Sanmatitarka Prakaranam Part 2

SR No.: 009697
Original Sutra Author: N/A
Author: Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir Ahmedabad
Total Pages: 456
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 192 MB

Page 102

५३३
ज्ञानमीमांसा। [नैयायिकैर्विन्ध्यवासीयप्रत्यक्षलक्षणस्य निराकरणम् ] "श्रोत्रादिवृत्तिरविकल्पिंका"[ ] इति विन्ध्यवासिप्रत्यक्षलक्षणमनेनैव निरस्तम् । यथा ह्यविकल्पिका शाक्यदृष्ट्याऽध्यक्षमतिः प्रमाणं न भवति तथा विन्ध्यवासिपरिकल्पिताऽपि सा
'अनिषेधादुपात्तं चेदन्येन्द्रियरुतं वृथा।' तद् दूषयितुमुपन्यस्यति । न शेषेति । तद् दूषयति । न तन्त्रयुक्तीति । सर्वस्य तन्त्रान्तरे लोके च सिद्धवादवक्तव्यतायाँ खमतमपि नास्ति । वचनलिङ्गं हि मतज्ञानं न चाननुमते निषेधमात्रं शक्यं कर्तुमभावस्य भावनिरूपणाधीननिरूपणवादिति भावः । सिद्धमर्थमुपसंहरति । तस्मादिति । प्रकृतमुपसंहरति । तदिति"-न्यायवा० ता० टी० पृ० १४६ पं०१
१सायकारिकाप्रमुखेदानींतनोपलभ्यमानसाङ्ख्यदर्शनग्रन्थेषु प्रत्यक्षलक्षणमित्थं दर्शितमस्ति"प्रतिविषयाध्यवसायो दृष्टम्"-साङ्ख्यका० ५।
"विषयं विषयं प्रति योऽध्यवसायो नेत्रादीनामिन्द्रियाणां पञ्चानां रूपादिषु पञ्चसु तत् प्रत्यक्ष प्रतिपत्तिरूपं दृष्टाख्यम्"माठर० पृ० १२ पं० १.-1
"xxx विषयं विषयं प्रति वर्तते इति प्रतिविषयम् । वृत्तिश्च सन्निकर्षः । अर्थसन्निकृष्टमिन्द्रियमित्यर्थः । तस्मिन् अध्यवसायः तदाश्रित इत्यर्थः । अध्यवसायश्च वुद्धिव्यापारो ज्ञानम् उपात्तविषयाणामिन्द्रियाणां वृत्तौ सत्यां बुद्धस्तमोऽभिभवे सति यः सत्त्वसमुद्रेकः सोऽध्यवसाय इति वृत्तिरिति ज्ञानमिति चाख्यायते । इदं तत् प्रमाणम्-साङ्ख्य० को. पृ. २४ पं०११
“यत् संबद्धं सत् तदाकारोल्लेखि विज्ञानं तत् प्रत्यक्षम्"-साङ्ख्यद० १-८१ ।
"संबद्धं भवत् संबद्धवस्त्राकारधारि भवति यद् विज्ञानं बुद्धिवृत्तिस्तत् प्रत्यक्षं प्रमाणमित्यर्थः"-साङ्ख्यप्र. भा० पृ० ६५ पं० १६-1
"तत्र प्रत्यक्षं तावत् श्रोत्रादिपञ्चकं लोकोचितशब्दादिगुणग्राहकम्"-सायस० साङ्ख्यतत्त्ववि० पृ० २७ पं० ५।
यद्यपि टीकाकृन्निर्दिष्टमिदं सात्यसंमतं प्रत्यक्षलक्षणं पूर्वनिर्दिष्टसाङ्ख्यग्रन्थेषु न क्वाप्युपलभ्यते तथाप्यन्ये समालोचकाष्टीकाकृन्निर्दिष्टां 'श्रोत्रादिवृत्तिरविकल्पिका' इति शब्दानुपूर्वीमेवाऽविकलतया विकलतया वोद्भूत्यैतल्लक्षणं समालोचित. बन्तः। तद्यथा
"तथा, श्रोत्रादिवृत्तिरविकल्पिका एतदपि प्रत्युक्तम्" इत्यादि तत्त्वोप० लि. पृ. ७७५० १०-पृ०८१५०५।
"तथा, श्रोत्रादिवृत्तिरिति । किं कारणम् ? पञ्चपदपरिग्रहेण प्रत्यक्षलक्षणमुक्तं यत्रान्यतरपदपरिग्रहो नास्ति तत् प्रत्यक्षाभासमिति"-न्यायवा० पृ. ४३ पं० १०-1
__ "वार्षगण्यस्यापि लक्षणमयुक्तमित्याह-श्रोत्रादिवृत्तिरिति । पञ्चानां खल्विन्द्रियाणामकारेण परिणतानामालोचनमात्रं वृत्तिरिष्यते, सा च संशयादिव्यापकवादलक्षणमिति"-न्यायवा० ता० टी० पृ० १५५ पं० १९
"श्रोत्रादिवृत्तिरपरैरविकल्पिकेति प्रत्यक्षलक्षणमवर्णि तदप्यपास्तम् । साम्यान यस्य न च सिध्यति बुद्धिवृत्त्या द्रष्टवमात्मन इति प्रतिपादितं प्राक्" ॥
-न्यायमज० आ० २ पृ० १०० पं० १३-1 "ईश्वरकृष्णस्तु प्रतिविषयाध्यवसायो दृष्टमिति प्रत्यक्षलक्षणमवोचत् । तदपि न मनोज्ञम् । अनुमानादिज्ञानानामपि विषयाध्यवसायखभावलेनातिव्याप्तेः । यत्तु राजा व्याख्यातवान् प्रतिराभिमुख्ये वर्तते तेनाभिमुख्येन विषयाध्यवसायः प्रत्यक्षमिति तदपि अनुमानादावस्त्येव" इत्यादि-न्यायमज. आ० २ पृ० १०९ पं०४-१४ ।
"श्रोत्रादिवृत्तिरध्यक्षमित्यप्येतेन चिन्तितम् । तस्या विचार्यमाणाया विरोधश्च प्रमाणतः" ॥ ३६॥ xxx "न च प्रमाणतो विचार्यमाणा श्रोत्रादिवृत्तिः साङ्ख्यानां युज्यते" इत्यादि-तत्त्वार्थश्लो० वा. पृ. १८७ पं० २६-३२ । "एतेनेन्द्रियवृत्तिः प्रमाणमित्यभिदधानः साङ्ख्यः प्रत्याख्यातः" इत्यादि-प्रमेयक. पृ.६ प्र. पं०७-१४ । "तथाहि-श्रोत्रादिवृत्तिःप्रत्यक्षमिति साङ्ख्याः प्रत्यक्षलक्षणमाचक्षते" इत्यादि-स्याद्वादर० पृ. ३४३ पं०१-४ आ०।
"श्रोत्रादिवृत्तिरविकल्पिका प्रत्यक्षमिति वृद्धसाङ्ख्याः"xxx “प्रतिविषयाध्यवसायो दृष्ट(ष्टम्) इति प्रत्यक्षलक्षणमितीश्वरकृष्णः” इत्यादि-प्रमाणमी. पृ. ३९ पं०७-१७ ॥
२"आचार्येण कुमारिलेन शान्तरक्षितेन कमलशीलेन हरिभद्रेण च खवग्रन्थे विन्ध्यवासिनो नाम निर्दिष्टम् । तद्यथा
"संदिह्यमानसद्भाववस्तुबोधात् प्रमाणता । विशेषदृष्टमेतच लिखितं विन्ध्यवासिना" ॥-लो. वा. अनु० श्लो. १४३ पृ० ३९३ । तत्त्वसं० का० १४४५ पृ० ४२२ ।