Sanmatitarka Prakaranam Part 2

SR No.: 009697
Original Sutra Author: N/A
Author: Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir Ahmedabad
Total Pages: 456
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 192 MB

Page 282

झयमीमामा।
६९३ मर्यस्य तत्र प्रतिभामनाच तदुपविकलनया मामान्यम्य परेरभ्युपगमान कथं तन्प्रनिभासे तम्य प्रति भासः अन्याकारस्य विज्ञानस्य अन्यालम्बनन्ये अतिप्रमान? नथाहि-यो हिलक्षणार्थप्रतिभामः प्रत्ययःसहाहको न भवति, यथा मपप्रत्ययो न रमादिग्राहकः, जातिविलक्षणवादिप्रतिभासश्च अन्वयी प्रत्यय इति व्यापकविरुद्धोपलन्धिः।
योऽपि शंकरस्वामी अत्राह- सामान्यमपि नीलल्यादि नीलाद्याकारमेव अन्यथा 'नीलम्'५ 'नीलम्' इति अनुवृत्तिप्रत्ययो न स्यात इति हेतोगसिद्ववान नानुमानयाधा" [ इति, सोऽपि अयुक्तकारी: नीलादेर्गुणाद् नीलवादः मामान्यम्य एवमभेदप्रसद्गात । अथ गुणम्य व्यावृत्तत्वात् तत्सामान्यम्य तु अनुगतन्वान् आकारमेदाद भेदः. नः व्यावृननीलादिगुणव्यतिरिका नुगतनीलत्वादिसामान्यम्य नीलाद्याकारस्य अप्रतिभासनाद अध्यक्ष अमाधारणम्य नीलादेरेकम्यैव प्रतिभासनात् विकल्पशानेऽपि यथाटम्यव निर्णयात द्वितीयम्य सामान्याकारम्य तत्रापि अनिश्च-१० यात् । न च क्षणिकन्ववत् प्रतिभासमानमपि सामान्य व्यकिभेदेन नोपन्दश्यत इति वनव्यम्अनुपलक्षितस्य व्यक्तिप्वभिन्नधी-ध्वनिनिमित्तन्वायोगान् न हि विशेषणानपलक्षणे विशेष्ये वृद्धि. रुपजायते दण्डानुपलक्षणे दण्डिबुद्धिवत् तथा च "समवायिनः श्वैत्यान् चैत्यबुद्धेः वने बुद्धिः" [वैशेषिकद०८-१-९] इति वचनं निरवकाशं भवेत् । किञ्च. अविकल्पविज्ञानवादिनः प्रतिभातानुः पलक्षणं युज्येतापि भवतस्तु सविकल्पकाध्यक्षवादिनो गृहीताऽनुपलक्षणमयुक्तम् निश्चयानामुप-१५ लक्षणमन्तरेण अपरग्रहणासंभवात् न हि निश्चयगनिश्चितं गृहीतं नाम । किच, यदि अत्र अनुगनं निमित्तं नित्यं साध्यते तदा तस्य असिद्धिः विपर्ययसिद्धः । तथाहि-अनुगताभिधानप्रत्ययाः क्रमव. कारणप्रभवाः, क्रमेण उपजायमानत्वात्, प्रदीपज्वालाप्रभवक्रमभाविप्रत्ययवत् । यदि तु अक्रमसामान्यहेतुका एते अभविष्यन्न क्रमेण उत्पत्तिमामादयिष्यन् अविकलकारणत्वान् तथापि नेपां तद्धेतुकत्वे सर्व सर्वहेतुकं स्यात् इति प्रतिनियतकार्यकारणभावव्यवस्थाविलोपप्रसक्ति । अनै-२० कान्तिकश्च हेतुः पट्सु पदार्थेषु अपरानुगतनिमित्ताभावेऽपि 'पदार्थाः' 'पदार्थाः' इत्यनुगतप्रत्ययो. पलब्धेः । न च सदुपलम्भकप्रमाणविषयत्वादिकमनुगतं निमिनमत्रापि अस्ति इत्यव्यभिचारः, प्रागुक्तोत्तरत्वाद् अस्य । न च विपक्षे वृत्ती अस्य वाधकं प्रमाणमम्ति इति संदिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वाद् अनैकान्तिकः । न च अनुगतनिमित्ताभावेऽपि अम्य भावे प्रत्ययभेदकता विषयमेदव्यवस्था न स्यादिति रूपादिप्रत्ययानामपि न स्वविषयव्यवस्थापकत्वं भवेदिति वक्तव्यम्, अनुगतप्रत्ययस्या-२५ विशिष्टाभिलापत्वेन स्वलक्षणाविषयीकरणात् तव्यवस्थापकन्वायोगात् यथासंकेतं तत्तद्यावृत्ति
"शङ्करस्वामी वाह-सामान्यमपि नीलबादि नीलाद्याकारमेव अन्यथा हि नील इत्येवमनुवृत्तिप्रत्ययो न स्यान्" इत्यादि-तत्त्वसं० पञ्जि. पृ. २४३ पं० २७।
"सामान्यस्यापि नीलादिरूपले गुणतोऽस्य कः । मेदो नानुगतधको नालादिरूपलक्ष्यते ॥ भासमानोऽपि चेदेष न विवेकेन लक्ष्यते । तत्कथं धीध्वनी व्यक्ती वतेने नट्टलेन तो ॥ निश्चयात्मक एवायं सामान्यप्रत्ययः परैः । इष्टश्चाग्रहणे प्राप्ते युक्तं नानुपलक्षणम्" ।।
-तत्त्वसं• का० ७४०-७४२ पृ० ०४४ । २ मुद्रितेषु वशे. द. पुस्तकेषु "समवायिनः श्रेत्याच त्यवद्धच श्वने बुद्धिम् एते कार्यकारणभूते"-८-१-९ इति सूत्रं वर्तते, केवलं गू. वे. पुस्तके इत्थं टिप्पणी दृश्यते-"त एते' इत्यादि पृथक् सूत्रं चन्द्रकान्तमने-पृ. ३०३। ३ "सिद्धेऽप्यन्यनिमित्तवे न सामान्य प्रसिध्यति । अनुगाम्येकमधीव्यविविक्तं च क्रमोदयन्" ॥
-तत्त्वमं० का. ७४३ पृ. २४४ । ४ "पदार्थशब्दः कं हेतुमपरं षट्खपेक्षते । अस्तीति प्रचयो यत्र सनादिष्वनुवर्तते ॥
अन्यधर्मनिमित्तवेत् तत्राप्यस्त्यस्तितामतिः। तदन्यधर्म हेतुवेऽनिष्टामक्तरधर्मिना ।। व्यभिचारी ततो हेतुरमीभिरयमिष्यते । न च सर्वोपसंहाराद् व्यापिरम्य प्रमाधिता" ॥
-तत्त्वमं. का. 30४-४ पृ. २४५ । ५-स्थाविष्टाभि-पृ. । “न हि सामान्य प्रत्ययो वस्तुस्खलक्षणविषयः परमार्थतो युक्तः आविष्टाभिलापेन प्रत्ययेन खलक्षणस्याविषयीकारणात्"-तत्त्वसं० पजि. पृ० १४६ पं० २।