Book Title: Agam 45 Chulika 02 Anuyogdwar Sutra
Author(s): Abhayshekharsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003230/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtram saMpAdana TippanakAniAcArya vijaya abhayazekharasUri www.Jainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa ArcAyapravaramaladhArizrIhemacandrasUriviracatayA vRttyA viSamapadaTippanakena ca samalaGkRtam anuyogadvArasUtram TippanakakAra nyAyavizAradAcAryadevazrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarapaTTAlaGkAra adhyAtmarasikAcAryadevazrImadvijaya dharmajitasUrIzvaraziSyatna zrIsUrimaMtrasusAdhakAcAryadevazrImadvijaya jayazekharasUrIzvaraziSya AcAryavijaya abhayazekharasUriH prathamAvRtti : vi.saM. 2063 mUlyam rU. 250/ prakAzaka : divyadezana TresTe __ 39, kalikuMDa sosAyaTI, dholakA-387810 A pustaka jJAnakhAtethI chapAyuM che. mATe enuM mUlya jJAnakhAte cUkavyA vinA gRhastha enI mAlikI karavI nahIM. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zrI sarvajJapraNIta Agamo eTale vizvanuM sarvazreSTha vADmaya. enI zreSThatA enI yathArthatApUrvAparaavirodha-trikALaabAdhitatA-sarvajanahitakaratA-sarvapadArthavyApakatA vagerenA kAraNe che. A yathArthatA vagerene samajavA mATe te-te dareka sUtronA artho-rahasyo jANavA paDe che je anuyoga dvArA jANI zakAya che. A anuyogane sugama banAvavA mATe pUrvAcAryoe anuyoganA upakrama vagere cAra dvAro ane enuM vizada vivecana zrI anuyogadvAra nAmanA granthamAM karyuM che. A mULagranthanA ane enI maladhArIzrI hemacandrasUrimahArAjaviracita vRttigranthanA aneka padArtho 52 sUkSmaciMtana karIne navA rahasyArtho ke navA hetuone udghATita karAyA che, viSamapadaTippaNamAM... 'dravyaguNaparyAyano rAsa'nuM vivecana (bhA-1), saptabhaMgIviMzikA, kammapayaDI padArtho, yogaviMzikA vagerenA sUkSma-apUrva rahasyArtho prakAzita karavA dvArA vartamAnamAM zrIsaMghamAM suprasiddha thayelA pa.pU.A.zrIvijayaabhayazekharasUrIzvarajI ma.sAheba A TippaNamAM paNa eTalA ja saphaLa rahyA che e koIpaNa adhyetAne pratIta thayA vinA raheze nahIM. sUkSmarahasyArthothI zrI jaina vADmayane samRddha karanAra pUjyazrInA caraNomAM vaMdana sAthe AvA ja vadhu ne vadhu granthono upahAra teozrI taraphathI maLato rahe evI prArthanA. ntha prakAzanano saMpUrNalAbha potAnA jJAnanidhimAMthI levA badala zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, IslAMpura, mahArASTranI khUba anumodanA. granthanuM suMdara mudraNa karavA badala zrI pArzva kompyuTarsanA zrI vimalabhAI vagerene dhanyavAda. A grantha dvArA anuyoganA bodhane vizada karIne adhikArI jIvo AgamonA rahasyo meLavatA rahe evI prArthanA.. -: prAptisthAna : (1) prakAzaka (2) DaoN. hemaMtabhAI hasamukhabhAI parIkha 21, tejapAla sosAyaTI, phatehapurA basa sTenDa sAme, pAlaDI, (4) amadAvAda-7. phona : 26630006 (3) jagadIzabhAI hIrAcaMda jhaverI 403, girichAyA, motI poLa, subhASacoka, gopIpurA, surata-395001 nItinabhAI a dhAmI e-6, zyAmasarjita epA., mathuradAsa roDa, cavhANa hAIskUlanI pAse, kAMdIvalI (vesTa), muMbaI-67. phona : 28078833 divyadarzana TrasTa vatI kumArapALa vI. zAha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI navakhaMDA pArzvanAthAya namaH // vardhamAnataponidhipUjyAcAryazrIvijayabhuvanabhAnusUrIzvaro vijayatetarAm / / yatkiJcid vaktavyatA haM bho bhavyajanA ! iha khalu zArIramAnasAdhane kaduHsahaduHkhomibhISaNe nAraka - tiryagAdigatinakra vAle'smin bhavAbdhau paTupravahaNakalpaM duHSamAkAlamarau kalpadrumAyamANaM sakalalokAtizAyiparamasAmrAjyaM nikhilanayavIthisaMkulaM jainendrapravacanaM kathamapi samavApya viSayakaSAya-pramAdAdiSu lAlasamAnasaM kartuM yuktam / na ca laukikatIrthikAcAraprakareSu jaMbhramitavyaM, yataH etatpravacana vinA sarve'pi zirastuNDamuNDanAdibAhyakriyAkalApAH mokSajanane'nyathAsiddhAH / __ atra pravacane bahavo yogAH mokSAkhyaphalajanakA yadyapi santi, tathA'pi te jJAnaM vinA na yathoktaphaladA bhavanti, ataH samyagjJAne yatitavyameva / samyagjJAnaM cArthatastIrthakarapraNItaM sUtratazca gaNadharopanibaddhaM dvaadshaanggiiruupm| yataH sarve tIrthakarAH samastavastustomasvabhAvAvabhAsikevalalokAvAptau prathamaM mAtRkApadatrayamuccArayanti, tadupajIvya ca bIjabuddhisvAmino gaNadharA dvAdazAGgImaMtarmuhUrttakAlenaiva racayanti / etadanuyogadvArasUtraM bhagavadvacanarUpAgamanagare sukhapravezAya dvArakalpam / zrutakevalicaturdazapUrvadhara zrI bhadrabAhusvAmipAdaiH sarvatrA''gamaniyuktiSu anuyogadvAraviSayanikSepAdiprarUpaNapUrvaka AgamasUtrANi vyAkhyAtAni / pUjyapAdazrIjinabhadragaNikSamAzramaNaiH zrIvizeSAvazyakabhASyanAmakamahAgranthe anuyogadvArANi vistareNa prarUpitAni / tatazcAgamarUpamahAprAsAdapravezAya kapATakalpamanuyogadvArasUtraM yAvannodghATitaM, tAvadAgamaprAsAde praveSTuM vayaM kathaM samarthAH? atastadudghATanamAvazyakam / prakRtasUtroparipUrvAcAryazrIjinadAsagaNigrathitA cUrNiH, yAkinImahattarAsunuvirahAMkAMkitAnekagranthapraNetRNAM zrImaddharibhadrasUrivaryANAM vivRtizca vidyete, paraMtu tayoH saMkSiptatvAdadhunA zrImaladhAragacchIyazrIhemacandrasUrINAM saralA bRhaTTIkA'dhyayanAdhyApaneSu pracalitA varttate / / taTTIkAgateSu keSucit sthAneSu prapazcitajJadhISaNAnAM mAdRzajanAnAM hitAya tapAgacchIyAcAryazrI vijayaprema-bhuvanabhAnusUrIzvarasamudAyatilakaiH, karmazAstranipuNamati-sahajAnaMdi AcArya zrI vijaya dharmajitasUrIzvarapraziSyaiH, sUrimaMtra paMcaprasthAnasamArAdhaka-dakSiNamahArASTraprabhAvakapUjyAcArya zrI vijaya jayazekharasUrivaraziSyazekharaiH, asmadvidyAguruvaryaiH smAritapUrvAcAryapratibhaiH nyAyAgamakarmazAstrAdiparizIlitamatibhiH cAritranibadhdaikakakSaiH paJcAcArapAlanapravaNaiH zrI vijaya abhayazekharasUrivaraiH gUDharahasyodghATakaM nUnaM TippanakaM racitam / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 TippanakamidaM sUtravRttyo rahasyodghATane pradIpakalpam / nikhilAni TippanakAni svataMtragranthajAtIyAni, sUtroktapadArtheSu hetugaveSaNArthaM svayamanuprekSitAnAM naikeSAM rahasyAnAmAviSkRtatvAt / TippaNe'smin carcitaviSayANAM lezataH pradarzanaprayAso vidhIyate yataH sa granthe'smin jijJAsUnAM pravRttiheturbhaviSyati / yatkiJcid vaktavyatA (1) samyagadhItAcArAGgAdisUtrasya sAdhoH yadaiva sUtradAnAnujJA kriyate tadaiva tadanuyogadAnAnujJA na dIyate, api tu anuyogAcArya (paMnyAsa) padapradAnAvasare sarvAnuyogAnujJA samakAlameva dIyata iti zAstroktavidhAne yo hetuH sa tarkapurassaraM suSThu nirNItaH sUrivaraiH / (2) naigama-vyavahArayoH AnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM katibhAge varttante iti bhAgadvAraviSayakasUtre 'zeSa' ityatra prAkRtatvAdArSatvAdvA 'a'kAralopo matvA azeSa iti padaM mantavyam iti sUcayitvA sUtrasaGgatirdazitA / (3) dravyataH anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyebhyaH anantaguNAni ityakSarANi sUtra upalabhyante, tathApi tatrAdarzalekhakasya ko'pi pramAdo mantavyaH, saGkhyAzAstrAnusAreNa teSAmasaMkhyeyaguNAnAmeva saMbhavAditi kiJcidapUrvaM pradarzitam / (4) kSetrataH anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyebhyaH adhikAni alpAni vetyAdi vicAraprakrame sUtre tvanAnupUrvIdravyANi adhikAni eva kathitAni, tathA'pi sUrizekharaiH pratara- zreNyAdisthApanayA prathamamavaktavyakadravyANAM bAhulyaM pUrvapakSadvAreNa sthApitaM pazcAccAnAnupUrvIdravyANAM sUtroktasya bAhulyasya saMgatiH kathaM sAdhanIyeti darzayitvA vipazcitAM manAMsi prINitAni / (5) kAlasya sUkSmatamAMzaH samayo vibhAjyo'vibhAjyo veti praznamutthApya pazcAt paisaka-tilakacaNakAnAM vyAvahArikadRSTAntena samayasya kAlApekSayA'vibhAjyatvaM kSetrApekSayA ca vibhAjyatvaM syAdvAdazailyA susthApitam / (6) sarvajIvAnAmadya yAvadanantA audArikAdipudgalaparAvarttA atItA ityetatpadArthasya sarveSAmeva avigAnena pratipattiH tathA'pi saMkhyAzAstrAnusAreNa cintyamAne kasyApi jIvasya naiko'pi pudgalaparAvarto vyatItaH saMbhavatyataH zAstre'nantAH pudgalaparAvarttA vyatItA iti yat zrUyate tatra pudgalaparAvarttasya kAcidanyaiva paribhASA bhavediti tarniNayArthamAcAryavaryaiH bahuzrutagItArthA eva pramANIkRtAH / (7) kroDIkRtasarvadRSTau naigamanaye sUtroktazuddhatva - azuddhatva - vizuddhataratvAdikaM kimiti praz TippanakakAraiH vyavahAranayApekSayAsyA'zuddhataratvAdikaM jJApitam / tathA vyavahArAdasya vizeSo'pi spaSTIkRtaH / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatkiJcid vaktavyatA anyeSu ca zatAdhikasthAneSu TippanakAni granthe'smin AlekhitAni yeSu adRSTapUrvAH svayamanuprekSitAH padArthAH vidyante, tathA'pi tAn dRSTvA na ko'pi saMmohaH karttavyaH, yato' karttAro mArgasthatarkavizuddhakSayopazamAH santi, tathA pUjyapAdasiddhAMtadivAkara - gItArthamUrdhanyavartamAnagacchAdhIzA zrIvijayajayaghoSasUrIzvarA asya saMzodhayitAraH santi / aparaM ca TippanakakRtAmaparA api kRtayassaptabhaMgIviMzikA, nikSepaviMzikAdayaH santi yA atigabhIradurgamaviSaye pravezAya tArikAkalpA bhaveyuH / kiM bahunA ? svAnuprekSAphalaM nUnaM granthe'smin yatprapaJcitam / tarkapuSTamahobhAvajanakaM viduSAM kule / / saGghasamakSaM navInamupaskartRRnAcAryAn zatazaH vande, anyaracanAdvArA saGghamupakurvantu ceti prArthaye / yAvad svarbhAnuH samayakSetraM prakAzate tAvadayaM saTippanakagranthabhAnurAgamakSetraM dIpayatu / zubhaM bhavatu zrI zramaNasaGghasya / muni hRdayavallabhavijayaH poSazuklapUrNimA, vi.saM. 2063 ghoghAtIrtha- saurASTra. A grantha prakAzanano saMpUrNa lAbha potAnA jJAnanidhimAMthI levA badala zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha IslAmapura ne lAkha lAkha dhanyavAda Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -> islAMpura kA itihAsa < / dakSiNa mahArASTra meM sAMgalI jilhe meM dhana-dhAnya se samRddha evaM dharmabhAvanA se samRddha nagare hai islaaNpur| yahAM pUrvakAla se ajaina dharmIoM ke puSkala maMdira the / ataH Izvarapura nAma se yaha nagara prasiddha thA / lekina kAlAMtara meM rAjya parivartana hone ke kAraNa nAma parivartana ho gayA..... islAmapura / karIba 65 sAla pUrva yahAM vyavasAyArtha Aye hue zrAvakoM ke 15-20 ghara the / jahAM jaina vahAM jinamaMdira.... dhanarAzi alpa hone para bhI bhAvanA kA prAbalya analpa thA / jina ke vaMzaja hone kA hameM bhArI gaurava hai, aise hamAre pUrvajoMne hAtha meM hathoDI-kulhADI ityAdi svayaM uThAkara eka jinamaMdira kA nirmANa kiyA / najadIka ke peTha gAMva se zrI vAsupUjya svAmI kI prabhAvapUrNa pratimA prApta huI aura vikrama saMvata 2006 jyeSTha zukla paMcamI somavAra tA.22-5-1950 ke zubhadina pU. paMnyAsa pravarazrI navina vijayajI gaNivarya kI zubhanizrA meM mahotsavapUrvaka pratiSThA huI / prabhu ke prabhAva se sAre zahara kI aura zrIsaMgha kI sabhI dRSTi se vRddhi hone lagI / zrAvaka parivAroM kI saMkhyA bhI baDhane lagI / aneka bAra sAdhu sAdhvIjI bhagavaMtoM ke cAturmAsa hone se dharmabhAvanA meM vRddhi hone lagI, jisake prabhAva se zrI saMgha meM dIkSA, upadhAna, charIpalita saMgha, suvarNa mahotsava Adi anuSThAna ullAsa se hue / zrAvakoM kI saMkhyA evaM samRddhi ko najara meM lekara pUjya gurudevoM ne nUtana zikharabaddha jinamaMdira ke liye preraNA kI / zrI saMgha ne bhavya zikharabaddha jinamaMdira kA nirmANa karavAyA, jisakI aMjanazalAkA-pratiSThA kA aitihAsika mahotsava pUjyapAda gurudeva zrI vijaya abhayazekharasUrIzvarajI ma.sA. kI pAvana nizrAmeM baDe ThATha se huaa| hamAre pUre saMgha ke paramazraddheya inhIM gurudeva kA siddhitapa-vardhamAnatapapAyAupadhAnatapa Adi se yazasvI cAturmAsa vi. saM. 2062 meM huaa| pUjyapAda gurudeva kI preraNA evaM kRpA se hI hameM zrI anuyogadvAra jaise mahattvapUrNa Agama grantha ke prakAzana meM hamAre jJAnanidhi se sampUrNa arthasahayoga kA lAbha mIlA hai, jisako hama hamArA mahAn saubhAgya samajate hai / pUjya gurudeva hameM bhaviSya meM punaH bhI aisA lAbha de aisI vinaMtI ke sAtha gurudeva ke caraNoM meM koTizaH vndnaa| zrI jaina zvetAbaMra mUrtipUjaka saMgha, islAMpura Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OApa) RT d O DhI vAra jo cho che. che. de U) PSC : 0 0 0 0 9 8 dara(c) 0 CE IralAlapurAMDaNizA vAsupUjAsvAmI GNAvAva pratiSNal 8 vi. sI. 2palavaIII suda 9 tArI| 8 10-pa-2003 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAMtadivAkara gacchAdhipati pa. pU. A. zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mArI. For & Personal Use Omy Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNi ........ SE) * jeo 14 varSanI bAlyavaye pitAjI sAthe dIkSita thayA.. nAnI vaya - nAnA paryAyamAM Agama grantho - prakaraNa gaLyo - cheda graMthonA pAragAmI banyA... badhA ja granthonI abhUta upasthiti, pUrvApara avvala anusaMdhAna, UMDI anuprekSA, ane enA prabhAve navA navA seMkaDo apUrva rahasyodghATano AnI pratItinA prabhAve sva. pU. premasUrIzvarajI mahArAjAe paTTakamAM eka kalama dvArA samudAyanA mUrdhanya gIrthone paNa avasare zAstrIya bAbatomAM jemane pUchavAnuM sUcana kareluM ne tyAre jeo mAtra muni hatA ne paryAya paNa kAMI bahu moTo nahoto.. * ane eTale ja teozrIe tyAre ja sva. pU. bhuvana bhAnusUrIzvarajI (e vakhate paM. zrI bhAnu vijayajI gaNivara) ma.sA.nA uttarAdhikArI tarIke jemane ghoSita karyA hatA... baMdhavidhAna mahAgranthanA jeo mukhya sUtradhAra hatA. jJAnanA sAgara hovA chatAM abhUta namratA-saraLatA-AtmalakSitA jhaLahaLatA virAgya-nirmaLa brahmacarya vagerenI anupama pariNatinA jeo dhAraka che... * mArA aneka graMthonuM jeozrIe saMzodhana kareluM che.. * ane anya paNa aneka dRSTie jeo mArA upakArI che.. * vartamAnamAM sarvAdhika zramaNonA samudAyanA jeo adhipati che... te siddhAntadivAkara gacchAdhipati 5. pU. A zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma. sA. nA karakamalamAM sAdara samarpaNa.... Education International Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vi.saM. 2060 cAturmAsa daramyAna zrI anuyogadvArasUtra para vAcanA ApavAno prasaMga Avyo. mULasUtra ane maladhArI zrI hemacandrasUri mahArAjAnI vRttine anusarIne vivecana cAlI rahyuM hatuM. emAM aneka sthaLe spaSTIkaraNa mATe ke hetunI gaveSaNA mATe je vicAraNA thaI e padArthane spaSTa kholanArI ke hetupUrvaka kholanArI jaNAvAthI vicAra Avyo ke A vicAraNAone TIppaNarUpe prakAzita karavI joIe jethI vartamAna jijJAsuone tathA bhAvI peDhIne ghaNo upakAra thaze...ne thayuM A TippaNa graMthanuM sarjana..... devagurunI varasI rahelI anupama kRpAnA prabhAve kyAMka kyAMka khUba ja suMdara-pUrvanA granthomAM nahIM maLatuM evuM paNa spaSTIkaraNa thayuM che je adhyetAnI zrIjinAgamo pratyenI zradhdhA vadhArIne vizeSa prakAre Adara bahumAna vadhA2ze evI zraddhA che. emAM nikSepaTTAranI sUkSma vicAraNA...cAra nikSepanI sarvavyApitA....A aMge je sUkSma vicAraNA cAlI....A sarvavyApitAnA niyamaaMge anya granthomAM UThAvavAmAM AvelI vyAbhicAranI zaMkA....enuM nivAraNa vadhAre tarkasaMgata rIte karanAra apUrva samAdhAna...vagere vizeSa upayogI lAgavAthI tathA enuM vizada-spaSTIkaraNa karavAmAM khUba granthavistAra thavAnI saMbhAvanA lAgavAthI eno svataMtra grantha racavo ema nirNaya karyo.. ane taanusAra svopakSavRtti-gujarAtI bhAvAnuvAda sahita nikSepaviMzikA granthanuM sarjana karyuM. je alaga rIte prakAzita thayela che. saptabhaMgIviMzikA granthe jema saptabhaMgI para ghaNo navo prakAza pAtharyo che. ema nikSepaviMzikAgrantha cAra nikSepAo para aneka sthaLe apUrva prakAza pAtharaze... evI zraddhA che. e ja rIte prastuta TIppaNa paNa anuyogadvAra sUtranA aneka padArtho para eka judA ja prakArano vizada prakAza pAtharaze evI AzA che. ghaNI ghaNI navI vicAraNAo hoya eTale saMzodhana Avazyaka ja nahIM, ati Avazyaka.... ne tethI vartamAnamAM AgamonA avvala jJAtA siddhAnta divAkara pUjyapAda gacchAdhipati zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. ne e mATe vinaMtI karI. sva-para ArAdhanAnI javAbadArIpUrNa aneka vyastastAo vaccethI paNa avakAza kADhIne teozrIe zruta pratyenI bhaktithI ane mArA pratyenI lAgaNIthI granthanuM sUkSmatApUrvaka saMzodhana karyuM che ne e rIte TIppaNonI upAdeyatAmAM jabaradasta vadhAro karyo che. teozrIe karelI upakAra zrRMkhalAmAM A eka navo maNako umerAyo che. teozrInA caraNomAM koTi koTi vaMdanA. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA siddhAnta mahodadhi suvizALagacchanirmAtA sva.pU. A. zrI vijaya premasUrIzvarajI ma.sA., nyAya vizArada vardhamAnataponidhi sva.pU.A.zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA., adhyAtmarasika sahajAnaMdI sva. pU. A.bha. zrI vijaya dharmajitasUrIzvarajI ma.sA. tathA dakSiNa mahArASTra prabhAvaka zrI sUrimaMtranA parama sAdhaka sva. pU. A.zrI vijaya jayazekharasUrIzvarajI ma.sA.... A suvihita guru paraMparAne A paLe bhAvapUrvaka vaMdana karuM chuM. saMskRta bhASAmAM suMdara prastAvanA lakhanAra munirAja zrI hRdayavallabha vijayajIne tathA saMyama sAdhanAnA ane zrutasAdhanAnA dareka tabakke aneka rIte sahAyaka bananAra sahavartI ziSyAdivRndane paNa kema bhUlI zakAya? parama paramAtmabhakta, gurubhakta ane zrutabhakta dIrthasaMyamI pUjyapAda pravartaka zrI jaMbUvijayajI ma.sA. dvArA saMpAdita zrI mahAvIra jaina vidyAlaya dvArA prakAzita prakAzanane mULa ane vRttigranthanA AdhArabhUta prakAzana tarIke rAkhyuM che, ne tethI meM nathI koI hastalikhita prata vagereno AdhAra lIdho ke nathI koI pAThAntara vagere ApyA. pUjyazrInA caraNomAM bhAvabharI vaMdanA. zrI jina AgamonA rahasyo pAmavA mATe niyukti-bhASya vagere granthono AdhAra lIdhA vinA chUTako nathI e supere jJAta che. A paMcAMgI jinAgamomAM praveza mATe zrI anuyogadvAra e kharekhara dvAra samAna che. enA rahasyo pAmavA mATe zrI jinadAsamahattaraviracita cUrNi, sUripuraMdara zrI haribhadrasUri mahArAja viracita vivRti tathA maladhArI zrI hemacandrasUri mahArAja viracita vRttinI sAthe prastuta TippaNIno paNa AdhAra laIne adhikArI jijJAsuo svakIyabodhane vizada rIte nirmaLa kare evI namra vinaMtI sAthe, tathA A TippaNIomAM kyAMya paNa parama pavitra zrI jinAjJAthI viparIta TippaNa thayuM hoya to enuM hArdika micchAmi dukkaDa devA sAthe saMvigna gItArtha mahAtmAone enuM saMzodhana karI mane jaNAvavAnI vinaMtI sAthe. ..... gurupAdapaghareNu, abhayazekhara soLamAM zrI zAMtinAthadAdAnI pratiSThAno maMgaLa divasa. mahAsuda-6 vi.saM. 2063 bhora. (ji. punA) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 viSayAnukramaH pRSTha naM| viSaya viSaya maGgAlasUtram 2 42 AvazyakAnuyogapratijJA. prekSAvatpravRttyarthaM dvAdapi sambandhA Avazyakau 3 AvazyakasyaikArthikAH zabdA niruktaM ca... 45 vyavahAre zrutasya prAdhAnyaM katham ? sUtrasamuddezaH kadA ? 4 zrutanikSepAH . .46 6 aNDajAdipaJcavidhaM sUtram .48 .53 .53 11 sacittAditrividhastadvyatiriktadravyaskandhaH .. 55 . 17 kRtsnAditrividhastadvyatiriktadravyaskandhaH . 17 bhAvaskandhasyaikArthikAH zabdAH .56 59 .59 .61 62 62 anuyogadAnAnujJaikayaiva helayA katham ? anuyogavidhiH kAlagrahaNAdayaH sUtrApekSA eva AvazyakAdipadanikSepapratijJA nAmAvazyakam nAmanikSepe paryAyAbhidheyatvazaGkAsamAdhAne .... sthApanA''vazyakam nAmasthApanayoH prativizeSaH nAmanikSepasyApi pUjApravRttyAdayaH ? nAma-sthApanAdayaH kasya bhadA:. nAmAdinikSepacatuSkasyAvazyavidheyatvam . .19 SaDvidhAvazyakazrutasyArthAdhikArAH . 19 catvAri anuyogadvArANi 20 prathamamupakramAnuyogadvAram . 22 upakramasya SanikSepAH .23 tadvyatiriktadravyopakramasya sacittAdibhedatrayam. dravyAvazyakam dravyendratvaM kasya ? Agamato dravyAvazyakam saptanayAnAzrityAgamato dravyAvazyakavibhajanam Rju sUtrayatIti ko'rthaH jJazarIradravyAvazyakam bhavyazarIradravyAvazyakam tadvyatiriktadravyAvazyake laukikaM dravyAvazyakam kuprAvacanikadravyAvazyakam lokottarikaM dravyAvazyakam 1 Agamato noAgamatazceti bhAvAvazyakadvaividhyam 7 zrutasyaikArthikAH zabdAH 9 skandhanikSepAH . 24 . 25 kSetrakAlopakramau . 25 noAgamato'prazasta bhAvopakramaH 26 prazasta bhAvopakramaH viSayAnukramaH upakramAnuyogadvArasya AnupUrvI nAmAdIni SaT pratidvArANi 29 . 31 AnupUrvyA daza nikSepAH 32 dravyAnupUrvI. . 35 tadvyatiriktadravyAnupUrvyA dvaividhyam . | anaupanidhikatvaM katham ? . 36 naigamavyavahArasaMmatAyA anaupanidhikyA .38 dravyAnupUrvyA arthapadaprarUpaNatAdayaH 40 paJcaprakArAH pRSTha naM .63 .65 66 67 68 .69 69-105 69 69 72 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSaya ........ pRSTha naM | viSaya ............. ............... pRSTha naM arthapadaprarupaNatA tatprayojanaM ca .............73 | alpabahutvadvAram . ..........116 AnupUrvIpadasya pravRtti-vyutpattinimitte ......74 | avaktavyakApekSayA'nAnupUrvINAM vizeSAdhikatve bhaGgasamutkIrtanatA tatpayojanaM ca ............75 zaGkA tatsamAdhAnaM ca .............117 bhaGgopadarzanatA samavatArazca ..................77 | saGgrahAbhimatA anaupanidhikI kSetrAnupUrvI .. 120 bhaGgasamutkIrtanatAdvAropanyAse kAraNAntaram ...77 aupanidhikI kSetrAnupUrvI .................. 123 satpadaprarUpaNAdIni navAnugamadvArANi .........80 | bahusamabhUbhAga ityasya ko'rthaH ? ........ acittamahAskandhasya lokasya saMkhyAtata- | rucakasyASTapradezatvaM kimartham ? ....... mabhAgAvagAhanAsaMgati-pradarzanam .......81 | adholokakSetrAnupUrvI ..... paramANoH saMsthAnapariNAmAbhAvaH ............84 | tiryaglokakSetrAnupUrvI ............. 127 bhAgadvAre akAralopo draSTavyaH ..............88 | UrdhvalokakSetrAnupUrvI .. 128 alpabahatvadvAram ...........................90 kAlAnupUrvI ....................129-140 AnupUrvIdravyapradezA avaktavyadravyebhyo naigamavyavahAra-anaupa0 kAlAnupUrvyA ___nAnantaguNAH, kintvasaMkhyeyaguNA eva .. 92 arthapadaprarUpaNatAdayaH paJcaprakArAH .. 130 saprasaGgamanyadalpabahutvam ....................94 dravya-kSetrAdyAnupUrvINAM saMvedhaH ............. saGgrahasammatAyA anaupanidhikyA arthapada- navAnugamadvArANi prarUpaNatAdayaH paJca prakArAH .........95 | tatra kSetradvAram . anugamadvAreSu alpabahutvadvArAbhAvaH ..........97 | kAla-antaradvAre .................. aupanidhikI dravyAnurpUvI ...................99 bhAga-bhAva-alpabahutvadvArANi ........... pUrvAnupUrvyAdilakSaNaM tatraividhyam ............99 | saGgrahAbhimatA anaupanidhikI 'adharma'sya pravRtti-vyutpattinimitte ........ 100 kAlAnupUrvI . 137 anAnupUrvIbhaGgakasvarUpAnayanArthaM karaNam ... 103 | aupanidhikI kAlAnupUrvI ............ prakArAntareNa aupanidhikyAH aupanidhikyAM nayavicArAbhAvaH pUrvAnupUrvyAdibhedatrayam .............. 105 kimartham ? ..................... kSetrAnupUrvI .....................105-129 samayAvalikAtaH prArabhya sarvAddhAntaM naigamavyavahAra-anaupanidhikyAH kSetrAnupUrvyA yAvatkAlaprarUpaNam arthapadaprarUpaNatAdayaH paJcaprakArAH .. 106 | caturviMzatijinanAmAnyAzritya satpadaprarUpaNatAdIni navAnugamadvArANi ..... 109 / utkIrtanAnupUrvI .... kSetra-sparzanAdvAre . .......... 109 | ekaM daza zatamityAdisaMkhyAmAzritya kAla-antaradvAre gaNanAnupUrvI ........142 bhAga-bhAvadvAre ....... .132 ..................... ...135 ....136 ......... 138 138 ..............139 ........141 ........112 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 viSayAnukramaH .............182 viSaya ... pRSTha naM viSaya .... ........pRSTha na saMsthAnAnupUrvI .....142 | aSTavidhavibhaktibhedairaSTavidhanAmno sAmAcAryAnupUrvI .......... ... 144 nirUpaNam audayakiAdiSaDbhAvAnAzritya bhAvAnupUrvI .. 145 | vIra-zRGgAra-adbhUta-raudra-vrIDanaka-bIbhatsaupakramAnuyogadvAre dvitIyaM hAsya-karuNa-prazAntAkhyakAvyaranAmAkhyaM pratidvAram ................ 146 | sabhedairnavanAmno nirUpaNam ......... 184 ekanAmavyAkhyAnam ....................... 146 gauNa-nogauNa-AdAna-pratipakSa-prAdhAnyatAdvinAmavyAkhyAnam (ekAnekAkSarikanAma).. 147 anAdisiddhAnta-nAma-avayava-saMyogaprakArAntareNadvinAmavyA. (jIvAjIvanAma) . 147 | pramANanAmabhaiderdazanAmanirUpaNam .....190 punazca prakArAntareNa dvinAma0 avizeSita- nAmapramANanAmanirUpaNam ...................195 vizeSitanAma) ................... 148 nakSatra-devatAdisaptabhedaiH trinAmavyAkhyAnAm (dravya-guNa-paryAyanAma). 151 sthApanApramANanAmanirUpaNam ........ 196 prakArAntareNa trinAma dravyapramANanAmanirUpaNam .................. 198 (strI-puruSa-napuMsakanAma) ........... 154 sAmAsikAdicaturbhedaiH caturnAmavyAkhyAnam (Agama-lopa-prakRti- bhAvapramANanAmanirUpaNam ........... 198 vikArataH) ...... 155 | tatra dvandvabahuvrIhyAdibhedaiH paJcanAmavyAkhyAnam (nAmika naipAtika sAmAsikabhAvapramANanAmanirUpaNam .. 199 AkhyAtika-aupasargika karma-zilpa-zloka-saMyoga-samIpa-saMyUthamizrabhedataH).......................156 aizvarya-apatyabhedaistAddhitika0 .........200 audayikAdiSaNNAmavyA0, tatra auda. | dhAtujabhAvapramANanAmanirUpaNam ............ 202 ___bhAvanirUpaNam .................. nairuktikabhAvapramANanAmanirUpaNam........... 202 aupazamikabhAvanirUpaNam ............. | upakramAntargataM tRtIyaM pramANadvAram ........ kSAyikabhAvanirUpaNam ... mAnonmAnAdipramANAni kSAyopazamikabhAvanirUpaNam ......... | kSetrapramANam .......... ...208 pracalAdInAM vyAkhyAvizeSaH . 161 aGgalasvarUpam ......... ............. "kSapaNA zabdasya mukhyo'rthaH AtmAGgulam pAriNAmikabhAvanirUpaNam ....... 165 utsedhAGgalam 'kSayopazama'sya mukhyo'rthaH ... nArakAdInAM zarIrAvagahanAH ............ sAnnipAtikabhAvanirUpaNam ........... 167 labdhi-karaNaparyAptatrasANAM jaghanyA'vagAhanA 221 SaDjAdisaptanAmanirUpaNam .. ........... 174 | sUtragatervicitratAyAM hetuH .................. gItasya zeSaguNAdayaH ............... 180 | pramANAgulam ... ..... 226 ......204 ..209 213 225 ......... Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSaya pramANAGgalasya catuHzataguNatvaM sahasraguNatvaM vA ?. kAlapramANam samayanirUpaNam . samayo vibhAjyo'vibhAjyo AvalikAdInAM nirUpaNam.. palyopamanirUpaNam vA ? nArakAdInAmAyuHsthitinirUpaNam uraparisarpAdInAmayugmadharmitvam.. palye'spRSTAnAM nabhaH pradezAnAmasaMkhyAtaguNatvasaMbhavaH katham? dravyadvaividhyam . zarIrapaJcakanirUpaNam pRSTha naM| viSaya | dvividhamupamAnapramANam 228 tatra trividhaM sAdharmyApanItam 231 trividhaM vaidharmyApanItam . 1232 | laukika-laukottarAgamapramANam.. 235 | athavA sUtrAgamAdi AtmAgamAdi trividhamAgamapramANam. 237 239 | darzanaguNapramANam.. 244 cAritraguNapramANam .. 247 nayapramANe prasthakadRSTAntaH naugame zuddhayazuddhI . 253 vasatidRSTAntaH 255 naigamavyavahArayorvizeSaH. 257 | pradezadRSTAntaH nArakAdInAM baddhamuktazarIranirUpaNam . 257 nAmAdyaSTavidhaM saMkhyApramANam baddha-muktaudArikAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam 259 ekabhavikAditrividhatadvyatirikta 260 pudgalaparAvartalakSaNe vizeSo vicAraH . nArakAdInAM baddha-muktaudArikAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam dravyazaGkhanirUpaNam aupamyAdisaMkhyAnirUpaNam 263 ekasya saMkhyA'saMkhyAtvavicAraH utkRSTasaMkhyeyakanirUpaNam nArakeSu kRtojjhitAhArakANAM . 264 navavidhamasaGkhyeyakam . jIvAnAM sarvadA sambhavaH garbhajamanuSyasaMkhyA 270 | aSTavidhAnantakanirUpaNam. 274 vaktavyatAdvAram trividhA vaktavyatA. 274 | vaktavyatAyAM nayavicAraNA bhAvapramANam tatra guNapramANam varNAdipaJcavidhamajIvaguNapramANam jJAna-darzana-cAritralakSaNaM jIvaguNapramANam. 275 arthAdhikAradvAram pratyakSajJAnapramANabhedAH . pUrva-zeSa- dRSTasAdharmyavad anumAnapramANam . 276 zeSavato'numAnasya paJcavidhatvam tantUnAM paTapariNAmitve cAlanA- pratyavasthAne dRSTasAdharmyavato dvividhatvam . 275 samavatAradvAram - samavatArasya nAmAdiSaDvidhatvam. nikSepadvAram-tasyaughaniSpannAdayastrayo 278 vidhAH 281 | adhyayananikSepAH 277 |upakramadvArasamApti: 13 naM pRSTha 283 283 284 285 286 286 287 289 289 293 294 296 301 303 305 308 309 312 315 318 319 321 321 325 325 326 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 viSaya akSINanikSepAH AyanikSepAH kSapaNAnikSepAH nAmaniSpannanikSepanirUpaNam tatra noAgamato bhAvasAmAyikam . anugamAkhyaM tRtIyamanuyogadvAraM. upodghAtaniryuktyanugame dve dvAragAthe dvAtriMzatsUtradoSAH pRSTha naM| viSaya 2327 | sUtrasyASTau guNAH 329 | SaDvidhaM vyAkhyAlakSaNam 330 nayAkhyaM caturthamanuyogadvAram 332 jJAnanayavaktavyatA 333 kriyAnayavaktavyatA 335 | sthitapakSavaktavyatA 336 | vRttigranthaprazastiH. 339 TippaNIgranthaprazastiH. cAra anuyoganI apRthA ane pRthatA eTale zuM ? zrI AryarakSitasUri mahArAje durbalikA puSyamitranA nimitte paMcamakALanA prabhAve dhRti-medhA vagereno hrAsa joIne anuyogane pRthak karyA. e pahelAM anuyoga pRthak nahoto. arthAt dareka sUtrano cAra prakAre anuyoga thato. jema zrIyogazAstranA prathama zloka namo durvArarAgAdi... nA 108 artha thayelA che. vivakSita akSarane pahelAM pUrvanA zabdano ghaTaka mAnI eka artha karyo. . pachI e zabdamAMthI alaga karIne ene pAchaLanA zabdano ghaTaka banAvIne navo artha meLavavAmAM Avyo. ema saMdhi vagere judI rIte karIne artha taddana judo meLavAya. AvuM ja pUrvanA kALamAM thatuM... dA.ta. AcArAMgajInuM eka sUtra lIdhuM... eno eka artha evo karavAmAM Avyo ke jethI caraNasittarinuM samarthana thAya. sUkSma mArgadarzana maLe.. Ane caraNakaraNAnuyoga kahevAya. pachI e ja sUtrano artha evI rIte karavAmAM Avato ke jethI gaNita-saMkhyA vagerenI mukhyatA thAya ... A gaNitAnuyoga thayo. e ja rIte e ja sUtrano judI judI rIte artha evI rIte karAto ke jethI dharmakathA-upadeza dhvanita thAya ane dravyonuM svarUpa spaSTa thAya. A ja rIte pratyeka sUtranI cAra-cAra vyAkhyA thatI. eTale ke sUtre sUtre cAre anuyoga sAthe cAlatA. viSayAnukramaH pRSTha naM 341 342 343 349 350 351 353 354 AmAM te te zabdonA atiparicita je artha hoya te artha dvArA maLato anuyoga samajavAmAM ne samajyA pachI yAda rAkhavAmAM saraLa raheto. paNa bAkInA traNa anuyoga meLavavA mATe bhale vyAkaraNanA niyamone ke bhASAnI maryAdAne cAtaravAnuM nahotuM... chatAM te te zabdonA alpaparicita ke aparicita artho karavA paDatA.. ne enA kAraNe sUtre sUtre ene grahaNa karavA ane grahaNa karyA pachI dhArI rAkhavA e ati-ati muzkela kArya hatuM.. eTale paMcamakALanA prabhAve buddhidhAraNAzaktimAM jyAre ghaNo ghaNo hrAsa thaI gayo tyAre A kArya azakya jevuM banI gayuM. cAre anuyogane samajavA-dhAravAnI mathAmaNamAM eka paNa anuyogane vyavasthita rIte samajavo-dhAravo muzkela banI gayo. eTale zrIAryarakSitasUri mahArAje bhAvInA jIvo para karuNA karIne anuyogane pRthak karyo. 'te te sUtragata zabdonA pracalita artha parathI je anuyoga maLe e ja eka anuyoga te te sUtrano karavo. bAkInA traNa anuyoga karavA nahIM.' AvuM teoe TheravyuM... A rIte vyAkhyA karavAthI zrIAcArAMga vagere sUtro parathI caraNakaraNAnuyoga maLyo. zrIcandraprajJati vagere parathI gaNitAnuyoga maLyo. ema, zrI jJAtAdharmakathA vagere parathI tathA zrIsUtrakRtAMga vagere parathI kramazaH dharmakathAnuyoga ane dravyAnuyoga maLyA. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / Namo'tthu NaM samaNassa bhagavao mahaimahAvIravaddhamANasAmissa / / // Namo'tthu NaM aNuogadharANaM therANaM / / annuogddaaraaii| Namo arihaMtANaM // Namo siddhANaM / / Namo AyariyANaM // Namo uvajjhAyANaM // Namo loe savvasAhUNaM / / eso paMcanamukkAro savvapAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havai maMgalaM / / (sU0 1) nANaM paMcavihaM paNNattaM / taMjahA- AbhiNibohiyaNANaM 1, suyaNANa 2, ohiNANaM 3, maNapajjavaNANaM 4, kevalaNANaM 5 / AcAryapravara maladhArizrIhemacandrasUriviracitA vRttiH| aiM namaH / zrIvItarAgAya namaH // samyaksurendrakRtasaMstutipAdapadmamuddAmakAmakarirAjakaThorasiMham / saddharmadezakavaraM varadaM nato'smi vIraM vizuddhatarabodhanidhiM sudhIram / / 1 / / anuyogabhRtAM pAdAn vande zrIgautamAdisUrINAm / niSkAraNabandhUnAM vizeSato dharmadAtRNAm / / 2 / / yasyA: prasAdamatulaM saMprApya bhavanti bhavyajananivahAH / anuyogavedinastAM prayata: zrutadevatAM vande / / 3 / / ihAtigambhIramahAnIradhimadhyanipatitAnarghyaratnamivAtidurlabhaM saMprApya mAnuSaM janma, tato'pi labdhvA tribhuvanaikahitazrImajjinapraNItabodhilAbham, samAsAdya viratyanuguNaM pariNAmam, pratipadya caraNadharmam, adhItya vidhivat sUtram, samadhigamya tatparamArtham, vijJAya sva-parasamayarahasyam, tathAvidhakarmakSayopazamasaMbhavinIM cAvApya vizadaprajJAM jinavacanAnuyogakaraNe yatitavyam, tasyaiva // ai namaH / / / / zrImAtagasiddhAyikAparipUjitAya zrIvardhamAnasvAmine namaH / / / / zrIgautama-sudharmAdigaNabhRdbhyo namaH / / / || zrIcUrNikRd-haribhadra-hemacandrasUrivRttikRdabhyo namaH / / / / zrIvijayaprema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-dharmajita-jayazekharasUrisadagurubhyo namaH / / vIraM gaNadharAn natvA bhuvn-dhrmjit-jyaan| vAgdevIM cAnuyoge hi TippaNI racyate mayA / / 1 / / * zrIvIraM jinaM gautamAdigaNadharAna bhuvanabhAnu-dharmajita-jayazekharasUrIna svagurUna vAgdevIM ca natvA zrImanmaladhArihemacandrasUrisandRbdhavRttiyutAnuyogadvArasUtraviSayiNI TippaNI mayA(= vijayaabhayazekharasUriNA)racyata ityarthaH / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM sakalamano'bhilaSitArthasArthasaMsAdhakatvena yathoktasamagrasAmagrIphalatvAt / sa cAnuyogo yadyapyanekagranthaviSaya: saMbhavati tathApi pratizAstraM pratyadhyayanaM pratyuddezakaM prativAkyaM pratipadaM copakAritvAt prathamamanuyogadvArANAmeva vidheya: / jinavacane hyAcArAdi zrutaM prAya: sarvamapyupakrama-nikSepA-'nugamanayadvArairvicAryate, prastutazAstre ca tAnyevopakramAdidvArANyabhidhAsyante, ato'syAnuyogakaraNe vastuto jinavacanasya sarvasyApyasau kRto bhavatItyatizayopakAritvAt prakRtazAstrasyaiva prathamamanuyogo vidheyaH / sa ca yadyapi cUrNi-TIkAdvAreNa vRddhairapi vihitaH tathApi tadvacasAmatigambhIratvena duradhigamatvAd mandamatinA'pi mayA'sAdhAraNazrutabhaktijanitautsukyabhAvato'vicAritasvazaktitvAdalpadhiyAmanugrahArthatvAcca krtumaarbhyte| asya ca zAstrasya paramapadaprAptihetutvena zreyorUpatvAt saMbhAvyamAnavighnatvAt tadupazamArthaM ziSTasamayaparipAlanArthaM cAdau maGgalarUpaM sUtramAha - nANaM paMcavihamityAdi / vyAkhyA - jJAtirjJAnam, kRtyalyuTo bahulam (pA0 3 / 3 / 113) iti vacanAd bhAvasAdhana:, jJAyate paricchidyate vastvanenAsmAdasminniti vA jJAnam, jAnAti svaviSayaM paricchinattIti vA jJAnaM jJAnAvaraNakarmakSayopazamakSayajanyo jIvasvatattvabhUto bodha ityarthaH / paMcavihaM ti paJceti saGkhyAvacana:, vidhAnAni vidhA: bhedA:, paJca vidhA asyeti paJcavidhaM paJcaprakAramityarthaH, paNNattaM ti prajJaptam, arthatastIrthakaraiH sUtrato gaNadharaiH prarUpitamityarthaH, anena sUtrakRtA Atmana: svamanISikA parihatA bhavati, athavA prAjJAt tIrthakarAdAptaM prAptaM gaNadharairiti prAjJAptam, athavA prAjJaiH gaNadharaistIrthakarAdAttaM gRhItamiti prAjJAttam, prajJayA vA bhavyajantubhirAptaM prAptaM prajJAptam, na hi prajJAvikalairidamavApyata iti pratItameva, hrasvatvaM tu sarvatra prAkRtatvAdityavayavArthaH / akSarayojanA tvevam-jJAnaM paramagurubhi: prajJaptamiti sambandhaH / katividham ? iti, atrocyate-paJcavidhamiti / tasyaiva paJcavidhatvasyopadarzanArthamAha- taMjahetyAdi, tadyathetyupanyAsArthaH, AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnam avadhijJAnaM mana:paryAyajJAnaM kevalajJAnaM ceti / tatra abhItyAbhimukhye, nIti naiyatye, tatazcAbhimukho vastuyogyadezAvasthAnApekSI 'niyata indriyANyAzritya svasvaviSayApekSI bodha: abhinibodha iti bhAvasAdhana:, svArthikataddhitotpAdAt sa evAbhinibodhikam, abhinibudhyate AtmanA sa ityabhinibodha iti karmasAdhano vA, abhinibudhyate vastvasAvityabhinibodha iti kartRsAdhano vA, sa evAbhinibodhikamiti tathaiva, AbhinibodhikaM ca tad jJAnaM cAbhinibodhikajJAnam, indriyapaJcaka 1. niyata... bodha iti| cakSuSA rUpAdiviSaya eva bodhaH, rasanendriyeNa rasAdiviSaya eva bodhaH, ityAdiprakAreNa niyato bodho'tra jnyeyH| anyatra tvabhimukho'sandigdhatvena nizcito bodha ityabhinibodha ityapi vyutpattirdRzyate / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU01] manonimitto bodha ityarthaH / zravaNaM zrutam abhilApaplAvitArthagrahaNasvarUpa upalabdhivizeSa:, zrutaM ca tad jJAnaM ca zrutajJAnam, athavA zrUyata iti zrutaM zabdaH, sa cAsau kAraNe kAryopacArAd jJAnaM ca zrutajJAnam, zabdo hi zrotu: sAbhilApajJAnasya kAraNaM bhavatIti so'pi shrutjnyaanmucyte| avadhAnamavadhi: indriyAdyanapekSamAtmana: sAkSAdarthagrahaNam, avadhireva jJAnamavadhijJAnam / athavA avadhi: maryAdA, tenAvadhinA rUpidravyamaryAdAtmakena jJAnamavadhijJAnam / saMjJibhirjIvai: kAyayogena manovargaNAbhyo gRhItAni manoyogena manastvena pariNamitAni dravyANi manAsItyucyante, teSAM manasAM paryAyA: cintanAnuguNA: pariNAmAH, teSu jJAnaM mana:paryAyajJAnam, athavA yathoktasvarUpANi manAMsi paryeti avagacchatIti mana:paryAyamiti karmaNyaN (pA0 3 / 2 / 1), tacca tad jJAnaM ca mana:paryAyajJAnam / kevalaM saMpUrNajJeyaviSayatvAt saMpUrNam, tacca tad jJAnaM ca kevalajJAnamiti / avagrahAdibhedacintA tveSAM jJAnAnAmatra na kriyate, sUtre'nuktatvenAprastutatvAt nandyAdiSu vistareNoktatvAcceti / anena ca zAstrasyAdAveva jJAnapaJcakotkIrtanena maGgalaM kRtaM bhavati, sakalaklezavicchedahetutvena jJAnasya paramamaGgalatvAt / abhidheyaM tu guNaniSpannAnuyogadvAralakSaNazAstranAmna eva sakAzAt pratIyate, upakramAdyanuyogadvArANAmevehAbhidhAsyamAnatvAt / prayojanaM tu prakaraNakartR-zrotro: pratyekamanantara-paramparabhedAccintanIyam, tatra prakaraNakarturanantaraM sattvAnugraha: prayojanam, zrotuzca prakaraNArthaparijJAnam, paramparaM tu dvayorapi paramapadaprApti:, idaM tu yadyapIha sAkSAnnoktaM tathApi sAmarthyAdavasIyate, tathAhi- sattvAnugrahapravRttA eva paramagurava idamupadizanti, tadanugrahe ca krameNa paramapadaprApti: pratItaiva, zrotA'pi gurubhya: prastutaprakaraNArthaM vijAnAti, tatparijJAne ca sakalajinavacanAnuyogakaraNe kuzalatAmAsAdayati, tatkuzalatAyAM ca viprahAya heyAn, upAdAya upAdeyAn, saMprApya prakarSavaccaraNakaraNam, kRtvA'tiduSkaratapazcaraNam, anubhUya vizadakevalAlokata: sakalatrilokItalasAkSAtkaraNam, pravizya sakalakarmavicchedakartR zailezIkaraNam, sakalamuktajanazaraNaM paramapadamadhigacchatIti / sambandho'pyupAyopeyalakSaNo gamyata eva - vacanarUpApannaM 2. sambandho'pyu... eva / ayaJca tarkAnusAriNaM prati, zraddhAnusAriNaM prati tu guruparvakramalakSaNaH sambandho'pi naikeSu zAstreSu pratipAdito vrtte| vastutastu prekSAvAn tarkAnusArI vA bhavatu, zraddhAnusArI vA, tasya pravRttyarthaM sarvatra dvayorapi sambandhayorAvazyakatvameva / tathAhi- sarvajJoktaM sarvajJamUlameva vA vacanaM pramANamityasmaddarzane svIkRtam, ata eva gaNadharairgumphitA dvAdazAGgyapi sarvajJatIrthakRddattayAnujJayaiva pramANaM bhavati / ata eva sarve'pi granthakartAraH svakIye granthe sarvajJamUlakatvaM prayatnapUrvaM prasthApayanti / sa ca prayatna IdRzo bhavati-asmAbhirasmadgurupAdamUla etacchrutaM, taistu svakIyagurupAdamUle, tairapi gurubhiH svakIyagurupAdamUle... ityevaM guruparamparayA'sya granthasya mUlaM sarvajJa eveti / ayameva ca guruparvakramalakSaNaH smbndhH| prasthApitazcAyaM sambandho Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti- abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 2) tattha cattAri NANAI ThappAI ThavaNijjAiM, No uddissaMti No samuddissaMti No aNuNNavijjaMti, suyaNANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavatta | hi zAstramidamupAyastadarthastUpeya iti / evaM ca samastazAstrakArANAM samayaH paripAlito bhavati, uktaM ca tai:- saMbaMdha-'bhidheya-paoyaNAI taha maMgalaM ca satthammi / 4 sIsapavittinimittaM nivvigghatthaM ca ciMtejA || 1 || ( ) ityalaM vistareNa / yadi nAma jJAnaM paJcavidhaM prajJaptaM tataH kim ? ityAha- tatthetyAdi, tatra tasmin jJAnapaJcake AbhinibodhikA'vadhi-mana: paryAya- kevalAkhyAni catvAri jJAnAni ThappAiM ti sthApyAni asaMvyavahAryANi, vyavahAranayo hi yadeva lokasyopakAre varttate tadeva saMvyavahAryaM manyate, lokasya ca heyopAdeyeSvartheSu nivRtti - pravRttidvAreNa prAya: zrutameva sAkSAdatyantopakAri, yadyapi kevalAdidRSTamarthaM zrutamabhidhatte tathApi gauNavRttyA tAni lokopakArINIti bhAvaH / yadyuktanyAyenAsaMvyavahAryANi tAni tataH kim ? ityAha- ThavaNijjAI ti tata: sthApanIyAni etAni tathAvidhopakArAbhAvatogranthasya pramANatAM khyApayati / khyAtAyAJca pramANatAyAmadhyayanAdhyApanapravRttiH prekSAvatAm / ityevaM prekSAvatpravRttyarthaM guruparvakramalakSaNaH sambandha AvazyakaH / na caitAvataiva prekSAvantastadgranthAdhyayanAdau pravartante, prastutagranthavannaikeSvanyeSvapi grantheSu guruparvakramalakSaNena sambandhena pramANatAyAH khyApitatvAt / tatazca yeSAmarthAnAM jJAnamupeyaM teSAmarthAnAM vAcakaH pratipAdaka upAyabhUta iti yAvadyo granthaH pratIyate tasmin pravRttirbhavati / iyaJca pratItirvAcyavAcakabhAvAparaparyAyopAyopeyabhAvasambandhena jAyata iti spaSTameveti prekSAvatpravRttyarthamupAyopeyalakSaNaH sambandho'pyAvazyaka iti / 3. gauNavRttyeti... ayamAzayaH dAnazrAddhena kenacicchrAvakeNa sAdhumuddizyaiva kiJcidupaskRtam / ajJAtoJchaM caran kazcittaM vyatikaramajAnAno gItArthaH tadgRhaM bhikSArthaM praviSTaH / nirdambhaM zrutopayogaM dattavAn sa munistaM piNDaM nirdoSaM matvA gRhItavAn / vasatimAgatya yathAvidhi kevalinaM guruM taM piNDaM darzitavAn / sAdhumuddizyaiva kRto'yaM piMDa iti kevalajJAnena jAnAno'pi kevalI taM piMDaM vizuddhameva vyavahRtavAn zrutopayogena tasya vizuddhatvAt / saraHsthitaM jalaM kevalAbhogenAcittaM jAnAnenApi zrIvIreNa tRSitA api sAdhavaH pAtuM nAnujJAtAH zastrAnupahatatayA zrutopayogena tasya sacittatvavyavahArAt / tathA ca vyavahAre zrutasyaiva balavattvaM na tu kevalAderiti tAni gauNavRttyA lokopakArINItyuktamatra / 4. tathAvidhopakArAbhAvato'saMvyavahAryatvAttiSThantviti / yadvA matijJAnAdInAM sthApanIyatve'nyo'pyAdAnapradAnaviSayatvAbhAvarUpo heturbodhyaH / tathAhi - ziSyasya yadviSayakasya jJAnasyAdAnamiSTaM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU02] 'saMvyavahAryatvAttiSThantu, na tairihoddeza-samuddezAdyavasare'dhikAra ityarthaH, athavA sthApyAni amukharANi svasvarUpapratipAdane'pyasamarthAni, na hi zabdamantareNa svasvarUpamapi kevalAdIni pratipAdayituM samarthAni, zabdazcAnantarameva zrutatvenokta iti sva-parasvarUpapratipAdane zrutameva samartham, "svarUpakathanaM cedam, ata: sthApyAni amukharANi yAni catvAri jJAnAni tAnIhAnuyogadvAravicAraprakrame kim? ityAha- anupayogitvAt sthApanIyAni anadhikRtAni, yatraiva hyuddeza-samuddezA-'nujJA: kriyante tatraivAnuyoga: taddvArANi copakramAdIni pravarttante, evaMbhUtaM tvAcArAdi zrutajJAnameva ityata uddezAdyaviSayatvAdanupayogIni zeSajJAnAni ityato'trAnadhikRtAni / atrAha-anuyogo vyAkhyAnam, tacca zeSajJAnacatuSTayasyApi pravarttata eveti kathamanupayogitvam ?, nanu samayacaryAnabhijJatAsUcakamevedaM vacaH, yato hanta tatrApi tajjJAnapratipAdaka: sUtrasaMdarbha eva vyAkhyAyate, sa ca zrutameveti zrutasyaivAnuyogapravRttiriti / athavA sthApyAni gurvanadhInatvenoddezAdyaviSayabhUtAni, etadeva vivRNoti-sthApanIyAnIti, ekArthoM dvAvapi, idamuktaM bhavati- anekArthatvAdatigambhIratvAdvividhamantrAdyatizayasampannatvAcca prAyo gurUpadezApekSaM zrutajJAnam, tacca gurorantike gRhyamANaM paramakalyANakozatvAduddezAdividhinA gRhyata iti tasyoddezAdaya: pravarttante, zeSANi tu catvAri jJAnAni tadAvaraNakarmakSaya-kSayopazamAbhyAM svata eva jAyamAnAni noddezAdiprakramamapekSante / yatazcaivamata Aha- no uddissaMtItyAdi, no uddizyante no samuddizyante no anujJAyante, tatra idamadhyayanAdi tvayA paThitavyamiti guruvacanavizeSa uddezaH, tasminneva gurozca pradAnaM tasyaivoddezAdayaH pravartanta iti tu mokSamArge sthitAnAM sthitiH| yathA''cArAGgasyAdAnapradAne yadeSTe tadA tasyaivoddezAdayaH kriyante, na sUtrakRtAGgAdInAm / matyAdInAM caturNA jJAnAnAmAdAnaM pradAnaM vA na kenacidapi kartuM pAryate, AdAnapradAnAviSayatvAtteSAm / tatazca teSAmuddezAdInAM na kdaacidpyvsrH| ata evoddezAdInapekSya matyAdInAM sArvadikaM sthaapniiytvmev| 5. svarUpakathanaM cedamiti ko'rthaH ? cattAri nANAI ThappAiM ThavaNijjAiMti sUtragatavAkyakhaNDena matyAdIni catvAri jJAnAnyuddizya sthApyatvasya sthApanIyatvasya ca vidhAnaM nAbhipretam, kintarhi ? catvAri sthApyAni jJAnAni sthApanIyAnItyevaM kevalasya sthApanIyatvasyaiva vidhAnaM, rathApyatvaM tUddezyakoTAveva caturNAM jJAnAnAM vizeSaNatvena praviSTam / tatazca praznaH samuttiSThati "sthApyatvamiti yadvizeSaNaM tatkiM vyAvartakaM svarUpakathanaM veti" asya praznasyottaraM dattavAn vRttikAraH svarUpakathanaM cedamityanena / caturSu jJAneSvasthApyatvasya kadAcidapyasambhavAd vyAvartyasyAbhAva eva / tatazca vizeSaNe vyAvartakatvAsambhavAtsvarUpadarzakatvameveti / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ziSyeNa ahInAdilakSaNopete'dhIte gurornivedite sthiraparicitaM kurvidamiti guruvacanavizeSa eva samuddezaH, tathA kRtvA gurornivedite samyagidaM dhArayA'nyAMzcAdhyApayeti tadvacanavizeSa evAnujJA / suyaNANassetyAdi, zrutajJAnasyoddeza: samuddezo'nujJA anuyogazca prvrttte|| __ tatroddezAdInAM trayANAM svarUpaM saMkSepata uktamapi vineyAnugrahArthaM kiJcidvistarata ucyatetatrA''cArAdyaGgasya uttarAdhyayanAdikAlikazrutaskandhasya aupapAtikAdyutkAlikopAGgAdhyayanasya cAyamuddezavidhi:- ihA''cArAGgAdyanyatarazrutamadhyetumicchati yo vineya: sa: svAdhyAyaM prasthApya guruM vijJapayati- 'bhagavan ! amukaM mama zrutamuddizata' / gururapi bhaNati- 'icchAmaH' iti, tato vineyo vandanakaM dadAti 1 / tato gururutthAya caityavandanaM karoti, tata Urdhvasthito vAmapArkIkRtaziSyo yogotkSepanimittaM paJcaviMzatyucchvAsamAnaM kAyotsargaM karoti, caMdesu nimmalayare'ti yAvaccaturviMzatistavaM cintayatItyarthaH, tata: pAritakAyotsarga: saMpUrNaM caturviMzatistavaM bhaNitvA tathAsthita eva paJcaparameSThinamaskAraM vAratrayamuccArya 'nANaM paJcavihaM paNNatta'mityAdi uddezanandI bhaNati, tadante ca 6. ahInAdilakSaNopete'dhIta ityAdi / hInAkSarAdidoSopetaM yathA syAttathA'dhIte'pi sUtre yadi guruNA sthiraparicitaM kurvidamiti samuddezaH kriyate, tadA ziSyasya tathaiva doSopetaM sUtraM sthiraparicitaM bhavati / tatazcAnujJApi yadi dIyate guruNA tadA tena ziSyeNa svaziSyaparaMparAyai tathaiva doSopetasya sUtrasya dIyamAnatvAd doSopetasyaiva sUtrasya paraMpareti sUtranAzAkhyo mahAn doSaH syaat| tannivAraNArthamayaM kramo mntvyH| gurUddiSTaM sUtraM vAcanApRcchanAkhyasvAdhyAyadvayenAhInAdilakSaNopetaM yathA syAttathA'dhyetavyaM ziSyeNa / tathA'dhIte sUtre ziSyo guruM nivedyti| tatazca guruH ziSyeNoccAryamANaM sUtraM zRNoti / ahInAdilakSaNopetatvaM yadi pratIyate, tadA guruH sthiraparicitaM kurvidamiti samuddizati / tatazca parAvartanAkhyasvAdhyAyena ziSyastatsUtraM tathaiva sthiraparicitaM kroti| ahInAdilakSaNopetaM yathA syAttathA sthiraparicite sUtre gurustasya ziSyasya svaziSyaparaMparAyai ttsuutrdaanmnujaanaati| tathA cAhInAdilakSaNopetasyaiva sUtrasya paraMpareti na sUtranAzadoSaH / nanu vAcanApRcchanAkhyasvAdhyAyadvayenAdhyayanaM, parAvartanAkhyasvAdhyAyena ca sthiraparicayaH sUtrasyokto bhavatA, anuprekSAdharmakathAkhyasvAdhyAyadvayena tarhi kiM kartavyaM sUtrasyeti cet ? na kiJcit, anuyogvissytvaattyoH| 7. tatroddezAdInAmiti-uddezAdInAM trayANAmevedaM svarUpaM, na. tvanuyogasyApi... tathA ca jJAyate'nuyoge kaalgrhnnaadividhirnaapekssitH| nanvanujJA'nuyogayoH kaH prativizeSa iti cet ? idamiti gRhANa, anujJA sUtrasya bhavatyanuyogastvarthasyeti / yadA sUtrAnujJA (sUtradAnasyAnujJA) dIyate tadA tayA saha tatsUtrasya sAmAnyArthasya dAnasya anujJA dattaiva bhavati / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU02] 'idaM puna: prasthApanaM pratItya asya sAdhoridamaGgamamuM zrutaskandham idamadhyayanaM vA uddizAmi, kSamAzramaNAnAM hastena sUtramartha: tadabhayaM ca uddiSTam' ityevaM vadati, kSamAzramaNAnAm' ityAdi tvaatmno'hngkaarvrjnaarthmbhidhtte| tato vineya icchAmI'ti bhaNitvA vandanakaM dadAti 2 / tata utthito bravIti'saMdizata kiM bhaNAmi' iti, tato gururvadati- vanditvA pravedaya' iti, tato vineya 'icchAmi' iti bhaNitvA vandanakaM dadAti 3 / tata: punarutthitaH pratipAdayati- 'bhavadbhirmamAmukaM zrutamuddiSTamicchAmyanuzAstim', tato guruH pratyuttarayati 'yogaM kuru' iti, evaM sandiSTo vineya 'icchAmi' iti bhaNitvA vandanakaM dadAti 4, tato'trAntare namaskAramuccArayannasau guruM pradakSiNayati, tadante ca guroH purata: sthitvA punarvadati- 'bhavadbhirmamAmukaM zrutamuddiSTam, icchAmyanuzAstim', tato gururAha- 'yogaM kuru' iti, evaM ca saMdiSTa 'icchAmi' iti bhaNitvA vanditvA ca punastathaiva guruM pradakSiNayati, tadante ca punastathaiva guru-ziSyayorvacana-prativacane, tathaiva ca tRtIyapradakSiNAM vidadhAti vineyaH, etAni ca caturthavandakAdIni trINyapi vandanakAnyekameva caturthaM gaNyate, ekArthapratibaddhatvAditi / tatastRtIyapradakSiNAnte gururniSIdati, niSaNNasya ca guroH purato'rddhAvanatagAtro vineyo vakti - 'yuSmAkaM praveditam, saMdizata, sAdhUnAM pravedayAmi', tato gururAha - 'pravedaya' iti, tata 'icchAmi' iti bhaNitvA vineyo vandanakaM dadAti 5 / pratyutthitazcoccAritapaJcaparameSThinamaskAra: punarvandanakaM dadAti 6 / punarutthito vadati 'yuSmAkaM praveditam, sAdhUnAM praveditam, sandizata karomi kAyotsargam', tato gururanujAnItecAlanApratyavasthAnAdipUrva prasaGgAnuprasaGgato vistarapUrvaM yadanuyogadAnaM tasya tvanujJA sarvasyApyanuyogasyaikayaiva helayA pannyAsapadapradAnAvasare dIyate / pannyAsapadapradAnasya yo vidhiH sa evAnuyogAnujJAvidhijJeyaH / nanvekayaiva helayeti kimartham ? yathA samyagadhItAcArAGgasUtrasya sAdhostatsUtradAnAnujJApi kriyate, tathA samyagadhItatadanuyogasya sAdhostadanuyogadAnAnujJA'pi kartavyaiveti cet ? na, tadanuyogadAnasAmarthyAbhAvAt / ayambhAvaH anadhItasUtrakRtAGgAdisUtro'pi sthiraparicitAcArAGgasUtraH sAdhurAcArAGgasUtradAne samartho bhavatyeva, sUtrakRtAGgAdisUtralezasyApi tatrAnapekSaNAt / parantu samyagadhItAcArAGgAnuyogo'pi sAdhuH sUtrakRtAGgAdyanuyogAdhyayanaM vinA''cArAGgasUtrasyApyanuyogadAne samartho na bhavatyeva, suutrkRtaanggaadynuyogaapekssnnaat| tathAhi- AcArAGge kvacit kiJcidyaduktamApAtadRSTyA tadviparItameva kvacit sUtrakRtAGgAdisUtre kathitaM syAditi nAsambhavi / tatazca gRhItasUtrakRtAGgAdyanuyogasyaiva sAdhoH 'AcArAGgasUtra evamuktaM, sUtrakRtAGgAdiSu tvanyathA, tathA ca kathaM na mitho virodhaH ?' iti praznAtmikA cAlanodbhavati, 'AcArAGge yaduktaM tannizcayanayAbhiprAyeNa, anyatra tu yaduktaM tadvyavahAranayAbhiprAyeNa... yadvA''cArAGgoktirutsargaviSayiNI, anyasUtroktistvapavAdaviSayiNI ityAdi pratyavasthAnaM ca sphurati / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM 'kuru' iti, tata: punarapi vandanakaM dadAti 7 / etAni sapta chobhavandanakAni zrutapratyayAni bhavanti, tata: pratyutthito'bhidhatte- 'amukasyoddezanimittaM karomi kAyotsargamanyatrocchasitAt' ityAdi yAvad 'vyutsRjAmi' iti, tata: kAyotsargasthita: saptaviMzatimucchvAsAMzcintayati, sAgaravaragambhIrA iti yAvaccaturviMzatistavaM cintayati ityarthaH, uddesasamuddese sattAvIsaM aNuNNavaNayAe (jItaka0 gA0 22) iti vacanAt, tata: pAritakAyotsarga: saMpUrNaM caturviMzatistavaM bhaNitvA parisamAptoddezakriyatvAd guro: chobhavandanakaM dadAti, tacca na zrutapratyayam, kiM tarhi ?, zrutadAtRtvAdinA guru: paramopakArIti tadvinayapratipattinimittamiti / aGgAdisamuddeze'pyevameva vidhirvaktavya:, navaraM pUrvaM pravedite 'yogaM kuru' ityuktam, atra tu sthiraparicitaM kuru' iti vadati, yogotkSepakAyotsargo nandyAkarSaNaM pradakSiNAtrayavidhizca na kriyate, zeSa: saptavandanakAdiko vidhistathaiva / anujJAvidhistu yogotkSepakAyotsargavarja: sarvo'pyuddezavidhivadvaktavyaH, navaraM pravedite gururvadati- 'samyag dhArayAnyeSAM ca pravedaya', anyAnapi paatthyetyrthH| AvazyakAdiSu tandulavicAraNAdiprakIrNakeSvapi caiSa eva vidhiH, navaraM svAdhyAyaprasthApana yogotkSepakAyotsargazca na kriyate, evaM sAmAyikAdyadhyayaneSUddezakeSu ca caityavandana-pradakSiNAtrayAdivizeSakriyArahita: saptavandanakapradAnAdikaH sa eva vidhiriti tAvadiyaM cUrNikAralikhitA sAmAcArI, sAmprataM punaranyathApi tA: samupalabhyante, na ca tathopalabhya sammohaH karttavyaH, vicitratvAt saamaacaariinnaamiti| anadhItasUtrakRtAGgAdyanuyogasya tu cAlanApratyavasthAnAsambhavAt sUtrasyopadezapadaprasiddhapadArthAkhyo yo yathAzruto'rthastatkathanasambhave'pi vAkyArthAdikathanAsambhava eva, tatazcAnuyogasya nyUnataiva syaat| kiJca nizcayavyavahAranayAdiviniyojanAsambhavAt zrotustadviSayakasya bhramasyApi sambhavaH syAdeveti na tasyAnuyogadAnAnujJA / ata evAdhItasUtrakRtAGgAdyanuyogasyApi yasya sAdhostAdRkpratibhAzUnyatvena pUrvAparAnusandhAnAsambhavAt na cAlanAdisphuraNaM, tasyApi nAnuyogadAnAnujJA / kevalaM tAdRkpratibhAvataH, ata eva cAcAryapadaprasthAnArhasyaiva sarvAnuyogAdhyayanAnantaramekayaiva helayA tadanujJA diiyte| 'pratipadya caraNadharma, adhItya vidhivatsUtram, samadhigamya tatparamArtham, vijJAya sva-parasamayarahasyaM, tathAvidhakarmakSayopazamasaMbhavinIM cAvApya vizadaprajJAM jinavacanAnuyogakaraNe yatitavyam' (pR.1) ityuktavadbhirvRttikAraiH zrImadbhirhemacandrasUribhirapyetatsUcitameva / tadanujJAnantaraM sa sAdhuranuyogAcAryaH kathyate / yadyapi sAmprataM pannyAsapadAnArUDhA apyudUDhakalpasUtrayogA mahAtmAnaH paryuSaNAparvaNi kalpasUtravyAkhyAnaM kurvantIti dRzyate / tathA''vazyakAderanuyogaM kurvANA api dRzyante / ato'nuyogadAne samarthasya ziSyasya pannyAsapadAtprAgapi gRhItAnuyogasya tattatsUtrasyAnuyogakaraNamanujJAtameveti mantavyamityapi kecit| teSAM ca mate tattatsUtrAnujJApradAnAvasara Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU02] 'idAnImanuyogavidhirucyate tatrAnuyogo vakSyamANazabdArthaH, sa yadA'dhItasUtrasyAcAryapada - sthApanAyogyasya ziSyasyAnujJAyate tadA'yaM vidhiH - prazasteSu tithi - nakSatra - karaNa - - muhUrteSu prazaste ca jinAyatanAdau kSetre bhuvaM pramArNya ekA gurUNAmekA tvakSANAmiti niSadyAdvayaM kriyate, tataH prAbhAtikakA pravedite niSadyAniSaNNasya gurozcolapaTTaka- rajoharaNa-mukhavastrikAmAtropakaraNo vineyaH purato'vatiSThate, tato dvAvapi guruziSyau mukhavastrikAM pratyupekSayataH, tayA ca samagraM zarIraM pratyupekSayataH, tato vineyo guruNA saha dvAdazAvarttavandanakaM dattvA vadati- 'icchAkAreNa saMdizata, svAdhyAyaM prasthApayAmi, tatazca dvAvapi svAdhyAyaM prasthApayata:, tataH prasthApite svAdhyAye gururniSIdati, tataH ziSyo dvAdazAvarttavandanakaM dadAti, tato gururutthAya ziSyeNa sahAnuyogaprasthApananimittaM kAyotsargaM karoti, tato gururniSIdati, tatastaM ziSyo dvAdazAvarttavandanakena vandate, tato gururakSAnabhimantrayottiSThati, utthAya ca niSadyAM purataH kRtvA vAmapArzvIkRtaziSyazcaityavandanaM karoti, tataH samApte caityavandane punaH gururUrdhvasthita eva namaskArapUrvvaM nandimuccArayati, tadante cAbhidhatte - 'asya sAdhoranuyogamanujAnAmi, kSamAzramaNAnAM hastena dravyaguNaparyAyairanujJAta:' / tato vineyazchobhavandanakena vandate, utthitazca bravIti - 'saMdizata evAnuyogadAnamapyupalakSaNAdanujJAtameveti mantavyam / na caivaM 'icchakArI bhagavan ! tumhe amhaM savvaM aNuogaM aNujANaha' iti ziSyavacanasya 'aNujANAmi' iti guruttarasya cAnupapattiH, tattatsUtrAnuyogasya pUrvamevAnujJAtatvAditi vAcyaM, 'sarvAn anuyogAn anujAnIta' ityAdeH 'sarvAn avaziSTAn anuyogAn anujAnIta' ityAdyarthakatvakalpanAditi / yadvA pUrvamupalakSaNAdeva tadanujJA dattA, sAkSAdakSaraistu na dattA, atastaddAnArthaM 'sarvAn anuyogAn..' ityucyate / tatazca yathAzrutArthakaraNe'pi na doSa iti / tatazca panyAsapadapradAnAvasara ekayaiva helayA sarvAnuyogAnujJeti pUrvakAlInA sAmAcArI, tattatsUtrAnujJA'vasare niryuktyAdikamanusRtya tattatsUtrAnuyogakaraNAnujJeti tu samprati pravartamAnA sAmAcArIti kalpane doSAbhAva ityasmAkamAbhAti / 8. idAnImanuyogavidhirucyata iti / nanvanuyogavidhiriti ko'rthaH ? anuyogAnujJAvidhiriti, na tvanuyogagrahaNavidhiriti, tasya majjaNaNisejjaakkhA ityAdi krameNa prasiddhatvAd, adhItasUtrANAM sarveSAM ziSyANAM tatrAdhikArAd, atra tvAcAryapadaprasthAnayogyasyaiva ziSyasyAdhikArAditi / tathA cedamapi jJAyate yadvAcanAdikrameNa sthiraparicitasUtrANAM sarveSAM ziSyANAM yathA sUtradAne'nuyogA''dAne cAnujJA, na tathA gRhItAnuyogAnAM sarveSAM ziSyANAmanuyogadAne'nujJA, kintarhi ? AcAryapadaprasthAnayogyasyaiva ziSyasya tadanujJeti / nanu sUtrAdAnapradAnakAle yathA kAlagrahaNAdividhistathAnuyogAdAnapradAnakAle ko'pi vidhirbhavati na veti cet ? bhavatyeva / zrIkalpasUtrasya kalpalatAkhyAyAmantarvAcanAyAM mahopAdhyAyazrIguNavijayagaNinA sa vidhirevaM kathitaH / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 3) jai suyaNANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai, kiM kiM bhaNAmi ? ' tato gururAha - 'vanditvA pravedaya', tato vandate ziSyaH, utthitastu bravIti- 'bhavadbhirmamAnuyogo'nujJAtaH', icchAmyanuzAstim' / tato gururvadati - 'samyag dhAraya anyeSAM ca pravedaya', anyeSAmapi vyAkhyAnaM kurvvityarthaH / tato vandate'sau vanditvA ca guruM pradakSiNayati, pradakSiNA ca 'bhavadbhirmamAnuyogo'nujJAtaH' ityAdyuktipratyuktirdvitIyapradakSiNA ca tathaiva, punastRtIyApi tathaiva, tatastRtIyapradakSiNAnte gururniSIdati, tatpuraH sthitazca vineyo vadati - 'yuSmAkaM praveditam, sandizata sAdhUnAM pravedayAmi' ityAdi, zeSamuddezavidhivadvaktavyaM yAvadanuyogAnujJAnimittaM kAyotsargaM karoti, tadante ca saniSadyaH ziSyo guruM pradakSiNayati, tadante ca vandate, punaH pradakSiNayati, evaM timro vArA:, tato gurordakSiNabhujAsanne niSIdati, tato gurupAramparyAgatAni mantrapadAni guruH timro vArAH ziSyasya kathayati, tadanantaraM yathottaraM pravarddhamAnAH pravaragandhamizrAstisro'kSamuSTIstasmai dadAti, tato niSadyAyA gururutthAya ziSyaM tatropavezya yathAsannihitasAdhubhiH saha tasmai vandanakaM dadAti, tato vineyo sthi nANaM paMcavihaM paNNattamityAdisUtramuccArya yathAzakti vyAkhyAnaM karoti, tadante ca sAdhavo vandanakaM dadati, tataH ziSyo niSadyAta uttiSThati, gurureva punastatra niSIdati, tato dvAvapyanuyogavisargArthaM kAlapratikramaNArthaM ca pratyekaM kAyotsargaM kuruta:, tataH ziSyo niruddhaM pravedayate, niruddhaM karotItyarthaH / evaM zrutasyaiva uddezAdayaH pravarttante, na zeSajJAnAnAm, atra cAnuyogenaivAdhikAro na zeSaiH, anuyogadvAravicArasyaiveha prakrAntatvAd / 10 " atra yathAbhihitamupajIvyAha ziSyaH 'yadItyAdi, yadyuktakrameNa zrutajJAnasyoddezaH samuddezo'nujJA anuyogazca pravarttate, tarhi kimasAvaGgapraviSTasya pravarttate, utAGgabAhyasyeti ?, tatrAGgeSu bRhatkalpadine (paryuSaNAkhyASTAhnikAyAzcaturthadine) prAtaH samyag vasatiH zodhanIyA, tadanugurUNAM sthApanAgurUNAM vA puraH pravedanIyA, pazcAt zrIvatsAkAradhAristhApanAcAryanavakaM vA sthApanAcAryapaJcakaM vA mahatyAsane kambalyAdau vA saMsthApya tatpuro'nuyogaH prArabhyate / tadyathA IriyApathikI pratikramyate, tataH kSamAzramaNena mukhavastrikA pratilikhyate, tato vandanadvikaM dIyate, tata icchAkAreNa saMdisaha bhagavan ! anuyoga ADhavuM ? icchaM punaH kSamAzramaNena, icchAkAreNa saMdisaha bhagavan ! anuyoga ADhAvaNI kAussagga karUM ? icchaM, anuyoga ADhAvaNI karemi kAussaggamityAdinA pAThena namaskAreNa kAyotsargaH (aSTocchvAsamAnaH kAyotsargaH kriyate) pArayitvA ca pragaTanamaskArakathanenAvidhermithyAduSkRtaM dIyate cetyanuyogaH prabhAte dinapaJcake yAvatpratyahaM gRhyate sandhyAyAM vyAkhyAnAnantaraM ca divasacarimapratyAkhyAnaM vidhAya pUrvavidhinaiva pratikramaNAt prAk icchAkAreNa saMdisaha bhagavan anuyoga paDikkamuM ? icchaM, punaH kSamAzramaNena icchAkAreNa saMdisaha bhagavan ! anuyoga paDikkamAvaNI kAussagga karUM ? ityAdinA tenaiva vidhinA'nuyogaH pratikramyate'vidhermithyAduSkRtaM ca ( dIyate) iti / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU03] 11 aMgapaviTThassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattar3a ? aMgabAhirassa uddeso samuddesa aNuNNA aNuogo ya pavattai ? aMgapaviTThassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavatta, aMgabAhirassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai / imaM puNa paTTavaNaM paDucca aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai / (sU0 4) jai aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai, kiM kAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai ? ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai ? kAliyassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuoga praviSTam antargatamaGgapraviSTaM zrutam AcArAdi, tadvAhyaM tu uttarAdhyayanAdi, atra gururnirvacanamAhaaMgapaviTThassa vItyAdi, apizabdau parasparasamuccayArthI, aGgapraviSTasyApyuddezAdi pravarttate, tadbAhyasyApi, idaM puna: prastutaM prasthApanaM prArambhaM pratItya AzrityAGgabAhyasya pravarttate netarasya AvazyakaM hyatra vyAkhyAsyate, taccAGgabAhyameveti bhAvaH / atrAGgabAhyasyeti sAmAnyoktau satyAM saMzayAno vineya Aha- jai aMgabAhirassetyAdi, yadyaGgabAhyasyoddezAdiH tarhi kimasau kAlikasya pravarttate utkAlikasya vA ? dvidhA'pyaGgabAhyasya saMbhavAditi bhAvaH, tatra 9divasa - nizA prathama - caramapauruSIlakSaNe kAle'dhIyate nAnyatreti kAlikam uttarAdhyayanAdi, yattu kAlavelAmAtravarjaM zeSakAlAniyamena paThyate tadutkAlikam AvazyakAdi / atra guruH prativacanamAha- kAliyassa vItyAdi, kAlikasyApyasau pravarttate, utkAlikasyApi idaM 9. divasanizAprathama...ityAdi / sUtrApekSa evAyaM niyamo jJeyaH, na tvanuyogApekSo'pi tasya dvitIya-tRtIyapauruSyorapyanujJAnAt / nanvanuyoge pravartamAne'ntarA'ntarA sUtramapi paThanIyaM syAdeva, sUtreNa vinA'nuyogasyAsambhavAt / tathA ca sUtrApekSo'pi sa niyamo dhvasta eveti cet ? na, kevalasya sUtrasya vAcanAdAveva tasya niyamasya caritArthatvAt / anuyoge tvarthasyaiva prAdhAnyAt kvacit kiJcit sUtrapAThe'pi na doSaH, gauNatvAt / ata eva na tatra kAlagrahaNasvAdhyAyaprasthApanAdividhirapi kriyate / itthaJca kAlagrahaNAdividheH sUtrasaMlagnatvAt, kAlikasUtrasya ca dvitIyatRtIyapauruSyorananujJAnAnnArdharAtrikaM (adharatti) kAlagrahaNaM kAlikasUtrayogodvahane zAstrasammatamiti jJAyate / sAmprataM tu tadapi kadAcid gRhyamANaM dRzyata iti dhyeyam / nanu kAlagrahaNAdividhiH sUtravAcanAdAvevApekSate, na tvanuyogavAcanAdau / divasanizAprathamacaramapauruSIlakSaNakAlaniyamo'pi kAlikasUtravAcanAdAvevApekSitaH, na tu tadanuyogavAcanAdau / tatazcAsvAdhyAyavicAro'pi sUtravAcanAdAveva kartavyaH syAnnatvanuyogavAcanAdAviti cet ? satyaM, uccAryamANAkSarazravaNaskhalitadevakRtacchalanAdirUpo yo doSo'svAdhyAyakAle svAdhyAyakaraNa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTappaNIsametaM pavattai, ukkAliyassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai / imaM puNa paTTaNaM paDucca ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattara | ( sU0 5) jai ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattar3a, kiM Avassassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai ? Avassagavairittassa uddesa so aNNA aNuogo ya pavattai ? Avassassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavatta, Avassagavairittassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuyogo ya pavatta / imaM puNa paTTavaNaM paDucca Avassagassa aNuogo / puna: prastutaM prasthApanaM prArambhaM pratItya utkAlikasyAsau mantavyaH, Avazyakameva hyatra vyAkhyAsyate, taccotkAlikameveti hRdayam / utkAlikasyeti sAmAnyavacane vizeSajijJAsuH pRcchati - jai ukkAliyasse - tyAdi, yadyutkAlikasyoddezAdistat kimAvazyakasyAyaM pravarttate utA''vazyaka - vyatiriktasya ?, ubhayathA'pyutkAlikasya sambhavAditi paramArthaH / tatra zramaNaiH zrAvakaizcobhayasandhyamavazyaM karaNAdAvazyakaM sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApa:, tasmAttu vyatiriktaM bhinnaM dazavaikAlikAdi, gururAha - Avassagassa vItyAdi, dvayorapyetayoH sAmAnyenoddezAdiH pravarttate, kintvidaM prakRtaM prasthApanaM prArambha pratItyAvazyakasyAnuyogo netarasya sakalasAmAcArImUlatvAdasyaiveha zeSaparihAreNa vyAkhyAnAditi bhAvanIyam, uddeza-samuddezA -'nujJAstvAvazyakasya pravarttamAnA apyatra nAdhikRtAH, anuyogAvasaratvAt, atastatparihAreNoktam - aNuogo tti, ayamatra bhAvArtha:- anuyogasya prakrAntatvAt tadvaktavyatApratibaddhAyA asyA gAthAyA ihAvasaraH, tadyathA " syocyate tasya sUtrasvAdhyAya eva sambhavAt, gaNadharAdisandRbdhasUtrANAmeva mantrAkSaragarbhitatvAt, na tu niryukti-bhASya-cUrNi-vRttilakSaNAnuyogasvAdhyAye, niryuktyAdInAM tadagarbhitatvAt, ata eva oghaniryuktivRttau (204 ) - jai rattiM AgayA tAhe kAlaM na giNhaMti, nijjuttIo saMgahaNIo ya saNiaM guNaMti ityuktam / kiyadantare ca jai puNa kAlabhUmI paDilehiA tAhe kAlaM giNhaMti, yadi suddho kAlo, kareMti sajjhAyaM, aha na suddho, na paDilehiA vA vasahI tAnijjuttIo guNiti ityuktam / tathA, kalpasUtre vAcyamAne pArzve'svAdhyAyo bhavettadapanayanaM ca kartuM na zakyate tadA tadvAcanaM zuddhayati na veti prazno'trottaraM pArzve'svAdhyAyo bhavati tathApyavazyakaraNIyatvAtkalpasUtravAcanaM zuddhyatIti / / senaprazna-tRtIyollAse 189 tamaH praznaH / / etadvacanamanusRtyaiva sakalAgamarahasyavedibhiH zrImaddAnasUribhiH gurjarabhASAnibaddhe vividhapraznottaragranthe dvitIye khaNDe (prazna- 161) kalpasUtravAcanasyAvazyakaraNIyatayA tatra sUryagrahaNanimitta Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU05] nikkhevegaTTha nirutta vihi pavittI ya keNa vA kassa ? / taddAra bheya lakkhaNa tadarihaparisA ya suttattho / / 1 / / (kalpabhA0 149, dazavai0ni0 5) asyA vineyAnugrahArthaM vyAkhyA- ihAnuyogasya nikSepo nAma-sthApanAdiko vaktavya: 1 / tathA'nuyogasyaikArthikAni vaktavyAni, yadAhaaNuogo ya niogo bhAsa vibhAsA ya vattiyaM cev| ete aNuogassa ya nAmA egaTTiyA paMca // 1 / / (Avazyakani0 131, kalpabhA0 187) 2 / tathA'nuyogasya niruktaM vaktavyam, tadyathA- svAbhidhAyakasUtreNa sahArthasya anuniyata: anukUlo vA yoga: asyedamabhidheyamityevaM saMyojya ziSyebhya: pratipAdanamanuyoga:, sUtrArthakathanamityarthaH, athavA ekasyApi sUtrasyAnanto'rtha ityartho mahAn, sUtraM tvaNu, tatazcANunA sUtreNa sahArthasya yogo aNuyoga:, taduktam - niyayaNukUlo jogo suttassa'ttheNa jo ya annuyogo| suttaM ca aNuM teNaM jogo atthassa aNuogo // 1 // ( ) 3 / tathA'nuyogasya vidhirvaktavyaH, yathA prathamaM sUtrArtha eva ziSyasya kathanIyaH, dvitIyavArAyAM so'pi niryuktyarthakathanamizraH, tRtIyavArAyAM tu prasaGgAnuprasaGgAgata: sarvo'pyartho vAcyaH, taduktam - suttattho khalu paDhamo bIo nijuttimIsato bhaNito / taio ya niravaseso esa vihI hoi aNuoge / / 1 / / (Avazyakani0 24) ityAdyanyo'pi atra vidhirvAcyo, diGmAtratvAdasyeti 4 / / tathA'nuyogasya pravRttiryathA bhavati tathA vAcyam, tatrodyamI sUrirudyamina: ziSyA: 1, udyamI sUriranudyamina: ziSyA: 2, anudyamI sUrirudyamina: ziSyA: 3, anudyamI sUriranudyamina: ziSyA: 4 iti caturbhaGgI, atra prathamabhaGge anuyogasya pravRttirbhavati, caturthe tu na bhavati, dvitIya-tRtIyayostu kAcit kathaJcidbhavatyapi 5 / tathAnuyoga: kena karttavya iti tadyogya: kartA'bhidhAnIyo, yadAhakasyAsvAdhyAyasya bAdhakatvAbhAvaH kthitH| ete ca praznottare yadi kevalasUtraviSayiNyeva manyeyAtAM, tadA'nuyogavAcanAdAvasvAdhyAyAbhAvaH sidhyedeva / tathApyetannizcayastu zramaNasacenaiva kartavyaH, sAmpratamasvAdhyAyakAle niryuktyAdisvAdhyAyavarjanasyApi prAyaH sarvatra dRzyamAnatvAt / atroktayoH prshnottryoaakhyaanvissytvsmbhaavnaacc| sUtravAcanena saha vyAkhyAnasyApi kriyamANatvAt, vyAkhyAne ca kriyamANe tasyaiva praadhaanyaat| tatazca kalpasUtravyAkhyAne'pyasvAdhyAyavicArasya kartavyatvasiddheranuyogavAcanAdAvapi tasya sidhyamAnatvAditi / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM desakulajAtirUvI saMghayaNa-dhiIjuo annaasNsii| avikaMthaNo amAI thiraparivADI gahiyavakko / / 1 / / 'thiraparivADi'tti avismRtsuutrH| jiyapariso jiyaniddo majjhattho desakAlabhAvannU / Asannaladdhapaibho nANAvihadesabhAsaNNU / / 2 / / paMcavihe AyAre jutto suttatthatadubhayavihiNNU / AharaNa-heu-uvaNaya-nayaniuNo gAhaNAkusalo / / 3 / / sasamaya-parasamayaviU gaMbhIro dittimaM sivo somo| guNasayakalio jutto pavayaNasAraM parikaheuM // 4 / / (kalpabhA0 241-244) sivo tti mantrAdisAmarthyAdupazamitopadravaH, yukta: ucita: pravacanasAraM parikathayitum 6 / tathA ayamanuyoga: kasya zAstrasyaivaMbhUtena guruNA karttavya ityapi vAcyam 7 / tathA taddAratti tasya anuyogasya dvArANi upakramAdInyatraiva vakSyamANasvarUpANi vAcyAni 8 / tathA bhedatti teSAmeva dvArANAmAnupUrvI-nAma-pramANAdiko'traiva vakSyamANasvarUpo bhedo vaktavya: 9 / tathA'nuyogasya lakSaNaM vAcyam, yadAha - saMghiyA ya padaM ceva, payattho payaviggaho / cAlaNA ya pasiddhI ya, chavvihaM viddhi lakkhaNaM // 1 / / (kalpabhA0 302) pasiddhitti cAlanAyAM satyAM prasiddhiH samAdhAnam, 'viddhi'tti jAnIhi / vyAkhyeyasUtrasya vA aliyamuvaghAyajaNayaM (kalpabhA0 278-281, Avazyakani0 881-884) ityAdidvAtriMzaddoSarahitatvAdikaM lakSaNamatra vaktavyam 10 / tathA tasyaiva anuyogasya arhA yogyA pariSadvaktavyA, sA ca sAmAnyatastridhA bhavati, tadyathAjANaMtiyA ajANaMtiyA ya taha dubviyaDDiyA ceva / tivihA ya hoi parisA tIse nANattagaM vocchaM // 1 // guNadosavisesaNNU aNabhiggahiyA ya kussuimaesu / sA khalu jANagaparisA guNatattillA aguNavajjA / / 2 / / khIramiva rAyahaMsA je ghuTuMtI guNe guNasamiddhA / dose vi ya chaDDettA(ntA ?) te vasabhA dhIrapurisatti / / 3 / / iti jJAyakapariSat / je huMti pagaimuddhA migachAvaga-sIha-kukkuDagabhUyA / rayaNamiva asaMThaviyA suhasaNNappA guNasamiddhA // 4 // (kalpabhA0 364-367) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU06] (sU06) jai Avassayassa aNuogo AvassayaNNaM kimaMgaM, aMgAiM? suyakkhaMdho, chAvagazabdaH sarvatra saMbadhyate, tato mRga-siMha-kurkuTazAvo laghu mRgAdyapatyam, tadbhUtA atyantarjutvasAmyAt tatsadRzI yetyarthaH, sahajaratnamivAsaMskRtA, suhasaNNappa tti sukhprjnyaapniiyaa| jA khalu abhAviyA kussuIhiM na ya sasamae gahiyasArA / / akilesakarA sA khalu vairaM chakkoDisuddhaM va / / 5 / / (kalpabhA0 368) SaTkoNazuddhaM vajramiva hIraka iva vizuddhA yA sA khalu 'ajJAyakapariSat' iti vaakyshess:| idAnIM durvidagdhapariSaducyate - na ya katthavi nimmAo na ya pucchai paribhavassa doseNaM / vatthivva vAyapuNNo phuTTai gAmillagaviyaDDho / / 6 / / [kalpabhA0 371] kiMcimmattaggAhI 1 pallavagAhI ya 2 turiyagAhI ya 3 / duviDDiyA u esA bhaNai tivihA imA parisA / / [kalpabhA0 369 ] atrAdyapariSadvayamanuyogArham, tRtIyA tvayogyeti 11 / etat sarvamabhidhAya tata: sUtrArtho vaktavya: 12 iti lezato vyAkhyAteyaM gaathaa| vistarArthinA tu kalpapIThikA'nveSaNIyeti / evaM cAnuyogasya dvAdaza dvArANi vaktavyAni bhavanti / tatra zeSadvAropalakSaNArthaM kasya zAstrasyAyamanuyoga iti saptamaM dvAraM cetasi nidhAya jai suyanANassa uddeso samuddeso ityAdisUtraprapaJcapUrvakamuktaM sUtrakRtA- idaM puna: prasthApanaM pratItyAvazyakasyAnuyoga iti| punarapyAha vineya:- jai AvassagassetyAdi, yadyAvazyakasya prastuto'nuyoga:, tarhi Avazyaka 10. AvassayaNNaM kimaMgaM ? ityAdi / nanu zrutamaGgarUpaM bhavati, yadvA'GgakalAparUpaM bhavati, evaM zrutaskandharUpaM, zrutaskandhakalAparUpaM, adhyayanarUpaM, adhyayanakalAparUpaM, uddezakarUpaM uddezakakalAparUpaM vA bhvti| tatazca zrutasyaitebhyo'STarUpebhyo vivakSitaM zAstraM kiMsvarUpamiti nirNayArthamete praznA iti jnyaayte| paraMtu triSaSTizalAkApuruSacaritrAdInAM zAstrANAM parvasargakalApAtmakatvAt parva vA ? parvANi vA ? sargo vA sargA vA ? ityAdipraznA api kiM na samudbhAvitAH ? parvAdInAmapi zrutarUpatvAditi cet ? yeSAmuddezAdayaH pravartante teSAmevAnuyogasya prastutatvAtte praznA na samudbhAvitA iti gRhaann| tatazca nandIsUtroktAnAmaGgapraviSTAdInAmeva zAstrANAM yata uddezAdayo yogodvahanaM ca pravartante nAnyeSAM zAstrANAmatasteSAmevAnuyogasya prastutatvaM, teSAmeva ca zrutajJAnatvenAtra vivkssaa| teSAM cAGgAdyaSTasvarUpatvAdaSTAveva praznA atra samudbhAvitA iti jnyaayte| nanu tarhi pUrvaM pUrvANi vA ? prAbhRtaM prAbhRtAni vA? prAbhRtaprAbhRtaM prAbhRta-prAbhRtAni vA ? iti praznAH kimarthaM na samudbhAvitA? Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM suyakkhaMdhA ? ajjhayaNaM, ajjhayaNAI ? uddesago, uddesagA ? AvassayaNNaM No aMgaM, No aMgAI, suyakkhaMdho, No suyakkhaMdhA, No ajjhayaNaM, ajjhayaNAI, No uddesago, No uddesgaa| Namiti vAkyAlaGkAre, kimiti pariprazne, kimekaM dvAdazAGgAntargatamaGgamidam uta bahUnyaGgAni, athaika: zrutaskandho bahavo vA zrutaskandhAH, adhyayanaM vaikaM bahUni vA'dhyayanAni, uddezako vA eko bahavo vA uddezakA ityaSTau praznA: / tatra zrutaskandha: adhyayanAni cedamiti pratipattavyam, SaDadhyayanAtmakazrutaskandharUpatvAdasya, zeSAstu SaT praznA anAdeyA:, anaGgAdirUpatvAditi, etdevaah-aavssynnnnmityaadi| ___ atrAha- nanvAvazyakaM kimaGgamaGgAnItyetat praznadvayamatrAnavakAzameva, nandyadhyayana evAsyAnaGgapraviSTatvena nirNItatvAt, tathAtrApyaGgabATotkAlikakrameNAnantaramevoktatvAditi, atrocyate - yattAvaduktaM 'nandyadhyayana eve'tyAdi tadayuktam, yato nAvazyaM nandyadhyayanaM vyAkhyAya tata idaM vyAkhyeyamiti niyamo'sti, kadAcidanuyogadvAravyAkhyAnasyaiva prathamaM pravRtteH, aniyamajJApakazcAyameva sUtropanyAsaH, anyathA hyaGgabAhyatve'sya tatraiva nizcite kimihAGgAnaGgapraviSTacintAsUtropanyAseneti / maGgalArthamavazyaM nandirAdau vyAkhyeya iti cet, na, jJAnapaJcakAbhidhAnamAtrasyaiva maGgalatvAttasya cehApi kRtatvAditi / yaccoktam 'atrApyaGgabATotkAlikakrameNe'tyAdi tatrApi samuditAnAmuddeza-samuddezA'nujJA'nuyogAnAM praznaprakaraNe taduktam, atra tu kevalo'nuyoga evAdhikRtaH, tatprastAve tvidamevoktam'idaM puna: prasthApanaM pratItyAvazyakasyAnuyogaH' ityato bhinnaprastAvatvAt pRcchA kriyate- AvassayaNNaM kimityAdi, vismaraNazIlAlpabuddhimASatuSAdikalpasAdhvanugrahArthaM vetyadoSaH / tadevaM yasmAd idaM puna: prasthApanaM pratItyAvazyakasyAnuyoga:' ityanenAvazyakamiti zAstranAma nirNItaM yasmAccASTasvanantaroktaprazneSvAvazyakaM zrutaskandhatvenAdhyayanakalApAtmakatvena ca nirNItaM tasmAt kimityAha- tamhA ityAdi / yasmAt prastutAnuyogaviSayaM zAstramuktakrameNA''vazyakAdirUpatayA nirNItaM tasmAdAvazyakaM nikSepsyAmi, zrutaM nikSepsyAmi, skandhaM nikSepsyAmi, adhyayanaM nikSepsyAmi, dRSTivAdAkhyasya caramAGgasya pUrvAdimayatvAditi cet ? dRSTivAdasya sAmpratamuddezAdayo yato na pravartante'ta eva tasyApyatrAdhikArAbhAvAdete praznA na samudbhavitA iti mantavyam / nanu tathApi zatakaM zatakAni vA ? iti praznastu samudbhAvya eva, vyAkhyAprajJaptyAkhyasya paJcamAGgasya zatakamayatvAditi cet ? na, shtksyaadhyynaanntrtvaat| nanu tasya tadanarthAntaratvanirNayaH kathamiti cet ? itthaM, zatakaM zatakAni vA ? iti praznasya yadanudbhAvanaM tena, yaccAdhyayanasyeva zatakasyApyuddezakasamUhamayatvaM, tena tannirNayaH kimazakyaH? Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU07] (sU0 7) tamhA AvassayaM NikkhivissAmi, suyaM NikkhivissAmi, khaMdhaM NikkhivissAmi, ajjhayaNaM NikkhivissAmi / idamuktaM bhavati-AvazyakAdirUpatayA prakRtazAstrasya nizcitatvAdAvazyakAdizabdAnAmartho nirUpaNIyaH, sa ca nikSepapUrvaka eva spaSTatayA nirUpito bhavati, ato'mISAM nikSepaH kriyte| tatra 11nikSepaNaM nikSepo yathAsaMbhavamAvazyakAdernAmAdibhedanirUpaNam / tatra jaghanyato'pyasau caturvidha iti niyamArthamAha- jattha ya gaahaa| vyAkhyA- yatra ca jIvAdau vastuni yaM jAnIyAt nikSepaM nyAsam, yattadornityAbhisaMbandhAttatra vastuni taM nikSepaM nikSipet nirUpayet niravazeSa samagram, yatrApi ca na jAnIyAnniravazeSaM nikSepabhedajAlaM tatrApi nAma-sthApanA 11. nikSepaNaM nikSepa iti ko'rthaH ? nizcitaH kSepo nikSepo nyAsa ityrthH| kasya kutreti cet ? vAcakasya zabdasya vAcyArthe iti gRhANa / kimuktaM bhavati ? vivakSitaH zabdo vAcakatayA'sminnasminvAcye'rthe nyastaH ziSTapuruSairiti pratipAdanaM nikSepaH / idamuktaM bhavati sUtragatasyAdhikRtasya zabdasya zravaNe sati naikasyaiva kasyacidarthasya pratipattirapi tu prakaraNabhedena nAnArthAnAM pratipattiH / tathAhi- 'dhammo maMgalamukkiTThamiti sUtragatasya maGgalazabdasya vAcyatvena 'maGgalo'yaM gacchatI ti vAkye maGgalAkhyadArakasya, 'bhitticitre sa maGgalaM pazyatIti vAkye citragatasya sAdhoH, mahataH kAryasya prArambhe varamidaM maGgalamabhUdyatkanyayA''nIyamAnaH pUrNakalazo dRSTa iti vAkye pUrNakalazasya, dhammo maGgalamukkiTThamiti sUtravAkye'hiMsAdimayasya dharmasya prtiitirbhvtiitynubhvsiddhm| tatazca sUtragatasyAdhikRtasya zabdasya vAcyatvena prakaraNabhedena yAvatAmarthAnAM pratipattirbhavituM zakyA tAvatAmarthAnAmullekho yaH kriyate niyuktikRdAdibhiH sa nikSepaH kRta ityevaM vyvhriyte| kiJca te'stisya zabdasya nikSepA iti vyavahAro, tasya zabdasya tAvanto nikSepA ityapi ca vyavahAro'tra jJeyaH / eSAJca maGgalAkhyadArakAdInAM kramazaH nAmamaGgalaM, sthApanAmaGgalaM, dravyamaGgalaM, bhAvamaGgalamityAkhyA prasiddhA shaastre| atha sUtragatasya zabdasya prakaraNalabhyo yo'rthaH sa eva vaktavyo niyuktikRdAdibhiH, kimarthaM sarveSAmarthAnAM kathanamiti cedAzaGkA taha-daM samAdhAnaM jJeyaM yatsUtragatasya tasya zabdasya vAcyatvena pratIyamAnAnAmarthAnAM madhye ko'rthaH prakaraNalabhyaH kazca na tatheti nirNetuM tatzabdavAcyAnAM srvessaamrthaanaamupsthitirpekssitaa| sA copasthitiranullekhe teSAM kathaM zakyeti sarveSAmullekhaH kriyata iti| tathA ca maGgalAkhyadArakAdayo ye ye'rthA maGgalapadavAcyAsteSu teSvartheSu vAcakatayA maGgalapadaM ziSTapuruSaiya'stam-nikSiptamityartho lbhyte| nanu nAmAdayo nikSepA ya ucyante te kasya bhavanti ? AvazyaketyAdivarNAvalyAtmakasya vAcakasya zabdasyota sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApAdilakSaNasya tadvAcyasya vastuno veti / na Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM tatra prathamo vikalpaH zreyaH, nAmasthApanAdinikSepeSvAvazyaketyAdivarNAvalyAtmakasya zabdasyAMzamAtreNApi bhedAbhAvAccAturvidhyAnupapatteH, 'yatra tu sarvabhedA na jJAyante tatrApi nAmAdicatuSTayena vastu cintanIyameve 'tyAdi vRttau yaduktaM tadvirodhAcca / kathaM tadvirodha iti nAzaGkanIyaM, tatra vastunazcintanIyatvenoktatvAt na tu zabdasyeti / nApi dvitIyaH, SaDadhyayanakalApalakSaNasyAvazyakasyAvazyakAkhyadArakAdeH prakAratvAbhAvAdityubhayataH pAzArajjuriti cet ? na, AvazyakapadapratipAdyatvena pratipAdyA ye padArthAsteSAM caturvidhatvAtteSAmayaM nikSepo mantavya ityasmAkaM matiH / itthaJca 'se kiM taM AvassayaM ? AvassayaM cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-nAmAvassayaM ityAdivakSyamANasUtre AvassyaMti zabdasya AvazyakapadapratipAdyamityartho labhyate, tathA ca atha kiM tadAvazyakapadapratipAdyam ? AvazyakapadapratipAdyaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA... ityAdi sUtrArthasya prApyamANatvAnna kApyanupapattiH, anyathA''vazyake' tizabdasya sAmayikAdiSaDadhyayanakalApalakSaNasyAvazyakasya ca caturvidhatvAbhAvAtsUtrAnupapattiH syAdeva / ata evAnantarameva vakSyamANasya 'jattha vi a na jANejjA caukkayaM nikkhive tattha'tti sUtrAMzasya vivaraNe 'na hi kimapi tadvastvasti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratI'tyAdi yaduktaM vRttikRtA tasyApi na hi kimapi padapratipAdyaM tadvastvasti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratItyAdirUpeNa paryavasAnAt nirdoSatvasaGgatiH, anyathA'nabhilApyAnAM vastUnAmanyatra zAstre nAmanikSepAsambhavo yaH kathitastena sphuTa eva vyabhicAraH / nanu tathApi jIvetipadapratipAdyaM yadvastu tasya dravyanikSepAsambhavAtsphuTa eva vyabhicAra iti cet ? na, tasyAvastutvAdeva vyabhicArAbhAvAt / nanu kimidamazrutapUrvamapUrvamatyasamajasamucyate yajjIvasyAvastutvamiti, yato navatattvaprakaraNAdiSu naikeSu zAstreSu satpadaprarUpaNAyAM jIveti yacchuddhaM vyutpattimatpadaM tatpratipAdyasya jIvasya sattvasya = vastutvasya khyApitatvAt, ziSTajaneSu ca jIvatattvasya ciraparicitatvAditi cet? na, tasya khyApitasya ciraparicitasya ca jIvAkhyavastuno bhinnatvAd dravyanikSepAsambhavavato jIvetipadapratipAdyasya bhavatkalpanAviSayasya ca bhinnatvAd / ayambhAvaH jIvetipadapratipAdyatvena kiM ramate bhavatkalpanAyAm ? avasthAvizeSalakSaNaparyAyApannaH kazcitpadArthastacchUnyo vA ? yadyAdyo vikalpastarhi tadavasthAvizeSakAraNIbhUtapUrvakAlInAvasthAvizeSApannasya padArthasyaiva dravyanikSepatvasambhavAnna vyabhicAraH / atha dvitIyo vikalpastarhi sphuTameva tasyAvastutvaM, paryAyaviyuktasya kalpanAviSayasya vastuto'vastutvAt, avastutve'pi padapratipAdyatayA kalpanArUDhatvamAtreNa yadi nikSepairbhavitavyaM, tarhi zazazRGgAderapi nikSepairbhavitavyatApattiH sphuTaiva / nanu zazazRGgAdestu naikasyApi nikSepasya sambhavaH, jIvasya tu na tathA, tasya kevalasya dravyanikSepasyaivAsambhavAditi cet ? na, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU08, 9] ( sU0 8 ) jattha ya jaM jANejjA NikkhevaM Nikkhive NiravasesaM / jatthavi jANejjA caukkayaM nikkhive tattha // 1 // (sU0 9) se kiM taM AvassayaM ? AvassayaM cauvvihaM paNNattaM / taMjahA- nAmAvassayaM 1, ThavaNAvassayaM 2, davvAvassayaM 3, bhAvAvassayaM 4 / 19 dravya-bhAvalakSaNaM catuSkaM nikSipet, idamuktaM bhavati - yatra tAvannAma - sthApanA - dravya-kSetra-kAla-bhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJAyante tatra taiH sarvairapi vastu nikSipyate, yatra tu sarvabhedA na jJAyante tatrApi nAmAdicatuSTayena vastu cintanIyameva, sarvavyApakatvAttasya, na hi kimapi tadvastu asti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratIti gAthArtha: / tatra 'yathoddezaM nirddeza:' ityAvazyakanikSepArthamAha-se kiM taM AvassayamityAdi / atra sezabdo mAgadhadezIprasiddho'thazabdArthe varttate, athazabdastu vAkyopanyAsArthaH, tathA coktamatha prakriyA-praznA-''nantarya-maGgalopanyAsa-prativacana - samuccayeSu ( ) iti, kimiti pariprazne, taditi sarvanAma pUrvaprakrAntaparAmarzArthe, tatazcAyaM samudAyArtha:- atha kiMsvarUpaM tadAvazyakam ?, evaM praznite satyAcAryaH ziSyavacanAnurodhena AdarAdhAnArthaM pratyuccArya nirdizati - AvassayaM cauvvihamityAdi, avazyaM karttavyamAvazyakam, athavA guNAnAm A samantAd vazyamAtmAnaM karotItyAvazyakam, yathA antaM karotIti antakaH, athavA AvassayaM ti prAkRtazailyA AvAsakam, tatra vasa nivAse (pA0 dhA0 1005, kA0 dhA0 1 / 614) iti guNazUnyamAtmAnam A samantAt vAsayati guNairityAvAsakam, cauvvihaM paNNattaM ti catasro vidhA bhedA asyeti caturvidhaM prajJaptaM prarUpatamarthatastIrthakaraiH sUtrato gaNadharai:, tadyathA - nAmAvassayamityAdi, nAma abhidhAnam, tadrUpamAvazyakaM nAmAvazyakam, AvazyakAbhidhAnamevetyarthaH, athavA nAmnA nAmamAtreNAvazyakaM nAmAvazyakaM jIvAdItyarthaH, tallakSaNaM cedam yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA // 1 // ( vineyAnugrahArthametadvyAkhyA-yad vastunaH indrAdeH abhidhAnam indra ityAdivarNAvalI-mAtramidameva paryAyaviyuktasya jIvasyApi naikasyApi nikSepasya sambhavaH, bhavatkalpanAyAM ye nikSepA avataranti te tu paryAyavizeSApannasya jIvasyaiveti sUkSmadhiyA vibhAvanIyamidam / vastuto jIvasya na manuSyAderiva vastutvaM nApi zazazRGgAderiva sarvathA tucchatvaM, api tu vastvaMzatvam / tathApi padapratipAdyatve satyapi yo nikSepAsambhavastatra tasya zazazRGgatulyatvameveti zazazRGgatulyatayA sa asambhavo'tra sAdhita iti dhyeyam / adhikaM nikSepaviMzikAyAM vivaritukAmo'dhunA'ham / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM vA AvazyakalakSaNavarNacatuSTayAvalImAtraM yattadornityAbhisaMbandhAt tannAmeti saMTaGka: / atha prakArAntareNa nAmno lakSaNamAha- sthitamanyArthe tadarthanirapekSaM paryAyAnabhidheyaM ceti, tadapi nAma, yata kathaMbhUtamityAhaanyazcAsAvarthazcAnyArtho gopAladArakAdilakSaNa: tatra sthitam, anyatrendrAdAvarthe yathArthatvena prasiddha sadanyatra gopAladArakAdau yadAropitamityarthaH, ata evAha- tadarthanirapekSamiti, tasya indrAdinAmno'rthaH paramaizvaryAdirUpastadarthaH, sa cAsAvarthazceti vA tadarthaH, tasya nirapekSam, gopAladArakAdau tadarthasyAbhAvAt, puna: kiMbhUtaM tadityAha- 12paryAyAnabhidheyamiti, paryAyANAM zakra-purandarAdInAmanabhidheyam avAcyam, gopAladArakAdayo hIndrAdizabdairucyamAnA api zacIpatyAdiriva zakra-purandarAdi-zabdai bhidhIyante, atastannAmApi nAma- tadvatorabhedopacArAt paryAyAnabhidheyamityucyate / cazabdo nAmna eva lakSaNAntarasUcakaH / zacIpatyAdau prasiddhaM tannAma vAcyArthazUnye anyatra gopAladArakAdau yadAropitaM tadapi nAmeti tAtparyam / tRtIyaprakAreNApi tallakSaNamAha- yAdRcchikaM ca tatheti, tathA yat tathAvidhavyutpattizUnyaM Dittha-DavitthAdirUpaM yAdRcchikaM svecchayA nAma kriyate tadapi naametyaaryaarthH| ___ upaniSaccAtredaM - sAmAnyato devamanujagatyAdInAM sarveSAM paryAyANAmAdhArabhUtaM kevalaM (= paryAyaviyuktaM) jIvadravyaM jIvetipadapratipAdyatvenAvatAryate'smAbhiH kalpanAyAM, tasya tu traikAlikatvAtkUTasthanityatvAnna kiJcitpUrvakAlInaM kAraNIbhUtaM vastu vidyate yattadrvyanikSepatvena vyavahartuM shkyte| tatazca jIvetipadapratipAdyasya vastuno dravyanikSepAsambhavo'smAkamAbhAti / kintUtpAdavyayadhrauvyayuktasyaiva sattvAd etasya kalpanAviSayasyotpAdavyayazUnyatvenAvastutvameva (vstvNshtvmev)| tathA ca kathaM vyabhicAragandho'pi ? ayameva ca samAdhirdharmAstikAyAdiSvapi jJeyaH, anyathA tatrApi dravyanikSepAsambhavAzakAsambhavo'nAbAdha eva / ___12. paryAyAnabhidheyamiti paryAyANAM zakrapurandarAdItyAdi... nanu paryAyAnabhidheyatvaM katham ? naikeSu grantheSu paryAyAbhidheyatvasya dRzyamAnatvAt / ayaM bhAva:- Avazyakaniyukti-triSaSTizalAkApuruSacaritrAdiSu grantheSvaSTamatIrthakRto nAmnaH kutracid candraprabhetyevaMrUpeNollekhaH kutracittu zaziprabhetyAdirUpeNa dshyte| yadaktaM sasi papphadaMta sIalaM ityAdi (aa.ni.370)| evamanyeSAmapi nAmnAM paryAyAntarAbhidheyatvaM loke'pi dRzyata eveti cet ? atha kimatrAzaGkanIyaM ? zakrasya purandarAdizabdAbhidheyatvasyeva candrasya zazyAdizabdAbhidheyatve doSAbhAvAditi nAzaGkanIyam, yatazcandrasya zazyAdizabdAbhidheyatve na ko'pi virodho'smAkam, nabhogatasya candrasya bhAvanikSepatvAt, kevalaM yasya kasyacinmanujAdezcandra iti nAma yadi kRtaM syAt, tadA tasya nAmanikSepatvaM sphuTameva, tathApi yadi sa manujaH zazyAdizabdAbhidheyaH syAt tadA nAmanikSepasya paryAyAnabhidheyatvokterjalAJjalireva dAtavyaH syAditi / ucyate'tra samAdhAnaM candretipadapratipAdyAnAmarthAnAM madhye candrAkhyamanujAde manikSepatvena zazAGkAdiparyAyAnabhidheyatve'pi candraprabhetipadapratipAdyA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU010 (sU0 10) se kiM taM nAmAvassayaM ? 2(=nAmAvassayaM) jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA Avassaye tti nAma kiire| setaM naamaavssyN| nAmAvazyakasvarUpanirUpaNArthaM sUtrakAra evAha- se kiM taM nAmAvassayamityAdi / atha kiM tannAmAvazyakam iti prazne satyAha- nAmAvassayaM jassa NamityAdi, atra dvikalakSaNenAGkena sUcitaM dvitIyamapi nAmAvassayaM ti padaM draSTavyam, evamanyatrApi yathAsambhavamabhyUhyam, Namiti vAkyAlaGkAre, yasya vastuno jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA'jIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayAnAM vA Avazyakamiti yannAma kriyate tannAmAvazyakamityAdipadena sambandhaH, nAma ca tadAvazyakaM ceti vyutpatteH, athavA yasya jIvA'jIvAdivastuna: Avazyakamiti nAma kriyate tadeva jIvAdivastu nAmAvazyakam, nAmnA nAmamAtreNAvazyakaM nAmAvazyakamiti vyutpatteH, vAzabdA: pakSAntarasUcakA iti samudAyArthaH / tatra jIvasya kathamAvazyakamiti nAma sambhavatIti, ucyate- yathA loke jIvasya svaputrAdeH kazcit sIhako devadatta ityAdi nAma karoti tathA kazcit svAbhiprAyavazAdAvazyakamityapi nAma karoti / ajIvasya kathamiti cet, ucyate- ihAvazyakA''vAsakazabdayorekArthatA prAguktA, tatazcordhvazuSko'citto bahukoTarAkIrNo vRkSo'nyo vA tathAvidha: kazcit padArthavizeSa: sarpAderAvAso'yamiti laukikairvyapadizyata eva, sa ca vRkSAdiryadyapyanantai: paramANulakSaNairajIvadravyairniSpannastathA'pyekaskandhapariNatimAzritya ekAjIvatvena vivakSita iti svArthikakapratyayopAdAnAdekAjIvasyAvAsakanAma siddham, jIvAnAmapi bahUnAmAvAsakanAma dRzyate, yathA iSTakApAkAdyagnirmUSakAvAsa ityucyate, tatra hyagnau kila mUSikA: saMmUrcchanti, atasteSAmasaMkhyeyAnAmagnijIvAnAM pUrvavadAvAnAmarthAnAM madhye candraprabhAkhyasyASTamatIrthakRto bhAvanikSepatvameva, candrasya prabheva prabhA yasya sa candraprabha iti vyutpattilabhyasyArthasya tatra vidyamAnatvAt, anyathA candrasyApi mRgAMkapadAbhidheyatvena hariNAGkapadAnabhidheyatvApatteH, iSTApattiriti cenna, ziSTaiH hariNAGkapadasyApi prayujyamAnatvAt / tathA ca mRgo'ke yasya sa iti vyutpattilabhyasyArthasya vidyamAnatvAccandrasya yathA mRgAkapadavAcyAnAmarthAnAM madhye bhAvanikSepatvaM hariNAGkAdipadAbhidheyatvaJca, tathaivAtrApi mntvym| nanu lakSmIpatyAkhyasya manujAdeH zrIpatyAdipadAbhidheyatvaM syAnna veti cet ? tasya manujAdervastutaH zrImattve lakSmyAH patiriti vyutpattilabhyasyArthasya sattvAd bhAvanikSepatvena zrIpatyAdipadAbhidheyatvaM nirbAdham / tasya nirdhanatve tu tadarthasyAsattvAd nAmanikSepatvena zrIpatyAdipadAnabhidheyatvaM mantavyameva syAditi / tathApi yadi lakSmIpatyAkhyasya nirdhanasyApi zrIbha dipadAbhidheyatvaM ziSTAnAmiSTaM syAt tarhi bhUta-bhAvidhanavattvaM vartamAna upacarya, saMbhAvanAsattvaM vA'nyadvA kiJcit puraskRtya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 11) se kiM taM ThavaNAvassayaM ? ThavaNAvassayaM - jaNNaM kaTThakamme vA cittakamme vA potthakamme vA leppakamme vA gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA ego vA aNego vA sabbhAvaThavaNAe vA asabbhAvaThavaNAe vA Avassae tti ThavaNA Thavijjati setaM ThavaNAvassayaM / sakanAma siddham, ajIvAnAM tu yathA nIDaM pakSiNAmAvAsa ucyate, taddhi bahubhistRNAdyajIvairniSpadyate iti bahUnAmajIvAnAmAvAsakanAma bhavati, idAnImubhayasyAvAsakasaMjJA bhAvyate-tatra gRhadIrghikA'zokavanikAdyupazobhita: prAsAdAdipradezo rAjAderAvAsa ucyate, saudharmAdivimAnaM vA devAnAmAvAso'bhidhIyate, atra ca jala-vRkSAdaya: sacetanaratnAdayazca jIvA:, iSTakA-kASThAdayo'cetanaratnAdayazcA'jIvA:, tanniSpannamubhayam, tasya kapratyayopAdAne AvAsakasaMjJA siddhaa| ubhayAnAM tvAvAsakasaMjJA yathA- saMpUrNanagarAdikaM rAjAdInAmAvAsa ucyate, saMpUrNa: saudharmAdikalpo vA indrAdInAmAvAso'bhidhIyate, atra ca pUrvoktaprAsAdavimAnayorlaghutvAdekameva jIvAjIvobhayaM vivakSitam, atra tu nagarAdInAM saudharmAdikalpAnAM ca mahattvAd bahUni jIvAjIvobhayAni vivakSitAnIti vivakSayA bhedo draSTavya:, evamanyatrApi jIvAdInAmAvAsakasaMjJA yathAsaMbhavaM bhAvanIyA, digmAtrapradarzanArthatvAdasya / nigamayannAha- settamityAdi, setamityAdi vA kvacit pAThaH, tadetannAmAvazyakamityarthaH / idAnIM sthApanAvazyakanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi / atha kiM tat sthApanAvazyakamiti prazne satyAha- ThavaNAvassayaM jaNNamityAdi, tatra sthApyate 'amuko'yam' ityabhiprAyeNa kriyate nirvartyata iti sthApanA kASThakarmAdigatAvazyakavatsAdhvAdirUpA, sA cAsau AvazyakatadvatorabhedopacArAdAvazyakaM ca sthApanAvazyakam, sthApanAlakSaNaM ca sAmAnyata idam yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNi / lepyAdikarma tat sthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // 1 // ( ) iti, vineyAnugrahArthamatrApi vyAkhyA- tuzabdo nAmalakSaNAt sthApanAlakSaNasya bhedasUcakaH, sa cAsAvarthazca tadartho bhAvendra-bhAvAvazyakAdilakSaNastena viyuktaM rahitaM yadvastu tadabhiprAyeNa bhAvendrAdyabhiprAyeNa kriyate sthApyate tat sthApaneti sambandha:, kiMviziSTaM yadityAha-yacca tatkaraNi, tena bhAvendrAdinA saha karaNi: sAdRzyaM yasya tat tatkaraNi, tatsadRzamityarthaH / cazabdAttadakaraNi cAkSAdi vastu gRhyate, atatsadRzamityarthaH / kiM punastadevaMbhUtaM vastvityAha- lepyAdikarmeti, lepyaputtalikAdItyarthaH, AdizabdAt kASThaputtalikAdi gRhyate, akSAdi vA'nAkAram / kiyantaM kAlaM tat kriyata ityAha-alpa: kAlo yasya tadalpakAlam, itvarakAlamityarthaH / cazabdAdyAvatkathikaM vyutpattilabhyasyArthasya sattvaM mattvA bhAvanikSepatvaM paryAyAbhidheyatvaM copapAdanIyamityasmAkamAbhAti / adhikaM nikSepaviMzikAyAm / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU012] 23 (sU0 12) nAma - TThavaNANaM ko paiviseso ? NAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittiriyA vA hojjA AvakahiyA vA / ca zAzvatapratimAdi / yat punarbhAvendrAdyartharahitaM sAkAramanAkAraM vA tadabhiprAyeNa kriyate tat sthApane tAtparyamityAryArthaH / idAnIM prakRtamucyate - jaMNaM ti, Namiti vAkyAlaGkAre, yat kASThakarmaNi vA citrakarmaNi vA yAvat varATake vA eko vA aneko vA sadbhAvasthApanayA vA asadbhAvasthApanAvA Avassae tti Avazyaka-tadvatorabhedopacArAttadvAniha gRhyate, tatazcaiko vA aneke vA, kathaMbhUtAH ? ata ucyate-AvazyakakriyAvAnAvazyakakriyAvanto vA, ThavaNA Thavijjati tti sthApanArUpa: sthApyate kriyate, AvRttyA bahuvacanAntatve sthApanArUpAH sthApyante kriyante, tat sthApanAvazyakamityAdipadena sambandha iti samudAyArthaH / kASThakarmmAdiSvAvazyakakriyAM kurvvanto yat sthApanArUpAH sAdhvAdayaH sthApyante tat sthApanAvazyakamiti tAtparyam / adhunA avayavArtha ucyate tatra kriyata iti karma, kASThe karma kASThakarma, kASThanikuTTitaM rUpakamityarthaH / citrakarma citralikhitaM rUpakam / potthakamme vatti, atra potthaM potaM vastramityarthaH, tatra karmma, tatpallavaniSpannaM dhIullikArUpakamityarthaH, athavA potthaM pustakam, tacceha saMpuTakarUpaM gRhyate, tatra karmma, tanmadhye varttikAlikhitaM rUpakamityarthaH, athavA potthaM tADIpatrAdi tatra ka tacchedaniSpannaM ruupkm| lepyakarmma lepyarUpakam / granthimaM kauzalAtizayAd granthisamudAyaniSpAditaM ruupkm| veSTimaM puSpaveSTanakrameNa niSpannamAnandapurAdipratItarUpam, athavA ekaM dvyAdIni vA vastrANi veSTayan kazcit rUpakam utthApayati tadveSTimam / pUrimaM bharimaM pittalAdimayapratimAvat / saMghAtimaM bahuvastrAdikhaNDasaMghAtaniSpannaM kaJcukavat / akSa: candanakaH / varATaka: kapardakaH / atra vAcanAntare anyAnyapi dantakarmAdipadAni dRzyante tAnyapyuktAnusArato bhAvanIyAni, vAzabdA: pakSAntarasUcakAH, yathAsambhavamevamanyatrApi / eteSu kASThakarmAdiSu AvazyakakriyAM kurvvanta: ekAdisAdhvAdayaH sadbhAvasthApanayA asadbhAvasthApanayA vA sthApyamAnAH sthApanAvazyakam, tatra kASThakarmAdiSvAkAravatI sadbhAvasthApanA, sAdhvAdyAkArasya tatra sadbhAvAt / akSAdiSu tvanAkAravatI asadbhAvasthApanA, sAdhvAdyAkArasya tatrAsadbhAvAditi / nigamayannAha - settamityAdi, tadetat sthApanAvazyakamityarthaH / atra nAma-sthApanayorabhedaM pazyannidamAha - nAma-ThavaNANaM ko paviseso tti / nAma-sthApanayoH kaH prativizeSaH ?, na kazcidityabhiprAyaH, tathAhi AvazyakAdibhAvArthazUnye gopAladArakAdau dravyamAtre yathA AvazyakAdi nAma kriyate, tatsthApanA'pi tathaiva tacchUnye kASThakarmAdau dravyamAtre kriyate, ato bhAvazUnye dravyamAtre kriyamANatvAvizeSAnnAnayoH kazcidvizeSa:, atrottaramAha - nAmaM AvakahiyamityAdi, nAma yAvatkathikaM svAzrayadravyasyA'stitvakathAM yAvadanuvarttate, na punarantarA'pyuparamate, sthApanA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM punaritvarI svalpakAlabhAvinI vA syAd yAvatkathikA vA, svAzrayadravye avatiSThamAne'pi kAcidantarA'pi nivarttate kAcittu tatsattAM yAvadavatiSThata iti bhAvaH, tathAhi- nAma AvazyakAdikaM meru-jambUdvIpa-kaliGga-magadha-surASTrAdikaM vA yAvat svAzrayo gopAladAraka dehAdi: zilAsamuccayAdirvA samasti tAvadavatiSThata iti tadyAvatkathikameva, sthApanA tvAvazyakatvena yo'kSa: sthApita: sa kSaNAntare punarapi tathAvidhaprayojanasambhave indratvena sthApyate, punarapi ca rAjAditvenetyalpakAlInA, zAzvatapratimAdirUpA tu yAvatkathikA, tasyAzca 'arhadAdirUpeNa sarvadA tiSThatIti sthApanA' iti 13vyutpatte: sthApanAtvamavaseyam, na tu sthApyata iti sthApanA, zAzvatatvena kenApi sthApyamAnatvAbhAvAditi, tasmAdbhAvazUnyadravyAdhArasAmye'pyastyanayo: kAlakRto vizeSa: / atrAha- nanu yathA sthApanA kAcidalpakAlInA tathA nAmApi kiJcidalpakAlInameva, gopAladArakAdau vidyamAne'pi kadAcidanekanAmaparAvRttidarzanAt, satyam, kintu prAyo nAma yAvatkathikameva, yastu kvacidanyathopalambha: so'lpatvAnneha vivakSita ityadoSaH / upalakSaNamAtraM cedaM kAlabhedenaitayorbhedakathanam, aparasyApi bahuprakArabhedasya sambhavAt, tathAhi-yathendrAdipratimAsthApanAyAM kuNDalA-'GgadAdivibhUSita: sannihitazacI-vajrAdirAkAra upalabhyate na tathA nAmendrAdau, evaM yathA tatsthApanAdarzanA bhAvaH samullasati naivamindrAdinAmazravaNamAtrAt, yathA ca tatsthApanAyAM lokasyopayAcitecchA-pUjApravRtti-samIhitalAbhAdayo dRzyante 14naivaM nAmendrAdAvityevamanyadapi vAcyamiti / 13. yadvA 'darzakAdinA svabuddhAvAhAryAropeNArhadAdirUpeNa sthApyata iti sthApanA' ityevaM 'sthApyata iti sthApanA' iti vyutpatterapi sthApanAtvaM prApyate iti dhyeyam / 14. naivaM nAmendrAdAvityAdi / nanu 'nAmAkRtidravyabhAvaiH punatastrijagajjanam / kSetre kAle ca sarvasminnarhataH samupAsmahe / / ' ityatra nAmanikSepasyApi pUjApravRttisamIhitalAbhAdihetutvaM sUcitameva / na ca te'tizayavatAmarhatAmeva nAmanikSepe sambhavanti, nAnyatreti samAdhAnaM manaHsamAdhAnakaraM, 'yasyAbhidhAnaM munayo'pi sarve gRhNanti bhikSAbhramaNasya kaale| miSTAnnapAnAmbarapUrNakAmA, sa gautamo yacchatu vAMchitaM me / / ' iti zrI gautamasvAmino nAmanikSepe'pi tatsambhavasya kathitatvAt / tathA netuH zreSThino'nyasyApi vA nAmnApi kAryANi sidhyamAnAni dRzyanta eveti cet? na, abhiprAyAparijJAnAt, 'sthitamanyArthe tadarthanirapekSami'tyAdinendrAdyAkhyasya gopAladArakAdernAmendrAditvaM yaduktaM tadabhiprAyeNaiva tasya niSiddhatvAt, na tu bhAvendrAbhiprAyeNoccAryamANa inda itivarNAvalIniSpanno ya 'indra' iti shbdstdbhipraayenn| bhAvanikSepAbhiprAyikatAdRkzabdalakSaNasya nAmanikSepasyopAsyatvAdikaM tu naivaanissttmiti| nanvevaM tu bhAvanikSepasambandhinyAH sthApanAyA yathopAsyatvAdikaM tathaiva bhAvanikSepasambandhino nAmanikSepasyApi tatprAptameveti ko'nayoH prativizeSaH siddha iti cet ? aho vismaraNazIlatA''yuSmato yad Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU013] (sU0 13) se kiM taM davvAvassayaM ? davvAvassayaM duvihaM paNNattaM / taMjahA- Agamato ya 1, NoAgamato ya 2 / ___ ukta sthApanAvazyakam, idAnIM dravyAvazyakanirUpaNAya praznaM kArayati- se kiM tamityAdi / atha kiM tat dravyAvazyakamiti pRSTe satyAha- davvAvassayaM duvihamityAdi / tatra dravati gacchati tA~stAn paryAyAniti dravyaM vivakSitayoratIta-bhaviSyadbhAvayo: kAraNam, anubhUtavivakSitabhAvamanubhaviSyadvivakSitabhA vA vastvityarthaH, dravyaM ca tadAvazyakaM ca dravyAvazyakam, anubhUtAvazyakapariNAmamanubhaviSyadAvazyakapariNAmaM vA saadhudehaadiityrthH| dravyalakSaNaM ca sAmAnyata idam bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam // 1|| ( ) vyAkhyA- tad dravyaM tattvajJaiH kathitam, yat kathaMbhUtamityAha-yat kAraNaM hetuH, kasyetyAhabhAvasya paryAyasya, kathaMbhUtasyetyAha-bhUtasya atItasya bhAvino vA bhaviSyato vA, loke AdhArabhUte, tacca sacetanaM puruSAdi acetanaM ca kASThAdi bhavati / etaduktaM bhavati- 15ya: pUrvaM svargAdiSvindrAditvena bhUtvA idAnIM manuSyAditvena pariNata: so'tItasyendrAdiparyAyasya kAraNatvAt sAmpratamapi dravyata indrAdirabhidhIyate, amAtyAdipadaparibhraSTAmAtyAdivat, tathA agre'pi ya indrAditvenotpatsyate sa 'gopAladArakAdilakSaNasya nAmanikSepasyopAsyatvAdikaM nAsti, sthApanAyAstu tadastIti sUktamapi vismarasi / aparaJca sthApanA bhAvanikSepAbhiprAyikaiva bhavati, nAmni tu na tathA niyama ityayamapi prativizeSo'nayoretena prApyata iti dhyeyam / 15. yaH pUrvaM svargAdiSvindrAditvena bhUtvedAnIM manuSyAditvena pariNataH so'tItasyendrAdiparyAyasya kAraNatvAtsAmpratamapi dravyata indrAdirabhidhIyata... iti| nanu ko'tra dravyendratvenAbhipretaH ? ayamAzayaH kasyacijjIvasya kramazaH saMyato manuSyaH, indraH, manuSya iti bhavaparaMparA'bhUt... tatra saMyatamanuSyasya dravyendratve na ko'pi praznaH, tasya ttkaarnntvaat| kintUttarakAlInasya manuSyasya kathaM dravyendratvam ? tasya tatkAraNatvAbhAvAt, uttrkaaliintvenaavyvhitpuurvkaaliintvaabhaavaat| atha kimidaM praznyate bhavatA ? yo manuSyAditvena pariNataH sa dravyata indrAdirabhidhIyate iti nirUpayatA vRttikAreNa manuSyAditvena pariNatasya jIvasyaiva dravyendratvamuktaM, na tu manuSyasya, tathA ca kathaM praznAvakAzaH ? tajjIvasyendrakAraNatve virodhAbhAvAditi cet ? na, tajjIvasyendrakAraNatvaM yadabhipretaM tatparyAyavizeSApannatvamapekSate na veti dvau viklpau| tatrAdye vikalpe pUrvakAlInasaMyatamanuSyalakSaNaH paryAya eva paryAyavizeSatvena grAhyaH syAt, tathA ca saMyatamanuSyasyaiva kAraNatvamApatitaM, na tUttarakAlInasya manuSyasya / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 14) se kiM taM Agamato davvAvassayaM ? Agamato davvAvassayaM jassa NaM Avassae tti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM NAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDiidAnImapi bhaviSyadindrAdipadaparyAyakAraNatvAt dravyata indrAdirabhidhIyate, bhaviSyadrAjakumArarAjavat, evamacetanasyApi kASThAderbhUta-bhaviSyatparyAyakAraNatvena dravyatA bhAvanIyetyAryArthaH / ___ ita: prakRtamucyate-tacceha dravyarUpamAvazyakaM prakRtam, tatrAvazyakopayogAdhiSThita: sAdhvAdideho vandanakAdisUtroccAraNalakSaNazcAgama: AvartAdikA kriyA cAvazyakamucyate, AvazyakopayogazUnyAstu tA eva dehA-''gama-kriyA dravyAvazyakam, tacca dvividhaM prajJaptamiti, tadyathA- Agamata: AgamamAzritya noAgamata: noAgamamAzritya, nozabdArthaM yathAvasarameva vakSyAmaH, cazabdau dvayorapi svasvaviSaye tulyaprAdhAnyakhyApanArthau / atrAdyabhedajijJAsurAha- se kiM tamityAdi / atha kiM tadAgamato dravyAvazyakamiti / AhaAgamato davvAvassayaM jassa NamityAdi, Namiti pUrvavat, jassa tti yasya kasyacit Avassae tti payaM ti AvazyakapadAbhidheyaM zAstramityarthaH, tatazca yasya kasyacidAvazyakazAstraM zikSitaM sthitaM jitaM yAvat vAcanopagataM bhavati, se NaM tattheti sa jantustatra AvazyakazAstre vAcanA-pracchanA atha nApekSata iti dvitIyo vikalpastAnantakAlapazcAdbhAviparyAyopetasyA'pi tajjIvasya dravyendratvena vyavahAryatvApattiriti cet ? dvitIyameva vikalpaM gRhANa, tatra ca yadi kAryakAraNabhAvAnusandhAna kenApyupAyena bhavettadA tvadukto vyavahAra iSTa eva, ata eva koTAkoTisAgaralakSaNasudIrghakAlapazcAdbhAvicaramatIrthakRjjIvatvenAnusandhIyamAno marIcistridaMDikavezo'pi bharatacakravartinA vnditH| nanu tena buddhAvAropya bhAvajina eva vandita iti cet? tathApi marIcijIva eva kimarthaM tena vandita iti vicAryatAm, anyathA buddhAvAropitasya bhAvajinasyaiva vandanAbhiprAye yaH ko'pi jIvastena caramajinaM buddhAvAropya vanditaH syAt / na caivNbhuutm| tatazca bhAvijinajIvatvena marIcijIvo'pi vandita eveti mantavyameva / yattu tena 'ahaM bhAvajinaM vandAmi' ityuktaM, yathA gUrjarabhASAyAM 27 bhava stavane- navi vaMdu tridaMDikaveza, namuM bhaktie vIrajineza iti| tattu na marIcijIvalakSaNasya dravyajinasya vandyatAniSedhArthaM, api tu tridaMDika-vezasya vndytaanissedhaarthmeveti| taduktaM- triSaSTizalAkApuruSacaritre dazame parvaNi prathame srge....| trizca pradakSiNIkRtya vanditvaivamavocata / / 52 / / .... pArivAjyaM na te vandyaM bhAvyarhanniti vandyase / / 54 / / atra 'yatastvaM bhAvyarhan, ato vandyase' ityarthasya prApyamANatvAt marIcerdravyajinatvena, vandyatA jJAyata eva / adhikaM nikssepviNshikaayaam| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 zrIanuyogadvArasUtram [sU014] puNNaghosaM kaMThoTThavippamukkaM guruvAyaNovagayaM / seNaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaNAe dhammakahAe, No aNuppehAe / kamhA ? aNuvaogo davvamiti kaTu / parivartanA-dharmakathAbhirvartamAno'pyAvazyakopayoge avartamAna: Agamata: AgamamAzritya dravyAvazyakamiti samudAyArtha: / atrAha-nanvAgamamAzritya dravyAvazyakamityAgamarUpamidaM dravyAvazyakamityuktaM bhavati, etaccAyuktam, yata Agamo jJAnam, jJAnaM ca bhAva eveti kathamasya dravyatvamupapadyate ?, satyametat, kintvAgamasya kAraNamAtmA tadadhiSThito deha: zabdazcopayogazUnyasUtroccAraNarUpa ihAsti, na tu sAkSAdAgamaH, etacca tritayamAgamakAraNatvAt kAraNe kAryopacArAdAgama ucyate, kAraNaM ca vivakSitabhAvasya dravyameva bhvtiityuktmevetydossH| tatrAdita Arabhya paThanakriyayA yadantaM nItaM tacchikSitamucyate, tadevAvismaraNata-zcetasi sthitatvAt sthitamapracyutamityarthaH, parAvarttanaM kurvvata: pareNa vA kvacit pRSTasya yacchIghramAgacchati tajitam, vijJAtazloka-pada-varNAdisaMkhyaM mitam, pari samantAt sarvaprakArairjitaM parijitam, parAvarttanaM kurkhato yat krameNotkrameNa vA samAgacchatItyarthaH, nAma abhidhAnam, tena samaM nAmasamam, idamuktaM bhavati- yathA svanAma kasyacicchikSitaM jitaM mitaM parijitaM bhavati tathaitadapItyarthaH, ghoSA udAttAdayaH, tairvAcanAcAryAbhihitaghoSaiH samaM ghoSasamam, yathA guruNA abhihitA ghoSAstathA ziSyo'pi yatra zikSate tadghoSasamamiti bhAva:, eka-dvayAdibhirakSahIna hInAkSaram, na tathA ahInAkSaram, ekAdibhirakSarairadhikamatyakSaram, na tathA anatyakSaram, avvAiddhakkharaM ti viparyastaratnamAlAgataratnAnIva vyAviddhAni viparyastAnyakSarANi yatra tad vyAviddhAkSaram, na tathA'vyAviddhAkSaram, avvAiddhamiti kvacit pAThaH, tatrApi vyAviddhAkSarayogAd vyAviddham, na tathA'vyAviddham, upalazakalAdyAkulabhUbhAge lAGagalamiva skhalati yattat skhalitam, na tathA'skhalitam, anekazAstrasambandhIni sUtrANyekatra mIlayitvA yatra paThati tat militamasadRzadhAnyamelakavat, athavA parAvarttamAnasya yatra padAdivicchedo na pratIyate tanmIlitam, na tathA'mIlitam, ekasminneva zAstre'nyAnyasthAnanibaddhAnyekArthAni sUtrANyekatra sthAne samAnIya paThato vyatyAneDitam, athavA AcArAdisUtramadhye svamaticarcitAni tatsadRzAni sUtrANi kRtvA prakSipato vyatyAneDitam, asthAnaviratikaM vA vyatyAneDitam, na tathA'vyatyAmeDitam, sUtrato bindu-mAtrAdibhiranyUnamarthatastvadhyAhArA''kAGkSAdirahitaM pratipUrNam, udAttAdighoSairavikalaM pratipUrNaghoSam / atrAha- ghoSasamamityuktameva tat ka iha vizeSa iti, ucyate, 16ghoSasamamiti zikSAkAlamadhikRtyoktam, pratipUrNaghoSaM tu parAvartanAdikAlamadhikRtyeti vizeSa:, kaNThazcauSThazca 16. ghoSasamamiti zikSAkAlamadhikRtyoktamityAdi / tathA ca samuddezAtpUrvaM tad ghoSasamaM bhavati, pazcAttu pratipUrNaghoSamiti vyakta eva vizeSaH / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM kaNThauSThamiti prANyaGgatvAt samAhAra:, tena vipramuktaM kaNThauSThavipramuktam, bAla-mUkabhASitavadyadavyaktaM na bhavatItyarthaH, gurupradattayA vAcanayA upagataM prAptaM guruvAcanopagatam, na tu karNAghATakena zikSitaM na vA pustakAt svayamevAdhItamiti bhAvaH / tadevaM yasya jantorAvazyakazAstraM zikSitAdiguNopetaM bhava sa jantustatrAvazyakazAstre vAcanayA ziSyAdhyApanalakSaNayA pracchanayA'navagatArthAderguruM prati praznalakSaNa parAvarttanayA puna: puna: sUtrArthAbhyAsalakSaNayA dharmakathayA ahiMsAdidharmmaprarUpaNasvarUpayA varttamAno'pi, anupayuktatvAt' iti sAdhyAhAram Agamato dravyAvazyakamityanena sambandhaH / 28 nanu yathA vAcanAdibhistatra varttamAno'pi dravyAvazyakaM bhavati tathA'nuprekSayA'pi varttamAnastadbhavati ?, netyAha- no aNuppehAe tti, anuprekSayA granthArthAnucintanarUpayA tatra varttamAna na dravyAvazyakamityarthaH, anuprekSAyA upayogamantareNAbhAvAt, upayuktasya ca dravyAvazyakatvAyogAditi bhAva: / atrAha paraH- kamha tti, nanu kasmAdvAcanAdibhistatra varttamAno'pi dravyAvazyakam ? kasmAccAnuprekSayA tatra varttamAno na tathA ? iti pracchakAbhiprAya:, evaM pRSTe satyAha- aNuvaogo davvamiti kaTTu tti anupayogo dravyamiti kRtvA, upayojanamupayogo jIvasya bodharUpo vyApAraH, sa ceha vivakSitArthe cittasya vinivezasvarUpo gRhyate, na vidyate'sau yatra so'nupayogaH padArthaH, vivakSitopayogasya kAraNamAtratvAt dravyameva bhavati iti kRtvA asmAt kAraNAd anantaroktamupapadyata iti zeSaH, etaduktaM bhavati-upayogapUrvvakA anupayogapUrvakAzca vAcanA- pracchanAdayaH saMbhavatyeva, taha dravyAvazyakacintAprastAvAdanupayogapUrvvakA gRhyante, ata eva sUtre'nabhihitasyApyanupayuktatvasyAdhyAhArastatra kRtaH, anupayogastu bhAvazUnyatA, tacchUnyaM ca vastu dravyameva bhavatItyato vAcanAdibhistatra varttamAno'pi dravyAvazyakam, anuprekSA tUpayogapUrvikaiva saMbhavati, atastatra varttamAno na tatheti bhAvArtha: / sa atrAha- nanvAgamato'nupayukto vaktA dravyAvazyakamityetAvataiveSTasiddheH zikSitAdizrutaguNasamutkIrttanamanarthakam, atrocyate, zikSitAdiguNotkIrttanaM kurvvannidaM jJApayati-yadutaivaMbhUtamapi nirdoSaM zrutamuccArayato'nupayuktasya dravyazrutaM dravyAvazyakameva ca bhavati, kiM punaH sadoSam ?, upayuktasya tu skhalitAdidoSaduSTamapi nigadataH bhAvazrutameva bhavati / evamanyatrApi pratyupekSaNAdikriyAvizeSAH sarve nirdoSA apyanupayuktasya tathAvidhaphalazUnyA eva saMpadyante, upayuktasya tu mativaikalyAdita: sadoSA apyamI karmamalApagamAyaivetyalaM vistareNa / atrAha- nanu bhavatvevam, kintu hInAkSare sUtre samuccArite ko doSo yenoktamahInAkSaramiti, atrocyate- loke'pi tAvadvidyAmantrAdibhirakSarAdihInairuccAryamANairvivakSitaphalavaikalyamanarthAvAptizca dRzyate, kiM punaH paramamantrakalpe siddhAnte ? tathAhi - rAjagRhanagare samavasRtasya bhagavatazcaramatIrthAdhipatervandanArthaM vibudhavidyAdharanaranivahaH zreNikazca saputraH samAyayau / tato bhagavadantike dharmaM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU015] (sU0 15) (1) Negamassa ego aNuvautto Agamao egaM davvAssayaM, doNNi aNuvauttA Agamao doNNi davvAvassayAI, tiNNi aNuvauttA Agamao tiNNi davvAvassayAI, evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAI tAI Negamassa Agamao dvvaavssyaaii| zrutvA pratinivRttAyAM pariSadi kasyacidvidyAdharasya gaganotpatanahetuvidyAsaMbandhyekamakSaraM vismRtipathamavatatAra, vismRte ca tasmin kiJcinnabhasyutpatya punarnipatatyasau, punarutpatati punazca niptti| evaM ca kurvantamamuM vilokya zreNikena bhagavAn pRSTaH- kimityayaM mahAbhAga: khecaro vidhuritapakSaH pakSIva nabhasi kiJcidutpatya punarnipatatI-ti ? bhagavatA ca vidyAkSaravismaraNavyatikarastasmai nivedita:, taM ca nivedyamAnaM zrutvA abhayakumAraH khecaramupasRtyaivamavAdIt-bho: khecara ! yadi mAM samAnasiddhikaM karoSi tadA tvadvidyA'kSaramupalabhya kathayAmi / pratipannaM ca tena / abhayakumArasya caikasmAdapi padAdanekapadAbhyUhanazaktirastIti zeSAkSarAnusAreNopalabhya tadakSaraM niveditaM khecarasya / so'pi saMjAtasaMpUrNavidyo hRSTaH zreNikasutAya vidyAsAdhanopAyaM kathayitvA gata: samIhitapradezamiti eSa dRSTAntaH / upanayastvayam - yathA tasya vidyAdharasya hInAkSaratAdoSAnnabhogamanamuparatam, taduparame ca vyarthaiva vidyA, tathehApi hInAkSaratAyAmarthabhedaH, tadbhede kriyAbhedaH, tadbhede ca mokSAbhAva:, tadabhAve ca dIkSAdigrahaNavaiyarthyameveti / evamadhikAkSarAdiSvapi doSA: sadRSTAntA abhyUhya vAcyAH / iha jinamate sarvamapi sUtramarthazca zrotRjanamapekSya nayairvicAryate, natthi naehiM vihUNaM suttaM attho ya jiNamae kiMci / Asajja u soyAraM nae nayavisArao bUyA // 1 / / ( Avazyakani0 761) iti vacanAt / ata idamapi dravyAvazyakaM nayaizcintyate / te ca mUlabhedAnAzritya naigamAdaya: sapta / taduktam - negama-saMgaha-vavahAra-ujjusue ceva hoi bodhavve / sadde ya samabhirUDhe evaMbhUte ya mUlanayA // 1 // (Avazyakani0 754 ) tatra naigamastAvat kiyanti dravyAvazyakAnIcchatItyAha - negamassetyAdi, sAmAnya-vizeSAdiprakAreNa naika: api tu bahavo gamA vastuparicchedA yasyAsau niruktavidhinA kakArasya lopAnnaigama:, sAmAnya-vizeSAdiprakAraiH bahurUpavastvabhyupagamapara ityarthaH / tasya naigamasyaiko devadattAdiranupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakam, dvau devadattayajJadattAvanupayuktau Agamato dve dravyAvazyake, trayo devadatta-yajJadatta-somadattA anupayuktA AgamatastrINi drvyaavshykaani| kiM bahunA ? evaM yAvanto devadattAdayo'nupayuktAstAvantyeva tAnyatItAdikAlatrayavartIni naigamasyAgamato drvyaavshykaani| etaduktaM bhavati - naigamo hi sAmAnyarUpaM vizeSarUpaM ca vastvabhyupagacchatyeva, na punarvakSyamANasaMgrahavat Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (2) evameva vavahArassa vi / (3) saMgahassa ego vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvauttA vA Agamao davvAssayaM vA davvAvassayANi vA se ege dvvaavsse| sAmAnyarUpameva, tato vizeSavAditvasyeha prAdhAnyena vivakSitatvAdyAvanta: kecana devadattAdivizeSA anupayuktAstAvanti sarvANyapyasya dravyAvazyakAni, na puna: saMgrahavat sAmAnyavAditvAdekameveti bhaavH| evameva vavahArassa vi tti, vyavaharaNaM vyavahAro laukikapravRttirUpaH, tatpradhAno nayo'pi vyavahAraH, tasyApi evameva naigamavadeko devadattAdiranupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakamityAdi sarvaM vAcyam, idamuktaM bhavati- vyavahAranayo lokavyavahAropakAriNa eva padArthAnabhyupagacchati, na zeSAn, lokavyavahAre ca jalAharaNa-vraNapiNDIpradAnAdike ghaTa-nimbAdivizeSA evopakurvANA dRzyante, na punastadatiriktaM tatsAmAnyamiti vizeSAneva vastusattvena pratipadyate'sau, na sAmAnyam, vyavahArAnupakAritvAdvizeSavyatirekeNAnupalabhyamAnatvAcceti, ato vizeSavAdinaigamamatasAmyenAtidiSTaH / atra cAtidezenaiveSTArthasiddhesranthalAghavArthaM saMgrahamatikramya vyavahAropanyAsa: kRta iti bhAvanIyam / saMgahassetyAdi, sarvamapi bhuvanatrayAntarvarti vastunikurumbaM saMgRhNAti sAmAnyarUpatayA'dhyavasyatIti saMgrahaH, 27tasya mate eko vA aneke vA anupayukto vA'nupayuktA vA yadAgamato dravyAvazyakaM vA dravyAvazyakAni vA tat kimityAha - se ege tti tadekaM dravyAvazyakam / idamatra hRdayam- saMgrahanaya: sAmAnyamevAbhyupagacchati, na vizeSAn, abhidadhAti ca - sAmAnyAdvizeSA vyatiriktA vA syu: avyatiriktA vA ? yadyAdya: pakSastarhi na santyamI, ni:sAmAnyatvAt, kharaviSANavat / athApara: pakSastarhi sAmAnyameva te, tadavyatiriktatvAt, sAmAnyasvarUpavat / tasmAt sAmAnyavyatirekeNa vizeSAsiddheryAni kAnicid dravyAvazyakAni tAni tatsAmAnyAvyatiriktatvAdekameva saMgrahasya drvyaavshykmiti| 17. tasya mate eko vetyAdi... nanvatra saGgrahasya mate'neke'nupayuktA yAnyAgamato dravyAvazyakAni tAnyekaM dravyAvazyakamityartho labhyate, sa tu kathaM saGgacchate, saGgrahamate'nekatvasyaivAsaGgatatvAditi cet ? na, uddezyakoTAvanekatvaM yaduktaM tad vyavahAranayamAzrityetyadoSaH / atha, saGgrahanayanirUpaNAvasare vyavahAranayena kathanaM kimarthamiti cet ? yatprasiddhaM bhavati tadevoddezyakoTau prvishti| pratidinaM zatazo bhavato vyavahArasya vyavahAranayAnusAritvAd guruziSyabuddhau vyavahAranaya eva cirarUDho bhavatIti lokasthitiH / ato vyavahAranayAnusAryanekatvasya prasiddhatvAduddezyakoTau tatpraveza iti / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 zrIanuyogadvArasUtram [sU015] (4) ujjusuyassa ego aNuvautto Agamao egaM davvAvassayaM, puhattaM necchai / (5) tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA ? jai jANae aNuvautte Na bhavati / setaM Agamao davvAvassayaM / ujjusuyassetyAdi, Rju atItA-'nAgata-parakIyaparihAreNa 18prAJjalaM vastu sUtrayati abhyupagacchatIti RjusUtra: / ayaM hi vartamAnakAlabhAvyeva vastvabhyupagacchati, nAtItaM vinaSTatvAt, nApyanAgatam, anutpannatvAt, vartamAnakAlabhAvyapi svakIyameva manyate, svakAryasAdhakatvAt, svadhanavat, parakIyaM tu necchati svakAryAprasAdhakatvAt paradhanavat, tasmAdeko devadattAdiranupayukto'sya mate Agamata ekaM dravyAvazyakamasti, puhattaM necchai tti atItAnAgatabhedata: parakIyabhedatazca pRthaktvaM pArthakyaM necchatyasau, kiM tarhi ? vartamAnakAlInaM svagatameva cAbhyupaiti, taccaikameveti bhAvaH / tiNhaM saddanayANamityAdi, zabdapradhAnA nayA: zabdanayA: zabda-samabhirUdvaivambhUtA:, te hi 19zabdameva pradhAnamicchanti, arthaM tu gauNam, zabdavazenaivArthapratIteH / teSAM trayANAM zabdanayAnAM jJAyako'tha cAnupayukta ityetadavastu, na sambhavatIdamityarthaH / kamha tti kasmAdevamucyate ityAha - jaItyAdi, yadi jJAyakastarkhanupayukto na bhavati, jJAnasyopayogarUpatvAt / idamatra hRdayamAvazyakazAstrajJastatra cAnupayukta Agamato dravyAvazyakamiti prAg nirNItam, etaccAmI na pratipadyante, yato yadyAvazyakazAstraM jAnAti kathamanupayukta: ? anupayuktazcet kathaM jAnAti, jJAnasyopayogarUpatvAt ? yadapyAgamakAraNatvAdAtma-dehAdikamAgamatvenoktaM tadapyaupacArikatvAdamI na manyante, zuddhanayatvena mukhyavastvabhyupagamaparatvAt / tasmAdetanmate dravyAvazyakasyAsaMbhava iti / nigamayannAha- settamityAdi, tadetadAgamato dravyAvazyakam / 18. prAJjalaM vastu suutrytiiti...| atra prAJjalamiti kriyAvizeSaNaM, na tu vastuvizeSaNaM, tathA ca yaH Rju = prAJjalaM sUtraNaM karoti sa RjusUtra ityartho lbhyte| nanu sUtraNe prAJjalatvaM kim ? zRNu-kUTasya rUpyakasya rUpyatvena vyavahAre na RjutA, api tu vakrateti yatsarvairaGgIkriyate tatra kiM kAraNamiti prazna idamevottaraM dAtavyaM bhavati yad kUTaM rUpyakaM kAryasAdhakaM na bhavati, yattu paramArthato rUpyakaM tattu kAryasAdhakaM bhavatyeva / tathA ceyaM vyAptiH paryavasyati-kAryAsAdhakasya kAryasAdhakatvena vyavahAre vakratA, na tu Rjutaa| atItasya, anAgatasya parakIyasya vA vastunaH svakAryAsAdhakatvaM tu spaSTameva / tathApi tasya tattadvastutvena vyavahAre vakrataitadvyAptisiddhA / tatazca tasyA vakratAyAH parihAreNa svakAryasAdhakasya svakIyasya vartamAnasya vastuna eva tattadvastutvena yo vyavahArastasmin RjutA sugmaiveti| 19. zabdameva prdhaanmityaadi...| tathA caikasminnapyarthe vacana-liGga-varNAvalyAdibhedAdarthabhedaM manyante te| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 16) se kiM taM noAgamato davvAvassayaM ? noAgamato davvAvassayaM tivihaM pnnnnttN| taMjahA- jANagasarIradavvAvassayaM 1 , bhaviyasarIradavvAvassayaM 2, jANagasarIrabhaviyasarIravatirittaM davvAvassayaM 3 / (sU0 17) se kiM taM jANagasarIradavvAvassayaM ? jANagasarIradavvAvassayaM- Avassae uktaM saprapaJcamAgamato dravyAvazyakam, idAnIM noAgamatastaducyate - se kiM tamityAdi / atha kiM tannoAgamato dravyAvazyakamiti praznaH / uttaramAha - noAgamao davvAvassayaM tivihaM paNNattamityAdi, noAgamata ityatra nozabda Agamasya sarvaniSedhe dezaniSedhe 20vA varttate / yata uktaM pUrvamunibhi: - Agamasavvanisehe nosaddo ahava desapaDisehe / savve jaha NasarIraM bhavvassa ya AgamAbhAvA / / 1 / / ( ) vyAkhyA- Agamasya AvazyakAdijJAnasya sarvaniSedhe varttate nozabda:, athavA tasyaiva dezapratiSedhe vartate, tatra savve tti sarvaniSedhe udAharaNamucyate, yathetyupapradarzane, NasarIraM ti jJasya jAnataH zarIraM jJazarIraM noAgamata iha dravyAvazyakam , bhavyasya ca yogyasya yaccharIraM tadapi noAgamata iha dravyAvazyakam / kuta ityAha- Agamasya AvazyakAdijJAnalakSaNasya sarvathA'bhAvAt / idamuktaM bhavatijJazarIraM bhavyazarIraM cAnantarameva vakSyamANasvarUpaM no-Agamata: sarvathA AgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakamucyate, nozabdasyAtra pakSe sarvaniSedhavacanatvAditi gAthArthaH / dezapratiSedhavacane'pi nozabde udAharaNaM yathA - kiriyAgamuccaraMto AvAsaM kuNai bhAvasunno u| kiriyA''gamo na hoI tassa niseho bhave dese // 1 / / ( ) vyAkhyA- kriyAm AvartAdikAM kurvan' ityadhyAhAraH, AgamaM ca vandanakasUtrAdikamuccArayan bhAvazUnyo ya AvazyakaM karoti so'pi noAgamata:, iha dravyAvazyakamiti zeSaH / atra ca kriyA AvartAdikA''gamo na bhavati, jaDatvAt, Agamasya ca jJAnarUpatvAt, atastasyA''gamasya deze kriyAlakSaNe niSedho bhavati, kriyA Agamo na bhavatItyartha: / ato noAgamata iti iha kimuktaM bhavati? deze kriyAlakSaNe AgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakamidamiti gAthArthaH / tadevaM noAgamata AgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakaM trividhaM prajJaptam, tadyathA- jJazarIradravyAvazyakaM bhavyazarIradravyAvazyakaM jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyAvazyakam / tatrA''dyabhedaM vivarISurAha- se kiM tamityAdi / atha kiM tat jJazarIradravyAvazyakamiti prazne nirvacanamAha - jANagasarIradavvAvassayaM Avassae ttItyAdi, jJAtavAniti jJaH, pratikSaNaM zIryata 20. anyatra nozabdasya dezavAcitvaM mizravAcitvaM coktamiti dhyeym| tacca kathamiti tadarthaM vilokanIyA nikSepaviMzikA / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU017] 33 tti padatthAdhikArajANagassa jaM sarIrayaM vavagayacutacAvitacattadehaM jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsittA NaM koi bhaNejjA- aho ! NaM imeNaM iti zarIram, jJasya zarIraM jJazarIram, tadeva anubhUtabhAvatvAd dravyAvazyakaM jJazarIradravyAvazyakam, kiM tadityAha - yaccharIrakaM saMjJAyAM kan (pA0 5 / 3 / 76, 87) vapurityarthaH, kasya sambandhItyAhaAvassae tItyAdi, Avazyakamiti yat padam, AvazyakapadAbhidheyaM zAstramityarthaH, tasyArtha evArthAdhikAro'neke vA tadgatA arthAdhikArA gRhyante, tasya teSAM vA jJAtuH sambandhi / kathaMbhUtaM sadidaM jJazarIradravyAvazyakaM bhavatItyAha- vyapagata-cyuta-cyAvitatyaktadehaM jiiv-viprmuktmitykssryojnaa| idAnIM bhAvArtha: kazciducyate- tatra vyapagataM caitanya-paryAyAdacaitanyalakSaNaM paryAyAntaraM prAptam, ata eva cyutam ucchvAsani:zvAsajIvitAdidazavidhaprANebhya: paribhraSTam, acetanasya ucchvAsAdyayogAt, anyathA leSTravAdInAmapi tatprasaGgAt, tebhyazca paribhraMza: svabhAvavAdibhi: kaizcit svabhAvata eva abhyupagamyate, tadapohArthamAha- cyAvitaM balIyasA''yu:kSayeNa tebhya: paribhraMzitam, na tu svabhAvataH, tasya sadA'vasthitatvena sarvadA tatprasaGgAt, evaM ca sati kathaMbhUtaM tadityAha- tyaktadeham / diha upacaye (pA0 dhA0 1085, kA0 dhA0 2 / 62) tyakto deha: AhArapariNatijanita upacayo yena tat tyaktadeham, acetanasyA''hAragrahaNa-pariNatyorabhAvAt / evamuktena vidhinA jIvena AtmanA vividham anekadhA prakarSeNa muktaM jIvavipramuktam / tadetadAvazyakajJasya zarIrakamatItAvazyakabhAvasya kAraNatvAd dravyAvazyakam / asya ca noAgamatvamAgamasya tadAnIM sarvathA'bhAvAt nozabdasya cAtra pakSe sarvaniSedhavacanatvAditi bhAva: / nanu yadi jIvavipramuktamidaM kathaM tIsya dravyAvazyakatvam ? leSTvAdInAmapi tatprasaGgAt, tatpudgalAnAmapi kadAcidAvazyakavettRbhirgRhItvA muktatvasambhavAdityAzaGkayAhasejjAgatamityAdi, yasmAdidaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA siddhazilAtalagataM vA dRSTvA ko'pi brUyAt- aho ! anena zarIrasamucchrayeNa jinadRSTena bhAvena Avazyakamityetat padam AgRhItamityAdi yAvadupadarzitamiti, tasmAdatIta-vartamAnakAlabhAvivastvekatvagrAhinayAnusAriNAmevaMvAdinAM sambhavAd yathoktazarIrasya dravyAvazyakatvaM na virudhyate, leSTvAdidarzane punarnetthambhUta: pratyaya: kasyApi samutpadyata iti na teSAM tatprasaGgaH, tenaiva kara-caraNoru-grIvAdipariNAmenAnantaramevA''vazyakakAraNatvena vyApRtatvAt tadeva tathAvidhapratyayajanakaM dravyAvazyakam, na leSTvAdaya iti bhAva iti samudAyArthaH / __idAnImavayavArtha ucyate- tatra zayyA mahatI sarvAGgapramANA, tAM gataM zayyAgatam, zayyAsthitamityarthaH / saMstAro laghuko'rdhatRtIyahastamAnaH, taM gatam, tatrasthamityarthaH / yatra sAdhavastapa:parikarmitazarIrA: svayameva gatvA bhaktaparijJAdyanazanaM pratipannapUrvA: pratipadyante pratipatsyante ca Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTTheNaM bhAveNaM Avassae tti payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM uvadaMsiyaM / jahA ko diTThato ? ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AsI / setaM jANagasarIradavvAvassayaM / I 34 tat siddhazilAtalamucyate, kSetraguNato yathAbhadrakadevatAguNato vA sAdhUnAmArAdhanA: siddhyanti tatrei kRtvA / anye tu vyAcakSate - yatra maharSiH kazcit siddhastat siddhazilAtalam, tadgataM tatrasthitaM siddhazilAtalagatam / iha nisIhiyAgayaM vetyAdInyapi padAni vAcanAntare dRzyante tAni ca sugamatvAt svayameva bhAvanIyAni / navaraM naiSedhikI zabaparisthApanabhUmiH / aparaM cAtrAntare pAsittA NaM koi bhaNejjeti granthaH kvacid dRzyate / sa ca samudAyArthakathanAvasare yojita eva, na dRzyate tatrAdhyAhAro draSTavyaH / ahozabdo dainya- vismayA -''mantraNeSu vartate, sa ceha triSvapi ghaTate / tathAhi- anityaM zarIramiti dainye, AvazyakaM jJAtamiti vismaye, anyaM pArzvasthitamAmantrayamANasyA''mantraNe, anena pratyakSatayA dRzyamAnena zarIrameva pudgalasaGghAtatvAt samucchrayastena jinadRSTena tIrthakarAbhimatena bhAvena karmanirjaraNAbhiprAyeNa athavA bhAvena tadAvaraNakarmakSayakSayopazamalakSaNena AvazyakapadAbhidheyaM zAstram, AghaviyaM ti prAkRtazailyA chAndasatvAcca guroH sakAzAdAgRhItam, prajJApitaM sAmAnyato vineyebhyaH kathitam, prarUpitaM tebhya eva pratisUtramarthakathanataH, darzitaM pratyupekSaNAdikriyAdarzanataH, 'iyaM kriyA ebhirakSarairatropAttA itthaM ca kriyate' ityevaM vineyebhyaH prakaTitamiti bhAva:, nidarzitaM kathaJcidagRhNataH parayA'nukampayA nizcayena punaH punaH darzitam, upadarzitaM sakalanayayuktibhiH / Aha- nanvanena zarIrasamucchrayeNA''vazyakamAgRhItamityAdi nopapadyate, grahaNa- prarUpaNAdInAM jIvadharmatvena zarIrasyAghaTamAnatvAt, satyam, kintu bhUtapUrvagatyA jIva-zarIrayorabhedopacArAditthamupanyAsa ityadoSaH / punarapyAha- nanu yadyapi taccharIrakaM zayyAdigataM dRSTvA pUrvoktavaktAro bhavanti tathApi kathaM (tasya) dravyAvazyakatA yata Avazyakasya kAraNameva dravyAvazyakaM bhavitumarhati, bhUtasya bhAvino vA ( ) ityAdipUrvoktavacanAt kAraNaM cA''gamasya cetanAdhiSThitameva zarIram, na tvidam, cetanArahitatvAt, tasyApi tatkAraNatve'tiprasaGgAt, satyam, kintvatItaparyAyAnuvRttyabhyupagamaparanayAnuvRttyA'tItamAvazyakakAraNatvaparyAyamapekSya dravyAvazyakatA'syocyata ityadoSaH / syAdevam, yadyatrArthe kazcid dRSTAntaH syAditi vikalpya pRcchati - yathA ko'tra dRSTAnta: ? iti pRSTe satyAha - yathA'yaM madhukumbha AsIdityAdi / etaduktaM bhavati - yathA madhuniva prakSipyApanIte tadAdhAratvaparyAye'tikrAnte'pyayaM madhukumbhaH ayaM ca ghRtakumbha iti vyapadezo loke pravartate, tathA AvazyakakAraNatvaparyAye'tikrAnte'pi atItaparyAyAnuvRttyA dravyAvazyakamidamucyata Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 zrIanuyogadvArasUtram [sU018] (sU0 18) se kiM taM bhaviyasarIradavvAvassayaM ? bhaviyasarIradavvAvassayaM- je jIve joNijammaNaNikkhaMte imeNaM ceva sarIrasamussaeNaM AdattaeNaM jiNovadituNaM bhAveNaM Avassae tti payaM seyakAle sikkhissai, na tAva sikkhai / jahA ko diTuMto ? ayaM mahukuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhavissai / setaM bhaviyasarIradavvAvassayaM / iti bhAvaH / nigamayannAha - setamityAdi, tadetad jJazarIradravyAvazyakam / ukto noAgamato dravyAvazyakaprathamabheda:, atha dvitIyabhedanirUpaNArthamAha- se kiM tmityaadi| atha kiM tad bhavyazarIradravyAvazyakamiti prazne satyAha- bhaviyasarIradavvAvassayaM je jIve ityAdi, vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti bhavyo vivakSitaparyAyArhaH, tadyogya ityarthaH, tasya zarIram, tadeva bhAvibhAvAvazyakakAraNatvAd dravyAvazyakaM bhavyazarIradravyAvazyakam, kiM punastat ? ityatrocyate- yo jIvo yonijanmatvaniSkrAnto'nenaiva zarIrasamucchrayeNAttena jinopadiSTena bhAvena Avazyakamityetat padam AgAmini kAle zikSiSyate na tAvacchikSate tajjIvAdhiSThitaM zarIraM bhavyazarIradravyAvazyakamiti smudaayaarthH| sAmpratamavayavArtha ucyate- tatra ya: kazcid jIvo jantu: yonyA yoSidavAcyadeza-lakSaNAyA: paripUrNasamastadeho janmatvena janmasamayena niSkrAnto na punarAmagarbhAvastha eva patito yonijanmatvaniSkrAnta:, anenaiva zarIrameva pudgalasaGghAtatvAdutpattisamayAdArabhya pratisamayaM samutsarpaNAd vA samucchrayastena Attena Adattena vA gRhItena, prAkRtazailIvazAdAtmIyena vA jinopadiSTenetyAdi pUrvavat, seyakAle tti chAndasatvAdAgAmini kAle zikSiSyate adhyeSyate, sAmprataM tu na tAvadadyApi zikSate tajjIvAdhiSThitaM zarIraM bhavyazarIradravyAvazyakam / noAgamatvaM cAtrApyAgamAbhAvamAzritya mantavyam, tadAnIM tatra vapuSyAgamAbhAvAt, nozabdasya cAtrApi sarvaniSedhavacanatvAditi / atrA''hananvAvazyakakAraNaM dravyAvazyakamucyate, yadi tvatra vapuSyAgamAbhAvaH kathaM tarhi tasya taM prati kAraNatvam ? na hi kAryAbhAve vastuna: kAraNatvaM yujyate, atiprasaGgAt, ata: kathamasya dravyAvazyakatA? satyam, kiMtu bhaviSyatparyAyasyedAnImapi yo'stitvamupacarati nayastadanuvRttyA'sya dravyAvazyakatvamucyate, tathA ca tannayAnusAriNa: paThanti- bhAvini bhUtavadupacAra: (kAtantra- pari0) iti / atrArthe dRSTAntaM didarzayiSuH praznaM kArayati- yathA ko'tra dRSTAnta iti / nirvacanamAha- yathA'yaM madhukumbho bhaviSyatItyAdi / etaduktaM bhavati - yathA madhuni ghRte vA prakSepnumiSTe tadAdhAratvaparyAye bhaviSyatyapi loke'yaM madhukumbho ghRtakumbho vetyAdivyapadezo dRzyate, tathA'trApyAvazyakakAraNatvaparyAye bhaviSyatyapi tadastitvaparanayAnuvRttyA dravyAvazyakatvamucyata iti bhAvaH / nigamayannAha - settamityAdi, tadetad bhvyshriirdrvyaavshykmiti| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsameta (sU0 19) se kiM taM jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvAvassae ? jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvAvassae tividhe paNNatte / taMjahA- loie 1, kuppAvayaNite 2, louttarite 3 / (sU0 20) se kiM taM loiyaM davvAvassayaM? loiyaM davvAvassayaM -je ime rAIsara-talavaramADaMbiya-koDuMbiya-inbha-seTTi-seNAvai- satthavAha-ppabhitio kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe suvimalAe phulluppala-kamalakomalummilliyammi aha paMDure pabhAe ukto noAgamato dravyAvazyakadvitIyabhedaH, tattRtIyabhedanirUpaNArthamAha - se kiM tmityaadi| atha kiM tat jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktaM dravyAvazyakam ? nirvacanamAha- jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvAvassae tivihe ityAdi / yatra jJazarIra- bhavyazarIrayo: sambandhi pUrvoktaM lakSaNaM na ghaTate tat tAbhyAM vyatiriktaM bhinnaM dravyAvazyakamucyate / tacca trividhaM prajJaptam, tadyathAlaukikaM kuprAvacanikaM lokottarikaM ca / tatra prathamabhedaM jijJAsurAha - se kiM tamityAdi / atra nirvacanamAha - loiyamityAdi / loke bhavaM laukikam, zeSaM tathaiva / atra ya ete rAjezvara-talavarAdayaH prabhAtasamaye mukhadhAvanAdi kRtvA tata: pazcAd rAjakulAdau gacchanti, tatteSAM sambandhi mukhadhAvanAdi laukikaM jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyAvazyakamiti samudAyArthaH / tatra rAjA cakravartI vAsudevo baladevo mahAmaNDalikazca / Izvaro yuvarAja: sAmAnyamaNDaliko'mAtyazca, anye tu vyAcakSate - aNimAdyaSTavidhaizvaryayukta Izvara: / parituSTanarapatipradattaratnAlaGkRtasauvarNapaTTavibhUSitazirAstalavaraH / yasya pArzvata AsannamaparaM grAma-nagarAdikaM nAsti tat sarvatazchinnaM janAzrayavizeSarUpaM maDambamucyate, tasyAdhipatirmADambikaH / katipayakuTumbaprabhuH kauTumbikaH / ibho hastI, tatpramANaM dravyamarhatItIbhya:, yasya satkapuJjIkRtahiraNyaratnAdidravyeNAntarito hastyapi na dRzyate saH, adhikataradravyo vA ibhya ityarthaH / zrIdevatAdhyAsitasauvarNapaTTavibhUSitottamAGga: purajyeSTho vaNigvizeSa: shresstthii| hastyazva-rathapadAtisamudAyalakSaNAyA: senAyA: prabhu: senApatiH / gaNimaM dharimaM mejjaM pAricchejjaM ca davvajAyaM tu / ghettUNaM lAbhatthaM vaccati jo annadesaM tu // 1 // nivabahumao pasiddho dINANAhANa vacchalo paMthe / so satthavAhanAmaM dhaNo vva loe samuvvahai / / 2 / / ( ) etallakSaNayuktaH sArthavAhaH / prabhRtigrahaNena zeSaprAkRtajanaparigrahaH / kallaM pAuppabhAtAe ityAdi, kalyamiti vibhaktivyatyayAt sAmAnyena prbhaate| prabhAtasyaiva vizeSAvasthA: prAha - pAu Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU020] 37 rattAsogappagAsa- kiMsuya - suyamuha- guMjaddharAgasarise kamalAgara-naliNisaMDabohara uTThiyammi sUre sahassarassimmi diNayare teyasA jalate muhadhoyaNa - daMtapakkhAlaNa- tella - phaNihasiddhatthaya - hariyAliya- addAga-dhUva - puppha-malla-gaMdha- taMbola- vatthamAiyAI davvAvassayAI ityAdi, prAduH prAkAzye, tatazca prakAzaprabhAtAyAM rajanyAm, kiJcidupalabhyamAnaprakAzAyAmiti bhAvaH / tadanantaraM suvimalAyAM tasyAmeva kiJcitparisphuTataraprakAzAyAm / athazabda Anantarye, tadanantaraM pANDure prabhAte / kathaMbhUta ityAha- phullotpalakamalakomalonmIlite, phullaM vikasitaM tacca tadutpalaM ca phullotpalam, kamala: hariNavizeSaH, phullotpalaM ca kamalazca phullotpala - kamalau, tayoH komalam akaThoraM dalAnAM nayanayozconmIlitam unmIlanaM yatra prabhAte tat tathA, anena ca prAguktAyA: suvimalatAyAH vakSyamANasUryodayasya cAntarAlabhAvinIM pUrvasyAM dizyaruNaprabhAvasthAmAha / tadanantaram uTThie sUrie tti abhyudgate Aditye, kathambhUte ityAha - raktAzokaprakAza- kiMzuka zukamukhaguJjArdharAgasadRze, raktAzokaprakAzasya kiMzukasya puSpitapalAzasya zukamukhasya guJjArdhasya ca rAgeNa sadRzo yaH sa tathA tasmin, Arakte ityarthaH / tathA kamalAkaranalinISaNDabodhake, kamalAnAmAkarA utpattibhUmayo hradAdijalAzayavizeSAsteSu yAni nalinISaNDAni teSAM bodhako yaH sa tathA tasmin / punaH kiMbhUte tasminnityAha - sahasrarazmau, dinaM karotIti dinakarastasmin, tejasA jvalati, tatraite bhAvAH sarve'pi santIti jJApanArthaM sUryasya vizeSaNabahutvam / anena cottarottarakAlabhAvinA AvazyakakaraNakAlavizeSaNakalApena prakRSTa-madhyama- jaghanyodyamavatAM sattvAnAM taM tamAvazyakakaraNasamayamAha / tathAhi - kecit prakRSTodyaminaH kiJcit prakAzamAtrAyAM rajanyAM mukhadhAvanAdyAvazyakaM kurvanti, madhyamodyaminastu tasyAmeva suvimalAyAmaruNaprabhAvasare vA, jaghanyodyaminastu samudgate savitati / muhadhovaNetyAdi, mukhadhAvanaM ca dantaprakSAlanaM ca tailaM ca phaNihazca siddhArthAzca haritAlikA ca Adarzazca dhUpazca puSpANi ca mAlyaM ca gandhAzca tAmbUlaM ca vastrANi ca tAnyAdiH yeSAM snAnA''bharaNa-paridhAnAdInAM tAni tathA / tatra phaNihaH kaGkatakaH, taM mastakAdau vyApArayanti / siddhArthAH sarSapA:, haritAlikA dUrvA, etaddvayaM maGgalArthaM zirasi prakSipanti / Adarze tu mukhAdi niriikssnte| dhUpe tu vastrAdi dhUpayanti / agrathitAni puSpANi, tAnyeva grathitAni mAlyam, athavA vikasitAni puSpANi, tAnyevAvikasitAni mAlyam, eteSAM ca mastakAdiSUpayogaH / zeSaM svarUpata upayogatazca pratItameva / etAni dravyAvazyakAni kRtvA tataH pazcAd rAjakulAdau gacchanti / ramaNIyatAtizayena strIpuruSamithunAni yatrA''ramanti sa vividhapuSpajAtyupazobhita ArAmaH / vastrA''bharaNAdisamalaGkRtavigrahAH sannihitAzanAdyAhArA madanotsavAdiSu krIDArthaM lokA udyAnti ya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM karettA tato pacchA rAyakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA ujjANaM vA sabhaM vA pavaM vA gcchNti| setaM loiyaM dvvaavssyN| (sU0 21) se kiM taM kuppAvayaNiyaM davvAvassayaM ? kuppAvayaNiyaM davvAvassayaM je ime taccampakAditaruSaNDamaNDitamudyAnam / bhAratAdikathAvinodena yatra lokastiSThati sA sabhA / zeSa pratItam / atrAha- nanu rAjAdibhiH prabhAte'vazyaM kriyanta iti vyutpattimAtreNA''vazyakatvaM bhavatu mukhadhAvanAdInAm, dravyatvaM tu kathamamISAm ? vivakSitabhAvasya hi kAraNaM dravyaM bhavati, bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi ( ) ityAdivacanAt, na ca rAjAdibhiH kriyamANAni mukhadhAvanAdIni bhAvAvazyakakAraNaM bhavanti, satyam, kintu bhUtasya bhAvino vA ( ) ityAdyeva dravyalakSaNaM na mantavyam, kiM tarhi ? appAhaNNe vi davvasaddo tI (paJcAzake 6 / 13) ti vacanAdapradhAnavAcako'pi dravyazabdo'vagantavya:, apradhAnAni ca mokSakAraNabhAvAvazyakApekSayA saMsArakAraNAni rAjAdimukhadhAvanAdIni, tatazca dravyabhUtAni apradhAnabhUtAnyAvazyakAni dravyAvazyakAni etAnItyadoSaH / noAgamatvaM cehApyAgamAbhAvAnnobdasya ca sarvaniSedhavacanatvAdityalaM vistareNa / nigamayannAha- setaM loiyamityAdi, tadetajjJazarIra-bhavyazarIravyatiriktaM laukikaM dravyAvazyakamityarthaH / ___ ukto noAgamato dravyAvazyakAntargatajJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAvazyakaprathamabhedaH / atha tadvitIyabhedanirUpaNArthamAha - se kiM tmityaadi| atha kiM tata kaprAvacanikaM dravyAvazyakam ? atra nirvacanam - kuppAvayaNiyaM davvAvassayaM je ime ityAdi, kutsitaM pravacanaM yeSAM te kupravacanAsteSAmidaM kuprAvacanikaM drvyaavshykm| kiM punastadityAha - je ime ityAdi, ya ete carakacIrikAdaya: prabhAtasamaye indra-skandAderupalepanAdi kurvanti tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakamiti smudaayaarthH| tatra dhATivAhakA: santo ye bhikSAM caranti te carakA:, athavA ye bhuJjAnAzcaranti te crkaaH| rathyApatitacIraparidhAnAcIrikA:, athavA yeSAM cIramayameva sarvamupakaraNaM te cIrikA: / carmaparidhAnAzcarmakhaNDikA:, athavA carmamayaM sarvamevopakaraNaM yeSAM te carmakhaNDikAH / ye bhikSAmeva bhuJjate na tu svaparigRhItagodugdhAdikaM te bhikSoNDA:, sugatazAsanasthA ityanye / pANDurAGgA bhasmoddhUlitagAtrA: / vicitrapAdapatanAdizikSAkalApayuktavarATakamAlikAdicarcitavRSabhakopAyata: kaNabhikSAgrAhiNo gautamA: / gocaryAnukAriNo govratikA:, te hi vayamapi kila tiryakSu vasAma iti bhAvanAM bhAvayanto gobhirnirgacchantIbhiH saha nirgacchanti sthitAbhistiSThantyAsInAbhirupavizanti / bhujAnAbhistadvadeva tRNa-patra-puSpa-phalAdi bhuJjate / taduktam - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 zrIanuyogadvArasUtram [sU021] caraga-cIriga-cammakhaMDiya-bhicchaMDaga-paMDaraMga-gotama-govvatiya- gihidhamma-dhammaciMtagaaviruddha-viruddha-vuDDa-sAvagappa-bhitayo pAsaMDatthA kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva teyasA jalaMte iMdassa vA khaMdassa vA rudassa vA sivassa vA vesamaNassa vA devassa vA nAgassa gAvIhiM samaM niggamapavesaThANAsaNAi pakareMti / bhuMjaMti jahA gAvI tirikkhavAsaM vibhAvaMtA // 1 // ( ) gRhasthadharma eva zreyAnityabhisandhAya tadyathoktacAriNo gRhidhrmaaH| tathA ca tadanusAriNAM vaca:gRhAzramasamo dharmo na bhUto na bhaviSyati / taM pAlayanti ye dhIrA: klIbA: pASaNDamAzritA: // 1 // ( ) iti / yAjJavalkyaprabhRtiRSipraNItadharmasaMhitAzcintayanti tAbhizca vyavaharantIti dharmacintakA: / devatA-kSitIza-mAtApitR-tiryagAdInAmavirodhena vinayakAritvAdaviruddhA vainayikA: / puNya-pApaparalokAdyanabhyupagamaparA akriyAvAdino viruddhAH, sarvapASaNDibhi: saha viruddhacAritvAt / atrA''hananu yadyete puNyAdyanabhyupagamaparA: kathaM taddeSAM vakSyamANamindrAdyupalepanaM saMbhavati, puNyAdinimittameva tasya sambhavAt ? satyam, kintu jIvikAdihetosteSAmapi tat saMbhavatItyadoSaH / prathamamevA''dyatIrthakarakAle samutpannatvAt prAyo vRddhakAle dIkSApratipattezca vRddhA: tApasAH / zrAvakA brAhmaNA:, prathamaM bharatAdikAle zrAvakANAmeva satAM pazcAd brAhmaNatvabhAvAt / anye tu vRddhazrAvakA ityekameva padaM brAhmaNavAcakatvena vyAcakSate / eteSAM dvandvasamAsa: / prabhRtigrahaNAt parivrAjakAdiparigrahaH / pASaNDaM vratam, tatra tiSThantIti pASaNDasthA: / kallaM pAuppabhAtAe ityAdi pUrvavad yAvattejasA jvalatIti / iMdassa vetyAdi, tatrendraH pratIta:, skandaH kArtikeya:, rudro hara:, zivastvAkAravizeSadhara: sa eva vyantaravizeSo vA, vaizravaNo yakSanAyakaH, deva: sAmAnya:, nAgo bhavanapativizeSa:, yakSabhUtau vyantaravizeSau, mukundo baladevaH / AryA prazAntarUpA durgA, saiva mahiSArUDhA tatkuTTanaparA kodRkriyaa| atropacArAdindrAdizabdena tadAyatanamapyucyate, atastasyendrAderupalepana-sammArjanA''varSaNa-puSpa-dhUpa-gandha-mAlyAdIni dravyAvazyakAni kurvanti / tatra upalepanaM chagaNAdinA pratItameva, sammArjanaM daNDapuJchanAdinA, AvarSaNaM gandhodakAdinA, zeSaM gatArtham / tadevaM ya ete carakAdaya indrAderupalepanAdi kurvanti tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakam / atra dravyatvamAvazyakatvaM noAgamatvaM ca laukikadravyAvazyakoktamiva bhAvanIyam / nigamayannAha - settamityAdi, tadetajjJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM kuprAvacanikaM dravyAvazyakamityarthaH / ukto noAgamato dravyAvazyakAntargatajJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAvazyakadvitIyabhedaH / atha tattRtIyabhedanirUpaNArthamAha - se kiM tamityAdi / atha kiM tallokottarikaM dravyAvazyakam ? atra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM vA jakkhassa vA bhUyassa vA mugudassa vA ajjAe vA kodRkiriyAe vA uvalevaNa-sammajjaNA-''varisaNa-dhUva-puppha-gaMdha-mallAiyAI davvAvassayAiM kareMti / setaM kuppAvayaNiyaM davvAvassayaM / (sU0 22) se kiM taM logottariyaM davvAvassayaM ? logottariyaM davvAvassayaM nirvacanamAha - louttariyaM davvAvassayaM je ime ityAdi, lokasyottarA: pradhAnA: lokottarA: sAdhavaH, athavA lokasyottaraM pradhAnaM lokottaraM jinazAsanam, teSu tasmin vA bhavaM lokottarika dravyAvazyakamiti vyAkhyAtameva / kiM punastadityAha- je ime ityAdi, ya ete zramaNaguNamuktayogitvAdivizeSaNaviziSTA: sAdhvAbhAsA jinAnAmanAjJayA svacchandaM vihRtyobhayakAlamAvazyakAya pratikramaNAyopatiSThante tatteSAM pratikramaNAnuSThAnaM lokottarika dravyAvazyakamiti smudaayaarthH| idAnImavayavArtha ucyate- tatra zramaNA: sAdhavasteSAM guNA mUlottaraguNarUpA:, tatra jIvavadhaviratyAdayo mUlaguNA:, piNDavizuddhyAdayastUttaraguNA:, teSu mukto yogo vyApAro yaiste sarvadhanAderAkRtigaNatvAt zramaNaguNamuktayogina: / ete ca jIvavadhAdiviratimuktavyApArA api manasA kadAcit sAnukampA api syurityAha - SaTsu kAyeSu pRthivyAdiSu viSaye nirgatA apagatA anukampA mana:sArdratA yebhyaste tathA / niranukampatAcihnamevA''ha- hayA iva turagA iva uddAmA:, caraNanipAtajIvopamardanirapekSatvAd drutacAriNa ityarthaH / kimityevaMbhUtAste ityAha - yato gajA iva duSTadviradA iva niraGkazA:, gurvAjJAvyatikramacAriNa ityarthaH / ata eva ghaTTa tti yeSAM jace zlakSNIkaraNArthaM phenAdinA ghRSTe bhavataste'vayavAvayavinorabhedopacArAt ghRSTAH / tathA maTTa tti tailodakAdinA yeSAM kezA: zarIraM vA mRSTaM te tathaiva mRSTAH, athavA kezAdiSu mRSTaM vidyate yeSAM mRSTavantaH, vntuprtyylopaanmRssttaaH| tathA tuppoTTha tti tuprA mrakSitA madanena vA veSTitA: zItarakSAdinimittamoSThA yeSAM te tuproSThAH / tathA malaparISahasahiSNutAdUrIkRtatvAt pANDuro dhauta: paTa: prAvaraNaM (ca) yeSAM te tthaa| jinAnAmanAjJayA svacchandaM vihatya tIrthakarAjJAbAhyA: svasvarucyA vividhaceSTAH kRtvA tatazcobhayakAlaM prabhAtasamaye'stamayasamaye ca, caturthyarthe SaSThIti kRtvA AvazyakAya pratikramaNAyopatiSThante tatteSAmAvazyakaM lokottarikaM dravyAvazyakam / atra tu dravyAvazyakatvaM bhAvazUnyatvAt tatphalAbhAvAccApradhAnatayA'vaseyaM / noAgamatvamapi deze kriyAlakSaNe AgamAbhAvAnozabdasya cAtra deshprtissedhvcntvaaditi| atra ca lokottarike dravyAvazyake udAharaNam - vasantapure nagare'gItArthasaMvigno gaccha eko vicarati / tatra ca zramaNaguNamuktayogI saMvignAbhAsa: sAdhurekaH pratidinaM pura:karmAdidoSaduSTamaneSaNIyaM bhaktAdi gRhItvA mahatA saMvegena pratikramaNakAle Alocayati / tasmai ca gacchAcAryo'gItArthatvAt Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 zrIanuyogadvArasUtram [sU022] je ime samaNaguNamukkajogI, chakkAyaniraNukaMpA, hayA iva uddAmA, gayA iva niraMkusA, ghaTTA, maTThA, tuppoTThA, paMDarapaDapAuraNA jiNANaM aNANAe sacchaMdaM vihariUNaM ubhaokAlaM Avassagassa uvaTuMti / setaM loguttariyaM davvAvassayaM / se taM jANagasarIrabhaviyasarIravairittaM davvAvassayaM / setaM noAgamato davvAvassayaM / setaM davvAvassayaM / prAyazcittaM prayacchan bhaNati - pazyata, aho ! kathamasau bhAvamagopayan azaThatayA sarvaM samAlocayati / sukhaM hi AsevanA kriyate, du:khaM cetthamAlocayitum, tasmAdazaThatayaiva zuddho'sau / tathA ca taM prazasyamAnaM dRSTvA tatra anye'pyagItArthazramaNA: prazaMsanti cintayanti ca - gurozceditthamAlocyate tarhi doSAsevanAyAmasakRt kRtAyAmapi na kazciddoSa:, AlocanAyA eva sAdhyatvAt / evaM cAnyadA tatra saMvignagItArtha: sAdhuH kazcidAyAtaH / tena ca pratidinaM tameva vyatikaramAlokya sUriruktaH - tvamitthamasya prazaMsA kurvan vivakSitakSitIza iva lakSyase / tathAhi - girinagaravAsI kazcidagnibhakto vaNik padmarAgaratnAnAM gRhaM bhRtvA prativarSaM vahninA pradIpayati / taM cAvivekitayA tannagaranarapatirlokazca zlAghate - aho ! dhanyo'yaM vaNig yo bhagavantaM hutabhujamitthamaudAryabhaktyatizayAd ratnastarpayati / anyadA ca prabalapavanapaTalapreritastatpradIpitadahana: sarAjaprAsAdaM samastamapi tannagaraM dahati sma / tato'sau rAjJA daNDito nagarAcca niSkAsitaH / tadevaM yathA rAjJA tasya prazaMsA kurvatA AtmA nagaralokazca nAzitastathA tvamapi asyA'vidhipravRttasya prazaMsAM kurvannAtmAnaM samastagacchaM cocchedayasi / yadi punaramumekaM zikSayasi tadA tathAvidhanRpa iva saparikaro nirapAyatAmanubhavasi / tathAhi - anyena kenacid rAjJA tathaiva kurvan kazcid vaNigAkarNitaH / tato nagaradAhApAyadarzinA kSitIzena 'araNyaM gatvA kimitthaM na karoSi ?' ityAdivacobhistiraskRtya daNDito nisskaasitshc| evaM tvamapItyAdhupanayo gatArthaH / ityAdi bahu prakAraM bhaNito'pi yAvadasau tatprazaMsAto na nivartate tAvattena gItArthasAdhunA zeSasAdhavo'bhihitA: - eSa gaNAdhipo mahAnirdharmatA''spadamagItArtho yadi na parityajyate tadA bhavatAM mahate'narthAya prabhavatIti / tadevaM tat sAdhvAvazyakaprakAraM sarvaM lokottarika dravyAvazyakamiti / nigamayannAha- setamityAdi, tadetallokottarikaM dravyAvazyakam / etadbhaNane ca jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktaM trividhamapi dravyAvazyaka samarthitaM bhavatyatastadapi nigamayati - settamityAdi / etatsamarthane ca noAgamato dravyAvazyakasya saprabhedasya samarthitatvAttadapi nigamayati - setaM noAgamato ityAdi / etatsamarthane ca yat prakrAntaM dravyAvazyakaM tat sottarabhedamapyavasitamato nigamayati - settaM davvAvassayamiti tadetat dravyAvazyaka smrthitmityrthH| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 23) se kiM taM bhAvAvassayaM ? bhAvAvassayaM duvihaM paNNattaM / taMjahA- Agamata ya 1, NoAgamato ya 2 / 42 (sU0 24) se kiM taM Agamato bhAvAvassayaM ? Agamato bhAvAvassayaM jANae uvautte / setaM Agamato bhAvAvassayaM / ( sU0 25) se kiM taM noAgamato bhAvAvassayaM ? noAgamato bhAvAvassayaM tivihaM paNNattaM / taMjahA - loiyaM 1, kuppAvayaNiyaM 2, loguttariyaM 3 / uktaM saprapaJcaM dravyAvazyakam, sAmpratamavasarAyAtabhAvAvazyakanirUpaNArthamAha - se kiM tamityAdi / atha kiM tad bhAvAvazyakamiti / atra nirvacanamAha- bhAvAvassayaM duvihamityAdi / vaktRvivakSitapariNAmasya bhavanaM bhAvaH / uktaM ca - bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendanAkriyA'nubhavAt // 1 // ( ) vyAkhyA - vakturvivakSitakriyAyAH vivakSitapariNAmasya indanAderanubhavanam anubhUtistayA yukto yo'rthaH sa bhAva- tadvatorabhedopacArAdbhAvaH sarvajJaiH samAkhyAtaH / nidarzanamAha - indrAdivadityAdi / yathA indanAdikriyAnubhavAt paramaizvaryAdipariNAmena pariNatatvAdindrAdirbhAva ucyata ityarthaH ityAryArthaH / bhAvazcAsau AvazyakaM ca bhAvamAzritya vA AvazyakaM bhAvAvazyakam / tacca dvividhaM prajJaptam, tadyathA - AgamataH AgamamAzritya noAgamataH AgamAbhAvamAzritya / - tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAha se kiM tamityAdi / atha kiM tadAgamato bhAvAvazyakam ? atrAha - Agamao bhAvAvassayaM jANae ityAdi, jJAyaka upayukta Agamato bhAvAvazyakam / idamuktaM bhavati - Avazyaka padArthajJastajjanitasaMvegena vizuddhayamAnapariNAmastatraivopayuktaH sAdhvAdirAgamata bhAvAvazyakam, AvazyakArthopayogalakSaNasyA''gamasyAtra sadbhAvAt / bhAvAvazyakatA cAtrASsaryakopayogapariNAmasya sadbhAvAt, bhAvamAzritya Avazyakamiti vyutpatteH, athavA''vazyakopayogapariNAmAnanyatvAt sAdhvAdirapi bhAva:, tatazca bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vyutpatterapyasau mantavyeti / setamityAdi nigamanam / atha bhAvavazyaka dvitIyabhedanirUpaNArthamAha se kiM tamityAdi / atha kiM tanno Agamato bhAvAvazyakam ? atrA''ha - noAgamato bhAvAvazyakaM trividhaM prajJaptam / tadyathA - laukikaM kuprAvacanikaM lokottarikaM ca / tatra prathamabhedanirNayArthamAha- se kiM taM loiyamityAdi, atha kiM tallaukikaM bhAvAvazyakamiti ? atrAha - loiyaM bhAvAvassayaM puvvaNhe ityAdi / loke bhavaM laukikam / yadidaM lokaH pUrvA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU026,27] (sU0 26) se kiM taM loiyaM bhAvAvassayaM ? loiyaM bhAvAvassayaM puvvaNhe bhArahaM avaraNhe rAmAyaNaM / setaM loiyaM bhAvAvassayaM / (sU0 27) se kiM taM kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM ? kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM ? je ime caraga-cIriya jAva pAsaMDatthA ijjaMjali-homa-jappa-uMdurukka-namokkAramAiyAI bhAratamaparAhne rAmAyaNaM vAcayati zRNoti vA tallaukikaM bhAvAvazyakam, loke hi bhAratarAmAyaNayorvAcanaM zravaNaM vA pUrvAhnAparAhNayoreva rUDham, viparyaye doSadarzanAt / tatazcetthamanayorloke'vazyakaraNIyatvAdAvazyakatvam, tadvAcakazrotRNAM ca tadarthopayogapariNAmasadbhAvAd bhAvatvam, tadvAcakazrotArazca patrakaparAvartana-hastAbhinaya-gAtrasaMyatatva-karakuDmalamIlanAdikriyAyuktA bhavanti, kriyA ca anAgamatvena prAgihoktA(pR.32), kiriyA''gamo na hoi ( ) tti vacanAt, tatazca kriyAlakSaNe deze AgamasyAbhAvAt noAgamatvamapi bhAvanIyam, nozabdasyAtra dezaniSedhavacanatvAt, deze tvAgamo'sti, laukikAbhiprAyeNa bhAratAderAgamatvAt, tasmAd yathAnirdiSTasamaye laukikAstadupayuktA yadavazya bhAratAdi vAcayanti zRNvanti vA tallaukikaM bhAvAvazyakamiti sthitam, bhAvamAzrityA''vazyakaM bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vA bhAvAvazyakamityalaM vistareNa / setamityAdi nigamanam / ukto noAgamato bhAvAvazyakaprathamabhedaH, atha tadvitIyabhedanirUpaNArthamAha - se kiM taM kuppAvayaNiyamityAdi / atra ca nirvacanamAha- kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM je ime ityAdi, kutsitaM pravacanaM yeSAM te tathA, teSu bhavaM kuprAvacanikaM bhAvAvazyakam, kiM tat ? ucyate, ya ete caraka-cIrikAdaya: pASaNDasthA yathAvasaram ijyAJjali-homAdIni bhAvarUpANyAvazyakAni bhAvAvazyakAni kurvanti tat kuprAvacanikaM bhAvAvazyakamiti sambandhaH / tatra carakAdisvarUpaM prAgevoktam, ijyAJjalyAdisvarUpaM tUcyate- tatra yajanamijyA yAga ityarthaH, tadviSayo jalasyAJjalirijyAJjaliryAgadevatApUjAvasarabhAvIti hRdayam / athavA yajanamijyA pUjA gAyatryAdipAThapUrva viprANAM sandhyArcanamityarthaH, tatrAJjali: ijyAJjali: / athavA dezIbhASayA ijja tti mAtA, tasyA namaskAravidhau tadbhaktaiH kriyamANa: karakuDmalamIlanalakSaNo'JjalirijyAJjali: / homaH agnihotrikai: kriyamANamagnihavanam / japo mntraadybhyaas:| uMdurukkaMti dezIvacanata undu mukham, tena rukkaM vRSabhAdizabdakaraNamundurukkaM devatAdipurato vRSabhagarjitAdikaraNamityarthaH / namaskAro namo bhagavate divasanAthAya' ityAdikaH / eteSAM dvandve ijyAJjali-homa-japondurukka-namaskArA:, te AdiryeSAM tAni tathA, AdizabdAt stavAdiparigrahaH / eteSAM ca carakAdibhiravazyaM kriyamANatvAdAvazyakatvam / etatkartRNAM ca tadarthopayogazraddhAdipariNAmasadbhAvAd bhAvatvam / anyacca, carakAdInAM tadarthopayogalakSaNo deza Agama:, dezastu kara-zirovyApArAdikriyAlakSaNo'nAgamaH, tato deze AgamAbhAvamAzritya Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM bhAvAvassayAI kareMti / se taM kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM / (sU0 28) se kiM taM logottariyaM bhAvAvassayaM ? logottariyaM bhAvAvassayaM jaNNaM imaM samaNe vA samaNI vA sAvae vA sAviyA vA taccitte tammaNe tallese tayajjhavasite tattivvajjhavasANe tayaTThovautte tayappiyakaraNe tabbhAvaNAbhAvite aNNattha katthai maNaM akaremANe ubhaokAlaM AvassayaM kareti / setaM logottariyaM bhAvAvassayaM / setaM noAgamato noAgamatvamavagantavyam, nozabdasyehApi deza-niSedhaparatvAt / tasmAccarakAdayastadupayuktA yathAvasaraM yadavazyamijyAJjalyAdi kurvanti tat kuprAvanikaM bhAvAvazyakam / bhAvAvazyakazabdasya ca vyutpattidvayaM tathaiva / setamityAdi nigamanam / ukto noAgamato bhAvAvazyakadvitIyabhedaH, atha tattRtIyabhedanirUpaNArthamAha- se kiM taM louttariyamityAdi / atra nirvacanam- louttariyaM bhAvAvassayaM jaM NamityAdi / jaMNaM ti, Namiti vAkyAlaGkAre, yadidaM zramaNAdayastaccittAdivizeSaNaviziSTA ubhayakAlaM pratikramaNAdyAvazyakaM kurvanti tallokottarikaM bhAvAvazyakamiti saNTaGkaH / tatra zrAmyatIti zramaNa: sAdhuH, zramaNI sAdhvI, zRNoti sAdhusamIpe jinapraNItAM sAmAcArImiti zrAvaka: zramaNopAsakaH, zrAvikA zramaNopAsikA, vAzabdA: samuccayArthAH / tasminnevA''vazyake cittaM sAmAnyopayogarUpaM yasyeti sa taccitta: / tasminneva mano vizeSopayogarUpaM yasya sa tanmanA: / tatraiva lezyA zubhapariNAmarUpA yasyeti sa tallezya: / tathA tadadhyavasita:, ihAdhyavasAyo'dhyavasitam, tatazca taccittAdibhAvayuktasya satastasminnevA''vazyake'dhyavasitaM kriyAsampAdanaviSayamasyeti tadadhyavasitaH / tathA tattIvrAdhyavasAna:, tasminnevA''vazyake tIvra prArambhakAlAdArabhya pratikSaNaM prakarSayAyi prayatnavizeSalakSaNamadhyavasAnaM yasya sa tathA / tathA tadarthopayuktaH, tasya AvazyakasyArthastadarthaH, tasminnupayuktastadarthopayukta: prazastatarasaMvegavizuddhyamAna:, tasminneva pratisUtraM pratikriyaM cArtheSUpayukta ityarthaH / tathA tadarpitakaraNaH, karaNAni tatsAdhakatamAni deha-rajoharaNa-mukhavastrikAdIni, tasmin Avazyake yathocitavyApAraniyogenA'rpitAni niyuktAni tAni yena sa tathA, samyag yathAsthAnanyastopakaraNa ityarthaH / tathA tadbhAvanAbhAvita:, tasya Avazyakasya bhAvanA avyavacchinnapUrvapUrvatarasaMskArasya puna: punastadanuSThAnarUpA tayA bhAvita: aGgAGgibhAvena pariNatAvazyakAnuSThAnapariNAmastadbhAvanAbhAvita: / tadevaM yathoktaprakAreNa prastutavyatirekato'nyatra kutracinmano'kurvan upalakSaNatvAdvAcaM kAyaM cAnyatrAkurvan, ekArthikAni vA vizeSaNAnyetAni prastutopayogaprakarSapratipAdanaparANi / amUni ca liGgavipariNAmata: zramaNI-zrAvikayorapi yojyAni / tasmAt taccittAdivizeSaNaviziSTAH zramaNAdaya: ubhayakAlam ubhayasandhyaM yadAvazyakaM kurvanti tallokottarikam, bhAvamAzritya bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU029] bhAvAvassayaM / setaM bhAvAvassayaM / (sU0 29) tassa NaM ime egaTThiyA NANAghosA NANAvaMjaNA NAmadhejjA bhvNti| taMjahAAvassayaM 1, avassakaraNijja 2, dhuvaNiggaho 3, visohI ya 4 / ajjhayaNachakkavaggo 5, nAo 6, ArAhaNA 7, maggo 8 // 2 // samaNeNa sAvaeNa ya avassakAyavvayaM havati jamhA / aMto aho-nisissa u tamhA AvassayaM nAma // 3 // setaM AvassayaM / bhAvAvazyakam / atrApyavazyaMkaraNAdAvazyakatvaM tadupayogapariNAmasya ca sadbhAvAd bhAvatvaM mukhavastrikApratyupekSaNa-rajoharaNavyApArAdikriyAlakSaNadezasyAnAgamatvAd noAgamatvaM bhAvanIyam / setamityAdi nigamanam / ___tadevaM svarUpata uktaM bhAvAvazyakam / anenaiva cAtrAdhikAra ityato nAnAdezajavineyAnugrahArthaM tasyaiva paryAyAbhidhAnArthamAha- tassa NaM ime ityAdi / tasya Avazyakasya amUni vakSyamANAni ekArthikAni paramArthata ekArthaviSayANi nAnAghoSANi pRthagbhinnodAttAdisvarANi nAnAvyaJjanAni pRthagbhinnakakArAdyakSarANi nAmadheyAni paryAyadhvanayo bhavanti, tadyathA-AvassayaM gaahaa| ___ vyAkhyA-zramaNAdibhiravazyaM kriyata iti nipAtanAdAvazyakam, athavA jJAnAdiguNA mokSo vA A samantAdRzya: kriyate'nenetyAvazyakam, athavA A samantAdvazyA indriya-kaSAyAdibhAvazatravo yeSAM te tathA, taireva kriyate yat tadAvazyakam, athavA samagrasyApi guNagrAmasyAvAsakamityAvAsakamityAdyaparamapi svadhiyA vAcyam, pUrvamapi ca vyutpAditamidam / tathA mumukSubhirniyamAnuSTheyatvAdavazyakaraNIyam / tathA dhruvanigraha iti , atrAnAditvAt kvacidaparyavasitatvAcca dhruvaM karma tatphalabhUtaH saMsAro vA, tasya nigrahahetutvAnnigraho dhruvanigrahaH / tathA karmamalinasyA''tmano vizuddhihetutvAdvizuddhiH / tathA sAmAyikAdi-SaDadhyayanakalApAtmakatvAdadhyayanaSaDvargaH / tathA'bhipretArthasiddheH samyagupAyatvAt nyAya:, athavA jIvakarmasambandhApanayanAnnyAyaH, ayamabhiprAya:yathA kAraNikaidRSTo nyAyo dvayorarthi-pratyarthinobhUmidravyAdisambandhaM cirakAlInamapyapanayatyevaM jIvakarmaNoranAdikAlInamapyAzrayAzrayibhAvasambandhamapanayatItyAvazyakamapi nyAya ucyate / tathA mokSArAdhanAhetutvAdArAdhanA / tathA mokSapuraprApakatvAdeva mArga iti gAthArthaH / / 2 / / uktagAthAyA AdyapadaM sUtrakAra eva vyutpAdayannAha- samaNeNa0 gAhA, zramaNAdinA ahorAtrasya madhye yasmAdavazyaM kriyate tasmAdAvazyakam / evamavazyakaraNIyAdipadAnAmapi vyutpattirdraSTavyA, upalakSaNatvAdasyA iti gAthArthaH / / 3 / / settamityAdi nigamanam, tadetadAvazyakaM nikSiptamityarthaH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsameta (sU0 30) se kiM taM suyaM ? suyaM cauvvihaM paNNattaM / taMjahA - nAmasuyaM 1, ThavaNAsuyaM 2, davvasuyaM 3, bhAvasuyaM 4 / (sU0 31) se kiM taM nAmasuyaM ? nAmasuyaM jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA sue i nAma kIrati se taM nAmasuyaM / / (sU0 32) se kiM taM ThavaNAsuyaM ? ThavaNAsuyaM jaNNaM kaTThakamme vA jAva sue i ThavaNA Thavijjati se taM ThavaNAsuyaM / (sU0 33) nAma-ThavaNANaM ko pativiseso ? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittiriyA vA hojjA AvakahiyA vA / (sU0 34) se kiM taM davvasuyaM ? davvasuyaM duvihaM paNNattaM / taM jahA - Agamato ya 1, noAgamato ya 2 / tadevaM nAmAdibhedainikSiptamAvazyakam, tannikSepe ca yaduktam 'AvazyakaM nikSepsyAmi' iti tat sampAditam, sAmprataM punaryaduktaM zrutaM nikSepsyAmi' iti tatsampAdanArthamAha- se kiM taM sutamiti / atha kiM tat zrutamiti praznaH / atra nirvacanaM sutaM cauvvihamityAdi, zrutaM prAgnirUpitazabdArthaM caturkhidhaM prajJaptam, tadyathA-nAmazrutaM sthApanAzrutaM dravyazrutaM bhAvazrutaM ca / tatrA''dyabhedanirNayArthamAha- se kiM tamityAdi / atra nirvacanam-nAmazrutaM jassa NamityAdi, yasya jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayAnAM vA zrutamiti yannAma kriyate tannAmazrutamityAdipadena sambandhaH, nAma ca tat zrutaM ceti vyutpatteH / athavA yasya jIvAdeH zrutamiti nAma kriyate tajjIvAdivastu nAmazrutam, nAmnA nAmamAtreNa zrutaM nAmazrutamiti vyutpatteH / tatra jIvasya kathaM zrutamiti nAma sambhavatItyAdibhAvanA yathA nAmAvazyake tathA tadanusAreNa yathAsambhavamabhyUhya vAcyA / settamityAdi nigamanam / uktaM nAmazrutam, atha sthApanAzrutanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi / atra nirvacanamThavaNAsutaM jaM NamityAdi, atra vyAkhyAnaM yathA sthApanAvazyake tathA saprapaJcaM draSTavyam, navaramAvazyakasthAne zrutamuccAraNIyam, kASThakarmAdiSu zrutapaThanAdikriyAvantaH ekAdisAdhvAdayaH sthApyamAnA: sthApanAzrutamiti tAtparyam / settamityAdi nigamanam / ___ nAmaThavaNANaM ko paiviseso ? ityAdi pUrvaM bhAvitameva / vAcanAntare tu nAmaThavaNAo bhaNitAo ityetadeva dRzyate,AvazyakanAma-sthApanAbhaNanena prAyo'bhinnArthatvAt zrutanAma-sthApane apyukte eva bhavata ityato nAtra te ucyate iti bhAvaH / dravyazrutanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi / atra nirvacanam- davvasutaM duvihamityAdi, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU035-37] (sU0 35) se kiM taM Agamato davvasuyaM ? Agamato davvasuyaM jassa NaM sue tti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva kamhA ? jai jANate aNuvautte Na bhavai / se taM Agamato davvasuyaM / (sU0 36) se kiM taM NoAgamato davvasuyaM ? NoAgamato davvasuyaM tivihaM pannattaM / taMjahA- jANayasarIradavvasuyaM 1 , bhaviyasarIradavvasuyaM 2, jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM davvasuyaM 3 / (sU0 37) se kiM taM jANayasarIradavvasutaM ? jANayasarIradavvAvassayaM* sutattipadatthAhikArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacutacatiyacattadehaM jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA siddhasilAyalagayaM vA, aho ! NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTeNaM bhAveNaM sue i payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM uvadaMsiyaM / jahA ko diTuMto ? ayaM madhukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AsI / se taM jANayasarIradavvasutaM / dravyazrutaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-Agamatazca noAgamatazca / tatrA''dyabhedanirNayArthamAha-se kiM tamityAdi / atra nirvacanam-Agamao dvvsutmityaadi| yasya kasyacit zrutamiti padaM zrutapadAbhidheyamAcArAdizAstraM zikSitaM sthitaM yAvadvAcanopagataM bhavati sa jantustatra vAcanA-pracchanAdibhirvartamAno'pi zrutopayoge'vartamAnatvAdAgamata: AgamamAzritya dravyazrutamiti samudAyArtha: / zeSo'trA''kSepa-parihArAdiprapaJco nayavicAraNA ca dravyAvazyakavad draSTavyA, ata eva sUtre'pyatidezaM kurvatA jAva kamhA ?, jai jANae ityAdinA paryantanirdiSTAnAM zabdanayAnAM sambandhI sUtrAlApako gRhIta: / etacca kAJcideva vAcanAmAzritya vyAkhyAyate, vAcanAntarANi tu hInAdhikAnyapi dRzyante / setamityAdi nigamanam / uktamAgamato dravyazrutam, idAnIM noAgamatastadevocyate- se kiM tmityaadi| atra nirvacanamnoAgamato davvasutaM tivihmityaadi| atrA''dyabhedajJApanArthamAha- se kiM tmityaadi| atrottaram- jANagasarIradavvasutaM suyttiityaadi| jJAtavAniti jastasya zarIraM tadevAnubhUtabhAvatvAd dravyazrutaM jJazarIradravyazrutam, zrutamiti yat padaM tadarthAdhikArajJAyakasya yaccharIrakaM vyapagatAdivizeSaNaviziSTaM tajjJazarIradravyazrutamityarthaH / nanu yadi jIvavipramuktamidaM kathaM tadyasya dravyazrutatvam ?, leSTvAdInAmapi tatprasaGgAt, tatpudgalAnAmapi kadAcit zrutavettRbhiH gRhItvA muktatvasambhavAdityAzayA''ha- sejAgayamityAdi, zeSo'trAvayavavyAkhyAdiprapaJco jJazarIradravyAvazyakavat zrutAbhilApato vAcya: yAvat setamityAdinigamanam / *. atra 'jANayasarIradavvasutaM' iti svIkartavyaH paatthH| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsameta (sU0 38) se kiM taM bhaviyasarIradavvasutaM ? bhaviyasarIradavvasuyaM je jIve joNIjammaNanikkhaMte imeNaM ceva sarIrasamussaeNaM AdattaeNaM jiNovaiTeNaM bhAveNaM sue i payaM sekAle sikkhissati, Na tAva sikkhti| jahA ko diTuMto? ayaM madhukuMbhe bhavissati, ayaM ghayakuMbhe bhavissati / setaM bhaviyasarIradavvasutaM / (sU0 39) se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravatirittaM davvasutaM ? jANayasarIrabhavvasarIravatirittaM davvasutaM pattaya-potthayalihiyaM / (sU0 40) ahavA suttaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA - aMDayaM 1, boMDayaM 2, kIDayaM 3, vAlayaM 4, vakkayaM 5 / dvitIyabhedanirUpaNArthamAha- se kiM tmityaadi| atra prativaca:- bhaviyasarIradavvasuaMje jIve ityAdi, vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti bhavyo vivakSitaparyAyArhaH, tadyogya ityarthaH, tasya zarIraM tadeva bhAvibhAvazrutakAraNatvAt dravyazrutaM bhavyazarIradravyazrutam / kiM punastaditi, atrocyate, yo jIvo yonijanmatvaniSkrAnto'nenaiva zarIrasamucchrayeNAdattena jinopadiSTena bhAvena zrutamityetat padamAgAmikAle zikSiSyate na tAvacchikSate tajjIvAdhiSThitaM zarIraM bhavyazarIradravyazrutamityarthaH / zeSaM bhavyazarIradravyAvazyakavat zrutAbhilApena sarvaM vAcyaM yAvat setamityAdi nigamanam / / tRtIyabhedaparijJAnArthamAha- se kiM tmityaadi| atra nirvacanam- jANagasarIrabhaviyasarIravairittaM davvasutamityAdi / yatra jJazarIra-bhavyazarIrayoH sambandhi anantaroktaM svarUpaM na ghaTate tat tAbhyAM vyatiriktaM bhinnaM dravyazrutam / kiM punastadityAha- pattayapotthayalihiyaM ti / patrakANi talatAlyAdisaMbandhIni, tatsaMghAtaniSpannAstu pustakAH, tatazca patrakANi ca pustakAzca teSu likhitaM patrakapustakalikhitam, athavA potthayaM ti potaM vastram, patrakANi ca potaM ca, teSu likhitaM patrakapotalikhitaM jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyazrutam, atra ca patrakAdilikhitazrutasya bhAvazrutakAraNatvAd dravyatvamavaseyam, noAgamatvaM tu Agamato dravyazruta iva AgamakAraNasyA''tmadehazabdatrayarUpasyAbhAvAd bhAvanIyam / tadevamekena prakAreNa jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyazrutamuktam, sAmprataM tadeva prakArAntareNa nirUpayitumAha- ahavetyAdi, athavA sUtraM paJcavidhaM prajJaptam, tadyathA- aMDayamityAdi / atrA''hananu zrute prakrAnte sUtrasya prarUpaNamaprastutam, satyam, kintu prAkRtazailImaGgIkRtya zrutasyANDajAdisUtrasya ca suttalakSaNenaikena zabdenAbhidhIyamAnatvasAmyAdidamapi prarUpayatItyadoSa:, prasaGgato'NDajAdisUtrasvarUpajJApanena ziSyavyutpattizcaivaM kRtA bhavati / ata eva bhAvazrute prakrAnte nAmazrutAdiprarUpaNamaprastutamityAdyapi preryamapAstam, tasyApi ziSyavyutpAdanAdiphalatvAt, na ca bhAvazruta Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram sU041-43] (sU0 41) se kiM taM aMDayaM ? aMDayaM haMsagabbhAdi / setaM aMDayaM / (sU0 42) se kiM taM boMDayaM ? boMDayaM phalihamAdi / setaM boMDayaM / (sU0 43) se kiM taM kIDayaM ? kIDayaM paMcavihaM paNNattaM / taMjahA - paTTe 1, malae 2, aMsue 3, cINaMsue 4, kimirAge 5 / setaM kIDayaM / / pratipakSasya nAmazrutAdeH prarUpaNamantareNa bhAvazrutasya nirdoSatvAdisvarUpanizcaya: kartuM pAryate, je savvaM jANai se ega jANati (AcA 0 1 / 3 / 4 / 1) tti vacanAdityalaM vistareNa / atrA''dyabhedajJApanArthamAha- se kiM tamityAdi / atrottaram- aMDayaM haMsagabbhAdi tti, aNDAjjAtamaNDajam, haMsa: pataGgazcaturindriyajIvavizeSa:, garbhastu tannirvartitakosikAra:, haMsasya garbho haMsagarbhaH, tadutpannaM sUtramaNDajamucyate, AdizabdaH svabhedaprakhyApanaparaH / nanu yadi haMsagarbhotpannaM sUtramaNDajamucyate tarhi sUtre aNDajaM haMsagarbhAdIti sAmAnAdhikaraNyaM virudhyate, haMsagarbhasya prastutasUtrakAraNatvAdeva, satyam, kAraNe kAryopacArAt tadavirodha:, kozikArabhavaM sUtraM vaTakasUtramiti loke pratItamaNDajamucyata iti hRdayam, paJcendriyahaMsagarbhasambhavamityanye / setamityAdi nigamanam / atha dvitIyabheda ucyate- se kiM tamityAdi, atra nirvacanam- boMDayaM phalihamAdi tti, boMDa vamanIphalam, tasmAjjAtaM boNDajam, phalihI vamanI, tasyAH phalamapi phalihaM karpAsAzrayakozakarUpam, tadihApi kAraNe kAryopacArAd boNDajaM sUtramucyate iti bhAvaH / settamityAdi nigamanam / atha tRtIyabheda ucyate- se kiM tamityAdi / atrottaram- kIDayaM paMcavihamityAdi / kITAjjAtaM kITajaM sUtraM tat paJcavidhaM prajJaptam, tadyathA- paTTe tti paTTasUtram, malayam, aMzukam, cInAMzukam, kRmirAgam / atra vRddhavyAkhyA-kila yatra viSaye paTTasUtramutpadyate tatrAraNye vananikuJjasthAne mAMsacIDAdirUpasyA''miSasya puJjA: kriyante, teSAM ca puJjAnAM pArzvato nimnA unnatAzca sAntarA bahavaH kIlakA bhUmau nikhAyante, tatra vanAntareSu saMcaranta: pataGgakITA: samAgatya mAMsAdyAmiSopabhogalubdhA: kIlakAntareSvitastata: paribhramanto lAlA: pramuJcanti, tAzca kIlakeSu lagnA: parigRhyante, ityetat paTTasUtramabhidhIyate / anenaiva krameNa malayaviSayotpannaM tadeva malayam / itthameva cInaviSayabahistAdutpannaM tadevAMzukam / itthameva cInaviSayotpannaM tadeva cInAMzukamabhidhIyate / kSetravizeSAddhi kITavizeSastadvizeSAttu paTTasUtrAdivyapadezavizeSa iti bhAvaH / evaM kvacidviSaye manuSyAdizoNitaM gRhItvA kenApi yogena yuktaM bhAjanasampuTe sthApyate, tatra ca prabhUtA: kRmaya: samutpadyante, te ca vAtAbhilASiNo bhAjanacchidrairnirgatya tadAsannaM paryaTanto yallAlAjAlamabhimuJcanti tat kRmirAgaM paTTasUtramucyate, tacca raktavarNakRmisamutthatvAt svapariNAmata eva raktaM bhavati / anye tvabhidadhati-yadA tatra zoNite kRmaya: samutpannA bhavanti tadA sakRmikameva tanmalitvA kiTTisaM parityajya raso gRhyate, tatra ca kazcid yoga: prakSipyate, tatastena Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 44) se kiM taM vAlayaM ? vAlayaM paMcavihaM paNNattaM / taMjahA - uNNie 1, uTTie 2, miyalomie 3, kutave 4, kiTTise 5 / setaM vAlayaM / (sU0 45) se kiM taM vakkayaM ? vakkayaM saNamAI / setaM vakkayaM / setaM jANagasarIrabhaviyasarIravatirittaM davvasuyaM / se taM noAgamato davvasuyaM / setaM davvasuyaM / (sU0 46) se kiM taM bhAvasuyaM ? bhAvasuyaM duvihaM pannattaM / taMjahA - Agamato ya 1, noAgamato ya 2 / (sU0 47) se kiM taM Agamato bhAvasuyaM ? Agamato bhAvasuyaM jANate uvautte / setaM Agamato bhAvasuyaM / yad rajyate paTTasUtraM tat kRmirAgamucyate, tacca dhautAdyavasthAsu manAgapi kathaJcidrAgaM na muJcati / setamityAdi nigmnm| atha caturthabheda ucyate- se kiM tmityaadi| atrottaram- vAlayaM paMcavihamityAdi, vAlebhyaH UraNikAdilomabhyo jAtaM vAlajam, tat paJcavidhaM prajJaptam, tadyathA-UrNAyA idamaurNikam, uSTrANAmidamauSTrikam, ete dve api pratIte, ye mRgebhyo hrasvakA mRgAkRtayo bRhatpucchA ATavikajIvavizeSAstallomaniSpannaM mRgalomikam / unduraromaniSpannaM kautavam / UrNAdInAM yadudvaritaM kiTTisaM tanniSpannaM sUtramapi kiTTisam / athavA eteSAmevorNAdInAM dvikAdisaMyogato niSpannaM sUtraM kiTTisam, athavA uktazeSazvAdijIvalomaniSpannaM kiTTisam / setamityAdi nigamanam / atha paJcamabhedo'bhidhIyate- se kiM tamityAdi, valkAjjAtaM valkajam, tacca saNaprabhRti, kvacit punaratasyAdIti pAThaH, tatrAtasIsUtraM mAlavakAdidezaprasiddham / settamityAdi nigamanam / uktaM paJcavidhamaNDajAdisUtram, tadbhaNanenoktaM jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyazrutam, atastadapi nigamayati-setaM jANagetyAdi, etadbhaNane ca samarthita noAgamato dravyazrutamatastadapi nigamayatise taM noAgamao ityAdi / etatsamarthane ca samarthitaM dvividhamapi dravyazrutamatastadapi nigamayatise taM davvasutamiti / atha bhAvazrutanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi / atrottaram - bhAvasuaM duvihmityaadi| vivakSitapariNAmasya bhavanaM bhAva:, sa cAsau zrutaM ceti bhAvazrutaM bhAvapradhAnaM vA zrutaM bhAvazrutam, tad dvividhaM prajJaptam- Agamato noAgamatazca / tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi / atrottaram- zrutapadArthajJastatra copayukta Agamata: AgamamAzritya bhAvazrutaM zrutopayogapariNAmasya sadbhAvAt tasya cA''gamatvAditi bhAvaH / setamityAdi nigamanam / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU048-50] (sU0 48) se kiM taM noAgamato bhAvasuyaM ? noAgamato bhAvasuyaM duvihaM pannattaM / taMjahA - loiyaM 1, louttariyaM ca 2 / (sU0 49) se kiM taM loiyaM bhAvasuyaM ? loiyaM bhAvasuyaM jaM imaM aNNANiehiM micchadiTThIhiM sacchaMdabuddhi-maivigappiyaM / taMjahA- bhArahaM rAmAyaNaM haMbhImAsurukkaM koDillayaM ghoDamuhaM sagabhaddiAo kappAsiyaM nAgasuhumaM kaNagasattarI vaisesiyaM buddhavayaNaM vesiyaM kAvilaM loyAyayaM sadvitaMtaM mADharaM purANaM vAgaraNaM nADagAdI, ahavA bAvattarikalAo cattAri ya vedA sNgovNgaa| setaM loiyaM bhAvasuyaM / (sU0 50) se kiM taM logottariyaM bhAvasuyaM ? loguttariyaM bhAvasuyaM jaM imaM arahaMtehiM bhagavaMtehiM uppannanANa-daMsaNadharehiM tIta-paDuppanna-maNAgatajANaehiM savvannUhiM savvadari atha dvitIyabheda ucyate - se kiM taM noAgamao ityAdi / atrottaram - noAgamao bhAvasutaM duvihmityaadi| __ atrA''dyabhedanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi / atra nirvacanam - loiyaM bhAvasutaM jaM imamityAdi / lokaiH praNItaM laukikam, kiM punastadityAha-yadidamajJAnikarmithyAdRSTibhiH svacchandabuddhimativikalpitaM tallaukikaM bhAvazrutamiti sambandhaH / tatrAlpajJAnabhAvato'dhanavadazIlavad vA samyagdRSTayo'pyajJAnikA: procyante'ta Aha-mithyAdRSTibhi: svacchandabuddhimativikalpitam, ihA'vagrahehe buddhiH, apAya-dhAraNe tu mati:, svacchandena svAbhiprAyeNa tattvata: sarvajJapraNItArthAnusAramantareNa buddhi-matibhyAM vikalpita svacchandabuddhimativikalpitam, svabuddhikalpanAzilpinirmitamityarthaH / tatprakaTanArthamevA''ha- tadyathA- bhAratamityAdi etacca bhAratAdikaM nATakAdiparyantaM zrutaM lokaprasiddhigamyam / atha prakArAntareNa laukikazrutanirUpaNArthamAha - ahavA bAvattarikalAo ityAdi, tatra kalanAni vastuparijJAnAni kalA:, tAzca dvisaptatiH samavAyAGgAdigranthaprasiddhA:, catvArazca vedA: (granthAgram 1000) sAmaveda-Rgveda-yajurvedA-'tharvavedalakSaNA: sAGgopAGgAH, tatrAGgAni zikSA 1 kalpa 2 vyAkaraNa 3 cchando 4 nirukta 5 jyotiSkAyana 6 lakSaNAni SaT, upAGgAni tadvyAkhyAnarUpANi, taiH saha vartante iti sAGgopAGgAH / setamityAdi nigamanam / uktaM noAgamato laukikaM bhAvazrutam, atha lokottarikaM tadevA''ha - se kiM tamityAdi / lokottarai: lokapradhAnairarhadbhiH praNItaM lokottarikam / kiM punastadityAha-louttariyaM bhAvasutaM jaM imamityAdi, yadidamarhadbhiAdazAGgaM gaNipiTakaM praNItaM tallokottarikaM bhAvazrutamiti sambandhaH, tadyathAAyAro sUyagaDamityAdi, tatra sadeva-manujA-'suralokaviracitAM pUjAmarhantIti arhantastaiH, evaM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM sIhiM telokkacahiya-mahiya-pUiehiM appaDihayavaranANa-dasaNadharehiM paNItaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM / taMjahA- AyAro 1, sUyagaDo 2, ThANaM 3, samavAo 4, viyAhapaNNattI 5, nAyAdhammakahAo 6, uvAsagadasAo 7, aMtagaDadasAo 8, aNuttarovavAiyadasAo 9, paNhAvAgaraNAI 10, vivAgasuyaM 11, diTThivAo 12 ya / setaM logottariyaM bhAvasuyaM / setaM noAgamato bhAvasuyaM / setaM bhAvasuyaM / bhUtAzcAtIrthakarA api kevalyAdayo bhavantyatastIrthakarapratipattaye prAha- bhagavadbhiriti samagraizvaryanirupamarUpa-yaza:-zrI-dharma-prayatnavadbhirityarthaH, itthaMbhUtAzca anAdyapratighajJAnAdimantaH kecit kaizcidabhyupagamyante, uktaM caitadvAdibhi: jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca sahasiddha catuSTayam / / 1 / / ( ) ityAdi, atastadvyavacchedArthamAha-jJAnAvaraNakSapaNAdiprakAreNotpanne, na tu sahaje, jJAnadarzane dharantItyutpannajJAnadarzanadharAstaiH, na ca prastutavizeSaNavyavacchedyA apyevaMbhUtA eva, sahasiddhaM catuSTayam ( ) ityAdivacanavirodhaprasaGgAt / tarhi sugatA itthaMbhUtA api bhaviSyantIti cet, atrocyatetItapaDupaNNetyAdi, atIta-vartamAna-bhaviSyadarthajJAyakairityarthaH, na ca sugatAnAmatIta-bhaviSyadarthajJAtRtvasambhava: ekAntakSaNabhaGgavAditvena tadasattvAbhyupagamAt asatAM ca grahaNe'tiprasaGgAt / atha santAnadvAreNa kAlatraye'pyarthAnAM sadbhAvAdatItA(dya)rthajJAtRtvaM teSAmapi na vihanyata ityAzaGkyA''hasarvajJaiH sarvadarzibhiriti, sarvam ekendriya-dvIndriyajIvAdi vastu kevalajJAnena jAnantIti sarvajJA:, taiH, tadeva sarvaM kevaladarzanena pazyantIti sarvadarzina:, taiH, zAkyAnAM tvatItAdyartha-jJAtRtve'pi sarvajJAditvaM nopapadyate katipayadharmAdyabhISTa-padArthavettRtvasyaiva teSvabhyupagamAt, yata uktaM tacchiSyaiH sarvaM pazyatu mA vA'sAviSTamarthaM tu pazyatu / kITasaGkhyAparijJAnaM tatra(sya) na: kvopa yujyate ? // 1 // (prmaannvaa01|33-35) ityAdi / yathoktaguNaviziSTA eva tilukkacahiyamahiyetyAdi, cahiya tti vigaladbahalAnandAzrudRSTibhiH saharSaM nirIkSitA:, yathAvasthitAnanyasAdhAraNaguNotkIrtanalakSaNena bhAvastavena mahitA abhiSTutA:, sugandhisumana:prakarakSepAdinA tu dravyastavena pUjitAH, tata eSAM dvandve trailokyena bhavanapativyantara-nara-vidyAdhara-vaimAnikAdisamudAyalakSaNena cahitamahita-pUjitA(strailokyacahitamahitapUjitA)staiH, Aha- nanUtpannajJAnadarzanadharairityuktam, utpattimacca sapratighaM dRSTaM yathA mUrteSvavadhyAdijJAnam, utpanne ca tajjJAnadarzane abhyupagate, atastAbhyAM te sapratighajJAnina: prApnuvanti, tathA ca pUrvoktasarvajJatvAdihAnirityAzaGkayA''ha- apratihatavarajJAnadarzanadharairiti, samastAvaraNakSaya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU051,52] (sU0 51) tassa NaM ime egaTThiyA nANAghosA nANAvaMjaNA nAmadhejjA bhvNti| taMjahAsuya sutta gaMtha siddhaMta sAsaNe ANa vayaNa uvadese / paNNavaNa Agame yA egaTThA pajjavA sutte // 4 // setaM suyaM / / (sU052) se kiM taM khaMdhe ? khaMdhe cauvvihe paNNatte / taMjahA- nAmakhaMdhe 1, ThavaNAkhaMdhe sambhUtatvAdapratihate mUrtAmUrteSu samastavastuSvaskhalite, ata eva vare pradhAne kevalajJAna-darzanalakSaNe jJAna-darzane dharanti ye te tathA taiH, yattvavadhyAde: sapratighatvaM tannotpattimattvena, kiM tarhi ? AvaraNasadbhAvAt, ato'pratighe kevalajJAnadarzane samastAvaraNakSayasambhUtatvAt, tatkSaye'pi sapratighatvAbhyupagame'tiprasaGgAt, idaM ca vizeSaNaM kasyAJcideva vAcanAyAM dRzyate, na sarvatra / tadevaM yathoktaprakAreNa tAvad vyAkhyAtAnyamUni vizeSaNAni, anyathA vA'virodhata: sudhiyA vyAkhyeyAni / tairarthakathanadvAreNa praNItaM prarUpitam, kiM tat ? dvAdazAGgaM zrutam, paramapuruSasyAGgAnIvAGgAni dvAdaza aGgAni AcArAdIni yatra tad dvAdazAGgam, kiMbhUtam ? gaNipiTakam, guNagaNo'syAstIti gaNI AcAryaH, tasya piTakaM sarvasvaM gaNipiTakaM tadyathA-AcAra ityAdi sugamam / atra dvAdazAGgazrutasya caraNaguNasamanvitasya vivakSitatvAnnoAgamatvaM bhAvanIyam, dezasya caraNaguNalakSaNasyAnAgamatvAnozabdasya ca dezapratiSedhatvenAzrayaNAt, evaM pUrvatrApi laukikabhAvazrute vAcyam / nigamayannAha-se taM louttariyamityAdi / etadbhaNane ca samarthitaM dvividhamapi noAgamato bhAvazrutam, atastadapi nigamayatise taM noAgamato ityaadi| etadbhaNane coktaM sarvamapi bhAvazrutamato nigamayati-setaM bhAvasutamiti / tadevaM svarUpata uktaM bhAvazrutam / anenaiva cAtrAdhikAra ityato'syaiva paryAyanirUpaNArthamAha- tassa NamityAdi / tasya zrutasya amUni anantarameva vakSyamANatayA pratyakSANi ekArthikAni tattvata ekArthaviSayANi nAnAghoSANi pRthagbhinnodAttAdisvarANi nAnAvyaJjanAni pRthagbhinnAkSarANi nAmadheyAni paryAyadhvanirUpANi bhavanti, tadyathA- suta gAhA, vyAkhyA-gurusamIpe zrUyata iti zrutam, arthAnAM sUcanAt sUtram, viprakIrNArthagranthanAd granthaH, siddhaM pramANapratiSThitamarthamantaM saMvedananiSThArUpaM nayatIti siddhAnta:, mithyAtvA-'virati-kaSAyAdipravRttajIvAnAM zAsanAt zikSaNAcchAsanam, pravacanamiti pAThAntaram, tatrApi prazastaM pradhAnaM prathamaM vA vacanaM pravacanam, mokSArthamAjJApyante prANino'nayetyAjJA, uktirvacanaM vAgyoga ityarthaH, hitA-'hitapravRtti-nivRttyupadezanAdupadeza:, yathAvasthita-jIvAdipadArthaprajJApanAt prajJApanA, AcAryapAramparyeNAgacchatItyAgamaH, AptavacanaM vA''gama iti, sUtre sUtraviSaye ekArthA: paryAyA iti gAthArthaH / setaM sutamiti, tadetannAmAdibhedairuktaM zrutamityarthaH / sAmprataM yaduktaM skandhaM nikSepsyAmi' iti tatsampAdanArthamupakramate- se kiM tamityAdi / atha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM 2, davvakhaMdhe 3, bhAvakhaMdhe 4 / (sU0 53) se kiM taM nAmakhaMdhe ? nAmakhaMdhe jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jAva khaMdhe ti NAmaM kajjati / se taM NAmakhaMdhe / (sU0 54) se kiM taM ThavaNAkhaMdhe ? ThavaNAkhaMdhe jaNNaM kaTThakamme vA jAva khaMdhe i ThavaNA Thavijjati / setaM ThavaNAkhaMdhe / (sU0 55) NAma-ThavaNANaM ko pativiseso ? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittiriyA vA hojjA AvakahiyA vaa|| (sU0 56) se kiM taM davvakhaMdhe ? davvakhaMdhe duvihe paNNatte / taMjahA- Agamato ya 1, noAgamato ya 2 / (sU0 57) (1) se kiM taM Agamao davvakhaMdhe ? Agamao davvakhaMdhe jassa NaM khaMdhe i payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM jAva Negamassa ege aNuvautte Agamao ege davvakhaMdhe, do aNuvauttA Agamao do(NNi) davvakhaMdhAiM, tiNNi aNuvauttA Agamao tiNNi davvakhaMdhAiM, evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAiM tAI dvvkhNdhaaii| (2) evameva vavahArassa vi / (3) saMgahassa ego vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvauttA vA davvakhaMdhe vA davvakhaMdhANi vA se ege davvakhaMdhe / (4) ujjusuyassa ego aNuvautto Agamao ege davvakhaMdhe, puhattaM Necchati / (5) tiNhaM saddaNayANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA ? jai jANae kahaM aNuvautte bhavati ? / setaM Agamao davvakhaMdhe / kiM tat skandha ityucyate iti prazne nirvacanamAha- khaMdhe cauvihe ityAdi / atra nAmaskandhapratipAdanasUtraM sthApanAskandhapratipAdakasUtraM ca nAma-sthApanAvazyakapratipAdakasUtravyAkhyAnusAreNa svayameva bhAvanIyam / ___ dravyaskandhasUtramapi bhavyazarIradravyaskandhasUtraM yAvad dravyAvazyakoktavyAkhyAnusAreNaiva bhAvanIyam, praaystulyvktvytvaaditi| se kiM taM jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe iti prazne nirvacanamAha- jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe tivihe ityAdi, jJazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyaskandhastrividha: prajJapta:, tadyathA-sacitto'citto mizraH / tatrA''dyabhedaM jijJAsuH pRcchati-se kiM tamityAdi, anottaram- sacittadavvakhaMdhe aNegavihe Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU058-63] (sU0 58) se kiM taM NoAgamato davvakhaMdhe ? NoAgamato davvakhaMdhe tivihe pnnnntte| taMjahA- jANagasarIradavvakhaMdhe 1, bhaviyasarIradavvakhaMdhe 2, jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe 3 / (sU0 59) se kiM taM jANagasarIradavvakhaMdhe ? jANagasarIradavvakhaMdhe khaMdhe i payatthAhigArajANagassa jAva khaMdhe i payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM jAva setaM jaanngsriirdvvkhNdhe| (sU0 60) se kiM taM bhaviyasarIradavvakhaMdhe ? bhaviyasarIradavvakhaMdhe je jIve joNijammaNanikkhaMte jAva khaMdhe i payaM sekAle sikkhissai / jahA ko diTuMto ? ayaM mahukuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhavissati / setaM bhaviyasarIradavvakhaMdhe / (sU0 61) se kiM taM jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe ? jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe tivihe paNNatte / taMjahA sacitte 1, acitte 2, mIsae 3 / (sU0 62) se kiM taM sacittadavvakhaMdhe ? sacittadavvakhaMdhe aNegavihe paNNatte / taMjahAhayakhaMdhe gayakhaMdhe kinnarakhaMdhe kiMpurisakhaMdhe mahoragakhaMdhe usbhkhNdhe| setaM scittdvvkhNdhe| (sU0 63) se kiM taM acittadavvakhaMdhe ? acittadavvakhaMdhe aNegavihe paNNatte / taMjahAdupaesie khaMdhe tipaesie khaMdhe jAva dasapaesie khaMdhe saMkhejjapaesie khaMdhe asaMkhejjapaesie paNNatte ityAdi, cittaM mano vijJAnamiti paryAyA:, saha cittena vartata iti sacittaH, sa cAsau dravyaskandhazceti sacittadravyaskandhaH, anekavidho vyaktibhedato'nekaprakAra: prajJapta: / tadyathAhayaskandha ityAdi, haya: turagaH, sa eva viziSTaikapariNAmapariNatatvAt skandho hayaskandhaH, evaM gajaskandhAdisamAsa:, navaraM kinnara-kimpuruSa-mahoragA vyantaravizeSAH, usabhatti vRSabhaH, kvacid gandharvaskandhAdInyadhikAnyapyudAharaNAni dRzyante, sugamAni ca, navaraM pasu-pasaya-vihaga-vAnarakhaMdhe tti kvacid dRzyate, tatra pazuH chagalakaH, pasayastu ATaviko dvikhura: catuSpadavizeSa:, vihaga: pakSI, vAnaraH pratIta:, skandhazabdastu pratyekaM draSTavya: / iha ca sacittaskandhAdhikArAjjIvAnAmeva ca paramArthataH sacetanatvAt kathaJciccharIraiH sahAbhede satyapi hayAdInAM sambandhino jIvA eva vivakSitA:, na tu tadadhiSThitazarIrANIti sampradAya: / na ca jIvAnAM skandhatvaM nopapadyate, pratyekamasaGkhayeyapradezAtmakatvena teSAM skandhatvasya supratItatvAditi / hayaskandhAdInAmanyatareNaikenApyudAharaNena siddham, kiM prabhUtodAharaNAbhidhAneneti cet, satyam, kintu pRthavibhinnasvarUpavijAtIyaskandhabahutvAbhidhAnenA''tmAdyadvaitavAdaM nirasyati, tathA'bhyupagame muktetarAdivyavahArocchedaprasaGgAt / setamityAdi nigamanam / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM khaMdhe aNaMtapaesie khaMdhe / se taM acittadavvakhaMdhe / (sU0 64) se kiM taM mIsadavvakhaMdhe ? mIsadavvakhaMdhe aNegavihe paNNatte / taMjahAseNAe aggimakhaMdhe, seNAe majjhimakhaMdhe, seNAe pacchimakhaMdhe / setaM mIsadavvakhaMdhe / (sU0 65) ahavA jANagasarIra-bhaviyasarIravatiritte davvakhaMdhe tivihe pannatte / taMjahA - kasiNakhaMdhe 1, akasiNakhaMdhe 2,aNegadaviyakhaMdhe 3 / (sU0 66) se kiM taM kasiNakhaMdhe ? kasiNakhaMdhe se ceva hayakkhaMdhe gayakkhaMdhe jAva usabhakhaMdhe / setaM kasiNakhaMdhe / athAcittadravyaskandhanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi / atra nirvacanam- acittadavvakhaMdhe ityAdi, avidyamAnacitto'cittaH, sa cAsau dravyaskandhazceti samAsaH, ayamanekavidha: prajJaptaH, tadyathA-dvipradezikaskandha: ityAdi, tatra prakRSTaH pudgalAstikAyadeza: pradeza:, paramANurityarthaH, dvau pradezau yatra sa dvipradezikaH, sa cAsau skandhazca dvipradezikaskandhaH, evamanyatrApi yathAyogaM smaasH| settamityAdi nigmnm| atha mizradravyaskandhanirUpaNAyA''ha- se kiM tamityAdi / atrottaram- mIsadavvakhaMdhe seNAe ityAdi, sacetanAcetanasaMkIrNo mizraH, sa cAsau dravyaskandhazceti mizradravyaskandhaH, ko'sAvityAhasenAyA: hastyazva-ratha-padAti-sannAha-khaDga-kuntAdisamudAyalakSaNAyA agraskandho'grAnIkamityarthaH, madhyamaskandho madhyamAnIkam, pazcimaskandha: pazcimAnIkam, eteSu hi hastyAdaya: sacittA: khaDgAdayastvacittA ityato mizratvaM bhAvanIyamiti / settamityAdi nigamanam / tadevamekena prakAreNa tadvyatirikto dravyaskandha: prarUpitaH / atha tameva prakArAntareNa prarUpayitumAha- ahavA jANagetyAdi / athavA anyena prakAreNa jJazarIra-bhavyazarIravyatirikto dravyaskandhastrividha: prajJapta:, tadyathA-kRtsnaskandhaH akRtsnaskandho'nekadravyaskandhaH / ___ tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi, atrottaram- kasiNakkhaMdhetyAdi, yasmAdanyo vRhattara: skandho nAsti sa kRtsna: paripUrNa: skandha: kRtsnaskandhaH, ko'yamityAha- se cevetyAdi, sa eva hayakhaMdhetyAdinopanyasto hayAdiskandha: kRtsnaskandhaH / Aha- yadyevaM prakArAntaratvamasiddham, sacittaskandhasyaiva saMjJAntareNoktatvAt, naitadevam, prAk sacittadravyaskandhAdhikArAt tathA'sambhavino'pi buddhyA niSkRSya jIvA evoktA:, iha tu jIva-tadadhiSThitazarIrAvayavalakSaNa: samudAya: kRtsnaskandhatvena vivakSita ityato'bhidheyabhedAt siddhaM prakArAntaratvam / yadyevaM tarhi hayAdiskandhasya kRtsnatvaM nopapadyate, tadapekSayA gajAdiskandhasya bRhattaratvAt, naitadevam, yato'saMkhyeyapradezAtmako jIva: tadadhiSThitAzca Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU067,68] (sU0 67) se kiM taM akasiNakhaMdhe ? akasiNakhaMdhe se ceva dupaesiyAdI khaMdhe jAva aNaMtapadesie khaMdhe / se taM aksinnkhNdhe|| (sU0 68) se kiM taM aNegadaviyakhaMdhe ? aNegadaviyakhaMdhe tasseva dese avacite tasseva zarIrAvayavA ityevaMlakSaNa: samudAyo hayAdiskandhatvena vivakSito jIvasya cAsaGkhyeyapradezAtmakatayA sarvatra tulyatvAd gajAdiskandhasya bRhattaratvamasiddham, yadi hi jIvapradeza-pudgalasamudAya: sAmastyena varddhata tadA syAd g2ajAdiskandhasya bRhattvam, tacca nAsti, samudAyavRddhyabhAvAt, tasmAditaretarApekSayA jIvapradeza-pudgalasamudAyasya hInAdhikyAbhAvAt 21sarve'pi hayAdiskandhA: paripUrNatvAt kRtsnskndhaaH| anye tu pUrvaM sacittaskandhavicAre jIva-tadadhiSThitazarIrAvayavasamudAya: sacittaskandhaH, atra tu zarIrAt buddhyA pRthakkRtya jIva eva kevala: kRtsnaskandha iti vyatyayaM vyAcakSate / atra ca vyAkhyAne preryameva nAsti, haya-gajAdijIvAnAM pradezato hInAdhikyAbhAvena kRtsnaskandhatvasya sarvatrAvirodhAdityalaM prasaGgena / settamityAdi nigamanam / ___ athAkRtsnaskandhanirUpaNArthamAha- se kiM tmityaadi| atrottaram- akasiNakhaMdhe se cevetyAdi, na kRtsno'kRtsnaH, sa cAsau skandhazcAkRtsnaskandhaH, yasmAdanyo'pi bRhattara: skandho'sti so'paripUrNatvAdakRtsnaskandha ityarthaH / kazcAyamityAha-se cevetyAdi, sa eva dupadesie khaMdhe tipadesie khaMdhe ityAdinA pUrvamupanyasto dvipradezikAdirakRtsnaskandha ityarthaH dvipradezikasya tripradezikApekSayA'kRtsnatvAt tripradezikasyApi catuSpadezikApekSayA'kRtsnatvAd evaM tAvadvAcyaM yAvat kAtyU nApadyata iti / pUrvaM dvipradezikAdi: sarvotkRSTapradezazca skandha: sAmAnyenAcittatayA proktaH, iha tu sarvotkRSTaskandhAdadhovartina evottarottarApekSayA pUrvapUrvatarA akRtsnaskandhatvenoktA iti vizeSaH / settamityAdi nigmnm| athAnekadravyaskandhanirUpaNArthamAha - se kiM tamityAdi / atrottaram - aNegadaviyakhaMdhe tassevetyAdi, anekadravyazcAsau skandhazceti samAsaH, tassevetyatrAnuvartamAnaM skandhamAtraM saMbadhyate, tatazca tasyaiva yasya kasyacit skandhasya yo dezo nakha-danta-kezAdilakSaNa: apacito jIva 21. sarve'pi hayAdiskandhAH paripUrNatvAt kRtsnaskandhAH / athavA'nyathA'pi pripuurnntvmtroppdyte| taccaivaM-agulyAH svAvayavApekSayA'vayavitvaM hastApekSayA tvavayavatvameva, hastasyApyanulyapekSayA'vayavitvaM, zarIrApekSayA tvavayavatvameva, kintu zarIrasya tvavayavitvameva, na kasyApyavayavatvamapi / tatazcAvayavabhinnatve satyavayavitvamantyAvayavitvam / yo'ntyo'vayavI sa anyAvayavApekSAzUnyatvena paripUrNatvAt kRtsnskndhH| hayAdiskandhAzca IdRzA eva ataH kRtsnskndhaaH| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM dese uvcie| setaM annegdviykhNdhe| setaM jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvakhaMdhe / setaM noAgamato davvakhaMdhe / setaM davvakhaMdhe / (sU0 69) se kiM taM bhAvakhaMdhe ? bhAvakhaMdhe duvihe paNNatte / taMjahA- Agamato ya 1, noAgamato ya 2 / (sU0 70) se kiM taM Agamato bhAvakhaMdhe ? Agamato bhAvakhaMdhe jANae uvautte / setaM Agamato bhaavkhNdhe| (sU0 71) se kiM taM noAgamao bhAvakhaMdhe ? noAgamao bhAvakhaMdhe eesiM ceva sAmAiyamAiyANaM chaNhaM ajjhAyaNANaM samudayasamiisamAgameNaM nippanne AvassagasuyakkhaMdhe pradezairvirahito yazca tasyaiva deza: pRSThodara-caraNAdilakSaNa upacito jIvapradezApta ityarthaH tayoryathoktadezayorviziSTaikapariNAmapariNatayoryo dehAkhya: samudAya: so'nekadravyaskandha iti vizeSa:, sacetanAcetanAnekadravyAtmakatvAditi bhAvaH / sa caivaMbhUta: sAmarthyAtturagAdiskandha eva pratIyate / yadyevaM karanaskandhAdasya ko vizeSa iti cet, ucyate-sa kila yAvAneva jIvapradezAnugatastAvAneva vivakSito jIvapradezAvyAptanakhAdyapekSayA'pi, ayaM tu nakhAdyapekSayA'pIti vizeSa: / pUrvoktamizraskandhAdasya narhi ko vizeSa iti cet, ucyate-tatra khaDgAdyajIvAnAM hastyAdijIvAnAM ca pRthagvyavasthitAnAM samUhakalpanayA mizraskandhatvamuktam, atra tu jIvaprayogato viziSTaikapariNAmapariNatAnAM sacetanAcetanadravyANAmanekadravyaskandhatvamiti vizeSa ityalaM prasaGgena / settamityAdi nigamanam / tadevamukto jazarIra-bhavyazarIravyatirikto dravyaskandhaH, tadbhaNane ca samarthito noAgamato dravyaskandhavicAra:, tatsamarthane ca samarthito dravyaskandha iti / atha bhAvaskandhanirUpaNArthamAha - se kiM tamityAdi / atrottaram- bhAvakhaMdhe duvihe ityAdi / bhAvazcAsau skandhazca bhAvamAzritya vA skandho bhAvaskandhaH, sa ca dvividha: prajJapta:, tadyathA - Agamatazca noAgamatazca, tatrAgamata: skandhapadArthajJastatra copayuktastadupayogAnanyatvAd bhAvaskandhaH / noAgamatastu eteSAmeva prastutAvazyakabhedAnAM sAmAyikAdInAM SaNNAmadhyayanAnAM samudAya: / sa ca teSAM vizakalitAnAmapi tathAvidhadevadattAdInAmiva syAdata ucyate- samudayasya samiti: nairantaryeNa mIlanA, sA ca nairantaryAvasthApitAya:zalAkAnAmiva parasparanirapekSANAmapi syAdata ucyatetasyA: samudayasamiterya: samAgama: parasparaM sambaddhatayA viziSTaikapariNAma: samudayasamiti-samAgamastena niSpanno ya AvazyakazrutaskandhaH sa bhAvaskandha iti labhyate prApyate, bhavati iti hRdayam / idamuktaM bhavati-sAmAyikAdiSaDadhyayanasaMhatiniSpanna Avazyakazrutaskandho mukhavastrikA-rajoharaNAdivyApAralakSaNakriyAyuktatayA vivakSito noAgamato bhAvaskandhaH, nozabdasya deze Agama Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU072,73] bhAvakhaMdhe tti labbhai / setaM noAgamato bhAvakhaMdhe / se taM bhAvakhaMdhe / (sU0 72) tassa NaM ime egaTTiyA nANAghosA nANAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti / taMjahAgaNa kAya nikAya khaMdha vagga rAsI puMje ya piMDa niyare ya / saMghAya Akula samUha bhAvakhaMdhassa pajjAyA ||5|| setaM khaMdhe | (sU0 73) Avassagassa NaM ime atthAhigArA bhavaMti / taM jahA - sAvajjajogaviratI 1, ukkittaNa 2, guNavao ya paDivattI 3 / khaliyassa niMdaNA 4, vaNatigiccha 5, guNadhAraNA 6 ceva ||6|| niSedhaparatvAt kriyAlakSaNasya ca dezasyAnAgamatvAditi bhAvaH / settamityAdi nigamanam / tadevaM pratipAdito dvividho'pi bhAvaskandha iti nigamayati- setaM bhAvakhaMdhe ti / idAnIM tvasyaiva ekArthikAnyabhidhitsurAha - tassa NamityAdi gatArthaM yAvad gaNa kAya gAhA / vyAkhyA-mallAdigaNavad gaNaH / pRthivIkAyAdivat kAya: / SaDjIvanikAyavannikAyaH / tryAdiparamANuskandhavat skandhaH / govargavad varga: / zAlidhAnyAdirAzivad rAzi: / viprakIrNapuJjIkRtadhAnyAdipuJjavat puJjaH / guDAdipiNDavat piNDaH / hiraNyadravyAdinikaravannikaraH / tIrthAdiSu saMmilitajanasaGghAtavat saGghAtaH / rAjagRhAGgaNajanAkulavadAkula: / purAdijanasamUhavat samUha: / ete bhAvaskandhasya paryAyAH vAcakadhvanaya iti gAthArtha: / setamityAdi nigamanam / Aha - nanvAvazyake kimiti SaDadhyayanAni ? atrocyate, SaDarthAdhikArayogAt / ke punaste ityAzaGkaya tadupadarzanArthamAha- Avassagassa NamityAdi / Avazyakasya ete vakSyamANA arthAdhikArA bhavanti, tadyathA sAvajjajoga gAhA / vyAkhyA - prathame sAmAyikalakSaNe adhyayane prANAtipAtAdisarvasAvadyayogaviratirarthAdhikAraH 1 / ukttiNatti dvitIye caturviMzatistavAdhyayane pradhAnakarmakSayakAraNAtvAllabdhabodhivizuddhi hetutvAt punarbodhilAbhaphalatvAt sAvadyayogaviratyupadezakatvenopakAritvAcca tIrthakarANAM guNotkIrtanA'rthAdhikAraH / guNavao ya paDivatti tti, guNA mUlottaraguNarUpA vrata- piNDavizuddhyAdayo vidyante yasya sa guNavA~stasya pratipatti: vandanAdikA kartavyeti tRtIye vandanAdhyayane'rthAdhikAraH / cazabdAt puSTAlambane'guNavato'pi pratipatti: kartavyeti draSTavyam / uktaM ca - pariyAya parisa purisaM khettaM kAlaM ca AgamaM nAuM / kAraNajAe jAe jahArihaM jassa jaM jogaM || 1 || (Avazyakani0 1128 ) ti 3 | khaliyassa niMdaNa tti skhalitasya mUlottaraguNeSu pramAdAcIrNasya pratyAgatasaMvegasya jantovizuddhyamAnAdhyavasAyasyA'kAryamidamiti bhAvayato nindA pratikramaNe'rthAdhikAraH 4 / vaNatigiccha 59 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 74) Avassagassa eso piMDattho vaNNito samAseNaM / etto ekkekkaM puNa ajjhayaNaM kittaissAmi // 7 // taMjahA- sAmAiyaM 1, cauvIsatthao 2, vaMdaNaM 3, paDikkamaNaM 4, kAussaggo 5, paccakkhANaM 6 / tti vraNacikitsA kAyotsargAdhyayane'rthAdhikAraH / idamuktaM bhavati - cAritrapuruSasya yo'yamaticArarUpo bhAvavraNastasya dazavidhaprAyazcittabheSajena kAyotsargAdhyayane cikitsA pratipAdyate 5 / guNadhAraNA ceva tti guNadhAraNA pratyAkhyAnAdhyayane arthAdhikAra: / ayamatra bhAvArtha: - mUlaguNottaraguNapratipattistasyAzca niraticAraM sandhAraNaM yathA bhavati tathA pratyAkhyAnAdhyayane prarUpaNA kariSyate 6 / cazabdAdanye'pyapAntarAlArthAdhikArA vijJeyA:, evakAro'vadhAraNa iti gAthArthaH / tadevaM yadAdau (sU0 7) pratijJAtam AvazyakaM nikSepsyAmItyAdi, tatrAvazyaka- zrutaskandhalakSaNAni trINi padAni nikSiptAni / sAmprataM tvadhyayanapadamavasarAyAtamapi na nikSipyate, vakSyamANanikSepAnuyogadvAra oghaniSpannanikSepe tasya nikSepsyamAnatvAt, atrApi bhaNane ca granthagauravApatteriti / idAnImAvazyakasya yad vyAkhyAtaM yacca vyAkhyeyaM tadupadarzayannAha- Avassayassa gAhA / vyAkhyA- Avazyakasya AvazyakapadAbhidheyasya zAstrasya eSaH pUrvoktaprakAra: piNDArtha: samudAyArtho varNita: kathita: samAsena saMkSepeNa / idamatra hRdayam- Avazyakazrutaskandha iti zAstranAma pUrvaM vyAkhyAtam, tacca sAnvartham, tatazca yathA sAnvarthAdAcArAdinAmata eva tadvAcyazAstrasya cAritrAdyAcAro'trAbhidhAsyata ityAdilakSaNa: samudAyArthaH pratipAdito bhavati, evamatrApyAvazyakazrutaskandha iti sAnvarthanAmakathanAdevAvazyaM karaNIyaM sAvadyayogaviratyAdikaM vastvatrAbhidhAsyata iti samudAyArthaH pratipAdito bhavati / ita UrdhvaM punarekaikamadhyayanaM kIrtayiSyAmi bhaNiSyAmIti gaathaarthH| tatkIrtanArthamevA''ha- tadyathA- sAmAyikaM caturviMzatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyotsarga: pratyAkhyAnam / tatra teSu anantaroddiSTeSu SaTsu adhyayaneSu madhye prathamam AdyamadhyayanaM sAmAyikam, AdhupanyAsazcAsya ni:zeSacaraNAdiguNAdhAratvena pradhAnamuktikAraNatvAt, uktaM ca sAmAyikaM guNAnAmAdhAra: khamiva sarvabhAvAnAm / na hi sAmayikahInAzcaraNAdiguNAnvitA yena / / 1 / / tasmAjagAda bhagavAn sAmAyikameva nirupamopAyam / zArIra-mAnasAnekaduHkhanAzasya mokSasya / / 2 / / () Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU075] (sU0 75) tattha paDhamajjhayaNaM sAmAiyaM / tassa NaM ime cattAri aNuogaddArA bhavaMti / taMjahA- uvakkame 1, Nikkheve 2, aNugame 3, Nae 4 / / tatra bodhAderadhikamayanaM prApaNamadhyayanaM prapaJcato vakSyamANazabdArtham / sAmAyikamityatra ya: sarvabhUtAnyAtmavat pazyati sa rAgadveSaviyuktaH samaH, tasyA''ya: pratikSaNaM jJAnAdiguNotkarSaprApti: samAya:, samo hi pratikSaNamapUrvaiH jJAna-darzana-caraNa-paryAyairbhavATavIbhramaNahetusaMklezavicchedakairnirupamasukhahetubhi: saMyujyate / samAya: prayojanamasyAdhyayanasya jJAna-kriyAsamudAyarUpasyeti sAmAyikam, samAya eva vA sAmAyikam, tasya sAmAyikasya, Namiti vAkyAlaGkAre, ime tti amUni vakSyamANalakSaNAni catvAryanuyogadvArANi bhavanti / tatrAdhyayanArthakathanavidhiranuyogaH, dvArANIva dvArANi mahApurasyeva sAmAyikasya, anuyogArthaM vyAkhyArthaM dvArANyanuyogadvArANi / ___ atra nagaradRSTAntaM varNayantyAcAryA: - yathA hi akRtadvAraM nagaramanagarameva bhavati, nirgamapravezopAyAbhAvato'nadhigamanIyatvAt / kRtaika-dvikAdidvAramapi duradhigama kAryAtipattaye ca bhavati / caturmUladvAraM tu pratidvArAnugataM sukhAdhigama kAryAnatipattaye ca saMpadyate / evaM sAmAyikapuramapyarthAdhigamopAyadvArazUnyamazakyAdhigamaM syAt, ekAdidvArAnugatamapi duradhigamaM bhavet, saprabhedacaturAnugataM tu sukhAdhigamaM bhavati, ataH phalavA~stadadhigamArtho dvAropanyAsaH / kAni punastAnIti tadarzanArthamAha- tadyathetyAdi / tatropakramaNaM dUrasthasya vastunastai: tai: pratipAdanaprakAraiH samIpamAnIya nikSepayogyatAkaraNamupakrama:, upakrAntaM hi upakramAntargatabhedaivicAritaM hi nikSipyate, nAnyatheti bhAvaH / upakramyate vA nikSepayogyaM kriyate'nena guruvAgayogenetyupakrama:, athavA upakramyate asmin ziSyazravaNabhAve satItyupakrama:, athavA upakramyate asmAdvinItavineyavinayAdityupakrama:, vinayenArAdhito hi gururnikSepayogyaM zAstraM karotIti bhAvaH / tadevaM karaNA'dhikaraNA'pAdAnakArakairguruvAgyogAdayo'rthA bhedenoktA: / yadi tveko'pyanyataro'rthaH karaNAdikArakavAcyatvena vivakSyate tathApi na doSaH / evaM nikSepaNaM zAstrAdernAma-sthApanAdibhedairvyasanaM vyavasthApana nikSepaH, nikSipyate nAmAdibhedairvyavasthApyate anenAsminnasmAditi vA nikSepa:, vAcyArthavivakSA tthaiv| evamanugamanaM sUtrasyAnukUlamarthakathanamanugamaH, athavA anugamyate vyAkhyAyate sUtramanenAsminnasmAditi vA'nugamaH, vAcyArthavivakSA tathaiva / evaM nayanaM naya:, nIyate paricchidyate anenAsminnasmAditi vA nayaH, sarvatrAnantadharmAdhyAsite vastunyekAMzagrAhako bodha ityarthaH / atra copakrAntameva nikSepayogyatAmAnItameva nikSipyata ityupakramAnantaraM nikSepa upanyasta:, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 76 ) se kiM taM uvakkame ? uvakkame chavvihe paNNatte / taMjahA - nAmovakkame 1, ThavaNovakkame 2, Gaalakkame 3, khettovakkame 4, kAlavakkame 5, bhAvovakkame 6 / 62 nAmAdibhedairnikSiptameva cAnugamyata iti nikSepAnantaramanugamaH, anugamyamAnameva ca nayairvicAryate nAnya tadanantaraM naya iti yathoktakrameNopanyAsaH phalavAniti / tatropakramo dvidhA - zAstrIya itarazca lokaprasiddha: / tatretarAbhidhitsayA prAha se kiM taM uvakkame ? uvakkame chavvihe paNNatte ityAdi / atra kvacidevaM dRzyate - uvakkame duvihe paNNatte ityAdi, ayaM ca pATha Adhuniko'yuktazca, 'ahavA uvakkame chavvihe paNNatte' ityAdivakSyamANagranthopanyAsasyAghaTamAnatAprasaGgAt / yadi zAstrIyopakramo'tra pratijJAtaH syAttadA vakSyamANasUtramevaM syAt se kiM taM satthovakkame ? satthovakkame chavvihe paNNatte ityAdi, na caivam, tasmAnneha sUtre dvaividhyapratijJA, kintvitaropakramabhaNanaM cetasi vikalpya yathAnirdiSTameva sUtramuktamityalaM vistareNa / prakRtaM prastumaH - tatra nAma-sthApanopakramavyAkhyA nAma-sthApanAvazyakavyAkhyAnusAreNa kartavyA / dravyopakramavyAkhyA'pi dravyAvazyakavadeva yAvat se kiM taM jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvovakkame ? ityAdi / tatra dravyasya naTAderupakramaNaM kAlAntarabhAvinApi paryAyeNa sahedAnImevopAyavizeSataH saMyojanaM dravyopakramaH, athavA dravyeNa ghRtAdinA dravye bhUmyAdau dravyAd ghRtAderevopakramo dravyopakrama ityAdikArakayojanA vivakSayA kartavyeti / sa ca trividhaH prajJaptaH, tadyathA- sacittadravyaviSaya: sacittaH, acittadravyaviSayo'cittaH, mizradravyaviSayastu mizraH, dravyopakrama iti vartate / tatra sacittadravyopakramastrividhaH, tadyathA dvipadAnAM naTa-nartakAdInAm, catuSpadAnAm azvahastyAdInAm, apadAnAm AmrAdInAm, tatraikaikaH punarapi dvidhA - parikarmaNi vastuvinAze ca / tatrAvasthitasyaiva vastuno guNavizeSAdhAnaM parikarma, tatra parikarmaNi parikarmaviSayo dravyopakramaH, yadA tu vastuno vinAza evopAyavizeSairupakramyate tadA vastunAze vastunAzaviSayo dravyopakramaH / tatra dvipadAnAM naTa-nartakAdInAM ghRtAdyupayogena bala-varNAdikaraNaM karNa-skandhavardhanAdikriyA vA parikarmaNi sacittadravyopakramaH / dvividhamapyetamupakramaM bibhaNiSurAha se kiM tamityAdi / atra nirvacanam - dupANaM naDANamityAdi, tatra nATakAnAM nATayitAro naTAsteSAm / naTTANaM ti nRtyavidhAyino nartakAsteSAm, jallANaM ti jallA vastrAkhelakAsteSAm, rAjastotrapAThakAnAmityanye / mallANaM ti mallAH pratItAsteSAm / muTThiyANaM ti mauSTikA ye muSTibhi: praharanti mallavizeSA eva teSAm / velaMbagANaM ti viDambakA vidUSakA nAnAveSAdikAriNa ityartha:, teSAm, kahagANaM ti kathakAnAM pratItAnAm / pavagANaM ti plavakA ye utplavante gartAdikaM jhampAbhirlaGghayanti nadyAdikaM vA taranti teSAm / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU077-80 ] ( sU0 77) nAma - ThavaNAo gayAo / (sU0 78) se kiM taM davvovakkame ? davvovakkame duvihe paNNatte / taMjahA- Agamao 1, noAgamao ya 2, jAva jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvovakkame tivihe paNNatte / taMjA sacitte 1, acit 2, mIsa 3 / ( sU0 79 ) se kiM taM sacittadavvovakkame ? sacittadavvovakkame tivihe paNNatte / taMjA - dupANaM 1, cauppayANaM 2, apayANaM 3 / ekkekke duvihe - parikamme ya 1, Sagar 2 / (sU0 80) se kiM taM dupae uvakkame ? dupae uvakkame dupayANaM naDANaM naTTANaM jallANaM mallANaM muTThiyANaM velaMbagANaM kahagANaM pavagANaM lAsagANaM AikkhagANaM laMkhANaM khANaM tUNaillANaM tuMbavINiyANaM kAyANaM mAgahANaM / setaM 'dupae uk I 63 lAsagANaM ti lAsakA ye rAsakAn gAyanti teSAm, jayazabdaprayoktRNAM vA bhaNDAnAmityarthaH / AikkhagANaM ti ye zubhAzubhamAkhyAnti te AkhyAyakAsteSAm / laMkhANaM ti ye mahAvaMzAgramArohanti te laGkhAsteSAm / maMkhANaM ti ye citrapaTAdihastA bhikSAM caranti te maGkhAsteSAm / tUNaillANaM ti tUNAbhidhAnavAdyavizeSavatAm / tuMbavINiyANaMti vINAvAdakAnAm / kAtANaMti kAvaDivAhakAnAm / mAgahANaM ti maGgalapAThakAnAm / eSAM sarveSAmapi yad ghRtAdyupayogena bala - varNAdikaraNaM karNaskandhavarddhanAdikriyA vA sa parikarmaNi sacittadravyopakrama:, yastu khaDgAdibhireSAM nAza evopakramyate saMpAdyate sa vastunAze 'sacittadravyopakrama:' iti vAkyazeSaH / anye tu zAstra - gandharvanRtyAdikalAsampAdanamapi parikarmaNi dravyopakrama iti vyAcakSate, etaccAyuktam, vijJAnavizeSAtmakatvAt zAstrAdiparijJAnasya, tasya ca bhAvatvAditi, athavA yadyAtmadravyasaMskAramAtrApekSayA zarIravarNAdikaraNavaditthamucyate 22tarhyetadapyaduSTameveti / setamityAdi nigamanam / 22. tarhyetadapyaduSTameveti / tathA ca yathA nRtyAdikalAsampAdanamatra parikarmaNi dravyopakramatvena sammataM, tathA naTAderanAze'pi madyapAnAdidvArA nRtyAdikalAvinAzakaraNamapi vastunAze sacittadravyopakramatvena zakyavyAkhyAnameva / nanvatra vyAkhyAne naTAdeH khaDgAdinA vinAzo yadi na kRtastarhi vastuvinAzAbhAva eveti cet ? na nRtyAdikalAnAze tasya manuSyatvAdinaivA'nAzaH, naTatvena tu nAzo bhavatyeveti na doSaH / manuSyatvAdinA nAzAbhAvamAtrAdevAnAzavivakSaNe tu, kRte'pi khaDgAdiprahAre jIvatvAdinA tu nAzAbhAvAdeva nAze dravyopakramasya vArtAyA eva nAzaH syAditi / na caivaM vyAkhyA kAcidapUrvaiva, gajendramUtrapurISAdinA dagdhatvena bIjavapanAdiyogyatAyA nAzasyaiva vastunAze kSetropakramatvenAgre vyAkhyAsyamAnatvAt / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 81 ) se kiM taM cauppae uvakkame ? cauppae uvakkame cauppayANaM AsANaM hatthINaM iccAi | se taM cappa uvakkame / (sU0 82) se kiM taM apae uvakkame ? apae uvakkame apayANaM aMbANaM aMbADagANaM iccA | setaM apae uvakkame / setaM sacittadavvovakkame / (sU0 83) se kiM taM acittadavvovakkame ? acittadavvovakkame khaMDAINaM guDAdInaM matsyaMDINaM / setaM acittadavvovakkame / 64 (sU0 84 ) se kiM taM mIsae davvovakkame ? mIsae davvovakkame se ceva thAsaga - AyaMsagAimaMDite AsAdI / setaM mIsae davvovakkame / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvovakkame / setaM noAgamao davvovakkame / setaM davvovakkame / - atha catuSpadAnAM dvividhamapyupakramaM bibhaNiSurAha se kiM tamityAdi / atra nirvacanam cauppayANaM AsANaM hatthINamityAdi / azvAdaya: pratItA eva, eteSAM zikSAguNavizeSakaraNaM parikarmaNi, khaDgAdibhistveSAM nAzopakramaNaM vastunAze, 'sacittadravyopakramaH' itIhApi vAkyazeSaH / settamityAdi nigamanam / - athApadAnAM dvividhamapyupakramaM bibhaNiSurAha se kiM tamityAdi / atra nirvacanam - apayANaM aMbANaM aMbADagANamityAdi / ihA''mrAdayo dezapratItA eva, navaraM cArANaM tiyeSu cAkuli utpadyante te cAravRkSAH | AmrAdizabdaizca vRkSAstatphalAni vA gRhyante / tatra vRkSANAM vRkSAyurvedopadezAdvArddhakyAdiguNApAdanaM tatphalAnAM tu gartaprakSepa- kodravapalAlasthaganAdinA Azveva pAkAdikaraNaM parikarmaNi, zastrAdibhistu mUlata eva vinAzanaM vastunAze 'sacittadravyopakrama:' ityatrApi vAkyazeSa: settamityAdi nigamanadvayam / athAcittadravyopakramaM vivakSurAha se kiM taM acittadavvovakkame ityAdi / khaNDAdayaH pratItA eva, navaraM matsyaNDI khaNDazarkarA, eteSAM khaNDAdyacittadravyANAmupAyavizeSato mAdhuryAdiguNavizeSakaraNaM parikarmaNi, sarvathA vinAzakaraNaM vastunAze, 'acittadravyopakrama:' iti zeSaH / settamityAdi nigamanam / - atha mizradravyopakramamAha- se kiM tamityAdi / sthAsako'zvAbharaNavizeSaH, Adarzastu vRSabhAdigrIvAbharaNam, AdizabdAt kuGkumAdiparigrahaH / tatazca teSAmazvAdInAmeDakAntAnAM kuGkumAdibhirmaNDitAnAM sthAsakAdibhistu vibhUSitAnAM yacchikSAdiguNavizeSakaraNaM khaDgAdibhirvinAzo vA 'mizradravyopakrama:' iti zeSaH / azvAdInAM sacetanatvAt sthAsakAdInAmacetanatvAt mizradravyatvamiha bhAvanIyam / atra ca saMkSiptatarA api vAcanAvizeSA dRzyante te'pyuktAnusAreNa bhAvanIyAH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU085-86] 65 (sU0 85) se kiM taM khettovakkame ? khettovakkame - jaNNaM hala - kuliyAdIhiM khettAI vakkAmijjati / setaM khettovakkame / ( sU0 86 ) se kiM taM kAlovakkame ? kAlovakkame kAlassovakkamaNaM kIrati / setaM kAlovakkame / - setamityAdi nigamanacatuSTayam / ukto dravyopakramaH / I itaH kSetropakramamabhidhitsurAha se kiM tamityAdi / kSetrasyopakramaH parikarma - vinAzakaraNaM kSetropakramaH, sa ka ityAha- khettovakkame jaM NaM hala - -kuliyAdIhiM khettAiM uvakkAmijjati tti, tatra halaM pratItam, adhonibaddhatiryaktIkSNalohapaTTikaM mayikAllaghutaraM kASThaM tRNAdicchedArthaM yat kSetre vAhyate tat marumaNDalAdiprasiddhaM kulikamucyate, tatazca yadatra halakulikAdibhiH kSetrANyupakramyante bIjavapanAdiyogyatAmAnIyante sa parikarmaNi kSetropakramaH, AdizabdAd gajendrabandhanAdibhiH kSetrANyupakramyante vinAzyante sa vastunAze kSetropakramaH, gajendramUtrapurISAdidagdheSu hi kSetreSu bIjAnAmaprarohaNAd vinaSTAni kSetrANi iti vyapadizyante / Aha- yadyevaM kSetragatapRthivyAdidravyANAmeva etau parikarma-vinAzau, itthaM ca dravyopakrama evAyam, kathaM kSetropakramaH ? iti, satyam, kintu kSetramAkAzaM tasya cAmUrtatvAt mukhyatayopakramo na saMbhavati, kintu tadAdheyadravyANAM pRthivyAdInAM ya upakramaH sa kSetre'pi upacaryate, dRzyate ca AdheyadharmopacAra AdhAre, yathA maJcAH krozanti iti, uktaM ca khittamarUvaM nicvaM na tassa parikammaNaM na ya viNAso / AheyagayavaseNa u karaNaviNAsovayAro'ttha || 1 || (vizeSAvazyakabhA0 924) ityAdi / settamityAdi nigamanam / idAnIM kAlopakramaH / tatra kAlo dravyaparyAya eva, dravya - paryAyau ca mecakamaNivat saMvalitarUpAviti dravyopakramAbhidhAne kAlopakrama ukta eva bhavati, athavA samayAvaliyamuhuttetyAdirUpasya kAlasya svatantramevopakramamabhidhitsurAha sUtrakAraH - se kiM tamityAdi / kAlasyopakramaH kAlopakramaH, saka ityAha- jaM NaM nAliAIhiM kAlo uvakkamijjar3a tti, Namiti vAkyAlaGkAre, yadiha nADikAdibhirAdizabdAt zaGkucchAyAnakSatracArAdiparigrahastaiH kAla upakramyate, sa kAlopakrama iti zeSa:, tatra nADikA tAmrAdimayaghaTikA, tayA, zaGkucchAyAdinA vA etAvAn pauruSyAdikAlo'tikrAnta iti yat parijJAnaM bhavati sa parikarmaNi kAlopakrama:, yathAvat parijJAnameva hi tasyeha parikarma, yattu nakSatrAdicArai: kAlasya vinAzanaM sa vastunAze kAlopakramaH, tathAhi - anena graha-nakSatrAdicAreNa vinAzitaH kAlaH, na bhaviSyantyadhunA dhAnyAdisampattaya iti vaktAro bhavantyeveti, uktaM ca pUjyai: jaM NaM nAliyAdIhiM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 87) se kiM taM bhAvovakkame ? bhAvovakkame duvihe paNNatte / taM jahA- Agamato ya 1, noAgagamato ya 2 / (sU0 88) ( se kiM taM ) Agamao bhAvovakkame ? Agamao bhAvovakkame jANae uvautte / ( setaM Agamao bhAvovakkame ) / (sU0 89) ( se kiM taM ) noAgamato bhAvovakkame ? noAgamato bhAvovakkame duvihe paNNatte / taMjahA - pasatthe ya 1, apasatthe ya 2 / chAyAe~ nAliyAe va parikammaM se jahatthavinnANaM / / rikkhAicArehiM va tassa viNAso vivajjAso // 1 // ( vizeSAvazyakabhA0927 ) ityAdi / settamityAdi nigamanam / atha bhAvopakramAbhidhAnArthamAha- se kiM tamityAdi / bhAvopakramo dvividha: prajJapta:, tadyathAAgamatazca noAgamatazca, tatropakramazabdArthajJa: tatra copayukta Agamato bhAvopakrama: / se kiM taM noAgamao ityAdi, atrottaram- noAgamao bhAvovakkame duvihe ityAdi, ihAbhiprAyAkhyo jIvadravyaparyAyo bhAvazabdenAbhipreta:, uktaM ca- bhAvAbhikhyA: paJca svabhAva-sattA-''tma-yonyabhiprAyA: ( ) tatazca bhAvasya parakIyAbhiprAyasyopakramaNaM yathAvat parijJAnaM bhAvopakramaH / sa ca dvividha:prazasto'prazastazceti, tatrAprazastAbhidhitsayA Aha- se kiM tmityaadi| atra nirvacanam- appasattho DoDiNi-gaNiA-amaccAINaM ti, idamiha tAtparyam-brAhmaNyA vezyayA amAtyena ca yat parakIyabhAvasya yathAvat parijJAnalakSaNamupakramaNaM kRtaM so'prazasto bhAvopakramaH, saMsAraphalatvAt / tatra kathaM brAhmaNyAdibhi: parabhAvopakramaNamakArIti ?, atrocyate - ____ ekasyA brAhmaNyAstisra: putrikA: / tAsAM ca pariNayanAnantaraM tathA karomi yathaitA: sukhitA bhavantIti vicintya mAtA jyeSThaduhitaraM pratyavocat-yaduta tvayA vAsabhavanasamAgame svabhartA kaJcidaparAdhamudbhAvya mUrdhni pAdaprahAreNa hantavya:, hatazca yadanutiSThati tanmamA''khyeyam, kRtaM ca tayA tathaiva, so'pyatisnehataralitamanA 'ayi priyatame! pIDitaste sukumAlazcaraNo bhaviSyati' ityabhidhAnapUrvaka tasyAzcaraNopamardanaM cakAra, amuM ca vyatikaraM sA mAtre niveditavatI, sA'pyupakrAntajAmAtRbhAvA hRSTA duhitaraM pratyavAdIt- putrike ! yad rocate tat tadIyagRhe kuru tvam, na tavA'vacanakaro bhartA bhaviSyatIti / dvitIyA'pi tathaiva zikSitA, tayA'pi ca tathaiva svabhartA zirasi prahataH, kevalamasau naitacchiSTAnAM yujyate' ityAdi kiJcit kSaNamekaM jhaSitvA uparata:, tasmiMzca tayA mAturnivedite mAtrA proktam - vatse ! tvamapi yatheSTaM tadgRhe vijRmbhasva, kevalaM tvadbhartA kSaNamekaM jhaSitvA sthAsyati / evaM ca tRtIyayA'pi prahata:, kevalamamunA samucchaladatucchakopena 'nUnamakulInA tvam ?, yaivaM ziSTajanAnucitaM viceSTase' Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 zrIanuyogadvArasUtram [sU090,91] / (sU0 90) ( se kiM taM ) apasatthe bhAvovakkame ? apasatthe bhAvovakkame DoDiNigaNiyA'maccAINaM / ( setaM apasatthe bhAvovakkame / ) (sU0 91) ( se kiM taM ) pasatthe bhAvovakkame ? pasatthe bhAvovakkame gurumaadiinnN| (setaM pasatthe bhAvovakkame / setaM noAgamato bhAvovakkame / setaM bhAvovakkame / ) ityAdyabhidhAya gADhaM kuTTayitvA gRhAnniSkAzitA / tayA cA''gatya sarvaM mAtre niveditam, tayA'pi vijJAtajAmAtRbhAvayA gatvA tatsamIpaM 'vatsa ! kulasthitirasmAkamiyaM yaduta prathamasamAgame vadhvA varasyetthaM kartavyam' ityAdi kiJcidabhidhAya kathamapyanunayito'sau, duhitA ca proktA- vatse! durArAdhaste bhartA bhaviSyati, paramadevatAvadapramattayA samArAdhanIya iti / tathaikasminnagare catuHSaSTivijJAnasahitA gaNikA, tayA ca parAbhiprAyaparijJAnArthaM ratibhavanabhittiSu svasvavyApAraM kurvatya: sarvA api rAjaputrAdijAtayazcitrakarmaNi lekhitAH, tatra ca yaH kazcid rAjaputrAdirAgacchati sa tatraiva kRtAbhyAsatayA svakIyasvakIyavyApArameva bADhaM prazaMsati, tato'sau vilAsinI rAjaputrAdInAmanyataratvena taM vinizcitya yathaucityenopacarati, AnukUlyenopacaritAzca bhujaGgAH pracuramarthajAtaM tasyai prayacchantIti / tathaikasminnagare kazcidrAjA amAtyena sahAzvavAhanikAyAM nirgataH, tatra ca pathi gacchatA rAjaturaGgamena kvacit khilapradeze prazravaNamakAri, tacca tatpradezapRthivyA: sthiratvena baddhacchillarakaM cireNApyazuSkaM vyAvartamAno rAjA tathaiva vyavasthitamadrAkSIt, cirAvasthAyijalaM zobhanamatra pradeze taDAgaM bhavatIti cintayazciramavalokitavA~zca, tadiGgitAkAraparijJAnakuzalatayA cAmAtyena rAjJA'bhaNitenApi viditatadabhiprAyeNa khAnitaM tatra pradeze mahAsaraH, tatpAlyAM ca ropitA: sarvartukapuSpaphalasamRddhayo nAnAjAtIyatarunivahA:, anyadA ca tenaiva pradezena gacchatA bhUpena dRSTaM pRSTaM cAho ! mAnasasarovadramaNIyaM kenedaM khAnitaM sara: ?, amAtyo jagAda deva ! bhavadbhireva, rAjA savismayaM prAha-kadA kazca mayaitatkAraNAya nirUpita iti, ata: sacivo yathAvRttaM sarvaM kathitavAn, aho ! paracittopalakSakatvamamAtyasyeti vicintya parituSTo rAjA tasya vRttiM varddhayAmAseti / tadevamityAdika: sNsaarphlo'pro'pyprshstbhaavopkrmH| ___ atha prazastabhAvopakramamAha- pasattho gurumAINaM ti, tatra zrutAdinimittaM gurvAdInAM yad bhAvopakramaNaM sa prazastabhAvopakramaH / Aha-nanvanuyogadvAravicAro'tra prakrAnta:, anuyogazca vyAkhyAnam, tatazca yadeva tadupakAri kiJcit tadeva vaktavyaM bhavati, gurubhAvopakramastvaprastuta:, vyAkhyAnAnupakAritvAt, tadetadayuktam, gurubhAvopakramasyaiva mukhyavyAkhyAGgatvAt, uktaM ca Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 92) ahavA uvakkame chavvihe paNNatte / taMjahA-ANupuvvI 1, nAmaM 2, pamANaM 3, vattavvayA 4, atthAhigAre 5, samoyAre 6 / (sU0 93) se kiM taM ANupuvvI ? ANupuvvI dasavihA paNNattA / taM jahAgurvAyattA yasmAcchAstrArambhA bhavanti sarve'pi / tasmAd gurvArAdhanapareNa hitakAGkSiNA bhAvyam / / 1 / / (prazama0 69) ,anyaccajuttaM gurumayagahaNaM nAUNa tayaM jahaTTiyaM tatto / jaha hoi suppasannaM taha jaiyavvaM guNatthIhiM / / 1 / / gurucittAyattAI vakkhANaMgAI jeNa savvAiM / teNa jaha suppasannaM hoi tayaM taM tahA kujjA / / 2 / / AgAriMgiyakusalaM jai seyaM vAyasaM vae pujjA / taha vi ya siM na vikUDe virahammi ya kAraNaM pucche / / 3 / / nivapucchieNa bhaNio guruNA gaMgA kaomuhI vahai ? / saMpAiyavaM sIso jaha taha savvattha kAyavvaM / / 4 / / (vizeSAvazyakabhASye 935, 931, 933, 934) ityAdi / bhavatvevaM tarhi bhAvopakramasya sArthakatvam, zeSAstu nAma-sthApanA-dravyAdhupakramA anarthakA eva, naitadevam, yato gurostathAvidhaprayojanotpattau taccittaprasAdanArthamevAzana-pAna-vastra-pAtrauSadhAdidravyaM vyAkhyAsthAnAdikSetraM pravrajyAlagnAdikAlamupakrAmato vineyasya dravya-kSetra-kAlopakramA api sArthakA eva, nAma-sthApanopakramau tu prakRtAnupayogitve'pyupakramasAmyAdatroktau, athavA sarve'pyamI prakRtAnupayogino'pyanyatropayokSyante upakramasAmyAccAtroktA itydossH| tadevaM laukikopakramaprakAreNokta upakramaH, sAmprataM tu tameva zAstrIyopakramalakSaNena prakArAntareNAbhidhitsurAha- ahavA uvakkame ityaadi| athavA anantaraM ya: prazastabhAvopakrama: ukta: sa dvividho draSTavya:-gurubhAvopakrama: zAstrabhAvopakramazca, zAstralakSaNo bhAva: zAstrabhAvastasyopakramaH zAstrabhAvopakrama:, tatraikena gurubhAvopakramalakSaNena prakAreNoktaH, atha dvitIyena zAstrabhAvopakramalakSaNena prakArAntareNa tamabhidhitsurAha- ahavA uvakkame ityAdi, athaveti pakSAntarasUcaka: upakrama:, prathamapAtanApakSe zAstrIyopakramo dvitIyapAtanApakSe tu zAstrabhAvopakramaH, Savidha: SaTprakAra: prajJapta:, tadyathA-AnupUrvI 1, nAma 2, pramANam 3, vaktavyatA 4, arthAdhikAraH 5, samavatAra: 6 / eteSAM ca zabdavyutpattyAdisvarUpaM yathAvasaraM purastAdeva vakSyAmaH / tatrA''nupUrvIsvarUpanirUpaNArthamAha- se kiM tamityAdi / atha kiM tadAnupUrvIvastviti praznArthaH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU094-95] nAmANupuvvI 1, ThavaNANupuvvI 2, davvANupuvvI 3, khettANupuvvI 4, kAlANupuvvI 5, ukkittaNANupuvvI 6, gaNaNANupuvvI 7, saMThANANupuvvI 8, sAmAyAriyANupuvvI 9, bhAvANupuvvI 10 / (sU0 94) se kiM taM NAmANupuvvI ? nAma-ThavaNAo taheva / (sU0 95) davvANupuvvI jAva se kiM taM jANagasarIra-bhaviyasarIravairittA davvANupuvvI ? jANagasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI duvihA paNNattA / taMjahA- uvaNihiyA ya 1, aNovaNihiyA ya 2 / atra nirvacanam- ANupuvvI dasavihetyAdi, iha hi pUrvaM prathamamAdiriti paryAyA:, pUrvasya anu pazcAdanupUrvam, tasya bhAva iti yaNpratyaye striyAmIkAre cAnupUrvI, anukramo'nuparipATIti paryAyA:, tyAdivastusaMhatirityarthaH / iyamAnupUrvI dazavidhA dazaprakArA prajJaptA, tadyathA- nAmAnupUrvI, sthApanAnupUrvI, dravyAnupUrvI, kSetrAnupUrvI, kAlAnupUrvI, utkIrtanAnupUrvI, gaNanAnupUrvI, saMsthAnAnupUrvI, sAmAcAryAnupUrvI, bhaavaanupuurviiti| atra nAma-sthApanAnupUrvIsUtre nAma-sthApanAvazyakasUtravyAkhyAnusAreNa vyAkhyeye, dravyAnupUrvIsUtramapi dravyAvazyakavadeva bhAvanIyaM yAvat jANagasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI duvihetyaadi| tatra nidhAnaM nidhirnikSepo nyAso viracanA prastAra: sthApaneti paryAyAH, tathA ca loke nidhehIdaM nihitamidamityatra nipUrvasya dhAsro nikSepArthaH pratIyata eva, upa sAmIpyena nidhirupanidhiH, ekasmin vivakSite'rthe pUrvaM vyavasthApite tatsamIpa evAparAparasya vakSyamANapUrvAnupUrvyAdikrameNa yanikSepaNaM sa upanidhirityarthaH, upanidhi: prayojanaM yasyA AnupUrvyA: sA aupanidhikIti prayojanArthe ikaNpratyaya:, sAmAyikAdhyayanAdivastUnAM vakSyamANapUrvAnupUrvyAdiprastAraprayojanA AnupUrvI aupanidhikItyucyata iti tAtparyam / anupanidhi: vakSyamANapUrvAnupUrvyAdikrameNAviracanaM prayojanamasyA ityanaupanidhikI, yasyAM vakSyamANapUrvAnupUrvyAdikrameNa viracanA na kriyate sA tryAdiparamANuniSpannaskandhaviSayA AnupUrvI 23anaupanidhikItyucyate iti bhAva: / Aha- nanvAnupUrvI paripATirucyate, bhavatAM ca tryaNukAdiko 23. anaupanidhikItyucyate iti bhAva iti / nanu pUrvasya anu = pazcAd anupUrvaM, tasya bhAva AnupUrvItyAnupUrvIzabdasya vyutpattiH / agre ca 99 tama sUtravyAkhyAyAM tryaNukAdAvAdimadhyAntalakSaNasampUrNagaNanAnukramasyopapattirvakSyate / tatazca tryaNukAdAvAnupUrvItvasya sattvAt pUrvAnupUrvyAdikrameNa viracanA'bhAvaH katham ? trayANAM paramANUnAM madhye yaH paramANustadapekSayA pUrva-pazcAdbhAvasyAnyayordvayoH paramANvoH sambhavAtpUrvAnupUrvIkramasyApi sambhavAditi cet ? na, kathamiti ceditthaM-vayamasatkalpanAM kurmaH | trayANAM paramANUnAM kramazaH ka, kha, ga iti saMjJAH klpniiyaaH| tatazca trayaH paramANavo Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 96) tattha NaM jA sA uvaNihiyA sA ThappA / 'nantANukAvasAna ekaika: skandho'naupanidhikyAnupUrvItvenAbhipretaH, na ca skandhagatatryAdiparamANUnAM niyatA kAcit paripATirasti viziSTaikapariNAmapariNatatvAt teSAm, tat kathamihAnupUrvItvam ? satyam, kintu tryAdiparamANUnAmAdimadhyA'vasAnabhAvena niyataparipATyA vyavasthApanayogyatA'stIti yogyatAmAzrityAtrApyAnupUrvItvaM na virudhyate / tattha NamityAdi, tatra yA'sAvaupanidhikI dravyAnupUrvI sA sthApyA sAMnyAsikI, tiSThatu tAvadalpataravaktavyatvena tasyA upari vakSyamANatvAditi bhAvaH / anaupanidhikI tu pazcAnirdiSTA'pi yadi kakhagakrameNAvasthitAH syustadA vayaM taM kramaM parAvRttya gakhaka-khakaga ityAdikrameNa teSAmavasthAnaM kartuM na pArayAmaH / ataH pUrvAnupUrvyAdikrameNa viracanA'bhAvasyaiva bhAvAdanaupanidhikatvam / nanvitthaM tvAvazyakazrutaskandhasyApyanaupanidhikatvameva syAd, tatrApi sAmAyika-caturviMzatistavavandanAdikramaM parityajya caturviMzatistavasAmAyiketyAdikrameNa tadanuSThAne'smAkamadhikArAbhAvAditi cet ? na, anuSThAne kramaparAvartanAdhikArAbhAve'pi nirUpaNe tdbhaavaabhaavaat| ayamAzayaH prajJApakaH ziSyabuddhivaizadyAdikaM prayojanamapekSya pratyAkhyAnakAyotsargetyAdipazcAnupUrvIkrameNa yadi vA kAyotsarga-pratyAkhyAnetyAdyanAnupUrvIkrameNa yadi SaDadhyayanAnAM prarUpaNAM karoti, na tatra kazcit doSo na vA kazcit pratiSeddhA / ataH pUrvAnupUAdikrameNa viracanasyAtra sambhavAdevaupanidhikatvaM, na tvanaupanidhikatvam / skandhagataparamANutraye tu nirUpaNe'pi naivaM viracanasya sambhavaH, ayaM 'ka' paramANuH sa cedRgvarNAdyApannaH, eSa 'kha' paramANuH, sa tvetAdRgvarNAdyApanna ityaadivaagvyvhaarsyaasmbhvaad| . ___ yadi sampUrNapudgalAstikAyasya nirUpaNamabhilaSitaM, tarhi kadAcinnirUpayitA prathama paramANumuktvA tadanantaraM dyaNukaM kathayati, tatpazcAt tryaNukamityevaM krameNa sarvotkRSTamacittamahAskandhaM yAvat nirUpayati / asmiMstu nirUpaNaprastAve tena nirUpayitrA paramANusamIpe TyaNuko vyavasthApitaH, tatsamIpe ca tryaNukaH... ityevaM pUrvAnupUrvIkrameNa sampUrNaH pudgalAstikAyo vyvsthaapitH| kadAcittu sa eva nirUpayitA'nyo vA ziSyabuddhivaizadyAdikaM nimittamupalabhyotkRSTamacittamahAskandhaM prathamaM nirUpya tadanantaramekena paramANunA nyUnamacittamahAskandhaM nirUpayatItyevaM krameNa paramANuM yAvat nirUpayati / etasmiMstu prastAve tena nirUpayitrA tattatskandhasya sAmIpye tattatskandhApekSayaikena paramANunA nyUnasya skandhasya nidhAnaM nidhirnikSepo nyAsaH sthApaneti yAvat kRtA arthAt pazcAnupUrvIkrameNa viracanA kRtaa| evaM kadAcittvanAnupUrvIkrameNApi viracanA zakyasambhavA / ataH pudgalAstikAyasyaupanidhikyAnupUrvItvaM jJeyam / evameva dharmAstikAyAdiSaDdravyAdInAmapyaupanidhikatvaM jnyeym| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU097] 71 (sU0 97) tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA pannattA / taMjahA- NegamavavahArANaM 1, saMgahassa ya 2 / bahutaravaktavyatvena prathamaM vyAkhyAyate, bahutaravaktavye hi vastuni prathamamucyamAne'lpataravaktavyavastugataH kazcidarthastanmadhye'pyukta eva labhyata iti 24guNAdhikyaM paryAlocya sUtrakAro'naupanidhikIsvarUpaM vivarISurAha- tattha NamityAdi, tatra yA'sAvanaupanidhikI dravyAnupUrvI sA nayavaktavyatAzrayaNAt dravyAstikanayamatena dvividhA prajJaptA, tadyathA- maigamavyavahArayoH saGgrahasya ca, naigamavyavahArasaMmatA saGgrahasaMmatA cetyarthaH, ayamatra bhAvArtha:- ihaughata: sapta nayA bhavanti naigamAdayaH, uktaM canaigama-saGgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUdvaivaMbhUtA nayA: (tattvArtha0 1 / 33) / ete ca dravyAstikaparyAyAstikalakSaNe nayadvaye'ntarbhAvyante, dravyameva paramArthato'sti na paryAyA ityabhyupagamaparo dravyAstikaH, paryAyA eva vastuta: santi na dravyamityabhyupagamapara: paryAyAstikaH, tatrA''dyAstrayo dravyAstikaH, zeSAstu paryAyAstikaH, punarravyAstiko'pi sAmAnyato dvividha:- avizuddho vizuddhazca, tatra naigama-vyavahArarUpo'vizuddha:, saGgraharUpastu vizuddha:, katham ? yato naigama-vyavahArAvanantaparamANvanantadvyaNukAdyanekavyaktyAtmakaM kRSNAdyanekaguNAdhAraM trikAlaviSayaM cA'vizuddhaM dravyamicchataH, saGgrahazca paramANvAdikaM paramANutvAdisAmyAdekaM tirobhUtaguNakalApamavidyamAnapUrvAparavibhAgaM nityaM sAmAnyameva dravyamicchati, 25etacca kilAnekatAdyabhyupagamakalaGkenAkalaGkitatvAcchuddham, tata: zuddha 24. guNAdhikyaM paryAlocyeti / na cAyamekAnto jJeyo yad bahutaravaktavyaM vastveva prathamamucyata iti, kvacit sUcikaTAhanyAyaM puraskRtyAlpataravaktavyasya vastuno'pi prthmmucymaantvaat| 25. etacca kilaanektetyaadi| nanvanekatAdyabhyupagamasya kalaGkatvaM kathaM yena tenAkalaGkitatvAcchuddhatvaM saGgrahasyeti cet ? itthamiti gRhANa-guNanamanekakaraNaM, parigamanaM paryAya iti guNaparyAyazabdayoryutpattiranekakaraNatvameva ca tayordvayorarthaH / guNaparyAyAzca pradhAnatayA pryaayaastiknyvissyaaH| tathA ca dravyAstikanayasya yAvatAMzena guNaparyAyAbhyupagamaparatvaM tAvatAMzena tasya paryAyAstikanayasaMvalitatvaM tadvazAdazuddhatvaJca balAdapyApatatyeva / saGgrahastu sarveSAM paramANUnAM paramANutvenaikatvameva manyate, naigamavyavahArau tvayaM kRSNaH paramANurayaM tu nIla ityAdirUpeNAnekatvaM manvAnau tAvatAMzena kRSNAdiguNAnapyabhyupagacchata eva, anekakaraNatvasya gunnaarthtvaat| tathA ca tayoH paryAyAstikanayasaMvalitatvaM, kalaGkitatvamazuddhatvaJcAnivAritameva | ata idaM phalitaM bhavati yad dravyAstikanayasyAnekatvAbhyupagamaH kalaGka iti| atrAnekatAdyabhyupagametyAdivAkyAMzasthAdAdizabdAd anityatvAdyabhyupagamo'pi kalaGkarUpeNa jnyeyH| tathAhi- traikAlikamavicalitarUpaM dravyaM dravyArthikasya vissyH| tadviparItaH kSaNikaH Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 98) se kiM taM Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvvI ? NegamavavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvvI paMcavihA paNNattA / taMjahA-aTThapayaparUvaNayA 1, dravyAbhyupagamaparatvAdayameva zuddhaH / ___26atra ca dravyAnupUryeva vicArayituM prakrAntA, ata: zuddhAzuddhasvarUpadravyAstikamatenaivAsau darzayiSyate, na paryAyAstikamatena, paryAyavicArasyA'prakrAntatvAdityalaM vistareNa / tatra naigama-vyavahArasaMmatAmimAM darzayitumAha- se kiM tamityAdi / atra nirvacanam- negamavavahArANaM aNovaNihiA davvANupuvvI paMcavihetyAdi / arthapadaprarUpaNatAdibhiH paJcabhiH prakArairvicAryamANatvAt paJcavidhA paJcaprakArA prajJaptA, tadyathA- arthapadaprarUpaNatA, bhaGgasamutkIrtanatA, bhaGgopadarzanatA, samavatAraH, anugamaH / ebhiH paJcabhiH prakArairnaigama-vyavahAranayamatena anaupanidhikyA: dravyAnupUrvyA: svarUpaM nirUpyata itIha tAtparyam / tatra aryata ityarthaH tryaNukaskandhAdistadhuktaM tadviSayaM vA padamAnupUrvyAdikam, tasya prarUpaNaM kathanam, tadbhAvo'rthapadaprarUpaNatA 'iyamAnupUrvyAdikA saMjJA, ayaM ca tadabhidheyastryaNukAdirartha: saMjJI' ityevaM saMjJAsaMjJisambandhakathanamAtraM prathamaM 2 kartavyamiti bhAvArthaH / teSAmevAnupUrvyAdipadAnAM samuditAnAM vakSyamANanyAyena sambhavino paryAyaH paryAyarthikasya viSayaH / tatazca svAbhyupagatasyArthasyAvasthAnakAlo yathA yathA'lpo'lpatarazca bhavati tathA tathA dravyArthikanayasya paryAyArthikanayaviSayasaMvalitatvaM zakreNApi nivArayitumazakyameva / tadeva tasya kalaGkitatvamazuddhatvamiti yAvat / paramANoH paramANutvena yo'vasthAnakAlastadapekSayA kRSNaparamANutvena yo'vasthAnakAlastasyAlpatvaM spaSTameva / ataH paramANutvena paramANumeva dravyarUpatayA manvAnasya saGgrahanayasyApekSayA kRSNAdiparamANuM dravyarUpatayA manvAnayo gamavyavahArayorazuddhatvamapi spaSTameva / 26. atra ca dravyAnupUrvyavetyAdi / nanu RjusUtranayApekSayA zabdasya paryAyaparatvamadhikam / evaM zabdAdyapekSayA samabhirUDhAdeH paryAyaparatvamadhikam / tathApi RjusUtrApekSayA zabdasya, zabdAdyapekSayA samabhirUDhAdeH zuddhatvaM zuddhataratvamanyatrAnekatra yaduktaM tena jJAyate yad yathA yathA paryAyaparatvaM tathA tathA zuddhatvamiti / tadatra kimarthaM viparItaM bhaNyate yannaigamavyavahArau paryAyAbhyupagamaparatayA'zuddhAvitItyAzaGkAnirAkaraNAyoktamatrAtra cetyAdi / tadAzayastvayaM RjusUtrAdInAM paryAyAstikanayatvena paryAyaparatvaM zuddhatvena vyavahriyate / ata RjusUtrAdyapekSayA zabdAdInAM shuddhshuddhtrtvaadikm| kintu naigamAdayastu drvyaastiknyaaH| atasteSAM paryAyaparatvamazuddhatvena dravyaparatvaM ca zuddhatvena vyavahriyate / prastute ca dravyAnupUrvIvicArasya prastutatvAd dravyAstikamatenaiva nirUpaNam / ato dravyaparaH saGgraho'tra zuddhatvenoktaH, paryAyaparau ca naigamavyavahArAvazuddhatveneti / 27. kartavyamiti bhaavaarthH| nanvatra kimanUdya kasya vidhAnam ? yaH kambUgrIvAdimAn Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU099] bhaMgasamukkittaNayA 2, bhaMgovadaMsaNayA 3, samoyAre 4, aNugame 5 / ( sU0 99 ) se kiM taM Negama - vavahArANaM aTThapayarUvaNayA ? Negama-vavahArANaM aTThapayarUvaNayA tipaesie ANupuvvI, caupaesie ANupuvvI jAva dasapaesie ANupuvvI, saMkhejjapadesie ANupuvvI, asaMkhejjapadesie ANupuvvI, aNaMtapaesie ANupuvvI / vikalpA bhaGgA ucyante, bhajyante vikalpyante iti kRtvA, teSAM samutkIrtanaM samuccAraNaM bhaGgasamutkIrtanam, tadbhAvo bhaGgasamutkIrtanatA, AnupUrvyAdipadaniSpannAnAM pratyekabhaGgAnAM dvyAdisaMyogabhaGgAnAM ca samuccAraNamityarthaH / teSAmeva sUtramAtratayA anantarasamutkIrtitabhaGgAnAM pratyekaM svAbhidheyena tryaNukAdyarthena sahopadarzanaM bhaGgopadarzanam, tadbhAvo bhaGgopadarzanatA / bhaGgasamutkIrtane bhaGgakaviSayaM sUtrameva kevalamuccAraNIyam, bhaGgopadarzane tu tadeva svaviSayabhUtenArthena sahoccArayitavyamiti vizeSa: / teSAmevAnupUrvyAdidravyANAM svasthAna - parasthAnAntarbhAvacintanaprakAra: samavatAra: / tathA teSAmevAnupUrvyAdidravyANAM satpadaprarUpaNatAdibhiranuyogadvArairanugamanaM vicAraNamanugamaH / tatrA''dyabhedaM vivarISurAha se kiM taM negama-vavahArANamityAdi / atha keyaM naigama-vyavahArayoH sammatA arthapadaprarUpaNateti / atrottaramAha - negama - vavahArANamityAdi / tatra trayaH pradezAH paramANutrayalakSaNA yatra skandhe sa AnupUrvItyucyate, evaM yAvadanantA aNavo yatra so'nantANukaH so'pyAnupUrvItyucyate / paramANupoggale tti ekaH paramANuH paramANvantarAsaMsakto'nAnupUrvItyabhidhIyate, pradeza yatra sa pradezikaH skandho'vaktavyakamityAkhyAyate, bahavastripradezikAdayaH skandhA AnupUrvyaH, bahavazcaikAkiparamANavo'nAnupUrvyaH, bahUni ca dvyaNukaskandhadravyANyavaktavyakAni / AnupUrvyaM prakrAntAyAmanAnupUrvyavaktavyakayoH prarUpaNamasaGgatamiti cet, na, tatpratipakSatvAttayorapi prarUpaNIyatvAt, pratipakSaparijJAne ca prastutavastunaH sukhAvaseyatvAditi bhAvArtha: / ihA''nupUrvI anuparipATiriti pUrvamuktam, sA ca yatraivAdimadhyA'ntalakSaNaH sampUrNo gaNanAnukramo'sti tatraivopapadyate, nAnyatra, etacca tripradezikAdiskandheSveva, tathAhi - yasmAt paramasti na pUrvaM sa Adi:, yasmAt pUrvamasti na paraM so'ntaH, tayozcAntaraM madhyamucyate, ayaM saMpUrNo gaNanAnukramastripradezAdiskandha eva, na paramANau, tasyaikadravyatvenA''dimadhyA'ntavyavahArAbhAvAt, ata evAyamanAnupUrvItvenoktaH, nApi sa ghaTaH ityatreva prasiddhaM vAcyArthamanUdya vAcakasya padasya vidhAnamathavA "ghaTa iti yatpadaM tasya kambugrIvAdimatpadArthaH vAcyaH" ityatreva prasiddhapadamanUdya vAcyArthasya ghaTasya vidhAnamiti cet ? prathamaM vikalpaM gRhANa / 'tryaNukAdiko yo'rthastasyAnupUrvIti saMjJA jJeye' tyevamarthamuddezya padasya vidhAnamatra mantavyam... ata eva arthasya yatpadaM tasya prarUpaNatA'rthapadaprarUpaNatetyevaM dvAranirdezaH, na tu padasya yo'rthastasya prarUpaNatA padArthaprarUpaNatetyevamiti / 73 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM paramANupoggale aNANupuvvI / dupaesie avattavvae / tipaesiyA ANupuvvIo jAva aNaMtapaesiyA aannupuvviio| paramANupoggalA annaannupuvviio| dupaesiyA avttvvgaaii| se taM Negama-vavahArANaM atttthpypruuvnnyaa| vyaNukaskandhe, tatrApi madhyAbhAvena sampUrNagaNanAnukramAbhAvAt / atrA''ha- nanu pUrvasyAnu pazcAdanupUrvaM tasya bhAva AnupUrvIti pUrvaM vyAkhyAtam, etacca vyaNukaskandhe'pi ghaTata eva, paramANudvayasyApi parasparApekSayA pUrvapazcAdbhAvasya vidyamAnatvAt, tata: sampUrNagaNanAnukramAbhAve'pi kasmAdayamapyAnupUrvI na bhavati ? naitadevam, yato yathA mervAdike kvacit padArthe madhye'vadhau vyavasthApite loke pUrvAdivibhAga: prasiddhastathA yadyatrApi syAttadA syAdapyevam, na caivamatrAsti, madhye'vadhibhUtasya kasyacidabhAvato'sAGkaryeNa pUrvapazcAdbhAvasyAsiddhatvAt / yadyevaM paramANuvad vyaNukaskandho'pyanAnupUrvItvena kasmAnnocyate ? satyam, kintu parasparApekSayA pUrvapazcAdbhAvamAtrasya sadbhAvAdevamapyabhidhAtumazakyo'sau, tasmAdAnupUrvyanAnupUrvIprakArAbhyAM vaktumazakyatvAdavaktavyakameva vyaNukaskandhaH / tasmAdvyavasthitamidam- Adi-madhyA-'ntabhAvenAvadhibhUtaM madhyavartinamapekSyAsAGkaryeNa mukhyasya pUrvapazcAdbhAvasya sadbhAvAt tripradezAdiskandha evA''nupUrvI, paramANustUktayuktyA'nAnupUrvI, vyaNuko'vaktavyakamiti / evaM saMjJAsaMjJisambandhakathanarUpA arthapadaprarUpaNA 28kRtA bhavati / yadyevaM tripradezikA AnupUrvya ityAdibahuvacananirdeza: kimartham, ekatvamAtreNaiva saMjJAsaMjJisambandhakathanasya siddhatvAt ? satyam, kintvAnupUrvyAdidravyANAM pratibhedamanantavyaktikhyApanArtho naigama-vyavahArayoritthaMbhUtAbhyupagamapradarzanArthazca bahutvanirdeza itydossH|| atrA''ha- nanvanAnupUrvIdravyamekena paramANunA niSpadyate, avaktavyakadravyaM paramANudvayena, AnupUrvIdravyaM tu jaghanyato'pi paramANutrayeNeti, itthaM dravyavRddhyA pUrvAnupUrvIkramamAzritya prathamamanAnupUrvI tato'vaktavyakaM tatazcA''nupUrvItyevaM nirdezo yujyate, pazcAnupUrvIkramAzrayaNe tu vyatyayena yuktaH, tat 28. kRtA bhvti...| idamatra hRdayam... pUrvasyAnu = pazcAdanupUrvaM tasya bhAva AnupUrvIti vyutpattilabhyaH pUrvapazcAdbhAva AnupUrvIpadasya vyutpattinimittam... asAGkaryeNa pUrvapazcAdbhAvastu pravRttinimittam... vyaNuke'sAGkaryeNa pUrvapazcAdbhAvasya pravRttinimittasyAbhAvAnnAnupUrvIti padasya prvRttiH| ata AnupUrvyanAnupUrvItyubhayapadAvAcyatvenAvaktavyeti padasya TyaNuke pravRttiH / nanvasAGkaryeNa pUrvapazcAdbhAva ityatra sAGkarya iti padasya ko'rthaH ? vyaNuke madhyavartina ekasyAvadhibhUtasyAbhAvAd dvayorapyavadhibhUtatvena vivakSaNamAvazyakamataH prathamApekSayA dvitIyasmin paramANau pazcAdbhAvaH, svApekSayA tu pazcAdbhAvAbhAvAt pUrvabhAva ityevaM pUrvabhAvasya pazcAdbhAvasya sAGkaryam / prathamaparamANAvapyevameva saangkrym...| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 zrIanuyogadvArasUtram [sU0100,101] (sU0 100) eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM ? eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe bhaMgasamukkittaNayA kIrai / (sU0 101) se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA- atthi ANupuvvI 1, atthi aNANupuvvI 2, atthi avattavvae 3, atthi ANupuvvIo 4, atthi aNANupuvvIo 5, atthi avattavvayAiM 6 / kathaM kramadvayamullaGghayAnyathA nirdeza: kRta: ? satyametat, kintvanAnupUrvyapi vyAkhyAGgamiti khyApanArthaH, yadi vA tryaNuka-caturaNukAdInyAnupUrvIdravyANyanAnupUrvyavaktavyakadravyebhyo bahUni tebhyo'nAnupUrvIdravyANyalpAni tebhyo'pyavaktavyakadravyANyalpatarANItyatraiva vakSyate, tatazcetthaM dravyahAnyA 29pUrvAnupUrvIkramanirdeza evAyamityalaM vistareNa / setamityAdinigamanam / ___etAe NamityAdi, etayA arthapadaprarUpaNatayA kiM prayojana-miti, atrA''ha- etAe NamityAdi / etayA arthapadaprarUpaNatayA bhaGgasamutkIrtanA kriyate, idamuktaM bhavati - arthapadaprarUpaNatAyAM saMjJA-saMjJivyavahAro nirUpita:, tasmiMzca sati eva bhaGgakA: samutkIrtayituM zakyante, nAnyathA, saMjJAmantareNa 3degnirviSayANAM bhaGgAnAM prarUpayitumazakyatvAt, tasmAd yuktamuktametayA arthapadaprarUpaNatayA bhaGgasamutkIrtanA kriyata iti / ___ tAmeva bhaGgasamutkIrtanAM nirUpayitumAha - se kiM tamityAdi praznaH, atra cAnupUrvyAdipadatrayeNaikavacanAntena trayo bhaGgA bhavanti, bahuvacanAntenApi tena traya eva bhaGgAH, evamete'saMyogata: pratyeka bhaGgA: SaD bhavanti / saMyogapakSe tu padatrayasyAsya trayo dvikasaMyogA:, ekaikasmiMstu dvikasaMyoge ekavacanabahuvacanAbhyAM caturbhaGgIsadbhAvata: triSvapi dvika(saM)yogeSu dvAdaza bhaGgA: saMpadyante / trikasaMyogastvatraika eva, tatra ca ekavacana-bahuvacanAbhyAmaSTau bhaGgAH, sarve'pyamI SaDviMzati: / atra sthApanA AnupUrvI 1, anAnupUrvI 1, avaktavyaka 1, ityekavacanAntAstraya: / AnupUrvI 3, anAnupUrvI 29. pUrvAnupUrvIkramanirdeza evAyam... yadvA TyaNuke'vaktavyatvamabhipretam, tacca na yena kenacidapi rUpeNa saMbhavati, vyaNukatva-skandhatva-pudgalatvAdirUpeNa tasya vaktavyatvasaMbhavAt, tatazcAnupUya'nAnupUrvItvarUpeNaiva tasyAvaktavyatvaM mantavyam / atazcAnupUrvyanAnupUrvInirUpaNamantareNa tadAnupUrvInAnupUrvItvarUpasya jJAtumazakyatvena puurvmaanupuurvynaanupuurviiniruupnnmvshykrtvym| kiJca pratiyogijJAnAdhInajJAnaviSayatvAdabhAvasya nAnupUrvInirUpaNaM vinA'nAnupUrvyA jJAnaM zakyam / ataH pUrvamAnupUrvI tato'nAnupUrvI tadanantaraM cAvaktavyakamityevaM kramo'GgIkRto'tretyayamapi samAdhAnaprakAro jnyeyo'tr| 30. nirviSayANAmiti / nirAkhyAnAM vAcakazabdazUnyAnAmiti yAvat / tatazca zabdAbhAve prarUpaNasyAzakyasambhavatvaM spaSTameva / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvI ya 1, ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya 2, ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya 3, ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya Tka (=4) / ____ahavA asthi ANupuvvI ya avattavvae ya 1, ahavA atthi ANupuvvI ya avattavvayAI ca 2, ahavA atthi ANupuvvIo ya avattavvae ya 3, ahavA atthi ANupuvvIo ya avattavvayAI ca Tka (=4) / ahavA atthi aNANupuvvI ya avattavvae ya 1, ahavA atthi aNANupuvvI ya avattavvayAiM ca 2, ahavA atthi aNANupuvvIo ya avattavvae ya 3, ahavA atthi aNANupuvvIo ya avattavvayAI ca Tka (=4) / ___ ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupulvI ya avattavvae ya 1, ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvayAiM ca 2, ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 3, ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya avattavvayAiM ca Taka (-4), ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 5, ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya avattavvayAiM ca 6, ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 7, ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya 3, avaktavyaka 3, ete bahuvacanAntAstraya: / AnupUrvI 1, anAnupUrvI 1 / AnupUrvI 1, anAnupUrvI 3 / AnupUrvI 3, anAnupUrvI 1 / AnupUrvI 3, anAnupUrvI 3 / iti prathamadvikayoge caturbhaGgI / AnupUrvI 1, avaktavyaka 1 / AnupUrvI 1, avaktavyaka 3 / AnupUrvI 3, avaktavyaka 1 / AnupUrvI 3, avaktavyaka 3 / iti dvitIyadvikayoge cturbhnggii| anAnupUrvI 1, avaktavyaka 1 / anAnupUrvI 1, avaktavyaka 3 / anAnupUrvI 3, avaktavyaka 1 / anAnupUrvI 3, avaktavyaka 3 / iti tRtIyadvikayoge cturbhnggii| AnupUrvI 1, anAnupUrvI 1, avaktavyaka 1 / AnupUrvI 1, anAnupUrvI 1, avaktavyaka 3 / AnupUrvI 1, anAnupUrvI 3, avaktavyaka 1 / AnupUrvI 1, anAnupUrvI 3, avaktavyaka 3 / AnupUrvI 3, anAnupUrvI 1, avaktavyaka 1 / AnupUrvI 3, anAnupUrvI 1, avaktavyaka 3 / AnupUrvI 3, anAnupUrvI 3, avaktavyaka 1 / AnupUrvI 3, anAnupUrvI 3, avaktavyaka 3 / iti trikayoge aSTau bhaGgAH / iti sarve'pi SaDviMzati: / ete cottaraM prayacchatA anenaiva krameNa sUtre'pi likhitA: santIti bhAvanIyA: / atha kimarthaM bhaGgakasamutkIrtanaM kriyata iti cet, ucyate, ihAnupUrvyAdibhistribhi: padairekavacanabahuvacanAntai: pratyekacintayA saMyogacintayA ca SaDviMzatirbhaGgA: saMjAyante, teSu ca madhye yena kenacidraGgena Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 zrIanuyogadvArasUtram [sU0102,103] avattavvayAiM ca 8, ee aTTha bhNgaa| evaM savve vi chavvIsaM bhaMgA 26 / setaM negama-vavahArANaM bhNgsmukkittnnyaa| (sU0 102) eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM? eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe bhaMgovadaMsaNayA kIrai / (sU0 103) se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA- tipadesie ANupuvvI 1, paramANupoggale aNANupuvvI 2, dupadesie vaktA dravyaM vaktumicchati tena pratipAdayituM sarvAnapi pratipAdanaprakArAnanekarUpatvAnnaigamavyavahAranayAvicchata iti pradarzanArthaM bhaGgakasamutkIrtanamiti / setamityAdinigamanam / uktA bhaGgotkIrtanatA, atha bhaGgopadarzanatAM pratipipAdayiSurAha- etAe NamityAdi / etayA bhaGgasamutkIrtanatayA kiM prayojanamiti / atrottaramAha - etAe NamityAdi, etayA bhaGgasamutkIrtanatayA bhaGgopadarzanatA kriyate, idamuktaM bhavati-bhaGgasamutkIrtanatAyAM bhaGgakasUtramuktam, bhaGgopadarzanatAyAM tasyaiva vAcyaM tryaNukaskandhAdikaM kathayiSyate / tacca sUtre samutkIrtita eva kathayituM zakyate, vAcakamantareNa vAcyasya kathayitumazakyatvAt, ato yuktaM bhaGgakasamutkIrtanatAyAM bhaGgopadarzanatAprayojanam / atrA''hananu bhaGgopadarzanatAyAM vAcyasya tryaNukaskandhAde: kathanakAle AnupUrvyAdisUtraM punarapyutkIrtayiSyate, tat kiM bhaGgasamutkIrtanatayA prayojanamiti, satyam, kintu bhaGgasamutkIrtanatAsiddhasyaiva sUtrasya bhaGgopadarzanatAyAM vAcyavAcakabhAvasukhapratipattyarthaM prasaGgata: punarapi samutkIrtanaM kariSyate, na mukhyatayetyadoSa:, yathA hi saMhitA ca padaM caiva ( ) ityAdivyAkhyAkrame sUtraM saMhitAkAle samuccAritamapi padArthakathanakAle punarapyarthakathanArthamuccAryate 31tadvadatrApIti bhAvaH / atha keyaM punarbhaGgopadarzanateti praznapUrvaka tAmeva nirUpayitumAha - se kiM tmityaadi| tipadesie 31. tadvadatrApIti bhaavH| yadvA bhaGgakasamutkIrtanadvAre zabdato yAvanto bhaGgakAH sambhavanti tAvatAM sarveSAM samutkIrtanaM kriyte| na caitAvataiva teSAM sarveSAM vastutaH sambhavo'pi sambhavatyeveti vaktuM pAryate / kasmiMzcidviSaye zabdataH samutkIrtitAnAmapi keSAJcidbhaGgakAnAM vastutaH sambhavo naastypi| yathA caturthe karmagranthe aupazamikAdInAM paJcAnAM bhAvAnAM dvikAdisaMyogena niSpannAnAM sAnnipAtikabhAvAnAM zabdataH ssddviNshtirlbhyte| ataH bhaGagakasamutkIrtanadvAre SaDviMzateH samutkIrtanaM bhvti| kintu bhaGgopadarzanatAyAM tu SaNNAmeva bhaGgakAnAmupadarzanam, vastutaH SaNNAmeva sambhavAt / ato yadi bhaGgasamutkIrtanatAdvAraM tyajyata eva tadA zeSANAM vizaMtInAmapi bhaGgAnAM samutkIrtanaM teSAJca vastuto nAstitvapratipAdanamasambhavyeva syaat| ato dvayorapi dvArayorupanyAsa Avazyaka ityapi samAdhiratrAnusandheyaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM avattavvae 3, tipadesiyA ANupuvvIo 4, paramANupoggalA aNANupuvvIo 5, dupadesiyA avattavvayAiM 6 | ahavA tipadesie ya paramANupoggale ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya 1, ahavA tipadesie ya paramANupoggalA ya ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya 2, ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya 3, ahavA tipadesiyA ya paramANupoggalA ya ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya 4, ahavA tipadesie ya dupadesiya ANuvvI ya avattavvae ya 1, ahavA tipadesie ya dupadesiyA ya ANupuvI ya avattavvayAiM ca 2, ahavA tipadesiyA ya dupadesie ya ANupuvvIo ya avattavya 3, ahavA tipadesiyA ya dupadesiyA ya ANupuvvIo ya avattavvayAiM ca 4, ahavA paramANupoggale ya dupadesie ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 1, ahavA paramANupoggale yadupadesiyA ya aNANupuvvI ya avattavvayAiM ca 2, ahavA paramANupoggalA ya dupadesie ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 3, ahavA paramANupoggalA ya dupadesiyA ya aNANupuvvIo ya avattavvayAI ca 4 / ahavA tipadesie ya paramANupoggale ya dupadesie ya ANupuvIya aNANupuvvI ya avattavvae ya 1, ahavA tipadesie ya paramANupoggale yadupadesiyA ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvayAiM ca 2, ahavA tipadesie ya paramANupoggalA yadupadesie ya ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 3, ahavA tipaesie ya paramANupoggalA ya dupadesiyA ya ANupuvvI ya aNANupuvvIto ya avattavvayAI ca Tka (=4), ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya dupadesie ya ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 5, ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya dupadesiyA ya ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya avattavvayA ca 6, ahavA tipadesiyA ya paramANupoggalA ya dupadesie ya ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 7, ahavA tipadesiyA ANupuvvitti tripradeziko'rthaH AnupUrvItyucyate, tripradezikaskandhalakSaNenArthenAnupUrvIti bhaGgako niSpadyata ityarthaH 1, evaM paramANupudgalalakSaNo'rtho'nAnupUrvItyucyate 2 dvipradezikaskandhalakSaNaH artho'vaktavyakamucyate 3, evaM bahavastripradezikA AnupUrvya: 4, bahavaH paramANupudgalA anAnupUrvya: 5, bahavo dvipradezikaskandhA avaktavyakAni 6, iti SaNNAM pratyekabhaGgAnAmarthakathanam / evaM dvikasaMyoge'pi tripradezikaskandhaH paramANupudgalazcAnupUrvyanAnupUrvItvenocyate, yadA tripradezikaskandhaH paramANupudgalazca pratipAdayitumabhISTo bhavati tadA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvI ya ityayaM bhaGgo niSpadyata ityarthaH, evamarthakathanapurassarAH zeSabhaGgA api bhAvanIyAH / atrAha - nanvartho'pyAnupUrvyAdipadAnAM tryaNukaskandhAdiko'rthapadaprarUpaNatAlakSaNe prathamadvAre kathita eva, tat kimanena ? satyam, kintu tatra 78 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0104,105] 79 ya paramANupoggalA ya dupadesiyA ya ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya avattavvayAI ca 8 / se taM negama - vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA / (sU0 104) (1) se kiM taM samoyAre ? samoyAre - Negama - vavahArANaM ANupuvvIdavvAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehiM samoyaraMti ? negama - vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, No aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, no avattavvayadavvehiM samoyaraMti / (2) Negama-vavahArANaM aNANupuvvidavvAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvidavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvidavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehiM samoyaraMti ? NegamavavahArANaM aNANupuvvidavvAiM No ANupuvvidavvehiM samoyaraMti, aNANupuvvidavvehiM samoyaraMti, No avattavvayadavvehiM samoyaraMti / (3) Negama-vavahArANaM avattavvayadavvAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvidavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvidavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehiM samoyaraMti ? gamavavahArANaM avattavvayadavvAiM no ANupuvvidavvehiM samoyaraMti, No aNANupuvvidavvehiM samoyaraMti avattavvayadavvehiM samoyaraMti / setaM samoyAre / ( sU0 105 ) se kiM taM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte / taMjahApadArthamAtramuktam, atra tu teSAmevA''nupUrvyAdipadAnAM bhaGgakaracanAsamAviSTAnAmarthaH kathyata ityadoSa:, nayamatavaicitryapradarzanArthaM vA punaritthamarthopadarzanamityalaM vistareNa / setamityAdinigamanam / uktA bhaGgopadarzanatA, atha samavatAraM bibhaNiSurAha se kiM tamityAdi / atha ko'yaM samavatAra iti prazne satyAha - samoyAre tti ayaM samavatAra 'ucyate ' iti zeSaH, kaH punarayamityAha - negamavavahArANaM ANupuvvIdavvAiM karhi samoyaraMtItyAdipraznaH / atrottaram - negama-vavahArANaM ANupuvvItyAdi, AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyalakSaNAyAM svajAtAveva vartante, na svajAtyatikrameNetyarthaH, idamuktaM bhavati - samyag avirodhenAvataraNaM vartanaM samavatAra : avirodhavartitA procyate, sA ca svajAtivRttAveva syAt, parajAtivRtterviruddhatvAt, tato nAnAdezAdivRttInyapi sarvANyAnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSveva vartante iti sthitam / evamanAnupUrvyAdInAmapi svasthAnAvatAro bhAvanIyaH / settamityAdi nigamanam | uktaH samavatAra:, athAnugamaM bibhaNiSurupakramate - se kiM tamityAdi / atrottaram - aNuga navavihe ityAdi / tatra sUtrasyAnukUlamanurUpaM vA gamanaM vyAkhyAnamanugamaH, athavA sUtrapaThanAdanu pazcAdgamanaM vyAkhyAnamanugamaH, yadivA anusUtramartho gamyate jJAyate anenetyanugamo vyAkhyAnameva, ityAdyanyadapi Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM saMtapayaparUvaNayA 1, davvapamANaM ca 2, khetta 3, phusaNA ya 4 / aMtaraM 6, bhAga 7, bhAva 8, appAbahuM 9, ceva // 8 // kAlo ya 5, (sU0 106) (1) negama - vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kiM atthi Natthi ? niyamA atthi / (2) negama - vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM kiM atthi Natthi ? NiyamA atthi / (3) negama - vavahArANaM avattavvagadavvAiM kiM atthi Natthi ? NiyamA atthi / vastvavirodhena svadhiyA vAcyamiti / sa ca navavidho navaprakAro bhavati / tadeva navavidhatvaM darzayatitadyathetyupadarzanArthaH / saMtapaya gAhA, vyAkhyA - sadarthaviSayaM padaM satpadam, tasya prarUpaNaM prajJApanaM satpadaprarUpaNam, tasya bhAva: satpadaprarUpaNatA, sA prathamaM kartavyA / idamuktaM bhavati - iha stambha - kumbhAdIni padAni sadarthaviSayANi dRzyante, kharazRGga- vyomakusumAdIni tvasadarthaviSayANi, tatrA''nupUrvyAdipadAni kiM stambhAdipadAnIva sadarthaviSayANyAhozvit kharaviSANAdipadavat asadarthagocarANItyetat prathamaM paryAlocayitavyam 1, tathA AnupUrvyAdipadAbhidheyadravyANAM pramANaM saGkhyAsvarUpaM prarUpaNIyam 2, caH samuccaye, evamanyatrApi, tathA teSAmeva kSetraM tadAdhArasvarUpaM prarUpaNIyam, kiti kSetre tAni bhavantIti cintanIyamityarthaH 3, tathA sparzanA ca vaktavyA, kiyat kSetraM tAni spRzantIti cintanIyamityarthaH 4, tathA kAlazca tatsthitilakSaNo vaktavyaH 5, tathA antaraM vivakSitasvabhAvaparityAge sati punastadbhAvaprAptivirahalakSaNaM prarUpaNIyam 6, tathA AnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM katibhAge vartante ityAdilakSaNo bhAgaH prarUpaNIyaH 7, tathA AnupUrvyAdidravyANi kasmin bhAve vartante ityevaMrUpo bhAvaH prarUpaNIyaH 8, tathA alpabahutvaM cAnupUrvyAdidravyANAM dravyArthapradezArthIbhayArthatAzrayaNena parasparaM stokabahutvacintAlakSaNaM prarUpaNIyam 9, evakAro'vadhAraNe, etAvatprakAra evAnugama iti gAthAsamAsArthaH / vyAsArthaM tu granthakAraH svayameva bibhaNiSurAdyAvayavamadhikRtyA''ha - negama - vavahArANAmityAdi / naigama-vyavahArayorAnupUrvIzabdAbhidheyAni dravyANi tryaNukaskandhAdIni kiM santi neti praznaH, atrottaram - niyamA atthi tti| etaduktaM bhavati - nedaM kharazRGgAdivadAnupUrvIpadamasadarthagocaram, 32 ato niyamAt santi tadabhidheyAni dravyANi tAni ca tryaNukaskandhAdIni pUrvaM darzitAnyeveti / evama 32. ato niyamAt santItyAdi / pUrvasyAnu pazcAdanupUrvaM tasya bhAva AnupUrvItyevamAnupUrvIpadasya sAmAsikatvAt 'zuddhaM vyutpattimacca padaM sadarthagocarameva bhavatI 'ti nyAyo'tra hetutvena nokta iti bodhyam / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0107,108] (sU0 107) (1) negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kiM saMkhejjAiM asaMkhejjAiM, aNatAiM? no saMkhejjAiM, no asaMkhejjAiM, aNaMtAI / (2) evaM doNNi vi| (sU0 108) (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM logassa katibhAge hojjA ? kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? egadavvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhejjaibhAge vA hojjA, saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, savvaloe vA hojjA, nANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjaa| nAnupUrvyavaktavyakapakSadvaye'pi vaacym| kRtA satpadaprarUpaNA, dravyapramANamabhidhitsurAha - negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kiM saMkhejjAimityAdi / ayamatra nirvacanabhAvArtha: - ihAnupUya'nAnupUrvyavaktavyakadravyANi pratyekamanantAnyekaikasminnapyAkAzapradeze prApyante, kiM puna: sarvaloke, ata: saGkhyeyAsaGkhyeyaprakAradvayaniSedhena triSvapi sthAneSvAnantyameva vAcyamiti / na ca vaktavyaM kathamasaGkhyeye loke anantAni dravyANi avatiSThante ? acintyatvAt pudgalapariNAmasya, dRzyate caikagRhAntarvAkAzapradezeSvekapradIpaprabhAparamANuvyApteSvapyanekAparAparapradIpaprabhAparamANUnAM tatraivAvasthAnam, na cAkSadRSTe'pyarthe'nupapattiH, atiprasaGgAt, ityalaM prapaJcena / ___ idAnI kSetradvAramucyate-negama-vavahArANamityAdi / AnupUrvIdravyANi kiM lokasyaikasmin saGkhyAtatame bhAge hojja tti ArSatvAdbhavanti, avagAhanta iti yAvat, yadivA ekasminnasaGkhyAtatame bhAge bhavanti, uta bahuSu saGkhayeyeSu bhAgeSu bhavanti, AhozvidbahuSvasaGkhayeyeSu bhAgeSu bhavanti, atha sarvaloke bhavantIti paJca pRcchAsthAnAni / atra nirvacanasUtrasyeyaM bhAvanA- ihAnupUrvIdravyANi tryaNukaskandhAdInyanantANukaskandhaparyavasAnAnyuktAni, tatra ca sAmAnyata eka dravyamAzritya tathAvidhapariNAmavaicitryAt 33kiJcillokasyaikasmin saGkhyAtatame bhAge bhavati, ekaM tatsaGkhyA 33. kiJcillokasyaikasmin saGkhyAtatame.... ityaadi| kevalisamudghAtaprakriyAyAM kevalina AtmapradezAH prathamadvitIyayordaNDakapATasamayayorlokasyAsaGkhyeyatamaM bhAgameva vyApnuvanti / tRtIye manthAnasamaye tu lokasyAsaGkhyAtabahubhAgAn vyApnuvanti / lokasya saGkhyeyatamaM bhAgaM saGkhyeyAn vA bahubhAgAMstu na kadAcidapi vyApnuvanti / tathA ca tadvadeva samuddhAtavartina ekasyAcittamahAskandhasyApi lokasya saGkhyAtatamabhAgapramANA saGkhyeyabahubhAgapramANA vA'vagAhanA kathamupapadyata iti cet ? itthamiti gRhANa-kevalinAM tu sarveSAM trasanADyA antarevAvasthAnamiti Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (2) negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM kiM logassa saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe vA hojjA ? egadavvaM paDucca no saMkhejjaibhAge hojjA, asaMkhejjaibhAge hojjA, no khejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, no savvaloe hojjA, tabhAgamavagAhya tiSThatItyarthaH, anyattu tadasaGkhyeyabhAgamavagAhate, aparaM tu bahU~statsaGkhyeyAn bhAgAnavagAhate, anyattu bahU~stadasaGkhyeyabhAgAnavagAhya vartate / savvaloe vA hojja tti ihAnantAnantaparamANupracayaniSpannaM prajJApanAdiprasiddhAcittamahAskandhalakSaNamAnupUrvIdravyaM samayamekaM sakalalokAvagAhi pratipattavyamiti / kathaM punarayamacittamahAskandha: sakalalokAvagAhI syAt ? ucyate, samudghAtavartikevalivat, tathAhi- lokamadhyavyavasthito'sau prathamasamaye tiryagasaGkhyAtayojanavistaraM saGkhyAtayojanavistaraM vA UrdhvAdhastu caturdazarajjvAyataM vizrasApariNAmena 34vRttaM daNDaM karoti, niyamaH, acittamahAskandhAnAM tu nAyaM niymH| tathA ca yo'cittamahAskandhastrasanADyA bahiravasthitastasya samudghAtaprathamasamayabhAvino daNDasya na caturdazarajjvAyatatvaM, UrdhvAdhazcaturdazarajjubhyaH pUrvamevAlokenopahatatvAt / yatra copahanyate'lokena, tadanusAriNyAyatirbhavati tasya daNDasya | tattulyaiva ca dvitIyasamayabhAvinaH kapATasya, tRtIyasamayabhAvino manthAnasya ceti caturthasamaye'pi na tasya skandhasya sampUrNalokavyApitA, api tu svasvamUlasthAnAnusAriNI nyUnA nyUnatarA vaa| atra ca prathamadvitIyayoH samayayostasyAvagAhanA lokasyAsaGkhyeyatamo bhAga eva / tRtIyasamaye tu lokasyAsaGkhyeyatamo bhAgaH, saMkhyeyatamo bhAgaH, saMkhyeyabahubhAgAH, asaGkhyeyabahubhAgAzcetyevaM catvAro'pi vikalpAH smbhvnti| caturthe tu samaye kA'vagAhaneti cet ? evameva catvAro'pi vikalpAH sambhaviSyantIti vayaM sambhAvayAmaH, kintu na tatra niHzaGko nirnnyH| trasanADyA bahiravasthitasya samudghAtagatasyAcittamahAskandhasyaivaM vArtA jJeyA / trasanADyAmantarevAvasthitasya tu kevalisamudghAtavadeva sA jnyeyaa| tathA ca caturthasamaye tasya lokavyApitA bhavatyeva / nanu trasanADyA bahiH sthitvA samudghAtaM gatasyAcittamahAskandhasya caturthe'pi samaya utkRSTato'pi dezonalokavyApitaiva, na tu sampUrNalokavyApiteti tu jJAtam / tatpazcAttasya kA vArteti cet ? na samyag nirNetuM vayaM smrthaaH| samudghAtaprakriyAmagre'pi vistArayan sa paJcamAdisamaye sampUrNalokavyApI bhavati yadvA samudghAtAt pratinivartamAnaH sa sampUrNalokavyApyabhUtvaivA'ntarANi saMharatItyatra nAsmAkaM ko'pi nirNayaH / 34. vRttaM daNDaM karoti... iti / acittamahAskandhasya svasthAnato'vagAhanAmulAsaGkhyeyabhAgamAtraiva bhavati / tatazcaikasminneva samaye tiryagasaGkhyAtayojanavistRtaM saGkhyAtayojanavistRtaM vA caturdazarajjvAyataM vRttaM daNDaM karotIti yaduktaM tatra yo'bhiprAyaH sa gaveSaNIyaH / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0109] NANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjaa| (3) evaM avattavvagadavvANi vi / (sU0 109) (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjaibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge phusaMti ? asaMkhejje bhAge phusaMti? savvaloyaM phusaMti ? egadavvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAgaM vA phusaMti, asaMkhejjaibhAgaM vA phusaMti, saMkhejje vA bhAge phusaMti, asaMkhejje vA bhAge phusaMti, savvalogaM vA phusaMti, NANAdavvAiM paDucca niyamA savvalogaM phusaMti / dvitIye kapATam, tRtIye manthAnam, caturthe lokavyAptiM pratipadyate, paJcame antarANi saMharati, SaSThe manthAnam, saptame kapATam, aSTame tu samaye daNDaM saMhRtya khaNDazo bhidyata ityeke / anye tvanyathApi vyAcakSate, tattu vizeSAvazyakAdavaseyamiti / vAzabdA: samuccaye, evaM yathAsambhavamanyatrApi / NANAdavvAiM paDuccetyAdi, nAnAdravyANyAnupUrvIpariNAmavanti pratItya prakRtya vA, adhikRtyetyarthaH, niyamAt niyamena sarvaloke bhavanti, na saGkhyeyAdibhAgeSu, yata: sa lokAkAzasya pradezo'pi nAsti yatra sUkSmapariNAmavantyanantAnyAnupUrvIdravyANi na santIti / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSu tvekaM dravyamAzritya lokasyAsaGkhyeyabhAga eva vRttiH, na saGkhyeyabhAgAdiSu, yato'nAnupUrvI tAvat paramANurucyate, sa caikAkAzapradezAvagADha eva bhavati, avaktavyakaM tu vyaNukaskandhaH, sa caikapradezAvagADho dvipadezAvagADho vA syAditi yathoktabhAgavRttitaiveti / nAnAdravyabhAvanA pUrvavad iti 3 / / ___ ukta kSetradvAram, sAmprataM sparzanAdvAramucyate - negama-vavahArANamityAdi / bhAvanA kSetradvAravadeva kartavyA, navaraM kSetra-sparzanayorayaM vizeSa: - kSetram avagAhAkrAntapradezamAtram, sparzanA tu SaDdikkaiH pradezaistadvahirapi bhavati, tathA ca paramANudravyamAzritya tAvadavagAhanA-sparzanayoranyatrokto bhedaH - egapaesogADhaM sattapaesA ya se phusaNa ( tti, asyArthaH - paramANudravyamavagADhaM tAvadekasminnevAkAzapradeze, sparzanA tu se tasya saptapradezA bhavati, SadigvyavasthitAn SaT pradezAn yatrAvagAhastaM ca spRzatItyarthaH, evamanyatrApi kSetra-sparzanayorbhedo bhaavniiy:| ___ atra saugatA: prerayanti- yadi paramANoH SaDdiksparzanA'bhyupagamyate taddekatvamasya hIyate, tathAhi- praSTavyamatra kiM yenaiva svarUpeNAsau pUrvAdyanyataradizA sambaddhastenaivAnyadigbhiruta svarUpAntareNa ? yadi tenaiva tadA ayaM pUrvadiksambandho'yaM cAparadiksambandha ityAdivibhAgo na syAt, ekasvarUpatvAt, vibhAgAbhAve ca SaDdiksambandhavacanamupaplavata eva / athAparo vikalpa: kalpyate tarhi tasya SaTsvarUpApattyA ekatvaM vizIryate, uktaM ca- digbhAgabhedo yasyAsti tasyaikatvaM na yujyate (viMzatikA vijJaptimAtratAsiddhi: 14) iti / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (2) gama - vavahArANaM aNANupuvvidavvANaM pucchaa| egaM davvaM paDucca no saMkhejjaibhAgaM phusaMti, asaMkhejjaibhAgaM phusaMti, no saMkhejje bhAge phusaMti, no asaMkhejje bhAge phusaMti, no savvalogaM phusaMti, nANAdavvAiM paDucca niyamA savvalogaM phusaMti / (3) evaM avattavvagadavvANi vi bhANiyavvANi / 84 atra pratividhIyate- iha paramANudravyamAdi-madhyA - 'ntAdivibhAgarahitaM niraMzamekasvarUpamiSyate, ata: sAMzavastusambhavitvAt paroktaM vikalpadvayaM nirAspadameva / athAnabhyupagamyamAnA'pi paramANoH sAMzatA'nantaroktavikalpabalenA''pAdyate, nanu bhavanto'pi tarhi praSTavyAH - kvacid vijJAnasantAne vivakSitaH kazcidvijJAnalakSaNaH kSaNaH svajanakapUrvakSaNasya kAryaM svajanyottarakSaNasya kAraNamityatra saugatAnAM tAvadavipratipattiH, tatrehApi vicAryate - kimasau yena svarUpeNa pUrvakSaNasya kAryaM tenaivottarakSaNasya kAraNamuta svarUpAntareNa ? yadyAdyaH pakSastarhi yathA pUrvApekSayA'sau kAryaM tathottarApekSA syAt, yathA vA uttarApekSayA kAraNaM tathA pUrvApekSayA'pi syAt, ekasvarUpatvAt tasyeti / atha dvitIyaH pakSastarhi tasya sAMzatvaprasaGgo'trApi durvAraH syAt / atha niraMza evAsau jJAnakSaNo'35 kAryAkAraNarUpatattadvastuvyAvRttatvAt tathA tathA vyapadizyate na punastasyAnekasvarUpatvamasti, nanvasmAkamapi nedamuttaramatidurlabhaM syAt yato dravyatayA niraMza eva paramANu 36 stathAvidhAcintyapariNAmatvAt diSaTkena saha nairantaryeNAvasthitatvAt tatsparzaka ucyate, na punastatrAMzaiH 35. akAryAkAraNarUpatattadvastuvyAvRttatvAditi / ayamarthaH- saugatAnAM mate nIlakSaNasya nIlatvena yo vyapadezastatra na nIlatvasAmAnyaM kAraNaM, anabhyupagamAt api tvanIlavyAvRttiH kaarnnm| evaJca kasyacidapi vastunaH kAryatvena kAraNatvena vA yo vyapadezaH, na sa kAryatvasvabhAvena kAraNatvasvabhAvena vA api tvakAryarUpANyakAraNarUpANi vA yAnyAkAzAdivastUni tadvyAvRttatvAt tadvyapadezaH / vivakSito jJAnakSaNo'pyakAryavyAvRtta eva svapUrvakSaNApekSayottarakSaNavRttitvaniyamAt, daNDApekSayA kharAdInAmivAkAryabhUtAnAM vastUnAM tnniymaabhaavaat| atastasya 'kArya' miti vyapadezaH / tathA sa akAraNavyAvRtto'pi svottarakSaNApekSayA pUrvakSaNavRttitvaniyamAt, ghaTApekSayA kharAdInAmivAkAraNabhUtAnAM vastUnAM tanniyamAbhAvAditi tasya 'kAraNamiti vyapadezaH / tatazca yato'kAryavyAvRttatvasyAkAraNavyAvRttatvasya cAbhAvarUpatvaM, ato na jJAnakSaNalakSaNabhAvasvarUpAMzatvaM, abhAvabhUtasya bhAvAMzatvAnarhatvAt, anyathA kUrmaromasyApi kUrmAMzatvApatteH / ataH kAryavyapadezakAraNIbhUtasyAkAryavyAvRttatvasya 'kAraNa' vyapadezakAraNIbhUtasyAkAraNavyAvRttatvasya ca jJAnakSaNe sattve'pi na niraMzatvahAni: ( nAnekasvarUpatvamiti / ) 36. tathAvidhAcintyapariNAmatvAditi / nanu paramANostadavagADhasyAkAzapradezasya vA kiM saMsthAnamiti cet ? na kiJciditi / nanu na kiJciditi ko'rthaH ? siddhAtmavadanitthasthaM Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0110] 85 (sU0 110) (1) Negama - vavahArANaM ANupuvvidavvAiM kAlao kevaciraM hoMti ? egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca mi kAcit sparzanA samastIti, atra bahu vaktavyam, tattu nocyate sthAnAntareSu carcitatvAdityalaM vistareNa 4 / uktaM sparzanAdvAram, idAnIM kAladvAraM bibhaNiSurAha - negama - vavahArANamityAdi / naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi kAlataH kAlamAzritya kiyacciraM kiyantaM kAlaM bhavanti AnupUrvItvaparyAyeNAvatiSThante ? atrottaram - egaM davva - mityAdi, iyamatra bhAvanA - paramANudvayAderaparaikAdiparamANumIlane'pUrvaM kiJcidAnupUrvIdravyaM samutpannam, tataH samayAdUrdhvaM punarapyekA viyukte'pagatastadbhAva ityekamAnupUrvIdravyamadhikRtya jaghanyataH samayo'vasthitikAlaH, yadA tu tadevAsaGkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA'nantaroktarUpeNa viyujyate tadA utkRSTato'saGkhyeyo'vasthitikAlaH prApyate, anantaM kAlaM punarnAvatiSThate, utkRSTAyA api pudglsNyogsthitersngkhyeykaaltvaaditi| nAnAdravyANi bahUni punarAnupUrvIdravyANyadhikRtya sarvAddhA sthitirbhavati, nAsti sa kazcit kAlo yatrAnupUrvIdravyavirahito'yaM lokaH syAditi bhAvaH / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapi jaghanyAdibhedabhinna etAvAneva sthitikAlaH / tathAhi - kazcit paramANurekaM samayamekAkI bhUtvA tataH paramANvAdinA anyena saha saMyujyate, itthamekamanAnupUrvIdravyamadhikRtya jaghanyataH samayo'vasthitikAlaH, saMsthAnaM saMsthAnazUnyatvaM veti cet ? dvitIyaM vikalpaM gRhANa / nanu saMsthAnazUnyatvaM kathamiti cet ? itthamAkAzapradezasya vRttatve caturNAmAkAzapradezAnAM madhye zuSiraprAptyA''kAzapradezasya sUkSmatamatvAparaparyAyaprakRSTatvahAnyA pradezatvahAneH, tryatracaturasrAditve tu yAvantyasrANi tAvatAmaMzAnAmavazyamabhyupeyatvena niraMzatvahAneH saMsthAnazUnyatvameva zaraNam / ata eva lokaprakAzAdau saMsthAnapariNAmo dvyaNukAderevoktaH, na tu paramANvAdeH / yuktaJcaitad hrasiSTharekhAmAtrArthamapi dvAvavyavahitAvAkAzapradezAvAvazyakAviti sUkSmatamAyatasaMsthAnamapi tAdRzau dvAvAkAzapradezau tvapekSata ev| tathA ca na paramANoreva, api tu ekAkAzapradezAvagADhasya dvyaNukAderanantANukAntasya yasya kasyApi skandhasya saMsthAnapariNAmazUnyatvameva mantavyam / nanu pratyekaM paramANau saMsthAnapariNAmasya yadyabhAvastarhi kathaM tatsamUhaniSpanne skandhe tasyotpattiH ? nAmUlaM jAyate kiJciditi nyAyAditi cet, gurusparzAdivaditi gRhANa / atha yAni pudgaladravyANyasmAkamanubhavagocaratAmAyAnti tAni tu sAMzAni sasaMsthAnapariNAmAnyevetyasmAkaM kalpanApi tAdRkSveva dravyeSu pravartate, na kadAcidapi niraMze saMsthAnazUnye paramANvAdau / ata eva paramANvAdeH pariNAmAnAmasmAkaM cintA'paraparyAyAH kalpanAyA aviSayatvenAcintyatvameva / tatazcaikAkAzapradezAvagADhasya paramANvAdeH sa pariNAmo'cintya eva bhavati yena svAvagADha AkAzapradeze SaTsu dikSu nairantaryeNAvasthiteSvAkAzapradezeku ca pratyekaM pRthak pRthak sparzasattve'pi na sAMzatvApattirna vA SaTkoNAdisaMsthAnavattvApattiH syAt / atastathAvidhAcintyapariNAmatvAdityuktamatreti dhyeyam / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM savvaddhA / (2) evaM donni vi| (sU0 111) (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / yadA tu sa evAsaGkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA anyena paramANvAdinA saha saMyujyate tadotkRSTato'saGkhyeyo'vasthitikAla: saMprApyate, nAnAdravyapakSastu pUrvavadeva bhAvanIya: / avaktavyakadravyamapi paramANudvayalakSaNaM yadA samayamekaM saMyuktaM sthitvA tato viyujyate tadavasthameva vA'nyena paramANvAdinA saMyujyate tadA tasyAvaktavyakadravyatayA jaghanyata: samayo'vasthAnaM labhyate, yadA tu tadevAsaGkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA vighaTate tadavasthameva vA'nyena paramANvAdinA saMyujyate tadotkRSTata: avaktavyakadravyatayA'saMkhyAtaM kAlamavasthAnaM prApyate, nAnAdravyapakSastu tathaiva bhAvanIya iti 5 / antaradvAra pratipipAdayiSurAha - negama-vavahArANamityAdi / naigama-vyavahArayorAnupUrvIdravyANAmantaraM kAlata: kiyacciraM bhavatIti praznaH, antaraM vyavadhAnam, tacca kSetrato'pi bhavati, yathA bhUtalasUryayoraSTau yojanazatAnyantaramityatastadvyavacchedArthamuktaM kAlata: kAlamAzritya / tadayamatrArthaH - AnupUrvIdravyANyAnupUrvIsvarUpatAM parityajya kiyatA kAlena tAnyeva punastathA bhavanti ? AnupUrvItvaparityAga-punarlAbhayorantare kiyAn kAlo bhavatItyarthaH / atra nirvacanam-egaM davvamityAdi, iyamatra bhAvanA-iha vivakSitaM tryaNukaskandhAdikaM kimapyAnupUrvIdravyaM vizrasApariNAmAt prayogapariNAmAdvA khaNDazo viyujya parityaktAnupUrvIbhAvaM saJjAtam, ekasmAcca samayAdUrdhvaM vizrasAdipariNAmAt punastaireva paramANubhistathaiva taniSpannamityevaM jaghanyata: sarvastokatayA ekaM dravyamAzrityA''nupUrvItvaparityAgapunarlAbhayorantare samaya: prApyate, utkRSTata: sarvabahutayA punarantaramanantaM kAlaM bhavati, tathAhi-tadeva vivakSitaM kimapyAnupUrvIdravyaM tathaiva bhinnam, bhittvA ca te paramANavo'nyeSu paramANu-dvyaNuka-tryaNukAdiSu anantANuka-skandhaparyanteSu anantasthAneSUtkRSTAntarAdhikArAdasakRt pratisthAnamutkRSTAM sthitimanubhavanta: paryaTanti, kRtvA cetthaM paryaTanaM kAlasyAnantatvAd vizrasAdipariNAmato yadA taireva paramANubhistadeva vivakSitamAnupUrvIdravyaM niSpadyate tadA'nanta utkRSTAntarakAla: prApyate / nAnAdravyANyadhikRtya puna 37. utkRSTato'saGkhyeyo... ityAdi / tryaNuko'pyAnupUrvIdravyaM, caturaNuko'pyAnupUrvIdravyaM... evaM yAvadanantANuko'pi skandha AnupUrvIdravyam / sarveSveteSvAnupUrvItvaM tulyameva / tathA cAtrotkRSTato yo'saGkhyeyo'vasthAnakAla uktaH sa kiM tryaNukatvAdinA'vasthAnakAla AnupUrvItvena veti vicAraNa etannizcIyate yat tryaNukatvAdinA'vasthAnakAlo'pyasaGkhyeyaH, AnupUrvItvenApyasaGkhyeya eva, na tvananta iti / kathamiti cet ? itthamiti gRhANa- (1) atrAnupUrvItvenaivAnupUrvIdravyasyotkRSTo Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0111] (2) Negama-vavahArANaM aNANupugvidavvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoi? egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Natthi aNtrN| styintaram, na hi sa kazcit kAlo'sti yatra sarvANyapyAnupUrvIdravyANi yugapadAnupUrvIbhAvaM parityajanti, anantAnantairAnupUrvIdravyaiH sarvadaiva lokasyAzUnyatvAditi bhAvaH / ___anAnupUrvIdravyAntarakAlacintAyAm egaM davvaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ti, iha yadA kiJcidanAnupUrvIdravyaM paramANulakSaNamanyena paramANu-dvayaNuka-tryaNukAdinA kenacid dravyeNa saha saMyujya samayAdUrdhvaM viyujya punarapi tathAsvarUpameva bhavati tadA samayalakSaNo jaghanyAntarakAla: prApyate, ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM ti tadevAnAnupUrvIdravyaM yadAnyena paramANu-vyaNuka-tryaNukAdinA kenacid dravyeNa saha saMyujyate, tatsaMyuktaM cAsaGkhyeyaM kAlaM sthitvA viyujya punastathAsvarUpameva bhavati, tadA'saGkhyAta utkRSTAntarakAlo labhyate / / __ atrAha - nanu anAnupUrvIdravyaM yadA anantAnantaparamANupracitaskandhena saha saMyujyate, tatsaMyuktaM cAsaGkhayeyaM kAlamavatiSThate, tato'sau skandho bhidyate, bhinne ca tasmin yastasmAllaghuskandho bhavati tenApi saha saMyuktamasaGkhyeyaM kAlaM tiSThati, tatastasminnapi bhidyamAne yastasmAllaghutara: skandho bhavati tenApi saMyuktamasaGkhyAtaM kAlamavatiSThate, punastasminnapi bhidyamAne yastasmAllaghutamaH skandho bhavati tenApi saMyuktamasaGkhyeyaM kAlamavatiSThate, ityevaM tatra bhidyamAne krameNa kadAcidanantA api skandhA: saMbhAvyante, tatra ca pratiskandhasaMyuktamanAnupUrvIdravyaM yadA yathoktAM sthitimanubhUya tata ekAkyeva bhavati tadA tasya yathoktAnantaskandhasthityapekSayA ananto'pi kAlo'ntare prApyate, kimityasaGkhyeya evokta: ? atrocyate-syAdevaM hanta yadi saMyukto'NuretAvantaM kAlaM tiSThet, etacca nAsti, pudgalasaMyogasthiterutkRSTato'pyasaGkhyeyakAlatvAdityuktameva / atha brUyAt - yasmin skandhe saMyujyate'sau paramANu: sa cet skandho'saGkhyeyakAlAdbhidyate tarkhetAvataiva caritArtha: pudgalasaMyogAsaGkhyeyakAlaniyamaH, vivakSitaparamANudravyasya tu viyogo mA bhUdapIti, naitadevam, yasyAnyena saMyogo jAtastasyAsaGkhyeyakAlAd viyogazcintyate, yadi ca paramANvAzraya: skandho viyujyate tarhi paramANo: kimAyAtam, tasyAnyasaMyogasya tadavasthatvAt ? tasmAdaNutvenAsau saMyukto'saGkhyeyakAlAdaNutvenaiva viyojanIya iti yathokta evAntarakAlo na tvananta iti / kathaM punaraNutvenaiva tasya viyogazcintanIya iti jJAyate iti cet, 'vasthAnakAla uktaH, na tu vyaNukatvAdinA, tathA (2) agre'ntaradvAre'nAnupUrvIdravyasya (paramANoH) antaramutkRSTato'saGkhyeyakAlaM vakSyati / tatazcedaM jJAyate yad AnupUrvIskandhatvena pariNatasya dravyasya ghaTakIbhUtaiH sarvairapi pudgalapradezairutkRSTato'saGkhyeyakAlAtparato viyujya paramANutvasvarUpaM prAptavyameveti / ata etAvatA kAlena tasyAnupUrvItvaM vighaTata eva / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti- abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (3) gama - vavahArANaM avattavvagadavvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / (sU0 112) (1) gama - vavahArANaM 39 ANupuvvIdavvAiM sesadavvANaM kar3abhAge hojjA ? sUtraprAmANyAt, prastutasUtre vyAkhyAprajJaptyAdiSu ca paramANoH punaH paramANubhavane'saGkhyeyarUpasyaivAntarakAlasyoktatvAdityalaM vistareNa / nANAdavvAiM paDuccetyAdi pUrvavadbhAvanIyam / avaktavyakadravyANAmantaracintAyAm egaM davvaM paDuccetyAdi, atra bhAvanA-iha kazcid dvipradezikaH skandho vighaTitaH svatantraM paramANudvayaM jAtam, samayaM caikaM tathA sthitvA punastAbhyAmeva paramANubhyAM dvipradezikaH skandho niSpanna; athavA 38 vighaTita eva dvipradezikaH skandho'nyena paramANvAdinA saMyujya samayAdUrdhvaM punastathaiva viyukta ityavaktavyakasya punarapyavaktavyakabhavane ubhayathA'pi samayo'ntare labhyate / ukkoseNaM aNataM kAlaM ti, katham ? atrocyate- avaktavyakadravyaM kimapi vighaTitaM vizakalitaparamANudvayaM jAtam, taccAnantaiH paramANubhiranantairhyaNukaskandhairanantaistryaNukaskandhairyAvadanantairanantANukaskandhaiH saha krameNa saMyogamAsAdya utkRSTAntarAdhikArAcca pratisthAnamasakRdutkRSTAM saMyogasthitimanubhUya kAlasyAnantatvAt yadA punarapi tathaiva dvyaNukaskandhatayA saMyujyate tadA avaktavyakaikadravyasya punastathAbhavane ananto'ntarakAlaH prApyate / nAnAdravyapakSabhAvanA loke sarvadaiva tadbhAvAt pUrvavad vaktavyA 6 / -vyavahAra uktamantaradvAram, sAmprataM bhAgadvAraM nirddidikSurAha - negama-vavahArANamityAdi / naigama-ra 38. vighaTita eva / atra vivakSita eveti pATho mantavyaH / 39. ANupuvvIdavvAI sesadavvANaMti / vastuto'tra prAkRtatvAdArSatvAccottarazabdagatasyAkAralakSaNasyAdyasvarasya lopo mantavyaH / tatazcaivamartho labhyate naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi azeSadravyANAM = samastAnAmAnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakadravyalakSaNAnAM katibhAge bhavanti ? kiM saGkhyAtatame bhAge bhavanti ? asaGkhyAtatame bhAge bhavanti ? saGkhyAteSu bhAgeSu bhavanti ? asaGkhyAteSu bhAgeSu bhavanti ? na saGkhyAtatame bhAge bhavanti, nAsaGkhyAtatame bhAge bhavanti, na saGkhyAteSu bhAgeSu bhavanti niyamAd asaGkhyAteSu bhAgeSu bhavanti / arthAdazeSadravyANAmasaGkhyAtabahubhAgA AnupUrvIdravyANyeva, anAnupUrvyavaktavyakadravyANi tvekAsaGkhyAtatame bhAga eva bhavanti / yuktazcAyamarthaH (1) vivakSitamArgaNAviSayabhUtaM dravyamazeSadravyANAM katibhAge vartata ityasyaiva sarvatra bhAgadvAre vicAryamANatvAt, na tvavaziSTadravyANAM katibhAge ? ityasya / tathAhi ekendriyamArgaNAyAM vicAryamANAyAM bhAgadvAra ekendriyajIvAH sarvajIvAnAM katibhAge vartante ityeva vicAryate, na tu dvIndriyAdyavaziSTajIvAnAM katibhAge vartanta iti (2) vicAryamANamArgaNA'vAntaramArgaNAviSayabhUtaM dravyamavAntaramArgaNAntaraviSayabhUtadravyApekSayA kiya 88 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0112] 89 kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA, no asaMkhejjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA / (2) gama - vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM sesadavvANaM kaibhAge hojjA ? kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu yostryaNukaskandhAdInyanantANukaskandhaparyantAni sarvANyApyAnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM samastAnAmanAnupUrvyavaktavyakadravyalakSaNAnAM katibhAge hojja tti katithe bhAge bhavantItyarthaH, kiM saGkhyAtata bhAge bhavanti yathA asatkalpanayA zatasya viMzatiH, utA'saGkhyAtatame bhAge bhavanti yathA zatasyaiva daza ? atha saGkhyAteSu bhAgeSu bhavanti yathA zatasyaiva catvAriMzat SaSTirvA, AhozvidasaGkhyAteSu bhAgeSu bhavanti yathA zatasyaivAzItiriti praznaH / atra nirvacanam - no saMkhejjaibhAge hojjA ityAdi / niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojja tti, iha tRtIyArthe saptamI, tatazcAnupUrvIdravyANi zeSebhyo'nAnupUrvyavaktavyakadravyebhyo'sakhyeyairbhAgaiH adhikAni bhavantIti vAkyazeSo draSTavyaH / tatazcAyamartha: pratipattavya:- AnupUrvIdravyANi zeSadravyebhyo'saGkhyeyaguNAni, zeSadravyANi tu tadasaGkhyeyabhAge vartante, na punaH zatasyAzItirivAnupUrvIdravyANi zeSebhyaH stokAnIti / kasmAdevaM vyAkhyAyate ? stokAnyapi tAni bhavantviti cet, naitadevam, aghaTamAnakatvAt, tathAhi-anAnupUrvyavaktavyakadravyeSu ekAkinaH paramANupudgalA dvyaNukAzca skandhA ityetAvantyeva dravyANi labhyante, zeSANi tu tryaNukaskandhAdInyanantANuskandhaparyantAni dravyANi samastAnyapyAnupUrvIrUpANyeva, tAni ca pUrvebhyo'sakhyeyaguNAni, yata uktam-eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhejjapae siyANaM asaMkhejjapaesiyANaM aNatapae siyANa ya khaMdhANaM kare karehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA, paramANupoggalA anaMtaguNA, saMkhejjapaesiyA khaMdhA saMkhejjaguNA, asaMkhejjaesiyA khaMdhA asaMkhejjaguNA (prajJApanAsUtre tRtIyapade sU0 330 ) / tadatra sUtre pudgalajAte: sarvasyA api sakAzAdasaGkhyAtapradezikA : skandhA asaGkhyAtaguNA uktAH, te cA''nupUrvyAmantarbhavanti, atastadapekSayA AnupUrvIdravyANi zeSAt samastAdapi dravyAdasaGkhyAtaguNAni, kiM punaranAnupUrvyavaktavyakadravyamAtrAt, tato yathoktameva vyAkhyAnaM kartavyamityalaM vistareNa / aNANupuvIdadhikamalpaM vA ? ityasya tvalpabahutvadvAraviSayatvAt / (3) agre navaviMzatyadhikazatatame saGgrahanayasUtre tribhAga iti yaduktaM tasyAzeSadravyApekSayaivopapadyamAnatvAt / etacca tatraiva vyktiikrissyte| nanvevamprakAra Adyasvaralopo'nyatra kutra dRSTa iti cet ? nizItacUrNyAdAviti gRhANa / tadyathA - aTThavihakammapaMko ityAdi (70) nizIthabhASyagAthAyAzcUrNau kiM puNa tesiM imaM sutiM nAgacchatI 'ti vaktavye 'kiM puNa tesiMmaM sutiM nAgacchati' tti kathitam / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM bhAge hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA, asaMkhejjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAge su hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA / (3) evaM avattavvagadavvANi vi / ( sU0 113 ) ( 1 ) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kayarammi bhAve hojjA ? kiM udaie bhAve hojjA ? uvasamie bhAve hojjA ? khAie bhAve hojjA ? khAovasamie bhAve hojjA ? pAriNAmie bhAve hojjA ? sannivAie bhAve hojjA ? NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA / (2) aNANupuvvidavvANi avattavvayadavvANi ya evaM ceva bhANiyavvANi / (sU0 114) (1) eesi NaM bhaMte ! Negama - vavahArANaM ANupuvvIdavvANaM aNANupuvvIdavvANaM avattavvayadavvANa ya davvaTTayAe paesaTTayAe davvaTTha-paesaTTayAe kayare kayarerhito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? gotamA ! savvatthovAiM Negama - vavahArANaM avattavvayadavvAiM davvaTTayAe, aNANupuvvIdavvAiM davvaTTayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM davvAimityAdi ihAnAnupUrvIdravyANyavaktavyakadravyANi ca zeSadravyANAM yathA'saGkhyAta va bhavanti, na zeSabhAgeSu, tathA'nantaroktanyAyAdeva bhAvanIyamiti 7 / uktaM bhAgadvAram, sAmprataM bhAvadvAramAha- Negama-vavahArANamityAdi praznaH / atra ca audayikAdibhAvAnAM zabdArtho bhAvArthazca vistareNopariSTAt svasthAna eva vakSyate / atra nirvacanasUtre niyamA sAipAriNAmie bhAve hojja tti, pariNamanaM dravyasya tena tena rUpeNa vartanaM bhavanaM pariNAma:, sa eva pAriNAmikaH, tatra bhavastena vA nirvRtta iti vA pAriNAmikaH, sa ca dvividhaH - sAdiranAdizca, tatra dharmAstikAyAdyarUpidravyANAmanAdiH pariNAmaH anAdikAlAttaddravyatvena teSAM pariNatatvAt, rUpidravyANAM tu sAdiH pariNAmaH, abhrendradhanurAdInAM tathApariNateranAditvAbhAvAt, evaM sthite niyamAd avazyaMtayA''nupUrvIdravyANi sAdipAriNAmika eva bhAve bhavanti, AnupUrvItvapariNateranAditvAsambhavAt viziSTaikapariNAmena pudgalAnAmasaGkhyeyakAlamevAvasthAnAditi bhAvaH / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapItthameva bhAvanA kAryA iti 8 / uktaM bhAvadvAram, idAnImalpabahutvadvAraM bibhaNiSurAha - etesu NamityAdi, dravyamevArtho dravyArthaH, tasya bhAvo dravyArthatA, tayA, dravyatvena ityarthaH / prakRSTo niraMzo deza: pradeza: sa cAsAvarthazca pradezArthaH, tasya bhAvaH pradezArthatA, tayA, paramANutveneti bhAvaH / dravyArthapradezArthatayA tu yathoktobhayarUpatayeti bhAvaH / tadayamartha:- eteSAM bhadanta ! AnupUrvyAdidravyANAM madhye kayare karehiMto tti katarANi kAnyAzritya dravyApekSayA pradezApekSayA ubhayApekSayA vA'lpAni vizeSahInatvAdinA, bahUni asaGkhyeyaguNatvAdinA, tulyAni samasaGkhyatvena, vizeSAdhikAni kiJcidAdhikyeneti, vAzabdA: pakSAntara Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0114] davvaTTayAe asaMkhejjaguNAI / - (2) pasaTTayAe gama-vavahArANaM savvatthovAiM aNANupuvvIdavvAiM apaesa TThayAe, avattavvayadavvAiM paesaTTayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM paesaTTayAe anaMtaguNAI / (3) davvaTTa-paesaTTayAe savvatthovAiM Negama-vavahArANaM avattavvagadavvAiM davvaTTayAe, vRttidyotakA:, iti pRSTe 4degvAcaH kramavartitvAd dravyArthatApekSayA tAvaduttaramucyate tatra savvatthovAI negama-vavahArANaM avattavvagadavvAiM davvaTTayAe tti naigama-vyavahArayoH dravyArthatAmapekSya tAvadavaktavyakadravyANi sarvebhyo'nyebhyaH stokAni sarvastokAni, anAnupUrvIdravyANi tu dravyArtha - tAmevApekSya vizeSAdhikAni katham ? vastusthitisvAbhAvyAt, uktaM ca - eesiM NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM dupaesiyANa ya khaMdhANaM kayare kayarehiMto bahuyA ? goyamA ! dupaesiehiMto khaMdhehiMto paramANupoggalA bahuga ( ) tti / tebhyo'pi AnupUrvIdravyANi dravyArthatayaivAsaGkhyeyaguNAni, yato'nAnupUrvIdravyeSvavaktavyakadravyeSu ca paramANulakSaNaM dvyaNukaskandhalakSaNaM caikaikameva sthAnaM labhyate, AnupUrvIdravyeSu tu tryaNukaskandhAdInyekottaravRddhyA'nantANukaskandhaparyantAnyanantAni sthAnAni prApyante, ataH sthAnabahutvAdAnupUrvIdravyANi pUrvebhyo'saGkhyAtaguNAni / nanu yadi teSu sthAnAnyanantAna tarhyanantaguNAni pUrvebhyastAni kasmAnna bhavantIti cet, naivam, yato'nantANukaskandhAH kevalAnAnupUrvIdravyebhyo'pyanantabhAgavartitvAt svabhAvAdeva stokA iti na kiJcittairiha varddhate, 41 ato vastuvRttyA kilAsaGkhyAtAnyeva teSu sthAnAni, tadapekSayA tvasaGkhyAtaguNAnyeva tAni, etacca pUrvaM bhAgadvAre likhitaprajJApanAsUtrAt sarvaM bhAvanIyamityalaM vistareNa / uktaM dravyArthatayA alpabahutvam, idAnIM pradezArthatayA tadevA''ha-paesaTTyAe savvatthovAI negamavavahArANamityAdi, naigamavyavahArayoH pradezArthatayA alpabahutve cintyamAne anAnupUrvIdravyANi 40. vAcaH kramavartitvAdityAdi / tatazca trayANAmalpabahutvAnAM yugapatkathanasyAzakyatvAttAni kramazaH kathyante / nanu tathApi prathamaM dravyArthatA, tadanantaraM pradezArthatA, tadanantaraM cobhayArthatetyayameva kramaH kimarthamiti cet ? 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyAditi gRhANa / nanUddeze'pi kathaM sa eva krama iti cet ? zRNu-yato dravyApekSayA pradezA adhikAH, pradezApekSayA cobhaye adhikAstato'yaM krmH| yadvA dravyArthApekSayA yadalpabahutvavicAraNaM tatsukaraM, tadapekSayA pradezArthatayA yadalpabahutvavicAraNaM tadISatkaThinaM, tadapekSayA cobhayArthatayA tadvicAraNaM kaThinataramato'yaM kramo jnyeyH| yadvA dravyapradezayornirUpaNena vinA yatastadubhayanirUpaNamazakyamataH prAg dravyapradezeyornirUpaNaM, tatrApi yato dravyasya pradezAH bhavantyato dravyasya prAthamyam / 41. ato vastuvRttyeti / yA'lpabahutvaM prabhAvayati tayA vastuvRttyetyarthaH / 91 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM aNANupuvvadavvAiM davvaTTayAe apaesaTTayAe visesAhiyAI, avattavvagadavvAiM parasaTTayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM davvaTTayAe asaMkhejjaguNAI, tAiM ceva pasaTTayAe anaMtaguNAI | setaM aNugame / setaM Negama - vavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvvI / sarvebhyaH stokAni, kuta ityAha- apaesaTTayAe tti pradezalakSaNasyArthasya teSvabhAvAdityarthaH, yadi hi teSu pradezAH syustadA dravyArthatAyAmiva pradezArthatAyAmapyavaktavyakApekSayA'dhikatvaM syAt, na caitadasti, paramANurapradeza: ( prazama0 208 ) iti vacanAt / ataH sarvastokAnyetAni / nanu yadi pradezArthatA teSu nAsti tarhi tayA vicAro'pi teSAM na yukta iti cet, naitadevam, prakRSTaH sarvasUkSmaH pudgalAstikAyasya dezo niraMzo bhAga: pradeza iti vyutpatteH pratiparamANu pradezArthatA'bhyupagamyata eva AtmavyatiriktapradezAntarApekSayA 42tvapradezArthatetyadoSaH / avaktavyakadravyANi pradezArthatayA'nAnupUrvIdravyebhyo vizeSAdhikAni, yata: kilAsatkalpanayA avaktavyakadravyANAM SaSTiH anAnupUrvIdravyANAM tu zatam, tato dravyArthatAvicAre etAnItarApekSayA vizeSAdhikAnyuktAni, atra tu pradezArthatAvicAre'nAnupUrvIdravyANAM niSpradezatvAt tadeva zatamavasthitam, avaktavyakadravyANAM tu pratyekaM dvipradezatvAd dviguNitAnAM viMzatyuttaraM pradezazataM jAyata iti teSAmitarebhyaH pradezArthatayA 42 vizeSAdhikatvaM bhAvanIyam / AnupUrvIdravyANi pradezArthatayA 44 avaktavyakadravyebhyo'nantaguNAni bhavanti, katham ? yato 92 42. tvapradezArthatetyadoSa iti / yadvA yathA karmagranthe vedadvArAlpabahutve cintyamAne vedapratipakSatayA'vedinAmapyalpabahutvaM cintyate tathA'tra pradezArthatApratipakSatayA'pradezArthatayA'pi taccintyate'to'doSaH / 43. vizeSAdhikatvaM bhAvanIyamiti / atra kiJcidUnadviguNatvaM vizeSAdhikatvena bodhyam, paramANvapekSayA'saMGkhyeyabhAgamAtreNa nyUnatvAd dvyaNukAnAm / 44. avaktavyakadravyebhyo'nantaguNAni bhavantIti / saGkhyAzAstrAnusAreNa cintyamAne'trAsaGkhyeyaguNAni bhavantIti mantavyam / taccaivam pUrvamantaradvAre (sUtra - 111 pRSThAMka-86) anAnupUrvIdravyasya paramANorantarakAlo'saGkhyeyaH kAla uktaH / tatazca sampUrNapudgalAstikAyagatasya yasya kasyacidapi paramANupradezasyeyateyatA kAlena punaH paramANUbhavanamAvazyakam / tatazca sampUrNe pudgalAstikAye yAvantaH paramANupradezAsteSAmasaGkhyeyabhAgaH sarvadA paramANurUpeNa prApyata eveti nishciiyte| tatazcedamapi jJAyata eva yad vivakSitasamaye yAvantaH paramANavastadapekSayA sampUrNapudgalAstikAyagatapradezA asaGkhyeyaguNA eva, nAnantaguNA iti / kiJca, pUrvaM (pRSThAMka 89) bhAgadvAre 'eesiM NaM bhaMte !' ityAdi prajJApanAsUtraM yaduktaM tena- anaMtapradezikA skandhA alpAH, tebhyaH paramANupudgalA anantaguNAH, tebhyaH saGkhyeyapradezikAH skandhAH saGkhyeyaguNAH, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0114] dravyArthatayA'pi tAvadetAni pUrvebhyo'saGkhyAtaguNAnyuktAni yadA tu saGkhyAtapradezikaskandhAnAmasaGkhyAtapradezikaskandhAnAmanantANukaskandhAnAM ca sambandhinaH sarve'pi pradezA vivakSyante tadA mahAnasau rAzirbhavatIti pradezArthatayA'mISAM pUrvebhyo'nantaguNatvaM bhAvanIyam / uktaM pradezArthatayA'pyalpabahutvam, idAnImubhayArthatAmAzritya tadAha - davvaTThapaesaTThayAe ityAdi, ihobhayArthatAdhikAre'pi yadevAlpaM tadevAdau darzyate, avaktavyakadravyANi ca sarvAlpAni iti prathamamevoktam, savvatthovAiM Negama-vavahArANaM avattavvagadavvAiM davvaTTayAe tti, aparaM cobhayArthatAdhikAre'pi aNANupuvvIdavvAiM davvaTTyAe ityAdau yaduktam apaesaTThayA tadAtmavyatiriktapradezAntarAbhAvato'nAnupUrvIdravyANAmapradezakatvAditi mantavyam, tatazcedamuktaM bhavatidravyArthatayA apradezArthatayA ca viziSTAnyanAnupUrvIdravyANyavaktavyakadravyebhyo vizeSAdhikAni, zeSabhAvanA tu pratyekacintAvat sarvA kAryA / Aha- yadyevaM pratyekacintAyAmeva prastuto'rthaH siddhaH, kimanayobhayArthatAcintayeti ? naivam, yata AnupUrvIdravyebhyastatpradezAH kiyatA'pyadhikA iti pratyekatebhyo'saGkhyeyapradezikAH skandhA asaGkhyeyaguNAH ityalpabahutvaM jJAyate / tatazcAsaGkhyeyapradezikAH skandhAH samastapudgalAstikAyasyAsaGkhyeyeSu bahubhAgeSu, tadbhinnAzca paramANvAdayaH sarve'pyekasminna'saGkhyAtabhAgamAtra eva vartante / atastryaNukAdArabhyotkRSTasaGkhyeyapradezikAn yAvadyAnyAnupUrvIdravyANyanantapradezikAni ca yAnyAnupUrvIdravyANi teSAmatyalpatvenAkiJcitkaratvAdasaGkhyeyapradezikAnAM skandhAnAmeva prAdhAnyAdAnupUrvIdravyebhyasteSAM pradezA asaGkhyeyaguNA eva bhavantIti spaSTam / tathA vRttikArairdravyArthatayA'lpabahutve yato'nantANukaskandhAH kevalAnAnupUrvIdravyebhyo'pyanantabhAgavartitvAt svabhAvAdeva stokA iti na kiJcittairiha vardhate, ato vastuvRttyA kilAsaGkhyAtAnyeva teSu sthAnAni prApyante' ityAdi yaduktaM tenApyasaGkhyeyapradezikAnAmeva bAhulyasya nizcIyamAnatvAdAnupUrvIdravyebhyastatpradezA asaGkhyeyaguNA eva nirNIyante / tatazcAtra trINyalpabahutvAnyevaMprakArANi jJeyAni (1) dravyArthatayA - avaktavyakAni alpAni, anAnupUrvINi vizeSAdhikAni (asaGkhyAtabhAgamAtreNAdhikAni), AnupUrvINyasaGkhyeyaguNAni / (2) pradezArthatayA-anAnupUrvINi sarvastokAni, avaktavyakAni vizeSAdhikAni ( dezonadviguNAni ), AnupUrvINyasaGkhyeyaguNAni, paramANupradezebhyaH samastapudgalAstikAyo'pyasaGkhyeyaguNa evetyasmAbhiH pUrvaM nirNItam, tatazca paramANubhyo ye dezonadviguNAstebhyo'vaktavyakadravyapradezebhyaH, samastapudgalAstikAyagatapradezebhyo ye dezonAsta AnupUrvIdravyapradezAH sutarAmasaGkhyeyaguNA eva, na tvanantaguNA iti spaSTam / (3) dravyapradezArthobhayatayA - avaktavyakadravyANi sarvastokAni, anAnupUrvIdravyANi vizeSAdhikAni, tatpradezAH ( paramANavaH) tulyAH, avyaktavyakadravyapradezA 93 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM cintAyAM na nizcitam, atra tu tAI ceva paesaTTayAe aNaMtaguNAI ityanena tannirNItameva, tato'navagatArthapratipAdanArthatvAt pratyekAvasthAto bhinnaivobhayAvasthA vastUnAmiti darzanArthatvAcca yuktamevobhayArthatAcintanamityadoSaH / tadevamukto navavidho'pyanugama iti nigamayati-settaM aNugame tti, vizeSAdhikAH, AnupUrvIdravyANi asaGkhyeyaguNAni, AnupUrvIdravyapradezA asaGkhyeyaguNA, na tvanantaguNAH, etacca pUrvaM nirnniitm| sUtre tu dvayorapi sthAnayoranantaguNAnIti yadRzyate tatsUtrAdarzalekhakasya ko'pi pramAdo'bhUditi kalpane zreyaH prtibhaati| tadanusAreNa ca vRttikArairapyanantaguNatvaM pratipAditaM bhavedityapi mntvym| ___ atra saprasaGgamekamanyadapyalpabahutvaM vicAryate- (1) anantapradezikAH skandhA alpAH (2) anantapradezikaskandhAnAM pradezA anantaguNAH (3) paramANavo'nantaguNAH (4) saGkhyAtapradezikAH skandhAH saGkhyAtaguNAH (5) saGkhyAtapradezikaskandhAnAM pradezAH saGkhyAtaguNAH (6) asaGkhyeyapradezikaskandhA asaGkhyaguNAH (7) asaGkhyeyapradezikaskandhAnAM pradezA asngkhyeygunnaaH| atra tRtIyapadatazcaturthapadaM saMGkhyeyaguNaM, tatazca paJcamapadamapi saGkhyeyaguNameva, tathApi tRtIyapadAt paJcamapadaM tvasaGkhyeyaguNaM jJeyam / tathAhi- anantAnantAnAM paramANUnAM prathamA vargaNA, tebhyo vizeSahInAnAM dvayaNukAnAM dvitIyA vargaNA, tebhyo'pi vizeSahInAnAM tryaNukAnAM tRtIyA vargaNA, evameva vizeSahIna-vizeSahIna-vizeSahInakrameNa caturthyAdikA anantAnantatamacaramAntA vargaNA jnyeyaaH| kiJca prathamAyAM vargaNAyAM yAvantaH paramANavastadardhAH skandhA asaGkhyeyatamAyAM vargaNAyAM praapynte| sA ca vargaNA dviguNahAnisthAnamucyate / dviguNahAnisthAnAnyapyanantAni praapynte| dvayordviguNahAnisthAnayormadhye yAvatyo vargaNAstA antrmucyte| yatazcaitadantaramasaGkhyeyapramANamato nizcIyate yad-avyavahitottaravartinyAM vargaNAyAM yad vizeSahInatvaM skandhAnAM prApyate tadasaGkhyeyabhAgamAtreNa jnyeymiti| tatazcotkRSTasaGkhyeyatamAyAM vargaNAyAM prathamavargaNAgataparamANurAzyapekSayA'saGkhyeyabhAgamAtrahInA eva skandhAH praapynte| yatazcAyamasaGkhyAtatamo bhAgo mUlarAzyapekSayA'tyalpastato yadi na vivakSyate, tadA prathamavargaNAgataparamANurAzitulyA eva skandhA utkRSTasaGkhyeyatamAM vargaNAM yAvat pratyeka vargaNAyAM praapynte| tatazca prathamAyAM vargaNAyAM paramANUnAM yo rAzistasya yadi 'pa' iti saMjJA kriyate, utkRSTasaGkhyAtasya ca yadi 'u' iti saMjJA kriyate tadA dvitIyAdiutkRSTasaGkhyAtatamAntavargaNAgataskandhAnAM pradezAH kramazaH 2pa, 3pa, 4pa... ityevaMkrameNa u x pa yAvat praapynte| tatazca saGkhyeyapradezikasamastaskandhagatapradezAnAM rAziH 2pa + 3pa + 4pa... + u x pa iti yadvA (2+3 +4+... +u) x pa iti praapyte| asya rAzeH Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0115,116] (sU0 115) se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA davvANupuvvI ? saMgahassa aNovaNihiyA davvANupuvvI paMcavihA paNNattA / taMjahA-aTThapayaparUvaNayA 1, bhaMgasamukkittaNayA 2, bhaMgovadaMsaNayA 3, samoyAre 4, aNugame 5 / (sU0 116) se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ? saMgahassa aTThapayaparUvaNayAtipaesiyA ANupuvvI cauppaesiyA ANupuvvI jAva dasapaesiyA ANupuvvI saMkhijjapaesiyA ANupuvvI, asaMkhijjapaesiyA ANupuvvI, aNaMtapadesiyA ANupuvvI, paramANupoggalA aNANupuvvI, dupadesiyA avttvve| setaM saMgahassa atttthpypruuvnnyaa| tadbhaNane ca samarthitA naigama-vyavahArayoranaupanidhikI dravyAnupUrvI iti nigamayati- settaM negametyAdi / ___ vyAkhyAtA naigama-vyavahAranayamatena anaupanidhikI dravyAnupUrvI, sAmprataM saMgrahanayamatena tAmeva vyAcikhyAsurAha- se kiM tamityAdi / sAmAnyamAtrasaMgrahaNazIla: saMgraho naya:, atha tasya saMgrahanayasya kiM tadvastvanaupanidhikI dravyAnupUrvIti praznaH / Aha-nanu naigama-saMgraha-vyavahAre (tatvArtha0 1 / 33) tyAdisUtrakramaprAmANyAnnaigamAnantaraM saMgrahasyopanyAso yuktaH, tat kimiti vyavahAramapi nirdizya tato'yamucyate ? iti, satyam, kintu naigama-vyavahArayoratra tulyamatatvAllAghavArthaM yugapat tannirdezaM kRtvA pazcAt saMgraho nirdiSTa ityadoSaH / atra nirvacanamAha-saMgahassa aNovaNihiyA davvANupuvvI paMcavihA paNNatta tti saMgrahanayamatenApyanaupanidhikI dravyAnupUrvI prAgnirUpitazabdArthA paJcabhirarthapadaprarUpaNatAdibhiH prakArairvicAryamANatvAt paJcavidhA paJcaprakArA prjnyptaa| tadeva darzayati- tNjhetyaadi| atra vyAkhyA pUrvavadeva yAvat tipaesiyA ANupuvvI ityAdi, iha pUrvamekastripradezika AnupUrvI, aneke tripradezikA AnupUrvya ityAdhuktam, atra tu saMgrahasya sAmAnyavAditvAt sarve'pi tripradezikA ekaivA''nupUrvI, imAM cAtra yuktimayamabhidhatte tripradezikA: skandhAstripradezikatvasAmAnyAd vyatireki No'vyatirekiNo vA ? yadyAdya: pakSastarhi te tripradezikA eva na bhavanti, tatsAmAnyavyatiriktatvAt, dvipradezikAdivaditi / atha carama: pakSastarhi sAmAnyameva te, tadavyatirekAt, tatsvarUpavat, sAmAnya caikasvarUpameveti sarve'pi tripradezikA ekaivAnupUrvI, evaM catuSpradezikatvasAmAnyAvyatirekAt sarve'pi catuSpradezikA ekaivAnupUrvI, evaM yAvadanantapradezikatvasAmAnyAvyatirekAt sarve'pyanantapradezikA ekaivAnupUrvIti avizuddhasaMgrahanayamatam / 45vizuddhasaMgrahanayamatena tu sarveSAM tripradezikAdInAmanantANu'pa' saMjJitasya sakalaparamANurAzerasaGkhyeyaguNatvaM spaSTameva, (1 + u) ityasya rAzerapi jaghanyAsaGkhyeyatvena (2+3+4+...+u) ityasya rAzeH sutraamsngkhyeyruuptvaat| 45. vizuddhasaGgrahanayamateneti / AnupUrvItvAdivicArasya prastutvAdasyAbhiprAyasya vizuddha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 117) eyAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM ? eyAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA kIrai / 96 (sU0 118) se kiM taM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA ? saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAatthi ANupuvvI 1, atthi aNANupuvvI 2, atthi avattavvae 3, ahavA atthi ANupuvI ya aNANupuvvI ya 4, ahavA atthi ANupuvvI ya avattavvae ya 5, ahavA atthi aNANupuvIya avattavvae ya 6, ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 7 / evaM ee satta bhaMgA / setaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA / ( sU0 199) eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM ? eyAe saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA kajjati / ( sU0 120) se kiM taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA ? saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA - tipaesiyA ANupuvvI 1, paramANupoggalA aNANupuvvI 2, dupaesiyA avattavvae 3, ahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya 4, ahavA tipaesiyA yadupaesiyA ya ANupuvvI ya avattavvae ya 5 ahavA paramANupoggalA ya dupaesiyA ya aNANupuvvI kaparyantAnAM skandhAnAmAnupUrvItvasAmAnyAvyatirekAd vyatireke cAnupUrvItvAbhAvaprasaGgAt sarvA'pyekaivAnupUrvIti / evamanAnupUrvItvasAmAnyAvyatirekAt sarve'pi paramANupudgalA ekaivAnAnupUrvI, tathA'vaktavyakatvasAmAnyAvyatirekAt sarve'pi dvipradezikaskandhA ekamevAvaktavyakamiti / sAmAnyavAditvena sarvatra bahuvacanAbhAva: / setamityAdi nigamanam / T bhaGgasamutkIrtanatAM nirdidikSurAha - eyAe NamityAdi / atrApi vyAkhyA kRtaiva draSTavyA yAvat atthi ANupuvvItyAdi, ihaikavacanAntAstraya eva pratyekabhaGgAH, sAmAnyavAditvena vyaktibahutvAbhAva bahuvacanAbhAvAt / AnupUrvyAdipadatrayasya ca trayo dvikasaMyogA bhavanti, ekaikasmi~zca dvikayoge ekavacanAnta ekaika eva bhaGgaH, triyoge'pi eka evaikavacanAnta iti, sarve'pi sapta bhaGgA: saMpadyante, zeSAstvekonaviMzatirbahuvacanasambhavitvAnna bhavanti atra / sthApanA - - AnupUrvI 1 anAnupUrvI 1 avaktavyaka 1 iti traya: pratyekabhaGgA: / AnupUrvI 1 anAnupUrvI 1 iti prathamo dvikayoga: / AnupUrvI 1 avaktavyaka 1 iti dvitIyo dvikayogaH / anAnupUrvI 1 avaktavyaka 1 iti tRtIyo dvikayogaH / AnupUrvI 1 anAnupUrvI 1 avaktavyaka 1 iti trikayogaH / evamete sapta bhaGgAH / settamityAdi nigamanam / saGgrahanayatvena vyapadezaH / anyathA'khilamapi pudgalAstikAyaM pudgalatvenaikaM manyamAnasya dravyatvena vA SaNNAmapi dravyANAmekatvaM manyamAnasya sattAmahAsAmAnyamAtramaGgIkurvato nayasyApekSayA'syApyavizuddhatvameva / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0121-124] ya avattavvae ya 6, ahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya dupaesiyA ya ANupuvI ya aNANupuvIya avattavvae ya 7 / setaM saMgahassa bhaMgovaMdasaNayA / (sU0 121) se kiM taM samoyAre ? samoyAre - saMgahassa ANupuvvidavvAiM kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvadavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehiM samoyaraMti ? saMgahassa ANupuvvIdavvAiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, no aNANupuvvIdavverhi samoyaraMti, no avattavvayadavvehiM samoyaraMti / evaM doNNi vi saTThANe saTThANe samoyaraMti / setaM samoyAre / ( sU0 122 ) se kiM taM aNugame ? aNugame aTThavihe pannatte / taMjahA saMtapayaparUvaNayA 1, davvapamANaM 2, ca, khetta 3, phusaNA 4, ya / kAlo 5 ya, aMtaraM 6, bhAga 7, bhAva 8, appAbahuM natthi // 9 // 97 - ( sU0 123 ) saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kiM atthi Natthi ? niyamA atthi / evaM dofor a / ( sU0 124) saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kiM saMkhejjAiM, asaMkhejjAI, aNaMtAI ? bhaGgopadarzanatAM bibhaNiSurAha - eyAe NamityAdi / atrApi sapta bhaGgAsta evArthakathanapurassarA bhAvanIyAH / bhAvArthastu sarva: pUrvavat / settamityAdi nigamanam / I atha samavatArAbhidhitsayA prAha- se kiM taM samoyAre ityAdi, idaM ca dvAraM pUrvavad nikhilaM bhAvanIyam / athAnugamaM vyAcikhyAsurAha se kiM taM aNugame tti / atrottaram - aNugame aTThavihe paNNatte tti, pUrvaM navavidha ukto'tra tvaSTavidha eva, alpabahutvadvArAbhAvAt, tadevASTavidhatvaM darzayatitadyathetyupadarzanArthaH, saMtapayagAhA, iyaM pUrvaM vyAkhyAtaiva, navaram appAbahuM natthi tti saMgrahasya sAmAnyavAditvAt sAmAnyasya ca sarvatraikatvAdalpabahutvavicAro'tra na saMbhavatItyarthaH / tatra satpadaprarUpaNatAbhidhAnArthamAha- saMgahassetyAdi, nanu saMgrahavicAre prakrAnte AnupUrvIdravyANi santItyanupapannam, AnupUrvIsAmAnyasyaivaikasya tenAstitvAbhyupagamAt, satyam, mukhyarUpatayA sAmAnyamevAsti, guNabhUtaM ca vyavahAramAtranibandhanaM dravyabAhulyamapyasau vadatItyadoSaH / zeSabhAvanA pUrvavaditi / dravyapramANadvAre yaduktaM niyamA ego rAsi tti, atrAha - nanu yadi saGkhyeyAdisvarUpANi tAni na bhavanti tarhyeko rAzirityapi nopapadyate, dravyabAhulye sati tasyopapadyamAnatvAt, vrIhyAdirAziSu tathaiva darzanAt, satyam, kintveko rAziriti vadataH ko'bhiprAyaH ? bahUnAmapi teSAmAnupUrvItvasAmAnyenaikena kroDIkRtatvAdekatvameva; kiJca, yathA viziSTaikapariNAmapariNate skandhe tadArambhakAvayavAnAM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM no saMkhejjAiM, no asaMkhejjAiM, no aNaMtAI, niyamA ego rAsI / evaM doNNi vi / (sU0 125) saMgahassa ANupuvvIdavvAiM logassa katibhAge hojjA ? kiM saMkhejjatibhAge hojjA? asaMkhejjatibhAge hojjA? saMkhejjesu bhAgesu hojjA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? no saMkhejjatibhAge hojjA, no asaMkhejjatibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA savvaloe hojjaa| evaM doNNi vi| (sU0 126) saMgahassa ANupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhejjatibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjatibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge phusaMti ? asaMkhejje bhAge phusaMti ? savvalogaM phusaMti ? no saMkhejjatibhAgaM phusaMti, no asaMkhejjatibhAgaM phusaMti, no saMkhejje bhAge phusaMti, no asaMkhejje bhAge phusaMti, niyamA savvalogaM phusaMti / evaM donni vi| __ (sU0 127) saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kAlao kevaciraM hoMti ? savvaddhA / evaM doNNi vi| (sU0 128) saMgahassa ANupuvvIdavvANaM kAlato kevaciraM aMtaraM hoti ? natthi aMtaraM / evaM doNNi vi| (sU0 129) saMgahassa ANupuvvIdavvAiM 46sesadavvANaM katibhAge hojjA ? kiM saMkhejjatibhAge hojjA ? asaMkhejjatibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejjatibhAge hojjA, no asaMkhejjatibhAge hojjA, No saMkhejjesu bAhulye'pyekataiva mukhyA tadvadatrAnupUrvIdravyabAhulye'pi tatsAmAnyasyaikarUpatvAdekatvameva mukhyamasau naya: pratipadyate, tadvazenaiva teSAmAnupUrvItvasiddheH, anyathA tadabhAvaprasaGgAt, tasmAnmukhyasyaikatvasyAnena kakSIkRtatvAt saGkhyeyarUpatAdiniSedhaH, guNabhUtAni dravyANyAzritya rAzibhAvo'pi na virudhyate, evamanyatrApi bhAvanIyamityalaM prpnycen| kSetradvAre niyamA savvaloe hoja tti AnupUrvIsAmAnyasyaikatvAt sarvalokavyApitvAcceti bhAvanIyam / evamitaradvaye'pyabhyUhyamiti / sparzanAdvAramapyevameva cintanIyamiti / kAladvAre'pi tatsAmAnyasya sarvadA'vyavacchinnatvAt trayANAmapi sarvAddhA'vasthAnaM bhaavniiymiti| ata evAntaradvAre nAstyantaramityuktaM tadbhAvavyavacchedasya kadAcidapyabhAvAditi / 46. sesadavvANaM ti| prAkRtatvAdArSatvAccAtrAkAralopo drssttvyH| tatazca saGgrahasyAnupUrvIdravyANyazeSadravyANAM katibhAge bhaved ? iti praznasya prApyamANatvAd niyamAt tribhAge bhavedityuttaramupapannaM syAt / anyathA zeSadravyatvena tvanAnupUrvIavaktavyaketyanayordvayoreva prApyamANatvAt Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0130-132] bhAgesu hojjA, No asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjaa| evaM doNNi vi| (sU0 130) saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kayarammi bhAve hojjA ? niyamA sAdipAriNAmie bhAve hojjA / evaM doNNi vi / appAbahuM ntthi| setaM aNugame / setaM saMgahassa aNovaNihiyA davvANupuvvI / setaM aNovaNihiyA davvANupuvvI / (sU0 131) se kiM taM ovaNihiyA davvANupuvvI ? ovaNihiyA davvANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahA- puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 ya / (sU0 132) se kiMtaM puvvANupuvvI? puvvANupuvvI- dhammatthikAe 1, adhammatthikAe 2, AgAsatthikAe 3, jIvatthikAe 4, poggalatthikAe 5, addhAsamae 6 / setaM puvvaannupuvvii| __ bhAgadvAre niyamA tibhAge hoja tti trayANAM rAzInAmeko rAzistribhAga eva vartata iti bhaavH| yattu rAzigatadravyANAM pUrvoktamalpabahutvaM tadatra na gaNyate, dravyANAM prastutanayamate vyavahArasaMvRtimAtreNaiva sattvAditi / bhAvadvAre 47sAdipAriNAmie bhAve hoja tti, yathA AnupUrvyAdidravyANAmetadbhAvavatitvaM pUrva bhAvitaM tathA'trApi bhAvanIyam, teSAM yathAsvaM sAmAnyAdavyatiriktatvAditi / alpabahutvadvArAsambhavastUkta eveti samarthito'nugamaH, tatsamarthane ca samarthitA saMgrahamatenAnaupanidhikI dravyAnupUrvI, tatsamarthane ca vyAkhyAtA sarvathA'pIyam, ata: setamityAdi nigamanatrayam / ____gatA'naupanidhikI dravyAnupUrvI, sAmprataM prAguddiSTAmevopanidhikIM tAM vyAcikhyAsurAha - se kiM tamityAdi / atha keyaM prAgnirNItazabdArthamAtrA aupanidhikI dravyAnupUrvIti praznaH / atra nirvacanam aupanidhikI dravyAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvItyAdi, upanidhirnikSepo viracanaM tadapekSayA cAnupUrvIdravyasyArdharUpatvaniyamAt tribhAge bhavedityuttaramanupapannameva syAt / ata eva vRttikArairapi trayANAM rAzInAmeko rAzistribhAga eva vartate' iti kathanadvArA 'zeSadravyApekSayaiva sUtrasaGgatirdarzitA / tatazca darzitAnupapattivAraNArthaM yathA'trAzeSadravyApekSayaiva vicAraNamAvazyakaM tathaiva pUrvaM (sU0 112) naigamavyavahAranayasaMlagnasUtre'pi bhAgadvAre'zeSadravyApekSayaiva vicAraNasyAvazyakatvAttatrApyakAralopo jeya ev| 47. 'sAdipAriNAmie bhAve' tti / nanu saGgrahanayamatena mukhyasyaikatvasyaiva kakSIkRtatvAdanAdipAriNAmikabhAve vartate iti vaktumucitam, AnupUrvIdravyatvenAnupUrvIdravyasyaikasya sarvadA bhAvAditi cet ? satyaM, kintu guNabhUtAni bahUni dravyANyAzritya sAdipAriNAmikatvAsyApyaviruddhatvAt tadatroktamiti mantavyam / sUtrakRta IdRgabhiprAyo mantavya eva, anyathA dravyapramANadvAre'pi 'niyamA ego rAsI' ityatra 'rAzi'vyapadezo'yuktaH syAt, ekasya rAzitvAsambhavAt / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 133) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- addhAsamae 6, poggalatthikAe jIvatthikAe 4, AgAsatthikAe 3, adhammatthikAe 2, dhammatthikAe 1 / setaM prayojanamasyA ityaupanidhikI dravyaviSayA''nupUrvI paripATirdravyAnupUrvI, sA triprakArA, tatra vivakSitadharmmAstikAyAdidravyavizeSasamudAye ya: pUrva : prathamastasmAdArabhyAnupUrvI anukramaH paripATi : nikSipyate viracyate yasyAM sA pUrvAnupUrvI / tatraiva yaH pAzcAttyaH caramastasmAdArabhya vyatyayenaivAnupUrvI paripATiH viracyate yasyAM sA niruktavidhinA pazcAnupUrvI / na AnupUrvI anAnupUrvI, yathoktaprakAradvayAtiriktasvarUpetyarthaH / 100 5, tatrAdyabhedaM tAvannirUpayituM praznamAha se kiM tamityAdi / iha ca dravyAnupUrvyadhikArAd dharmAstikAyAdInAmeva ca dravyatvAditthaM nirvacanamAha - dhammatthikAe ityAdi, tatra jIva- pudgalAnAM svataH eva gatikriyApariNatAnAM tatsvabhAvadharaNAd dharma:, astayaH pradezA:, teSAM kAyaH saGghAto'stikAyaH, dharmmazcAsAvastikAyazceti samAsaH, sakalalokavyApyasaGkhyeyapradezAtmako'mUrtadravyavizeSaH ityarthaH / jIva- pudgalAnAmeva tathaiva 48 gatipariNatAnAM tatsvabhAvAdharaNAdadharmaH, jIva- pudgalAnAM sthityupaSTambhakAraka ityarthaH / zeSaM dharmAstikAyavat sarvam / sarvabhAvAkAzanAdAkAzam, A maryAdayA tatsaMyoge'pi svakIyasvakIyasvarUpe'vasthAnataH sarvathA tatsvarUpatvAprAptilakSaNayA kAzante svabhAvalAbhena avasthitikaraNena ca dIpyante padArthasArthA yatra tadAkAzamiti, athavA A abhividhinA 49 sarvAtmanA tatsaMyogAnubhavanalakSaNena kAzante tathaiva dIpyante padArthA yatra tadAkAzamiti bhAvaH / tacca tadastikAyazceti AkAzAstikAyaH, lokAlokavyApyanantapradezAtmako'mUrtadravyavizeSa ityarthaH / jIvanti jIviSyanti jIvitavanta iti jIvAH, te ca te'stikAyAzceti samAsaH, pratyekamasaMkhyeyapradezAtmakasakalalokabhAvinAnAjIvadravyasamUha ityarthaH / pUraNa- galanadharmANa: pudralA: paramANvAdayo'nantANukaskandhaparyantA:, te hi kutazcid dravyAd galanti viyujyante, kiJcittu dravyaM tatsaMyogataH pUrayantIti bhAva: / te ca te'stikAyAzceti samAsaH / addhAzabdaH kAlavacanaH samayaH saGketAdivAcako'pyasti, tato vizeSyate-addhArUpaH samayo'ddhAsamaya:, vakSyamANapaTTasATikAdipATanadRSTAntasiddhaH " 48. gatipariNatAnAM tatsvabhAvAdhAraNAdadharma iti / gatipariNAmasvabhAvAdhAraNatvaM tvadharmasya vyutpattinimittaM jJeyaM, na pravRttinimittaM, AkAzAderapi gtiprinnaamsvbhaavaadhaarnntvaaddhrmtvaaptteH| tathA tasyaiva pravRttinimittatve'dharmasya pravRttinimittatvenocyamAnaH sthitipariNAmo gatipariNAmAbhAvAtmaka eva syAnna tu svatantraH kazcitpariNAmAtmakaH / tatazcAdharmAstikAyasyAbhAva eva syAd, abhAve upaSTambhakasyAnAvazyakatvAt / 49. sarvAtmaneti / na tu kaJcukasarpayorivoparitanabhAgamAtreNaiva / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0133] sarvasUkSmaH 5degpUrvA'parakoTivipramukto vartamAna ekaH kAlAMza ityartha:, ata evAtra astikAyatvAbhAvaH bahupradezatva eva tadbhAvAt, atra tvatItA'nAgatayorvinaSTA'nutpannatvena vartamAnasyaikasyaiva kAlapradezasya sadbhAvAt / nanvevamAvalikAdikAlAbhAva:, samayabahutva eva tadupapatteriti cet, bhavatu tarhi, ko nivArayitA ? samayAvaliyamuhuttA divasamahorattapakkhamAsA ya (anuyogadvAre sU0 365, Avazyakani0 663) ityAdyAgamavirodha iti cet, naivam, abhiprAyAparijJAnAt, vyavahAranayamatenaiva tatra tatsattvAbhyupagamAt, atra tu nizcayanayamatena tadasattvapratipAdanAt, na hi pudgalaskandhe paramANusaGghAta ivAvalikAdiSu samayasaGghAtaH kazcidavasthita: samastIti tadasattvamasau pratipadyata ityalaM carccayeti / 59 atra ca jIva - pudgalAnAM gatyanyathA'nupapatterdharmAstikAyasya teSAmeva sthityanyathA'nupapatteradharmAstikAyasya sattvaM pratipattavyam, na ca vaktavyam - tadgati- sthitI ca bhaviSyato dharmAdharmAstikAyau ca na bhaviSyata iti pratibandhAbhAvAdanaikAntikateti, tAvantareNApi tadbhavane'loke'pi tatprasaGgAt / yadi tu aloke'pi tadgati - sthitI syAtAM tadA'lokasyAnantatvAllokAnnirgatya jIva - pudgalAnAM tatra pravezAdekadvitrAdijIvapudgalayuktaH sarvathA tacchUnyo vA kadAcillokaH syAt, na caitad dRSTamiSTaM vetyAdyanyadapi dUSaNajAlamasti, na cocyate granthavistarabhayAditi / AkAzaM tu jIvAdipadArthAnAmAdhArAnyathA'nupapatterastIti zraddheyam / na ca dharmAdharmAstikAyAveva tadAdhAro bhaviSyati iti vaktavyaM 52 tayostadgatisthitisAdhakatvenoktatvAt, na cAnyasAdhyaM kAryamanyaH sAdhayati, atiprasaGgAditi / 50. pUrvAparakoTivipramukta iti / avibhAjya ityarthaH / yathAvalikAyA ayaM pUrvArddhA'yaM tu pazcArddha ityevaM vibhAgaH kartuM zakyo, na tathA samayasya / 51. atra ca jIvapudgalAnAmiti / 'loko dharmAstikAyavAn, jIvagatimattvAt, yannaivaM tannaivaM yathA'lokaH' ityAdayo'numAnaprayogA atra jJeyAH / astu jIvagatimattvaM mA'stu dharmAstikAyaH, ko doSa ityAdisvarUpamaprayojakatvamudbhAvayati kazcinna ca vaktavyamityAdinA / aloke'pi jIvagatimattvaprasaGga evAprayojakatvazaGkAnirmUlanakSamo'nukUlastarko'tra vijayata ityAzayenAha tAvantareNApItyAdi / nanvalokasyApi jIvagatimattve kA''pattiriti zaGkAM manasikRtyAha yadi tvityAdi / 101 52. tayostadgatisthitisAdhakatvenoktatvAt / yathA naiyAyikairavayavadhArAyA ante siddhe niravayave paramANAveva vyAvartakadhArAyA ante setsyamAnaM svato vyAvartakatvaM na svIkRtamapi tu tadarthaM paramANubhinnaH svatantra eva vizeSAkhyaH padArthaH svIkRtaH, yathA vA zabdAzrayatvena siddha AkAza eva na parAparatvadhIhetutvamaGgIkRtamapi tu tadarthaM svatantraM kAladravyamaGgIkRtaM tathaivAtrApi mantavyam, tatazca yato gatisAdhakatvena siddhe dharmAstikAye sthitisAdhakatvena vA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM pacchAva | ghaTAdijJAnaguNasya pratiprANi svasaMvedanasiddhatvAjjIvasyAstitvamavasAtavyam, na ca guNinamantareNa guNasattA yuktA atiprasaGgAt na ca deha evAsya guNI yujyate, yato jJAnamamUrtaM cidrUpaM sadaivendriyagocarAtItatvAdidharmmopetam, ataH tasyAnurUpa eva kazcidguNI samanveSaNIyaH, sa ca jIva eva, na tu deho viparItatvAt, yadi punarananurUpo'pi guNAnAM guNI kalpyate tarhyanavasthA rUpAdiguNAnAmapyAkAzAderguNitvakalpanAprasaGgAditi / 53 pudgalAstikAyasya tu ghaTAdikAryAnyathAnupapatteH pratyakSatvAcca sattvaM pratItameveti / kAlo'pyasti, bakulA - 'zoka - campakAdiSu puSpaphalapradAnasyAniyamenAdarzanAt, yastu tatra niyAmaka: sa kAlaH iti, svabhAvAdeva tu tadbhavane 54 nityaM sattvamasattvaM vA (pramANavA0 3 / 35) ityAdidUSaNaprasaGgaH, atra bahu vaktavyam, tattu nocyate granthaduravagamatAbhayAditi / Aha-dharmAstikAyasya prAthamyamadharmAstikAyAdInAM tu tadanantaraM krameNetthaM nirdeza: kutaH siddho yenAtra pUrvAnupUrvIrUpatA syAditi ? atrocyate- Agame itthameva paThitatvAt / tatrApi kathamitthameva pATha iti cet, ucyate, dharmAstikAya ityatra yadAdyaM dharmetipadaM tasya mAGgalikatvAddharmAstikAyasya prathamamupanyAsaH tatastatpratipakSatvAdadharmAstikAyasya, tatastadAdhAratvAdAkAzAstikAyasya, tataH svAbhAvikAmUrtatvasAmyAjjIvAstikAyasya, tatastadupayogitvAt pudgalAstikAyasya, tato jIvAjIvaparyAyatvAt tadanantaramaddhAsamayasyopanyAsa iti pUrvAnupUrvIsiddhiriti / atha pazcAnupUrvI nirUpayitumAha se kiM taM pacchANupuvvItyAdi, pAzcAttyAdArabhya pratilomaM vyatyayenaivAnupUrvI paripATiH kriyate yasyAM sA pazcAnupUrvI, atrodAharaNamutkrameNa idamevA''haaddhAsamayetyAdi gatArthameva / siddhe'dharmAstikAye'vakAzadAyakatvaM vaktuM na pAryate'tastadarthaM svatantramAkAzAkhyaM drvymnggiikrtvymev| etattu sarvamapyanumAnena dharmAdisAdhanArthamuktamiti mantavyam, anyathA'mUrtAnyapi dharmAdidravyANi yeSAM pratyakSANi teSAM sarvajJAnAmuktirUpa Agama evAsmAkaM dharmAdisiddhau balavatpramANam / 53. pudgalAstikAyasya tviti... pudgalAstikAyo dvividhaH paramANvAdirUpo'tIndriyaH, ghttaadiruupshvendriygmyH| tatra prathame'tIndriye pramANaM darzayituM ghaTAdikAryAnyathAnupapatterityuktam, tadbhinne tu pratyakSatvAditi / 54. "nityaM sattvaM....." nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kaadaacitktvsmbhvH|| iti hi tanyAyaH pramANavArtikasya padArthAnumAnaparicchede / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0134] 103 (sU0 134) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / athAnAnupUrvI nirUpayati-se kiM tamityAdi, atra nirvacanam - aNANupuvvI etAe cevetyAdi, na vidyate AnupUrvI yathoktaparipATidvayarUpA yasyAM sA anAnupUrvI vivakSitapadAnAmanantaroktakramadvayamullaccaya parasparAsadRzaiH sambhavadbhirbhaGgakairyasyAM viracanA kriyate sA'nAnupUrvItyarthaH / kA punariyamityAhaannamannabbhAso tti anyonyaM parasparamabhyAso guNanamanyonyAbhyAsaH durUvoNo ttidvirUpanyUnaH AdyantarUparahita: anAnupUrvIti saNTaGkaH / kasyAM viSaye yo'sAvabhyAsa ityAha- zreNyAM paMktau, kasyAM punaH zreNAvityAha - etAe ceva tti, asyAmeva anantarAdhikRtadharmAstikAyAdisambandhinyAm, kathaMbhUtAyAmityAha-eka AdiryasyAM sA ekAdikI, ekaika uttara: pravarddhamAno yasyAM sA tathoktA, tasyAM punaH kathaMbhUtAyAmityAha - chagacchagatAe tti, SaNNAM gaccha samudAya: SaDgacchastaM gatA prAptA SaDgacchagatA, tasyAm, dharmAstikAyAdivastuSaTkaviSayAyAmityarthaH / Adau vyavasthApitaikakAyAH paryante nyastaSaTkAyA dharmAstikAyAdivastuSaTkaviSayAyAH paGkteryA parasparaguNane bhaGgakasaGkhyA bhavati sA AdyantabhaGgadvayarahitA anAnupUrvIti bhAvArtha: / tatrordhvAdhaH kilaikakAdayaH SaTparyantA aGkAH sthApitAH / tatra caikakena dvike guNite jAta dvAveva, tAbhyAM triko guNito jAtAH SaT, tairapi catuSkako guNito jAtA caturviMzatiH, paJcakasya tu tadguNane jAtaM viMzaM zatam, SaTkasya ca tadguNane jAtAni viMzatyadhikAni sapta bhaGgazatAni, sthApanAAgatam 720, atrA''dyo bhaGgaH pUrvAnupUrvI, antyastu pazcAnupUrvIti tadapagame zeSANyaSTA- | 6 dazottarANi sapta bhaGgakazatAnyanAnupUrvIti mantavyAni / atra ca bhaGgakasvarUpAnayanArthaM karaNagAthA puvvANupuvvihiTThA samayAbheNa kuru jahAjeTThe / uvarimatulaM purao nasejja puvvakkamo sese || 11|| ( vizeSAvazyakabhA0 943 ) iti / vyAkhyA- iha vivakSitapadAnAM krameNa sthApanA pUrvAnupUrvItyucyate, tasyA: heTTha tti adhastAd dvitIyAdibhaGgakAn jijJAsuH kuru tti sthApaya, ekAdIni padAnIti zeSaH, kathamityAha-jyeSThasyAnatikrameNa yathAjyeSTham, yo yasyAdau sa tasya jyeSTho yathA dvikasyaikako jyeSThaH, trikasya tvekako'nujyeSThaH, catuSkAdInAM tu sa eva jyeSThAnujyeSTha iti, evaM trikasya dviko jyeSThaH, sa eva catuSkasyAnujyeSThaH, paJcakAdInAM tu sa eva jyeSThAnujyeSTha ityAdi, evaM ca sati uparitanAGkasya adhastAjjyeSTho nikSipyate, tatrAlabhyamAne anujyeSThaH, tatrApyalabhyamAne jyeSThAnujyeSTha iti yathAjyeSThaM nikSepaM kuryAt, kathamityAhasamayAbhedeneti, samaya: saMketa: prastutabhaGgakaracanavyavasthA, tasya abhedaH anatikramaH, tasya ca bhedastadA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM bhavati yadA tasminneva bhaGgake nikSiptAGkasadRzo'paro'GkaH patati, tato yathoktaM samayabhedaM varjayanneva jyeSThAdyaGkanikSepaM kuryAt,, uktaM ca jahiyaMmi u nikkhitte puNaravi so ceva hoi kAyavvo / so hoi samayabhedo vajeyavvo payatteNaM / / 1 / / ( ) nikSiptasya cAGkasya yathAsambhavaM purao tti agrata: uparitanAGkastulyaM sadRzaM yathA bhavatyevaM nyasyet, uparitanAGkasadRzAnevAGkAnnikSipedityarthaH, puvvakkamo sese tti sthApitazeSAnakAnnikSiptAGkasya yathAsambhavaM pRSThata: pUrvakrameNa sthApayedityarthaH / ya: saGkhyayA laghurekakAdiH sa prathama sthApyate, yastu tayA mahAn dvikAdiH sa pazcAditi pUrvakrama: pUrvAnupUrvIlakSaNe prathamabhaGgake itthameva dRSTatvAditi bhAva itykssrghttnaa| bhAvArthastu digmAtradarzanArthaM sukhAdhigamAya ca trINi padAnyAzritya tAvad darzyate, teSAM ca parasparAbhyAse SaD bhaGgA bhavanti, te caivamAnIyante, pUrvAnupUrvIlakSaNastAvat prathamo bhaGgaH, tadyathA 123, asyAzca pUrvAnupUrvyA adhastAd bhaGgakaracane kriyamANe ekakasya tAvajjyeSTha eva nAsti, dvikasya tu vidyate ekaH sa tadadho nikSipyate, tasya cAgratastriko dIyate uvarimatullamityAdivacanAt, pRSThatastu sthApitazeSo dviko dIyate, tato'yaM dvitIyo bhaGga: 213, atra ca dvikasya vidyate ekako jyeSThaH paraM nAsau tadadhastAnikSipyate, agrata: sadRzAGkapAtena samayabhedaprasaGgAt, ekakasya tu jyeSTha eva nAsti, trikasya tu vidyate dviko jyeSThaH, sa tadadhastAnikSipyate, atra cAgrabhAgasya tAvadasambhava eva, pRSThatastu sthApitazeSAvekakatriko krameNa sthApyete, puvvakkamo sese tti vacanAt, tatastRtIyo'yaM bhaGga: 132, atrApyekakasya jyeSTha eva nAsti, trikasya tu jyeSTho'sti dviko na ca nikSipyate, agre sadRzAGkapAtena samayabhedApatteH, tato'syaivAnujyeSTha ekaka: sthApyate, agratastu dvikaH, uvarimatullamityAdivacanAt, pRSThatastu sthApitazeSastriko dIyate iti caturtho'yaM bhaGga: 312, evamanayA dizA paJcamaSaSThAvapyabhyUhyau, sarveSAM cAmISAmiyaM sthApanA- 1 2 3| atrApyAdyabhaGgasya pUrvAnupUrvItvAdantyasya ca pazcAnupUrvItvAnmadhyamA eva 2 1 3| catvAro'nAnupUrvItvena mantavyA:, evamanayoddiSTyA caturAdipadasambhavino'pi bhaGgA | ra bhAvanIyAH / bhUyAMsazcahottarAdhyayanaTIkAdinirdiSTA: prastutabhaGgAnayanopAyA: 2 1 santi, na cocyante'tivistarabhayAt, tadarthinA tu tata evaavdhaarnniiyaaH| 3 2 1 tadidamatra tAtparyam-pUrvAnupUrdhyA tAvaddharmAstikAyasya prathamatvameva, tadanukrameNAdharmAstikAyAdInAM dvitIyAditvam, pazcAnupUrtyAM tvaddhAsamayasya prathamatvam, pudgalAstikAyAdInAM tu pratilomatayA dvitIyAditvam, anAnupUrtyAM tvaniyamena kvacidbhaGgake kasyacit prathamAditvamityalaM vistareNa / setamityAdi nigamanam / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0135-139] 105 (sU0 135) ahavA ovaNihiyA davvANuputvI tivihA pnnttaa| taM jahA - puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (sU0 136) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI- paramANupoggale dupaesie tipaesie jAva dasapaesie jAva saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie aNaMtapaesie / setaM puvvaannupuvvii| (sU0 137) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- aNaMtapaesie asaMkhijjapaesie saMkhijjapaesie jAva dasapaesie jAva tipaesie dupaesie paramANupoggale / setaM pcchaannupuvvii| (sU0 138) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / setaM ovaNihiyA davvANupuvvI / setaM jANagavairittA dvvaannupuvvii| setaM noAgamao davvANupuvvI / setaM davvANupuvvI / (sU0 139) se kiM taM khettANupuvvI ? khettANupuvvI duvihA paNNattA / taMjahA tadevamatra pakSe dharmAstikAyAdIni SaDapi dravyANi pUrvAnupUrvyAditvenodAhRtAni, sAmprataM tvekameva pudgalAstikAyamudAhartumAha- ahavetyAdi / atra caupanidhikyA dravyAnupUrvyA jJAtamapi traividhyaM yat punarapyupanyastaM tat pramANAntarabhaNanaprastAvAdeveti mantavyam, aNaMtagacchagatAe tti atraikottaravRddhimatskandhAnAmanantatvAdanantAnAM gaccha: samudAyo'nantagaccha:, taM gatA anantagacchagatA, tasyAm, ata eva bhaGgA atrAnantA evAvaseyA iti / zeSabhAvanA ca sarvA pUrvoktAnusArataH svayamapyavaseyeti / ___ Aha- nanu yathaika: pudgalAstikAyo nirdhArya punarapi pUrvAnupUrvyAditvenodAhRta: evaM zeSA api pratyekaM kimiti nodAhriyante ? atrocyate-dravyANAM krama:paripATyAdilakSaNa: pUrvAnupUrvyAdivicAra iha prakrAnta:, sa ca dravyabAhulye sati saMbhavati, dharmA-'dharmA-''kAzAstikAyeSu ca pudgalAstikAyavannAsti pratyekaM dravyabAhulyam ekaikadravyatvAtteSAm, jIvAstikAye tvanantajIvadravyAtmakatvAdasti dravyabAhulyam, kevalaM paramANu-dvipradezikAdidravyANAmiva jIvadravyANAM pUrvAnupUrvyAditvanibandhanaH prathamapAzcAttyAdibhAvo nAsti pratyekamasaMkhyeyapradezatvena sarveSAM tulyapradezatvAt paramANu-dvipradezikAdidravyANAM tu viSamapradezatvAditi, addhAsamayasyaikatvAdeva tadasambhava ityalamaticarcitena / tadevaM samarthitA aupanidhikI dravyAnupUrvI, tatsamarthane ca samarthitA prAguddiSTA dviprakArA'pi dravyAnupUrvI, tata: settamityAdIni nigamanAni, dravyAnupUrvI smaaptaa| uktA dravyAnupUrvI, atha prAguddiSTAmeva kSetrAnupUrvI vyAcikhyAsurAha- se kiM taM khettANupubvi Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ovaNihiyA ya aNovaNihiyA ya / (sU0 140) tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA ThappA / (sU0 141) tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA pannattA / taMjahA- NegamavavahArANaM 1, saMgahassa ya 2 / (sU0 142) se kiM taM gama-vavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI ? NegamavavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI paMcavihA paNNattA / taMjahA-aTThapayaparUvaNayA 1, bhaMgasamukkittaNayA 2, bhaMgovadaMsaNayA 3, samoyAre 4, aNugame 5 / / (sU0 143) se kiM taM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA- tipaesogADhe ANupuvvI jAva dasapaesogADhe ANupuvvI jAva saMkhijjapaesogADhe ANupuvvI, asaMkhejjapaesogADhe ANupuvvI, egapaesogADhe aNANuputvI, dupaesogADhe avattavvae, tipaesogADhA ANupuvvIo jAva dasapaesogADhA tti / iha kSetraviSayA AnupUrvI kSetrAnupUrvI, kA punariyamityatra nirvacanam- kSetrAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA-aupanidhikI pUrvoktazabdArthA anaupanidhikI ca / tatra yA'sAvaupanidhikI sA sthApyA, alpavaktavyatvAdupari vakSyata ityarthaH, tatra yA'sAvanaupanidhikI sA nayavaktavyatAzrayaNAd dvividhA prajJaptA, tadyathA-naigama-vyavahArayoH saGgrahasya ca sammateti zeSaH / tatra naigama-vyavahArasaMmatAM tAvadarzayitumAha- se kiM tamityAdi / iha vyAkhyA yathA dravyAnupUrtyAM tathaiva kartavyA, vizeSaM tu vakSyAmaH / tatra tipaesogADhe ANupuvvi tti, triSu nabha:pradezeSvavagADhaH sthita: tripradezAvagADhastryaNukAdiko'nantANukaparyanto dravyaskandha evAnupUrvI / nanu yadi 55dravyaskandha evAnupUrvI kathaM tarhi tasya kSetrAnupUrvItvam ? satyam, kintu 56kSetrapradezatrayAvagAhaparyAyaviziSTo'sau dravyaskandho gRhIto nAviziSTaH, tato'tra kSetrAnupUrvyadhikArAt kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyAt so'pi kSetrAnupUrvIti na doSaH, pradezatrayalakSaNasya kSetrasyaivAtra mukhyaM kSetrAnupUrvItvam, tadadhikArAdeva, kintu tadavagADhaM dravyamapi tatparyAyasya prAdhAnyena vivakSitatvAt kSetrAnupUrvItvena na virudhyata iti bhaavH| 55. dravyaskandha evAnupUrvIti / yathA pudgalapradezAH pUraNagalanasvabhAvatvAn mithaH sammIlya vividhAn skandhAn viracayanti na tathA''kAzapradezAH, pUraNagalanasvabhAvAbhAvena mithaH smmiilnaasmbhvaat| 56. kSetrapradezatrayavagAhetyAdi / ata eva dravyAnupUrvImapekSyAnupUrvIbhUtA api tryaNukAdayo ye skandhA ekAkAzapradezAvagAhAste kSetrAnupUrvImapekSyAnAnupUrvIbhUtA eva, evaM ye skandhA AkAzapradezadvayAvagAhAste'vaktavyakA eveti dravyAnupUrvIto vizeSaH prApyate / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0144,145] 107 ANupuvvIo jAva saMkhejjapaesogADhA ANupuvvIo, asaMkhijjapaesogADhA ANupuvvIo, egapaesogADhA aNANupuvvIo, dupaesogADhA avattavvagAiM / setaM NegamavavahArANaM atttthpypruuvnnyaa| (sU0 144) eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM? eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA kIrati / (sU0 145) se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA-atthi ANupuvvI 1, atthi aNANupuvvI 2, atthi avattavvae 3 / evaM davvANupuvvigameNaM khettANupuvvIe vi te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA, jAva setaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA / yadyevaM tarhi mukhyaM kSetra parityajya kimiti tadavagADhadravyasyAnupUrvyAdibhAvazcintyate ? ucyatesaMtapayaparUvaNayetyAdivakSyamANabahataravicAraviSayatvena dravyasya ziSyamativyutpAdanArthatvAt, kSetrasya tu nityatvena 57sadAvasthitamAnatvAdacalatvAcca prAyo vakSyamANavicArasya supratItatvena tathAvidhaziSyamativyutpattyaviSayatvAt, evamanyadapi kAraNamabhyUhyamityalaM vistareNa / evaM catuSpradezAvagADhAdiSvapi bhAvanA kAryA, yAvadasaGkhyAtapradezAvagADhA(Dha?) AnupUrvIti, asaGkhyAtapradezeSu cAvagADho'saGkhyAtANuko'nantANuko vA dravyaskandho mantavyaH, yata: pudgaladravyANAmavagAhamitthaM jagadguravaH pratipAdayanti- paramANurAkAzasyaikasminneva pradeze'vagAhate, dvipradezikAdayo'saGkhyAtapradezikAntAstu skandhA: pratyekaM jaghanyata ekasminnAkAzapradeze'vagAhante, 58utkRSTatastu yatra skandhe yAvanta: paramANavo 57. sadAvasthitamAnatvAdacalatvAcceti / nanu jIvasyApi na sadAvasthitamAnatvamacalatvaM vA, tatkathaM tadavagADhatvena kSetrAnupUrvI nokteti cet ? jIvasya jaghanyato'pyaGgulasyA'saGkhyeyabhAgapramANA'saGkhyeyAkAzapradezAvagAhanA tu yato bhavatyevAto'nAnupUrvyaktavyakatvAsambhavAt sA nokteti gRhaann| 58. utkRsstttstvityaadi| utkRSTato'saGkhyeyanabhaHpradezarUpA eSA'vagAhanA dvividhA jJeyA / svasthAnataH samudghAtatazca / tatra svasthAnataH sA'mulAsaGkhyeyabhAgamAtrapramANA bhavati, tatazca lokasyAsaGkhyeyabhAgamAtraiva sA jnyeyaa| samudghAtatastu sA lokasyAsaGkhyeyabhAgapramANA, saGkhyeyabhAgapramANA, saGkhyeyabahubhAgapramANA, asaGkhyeyabahubhAgapramANA (dezonalokapramANA), sampUrNalokapramANA vApi sambhavati, imAzca sarvA apyavagAhanAH kathaM sambhavanti tattu pUrva (TippaNa kra.34) vicAritameva | acittamahAskandhAnAM tu samudghAtaH saMbhavatyeva, tadbhinnAnAM skandhAnAM tatsambhavo'sti na vetyatra nAsmAkaM ko'pi nirNayaH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 146) eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM? eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajjati / (sU0 147) se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA- tipaesogADhe ANupuvvI, egapaesogADhe aNANupuvvI, dupaesogADhe avattavvae, tipaesogADhAo ANupuvvIo, egapaesogADhAo aNANupuvvIo, dupaesogADhAI avattavvayAI, ahavA tipaesogADhe ya egapaesogADhe ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya, evaM tahA ceva davvANupuvvigameNaM chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva setaM Negama- vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA / (sU0 148) (1) se kiM taM samoyAre ? samoyAre-Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehiM samoyaraMti ? ANupuvvIdavvAiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, no aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, no avattavvayadavvehiM smoyrNti|| bhavanti sa tAvatsveva nabha:pradezeSvavagAhate, anantANukaskandhastu jaghanyatastathaiva, utkRSTatastvasaGkhyeyeSveva nabha:pradezeSvavagAhate, nAnanteSu, lokAkAzasyaivAsaGkhyeyapradezatvAt, alokAkAze ca dravyAvagAhAbhAvAdityalaM prasaGgena / prakRtamucyate / tatrAnupUrvIpratipakSatvAdanAnupUrvyAdisvarUpamAha- egapaesogADhe aNANupuvvi tti, ekasminnabha:pradeze avagADha: sthita ekapradezAvagADha: paramANusaGghAta: skandhasaGghAtazca kSetrato'nAnupUrvIti mantavya: / dupaesogADhe avattavvae tti pradezadvaye'vagADho dvipradezikAdiskandhaH kSetrato'vaktavyakam, zeSo bahuvacananirdezAdiko grantho yathA'dhastAd dravyAnupUrtyAM vyAkhyAtastathehApi taduktAnusArato vyAkhyeyo yAvad dravyapramANadvAre negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM kiM saMkhejjAimityAdi prazna: / atrottaram- no saMkhejjAimityAdi, tryAdipradezavibhAgAvagADhAni dravyANi kSetrata AnupUrvItvena nirdiSTAni, tryAdipradezavibhAgAzcAsaGkhyAtapradezAtmake loke'saGkhyAtA bhavanti, ato dravyatayA bahUnAmapi kSetrAvagAhamapekSya 59tulyapradezAvagADhAnAmekatvAt kSetrAnupUrvyAma 59. tulyprdeshaavgaaddhaanaamektvaaditi| nanvatra tulyatvaM saGkhyayaiva grahItavyaM yadvA'vagAhanAbhUtAkAzapradezaistadgrahItavyamiti cet ? avagAhanAbhUtAkAzapradazaistadgrahItavyamiti gRhANa / yadyapi saGkhyayaiva tadgrahaNe'pyAnupUrvIdravyANAmasaGkhyeyatvaM tUpapadyetaiva tadyathA-samastaloke yatra kutracidaSyavasthitAnAmAkAzapradezatrayAvagADhAnAM skandhAnAM samUha ekamAnupUrvIdravyam, evamAkAzapradezacatuSTayAvagADhAnAM skandhAnAM samUho'nyadAnupUrvIdravyam, evaM krameNAsaGkhye Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0149- 152) 109 (2) evaM tiNi vi saTThANe samoyaraMti tti bhANiyavvaM / setaM samoyAre / ( sU0 149) se kiM taM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte / taMjahA saMtapayaparUvaNayA 1, davvapamANaM 2 ca, khetta 3, phusaNA 4 ya / kAlo 5, ya aMtaraM 6, bhAga 7, bhAva 8, appAbahuM 9 ceva // 10 // ( sU0 150) se kiM taM saMtapayaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM khettANupuvvIdavvAI kiM asthi Natthi ? NiyamA atthi / evaM doNi vi / ( sU0 151) gama - vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kiM saMkhejjAiM, asaMkhejjAI, atAI ? no saMkhejjAI, no aNaMtAI, niyamA asaMkhejjAI / evaM doNi vi / ( sU0 152) (1) gama-vavahArANaM khettANupuvvIdavvAiM logassa katibhAge hojjA ? kiM saMkhijjaibhAge vA hojjA ? asaMkhejjaibhAge vA hojjA ? jAva savvaloe vA hojjA ? egadavvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhejjaibhAge vA hojjA, saMkhejjesu vA bhAgesu hojjA, asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA, desUNe vA loe hojjA, NANAdavvAiM saGkhyAtAnyevAnupUrvIdravyANi bhavantIti bhAvaH / evamekapradezAvagADhaM bahvapi dravyaM kSetrata ekaivAnAnupUrvItyuktam, loke ca pradezA asaGkhyAtA bhavanti, atastattulyasaGkhyatvAdanAnupUrvIdravyANyapyasaGkhyeyAnIti / evaM pradezaye'vagADhaM bahvapi dravyaM kSetrata ekamevAvaktavyakamuktam, dvipradezAtmakAzca vibhAgA loke'saGkhyAtA bhavantyatastAnyapyasaGkhyeyAnIti / kSetradvAre nirvacanasUtre egadavvaM paDucca loyassa saMkhejjaibhAge vA hojjetyAdi / iha skandhadravyANAM vicitrasvarUpatvAt kazcit skandho lokasya saGkhyeyaM bhAgamavagAhya tiSThati, anyastvasaGkhyeyaM bhAgamavagAhya tiSThati, anyastu saGkhyeyA~stadbhAgAnavagAhya vartate, anyastvasaGkhyeyAnityatastatatskandhadravyApekSayA sakhyeyAdibhAgavartitvaM bhAvanIyam, viziSTakSetrAvagAhopalakSitAnAM skandhadravyANAmeva kSetrAnupUrvItvenoktatvAditi (granthAgram 2000) bhAvaH / sUNe vA loe hojjatti, dezone vA loke AnupUrvIdravyaM bhavediti / atrA''hayAkAzapradezAvagADhAnAM skandhAnAM samUhaM yAvadasaGkhyeyAnAmAnupUrvIdravyANAM prAptiH spaSTaiva / tathApi tanna grahItavyaM, anAnupUrvIdravyANAmasaGkhyeyatvAnupapattyApatteH / sA caivaM - saGkhyAmAtreNa tulyatve vivakSite UrdhvAdhastiryaglokeSu yatra kutracidapyavasthitAnAmekAkAzapradezAvagADhAnAM paramANvAdipudgalAnAmanAnupUrvIdravyANAM tulyapradezAvagADhatvenaikatvameva nirvivAdaM mantavyaM syAdityasaGkhyeyatvAnupapattiH spaSTaiva / evamevAvaktavyakadravyANAmazeSANAmAkAzapradezadvikeSvevAvasthitatvAt saGkhyayA tulyeSvevAkAzapradezeSvavagADhatvAdekatvameva syAnnatvasaGkhyeyatvamiti / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 paDucca NiyamA savvaloe hojjA / nanvacittamahAskandhasya sarvalokavyApitvaM pUrvamuktam, tasya ca samastalokavartyasaGkhyeyapradezalakSaNAyAM kSetrAnupUrvyAmavagADhatvAt paripUrNasyApi kSetrAnupUrvItvaM na kiJcid virudhyate, atastadapekSaM kSetrato'pyAnupUrvIdravyaM sarvalokavyApi prApyate, kimiti dezonalokavyApitA procyate ? satyam, kintu loko'yamAnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakadravyaiH sarvadaivAzUnya evaiSTavya iti samayasthitiH, yadi cAtrAnupUrvyAH sarvalokavyApitA nirdizyeta tadA'nAnupUrvyavaktavyakadravyANAM niravakAzatayA'bhAvaH pratIyeta, tato mahAskandhapUrite'pi loke jaghanyato'pyekaH pradezo'nAnupUrvIviSayatvena pradezadvayaM cAvaktavyakaviSayatvena vivakSyate, AnupUrvIdravyasya tatra sattve'pyaprAdhAnyavivakSaNAdanAnupUrvyavaktavyakayostu prAdhAnyavivakSA bhAva:, tato'nena pradezatrayalakSaNena dezena hIno'tra loka: pratipAdita ityadoSa: / uktaM ca pUrvamunibhiHmahakhaMdhA puNNe vI sattavvaga -'NANupuvvidavvAI / jaddesogADhAI taddeseNaM sa logUNo || 1 || ( I nanu yadyevaM tarhi dravyAnupUrvyAmapi sarvalokavyApitvamAnupUrvIdravyasya yaduktaM tadasaGgataM prApnoti, anAnupUrvyavaktavyakadravyANAmanavakAzatvena tatrApyabhAvapratItiprasaGgAt, sarvakAlaM ca teSAmapyavasthitipratipAdanAt, naitadevam, yato dravyAnupUrvyaM dravyANAmevAnupUrvyAdibhAva uktaH, na kSetrasya, tasya tatrAnadhikRtatvAt, dravyANAM cAnupUrvyAdInAM parasparabhinnAnAmapyekatrApi kSetre'vasthAnaM na kiJcidvirudhyate, ekApavarakAntargatAnekapradIpaprabhA'vasthAnadRSTAntAdisiddhatvAt, ato na tatra kasyApyanavakAzaH, atra tu dravyANAmaupacArika evAnupUrvyAdibhAva:, mukhyastu kSetrasyaiva, kSetrAnupUrvyadhikArAt, tato da lokapradezA: sAmastyenaivAnupUrvyA kroDIkRtAH syustadA kimanyadanAnupUrvyavaktavyakatayA pratipAdyeta ? yastvihaiva yeSvAkAzapradezeSvAnupUrvyAsteSvevetarayorapi sadbhAvaH kathayiSyate sa dravyAvagAhabhedena kSetrabheda vivakSaNAt, 60'atra tu tadavivakSaNAditi, tasmAdanAnupUrvyavaktavyakaviSayapradezatrayalakSaNena dezena lokasyonatA vivakSiteti / athavA AnupUrvIdravyasya svAvayavarUpA dezAH kalpyante, yathA puruSasyAGgulyAdayaH, tatazca vivakSite kasmiMzciddeze dezino'sadbhAvo vivakSyate yathA puruSasyaivAGgulIdeze, dezatvasyaiva tatra prAdhAnyena vivakSitatvAditi bhAvaH / na ca vaktavyaM dezino dezo na kazcidbhinno dRzyate, ekAntAbhede dezamAtrasya dezimAtrasya vA'bhAvaprasaGgAt, tatazca samastalokakSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyAzrayaNAdatrAcittamahAskandhasyA''nupUrvItve'pi dezona eva lokaH, svakIyaikasmin deze tasyAbhAvavivakSaNAt, tasmiMzcAnupUrvyavyAptadeze itarayoravakAzaH siddho bhavatIti bhAvaH / na ca dezadezibhAvaH kalpanAmAtram, sammatyAdi - (gA0 37) nyAyanirdiSTayuktisiddhatvAdityalaM prasaGgena / nANAdavvAi60. atreti| AnupUrvIdravyasya dezonalokavyApitvakathana ityrthH| A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0153] 111 (2) aNANupuvvIdavvANaM pucchA, egaM davvaM paDucca no saMkhijjatibhAge hojjA, asaMkhijjatibhAge hojjA, no saMkhejjesu0 no asaMkhejjesu0 no savvaloe hojjA, nANAdavvAI paDucca niyamA savvaloe hojjA / (3) evaM avattavvagadavvANi vi bhANiyavvANi / (sU0 153) (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAgaM, phusaMti ? asaMkhejjati0 ? jAva savvalogaM phusaMti ? egaM davvaM paDucca saMkhejjatibhAgaM vA phusaMti, asaMkhejjatibhAgaM vA, saMkhejje vA bhAge, asaMkhejje vA bhAge, desUNaM vA logaM phusaMti, NANAdavvAiM paDucca NiyamA savvalogaM phusaMti / mityAdi, tryAdipradezAvagADhadravyabhedato'trAnupUrvINAM nAnAtvam, taizca tryAdipradezAvagADaidravyabhedaiH sarvo'pi loko vyApta iti bhaavH| anAnupUrvIcintAyAmekadravyaM pratItya lokasyAsaGkhyeyabhAgavartitvameva, ekapradezAvagADhasyaivAnAnupUrvItvena pratipAdanAt, ekapradezasya ca lokAsaGkhyeyabhAgavartitvAditi / nANAdavvAI paDucca niyamA savvaloe hojja tti ekaikapradezAvagADhairapi dravyabhedaiH samagralokavyApteriti / evaM avattavvagadavvANi vitti, avaktavyakadravyamapyekaM lokAsaMkhyeyabhAga eva vartate, dvipradezAvagADhasyaivAvaktavyakatvenAbhidhAnAt, pradezadvayasya ca lokAsaGkhyeyabhAgavRttitvAditi, tathA pratyekaM dvipradezAvagADherapi dravyabhedaiH samastalokavyApternAnAdravyANAmatrApi sarvalokavyApitvamavaseyamiti / atrAha- nanvAnupUrvyAdidravyANi trINyapi sarvalokavyApInItyuktAni, tatazca yeSvevAkAzapradezeSvAnupUrvI teSvevetarayorapi sadbhAva: pratipAdito bhavati, kathaM caitat parasparaviruddhaM bhinnaviSayaM vyapadezatrayamekasya syAt ? atrocyate- iha tryAdipradezAvagADhAd dravyAd bhinnameva tAvadekapradezAvagADham, tAbhyAM ca bhinnaM dvipradezAvagADham, tatazcAdheyasyAvagAhakadravyasya bhedAdAdhArasyApyavagAhyasya bhedaH syAdeva, tathA ca vyapadezabhedo yukta eva, anantadharmAdhyAsite ca vastuni tattatsahakArisannidhAnAt tattaddharmAbhivyaktau dRzyata eva samakAlaM vyapadezabhedo yathA khaDga-kunta-kavacAdiyukte devadatte khaDgI kuntI kavacItyAdiriti / iha kvacid vAcanAntare aNANupuvvIdavvAiM avattavvagadavvANi ya jaheva hetuti atideza eva dRzyate, tatra he? tti yathA'dhastAd dravyAnupUrvyAmanayo: kSetramuktaM tathA'trApi jJAtavyamityarthaH, tacca vyAkhyAtameveti, evamanyatrApi yathAsambhavaM vAcanAntaramavagantavyamiti / gataM kSetradvAram / sparzanAdvAramapi cetthameva nikhilaM bhAvanIyam, navaramatra kasyAzcidvAcanAyA abhiprAyeNAnupUkmekadravyasya saGkhyeyabhAgAdArabhya yAvaddezonalokasparzanA bhavatIti jJAyate, anyasyAstvabhiprAyeNa saGkhyeyabhAgAdArabhya yAvat sampUrNalokasparzanA syAdityavasIyate, etacca Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (2) aNANupuvvIdavvAiM avattavvayadavvANi ya jahA khettaM, navaraM phusaNA bhANiyavvA / (sU0 154) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kAlato kevaciraM hoMti ? egadavvaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM / NANAdavvAiM paDucca svvddhaa| evaM doNNi vi| dvayamapi budhyata eva, yato yadi mukhyatayA kSetrapradezAnAmAnupUrvItvamaGgIkriyate tadA anAnupUrvyavaktavyakayorniravakAzatAprasaGgAt pUrvavaddezonatA lokasya vAcyA / athAnupUrvIrUpe kSetre'vagADhatvAdacittamahAskandhasyaivAnupUrvItvaM tarhi dravyAnupUrvyAmivAtrApi sampUrNatA lokasya vAcyeti / na cAtrAnupUrvyA sakalasyApi lokasya spRSTatvAditarayoravakAzAbhAva iti vaktavyam, ekaikapradezarUpe dvidvipradezarUpe ca kSetre'vagADhAnAM pratyekamasaGkhyeyAnAM dravyabhedAnAM sadbhAvatastayorapi pratyekamasaGkhyeyabhedayorloke sadbhAvAd dravyAvagAhabhedena ca kSetrabhedasyeha vivakSitatvAditi bhAva: / vRddhabahumatazcAyamapi pakSo lakSyate, tattvaM tu kevalino vidanti / kSetra-sparzanayostu vizeSaH prAg nidarzita eveti gataM sparzanAdvAram / atha kAladvAram- tatra kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyavivakSayA tryAdipradezAvagADhadravyANAmevAnupUrvyAdibhAva: pUrvamuktaH, atasteSAmevAvagADhasthitikAlaM cintayannAha- egadavvaM paDuccetyAdi / atra bhAvanA- iha dvipradezAvagADhasya ekapradezAvagADhasya vA dravyasya pariNAmavaicitryAt pradezatrayAdyavagAhabhavane AnupUrvIvyapadeza: saJjAta:, samayaM caikaM tadbhAvamanubhUya punastathaiva dvipradezAvagADhamekapradezAvagADhaM vA tad dravyaM saMjAtamityAnupUrvyA: samayo jaghanyAvagAhasthiti:, yadA tu tadeva dravyamasaGkhyeyaM kAlaM tadbhAvamanubhUya punastathaiva dvipradezAvagADhamekapradezAvagADhaM vA jAyate tadA utkRSTatayA asaGkhyeyo'vagAhasthitikAla: siddhyati, anantastu na bhavati, vivakSitaikadravyasyaikAvagAhenotkRSTato'pyasaGkhyAtakAlamevAvasthAnAditi / nAnAdravyANi tu sarvAddhA sarvakAlameva bhavanti, tryAdipradezAvagADhadravyabhedAnAM sdaivaavsthaanaaditi| evaM yadA samayamekaM kiMcid dravyamekasmin pradeze'vagADhaM sthitvA tato vyAdipradezAvagADhaM bhavati tadA'nAnupUrvyA: samayo jaghanyA'vagAhasthiti:, yadA tu tadevAsaGkhyAtaM kAlaM tadrUpeNa sthitvA tato vyAdipradezAvagADhaM bhavati tadotkRSTato'saGkhyeyo'vagAhasthitikAla:, nAnAdravyANi tu sarvakAlam, ekapradezAvagADhadravyabhedAnAM sarvadA bhaavaaditi| avaktavyakasya tu dvipradezAvagADhasya samayAdUrdhvamekasmiMstryAdiSu vA pradezeSvavagAhapratipattau jaghanyA samayo'vagAhasthiti:, asaGkhyeyakAlAdUrdhvaM dvipradezAvagAhaM parityajata utkRSTato'saGkhyeyo'vagAhasthitikAla: siddhyati, nAnAdravyANi tu sarvakAlam, dvipradezAvagADhadravyabhedAnAM sadaiva bhAvAditi / evaM samAnavaktavyatvAdatidizati- evaM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0155] 113 (sU0 155) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? tiNNi vi egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kaalN| NANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / doNNi vi tti / idAnImantaradvAram - jahaNNeNaM egaM samayaM ti, atra bhAvanA- iha yadA vyAdipradezAvagADhaM kimapyAnupUrvIdravyaM samayamekaM tasmAdvivakSitakSetrAdanyatrAvagAhaM pratipadya teSveva tryAdyAkAzapradezeSvavagAhate tadaikAnupUrvIdravyasya samayo jaghanyAntarakAla: prApyate / ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM ti, tadeva yadA'nyeSu kSetrapradezeSvasaGkhayeyaM kAlaM paribhramya 61kevalamanyadravyayuktaM vA samAgatya punarapi teSveva vivakSitatryAdyAkAzapradezeSvavagAhate tadotkRSTato'saGkhyeyo'ntarakAla: prApyate, na punadravyAnupUrvyAmivAnanta:, yato dravyAnupUrtyAM vivakSitadravyAdanye dravyavizeSA anantA: prApyante, taizca saha krameNa saMyoge ukto'nanta: kAlaH, atra tu vivakSitAvagAhakSetrAdanyat kSetramasaGkhayeyameva, pratisthAnaM cAvagAhanAmAzritya saMyogasthitiratrApyasaGkhayeyakAlaiva, tatazcAsaGkhyeye kSetre paribhramatA dravyeNa punarapi kevalenA'nyasaMyuktena vA'saGkhayeyakAlAtteSveva nabha:pradezeSvAgatyAvagAhanIyam / na ca vaktavyamasaGkhayeye'pi kSetre pauna:punyena tatraiva bhramaNe kasmAdananto'pi kAlo nocyata iti ? yata ihAsaGkhyeye kSetre'saGkhyeyakAlamevAnyatra tena paryaTitavyam, tata UrdhvaM punastasminneva vivakSitakSetre niyamAdavagAhanIyam, vastusthitisvAbhAvyAditi tAvadekIyaM vyAkhyAnamAdarzitam / anye tu vyAcakSate- yasmAt tryAdipradezalakSaNAdvivakSitakSetrAt tadAnupUrvIdravyamanyatra gatam, tasya kSetrasya svabhAvAdevAsaGkhayeyakAlAdUrdhvaM tenaivAnupUrvIdravyeNa varNa-gandha-rasa-sparza-saGkhyAdidharme: sarvathA tulyenAnyena vA tathAvidhAdheyena saMyoge sati niyamAt tathAbhUtAdhAratopapatterasaGkhayeya evAntarakAla iti / tattvaM tu kevalino vidanti, 62gambhIratvAt sUtrapravRtteriti / 61. kevalamanyadravyasaMyuktaM veti / atrAnyadravyasaMyogastathaiva saMmato yathA mUlabhUtasyA''nupUrvIdravyasyAvagAhanAyAM hAnirvRddhirvA na syAt / 62. gambhIratvAt sUtrapravRtteriti / yadvA'trAyamapi samAdhAnaprakAraH saMbhavati-pUrva dravyAnupUAmantarakAlo'nantaH proktaH / tatazca, yaiH paramANupradezairniSpannaM yadAnupUrvIdravyaM kSetrAnupUrvItayA'dhikRtaM, tadvighaTitaM, vighaTanAnantaraM punaH saMyojanAt prAganantakAlo vytiitH| tadanantaraM punastaireva paramANupradezaistAdRgevAnupUrvIdravyaM nirmitaM, punazca tatteSvevAkAzapradezeSvAgatamityevamantarakAlo'nanto'pi prApyate / parantu granthe'ntarakAlo'saGkhyeya evoktaH / tatazca nizcIyate yadvivakSitamAnupUrvIdravyaM vighaTanAtprAgutkRSTato yAvatA kAlena punasteSvevAkAzapradezeSvAgacchati Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 156) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM 63sesadavvANaM katibhAge hojjA ? tiNNi vi jahA dvvaannupuvviie| nANAdavvAimityAdi, na hi tryAdipradezAvagADhAnupUrvIdravyANi yugapat sarvANyapi tadbhAvaM vihAya punastathaiva jAyanta iti kadAcidapi sambhavati, asaGkhyeyAnAM teSAM sarvadaivoktatvAditi bhAvaH / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapyasAvevaikAnekadravyAzrayA antarakAlavaktavyatA, kevalamanAnupUrvIdravyasyaikapradezAvagADhasyAvaktavyakadravyasya tu dvipradezAvagADhasya punastathAbhavane'ntarakAlazcintanIyaH / zeSA tu vyAkhyAdvayabhAvanA sarvA'pi tathaiveti / ___uktamantaradvAram / sAmprataM bhAgadvAramucyate- tatra yathA dravyAnupUrtyAM tathA'trApyAnupUrvIdravyANi anAnupUrvyavaktavyakalakSaNebhya: zeSadravyebhyo'saGkhyeyai gairadhikAni, zeSadravyANi tu teSAmasaGkhyeyabhAge vartante iti / atrAha- nanu tryAdipradezAvagADhAni dravyANyAnupUrvya ekaikapradezAvagADhAnyanAnupUrko dvidvipradezAvagADhAnyavaktavyakAnIti prAk pratijJAtam, etAni cAnupUrvyAdIni sarvasminnapi loke santi, ato yuktyA vicAryamANAnyAnupUrvIdravyANyeva stokAni jJAyante, tathAhi- asatkalpanayA kila loke triMzat pradezA:, tatra cAnAnupUrvIdravyANi triMzadeva, avaktavyakAni tu paJcadaza, AnupUrvIdravyANi tu yadi sarvastokatayA tripradezaniSpannAni gaNyante tathApi dazaiva bhavantIti zeSebhya: stokAnyeva prApnuvanti, kathamasaGkhyeyaguNAni syuriti ? atrocyate- ekasminnAnupUrvIdravye ye nabha:pradezA upayujyante te yadyanyasminnapi nopayujyarastadA syAdevam, tacca nAsti, yata ekasminnapi pradezatrayaniSpanne AnupUrvIdravye ye traya: pradezAsta evAnyAnyarUpatayA'vagADhenA''dheyadravyeNAkrAntA: santa: pratyekamanekeSu trikasaMyogeSu gaNyante, pratisaMyogamAdheyadravyasya bhedAt, tadbhede cAdhArabhedAditi bhAvaH, evamanyAnyacatuSpradezAvagADhAdyAdheyenAdhyAsitatvAtta evAnekeSu catuSkasaMyogeSvanekeSu paJcakasaMyogeSu yAvadanekeSvasaGkhyeyakasaMyogeSu pratyekamupayujyante, evaM caturAdipradezaniSpanneSvapyAnupUrvIdravyeSu ye caturAdaya: pradezAsteSAmapyanyAnyasaMyogopayogitA bhAvanIyA, tasmAdasaGkhyeyapradezAtmake svasthityA vyavasthite sa evAtrotkRSTAntarakAlatayA'bhipreta iti / sa ca kAla utkRSTato'pyasaGkhyeya eva prApyate, kasyacidapyAnupUrvIdravyasya tatparato'vazyaM vighaTanAt / nanu yadAnupUrvIdravyaM vivakSiteSvAkAzapradezeSu punarAgamanAtprAgeva vighaTitaM tasyAntarakAlAnApattyApattiH syAditi cet ? na, iSTApatteH, yatra yatra mArgaNAdau yo yo'ntarakAlaH prokto bhavet, tasya prAptistattanmArgaNAdiviSayabhUtAnAM sarveSAM syAdeveti niyamAbhAvAt, anyathopazamazreNiprAptAnAM sarveSAM dezonArdhapudgalaparAvartasaMsArabhramaNamavazyaM kartavyaM syAt, tadutkRSTAntarakAlasya taavtprmaannsyokttvaat|| 63. sesadavvANaMti / atrApi (112) dvAdazAdhikazatatamasUtravadakAralopo jJeyaH, tatroktahetoreva / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0157], (sU0 157) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kayarammi bhAve hojjA ? tinni vi NiyamA sAdipAriNAmie bhAve hojjA / loke yAvantastrikasaMyogAdayo'saGkhyeyakasaMyogaparyantA: saMyogA jAyante tAvantyAnupUrvIdravyANi bhavanti pratisaMyogamAdheyadravyasya bhedenAvasthitisadbhAvAt, 64Adheyabhede cAdhArabhedAt, na hi nabha:pradezA yenaiva svarUpeNaikasminnAdheye upayujyante tenaiva svarUpeNAdheyAntare'pi, AdheyaikatAprasaGgAt, ekasminnAdhArasvarUpe tadavagAhAbhyupagamAt, ghaTa-tatsvarUpavat / tasmAt tryAdisaMyogAnAM loke bahutvAdAnupUrvINAM bahutvaM bhAvanIyam / avaktavyakAni tu stokAni, dvikasaMyogAnAM tatra stokatvAt / anAnupUrdo'pi stokA eva, lokapradezasaGkhyAmAtratvAt / atra sukhapratipattyarthaM loke kila paJcAkAzapradezA: kalpyante, tadyathA- : atrAnAnupUrvyastAvat paJcaiva pratItA:, avaktavyakAni tvaSTau, dvikasaMyogAnAmihASTAnAmeva sambhavAt, AnupUrvyastu SoDaza saMbhavanti, dazAnAM trikasaMyogAnAM paJcAnAM catuSkasaMyogAnAmekasya tu paJcakasaMyogasyeha lAbhAt, daza trikasaMyogA: kathamiha labhyante ? iti cet, ucyate- SaT tAvat madhyavyavasthApitena saha labhyante, catvArastu trikasaMyogA digvyavasthApitaizcatubhireva kevalairiti, catuSkasaMyogAstu catvAro madhyavyavasthitena saha labhyante, ekastu tannirapekSairdigvyavasthitaireveti sarve paJca, paJcakasaMyogastu pratIta eveti / tadevaM pradezapaJcakaprastAre'pyAnupUrvINAM bAhulyaM dRzyate, ata eva tadanusAreNa sadbhAvato'saGkhyeyapradezAtmake loke'trAnupUrvIdravyANAM zeSebhyo'saGkhyAtaguNatvaM bhAvanIyamityalaM vistareNa / uktaM bhAgadvAram / sAmprataM bhAvadvAram- tatra ca dravyANAM tryAdipradezAvagAhapariNAmasya ekapradezAvagAhapariNAmasya dvipradezAvagAhapariNAmasya ca sAdipa(pA)riNAmikatvAt 65trayANAmapi sAdi 64. Adheyabhede cAdhArabhedAditi / atrAdheyabhedo'vayavabhUtaparamANupradezAdibhedena varNAdibhedena vA na grAhyaH, AnupUrvyAditrayANAmapi dravyapramANe'nantapramANatvakathanaprasaGgAt, ekasminnapi nabhaH pradeze'nantAnAM paramANuTyaNukAdInAmavagADhatvAt / tarhi kathamAdheyabhedo'tra grAhyaH ? avagAhakSetrabhedena sa grAhya iti jAnIhi / ata evaikAkAzapradezAvagADhAnAM paramANuTyaNukAdInAmanantatve'pi nAnAnupUrvIdravyANAmanantatvaM, api tu yAvanto lokAkAzasya pradezAstAvatAmevAvagAhakSetrabhedAnAM sambhavAdanAnupUrvIdravyANAmapi lokAkAzapradezapramANAsaGkhyeyatvameva / tatazcAnupUrvIdravyArthaM yadi ka-kha-ga-gha-iti saMjJitA nabhaHpradezA vicAryante, tadA ka-kha-ga-iti saMjJiteSu triSu nabhaHpradezeSvavagADhAnAM tryaNukAdianantANukaparyantaskandhAnAmekamevAnupUrvIdravyatvaM, kintu kakhaghakagagha-khagagha-kakhagagha ityAdisaMjJiteSu nabhaHpradezeSvavagADhAnAM skandhAnAM tadbhinnamevAnupUrvIdravyatvam / 65. trayANAmapi sAdipAriNAmikabhAvavartitvamiti / tatazcAtrApyAdheyabhedenAdhArabhedo jnyeyH| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 158 ) ( 1 ) eesi NaM bhaMte ! Negama - vavahArANaM ANupuvvIdavvANaM aNANupuvvIdavvANaM avattavvayadavvANa ya davvaTTayAe paesaTTayAe davvaTTa - paesaTTayAe ya kare karehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAiM NegamavavahArANaM avattavvayadavvAiM davvaTTayAe, aNANupuvvIdavvAiM davvaTTayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM davvaTTayAe asaMkhejjaguNAI | (2) paesaTTayAe savvatthovAiM Negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM apaesaTTayAe, avattavvayadavvAiM parasaTTayAe visesAhiyAI, ANupuvvidavvAiM pasaTTayAe asaMkhejjaguNAI | (3) davvaTTha-paesaTTayAe savvatthovAiM Negama-vavahArANaM avattavvayadavvAiM davvaTTayAe, aNANupuvvidavvAiM davvaTTayAe apaesaTTayAe visesAhiyAI, avattavvayadavvAI paTTayAe pAriNAmikabhAvavarttitvaM bhAvanIyamiti / alpabahutvadvAre- iha dravyagaNanaM dravyArthatA, pradezagaNanaM pradezArthatA, ubhayagaNanaM tUbhayArthatA / tatrAnupUrvyaM viziSTadravyAvagAhopalakSitAstryAdinabhaHpradezasamudAyAstAvadddravyANi, samudAyArambhakAstu pradezAH / anAnupUrvyaM tvekaikapradezAvagAhidravyopalakSitAH sakalanabha:pradezAH pratyekaM dravyANi, pradezAstu na saMbhavanti, ekaikapradezadravye pradezAntarAyogAt / avaktavyakeSu tu yAvanto loke dvikayogAH saMbhavanti tAvantaste pratyekaM dravyANi, tadArambhakAstu pradezA iti / zeSA tvatra vyAkhyA dravyAnupUrvIvat kartavyeti / navaraM savvatthovAiM Negama-vavahArANaM avattavvagadavvAimityAdi / atrAha - nanu yadA pUrvoktayuktyA ekaiko nabha:pradezo'nekeSu dvikasaMyogeSUpayujyate, tadA anAnupUrvIdravyebhyo'vaktavyakadravyANAmeva bAhulyamavagamyate, yataH pUrvoktAyAmapi paJcapradezanabhaHkalpanAyAmavaktavyakadravyANAmevASTasaGkhyopetAnAM paJcasaGkhyebhyo'nAnupUrvIdravyebhyo bAhulyaM dRSTam, tat kathamatra vyatyayaH pratipAdyate ? satyam, astyetat kevalaM lokamadhye, lokaparyantavartiniSkuTagatAstu ye kaNTakAkRtayo viNyA nirgatA ekAkinaH pradezAste vizreNivyavasthitatvAdavaktavyakatvAyogyA ityanAnupUrvIsaGkhyAyAmevAntarbhavanti, ato lokamadhyagatAM niSkuTagatAM ca prastutadravyasaGkhyAM mIlayitvA yadA kevala cintayati tadA'vaktavyakadravyANyeva stokAni, anAnupUrvIdravyANi tu tebhyo vizeSAdhikatAM pratipadyante, atra niSkuTasthApanA f / atra vizreNilikhitau dvau avaktavyakAyogyau draSTavyAviti / evambhUtAzca nAta AdhArabhUtakSetrasyAnAdyanantatvena nityatve'pi kSetrAnupUrvyAdInAM saadiprinnaamtvksstiH| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 zrIanuyogadvArasUtram [sU0158] visesAhiyAI, ANupuvvidavvAI davvaTThayAe asaMkhejjaguNAI, tAI ceva paesaTTayAe asaMkhejjaguNAI / se taM aNugame / setaM Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA khettaannupuvvii| kilAmI sarvato lokaparyanteSu bahavaH santItyanAnupUrvINAM 66bAhulyamityalaM vistareNa / AnupUrvIdravyANAM tu tebhyo'saMkhyAtaguNatvaM bhAvitameva, zeSaM dravyAnupUrvyanusAreNa bhAvanIyam / navaramubhayArthatAvicAre AnupUrvIdravyANi svadravyebhya: pradezArthatayA'saGkhyeyaguNAni, katham ? ekaikasya tadrvyasya tryAdibhirasaGkhyeyAntairnabha:pradezairArabdhatvAt, nabha:pradezAnAM ca samuditAnAmapyasaGkhyeyatvAditi / setamityAdi nigamanadvayam / 66. bAhulyamityalaM vistareNeti / nanu paJcAkAzapradezAyAmadairghyaviSkaMbhe samacaturasra kSetre 1 taH 125 yAvadaGkitA nabhaHpradezA nimnoktaprakAreNa paJcasu pratareSu santi / pratara naM.1 pratara naM.2 pratara naM.3 16 17 18 19 20 41424344|4566/67/68/69/70 |21 22 23 24 25 46/47/48 49/50/71/72/73/74/75 pratara naM.4 pratara naM.5 202202203 TakA 81/82 83 8485 zabda 07/08 2017 | 86/87 88 8990 ??????????? 116/117118/119120 9.6.2.01.8 10. 400 kararararara3ra4ra6 12:2 PRO-pratara kramAGka tatra prathamaprataragatanabhapradezeSvavagADhAnyavaktavyakadravyANyevaMkrameNa prApyante Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 (1) prathama zreNigateSu nabhaHpradezeSvevaMkrameNa 1-2, 2-3, 3-4, 4-5 ( =4) prathama- dvitIyazreNigateSu nabhaHpradezeSvevaMkrameNa1-6, 27, 3-8, 4-9, 5-10 ( =5) dvitIya zreNigateSu - 6-7, 7-8, 8-9, 9-10 (=4) dvitIya- tRtIya zreNigateSu - 6-11, 7-12, 8-13, 9-14, 10-15 ( =5) tRtIya zreNigateSu - 11-12, 12-13, 13-14, 14-15 (=4) tRtIyacaturthazreNigateSu- 11-16, 12-17, 13-18, 14-19, 15-20 (=5) caturthazreNigateSu- 16-17, 17-18, 18-19, 19-20 (=4) caturthapaJcamazreNigateSu - 16-21, 17-22, 18-23, 19-24, 20-25 (=5) paJcamazreNigateSu - 21-22, 22-23, 23-24, 24-25 (=4) evaM samastAni 4 + 5 + 4 + 5 + 4 + 5 + 4 + 5 + 4 = 4 x 5 + 5 x 4 = [(5-1) x 5 + 5 x (5-1)] = 2 x 52 2 x 5 = 40 catvAriMzad dravyANi praaptaani| arthAdekasyAM zreNyAmavasthitAnAM pradezAnAM saGkhyA yadi 'pa' itisaMjJitA syAttadA 22- 2pa iti pramANAnyavaktavyakadravyANi prApyante / (2) (4) evameva dvitIyAdiSu pratareSvapi catvAriMzaccatvAriMzad jJeyAni / tAni caivaM svasyAM tiryakzreNyAm svAdhovartinyAM zreNyAm- 26-31, 27-32, 28-33, 29-34, 30-35 ( = 5): 31-36, 32-37, 33-38, 34-39, 35-40 ( = 5); 36-41, 37-42, 38-43, 39-44, 40-45 ( = 5); 41-46, 42-47, 43-48, 44-49, 45-50 ( = 5); samastAni catvAriMzad 26-27, 27-28 28-29 29-30 ( = 4); 31-32, 32-33, 33-34, 34-35 (= 4); 36-37, 37-38, 38-39, 39-40 (= 4); 41-42, 42-43, 43-44, 44-45 (= 4); 46-47 47-48, 48-49, 49-50 ( = 4); (3) 51-52, 52-53, 53-54, 54-55 (= 4); 56-57, 57-58, 58-59, 59-60 ( = 4); 61-62, 62-63, 63-64, 64-65 ( = 4); 66-67, 67-68, 68-69, 69-70 (= 4); 71-72, 72-73, 73-74, 74-75 ( = 4); 76-77 77-78, 78-79, 79-80 ( = 4); 81-82, 82-83, 83-84, 84-85 (= 4); 86-87, 87-88, 88-89 89-90 ( = 4); 91-92. 92-93 93-94 94-95 (= 4); 96-97 97-98 98-99 99-100 ( = 4); A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM dvitIyapratare tRtIyapratare caturthapratare 51-56, 52-57, 53-58, 54-59, 55-60 ( = 5); 56-61, 57-62, 58-63, 59-64, 60-65 ( = 5 ): 61-66, 62-67, 63-68, 64-69, 65-70 ( = 5); 66-71, 67-72, 68-73, 69-74, 70-75 ( = 5): samastAni catvAriMzad 76-81, 77-82, 78-83, 79-84, 80-85 ( = 5): 81-86, 82-87, 83-88, 84-89, 85-90 ( = 5): 86-91, 87-92, 88- 93, 89-94, 90-95 ( = 5 ) : 91-96, 92-97, 93-98, 94 99 95-100 (= 5): samastAni catvAriMzad Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0158] paJcamapratare (5) 101-102, 102-103. 103-104, 104-105 (= 4); 101-106, 102-107, 103-108, 104-109, 105-110 (= 5): 106-107, 107-108, 108-109, 109-110 (= 4); 106-111, 107-112, 108-113, 109-114, 110-115 (= 5); 111-112, 112-113, 113-114, 114-115 (= 4): 111-116, 112-117, 113-118, 114-119, 115-120 ( 5) ra 116-117, 117-118, 118-119, 119-120 (= 4); 116-121, 117-122, 118-123, 119-124, 120-125 (5); 121-122, 122-123, 123-124, 124-125 (= 4); samastAni catvAriMzad (1) adhunA prathama-dvitIyaprataragateSu nabhaHpradezeSvavagADhAni dravyANi vicAryante:1-26, 2-27, 3-28, 4-29, 5-30, 6-31,7-32, 8-33, 9-34, 10-35; 11-36, 12-37, 13-38, 14-39, 15-40; 16-41, 17-42, 18-43, 19-44, 20-45; 21-46, 22-47, 23-48, 24-49, 25-50 etAni ca saGkhyayA yataH paMcaviMzatirato nizcIyate evaMkrameNa pa pramANAnyavaktavyakadravyANi prApyanta iti / (2) dvitIya-tRtIyaprataragateSu paJcaviMzatiH26-51, 27-52, 28-53, 29-54, 30-55; 31-56, 32-57, 33-58, 34-59, 35-60;, 36-61, 37-62, 38-63, 39-64, 40-65; 41-66, 42-67, 43-68, 44-69, 45-70; 46-71, 47-72, 48-73, 49-74, 50-75. (3) tRtIya-caturthaprataragateSu paJcaviMzatiH51-76, 52-77, 53-78, 54-79, 55-80; 56-81, 57-82, 58-83, 59-84, 60-85, 61-86, 62-87, 63-88, 64-89, 65-90; 66-91, 67-92, 68-93, 69-94, 70-95; 71-96, 72-97, 73-98, 74-99, 75-100. (4) caturtha-paJcamaprataragateSu paJcaviMzatiH76-101, 77-102, 78-103, 79-104, 80-105; 81-106, 82-107, 83-108, 84-109, 85-110; 86-111, 87-112, 88-113, 89-114, 90-115; 91-116, 92-117, 93-118, 94-119, 95-120, 96-121, 97-122, 98-123, 99-124, 100-125 anayA sthApanayaitad jJAyate yad-yatra samacaturasra kSetre ekasyAM zreNyAM yAvantaH pradezAstatsaGkhyA yadi 'pa' iti saMjJitA syAttadA tatra '3pa'-3pa" ityetAvanti avaktavyakadravyANi prApyanta iti| taccaivaM (1) svaprataramAtragatanabhaHpradezeSvavagADhAnyavaktavyakadravyANi 2pa-2pa iti pramANAnyekasminpratare prApyanta iti tu pUrvaM nishcitmsmaabhiH| etAdaMzi pratarANi cAdhikRte samacaturasra kSetre 'pa' pramANAni yataH prApyante'taH samaste'dhikRte kSetra evaMprakArANyavaktavyakAni dravyANi (2pa' - 2pa) x pa = 2pa-2pa' iti pramANAni praapynte| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 159) se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvvI ? jaheva davvANupuvvI taheva khettANupuvvI NeyavvA / setaM saMgahassa aNovaNihiyA khettaannupuvvii| setaM aNovaNihiyA khettaannupuvvii| (he0 159) uktA naigama-vyavahAramatenAnaupanidhikI kSetrAnupUrvI, atha tAmeva saMgrahamatena bibhaNiSurAha - se kiM tamityAdi / iha saMgrahAbhimatadravyAnupUrvyanusAreNa nikhilaM bhAvanIyam, navaraM kSetraprAdhAnyAdatra tipaesogADhA ANupuvvI jAva asaMkhejjapaesogADhA ANupuvvI, egapaesogADhA aNANupuvvI, dupaesogADhA avattavvae ityAdi vaktavyam, zeSaM tathaiveti / (2) svagata-svAvyavahitapazcAdvartiprataragatanabhaHpradezeSvavagADhAnyavaktavyakadravyANi 'pa' pramANAni prApyante' iti pUrvaM dRSTam, IdRzAnAM ca dravyANAmatra paJcaprataramaye kSetre yataH (5 - 1 = 4) = (pa -- 1) itipramANAH samUhAH prApyante'taH sarvANyapyetAni pa2 x (pa - 1) = (pa* - pa) iti pramANAni praapynte| evaM ca 'pa'pramANazreNike samacaturasra kSetre sarvANi sammIlya 2pa - 2pa + pa' - pare = (3pa - 352) itipramANAnyavaktavyakadravyANi prApyante / lokAkAzazca paJcamakarmagranthoktarItyA sthUlavyavahArataH saptarajjukAyAma-dairghya-viSkambho ghniikRtlokmyH| ato'tra zreNiH saptarajjukazreNipramANA grAhyA / sA ca yadi 'a' iti saMjJitA bhavettadA sampUrNaloke'vaktavyakAni dravyANi (3zra - 3zra') iti pramANAni praapynte| kiJca zreNiguNitA zreNiH are prataraM bhvti| prataraguNitA ca sA zra ghanIkRtalokatulyA bhvti| tatazcAvaktavyakAnAM dravyapramANaM triguNitaH prataratrayono yo lokAkAzapradezarAzistattulyaM prApyata iti nishciiyte| anAnupUrvINAM tu tad lokAkAzapradezarAzitulyameveti spaSTam / tatazca kathaM teSAmavaktavyakApekSayA vizeSAdhikatvam ? na hi lokaparyantavartiniSkuTagatAnAM kaNTakAkRtInAM vizreNyA nirgatAnAmekAkinAmavaktavyakatvAyogyAnAM pradezAnAM rAzirdviguNitalokAkAzapradezarAzitulyo bhavituM svapne'pyarhatIti cet? satyam, ata eva vRttikAraiH 'ityalaM vistareNe'tyuktvA'dhikaM na carcitaM svAsvarasazca sUcita iti pratibhAti / nanu tarhi sUtrasaGgatiH kathaM kartavyeti ced ? ittham yadyapyatra kSetrAnupUrvyadhikAre vivakSite ekasminnabhaHpradeze'vagADhAnAM paramANvAdInAmanantANukaskandhaparyantAnAM sarveSAM dravyANAmekamevAnAnupUrvIdravyaM gaNyate, evaM vivakSite nabhaHpradezadvaye'vagADhAnAM dvyaNukAdInAmanantANukaskandhaparyantAnAmanantAnAmapi pudgalAnAmekamevAvaktavyakadravyaM gaNyate, tathaivamevAnupUrvIvicAre'pi gaNyate, tathApyatrAlpabahutvadvAre sUtropapattyarthaM tAM vivakSAM parityajya samAnAkAzapradezAvagADhAnAmapi pRthakpRthaktvameva vivakSitavyam / tathA ca, anAnupUrvIdravyANyanantAnyeva prApyante, ekasminnabhaHpradeze'pyanantAnAM pudgalAnAmavagADhatvAt / evamevAvakta Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0159] 121 vyakAnyAnupUrvIdravyANi ca pratyekamanantAnyanantAni prApyante / teSu cAvaktavyakadravyANyeva sarvAlpAni, TyaNukAdInAmanantANukaparyantAnAM skandhAnAmavaktavyatvArhatve'pi paramANUnAM tadanahatvAt, tebhyazcAnAnupUrvIdravyANi vizeSAdhikAni, paramANUnAmapi tadarhatvAt, tebhyo'pyAnupUrvIdravyANyasaGkhyeyaguNAni, kssetraapekssyaa'sngkhyeygunnviklpvttvaat| dravyalokaprakAze ekAdaze sarge saMsthAnapariNAmadvAre- eSu cAlpAlpapradezAvagAhIni svbhaavtH| bhUyAMsyalpAni bhUyiSThakhAMzasthAyIni tAni ca / / 11-105 / / ityevaM yaduktaM tenApyAkAzapradezadvayAvagAhidravyApekSayaikAkAzapradezAvagAhidravyANAM vizeSAdhikatvaM sUcyata eveti / nanvevaM dravyApekSayaivAlpabahutvasUtropapAdane dravyasyaiva prAdhAnyaM syAditi kSetrAnupUrvItvAnupapattyApattiriti cet ? na, vivakSitasya dravyasyAnupUrvItvAdikathane kiyadAkAzapradezAvagADhaM tadityasyaiva vicAritatvAt / ayaM bhAvaH- vivakSitaM dravyaM paramANurvA syAd dvyaNukaM vA syAt tryaNukAdi vA syAd, na tadapekSayA tasyAnAnupUrvItvAdikamatra gRhItam, api tu tadavagAhanApekSayaiva tadatrAlpabahutvavicAre gRhItam / ata eva paramANuvyaNukAdi kimapi dravyaM yadyekAkAzapradezAvagADhaM, tadA'tra tadanAnupUrvItvenaiva gRhItam, yadyAkAzapradezadvayAvagADhaM, tadA tadavaktavyatvenaiva gRhItam, yadi tadadhikAkAzapradezAvagADhaM, tadA tadAnupUrvItvenaiva gRhItam / tatazca kSetrAnupUrvItvAnupapattigandho'pi kutaH ? / nanvatra kSetrAnupUrvIvicAre dravyapramANadvAre samAnAkAzapradezAvagADhAnAM sarveSAM dravyANAmekatvameva vivakSitaM, kSetrabhedamAtreNaiva pRthaktvaM gRhItam, anyathA'saGkhyeyatvakathanAnupapattiH syAd / evameva kSetrAdidvAreSvapi saiva vivkssaa| tatazcAtrAlpabahutvadvAre sA vivakSA yA parityaktA, kSetrabhedAbhAve'pi dravyabhedo yadi vartate tadA pRthaktvameva mantavyamiti vivakSA ca sUtrakArairyA''dRtA tatra kiM samAdhAnamiti cet ? vicitrA sUtragatirityevAtra samAdhAnamasmAkaM pratibhAti / yadvA'tratyasUtrasya dravyAnupUrvIgatAlpabahutvadvAraviSayakasUtreNa tulyatvasampAdanadvArA'tidezakaraNamevAtra prayojanamiti smaadheym| nanvatra kSetrabhedenaiva dravyabhedo mantavya iti dravyapramANAdidvAreSu yA vivakSA tayaiva yadyalpabahutvaM cintanIyaM bhavettadA tatkIdRzaM syAditi cet ? IdRzaM-dravyArthatayA -anAnupUrvIdravyANi stokAni lokAkAzapradezarAzitulyatvAt, tebhyo'vaktavyakadravyANi dezonatriguNAni, prataratrikanyUnatriguNitalokAkAzapradezarAzitulyatvAt, tebhyo'pi cAnupUrvIdravyANyasaGkhyeyaguNAni, asngkhylokaakaashprdeshraashitulytvaat| pradezArthatayA-anAnupUrvIdravyANyapradezArthatayA stokAni, lokAkAzapradezarAzitulyatvAt, tebhyo'vaktavyakadravyapradezA dezonaSaDguNAH, prataratrikanyUnatriguNitalokAkAzapradezarAzito dvi Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM guNatvAt, tebhyo'pi cAnupUrvIdravyapradezA asaGkhyeyaguNAH, asaGkhyalokAkAzapradezarAzitulyatvAt / ubhayArthatayA - anAnupUrvIdravyANi sarvAlpAni, tatastatpradezAH (apradezAH) tulyAH, tato'vaktavyakadravyANi dezonatriguNAni, tebhyastatpradezA dviguNAH, tata AnupUrvIdravyANyasaGkhyeyaguNAni, tebhyazca tatpradezA asaGkhyeyaguNAH / atra hetavaH pUrvoktAnusAreNa vibhAvanIyAH / kiJca yato'tra kSetrAnupUrvI prakrAntA'ta evAtrAvagAhanAbhUtanabhaHpradezasaGkhyAnusAreNaivAnupUrvItvAdikaM vivakSitaM, ata eva ca pradezArthatayA'lpabahutvaM yadatroktaM tatrApyavagAhanAbhUtanabhaHpradezA eva pradezatvena grAhyAH, na tu vivakSitadravyAvayavIbhUtAH pudgalapradezA iti / tatazcaitAdRgevAlpabahutvaM prApyata iti dhyeyam / nanUktAyAM sthApanAyAM 1 - 2 ityakitayornabhaHpradezayoravagADhaM dravyamavaktavyakaM yathA prApyate tathA 1-7 ityaGkitayornabhaHpradezayoravagADhaM tatprApyeta na veti ? naiva prApyeteti vayaM sambhAvayAmaH, vidikSu paramANoH sparzanAyA niSiddhatvAt, svAvagAhanAbhUtanabhaHpradezaH, caturdikSu catvAraH UrdhvAdhazca dvAvityevaM saptapradezAnAmeva paramANusparzanAtvenoktatvAt / vRttikArairapi 'vizreNilikhitau dvau avaktavyakAyogyau draSTavyau' iti kathanadvArA tadasambhAvanA sUcitaivetyAbhAti / dravyA. pradezA. ubhayA. anAnu. avakta. Anu. anAnu. avakta. Anu. anAnu. dra anAnu. dra. avakta. dra. avakta. pra. Anu. dra. Anu. pra. alpa dezonatriguNa asaM. guNa alpa dezonaSaDguNa asaM. guNa alpa tulya dezonatriguNa dviguNa asaM. guNa asaM. guNa zra 3zra 3 zra asaM x zra zra3 2 x (33 3zra') asaM x asaM x zra zra3 zra 3 zra 2 x (3 zra - 3zra __3zra Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0160] 123 (sU0 160) se kiM taM ovaNihiyA khettANupuvvI ? ovaNihiyA khettANupuvvI tivihA paNNattA ? taMjahA- puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / uktA anaupanidhikI kSetrAnupUrvI / athaupanidhikIM tAM nirdidikSurAha - se kiM taM ovaNihitetyAdi / atra vyAkhyA pUrvavat kartavyA, navaraM tatra dravyAnupUrvyadhikArAd dharmAstikAyAdidravyANi pUrvAnupUrvyAditvenodAhRtAni, atra tu kSetrAnupUrvyadhikArAdadholokAdikSetravizeSA iti| iha cordhvAdhazcaturdazarajjvAyatasya vistaratastvaniyatasya paJcAstikAyamayasya lokasya tridhA parikalpane'dholokAdivibhAgaH sampadyate, tatrAsyAM ratnaprabhAyAM 6bahusamabhUbhAge merumadhye nabha:prataradvaye'STapradezo 68rucaka: samasti, tasya prataradvayasya madhye __tathApi vidikSu paramANoH sparzanAyA niSedhamAtreNa na 1-7 ityaGkitayornabhaHpradezayoravagADhasyAvaktavyakasya niSedhasiddhiriti tadapi prApyata evetyevaM yadi tatprAptirbahuzrutAnAM sammatA, tadA'vaktavyakadravyANyanAnupUrvIdravyApekSayA prAyastrayodazaguNAni dezonAni prApyante iti vayaM sambhAvayAmaH / tathAhi- yadi dvitIyaprataragata '38' ityaGkitanabhaHpradezamapekSya vicAryate tadA, dvitIyaprataragata 32, 33, 34, 37, 39, 42, 43, 44 ityaGkitanabhaHpradezasahakAreNASTAvavaktavyakAni praapynte| tathA prathamaprataragata 7, 8, 9, 12, 13, 14, 17, 18, 19 ityaGkitanabhaHpradezasahakAreNa navAvaktavyakAni prApyante / evameva tRtIya-prataragata 57, 58, 59, 62, 63, 64, 67, 68, 69 ityaGkitanabhaHpradezasahakAreNa navAvaktavyakAni prApyante / tatazca sarvANi mIlayitvA 8 + 9 + 9 = 26 SaDviMzatiravaktavyakAnAM prApyate / yatazcaiteSvavaktavyakeSu dvayordvayornabhaHpradezayoH sahakAraH, atastrayodazaguNitalokAkAzapradezarAzitulyAni tAni praapynte| kiJca paryantavartiprataragatatattannabhaHpradezamapekSya yato na sampUrNA SaDviMzatirlabhyate'tastAni dezonAni trayodazalokAkAzapradezarAzitulyAni labhyanta iti siddham / tatazca trINyapyalpabahutvAni tadanusAreNa svymbhyuhyaani| 67. bahusamabhUbhAge ityaadi| ayambhAvaH-lokAkAzo brahmadevalokabhAge viSkambhataH pnycrjjuprmaannH| tatpaJcarajjupramANapratarAdArabhyAdho'bhimukhaM kramazo visskmbhhaanirbhvti| tathA'dholokasya sarvAntimapratare'yaM loko viSkambhataH saptarajjupramANaH / tatpratarAdArabhyordhvAbhimukhaM kramazo viSkambhahAnirbhavati / evamubhayato hIyamAno loko tathA hIyate yathA ratnaprabhAyAM bahusamabhUbhAge ekaM nabhaHprataramekAkAzapradezenApi yathA na nyUnaM na vA'dhikaM syAttathaikarajjupramANaviSkambhaM prApyate / etatpratarAvyavahitAdhovartyanyadapyekaM prataraM tathaivAnyUnAdhikaikarajjupramANaviSkambhaM praapyte| ete eva dve pratare atraadhikRte| 68. aSTapradezo rucakaH samastIti / nanu yadyapyUloko dezonasaptarajjvAyataH, adholokazca saadhiksptrjjvaaytH| tathApi sthUlavyavahAreNa rucakasya lokamadhyatvaprasiddhiH / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM tatazca prazna udbhavati yad rucakasyASTapradezAtmakatvaM katham ? ekapradezAtmakatvameva bhavatu, yasya kasyacit samavastunaH kendra'ityaparanAmno madhyabindorekatvena prasiddheriti / atrottaraM zRNuekAdazapradezAyatAyAH sUcizreNemadhyabindutvena SaSThaH pradezo yathA niHzaGka kathyate tathA dazapradezAyatAyAH sUcizreNemadhyatvena katamaH pradezaH zakyaH kathayitumiti cintyatAm / na kevala paJcama eva, na vA kevalaH SaSTha eva pradezo madhyabindutvena zakyakathana iti tau dvAvapi madhyatvena kathayitavyau bhavata eva / nanu tayordvayormadhyabhAga eva madhyatvena kathanIya iti cet ? na, avyavadhAnenAvasthitayo yonabhaHpradezayormadhye mdhybhaagsyaasmbhvaat| atha dazapradezAyatadazasUcizreNinirmitasya pratarasya madhyabinduzcintyatAm / tatrApi yadyojaHsaGkhyAkA: zreNayaH syustadaikA zreNimadhyatvena zakyakathanA syaat| kintvasmatkalpanAyAM zreNInAM yugmasaGkhyAkatvena na paJcamI na vA SaSThyekaiva zreNimadhyatvena shkykthnaa| ataste dve api zreNI madhyagate' ityeva kathayituM zakyate / tayozca dvayorapi yugmasaGkhyAkapradezAyatatvena madhyagatau dvau dvau pradezau madhyatvena kathanIyAviti kalpitasya pratarasya madhyatvena paJcamazreNigatau 45-46 ityaGkitau dvau pradezau, SaSThazreNigatau ca 55-56 ityaGkitau dvau pradezAvityevamananyagatyA catvAraH pradezA madhyatvena kathanIyAH syureva / adhunA zata-zatapradezapramANaprataradazakaniSpanno ghano vicaaryte| atrApi pratarANAM saGkhyA yadyojolakSaNA ('ekI' iti bhASAyAM) syAt, yathA nava, tadA paJcamaprataralakSaNamekameva prataraM madhyaprataratvena zakyaM syAtkathayitum / parantvasmatkalpanAyAM sA saGkhyA dazatvena yugmarUpA ('bekI' iti bhASAyAM) yato vartate'taH paJcamaM SaSThaM cetyevaM dve api pratare madhyatvena kathayitavye bhvtH| tayozca dvayoH pratarayoH yugmasaGkhyAka zreNimayatvena paJcamI SaSThI cetyevaM dve dve zreNI madhyatvena pUrvamuktavat kthniiye| arthAdasmatkalpite ghane zreNInAM yatzatakaM vartate tasmAt 45-46-55-56 ityaGkitAzcatasraH zreNayo ghanamadhyatvena praaptaaH| AsAM ca sarvAsAM zreNInAM yugmasaGkhyAka pradezatvena paJcamaSaSThalakSaNau dvau dvau pradezAveva madhyatvena yataH prApyete, ataH kalpitasya ghanasya madhyatvena paJcamaprataragatapaJcamaSaSThazreNigata 445-446-455-456 ityaGkitAzcatvAraH pradezAH, SaSThaprataragatapaJcamaSaSThazreNigata 545-546-555-556 ityaGkitAzca catvAraH pradezA ityevamaSTau pradezAH kathanIyA eva / evameva loke'pi jnyeym| ekarajjugatapradezAnAM kRtayugmasaGkhyAkatvena yugmasaMGkhyAkatvAllokasyApi sarvatrayugmasaGkhyAkatvameva / arthAdUrdhvAdhazcaturdazarajjupramANo ya AyAmastatrApi pradezAnAM yugmasaGkhyAkatvam, pUrvAparaikarajjupramANo dakSiNottaraikarajjupramANazca yo viSkambhastatrApi pradezAnAM yugmasaGkhyAkatvameva / ato ratnaprabhAyAM bahusamabhUbhAge'nyUnAdhikaikarajjupramANaviSkambhe ye dve pratare, te lokamadhyatvena vivkssyete| tayozca dvayorapi pratarayormadhyatvenoparyuktavat caturNAM caturNA pradezAnAM kathanamAvazyakameva / ato lokamadhyatvena kathito rucako naikapradezamayaH, api tvaSTapradezamaya iti / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0161-163] 125 ( sU0 161 ) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI - aholoe 1, tiriyaloe 2, ulo 3 / setaM puvvANupuvvI / (sU0 162) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI - uDDhaloe 3, tiriyaloe 2, aholo 1 / se taM pacchANupuvvI / (sU0 163) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe tigacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / 69ekasmAdadhastanapratarAdArabhyA'dho'bhimukhaM nava yojanazatAni parihRtya parataH sAtirekasaptarajjvAyato'dholokaH / tatra lokyate kevaliprajJayA paricchidyata iti lokaH, adho vyavasthito loko'dholokaH / athavA adhaH zabdo'zubhaparyAyaH, tatra ca kSetrAnubhAvAd bAhulyenA'zubha eva pariNAmo dravyANAM jAyate, ato'zubhapariNAmavaddravyayogAdadhaH azubho lokaH'dholokaH / uktaM caahava ahopariNAmo khettaNubhAveNa jeNa osaNNaM / asubha aho tti bhaNio davvANaM teNa'hologo || 1 || ( ) tti tasyaiva rucakaprataradvayasya madhye ekasmAduparitanapratarAdArabhyordhvaM nava yojanazatAni parihRtya parataH kiJcinnyUnasaptarajjvAyata UrdhvalokaH / Urdhvam upari vyavasthito lokaH UrdhvalokaH, athavA UrdhvazabdaH zubhaparyAyaH, tatra ca kSetrasya zubhatvAttadanubhAvAd dravyANAM prAyaH zubhA eva pariNAmA bhavanti, ataH zubhapariNAmavaddravyayogAdUrdhvaH / zubho loka UrdhvalokaH, uktaM ca uDDuM ti uvari jaM Thiya subhakhettaM khettao ya davvaguNA / uppajjaMti subhA vA teNa tao uDDalogotti ||1|| ( ) tayozcAdholokordhvalokayormadhye aSTAdaza yojanazatAni tiryaglokaH / samayaparibhASayA tiryag madhye vyavasthito lokastiryaglokaH / athavA tiryakzabdo madhyamaparyAyaH, tatra ca kSetrAnubhAvAt prAyo madhyamapariNAmavantyeva dravyANi bhavanti, atastadyogAttiryaG madhyamo lokastiryaglokaH / athavA svakIyordhvA'dhobhAgAttiryagbhAga evAtivizAlatayA'tra pradhAnam, atastena vyapadezaH kRtaH, tiryagbhAgapradhAno lokastiryaglokaH / uktaM ca jhaNubhAvaM khettaM jaM taM tiriyaMti vayaNapajjavao / bhaNNai tiriyaM visAlaM ato va taM tiriyalogo ti // 1 // ( vayaNapajjavao tti madhyAnubhAvavacanasya tiryagdhvaneH paryAyatAmAzrityetyarthaH / atra ca jaghanyapariNAmavaddravyayogato jaghanyatayA guNasthAnakeSu mithyAdRSTerivAdAvevAdholokasyopanyAsaH, tadupari 69. ekasmAdadhastanapratarAdityAdi / etadadhastanaprataragataH pratarabAhalyarUpa eko nabhaHpradezo'pyeSu navasu yojanazateSu samAviSTo jJeyaH / evamevoparitanaprataragato nabhaHpradezo'pyUrdhvAbhimukhanavayojanazateSu samAviSTo jJeyaH, anyathA tiryaglokocchrayasya tatpradezadvayAdhikyaprasaGgAt / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 164) aholoyakhettANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahA-puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (sU0 165) se kiM taM puvvANupuvvI? puvvANupuvI- rayaNappabhA 1, sakkarappabhA 2, vAluyappabhA 3 ,paMkappabhA 4, dhUmappabhA 5, tamappabhA 6, tamatamappabhA 7 / setaM puvvaannupuvvii| (sU0 166) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- tamatamA 7 jAva rayaNappabhA 1 / setaM pcchaannupuvvii| (sU0 167) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe sattagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / setaM annaannupuvvii| madhyamadravyavattvAt madhyamatayA tiryaglokasya, tadupariSTAdutkRSTadravyavattvAdUrdhvalokasyopanyAsa iti pUrvAnupUrvItvasiddhiH / pazcAnupUrvI tu vyatyayena prtiitaiv| anAnupUrtyAM tu padatrayasyAsya SaD bhaGgA bhavanti, te ca pUrvaM darzitA eva / zeSabhAvanA tviha prAgvadeveti / atra ca kvacidvAcanAntare ekapradezAvagADhAdInAm asaGkhyAtapradezAvagADhAntAnAM prathama pUrvAnupUrvyAdibhAva ukto dRzyate so'pi kSetrAnupULadhikArAdaviruddha eva, sugamatvAccoktAnusAreNa bhAvanIya iti| ___sAmprataM vastvantaraviSayatvena pUrvAnupUrvyAdibhAvaM didarzayiSuradholokAdInAM ca bhedaparijJAne ziSyavyutpattiM pazyannAha - aholokakhettANupuvvI tivihetyAdi / adholokakSetraviSayA AnupUrvI adholokakSetrAnupUrvI, aupanidhikIti prakramAllabhyate, sA trividhA prajJaptA, tadyathetyAdi zeSaM pUrvavadbhAvanIyaM yAvadratnaprabhetyAdi / indranIlAdibahuvidharatnasambhavAnnarakavarja prAyo ratnAnAMprabhA jyotsnA yasyAM sA ratnaprabhA, evaM zarkarANAm upalakhaNDAnAM prabhA prakAzanaM svarUpeNAvasthAnaM yasyAM sA zarkarAprabhA, vAlukAyA vAlikAyA vA paruSapAMzUtkararUpAyA: prabhA svarUpAvasthitiryasyAM sA vAlukAprabhA vAlikAprabhA veti, paGkasya prabhA yasyAM sA paGkaprabhA, paGkAbhadravyopalakSitetyarthaH, dhUmasya prabhA yasyAM sA dhUmaprabhA, dhUmAbhadravyopalakSitetyarthaH, tamasa: prabhA yasyAM sA tama:prabhA, kRSNadravyopalakSitetyarthaH, kvacittameti pAThaH, tatrApi tamorUpadravyayuktatvAttamA iti, mahAtamasa: prabhA yasyAM sA mahAtama:prabhA, atikRSNadravyopalakSitetyarthaH, kvacittamatameti pAThaH, tatrApyatizayavat tamastamastamaH, tadrUpadravyayogAt tamastamA iti / atra prajJApakapratyAsatte ratnaprabhAyA AdAvupanyAsa:, tataH paraM vyavahitavyavahitatarAditvAt krameNa zarkarAprabhAdInAmiti pUrvAnupUrvItvam, vyatyayena pazcAnupUrvItvam, amISAM ca saptAnAM padAnAM parasparAbhyAse paJca sahasrANi catvAriMzadadhikAni bhaGgAnAM bhavanti, tAni cAdyantabhaGgakadvayarahitAnyanAnupUrtyAM draSTavyAnIti, zeSabhAvanA pUrvavaditi / tiryaglokakSetrAnupUrtyAM jaMbuddIve ityAdigAthA / vyAkhyA- dvAbhyAM prakArAbhyAM sthAnadAtRtvA''hArAdyupaSTambhahetutvalakSaNAbhyAM prANina: pAntIti dvIpA: jantvAvAsabhUtakSetravizeSAH, saha mudrayA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0168,169] 127 (sU0 168) tiriyaloyakhettANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahA-puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (sU0 169) se kiM taM puvvANupuvvI ? pulvANupuvvI jaMbuddIve lavaNe dhAyai-kAloya-pukkhare varuNe / khIra-ghaya-khoya-naMdI-aruNavare kuMDale ruyage // 11 // jaMbuddIvAo khalu niraMtarA, sesayA asNkhimaa| bhuyagavara-kusavarA vi ya koMcavarA''bharaNamAIyA(I ya) // 12 // maryAdayA vartanta iti samudrA:, pracurajalopalakSitA: kSetravizeSA eva, ete ca tiryagloke pratyekamasaGkhyeyA bhavanti, tatra 7degsamastadvIpasamudrAbhyantarabhUtatvenAdau tAvajjambUvRkSeNopalakSito dvIpo jambUdvIpaH, tatastaM parikSipya sthito lavaNarasAsvAdanIrapUrita: samudro lavaNasamudraH, ekadezena samudAyasya gamyamAnatvAt, evaM purastAdapi yathAsambhavaM draSTavyam, dhAyai kAloya tti, tato lavaNasamudraM parikSipya sthito dhAtakIvRkSaSaNDopalakSito dvIpo dhAtakISaNDaH, tatparito'pi zuddhodakarasAsvAda: kAloda: samudraH, taM ca parikSipya sthita: puSkaraiH padmavarairupalakSito dvIpa: puSkaravaradvIpaH, tatparito'pi zuddhodakarasAsvAda eva puSkaroda: samudraH, anayozca dvayorapyekenaiva padenAtra saMgraho draSTavya: pukkhare tti, evamuttaratrApi, tato varuNe tti varuNavaro dvIpaH, tato vAruNIrasAsvAdo vAruNodaH samudraH, khIreti kSIravaro dvIpa:, kSIrarasAsvAda: kSIroda: samudraH, ghaya tti ghRtavaro dvIpaH, ghRtarasAsvAdo ghRtoda: samudraH, khoya tti ikSuvaro dvIpaH, ikSurasAsvAda evekSurasa: samudraH, ita UrdhvaM sarve'pi samudrA: dvIpasadRzanAmAno mantavyA: / aparaM ca svayambhUramaNavarjA: sarve'pIkSurasAsvAdA:, tatra dvIpanAmAnyamUni, tadyathA- nandI samRddhistayA Izvaro dvIpo nandIzvaraH, evamaruNavaraH, aruNAvAsaH, kuNDalavara:, zaGkhavara:, rucakavara ityevaM SaD dvIpanAmAni cUNauM likhitAni dRzyante, sUtre tu nandI aruNavare kuMDale ruyage ityetasmin gAthAdale catvAryeva tAnyupalabhyante, ata: cUrNilikhitAnusAreNa rucakatrayodaza:, sUtralikhitAnusAratastu sa evaikAdazo bhavati, tattvaM tu kevalino vidantIti gAthArthaH / idAnImanantaroktadvIpa-samudrANAmavasthitisvarUpapratipAdanArthaM zeSANAM tu nAmAbhidhAnArthamAha jaMbuddIvAo khalu nirantarA sesayA asNkhimaa| bhuyagavara-kusavarA vi ya koMcavarA-''bharaNamAI ya // 1 // tti / vyAkhyA- ete pUrvoktA: sarve'pi jambUdvIpAdArabhya nirantarA nairantaryeNa vyavasthitA:, na 70. samastadvIpasamudrAbhyantarabhUtatvenAdAviti / nanvadholoke kSetrAnupUrvInirUpaNe ratnaprabhAyA AdAvupanyAse yat prajJApakapratyAsannatvaM hetutvenoktaM tadevAtrApi kathyatAm, jambUdvIpe lavaNasamudrAdyapekSayA prajJApakapratyAsannatvasya nirAbAdhaM sattvAditi cet ? na, dhAtakIkhaMDapuSkaravaradvIpArdhavartiprajJApakApekSayA pratyAsannatvasyAsambhavAt jambUdvIpasyAdAvupanyAsasyAbhAvaprasaGgAt / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM AbharaNa-vattha-gaMdhe uppala-tilaye ya pauma - nihi - rayaNe / vAsahara - daha - NadIo vijayA vakkhAra- kappiMdA ||13|| kururu-maMdara-: - AvAsA kUDA nakkhatta - caMda sUrA ya / deve nAge jakhe bhUye ya sayaMbhuramaNe ya // 14 // setaM puvvANupuvvI / ( sU0 170 ) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- sayaMbhuramaNe ya bhUe ya jAva jaMbuddIve / setaM pacchANupuvvI / 128 (sU0 171) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI - eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / (sU0 172) uDhalogakhettANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahA- puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / punaramISAmantare'paro dvIpaH kazcanApi samastIti bhAva:, ye tu zeSakA bhujagavarAdaya ita UrdhvaM vakSyante te pratyekamasaGkhyAtatamA draSTavyA:, tathAhi - bhuyagavara tti pUrvoktAd rucakavarAd dvIpAdasaGkhyeyAn dvIpa-samudrAn gatvA bhujagavaro nAma dvIpa: samasti, kusavara tti tato'pyasaGkhyeyA~stAn gatvA kuzava nAma dvIpa: samasti, api ceti samuccaye, kuMcavaro tti, tato'pyasaGkhyeyA~stAnatikramya krauJcavaro nAma dvIpaH samasti, AbharaNamAI yatti evamasaGkhyeyAnasaGkhyeyAn dvIpa-samudrAnullaGghyA''bharaNAdayazca AbharaNAdinAmasadRzanAmAnazca dvIpA vaktavyAH, samudrAstu tatsadRzanAmAna eva bhavantItyuktameveti gAthArthaH / iyaM ca gAthA kasyAJcidvAcanAyAM na dRzyata eva kevalaM kvApi vAcanAvizeSe dRzyate, TIkA- cUrNyostu tadvyAkhyAnamupalabhyata ityasmAbhirapi vyAkhyAteti / ye tAnevAbharaNAdInAha- AbharaNavatthetyAdigAthAdvayam, asaGkhyeyAnAm asaGkhyeyAnAM dvIpA - nAmante AbharaNa-vastra-gandhotpala-tilakAdiparyAyasadRzanAmaka ekaiko'pi dvIpastAvadvaktavyo yAvadante svayambhUramaNo dvIpaH, zuddhodakarasaH svayambhUramaNa eva samudra iti gAthAdvayabhAvArtha: / tarhyasaGkhyeyAnasaGkhyeyAn dvIpAnatikramya ye vartante teSAmeva dvIpAnAmetAni nAmAnyAkhyAtAni, tvantarAleSu dvIpAste kiMnAmakA iti vaktavyam ? satyam, loke padArthAnAM zaGkha-dhvaja-kalazasvastikazrIvatsAdIni yAvanti zubhanAmAni taiH sarvairapyupalakSitAste dvIpA : prApyanta iti svayameva draSTavyam, yata uktam- dIvasamuddA NaM bhaMte! kevaiyA nAmadhijjehiM paNNattA ? goyamA ! jAvaiyA loe subhA nAmA subhA rUvA subhA gaMdhA subhA rasA subhA phAsA evaiyA NaM dIvasamuddA nAmadhijjehiM paNNattA ) iti, saGkhyA tu sarveSAmasaGkhyeyasvarUpA ( uddhArasAgarANaM aDDAijjANa jattiyA samayA / duguNAdguNapavitthara dIvodahi rajju evaiyA || 1 || (jina0 saMgra0 gA0 80 ) iti gAthApratipAditA draSTavyA / tadevamatra kramopanyAse pUrvAnupUrvI, vyatyayena pazcAnupUrvI, anAnupUrvI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 zrIanuyogadvArasUtram [sU0173-181] ___ (sU0 173) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI- sohamme 1, IsANe 2, saNaMkumAre 3, mAhiMde 4, baMbhaloe 5, laMtae 6, mahAsukke 7, sahassAre 8, ANate 9, pANate 10, AraNe 11, accute 12, gevejjavimANA 13, aNuttaravimANA 14, IsipabbhArA 15 / setaM puvvaannupuvvii| (sU0 174) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- IsipabbhArA 15 jAva sohamme 1 / setaM pcchaannupuvvii| (sU0 175) se kiM taM aNANupuvvI? aNANupuvvI eyAe ceva egAdigAe eguttariyAe paNNarasagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / (sU0 176) ahavA ovaNihiyA khettANupuvvI tivihA pnnnnttaa| taMjahA- puvvANupulvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (sU0 177) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI- egapaesogADhe dupaesogADhe jAva dasapaesogADhe jAva asaMkhejjapaesogADhe / setaM puvvaannupuvvii| (sU0 178) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI-asaMkhejjapaesogADhe jAva egapaesogADhe / se taM pacchANupuvvI / (sU0 179) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / setaM annaannupuvvii| se taM ovaNihiyA khettANupuvvI / setaM khettANupuvvI / (sU0 180) se kiM taM kAlANupuvvI ? kAlANupuvvI duvihA paNNattA / taMjahAovaNihiyA ya 1, aNovaNihiyA ya 2 / (sU0 181) tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA ThappA / / tvamISAmasakhyeyAnAM padAnAM parasparAbhyAse ye'saGkhyeyA bhaGgA bhavanti bhaGgakadvayonatatsvarUpA draSTavyeti / UrdhvalokakSetrAnupUrtyAM sohamme tyAdi / sakalavimAnapradhAnasaudharmAvataMsakAbhidhAnavimAnavizeSopalakSitatvAt saudharmaH, evaM sakalavimAnapradhAnezAnAvataMsakavimAnavizeSopalakSita IzAnaH, evaM tattadvimAnAvataMsakaprAdhAnyena tattannAma vAcyaM yAvat sakalavimAnapradhAnAcyutAvataMsakAbhidhAnavimAnavizeSopalakSito'cyutaH, lokapuruSasya grIvAvibhAge bhavAni vimAnAni graiveyakAni, naiSAmanyAnyuttarANi vimAnAni santItyanuttaravimAnAni, ISadrArAkrAntapuruSavannatA antessvitiisstpraagbhaareti| atra prajJApakapratyAsatterAdau saudharmasyopanyAsaH, tato vyavahitAdirUpatvAt krameNezAnAdInAmiti pUrvAnupUrvItvam, zeSabhAvanA tu pUrvoktAnusArataH kartavyeti kSetrAnupUrvI smaaptaa| uktA kSetrAnupUrvI, sAmprataM prAguddiSTAmeva kramaprAptAM kAlAnupUrvI vyAcikhyAsurAha- se kiM taM kAlAnupuvvItyAdi / atrAkSaragamanikA yathA dravyAnupUrtyAM tathA kartavyA yAvat tisamayaTTiIe Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 182) tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA paNNatA / taM jahA- NegamavavahArANaM 1, saMgahassa ya 2 / (sU0 183) se kiM taM Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuvvI ? NegamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuvvI paMcavihA paNNattA / taMjahA- aTThapayaparUvaNayA 1, bhaMgasamukkittaNayA 2, bhaMgovadaMsaNayA 3, samotAre 4, aNugame 5 / (sU0 184) se kiM taM gama-vavahArANaM aTThapadaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM aTThapadaparUvaNayA- tisamayaTTiIe ANupuvvI jAva dasasamayaTThiIe ANupuvvI, saMkhejjasamayaTTiIe ANupuvvI, asaMkhejjasamayaTTitIe ANupuvvI, egasamayaTThitIe aNANupuvvI, dusamayaTTiIe avattavvae, tisamayaTTitIyAo ANupuvvIo jAva saMkhejjasamayadvitIyAo ANupuvvIo, asaMkhejjasamayaTThitIyAo ANupuvvIo, egasamayaTTitIyAo aNANupuvvIo, dusamayaTThiIyAiM avttvvyaaiN| se taMNegama-vavahArANaM atttthpypruuvnnyaa| ANupuvvItyAdi, traya: samayA: sthitiryasya paramANu-dvyaNuka-tryaNukAdyanantANukaskandhaparyantasya dravyavizeSasya sa 71trisamayasthitivyavizeSa AnupUrvIti / Aha- nanu yadi dravyavizeSa evAtrApyAnupUrvI kathaM tarhi tasya kAlAnupUrvItvam, ? naitadevam, abhiprAyAparijJAnAt, yata: samayatrayalakSaNakAlaparyAyaviziSTameva dravyaM gRhItam, tatazca paryAya-paryAyiNo: kathaJcidabhedAt 72kAlaparyAyasya ceha prAdhAnyena vivakSitatvAd dravyasyApi viziSTasya kAlAnupUrvItvaM na duSyati, mukhyaM samayatrayasyaivAtrAnupUrvItvam, kintu tadviziSTadravyasyApi tadabhedopacArAttaducyata iti bhAva: / evaM catu:samayasthityAdiSvapi vAcyaM yAvaddaza samayA: sthitiryasya paramANvAdidravyasaGghAtasya sa tathA, saGkhyeyA: 71. trisamayasthitivyavizeSa AnupUrvItIti / pUraNagalanasvabhAvAbhAvAt samakAlAvasthAnAbhAvAcca samayAnAM mithaH sammIlya skandhaviracanaM na sambhavati / ataH paramANvAdipudgaladravyameva kAlAnupUrvItvena grAhyaM bhavati / 72. kAlaparyAyasya ceha praadhaanyeneti| vivakSitaM dravyaM paramANurvA syAd dvyaNukaM vA syAt tryaNukAdi vA syAd, na tadapekSayA tasyAnAnupUrvItvAdikamatra gRhItam, api tu tatsthitikAlApekSayaiva gRhiitm| tatazca paramANudvyaNukAdi yad dravyamekasamayasthitikaM, tatsarvamanAnupUrvyava, yad dvisamayasthitikaM tatsarvamavaktavyakameva, yattu tadadhikasamayasthitikaM tatsarvamAnupUryeva gnnyte| itthaJca vivakSitasya dravyasyAnupUrvyAditvanirNaye tatsthitikAla eva yaccintyate, tadevAtra kAlaparyAyasya prAdhAnyaM jJeyam / atha dravya-kSetra-kAla-kAlAnupUrvIsaMvedhazcintyate / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0185-188] (sU0 185) eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayarUpavaNayAe jAva bhaMgasamukkittaNayA jati / ( sU0 186 ) se kiM taM Negama - vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? Negama - vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA - atthi ANupuvvI, atthi aNANupuvvI, atthi avattavvae, evaM davvANupuvvigameNaM kAlANupuvvIe vi te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva setaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA / 139 (sU0 187) eyAe NaM Negama-vavahArANaM jAva kiM paoyaNaM ? eyAe NaM Negama0 jAva bhaMgovadaMsaNayA kajjati / ( sU0 188 ) se kiM taM Negama - vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? Negama - vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA - tisamayadvitIe ANupuvvI, egasamayadvitIe aNANupuvvI, dusamayadvitIe avattavvae, tisamayadvitIyAo ANupuvvIo, egasamayadvitIyAo aNANupuvvIo, dusamayadvitIyAI avattavvayAiM / evaM davvaNugameNaM te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA, jAva setaM gama - vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA / samayAH sthitiryastha paramANvAdeH sa tathA, asaGkhyeyA samayAH sthitiryasya paramANvAdeH sa tathA, anantAstu samayA dravyasya sthitireva na bhavati svAbhAvyAd ityuktameveti zeSA bahuvacananirdezAdibhAvanA pUrvavadevaM, ekasamayasthitikaM paramANvAdyanantANukaskandhaparyantaM dravyamanAnupUrvI, dvisamayasthitikaM tu tadevAvaktavyakamiti, zeSaM pUrvoktAnusAreNa sarvaM bhAvanIyaM yAvad dravyapramANadvAre no saMkhejjAI, asaMkhejAI, no aNaMtAI ti, asya bhAvanA- iha tryAdisamayasthitikAni paramANvAdidravyANi loke yadyapi pratyekamanantAni prApyante tathA'pi samayatrayalakSaNAyAH sthiterekasvarUpatvAt kAlasya ceha prAdhAnyena dravyabahutvasya guNIbhUtatvAt trisamayasthitikairanantairapyekamevAnupUrvIdravyam, evaM catuHsamayalakSaNAyAH sthiterekatvAdanantairapi catuH samayasthitikadravyairekamevAnupUrvIdravyam, evaM samayavRddhyA tAvanne kAlAnupUrvImapekSya sthityanusAreNAnAnupUrvI vA'vaktavyakaM vA''nupUrvI vA avaktavyakaM (= dvyaNukaM) anAnupUrvI vA avaktavyakaM vA sthityanusAreNa trayANAmapi sambhavaH AnupUrvI (tryaNukAdi) avagAhanAnusAreNa trayANAmapi sthityanusAreNa trayANamapi sambhavaH / sambhavaH dravyAnupUrvImapekSya yad tat kSetrAnupUrvImapekSya anAnupUrvyava anAnupUrvI (=paramANuH) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 189) se kiM taM samoyAre ? samoyAre Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM samoraMti ? jAva tiNNi vi saTTANe saTTANe samoyaraMti tti bhANiyavvaM / setaM samoyAre / (sU0 190) se kiM taM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte / taMjahAsaMtapayaparUvaNayA 1 jAva appAbahuM ceva 9 // 15 // yAvadasaGkhyeyasamayalakSaNAyAH sthiterekatvAdanantairapyasaGkhyeyasamayasthitikairdravyairekamevehA''nupUrvIdravyamiti, evamasaGkhyeyAnyevAtrAnupUrvIdravyANi bhavanti / evamanAnupUrvyavaktavyakadravyANyapi pratyekamasaGkhyeyAni vAcyAni / atrAha - nanvekasamayasthitikadravyasyAnAnupUrvItvaM dvisamayasthitika tvavaktavyakatvamuktam, tatra yadyapyekadvisamayasthitIni paramANvAdidravyANi loke pratyekamanantAni labhyante tathA'pyanantaroktatvaduktayuktyaiva samayalakSaNAyA dvisamayalakSaNAyAzca sthiterekaikarUpatvAd dravyabAhulyasya ca guNIbhUtatvAdekamevAnAnupUrvIdravyamekameva cAvaktavyakadravyaM vaktuM yujyate, na tu pratyekamasaGkhyeyatvam, atha dravyabhedena bhedo'GgIkriyate tarhi pratyekamAnantyaprasaktiH, ekasamayasthitInAM dvisamayasthitInAM ca dravyANAM pratyekamanantAnAM loke sadbhAvAditi, satyametat, kintvekasamayasthitikamapi yadavagAhabhedena vartate tadiha bhinnaM vivakSyate, evaM dvisamayasthitikamapyavagAhabhedena bhinnaM cintyate, loke cAsaGkhyeyA avagAhabhedAH santi, pratyavagAhaM caikadvisamayasthitikAnekadravyasambhavAdanAnupUrvyavaktavyakadravyANAmAdhArakSetrabhedAt pratyekamasaGkhyeyatvaM na vihanyate iti, anayA dizA'tigahanamidaM sUkSmadhiyA paryAlocanIyamiti / kSetradvAre egadavvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAge hojjA, jAva desUNe vA loge hoja tti, iha tryAdisamayasthitikadravyasya tattadavagAhasambhavataH saGkhyeyAdibhAgavartitvaM bhAvanIyam, yadA tu tryAdisamayasthitikaH sUkSmapariNAmaH skandho dezonaloke'vagAhate tadaikasyAnupUrvIdravyasya dezokSetrAnupUrvImapekSya yad tad dravyAnupUrvImapekSya __kAlAnupUrvImapekSya pradezasaGkhyAnusAreNa trayANAmapi sambhavaH avaktavyakaM vA'nupUrvI vA AnupUrvyeva anAnupUrvI avaktavyaktaM AnupUrvI kAlAnupUrvImapekSya yad anAnupUrvI avaktavyaktaM AnupUrvI tad dravyAnupUrvImapekSya | pradezasaGkhyAnusAreNa trayANAmapi sambhavaH pradezasaGkhyAnusAreNa trayANAmapi sambhavaH | pradezasaGkhyAnusAreNa trayANAmapi sambhavaH sthityanusAreNa trayANAmapi sambhavaH / sthityanusAreNa trayANAmapi sambhavaH / sthityanusAreNa trayANAmapi sambhavaH / / kSetrAnupUrvImapekSya avagAhanAnusAreNa trayANAmapi sambhavaH avagAhanAnusAreNa trayANAmapi sambhavaH avagAhanAnusAreNa trayANAmapi sambhavaH Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0191-193] 133 ( sU0 199) gama - vavahArANaM ANupuvvidavvAiM kiM atthi Natthi ? niyamA tiNi vi atthi / ( sU0 192) gama - vavahArANaM ANupuvvidavvAiM kiM saMkhejjAiM, asaMkhejjAI, aNaMtAI ? tiNi vi no saMkhejjAiM, asaMkhejjAI, no aNaMtAI / (sU0 193) Negama - vavahArANaM ANupuvvidavvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? 0 pucchA, egadavvaM paDucca logassa saMkhejjatibhAge vA hojjA jAva asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA, desUNe vA loe hojjA, nANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA / evaM aNANupuvvi-avattavvayadavvANi bhANiyavvANi jahA gama-vavahArANaM khettANupuvvIe / nalokavartitvaM bhAvanIyam / anye tu paesUNe vA loge hojja tti pAThaM manyante, tatrApyayamevArthaH, pradezasyApi vivakSayA dezatvAditi / sampUrNe'pi loke kasmAdidaM na prApyata iti cet, ucyatesarvalokavyApI acittamahAskandha eva prApyate, sa ca tadvyApitayA ekameva samayamavatiSThate, ta UrddhamupasaMhArasyoktatvAt, na caikasamayasthitikamAnupUrvIdravyaM bhavitumarhati tryAdisamayasthitikatvena tasyoktatvAt, tasmAt tryAdisamayasthitikamanyad dravyaM niyamAdekenApi pradezenona eva loke'vagAhata iti pratipattavyam / atrAha nanvacittamahAskandho'pyekasamayasthitiko na bhavati, daNDAdyavasthAsamayagaNane tasyApyaSTasamayasthitikatvAt, evaM ca sati tasyApyAnupUrvItvAt sampUrNalokavyApitvaM yujyate'tra vaktumiti, naitadevam, avasthAbhedena vastubhedasyeha vivakSitatvAt, bhinnAzca parasparaM daNDa- kapATAdyavasthAH, tadbhedena vastuno'pi bhedAd anyadeva daNDa- kapATAdyavasthAdravyebhyaH sakalalokavyApyacittamahAskandhadravyam, taccaikasamayasthitikamiti na tasyAnupUrvItvam, etaccAnantarameva punarvakSyata ityalaM prasaGgena / athavA yathA kSetrAnupUrvyaM tathA'trApi sarvalokavyApino'pyacittamahAskandhasya vivakSAmAtramAzritya ekasminnabha:pradeze'prAdhAnyAddezonalokavartitvaM vAcyam, ekasamayasthitikasyAnAnupUrvIdravyasya dvisamayasthitikAvaktavyakasya ca tatra pradeze prAdhAnyAzrayaNAditi bhAvaH / evamanyadapi AgamAvirodhato vaktavyamiti / - nANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hoja tti, tryAdisamayasthitikadravyANAM sarvaloke'pi bhAvAditi bhAvanIyam / anAnupUrvIdravyacintAyAM yathA kSetrAnupUrvyaM tathA atrApyekadravyaM lokasyAsaGkhyeyabhAga eva vartate, kathamidam ? ucyate yat kAlata ekasamayasthitikaM tat kSetrato'pyekapradezAvagADhamevehAnAnupUrvItvena vivakSyate, tacca lokAsaGkhyeyabhAga eva bhavati / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 194) evaM phusaNA kAlANupuvvIe vi tahA ceva bhANitavvA / AesaMtareNa vA savvapucchAsu hojjatti, 73 3 asya bhAvanA- ihAcittamahAskandhasya daNDAdyavasthAH parasparaM bhinnAH, AkArAdibhedAt, dvi- tri- catuH pradezikAdiskandhavat, tatazca tA ekaikasamayavRttitvAt pRthaganAnupUrvIdravyANi teSu ca madhye kimapi kiyatyapi kSetre vartata ityanayA vivakSA kilaikamanAnupUrvIdravyaM matAntareNa saGkhyeyabhAgAdikAsu paJcasvapi pRcchAsu labhyate, etacca sUtreSu prAyo na dRzyate, TIkA - cUrNyostvevaM vyAkhyAtamupalabhyata iti / nAnAdravyANi tu sarvasminnapi loke bhavanti, ekasamayasthitikadravyANAM sarvatra bhAvAditi / avaktavyakadravyacintAyAM kSetrAnupUrvyAmivaikadravyaM lokasyAsaGkhyeyabhAga eva vartate, kathamiti ? ucyate - yat kAlato dvisamayasthitikaM tat kSetrato'pi dvipradezAvagADhamevehAvaktavyakatvena gRhyate, 134 73. asya bhAvaneti / acittamahAskandhasya dvividhA'vagAhanA - svasthAnataH, samuddhAtatazca / tatra prathamA'GgulasyAsaGkhyeyabhAgamAtratvAllokasyAsaGkhyeyabhAgamAtraiva utkRSTato jJeyA / samuddhAtatastu yA prApyate sA tasya skandhasya mUlasthAnamanusRtya lokasyAsaGkhyeyabhAgAdiH paJcaprakArApi praapyte| samuddhAtaM gatasyAcittamahAskandhasya daNDAdyavasthAsvavasthAbhedena bhedo yadA vivakSyate, tadA daNDAditattadavasthApannasya mahAskandhasyaikaikasamayasthitikatvAt pRthak pRthaganAnupUrvIdravyatvameva / tadapekSya cAnAnupUrvIdravyaM saGkhyeyabhAgAdikAsu paJcasvapi pRcchAsu labhyate / asyAM vivakSAyAM samuddhAtApannasyAcittamahAskandhasya yato nAnupUrvIdravyatvamata AnupUrvIdravyasya lokA'saGkhyeyabhAgamAtraikaivAvagAhanA prApyata iti dhyeyam / atha daNDAdyavasthAsvavasthAbhede'pi dravyabhedAbhAvenAbheda eva yadA vivakSyate tadA samuddhAtaM gatasyApyacittamahAskandhasyASTAdisamayasthitikatvAdAnupUrvIdravyatvameva / ato'syAM vivakSayAmAnupUrvIdravyaM saGkhyeyabhAgAdikAsu paJcasvapi pRcchAsu labhyate / anAnupUrvIdravyaM tvekasamayasthitikatvAt samuddhAtAsambhavAt svasthAnAvagAhanAbhUte lokAsaGkhyeyabhAgamAtre kSetre labhyata iti jJAyate / anayozca vivakSayornaikasyAmapi samuddhAtamApannasyAcittamahAskandhasya yato'vaktavyakadravyatvaM, ato'vaktavyakadravyaM svasthAnAvagAhanAbhUte lokA'saGkhyeyabhAgamAtre kSetra eva prApyate / nanveko'cittamahAskandhaH prathamasamaye daNDaM dvitIyasamaye ca kapATaM kRtvA bhinnaH / tatazca tasyAvaktavyakatvasya nirAbAdhatvAdavaktavyakasyApi lokasaGkhyeyabhAgAdikApyavagAhanA prApyata iti cet ? evaMprakAro'cittamahAskandhabhedaH sambhavati na veti na vayaM jAnImaH, tatsambhave'pi na tadavagAhanAsambhala, daNDakapATayordvayorapyavasthayostasya lokAsaGkhyeyabhAgamAtre kSetre'vagADhatvAd lokasaGkhyeyabhAgAdikAnAM pRcchAnAmasambhavAt / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0195-196] (sU0 195) (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM kAlato kevaciraM hoMti ? egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM tiNNi samayA, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca savvaddhA / (2) Negama-vavahArANaM aNANupugvidavvAiM kAlao kevaciraM hoMti ? egadavvaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM ekkaM samayaM, nANAdavvAiM paDucca savvaddhA / (3) NegamavavahArANaM avattavvayadavvAiM kAlato kevaciraM hoMti ? egaM davvaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM do samayA, nANAdavvAiM paDucca savvaddhA / (sU0 196) (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egadavvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM do samayA, nANAdavvAiM paDucca natthi aMtaraM / tacca lokAsaGkhyeyabhAga eva syAt, athavA dvisamayasthitikaM dravyaM svabhAvAdeva lokasyAsaGkhyeyabhAga evAvagAhate, na parata: / AdezAntareNa vA mahakhaMdhavajamannadavvesu AillacaupucchAsu hojja tti, asya hRdayam- matAntareNa kila dvisamayasthitikamapi dravyaM kiJcillokasya saGkhyeyabhAge'vagAhate kiJcittvasaGkhyeye, anyattu saGkhyeyeSu tadbhAgeSvavagAhate, aparaM tvasaGkhyeyeSviti, mahAskandhaM varjayitvA zeSadravyANyAzritya yathoktasvarUpAsvAdyAsu catasRSu pRcchAsvekamavaktavyakadravyaM labhyate, mahAskandhasya tvaSTasamayasthititvenoktatvAnna dvisamayasthitikatvasambhava iti tadvarjanam, ata eva sarvalokavyAptilakSaNAyA: paJcamapRcchAyA atrAsambhava:, mahAskandhasyaiva sarvalokavyApakatvAt, tasya cAvaktavyakatvAyogAditi / etadapi sUtraM vAcanAntare kvacideva dRzyate / nAnAdravyANi tu sarvaloke bhavanti dvisamayasthitInAM sarvatra bhAvAditi / gataM kSetradvAram, sparzanAdvAramapyevameva bhAvanIyam / kAladvAre egadavvaM paDucca jahaNNeNaM tiNNi samaya tti, jaghanyato'pi trisamayasthitikasyaivAnupUrvItvenoktatvAditi bhAva: / ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM ti asaGkhayeyakAlAt parata ekena pariNAmena dravyAvasthAnasyaivAbhAvAditi hRdayam / nAnAdravyANi tu sarvakAlaM bhavanti, pratipradezaM lokasya sarvadA tadazUnyatvAditi / anAnupUrvyavaktavyakacintAyAm ajahannamaNukkoseNaM ti jaghanyotkRSTacintAmutsRjyetyarthaH, na hi ekasamayasthitikasyaivAnAnupUrvItve dvisamayasthitikasyaiva cAvaktavyakatve'bhyupagamyamAne jaghanyotkRSTacintA sambhavatIti bhAvaH, nAnAdravyANi tUbhayatrApi sarvakAlaM bhavanti, pratipradezaM tairapi sarvadA lokasyAzUnyatvAditi / antaradvAre egadavvaM paDucca jahaNNeNaM evaM samayaM ti, atra bhAvanA - iha tryAdisamayasthitikaM vivakSitaM kiJcidekamAnupUrvIdravyaM taM pariNAmaM parityajya yadA 74pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA 74. pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvetyAdi / tryAdisamayasthitikatvenAnupUrvIdravyarUpa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (2) Negama-vavahArANaM aNANupuvvidavvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egadavvaM paDucca jahaNNeNaM do samayA, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, NANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / (3) Negama-vavahArANaM avattavvagadavvANaM pucchA, egadavvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, NANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / (sU0 197) Negama-vavahArANaM ANupugvidavvAI sesadavvANaM kaibhAge hojjA ? pucchA, jaheva khettANupuvvIe / punastenaiva pariNAmena tryAdisamayasthitikaM jAyate tadA jaghanyatayA samayo'ntare labhyate / ukkoseNaM do samaya tti, tadeva yadA pariNAmAntareNa dvau samayau sthitvA punastameva tryAdisamayasthitiyuktaM prAktanaM pariNAmamAsAdayati tadA dvau samayAvutkRSTato'ntare bhavataH, yadi puna: pariNAmAntareNa kSetrAdibhedata: samayadvayAt parato'pi tiSThettadA tatrApyAnupUrvItvamanubhavet, tato'ntarameva na syAditi bhAvaH / nAnAdravyANAM tu nAstyantaram, sarvadA lokasya tadazUnyatvAditi / ___ anAnupUrvIcintAyAm egadavvaM paDucca z2ahaNNeNaM do samaya tti, ekasamayasthitikaM dravyaM yadA pariNAmAntareNa samayadvayamanubhUya punastamevaikasamayasthitikaM pariNAmamAsAdayati tadA samayadvayaM jaghanyo'ntarakAla:, yadi tu pariNAmAntareNApyekameva samayaM tiSThet tadA antarameva na syAt tatrApyanAnupUrvItvAt, atha samayadvayAt paratastiSThettadA jaghanyatvaM na syAditi bhAva: / ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM ti, tadeva yadA pariNAmAntareNAsaGkhyeyakAlamanubhUya punarekasamayasthitikaM pariNAmamanubhavati tadotkRSTato'saGkhyeyo'ntarakAla: prApyate / Aha- nanu ca anyAnyadravya-kSetrasambandhe tasyAnanto'pi ekaH skandho bhinnaH / samayAnantaraM punarbhinnaH / tatazca tasya yaH pariNAmo jAtastenaiva pariNAmena sa tryAdisamayAn yAvatthitaH / itthaM prathamabhedAtprAgAnupUrvIdravyaM, dvitIyabhedAnantaramapyAnupUrvIdravyaM, dvayorbhedayormadhyagata ekasmin samaye'nAnupUrvIdravyamiti jaghanyatayA samayo'ntare praaptH| yadA dvitIyabhedaH samayadvayAnantaraM bhavettadA dvayorbhedayormadhyagate samayadvaye'vaktavyakadravyamiti dvau samayAvantare praaptau| idamevotkRSTato'ntaramiti granthe proktm| nanu vyAdisamayasthitikatvenAnupUrvIdravyarUpa eko'nantANukaH skandho bhinnH| samayAnantaraM punarbhinnaH / punaH samayAnantare bhinnH| punaH samayadvayAnantaraM bhinnH| evaM punaH punarbahuzo'nAnupUrvI avaktavyakaM dravyaM vA bhUtvA saGkhyeyasamayAnantaraM punarAnupUrvIdravyaM jaatm| tatazcaivaMkrameNa saGkhyeyasamayA apyutkRSTatayA'ntare prApyante na vA? sUtre dvau samayAvevotkRSTato'ntaraM yaduktaM tena, evaMkrameNa punarpunarbhedo naiva bhavatItyevaM niSedha eva jJeyaH, yadvaivaMkrameNa bhedasya sambhave'pi tasyAvivakSA jJeyetyatra nAsmAkaM kopi nirNaya iti na kiJcidapi vaktuM paaryte| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 zrIanuyogadvArasUtram [sU0198-199] (sU0 198) bhAve vi taheva / appAbahuM pi taheva neyavvaM jAva setaM aNugame / se taM Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA kaalaannupuvvii| (sU0 199) se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvvI ? saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvvI paMcavihA paNNattA / taMjahA- aTThapayaparUvaNayA 1, bhaMgasamukkittaNayA 2, bhaMgovadaMsaNayA 3, samotAre 4, aNugame 5 / kAlo'ntare labhyate kimityasaGkhyeya evokta: ? satyam, kintu kAlAnupUrvIprakramAt kAlasyaiveha prAdhAnyaM kartavyam, yadi tvanyAnyadravya-kSetrasambandhato'ntarakAlabAhulyaM kriyate tadA taddvAreNaivAntarakAlasya bahutvakaraNAttayordvayoreva prAdhAnyamAzritaM syAnna kAlasya, tasmAdekasminneva pariNAmAntare yAvAn kazcidutkRSTa: kAlo labhyate sa evAntare cintyate, sa cAsaGkhyeya eva, tata: paramekena pariNAmena vastuno'vasthAnasyaiva niSiddhatvAdityevaM bhagavata: sUtrasya vivakSAvaicitryAt sarvaM pUrvamuttaratra cAgamAvirodhena bhAvanIyamiti / nAnAdravyANAM tu nAstyantaram, pratipradezaM loke sarvadA tallAbhAditi / ___ avaktavyakadravyacintAyAM jahaNNeNaM ega samayaM ti, dvisamayasthitikaM kiJcidavaktavyakadravyaM pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA yadA pUrvAnubhUtameva dvisamayasthitikapariNAmamAsAdayati tadA samayo jaghanyAntarakAla: / ukkoseNaM asaMkheja kAlaM ti, tadeva yadA pariNAmAntareNAsaGkhyeyaM kAlaM sthitvA 75punastameva pUrvAnubhUtaM pariNAmamAsAdayati tadA'saGkhyAta utkRSTAntarakAlo bhavati, AkSepaparihArAvatrApyanAnupUrvIvad draSTavyAviti / nAnAdravyAntaraM tu nAsti, sarvadA loke tadbhAvAditi / uktamantaradvAram, bhAgadvAre tu yathA dravya-kSetrAnupUrdostathaivAnupUrvIdravyANi zeSadravyebhyo'saGkhyeyairbhAgairadhikAni vyAkhyeyAni, zeSadravyANi tvAnupUrvIdravyANAmasaGkhyeyabhAga eva vartanta iti / bhAvanA tvitthaM kartavyA- ihAnAnupUrvyAmekasamayasthitilakSaNamekameva sthAnaM labhyate, avaktavyakeSvapi dvisamayasthitilakSaNamekameva tallabhyate, AnupUrtyAM tu trisamaya-catu:samaya-paJcasamayasthityAdInyekottaravRddhyA'saGkhyeyasamayasthityantAnyasaGkhyeyAni sthAnAni labhyanta ityAnupUrvIdravyANAmasaGkhyeyaguNatvam / itarayostu tadasaGkhyeyabhAgavartitvamiti / bhAvadvAre sAdipAriNAmikabhAvavartitvaM trayANAmapi pUrvavadbhAvanIyam / alpabahutvadvAre sarvastokAnyavaktavyakadravyANi, dvisamayasthitikadravyANAM svabhAvata eva stokatvAt, anAnupUrvIdravyANi tu tebhyo vizeSAdhikAni, ekasamayasthitikadravyANAM nisargata eva pUrvebhyo vizeSAdhikatvAt, AnupUrvIdravyANAM tu pUrvebhyo'saGkhyAtaguNatvaM bhAgadvAre bhAvitameva, zeSaM 75. punastameva pUrvAnubhUtaM prinnaammaasaadytiiti| dvismysthitiktvprinnaammaasaadytiityrthH| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 200) se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ? saMgahassa aTThapayaparUvaNayA - eyAiM paMca vi dArAI jahA khettANupuvvIe saMgahassa tahA kAlANupuvvIe vi bhANiyavvANi, NavaraM ThitIabhilAvo jAva setaM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvvI / setaM aNovaNihiyA kaalaannupuvvii| (sU0 201) (1) 76se kiM taM ovaNihiyA kAlANupuvvI? ovaNihiyA kAlANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahA - puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI egasamayaThitIe, dusamayaThitIe , tisamayaThitIe jAva dasasamayaThitIe jAva saMkhejjasamayaThitIe, asNkhejjsmytthitiie| setaM puvvaannupuvvii| tu kSetrAnupUrvyAdhuktAnusArataH sarvaM vAcyamiti / ata eva keSucidvAcanAntareSu bhAgAdidvAratrayaM kSetrAnupUrvyatidezenaiva nirdiSTa dRzyate, na tu vizeSato likhitamiti / settamityAdi nigamanam / uktA naigama-vyavahAranayamatenAnaupanidhikI kAlAnupUrvI, atha saMgrahanayamatena tAmeva vyAcikhyAsurAha - se kiM tamityAdi / yathA kSetrAnupUrvyAmiyaM saMgrahamatena prAg nirdiSTA tathA'trApi vAcyA, navaraM tisamayaThiIyA ANupuvvI jAva asaMkhejasamayaThiIyA ANupuvvItyAdyabhilApa: kArya:, zeSaM tu tathaiveti / uktA saMgrahamatenApyanaupanidhikI kAlAnupUrvI, tathA ca sati avasitastadvicAraH / idAnIM prAguddiSTAmevopanidhikIM tAM nirdidikSurAha - se kiM tamityAdi / eka: samaya: sthitiryasya dravyavizeSasya sa tathA, evaM yAvadasaGkhyeyA: samayA: sthitiryasya sa tatheti pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA tvatra pUrvoktAnusAreNa sukaraiva / atha kAlavicArasya prastutatvAt samayAdezca kAlatvena prasiddhatvAd anuSaGgato vineyAnAM samayAdikAlaparijJAnadarzanAcca tadviSayatvenaiva prakArAntareNa tAmAha - ahavetyAdi, 76. se kiM taM ovaNihiyA kAlANupuvvItti / nanu yathA'naupanidhikIkAlAnupUrvIviSaye naigama-vyavahAra-saGgrahanayaiH pRthakpRthag vicAritaM, tathaupanidhikIviSaye kiM nayavicAro na kriyata iti cet ? zRNu-anaupanidhikInirUpaNe kAlAnupUrvIbhUtAnAM dravyANAmarthapadaprarUpaNatAdidvArairvicAro yataH kartavyo bhavatyatastatra nayasamavatAro bhvti| aupanidhikInirUpaNe tvanyatra zAstrAdau prasiddhAnAM samayAvalikAdikAlavibhAgAnAM pUrvAnupUrvyAdikrameNotkIrtanameva kartavyaM bhavati, na tvarthapadaprarUpaNatAdidvAraiH dravyapramANAdidvArairvA kazcidapi vicAraH kartavyo bhavatIti na nayasamavatArasyAvakAzaH / idameva samAdhAnaM dravya-kSetrAnupUrdorapi jJeyam / ata eva pUrvamaupanidhikyA dravyAnupUrvInirUpaNe (sU. 136) paramANudvyaNukAdyanantANukaparyantAnAmutkIrtanameva kRtaM, dravyapramANAdi na kiJcidapi cintitm| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0202] 139 ( 3 ) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI asaMkhejjasamayaThitIe jAva ekkasamayaThitae / setaM pacchANupuvvI / (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / ( sU0 202) (1) ahavA ovaNihiyA kAlANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahApuvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI- 77samae, 78AvaliyA, ANApANU, tatra samayo vakSyamANasvarUpaH sarvasUkSmaH kAlAMza:, sa ca sarvapramANAnAM prabhavatvAt prathamaM nirddiSTaH 77. samaye Avaliatti / nanu kSetrAnupUrvyaM yathA'dholoka - tiryaglokAdikSetravibhAgAnAM pUrvAnupUrvyAdikrameNotkIrtanaM kRtaM tathA'tra kAlAnupUrvyaM suSamasuSamAkhyaH prathamaH ArakaH, suSamAkhyo dvitIya Araka ityAdikrameNa kAlacakravibhAgAnAmutkIrtanaM kiM na kRtam ? zRNvatrottaram-kAlacakrasya prArambho'vasarpiNyA bhavatyutsarpiNyA vA tatra ko vinigamakaH ? pUrvAnupUrvyarthaM suSamasuSama- suSama- suSamaduSama-duSamasuSama-duSama-duSamaduSama-duSamaduSama-duSama-duSamasuSamasuSamaduSama-suSama-suSamasuSama iti kramo grahItavyo yadvA duSamaduSama-duSama... ityAdi - kramastatra kaH vinigamakaH ? ityarthaH / tathA ca kasya kramasya pUrvAnupUrvItvamityatra vinigamakA-bhAvena nirNayAbhAvAnna tannirUpaNaM kRtamiti mantavyam / nanu pUrvamaupanidhikIdravyAnupUrvInirUpaNe (sU. 97) 'dharme'tipadasya mAGgalikatvAddharmAstikAyasya prathamamupanyAsa iti hetupradarzanapurassaraM dharmAstikAya- adharmAstikAyetyAdikramasya pUrvAnupUrvItvamupadarzitam / tathA cAtrApi "duSamaduSametipadasyAmAGgalikatvena 'suSamasuSame' tipadasya ca mAGgalikatvena tasyaiva prathamamupanyAsaH kartavyaH" ityevaM hetupradarzanapUrvaM suSamasuSama- suSama - suSamaduSama... ityAdikramasya pUrvAnupUrvItvaM zakyakathanameva / ata evAsminneva sUtre'vasarpiNyA: pUrvamupanyAsaH kRta utsarpiNyAstu tatpazcAt / itthaJca mAGgalikatvamevAtra vinigamakaH / tatazca suSamasuSametyAdikrameNa kAlacakravibhAgAnAmutkIrtanaM kimarthaM na kRtamiti praznastadavastha eveti cet ? tarhi videheSu sadAvasthitakAlatvAt suSamasuSametyAdikAlavibhAgAnAmabhAvAdeva tanna kRtamiti mantavyam, yadvA'kRtamapi tadupalakSaNAd jJeyam / 78. Avaliatti / yadyapi samayAnAM mithaH sammIlya skandhaviracanaM naiva sambhavati, tathApi vyavahAreNa samayasamUhavizeSaM buddhAvAropyAvalikAdInAM vyavahAraH zAstre loke ca prasiddhaH / tadanusRtyeyamaupanidhikI jJeyA / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM thove, lave, muhutte, divase, ahoratte, pakkhe, mAse, udU, ayaNe, saMvacchare, juge, vAsasate, vAsasahasse, vAsasatasahasse, puvvaMge, puvve, tuDiyaMge, tuDie, aDaDaMge, aDaDe, avavaMge, avave, hUhuyaMge, hUhue, uppalaMge, uppale, paumaMge, paume, NaliNaMge, NaliNe, atthaniuraMge, atthaniure, auyaMge, aue, nauyaMge, naue, pauyaMge, paue, cUliyaMge, cUlie, sIsapaheliyaMge, sIsapaheliyA, paliovame, sAgarovame, osappiNI, ussappiNI, poggalapariyaTTe, tItaddhA, aNAgataddhA, savvaddhA / setaM puvvANupuvvI / 1, tairasaGkhyeyairniSpannA AvalikA 2, saGkhyeyA AvalikA: ANa tti Ana:, eka ucchvAsa ityarthaH 3, tA eva saGkhyeyA ni:zvAsaH, ayaM ca sUtre'nukto'pi draSTavyaH, sthAnAntaraprasiddhatvAditi 4, dvayorapi kAla: pANu tti eka: prANurityartha: 5, saptabhi: prANubhi: stoka: 6, saptabhi: stokairlavaH 7, saptasaptatyA lavAnAM muhUrtta : 8, triMzatA muhUrtterahorAtra: 9, taiH paJcadazabhi: pakSa: 10, tAbhyAM dvAbhyAM mAsa: 11, mAsadvayena Rtu: 12, RtutrayamAnamayanam 13, ayanadvayena saMvatsaraH 14, paJcabhistairyugam 15, viMzatyA yugairvarSazatam 16, tairdazabhirvarSasahasram 17, teSAM zatena varSazatasahasram lakSamityarthaH 18, caturazItyA ca lakSai: pUrvAGgaM bhavati 19, tadapi caturazItilakSairguNitaM pUrvaM bhavi 20, tacca saptatikoTilakSANi SaTpaJcAzacca koTisahasrANi varSANAm, uktaM ca - puvvassa u parimANaM sayari khalu huMti koDilakkhAu / chappaNNaM ca sahassA boddhavvA vAsakoDINaM // 1 // ( jina0 saMgra0 316 ) sthApanA 70560000000000 / idamapi caturazItyA lakSairguNitaM truTitAGgaM bhavati 21, etadapi caturazItyA lakSairguNitaM truTitam 22, tadapi caturazItyA lakSairguNitamaTaTAGgam 23, etadapi tenaiva guNakAreNa guNitamaTaTam 24, evaM sarvatra pUrvaH pUrvo rAzizcaturazItilakSasvarUpeNa guNakAreNa guNita uttarottararAzirUpatAM pratipadyata iti pratipattavyam, tatazca avavAGgam 25, avavam 26, hUhukAGgam 27, hUhukam 28, utpalAGgam 29, utpalam 30, padmAGgam 31, padmam 32, nalinAGgam 33, nalinam 34, arthanipUrAGgam 35, arthanipUram 36, ayutAGgam 37, ayutam 38, nayutAGgam 39, nayutam 40, prayutAGgam 41, prayutam 42, cUlikAGgam 43, cUlikA 44, zIrSaprahelikAGgam 45, evamete rAzayazcaturazItilakSasvarUpeNa guNakAreNa yathottaraM vRddhA draSTavyAstAvad yAvadidameva zIrSaprahelikA caturazItyA lakSairguNitaM zIrSa prahelikA bhavati 46, asyA: svarUpamaGkato'pi darzyate - 758263253073010241-157973569975696406218966848080183296 agre catvAriMzaM zUnyazatam 140, tadevaM zIrSaprahelikAyAM sarvANyamUni caturNavatyadhikazatasaGkhyAnyaGkasthAnAni Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0203] 141 (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- savvaddhA, aNAgataddhA jAva samae / setaM pacchANupuvvI / (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / se taM ova kAlApuvvI / setaM kAlANupuvvI / (sU0 203) (1) se kiM taM ukkittaNANupuvvI ? ukkittaNANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahA - puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI- usabhe 1, ajie 2, saMbhave 3, abhiNaMdaNe 4, sumatI 5, paumappabhe 6, supAse 7, caMdappahe 8, suvihI 9, sItale 10, sejjaMse 11, vAsupujje 12, vimale 13, anaMtatI 14, dhamme 15, saMtI 16, kuMthU 17, are 18, mallI 19, muNisuvvae 20, NamI 21, ariTThaNemI 22, pAse 23, vaddhamANe 24 / setaM puvvANuvva / bhavanti, anena caitAvatA kAlamAnena keSAJcid ratnaprabhAnArakANAM bhavanapativyantarasurANAM suSamaduSSamArakasambhavinAM naratirazcAM ca yathAsambhavamAyUMSi mIyante, 79 etasmAcca parato 'pi saGkhyeyaH kAlo'sti, kintvanatizayinAmasaMvyavahAryatvAt sarSapAdyupamayA'traiva vakSyamANatvAcca nehoktaH, kiM tarhi ? upamAmAtrapratipAdyAni palyopamAdInyeva, tatra palyopama-sAgaropame atraiva vakSyamANasvarUpe, dazasAgaropamakoTIkoTimAnA tvavasarpiNI, tAvanmAnaivotsarpiNI, anantA utsarpiNyavasarpiNyaH pudgalaparAvartaH, anantAste atItAddhA, tAvanmAnaivAnAgatAddhA, atItA-'nAgata-vartamAnakAlasvarUpA sarvAddhetyeSA pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA tu pUrvoktAnusArataH sukaraiva yAvat kAlAnupUrvI samAptA / sAmprataM prAguddiSTAmevotkIrtanAnupUrvI bibhaNiSurAha se kiM tamityAdi / utkIrtanaM saMzabdanamabhidhAnoccAraNam, tasyA''nupUrvI anuparipATiH, sA pUrvAnupUrvyAdibhedena trividhA, tatra RSabhaH prathamamutpannatvAt pUrvamutkIrtyate, tadanantaraM krameNa ajitAdaya iti pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA pUrvavat / atrAha- nanu aupanidhikyA dravyAnupUrvyA asyAzca ko bhedaH ? ucyate - tatra dravyANAM vinyAsamA pUrvAnupUrvyAdibhAvena cintitam, atra tu teSAmeva tathaivotkIrtanaM kriyata ityetAvanmAtreNa bheda iti / 79. etasmAcca parato'pIti / etacca sAmAnyakAlApekSayaiva saGkhyeyatvaM jJeyam, AyuSkakAlApekSayA tu pUrvakoTivarSebhyaH samayAdhikye'pyasaGkhyeyavarSAyuSkatvavyavahArasya paribhASA ! ata eva samayAdyadhikapUrvakoTivarSAyuSkANAM devaloka eva gatiH, pRthvIkAyAdibhyo devalokAdibhyazcAgaterniSedhaH, paJcamAdiguNasthAnakAnAM niSedhazca .. ityAdi yugalikaviSayANAM niyamAnAmupapattiH / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- vaddhamANe 24, pAse 23, jAva usabhe 1 / setaM pcchaannupuvvii| (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe cauvIsagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / setaM ukkittnnaannupuvvii| (sU0 204) (1) se kiM taM gaNaNANupuvvI ? gaNaNANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahA-puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI- ekko, dasa, sayaM, sahassaM, dasasahassAI, sayasahassaM, dasa sayasahassAI, koDI, dasa koDIo, koDIsayaM, dasa koDisayAI / setaM puvvaannupuvvii| (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI dasakoDisayAiM jAva ekko / setaM pcchaannupuvvii| (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe dasakoDisayagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / setaM gnnnnaannupuvvii| (sU0 205) (1) se kiM taM saMThANANupuvvI ? saMThANANupuvvI tivihA paNNattA / bhavatvevam, kintvAvazyakasya prastutatvAdutkIrtanamapi sAmAyikAdyadhyayanAnAmeva yuktam, kimityaprakrAntAnAm RSabhAdInAM tadvihitamiti ? satyam, kintu sarvavyApakaM prastutazAstramityAdAvevoktam, taddarzanArthamRSabhAdisUtrAntaropAdAnam, bhagavatAM ca tIrthapraNetRtvAt tatsmaraNasya samastazreya:phalakalpapAdapatvAd yuktaM tannAmotkIrtanam, tadviSayatvena coktamupalakSaNatvAdanyatrApi draSTavyamiti / zeSa bhAvitArthaM yAvat settamityAdi nigamanam / __idAnIM pUrvoddiSTAmeva gaNanAnupUrvImAha - se kiM tamityAdi / gaNanaM parisaGkhyAnam ekaM dve trINi catvAri ityAdi, tasya AnupUrvI paripATirgaNanAnupUrvI, atropalakSaNamAtramudAhartumAha - egetyAdi sugamam, upalakSaNamAtraM cedam, ato'nye'pi sambhavina: saGkhyAprakArA atra draSTavyA:, utkIrtanAnupUrtyAM nAmamAtrotkIrtanameva kRtam, atra tvekAdisaGkhyAbhidhAnamiti bhedaH / setamityAdi nigamanam / atha prAguddiSTAmeva saMsthAnAnupUrvImAha - se kiM tmityaadi| AkRtivizeSAH saMsthAnAni, tAni ca jIvAjIvasambandhitvena dvidhA bhavanti, tatreha jIvasambandhIni, tatrApi 8degpaJcendriyasambandhIni 80. paJcendrisambandhInIti / paJcendriyANAmeva saMsthAnaSaTkasambhavAt / ata eva vaTavRkSasya Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0205] 143 taMjahA-puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupubbI 3 / (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI- samacauraMse 1, NaggohamaMDale 2, sAdI 3, khujje 4, vAmaNe 5, huMDe 6 / setaM puvvANupuvvI / (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- huMDe 6 jAva samacauraMse 1 / setaM pcchaannupuvvii| (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso duruuvuunno| setaM aNANupuvvI / setaM sNtthaannaannupuvvii| vaktumiSTAni, atastAnyAha - samacauraMse ityAdi, tatra samA: zAstroktalakSaNAvisaMvAdinyazcaturdigvavartyavayavarUpAzcatasro'srayo yatra tat samAsAntAtpratyaye samacaturasraM saMsthAnam, tulyArohapariNAha: sampUrNalakSaNopetAGgopAGgAvayava: svAGgulASTAdhikazatocchraya: sarvasaMsthAnapradhAna: paJcendriyajIvazarIrAkAravizeSa ityarthaH 1 / nAbherupari nyagrodhavanmaNDalam AdyasaMsthAnalakSaNayuk tena viziSTAkAra nyagrodhamaNDalam, nyagrodho vaTavRkSa:, yathA cAyamupari vRttAkAratAdiguNopetatvena viziSTAkAro bhavatyadhastu na tathA, evametadapIti bhAva: 2 / saha AdinA nAbheradhastanakAyalakSaNena vartata iti sAdi, nanu sarvamapi saMsthAnamAdinA sahaiva vartate tato nirarthaka sAditvavizeSaNam, satyam, kiM tvata eva vizeSaNavaiphalyaprasaGgAdAdyasaMsthAnalakSaNayukta Adiriha gRhyate, tatastathAbhUtena AdinA saha yadvartate nAbhestUparitanakAye AdyasaMsthAnalakSaNavikalaM tat sAdIti tAtparyam 3 / yatra pANipAdazirogrIvaM samagralakSaNaparipUrNam, zeSaM tu hRdayodarapRSThalakSaNaM koSThaM lakSaNahInaM tat kubjam 4 / yatra tu hRdayodarapRSThaM sarvalakSaNopetam, zeSaM tu hInalakSaNaM tad vAmanaM kubjaviparItamityartha: 5 / yatra sarve'pyavayavA: prAyo lakSaNavisaMvAdina eva bhavanti tat saMsthAnaM huNDamiti 6 / atra ca sarvapradhAnatvAt samacaturasrasya prathamatvam, zeSANAM tu yathAkramaM hInatvAd dvitIyAditvamiti / zeSabhAvanA pUrvavaditi / Aha- yadItthaM saMsthAnAnupUrvI procyate tarhi saMhanana-varNa-rasa-sparzAdyAnupUrdo'pi vaktavyA: syuH, tathA ca satyAnupUrvINAmiyattaiva vizIryate, tato niSphala eva prAgupanyasto dazavidhatvasaGkhyAniyama iti, satyam, kintu sarvAsAmapi tAsAM vaktumazakyatvAdapalakSaNamAtramevAyaM saGkhyAniyama:, etadanusAreNAnyA apyetA anusartavyA iti tAvallakSayAma:, sudhiyA tvanyathA'pi vAcyam, gambhIratvAt paramamunipraNItasUtravivakSAyA:, evamuttaratrApi vAcyamityalaM vistareNa / nyagrodhAkAravattve'pi na nyagrodhamaNDalasaMsthAnaM, ekendriyAdInAM sarveSAM huMDasaMsthAnasyaiva zAstreSu kshtitvaat| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 206) (1) se kiM taM sAmAyArANupuvvI ? sAmAyArANupuvvI tivihA paNNattA / taMjahA - puvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? icchA 1 - micchA 2- tahakkAro 3, AvasiyA 4, ya nisIhiyA 5 / ApucchaNA 6 ya, paDipucchA 7, chaMdaNA 8, ya nimaMtraNA 9 / uvasaMpayA ya kAle 10 sAmAyArI bhave dasavihA u || 16 || se taM puvvANupuvvI / (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- uvasaMpayA 10 jAva icchA 1 / setaM pacchAvI / 144 sAmAcAryAnupUrvI vivakSurAha se kiM tamityAdi / tatra samAcaraNaM samAcAraH ziSTajanAcaritaH kriyAkalApaH, tasya bhAva iti yaNpratyaye striyAmIkAre ca sAmAcArI, sA ca trividhA- oghaniryuktyabhihitArtharUpA oghasAmAcArI 1, icchAmicchAdyarthaviSayA dazadhA sAmAcArI 2, nizIthakalpAdyabhihitaprAyazcitta-padavibhAgaviSayA padavibhAgasAmAcArI 3 / uktaM ca sAmAyArI tivihA ohe dasahA padavibhAge (Avazyakani0 665 ) tti / tatreha dazadhA sAmAcArImAzrityoktam - icchA-micchA - tahakkAro ityAdi, atra kArazabdaH pratyekamabhisambadhyate, tatazcaiSaNamicchA vivakSitakriyApravRttyabhyupagamaH, tayA karaNamicchAkAraH, AjJAbalAbhiyogarahito vyApAra ityarthaH 1 / mithyA asadetad yanmayA''caritamityevaM karaNaM mithyAkAraH, akRtye kasmi~zcit kRte mithyA vitathamidaM na punaryathA bhagavadbhiruktaM tathaivaitanmacceSTitamato duSkRtaM durAcIrNam ityevamasatkriyAnivRttyabhyupagamo mithyAkAra iti tAtparyam 2 | sUtravyAkhyAnAdau prastu gurubhiH kasmi~zcid vacasyudIrite sati yathA bhavantaH pratipAdayanti tathaivaitadityevaM karaNaM tathAkAraH, avikalpya gurvAjJAbhyupagama ityarthaH 3 / avazyaM kartavyamAvazyakam, tatra bhavA AvazyakI, jJAnAdyAlambanenopAzrayAd bahiravazyaMgamane samupasthite 'avazyaM kartavyamidamato gacchAmyaham' ityevaM guruM prati nivedanA AvazyakIti hRdayam 4 / niSedhe bhavA naiSedhikI, upAzrayAdbahiH kartavyavyApAreSvavasiteSu punastatraiva pravizataH sAdhoH zeSasAdhUnAmuttrAsAdidoSaparijihIrSayA bahirvyApAraniSedhenopAzrayapravezasUcanA naiSedhikIti paramArtha: 5 / bhadanta ! karomIdamityevaM guro: pracchanamApracchanA 6 / ekadA pRSTena guruNA nedaM kartavyamityevaM niSiddhasya vineyasya kiJcidvilambya tatazcedaM cedaM ceha kAraNamastyato yadi pUjyA Adizanti tadA karomItyevaM guroH punaH pracchanaM pratipracchanA, athavA grAmAdau preSitasya gamanakAle punaH pracchanaM pratipracchanA 7 / khada khaTTa saMvaraNe (kA0 dhA0 9 / 23 ) ityasyAnekArthatvAt kuru mamAnugraham, paribhuGkSvedam' ityevaM pUrvAnItAzanAdiparibhogaviSaye sAdhUnAmutsAhanA chandanA 8 / 'idaM - Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0207] 145 (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe dasagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / setaM annaannupuvvii| setaM saamaayaaraannupuvvii| (sU0 207) (1) se kiM taM bhAvANupuvvI ? bhAvANupuvvI tivihA pnnnnttaa| taMjahApuvvANupuvvI 1, pacchANupuvvI 2, aNANupuvvI 3 / / ___ (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI- udaie 1, uvasamie 2, khatie 3, khaovasamie 4, pAriNAmie 5, sannivAtie 6 / setaM puvvaannupuvvii| (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI- sannivAtie 6 jAva udaie 1 / setaM pcchaannupuvvii| vastu labdhvA tato'haM tubhyaM dAsyAmi' ityevamadyApyagRhItenAzanAdinA sAdhUnAmAmantraNaM nimantraNA, uktaM ca - ___puvvagahieNa chaMdaNa nimaMtaNA hoagahieNaM (Avazyakani0 697 )ti 9 / tvadIyo'hamityevaM zrutAdyarthamanyadIyasattAbhyupagama upasampaditi 10 / evamete daza prakArA: kAle yathAsvaM prastAve vidhIyamAnA dazavidhA sAmAcArIti gAthArthaH / iha dharmasyAparopatApamUlatvAdicchAkArasyA''jJA-balAbhiyogalakSaNaparopatApavarjakatvAt prAdhAnyAt prathamamupanyAsa: / aparopatApakenApi ca kathaJcit skhalane mithyAduSkRtaM dAtavyamiti tadanantaraM mithyAkArasya / etau ca guruvacanapratipattAveva jJAtuM zakyau, guruvacanaM ca tathAkArakaraNenaiva samyak pratipannaM bhavatIti tadanantaraM tathAkArasya / pratipannaguruvacanena copAzrayAd bahirnirgacchatA gurupRcchApUrvakaM nirgantavyamiti tathAkArAnantaraM tatpRcchArUpAyA AvazyakyA: / bahirnigatena ca naiSedhikIpUrvakaM puna: praveSTavyamiti tadanantaraM naiSedhikyAH / upAzrayapraviSTena ca gurumApRcchya sakalamanuSTheyamiti tadanantaramApracchanAyA: / ApRSTe ca niSiddhena puna: praSTavyamiti tadanantaraM pratipracchanAyA: / pratiprazne cAnujJAtenAzanAdyAnIya tatparibhogAya sAdhava utsAhanIyA iti tadanantaraM chandanAyAH / eSA ca gRhIta evAzanAdau syAt, agRhIte tu nimantraNaiveti tadanantaraM nimantraNAyAH / iyaM ca sarvA'pi nimantraNAparyantA sAmAcArI gurUpasampadamantareNa na jJAyata iti tadanantaramupasampada upanyAsa iti pUrvAnupUrvItvasiddhiriti / zeSaM pUrvavaditi / atha bhAvAnupUrvImAha - se kiM tamityAdi / iha tena tena rUpeNa bhavanAni bhAvA: vastupariNAmavizeSA: audayikAdayaH, athavA tena tena rUpeNa bhavantIti bhAvAsta eva, yadvA bhavanti tai: tebhyasteSu vA satsu prANinastena tena rUpeNeti bhAvA yathoktA eva, teSAmAnupUrvI paripATirbhAvAnupUrvI / audayikAdInAM tu svarUpaM purastAnnyakSeNa vakSyate / atra ca nArakAdigatiraudayiko bhAva iti vakSyate, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI- eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / setaM aNANupuvvI / setaM bhAvANupuvvI / taM ANupuvviti padaM samattaM / 146 (sU0 208) se kiM taM NAme ? NAme dasavihe paNNatte / taMjahA- egaNAme 1, duNA 2, tiNAme 3, cauNAme 4, paMcanAme 5, chaNAme 6, sattaNAme 7, aTTaNAme 8, NavaNAme 9. dasaNAme 10 / ( sU0 209 ) se kiM taM egaNAme ? egaNAme NAmANi jANi kANi vi davvANa guNANa pajjavANaM ca / tesiM Agamanihase nAmaM ti parUviyA saNNA ||17|| tasyAM ca satyAM zeSabhAvAH sarve'pi yathAsambhavaM prAdurbhavantIti zeSabhAvAdhAratvena pradhAnatvAdaudayikasya prathamamupanyAsaH, tatazca zeSabhAvapaJcakasya madhye aupazamikaH stokaviSayatvAt stokatayA pratipAdayiSyata iti tadanantaramaupazamikasya, tato bahuviSayatvAt kSAyikasya, tato bahutaraviSayatvAt kSAyopazamikasya, tato bahutamaviSayatvAt pAriNAmikasya, tato'pyeSAmeva bhAvAnAM dvikAdisaMyogasamutthatvAt sAnnipAtikasyopanyAsa iti pUrvAnupUrvIkramasiddhiriti / zeSaM pUrvoktAnusAreNa bhAvanIyam / tadevamuktAH prAguddiSTA dazApyAnupUrvIbhedAH, tadbhaNane copakramaprathamabhedalakSaNA AnupUrvI samAptA / sAmpratamupakramasyaiva prAguddiSTaM dvitIyaM bhedaM vyAcikhyAsurAha se kiM taM nAmetyAdi / i jIvagatajJAnAdiparyAyA'jIvagatarUpAdiparyAyAnusAreNa prativastubhedaM namati tadabhidhAyakatvena pravartata iti nAma, vastvabhidhAnamityarthaH / uktaM ca - jaM vatthuNo'bhihANaM pajjayabheyANusAri taM nAmaM / paibheyaM jaM namae paibheyaM jAi jaM bhaNiaM || 1 || (vizeSAvazyakabhA0 944) idaM ca dazaprakAraM kathamityAha - eganAme ityAdi / iha yena kenacinnAmnA ekenApi satA sarve vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tadekanAmocyate / yakAbhyAM tu nAmabhyAM dvAbhyAmapi sarvaM vivakSitavastujAtamabhidhAnadvAreNa saMgRhyate tad dvinAma / yaistu tribhirnAmabhiH sarve'pi vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tat trinAma / yaistu caturbhirnAmabhiH sarvaM vivakSitavastvabhidhIyate taccaturnAma / evamanayA dizA jJeyaM yAvad yairdazabhirnAmabhi: sarvaM vivakSitavastu pratipAdyate tad dazanAmeti / tatra yathoddezaM nirdeza ityekanAmodAharannAha se kiM tamityAdi / nAmANi0 gAhA / vyAkhyAdravyANAM jIvA - 'jIvabhedAnAM guNAnAM jJAnAdInAM rUpAdInAM ca tathA paryAyANAM nArakatvAdInAmekaguNakRSNatvAdInAM ca nAmAni abhidhAnAni yAni kAnicilloke rUDhAni, tadyathA - jIvo Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram (sU0210-214] 147 setaM egaNAme / (sU0 210) se kiM taM daNAme ? duNAme duvihe paNNatte / taMjahA- egakkharie ya 1, aNegakkharie ya / (sU0 211) se kiM taM egakkharie ? egakharie aNegavihe paNNatte / taM jahA- ho: zrI: dhI: strI / setaM egakkharie / (sU0 212) se kiM taM aNegakkharie ? aNegakkharie aNegavihe paNNatte / taMjahAkaNNA vINA latA mAlA / setaM aNegakkharie / (sU0 213) ahavA dunAme duvihe paNNatte / taMjahA - jIvanAme ya 1, ajIvanAme ya 2 / (sU0 214) se kiM taM jIvaNAme ? jIvaNAme aNegavihe paNNatte / taMjahA - devadatto jaNNadatto viNhudatto somadatto / setaM jIvanAme / janturAtmA prANItyAdi, AkAzaM nabhastArApatho vyomA'mbaramityAdi, tathA jJAnaM buddhirbodha ityAdi, tathA rUpaM raso gandha ityAdi, tathA nArakastiryaG manuSya ityAdi, ekaguNakRSNo dviguNakRSNa ityAdi, teSAM sarveSAmapyabhidhAnAnAmAgama eva nikaSo hemarajatakalpajIvAdipadArthasvarUpaparijJAnahetutvAt kaSapaTTakastasminnAmetyevaMrUpA saMjJA AkhyA prarUpitA vyavasthApitA, sarvANyapi jIvo janturityAdyabhidhAnAni nAmatvasAmAnyAvyabhicArAdekena nAmazabdenocyanta iti bhAvaH / tadevamihaikenApyanena nAmazabdena sarvANyapi lokarUDhAbhidhAnavastUni pratipAdyanta ityetadekanAmocyate ekaM sannAmaikanAmeti kRtvA iti gAthArthaH / settaM egaNAme tti nigamanam / se kiM taM dunAme ityAdi / yata evedaM dvinAmA'ta eva dvividhaM dviprakAram, tadyathA- ekaM ca tadakSaraM ca, tena nirvRttamekAkSarikam, anekAni ca tAnyakSarANi ca, tairnirvRttamanekAkSarikam, cakArau samuccayArtho, tatraikArike hrI: lajjA devatAvizeSo vA, zrI: devatAvizeSa:, dhI: buddhiH, strI yoSiditi, anekAkSarike kanyetyAdi, upalakSaNaM cedaM balAkA-patAkAdInAM tryAdyakSaraniSpannanAmnAmiti / tadevaM yadasti vastu tat sarvamekAkSareNa vA nAmnA'bhidhIyate'nekAkSareNa vA, ato'nena nAmadvayena vivakSitasya sarvasyApi vastujAtasyAbhidhAnAd dvinAmaitaducyate, dvirUpaM sat sarvasya nAma dvinAma, dvayorvA nAmno: samAhAro dvinAmamiti / ____ etadeva prakArAntareNA''ha - ahavA dunAme ityAdi, jIvasya nAma jIvanAma, ajIvasya nAma ajIvanAma / atrApi yadasti tena jIvanAmnA'jIvanAmnA vA bhavitavyamiti jIvAjIvanAmabhyA vivakSitasarvavastusaGgraho bhAvanIyaH, zeSaM sugamam / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 215 ) se kiM taM ajIvanAme ? ajIvanAme aNegavihe paNNatte / taMjahA - ghaDo paDo ko raho / setaM ajIvanAme | (sU0 216) (1) ahavA dunAme duvihe paNNatte / taMjahA - visesie ya 1, ya 2 / (2) avisesie davve, visesie jIvadavve ya ajIvadavve ya / (3) avisesie jIvadavve, visesie Neraie, tirikkhajoNie, maNusse, deve / (4) avisesie Neraie, visesie rayaNappabhAe sakkarappabhAe vAluyappabhAe paMkappabhAe dhUmappabhAe tamAe tamatamAe / avisesie rayaNappabhApuDhaviNeraie, visesie pajjattae ya apajjattae ya / evaM jAva avisesie tamatamApuDhaviNeraie, visesie pajjattae ya apajjattae ya / 148 (5) avisesie tirikkhajoNie, visesie egidie beiMdie teiMdie cauriMdie / (6) avisesie egidie, visesie puDhavikAie AukAie teukAie vAukAie vnnssikaaie| avisesie puDhavikAie, visesie suhumapuDhavikAie ya bAdarapuDhavikAie ya | avisesie suhumapuDhavikAie, visesie pajjattayasuhumapuDhavikAie ya apajjattayasuhumapuDhavikAie ya / avisesie bAdarapuDhavikAie, visesie pajjattayabAdarapuDhavikAie ya apajjattayabAdarapuDhavikAie ya / evaM Au0 teu0 vAu0 vaNassatI0 ya avisesie visesie ya pajjattaya- apajjattayabhedehiM bhANiyavvA / (7) avisesie beiMdie, visesie pajjattayabeiMdie ya apajjattayabeiMdie ya / evaM iMdiya - cauriMdiyA vi bhANiyavvA / (8) avisesie paMceMdiyatirikkhajoNie, visesie jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / (9) avisesie jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya gavbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyaritikkhajoNie ya / avisesie punaretadevAnyathA prAha ahavA dunAme ityAdi, dravyamityavizeSanAma jIve ajIve ca sarvatra sadbhAvAt / jIvadravyamajIvadravyamiti ca vizeSanAma ekasya jIva evAnyasya tvajIva eva sadbhAvAditi / tataH punaruttarApekSayA jIvadravyamityavizeSanAma, nArakastiryaGityAdi tu vizeSanAma / punarapyuttarApekSA avisesie - Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0216] gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / (10) avisesie thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya gabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie sammucchimacauppayathalayarapaMceMdriyatirikkhajoNie, visesie pajjattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie gabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya bhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / evaM sammucchimA pajjattA apajjattA ya, gabbhavati pajjattA apajjattA ya bhANiyavvA / (11) avisesie khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie sammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie sammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayasammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayasammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / (12) avisesie maNusse, visesie sammucchimamaNUse ya gabbhavakkaMtiyamaNusse ya / avisesie sammucchimamaNUse, visesie 89 pajjattayasammucchimamaNUse ya apajjattanArakAdikamavizeSanAma, ratnaprabhAyAM bhavo rAtnaprabha ityAdi tu vizeSanAma, evaM pUrvaM pUrvamavizeSanAma uttarottaraM vizeSanAma sarvatra bhAvanIyam, zeSaM sugamam / navaraM sammUrcchanti tathAvidhakarmodayAd garbhamantareNaivotpadyanta iti sammUrcchimA: / garbhe vyutkrAnti: utpattiryeSAM te garbhavyutkrAntikAH, urasA bhujAbhyAM ca parisarpanti gacchantIti viSadhara - godhA - nakulAdaya: sAmAnyena parisarpAH, vizeSastUrasA 81. pajjattayasammucchimamaNusse yatti / atra paryAptatvaM karaNena jJeyaM, labdhyA paryAptatvasya sammUrcchimamanuSyeSu niSiddhatvAt / tatazcAparyAptatvamapi karaNenaiva jJeyam / karaNena paryAptatvaM ca samAptendriyaparyAptikatvarUpamatra bodhyam / 149 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM gasammucchimamaNUse ya / avisesie gabbhavakkaMtiyamaNUse, 82visesie pajjattayagabbhavavaMtiyamaNUse ya apajjattayagabbhavakkaMtiyamaNUse ya / (13) avisesie deve, visesie bhavaNavAsI vANamaMtare joisie vemANie ya / avisesie bhavaNavAsI, visesie asurakumAre evaM nAga0 suvaNNa vijju0 aggi0 dIva0 udadhi0 disA0 vAta0 thaNiyakumAre / savvesi pi avisesiya-visesiya-pajjattayaapajjattayabheyA bhANiyavvA / (14) avisesiye vANamaMtare, visesie pisAe bhUte jakkhe rakkhase kiNNare kiMpurise mahorage gaMdhavve / etesiM pi avisesiya-visesiya- pajjattaya-apajjattayabhedA bhANiyavvA / (15) avisesie joisie, visesie caMde sUre gahe nakkhatte tArArUve / etesiM pi avisesiya-visesiya-pajjattaya-apajjattayabheyA bhaanniyvvaa| (16) avisesie vemANie, visesie kappovage ya kappAtItae ya / avisesie kappovae, visesie sohammae IsANae saNaMkumArae mAhiMdae baMbhalogae laMtayae mahAsukkae sahassArae ANayae pANayae AraNae accute| etesiM pi avisesiya-visesiya-pajjattayaapajjattayabhedA bhANiyavvA / (17) avisesie kappAtItae, visesie gevejjae ya aNuttarovavAie ya / avisesie gevejjae, visesie heTThimagevejjae majjhimagevejjae uvarimagevejjae / avisesie heTTimagevejjae, visesie heTTimaheTThimagevejjae heTTimamajjhimagevejjae hettttimuvrimgevejje| avisesie majjhimagevejjae, visesie majjhimaheTThimagevejjae majjhimamajjhimagevejjae majjhimauvarimagevejjae / avisesie uvarimagevejjae, visesie uvarimaheTThimagevejjae uvarimamajjhimagevejjae uvrimuvrimgevejje| etesiM pi savvesiM avisesiya-visesiyapajjattaya-apajjattayabhedA bhANiyavvA / 82. anyatrAdarze'tra visesio kammabhUmigo akammabhUmio ya aMtaradIvago saMkhejjavAsAuyaasaMkhejjavAsAuya-pajjattA'pajjattabheo'tti pATho vrtte| tatra asaMkhijjavAsAuyatti / pUrvamuktavat samayAdyadhikapUrvakoTivarSAyuSkANAmasaGkhyeyavarSAyuSkatvamatra jJeyamiti paribhASA / tatra paryAptAparyAptatve karaNApekSayA jnyeye| evameva devaviSayakasUtre'pi te karaNApekSayaiva jnyeye| tathaiva ca pUrvaM narakaviSayakasUtre'pi te kathite jJeye, sarvAsvAsu mArgaNAsu labdhyA'paryAptatvasyAsambhavAt / tatazca labdhyA paryAptatvasya sambhave'pi vizeSatvAbhAvena paryAptatvamapi karaNApekSayaiva grAhyam / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0217,218] 151 (18) avisesie aNuttarovavAie, visesie vijayae vejayaMtae jayaMtae aparAjiyae savvasiddha / etesiM pi savvesiM avisesiya-visesiya-pajjattaya- apajjattayabhedA bhANiyavvA / (19) avisesie ajIvadavve, visesie dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe poggalatthikAe addhAsamae ya / avisesie poggalatthikAe, visesie paramANupoggale dupaesie jAva anaMtapaesie / se taM dunA / (sU0 217) se kiM taM tinAme ? tinAme tivihe paNNatte / taMjahA- davvaNAme 1, guNaNAme pajjavaNAme ya 3 / ( sU0 218) se kiM taM davvaNAme ? davvaNAme chavvihe paNNatte / taMjahA- dhammatthikAe 1, adhammatthikAe 2, AgAsatthikAe 3, jIvatthikAe 4, poggalatthikAe 5, addhAsamae 6 a / se taM davvaNAme / 2, parisarpantItyura:parisarpAH sarpAdaya eva, bhujAbhyAM parisarpantIti bhujaparisarpAH godhA - nakulAdaya eva / zeSaM sukhonneyam / tadevamuktA: sAmAnya- vizeSanAmabhyAM jIvadravyasya sambhavino bhedAH / sAmprataM prAguddiSTamajIvadravyamapi bhedatastathaivodAhartumAha - avisesie ajIvadavve ityAdi gatArtham / tadevaM yadasti vastu tat sarvaM sAmAnyanAmnA vizeSanAmnA 83vA abhidhIyetaivamanyatrApi dvinAmatvaM bhAvanIyam / taMdunAmetti nigamanam / se kiM taM tinAmetyAdi / yata evedaM trinAma tata eva trividhaM triprakAram, dravyanAmAdibhedAt / tatra dravati gacchati tastAn paryAyAn prApnotIti dravyam, tasya nAma / dharmAstikAya ityAdi, dharmAstikAyAdayazca prAg vyAkhyAtA eva / guNyante saMkhyAyante iti guNAsteSAM nAma guNanAma, vaNNanAme ityAdi, tatra varNyate alaGkriyate vastvaneneti varNa: kRSNAdiH paJcadhA pratIta eva, kapizAdayastvetatsaMyogenaivotpadyante na punaH sarvathA etadvilakSaNA iti nehodAhRtAH / gandhyate AghrAyata iti gandhastasya nAma gandhanAma, sa ca dvividha:- surabhirdurabhizca tatra saumukhyakRt surabhiH, vaimukhyakRd durabhiH / atrApyubhayasaMyogajaH pRthag noktaH, etatsaMsargajatvAdeva bhedAvivakSaNAt / rasyate AsvAdya iti rasastasya nAma rasanAma, sa ca tikta-kaTu- kaSAyA -''mla-madhurabhedAt paJcavidhaH / tatra zleSmAdidoSahantA nimbAdyAzritastikto rasaH, tathA ca bhiSakzAstram - zleSmANamaruciM pittaM tRSaM kuSThaM viSaM jvaram / hanyAt tikto raso buddheH kartA mAtropasevitaH // | 1 || ( 83. vA'bhidhIyeta iti / atra 'sAmAnya- vizeSAtmakatvAtsarveSAM vastUnAmiti hetuH / > Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 299 ) se kiM taM guNaNAme ? guNaNAme paMcavihe paNNatte / taMjahA - vaNNaNAme 1, gaMdhaNAme 2, rasaNAme 3, phAsaNAme 4, saMThANaNAme 5 / (sU0 220) se kiM taM vaNNanAme ? vaNNanAme paMcavihe paNNatte / taMjahA- kAlavaNNanAme 1, nIlavaNNanAme 2, lohiyavaNNanAme 3, hAliddavaNNanAme 4, sukkilavaNNanAme 5 / se taM vaNNanAme | (sU0 221) se kiM taM gaMdhanAme ? gaMdhanAme duvihe paNNatte / taM jahA - surabhigaMdha ya 1, durabhigaMdhanA ya 2 / setaM gaMdhanA / ( sU0 222 ) se kiM taM rasanAme ? rasanAme paMcavihe paNNatte / taMjahA- tittarasaNAme 1, kaDuyarasaNAme 2, kasAyarasaNAme 3, aMbilarasaNAme 4, mahurarasaNAme ya 5 / setaM rasanAme / ( sU0 223) se kiM taM phAsaNAme ? phAsaNAme aTThavihe paNNatte / jahAkakkhaDaphAsaNAme 1, mauyaphAsaNAme, 2 garuyaphAsaNAme 3, lahuyaphAsaNAme 4, sItaphAsaNAme 5, usiNaphAsaNAme 6, NiddhaphAsaNAme 7, lukkhaphAsaNAme 8 / setaM phAsaNAme / galAmayAdiprazamano marica - nAgarAdyAzritaH kaTuH / uktaM ca kaTurgalAmayaM zophaM hanti yuktyopasevitaH / dIpanaH pAcako rucyo bRMhaNo'tikaphApahaH ||2|| ( > raktadoSAdyapahartA bibhItakA-''malaka-kapitthAdyAzritaH kaSAyaH / Aha caraktadoSa kapha pittaM kaSAyo hanti sevitaH / rUkSaH zIto gurugrA (grA) hI ropaNazca svarUpataH ||3|| ( agnidIpanAdikRdamlIkAdyAzrito'mlaH, paThyate ca - amlo'gnidIptikRt snigdha: zopha-pitta-kaphAvahaH / kledana: pAcano rucyo mUDhavAtAnulomakaH ||4|| ( pittAdiprazamakaH khaNDa-zarkarAdyAzrito madhuraH, tathA coktam - pittaM vAtaM viSaM hanti dhAtuvRddhikaro guruH / jIvana: kezakRdbAla-vRddha-kSINaujasAM hitaH ||5|| ( ) ityAdi / 84sthAnAntare stambhitAhArabandhavidhvaMsAdikartA sindhulavaNAdyAzrito lavaNo'pi rasaH paThyate, > 84. sthAnAntara iti / yathA titte vA kaDue vA kasAe vA aMbile vA mahure vA lavaNe vA rAgeNa vA doseNa vatti pAkSikasUtrAlApake / > Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 zrIanuyogadvArasUtram [sU0224,225] (sU0 224) se kiM taM saMThANaNAme ? saMThANaNAme paMcavihe paNNatte / taMjahAparimaMDalasaMThANaNAme 1, vasaMThANaNAme 2, taMsasaMThANaNAme 3, cauraMsasaMThANaNAme 4, AyatasaMThANaNAme 5 / setaM saMThANaNAme / setaM guNaNAme / / (sU0 225) se kiM taM pajjavanAme ? pajavanAme aNegavihe paNNatte / taMjahAegaguNakAlae, duguNakAlae jAva aNaMtaguNakAlae, egaguNanIlae, duguNanIlae jAva aNaMtaguNanIlae, evaM lohiya-hAlidda-sukilA vi bhANiyavvA / egaguNasurabhigaMdhe, duguNasurabhigaMdhe jAva aNaMtaguNasurabhigaMdhe, evaM durabhigaMdho vi bhaanniyvvo| egaguNatitte, sa ceha nodAhRtaH, madhurAdisaMsargajatvAt tadabhedena vivakSaNAt, sambhAvyate ca tatra mAdhuryAdisaMsargaH, sarvarasAnAM lavaNaprakSepa eva svAdutvapratipatterityalaM vistareNa / spRzyata iti sparzaH / karkazAdiraSTavidhaH, tatra stabdhatAkAraNaM dRSadAdigata: karkaza: / sannatikAraNaM tinizalatAdigato mRduH / adha:patanaheturayogolakAdigato guruH / prAyastiryagUrvAdhogamanaheturarkatUlAdinizrito laghuH / dehastambhAdihetu: prAleyAdyAzrita: shiitH| AhArapAkAdikAraNaM vayAdyanugata uSNa: / pudgaladravyANAM mitha: saMyujyamAnAnAM bandhanibandhanaM tailAdisthita: snigdhaH / teSAmevAbandhanibandhanaM bhasmAdyAdhAro rUkSa: / etatsaMsargajAstu noktA:, eSvevAntarbhAvAditi / saMsthAnasvarUpaM tu pratItameva / pari samantAdavanti apagacchanti na tu dravyavat sarvadaivAvatiSThanta iti paryavA:, athavA pari samantAd avanAni gamanAni dravyasyAvasthAntaraprAptirUpANi paryavA: ekaguNakAlatvAdaya:, teSAM nAma paryavanAma, yatra tu paryAyanAmeti pAThaH, tatra pari samantAdayante apagacchanti na punardravyavat sarvadaiva tiSThantIti paryAyA:, athavA pari sAmastyena eti abhigacchati vyApnoti vastu tAniti paryAyA: ekaguNakAlatvAdaya eva, teSAM nAma paryAyanAmeti / tatreha guNazabdoM'zaparyAya:, tatazca sarvasyApi trailokyagatakAlatvasyAsatkalpanayA piNDitasya ya ekaH sarvajaghanyo guNa: aMzastena kAlaka: paramANvAdirekaguNakAlakaH, sarvajaghanyakRSNa ityartha: / dvAbhyAM guNAbhyAM tadaMzAbhyAM kAlaka: paramANvAdireva dviguNakAlakaH, evaM tAvanneyaM yAvadanantairguNaiH tadaMzai: kAlako'nantaguNakAlaka: sa eveti / evamuktAnusAreNaikaguNanIlakAdInAmekaguNasurabhigandhAdInAM ca sarvatra bhAvanA kAryeti / Aha- guNa-paryAyayo: kaH prativizeSa: ? ucyate, sadaiva sahavartitvAdvarNa-gandha-rasAdaya: sAmAnyena guNA ucyante, na hi mUrte vastuni varNAdimAtraM kadAcidapi vyavacchidyate, ekaguNakAlatvAdayastu dviguNakAlatvAdyavasthAto nivartanta eveti, ata: kramavRttitvAt paryAyA: / uktaM ca - sahavartino guNA:, yathA jIvasya caitanyA'mUrtatvAdayaH, kramavartina: paryAyAH, yathA tasyaiva nArakatva-tiryaktvAdayaH ( ) iti / nanu yadyevaM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM daguNatitte jAva aNaMtaguNatitte, evaM kaDuya-kasAya-aMbila-mahurA vi bhANiyavvA / egaguNakakkhaDe, duguNakakkhaDe jAva aNaMtaguNakakkhaDe, evaM mauya-garuya-lahuya-sItausiNa-Niddha-lukkhA vi bhANiyavvA / se taM pjjvnnaame| (sU0 226) taM puNa NAmaM tivihaM itthI 1, purisaM 2, NapuMsagaM 3, ceva / eesiM tiNhaM pi ya aMtammi parUvaNaM vocchaM // 18 // tattha purisassa aMtA A I U o ya hoMti cattAri / te ceva itthiyAe havaMti okAraparihINA // 19 / / aMti ya iM ti ya u ti ya aMtA u NapuMsagassa boddhavvA / etesiM tiNhaM pi ya vocchAmi nidaMsaNe etto // 20 // tarhi varNAdisAmAnyasya bhavatu guNatvam, tadvizeSANAM tu kRSNAdInAM tad na syAt, aniyatatvAt teSAm, satyam, varNAdisAmAnyabhedAnAmapi kRSNa-nIlAdInAM prAya: prabhUtakAlaM sahavartitvAt guNatvaM vivakSitamityalaM vistareNa / Aha- bhavatvevam, kintu pudgalAstikAyadravyasyaiva saMbandhino guNaparyAyA: kimiti guNa-paryAyanAmatvenodAhRtA: ? na dharmAstikAyAdInAm, na ca vaktavyam - teSAM te na santIti, dharmA-'dharmA-''kAza-jIva-kAladravyeSvapi yathAkrama gatisthityavagAhopayogavarttanAdiguNAnAM pratyekamanantAnAmagurulaghuparyAyANAM ca prasiddhatvAt, satyam, kintvindriyapratyakSagamyatvAt sukhapratipAdyatayA pudgaladravyasyaiva guNa-paryAyA udAhRtAH, na zeSANAmityalaM vistareNa / tasmAd yat kimapi nAma tena sarveNApi dravyanAmnA guNanAmnA paryAyanAmnA vA bhavitavyam, nAta: paraM kimapi nAmAsti, tata: sarvasyaivAnena saMgrahAt trinAmaitaducyata iti / taM puNa gaahaa| vyAkhyA - tat punarnAma dravyAdInAM sambandhi sAmAnyena sarvamapi strIpunapuMsakaliGgeSu vartamAnatvAt trividhaM triprakAram / tatra strIliGge nadI mahItyAdi, pulli~Gge ghaTa: paTa ityAdi, napuMsake dadhi madhvityAdi / eSAM ca strIliGgavRttyAdInAM trayANAmapi nAmnAM prAkRtazailyA uccAryamANAnAmante yAnyAkArAdInyakSarANi bhavanti tatprarUpaNAdvAreNa lakSaNaM nirdidikSuruttarArddhamAha- eesimityAdi gatArthameveti gAthArthaH / tattha purisa0 gAhA / tatra tasmin trividhe nAmni puruSasya pulliGgavRtternAmna: antA antavartInyakSarANi catvAri bhavanti, tadyathA - AkAra IkAra UkAra okArazcetyarthaH, etAni vihAya nAparaM prAkRtapulliMgavRtternAmno'nte'kSaraM saMbhavatItyartha: / strIliGgavRtternAmno'pyante okAravarNAnyetAnyevA kArekArokAralakSaNAni trINyakSarANi bhavanti, nAparamiti / atra cAnantaragAthAyAm itthI-purisamiti nirTizyApi yadihAdau pulliMganAmno lakSaNakathanaM tat puruSaprAdhAnyakhyApanArthamiti gAthArthaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram (sU0227-229] AkAraMto rAyA IkAraMto girI ya siharI ya / UkAraMto viNhU dumo o aMtA u purisANaM // 21 // AkAraMtA mAlA IkAraMtA sirI ya lacchI ya / UkAraMtA jaMbU vaha ya aMtA u itthINaM // 22 // aMkAraMtaM dhannaM iMkAraMtaM napuMsakaM acchiM / uMkAraMtaM pIluM mahuM ca aMtA NapuMsANaM // 23 // setaM tiNAme / (sU0 227) se kiM taM catuNAme ? catuNAme cauvvihe paNNatte / taMjahA-AgameNaM 1, loveNaM 2, payaIe 3, vigAreNaM 4 / (sU0 228) se kiM taM AgameNaM? AgameNaM padmAni payAMsi kuNDAni / setaM AgameNaM / (sU0 229) se kiM taM loveNaM ? loveNaM te atra te'tra, paTo atra paTo'tra, ghaTo atra ghaTo'tra, ratho atra ratho'tra / setaM loveNaM / aMti ya gAhA / napuMsakavRttinAmnastvante aMkAra: iMkAra uMkArazcetyetAnyeva trINyakSarANi bhavanti, nAparam / eteSAM ca trayANAmapi nidarzanam udAharaNaM pratyekaM vakSyAmIti gAthArthaH / tadevAha - 85AgAraMto ityAdi gAthAtrayaM vyaktam / navaraM saMskRte yadyapi viSNurityukArAntameva bhavati tathApi prAkRtalakSaNasyaiveha vaktumiSTatvAdUkArAntatA na virudhyate / evamokArAnto druma ityAdiSvapi vAcyam / jambU: strIliGgavRttirvanaspativizeSa: / pIlu ti kSIram / zeSaM sugamam / settaM tinAme tti nigamanam / se kiM taM caunAme ityaadi| AgacchatItyAgamo nvAgamAdistena niSpannaM nAma yathA padmAnItyAdi, dhuTsvarAd ghuTi nuH (kAtantra0 2 / 2 / 11) ityanenAtra nvAgamasya vidhAnAt, upalakSaNamAtraM cedam, saMskAra upaskara ityAderapi suddaadyaagmnisspnntvaaditi| lopo varNApagamarUpastena niSpannaM nAma, yathA te'tretyAdi, edotpara: padAnte (kAtantra0 1 / 217) ityAdinA akArasyeha luptatvAt, nAmatvaM cAtra tena tena rUpeNa namanAnnAmeti vyutpatterastyeveti, itthamanyatrApi vAcyam / upalakSaNaM cedam, manasa ISA manISA buddhi:, bhramatIti bhUrityAderapi sakAra-makArAdivarNalopena niSpannatvAditi / prakRti: svabhAvo varNalopAdyabhAvastayA niSpannaM nAma, yathA agnI etAvityAdi, dvivacanamanau (kAtantra0 1 / 3 / 2) ityanenAtra prakRtibhAvasya vidhAnAt, nidarzanamAtraM cedam, sarasijaM kaNThekAla ityAdInAmapi prakRtiniSpannatvAditi / varNasyAnyathAbhAvApAdanaM vikAra:, tena niSpannaM daNDasyAgraM daNDAgramityAdi, samAna: savarNe dIrghAbhavati (kAtantra0 1 / 2 / 1) ityAdinA dIrghatvalakSaNasya varNavikArasyeha kRtatvAt, 85. AgAraMto iti| tatazca prathamaikavacanAntapadamevAtra nAmatvenoktaM jJeyam / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 230) se kiM taM pagatIe ? agnI etau, paTU imau, zAle ete, mAle ime / setaM pgtiie| (sU0 231) se kiM taM vikAreNaM ? vikAreNaM daNDasya agraM daNDAgram, sA AgatA sA''gatA, dadhi idaM dadhIdam, nadI Ihate nadIhate, madhu udakaM madhUdakam, bahu Uhate bhuuhte| setaM vikAreNaM / setaM cauNAme / (sU0 232) se kiM taM paMcanAme ? paMcanAme paMcavihe paNNatte / taM jahA-nAmikaM 1 naipAtikaM 2 AkhyAtikam 3 aupasargikaM 4 mizraM 5 ca / azva iti nAmikam, khalviti naipAtikam, dhAvatItyAkhyAtikam, pari ityaupasargikam, saMyata iti mizram / setaM pNcnaame| (sU0 233) se kiM taM chanAme ? chanAme chavvihe paNNatte / taMjahA- udaie 1, uvasamie 2, khaie 3, khaovasamie 4, pAriNAmie 5, sannivAtie 6 / / __ (sU0 234) se kiM taM udaie? udaie duvihe paNNatte / taMjahA-udae ya 1, udayanipphaNNe ya 2 / (sU0 235) se kiM taM udae ? udae aTThaNhaM kammapagaDINaM udae NaM / se taM ude| udAharaNamAtraM caitat, taskara: SoDazetyAderapi varNavikArasiddhatvAditi / tadiha yadasti tena sarveNApi nAmnA AgamaniSpannena vA lopaniSpannena vA prakRtinirvRttena vA vikAraniSpannena vA bhavitavyam, DitthAdinAmnAmapi saniruktatvAt nAma ca dhAtujamAha ( ) ityAdivacanAt / tatazcaturbhirapyatai: sarvasya saGgrahAccaturnAmedamucyate / settaM caunAme tti nigamanam / se kiM taM paMcanAme ityAdi / ihA'zva iti nAmikam, vastuvAcakatvAt / khalviti naipAtikam, nipAteSu paThitatvAt / dhAvatItyAkhyAtikam, kriyApradhAnatvAt / parItyaupasargikam, upasargeSu paThitatvAt / saMyata iti mizram, upasarga-nAmasamudAyaniSpannatvAditi / etairapi sarvasya kroDIkaraNAt paJcanAmatvaM bhAvanIyam / settaM paMcanAme tti nigamanam / se kiM taM chanAme ityAdi / atraudayikAdaya: SaD bhAvA: prarUpyante, tathA ca sUtram- udaie ityAdi / atrAha- nanu nAmni prakrAnte tadabhidheyAnAmarthAnAM bhAvalakSaNAnAM prarUpaNamayuktamiti, naitadevam, nAma-nAmavatorabhedopacArAt tatprarUpaNasyApyaduSTatvAt, evamanyatrApi yathAsambhavaM vAcyam / tatra jJAnAvaraNAdInAmaSTAnAM prakRtInAmAtmIyAtmIyasvarUpeNa vipAkato'nubhavanamudaya:, sa evaudayikaH, athavA yathoktenaivodayena niSpanna audayikaH, bhAva iti sAmarthyAd gamyate / upazamanamupazama: karmaNo'nudayAkSINAvasthA bhasmapaTalAvacchannAgnivat, sa eva aupazamikaH, tena vA nivRtta aupazamikaH / kSayaH karmaNo'pagama:, sa eva tena vA nivRtta: kSAyika: / karmaNo yathoktau kSayopazamAveva tAbhyAM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0236,237] ( sU0 236 ) se kiM taM udayanipphaNe ? udayanippha duvihe paNNatte / jIvodayaniphane ya 1, ajIvodayanipphanne ya 2 / ( sU0 237 ) se kiM taM jIvodayanipphanne ? jIvodayanipphanne aNegavihe paNNatte / taMjahA - Neraie tirikkhajoNie maNusse deve, puDhavikAie jAva vaNNassaikAie tasakAie, kohasAyI jAva lohakasAyI, itthIvedae purisavedae NapuMsagavedae, kaNhalese evaM nIla0 kAu0 teu0 pamha0 sukkalese, micchAdiTThI avirae aNNANI AhArae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe / setaM jIvodayaniphanne 157 vA nirvRttaH kSAyopazamika : daravidhyAtabhasmacchannavahnivat / pariNamanaM tena tena rUpeNa vastUnAM bhavanaM pariNAma:, sa eva tena vA nirvRttaH pAriNAmikaH / anantaroktAnAM dvyAdibhAvAnAM melakaH sannipAta:, sa eva tena vA nirvRttaH sAnnipAtikaH / tAmISAM pratyekaM svarUpanirUpaNArthamAha se kiM taM odaie ityAdi / audako bhAva dvividhaH- aSTAnAM karmaprakRtInAmudayastanniSpannazca / ayaM cArthaH prakAradvayena vyutpattikaraNAdAdAveva darzitaH / udayaniSpannaH punarapi dvividha:- jIve udayaniSpanno jIvodayaniSpannaH, ajIve udayaniSpanno'jIvodayaniSpannaH / jahA tatra jIvodayaniSpannasyodAharaNAni - Neraie ityAdi / idamuktaM bhavati - karmaNAmudayenaiva sarve - 'pyete paryAyA jIve niSpannAH, tadyathA - nArakastiryaG manuSya ityAdi / atrAha - nanu yadyevama nidrApaJcaka-vedanIya-hAsyAdayo bahavaH karmodayajanyA jIve paryAyAH santi, kimiti nArakatvAdayaH kiyanto'pyupanyastAH ? satyam, upalakSaNatvAdamISAmanye'pi sambhavino draSTavyAH / aparavAha nanu karmodayajanitAnAM nArakatvAdInAM bhavatvihopanyAso lezyAstu kasyacit karmaNa udaye bhavantItyetanna prasiddhaM tat kimitIha tadupanyAsaH ? satyam, kintu yogapariNAmo lezyAH, yogastu vidha 86 karmodayajanya eva, tato lezyAnAmapi tadudayajanyatvaM na vihanyate / anye tu manyante karmASTakodayAt saMsArasthatvA'siddhatvavallezyAvattvamapi bhAvanIyamityalaM vistareNa / tadarthinA tu gandhahastivRttiranusartavyeti / settaM jIvodayaniphanne tti nigamanam / athAjIvodayaniSpannaM nirUpayitumAha se kiM tamityAdi / orAliyaM vA sarIraM viziSTAkArapariNataM tiryaG-manuSyadeharUpamaudArikaM zarIram, orAliasarIrappaogetyAdi, audArikazarIraprayogapariNamitaM vA dravyam, audArikazarIrasya prayogo vyApArastena pariNamitaM sva 86. karmodayajanya eveti / nanu vIryapariNAmo yogaH vIryaM tu vIryAntarAyakarmakSayakSayopazamajanya AtmapariNAmaH, tataH karmodayajanyatvaM kathamiti cet ? vIryaM dvividhaM bhavati Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 238) se kiM taM ajIvodayanipphanne ? ajIvodayanipphanne coddasavihe pnnnntte| taMjahA-orAliyaM vA sarIraM 1, orAliyasarIrapayogapariNAmiyaM vA davvaM 2, veuvviyaM vA sarIraM 3, veuvviyasarIrapayogapariNAmiyaM vA davvaM 4, evaM AhAragaM sarIraM 6, teyagaM sarIraM 8, kammagaM sarIraM ca bhANiyavvaM 10, payogapariNAmie vaNNe 11, gaMdhe 12, rase 13, phAse 14 / setaM ajIvodayanipphaNNe / setaM udayanipphaNNe / setaM udae / prAyogyatvAd gRhItaM tattathA, tacca varNa-gandha-rasa-sparzA-''nApAnAdirUpaM svata evopariSTAd darzayiSyati / vAzabdau parasparasamuccaye / etad dvitayamapyajIve pudgaladravyalakSaNe audArikazarIranAmakarmodayena niSpannatvAdajIvodayaniSpanna audayiko bhAva ucyate / evaM vaikriyazarIrAdiSvapi bhAvanA kAryA / navaraM vaikriyazarIranAmakarmAdyudayajanyatvaM yathAsvaM vAcyamiti / audArikAdizarIraprayogeNa yat pariNamyate dravyaM tat svata eva darzayitumAha- paogapariNAmie vaNNe ityAdi, paJcAnAmapi zarIrANAM prayogeNa vyApAreNa pariNamitaM gRhItaM varNAdikaM zarIre varNAdisampAdakaM 8degdravyamidaM draSTavyam / upalakSaNatvAcca varNAdInAmaparamapi yaccharIre saMbhavatyAnApAnAdi tat svata eva dRzyamiti / atrAha - nanu yathA nArakatvAdaya: paryAyA jIve bhavantIti jIvodayaniSpanne audayike paThyante, evaM zarIrANyapi jIva eva bhavanti, atastAnyapi tatraiva paThanIyAni syu:, kimityajIvodayaniSpanne'dhIyante ? astyetat, kintvaudArikAdizarIranAmakarmodayasya mukhyatayA zarIrapudgaleSveva vipAkadarzanAt tanniSpanna audayiko bhAva: zarIralakSaNe'jIva eva prAdhAnyAd darzita ityadoSaH / settamityAdi nigamanatrayam / ukto dvividho'pyaudayika:, athaupazamikaM nirdidikSurAha - se kiM taM uvasamie ityAdi / ayamapi dvividha: - 88upazamastanniSpannazca / tatra uvasame NaM ti, Namiti vAkyAlaGkAre, upazama: labdhivIrya, karaNa(vyApRta) vIryaM ca / tatra labdhivIryaM vIryAntarAyakarmakSaya-kSayopazamajanyaM bhavati / tasmAdaudArikazarIrAdisAcivyena yacca yAvacca vyApriyate tad yogAparanAmakaraNavIryamucyate / tatra ca zarIra-saMghayaNa-paryAptyAdinAmakarmodayasyApyapekSaNAt karmodayajanyatvamapi na viruddhamiti / 87. dravyamidaM draSTavyamiti / yadveyamapi vyAkhyA'tra zakyA-zaGkhAdInAM yAdRkzuklavarNAdayo bhavanti te na kadAcidapi visrasApariNAmata eva bhavitumarhAH, api tu zaGkhAdayo jIvA yadA vivakSitaM pudgaladravyaM svazarIratayA pariNAmayanti tadaiva te varNAdayastatrotpadyanta iti te prayogapariNamitA ucyante / kiJca tattadvarNAdipariNAmAstajjIvavarNAdinAmakarmodayamanusRtya saMjAyante'ta udayaniSpannAH kathyante / 88. upazama iti / atra karmaNo bhasmapaTalAvacchannAgnivad anudayAkSINAvasthopazamaH, tajjanyAtmapariNAma upazamaniSpanna ityevaM vaividhyaM lbhyte| evameva kSAyikAdiSu bodhyam / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0239-244] 159 (sU0 239) se kiM taM uvasamie ? uvasamie duvihe paNNatte / taMjahA-uvasame ya 1, uvasamanipphaNNe ya 2 / (sU0 240) se kiM taM uvasame ? uvasame mohaNijjassa kammassa uvasame NaM / setaM uvsme| (sU0 241) se kiM taM uvasamanipphaNNe ? uvasamanipphaNNe aNegavihe paNNatte / taMjahA-uvasaMtakohe jAva uvasaMtalobhe uvasaMtapeje uvasaMtadose uvasaMtadaMsaNamohaNije uvasaMtacarittamohaNije uvasaMtamohaNije uvasamiyA sammattaladdhI uvasamiyA carittaladdhI uvasaMtakasAyachaumatthavItarAge / setaM uvasamanipphaNNe / setaM uvsmie| (sU0 242) se kiM taM khaie ? khaie duvihe paNNatte / taMjahA-khae ya 1 khayanipphaNNe ya 2 / (sU0 243) se kiM taM khae ? khae aTThaNhaM kammapagaDINaM khae NaM / setaM khae / (sU0 244) se kiM taM khayanipphaNNe ? khayanipphaNNe aNegavihe paNNatte / taMjahAuppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI 89khINaAbhiNibohiyaNANAvaraNe khINasuyaNANAvaraNe khINaohiNANAvaraNe khINamaNapajavaNANAvaraNe khINakevalaNANAvaraNe aNAvaraNe NirAvaraNe khINAvaraNe NANAvaraNijjakammavippamukke, kevaladaMsI savvadaMsI khINanidde khINaniddAnidde khINapayale khINapayalApayale khINathINagiddhe khINacakkhudaMsaNAvaraNe khINaacakkhudaMsaNAvaraNe khINaohidaMsaNAvaraNe khINakevaladasaNAvaraNe pUrvoktasvarUpo mohanIyasyaiva karmaNo'STAviMzatibhedabhinnasyopazamazreNyAM draSTavyaH, na zeSakarmaNAm, mohassevovasamo ( ) iti vacanAt, upazama evaupazamikaH / upazamaniSpanne tu uvasaMtakohe ityAdi, ihopazAntakrodhAdayo vyapadezA: kvApi vAcanAvizeSe kiyanto'pi dRzyante, tatra mohanIyasyopazamena darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM copazAntaM bhavati, tadupazAntatAyAM ca ye vyapadezA: saMbhavanti te sarve'pyatrAduSTA na zeSA iti bhAvanIyam / settamityAdi nigamanadvayam / 89. khINaAbhiNibohiaNANAvaraNetti / nanu kSINAbhinibodhikajJAnAvaraNAdInAmapi pRthak pRthak kSayaniSpannabhAvatve'nyatra zrItattvArthasUtrAdau jJAnAvaraNakarmakSayajanyakSAyikabhAvatvenaikaM kevalajJAnameva yaduktaM tadvirodhaH syAditi cet ? na, atrApi tasyaikasyaiva kSAyikabhAvatvena smmttvaat| bhUtale yadA ghaTo vartate tadA ghaTavadbhUtalamiti pratyakSaM bhavati, yadA paTo vartate tadA paTavadbhUtalamiti pratyakSaM bhavati / parantu yadA na kiJcidapi vartate tadA 'idaM bhUtalaM' ityevamekarUpameva pratyakSaM bhvti| na tatra ko'pi vishesso'nubhuuyte| tathApi yadA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe darisaNAvaraNijjakammavippamukke khINasAyaveyaNije khINaasAyaveyaNijje aveyaNe nivveyaNe khINaveyaNe subhAsubhaveyaNijjakammavippamukke, khINakohe jAva khINalobhe khINapeje khINadose khINadaMsaNamohaNije khINacarittamohaNije amohe nimmohe khINamohe mohaNijakammavippamukke, khINaNeraiyAue khINatirikkhajoNiyAue khINamaNussAue khINadevAue aNAue nirAue khINAue Auyakammavippamukke, gati-jAti-sarIraMgovaMga-baMdhaNa-saMghAta-saMghataNa-aNegaboMdivaMdasaMghAyavippamukke khINasubhanAme khINAsubhaNAme aNAme niNNAme khINanAme subhA'subhaNAmakammavippamukke, khINa uccAgoe khINaNIyAgoe agoe nigoe khINagoe subhA'subhagottakammavippamukke, khINadANaMtarAe khINalAbhaMtarAe khINabhogaMtarAe khINuvabhogaMtarAe khINaviriyaMtarAe aNaMtarAe NiraMtarAe khINaMtarAe aMtarAiyakammavippamukke, siddhe buddhe mutte pariNivvue aMtagaDe savvadukkhappahINe / se taM khayanipphaNNe / se taM khaie / nirdiSTo dvividho'pyaupazamikaH, atha kSAyikamAha - se kiM tamityAdi / eSo'pi dvidhA - kSayastanniSpannazca, tatra khae NaM ti, Namiti pUrvavat, kSayo'STAnAM jJAnAvaraNAdikarmaprakRtInAM sottarabhedAnAM sarvathA'pagamalakSaNaH, sa eva svArthikekaNpratyaye kSAyika: / kSayaniSpannastu tatphalarUpa: / tatra ca sarveSvapi karmasu sarvathA kSINeSu ye paryAyA: saMbhavanti tAn krameNa didarzayiSurjJAnAvaraNakSaye tAvad ye bhavanti tAnAha- uppaNNaNANa-dasaNetyAdi / utpanne zyAmatApagamenAdarzamaNDalaprabhAvat sakalatadAvaraNApagamAdabhivyakte jJAna-darzane dharati yaH sa tathA / arahA avidyamAnarahasyaH, nAsya gopyaM kiJcidastIti bhaavH| AvaraNazatrujetRtvAjjinaH / kevalaM sampUrNa jJAnamasyAstIti kevlii| kSINamAbhinibodhikajJAnAvaraNaM yasya sa tathA / evaM neyaM yAvat kSINakevalajJAnAvaraNa: / avidyamAnamAvaraNaM yasya sa vizuddhAmbare zvetarocirivA'nAvaraNaH / tathA nirgata AgantukAdapyAvaraNAd rAhurahitarohiNIzavadeva nirAvaraNa: / tathA kSINamekAntenApunarbhAvitayA AvaraNamasyetyapAkRtamalAvaraNajAtyamaNivat kSINAvaraNa: / nigamayannAha - jJAnAvaraNIyena karmaNA vividham anekaiH prakAraiH prakarSeNa mukto jJAnAvaraNIyakarmavipramukta: / ekArthikAni vA etAnyanAvaraNAdipadAni, anyathA vA ghaTavadbhUtalAdirUpA pUrvAvasthA'nusandhIyate, tadA ghaTAbhAvavadbhUtalaM' 'paTAbhAvavadbhUtalaM' ityAdi rUpaM jJAnaM bhavatyeva / evamevAbhinibodhikajJAnAvaraNAdiyuktAM pUrvAvasthAmapekSya yadA cintyate tadA 'kSINAbhinibodhikajJAnAvaraNo'yaM' ityAdi jJAyata eva / tatazca 'ghaTAbhAvavadbhUtalaM' ityAdi jJAnabhede'pi yathA bhUtalasya satyapi kathaJcidbhede na mahAn bhedaH, tathaiva prastute'pi jJeyam / ata eva sUtre kevalI' zabdena kevalajJAnaM yathA sUcitaM na tathA''bhinibodhikAdi kimapyanyajjJAnam / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0245,246] 161 (sU0 245) se kiM taM khaovasamie ? khaovasamie duvihe pannatte / taMjahA - khaovasame ya 1, khaovasamanipphanne ya 2 / ( sU0 246 ) se kiM taM khaovasame ? khaovasame cauNhaM ghAikammANaM khaovasame NaM / taM jahA - nANAvaNijjassa 1, daMsaNAvaraNijjassa 2, mohaNijjassa 3, aMtarAiyassa 4 / taM khaovasa | nayamatabhedena sudhiyA bhedo vAcyaH / tadevametAni jJAnAvaraNIyakSayApekSANi nAmAnyuktAni, atha darzanAvaraNIyakSayApekSANi tAnyevAha- kevaladasItyAdi, kevalena kSINAvaraNena darzanena pazyatIti kevaladarzI / kSINadarzanAvaraNatvAdeva sarvaM pazyatIti sarvadarzItyevaM nidrApaJcakadarzanAvaraNacatuSkakSayasambhavInyaparANyapi nAmAnyatra pUrvoktAnusAreNa vyutpAdanIyAni / navaraM nidrApaJcakasvarUpa midam - 90 suhapaDiboho niddA duhapaDiboho ya niniddA ya / payalA hoi ThiyassA palApayalA ya cakamao || 1|| (nizIthabhA0 133) 90. suhapaDibohotti / yadyapyatra karmagranthAdau ca nidrApaJcakasvarUpamevamuktaM-sukhena akRcchreNa nakhacchoTikAmAtreNApi pratibodhaH = jAgaraNaM svaptaryasyAM svApAvasthAyAM sA sukhapratibodhA nidrA / duHkhena = kaSTena bahubhirgholanAprakAraiH pratibodho yasyAM sA duHkhapratibodhA nidrAnidrA / pracalati vighUrNate yasyAM prANI sA pracalA, sA ca sthitasyordhvasthAnena upaviSTasya = AsInasya bhavati / pracalAto'tizAyinI pracalApracalA tu caGkramataH caGkramaNamapi kurvato jantorupatiSThate / tatazca zUlapANiyakSamandire kAryotsargeNordhvasthito vIravibhurupasargoparamAnantaraM kSaNamAtraM yAM nidrAM lebhe sA nidrA vA'bhUtpracalA veti prazno'tra samudbhavati / nanu kimatra praSTavyam ? 'payalA ThiovaviTThassa' iti karmavipAkavacanAt sthitasyopaviSTasya vA nidrAyAH pracalAtvena nizcI-yamAnatvAditi cet ? satyaM kintvatyantamapramattasya nidrAvijetustIrthakRto'pi pracalA sambhavatIti svIkartuM manaH kathamullaset ? kiJca tasyA nidrAyAH pAdasaJcAramAtreNa choTikAmAtreNa vA pratibodhalakSaNaM sukhapratibodhyatvamapi bhavedeveti nidrAtvamapi kathaM na nizcIyeta ? nanu prabhornidrAyAM sukhapratibodhyatvalakSaNaM nidrAlakSaNamapyabhavadeveti kathaM nizceyamiti cet ? zRNu-matpratibodhakAnAM paJcAcArapravINAnAmiSTaphalasiddhivAdavijetRRNA gurupAdAnAM zrImatAM vijayabhuvanabhAnusUrIzvarANAmatyantamalpIkRtanidratvena sAdhanAzramAnantaraM kadAcinna kevalamupavezanAvasthAyAM, api tu sthAnAvasthAyAmapISannidrAyamANe locane dRSTe, tatazca pracalAlakSaNaM tu = = Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM aisaMkiliTTakammANuveyaNe hoi thINagiddhI u / mahaniddA diNaciMtiyavAvArapasAhaNI pAyaM / / 2 / / ( ) aparaM ca - anAvaraNAdizabdA: pUrvaM jJAnAvaraNAbhAvApekSA: pravRttAH, atra tu darzanAvaraNApagamApekSA iti vizeSaH / vedanIyaM dvidhA- prItyutpAdakaM sAtamaprItyutpAdakaM tvasAtam, tatkSayApekSAstu kSINasAtavedanIyAdaya: zabdA: sukhonneyA: / navaramavedano vedanArahita:, sa ca vyavahArato'lpavedano'pyucyate, tata: prAha- nirvedana: apagatasarvavedana: / sa ca puna: kAlAntarabhAvivedano'pi syAdityAha-kSINavedana: apuna vivedana: / nigamayannAha- subhAsubhaveaNijakammavippamukke tti / mohanIyaM dvidhA- darzanamohanIyaM ca cAritramohanIyaM ca / tatra darzanamohanIyaM tridhA- samyaktva-mizratatra vartata eva / atha ca zabdamAtreNa nidrAtyAgarUpaM sukhapratibodhyatvamapi dRSTameva na tu na dssttmiti| ataH 'apramattasAdhakAnAM nidrAbhisandhyabhAve'pi yA parizramavazAdalpanidrA bhavati sA sukhapratibodhA bhavati' ityayaM nizcayo naashkyH| tatazca vIravibhornidrAyAmapi pracalAyA iva nidrAyA lakSaNasyApi sattvAt kathaM na praznasamudbhavaH ? nanu tarhi praznasyAsya kiM samAdhAnaM kartavyamiti cet ? zRNvasmAbhirvicAritaM tatsamAdhAnam- 'sukhapaDibohA niddA, niddAniddA ya dukkhapaDibohatti karmavipAkoktaM nidrA-nidrAnidrayorlakSaNamidaM jJApayati yad nidrAdhIno jIvaH supto vopaviSTo vA sthito vetyAdikamatra nApekSitam, api tu nidrApratibodhaH kathaM bhvtiityevaapekssitmiti| tatazca pracalAdInAM lakSaNe'pi yadIyamevApekSA'pekSitA syAttadA pracalAdInAM lakSaNAnyavemprakArANyapi prApyante / tadyathA- pratibodhayitA yadA nidrAdhInaM pratibodhayati tadA nidrAdhIno na choTikAmAtreNa he amuka ! iti saMzabdanamAtreNApi vA nidrAM tyaktuM zaknoti, na vA bahubhirgholanAprakAraistAM tyaktuM zaknoti, api tu yadA sa taM hastena gRhItvA zayyAyAmupavezayatyutthApayati vA tadaiva sa nidrAM tyajati-pratibodho bhavatItyarthaH, evaMprakArA nidrA prclocyte| tathA yadi sa upavezanAdau satyapi nidrAM na tyajati, api tu pratibodhayitA balena taM paJcaSAna kramAna cAlayati tadaiva tyajati evaMprakArA nidA prclprclocyte| tathA yadi nidrAdhInazcakramate, dinacintitaM kAryaM svayaM karoti, tathApi pratibodho na bhavati, tadA sA nidrA styAnaddhirucyate / tatazcaitAni lakSaNAni paryavasyanti-yasyAH sukhena pratibodhaH, sA nidrA; duHkhena pratibodhaH, sA nidrAnidrA; tiSThata upavizato vA pratibodhaH, sA pracalA; caGkramataH pratibodhaH, sA pracalApracalA; dinacintitArthakaraNe'pi pratibodhAbhAvaH, sA styAnarddhiH / atra pracalAdInAM lakSaNAnyasmatparizIlitAni, nopalabhyamAneSu grantheSUpalabhyanta iti dhyeyam / tatazca zrIvIraprabhoH zrIbhuvanabhAnusUrIzvarANAJca yA parizramavazAdISannidrA sA nidraiva, sukhapratibodhyatvAt, na tu pracalA, tallakSaNAyogAditi nizcaye na ko'pi prshnaavkaashH| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0247 ] 163 (sU0 247 ) se kiM taM khaovasamanipphanne ? khaovasamanipphanne aNegavihe paNNatte / taMjA - khaovasamiyA AbhiNibohiyaNANaladdhI jAva khaovasamiyA maNapajjavaNANaladdhI, khaovasamiyA matiaNNANa - laddhI khaovasamiyA suyaaNNANaladdhI khaovasamiyA mithyAtvabhedAt, cAritramohanIyaM tu dvidhA krodhAdikaSAya-hAsyAdinokaSAyabhedAt / tata etatkSayasambhavIni sUtralikhitAni kSINakrodhAdIni nAmAni subodhAnyeva / navaraM mAyA - lobhau prema, krodhamAnau tu dveSaH / tathA amoha: apagatamohanIyakarmA / sa ca vyAvahArikairalpamohodayo'pi nirdizyate, ata Aha - nirgato mohAnnirmoha: / sa ca punaH kAlAntarabhAvimohodayo'pi syAdupazAntamohavat, tadvyavacchedArthamAha- kSINamohaH, 99 apunarbhAvimohodaya ityarthaH / nigamayati- mohanIyakarmavipramukta iti / nArakAdyAyuSkabhedenAyuzcaturddhA, tatkSayasamudbhavAni ca nAmAni sugamAni / navaramavidyamAnAyuSko'nAyuSkaH / tadbhavikAyuH kSayamAtre'pi syAdata uktaM nirAyuSkaH / sa ca zailezIM gataH kiJcidavatiSThamAnAyuHzeSo'pyupacArata: syAdata uktaM kSINAyuriti / AyuH karmavipramukta iti nigamanam / kiJcAtravRttikAroddhRte nizIthabhASyapAThe tu 'suhapaDiboho niddA duhapaDiboho ya niddaniddA ya' ityevaM yaduktaM tena 'suhapaDiboho' ityasya nidrAvizeSaNatvAbhAvo jJAyate, pulliGgatvAt / tatazca 'sukhena pratibodho yasyAH sA nidrA, duHkhena pratibodho yasyAH sA nidrAnidrA' ityevaM 'yasyAH' ityasyAdhyAhAreNa yathA'rthaH kriyate, tathA 'payalA hoi ThiyassA payalApayalA ya cakamao / / ' ityatrApi tasyAdhyAhAreNArthakaraNe na ko'pi doSaH / tathA ca 'sthitasya pratibodho yasyAH sA pracalA, caGkramataH pratibodho yasyAH sA pracalApracalA' iti lakSaNe paryavasyata eva / 91. apurnarbhAvimohodaya ityartha iti / ata eva cAturgatikA jIvA anaMtAnubandhikarmAMzAn yayA prakriyayA sarvAn kSapayanti sA visaMyojanocyate, na tu kSapaNA / ayambhAvaH- jIvo yadA mithyAtvamohanIyAdInAM kSapaNAM karoti, tadA tatkarmAMzAn yannirjarayati tattu tadgauNaM phalaM, parantu tayA prakriyayA'nAdikAlAdAtmani vartamAnAM tattatkarmabandhodayAdInAM yogyatAM yannAzayati tadeva tanmukhyaM phlm| arthAd yogyatAyAH kSaya eva kSapaNAzabdena mukhyatayocyate / ata eva caramazarIriNAmAyuSkatrikasya bandhodayAdInAmasattve'pi kSapaka zreNeH pUrvaM kSayo na vyavahriyate, api tu kSapakazreNAvaSTamaguNasthAnakAdArabhyaiva vyavahriyate, tatraiva tadyogyatAyA naashaat| tathopazamazreNau narakAyuSastiryagAyuSazcAvidyamAnatve'pi yogyatAyA akSINatvAt saMbhavasattA pUrvAcAryaiH kathitA / darzanamohanIyAnAmakSapakA api jIvA anantAnubandhikaSAyakarmAMzAn sarvAn yatkSapayanti tatra tadyogyatA tvakSINaivAvatiSThate, anyathA punaH mithyAtvodaye tadbandhodayAdayaH kathaM pravarteran ? Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM vibhaMgaNANaladdhI, khaovasamiyA cakkhudaMsaNaladdhI evamacakkhudaMsaNaladdhI ohidasaNaladdhI, evaM sammaiMsaNaladdhI 92micchAdasaNaladdhI sammAmicchAdasaNaladdhI, khaovasamiyA sAmAiyacarittaladdhI evaM chedovaTThAvaNaladdhI parihAravisuddhiyaladdhI suhumasaMparAiyaladdhI, evaM carittAcarittaladdhI, khaovasamiyA dANaladdhI evaM lAbha0 bhoga0 uvabhoga0 khayovasamiyA vIriyaladdhI, evaM paMDiyavIriyaladdhI bAlavIriyaladdhI bAlapaMDiyavIriyaladdhI, khaovasamiyA ____nAmakarma sAmAnyena zubhAzubhabhedato dvividham, vizeSatastu gati-jAti-zarIrAGgopAGgAdibhedAd dvicatvAriMzadAdibhedaM sthAnAntarAdavaseyam / tatreha tatkSayabhAvIni kiyanticinnAmAni abhidhatte- gaijAi-sarIretyAdi, iha prakramAnnAmazabdo yathAsambhavaM draSTavyaH / tatazca nArakAdigaticatuSTayahetubhUtaM gatinAma / ekendriyAdijAtipaJcakakAraNaM jAtinAma / audArikAdizarIrapaJcakanibandhanaM zarIranAma / audArika-vaikriyA-''hArakazarIratrayAGgopAGganirvRttikAraNamaGgopAGganAma / kASThAdInAM lAkSAdidravyamiva zarIrapaJcakapudgalAnAM parasparaM bandhaheturbandhananAma / teSAmeva pudgalAnAM parasparaM bandhanArthamanyonyasAMnidhyalakSaNasaGghAtakAraNaM kASThasannikarSakRt tathAvidhakarmakara iva saGghAtanAma / kapATAdInAM lohapaTTAdirivaudArikazarIrAsthnAM parasparabandhavizeSanibandhanaM saMhanananAma / etacca bandhanAdipadatrayaM kvacidvAcanAntare na dRzyata eva / bondistanuH zarIramiti paryAyA:, anekAzca tA nAnAbhaveSu bahvInAM tAsAM bhAvAt tasminneva vA bhave jaghanyato'pyaudArika-taijasa-kArmaNalakSaNAnAM tisRNAM bhAvAt bondyazcAnekabondya:, tAsAM vRndaM paTalam, tadeva pudgalasaGghAtarUpatvAt saGghAto'nekabondivRndasaGghAta: / gatyAdInAM ca dvandve gati-jAti-zarIrAGgopAGga-bandhana-saMghAta-saMhananAnekabondivRndasaGghAtAstairvipramukto yaH sa atastatprakriyAM kRtavAn jIvo visaMyojitAnubandhyucyate, na tu kSINAnantAnubandhIti / tathA ca 'kSINamoha'zabdena mohasya bandhodayAdInAmayogyataiva mukhyataH prtipaadyte| ato'tra kSINamoha' ityasyApuna vimohodaya ityarthaH kRtaH, na tu mohanIyakarmAMzAnAM kSayamAtra iti| 92. micchaadNsnnlddhitti| mitrAdidRSTiprAptAnAM mithyAtvasya mandatvena, samyagdarzanAdiguNAvAptikAraNatvena ca mithyAtve'pi yathA guNasthAnakavyavahArastathaiva tasya labdhitvena vyavahAro'pi na viruddhaH / nanu tathApi tasya kSAyopazamikatvena kathaM vyavahAra iti ? zRNvatrottaraM-gADhamithyAtvajanako mithyAtvamohanIyasya yastIvro rasastasya mitrAdidRSTipariNAmena kSINatvAdupazAntatvAcca tadvyavahAro jnyeyH| tathApi mandarasasya tu tadodaya eva bhavati, na tu kSINatvamupazAntatvaJca, ato granthAntareSu na tasya kSAyopazamikabhAve samAvezaH kRta iti dhyeyam / tatazca yathA mizraguNasthAnakasya kvacidgranthe kSAyopazamikabhAve samAvezaH kvaciccaudayika eva tathaivAtrApi jnyeym| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0248,249] 165 soiMdiyaladdhI jAva khaovasamiyA phAsiMdiyaladdhI, khaovasamie AyAradhare evaM sUyagaDadhare ThANadhare samavAyadhare vivAhapaNNattidhare evaM nAyAdhammakahA0 uvAsagadasA0 aMtagaDadasA0 aNuttarovavAiyadasA0 paNhAvAgaraNa khaovasamie vivAgasuyadhare khaovasamie diTTivAyadhare, khaovasamie NavapuvvI jAva coddasapuvvI, khaovasamie gaNI khaovasamie vaaye| setaM khaovasamanipphaNNe / setaM khaovasamie / (sU0 248) se kiM taM pAriNAmie ? pAriNAmie duvihe paNNatte / taMjahAsAdipAriNAmie ya 1, aNAdipAriNAmie ya 2 / / (sU0 249) se kiM taM sAdipAriNAmie ? sAdipAriNAmie aNegavihe paNNatte / taMjahA juNNasurA juNNagulo juNNaghayaM juNNataMdulA ceva / abbhA ya abbharukkhA saMjhA gaMdhavvaNagarA ya // 24 // ukkAvAyA, disAdAghA, gajiya, vijU, NigghAyA, jUvayA, jakkhAlittA, dhUmiyA, mahiyA, rayugghAo, caMdovarAgA, sUrovarAgA, caMdaparivesA, sUraparivesA, paDicaMdayA, paDisUrayA, iMdadhaNU, udagamacchA ,kavihasiyA, amohA, vAsA, vAsadharA, gAmA, NagarA, gharA, pavvatA, pAyAlA, bhavaNA, nirayA, rayaNappabhA, sakkarappabhA, vAluyappabhA, paMkappabhA, dhUmappabhA, tamA, tamatamA, sohamme, IsANe, jAva ANae, pANae, AraNe, accue, geveje, tathA / prAktanena zarIrazabdena zarIrANAM nibandhanaM nAmakarma gRhItam, bondivRndagrahaNena tu tatkAryabhUtazarIrANAmeva grahaNamiti vizeSa: / kSINam apagataM tIrthakara-zubha-subhaga-susvarA-''deyayaza:kIrtyAdikaM zubhaM nAma yasya sa tathA / kSINam apagataM narakagatyazubha-durbhaga-du:svarA-'nAdeyA'yaza:kIrtyAdikamazubhaM nAma yasya sa tathA / anAma-nirnAma-kSINanAmAdizabdAstu pUrvoktAnusAreNa bhAvanIyA: / zubhAzubhanAmavipramukta iti nigamanam / gotraM dvidhA- uccairgotraM nIceotraM ca / tatastatkSayasambhavIni kSINagotrAdinAmAnyuktAnusArataH sukhAvaseyAnyeva / dAnAntarAyAdibhedAdantarAyaM paJcadhA, tatkSayaniSpannAni ca kSINadAnAntarAyAdinAmAnyaviSamANyeva / tadevamekaikaprakRtikSayaniSpannanAmAni pratyekaM nirdizya sAmprataM puna: samuditaprakRtyaSTakakSayaniSpannAni sAmAnyato yAni nAmAni bhavanti tAnyAha- siddhe ityAdi, siddhasamastaprayojanatvAt siddhaH / bodhAtmakatvAdeva buddhaH / bAhyA''bhyantaragranthabandhanamuktatvAt mukta: / pari samantAt sarvaprakAraiH nirvRta: sakalasamIhitArthalAbhaprakarSaprAptatvAta zItIbhUta: parinirvRta: / smstsNsaaraantkRttvaadntkRditi| ekAntenaiva zArIramAnasadu:khaprahANAt sarvaduHkhaprahINa iti / settamityAdi nigamanadvayam / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM aNuttarovavAiyA, IsIpanbhArA, paramANupoggale, dupadesie jAva aNaMtapadesie / setaM saadipaarinnaamie| (sU0 250) se kiM taM aNAdipAriNAmie ? aNAdipAriNAmie dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe poggalatthikAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiyA abhavasiddhiyA / setaM aNAdipAriNAmie / setaM pAriNAmie / ___ukto dvividho'pi kSAyikaH, atha kSAyopazamikamAha - se kiM tamityAdi / asAvapi dvisvarUpa:kSayopazamastanniSpannazca / tatra vivakSitajJAnAdiguNavighAtakasya karmaNa 93udayaprAptasya kSaya: sarvathA'pagamaH, anudIrNasya tu tasyaivopazamo vipAkata udayAbhAva ityarthaH, tatazca kSayopalakSita upazama: kSayopazama: / nanu caupazamike'pi yadudayaprAptaM tat sarvathA kSINaM zeSaM tu na kSINaM nApyudayaprAptamatastasyopazama ucyata ityanayo: ka: prativizeSa: ? ucyate, kSayopazamAvasthe karmaNi vipAkata evodayo nAsti pradezatastvastyeva, upazAntAvasthAyAM tu pradezato'pi nAstyudaya ityetAvatA vishess:| tatra caturNAM ghAtikarmaNAM kevalajJAnapratibandhakAnAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIyA-'ntarAyANAM ya: kSayopazamarUpa: kSAyopazamiko bhAva: / Namiti pUrvavat, tadyathetyAdinA svata eva ghAtikarmANi vivRNoti / zeSakarmaNAM tu kSayopazamo nAstyeva, niSiddhatvAt / settamityAdi nigamanam / ___93. udayaprAptasya kSaya iti / nanu mithyAtvaguNasthAnavartinAM jIvAnAM samyaktvaguNavighAtakasya mithyAtvamohanIyasya karmaNa udayaprAptasya = udayaprAptaniSekagatadalikasya sarvathA'pagamalakSaNa: kSayo bhavatyeveti tasyApi kSayopazamaghaTakIbhUtasya kSayasya sattvApattiriti / na ceSTApattiriti vaktavyaM, tena kSayena kasyacidapi guNasya vArtA tu dUre, pratyuta samyaktvaguNavighAtasyaiva jAyamAnatvAditi cet ?, na, abhiprAyAparijJAnAt / tathAhi-caturthaniSekagataM dalikamAzritya vyavahAranayena yadi cintyate, tadA caturthasamaye taddalikasya vipAkodayavazAt samyaktvaguNasya vighAto bhavati, mithyAtvaJcojjRmbhate, paJcamasamaye ca taddalikasya nirjeraNAt kSayo bhavati / tatazca caturthasamaye yaH samyaktvaguNasya vighAtaH, mithyAtvadoSasya cojjRmbhaNaM, na tat caturthaniSekagatadalikasya kSayeNa, api tu vipAkodeyeneti spaSTam / tathA caturthasamaye tasya kSayo'pi na vidyata eva, caturthasamaya udayaprAptatvena paJcamakSaNe kssiiymaanntvaat| nanu tarhi paJcamakSaNe kSayasya sattvAt tena samyaktvavighAtAbhAvaprasaGga iti cet, caturthaniSekagatadalikasya paJcamakSaNe samyaktvavighAtasAmarthyAbhAvAdiSTApattireveti cet ? tarhi paJcamakSaNe samyaktvaguNaH prAdurbhavediti cet ? prAdurbhavedeva yadi paJcamaniSekagataM dalikaM svavipAkodayena taM na vihnyaat| nanvevaM mithyAtvavatAM jIvAnAM vyavahAranayena caturthasamaye caturthaniSekagatasya dalikasya Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0251] 167 (sU0 251) se kiM ta saNNivAie ? saNNivAie etesiM ceva udaiya-uvasamiyakhaiya-khaovasamiya-pAriNAmiyANaM bhAvANaM duyasaMjoeNaM tiyasaMjoeNaM caukkasaMjoeNaM paMcagasaMjoeNaM je nippajaMti savve se sannivAie nAme / tattha NaM dasa dugasaMjogA, dasa tigasaMjogA, paMca caukkasaMjogA, ekke pNcgsNjoge| tena ca kSayopazamenoktasvarUpeNa niSpanna: kSAyopazamiko bhAvo'nekadhA bhavati, tamAhakhAovasamitA AbhiNibohiyaNANaladdhItyAdi, AbhinibodhikajJAnaM matijJAnaM tasya labdhi: yogyatA svAvaraNakarmakSayopazamasAdhyatvAt kSAyopazamikI, evaM tAvad vaktavyaM yAvanmana:paryAyavipAkodayo bhavati, tena ca samyaktvaguNaghAto bhavati, paJcamakSaNe taddalikasya nirjarA'parAkhyaH kSayo bhavati, na ca sa kSayaH kSayopazamaghaTakIbhUtaH, guNaprAdurbhAvaM pratyakiJcitkaratvAdityAdi nizcitam / tatazca samyaktvaprAdurbhAvakAraNIbhUtakSayopazamaghaTakIbhUtaH kSayaH kiMsvarUpa iti cet, zRNu-kSAyopazamikasamyaktvavatAM jIvAnAM caturthe niSeke mandadvirathAnikaM yAvat samyaktvamohanIyasambandhidezaghAtiraso, madhyamadvisthAnikaM yAvad mizramohanIyasambandhisarvaghAtirasastadupari catuHsthAnikaM yAvad mithyAtvamohanIyasambandhisarvaghAtirasazca bhavati / caturthe samaye jIvasya samyaktvaguNAnurUpA yA ca yAvatI ca vizuddhistatprabhAveNa tanniSekagatasya mizra-mithyAtvamohanIyadalikasya raso hanyate, samyaktvamohanIyadalikasyApi vipAkodayaprAptarasAdadhiko yo rasaH so'pi hanyate / yathA yathA vizuddhirvardhate tathA tathA vipAkodayaprAptarasasya pramANaM hIyate, hanyamAnarasasya pramANaM vardhate, samyaktvaJca nirmalIbhavati / yathA yathA ca sA vizuddhiIyate tathA tathA vaiparItyaM jnyeym| vizuddhivazAjjAyamAneyaM rasahAnireva 'udayaprAptasya kSayaH' iti vaakykhnnddenocyte| tathodayAvalikAbahirvartiniSekebhyo yaddalikamapavartanayodIraNayA codayamAsAdayati tasmAdapi vipAkodayaprAptAdadhiko yo rasaH sa sarvo'pi vizuddhivazAdudayaprAptarasaM yaavdlpiikriyte| ayamapi tenaiva vAkyakhaNDena pratipAdyamAnaH kSaya eva jnyeyH| yaccodayAvalikAbahirvartiniSekagataM dalikamudIraNAdinodayaM nAsAdayati, kintu tatraivAvatiSThate, taddalikagato yo'dhiko rasastasya yadyapi kSayo na bhavati, tathApyupazamastu bhavatyeva, udIraNAdinodayamAsAdya samyaktvaguNaghAtaM yathA na vidadhyAttathAvasthAM prApyata ityarthaH / kiJca hInarasatvena tu taddalikamudIraNAdinodayamAsAdayedapi / ato jJAyate yad dalikamanupazAntameva vartate, tadgato'dhiko rasa evopazAnto vartate / ayaM vipAkopazamaH kathyate / evaJca svata udIraNAdinA vodayaprAptaM yaddalikaM tadgatasyAdhikaraya rasasya yo ghAtaH sa kSayaH, yattvanudIrNaM tadgatasyAdhikasya rasasya ya udayAyogyatvApAdanaM sa upshmH| anayordvayoH kSaya-upazamayoH prabhAvAt samyaktvaM yataH prAdurbhavati, atastat Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 252) tattha NaM je te dasa dugasaMjogA te NaM ime-asthi NAme udaie uvasamanippaNNe 1, atthi NAme udaie khayanippaNNe 2, atthi NAme udaie khaovasamanippaNNe 3 ,atthi NAme udaie pAriNAmiyanippaNNe 4, atthi NAme uvasamie khayanippaNNe 5, atthi NAme uvasamie khaovasamanippanne 6, atthi NAme uvasamie pAriNAmiyanippanne 7, atthi NAme khaie khaovasamanippanne 8, atthi NAme khaie pAriNAmiyanippanne 9, atthi NAme khayovasamie pAriNAmiyanippanne 10 / (sU0 253) katare se nAme udaie uvasamanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA, esa NaM se NAme udaie uvasamanippanne 1 / katare se nAme udaie khayanippanne ? udae tti maNUse khatiyaM sammattaM, esa NaM se nAme udaie khayanippanne 2 / katare se NAme udaie khayovasamanippanne ? udae tti maNUse khayovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie khayovasamanippanne 3 / katare se NAme udaie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie pAriNAmiyaniSpanne 4 / kayare se NAme uvasamie khayanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM, esa NaM se NAme uvasamie khayanippanne 5 / kayare se NAme uvasamie khaovasamanippaNNe? uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme uvasamie khaovasamanippanne 6 / kayare se NAme uvasamie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme uvasamie pAriNAmiyanippanne 9 / katare se NAme khaie khaovasamiyanippanne ? khaiyaM sammattaM khayovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme khaie khayovasamanippanne 8 / katare se NAme khaie pAriNAmiyanippanne ? khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme khaie pAriNAmiyanippanne 9 / katare se NAme khayovasamie pAriNAmiyanippanne? khayovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme khayovasamie pAriNAmiyanippanne 10 / jJAnalabdhi:, kevalajJAnalabdhistu svAvaraNakarmaNaH kSaya evotpadyata iti nehoktaa| 94kutsitaM jJAnamajJAnam, matireva ajJAnaM matyajJAnam, kutsitatvaM ceha mithyAdarzanodayadUSitatvAt draSTavyam, dRSTA ca kutsArthe naJo vRttiH, yathA kutsitaM zIlamazIlamiti, matyajJAnasya labdhi: yogyatA, sA'pi kssaayopshmikmucyte| samyaktvamohanIyasya vipAkodayaprApto yAvanmAtro rasaH, sa sAmarthyAbhAvAd yadyapi samyaktvaM na hanti, tathApyaticAraM tvApAdayatyeveti dhyeyam / 94. kutsitaM jJAnamajJAnamiti / tatazcAtrA jJAna' zabde jJAnabhinnatvabodhakaH paryudAsanama bodhyaH, na tu jJAnAbhAvabodhakaH prasajyanamiti / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 zrIanuyogadvArasUtram [sU0254] (sU0 254) tattha NaM je te dasa tigasaMjogA te NaM ime-atthi NAme udaie uvasamie khayanippanne 1, atthi NAme udaie uvasamie khaovasamanippanne 2, atthi NAme udaie uvasamie pAriNAmiyanippanne 3, atthi NAme udaie khaie khaovasamanippanne 4, atthi NAme udayie khaie pAriNAmiyanippanne 5, atthi NAme udaie khayovasamie pAriNAmiyanippanne 6, atthi NAme uvasamie khaie khaovasamanippanne 7, atthi NAme uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 8, atthi NAme uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 9, atthi NAme khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 10 / svAvaraNakSayopazamenaiva niSpadyate / evaM zrutAjJAnalabdhirapi vaacyaa| bhaGgaH prakAro bheda ityarthaH, sa ceha prakramAdavadhereva gRhyate, virUpa: kutsito bhaGgo vibhaGgaH, sa evArthaparijJAnAtmakatvAt jJAnaM vibhaGgajJAnam, mithyAdRSTidevAderavadhirvibhaGgajJAnamucyate ityarthaH / iha ca vizabdenaiva kutsitArthapratItena naJo nirdeza:, tasya labdhi: yogyatA, sA'pi svAvaraNakSayopazamenaiva praadursti| evaM mithyAtvAdikarmaNa: kSayopazamasAdhyA: zeSA api samyagdarzanAdilabdhayo yathAsambhavaM bhAvanIyA: / navaraM bAlA aviratA:, paNDitA: sAdhavaH, bAlapaNDitAstu dezaviratAH, teSAM yathAsvaM vIryalabdhirvIryAntarAyakarmakSayopazamAdbhAvanIyA, indriyANi ceha labdhyupayogarUpANi 95bhAvendriyANi gRhyante, teSAM ca labdhi: yogyatA matizrutajJAnacakSuracakSurdarzanAvaraNakSayopazamajatvAt kSAyopazamikIti bhaavniiym| AcAradharatvAdiparyAyANAM ca zrutajJAnaprabhavatvAt, tasya ca tadAvaraNakarmakSayopazamasAdhyatvAdAcAradharAdizabdA iha paThyante iti pratipattavyamiti / settamityAdi nigamanadvayam / atha pAriNAmikaM bhAvamAzrityAha - se kiM tamityAdi / sarvathA aparityaktapUrvAvasthasya yadrUpAntareNa bhavanaM pariNamanaM sa pariNAma: / taduktam - pariNAmo hyarthAntaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAza: pariNAmastadvidAmiSTaH / / 1 / / ( ) iti / sa eva tena vA nirvRtta: pAriNAmikaH / so'pi dvividha: saadirnaadishc| tatra sAdipAriNAmiko juNNasuretyAdi jIrNasurAdInAm, jIrNatvapariNAmasya sAditvAt sAdipAriNAmikatA / iha cobhayAvasthayorapyanugatasya surAdravyasya navyatAnivRttau jIrNatArUpeNa bhavanaM pariNAma ityevaM sukhapratipattyarthaM jIrNAnA surAdInAM grahaNam, anyathA naveSvapi teSu sAdipAriNAmikatA astyeva, kAraNadravyasyaiva nUtanasurAdirUpeNa pariNate:, anyathA kAryAnutpattiprasaGgAt, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate, sthA ___95. bhaavendriyaanniiti| nirvRtyupakaraNarUpANAM dravyendriyANAM paryAptyAdinAmakarmodayajanyatvAttadvyavacchedArthamatra bhaavendriyaanniityuktm| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 255) katare se NAme udaie uvasamie khayanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM, esa NaM se NAme udaie uvasamie khayanippanne 1 / katare se NAme udaie uvasamie khayovasamiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khayovasamiyAI iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie uvasamie khaovasamanippanne 2 / kayare se NAme udaie uvasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie uvasamie pAriNAmiyanippanne 3 / kayare se NAme udaie khaie nAntaravaktavyatvAdasyArthasyeti / abhrANi sAmAnyena pratItAnyeva / abhravRkSAstu tAnyeva vRkSAkArapariNatAni / sandhyA kAla-nIlAdyabhrapariNatirUpA pratItaiva / gandharvanagarANyapi surasA-prAsAdopazobhitanagarAkAratayA tathAvidhanabha:pariNatapudgalarAzirUpANi pratItAnyeva / ulkApAtA api vyomasammUrcchitajvalanapatanarUpA: prasiddhA eva / digdAhAstu anyatarasyAM dizi chinnamUlajvalanajvAlAkarAlitAmbarapratibhAsarUpA: pratipattavyA: / garjitavidyunnirghAtA: pratItA: / yUpakAstu saMjhAccheyAvaraNo ya jUyao sukke diNa tinnI(Avazyakani0 1335)ti gAthAdalapratipAditasvarUpA AvazyakAdavaseyA: / yakSAdIptakAni nabhodRzyamAnAgnipizAcA: / dhUmikA rUkSA praviralA dhUmAbhA pratipattavyA / mahikA tu snigdhA ghanA, snigdhatvAdeva bhUmau patitA sArdratRNAdidarzanadvAreNa lkssyte| rajaudghAto rajasvalA diza: / candra-sUryoparAgA rAhugrahaNAni, bahuvacanaM cAtrArddhatRtIyadvIpasamudravarticandrArkANAM yugapaduparAgabhAvAd mantavyamiti cUrNikAraH / candra-sUryapariveSA: candrAdityayo: parito valayAkArapudgalapariNatirUpA: supratItA eva / praticandraH utpAtAdisUcako dvitIyazcandraH / evaM pratisUryo'pi / indradhanu: prasiddhameva / udakamatsyAstu indradhanu:khaNDAnyeva / kapihasitAni akasmAnnabhasi jvldbhiimshbdruupaanni| amoghA: sUryabimbAdadha: kadAcidupalabhyamAnazakaTorddhisaMsthitazyAmAdirekhA: / varSANi bharatAdIni / varSadharAstu himavadAdaya: / pAtAlA: pAtAlakalazA: / zeSAstu grAmAdaya: prasiddhA eva / atrAha- nanu varSadharAdaya: zAzvatatvAt na kadAcit tadbhAvaM muJcanti, tat kathaM sAdipAriNAmikabhAvavartitvaM teSAm, ? naitadevam, tadAkAramAtratayaiva hi te'vatiSThamAnA: zAzvatA ucyante, pudgalAstvasaGkhyeyakAlAdUrdhvaM na teSu ta evAvatiSThante, kintvaparApare tadbhAvena pariNamanti tAvatkAlAdUrdhvaM pudgalAnAmekapariNAmenAvasthite: prAgeva niSiddhatvAditi sAdipAriNAmikatA na virudhyate / anAdipAriNAmike tu dharmAstikAyAdayaH, teSAM tadrUpatayA anAdikAlAt pariNateH / vAcanAntarANyapi sarvANyuktAnusArato bhAvanIyAni / setamityAdi nigamanadvayam / ukta: pAriNAmikaH, atha sAnnipAtikaM nirdizati- se kiM tamityAdi / sannipAta: eSAmevaudayikAdibhAvAnAM vyAdimelApakaH, sa eva tena vA nirvRtta: sAnnipAtikaH / tathA cAha- eesiM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0255] khaovasamanippanne ? udae tti maNUse khar3ayaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie khaie khaovasamanippanne 4 / katare se NAme udaie khaie pAriNAmiyanippanne ? udaye tti maNUse khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme udaie khaie pAriNAmiyanippanne 5 / katare se NAme udaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udaye tti maNUse khayovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 6 / katare se NAme uvasamie khaie khaoksamanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAiM, esa NaM se NAme uvasamie khaie khaovasamanippanne 7 / katare ceve tyaadi| eSAmaudayikAdInAM paJcAnAM bhAvAnAM dvika-trika-catuSka-paJcakasaMyogairye SaDviMzatirbhaGgA: bhavanti, te sarve'pi sAnnipAtiko bhAva ityucyate / eteSu madhye jIveSu nArakAdiSu SaDeva bhaGgA: sambhavanti, zeSAstu viMzatirbhaGgakA racanAmAtreNaiva bhavanti, na puna: kvacit sambhavanti, ata: prarUpaNAmAtratayaiva te avagantavyAH, etat sarvaM purastAd vyaktIkariSyate, kiyantaH punaste dvyAdisaMyogA: pratyekaM bhavanti ? ityAha - tattha NaM dasa dugasaMjogA ityAdi, paJcAnAmaudayikAdipadAnAM daza dvikasaMyogA:, dazaiva ca trikasaMyogA: paJca catu:saMyogA:, ekastu paJcakasaMyoga: saMpadyata iti sarve'pi ssddviNshtiH| ____ tatra ke punaste daza dvikasaMyogA iti jijJAsAyAM prAha - tattha NaM je te dasa dugasaMyogA te NaM ime ityAdi / nAmAdhikArAditthamAha- asti tAvat sannipAtikabhAvAntarvati nAma, vibhaktilopAdaudayikaupazamikalakSaNabhAvadvayaniSpannamityeko bhaGgaH, evamanyenApyuparitanabhAvatrayeNa saha saMyogAdaudayi-kena catvAro dvikayogA labdhAH, tatastatparityAge aupazamikasyoparitanabhAvatrayeNa saha cAraNAyAM labdhAstrayaH, tatparihAre kSAyikasyoparitanabhAvadvayamIlanAyAM labdhau dvau, tatastaM vimucya kSAyopazamikasya pAriNAmikamIlane labdha eka iti sarve'pi dsh| evaM sAmAnyato dvikasaMyogabhaGgakeSu darziteSu vizeSatastatsvarUpamajAnan vineyaH pRcchati - katare se NAme udaie ? ityAdi / atrottaram - udae tti maNUse ityAdi, audayike bhAve manuSyatvaM manuSyagatiriti tAtparyam, upalakSaNamAtraM cedam, tiryagAdigatijAtizarIranAmAdikarmaNAmapyatra sambhavAt / upazAntAstu kaSAyA aupazamike bhAva iti gamyate, atrApyudAharaNamAtrametat, darzanamohanIyanokaSAyamohanIyayorapyaupazamikatvasambhavAt / etannigamayati- esa NaM se NAme udaie uvasamanipphaNNe tti, Namiti vAkyAlaGkAre, etattannAma yaduddiSTaM prAgaudayikaupazamikabhAvadvayaniSpannamiti prathamadvikayogabhaGgakavyAkhyAnam / ayaM ca dvikayogavivakSAmAtrata eva saMpadyate, na punarIdRzo bhaGga: Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 A.zrImaladhArihamacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM se NAme uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 8 / katare se NAme uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 9 / katare se NAme khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? khaiyaM sammattaM khaovasamiyAI idiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme khaie khayovasamie pAriNAmiyanippanne 10 / kvacijjIve saMbhavati / tathAhi- yasyaudayikI manuSyagatiraupazamikA: kaSAyA bhavanti tasya kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvaM kasyacit kSAyikaM samyaktvamityetadapi saMbhavati, tat kathamasya kevalasya sambhava: ? evametadvyAkhyAnusAreNa zeSA api vyAkhyeyA:, kevalaM kSAyika-pAriNAmikabhAvadvayaniSpannaM navamabhaGgaM vihAyApare'sambhavino draSTavyA: / navamastu siddhasya saMbhavati, tathAhikSAyike samyaktva-jJAne pAriNAmikaM tu jIvatvamityetadeva bhAvadvayaM tasyAsti naaprH| tasmAdayameka: siddhasya saMbhavati, zeSAstu nava dvikayogA: prarUpaNAmAtramiti sthitm| anyeSAM hi saMsArijIvAnAmaudayikI gati: kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM tu jIvatvamityetad bhAvatrayaM jaghanyato'pi labhyata iti kathaM teSu dvikayogasambhava: ? iti bhAvaH / / trikayogAnnirdidikSurAha- tattha NaM je te dasa tigasaMjogA te Na ime ityAdi / ete'pyaudayikopamizamika-kSAyika-kSAyopazAmaka-pAriNAmikabhAvapaJcaka bhUmyAdAvAlikhya tata AdhabhAvadvayasyoparitanabhAvatrayeNa saha cAraNAyA labdhAstraya: ityAdikrameNa dazApi bhAvanIyA: / etAneva svarUpato vivarISurAha - kayare se NAme udaie uvasamie ityAdi / vyAkhyApi pUrvAnusArato'trApi krtvyaa| navaramatraudayika-kSAyika-pAriNAmikabhAvatrayaniSpannaH paJcamo bhaGgaH kevalina: saMbhavati / tathAhi - audayikI manuSyagatiH, kSAyikANi jJAna-darzana- cAritrANi. pAriNAmikaM tu jIvatvamityete trayo bhAvAstasya bhvnti| aupazamikastviha nAsti, mohanIyAzrayatvena tasyoktatvAt. mohanIyasya ca kelinyasambhavAt, tathA 16kSAyopazamiko'pi atrApAsya eva, kSAyopazamikAnAmindriyAdipadArthAnAmasyAsambhavAta, atIndriyA: kevalina: ( ) ityAdivacanAta, tasmAt pArizeSyAdyathoktabhAvatrayaniSpannaH paJcamo bhaGgaH kevalina: sambhavati / SaSThastvaudayika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanno nArakAdigaticatuSTaye'pi saMbhavati / tathAhi- audayikI anyatarA gatiH, kSAyopaza 96. kSAyopazamiko'pyatrApAsya eveti / kSAyopazamikabhAvasya ghAtikarmAzrayatvenoktatvAt, tasya ca kevalinyasambhavAdityapi heturatra jJeyaH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0256,257] 173 (sU0 256) tattha NaM je te paMca caukkasaMyogA te NaM ime-atthi NAme udaie uvasamie khaie khaovasamanippanne 1, atthi NAme udaie uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 2, atthi NAme udaie uvasamie khayovasamie pAriNAmiyanippanne 3, atthi jAme udaie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 4, atthi NAme uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 5 / (sU0 257) katare se NAme udaie uvasamie khaie khaovasanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAI iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie uvasamie khar3ae khaovasamanippanne 1 / katare se nAme udaie uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 2 / katare se NAme udaie uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAma udaie uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 3 / katare se nAme udaie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse khaiyaM sammattaM khaovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme udaie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 4 / katara se nAme uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 5 / mikAnIndriyANi, pAriNAmika jIvatvamityevametad bhAvatrayaM sarvAsvapi gatiSu jIvAnAM prApyata iti / zeSAstvaSTau trikayogA: prarUpaNAmAtrama, kvApyasambhavAditi bhAvanIyam / catuSkasaMyogAnnirdizannAha - tattha NaM je te paMca caukkasaMjogA ityAdi / bhaGgakaracanA akRcchrAvaseyaiva / idAnIM tAneva paJca bhaGgAna vyAcikhyAsurAha - kayare se nAme udaie ityAdi, bhAvanA pUrvAbhihitAnuguNyena kartavyA / navaramatraudayikopamikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpannastRtIyabhaGgo gaticatuSTaye'pi saMbhavati / tathAhi - audayikI anyatarA gatiH, nArakatirya devagatiSu prathamasamyaktvalAbhakAle eva manuSyagatau tu tatropazamazreNyA caupazamikaM samyaktvam, kSAyopazamikAnIndriyANi, pAriNAmikaM jIvatvamityevamayaM bhaGgaka: sarvAsu gatiSu labhyate / yattveiha sUtre proktam udae tti maNUse uvasaMtA kasAya tti tat manuSyagatyapekSayaiva draSTavyam, manuSyatvodayasyopazamazreNyAM kaSAyopazamasya ca tasyAmeva bhAvAd asya copalakSaNamAtratvAditi / evamaudayika-kSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpannazcaturthabhaGgo'pi catasRSvapi gatiSu saMbhavati / bhAvanA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviraciTippaNIsameta (sU0 258) tattha NaM je se ekke paMcakasaMjoge se NaM ime-atthi nAme udaie uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 1 / (sU0 259) katare se nAme udaie uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne / setaM snnivaaie| setaM chnnnnaame| (sU0 260) (1) se kiM taM sattanAme ? sattanAme satta sarA paNNattA / taMjahAsaje 1 ,risabhe 2, gaMdhAre 3, majjhime 4, paMcame sare 5 / dhevae 6, ceva NesAe 7, sarA satta viyAhiyA // 25 / / tvanantaroktatRtIyabhaGgakavadeva kartavyA, navaramaupazamikasamyaktvasthAne kSAyikasamyaktvaM vAcyam, asti ca kSAyikasamyaktvaM sarvAsvapi gatiSu, nArakatiryagdevagatiSu pUrvapratipannasyaiva manuSyagatau tu pUrvapratipannasya pratipadyamAnakasya ca tasyAnyatra pratipAditatvAditi / tasmAdatrApyetau dvau bhaGgako sambhavinau, zeSAstu traya: saMvRtimAtram, tadrUpeNa vastunyasambhavAditi / sAmprataM paJcakasaMyogamekaM prarUpayannAha - tattha NaM je se ekke paMcakasaMjoge ityAdi / ayaM ca savivaraNa: sugama eva, kevalaM kSAyika: samyagdRSTiH san ya upazamazreNI pratipadyate tasyAyaM bhaGgaka: saMbhavati, nAnyasya, samuditabhAvapaJcakasyAsya tatraiva bhAvAditi paramArthaH / tadevameko dvikasaMyogabhaGgako dvau dvau trikayoga-catuSkayogabhaGgakAvekastvayaM paJcakasaMyogabhaGgaka ityete SaDbhaGgakA atra sambhavina: pratipAditAH, zeSAstu viMzati: saMyogotthAnamAtratayaiva prarUpitA iti sthitam / eteSu ca SaTsu bhaGgakeSu madhye ekastrikasaMyogo dvau catuSkasaMyogAvityete trayo'pi pratyekaM catasRSvapi gatiSu saMbhavantIti nirNItam, ato gaticatuSTayabhedAt te kila dvAdaza vivakSyante, ye tu zeSA dvikayogatrikayoga-paJcakayogalakSaNAstrayo bhaGgA: siddha-kevalyupazAntamohAnAM yathAkramaM nirNItA:, te yathoktaikaikasthAnasambhavitvAt traya evetyanayA vivakSayA'yaM sAnnipAtiko bhAva: sthAnAntare paJcadazavidha ukto draSTavyaH / yadAha- aviruddhasannivAiyabheyA emete paNNarasa ( ) ti / settaM saNNivAie tti nigamanam / ukta: sAnnipAtiko bhAvaH, tadbhaNane coktA: SaDapi bhAvA:, te ca tadvAcakairnAmabhirvinA prarUpayituM na zakyanta iti tadvAcakAnyaudayikAdIni nAmAnyapyuktAni / etaizca Sabhirapi dharmAstikAyAdeH samastasyApi vastuna: saGgrahAt SaTprakAraM sat sarvasyApi vastuno nAma SaDnAmetyanayA dizA sarvamida bhAvanIyam / settaM chanAme tti nigamanam / uktaM SaDnAma, atha saptanAma nirUpayitumAha- se kiM taM sattanAme ityaadi| svR zabdopatApayo: Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 zrIanuyogadvArasUtram [sU0260] (2) eesi NaM sattaNhaM sarANaM satta saraTThANA paNNattA / taMjahA - sajjaM ca aggajIhAe 1, ureNa risahaM saraM 2 / kaMThuggateNa gaMdhAraM 3, majjhajIhAe majjhimaM 4 // 26 // nAsAe paMcamaM bUyA 5, daMtoTeNa ya dhevataM 6 / bhamuhakkheveNa NesAyaM 7, saraTThANA viyAhiyA // 27 / / (3) satta sarA jIvaNissiyA paNNattA / taMjahA - sajaM ravai mayUro 1, kukkuDo risabhaM saraM 2 / haMso ravai gaMdhAraM 3, majjhimaM tu gavelagA 4 // 28 // aha kusumasaMbhave kAle koilA paMcamaM saraM 5 / chaTuM ca sArasA kuMcA 6, NesAyaM sattamaM gao 7 // 29 // (kA0 dhA0 11271 ) iti, svaraNAni svarA: dhvanivizeSAH, te ca sapta, tadyathA - saje ityAdi zlokaH / vyAkhyA - SaDbhyo jAta: SaDja: / uktaM ca - nAzAM kaNThamurastAlu jihvAM dantA~zca sNshrit:| Sabhi: saMjAyate yasmAt tasmAt SaDja iti smRtaH // 1 / / ( ) tathA RSabho vRSabhaH, tadvad yo vartate sa RSabha: / Aha ca - vAyu: samutthito nAbhe: kaNThazIrSasamAhataH / nardan vRSabhavad yasmAt tasmAd vRSabha ucyate // 2 // ( ) tathA gandho vidyate yasya sa gandhAraH, sa eva gAndhAraH, gandhavAhavizeSa ityarthaH, abhANi ca vAyuH samutthito nAbhe: knntth-shiirsssmaahtH| nAnAgandhAvaha: puNyo gAndhArastena hetunA // 3 / / ( tathA madhye kAyasya bhavo madhyama: yadavAci - vAyu: samutthito nAbherurohadi samAhataH / nAbhiM prApto mahAnAdo madhyamatvaM samaznute / / 4 / / ( tathA paJcAnA SaDjAdisvarANAM nirdezakramamAzritya pUraNa: paJcamaH, athavA paJcasu nAbhyAdisthAneSu mAtIti paJcama: svara: / yadabhyadhAyi - vAyu: samutthito nAbherurohatkaNThazirohata: / paJcasthAnotthitasyAsya paJcamatvaM vidhIyate // 5 // ( Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti- abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (4) saca sarA ajIvaNissiyA paNNattA / saMjahA sajjaM vai muyaMgo ? gomuhI risaha saraM 2 | saMkho rakhar3a gaMdhAra jhigaM puNa jhallarI 4 ||30|| caucalaNapatiDANA gohiyA paMcamaM saraM 5 / ADaMbaro dhevaiyaM 6. mahAbherI ya sattamaM 7 ||31|| (5) eesi sattarahaM sarANaM satta saralakkhaNA paNNattA / taMjahA sajjeNa lahar3a vittiM kayaM ca na viNassaI / gAva puttAya mittAya nArINaM hoti vallaho 1 ||32|| risaheNaM tu esajjaM seNAvaccaM dhaNANi ya / are gaMdhamalaMkAraM itthIo sayaNANi ya 2 // 33 // tathA'tisandhayate anusaMdhayati zeSasvarAniti niruktivazAddhaivata: / yaduktam - atisaMghayate yasmAdetAn pUrvoditasvarAn / tasmAdasya svasyApi dhaivatatvaM vidhIyate // 6 // ( pAThAntareNa revatathaiveti / tathA niSIdanti svarA yasmin sa niSAdaH yato'bhihitam - niSIdanti svarA yasminniSAdastena hetunA / sarvAMzrAbhibhavatyeva yadAdityo'sya daivatam // 7 // ( ) iti / tadevaM svarA: jIvAjIvanizritadhvanivizeSA: satta viyAhiya ti vividhaprakArairAkhyAtAstIrthakara - gaNadharairiti zlokArtha: / Aha- nanu kAraNabhedena kAryasya bhedAt svarANAM ca jihvAdikAraNajanyatvAt tadvatAM ca dvIndriyAditrasajIvAnAmamaikhyeyatvA jIvanizritA api tAvat svarA asaGkhyAtAH prApnuvanti, kimutAjIvanizritA iti kathaM samamayAniyamo na virubhyata iti ? atrocyate, asaGkhyAtAnAmapi svaravizeSANAmeteSveva saptasu sAmAnyasvareSvantarbhAvAda bAdarANAM vA keSAJcidevopalabhyamAnaviziSTavyaktInAM grahaNAda pItopakAriNAM viziSTasvarANAM vaktumiSTatvAdadoSa iti / svarAnnAmato nirUpya kAraNatastAnevAbhidhitsurAha - eesi NamityAdi / tatra nAbherutthito'vikArI svara Abhogato'bhogato vA yadatra jihvAdisthAnaM prApya vizeSamAsAdayati tat svarasyopakArakamataH svarasthAnamucyata / tatra sajamityAdizlokadvayaM sugamam / navaraM cakAro'vadhAraNe, SaDjameva prathamasvalakSaNaM brUyAt / kayetyAha- agabhUtA jihvA agrajihvA, jihvAgramityarthaH, tayA / iha yadyapi SaDjabhaNane Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 zrIanuyogadvArasUtram [sU0260] gaMdhAre gItajuttiNNA vavittI kalAhiyA / havaMti kaiNo paNNA ne apaNe satthapAgA 3 / / 34 / / majjhimasaramaMtA u havaMti suhajIviNo / khAyatI piyatI detI majjhimassaramasmio 4 // 35 / / paMcamassaramaMtA u havaMtA puhviiptii| sUrA saMgahakattAro aNegaNaraNAyagA 5 // 36 / / dhevayasaramaMtA u havaMti kalahappiyA / sAuNiyA vaggariyA soyariyA macchabaMdhA ya 6 // 37 / / caMDAlA muTThiyA metA, je ya'NNe pAvakAriNo / goghAtagA ya corA ya nesAtaM saramassitA 7 // 38 / / sthAnAntarANyapi kaNThAdIni vyApiyante agrajihvA ca svarAntareSu vyApriyate tathApi sA tatra bahuvyApAravatIti kRtvA tayA tameva brUyAdityuktam / idamatra hRdayam SaDjasvaro'grajihvAM prApya viziSTAM vyaktimAsAdayatyatastadapekSayA sA svarasthAnamucyate, evamanyatrApi bhAvanA kAryA / uro vakSastena RSabhaM svaram, brUyAditi sarvatra saMbadhyate / kaMTuggaeNaM ti kaNThAdudgamanamudgatiH svaraniSpattihetubhUtA kriyA, tena kaNThodatena gAndhAram / jihvAyA madhyo bhAgo madhyajihvA tayA madhyamam / tathA dantAzcauSThau ca dantoSTama, tena dhaivatama, raivataM veti, bhrakSepAvaSTAbhena niSAdamiti / / ita UrdhvaM sarvaM nigadasiddhameva / navaraM jIvanissiya ni jIvAzritA: jIvebhyo vA nisRtA nirgatA: / sajaM rakhatItyAdizlokaH, ratati nadati / gavelaga tti gAvazca elakAzca UraNakA gavelakA:, athavA gavelakA UraNakA eva / aha kusumetyAdi, atheti vizeSaNArtha:, vizeSaNArthatA caivamyathA gavelakA avizeSeNa madhyamasvaraM nadanti na tathA paJcamaM kokila:, api tu kusumasaMbhave kAle tti vanaspatiSu bAhulyena kasumAgAM mallikA pATalAdInAM sAjo yasmin kAle sa tathA, tasmin, madhumAsa ityarthaH / ajIvanissiya tti tathaiva, navaramajIveSvapi mRdaGgAdiSu jIvavyApArotthApitA evAmI mantavyAH, aparaM ca Sar3ajAdInAM mRdaGgAdiSu yadyapi nAzAkaNThAdyutpannatvalakSaNo vyutpattyartho na ghaTate tathApi sAdRzyAt tadbhAvo'vagantavyaH / samityAdi zlokaTTayam, gomukhI kAhalA yasyA mukhe gozRGgAdi vastu dIyata iti / caturbhizcaraNaiH pratiSThAnam avasthAnaM bhuvi yasyAH sA godhAcavinaddhA godhikA vAdyavizeSo dardariketyaparanAmnA prasiddhA / ADambara: paTahaH / saptamamiti niSAdamityarthaH / eesi NamityAdi / eteSA saptAnAM svarANA pratyeka lakSaNasya vibhinnatvAt sapta svaralakSaNAni Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsameta (6) etesi NaM sattaNhaM sarANaM tayo gAmA pnnnnttaa| taMjahA-sajjaggAme 1, majjhimaggAme 2, gaMdhAraggAme 3 / (7) sajjaggAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo / taM jahA - maMgI koravvIyA harI ya rayaNI ya sArakaMtA ya / chaTThI ya sArasI dAma suddhasajA ya sattamA // 39 // (8) majjhimaggAmassa NaM satta mucchaNAo pnnnnttaao| taMjahA - uttaramaMdA rayaNI uttarA uttraaysaa(taa)| assokaMtA ya sovIrA abhIrU bhavati sattamA // 40 // (9) gaMdhAraggAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo / taMjahA - yathAsvaM phalaprAptyavyabhicArINi svaratattvAni bhavanti / tAnyeva phalata Aha- sjennetyaadishlokaaH| SaDjena labhate vRttim, ayamarthaH - SaDjasyedaM lakSaNaM svarUpamasti yena tasmin sati vRttiM jIvanaM labhate praannii| etacca manuSyApekSayA lakSyate, vRttilAbhAdInAM ghaTanAt / kRtaM ca na vinazyati, tasyeti zeSa:, niSphalArambho na bhavatItyarthaH / gAva: putrAzca mitrANi ca bhavantIti zeSaH / gAndhAre gItayuktijJA varyavRttaya: pradhAnajIvikA: kalAbhiradhikA: kavaya: kAvyakartAra: prAjJA: sadbodhA: ye coktebhyo gItayuktijJAdibhyo'nye zAstrapAragA: caturvedAdizAstrapAragAminaste bhavantIti / zakunena zyenalakSaNena caranti pAparddhiM kurvanti zakunAn vA ghnantIti zAkunikA: / vAgurA mRgabandhanam, tayA carantIti vAgurikA: / zUkareNa sannihitena zUkaravadhArthaM caranti zUkarAn vA ghnantIti zaukarikA: / mauSTikA mallA iti / pAThAntarANyapyuktAnusAreNa vyAkhyeyAni / ___ eesiM NaM sattaNhaM sarANaM tao gAmA ityAdi / etaccirantanamunigAthAbhyAM vyAkhyAyate, yathA - sajjAi tihA gAmo, sa samUho mucchaNANa vinneo| tA satta ekkamekke, to sattasarANa igavIsA / / 1 / / annannasaravisese, uppAyaMtassa mucchaNA bhnniyaa| kattA va mucchio iva, kuNaI mucchaM va so va tti / / 2 / / ( ) kartA vA mUrcchita iva tA: karotIti mUrcchanA ucyante / mucchaM va so va tti mUrcchaniva vA sa kartA tA: karotIti mUrcchanA ucyanta ityarthaH / maGgIprabhRtInAM caikaviMzatimUrcchanAnAM svaravizeSA: pUrvagatasvaraprAbhRte bhaNitA:, idAnIM tu tadvinirgatebhyo bharata-vizAkhilAdizAstrebhyo vijJeyA iti / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0260] naMdI ya khuDDimA pUrimA ya cautthI ya suddhagaMdhArA / uttaragaMdhArA vi paMcamiyA havai mucchA u / / 41 / / suttaramAyAmA sA chaTTA niyamaso u NAyavvA / ahauttarAyatA koDimA ya sA sattamI mucchA // 42 // (10) satta ssarA kato saMbhavaMti ? gIyassa kA havati joNI ? | katisamayA UsAsA ? kati vA gIyarasa AgArA ? || 43 // satta sarA nAbhIo saMbhavaMti, gItaM ca runnajoNIyaM / pAyasamA ussAsA, tiNNi ya gIyassa AgArA ||44|| Adimau ArabhaMtA, samuvvahaMtA ya majjhagArammi / avasAya jhatA, tinni vi gIyassa AgArA || 45|| chose aTTha guNetiNNi ya vittANi doNNi bhaNitIo / joNAhI so gAhiti susikkhito raMgamajjhammi ||46 || bhIyaM duyamuppicchaM uttAlaM ca kamaso muNeyavvaM / kAkassaramaNunAsaM cha hosA hoMti gIyassa // 47 // satta sarA kao gAhA / iha catvAraH praznAH, tatra kutaH iti kasmAt sthAnAt svarA utpadyante 1 / kA yoniriti kA jAti: 2 / tathA kati samayA yeSu te katisamayA ucchvAsAH, kiMparimANakAlA ityarthaH 3 / tathA AkArA: AkRtayaH, svarUpANi ityarthaH 4 / uttaramAha - satta sarA nAbhIo ityAdigAthA spaSTA / navaraM ruditaM yoniH samAnarUpatayA jAtiryasya tad ruditayonikam / pAdasamA ucchvAsAH yAvadbhiH samayairvRttasya pAdaH samApyate tAvatsamayA ucchvAsA gIte bhavantItyarthaH / Ai gAhA / yo gItasyAkArAH svarUpavizeSalakSaNA bhavanti iti paryante sambandhaH, kiM kurvANA ityAha - Arabhanta tti ArambhamANA gItamiti gamyate, kathaMbhUtamityAha - Aimau tti Adau prathamato mRdu komalaM AdimRdu, tathA samudvahantazca kurvantazca mahattAM gItadhvaneriti gamyate, madhyakAre madhyamabhAge tathA avasAne ca kSapayanto gItadhvaniM mandrIkurvanta ityarthaH, Adau mRdu madhye tAraM paryante mandraM gItaM kartavyam, ata ete mRdutAdayastrayo gItasyAkArA bhavantIti tAtparyam / AkArAnAha - 179 kintu SaD doSA varjanIyAH, tAnAha - bhItaM gAhA / bhItamuttrastamAnasaM yad gIyate ityeko doSaH 1, drutaM tvaritam 2, uppicchaM zvAsayuktaM tvaritaM ca, pAThAntareNa rahassaM ti hrasvasvaram, laghuzabdamityarthaH 3, uttAlam ut prAbalyArthe, atitAlamasthAnatAlaM cetyarthaH, tAlastu Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM thevmvighuttuN| mahuraM samaM sulaliyaM aTTha guNA hoti gIyassa // 48 // ura-kaMTha-siravisuddhaM ca gijjate mauya-ribhiyapadabaddhaM / samatAlapaDukkhevaM sattassarasIbharaM gIyaM // 49 // akkharasamaM payasamaM tAlasamaM layasamaM gahasamaM ca / nissasiussasiyasamaM saMcArasamaM sarA satta // 50 // kaMsikAdizabdavizeSa: 4, kAkasvaraM zlakSNA-'zravyasvaram 5, anunAsaM nAsikAkRtasvaram 6 / ete SaD doSA gItasya bhavanti / aSTau guNAnAha - puNNaM gAhA / svarakalAbhi: sarvAbhirapi yuktaM kurvata: pUrNam 1, geyarAgeNa raktasya bhAvitasya raktam 2, anyAnyasphuTazubhasvaravizeSANAM karaNAdalaGkRtam 3, akSarasvarasphuTakaraNAd vyaktam 4, vikrozanamiva yad visvaraM na bhavati tadavighuSTam 5, madhumattakokilArutavanmadhurasvaraM madhuram 6, tAla-vaMzasvarAdisamanugataM samam 7, svaragholanAprakAreNa suSTha atizayena lalatIva yat sukumAlaM tat sulalitam 8 / ete aSTau guNA gItasya bhavanti / etadvirahitaM tu viDambanAmAtrameva tditi| kiM copalakSaNatvAdanye'pi gItaguNA bhavanti, tAnAha- ura gAhA / cakAro geyaguNAntarasamuccayArthaH, ura:kaNThazirovizuddhaM c| ayamartha: - yArasi svaro vizAlasta rovizuddham, kaNThe yadi svaro vartito'sphuTitazca tadA kaNThavizuddham, zirasi prApto yadi nAnunAsikastata: zirovizuddham, athavA ura:kaNThazirassu zleSmaNA'vyAkuleSu vizuddheSu prazasteSu yad gIyate tadura:kaNThazirovizuddham, gIyate geyamiti sNbdhyte| kiMviziSTamityAha - mRdukaM mRdunA aniSThureNa svareNa yad gIyate tanmRdukam, yatrAkSareSu gholanayA saMcaran svaro ragatIva tad gholanAbahulaM ribhitam, geyapadairbaddhaM viziSTaviracanayA racitaM padabaddham, tatazca padatrayasya karmadhArayaH / samatAlapaDukkhevaM ti tAlAzabdena hastatAlAsamuttha upacArAcchabdo vivakSitaH, muraja-kAMsikAdigItopakArakAtodyAnAM dhvani: pratyutkSepaH, nartakIpadaprakSepalakSaNo vA pratyutkSepa:, samau gItasvareNa tAlApratyutkSepau yatra tat samatAlapratyutkSepam / sattasarasIbharaM ti, sapta svarA: sIbharanti akSarAdibhi: samA yatra tat saptasvarasIbharaM gItamiti, te cAmI sapta svarA: - akkharasamaM gAhA / yatra dIrgha akSare dIrgho gItasvara: kriyate hrasve hrasva: plute pluta: sAnunAsike tu sAnunAsika: tadakSarasamam 1 / yad gItapadaM nAmikAdikaM yatra svare anupAti bhavati tat tatraiva yatra gIyate tat padasamam 2 / yat parasparAhatahastatAlasvarAnusAriNA svareNa gIyate tattAlasamam 3 / zRGga-dArvAdyanyataravastumayenAGgulIkozakena samAhatatantrIsvaraprakAro laya:, tamanusaratA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0260] niddosaM sAravaMtaM ca heujuttamalaMkiyaM / uvaNIyaM sovayAraM ca miyaM mahurameva ya // 51 // samaM addhasamaM caiva savvattha visamaM ca jaM / tiNi vittappayArAI cautthaM novalabbhai // 52 // sakkayA pAyayA ceva bhaNiIo hoMti duNNi u / saramaMDalammi gijjaMte pasatthA isibhAsiyA // 53 // (11) kesI gAyatI mahuraM ? kesI gAyati kharaM ca rukkhaM ca ? | kesI gAyati cauraM ? kesI ya vilaMbiyaM ? dutaM kesI ? | vissaraM puNa kerisI ? ||54 || paMcapadI | svareNa yad gIyate tallayasamam 4 / prathamato vaMzatantryAdibhirya: svaro gRhItastatsamena svareNa gIyamAnaM grahasamam 5 / niHzvasitocchvasitamAnamanatikrAmato yad geyaM tad niHzvasitocchvasitasamam 6 | vaMzatantryAdiSvevAGgulIsaJcArasamaM yad gIyate tat saJcArasamam 7 / evamete svarAH sapta bhavanti / idamuktaM bhavati - eko'pi gItasvaro'kSara - padAdibhiH saptabhi: sthAnaiH saha samatvaM pratipadyamAnaH saptadhAtvamanubhavatItyete sapta svarA akSarAdibhiH samA darzitA bhavantIti / 181 gIte ca yaH sUtrabandhaH so'STaguNa eva kartavya ityAha - niddosamityAdi / tatra aliyamuvaghAyajaNaya (Avazyakani0 881-884, kalpabhA0 278 - 281) mityAdidvAtriMzatsUtradoSarahitaM nirdoSam 1 / viziSTArthayuktaM sAravat 2 | gItanibaddhArthagamakahetuyuktatayA dRSTaM hetuyuktam 3 / upamAdyalaGkArayuktamalaGkRtam 4 / upasaMhAropanayayuktamupanItam 5 / aniSThurAviruddhAlajjanIyArthavAcakaM sAnuprAsaM sopacAram 6 / ativacanavistararahitaM saMkSiptAkSaraM mitam 7 / madhuraM zravyazabdArtham 8 / geyaM bhava zeSaH / tiNNi ya vittAiM ti yaduktaM tatrAha - samamityAdi / yatra vRtte caturSvapi pAdeSu saGkhyayA samAnyakSarANi bhavanti tat samam / yatra prathamatRtIyayordvitIyacaturthayozca pAdayorakSarasaGkhyAsamatvaM tadarddhasamam / yattu sarvatra sarvapAdeSvakSarasaGkhyAvaiSamyopetaM tad viSamam / jaM ti yasmAd vRttaM bhavatIti zeSa:, tasmAt traya eva vRttaprakArA bhavanti, caturthastu prakAro nopalabhyate'sattvAdityarthaH / evamanyathA'pyavirodhato vyAkhyeyamidamiti / for ya bhaNiio ti yaduktaM tatrAha - sakkaetyAdi / bhaNitirbhASA | svaramaNDale SaDjAdisvarasamUhe / zeSaM kaNThyam / gItavicAraprastAvAdidamapi pRcchati - kesI gAyatItyAdipraznagAthA sugamA / navaraM sii Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM sAmA gAyati maharaM, kAlI gAyati kharaM ca rukkhaM ca / gorI gAyati cauraM, kANA ya vilaMbiyaM, dutaM aNdhaa| vissaraM puNa piMgalA // 55 // paMcapadI / satta ssarA tayo gAmA mucchaNA ekkavIsatiM / tANA egUNapaNNAsaM sammattaM saramaMDalaM // 56 // settaM sattanAme / (sU0 261) se kiM taM aTThanAme ? aTTavihA vayaNavibhattI paNNattA / taM jahAniddese paDhamA hoti 1 bitiyA uvadesaNe 2 / taiyA karaNammi kayA 3 cautthI saMpayAvaNe 4 // 57 // paMcamI ya apAyANe 5 chaTThI sassAmivAyaNe 6 / sattamI saNNidhANatthe 7 aTThamA''maMtaNI bhave 8 // 58 // tattha paDhamA vibhattI niddese so imo ahaM va tti 1 / bitiyA puNa uvadese bhaNa kuNasu imaM va taM va tti 2 // 59 // kIdRzI ityarthaH / kharaM ti kharasthAnam / rUkSaM pratItam / caturaM dakSam / vilambitaM parimantharam / drutaM zIghramiti / vissaraM puNa kerisi tti gAthA'dhikamidam / atra krameNottaramAha - sAmA gAyai mahura mityAdi / atrApi vissaraM puNa piMgala tti gAthA'dhikameva / vyAkhyA sukraiv| navaraM piGgalA kapilA ityarthaH / samastasvaramaNDalasaMkSepAbhidhAnenopasaMharannAha - sattasaretyAdi / tatA tantrI tAno bhaNyate / tatra SaDjAdaya: svarA: pratyekaM saptabhistAnairgIyanta ityevamekonapaJcAzattAnA: saptatantrikAyAM vINAyAM bhvntiiti| evaM tadanusAreNaikatantrikAyAM tritantrikAyAM kaNThenApi vA gIyamAnA ekonapaJcAzadeva tAnA bhavantIti / tadevametaiH SaDjAdibhi: saptabhirnAmabhi: sarvasyApi svaramaNDalasyAbhidhAnAt saptanAmedamucyate / setaM sattanAme tti nigamanam / athASTanAma pratipAdayannAha - se kiM taM aTThanAme ityAdi / ucyanta iti vacanAni vastuvAcIni, vibhajyate prakaTIkriyate artho'nayeti vibhaktiH, vacanAnAM vibhaktirvacanavibhaktiH, nAkhyAtavibhaktiH, api tu nAmavibhaktiH prathamAdiketi bhAvaH / sA cASTavidhA tIrthakara-gaNadharaiH prjnyptaa| kA punariyamityAzaya yasminnarthe yA vidhIyate tatsahitAmaSTavidhAmapi vibhaktiM darzayitumAha - tadyathetyAdi / niddese ityAdi zlokadvayaM nigadasiddham / navaraM liGgArthamAtrapratipAdanaM nirdeza:, tatra si au jasiti prathamA vibhaktirbhavati / anyatarakriyAyAM pravartanecchotpAdanamupadezaH, tasmin am au zas iti dvitIyA vibhaktirbhavati / upalakSaNamAtraM cedam, kaTaM karotItyAdiSUpadezamantareNApi Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0261] 183 tatiyA karaNammi kayA bhaNiyaM va kayaM va teNa va mae vA 3 / haMdi Namo sAhAe havati cautthI payANammi 4 // 6 // avaNaya giNha ya etto ito tti vA paMcamI apAyANe 5 / chaTThI tassa imassa va gayassa vA sAmisaMbaMdhe 6 // 61 // havati puNa sattamI taM imammi AdhAra kAla bhAve ya 7 / AmaMtaNI bhave aTThamI u jaha he juvANa ! tti 8 // 62 / setaM atttthnnaame| dvitIyAvidhAnAt, evamanyatrApi yathAsambhavaM vAcyam / vivakSitakriyAsAdhakatamaM karaNam, tasmi~stRtIyA kRtA vihitA / sampradIyate yasmai tad gavAdidAnaviSayabhUtaM sampradAnam, tasmiMzcaturthI vihitaa| apAdIyate viyujyate yasmAt tadviyujyamAnAvadhibhUtamapAdAnam, tatra paJcamI vihitaa| svam AtmIya sacittAdi, svAmI rAjAdiH, tayorvacane tatsambandhapratipAdane SaSThI vihitetyarthaH / saMnidhIyate AdhIyate yasmiMstat sannidhAnam AdhAra stadevArthaH, tasmin saptamI vihitA / aSTamI sambuddhi: AmantraNI bhavet, AmantraNe'rthe vidhIyata ityarthaH / enamevArthaM sodAharaNamAha - tattha paDhametyAdigAthAzcatasro gatArthA eva / navaraM prathamA vibhaktinirdeze, kva yathetyAha - so tti saH, tathA imo tti ayam, ahaM ti aham, vAzabda udAharaNAntaratAsUcakaH / upadeze dvitIyA, kva yathetyAha - bhaNa kuru vA, kiM tadityAha - idaM pratyakSaM tadvA parokSamiti / tRtIyA karaNe, kva yathetyAha - bhaNitaM vA kRtaM vA, kenetyAha - tena vA mayA veti, atra yadyapi kartari tRtIyA pratIyate tathApi vivakSAdhInatvAt kArakapravRttestena mayA vA kRtvA bhaNitaM kRtaM vA devadatteneti gamyata iti, evaM karaNavivakSA'pi na duSyatIti lakSayAma:, tattvaM tu bahuzrutA vidantIti / haMdi namo sAhAe ityAdi, handItyupadarzane, 'namo devebhya:, svAhA agnaye' ityAdiSu sampradAne caturthI bhavatItyeke / anye tUpAdhyAyAya gAM dadAtItyAdiSveva sampradAne caturthImicchanti / apanaya gRhANa etasmAdito vetyevamapAdAne paJcamI / tasyAsya gatasya vA, kasya ? bhRtyAderiti gamyate ityevaM svasvAmisambandhe sssstthii| tadvastu badarAdikam asmin kuNDAdau tiSThatIti gamyate, ityevamAdhAre saptamI bhavati / tathA kAlabhAve ya tti kAlabhAvayozceyaM draSTavyA, tatra kAle yathA madhau ramate, bhAve tu cAritre'vatiSThate / AmantraNe bhavedaSTamI, yathA he yuvanniti, vRddhavaiyAkaraNadarzanena ceyamaSTamI gaNyate, aidaMyugInAnAM tvasau prathamaiveti mantavyamiti / iha ca nAmavicAraprastAvAt prathamAdivibhaktyantaM nAmaiva gRhyate, taccASTavibhaktibhedAdaSTavidhaM bhavati, na ca prathamAdivibhaktyantanAmASTakamantareNAparaM nAmAsti, ato'nena nAmASTakena sarvasya vastuno'bhidhAnadvAreNa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 262) (1) se kiM taM navanAme ? navanAme Nava kavarasA paNNattA / taMjahA - vIro 1 siMgAro 2 abbhuo ya 3 roddo ya 4 hoi bodhavvo / velaNao 5 bIbhaccho 6 hAso 7 kaluNo 8 pasaMto ya 9 // 63 // (2) tattha pariccAyammi ya 1 tava-caraNe 2 sattujaNaviNAse ya 3 / aNaNusaya-dhiti-parakkamaciNho vIro raso hoi // 64 // vIro raso jahA so NAma mahAvIro jo rajja payahiUNa pvvio| kAma-kkohamahAsattupakkhanigghAyaNaM kuNai // 65 // saGgrahAdaSTanAmedamucyate iti bhAvArtha: (granthAgraM0 3000) / setaM aTThanAme tti nigamanam / atha navanAma nirdizannAha - se kiM taM navanAme ityaadi| navanAmni nava kAvyarasA: prajJaptAH / tatra kaverabhiprAya: kAvyam / rasyante antarAtmanA'nubhUyanta iti rasAH, tattatsahakArikAraNasannidhAnodbhUtAzcetovikAravizeSA ityarthaH / uktaM ca - bAhyArthAlambano yastu vikAro mAnaso bhavet / sa bhAva: kathyate sadbhistasyotkarSo rasa: smRtaH // 1 // ( kAvyeSUpanibaddhA rasA: kAvyarasA: vIra-zRGgArAdayaH / tAnevAha - vIro siMgAro ityAdigAthA sugamA / navaraM zUra vIra vikrAntau (kA0 dhA0 9 / 215) iti, vIrayati vikrAmayati tyAga-tapovairinigraheSu prerayati prANinamityuttamaprakRtipuruSacaritazravaNAdihetusamudbhUto dAnAdyutsAhaprakarSAtmako vIra:, rasa iti sarvatra gamyate 1 / zRGgaM sarvarasebhya: 97paramaprakarSa-koTilakSaNamiyarti gacchatIti kamanIyakAminIdarzanAdisambhavo ratiprakarSAtmaka: zRGgAraH, sarvarasapradhAna ityarthaH, ata eva shRnggaar-haasy-krunnaa-raudr-viir-bhyaankaaH| bIbhatsA-'druta-zAntAzca nava nATye rasA: smRtAH / / 1 / / ( ) ityAdiSvayaM sarvarasAnAmAdAveva paThyate, atra tu tyAga-tapoguNau vIrarase vartete, tyAga-tapasI ca tyAgo guNo guNazatAdadhiko mato me ( )paraM lokAtigaM dhAma tapaH zrutamiti dvayama ( ) ityAdivacanAt samastaguNapradhAne ityanayA vivakSayA vIrarasasyAdAvupanyAsa iti 2 / zrutaM zilpaM tyAgatapa:zauryakarmAdi vA sakalabhuvanAtizAyi kimapyapUrvaM vastvadbhutamucyate, taddarzana-zravaNAdibhyo jAto 97. paramaprakarSetyAdi / atra tIvratvalakSaNaH paramaprakarSoM jnyeyH| yato mandenApi nimittena jIvAnAmanAdikAlInasaMskAravazAt samudbhavataH zRGgArarasasya yA tIvratA bhavati, na sA'nyeSuraseSu prAyaH smbhvtiiti| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 zrIanuyogadvArasUtram [sU0262] (3) siMgAro nAma raso rtisNjogaabhilaassNjnnnno| mNddnn-vilaas-bibboy-haas-liilaa-rmnnliNgo||66|| siMgAro raso jahA mahuraM vilAsalaliyaM hiyayummAdaNakaraM juvANANaM / sAmA saduddAmaM dAetI mehalAdAmaM // 67 // (4) vimhayakaro apuvvo va bhUyapuvvo va jo raso hoi / so hAsa-visAyuppattilakkhaNo abbhuto nAma // 68 // abbhuo raso jahA abbhuyataramiha etto annaM kiM atthi jIvalogammi / jaM jiNavayaNeNa'tthA tikAlajuttA vi NajjaMti ? // 69 // raso'pyupacArAdvismayarUpo'dbhuta: 3 / rodayati atidAruNatayA azrUNi mocayatIti raudraM ripujanamahAraNyA'ndhakArAdi, taddarzanAdyudbhavo vikRtAdhyavasAyarUpo raso'pi raudra: 4 / vrIDayati lajjAmutpAdayatIti lajjanIyavastudarzanAdiprabhavo manovyalIkatAdisvarUpo vrIDanakaH, asya sthAne bhayajanakasaGgrAmAdivastudarzanAdiprabhavo bhayAnako rasa: paThyate anyatra, sa ceha raudrarasAntarbhAvavivakSaNAt pRthag nokta: 5 / zukrazoNitoccAraprazravaNAdyaniSTamudvejanIyaM vastu bIbhatsamucyate, taddarzanazravaNAdiprabhavo jugupsAprakarSasvarUpo raso'pi bIbhatsa: 6 / vikRtA-'sambaddhaparavacana-veSA-'laGkArAdihAsyAhapadArthaprabhavo mana:praharSAdiceSTAtmako raso'pi hAsya: 7 / kutsitaM rautyaneneti niruktavazAt karuNa:, karuNAspadatvAt karuNaH, priyaviprayogAdiduHkhahetusamuttha: zokaprakarSasvarUpa: karuNo rasa ityarthaH 8 / prazAmyati krodhAdijanitautsukyarahito bhavatyaneneti prazAnta:, paramaguruvaca:zravaNAdihetusamullasita upazamaprakarSAtmA prazAnto rasa ityalaM vistareNa 9 / / etAneva lakSaNAdidvAreNa bibhaNiSurvIrarasaM tAvallakSaNato nirUpayannAha- tattha paricAgammi ya gAhA / tatra teSu navasu rasesu madhye parityAge dAne tapazcaraNe tapovidhAne zatrujanavinAze ca yathAsaGkhyamananuzaya-dhRti-parAkramacihno vIro raso bhvti| idamuktaM bhavati - dAne datte yadA'nuzayo garva: pazcAttApo vA taM na karoti, tapasi ca kRte dhRtiM karoti nArtadhyAnam, zatruvinAze ca parAkramate, na tu vaiklavyamavalambate, tadA etairliGgairjJAyate'yaM prANI vIrarase vartate, ityevamanyatrApi bhAvanA kAryeti / udAharaNanidarzanArthamAha - vIro raso yathetyupadarzanArthametat / so nAma gAhA pAThasiddhA / navaraM vIrarasavatpuruSaceSTitapratipAdanAdevaMprakAreSu kAvyeSu vIrarasa: pratipattavya iti bhAvArthaH / aparaM cehottamapuruSajetavyakAma-krodhAdibhAvazatrujayenaiva vIrarasodAharaNaM mokSAdhikAriNi prastutazAstre Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (4) bhayajaNaNarUva-saddaMdhakAra - ciMtA - kahAsamuppanno / sammoha - saMbhama-visAya-maraNaliMgo raso roddo // 70 // roddo raso jahA bhiuDIviDaMbiyamuhA ! saMdaTThoTTha ! iya ruhiramokiNNa ! | (6) sa pa asuraNibhA ! bhImarasiya ! atirodda ! roddo'si // 71 // viNayovayArara-gujjha - gurudAramerAvatikkamuppaNNo / velaNao nAma raso lajjA-saMkAkaraNaliMgo // 72 // velaNao raso jahA kiM loiyakaraNIo lajjaNiyataraM ti lajjiyA homo / vArijjammi gurujaNo parivaMdar3a jaM vahUpottiM // 73 // itarajanasAdhyasaMsArakAraNadravyazatrunigrahasyAprastutatvAditi mantavyamiti / evamanyatrApi bhAvArtho - sagantavya iti / zRGgArarasaM lakSaNataH prAha - siMgAro gAhA / zRGgAro nAma rasaH / kiMviziSTa ityAha - ratItyAdi, ratizabdeneha ratikAraNAni suratavyApArAGgAni lalanAdIni gRhyante, taiH sArdhaM saMyogAbhilASasaMjanakaH, tasya tatkAryatvAdeva / tathA maNDana - vilAsa - vibboka - hAsya- lIlA-ramaNAni liGgaM yasya sa tathA, tatra maNDanaM kaTakAdibhiH, vilAsaH kAmagarbho ramyo nayanAdivibhramaH, vibboya tti dezIpadam aGgajavikArArthe, hAsyaM pratItam, lIlA sakAmagamanabhASitAdiramaNIyaceSTA, ramaNaM krIDanamiti / udAharaNamAha - siMgAro ityAdi / mahura gAhA / zyAmA strI mekhalAdAma rasanAsUtraM darzayati prakaTayatItyarthaH, kathaMbhUtamityAha - raNanmaNikiGkiNIsvaramAdhuryAnmadhuram, tathA vilAsaiH sakAmaizceSTAvizeSairlalitaM manohAri, tathA zabdoddAmaM kiGkiNIsvanamukharam, kimiti tat prakaTayatItyAha - yato hRdayonmAdanakaraM prabalasmaradIpanaM yUnAmiti / zRGgArapradhAnaceSTApratipAdanAdayaM zRGgAro ra iti / adbhutaM svarUpato lakSaNatazcAha - vimhaya gAhA / kasmi~zcidadbhute vastuni dRSTe vismayakaro vismayotkarSarUpo yo raso bhavati so'dbhuto nAmeti saNTaGkaH / kathaMbhUtaH ? apUrva: ananubhUtapUrvo bhUtapUrvo vA'nubhUtapUrvaH / kiMlakSaNa ityAha- harSa - viSAdotpattilakSaNaH, zubhe vastunyadbhute dRSTe harSajananalakSaNaH, azubhe tu viSAdajananalakSaNa ityarthaH / udAharaNa abbhuya gAhA / iha jIvaloke'dbhutataram ito jinavacanAt kimanyadasti ? nAstItyarthaH / kuta ityAha- yad yasmAjjinavacanenArthA: jIvAdaya: sUkSma-vyavahita- tirohitA-'tIndriyA-'mUrttAdisvarUpAH atItA-'nAgatavartamAnarUpatrikAlayuktA api jJAyanta iti / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 zrIanuyogadvArasUtram [sU0262] (7) asui-kunnv-duiisnnsNjogbbhaasgNdhnipphnnnno| nivveya'vihiMsAlakkhaNo raso hoi bIbhatso // 74 // bIbhatso raso jahA __ asuimalabhariyanijjhara sabhAvaduggaMdhi savvakAlaM pi| dhaNNA u sarIrakaliM bahumalakalusaM vimuMcaMti // 75 / / ____ atha raudraM hetuto lakSaNatazcAha - bhaya gAhA / rUpaM zatru-pizAcAdInAm, zabdasteSAmeva, andhakAra bahalatamonikurumbarUpam, upalakSaNatvAdaraNyAdayazca padArthA iha gRhyante, teSAM bhayajanakAnAM rUpAdipadArthAnAM yeyaM cintA tatsvarUpaparyAlocanarUpA, kathA tatsvarUpabhaNanalakSaNA, tathopalakSaNatvAd darzanAdi ca gRhyate, tebhya: samutpanno jAto raudro rasa iti yoga: / kiMlakSaNa ityAha - saMmohaH kiMkartavyatvamUDhatA, sambhramo vyAkulatvam, viSAdaH kimahamatra pradeze samAyAta ityAdikhedasvarUpaH, maraNaM bhayobhrAnta gajasukumAlahantRsomiladvijasyeva prANatyAgaH, tAni liGgaM lakSaNaM yasya sa tathA / Aha - nanu bhayajanakarUpAdibhya: samutpanna: saMmohAdiliGgazca bhayAnaka eva bhavati, kathamasya raudratvam ? satyam, kintu pizAcAdiraudravastubhyo jAtatvAd raudratvamasya vivakSitamityadoSaH / tathA zatrujanAdidarzane tacchira:karttanAdipravRttAnAM pazu-zUkara-kuraGgavadhAdipravRttAnAM ca yo raudrAdhyavasAyAtmako bhrakuTIbhaGgAdiliGgo raudro rasa: so'pyupalakSaNatvAdatraiva draSTavyaH, anyathA sa nirAspada eva syAt, ata eva raudrapariNAmavatpuruSaceSTApratipAdakamevodAharaNaM darzayiSyati, bhItaceSTApratipAdakaM tu tat svata evAbhyUhyamityalaM prapaJcena / udAharaNamAha - bhiuDI gaahaa| trivalItaraGgitalalATarUpayA bhrakuTyA viDambitaM vikRtIkRtaM mukhaM yasya tatsambodhanaM he bhrakuTIviDambitamukha ! saMdaSTauSTha ! ita iti itazca itazca ruhiramokkiNNa tti vikSiptarudhira ! ityarthaH, haMsi vyApAdayasi pazum, asuro dAnavastannibha ! tatsadRza ! bhImaM rasitaM zabditaM yasya, tatsaMbodhanaM he bhImarasita ! atiraudra atizayaraudrAkRte ! raudro'si raudrapariNAmayukto'sIti / atha vrIDArasaM hetuto lakSaNatazcAha - viNao gaahaa| vinayopacAra-guhya-gurudAramaryAdAnAM vyatikrama: sthitilaGghanaM tadutpanno vrIDanako nAma raso bhvti| tatra vinayArhANAM vinayopacAravyatikrame ziSTasya vrIDA prAdurasti - pazyata, mayA kathaM pUjyapUjAvyatikrama: kRta: ? iti / tathA guhyaM rahasya tasya ca vyatikrame'nyakathanAdilakSaNe vrIDArasa: Avirbhavati / tathA gurava: pUjyA: pitRvyakalAgrAhakopAdhyAyAdayastaddAraizca sahAbrahmasevAdilakSaNe maryAdAvyatikrame kRte lajjArasa: prAdurbhavatIti / evamanyo'pi drssttvyH| kiMlakSaNa ityAha - lajjAzaGkayo: karaNaM vidhAnaM liGgaM yasya sa tathA, tatra ziraso'dho'vanamana-gAtrasaGkocAdikA lajjA, mAM na kvacit kazcit kiJcidbhaNiSyatIti Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (8) ruuv-vy-ves-bhaasaavivriiyvilNbnnaasmuppnno| hAso maNappahAso pakAsaliMgo raso hoti // 76 // hAso raso jahA pAsuttamasImaMDiyapaDibuddha deyaraM ployNtii| hI ! jaha thaNabharakaMpaNapaNamiyamajjhA hasati sAmA // 77 // sarvatrAbhizaGkitatvaM zaGketi / atrodAharaNaM kiM loiya gAhA / iha kvaciddeze'yaM samAcAraH, yaduta abhinavavadhvA: svabha; yat prathamayonyudbhede kRte zoNitacarcitaM tannivasanam, 'akSatayoniriyaM na punaragre'pyAsevitAnAcArA' iti saMjJApanArthaM pratigRhaM bhrAmyate, sakalajanasamakSaM ca zvazrUzvazurAdistadIyagurujana: satItvakhyApanArthaM tadvandata iti, evaM vyavasthite sakhIpurato vadhUbhaNati - kiM loiyakaraNIu tti karaNiH kriyA, tatazca laukikakriyAyA laukikakarttavyAt sakAzAt kimanyallajjanIyataram ? na kiJcidityarthaH, ityato lajjitA'haM bhavAmi / kimiti ? yato vArejjo vivAhaH, tatra gurujano vandate vahUpottiM ti vadhUnivasanamiti / ___atha bIbhatsaM hetuto lakSaNatazcAha - asui gaahaa| azuci mUtra-purISAdi vastu, kuNapaM zava:, aparamapi yadurdarzanaM galallAlAdikarAlaM zarIrAdi, teSAM saMyogAbhyAsAd abhIkSNaM taddarzanAdirUpAt tadgandhAcca niSpanno 'bIbhatso raso bhavatIti sambandha: / kiMlakSaNa ityAha - nirvedazca akArasya luptasya darzanAdavihiMsA ca tallakSaNaM yasya sa tathA / tatra nirveda: udvegaH, avihiMsA jantughAtAdinivRtti:, iha ca zarIrAderasAratAmupalabhya hiMsAdipApebhya: kazcinnivartate ityavihiMsA'pi tallakSaNatvenokteti / asuItyAdyudAharaNagAthA / iha kazcidupalabdhazarIrAdyasAratAsvarUpa: prAha - kali: jaghanya: kAlavizeSa: kalaho vA, tatra sarvAniSTahetutvAt sarvakalahamUlatvAdvA zarIrameva kali: zarIrakali:, taM mUrchAtyAgena muktigamanakAle sarvathAtyAgena vA dhanyA: kecidvimuJcantIti saNTaGkaH / kathaMbhUtam ? azucimalabhRtAni nirjharANIva nirjharANi zrotrAdivivarANi yasya taM tathA, sarvakAlamapi svabhAvato durgandham, tathA bahumalakaluSamiti / evaM vAcanAntarANyapi bhAvanIyAni / atha hAsyarasaM hetu-lakSaNAbhyAmAha - rUva gAhA / rUpa-vayo-veSa-bhASANAM hAsyotpAdanArthaM vaiparItyena yA viDambanA nirvartanA tatsamutpanno 'hAsyo raso bhavatIti saMyogaH / tatra puruSAdeoSidAdirUpakaraNaM rUpavaiparItyam, taruNAdevRddhAdibhAvApAdAnaM vayovaiparItyam, rAjaputrAdervaNigAdiveSanirvartanaM veSavaiparItyam, gurjarAdestu madhyadezAdi-bhASAbhidhAnaM bhASAvaiparItyam / sa ca kathaMbhUtaM: syAdityAha - maNappahAso tti, mana:praharSakArI prakAzo netra-vaktrAdivikAzasvarUpo liGgaM yasya sa tathA, athavA prakAzAni prakaTAnyudaraprakampanA-'TTahAsAdIni liGgAni yasyeti sa tatheti / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zrIanuyogadvArasUtram [sU0262] (9) piyvippyog-bNdh-vh-vaahi-vinnivaay-sNbhmuppnno| sociya-vilaviya-pavvAya-runnaliMgo raso klunno||78|| kaluNo raso jahA pajjhAtakilAmiyayaM bAhAgayapappuyacchiyaM bahuso / tassa viyoge puttaya ! dubbalayaM te muhaM jAyaM // 79 // pAsuttamasI tyAdinidarzanagAthA / iha kayAcid vadhvA prasupto nijadevarazcasUryA maSImaNDanena maNDita:, prabuddhaM ca taM sA hasati, tAM ca hasantImupalabhya kazcit pArzvavartinaM kaJcidAmantrya prAha - hIti kandarpAtizayadyotakaM vacaH, pazyata bho: zyAmA strI yathA hasatIti sambandhaH, kiM kurvatI ? devaraM pralokayantI, kathaMbhUtam ? pAsuttetyAdi chinnaprarUDhAdivadatra karmadhArayaH, pUrvaM prasuptazca asau tato maSImaNDitazcAsau tato'pi prabuddhazca sa tathA tam, kathaMbhUtA? stanabharakampanena praNataM madhyaM yasyAH sA tatheti / atha hetuto lakSaNatazca karuNarasasvarUpamAha - piyavippaoya gaahaa| priyaviprayoga-bandhavadha-vyAdhi-vinipAta-sambhramebhyaH samutpanna: karuNo rasa iti yoga: / tatra vinipAta: sutAdimaraNam, sambhrama: paracakrAdibhayam, zeSaM pratItam / kiMlakSaNa ityAha - zocita-vilapitapramlAna-ruditAni liGgAni lakSaNAni yasya sa tathA / tatra zocitaM mAnaso vikAraH, zeSaM viditamiti / pajjhAyetyAdhudAharaNagAthA / atra priyaviprayogadUmitAM bAlAM prati vRddhA kAcidAha - tasya kasyacit priyatamasya viyoge he putrike ! durbalakaM te mukhaM jAtam kathaMbhUtam, ? pajjhAyakilAmitayaM ti, pradhyAtaM priyajanaviSayamaticintitaM tena klAntam / bAhAgayapapputacchayaM ti, bASpasyAgatam AgamanaM tena praplute vyApte akSiNI yatra tattathA, bahuza: abhIkSNamiti / ___atha hetulakSaNadvAreNaiva prazAntarasamudAharati- niddosa gAhA / nirdoSaM hiMsAdidoSarahitaM yanmanastasya yat samAdhAnaM viSayAdyautsukyanivRttilakSaNaM svAsthyaM tasmAt sambhavo yasya sa tthaa| prazAntabhAvena krodhAdiparityAgena yo bhavatIti gamyate, sa prazAnto raso jJAtavya iti ghaTanA / sa cAvikAralakSaNo nirvikAratAcihna ityarthaH / sabbhAvetyAdhudAharaNagAthA / prazAntavadanaM kaJcit sAdhumavalokya kazcit samIpasthitaM kaJcidAzritya prAha - hIti prazAntabhAvAtizayadyotakaH, pazya bhoH ! yathA munermukhakamalaM zobhate, kathaMbhUtam ? sadbhAvato na mAtRsthAnato nirvikAraM vibhUSAbhrUkSepAdivikArarahitam, upazAntA rUpAlokanAdyautsukyatyAgata: prazAntA krodhAdidoSaparihArato'ta eva saumyA dRSTiryatra tattathA / asmAdeva ca pIvarazrIkam upacitopazamalakSmIkamiti / sAmprataM navAnAmapi rasAnAM saMkSepata: svarUpaM kathayannupasaMharannAha - ee nava gaahaa| ete nava Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (10) niddosamaNasamAhANasaMbhavo jo pasaMtabhAveNaM / avikAralakkhaNo so raso pasaMto tti NAyavvo // 8 // pasaMto raso jahA sabbhAvanivvikAraM uvasaMta-pasaMta-somadiTThIyaM / hI ! jaha muNiNo sohati muhakamalaM pIvarasirIyaM // 81 // ee Nava kavvarasA bttiisaadosvihismuppnnnnaa| gAhAhiM muNeyavvA, havaMti suddhA va mIsA vA // 82 // se taM navanAme / (sU0 263) se kiM taM dasanAme ? dasanAme dasavihe paNNatte / taM jahAkAvyarasA: anantaroktagAthAbhiryathoktaprakAreNaiva muNitavyA jJAtavyAH / kathaMbhUtA: ? aliyamuvaghAyajaNayaM niratthayamavatthayaM chalaM duhila (Avazyakani0881-884, kalpabhA0 278-281) ityAdayo'traiva vakSyamANA ye dvAtriMzat sUtradoSAsteSAM vidhi: viracanaM tasmAt samutpannAH, idamuktaM bhavati - alIkatAlakSaNo yastAvat sUtradoSa uktastena kazcid raso niSpadyate, yathA - teSAM kaTataTabhraSTairgajAnAM madabindubhiH / prAvartata nadI ghorA hastyazva-rathavAhinI // 1 // ( ) ityevaMprakAraM sUtramalIkatAdoSaduSTam, rasazcAyamadbhutaH, tato'nenAlIkatAlakSaNena sUtradoSeNAdbhuto raso niSpannaH / tathA kazcidrasa upaghAtalakSaNena sUtradoSeNa nirvaya'te, yathA - sa eva prANiti prANI prItena kupitena ca / vittairvipakSaraktaizca prINitA yena mArgaNA: // 1 // ( ityAdiprakAraM sUtraM paropaghAtalakSaNadoSaduSTam, vIrarasazcAyam, tato'nenopaghAtalakSaNena sUtradoSeNa vIraraso'tra nirvRttaH ityevamanyatrApi yathAsambhavaM sUtradoSavidhAnAdrasaniSpattirvaktavyA / prAyovRttiM cAzrityaivamuktam, tapodAnaviSayasya vIrarasasya prazAntAdirasAnAM ca kvacidanRtAdisUtradoSAnantareNApi niSpatteriti / puna: kiMviziSTA amI bhavantItyAha - havaMti suddhA va mIsA va tti sarve'pi zuddhA vA mizrA vA bhavanti, kvacit kAvye zuddha eka eva raso nibadhyate, kvacittu dvyAdirasasaMyoga iti bhAva iti gAthArthaH / tadevametairvIra-zRGgArAdibhirnavabhirnAmabhiratra vaktu miSTasya rasasya sarvasyApyabhidhAnAnnavanAmedamucyate / setaM navanAme ti nigamanam / atha dazanAmAbhidhAnArthamAha - se kiM taM dasanAme ityAdi / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0264-266] 191 goNe 1, nogoNe 2, AyANapadeNaM 3, paDipakkhapadeNaM 4, pAhaNNayAe 5, aNAdiyasirddhateNaM 6, nAmeNaM 7, avayaveNaM 8, saMjogeNaM 9, pamANeNaM 10 / (sU0 264) se kiM taM goNNe ? goNNe - khamatIti khamaNo, tapatIti tapaNo, jalatI jalaNo, pavatIti pavaNo / setaM goNNe / (sU0 265) se kiM taM nogoNNe ? nogoNNe - akuMto sakuMto, amuggo samuggo, amuddo samuddo, alAlaM palAlaM, akuliyA sakuliyA, no palaM asatIti palAso, amAtivAhae mAtivAhae, abIyavAvae bIyavAvae, no iMdaM govayatIti iMdagovae / se taM nogoNNe / (sU0 266) se kiM taM AyANapadeNaM ? AyANapadeNaM - AvaMtI cAturaMgijjaM asaMkhayaM ijjaM purisaijjaM elaijjaM vIriyaM dhammo maggo samosaraNaM AhattadhijjaM gaMthe jamaIyaM / setaM AyANapadeNaM / gauNAdinAmnAmeva svarUpanirNayArthamAha se kiM taM guNNe ityAdi / guNairniSpannaM gauNam, yathArthamityarthaH, taccAnekaprakAram, tatra kSamata iti kSamaNa ityetat kSamAlakSaNena guNena niSpannam / tathA tapatIti tapana ityetattapanalakSaNena guNena nirvRttam / evaM jvalatIti jvalana itIdaM jvalanaguNena saMbhUtamityevamanyadapi bhAvanIyam 1 | se kiM taM noguNNe ityAdi, guNaniSpannaM yanna bhavati tannogauNam, ayathArthamityarthaH akuMte sakuMte ityAdi, avidyamAna kuntAkhyapraharaNavizeSa eva sakuntatti pakSI procyata ityayathArthatA / evamavidyamAnamudgo'pi karpUrAdyAdhAravizeSaH samudraH / aGgulyAbharaNavizeSamudrArahito'pi samudro jalarAziH / alAlaM palAlaM ti iha prakRSTA lAlA yatra tat pralAlaM vastu prAkRte palAlamucyate, yatra tu lAlA'bhAvastat kathaM tRNavizeSarUpaM palAlamucyata iti prAkRtazailImaGgIkRtyAtrAyathArthatA mantavyA, saMskRte tu tRNavizeSarUpaM palAlaM nirvyutpattikamevocyate iti na yathArthA-'yathArthacintA saMbhavati / auliyA sauliya tti atrApi kulikAbhiH saha vartamAnaiva prAkRte sauliyatti bhaNyate, yA tu kulikArahitaiva pakSiNI sA kathaM sauliyatti ? ityevamihApi prAkRtazailImevAGgIkRtyAyathArthatA, saMskRte tu zakunikaiva sA'bhidhIyata iti kutastaccintAsambhavaH ? ityevamanyathA'pyavirodhata: sudhiyA bhAvanA kAryA / palaM mAMsamanaznannapi palAza ityAdi tu sugamam / navaraM mAtRvAhakAdayo vikalendriyajIvavizeSA: / settaM noguNaNe tti nigamanam 2 | se kiM taM AyANapaNamityAdi / AdIyate tatprathamatayA uccArayitumArabhyate zAstrAdyanenetyAdAnam, tacca tatpadaM cAdAnapadam, zAstrasyAdhyayanoddezakAdezcAdipadamityarthaH, tena hetubhUtena kimapi nAma bhavati, tacca AvaMtItyAdi, tatra AvaMtItyAcArasya paJcamAdhyayanam, tatra Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 267) se kiM taM paDipakkhapadeNaM ? paDipakkhapadeNaM- Navesu gAmA-''garaNagara-kheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuha-paTTaNA-''sama-saMvAha-sannivesesu nivissamANesu asivA sivA, aggI sIyalo, visaM mahuraM, kallAlagharesu aMbilaM sAuyaM, je lattae se alattae, je lAue se alAue, je suMbhae se kusubhae, AlavaMte vivalIyabhAsae / setaM paDipakkhapadeNaM / AvantI keyAvantI [AcArAGga0 1 / 5 / 1 / 147] ityAlApako vidyata ityaadaanpdenaitnnaam| cAuraMgijjaM ti etaduttarAdhyayaneSu tRtIyamadhyayanam, tatra cAdau cattAri paramaMgANi dullahANIha jaMtuNo (31) ityAdi vidyate / asaMkhayaM ti idamapi uttarAdhyayaneSveva caturthamadhyayanam, tatra ca AdAveva asaMkhayaM jIviya mA pamAyae (4 / 1) ityetat padamasti, tatastenedaM nAma, evamanyAnyapi kAniciduttarAdhyayanAntarvatInyadhyayanAni kAnicittu dazavaikAlika-sUyagaDAdyadhyayanAni svadhiyA bhAvanIyAni 3 / nigamayati - settaM AyANapaeNaM ti| se kiM taM paDivakkhapaeNamityAdi / vivakSitavastudharmasya viparIto dharmo vipakSa:, tadvAcakaM padaM vipakSapadam, tanniSpannaM kiJcinnAma bhavati / yathA zRgAlI azivA'pyamAGgalikazabdaparihArArthaM zivA bhaNyate / kiM sarvadA ? netyAha - navesu ityAdi, tatra grasate buddhayAdIn guNAniti grAma: pratItaH / Akaro lohAdyutpattisthAnam / nagaraM kararahitam / kheTaM dhUlImayaprAkAropetam / karbaTa kunagaram / maDambaM sarvato duurvrtisnniveshaantrm| droNamukhaM jalapatha-sthalapathopetam / pattanaM nAnAdezAgatapaNyasthAnam / tacca dvidhA - jalapattanaM sthalapattanaM ca / ratnabhUmirityanye / Azrama: tApasAdisthAnam / sambAdha: atibahuprakAralokasaGkIrNasthAnavizeSa: / sannivezo ghoSAdiH, athavA grAmAdInAM dvandve te ca te sannivezAzcetyevaM yojyate / tatasteSu grAmAdiSu nUtaneSu nivezyamAneSvazivApi sA maGgalArthaM zivetyucyate, anyadA tvaniyamaH, tathA ko'pi kadAcit kenApi kAraNavazenAgni: zIto viSaM madhuramityAdyAcaSTe / tathA kalpapAlagRheSu kilAmlazabde samuccArite surA vinazyati, ato'niSTazabdaparihArArthamamlaM svAdUcyate / tadevametAni zivAdIni vizeSaviSayANi darzitAni, sAmprataM tvavizeSato yAni sarvadA pravartante tAnyAha - je lattae ityAdi, yo rakto lAkSArasena sa eva razruterlazrutyA alaktaka ucyate / tathA yadeva lAti Adatte dharati prakSiptaM jalAdi vastu iti nirukterlAbu tadeva alAbu tumbakamabhidhIyate / ya eva ca sumbhakaH zubhavarNakArI sa eva kusumbhakaH / AlavaMte tti Alapan atyarthaM lapannasamaJjasamiti gamyate, sa kimityAha - vivalIyabhAsae tti bhASakAd viparIto viparItabhASakaM iti, rAjadantAdivat samAsa:, abhASaka ityarthaH, tathAhi - subahvasambaddhaM pralapantaM kaJcid dRSTvA loke vaktAro bhavanti abhASaka evAyaM drssttvyo'saarvcntvaaditi| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0268-271] (sU0 268) se kiM taM pAhaNNayAe ? pAhaNNayAe- asogavaNe sattavaNNavaNe caMpakavaNe cUyavaNe nAgavaNe punnAgavaNe ucchuvaNe dakkhavaNe sAlavaNe / setaM paahnnnnyaae| (sU0 269) se kiM taM aNAdiyasiddhateNaM ? aNAdiyasiddhateNaM- dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, jIvatthikAe, poggalatthikAe, addhAsamae / setaM annaadiysiddhtennN| (sU0 270) se kiM taM nAmeNaM ? nAmeNaM- piupiyAmahassa nAmeNaM unnaamiye| setaM nnaamennN| (sU0 271) se kiM taM avayaveNaM ? avayaveNaMsiMgI sihI visANI dADhI pakkhI khurI NahI vAlI / dupaya cauppaya bahupaya NaMgUlI kesarI kakuhI // 83 // pratipakSanAmatA yathAyogaM sarvatra bhAvanIyA / nanu ca nogauNAdidaM na bhidyate iti cet, naitadevam, tasya kuntAdipravRttinimittAbhAvamAtreNaivoktatvAt, asya tu pratipakSadharmavAcakatvasApekSatvAditi vizeSa: 4 / se kiM taM pAhaNNayAe ityAdi / pradhAnasya bhAva: pradhAnatA, tayA kimapi nAma bhavati, yathA bahuSvazokavRkSeSu stokeSu tvAmrAdipAdapeSvazokapradhAnaM vanamazokavanamiti nAma / saptaparNAH saptacchadAstatpradhAnaM vanaM saptaparNavanamityAdi sugamam / navaramatrApyAha - nanu guNaniSpannAdidaM na bhidyate, naivam, tatra kSamAdiguNena kSamaNAdizabdavAcyasyArthasya sAmastyena vyAptatvAdatra tvazokAdibhirazokavanAdizabdavAcyAnAM vanAnAM sAmastyena vyApterabhAvAditi bheda: 5 / se kiM taM aNAisiddhateNamityAdi / amanam anto vAcyavAcakarUpatayA paricchedo'nAdisiddhazcAsAvantazcAnAdisiddhAntastena, anAdikAlAdArabhyedaM vAcakamidaM tu vAcyamityevaM siddhaH pratiSThito yo'sAvanta: paricchedastena kimapi nAma bhavatItyarthaH, tacca prAgvyAkhyAtArthaM dharmAstikAyAdi, eteSAM ca nAmnAmabhidheyaM dharmAstikAyAdivastu na kadAcidanyathAtvaM pratipadyate, gauNanAmnastu pradIpAderabhidheyaM dIpakalikAdi parityajatyapi svasvarUpamityetAvatA gauNanAmnaH pRthagetaduktamiti 6 / se kiM taM naamennmityaadi| nAma pitRpitAmahAdervAcakamabhidhAnam, tena hetubhUtena putrapautrAdinAma bhavati, kiM punastadityAha - piupiyAmahassa nAmeNaM unnAmiyae tti, pitA ca pitAmahazca tayoH samAhArastasya, athavA pituH pitAmahaH pitRpitAmahastasya vAcakena bandhudattAdinAmnA yaH putrAdirunnAmita utkSipta: prasiddhiM gata iti yAvat sa eva nAma-tadvatorabhedopacArAnnAmnA hetubhUtena nAmocyate ityarthaH, pitrAderyad bandhudattAdinAmA''sIt tatputrAderapi tadeva vidhIyamAnaM nAmnA nAmocyata iti tAtparyam 7 / se kiM taM avayaveNamityAdi / avayavo'vayavina ekadezastena nAma yathA siMgI sihI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM pariyarabaMdheNa bhaDaM jANejjA, mahiliyaM nivasaNeNaM / sittheNa doNapAgaM, kaviM ca egAi gAhAe // 84 // setaM avayaveNaM / ( sU0 272 ) se kiM taM saMjogeNaM ? saMjoge cauvvihe paNNatte / taMjahA- davvasaMjoge 1, khettasaMjoge 2, kAlasaMjoge 3, bhAvasaMjoge 4 / (sU0 273 ) se kiM taM davvasaMjoge ? davvasaMjoge tivihe paNNatte / taM jahA- sacitte 1, acitte 2, mIsae 3 / (sU0 274) se kiM taM sacitte ? sacitte - gohiM gomie, mahisIhiM mAhisie, UraNIhiM UraNie, uTTIhiM uTTavAle / setaM sacit / ( sU0 275) se kiM taM acitte ? acitte chatteNa chattI, daMDeNa daMDI, paDeNa paDI, ghaDeNa ghaDI, kaDeNa kaDI / setaM acitte / ( sU0 276 ) se kiM taM mIsae ? mIsae- haleNaM hAlie, sakaDeNaM sAkaDie, raheNaM rahie, nAvAe nAvie / setaM mIsae / setaM davvasaMjoge / ( sU0 277 ) se kiM taM khettasaMjoge ? khettasaMjoge - bhArahe eravae hemavae eraNNavae harivassae ramyavassae, puvvavidehae avaravidehae, devakurue uttarakurue, ahavA mAgahae mAlavae soraTThae marahaTThae koMkaNae kosalae / setaM khettasaMjoge / tyAdigAthA, zRGgamasyAstIti zRGgItyAdInyavayavapradhAnAni sarvANyapi sugamAni, navaraM dvipadaM stryAdi, catuSpadaM gavAdi, bahupadaM karNazRgAlyAdi, atrApi pAdalakSaNAvayavapradhAnatA bhAvanIyA / kahi kakudaM skandhAsannonnatadehAvayavalakSaNamasyAstIti kakudI vRSabha iti / pariyara gAhA / parikarabandhena viziSTanepathyaracanAlakSaNena bhaTaM zUrapuruSaM jAnIyAt lakSayet / tathA nivasanena viziSTaracanAracitaparidhAnalakSaNena mahilAM strIm, jAnIyAditi sarvatra sambadhyate / dhAnyadroNasya pAka: svinnatArUpastaM ca tanmadhyAd gRhItvA nirIkSitenaikena sikthena jAnIyAt / ekayA ca gAthayA lAlityAdikAvyadharmopetayA zrutayA kaviM jAnIyAt ayamatrAbhiprAya: - yadA sa nepathyapuruSAdyavayavarUpaparikarabandhAdidarzanadvAreNa bhaTa- mahilA - pAka - kavizabdaprayogaM karoti tadA bhaTAdInyapi nAmAnyavayavapradhAnatayA pravRttatvAdavayavanAmAnyucyanta iti iha tadupanyAsa iti / idaM cAvayavapradhAnatayA pravRttatvAt sAmAnyarUpatayA pravRttAd gauNanAmno bhidyata iti 8 / se kiM taM saMjoeNamityAdi / saMyogaH sambandhaH, sa caturvidhaH prajJaptaH | dravyasaMyoga ityAdi sarvaM sUtrasiddhameva / navaraM sacittadravyasaMyogena gAvo'sya santIti gomAnityAdi / acittadravyasaMyogena chatramasyAstIti chatrItyAdi / mizradravyasaMyogena halena vyavaharatIti hAlika Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0278-283] (sU0 278) se kiM taM kAlasaMjoge? kAlasaMjoge- susamasusamae susamae susamadUsamae dUsamasusamae dUsamae dUsamadUsamae, ahavA pAusae vAsArattae saradae hemaMtae vasaMtae gimhe| se taM kaalsNjoge| (sU0 279) se kiM taM bhAvasaMjoge ? bhAvasaMjoge duvihe paNNatte / taMjahA- pasatthe ya 1, apasatthe ya 2 / (sU0 280) se kiM taM pasatthe ? pasatthe- nANeNaM nANI, daMsaNeNaM daMsaNI, caritteNaM carittI / setaM pasatthe / (sU0 281) se kiM taM apasatthe ? apasatthe- koheNaM kohI, mANeNaM mANI, mAyAe mAyI, lobheNaM lobhI / setaM apasatthe / setaM bhAvasaMjoge / setaM saMjogeNaM / (sU0 282) se kiM taM pamANeNaM? pamANeNaM cauvvihe pnnnntte| taMjahA - NAmappamANe 1, ThavaNappamANe 2, davvappamANe 3, bhAvappamANe 4 / (sU0 283) se kiM taM nAmappamANe ? nAmappamANe- jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA pamANe tti NAmaM kajjati / setaM nnaamppmaanne| ityAdi, atra halAdInAmacetanatvAd balIvInAM tu sacetanatvAnmizradravyatA bhaavniiyaa| kSetrasaMyogAdhikAre bharate jAto bharate vA'sya nivAsa iti tatra jAta: (pA0 4 / 3 / 25) so'sya nivAsa: (pA0 4 / 3 / 89) iti vA'Npratyaye bhArata: / evaM zeSeSvapi bhAvanA kAryA / kAlasaMyogAdhikAre suSamasuSamAyAM jAta iti saptamIpaJcamyante janerDa: (kAtantra0 4 / 3 / 91) iti Dapratyaye suSamasuSamaja:, evaM suSamajAdiSvapi bhAvanIyam / bhAvasaMyogAdhikAre bhAva: paryAya:, sa ca dvidhA prazasto jJAnAdiraprazastazca krodhAdiH / zeSa sugamam / idamapi saMyogapradhAnatayA pravRttatvAd gauNAdbhidyata iti 9 / ___ se kiM taM pamANeNamityAdi / atrottaraM pamANe cauvihe ityAdi / pramIyate paricchidyate vastu nizcIyate'neneti pramANaM nAma-sthApanA-dravya-bhAvasvarUpaM caturvidham / atha kiM tannAmapramANam ? nAmaiva vastuparicchedahetutvAt pramANaM nAmapramANam, tena hetubhUtena kiM nAma bhavatIti praznAbhiprAya:, evamanyatrApi bhAvanIyam / atrottaramucyate- yasya jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayAnAM vA yat pramANamiti nAma kriyate tannAmapramANam, na tat sthApanA-dravya-bhAvahetukam, api tu nAmamAtraviracanameva tatra heturiti tAtparyam / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 284) se kiM taM ThavaNappamANe ? ThavaNappamANe sattavihe paNNatte / taMjahA - Nakkhatta-devaya-kule pAsaMDa-gaNe ya jIviyAheuM / AbhippAuyaNAme ThavaNAnAmaM tu sattavihaM // 85 // (sU0 285) se kiM taM nakkhattaNAme ? nakkhattaNAme- kattiyAhiM jAe kattie kattidiNNe kattidhamme kattisamme kattideve kattidAse kattiseNe kttirkkhie| rohiNIhiM jAe rohiNie rohiNidinne rohiNidhamme rohiNisamme rohiNideve rohiNidAse rohiNiseNe rohinnirkkhie| evaM savvaNakkhattesu NAmA bhANiyavvA / ettha saMgahaNigAhAo - kattiya 1 rohiNi 2 migasira 3 addA 4 ya puNavvasU 5 ya pusse 6 ya / tatto ya assilesA 7 maghAo 8 do phagguNIo ya 9-10 // 86 // hattho 11 cittA 12 sAdI 13 (ya) visAhA 14 taha ya hoi aNurAhA 15 / jeTThA 16 mUlo 17 puvvAsADhA 18 taha uttarA 19 ceva // 87 / / abhiI 20 savaNa 21 dhaNiTThA 22 satibhisadA 23 do ya hoMti bhaddavayA 24-25 / revati 26 assiNi 27 bharaNI 28 esA nakkhattaparivADI // 88 // settaM nkkhttnaame| (sU0 286) se kiM taM devayaNAme ? devayaNAme- aggidevayAhiM jAte aggie aggidiNNe aggidhamme aggisamme aggideve aggidAse aggiseNe aggirakkhie / evaM pi savva atha kiM tat sthApanApramANam ? sthApanApramANaM saptavidhamityAdi / nakkhatta gaahaa| idamatra hRdayam - nakSatra-devatA-kula-pASaNDa-gaNAdIni vastUnyAzritya yat kasyacinnAmasthApanaM kriyate seha sthApanA gRhyate, na puna: yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNi ( )ityAdinA pUrva paribhASitasvarUpA, saiva pramANam, tena hetubhUtena nAma saptavidhaM bhavati / ___ tatra nakSatrANyAzritya yannAma sthApyate taddarzayati - kRttikAsu jAta: kArtikaH, kRttikAbhirdatta: kRttikAdatta:, evaM kRttikAdharma: kRttikAzarma: kRttikAdeva: kRttikAdAsa: kRttikAsena: kRttikArakSita:, evamanyAnyapi rohiNyAdisaptaviMzatinakSatrANyAzritya nAmasthApanA draSTavyA / tatra sarvanakSatrasaGgrahArthaM kattiya-rohiNItyAdi gAthAtrayaM sugamam, navaramabhIcinakSatreNa saha paThyamAneSu nakSatreSu kRttikAdireva krama ityazvinyAdikramamutsRjyetthameva ptthitvaaniti| ___eSAM cASTAviMzatinakSatrANAmadhiSThAtAra: krameNAgnyAdayo'STAviMzatireva devatAvizeSA bhavantyata: kRttikAdinakSatre jAtasya kazcidicchAdivazatastadadhiSThAtRdevatA evAzritya nAmasthApanaM vidhatta ityetaddarzanArthamAha- se kiM taM devayANAme ityAdi / agnidevatAsu jAta: AgnikaH, eva Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 zrIanuyogadvArasUtram [sU0287-290] nakkhattadevatanAmA bhANiyavvA / etthaM pi ya saMgahaNigAhAo, taMjahA - aggi 1 payAvai 2 some 3 rudde 4 aditI 5 bahassaI 6 sappe 7 / piti 8 bhaga 9 ajjama 10 saviyA 11 taTThA 12 vAyU 13 ya iMdaggI 14 // 89 // mitto 15 iMdo 16 NiritI 17 AU 18 visso 19 ya baMbha 20 viNhU ya 21 / vasu 22 varuNa 23 aya 24 vivaddhI 25 pUse 26 Ase 27 jame 28 ceva // 90 // se taM devynnaame| (sU0 287) se kiM taM kulanAme ? kulanAme- ugge bhoge rAiNNe khattie ikkhAge NAte koravve / settaM kulanAme / (sU0 288) se kiM taM pAsaMDanAme ? pAsaMDanAme samaNae paMDaraMgae bhikkhU kAvAliyae tAvasae parivvAyage / setaM pAsaMDanAme / (sU0 289) se kiM taM gaNanAme ? gaNanAme- malle malladinne malladhamme mallasamme malladeve malladAse mallaseNe mallarakkhie / setaM gaNanAme / (sU0 290) se kiM taM jIviyAheDaM ? jIviyAheuM- avakarae ukkuruDae ujjhiyae kajjavae suppae / setaM jIviyAheDaM / magnidattAdInyapi / nakSatradevatAnAM saGgrahArtham aggItyAdi gAthAdvayam / tatra kRttikAnakSatrasyAdhiSThAtA agni:, rohiNyA: prajApatiH, evaM mRgazira:prabhRtInAM krameNa somo rudra: aditi: bRhaspati: sarpaH pitR bhaga: aryamA savitA tvaSTA vAyu: indrAgniH mitra: indraH nirRti: ambha: vizva: brahmA viSNu: vasuH varuNa: aja: vivarddhi:, asya sthAne'nyatra ahirbudhna: paThyate, pUSA azvi: yamazcaiveti / se kiM taM kulanAme ityAdi / yo yasminnugrAdikule jAtastasya tadevogrAdikulanAma sthApyamAnaM kulasthApanAnAmocyata iti bhaavaarthH| se kiM taM pAsaMDaNAme ityAdi / iha yena yat pASaNDamAzritaM tasya tannAma sthApyamAnaM pASaNDasthApanAnAmAbhidhIyate, tatra niggaMtha-sakka-tAvasa-geruya-AjIva paMcahA samaNA (piNDani0 gA0 445) iti vacanAnnirgranthAdipaJcapASaNDAnyAzritya zramaNa ucyate, evaM naiyAyikAdipASaNDamAzritA: pANDurAGgAdayo bhAvanIyA: / navaraM bhikSurbuddhadarzanAzritaH / se kiM taM gaNanAme ityAdi / iha mallAdayo gaNA: tatra yo yasmin gaNe vartate tasya tannAma gaNasthApanAnAmocyate iti malle malladiNNe ityAdi / se kiM taM jIviyAhetumityAdi / iha yasyA jAtamAtramapatyaM mriyate sA lokasthitivaicitryAjjAtamAtramapi kiJcidapatyaM jIvananimittamavakarAdiSvasyati, tasya cA'vakarakaH utkuruTaka ityAdi Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 291) se kiM taM AbhippAuyanAme ? AbhippAuyanAme- aMbae niMbae babUlae palAsae siNae piluyae kriire| setaM AbhippAuyanAme / setaM ThavaNappamANe / (sU0 292) se kiM taM davvappamANe ? davvappamANe chavvihe paNNatte / taMjahA - dhammatthikAe jAva addhAsamae / setaM davvappamANe / (sU0 293) se kiM taM bhAvappamANe ? bhAvappamANe cauvihe paNNatte / taMjahA - sAmAsie 1, taddhitae 2, dhAtue 3, niruttie 4 / (sU0 294) se kiM taM sAmAsie ? sAmAsie satta samAsA bhavaMti / taMjahA - daMde 1 ya bahuvvIhI 2 kammadhArae 3 diggu 4 ya / / tappurisa 5 avvaIbhAve 6 ekkasese 7 ya sattame // 91 // yannAma kriyate tajjIvikAheto: sthApanAnAmAkhyAyate / suppae tti ya: sUrpe kRtvA tyajyate tasya sUrpaka eva nAma sthApyate / zeSaM pratItam / se kiM taM AbhippAiyanAme ityAdi / iha yat vRkSAdiSu prasiddham ambako nimbaka ityAdi nAma dezarUDhyA svAbhiprAyAnurodhato guNanirapekSaM puruSeSu vyavasthApyate tadAbhiprAyikaM sthApanAnAmeti bhAvArthaH / tadetat sthApanApramANaniSpannaM saptavidhaM nAmeti / se kiM taM davvapamANe ityAdi / ayamatra bhAvArtha:- dharmAstikAyo'dharmAstikAya ityAdIni SaD dravyaviSayANi nAmAni, dravyameva pramANaM tena niSpannAni dravyapramANanAmAni, dharmAstikAyAdidravyaM vihAya na kadAcidanyatra vartanta iti taddhetukAnyucyanta iti tAtparyam / anAdisiddhAntanAmatvenaivaitAni prAguktAnIti cet, ucyatAm, ko doSa: ? anantadharmAtmake vastuni tattaddharmApekSayA'nekavyapadezatAyA 99aduSTatvAt / evamanyatrApi yathAsambhavaM vAcyamiti / se kiM taM bhAvapamANe ityAdi / bhAvo yuktArthatvAdiko guNaH, sa eva taddvAreNa vastunaH paricchidyamAnatvAt pramANam, tena niSpannaM tadAzrayeNa nirvRttaM nAma sAmAsikAdi caturvidhaM bhavatItyatra paramArthaH / ___ tatra se kiM taM sAmAsie ityAdi, dvayorbahUnAM vA padAnAM samasanaM saMmIlanaM samAsastena nirvRttaM sAmAsikam, samAsAzca dvandvAdaya: sapta / tatra samuccayapradhAno dvandvaH, dantAzcauSThau ca dantoSTham, stanau ca udaraM ca stanodaramiti, prANyaGgatvAt samAhAra:, vastrapAtramityAdau tvaprANijAtitvAdazva 98. svAbhiprAyAnurodhata ityAdi / tatazca Dittha-DavitthAdi guNanirapekSanAmApyabhiprAyikameva jJeyam, 'ayaM DitthazabdenocyatAmi'tyAdyabhiprAyeNa tasya sthApitatvAd / 99. aduSTatvAditi / tathApyeteSAmAbhiprAyikatvaM tu nAstyeva, anAditvena sthApanA'sambhavAt / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0295-298] (sU0 295) se kiM taM daMde samAse ? daMde samAse-dantAzca oSThau ca dantoSTham, stanau ca udaraM ca stanodaram, vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram, azvazca mahiSazca azvamahiSam, ahizca nakulazca ahinakulam / setaM daMde samAse / (sU0 296) se kiM taM bahuvrIhisamAse ? bahuvrIhisamAse- phullA jammi girimmi kuDaya-kalaMbA so imo girI phulliyakuDaya-kalaMbo / se taM bahuvrIhisamAse / (sU0 297) se kiM taM kammadhArayasamAse ? kammadhArayasamAse- dhavalo vasaho dhavalavasaho, kiNho migo kiNhamigo, seto paTo setapaTo, ratto paTo rattapaTo / se taM kmmdhaarysmaase| (sU0 298) se kiM taM digusamAse ? digusamAse- tiNNi kaDugA tikaDugaM, tiNNi mahurANi timahuraM, tiNNi guNA tiguNaM, tiNNi purA tipuraM, tiNNi sarA tisaraM, tiNNi pukkharA tipukkharaM, tiNNi biMduyA tibiMduyaM, tiNNi pahA tipahaM, paMca NadIo paMcaNadaM, satta gayA sattagayaM, nava turagA navaturagaM, dasa gAmA dasagAmaM, dasa purA dasapuraM / setaM digusmaase| mahiSamityAdau puna: zAzvatikavairitvAt, evamanyAnyapyudAharaNAni bhAvanIyAni / anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH, puSpitA: kuTaja-kadambA yasmin girau so'yaM giriH puSpitakuTaja-kadambaH / tatpuruSaH samAnAdhikaraNa: karmadhAraya: (pA0 1 / 2 / 42), sa ca dhavalazcAsau vRSabhazca dhavalavRSabha ityAdi / saGkhyApUrvo dvigu: (pA0 2 / 1 / 52) , trINi kaTukAni samAhRtAni trikaTukam / evaM trINi madhurANi samAhRtAni trimadhuram, pAtrAdigaNe darzanAdiha paJcapUlItyAdivat striyAmIpratyayo na bhavati, evaM zeSANyapyudAharaNAni bhaavniiyaani| dvitIyAdivibhaktyantapadAnAM samAsastatpuruSaH, tatra tIrthe kAka ivAste 10degtIrthakAkaH, dhvAGkeNa kSepe (pA0 2|1|42)iti saptamItatpuruSaH, zeSa pratItam / pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH, tatra grAmasya anu samIpena madhyena vA'zanirgatA anugrAmam, evaM nadyA: samIpena madhyena vA anunadItyAdyapi bhAvanIyam / sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau (pA0 1 / 2 / 64) ityanena sUtreNa samAnarUpANAmekavibhaktiyuktAnAM padAnAmekazeSa: samAso bhavati, sati samAse eka: ziSyate'nye tu lupyante, yazca zeSo'vatiSThate sa AtmArthe luptasya luptayorkhaptAnAM cArthe vartate, atha ekasya luptasyAtmanazcArthe vartamAnAt tasmAt dvivacanaM bhavati, yathA puruSazca puruSazceti puruSau, dvayozca luptayorAtmanazcArthe vartamAnAd bahuvacanam, yathA puruSazca 3 puruSAH, evaM bahUnAM luptAnAmAtmanazcArthe vartamAnAdapi bahuvacanaM yathA puruSazca 4 puruSA iti, jAtivivakSAyAM tu sarvatraikavacanamapi bhAvanIyam / 100. tIrthakAka iti / antyadIpakanyAyenAyaM tatpuruSasamAse dRSTAnto jJeyaH, dvitIyAdivibhaktyantapadasamAseSu saptamItatpuruSasyAntyatvAt / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 299) se kiM taM tappurise samAse ? tappurise samAse- titthe kAgo titthakAgo, vaNe hatthI vaNahatthI, vaNe varAho vaNavarAho, vaNe mahiso vaNamahiso, vaNe mayUro vnnmyuuro| setaM tappurise smaase| (sU0 300) se kiM taM avvaIbhAve samAse? avvaIbhAve samAse- aNugAmaM aNuNadIyaM aNupharihaM aNucariyaM / setaM avvaIbhAve samAse / (sU0 301) se kiM taM egasese samAse ? egasese samAse- jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo, jahA ego sAlI tahA bahave sAliNo jahA bahave sAliNo tahA ego sAlI / setaM egasese samAse / setaM saamaasie| (sU0 302) se kiM taM taddhiyae ? taddhiyae - kamme 1 sippa 2 siloe 3 saMjoga 4 samIvao 5 ya saMjUhe 6 / issariyA 7'vacceNa 8 ya taddhitaNAmaM tu aTThavihaM // 12 // (sU0 303) se kiM taM kammaNAme ? dossie sottie kappAsie suttavetAlie bhaMDavetAlie kolAlie NaradAvaNie / setaM kammanAme / ita: sUtramanusriyate- jahA ego puriso tti yathaikaH puruSaH, ekavacanAnta: puruSazabda ityarthaH, ekazeSe samAse sati bahvarthavAcaka iti zeSa:, tahA bahave purisatti tathA bahava: puruSA:, bahuvacanAnta: puruSazabda ityarthaH, ekazeSa samAse sati bahvarthavAcaka iti zeSa:, yathA caikazeSe samAse bahuvacanAnta: puruSazabdo bahvarthavAcakastathaikavacanAnto'pIti na kazcidvizeSa: / etaduktaM bhavati- yathA puruSazca 3 iti vidhAya ekapuruSazabdazeSatA kriyate tadA yathaikavacanAnta: puruSazabdo bahUnarthAn vakti tathA bahuvacanAnto'pi, yathA bahuvacanAntastathaikavacanAnto'pIti na kazcidekavacanAntatva-bahuvacanAntatvayorvizeSa:, kevalaM jAtivivakSAyAmekavacanaM bahvarthavivakSAyAM tu bhuvcnmiti| evaM kArSApaNa-zAlyAdiSvapi bhAvanIyam / ayaM ca samAso dvandvavizeSa eveSyate, kevalamekazeSatA'tra vidhIyate ityetAvatA pRthagupAtta iti lakSyate, tattvaM tu sakalavyAkaraNavedino vidantItyalamativijRmbhitena / gataM sAmAsikam / se kiM taM taddhitae ityAdi / taddhitAjjAtaM taddhitajam, iha taddhitazabdena taddhitaprAptihetubhUto'rtho gRhyate, tato yatrApi tunnAe taMtuvAe taddhitapratyayo na dRzyate tatrApi taddhetubhUtArthasya vidyamAnatvAttaddhitajatvaM siddhaM bhavati / kamme gAhA pAThasiddhA, navaraM zloka: zlAghA, saMyUtho grantharacanA, ete ca karmazilpAdayo'rthAstaddhitapratyayasyotpitsornimittIbhavantItyetadbhedAttaddhitajaM nAmASTavidhamucyata iti bhaavH| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0304-308] 201 (sU0 304) se kiM taM sippanAme ? sippanAme vatthie (taMtie) tuNNAe taMtuvAe paTakAre ahe varuDe muMjakAre kaTThakAre chattakAre vajjhakAre potthakAre cittakAre daMtakAre leppakAre koTTikAre / setaM sippanAme / ( sU0 305 ) se kiM taM siloyanAme ? siloyanAme- samaNe mAhaNe saccatihI / setaM siloyanAme / raNo (sU0 306) se kiM taM saMjoganAme ? saMjoganAme- raNNo sasurae, raNNo sAlae, saDdue, raNNo jAmAue, ranno bhagiNIvatI / setaM saMjoganAme / ( sU0 307 ) se kiM taM samIvanAme ? samIvanAme - girissa samIve nagaraM giriNagaraM, vidisAe samIve NagaraM vedisaM, bennAe samIve nagaraM bennAyaDaM, tagarAe samIve nagaraM tagarAyaDaM / setaM samIvanAme | ( sU0 308 ) se kiM taM saMjUhanAme ? saMjUhanAme- taraMgavatikAre malayavatikAre attANusaTTikAre biMdukAre / se taM saMjUhanAme | 1 tatra karmataddhitajaM dosie sottie ityAdi, dUSyaM paNyamasyeti dauSikaH, sUtraM paNyamasta sautrikaH, zeSaM pratItam, navaraM bhANDavicAra: karmAsyeti bhANDavaicArikaH / ko (ka) lAlAi mRdbhANDAni paNyamasyeti kaulAlika: / atra kvApi taNahArae ityAdipATho dRzyate, tatra kazcidAhananvatra taddhitapratyayo na kazcidupalabhyate, tathA vakSyamANeSvapi tunnAe taMtuvAe ityAdiSu nAyaM dRzyate, tat kimityevaMbhUtanAmnAmihopanyAsaH ? atrocyate, asmAdeva sUtropanyAsAt tRNAni harati vahatItyAdikaH kazcidAdyavyAkaraNadRSTastaddhitotpattihetubhUto'rtho draSTavyaH, tato yadyapi sAkSAttaddhitapratyayo nAsti tathApi tadutpattinibandhanabhUtamarthamAzrityeha tannirdezo na virudhyate / yadi taddhitotpattiheturartho'sti tarhi taddhita kasmAnnotpadyata iti cet ? loke itthameva rUDhatvAditi brUmaH / athavA asmAdevAdyamunipraNItasUtrajJApakAdevaM jAnIyA:- taddhitapratyayA evAmI kecit pratipattavyA iti / atha zilpataddhitanAmocyate - vastraM zilpamasyeti vAstrikaH, tantrIvAdanaM zilpamasyeti tAntrika:, tunnAe taMtuvAe ityAdi pratItam / AkSepa parihArau uktAveva / yacceha pUrvaM ca kvacidvAcanAvizeSe'pratItaM nAma dRzyate taddezAntararUDhito'vaseyam / atha zlAghAtaddhitanAmocyate - samaNe ityAdi / zramaNAdIni nAmAni zlAghyeSvartheSu sAdhvAdiSu rUDhAni, ato'smAdeva sUtranibandhAt zlAghArthAstaddhitAstadutpattihetubhUtamarthamAtraM vA atrApi pratipattavyam / saMyogataddhitanAma - rAjJaH svasu ( zvazu) ra ityAdi, atra sambandharUpaH saMyogo gamyate, atrApi cAsmAdeva jJApakAt taddhitanAmatA, citraM ca pUrvagataM zabdaprAbhRtam, apratyakSaM ca na:, ataH kathamiha Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 309) se kiM taM IsariyanAme ? IsariyanAme- rAIsare talavare mADaMbie koDubie inbhe seTThI satthavAhe seNAvaI / setaM IsariyanAme / (sU0 310) se kiM taM avaccanAme ? avaccanAme- titthayaramAyA cakkavaTTimAyA baladevamAyA vAsudevamAyA rAyamAyA gaNimAyA vaaygmaayaa| setaM avaccanAme / setaM taddhite / (sU0 311) se kiM taM dhAue ? dhAue- bhU sattAyAM parasmaibhASA(Sa:), edha vRddhau, sparddha saMha(gha?)rSe, gAI pratiSThA-lipsayorgranthe ca, bAdhR loDane pA0dhA0 1-5] / setaM dhaaue| (sU0 312) se kiM taM niruttie ? niruttie- mahyAM zete mahiSa:, bhramati ca rauti ca bhramaraH, muhurmuhurlasati musalaM, kapiriva lambate tthacca karoti kapitthaM, ciditi karoti khallaM ca bhavati cikhallaM, UrdhvakarNa: ulUkaH, khasya mAlA mekhalA / setaM niruttie| setaM bhAvappamANe / se taM pamANanAme / setaM dasanAme / setaM nAme / bhAvanAsvarUpamasmAdRzaiH samyagavagamyate ? ___ samIpataddhitanAma girisamIpe nagaraM girinagaram, atra adUrabhavazca (pA0 4 / 2 / 70) ityaNa na bhavati, girinagaramityeva pratItatvAt / vidizAyA adUrabhavaM nagaraM vaidizam, atra tu adUrabhavazca (pA0 4 / 2 / 70) ityaN bhavatyeva, itthameva rUDhatvAditi / saMyUthataddhitanAma taraMgavatikAra ityAdi, taddhitanAmatA cehottaratra ca puurvvdbhaavniiyaa| aizvaryataddhitanAma- rAIsare ityAdi, iha rAjAdizabdanibandhanamaizvaryamavagantavyam, rAjezvarAdizabdArthastvihaiva pUrvaM vyAkhyAta eva / apatyataddhitanAma- titthayaramAtA ityAdi, tIrthakaro'patyaM yasyAH sA tIrthakaramAtA, evamanyatrApi suprasiddhenAprasiddhaM vizi(ze?)Syate, atastIrthakarAdibhirmAtaro vizeSitAH / taddhitanAmatvabhAvanA tathaiva / gataM taddhitanAma / atha dhAtujamucyate- se kiM taM dhAue ityAdi, bhUrayaM paramasmaipadI dhAtu: sattAlakSaNasyArthasya vAcakatvena dhAtujaM nAmeti, evamanyatrApi / ___ abhidhAnAkSarAnusArato nizcitArthasya vacanaM bhaNanaM niruktam, tatra bhavaM nairuktam, tacca mahyAM zete mahiSa ityAdikaM pAThasiddhameva / tadevamuktaM nairuktaM nAma / tadbhaNane cAvasitaM bhAvapramANanAma, tadavasAne ca samarthita pramANanAma / tatsamarthane ca samApitaM gauNAdikaM dshnaam| etairapi ca dazanAmabhi: sarvasyApi vastuno'bhidhAnadvAreNa saGgrahAddazanAmedamucyate, tatsamAptau ca samAptamupakramAntargataM dvitIyaM nAmadvAram, ata: setaM niruttie ityAdi paJca nigamanAni / nAmadvAraM samAptam / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0313-316] 203 (sU0 313) se kiM taM pamANe ? pamANe cauvvihe paNNatte ? taMjahA-davvappamANe 1, khettappamANe 2, kAlappamANe 3, bhAvappamANe 4 / / (sU0 314) se kiM taM davvapamANe ? davvapamANe duvihe pnnnntte| taMjahA-padesanipphaNNe ya 1, vibhAganipphaNNe ya 2 / (sU0 315) se kiM taM padesanipphaNNe ? padesanipphaNNe- paramANupoggale, dupaesie jAva aNaMtapadesie / setaM padesanipphaNNe / (sU0 316) se kiM taM vibhAganipphaNNe ? vibhAganipphaNNe paMcavihe paNNatte / taMjahA-mANe 1, ummANe 2, omANe 3, gaNime 4, paDimANe 5 / ___ uktamupakramAntargataM dvitIyaM nAmadvAram / atha tadantargatameva kramaprAptaM tRtIyaM pramANadvAramabhidhitsurAha- se kiM taM pamANe ityAdi / pramIyate paricchidyate dhAnyadravyAdyaneneti pramANam asati-prasRtyAdi, athavA idaM cedaM ca svarUpamasya bhavatItyevaM pratiniyatasvarUpatayA pratyekaM pramIyate paricchidyate yattat pramANaM yathoktameva, yadi vA dhAnyadravyAdereva pramiti: paricchedaH svarUpAvagama: pramANam, atra pakSe'sati-prasRtyAdestaddhetutvAt pramANatA, tacca pramANaM dravyAdiprameyavazAccaturvidham, tadyathA- dravyaviSayaM pramANaM dravyapramANam, evaM kSetra-kAla-bhAvapramANeSvapi vAcyam / tatra dravyapramANaM dvividhaM pradezaniSpannaM vibhAganiSpannaM ca / tatra pradezA eka-dvitryAdyaNavaH, tairniSpannaM pradezaniSpannam / tatraikapradezaniSpanna: paramANu:, dvipradezanivRtto dvipradezikaH, pradezatrayaghaTitastripradezikaH, evaM yAvadanantaiH pradezaiH sampanno'nantapradezikaH / nanvidaM paramANvAdikamanantapradezikaskandhaparyantaM dravyameva, tatastasya prameyatvAt pramANatA na yukteti cet, naivam, prameyasyApi dravyAdeH pramANatayA rUDhatvAt, tathAhi- prasthakAdipramANena mitvA puJjIkRtaM dhAnyAdi dravyamAlokya loke vaktAro bhavanti- prasthakAdirayaM puJjIkRtastiSThatIti, tatazcaika-dvitryAdipradezaniSpannatvalakSaNena svasvarUpeNaiva pramIyamANatvAt paramANvAdidravyasyApi karmasAdhanapramANazabdavAcyatA'duSTaiva, karaNasAdhanapakSe tveka-dvi-tryAdipradezaniSpannatvalakSaNaM svarUpameva mukhyatayA pramANamucyate, dravyaM tu tatsvarUpayogAdupacArataH, bhAvasAdhanatAyAM tu pramiteH pramANa-prameyAdhInatvAdupacArAdeva pramANa-prameyayo: pramANatA'vagantavyA / tadevaM karmasAdhanapakSe paramANvAdi dravyaM mukhyatayA pramANamucyate, karaNa-bhAvasAdhanapakSayostUpacArata itydossH| idaM ca yathottaramanyAnyasaGkhyopetaiH svagataireva pradezairniSpannatvAt pradezaniSpannamuktam / dvitIyaM tu svagatapradezAn vihAyAparo vividho viziSTo vA bhAgo bhaGgo vikalpa: prakAra iti yAvat, tena niSpannaM vibhAganiSpannam, tathAhi- na dhAnyamAnAdeH svagatapradezAzrayaNena svarUpaM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 317) se kiM taM mANe ? mANe duvihe paNNatte / taMjahA-dhanamANappamANe ya 1, rasamANappamANe ya 2 / (sU0 318) se kiM taM dhaNNamANappamANe ? dhaNNamANappamANe- do asatIo pasatI, do pasatIo setiyA, cattAri setiyAo kulao, cattAri kulayA pattho, cattAri patthayA ADhayaM, cattAri ADhayAI doNo, saDhi ADhayAI jahannae kuMbhe, asIti ADhayAI majjhimae kuMbhe, ADhayasataM ukkosae kuMbhe, aTThaADhayasatie vAhe / (sU0 319) eeNaM dhaNNamANappamANeNaM kiM paoyaNaM ? eteNaM dhaNNamANappamANeNaM muttolI-murava-iDDara-aliMda-apavArisaMsiyANaM dhaNNANaM dhaNNamANappamANanivvittilakkhaNaM bhavati / setaM dhaNNamANappamANe / (sU0 320) se kiM taM rasamANappamANe ? rasamANappamANe dhaNNamANappamANAo caubhAgavivaDDie abhiMtarasihAjutte rasamANappamANe vihijati / taMjahA-causaTThiyA 4, nirUpayiSyate, api tu do asatIo pasatI ityAdiko yo viziSTaH prakArasteneti / ___tacca paJcavidham, tadyathA- mAnam unmAnam avamAnaM gaNimaM prtimaanm| punarapi mAnapramANaM dvidhA- dhAnyamAnapramANaM ca rasamAnapramANaM ca / tatra mAnameva pramANaM mAnapramANam, dhAnyaviSayaM mAnapramANaM dhAnyamAnapramANam, tacca do asatIo ityAdi, aznute tatprabhavatvena samastadhAnyamAnAni vyApnotItyasati: avAGmukhahastatalarUpA, tatparicchinnaM dhAnyamapi tathocyate, tavayena niSpannA nAvAkAratAvyavasthApitaprAJjalakaratalarUpA prasRti:, dve ca prasRtI setikA, sA ca neha prasiddhA gRhyate, mAgadhadezaprasiddhasyaivAtra mAnasya pratipipAdayiSitatvAt, ata iyaM tatprasiddhA kAcidavagantavyA, catasra: setikA: kuDavaH, te catvAra: prasthaH, amI catvAra ADhaka ityAdi sUtrasiddhameva yAvadaSTabhirADhakazatairnirvRtto vAhaH / ___ atrAha ziSyaH- etena asatyAdinA dhAnyamAnapramANena kiM prayojanam?, kimanena vidhIyate ityarthaH / atrottaram- etena dhAnyamAnapramANena muktolI-muraveDDarA-'lindA-'pavArisaMzritAnAM muktolyAdyAdhAragatAnAM dhAnyAnAM dhAnyasya yanmAnam iyattAlakSaNaM tadeva pramANam, tasya nirvRttiH siddhistasyA lakSaNaM parijJAnaM bhavati, etAvadatra dhAnyamastIti parijJAnaM bhavatItyarthaH / tatra muktolI moTTA, adha upari ca saGkIrNA madhye tvISadvizAlA koSThikA muravaH, gantryA upari yaddIyate sumbAdivyUtaM DhaJcanakAdi tadiDDaram, alindakaM kuNDakam, apavAri diirghtrdhaanykosstthaakaarvishess:| rasamAnapramANamAha- se kiM tamityAdi, raso madyAdistadviSayaM mAnameva pramANaM rasamAnapramANam, kimityAha- dhAnyamAnapramANAt setikAdezcaturbhAgavivarddhitaM caturbhAgAdhikam abhyantarazikhAyuktaM Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0321-322] 205 battIsiyA 8, solasiyA 16, aTThabhAiyA 32, caubhAiyA 64, addhamANI 128, mANI 256 / do causaTThiyAo battIsiyA, do battIsiyAo solasiyA, do solasiyAo aTThabhAtiyA, do aTThabhAiyAo caubhAiyA, do caubhAiyAo addhamANI, do addhamANIo maannii| (sU0 321) eteNaM rasamANappamANeNaM kiM paoyaNaM? eeNaM rasamANappamANeNaM vAragaghaDaga-karaga-kikkiri-daiya-karoDi-kuMDiyasaMsiyANaM rasANaM rasamANappamANanivvittilakkhaNaM bhavai / setaM rasamANappamANe / setaM mANe / (sU0 322) se kiM taM ummANe ? ummANe jaNNaM ummiNijai / taMjahA-addhakariso kariso addhapalaM palaM addhatulA tulA addhabhAro bhAro / do addhakarisA kariso, do yad rasamAnaM vidhIyate kriyate tad rasamAnapramANamucyate, dhAnyasyAdravarUpatvAt kila zikhA bhavati, rasasya tu dravarUpatvAnna zikhAsambhavaH, ato bahi:zikhA'bhAvAt dhAnyamAnAccaturbhAgavRddhilakSaNayA abhyantarazikhayA yuktatvAccAbhyantarazikhAyuktamityuktam, tadyathA- catuHSaSTiketyAdi / idamuktaM bhavati- SaTpaJcAzadadhikazatadvayapalamAnA mANikA nAma vakSyamANaM rasamAnam, tasya catuHSaSTitamabhAganiSpannA arthAdeva catuSpalapramANA catuHSaSTikA, evaM mANikAyA eva dvAtriMzattamabhAgavartitvAdaSTapalapramANA dvAtriMzikA, tathA mANikAyA eva SoDazabhAgavartitvAt SoDazapalapramANA SoDazikA, tasyA evASTamabhAgavartitvAt dvAtriMzatpalaparimANA aSTabhAgikA, tasyA eva caturthabhAgavartitvAt catuHSaSTipalamAnA caturbhAgikA, tasyA evArddhabhAgavartinI aSTAviMzatyadhikapalazatamAnA'rddhamANikA, idaM ca bahuSu vAcanAvizeSeSu na dRzyata eva, SaTpaJcAzadadhikazatadvayapalapramANA mANikA / dvAbhyAM catuHSaSTikAbhyAmekA dvAtriMzikA bhavatItyAdi gatArthameva, yAvadetena rasamAnapramANena kiM prayojanam ? atrottaram- etena rasamAnapramANena vAraka-ghaTaka-karakagargarI-dRtika-karoDi-kuNDikAsaMzritAnAM rasAnAM rasasya yanmAnaM tadeva pramANaM tasya nirvRtti: siddhistasyA lakSaNaM parijJAnaM bhavati / tatrAtIvavizAlamukhA kuNDikaiva karoDi ucyate, zeSa pratItam, kvacit kalasiketi dRzyate, tatra laghutara: kalaza eva kalaziketyabhidhIyate, evamanyadapi vaacnaantrmbhyuuhym| setamityAdi nigamanadvayam / athonmAnamabhidhitsurAha - se kiM taM ummANe ityAdi / unmIyate tadityunmAnam, unmIyate aneneti vA unmAnamityAdi / tatra karmasAdhanapakSamadhikRtyAha- jaM NaM ummiNijjaItyAdi, yadunmIyate pratiniyatasvarUpatayA vyavasthApyate tadunmAnam, tadyathA- arddhakarSa ityAdi, palasyASTamAMzo'rddhakarSaH, tasyaiva caturbhAga: karSaH, palasyArddham arddhapalamityAdi sarvaM mAgadhadezaprasiddha Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM karisA addhapalaM, do addhapalAI palaM, paMcuttarapalasatiyA tulA, dasa tulAo addhabhAro, vIsaM tulAo bhaaro| (sU0 323) eeNaM ummANapamANeNaM kiM payoyaNaM ? eteNaM ummANapamANeNaM pattaagalu-tagara-coyaya-kuMkuma-khaMDa-gula-macchaMDiyAdINaM davvANaM ummANapamANaNivvattilakkhaNaM bhavati / setaM ummANapamANe / (sU0 324) se kiM taM omANe ? omANe jaNNaM ominnijti| taMjahA-hattheNa vA daMDeNa vA dhaNueNa vA jugeNa vA NAliyAe vA akkheNa vA musaleNa vA / daMDaM dhaNU jugaM NAliyA ya akkha musalaM ca cauhatthaM / dasanAliyaM ca rajju viyANa omANasaNNAe // 13 // vatthummi hattha mijaM khitte daMDaM dhaNuM ca paMthammi / khAyaM ca nAliyAe viyANa omANasaNNAe // 14 // sUtrasiddhameva, navaram elApatra-karmArIpatrAdikaM patram, coyao phalavizeSaH, macchaNDikA shrkraavishess:| avamAnaM vivakSurAha - se kiM taM omANe ityAdi / avamIyate paricchidyate khAtAdyaneneti avamAnaM hasta-daNDAdi, athavA avamIyate paricchidyate hastAdinA yattadavamAnaM khAtAdi / tatra karmasAdhanapakSamadhikRtya tAvadAha- jaM NamityAdi, yadavamIyate khAtAdi tadavamAnam, kenAvamIyate ityAha- hattheNa vA daMDeNa vA ityAdi, tatra hasto vakSyamANasvarUpazcaturviMzatyaGgulamAnaH, anena ca hastena caturbhirhastairniSpannA avamAnavizeSA daNDa-dhanu-ryuga-nAlikA-'kSa-muzalarUpAH SaT saMjJA labhante, ata evAha- daMDaM gAhA, daNDaM dhanuryugaM nAlikAM cAkSaM muzalaM ca karaNasAdhanapakSamaGgIkRtyAvamAnasaMjJayA vijAnIhIti sambandhaH / daNDAdikaM pratyekaM kathaMbhUtamityAha - caturhastam / dazabhirnAlikAbhirniSpannAM rajju ca vijAnIyavamAnasaMjJayeti gAthArthaH / nanu yadi daNDAdaya: sarve caturhastapramANAstaSekenaiva daNDAdyanyataropAdAnena caritArthatvAt kimiti SaNNAmapyupAdAnam ? ucyate, meyavastuSu bhedena vyApriyamANatvAt, tathA cAha- vatthummi gAhA, vAstuni gRhabhUmau, mIyate'neneti meyaM mAnamityarthaH, luptadvitIyaikavacanatvena hastaM vijAnIhIti sambandha:, hastenaiva vAstu mIyata iti tAtparyam, kSetre kRSikarmAdiviSayabhUte caturhastavaMzalakSaNaM daNDameva mAnaM vijAnIhi, dhanurAdInAM caturhastatve samAne'pi rUDhivazAddaNDasaMjJAprasiddhenaivAvamAnapramANena vizeSeNa kSetraM mIyate iti hRdayam, pathi mArgaviSaye dhanureva mAnam, mArgagavyUtAdiparicchedo dhanu:saMjJAprasiddhenaivAvamAnavizeSeNa kriyate, na daNDAdibhiriti bhAva: / khAtaM ca kUpAdi nAlikayaiva Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0325-328] 207 (sU0 325) eteNaM omANapamANeNaM kiM paoyaNaM? eteNaM omANappamANeNaM khAyaciya-karagacita-kaDa-paDa-bhitti-parikkhevasaMsiyANaM davvANaM omANappamANanivvattilakkhaNaM bhavati / setaM omANe / (sU0 326) se kiM taM gaNime ? gaNime jaNNaM gaNijjati / taMjahA-ekko dasagaM sataM sahassaM dasasahassAI satasahassaM dasasatasahassAI koddii| (sU0 327) eteNaM gaNimappamANeNaM kiM paoyaNaM? eteNaM gaNimappamANeNaM bhitagabhiti-bhatta-veyaNa-Aya-vvayanivvisaMsiyANaM davvANaM gaNimappamANanivittilakkhaNaM bhavati / setaM gaNime / (sU0 328) se kiM taM paDimANe ? paDimANe jaNNaM pddiminnijji| taMjahA-guMjA kAgaNI nipphAvo kammamAsao maMDalao suvaNNo / paMca guMjAo kammamAsao, kAgaNyapekSayA cattAri kAgaNIo kammamAsao, tiNNi nipphAvA kammamAsao, evaM caukko kmmmaaso| bArasa kammamAsayA maMDalao, evaM aDayAlIsAe (kAgaNIe) maMDalao / solasa kammamAsayA suvaNNo, evaM causaThThIe (kAgaNIe) suvaNNo / yaSTivizeSarUpayA mIyata iti gamyate / evaM yugAderapi yasya yatra vyApAro rUDhastasya tatra vAcyaH / yat kathaMbhUtaM hasta-daNDAdikamityAha- avamAnasaMjJayopalakSitamiti gaathaarthH| ___ etenAvamAnapramANena kiM prayojanamityAdi bhAvitArthameva, navaraM khAtaM kUpAdi, citaM tviSTikAdiracitaM prAsAdapIThAdi, krakacitaM karapatravidAritaM kASThAdi, kaTAdaya: pratItA eva, parikSepo bhittyAdereva paridhi: nagaraparikhAdirvA, eteSAM khAtAdisaMzritAnAmabhede'pi bhedakalpanayA khAtAdiviSayANAM dravyANAM khAtAdInAmeveti tAtparyam, avamAnameva pramANaM tasya nirvRttilakSaNaM bhavatIti / tadetadavamAnamiti nigamanam / __se kiM taM gaNime ityAdi, gaNyate saGkhyAyate vastvaneneti gaNimam ekAdi, athavA gaNyate saGkhyAyate yattadgaNimaM rUpakAdi, tatra karmasAdhanapakSamaGgIkRtyAha- jaNNamityAdi, gaNyate tad gaNimam, kathaM gaNyate ityAha- ekko ityAdi / __ etena gaNimapramANena kiM prayojanamityAdi gatArthameva, navaraM bhRtaka: karmakaraH, bhRti: padAtyAdInAM vRttiH, bhaktaM bhojanam, vetanakaM kuvindAdinA vyUtavastravyatikare'rthapradAnam, eteSu viSaye Aya-vyayanirvisaMzritAnAM pratibaddhAnAM rUpakAdidravyANAM gaNimapramANena nirvRttilakSaNam iyattAvagamarUpaM bhavati / tadetad gaNimamiti / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 329) eteNaM paDimANappamANeNaM kiM paoyaNaM ? eteNaM paDimANappamANeNaM suvaNa-rajata-maNi- mottiya saMkha-sila-ppavAlAdINaM davvANaM paDimANappamANanivvattilakkhaNaM bhavati / setaM paDimANe / setaM vibhAganipphaNNe / setaM davvapamANe / ( sU0 330 ) se kiM taM khettappamANe ? khettappamANe duvihe paNNatte / taM jahA - padesaNipphaNNe ya 1 vibhAgaNipphaNNe ya 2 / 208 ( sU0 331 ) se kiM taM padesaNipphaNNe ? padesaNipphaNNe- egapadesogADhe dupadesogADhe jAva saMkhejjapadesogADhe asaMkhijjapadesogADhe / setaM paesaNipphaNNe / ( sU0 332 ) se kiM taM vibhAgaNipphaNNe ? vibhAgaNipphaNNe I atha pratimAnapramANaM nirUpayitumAha se kiM taM paDimANe ityAdi / mIyate'neneti mAnam, meyasya suvarNAdeH pratirUpaM sadRzaM mAnaM pratimAnaM guJjAdi, athavA pratimIyate taditi pratimAnam / tatra guJjA caNoThiyA 1, sapAdA guJjA kAkaNI 2, satribhAgakAkaNyA tribhAgonaguJjAdvayena vA nirvRtto niSpAvaH 3, trayo niSpAvA: karmamASakaH 4, dvAdaza karmamASakA eko maNDalaka: 5, SoDaza karmamASakA ekaH suvarNa: 6 / amumevArthaM kiJcit sUtre'pyAha- paMca guMjAo ityAdi, paJca guJjA eka: karmamASakaH, athavA catasraH kAkaNya ekaH karmamASakaH, yadivA trayo niSpAvakA eka: karmamASakaH / idamuktaM bhavati - asya prakAratrayasya madhye yena kenacit prakAreNa pratibhAti tena vaktA karmamASakaM prarUpayatu, pUrvoktAnusAreNa na kazcidarthabheda iti / evaM cakka kammamAsao ityAdi, catasRbhiH kAkiNIbhirniSpannatvAccatuSko yaH karmamASaka iti svarUpavizeSaNamAtramidam, te dvAdaza karmamASakA eko maNDalaka:, evamaSTacatvAriMzatkAkaNIbhirmaNDalako 'bhavati' iti zeSa:, bhAvArtha: pUrvavadeva, SoDaza karmamASakAH suvarNaH, athavA catuHSaSTiH kAkaNya ekaH suvarNaH, bhAvArtha: sa eva / etena pratimAnapramANena kiM prayojanamityAdi gatArtham, navaraM rajataM rUpyam, maNaya: candrakAntAdaya:, zilA rAjapaTTakaH, gandhapaTTa ityanye / zeSaM pratItaM yAvat tadetat pratimAnapramANam, tadevaM samarthitaM mAnonmAnAdibhedabhinnaM paJcavidhamapi vibhAganiSpannaM dravyapramANam, tatsamarthane ca samarthitaM dravyapramANam / atha kSetrapramANamabhidhitsurAha se kiM taM khettappamANe ityAdi / idamapi dvividham (pradezaniSpannaM vibhAganiSpannaM ca / tatra) pradezA iha kSetrasya nirvibhAgA bhAgAH, tairniSpannaM pradezaniSpannam / vibhAgaH pUrvoktasvarUpastena niSpannaM vibhAganiSpannam / tatraikapradezAvagADhAdyasaGkhyeyapradezAvagADhaparyantaM pradezaniSpannam, ekapradezAdyavagADhatAyA ekAdibhi: kSetra pradezairniSpannatvAd atrApi pradezaniSpannatA bhAvanIyA / pramANatA tvekapradezAvagAhitvAdinA svasvarUpeNaiva pramIyamAna (Na) tvAditi / vibhAga Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0333,334] 209 aMgula vihatthi rayaNI kucchI dhaNu gAuyaM ca bodhavvaM / joyaNa seDhI payaraM logamaloge vi ya taheva // 95 / / (sU0 333) se kiM taM aMgule ? aMgule tivihe paNNatte / taMjahA-AyaMgule 1, ussehaMgule 2, pamANaMgule 3 / ___ (sU0 334) se kiM taM AyaMgule ? AyaMgule je NaM jayA maNussA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM duvAlasa aMgulAI muhaM, navamuhAiM purise pamANajutte bhavati, doNie purise mANajutte bhavati, addhabhAraM tulamANe purise ummANajutte bhavati / niSpannaM tvaGgulAdi, tadevAha- aMgula vihatthi gAhA / aGgulAdisvarUpaM ca svata eva zAstrakAro nyakSeNa vakSyati / tatrAGgulasvarUpanirdhAraNAyAha- se kiM taM aMgule ityaadi| aGgulaM trividhaM prajJaptam, tadyathAAtmAGgulam utsedhAGgulaM pramANAGgulam / tatra ye yasmin kAle 101bharata-sagarAdayo manuSyA: pramANayuktA bhavanti teSAM sambandhI atrAtmA gRhyate, Atmano'GgulamAtmAGgulam, ata evAha- je NamityAdi, ye bharatAdaya: pramANayuktA yadA bhavanti teSAM tadA svakIyamaGgulamAtmAGgulamucyata iti zeSa:, idaM ca puruSANAM kAlAdibhedenAnavasthitamAnatvAdaniyatapramANaM draSTavyam / anenaivAtmAgulena puruSANAM pramANayuktatAdinirNayaM kurvannAha- appaNo aMguleNaM duvAlasetyAdi, yadyasyAtmIyamaGgulaM tenAtmano'Ggulena dvAdazAGgulAni mukhaM pramANayuktaM bhavati, anena ca mukhapramANena nava mukhAni sarvo'pi puruSa: pramANayukto bhavati, pratyekaM dvAdazAGgulairnavabhirmukhairaSTottaraM zatamagulAnAM saMpadyate, tatazcaitAvaducchraya: puruSa: pramANayukto bhavatIti paramArthaH / atha tasyaiva mAnayuktatApratipAdanArthamAhadroNika: puruSo mAnayukto bhavati, droNI jalaparipUrNA mahatI kuNDikA, tasyAM pravezito ya: puruSo jalasya droNaM pUrvoktasvarUpaM niSkAzayati droNena jalasyonAM vA tAM pUrayati sa droNika: puruSo mAnayukto nigadyate iti bhAvaH / idAnImetasyaivonmAnayuktatAmAha- sArapudgalaracitatvAt tulAropita: sannarddhabhAraM tulayan puruSa unmAnayukto bhavati / tatrottamapuruSA yathoktaiH pramANamAnonmAnaiH anyaizca 101. bharatasagarAdaya ityAdi / nanu yadA bharatAdisadRzAnAmuttamapuruSANAmabhAvastadA kA vyavasthA ? ayamasmAkamAzayaH-yatkAle bahUnAM yUnAM sAdhAraNaH sahaja ucchrayaH saptahastapramANo bhavati, tadA''tmAgulenASTottarazatAgulamAno'pyekaH puruSaH SaDDhastapramANocchrayo yadi bhavet, tarhi kiM sa pramANayukta ucyeta na vA ? zRNvatrottaraM- ye'STottarazatAgulamAnAddhInA adhikA vA teSAM svarAdizeSalakSaNavattva evottamatvamagre vakSyate / ye tvaSTottarazatAGgulamAnA eva teSAM svarAdInAM na ko'pi vicAraH kariSyate / ato nizcIyate yadaSTottarazatAgulamAnAstUttamA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM mANummANa- pamANajuttA lakkhaNa- vaMjaNa- guNehiM uvaveyA / uttamakulappasUyA uttamapurisA muNeyavvA // 96 // puNa ahiyapurisA asataM aMgulANa uvviddhA / chaNNauti ahamapurisA cauruttara majjhimillA u / / 17 / / haNA vA ahiyA vA je khalu sara-satta-sAraparihINA te uttamapurisANaM avasA pesattaNamurveti // 98 // sarvaireva guNaiH sampannA eva bhavantItyetaddarzayannAha - mANummANa gAhA / anantaroktasvarUpairmAnonmAnapramANairyuktA uttamapuruSAH cakravartyAdayo muNitavyA iti sambandha:, tathA lakSaNAni zaGkhasvastikAdIni, vyaJjanAni maSa - tilakAdIni, guNAH kSAntyAdayaH, tairupetAH, tathottamakulAni ugrAdIni tatprasUtA iti gAthArthaH / athAtmAGgulenaivottama-madhyamA -'dhamapuruSANAM pramANamAha- huti puNa gAhA, bhavanti punaradhikapuruSA uttamapuruSAzcakravartyAdayaH aSTazatamaGgalAnAm uvviddhA unmitA uccaistvena, puna:zabdastveSAmevAdhikapuruSAdInAmanekabhedatAdarzakaH, AtmAGgulenaiva SaNNavatyaGgulAnyadhamapuruSA bhavanti, cauruttara majjhimillA utti tenaivAGgulena caturuttaramaGgulazataM madhyamAH, tuzabdo yathAnurUpazeSalakSaNAdibhAvapratipAdanapara iti gAthArthaH / ye aSTottarazatAGgulamAnAddhInA adhikA vA te kiM bhavantItyAha- hINA vA gAhA, aSTottarazatAGgulamAnAt hInA vA adhikA vA ye khalu, svaraH sakalajanAdeyatva-prakRtigambhIratAdiguNAlaGkRto dhvaniH, sattvaM dainyavinirmukto mAnaso'vaSTambhaH, sAraH zubhapudgalopacayajaH zArIraH zaktivizeSa:, taiH parihINAH santaste uttamapuruSANAm upacitapuNyaprAgbhArANAm avazA anicchanto'pyazubhakarmavazataH preSyatvamupayAnti / svarAdizeSalakSaNavaikalyasahAyaM ca yathoktapramANAddhInAdhikyamaniSTaphalapradAyi pratipattavyaM na kevalamiti lakSyate, bharatacakravartyAdInAM svAGgula viMzatyadhikAGgulazatapramANAnAmapi nirNItatvAt, mahAvIrAdInAM ca keSAJcinmatena caturazItyAdyaGgulapramANatvAt / bhavanti ca viziSTAH svarAdayaH pradhAnaphaladAyinaH, yata uktam - eva bhavanti / na cottamAnAM tattatkAlInasvAbhAvikocchrayApekSayA hInocchrayatvaM sambhavati / tatazcAtmAGgulenASTottarazatamAnatve tatkAlInasvAbhAvikocchrayA'pekSayA hInocchrayatvaM prAyo na sambhavatIti vayaM sambhAvayAmaH / tathApi tatsambhave tatpuruSasyAGgulaM nAtmAGgulatvena grAhyamiti tu spaSTameva / yasyAtmAGgulenASTottarazatamAna ucchrayastatkAlInasvAbhAvikocchrayatulyo bhavettasyaivAGgulamAtmAGgulamiti mantavyam / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 zrIanuyogadvArasUtram [sU0335,336] (sU0 335) eteNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAdo, do pAyA vihatthI, do vihatthIo rayaNI, do rayaNIo kucchI, do kucchIo daMDaM dhaNU juge nAliyA akkhamusale, do dhaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAI joyaNaM / / (sU0 336) eeNaM AyaMgulappamANeNaM kiM paoyaNaM ? eteNaM AyaMgulappamANeNa je NaM jayA maNussA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM agaDa-daha-nadI-talAgavAvI-pukkharaNi-dIhiyA-guMjAliyAo sarA sarapaMtiyAo sarasarapaMtiyAo bilapaMtiyAo ArAmujANa-kANaNa-vaNa-vaNasaMDa-vaNarAIo devakula-sabhA-pavA-thUbha-khAiyaparihAo pAgAra-'TTAlaga-cariya-dAra-gopura-toraNa-pAsAda-ghara-saraNa-leNa-AvaNa asthiSvarthAH sukhaM mAMse tvaci bhogA: striyo'kSiSu / gatau yAnaM svare cAjJA sarvaM sattve pratiSThitam // 1 // ( ) iti gAthArthaH / etenAGgulapramANena SaDaGgulAni pAdaH, pAdasya madhyatalapradeza: SaDaGgulavistIrNaH pAdaikadezatvAt pAdaH, dvau ca yugmIkRtau pAdau vitasti: / dve ca vitastI ratni:, hasta ityarthaH / ranidvayaM kukSi: / pratyeka kukSidvayaniSpannAstu SaT pramANavizeSA daNDa-dhanu-yuga-nAlikA-'kSamuzalalakSaNA bhavanti, tatrAkSo dhU:, zeSAzca gatArthAH, dve dhanu:sahasre gavyUtam, catvAri gavyUtAni yojanam / eteNaM AyaMgulappamANeNaM kiM paoyaNamityAdi gatArtham, navaraM ye yadA manuSyA bhavanti teSAM tadA Atmano'Ggulena svakIyakAlasambhavInyavaTa-hRdAdIni mIyanta iti saNTaGkaH / tatra avaTa: kUpa: / taDAga: khAnito jalAzayavizeSa: / vApya: caturasrA jalAzayavizeSAH / puSkariNyo vRttAstA eva, puSkaravantyo vA / dIrghikA: saarinnyH| sAriNya eva vakrA guJjAlikA bhaNyante / saraH svayaMsambhUto jalAzayavizeSa ev| sarapaMtiyAu tti paGktibhirvyavasthApitAni sarAMsi sr:pngktyH| sarasarapaMtiyAu tti yAsu sara:paGktiSvekasmAt saraso'nyatra tato'pi anyatra kapATasaJcArakenodakaM saMcarati tA: sara:sara:paGktaya: / bilapaGktaya: pratItA: / mAdhavIlatAdiSu dampatyAdIni yeSvAramanti krIDanti te ArAmA: / puSpa-phalAdisamRddhAnekavRkSasaGkulAnyutsavAdau bahujanaparibhogyAnyudyAnAni / sAmAnyavRkSajAtiyuktAni nagarAbhyarNavartIni kAnanAni, athavA strINAM puruSANAM vA kevalAnAM paribhogyAni kAnanAni, yadivA yebhya: parato bhUdharo'TavI vA tAni sarvebhyo'pi vanebhya: paryantavartIni kAnanAni, zIrNavRkSakalitAni vA kAnanAni / ekajAtIyavRkSAkIrNAni vanAni / anekajAtIyairuttamaizca pAdapairAkIrNAni vanakhaNDAni / ekajAtIyAnAmitareSAM vA zAkhinAM paGktayo vanarAjayaH / santo bhajantyetAmiti sabhA pustakavAcanabhUmirbahujanasamAgamasthAnaM vA / adha upari ca samakhAtarUpA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM siMghADaga-tiya- caukka - caccara - caumuha - mahApaha - pahA sagaDa - raha jANa - jugga- gilli - thilli sIya- saMdamANiya- lohI- lohakaDAha - kaDucchu ya- AsaNa-sataNa-khaMbha- bhaMDamattovagaraNamAdINi ajjakAligAI ca joyaNAI mavijjaMti / ( sU0 337 ) se samAsao tivihe paNNate / taMjahA - sUtiaMgule 1, payaraMgule 2, ghaNaM 3 | aMgulAyatA egapadesiyA seDhI sUiaMgule 1, sUyI sUyIe guNiyA payaraMgule 2, payaraM sUIe guNitaM ghaNaMgale 3 / 212 , khAtikA | adhaH saGkIrNopari vistIrNA khAtarUpA tu parikhA / prAkAropari AzrayavizeSAH aTTAlakA: / gRhANAM prAkArasya cAntare aSTahastavistAro hastyAdisaJcAramArgazcarikA / pratolIdvArANAM parasparato'ntarANi gopurANi / rAjJAM devatAnAM ca bhavanAni prAsAdAH, utsedhabahulA vA prAsAdA: / gRhANi sAmAnyajanAnAM sAmAnyAni vA, zaraNAni tRNamayAvasarikAdIni / layanAni utkIrNaparvatagRhANi, giriguhA vA, kArpaTikAdyAvAsasthAnaM vA / ApaNA haTTA: / nAnAgRhAdhyAsitastrikoNo bhUbhAgavizeSa: zRGgATakam sthApanA 4, tripathasamAgamo vA zRGgATakam, trikaM tu tripathasamAgama eva, tadyathA / prabhUtagRhAzrayazcaturasro bhUbhAgazcatuSkaM yathA catuSpathasamAgama vA catuSkam / catvaraM catuSpathasamAgama eva + SaTpathasamAgamo vA catvaram / caturmukhadevakulikAdi caturmukham / mahAn rAjamArgo mahApathaH, itare panthAnaH / devakula- sabhAdIni padAni kvacidvAcanAvizeSe atraivAntare dRzyante / zakaTaM gaDDakAdi / ratho dvidhA - yAnarathaH saGgrAmarathazca, tatra saGgrAmarathasyopari prAkArAnukAriNI kaTIpramANA phalakamayI vedikA kriyate, aparasya tvasau na bhavatIti vizeSaH / yAnaM gantryAdi / juggatti gollaviSayaprasiddhaM dvihastapramANaM caturasravedikopazobhitaM jampAnam | gilli tti hastina upari kollararUpA yA mAnuSaM gilatIva / thillita lATAnAM yadaDDapallANaM rUDhaM tadanyaviSayeSu thillItyucyate / sIya tti zibikA kUTAkArAcchAdito jampAnavizeSaH / saMdamaNiya tti puruSapramANAyAmo jampAnavizeSa eva / lohi tti lohI maNDakAdipacanikA kvillii| lohakaDAha tti lohamayaM bRhatkaDillam / bhANDaM mRnmayAdibhAjanam / mAtra: kAMza(sya)bhAjanAdyupakaraNamAtrAyA AdhAravizeSaH / upakaraNaM tvanekavidhaM kaTa-piTaka - zUrpAdikam / zeSaM tu yadiha kvacit kiJcinna vyAkhyAtaM tat sugamatvAditi mantavyam / tadevamAtmAgulenAtmIyAtmIyakAlasambhavIni vastUnyadyakAlInAni ca yojanAni mIyante, ye yatra kAle puruSA bhavanti tadapekSayA'dyazabdo draSTavyaH / idaM cAtmAGgulaM sUcyaGgulAdibhedAt trividham / tatra dairghyeNAGgulAyatA bAhalyatastvekaprAdezikI nabhaH pradezazreNiH sUcyaGgulamucyate etacca sadbhAvato'saGkhyeyapradezamapyasatkalpanayA " Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0338-342] 213 ( sU0 338 ) etesi NaM bhaMte ! sUtiaMgula - payaraMgula-ghaNaMgulANa ya katare katarehiMto appe vA bahu vA tule vA visesAhie vA ? savvatthove sUtiaMgule, pataraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgale asaMkhejjaguNe / setaM AyaMgule / ( sU0 339 ) se kiM taM ussehaMgule ? ussehaMgule aNegavihe paNNatte / taMjahAparamANU tasareNU rahareNU aggayaM ca vAlassa / likkhA jUyA ya javo aTThaguNavivaDDhiyA kamaso // 99 // ( sU0 340 ) se kiM taM paramANU ? paramANU duvihe paNNatte / taMjahA - suhume ya 1, hAri 2 / ( sU0 341 ) tattha NaM je se sahame se Thappe / (sU0 342) se kiM taM vAvahArie ? vAvahArie - aNaMtANaM suhumaparamANupoggalANaM sUcyAkAravyavasthApitapradezatrayaniSpannaM draSTavyam, tadyathA-18], sUcI sUcyaiva guNitA pratarAGgulam, idamapi paramArthato'saGkhyeyapradezAtmakam, asadbhAvatastveSaivAnantaradarzitA tripradezAtmikA sUcitayaiva guNyate, ataH pratyekaM pradezatrayaniSpannasUcItrayAtmakaM navapradezasaGkhyaM saMpadyate, sthApanA-, pratarazca sUcyA guNita dairyeNa viSkambhataH piNDatazca samasaGkhyaM ghanAGgulaM bhavati, dairghyAdiSu triSvapi sthAneSu samatAlakSaNasyaiva samayacaryyayA ghanasyeha rUDhatvAt / pratarAGgulaM tu dairghya - viSkambhAbhyAmeva samaM na piNDataH, tasyaikapradezamAtratvAditi bhAvaH / idamapi vastuvRttyA'saGkhyeyapradezamAnam, asatprarUpaNayA tu saptA (pta) viMzatipradezAtmakam, pUrvoktasUcyA anantaroktanavapradezAtmake pratare guNite etAvatAmeva pradezAnAM bhAvAt / eSAM ca sthApanA [27] anantaranirdiSTanavapradezAtmakapratarasyAdha upari ca nava nava pradezAn dattvA bhAvanIyA, tathA ca dairghya - viSkambha - piNDaistulyamidamApadyate / eesaM NaM bhaMte ityAdinA sUcyaGgulAdipradezAnAmalpabahutvacintA yathAnirdiSTanyAyAnusArataH sukhAvaseyaiva / tadetadAtmAGgulamiti / athotsedhAGgulanirNayArthamAha se kiM taM ussehaMgule ityAdi / utsedhaH anaMtANaM suhumaparamANupoggalANamityAdikrameNocchrayo vRddhinayanaM tasmAjjAtamaGgulamutsedhAGgulam, athavA utsedho nArakAdizarIrANAmuccaistvam, tatsvarUpanirNayArthamaGgulamutsedhAGgulam, tacca kAraNasya paramANu-trasareNvAderanekavidhatvAdanekavidhaM prajJaptam, tadeva kAraNAnekavidhatvaM darzayati - tadyathetyAdi / paramANU ityAdigAthAM sUtrakRt svayameva vivarISurAha - se kiM taM paramANU ityAdi / paramANurdvividhaH prajJaptaH - sUkSmo vyAvahArikazca tatra sUkSmastatsvarUpAkhyAnaM prati sthApyaH, anadhikRta ityarthaH / se kiM taM vAvahArie ityAdi, kiyadbhiH punaH sUkSmairnaizcayikaparamANubhireko vyAvahArika: Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM samudayasamitisamAgameNaM se ege vAvahArie paramANupoggale nippajati / (sU0 343) (1) se NaM bhaMte ! asidhAraM vA khuradhAraM vA ogAhejjA? haMtA ogaahejaa| se NaM tattha chijjeja vA bhijjeja vA ? no iNaDhe samaDhe, no khalu tattha satthaM kamati / (2) se NaM bhaMte ! agaNikAyassa majjhamajheNaM vItIvadejA ? haMtA vitiivdejaa| se NaM tattha DahejjA ? no tiNaDhe samaDhe, No khalu tattha satthaM kamati / (3) se NaM bhaMte ! pukkhalasaMvaTTayassa mahAmehassa majjhaMmajjheNaM vItIvadejA ? haMtA paramANuniSpadyate ? atrottaram- aNaMtANamityAdi / anantAnAM sUkSmaparamANupudgalAnAM sambandhino ye samudayA: vyAdisamudAyAtmakAni vRndAni teSAM yA: samitayo bahUni mIlanAni tAsAM samAgamaH saMyoga ekIbhavanaM samudayasamitisamAgamaH, tena vyAvahArikaparamANupudgala eko niSpadyate / idamuktaM bhavati- nizcayanaya: kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasa-varNa-gandho dvisparza: kAryaliGgazca // 1 // ( ) ityAdilakSaNasiddhaM nirvibhAgameva paramANumicchati, yazcaitairanekairjAyate taM sAMzatvAt skandhameva vyapadizati, vyavahArastu tadanekatAniSpanno'pi ya: zastracchedA'gnidAhAdiviSayo na bhavati tamadyApi tathAvidhasthUlatA'pratipatte: paramANutvena vyavaharati, tato'sau nizcayata: skandho'pi vyavahAranayamatena vyAvahArika: paramANuruktaH / na ca vaktavyam- ayaM tarhi zastracchedAdiviSayo bhavati, yatastanniSedhArthameva praznamutpAdayati- se NaM bhaMte ityAdi, sa bhadanta ! vyAvahArikaparamANu: kadAcit asi: khaDgaH taddhArAM vA kSuro nApitopakaraNaM taddhArAM vA avagAheta AkrAmed ? atrottaraM hantAvagAheta, hanteti komalAmantraNe abhyupagamadyotane vA, avagAheteti ziSyapRSTArthasyAbhyupagamavacanam / puna: pRcchatisa tatrAvagADhaH saMzchidyeta vA dvidhA kriyeta bhidyeta vA anekadhA vidAryeta sUcyAdinA vastrAdivadvA sacchidraH kriyeta ? uttaramAha- nAyamartha: samarthaH, naitadevamiti bhAvaH / atropapattimAha- na khalu tatra zastra krAmati, idamuktaM bhavati- yadyapyanantaiH paramANubhirniSpannA: kASThAdayaH zastracchedAdiviSayA dRSTAstathApyanantakasyAnantabhedatvAt tAvatpramANenaiva paramANvanantakena niSpanno'sau vyAvahArika: paramANuAhyo yAvatpramANena niSpanno'dyApi sUkSmatvAnna zastracchedAdiviSayatAmAsAdayatIti bhAvaH / punarapyAha- sa bhadantAgnikAyasya vahnamadhyaMmadhyena antare vyativrajed gacchet ? hantetyAdyuttaraM pUrvavat / navaraM zastramihAgnizastraM grAhyam / puna: pRcchati- se NaM bhaMte pukkhala ityAdi, idamapi sUtraM puurvvdbhaavniiym| navaraM puSkarasaMvartasya Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0343] 215 vItIvadejjA / se NaM tattha udaulle siyA ? no tiNaDhe samaDhe, No khalu tattha satthaM kamati / (4) se NaM bhaMte ! gaMgAe mahANaIe paDisoyaM havvamAgacchejjA ? haMtA hvvmaagcchejaa| se NaM tattha viNighAyamAvajejA ? no tiNaDhe samatu, No khalu tattha satthaM kamati / (5) se NaM bhaMte ! udagAvattaM vA udagabiMdu vA ogAhejjA ? haMtA ogaahejaa| se NaM tattha kucchejja vA pariyAvajeja vA ? No iNamaDhe samaDhe, no khalu tattha satthaM kamati / 102sattheNa sutikkheNa vi chettuM bhettuM va jaM kira na sakkA / taM paramANU siddhA vayaMti AdI pamANANaM // 100 // mahAmeghasyeyaM prarUpaNA- ihotsarpiNyAmekaviMzativarSasahasramAne duSSamaduSSamAlakSaNe prathamArake'tikrAnte dvitIyasyAdau sakalajanasyAbhyudayArthaM krameNAmI paJca mahAmeghA: prAdurbhaviSyanti, tadyathA- puSkalasaMvartaka udakarasa: prathama:, dvitIya: kSIrodaH, tRtIyo ghRtodaH, caturtho'mRtodaH, paJcamo rasodaH / tatra puSkalasaMvargo'sya bharatakSetrasya puSkalaM pracuramapi sarvamazubhAnubhAvaM bhUmirUkSatA-dAhAdikaM prazastasvakIyodakena saMvartayati nAzayati, evaM zeSameghavyApAro'pi prathamAnuyogAdavagantavya: / udaulle siya tti udakenArdraH syAdityarthaH, zastratA cAtrodakasyAvaseyA / se NaM bhaMte ! gaMgAe ityAdi, gaGgAyA mahAnadyA: pratizroto havyaM zIghramAgacchet, pUrvAdyabhimukhe gaGgApravAhe vahati sati pazcimAdyabhimukha: sa Agacchet tanmadhyeneti bhAvaH / viNihAyamityAdi, vinighAta: tacchrotasi pratisphalanam, tamApadyeta prApnuyAt, zeSaM pUrvavat / se NaM bhaMte udagAvattamityAdi, udakAvartodakabindvormadhye avagAhya tiSThedityarthaH, sa ca tatrodakasamparkAt kuthyedvA pUtibhAvaM yAyAt paryApadyeta vA jalarUpatayA pariNamedityarthaH, zeSaM tathaiva, pUrvoktamevArthaM saMkSepata: prAha- sattheNa gAhA gatArthA, navaraM lakSaNamevAsyedamabhidhIyate, na punastaM ko'pi chettuM bhettuM vA''rabhate ityetat kilazabdena sUcayati, siddha tti jJAnasiddhA: kevalino na tu siddhA: siddhigatAH, teSAM vadanasyAsambhavAditi / anantAnAM vyAvahArikaparamANupudgalAnAM samudayasamitisamAgamena yA parimANamAtreti gamyate sA ekA atizayena zlakSNA zlakSNazlakSNA, saiva zlakSNazlakSNikA, uttarapramANApekSayA ut prAbalyena zlakSNazlakSNikA ucchlakSNazlakSNikA, itirupapradarzane, vA uttarApekSayA samuccaye, evaM zlakSNazlakSNiketi 102. satyeNa sutikheNavitti / sAmAnyatazchedyApekSayA chedakasya sUkSmatva eva chedyasya chedaH sambhavati / atra tu tadvaiparItyameva, sutIkSNasyApi zastrasya jaghanyato'pyanulasaGkhyeyabhAgapramANatvAt / tatazca chedAsambhavaH spaSTa eva / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 344) anaMtANaM vAvahAriyaparamANupoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA ussaNhasahiyA ti vA saNhasahiyA ti vA uDareNU ti vA tasareNU ti vA rahareNU ti vA / aTTha ussaNhasahiyAo sA egA sahasahiyA / aTTha sahasahiyAo sA egA ureNU / aTTha uDareNUo sA egA tasareNU / aTTha tasareNUo sA egA rahareNU / aTTha rahareNUo 103 devakuru - uttarakuruyANaM maNuyANaM se ege vAlagge / aTTha devakuru- uttarakuruyANaM maNuyANaM vAlaggA harivAsa - rammagavAsANaM maNuyANaM se ege vAlagge / aTTha harivassa- rammayavAsANaM massANaM vAlaggA, hemavaya- heraNNavayavAsANaM maNussANaM se ege vAlagge / aTTha hemavayaheraNNavayavAsANaM maNussANaM vAlaggA puvvavidehaavaravidehANaM maNussANaM se ege vAlagge / aTTha puvvavideha-avaravidehANaM maNUsANaM vAlaggA bharaheravayANaM maNussANaM se ege vAlagge / aTTha bharaheravayANaM maNUsANaM vAlaggA sA egA likkhA / aTTha likkhAo sA egA jUyA / aTTha jUyAto se ege javamajjhe / aTTha javamajjhe se ege ussehaMgule / ( sU0 345) eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAdo, bArasa aMgulAI vihatthI, cavIsaM aMgulAI rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAI kucchI, channautI aMgulAI se ege daMDe ivAi vA jugei vA nAliyA i vA akkhe i vA musale i vA, eeNaM dhaNuppamANeNaM vA ityAdiSvapi vAcyam / ete cocchlakSNazlakSNikAdayo yadyapi yathottaramaSTaguNatvena pratipAdayiSyante tathApi pratyekamanantaparamANuniSpannatvasAmyaM na vyabhicarantyataH prathamaM nirvizeSitamapyuktaM sA gA ussaNhasahiyA i vA ityAdi, prAktanapramANAdaSTaguNatvAdUrdhvareNvapekSayA tvaSTabhAgavartitvAt zlakSNazlakSNiketyucyate, svataH parato vA UrdhvAdhastiryakvalanadharmA reNurUrdhvareNuH, etAni cocchlakSNazlakSNikAditrINi padAni paramANU tasareNU ityAdigAthAyAm anuktAnyapyupalakSaNatvAd draSTavyAni / trasyati paurastyAdivAyuprerito gacchati yo reNuH sa trasareNuH, rathagamanotkhAto reNU rathareNuH, vAlAgra-likSAdayaH pratItAH / devakurUttarakuru- harivarSa ramyakAdinivAsimAnavAnAM kezasthUlatAkrameNa kSetrazubhAnubhAvahAnirbhAvanIyA, zeSaM nirNItArthameva yAvat neraiyANaM bhaMte ! 216 103. devakuruuttarakurUNaMti / nanu dravyalokaprakAze prathamasarge "sa pUrya uttarakurunRNAM zirasi muNDite / dinairekAdisaptAntairUDhakezAgrarAzibhiH / // 73 / / " ityevamuktam / tatkimaniyatamAnAH kezAgrA grAhyAH ? iti cet ? na niyatamAnatvAtteSAm / taccaivam-ekasyotsedhAGgulamAnasya kezasyASTau tulyA bhAgAH kartavyAH / tadekasyASTamabhAgasya punaraSTau bhAgAH kartavyAH / evamuttarottaramaSTakRtvo'STa- aSTabhAgAH kartavyAH / evaM sarve kezakhaNDA ekA koTiH saptaSaSTirlakSANi saptasaptatisahasrANi SoDazAdhike ca dve zate prApyante / tatazcotsedhAGgulasyaitAvattamo (167 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0346-347] do dhaNusahassA gAuyaM, cattAri gAuyAI joyaNaM / ( sU0 346 ) eeNaM ussehaMguleNaM kiM paoyaNaM ? eeNaM ussehaMguleNaM NeraiyatirikkhajoNiya-maNUsa - devANaM sarIrogAhaNAo mavijaMti / ( sU0 347 ) ( 1 ) NeraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? gotamA ! duvA paNNattA / jahA - bhavadhAraNijjA ya 1, uttaraveuvviyA ya 2 / tattha jA bhavadhAraNijjA sA jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM paMca dhaNUsayAI / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahaNaNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM dhaNusahassaM / (2) rayaNappabhApuDhavIe neraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA / goyamA ! duvihA paNNattA / jahA - bhavadhAraNijjA ya 1, uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jAsa bhavadhAraNijA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM sattaNU ta rayaNIo chacca aMgulAI / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahantreNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM paNNarasa dhaNUiM aDDAijjAo rayaNIo ya / (3) sakkarappabhApuDhaviNeraDyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? go0 ! duvihA paNNattA / jahA - bhavadhAraNijjA ya 1, uttaraveuvviyA ya 2 / tat bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM paNNarasa dhaNUI kemahAliyA sarIrogAhaNetyAdi / avagAhante avatiSThante jIvA asyAmityavagAhanA nArakAditanusamavagADhaM kSetraM nArakAditanureva vA / yadyanenotsedhAGgulena nArakAdInAM zarIrAvagAhanA mIyante tarhi bhadanta ! nArakANAM tAvat kemahAliyA kiyanmahatI kiMmahattvopetA, kiyatItyarthaH, zarIrasyAvagAhanA zarIrameva vA avagAhanA bhavadbhiranyaizca tIrthakaraiH sadeva manujA 'suravarAyAM parSadi prajJaptA prarUpitA ? atra bhagavAn gautamamAmantryottaramAha - gautama ! dvividhA dviprakArA prajJaptA, tadyathA- bhavadhAraNIyA cottaravaikriyA ca / nanu zarIrAvagAhanAyA: pramANe pRSTe taddvaividhyalakSaNabhedakathanamaprastutamiti cet, naivam, tatpramANakathanAGgatvAttasya, na hi vilakSaNapramANayuktena bhedadvayena 77216 tamo) bhAgo yatpramANastatpramANAnAmeva vAlAgrANAM grAhyatvAnnAniyatamAnatvaM teSAm / tatpramANazca kezAgraH kasyaciduttarakurunarasyaikenaiva dinena prarUDho bhavati, kasyacid dvAbhyAM dinAbhyAM kasyacittu tribhirdinairevaM yAvat kasyacit saptabhirdinairiti 'dinairekAdisaptAntairUDhakezAgrarAzibhiH' ityAdizAstrAntareSUktamiti dhyeyam / anyatra tu 'saptakRtvo'STaaSTabhAgAH kartavyAH' ityuktamapi prApyate / tatazca tanmate sarve kezAgrA viMzatirlakSANi saptanavatisahasrANi dvipaJcAzadadhikaM ca zataM ( 2097152) prApyanta iti dhyeyam / 217 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM aDDAijAo rayaNIo y| tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM ekkattIsaM dhaNUI rayaNI ya / (4) vAluyapabhApuDhavIe NeraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paM0 ? go0 ! duvihA paNNattA, taMjahA-bhavadhAraNijjA ya 1, uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM ekatIsaM dhaNUI rayaNI ya / tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM bAsahi~ dhaNUI do rayaNIo y|| (5) evaM savvAsiM puDhavINaM pucchA bhANiyavvA-paMkappabhAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM bAsahi~ dhaNUI do rayaNIo ya; uttaraveubviyA jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM paNuvIsaM dhaNusayaM / dhUmappabhAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM paNuvIsaM dhaNusayaM; uttaraveuvviyA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM ukkoseNaM aDDAijjAiM dhaNUsayAI / tamAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM aDDAijAI dhaNUsayAiM; uttaraveubviyA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM paMca dhaNusayAI / (6) tamatamApuDhavineraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! duvihA pannattA / taMjahA-bhavadhAraNijjA ya 1, uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM paMca dhnnuusyaaii| tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM dhnnushssN| vyavasthitAyA avagAhanAyAstadbhedakathanamantareNa pratiniyataM kiJcit pramANaM prarUpayituM zakyate, bhedopanyAse tu pratibhedaniyataM tat kathyata iti bhAvaH / tatra bhave nArakAdiparyAyabhavanalakSaNe Ayu:samAptiM yAvat satataM dhriyate yA sA bhavadhAraNIyA, sahajazarIragatetyarthaH, yA tu tadgrahaNottarakAlaM kAryamAzritya kriyate sA uttrvaikriyaa| tatra bhavadhAraNIyA jaghanyato'gulAsaGkhayeyabhAgamAtrA utpadyamAnAnAm, utkRSTA tu paJcadhanu:zatamAnA saptamapRthivyAm / uttaravaikriyA tvAdyasamaye'pyanulasya saGkhayeyabhAga eva bhavati, tathAvidhaprayatnAbhAvato'saGkhayeyabhAgasya kartumazakyatvAditi bhAva: / utkRSTA tu dhanu:sahasrapramANA saptamapRthivyAmeva / oghato nArakANAM zarIrAvagAhanAmAnaM pratipAdya tadeva vizeSato nirUpayitumAha- rayaNappahApuDhavItyAdi sUtrasiddhameva / navaramutkRSTAvagAhanA sarvAsvapi pRthivISu svakIyasvakIyacaramaprastaTeSu draSTavyA, bhavadhAraNIyAyAzcotkRSTAyA: sakAzAduttaravaikriyA sarvatra dviguNA'vaseyA / tadevaM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0348,349] 219 (sU0 348) (1) asurakumArANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? gotamA ! duvihA paNNattA / taM0 bhavadhAraNijjA ya 1, uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM satta rynniio| tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAga, ukkoseNaM joynnstshssN| (2) evaM asurakumAragameNaM jAva thaNitakumArANaM tAva bhaanniyvvN| (sU0 349) (1) puDhavikAiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejatibhAgaM / evaM suhumANaM ohiyANaM apajattayANaM pajattayANaM, bAdarANaM ohiyANaM apajattayANaM pajattayANaM ca bhANiyavvaM / evaM jAva bAdaravAukkAiyANaM apajjattayANaM pajjattayANaM bhANiyavvaM / (2) vaNassaikAiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA? go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joynnshssN| suhumavaNassaikAiyANaM ohiyANaM 1 apajattayANaM 2 pajattagANaM 3 tiNha vi jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejatibhAgaM / bAdaravaNassatikAiyANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM; apajattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM; pajattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM / neraiyA asurAI puDhavAI biMdiyAdao taha ya / paMceMdiyatiriyanarA vaMtara joisiya vemANI // 1 / / ( ) iti samayaprasiddhacaturviMzatidaNDakasyAdyapade'vagAhanAmAnaM niruupitm| sAmpratamasurAdipade tanmAnaM nirUpayitumAha- asurakumArANaM bhaMte kemahAliyetyAdi sarvaM pAThasiddham, navaram uttaravaikriyAvagAhanA'trApi jaghanyA aGgulasya saGkhayeyabhAga eva, utkRSTA tu dazasvapi nikAyeSu yojanazatasahasramAnA, anye tvAhuH - nAgakumArAdinavanikAyeSUtkRSTA'sau yojnshsrmaanaiveti| ___atha pRthivyAdipade'vagAhanAmAnamAha - puDhavikAiyANaM bhaMte ! ityAdi / ihaughikapRthivIkAyikAnAM prathamamavagAhanAmAnaM nirUpyate 1, tatasteSAmevaughata: sUkSmANAm 2, tata: sUkSmANAmapyaparyAptAnAm 3, tathA paryAptAnAm 4, tata aughikabAdarANAm 5, tato'mISAmevAparyAptatvavizeSitAnAm Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 350) (1) evaM beiMdiyAINaM pucchA bhANiyavvA-beiMdiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM bArasa joyaNAiM; apajattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM; pajattayANaM jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM bArasa joynnaaii| (2) teiMdiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM tiNNi gAuyAiM; apajjattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM; pajattayANaM jahanneNaM aMgulassa saMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM tiNNi gaauyaaii| (3) cauridiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM cattAri gAuyAI; apajattayANaM jahanneNaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhArga; pajjattayANaM pucchA, jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM cattAri gAuyAI / 6, tathA paryAptatvavizeSitAnAm 7, teSu ca saptasvapi sthAneSu pRthivIkAyikAnAmagulAsaGkhayeyabhAga evAvagAhanA, kintvasaGkhyeyakasya asaGkhyeyabhedatvena tasyApi tAratamyasambhavAt jaghanyotkRSTatAvicAro na virudhyate / evamaptejo-vAyu-vanaspatiSvagulAsaGkhyeyabhAgAvagAhIni yathoktAni sapta sapta sthAnAni vAcyAni, navaramaughikabAdaravanaspatiSu paryApteSu ca teSu jaghanyato'mulAsaGkhayeyabhAgarUpA, utkRSTatastu samudra-gotIrthAdigatapadmanAlAdyAzritya sAtirekayojanasahasramAnA avagAhanA draSTavyA, atrAha- nanu yadItthaM bhedato'vagAhanA cintyate tadA nArakA-'surakumArAdiSvapyaparyApta-paryAptabhedata: kasmAdasau na proktA ? satyam, kintu te labdhita: sarve'pi paryAptA eva bhavanti, 104ato'paryAptatvalakSaNasya prakArAntarasya kila tatrAsambhavAnna bhedatastaccintA, vicitratvAdvA sUtragaterityalaM vistareNa / ___ atha dvIndriyAdipade avagAhanAmAha- tatraughikadvIndriyANAm aparyAptAnAM paryAptAnAM ceti sthAnatraye avagAhanA cintyate, eteSu bAdaratvasyaiva sadbhAvAt sUkSmatvAbhAvato na taccintAsambhavaH, dvAdaza ca yojanAni zarIrAvagAhanA svayambhUramaNAdizaGkhAdInAmavaseyA, evaM trIndriyeSvapi sthAnatraye avagAhanA bhAvanIyA, navaraM gavyUtatrayaM zarIrAvagAhanA bahirdIpavartikarNazRgAlyAdInAmavagantavyA, evaM caturindriyeSvapi, navaraM gavyUtacatuSTayaM zarIramAnaM bahirvIpavartinAM bhramarAdInAm / 104. ato'paryAptatvetyAdi / nanu pUrvaM (sU. 216) dvinAmanirUpaNe 'avisesie rayaNappabhApuDhaviNeraie, visesie pajjattae ya apajjattae ya' ttisUtre'paryAptatvalakSaNaM prakArAntaramuktameveti cet ? na, tatra karaNamapekSya taduktaM, atra tu labdhimapekSya cintyamAnatvAttanniSedha iti na ko'pi virodhaH / nanu tatra yadi karaNApekSayA paryAptAparyAptatve cintite tatrApi tadapekSayaiva kiM te na cintite ? ityAzaGkAyAmAha-vicitratvAdvA sUtragateriti / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0351] 221 ( sU0 351 ) ( 1 ) paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM / (2) jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! evaM ceva / sammucchimajalayarapaMceMdiyANaM evaM ceva / apajjattagasammucchimajalayarapaMceMdiyANaM pucchA, jahantreNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaM0 / pajjattayasammucchi majalayarapaMceMdiyANaM pucchA, jahantreNaM aMgu0 saMkhe0, ukkoseNaM joyaNasahassaM / gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyANaM pucchA, go0 jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM / apajjattayANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgu0 asaM0 / pajjattayANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgu0 saMkhe0, ukkoseNaM joyaNasahassaM / (3) cauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgulassa asaM0, ukkoseNaM cha gAuyAI / sammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM gAuyapuhattaM, apajjattagasammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu 0 asaM0, ukko0 aMgu0 asaM0 / pajjattagasammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jahantreNaM aMgu0 saMkhe0, ukko0 gAuapuhattaM / gabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyANaM pucchA, goyamA ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukko0 cha gAuyAI / apajjattayagabbhavakvaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyANaM atra paJcendriyatiryakpade'vagAhanAM nirUpayitumAha- paMceMdiyatirikkhajoNiyANamityAdi / ihaughikapaJcendriyatirazcAM prathamamavagAhanA cintyate - sA cotkRSTa yojanasahasram 105 jaghanyaM tu padaM sarvatrAGgulAsaGkhyeyabhAgarUpatvenAvizeSAnnocyate, svayameva bhAvanIyam, ete ca paJcendriyatiryaJco jalacara-sthalacara-khacarabhedAt tridhA bhavanti, tatraughikajalacarANAM prathamamavagAhanA nirUpyate - sA'pyutkRSTA yojanasahasram 1, tatasteSAmeva sammUrcchajAnAM tAvanmAnaiva 2, tatasteSAmevAparyAptatvavizeSitAnAmutkRSTA'pyaGgulAsaGkhyeyabhAgamAnaiva 3, tadanantaramamISAmeva paryAptatvaviziSTAnAmutkRSTA yojanasahasram 4, itasteSAmeva garbhavyutkrAntikAnAmutkarSavatI yojanasahasram 5, ata eteSAmevA - paryAptatvAliGgitAnAmutkRSTA'pyagulAsaGkhyeyabhAgaH 6, tato'pyamISAmeva paryAptAnAM utkRSTA yojanasahasram 7, iti jalacarapaJcendriyatirazcAM sapta avagAhanAsthAnAni / atra ca sarvatra yojanasahasramAnaM svayambhUramaNamatsyAnAmavaseyam / 105. jaghanyaM tu padaM sarvatrAGgulAsaGkhyeyabhAgarUpatvenAvizeSAnnocyate, svayameva bhAvanIyamityAdi / nanu sUtrakAraiH pRthvIkAyikAdInAM paryAptAnAmapi jaghanyato'GgulasyAsaGkhyeyabhAga evAvagAhanA proktA / parantu dvIndriyAdivikalendriyANAM paJcendriyANAM ca paryAptavizeSitAnAM sA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgu0 asaM0; pajjattayANaM jahanneNaM aMgu0 saMkhe0 ukkoseNaM cha gAuyAI / uraparisappathalayarapaMciMdiyANaM pucchA, go0 ! jahantreNaM aMgu0 asaM0, ukkoseNaM joyaNasahassaM / sammucchimauraparisappathalayarapaMceMdiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM joyaNapuhattaM; apajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgula0 asaM0; pajjattayANaM jaha0 aMgu0 saMkhe0, ukkoseNaM joyaNapuhattaM / gabbhavakkaMtiyauraparisappathalayara0 jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM joyaNasahassaM; apajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgu0 asaM0; pajjattayANaM jaha0 aMgu0 saMkhe0, ukkoseNaM joyaNasahassaM / bhuyaparisappathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM gAuyapuhattaM / sammucchimabhuya0 jAva jaha0 aMgu0 asaM0, ukko0 dhaNupuhattaM / apajjattagasammucchimabhuya0 jAva pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukko0 aMgu0 asaM0 / pajjattayANaM jaha0 aMgu0 saMkhe0, ukkoseNaM dhaNupuhattaM / gabbhavakvaMtiyabhuya0 jAva pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM gAuyapuhattaM; apajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgu0 asaM0; pajjattayagabbhavakvaMtiya0 jAva pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 saMkhe0, ukko0 gAuyapuhattaM / idAnIM sthalacareSu nirUpyate - te'pi catuSpadoraH parisarpa - bhujaparisarpabhedAt trividhA bhavanti, ata AdAvaughikacatuSpadasthalacarANAmucyate - sA cotkRSTapadavartinI devakurvAdigatagarbhajadviradAnAzritya SaDgavyUtapramANA nizcetavyA 1, tatasteSAmeva sammUrcchajatvavizeSitAnAM sA gavyUtapRthaktvam 2, tato'paryAptAnAmutkRSTA'pyagulAsaGkhyeyabhAgaH 3, paryAptAnAM gavyUtapRthaktvam 4, teSAmeva garbhajAnAM gavyUtaSaTkam 5, teSAmevAparyAptAnAmaGgulAsaGghayeyabhAgaH 6, paryAptAnAM SaD gavyUtAni 7, iti catuSpadasthalacarapaJcendriyatirazcAmapi saptAvagAhanAsthAnAni / sarvatrAGgulasya saGkhyeyabhAgamAnaivoktA / tatazca sUtrakAravRttikArayoH kathaM na virodhaH, vRttikAraiH sarvatrAvizeSeNAGgulAsaGkhyeyabhAgasya kathitatvAditi cet ? na abhiprAyAparijJAnAt, vRttikArairaGgulasyAsaGkhyeyabhAgo ya uktaH sa labdhito paryAptAnAmapyaparyAptAvasthAmapekSya, sUtrakAraistu saGkhyeyabhAgo yaH kathitaH sa paryAptAvasthAmapekSyeti kuto virodhagandho'pi / etenedamapi jJAyate yad 'labdhitaH paryAptAnAmapi trasAnAM bhavAdyasamaye yA jaghanyA'vagAhanA sA'GgulasyA'saGkhyeyabhAgamAnaiva bhavati, paryAptAvasthAyAJca sA jaghanyA'vagAhanA'Gagulasya saGakhyeyabhAgamAnaiva bhavati, na tvasaGkhyeyabhAgamAne 'ti / bAdaravaNapphadikAiyapatteyasarIraNivvatti-pajjattayassa jahaNNiyA ogAhaNA asaMkhejjaguNA / / 4-2-5-80 / / beiMdiyaNivvattipajjattayassa jahaNNiyA ogAhaNA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0351] 223 (4) khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM0, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukko0 dhaNupuhattaM / sammucchimakhahayarANaM jahA bhuyaparisappasammucchimANaM tisu vi gamesu tahA bhANiyavvaM / gabbhavakkaMtiyANaM jaha0 aMgu0, asaM0, ukkoseNaM dhaNupuhattaM; apajjattayANaM jahantreNaM aMgu0 asaM0, ukko0 aMgu0 asaM0; pajjattayANaM jaha0 aMgu0 saMkhe0, ukko0 dhattaM / (5) etthaM saMgahaNigAhAo bhavaMti / taMjahAjoyaNasahassa gAuyapuhatta tatto ya joyaNapuhattaM / dohaM tu dhaNuputtaM sammucchima hoi uccattaM // 101 // sAmprataM viSadharAdyura:parisarpasthalacarapaJcendriyatiryakSvavagAhanA procyate- tatraudhikora: parisarpANAM bahirdvIpavartigarbhajasarpAnAzrityotkRSTA yojanasahasram 1, sammUrcchanajAnAM yojanapRthaktvam 2, teSAmapyaparyAptAnAM aGgulAsaGkhyeyabhAgaH 3, paryAptAnAM yojanapRthaktvam 4, garbhajAnAM sarpANAM yojanasahasram 5, aparyAptAnAmaGgulAsaGghayeyabhAgaH 6, paryAptAnAM yojanasahasram 7, ityuraH parisarpeSu sapta sthAnAni / evaM bhujaparisarpeSvapi godhA-nakulAdisthalacareSvapItthameva saptAvagAhanAsthAnAni draSTavyAni, navarameteSvAdyapade 1 sAmAnyagarbhajapade 2 paryAptagarbhajapade ca 3 gavyUtapRthaktvam, sAmAnyasammUrcchanajapade 4, paryAptasammUrcchanajapade 5 ca dhanuH pRthaktvam, zeSapadadvaye'GgulAsaGghayeyabhAgaH 6-7, tadevaM sthalacareSu trividheSvapyavagAhanA cintitA / evaM khacareSvapi saptasu sthAneSu sA vAcyA, navaramatrAparyAptasammUrcchajA'paryAptagarbhajalakSaNasthAnadvaye utkRSTA'vagAhanA pratyekam aGgulAsaGghayeyabhAgaH, zeSeSu paJcasu sthAneSu dhanuH pRthaktvam, tadevaM SaTtriMzatsthAneSu paJcendriyatirazcAmavagAhanAM nirUpya saGgrahaM kurvannAha - ettha saMgahaNigAhAo bhavaMti, taMjahA joaNasahassa gAuyapuhatta tatto ya joyaNapuhattaM / duhaM tu dhaNupuhattaM samucchima hoi uccattaM // 1 // ( ) sammUrcchajAnAM jalacarapaJcendriyatirazcAmutkRSTA'vagAhanA yojanasahasrameva na parata:, sammUrcchajaasaMkhejjaguNA / / 81 / / teiMdiyaNivvattipajjattayassa jahaNNiyA ogAhaNA saMkhejjaguNA ||82 / / ... paMciMdiyaNivvattipajjattayassa ukkassiyA ogAhaNA saMkhejjaguNA / / 4-2-5-94 / / SaTkhaNDAgamoktairetaiH sUtrairapyetannizcIyate yallabdhitaH karaNatazca paryAptakAnAM dvIndriyAdInAM jIvAnAM jaghanyA'vagAhanA'Ggulasya saGkhyeyabhAgapramANA bhavatIti / yatazcaitAni sUtrANi jJAnAvaraNIyakarmavedakajIvakSetranirUpaNAvasare kathitAni, ataH paJcendriyaparyAptakotkRSTAvagAhanAtayA kevalisamudghAtaprApyamANasya sampUrNalokasyAtrAnuktiH / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM joyaNasahassa chaggAuyAiM tatto ya joyaNasahassaM / gAuyaputta bhuyage pakkhI bhave dhaNupuhattaM // 102 // ( sU0 352 ) ( 1 ) maNussANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM tinni gAuyAI / (2) sammucchimamaNussANaM jAva goyamA ! jahanneNaM aMgu0 asaM0, ukko0 aMgu0 asaM0 / (3) gabbhavakkaMtiyamaNussANaM jAva goyamA ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM tinni gAuyAiM / apajjattagagabbhavakvatiyamaNussANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNa vi aMgu0 asaM0 / pajjattayaga0 pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 saMkhe0, ukkoseNaM tina gAuyAiM / (sU0 353) vANamaMtarANaM bhavadhAraNijjA uttaraveuvviA ya jahA asurakumArANaM tahA bhANiyavvaM / ( sU0 354) jahA vANamaMtarANaM tahA jotisiyANaM / ( sU0 355 ) ( 1 ) sohammayadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! duvihA pa0 / taM0 bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya / tattha NaM jAsa bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM satta rayaNIo / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasatasahassaM / catuSpadAnAM tu gavyUtapRthaktvameva, sammUrcchajora : parisarpANAM yojanapRthaktvameva, sammUrcchajabhujaparisarpakhacaralakSaNayordvayoH pratyekaM dhanuH pRthaktvameveti / tadevaM sammUrcchajaviSaya: saGgrahaH kRtaH / atha garbhajaviSayaM taM kurvannAha jo aNasahassa chaggAuAI tatto ya joaNasahassaM / gAuyaputta bhuyage pakkhI bhave dhaNupuhattaM // 1 // ( ) garbhajAnAM jalacarapaJcendriyatirazcAmutkRSTA'vagAhanA yojanasahasrameva, garbhajacatuSpadAnAM SaDeva gavyUtAni, garbhajoraH parisarpANAM yojanasahasram, garbhajabhujagAnAM gavyUtapRthaktvam, garbhajapakSiNAM dhanuHpRthaktvamiti / idaM gAthAdvayaM kvacideva vAcanAvizeSe dRzyate, sopayogatvAcca likhitam / atha manuSyANAmavagAhanA procyate - tatraudhikapade devakurvAdimanuSyANAmutkRSTA trINi gavyUtAni 1, vAta-pitta-zukra-zoNitAdiSu sammUrchitamanuSyANAmutkarSato'pyagulAsaGghayeyabhAga eva, hyetAvadavagAhanAyAmeva vartamAnA aparyAptA eva mriyante, ata eva paryAptAparyAptacintA'pyatra na kRtA, Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0356] 225 (2) jahA sohamme tahA IsANe kappe vi bhANiyavvaM / (3) jahA sohammayadevANaM pucchA tahA sesakappANaM devANaM pucchA bhANiyavvA jAva accuyakappo / saNaMkumAre bhavadhAraNijA jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM cha rayaNIo; uttaraveuvviyA jahA sohmme| jahA saNaMkumAre taha mAhiMde / baMbhaloga-laMtaesu bhavadhAraNijjA jaha0 aMgula0 asaM0, ukko0 paMca rayaNIo; uttaraveuvviyA jahA sohamme / mahAsukkasahassAresu bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgu0 asaM0, ukkoseNaM cattAri rayaNIo; uttaraveuvviyA jahA sohamme / ANata-pANata-AraNa-accutesu causu vi bhavadhAraNijjA jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM tiNNi rayaNIo; uttaraveubviyA jahA sohamme / (4) gevejayadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? go0 ! gevejagadevANaM ege bhavadhAraNijae sarIrae, se jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM do rynniio| (5) aNuttarovavAiyadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! aNuttarovavAiyadevANaM ege bhavadhAraNijjae sarIrae, se jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM ekkA rynnii| (sU0 356) se samAsao tivihe paNNatte / taMjahA-sUIaMgule payaraMgule ghnnNgule| aMgulAyatA egapadesiyA seDhI sUIaMgule, sUI sUIe guNiyA payaraMgule, payaraM sUIe guNiyaM ghaNaMgule / 106aparyAptatvAdevaiSAmiti 2 / evaM sAmAnyato garbhajAnAM tato'paryAptAnAM paryAptAnAM ca bhAvanA kAryA / tadevaM paJcasu sthAneSu manuSyANAmavagAhanA proktaa| vyntr-jyotisskaannaamsurkumaarvdbhaavniiyaa| vaimAnikAnAmapi tathaiva, navaraM saudharmezAnayorutkRSTA bhavadhAraNIyazarIrAvagAhanA saptahastA, sanatkumAra-mAhendrayoH SaT, brahmaloka-lAntakayo: paJca, ___106. aparyAptatvAdevaiSAmiti / nanu pUrvaM dvinAmanirUpaNe (sU. 216) eSAmapi paryAptAparyAptatvalakSaNaM dvaividhyamuktameveti cet ? satyaM, tatra karaNApekSayA taduktaM, atra tu labdhyapekSayA tanniSedha iti na doSaH / dvayoH sUtrayorvivakSAbhede vicitrA sUtragatirityeva hetu yaH / nanu sUtragatirvicitrA yA bhavati tatra ko hetuH ? ziSyabuddhivaizadyakaraNAbhiprAya iti gRhANa / ayambhAva:-sUtrakArA bhagavanto karuNAparItamAnasA viziSTajJAnino bhavanti / sUtrasUtraNe teSAM na ko'pi svArtho bhavati na vA kimapyajJAnaM yena te mitho'sambaddhaM pUrvAparaviruddhaM vyarthaM vA kiJcidapi sUtrayeyuH / yathA yathA ziSyabuddhivaizadyaM syAttathA tathA sUtraM sUtrayitavyamityekAbhiprAyeNaivAnugrahaparAste kimapi vadanti / tatazcaikasya sUtrasya racanAkAle ko'pi tAdRk prastAva Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 357 ) eesi NaM sUcIaMgula - payaraMgula -ghaNaMgulANaM katare katarehiMto appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA ? savvatthove sUIaMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgale asaMkhejaguNe / setaM ussehaMgule / ( sU0 358 ) se kiM taM pamANaMgule ? pamANaMgule egamegassa NaM raNNo cAuraMtacakkavahissa aTThasovaNNie kAgaNirayaNe chattale duvAlasaMsie aTTakaNNie ahigaraNisaMThANasaMThie paNNatte, tassa NaM egamegA koDI ussehaMgulavikkhaMbhA, taM samaNassa bhagavao mahAvIrassa arddhagulaM, taM sahassaguNaM pamANaMgulaM bhavati / 226 mahAzukra-sahasrArayozcatvAraH, Anata-prANatA-''raNA - S -'cyuteSu trayaH / graiveyakeSu dvau, uttaravaikriyA tu na vAcyA, graiveyakeSUttaravaikriyazarIranirvartanasyAbhAvAd, evamuttaratrApi / anuttaravimAneSu tveko hastaH / tadevameSAvagAhanA sarvA'pyutsedhAGgulena mIyate / etacca sUcI - pratara - ghanabhedAt trividhamAtmAgulavad bhAvanIyam / uktamutsedhAGgulam / atha pramANAGgulaM vivakSurAha se kiM taM pamANaMgule ityAdi / sahasraguNitAdutsedhAGgulapramANAjjAtaM pramANAGgulam, athavA paramaprakarSarUpaM pramANaM prAptamaGgulaM pramANAGgulam, nAtaH paraM bRhattaramaGgulamastIti bhAvaH / yadi vA samastalokavyavahAra-rAjyAdisthitiprathamapraNetRtvena pramANabhUto'sminnavasarpiNIkAle tAvad yugAdidevo bharato vA tasyAGgulaM pramANAGgulam / etacca kAkaNIratnasvarUpaparijJAnena ziSyavyutpattilakSaNaM guNAdhikyaM pazya~staddvAreNa nirUpayitumAha - egamessa NaM raNNo ityAdi, ekaikasya rAjJaH caturantacakravartino'STasauvarNikaM kAkaNIratnaM SaTtalAdidharmopetaM prajJaptam, tasyaikaikA koTirutsedhAGgulaviSkambhA, tacchramaNasya bhagavato mahA-vIrasyArddhAGgulam, tatsahasraguNaM pramANAGgulaM bhavatIti samudAyArthaH / tatrAnyAnyakAlotpannAnAmapi cakriNAM kAkaNIratnatulyatApratipAdanArthamekaikagrahaNam / nirupacaritarAjazabdaviSayajJApanArthaM rAja-grahaNam / AsIdyena tairekA vivakSA gRhItA, paraMtu pazcAdanyasya sUtrasya racanAkAle prastAvAntaraM tathA'bhavad yathA'nyaiva vivakSA grAhyA syAditi taistatsUtraM tayA vivakSayA sUtrita miti mantavyameva / 'na ca te ( pUrvaRSayaH) paryanuyogamarhanti' ityAdinA tIrthAntarIyairapIdameva sUcitam / prastute'pi dvinAmasUtre nArakAdInAM dvaividhyaM yaduktaM, avagAhanAsUtre tu tanniSedho yatsUcitaH, tena 'nArakAdayaH karaNApekSayA dvividhA bhavanti, labdhyapekSayA tu paryAptA eva bhavanti' ityevaM ziSyabuddhirvyutpAditA bhavatyeva / evaM dvinAmasUtre sammUrchitamanuSyANAM dvaividhyaM yaduktaM, avagAhanAsUtre'tra tu tanniSedho yatsUcitaH tena 'sammUrchitamanuSyAH karaNApekSayA dvividhA bhavanti, labdhyapekSayA tvaparyAptA eva bhavanti' ityevaM ziSyabuddhervyutpAdanA bhavatyeva / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0359, 360] 227 ( sU0 359) eteNaM aMgulappamANeNaM cha aMgulAI pAdo, do pAyA duvAlasa aMgulAI vihatthI, do vihatthIo rayaNI, do rayaNIo kucchI, do kucchIo dhaNU, do dhaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAiM joyaNaM / ( sU0 360) eteNaM pamANaMguleNaM kiM paoyaNaM ? eeNaM pamANaMgaleNaM puDhavINaM kaMDANaM pAyAlANaM bhavaNANaM bhavaNapatthaDANaM nirayANaM nirayAvaliyANaM nirayapatthaDANaM kappANaM diktrayabhedabhinnasamudratrayahimavatparvataparyantasImAcatuSTayalakSaNA ye catvAro'ntAstA~zcaturo'pi cakreNa vartayati pAlayatIti caturantacakravartI, tasya, paripUrNaSaTkhaNDabharatabhokturityarthaH / madhuratRNaphalAnyekaH zvetasarSapaH, SoDaza sarSapA ekaM dhAnyamASaphalam, dve dhAnyamASaphale ekA guJjA, paJca guJjA ekaH karmamASakaH, SoDaza karmamASakA eka: suvarNaH, etairaSTabhiH kAkaNIratnaM niSpadyate / etAni ca madhuratRNaphalAdIni bharatacakravartikAlasambhavInyeva gRhyante, anyathA ka tadvaiSamyasambhave kAkaNIratnaM sarvacakriNAM tulyaM na syAt, tulyaM ceSyate taditi, catvAri catasRS dikSu dve tUrdhvAdha ityevaM SaT talAni yatra tat SaTtalam, adha upari pArzvatazca pratyekaM catasRNAmasrINAM bhAvAt dvAdaza amrayaH koTayo yatra tad dvAdazAmrikam, karNikA: koNAsteSAM cAdha upari ca pratyekaM caturNAM sadbhAvAdaSTakarNikam, adhikaraNi: suvarNakAropakaraNam, tatsaMsthAnena saMsthitaM tatsadRzAkAram, samacaturasramiti yAvat, prajJaptaM prarUpitam / tasya kAkaNIratnasyaikaikA koTirucchrayAGgulapramANaviSkambhA, dvAdazApyamraya ekaikasya utsedhAGgulapramANA bhavantItyarthaH, asya samacaturasratvAdAyAma viSkambhazca pratyekamutsedhAGgulapramANa ityuktaM bhavati, yaiva ca koTirUrdhvakRtA AyAmaM pratipadyate va tiryagU vyavasthApitA viSkambhabhAg bhavatItyAyAma-viSkambhayorekataranirNaye'pyaparanizcayaH syAdeveti sUtre viSkambhasyaiva grahaNam, tadgrahaNe cAyAmo'pi gRhIta eva, samacaturasratvAttasyeti / tadevaM sarvata utsedhAGgulapramANamidaM siddham / yaccAnyatra cauraMgulappamANA suvaNNavarakAgaNI neyA ( bRhatsaM0 302 ) iti zrUyate tanmatAntaraM saMbhAvyate, nizcayaM tu sarvavedino vidantIti / tadekaikakoTigatamutsedhAGgulaM zramaNasya bhagavato mahAvIrasyArddhAGgulam / kathamidam ? ucyatezrImahAvIrasya saptahastapramANatvAdekaikasya ca hastasya caturviMzatyutsedhAGgulamAnatvAdaSTaSaSTyadhikazatAGgulamAno bhagavAnutsedhAGgulena siddho bhavati, sa eva cAtmAGgulena matAntaramAzritya svahastena sArddhahastatrayamAnatvAccaturazItyaGgulamAno gIyate, ataH sAmarthyAdekamutsedhAGgulaM zrImanmahAvIrAtmAGgulApekSayA arddhAGgulameva bhavati, yeSAM tu matena bhagavAnAtmAGgulenASTottarazatAGgulamAna: svahastena sArddhahastacatuSTayamAnatvAt tanmatena bhagavata ekasminnAtmAGgule ekamutsedhAGgulaM tasya ca paJca navabhAgA bhavanti 15, aSTaSaSTyadhikazatasyASTottarazatena bhAgApahAre etAvata eva bhAvAt, yanmatena Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM vimANANaM vimANAvaliyANaM vimANapatthaDANaM TaMkANaM kUDANaM selANaM siharINaM pabbhArANaM vijayANaM vakkhArANaM vAsANaM vAsaharANaM vAsaharapavvayANaM velANaM veiyANaM dArANaM toraNANaM dIvANaM samuddANaM AyAma-vikkhaMbha-uccattovveha-parikkhevA mavijaMti / tu bhagavAn viMzatyadhikamagulazataM svahastena paJcahastamAnatvAt, tanmatena bhagavata ekasminnAtmAGgule ekamutsedhAGgulaM tasya ca dvau paJcabhAgau bhavataH 13, aSTaSaSTyadhikazatasya viMzatyadhikazatena bhAge hRte iyata eva lAbhAt / tadevamihAdyamatamapekSyaikamutsedhAGgulaM bhagavadAtmAGgulasyArddharUpatayA proktamityavaseyamiti / taducchyAGgulaM sahasraguNitaM pramANAGgulaM bhavati, kathamidamavasIyate ? ucyatebharatazcakravartI pramANAgulenAtmAGgulena ca kila viMzaM zatamaGgulAnAM bhavati, bharatAtmAGgulasya pramANAGgulasya caikarUpatvAt / utsedhAGgulena tu paJcadhanu:zatamAnatvAt pratidhanuzca SaNNavatyaGgulasadbhAvAd aSTacatvAriMzat sahasrANyaGgulAnAM saMpadyante, ata: sAmarthyAdekasmin pramANAGgule catvAri zatAnyutsedhAGgulAnAM bhavanti, viMzatyadhikazatena aSTacatvAriMzatsahasrANAM bhAgApahAre etAvato lAbhAt / yadyevamutsedhAjulAt pramANAmulaM catu:zataguNameva syAt katha sahasraguNamuktam ? satyam, kintu 107pramANAGgulasyArddhatRtIyotsedhAGgularUpaM bAhalyamasti, tato yadA svakIyabAhalyena yuktaM yathAvasthitamevedaM cintyate tadotsedhAGgulAccatuHzataguNameva bhavati, yadA tvardhatRtIyotsedhAgulalakSaNena bAhalyena zatacatuSTayalakSaNaM dairghyaM guNyate tadA agulaviSkambhA sahasrAGguladIrghA pramANAGgulaviSayA sUcirjAyate / idamuktaM bhavati- arddhatRtIyAGgulaviSkambhe pramANAGgule timra: zreNaya: kalpyante, ekA aGgulaviSkambhA zatacatuSTayadIrghA, dvitIyA'pi tAvanmAnaiva, tRtIyA'pi dairyeNa catu:zatamAnaiva viSkambhatastva Ggulam, tato'syApi dairdhyAcchatadvayaM gRhItvA viSkambho'gulapramANa: saMpadyate, tathA ca satyaGgulazatadvayadIrghA agulaviSkambhA iyamapi siddhA, tatastisRNAmapyetAsAmuparyupari vyavasthApane utsedhAGgulato'GgulasahasradIrghA aGgulaviSkambhA pramANAGgulasya sUci: siddhA bhavati, tata imAM sUcimadhikRtyotsedhAGgulAt tat sahasraguNamuktam, vastutastu catuHzataguNameva, ata eva pRthvI-parvata-vimAnAdimAnAnyanenaiva catuHzataguNena arddhatRtIyAGgulalakSaNasvaviSkambhAnvitenAnIyante, na tu sahasraguNayA agulaviSkambhayA sUcyeti / zeSaM 107. pramANAmulasyArddhatRtIyotsedhAGgularUpaM bAhalyamastItyAdi / yadvA'yamapyatra samAdhAnaprakAraH sambhavennaveti gItAthairvicAraNIyam / tadyathA-utsedhAmulAdipramANatvena zAstreSu yatkathitaM na tattattadagulAyAmapramANaM, ayambhAvaH-aGgulatvenAtrAguSTho'bhipretaH, tatrApyaGguSThamUlAdagrabhAgaM yAvadya AyAmo na tatpramANamagulatvenoktaM, kintvaguSThasyordhvAdhobhAgavartinoyorbhAgayoryat sandhisthAnaM veSTakaM (veDho iti bhASAyAM) ucyate, tatsthAnIyavistArasya yatpramANaM, Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0361] 229 (sU0 361) se samAsao tivihe paNNatte / taMjahA-seDhIaMgule payaraMgule ghnnNgule| asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIo seDhI, seDhI seDhIe guNiyA pataraM, pataraM seDhIe guNitaM logo, saMkhejaeNaM logo guNito saMkhejjA logA, asaMkhejaeNaM logo guNio asaMkhejA logaa| bhAvitArthaM yAvat puDhavINaM ti ratnaprabhAdInAm, kaMDANaM ti ratnakANDAdInAm, pAtAlANaM ti pAtAlakalazAnAm, bhavaNANaM ti bhavanapatyAvAsAdInAM bhavaNapatthaDANaM ti bhavanaprastaTA narakaprastaTAntare, teSAm, nirayANaM ti narakAvAsAnAm, nirayAvaliyANaM ti narakAvAsapaGktInAm, nirayapatthaDANaM ti terekkArasa nava satta paMca tinni ya taheva ekko ya(bRhatsaMgrahaNI0 253) ityAdinA pratipAditAnAM narakaprastaTAnAm, zeSaM pratItam, navaraM TaMkANaM ti chinnaTaGkAnAm, kUDANaM ti ratnakUTAdInAm, selANaM ti muNDaparvatAnAm, siharINaM ti parvatAnAmeva zikharavatAm, pabbhArANaM ti teSAmeveSannatAnAm, velANaM ti jaladhivelAviSayabhUmInAm, udvedho bhUmimadhye'vagAhaH, tadevam aMgula vihatthi rayaNItyAdigAthopanyastAnyagulAdIni yojanAvasAnAni padAni vyAkhyAtAni / sAmprataM zeSANi zreNyAdIni vyAcikhyAsurAha - asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIo seDhi tti anantaranirNItapramANAgulena yadyojanaM tena yojanenAsaGkhyeyA yojanakoTIkoTaya: saMvartitasamacaturasrIkRtalokasyaikA shrennirbhvti| kathaM punarloka: saMvartya samacaturasrIkriyate ? ucyate- iha svarUpato lokastAvaccaturdazarajjUcchritaH, adhastAddezonasaptarajjuvistaraH, tiryaglokamadhye ekarajjuvistRta:, brahmalokamadhye paJcarajjuvistIrNaH, upari tu lokAnte ekarajjuviSkambhaH, zeSasthAneSu tadaGgulatvenocyate / etasmAdvistArAdaguSThasyAyAma uttamapuruSANAM sArdhadviguNo bhavediti vayaM sambhAvayAmaH / (asmAkaM tvaguSThavistArAttadAyAmaH prAyastriguNo bhavatIti dhyeyam) / tatazcotsedhAGgulatvenoktAdutsedhAgulavistArapramANAt pramANAGgulatvenAbhipretaH pramANAGgulavistArazcatuHzataguNo bhavati / tadapekSayA ca tadAyAmasya sArdhadviguNatvenotsedhAGgulavistArAt sahasraguNatvaM spaSTameva / tadayamatra sAra upalabdhaH-utsedhAgulavistArAt pramANAgulavistArazcatuHzataguNaH, tadAyAmazca sahasraguNa iti / tathA zAstrIyavyavahAreSUtsedhAGgulatvena tadvistAra eva vyavahriyate, yathA bharatacakravartina utsedhAGgulena paJcadhanuHzatamAnatvaM yaduktaM tadvistArApekSayaiva, na tu tadAyAmApekSayA / tatazca pramANAgulena yanmAnaM proktaM, yathA jambUdvIpasya lakSayojanamAno viSkambhaH, sa pramANAgulavistArApekSayaiva grAhyaH, pramANAmulatulyo bharatacakravartino ya AtmAgulastadvistArApekSayaiva grAhyaH, na tu tadAyAmApekSayetyarthaH / atazcatuHzataguNatvasyaiva mukhyatvaM jJeyam, na tu sahasraguNatvasya / ata eva vRttikArairapi 'vastutastu catuHzataguNameva...' ityAdi tathA 'na tu sahasraguNayA'gulaviSkambhayA sUcyA' ityAdhuktaM vartate / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 362 ) etesi NaM seDhIaMgula - payaraMgula-ghaNaMgulANaM katare katarehiMto ape vA bahu vA tule vA visesAhie vA ? savvatthove seDhiaMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgale asaMkhejjaguNe / setaM pamANaMgule / setaM vibhAganippaNNe / setaM khettappamANe / kvacit ko'pyaniyato vistaraH, rajjupramANaM tu svayambhUramaNasamudrasya paurastyapAzcAtyavedikAntaM yAvaddakSiNottaravedikAntaM vA yAvadavaseyam / evaM sthito'sau loko buddhiparikalpanayA saMvartya ghanIkriyate / tathAhi- rajjuvistIrNAyAstrasanADikAyA dakSiNadigvartyadholokakhaNDamadhastAddezonarajjutrayavistIrNaM krameNa hIyamAnavistaraM tadevopariSTAdrajjvasaGkhyeyabhAgaviSkambhaM sAtirekasaptarajjUcchritaM gRhItvA sA evottarapArzve viparItaM saGghAtyate, adhastanaM bhAgamupari kRtvA uparitanaM cAdhaH samAnIya saMyojyata ityarthaH, evaM ca kRte adhovartilokasyArddhaM dezonarajjucatuSTayavistIrNaM sAtirekasaptarajjUcchritaM bAhalyatoSpi adhaH kvaciddezonasaptarajjumAnamanyatra tvaniyatabAhalyaM jAyate / idAnImuparitanalokArddhaM saMvartyate tatrApi rajjuvistarAyAstrasanADikAyA dakSiNadigvartinI brahmalokamadhyAdadhastanamuparitanaM ca dve api khaNDe brahmalokamadhye pratyekaM dvirajjuvistIrNe uparyalokasamIpe adhastu ratnaprabhAkSullakapratarasama aGgulasahasrabhAgavistaravatI dezonasArddharajjutrayocchrite buddhyA gRhItvA tasyA evottarapArzve pUvoktasvarUpeNa vaiparItyena saGghAtyete evaM ca kRte uparitanaM lokasyArddhaM dvAbhyAmaGgulasahasrabhAgAbhyAmadhikaM rajjutrayaviSkambham / iha caturNAM khaNDAnAM paryanteSu catvAro'GgulasahasrabhAgA bhavanti, kevalamekasyAM dizi yau tAbhyAM dvAbhyAmapyeka evAGgulasahamrabhAgaH, ekadigvartitvAdeva, aparAbhyAmapi dvAbhyAmitthamevetyatastadddvayAdhikatvamuktaM dezonasaptarajjUcchritam, bAhalyatastu brahmalokamadhye paJcarajjubAhalyamanyatra tvaniyataM jAyate, idaM ca sarvaM gRhItvA Adhastya - saMvartitalokArddhasyottarapArzve saMghAtyate, evaM ca yojite AdhastyakhaNDasyocchraye yaditarocchrayAdadhikaM tat khaNDitvA uparitanasaGghAtitakhaNDasya bAhalye UrddhavAyataM saMghAtyate, evaM ca sAtirekAH paJca rajjava: kvacidbAhalyaM siddhyati, tathA AdhastyakhaNDamadhastAdyathAsambhavaM dezonasaptarajjubAhalyaM prAguktam, ata uparitanakhaNDabAhalyAddezonarajjudvayamatrAtiricyata ityasmAdatiricyamAnabAhalyAdarddhaM gRhItvA uparitanakhaNDabAhalye saMyojyate, evaM ca kRte bAhalyatastAvat sarvamapyetaccaturasrIkRtanabhaH khaNDaM kiyatyapi pradeze rajjvasaGkhyeyabhAgAdhikAH SaD rajjavo bhavanti, vyavahAratastu sarvaM saptarajjubAhalyamidamucyate, vyavahAranayo hi kiJcinyUnasaptahastAdipramANamapi paTAdivastu paripUrNasaptahastAdimAnaM vyapadizati, dezato'pi ca dRSTaM bAhalyAdidharmaM paripUrNe'pi vastunyadhyavasyati, sthUladRSTitvAditi bhAvaH, ata eva tanmatenaivAtra saptarajjubAhalyatA sarvagatA draSTavyA, AyAma-viSkambhAbhyAM tu pratyekaM dezonasaptarajjupramANamidaM jAtam, vyavahAratastvatrApi pratyekaM saptarajjupramANatA dRzyA, tadevaM 230 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0363, 364 ] 231 (sU0 363) se kiM taM kAlappamANe ? kAlappamANe duvihe paNNatte / taMjahApadesanippaNNe ya vibhAganippaNNe ya / (sU0 364) se kiM taM padesanippaNNe ? padesanippaNNe egasamayadvitIe dusamayaTThitIe tisamayadvitIe jAva asaMkhejjasamayaIie / setaM padesanippaNe / vyavahAranayamatenAyAma-viSkambha-bAhalyaiH pratyekaM saptarajjupramANo ghano jAtaH, etacca vaizAkhasthAnasthitapuruSAkAraM sarvatra vRttasvarUpaM ca lokaM saMsthApya sarvaM bhAvanIyam, siddhAnte ca yatra kvacidavizeSitAyAH zreNyAH sAmAnyena grahaNaM tatra sarvatrAsya ghanIkRtalokasya sambandhinI saptarajjupramANA sA grAhyA, tathA prataro'pyetAvatpramANa eva boddhavyaH / tadiyaM saptarajjvAyAmatvAt pramANAgulato'saGkhayeyayojanakoTIkoTyAyatA ekaprAdezikI zreNi: / sA ca tayaiva guNita: / yathoktazreNyA guNito lokaH / ayamapi saGkhayeyena rAzinA guNitaH saGkhayeyA lokA:, asaGkhayeyena tu rAzinA samAhato'saGkhyA lokAH, anantaizca lokairalokaH / nanvaGgulAdibhirjIvAjIvAdivastUni pramIyanta iti teSAM pramANatA yuktA alokena tu na kiJcit pramIyate iti kathaM tasya pramANatA ? ucyate - yadyapi bAhyaM vastvanena na pramIyate tathApi svasvarUpaM tena pramIyata eva, tadabhAve tadviSayabuddhyabhAvaprasaGgAt / tadevam aMgula vihatthi rayaNItyAdi gAthA vyAkhyAtA / samAptaM ca kSetrapramANamiti / atha kAlapramANamucyate - se kiM taM kAlappamANe ityAdi gatArthameva, navaramiha pradezA: kAlasya nirvibhAgA bhAgAH, tairniSpannaM pradezaniSpannam, tatraikasamayasthitikaH paramANuH skandho vA kAlapradezena niSpannaH, dvisamayasthitistu dvAbhyAm, evaM yAvadasaGkhayeyasamayasthitiko'saGghayeyaiH kAlapradezairnirvRttaH, paratastvekena rUpeNa pudgalAnAM sthitireva nAsti / pramANatA ceha prdeshnisspnndrvyprmaannvdbhaavniiyaa| vibhAganiSpannaM tu samayAdi, tathA cAha- samayAvaliya gAhA / etAM ca gAthAM svayameva vivarISuH sarveSAmapi kAlabhedAnAM samayAditvAt tannirNayArthaM tAvadAha se kiM tamityAdi, atha ko'yaM samaya iti pRSTe satyAha- samayasya prarUpaNAM vistaravatIM vyAkhyAM kariSyAmi, sUkSmatvAt saMkSepataH kathito'pi nAsau samyak pratItipathamavataratIti bhAvaH / tadevAhase jahAnAma ityAdi, sa kazcit yathAnAmako yatprakAranAmA, , devadattAdinAmetyarthaH, tuNNAgadArae sUcika ityarthaH, syAt bhavet, ya: kimityAha - taruNAdivizeSaNaviziSTaH paTasATikAM paTTasATikAM vA gRhItvA sayarAhaM jhaTiti kRtvA hastamAtramapasArayet pATayediti saNTaGkaH, athavA pUrvavat, yathetyupapradarzane, nAmeti sambhAvanAyAm, e iti vAkyAlaGkAre, tatazca sa kazcideva tAvat saMbhAvyate tuNNAgadArako yastaruNAdivizeSaNaH syAt kadAcit paTasATikAM paTTATikAM vA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 365) se kiM taM vibhAganippaNNe ? vibhAganippaNNe - samayA-''valiya-muhuttA divasa-ahoratta-pakkha-mAsA ya / saMvacchara-juga-paliyA sAgara-osappi-pariaTTA // 103 // (sU0 366) se kiM taM samae ? samayassa NaM parUvaNaM karissAmi-se jahANAmae tuNNAgadArae siyA taruNe balavaM jugavaM juvANe appAtaMke thiraggahatthe daDhapANi-pAyapAsa-piTuMtarorupariNate talajamalajuyala-parighaNibhabAhU cammedRga-duhaNa-muTThiyasamAhayaniciyagattakAye laMghaNa-pavaNa-jaiNavAyAmasamatthe urassabalasamaNNAgae chae dakkhe pattaTTe kusale mehAvI niuNe niuNasippovagae egaM mahatiM paDasADiyaM vA paTTasADiyaM vA gahAya sayarAhaM hatthamettaM osArejjA / tattha coyae paNNavayaM evaM vayAsI-jeNaM kAleNaM teNaM gRhItvA jhaTiti hastamAtramapasArayet pATayediti tathaiva sambandhaH / tatra taruNa: prvrddhmaanvyaaH| Aha- dArakaH pravarddhamAnavayA eva bhavati, kiM vizeSaNena ? naivam, AsannamRtyoH pravarddhamAnavayastvAbhAvAt tasya cAsannamRtyutvena viziSTasAmarthyAnupapatte:, viziSTasAmarthyapratipAdanArthazcAyamArambhaH, anye tu varNAdiguNopacito'bhinavastaruNa iti vyAcakSate / balaM sAmarthyaM tadasyAstIti balavAn / yugaM suSamaduSSamAdikAla:, so'duSTo nirupadravo viziSTabalaheturyasyAstyasau yugavAn, kAlopadravo'pi sAmarthyavighnaheturitItthaM vizeSaNam / juvANe tti yuvA yauvanastha:, prAptavayA eSa ityevam aNati vyapadizati loko yamasau niruktivazAt yuvAna:, bAlyAdikAle'pi dArako'bhidhIyate ato viziSTavayo'vasthAparigrahArthametadvizeSaNam / alpazabdo'bhAvavacana:, alpa AtaGko rogo yasya sa tathA, nirAtaGka ityarthaH / sthiraH prakRtapaTaM pATayato'kampo'grahasto hastAgraM yasya sa tathA / dRDhaM pANi-pAdaM yasya pArTI pRSThyantare ca UrU ca pariNate pariniSThitatAM gate yasya sa tathA, sarvAvayavairuttamasaMhanana ityrthH| talayamalayugalaparighaNibhabAhuH, talau tAlavRkSau, tayoryamalaM samazreNIkaM yad yugalaM dvayaM parighazca argalA tannibhau tatsadRzau dIrgha-sarala-pInatvAdinA bAhU yasya sa tathA, AgantukopakaraNajaM sAmarthyamAha- carmeSTakA-drughaNa-muSTikasamAhatanicitagAtrakAya:, carmeSTakayA drughaNena muSTikena ca samAhatAni pratidinamabhyAsapravRttasya nicitAni nibiDIkRtAni gAtrANi skandhorupRSThAdIni yatra sa tathAvidha: kAyo deho yasya sa tathA, carmeSTakAdayazca lokapratItA eva / aurasyabalasamanvAgata aantrotsaahviiryyuktH| vyAyAmavattAM darzayati- laGghana-plavanajavanavyAyAmasamarthaH, javanazabdaH shiighrvcn:| cheka: prayogajJa: / dakSa: zIghrakArI / prAptArtha: adhikRte karmaNi niSThAM gataH, prAjJa ityanye / kuzala: AlocitakArI / medhAvI sakRcchrutadRSTakarmajJaH / nipuNa upaayaarmbhkH| nipuNazilpopagata: sUkSmazilpasamanvitaH / evaMvidho hyalpenaiva Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0366] 233 tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA sayarAhaM hatthamette osArie se samae bhavai ? no iNamaTTe smddhe| kamhA ? jamhA saMkhejANaM taMtUNaM samudayasamitisamAgameNaM paDasADiyA nippajai, uvarillammi taMtummi acchiNNe heDhille taMtU Na chijjai, aNNammi kAle uvarille taMtU chijjai aNNammi kAle hiTThille taMtU chijati, tamhA se samae na bhavati / evaM vayaMtaM paNNavagaM coyae evaM vayAsi-jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA uvarille taMtU chiNNe se samae ? Na bhavati / kamhA ? jamhA saMkhejANaM pamhANaM samudayasamitisamAgameNaM ege taMtU nipphajjai, uvarille pamhammi kAlena sATikAM pATayatIti bahuvizeSaNopAdAnam / sa itthambhUta ekAM mahatIM paTasATikAM vA paTTasATikAM vA, paTasATikAyA iyaM zlakSNatareti bhedenopAdAnam, gRhItvA sayarAhamiti sakRt, jhaTiti kRtvetyarthaH, hastamAtramapasArayet pATayedityarthaH / tatraivaM sthite preraka: ziSyaH prajJApayatIti prajJApako gurustamevamavAdIt, kim ? yena kAlena tena tuNNAgadArakeNa tasyA: paTasATikAyA: vA paTTasATikAyA vA sakRddhastamAtramapasAritaM pATitamasau samayo bhavati? prajJApaka Aha- nAyamarthaH samarthaH, naitadevamityuktaM bhavati / kasmAditi pRSTa upapattimAha- yasmAt saGkhyeyAnAM tantUnAM samudayasamitisamAgameneti pUrvavad, ekArthA vA sarve'pyamI samudAyavAcakA:, paTasATikA niSpadyate, tatra ca uvarille tti uparitane tantau acchinne avidArite heTThille tti Adhastyatanturna chidyate, ato'nyasmin kAle uparitanastantuH chidyate anyasmin kAle AdhastyaH, tasmAdasau samayo na bhavati, evaM vadantaM prajJApakaM preraka evamavAdIt- yena kAlena tena tunnAgadArakeNa tasyAH paTasATikAyA uparitanastantuzchinna: sa samaya: kiM bhavatIti zeSa: / atra prajJApaka Ahana bhavatIti, kasmAt ? yasmAt saGkhyeyAnAM pakSmaNAM loke pratItasvarUpANAM samudayetyAdi sarvaM tathaiva yAvattasmAdasau samayo na bhavati / evaM vadantaM prajJApakamityAdhuparitanapakSmasUtramapi tathaiva vyAkhyeyam, navaramanantAnAM paramANUnAM viziSTaikapariNAmApattiH saGghAta:, teSAmanantAnAM saMghAtAnAM ya: samudayaH saMyogasteSAM samudayAnAM yA anyonyAnugatirasau samitiH, tAsAM samAgamena ekavastunivartanAya mIlanena uparitanapakSmotpadyate, samudAyavAcakatvenaikArthA vA samudayAdaya:, tasmAdasAvuparitanaikapakSmacchedanakAla: samayo na bhavati / kastarhi samaya ityAha- etto NamityAdi, etasmAd uparitanaikapakSmacchedanakAlAt sUkSmatara: samaya: prajJapto he! zramaNAyuSmanniti / atrAha- nanu yadyanantaiH paramANusaGghAtaiH pakSma niSpadyate, te ca saGghAtA: krameNa chidyante, tarkhekasminnapi pakSmaNi vidAryamANe anantA: samayA lageyuH, etaccAgamena saha virudhyate, tatrAsaGkhayeyAsvapyutsarpiNyavasarpiNISu samayAsaGkhyeyakasyaiva pratipAdanAt, yata uktam- asaMkhejjAsu Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM acchiNe heTThille pamhe na chijjati, aNNammi kAle uvarille pamhe chijjati aNNammi kAle heTThille pamhe chijjati, tamhA se samae Na bhavati / evaM vadaMtaM paNNavagaM coyae evaM vadAsi - jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tassa taMtussa uvarille panhe chiNNe se samae ? Na bhavati / kamhA ? jamhA aNaMtANaM saMghAtANaM samudayasamitisamAgameNaM ege pamhe Nipphajjai, uvarille saMghAte avisaMghAtie heTThille saMghAte Na visaMghADijjati, aNNammi kA varile saMghA visaMghAtijjai aNNammi kAle heTThille saMghAe visaMghAdijjai, tamhA se sama Na bhavati / etto vi NaM suhumatarAe samae paNNatte samaNAuso ! | NaM bhaMte ! osappiNiussappiNIsu kevaiyA samayA paNNattA ? goyamA ! asaMkhejjA / atA NaM bhaMte ! osappiNiussappiNIsu kevaiyA samayA paNNattA ? goyamA ! anaMtA ( ), tadetat katham, atrocyate - astyetat, kintu pATanapravRttapuruSaprayatnasyAcintyazaktitvAt pratisamayamanantAnAM saGghAtAnAM cheda: saMpadyate, evaM ca satyekasmin samaye yAvantaH saGghAtAzchidyante tairanantairapi sthUlatara eka eva saGghAto vivakSyate, ata evambhUtAH sthUlatarasaGghAtA ekasmin pakSmaNa asaGkhyeyA eva bhavanti, teSAM ca krameNa chedane asaGkhayeyaiH samayaiH pakSma chidyate, ato na kazcidvirodhaH, itthaM ca vizeSataH sUtre'nuktamapyavazyaM pratipattavyam, anyathA granthAntaraiH saha virodhaprasaGgAt, 108 sUtrANAM ca sUcAmAtratvAditi / tato'saGkhyeyaireva samayairyathoktapakSmaNo vidArya 108. sUtrANAM ca sUcAmAtratvAditi / etasmAdapi sUtrAdabhipretaM sUcanaM prApyata eva / taccaivaM-sUtre'nantAnAM saGghAtAnAM samudayasamitisamAgamenaikasya pakSmaNo niSpattiH kathitA / tadanantaraM 'prathame saGghAte'visaGghAtite dvitIyaH saGghAto na visaGghAtyate' ityevaM noktaM, api tu saGghAtairavagADhaM kSetramapi yathA saMkalitaM syAttathA 'uparitane saGghAte'visaGghAtita AdhastyaH saGghAto na visaGghAtyate' ityevamuktam / tatazca yata ekena sampUrNena pakSmaNA tadavayavabhUtairvA'nantairapi saGghAtairavagADhaM kSetramasaGkhyeyanabhaH pradezamAnameva, na tvanantanabhaHpradezamAnaM, ataH prathama uparitanaH saGghAto visaGghAtyate, tadanantaraM tadAdhastyaH, sa visaGghAtyate... ityevaMkrameNa bhinnabhinnakAle visaGghAtyamAnAH saGghAtA asaGkhyeyA eva prApyante, na tvanantA iti spaSTameva / tatazca evaM ca satyekasmin samaye yAvantaH saGghAtAzchidyante tairanantairapi sthUlatara eka eva saGghAto vivakSyate' ityAdi vRttikArairyaduktaM tatsUtrAdapi prAptameva, tadvivakSAmantareNAnantAnAM saGghAtAnAmasaGkhyeyatvasyAnupapatteH / nanu vAstavikAnantasaGghAtamayo vivakSita ekaH saGghAtastvekenaiva samayena chidyate / tatazca sUtrakAraiH 'jeNaM kAleNaM teNa tuNNAgadAraeNaM tassa pamhassa uvarille saMghAte chiNNe se samae ' ityAdikaM sUtraM kuto na sUtritamiti cet ? tasya saGghAtasya asmadaviSayatvAt Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0366] 235 tanna sUtritamiti gRhANa / ayambhAvaH-abhisaMdhijavIryajanyA yA kAcidapi kriyA chadmasthaiH kriyate sA jaghanyato'pyantarmuhUrtakAlInaiva bhavati, na kadAcidapyekasAmayikI / aparaJca chadmasthAnAM nizcayAtmakaH ko'pyupayogo'ntarmuhUrtakAlIna eva bhavati, na kadAcidapyekasamayamAtrabhAvI, ata eva sarvazAstraziromaNizrIkalpasUtre 'caissAmitti jANai, cayamANe na yANai, cuemitti jANai' ityAdi kathitam / cyavamAnastu na jAnati, cyavanasyaikasAmayikatvena tajjJAnAgamyatvAt, jaghanyato'pi chAdmasthikajJAnopayogasyAntarmuhUrtikatvAd' ityAdi ca kalpakiraNAvalyAM vyAkhyAtam / tatazca vivakSitaH saMghAtaH pakSmatantvAdichedanAntarbhUtachedanasya viSayo bhavitumarhati, na kadAcidapi tadanantarbhUtatayA svatantrasyacchedanasya, agulAsaGkhyeyabhAgamAtrAvagADhasya kasyacidapi vastunazchedanAdyaviSayatvAt / tathA'yamuparitanaH saGghAtazchidyate... adhunA''dhastyazchidyate... sAmprataM tasmAdapi ya AdhastyaH sa chidyate... ityAdijJAnAnAM yadvA 'ayamuparitanaH saGghAta etena (ekasamayapramANena) kAlakhaNDena chinnaH' ityAdijJAnAnAM chadmasthAnAmasambhavaH, chAdmasthikasyopayogasya jaghanyato'pyantarmuhUrtakAlInatayaikasminnupayoge pravartamAna evAsaGkhyeyAnAM saGghAtAnAM chedanasya niHzeSaM saMpannatvAt / ityaJca vivakSitaH saGghAtazchedanakriyAyAzchinnatvajJAnasya cAviSaya iti siddham / ata eva sUtrakArAH saGghAtaM yAvanna gatA ityAbhAti / yatazca te pakSma yAvadgatA tena pakSma, chedanaviSayazchinnatvajJAnaviSayazca bhavitumarhatIti nizcIyate, pakSmaNo'gulasaGkhyeyabhAgAvagADhatvAt, agulasaGkhyeyabhAgAvagADhe tantau saGkhyeyAnAM pakSmaNAM 'jamhA saMkhejjANaM pamhANaM' ityAdinA proktatvAt, cakSuSopalabhyamAnatvAcca / tathA''dhunikasUkSmadarzakayantra-tadanyayantrAdisahAyenaikasyApi pakSmaNazchedasya chinnatvajJAnasya ca sambhavo na durjeyaH / yatazcaikasyApi pakSmaNazchedasya sambhavaH, ata eva tatrAntarmuhUrtaM tu lagatyeva, abhisaMdhijavIryajanyAyAzchadmasthapravRtterjaghanyato'pyetAvatkAlatvAt / idameva manasikRtya 'ekasmAduparitanapakSmacchedanakAlAdasaGkhyAtatamo'zaH samaya iti sthitam' ityevaM vizeSaNa vyAkhyAnaM kRtamiti dhyeyam / nanvevaM prasiddhaH samayo vibhAjyo vA'vibhAjyo vA ? iti prazne 'syAdvibhAjyo vA syAdavibhAjyo vA' ityevaM syAdvAdAzrayaNenottaraM deyaM bhavati / nanvetat kathaM ? itthaMetatspaSTIkaraNArthaM pUrvamekA kalpanA kriyate / adhunA yena rUpyakAkhyanANakena krayavikrayAdivyavahAraH pravartate tajjaghanyatamo'zaH paisakaM (paiso iti bhASAyAM) ucyate / tatazca vayaM kalpanAM kurmaH / ekena paisakena tilAnAM zatakaM prApyate / evaM caNakAnAM dazakaM prApyate / yadA zataM tilAH kreyAstadaikaM paisakaM mUlyatayA deyaM bhavati / paraMtu yadA tadardhAH paJcAzat tilAH kreyA bhavettadApyekaM paisakameva mUlyatayA deyaM bhavati, na tadardhAMzaH, tadardhAMzasya nANakatayA'siddhatvAt / evaM yadaika eva tilaH kreyaH syAt, tadApi mUlyatayaikaM paisakaM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM tu deyameva bhavati, na tacchatAMzaH, nANakatayA'prasiddhatvAt / evaM paisakasya nANakatayA vibhAgasyA(= aMzasyA ) 'zakyatvAdavibhAjyatvaM siddham / tathApi yadA paJcAzat tilAH paJca ca caNakAH kreyAH syuH, tadobhayamUlyatayaikameva paisakaM deyaM bhavati, na tu dve paisake / krayaNAnantaraM yadi kazcitpRcchati, tadottaramapi 'paisakArdhena tilAH krItAH, ardhakena ca caNakAH' ityevaM dIyata iti tilAdyapekSayA paisakasya vibhAjyatvamapi siddham / tatazca nANakApekSayA paisakaM syAdavibhAjyameva, tilAdyapekSayA syAd vibhAjyameveti / evameva kAlApekSayA samayaH syAdavibhAjya eva, kSetrAdyapekSayA tu syAd vibhAjya eveti / taccaivaM paramANupuggaleNaM bhaMte logassa puracchimillAto carimaMtAo paccatthamillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchati ? dAhiNillAo carimaMtAo uttarillaM carimaMtaM, uttarillAo carimaMtAo dAhiNillaM carimaMtaM, uvarillAo carimaMtAo heThillaM carimaMtaM, heThillAo carimaMtAo uvarillaM carimaMtaM egeNaM samaeNaM gacchati ? haMtA goyamA jAva gacchati / / iti bhagavatIsUtre zataka 16 uddeza 8 / / tti bhagavatIsUtreNa jJAyate yad ekaH paramANurlokasya sarvAdhastanapratarAdanuzreNyA gatyA sarvoparitanaprataraM yAvadekena samayena gacchatIti / yadi sa paramANustiryaglokaM yAvadeva gacchet, tadApyekaH samayastu lagatyeva, 'tadardhena kAlakhaNDena tena saptarajjUmitaM tadardhaM kSetraM vyatikrAntaM' iti vaktuM na pAryate / evaM yadi sa ekAM rajjUM yAvadeva gacchet, tadApyekaH samayastu lagatyeva / evaM yAvat sa ekaM nabhaHpradezameva yadi vyatikrAmeta, tadApyekaH samayastu lagatyeva / tathaikenaiva samayenAdholokasya sarvAntimapratarAdUrdhvalokasya sarvoparitanaM prataraM gacchantaM paramANumuddizya kevalajJAnyapi 'adhunA sa tiryaglokaM prApta, atha ca brahmalokaM prAptaH... sAmprataM siddhazilAM prAptaH...' ityAdivibhAgena jJAtuM naiva samarthaH / itthaJca samayasya niraMzatvasiddhyA syAdavibhAjyatvameva, kAlApekSayA tadvibhAgasyAsambhavAt / atha kSetrApekSayA yadi vicAryate, tadA tasya vibhAjyatvamapi jJAyata eva / taccaivaM dve eva dravye gatizIle, pudgalo jIvazceti / tatra pudgalaH sparzavAneva / jIvastu sparzavAnapi, sparzazUnyo'pi / karmayukto jIvastaijasakArmaNAdipudgalaiH kSIranIravad vyAptatayA kathaJcinmUrtatvena sparzavAn vyavahriyate / karmamuktastvamUrtatayA sparzazUnya eva / ato nirvANasthAnAt siddhazilAM prati karmamuktasya jIvasya yaikasAmAyikyanuzreNirgatirbhavati sA 'aspRzato dravyasya gatiraspRzadgatiriti vyutpattyA 'aspRzadgatiH' ucyate / tadbhinnA tu yA kApi jIvasya pudgalasya vA gatirbhavati sA sarvA'pi spRzadgatireva, anyathA karmamuktasya jIvasya gateraspRzadgatitvakathanasyAnatiprayojanatvApatteH / ato lokasya sarvAdhastanapratarAt sarvoparitanaprataraM yAvatparamANoryA gatirbhavati sApi spRzadgatireveti 'tacchreNigatAn sarvAn nabhaHpradezAn spRSTvA sa paramANurgataH' iti mantavyameva / kiJcaikayaiva helayA tu sa paramANustacchreNigatAn svAvagADha Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0367] 237 (sU0 367) asaMkhejjANaM samayANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA Avaliya tti pavacca / saMkhejjAo AvaliyAo UsAso / saMkhejjAo AvaliyAo nIsAso / haTThassa aNavagallassa niruvakiTThassa jaMtuNo / ege UsAsa - nIsAse esa pANu tti vuccati // 104 // sat pANi se thove, satta thovANi se lave / lavANaM sattahattarie esa muhutte viyAhie || 105 / / mANatvAcchadmasthAnubhavaviSayasya ca samayaprasAdhakasya viziSTakriyAvizeSasya kasyaciddarzayitumazakyatvAd to vi NaM suhumatarAe samae iti sAmAnyenaivoktavAniti ekasmAduparitanapakSmacchedanakAlAdasaGkhyAtatamoM'zaH samaya iti sthitam / yugapadanantasaGghAtavidAraNahetupUrvoktaprayatnavizeSasiddhizca nagarAdiprasthitAnavaratapravRttapuruSAdeH prayatnavizeSAt pratikSaNaM bahUnnabhaHpradezAn vilaGghayAcireNaiveSTadezaprApterbhAvanIyA, yadi punarasau krameNaikaikaM vyomapradezaM laGghayet tadA asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhireveSTadezaM prApnuyAt, aMgulaseDhImitte osappiNIo asaMkhejjA (Avazyakani037) ityAdivacanAditi bhAvaH / na cAtIndriyeSvartheSu ekAntena yuktiniSThairbhAvyam, sarvajJavacanaprAmANyAd / uktaM ca Agamazcopapattizca sampUrNaM viddhi lakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye // 1 // AgamazcAptavacanamAptaM doSakSayAdviduH / vItarAgo'nRtaM vAkyaM na brUyAddhetvasambhavAt ||2|| tadavyavahitordhvAdhovartilakSaNAn trIneva nabhaHpradezAn spRzatIti 'sarvAn tacchreNigatAn nabhaHpradezAn sa krameNa spRzati, na yugapad' ityapi mantavyameva / atra kramaH kSetrApekSayaiva jJeyaH, na tu kAlApekSayA, samayasya 'ayaM pUrvArdhaH, eSa pazcArdhaH' ityAdivibhAgAbhAvAt / tatazca caturdazarajjumitAyAM tasyAM zreNyAM yAvanto nabhaHpradezAstAvantaH samayasya kSetrApekSayA vibhAgA mantavyA eva, ekena samayena paramANunA teSAM kramazaH spRSTatvAt / evaJca kSetrApekSayA samayasya vibhAjyatve siddhe siddhameva 'samayaH syAdavibhAjya eva syAdvibhAjya evetyuttaram / sUkSmekSikayA vicAraNIyametaditi / tathA yataH kAlApekSayA'vibhAjyasyApi samayasya kSetrApekSayA vibhAjyatvam, ataH kAlApekSayA kSetrasyAnyatrAvazyakaniryuktyAdau suhumo ya hoI kAlo, tatto suhumataraM havai khittaM / aMgulaseDhImette osappiNIo asaMkhejjAo ||37 // ityAdinA kathitaM sUkSmatvamapyupapannaM bhavatIti dhyeyam / nANakatayA'vibhAjyasyApi paisakasya tilApekSayA vibhAjyatvena yathA paisakApekSayA tilasya sUkSmatvaM tathaiva prastute'pi jJeyam / 'spRzato dravyasya gatiH spRzadgati 'rityAdi vyutpattiratrAzritA / anyatra spRzadaspRzadgatyoranyApi paribhASA dRzyata iti dhyeyam / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM tiNNi sahassA satta ya sayANi tehattaraM ca ussAsA / esa muhutto bhaNio savvehiM aNaMtanANIhiM // 106 // eteNaM muhuttapamANeNaM tIsaM muhuttA ahoratte, paNNarasa ahorattA pakkho, do pakkhA mAso, do mAsA uU, tiNNi uU ayaNaM, do ayaNAI saMvacchare, paMcasaMvaccharie juge, vIsaM jugAI vAsasayaM, dasa vAsasatAI vAsasahassaM, sayaM vAsasahassANaM vAsasatasahassaM, caurAsII vAsasayasahassAiM se ege puvvaMge, caurAsItiM puvvaMgasatasahassAI se ege puvve, caurAsIiM puvvasayasahassAiM se ege tuDiyaMge, caurAsIiM tuDiyaMgasayasahassAiM se ege tuDie, caurAsIiM tuDiyasayasahassAiM se ege aDaDaMge, caurAsII aDaDaMgasayasahassAiM se ege aDaDe, caurAsIiM aDaDasayasahassAiM se ege avavaMge, caurAsIiM avavaMgasayasahassAiM se ege avave, caurAsIti avavasatasahassAiM se ege hUhuyaMge, caurAsIiM hUhuyaMgasatasahassAiM se ege huhue, evaM uppalaMge uppale paumaMge paume naliNaMge naliNe atthaniuraMge atthaniure upapattirbhavedyuktiryA sdbhaavprsaadhikaa| sA'nvaya-vyatirekAdilakSaNA sUribhiH kRtA / / 3 / / ( ) iti / nidarzitaM cehobhayamapItyalaM vistareNa / zeSaM gatArthaM yAvat haTThassa gAhA, hRSTasya tuSTasya anavakalyasya jarasA apIDitasya nirupakliSTasya vyAdhinA prAk sAmprataM vA'nabhibhUtasya janto: manuSyAdereka ucchvAsayukto ni:zvAsa: ucchvAsani:zvAsaH, eSa prANa ucyate, zoka-jarAdibhirasvasthasya jantorucchvAsaniHzvAsa: tvaritAdisvarUpatayA svabhAvastho na bhavatyato hRSTAdivizeSaNopAdAnam / satta pANUNItyAdi zlokaH, sapta prANA yathoktasvarUpA: sa ekaH stokaH, sapta stokA: sa eko lava:, lavAnAM saptasaptatyA yo niSpadyate eSa muhUrto vyAkhyAtaH / sAmprataM saptasaptatilavamAnatayA sAmAnyena nirUpita muhUrtamevocchvAsasaGkhyayA vizeSato nirUpayitumAha- tiNNi sahassA gAhA, asyA bhAvArtha:- saptabhirucchvAsaireka: stoko nirdiSTaH, evaMbhUtAzca stokA ekasmilve sapta proktAH, tata: sapta saptabhireva guNitA ityekasmillaeNve ekonapaJcAzaducchvAsA: siddhA:, ekasmiMzca muhUrte lavA: saptasaptatinirNItAH, ata ekonapaJcAzat saptasaptatyA guNyate tato yathoktamucchvAsani:zvAsamAnaM bhavati, ucchvAsazabdasyopalakSaNatvAt / ahorAtrAdayaH zIrSaprahelikAparyantAstu kAlapramANavizeSA: prAkkAlAnupUrvyAmeva nirNItArthAH / etAva tAva gaNie ityAdi, etAvat zIrSaprahelikAparyantameva tAvad gaNitam, etAvatAmeva zIrSaprahelikAparyantAnAM caturNavatyadhikazatalakSaNAnAmevAGkasthAnAnAM darzanAdetAvadeva gaNitaM bhavati, Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 zrIanuyogadvArasUtram [sU0368-371] auyaMge aue NauyaMge Naue pauyaMge paue cUliyaMge cUliyA, caurAsItiM cUliyAsatasahassAI se ege sIsapaheliyaMge, caurAsItiM sIsapaheliyaMgasatasahassAiM sA egA siispheliyaa| etAva tAva gaNie, eyAvae ceva gaNiyassa visae, ato paraM ovamie / (sU0 368) se kiM taM ovamie ? ovamie duvihe paNNatte / taMjahA-paliovame ya sAgarovame y| (sU0 369) se kiM taM paliovame ? paliovame tivihe pnnnntte| taMjahAuddhArapaliovame ya addhApaliovame ya khettapaliovame ya / (sU0 370) se kiM taM uddhArapaliovame ? uddhArapaliovame duvihe paNNatte / taMjahAsuhume ya vAvahArie ya / / (sU0 371) tattha NaM je se suhame se Thappe / na parata iti bhAva: / etAvAneva ca zIrSaprahelikApramitarAziparyanto gaNitasya viSayaH, gaNitasya prameyamityarthaH / ata: paraM sarvamaupamikam / tadeva nirUpayitumAha - se kiM taM ovamie ityAdi / upamayA nivRttamaupamikam, upamAmantareNa yat kAlapramANamanatizayinA grahItuM na zakyate tadaupamikamiti bhAvaH / tacca dvidhA- palyopamaM sAgaropamaM ca, tatra dhAnyapalyavat palyo vakSyamANasvarUpa:, tenopamA yasmin tat palyopamam, tathA mahattvasAmyAt sAgareNopamA yatra tat sAgaropamam, tacca palyopamaM tridhA- tadyathAuddhArapaliovame yetyAdi, tatra vakSyamANasvarUpavAlAgrANAM tatkhaNDAnAM vA taddvAreNa dvIpasamudrANAM vA pratisamayamuddharaNam apoddharaNamapaharaNamuddhAraH, tadviSayaM tatpradhAnaM vA palyopamamuddhArapalyopamam / tathA addheti kAla:, sa ceha prastAvAdvakSyamANavAlAgrANAM tatkhaNDAnAM vA pratyeka varSazatalakSaNa uddhArakAlo gRhyate, athavA yo nArakAdyAyu:kAla: prakRtapalyopamameyatvena vakSyate sa evopAdIyate, tatastatpradhAnaM plyopmmddhaaplyopmm| tathA kSetram AkAzam, taduddhArapradhAnaM palyopamaM kSetrapalyopamam / tatrAdyaM nirUpayitumAha- se kiM taM uddhArapaliovame ityAdi / uddhArapalyopamaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA- vAlAgrANAM sUkSmakhaNDakaraNAt sUkSmaM ca, teSAmeva sAMvyavahArikapratyakSavyavahAribhirgRhyamANAnAmakhaNDAnAM yathAvasthitAnAM grahaNAt prarUpaNAmAtravyavahAropayogitvAd vyAvahArikaM ceti / tatra yat tat sUkSmaM tat sthApyam, tiSThatu tAvad, vyAvahArikaprarUpaNApUrvakatvAdetatprarUpaNAyA:, pazcAt prarUpayiSyate iti bhAvaH / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 372) tattha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA - joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDa uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM pariraeNaM; se NaM egAhiya - behiyatehiya jAva ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM sammaTThe sannicite bharie vAlaggakoDINaM / te NaM vAlaggA no aggI hejjA, no vAU harejjA, no kucchejjA, no palividdhaMsijjA, No pUittAe havvamAgacchejA / tao NaM samae samae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvatieNaM kANaM se palle khINe nIrae nilleve NiTTite bhavati, setaM vAvahArie uddhArapaliovame / 240 eesiM pallANaM koDAkoDI havejja dasaguNitA / taM vAvahAriyassa uddhArasAgarovamassa egassa bhave parImANaM / / 107 / / tatra yattad vyAvahArikamuddhArapalyopamaM ' tadidam' iti zeSa:, tadeva vivakSurAha - se jahAnAmae ityAdi / tadyathAnAma dhAnyapalya iva palyaH syAt, sa ca vRttatvAdAyAma - viSkambhAbhyAM dairghyavistarAbhyAM pratyekamutsedhAGgulakramaniSpannaM yojanam, UrdhvamuccatvenApi ( yojanam ) / tadyojanaM triguNaM savizeSaM parirayeNaM bhramitimaGgIkRtyeti, sarvasyApi vRttaparidheH kiJcinyUnaSaDbhAgAdhikatriguNatvAdasyApi palyasya kiJcinnyUnaSaDbhAgAdhikAni trINi yojanAni paridhirbhavatItyarthaH / sa palya: ekvAhiya-behiya-tehiya tti SaSThIbahuvacanalopAdekAhika-dvyAhika-tryAhikInAmutkarSataH saptarAtraprarUDhAnAM bhRto vAlAgrakoTInAmiti sambandhaH / tatra muNDite zirasyekenAhnA yAvatpramANA vAlAgrakoTaya uttiSThanti tA ekAhikyaH, dvAbhyAM tu yA uttiSThanti tA dvyAhikyaH, tribhistu tryAhikyaH, kathaMbhUta ityAha- saMmRSTa AkarNaM pUritaH, sannicita: pracayavizeSAnnibiDIkRtaH / kiM bahunA ? evaM asia tAni vAlAgrANi nAgnirdahet, na vAyurapaharet, atIva nicitatvAdagni- pavanAvapi na tatra krAmata ityarthaH / no kucchejja tti no kuthyeyuH, pracayavizeSAdeva zuSirAbhAvAt, vAyorasambhavAcca nAsAratAM gaccheyuH ata eva ca no parividdhaMsejja tti katipayaparizATanamapyaGgIkRtya na parividhvaMserannityarthaH, ata eva ca no pUittAe havvamAgacchejja tti na pUtitvena kadAcidapyAgaccheyuH, na kadAcid durgandhitAM prApnuyurityarthaH, tao NaM ti tebhyo vAlAgrebhyaH samaye samaye ekaikaM vAlAgramapahRtya 'kAlo mIyate' iti zeSaH, tatazca jAvaieNamityAdi, yAvatA kAlena sa palya: kSINo vAlAgrakarSaNAt kSayamupAgataH AkRSTadhAnyakoSThAgAravat, tathA nIrae tti nirgatarajaH kalpasUkSmavAlAgro'pakRSTadhAnyaraja: koSThAgAravat, tathA nilleve tti atyantasaMzleSAt tanmayatAgatavAlAgralepApahArAnnirlepaH apanItabhittyAdigatadhAnyalepakoSThAgAravat, ebhistribhiH prakArairniSThito vizuddha ityarthaH, ekArthikA vA ete zabdA: atyantavizuddhipratipAdanaparAH, vAcanAntaradRzyamAnaM ca anyadapi padamuktAnusAreNa vyAkhyeyam, etAvatkAlasvarUpaM bAdaramuddhArapalyopamaM bhavati etacca palyAntargata Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0373,374] 241 (sU0 373) etehiM vAvahAriyauddhArapaliovama-sAgarovamehiM kiM payoyaNaM ? etehiM vAvahAriyauddhArapaliovama-sAgarovamehiM Natthi kiMci paoyaNaM, kevalaM tu paNNavaNA paNNavijati / setaM vAvahArie uddhArapaliovame / / (sU0 374) se kiM taM suhume uddhArapaliovame ? uddhArapaliovame se jahAnAmae palle siyA joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDe uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya0 ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM sammaTTe sannicite bharite vaalggkoddiinnN| tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejAiM khaMDAI kajati / te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejatibhAgamettA suhumassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejaguNA / te NaM vAlaggA No aggI DahejA, No vAU harejA, No kucchejA, No palividdhaMsejjA, No pUittAe havvamAgacchejjA / tao NaM samae samae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvatiteNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve NiTThie bhavati, setaM suhume uddhArapaliovame / etesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasaguNiyA / taM suhumassa uddhArasAgarovamassa u egassa bhave parImANaM // 108 / / vAlAgrANAM saGkhyeyatvAt saGkhyeyai: samayaistadapahArasambhavAt saGkhyeyasamayamAnaM draSTavyam / settamityAdi nigamanam / vyAvahArikaM palyopamaM nirUpyAtha sAgaropamamAha- eesiM pallANaM gAhA / eteSAm anantaroktapalyopamAnAM dazabhiH koTAkoTibhirekaM vyAvahArikaM sAgaropamaM bhavatIti tAtparyam / ziSya: pRcchati- etairvyAvahArikapalyopama-sAgaropamaiH kiM prayojanam ? ko'rtha: sAdhyate ? anottaramnAsti kiJcit prayojanam / nirarthakastarhi tadupanyAsa ityAzaGkayAha- kevalaM prajJApanA prajJApyate prarUpaNAmAnaM kriyata ityartha: / nanu nirarthakasya prarUpaNayA'pi kiM kartavyam ? ato yat kiJcidetat, naivam, abhiprAyAparijJAnAt, evaM hi manyate- bAdare prarUpite sUkSmaM sukhAvaseyaM syAd, ato bAdaraprarUpaNA sUkSmopayogitvAnnaikAntato nairarthakyamanubhavati / tarhi nAsti kiJcit prayojanamityayuktaM prApnotIti cet, naivam, etAvata: prayojanasyAlpatvenAvivakSitatvAt, evaM bAdarAddhApalyopamAdAvapi vAcyam / se kiM taM suhame ityAdi gatArthameva yAvat tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejAimityAdi, pUrvaM vAlAgrANi sahajAnyeva gRhItAni, atra tvekaikamasaGkhyeyakhaNDIkRtaM gRhyata iti bhAvaH, evaM satyekaikakhaNDasya yanmAnaM bhavati tannirUpayitumAha- te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo ityAdi, Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 375) eehiM suhumehiM uddhArapaliovama-sAgarovamehiM kiM paoyaNaM ? etehiM suhumehiM uddhArapaliovama-sAgarovamehiM dIva-samuddANaM uddhAre gheppati / (sU0 376) kevatiyA NaM bhaMte ! dIva-samuddA uddhAreNaM pannattA ? go0 ! jAvaiyA NaM aDDAijANaM uddhArasAgarovamANaM uddhArasamayA evatiyA NaM dIva-samuddA uddhAreNaM pnnnnttaa| setaM suhame uddhArapaliovame / setaM uddhArapaliovame / (sU0 377) se kiM taM addhApaliovame ? addhApaliovame duvihe paNNatte / taMjahAsuhume ya vAvahArie ya / (sU0 378) tattha NaM je se suhume se Thappe / (sU0 379) tattha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM uDe uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, se NaM palle egAhiyabehiya-tehiyA jAva bhariye vAlaggakoDINaM / te NaM vAlaggA no aggI DahejA, no vAU tAni khaNDIkRtavAlAgrANi pratyekaM dRSTyavagAhanAta: asaGkhyeyabhAgamAtrANi, dRSTiH cakSurotpannadarzanarUpA, sA'vagAhate paricchedadvAreNa pravartate yatra vastuni tadeva vastu iha dRSTyavagAhanA procyate, tato'saGkhyeyabhAgavartIni pratyekaM vAlAgrakhaNDAni mntvyaani| idamuktaM bhavati- yat pudgaladravyaM vizuddhacakSurdarzanI chadmastha: pazyati tadasaGkhyeyabhAgamAtrANyekaikazastAni bhavanti / dravyato nirUpyAtha kSetratastanmAnamAha- suhumassetyAdi / ayamatra bhAvArtha:- sUkSmapanakajIvazarIraM yAvati kSetre'vagAhate tato'saGkhyeyaguNAni pratyekaM tAni bhavanti / bAdarapRthivIkAyikaparyAptazarIratulyAnIti vRddhavAdaH / eSAM ca vAlAgrakhaNDAnAmasaGkhyeyatvAt pratisamayamuddhAre kila saGkhyeyA varSakoTyo'tikrAmanti, ata: saGkhyeyavarSakoTimAnamidamavaseyam / zeSaM tUktArthaprAyaM yAvat jAvaiyA aTThAijANaM uddhArasAgarovamANamityAdi, yAvanto'rddhatRtIyasAgaropameSu uddhArasamayA vAlAgroddhAropalakSitA: samayA uddhArasamayA: etAvanto dviguNadviguNaviSkambhA dvIpa-samudrA yathoktenoddhAreNa prajJaptA:, asaGkhyeyA ityarthaH / uktamuddhArapalyopamam, athAddhApalyopamaM nirUpayitumAha- se kiM taM addhApaliovame ityAdi / idamapyuddhArapalyopamavat sarvaM bhAvanIyam / navaramuddhArakAlasyeha varSazatamAnatvAd vyAvahArikapalyopame saGkhyeyA varSakoTyo'vaseyA:, sUkSmapalyopame tvasaGkhyeyA iti / yadi nArakAdInAmAyUMSyetairmIyante tarhi nArakANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthiti: prajJaptA ? sthIyate nArakAdibhaveSvanayeti sthiti: aayu:krmaanubhvprinnti:| iha yadyapi karmapudgalAnAM bandhakAlAdArabhya nirjaraNakAlaM yAvat sAmAnyenAvasthiti: karmazAstreSu sthiti: pratItA (granthAgraM 4000) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0380,381] 243 harejjA, no kucchejjA, no palividdhaMsejjA, no pUittAe havvamAgacchejjA / tato NaM vAsasate vAsasate gate egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavati, settaM vAvahArie addhApaliovame / eesiM pallANaM koDAkoDI havija dasaguNiyA / taM vAvahAriyassa addhAsAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 109 / / (sU0 380) eehiM vAvahAriehiM addhApaliovama-sAgarovamehiM kiM paoyaNaM ? eehiM jAva natthi kiMci ppaoyaNaM, kevalaM tu paNNavaNA paNNavijjati / settaM vAvahArie addhApaliovame / (sU0 381) se kiM taM suhume addhApaliovame ? addhApaliovame se jahAnAmate palle siyA joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uddhaM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya jAva bharie vAlaggakoDINaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejAiM khaMDAI kajati / te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejatibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejaguNA / te NaM vAlaggA No aggI DahejA, no vAU harejA, no kucchejjA, no palividdhaMsejjA, no pUittAe havvamAgacchejjA / tato NaM vAsasate vAsasate gate egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavati / setaM suhame addhApaliovame / eesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasaguNiyA / taM suhumassa addhAsAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 110 / / tathA'pyAyu:karmapudgalAnubhavanameva jIvitaM rUDham, zAstrakArasyApi ca dazavarSasahasrAdikAM sthiti pratipAdayatastadevAbhidhAtumabhipretam, anyathA baddhenAyuSA prAgbhave yAvantaM kAlamavatiSThate jantustena samadhikaiva dazavarSasahasrAdikA sthitiruktA syAt, na caivam, tasmAnnArakAdibhavaprAptAnAM prathamasamayAdArabhyAyuSo'nubhavakAla evAvasthiti:, sA ca nArakANAmaughikapade jaghanyato dazavarSasahasrANi, utkRSTatastu trayastriMzatsAgaropamANi / ratnaprabhAyAM jaghanyA tathaiva, utkRSTA tu sAgaropamam / aparyAptapade jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtameva, tata: paramavazyameSAM paryAptatvasambhavAt / paryAptapade cAparyAptakAlena hInA audhikyeva sthitirdraSTavyA, evamanyAsvapi pRthivISu vAcyam / navaramutkRSTA sthiti: sarvAsu itthamavaseyA sAgaramegaM tiya satta dasa ya sattarasa taha ya bAvIsA / tettIsaM jAva ThiI sattasu vi kameNa puDhavIsu / / 1 / / (bRhatsaM0 233) tti / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 382) eehiM suhumehiM addhApaliovama-sAgarovamehiM kiM paoyaNaM ? tehiM suhumehiM addhApaliovama-sAgarovamehiM Neratiya- tiriyajoNiya - maNUsa devANaM AuyAI mavijjati / 244 ( sU0 383 ) ( 1 ) NeraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahantreNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / (2) rayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahantreNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM ekvaM sAgarovamaM, apajjattagarayaNappabhApuDhaviNeraDyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukko0 aMto0, pajjattaga jAva jaha0 dasavAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM sAgarovamaM aMtomuhuttUNaM / (3) sakkarapabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahanneNaM sAgarovamaM ukkoseNaM tiNi sAgarovamAI / (4) evaM sesapahAsu vi pucchA bhANiyavvA-vAluyapabhApuDhaviNeraiyANaM jaha0 tiNNi sAgarovamAiM, ukkoseNaM satta saagrovmaaii| paMkapabhApuDhavineraiyANaM jaha0 satta sAgarovamAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI / dhUmappabhApuDhavineraiyANaM jaha0 dasa sAgarovamAI, ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAI / tamapuDhavineraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jahanneNaM sattarasa sAgarovamAI, ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI / tamatamApuDhavineraiyANaM bhate ! kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI | ( sU0 384 ) ( 1 ) asurakumArANaM bhaMte! devANaM kevatikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM / asurakumArINaM bhaMte ! devINaM hatikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahantreNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM addhapaMcamAiM palio mAI | jaghanyA tu jA paDhamAe jeTTA sA bIyAe kaNiTTiyA bhaNiyA (bRhatsaM0 234 ) ityAdikramAdbhAvanIyA, aparyAptakAlastu sarvatrAntarmuhUrtameva, aparyAptakAle caughikasthitervizodhite sarvatra zeSA paryAptasthitiH / aparyAptAzca nArakA devA asaGkhayeyavarSAyuSkatiryaG-manuSyAzca karata draSTavyAH, labdhitastu paryAptA eva, zeSAstu labdhyA'paryAptAzca paryAptAzca sambhavanti / tadevaM pUrvAbhihitaM caturviMzatidaNDakamanusRtya nArakANAmAyuH sthitirnirUpitA / T athAsurakumArANAM nirUpayitumAha- asurakumArANaM bhaMte ! ityAdi sUtrasiddhameva yAvanmanuSyasUtram / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0385] 245 (2) nAgakumArANaM jAva go0 ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM desUNAI doNNi paliovamAiM / nAgakumArINaM jAva go0 ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM desUNaM paliovamaM / (3) evaM jahA NAgakumArANaM devANaM devINa ya tahA jAva thaNiyakumArANaM devANaM devINa ya bhANiyavvaM / ___ (sU0 385) (1) puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannattA? go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassA / suhumapuDhavikAiyANaM ohiyANaM apajattayANaM pajjattayANa ya tiNha vi pucchA, go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / bAdarapuDhavikAiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM bAvIsaM vaasshssaaii| apajjattayabAdarapuDhavikAiyANaM pucchA, go0 ! jahaNNeNa vi aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajattayabAdarapuDhavikAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM aNtomuhuttuunnaaii| (2) evaM sesakAiyANaM pi pucchAvayaNaM bhANiyavvaM-AukAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM, ukkoseNaM satta vaasshssaaiN| suhumaAukAiyANaM ohiyANaM apajattayANaM pajjattayANaM tiNha vi jahaNNeNa vi aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aMtomuhattaM / bAdaraAukAiyANaM jAva go0 ! jahA ohiyANaM / apajattayabAdaraAukAiyANaM jAva go0! jahaM0 aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aMtomuhattaM / pajattayabAdaraAu0 jAva go0! jahaM0 aMtomuhuttaM, ukkoseNaM satta vAsasahassAiM aMtomuhattUNAI / (3) teukAiyANaM bhaMte ! jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi raaiNdiyaaii| navaraM pRthivyAdInAmaparyAptAnAM jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtameva sthitiH, tata: paramavazyaM paryAptatvasambhavAt maraNAdveti bhAvanIyam / vyantarAdisUtrANyapi vaimAnikasUtraparyantAni pAThasiddhAnyeva / navarameteSAmaparyAptAnAM jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtameva sthiti:, tata: paramavazyaM paryAptatvasaMbhavAdeva bhAvanIyam, graiveyakasUtre cAdhastanAstrayaH prastaTA adhastanauveyakazabdenocyante, madhyamAstu trayo madhyamagraiveyakazabdena, uparitanAstu traya uparitanagraiveyakazabdena / punarapyadhastaneSu triSu prastaTeSu madhye'dhastana: prastaTo'dhastanAdhastanauveyakazabdena vyapadizyate, madhyamastvadhastanamadhyamazabdena, uparitanastvadhastanoparimazabdena, evaM madhyameSvapi triSu prastaTeSu madhye'dhastanaH prastaTo madhyamAdhastanauveyakazabdenAbhidhIyate madhyamastu madhyamamadhyamazabdena, uparitanastu madhyamoparimazabdena, evamuparitaneSvapi triSu prastaTeSu krameNoparimAdhastanoparimamadhyamoparimoparimazabdavAcyatA bhaavniiyeti| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM suhumateukAiyANaM ohiyANaM apajattayANaM pajattayANa ya tiNha vi jahaM0 aMto0 ukko0 aMto0 / bAdarateukAiyANaM bhaMte ! jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi rAiMdiyAiM / apajjattayabAyarateukAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aMto0, pajattayabAyarateukAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0, ukkoseNaM tiNNi rAiMdiyAI aNtomuhuttuunnaaii| (4) vAukAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 tiNNi vAsasahassAI / suhamavAukAiyANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajattayANa ya tiNha vi jahaM0 aMto0 ukko0 aMtomuhattaM / bAdaravAukAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi vaasshssaaiN| apajjattayabAdaravAukAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aMtomuhattaM, pajjattayabAdaravAukAtiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI / (5) vaNassaikAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 dasa vAsasahassAI / suhamANaM ohiyANaM apajattayANaM pajjattayANa ya tiNha vi jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhattaM / bAdaravaNassaikAiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI pannattA ? go0 jahaM0 aMto0 ukko0 dasa vaasshssaaii| apajattayANaM jAva go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajattayabAdaravaNassaikAiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI / (sU0 386) (1) beiMdiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM bArasa sNvcchraanni| apajattaya jAva gotamA ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhattaM, pajattayANaM jAva gotamA ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM bArasa saMvaccharANi aMtomuttUNAI / (2) teiMdiyANaM jAva go0 ! jahanneNaM aMto0 ukko0 ekUNapaNNAsaM rAiMdiyAI / apajjattaya jAva gotamA ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aNto0| pajattaya jAva go0 ! jahaM aMto0 ukkoseNaM ekUNapaNNAsaM rAiMdiyAiM aMtomuhuttUNAI / (3) cauriMdiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 chammAsA / apajjattaya jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM ukko0 aMto0 / pajjattayANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM chammAsA aMtomuhuttUNA / (sU0 387) (1) paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 tiNNi pliovmaaiN| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0387] 247 (2) jalayarapaMceM diyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI / sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva gotamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvkoddii| apajjattayasammucchimajalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM jAva goyamA ! jahaM0 aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMto0 / pajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahanneNaM aMto0 ukkoseNaM puvakoDI aMtomuhuttUNA / gabbhavakvaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvkoddii| apajattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 aMto0 / pajattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva goyamA ! jahaM0 aMto0 ukko0 puvvakoDI aMtomuttUNA / / ___ (3) cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 tiNNi paliovamAiM / sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 caurAsItivAsasahassAI / apajattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0! jahanneNaM aMto0 ukko0 aMto0 / pajattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto ukko0 caurAsItivAsasahassAI aNtomuttuunnaaii| gabbhavakvaMtiyacauppayathalayara0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 tiNNi pliovmaaiN| apajattayagabbhavavaMtiyacauppaya0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhattaM / pajjattayagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva jahaM0 aMto0 ukko0 tiNNi paliovamAI aMtomuhattUNAI / 109uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ___109. uraparisappathalayara... ityAdi / uraparisarpasthalacarapaJcendriyatiryagayonikAnAM sarpAdInAM yata utkRSTataH pUrvakoTyAyuSkatvamato'yugmadharmitvaM nizcIyate, yugmadharmiNAM jIvAnAM jaghanyato'pi samayAdhikaparvakoTyAyaSkatvAta / taduktaM lokaprakAze-anyeSAM tu na yugmitvaM nApi svargatinizcayaH / pUrvakoTiprAMtamAyusteSAmutkarSato'pi yat ||(lokprkaash 29-223) nanu tarhi te devakurvAdiyugalikakSetreSu sambhavanti na vA ? iti prazne sambhavantIti prativacanaM jJeyam / nanu tarhi sarpadaMzAdinA kasyacid yugmadharmiNo'kAlamRtyurapi syAditi cet ? na, ayugmadharmiNAmapi sarpAdInAM mandapariNAmatayA'hiMsakatvAditi / taduktaM lokaprakAze- ye siMhacitrakavyAghrabhujagAjagarAdayaH / kAlasvabhAvataste'pi na raudrA nApi hiMsakAH / / (kAlalokasarga-29 zlokAMka-204) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ThitI paM0 ? go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvkoddii| sammucchimauraparisappa0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 tevannaM vaasshssaaiN| apajattayasammucchimauraparisappa0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajattayasammucchimauraparisappa0 jAva go0! jahaM0 aMto0 ukko0 tevaNNaM vAsasahassAI aNtomuhttuunnaaii| gambhavakkaMtiyauraparisappathalayara0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI / apajjattayagabbhavakvaMtiyauraparisappa0 jAva gotamA ! jahaM0 aMto0 ukko0 aMto0, pajattayagabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 puvvakoDI aNtomuhttuunnaa| bhuyaparisappathalayara0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI / sammucchimabhuyaparisappa0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM bAyAlIsaM vAsasahassAiM / apajattayasammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 aMto0 / pajattayasammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiya0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 bAyAlIsaM vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI / gabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 puvvakoDI / apajattayagabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayara0 jAva go0! jahaM0 aMto0 ukko0 aMtomuhuttaM / pajattayagabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayara0 jAva go0 jahaM0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI aMtomuttUNA / (4) khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 paliovamassa asNkhejibhaag| sammucchimakhahayara0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 bAvattariM vaasshssaaiN| apajattayasammucchimakhahayara0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajjattagasammucchimakhahayara0 jAva gotamA ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM bAvattari vAsasahassAiM aNtomuhttuunnaaii| gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkha0 jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 paliovamassa asaMkhejaimAgaM / apajjattayagabbhavakvaMtiyakhahayara0 jAva go0 ! jahaM0 aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / pajjattayagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkha0 jAva gotamA ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM aMtomuttUNaM / (5) ettha etesiM saMgahaNigAhAo bhavaMti / taMjahAsammuccha puvvakoDI, caurAsItiM bhave sahassAI / tevaNNA bAyAlA, bAvattarimeva pakkhINaM / / 111 / / ganbhammi puvvakoDI, tiNNi ya paliovamAiM paramAuM / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0388-390] ura-bhuyaga puvvakoDI, paliuvamAsaMkhabhAgo ya / / 112 / / (sU0 388) (1) maNussANaM bhaMte ! kevaikAlaM ThiI paM0 / go0 ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi paliomAI / (2) sammucchimamaNussANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukko0 aMto0 / (3) gabbhavakkaMtiyamaNussANaM jAva jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNi palio mAI | apajjattayagabbhavakvatiyamaNussANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajjattayagabbhavakkaMtiyamaNussANaM jAva gotamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNi paliomAI aMtomuhuttUNAI / 249 ( sU0 389) vANamaMtarANaM bhaMte! devANaM kevatikAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM paliovamaM / vANamaMtarINaM bhaMte! devINaM kevatikAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahaneNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM addhapaliovamaM / ( sU0 390 ) ( 1 ) jotisiyANaM bhaMte ! devANaM jAva gotamA ! jahaM0 sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasatasahassamabbhahiyaM / joisINaM bhaMte ! devINaM jAva go0 ! jahaM0 aTThabhAgapaliovamaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM / (2) caMdavimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jahanneNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasatasahassAhiyaM / caMdavimANANaM bhaMte ! devINaM jAva jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM / (3) sUravimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jahaM0 caubhAgapaliovamaM, ukko0 paliovamaM vAsasahassAhiyaM / sUravimANANaM bhaMte! devINaM jAva jahaM0 caubhAgapaliovamaM, ukko0 addhapaliovamaM paMcahiM vAsasaehiM adhiyaM / (4) gahavimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jahanneNaM caubhAgapaliovamaM, ukko0 paliovamaM / gahavimANANaM bhaMte ! devINaM jAva jahaM0 caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM alio | (5) NakkhattavimANANaM bhaMte ! devANaM jAva goyamA ! jahaM0 caubhAgapaliovamaM, ukko0 addhapaliovamaM / NakkhattavimANANaM bhaMte ! devINaM jAva go0 ! jahaneNaM caubhAgapaliovamaM, ukko0 sAtiregaM caubhAgapaliovamaM / (6) tArAvimANANaM bhaMte! devANaM jAva go0 ! jahaM0 sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 __ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ukko0 caubhAgapaliovamaM / tArAvimANANaM bhaMte! devINaM jAva go0 ! jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM, ukko0 sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM / (sU0 391) (1) vemANiyANaM bhaMte ! devANaM jAva go0 ! jahaNaNeNaM paliovamaM, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN| vemANINaM bhaMte ! devINaM jAva go0 ! jahaM0 paliovamaM, ukko0 paNapaNNaM paliovamAI / (2) sohamme NaM bhaMte ! kappe devANaM kevatikAlaM ThitI paM0 ? go0! jahaM0 paliovamaM, ukkoseNaM donni saagrovmaaiN| sohamme NaM bhaMte ! kappe devINaM jAva gotamA ! jahanneNaM paliovamaM, ukkoseNaM satta paliovamAiM / sohamme NaM bhaMte ! kappe apariggahiyANaM devINaM jAva go0 ! jahaM0 paliovamaM, ukkoseNaM pannAsaM paliovamAiM / (3) IsANe NaM bhaMte ! kappe devANaM kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jahanneNaM sAtiregaM paliovamaM, ukko0 sAtiregAiM do sAgarovamAiM / IsANe NaM bhaMte ! kappe devINaM jAva go0 ! jahaM0 sAtiregaM paliovamaM, ukko0 nava pliovmaaiN| IsANe NaM bhaMte ! kappe apariggahiyANaM devINaM jAva go0 ! jahanneNaM sAiregaM paliovamaM, ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAiM / (4) saNaMkumAre NaM bhaMte ! kappe devANaM kevaikAlaM ThitI pannattA? go0 ! jahaM0 do sAgarovamAI, ukkoseNaM satta sAgarovamAiM / (5) mAhiMde NaM bhaMte ! kappe devANaM jAva gotamA ! jahaM0 sAiregAiM do sAgarovamAiM, ukko0 sAiregAI satta sAgarovamAiM / (6) baMbhaloe NaM bhaMte ! kappe devANaM jAva gotamA ! jahaM0 satta sAgarovamAiM, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI / (7) evaM kappe kappe kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! evaM bhANiyavvaM-laMtae jahaM0 dasa sAgarovamAI, ukko0 coddasa saagrovmaaii| mahAsukke jahaM0 coddasa sAgarovamAI, ukkoseNaM sattarasa saagrovmaaiN| sahassAre jahaM0 sattarasa sAgarovamAiM, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamAiM / ANae jahaM0 aTThArasa sAgarovamAiM, ukko0 ekkUNavIsaM saagrovmaaii| pANae jahaM0 ekkUNavIsaM sAgarovamAiM, ukko0 vIsaM sAgarovamAiM / AraNe jahaM0 vIsaM sAgarovamAiM, ukko0 ekkavIsaM saagrovmaaiN| accue jahaM0 ekkavIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI / (8) heTThimaheTThimagevejavimANesu NaM bhaMte ! devANaM kevaikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 zrIanuyogadvArasUtram [sU0392-395] jahaM0 bAvIsaM sAgarovamAiM, ukko0 tevIsaM sAgarovamAiM, heTThimamajjhimagevejjavimANesu NaM jAva go0 ! jahaM0 tevIsaM sAgarovamAiM ukkoseNaM cauvIsaM saagrovmaaiN| heTThimauvarimageveja0 jAva jahaM0 cauvIsaM sAgarovamAiM ukko0 paNuvIsaM saagrovmaaiN| majjhimaheTThimagevejavimANesu NaM jAva gotamA ! jahaM0 paNuvIsaM sAgarovamAiM, ukko0 chavvIsaM sAgarovamAI, majjhimamajjhimageveja0 jAva jahaM0 chavvIsaM sAgarovamAI ukko0 sattAvIsaM saagrovmaaiN| majjhimauvarimagevejavimANesu NaM jAva gotamA ! jahaM0 sattAvIsaM sAgarovamAiM, ukko0 aTThAvIsaM sAgarovamAiM / uvarimaheTThimageveja0 jAva jahaM0 aTThAvIsaM sAgarovamAiM, ukko0 ekUNatIsaM sAgarovamAiM / uvarimamajjhimageveja0 jAva jahaM0 ekkUNatIsaM sAgarovamAI ukko0 tIsaM sAgarovamAI / uvarimauvarimageveja0 jAva jahaM0 tIsaM sAgarovamAiM, ukko0 ekkatIsaM saagrovmaaii| (9) vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjitavimANesu NaM bhaMte ! devANaM kevaikAlaM ThitI paNNattA ? go0 jahaNNeNaM ekkatIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM / savvaTThasiddhe NaM bhaMte ! mahAvimANe devANaM kevaikAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! ajahaNNamaNukkosaM tettIsaM saagrovmaaiN| setaM suhame addhApaliovame / setaM addhaapliovme| (sU0 392) se kiM taM khettapaliovame ? khettapaliovame duvihe paNNatte / taMjahAsuhume ya vAvahArie ya / (sU0 393) tattha NaM je se suhume se Thappe / (sU0 394) tattha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM urdU uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle egAhiyabehiya-tehiya0 jAva bharie vAlaggakoDINaM / te NaM vAlaggA No aggI DahejjA, No vAto harejA, jAva No pUittAe havvamAgacchejjA / je NaM tassa pallassa AgAsapadesA tehiM vAlaggehiM apphunnA tato NaM samae samae gate egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvatieNaM kAleNaM se palle khINe jAva niTThie bhavai / setaM vAvahArie khettapaliovame / eesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasaguNiyA / / taM vAvahAriyassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 113 // (sU0 395) eehiM vAvahAriehiM khettapaliovama-sAgarovamehiM kiM payoyaNaM ? eehiM0 natthi kiMci ppaoyaNaM, kevalaM tu paNNavaNA paNNavijai / setaM vAvahArie khettapaliovame / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 396) se kiM taM suhame khettapaliovame ? khettapaliovame se jahANAmae palle siyA joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM u8 uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya0 jAva ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM sammaDhe sannicite bharie vAlaggakoDINaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejAiM khaMDAI kajjai, te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejaibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejaguNA / te NaM vAlaggA No aggI DahejA, no vAto harejjA, No kucchejjA, No palividdhaMsejA, No pUittAe havvamAgacchejjA / je NaM tassa pallassa AgAsapadesA tehiM vAlaggehiM apphunnA vA aNapphuNNA vA tao NaM samae samae gate egamegaM AgAsapadesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve NiTThie bhvti| setaM suhume khettapaliovame / (sU0 397) tattha NaM codae paNNavarga evaM vadAsI- atthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehiM aNapphuNNA ? haMtA atthi, jahA ko diTuMto ? se jahANAmate koTThae siyA kohaMDANaM bharie, tattha NaM mAuluMgA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM billA pakkhittA te vi mAtA, tattha NaM AmalayA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM bayarA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM caNagA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM muggA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM sarisavA pakkhittA te vi mAtA, tattha NaM gaMgAvAluyA pakkhittA sA vi mAtA, evAmeva eeNaM diTuMteNaM atthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehiM aNapphuNNA / eesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasagaNiyA / taM suhamassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 114 // (sU0 398) etehiM suhumehaM khettapaliovama-sAgarovamehiM kiM paoyaNaM ? etehiM suhumehiM paliovama-sAgarovamehiM diTThivAe davvAiM mavijaMti / uktaM saprayojanamaddhApalyopamam / kSetrapalyopamamapyuktAnusArata eva bhAvanIyam / navaraM vyAvahArikapalyopame je NaM tassa pallassetyAdi, tasya palyasyAntargatA nabha:pradezAstairvAlAgrairye apphuNNa tti AspRSTA vyAptA AkrAntA iti yAvat, teSAM sUkSmatvAt pratisamayamekaikApahAre asaGkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyo'tikrAmantyato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNImAnaM prastutapalyopamaM jJAtavyam / sUkSmakSetrapalyopame tu sUkSmairvAlAgraiH spRSTA aspRSTAzca nabha:pradezA gRhyante, atastad vyAvahArikAdasaGkhyeyaguNakAlamAnaM draSTavyam / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0398] 253 Aha- yadi spRSTA aspRSTAzca nabhaH pradezA gRhyante tarhi vAlAgraiH kiM prayojanam ? yathoktapalyAntargatanabha:pradezApahAramAtrataH sAmAnyenaiva vaktumucitaM syAt satyam, kintu prastutapalyopamena dRSTivAde dravyANi mIyante tAni ca kAnicid yathoktavAlAgraspRSTaireva nabhaH pradezairmIyante kAnicidaspRSTairityato dRSTivAdoktadravyamAnopayogitvAdvAlAgraprarUpaNA'tra prayojanavatIti / tattha NaM coya paNNavagamityAdi / tatra nabhaH pradezAnAM spRSTA 'spRSTatvarUpa jAtasandehaH prerakaH prajJApakam AcAryamevamavAdIt - bhadanta ! kimastyetad yaduta tasya palyasyAntargatAste kecidapyAkAzapradezA vidyante ye tairvAlAgrairaspRSTAH ? pUrvoktaprakAreNa vAlAgrANAM tatra nibiDatayA'vasthApanAcchidrasya kvacidapyasambhavAd durupapAdamidaM yattatrAspRSTA nabhaH pradezAH santa pracchakAbhiprAyaH / tatrottaram - hantAstyetat nAtra sandehaH kartavyaH / idaM ca dRSTAntamantareNa vAGmAtrataH pratipattumazaktaH punarvineyaH pRcchati - yathA ko'tra dRSTAnta: ? prajJApaka Aha- se jahAnAmae ityaadi| ayamatra bhAvArtha:- kUSmANDAnAM puMsphalAnAM bhRte koSThake sthUladRSTInAM tAvad bhRto'yamiti pratItirbhavati, atha kUSmANDAnAM bAdaratvAt parasparaM tAni chidrANi saMbhAvyante yeSvadyApi mAtuliGgAni bIjapUrakANi mAnti, tatprakSepe ca punarbhRto'yamiti pratItAvapi mAtuliGgacchidreSu bilvAni prakSiptAni, tAnyapi mAtAni, evaM tAvad yAvat sarSapacchidreSu gaGgAvAlukA prakSipta mAtA, evamarvAgdRSTayo yadyapi yathoktapalye zuSirAbhAvato'spRSTAn nabhaH pradezAnna saMbhAvayanti tathApi vAlAgrANAM bAdaratvAdAkAzapradezAnAM tu sUkSmatvAt 190 santyevAsaGkhyAtA aspRSTA nabhaH pradezAH, dRzyate ca nibiDatayA sambhAvyamAne'pi stambhAdau AsphAlitAya: kIlakAnAM bahUnAM tadantaH pravezaH, na cAsau zuSiramantareNa saMbhavati evamihApi bhAvanIyam / 110. santyevAsaGkhyAtA aspRSTA nabhaHpradezA iti / nanu kUSmANDa - bIjapUrakAdibhRte'pi koSThake prakSiptAni bIjapUraka-bilvAdIni yato mAntyataH koSThake kUSmANDAdibhiraspRSTAzchidrarUpA dezA yadyapi sidhyanti tathApi kUSmANDAdibhirvyAptakoSThakakSetrApekSayA tadavyAptakSetramalpameva bhavatItyanubhavasiddham / evameva palye vAlAgrairaspRSTAnAM nabhaHpradezAnAM siddhAvapi spRSTanabhaHpradezApekSayA'lpIyastvameva siddhyati / kiJca zailezIkaraNaprakriyayA nizcIyate yad 'AtmapradezairaspRSTAH zarIragatAH zuSiradezA AtmapradezaspRSTazarIradezApekSayA dviguNahInA (ardhAH) eva bhavanti, na tvasaGkhyeyaguNA iti / tatazcAtrAspRSTanabhaHpradezAnAmasaGkhyeyaguNatvaM kathaM zraddheyamiti cet ? AgamaprAmANyAt tat zraddheyamiti gRhANa / tathApi heturapyatra vicAryate / tathAhi zrIuttarAdhyayananiryuktilokaprakAzAdau pudgalasaMsthAnAni nirUpitAni / tatra jaghanyapradezaniSpannayugmajAtaghanaparimaNDalasaMsthAnanirUpaNa evamuktaM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM caturdizaM tu catvArazcatvAraH paramANavaH / vidikSu sthApya ekaiko bhavedevaMkRte sati / / 12 / / aNUnAM viMzatereSAmuparyaNuSu viMzatau / / sthApiteSu yugmajAtaM syAd ghanaM parimaNDalam / / 93 / / etaccatvAriMzadaMzaM tAvatkhAMzapratiSThitam / (dravyaloke ekAdaze sarge) atra ceyaM sthApanA - spRSTAnAM khapradezAnAM viMzatiH / - aspRSTAnAM khapradezAnAM SoDazakam mAna-vidikSu sthitAH paramANavaH eSA ca prataraparimaMDalasaMsthAnasthApanA / tacca prataraparimaMDalasaMsthAnaM sImavartiSu viMzatyabhrapradezeSu pratiSThitairviMzatipradezairniSpannam / tathA madhye SoDaza nabhaHpradezAH zuSiratayA prApyanta ityapi sthApanAyAM dRzyate / etasya pratarasyAvyavahitoparivartini pratare'pyevameva viMzatinabhaHpradezeSu pratiSThitA viMzatiparamANupradezA etairviMzatipradezaiH sahaikaM skandhaM yadA''rabhante tadA catvAriMzatpradezakaM tAvatkhAMzapratiSThitaM yugmajAtaghanaparimaNDalasaMsthAnaM prApyate / tatra madhye dvAtriMzannabhaHpradezAH zuSiratayA prApyante / etacca jaghanyapradezakaM ghanaparimaNDalasaMsthAnam / yadA tvetAdaMzi tricaturAdIni pratarANi gRhyante tadA madhyamapradezakaM tatprApyate / yadvA caturpu dikSu catUrNA catUrNAM paramANUnAM sthAne paJcaSAdayaH paramANavo gRhyante tadApi madhyamapradezakaM tatprApyate / tatazca yadi caturdizaM daza daza paramANavaH sthApyante vidikSu caikaikastadA sImavartiSu catuzcatvAriMzatkhapradezeSu pratiSThitaizcatuzcatvAriMzatpradezairniSpannaM prataraparimaMDalasaMsthAnaM prApyate / tatra ca madhye zataM nabhaHpradezAH zuSiratayA prApyante / tatazca yadyetAdaMzi daza pratarANi gRhyante tadA catvAriMzadadhikeSu catuHzateSu sImavartiSu nabhaHpradezeSu pratiSThitaistAvatparamANupradezairArabdho ghanaparimaNDalasaMsthAnakaH skandhaH prApyate / tatra ca sahasraM nabhaHpradezAH zuSiratayA prApyante / tatazca tena skandhena spRSTAnAM nabhaHpradezAnAmapekSayA'spRSTAnAM nabhaHpradezAnAmAdhikyaM spaSTameva / taccAdhikyaM sAdhikadviguNapramANaM jJAyate / evameva caturdizaM yadi zataM zataM paramANavaH sthApyante vidikSu caikekastadA sImavartiSu caturadhikeSu catuHzateSu khapradezeSu pratiSThitaistAvatpradezairniSpannaM prataraparimaNDalasaMsthAnaM prApyate, madhye ca (100 X 100 = 10000) daza sahasrANi nabhaHpradezAH zuSiratayA prApyante / tatazca yadyetAdRzi zatapratarANi gRhyante tadA catuHzatAdhikeSu catvAriMzatsahasreSu Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0399-401] 255 (sU0 399) kaividhA NaM bhaMte ! davvA paNNatA ? go0 ! duvihA paNNattA / taMjahAjIvadavvA ya ajIvadavvA ya / / (sU0 400) ajIvadavvA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? go0 ! duvihA pnnttaa| taMjahA-arUviajIvadavvA ya rUviajIvadavvA ya / / (sU0 401) arUviajIvadavvA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? go0 ! dasavihA paNNattA / taMjahA-dhammatthikAe, dhammatthikAyassa desA, dhammatthikAyassa padesA, adhammatthikAe, adhammatthikAyassa desA, adhammatthikAyassa padesA, AgAsatthikAe, AgAsatthikAyassa desA, AgAsatthikAyassa padesA, addhAsamae / yadyetairdRSTivAde dravyANi mIyante, tarhi katividhAni bhadanta ! tAvad dravyANi prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni, tadevAha- jIvadavvA ya ajIvadavvA ya / tatrAlpavaktavyatvAt pazcAnirdiSTAnyapyajIvadravyANi vyAcikhyAsurAha- ajIvadavvA NaM bhaMte ! kaivihetyAdi sugama yAvad dhammatthikAya ityAdi, eko'pi dharmAstikAyo nayamatabhedAt tridhA bhidyate, tatra sImavartikhapradezeSu pratiSThitaistAvatpradezairniSpannaM ghanaparimaNDalasaMsthAnaM prApyate, madhye ca (10000x 100 = 1000000) dazalakSANi nabhaHpradezAH zuSiratayA prApyante / itthaJca tena skandhena spRSTA nabhaHpradezAzcatuHzatAdhikacatvAriMzatsahasrANi prAptAH, aspRSTAzca dazalakSANi prAptA iti spaSTApekSayA'spaSTA nabhaHpradezA dezonAH paJcaviMzatigaNAH prAptAH / tasmAnnizcIyate yadayathA yathA caturdizaM sthApyamAnAH paramANavo vardhante tathA tathA prApyamANena ghanaparimaNDalasaMsthAnakena skandhena spRSTAnAM nabhaHpradezAnAmapekSayA'spRSTAnAM nabha pradezAnAM guNako'pi vardhata iti / ato'saGkhyeyanabhaHpradezAvagADhaskandheSu spRSTApekSayA'spRSTAnAM nabhaHpradezAnAmasaGkhyeyaguNatvaM nAnupapannamiti | etenedamapi jJAyate yadaudArikazarIrAvagADhakSetra AtmapradezairanavaruddhAnAM nabhaHpradezAnAmapekSayA tadavaruddhA nabhaHpradezA dviguNAH, audArikazarIrapudgalAvaruddhAzca nabhaHpradezA asaGkhyeyaguNahInAH (asaGkhyeyabhAgavartinaH) eva bhavantIti / tathA yata audArikaskandhApekSayA vaikriyaskandhAnAmavagAhanA'saGkhyeyaguNahInA'ta audArikaskandheSu spRSTApekSayA'spRSTAnAM nabhaHpradezAnAM yo guNako bhavati tadapekSayA vaikriyaskandheSu spRSTApekSayA'spRSTAnAM nabhaHpradezAnAM yo guNako bhavati sa asaGkhyeyaguNahIno bhavatIti / evamevAhArakAdiSu kArmaNAnteSu skandheSUttarottaramavagAhanA yato'saGkhyeya-asaGkhyeyaguNahInA bhavati, ataH spRSTApekSayA'spRSTAnAM nabhaHpradezAnAM guNako yathAkramamasaGkhyeya-asaGkhyeyaguNahIno bhavati / tathApi kArmaNaskandheSvapi spRSTAnAM nabhaHpradezAnAM yo rAzistadapekSayA'spRSTAnAM teSAM rAzirasaGkhyeyaguNastu bhavatyeveti dhyeyam / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 402 ) rUviajIvadavvA NaM bhaMte / kativihA pannattA ? go0 ! cauvvihA paNNattA / jahA - khaMdhA, khaMdhadesA, khaMdhappadesA, paramANupoggalA / ( sU0 403 ) te NaM bhaMte! kiM saMkhejjA, asaMkhejjA, aNaMtA ? gotamA ! saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccati - te NaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA ? go0 ! aNaMtA paramANupoggalA, aNaMtA dupaesiyA khaMdhA, jAva anaMtA aNaMtapadesiyA khaMdhA, se eteNaM aTTheNaM gotamA ! evaM vuccati - te NaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / 256 ( sU0 404) jIvadavvA NaM bhaMte ! kiM saMkhejjA, asaMkhejjA, aNaMtA ? go0 ! no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai- jIvadavvA NaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, aNaMtA / gotamA ! asaMkhejjA NeraiyA, asaMkhejjA asurakumArA jAva asaMkhejjA thaNiyakumArA, asaMkhejjA puDhavIkAiyA jAva asaMkhejA vAukADyA, anaMtA vaNassaikAiyA, asaMkhejjA beMdiyA jAva asaMkhejjA cauriMdiyA, asaMkhejA paMceMdithatirikkhajoNiyA, asaMkhejjA maNUsA, asaMkhejjA vANamaMtariyA, asaMkhejjA joisiyA, asaMkhejjA vemANiyA, aNaMtA siddhA, se eeNaM adveNaM gotamA ! evaM vuccaijIvadavvA NaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / saGgrahanayAbhiprAyAdeka eva dharmAstikAya: pUrvoktapadArthaH, vyavahAranayAbhiprAyAttu buddhiparikalpito dvibhAga-tribhAgAdikastasyaiva deza:, yathA sampUrNo dharmAstikAyo jIvAdigatyupaSTambhakaM dravyamiSyate evaM taddezA api tadupaSTambhakAni pRthageva dravyANIti bhAvaH / RjusUtrAbhiprAyatastu svakIyasvakIyasAmarthyena jIvAdigatyupaSTambhe vyApriyamANAstasya pradezA buddhiparikalpitA nirvibhAgAH bhAgAH pRthageva dravyANi / evam adharmA-''kAzAstikAyayorapi pratyekaM trayastrayo bhedA vAcyAH / addhAsamaya ityatraikavacanaM vartamAnakAlasamayasyaiva ekasya sattvAdatItA 'nAgatayostu nizcayanayamatena vinaSTatvAnutpannatvAbhyAmasattvAt, ata eveha deza-pradezacintA na kRtA, ekasmin samaye niraMzatvena tadasambhavAt / tadevaM dazavidhAnyarUpyajIvadravyANi / rUpyajIvadravyANi tu skandhAdibhedAccaturddhA, tatra skandhA dvyaNukAdayo'nantANukAvasAnAH, dezAstu tadvibhAga- tribhAgAdirUpA avayavAH, pradezAH punastadavayavabhUtA eva niraMzA bhAgAH, paramANupudgalA skandhabhAvamanApannAH ekAkinaH paramANavaH, tAni ca rUpidravyANyanantAni, kathamityAha- aNaMtA paramANupoggalA ityAdi / ete ca skandhAdayaH . pratyekamanantA: / atha jIvadravyANi vicArayitumAha- jIvadavvA NaM bhaMte! kiM saMkhejjA ityAdi, yasmAnnArakAdirAzayaH pratyekamasaGkhyAtAH, vanaspatayaH siddhAzcAnantAH, ato jIvadravyANyanantAnyevetyarthaH / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0405-408 ] 257 ( sU0 405) kati NaM bhaMte ! sarIrA paM0 ? go0 ! paMca sarIrA paNNattA / taMjahAorAlie veuvvie AhArae teyae kammae / ( sU0 406 ) raiyANaM bhaMte ! kati sarIrA pannattA ? go0 ! tayo sarIrA paM0 / taM0 - veuvvie teyae kammae / (sU0 407) asurakumArANaM bhaMte ! kati sarIrA paM0 ? go0 ! tao sarIrA paNNattA / taMjA - beulie teyae kammae / evaM tiNNi tiNNi ete ceva sarIrA jAva thaNiyakumArANaM bhANiyavvA / go0 ! tayo ( sU0 408 ) ( 1 ) puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kati sarIrA paNNattA sarIrA paNNattA / taMjahA - orAlie teyae kammae / (2) evaM Au - teu - vaNassaikAiyANa vi ete ceva tiNNi sarIrA bhANiyavvA / (3) vAukAiyANaM jAva go0 ! cattAri sarIrA pannattA / taM0 - orAlie veuvvie yae kammae / tadatra nArakAdayo'saGkhyeyAdisvarUpataH sAmAnyena proktAH, vizeSatastu tadasaGkhayeyakaM kiyatpramANamiti na jJAyate, audArikAdizarIravicAre ca tatparijJAnaM siddhyati / audArikAdizarIrasvarUpabodhazca vineyAnAM saMpadyate iti cetasi nidhAya jIvA - 'jIvadravyavicAraprastAvAccharIrANAM tadubhayarUpatvAcca tAni vicArayitumupakramate - kar3a NaM bhaMte sarIrA ityAdi / orAlie tti udAraM tIrthakara - gaNadharazarIrApekSayA zeSazarIrebhyaH pradhAnam, udAramevaudArikam / athavA udAraM sAtirekayojanasahasramAnatvAccheSazarIrebhyo mahApramANam, tadevaudArikam / vaikriyamuttaravaikriyAvasthAyAmeva lakSayojanamAnaM bhavati, sahajaM tu paJcadhanuH zatapramANameva, tataH sahajazarIrApekSayA idameva mahApramANam 1 / veuvvie tti vividhA viziSTA vA kriyA vikriyA, tasyAM bhavaM vaikriyam, viziSTaM kurvanti tadii vA vaikurvikam 2 / AhArae tti tathAvidhaprayojane caturdazapUrvavidA Ahriyate gRhyata ityAhArakam, athavA Ahriyante gRhyante kevalinaH samIpe sUkSmajIvAdayaH padArthA anenetyAhArakam 3 / ya rasAdyAhArapAkajananaM tejonisargalabdhinibandhanaM ca tejaso vikArastaijasam 4 / kammara tti aSTavidhakarmasamudAyaniSpannamaudArikAdizarIranibandhanaM ca bhavAntarAnuyAyi karmaNo vikAra: karmaiva vA kArmaNam 5 / atra svalpapudgalaniSpannatvAdvAdarapariNAmatvAcca prathamamaudArikasyopanyAsaH, tato bahubahutara-bahutamapudgalanirvRttatvAt sUkSma-sUkSmatara-sUkSmatamatvAcca krameNa zeSazarIrANAmiti / tadevaM sAmAnyena zarIrANi nirUpya caturviMzatidaNDake tAni cintayitumAha- neraiyANaM bhaMte ! kai sarIrA ityAdi pAThasiddhameva yAvat kevaDyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrA ityAdi, yinti Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 409) beMdiya-teMdiya-cauridiyANaM jahA puDhavIkAiyANaM / (sU0 410) paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahA vAukAiyANaM / (sU0 411) maNUsANaM jAva go0 ! paMca sarIrA pannattA / taM0 orAlie veuvvie AhArae teyae kammae / kiyatsaGkhyAnyaudArikazarIrANi sarvANyapi bhavanti / atrottaram- goyamA ! duvihetyAdi, audArikazarIrasaGkhyAyAM pRSTAyAM baddha-muktatvalakSaNaM tadvaividhyakathanamaprastutamiti cet, naivam, baddhamuktayorbhedena saGkhyAkathanArthatvAttasya / idaM ca baddha-muktaudArikAdipramANaM kvacid dravyeNa abhavyAdinA vakSyati, kvacittu kSetreNa zreNi-pratarAdinA, kvacittu kAlena samayA-''valikAdinA, bhAvena tu na vakSyati, 111tasyeha dravyAntargatatvena vivakSitatvAt / tatra baddhAnAmaudArikazarIrANAM kAlata: kSetratazca mAnaM nirUpayitumAha- tattha NaM je te baddhellayA ityAdi, iha nAraka-devAnAmaudArikazarIrANi baddhAni tAvanna sambhavantyeva, vaikriyazarIratvAtteSAm, ata: pArizeSyAt tiryaGmanuSyaistathAvidhakarmodayAd yAni baddhAni gRhItAnItyarthaH, pRcchAsamaye tai: saha yAni sambaddhAni tiSThantIti yAvat tAni sAmAnyata: sarvANyasaGkhyeyAni / na jJAyate tadasaGkhyeyaM kiyadapItyato vizinaSTi- asaMkhejAhimityAdi, pratisamayaM yadyekaikaM zarIramapahriyate tadA asaGkhyeyAbhirutsarpiNyavasarpiNIbhi: sarvANyapahriyante, asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNISu yAvanta: samayAstAvanti tAni baddhAni prApyanta iti paramArthaH / tadetat kAlato mAnamuktam, atha kSetratastadAha- khettao asaMkhejA loga tti, idamuktaM bhavati- pratyekamasaGkhayeyapradezAtmikAyAM svakIyasvakIyAvagAhanAyAM yadyekaikaM zarIraM vyavasthApyate tadyasaGkhyeyA lokAstairdhiyante, ekaikasminnapi nabha:pradeze pratyekaM tairvyavasthApyamAnairasaGkhyeyA lokA bhriyante eva, kevalaM zarIrasya jaghanyato'pyaGkhayeyapradezAvagAhitvAdekasmin pradeze'vagAha: siddhAnte niSiddha iti netthamucyate, asatkalpanayA ucyatAmevamapi ko doSa iti cet, ko nivArayitA ? kevalaM siddhAntasaMvAdiprakAreNa prarUpaNe'duSTe labhyamAne sa eva svIkartuM zreyAniti / Aha- bhavatvevam, kintvaudArikazarIriNAM manuSya-tirazcAmanantatvAt kathamanantAni zarIrANi na 111. tasyeha dravyAntargatatvena vivakSitatvAditi / yadvA bhAvasya niyatamAnatvAbhAvAdityapi heturatra jJeyaH / ayambhAvaH-yathA'bhavyajIvAnAM saGkhyA niyatA, zreNi-pratarAdigatAkAzapradezAnAM saGkhyA niyatA, AvalikAdigatasamayAnAM ca saGkhyA niyatA, na tathA kazcidapi bhAvaH prasiddho yo niyatamAnaH syAdyena ca kasyacidapi pramANasya nirUpaNaM zakyaM syAd / na hyaniyatamAnenAmukagrAmanivAsijanAdilakSaNena dravyeNa vindhyaparvatAdikSetrAdinA vA'pi kasyacidapi pramANaM nirUpayituM zakyate / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 zrIanuyogadvArasUtram [sU0412,413] (sU0 412) vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM jahA neraiyANaM, veubviya-teyagakammagA tinni tini sarIrA bhANiyavvA / (sU0 413) kevatiyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA pnnnnttaa| taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA asaMkhejAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato asaMkhejA logA / tattha NaM bhavanti yenAsaGkhayeyAnyevoktAni ? ucyate, pratyekazarIriNastAvadasaGkhyAtA evAtasteSAM zarIrANyapyasaGkhyAtAnyeva, sAdhAraNazarIriNastu vidyante anantA:, kintu teSAM naikaikajIvasyaikaikaM zarIraM kintvanantAnAmanantAnAmekaikaM vapurityata audArikazarIriNAmAnantye'pi zarIrANyasaGkhyeyAnyeveti / tattha NaM je te mukkellayetyAdi, bhavAntarasaGkrAntI mokSagamanakAle vA jIvairyAnyaudArikANi muktAni tyaktAni samujjhitAni tAnyanantAni prApyante, anantakasyAnantabhedatvAnna jJAyate kiyadapyanantakamidam, tata: kAlena vizeSayati- pratisamayamekaikApahAre anantAbhirutsarpiNyavasarpiNIbhirapahiyante, tatsamayarAzitulyAni bhavantItyarthaH / atha kSetrato vizinaSTi- khettao aNaMtA loga tti, kSetrata: kSetramAzrityAnantAnAM lokapramANakhaNDAnAM ya: pradezarAzistattulyAni bhavantIti bhaavH| dravyato niyamayati- abhavasiddhiehimityAdi, abhavyajIvadravyasaGkhyAto'nantaguNAni siddhajIvadravyasaGkhyAyAstvanantabhAgavartInIti / Aha- yadyevaM yaiH samyaktvaM labdhvA punarmithyAtvagamanatastyaktaM te pratipatitasamyagdRSTayo'pyabhavyebhyo'nantaguNA: siddhAnAmanantabhAge prajJApanAmahAdaNDake paThyante tat kimetAni tattulyAni bhavanti ? naitadevam, yadi tatsamasaGkhyAni bhaveyustadA tathaiveha sUtre nirdiSTAni syuH, na caivam, tata: pratipatitasamyagdRSTirAzeH kadAciddhInAni kadAcittulyAni kadAcittvadhikAni iti pratipattavyamiti / punarapyAha- nanu jIvaiH parityaktazarIrANAmAnantyameva tAvannAvagacchAmaH, tathAhi- kimetAni zmazAnAdigatAnyakSatAnyeva yAni tiSThanti tAni gRhyante uta khaNDIbhUya paramANvAdibhAvena pariNAmAntarApannAni ? yadyAdya: pakSastarhi teSAmanantakAlAvasthAnAbhAvAt stokatvAdAnantyaM nAstyeva, atha cApara: pakSastarhi sa kazcit pudgalo'pi nAsti yo'tItAddhAyAmekaikajIvenaudArikazarIrarUpatayA 112anantazaH pariNamayya na muktaH, tataH sarvasyApi pudgalAstikAyasya ___ 112. anantazaH pariNamayyati / nana kuta etannizcaya iti cet ? pudgalaparAvartalakSaNAt tannirNaya iti jAnIhi / tathAhi- eko jIvo yAvatA kAlena sarvapudgalAstikAyagatasarvapudgalAnaudArikazarIrarUpatayA pariNamayya muJcati sa kAla audArikadravyapudgalaparAvarta ucyate / yato'tItakAla evaMvidhAzcAnantAH pudgalaparAvartA atItAH, ato nizcIyate yat- 'sa kazcitpudgalo nAsti yo'tItAddhAyAmekaikajIvenaudArikazarIrarUpatayA'nantazaH pariNamayya na Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM mulagA te NaM aNaMtA anaMtAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato aNaMtA logA, davvao abhavasiddhiehiM anaMtaguNA siddhANaM anaMtabhAgo / ( sU0 414) kevatiyA NaM bhaMte ! veuvviyasarIrA paM0 ? gotamA ! duvihA paNNattA / grahaNamApannam, evaM ca satyabhavyebhyo'nantaguNAni siddhAnAmanantabhAge ityetadvirudhyate, sarvapudgalAstikAyagatapudgalAnAM sarvajIvebhyo'pyanantAnantaguNatvAt, atrocyate, naiSa doSaH, bhavadupanyastapakSadvayasyApyanaGgIkaraNAt, kintu jIvavipramukte ekaikasminnaudArikazarIre yAnyanantakhaNDAni jAyante tAni ca yAvadadyApi taM jIvaprayoganirvartitamaudArikazarIrapariNAmaM parityajya pariNAmAntaraM nAsAdayanti tAvadaudArikazarIrAvayavatvAdekadezadAhe'pi 'grAmo dagdhaH, paTo dagdhaH' ityAdivadavayave samudAyopacArAdiha pratyekamaudArikazarIrANi bhaNyante, tatazcaikaikasya jIvavipramuktaudArikazarIrasyAnantabhedabhinnatvAt teSAM ca bhedAnAM pratyekaM tadavayavatvena prastutazarIropacArAd eteSAM ca bhedAnAM prakRtazarIrapariNAmatyAge anyeSAM tatpariNAmavatAmutpattisambhavAd yathoktAnantakasaGkhyAnyaudArizarIrANi loke na kadAcidvyavacchidyanta iti sthitam / tadevamoghata uktA audArikazarIrasaGkhyA, vibhAgato'pyupariSTAt kramaprAptAmimAM vakSyati 1 / athaughata eva vaikriyasaGkhyAmAha - kevaiyA NaM bhaMte veuvviyetyAdi / tatra nAraka - devAnAmetAni muktaH' iti / nanu sarvapudgalAstikAyagatasarvapudgalAnAM sarvajIvebhyo'nantAnantaguNatvaM vRttAvapyagre kthyissyte| tatazca kathamekasyApyevaMvidhasya pudgalaparAvartasya sampUrNe'pyatItakAle sambhavaH ? ayambhAvaH-pRcchAsamayaM yAvadekena jIvena gRhItAH pudgalAH kiyanta iti prApaNArthaM 'pratisamayaM gRhyamANapudgalarAzipramANena guNyamAne'tItakAlagatasamayarAzau yatprApyate tatpramANAH' iti karaNamupayujyate / atra ca pratisamayaM gRhyamANapudgalarAzirabhavyajIvadravyasaGkhyAto-'nantaguNapramANaH siddhajIvadravyasaGkhyAtazcAnantabhAgapramANo vartate / tathA'tItakAlagatasamayarAziH SaNmAsagatasamayapramANA'saGkhyeyaguNitasiddhajIvadravyasaGkhyAyA nyUno bhavati, muktiprApterutkRSTAntarasya SaNmAsatvAt / tatazca prathamarAzi (siddha - anaMta ) guNito dvitIyarAziH (siddha x asaGkhya ) siddhajIvavargApekSayA nyUnaH prApyata iti spaSTam / ayaJca rAzirna sarvajIvebhyo'nantAnantaguNaH, api tvanantabhAgavartyevetyapi spaSTameva / itthaJcopari yAdRzaH pudgalaparAvarta uktaH, tAdRzo naiko'pyadya yAvad vyatIta iti siddham, sarvapudgalAstikAyagatasarvapudgalAnantabhAgavartipudgalAnAmevaikena jIvena pRcchAsamayaM yAvad gRhItatvAt / nanu zAstre tvanantA pudgalaparAvartA vyatItA iti zrUyate / satyaM, ata eva pudgalaparAvartasya yA paribhASA'smAbhiravabudhyate tadanyaiva kAcitparibhASA vastuto bhavediti mantavyam / 'sAca kA ?' iti nirNetuM na vayaM samarthAH, bahuzrutA evAtra prakrame praSTavyAH / 260 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0415,416] 261 taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhi avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seDhIo patarassa asaMkhejaibhAgo / tattha NaM je te mukkellayA te NaM aNaMtA aNaMtAhiM ussappiNiosappiNIhiM avahIraMti kAlao, sesaM jahA orAliyassa mukkellayA tahA ete vi bhANiyavvA / (sU0 415) kevaiyA NaM bhaMte ! AhAragasarIrA paM0 ? goyamA ! duvihA paM0 / taM0- baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM siyA atthi siyA natthi, jai atthi jahaNNeNaM ego vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM sahassapuhattaM / mukkellayA jahA orAliyasarIrassa tahA bhANiyavvA / (sU0 416) kevatiyA NaM bhaMte ! teyagasarIrA paNNattA ? goyamA! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM aNaMtA aNaMtAhiM ussappiNiosappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato aNaMtA logA, davvao siddhehiM aNaMtaguNA sarvadaiva baddhAni saMbhavanti, manuSya-tirazcAM tu vaikriyalabdhimatAmuttaravaikriyakaraNakAle, tata: sAmAnyena caturgatikAnAmapi jIvAnAmamUni baddhAnyasaGkhyeyAni labhyante, tAni ca kAlato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastu pUrvoktapratarAsaGkhyeyabhAgavartyasaGkhyeyazreNInAM ya: pradezarAzistatsaGkhyAni bhavanti / muktAni yathaudArikANi tathaiva 2 / athaughata evAhArakANyAha- kevaiyA NaM bhaMte ! AhAragetyAdi, etAni baddhAni caturdazapUrvavido vihAya nAparasya saMbhavanti, antaraM caiSAM zAstrAntare jaghanyata: samayam utkRSTatastu SaNmAsAn yAvadabhihitam, ata uktam- baddhAni kadAcit santi, kadAcinna santi, yadi bhavanti tadA jaghanyata ekaM dve trINi vA, utkRSTatastu sahasrapRthaktvam, dviprabhRtyA navabhya: samayaprasiddhyA pRthktvmucyte| muktAni yathaudArikANi tathaiva, navaramanantakasyAnantabhedAttadeveha laghutaraM draSTavyam tathaiva taijasAnyAha- kevaiyA NaM bhaMte teyagetyAdi, etAni baddhAnyanantAni bhavanti, kAlato'nantotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzisaGkhyAni kSetrato'nantalokapradezarAzimAnAni, dravyata: siddhebhyo'nantaguNAni anantabhAganyUnasarvajIvasaGkhyApramANAni, tatsvAminAmanantatvAt / nanvaudArikasyApi svAmino vidyante'nantA na ca tAnyetAvatsaGkhyAnyuktAni, atrocyate, audArikaM manuSya-tirazcAmeva bhavati, tatrApi sAdhAraNazarIriNAmanantAnAmekaikameva, idaM tu caturgatikAnAmapyasti, sAdhAraNazarIriNAM ca pratijIvamekaikaM prApyate, tatastaijasAni sarvasaMsArijIvasaGkhyAni bhavanti, Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsameta savvajIvANaM aNaMtabhAgUNA / tattha NaM je te mukkellayA te NaM aNaMtA aNaMtAhiM ussappiNiosappiNIhiM avahIraMti kAlato, khettato aNaMtA logA, davvao savvajIvehiM aNaMtaguNA jIvavaggassa annNtbhaago| (sU0 417) kevaiyA NaM bhaMte ! kammayasarIrA pannattA ? go0 duvihA paNNattA / taMjahA- baddhellayA ya mukkellayA ya / jahA teyagasarIrA tahA kammagasarIrA vi bhANiyavvA / saMsAriNazca jIvA: siddhebhyo'nantaguNAH, ata etAnyapi siddhebhyo'nantaguNAnyuktAni, sarvajIvasaGkhyAM tu na prApnuvanti, siddhajIvAnAM tadasambhavAt, siddhAzca zeSajIvAnAmanantabhAge vartante, ata: siddhajIvalakSaNenAnantabhAgena hInA ye sarvajIvAstatsaGkhyAnyabhihitAni / muktAnyapi anantAni, kAlato'nantotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetrato'nantalokAnAM ye pradezAstattulyAni, dravyata: sarvajIvebhyo'nantaguNAni, tarhi jIvarAzirjIvarAzinaiva guNito jIvavargo bhaNyate, etAvatsaGkhyAni tAni bhavanti ? netyAha- jIvavaggassa aNaMtabhAgo tti, sarvajIvA: sadbhAvato'nantA api kalpanayA kila daza sahasrANi, tAni ca taireva guNitAni, tato'satkalpanayA dazakoTisaGkhyaH sadbhAvatastvanantAnantasaGkhyo jIvavargo bhavati, tasyAnantatame kalpanayA zatatame bhAge etAni vartante, ata: sadbhAvato'nantAnyapi kila dazalakSasaGkhyAni tAni siddhAni / kiM kAraNaM jIvavargasaGkhyAnyeva na bhavanti? ucyate, yAni yAni taijasAni muktAnyanantabhedairbhidyante tAni tAnyasaGkhyeyakAlAdUrdhvaM taM pariNAmaM parityajya niyamAt pariNAmAntaramAsAdayanti, ata: pratiniyatakAlAvasthAyitvAdutkRSTato'pi 113yathoktasaGkhyAnyevaitAni samuditAni prApyante, nAdhikAnItyalamativistareNa 4 / kevaiyA NaM bhaMte ! kammayetyAdi, taijasa-kArmaNayoH samAnasvAmikatvAt sarvadaiva sahacaritatvAcca samAnaiva vaktavyateti 5 / tadevamoghata: paJcApi zarIrANyuktAni / 113. yathoktasaGkhyAnyevaitAnItyAdi / saGkhyAzAstrAnusAreNAyamatra hetu yaH / ekena jIvena muktAni taijasAnyanantabhedairyadA bhidyante tadA'pi siddhajIvebhyo'nantabhAgavartinyeva bhavanti, utkRSTato'pyetAvatAmeva skandhAnAM tatra bhAvAt / kiJca tAnyutkRSTato'pyasaGkhyeyakAlaM yAvadeva samuditAni prApyante, tadanantaraM niyamAtpariNAmAntarAsAdanAt / tatazca samuditAnyapi tAni siddhajIvebhyo'nantabhAgavartirAzipramANAnyeva prApyante, asaGkhyeyaguNitasyApi siddhajIvAnantabhAgavartirAzeretAvatpramANatvAd / tatazca yadyekena jIvena muktAni taijasAni zarIrANyetAvatpramANAni prApyante tarhi dezonasarvajIvairmuktAni tAni kiyanti prApyante ? iti trirAzigaNite kriyamANe siddhajIvAnantabhAgavartirAzinA guNyamAno dezonasarvajIvarAzi vavargAnantabhAgavartirAzitulya eva prApyata iti spaSTam, guNakasya siddhajIvAnantabhAgavartirAzerjIvAnantabhAgavartitvAt / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 zrIanuyogadvArasUtram [sU0418] (sU0 418) (1) neraiyANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA pannattA? gotamA ! duvihA paNNattA / taM0- baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM ntthi| tattha NaM je te mukkellayA te jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / (2) neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviyasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA pnnnnttaa| taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA asaMkhejAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejAo seDhIo payarassa asaMkhejaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUyI aMgulapaDhamavaggamUlaM bitiyavaggamUlapaDuppaNNaM, ahava NaM aMgulabitiyavaggamUlaghaNapamANamettAo seDhIo / tattha NaM je te mukkellayA te NaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / sAmprataM tAnyeva nArakAdicaturviMzatidaNDake vizeSato vicArayitumAha- neraiyANaM bhaMte kevaiyA orAliyasarIretyAdi / dvividhAni prajJaptAnIti yaducyate tatra baddhAnAmasadrUpeNaiva nArakeSu sattvamavaseyam, na sadrUpeNa, ata evoktam- tatra yAni baddhAni tAni na santi, teSAM vaikriyazarIratvenaudArikabandhAbhAvAt, muktAni tu prAk tiryagAdinAnAbhaveSu saMbhavanti, tAni tvaughikmuktaudaarikvdvaacyaani| vaikriyazarIrANi tu baddhAnyeSAmasaGkhyeyAni, pratinArakamekaikavaikriyasadbhAvAt, nArakANAM cAsaGkhyeyatvAt / tAni ca kaalto'sngkhyeyotsrpinnyvsrpinniismyraashitulyaani| kSetratastu pratarAsaGkhyeyabhAgavartyasaGkhyeyazreNInAM ye pradezAstatsaGkhyAni bhvnti| nanu pratarAsaGkhyeyabhAge asaGkhyeyayojanakoTayo'pi bhavanti, tat kimetAvatyapi kSetre yA nabha:zreNayo bhavanti tA iha gRhyante ? netyAha- tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUItyAdi, tAsAM zreNInAM viSkambhasUciH vistarazreNiH, jJeyeti zeSa: / kiyatItyAha- aMguletyAdi, aGgulapramANe pratarakSetre ya: zreNirAzistatra kilAsaGkhyeyAni vargamUlAni tiSThantyata: prathamavargamUlaM dvitIyavargamUlena pratyutpannaM guNitaM tathA ca sati yAvatyo'tra zreNayo labdhA etAvatpramANA zreNInAM viSkambhasUcirbhavati, etAvatya: zreNayo'tra gRhyanta ityarthaH / idamuktaM bhavati- agulapramANe pratarakSetre kilAsatkalpanayA SaTpaJcAzadadhike dve zate zreNInAM bhavataH, tadyathA 256, atra prathamavargamUlaM SoDaza 16, dvitIyaM catvAra: 4, caturbhi: SoDaza guNitA jAtA catuHSaSTiH 64, eSA catuHSaSTirapi sadbhAvato'saGkhyeyA: zreNayo mantavyA:, etAvatsaGkhyA zreNInAM vistarasUciriha grAhyA / ahava NamityAdi, Namiti vAkyAlaGkAre, athavA anyena prakAreNa prastuto'rtha ucyate ityarthaH / ahava Na tti kvacit pAThaH, sa caivaM vyAkhyAyateathavA naiSa pUrvoktaH prakAro'pi tu prakArAntareNa prastuto'rtho'bhidhIyate iti bhAva:, samudito vA'yaM zabdo'thavAzabdasyArthe vartate / tadeva prakArAntaramAha- aMgulabIyavaggamUlaghaNetyAdi, Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (3) NeraiyANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA paNNattA ? goyamA! duvihA pnnnnttaa| taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM natthi / tattha NaM je te mukkellayA te jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / (4) teyaga-kammagasarIrA jahA etesiM ceva veuvviyasarIrA tahA bhANiyavvA / (sU0 419) (1) asurakumArANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA pannattA? go0 ! jahA neraiyANaM orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / (2) asurakumArANaM bhaMte ! kevatiyA veuvviyasarIrA pannattA ? gotamA ! duvihA paNNattA / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlato, khettato asaMkhejAo seDhIo payarassa asaMkhejaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa asaMkhejatibhAgo / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / aGgulapramANapratarakSetravartizreNirAzeryad dvitIyavargamUlamanantaraM catuSTayarUpaM darzitaM tasya yo ghana: catuHSaSTilakSaNastatpramANA: tatsaGkhyA: zreNayo'tra gRhyanta iti, prarUpaNaiva bhidyate, arthastu sa eveti, tadevaM kalpanayA catuHSaSTirUpANAM sadbhAvato'saGkhyeyAnAM zreNInAM ya: pradezarAziretAvatsaGkhyAni nArakANAM baddhavaikriyANi prApyanta iti, pratyekazarIritvAnnArakA apyetAvanta eva, evaM ca sati pUrvaM nArakA: sAmAnyenaivAsaGkhyeyA uktA:, atra tu zarIravicAraprastAvAttadapyasaGkhyeyakaM pratiniyatasvarUpaM siddhaM bhavati, evamanyatrApi pratyekazarIriNa: sarve svakIyasvakIyabaddhazarIrasaGkhyAtulyA draSTavyA: / muktavaikriyANi muktaudArikavad vaacyaani| AhArakANi baddhAnyeSAM na sambhavanti, caturdazapUrvadharasambhavitvAt tdbndhsy| 114muktAni tu muktaudArikavadvAcyAni, manuSyabhave kRtojjhitAhArakazarIrANA pratipatitacaturdazapUrvavidA nArakeSUtpattisambhavAdaudArikoktanyAyenAnantAnAM teSAM sambhava iti bhAvaH / taijasa-kArmaNAni tu baddhAni muktAni ca yathaiSAmeva vaikriyANi tathA vaktavyAni / ___ uktAni paJcApi zarIrANi nArakeSu, athAsurakumAreSu tAni vaktumAha- asurakumArANaM bhaMte ! ityAdi, audArikANyatrApi nArakavadvAcyAni / vaikriyANyapi tathaiva, navaramasurakumArANAM nArakebhya: stokatvAt prastutazarIrANyapi stokAnyato viSkambhasUcyA vizeSa: / sA ceyam- tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUItyAdi, tAsAm anantaroktazreNInAM viSkambhasUci: vistarazreNiraGgulaprathamavargamUlasyA 114. muktAni tvityAdi / atra 'kadAcit santi kadAcittu na' ityevaM yanna nirUpita tenedaM nizcIyate yat 'kRtojjhitAhArakazarIrAH pratipatitacaturdazapUrvavidaH sarvadaiva prApyanta eva, na kadAcidapi teSAM viraha' iti / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0420] 265 (3) asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA pnnnnttaa| taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / jahA eesiM ceva orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / (4) teyaga-kammagasarIrA jahA etesiM ceva veuvviyasarIrA tahA bhANiyavvA / (5) jahA asurakumArANaM tahA jAva thaNiyakumArANaM tAva bhANiyavvaM / (sU0 420) (1) puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / evaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM Natthi / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / AhAragasarIrA vi evaM ceva bhANiyavvA / teyaga-kammagasarIrANaM jahA eesiM ceva orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / sngkhyeybhaag:| idamuktaM bhavati- pratarasyAGgulapramANe kSetre yAvatya: zreNayo bhavanti tAsAM yat prathamavargamUlaM tasyApyasaGkhyeyabhAge yA: zreNayo bhavanti tatpramANaiva vistarasUciriha grAhyA, sA ca nArakoktasUcerasaGkhyAtatame bhAge siddhA bhavati, 115tato nArakANAmasurakumArA asaGkhyeyabhAge vartanta iti pratipAditaM bhavati, itthameva caitat, yata: prajJApanAmahAdaNDake kevalaratnaprabhAnArakANAmapi samastA api bhavanapatayo'saGkhyAtatamabhAgavartitvenoktA:, kiM puna: samastanArakANAM kevalAsurakumArA iti / AhArakANi nArakavadeva / taijs-kaarmnnaanytraivoktvaikriyvditi| evaM samAnaiva vaktavyatA yAvat stnitkumaaraa:| puDhavikAiyA NaM bhaMte ! ityAdi / audArikANi baddhAni muktAni cAtraudhikaudArikavad vAcyAni, kevalaM yadaughikabaddhAnAmasaGkhyeyalokapramANatvamuktaM tadiha laghutarAsaGkhyeyakena draSTavyam, tatrApkAyAdizarIraiH saha sAmAnyena cintitatvAd,atra tu kevalapRthvIkAyamAtraprastAvAditi bhAvaH / vaikriyA-''hArakANi baddhAni amISA na santi, muktAni tu prAgvadeva manuSyAdibhaveSu sambhavanti, tAni tu muktaughikaudArikavadabhidhAnIyAni / taijasa-kArmaNAnyatraivoktaudArikavad dRzyAni / evamapkAyikateja:kAyikeSvapi sarvaM vaacym| vAyuSu tu vaikriyakRto vizeSa: samasti, tadabhidhAnArthamAhavAukAiyANaM bhaMte ! ityAdi, ihApi sarvaM pRthivIkAyikavad vAcyam, navaraM vaikriyANi baddhAnyamISAmasaGkhyeyAni labhyante, tAni ca pratisamayamapahriyamANAni kSetrapalyopamasyAsaGkhyeyabhAge yAvanto nabhaHpradezA bhavanti tatsaGkhyaiH samayairapahiyante, kSetrapalyopamAsaGkhyeyabhAgavartipradezarAzitulyAni 115. tato nArakANAmasurakumArA asaGkhyeyabhAge vartanta ityAdi / jIvasamAsAkhye granthe tu nArakApekSayA'surakumArANAmasaGkhyeyaguNatvaM kathitamiti dhyeyam / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (2) jahA puDhavikAiyANaM evaM AukAiyANaM teukAiyANa ya savvasarIrA bhANiyavvA / (3) vAukAiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA ? go0 ! jahA puDhavikAiyANaM orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / vAukAiyANaM bhaMte ! kevatiyA vevviyasarI pattA ? go0 ! duvihA paM0 / taM baddhellayA ya mukkellayA / tatha je te baddhelA te NaM asaMkhejjA samae samae avahIramANA avahIramANA palio massa asaMkhejjaibhAgametteNaM kAleNaM avahIraMti no ceva NaM avahiyA siyA | mukkellayA jahA ohiyA orAliyamukkellayA / AhArayasarIrA jahA puDhavikAiyANaM veuvviyasarIrA tahA bhANiyavvA / teyaga-kammayasarIrA jahA puDhavikAiyANaM tahA bhANiyavvA / (4) vaNassaikAiyANaM orAliya- veuvviya- AhAragasarIrA jahA puDhavikAiyANaM tahA bhANiyavvA / vaNassaikAiyANaM bhaMte! kevaiyA teyaga-kammagasarIrA paNNattA ? go0 ! jahA ohiyA teyaga- kammagasarIrA tahA vaNassaikAiyANa vi teyaga - kammagasarIrA bhANiyavvA / 266 bhavantItyarthaH, no ceva NaM avahiyA siya tti, parapratyAyanArthaM prarUpaNaivetthaM kriyate, na tu tAni kadAcit kenaciditthamapahiyanta iti bhAvaH / nanu vAyavaH sarve'pyasaGkhyeyalokAkAzapradezapramANA uktAH, tadvaikriyazarIriNaH kimitthaM stokA eva paThyante ?, ucyate, caturvidhA vAyavaH- sUkSmA aparyAptAH paryAptAzca, bAdarA aparyAptAH paryAptAzca / tatrA''dyarAtriye pratyekaM te asaGkhyeyalokAkAzapradezapramANA vaikriyalabdhizUnyAzca bAdaraparyAptAstu sarve'pi pratarAsaGkhyeyabhAgavartipradezarAzisaGkhyA eva, tatrApi vaikriyalabdhimantastadasaGkhyeyabhAgavartina eva na zeSAH, yeSAmapi ca vaikriyalabdhisteSvapi madhye'saGkhyAtabhAgavartina eva baddhavaikriyazarIrAH pRcchAsamaye prApyante nApare, ato yathoktapramANAnyevaiSAM baddhavaikriyazarIrANi bhavanti nAdhikAnIti / atra kecinmanyante - ye kecana vAnti vAyavaste sarve'pi vaikriyazarIre vartante, tadantareNa teSAM ceSTAyA evAbhAvAt, tacca na ghaTate, yataH sarvasminnapi loke yatra kvacit zuSiraM tatra sarvatra calA vAyavo niyamAt santyeva, yadi ca te sarve'pi vaikriyazarIriNaH syustadA baddhavaikriyazarIrANi prabhUtAni prApnuvanti, na tu yathoktamAnAnyeveti, tasmAdavaikriyazarIriNo'pi vAnti vAyavaH / uktaM ca - atthi NaM bhaMte ! IsiM purevAyA pacchAvAyA maMdAvAyA mahAvAyA vAyaMti ?, haMtA atthi / kayA NaM bhaMte! jAva vAyaMti goyamA ! jayA NaM vAuyAe AhAriyaM rIyati, jayA NaM vAuyAe uttarakiriyaM rIyai, jayA NaM vAukumArA vAukumArIo vA appaNo vA parassa vA tadubhayassa vA aTTAe vAuyAyaM udIraMti, tayA NaM Isi jAva vAyaMti ( bhagavatIsUtra 5 / 2 / 10 ) / AhAriyaM rIyati tti rItaM rItiH svabhAva Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0421] 267 (sU0 421) (1) beiMdiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA ? gotamA ! duvihA paNNattA / taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA y| tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA asaMkhejAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato asaMkhejAo seDhIo payarassa asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM se DhINaM vikkhaMbhasUyI asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIo asaMkhejAiM seDhivaggamUlAI, beiMdiyANaM orAliyasarIrehiM baddhellaehiM payaraM avahIrai asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM kAlao, khettao aMgulapayarassa AvaliyAe ya asaMkhejaibhAgapaDibhAgeNaM / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / veuvviya-AhAragasarIrA NaM baddhellayA natthi, mukkellayA jahA orAliyasarIrA ohiyA tahA bhANiyavvA / teyA-kammagasarIrA jahA etesiM ceva orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / (2) jahA beiMdiyANaM tahA teiMdiyANaM cauridiyANa vi bhaanniyvvN| ityarthaH, tasyAnatikrameNa yathArItaM rIyate gacchati, yadA svAbhAvikaudArikazarIragatyA gacchatItyarthaH / uttarakiriyaM ti uttarA uttaravaikriyazarIrAzrayA gatilakSaNA kriyA yatra gamane taduttarakriyaM tadyathA bhavatItyevaM yadA rIyate / tadevamatra vAtAnAM vAne prakAratrayaM pratipAdayatA svAbhAvikamapi gamanamuktam, ato vaikriyazarIriNa eva te vAntIti na niyama ityalaM vistareNa / vanaspatisUtre'pi sarvaM pRthvIkAyikavad vaktavyam, navaraM pRthivIkAyikAnAM pratyekazarIritvAt svasthAnabaddhaudArikasaGkhyAtulyAni taijasa-kArmaNAnyuktAni, atra tu vanaspatInAM bahUnAM sAdhAraNazarIratvAccharIriNAmAnantye'pyaudArikazarIrANyasaGkhyAtAnyeva, taijasa-kArmaNAni tu pratijIvaM pRthagbhAvAdanantAni, tato na svasthAnabaddhaudArikatulyAni vaktavyAni, kintu yathaughikataijasa-kArmaNAnyabhihitAni tathaivAtrApi bhAvanIyAni / beiMdiyANaM bhaMte ! ityAdi / atra baddhaudArikANyasaGkhyeyAni kAlato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastu pratarAsaGkhyeyabhAgavaya'saGkhyeyazreNInAM ya: pradezarAzi: tattulyAni, tAsAM ca pratarAsaGkhyeyabhAgavartizreNInAM viSkambhasUcirasaGkhyeyayojanakoTIkoTipramANA'tra grAhyA / etadeva vizeSitataramAha- asaMkhejjAiM seDhivaggamUlAI ti, ekasyA nabha:zreNerya: pradezarAzi: sa ca sadbhAvato'saGkhyAtapradezAtmako'pi kalpanayA paJcaSaSTisahasrANi paJca zatAni SaTtriMzadadhikAni 65536, asya prathamaM vargamUlam 256, dvitIyam 16, tRtIyam 4, caturtham 2, etAni kalpanayA catvAryapi sadbhAvato'saGkhyeyAni vargamUlAni, eteSAM ca mIlane kalpanayA aSTasaptatyadhike dve zate sadbhAvatastvasaGkhyeyA: pradezA jAyante, tata etAvatpradezA prastutaviSkambhasUcirbhavati / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 422) (1) paMceMdiyatirikkhajoNiyANa vi orAliyasarIrA evaM ceva bhaanniyvvaa| (2) paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao jAva vikkhaMbhasUyI aMgulapaDhamavaggamUlassa asaMkhejaibhAgo / mukkellayA jahA ohiyA orAliyANaM / AhArayasarIrA jahA beiMdiyANaM / teyaga-kammagasarIrA jahA orAliyA / ___ idAnIM prastutazarIramAnameva prakArAntareNAha- beiMdiyANaM orAliyasarIrehiM baddhellaehimityAdi, dvIndriyANAM yAni baddhAnyaudArikazarIrANi taiH pratara: sarvo'pyapahriyate, kiyatA kAlenetyAhaasaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH, kena puna: kSetrapratibhAgena kAlapratibhAgena ca etAvatA kAlenAyamapahriyata ityAha- agulaprataralakSaNasya kSetrasya AvalikAlakSaNasya ca kAlasya yo'saGkhyeyabhAgarUpa: pratibhAga: aMzastena / idamuktaM bhavati- yadyekaikena dvIndriyazarIreNa pratarasyaikaiko'mulAsaGkhyeyabhAga ekaikenAvalikA'saGkhyeyabhAgena kramazo'pahriyate tadA'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhi: sarvo'pi prataro niSThAM yAti, evaM pratarasyaikaikasminnagulAsaGkhyeyabhAge ekaikenAvalikA'saGkhyeyabhAgena pratyekaM krameNa sthApyamAnAni dvIndriyazarIrANyasaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH sarvaM prataraM pUrayantItyapi draSTavyam, vastuta ekArthatvAditi, muktaudArika-vaikriyA-''hArakANi pRthvIkAyikavadvAcyAni, taijasa-kArmaNAni tu yathaiSAmevaudArikANi / trIndriya-caturindriyANAmapyevameva vAcyam / paJcendriyatirazcAmapItthameva, navarameteSu keSAJcidvaikriyalabdhisambhavato baddhAnyapi vaikriyazarIrANi labhyante, atastatsaGkhyAnirUpaNArthamAha- paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA ityAdi, iha ca sAmAnyenAsaGkhyeyatAmAtrAvyabhicAratastrIndriyAdInAmatidezo mantavyaH, na puna: sarvathA parasparaM saGkhyAsAmyameteSAm, yata uktam- eesi NaM bhaMte egidiya-beiMdiyateiMdiya-cauriMdiya-paMciMdiyANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ? savvathovA paMciMdiyA, cauriMdiyA visesAhiyA, teiMdiyA visesAhiyA, beiMdiyA visesAhiyA, egiMdiyA aNaMtaguNA (prajJApanA0 3 / 3) tadevamiha sUtre dvIndriyAdInAM kiyato'pi jIvasaGkhyAvaicitryasyoktatvAttaccharIrANAmapi tadiha draSTavyam, pratyekazarIriNAM jIvasaGkhyAyA: zarIrasaGkhyAtulyatvAdityalaM prasaGgena / prakRtamucyate- tatra paJcendriyatirazcAM baddhAni vaikriyazarIrANyasaGkhyeyAni sarvadaiva labhyante, tAni ca kAlato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastu pratarAsaGkhyeyabhAgavaya'saGkhyeyazreNInAM ya: pradezarAzi: tattulyAni, tAsAM ca zreNInAM Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 zrIanuyogadvArasUtram [sU0423] (sU0 423) (1) maNUsANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA? go0 ! duvihA paNNattA / taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM siya saMkhejA siya asaMkhejA, jahaNNapade saMkhejA, saMkhejAo koDIo, tijamalapayassa uvariM caujamalapayassa heTThA, ahavaNaM chaTTho vaggo paMcamavaggapaDuppaNNo, ahavaNaM chaNNauticheyaNagadAI rAsI, ukkosapade asaMkhejA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato ukkosapae rUvapakkhittehiM maNUsehiM seDhI avahIrati, asaMkhejAhiM ussappiNI-osappiNIhiM kAlao, khettage aMgulapaDhamavaggamUlaM tatiyavaggamUlapaDuppaNNaM / mukkellayA jahA ohiyA orAliyANaM / / viSkambhasUciraGgulaprathamavargamUlasyAsaGkhyeyabhAga: / zeSabhAvanA asurakumAravat kAryA / maNUsANaM bhaMte ! kevaiyA ityAdi / iha manuSyA dvividhAH vAntapittAdijanmAna: sammUchejA:, strIgarbhotpannA garbhajAzca / tatrAdyA: kadAcinna bhavantyeva, jaghanyata: samayasyotkRSTatastu caturviMzatimuhUrtAnAM tadantarakAlasya pratipAditatvAt, utpannAnAM tu jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtasthitikatvena parata: sarveSAM nirlepatvasambhavAt / yadA tu bhavanti tadA jaghanyata eko dvau trayo vA utkRSTatastvasaGkhyAtAH / itare tu sarvadaiva saGkhyayA bhavanti, nAsaGkhyeyAH, tatra sammUrchajA yadA na bhavanti tadaiva jaghanyapadino garbhajA eva gRhyante, anyathA jaghanyapadavartitvameva na syAt, te ca svabhAvAt saGkhyeyA eva, atastaccharIrANyapi baddhAni saGkhyeyAnyeva, ata uktam- jahaNNapae saMkhejja tti / saGkhyeyakasya saGkhyAtabhedatvAnna jJAyate kiyadapi saGkhyeyakamityAha- saGkhyeyA: koTaya:, punarvizeSitaM tamAha- tijamalapayassa uvariM caujamalapayassa he? tti / idamuktaM bhavatiaSTAnAmaSTAnAmaGkasthAnAnAM yamalapadamiti sAmayikI saMjJA, tatastrayANAM yamalapadAnAM samAhArastriyamalapadaM caturviMzatyaGkasthAnalakSaNam, athavA tRtIyaM yamalapadaM triyamalapadam, SoDazAnAmaGkasthAnAnAmuparitanAGkASTakalakSaNamiti sa evArthaH, tasya triyamalapadasya upari prastutamanuSyA bhavanti, catuviMzatyaGkasthAnAnyatikramya jaghanyapadavartinAM garbhajamanuSyANAM saGkhyA vartata ityarthaH / tarhi caturAdInyapi yamalapadAni bhavanti ? netyAha-, caujamalapadassa he? tti, caturNA yamalapadAnAM samAhArazcaturyamalapadaM dvAtriMzadaGkasthAnalakSaNam, athavA caturthaM yamalapadaM caturyamalapadaM caturviMzateraGkasthAnAnAmuparitanAGkASTakalakSaNamityeka evArthaH, tasya caturyamalapadasyAdhastAdekonatriMzadaGkasthAneSvanantarameva vakSyamANasvarUpeSu prakRtamanuSyasaGkhyA vartata iti bhAvaH / athavA dvau vargAvanantarameva vakSyamANasvarUpau yamalapadamiti sAmayikyeva paribhASA, tatastrayANAM yamalapadAnAM samAhArastriyamalapadaM vargaSaTkalakSaNaM tasyopari, caturyamalapadasya tu vargASTakalakSaNasyAdhastAdetanmanuSyasaGkhyA labhyate, SaSThavargasyopari Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (2) maNUsANaM bhaMte ! kevatiyA veuvviyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA paM0 / taM0- ballayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM saMkhejjA samae samae avahIramANA avahIramANA saMkhejjeNaM kAleNaM avahIraMti, no ceva NaM avahiyA siyA / mukkellayA jahA ohiyA orAliyANaM / 270 (3) maNUsANaM bhaMte ! kevaiyA AhArayasarIrA pannatA ? go0 ! duvihA paNNattA / saptamavargasya tvadhastAt prastutamanuSyasaGkhyA prApyata iti hRdayam, atrApi tAnyevaikonatriMzadaGkasthAnAni mantavyAni / athavA kimetairasphuTaiH prakAraiH, sphuTatarameva prakAramAha- ahavaNamityasya zabdasya sapAThAntarasya vyAkhyA pUrvavat, SaSThavarga: paJcamavargeNa yadA pratyutpanno guNato bhavati prastutamanuSyasaGkhyA samAgacchatItyarthaH / atha ko'yaM SaSTho vargaH kazca paJcama iti ?, atrocyate, vivakSitaH kazcidrAzistenaiva rAzinA yatra guNyate sa tAvadvargaH, tatraikavargasya varga eka eva bhavati, ato vRddhirahitatvAdeSa varga eva na gaNyate / dvayozca vargazcatvAro bhavantItyeSa prathamo varga : 4, caturNAM varga: SoDazeti dvitIyo varga : 16 / SoDazAnAM vargo dve zate SaTpaJcAzadadhike iti tRtIyo varga: 256 | asya rAzervargaH paJcaSaSTisahasrANi paJca zatAni SaTtriMzadadhikAnIti caturtho vargaH 65536 / asya rAzervargaH sArddhagAthayA procyate cattAri ya koDisayA auNattIsaM ca huMti koDIo / auNAvannaM lakkhA sattahiM ceva ya sahassA ||1|| do ya sayA channauyA paMcamaggo imo viNiddiTTho ( ) tti / aGkato'pyeSa darzyate- 4294967296 / asyApi rAzergAthAtrayeNa varga: pratipAdyate lakkha koDAkoDINa caurasIyaM bhave sahassAiM / cattAri ya sattaTTA huMti sayA koDakoDI ||1|| coyAlaM lakkhAI koDINaM satta ceva ya sahassA | tinni ya sayA ya sattari koDINaM huMti nAyavvA // 2 // paMcANauI lakkhA gAvannaM bhave sahassAiM / chassolasottarasayA eso chaTTo havai vaggo || 3 || ( ) aGkato'pi darzyate - 18446744073709551616 / tadayaM SaSTho varga: pUrvoktena paJcamavargeNa guNyate, tathA ca sati yA saGkhyA bhavati tasyAM jaghanyapadino garbhajamanuSyA vartante / sA ceyam - 79228162514264337593543950336 / ayaM ca rAzi : koTIkoTyAdiprakAreNa kenApyabhidhAtuM na zakyate, ataH paryantAdArabhyAGkamAtrasaGgrahArthaM gAthAdvayam Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0423] 271 taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM siya atthi siya natthi, jai atthi jahanneNaM ekko vA do vA tiNNi vA ukkoseNaM sahassapuhattaM / mukkellayA jahA ohiyA orAliyANaM / (4) teyaga-kammagasarIrA jahA etesiM ceva ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / chattinni tinni sunnaM paMceva ya nava ya tinni cattAri / paMceva tiNNi nava paMca satta tinneva tinneva // 1 / / cau cha ho cau ekko paNa do chakkekkago ya aDheva / do do nava satteva ya aMkaTTANA parAhuttA // 2 // ( ) tadevameteSvekonatriMzadaGkasthAneSu jaghanyapadino garbhajamanuSyA vartante iti sthitam / amumevArthaM prakArAntareNAha- ahavaNaM channauIccheyaNagadAI rAsi tti, chedanakaM rAzerardhIkaraNam, tata: SaNNavaticchedanAni yo rAzirdadAti paryante ca paripUrNekarUpaparyavasito bhavati na tu khaNDitarUpaparyavasitaH sa prakRtamanuSyasaGkhyAsvarUpo mantavyaH / sa cAyamevaikonatriMzadaGkasthAnaniSpanno'nantaradarzito nAnyaH / ayaM hi puna: punazchidyamAno'rdIkriyamANa: SaNNavaticchedAn kSamate, paryante ca paripUrNekarUpaparyavasito bhavatIti SaNNavaticchedanakadAyI procyate / kathaM punaratra SaNNavaticchedanAni bhAvyante ? ucyate- prathamo vargazcatuSTayarUpo yo darzitastatra dve chedane bhavataH, tathAhi- caturNAmaH dvau, tayorapyaDhe eka ityevamuttareSvapi vargeSu bhAvanIyam / dvitIye tu varge catvAri chedanAni saMpadyante, tRtIye aSTau, caturthe SoDaza, paJcame dvAtriMzat, SaSThe catuHSaSTiH, paJcamastu SaSThena guNita Aste, ata: paJcamasatkAnyapi chedanakAni SaSThe praviSTAni prApyanta ityubhayagatAnyapi mIlyante, tato jAtAni prastutarAzau SaNNavaticchedanakAni, svayameva vA punaH punazchedaM kRtvA abhiyuktena bhAvanIyAni / tadevaM jaghanyapadamuktam / ___ athotkRSTapadamabhidhitsurAha- ukkosapae asaMkhejja tti, utkRSTapade manuSyabaddhAnyaudArikazarIrANyasaGkhayeyAni kAlato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni / kSetratastvekasmin manuSyazarIrarUpe prakSipte tairmanuSyazarIrairekA nabha:pradezazreNirapahriyate, kiyatA kAlenetyAhaasaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH, kiyatA kSetrakhaNDApahAreNetyAha- aMgulapaDhamavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDuppaNNanti, zreNeraGgulapramANe kSetre ya: pradezarAzistasya yat prathama vargamUlaM tattRtIyavargamUlapradezarAzinA guNyate, guNite ca ya: pradezarAzirbhavati tatpramANaM kSetrakhaNDamekaikaM manuSyazarIraM pratisamayamapaharati, idamuktaM bhavati- zreNemadhyAd yathoktapramANaM kSetrakhaNDaM yadyekaikaM manuSyazarIraM krameNa pratisamayamapaharati tadA'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH sarvApi zreNirapahriyate Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 424) (1) vANamaMtarANaM orAliyasarIrA jahA neraiyANaM / (2) vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviyasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlato, khettao asaMkhejAo seDhIo payarassa asaMkhejaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI, saMkhejajoyaNasayavaggapalibhAgo ptrss| mukkellayA jahA ohiyA orAliyANaM / (3) AhAragasarIrA duvihA vi jahA asurakumArANaM / (4) vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA teyaga-kammagasarIrA paM0 ? go0 ! jahA eesiM ceva veubviyasarIrA tahA teyaga-kammagasarIrA vi bhaanniyvvaa| (sU0 425) (1) joisiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paM0 ? go0 ! jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvA / yadyekaM manuSyazarIraM syAt, tacca nAsti, sarvotkRSTAnAmapi samuditagarbhaja-saMmUrchajamanuSyANAmetAvatAmeva bhAvAditi / tadevaM manuSyANAM baddhAnyaudArikazarIrANyuktAni, muktAni tvoghavad vaacyaani|| atha vaikriyANyAha- kevaiyA veuvviyasarIrA ityAdi, vaikriyANyamISAM saGkhayeyAnyeva baddhAni prApyante garbhajeSu, tatrApi vaikriyalabdhimatsu, tatrApi pRcchAsamaye kiyatsveva teSu tadbandhasambhavAditi, tAni ca pratisamayamekaikazo'pahriyamANAni saGkhyeyena kAlenApahriyante, muktAnyoghavadvAcyAni / AhArakANi tu baddhAni muktAni ca yathaughikAni tathaiva / taijasa-kArmaNAni tu yathaiSAmevaudArikANi / vyantarANAM sarvaM nArakavadvAcyam / navaraM nArakebhyo vyantarANAmasaGkhayeyaguNatvena mahAdaNDake paThitatvAdviSkambhasUcyA vizeSa ityAha- tAsi NaM seDhINamityAdi, tAsAmasaGkhyeyAnAM zreNInAM viSkambhasUci: pUrvoktasya prajJApanAmahAdaNDakoktasya cAnusAreNa svayameva dRzyeti vAkyazeSaH / sA ca pUrvoktAyAH paJcendriyatiryaviSkambhasUcerasaGkhyeyaguNahInA draSTavyA, paJcendriyatiryagbhyo vyantarANAmasaGkhyeyaguNahInatvena mahAdaNDake paThitatvAt / kiyatA puna: pratibhAgena vyantarA: sarvaM prataramapaharantItyAha- saMkhejjajoyaNetyAdi, saGkhyeyayojanazatAnAM yo vargastadrUpo ya: pratibhAga: aMza:, kasyetyAha- pratarasya / idamuktaM bhavati- saGkhyeyayojanazatavargarUpaM pratarasya bhAgaM yadyekaiko vyantaro'paharati tadA sarvo'pi prataro'pahiyate, yadi vA tAvati bhAge ekaikasmin vyantare vyavasthApyamAne sarvo'pi pratara: pUryate / jyotiSkasUtre'pi tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI svayameva dRzyeti vAkyazeSo'vaseyaH, sA ca vyantaraviSkambhasUce: saGkhyeyaguNA draSTavyA, vyantarebhyo jyotiSkANAM saGkhayeyaguNatvena mahAdaNDake Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0426 ] 273 (2) joisiyANaM bhaMte ! kevaDyA veuvviyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA jAva tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUcI, bechappaNNaMgulasayavaggapalibhAgo payarassa / mukkellayA jahA ohiyaorAliyANaM / (3) AhArayasarIrA jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvA / (4) teyaga - kammagasarIrA jahA eesiM ceva veuvviyA tahA bhANiyavvA / ( sU0 426) (1) vemANiyANaM bhaMte! kevatiyA orAliyasarIrA pannattA ? goyamA ! jahA nerayANaM tahA bhANiyavvA / (2) vemANiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA paM0 / taM0- baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulabitiyavaggamUlaM tatiyavaggamUlapaDuppaNNaM, ahavaNaM aMgulatatiyavaggamUlaghaNappamANamettAo seDhIo / mukkellayA jahA ohiyA orAliyANaM / paThitatvAt / ihApi ca pratarApahArakSetrasya tatkSetrAdamISAM saGghayeyaguNahInasyAbhidhAnAt yadAhabechappannaMgulasayavaggapalibhAgo tti SaTpaJcAzadadhikAGgulazatadvayavargarUpaM pratibhAgaM pratarasyAMzaM yadyekaiko jyotiSko'paharati tadA'mI sarvaM prataramapaharanti, pratyekaM sthApyamAnA vA tAvati pratibhA sarvaM prataraM pUrayanti, vyantarebhya ete saGghayeyaguNatvAd bahavaH, tato vyantaroktapratarapratibhAgakSetrakhaNDAd yathoktarUpatayA saGghayeyaguNahInena svalpenApi kSetrakhaNDena prataramete'paharanti pUrayanti vA iti bhAvaH / vaimAnikasUtre'pItthameva, navaraM vaimAnikA: prajJApanAyAM bhavanapati - nAraka - vyantara- jyotiSkebhyaH pratyekaM sarvebhyo'pyasaGkhyeyaguNahInAH paThyante, ato viSkambhasUcyAM vizeSa:, tamAha - tAsi seDhINamityAdi, tAsAM zreNInAM viSkambhasUciraGgulasya dvitIyavargamUlaM tRtIyavargamUlena guNitam / idamuktaM bhavati- aGgulapramANe pratarakSetre sadbhAvato'saGkhyeyA api kalpanayA dve zate SaTpaJcAzadadhike zreNInAM bhavataH 256, atra prathamaM vargamUlam 16, dvitIyam 4, tRtIyam 2, tatra dvitIyaM vargamUlaM catuSTayalakSaNaM tRtIyena dvikalakSaNena guNitaM jAtA aSTau, evametAH sadbhUtatayA'saGkhyA: kalpanA tvaSTau zreNayo vistarasUciriha gRhyate, ahavaNamityAdi, athavA aGgulatRtIyavargamUlasya dvilakSaNasya yo ghanaH aSTau, etAvatyaH zreNayo'tra viSkambhasUcyAM gRhyante iti sa evArthaH / tadevaM nArakAdisUcibhya eSA'saGkhyeyaguNahInA mantavyA, zeSaM sukhonneyaM yAvat settaM khettapaliome tti / tadevaM samayAvaliyamuhuttetyAdigAdhAnirdiSTAstadupalakSitAzcAnye'pyuccAsAdayo vyAkhyAtAH kAlavibhAgAH, Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( 3 ) AhArayasarIrA jahA neraiyANaM / (4) teyaga - kammagasarIrA jahA eesiM ceva veuvviyasarIrA tahA bhANiyavvA / setaM suhume khettapaliovame / setaM khettapaliovame / setaM paliovame / setaM vibhAgaNipphaNNe / setaM kAlappamANe / 1 ( sU0 427 ) se kiM taM bhAvappamANe ? bhAvappamANe tivihe paNNatte / taMjahAguNappamANe NayappamANe saMkhappamANe / ( sU0 428 ) se kiM taM guNappamANe ? guNappamANe duvihe paNNatte / jahA - jIvaguNappamANe ya ajIvaguNappamANe ya / ( sU0 429) se kiM taM ajIvaguNappamANe ? ajIvaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taMjahA- vaNNaguNappamANe gaMdhaguNappamANe rasaguNappamANe phAsaguNappamANe saMThANaguNappamANe / ( sU0 430) se kiM taM vaNNaguNappamANe ? vaNNaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM0- kAlavaNNaguNappamANe jAva sukillavaNNaguNappamANe / setaM vaNNaguNappamANe / ( sU0 431 ) se kiM taM gaMdhaguNappamANe ? gaMdhaguNappamANe duvihe paNNatte / taMo surabhigaMdhaguNappamANe durabhigaMdhaguNappamANe ya / setaM gaMdhaguNappamANe / ( sU0 432 ) se kiM taM rasaguNappamANe ? rasaguNappamANe paMcavihe paNNatte / 0tittarasaguNappamANe jAva mahurarasaguNappamANe / setaM rasaguNappamANe / ata Aha- settaM vibhAgaNipphaNNe tti / evaM ca samarthitaM kAlapramANamityAha- settaM kAlappamANe tti / atha bhAvapramANamabhidhitsurAha se kiM taM bhAvappamANe ityAdi / bhavanaM bhAvo vastunaH pariNAmo jJAnAdirvarNAdizca / pramiti:, pramIyate anena, pramIyate sa iti vA pramANam, bhAva eva pramANaM bhAvapramANam, bhAvasAdhanapakSe pramiti: vastuparicchedastaddhetutvAd bhAvasya pramANatA'vaseyA / tacca bhAvapramANaM trividhaM prajJaptam, tadyathA- guNapramANamityAdi, guNo jJAnAdi:, sa eva pramANaM guNapramANam, pramIyate ca guNairdravyam, guNAzca guNarUpatayA pramIyante'taH pramANatA / tathA nayAH anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzaparicchittayaH, ta eva pramANaM nayapramANam / saGkhyAnaM saiva pramANaM saGkhyApramANam / naya-saGkhye api guNatvaM na vyabhicarataH, kevalaM guNapramANAt pRthagabhidhAne kAraNamupariSTAdvakSyate / tatra guNapramANaM dvidhA - jIvaguNapramANaM ca ajIvaguNapramANaM ca / tatrAlpavaktavyatvAdajIvaguNapramANameva tAvadAha se kiM taM ajIvaguNappamANe ityAdi, saGkhyA, - Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0433-438] 275 (sU0 433) se kiM taM phAsaguNappamANe ? phAsaguNappamANe aTThavihe paNNatte / taM00 - kakkhaDaphAsaguNappamANe jAva lukkhaphAsaguNappamANe / setaM phAsaguNappamANe / ( sU0 434 ) se kiM taM saMThANaguNappamANe ? saMThANaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM0-parimaMDalasaMThANaguNappamANe jAva AyayasaMThANaguNappamANe / setaM saMThANaguNappamANe / setaM ajIvaguNappamANe / ( sU0 435 ) se kiM taM jIvaguNappamANe ? jIvaguNappamANe tivihe paNNatte / taMjahANANaguNappamANe daMsaNaguNappamANe carittaguNappamANe ya / ( sU0 436 ) se kiM taM NANaguNappamANe ? NANaguNappamANe cauvvihe paNNatte / taM0-paccakkhe aNumA ovam Agame / (sU0 437) se kiM taM paccakkhe ? paccakkhe duvihe paNNatte / taMjahA- iMdiyapaccakkhe yoiMdiyapaccakkhe ya / ( sU0 438) se kiM taM iMdiyapaccakkhe ? iMdiyapaccakkhe paMcavihe paNNatte / taMjahAsoiMdiyapaccakkhe cakkhuriMdiyapaccakkhe ghANiMdiyapaccakkhe jibbhiMdiyapaccakkhe phAsiMdiyaccakhe / setaM iMdiyapaccakkhe | etat sarvamapi pAThasiddham / navaraM parimaNDalasaMsthAnaM valayAdivat, vRttamayogolakavat, tryasaM trikoNaM zRGgATakaphalavat, caturasraM samacatuSkoNam, AyataM dIrghamiti / se kiM taM jIvaguNappamANe ityAdi / jIvasya guNA jJAnAdayastadrUpaM pramANaM jIvaguNapramANam / tacca jJAna-darzana- cAritraguNabhedAt tridhA / tatra jJAnarUpo yo guNastadrUpaM pramANaM caturvidham, tadyathApratyakSamanumAnamupamAnamAgamaH / tatra azU vyAptau (pA0 dhA0 1265, kA0 dhA0 4 / 22) ityasya dhAtorazrute jJAnAtmanA arthAn vyApnotIti akSo jIvaH, aza bhojane (pA0 dhA0 1524, kA0 dhA0 8243) ityasya vA aznAti bhuGkte pAlayati vA sarvArthAnityakSo jIva eva, pratigatam AzritamakSaM pratyakSamiti, atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA (pA0 vA0 1336 ) iti samAsa:, jIvasyArthasAkSAtkAritvena yad jJAnaM vartate tat pratyakSamityarthaH / anye tvakSamakSaM prati vartata ityavyayIbhAvasamAsaM vidadhati, tacca na yujyate, avyayIbhAvasya napuMsakaliGgatvAt pratyakSazabdasya triliGgatA na syAt, dRzyate ceyam - pratyakSA buddhi:, pratyakSo bodhaH, pratyakSaM jJAnamiti darzanAt / tato yathAdarzitastatpuruSa evAyam / tacca pratyakSaM dvividham- indriyapratyakSaM noindriyapratyakSaM ca / tatrendriyaM zrotrAdi, tannimittaM sahakArikAraNaM yasyotpitsostadalaiGgikaM zabda-rUpa-rasa-gandhasparzaviSayajJAnamindriyapratyakSam / idaM cendriyalakSaNaM jIvAt paraM vyatiriktaM nimittamAzrityotpadyate Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 439) se kiM taM NoiMdiyapaccakkhe ? NoiMdiyapaccakkhe tivihe paM0 / taM0ohiNANapaccakkhe maNapajjavaNANapaccakkhe kevalaNANapaccakkhe / setaM nnoiNdiypcckkhe| setaM pcckkhe| (sU0 440) se kiM taM aNumANe ? aNumANe tivihe paNNatte / taM0-puvvavaM sesavaM diTThasAhammavaM / (sU0 441) se kiM taM puvvavaM ? puvvavaM - mAtA puttaM jahA naTuM juvANaM puNarAgataM / kAI paccabhijANejjA puvvaligeNa keNai // 115 // taMjahA- khateNa vA vaNeNa vA maseNa vA laMchaNeNa vA tilaeNa vaa| setaM puvvavaM / iti dhUmAdagnijJAnamiva vastuto'rthasAkSAtkAritvAbhAvAt parokSameva, kevalaM loke'sya pratyakSatayA rUDhatvAt saMvyavahArato'trApi tathocyata ityalaM vistareNa, tadAkAkSiNA tu nandyadhyayanamanveSaNIyam / indriyapratyakSaM tu yanna bhavati tannoindriyapratyakSam, nozabdasya sarvaniSedhaparatvAt, yatrendriyaM sarvathaiva na pravartate kintu jIva eva sAkSAdarthaM pazyati tannoindriyapratyakSam, avadhi-mana:paryAya-kevalAkhyamiti bhaavaarth:| se kiM taM aNumANe ityAdi / anu liGgagrahaNa-sambandhasmaraNasya pazcAnmIyate paricchidyate vastvaneneti anumAnam / tacca trividham- pUrvavat zeSavat dRSTasAdharmyavacceti / se kiM taM puvvavamityAdi / viziSTaM pUrvopalabdhaM, cihnamiha pUrvamucyate, tadeva nimittarUpatayA yasyAnumAnasyAsti tat pUrvavat, taddvAreNa gamakamanumAnaM pUrvavaditi bhAvaH / tathA cAha- mAtA puttamityAdi zlokaH / yathA mAtA svakIyaM putraM bAlAvasthAyAM naSTaM yuvAnaM santaM kAlAntareNa punaH kathamapyAgataM kAcit tathAvidhasmRtipATavavatI, na sarvA, pUrvadRSTena liGgena kenacit kSatAdinA pratyabhijAnIyAt matputro'yamiti anuminuyAdityarthaH, kena punarliGgenetyAha- kSatena vetyAdi, svadehodbhavameva kSatam, Agantukastu zvadaMSTrAdikRto vraNa:, lAJchana-maSa-tilakAstu pratItAH / tadayamatra prayoga:matputro'yam, ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTaliGgopalabdheriti / sAdharmya-vaidharmyadRSTAntayo: sattvetarAbhAvAdayamaheturiti cet, naivam, heto: paramArthenaikalakSaNatvAt, tadbalenaiva gamakatvopalabdheH / uktaM ca nyAyavAdinA puruSacandreNa anyathA'nupapannatvamAnaM hetoH svalakSaNam / sattvAsattve hi taddharmo dRSTAntadvayalakSaNe / / 1 / / ( taddharmAviti anyathAnupapannatvadharmo, kathambhUte sattvAsattve ityAha- sAdharmya-vaidharmyarUpe dRSTAntadvaye Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0442,443] 277 (sU0 442) se kiM taM sesavaM? sesavaM paMcavihaM paNNattaM / taMjahA-kajjeNaM kAraNeNaM guNeNaM avayaveNaM AsaeNaM / (sU0 443) se kiM taM kajeNaM ? kajeNaM- saMkhaM saddeNaM, bheri tAlieNaM, vasabhaM DhaMkieNaM, moraM kekAieNaM, hayaM hesieNaM, gayaM gulagulAieNaM, rahaM ghaNaghaNAieNaM / setaM kajjeNaM / lakSyete nizcIyete dRSTAntadvayalakSaNe, na ca dharmisattAyAM dharmAH sarve'pi sarvadA bhavantyeva, paTAdeH zuklatvAdidharmairvyabhicArAt, tato dRSTAntayoH sattvAsattvadharmoM yadyapi kvaciddhetau na dRzyete tathApi dharmisvarUpamanyathAnupapannatvaM bhaviSyati, na kazcidvirodha iti bhAvaH / yatrApi dhUmAdau dRSTAntayoH sattvAsattve hetodRzyete tatrApi sAdhyAnyathAnupapannatvasyaiva prAdhAnyAttasyaivaikasya hetulkssnntaa'vseyaa| tathA cAha dhUmAderyadyapi syAtAM sattvAsattve ca lakSaNe / anyathAnupapannatvaprAdhAnyAllakSaNaikatA / / 1 / / ( ) kiJca, yadi dRSTAnte sattvAsattvadarzanAddheturgamaka iSyate tadA 'lohalekhyaM vajram, pArthivatvAt, kASThAdivat' ityAderapi gamakatvaM syAt / abhyadhAyi ca dRSTAnte sadasattvAbhyAM hetuH samyag yadISyate / lohalekhyaM bhavedvajaM pArthivatvAd drumAdivad / / 1 / / ( ) iti / yadi ca pakSadharmatva-sapakSasattva-vipakSAsattvalakSaNaM hetosvairUpyamabhyupagamyApi yathoktadoSabhayAt sAdhyena sahAnyathAnupapannatvamanveSaNIyaM tarhi tadevaikaM lakSaNatayA vaktumucitam, kiM rUpatrayeNeti / Aha ca anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // 1 // ( ) ityAdi / atra bahu vaktavyam, tattu nocyate granthagahanatAprasaGgAt, anyatra ytnenokttvaacceti| AhapratyakSaviSayatvAdevAtrAnumAnapravRttirayuktA, naivam, puruSapiNDamAtrapratyakSatAyAmapi matputro na veti sandehAd yukta evAnumAnopanyAsa iti kRtaM prasaGgena / __se kiM taM sesavamityAdi, puruSArthopayogina: parijijJAsitAt turagAderAdanyo heSitAdirarthaH zeSa ihocyate, sa gamakatvena yasyAsti taccheSavadanumAnam / tacca paJcavidham, tadyathA- kAryeNetyAdi, tatra kAryeNa kAraNAnumAnaM yathA hayam azvaM heSitena anuminute' ityadhyAhAra:, heSitasya tatkAryatvAt, tadAkarNya hayo'treti yA pratItirutpadyate tadiha kAryeNa kAryadvAreNotpannaM zeSavadanumAnamucyata iti Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 444) se kiM taM kAraNeNaM ? kAraNeNaM- taMtavo paDassa kAraNaM Na paDo taMtukAraNaM, vIraNA kaDassa kAraNaM Na kaDo vIraNakAraNaM, mippiMDo ghaDassa kAraNaM Na ghaDo mippiMDakAraNaM / setaM kAraNeNaM / bhAva: / kvacittu prathamata: zaGkha zabdenetyAdi dRzyate, tatroktAnusArata: sarvodAharaNeSu bhAvanA kAryA / se kiM taM kAraNeNamityAdi iha kAraNena kAryamanumIyate, yathA viziSTameghonnatidarzanAt kazcid vRSTyanumAnaM karoti, yadAha rolamba-gavala-vyAla-tamAlamalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaprAyAH payomucaH // 1 // (nyAyamaJjaryAm ) iti / evaM candrodayAjjaladhivRddhiranumIyate kumudavikAsazca, mitrodayAjjalaruhaprabodho ghUkamadamokSazca, tathAvidhavarSaNAt sasyaniSpattiH kRSIvalamana:pramodazcetyAdi, tadevaM kAraNamevehAnumApakaM sAdhyasya, nAkAraNam, tatra kAryakAraNabhAva eva keSAJcidvipratipattiM pazyastameva tAvanniyataM dazaryannAhatantava: paTasya kAraNam, na tu paTastantUnAM kAraNam, pUrvamanupalabdhasya tasyaiva tadbhAve upalambhAd, itareSAM tu paTAbhAve'pyupalambhAt / atrAha- nanu yadA kazcinnipuNa: paTabhAvena saMyuktAnapi tantUn krameNa viyojayati tadA paTo'pi tantUnAM kAraNaM bhavatyeva, naivam, sattvenopayogAbhAvAt, yadeva hi labdhasattAkaM sat svasthitibhAvena kAryamupakurute tadeva tasya kAraNatvena vyapadizyate, 116yathA mRtpiNDo ghaTasya, ye tu tantuviyogato'bhAvIbhavatA paTena tantava: samutpadyante teSAM kathaM paTa: kAraNaM nirdizyate ? na hi jvarAbhAvena bhavata arogitAsukhasya jvara: kAraNamiti zakyate vktum| yadyevaM paTe'pyutpadyamAne tantavo'bhAvIbhavantIti te'pi tatkAraNaM na syuriti cet, naivam, tantupariNAmarUpa eva hi paTaH, 117yadi ca tantava: sarvathA'bhAvIbhaveyustadA 116. yathA mRtpiNDo ghaTasyeti / atra 'piNDa'zabdo dravyArthako jJeyaH, tatazca yathA mRdravyaM ghaTasyetyartho labhyate / anyathA ghaTAvasthAyAM piNDasyAbhAvena sattvenopayogAbhAvAvizeSAt paTasyevAkAraNatvameva syAt / ata evAgre 'tadA mRdabhAve ghaTasyeva' ityatra vRttikAraiH 'mRtpiNDAbhAve' ityevaM noktam, api tu 'mRdabhAve (= mRdravyAbhAve)' ityevamevoktam / 117. yadi ca tantavaH sarvathA'bhAvIbhaveyurityAdi / nanu viyojanakAle paTo'pi naiva sarvathA'bhAvIbhavati, kasyacidapi bhAvasya sarvathA'bhAvIbhavanasya niSiddhatvena tadApi tantutvena paTasya bhAvAt / tathA zrItattvArthasUtre paJcame'dhyAye 'saGghAtabhedebhya utpadyante' / / 27 / / 'bhedAdaNuH / / 28 / / ' ityAdinA vyaNukabhedAt paramANorutpattiH kathitaiva / tatazca paTo'pi kathaM na tantukAraNamiti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt / tathAhi-paTakAle'pi tantUnAM Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0444] 279 mRdabhAve ghaTasyeva paTasya sarvathaivopalabdhirna syAt, tasmAt paTakAle'pi tantava: santIti sattvenopayogAtte paTasya kAraNamucyante, paTaviyojanakAle tvekaikatantvavasthAyAM paTo nopalabhyate atastatra sattvenopayogAbhAvAnnAsau teSAM kaarnnm| evaM vIraNa-kaTAdiSvapi bhAvanA kAryA / tadevaM yad yasya kAryasya kAraNatvena nizcitaM tat tasya yathAsambhavaM gamakatvena vaktavyamiti / tantutvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo yathA naiva bhavati, na tathA viyojanAnantaraM tantukAle paTasya paTatvAvacchinnapratiyogitAkapaTAbhAvo na bhavatIti, paTakAle tantvabhAvo na bhavati, tantukAle paTAbhAvastu bhavatyevetyarthaH / yadvA tantukAle paTaH paTatvenAbhAvIbhavatyevetyarthaH / ataH paTa eva tantupariNAmatvena vyavahriyate, na tantavaH paTapariNAmatvena, pariNAmakAle'pi vidyamAnasyaiva pariNAmitvAt / evaM paramANukAle vyaNukAdInAM vyaNukAdikAle ca paramANUnAM pudgalatvenAbhAvo yadyapi naiva bhavati, tathApi paramANukAle vyaNukAdInAM vyaNukAditvena tu yato'bhAva eva, ato na paramANurcyaNukAdInAM pariNAmatvena, TyaNukAdayazca paramANoH pariNAmitvenocyante / ata eva na dvayaNukAdInAM paramANupariNAmikAraNatvam / nanu 'bhedAdaNuH' iti sUtreNa tu TyaNukAdeH paramANukAraNatvamuktameveti ced ? aho bhrAntiH, yatastena sUtreNa vyaNukAdibhedasyaiva prmaannukaarnntvenokttvaat| 'yadravyaM yadravyadhvaMsajanyaM tattadupAdAnopAdeyam' iti nyAyaM kathayadbhiranyairapi mahAdravyadhvaMsasyaiva laghudravyajanakatvamuktaM, na tu mhaadrvysy| nanvevaM tu paTasyApi tantupariNAmatvaM na syAt / ayambhAvaH-dvyaNukAdikAle paramANUnAmabhAvo mantavya eva, paramANUnAmasaGkhyeyalakSaNasyAntarakAlasya pUrvaM (sU. kramAMka 101) kathitatvAt, skandhabhedAt paramANorutpattiM pratipAdayatA 'bhedAdaNuH' iti tattvArthasUtreNa bhedAtprAk skandhakAle paramANUnAmabhAvasya sUcitatvAcca / tatazca yathA vyaNukAdayo na paramANupariNAmAH, tathaiva paTo'pi na tantupariNAma iti cet ? na, vyAkhyAprajJaptyAdiSu paramANUnAM zAzvatikatvasyApyuktatvAt tadabhiprAyeNa dvyaNukAdikAle'pi paramANUnAM bhAva eva, na tvabhAva iti na kApyanupapattiH / itthaJca paramANUnAM paramANutvenaiva nityatvamanityatvaM ca zAstrasammatamiti jJeyam / tacca kathamityanyatra nyAyavizAradairmahopAdhyAyazrImadyazovijayavAcakaiH gUrjarabhASAsandRbdhasya 'dravyaguNaparyAyano rAsa' iti granthasya gUrjarabhASAnibaddhe matkRtavivaraNe vistaraH / tantUnAM tu paTapariNAmitve na ko'pi praznaH, paTaparyAyApekSayA dravyatvAt teSAm / idamuktaM bhavati-mRtpiNDasya bhinnakAlInAvasthArUpatvAd ghaTaparyAyApekSayA paryAyAntaratvaM, na tu dravyatvaM, parantu mRdastu dravyatvameva, ghaTakAle'pi vidyamAnatvAt, mRnmayatvena prtiiymaantvaat| evameva paTe cintyamAne tantUnAM mRtsthAnIyatvameva nizcIyate, na tu mRtpiNDasthAnIyatvaM, paTakAle'pi vidyamAnatvAt, tantumayatvena pratIyamAnatvAt / tatazca tantUnAM paTaparyAyApekSayA na paryAyAntaratvaM, api tu dravyatvameveti paTapariNAmitvamapi niHzaGkam / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 445 ) se kiM taM guNeNaM / guNeNaM- suvaNNaM nikaseNaM, puSpaM gaMdheNaM, lavaNaM raseNaM, madiraM AsAyieNaM, vatthaM phAseNaM / setaM guNeNaM / ( sU0 446 ) se kiM taM avayaveNaM ? avayaveNaM- mahisaM siMgeNaM, kukkuDaM sihAe, hatthiM visANeNaM, varAhaM dADhAe, moraM piMcheNaM, AsaM khureNaM, vagghaM naheNaM, camaraM vAlagaMDeNaM, dupayaM maNUsamAi, upayaM gavamAdi, bahupayaM gomhiyAdi, sIhaM kesareNaM, vasahaM kakuheNaM, mahilaM valayabAhAe / pariyarabaMdheNa bhaDaM, jANijjA mahiliyaM NivasaNeNaM / 280 sittheNa doNapAgaM, kaI ca ekkAe gAhAe | | 116 / / setaM avayaveNaM / ( sU0 447 ) se kiM taM AsaeNaM ? AsaeNaM- aggiM dhUmeNaM, salilaM balAgAhiM, vuTTha abbhavikAreNaM, kulaputtaM sIlasamAyAreNaM / iGgitAkAritairjJeyaiH kriyAbhirbhASitena ca / netra- vaktravikAraizca gRhyate'ntargataM manaH ||117 / / setaM AsaeNaM / setaM sesavaM / se kiM taM guNeNamityAdi, nikaSaH kaSapaTTagatA kaSitasuvarNarekhA, tena suvarNamanumIyate, yathA paJcadazAdivarNakopetamidaM suvarNam, tathAvidhanikaSopalambhAt, pUrvopalabdhobhayasammatasuvarNavat / evaM zatapatrikAdipuSpamatra, tathAvidhagandhopalambhAt, pUrvopalabdhapradezavat, evaM lavaNa-madirA- vastrAdayo'nekabhedasambhavato'niyatasvarUpA api pratiniyatatathAvidharasAsvAda-sparzAdiguNopalabdheH pratiniyatasvarUpAH sAdhayitavyAH / se kiM taM avayaveNamityAdi, avayavadarzanenAvayavI anumIyate, yathA mahiSaH atra, , tadavinAbhUtazRGgopalabdheH, pUrvopalabdhobhayasammatapradezavat / ayaM ca prayogo vRti - varaNDakAdyantaritatvAdapratyakSa evAvayavini draSTavyaH, tatpratyakSatAyAmadhyakSata eva tatsiddheranumAnavaiyarthyaprasaGgAditi / evaM zeSodAharaNAnyapi bhAvanIyAni, navaraM dvipadaM manuSyAdItyAdi, manuSyo'yam, tadavinAbhUtapadadvayopalambhAt, pUrvadRSTamanuSyavat / evaM catuSpada - bahupadeSvapi / gomhI karNazRgAlI / pariyarabaMdheNa bhamityAdi gAthA pUrvaM vyAkhyAtaiva, tadanusAreNa bhAvArtho'bhyUhya iti / se kiM taM AsaeNamityAdi, AzrayatItyAzrayo dhUma - balAkAdiH, tatra dhUmAdagnyanumAnaM balAkAdestu jalAdyanumAnaM pratItameva / AkAreGgitAdibhizca pUrvaM vyAkhyAtasvarUpairdevadattAdyAzritaistadantargatamano'numAnaM suprasiddhameva / atrAha - nanu dhUmasyAgnikAryatvAt pUrvoktakAryAnumAna gatatvAt kimihopanyAsaH ? satyam, kintvagnyAzrayatvenApi loke tasya rUDhatvAdatrApyupanyAsaH kRta ityadoSaH / tadetat zeSavadanumAnam / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0448-450] 281 (sU0 448) se kiM taM diTThasAhammavaM ? diTThasAhammavaM duvihaM pnnnnttN| taMjahAsAmannadiTuM ca visesadiTuM ca / (sU0 449) se kiM taM sAmaNNadiTuM ? sAmaNNadiTuM- jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave kArisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo / setaM sAmaNNadiDheM / / (sU0 450) se kiM taM visesadiTuM ? visesadiTuM se jahANAmae kei purise kaMci purisaM bahUNaM purisANaM majjhe puvvadiTuM paccabhijANejjA-ayaM se purise, bahUNaM vA karisAvaNANaM majjhe puvvadiTuM karisAvaNaM paccabhijANijjA-ayaM se karisAvaNe / tassa samAsato tivihaM gahaNaM bhavati / taMjahA- tItakAlagahaNaM paDuppaNNakAlagahaNaM aNAgatakAlagahaNaM / se kiM taM diTThasAhammavamityAdi, dRSTena pUrvopalabdhenArthena saha sAdharmya dRSTasAdharmyam, tad gamakatvena vidyate yatra tad dRSTasAdharmyavat / pUrvadRSTazcArtha: kazcit sAmAnyata: kazcittu vizeSato dRSTaH syAt, atastadbhedAdidaM dvividham, sAmAnyato dRSTArthayogAt sAmAnyadRSTam, vizeSato dRSTArthayogAdvizeSadRSTam / tatra sAmAnyadRSTam- yathA ekaH puruSastathA bahavaH puruSA ityAdi / idamuktaM bhavatinAlikeradvIpAdAyAtaH kazcit tatprathamatayA sAmAnyata ekaM kaJcana puruSaM dRSTvA anumAnaM karoti yathA ayamekaH paridRzyamAnaH puruSa etadAkAraviziSTastathA bahavo'trAparidRzyamAnA api puruSA etadAkArasampannA eva, puruSatvAvizeSAt, anyAkAratve puruSatvahAniprasaGgAt, gvaadivt| bahuSu tu puruSeSu tatprathamato vIkSiteSvevamanuminoti- yathA'mI paridRzyamAnA: puruSA etadAkAravanta: tathA'paro'pyekaH kazcit puruSaH etadAkAravAneva, puruSatvAd, aparAkAratve taddhAniprasaGgAt, azvAdivaditi / evaM kArSApaNAdiSvapi vAcyam / vizeSato dRSTamAha- jahAnAmae ityAdi, atra puruSA: sAmAnyena pratItA eva, kevalaM yadA kazcit kvacit kaJcit puruSavizeSaM dRSTvA taddarzanAhitasaMskAro'saJjAtatatpramoSa: samayAntare bahupuruSasamAjamadhye tameva puruSavizeSamAsInamupalabhyAnumAnayati- ya: pUrvaM mayopalabdhaH sa evAyaM puruSaH, tathaiva pratyabhijJAyamAnatvAt, ubhayAbhimatapuruSavaditi / etattadA vizeSadRSTamanumAnamucyate, puruSavizeSaviSayatvAt / evaM kArSApaNAdiSvapi vAcyam / ___tadevamanumAnasya traividhyamupadI sAmprataM tasyaiva kAlatrayaviSayatAM darzayannAha- tassa samAsato tivihaM gahaNamityAdi, tasyeti sAmAnyenAnuvartamAnamanumAnamAtraM saMbadhyate, tasyAnumAnasya trividhaM grahaNaM bhavati, tadyathA- atItakAlaviSayaM grahaNaM grAhyasya vastuna: paricchedo'tItakAlagrahaNam, Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ___ (sU0 451) se kiM taM tItakAlagahaNaM ? tItakAlagahaNaM- uttiNANi vaNANi nippaNNasassaM vA mediNiM puNNANi ya kuMDa-sara-Nadi-dIhiyA-talAgAiM pAsittA teNaM sAhijjai jahA-suvuTThI Asi / setaM tItakAlagahaNaM / / (sU0 452) se kiM taM paDuppaNNakAlagahaNaM? paDuppaNNakAlagahaNaM- sAhuM goyaraggagayaM vicchaDDiyapaurabhatta-pANaM pAsittA teNaM sAhijjai jahA-subhikkhaM vadRi / setaM paDuppaNNakAlagahaNaM / (sU0 453) se kiM taM aNAgayakAlagahaNaM ? aNAgayakAlagahaNaMabbhassa nimmalattaM kasiNA ya girI savijayA mehA / / thaNiyaM vAubbhAmo saMjhA rattA ya NiddhA ya // 118 // vAruNaM vA mAhiMdaM vA aNNayaraM vA pasatthaM uppAyaM pAsittA teNaM sAhijjai jahAsuvuTThI bhavissai / setaM aNAgatakAlagahaNaM / (sU0 454) eesiM ceva vivaccAse tivihaM gahaNaM bhavati / taMjahA-tItakAlagahaNaM paDuppaNNakAlagahaNaM aNAgayakAlagahaNaM / (sU0 455) se kiM taM tItakAlagahaNaM ? nittaNAI vaNAI anipphaNNasassaM ca metiNiM sukkANi ya kuMDa-sara-Nadi-daha-talAgAiM pAsittA teNaM sAhijati jahA-kuvuTThI AsI / setaM tIyakAlagahaNaM / / pratyutpanno vartamAna: kAlastadviSayaM grahaNaM pratyutpannakAlagrahaNam, anAgato bhaviSyatkAlastadviSayaM grahaNamanAgatakAlagrahaNam, kAlatrayavartino'pi viSayasyAnumAnAt paricchedo bhavatItyarthaH / tatra uttiNAI ti udgatAni tRNAni yeSu vaneSu tAni tathA, ayamatra prayoga:- suvRSTirihAsIt, uttRNavananiSpannasasyapRthvItalajalaparipUrNakuNDAdijalAzayaprabhRtitatkAryadarzanAt, abhimatadezavadityatItasya vRSTilakSaNaviSayasya paricchedaH / sAdhaM ca gocarAgragataM bhikSApraviSTaM vizeSeNa charditAni gRhasthairdattAni pracurabhaktapAnAni yasya sa tathA taM tAdRzaM dRSTvA kazcit sAdhayati- subhikSamiha vartate, sAdhUnAM taddhetukapracurabhakta-pAnalAbhadarzanAt, pUrvadRSTapradezavaditi / abbhassa nimmalattaM gAhA sugamA / navaraM stanitaM meghagarjitam / vAubbhAmo tti tathAvidho vRSTyavyabhicArI pradakSiNaM dikSu bhraman prazasto vaatH| vAruNaM ti ArdrA-mUlAdinakSatraprabhavam, mAhendraM rohiNI-jyeSThAdinakSatrasambhavam, anyataramutpAtam ulkApAta-digdAhAdikaM prazastaM vRSTyavyabhicAriNaM dRSTvA'numIyate, yathA- suvRSTiratra bhaviSyati, tadavyabhicAriNAmabhranirmalatvAdInAM samuditAnAmanyatarasya vA darzanAt, yathA'nyadeti / viziSTA hyabhranirmalatvAdayo vRSTiM na vyabhicarantyata: pratipattraiva tatra nipuNena bhAvyamiti / etesiM Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0456-460] 283 (sU0 456) se kiM taM paDuppaNNakAlagahaNaM? paDuppaNNakAlagahaNaM- sAhu goyaraggagayaM bhikkhaM alabhamANaM pAsittA teNaM sAhijjai jahA-dubhikkhaM vaTTai / setaM pdduppnnnnkaalghnnN| (sU0 457) se kiM taM aNAgayakAlagahaNaM ? aNAgayakAlagahaNaM- aggeyaM vA vAyavvaM vA aNNayaraM vA appasatthaM uppAyaM pAsittA teNaM sAhijjai jahA-kuvuTThI bhvissi| setaM aNAgatakAlagahaNaM / setaM visesadiTuM / setaM diTThasAhammavaM / setaM aNumANe / (sU0 458) se kiM taM ovamme ? ovamme duvihe paNNatte / taMjahA-sAhammovaNIte ya vehammovaNIte ya / (sU0 459) se kiM taM sAhammovaNIe ? sAhammovaNIe tivihe paNNatte / taM0kiMcisAhamme pAyasAhamme savvasAhamme ya / (sU0 460) se kiM taM kiMcisAhamme ? kiMcisAhamme jahA maMdaro tahA sarisavo jahA sarisavo tahA maMdaro, jahA samuddo tahA goppayaM jahA goppayaM tahA samuddo, jahA Aicco tahA khajoto, jahA khajjoto tahA Aicco, jahA caMdo tahA kuMdo jahA kuMdo tahA caMdo / setaM kiNcisaahmme| ceva vivaccAse ityAdi, eteSAmevottRNavanAdInAmatItavRSTyAdisAdhakatvenopanyastAnAM hetUnAM vyatyAse vyatyaye sAdhyasyApi vyatyaya: sAdhayitavyaH yathA- kuvRSTirihAsInnitRNavanAdidarzanAdityAdivyatyaya: sUtrasiddhaH / navaramanAgatakAlagrahaNe mAhendra-vAruNaparihAreNAgneya-vAyavyotpAtA upanyastAH, teSAM vRSTivighAtakatvAditareSAM suvRSTihetutvAditi / setaM visesadilu, setaM diTThasAhammavamityetannigamanadvayaM dRSTasAdharmyalakSaNAnumAnagatabhedadvayasya samarthanAnantaraM yujyate, yadi tu sarvavAcanAsvatraiva sthAne dRzyate tadA dRSTasAdharmyavato'pi sabhedasyAnumAnavizeSatvAt kAlatrayaviSayatA yojanIyaiva, atastAmapyabhidhAya tato nigamanadvayamidamakArIti pratipattavyam, tadetadanumAnamiti / athopamAnamabhidhitsurAha- se kiM taM ovamme ityaadi| upamIyate sadRzatayA vastu gRhyate anayetyupamA, saivaupamyam, tacca dvividham- sAdharmyaNopanItam upanayo yatra tat sAdhopanItam, vaidhahNopanItam upanayo yatra tad vaidhopanItam / tatra sAdhopanItaM trividham- kiJcitsAdhAdibhedAt / kiJcitsAdharmyaM ca mandara-sarSapAdInAm, tatra mandara-sarSapayordvayorapi mUrtatvaM sAdRzyam, samudra-goSpadayo: sodakatvamAtram, Aditya-khadyotayorAkAzagamanoyotakatvarUpam, candra-kundayoH zuklatvamiti / se kiM taM pAyasAhamme ityAdi / khura-kakuda-viSANa-lAGgalAderdvayorapi samAnatvAt, navaraM Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsameta (sU0 461) se kiM taM pAyasAhamme ? pAyasahamme- jahA go tahA gavayo, jahA gavayo tahA go / setaM pAyasAhamme / (sU0 462) se kiM taM savvasAhamme ? savvasAhamme- ovammaM Natthi, tahA vi teNeva tassa ovammaM kIrai, jahA-arahaMtehiM arahaMtasarisaM kayaM, evaM cakkavaTTiNA cakkavaTTisarisaM kayaM, baladeveNa baladevasarisaM kayaM, vAsudeveNa vAsudevasarisaM kayaM, sAhuNA sAhusarisaM kayaM / setaM svvsaahmme| setaM sAhammovaNIe / __ (sU0 463) se kiM taM vehammovaNIe ? vehammovaNIe tivihe pnnnntte| taMjahAkiMcivehamme pAyavehamme savvavehamme / (sU0 464) se kiM taM kiMcivehamme ? kiMcivehamme jahA sAmalero na tahA bAhulero, jahA bAhulero na tahA sAmalero / setaM kiNcivehmme| (sU0 465) se kiM taM pAyavehamme ? pAyavehamme jahA vAyaso na tahA pAyaso, jahA pAyaso na tahA vAyaso / setaM pAyavehamme / sakambalo gauttakaNThastu gavaya iti prAya:sAdharmyatA / sarvasAdharmya tu kSetra-kAlAdibhirbhedAnna kasyApi kenacit sArddhaM saMbhavati, saMbhave tvekatAprasaGgaH / tathupamAnasya tRtIyabhedopanyAso'narthaka evetyAzaGkayAha- tathApi tasya vivakSitasyAhaMdAdestenaiva arhadAdinA aupamyaM kriyate, tadyathAarhatA arhataH sadRzaM kRtam, tat kimapi sarvottamaM tIrthapravartanAdi kAryamarhatA kRtaM yadarhanneva karoti nAparaH kazciditi bhAvaH, evaM ca sa eva tenopamIyate / loke'pi hi kenacidatyadbhute kArye kRte vaktAro dRzyante- tat kimapIdaM bhavadbhiH kRtaM yad bhavanta eva kurvanti nAnya: kshciditi| evaM cakravarti-(baladeva-)vAsudevAdiSvapi vaacym| ___ se kiM taM vehammovaNIe ityAdi / yatheti yAdRza: zabalAyA gorapatyaM zAbaleyo na tathA na tAdRzo bahulAyA apatyaM bAhuleyaH, yathA cAyaM na tathetaraH, atra ca zeSadharmeMstulyatvAdbhinnanimittajanmAdimAtratastu vailakSaNyAt kiJcidvaidhaya~ bhAvanIyam / se kiM taM pAyavehamme ityAdi / atra vAyasa-pAyasayoH sacetanatvA-'cetanatvAdibhibahubhirdharmevisaMvAdAt abhidhAnagatavarNadvayena sattvAdimAvatazca sAmyAt prAyovaidharmyatA bhAvanIyA / sarvavaidhayaM tu na kasyacit kenApi saMbhavati, sattva-prameyatvAdibhiH sarvabhAvAnAM samAnatvAt, tairapyasamAnatve'sattvaprasaGgAt, tathApi tRtIyabhedopanyAsavaiyarthyamAzaGkayAha- tathApi tasya tenaivaupamyaM kriyate, yathA nIcena nIcasadRzaM kRtaM gurughaataadiityaadi| Aha- nIcena nIcasadRzaM kRtamityAdi bruvatA sAdharmyamevoktaM syAnna vaidharmyam, satyam, kintu nIco'pi prAyo naivaMvidhaM mahApApamAcarati Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0466-469] 285 (sU0 466 ) se kiM taM savvavehamme ? savvavehamme natthi, tahA vi teNeva tassa ovammaM kIra, jahA - NI NaM NIyasarisaM kayaM, dAseNaM dAsasarisaM kayaM, kAkeNa kAkasarisaM kayaM, sANeNaM sANasarisaM kayaM, pANeNaM pANasarisaM kayaM / setaM savvavehamme / setaM vehammovaNIe / setaM ovam / (sU0 467 ) se kiM taM Agame ? Agame duvihe paNNatte / taMjahA - loie ya loguttarie ya / ( sU0 468) se kiM taM loie ? loie- jaNNaM imaM aNNANiehiM micchAdiTThIehiM sacchaMdabuddhimativigappiyaM / taMjahA bhArahaM rAmAyaNaM jAva cattAri ya vedA saMgovaMgA / setaM loie Agame / ( sU0 469 ) se kiM taM loguttarie ? loguttarie - jaM imaM arahaMtehiM bhagavaMtehiM uppaNNaNANa- daMsaNadharehiM tIya-paccuppaNNa-maNAgayajANaehiM telokkacahiya- mahiya-pUiehiM savvaNNUhiM savvadarisIhiM paNIyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM / taMjahA - AyAro jAva diTThavAo / setaM loguttarie Agame / kiM punaranIcaH ? tataH sakalajagadvilakSaNapravRttitvavivakSayA vaidharmyamiha bhAvanIyam / evaM dAsAdyudAharaNeSvapi vAcyam / setaM savvavehamme ityAdi nigamanatrayam / se kiM taM Aga ityAdi / gurupAramparyeNAgacchatItyAgamaH, A samantAd gamyante jJAyante jIvAdayaH padArthA aneneti vA AgamaH / ayaM ca dvidhA prajJaptaH, tadyathA - loie ityAdi, idaM ceva pUrvaM bhAvazrutaM vicArayatA vyAkhyAtaM yAvat settaM loguttarie Agame tti / ahavA Aga tivihe ityAdi, tatra sUtrameva sUtrAgama:, tadabhidheyazcArtha evArthAgamaH, sUtrArthobhayarUpastu tadubhayAgamaH / athavA anyena prakAreNA''gamastrividhaH prajJaptaH, tadyathA- AtmAgama ityAdi, tatra gurUpadezamantareNAtmana eva Agama AtmAgamaH, yathA tIrthakarANAmarthasyAtmAgamaH, svayameva kevalopalabdheH / gaNadharANAM tu sUtrasyAtmAgamaH svayameva grathitatvAt, arthasyAnantarAgama:, anantarameva tIrthakarAdAgatatvAt / uktaM ca atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthati gaNaharA niuNaM (Avazyakani0 92 ) ityAdi / gaNadharaziSyANAM jambUsvAmiprabhRtInAM sUtrasyAnantarAgama:, avyavadhAnena gaNadharAdeva zruteH, arthasya paramparAgama:, gaNadhareNaiva vyavadhAnAt / tataH UrdhvaM prabhavAdInAM sUtrasyArthasya ca nAtmAgamo nAnantarAgama:, tallakSaNAyogAt, api tu paramparAgama eva / anena cAgamasya tIrthakarAdiprabhavatvabhaNanenaikAntApauruSeyatvaM nivArayati, pauruSatAlvAdivyApAramantareNa nabhasIva viziSTazabdAnupalabdheH / tAlvAdi Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 470) ahavA Agame tivihe paNNatte / taMjahA- suttAgame ya atthAgame ya tadubhayAgame ya / ahavA Agame tivihe paNNatte / taM0-attAgame aNaMtarAgame paraMparAgame ya / titthagarANaM atthassa attAgame, gaNaharANaM suttassa attAgame atthassa aNaMtarAgame, gaNaharasIsANaM suttassa aNaMtarAgame atthassa paraMparAgame, teNa paraM suttassa vi atthassa vi No attAgame, No aNaMtarAgame, paraMparAgame / setaM loguttarie / setaM aagme| setaM NANaguNappamANe / (sU0 471) se kiM taM daMsaNaguNappamANe ? daMsaNaguNappamANe cauvvihe paNNatte / taMjahA-cakkhudaMsaNaguNappamANe acakkhudaMsaNaguNappamANe ohidaMsaNaguNappamANe kevaladasaNaguNappamANe ya / cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa ghaDa-paDa-kaDa-radhAdiesu davvesu, bhirabhivyajyata eva zabdo na tu kriyate iti cet, nanu yadyevaM tarhi sarvavacasAmapauruSeyatvaprasaGgaH, teSAM bhASApudgalaniSpannatvAt, bhASApudgalAnAM ca loke sarvadaivAvasthAnato'pUrvakriyamANatA'yogena tAlvAdibhirabhivyaktimAtrasyaiva nirvartanAt / na ca vaktavyam- vacanasya paudgalikatvamasiddham, mahAdhvanipaTalapUritazravaNabAdhirya-kuDyaskhalanAdyanyathAnupapatteH / tasmAnnaikAntenApauruSeyamAgamavaca:, tAlvAdivyApArAbhivyaGgyatvAt, devadattAdivAkyavat, ityAdyatra bahu vaktavyaM tattu nocyate, sthAnAntaranirNItatvAditi / settaM loguttarie ityAdi nigamanatrayam / uktaM jJAnaguNapramANam / atha darzanaguNapramANamAha- se kiM taM dasaNaguNappamANe ityaadi| darzanAvaraNakarmakSayopazamAdijaM sAmAnyamAtragrahaNaM darzanamiti / uktaM ca - jaM sAmannaggahaNaM bhAvANaM neya kaTumAgAraM / avisesiUNa atthe daMsaNamii vuccae samae // 1|| ( ) tadevAtmano guNaH, sa eva pramANaM darzanaguNapramANam, idaM ca cakSurdarzanAdibhedAccaturvidham, tatra bhAvacakSurindriyAvaraNakSayopazamAd dravyendriyAnupaghAtAcca cakSurdarzanina: cakSurdarzanalabdhimato jIvasya ghaTAdiSu dravyeSu cakSuSo darzanaM cakSurdarzanam, bhavatIti kriyAdhyAhAraH, sAmAnyaviSayatve'pi cAsya yad ghaTAdivizeSAbhidhAnaM tat sAmAnya-vizeSayo: kathaJcidabhedAdekAntena vizeSebhyo vyatiriktasya sAmAnyasyAgrahaNakhyApanArtham / uktaM ca- nirvizeSaM vizeSANAM graho darzanamucyate ( ) ityAdi / cakSurvarjazeSendriyacatuSTayaM manazcAcakSurucyate, tasya darzanamacakSurdarzanam, tadapi bhAvAcakSurindriyAvaraNakSayopazamAd dravyendriyAnupaghAtAcca acakSurdarzanina: acakSurdarzanalabdhimato jIvasyA''tmabhAve bhavati, Atmani jIve bhAva: saMzliSTatayA sambandhaH, viSayasya ghaTAderiti gamyate, tasmin sati idaM prAdurastItyarthaH / idamuktaM bhavati- cakSuraprApyakAri tato dUrasthamapi svaviSayaM paricchinattItyasyArthasya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0472] 287 acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNissa AyabhAve, ohidasaNaM ohidaMsaNissa savvarUvidavvehiM na puNa savvapajjavehiM, kevaladaMsaNaM kevaladaMsaNissa savvadavvehiM savvapajjavehi ya / setaM dsnngunnppmaanne| (sU0 472) se kiM taM carittaguNappamANe ? carittaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taMjahA- sAmAiyacarittaguNappamANe chedovaTThAvaNiyacarittaguNappamANe parihAravisuddhiyacarittaguNappamANe suhumasaMparAyacarittaguNappamANe ahakkhAyacarittaguNappamANe / sAmAiyacarittakhyApanArthaM ghaTAdiSu cakSurdarzanaM bhavatIti pUrvaM viSayasya bhedenAbhidhAnaM kRtam, zrotrAdIni tu prApyakArINi tato dravyendriyasaMzleSadvAreNa jIvena saha sambaddhameva viSayaM paricchindantItyetaddarzanArthamAtmabhAve bhavatItyevamiha viSayasyAbhedena prtipaadnmkaariiti| uktaM ca - puDhe suNei sadaM rUvaM puNa pAsaI apuDhe tu (Avazyakani0 gA05) ityAdi / avadherdarzanamavadhidarzanam avadhidarzanina: avadhidarzanAvaraNakSayopazamasamudbhUtAvadhidarzanalabdhimato jIvasya sarveSvapi rUpidravyeSu bhavati, na puna: sarvaparyAyeSu, yato'vadherutkRSTato'pyekavastugatA: saGkhyeyA asaGkhyeyA vA paryAyA viSayatvenoktA:, jaghanyatastu dvau paryAyau dviguNitau, rUpa-rasa-gandha-sparzalakSaNAzcatvAra: paryAyA ityarthaH / uktaM ca davvAo asaMkhejje saMkhejje yAvi pajjave lahai / do pajjave duguNie lahai ya egAu davvAo // 1 // ( ) atrAha- nanu paryAyA vizeSA ucyante, na ca darzanaM vizeSaviSayaM bhavitumarhati, jJAnasyaiva tadviSayatvAt, tat kathamihAvadhidarzanaviSayatvena paryAyA nirdiSTAH, sAdhUktam, kevalaM paryAyairapi ghaTazarAvodaJcanAdibhirmaMdAdi sAmAnyameva tathA tathA viziSyate, na punaste tata ekAntena vyatiricyante, ato mukhyata: sAmAnyaM guNIbhUtAstu vizeSA apyasya viSayIbhavantIti khyApanArtho'tra tadupanyAsa: / kevalaM sakaladRzyaviSayatvena paripUrNa darzanaM kevaladarzanaM kevaladarzanina: tadAvaraNakSayAvirbhUtatallabdhimato jIvasya sarvadravyeSu mUrtAmUrteSu sarvaparyAyeSu ca bhavatIti / manaHparyAyajJAnaM tu tathAvidhakSayopazamapATavAt sarvadA vizeSAneva gRhNadutpadyate na sAmAnyam, atastadarzanaM noktamiti / tadetaddarzanaguNapramANam / se kiM taM carittaguNappamANe ityAdi / carantyaninditamaneneti caritram, tadeva cAritram, cAritrameva guNa:, sa eva pramANaM (cAritraguNapramANaM) sAvadyayogaviratirUpam / tacca paJcavidhaM sAmAyikAdi / paJcavidhamapyetadavizeSata: sAmAyikameva, chedAdivizeSaistu vizeSyamANaM paJcadhA bhidyate / tatrAdyaM vizeSAbhAvAt sAmAnyasaMjJAyAmevAvatiSThate sAmAyikamiti / sAmAyikaM pUrvoktazabdArtham, taccetvaraM yAvatkathikaM ca / tatretvaraM bhAvivyapadezAntaratvAt svalpakAlam, taccAdya Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM T guNappamA duvi paNNatte / taMjahA- ittarie ya Avakahie ya / chedovaTThAvaNiyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taMjahA - sAtiyAre ya niratiyAre ya / parihAravisuddhiyacarittaguNappamAmaNe duvihe paNNatte / taMjahA - NivvisamANae ya NiviTThakAyie ya / suhumasaMparAyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taMjahA - saMkilissamANayaM ca visujjhamANayaM ca / ahakkhAyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM- jahA paDivAI ya apaDivAI yachatthe caramatIrthakarakAlayoreva yAvadadyApi mahAvratAni nAropyante tAvacchiSyasya saMbhavati / Atmana: kathAM yAvad yadAste tad yAvatkathaM yAvajjIvamityarthaH, yAvatkathameva yAvatkathikam / etacca bharatairAvateSvAdya-caramavarjamadhyamatIrthakarasAdhUnAM mahAvidehatIrthakarayatInAM ca saMbhavati / pUrvaparyAyasya chedenopasthApanaM mahAvrateSu yatra tacchedopasthApanam, bharatairAvataprathama-pazcimatIrthakaratIrtha eva, nAnyatra / tacca sAticAraM niraticAraM ca / tatretvarasAmAyikasya zikSakasya yadAropyate tIrthAntaraM vA saGkrAmataH sAdhoryathA pArzvanAthatIrthAnmahAvIratIrthaM saGkrAmatastanniraticAram / mUlaguNaghAtinastu yat punarvratAropaNaM tat sAticAram / parihAraH tapovizeSastena vizuddham, athavA parihAraH aneSaNIyAdeH parityAgo vizeSeNa zuddho yatra tat parihAravizuddham, tadeva parihAravizuddhikam / tadapi dvividhamnirvizyamAnakaM nirviSTakAyikaM ca / tatra nirvizyamAnam AsevyamAnam, athavA tadanuSThAtAraH sAdhavo nirvizyamAnakAH, tatsahayogAttadapi nirvizyamAnakam / nirviSTa AsevitaprastutatapovizeSa: kAyo yeSAM te nirviSTakAyAH, ta eva nirviSTakAyikA: sAdhavaH, tadAzrayitvAt prastutacAritramapi nirviSTakAyikam / idamatra hRdayam- tIrthakaracaraNamUle yena tIrthakarasamIpe adaH pratipannapUrvaM tadantike vA navako gaNaH parihAravizuddhicAritraM pratipadyate, nAnyasya samIpe, tatraikaH kalpasthito yadanti sarvA sAmAcA kriyate, catvArastu sAdhavo vakSyamANaM tapaH kurvanti, te ca parihArikA ityucyante, anye tu catvAro vaiyAvRtyakartRtvaM pratipadyante, te cAnuparihArikA iti vyapadizyante / tatra parihArakANAM tapaH procyategrISme jaghanyatazcaturthaM madhyamapade SaSTham utkRSTatastvaSTamam, zizire jaghanya madhyamotkRSTapadeSu yathAsaGkhyaM SaSThamaSTamaM dazamaM ca, varSAsu jaghanyAdipadatraye'pi yathAkramamaSTamaM dazamaM dvAdazaM ca, zeSAstu kalpasthitA-'nuparihArikAH paJcApi prAyo nityabhaktA nopavAsaM kurvanti, bhaktaM ca navAnAmapyAcAmAmlameva, nAnyat / tataH parihArikAH SaNmAsAn yAvadyathoktaM tapaH kRtvA aparihAra pratipadyante, anuparihArikAstu parihArikatAm, tairapi SaNmAsAn yAvadyadA tapaH kRtaM bhavati tadA kRtatapasAmaSTAnAM madhyAdekaH kalpasthito vyavasthApyate, agretanazcAsau SaD mAsAn yAvadyathoktaM tapaH karoti, zeSAstu saptA'nucaratAmAzrayanti / evaM cASTAdazabhirmAsairayaM kalpaH samApyate / tatsamAptau ca bhUyastameva kalpaM jinakalpaM vA pratipadyeran gacchaM vA pratyAgaccheyuriti trayI gatiH / aparaM 288 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0473,474] 289 ya kevalie ya / setaM carittaguNappamANe / setaM jIvaguNappamANe / setaM guNappamANe / (sU0 473) se kiM taM nayappamANe ? nayappamANe tivihe pnnnntte| taMjahA-patthayadiTuMteNaM vasahidiTuMteNaM paesadiTuMteNaM / (sU0 474) se kiM taM patthagadiTuMteNaM ? patthagadiluteNaM se jahAnAmae kei purise parasuM gahAya aDavihatte gacchejA, taM ca kei pAsittA vadejA-kattha bhavaM gacchasi ? caitaccAritraM chedopasthApanacaraNavatAmeva bhavati, nAnyeSAmityalamatiprasaGgena / tadevamiha yo yastapa: kRtvA anuparihArikatAM kalpasthitatAM vA'GgIkaroti tatsambandhi parihAravizuddhikaM nirviSTakAyikamucyate, ye tu tapa: kurvanti tatsambandhi nirvizyamAnakamiti sthitam / saMparaiti paryaTati saMsAramaneneti samparAya: krodhAdikaSAya:, lobhAMzamAtrAvazeSatayA sUkSma: samparAyo yatra tat sUkSmasamparAyam / idamapi saklizyamAna-vizuddhyamAnakabhedAd dvidhaiva / tatra zreNimArohato vizuddhyamAnakamucyate, tata: pracyavamAnasya saklizyamAnakamiti / ahakkhAya tti athazabdo'tra yAthAtathye, AGabhividhau, A samantAdyAthAtathyena khyAtamathAkhyAtam, kaSAyodayAbhAvato niraticAratvAt pAramArthikarUpeNa khyAtamathAkhyAtamityarthaH / etadapi pratipAtyapratipAtibhedAd dvedhA / tatropazAntamohasya pratipAti kSINamohasya tvapratipAti, athavA kevalinazchadmasthasya copazAntamoha-kSINamohasya tad bhavati, ataH svAmibhedAd dvaividhyamiti / tadetaccAritraguNapramANam, tadetajjIvaguNapramANam, tadetad gunnprmaannmiti| ___ tadevaM jIvAjIvabhedabhinnaM guNapramANaM pratipAdya kramaprAptaM nayapramANaM pratipAdayannAha - se kiM taM nayappamANe ityAdi / anantadharmaNo vastuna ekAMzena nayanaM nayaH, sa eva pramANaM nayapramANam, trividhaM prajJaptamiti, yadyapi naigama-saGgrahAdibhedato bahavo nayAstathApi prasthakAdidRSTAntatrayeNa sarveSAmiha nirUpayitumiSTatvAt traividhyamucyate, tathA cAha- tadyathA- prasthakadRSTAntenetyAdi, prasthakAdidRSTAntatrayeNa hetubhUtena trividhaM nayapramANaM bhavatItyarthaH / tatra prasthakadRSTAntaM darzayati- tadyathAnAmakaH kazcit puruSa: parazuMkuThAraM gRhItvA aTavImukho gacchedityAdi / idamuktaM bhavati- prasthako mAgadhadezaprasiddho dhAnyamAnavizeSaH, taddhetubhUtakASThakartanAya kuThAravyagrahastaM takSAdipuruSamaTavIM gacchantaM dRSTvA kazcidanyo vadet kva bhavAn gacchati ? 118 tatrA'vizuddhanaigamo bhaNati, avizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau pratyuttarayatItyarthaH / kimityAha__118. tatrAvizuddhanaigamo bhaNatItyAdi / nanvatra naigame zuddhAzuddhatvaM kim ? prazne'trAyamAzayaHyasya nayasya yA svakIyA dRSTiH, tadanyanayadRSTeraMzato'pi saMmizraNaM yathA na syAttathA tayaiva kevalayA yaddarzanaM tatra tasya nayasya vizuddhatamatvaM vyavahriyate / tathA yathA yathA tadanyanayadRSTeraMzAH Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM saMmizrIbhavanti, tathA tathA tasya nayasya vizuddhihIyate, azuddhizca vardhata iti vyvhriyte| yathA saGgrahNAtIti saGgrahaH / tatazca 'sad' ityevaM sattAmahAsAmAnyena sarveSAM saGgrAhikA sadadvaitavAdinI dRSTivizuddhatamaH saGgraha ucyate / tasyAM ca yathA yathA bhedagrAhiNI dRSTiH saMmizrIbhavati tathA tathA vizuddherhAsaH, azuddhazca vRddhirbhavati / ato jIvatvena sarveSAM jIvAnAM saGgrAhikAyAH saGgrahadRSTerna vizuddhatamatvaM, api tu vizuddhataratvameva, pudgalAderasaGgrahAt / evameva vizuddhatvaM, azuddhatvaM, azuddhataratvAdikaM jJeyam / itthaJcAnyanayadRSTisaMmizraNamazuddhyApAdakaM, azuddhizca svavizuddhatamadRSTyapekSayA bhavatIti nizcIyate / atha naigamazcintyate / naike gamA yasya sa naikagamaH, naigama iti yAvat / tatazca sarvA api dRSTayo naigamasya svakIyA eveti kuto'nyanayadRSTisaMmizraNasya sambhavaH kuto vA'zuddheH sambhavaH / aparaJca tasya na kA'pyekA niyatA dRSTiA vizuddhatamatvena vyapadeSTuM zakyA / tatazcAzuddha-zuddhataratvAdikaM kiMrUpaM kathaM vA sambhavatIti praznaH / atredamasmatparizIlitamuttaram- yato naigamasya na kApi niyatA dRSTiryAmapekSya vizuddhiH zakyavyavahArA syAt, evaM na kApi pratipakSabhUtA dRSTiryAmapekSyAzuddhiH zakyavyavahArA syAdityataH kasyacidapyanyasyaiva nayasyApekSayA zuddhyazuddhivyavahAraH kartavyaH syAt / anyeSu ca nayeSu sAmAnyatayA vyavahAranaya eva zuddhyazuddhyAderyato vyavahartA, atastamapekSyaiva tadvyavahAraH kartavya ityabhiprAyeNAtrAdhikAre sa vyavahAranayamapekSya kRta iti pratibhAti / ata eva vyavahAranayasya yo'bhiprAyastasyaivAbhyupagantA naigamo'tra vizuddhatamatvena pratipAditaH / yastu tasmAd dUra-dUratarAdyavasthAyA grAhakaH, sa azuddha-azuddhatarAditvena kathitaH / nanvatra kAraNe kAryopacArAdazuddhivRttikAraiH kathitA / tathA ca vRttigrantha:- yadyapyatra prasthakakAraNabhUtakASThanimittameva gamanaM, na tu prarathakanimittaM, tathA'pyanekaprakAravastvabhyupagamaparatvAt kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAdevamapyabhidhatte'sau 'prarathakasya gacchAmI'ti / tathA ca kathaM zuddhyAdivyavahAro vyavahArApekSaH kathyata iti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt / tathAhi-kASThe prarathakakAraNabhUtatvaM yat kathitaM, tadvyavahAranayena, evaM kAraNe kAryopacArazca yaH kathitaH, so'pi vyavahAranayenaiva, 'tathAvyavahAradarzanAd' ityanenaitasya sUcitatvAt, anekaprakAravastvabhyupagamaparatvakathanAnyathA'nupapattezca / sA cAnupapattirevaM jJeyA-yadi gamanoddezyabhUtasya kASThasya prarathakakAraNatayA kAraNe kAryopacArAdeva prasthakatvaM naigamo'bhyupagacchet, tadA mUlataH prarathakatvena prarathakatvasya tu prarathaka eva pryvsaanaannaigmsyaapyekprkaarvstvbhyupgmprtvmevaaptet| asyAzcApatternivAraNArthaM gamanoddezyabhUtaM kASThamapi prasthakatvenaiva, na tu prasthakakAraNatvena, maulikaH prasthaka eveti naigamAbhyupagamo mantavya eva / evameva chidyamAnaM kASThaM, takSyamANaM kASThaM, utkIryamANaM kASThamityAdikrameNa 'prasthako'yamityevaM nAmAGikataM niSpannaM prasthakaM Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0474] 291 prasthakasya gacchAmi / idamuktaM bhavati naike gamA vastuparichedA yasya api tu bahavaH sa niruktavazAt kakAralopato naigama ucyate, ato yadyapyatra prasthakakAraNabhUtakASThanimittameva gamanam, na tu prasthakanimittam, tathA'pyanekaprakAravastvabhyupagamaparatvAt kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAdevamapyayAvat sarvo'pi maulikaH prasthaka eveti naigamAbhyupagamo'pi mantavya eva evamevAnekaprakAravastvabhyupagamaparatvasyoktasyopapatteH / tathaivameva naigamasya vyavahArAdvizeSo'pyupapadyeta, gamanoddezyabhUte kASThe prasthakatvena prasthakatvAbhyupagamasya naigamatvAt, prasthakakAraNatvenopacaritaprasthakatvAbhyupagamasya ca vyavahAratvAt / nanu sUtre tu 'evameva vavahArassa vi' ttyatidezena naigamAd vyavahArasya vizeSAbhAva evokta iti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt / gamanoddezyabhUtaM kASThaM prasthakaH, chidyamAnaM kASThaM prasthakaH... ityevaMkrameNa niSpannaH prasthako'pi prasthaka iti yathA naigamasyAbhyupagamastathaiva vyavahArasyApi tatsarvaM prasthaka ityabhyupagamo'styeva / etAvatAMzenaiva naigamAd vyavahArasyAvizeSo'tidezazca jJeyaH / paraMtu 'prasthako'yamityevaM nAmAGkito niSpannaH prasthaka eva prasthakatvena nirupacaritaH prasthakaH, gamanoddezyabhUtakASThAdikaM tu prasthakakAraNatvenopacArAdeva prasthaka iti vyavahAranayAbhyupagamaH / gamanoddezyabhUtakASThAdikaM sarvaM prasthakatvena nirupacarita eva prasthaka iti tu naigamanayAbhyupagamaH / etAvAMstu tayorvizeSo'bhyupeya eva, anyathA'nekaprakAravastvabhyupagamaparatvaM naigamasya yaduktaM 'kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAdi 'tyAdi ca yaduktaM tadanupapatteH / kiJca 'lokavyavahAraprAdhAnyenAyaM vyavahAranayaH' iti tu vRttikArairapi kathitameva / lokazca pradhAnatayA niSpannaM prasthakameva prasthakatayA vyavaharati / gamanoddezyabhUtakASThAdikaM tu kenacidabhiprAyavizeSeNaiva kadAcideva prasthakatayA vyavaharati / ato'pi tattadavasthaM kASThAdikamupacAreNaiva prasthaka iti vyavahAranayAbhiprAyo mantavya eveti dhyeyam / itthaJcaitad mantavyam / naigamAdArabhyaivaMbhUtaM yAvadye ye vacanaprayogA yasya yasya nayasyAbhipretAste sarve'pi kvacit kadAcit kenacitprayojanavizeSeNa loke prayujyamAnA dRzyanta eveti yaH ko'pi vacanaprayogo loke dRzyate sa sarvo'pi vyavahArasyopacAreNa vinA mukhyatayaiva saMmata ityabhyupagame naigamAd vyavahArasya vizeSAbhAvApattiH sphuTaiva, vibhinnanayamAnyasya sarvasyApyarthasya naigamasyeva vyavahArasyApyavizeSeNa mAnyatvAditi tadApattivAraNArthaM 'loke prAdhAnyena prayojanavizeSamanapekSyaiva yo vyavahriyate sa vyavahAranayasya viSayaH, tadbhinnastu yadi syAdupacAreNaiva, na tu mukhyatayA, naigamasya tu sarvo'pi mukhyatayaiva viSayaH' ityabhyupagantavyameva / tatazca naigamasyAnekavastvabhyupagamaparatvaM vyavahArasya tvekavastvabhyupagamaparatvamiti vizeSo'pi labhyata eva / adhikaM nikSepaviMzikAyAM draSTavyam / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM avisuddha negamo bhaNati - patthagassa gacchAmi / taM ca kei chiMdamANaM pAsittA vaijjAkiM bhavaM chiMdasi ? visuddhatarAo negamo bhaNati - patthayaM chiMdAmi / taM ca kei tacchemANaM pAsittA vadejjA - kiM bhavaM tacchesi ? visuddhatarAo gamo bhaNati - patthayaM tacchemi / taM ca kei ukkiramANaM pAsittA vadejjA - kiM bhavaM uktirasi ? visuddhatarAo gamo bhaNatipatthayaM uktirAmi / taM ca kei (vi) lihamANaM pAsettA vadejjA - kiM bhavaM (vi) lihasi ? bhidhatte'sau- prasthakasya gacchAmIti / taM ca kazcit chindantam, vRkSamiti gamyate, pazyet, dRSTvA ca vadet- kiM bhavA~cchinatti ? tataH prAktanAt kiJcidvizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau bhaNati - prasthakaM china, atrApi kAraNe kAryopacArAttathAvyavahatidarzanAdeva kASThe'pi chidyamAne prasthakaM chinadmItyuttaram, kevalaM kASThasya prasthakaM prati kAraNatAbhAvasyAtra kiJcidAsannatvAdvizuddhatvam, prAk punarativyavahitatvAt malImasatvam / evaM pUrvapUrvApekSayA yathottarasya vizuddhatA bhAvanIyA / navaraM takSNuvantaM tanUkurvantam, utkirantaM vedhanakena madhyAdvikirantam, vilikhantaM lekhanyA mRSTaM kurvANam / evamanena prakAreNa tAvanneyaM yAvadvizuddhataranaigamasya nAmAuDiyautti AkuTTitanAmA, prasthako'yamityevaM nAmAGkito niSpannaH prasthaka iti / evameva vyavahArasyApIti, lokavyavahArapradhAno nayaH vyavahAranayaH, loke ca pUrvoktAvasthAsu sarvatra prasthakavyavahAro dRzyate'to vyavahAranayo'pyevameva pratii bhAvaH / saMgahassetyAdi, sAmAnyarUpatayA sarvaM vastu saMgRhNAti kroDIkarotIti saGgrahastasya matena citAdivizeSaNaviziSTa eva prastho bhavati, nAnyaH, tatra cito dhAnyena vyApta:, sa ca dezato'pi bhavatyata Aha- mita: pUritaH, anenaiva prakAreNa meyaM samArUDhaM yatra sa AhitAderAkRtigaNatvAnmeyasamArUDha: / ayamatra bhAvArtha:- prAktananayadvayasyAvizuddhatvAt prasthakakAraNamapi prasthaka uktaH, niSpannaH prasthako'pi svakAryAkaraNakAle'pi prasthaka iSTaH, asya tu tato vizuddhatvAddhAnyamAnalakSaNaM svArthaM kurvanneva prasthakaH, tasya tadarthatvAt, tadabhAve ca prasthakavyapadeze'tiprasaGgAditi yathokta eva prasthakaH, so'pi prasthakasAmAnyAvyatirekAt vyatireke cAprasthakatvaprasaGgAt sarva eka eva prasthaka iti prastutanayo manyate, sAmAnyavAditvAditi / ujjusuyassetyAdi, RjusUtra : pUrvoktazabdArthaH, tasya niSpannasvarUpo'rthakriyAhetuH prasthako'pi prasthakaH, tatparicchinnaM dhAnyAdikamapi vastu prasthakaH, ubhayatra prasthako'yamiti vyavahAradarzanAt, tathApratIte:, aparaM cAsau pUrvasmAdvizuddhatvAdvartamAne eva mAna - meye prasthakatvena pratipadyate, nAtItAnAgatakAle, tayorvinaSTAnutpannatvenAsattvAditi / tinhaM saddanayANAmityAdi, zabdapradhAnA nayA: zabdanayAH zabda- samabhirUDhaivaMbhUtAH, zabde'nyathA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0475] 293 visuddhatarAo Negamo bhaNati-patthayaM (vi)lihAmi / evaM visuddhatarAgassa Negamassa nAmAuDitao patthao / evameva vavahArassa vi / saMgahassa cito mio mijasamArUDho patthao, ujusuyassa patthayo vi patthao mijaM pi se patthao, tiNhaM saddaNayANaM patthayAhigArajANao patthao jassa vA vaseNaM patthao nipphajjai / setaM ptthydittuNtennN| (sU0 475) se kiM taM vasahidiTuMteNaM ? vasahidiTThateNaM se jahAnAmae kei purise kaMci purisaM vadijA, kahiM bhavaM vasasi ? tattha avisuddho Negamo bhaNai-loge vsaami| loge tivihe paNNatte, taMjahA-uDDaloe adholoe tiriyaloe, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNai-tiriyaloe vasAmi / tiriyaloe jaMbuddIvAdIyA sayaMbhurasthite'rthamanyathA necchantyamI, kintu yathaiva zabdo vyavasthitastathaiva zabdenArthaM gamayantItyata: zabdanayA ucyante, AdyAstu yathAkathaJcicchabdA: pravartantAmarthA eva pradhAnamityabhyupagamaparatvAdarthanayA: prakIrtyante, ata eSAM trayANAM zabdanayAnA prasa jI ne atAM trayANAM zabTanayAnAM prasthakAdhikArajaH prasthakasvarUpaparijAnopayakta prasthaka. bhAvapradhAnA hyete nayA ityato bhAvaprasthakamevecchanti, bhAvazca prasthakopayogo'ta: sa prasthakaH, tadupayogavAnapi ca tato'vyatirekAt prasthakaH, yo hi yatropayuktaH so'mISAM mate sa eva bhavati, upayogalakSaNo jIva:, upayogazcet prasthakAdiviSayatayA pariNata: kimanyajjIvasya rUpAntaramasti yatra vyapadezAntaraM syAditi bhAvaH, jassa vA vaseNetyAdi, yasya vA prasthakakartRgatasyopayogasya vazena prasthako niSpadyate tatropayoge vartamAnaH kartA prasthakaH, na hi prasthake'nupayuktaH prasthakaM nivartayituM kartA samarthaH, tatastadupayogAnanyatvAt sa eva prasthakaH, imAM ca te'tra yuktimabhidadhati- sarvaM vastu svAtmanyeva vartate, na tvAtmavyatirikta AdhAre, vakSyamANayuktyA etanmatenAnyasyAnyatra vRttyayogAt, prasthakazca nizcayAtmakaM mAnamucyate, nizcayazca jJAnam, tat kathaM jaDAtmani kASThabhAjane vRttimanubhaviSyati ? cetanA-'cetanayo: sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt, tasmAt prasthakopayukta eva prasthakaH / settamityAdi nigmnm| se kiM taM vasahItyAdi / vasati: nivAsaH, tena dRSTAntena nayavicAra ucyate, tadyathAnAmakaH kazcit puruSa: pATaliputrAdau vasantaM kaJcit puruSaM vadet- kva bhavAn vasati ? tatrAvizuddhanaigamo bhaNati avizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau pratyuttaraM prayacchati- loke vasAmi, tannivAsakSetrasyApi caturdazarajjvAtmakalokAdanAntaratvAt / itthamapi ca vyavahAradarzanAt / vizuddhanaigamastvativyAptiparatvAdidamasaGgataM manyate tatastiryagloke vasAmIti saMkSipyottaraM dadAti, vizuddhatarastvidamapyativyAptiniSThaM manyate tato jambUdvIpe vasAmIti saMkSiptataramAha, evaM bhAratavarSa-dakSiNArddhabharata-pATaliputradevadattagRha-garbhagRheSvapi bhAvanIyam / evaM visuddhassa Negamassa vasamANo vasati tti Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM maNapajjavasANA asaMkhejA dIva-samuddA paNNattA, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati-jaMbuddIve vasAmi / jaMbuddIve dasa khettA paNNattA, taMjahA-bharahe eravae hemavae evamuttarottarabhedApekSayA vizuddhataranaigamasya vasan vasati, nAnyathA, idamuktaM bhavati- yatra gRhAdau sarvadA nivAsitvenAsau vivakSita: tatra tiSThanneva eSa tatra vasatIti vyapadizyate, yadi puna: kAraNavazato'nyatra rathyAdau vartate tadA tatra vivakSite gRhAdau vasatIti na procyate atiprasaGgAditi bhAvaH |19evmevetyaadi, lokavyavahAraniSTho hi vyavahAranayaH, loke ca naigamoktaprakArA: sarve'pi dRzyanta iti bhAvaH / atha 119. evamevetyAdIti / nanu yathA prasthakadRSTAnte 'evameva vavahArassavitti atidiSTaM, tathaivAtrApIti yathA tatra 'prasthako'ya'mityevaM nAmAGkito niSpannaH prasthaka eva vyavahArasya mukhyatayA prasthakaH, tadanye tu sarve'pyupacArata eva, tathaivAtrApi kimuttaraM vyavahArasya mukhyatayA saMmatamityucyatAm / zRNu-prarathakadRSTAntAd vilakSaNaM vasatidRSTAntamiti vyavahAranayAbhiprAyo'pyatra bhinna eva / tatraika eva mukhyatayA vyavahAraviSayaH, atra tu prAyaH sarvANyapi mukhyatayA vyavahAraviSayAreNIti / 'kva vasati bhavAn ?' iti praznakAle pRcchyamAno jano yatra kSetre'vasthitastatkSetraM manasikRtya vyavahAranayaH pratyuttaraM dadAti / tadyathA-mitradevAdisahAyenordhvalokaM gatavAn yadi kenacit pRSTaH syAttadA 'tiryagloke vasAmi' ityuttaraM vyavahArasya mukhyatayaiva saMmataM, na tatra ko'pyupacAraH / praznakartA 'ahaM tiryagloke vasAmI'ti tu kathamapi jAnAtyeva, parantu 'tiryagloke jambUdvIpAdau kutra vasAmi ?' iti tu na jAnAtIti tajjijJAsayA praznaM pRcchatIti pRcchayamAnena yadi pratIyate tadA 'jambUdvIpe vasAmI'tyuttarameva vyavahArasya mukhyatayA saMmatam / evameva pRSTo jano yadi nandIzvaradvIpAdikaM gatavAn tatra ca pRSTaH, tadA 'jambUdvIpe vasAmI'ti, yadi mahAvidehakSetre pRSTastadA bharatakSetre vasAmI' ti, evaM yadyuttarArdhabharatakSetre pRSTastadA 'dakSiNArddhabharate vasAmI'ti, evaMkrameNa pATaliputrAt, svapATakAt, svagRhAd, svApavarakAdvA bahiryadi pRSTastadA yathAkramaM pATaliputre, amukasmin pATake, devadattagRhe, garbhagRhe vA vasAmI'tyuttaraM yaddIyate tadvyavahArasya mukhyatayA saMmatamiti dhyeyam / tathA ca 'praznakAle pRcchayamAnasyAvasthAnakSetraM praSTurjijJAsAM vA'nusRtya dIyamAnaM yatkimapyuttaraM tatsarvaM vyavahAranayasya mukhyatayA'bhipretaM, na tatra ko'pyupacAra iti paryavasitam / nanu naigamena yadyaduttaraM dIyate tatsarvamapi yadi vyavahArasyApi mukhyatayaiva saMmataM syAttadA tayorvizeSAbhAvApattiriti cet ? na, vyavahArasya sarvasyottarasya mukhyatayA saMmatatvAbhAvAt / praznakAle pATaliputra evAvasthitaH pRcchyamAno janaH 'kva vasati bhavAn ?' iti pRSTe prayojanavizeSo yadi na syAttadA pATaliputre vasAmI'tyAdikaM tUttaraM naiva dadAti, praSTurjijJAsAyAstenottareNAnupazamanAt, tasya pATaliputre vasanasyottara zravaNAtpUrvameva praSTrA jJAtatvAt, Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0475] 295 eraNNavae harivasse rammagavasse devakurA uttarakurA puvvavidehe avaravidehe, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati-bharahe vasAmi / bharahe vAse duvihe paNNatte, taMjahAdAhiNaDDabharahe ya uttaraDDabharahe ya, tesu savvesu bhavaM vasasi? visuddhatarAo Negamo bhaNatidAhiNaDDabharahe vasAmi / dAhiNaDDabharahe aNegAiM gAma-Nagara-kheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuhapaTTaNA-''gara-saMvAha-saNNivesAiM, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAto Negamo caramanaigamoktaprakAro loke neSyate, kAraNato grAmAdau vartamAne'pi devadatte pATaliputre eSa vasatIti vyapadezadarzanAditi cet, naitadevam, proSite devadatte sa iha vasati na veti kenacit pRSTe proSito'sau neha vasatItyasyApi lokavyavahArasya darzanAditi / saMgahassetyAdi / prAktanAd vizuddhatvAt saGgrahanayasya gRhAdau tiSThannapi saMstArakArUDha eva zayanakriyAvAn vasatItyucyate / idamuktaM bhavati- saMstArake'vasthAnAdanyatra nivAsArtha eva na ghaTate, calanAdikriyAvattvAt, mArgAdipravRttavat, saMstArake ca vasato gRhAdau vasatIti vyapadezAyoga eva, atiprasaGgAt, tasmAt kvAsau vasatIti nivAsajijJAsAyAM saMstArake zayyAmAtrasvarUpa vasatItyetadevAsya matenocyate, nAnyaditi bhAvaH, sa ca nAnAdezAdigato'pyeka eva, saMgrahasya saamaanyvaaditvaaditi| RjusUtrasya tu pUrvasmAd vizuddhatvAd yeSvAkAzapradezeSvavagADhasteSveva vasatItyucyate, na saMstArake, sarvasyApi vastuvRttyA nabhasyevAvagAhAt, yeSu pradezeSu saMstArako varttate te saMstArakeNaivAkrAntAH tato yeSveva pradezeSu svayamavagADhasteSveva vasatItyucyate, sa ca vartamAnakAla evAsti, atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvenaitanmate'sattvAditi / trayANAM zabdanayAnAmAtmabhAve svasvarUpe sarvo'pi vasati, anyasyAnyatra vRttyayogAt, 120tathAhi- anyo'nyatra vartamAna: kiM sarvAtmanA vartate dezAtmanA vA ? yadvA 'kasminnagare sa vasatI'tyasyAjijJAsitatvAt, 'kasmin pATake sa vasatI'tyasyaiva sAmAnyatayA'tra jijJAsitatvAt / tatazcaitAdRze prastAve sAmAnyatayA 'amukasmin pATake vasAmI'ti pratyuttarameva dIyate, tadeva ca vyavahArasya mukhyatayA saMmatam / tathApi yadyatra 'pATaliputre vasAmI'tyuttaraM dIyate, tadA tatra kenacitprayojanavizeSeNa bhavitavyameveti naigamasya mukhyatayA saMmatatve'pi vyavahArasya tu taduttaraM mukhyatayA'saMmatameva, sAmAnyatayA lokavyavahAre'dRzyamAnatvAt / ato vyavahArasya tadupacAreNaiva saMmatamiti niHzaGkameveti naigamavyavahArayorvizeSAbhAvA''zaGkAgandho'pi kutaH ? __ 120. tathAhi-anyo'nyatretyAdi / yadvA'yamapyatra yuktiprakAro jJeyaH / tathAhi- anyo'nyatra vartamAnaH kimabhedasambandhena vartate bhedasambandhena vA ? yadyAdyaH pakSastarhi tasyAdhAravyatirekiNA svakIyarUpeNApratibhAsanaprasaGgaH, yathA hi saMstArakAdyAdhArasya svarUpamabhedasambandhena Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM bhaNati - pADaliputte vasAmi / pADaliputte aNegAI gihAI, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo gamo bhaNati - devadattassa ghare vasAmi / devadattassa ghare aNegA koTThagA, su savve bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati - gabbhaghare vasAmi / evaM visuddha sa gamassa vasamANo vasati / evameva vavahArassa vi / saMgahassa saMthArasamArUDho vasati / ujjusuyassa jesu AgAsapaesesu ogADho tesu vasai / tinhaM sahanayANaM AyabhAve vasa / setaM vasahidiTTaMteNaM / ( sU0 476 ) se kiM taM padesadiTThateNaM ? padesadiTTaMteNaM Negamo bhaNati chaNhaM padeso, taMjA - dhammapadeso adhammapadeso AgAsapadeso jIvapadeso khaMdhapadeso desapadeso | evaM vayaM gamaM saMgaho bhAi jaM bhaNasi chaNhaM padeso taNNa bhavai, kamhA ? jamhA jo so desapadeso so tasseva davvassa, jahA ko diTThato ?, dAseNa kharo kIo dAso yadyAdyaH pakSastarhi tasyAdhAravyatirekiNA svakIyarUpeNApratibhAsanaprasaGgaH, yathA hi saMstArakAdyAdhArasya svarUpaM sarvAtmanA tatra vRttaM na tadvyatirekeNopalabhyate evaM devadattAdirapi sarvAtmanA tatrAdhIyamAnastadvyatirekeNa nopalabhyate ( bhyeta ) / atha dvitIyo vikalpa: svIkriyate tarhi tatrApi deze anena varttitavyam, tataH punarapi vikalpadvayam - kiM sarvAtmanA vartate dezAtmanA veti ? sarvAtmapakSe dezino dezarUpatA''pattiH, dezAtmapakSe tu punastatrApi deze dezinA vartitavyam / tataH punarapi tadeva vikalpadvayam, tadeva ca dUSaNamityanavasthA / tasmAt sarvo'pi svasvabhAva eva nivasati, tatparityAgenAnyatra nivAse tasya ni:svabhAvatAprasaGgAdityalaM bahubhASitayA / settamityAdi nigamanam / se kiM taM paesadiTTaMteNamityAdi / prakRSTo deza: pradezaH, nirvibhAgo bhAga ityarthaH, sa eva dRSTAntaH, tena nayamatAni cintyante tatra naigamo bhaNati SaNNAM pradeza:, tadyathA - dhammapadeso ityAdi, dharmazabdena dharmAstikAyo gRhyate, tasya pradezo dharmapradeza: evamadharmA-''kAzajIvAstikAyeSvapi yojyam / skandha: pudgaladravyanicayaH, tasya pradeza: skandhapradeza: / deza : eSAmeva paJcAnAM dharmAstikAyAdidravyANAM pradezadvayAdinirvRtto'vayavaH, tasya pradezo dezapradeza: / ayaM ca I tatra vRttaM na tadvyatirekeNopalabhyata evaM devadattAdirapyabhedasambandhena tatrA''dhIyamAnastadavyatirekeNa nopalabhyeta / atha dvitIyo vikalpaH svIkriyate tarhi anavasthAdoSApattiH / sA caivaMbhedasambandhastatra vartamAnaH kimabhedasambandhena vartate bhedasambandhena vA ? yadyAdyaH pakSastarhi AdheyabhUtenAnyena kimaparAddhaM yena sa tatrAbhedasambandhena na varteteti nAdyaH pakSaH / atha dvitIyaH pakSastarhi tasyApi tatra bhedasambandhasyAbhyupagantavyatvAdanavasthApattiH spaSTaiva / tasmAtsarvo'pi nAnyatra nivasati, api tu svasvabhAva eva nivasati / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 zrIanuyogadvArasUtram [sU0475] vi me kharo vi me, taM mA bhaNAhi-chaNhaM paeso, bhaNAhi paMcaNhaM paeso, taMjahA-dhammapaeso ahammapaeso AgAsapadeso jIvapaeso khaMdhapadeso / evaM vayaMtaM saMgahaM vavahAro bhaNaijaM bhaNasi-paMcaNhaM paeso taM Na bhavai, kamhA ? jai jahA paMcaNhaM goTThiyANaM kei davvajAe sAmaNNe, taMjahA-hiraNNe vA suvaNNe vA dhaNe vA dhaNNe vA, to juttaM vattuM jahA paMcaNhaM paeso, taM mA bhaNAhi-paMcaNhaM paeso, bhaNAhi-paMcaviho paeso, taMjahA-dhammapadeso ahammapadeso AgAsapadeso jIvapadeso khNdhpdeso| evaM vadaMtaM vavahAraM ujjusuo bhaNatipradezasAmAnyAvyabhicArAt SaNNAM pradeza ityuktam, vizeSavivakSAyAM tu SaT pradezA: / evaM vadantaM naigamaM tato nipuNatara: saGgraho bhaNati- yad bhaNasi SaNNAM pradeza iti tanna bhavati tanna yujyate, kasmAt ? yasmAd yo dezapradeza iti SaSThe sthAne bhavatA pratipAditaM tadasaGgatameva, yato dharmAstikAyAdidravyasya sambandhI yo dezastasya ya: pradeza: sa vastuvRttyA tasyaiva dravyasya sambandhI dezo vivakSyate, dravyAvyatiriktasya hi dezasya ya: pradeza: sa dravyasyaiva bhavati, yathA ko'tra dRSTAnta ityAha- dAseNetyAdi, loke'pyevaM vyavahRtirdazyate, yathA kazcidAha- madIyadAsena kharaH krIta:, tatra dAso'pi madIya:, kharo'pi madIya:, dAsasya madIyatvAt tatkrIta: kharo'pi madIya ityarthaH, evamihApi dezasya dravyasambandhitvAt tatpradezo'pi dravyasambandhyeveti bhAva:, tasmAnmA bhaNa-SaNNAM pradeza:, api tvevaM bhaNa-paJcAnAM pradeza iti, tvaduktaSaSThapradezasyaivAghaTanAdityarthaH, tadeva darzayati-tadyathA-dharmapradeza ityAdi, etAni ca paJca dravyANi tatpradezAzcetyevamavizuddhasaGgraha eva manyate, avAntaradravyasAmAnyAdyabhyupagamAt, vizuddhastu dravyabAhulyaM pradezakalpanAM ca necchatyeva, sarvasyaiva vastutvasAmAnyakroDIkRtatvenaikatvAdityalaM prasaGgena / prakRtamucyate- evaM vadantaM saGgrahaM 121tato'pi nipuNo vyavahAro bhaNati- yad bhaNasi paJcAnAM pradeza iti tanna bhavati na yujyate, kasmAt ? yadi yathA paJcAnAM goSThikAnAM kiJcid dravyaM sAmAnyam ekaM bhavati, tadyathA- hiraNyaM vetyAdi, evaM yadi pradezo'pi syAttato yujyeta vaktuM paJcAnAM pradeza iti, idamuktaM bhavati- yathA keSAJcit puruSANAM sAdhAraNaM kiJciddhiraNyAdi bhavati, evaM paJcAnAmapi dharmAstikAyAdidravyANAM yadyeka: kazcit sAdhAraNa: pradeza: syAttadeyaM vAcoyuktirghaTeta, na caitadasti, pratidravyaM pradezabhedAt, tasmAnmA bhaNa-paJcAnAM pradeza:, 121. tato'pi nipuNo vyavahAra ityAdi / tatazca 'saGgrahAd vyavahAra eva nipuNaH, yadvA vyavahArAtsaGgraha eva nipuNaH iti niyamena na kiJcidapi vaktuM pAryate, prasthakavasatidRSTAntayorvyavahArAt saGgrahasya nipuNatvAt, pradezadRSTAnte ca saGgrahAd vyavahArasya nipuNatvAditi / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM jaM bhaNasi-paMcaviho padeso taM na bhavai, kamhA ? jai te paMcaviho paeso evaM te ekkeko paeso paMcaviho evaM te paNuvIsativiho padeso bhavati, taM mA bhaNAhi-paMcaviho paeso, bhaNAhi-bhatiyavvo padeso-siyA dhammapadeso siyA adhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapadeso siyA khaMdhapadeso / evaM vayaMta ujusuyaM saMpati saddaNao bhaNati-jaM bhaNasi bhaiyavvo padeso taM na bhavati, kamhA ? jai te bhaiyavvo padeso evaM te dhammapadeso vi siyA adhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapadeso siyA khaMdhapadeso 1, api tu bhaNa-paJcavidha: paJcaprakAra: pradezaH, dravyalakSaNasyAzrayasya paJcavidhatvAditi bhAvaH, tadevAha- dharmapradeza ityAdi / evaM vadantaM vyavahAramRjusUtro bhaNati- yad bhaNasi paJcavidha: pradeza: tanna bhavati, kasmAt ? yasmAdyadi te paJcavidha: pradeza evamekaiko dharmAstikAyAdipradeza: paJcavidhaH prApta:, zabdAddhi atra vastuvyavasthA, zabdAccaivameva pratItirbhavati, evaM ca sati paJcaviMzatividha: pradeza: prApnoti. tanmA bhaNa- paJcavidha: pradeza:, kintvevaM bhaNa-bhAjya: pradeza:, syAddharmasyetyAdi, idamuktaM bhavati- bhAjyo vikalpanIyo vibhajanIya: pradeza:, kiyadbhivibhAgaiH ? syAddharmapradeza ityAdipaJcabhiH, tatazca paJcabheda eva pradeza: siddhyati, sa ca yathAsvamAtmIyAtmIya evAsti na parakIya:, tasyArthakriyA'sAdhakatvAt prastutanayamatenAsattvAditi / ___ evaM bhaNantamRjusUtraM sAmprataM zabdanayo bhaNati-yad bhaNasi bhAjya: pradeza: tanna bhavati, kuta: ? yato yadi bhAjya: pradeza:, evaM te dharmAstikAyapradezo'pi kadAcidadharmAstikAyAdipradeza: syAt, adharmAstikAyapradezo'pi kadAciddharmAstikAyAdipradeza: syAt, itthamapi bhajanAyA anivAritatvAt, yathA eko'pi devadatta: kadAcidrAjJo bhRtya: kadAcidamAtyAderiti, evamAkAzAstikAyAdipradeze'pi vAcyam, tadevaM 122 yatyAbhAvAdanavasthA prasajyeta, tanmaivaM bhaNa-bhAjya: pradeza:, api tu itthaM bhaNa-dhamme paese se paese dhamme ityAdi, idamuktaM bhavati- dharma: pradeza iti, dharmAtmaka: pradeza ityarthaH, atrAha- nanvayaM pradeza: sakaladharmAstikAyAdavyatiriktaH san dharmAtmaka ityucyate AhosvittadekadezAvyatiriktaH san yathA sakalajIvAstikAyaikadezaikajIvadravyAvyatirikta: san tatpradezo jIvAtmaka iti vyapadizyata ityAha- se padese dhamme tti sa pradezo dharmaH, sakaladharmAstikAyAdavyatirikta ityarthaH, jIvAstikAye hi parasparaM bhinnAnyevAnantAni jIvadravyANi bhavanti, ato ya ekajIvadravyasya pradeza: sa ni:zeSajIvAstikAyaikadezavRttireva san 122. naiyatyAbhAvAdanavarathA prasajyetetIti / tavApyanavasthAdoSaH prasajyeteti nArthaH, kintarhi ? tavApyavyavarathAdoSaH prasajyetetyarthaH, vivakSitaH pradezo dharmAstikAyasyaiva, tadanyastvadharmAstikAyasyaivetyAdi vyavasthAyA abhAvaprasakteH / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0476]] adhammapadeso vi siyA dhammapadeso siyA AgAsapaeso siyA jIvapaeso siyA khaMdhapaeso 2, AgAsapaeso vi siyA dhammapadeso siyA ahammapaeso siyA jIvapaeso siyA khaMdhapaeso 3, jIvapaeso vi siyA dhammapaeso siyA adhammapaeso siyA AgAsapaeso siyA khaMdhapaeso 4, khaMdhapaeso vi siyA dhammapadeso siyA adhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapadeso 5, evaM te aNavatthA bhavissai, taM mA bhaNAhi-bhaiyavvo padeso, bhaNAhi-dhamme padese se padese dhamme, ahamme padese se padese ahamme, AgAse padese se jIvAtmaka ityucyate, atra tu dharmAstikAya ekameva dravyaM tataH sakaladharmAstikAyAvyatirikta eva san tatpradezo dharmAtmaka ucyata iti bhAvaH / adharmA-''kAzAstikAyayorapyekaikadravyatvAdevameva bhAvanIyam / jIvAstikAye tu jIve paese se paese nojIve tti, jIva: pradeza iti jIvAstikAyAtmaka: pradeza ityarthaH, sa ca pradezo nojIva:, nozabdasyaikadezavacanatvAt sakalajIvAstikAyaikadezavRttirityarthaH, yo hyekajIvadravyAtmakaH pradeza: sa kathamanantajIvadravyAtmake samastajIvAstikAye varteta iti bhAvaH / evaM skandhAtmaka: pradezo noskandhaH, skandhadravyANAmanantatvAt tadekadezavRttirityarthaH / ___ evaM vadantaM zabdanayaM nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH sa prAha- yad bhaNasi dharma: pradeza: sa pradezo dharma ityAdi, tanna bhavati na yujyate, kasmAdityAha- iha khalu dvau samAsau bhavataH, tadyathA- tatpuruSazca karmadhArayazca / idamuktaM bhavati- dhamme paese se paese dhamme ityukte samAsadvayArambhakaM vAkyadvayamatra saMbhAvyate, tathAhi- yadi dharmazabdAt saptamIyaM tadA saptamItatpuruSasyArambhakamidaM vAkyam, yathA vane hastItyAdi, atha prathamA tadA karmadhArayasya, yathA nIlamutpalamityAdi, nanu yadi vAkyadvayamevAtra saMbhAvyate tarhi kathaM dvau samAsau bhavata ityuktam ? ucyate, samAsArambhakavAkyayo: samAsopacArAt, athavA aluksamAsavivakSayA samAsAvapyetau bhavataH, yathA kaNThekAla ityAdItyadoSa:, yadi nAma dvau samAsAvatra bhavatastata: kimityAha- tanna jJAyate katareNa samAsena bhaNasi? kiM tatpuruSeNa karmadhArayeNa vA ? yadi tatpuruSeNa bhaNasi tanmaivaM bhaNa, doSasambhavAditi zeSa:, sa cAyaM doSo 'dharme pradezaH' iti bhedApatti:, yathA kuNDe badarANIti, na ca pradeza-pradezinau bhedenopalabhyete, athavA abhede'pi saptamI dRzyate yathA ghaTe rUpamityAdi, yadyevamubhayatra darzanAt saMzayalakSaNo doSa: syAt / atha karmadhArayeNa bhaNasi, tato vizeSeNa bhaNa- dhamme ya se paese ya se tti, dharmazca sa pradezazca sa iti samAnAdhikaraNa: karmadhArayaH, evaM ca saptamyAzaGkAbhAvato na tatpuruSasambhava iti bhAva: / Aha- nanvayaM pradeza: samastAdapi dharmAstikAyAdavyatiriktaH san samAnAdhikaraNatayA nirdizyate, uta tadekadezavRttiH san yathA jIvAsti Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM padese AgAse, jIve padese se padese NojIve, khaMdhe padese se padese nnokhNdhe| evaM vayaMtaM saddaNayaM samabhirUDho bhaNati-jaM bhaNasi-dhamme padese se padese dhamme jAva khaMdhe padese se padese nokhaMdhe, taM na bhavai, kamhA ? ettha do samAsA bhavaMti, taMjahA-tappurise ya kammadhArae ya, taM Na Najai katareNaM samAseNaM bhaNasi ? kiM tappuriseNaM kiM kammadhAraeNaM ?, jar3a tappuriseNaM bhaNasi to mA evaM bhaNAhi, aha kammadhAraeNaM bhaNasi to visesao bhaNAhidhamme ya se padese ya se se padese dhamme, ahamme ya se padese ya se se padese ahamme, AgAse ya se padese ya se se padese AgAse, jIve ya se padese ya se se padese nojIve, kAyaikadezavRttirjIvapradezaH ? ityAzaGkyAha- se paese dhamme tti sa ca pradeza: sakaladharmAstikAyAdavyatirikto na punastadekadezavRttirityarthaH, zeSabhAvanA pUrvavat, (se paese nojiive)| se paese nokhaMdhe ityatrApi pUrvavadevArthakathanam / evaM vadantaM samabhirUDhaM sAmpratamevaMbhUto bhaNati-yadyaddharmAstikAyAdikaM vastu bhaNasi tat sarvaM samastaM kRtsnaM deza-pradezakalpanArahitaM pratipUrNam AtmasvarUpeNAvikalaM niravazeSa tadevaikatvAnniravayavamekagrahaNagRhItam ekAbhidhAnAbhidheyaM no nAnAbhidhAnAbhidheyam, tAni hyekasminnarthe'sau necchati, abhidhAnabhede vastubhedAbhyupagamAt, tadevaMbhUtaM tad dharmAstikAyAdikaM vastu bhaNa, na tu pradezAdirUpatayA, yato deza-pradezau mamAvastubhUtau, 123akhaNDasyaiva vastunaH sattvenopagamAt, tathAhi- pradeza-pradezino/do vA syAdabhedo vA ? yadi prathama: pakSastarhi bhedenopalabdhiprasaGgaH, na ca tathopalabdhirasti / athAbhedastarhi dharma-pradezazabdayoH paryAyataiva prAptA, ekArthaviSayatvAt, na ca paryAyazabdayoryugapaduccAraNaM yujyate, ekenaiva tadarthapratipAdane dvitIyasya vaiyarthyAt, tasmAdekAbhidhAnAbhidheyaM paripUrNamekameva vastviti / tadevamete nijanijArthasatyatApratipAdanaparA vipratipadyante nayA:, ete ca parasparaM nirapekSA durnayA:, saugatAdisamayavat, parasparasApekSAstu sunayA:, taizca parasparasApekSaiH samuditaireva sampUrNa jinamataM bhavati, naikaikAvasthAyAm / uktaM ca stutikAreNa udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / / na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH / / (siddhasenadvA0 4 / 6) 123. akhaNDasyaiva vastunaH sattvenopagamAditi / dezapradezayoravastubhUtatvasAdhanArthamevaMbhUtanayena dattasyaitasya hetoretadapi vivaraNaM zakyate kartum / tathAhi- akhaNDa eva ghaTAdike vastuni yato jalAharaNAdyarthakriyAkAritvaM vartate'tastasyaiva vastubhUtatvam / kaNThamAtrarUpeNa pRthubudhnAdimAtrarUpeNa vA dezena yato jalAharaNAdyarthakriyA na zakyate kartum, ato'rthakriyAkAritvAbhAvena dezasyAvastubhUtatvameva / evameva pradezasyApyarthakriyAkAritvAbhAvenAvastubhUtatvaM jJeyam / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0477-479] 301 ya khaMdhe se deya se se padese nokhaM / evaM vayaMtaM saMpayaM samabhirUDhaM evaMbhUo bhAisavvaM kasiNaM paDipuNNaM niravasesaM egagahaNagahitaM, dese vi me avatthU a / setaM padesadite / setaM NayappamANe / jaM jaM bhaNasi ( sU0 477 ) se kiM taM saMkhappamANe ? saMkhappamANe aTThavihe paNNatte / taMjahAnAmasaMkhA ThavaNasaMkhA davvasaMkhA ovamasaMkhA parimANasaMkhA jANaNAsaMkhA gaNaNAsaMkhA bhAvasaMkhA / ( sU0 478 ) se kiM taM nAmasaMkhA ? nAmasaMkhA jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA saMkhA ti NAmaM kajjati / setaM nAmasaMkhA | ( sU0 479) se kiM taM ThavaNAsaMkhA ? ThavaNAsaMkhA- jaNNaM kaTukamme vA potthakamme vA cittamme vA leppakamme vA gaMthikamme vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADa vA ekko vA aNegA vA sabbhAvaThavaNAe vA asambhAvaThavaNAe vA saMkhA ti ThavaNA Thavejjati / setaM ThavaNAsaMkhA / ete ca nayA jJAnarUpAH, tato jIvaguNatvena yadyapi guNapramANe'ntarbhavanti tathApi pratyakSAdipramANebhyo nayarUpatAmAtreNa pRthak prasiddhatvAd bahuvicAraviSayatvAjjinAgame pratisthAnamupayogitvAcca jIvaguNapramANAt pRthaguktAH / tadetat pradezadRSTAnteneti nigamanam / prasthakAdidRSTAntatrayeNa ca nayapramANaM pratipAdyopasaMharati- tadetannayapramANamiti / anena ca dRSTAntatrayeNa diGmAtradarzanameva kRtam, yAvatA yat kimapi jIvAdi vastvasti tatra sarvatra nayavicAraH pravartate ityalaM bahujalpiteneti / itaH kramaprAptaM saGkhyApramANaM vivarISurAha se kiM taM saMkhappamANe ? saMkhappamANe aTThavi paNNatte, taMjahA - nAmasaMkhA ityAdi / saGkhyAnaM saGkhyA saMkhyAyate 'nayeti vA saGkhyA, saiva pramANaM sngkhyaaprmaannm| iha saGkhyAzabdena saGkhyA - zaGkhayordvayorapi grahaNaM draSTavyam, prAkRtamadhikRtya samAnazabdAbhidheyatvAt, gozabdena pazu-bhUmyAdivat / uktaM ca gozabdaH pazu-bhUmyaMzu-vAgdigarthaprayogavAn / mandaprayogo dRSTyambu- vajra- svargAbhidhAyakaH || 1 || ( evamihApi saMkhA iti prAkRtoktau saGkhyA zaGkhAzca pramIyante, tato dvayasyApi grahaNam / evaM ca nAma - sthApanA - dravyAdivicAre'pi prakrAnte saGkhyA zaGkhA vA yatra ghaTate tattatra prastAvajJena svayameva yojyamiti / se kiM taM nAmasaMkhetyAdi sarvaM pUrvAbhihitanAmAvazyakAdivicArAnusArataH svayameva bhAvanIyaM yAvat jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvasaMkhe tivihe paNNatte ityAdi / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 480) nAma-ThavaNANaM ko pativiseso ? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittiriyA vA hojjA AvakahiyA vA / / (sU0 481) se kiM taM davvasaMkhA ? davvasaMkhA duvihA paM0 / taM0- Agamao ya noAgamato ya / (sU0 482) se kiM taM Agamao davvasaMkhA ? Agamao davvasaMkhA- jassa NaM saMkhA ti padaM sikkhitaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva kaMgiNha(kaMThoTTha)vippamukkaM (guruvAyaNovagayaM), se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe, no aNuppehAe, kamhA ? aNuvaogo davvamiti kaTTa / (sU0 483) (1) (Negamassa) ekko aNuvautto Agamato ekA davvasaMkhA, do aNuvauttA Agamato do davvasaMkhAo, tinni aNuvauttA Agamato tinni davvasaMkhAo, evaM jAvatiyA aNuvauttA tAvatiyAo (Negamassa Agamato) davvasaMkhAo / (2) evAmeva vavahArassa vi / (3) saMgahassa eko vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvauttA vA (Agamao) davvasaMkhA vA davvasaMkhAo vA (sA egA dvvsNkhaa)| (4) ujjusuyassa (ego aNuvautto) Agamao ekA davvasaMkhA, puhattaM Necchati / (5) tiNhaM saddaNayANaM jANae aNuvautte avatthU, kamhA ? jati jANae aNuvautte Na bhavati / setaM Agamao davvasaMkhA / iha yo jIvo mRtvA'nantarabhave zakheSu utpatsyate sa teSvabaddhAyuSko'pi janmadinAdArabhya ekabhavika: zaGkha ucyate, yatra bhave vartate sa evaiko bhava: zoSUtpatterantare'stIti kRtvA / evaM zaGkhaprAyogyaM baddhamAyuSkaM yena sa baddhAyuSkaH / zaGkhabhavaprAptAnAM jantUnAM ye avazyamudayamAgacchataste dvIndriyajAtyAdinIcairgotrAkhye abhimukhe jaghanyata: samayenotkRSTato'ntarmuhUrtamAtreNaiva vyavadhAnAt udayAbhimukhaprApte nAma-gotre karmaNI yasya so'bhimukhanAmagotra: / tadeSa trividho'pi bhAvibhAvazaGkhatAkAraNatvAt jJazarIra-bhavyazarIravyatirikto dravyazaGkha ucyate / yadyevaM dvibhavika-tribhavikAdirapi kasmAnnetthaM vyapadizyata iti cet, naivam, tasyAtivyavahitatvena bhAvakAraNatA'nabhyupagamAt, tatkAraNasyaiva dravyatvAt / idAnIM trividhamapi zaGkha kAlata: krameNa nirUpayannAha- egabhavie NaM bhaMte ityAdi, ekabhavika: zaGkho bhadanta ! ekabhavika iti vyapadezena kAlata: kiyacciraM bhavatIti / atrottaramjahaNNeNamityAdi, idamuktaM bhavati- pRthivyAdyanyatarabhave'ntarmuhUrtaM jIvitvA yo'nantaraM za SUtpadyate Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0484-489] 303 (sU0 484) se kiM taM noAgamato davvasaMkhA ? davvasaMkhA tivihA paM0 / taM0jANayasarIradavvasaMkhA bhaviyasarIradavvasaMkhA jANagasarIra-bhaviyasarIravatirittA dvvsNkhaa| (sU0 485) se kiM taM jANagasarIradavvasaMkhA ? jANagasarIradavvasaMkhA- saMkhA ti payatthAhikArajANagassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuya-caita-cattadehaM jIvavippajaDhaM jAva aho ! NaM imeNaM sarIrasamUsaeNaM saMkhA ti payaM AghavitaM jAva uvadaMsiyaM, jahA ko diTuMto ? ayaM ghayakuMbhe Asi / setaM jANagasarIradavvasaMkhA / (sU0 486) se kiM taM bhaviyasarIradavvasaMkhA ? bhaviyasarIradavvasaMkhA je jIve joNIjammaNaNikkhaMte imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTeNaM bhAveNaM saMkhA ti payaM sekAle sikkhissati, jahA ko diTuMto? ayaM ghayakuMbhe bhavissati / setaM bhviysriirdvvsNkhaa| (sU0 487) se kiM taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairittA davvasaMkhA? jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvasaMkhA tivihA paNNattA / taMjahA- egabhavie baddhAue abhimuhaNAmagotte ya / (sU0 488) egabhavie NaM bhaMte ! egabhavie tti kAlato kevaciraM hoti ? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvkoddii| (sU0 489) baddhAue NaM bhaMte ! baddhAue tti kAlato kevaciraM hoti? jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvakoDItibhAgaM / so'ntarmuhUrtamekabhavikaH zaGkho bhavati, yastu matsyAdyanyatamabhave pUrvakoTI jIvitvA teSUtpadyate tasya pUrvakoTirekabhavikatvena lbhyte| atra cAntarmuhUrtAdapi hInaM jantUnAmAyureva nAstIti jaghanyapade'ntarmuhUrtagrahaNam, yastu pUrvakoTyadhikAyuSka: so'saGkhyAtavarSAyuSkatvAddeveSvevotpadyate na zarkeSvityutkRSTapade pUrvakoTyupAdAnam / AyurbandhaM ca prANino'nubhUyamAnAyuSo jaghanyato'pyantarmuhUrte zeSa eva kurvanti, utkRSTatastu pUrvakoTitribhAga eva na parata iti baddhAyuSkasya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkRSTata: pUrvakoTitribhAga uktaH / AbhimukhyaM cAsannatAyAM satyAmupapadyate ato'bhimukhanAmagotrasya jaghanyata: samaya utkRSTatastvantarmuhUrta kAla uktaH, yathoktakAlAt paratastrayo'pi bhAvazaGkhatAM pratipadyanta iti bhAvaH / idAnIM naigamAdinayAnAM madhye ko nayo 124yathoktatrividhazaGkhasya madhye ke ____ 124. yathoktatrividhazaGkhasya madhye kaM zaGkhamicchatIti / kaM dravyazaGkhamicchatItyartho'tra kartavyaH, dravyazaGkhasyaivaikabhavikatvAditraividhyasya grantha uktatvAt / tatazca zaGkhaprAyogyaM tiryaggatinAmakarmAdi vipAkato vedayato bhAvazaGkhatvAd mukhyadravyazaGkhatvenAbhimukhanAmagotrAstu Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 490) abhimuhanAmagotte NaM bhaMte ! abhimuhanAmagotte tti kAlato kevaciraM hoti ? jahanneNaM ekaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhattaM / (sU0 491) iyANiM ko Nao kaM saMkhaM icchati ?-tattha Negama-saMgaha-vavahArA tivihaM saMkhaM icchaMti, taMjahA-ekkabhaviyaM baddhAuyaM abhimuhanAmagottaM ca / ujusuo duvihaM saMkhaM icchati, taMjahA-baddhAuyaM ca abhimuhanAmagottaM ca / tiNNi saddaNayA abhimuhaNAmagottaM saMkhaM icchNti| setaM jANayasarIra-bhaviyasarIravairittA davvasaMkhA / setaM noAgamao dvvsNkhaa| setaM dvvsNkhaa| zaGkhamicchatIti vicAryate- tatra naigama-saGgraha-vyavahArA: sthUladRSTitvAt trividhamapi zaGkhamicchanti, dRzyate hi sthUladRzAM kAraNe kAryopacAraM kRtvA itthaM vyapadezapravRttiH, yathA rAjyArhakumAre rAjazabdasya ghRtaprakSepayogye ghaTe ghRtaghaTazabdasyetyAdi / RjusUtra ebhyo vizuddhatvAdAdyasyAtivyavahitatvenAtiprasaGgabhayAd dvividhamevecchati / 125zabdAdayastu vizuddhataratvAd dvitIyamapyativyavahitaM manyante, ato'tiprasaGganivRttyarthamevaikaM caramamevecchanti / settamityAdi nigmnm| grAhyA eveti, anyathA maulikasya dravyazaGkhasyAsambhavAt sUtrakRtoktasya tadvyatiriktadravyazaGkhabhedasya zUnyatvApatteH / tasmAd vRttikRtA 'kAraNe kAryopacAraM kRtvetthaM vyapadezapravRtti riti yaduktaM tenaikabhavikabaddhAyuSkayorevopacaritaM dravyazaGkhatvaM prApyate, na tvabhimukhanAmagotrasya, tasya mukhyadravyazaGkhatvAditi dhyeyam / tathA baddhAyuSkatvamabhimukhanAmagotratvasya kAraNaM bhavatyeva, abaddhAyuSkaraya zaGkhaprAyogyanAmagotrakarmaNorvipAkata udayAbhimukhyasyAsambhavAt / ata RjusUtro mukhyadravyazaGakhasyAbhimukhanAmagotrasya kAryasya kAraNe baddhAyuSkatva upacAraM kRtvA baddhAyuSkaM dravyazaGkhatvena svIkaroti, parantvekabhavikaM na svIkaroti, tasya tatkAraNatvAbhAvenopacArAsambhavAt / naigama-saGgraha-vyavahArAstu dUravartino'pi kAraNatvaM ravIkRtyaikabhavikamapi dravyazaGkhatvenAbhyupagacchanti / 125. zabdAdayastvityAdi / yadvA zabdAdInAmayamapyabhiprAyaH zakyate grahItum-yataH zabdAdaya upacAraM na svIkurvanti, ato'bhimukhanAmagotralakSaNaM mukhyadravyazaGkhamevecchanti, na baddhAyuSkAkhyamupacaritadravyazaGkhamiti / nanu 'bhAvaM ciya saddaNayA' (vi. A.bhA.2847) iti vacanAt 'zabdanayA bhAvanikSepamevecchantIti jJAyate, tadatra kathaM 'tiNNi saddaNayA abhimuhaNAmagottaM saMkhaM icchaMti tti kathitam ? abhimukhanAmagotrasya dravyazaGkhatvAditi cet ? satyaM, tathApi 'siddhasya gatizcintanIye'tinyAyAt sUtrasiddhasyAsya saGgatizcintanIyaiva / sA caivaM pratibhAtiyathA saGgrahanayasya sAmAnyagrAhitve'pi kvacidazuddhasaGgraho kaJcidvizeSamapyabhyupagacchati, evaM zuddhAnAM zabdAdInAM bhAvanikSepamAtragrAhitve'pyazuddhAnAM teSAM kvacid dravyanikSepagrAhitvamapi Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0492] 305 (sU0 492) (1) se kiM taM ovamasaMkhA ? ovamasaMkhA cauvvihA paNNattA / taMjahA-atthi saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai 1, atthi saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai 2, atthi asaMtayaM saMtaeNaM uvamijjai 3, atthi asaMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai 4 / (2) tattha saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai jahA-saMtA arahaMtA saMtaehiM puravarehiM saMtaehiM kavADaehiM saMtaehiM vacchaehiM uvamijaMti, taMjahA puravarakavADavacchA phalihabhuyA duMdubhitthaNiyaghosA / sirivacchaMkiyavacchA savve vi jiNA cauvvIsaM // 119 / / (3) saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai jahA-saMtAI neraiya-tirikkhajoNiya-maNUsa-devANaM AuyAiM asaMtaehiM paliovama-sAgarovamehiM uvamijaMti / (4) asaMtayaM saMtaeNaM uvamijjati jahAparijUriyaperaMtaM calaMtabeMTa paDaMta nicchIraM / pattaM vasaNappattaM kAlappattaM bhaNai gAhaM // 120 // jaha tubbhe taha amhe, tumhe vi ya hohihA jahA amhe / appAheti paDataM paMDuyapattaM kisalayANaM // 121 / / Navi atthi Navi ya hohI ullAvo kisala-paMDupattANaM / uvamA khalu esa kayA bhaviyajaNavibohaNaTThAe // 122 / / se kiM taM ovammasaMkhA ityAdi / saGkhyAnaM saGkhyA paricchedaH, vastunirNaya ityarthaH, aupamyena upamApradhAnA vA saGkhyA aupmysngkhyaa| iyaM copamAnopameyayoH sattvAsattvAbhyAM caturdA, tadyathAsaMtayaM saMtaeNamityAdi / tatra prathamabhaGge tIrthakarAderupameyasya kapATAdinA upamAnena svarUpaM saMkhyAyate nizcIyate ityaupamyasaGkhyAtvaM bhAvanIyam, yasya tIrthakarA: svarUpato'nizcitA bhavanti tasya puravarakapATopamavakSaso nagaraparighopamabAhavaste bhavantItyAdhupamayA tatsvarUpanizcayasyehotpAdyamAnatvAditi bhAva: / dvitIyabhaGge palyopama-sAgaropamANAM yojanapramANapalya-vAlAgrAdikalpanAmAtreNa prarUpitatvAdasattvamavaseyam, upamAnatA caiSAmetanmahAnArakAdyAyurmahattvasAdhanAditi / tRtIyabhaGge parijUriyaperaMtamityAdi gaathaa| tatra vasantasamaye parijIrNaparyantaM svaparipAkata eva pracaladvantaM nAsambhavi / yadvA naigama-saGgraha-vyavahArANAM sthUladRSTitayA trividhadravyazaGkhAbhyupagantRtvamuktaM, RjusUtrasya vizuddhatayA dvividhadravyazaGkhAbhyupagantRtvamuktam / ato 'vizuddhataratayaikavidhameva dravyazaGkhamabhyupagacchan nayaH kaH ?' iti jijJAsAyAM RjusUtrApekSayA zabdAdInAmeva vizuddhataratvAtteSAM tadabhyupagantRtvamatroktamiti mantavyam / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (5) asaMtayaM asaMtaeNa uvamijati-jahA kharavisANaM tahA sasavisANaM / setaM ovmsNkhaa| (sU0 493) se kiM taM parimANasaMkhA ? parimANasaMkhA duvihA paNNattA ? taM0kAliyasuyaparimANasaMkhA diTThivAyasuyaparimANasaMkhA ya / (sU0 494) se kiM taM kAliyasuyaparimANasaMkhA ? kAliyasuyaparimANasaMkhA aNegavihA paNNattA / taMjahA-pajjavasaMkhA akkharasaMkhA saMghAyasaMkhA padasaMkhA pAdasaMkhA vRkSAt patad bhrazyat patraM gAthAM bhaNatIti sambandhaH, pariNatatvAdeva ni:kSIraM vRkSaviyogAditvalakSaNavyasanaprAptaM vinAzakAlaprAptamiti / tAmeva gAthAmAha- jaha tubbhe ityAdi / vRkSAt patatA kenacijjIrNapatreNa kizalayAnAzrityoktam, kiM tat ? ucyate, zRNuta bho udgacchatkomalapatravizeSarUpANi kizalayAni ! avahitAni bhUtvA, vRkSAt tad mallakSaNaM pANDupatraM yuSmAkam appAhei tti kathayati, kiM tadityAha- jaha tubbhe taha amhe tti yathA puSpadabhinavasnigdhakAntIni kamanIyakAminIkaratalaspardhilakSmIkAni sakalajanamanonetrAnandadAyIni sAmprataM bhavanti dRzyante tathA vayamapi pUrvamAsmeti kriyAdhyAhAra:, yathA ca parijIrNaparyantAdisvarUpANi sAmprataM vayaM vartemahi yUyamapi nizcitaM kAlena tathA bhaviSyatha iti na kAcit svasamRddhau garvabuddhiH parAsamRddhau tu hIlAmatirvidheyA, anityatvAt sakalasamRddhisambandhAnAmiti bhAvaH / nanu alaukikamidaM yat patrANi parasparaM jalpanti, satyamityAha- navi asthi gAhA sugamA / navaraM vRkSapatrasamRddhyasamRddhizravaNato'nityatAvagamena bhavyAnAM sAMsArikasamRddhiSu nirvedo yathA syAdityasadbhUto'pi patrANAmihAlApa ukta iti bhAvaH / tadevaM jaha tubbhe taha amhe ityatra kizalayapatrAvasthayA pANDupatrAvasthA upamIyate, evaM copamAnabhUtakizalayapatrAvasthA tatkAlabhAvitvAt satI pANDupatrANAM tUpameyabhUtA sA'vasthA bhUtapUrvatvAdasatI, tubbhe vi ya hohihA ityAdau tu pANDupatrAvasthayA kizalayapatrAvasthA upamIyate, tatrApyupamAnabhUtA pANDupatrAvasthA tatkAlayogitvAt satI, kizalayadalAnAM tUpameyabhUtA sA bhaviSyatkAlayogitvAdasatI, ato'sat satA upamIyata iti tRtIyabhaGgaviSayatA saMgacchate / sudhiyA tu yadi ghaTate tadA'nyathApi sA vAcyeti / caturthabhaGge asaMtayaM asaMtaeNetyAdi, yathA kharaviSANamabhAvarUpaM pratItaM tathA zazaviSANamapyabhAvarUpaM nizcetavyam, yathA vA zazaviSANamabhAvarUpaM nizcitamitthamitaradapi jJAtavyamiti bhAvaH / evaM copamAnopameyayorasattvaM sphuTameveti / se kiM taM parimANasaMkhA ityAdi / saMkhyAyate anayeti saGkhyA, parimANaM paryavAdi, tadrUpA saGkhyA parimANasaGkhyA / sA ca kAlika-dRSTivAdaviSayatvena dvividhaa| tatra kAlikazrutaparimANasaGkhyAyAM pajavasaMkhA ityAdi, paryavAdirUpeNa parimANavizeSeNa kAlikazrutaM saMkhyAyata iti Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0495-498] 307 gAhAsaMkhA silogasaMkhA veDhasaMkhA nijuttisaMkhA aNuogadArasaMkhA uddesagasaMkhA ajjhayaNasaMkhA suyakhaMdhasaMkhA aMgasaMkhA / setaM kAliyasuyaparimANasaMkhA / (sU0 495) se kiM taM diTThivAyasuyaparimANasaMkhA ? diTThivAyasuyaparimANasaMkhA aNegavihA paNNattA / taMjahA-pajjavasaMkhA jAva aNuogadArasaMkhA pAhuDasaMkhA pAhuDiyAsaMkhA pAhuDapAhuDiyAsaMkhA vatthusaMkhA puvvasaMkhA / setaM ditttthivaaysuyprimaannsNkhaa| setaM parimANasaMkhA / (sU0 496) se kiM taM jANaNAsaMkhA? jANaNAsaMkhA jo jaM jANai so taM jANati, taMjahA-sadaM saddio, gaNiyaM gANio, nimittaM nemittio, kAlaM kAlanANI, vejo vejiyaM / setaM jANaNAsaMkhA / (sU0 497) se kiM taM gaNaNAsaMkhA ? gaNaNAsaMkhA ekko gaNaNaM na uveti, duppabhitisaMkhA / taMjahA-saMkhejae asaMkhejae aNaMtae / (sU0 498) se kiM taM saMkhejae ? saMkhejjae tivihe paNNatte / taMjahA-jahaNNae bhAvaH / tatra paryavAH paryAyA dharmA iti yAvat, tadrUpA saGkhyA paryavasaGkhyA, sA ca kAlikazrute anantaparyAyAtmikA draSTavyA, ekaikasyApyakArAdyakSarasya tadabhidheyasya ca jIvAdivastuna: pratyekamanantaparyAyatvAt / evamanyatrApi samAsaH kAryaH / navaraM saGkhyeyAnyakArAdyakSarANi, vyAdyakSarasaMyogarUpA: saGkhyeyA: saGghAtA:, suptiGantAni samayaprasiddhAni vA saGkhyeyAni padAni, gAthAdicaturthAMzarUpA: saGkhyeyA: pAdAH, saGkhyeyA gAthA:, saGkhyeyAzca zlokA: pratItA: eva, chandovizeSarUpA: saGkhyeyA veSTakA: / nikSepaniyuktyupodghAtaniyukti-sUtrasparzakaniyuktilakSaNA trividhA niyuktiH, vyAkhyopAyabhUtAni satpadaprarUpaNatAdInyupakramAdIni vA saGkhyeyAnyanuyogadvArANi, saGkhyeyA uddezA:, saGkhyeyAnyadhyayanAni, saGkhyeyA: zrutaskandhA:, saGkhyeyAnyaGgAni, eSA kAlikazrutaparimANasaGkhyA / evaM dRSTivAde'pi bhAvanA kAryA, navaraM prAbhRtAdaya: pUrvAntargatA: zrutAdhikAravizeSAH / settamityAdi nigamanadvayam / se kiM taM jANaNAsaMkhA ityAdi, jANaNA jJAnam, saMkhyAyate nizcIyate vastvanayeti saGkhyA, jJAnarUpA saGkhyA jJAnasaGkhyA, kA punariyam ? ucyate, yo devadattAdiryacchabdAdikaM jAnAti sa tajjAnAti, tacca jAnannasAvabhedopacArAd jJAnasaGkhyetyupaskAraH / zeSa pAThasiddham / / se kiM taM gaNaNasaMkhA ityAdi / etAvanta ete iti saGkhyAnaM gaNanasaGkhyA, tatra ego gaNaNaM na uveti ekastAvad gaNanaM saGkhyAM nopaiti, yata ekasmin ghaTAdau dRSTe ghaTAdi vastvidaM tiSThatItyevameva prAya: pratItirutpadyate, naikasaGkhyAviSayatvena, athavA AdAna-samarpaNAdivyavahArakAle Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ukkosae ahaNNamaNukkosae / ___(sU0 499) se kiM taM asaMkhejae ? asaMkhejae tivihe pnnnntte| taMjahAparittAsaMkhejae juttAsaMkhejae asaMkhejAsaMkhejae / ekaM vastu prAyo na kazcid gaNayatyato'126saMvyavahAryatvAdalpatvAdvA naiko gaNanasaGkhyAmavatarati, tasmAd dviprabhRtireva gaNanasaGkhyA / sA ca saGkhyeyakAdibhedabhinnA, tadyathA- saGkhayekamasaGkhayeyakamanantakam / tatra saGkhyeyakaM jaghanyAdibhedAt trividham, asaGkhyeyakaM tu parItAsaGkhyeyakaM 126. asaMvyavahAryatvAdalpatvAdvA naiko gaNanasaGkhyAmavataratIti / yadvaikatvasyAsaGkhyAtve'yamapi dvitvAdisaGkhyAvilakSaNatvalakSaNo hetu yaH / dvitvAdayo ye saGkhyApariNAmA lokaprasiddhAstebhya ekatvapariNAmasyAnekadhA vailakSaNyaM yato vartate'to naikatvasya saGkhyApariNAmatvamiti / taccAnekadhA vailakSNyamevaM prakAraM jJeyaM* ghaTagatadvitvAdayaH saGkhyA anyaghaTAdirUpaM padArthAntaramapekSate, na tvekatvapariNAmaH / dvitvAdayaH saGkhyA apekSAbuddhijanyA bhavanti, apekSAbuddhinAze ca nazyanti, ekatvapariNAmastu na tathA, svAzrayabhUtaghaTAderyA kAraNasAmagrI tayaiva janyatvAt, ghaTakAlaM yAvadavasthAya ghaTanAza eva nazyamAnatvAcca / dvitvAdayaH saGkhyApariNAmA yadapekSAbuddhijanyAstatpuruSapratyakSaviSayA eva bhavanti, na sarveSAM pratyakSaviSayAH, ekatvapariNAmastu sarveSAM pratyakSaviSayaH / * 'imau dvau' iti yadaikasya dvitvapratyakSaM bhavati, tadaivAnyasya 'na dvau, api tu traya ime' ityAdirUpeNa dvitvAbhAvapratyakSamapi sambhavati, na tathaikatvasya sambhavaH, ekatvasya sarvadA bhAvAt, dvitvAdyarthamapi 'ayamekaH' 'ayamekaH' ityapekSAbuddherapekSaNAcca / / evaJca dvitvAdisaGkhyApariNAmAd ekatvapariNAmasya yato'nekavidhaM vailakSaNyamato naikatvasya saGkhyAtvamiti / nanu pUrvaM 'se kiM taM gaNime ? gaNime jaNNaM gnnijjti| taM jahA- ekko dasaNaM sataM...' ityAdisUtre (sU.kra.326) 'gaNimaM saGkhyApramANamekAdi' iti hAribhadrIyavRttau 'gaNyate saGkhyAyate vastvaneneti gaNimamekAdi' iti hemacandrasUriracitavRttI caikatvasya saGkhyAtvamuktameveti cet ? satyaM, vivakSitasya rAzeryathA dvitrAdibhi_nAdhikyaM sambhavati tathaivaikenApi sambhavati, dvitrAdInAM yathA 2, 3 ityAdyaGkasthApanA kriyate tathaivaikasyApi 1 ityaGkasthApanA kriyata eva, dazaguNitA dvitrAdayo yathA viMzatistriMzadityAdi rUpeNa dazaguNAH saMjAyante tathaiva dazaguNita ekako'pi dazarUpeNa dazaguNaH saMjAyata eva, tasmAdekasya dvitrAdibhyaH satyapi pUrvokte vailakSaNye'nekadhA sAdRzyamapi sambhavatyeva / atastatsUtra ekasyApi saGkhyApramANatvamuktamityasmAkaM pratibhAti / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0500-508] 309 ( sU0 500 ) se kiM taM parittAsaMkhejjae ? parittAsaMkhejjae tivihe paNNatte / taM0jahaNae ukkosae ajahaNNamaNukkosa / ( sU0 501 ) se kiM taM juttAsaMkhejjae ? juttAsaMkhejjae tivihe paNNatte / taM0 - jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosa / ( sU0 502 ) se kiM taM asaMkhejjAsaMkhejjae ? asaMkhejjAsaMkhejjae tivihe paNNatte / taMjahA-jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / ( sU0 503) se kiM taM anaMtae ? anaMtae tivihe paNNatte / taMjahA - parittANaMtae juttANaMta anaMtAta / ( sU0 504 ) se kiM taM parittANaMtae ? parittANaMtae tivihe paNNatte / taM0 - jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosa / ( sU0 505 ) se kiM taM juttANaMtae ? juttANaMtae tivihe paNNatte / taMjahA- jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosa / ( sU0 506 ) se kiM taM aNaMtANaMtae ? aNaMtANaMtae duvihe paNNatte / taMjahA jahaNNae ya ajahaNNamaNukkosa ya / ( sU0 507 ) jahaNNayaM saMkhejjayaM kettiyaM hoi ? do ruvAI, teNa paraM ajahaNNamaNukosayAI ThANAI jAva ukkosayaM saMkhejjayaM Na pAvai / ( sU0 508) ukkosayaM saMkhejjayaM kettiyaM hoi ? ukkosayassa saMkhejjayassa parUvaNaM karissAmi - se jahAnAmae palle siyA, egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, tiNNi yuktAsaGkhyeyakam asaGkhyeyAsaGghayeyakam, punarekaikaM jaghanyAdibhedAt trividhamiti sarvamapi navavidham / anantakamapi parItAnantakaM yuktAnantakaM anantAnantakam / atrAdyabhedadvaye jaghanyAdibhedAt pratyekaM trividham, anantAnantakaM tu jaghanyamajaghanyotkRSTameva saMbhavatIti, utkRSTAnantAnantakasya kvApyasambhavAditi sarvamapIdamaSTavidham / tadevaM saMkSepataH saGkhyeyakAdibhedaprarUpaNAmAtraM kRtvA vistarataH tatsvarUpanirUpaNArthamAhajahaNaNayaM saMkhejjayaM kettiyamityAdi, tatra jaghanyaM saGkhyeyakaM dvau tataH paraM tri- caturAdikaM sarvamajaghanyotkRSTaM yAvadutkRSTaM na prApnoti / tatra kiyat punarutkRSTaM saGkhyeyakaM bhavatIti vineyena pRSTe vistareNa tasya prarUpayiSyamANatvAditthamAha- utkRSTasya saGkhyeyakasya prarUpaNAM kariSyAmi / tadevAha - tadyathAnAma kazcit palya: syAt, kiyanmAna ityAha- AyAma - viSkambhAbhyAM yojanazatasahasram, paridhinA tu Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM joyaNasayasahassAiM solasa ya sahassAiM doNNi ya sattAvIse joyaNasate tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusataM terasa ya aMgulAI addhaMgulayaM ca kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM paNNatte / se NaM palle siddhatthayANaM bharie / tato NaM tehiM siddhatthaehiM dIva-samuddANaM uddhAre gheppati, ege dIve ege samudde ege dIve ege samudde evaM pakkhippamANehiM pakkhippamANehiM jAvaiyA NaM dIva-samuddA tehiM siddhatthaehiM apphuNNA esa NaM evatie khette palle aaitte| se NaM palle siddhatthayANaM bharie / tato NaM tehiM siddhatthaehiM dIva-samuddANaM uddhAre gheppati parihI tilakkha solasa sahassa do ya saya sattavIsa'hiyA / kosatiya aTTavIsaM dhaNusaya teraMgula'ddhahiyaM / / 1 / / (bRhatkSetra0 6) iti gAthApratipAditamAnaH, jambUdvIpapramANa iti bhAvaH / ayaM cAdhastAdyojanasahasramavagADho draSTavya:, ratnaprabhApRthivyA ratnakANDaM bhittvA vajrakANDe pratiSThita ityarthaH / sa caivaMpramANa: palyo jambUdvIpavedikAnta upari saprazikha: siddhArthAnAM sarSapAnAM bhriyate / tato NaM tehimityAdi, idamuktaM bhavati- te sarSapA asatkalpanayA devAdinA samutkSipya eko dvIpe eka: samudre ityevaM sarve'pi prakSipyante, yatra ca dvIpe samudre vA te itthaM prakSipyamANA niSThAM yAnti tatparyavasAno jambUdvIpAdiranavasthitapalya: kalpyate, ata evAha- esa NaM evaie khette palle tti, yAvanto dvIpa-samudrAstai: sarSapai; apphuNNatti vyAptA ityarthaH, etadetAvatpramANaM kSetramanavasthitapalya: sarSapabhRto buddhyA parikalpyata ityarthaH, tata: kimityAha- paDhamA salAga tti, tata: zalAkApalye prathamazalAkA eka: sarSapa: prakSipyata ityarthaH, evaiyANaM salAgANaM asaMlappA logA bhariya tti lokyante kevalinA dRzyanta iti lokAH, vyAkhyAnAdiha vakSyamANazalAkApalyarUpA gRhyante, te caika-dazazata-sahasra-lakSa-koTiprakAreNa saMlapitumazakyA asaMlapyA:, atibahava ityarthaH, yathoktazalAkAnAmasatkalpanayA bhRtA: pUritAstathApyutkRSTaM saGkhyeyakaM na prApnoti, AkaNThapUritA api hi lokarUDhyA bhRtA ucyante, na caitAvataivotkRSTaM saGkhyeyakaM saMpadyate, kintu yadA saprazikhatayA tathA te bhriyante yathA naiko'pi sarSapastatrAparo mAti tadA tad bhavatIti bhAvaH / nanu saprazikhatayA sarvathA abhRtamapi loke kiM bhRtamucyate ? satyam, procyata eva, tathA cAtrArthe dRSTAnta didarzayiSurAhayathA ko dRSTAnta: ? iti ziSyeNa pRSTe satyuttaramAha- tadyathAnAma kazcinmaJca: syAt, sa cAmalakAnAM bhRta iti zikhAmantareNApi lokena vyapadizyate, atha ca tatraikamAmalakaM prakSiptaM tanmAtamaparamapi prakSiptaM tadapi mAtamanyadapi prakSiptaM tadapi mAtamevamaparAparaiH prakSipyamANaiH bhaviSyati tadAmalakaM yenAsau maJco bhariSyate, yacca taduttarakAlaM tatra maJce na mAsyati, itthaM cAtrApyaparAparairyathoktazalAkArUpaiH prakSiptairyadA saMlapitumazakyA atibahavaH saprazikhA: palyA asatkalpanayA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0508] ege dIve ege samudde ege dIve ege samudde, evaM pakkhippamANehiM pakkhippamANehiM jAvaiyA NaM dIva-samuddA tehiM siddhatthaehiM apphunnA esa NaM evatie khette palle paDhamA salAgA, evaiyANaM salAgANaM asaMlappA logA bhariyA tahA vi ukkosayaM saMkhejayaM Na pAvai, jahA ko didruto? se jahANAmae maMce siyA AmalagANaM bharite, tattha NaM ege Amalae bhRtA bhavanti tadotkRSTaM saGkhyeyakaM bhavatItyadhyAhAro draSTavya iti tAvadakSarArthaH / bhAvArthastvayampUrvanidarzitasvarUpAdanavasthitapalyAdapare'pi jambUdvIpapramANA yojanasahasrAvagADhAstraya: palyA buddhyA kalpyante, tatra prathama: zalAkApalyo dvitIya: pratizalAkApalyastRtIyo mahAzalAkApalya:, tatrAnavasthitapalyo bhRta: zalAkApalye ca prathamA zalAkA prakSipteti pUrvamAdarzitam, tadanantaraM punarapyanavasthitapalyasarSapA: samutkSipyaiko dvIpe eka: samudre ityevaM prakSipyante, taizca niSThitai: zalAkApalye dvitIyA zalAkA prakSipyate, sarSapAzca prakSipyamANA yatra dvIpe samudre vA niSThitAstatparyavasAna: pUrveNa saha bRhattaro'navasthitapalya: sarSapabhRtaH parikalpyate, ata evAyamanavasthitapalya ucyate, avasthitarUpAbhAvAt, puna: so'pyutkSipyaikaikasarSapakrameNa dvIpa-samudreSu prakSipyate, zalAkApalye ca tRtIyA zalAkA prakSipyate, te ca sarSapA: prakSipyamANA yatra dvIpe samudre vA niSThitAstatparyavasAna: pUrveNa saha bRhattamo'navasthitapalya: sarSapabhRta: parikalpyate, puna: so'pyutkSipya tenaiva krameNa dvIpasamudreSu prakSipyate, zalAkApalye ca caturthI zalAkA prakSipyate, evaM yathottaraM vRddhasyAnavasthitapalyasya bharaNa-riktIkaraNakrameNa tAvadvAcyaM yAvadekaikazalAkAprakSepeNa zalAkApalyo bhriyate, aparAM zalAkAM na pratIcchati, tato'navasthitapalyo bhRto'pi notkSipyate, kintu zalAkApalya evoddhiyate, ayamapyanavasthitapalyAkrAntakSetrAt parata ekaikasarSapakrameNa dvIpa-samudreSu prakSipyate, yadA ca niSThito bhavati tadA pratizalAkApalyalakSaNe tRtIye palye prathamA pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalya: samutkSipya zalAkApalye niSThAsthAnAt paratastenaiva krameNa nikSipyate, niSThite ca tasmin zalAkApalye zalAkA prakSipyate, itthaM punarapyanavasthitapalyapUraNa-recanakrameNa zalAkApalya: zalAkAnAM bhriyate, tato'navasthita-zalAkApalyayo tayoH zalAkApalya evotkSipya pUrvoktakrameNaiva nikSipyate, pratizalAkApalye ca dvitIyA pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalya: samuddhRtya zalAkApalyaniSThAsthAnAt paratastenaiva nyAyena prakSipyate, zalAkApalye ca zalAkA prakSipyate, evamanavasthitapalyasyotkSepa-prakSepakrameNa zalAkApalya: zalAkAnAM bharaNIya:, zalAkApalyasya tUtkSepaprakSepavidhinA pratizalAkApalya: pratizalAkAnAM pUraNIyaH, yadA ca pratizalAkApalya: zalAkApalyo'navasthitapalyazca trayo'pi bhRtA bhavanti tadA pratizalAkApalya evotkSipya dvIpa-samudreSu tathaiva prakSipyate, niSThite ca tasmin mahAzalAkApalye prathamA mahAzalAkA prakSipyate, tata: zalAkApalya Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM pakkhitte se mAte, aNNe vi pakkhitte se vi mAte, anne vi pakkhitte se vi mAte, evaM pakkhippamANe pakkhippamANa hohI se Amalae jammi pakkhitte se maMcae bharijihii je vi tattha Amalae na mAhiti / (sU0 509) evAmeva ukkosae saMkhejae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM parittAsaMkhejayaM bhavati, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAiM ThANAiM jAva ukkosayaM parittAsaMkhejayaM Na paavi| (sU0 510) ukkosayaM parittAsaMkhejayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM parittAsaMkhejayaM jahaNNayaparittAsaMkhejayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM parittAsaMkhejayaM hoti, ahavA jahannayaM juttAsaMkhejjayaM rUvaNaM ukkosayaM parittAsaMkhejayaM hoi / utkSipya tathaiva prakSipyate, pratizalAkApalye ca pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalya utkSipya tathaiva prakSipyate, zalAkApalye ca zalAkA prakSipyate, evamanavasthitapalyotkSepa-prakSepakrameNa zalAkApalyo bharaNIya:, zalAkApalyoddharaNa-vikiraNavidhinA pratizalAkApalya: pUraNIya:, pratizalAkA-palyotpATana-prakSepaNAbhyAM mahAzalAkApalya: pUrayitavyaH, yadA tu catvAro'pi paripUrNA bhavanti tadotkRSTaM saGkhyeyakaM rUpAdhikaM bhavati / iha yathokteSu caturSu palyeSu ye sarSapA ye cAnavasthitapalya-zalAkApalya-pratizalAkApalyotkSepa-prakSepakrameNa dvIpa-samudrA vyAptAstAvatsaGkhyamutkRSTa saGkhayeyakamekena sarSaparUpeNa samadhikaM saMpadyata iti bhAva: / etAvadbhizca sarSapairasaMlapyA lokA: zalAkApalyalakSaNA bhriyanta eveti sUtramavirodhena bhAvanIyam / idaM ca tAvadutkRSTaM saGkhyeyakam, jaghanyaM tu dvau, jaghanyotkRSTayozcAntarAle yAni saGkhyAsthAnAni tat sarvamajaghanyotkRSTam / Agame ca yatra kvacidavizeSitaM saGkhyeyakagrahaNaM karoti tatra sarvatrAjaghanyotkRSTaM draSTavyam / idaM cotkRSTaM saGkhyeyakamitthameva prarUpayituM zakyate, zIrSaprahelikAntarAzibhyo'tibahunA samatikrAntatvAt prakArAntareNAkhyAtumazakyatvAditi / uktaM trividhaM saGkhyeyakam / atha navavidhamasaGkhayeyakaM prAguddiSTaM nirUpayitumAha- evAmeva ukkosae saMkhejae ruuvmityaadi| asaGkhyeyake'pi nirUpyamANe evamevAnavasthitapalyAdiprarUpaNA kriyata ityarthaH, tAvad yAvadutkRSTaM saGkhyeyakamAnItam, tasmiMzca yadekaM rUpaM pUrvamadhikaM darzitaM tad yadA tatraiva rAzau prakSipyate tadA jaghanyaM parItAsaGkhyeyakaM bhavati / teNa paramityAdi sUtram, tataH paraM parItAsaGkhyeyakasyaivAjaghanyotkRSTAni sthAnAni bhavanti yAvadutkRSTaM parItAsaGkhyeyakaM na prApnoti / ziSya: pRcchati- kiyat punarutkRSTaM parItAsaGkhyeyakaM bhavati ? atrottaram- jahaNNayaM parittAsaMkhejjayaM ityAdi, jaghanyaM parItAsaGkhyeyakaM yAvatpramANaM bhavatIti zeSa:, tAvatpramANAnAM jaghanyaparItAsaGkhyeyakamAtrANAM jaghanyaparItAsaGkhyeyakagatarUpasaGkhyAnAmityarthaH, rAzInAmanyonyamabhyAsa: parasparaM guNanAsvarUpa ekena Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0511,512] 313 (sU0 511) jahannayaM juttAsaMkhejayaM kettiyaM hoti ? jahannayaM parittAsaMkhejayaM jahaNNayaparittAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahannayaM juttAsaMkhejjayaM havati, ahavA ukkosae parittAsaMkhejae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM juttAsaMkhejayaM hoti, AvaliyA vi tattiyA ceva, teNaM paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAiM jAva ukkosayaM juttAsaMkhejayaM Na pAvai / (sU0 512) ukkosayaM juttAsaMkhejayaM kettiyaM hoti ? jahaNNaeNaM juttAsaMkhejaeNaM AvaliyA guNiyA aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM juttAsaMkhejayaM hoi, ahavA jahannayaM asaMkhejjAsaMkhejayaM rUvUNaM ukkosayaM juttAsaMkhejayaM hoti / rUpeNona utkRSTaM parItAsaGkhyeyakaM bhavati / idamatra hRdayam- pratyekaM jaghanyaparItAsaGkhyeyaka eva yAvanti rUpANi bhavanti tAvanta: puJjA vyavasthApyante, taizca parasparaguNitairyo rAzirbhavati, sa ekena rUpeNa hIna utkRSTa parItAsaGkhyeyakaM mantavyam / atra sukhapratipattyarthamudAharaNaM darzyatejaghanyaparItAsaGkhyeyake kilAsatkalpanayA paJca rUpANi saMpradhAryante, tata: paJcaiva vArA: paJca paJca vyavasthApyante, tadyathA 55555, atra paJcabhiH paJca guNitA: paJcaviMzatiH, sA ca paJcabhirAhatA jAtaM paJcaviMzaM zatamityAdikrameNAmISAM rAzInAM parasparAbhyAse jAtAni paJcaviMzatyadhikAnyekatriMzacchatAni, etatprakalpanayA etAvanmAna: sadbhAvatastvasaGkhyeyarUpo rAzirekena rUpeNa hIna utkRSTaM parItAsaGkhyeyakaM saMpadyate, yadA tu tadapyadhikaM rUpaM gaNyate tadA jaghanyaM yuktAsaMkhyeyakaM jAyate, ata evAha- ahavA jahaNNayaM juttAsaMkhejayamityAdi / anantaroktAddhi yuktAsaMkhyeyakAdekasmin rUpe samAkarSita utkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM niSpadyate iti pratIyate eveti / uktaM jaghanyAdibhedabhinnaM trividhaM parItAsaGkhyeyakam, atha tAvadbhedabhinnasyaiva yuktAsaGkhyeyakasya nirUpaNArthamAha- jahaNNayaM juttAsaMkhejjayaM kittiyamityAdi / atrottaraM jahaNNayaM parittAsaMkhejjayamityAdi, vyAkhyA pUrvavadeva, navaram annamannabbhAso paDipunno tti anyonyAbhyasta: paripUrNa eva rAziriha gRhyate, na tu rUpaM pAtyata iti bhAvaH (gra0 5000) / ahavA ukkosae parittAsaMkhejjae ityAdi bhAvitArthameva / AvaliyA vi tattiyA ceva tti, yAvanti jaghanyayuktAsaGkhyeyake sarSaparUpANi prApyante AvalikAyAmapi tAvanta: samayA bhavantItyarthaH, tatra sUtre yatrAvalikA gRhyate tatra jaghanyayuktAsaGkhyeyakatulyasamayarAzimAnA'sau drssttvyaa| teNa paramityAdi, tato jaghanyayuktAsaGkhyeyakAt parata: ekottarayA vRddhyA asaGkhayeyAnyajaghanyotkRSTAni yuktAsaGkhyeyakasthAnAni bhavanti yAvadutkRSTaM yuktAsaGkhyeyakaM na prApnoti / atra ziSya: pRcchatiukkosayaM juttAsaMkhejjayamityAdi / atra prativacanam- jahaNNaeNamityAdi, jaghanyena Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 513) jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kettiyaM hoi ? jahannaeNaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliyA guNiyA aNNamaNNabhAso paDipuNNo jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae juttAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoti, teNa yuktAsaGkhyeyakenAvalikAsamayarAzirguNyate, kimuktaM bhavati ? anyonyamabhyAsaH kriyate, jaghanyayuktAsaGkhyeyakarAzistenaiva rAzinA guNyata iti tAtparyam, evaM ca kRte yo rAzirbhavati sa e rUpeNonaH utkRSTaM yuktAsaGkhyeyakaM bhavati / yadi punastadapi rUpaM gaNyate tadA jaghanyamasaGkhye - yAsaGkhyeyakaM jAyate, ata evAha- ahavA jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM rUvUNamityAdi gatArtham / 314 uktaM yuktAsaGkhyeyakaM trividham, idAnImasaGkhyeyAsaGkhyeyakaM trividhaM bibhaNiSurAha - jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kittiyamityAdi, idaM tu sUtraM bhAvitArthameva, navaraM paDipuNNo tti paripUrNaH, rUpaM na pAtyata ityarthaH / ahavetyAdyapi gatArtham / teNa paramityAdi, tataH paramasaGkhyeyAsaGkhyeyakasya asaGkhyeyAnyajaghanyotkRSTasthAnAni bhavanti yAvadutkRSTamasaGkhyeyAsaGkhyeyakaM na prApnoti / atra vineyaH praznayati- ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kettiyamityAdi / atrottaram - jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayamityAdi, jaghanyamasaGkhyeyAsaMkhyeyakaM yAvad bhavatIti zeSaH, tAvatpramANa jaghanyAsaMkhyeyAsaMkhyeyakamAtrANAM jaghanyAsaMkhyeyAsaMkhyekarUpasaGkhyAnAmityarthaH, rAzInA - manyonyamabhyAsa: parasparaM guNanAsvarUpaH ekena rUpeNona: utkRSTamasaGkhyeyAsaGkhyeyakaM bhavati / ayamatra bhAvArthaH- pratyekaM jaghanyAsaGkhyeyAsaGkhyeyakarUpA jaghanyAsaGkhyeyAsaGkhyaka eva rUpANi bhavanti tAvanto rAzayo vyavasthApyante, taizca parasparaguNitairyo rAzirbhavati sa ekena rUpeNa hInaH utkRSTamasaGkhyeyAsaGkhyeyakaM pratipattavyam, udAharaNaM cAtrApyutkRSTaparItAsaGkhyeyakoktAnusAreNa vAcyam, atra ca yadekaM rUpaM pAtitaM tadapi yadi gaNyate tadA jaghanyaM parItAnantakaM saMpadyate, ata evetthaM nirdizati - ahavA jahaNaNayaM parittANaMtayamityAdi gatArthameva ityekIyAcAryamataM tAvaddarzitam / anye tvAcAryA utkRSTamasaGkhyeyAsamayeyakamanyathA prarUpayanti, tathAhi - jaghanyAsaGkhyeyAsaGkhyeyakarAzervargaH kriyate, tasyApi vargarAzeH punarvargo vidhIyate, tasyApi vargavargarAzeH punarapi vargo niSpAdyate, evaM ca vArAtrayaM varge kRte'nye'pi pratyekamasaGghayeyasvarUpA daza rAzayastatra prakSipyante, tadyathA logAgAsapaesA 1 dhammA - 'dhammegajIvadesA ya 2-3-4 / davvaTTiyA nioyA 5 patteyA ceva boddhavvA 6 || 1 || Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0514,515] 315 paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM Na pAvati / (sU0 514) ukkosa asaMkhejjAsaMkhejjayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM jahaNNayaasaMkhejjAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabhAso rUvUNo ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahaNaNayaM parittANaMtayaM rUvUNaM ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejayaM hoti / ( sU0 515) jahaNNayaM parittANaMtayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM ThibaMdhajhavasANA 7 aNubhAgA 8 jogacheyapalibhAgA 9 / doNha ya samANa samayA 10 asaMkhapakkhevayA dasa u || 2 || ( ) idamuktaM bhavati- lokAkAzasya yAvantaH pradezAH 1 tathA dharmAstikAyasya 2 adharmAstikAyasya 3 ekasya ca jIvasya 4 yAvantaH pradezAH / davvaTThiyA nioya tti sUkSmANAM bAdarANAM cAnantakAyikavanaspatijIvAnAM zarIrANItyarthaH 5, patteyA ceva tti anantakAyikAn varjayitvA zeSAH pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasAH pratyekazarIriNa: sarve'pi jIvA ityarthaH 6, te cAsaGkhyA bhavanti / ThiibaMdhajjhavasANa tti sthitibandhasya kAraNabhUtAni adhyavasAyasthAnAni sthitibandhAdhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaGkhyeyAnyeva, tathAhi - jJAnAvaraNasya jaghanyo'ntarmuhUrtapramANaH sthitibandhaH, utkRSTastu triMzatsAgaropamakoTIkoTipramANa, madhyamapade tveka-dvi-tri- caturAdisamayAdhikAntarmuhUrtAdiko'sayeyabhedaH, eSAM ca sthitibandhAnAM nirvartakAni adhyavasAyasthA pratyekaM bhinnAnyeva, evaM ca satyekasminnapi jJAnAvaraNe'saGkhyeyAni sthitibandhAdhyavasAyasthAnAna labhyante, evaM darzanAvaraNAdiSvapi vAcyamiti 7 / aNubhAga tti anubhAgAH, jJAnAvaraNAdikarmaNAM jaghanya-madhyamAdibhedabhinnA rasavizeSAH, eteSAM cAnubhAgavizeSANAM nirvartakAnyasaGkhyeyalokAkAzapradezapramANAnyadhyavasAyasthAnAni bhavanti ato'nubhAgavizeSA apyetAvanta eva draSTavyAH, kAraNabhedAzritatvAt kAryabhedAnAm 8 / jogaccheyapalibhAga tti yogo manovAkkAyaviSayaM vIryaM tasya kevaliprajJAcchedena prativiziSTA nirvibhAgA bhAgA yogacchedapratibhAgAH, te ca nigodAdInAM saMjJipaJcendriyaparyantAnAM jIvAnAmAzritAH jaghanyAdibhedabhinnA asamayeyA mantavyAH 9 / hayamANa samaya tti dvayozca samayo: utsarpiNyavasarpiNIkAlasvarUpayo: samayAH asaGkhyeyasvarUpA: 10 / evame pratyekamasaGkhyeyasvarUpAH daza prakSepAH pUrvokte vArAtrayavargite rAzau prakSipyante, itthaM ca yo rAzi: piNDita: saMpadyate sa punarapi pUrvavadvArAtrayaM varNyate, tatazca ekasmin rUpe pAtite utkRSTAsaGghayeyAsaGkhyeyakaM bhavati / uktaM navavidhamapyasaGghayeyakam / sAmprataM prAguddiSTamaSTavidhamanantakaM nirUpayitumAha - jahannayaM parittANaMtayamityAdi bhAvitArthameva, Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM jahaNNayaasaMkhejjAsaMkhejayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahaNNayaM parittANaMtayaM hoti, ahavA ukkosae asaMkhejjAsaMkhejae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM parittANatayaM hoi| teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM parittANatayaM Na pAvai / (sU0 516) ukkosayaM parittANaMtayaM kettiyaM hoi ? jahaNNayaM parittANaMtayaM jahaNNayaparittANaMtayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM parittANatayaM hoi, ahavA jahaNNayaM juttANatayaM rUvUNaM ukkosayaM parittANatayaM hoi / (sU0 517) jahaNNayaM juttANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM parittANatayaM jahapraNayaparittANatayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahaNNayaM juttANaMtayaM hoi, ahavA ukkosae parittANatae rUvaM pakkhittaM jahannayaM juttANatayaM hoi, abhavasiddhiyA vi tettiyA ceva, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAiM ThANAiM jAva ukkosayaM juttANatayaM Na paavti| navaraM paripUrNa iti rUpaM na pAtyate ityarthaH / teNa paramityAdi gtaarthmev| ukkosayaM parittANatayamityAdi, jaghanyaparItAnantake yAvanti rUpANi bhavanti tAvatsaGkhyAnAM rAzInAM pratyekaM jaghanyaparItAnantakapramANAnAM pUrvavadanyonyAbhyAse rUponamutkRSTaM parItAnantakaM bhavati / ahavA jahaNNayaM juttANatayamityAdi spaSTam / jahaNNayaM juttANatayaM kettiyamityAdi vyAkhyAtArthameva / ahavA ukkosae parittANaMtae ityAdi subodham / jaghanye ca yuktAnantake yAvanti rUpANi bhavanti abhavasiddhikA api jIvA: kevalinA tAvanta eva dRSTAH, teNa paramityAdi knntthym| ukkosayaM juttANatayaM kettiyamityAdi, jaghanyena yuktAnantakenAbhavyarAzirguNito rUpona: sannutkRSTa yuktAnantakaM bhavati, tena tu rUpeNa saha jaghanyamanantAnantakaM saMpadyate, ata evAha- ahavA jahaNNayaM aNaMtANatayamityAdi gatArtham / jahaNNayaM aNaMtANatayaM kettiyamityAdi bhAvitArthameva / ahavA ukkosae juttANaMtae ityAdi pratItameva / teNa paraM ajahaNNukkosayAI ityAdi, jaghanyAdanantAnantakAt parataH sarvANyapi ajadhanyotkRSTAnyevAnantAnantakasya sthAnAni bhavanti, utkRSTaM tvanantAnantakaM nAstyevetyabhiprAya: / anye tvAcAryAH pratipAdayanti- jaghanyamanantAnantakaM vArAtrayaM pUrvavad vargyate, tatazcaite SaDanantakaprakSepAH prakSipyante / tadyathA -- siddhA 1 nioyajIvA 2 vaNassaI 3 kAla 4 poggalA 5 ceva / savvamalogAgAsaM 6 chappete'NaMtapakkhevA // 1 // ( ) ayamartha:- sarve siddhA: 1, sarve sUkSmabAdaranigodajIvA: 2, pratyekAnantA: sarve vanaspatijantavaH 3, sarvo'pyatItAnAgatavartamAnakAlasamayarAzi: 4, sarvapudgaladravyasamUha: 5, sarvo'lokAkAzapradezarAzi: Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0518-520] 317 (sU0 518) ukkosayaM juttANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNaeNaM juttANaMtaeNaM abhavasiddhiyA guNitA aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM juttANatayaM hoi, ahavA jahaNNayaM aNaMtANatayaM rUvUNaM ukkosayaM juttANatayaM hoi| (sU0 519) jahaNNayaM aNaMtANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNaeNaM juttANataeNaM abhavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahaNaNayaM aNaMtANatayaM hoi, ahavA ukkosae juttANaMtae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM aNaMtANatayaM hoti, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI tthaannaaii| setaM gaNaNAsaMkhA / / (sU0 520) se kiM taM bhAvasaMkhA ? bhAvasaMkhA- je ime jIvA saMkhagainAma-gottAI kammAI vedeti / setaM bhaavsNkhaa| setaM sNkhppmaanne| setaM bhaavppmaanne| setaM pmaanne| pamANe tti payaM sammattaM // 6, ete ca pratyekamanantasvarUpAH SaT prakSepAH, etaizca prakSiptairyo rAzirjAyate sa punarapi vArAtrayaM pUrvavadvayete, tathA'pyutkRSTamanantAnantakaM na bhavati, tatazca kevalajJAna-kevaladarzanaparyAyA: prakSipyante, evaM ca satyutkRSTamantAnantakaM saMpadyate, sarvasyaiva vastujAtasya saGgrahItatvAt, ata: paraM vastusattvasyaiva saGkhyAviSayasyAbhAvAditi bhAvaH / sUtrAbhiprAyatastvitthamapyanantAnantakamutkRSTa na prApyate, ajaghanyotkRSTasthAnAnAmeva tatra pratipAditatvAditi, tattvaM tu kevalino vidantIti / sUtre ca yatra kvacit anantAnantakaM gRhyate tatra sarvatrAjaghanyotkRSTaM draSTavyam / tadevaM prarUpitamanantakam, tatprarUpaNe ca samAptA gaNanasaGkhyA / atha bhAvasaGkhyAnirUpaNArthamAha- se kiM taM bhAvasaMkhA ityAdi, iha saMkhyA(khA)zabdena prAguktayuktyA zaGkhA: parigRhyante, ata eva nAma-sthApanAdibahuvicAraviSayatvAt saGkhyApramANaM guNapramANAt pRthaguktam, anyathA saGkhyAyA api guNatvAt guNapramANa evAntarbhAvaH syAditi / tatra bhAvazaGkhasvarUpaM darzayitumAha- je ime ityAdi, ye ime prajJApakapratyakSA lokaprasiddhA vA jIvA: Ayu:prANAdimanta: saMkhagatinAmagoyAI ti zaGkhagatinAmazabdeneha zaGkhaprAyogyaM tiryaggatinAma gRhyate, tasya copalakSaNArthatvAd dvIndriyajAtyaudArikazarIrAGgopAGgAdInyapi gRhyante, tatazca zaGkhaprAyogyaM tiryaggatyAdinAmakarma nIcairgotralakSaNaM gotrakarma ca vipAkato vedayanti ye jIvAsta ete bhAvazaGkhA: procyante / tadevaM samAptaM saGkhyApramANam, ato nigamayati- settaM saMkhappamANe tti / tatsamAptau cAvasitaM bhAvapramANamityAha- settaM bhAvappamANe tti / etadavasAne ca ni:zeSitaM pramANadvAramityupasaMharati- settaM pamANe tti / pramANadvAraM samAptam / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 521) se kiM taM vattavvayA ? vattavvayA tivihA paNNattA / taM0- sasamayavattavvayA parasamayavattavvayA sasamayaparasamayavattavvayA / ( sU0 522 ) se kiM taM sasamayavattavvayA ? sasamayavattavvayA - jattha NaM sasamae Aghavijjati paNavijjati parUvijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / setaM 318 sasamayavattavvayA / (sU0523) se kiM taM parasamayavattavvayA ? parasamayavattavvayA jattha NaM parasamae Aghavijjati jAva uvadaMsijjati / setaM parasamayavattavvayA / atha kramaprAptaM vaktavyatAdvAraM nirUpayitumAha se kiM taM vattavvayA ityAdi / tatrAdhyayanAdiSu pratyavayavaM yathAsambhavaM pratiniyatArthakathanaM vaktavyatA, iyaM ca trividhA svasamayAdibhedAt / tatra yasyAM Namiti vAkyAlaGkAre, svasamayaH svasiddhAntaH AkhyAyate yathA paJca astikAyAH, tadyathAdharmAstikAya ityAdi, tathA prajJApyate yathA gatilakSaNo dharmAstikAya ityAdi, tathA prarUpyate yathA- sa evAsaGkhyAtapradezAtmakAdisvarUpa:, tathA darzyate dRSTAntadvAreNa yathA matsyAnAM gatyupaSTambhakaM jalamityAdi, tathA nidarzyate upanayadvAreNa yathA- tathaivaiSo'pi jIva- pudgalAnAM gatyupaSTambhaka ityAdi, tadevaM diGmAtrapradarzanena vyAkhyAtamidam, sUtrAvirodhato'nyathA'pi vyAkhyeyamiti / seyaM svasamayavaktavyatA, parasamayavaktavyatA tu yasyAM parasamaya AkhyAyata ityAdi / yathA sUtrakRdaGgaprathamAdhyayane - saMti paMca mahabhUyA, ihamegesi AhiyA / puDhavI AU teU vAU AgAsapaMcamA || 1 || ete paMca mahabhUyA, tebho ego tti AhiyA / aha tesi viNAseNaM, viNAso hoi dehiNo ||2|| ( 1|1|7 - 8 ) ityAdi / asya ca zlokadvayasya sUtrakRdvRttikAralikhita evAyaM bhAvArtha:- ekeSAM nAstikAnAM svakIyAp AhitAni AkhyAtAni iha loke santi vidyante paJca samastalokavyApakatvAnmahAbhUtAni, tAnyevAhapRthivItyAdi / paJcabhUtavyatiriktajIvaniSedhArthamAha- ete paMcetyAdi, etAni anantarokta pRthivyAdIni yAni paJca mahAbhUtAni tebho tti tebhya: kAyAkArapariNatebhyaH ekaH kazciccidrUpo bhUtAvyatiriktaH AtmA bhavati, na tu bhUtavyatiriktaH paralokayAyItyevaM te Ahiya tti AkhyAtavantaH / atha teSAM bhUtAnAM vinAzena dehinaH jIvasya vinAzo bhavati, tadavyatiriktatvAdeveti / evaM lokAyatamatapratipAdanaparatvAt parasamayavaktavyateyamucyate, AkhyAyate ityAdipadAnAM tu vibhAga: pUrvoktAnusAreNa svabuddhyA kArya: / seyaM parasamayavaktavyatA / svasamaya-parasamayavaktavyatA punaryatra Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 zrIanuyogadvArasUtram [sU0524,525] (sU0 524) se kiM taM sasamayaparasamayavattavvayA ? sasamayaparasamayavattavvayA- jattha NaM sasamae parasamae Aghavijai jAva uvadaMsijjai / setaM sasamayaparasamayavattavvayA / (sU0 525) (1) iyANiM ko Nao kaM vattavvayamicchati ? tattha Negama-vavahArA tivihaM vattavvayaM icchaMti / taMjahA-sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM sasamayaparasamayavattavvayaM / (2) ujjusuo duvihaM vattavvayaM icchati / taMjahA-sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM / tattha NaM jA sA sasamayavattavvayA sA sasamayaM paviTThA, jA sA parasamayavattavvayA sA parasamayaM paviThThA, tamhA duvihA vattavvayA, Natthi tivihA vattavvayA / (3) tiNNi saddaNayA (ega) sasamayavattavvayaM icchaMti, natthi parasamayavattavvayA / kamhA ? jamhA parasamae aNaTe aheU asabbhAve akiriyA ummagge aNuvaese svasamaya: parasamayazca AkhyAyate, yathA AgAramAvasaMtA vA, AraNNA vA vi pavvayA / idaM darisaNamAvannA, savvadukkhA vimuccatI // 1 / / (sUtrakR0 1 / 1 / 19) tyaadi| AgAraM gRhaM tatrA''vasanto gRhasthA ityarthaH, AraNyA vA tApasAdaya:, pavvaya tti pravrajitAzca zAkyAdayaH, idam asmadIyaM darzanaM matam ApannA: AzritA: sarvadu:khebhyo vimucyanta iti / evaM yadA sAGkhyAdaya: pratipAdayanti tadeyaM parasamayavaktavyatA, yadA tu jainAstadA svasamayavaktavyatA, tatazcAsau svasamaya-parasamayavaktavyatocyate / ___atha vaktavyatAmeva nayairvicArayannAha- iyANiM ko nao ityAdi, tatra naigama-vyavahArau trividhAmapi vaktavyatAmicchataH, naigamasyAnekagamatvAd vyavahArasya tu lokavyavahAraparatvAt, loke ca sarvaprakArANAM rUDhatvAditi bhAvaH / RjusUtrastu vizuddhataratvAdAdyAmeva dvividhAM vaktavyatAmicchati, svaparasamayavaktavyatAnabhyupagame yuktimAha - tattha NaM jA sA ityAdi, tRtIye vaktavyatAbhede yA'sau svasamayavaktavyatA gIyate sA svasamayaM praviSTA, prathame vaktavyatAbhede antarbhUtA ityarthaH, yA tu parasamayavaktavyatA sA parasamayaM praviSTA, dvitIye vaktavyatAbhede antarbhAvitA ityarthaH, tatazcobhayarUpavaktavyatAyAH prastutanayamate'sattvAt dvividhaiva vaktavyatA, na trividheti / saGgrahastu sAmAnyavAdinaigamAntargatatvena vivakSitatvAt sUtragativaicitryAdvA na pRthagukta iti / traya: zabdanayA: zabdasamabhirUdvaivambhUtAH zuddhatamatvAdekAM svasamayavaktavyatAmicchanti, nAsti parasamayavaktavyatA iti manyante / kasmAt ? ityAha- yasmAt parasamayo'narthaH ityAdi, itthaM ceha yojanA kAryA-nAsti parasamayavaktavyatA, parasamayasyAnarthatvAdahetutvAdityAdi, anarthatvaM parasamayasya nAstyevA''tmetyanarthapratipAdakatvAt, AtmanAstitvasya cAnarthatvamAtmA'bhAve tatpratiSedhAnupapatteH / uktaM ca Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM micchAdasaNamiti kaTTa, tamhA savvA sasamayavattavvayA, Natthi parasamayavattavvayA, Natthi sasamayaparasamayavattavvayA / setaM vattavvayA / jo ciMtaI sarIre natthi ahaM sa iva(idha) hoi jIvo tti / na hu jIvammi asaMte saMsayauppAyao aNNo // 1 / / ( ) ityAdyanyadapyabhyUhyam / ahetutvaM ca parasamayasya hetvAbhAsabalena pravRtteH, yathA nAstyevA''tmA atyantAnupalabdhe:, hetvAbhAsazcAyam, jJAnAdestadguNasyopalabdheH / uktaM ca nANAINa guNANaM aNubhavao hoi jaMtuNo sattA / jaha rUvAiguNANaM uvalaMbhAo ghaDAINaM / / 1 / / ( ityAdi prAgevoktamiti / asadbhAvatvaM caikAntakSaNabhaGgAdyasadbhUtArthAbhidhAyakatvAt, ekAntakSaNabhaGgAdezcAsadbhUtatvaM yuktivirodhAt, tathAhi dhammA-'dhammuvaeso kayA-'kayaM parabhavA''ya-gamaNaM ca / savvA vi ha loyaThiI na ghaDai egaMtakhaNiyammI // 1 // __) tyAdi / akriyAtvaM caikAntazUnyatApratipAdanAt, sarvazUnyatAyAM ca kriyAvato'bhAvena kriyAyA asambhavAt / uktaM ca savvaM sunnaM ti jayaM paDivannaM jehi te vi vattavvA / sunnAbhihANakiriyA vatturabhAveNa kaha ghaDaI // 1 // ( ) tyAdi / unmArgatvaM parasparavirodha(dhAt) sthANvAdyAkulatvAt / tathAhina hiMsyAt sarvabhUtAni, trasAni sthAvarANi ca / Atmavat sarvabhUtAni, ya: pazyati sa dhArmikaH // 1 / / ( ityAdyabhidhAya punarapi - SaT sahasrANi yujyante, pazUnAM madhyame'hani / azvamedhasya vacanAnyUnAni pazubhistribhi: / / 1 / / ( ) ityAdi pratipAdayantIti / anupadezatvaM caikAntakSaNabhaGgAdivAdinAmahite'pi pravartakatvAt, taduktamsarvaM kSaNikamityetad jJAtvA ko na pravartate ? / viSayAdau vipAko me na bhAvIti vinizcayAt // 1 / / ( ) ityAdi / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0526,529] 321 (sU0 526) se kiM taM atthAhigAre ? atthAhigAre- jo jassa ajjhayaNassa atthAhigAro / taMjahA sAvajjajogaviratI 1 uktittaNa 2 guNavao ya paDivattI 3 / khaliyassa niMdaNA 4 vaNatigiccha 5 guNadhAraNA 6 ceva // 123 / / setaM atthaahigaare| (sU0 527) se kiM taM samoyAre ? samoyAre chavvihe paNNatte / taM0-NAmasamoyAre ThavaNasamoyAre davvasamoyAre khettasamoyAre kAlasamoyAre bhAvasamoyAre / (sU0 528) se kiM taM NAmasamoyAre ? nAma-ThavaNAo puvvavaNiyAo / (sU0 529) se kiM taM davvasamoyAre ? davvasamoyAre duvihe pnnnntte| taM0-Agamato ya NoAgamato ya / jAva settaM bhviysriirdvvsmoyaare| yatazcaivaM tato mithyAdarzanam, tatazca mithyAdarzanamiti kRtvA nAsti parasamayavaktavyateti vartate / evaM sAGkhyAdisamayAnAmapyanarthatvAdiyojanA svabuddhyA kAryeti / tasmAt sarvA svasamayavaktavyataiva, loke prasiddhAnapi parasamayAn syAtpadalAJchananirapekSatayA durNayatvAdasattvenaite nayA: pratipadyanta iti bhAva: / syAtpadalAJchanasApekSatAyAM tu svasamayavaktavyatAntarbhAva eva / proktaM ca mahAmatinA nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopadigdhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaguNA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // 1 / / (bRhatsvayambhU0) ityAdi, seyaM vaktavyateti nigamanam / vaktavyatA samAptA / / sAmpratamarthAdhikArAvasara:- tatra yo yasya sAmAyikAdyadhyayanasyA''tmIyo'rthastadutkIrtanamarthAdhikArasya viSayaH, tacca sAvajjajogaviratItyAdigAthAvasare prAgeva kRtamiti na puna: pratanyata . iti / vaktavyatA-'rthAdhikArayostvayaM bheda:- arthAdhikAro'dhyayane AdipadAdArabhya sarvapadeSvanuvartate, pudgalAstikAye pratiparamANu mUrtatvavat, vaktavyatA tu deshaadiniyteti| __ atha samavatAraM nirUpayitumAha- se kiM taM samoyAre ityaadi| samavataraNaM- vastUnAM svaparobhayeSvantarbhAvacintanaM samavatAra: / sa ca nAmAdibhedAt SoDhA / tatra nAma-sthApane sucarcite / evaM dravyasamavatAro'pi dravyAvazyakAdivadabhyUhya vaktavya:, yAvad jJazarIra-bhavyazarIravyatirikto dravyasamavatArastrividha: prajJapta:, tadyathA- AtmasamavatAra ityAdi / tatra sarvadravyANyapyAtmasamavatAreNa cintyamAnAnyAtmabhAve svakIyasvarUpe samavataranti vartante, tadavyatiriktatvAtteSAm, vyavahAratastu parasamavatAreNa parabhAve samavataranti, yathA kuNDe badarANIti, nizcayata: sarvANyapi vastUni prAguktayuktyA svAtmanyeva vartante, vyavahAratastu svAtmani AdhAre ca kuNDAdike vartanta iti bhAva:, tadubhayasamavatAreNa tadubhaye vastUni vartante, yathA kaTa-kuDya-dehalI-paTTAdisamudAyAtmake Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 530) (1) se kiM taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvasamoyAre ? jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvasamoyAre tivihe paNNatte / taMjahA-AyasamoyAre parasamoyAre tadubhayasamoyAre / savvadavvA vi ya NaM AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, parasamoyAreNaM jahA kuMDe badarANi, tadubhayasamoyAreNaM jahA ghare thaMbho AyabhAve ya, jahA ghaDe gIvA AyabhAve ya / (2) ahavA jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvasamoyAre duvihe paNNatte / taMjahAAyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / causaTThiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM battIsiyAe samoyarati AyabhAve ya / battIsiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM solasiyAe samoyarati AyabhAve ya / solasiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM aTThabhAiyAe samoyarati AyabhAve ya / aTThabhAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM caubhAiyAe samoyarati AyabhAve y| caubhAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM addhamANIe samoyarai AyabhAve ya / addhamANI AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM mANIe samoyarati AyabhAve ya / setaM jANayasarIra-bhaviyasarIravatiritte gRhe stambho vartate AtmabhAve ca, tathaiva darzanAditi, evaM budhmodara-kapAlAtmake ghaTe grIvA vartate AtmabhAve ceti / ___Aha-yadyevaM zuddhaH parasamavatAro nAstyeva, kuNDAdau vRttAnAmapi badarAdInAM svAtmani vRttevidyamAnatvAt, satyam, kintu tatra svAtmani vRttivivakSAmakRtvaiva tathopanyAsaH kRtaH, vastuvRttyA tu dvividha eva samavatAra: / ata evAha- athavA jJazarIra-bhavyazarIravyatirikto dravyasamavatAro dvividha: prajJapta:, tadyathA- AtmasamavatArastadabhayasamavatArazca, zuddhasya parasamavatArasya kvApyasambhavAt, na hi svAtmanyavartamAnasya vAndhyeyasyeva parasmin samavatAro yujyata iti bhAvaH, pUrva cAtmavRttyavivakSAmAtreNaiva traividhyamuktamityabhihitam / / causaTThiyA AyasamoyAreNamityAdi subodhameva, navaraM catuHSaSTikA catuSpalamAnA pUrvaM nirNItA, tatazcaiSA laghupramANatvAdaSTapalamAnatvena bRhatpramANAyAM dvAtriMzatikAyAM samavataratIti pratItameva, evaM dvAtriMzatikA'pi SoDazapalamAnAyAM SoDazikAyAm, SoDazikA'pi dvAtriMzatpalamAnAyAmaSTabhAgikAyAm, aSTabhAgikA'pi catuHSaSTipalamAnAyAM caturbhAgikAyAm, caturbhAgikA'pyaSTAviMzatyadhikazatapalamAnAyAmarddhamANikAyAm, eSA'pi SaTpaJcAzadadhikapalazatadvayamAnAyAM mANikAyAM samavatarati, AtmasamavatArastu sarvatra pratIta eva / samApto dravyasamavatAraH / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0531,532] 323 davvasamoyAre / setaM noAgamao davvasamoyAre / setaM davvasamoyAre / (sU0 531) se kiM taM khettasamoyAre ? khettasamoyAre duvihe pnnnntte| taMjahAAyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / bharahe vAse AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM jaMbuddIve samoyarati AyabhAve ya / jaMbuddIve dIve AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM tiriyaloe samoyarati AyabhAve y| tiriyaloe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM loe samoyarati AyabhAve ya; loe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM aloe samoyarati AyabhAve ya / settaM khettsmoyaare| (sU0 532) se kiM taM kAlasamoyAre ? kAlasamoyAre duvihe pnnnntte| taM0AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / samae AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM AvaliyAe samoyarati AyabhAve y| evaM ANApANU thove lave muhutte ahoratte pakkhe mAse uU ayaNe saMvacchare juge vAsasate vAsasahasse vAsasatasahasse puvvaMge puvve tuDiyaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave huhuyaMge huhue uppalaMge uppale paumaMge paume NaliNaMge NaliNe atthiniuraMge atthiniure auyaMge aue NauyaMge Naue pauyaMge paue cUliyaMge cUliyA sIsapaheliyaMge sIsapaheliyA pliovme| sAgarovame AyasamoyAreNaM atha kSetrasamavatAraM bibhaNiSurAha- se kiM taM khettasamoyAre ityAdi, iha bharatAdInAM lokaparyantAnAM kSetravibhAgAnAM yathApUrvaM laghupramANasya yathottara vRddhakSetre samavatAro bhAvanIyaH / evaM kAlasamavatAre'pi samayAde: kAlavibhAgasya laghutvAdAvalikAdau bRhati kAlavibhAge samavatAra: subodha eva, AtmasamavatArastu sarvatra spaSTa eva / atha bhAvasamavatAraM vivakSurAha- se kiM taM bhAvasamoyAretyAdi, ihaudayikabhAvarUpatvAt krodhAdayo bhAvasamavatAre'dhikRtAH, tatrAhaGkAramantareNa kopAsambhavAnmAnavAneva kila kupyatIti kopasya mAne samavatAra uktaH, kSapaNakAle ca mAnadalikaM mAyAyAM prakSipya kSapayatIti mAnasya mAyAyAM samavatAra:, mAyAdalikamapi kSapaNakAle lobhe prakSipya kSapayatIti mAyAyA lobhe samavatAra:, evamanyadapi kAraNaM parasparAntarbhAve'bhyUhya sudhiyA vAcyam, lobhAtmakatvAcca rAgasya lobho rAge samavatarati, rAgo'pi mohabhedatvAnmohe, moho'pi karmaprakAratvAdaSTasu karmaprakRtiSu, karmaprakRtayo'pyaudayikaupazamikAdibhAvavRttitvAt SaTsu bhAveSu, bhAvA api jIvAzritatvAjjIve, jIvo'pi jIvAstikAyabhedatvAt jIvAstikAye, jIvAstikAyo'pi dravyabhedatvAt samastadravyasamudAye samavataratIti, tadeSa bhAvasamavatAro nirUpitaH / atra ca prastute Avazyake vicAryamANe sAmAyikAdyadhyayanamapi vyAkhyeyatvena prastuta Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsameta AyabhAve samotarati, tadubhayasamoyAreNaM osappiNi-ussappiNIsu samoyarati AyabhAve ya, osappiNi-ussappiNIo AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNaM poggalapariyaTTe samoyaraMti AyabhAve ya / poggalapariyaTTe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM tItaddhA-aNAgataddhAsu samoyarati AyabhAve ya; tItaddhA-aNAgataddhAo AyasamoyAreNaM AyabhAve samotaraMti, tadubhayasamoyAreNaM savvaddhAe samoyaraMti AyabhAve y| setaM kAlasamoyAre / (sU0 533) se kiM taM bhAvasamoyAre ? bhAvasamoyAre duvihe pnnnntte| taMjahAAyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / kohe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM mANe samoyarati AyabhAve y| evaM mANe mAyA lobhe rAge mohaNijje / aTTa kammapagaDIo AyasamoyAreNa AyabhAve samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNaM chavihe bhAve samoyaraMti AyabhAve ya / evaM jIve jIvatthikAe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM savvadavvesu samoyarati AyabhAve ya / etthaM saMgahaNigAhAtvAt pUrvokteSvAnupUrvyAdibhedeSu kva samavataratIti nirUpaNIyameva, zAstrakArapravRtteranyatra tathaiva darzanAt, tacca sukhAvaseyatvAdikAraNAt sUtre na nirUpitam, sopayogatvAt sthAnAzUnyArthaM kiJcid vayameva nirUpayAma:- tatra sAmAyikaM caturviMzatistava ityAdyutkIrtanaviSayatvAt sAmAyikAdhyayanamutkIrtanAnupUrtyAM samavatarati / tathA gaNanAnupUrtyAM ca, tathAhi- pUrvAnupUrvyA gaNyamAnamidaM prathamam, pazcAnupUrvyA tu SaSTham, anAnupUrvyA tu vyAdisthAnavRttitvAdaniyatamiti prAgevoktam / nAmni ca audayikAdibhAvabhedAt SaNNAma prAguktam, tatra sAmAyikAdhyayanaM zrutajJAnarUpatvena kSAyopazamikabhAvavRttitvAt kSAyopazamikabhAvanAmni samavataratIti / Aha ca bhASyakAra: - chavvihanAme bhAve khaovasamie suyaM samoyarai / jaM suyanANAvaraNakkhaovasamajaM tayaM savvaM // 1 / / (vizeSAvazyakabhA0 945) pramANe ca dravyAdibhedaiH prAgnirNIte jIvabhAvarUpatvAd bhAvapramANe idaM samavataratIti / uktaM cadavvAi caunbheyaM pamIyae jeNa taM pamANaM ti / iNamajjhayaNaM bhAvo tti bhAvamANe samoyarai / / 1 / / (vizeSAvazyakabhA0 946) bhAvapramANaM ca guNa-naya-saGkhyAbhedatasvidhA proktam, tatrAsya guNa-saGkhyApramANayorevAvatAraH / nayapramANaM tu yadyapi- Asajja u soyAraM nae nayavisArao bUyA (Avazyakani0 761) ityAdivacanAt kazcinnayasamavatAra ukta: tathApi sAmprataM tathAvidhanayavicArAbhAvAd vastuvRttyA'navatAra eva / yata idamapyuktam- mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti iha (Avazyakani0 762) mityAdi / ni / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 zrIanuyogadvArasUtram [sU0534-535] kohe mANe mAyA lobhe rAge ya mohaNije ya / pagaDI bhAve jIve jIvatthiya savvadavvA ya // 124 / / setaM bhAvasamoyAre / setaM samoyAre / setaM uvakkame / // upakrama iti prathamaM dvAramatikrAntam / / (sU0 534) se kiM taM nikkheve ? nikkheve tivihe paNNatte / taMjahA-ohanipphaNNe ya nAmanipphaNNe ya suttAlAvaganipphaNNe ya / (sU0 535) se kiM taM ohanipphaNNe ? ohanipphaNNe cauvvihe paNNatte / taMjahAajjhayaNe ajjhINe Ae jhavaNA / / mahAmatinA'pyuktam- mUDhanayaM tu na saMpai nayappamANe'vayAro se (vizeSAvazyakabhA0 949) tti / guNapramANamapi jIvA'jIvaguNabhedato dvidhA proktam, tatrAsya jIvopayogarUpatvAjjIvaguNapramANe samavatAraH, tasminnapi jJAna-darzana-cAritrabhedatastryAtmake asya jJAnarUpatayA jJAnapramANe'vatAra:, tatrApi pratyakSA-'numAnopamAnA-''gamabhedAccaturvidhe prakRtAdhyayanasyA''ptopadezarUpatayA Agame'ntarbhAvaH, tasminnapi laukika-lokottarabhedabhinne paramagurupraNItatvena lokottarike AtmAgamA'nantarAgama-paramparAgamabhedatastrividhe'pyasya samavatAra: / saGkhyApramANe'pi nAmAdibhedabhinne prAguktaparimANasaGkhyAyAmasyAvatAra: / vaktavyatAyAmapi svasamayavaktavyatAyAmidamavatarati, yatrApi parobhayasamayavarNanaM kriyate tatrApi nizcayata: svasamayavaktavyataiva, parobhayasamayayorapi samyagdRSTiparigRhItatve svasamayatvAt, samyagdRSTirhi parasamayamapi viSayavibhAgena yojayati na tvekAntapakSanikSepeNetyata: sarvo'pi tatparigRhIta: svasamaya eva, ata eva paramArthata: sarvAdhyayanAnAmapi svasamayavaktavyatAyAmevAvatAraH / taduktam parasamao ubhayaM vA sammaddiTThissa sasamao jeNaM / to savva'jjhayaNAI sasamayavattavvaniyayAiM // 1 / / (vizeSAvazyakabhA0 953) evaM caturviMzatistavAdiSvapi vAcyamityalamativistareNeti samApta: samavatAraH, tatsamarthane ca samAptaM prathamamupakramadvAram / atha nikSepadvAraM nirUpayitumAha- se kiM taM nikkheve ityaadi| nikSepa: pUrvoktazabdArtha: trividha: prajJapta:, tadyathA- oghaniSpanna ityaadi| tatraugha: sAmAnyamadhyayanAdikaM zrutAbhidhAnaM tena niSpanna: oghaniSpanna:, nAma zrutasyaiva sAmAyikAdikaM vizeSAbhidhAnaM tena niSpanno nAmaniSpanna:, sUtrAlApakA:- karemi bhaMte ! sAmAyiyamityAdikAstairniSpanna: sUtrAlApakaniSpanna: / etadeva bhedatrayaM vivarISurAha- se kiM taM ohanipphaNNe ityAdi, oghaniSpannazcaturvidha: prajJapta:, tadyathA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM ( sU0 536 ) se kiM taM ajjhayaNe ? ajjhayaNe cauvihe paNNatte / taM0 - NAmajjhayaNe ThavaNajjhayaNe davvajjhayaNe bhAvajjhayaNe / (sU0 537) NAma - TThavaNAo puvvavaNNiyAo / I (sU0 538) se kiM taM davvajjhayaNe ? davvajjhayaNe duvihe paNNatte / taMjahA- Agamao ya NoAgamao ya / ( sU0 539 ) se kiM taM Agamato davvajjhayaNe ? Agamato davvajjhayaNe - jassa NaM ajjhayaNeti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM jAva jAvaiyA aNuvattA Agamao tAvaiyAI davvajjhayaNAI / evameva vavahArassa vi| saMgahassa NaM ego vA aNego vA taM caiva bhANiyavvaM jAva se taM Agamato davvajjhayaNe / ( sU0 540 ) se kiM taM NoAgamato davvajjhayaNe ? NoAgamato davvajjhayaNe tivihe paNNatte / taM jahA - jANayasarIradavvajjhayaNe bhaviyasarIradavvajjhayaNe jANayasarIrabhaviyasarIravatiritte davvajjhayaNe / ( sU0 549 ) se kiM taM jANagasarIradavvajjhayaNe ? jANagasarIradavvajjhayaNeajjhayaNapayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagata-cuta caDya- cattadehaM jAva aho ! NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM ajjhayaNe tti padaM AghaviyaM jAva uvadaMsiyaM ti, jahA ko diTThato ? ayaM ghayakuMbhe AsI, ayaM mahukuMbhe AsI / setaM jANayasarIradavvajjhayaNe / ( sU0 542 ) se kiM taM bhaviyasarIradavvajjhayaNe ? bhaviyasarIradavvajjhayaNe - je jIve joNIjammaNanikkhaM imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTTheNaM bhAveNaM ajjhaNe tti yaM sekAle sikkhissati Na tAva sikkhati, jahA ko diTThato ? ayaM ghayakuMbhe bhavissati, ayaM mahukuMbhe bhavissati / setaM bhaviyasarIradavvajjhayaNe / adhyayanam akSINam Aya: kSapaNA / etAni catvAryapi sAmAyika - caturviMzatistavAdizrutavizeSANAM sAmAnyanAmAni tathAhi - sAmAyikamadhyayanamucyate, tadevAkSINaM nigadyate, idamevA''yaH pratipAdyate, etadeva kSapaNA'bhidhIyate, evaM caturviMzatistavAdiSvapyabhidhAnIyam / sAmpratameteSAM caturNAmapi nikSepaM pratyekamabhidhitsurAha - se kiM taM ajjhayaNe ityAdi, nAma-sthApanA-dravyabhAvabhedAccaturvidho'dhyayanazabdasya nikSepaH / tatra nAmAdivicAraH sarvo'pi pUrvoktadravyA (nAmA ) - vazyakAnusAreNa vAcyo yAvannoAgamato bhAvAdhyayane ajjhappassANayaNamityAdi gAthA, vyAkhyAajjhappassa ANayaNaM iha nairuktena vidhinA prAkRtasvAbhAvyAcca pakAra-sakAra-AkAraNakAralakSaNamadhyagatavarNacatuSTayalope ajjhayaNamiti bhavati / adhyAtmaM cetastasyA''nayanamadhya Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0543-551] 327 (sU0 543) se kiM taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvajjhayaNe? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvajjhayaNe-pattaya-potthayalihiyaM / setaM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvajjhayaNe / setaM NoAgamao davvajjhayaNe / se taM davvajjhayaNe / / (sU0 544) se kiM taM bhAvajjhayaNe ? bhAvajjhayaNe duvihe paNNatte / taMjahA-Agamato ya NoAgamato ya / (sU0 545) se kiM taM Agamato bhAvajjhayaNe ? Agamato bhAvajjhayaNe jANae uvutte| setaM Agamato bhAvajjhayaNe / (sU0 546) se kiM taM noAgamato bhAvajjhayaNe ? noAgamato bhAvajjhayaNeajjhappassA''NayaNaM, kammANaM avacao uvaciyANaM / aNuvacao ya navANaM, tamhA ajjhayaNamicchaMti // 125 / / setaM NoAgamato bhAvajjhayaNe / setaM bhAvajjhayaNe / setaM ajjhayaNe / (sU0 547) se kiM taM ajjhINe ? ajjhINe cauvvihe paNNatte / taMjahA-NAmajjhINe ThavaNajjhINe davvajjhINe bhAvajjhINe / (sU0 548) nAma-ThavaNAo puvvavaNiyAo / (sU0 549) se kiM taM davvajjhINe ? davvajjhINe duvihe pnnnntte| taM0-Agamato ya noAgamato ya / (sU0 550) se kiM taM Agamato davvajjhINe ? Agamato davvajjhINe- jassa NaM ajjhINe tti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM taM ceva jahA davvajjhayaNe tahA bhANiyavvaM, jAva setaM Agamato dvvjjhiinne| (sU0 551) se kiM taM noAgamato davvajjhINe ? noAgamato davvajjhINe tivihe paNNatte / taMjahA-jANayasarIradavvajjhINe bhaviyasarIradavvajjhINe jANayasarIra-bhaviyasarIravatiritte davvajjhINe / yanamucyate iti bhAvaH / AnIyate ca sAmAyikAdyadhyayanena zobhanaM ceta:, asmin sati azubhakarmaprabandhavighaTanAt, ata evAha- karmaNAmupacitAnAM prAgupanibaddhAnAM yato'pacaya: hrAso'smin sati sampadyate, navAnAM cAnupacaya: abandho yatastasmAdidaM yathoktazabdArthopapatte: ajjhayaNaM prAkRtabhASAyAmicchanti sUrayaH, saMskRte tvidamapyadhyayanamucyata iti / sAmAyikAdikaM cAdhyayanaM jJAna-kriyAsamudAyAtmakam, tatazcAgamasyaikadezavRttitvAnnozabdasya ca dezavacanatvAd noAgamato adhyayanamidamuktamiti gAthArthaH / setamityAdi nigamanatrayam / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 552) se kiM taM jANayasarIradavvajjhINe ? jANayasarIradavvajjhINeajjhINapayatthAhikArajANayassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuta-caita-cattadehaM jahA davvajjhayaNe tahA bhANiyavvaM, jAva setaM jaannysriirdvvjjhiinne| (sU0 553) se kiM taM bhaviyasarIradavvajjhINe ? bhaviyasarIradavvajjhINeje jIve joNIjammaNanikkhaMte jahA davvajjhayaNe, jAva setaM bhaviyasarIradavvajjhINe / (sU0 554) se kiMtaM jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvajjhINe? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvajjhINe svvaagaasseddhii| setaM jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvajjhINe / setaM noAgamao dvvjjhiinne| setaM davvajjhINe / (sU0 555) se kiM taM bhAvajjhINe ? bhAvajjhINe duvihe pnnnntte| taMjahA-Agamato ya noAgamato ya / (sU0 556) se kiM taM Agamato bhAvajjhINe? Agamato bhAvajjhINe jANae uvutte| setaM Agamato bhAvajjhINe / (sU0 557) se kiM taM noAgamato bhAvajjhINe ? noAgamato bhAvajjhINejaha dIvA dIvasataM par3appae, dippae ya so dIvo / dIvasamA AyariyA dippaMti, paraM ca dIveMti // 126 / / uktamadhyayanam / athAkSINanikSepaM vivakSurAha- se kiM taM ajjhINe ityaadi| atrApi tathaiva vicAro yAvat savvAgAsaseDhi tti, sarvAkAzaM lokA-'lokanabha:svarUpam, tasya sambandhinI zreNi: pradezApahArato'pahriyamANA'pi na kadAcit kSIyate, ato jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAkSINatayA procyate, dravyatA cAsyAkAzadravyAntargatatvAditi / se kiM taM Agamato bhAvajjhINe ?, bhAvajjhINe jANae uvutte| atra vRddhA vyAcakSate- yasmAccaturdazapUrvavida: AgamopayuktasyAntarmuhUrtamAtropayogakAle ye'rthopalambhopayogaparyAyAste pratisamayamekaikApahAreNAnantAbhirapyutsarpiNyavasarpiNIbhi pahriyante ato bhAvAkSINatehAvaseyA, noAgamatastu bhAvAkSINatA ziSyebhyaH sAmAyikAdizrutapradAne'pi svAtmanyanAzAditi / etadevAha- jaha dIvA gAhA, vyAkhyA- yathA dIpAd avadhibhUtAd dIpazataM pradIpyate pravartate, sa ca mUlabhUto dIpa: tathApi dIpyate tenaiva rUpeNa pravartate, na tu svayaM kSayamupayAti / prakRte sambandhayannAha- evaM dIpasamA AcAryA:, dIpyante svayaM vivakSitazrutayuktatvena tathaivAvatiSThante, paraM ca ziSyavargaM dIpayanti zrutasampadaM lambhayanti / atra ca noAgamato bhAvAkSINatA zrutadAyakAcAryopayogasyA''gamatvAd vAkkAyayogayozcAnAgamatvAd nozabdasya ca mizravacanatvAd bhAvanIyeti vRddhA vyAcakSate iti gAthArthaH / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0558-570] 329 setaM noAgamato bhAvajjhINe / setaM bhAvajjhINe / setaM ajjhiinne| (sU0 558) se kiM taM Ae ? Ae cauvvihe paNNatte / taMjahA-nAmAe ThavaNAe davvAe bhaavaae| (sU0 559) nAma-ThavaNAo puvvabhaNiyAo / (sU0 560) se kiM taM davvAe ? davvAe duvihe paNNatte / taMjahA-Agamato ya noAgamato ya / (sU0 561) se kiM taM Agamato davvAe ? (Agamato davvAe) jassa NaM Ae tti payaM sikkhitaM ThitaM jAva aNuvaogo davvamiti kaTTa, jAva jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaiyA te davvAyA, jAva setaM Agamao davvAe / (sU0 562) se kiM taM noAgamao davvAe ? noAgamao davvAe tivihe pnnnntte| taMjahA-jANayasarIradavvAe bhaviyasarIradavvAe jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte dvvaae| (sU0 563) se kiM taM jANayasarIradavvAe ? jANayasarIradavvAe- AyapayatthAhikArajANagassa jaM sarIragaM vavagaya-cuta-catiya-cattadehaM sesaM jahA davvajjhayaNe, jAva se taM jaannysriirdvvaae| ___ (sU0 564) se kiM taM bhaviyasarIradavvAye ? bhaviyasarIradavvAye- je jIve joNIjammaNaNikkhaMte sesaM jahA davvajjhayaNe, jAva setaM bhaviyasarIradavvAye / (sU0 565) se kiM taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvAye ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvAye tivihe paNNatte / taMjahA- loie kuppAvayaNie loguttrie| (sU0 566) se kiM taM loie ? loie tivihe paNNatte / taMjahA-sacitte acitte mIsae ya / (sU0 567) se kiM taM sacitte ? sacitte tivihe paNNatte / taMjahA-dupayANaM cauppayANaM apayANaM / dupayANaM dAsANaM dAsINaM, cauppayANaM AsANaM hatthINaM, apayANaM aMbANaM aMbADagANaM Ae / setaM scitte| (sU0 568) se kiM taM acitte ? acitte suvaNNa-rayata-maNi-mottiya-saMkhasilappavAla-rattarayaNANaM (saMtasAvaejassa) Aye / setaM acitte / / (sU0 569) se kiM taM mIsae ? mIsae dAsANaM dAsINaM AsANaM hatthINaM samAbhariyAujjAlaMkiyANaM Aye / setaM mIsae / setaM loie| (sU0 570) se kiM taM kuppAvayaNiye ? kuppAvayaNiye tivihe paNNatte / taMjahA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM sacitte acitte mIsae ya / tiNNi vi jahA loie, jAva setaM kuppAvayaNie / (sU0 571) se kiM taM loguttarie ? (loguttarie) tivihe paNNatte / taMjahA-sacitte acitte mIsae ya / (sU0 572) se kiM taM sacitte ? sacitte sIsANaM sissiNiyANaM aaye| setaM sacitte / (sU0 573) se kiM taM acitte ? acitte paDiggahANaM vatthANaM kaMbalANaM pAyapuMchaNANaM Ae / setaM acitte / (sU0 574) se kiM taM mIsae ? mIsae sIsANaM sissiNiyANaM sabhaMDovakaraNANaM aaye| setaM mIsae / setaM loguttarie / setaM jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte dvvaae| setaM noAgamao davvAe / setaM davvAe / (sU0 575) se kiM taM bhAvAe ? bhAvAe duvihe paNNatte / taMjahA-Agamato ya noAgamato y| (sU0 576) se kiM taM Agamato bhAvAe ? Agamato bhAvAe jANae uvutte| setaM Agamato bhaavaae| (sU0 577) se kiM taM noAgamato bhAvAe ? noAgamato bhAvAe duvihe pnnnntte| taMjahA-pasatthe ya appasatthe ya / (sU0 578) se kiM taM pasatthe ? pasatthe tivihe paNNatte / taMjahA-NANAe daMsaNAe carittAe / setaM pasatthe / / (sU0 579) se kiM taM apasatthe ? apasatthe cauvvihe paNNatte / taMjahA-kohAe mANAe mAyAe lobhAe / setaM apasatthe / setaM NoAgamato bhAvAe / setaM bhaavaae| setaM aaye| (sU0 580) se kiM taM jhavaNA ? jhavaNA cauvvihA pnnnnttaa| taMjahA-nAmajjhavaNA ThavaNajjhavaNA davvajjhavaNA bhAvajjhavaNA / (sU0 581) nAma-ThavaNAo puvvbhnniyaao| (sU0 582) se kiM taM davvajjhavaNA ? davvajjhavaNA duvihA pnnnnttaa| taMjahA athA''yanikSepaM kartumAha- se kiM taM Aye ityAdi / Aya: prAptiAbha ityanarthAntaram / asyApi nAmAdibhedabhinnasya vicAra: sUtrasiddha eva, yAvat se kiM taM acitte ? acitte suvaNNetyAdi, laukiko'cittasya suvarNAderAyo mantavyaH, tatra suvarNAdIni pratItAni, sila tti zilA-muktA-zaila-rAjapaTTAdInAm, raktaratnAni padmarAgaratnAni, saMtasAvaejjassa tti sad vidyamAna Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0583-591] 331 Agamato ya noAgamato ya / (sU0 583) se kiM taM Agamato davvajjhavaNA ? Agamato davvajjhavaNA- jassa NaM jhavaNeti padaM sikkhiyaM ThitaM jitaM mitaM parijiyaM, sesaM jahA davvajjhayaNe tahA bhANiyavvaM, jAva setaM Agamato davvajjhavaNA / (sU0 584) se kiM taM noAgamao davvajjhavaNA ? noAgamao davvajjhavaNA tivihA pnnnnttaa| taMjahA-jANayasarIradavvajjhavaNA bhaviyasarIradavvajjhavaNA jANayasarIrabhaviyasarIravairittA dvvjjhvnnaa| (sU0 585) se kiM taM jANayasarIradavvajjhavaNA ? jANayasarIradavvajjhavaNAjhavaNApayatthAhikArajANayassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuya-caiya-cattadehaM, sesaM jahA davvajjhayaNe, jAva ya setaM jANayasarIradavvajjhavaNA / (sU0 586) se kiM taM bhaviyasarIradavvajjhavaNA ? bhaviyasarIradavvajjhavaNA- je jIve joNIjammaNaNikkhaMte AyattaeNaM0 jiNadiTTeNaM bhAveNaM jjhavaNa tti payaM seyakAle sikkhissati, Na tAva sikkhai, ko didruto ? jahA ayaM ghayakuMbhe bhavissati, ayaM mahukuMbhe bhavissati / setaM bhaviyasarIradavvajjhavaNA / (sU0 587) se kiM taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairittA davvajjhavaNA ? jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvajjhavaNA- jahA jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvAe tahA bhANiyavvA, jAva setaM jANayasarIra-bhaviyasarIravairittA dvvjjhvnnaa| setaM noAgamao davvajjhavaNA / setaM davvajjhavaNA / (sU0 588) se kiM taM bhAvajjhavaNA ? bhAvajjhavaNA duvihA pnnnnttaa| taMjahAAgamato ya NoAgamato ya / (sU0 589) se kiM taM Agamao bhAvajjhavaNA ? Agamao bhAvajjhavaNAjhavaNApayatthAhikArajANae uvautte / setaM Agamato bhAvajjhavaNA / (sU0 590) se kiM taM NoAgamato bhAvajjhavaNA ? NoAgamato bhAvajjhavaNA duvihA paNNattA / taMjahA-pasatthA ya appasatthA ya / (sU0 591) se kiM taM pasatthA ? pasatthA cauvvihA paNNattA / taMjahA-12degkohajjhavaNA mANajjhavaNA mAyajjhavaNA lobhajjhavaNA / setaM pasatthA / 127. kohajjhavaNA mANajjhavaNA... ityAdi / yadyapyatra kezarabAI jJAnamaMdira, pATaNanagarataH prakAzite mudritaprate prazastAprazastakSapaNayorvyatyAso dRzyate / zrutabhaktazrIjambUvijayasampAdite Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (sU0 592) se kiM taM appasatthA ? appasatthA tivihA pnnnnttaa| taMjahAnANajjhavaNA daMsaNajjhavaNA carittajjhavaNA / setaM appstthaa| setaM noAgamato bhaavjjhvnnaa| setaM bhAvajjhavaNA / setaM jhvnnaa| setaM ohanipphaNNe / (sU0 593) se kiM taM nAmanipphaNNe ? nAmanipphaNNe sAmAie / se samAsao cauvvihe paNNatte / taMjahA-NAmasAmAie ThavaNAsAmAie davvasAmAie bhAvasAmAie / (sU0 594) NAma-ThavaNAo puvvbhnniyaao| (sU0 595) davvasAmAie vi taheva, jAva setaM bhaviyasarIradavvasAmAie / (sU0 596) se kiM taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvasAmAie? davvasAmAie pattaya-potthayalihiyaM / setaM jANayasarIra-bhaviyasarIravairitte davvasAmAie / setaM NoAgamato davvasAmAie / setaM davvasAmAie / (sU0 597) se kiM taM bhAvasAmAie ? bhAvasAmAie duvihe pnnnntte| taM0-Agamato ya noAgamato ya / (sU0 598) se kiM taM Agamato bhAvasAmAie ? Agamato bhAvasAmAiebhAvasAmAiyapayatthAhikArajANae uvautte / setaM Agamato bhaavsaamaaie| svApateyaM dravyaM tasyA''ya:, samAbhariyA-''ujjAlaMkiyANaM ti A(samA)bharitAnAM suvarNasaGkalikAdibhUSitAnAm AtodyaijhallarIpramukhairalaGkRtAnAm / atha kSapaNAnikSepaM vivakSurAha- se kiM taM jhavaNA ityAdi / kSapaNA apacayo nirjarA iti paryAyA: / zeSaM sUtrasiddhameva, yAvadoghaniSpanno nikSepa: samAptaH / sarvatra ceha bhAve vicArye'dhyayanameva yojanIyam / prakAzane krodhakSapaNAdInAM prazastatayA jJAnakSapaNAdInAM cAprazastatayopanyAsaH, sa ca sugama eva / uktamudritaprate tu krodhakSapaNAdInAmaprazastatayA jJAnakSapaNAdInAM ca prshsttyopnyaasH| tatra 'jaM ajjiyaM carittaM desuNAe vi puvvakoDie / taM pi kasAiyamitto hAreiM Naro muhUtteNa / / (bRhatkalpabhASya-2715) ityAdi vacanAt krodhena saMyamaguNAdInAM yaH kSayo bhavati tasyAprazastatayA krodhena guNAdInAM kSapaNA krodhakSapaNetyevaM madhyamapadalopisamAsaH kAryaH / tathA 'jaM annANI kammaM khavei bahuyAhiM vAsakoDIhiM / taM nANI tihiM gutto, khavei UsAsametteNa / / (bR.ka.bhASya 1170 / / ) ityAdivacanAt jJAnena pracurANAM karmaNAM yaH kSayo bhavati tasya prazastatayA jJAnena karmAdInAM kSapaNA jJAnakSapaNetyevaM madhyamapadalopisamAsaH kartavyaH / tatazcoktamudritapratagatasya sUtrasya saGgatirapi syAdeva / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0599] (sU0 599) se kiM taM noAgamato bhAvasAmAie ? bhAvasAmAiejassa sAmANio appA saMjame Niyame tave / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 127 // jo samosavvabhUesa tasesuM thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 128 // hama Na pi dukkhaM jANiya emeva savvajIvANaM / na hAi na haNAvei ya samamaNatI teNa so samaNo || 129 / / Natthi ya se koI veso pio va savvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo, eso anno vi pajjAo || 130|| atha nAmaniSpannaM nikSepamAha se kiM taM nAmanippanne ityAdi / ihAdhyayanA - kSINAdyapekSayA sAmAyikamiti vaizeSikaM nAma, idaM copalakSaNaM caturviMzatistavAdInAm / asyApi pUrvoktazabdArthasya sAmAyikasya nAma-sthApanA - dravya - 1 - bhAvabhedAccaturvidho nikSepa: / ata evAha se samAsao cauvvihe ityAdi, sUtrasiddhameva, yAvat jassa sAmANio appA ityAdi, yasya sattvasya sAmAnika: sannihita AtmA sarvakAlaM vyApArAt, kva ? saMyame mUlaguNarUpe niyame uttaraguNasamUhAtma anazanAdau tasyetthambhUtasya sAmAyikaM bhavatItyetat kevalibhASitamiti zlokArthaH / 333 jo samo ityAdi, yaH samaH sarvatra maitrIbhAvAt tulyaH sarvabhUteSu sarvajIveSu traseSu sthAvareSu ca tasya sAmAyikaM bhavatItyetadapi kevalibhASitam, jIveSu ca samatvaM saMyamasAnnidhyapratipAdanAt pUrvazloke'pi labhyate, kintu jIvadayAmUlatvAd dharmasya tatprAdhAnyakhyApanAya pRthagupAdAnamiti / ya eva hi sarvabhUteSu samo'ta eva sAdhuH samaNo bhaNyata iti darzayannAha - jaha mama gAhA, vyAkhyAyathA mama svAtmani hananAdijanitaM duHkhaM na priyam evameva sarvajIvAnAM tannAbhISTamiti jJAtvA cetasi bhAvayitvA samastAnapi jIvAnna hanti svayam, nApyanyairghAtayati, cazabdAd ghnatazcAnyAn na samanujAnIta ityanena prakAreNa samamaNati sarvajIveSu tulyaM vartate yatastenAsau samaNa iti gAthArthaH / tadevaM sarvajIveSu samatvena samamaNatIti samaNa ityeka: paryAyo darzitaH, evaM samaM mano'syeti samanA ityanyo'pi paryAyo bhavatyeveti darzayannAha - natthi ya se gAhA, vyAkhyA - nAsti ca se tasya kazcid dveSyaH priyo vA, sarveSvapi jIveSu samamanastvAt, anena bhavati samaM mano'syeti niruktividhinA samanA ityeSo'nyo'pi paryAya iti gAthArthaH / tadevaM pUrvoktaprakAreNa sAmAyikavataH sAdhoH svarUpaM nirUpya prakArAntareNA'pi tannirUpaNArthamAha Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM uraga - giri- jalaNa - sAgara-nahatala-tarugaNasamo ya jo hoi / bhamara-miga-dharaNi- jalaruha-ravi-pavaNasamo ya so samaNo // 131 // to samaNo jai sumaNo, bhAveNa ya jar3a Na hor3a pAvamaNo / sayaNe ya jaNe ya samo, samo ya mANA -'vamANe ||132|| 128 uragaH taM noAgamato bhaavsaamaaie| setaM bhaavsaamaaie| setaM saamaaie| setaM nAmanipphaNNe / ( sU0 600 ) se kiM taM suttAlAvaganipphaNNe ? suttAlAvaganiSphaNNe idANiM ura gAhA, sa zramaNo bhavatIti sarvatra sambadhyate, ya: kathambhUto bhavati ? ityAhasarpastatsamaH parakRtAzrayanivAsAditi / evaM samazabdo'pi sarvatra yojyate / tathA girisama: parISahopasarganiSprakampatvAt / jvalanasamaH tapastejomayatvAt / sAgarasamo guNaratnaparipUrNatvAd jJAnAdiguNairagAdhatvAdvA / nabhastalasama: nirAlambanatvAt / tarugaNasama: sukha-duHkhayoradarzitavikAratvAt / bhramarasamo'niyatavRttitvAt / mRgasamaH saMsAraM prati nityodvinatvAt / dharaNisamaH sarvaMsahatvAt / jalaruhasamaH niSpaGkatvAt, paGka-jalasthAnIyakAma-bhogoparivRtterityarthaH ravisamaH tamovighAtakatvAt / pavanasamazca sarvatrApratibaddhatvAt / sa evambhUtaH zramaNo bhavatIti gAthArtha: / yathoktaguNaviziSTazca zramaNastadA bhavati yadA zobhanaM mano bhavediti darzayati- to samo gAhA, vyAkhyA- tata: zramaNo yadi dravyamanaH pratItya sumanAH, bhAvena ca bhAvamanazcAzritya yadi na bhavati pApamanA: / sumanastvacihnAnyeva zramaNaguNatvena darzayati- svajane ca putrAdike jane ca sAmAnye samaH nirvizeSa:, mAnA- 'pamAnayozca sama iti gAthArthaH / iha ca jJAna-kriyArUpaM sAmAyikAdhyayanaM noAgamato bhAvasAmAyikaM bhavatyeva, jJAna-kriyAsamudAye AgamasyaikadezavRttitvAt, nozabdasya ca dezavacanatvAt, evaM ca sati sAmAyikavata: sAdhorapIha Agamato bhAvasAmAyikatvenopanyAso na virudhyate, sAmAyika-tadvatorabhedopacArAditi bhAvaH / nAmaniSpanno nikSepaH samAptaH / atha sUtrAlApakaniSpannaM nikSepaM nirdidikSurAha se kiM taM suttAlAvayetyAdi / atha ko'yaM sUtrAlApaka niSpanno nikSepa: ?, 'karomi bhadanta ! sAmAyikam' ityAdInAM sUtrAlApakAnAM nAma 128. uragaH sarpastatsamaH, parakRtAzrayanivAsAditIti / yadvA sarpasamatvaM zramaNasyAnyathA bhAvyate / tadyathA-sarpasya bilAd bahirgomUtrAkAratulyA vakrA gatiryadyapi bhavati, tathApi bile tu Rjureva sA bhavati, evaM zramaNo'pi mukhe prakSepAnantaraM kavalaM rasAsvAdanArthaM mukhadakSiNavAmapArzvayorna bhrAmayati, api tu Rjureva galakAdho nayati / ataH sarpasamatvaM zramaNasya spaSTameva / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0601,602] 335 suttAlAvayanipphaNNe nikkheve icchAvei, se ya pattalakkhaNe viNa Nikkhippar3a, kamhA ? lAghavatthaM / ito atthi tatiye aNuogaddAre aNugame tti, tahiM NaM Nikkhitte ihaM Nikkhitte bhavati, ihaM vA Nikkhitte tahiM Nikkhitte bhavati, tamhA ihaM Na Nikkhippar3a, tahiM va Nikkhippisa / setaM nikkheve / ( sU0 601 ) se kiM taM aNugame ? aNugame duvihe paNNatte / taMjahA - suttANugame ya nijjuttiaNugame ya / (sU0 602) se kiM taM nijjuttiaNugame ? nijjuttiaNugame tivihe paNNatte / taMjahAnikkhevanijjuttiaNugame uvaghAtanijjuttiaNugame suttapphAsiyanijjuttiaNugame / sthApanAdibhedabhinno yo nyAsaH sa sUtrAlApakaniSpanno nikSepa iti zeSaH / iyANimityAdi, sa cedAnIM sUtrAlApakaniSpanno nikSepaH eSayati avasaraprAptatvAditthamAtmAnaM pratipAdayituM vAJchAmutpAdayati, sa ca prAptalakSaNo'pi prAptatatsvarUpAbhidhAnasamayo'pi na nikSipyate na sUtrAlApakanikSepa - dvAreNAbhidhIyate, kasmAt ? ityAha- lAghavArtham, tadeva lAghavaM darzayati- asti ito'gre tRtIyamanuyogadvAramanugama iti, tatra ca nikSiptaH sUtrAlApakasamUha iha nikSipto bhavati, havA nikSiptastatra nikSipto bhavati, tasmAdiha na nikSipyate, tatraiva nikSepsyata iti / Aha- yadyevamatraiva nikSipyate na punastatretyapi kasmAnnocyate ?, naivam, yataH sUtrAnugame eva sUtramuccArayiSyate, nAtra, na ca sUtroccAraNamantareNa tadAlApakAnAM nikSepo yuktaH, tato yuktamuktaM tasmAdiha na nikSipyate ityaadi| punarapyAha- yadyevaM kimarthaM sUtrAlApakanikSepasyAtropanyAsa: ?, ucyate, nikSepasAmyamAtrAdityalaM tristrenn| nikSepalakSaNaM dvitIyamanuyogadvAraM samAptam / atha tRtIyamanuyogadvAraM nirUpayitumAha se kiM taM aNugame ityAdi / anugama: pUrvoktazabdArtha:, sa dvedhA sUtrAnugamaH sUtravyAkhyAnamityarthaH, niryuktyanugamazca, nitarAM yuktA: sUtreNa saha lolIbhAvena sambaddhA 129 niryuktA arthAsteSAM yukti: sphuTarUpatApAdanam ekasya yuktazabdasya lopAnniryuktiH, nAma-sthApanAdiprakAraiH sUtravibhajanetyarthaH, tadrUpo'nugamastasyA vA anugamo vyAkhyAnaM niryuktyanugamaH, sa ca trividhaH / nikSepo nAma sthApanAdibhedabhinnaH, tasya tadviSayA vA niryuktiH pUrvoktazabdArthA nikSepaniryuktiH, tadrUpastasyA vA'nugamo nikSepaniryuktyanugamaH, tathA upoddhanaM vyAkhyeyasya sUtrasya vyAkhyAvidhisamIpIkaraNamupodghAtastasya tadviSayA vA niryuktirupodghAtaniryuktiH, I 129. niryuktA arthAsteSAM yuktiriti / idaM 'niryukti' zabdasya vyutpattinimittaM jJeyam / agre 'niryuktiH = nAmasthapAnAdiprakAraiH sUtravibhajanetyarthaH' ityAdi yadvakSyati tat pravRttinimittaM jJeyam / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsameta (sU0 603) se kiM taM nikkhevanijjuttiaNugame ? nikkhevanijjuttiaNugame aNugae / ( sU0 604 ) se kiM taM uvaghAyanijjuttiaNugame ? uvaghAyanijjuttiaNugame imAhiM dohiM gAhAhiM aNugaMtavve / jahA use 1 nise ya 2 niggame 3 khetta 4 kAla 5 purise ya 6 / kAraNa 7 paccaya 8 lakkhaNa 9 Naye 10 samoyAraNA 11 'Numae 12 / / 133 / / tadrUpastasyA vA anugama: upodghAtaniryuktyanugama:, tathA sUtraM spRzatIti sUtrasparzikA, sAcA niryuktizca sUtrasparzakaniryuktiH / tatra nikSepaniryuktyanugamo'nugato vakSyate ca, idamuktaM bhavati - atraiva prAgAvazyaka-sAmAyikAdipadAnAM nAma - sthApanAdinikSepadvAreNa yadvyAkhyAnaM kRtaM tena nikSepaniryuktyanugamo'nugataH prokto draSTavyaH, sUtrAlApakAnAM nAmAdinikSepa prastAve punarvakSyate ca / upodghAtaniryuktyanugamastvAbhyAM dvAragAthAbhyAmanugantavya:, tadyathA - uddese gAhA, kiM kaivihaM gAhA, vyAkhyA- uddezanamuddezaH sAmAnyAbhidhAnarUpo yathA adhyayanamiti vaktavya iti sarvatra kriyA draSTavyA, tathA nirdezanaM nirdezo vizeSAbhidhAnaM yathA sAmAyikamiti / atrAha - nanu sAmAnyavizeSAbhidhAnadvayaM nikSepadvAre proktameva tat kimitIha punarucyate ? naitadevam, yato'tra siddhasyaiva tasya tatra nikSepamAtrAbhidhAnaM kRtamityadoSaH / tathA nirgamanaM nirgama: kuta: sAmAyikaM nirgatamityevaMrUpo vaktavya:, tathA kSetra - kAlau ca yayoH sAmAyikamutpannaM tau vaktavyau / yadvakSyatyAvazyakevaisAhasuddhaekkArasIeN puvvaNhadesakAlaMmi / mahaseNavaNujjANe aNaMtara paraMparaM sesaM ||1|| ( Avazyakani0734) ti I tathA kutaH puruSAt tannirgatamiti vaktavyam, tathA kena kAraNena gautamAdayaH sAmAyikaM bhagavataH samIpe zRNvantItyevaMrUpaM kAraNaM vAcyam, yadabhidhAsyati - goya (ma) mAI sAmAiyaM tu kiMkAraNaM nisAmiMtI (Avazyakani0745) tyAdi, tathA pratyAyatIti pratyaya: kena pratyayena bhagavatedamupadiSTam ? kena vA pratyayena gaNadharAstenopadiSTaM tac chRNvanti, ityetadvaktavyamityarthaH, tathA ca vakSyati - 336 kevalanANi tti ahaM arahA sAmAiyaM parikahe / tesiM pi paccao khalu savvannU to nisAmiti ||1|| ( Avazyakani0750 ) tti / tathA samyaktvasAmAyikasya tattvazraddhAnaM lakSaNam, zrutasAmAyikasya jIvAdiparijJAnam, cAritrasAmAyikasya sAvadyavirati:, dezaviratisAmAyikasya tu viratyaviratisvarUpaM mizraM lakSaNam, nirdekSyati ca - saddahaNa jANaNA khalu viraI mIsaM ca lakkhaNaM kahae (Avazyaka ni0753) ityAdi / evaM naigamAdayo nayA vAcyA: / teSAM ca nayAnAM samavataraNaM samavatAro yatra saMbhavati tatra darzanIyaH, Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0604] 337 yato nivedayiSyati mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti ihaM / apuhatte samoyAro natthi puhatte samoyAro // 11 // (Avazyakani0762) ityaadi| tathA kasya vyavahArAdeH kiM sAmAyikamanumatamityabhidhAnIyam, bhaNiSyati catavasaMjamo aNumao nigathaM pavayaNaM ca vavahAro / sadujjusuyANaM puNa nivvANaM saMjamo ceva // 1 // (Avazyakani0789) tti / kiM sAmAyikamityatra pratyuttarayiSyati- jIvo guNapaDivaNNo Nayassa davvaTTiyassa sAmaiya (Avazyaka ni0792) mityaadi| katividhaM tadityatra nirvacanayiSyati- sAmAiyaM ca tivihaM saMmatta suyaM tahA carittaM ce (Avazyakani0 796) tyAdi / kasya sAmAyikamityatrAbhidhAsyati- jassa sAmANio appA (Avazyakani0 797) ityAdi / kva sAmAyikamityetadapi khettadisakAlagaibhaviyasaNNiussAsadiTThimAhAre (Avazyakani0804) ityAdinA dvArakalApena nirUpayiSyati / keSu sAmAyikamityatrottaraM sarvadravyeSu, tathAhi savvagayaM sammattaM sue caritte na pajjavA savve / desaviraiM paDuccA duNhavi paDisehaNaM kujjA / / 1 / / (Avazyakani0830) iti darzayiSyati / kathaM sAmAyikamavApyata ityatra mANussa khetta jAI kularUvArogga AuyaM buddhI (Avazyakani0831) tyAdi pratipAdayiSyati / kiyacciraM kAlaM tadbhavatIti cintAyAmabhidhAsyati - sammattassa suyassa ya chAvaTTi sAgarovamAiM tthitii| sesANa puvvakoDI desUNA hoi ukkosA / / 1 / / (Avazyakani0849) iti / kai tti kiyanta: sAmAyikasya yugapat pratipadyamAnakA: pUrvapratipannA vA labhyante iti vaktavyam, bhaNiSyati ca sammatta-desavirayA paliyassa asaMkhabhAgamettA u (Avazyakani0850) ityAdi / sahAntareNa vartata iti sAntaramiti vicAraNAyAM nirNeSyatikAlamaNaMta ca sue addhApariyaTTao ya desUNo / 130AsAyaNabahulANaM ukkosaM aMtaraM hoi // 1 // (Avazyakani0853) tti / 130. AsAyaNabahulANaM ti / atra 'hiMsAdibahulAnAM' yadvA 'vAsanAdibahulAnAM' iti noktaM, api 'tvAzAtanAbahulAnAM' iti yaduktaM tena jJAyate yad 'upAsyatattvAnAmAzAtanayA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM kiM 13 kaivihaM 14 kassa 15 kahiM 16 kesu 17 kahaM 18 kicciraM havai kAlaM 19 / kai 20 saMtara 21 mavirahitaM 22 bhavA 23''garisa 24 phAsaNa 25 niruttI 26 // 134 // setaM uvaghAtanijjuttiaNugame / avirahitaM nirantaraM kiyantaM kAlaM sAmAyikapratipattAro labhyanta ityatrAvedayiSyatisammasuyaagArINaM AvaliyaasaMkhabhAgamettA u / aTTa samayA caritte savvesu jahaNNa do samayA / / 1 / / (Avazyakani0854) ityAdi / kiyato bhavAn utkRSTatastadavApyata ityatra prativacanaM dAsyatisammattadesavirayA paliyassa asaMkhabhAgamettA u / aTTa bhavA u caritte aNaMtakAlaM ca suyasamae // 1 // (Avazyakani0856) tti / AkarSaNamAkarSa: ekasminnAnAbhaveSu vA puna: puna: sAmAyikasya grahaNAni pratipattaya iti vAcyam, tacca vakSyati - tiNha sahassapuhattaM sayapuhattaM ca hoi viraIe / egabhave AgarisA evaiyA hoti nAyavvA / / 1 / / tiNha sahassamasaMkhA sahasapuhattaM ca hoi viraIe / nANabhave AgarisA evaiyA huMti nAyavvA / / 2 / / (Avazyakani0857,858) iti / phAsaNa tti kiyat kSetraM sAmAyikavantaH spRzantItyabhidhAnIyam, taccaivamsammattacaraNasahiyA savvaM logaM phuse niravasesaM / satta ya caudasabhAe paMca ya suyadesaviraIe // 1 / / (Avazyaka ni0859) ityaadi| nizcitA uktirniruktirvaktavyA, tatra casammaddiTTi amoho sohI sabbhAva daMsaNaM bohI / avivajjao sudiTTi tti evamAI niruttAI / / 1 / / (Avazyakani0861) ityAdi vkssyti| evaM tAvadgAthAdvayasaMkSepArthaH / vistarArthastvAvazyakaniyukti-TIkAbhyAmavaseya iti / tulyA na kApi virAdhanA vartate, hiMsA-vAsanAdyapekSayA'pyAzAtanA pApatare'ti / tatazcedamapi nizcIyate yad 'upAsyatattvAnAmupAsanayA tulyA na kApyArAdhanA bhavatIti / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0605 ] ( sU0 605 ) se kiM taM suttapphAsiyanijjuttiaNugame ? suttapphAsiyanijjuttiaNugame suttaM uccAreyavvaM akhaliyaM amiliyaM aviccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMTho vippamukkaM guruvAyaNovagayaM / to tattha Najjihiti sasamayapayaM vA parasamayapayaM vA tadevametadgAthAdvayavyAkhyAne upodghAtaniryuktiH samarthitA bhavati, asyAM ca prastutAdhyayanasyAzeSavizeSeSu vicAriteSu satsu sUtraM vyAkhyAnayogyatAmAnItaM bhavati / tataH pratyavayavaM sUtravyAkhyAnarUpAyAH sUtrasparzakaniryukteravasaraH saMpadyate / sUtraM ca sUtrAnugame satyeva bhavati, so'pyavasara prApta eva, tatastabhidhitsurAha - suttaM uccAreyavvaM akhaliyamityAdi / Aha - nanu yadi yathoktanItyA sUtrAnugame satyeva sUtrasparzakaniryuktyA prayojanaM tarhi kimityasAvupodghAtaniryuktyanantaramupanyastA ? yAvatA sUtrAnugamaM nirdizya pazcAt kimiti nocyate ? satyam, kintu niryuktisAmyAttatprastAva eva nirdiSTetyadoSaH / 339 prakRtamucyate - tatrAskhalitAdipadAnAM vyAkhyA yathehaiva prAg dravyAvazyakavicAre kRtA thai draSTavyA, ayaM ca sUtradoSaparihAraH zeSasUtralakSaNasyopalakSaNam, taccedam appaggaMthamahatthaM battIsAdosavirahiyaM jaM ca / lakkhaNattaM sutaM ahi ya guNehi uvaveyaM // 1 // ( Avazyaka ni0880) asyA vyAkhyA- alpagranthaM ca tat mahArthaM ceti samAhAradvandvaH, utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat (tattvArtha0 5 / 29) ityAdivat sUtramalpagranthaM mahArthaM ca bhavatItyarthaH / yacca dvAtriMzaddoSavirahitaM tat sUtraM bhavati, ke punaste dvAtriMzaddoSAH ye sUtre varjanIyA: ? ucyate aliyamuvaghAyajaNayaM niratthayamavatthayaM chalaM duhilaM / nissAramahiyamUNaM puNaruttaM vAhatamattaM // 1 // kamabhinnavayaNabhinnaM vibhattibhinnaM ca liMgabhinnaM ca / aNabhihiyamapadameva ya sabhAvahINaM vavahiyaM ca // 2 // kAlajaticchavidoso samayaviruddhaM ca vayaNamettaM ca / atthAvattadoso neo asamAsadoso ya || 3 || uvamArUvagadoso niddesapayatthasaMdhidoso ya / te u ttadosA battI huti nAyavvA // 4 // ( Avazyakani0881-884) tatrAnRtamabhUtodbhAvanaM bhUtanihnavazca yathA IzvarakartRkaM jagadityAdyabhUtodbhAvanam, nAstyAtmetyAdikastu bhUtanihnavaH 1 | upaghAtaH sattvaghAtAdiH, tajjanakaM yathA 'vedavihitA hiMsA dharmAya' ityAdi 2 / nirarthakaM yatra varNAnAM kramanirdezamAtramupalabhyate na tvarthaH, yathA a A i ItyAdi DitthAdivadvA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM 3 | asambaddhArthakamapArthaka, yathA- daza dADimAni, SaDapUpA:, kuNDamajAjinaM palalapiNDastvara kITike dizamudIcImityAdi 4 / yatrAniSTasyArthAntarasya sambhavato vivakSitArthopaghAtaH kartuM zakyate tacchalam, yathA navakambalo devadatta ityAdi 5 / jantUnAmahitopadezakatvena pApavyApArapoSakaM lim, yathA etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre vRkapadaM pazya yadvadantyabahuzrutAH || 1 || piba khAda ca cArulocane yadatItaM varagAtri tanna te / na hi bhIru gataM nivartate samudayamAtramidaM kalevaram ||2|| ( ) ityAdi 6 / ( vedavacanAdivat tathAvidhayuktirahitaM pariphalgu niHsAram 7 / akSara - padAdibhiratimAtramadhikam 8, taireva hInamUnam, athavA hetordRSTAntasya vA''dhikye satyadhikam, yathA- anityaH zabdaH kRtakatva-prayatnAnantarIyakatvAbhyAM ghaTa - paTavadityAdi / ekasmin sAdhye eka eva heturdRSTAntazca vaktavya:, atra ca pratyekaM dvayAbhidhAnAdAdhikyamiti bhAva: / hetu dRSTAntAbhyAmeva hInamUnam, yathAanityaH zabdo ghaTavaditi, tathA anityaH zabdaH kRtakatvAdityAdi 9 / punaruktaM dvidhA zabdato'rthatazca, tathA'rthAdApannasya punarvacanaM punaruktam, tatra zabdataH punaruktaM yathA ghaTo ghaTa ityAdi, arthataH punaruktaM yathA ghaTaH kuTa: kumbha ityAdi, arthAdApannasya punarvacanaM yathA pIno devadatto vA na bhuGkte ityukte arthAdApannaM rAtrau bhuGkta iti, tatrArthApannamapi ya etat sAkSAd brUyAttasya punaruktatA 10 / vyAhataM yatra pUrveNa paraM vihanyate yathA karma cAsti phalaM cAsti kartA na tvasti karmaNAm ) ityAdi 11 / ayuktamanupapattikSamaM yathA teSAM kaTataTabhraSTairgajAnAM madabindubhi: ( ) ityAdi 12 / kramabhinnaM yatra kramo nArAdhyate yathA sparzana- rasana-prANa- cakSuH - zrotrANAmarthAH sparza-rasa- gandharUpa-zabdA iti vaktavye sparza-rUpa- zabda - gandha-rasA iti brUyAt ityAdi 13 | vacanabhinnaM yatra vacanavyatyayaH, yathA vRkSAvetau puSpitA ityAdi 14 / vibhaktibhinnaM yatra vibhaktivyatyayaH, yathA vRkSaM pazya iti vaktavye vRkSa: pazya iti brUyAdityAdi 15 / liGgabhinnaM yatra liGgavyatyayaH, yathA ayaM strItyAdi 16 / anabhihitaM svasiddhAnte'nupadiSTam, yathA saptamaH padArtho vaizeSikasya, prakRtipuruSAbhyadhikaM sAvayasya, duHkha samudaya-mArga-nirodhalakSaNacaturAryasatyAtiriktaM vA bauddhasyetyAdi 17 | yatrAnyacchando'dhikAre'nyacchando'bhidhAnaM tadapadam, yathA''ryApade'bhidhAtavye vaitAlIyapadamabhidadhyAdityAdi 18, yatra vastusvabhAvo'nyathAsthito'nyathA'bhidhIyate tat svabhAvahInam, yathAzIto vahniH, mUrtimadAkAzamityAdi 19 / yatra prakRtamutsRjyA'prakRtaM vyAsato'bhidhAya puna: prakRtamucyate tadvyavahitam 20 | kAladoSo yatrAtItAdikAlavyatyayaH yathA rAmo vanaM pravivezeti vaktavye rAmo Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIanuyogadvArasUtram [sU0605] vanaM pravizatItyAha 21 / yatidoSo'sthAnavirati: sarvathA'viratirvA 22 / chaviH alaGkAravizeSastena zUnye vidoSa: 23 / samayaviruddhaM svasiddhAntavirodhi yathA sAvayasyAsat kAraNe kAryaM vaizeSikasya vAsaditi 24 | vacanamAtraM nirhetukam, yathA kazcidyathecchayA kaJcit pradezaM lokamadhyatayA janebhyaH prarUpayati 25 / yatrArthApattyA'niSTamApatati tadarthApattidoSo yathA gRhakukkuTo na hantavya ityukte'rthApattyA zeSaghAto'duSTa ityApatati 26 / yatra samAsavidhiprAptau samAsaM na karoti tatrAsamAsadoSaH 27 / upamAdoSo yatra hInopamA kriyate yathA meruH sarSapopamaH, adhikopamA vA kriyate yathA sarSapo merusannibhaH, anupamA vA yathA meruH samudropama ityAdi 28 / rUpakadoSaH svarUpabhUtAnAmavayavAnAM vyatyayo yathA parvate rUpayitavye zikharAdIMstadavayavAn rUpayati anyasya vA samudrAdeH sambandhino'vayavA~statra rUpayatIti 29 / nirdezadoSo yatra nirdiSTapadAnAmekavAkyatA na kriyate, yatheha devadattaH sthAlyAmodanaM pacatItyabhidhAtavye pacatizabdaM nAbhidhatte 30 / padArthadoSo yatra vastu paryAyo'pi san padArthAntaratvena kalpyate yathA sato bhAvaH satteti kRtvA vastuparyAya eva sattA, sA ca vaizeSikaiH SaTsu padArtheSu madhye padArthAntaratvena kalpyate taccAyuktam, vastUnAmanantaparyAyatvena padArthAnantyaprasaGgAditi 31 / yatra sandhiprAptau taM na karoti duSTaM vA karoti tatra sandhidoSa: 32 / ete dvAtriMzat sUtradoSAH, etairvirahitaM yattallakSaNayuktaM sUtram / aSTAbhizca guNairupapetaM yattallakSaNayuktamiti vartate / te ceme guNA:niddosaM sAravaMtaM ca heujuttamalaMkiyaM / uvaNIyaM sovayAraM ca miyaM mahurameva ya ||1|| ( Avazyakani0885) tatra nirdoSaM sarvadoSavipramuktam 1 / sAravad gozabdavad bahuparyAyam 2 | hetavaH anvayavyatirekalakSaNAstairyuktam 3 / upamotprekSAdyalaGkArairalaGkRtam 4 / upanayopasaMhRtamupanItam 5 / grAmyabhaNitirahitaM sopacAram 6 / varNAdiniyataparimANaM mitam 7 / zravaNamanoharaM madhuram 8 / anyaizca kaizcid SaD guNA: sUtrasya paThyante, tadyathAappakkharamasaMdiddhaM sArakhaM vissaomuhaM / atthobhamaNavajjaM ca suttaM savvaNNubhAsi || 1 || ( Avazyakani0886) tatrAlpAkSaraM mitAkSaraM yathA sAmAyikasUtram, asandigdhaM saindhavazabdavadyallavaNa-vasanaturagAdyanekArthasaMzayakAri na bhavati, sAravattvaM pUrvavat, vizvatomukhaM pratisUtraM caraNAnuyogAdyanuyogacatuSTayavyAkhyAkSamam, yathA dhammo maMgalamukkiTTaM ( dazavai0 111 ) ityAdi zloke catvAro'pyanuyogA vyAkhyAyante, athavA anantArthatvAd yato vizvatomukhaM tataH sAravadityevaM sAravattvasyaiva hetubhAvenedaM yojyate, asmi~zca vyAkhyAne paJcaivaite guNA bhavanti, stobhakA: cakAra - vAzabdAdayo nipAtAstairvi 341 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM baMdhapayaM vA mokkhapayaM vA sAmAiyapayaM vA NosAmAiyapayaM vA / to tammi uccArite samANe kesiMci bhagavaMtANaM kei atthAhigArA ahigayA bhavaMti, kesiMci ya kei aNahigayA bhavaMti, tato tesiM aNahigayANaM atthANaM abhigamaNatthAe padeNaM padaM vattaissAmi - saMhitA ya padaM ceva padattho padaviggaho / cAlaNA ya pasiddhI ya, chavvihaM viddhi lakkhaNaM // 135 / / yuktamastobhakam, anavayaM kAmAdipApavyApArAprarUpakam, evaMbhUtaM sUtraM sarvajJabhASitamiti / yaistu pUrve aSTau sUtraguNA: proktAste'nantarazlokoktaguNAMsteSvevASTasu guNeSvantarbhAvayanti, ye tvanantarazlokoktAneva sUtraguNAnicchanti te amIbhireva pUrvoktAnAmaSTAnAmapi saGgrahaM pratipAdayanti / ____ evaM ca sUtrAnugame samastadoSavipramukte lakSaNayukte sUtre uccArite tato jJAsyate yadutaitat svasamayagatajIvAdyarthapratipAdakaM padaM svasamayapadam, parasamayagatapradhAnezvarAdyarthapratipAdakaM padaM parasamayapadam / anayoreva madhye parasamayapadaM dehinAM kuvAsanAhetutvAdbandhapadamitarattu sadbodhakAraNatvAnmokSapadamiti tAvadeke / anye tu vyAcakSate prakRti-sthityanubhAva-pradezalakSaNabhedabhinnasya bandhasya pratipAdakaM padaM bandhapadam kRtsnakarmakSayalakSaNasya mokSasya pratipAdakaM padaM moksspdmiti| Aha- nanvatra vyAkhyAne bandha-mokSapratipAdakaM padadvayaM svasamayapadAnnAtiricyate tat kimiti bhedenopanyAsa: ? satyam, kintu svasamayapadasyApyabhidheyavaicitryadarzanArtho bhedenopanyAsaH, ata eva sAmAyikapratipAdakaM padaM sAmAyikapadamityAdAvapi bhedenopAdAnaM sArthakamiti / sAmAyikavyatiriktAnAM nAraka-tiryagAdyarthAnAM pratipAdakaM padaM nosAmAyikapadamityetacca sUtroccAraNasya phalaM darzitam / idamuktaM bhavati- yata: sUtre samuccArite svasamayapadAdiparijJAnaM bhavati tatastaduccAraNIyameva, tatastasmin sUtre uccAritamAtra eva sati keSAJcidbhagavatAM sAdhUnAM yathoktanItyA kecidarthAdhikArA adhigatA: parijJAtA bhavanti, kecittu kSayopazamavaicitryAdanadhigatA bhavanti, tatasteSAmanadhigatAnAmarthAdhikArANAmadhigamArthaM padena padaM vartayiSyAmi ekaikaM padaM vyAkhyAsyAmItyarthaH / tatra vyAkhyAlakSaNameva tAvadAha- saMhiyA yetyAdi, 131tatrAskhalitapadoccAraNaM saMhitA, yathA 131. tatrAskhalitapadoccAraNaM saMhiteti / nanvarthakathanaM vyAkhyocyate / tatazcAskhalipadoccAraNaM kathaM vyAkhyAGgamiti ? prazne prativacanamidaM jJeyaM- vyAkhyA'rthabodhArthaM bhavati / tatazca yena yenArthabodho bhavati tatsarvaM vyAkhyAGgam / askhalitAdiguNopetaM yathA syAttathA sUtra uccAritamAtra eva keSAJcid medhAvisAdhUnAM kecidarthAdhikArAH parijJAtA bhavanti / paraMtu yadi sUtroccAraNe skhalanAdidoSAH syustadA na tathA'rthabodho bhavatItyaskhalitAdiguNopetasUtroccAralakSaNAyAH saMhitAyA vyAkhyAGgatve na kA'pi zaGketi / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0606 ] setaM suttaphAsiyanijjuttiaNugame / setaM nijjuttiaNugame / setaM aNugame / ( sU0 606 ) se kiM taM gae ? satta mUlaNayA paNNattA / taMjahA-Negame saMgahe vavahAre karomi bhayAnta sAmAyikamityAdi / padaM tu karomItyekaM padam, bhayAnta iti dvitIyam, sAmAyikamiti tRtIyam ityAdi / padArthastu karomItyabhyupagamaH, bhayAnta iti gurvAmantraNam, samasyA''ya: sAmAyikamityAdikaH / padavigrahaH samAsaH, sa cAnekapadAnAmekatvApAdAnaviSayo yathA bhayasyAnto bhayAnta ityAdi / 132sUtrasyArthasya vA anupapattyudbhAvanaM cAlanA / tasyaivAnekopapattibhistathaiva sthApana prasiddhiH / ete ca cAlanA - prasiddhI Avazyake sAmAyikavyAkhyAvasare svasthAna eva vistaravatyau draSTavye / evaM SaDvidhaM viddhi jAnIhi lakSaNam, vyAkhyAyA iti prakramAdgamyate iti zlokArthaH / atrAha- nanvasyAH SaDvidhavyAkhyAyA madhye kiyAn sUtrAnugamasya viSayaH ko vA sUtrAlApakanikSepasya ? kazca sUtrasparzakaniryukteH ? kiM vA nayairviSayIkriyate ? ucyate, sUtraM sapadacchedaM tAvadabhidhAya sUtrAnugamaH kRtaprayojano bhavati, sUtrAnugamena ca sUtre samuccArite padacchede ca kRte sUtrAlApakAnAmeva nAma-sthApanAdinikSepamAtramabhidhAya sUtrAlApakanikSepaH kRtArtho bhavati, zeSastu padArtha-padavigrahAdiniyoga: sarvo'pi sUtrasparzakaniryukteH, vakSyamANanaigamAdinayAnAmapi prAya: sa padArthAdivicAro viSayaH, tato vastuvRttyA sUtrasparzakaniryuktyantarbhAvina eva nayA:, Aha ca bhASyakAra:- hoi kayattho vottuM sapayaccheyaM suyaM suyAgamo / suttAlAvaganAso nAmAinnAsaviNiogaM || 1 || suttaphAsiyanijjuttiNiogo se patthaI / pAya socci gamanayAimayagoyaro hoi || 2 || (vizeSAvazyaka bhA01009-1010) anena ca vidhinA sUtre vyAkhyAyamAne sUtraM sUtrAnugamAdayazca yugapat samApyante yata Aha bhASyasudhAmbhonidhi: suttaM suttAgamo suttAlAvayakao ya nikkhevo / suttapphAsiyanijjuttI nayA ya samagaM tu vaccati // | 1 || (vizeSAvazyakabhA0 10011) ityalaM vistareNa / setaM aNugame tti anugamaH samAptaH / atha nayadvAramabhidhitsurAha - se kiM taM nae ityAdi / atha ko'yaM pUrvoktazabdArtho nayaH ? 343 132. sUtrasyArthasya vA'nupapattyudbhAvanaM cAlaneti / nanu sUtre kA'nupapattiH sambhavati ? iyaM-vyAkaraNApekSayA chandobhaGgAdyapekSayA vA'nupapattiH sambhavatIti jJeyam / taduktaM vizeSAvazyakabhASyavRttau zabdArthanyAyataH- zabdaviSayiNA nyAyena zabdasaMbhavinyA yuktyA zabdagatadUSaNasya parihAraH ||1007 vRttiH / / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ujjusue sadde samabhirU evaMbhUte / tattha hiM mANehiM miNai ttI Negamassa ya niruttI 1 / sANaM pi nayANaM lakkhaNamiNamo suNaha vocchaM / / 136 / / saMgahiyapiMDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao rbeti 2 / vaccai viNicchiyatthaM vavahAro savvadavvesuM 3 | / 137 / / paccuppannaggAhI ujjusuo NayavihI muNeyavvo 4 / icchai visesiyataraM paccuppaNNaM Nao saddo 5 / / 138 / / tatrottarottarabhedApekSayA saptaiva mUlabhUtA nayA mUlanayA:, tadyathA naigama ityAdi / tatra naigamaM vyAcikhyAsurAha- NegehimityAdi gAthA, vyAkhyA - na ekaM naikaM prabhUtAnItyarthaH, naikairmAnaiH mahAsattA-sAmAnyavizeSAdijJAnairmimIte minoti vA vastUni paricchinattIti naigama:, itIyaM naigamasya niruktiH vyutpattiH, athavA nigamA loke vasAmi tiryagloke vasAmItyAdayaH pUrvoktA eva bahava: paricchedAsteSu bhavo naigamaH / zeSANAmapi nayAnAM saGgrahAdInAM lakSaNamidaM zRNuta vakSye'hamiti gAthArthaH / A. zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM yathApratijJAtamevAha - saMgahiyagAhA, vyAkhyA samyag gRhIta upAtta: saGgRhItaH piNDita ekajAtimApanno'rtho viSayo yasya saGgrahavacanasya tat saGgRhItapiNDitArthaM saGgrahasya vacanaM saGgrahavacanaM samAsataH saMkSepato bruvate tIrthakara gaNadharAH, ayaM hi sAmAnyamevecchati na vizeSAn, tato'sya vacanaM saGgRhItasAmAnyArthameva bhavati, ata eva saGgRhNAti sAmAnyarUpatayA sarvaM vastu kroDIkarotIti saGgraho'yamucyate, yuktizcAtra lezataH prAgdarzitaiva / vaccaItyAdi, nirAdhikye, cayanaM cayaH piNDIbhavanam adhikazcayo nizcayaH sAmAnyam, vigato nizcayo vinizcayo visAmAnyabhAva:, tadarthaM tannimittaM vrajati pravartate, sAmAnyAbhAvAyaiva sarvadA yatate vyavahAro naya ityarthaH, kva ? sarvadravyeSu sarvadravyaviSaye, loke hi ghaTa- stambhA'mbhoruhAdayo vizeSA eva prAyo jalAharaNAdikriyAsUpayujyamAnA dRzyante na punastadatiriktaM sAmAnyam, ato lokavyavahArAnaGgatvAt sAmAnyamasau necchatIti bhAva:, ata eva lokavyavahArapradhAno nayo vyavahAranayo'sAvucyate, yuktizcAtrApi lezataH prAguktaiva / athavA vizeSeNa nizcayo vinizcayaH AgopAlAGganAdyavabodho na katipayavidvatsambaddhaH, tadarthaM vrajati vyavahAranayaH sarvadravyeSu, idamuktaM bhavati yadyapi nizcayena ghaTAdivastUni sarvANyapi pratyekaM paJcavarNAni dvigandhAni paJcarasAnyaSTasparzAni tathA'pi gopAlAGganAdInAM yatraiva kvacidekasmin sthUle nIlavarNAdau vinizcayo bhavati tamevAsau sattvena pratipadyate na zeSAn, lokavyavahAraparatvAdeveti gAthArthaH / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0606 ] vatthUo saMkamaNaM hoi avatthaM gaye samabhirUDhe 6 / - tadubhayaM evaMbhUo visesei 7 / / 139 || vaMjaNa-attha paccuppanna gAhA, sAmpratamutpannaM pratyutpannamucyate, vartamAnakAlabhAvItyarthaH, tad grahItuM zIlamasyeti pratyutpannagrAhI RjusUtro nayavidhirmuNitavyaH, tatrAtItAnAgatAbhyupagamakuTilatAparihAreNa Rju akuTilaM vartamAnakAlabhAvi vastu sUtrayatIti RjusUtra:, atItAnAgatayorvinAzAnutpattibhyAmasattvAd asadabhyupagamazca kuTila iti bhAvaH, athavA Rju avakraM zrutamasyeti RjuzrutaH, zeSajJAnairmukhyatayA tathAvidhaparopakArAsAdhanAt zrutajJAnamevaikamicchatItyarthaH, uktaM ca sunAya unnaM kevale tayaNaMtaraM / appaNo ya paresiM ca jamhA taM paribhAvagaM // 1 // ( 345 ) ti, ayaM ca nayo vartamAnamapIcchan svakIyamevecchati parakIyasya svAbhimatakAryAsAdhakatvena vastuto'sattvAditi, aparaM ca - bhinnaliGgairbhinnavacanaizca zabdairekamapi vastvabhidhIyata iti pratijAnIte, yathA taTa: taTI taTamityAdi, tathA gururgurava ityAdi, tathA indrAdernAma sthApanAdibhedAn pratipadyate, vakSyamANanayastvativizuddhatvAlliGga-vacanabhedAdvastubhedaM pratipatsyate nAma - sthApanA - dravyANi ca nAbhyupagamiSyatIti bhAvaH ityukta RjusUtraH / atha zabda ucyate, tatra zapa Akroze ( pA0dhA0 1069, 1244), zapyate abhidhIyate vastvaneneti zabdaH, tameva guNIbhUtArthaM mukhyatayA yo manyate sa nayo'pyupacArAcchabdaH, ayaM ca pratyutpannaM vartamAnaM tadapi RjusUtrAbhyupagamApekSayA vizeSitataramicchati, tathAhi - taTastaTI taTamityAdizabdAnAM bhinnAnyevAbhidheyAni, bhinnaliGgavRttitvAt, strI-puruSa napuMsakazabdavadityasau pratipadyate, tathA gururgurava ityatrApyabhidheyabheda eva, bhinnavacanavRttitvAt puruSaH puruSA ityAdivaditi, nAma-sthApanA-dravyarUpAzca nendrAH, tatkAryAkaraNAt, 133 khapuSpavaditi, prAktanAdvizuddhatvAdvizeSitataro'syAbhyupagamaH, samAnaliGga-vacanAnAM tu bahUnAmapi zabdAnAmekamabhidheyamasau manyate yathendraH zakraH purandara ityAdi, iti gAthArthaH / vatthUo ityAdi, vastuna: indrAde: saGkramaNamanyatra zakrAdAviti dRzyam, bhavati avastu asaMbhavItyarthaH, kvetyAha- naye samabhirUDhe, samabhirUDhanayamatenetyarthaH, tatra vAcakabhedenAparAparAn 133. khapuSpavaditi / kvacit kadAcit kenacid ghaTAderapi 'indra' iti nAma kRtaM syAttadA ghaTAderapi nAmendratayA pakSAntargatatvena dRSTAntatvAsambhavAd ghaTAdikaM prasiddhaM santaM dRSTAntaM vihAyAsataH khapuSpasyAtra dRSTAntatayopAdAnaM kRtamiti dhyeyam / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti - abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM zakra vAcyavizeSAn samabhirohati samabhigacchati pratipadyata iti samabhirUDhaH, ayamatra bhAvArtha:- indraka - purandarAdizabdAn anantaraM 134 zabdanayena ekAbhidheyatveneSTAnasau vizuddhataratvAt pratyekaM bhinnAbhidheyAn pratipadyate, bhinnapravRttinimittatvAt, sura - manujAdizabdavat, tathAhi indatIti indraH, zaknotIti zakraH, puraM dArayatIti purandaraH, iha paramaizvaryAdIni bhinnAnyevAtra pravRttinimittAni, evamapyekArthatve atiprasaGgaH ghaTapaTAdizabdAnAmapyekArthatA''patteH, evaM ca sati yadA indrazabdaH zakrazabdena sahaikArtha ucyate tadA vastunaH paramaizvaryasya zakanalakSaNe vastvantare saGkramaNaM kRtaM bhavati, tayorekatvamApAditaM bhavatItyarthaH, taccAsambhavitvAdavastu, na hi ya eva paramaizvaryaparyAyaH sa eva zakanaparyAyo bhavitumarhati, sarvaparyAyasAGkaryApattito'tiprasaGgAdityalaM vistareNa / uktaH smbhiruuddhH| vaMjaNaatthetyAdi, yatkriyAviziSTaM zabdenocyate tAmeva kriyAM kurvadvastvevaMbhUtamucyate, evaM 346 134. zabdanayenaikAbhidheyatveneSTAnasau vizuddhataratvAdityAdi / idamatra hRdayama - vibhaktyantena padenAbhidheyagataM liGgavacanAdikaM yathA budhyate tathaivendana- zakanAdidharmA api budhyante / tathApIndrazakrAdizabdazravaNamAtreNendana-zakanAdidharmAvabodhaH keSAJcid medhAvinAmeva bhavati, tadanyeSAM tu liGgAdibodhamAtra eveti prasiddham / ato jJAyate yad 'liGgAdibhedena yo vastubhedastadviSayo yo bodhastadapekSayA pravRttinimittabhUtendanAdibhedena yo vastubhedastadviSayo yo bodhaH sa sUkSmatarAM buddhimapekSate' iti / tatazca vizuddhenApi zabdanayenAnavabudhyamAna indanazakanAdibhedaprayukto vastubhedo vizuddhatareNa samabhirUDhanayena budhyate kathyate ceti jJeyam / nanu ghaTaniSThA yA ghaTatvAvacchinnA 'ayaM ghaTaH' iti jJAnanirUpitA viSayatA, yA ca pRthivItvAvacchinnA 'iyaM pRthivI' iti jJAnanirUpitA viSayatA, tayoH satyapi bhede na tadAzrayasya ghaTasya bhedaH, evaM satyapIndana - zakanAdidharmabhede kathamindra-zakralakSaNasya dharmiNo bhedaH ? iti praznasyedaM prativacanaM pratibhAti yad - paryAyArthikanayatayA zabdAdinayAstaTAdipadAnAM indrAdizabdAnAM vA zaktiM taTAdigata-indrAdigataparyAyeSveva manyante / paryAyavatsu taTAdidravyeSvindrAdidravyeSu vA lakSaNAmeva (upacArameva) manyante, sunayatvAtteSAm / tasmAtteSAM taTAdipadavAcyatvenendrAdizabdavAcyatvena vA mukhyatayA taTAdigatAnAmindrAdigatAnAM vA liGgavacanAdilakSaNAnAmindanazakanAdilakSaNAnAM vA paryAyANAmevopasthitiH saMmatA / ata eva 'na hi ya eva paramaizvaryaparyAyaH sa eva zakanaparyAyo bhavitumarhatI tyAdikaM vRttikArairuktam / tasmAd liGgAdibhedenendanAdibhedena vA vAcyArthabhedaM te manyanta iti / naigamAdinayAstu dravyArthikatayA taTAdipadavAcyatvenendrAdizabdavAcyatvena vA taTendrAdidravyANAmevopasthitiM mukhyatayA yato manyante'to na teSAM liGgAdibhede'pIndanAdibhede'pi vA vAcyArthabheda iti spaSTameva / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0606 ] yaH zabdenocyate ceSTAkriyAdikaH prakArastamevaM bhUtaM prAptamiti kRtvA, tatazcaivaMbhUtavastupratipAdako nayo'pyupacArAdevaMbhUtaH, athavA evaM yaH zabdenocyate ceSTAkriyAdikaH prakArastadvaziSTasyaiva vastuno'bhyupagamAt, tamevaM bhUta: prApta evaMbhUta ityupacAramantareNApi vyAkhyAyate / sa evaMbhUto nayaH kimityAha- vyajyate'rtho'neneti vyaJjanaM zabdaH, arthastu tadabhidheyavasturUpaH, vyaJjanaM cArthazca vyaJjanArthI, tau ca tau tadubhayaM ceti samAsaH, 135vyaJjanArthazabdayorvyastanirdeza: prAkRtatvAt, vyaJjanArthatadubhayaM vizeSayati naiyatye sthApayati, idamatra hRdayam - zabdamarthenArthaM ca zabdena vizeSayati yathA ghaTa ceSTAyAm (pA0dhA0812), ghaTate yoSinmastakAdyArUDhazceSTata iti ghaTa iti, atra tadaivAsau ghaTo ghaTaH yadA yoSinmastakAdyArUDhatayA jalAharaNaceSTAvAn nAnyadA, ghaTadhvanirapi ceSTAM kurvata eva tasya vAcako nAnyadetyevaM ceSTAvasthAto'nyatra ghaTasya ghaTatvaM ghaTazabdena nivartyate, ghaTadhvanerapi tadavasthAto'nyatra ghaTena svavAcakatvaM nivartyata iti bhAvaH 136 iti gAthArthaH / uktA mUlanayA: / eSAM cottarottarabheda - prabhedA AvazyakAdibhyo'vaseyAH / ete ca sAvadhAraNA: santo durnayA:, avadhAraNavirahitAstu sunayA:, sarvaizca sunayairmIlitaiH syAdvAda ityalaM bahubhASitayA / T atrAha kazcit - nanUktA ete nayA:, kevalaM prastute kimetaiH prayojanamiti nAvagacchAmaH, ucyate, upakrameNopakrAntasya nikSepeNa ca yathAsambhavaM nikSiptasyAnugamenAnugatasya ca prakrAntasAmAyikAdhyayanasya vicAraNA'mISAM prayojanam / punarapyAha-- nanveSA nayairvicAraNA kiM pratisUtramabhipretA sarvAdhyayanasya vA ? yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH pratisUtraM nayavicArasya na nayA samoyaraMti iha 135. vyaJjanArthazabdayorvyastanirdeza iti / 'artha' zabdasyAlpAkSaratvAdarthasya ca vyaJjanApekSayA'bhyarhitatvAcca pUrvanirdeze prApte'pi sUtre 'vyaJjana 'zabdasyaiva pUrvanirdezo'rtha - zabdasya tUttaranirdezo yo dRzyate sa vyastanirdeza iti / tatra ca 'prAkRtatvAdi 'ti heturvRttikArairdattaH / nanu saMskRtabhASAyAmapi sUtrArthAvityAdisamAso dRzyata eveti cet ? satyaM tatra kramaprAmANyAdi ti heturjJeyaH / yataH pUrvaM sUtraM bhavati tato'rthaH, ataH 'sUtra'zabdasya pUrvanipAtaH kriyata iti / 136. iti gAthArtha iti / yadvaivaM prakAro'pyartho'tra zakyate vaktum / vyutpattinimittaviziSTapravRttinimittameva pravRttinimittatvena svIkriyata evaMbhUtanayena / tasmAd yoSinmastakAdyArUDhatayA jalAharaNaceSTAvadapyanyat pAtraM na 'ghaTa' padavAcyaM ghaTatvalakSaNasya pravRttinimittasyAbhAvAt / apavarakaikakoNasthito ghaTo'pi na 'ghaTa' padavAcyaH, jalAharaNaceSTAlakSaNasya ghaTanarUpasya vyutpattinimittasyAbhAvAditi yoSinmastakAdyArUDhatayA jalAharaNaceSTAvAn ghaTa evaivaMbhUtanayena 'ghaTa' padavAcyaH, jalAharaNaceSTAviziSTaghaTatvalakSaNasya svAbhipretapravRttinimittasya sattvAditi / 347 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM (Avazyakani0 762) mityanena niSiddhatvAd, athApara: pakSa: so'pi na yuktaH, samastAdhyayanaviSayasya nayavicArasya prAgupodghAtaniryuktau nae samoyAraNANumae ityatropanyastatvAt, na ca sUtravyatiriktamadhyayanamasti yannayairvicAryate, atrocyate, yastAvat pratisUtraM nayavicAraniSedha: preryate tatrAvipratipattireva, kiM ca Asajja u soyAraM nae nayavisArao bUyA (Avazyakani0 761) ityanenApavAdika: so'nujJAta eva, yadapyucyate samastAdhyayanaviSayasya nayavicArasya prAgupodghAtetyAdi tat samayAnabhijJasyaiva vacanam, yasmAdidameva caturthAnuyogadvAraM nayavaktavyatAyA mUlasthAnam, atra siddhAnAmeva ca teSAM tatropanyAsa:, yadapyuktam- na ca sUtravyatiriktamadhyayanamityAdi, tadapyasAram, samudAya-samudAyino: kAryAdibhedataH kathaJcidbhedasiddheH, tathAhi- pratyekAvasthAyAmanupalabdhamapyudvahanasAmarthyalakSaNaM kAryaM zibikAvAhakapuruSasamudAye upalabhyate, evaM ca pratyeka-samuditAvasthayo: kAryabheda: zibikAvAhanAdiSu sAmarthyAsAmarthyalakSaNo viruddhadharmAdhyAsazca dRzyate, yadi cAyamapi na bhedakastarhi sarvaM vizvamekaM syAt, tatazca sahotpattyAdiprasaGgaH, tasmAt kAryabhedAdviruddhadharmAdhyAsAcca samudAya-samudAyinorbheda: pratipattavya:, evaM saGkhyA-saMjJAdibhyo'pi tadbhedo bhAvanIyaH, tasmAt kazcit kvacit sUtraviSaya: samastAdhyayanaviSayazca nayavicAro na duSyati, bhavatvevaM tathA'pyadhyayanaM nayairvicAryamANaM kiM sarvaireva vicAryate ? Ahosvit kiyadbhireva ? yadi sarvairiti pakSa: sa na yuktaH teSAmasaGkhayeyatvena tairvicArasya kartumazakyatvAt, tathAhi- yAvanto vacanamArgAstAvanta eva nayA:, yathoktam - jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // 1 / / (sammati0 3 / 47) na ca nijanijAbhiprAyaviracitAnAM vacanamArgANAM saGkhyA samasti pratiprANi prAyo bhinnatvAdabhiprAyANAm, nApi kiyadbhiriti vaktuM zakyam, anavasthAprasaGgAt, saGkhyAtIteSu hi teSu yAvadebhirvicAraNA kriyate tAvadebhirapi ki netyanavasthApreraNAyAM na naiyatyAvasthApakaM hetumutpazyAma:, athApi syAt - asaMkhyeyatve'pyeSAM sakalanayasAhibhirnayairvicAro vidhIyate, nanu teSAmapi saGgrAhinayAnAmanekavidhatvAt punaranavasthaiva, tathAhi- pUrvavidbhiH sakalanayasaGgrAhINi sapta nayazatAnyuktAni yatpratipAdakaM saptazatAraM nayacakrAdhyayanamAsId, uktaM ca- ekkekko ya sayaviho satta nayasayA havaMti emeve ( Avazyakani0 759) tyAdi, saptAnAM ca nayazatAnAM saGgrAhakA: punarapi vidhyAdayo dvAdaza nayA: yatprarUpakamidAnImapi dvAdazAraM nayacakramAste, tatsaGgrAhiNo'pi sapta naigamAdinayA:, tatsaGgrAhiNau punarapi dravya-paryAyAstiko nayau jJAna-kriyAnayau vA nizcaya-vyavahArau vA zabdA-'rthanayau vetyAdi iti saGgrAhakanayAnAmapyanekavidhatvAt saivAnavasthA / aho Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0606 ] NAyammi gihiyavve agiNhiyavvammi ceva atthammi | jayavvameva ii jo uvaeso so nao nAma // 140 // savvesi pi nANaM bahuvihavattavvayaM nisAmettA / taM savvanayavisuddhaM jaM caraNaguNaoi sAhU || 1491 / / setaM nae | || aNuogaddArAI sammattAI // solasa sANi cauruttarANi gAhANa jANa savvaggaM / dusahassamaNuTTubhachaMdavittaparimANao bhaNiyaM / / 142 / / atinipuNamuktam, kintu prakrAntAdhyayane sAmAyikaM vicAryate tacca muktiphalam, tato yadevAsya muktiprAptinibandhanaM rUpaM tadeva vicAraNIyam, tacca jJAnakriyAtmakameva tato jJAna-kriyAnayAbhyAmevAsya vicAro yuktataro nAnyaiH / tatra jJAnanayo jJAnameva muktiprApakatayA pratijAnIte, tatastanmatAviSkaraNArtha- mAha - NAyama gAhA / vyAkhyA- jJAte samyag avagate gihiyavve grahItavye, upAdeya ityarthaH, agrahItavye anupAdeye, sa ca heya upekSaNIyazca dvayorapyagrahaNAvizeSAt cazabda uktasamuccaye, athavA agrahItavyazabdena heya evaiko gRhyate upekSaNIyaM tvanuktamapyayameva cakAraH samuccinoti vo gAthAlaGkAramAtre, atthaMmi tti arthe aihikAmuSmike, tatra aihiko grahItavyaH srak - candanA -'GganAdiH, agrahItavyo'hi-viSa- kaNTakAdiH, upekSaNIyastRNAdiH, AmuSmiko grahItavyaH samyagdarzanAdiH, agrahItavyo mithyAtvAdiH, upekSaNIyastu svargavibhUtyAdiH evaMbhUte'rthe yatitavyameveti, atraivakAro'vadhAraNe, tasya ca vyavahitaH prayoga:, tadyathA jJAta eveti, tadayamartha:- grAhyAgrAhyopekSaNIye'rthe jJAta eva tatprApti - parihAropekSArthinA yatitavyaM pravRttyAdilakSaNa: prayatnaH kArya iti, iti evaMbhUtaH sarvavyavahArANAM jJAnanibandhanatvapratipAdanaparo ya upadezaH, sa kimityAha - naDDa iti prastAvAjjJAnanayo nAmeti ziSyAmantraNe ityakSaraghaTanA / bhAvArthastvayam - iha jJAnanayo jJAnaprAdhAnyakhyApanArthaM pratipAdayati- nanvaihikA - ''muSmikaphalArthinA tAvat samyagvijJAta evArthe pravartitavyam, anyathA pravRttau phalavisaMvAdadarzanAd, Agame'pi ca proktam- paDhamaM nANaM tao daye (dazavai0 4 / 10 ) tyAdi jaM annANI kammaM khavei ( kalpabhA0 1170 ) tyAdi, tathA aparamapyuktam pAvAo viNiyattI pavattaNA taha ya kusalapakkhami / viyarasa ya paDivattI tinni vi nANe samappaMti ||1|| ( tathA anyairapyuktam 349 ) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM nagaramahAdArA iva kammadArANuogavaradArA / akkhara-biMdU-mattA lihiyA dukkhakkhayaTThAe // 143 / / vijJapti: phaladA puMsAM na kriyA phaladA matA / mithyAjJAnAt pravRttasya phalAsaMvAdadarzanAd / / 1 / / ( ) iti / itazca jJAnasyaiva prAdhAnyaM yatastIrthakara-gaNadharairagItArthAnAM kevalAnAM vihAro'pi niSiddhaH, tathA ca tadvacanam gIyattho ya vihAro bIo gIyatthamIsio bhaNio / etto taiyavihAro nANunnAo jiNavarehiM / / 1 / / (kalpabhA0 688, oghani0 121) na yasmAdandhenAndha: samAkRSyamANa: samyak panthAnaM pratipadyata iti bhAvaH / evaM tAvat kSAyopazamikaM jJAnamadhikRtyoktam, kSAyikamapyaGgIkRtya viziSTaphalasAdhakatvaM tasyaiva vijJeyam, yasmAdarhato'pi bhavAmbhodhitaTasthasya dIkSA pratipannasyotkRSTatapazcaraNavato'pi na tAvadapavargaprApti: saMjAyate yAvadakhilajIvAdivastustomasAkSAtkaraNadakSaM kevalajJAnaM notpannam, tasmAjjJAnameva puruSArthasiddhernibandhanam, prayogazcAtra- yad yena vinA na bhavati tat tannibandhanameva, yathA bIjAdyavinAbhAvI tannibandhana evAGkuraH, jJAnAvinAbhAvinI ca sakalapuruSArthasiddhiriti / tatazcAyaM nayazcaturvidhe sAmAyike samyaktvasAmAyika-zrutasAmAyike evAbhyupagacchati, jJAnAtmakatvena pradhAnamuktikAraNatvAt, dezavirati-sarvaviratisAmAyike tu necchati, jJAnakAryatvena gauNatvAt tayoriti gAthArtha: / vicAritaM jJAnanayamatena sAmAyikam, atha kriyAnayamatena tadvicAryate- tatrAsau kriyaiva sakalapuruSArthasiddheH pradhAnaM kAraNamiti manyamAno jJAnanayamatavyAkhyAtAmetAmeva gAthAmAhanAyammItyAdi, iyaM ca kriyAnayamatenetthaM vyAkhyAyate- iha jJAte grahItavye agrahItavye caivArthe sarvAmapi puruSArthasiddhimabhilaSatA yatitavyameva pravRttyAdilakSaNA kriyaiva kartavyeti, evamatra vyAkhyAne evakAraH svasthAna eva yojyate, evaM ca sati jJAte'pyarthe kriyaiva sAdhyA, tato jJAnaM kriyopakaraNatvAdgauNamityata: sakalasyApi puruSArthasya kriyaiva pradhAna kAraNamityevaM ya upadezaH sa nayaH prastAvAt kriyAnaya, zeSaM pUrvavat, ayamapi svapakSasiddhaye yuktIrudbhAvayati- nanu kriyaiva pradhAna puruSArthasiddhikAraNam, yata Agame'pi tIrthakara-gaNadharaiH kriyAvikalAnAM jJAnaM niSphalameva uktam, subahu pi suyamahIyaM kiM kAhI caraNavippamukkassa ? / aMdhassa jaha palittA dIvasayasahassakoDI vi // 1 / / (Avazyakani0 98) Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0606 ] nANaM savisayaniyayaM na nANamitteNa kajjaniSpattI | maggaNNU diTTaMto hoi saciTTo aciTTo ya || 2 || (Avazyakani0 1157) jANaMto'vi ya tariuM kAiyajogaM na juMjaI jo u / so vujjhai soeNaM evaM nANI caraNahINo ||3|| ( Avazyakani0 1160 ) jahA kharo caMdaNabhAravAhI (Avazyakani0 100) tyAdi tathA anyairapyuktam kriyaiva phaladA puMsAM na jJAnaM phaladaM matam / yataH strI-bhakSyabhogajJo na jJAnAt sukhito bhaved || 1 || ( ) iti / evaM tAvat kSAyopazamikI caraNakriyAmaGgIkRtya prAdhAnyamuktam, atha kSAyikImapyAzritya tasyA eva prAdhAnyamavaseyam, yasmAdarhato'pi bhagavataH samutpannakevalajJAnasyApi na tAvad muktyavAptiH saMpadyate yAvadakhilakarmendhanAnalajvAlAkalAparUpAyAM zailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpA cAritrakriyA na prApteti, tasmAd kriyaiva pradhAnaM sarvapuruSArthasiddhikAraNam, prayogazcAtra- yad yatsamanantarabhAvi tat tatkAraNam, yathA antyAvasthAprAptapRthivyAdisAmagryanantarabhAvI tatkAraNo'GkuraH, kriyA'nantarabhAvinI ca sakalapuruSArthasiddhiriti / tatazcaiSa caturvidhe sAmAyike dezavirati - sarvaviratisAmAyike eva manyate, kriyArUpatvena pradhAnamuktikAraNatvAt, samyaktva - zrutasAmAyike tu tadupakAritvamAtrato gauNatvAnnecchatIti gAthArthaH / 351 nanu pakSadvaye'pi yuktidarzanAt kimiha tattvamiti na jAnIma iti ziSyajanasammohamAzaGkaya jJAnakriyAnayamatapradarzanAnantaraM sthitapakSaM darzayannAha - savvesiMpi gAhA, vyAkhyA - na kevalamanantaroktanayadvayasya, kiM tarhi ? sarveSAmapi svatantrasAmAnya- vizeSavAdinAM nAma - sthApanAdivAdinAM vA nayAnAM vaktavyatAM parasparavirodhinIM proktiM nizamya zrutvA tadiha sarvanayavizuddhaM sarvanayasammataM tattvarUpatayA grAhyam, yat kimityAha - yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH, caraNaM cAritrakriyA, guNo'tra jJAnam, tayostiSThatIti caraNa-guNasthaH, jJAna-kriyAbhyAM dvAbhyAmapi yukta eva sAdhuH muktisAdhako na punarekena kenaciditi bhAvaH / tathAhi yattAvajjJAnavAdinA proktaM yadyena vinA na bhavati tattannibandhanamevetyAdi, tatra tadavinAbhAvitvalakSaNo heturasiddha eva jJAnamAtrAvinAbhAvinyAH puruSArthasiddheH kvApyadarzanAt, na hi dAha - pAkAdyarthinAM dahanaparijJAnamAtrAdeva tatsiddhirbhavati, kintu tadAnayana-sandhukSaNa-jvAlanAdikriyAnuSThAnAdapi na ca tIrthakaro'pi kevalajJAnamAtrAnmuktiM sAdhayati, kintu yathAkhyAtacAritrakriyAto'pi tasmAt sarvatra jJAna - kriyA'vinAbhAvinyeva puruSArthasiddhiH, tatastadavinAbhAvitvalakSaNo heturyathA puruSArthasiddherjJAnanibandhanatvaM sAdhayati tathA kriyAnibandhanatvamapi, Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti- abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM tAmapyantareNa tadasiddherityanaikAntiko'pyasAviti / evaM kriyAvAdinA'pi yad yatsamantarabhAvi tat tatkAraNamityAdiprayoge yastadanantarabhAvitvalakSaNo heturuktaH so'pyasiddho'naikAntikazca tathAhistrI-bhakSya-bhogAdikriyAkAle'pi jJAnamasti, tadantareNa tatra pravRtterevAyogAd, evaM zailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpakriyAkAle'pi kevalajJAnamasti, tadantareNa tasyA evAprApteH, tasmAt kevalakriyAnantarabhAvitvena puruSArthasya kvApyasiddherasiddho hetu:, yathA ca tadanantarabhAvitvalakSaNo hetuH kriyAkaraNatvaM muktyAdipuruSArthasya sAdhayati tathA jJAnakAraNatvamapi tadapyantareNa tasya kadAcidapyabhAvAdityanaikAntikatA'pyasyeti, tasmAd jJAna-kriyobhayasAdhyaiva muktyAdisiddhi:, uktaM cahayaM nANaM kiyAhINaM hayA annANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDho dhAvamANo ya aMdhao || 1 || saMyogasiddhIe phalaM vayaMti na hu egacakkeNa raho payAi / dhoya paMgU va sameccA te saMpauttA nayaraM paviDA || 2 || ( Avazyakani0 101-102 ) ityAdi / atrAha- nanvevaM jJAna-kriyayormuktyavApikA zakti: pratyekamasatI samudAye'pi kathaM syAt ? na hi yad yeSu pratyekaM nAsti tat teSu samuditeSvapi bhavati, yathA pratyekamasat samuditeSvapi sikatAkaNeSu tailam, pratyekamasatI ca jJAna- -kriyayormuktyavApikA zakti:, uktaM ca patteyamabhAvAo nivvANaM samudiyAsu vina juttaM / nANa-kiriyAsu vottuM sikatAsamudAyatellaM va // 1 // (vizeSAvazyakabhA0 1163 ) ucyate - syAdetad yadi sarvathA pratyekaM tayormuktyanupakAritA'bhidhIyeta, yadA tu tayoH pratyekaM dezopakAritA samudAye tu sampUrNA hetutA tadA na kazciddoSa:, Aha ca vasuM na savvahacciya sikatAtellaM va sAhaNAbhAvo / desovagAriyA jA sA samavAyami saMpUNNA || 1 || ( vizeSAvazyakabhA0 1164 ) ataH sthitamidaM jJAna-kriye samudite eva muktikAraNam, na pratyekamiti tattvam / tathA ca pUjyA: nANAhINaM savvaM nANanao bhAi kiM va kiriyAe ? | kiriyAe caraNanao tadubhayagAho ya sammattaM // | 1 | | ( vizeSAvazyakabhA0 3591) tasmAdbhAvasAdhuH sarvairapi nayairiSyata eva sa ca jJAna- kriyAyukta evetyato vyavasthitamidaM tat sarvanayavizuddhaM yaccaraNa- - guNavyavasthitaH sAdhuriti / tadevaM samarthitaM nayadvAram, tatsamarthane ca samarthitAni catvAryapyupakramAdIni dvArANi, tatsamarthane cAnuyogadvArazAstraM samAptam / / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI anuyogadvArasUtram [sU0606 ] prAyo'nyazAstradRSTaH sarvo'pyartho mayA'tra saMracitaH / na punaH svamanISikayA tathApi yat kiJcidiha vitatham ||1|| sUtramatilacya likhitaM tacchodhyaM mayyanugrahaM kRtvA / parakIyadoSa-guNayostyAgopAdAnavidhikuzalaiH // 2 // chadmasthasya hi buddhiH skhalati na kasyeha karmavazagasya ? | sadbuddhivirahitAnAM vizeSato madvidhAsumatAm ||3|| kRtvA yad vRttimimAM puNyaM samupArjitaM mayA tena / muktimacireNa labhatAM kSapitarajAH sarvabhavyajanaH ||4|| zrIpraznavAhanakulAmbunidhiprasUtaH kSoNItalaprathitakIrtirudIrNazAkhaH / vizvaprasAdhitavikalpitavasturuccaizchAyAzritapracuranirvRtabhavyajantuH // 5 // jJAnAdikusumanicitaH phalitaH zrImanmunIndraphalavRndaiH / kalpadruma iva gacchaH zrIharSapurIyanAmAsti || 6 || yugmam / etasmin guNaratnarohaNagirirgAmbhIryapAthonidhistuGgatvAnukRtakSamAdharapatiH saumyatvatArApatiH / samyag-jJAna-vizuddhasaMyama-tapaH-svAcAracaryAnidhiH zAntaH zrIjayasiMhasUrirabhavanniH saGgacUDAmaNiH ||7| ratnAkarAdivaitasmAcchiSyaratnaM babhUva tat / sa vAgIzo'pi no manye yadguNagrahaNe prabhuH ||8|| zrIvIradevavibudhaiH sanmantrAdyatizayapravaratoyaiH / vaya : saMkti: kastadguNakIrtane vibudha: ? || 9 || tathAhi AjJA yasya narezvarairapi zirasyAropyate sAdaraM yaM dRSTvA'pi mudaM vrajanti paramAM prAyo'tiduSTA api / yadvaktrAmbudhiniryadujjvalavaca: pIyUSapAnodyatairgIrvANairiva dugdhasindhumathane tRptirna lebhe janaiH || 10 || kRtvA yena tapaH suduSkarataraM vizvaM prabodhya prabho - stIrthaM sarvavidaH prabhAvitamidaM taistaiH svakIyairguNaiH / 353 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 A.zrImaladhArihemacandrasUriviracitavRtti-abhayazekharasUriviracitaTippaNIsametaM zuklIkurvadazeSavizvakuharaM bhavyairnibaddhaspRhaM yasyA''zAsvanivAritaM vicarati zvetAMzugauraM yaza: // 11 / / yamunApravAhavimalazrImanmunicandrasUrisamparkAt / amarasariteva sakalaM pavitritaM yena bhuvanatalam / / 12 / / visphUrjatkalikAladustaratama:santAnaluptasthiti: sUryeNeva vivekabhUdharazirasyAsAdya yenodayam / samyagjJAnakaraizcirantanamunikSuNNa: samuddyotito mArgaH so'bhayadevasUrirabhavattebhyaH prasiddho bhuvi // 13 / / tacchiSyalavaprAyairavagItArthA'pi ziSTajanatuSTyai / zrIhemacandrasUribhiriyamanuracitA prakRtavRttiH / / 14 / / // anuyogadvAravRttiH samAptA / atra pratyakSaragaNanayA granthAnam 5700 / zivamastu zrIcaturvidhasaMghasya / 137. ravagatArthA' iti pATho'tra samucito bhAti / tadevaM samAptimagAd mldhaarishriihemcndrsuurisndRbdhvRttismetaanuyogdvaarsuutrvissmpdttippnnii| jinAjJAviparItaM yaduktaM mayA'lpabuddhinA / tatsadbhirguNadoSajJaiH zodhyaM mayi kRpAlubhiH / / 1 / / tapAgacche zriyA yukte'bhavan zrI premasUrayaH / nirmalabrahmacaryAlaGa kRtAH karmavizAradAH / / 2 / / paTTe teSAM rarAje zrIbhuvanabhAnusUrayaH / nyAyavizAradAH paJcAcAralInAstapodhanAH / / 3 / / adhyAtmarasikAsteSAM prabhubhaktau kRtazramAH / ziSyA dharmajidAkhyA me pitRvyAH samatAratAH / / 4 / / tacchiSyA laghubhrAtAraH pramodabhAvanirjharAH / jayazekharasUrIzAH sUrimantrasusAdhakAH / / 5 / / dvikarasakhanetre'bde tacchiSyasUriNA kRtA / abhayazekhareNeyaM TippaNI nandatAcciram / / 6 / / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka). pU.A. zrI abhayazekharasUri ma.sA.nuM saMpAdita anuvAdita likhita adhyayananopayogI sAhitya (1). adhyAtmamataparIkSA (16) tattva nirNaya dharma parIkSA. (17) devadravyaHjinapUjA (3). sAmAcArI prakraNa, ArAdhaka (18 navAMgI gurupujana virAdhaka caturbhanI prakraNa thI ra1) paznottarI vagere (4). sabhyatva SasthAnanI yaupaI (rara) etaka nAme pAMcamA dvAtriAd dvAaTAkA (bhAga-1) karmacanthanA padArtho-TippaNo karmaprakRti padArtho (bhAga-1) (ra3) dazAvidha sAmAcArI (bhAga-1) karmaprakRti padArtho (bhAga-2) (ra4) dAvidha sAmAcArI (bhANa-ra) daewvadha sAmAcArI (bhAga-3) (rapa). karmaprakRti padArtho (bhAga-3). (8) (ra6) tithiaMge satya ane praznottarI samAdhAna (bhAga-1) nyAya siddhAnta muktAvalI (ra7) tithiaMge satya ane (bhAga-1) samAdhAna (bhAga-ra) (10). | nyAya siddhAnta muktAvalI | (28) dravya-gaNa-payaTyano rAsa (bhAga-ra) (bhAga-1) (11) satpadAdi prarUpaNA (ra9) saptabhaMNIviMzikA (1ra) hAribhadra yogabhAratI (30) nikSepaviMzikA (13) yogAviMTAkA (31) yA binapUnA 452nA pApa hai ? (14) siddhinAM sopAna (1pa) tattvAvalokana samIkSA pU. A. zrI abhayazekhara sUri ma.sA. likhitA upadezatnAka sAhitya (1) haMsA ! tuM jhIla maitrI sarovaramAM... (ra) haiyuM mAruM nRtya re (3) huM chuM huM chuM e ja ajJAnatA (4) H paDikkamaNuM bhAvaej (pa) avikakhA ANAzaMde (6) huM chuM sevaka tAro re (7) hA pastAvo vipula jharaNuM... (8) micchAmadukkaDam (9) TALaye doSa saMtApa re... mudraka : zrI pArzva komyuTara-amadAvAda. phona : (079) 25460295