Sanmatitarka Prakaranam Part 2

SR No.: 009697
Original Sutra Author: N/A
Author: Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir Ahmedabad
Total Pages: 456
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 192 MB

Page 125

५५६
द्वितीये काण्डेवयोः कथमवकाशः? तेन 'विशेषविरुद्ध'-इत्याद्यप्यसङ्गतमेव अतोऽनुमानस्यापि प्रामाण्योपपत्ते "प्रत्यक्षमेवैकं प्रमाणम्" [
] इति चार्वाकमतमयुक्तम् । अत्र च"पक्षधर्मस्तदंशेन व्याप्तो हेतुस्त्रिधैव सः।।
अविनाभावनियमाद्धेत्वाभासास्ततोऽपरे" [ ५ इति वचनात् पक्षधर्मस्तदंशेन व्याप्त इति लक्षणनिर्देशः हेतुरिति लक्ष्यनिर्देशः त्रिधैव स हेतुरिति तत्प्रभेदनिर्देशः।
१पृ. ५५४ पं० १२।
२ क्वचित् कचित् खण्डितोऽपि हेतुबिन्दुतर्कटीकागतः पाठः समानप्रायत्वेन परस्परशुद्धीकरण-तुलनयोरुपयोगितया सटिप्पणिकत्वेन च अर्थवेशद्योपयोगितया ताडपत्रप्रत्युपलब्धावस्थ एवात्र समुझियते___"एष चार्थः पक्षधर्मस्तदंशेन व्याप्तो हेतुः कस्य परोक्षा..."पि च व्याप्ती सत्यां तेत्र नियतं भवतीत्यभिप्रायवता विपर्ययव्याप्ति प्रदर्शयितुमिदमुक्तम्-"हेलाभासस्ततोऽपरः” इति तत्रैतत् स्यात् क्षणिकविपक्ष... विपर्ययेण व्याप्तिर्बाधकप्रमाणवशादवसिता इह तु त्रिसङ्ख्याबाह्यानामर्थानां हेलाभासत्वेन व्याप्तिः कतरेण प्रमाणेनावसितेत्यव..अविनाभावनियमात् इति । त्रिविधहेतुव्यतिरिक्त लिङ्गतयोपगते शङ्कामाने वा वस्तुनि पक्षधर्मतासद्भावेऽप्यविनाभावाभावा....
तथा च वक्ष्यति
"न स त्रिविधाद्धेतोरन्यत्रास्तीत्यत्रैव नियत उच्यते" इति । अविनाभाववैकल्यं च हेखाभासलेनासिद्धविरुद्धानका न्तिकसामान्य"णव्याप्तं प्रमेयवादी निश्चितमिति हेवाभासले साध्येऽविनाभाववैकल्यं खभावहेतुः अविनाभाववैकल्यं च त्रिविधहेतुव्यतिरिक्तखादेव त''''गता नापि हेतुत्वं तेषु निषिध्यमानं केवलं व्यामोहात् हेतुबमन्यत्र प्रसिद्धमेव तत्राऽऽरोपितमाशङ्कितं वा तद्विरुद्धोपलम्भादपसार्यते । तत् किमुच्यते "विनः कथं विरोध इति न च सहानवस्थानलक्षण एव विरोधो येन तन्यायः सर्वत्रोपवर्येत । नाऽपि यद् यत्र प्रतिषिध्यते तस्य तत्रैव विरो..(धः प्रति) पत्तव्यो येन "कथऽमसतः केनचिद् विरोधगतिः" इति चोद्येत । नहि नात्र शीतस्पर्शोऽमेरिति साध्यधर्मिण्येव शीतस्पर्शस्याग्निना विरोध "न्धो यथा वऽस्योन्यत्र प्रतीतविरोधस्याग्निना साध्यधर्मिणि निषेधः तथा हेवाभासखोपलम्भाद् हेतुत्रयबाह्येष्वर्थेषु हेतुखनिरास ..."तोऽपि च लाक्षणिको विरोधः प्रतीयते । यथा क्षणिकलेनाक्षणिकत्वस्य तस्य वस्तुनि क्वचिदप्यसम्भवात् । भावेन वा यद्वदभावस्य सर्वसन्नि...'क्षणस्येत्यलं दुर्मतिविस्पन्दितेष्वत्यादरेणेति स्थितमेतत्-त्रित्वे हेतुत्वं नियम्यमान''कानुपलब्धितः सिद्धम् । तथाहि-तादात्म्य-तदुत्पत्तिभ्यामविनाभावो व्याप्तः, तयोस्तावश्यंभावात् । तस्य च तयोरेव भावादतत्खभावस्यातदुत्पत्तेश्च ।. या तदव्यभिचारनियमाभावात् । तदुक्तम्
कार्यकारणभावाद्वा खंभावाद्वा नियामकात् । अविनाभावनियमोऽदर्शनान न दर्शनीत् ॥
नियमः कः परस्यान्यथों परैः । अनन्तरनिमित्ते वा धर्मे वाससि रागवत् ॥ इति ॥ रूपादिनाऽपि हि रसादेरविनाभावो न खणाव्यभिचारद्वारक इति । तत्कारणोत्पत्तिरेवाविनाभावनिबन्धनम् । अन्यथा तेदनायत्तस्य तत्कारणानायत्तस्य वा तेन 'नायां सर्वस्य सवात्थैरविनाभावः स्यात् , अविशेषात् । एकार्थसमवायनिमित्तो रूपरसादेरविनाभाव इति चेत्, ननु समवायोऽप्याधार्या भूतानामुपवर्ण्यते । स चाधाराधेयभावस्तदात्मानुपकारेऽतिप्रसगतो न सिध्यतीत्येकसामन्यधीनतैवैकार्थसमवाय. योऽन्यो वा वस्तुभूतः संबन्धोऽसम्भवी तथा सम्बन्धपरीक्षायां विस्तरतः शास्त्रकृता प्रतिपादितमेवेति तत एवावधार्यम् । अँस...'न वा जन्यजनकभावे तादात्म्ये वा तेनैवाविनाभावो नान्येनेत्यत्र वस्तुखभावैरेवोत्तर वाच्यम् । ये एवं भवन्ति नास्माभिः क.. इति चेत्, आकस्मिकस्तर्हि स वस्तूनां खभाव इति न कस्यचिन्न स्यात् । न ह्यहेतोर्देशकालद्रव्यनियमो युक्तः । नहि.नीयेत न वा यस्य यत्र किश्चिदायत्तमनायत्तं वा अन्यथा विशेषाभावादिष्टदेशकालद्रव्यवदन्यदेशादिभावः केना..."द् यद् येनाविनाभूतं दृश्यते तस्य तेनाव्यभिचारकारणं तत्त्वचिन्तकैरभिधानीयम् , न तु पादप्रसारिकाऽवलम्बनीया । तच्चाव्यभिचारकारणम् यथोक्तादन्यन्न युज्यते इति तद्विकला न हेतुलक्षणभाजः इति । तथा चाह
१त्रित्वे। २ भवतोऽन्यभावेऽभावलक्षणः। ३ शीतस्पर्शस्य । ४ संयो...(१)त्रिबहेतु"। ५ अविनाभावे । ६ तादात्म्यात् । ७ साध्येन । ८ साधनस्य । ९ विपक्षे । १० सपक्षे । ११ साधनस्य । १२ तादात्म्यतदुत्पत्त्यभावे। १३ साध्ये। १४ मुद्गरादि । १५ नित्यवादिके। १६ एकसामग्रीप्रतिबन्धाभावे। १७ साध्यानायत्तस्य । १८ साध्यकारणाऽनायत्तस्य । १९ ऽधेयस्य रूपरसादेरनुपकारे २० पर"। २१ प्रतिबद्धं ।