaGga 702 dhAvarthamAtra 740 nirvikalpajJAna 341 padmalezyA 735 dhAraNA 552,553 (6) nizcitaprAmANya 1 paratantra 282 dhrauvya 410 niSedha 198 parataH-aprAmANya 8,10,11 dhvasa 389 nIla-taddhI 362,363,364 parataHprAmANya 17,19,28,73 naigama 310,311,386 parataHprAmANyanizcaya 7,18 namala 751 naigamanaya 285 parapakSa 760 naya 272,310,420,429,457 naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabda-sama-paraparyAya 630 nayadvaya 409 bhirUDhavambhUtanaya 655 paraprakarSaprApti 61 nayapramANAbhiprAya 755 naigamAdi 272,757 parabhavaprAdurbhAva 631 nayarAzi 271 naiyAyikAbhyupagatapadArtha 671 (6) paramazukladhyAna 735 nayavAda 421,655,746 nairAtmya 110 paramANu 105,135,145,252,287, naya-zatavidhala 757 nairAtmyaniSedha 109 411,646,647,656,698, nayasamUhaviSayasamyagjJAna 757 nairAtmyapratipAdana 366 nayakharUpa 400 nairgranthya 747,748 paramANuparyantakha 648 (3) navadravya 672 nairgranthyAbhAva 746 paramANuparyantavinAza 649 navapurANAdyanekakramabhAviparyAyAkrAnta- noindriya 619 paramANupArimANDalyAdi 270 ghaTa 260 paramANuprabhavala 310 nava-brahmagupti 755 pakSa 351, (6),592 paramANurUpAdi 135 nAnAbhUta-ekakhagrAhipramANa 396 pakSadharma 556 (2) paramANuSakasambandha 252 nAma-sthApanA-dravya-bhAva 379,443 (6) pakSadharmatA 570 paramANusamUhAtmaka 14 nAmAkhya 185 pakSadharmatAnizcayahelaGga 571 paramANukhalakSaNa 388 nArakaparyAya 93 pakSadharmalAditrilakSaNayogin 590 (3) paramANvAdi 124 nAsti 442 pakSadharmAnvayavyatirekalakSaNa 562 paramANvAdikhakhabhAvavyavasthiti 690 nAsti ca avaktavya 447 | pakSa-sapakSa 721 paramAnandakhabhAvatA 151 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaaH| paramArtha 406 | paryAyArthikanaya 634,656 | puruSa 112,282, (16),306,310, paramArthasat 367,414 paryAyAzUnya-dravya 407 631,715 paramAhAdarUpAnubhava 161 paryAyAstika 285,314,349,80, | puruSajIva 624 paraloka 71,75 puruSavizeSa-Izvara 133 paralokavyavasthA 74 paryAyAstikanaya 386,407,409, puruSavedAparikSaya 752 paralokasadbhAva 69 415,455,656,709,725 puruSAdvaitasiddhi 37 paraloka-siddhi 77 paryAyAstikAbhimatapUrvAparakSaNaviviktama- puruSAyuSkajIva 624 parasparaparihArasthitilakSaNa 241 ___dhyakSaNamAtravastu 405 puruSecchA 39 parasparakharUpopAdAna 415 paryudAsa 29,428 puruSecchAnibandhanakha 471 parAmarzajJAna 238,563, (12),578 paryudAsarUpaniSedhya 224 pUrvajanmasiddhi 92 parAmarzapratyaya 208 paryudAsalakSaNaapoha 202, (1) pUrvadhara 754 paricchitti 522 paryudAsavRtti 10 pUrvavat 559,560,564,567,594 pariNati 296,393,451,534 pazyantIvAc 493 pUrvavid 736 pariNAma 297,383,759 pApadhyAna 734 pUrvAparadarzanAvaseya-vastu 373 pariNAmakRta-artha 423 pAratantrya 10 pUrvAparaikakhagrAhidarzana 340 pariNAmakRtasamUha 422,423 pAramArthika 145 pRthakvavitarkavIcAra 735 pariNAmaprasAdhakapramANa 29, pAramArthika-pramANalakSaNa 465 pRthagupalambha 363 pariNAmasAmAnya 164 pAramArthika-brahmasvarUpa-sAdhana 384 pRthivyAdi-manaHparyanta-dravyanavaka 671 pariNAmikAraNatA 741 pAramArthikastava 1 pRthivyAdi-manuSyaparyanta-SadvidhajIvaniparimaNDalAdi 605 pAramArthikAdvaitasiddhi 295 __ kAya 651 paribhASA 525 pAramArthikAnekAkAra-jJAnAbhyupagama pRthivyAdisthAvara 652 parizeSa 566 (10),571 262 paudgalika 60 parISaha 747,751 pAriNAmikAdi 623 paudgalikala 38,39 parISahopasargAmibhava 754 pAribhASika 103,525 paugalikala vicAraNA 108 parokSa 595 pArimANDalya 411 prakaraNa 719 parokSA 358 pArimANDalyalakSaNa-nityakha 675 prakaraNasama 720 parokSopayoga 650 pArizeSya 246,256,405,412, prakaraNasamatA 721 paryanuyoga 70,72,73 519,522,541,679 (1) prakaraNAdi 236 paryanuyogamAtra 69 piNDa vizuddhayAdi 755 prakAzatA 463,464,480 paryavanaya 271 pItalezyA 735 prakAzatAnupraviSTatA 466 paryAya 312,409,410,440,453, puNyApuNyabandhahetutA 733 prakAzAkhyAbhedollekha 365 456,624,627,628,630, pudgala 378,454,455,615,640, prakRti 307 635 (3),640,641 654,732,734 prakRti-Izvara-kAlAdi-kRtala 215(1) paryAyanaya 317,349,407,408, pudgalatA 639 prakRtivikArabheda 282 (4) 409,448,455 pudgaladravya 430,631 prakriyA 380 (1) paryAyanayabheda 288,310,311,317, paryAyayoga 431,440 pracaya 647 pudgaladravyAtmakala 672, (1) pracyuti 389,391,392 pudgaladharmala 86 paryAyavaktavyamArga 429 paryAyavizeSa 656 pracyutimAtra-pradhvaMsAbhAva 321 gudgalapariNati 611 pudgalapariNAmakha 78 paryAyasaMjJA 635 prajJAmedhA 71,74,77,78 pudralarUpa-karman 736 paryAyAkrAntavastu 408 praNavasvarUpa 380 pratikSaNabhAvita 389 pudgalalakSaNavilakSaNatA 718 paryAyAbhimata 410 paryAyArthika 379,406,408,415, pratikSaNavizarAru 87,89,331,718 pudgala vikArakha 90 pratiniyatadezakAlahetutA 713 417,430,448,449,455, pudgalAtmakakarman 734 | pudgalAstikAya 654,655, (2) pratipakSavyudAsa 718 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaaH| pratipatti 489 pratyabhijJAdi 641 | prameyavyavasthA 384,709 pratipattipramoSakalpanA 372 | pratyabhijJAna 78,86,92,136,286, prameyavyavasthiti 73,74,710 prayogajanitavigama 643 335,343,373,394,396, pratipatti-pravRtti-prApti-lakSaNavyava prayojana 171,671,733 pratipatti-vigama 644 pratyabhijJApratyakSa 56,337 pralayakAla 132 pratibimbaka 209,217,230 pratyabhijJApramANa 334 pravAharUpasantAnala 157 pratibimbAtmaka-apoha 206, (16) pratyaya 319,380,618 pravyaktacetanatrasanikAya 651 pratibimbAtman 203 (11) pratyayatva 89 pravrajyApariNAma 750 pratibimbodayanyAya 308 pratyayahetula 156 prasajyapratiSedha 29,203,428 pratibhA 182 (4),350 pratyutpannabhAva 628 prasajyapratiSedhalakSaNa apoha 202(16) pratibhAkhya-apoha 206 prathamabhaGga 442,443,758 prasajyapratiSedhavRtti 50 pratibhAtaH 547 pradhAna 280,281,284, (3),296, prasajyarUpa-pratiSedhya 199 (17) pratibhApakSa 184 (10) prasajyalakSaNa 187 pratibhAsa 371,376 pradhAnakAraNika-jagat 310 prasavadharmin 281 pratibhAsana 274 prasahyapratiSedhalakSaNa-apoha 202 (2) pradhAna-puruSa 282 pratibhAsabheda 83,364 pradhAnAdvaita 428 prasAraNa 685,686 pratibhAsamAnatA 291 pradhvaMsa 389 prAktanAzeSakarma-saMyogAbhAva 737 pratibhAsavapus 371 pradhvaMsAbhAva 581 prAgabhAva 389,581,705 pratibhAsasaMvedana 387 (13,14) pramA 466,481, (5) 508 (18) prANAtipAtaviramaNAdimahAvrata 749 pratibhAsAdvaita 487 pramANa 2,5,8,12,15,20,39,41, prAtibha 537 (4),538 (13),552 pratibhAsopamatva 371,488 prApakala 469 120,285,339,421,458, pratibhAsopalabdhi 388 prAptArthaprakAzakatva 545 465, (6) 466 (7),467 (11) pratimA 755 prAmANya 2,4,9,14,466,468,471, 471,472,475,488,509, pratiyogiguNAtmaka 10 513,537,554,555,584, prAmANyaprajJapti 5 pratirUpa 316 671,733, (2) prekSApUrvakAritva 152 pratiSedha 741 pramANatA 553 prerakatvAnupapatti 739 pratIti 111 pramANatrayasampAdya-satyavagama 32 preraNA 11,19,41,740 pratItyavacana 628,629,641 pramANadvayanibandhana 318 preraNAjanitajJAna 60 pratyakSa 13,119,245,287,334, pramANa-naya 420 preraNAjanitA buddhi 343,508 (1),518,520, pramANanayapramANadvAra 745 524,531,595,620 preraNAbuddhi 4,19 pramANanayakharUpAvadhAraNa 746 pratyakSataH 349 preraNAvAkya 11 pratyakSa nirAkRta 351 (6) pramANanibandhanakha 710 pramANanibandhanA 73,74 pratyakSapUrvikArthApatti 579 phala 13,25,531,567 pramANapaJcaka 23,41 pratyakSapratIti 113 phalatA 553 pramANalakSaNa 14,467 (11) 469, phalavat-kAraNa 346 pratyakSaprAmANyalakSaNa 72,534 (9) 471 phalavizeSaNapakSa 530(4,6) 539 pratyakSAnumAnapratItibheda 566 pramANazabda 459 pratyakSAnumAnabheda 518 pramANasAmAnyalakSaNaprastAva 551 (10) baddhamuktavyavasthA 280 pramANAdivyavasthA 365 pratyakSAnumAnalakSaNadvipramANa 573 bandha 418,419,732 (3), 733 pramANAdhIna 384 bandhamokSalakSaNavastutattva 745 pratyakSAnumAnAdi bheda 285 pramANAdhInala 709 bandhamokSavyavasthiti 385 pratyakSopayoga 650 pramAda 747 bandhamokSasukhaduHkhaprArthanA 451 pratyabhijJA 33,34,37,104,112, 286,289,290,291,318, pramitikriyA 365 bandhahetula 152 319,344,394 prameya 671,733 bahirarthasaMsparzarahita 366 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca shbdaaH| bAdhakapratyaya 18 bhavajina 133 bhoktR 307,718 bAdhyabAdhakabhAva 488 bhavavicaya 735 bhokRta 280,308 bAhya-artha 213 bhavasthakevalin 612 bhogyatva 281 bAhyadharmadhyAna 734 bhavopagrAhikarman 160,536 zrAnta 512 (2) bAhya-rUpa 377 bhavopagrAhin 133 bhrAnti 263,481,(5),508 bAhyazukladhyAna 735 bhavya 651 bAhyAbhAva 351 bhavyAbhavyakharUpa 650 mati 553,615 bAhyArthavyavasthA 377 bhAva 89,379,406,621 matijJAna 553,595,615, (2), bAhyArthAvabhAsin 362 bhAva-kSaNakSaya 349 618,621 bimbapratibimbavat-vidyA-avidyAvya- bhAvanA 407,684,741 / matijJAnAvaraNakarmakSayopazamAdisAmagrIvasthA 278 bhAvanAprakarSaparyanta 51 prabhava 620 buddhi 8,84,237,280,281(3) bhAvanikSepapratipAdakaparyAyAstikAbhiprAya matimeda-pratyakSatA 595 282,358,359,462 matirUpa 650 buddhi-caitanyAbheda 309 bhAvanopaneyajanmasukhAdi 463 matirUpabodha 617 buddhidarpaNasaMkrAnta 308(2) bhAvaparamANu 735 mati-zruta 615 buddhipUrvikA-IzvarapravRtti 130 bhAvaprasakti 368 matizrutajJAnanimitta 619 buddhipratibimbaka 213 bhAvarUpa-padArtha 165 matyAvaraNAdi 733 buddhimatkAraNAdhiSThitapRthivyAdimahAbhUta bhAvasamyakla 732 manas 281 (6) 131. bhAvijanmacittopAdAnala 89 manaskAra 254,263,401,402 buddhimAtra 108 bhAviparalokasiddhi 92 manaskArakSaNa 401,402 buddhi-SaTakSaNasthAyitva 139 bhAvendriya 553 manaHparyAya 650 buddhyadhikaraNa-dravya 133 bhASAvageNArUpapariNatapadla-pariNAma manaHpayoyajJAna 595,596,615,17, buddhyAkAra 174,181,182,205 619,620 buddhyAkArAlambanAbuddhi 188 bhinnarUpasaMvedana 354 manaHparyAyajJAnAvaraNakarmakSayopazama 620 buddhyAdisantAna 159 bhinnasantAna 89 manodravya 669 (5) buddhyArUDha-artha 213 bhinnAbhinnakAla 644 manodharmAyatana 323 buddhyArUDhAkAra 181 (2) bhinnopayogapakSi 616 manovargaNAkhya 619 bodha 81,82,83,84,88,193, bhinnopayogarUpa 615 mano-vAk-kAyadavya 453 355,364,380,462 bodhamAtra 458,459 manovAkAyasaMvaraNa 755 bhuktiprakalpanA 612 bodharUpatA 493 (1) bhujikriyAkalpanA 610 manovAgUbAdarakAyayoga 736 bhuvanahetu-pradhAnaparamANvadRSTa 101 bodhAtmakatA 358 manovyApAraja-pratyakSa 14 bhUtabhAviparyAyakAraNava 387 | mahat 281 (2) bodhAtman 275 bheda 3,102,189 brahman 277,278,279,380,382 | mahattva 647 (7),383,385,419 bhedaparimANa 284 (4) mahadAdi 280 brahmAdivarUpa 238 mahadAdirUpa 296 bhedaprapaJca 279 mahadAdi-liGga 307 (14) bhedavedanAkhyakArya 276 brahmAdvaita 428 bhedavyavasthA 310 mahAvratapariNAmavat 750 bhajana 639 bhedasiddhi 283 mahAvratasampannala 751 bhajanA 408 bhedahetu 3 mahAsaMvarasAmarthya 735 bhajanAprakAra 640 bhedAnvayadarzana 284 (5) maheza 118,131 bhayogha 419 | bhedAbhedarUpavastu 440 mahezajJAna 126 bhava 72,93,631 bhedAmedavyavahAravyavasthA 242 mahezabuddhi 131 bhavaguNapratyayAvadhijJAnAvaraNakarmakSayopa- medAbhedazUnya 371 mahezvara 120,121,130,131,132 zama 62. medAsatyatA 279 / mahezvaravapus 119 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAzca zabdAH / mAnas 619 mAnasapratyakSa 138,569 mAnasI akSaNikalabhrAnti 245 mAyA 278 mAyAgAravAdibhUyasva 754 mAyopama 488 mAyopama-dharma 377(1) mArga 733 mithyAtva 416 mithyAtva-avirati-pramAda-kaSAyAdipari Nati 650 mithyAvAdipravRttASTavidha-karmasambandha 621 747 mithyAdRSTi naya 419 mithyApratipatti 8 mithyArthajJAna 376 mithyAvAda 424,429 mithyAsthAna 718 muktamanas 698 muktAtman 107,119,698 mukti 155,162,731,757 muktiprApti 752 muktibhAkva 752 muktibhAk strI 751 muktyavasthA 161 mukhavatrikAdyupakaraNapratyupekSaNa 755 mumukSu 128,152,160,734 mumukSupravRtti 152 mumukSubandha-prasaGga 154 mumukSuyatna 151 mUrta 638 mUrtala 736 mUrtalaprasaGga 145 mUrti 145,178 mUlanaya 415, 416 mUlaprakRtyavasthA 306 mUlavyAkaraNin 271,272,315,3 mRSAnanda 734 mokSa 154,160,419,732,736, mokSAvApti 152 [ liTpratyaya 740 mokSopAya 718 liDAdiyuktavAkyajanitavijJAna 739 moha 429 lokapratIti 434,467,476 mohanIya 735 lokapratItibAdhA 555 lokaprasiddhavyavahArAnusaraNa 89 yati 747,749,751 lokavyavahArasamAzraya 9 yathAnurUpaviniryuktavaktavyanayavAda 421 lokasaMvRti 377 yathArthatvalakSaNa 3 laukika 103,153,468 yAvat-nayavAda, tAvat-parasamaya 655 laukika-parIkSaka 147,719 yugapajjJAnadarzanopayogadvayAtmakakopayoga laukikaparIkSakAdi 115 laukikavAkya 436 yugapadayugapadbhAviparyAya 636 laukika-vaidikIracanA 118 yoga 735 laukikazabda 39 yoga-kaSAya 419 yogaja-jJAna 384 vacanaparyAya 430 yoganimitta 418 vacanaviniveza 627 yogijJAna 499,509 vacana vidhi 407 yogin 384,476,698,753 vacanArthanizcaya 316 yogipratipatti 378 vanaspatiparyanta 652 yogipratyakSa 75,536,568 varNa 35,36,431,432 yogiprabhavavizeSapratyayabala 698 varNakramApauruSeyatva 39 yogyatA 246,539 vartamAnapariNAma 630 yogyatAnumAna 563 vartamAnavijJaptikSaNa 253 yogapadya 324,329 vasatipramArjanAdi 755 vasatyAdi 755 racanA 113 vastu 405,552 ratnatraya 748 vastukhahAni 623 rasAdivizeSapariNAma 637 vasturUpAbuddhi 206 rAgAdi 51 vastuvyavasthiti 452 rAgAdisaMvedana 52 vastukharUpa-vAcya 173 rAgAdyAvaraNa 99 vastrAdigrahaNa 746 rAzidvaya 469 (6) vAkyanaya 430,448 rUpAdibhAvagrAmapariNAma 380 vAkyArtha 226 rUpAdi-viMzati-guNa 657 vAgrUpatA 489 rUpAdiviSayagrahaNapariNati 620 vAcakala 268 | rUpAlokamanaskAra 263 vAcikAzakti 32 | rUpAlokamanaskArasAkalya 121 vAcyavAcakabhAva 237 raudradhyAna 734 vAda 671,733 vAdakathA 67 laya 155 vAdamArgapravRtti 377 liGga 29,282,333,481,562, vAdinigrahasthAna 760 563,565,568, vAdiprativAdiprAznika 295 liGgaprabhava-upayoga 650 vAsanA 195,385 linin 565 / vAsanApratibaddhala 376 mokSakAraNa 736 mokSamArga 651 mokSAdhvan 750 mokSAvasthA 151,160 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / 81 pAsanArUpa 433 vibhu 133,136 | vaidhaya' 719 vAsIcandanakalpa 161 vibhutva 135 vairAgyavicaya 735 vAstava 525,526 vibhukhasAdhana 142 vaizvarUpyAvibhAga 284 (11) vikalAdezamA 446 vibhukhAdidharma 669 vyakta 281,282 vikalpa 489,494,503,511,525 viruddhadharmAdhyAsa 3,77,623 vyakti 38,39,76,177,178,223, vikalpajJAna 493 viruddhadharmAdhyAsavyApaka 102 233,235,239,259 vikalpala 525 viruddhavidhi 21 vyaktikhabhAva 240 vikalpapratibimba 199 viruddhahetvAbhAsa 558 vyaGgyavyajakazaktipratiniyama 702 vikalpapratibimbakamAtra 261 vivakSA 185 vyajaka 35,36,37 vikalpamAtra 573 vivarta 379,380,383 vyaJjana 735 vikalpakharUpa 503 viziSTakarmodayAdisAmagrI 612 vyajanataH 630 vigama 642 viziSTakSayopazamavIryavizeSaprabhavaprabhAva- vyajananiyata 430 vijigISu 760 yoga 754 vyanjanaparyAya 440,445,448, vijJapti 84,462 viziSTadharmAdharmAdyupadezavidhAyIzvara- vyajanavikalpa 430 vijJaptiparamANupakSa 427 sarvajJa-upAsanA 128 vyabhicAra 524 vijJaptimAtra 349,354,372,461 viziSTapudgalapariNatirUpa-artha 553 vyabhicArin 523 vijJaptimAtraka 366 vizeSa 627,657,698,699,725 vyavahAra 286,310,498 (5),565 vijJaptimAtratA 362,365 vizeSaNavizeSyabhAva 196,197,265 vyavahArakAla 232,236 vijJaptimAtrasiddhi 352,354 vizeSapakSa 627 vyavahAranaya 284,285,310,311, vijJAna 152,364,366,367,401, vizeSaparyAya 452 315,316,430,448 511 (1) vizeSaprastAra 317 vyavahAranayamatAvalambina 280 vijJAnamAtra 352,378,413,730, vizeSavirahiNI sattA 408 vyavahAramAtraka 376 viSayAkArapariNati 534 vyavahAravilopa 365 vijJAnAdvaita 514 visaMvAda 413 vyApakAnupalambha 21 vitaNDA 733 visadRzagama 630 vyApAra 122 vidyAkhabhAva 276 visadRzapariNatilakSaNavizeSa 241 vyApti 7,559 vidyAkhabhAvala 278 visrasAjanita utpAda 641 vyAptigrahaNa 569 vidhi 188,191,198,199,217, vihitaparyaGkAsana 734 vyAptivyavasthApakapramANa 569 230,739,740,741 vIcAra 735 vyAvahArikapramANalakSaNa 465 vidhipratiSedharUpaviruddhadharmasaMsarga 402 vIta 594 vyAvRttabuddhihetukha 698 vidhirUpa 188 vItaprayoga 284 (2) vyuparatakriyAnirvartin 735 (2) vidhirUpa-zabdArtha 217,227 vItAvIta 594 (3) vratasamUha 749 vidhivAkya 32,99,744 vIrya 147,615 vratAdyAcaraNanairarthakyApatti 756 vinAza 643,649 vRkSAyurveda 653 (1) viparItakhyAti 27,28,64,113, vRttilakSaNa-pariNAma 423 zakti 9,34,35,54,283,284, 360,361, 372,373 vRddhavyavahAra 436 301,348,527 viparItakhyAtitA 374 vega 684 (1) zaktitaH pravRtti 284 (5) viparItakhyAtila 361 vegAkhyasaMskAra 433 zaktimat 348 viparyaya 523 vedanIyakarmaprabhavaasAtAnubhava 615 zakti-vyaktirUpa 431 viparyayajJAna 528 vedanopazamAdi 747 zabda 32,39,44,386,387,437 viparyAsakAraNa-rAgAdi 130 vaikharI 491 (3) (6)668 (5) vipAkavicaya 734 vaidikazabda 39 zabdanaya285,310,312,317,378, vibhajana 452 vaidikahiMsA 730 430 vibhajyavAda 725 |vaidikAnupUrvI 435 zabdanityatva 33 108 saM0pa0 za Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zabdaparikarmaNA 615 zabdapariNAmarUpA 380 zabdaparyAya 440 zabdapravRtti 75 zabdabuddhi 177 zabdabrahman 381, 382, 384,522 (5) zabdamayatva 381 zabdamaya brahman 380 (3) zabdasaMketa 176 zabdAtmatA 382 zabdAdinaya 317,349 zabdAdvaita 428 zabdAdvaitajJAna 155 sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAzca zabdAH / zAstraviracana 388 zuklataralezyA 735 zukladhyAna 734,735, 736 zukladhyAnAmi 749 zuddhataraparyAyAstika 405 zuddhataraparyAyAstika matAvalambin 378 zuddhadravyAstika mata - pratikSepiparyAyAstikAbhiprAya 296 zuddhadravyAstikAbhimatanAma-nikSepa 386 saMvararUpa 735 zabdArtha 182, 201,206 (2), 236 zabdArtha - tAdAtmya 386 zabdArthatva 174, (14), 178 zabdArthapratibhAsila 524 zabdArthavAstava saMbandha 173 zabdArthavyavasthA 198, (20),219 zabdArthasaMbandha 386,436 zamasukharasAvasthA 718 zarIra pariNAma - Atman zarIraprAyogyapugalagrahaNa 613 zarIravyapadezabhAgane ka - paramANupAdAnAne kavijJAnabhAva 149 zarIrasaMbaddha-Izvara- kAryakartRtva 125 zarIrasaMyukta- Atmapradeza 145 zarIrAntargatasaMvedana 91 zarIrArambhakaparamANu 144 zAbda 574 (3), 582 zAbdapratibhAsa 270 zAbdapratyaya 173 zAbdapramANAntara 437,575, (5) zAbdika 743 zAbdIpratIti 379 zAbdabuddhi 212 zAsana 1 zAsanaprAmANyapratipAdana 65 zAsanabhaktimAtra 732 zAsanArthAbhivyakti 1 zAstra 170,171 zAkhaparamahRdaya- nayadvaya 407 zAstraprayojana 171 zuddhaparyAyAstikabheda 366 zuddhabodha - apratibhAsana 274 zuddhAtman 133 zUnyatA 267,371, 377, 378, 412 488 zUnyatAprasakti 426 zUnyatva 371, 376 zUnyapratibhAsa 277 zUnyarUpa 366 zeSavat 559,560,565,566,567 594 zailezyavasthA 133,160,752 zraddhAna 757 zramaNa 755 zruta 553, (13),554, 615 zrutajJAna 595, 619, 735 zrutajJAnAvaraNa karmakSayopazama 620 zrutarUpa 650 zrutAdyAvaraNakSayopazama 606 zrutArthApatti 579 zrutAvadhimanaHparyAyakevalin 606 zrutopayoga 650 zrotRsantAna 266 pa SaTukAya 639 SaTkSaNAvasthAyitvalakSaNa 439 SaDjIvanikAya 639 SaTpakSa 719 padapadArthAbhyupagama 660 (13) SaTprakArA - arthApatti 579, 585 Sada pramANavAdAbhyupagama 27 SaDbhAvavikAra 653 (2) SaDvidhajIva nikAya 747 SaDviMzatyadhikacaturdazazataparimANabhaGga 447 SaTsthAnakapratipatti 430 (3) SaSThabhaGgaka 447, 758 sa saMyoga 114,677(5),703, 704 saMyogavibhAga utpatti 650 saMrakSaNAnanda 734 saMvara 736 saMvaranirjarA 737 saMvaranirjarAlakSaNapadArthadvaya 737 saMvAda 4, 5, 13, 370, 723 saMvAdaka 6 saMvAdakatva 471 saMvAdapratyaya 10, 14 saMvitti 241,300,304,414 saMvirayAkhyaliGga 27 saMvid 312 saMvidAkAra 415 saMvidrUpa 27 saMvidvapuranyApoha 233 saMvidvaicitrya 82 saMvedana 241,364 saMvedanameda 364 saMvedanAkhyaliGga 14 saMvRtatva 401 saMvRti 295,376,470 (2) saMvRtipakSa 224 saMvRtirUpa 14,414 saMvRtisat 401 saMzaya 170, 452,671,733 saMzayajJAna 524 saMzIti 611 saMsAra 278,417,419 saMsArakAla 282 saMsArAnuccheda 150 saMsArApavarga 385 saMsArAvasthA 151,161 saMsAritva 107 saMsArin 278,279 saMskAraskandha 323 saMsthAnavattva 94 saMsthAna vicaya 735 sakalajagatkartRtvasiddhi 118 sakalajJa 60 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / sakaladezamA 446 | sattvakSaNikakhatAdAtmya 555 samavAyabuddhi 157 sakaladharmAtmakaikavastupratipAdaka 445 sattva-rajasU-tamas 280,282, (6) samavAyalakSaNavRtti 691 sakalanayasamUha 419 samavAyitAdUpyasamavAya 164 sakalabhuvanaikasUtradhAra 132 sattva-rajas-tamolakSaNaguNa 306 (8) samavAyin 106 sakalalokasthitisargapralayahetutA 715 sattvalakSaNa-khabhAva hetu 329 samastasaMskAraprabhavAsmRti 432 sakalazAstrArthajJatAvikalavrata 756 sadasatya 441,442 samAnapariNatirUpatA 261 sakalazUnyatAprasakti 483 sadasadanekAkArAnugata 709 samAnAsamAnAkArapariNatAtmakavastu 379 sakalasantAnazUnya 89 sadasadAtmakavastu 581 samAnAsamAnapariNAmAtmakaghaTa 260 saMkalpa 734 sadasadAtmakavastupratibhAsa 166 samAnAsamAnapariNAmAtmakaikavastupratipAsaMkalpavRtti-manas 281 sadasadrUpakha 707 dakakha 745 sakaSAya 733 sadasadvizeSAtmakakha 429 samAsaSaka 443 (1) saMkIrNAsattA 316 sadRzapariNAmalakSaNasAmAnya 38,141 samiti 735 saMketa 191,261,267,379,386, 241,242,243 samuccaya 180 santativicchitti 412 samuccayAtmaka-pratyaya 164 saMketakAla 232 santAna 87,367,470,510 samudaya 733 (5) saMketavaikalya 232 santAnakalpanA 404 samudayakRta utpAda 641 saMketAbhivyaktasaMbandha 436 santAnala 152,156 samudAyAbhidhAnapakSa 183 (17) saMketAsambhava 190 santAnanivRtti 88 samUhakRta-artha 423 saMkhyA 673 (4) santAnabheda 83 samUha-saMtAnAdi 682 (4) saMgatyavagama 32 samprayoga 13 santAnazabdoktaAtman 162 saMgraha 416,429,430,448 sambandha 59,156,192 santAnAdi 682 saMgrahataH 415 sambandhavedana 236 santAnAdikalpanA 727 saMgrahanaya 272,311,310,315, sammUrchanaja-jantu 748 santAnAdhyavasAya 468 samyakta 416,419,420,710, santAnApekSa-kAryakAraNabhAva 706 saMgraha-vizeSa 271 717,719 santAnocchittirUpaniHzreyasa 155 saMgraha-vyavahAra 271 samyagjJAna 622 sannikarSa 475,529,540 saMgha 271 samyagjJAna-kriyAvat 757 saptadazameda-zramaNadharma 755 saMghAtarUpa 307 samyagjJAnadarzanacAritrAtmaka-paramaratnatra. saptabhaGga 446,447 saMcitakarmakSaya 159 saptabhaGgI 447,448,757,758 saMjJA 553,640 samyagjJAna-darzana-cAritrAtmakahetu 160 saptavikalpavacanapatha 448 saMjJA-saMkhyA-khalakSaNa-arthakriyAbheda samyagjJAnavat 621 saptavikalpotthAnanimitta 441 samyagjJAnavairAgya 61,62 saMjJAsaMjJisambandhajJAna 578 saptavidha 447 samyagjJAnAdi 737 sattA 110,111,287,291,293 sapratighAkAratA 462 samyagjJAnAditritayanayasamUha 757 389,399,403 samagrahetu 562 samyagdarzana 621,622,732 sattA-kSaNikala-avinAbhAvasiddhi 397 samanantarapratyayakha 88 samyagdarzanajJAnacAritrapratipatti 651 sattAkhyaparasAmAnya 688 samabhirUDha 285,310,313,317, samyagdarzanazabda 421,620 sattAmAtra 129 349,378,430 samyagvAda 429 sattAvikalavizeSa 400 samaya 175,176,177,179,190 sargavaicitrya 282 sattA-samavAya 113 250,429 sarvakarmanirjarAvatU737 satyatA 370 samayanibandhanA-AkAzAdisaMjJA 642 sarvagata-Atman 280 satyavAda 725 samayaparyAlocana 755 sarvajagatkartR 31 satyakhaprajJAna 543,552 samavAya 106,107,110,156,700 sarvajagajjJAtR 31 sattva 92,362,398,395,412, (1),701, (6)702,703,704 sarvajJa 45,46,52,53,55,62,65 729,733 ya 1 428 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 sammatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / sarvajJatApratibandhighAtikarma-catuSTayakSaya | sAkAra 608 sAmAnyavizeSopayogakarUpala 617 sAkAragrahaNa 610 sAmAnyAkAra 243 sarvajJava 45,62,128,609 sAkAra-jJAna 458, 461 sAmAnyAlambidarzana 605 sarvajJapraNItala 43 sAkArajJAnavAdin 262 sAmAyikamAtrapadavid 056 sarvajJapraNItazAsana 69 sAkArajJAnAbhyupagama 465 sAmyAvasthA 280 sarvajJa-vItarAga 50 sAkArabodha 458, 459 sArUpyajJAna 528 sarvajJatvasiddhi 45,65 sAkAravijJAna 460,463 sAvayava 282 sarvajJamAtrasiddhi 68 sAGketika 30 sAzravacittasantAna-nirodhalakSaNa 162 sarvajJavacana 628 sAtajanaka 16. siddha 1 sarvajJasattA 44 sAtavedanIya 615 siddha-samUha 422,423 sarvajJasattvapratipAdaka-hetu 65 sAdRzya 263,273,413 siddhAnta 671,733 sarvajJasiddhi 44,539 (3), 552 sAdRzyajJAna 576 siddhAntajJAtR 732,745 sarvadharmaviraha 378 sAdyaparyavasAna 607 sukha 153,523 sarvanayavAda 406 sAdyaparyavasita 622 sukhaduHkhamohAvedakala 281 (14), sarvabandhAsravanirodha 736 sAdhana 299 (3) sukhaduHkhasamprayoga 417 sarvabhAva-pratibhAsopamakha 267 sAdharmya 254,719 sukhaduHkhopalambhavyavasthA 280 sarvalokasAkSika 80 sAdhAraNAnakAntika 720 sukhAdivedana 463 sarvavid 99 sAnvayA cittasaMtati 161,162 sunaya 757 sarvavidvijJAna 65 sAmagrI 12,113,400,472,474, sunaya-durnaya-pramANarUpatA 441 sarvasaMskAra 731 475 (1), 523 suvivecitakArya 118,563 sarvasamayasamUhAtmaka 29 sAmagrItaH 427 suSuptAdyavasthA 163 sarvasAvadyayogapratyAkhyAna 750 sAmagrIvaza 351 suSuptAvasthA 155,509,529,616 sarvAnupalabdhiprasakti 648 sAmagrIvizeSaNapakSa 530 (2) sUkSma kriyApratipAtin 735 sarvArthakSaNikatA 318 (4) sAmarthya 256,258 senApratyaya 674 sarvopasaMhAra 569 sAmarthyameda 36 sezvaranirIzvarameda 310 sarvopAkhyAvirahalakSaNa-duHkhAbhAva 153 | sAmAnAdhikaraNya 196,197,220 skandha 605 sarvopAdhinirapekSavastukharUpa 302 sAmAnya 112,205,222,237,242, skandhatraya 323 sallakSaNa-eka-brahman 276 (13) 258,259,281,284,415, skandhasantAnAdi 497 savikalpa 431 554,627,656,687 (5), steyAnanda 734 savikalpa-pramANa 341 725,730,733 strIkha 751,752 sahakArikAraNa 88 sAmAnyagrahaNa 457 strInirvANapratipAdaka 753 sahabhAvicittacaita 262 sAmAnyatodRSTa 70,559,560,562, strIvedaparikSaya 752 sahabhAvin 635 567,568,594 strIvedaparikSayAbhAva 752 sahAnavasthAnalakSaNavirodha 241 sAmAnya-anumAna 566 strIvedodaya 752 sahopalambha 353,363 sAmAnya vizeSajJeyasaMsparzin 609 sthavirakalpika 751 sahopalambhaniyama 362,364 sAmAnyavizeSarUpatA 457 sthANu (juo Izvara)69 sAMvRta 89,174,216,217,220, sAmAnyavizeSazabda-vAcya-saMgraha-vizeSa | sthApanA 379,387 295,377 sthAvarajaGgamavikArotpatti 716 sAMvRtatva 90,216 sAmAnyavizeSAtmaka 596,605 | sthiti 410 sAMvyavahArika 15 sAmAnyavizeSAtmaka-vastu 265,729 sthitisthApaka 684 sAMvyavahArika-adhyakSa 554 sAmAnyavizeSAtmakavastugrAhin 507 | sthityutpattinirodha 625 sAMvyavahArika-pramANa 470 sAmAnyavizeSAtmakavastutattva 408, sneha 683 (4) sAMvyavahAryavinAza 333 (6) sphoTa 431,432,433,434,435, sAkalya 474 sAmAnyavizeSakAnta 725 271 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatA dArzanikAH pAribhASikAca zabdAH / 85 sphoTaparikalpanA 433 | khakRtakarmasApekSatvaanapekSatra 310 / 211, (17), 212,216,234, sphoTapratibhAsabuddhi 435 khacitta 363 262,263,264,265,414 sphoTasaMskAra 434 khatantracaraNakaraNapravRtti 756 skhalakSaNa-saMketa 250 sphoTAkhyazabda 432 khatantrecchAviracitasaMketamAtrabhAvita khalakSaNAdi 190 (12) sphoTAtmA zabda 432,435 220 khasantati 89 sphoTAbhivyakti 433 khataH (utpattI, khakArye, jJAteH) 2,5 | khasamayaparasamayamuktavyApAra 755 smaraNa 287 khataHprAmANya 8 khasamayaprajJApanA 457 smaraNasamavAyinI 112 khataHprAmANyanirAsa 29 khasaMvitpratibhAsamAnavijJaptisvarUpa 350 smartRrUpa 113 khataHprAmANyavyAhati 7 khasaMvedanapratyakSasiddhava 135 smRti 113,274,288,289,290, khapakSasthApana 760 khasaMvedanamAtraparamArthasattva 237 294,322,343,372,433, . khaparabhAvAbhAvobhayAtmakabhAvAvabhAsakA- khAtabya 11,309,473, 494,495,520,523,553 ( dhyakSAdipramANa 719 khAbhAvikautpAda 641 smRti-pratyabhijJAvAsanA-santAnAdivyavakhapna 140,462 khAbhAvikavigama 643 hAra 414 khanajAgraddazAbhAvijJAna 370 svAbhAvikasaMbandha 436 smRtipramoSa 14,28,29,372 smRtirUpatA 372 khapnAvasthA 503 svArambhakAvayavasanniveza 101 khotpattihetu-padArthadhvaMsa 389 (10) smRtirUpatva 586 khapnopalabdhi 488 (2) smRtisaMvedana 75 svaprakAzasukhasaMvitti 153 harSaviSAdAdyanekavivartAtmakaAtman 135 khabhAva 711,714 smRtisamavAyin 113 harSaviSAdAdyanekavivartAtmakacaitanya 260 khabhAvakAraNa 711 smRtyAdi 562 syAtkArapadalAJchita 441,446 khabhAvakAryAnupalambhAkhyapakSadharma 559 / harSa-zoka-bhaya-karuNaudAsInyAdyanekAsyAtkAralAJchana 639 khabhAvabheda 274 kAravivartAtmakaikacetanAsvarUpa 417 syAtpadaprayoga 725 khabhAvahetu 3,174,188 hiMsAvidhAyaka 731 syAtUzabdayojana 726 khabhAvahetuprabhAvita 2 hiMsAvirati-dAnacetas 760 syAdvAdaprarUpakAgama 735 khabhAvahetusamuttha 352 hiMsAviramaNAdi 755 syAdvAdaprarUpaNA 745 khabhAvAnupalambha 21 hetu 559,568,590 sthAdvAdarUpAprajJApanA 727 kharUpapratibhAsa-pratyaya 362 hetutraya 759 syAdvAdavid 456 kharUpavizeSaNapakSa 530 (1) hetu-trailakSaNya 592 sthAdvAdAbhigama 732 varga 505 hetudharmAnumAna 593 syAdvAdAbhijJa 456 vargaprApaNazakti 388 hetuvAda 650 syAdvAdin 758 khalakSaNa 107,164,174,175,176. hetuvicaya 735 syAdvAdopagraha 717 177,178,183,194,195, hekhAbhAsa 558,671,733 khakAraNaguNa 5 197,204 (4), 207,210, hekhAbhAsala 724 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "sanmatiTIkAgatAH kecid viziSTAH zabdAH / aDalyagra 53-20 kodravabIja 282-29,283-1,334-24 ajanAdi-khyAkarSaNa 144-27 kovAGkura 239-8 ayaHzalAkA 252-20 khaNDamuNDAdi 514-15 araghaTTaghaTIyantra 735-2 khalabilAdyantargatabIjAdi 713-18 (10) araNitaH 50-15 cakSuHzravas bhujaGga 57-4 aSTApadanaga 614-1 gajanAna 11-34 ADhakamAhin 284-6 gaDUcI 238-7,497-10 (5)689,12 Adarza 37-23 gItAdiviSayA 16-2 AmalakIphala 112-11 gIrvANanAtha 636-25 AmrabakulAdi 497-2 gRdhrarAja 56-10,536-27 Amrarasa 489-19 gotrAmantraNa 605-11 Arya 236-10 gopAlaghaTikA 50-15,58-35,120-13 AladAna 605-25 cakravartin 259-27 UrNanAbha 715-23,717-1 caturtharasAdi 749-30 eka-citrapaTajJAna 707-37 candragrahaNa 507-29,508-2 ekAbhiprAyaniyamitasthapatyAdi-aikamatya 131-14 candrApIDa 694-2 kaMsapAtrI 107-21 cAturvarNyazramaNasaMgha 754-27 kamaNDaluTaTTikAdiliGgadhArin 750-25 citragatarUpabuddhi 16-3 kariyUthAdi 53-20 citrajJAna 241-14 karka 44-32 (3), jAti 112-17 kalimAryAdi 236-10(9) jIrNakUpaprAsAdAdi 31-23 kalpanAracita 216-15 jIrNaprAsAdAdi 125-4 kalpanAzilpiviracitakha 428-11 jvarAdizamana 427-11 kAkatAlIyanyAya 57-39 tandulamatsya 753-21 kAkadantaparIkSA 169-11,170-24,171-5 traivarNika 42-39,43,9 kAkabhakSita 135-28 dIrghazaSkulI 247-18 kAcakUpikAntargata 541-5 daivarakta-kiMzuka 12-35 kAmalAdi-doSa 3-21,17-21,545-15 draviDa 236-10 kiMzuka 12-35 dhUpaghaTikA 116-18 kuvalAmalakabilvAdi 675-8 (3) navalodaka 475-9 (4) kRttikodaya 510-6 narAdhipa 624-5 kRtyotthApana 13-16 nAlikeradvIpavAsin 72-12,439-12,561-9 kezoNDuka 12-21,111-7,112-2,361-28 nimbAdi 61-34,64-14 kezonduka485-35,510-15,548-9,549-28,573. nIlakAca 37-23 22,589-1 parayoSit 524-1 ___ *pariziSTe'smin sthUlA aDAH pRSThAI sUcayanti, sUkSmA | pAdaprasArikA 568-23, (12) aGkAH parayakaM sUcayanti, koSThakAntargatA aGkAzca TippaNyakaM pAdaroga 475-9 (4) suucynti| pAzAraju 748-19 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTIkAgatAH kecid viziSTAH shbdaaH| picchikAdi 749-7 viziSTauSadhopayogAvAptaakSinarmalya 9-13 piNDakharjUra 712-19 viSacUrNAdi 749-30 prajApati 717-14 (6) vINA 16-9 prAkRtazailI 272-5 vIraNAdi 437-3 prAsukodaka 749-30 vedavyAkhyAna 39-27 bakulotpala 218-21 vaidyopadeza 150-31 brahman 697-25 vAya 697-21 bharaNyudaya 510-9 zakaTodaya 510-10 bharatezvaraprabhRti 748-37 zakendrAdi 636-25 bhitticitra 3-33 zaGkha 259-27 maNyAdi 50-15 zaGkhacakravartin 694-3(4) mataGga 697-25 zAlibIja 35-8,239-8,282-28,283-1,301,32, mantrAviSTakumArikA 64-1 334-22 marujalAdi 523-15 ziMzapA 3-4 marudevIkhA minI 754-11 zilpakalAdi 51-9 malayagirizikhara 320-15 zrIharSa 259-27 mahAprAsAdAdikaraNa 100-21,131-14 paNNagarI 222-23 mahAzvetA 216-15 samudrodakapalaparimANa 22-32 mahAsammata 694-3 (3) sampAtyAdi 536-27 mAtRvivAhocitapArazIkadeza 712-19 sarittaTaparyastaguDazakaTa 172-13 mUSikAlarkaviSavikAra 147-27 sahA 23-4 merumastaka 755-1 sArvabhaumanarapati 132-33 yavAGkura 35-8 siddhAntAnabhijJa 633-2 rathyApuruSa 45-34,46-10,48,4 muvarNakAra 149-34 rAjakIya 319-5 matradhArakabuddhinirmitakha 132-26 rAjan 259-27 setubandha 377-19 rohiNyudaya 510-6 somila 625-10 latAtmaka-Amra266-22 sthapati 100-21,131-14,539-2(1) vajraRSabhanArAcasaMhanana 622-24 himavat 694-8,695-20 valAtaila 36-28 himavadvindhya 114-25,242-9,629-20,642-16 vAhIka 37-10,664-12,674-7, viTa 52-10 himAcalAdi 176-7,250-19 vindhya 23-4,694-13,695,19 hiraNyagarbha 40-33,42-5,46-23 viziSTamantrasaMskRtacakSus 15-1 hoDhadAna 605-17(1),606-8 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAyAmanirdiSTasthalAnAmavataraNAnAM sampAdakaiH saMzodhitAni sthalAni / amRtabindu-upaniSad 37 prazastapAdabhASyakandalI 700,708 AcArAGgasUtra 63 bRhadAraNyaka upaniSad 32,273,279,731 AvazyakasUtra 750 bhagavatIsUtra 625,631,635 AvazyakasUtra niyukti 478,545,746,754,756,757 bhagavadgItA 98,150,310 Rgveda 32,273 bhAmahAlaMkAra 186 oghaniyukti 755 mahAbhArata-Adiparvan 153,711 kappasutta 752 *yAjJavalkyasmRti 459,475 gauDapAdakArikA 273 vAkyapadIya 70,177,222,315,316,379,380,435, caturthadvAtriMzikA 29 489,538 jIvavicAra 654 vAtsyAyananyAyabhASya 120,126,161,178,521,522, jIvAjIvAbhigamasUtra 639 541,562,563,721 jaiminIyamImAMsAsUtra 48,79,80,92,731,744. *vijJaptimAtratAsiddhi 105,376 *tattvasaMgrahakArikA 6,11,18,19 vizeSAvazyakabhASya 608 tattvasaMgrahakArikA 181,185,186,202,203,206,207 yazApa | vaizeSikadarzanasUtra 100,103,105,113,140,452,633, 208,209,210,211,212,214,215,216,224, 647,656,658,669,672,686,704,731 225,226,227,229,232,280,283,301,302 vyAkaraNamahAbhASya 17. tattvArthAdhigamasUtra 59,80,93,412,552,553,595, zAbarabhASya 71,505,574,580 636,651,656,732,735,737,747 zlokavArtika 4,5,6,7,8,10,16,18,19,22,23,24, *dhvanyAloka 133 31,35,36,38,39,40,41,45,46,47,49,51,53, nyAyadarzanasUtra 97,119,177,178,477,518,522, 54,55,56,60,88,94,100,137,169,186,187 531,560,578,669,683,704,720 190,191,193,194,195,196,201,223,240, 276,278,319,321,349,351,369,377,407, nyAyabindu 3,352,508,592 nyAyavArtika 80,99,100,101,106,114,132,178, 435,439,496,505,535,537,564,574,575, 576,577,578,579,580,581,588,696,738, 200,201,204,668 paJcavastu 749,751 740,741,742,743 pANinIyasUtra 190,225,406,421 zvetAzvatara-upaniSad 46,98,310 sanmatitarka 29,285,628 pAtaJjalasUtra 69,133 sAMkhyakArikA 281,282,284,296,307,309,417, prajJApanAsUtra 608 572,733 prazamaratiprakaraNa 64,749 prazastapAdabhASya 661,685 sthAnAjasUtra 93,453 svayambhUstotra 750 [pariziSTe'smin *etacitrAGkitAni sthalAni pariziSTasamaye | *hetubindu (hastalikhita) 329 labdhAni // ] | hetumukha (anupalabdha) 217,228 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sammatvAdarzagatAni sampAdakIyAni ca TippaNAni / A A0 TippaNa 2-3, 4, 5,3-12 ga gu0 Ti0 2-23-8, 4-49 - 21; 10-4, 5:12-4, 50 15- 6:17- 1, 2, 19-5:20-4, 8:21-6:22-66 24-1128-431-7533-1, 737- 2:42-6648 6. ba bR0 Ti0 394-8, 9, 15:395-8, 10, 15, 18, 20, 233 396 - 1, 3, 6, 7, 8, 16:397-4, 5, 7, 11,398-1 400-5, 7, 11:401-24027, 10, 15:403-4, 8,10404 6, 7, 16:405-5, 9406-0:410-8, 11:412-6:414-2415-24298420-12 421- 4, 6, 7,422 - 1, 3, 423-1, 5, 10, 16, 17; 425-1,2,6,8,9, 15, 16, 17, 18:426-2, 4, 14, 15:427-6,430 7, 8, 431-1, 432 5, 8, 10, 11,13:433 - 2, 4, 8, 9,434 - 6, 8, 11, 12,4356:436-4, 7, 11, 12, 14,437- 5438-1, 13 439-1,2,12,15, 16, 17440-7, 8, 9, 11, 4416,445-2447- 1, 2, 4,448 - 1,466-2, 6, 4675,6:468-1, 4, 6, 8, 471-6, 86472-2, 4, 6, 113 474-25:476-3:477-2, 10, 11, 13:479-1 480-8481-19482- 1, 2, 3, 483 - 1, 2, 3, 4, 12; 484-1, 3, 5, 8, 10, 11:485-1, 2, 7, 8, 9, 10, 486 - 2,4,5,8,9,13,14,15,487-1,2,3,4, 488-2, 5:490-3, 5,493 - 2, 8, 10, 12, 13, 494-5,496- 1, 2,2, 7, 8:417- 2,7,9,12,4981,3,4,5,500-7,9, 501 - 1, 2, 4, 5, 8,502-5, 6, 7,9,12,503-2, 3, 7,504 - 1, 2, 13-505- 3, 4, 5,10,506-4,5,6,7,8,507-1,2,2,5,7,10,11 508-2,7,9,10,11,12,13,14,15,19,5092,3,4,7,8,10,11:510 - 4511-2, 3,4,5,60 512-4,5,6,8,10, 13, 14, 17, 18, 20,513-1,6, 8,9,11,12,15,514-1,3,9,10,11, 17:515-2, 7,11,516-7; 517-3, 7, 11, 14, 15:518-2, 3 519-6,9,10, 11, 12, 13,520-2,50521-22 522 - 1, 3, 4, 8, 1,523- ,4,5,9,10,11 109 saM0 pa0 524-3, 6, 7, 10,525-2526-1, 7, 9,527-2, 9,12,13,14,528- 1,2,3,4,7,10,529-3,8,9, 10,12,14,531-6,534-3,537-7, 12,5381,5,7,9,10,539-1, 7, 8, 12, 13,540-1, 20 541-4, 5, 7, 8, 542-2, 4, 5, 6, 10, 11,12,13, 14:543- 1, 2, 5, 6, 7, 9, 10, 14, 15, 16,544-1, 5,9,10,12,545-6,7,8,9,10, 11, 13:546-2, 12,13,547-1, 3, 4, 7, 9, 12, 15, 16, 17,548-1, 2, 4, 5, 8, 9, 549-4, 5, 7, 9, 10, 11, 12, 14,5503,4,7,9,553 - 1,7, 12,554 - 8,555-1, 4, 10, 13:558- 6, 7, 9,11,12,559-2, 2,560-5 561-3, 9,562-6, 7,563 - 3, 4, 10, 12, 14, 15; 564 - 1, 2, 50565- 1,2,3,8,10,11,12, 14, 17, 18, 20, 566-5, 6, 7,567- 1, 2, 5,8,12,166 569-1, 6570- 1,571-2573-3, 7,574-8, 13:577-6, 578-1, 12, 14,5802, 5,581-3, 5,9,11,13,582 - 4, 6,583 - 3, 9,584- 10, 11; 505-2, 3, 4, 7,587-2, 9,588-6, 15, 10,5904,5,6,7,591-1,2,11,12,13,5922-6, 103 593 - 2, 4, 7, 8, 10, 11, 13, 594 - 2,595-4; 596-2,605-5, 6, 7,606- 1, 2, 609-5,610-8, 14:611- 2,612-4, 9,614- 14, 15615-3, 4, 6, 7,639- 1, 4, 5,640-2643-1,2,3,5,7, 727-1. bha mAM0] TippaNa 2-27,9:3-2, 10,7-58-2, 7, 8,33-7 42-6:48-6, 10,64-5672-6398-3394-01 395-8,13,18:397- 4, 14:401 -2, 422-3; 423-19. ma mo0 TippaNa 18-10:48-564-570-5:72-63 98- 3, 4, 102-4, 5:394-15,395-8,9,10, 18, 20, 23, 396 - 1,6,16,397 4, 5, 7, 14, 150 400-11;401-2402 - 10, 11, 15:403-4,8, 10:404-5,6,8,11,405 - 5, 9,406 - 5,410-8, 11:412-6414-8, 12:415- 3, 4, 5,417-8 419-8, 12, 420 2,6,7,12,13,15,421-4,6, 7:422-1,3:423- 1,2,3,5,7,9,10,11,12,13, Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sanmatyAdarzagatAni sampAdakIyAni ca TippaNAni / 14,16,17,19,424-5,8,14,425-6,8,9,15, 5,7,8542-2,4,5,6,10,11,12,13,14,54316,17,18,426-2,4,427-16428-9:429-2; 1,2,5,6,7,9,10,11,12,15,16544-1,5,10, 430-7,8,431-1,2,3,432-5,8,10,11,13, 12:555-6,7,8,9,10,11,14,546-2,12,13, 433-2,4,8,9,434-8,11,12. 547-1,3,4,7,9,12,17:548-2,4,5,8,9,10, 549-4,5,7,9,10,11,12,14,550-3,4,9% 553-1,7,12,558-6,7,9,13:560-5:561-3, la* Ti0 406-5,410-8,11,412-6,414-2,415 9,562-6,7566-5,6:567-1,2,569-2,6; 3,419-8,420-12,13,421-4,6,7,422-1, 570-1,573-3,578-1,12,580-5,581-3,5, 3,423-1,5,10,16,424-13,425-6,8,9,15, 9,11,583-9,588-15,17:591-2,3,13, 16,17,18:426-2,4,14,15,427-6,430-7; 594-2,597-1,605-4,5,614-14,15615431-1,432-5,8,10,11:434-3,6,8,11,12; 435-6,437-5,438-1,3,439-1,3,13,15, 16,17440-7,8,9,441-6445-2,447-1,2, 4,448-1,466-2,6467-5,6,9468-1,4,6, | vi. TippaNa 95-5,97-3,106-2,6:107-4,178471-6,8472-2,4,6,11,12,474-2,5:4763,9477-2,10,11,13,479-1,481-1,3, 482-1,2,3,483-1,2,3,4,12,484-1,3,5,8, saMpAdaka TipaNa 7-109-12,12-6:16-9,19-3,4, 10,11,485-1,2,7,8,9,10,486-3,4,5,8,9, 20-3,22-4,24-4,5:28-3,29-5,30-5,11, 13,14,15,487-1,2,3,4,488-2,5,489-5; 14,31-2,3,4,5,8732-3,5,9,33-4,39-9; 500-7,9,501-1,2,4,5,502-5,6,7,9,12, 41-1,44-3,46-1,52-7;70-5,87-1,110503-2,3,4,504-1,2,505-3,4,5,10,506-4, 7114-2,198-4119-9,120-1142-2, 5,6,7,8,507-1,3,7,10,11,508-7,9,10,11, 143-7,9169-3,177-11,179-2,207-3,4, 12,13,15,19, 509-2,3,4,7,8,10,11,510- 221-7248-1,250-3,276-14,280-6; 4:511-2,6:512-4,5,6,10,13,14,17,18,20; 338-15,19,342-21,343-7,345-5,349-17 513-1,6,8,9,11,13,15:514-1,3,9,10,11, 357-38,370-21,396-4,400-9:416-1,27 17515-2,7,11:516-7,517-3,7,11,14,15, 421-3,423-6:432-4,9,433-3,498-6 518-2,3:519-6,9,10,11,12,13:521-20 502-1,519-14:529-13,545-5:559-2, 522-1,3,4,8,9,523-1,2,3,4,5,10,11; 561-17,572-3:573-4588-7,591-4,7,8 524-3,525-3:526-1,7,9527-2,9,12,13, 592-3,6:593-14,15,606-1,3,608-7, 14:528-1,2,3,4,7,10,529-3,8,9,10,12, 611-5,634-5,705-2,707-4719-939 14:531-6:534-3:537-712:538-1,5,7,9, 729-2,732-3733-7,9736-3754-13 10:539-1,7,8,12,13:540-1,2,4,541-4, . 756-6761-14. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTippaNInirdiSTA granthakRto granthAzca / A akalaGka 595-1,631-32-4,634-4. AcArAGgasUtra 271-5:273-1,652-1. akalaGkIya 631-33-4. AcArAGgaTIkA 757-2. akSapAda 733-2. Adiparvan 711-2. adhyayana 332-21. AptaparIkSA 569-70-7. anantavIrya 569-7. AptamImAMsA 333-11,347-1,417-1,428-5,6; anIzvaravAdin 597-2. 442-2,465-11,470-1:595-1,644-3; anuttaraupapAtikadazAGga 271-5. 705-4;706-4,715-1. anuyogadvAravRtti 757-2. AryasamitIya 458-6. anuyogadvArasUtra 406-1441-42-10,559-60-10. Avazyakaniyukti 478-2,540-3,608-7;754-3, anekAntajayapatAkA 177-4,242-33:248-19:260- 756-4;757-1,3. 9,10,380-10,13,431-6:503-7:564-9. / AvazyakasUtra 734-1,750-2 anekAntajayapatAkATIkA (likhitA) 243-20,21,246- AvazyakahAribhadrITIkA 272-8,478-2 26:248-19,260-9,10,503-7:510-1. Azvamedhikaparvan 491-3. antakRddazAGga 271-5. annaMbhaTTamitAkSarA 271-4. IzvarakRSNa 533-1,559-10. apohasiddhi 243-2 IzvaravAdin 597-2. apohasiddhiprakaraNa 260-11,12. abhayadevasUri 597-604-2,627-1. uttarAdhyayanasUtra 631-4;671-7; abhidhAnacintAmaNi 536-9,533-34-2. uttarAdhyayanapAiaTIkA 747-1751-6. abhidhAnapradIpikA 353-11. uddyota 652-1. amarakoza 226-9,536-9. uddyotakara 332-21,659-8664-1,668-4, amRtacandra 631-32-4. 716-8717-2. amRtacandrIyavyAkhyA 631-32-4. upavarSa 431-7. arhatapravacanahRdaya 634-4. upAdhyAyayazovijaya 260-9,261-1. aviddhakarNa 100-4,332-21,584-5,682-4. upAsakadazAGga 271-5. aSTakaprakaraNa 749-2. umAsvAti 631-4. aSTazatI 266-10,333-11,347-1,465-11 ulUkamaharSi 656-3. 427-1,487-5:595-1,597-604-2,644-3. aSTasahasrI 211-6:243-20,257-27,266-10, | oghaniyukti 755-2,3. 332-22,333-11,347-1,353-1,376-15; 383-9,10,11,12,388-9401-2,414-6 aupaniSad 597-2. 417-1,427-1,428-5,6,460-7,465-11 aupapAtikasUtra 608-7. 470-2,478-6480-3,4,485-12,487-5, 515-1,525-1,2,552-4:595-1,527- kaThopaniSad 273-7. 604-2,644-3,645-3, kaNAda 656-3,733-1. 738-1. kandalI 469-6,538-13:559-10 aSTasahasrITIkA (yazovijayIyA likhitA) 211-6. (juo pra. pA. bhA. kandalI) Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTippaNInirdiSTA granthakRto pranthAzca / kappasutta 752-2. kamalazIla 204-19,533-2,569-7661-2. kAtantravyAkaraNa 271-4, kApila 644-3. kAzikA 172-2,226-9,406-3. kIrti 487-5,558-14,569-3; (juo dharmakIrti) kundakunda 631-4. kumArasambhava 491-3. kumArila 185-14,199-19:204-19:533-2, 559-10:580-1. kumArilabhaTTa 6-5,574-2, kevalajJAnakevaladarzanopayogacarcA 597 thI604-2. kaiyaTa 652-1. kaumArila 578-14. jainAgama 559-10. jainAcArya 559-10. jainendravyAkaraNa 461-2,652-1. jaimini 534-9. jaiminIya 540-3:597-2. jJAtadharmakathAsUtra 93-3:271-5. jJAnabindu 553-13-597 thI 604-2,609-1,6 610-9,11,617-2,618-6,619-1. jJAnasAra 749-2. jJAnendrasarasvatI 652-1. TIkAkRt 315-2. gaNaratnamahodadhi 172-2. guNaratnasUri 505-6710-5. gogAcArya 565-3. gozAlakacarita 714-4. gauDapAdakArikA 273-1,5,8279-3,5:383-9. gautama 659-8. pranthakAra (si. di.)422-1. candrakAntamata 693-2. candragomin 652-1. carakasaMhitA 559-10. carakAcArya 559-10. cAndravyAkaraNa 179-2,271-4,652-1. cArvAka 597-2. cArvAkamata 554-1. citsukhI 558-14. tattvabodhinI 652-1. tattvasaMgrahakArikA 100-4,173-9,174-1,8,14; 175-3,4,176-5,6,8,9,977-2,57178-8,9, 10,179-5,8,180-2,6,8,11,181-2,182-4, 183-3,8,10,17,18,19:184-1,10,12, 185-4,7,8,15,16,186-1,2,3,4,5,6,9,10, 11,12,187-3,6,9,12,14,15,18,19,21,22, 188-4,7,9,12,15,18,189-1,3,5,12,16,100 190-2,3,8,10,13,15,18,191-1,3,4,10,11, 13,16:192-1,3,5,7,10,12,14,193-1,4,5, 7,10,194-1,2,5,8,195-10,16,18,23, 196-1,8,17197-2,7,8,14,198-2,4,5,7, 15:199-1,8,13,16,200-1,12:201-1,5,6, 11,12:202-1,5,9,18,203-1,7,16,27,2044,8,9,14,20,205-1,4,5,10,17,206-3,16, 24,30,32,207-7,8,13,18,26,208-8,9,15, 24,26:210-10,12,13,16,18,20,211-3,10, 14,17,212-8,16,18,22,25,213-11,20, 214-7,13,17,23,24,215-7,15:216-2,6, 14,17,217-3,9,12,15:218-4,10,13,16, 219-1,14,15,220-2,4,6,12,13,18:2211,8,12,15,19:222-3,5,14,17,223-1,5,8, 13.181224-1,10,11,16,20,225-3,5,11, 17,22,226-12,14,227-1,12,16,23,2283,7,11,18:229-3,11,15,20,230-1,8,16, 20,231-6,9,12,13,16,18,20,232-2,10, 236-9:239-14,15,17,19,20,243-2,28212,16,283-2,8,9,16:296-2,4,297-13, 298-1,6,17,19:299-1,3,6,8,300-5,30111,302-2,6 / 303-4,9,11,14,17,304-6,8, 10,305-14,306-2,5,7,9,323-12:326-1 jambUdvIpaprajJapti 635-1. jayantabhaTTa 521-4,574-1578-14,659-8) 706-5. jinabhadragaNikSamAzramaNa 597 thI 604-2653-3. jIvAjIvAbhigamasUtra 635-1,639-1. jaina 540-3543-13:597-2,644-3. jainatarkaparibhASA 480-3. jainatArkika 559-10. jainabauddhasmRtyAdizAstrAntara 30-1. jainazAstra 30-12. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTippaNInirdiSTA granthakRto granthAzca / 93 332-21,333-6,337-29,31,32,358-23; / 230-4,8,12,17,22,231-1;232-4,15,19; 379-11,381-2,3,4,9,11,382-6,9,10,12, 236-9,280-13,14,15,281-7,8,10,11,12, 13,15,383-5,6,384-1,2,6,11,14,385- 13,16,17,18:282-1,3,4,5,6,13,283-5, 17:435-1,2,437-7,488-9,427-5,533- 284-4,6,11,296-7,8,9,11,297-2,3,6,11, 2,537-1,2,559-10,569-7574-6,7; 12,298-2,4,5,23,299-4,9,300-1,7,8,10, 575-1,3,4,576-1,4,5,6,7,8,577-1,3,8; 11,14,15,16,17,301-2,4,5,12,13,14,302578-14,579-2,3,5,580-3,7,8,9,581 9,12,13,21,303-3,5,6,7,8,13,304-4,5,7, 6,8,9,10,582-3,7,8,10,11,583-2,4,6, 9,305-2,3,11,15,16,306-8;307-2,3,4, 7,584-2,4,5,8585-11,986-10,13,15; 324-2,326-4,332-21,358-23,379-11, 587-1,5,590-2,644-3657-4,5,658 12,380-1,2,3,4,6,10,381-5,11,13,14,15, 5,6,7,8,9,652-2,6,7,10,11,660-1,3,4,6, 17,18,382-2,4,7,16,383-1,5,8,384-3, 7,10,13,661-1,4,5,6662-2,4,10,663 10,11,385-4,5,7,8,9,10,15,400-10,4271,3,4,5,6,7664-2,3,6,7,8,665-4,5,6; 9:435-2,465-6,480-3,482-6,505-9; 533-2,538-13:555-2,558-14,559-5, 666-1,2,4,5,667-2,4,668-2,5,6,669 10:574-3,576-1,577-8578-11,580-1, 2,5,670-1,2,5,671-2,3,672-2,4,673-1, 2:581-2,4,9,10,657-3,6,8,9,658-1,4; 3,6,7,674-5,6,7,8,9,675-2,4,676-17 659-1,3,660-5,8,9,661-3,7,9,662-3,5, 677-1,2,3,4,678-1,2,4,679 2,4,6,8; 6,7,8,663-2,664-1,4,5,9,665-1,2,667680-1,4,8,9,681-1,2,5,682-2,4,5,6,684 1,3,668-4,7,669-1,3,6:670-3,5,671-1; 1,2,3,685-1,3,4,7,686-4,7687-1,2,3,4, 672-3,5,6,673-2,4,5,6,674-3,675-1,3; 6,7,688-1,2,3,4,693-1,3,4,694-2,6,8% 676-2,3,5,6,7,8677-5,678-3,679-1,5, 695-1,2,697-1,698-1,3,4,699-2,4; 7680-5,10,681-3,4,682-1,3,7,8,683-1, 700-1,3,5,6,7,8701-4,6,7,702-1,3,4,6, 2,3,4,684-1,685-5,6,8,686-2,6,687-5 7,8,9,703-3,4,5,7,8,704-2711-6,8; 688-4693-1,5,694-4,6,695-2,696-1; 712-2,3,6,713-1,3,4,5,8,9,11,714-1,2, 699-1,3,5,700-4,701-1,2,5,8702-2; 3,715.2,6,8716-1,2,3,5,6,717-2,3,4,5,6. 703-6704-3,711-7,712-4,5,713-1,12, tattvasaMgrahapatrikA 171-1,173-5:174-2,5,12,15, | 715-3,5,716-4,7,9;717-1. 17175-66976-2,177-8,10,178-7179-tattvArthabhASya 261-1,442-3:552-7,631-4, 2,9,180-4,5,10,181-3,10,11,12,16,17, 735-2. 182-6,8,184-2,5,9,11,15,185-1,2,11, tattvArthaTIkA 317-11. 12:186-2,11,187-4,5,8,188-1,3,6,8,10, tattvArthabhASyavRtti / 261-1:540-3:543-13, 13:189-7,14,190-14,191-5,6,7,9,14, tattvArthabhASyavyAkhyA 597-2:631 thI 33-4. 192-2,87193-2,5:194-3,4,10,16,195- | tattvArtharAjavArtika 442-2,443-6,63113,14,196-2,6,11,16,19,20,21,197-1, 634-4. 51,12,13,198-3,6,8,10,12,16,18,20 tattvArthazlokavArtika 171-1,261-1,305-1,318-187 199-3,12,19,200-1,2,3,5,9,11,201-7,9; 442-2,483-11790-10,491-3,503202-4,6,7,10,13,203-4,5,11,14,21:204- 8:508-3:533-1,534-9,540-3,553-9, 16:205-7,206-11,19,22,207-1,14,208- 569-7,631-4634-4735-2. 3,12,25,209-6,19,210-4,17,211-5,6 tattvArthazlokavArtikAlaGkAra 491-3. 212-1,213-7,8,21,22,27,214-20,215-6, tattvArthasAra 631-4. 18,20,216-12,18,217-1,4,6,8,10,13,15, tattvArthasUtra 64-5:261-1,454-4,5,631-4,654218-14,15,20,21,219-3,4,8,13,16,17, 2,3655-1,2,3,676-4;734-4;735-2, 19,220-2,9:221-3,10,11,16,222-4,9, 736-1. 224-3,10,12,225-8,9,10,12,18,226-6, tattvopaplava (li) 326-8,465-6:525-1,2,534-1%8 1,10,13:227-5,228-5,12,15,229-11, / 547-6,548-3,549-9,550-1. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 sanmatiTippaNInirdiSTA granthakRto pranyAzca / tantravArtika 315-15. nyAyadarzana 99-5,115-6:150-4178-7,346-30, tAyin 174-5. 452-1,487-5:518-16:527-5:530-17 triMzikAvijJapti 597-2. 540-3,551-6,597-2,659-8671-6; 733-3. dArzanikagraMtha 469-6. nyAyadarzanavAtsyAyanabhASya 422-1. dimAga 175-6,199-7,531-9. nyAyapraveza 318-4,351-6488-9. divAkara 656-4. nyAyapravezakAra 488-9. dRSTivAdAGga 271-5. nyAyabindusUtra 318-4,6,13,14,351-6,352-1; devanandina 652-1. 488-9,501-3,506-2,572-6,592-1. dezInAmamAlA 173-1,317-2,622-3,636-2. nyAyabinduTIkA 465-6. dravyaguNaparyAyarAsa (li) 633-2. nyAyabinduvRtti 467-11. dvAdazAranayacakra (li) 195-13,379-12. nyAyabinduTIkATippaNI (likhita) 469-6,489-3; 498-6,506-2. dharmakIrti (juo kIrti)15-12,211-6:243-21,465- | 12:211-6:243-21,465- | nyAyamakaranda 366-2. 6:467-11,488-9,506-2,3,508-1,554-4. | nyAyamaarI 465-6,466-5,7,469-6:471-7; dharmakIrtikRtanyAyabinduTIkATippaNI 469-6. 480-3,483-9,487-5,489-3,505-6:507dharmakIrtivArtika 503-7. 6:508-1,519-9,520-6:521-4,522-8; dharmakIrtisUri 333-11. 523-11,524-4,525-1,2,4,5,6,529-11; dharmasaMgrahaNI 498-6,500-8510-1;597 thI 603- 530-1,2,4,6:561-7:533-1,534-9,5352,627-1;712-2. 1,4,536-4,9:537-1,2,4,538-2,8539-2; dharmasaMgrahaNIvRtti 272-8. 540-3,554-2,3,560-1,3,561-12:562dharmottarIyA 467-11. 2,5:563-5,9,565-5:574-1,575-5,577dhyAnazataka 734-1. 7,8,578-14:572-5,587-5:597-2,659 8,668-3,706-5. nandisUtracUNI (likhita) 597 thI 604-2. nyAyavArtika 127-1,143-2,153-4,175-6,178nandisUtraTIkA 478-2. 2,5200-7;204-1,2,332-22,346-30% nandisUtraladhuvRtti (likhita) 597 thI 603-2. 376-9,422-1,471-11,519-4,9,520-6; nayacakra (hastalikhita )63-7,271-9,441-10% 521-1,4,522-3,8,524-4,528-5,530-6; 441-10. 531-7,9,533-1,534-9,540-3:559-10; nayanaprasAdinI 558-14. 560-3,5,561-12:562-2,5,563-6,566nayopadeza 273-1,317-12,318-17,319-13,15; | 10,577-7:597-2,659-8664-1,666-3, 442-3,645-4. 5668-3669-6,677-5,689-6,692-1; nayopadezavRtti 379-12,380-1,13,383-9,10, 716-8717-2. 11. nyAyavArtikatAtparyaTIkA 346-30,366-2,376-9; nAgeza 652-1. nigraMtha 644-3. 422-1,469-6,471-11,499-1,503-7, niyuktikAra (bhadrabAhu) 422-1. 519-2,4,5,9:520-6:521-1,4,522-2,5,87 naiyAyika 98-3,540-3543-13:577-7:597-2. 524-4525-1,2,4,528-5:530-6,531-77 naiSadhIya mahAkAvya 697-1. 533-1,534-9,540-3,543-13,554-8 nyAya 183-21. 558-14:559-5,10,560-5:561-12:562nyAyakarNikA 366-2. 2,5:566-3,10:577.7:597-2,659.8,669.6. nyAyakandalI 706-5. nyAyavAdin 243-21,503-7. nyAyakumudacandrodaya (likhita) 174-11,260-9,100 | nyAyasiddhAntamuktAvalI 509-12,676-4. 471-7537-9:540-3657-3,669-1,3. nyAyasUtra 178-7,560-2, Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTippaNInirdiSTA granthakRto pranyAzca / 95 nyAyasUtrabhASyakAra 469-6. 4,154-10,11,159-7160-1,162-3:164nyAyAgamAnusAriNITIkA 441-10. 1,169-10,11,173-10,12,176-2,177-4, nyAyAvatAra 351-6,422-1,592-2,5. 7,181-10,185-14,16,189-4,7,191-7,12, nyAyAvatAraTippaNa 281-8,308-2,311-3,4,5,7,9, 14,19,192-13:193-8,194-3,195-6,13, 314-5. 196-2,199-2,4,202-7,237-19,22,23, nyAyAvatAraTIkA 465-6. 26:238-4,5,6,12,239-6,7,10,14,240-3, nyAsa 757-2. 10,13,243-20,251-14:252-24,25,253 10:261-8,13,17,19,20,22,24,273-13,141 paJcAdhyAyI 631-4. 274-1,13,15,276-13,16:277-9,285-3, paJcAzaka 746-5,755-6. 318-18,319-1,321-29,322-1,2,327paJcAzakaTIkA 755-5. 19,26,328-1,3,5,6,9,10,13,17,18,329paJcAstikAya 442-3,631-4,636-1. 3,330-10,332-22,349-23,25,27,351-6, paNDitaratnakIrti 260-11. 7,352-1,4,8,9,15,353-11,369-4,379pataJjali 652-1. 12:380-1,9,381-11,382-5,14,16,383-2, padArthadharmasaMgraha 661-2. 8,9,10,12,386-7,13,14,387-9,13,14,15, padArthapravezaka 661-2,3. 388-9,11,14,18,19,389-8,9,10,11,14, parAzaramAdhava 697-1. 390-1,10,391-20,22,29,392-10,11,29; pallava 471-7. 393-1,11,395-6,398-1,12,402-14; pAialacchInAmamAlA 173-1. 403-3,431-7,8,433-1,435-2,451-7; pANini 179-4,226-9,272-8566-4. 454-2,458-9:459-3,460-5,7,465-11; pANinivyAkaraNa 271-4,11,313-1,4,6. 466-5:467-8,469-1,471-7,473-3,4, pANinisUtra 652-1. 8476-1,9,477-6,7,480-2,4,483-6,9,10% pAtajala 597-2. 484-13,485-4,489-1,491-3,493-1; pAtajaladarzana / 496-6,499-1,500-3,8,14,503-7,8,510pAtaJjalayogadarzana 316-3,644-3. 2,8512-7,11,513-7:533-1,534-2,535pAtrakesarin 569-7. 2,540-3,543-13,544-8554-1,4,570-3; pAtrakhAmin 569-7. 574-4,575-6:577-4,578-14:579-5, pArthasArathimizra 15-12,175-6465-6742-1. 583-12:585-4,587-4,5,590-3594-4, puNyarAjaTIkA 182-4,6. 612-1,613-1,641-4642-2,4,647-2, pUjyapAda 631-4. 657-3,7,661-3,669-1,3,676-2,3,677pUrvamImAMsaka 577-8. / 5697-1;746-2,751-6. prakaraNapajikA 366-2. / prameyakamalamArtaNDaTippaNa 56-7,240-10,13:243prajJAkaragupta 465-6. prjnyaapnaattiikaa| 23:261-24,318-18:386-7,13,14,388-% 391-22,392-11,459-3,477-6:483-. prajJApanAsUtra 540-3,605-1,607-2,608-5,654 prameyaratnakoza 309-1,442-2,443-6. 1735-1. pravacanasAra 442-3,631-4645-3. pradIpa 652-1. pravacanasAraTIkA 442-3. pramANanayatattvAlokAlaGkAra 442-3478-5,552-7. pravacanasAroddhAra 630-3. pramANaparIkSA 318-18552-4,554-4555-9. prazamaratiprakaraNa 64-5. pramANamImAMsA 465-6469-6,480-3,487-5, prazastadeva 661-2. 510-8533-1,535-1,9552-7:554-4, prazastapAda 661-2. 555-2,569-3:570-4. prazastapAdabhASya 149-7,538-13:559-105 prameyakamalamArtaNDa 29-1,31-10,39-844-1:52- 597-2,661-2. 3:56-6,7.101-2,106-77126-1,143-6,149- prazastapAdabhASyakandalI 431-8433-1,6435-4, prajJApanAvRtti / 597-2.751-6. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 469-6:500-8:507-6, 509 - 12:519-91 538- 9,540 - 3543 - 13, 544 - 14;551-6; 558-14,577-80578 - 14:579 - 5,597-2 633-1.646-4:648-3,659-8:661- 2,03 666-5,669-6/672- 2, 6, 675-2, 1676-4 683-3, 5:684- 1686- 1,698- 1, 2,699-2 700-2704- 3, 4,708 - 1,709-1. prazastamati 699-2,701-6. praznavyAkaraNAGga 271-5. prAkRtapila 271-22. sanmatiTippaNInirdiSTaza pranthakRto mandhAzca / 1 bhASyaTIkAkRt 653 - 3. bhikSu 175-6. bhRgu 652-1. prAkRtaprakAza 272 - 7, 8. prAkRtamaJjarI 272 - 8. prAkRtarUpAvatAra 272-8. va bIya vizvakoza 179 - 2,226-9. bRhatsaMhitA 653 - 1. bRhadAraNya upaniSad 279-3,273-5, 7,383-9, 10, 12:715-3. bRhaddavyasaMgraha 457-3:478-2. bRhaspati 505- 6,697- 1. bodhicaryAvatAra 366-2,376-9, 510- 1. bodhicaryAvatArapatrikA 377-80455- 1,712-2. bauddha 194-16,540-2,597 2. brahmasUtra 461-2, 597 2. brahmasUtrazAGkarabhASya 279 - 14:280-1646-4. brahmasUtrazAGkarabhASyabhAmatI 278- 6:455-2. brahmasUtrazAGkarabhASya Ananda girIyaTIkA 471-5. bha bhagavatI sUtra (juo vyAkhyAprajJapti ) 271 - 5441 - 10; 455 - 2,559-10,610-161315:625-1 631-1, 4,635 - 2, 4, 5, 671-7714-4; 734-1. bhagavatIsUtraTIkA 317-11. bhaTTa (juo kumArila ) 6-5:466-5:570-3. bhaTTajayanta 471-7. bhadrabAhu khAmin 422 - 1,478-2. bharadvAja 652-1. bhartRhari 461-2543-12. bhAmatIkRt 461 - 2. bhAmaha 186 - 2204-19. bhAmahAlaGkAra 186-2, 4, 5, 6, 7,204-19. bhAratIyadarzana 597 1. bhASyakAra 522 - 5,535-3. bhASyakRt 653 - 1. ma majjhimanikAya 353-11. madhyamaka vRtti 309 - 5, 366-2, 377-8 : 455- 1. manusmRti 652 - 1,731-1. maladhArihemacandrasUri 620 - 1. malayagirIyana disUtravRtti 597 thI 604 2. malayagirIvA 635-3. mahanAdina 441101597 thI 604-2. maSeNa 308-2. maskarIgozAlaka 714-4. mahAbhArata 491-3, 536 - 7, 652 - 1,711-2; 731-3. mahAbhASya 179 1,3,4,226-9,316-3:431-60 475-4; 652 - 1,653-2. mahAyAnasUtrAlaMkAra 371-8377-1. mAThara 790-5. mATharavRtti 289 1,2,4,5,8,9,11,13,14,18,19; 282 - 3, 11, 15,283- 1,284- 3, 4,5,7,8,10, 11,12,13;296-5, 305 - 8,307-9, 14,3094:533-1,711-5,712-1733-9. mAdhyamika 458-6. mImAMsaka 543-13559 - 10:644-3. mImAMsAdarzana 431-7460-4479 - 4,559-10. mImAMsAzAvara bhASya 43-4. mImAMsAsUtra 597 2. muktAvalI 540-3. mUlakalpasUtra 614-2. ya yazovijaya 185- 14; 211 - 6; 260-9, 10;261-1; 308- 2,480 - 2507-6,631-4,633-20 749-2. yazovijayatasvArtha mAyavyAkhyA 261-1. yAdavaprakAza 533-2. yApanIyasaMghApragAmin 612-1. yAskanirukta 653-2. yogadarzana 307-8 597 2. yogAcAra 458-6. prasUri 570-4. ratnAkarAvatArikA 170-4320-26, 376- 9,442-2 454-2; 455- 1,478- 5,483 - 11488-7; 540-3, 543 - 13,570-4. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTippaNInirdiSTA granthakRto granthAzca / 2. ravibhadra 569-7. vipAkasUtra 93-3. rAjamalla 631-4. vizeSaNavatI 597-2. rAjavArtika 261-1,540-3:543-13:552-7,735- vizeSAvazyakabRhavRtti 406-1. vizeSAvazyakabhASya 442-2; 478-2, 540-3; 553rAjazekhara 308-2. 9,10,13, 597 thI 604-2, 619-4, 653-3; rudrila 296-8. 746-1; 747-1; 757-3. vizeSAvazyakabhASyaTIkA.. vizeSAvazyakabhASyavRtti 608-7; 620-1; 750-2,4. laGkAvatArasUtra 303-3,377-1. vaidyakasindhu 713-10. laghIyatraya 552-4,553-8,9. vaibhASika 458-6. laghIyatrayabRhadvRtti 552-7553-4,5,9. vaizeSika 540-3, 543-13, 559-10; 574-2 lalitavistarAvRtti 272-8. 597-2, 631-4633-1; 657-3. laukikanyAyAJjali 366-2,475-4,479-4,5:568 vaizeSikadarzana 551-6633-3, 656-4, 676-4; 12:592-9. 686-3; 704-4. gha vaizeSikadvAtrizikA 656-4. varAhamihirAcArya 653-1. vyAkhyAprajJapti bhagavatIaGga (juo bhagavatI) 271-5. vAkyapadIya 179-1,3,8,180-1,2,6,8,11,181-2; vyAkhyAprajJaptisUtra 614-13. 182-4,6,222-6,7,15:236-11,316-1,2, vyADi 179-3. 435-2,461-2,491-3,538-8543-13, vRdvasAMkhya 533-1. 653-2. vRddhAcArya 52.7 thI 604-2. vAkyapadIyaTIkA 316-2,491-3. za vAcakaumAkhAti 735-4. zaGkarakhAmin 667-2, 693-1. vAcaspati mizra 471-11,503-7,522-5,559-10; zaGkarAcArya 461-2. 659-8. zabarakhAmina 574-3, 577-8. vAcaspati mizraTIkA 316-3. zabdAnuzAsana 48-5. vAcaspatyakoSa 636-4. zAkaTAyana 612-1; 635-3. vAjadhyAyana 179-1,2. zAkaTAyanavyAkaraNa 271-4. vArtika 652-1. zAkya 574-2. vArtikakAra 469-6:498-6. zAGkarabhASya 597-2. vAtsyAyana 659-8. zAntarakSita 488-9, 533-2, 574-6, 576-17 vAtsyAyananyAyabhASya 99-5:153-4:154-7,295-4; / 578-14; 644-3. 422-1,469-6,521-4,522-2,8,524-4, zAntiparvan 652-1. 528-5,530-6,531-9,559-10,563-1,5; zAbarabhASya 20-5, 54-1; 540-3, 559-10; 566-3,10,577-7,597-2;659-8669-6. 572-4, 574-3, 576-1; 597-2; 730-3. vAdamahArNava 308-2. zAbaravacana 742-1. vAdidevasUri 569-7,570-3. / zAzvatakoza 226-9. vAyupurANa 656-3. zAstradIpikA 505-9,534-8540-3, 554-3. vArSagaNya 533-1, zAstradIpikAyuktinahaprapUraNI 505-9; 535-3; 742-1. vijJaptimAtratApiddhivRtti 597-2. zAstradIpikAyuktinahapUraNIsiddhAnta candrikA vyAkhyA 361vidyAnandin 631-32-4,634-4. 31; 742-1. vidyAnandisvAmin 491-3, 569-7. zAstravAtIsamuccaya 177-4, 260-9,10, 331-11%B vinizcaya 322-31. 377-2, 383-9,10,11,12, 456-1; 533vindhyavAsin 533-2, 534-2. 2,631 thI 33-4, 644-3; 710-5,711-5. vipra 644-3. zAstravAtAsamuccayaTIkA ( likhita) 443-6, 507-6, vipAkazrutAGga 271-5. 747-1; 751-6. 110 saM0pa0 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 sanmatiTippaNInirdiSTA pranthakRto pranyAzca / zAstrapAtasamuccayavyAkhyA 261-1. zAstravArtAsamuccayasyAdvAdakA 175-6 171-5,00 180-2, 4, 8, 11, 181-2, 19182-4,618411 185- 1, 2, 14; 190-12, 191-12,14,19, 192-13 : 196-21: 198- 10, 12, 18, 19,1992, 4,532022, 7, 16, 203-260 207-10:209 8, 17, 210-4211-4212-2013 214-18, 23; 215- 1, 7, 15, 16, 18, 216 - 10,15,22; 218 - 4, 10, 14, 220-2, 4, 9, 18, 221-11,12, 16:222- 3,8,21, 224-153225-23 2265,13, 14, 227 9, 10, 228-5, 9, 13:260-15, 19, 281-8; 308-2, 332-21, 333-6, 11 371-8; 376-15; 377 - 2, 4, 6, 8, 379-1, 2,12 380- 1,10 409-2, 443-1444-2, 4 4451, 4, 10 4495 4501 478-2 482-6 491-3 4973 499-1, 2, 50214; 503-4,7,8, 504-3,506-2, 508-3,03 510-1, 7, 511-1 512-7, 11, 15: 533-23 631 thI 33-4 639-2, 712-13 71478. zikSAsamuccaya 366-2. zIlA 613-1, 710-5. zIlAcArya 757-2. zrIdhara 577-8 578-14 659-8 706-5. zrIdharIyakandalI 469-6. zrIbhASya 366-2, 597-1. zvetAzvataropaniSad 710-5; 715-3. lokavArtika 6-57-8:10-2011-2186 - 9, 10, 12 187 - 3,6,9,13,16, 17, 21, 22, 188 - 4, 7, 9, 12; 15,18; 189-1,3,5,12, 16, 18, 190 - 2, 3, 10, 12,15,18 191-1, 3, 4, 192-1,2,5,7,10,123 193 - 1, 4, 7, 10, 194 - 2, 5, 8, 195-5, 10, 18, 23 1961,17, 197-2, 7, 8, 14 198-2, 4, 5 7,8,150 199- 1,8,12, 14, 16, 204-19, 21113; 223-1; 240-17, 18, 319-3, 6, 8, 3515; 358-23 433-7; 499-1, 533-235148; 535- 1; 537-9, 10, 11; 540-3: 55910: 564-10, 5703 574- 2, 575-3 576 4 577-4, 50 578-12, 14, 579 - 2, 3, 50 580-3, 4, 7, 8, 581-4, 7, 9, 597 - 2644-23 688-7 695-1, 4, 5, 740-1. zrIvArtikIkA 4-6 15-12 465-6. zlokavArtikapArthasArathibhidhayAkhyA 196-160 197-12 198-8; 199-7,17 201, 8, 9; 243 - 20, 23; 319-8, 366-2401-24146 431-01 437-6, 7 483-9: 505-9 535-3: 57745742-1. pabhASAcandrikA 272-80. padadarzanasamuccayagRhaTTIkA 458-6 459-23467-113 475-76 481-53 483-9, 505-68 510-1 710-5; 711-5,712-1; 733-5. sa saMyuttanikAya 309-5. saMkSepazArIraka 273-5. saptabhaGgItaraGgiNI 442-23 451-7. samantabhadra 519 - 10; 595 - 1; 620-1; 757-2. rAmavAyAGga 271-5. sammati 332-21. sammatiTIkAkAra 185-14 478-2. sarvadarzanasaMgraha 179-1, 3, 4, 376-9, 401 -2, 4146 435-1, 4 458-6 483-9, 505-6. sarvArthasiddhi 261-1, 366-2 552-73 631-41 735-2. sAMkhya 4-4; 183-20; 540-3; 543-13; 597-2; 644-3. sAMkhyakArikA 281-3, 5, 60533 - 1, 559-10; 7334, 9. sAMkhyakArikAvRtti 711-5. | sAMkhyakaumudI 284-2307-19, 16533 1. | sAMkhyatatvakaumudI 559-10, 566-10. | sAMkhyatattvavivecana 533- 1. sAMkhyadarzana 309-4 533-1, 540-2. sAMkhyapravacanabhASya 277-16; 533-1. sAMkhyavedAntaprakriyA 540 -3. sAMkhya saMgraha 281-8. sAMkhyasaptati 423-19. sAMkhyAcArya 559-10. sAyaNamAcava 505-6. sArakhatavyAkaraNa 271-4. viprenara 261-1, 559-10; 620 - 1 631-46 757-2. zisenadivAkara 597 thI 604-23631-4. visenadivAkarIya 631 zrI 33-4. siddhasenI yadvAtriMzikA 620 1. siddhAntakaumudI 179-2 313-1,60381-1 3872406-3; 441-5; 652-1. siddhAntamukAva536-4. siddhivinizcayaTIkA ( likhita ) 326-8; 465-6; 478 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatiTippaNInirdiSTA granthakRto granthAzca / 5, 6, 479-4 480-2, 481-53 482-6, 48311 488-9 498-6: 500-8 503-7,83 506-2; 510-8; 512 - 2, 7, 525 - 1, 2, 4, 5379:553-0 569-7 728-2. siMha sUrivAdigaNikSamAzramaNa 441-10. sImandhara 569-7. suttanipAta 353-11. sumaGgalavilAsinI 366-2. sUtrakRtAGga 271-5 613-15. sUtrakRtIkA 332-22, 710-5. sUtrakRtAGgaTIkAkRt 613-1. sUryasiddhAnta 711-1. sogata 574-1. sautrAntika 458- 6. stutikAra 620 - 1, 757-20 sthAnAsUtra 271-5453-1 734-1. sphuTArthAbhidhAnakoza 540 -1. sphoTasiddhi 4318,9,10, 432-2435-3. syAdvAdakArikA ( anyayogavyavacchedadvAtrizikA 483 - 116 488-7 543-13. syAdvAdamaJjarI 308-24422 451-70 454-20 455-1. syAdvAdaratnAkara 6-5; 70 - 2; 169-10; 170-4,7, 171 1,2,2, 12, 172-13 177-4 7 2024 10,16, 20349, 248-19 320-26, 37615 379-12 380-1, 5, 10, 11, 13:18111 283-8, 9, 10, 12, 401 2 414-6 431-51 435-2, 3, 437-7 465-6, 466-5; 4678, 469-6, 471-71 483-1, 488-71 491-33 499-1; 500-3, 8, 14; 503 - 7, 8, 1510-1,83 99 512-11, 533-1, 534-23 535-1, 9 5403 545-12, 562-2, 569-3, 7 570-3 587-4, 5, 594 4 610-13 611-1, 6131 661-2 691-2 697-1. svayaMbhU stotra 639 - 2; 757-2. haribhadra 260-9533-1; 627-1 631 thI 33-4; 710-5 749-9 757-2. haribhadrIyanandisUtravRtti 597 thI 604 haribhadrayAnuyogadvAravRtti 756-5. harSa 697- 1. hetu bindu 691-1. hetubindutarkaTIkA (likhita ) 169-7 179-1, 318 17 320-24, 26 321-5, 29, 322-113568 hetumukha 199-6. hemacandra 313-6; 461-2, 487-5, 533-2, 5704 652-1 757 2. helArAjaTIkA ( vAkyapadIya ) 179 - 1, 3. haima anekArthakoza 226-9, 523-6; 688-0. hemacchandonuzAsana 271-13. haimatattvaprakAzikAvRhanyAsa 226-9. haimadhAtupATha 316-3. devApArAyaNa 173-2. prAkRtavyAkaraNa 272-70. hemazabdAnuzAsana 48-56 173-2 179-2, 190-9 225-24; 313-1, 4, 6, 316-3, 381-2; 3872, 421-5 449-5 566-4 605-2 652-1 653-2. zabdAnuzAsanavRtti 462-2471-103 479-5. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatisampAdane upayuktAnAM granthAnAM suuciH| 200000wwx anuyogadvArasUtra (surata-Agamodaya samiti) jIvavicAraprakaraNa ( mesANA) anuyogadvAravRtti haribhadrIya ( ratalAma AvRtti) jIvAjIvAbhigamasUtra ( surata Agamodayasamiti) anekAntajayapatAkA (amadAvAda) jainatarkaparibhASA ( bhAvanagara jainadharmaprasAraka sabhA) anekAntajayapatAkATIkA (kAzI yazovijaya graMthamAlA) jainendravyAkaraNa ( kAzI-saM. vindhyezvarI prasAda ) anekAntajayapatAkATIkA (likhitA) jaiminisUtra ( kAzI-vidyAvilAsa presa) annaMbhaTamitAkSarA ( kAzI-vidyAvilAsa presa) jambUdvIpaprajJapti ( surata Agamodayasamiti) apohasiddhiprakaraNa ( siksa buddhisTa nyAya TeksTa bibli- jJAnabindu (bhAvanagara jainadharmaprasAraka sabhA) othekA iMDikA naM. 1226 saM. haraprasAdazAstrI) tattvArthavyAkhyA ( amadAvAda pothI AkAra ) abhidhAnacintAmaNikoza ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA) tattvArthaTIkA (surata devacaMda lAlabhAI pustakAkAra ) abhidhAnappadIpikA (amadAvAda gUjarAta purAtattva maMdira ) | tattvArthabhASya (pUnA Ahetamata prabhAkara, kalakattA raoNyala eziamarakoza ( muMbaI rAjakIya graMthamAlA nirNayasAgara presa) / __ yATika sosAyaTI beMgAla) aSTazatI (muMbaI nirNayasAgara presa) | tattvArtharAjabArtika ( kAzI-sanAtanajaina graMthamAlA) aSTasahasrI (muMbaI nirNayasAgara presa) tattvArthazlokavArtika ( muMbaI nirNayasAgara AvRtti) aSTasahasrITIkA (likhitA pUnA bhAMDArakara prAcya vidyAsaMzo- tattvArtha zlokavArtikAla kAra ( muMbaI nirNayasAgara AvRtti) dhanamaMdira) tattvArthasUtra (mesANA) AcArAgasUtra (surata Agamodaya samiti ) tattvasaMgrahakArikA (vaDodarA gAyakavADa graMthamAlA) AcArAgasUtraTIkA (surata Agamodayasamiti) tattvasaMgraha paJjikA ( vaDodarA gAyakavADa graMthamAlA ) AptaparIkSA ( kAzI-sanAtana jainagraMthamAlA) tattvopaplava ( likhita gUjarAta purAtattva maMdira) AptamImAMsA ( kAzI-sanAtana jainagraMthamAlA) tantravArtika (kAzI) Avazyakaniyukti ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA apUrNa) trizikAvijJapti (saM. praoN. silvan levI perisa ) Avazyaka haribhadrIya (surata Agamodayasamiti) triMzikAvijJaptibhASya (saM. praoN. silvana levI perisa) uttarAdhyayanasUtra (surata devacaMda lAlabhAi) dazavaikAli kasUtra ( surata devanaMda lAlabhAI ) Rgveda dazavaikAlikasUtraniyukti (surata devacaMda lAlabhAI) RksaMhitA dezInAmamAlA ( muMbaI rAjakIya graMthamAlA ) oghaniyukti ( surata Agamodayasamiti) dravyaguNaparyAyarAsa (likhita ) kaThopaniSad ( IzAdyaSTottarazatopaniSad muMbaI nirNayasAgara presa) dvAdazAranayacakra (likhita) kalpasUtra mUla (surata devacaMda lAlabhAI) dharmasaMgraha (bauddha) (oNkspharDa yunivarsiTi presa 1885) kAtantravyAkaraNa (bibliothekA iMDikA naM. 81) dharmasaMgrahaNI ( surata devacaMda lAlabhAI) kAzikAvRtti ( kAzI-vidyAvilAsa presa) dharmasaMgrahaNIvRtti (surata devacaMda lAlabhAI) kumArasaMbhava (muMbaI nirNayasAgara presa) nayanaprasAdinI citsukhI (muMbaI nirNayasAgara presa ) kevalIbhuktiprakaraNa ( amadAvAda jaina sAhityasaMzodhaka) nayopadezavRtti (bhAvanagara AtmAnaMdasabhA) gaNaratnamahodadhi ( prayAga sarakhatI presa saMpAdaka bhIma- | navatattva nAtha zarmA) niyamasAra (muMbaI jaina graMtharatnAkara kAryAlaya) gomaTasAra ( muMbaI nirNayasAgara presa) naiSadhakAvya ( muMbaI nirNayasAgara presa) gauDapAdakArikA (pUnA AnaMdAzrama graMthamAlA) nandisUtracUrNiH ( ratalAmanI AvRtti) gaGgAnAtha jhA anuvAdita bibliothekA iMDikA naM. 986) nandisUtra malayagiriTIkA (surata devacaMda lAlabhAI) zlokavArtika nandisUtralaghuTIkA ( likhita) carakasaMhitA (kalakattA saM. yogeMdranAtha sena) nyAyakumudacandrodaya (likhita) cAndravyAkaraNa (lipjIka 1902 saMpA0 I. vinDIza) nyAyadarzana ( kAzI-vidyAvilAsa presa) Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 150) sanmatisampAdane upayuktAnAM granthAnAM suuciH| 101 nyAyadarzanavAtsyAyanabhASya ( kAzI-vidyAvilAsa presa) bRhatsaMhitA (kAzI-paM. sudhAkara dvivedI saMpAdita) nyAyapravezasUtra ( vaDodarA gAyakavADa graMthamAlA) bodhicaryAvatAra prajJApAramitApanjikA (bibliothekA iMDikA nyAyapravezasUtravRtti ( vaDodarA gAyakavADa graMthamAlA ) nyAyabinduprakaraNa (bibliothekA buddhikA naM. 7,1918) bajIyavizvakoza (kalakattA AvRtti) nyAyabinduprakaraNaTIkA (bibliothekA buddhikA naM.7,1918) brahmasUtrazAGkarabhASya (muMbaI nirNayasAgarapresa) nyAyamajarI (saM. gaMgAdharazAstrI vijayanagara graMthamAlA) brahmasUtrazAGkarabhASyabhAmatITIkA (muMbaI nirNayasAgarapresa) nyAyavArtika ( kAzI-vidyAvilAsa presa) bhagavadgItA (muMbaI nirNayasAgara presa) nyAyavArtikatAtparyaTIkA (kAzI-vidyAvilAsapresa) bhagavatIsUtra (rAyacaMda jinAgamasaMgraha) nyAyasiddhAntamuktAvalI (muMbaI nirNayasAgarapresa) bhagavatIsUtraTIkA (surata Agamodayasamiti) nyAyAvatAra (pATaNa hemacaMdrAcArya graMthamAlA ) bhAmahAlakAra (muMbaI rAjakIya graMthamAlA) nyAyAvatAraTippaNa (pATaNa hemacaMdrAcArya graMthamAlA ) majjhimanikAya ( sI. vi. rAjavADe saMpAdita) pazcAdhyAyI (surata jainavijayapresa) madhyamakavRtti (bibliothekA buddhikA naM. 4) paJcAzakaTIkA (bhAvanagara jainadharmaprasAraka sabhA) manusmRti ( muMbaI nirNayasAgarapresa ) paJcAstikAya (muMbaI rAyacaMda jaina graMthamAlA) mahAbhArata Adiparva ( muMbaI nirNayasAgarapresa ) parAzaramAdhava (bibliothekA inDikA prathamabhAga) mahAbhArata vanaparva (muMbaI nirNayasAgarapresa) parIkSAmukha (saM0 ghanazyAmadAsa jaina) mahAbhArata zAntiparva (muMbaI nirNayasAgarapresa) pAialacchInAmamAlA (bhAvanagara saM0 becaradAsa jIvarAja dosI) mahAyAnasUtrAlaGkAra (perisa 1907 saM0 silvana levI) pANinIyavyAkaraNa (muMbaI nirNayasAgarapresa) mahAvyutpatti (bibliothekA buddhikA naM. 13) pANinIyamahAbhASya (muMbaI nirNayasAgarapresa) mATharavRtti (sAGkhyakArikA) (kAzI-cokhaMbA graMthamAlA) pANinIyavyAkaraNavArtika ( muMbaI nirNayasAgarapresa) mImAMsAdarzana ( kAzI-vidyAvilAsapresa) pAtajalayogadarzanavAcaspati mizraTIkA (kAzI-vidyAvilAsapresa) | yAskanirukta ( muMbaI rAjakIya graMthamAlA) pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtra ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA) | yogadarzana ( kAzI-vidyAvilAsapresa ) pramANaparIkSA ( kAzI-sanAtana jainagraMthamAlA) pAtajaladarzana ( kAzI-vidyAvilAsapresa) pramANamImAMjA (pUnA Arhatamata prabhAkara pustakAkAra, amadA- ratnAkarAvatArikA ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA) ___ vAda pothIAkAra) rAmAyaNaaraNyakANDa (muMbaI nirNayasAgarapresa) prameyakamalamArtaNDa (muMbaI nirNayasAgarapresa) laghIyatraya (muMbaI mANekacaMda digaMbara jainagraMthamAlA ) prameyakamalamArtaNDaTippaNa (muMbaI nirNayasAgarapresa) laghIyatraya khopajJa bRhadvRtti ( likhita ) prameyaratnakoza (bhAvanagara jaina dharmaprasAraka sabhA) lalitavistarA (surata devacaMda lAlabhAI) pravacanasAra (muMbaI rAyacaMda jaina zAstramAlA) laukikanyAyAJjali (muMbaI nirNayasAgarapresa) pravacanasAroddhAra (surata devacaMda lAlabhAI ) laGkAvatArasUtra (kalakattA saM. zaraccaMdradAsa ane vidyAbhUSaNa) prazamaratiprakaraNa ( kalakattA raoNyala eziyATika sosAyaTI vAkyapadIyamUla ( kAzI-cokhaMbA graMthamAlA) beMgAla tattvArthabhASyapustakAntaH) vAkyapadIyaTIkA helArAjakRtA (kAzI-cokhaMbA graMthamAlA) prazastakandalI ( vijayanagara graMthamAlA saM0 viMdhyezvarIprasAda | vAkyapadIyaTIkA puNyarAjakRtA (kAzI-cokhaMbA graMthamAlA) dvivedI) vAcaspatyakoza (kalakattA) prajJApanAsUtra (surata devacaMda lAlabhAI) vAtsyAyanabhASya ( kAzI vidyAvilAsapresa) prAkRtapiGgala (kalakattA saM. caMdramohana ghoSa) vyAsabhASya (pUnA AnaMdAzramagraMthamAlA) prAkRtaprakAza ( kAzI-vidyAvilAsa presa) vAyupurANa (bibliothekA iMDikA naM. 85) prAkRtamaJjarI (muMbaI nirNayasAgara presa) vizeSaNavatI (likhita) prAkRtarUpAvatAra (saM. I. hulza-raoNyala eziyATika sosaayttii)| vizeSAvazyakabRhadRtti (kAzI-yazovijaya graMthamAlA) bRhadAraNyakopaniSat (pUnA AnaMdAzrama saMskRta graMthamAlA) | vizeSAvazyakabhASya ( kAzI-yazovijaya graMthamAlA) bRhadAraNyakopaniSadbhASya (pUnA AnaMdAzrama saMskRta grNthmaalaa)| vijJaptimAtratAsiddhi (saM. praoN. silvan levI perisa) bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika ( pUnA AnaMdAzrama saMskRta | vaijayantIkoza (madrAsa sahakArIpresa) graMthamAlA) vaidyakasindhu (kaviratna umezacaMdra gupta kalakattA) bRhadvyasaMgraha (muMbaI rAyacaMda jaina zAstramAlA) / vaizeSikadarzana (muMbaI gUjarAtIpresa, kAzI-vidyAvilAsapresa) Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatisampAdane upayuktAnAM granthAnAM suuciH| vaizeSikadvAtriMzikA ( bhAvanagara jainadharmaprasAraka sabhA) sumaGgalavilAsinI (pAliTeksTa sosAyaTI 1886) zAkaTAyanavyAkaraNa (madrAsa 1893 nI AvRtti) sUryasiddhAnta ( udayanArAyaNasiMha Aryano hiMdI anuvAda) zAbarabhASya ( kAzI-vidyAvilAsapresa) saMkSepazArIraka ( kAzI-vidyAvilAsa presa) zAzvatakoza (pUnA saM. kRSNAjI goviMda oka ) saMyuttanikAya (pAliTeksTa sosAyaTI 1898) zAstradIpikA yuktisnehaprapUraNI siddhAntacandrikAvyAkhyAyutA sAGkhyakArikA ( kAzI-vidyAvilAsa presa) ( muMbaI nirNayasAgarapresa) sAGkhyatattvakaumudI ( kAzI-vidyAvilAsa presa) zAstravArtAsamuccaya (surata devacaMdalAlabhAI ) sAGkhyadarzana ( kAzI-vidyAvilAsa presa) zAstravArtAsamuccayasyAdvAdakalpalatATIkA (surata devacaMdalAlabhAI) sAGkhyapravacanabhASya ( kAzI-vidyAvilAsa presa) zikSAsamuccaya (bibliothekA buddhikA naM. 1. 1902 nI sAGkhyasaMgraha (kAzI-vidyAvilAsa presa) AvRtti sthAnAGgasUtra ( surata Agamodayasamiti ) zrIbhASya ( muMbaI rAjakIya graMthamAlA ) sthAnAGgaTIkA (surata Agamodayasamiti ) zvetAzvataropaniSat ( muMbaI nirNayasAgarapresa) sphuTArthaabhidharmakozavyAkhyA (bibliothekA buddhikA naM 21) zlokavArtika ( kAzI-cokhaMbA graMthamAlA ) sphoTasiddhinyAyavicAra ( trivendra-saMskRtagraMthamAlA) zlokavArtikapArthasArathimizravyAkhyA (kAzI-cokhaMbA graMthamAlA) syAdvAdamajarI (pUnA-ArhatamataprabhAkara) SaDdarzanasamuccaya ( bhAvanagara AtmAnaMda sabhA) syAdvAdaratnAkara (pUnA-ArhatamataprabhAkara pustakAkAra, amadASaDdarzanasamuccayabRhadatti (bibliothekA iMDikA naM. 167) vAda pothI AkAra ) SaDbhASAcandrikA (saM. kamalAzaMkara prANazaMkara trivedI) vayaMbhUstotra (zrIdhara presa solApura) (muMbaI rAjakIya graMthamAlA) hetumukha sanAtana jainagranthamAlA prathamagucchaka hetubindutarkaTIkA (amadAvAda gUjarAtapurAtatvamaMdira likhita) sanmatitarkaprakaraNa (amadAvAda gUjarAtapurAtattvamaMdira ) haimaanekArthakoza ( saM. thIyoDora jacerI ejyukezana sosA. saptabhaGgItaraGgiNI (muMbaI rAyacaMda jainagraMthamAlA ) ___yaTI presa) sarvadarzanasaMgraha (pUnA bhAMDArakara prAcyavidyAsaMzodhanamaMdira) | haimacchando'nuzAsana ( muMbaI nirNayasAgara AvRtti ) sarvArtha siddhi (kolhApura jaineMdra mudraNAlaya) hematattvaprakAzikA bRhanyAsa (hemacaMdrAcArya graMthamAlA pATaNa) sArakhatavyAkaraNa (muMbaI nirNayasAgarapresa) haimadhAtupArAyaNa (muMbaI saM. joha. kirsTa ejyukezana sosAsiddhivinizcaya (likhita) ___yaTI presa) suttanipAta (pUnA-pi. vi. bApaTa ) haimaprAkRtavyAkaraNa (muMbaI rAjakIya AvRtti) sUtrakRtAGgasUtra (surata Agamodayasamiti) haimavyAkaraNabRhadvRtti (amadAvAda AvRtti) sUtrakRtAiTIkA ( , ) haimavyAkaraNa (amadAvAda AvRtti) Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAta vidyApITha dvArA prakAzita purAtattva maMdira granthAvalI AryavidyApAThAvalI 17 vaidika pAThAvalI - saM0 zrI0 rasikalAla choTAlAla parIkha. 5 upaniSatpAThAvalI - saM0 zrI0 dattAtreya bALakRSNa kAlelakara. 1 pAlIpAThAvalI -saM0 zrI0 jinavijayajI. 2 prAkRtakathAsaMgraha - 33 6 abhidhammatthasaMgaho - ( bauddha tattvajJAnano prAthamika graMtha ) saM0 a0 dharmAnaMda kosambI. 9 abhidhAnappadIpikA - ( pAlI bhASAno zabdakoSa ) saM0 zrI0 jinavijayajI gUjarAtI bhASAmA bauddha grantho -99 12 dhammapada - saM0 a0 dharmAnaMda kosambI. 13 samAdhimArga14 bauddhasaMghano paricaya --,, 7 buddhalIlAsArasaMgraha -- le0 27 " " mULa pAlI grantha 10 sanmatitarka bhAga 1 2 3 11 " --- " 53 "3 "7 jaina tattvajJAnanA grantho 16 77 18 " 19 " 4 - " 20 taccArthasUtra (gujarAtI) vi0 paM0 sukhalAlajI 21 sammatitarka bhAga 5 - saM0 paM0 sukhalAlajI tathA paM0 becaradAsa dozI 11 vyAkaraNagrantha 12 ?? > saM0 paM0 sukhalAlajI tathA paM0 becaradAsa dozI kiM0 10-0-0 19 12 " kiM0 3-8-0 kiM0 0 -12-0 kiM00-14-0 kiM00- 12-0 15 prAkRta vyAkaraNa -- ( gUjarAtI bhASAmAM prAkRtabhASAnuM vyAkaraNa ) le0 paM0 be0 jI0 dozI alaMkAragrantha kiM02-0-0 kiM05-0-0 119091 11 kAvyaprakAza -- anu0 zrI0 rAmanArAyaNa vizvanAtha pAThaka ane zrI0 ra cho. parIkha. kiM0 1-0-0 kiM00-8-0 kiM0 2-0-0 kiM0 28-0 " 17 " 27 " " 17 " " " " " 2-4-0 '' 10-0-0 kiM0 4-0-0 kiM0 1-8-0 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Secs gUjarAtI sAhityane dIpAvanArA grantho 3 AryavidyAvyAkhyAnamALA-chIMTanI paTTI. kiM0 2-0-0 cAmaDAnI paTTI. kiM0 2-8-0 4 prAcIna sAhitya-(zrIravIndranAtha TAgoranA pustakano anuvAda) kiM0 0-7-0 8 AryonA tahevArono itihAsa-le0 RgvedI. kiM0 3-8-0 prAcIna gUjarAtIgadyasaMdarbha-saM0 zrI0 jinavijayajI. kiM03-0-0 gUjarAta vidyApITha dvArA prakAzita zrIrAyacandra jinAgamasaMgraha bhagavatIsUtra bhAga 1- (mUla ane TIkAnA gUjarAtI anuvAda sahita) anu0 paM0 be. jI. dozI kiM09-0-0 , 2,, ,,3- anu0 paM0 bhagavAnadAsa dozI.,, 10-0-. ,, 4 ___ zrIpUjAbhAI jaina graMthamAlA 1 suttanipAta (bauddha graMtha ) ___ gUjarAtImAM anuvAdakaH-adhyApaka dharmAnanda kosambI 2 bhagavAna mahAvIranI dharmakathAo (nAyAdhammakahAono anuvAda) - anuvAdakaH-paMDita becaradAsa dozI chapAtA graMtho 3 majjhimanikAya (bauddha graMtha ) / gUjarAtImA anuvAdaka:-adhyApaka dharmAnaMda kosambI 4 bhagavAna mahAvIranA daza zrAvako ( upAsakadazAno anuvAda ) anuvAdakaH-paMDita becaradAsa dozI 5 sanmati prakaraNa (gUjarAtI vyAkhyA vivecana ane vistRta prastAvanA sahita ) vi0 paM0 sukhalAlajI tathA paM0 becaradAsa dozI purAtattva prakAzita bhAga 1-2-3-4-5, purAtattva traimAsikanA Aja sudhImAM prakaTa thai cukelAM 1,2,3,4 ane 5 pustakonI bAMdhelI thoDI nakalo taiyAra cha. e dareka pustakamAM jaina, bauddha ane hiMdu sAhityane lagatA aneka prakAranA ane ucca koTinA aneka lekhono uttama saMgraha thayelo cha. pratyeka pustakabhaMDAramA ane vidvAn abhyAsioe gRhasaMgrahamAM e pustako avazya saMgrahavA yogya che. mUlya dareka pustakanuM rU05-12-0 TapAla kharca judo. prAptisthAnamaMtrI-gUjarAta purAtattvamaMdira, amadAvAda Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrut Gyanam" Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinazAsanA jaya ho !!! || zrI gautamasvAmIna nama: || || zrI sudhamasviAmIne nama: II ! Tii > re jinazAsananA aNagAra, kalikAlanA zaNagArA pUjya bhagavaMto ane jJAnI paMDitoe zrutabhaktithI prerAIne vividha hastalikhita graMtho parathI saMzodhana-saMpAdana karIne apUrvajahematathI ghaNAgraMthonuM varSo pUrve sarjanakarelache ane potAnI zakti, samaya ane dravyano savyaya karIne puNyAnubaMdhI puNya upArjana karela che. kALanA prabhAve jINI ane lupta thaI rahelA ane alabhya banI jatA mudrita graMtho paikI pUjya gurudevonI preraNA ane AzIrvAdathI 5//ww2. sa.2005mAM 54 graMthono seTa nI-1 tathA sa.2006mAM 36 graMthono seTa nI 2 skena karAvIne maryAdita nakala prInTa karAvI hatI. jethI ApaNo zrutavAraso bIjA aneka varSo sudhI TakI rahe ane abhyAsu mahAtmAone upayogI graMtho saraLatAthI upalabdha thAya. pUjya sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtonI preraNAthI jJAnakhAtAnI upajamAMthI taiyAra karavAmAM Avela pustakono seTa bhinna-bhinnA zaheromAM AvelA viziSTa uttama jJAnabhaMDAronI bheTa mokalavAmAM AvyA hatA. A badhAjapustako pUjyagurubhagavaMtone viziSTa abhyAsa-saMzodhana mATe khaGUjarurI che ane prAyaH aprApya che. abhyAsa-saMzodhanArthe jarUrI pustako sahelAIthI upalabanatImaja prAcIna mudrita pustakono kyuta vAraso jaLavAi rahe te zubha AzayathI A graMthono jIrNoddhAra karela che. judA judA viSayonA viziSTa kakSAnA pustakonI jIrNoddhAra pUjya gurUbhagavatInI preraNA ane AzIrvAdithI amo karI rahyA chIe. to AzAe tathA saMzodhanA mATevaghumAM vaghuupayoga karIne zrutabhaktinA kAryane protsAhana Apazo. lI.zAha bAbulAla saremala voDAvALAnI vedanA maMdiro jIrNa thatAM AjakAlanA somapurA dvArA paNa UbhA karI zakAze....! paNa ekAda graMtha naSTa thatA bIjA kalikAlasarvajJa ke. mahopAdhyAya zrI yazovijayajI kyAMthI lAvIzuM...???