Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho! zrutajJAnam" graMtha jIrNoddhAra 217 vyAkaraNa siddhahemazabdAnuzAsana ladhu vivaraNa bhAga-3 ': dravya sahAyaka : zrI umarA jaina saMgha, malabAra hIla, suratanA jJAnakhAtAmAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjena sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2072 I. 2016
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 84 ___810 010 011 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| kramAMka pustakanuM nAma -TI5152-saMpaES 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI | pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 | 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI | pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA pU. meghavijayajI gaNi ma.sA. | 004 | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. | 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. | 006 | zrI mAnatuGgazAstram pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. | 007 | aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 | 009 | zilparatnam bhAga-1 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 162 | 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 302 prAsAdamajarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 352 015 | zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 120 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI dIpArNava uttarArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 110 | jinaprAsAda mArtaNDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA 498 | jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 | hIrakalaza jaina jyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 022 | dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 452 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 026 | tattpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya 188 | 027 | zaktivAdAdarzaH | zrI sudarzanAcArya zAstrI 214 | 028 | kSIrArNava zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 414 029 | vedhavAstu prabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI ___192 013 018 020 hAra 454 226 640
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 288 520 034 (). 324 302 196 190 202 480 30 | zinjaratnAkara zrI narmadAzaMkara zAstrI prAsAda maMDana | paM. bhagavAnadAsa jaina zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) pU. bhAvasUrinI ma.sA. 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 pU. bhAvasUrina ma.sA. 037 vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA 038 tilakamaznarI bhAga-1 pU. lAvaNyasUrijI 039 tilakamagnarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI tilakamajharI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI sakhasandhAna mahAkAvyam pU. vijayaamRtasUrizvarajI saptabhaphImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI nyAyAvatAra | satiSacaMdra vidyAbhUSaNa 044 vyutpattivAda guDhArthatattvaloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 045 sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH pU. lAvaNyasUrijI. vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA zrIveNImAdhava zAstrI nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI pU. lAvaNyasUrijI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI 054 | jyotirmahodaya sa. pU. akSayavijayajI 228 60 218 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra bhASA | sa pU. lAvaca 218. 164 saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha-04. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com maho zrutajJAnamajtha ddhiAra - saMvata 2075 (5. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustasI www.ahoshrut.org vebasAITa 52thI upl stGirls srI zAze. krama pustakanuM nAma tA- TIra-saMpaES pRSTha 055 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhanyAsa adhyAya-6 | pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056| vividha tIrtha kalpa pa. jinavijayajI ma.sA. 160 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasUri 202 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA | zrI dharmadattasUri jaina saMgIta rAgamALA . zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI | 306 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sudarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI saM pU. meghavijayajI gaNi 516 064| viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha | saM pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnam | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 06764zamAtA vahI guzanuvAha gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 | moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/4. zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA | saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 073 meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 0748na sAmudrina pAMya jtho 14. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI | 376 4. 14. 060 322 532
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ '075 374 238 194 192 254 guja. | 260 | jaina citra kalpadruma bhAga-1 16 | jaina citra kalpadruma bhAga-2 77) saMgIta nATya rUpAvalI bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 79 | zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 | bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083. AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 kalyANa kAraka 085 | vi2nIvana joza kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 088 | hastasagnIvanama 238 260 guja. | zrI sArAmArUM navAva guja. | zrI saYTmArUM navA guja. | zrI vidyA saramA navIna guja. | zrI sArAmAkuM navAva guja. | zrI manasubhAna kukaramala | zrI jagannAtha aMbArAma guja. | zrI jagannAtha aMbArAma guja. | zrI gagannAtha maMvArama guja. | . vantisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zAstrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarIna lozI guja. | zrI levalAsa navarIna lozI saM. | pU. meSavinayanI saM. pU.vinayanI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 114 '084. 910 436 336 087 230 322, (089/ 114 endracaturvizatikA sammati tarka mahArNavAvatArikA 560
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra krama 272 saM. 240 254 282 466 342 362 134 70 316 224 612 307 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | pustaka nAma kartA / TIkAkAra bhASA | saMpAdaka/prakAzaka 91 | syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI saM. motIlAla lAghAjI punA 92 | syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 93 | syAdvAda ratnAkara bhAga-3 bAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 94 | | syAdvAda ratnAkara bhAga-4 bAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA | syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba 97 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 99 | bhuvanadIpaka padmaprabhasUrijI | veMkaTeza presa 100 | gAthAsahastrI samayasuMdarajI saM. | sukhalAlajI 101 | bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA hindI | munzIrAma manohararAma 102 | zabdaratnAkara sAdhusundarajI saM. haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu | hemacaMdrAcArya jaina sabhA 104 | laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara saM. orIenTa insTITyuTa baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI saM, AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-1,2,3 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 107 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-4.5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI 109 | jaina lekha saMgraha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara | puraNacaMdra nAhara 110 | jaina lekha saMgraha bhAga-2 puraNacaMdra nAhara saM./hi | puraNacaMdra nAhara 111 | jaina lekha saMgraha bhAga-3 puraNacaMdra nAhara saM./hi / puraNacaMdra nAhara 112 | | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 kAMtivijayajI saM./hi | jinadattasUri jJAnabhaMDAra 113 | jaina pratimA lekha saMgraha daulatasiMha loDhA saM./hi | aravinda dhAmaNiyA 114 | rAdhanapura pratimA lekha saMdoha vizAlavijayajI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 115 | prAcina lekha saMgraha-1 vijayadharmasUrijI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 116 | bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracaMda nAhaTA saM./hi nAhaTA bradharsa 117 | prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 118 | prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 119 | gujarAtanA aitihAsika lekho-1 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 120 | gujarAtanA aitihAsika lekho-2 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 121 | gujarAtanA aitihAsika lekho-3 girajAzaMkara zAstrI phArbasa gujarAtI sabhA 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-1 | pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 123|| | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa pI. pITarasana | bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. 126 | vijayadeva mAhAtmyam | jinavijayajI |saM. jaina satya saMzodhaka saM./hi 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 saM./gu 414 400
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 84 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pastakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. | sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. | hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. braja. bI. dAsa banArasa 133 | | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasurijI guja. yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. | zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | guja. zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151| sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. brIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM. 5 krama viSaya saMpAdaka/prakAzaka prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma 154 uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya 155 | uNAdi gaNa vivRtti karttA / saMpAdaka pU. hemacaMdrAcArya pU. hemacaMdrAcArya 156 prAkRta prakAza saTIka 157 dravya parikSA aura dhAtu utpatti 158 Arambhasidhdhi saTIka 159 khaMDaharo kA vaibhava 160 bAlabhArata 161 giranAra mAhAtmya 162 giranAra galpa 163 praznottara sArdha zataka 164 bhAratiya saMpAdana zAstra 165 vibhaktyartha nirNaya 166 vyoma vatI - 1 167 vyoma vatI - 2 168 jaina nyAyakhaMDa khAdyam 169 haritakAvyAdi nighaMTU 170 yoga ciMtAmaNi- saTIka 171 vasaMtarAja zakunam 172 mahAvidyA viDaMbanA 173 jyotirnibandha 174 meghamAlA vicAra 175 muhUrta ciMtAmaNi- saTIka 176 | mAnasollAsa saTIka - 1 177 mAnasollAsa saTIka - 2 178 jyotiSa sAra prAkRta 179 muhUrta saMgraha 180 hindu esTrolojI bhAmAha Thakkara pherU pU. udayaprabhadevasUrijI pU. kAntIsAgarajI pU. amaracaMdrasUrijI daulatacaMda paraSottamadAsa pU. lalitavijayajI pU. kSamAkalyANavijayajI mUlarAja jaina giridhara jhA zivAcArya zivAcArya - - yazovijayajI vyAkaraNa vyAkaraNa vyAkaraNa dhAtu jyotISa zIlpa prakaraNa sAhitya nyAya nyAya nyAya upA. nyAya bhAva mizra Ayurveda pU. harSakIrtisUrijI Ayurveda jyotiSa pU. bhAnucandra gaNi TIkA jyotiSa pU. bhuvanasundarasUri TIkA zivarAja jyotiSa jyotiSa pU. vijayaprabhasUrI rAmakRta pramitAkSaya TIkA jyotiSa bhulAkamalla somezvara jyotiSa bhulAkamalla somezvara jyotiSa bhagavAnadAsa jaina jyotiSa aMbAlAla zarmA jyotiSa pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa jyotiSa kAvya tIrtha tIrtha bhASA saMskRta saMskRta prAkRta saMskRta/hindI saMskRta hindI saMskRta saMskRta / gujarAtI saMskRta/gujarAtI hindI hindI saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta/hindI saMskRta/hindI saMskRta / hindI saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta/ gujarAtI saMskRta saMskRta saMskRta prAkRta / hindI gujarAtI gujarAtI johana kriSTe pU. manoharavijayajI jaya kRSNadAsa guptA bhaMvaralAla nAhaTA pU. jitendravijayajI bhAratIya jJAnapITha paM. zIvadatta jaina patra haMsakavijaya phrI lAyabrerI sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI jaina vidyAbhavana, lAhora caukhambA prakAzana saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya badrInAtha zukla zIva zarmA lakSmI veMkaTeza presa khemarAja kRSNadAsa senTrala lAyabrerI AnaMda Azrama meghajI hIrajI anUpa mizra orienTa insTITyUTa orienTa insTITyUTa bhagavAnadAsa jaina zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI pitAmbaradAsa TI. mahetA pRSTha 304 122 208 70 310 462 512 264 144 256 75 488 226 365 190 480 352 596 250 391 114 238 166 368 88 356 168
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama viSaya | bhASA pRSTha pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 | saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI 181 | saMskRta 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane 3 330 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 185 | nRtyaratra koza bhAga-2 ___ kartA / TikAkAra pUjya mammaTAcArya kRta pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI | zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva 248 504 saMskRta pUjya jinavijayajI saMskRta yazobhArati jaina prakAzana samiti saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta /hindI | zrI vAcaspati gairobhA saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga gujarAtI mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA 448 188 444 616 190 632 | nArada 84 | 244 zrI caMdrazekhara zAstrI 220 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 | saMgIratnAkara bhAga-3 saTIka saMgIranAkara bhAga-4 saTIka 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI 192 jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 199 | adhyAtmasAra saTIka 200 | chandonuzAsana 201 | maggAnusAriyA saMskRta hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 zrI hIrAlAla kApaDIyA pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI eca. DI. belanakara 446 |414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI 409 476 siMghI jaina zAstra zikSApITha 444 saMskRta saMskRta/gujarAtI zrI DI. esa zAha | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 146
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham / // pUjyapAdAcAryadeva zrImad vijaya-dAna-prema-rAmacandra-bhadraMkara sadgurubhyo namaH // - kalikAlasarvajJa-zrImadhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam [ svopajJabRhatvRtti tathA 'nyAsasArasamuddhAra' (laghunyAsa) saMvalitam ] tRtIyo bhAgaH Adya-sampAdaka : nApsanasamrAT pR. AcAryadeva zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. kI preraNA se paramapUjya AcAryadeva zrImad vijaya udayasUrIzvarajI ma. sA. sampAdaka : jinaprAsana-bhAsanabhAskara gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI ma. sA. ke viSyaratna adhyAtmayogI prAmarasanimagna pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivaryazrI ke niSyaratna prAMtamUrti pUjya AcAryadeva zrImad vijaya kudakuda sUrIzvarajI ma. sA. ke vidvAn niSyaratna pUjya munirAja zrI vajrasenavijayajI ma. saha-sampAdaka : sUkSmatattvacitaka pUjyapAda paMnyAsapravarazrI bhadraMkara vijayajI gaNivaryazrI ke niSya munizrI ratnasena vijayajI ma. prakAzaka : bherulAla kanhaiyAlAla rilijoyasa TrasTa caMdanabAlA, bambaI-400 006
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka zA. bherulAla kanheMyAlAla rilijIyasa TrasTa caMdanabAlA epArTamenTa rIja roDa, vAlakeyara bambaI-400 006 prakAzana-tithi kArtika amAvasyA, dIpAvalI mahAparva dinAMka 2-11-86 (zrI vIravibhu nirvANa divasa) * prAvatti-dvitIyA * mUlya-70/- rupaye * prApti-sthAna sarasvatI pustaka bhaNDAra 111, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda pArzva prakAzana, nInA pola, averIvADa, ahamadAbAda-1 jagavaMtalAla giradharalAla dolIyAhAnI pola, ahamadAbAda-1
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ KOK" "" (.) (KUKKUKKUKKUKKAKKAKK samarpaNa 25 K) KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO KO macakuda ke puSpa kI bhA~ti apane nirmala jIvana dvArA tathA apanI sUkSma - tIkSNa va parimAjita buddhi-pratibhA dvArA bAla-jIvoM ke lie upayogI aura upakArI, sarasa, sarala va subodha sAhitya kI racanA kara jinhoMne aneka bhavyAtmAoM ko sanmArga pradAna kiyA hai, aise paramopakArI hAlAra-ratna prAcAryadeva zrImad vinaya kudakuda sUrIzvarajI ma. sA. kI puNyAtmA ko yaha pavitra-graMtha samarpita karate hue hameM atyanta hI Ananda ho rahA hai, jinako adRzya kRpA se yaha durgama kArya bhI sugama ho pAyA hai| bArAdhanA -muni vajrasena vijaya -muni ratnasena vijaya Wan "K"K"K" " " " " " " " "K"K"K"""
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI kalama se... sakala zrIsaMgha kI sevA meM 'siddhahema bahatti laghunyAsa sahita' mahAgraMtha ke dvitIya bhAga kA prakAzana karane ke bAda alpa samaya meM hI isa tRtIya bhAga ko prakAzita karate hae hameM atyaMta hI prA parama kRpAlu mahAvIra deva jaba bAlyAvasthA meM the, naba saudharmendra ne Akara bhagavAn se vyAkaraNa sambandhI jo prazna kiye the, una sabhI kA bhagavAn ne saMtoSaprada samAdhAna kiyA thaa| bAlyavaya meM bhI prabhu kI adbhuta jJAna-pratibhA ko dekhakara sabhI daMga (Azcarya-cakita) raha gaye the| usa kAla meM sarvaprathama jainendra vyAkaraNa prasiddhi meM mAyA-yaha bAta hama hara varSa paryuSaNa meM sunate Aye haiN| kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrasUrijI ma. ne siddharAja kI prArthanA ko lakSya meM rakhakara siddhahemacandrazabdAnuzAsanam' kA nirmANa kiyA thA aura unhoMne isa grantha para laghuvRtti-bRhadvRtti aura bRhannyAsa kA bhI nirmANa kiyA thaa| durbhAgyavaza Aja vaha bRhannyAsa pUrNarUpa se upalabdha nahIM hai| isa vyAkaraNa kI bRhadvRtti para pU. AcArya zrI kanakaprabhasarijI ma. viracita nyAsasAra samuddhAra (laghunyAsa saMjJaka) uttama vivaraNa jJAnabhaMDAroM meM Aja bhI maujUda hai| parantu Aja usakI hAlata atyanta hI khastA hai| patte jINaM ho gae haiM tathA isake sAtha hI duSprApya bhI haiN| lekina jaina-zAsana kA saubhAgya hai ki usakI jIrNa hAlata ko dekha kara pU. AcArya zrI vijaya kundakundasUrIzvarajI ma. ke ziSyaratna pUjya munirAja zrI vayasena vijayajI ma. sA ke hRdaya meM usake punarmudraNa rUpa jIrNoddhAra karavAne kI sadbhAvanA jgii| dUsarI pora siddhAMtadivAkara pa. pU. AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasarijI ma. kI aora se hamAre TrasTa ke sadasyoM ko isa grantharatna ke jIrNoddhAra ke lie punIta preraNA prApta huii| vizAlagrantha ratna kA prakAzana karanA, eka bhagIratha kArya thA aura isa kArya meM prAyaH Der3ha lAkha rupaye se kama kharca nahIM thaa| pUjya guruvaryoM kI zubhaM preraNA se hamAre TrasTa ke sadasyoM ke diloM meM yaha zubha manoratha hA ki apane TrasTa kI jJAnanidhi kA savyaya karake / isa puNya kArya kA lAbha uThAyA jAya / Aja aise mahAn grantharatnoM ke pIche apanA amUlya samaya dene vAloM kI saMkhyA atyalpa hone se pUjya muni bhagavaMtoM kI isa pavitra bhAvanA ko kyoM na saharSa apanA liyA jA? aura basa, hamane isa mahAgrantha ratna ke jIrNoddhAra meM pUrNa sahayoga dene kA nizcaya kara liyaa| isa grantharatna ke suvAcya punaHsaMpAdana ke isa bhagIratha kArya ko paramapUjya, gacchAdhipati, saMghahitavatsala, prAcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA kI anumati aura zubhAzIrvAda se pratiparizramapUrvaka pUrNa karane vAle parama pUjya adhyAtmayogI paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI ke ziSya-praziSya paramapUjya munirAja zrI vayasena vijayajI mahArAja sAhaba tathA parama pUjya muni zrI ratnasena vijayajI ma. sA. ke hama sadA RNI rheNge| unake isa bhagIratha kArya kI hama bAraMbAra anumodanA karate haiM, evaM sakala zrIsaMgha se arja karate haiM ki aise saMgharatna muni bhagavaMta, jo ki zruta-bhakti se niHsvArtha zruta sevA kara rahe haiM.......unheM pUrNa sahayoga pradAna kara zruta samRddhi ko yugoM paryaMta jIvanadAna dekara prAtmakalyANa ke patha meM Age bddh'e| li.. li. zrI merulAla kanhaiyAlAla rilijIyasa TrasTa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ // aiM namaH // saMpAdaka kI kalama se... pUjya munizrI vajrasena vijayajI ma. anaMta upakArI tIrthakara paramAtmA jagat ke bhavya jIvoM ke upakAra ke lie kevalajJAna kI prApti ke bAda 'dharmatIrtha' kI sthApanA karate haiN| 'tIryate'neneti tIrthaH' kI vyutpatti ke anusAra jisase saMsAra-sAgara tarA jAya, use tIrtha kahate haiN| jaina vAGamaya meM 'tIrtha' zabda kA artha prathama gaNadhara, dvAdazAMgI aura caturvidha saMgha (sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA) bhI hotA hai| parama tAraka zrI arihaMta paramAtmA ke pavitra mukha se 'tripadI' kA zravaNa karake bIjabuddhi ke nidhAna gaNadhara bhagavaMta 'dvAdazAMgI' kI racanA karate haiN| 'dvAdazAMgI' ke antargata samasta zrutajJAna kA samAveza ho jAtA hai| kisI vivakSA se jJeya padArthoM ke do bheda kara sakate haiM-(1) anabhilApya aura (2) abhilApya / anabhilApya arthAt aise jJeya padArtha, jinheM jJAna dvArA jAnane ke bAda bhI zabda dvArA vyakta na kiyA jA ske| abhilApya arthAta aise jJeya padArtha, jinheM jJAna dvArA jAnane ke bAda zabda/vANI dvArA abhivyakta kiyA jA ske| tAraka arihaMta paramAtmA apane kevalajJAna dvArA jagat ke samasta padArthoM ke samasta bhAvoM ko sAkSAt / pratyakSa jAnate hue bhI apane jJAna kA anaMtavA~ bhAga hI vAraNI dvArA abhivyakta kara sakate haiM, kyoMki jJeya a aura vANI kI zakti, samaya, AyuSya Adi maryAdita haiN| paramAtmA kI dharma dezanA ko gaNadhara-bhagavaMta sUtra rUpa meM grathita karate haiM aura inhIM sUtroM ko jaina-bhASA meM 'pAgama' kahate haiN| isase spaSTa hotA hai ki jitane bhI pAgama haiM, ve saba tIrthaMkara-paramAtmA kI vANI ke hI saMgraha (Collection) rUpa haiN| ve pAgama mokSa-mAgaM ke patha-pradarzaka haiN| pUjyapAda vIra vijaya jI ma. ne ThIka hI kahA hai-'viSamakAla jinabiMba-jinAgama bhaviyaraNaku prAdhArA' viSama (paMcama) kAla meM jinabiMba aura jinAgama hI bhavya-jIvoM ke lie parama-AdhAra/zreyabhUta haiM / gaNadhara bhagavaMtoM ne ye Agama prAkRta (ardhamAgadhI) bhASA meM race haiN| una AgamoM ke rahasyArtha/ aidaMparyAyArtha ko samajhAne ke lie pUrvAcAryoM ne una pAgamoM ke Upara niyukti, bhASya, cUrNI aura TIkAoM kI racanA kI hai| niyukti aura bhASya prAkRta bhASA meM race gaye haiN| 'cUrNI' ko bhI mukhya bhASA 'prAkRta' hote hue bhI usameM kahIM-kahIM saMskRta bhASA kA bhI prAlaMbana liyA gayA hai| niyukti, bhASya aura cUrNI ke rahasyoM ke spaSTIkaraNa ke lie jinazAsana rahasyavedI gItArtha maharSiyoM ne vividha TIkAnoM kI racanA kI hai| ye TIkAe~ saMskRta bhASA meM racI huI haiN| ataH Agama-abhyAsa ke adhikArI saMvigna-muniyoM ko saMskRta bhASA kA jJAna honA atyaMta hI anivArya hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA/vyAkaraNa, sAhitya meM praveza kA dvAra hai| vyAkaraNa ke spaSTa bodha ke binA kisI bhI zabda/ vAkya / sUtra aura graMtha kA vAstavika bodha saMbhava nahIM hai| jaina zAsana meM bhI sthAnakavAsI Adi jo nae mata nikale haiM, unakA bhI mUla vyAkaraNa-bodha kI ajJAnatA hI hai| vyAkaraNa ke samyagabodha ke abhAva ke kAraNa hI sthAnakavAsI-varga 'caitya' zabda kA viparIta artha karake mArga-vimukha banate jA rahe haiN| isase spaSTa hai ki jinAgamoM ke rahasyArthoM ko jAnane ke lie vyAkaraNa kA samyagbodha atyanta hI jarUrI hai| saMskRta bhASA-jJAna/vyAkaraNa ke samyagbodha ke lie aneka vidvAnoM ne aneka vyAkaraNa-graMthoM kI racanA kI hai| gurjara samrAT siddharAja kI prArthanA ko dhyAna meM rakhakara kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI bhagavaMta ne 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam' kI racanA kii| bhASA-vijJAna ke sAMgopAMga bodha ke lie kalikAlasarvajJa AcArya bhagavaMta ne 'zabdAnuzAsanam' ke sAtha-sAtha 'liMgAnuzAsanam', dhAtu-pArAyaNam, abhidhAna-ciMtAmapiAkoza, 'uNAdigaNa-vRtti', 'dvayAzraya-mahAkAvya' Adi kI racanA kara bhavya jIvoM para mahAn upakAra kiyA hai| 'zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsanam' kI lokapriyatA ke viSaya meM koI sandeha nahIM hai| aneka vidvAnoM ne isa graMtha kA adhyayana adhyApana kara isa graMtha kI upAdeyatA/mahattA pragaTa kI hai| isa 'zabdAnuzAsanam' ke Upara kalikAlasarvajJa bhagavaMta ne 'bRhadvRtti' kI racanA kI hai aura usameM pAe kliSTa padoM para 84000 zloka-pramANa 'bRhannyAsa' kI bhI racanA kI hai| durbhAgya se vaha 'bRhanyAsa" pUrNa upalabdha nahIM hai| usa 'bRhannyAsa' ke saMkSiptIkaraNa rUpa hI pU. prA. zrI devendrasUrijI ma. sA. ke ziSya AcArya zrI kanakaprabhasUrijI ne 'nyAsasArasamuddhAra' kI racanA kI thI, jo Aja saMpUrNatayA upalabdha hai| Aja se lagabhaga 100 varSa pUrva pa. pU. prAcArya zrI nemisUrIzvarajI ma. sA. kI preraNA se pa. pU. prAcArya zrI udayasUrIzvarajI ma. sA. ne isa graMtha (bRhadvRtti-laghanyAsa sahita) kA prakAzana kiyA thaa| aAja se varSoM pUrva bAlyavaya meM jaba merA pATaNa meM paMDitavarya zrI zivalAla bhAI ke pAga siddhahema. kA abhyAsa cala rahA thA, usa samaya daramyAna isa mahAkAya grantha ke avalokana kA prasaMga pAtA thA aura usakI jIrNa-zIrNa avasthA ko dekha kara isa grantha ke punaruddhAra kI bhAvanA kA mana meM bIjAropaNa humA thaa| tatpazcAt anyAnya pravRtti meM kAphI samaya vyatIta ho gyaa| punaH yogAnuyoga saMvat 2035 meM parama pUjya suvizAla-gacchAdhipati zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. kI chatrachAyA meM mere parama upakArI parama gurudeva adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadrakara vijayajI gariNavarya zrI kA bhI pATaNa meM cAturmAsa hupaa| usa cAturmAsa daramyAna pUjyapAda vAtsalyamUrti paMnyAsa pravara zrI bhadrakara vijayajI gaNivarya zrI ke carama ziSya muni zrI ratnasena vijayajI ma. kA bhI 'siddhahema' kA abhyAsa cala rahA thaa| 'laghunyAsa' kI jIrNAvasthA ko dekha, unake dila meM bhI yahI bhAvanA paidA huI ki isa mahAkAya grantha kA avazya punaruddhAra honA caahiye| isa prasaMga para eka gujarAtI kahAvata yAda A jAtI hai-'jhAjhA hAtha raliyAmaNA' cAra hAtha milane para bhArI kAma bhI sugama ho jAtA hai| basa ! AtmIya munizrI ne bhI apanA pUrNa sahayoga dene kA AzvAsana diyaa| saMvat 2041 ke ratalAma cAturmAsa daramyAna muni zrI ratnasena vijayajI ma. ne tIsare adhyAya se sAtaveM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) adhyAya ke laghunyAsa kI presakaoNpI taiyAra kI, sAtha meM liMgAnuzAsanam Adi pariziSTa bhI taiyAra kie gae / dUsarI ora isa bhagIratha kArya kI nivighna samApti ke lie pUjyapAda gacchAdhipati prAcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. ke punIta zubhAzIrvAda bhI prApta hue| isa kArya daramyAna paramopakArI vAtsasyanidhi karuNAmUrti pUjyapAda parama gurudeva paMnyAsa pravara zrI bhadrakara vijayajI gariNavarya zrI kI asIma kRpAvRSTi, parama pUjya saujanyamUrti prAcAryadeva zrImad vijaya pradyotanasUrIzvarajI ma. sA. kI satata preraNA, pa. pU. upakArI gurudeva svargIya prAcAryadeva zrImad vijaya kuMdaku dasUrIzvarajI ma. sA. kI adRzya kRpA aura pa pU sAMsArika pitA muni zrI mahAsena vijayajI ma. sA. kI sahAnubhUti satata prApta hotI rahI hai| sampAdana kArya meM AtmIya muni zrI ratnasena vijayajI ma kA jo sAdyanta sahayoga milA, usake lie ve dhanyavAda ke pAtra haiM / isa prakAra ke prAcIna graMthoM ke punarmudraNa meM pa. pU. prAcArya zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma. sA. ke sadupadeza se bherulAla kanhaiyAlAla rilijIyasa TrasTa ne lAbha liyA hai / anta meM isa graMtha prakAzana meM pratyakSa-parokSa rUpa se sahayoga dene vAle nAmI anAmI sabhI vyaktiyoM kA J AbhAra mAnatA 1 vidyAzAlA, ahamadAbAda- 1 ASAr3ha suda 14, 2042 dinAMka 20-7-86 --muni vajrasena vijaya
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ // ahaMm // saha-saMpAdaka kI kalama se... munizrI ratnasena vijayajI ma. anaMtajJAnI, sarvajJa, sarvadarzI tIrthaMkara bhagavaMtoM ne jJAna ke pA~ca bheda batalAe haiM - (1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaH paryavajJAna aura ( 5 ) kevalajJAna / * ina pA~ca jJAnoM meM mati aura zrutajJAna mrAtma-parokSa haiM aura avadhi, manaH paryava aura kevalajJAna Atma- pratyakSa haiM / * chadmastha AtmA ko ina pAMcoM jJAnoM meM se cAra jJAna saMbhava / zakya haiM / vItarAga dhAramA ko hI hotI hai| * ina pA~ca jJAnoM meM se prathama cAra jJAna kA viSaya maryAdita / sImita hai, jabaki kevalajJAna kA viSaya kevalajJAna ke dvArA zrAtmA jagat ke samasta padArthoM ke samasta paryAyoM ko sAkSAt jAna sakatI hai| * ina pA~coM jJAnoM meM ekamAtra 'zrutajJAna' kI hI abhivyakti ho sakatI hai, zeSa cAra jJAna mUka haiM / * ina pA~coM jJAnoM meM paropakAra meM samartha ekamAtra 'zrutajJAna' hI hai zeSa cAra jJAna svopakAra pradhAna hai| * ina pA~coM zAnoM meM se ekamAtra zrutajJAna kA hI mAdAna-pradAna ho sakatA hai, zeSa cAra jJAnoM kA nhiiN| jainazAsana kA lokottara- vyavahAra mArga 'zrutajJAna' ke Upara hI avalaMbita hai aura isa vyavahAra kA pAlana tIrthaMkara paramAtmA aura anya kevalI bhagavaMta bhI karate haiM / anaMta hai / kevalajJAna kI prApti ekamAtra * tIrthaMkara paramAtmA bhI samavasaraNa meM baiThakara dezanA ke prArambha meM 'namo titthassa' kahakara dvAdazAMgI rUpa 'zrutajJAna' ko namaskAra karate haiM / * tIrthaMkara paramAtmA bhI kevalajJAna dvArA dRSTa jagat ke bhAvoM kA nirUpaNa 'dravya - zruta' ke mAdhyama se hI karate haiM / isIlie prabhu kI vANI 'samyag zruta' svarUpa hai / * jainAgamoM meM 'namo gaMbhIlivIe' kahakara zruta kI jananI svarUpa brAhmI lipi ko bhI namaskAra kiyA gayA hai / 'zruta' ke samyag bodha ke lie aura dvitIya mahAvrata ke pAlana / rakSaNa va saMvardhana ke lie vyAkaraNa kA samyam bodha atyaMta hI jarUrI hai| 'praznavyAkaraNa' rUpa dasaveM aMga meM kahA gayA hai aha kerisayaM puNAi saccaM bhAsivvaM ? jaM taM dabyehi pajjavehi ya guNehi kammehi bahuvihehi
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sippehiM prAgamehiM ya nAmakkhAyanivAyauvasagga-taddhi-samAsasaMdhi-padahetu-jogiya-uNAi-kiriprAvihANa-dhAtu-sara-vibhattivaNNajuttaM tikallaM dasavihaM saccaM.----..-vattavvaM / (sUtra 24) artha-he bhagavaMta ! kisa prakAra kA satya bolanA cAhiye? (bhagavAna-) jo dravya, paryAya, guNa, karma, bahuvidhazilpa tathA Agama se yukta ho aura nAma, pAkhyAta, upasarga, taddhita, samAsa, saMdhi, padahetu, yogika, uNAdi, kriyA-vidhAna, dhAtu-svara, vibhakti aura varNa se yukta ho, vaisA trikAlaviSayaka dasavidha satya bolanA caahiye| isa prAgama-pramANa se spaSTa hai ki mokSAbhilASI mumukSu prAtmA ko zruta ke samyag bodha ke lie vyAkaraNa-zAstra kA avazya abhyAsa karanA cAhiye / mahopAdhyAya zrImad vinayavijayajI ma. ne 'haimalaghuprakriyA' ke maMgalAcaraNa meM 'zrIhaimavyAkaraNa' ko bhI namaskAra kiyA hai aura unhoMne yukti-prayukti ke dvArA usakI namaskaraNIyatA ko siddha kiyA hai| 'zrIhaimavyAkaraNa' samyagdRSTi dvArA praNIta hone se zrutajJAna rUpa hai aura sakala zAstroM kI vyutpatti bodha meM hetu rUpa hone se loka meM bhI mahAn upakArI hai, ataH usako namaskAra samucita hI hai aura yaha vyAkaraNa sarasvatI rUpa hone se vyAkaraNa ko namaskAra karane se sarasvatI ko bhI namaskAra ho jAtA hai| vyAkaraNa kI mahimA kA gAna karate hue kisI vidvAn ne ThIka hI kahA hai arthapravRttitattvAnAM, zabdA eva nibandhanam / tattvAvabodhaH zabdAnAM, nAsti vyAkaraNaM vinA / / artha-viSayaka pravRtti ke rahasya meM zabda hI kAraNa haiM aura zabdoM kA vAstavika bodha vyAkaraNa ke binA saMbhava nahIM hai| vyAkaraNa ke samyag bodha ke abhAva meM vANI ke vicitra (upahAsya) prayogoM para kaTAkSa karate hue kisI kavi ne ThIka hI kahA hai nAGgIkRtaM vyAkaraNauSadhAnAM, apATavaM vAci sugUDhamAste / kasmizcidukte tu pade kathaMcit svairaM vapuH svidyati vepate ca / / bhAvArtha-'jina vyaktiyoM ne vyAkaraNa rUpa auSadha kA sevana nahIM kiyA hai, unakI vANI meM atyaMta apaTutA hotI hai aura isa kAraNa jaba ve kisI vyAkaraNavid ke mukha se koI pada/vAkya sunate haiM,....to usa vAkya ke anavabodha ke kAraNa unake deha meM pasInA chUTane lagatA hai aura unakI deha kA~pane lagatI hai|' astu ! vidvajjana ke Age vyAkaraNa kI mahimA kA gAna, yaha to mAtA ke sAmane, mAmA ke ghara ke varNana samAna hI hai, kyoMki vidvajjana vyAkaraNa ke mAhAtmya se suparicita hI hote haiM / prastuta 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam' ke granthakartA kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI ke pUNyanAma se bhalA kauna aparicita hogA? ve bahumukhI pratibhA ke dhanI the| gurjarasamrAT siddharAja aura paramArhat
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) kumArapAla ko pratibodha kara, unhoMne jinazAsana kI adbhuta prabhAvanA kI hai| unake virAT vyaktitva kA paricaya vANI se agocara hai, phira bhI prAcIna aura arvAcIna aneka vidvAnoM ne unake virATa vyaktitva ko prAMzika rUpa se zabda-deha dene kA prayAsa kiyA hai| _ 'siddhahemacandra zabdAnuzAsanam' ke prathama bhAga meM maiMne graMthakAra kA saMkSipta jIvana-paricaya dene kA alpa prayAsa kiyA hai, parantu vaha paricaya to bAlaka dvArA apane hAtha pasAra kara udadhi / sAgara kA mApa batalAne tulya hI hai| kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrAcArya bhagavaMta ke virAT vyaktitva kA paricaya dene vAlI tatkAlIna vidvAnoM kI aneka kAvya-paMktiyA~ itihAsa ke svarNa-pRSThoM para aMkita haiM, unameM se katipaya paktiyAM yahA~ uddhRta kI jA rahI hai 1 virAT AtmA kA virAT vyaktitva aura adbhuta kRtitva samyagjJAnanirguNaranavadheH zrIhemacandraprabhoH / graMthe vyAkRtikauzala, vasati tat kvAsmAdRzAM tAdRzaM / / artha- samyagjJAna ke nidhi aura guNoM se avadhi rahita zrI hemacandra prabhu ke grantha meM jo vyAkRti (vyAkaraNa-zabdavijJAna) kA kauzala hai, vaisA kauzala hamAre jaise meM kahA~ se ho? -zrI mahendra sUri kRta anekArtha-karaya kaumudI (2) vidyAmbhonidhimaMthamaMdaragiriH zrIhemacandro guruH / -zro devacandrasUri kRta candralekhA nATaka artha-vidyA rUpI samudra ko mathane ke lie zrI hemacandra guru maMdaragiri ke samAna haiM / klapaM vyAkaraNaM navaM viracitaM. chando navaM dayAzrayA'laMkArau prathitau navI prakaTitI zrI yogazAstraM navaM / tarkaH saMjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM, baddhaM yena na kena kena vidhinA, mohaH kRto dUrataH / / artha-navIna vyAkaraNa, navIna chandonuzAsana, navIna dvayAzraya mahAkAvya, alaMkAra zAstra, yoga-zAstra, pramANa-zAstra tathA jinezvara devoM ke caritroM kI racanA karake (zrImad hemacandrAcArya jI ne) kisa-ki.ma prakAra se apanA moha dUra nahIM kiyA hai ? arthAt aneka prakAra se dUra kiyA hai| -zrI somaprabhasUrikRta zatArthakAvya-TI kA joka 93 (4) niHsImapratibhaikajIvitagharau, niHzeSabhUmispRzAM, puNyaudhena sarasvatIsaragarU. svAMgaikarUpo dadhata / yaH syAdvAdamasAdhayan nijavapuSTAntataH so'stu me, sadbuddhyambunidhiprabodhavidhaye, zrIhemacandraH prabhuH / / 1 / / ye hemacandra munimetaduktagranthArtha-sevAbhiSataH zrayante / saMprApya te gauravamujjvalAnAM, padaM kalAnAmucitaM bhavanti / / -zrI malliSeNamUrikRta syAdavAdamajarI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-samasta pRthvIvAsiyoM kI puNyagazi ko ikaTThI karake asIma pratibhA se eka jIvita dhAraNa karane vAlI sarasvatI aura brahaspati ko jinhoMne apane zarIra meM eka rUpa karake dhAraNa kiyA hai aura apane deha ke ra me jinhoMne syAdvAda ko siddha kiyA hai, aise candratulya zrI hemaprabhu merI sadbuddhirUpI sAgara ke prabodha (vikAsa) ke lie candra samAna hoN| . jo isa grantha ke artha kI sevA ke bahAne se zrI hemacandramuni kA prAzraya lete haiM, ve gaurava prAptakara ujjvala kalAoM ke ucita sthAna rUpa banate haiN| (5) . jayasiMhadevavayaNAu, nimmiyaM siddhahemavAgaraNaM / nIsesasaddalakkhaNanihAmibhiNA muriMgadeNa / / artha-jayasiMha (siddharAja) rAjA ke vacana se isa munIndra ke dvArA samasta zabda lakSaNa ke nidhAna mvarUpa siddhahaima vyAkaraNa racA gayA / (6) kiM stumaH zabdapAthoghehemacandrayatetim / ekenApi hi yenedRk kRtaM zabdAnuzAsanam / / artha- zabda-samudra rUpa hemacandra muni kI buddhi kI kyA stuti kareM (kaise stuti kareM ?) ? kyoMki jinhoMne prole hI aise (mahAn) zabdAnuzAsana kI racanA kI hai| (7) zabda-pramANa-sAhitya-chando-lakSma-vidhAyinAM / zrIhemacandrapAdAnAM, prasAdAya namo namaH / / artha-zabda, pramANa, sAhitya, chaMda aura vyAkaraNa ke vidhAyaka zrI hemacandra bhagavaMta ke prasAda guNa ko bArambAra namaskAra ho| " -zrI rAmacandra sUri tathA zrI guNacandra sUri kRta nATyadarpaNa (8) tuliiy-tvrinnjj-kNtii-syvtt-svtt-nynn-rmrinnjjaa| pallaviya-loyaloyaNa-harisappasarA sarIra-sirI // 1 // pAbAlattaNo bihu cArittaM jaNiya-jaraNa-camakkAraM / bAvIsa-parisahasahaNa-duddharaM tivva-tava pavaraM / / 2 / / mariNaya-visamatthasatthA-nimiyavAyaraNa-pamUha-gaMthagaraNA / paravAi parAjaya-jAyakittImaI jayapasiddhA / / 3 / / dhamma paDivattijaNaNaM, atuccha-micchatta mucchimAraNaM pi / mahu-khorapamuha-mahuratta-nimmiyaM dhammavAgaraNaM / / 4 / / iccAi guNohaM hemasUriNo, pecchiUNa cheyajaNo / sadvahai adiTTe vi hu titthaMkara-gaNaharappamuhe / / 5 / /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) artha-zatapatra arthAt kamala samAna nayana se ramaNIya aura logoM ke nayanoM meM harSa ke prasAra ko pallavita karane vAlI jinakI zArIrika saMpadA tapanIya arthAt suvarNa kI kAMti ke samAna thii||1|| bAlyakAla se hI jinakA cAritra logoM meM camatkAra paidA karane vAlA aura bAvIsa pariSahoM ko sahana karane se durjaya aura tIvra tapa ke kAraNa uttama thA // 2 // viSamArtha zAstra ke bodha vAlI, vyAkaraNAdi graMthoM ko racane vAlI aura paravAdI kA parAjaya kara kIrti prApta karane vAlI jinakI buddhi thI // 3 // mithyAtva se mUcchita bane huoM ko bhI dharmabodha dene vAlA jinakA dharmakathana atuccha aura madhu-kSIra pramukha mAdhurya vAlA thA--ityAdi guNoM vAle hemacandrAcAryajI bhagavaMta ko dekha kara, catura-nipuNajana adRSTa tIrthakara aura gaNadhara bhagavaMtoM para bhI zraddhA karate haiM / / 4-5 // -zrI somaprabhasUri kRta prabaMdha (8) saptarSayo'pi satataM gagane caranto, rakSukSamA na mRgI mRgayoH sakAzAt / jIyAcciraM kaliyuge prabhuhemasUri-rekena yena bhuvi jovavadho niSiddhaH / / -vividhagacchIya paTTAvalI saMgraha artha-AkAza meM satata ghUmane vAle saptarSi bhI zikArI ke pAsa se hariNI kA rakSaNa karane meM samartha na bana sake, jabaki kaliyuga meM (prabhu hemacandrAcAryajI ne) akele hI pRthvI para jIvavadha kA niSedha karA diyA, aise hemacandra prabhu dIrgha kAla taka jaya paaeN| (10) gurugurjararAjasya, cAturvidhakasRSTikRt / triSaSTinarasavRttakavirvAcAM na gocaraH / / -zrI muniratnasUri kRta amamacaritra artha-gurjara samrATa ke guru, cAra prakAra kI vidyAoM kA sarjana karane meM viziSTa aura triSaSTizalAkA puruSoM ke pavitra caritra ko likhane meM kavi aise zrI hemacandrAcAryajI gaNI se agocara haiM arthAt isa vANI dvArA unakI stuti zakya nahIM hai| (11) vaiduSyaM vigatAzrayaM zritavati zrIhemacandre divam / ' -rAjakavi somezvaradevaracita surathotsava artha-zrI hemacandra prabhu ke svarga-gamana para vidvattA Azrayarahita ho gii| pracaMDa pratibhA ke svAmI kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI bhagavaMta kI daivika-pratibhA ke darzana hameM unakI kRtiyoM meM milate haiN| prAcIna-arvAcIna aneka vidvAnoM ne unakI kAvya-kRtiyoM kI muktakaMTha se prazaMsA kI hai| saMskRtabhASA-bodha ke lie Aja taka aneka vyAkaraNa-grantha race gae haiM, una granthoM meM isa vyAkaraNa-grantha ko apanI maulika vizeSatAe~ haiM, jo adhyApaka va pAThakagaNa svayaM hI samajha sakate haiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) 'siddha hema' ke adhyayana-adhyApana meM upayogI katipaya prAcIna arvAcIna graMthoM kI yahA~ sUcI dI jA rahI hai 1. kriyAratna samuccaya-- prA. guNaratnasUri kRta (saM. 1466 ) 2. syAdi - samuccaya-- prA. amaracandrasUri kRta 3. haimavibhrama- saTIka - prA. guraNacandrasUri kRta 4. haimavibhrama-savRttika - prA. jinaprabhasUri kRta 5. liMgAnuzAsana vRtti - prA. jayAnaMdasUri kRta 6. liMgAnuzAsanadurgapadaprabodhavRtti - zrI vallabhagariNa kRta 7. 8. haima - kavikalpadruma - paM. harSakulagaNi kRta syAdizabdadIpikA - prA. jayAnaMdasUri kRta 9. prAkRtazabda samuccaya-- prA. pramaracaMdrasUri kRta 10. dvayAzraya - kAvyavRtti (saMskRta) - upA. abhaya tilakagaraNa kRta 11. dvayAzrayavRtti - prAkRta - paM. pUrNakalaza gariNa kRta 12. nyAya saMgraha - nyAyArthaM maMjUSA nyAsa -- hemahaMsa gaNi kRta 13. abhidhAna- ciMtAmaNi mirgIti - maho. bhAnucandra gaNi kRta 14. abhidhAna - ciMtAmaNi - sAroddhAravRtti - zrI vallabha gariNa kRta mInAmamAlA - prA. jinadevasUri kRta 15. siddhama para se avatarita vyAkaraNa 1. siddha sArasvata - prA. devAnaMdasUri kRta (saM. 1334 ) 2. haimalaghuprakriyA -- maho. vinayavijaya gariNa kRta ( 1712 ) 3. haima prakriyA prakAza 4. candraprabhA (haimakaumudI ) - mahopAdhyAya meghavijaya gari kRta ( 1758 ) 5. hemazabdacandrikA - maho. meghavijaya gaNi 6. haima prakriyA - vIrasI kRta 7. 11 bRhad hemaprabhA - prA. vijaya misUri kRta siddha prabhA - A. sAgarAnaMdasUri kRta 19 8. 9. hemabRhat prakriyA - paM. girijAzaMkara zAstrI kRta 10. hemasaMskRtapravezikA (gujarAtI) - paM. zivalAla kRta
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAsa sArasamuddhAra (laghunyAsa) ke kartA kA saMkSipta paricaya kalikAlasarvajJa hemacandrAcAryajI bhagavaMta viracita 'zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam' ke bRhannyAsa meM se pU. prAcArya zrI kanakaprabhasUrIzvarajI ma. sA. kA paricaya denA bhI atyaMta anivArya hai| prAcIna itihAsa ke graMthoM ke avalokana ke bAda bhI unake jIvana sabaMdhI vizeSa jAnakArI to nahIM mila pAI hai, phira bhI nyAsasArasamuddhAra ke anta meM prazasti kAvyoM ke dvArA unakI vidvattA kA hameM avazya bodha hotA hai| prazastikAvyapAsId vAdidviradapRtanApATane paJcavaktrazcAndre gacche'cchataradhiSaNo dharmasUrimunIndraH / paTTe tasyAni janamano'nokahAnandakandaH, sUriH samyagguNagaNanidhiH khyAtibhAg ratnasiMhaH / / 1 / / / yasyoparAgasImAyA-mudayaH parabhAgabhAg / devendrasUristatpaTTe jajJe navyo nabhomaNiH / / 2 / / bhUpAlamaulimANikya-mAlAlAlitazAsanaH / darzanaSaTakanistandro, hemacandro munIzvaraH / / 3 / / teSAmudayacandro'sti, ziSya: saMkhyAvatAM varaH / yAvajjIvamabhUdyasya, vyAkhyAjJAnAmRtaprapA / / 4 / / tasyopadezAd devendrasUriziSyalavo vyadhAt / / nyAsasArasamuddhAra, manISI kanakaprabhaH / / 5 / / artha- cAndragancha meM vAdI rUpI hAthiyoM kI senAoM ko phAr3ane meM siMha samAna atyaMta buddhi nidhAna prAcArya dharmasUri the| jana-mana rUpI vRkSa ke pAnaMda rUpI kaMda vAle samyag guNa gaNa ke mahAsAgara aura pratyaMta prasiddha ratnasiMhasUri unake paTTadhara the| uparAga arthAt vipakSAkramaNa kI parAkASThA meM jinakA udaya guNotkarSa ko bhaja rahA thA, aise navIna sUrya samAna devendrasUrijI ma. unake paTTa para utpanna hue| navInatA kA kAraNa yaha hai ki rAhu grahaNa kI parAkASThA meM sarya tejasvitAhIna udita hotA hai, jabaki devendrasarijI ma. paravAdiyoM ke prAkramaNa meM adhika dIptimAna ho rahe the| mANeka kI zreNI se suzobhita mukuTa vAle rAjA bhI jinakI prAjJA kA svIkAra karate the, aise SaDdarzana ke jJAtA zrI hemacandrasUrijI hue| unake aneka ziSyoM meM udayacandra nAma ke ziSya haiM, jo sadaiva jIvana-paryanta vyAkhyA jJAna rUpI amRta kI prapA (pyAU) the|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) unake upadeza se devendrasUri ke ziSya manISI kanakaprabha ne nyAsasArasamuddhAra kI racanA kii| uparyukta prazasti-kAvyoM se spaSTa hotA hai ki kalikAlasarvajJa prAcArya bhagavaMta zrI ke ziSya paMDita udayacandra gaNi kI satpreraNA se pU. kanakaprabha muni ne 'nyAsasArasamuddhAra' kI racanA kI hai| pU. kanakaprabha manISI cAndra gaccha ke antargata rAjagaccha meM hue haiM / cAndragaccha meM prAcArya dharmaghoSasUri nAma ke eka mahAn prabhAvaka AcArya hue haiM, jinakA dUsarA nAma 'dharmasUri' thaa| ve vyAkaraNa ke pAragAmI, nyAya-zAstra meM niSNAta, sUtra-artha ke samartha vyAkhyAtA aura apUrva buddhizAlI the| ve mahAvAdI the| aMbikA devI ke kRpA-pAtra the| - nAgaura ke rAjA pAlhaNa, zAkaMbharI ke rAjA ajayarAja, arNorAja tathA vigraharAja ko unhoMne pratibodha kiyA thaa| unake upadeza se prabhAvita hokara vigraharAja ne jainadharma svIkAra kiyA thA aura usane apane rAjya meM parva-dinoM meM pramAri pAlana karavAyA thaa| pU. prAcArya dharmaghoSasUrijI ma. ke paTTadhara pU. prA. ratnasihasUrijI ma. the| ve bhI atyaMta prabhAvaka aura pratibhA saMpanna the| unhoMne bhI apane jIvana meM aneka granthoM kI racanA kI hai| - pU. prA. zrI ratnasiMhasUrijI ma. ke paTTadhara pU. A. zrI devendrasUri hue aura unake ziSya paM. kanakaprabha maharSi the| ve bhI pratibhAvaMta aura jinazAsana ke anurAgI the| prastuta-saMpAdana parama pUjya dAtsalyanidhi svargIya pUjyapAda gurudeva paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI ke kRpA-pAtra bane pUjya vidvadvayaM prAtmIya munivara zrI vajrasenavijayajI ma.sA ke dila meM prAcIna granthoM ke prakAzana kI uttama bhAvanA rahI huI hai, jo atyaMta hI prazasya hai| unake dila meM isa grantha ke punaruddhAra kI bhAvanA jAgRta huI aura unakI hI zubha preraNA se mu bhI yatkiMcit sevA kA avasara milA, usake lie maiM unakA atyaMta hI a.bhArI huuN| prastuta, grantha-saMpAdanAdi meM kahIM skhalanA raha gaI ho to usake lie kSamAyAcanA ke sAtha, prastuta grantha bhavyAtmAoM ke samyag jJAna kI vRddhi meM nimitta bane aura ve bhavyAtmAe~ kramazaH zAzvata-pada kI bhoktA baneM, isI zubhecchA ke sAtha vijayadAnasUri jJAnamaMdira kAlapura roDa prASAr3ha muda 14, 2042 (cAturmAsa-prAraMbha divasa) dinAMka 20-7-86 --muni ratnasenavijaya
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ SparxxxxxxxxxxARRRRRRRXxxxxxAARRARY Namanbharaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaas adhyAtmayogI nispRhaziromaNi paMnyAsapravara zrI bhadraMkara vijayajI gaNivaryazrI viracita tAttvika aura tArkika sAhitya gujarAtI sAhitya 1. jaina mArga nI pichANa 14. zrI mahAvIradeva nu jIvana / 2. namaskAra-mahAmantra 15. tattvadohana 3. anuprekSA 16. tattvaprabhA namaskAra-mImAMsA 17. mananamAdhurI 5. namaskAra dohana 18. maMgala vANI jina-bhakti 16. vacanAmRta saMgraha deva-darzana 20. ajAtazatru nI amara vANI 8. pratimA-pUjana 21. cuTelu ciMtana 6. prArthanA 22. mahAmaMtra nA ajavAlA 10. pratikramaNa nI pavitratA 23. anuprekSA nA ajavAlA 11. dharma zraddhA 24. cintanadhArA 2. aArAdhanA no mArga 25. ciMtana suvAsa 13. AstikatA no Adarza hindI sAhitya 1. parameSThi-namaskAra 6. jaina mArga paricaya 2. mahAmantra kI anuprekSA 7. cintana ke mUla 3. namaskAra mImAMsA 8. paramAtma-darzana cintana kI cinagArI cintana kI cAMdanI 5. pratimA-pUjana : RESSESeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham // anaMtalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH // / pUjyapAdAcArya devazrImad dAna-prema-rAmacandra-bhadraGkarasadgurubhyo namaH / - kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaMzrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / [ svopajJatattvaprakAzikAbhidhabRhadvRtti-manISikanakaprabhasUriviracitanyAsasArasamuddhAra (laghunyAsa)-saMvalitam ] [tatra-SaSTho'dhyAyaH] taddhito'NAdiH // 6. 1. 1 // aNAdiH pratyayo ya ita Urdhva vakSyate sa taddhitasaMjJo vijJeyaH / aupagavaH, kApaTavaH / taddhitaMpradezAH 'Rto rastaddhite' (1-2-26) ityAdayaH // 1 // nyA0 sa.-taddhito'NAdiH-tasmai laukika-vaidikazabdasaMdarbhAya tAbhyaH prakRtibhyo vikRtibhyo vA hitaH, AdhaM mataM jainendrasya, dvittIyamutpalasya / hitAdibhiH' 3-1-71 iti smaasH| pautrAdi vRddham // 6. 1. 2 // paramaprakRteH apatyavato yatpautrAdyapatyaM tadvaddhasaMjaM bhavati / gargasyApatyaM pautrAdi gArgyaH, evaM vAtsyaH / pautrAdIti kim ? anantarApatye gArgiH vAtsirityeva bhavati, pautrasyApatyatvAt tadAdyapatyameva vijnyaayte| vRddhapradezAH 'vRddhAni' (6-1-30) ityAdayaH // 2 // nyA0 sa0 pautrAdi vRddham-apatyavata iti-vizeSyaM paramaprakRteriti vizeSaNaM, anyathA paramaprakRtavizeSyatve apatyaSata ityasya strItvaM syAt, paramA prakRSTA prakRtiH paramaprakRtiryasmAta paro'nyo na jJAyate. yadyapi pitAmahaprapitAmahAdinItyA vRddhasaMtAnasyAnantyaM tathApi yannAmnA kulaM vyapadizyate sa paramaprakRtirityucyate / ___ gArgya iti-bAhAdobo bAdhako gargAderyaJ / gArgiriti-anna imo bAdhaka RSyaNa prApnoti, tadbAdhanAya bAhAdityAdi /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite vaMzyajyAyobhrAtrorjIvati prapautrAdyastrI yuvA // 6. 1. 3. // vaMze bhavo vaMzyaH pitrAdirAtmanaH kAraNam / jyAyAn bhrAtA vayo'dhika ekapitaka ekamAtRko vA, prapautraH pautrApatyam paramaprakRtezcaturthaH / strIvajitaM prapautrAdyapatyaM jIvati vaMzye jyAyobhrAtari vA yuvasaMjJaM bhavati / gAAyaNaH, vAtsyAyanaH / vaMzyajyAyobhrAtroriti kim ? anyasmin jIvati gArgyaH / jyAyograhaNaM kim ? kanIyasi bhrAtari gAryaH / jIvatIti kim ? mate gAryaH / prapautrAdIti kim ? pautro gArgyaH / astrIti kim ? strI gaargii| vacanabhedaH pRthanimittatvadyotanArthaH // 3 // nyA. sa.- vaMzyajyAyobhA0-vaMzya iti-AdipuruSe rUDhivazAd vartate / sapiNDe vayaHsthAnAdhike jIvadA // 6. 1. 4 // yayorekaH pUrvaH saptamaH puruSastAvanyonyasya sapiNDau, vayo yauvanAdi, sthAnaM pitA putra ityAdi / paramaprakRteH strIvajitaM prapautrAdyapatyaM vayaHsthAnAbhyAM dvAbhyAmapyadhike sapiNDe jIvati jIvadeva yuvasaMjJaM vA bhavati / pitRvye pitAmahasya bhrAtari vA vayo'dhike jIvati jIvat gArgyasyApatyaM gArgyaH gAAyaNo vA, evaM vAtsyaH vAtsyAyano vaa| sapiNDa iti kim ? anyatra gAryaH / vayaH sthAnAdhika iti kim ? dvAbhyAmanyatareNa vA nyUne gAyaH / jIvaditi kim ! mRto gArgyaH / jIvatItyeva ? mRte gArgyaH / prapautrAdItyeva ? pautrI gAryaH / astrotyeva ? stro gAgIM // 4 // nyA0 sa0 sapiNDe vayaHsthAnA0-pitRvye iti-na vAcyaM pitRvye vAcye vaMzyadvArA pUrvaNaiva bhaviSyati, pitRvyasya vaMzyatAyA abhAvAt / pitrAdigatmanaH kAraNamiti yuktam / anyatreti-mAtulAdAvityarthaH / dvAbhyAmanyatareNeti-laghau pitRvyaje dvAbhyAM nyunatvaM laghau pitRvye jIvatya'nyatareNa nyunatvamiti / pautro gArya iti-gargasyApatyamanantaramapi vRddhatvopacArAt gArgyastasyApatyaM yuveti kRte gAAyaNa iti prApnoti, tanna bhavati / yuvavRddhaM kutsArce vA // 6. 1.5 // yuvA ca vRddhaM cApatyaM yathAsaMkhyaM kutsAyAma yAM ca viSaye yuvasaMzaM vA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH bhavati, yUnaH kutsAyAM pakSe yuvatvaM nivartyate, tatra vRddhapratyayenAbhidhAnaM bhavati / gAgyasyApatyaM yuvA kutsito gArgyaH gAAyaNo vA jAlmaH / gurvAyatto bhUtvA svatantro yaH sa evamucyate, kutsAyA anyatra gAAyaNa eva / vRddhasya carcAyAM pakSe yuvatvaM prApyate, tatra yuvapratyayenAbhidhAnaM bhavati / gargasyApatyaM vRddhacitaM tatrabhavAn gAAyaNaH gAryo vA / arcAyA anyatra gArgya eva / astrItyeva ? gargasyApatyaM pautrAdi strI gArgI / / 5 // nyA0 sa0-yuvavRddha0-yuvatvaM nivartyata iti- vaMzyajyAyaH' 6-1-3 ityanena nityaM prAptam / saMjJA durvA // 6. 1. 6 // . . yA saMjJA saMvyavahArAya haThAnniyujyate sA dusaMjJA vA bhavati / devadattIyAH, devadattAH, siddhasenIyAH, saiddhasenAH / drupradezAH 'dorIyaH' (6-3-31) ityAdayaH // 6 // nyA0 sa0-saMjJA durvA-saMjJAyate'nayA sthAditvAt kaH, bAhulakAt trItvaM, saMjJAnaM vA, 'upasargAdAtaH' 5-3-110 ityaJ / tyadAdiH // 6. 1.7 // sarvAdyantargatAstyadAdayo dusaMjJA bhavanti / tyadIyam, tadIyam, yadIyama, idamIyam, adasIyam, etadIyam ekIyam, dvIyam, yuSmadIyam, asmadIyama, kimIyam, tyAdAyaniH, yAdAyaniH // 7 // . nyA0 sa0-tyadAdiH-bhavadanyai!dAhRtaH ityasmAbhirapi nodAhRtaH, prayogastu bhAvatAyaniH / vRddhiryasya svareSvAdiH // 6. 1. 8 // yasya zabdasya svareSu madhye AdiH svaro vRddhisaMjJo bhavati sa zabdo dusaMjJo bhavati / AmraguptAyaniH, zAlaguptAyaniH, AmbaSThayaH, zAlIyaH, mAlIyaH, aitikAyanIyaH, aupagavIyaH / vRddhiriti kim ? dattasyeme dAttAH, atra svareSvAdiH akArostIti dusaMjJA syAt, zAlIyA ityAdiSu tu na syAditi vRddhigrahaNam / yasyeti saMjJinirdezArtham / anena hi sa ityaakssipyte| svareSviti vyaJjanAnapekSayA buddhisaMnikRSTasvarasaMnivezApekSamAditvaM yathA vijJAyetetyevamartham, tena vyaJjanAderapi dusaMjJA siddhA bhavati / Adiriti kim ? sabhAsannayane bhavaH sAbhAsaMnayanaH // 8 //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 9-10] nyA0 sa0-vRddhiH-svareSviti-svarau ca svarAzca ekazeSe, zAlAyAM bhavo jAto vA 'dorIyaH' 6-3-32 / AmbaSTaya iti-AmSaSThAnAM rASTrasya rAjA, AmbaSThasya rAjJo'patyaMvA, 'dunAdi' 6-1-118 iti ayaH / aitikAyanIya iti-itikasyApatyaM vRddhaM naDAdyAyanaNa, tasya chAtra iti kRte 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakam na ziSyavarjanAta, tato 'dorIyaH' 6-3-32 evamaupagavIyaH / akAro'stIti-svareSu hi Adau akAraH cAtrAsti zAlIyA ityAdiSu tu Adisvaro'kAro nAsti kintu dvitIya AkAra iti na syAt / edoddeza eveyAdau // 6. 1, 9 // deza eva vartamAnasya yasya zabdasya svareSvAdiH svara ekAra okAro vA bhavati sa IyAdau pratyaye vidhAtavye dusaMjJo bhavati / saipurikA, saipurikI, skaunagarikI / sepuraM skonagaraM ca vAhIkagrAmau / deza iti kim ? daivavAcakaM nandyadhyayanam / evakAro'nyatra vRttivyavacchedArthaH, tena deze'nyatra ca vartamAnasya na bhavati / koDaM nAmodaggrAmastatra bhavaH kauDaH, devadattaM nAma vAhIkagrAmastatra bhavo devadattaH / kroDazabdaH svA'pi vartate / devadattazabda: pusyapi kriyAzabdazca / IyAdAviti kim ? AyanibAdau na bhavati // 9 // nyA0 sa0-edoddeza0-IyAdAviti- IyaH svasuzca' 6-1-89 'jAterIyaH sAmAnyavati' 6-3-139 ityAderIyasya na prahasteSu dusaMjJAnibandhanakAryAbhAvAt / saipuriketi-sinvantIti vic guNaH sayAM puraM sepuraM, tatra bhAvA 'vyAdibhyo NikekaNau' 6-3-34 ityadhikAre 'vAhIkeSu prAmAt ' 6-3-36 / devavAcakamiti-devAna vakti bAhulakAt NakaH, devavAcakena kRtaM proktaM vA kRte, tena prokte vA aN , avazyaM nandatIti 'NincAvazyaka' 5-4-36 iti Nin , nandino'dhyayanaM .. nandanti bhavyaprANino'nayA nandI cAsAvadhyayanaM ca iti vA / AyanibAdAviti-upacArAt sepurasthaH puruSo'pi sepurastasyApatyamavRddhAdAyaniJ , na ca vaktavyaM deze eva na vartate iti, mukhyAbhidheyApekSayA deze eva varttate ityuktamanyathA sarve'pi zabdA upacAreNa svArtha tyajantyeva / prAgdeze // 6. 1.10 // prAgdeze vartamAnasya yasya zabdasya svareSvAdiH svara ekAra okAro vA bhavati sa IyAdI pratyaye vidhAtavye dusaMjJo bhavati, kaH punaH prAgdezaH yaH zarAvatyAH saritaH pUrvottareNa vahantyAH pUrvato dakSiNato vA bhavati / yastu pazcimata uttarato vA sa udak / yadAhuH
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 11] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH prAgudaJcau vibhajate haMsaH kSIrodake yathA, viduSAM zabdasiddhaya yA sA vaH pAyAccharAvatI // 1 // eNopacane bhava eNIpacanIyaH / gonardIyaH, bhojakaTIyaH, kozavakSIyaH, gomayahradIyAH, ekacakrakaH / kroDaM nAma prAgagrAmastatra bhavaH kroDIyaH, devadattaM nAma prAgagrAmastasya kAzyAdipAThAt NikekaNau, devadattikA, devdttikii| pUrvaka dezagrahaNam evakAreNa saMbaddhamiti punariha dezagrahaNam / deza eveti niyamanivRttyarthaM vacanam / / 10 // nyA0 sa0-prAradeze-prAG cAso dezazca prAcAM deza iti vA / pUrvottareNeti-pUrvAvayavayogAt pUrva, utagavayaghayogAdantarAlamuttaraM, pUSaM ca taduttaraM ca / IzAnato naiRtaM gacchati / gomahadIye iti-vAhIkeSu bAdhakaH 'kakhopAnya' 6-3-59 iti IyaH, nanu prAcIti kriyatA dezavikAre ' sati kiM pUnardezagrahaNena ! ityAha-evakAreNa saMbaddhamiti-tadanuvRttAvedhakAro'pyanuvarteta; tannivRttyartha punargrahaNamityarthaH / nanu prAcIti sUtrakaraNasAmarthyAdecakArahita eva deza ityanucartidhyate, yadi hyevakArasaMbaddhaM deza ityanuvatiSyate tadA prAcItyetadapi na kuryAt, pUrveNa sAmAnyena siddhatvAt ? satyaM, prAcIti kRte sUtrasAmarthyAt prAci kAle'pi vartamAnasya dusaMjJA syAdityapyAzaGkA syAditi dezagrahaNaM, pUrvasUtre sAmAnye deze dusaMjJA sAmAnyamadhye vizeSo buDita eva, tataH kiM vacanena ! ityAha-deza eveti / vAdyAt // 6. 1. 11 // vA iti ca AkhAditi ca dvitayamadhikRtaM veditavyam, tatra vAdhikArAdita UvaM vakSyamANAH pratyayA vikalpyante, tena pakSe yathAprAptaM vAkyaM samAsazca bhavati / upagorapatyama, upagvapatyam iti / utsargarUpastu taddhito'pavAdaviSaye 'pIlAsAlvAmaNDUkAdvA' (6-1-68) ityAdau vAgrahaNAnna bhavati / AdyAdityadhikArAtsUtre yadAdau nirdiSTaM tasmAtpratyayo bhavati nAnyasmAt, tena 'sAsya'-(6-2-98) ityadhikAre devatetyAdau seti prakRtirasyeti pratyayArtho vyavasthito bhavati / indro devatAsya aindram haviH, aindro mantraH // 11 // nyA. sa0 vAdyAt-nanvatra yathA vakSyamANataddhitapratyayAnAM vikalpanAt pakSe vAkyasamAsau dazyate tathA kathamapavAda pratyayAnAM vikalpena pakSe notsargapratyaya ityAha utsaryetyAdi / , vyavasthito bhavatIti-AdyAditi vinA tu asyeti prakRtirdevatArthe ityapi syAt /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite gotrottarapadAdgotrAdivAjihvAkAtyaharitakAtyAt // 6. 1. 12 // gotramapatyam, jihvAkAtyaharitakAtyajitAdgotrapratyayAntottarapadAt yadagotrapratyayAntamuttarapadaM tasmAdiva vakSyamANaH pratyayo bhavati, yatheha Iyo bhavaticArAyaNoyAH, pANinIyAH, jaiminIyA: rauDhIyAH tathA kambalacArAyaNIyAH, odanapANinIyA, kaDArajaiminIyAH, ghRtarauDhIyA ityAdAvapi bhvti| yathA cehAJ bhavati zAkalAH, kANvAH, dAkSAH, pAnnAgArAH tathA hizAkalAH, paiGgalakANvAH, kApiladAkSAH, kSarapAnnAgArA ityatrApi bhavati / ajihvAkAtyaharitakAtyAditi kim ? yatheheyo bhavati kAtyasya chAtrA: kAtIyAstadiha na bhavati, jihvAcapala: kAtyo jihvAkAtyaH, haritabhakSaH kAtyo haritakAtya: tasyeme chAtrA: jaihvAkAtAH hArikAtAH // 12 // nyA0 sa0 gotro0-paramazcAsau gArgyazca pagmagArgyastasyApatyaM pAramagAAyaNa iti na bhavati, zaiSike'rthe sUtrasya pravRttatvAt , zaiSikaH kathaM labhyate iti cet 1 satyaM, IyAdAvityadhakAre IyasyAdirIya Adirasyeti ca samAsAt / pANinIyA iti-paNanaM paNaH, 'paNermAne' 5-3-32 (iti) al , paNo'syAstIti paNI, 'ato'nekasvarAt ' 7-2-6 (iti) in, paNino'patyaM vRddhaM, 'so'patye 6-1-28 (iti ) aN pANinasyApatyaM yuvA, 'ata iJ' 6-1-31 pANinerime cchAtrA IyaviSaye 'yuni lup' 6-1-137 iti ibo lupi doriiyH| zAkalA iti-zakalasyApatyaM 'gargAderyaJ' 6-1-42 tasyeme 'zakalAderyam / 6-3-27 ityabi 'avarNevarNasya' 7-4-68 ityanenAlope taddhitayasvare 2-4-92 iti yalupa / evaM kaadhvaaH| prAg jitAdaN // 6. 1. 13 // prAg jitazabdasaMkIrtanAt pAdatrayaM yAvat ye'rthA apatyAdayasteSvapavAdaviSayaM parityajyAN pratyayo vA bhavati / upagorapatyamaupagavaH, maJjiSThayA rakta vastraM mAjiSTham, bhikSANAM samUho bhaikSam, azmano vikAra AzmaH, sUghne bhavaH sroghnaH, NakAro vRddhayarthaH / adhikAraH paribhASA vidhirvA'yama. adhikArapakSe prAjitAdityuttarArtham / anyathekaNityAdivadaNityeva siddhama // 13 // ___ nyA0-sa.-prAji0 bhaikSamiti autsargikANo bAdhakasya 'kavaci' 6-2-14 itIkaNo bAdhako bhikSAdera / adhikAra iti nanu ko'tra paribhASAdhikArayorbhedaH ? ucyate, paribhASA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [7 hi ekadezasthaiva sakalaM zAstramabhijvalantI vyavahite'pi anantarottarAdau pravarttamAnA na pratihatazaktirbhavati, adhikArastu nadIsrotorUpatayA anantara eva pravarttate na vyavahite, vidhirapi yujyate eva yataH prAgajitAye arthAH teSAmiha buddhayA saMkalayya nirdezAt , tenAnenaiva sarveSvartheSvaN vidhIyate, ataH pakSatraye'pyadoSa iti / dhanAdeH patyuH // 6. 1. 14 // dhanAdergaNAtparo yaH patizabdastadantAddhanapatItyevamAdeH prAgajitIye'rthe'N pratyayo vA bhvti| dhanapaterapatyaM tatra bhavastata Agato vA dhAnapataH, AzvapataH, rASTrapateridaM rASTrapatam, dhAnyapatam prANapatam / dhana, azva, gaja, zata, gaNa kula, gRha, pazu, dharma, dhanvan, sabhA, senA, kSetra, adhi, rASTra, dhAnya, prANa iti dhanAdiH / kecittu gRhasenAzabdau na paThanti, tanmate gAhapatyaM sainApatyam ityuttareNa Jya eva / patyuttarapadalakSaNasya jyasya rASTrAdiSu triSu 'dorIyaH' (6-3-31) itIyasya cApavAdo'yam // 14 // anidamyaNapavAde ca dityditvaadityymptyuttrpdaabhyH||6.1.15|| diti-aditi-AdityayamazabdebhyaH patyuttarapadAcca prAgajitIye'rthe idamarthavajite'patyAdAvarthe yo'No'pavAdaH pratyayastadviSaye ca jyaH pratyayo bhavati / diterapatyaM daitya:, aditerapatyamAdityaH / ditiraditirAdityo vA devatAsya daityam Adityama, Adityyam evaM yAmyam, patyuttarapada-bRhaspaterapatyaM bAhaspatyaH, prAjApatyaH, bRhaspatirdevatAsya bArhaspatyam, eva prAjApatyam / aNapavAde ca AdityasyApatyamAdityyaH, yamasyApatyaM yAmyaH, atra paratvAt 'ata iJ' (6-1-31) itIJ syAt / vanaspatInAM samUho vAnaspatyam, atracittalakSaNa ikaN syAt, jyo hi prAjitIyamaNaM bAdhitvA sAvakAza iti aNapavAdagrahaNam / aNagrahaNaM kim ? vaastossytybhaaryH| asatyaNgrahaNe svApavAdaviSaye'pyasya samAveze sati ' taddhitaH svaravaddhihetu:-' (3-2--55) ityAdinA puvadbhAvaniSedhAt vAstoSpatyAbhArya iti syAt / anidamIti kim ? AdityasyedamAditIyam, uSTrapati ma vAhanam tasyedamauSTrapatam, 'vAhanAt '-(6-3-176) ityA kArasya vRddhiH 'jidA daNioH ' (6-1-140) iti ca prayojanam / / 15 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 16-17) nyA0 sa0 anida0 Adityyamiti-aditerapatyaM yaH, Adityo devatAsyeti vyaH, avarNevarNa' 7-4-68 'taddhitayasvara' 2-4-92 ini yalopaH, 'tato'syAH' 1-3-34 dvitvaM, athavA aditirdevatA'sya vyaH, Adityo devatA'syeti nyA, 'avarNavarNasya 4-4-68 ityakAralopaH tadA yasya lapa na bhavatyanapatyatvAta / AdityasyApatyamiti-aditirdevatA asyA'patye ta vAcye Apatyasya yasya lopaH syAt, atra 'avRddhAdbornavA' 6-1-110 ityAyanimaH pale iz prApnoti, sa bAthyate / jyo hIti-nanu ca jyo'pyaNapavAda iJAdayo'pi tatra yadIyAdayo yaM bAdhitvApi syuH, tadA Jyasya ko'vakAza ityanavakAzatvAt parAnapIbAdInasau bAdheta kimaNaMpavAdagrahaNena ? ityAha-jyo hotyAdi ayamarthaH 'prAjitAt' 6-1-13 ityanena yo vihito'N tasyAnyo'pavAdo nAsti, tatraitatsUtraM sAvakAzaM tatazceha AdityasyApatyaM vanaspatInAM samUha ityAdAvubhayaprAptI asatyaNapavAdagrahaNe ivAdireva syAt na bhyaH / __aNapavAdagrahaNamiti-aNo'pavAdaviSaye jyo na syAt, tatrANapavAda eva syAdityarthaH / syApavAdaviSayapAti-svasyApavAdaH svApavAdaH tasya tathAhi vAstoSpatyabhAye ityatra vAstoSpatirdevatAsyA iti vAkye 'devatA'6-2-101 ityaNapavAdo'nena bhyaH prAptastadapavAdo 'yAvApRthivo' 6-2-108 iti ya iti tasyApavAdo'yaM syAdityarthaH / nanu vyasya ' dyAvApRthivI' 6-2-108 iti yasya vA ko vizeSa ityAha-taddhitaH svavRddhiriti-Adityasyeramiti-aditerapatyamiti kartavyaM, anyatheye ApatyAbhAvAt 'taddhitaya mvara' 2-4-92 iti lup na syAt / na vAcyaM 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 itIyabAdhako'kaJ syAt, yatastatra svApatyasaMtAnasyeti viziSTaM gAtraM lAtaM, etacca 'punarbhUputra'.6-1-39 iti sUtre pUnAdhapatyasyA'gotratvAt gotrAdhikAravihitA lup saMghAdya'N ca na bhaviSyatIta bhaNanAt jJAyate / nidA daNioriti ceti-yamasyApatyaM vRddhaM yAmya, yAmyasyApatyaM yuvA 'ata ina' 6-1-31, "badArSAdaNibAH' 6-1-140 iti lope yAmyaH pitA putrazca / bahiSaSTIkaNa ca // 6. 1. 16 / / bahis ityetasmAt prAgajitIye'rthe TIkaN pratyayo bhavati cakArAd Jyazca / bahirjAto bAhIkaH, bAhyaH, bAhyA / 'prAyo'vyayasya' (7-4-65) iti antyasvarAdilopaH, TakAro DyarthaH / baahiikii| NakAro NitkAryArthaH // 16 // nyA. sa0-bahiSaSTIkaN ca-bAhIka iti-'jAte'rthe / 6-3-98 bhavetu 'yajJa jya 6-3-134 ityAdhikAre 'gambhIrapaJcajana' 6-3-135 iti jya eva syAt na TokaNa , jyo'pya'tra jAta eva, bhavetu siddhatvAt / / kalyagnereyaNa // 6. 1. 17 / / kali agni ityetAbhyAM prAjitIye'rthe'nidamyaNapavAde ca eyaN pratyayo bhavati / kalirdevatAsya kAleyam, Agneyam, kalo bhavaM kAleyam, Agneyam,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 18-19] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 9 kalinA dRSTaM sAma kAleyam, Agneyam, kaleridam kALeyam Agneyam / aNapavAde ca, kalerAgataM kAleyam, Agneyam / atra ' nRhetubhyaH ~( 6-3155) ityAdinA rUpyamayaTI syAtAm anye tu jitArthAtpareSvapi prAgvatIyeSva rtheSveyaNamicchanti / kalaye hitaM kAleyam Agneyam / kalenimittaM utpAtaH saMyogo vA kAleyaH, AgneyaH // 17 // kalyagnereyaNa-Agneya mati - Na mukhyayoriMti agnirivAgniryadA tadA na bhavatIti bhojaparibhASAvRttiH, etaca bhASyAnuyAthi, evaM- 'bAMsudevArjunAdakaH 6-3-207 ityAdAvapi / pRthivyA JaJ // 61. 18 // pRthivIzabdAtprAg jitIye'rthe'nidamyaNapavAde ca AJ ityetau pratyayau bhavataH / pRthivyAM bhavaH pArthivaH, prAvo striyAM vizeSaH / pArthivA, pArthivI / agapavAde ca pRthivyA apatyaM pArthivaH pArthivA, pArthivI / atra eyaN syAt, GI 'bahuSu lup" saMghAdiSvaNiti prayojanamajvidhAnasya // 18 // * nyA0 sa0 pRthivyA - pArthiveti-jAtitve'pyajAditvAdApU yadvA pratyayadvaya - vidhAnasya vyAtipuraHsaratvena vyAkhyAnAdAbityanenaivAp na tu jAtidvArA GIH / C 7 'bahuSu lubiti - pRthivyA apatyAni anenAJ 'yasanaH ' 6-1-126 iti lup ' kyAdeH ' 204 - 95 iti GInivRttirna gaurAdI pRthivIti pAThAta 'gozcAnta' 2-4-96 iti hrasvatve jasi prathivayaH / saMghAdiSviti - pRthivyA apatyAni ano lupi pRthivInAM - saMghAdIti vivakSAyAM. 'gotrAdadaNDa ' 6-3-169 ityaka aniSaye 'na prAgUjitIye' 6-1-135 iti atro lubabhAve akabAdhake ' saMghaghoSAGka 6-3-172 ityaNi pArthivaH / utsAdera / / 6. 119 // utsa ityevamAdibhyaH zabdebhyaH prAgjitIye'rthe'nidamyaNapavAve cAm pratyayo bhavati / utsasyedamautsam, audapAnam, aNapavAde ca - utsasyApatyam autsaH, audapAna:, taruNyA apatyaM, tAruNaH, tAlunaH, paJcAleSu bhavaH pAJcAlaH / atra iJ eyaN' akaJ ca prApnuvanti / kurorapatyaM kauravya iti Jyavidho kuruzabdopAdAnasyAnavakAzatvAt bhavati / kaurava iti tvapatyasyApIdamartha vivakSAyAM bhaviSyati / uttaratra vaSkayazabdasya samAse: pratiSedhAdutsAdyantasyApoha pratyayA, tena godhenubhya AgataM gaudhenavamiti siddham / anyathA rUpyamayaTI syAtAm / utsa, udapAna, vikara, vinaya, mahAnada, mahAnasa, mahAprANa, mahAprayANa, taruNa, taluna, dhenu, paGkti, jagatI, bRhatI, triSTubha, mihadityapi kecit / satvat sacchabdo matvantaH / satvato'patyaM tatra bhavo vA sAtvataH, anye /.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 20-22 tU nAgamamicchanti, sAtvantaH, kuru paJcAla indrAvasAna uSNiha kakubh akArAntAvatAvityanye / suvarNa, haMsapatha, vardhamAna iti utsAdi // 19 // nyA0 sa0 utsA0-autsa iti-'ata ina' 6-1-31 prApnoti / tAruNa iti 'so'patye 6-1-28 ityetasya bAdhako 'kyAptyUGaH 6-1-70 ityanenaiyaN syAt / pAJcAla iti-'Ito'kara' 6-3-41 ityadhikAre bhavArthe 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 ityakaJ prApnoti / kurorapatyamiti - nanu yadyaNapavAde'pyana bhavati kathaM kauravya iti ? ityAhakurorapatyamiti-dhyavidhAviti-rASTrakSatriyavAcakasya 'dunAdi' 6-1-118 ityAdinA bAhmaNavAcakasya tu 'kurvAdervyaH' 6-1-100 / vivakSAyAM bhaviSyatIti - anenaivAJ pratyaya iti, anyathA kiM tatra samAsapratiSedhena prahaNavatA nAmnA ityanenaiva nyAyena kevalasya labdhatvAt / gau dhenavamiti - 'jaGgaladhenu' 7-4-24 iti Sottarapada vRddhiH| acchandasIti - acchandasItyAdayo grISmAdonAmarthanirdezArthAH sptmyntaaH| . pazcAla iti - 'amadrasya dizaH' 7-4-16 'madrAda' 6-3-24 ityetayoH sUtrayoryAni supAMcAlakAdIni darzitAni tAni matAntareNa, te hi utsAdI brAhmaNavAcinaM pazcAla zabdaM paThanti / gaSTravacanAttvakabeva, svamate tvakaJ ca prApnuvantIti bhaNanAd rASTrAkA prAptI utsAdipATha iti aka na syAdeva / baSkayAdasamAse // 6. 1. 20 // baSkayazabdAdasamAse vartamAnAt prAgjitI'rthe'nidamyaNapavAde cAn pratyayo bhavati / baSkayasyApatyaM bASkayaH / asamAsa iti kim ? subaSkayasyApatyaM saubaSkayiH / iva // 20 // nyA0 sa0 - baSkA-bASkaya iti-vaskate godUMraM 'gayahRdayAdayaH' 370 (unnaadi)| baskate'lpakSIratAM baSkA'c pRSodarAditvAt SatvaM baSkAM yAti 'Ato Da' 5-1-76 iti DaH 'kyApo bahulaM nAmni' 2-4-99 iti hRsvH| devAdyaJca // 6. 1. 21 // devazabdAtprAjitIye'rthe'nidamyaNapavAde ca yam cakArAdan pratyayo bhvti| devasyedaM devAdAgataM vA devyam daivvam, yajantAdAntAcca iyAM devI vAk / kecittu JyapratyayamapIcchanti, tanmate daivyA // 21 // nyA. sa0-devAdyacca-devI bAgiti 'yatro DAyana ca bA' 2-4-67 iti vA DAyani devyAyanItyapi / aH sthAmnaH // 6. 1. 22 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 23-24] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [11 sthAman zabdAtprAgajitIye'rthe a: pratyayo bhavati / azvatthAmno'patyamazvatyAmaH // 22 // nyA0 sa0 aH sthAmna:-azvatthAmna iti, azva iva tiSThati 'man vankvanip' 5-1-147 pRSodagaditvAt sasya taH, iSTivazAttadantAd vidhiH, evamuttaratra / logno'patyeSu // 6. 1. 23 // lomanzabdAtprAjitIye'patyalakSaNe'rthe aH pratyayo bhavati / udulomnA'patyAni uDulomAH, zaralomAH, uDulomaH, zaralomaiH / apatyeSviti bahuvacanAt ekasminnapatye dvayozca vAhvAditvAdiova, auDulominA auDulomibhyAm // 23 // digognapatye yasvagade baddhiH // 6. 1. 24 // apatyAdinyasmina prAgajitIye'rthe utpannasya dvigoH parasya yakArAveH svarAdezca pratyayasya sakRllup bhavati na tu dviH / dvayo rathayAdvirathyA vAyaM voDhA dvirathaH / -- rathAtsAdezca vADhaGga' ityarthe ' yaH' (6-3-176) iti yaH / paJcasu kapAleSu paJcakapAlyAM vA saMskRtaH paJcakapAlaH, paJcendrANyaH paJcendrANi vA devatAmya paJcendraH, catuge'nayogAn caturanuyogo vAdhIte caturanuyAgaH / evaM trivedaH / eSvaN / dvigoriti kim ? pUrvazAlAyAM bhavaH paurvazAla:, vyavayavA vidyA trividyA tAmadhote travidyaH / anapatya iti kim ? dvaimAturaH, paanycnaapitiH| yasvarAderiti kim ? paJcabhyo gargebhya AgataM paJcagargamayam / adviriti kim ? paJcasu kapAleSu saMskRtaM paJcakapAlaM tasyedaM pAJcakapAlam / evaM vedam / prAgajitAdityeva ? dvo ratho vahati dvirathyaH, 'vahati '-(7-1-2) ityAdinA yaH / dvAbhyAM nobhyAM tarati dvainAvikaH / / 24 / / myA0 sa0 dvigaura0-viratha iti-yadA dvayo rathayozeDheti vAkyaM tadA taddhitaviSaye dviguH, yadA tu dvirathyA veti tadA samAhAraviSaye dviguH yathAsaMbhavaM 'jhyAdeH' 2-4-95 iti ko nivRttiH, evamanyatrApi / adviriti kimiti-ayamarthaH nanu adviriti vinApi dvitIya pratyayasya lub na bhaviSyati. luprasya prathamapratyayasya sthAnivena dvigorvyavadhAyakatvAttat kimadvirgahaNena ? naivaM, 'dUravaNaH' 6-1-123 ityatra yaudheyasya bhargAdipAThAta pratyayalopa iti nyAyasyAnityatvaM, bhargAdipATho hi yaudheyAt zatrajovisaMghavivakSAyAM 'yaudheyAderaJ / 7-3-65 iti svArthAvantAt 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 iti prAptasyA'kayo bAdhakaH, 'saMghaghoSa' 6-3-172 ityaN yathA syAnnAkaSityevamarthaH, yadi ca pratyayalopa iti nyAyaH syAttadA bhargAdipATho vyarthaH syAt /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMbalite [pAda. 1. sU. 25-28 ] pauvaMzAla iti-pUrvA cAsau zAlA ca 'pUrvAparaprathama' 3-1-103 iti samAMsa tataH pUrvazAlAyAM bhavaH, 'bhave' 6-3-133 (iti) aN, yadA tu pUrvasyAM zAlAyoM bhavaH tadAra 'dika pUrvAdanAmnaH 6-3-23 iti NaH, 'digadhikam 3-1-98 iti samAsazca / pAzcanApitiriti-paJcAnAM nApitAnAmapatyaM 'ata iJ ' 6-1-31 nAvika iti-asminneva vAkye 'nAvaH' 7-3-104 ityat samAsAntaH 'tarati 6-4-9 ityanena ikaNa ca / prAgavataH strIpuMsAd naJ snaJ // 6. 1. 25 // prAgvato ye'steipvanidamyaNapavAde ca strIzabdAt puMszabdAccaM. yathAsaMkhyaM naJ snaJ pratyayo bhvtH| striyA apatyaM NaH, pA~snaH, stroNAM samUhaH straNam, pauMsnam, strISu bhavaM straNam, pauMsnam, strINAmiyaM straiNI, pauMsnI, strINAM nimittaM saMyoga utpAto vA straiNaH, pAsnaH, strIbhyo hita straNam, posnam / prAgvata iti kim ? striyA ahaM kRtyam, strIyA tulyaM vartata iti vA, strIvat, puMvat, akAro mitkAryArthaH // 25 // nyA0 sa0- prAgvataH-'prAgavataH' 6-1-25 iti tasyAhe / 7-1-51 iti vihitAdityarthaH, vata iti pratyayasyAvadhitve'pi na pratyaya imo pratyayo saMbhavata iti vacchandena tadartho nirdizyate / tve vA // 6. 1: 26 // .... strIzabdAtpuszabdAcca tve svapratyayaviSaye bhAve yathAsaMkhyaM nam, snam / / pratyayo vA bhvtH| striyA bhAvaH straiNaM strItvaM strItA, pauMsnam, pustvam, . pustA, punarvAgrahaNaM pratyayavikalyArtham // 26 // goH svare yaH // 6. 1. 27 // gozabdAta svarAditaddhitaprasaGge yaH pratyayo bhavati / goridaM gavyama, gorapatyaM gavyaH, gavi bhavaM gavyam, gaurdevatAsya gamyaH, gavA carati gaivyaH / svara iti kim ? gobhyo hetubhya AgataM gorUpyam, gomayam // 27 // nyA. sa0 - goH-gorapatyamiti-yadA kriyate tadA 'catuSpAdya eyam' 6-1-83 tasya bAdhakaH / Daso'patye // 6. 1. 28 // bhaNAdayo'nuvartante / saH SaSThayantAnbAmno'patye'rthe yathAbhihitamaNAdayaH
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 29] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH pratyayA bhavanti / upagorapatyamopagavaH / dhAnapataH, daityaH, autsaH, straiNaH. pauMsnaH / apatya ityapatyamAnaM vivakSitaM na liGgasaMkhyAdi, tena dvayobahuSu strIliGgAdau ca bhavati / aupagavo, aupagavAH, aupagavI ityAdi / isa iti kim ? devadatte'patyam / apatya iti kim ? bhAnorayaM bhAnavIyaH, zyAmagavIyaH / 'tasyedam' (6-3-159) ityevANAdisido apatyavivakSAmAM tadapavAdabAdhanArthaM vacanam , tena bhAnorapatyaM bhAnavaH, zyAmagavaH / atra 'dorIyaH' (6-3-31) itIyo na bhavati / kambala upagoH apatyaM devadattasyetyatra tu asAmarthyAnna bhavati // 28 // nyA. sa0-so'patye - SaSTyantAditi usugrahaNasya SaSThyupalakSaNatvAt SaSThI labhyate / saMkhyAditi-AdizabdAdvidyamAnAvidyamAnAdi, brAhmaNatvAdi vaa| zyAmagavIya iti-zyAmA cAso gauzca 'gostatpuruSAt ' 7-3-105 bahuvrIhirvA / tadapavAdabAdhanArthamiti-tasya tasyedamityaNo'pavAdo yo dorIya ityAdistasya bAdhanArthamanyathA dusaMjJakAdapatyavivakSAyAmapi Iya eva syAt / ____ asAmAnna bhavatIti-ayamarthaH upagorityasya kambalena saMbandhitvAnna tatsaMbandhitvenApatyaM vaktumaN pratyayaH samarthaH / AdyAt / / 6. 1. 29 // apatye ye'NAdayaHpratyayAste AdyAt paramaprakRtereva bhavanti / pautrAdyapatyaM sarvapUrvajAnAmAparamakRpateH pAraMparyeNa saMbandhAdapatyaM bhavati, tatra tastaiH saMbandhavivakSAyAmanantaravRddhayuvabhyo'pi pratyaya: prApnotIti niyamArtha Aram / upagorapatyamanantaraM vRddhaM vA aupagavaH, tasyApyaupagaviH, aupagaverapyaupagavaH, gaMrgasyApatyaM pautrAdi gArgyaH, gArgarapi gAryaH, gAya'syApi gArgyaH gAAyaNasyApi mAyaH / anantarAdayo'pi paramaprakRtirUpeNavApatye pratyayamutpAdayanti // 29 // // nyA0 sa0 AdyAt-parama paramaprakRtereveti gargAdirUpAnna gArgirityAdirUpAdityarthaH / pautrAdyapatyamiti nanu yasyaivAGgajatvenAnantaraH saMbandhaH tasyaiva tadapatyamucyate, atastasmAdevApatyapratyayo yujyate nAnyasmAdityAzaGkA / tatra taistairiti tatra parama prakRtau tastairgAniprabhRtibhirapatyaiH saha saMbandhavivakSAyAmityarthaH / ___ niyamArtha Arambha iti ayamarthaH gargasyApatyamanantaraM gArgiritIjantAt , gargasyApatyaM vRddhaM gArgya iti yajantAt , gArgyasyApatyaM yuvA gAAyaNa ityAyanaNantAccApatyapratyayo mA bhUta kintu yA mUlaprakRtirUpA gargAdilakSaNA tasyA evA'paropi apatyapratyayaH samutpadyate nAnyApatyapratyayAntAyAH, yuvArthApatyapratyayaM prati ca vRddhArthApatyapratyayAntaiva prakRtirAyA vakSyate, tataH
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 30-31 ] sthitametat apatyapratyayo'napatyapratyayAntAyA eva prakRterbhavatIti / Agacchati cApare pratyaye apretano nivarttata eva / __ anantarAdayo'pIti na kevalaM garga ityevaMrUpA prakRtiH paramaprakRtirUpeNa pratyayamutpAdayati, gArgi-gArgya-gAAyaNAdayo'pi anantaravRddhayuvAnaH parama prakRtirUpeNaiva pratyayamutpAdayanti / ayamarthaH putrapautrAdayo'pi mUla prakRterevotpannaiH pratyayairabhidhIyante na tatsavibhinna pratyayAntAyAH prakRterUtpannaiH / vRddhAdhUni // 6. 1. 30 // yUnyapatye vivakSite yaH pratyayaH sa AdyAt-vRddhAt paramaprakRteryo vRddhapratyayastadantAdbhavati / 'AdyAt ' (6-1-29) ityasyApavAdaH / vRddhAditi yUni prkRtividhiiyte| gargasyApatyaM vRddhaM gAyaH, tasyApatyaM yuvA gAgryAyaNaH / dakSasyApatyaM pautrAdi dAkSiH, tasyApatyaM yuvA dAkSAyaNaH, naDasyApatyaM vRddham nADAyanaH, tasyApatyaM yuvA nADAyaniH / yUnIti kim ? gAryaH, nADAyanaH / AdyAta ityeva ? upagorapatyaM vRddha maupagavaH tasyApatyaM yuvA aupagaviH / gAgryAyaNasya apatyaM yuvA gAAyaNaH, atrAyana N iz ca na bhavani // 30 / / nyA0 sa0 vRddhAdyani-yUni prakRtiriti yUni pratyaye vidhAtavye vRtapratyayAnta evAdya ityrthH| tasyApyapatyaM yuvA aupagavirati punarvRddhapratyayAntalakSaNAt paramaprakRteriJ nevantAbanyo yuvArthapratyaya ityarthaH / atrAyanaN im ca na bhavatIti, nanu 'vRddhAdhuni' 6-1-30 iti vacanAt vRddhapratyayAntAdeva yUni pratyayo, na tu yuvapratyayAntAdityatra prAptareva nAsti ? satyaM, atra aupagavyAdi yat yuvasaMjJamapatyaM tatpautrAdi vRddhamiti sAmAnyena bhaNanAt vRddhamapyastIti prAptiH / ata iJ // 6. 1. 31 / / Gaso'patya iti vartate, akArAntAt GasantAnnAmno'patye'rthe in pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / dakSasyApatyaM dAkSiH, asyApatyam iH / ata iti kim ? zaubhaMyaH, kailAlapaH, / kecittu zubhaMyAkolAlapAzabdAbhyAmaNamapi necchanti kathaM ' tyajasva kopaM kulakIrtinAzanam, bhajasva dharma kulakotivardhanam / prasIda jIvema sabAndhavA vayaM, pradIyatAM dAzarathAya maithilI // 1 // tasyedamiti vivakSAyAmaNa bhaviSyati, apatyavivakSAyAM tu dAzarathigtyeiva bhavati / atha kAkabakazukAdeH kasmAnna bhavati / jAtyavApatyArthasya pautrAderanantarasya cAbhihitatvAta, yatra tvarthaprakaraNAdevizeSapratItirasti tatra bhavatyeva, yathA kutazcarati mAyUriH kena kApiJjaliH kRzaH, etena kAkyAdibhya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ / [pAda. 1. sU. 32) zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH eyaNAdayo'pi vyAkhyAtAH / kathaM tahi krauJcaH kaukilaH, gaudheraH, cATakara iti / jAtizabdA evete yathAkathaMcidvyutpAdyante / yathA kSatraM kSatriyaH, rAjA rAjanyaH, manuH manuSyo, mAnuSa iti / anabhidhAnAcca zatasarvavRddhakArakarAjapuruSamAthurakurakurarAdibhyo na bhavati / jakAro jitkAryArthaH // 31 // ___nyA0 sa0 ata im-iriti nanvaga vRSNitvAdaN prApnoti ? na, tatra prasiddhA vaMzyAkhyA kSatriyA gRhyante, ayaM tu na tathAvidhaH / zaubhaMya iti zubhaM yAti / yAtIti vic , zubhaMyo'patyaM evaM kailAlapaH / maithilIti mithilAyA ayaM svAmI 'tasyedam' 6-3-160 aNi maithilasyApatyaM RSyaNi DoH / maithilasya gajJo'patyaM vA 'rASTra kSatriyAd' 6-1-114 ityam / jAtyaiveti yataH sarvo'pi lokaH kAkaM dRSTvA kAko'sAvityeva vyavaharati na kAkApatyamiti / eteneti pUrvoktaprakAreNetyarthaH / eyaNAdayo'pIti vizeSapratIto bhavanti, anyatra jAtyAbhihitatvAnna bhavantItyarthaH / kauMJca iti eSu triSu godhAvarjamajAditvAdAp tatra dvayoH zivAditvAdaN / yathAkathamiti na kimapyapatyavivakSAphalaM tAdRzamastIti bhAvaH / kSatramiti kSaNanaM kSat , kvip mAM kvau,4-2-58 iti nalope tAgame kSatakhAyate. kSaNanaM klIbekta: 'yamirami 4-2-50 ityantalopaH / kSatAta jAyate ' sthApA' 5-1-142 iti ke pRSodarAditvAda'sya lopaH / kSadi hiMsArthaH sautro vA 'huyAmA' 491 (uNAdi) iti traH / bAhAdibhyo gotre // 6. 1. 32 // svApatyasaMtAnasya svavyapadezakAraNamRSiranaSirvA yaH prathamaH puruSastadapatyaM gotram / bAhvAdibhyo Gasantebhyo gotre'patyerthe iJ pratyayo bhavati, anakArAntArtho bAdhakabAdhanArthazcArambhaH / bAhorapatyaM bAhaviH, aupavAkaviH, naivAkaviH, audazviH, ihodAzciti pailAdiSu codacIti sanakArasya pAThAdana yAmapi nalopAbhAvaH / gotra iti kim ? yo'dyatve bAhu ma tasyApatyaM bAhavaH / saMbhavApekSaM ca gotragrahaNam, tena paJcAnAmapatyaM pAhicaH, sAptiH, ASTiH ityAdi siddham / bAhu, upavAku, nivAku, vaTAku, caTAku, upabindu, cATAku, vRkalA, kRkalA, cUDA, balAkA, jaGghA, chagalA, bhagalA, lagahA, dhruvakA, dhuvakA, mUSikA, sumitrA, dumitrA / kalAdibhyo yathAsaMbhavameyaNo mAnuSInAmalakSaNasya cANo'pavAdo'yamij / yudhiSThira, arjuna, rAma, saMkarSaNa, kRSNa, gada, pradyumna, zAmba, satyaka, zUra, asura, ajIgata, madhyaMdina, eSu RSyAdilakSaNasyANo'pavAdaH / sudhAvan svadhAvat, puSkarasad, anurahat, anaDuGa, pancan saptan, aSTan, kSemadhanvin, mASAzirovin,zRGkhalatodina, kharanAdin prAkAradin, nagaramadina, indrazarmana, madrazarman, agnizarman, devazarman, upadakaca, uvaca, kunAman sunAmam sudAman, ziras loman etau tadantau / hastiziraso'patyaM hAstiziSiH, bor3alomiH, zAralomiH,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] bRhadvRtti-ughunyAsasaMvalite [pa0 1 sU0 33-34 iti bAhvAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena sakhyurapatyaM sAkhiH / saMvezinaH sAMveziH, udaGkasya audaGki, evamauddAlakiH, vAlmIkiH, AruNiH ityAdi siddham bhavati / zivAdezca prAgye'kArAntA bidAdayastebhya RSyaNaM bAdhitvA uktAdarthAdanyatrAnenaiveJ / bidAdevRddhe'J vakSyate, bidasyApatyamanantaraM baidiH, auviH, gargAdeyaM gAgiH, vArisaH, kujAdeyi yaH, kauniH , brAdhinaH, azvAderAyana, AzviH, AkiH, naDAdibhya AyanaN nADiH, mojiH / anakArAntebhyastvaNeva aupamanyavaH, jAmadagnaH, bhAsmaH saumanasaH, laiMgavaH, zAradvataH / itaH prabhRti gotra ityadhikArAt gotre saMbhavati tato'nyatra pratiSedha / / 32 / / nyA0 sa0 bAlA-kharanAdiniti gaNapAThAt 'pUrvapadasthA' 2-3-64 iti na Natvam / uktArthAdanyatreti ko'rthaH vRddhArthAdanyatrAkArAntAnAM vidAdInAM 'RSivRSNyandhaka' 6-1-61 ityanenAN syAt , so'nena bAdhyate / bhAsma iti bhasmano'patyaM RSyaNi 'aNi' iti pratiSedhe prApte 'avarmaNo mano'patye 7-4-49 ityanenAntyasvarAdilopaH / tato'nyatreti ayamarthaH, yatra gotramagotraM gha saMbhavati tatra tato gotrAdanyatreJ pratiSedhaH, yatra gotraM na saMbhavatyeva tatrAgotre'pIJ / vameNo'cakrAt // 6. 1. 33 // cakrazabdavajitAtparo yo varmanzabdastadantAda ratye'rthe iJ pratyayo bhavati / indravarmaNo'patyamaindravamiH, acakrAditi kim ? cAkravarmaNaH // 3 // nyA0 sa0 varma- cAkravarmaNa iti cakraM varma yasya cakravarmA athavA cakramenaM vRSISTa 'tikkRto nAmni' 5-1-71 man , 'nopadasya' 7-4-61 ityanenAntalope prApte 'aNi' 5-4-52 iti pratiSedhaH, 'avarmaNo mano' 7-4-59 ityanena bhaviSyatIti ca na vAcyaM, tatra varmanvarjanAt / ajAdibhyo dhenoH // 6. 1.34 // ___ ajAdibhyaH paro yo dhenuzabdastadantAdapatye'rthe iJ pratyayo bhavati / bhAjadhenaviH, bASkadhenaviH / ajAdayaH prayogato'nusartavyAH / / 34 // nyA0 sa0 majA-Ajadhenaviriti ajA cAso dhenuzceti kArya, 'poTAyuvati' 3-1-111 iti samAsaH, na tvajA dhenuryasyeti tadA 'svAGgAnDAH' 3-2-56 iti puMvanniSedyaH syAt / brAhmaNAdA // 6135 // brAhmaNazabdAtparo yo dhenazabdastadantAdapatye'rthe iJ vA bhvti| brAhmaNadhenaviH brAhmaNadhenavaH // 35 // bhUyaHsaMbhUyombhomitaujasaH sluk ca // 6 1 / 36 // bhUyas, saMbhUyas, ambhas, amitIjas ityetebhyo'patye'rthe iJ pratyayo
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 37-39 / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [10 bhavati sakAralopazcaSAm / bhUyaso'patyaM bhauyiH, evaM sAMbhUyiH, AmbhiH , aamitaujiH| bhUyaso necchantyanye / akataso'pIcchantyeke AkatiH // 36 / / zAlakyaudiSADivAivali // 6. 1. 37 // ___zAlaGki, audi, SADi, vADavali ityete zabdA apatye'rthe ipratyayAntA nipAtyante / zalaGkorapatyaM zAlaGkiH / atre pratyaya ukAralopazca nipAtyete / udakasyaudiH, atrem kalopazca / SaSNAM SADiH, atre antyasya ca Datvam / vAcaM vadati vAgvAdastasyApatyaM vAvaliH, atremi vAco'ntamya DatvaM valabhAvazcottarapadasya // 37 // vyAsavaruTasudhAtRniSAdabimbacaNDAlAdantyasya cAkU // 6. 1. 38 // vyAsAdibhyo'patye'rthe iJ pratyayo bhavati tatsaMniyoge caiSAmak ityayamamtAdezo bhavati / vyAsasyApatyaM vaiyAsakiH, varuTasya vAruTakiH, sudhAtuH saudhAtakiH, niSAdasya naiSAdakiH, vRddhe tu paratvAdvidAdilakSaNo'n / naiSAdaH, vimbasya, baimbakiH, caNDAlasya cANDAlakiH, sudhAtRvyAsAbhyAmaNo'pavAdaH / varuTAt kAruJyasyApavAdaH / zeSebhyostyeva / karmAravyAghrAgnizarmabhyo'pocchamtyeke / kArakiH, vaiyAghrakiH, AgnizarmakiH // 38 // punarbhUputraduhitananAnduranantare'J // 6. 1. 39 // punarbhU putraduhitunanAnda ityetebhyo Gasantebhyo'nantare'patye'rthe atra pratyayo bhavati / punarvA anantaramapatyaM paunarbhavaH paunarbhavau, paunarbhavAH, pautraH, dauhitraH, nAnAndraH / anantara iti kim vRddhe'J na bhavati / ano jitkaraNamuttarArtham, iha tu sUtre'bhi aNi vA nAsti vizeSaH / nanvastyeva vizeSaH, ani hi 'yatro'zyAparNa'-( 6-1-126 ) ityAdinAjo bahuSu lup syAt yathA baidaH, baidau, bidA iti, tathA saMghAdiSvartheSu 'saMghaghopA' (6-3-171) ityAdinAnaH paro'N syAt yathA baidamiti, aNi tu tadubhayamapi na bhavati yathopagavAH aupagavakamiti / tathA putrazabdAdapratyayAntAt tato'pyapatyavivikSAyAm 'ata ib' (6-1-31) itIni 'jidArSAdaNiSoH'(6-1-140) iti tasya lupi pautra iti syAt yathA baida pitA, vaidaH putraH / aNi tu 'dvisvarAdaNaH, (6-1-109) ityAyanim syAt yathA kAtrAyaNiriti ? ucyate,-punadhipatyasyAgotratvAhotrAdhikAravihitA lup si. 3
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 40-41 ] saMghAdyaNa ca na bhaviSyati / pautrazabdAccAvaddhapratyayAntatvAdaJyaNi ca im Ayanin ca na bhaviSyatIti vizeSAbhAva eva, kecittu punarva iti lupamapyudAharanti, teSAM punarbhUriti gotraM tahApyasti vizeSaH // 39 // nyA0 sa0 punabhU-yathA baidamitIti bidasyApatyAni bidAdevRddhe'J , bidAnAM saMghAdi bahuSu vartamAnasyAno na lup 'na prAjitIye svare' 6-1-135 iti pratiSedhAt , nato 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakabAdhakaH 'saMghaghoSa' 6-3-172 ityaN / tato'pyapatyaviSakSAyAmiti-ApAtamAtre pUrvapakSo'yam , anyathA 'vRddhAdhuni' 6-1-30 iti vacanAt anantarAni pratyayo na syAt , na ca vRddha eva bhaviSyatIti vAcyaM yataH 'AdyAt' 6-1-29 iti sUtrAtputra ityevaMrUpAyAH paramaprakRtereva syAt / ki ca tadA 'bidArSAdaNiyoH lApo na syAt , tatra yuvapratyayagrahaNAt / baidaH putra iti bidasyApatyaM vRddhaM bidAdevRddha aJ , baidasyApatyaM yuvA. 'ata iz' 6-1-31 'bidArSAdaNiyoH' 6-1-140 iti lopaH / ___ kA yaNiritIti karturapatyaM vRddhaM 'so'patye' 6-1-28 aNa, kArtasyApatyaM yuvA 'dvisvarAdANaH' 6-1-109 AyaniJ asya ca brAhmaNatvAt 'abrAhmaNAt' 6-1-141 iti na lup / vizeSAbhAva eveti nanu tarhi ibAdhakaH putrAdamityeva kriyatAM kiM guruNA sUtreNa, yataH zeSebhyaH sAmAnyo'Na assyeva ? ucyate, matAbhiprAyeNa punarbhUputraduhitananAndRgrahaNamiti darzitaM, yatastanmate duhitrAdInAM pUrvadarzitaM gotre phalamastIti / parastriyAH parazuzvAsAvayeM // 6. 1.40 // parastrIzabdAdanantare'patye'n pratyayo bhavati tatsaMniyoge parastrIzabdasya parazubhAvazcAsAvaye na cet puruSeNa saha samAno varNo brAhmaNatvAdistasyA bhavati / parA puruSAdbhinnavarNA strI parastrI, tasyA anantarApatyaM pArazavaH / asAvarNya iti kim ? parasya zrI parastrI tasyA anantarApatyaM pArastreNeyaH / kalyANyAdipAThAdeyaN antasya cenAdezaH, anuzatikAdipAThAdubhayapadavRddhizca // 40 // bidAdevRddhe // 6. 1. 41 // bidAdibhyo vRddhe'patye'rthe aJ pratyayo bhavati / bidasyApatyaM vRddha baMdaH, baidau, bidAH, aurvaH, aurvo, urvAH, kAzyapaH, kAzyapau, kazyapAH, bhAradvAjaH, bhAradvAjau, bharadvAjAH / athendrahUH saptamaH kAzyapAnAm bhAradvAjAnAM katamo'sItyatra bahuSu lup kasmAnna bhavati / nAyama kiMtu asyedam iti vivakSAyAmaNa, sarveSAmapi hi pitaro'bhedopacAreNa kazyapAH, yathA babhruH maNDaH lamaka iti / vRddha iti kim ? bidasyApatyamanantaraM baidiH / bida, urva,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 41] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH kazyapa, kuzika, bharadvAja, upamanyu, kilAta, kIdarbha, vizvAnara, RSTiSeNa, RtabhAga, haryazva, priyaka, piyaka apastambha, kuvAcAra, kUvAcara, zaradvat, zunaka, dhenu / utsAdiSvapi dhenuzabdaH paThyate / sa pratyagraprasavagavyAdivAcakaH, ayamaSivacanaH / azva zaGkha, gopavana, zigru, vindu, tAjama, azvAvatAna, zyAmAka, zyAparNa, harita, kindAsa, vasyaska, arkaluza, vadhyoga, viSNuvRddha, vRSNivRddha, pratibodha, rathItara, rathaMtara, gaviSThira, gaviSThila, niSAda, zabara, maThara, sRdAku, pRdAku / kecideto haritAdeH prAk paThanti / tanmate 'haritAderabaH' (6-1-55) ityAyanaN na bhavati / maTharazabdaM gopavanAdAvapi abo lubabhAvArtha kecitpaThanti / anye tu maTharAdhakArAdimanamicchanti / mATharyaH, mAThayauM / bahuSvajo lupi saMniyogaziSTatvAt yasyApi nivRttiriti maTharAH // 41 // nyA0 sa0 bidA-saptamaH kAzyapAnAmiti atra kazyapasaMtAnApekSayA bahuvacanaM na tu bhrAvargApekSayA, atha gaNaH, vindatyavayavI-bhavati svagotre 'vindenalukaca' 6 ( uNAdi ) iti aH bidaH, urvati aSTaprakAraM karma urvaH, kazAmarhati kazyaH, anayA vyutpattyA puruSa eva labhyate na madya, na puruSo madyayogAt kazAyogyaH atastadeva kazAyogya, kazyaM pibati kazyapaH / kuzyati satkarmasu 'kuzika' 503 ( uNAdi ) iti saadhuH| bajaN varjiNi ganto vA, bharantaM vAjayati bharadvAjaH, upagataM manyu bahuvrIhivA upabhanyuH / kiratIti 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti ke kilastamatati kirAtasya sthAne vA kilaatH| kasya bhAryA ko, kyAM darbha iva pavitraH kiidrbhH| vizve narA asya vizvAnaraH / RSTayaH senAyAM RSTivat senA vA yasya RSTiSeNaH / Rtena satyena bhAgo bhAgadheyaM yasya Rta bhAgaH / harayo nIlavarNA azvA yasya haryazvaH / priya eva priyakaH priyaM kAyati vA / pibati uSNaM pAnIyAdikaM 'kIcaka' 33 ( uNAdi) iti piyakaH / / - apastabhnAti aSTaprakAraM karma apastambhaH / kutsitaM vAnti vic, kuvAH teSAM pArvena carati kuvAcarati kuvAcaraH, bAhulakAt dIrghatve kuuvaacrH| zarad upakArakatayA'syAsti zaradadvat / zunati paramAM gatiM 'kIcaka' 33 ( uNAdi) iti 'nAmyupAntya''5-1-54 iti ke zuna iva zunakaH / dhIyate asmAttatvamiti dhenuH / pa vanati vanate vA gopavanaH / zerate gaNA atra zinoti vA shimH| vettItyevaMzIlo 'vindvicchU' 5-2-34 vinduH / tAM lakSmI jamati tAjamaH / azvAnavatanoti azvAvatAna: / zyAyateH 'mavAka' 37 ( uNAdi) zyAmAkaH / zyAyante zyAH zyAyAM vasatau gatAnA parNayati AdrIkaroti dezanayA shyaaprnnH| 'hazyA' 210 ( uNAdi ) iti haritaH / kimapi dAsate kiMdAsaH / vasimasyati 'bhINUzali' 21 ( uNAdi ) iti ke vasyaskaH / arkamapi kazati tejasA mazaH / vadhamarhanti vadhyAstAna ugati 'mUlavibhuja' 5-1-144 iti ke vayogaH / viSNuvat vRSNivad vA vRddhaH viSNuvRddhaH / vRSNivRddhaH / pratibodhayati pratiboSaH / radhyA tarati
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] bRhadvRtti-laghunyAsa saMbalite [ pA0 1 sU0 42 ] rathItara: / 'bhRvRji ' 5-1-112 iti khe rathaMtaraH / niSIdanti guNA aveti niSAdaH / 'RcchicaTi ' 397 ( uNAdi ) ityare zabaraH / maThara: / 'sRpRbhyAM dAku ' 756 ( uNAdi ) sadAkuH, pRdAkuH iti bidAdayaH / gopavanAdAvapIti na kevalaM haritAdo / gargAderyaJ // 6. 1. 42 // gargAdibhyo Gasantebhyo vRddhe'patye'rthe yaJ pratyayo bhavati / gargasyApatyaM vRddhaM gArgyaH, vAtsyaH / vRddha ityeva ? gargasyApatyamanantaraM gArgiH / gotra ityeva ? gargo nAma kazcit tasyApatyaM vRddhaM gAgiH / nanu manoratra pAThAllohitAditvAt striyAM nityaM DAyaniGadhAM ca mAnavyAyanIti syAt tatkathaM mAnavI prajeti ? ucyate, apatyasAmAnyavivakSAyAM 'Gaso'patye ' ( 6-1-28) ityaNi bhaviSyati / kathamanantaro rAmo jAmadagnyaH, vyAsaH pArAzaryaH putre'pi pautrAdikArya karaNAt ? tathocyate, anantarApatyavivakSAyAM jAmadagnaH pArAzariH, kathaM pArAzaraH ? tasyedamiti vivakSAyAM bhaviSyati / garga, vatsa, vAja, aja, saMkRti, vyAghrapAd, vidabhRt, pitRbadh, prAcInayoga, pulasti, rebha, agniveza, zaMkha, zaTa, dhUma, avaTa, namasa, camasa, dhanaMjaya, tRkSa, vizvAvasu, jaramANa, kurukata, anagRha, lohita, saMzita, vakra, babhru, babhlu, maNDu, maGkSu makhu, zastha, zaGku, latu. ligu, gUhala, jigISu, pranu, tantu, manutantu, manAyI / aNeyaNoH prAptAvasya pAThaH / puMvadbhAvastu 'kauNDinyAgastyayoH ' - ( 6- 1 - 127 ) iti kauNDinyanirdezAdanitya iti na bhavati / sUnu sruva, kacchaka, RkSa, rukSa, rUkSa, talukSa, taNDin vataNDa, kapi, kata, zakala, kaNva, vAmaratha, gokakSa, kuNDinI, yajJavalka, parNavalka, abhayajAta, virohita, vRSagaNa, rahogaNa, zaNDila, mudgara, mudgala, musara, musala, parAzara, jatUkarNa, mandrita, azmaratha, zarkarAkSa, pUtimASa, sthUra, sthUrA, ararAkA, piGga, piGgala, kRSNa, golUnda, ulUka, titimbha, bhiSa, bhiSaja, bhiSNaja, bhaNDita, bhaDita, dalbha, cikita, devahU, indrahU, yajJahU, ekalU, viSyallu, patyalU, vRhalU, papphalU, bRhadagni, jamadagni, sulAmina, kuTIgu, uktha, kuTala, caNaka, culuka, karkaTa, alApin suvarNa, sulAbhin iti gargAdiH // 42 // nyA0 sa0 gargA0 gaNaH girati vadati niravadyamiti 'gamyami' 92 ( uNAdi ) iti 'mAvAvadhami' 564 (baNAdi ) iti ca gatau / gargaH, vatsaH, vAjayatyac vAmaH / na jAtaH bhajaH / saMskaraNaM saMkRtiH / gaNapAThAt saDabhAvaH / vyAghrasyeva pAdau yasya vyAghrapAd / tridaM vibharti pitaraM badhnAti kvip vidamRta pitRbadhU / bahuvrIhau prAcInayogaH / agibilityastiki pulasti: /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 43 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH rebhate ac rebhaH / agnimapi vizati agnivezaH / 'zamimani' 84 ( uNAdi) iti khe shNkhH| 'divyavi' 142 ( uNAdi) iti avttH| 'tappaNi' 569 iti namasaH / cmsH| dhanaM jayati dhnNjyH| tRkSati tRkSaH / vizvasmin vasUni yasya vizvAvasuH / jiMjaiti RkArAntaM manyate tanmate jrmaannH| 'praSiraji' 208 (uNAdi) iti kanaH kurUNAM kataH / caso vA / 'hRzyA' 210 ( uNAdi) iti rohitaH, latve lohitaH' 'haniyA' 733 ( uNAdi ) iti badhuH latve baluH / maNDate 'bhRmR' 740 ( uNAdi) iti mnndduH| 'masji' iti suk bAhulakAnna-lopAbhAve makSu / 'ukhanarava' iti 'bhRmR' iti makhu / zaMgati, kevayunipAtaH kaizI' 749 ( uNAdi) iti zakkuH / kRlAbhyAM kita' 780 (uNAdi) ltuH| 'raghilaGghi 740 (uNAdi) iti liguH| 'gUhaluguggulu' 724 ( uNAdi ) iti gRhaluH / jetumicchuH jigISuH / manyate iti manu 'kRsikRma' 773 (uNAdi) iti tantuH, manuzcAsau tantuzca manutantuH / 'nighRSi' 511 ( uNAdi) iti kiti ve suvH| kacchate kcchkH| 'RjiriSi' 567 (uNAdi) iti RkSaH / rUkSaNaM sakSaH / tarUn kSayati tarakSaH, latve talakSaH / avazyaM taNDate taNDI, vanezca vtnnddH| 'ambhikuNThi 614 (uNAdi) iti kpiH| 'praSiraJji' 208 (uNAdi) iti kityate kataH / prase vAmarathaH / goriva kakSo bhakSyaH pAzrvo vA asya gokkssH| avazyaM kuNDate kuNDinI / yajJe valko'sya yajJavalkaH, prase abhyH| jAyate sma jAtaH, case abhayajAtaH / vizeSeNa rohati 'dRzyA' 210 ( uNAdi ) iti virohitaH / vRSAn gaNayati vRSagaNaH raho gaNayati rahogaNaH / 'kalyani' 481 ( uNAdi) iti zaNDilaH / 'mudigUribhyAM' 404 ( uNAdi ) mudgaraH latve mudgala: / musaM rAti musaraH 'tRpivRpi' 468 ( uNAdi) iti muslH| parAvRttyA zRNAti praashrH| jatuvat karNau yasya jtkrnnH| mandro gambhIraH zabdaH so'syA'sti tadasya' 7-1-138 itItaH, mandraM karoti vA tataH ke mandritaH / - azmavadatho'sya ashmrthH| zarkarAvat akSiNI yasya 'sakthyakSNaH' 7-3-126 shrkraakssH| pUtayo mASA yasya puutimaassH| 'sthAviDe' 429 (saNAdi) sthUraH / arA arAkArANi bhakSyANi gati 'bhINzali' 21 ( uNAdi) iti ararAkA / 'sphulikasi' 102 (uNAdi) iti piGgaH, pir3a lAti pichalaH / ___ gAM lunAti 'kumuda' 244 iti golandaH, golAyAmunatti snAti vA, uliH sautraH olati 'zambUka' 61 ( uNAdi) iti ulUkaH / stabhnAti 'jajala' 18 ( uNAdi) iti titimbhH| bhiSiH sautraH ke bhiSaH, 'bhiSebhiSabhiSNau ca vA' bhiSajaH, bhinnH| pato sAdhustallunAti patyallUH / vRhaM lunAti vRhalaH / phalAni lunAti pRSodarAditvAt paphakhaH / madhubabhrobrAhmaNakauzike // 6. 1. 43 // madhuzabdAzabdAcca yathAsaMkhyaM brAhmaNe kauzike ca vRde'patyethe yava pratyayo bhavati / mAdhavyo brAhmaNaH, mAdhavo'nyaH, bAbhravyaH kauzikaH, bAbhra.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] bRhabRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1. sU. 44-47 ] vo'nyaH / babhromargAdipAThAdyaSi siddhe kozike niyamArthaM vacanam / gargAdipAThastu lohitAdikAryArthaH tena bAbhravyAyaNIti nityaM DAyan / kecittu akauzike'pi lohitAdipAThAdyabamicchanti, tanmatenedaM yajvidhAnaM babhrolohitAdebahiSkaraNArtham, tena kauzike yaSi sati lohitAdikArya na bhavati, tathA ca striyAM DAyan vA bhavati / bAbhravI bAbhravyAyaNI ca kauzikI // 43 // kapibodhAdAGgirase // 6.1. 44 // kapibodhazabdAbhyAmAGgirase'patyavizeSe vRddhe yam pratyayo bhavati / kaperapatyaM vRddhamAGgirasaH kApyaH, evaM baudhyaH, anya kApeyaH, baudhiH, kapizabdo gargAdiSu paThyate tasyehopAdAnaM niyamArtham / Arisa eva yam nAnyatreti / . lohitAdikAryArthazca gaNapAThaH / kApyAyanI, madhubodhayostu yabantayorubhayam / mAdhavI, mAdhavyAyanI, baudhI, baudhyAyanI // 44 // nyA0 sa0 kapi-yAntayorubhayamiti 'yabo DAyana ca vA' 2-4-67 ityanena vikalpa ityrthH| vataNDAt // 6. 1. 45 // vataNDazabdAdAGgirase'patyavizeSe yameva bhavati / vataNDasyApatyaM vRddhamAGgirasaH vAtaNDayaH / AGgirasAdanyatra gargAdizivAdipAThadyaJ aN ca bhavataH / vAtaNDayaH, vAtaNDaH / gargAdipAThAdeva yaSi siddha vacanamAgirase zivAcaNabAdhanArtham / zivAdipATho'pyasya vRddha evAvidhAnArthaH / anyatra hi RSitvAdeva aN siddhaH // 4 // nyA0 sa0-vataNDA-zivAdipATho'pyasyeti nanu yaH zivAdau aN so'patyamAne vihito gargAdau tu yaJ vRddhApatye tasmAd vizeSavidhAnAdeva AGgirase'nyatrApi ca yasiddhau kimartha sUtram ! ityAzaGkA bhaN siddha iti-anantare bAhAditvAdi prApnoti iti na vAcyaM, zivAdezca prAgiti vacanasya gargAdigaNApekSayA tu bAhAdibhya iti bahuvacanasyA'tantratvAt / striyAM lup // 6. 1. 46 // vataNDAzabdAdAgirase'patyavizeSe vRddhe striyAM yatro laba bhavati, vataNDasyApatyaM vRddhaM strI AGgirasI vataNDI, jAtilakSaNo ddiiH| anAGgirase tu zivAdipAThAt vAtaNDI, lohitAdipAThAdvAtaNDyAyanI // 46 // kuAdeAyanyaH // 6. 1. 47 // kunjAdibhyo asantebhyo vRddhe'patye'rthe prAyanyaH pratyayo bhavati / kuJjasyApatyaM vRddha kojAyanya:, kojAyanyo brAdhnAyanyaH, baadhnaaynyau| vRddha
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 48-49] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [23 ityeva ? kuJjasyApatyamanantaraM kaujiH / kuJja, badhna, gaNa, bhasman, loman, laumAyanya / tadantAdeva kecit / auDulomAyanyaH / zaTa, ayaM gargAdiSvapi / zAka, zuNDA, zubhA, vipAz, ayaM shivaadissvpi| skandha skambha zaGkha, ayaM gargAdAvazvAdau vidAdau ca / iti kujAdiH / prakAro jitkAryArthaH // 47 // ___ yA0 sa0 kujA-yadAkuJjasyApatyaM vRddhaM kauJjAyanyaH tasyApyapatyAni yuvAnaH 'ata iJ' 6--1-31 'jidArSAta' 6-1-140 iti tasya lupi ekatvadvitvarUpanimittAbhAvAt vyAyanyanivRttau bahutvasabhAvAt 'svIbahuvAyanaJ' 6-1-48 ityanenAyanam bhavati tadA kauJjAyanA iti rUpaM, yadA tu kuJjasyApatyAni vRddhAni kauJjAyanAsteSAmapatyaM yuvA itro 'bidArSAta' 6-1-140 iti lupi AyanAnimittabahutvAbhAvAt tannivRttau jAyanyanimittaikatva bhAvAt jAyanye sati kojAyanya ityeva rUpam / strIbahaSvAyanaJ // 6. 1.48 // __kujAdibhyo Gasantebhyo bahutvaviziSThe vRddha striyAM vAbahutve'pi Ayana pratyayo bhavati / kuJjAsyApatyaM strI kojAyanI, brAdhnAyanI, kuJjasyApatyAni kojAyanAH, baadhnaaynaaH| bakaro bitkAryArthaH // 48 // azvAdeH // 6. 1. 49 // azvAdibhyo vRddhepratye Ayana pratyayo bhavati / anasyApatyaM vRdamAzvAyanaH, shaaNkhaaynH| vRddha ityeva ? AzviH / gotra ityeva ? azvo nAma kazcit tasyApatyaM vRddhmaashviH| azva, zaMkha, jana, utsa, grISma, arjuna, vailya, azman, vida, kuTa, puTa, sphuTa, rohiNa, kharjula, khajUra, khajUla, piJjUra, bhadila, bhaTila, bhaDila, bhaNDila, bhaTaka, bhaDita, bhaNDita, prAsta, rAma, uda, kSAndha, grIva, rAmoda, rAmodakSa, andhagrIva, kAza, kANa, gola Ahva, golAhva, arka, svana, arkasvana, zuna, vana, pata, pada, cakra, kula, grIvA, zraviSThA, pAvita, pavitrA, (pAvitra) pavindA, gomin, zyAma, dhUma, dhUmra, vastra, vAgmin, vizvAnara, vizvatara, vata, sanakha, sana, khaDa, jaDa, gada, jaNDa, arha, (artha) vIkSa, vizampa, vizAla, giri, capala, giricapala, cupa dAsaka, cupadAsaka, dhAyyA, dhanya, dharmya, puMsijAta, zUdraka, sumanas, durmanas, Atava, utsAtava, kitava, kiva, ziva, khiva, khipa, khadira, AnaDuhya, AnaDuhyAyana iti yabantAdAyanaNApi sidhyati prAgjitIyasvarAdau tu 'yUni lup' (6-1-137) iti nityalabarthamasyopAdAnam ityazvAdiH / atra yo'zvAdivaDhakANDe'nyatrApi paThayate tasya so'pi bhavati / azvazamdAdvi.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 49 ] dAdiSu pAThAdA, ihAyanam AzvaH, aashvaaynH| zaMkhazandAdvidAdiSvam gargAdiS yam kujAdiSu bAyanyaH ihAyanaJ / zAGkhaH zAyaH, zAMkhAyanyaH, zAkhAyanaH / janazabdAnnaDAdiSavAyanaN ihAyanam / tatra yUni pratyaye vidheye vizeSaH, jAnAyaniH jAnAyano yuvA / utsagrISmayorutsAdiSu pATho'nantarArtho'napatyArthazca iha tu vRddhe'yameva yathA syaadityevmrthH| autsAyanaH, greSmAyaNaH / arjunazabdasya vAhvAdiSu paattho'nntraarthH| vRddha svayameva-ArjunAyanaH, vailyeti vilizabdo bhyAntastato yUni pratyayaH, vailyAyano yuvA // 49 // nyA0 sa0 azvA-gaNaH 'laTikhaTi' 505 (gNAdi) iti azvaH, 'zamimanI' 84 (uNAdi) iti zaskhaH / aci janaH / 'Rji prasate 'rukmagrISma ' 346 (uNAdi) iti prISmaH / yAja' 288 (uNAdi) ityune arjunaH / vilerapatyaM 'dunAdi' 6-1-118 iti vailyaH / 'vinde luka ca' 6 (uNAdi) iti vidaH / 'nAmyupAntya' 5-1-64 iti ke kuTa, puTa, sphuTa / 'vipina' 284 iti rohiNaH / 'kharjamArjane ca' 'kumula' 487 (uNAdi) iti kharjulaH / 'mAmasi' 427 (uNAdi) iti khajuraH, latve kharjulaH / piJjayati 'momasi' 427 (uNAdi) iti pitaraH / bhandate sukhI bhavati 'sthaNDila'. 6-2-139 iti bhadilaH / bhati 'kalyani' 481 (uNAdi) iti bhaTilaH / bhaNDate 'bhaNDe luk ca' 482 (uNAdi) bhaDila:, bhddilH| bhaTasya tulyo bhaTakaH, bhaNDati 'putapitta' 204 ( uNAdi ) iti bhdditH| 'bhaNDanaM bhaNDaH saMjAto'sya maNDitaH / prAdRte 'putapitta' 204 (uNAdi) iti praadRtH| undai sthAditvAta ke udaH / je kSip tAn andhayati kSAndhaH / 'praha' 514 (uNAdi) iti prIva: / gamAmunatti rAmamudakaM yasya vA raamodH| akSI rAmANAmudakSaH rAmodakSaH / andhana gaNAti andhgriivH| aci kAzaH / ghatri kaannH| grahAdabhyaH kiti gola karaNe ke mAhaH, karmadhAraye golAhaH / suSThu aniti svanaH, akINAM stAvakAnAM svanaH markasvanaH / ke zunaH / aci vana, pata, pada / 'kRgo dve ca' cakraH / ke kulaH / zravaNaM zravaH, tato matuH, bahUnAM madhye aSavatI zraviSThA / pUna tvaSTakSatR' 865 (uNAdi) pAvitaH / 'RSinAmnAH karaNe' 5-2-86 pavitrA / paviM vanaM dadAti pavindAH / 'goH' 7-2-50 iti minpratyaye gomin / anye sugamAH / ___ saha naravaivartate sanakhaH / santyaci sanaH / khaDaNU Nico'nityatve'ci khaDaH / jala dhAtye ulayo rakye aci nrH| aci gadaH / arhH| viikssH| vizAmyati 'bhApA' 296 (uNAdi) iti vizamyaH / Nake dAsakaH / karmadhAraye cupadAsakaH / dhanaM labdhA dhanyaH / dharmAdanapeto dhrnaaH| pusi jAyate sma puMsijAtaH / zUdraM kAyAta dkH| Atanoti 'bhairava' 519 (uNAdi) iti bhAtavaH / karmadhAraye utsAtavaH 'kitikuDi' 518 (uNAdi) iti kitnH| kita zAne 'praha' 514 iti kivaH / khanUgU 'praha' 514 iti / 'pampA'
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 50-53 ) zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [25 300 iti khiSaH khipaH, nityalubarthamiti, anyathA 'vAyanaNAyaniyoH '6-1-72 iti vikalpaH syAt / yUni pratyaye vidheye vizeSa iti / Ayaniyo nitvAt 'tridArSAdaNioH ' 6-1-140 ityanena yUnyutpannasyebA lub bhavati na tvAyanaNaH / zapabharadAjAdAtraye // 6. 1. 50 // zapabharadvAja ityetAbhyAmAtreyApatye vRddha Ayanam pratyayo bhavati / zApAyanaH bhAradvAjAyanaH Atreyazcat / Atreya iti kim ? zApiH, bhAradvAjaH, bhAradvAjau bidAdau // 50 // bhargAtraigarte // 6. 1. 51 // bhargazabdAtraigarte'patye vRddha AyanaJ pratyayo bhavati / bhAyaNasvaigartazcet, anyo bhAgiH / / 51 // AtreyAdbhAradvAje // 6. 1. 52 / / AtreyazabdAvRddhapratyayAntAdbhAradvAje yUnyapatye Ayanam pratyayo bhavati / AtreyAyaNo bhAradvAjo yuvA / Atreyo'nyaH / 'jidArSAt-' (6-1-140) itIo lup / / 2 / / - nyA0 sa0, mAtre-averapatyaM vRddham 'ito'nitraH' 6-1-72 AtreyasyApatyaM yuvA anenAyanam / dvitIye bAhvAdIm 'tridArSAta' 6-1-140 lup / naDAdibhya AyanaNa // 6. 1. 53 // ___ naDAdibhyo Dasantebhyo vRddhe'patye AyanaN pratyayo bhavati / naDasyApatyaM vRddhaM nADAyanaH, cArAyaNaH / vRddha ityeva ? naDamyApatyamanantaraM nADiH, NakAro vRdayarthaH / naDa, cara, baka, muJja, itika, itiza, upaka, lamaka, saptala, (sattala) satvala, vyAja, (vAja) vyatiketyeke / prANa nara, sAyaka, dAza, mitra, dAzamitra, dvIpA, dvIpa, piGgara, piGgAla, kiMkara, kiMkala, kAtara, kAthala, kAzyapa, kAzya, nAvya (tAvya), aja, amuSya, ligu, citra, amitra, kumAra, loha, stamba, stambha, agra, zizapA, tRNa, zakaTa, mikaTa, mimata, sumata, jana, Rc, indha, Rgindha, mita, janaMdhara, jalaMdhara, yugaMdhara, haMsaka, daNDin, hastina, paJcAla, camasin, sukRtya, sthiraka, brAhmaNa, caTaka, azvala, kharapa, badara, zoga, daNDama, chAga, durga, aloha, Aloha, kAmuka, (kAmaka) brahmadatta, jadumbara, saNa, laDU, kekara, (kakara) nAvya, AlAha, Rga, baSagaNa, adhvara, bAliza, daNDapa iti nahAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 53 // si. 4
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 54-57 ] yatritraH // 6. 1. 54 // vRddha iti yanimAvizeSaNam, vRddhe vihito yo yabhigo tadantAnyapatye AyanaN pratyayo bhavati / 'vRddhAdhuni' (6-1-30) iti vacanAnIni labhyate / gAya'syApatyaM yuvA gAAyaNaH, vaatsyaaynH| dAkSerapatyaM yuvA dAkSAyaNaH, lAkSAyaNaH, audumbarAyaNaH, tailkhlaaynH| vRddhavihitasyejo aTaNAdiha na bhavati / udumbarANAM rAjA audumbaristasyApatyamaudumbaraH audumbagayaNirvA / 'avRddhAhArnavA' (6-1-110) iti pakSe Ayani, gAryA apatyaM gArgeya: dAkSeya ityatra paratvAt ' yAptyUGaH' (6-1-70) ityeyaNa bhavati // 54 // __ nyA. sa. yani-audumbarAyaNa iti udumbarasya gajJA'patyaM vRddha 'sAlvAMza' 6-1-117 itI. tasyApatyaM yuvA, eva dvitAye'pi / haritAdenaH // 6. 1. 55 // bida dyantargaNA haritAdiH / vRddha vihito yo'J tadantebhyo haritAdibhyo yUnyapatye AyanaNa pratyayo bhavati / haritasyApatyaM yuvA hAgtiAyana:, kendAsAyana: / haritAderiti kim ? vaidasyApatyaM yuvA baMdaH / atreno lup / ana iti kim ? haritasyApatyaM vRddha hAritaH / / 5 / / koSTazalaGko k ca // 6. 1. 56 / / krASTTa zalaku ityenAbhyAM vRddha'tye Ayana N pratyayo bhavati tayozvAntasya lugbhavati / kroSTurapatyaM vRddhaM krASTrIyana:, zAlaGkAyanaH / / 56 / / darbhakRSNAmizarmaraNazagdacchunakAdAgrAyaNabrAhmaNavArSagaNyavAmiSThabhAgavavAtsye // 6. 1. 57 // darbhAdibhya a grAyaNa dipa yathAsaMkhyaM vRddhavapatyaSu prAyanaNa pratyayo bhavati / dabhAda grAyaNe, darbhagAra.' . yaNazcet dArbhAyaNaH, dAbhignyaH / kRSNAdabrAhmaNe, kAyanA brAhmaNaH, +ginyaH / agnizamaNA vASagaNye, AgnizarmAyaNI vArSagaNyaH, AgnimiranyaH / raNAdvAsiSTha, rANAyano vAsiSThaH, rANiranyaH / zaradvato bhArgave, zAradvatAyano bhArgavaH, zAradvato'nyaH / zunakAdvAtsye, zonakAyano vAtsyaH, zaunako'nyaH / zaradvacchanako vidAdI // 57 // nyA0 sa0 darbhakRSNA-darbhAdibhyaH pakSe bAhvAdIn /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 58-60 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH jIvantaparvatAdvA // 6. 1. 58 // jIvantaparvatAbhyAM vRddhe'patye AyanaN pratyayo vA bhavati / jaivantAyanaH, jaivantiH, pArvatAyanaH, pArvatiH vRddhe ityeva ? jaivantiH // 58 // droNAdvA // 6. 1. 59 // yogavibhAgAdvRddha iti nivRttam, droNazabdAdapatyamAtre AyanaN pratyayo vA bhavati / drauNAyanaH, drauNiH / / 59 // zivAderaNa / / 6. 160 // zivAdibhyo Gasantebhyo'patya mAtre'N pratyayo bhavati / ata ijAderapavAdaH / zivasyApatyaM zaivaH, prauSThaH, proSThikaH / ziva, proSTha, proSThika, vaSTa ( caNDa) jamba, jambha, kakubha, kuthAra, anabhimlAna, kakustha, kohaDa, khUya, rodha, piladhara, vataNDa, tRNa, karNa, kSorahUda, jalahUda, pariSika, zilinda, gophila, gohila, kapilaka, jaTilaka, badhiraka, majiraka, vRSNika, khajAra, khaJjAla, rekha, lekha, Alekhana, vartana, RkSa, vartanarkSa, vikaTa, piTAka, tRkSAka, nabhAka, UrNanAbha, supiSTa, piSTakarNaka, parNaka, masurakarNa, masUrakarNa, khaDUraka, gaDeraka, yaska, lahya, druhya, ayasthUNa, bhalanda, bhalandana, virUpa, virUpAkSa, bhUri, saMdhi, bhUmi, muni, kruzkhA, kokilA, ilA, sapatnI, jaratkAru, utkeyA, kAyyA, surohikA, pIThInAsA, mahitrI, AryazvetA, RSTiSeNa gaGgA, pANDu, vipAza, takSan iti zivAdiH / atrAvirUpAkSAdiJo'pavAdaH / bhUryAdInAmA AryazvetAyA eyaNaH, RSTiSeNasya senAntasya senAntaJyeJoH, bidAdipAThAdRddhe'meva bhavati tadantAcca yUni ' ata ib' (6-1 - 31 ) tasya tridArSAdaNimoH,(6-1-140 ) iti lupi ASTiSeNa: pitA ASTiSeNaH putraH / RRSTiSeNasyApatyaM vRddhaM bahavaH vidAdyam tasya yavanaH '- (6-1-126 ) ityAdinA lupi RRSTiSeNAH, pANDupAThaH zubhrAyaNA gaGgApAThastikAdyAyanizA ca samAvezArtha:, tena pANDodvairUpyaM gaGgAyAzva trairUpyaM siddham / pANDavaH, pANDaveyaH, gAGgaH, gAGgAyaniH, gAGgeyaH / vipAzpAThaH kuJjAdilakSaNena mAyanyena samAvezArthaH / vaipAzaH, vaipAzAyanyaH / takSanpAThaH kurvA diyena samAvezArthaH / tAkSNaH, tAkSaNyaH ||60 // tathA nyA0 sa0 zivA - pravRddhAvoSThau yasya pauSThaH, 'vo'SThautau' 1-2-17 iti vA lupi / pauSThAvasya staH ' ato'neka ' 7-2-6 itIke pauSThikaH / janai 'tumbastumbAdaya' 320 ( uNAdi ) jambaH / kuthamiyarti karmmaNo'Ni kumAraH / " [ 27
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 61-64 ] ku 'avyayasya kod ca' 7-3-31 ityaki kaku kutsitaM tiSThanti vipakSA asmina sthAdibhyaH ke kakusthaH / kaM vayati kvipi gvRti dIrdhe kahUM yAti 'kvacit ' 5-1-171 ityanena De kahUyaH / RSivRSNyandhakakurubhyaH // 6. 1. 61 // RSayo laukikA vasiSThAdayaH apatyayogAt / vRSNayaH andhakAH / kuravazva prasiddhA vaMzAkhyAH kSatriyAH / RSyAdivacanebhyaH zabdebhyo'patye'N pratyayo bhavati / ibo'pavAdaH / RSi, vAsiSThaH, vaizvAmitraH, gautamaH, vRSNi vAsudevaH, AniruddhaH, vAjraH, prAtivAhanaH, audAraH, andhaka, zvAphalkaH, rAndhrasaH, caitrakaH, kuru, nAkulaH, sAhadevaH, doHzAsanaH, dauryodhanaH / azyAdibhyastu paratvAt eyaN Jyeso ca bhvtH| AtreyaH, jAtasenyaH jAtaseniH, augrasenyaH, augraseniH, vaiSvaksenyaH, vaiSvakseniH, bhaimasenyaH, bhaimase niH / kathaM dauryodhaniH? kriyAzabda tvAt duHkhena yudhyata iti / yodhiSThirirArjunirityatra tu bAhvAditvAdiva / 61 / nyA0 sa0 RSi-vaMzAkhyA iti vaMzanimittA AkhyA abhidhAnaM yeSAM te / ivAphalka iti 'dvArAdeH' 7-4-6 iti na bhavati vyutpatteranAzrayaNAt, zvAnaM phAlayatIti tu varNanirNayArtha vAkyam-emaN trebhyo ceti 'ito'nitraH 6-1-72 'senAntakAra' 6-1-102 ityetAbhyAma / kanyAtriveNyAH kanInatrivaNaM ca // 6. 1. 62 // kanyAzabdAt triveNIzabdAccApatye'N pratyayo bhavati tatsaMniyoge kanIna trivaNa ityetau ca yathAsaMkhyamAdezau bhavataH / kanyAyA apatyaM kAnIno vyAsaH kAnIna: karNaH, triveNyA apatyaM traivaNaH / eyaNo'pavAda: // 62 / / zuGgAbhyAM bhAradvAje // 6. 1. 63 // zuGgazabdAtpuMliGgAt strIliGgAcca, bhAradvAje'pratye'Na pratyayo bhavati / zuGgasya zuGgAyA vA apatyaM zauGgo bhAradvAja, zautiH zoGgayazcAnyaH / ' nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' iti siddhe paratvAt dvisvarAdanadhAH' (6-1-71) ityeyaNa prApnoti tadAdhanAtha dvivacanena strIliGgaH zuGgAzabda upAdIyate // 63 // nyA0 sa0 zuGgA-zugazca zuGgA ca 'puruSaH striyA ' 3-1-126 iti puruSaH ziSyate / vikarNacchagalAdvAtsyAtreye // 6. 1. 64 // vikarNachagala ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM vAtsye Atreye cApatyeN pratyayo bhavati / vaikarNo vAtsyaH, vaikaNiranyaH chAgala AtreyaH, chAgasiranyaH // 64 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 65-67 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [25 nyA0 sa0 vika-vaikaNiranya iti RSitve'pi vyAvRttibalAt 'ata itra' 6-1-31 bAhAditvAd vaa| Nazca vizravaso vizaluka ca vA // 6. 1. 65 // vizravaso'patye'N pratyayastatsaMniyoge NakArazcAntAdezo bhavati NasaMniyoge vizazabdalopazcAsya vA, vizravaso'patyaM vaishrvnnH| vizluki tu rAvaNaH, aN siddha evAdezArtha vacanam / evamuttaratra / / 6 / / saMkhyAsaMbhadrAnmAturmAtura ca // 6. 1. 66 // saMkhyAvAcinaH sambhaMdra ityetAbhyAM ca paro yo mAtRzabdastadantAdapatye'N pratyayo bhavati mAtuzca mAtura ityAdezaH / dvayormAtrorapatyaM dvaimAturaH, SADamAturaH / zatasya mAtA zatamAtA tasyApatyaM zAtamAturo bhrtH| saMgatA mAtA saMmAtA, tasyA apatyaM sAMmAturaH bhadrAyAH bhadrasya vA mAtA bhadramAtA, tasyA apatyaM bhAdramAturaH, / 'saMbandhinAM saMbandhe' (7-4-121) iti vacanAt dhAnyamAturna bhavati, tena . dvayormAtrorapatyaM dvaimAtraH / atrAdezo na bhavati / saMkhyAsaMbhadrAditi kim ? saumAtraH, zubhrAdipAThAdvaimAtreyaH // 66 // nyA0 sa0 saMkhyA-daimAtra iti nanvatra miti taddhite 'nAmino'rkAlahale:' 4-3-51 ityantasya, yadvAkhyAta-kRtprakaraNamekameva tatsAhacayaditra prakaraNe yatsUtraM tadvihitapratyayo gRhyate, ayaM tu bhinnaprakaraNavihitaH / adonadImAnuSInAmnaH // 6. 1. 67 // adusaMjJakAnnadInAmno mAnuSInAmnazcApatyeN pratyayo bhavati, eyaNo'pavAdaH yAmunaH praNetaH, airAvataH uddhyaH, vaitastaH palAzaH(la)zirAH, nArmado nIlaH, mAnuSI, devdttH| saudarzanaH sautAraH, svAyaMprabhaH, cantitaH, zaikSitaH / adoriti kima ? cAndrabhAgeyaH, vAsavadatteyaH / nadImAnuSIgrahaNaM kim / supAH suparNAyA vApatyaM sauparNeyaH, vainateyaH / devyAvete ityeke, pakSiNyAvityanye / nAmagrahaNaM kim ? zaubhaneyaH / zobhanAzabdo nadyAM mAnuSyAM ca vartate na tu nAmadheyatvena // 67 // nyA0 sa0 adonavAmAnuSI-devadatta iti adoreveti sAvadhAraNavyAkhyAnAta yA nityaM dusaMjJA saivAtra gRhyate, na saMjJA durvA' 6-1-6 iti vaikalpiko, tena devadatta ityAdi siddhaM, anyathA'tra saMdehaH syAta , ata eva vyAvRttyudAharaNe nityA dusaMjJA udAhRtA / cAndrabhAgeya iti candrabhAgau nAma nargo, tAbhyAM prabhavati, aN zoNAditvAt vA kyAmApi ca cAndrabhAgyAH cAndrabhAgAyA vA'patyama suparNAya veti garuDamAturjAtitvamanye na manyante ityAp /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 68-71 ] ___devyASiti nanu suparNAvinatAzabdayoreka eva zabdArthastatkathaM devyAviti dvivacanam ! ucyate, zabdabhedAdarthabhedo bhavatItyAzrayaNAt / pIlAsAlvAmaNDUkAdA // 6. 1. 68 // pIlAsAlvAmaNDUkazabdebhyo'patye'N pratyayo vA bhavati / pailaH, paileyaH, sAlvaH, sAlveyaH, mANDakaH, mANDUkiH / pIlAsAlvAbhyAM dvisvarayaNi maNDakAdiSi prApte vacanam, vAgrahaNaM maNDUkasya imartham // 68 // ____ nyA0 sa0 pIlAsAlvA-iarthamiti anyathA vAgrahaNa binApi guttareNa cAnukRSTebhya ebhyastribhyo'pyeyaNa, anena tvaH bhavati, maNDUkAtu kathamapI na syAditi / ditezcaiyaNa vA // 6. 1. 69 // ditizabdAnmaNDakazabdAca GasantAdapatye eyaNa vA bhavati / daiteyaH, daityaH, mANDakeyaH, mANDukiH, cakAro mnnddkaarthH| pIlAsAlvAbhyAM hyavikalpAdeva eyaNa siddhaH / maNDUke rUpyaM sidameva / vAgrahaNaM diteArtham / ' ito'nimaH' (6-1-72) ityeva ditereyaNi siddha 'anidamyaNapavAda ca'-(6-1-15) ityanena tasya bAdhAyAM pratiprasavArthaM vacanam // 69 // nyA0 sa0 dite-eyaNa siddha iti 'dvigpAdanadyAH' 6-1-71 ityanena / maNDUke trairUpyamiti atra vAgrahaNaM vinApi pUrvasUtre vAgrahaNena maNDUke'NitroH siddhatvAt , anena ca eyaNavidhAnAta trairUpyaM siddhmityrthH| yApatyUGaH // 6. 1. 70 // DyantAdAvantAttyantAdUGantAccApatye eyaN pratyayo bhavati / sauparNeyaH, vainateyaH, yauvateyaH, kAmaNDaleyaH // 7 // nyA0 sa0 kyAptyUla-yauvateya iti eye'gnApyeveti niyamAta puMvattvAbhAvAtterna nivRttiH / kAmaNDaleya iti devIvacano'tra kamaNDalUzabdaH, mAnuSIya vanAttu 'adonadI' 6-1-67 ityaN catuSpAdavacanAttveyam syAt , 'akadupANDvoH ' 7-4-69 iti uvarNasya luk / / dvisvarAdanadyAH // 6.1.71 // dvisvarAt GyAptyUmantAdanadIvAcino'patye eyaNa pratyayo bhavati / dAtteyaH, gaupteyaH / anadyA iti kim ? sotAyA apatyaM saMtaH, saMdhyAyAH sAndhyaH, veNNAyA vaiNNaH, siprAyAH saipraH, revAyAH raivaH, zudAyAH zokhaH, kulAyAH kaulaH, mahyA mAhaH, sItAdayo nakhaH / adornadImAnuSInAmno'pavAdo yogaH // 71 // nyA0 sa0 dvisva0- dAteya iti kyAptyUne bAdhakasya 'adonadI' 6-1-67 ityaNo bAdhako'nenaiyaNa /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( pAda. 1. sU. 72-73, zrIsiDahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH / 31 ito'nitra // 6. 1. 72 // * ibantajitAt dvisvarAdikArAntAdapatye eyaNa pratyayo bhavati / nAbherapatyaM nAbheya:, anerAtreyaH / aherAheyaH, duledoleyaH, valeleyaH, nidhernedheyaH / ita iti kim ? dAkSiH / anina iti kim ? dAkSAyaNaH / dvisvarAdityeva ? marIcerapatyaM mArIcaH, kathamajabasterapatya mAjabasteyaH zakandherapatyaM zAkandheyaH paridheH pAridheyaH zakuneH zAkuneya : atitherAtitheya iti, zubhrAditvAdbhaviSyati // 72 // zubhrAdibhyaH // 6. 1. 73 // zubhrAdibhyo'patye eyaNa pratyayo bhavati / yathAyogamimAdInAmapavAdaH / zaubhreyaH, vaSTapureyaH / zubhra, viSTapura, viSTapara, brahmakRta, zatadvAra, zatAhAra, zAlAdhala, kiTa (TIka), zAlUka, kRkalAsa, pravAhaNa, bhANa, bhArata, bhArama, kudatta, kapUra, itara, anyatara, AlIDha, sudatta, sudakSa, tuda, akazApa, vAdana, zatala, zakala, (zaka) zavala, khaDura, kuzamba, zukra, vigra, vIja, azva, vIjAzva, ajira, mavakra, makhaNDu. makaSTu, maghaSTu, mRkaNDu, mRkaNDu, jihmAzin, ajavasti, zakandhi, paridhi, aNoci, kaNoci, zakuni, atithi, anudRSTi, zalAkAbhra, lekhAbhrU, rohiNI, rukmiNI, kikazA, vivazA, gandhapiGgalA, SaDonmatA kumArikA, kuberikA, ambikA, azokA, zvan, gaGgA, pANDu, vimAtR, vidhavA, kAdU, godhA, sudAmana, sunAman iti zubhrAdayaH / / mavakrAntAnAmijo'pavAda eyaNa makhaNDavAdInAM vimAtrantAnAmaNaH vidhavAyA eraNaH kadrUgAMdhayozcatuSpAdeyatraH / sudAmansunAmnoribA zubhrasya tu jyena samAvezArthaH pAThaH, bahuvacanamAkRtigaNArtham // 73 // nyA0 sa0 zubhA-zobhate, 'Rjyaji' 388 (uNAdi) iti, viSTAni puraNi yena viSTaM paraM yena, brahmaNA kriyate sma, zataM dvArANi yasyAM, zatamAhAti, zAlAsu niSThatipRSodarAditvAt , Tokate 'nAmyupAntya' 5-1-54 ini kaH, zalyaNeNit zAlUkaH / kRtakena zalani, pravAha yati nandyAditvAdana:, maNyate upAdeyatayA, bharata yAyam , bhAbhI gmate, kvAdIyate sma, kalpate sma kalpate, 'mImasi' 746 (BNAdi) iti, pUbhyAM kti , dvayormadhye prakRSTo'nyataraH, Aliyate sma, sukhena dAyate sma, zobhanA dakSA yasya, tuda.ta 'nAbhyupAntya' 5-1-54 iti kaH, akaM zapati, vAdayati nandyAditvAt , zataM lAti, 'momami' 427 ( uNAdi ) iti khairaH / ko zAmyati 'zamyameNidvA' 318 ( uNAdi), vigatA nAsikA yasya, viyo jaka, bIjazcAsau azvazca, 'sthaviraH' 417 (uNAdi) iti ajiraH' mayA lakSmyA vakrA, mayA khaNDayati kaSati gharSati 'kevayu' 746 (uNAdi ) iti 'jhyApobahulam ' 2-4-29,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32] bRhabRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1. sU. 74-78 ] jijhamaznAtItyevaMzIlaH, ajasyeva bastirasya, zakAna andhayati, paridhIyate' 'mRzvi' 627 (uNAdi ) iti zakerUniH, aterithiH, anudRzyAt , zalAkAvat lekhAvat bhUryasya, vipina' 284 ( uNAdi ) iti rohiNI, samasyA asti, viSTi vigato vazo yasyA vA, kuberasya tulyA kuberikaaH| ____ ambate ambAyAstulyA vA, na vidyate zoko yasyAH, vigatA mAtA, vigato dhatro yasyAH, gudhyate godhA, zobhanaM dAma nAma yasyAH / zyAmalakSaNAdAsiSThe // 6. 1.74 / / zyAmalakSaNa ityetAbhyAM vAsiSThe'patyavizeSe eyaN pratyayo bhavati / zyAmeyo vAriSThaH / zyAmAyano'nyaH / avAditvAt vRddhe Ayana, avRddha tu zyAmiH, lAkSaNeyo vAsiSThaH, lAkSaNiranyaH // 74 // vikarNakupItakAtkAzyape // 6. 1.75 / / vikarNakupItaka ityetAbhyAM kAzyape'patyavizeSe eyaN pratyayo bhavati / vaikarNeyaH kAzyapaH, vaikaNiranyaH, kauSItakeyaH kAzyapaH, kauSItakiranyaH // 75 / / bhravo bhrava ca // 6. 1. 76 // bhrUzabdAdapatye eyaN pratyayo bhavati bhruva cAsyAdezaH / bhruvo'patyaM bhrauveyaH / / 76 // nyA0 sa0 dhruvo-dhrauveya iti yathA culukasyA'patyasaMbhavastathA bhruvo'pi / kalyANyAderina cAntasya // 6. 1, 77 // kalyANyAdibhyo'patye eyaN pratyayo bhavati in ityayaM cAntasyAdezaH / kalyANyA apatyaM kAlyANineyaH / saubhAgineyaH / kalyANI, subhagA, durbhagA, bandhakI, jaratI balIvardI, jyeSThA, kaniSThA, madhyamA, parastrI, anuSTi, anusRSTi iti kalyANyAdiH / parastryantAnAM 'GayApsyUhaH' (6-1-70) iti anudRSTe: 'zubhrAdibhya' (6-1-73) iti eyaNa siddha eva inAdezamAtra vidhIyate / anusRSTerubhayam / / 77 // nyA0 sa0 kalyA-zubhrAditvAta AnudRSTeyaH, kalyANyAdipAThAt AnudRSTineyaH / kulaTAyA vA // 6. 1. 78 // kulAnyaTati kulaTA, kulaTAzabdAdapatye eyaNa pratyayo bhavati tatsaMniyoge in ca vAntAdezaH / AvantatvAdeyaNa siddha AdezArthaM vacanam, ata evAdezasyaiva vikalpo na tveyaNaH / kolaTineyaH, kauddyH| yA tu kulAnyaTantI zIlaM bhinatti tataH paratvAt kSudrAlakSaNa eraNeva, kaulaTeraH // 78 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 80-84 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [33 caTakANNairaH striyAM tu lup // 6. 1. 79 // caTakazabdAt GasantAdapatyamAtre gairaH pratyayo bhavati striyAM svapatye vihitasya gairasya lup / caTakasyApatyaM cATakaraH, liGgaviziSTasya grahaNAt caTakAyA api cATakaraH striyAM tu lupa, caTakasya caTakAyA vA apatyaM strI caTakA caTaketi jAtizabdo'styeva striyAmapatye pratyayAzravaNArtha labavacanam / astriyAmityeva siddhe pratyayAntarabAdhanArtha ravidhAnam / 79 / ___ nyA0 sa0 caTakA-caTaketi jAtiDIbAdhako'jAderAp, kSipakAditvAditvAbhAve pratyayalupi 'DyAdeH' 2-4-95 iti AnivRttau punarajAditvAdAp / caTaketi jAtizabda iti / nanu striyAM lupA bhAvyaM, tato jAtizabdenaiva siddhe kiM strIliGge caTakazabdAt pratyayavidhAnenetyAzaGkA / kSudrAbhya eraNa vA // 6.1.80 // kSudrA aGgahInA aniyatapuskA vA striyaH, bahuvacanaM zUdrArthaparigrahArtham / kSudrAvAcibhyaH zabdebhyo GasantebhyaH strIliGgebhyo'patye eraN pratyayo vA bhavati / aNeyaNorapavAdaH, kANAyA apatyaM kANeraH, kANeyaH, dAsyA dAseraH, dAseyaH, nATayA nATeraH, nATayaH, kardanAyAH kArdaneraH, kArdaneya: / 80 / nyA0 sa0 kSudrA-aNeyaNorapavAda iti 'adonadImAnuSI' 6-1-67 ityaNaH 'dvisvarAdanadyA' 6-1-71 'DyApThyUGaH 6-1-70 ityetAbhyAmeyaNaH kardanA vaMzopari nartakI / godhAyA duSTe NArazca // 6. 1.81 // godhAzabdAt DasantAt duSThe'patye NArazcakArAderaN ca pratyayo bhavati / godhAyA apatyaM duSTaM gaudhAraH, gaudheraH, yo'hinA godhAyAM janyate, gaudheyo'nyaH / zubhrAditvAdeyaN / 81 / jaNTapaNTAt // 6.1. 82 // jaNTapaNTa ityetAbhyAmapatye NAraH pratyayo bhavati / jANTAraH, pANTAraH / kecittu pakSasyApatyaM pAkSAra ityapIcchanti / 82 // catuSpAbhya eyaJ // 6. 1.83 // catuSpAdvAcibhyo Gasantebhyo'patye eyaJ pratyayo bhavati, aNAdInAmapavAdaH / kamaNDalvA apatyaM kAmaNDaleyaH, zitibAhvAH, zaitibAheyaH, madrabAhvA mAdrabAheyaH, jambvA jAmbeyaH, zabalAyAH zAbaleyaH, bahulAyA bAhuleyaH, surabheH saurabheyaH / 83 // nyA0 sa0 catuSpA-catvAraH pAdA yAsAM strINAmiti karttavyaM, na tu yeSAM yataH strIliGgAnAmeveSyate na puMliGgAnAmiti / zabalAyA iti-gaurAdau guNavAcakaparigrahAt saMjJAzabdAnna kii|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 85-87 / gRSTayAdeH // 6. 1. 84 / / gRSTayAdibhyo'patye eyaJ pratyayo bhavati, aNAdInAmapavAdaH / gRSTerapatyaM gASTayaH, hRSTaH hArTeyaH, gRSTizabdo yazcatuSpAdvacanastataH pUrveNaiva siddhe acatuSpAdarthamupAdAnam / gaSTi, hRSTi, hali, vAli, vizri, kudri, ajavasti, mitrayu iti gRSTayAdiH / bakArasya mitkAryArthatvAnmatreya pitA maitreya putraH / 8 / / nyA0 sa0 gRSTyA-maitreya iti 'sAravaizvAka' 7-4-30 ityAdinA'yulopaH, tata itra, tasya 'bidArSA' 6-1-140 iti lopaH / vADaveyo vRSe // 6. 1. 85 // vADaveya iti vaDavAzabdAt vaSe eyaJ eyaN vA pratyayo nipAtyate / vaSo yo garbhe bIjaM niSiJcati / vaDavAyA vaSaH vADaveyaH, apatye'Neva bhavati, vADavaH / nipAtanameyaNeyorubhayorapi vRSe vyavasthApanArtham, anyathA anyataro'patye prasajjyeta / 85 / nyA0 sa0 vADa-anyantaro'patye iti 'ditazcaiyaNa vA' 6-1-69 ityadhikAre yadi kriyeta tadaiyaNa catuSpAbhya ityadhikAre tveyaJ syAdityarthaH / revatyAderikaN // 6. 1. 86 // revatItyevamAdibhyo'patye ikaN pratyayo bhavati, eyaNAdInAmapavAdaH raivatikaH, AzvapAlikaH / revatI, azvapAlI, maNipAlI, dvArapAlI vRkavaJcina, vRkagrAha, karNagrAha, daNDagrAha, kukkuTAkSa iti revatyAdiH / dvArapAlyantAnAmeyaNo'pavAdaH, yadA mAnuSInAma tadANo'pi / kavaJcino'NaH shessaannaamitrH|86| nyA0 sa0 reva-raivatika iti revate candramasaM 'putapitta'-iti revatyA candrayuktAtkAle'N lupa , 'GayAdeH-DonivRttau punarjI revatyAM jAtA, 'bhartRsaMdhyAderaNa' 'citrArevatI iti lupi GInivRttiH, punamaH, revatyA apatyamanenekaNi 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti bhAve 'avarNevarNasya 7-4-68 / / vRddhastriyAH kSepe Nazca // 6. 1. 87 // __ vRddhapratyayAntAt strIvAcinaH zabdAdapatye NaH pratyayo bhavati cakArAdikaN ca kSepe gamyamAne, piturasaMvijJAne mAtrA vyavadezo'patyasya kSepaH, gAryA apatyaM yuvA gArgaH gAgiko vA jAlmaH, glucukAyanyA glaucukAyano glocukAyaniko vA jAlmaH / mlucukAyanyAH mlaucukAyanaH mlaucukAyaniko vA jAlmaH / 'vRddhAdhuni' (6-1-30) iti yUnImau pratyayo / vRddhagrahaNaM kim ? kArikeyo jAlmaH / striyA iti kim ? aupagavirjAlmaH / kSepa iti kim ? gArgeyo mANavakaH, mAtuH saMvijJAnArtham idamucyate / 87 /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 4. sU0 88-91] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [35 nyA0 sa0 vRddha-gArga iti 'jAtizca Ni taddhita' 3-2-51 iti puMvabhAve'lope 'taddhitayasvare' 2-4-92 iti ya lupU / glaucukAyana iti vRddhe'patye'dorAyaniH 'nujati' 2-4-72 DIH, tato'nena Ne 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti puMvatve DInivRttI 'avarNevarNasya' 7-4-68 iti ilopaH / atra Na-ikaNpratyayorNitvaM glaucukAyana ityAdI vRddhezcaritArtha, na vAcyaM glaucukAyanIbhArya ityatra 'taddhitaH svaravRddhi' 2-4-92 iti puMvanniSedhAdapi, yato'tra vRddhapratyayAntAditi bhaNanAt yunImo pratyayo striyAzca yuvatvAbhAvAdimau pratyayau na bhavata iti glaucukAyanIbhArya iti prayogo'pi na bhavati / kArtikeya iti kArikAyA 'yAptyUGaH' 6-1-70 eyaNa 'taddhitAkakopAntya' 3-2-54 iti puMvattvAbhAvaH / gArgeyo mANavaka iti nanviha kSepo'styevAnyathA mANava ityatra NatvaM na syAt ? satyaM, vyAkhyAnAt piturasaMvijJAne yatra mAtrA vyapadezaH sa iha kSepo gRhyate, yastvanyathA sa nahi / idamucyata iti pitA prakhyAta eva para patnIbAhulye kasyA ayamityAha / bhrAturvyaH // 6. 1.88 // .bhrAtRzabdAdapatye vyaH pratyayo bhavati / bhrAturapatyaM bhrAtRvyaH, zatrurapi bhrAtRvya ucyate sa upacArAt ekadravyAbhilASazcopacAranimittam / 88 / IyaH svasuzca // 6. 1.89 // __bhrAtRzabdAt svasRzabdAccApatye IyaH pratyayo bhavati / bhrAtrIyaH, svasrIyaH / 89 // mAtRpitrAdeyaNIyaNau // 6. 1. 90 // mAtRpitRzabdAvAdI avayavau yasya svasuH svasantasya tasmAt mAtRSvasRzabdAt pitRSvasRzabdAccApatye DeyaNa IyaN ityeto pratyayau bhavataH, vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / mAtRSvase yaH, mAtRSvasrIyaH, paitRSvaseyaH, paitRSvatIyaH / DittvAt DeyaNi antyasvarAdilopaH, mAtRpitrAdeH svasantasya grahaNAdiha na bhavati / paramamAtRSva surapatyam, paramapitRSvasurapatyam / mAtRpitRzabdayoRkArAntayonirdezAt iha na bhavati / mAtuHsvasraH, paitusvasraH, mAtuHSvasraH, paitu:SvasraH / atra 'alupi vA' (2-3-19) iti vikalpena Satvam / 90 / nyA0 sa0 mAtR-mAtA ca pitA ca mAtRpitarau, tAvAdI yasya zabdapradhAnatvAt nirdezasya 'A dvaMde' 3-3-39 iti na bhavati yonisaMbaMdhAbhAvAt / mAtRSvaseya iti-'svaspatyorvA' 3-2-38 iti vA lupi / shvshuraadyH|| 6. 1. 91 // zvazurazabdAdapatye yaH pratyayo bhavati, zvazurasyApatyaM zvazuryaH / 'saMbandhinAM saMbandhe' (7-4-121) itIha na bhavati, zvazuro nAma kazcit tasyApatyaM zvAzuriH / 91 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 92-95 ] jAtau rAjJaH // 6. 1. 92 // rAjanazabdAdapatye jAto gamyamAnAyAM yaH pratyayo bhavati / rAjJo'patyaM rAjanyaH kSatriyajAtizcet / jAtAviti kim / rAjano'nyaH / 92 / nyA0 sa0-jAtau-yadyapi jAtizabdA avyutpannA gajanyAdayastathApyapatyArthasya vyutpattinimittatvAzrayaNena yapratyayatya ApatyatvAt 'taddhitayasvara' 2-4-92 iti prAptau rAjanyakamityatra 'na rAjanyamanuSyayoH 2-4-94 iti niSegho yujyate / rAjano'nya iti rAjJaH svAmino'patyaM vAraNo vA / kSatrAdiyaH // 6. 1. 93 // kSatrazabdAdapatye iyaH pratyayo bhavati jAto gamyamAnAyAma, kSatrasyApatyaM kSatriyaH jAtizcat / kSAtriranyaH / 93 / nyA0 sa0 kSatrA-kSAtriranya iti yadi jAtirapatyasya na gamyate kiMtu kSatrasyApatyamityetAvadeva tata iyAbhAve 'ata iny| 6-1-31 iti iJ / manoryANau pazcAntaH // 7. 1. 49 // __ manuzabdAdapatye ya aN ityeto pratyayau bhavatastasaMniyoge ca manazabdasya SakAro'nto bhavati jAto gamyamAnAyAma, manorapatyAni manuSyAH mAnuSAH, . mAnuSI / jAtAvityeva ? mAnavaH, mAnavAH, mAnavI: prajA: pazya / atra hi manorapatyamityetAvAnevArthoM vivakSito na jAtistena So'nto na bhavati, vRddhApatyavivakSAyAM tu lohitAdipAThAdyameva / mAnavyaH, mAnavyau, manavaH, maanvyaaynii| manuSyamAnuSazabdAbhyAM satyasati cApatye'rthe anabhidhAnAdapatye punaranyaH pratyayo na bhavati / 94 / nyA0 sa0 mano0-manuzabdasyeti atra pratyayasaMbandhe upayuktAyAH paJcamyAH SaSThIrUpatayA vipariNAmaH / jAtau gamyamAnAyAmiti apatyAdhikArAdapatye pratyayo vijJAyate, jAtAviti ca prakRtipratyayasamudAyavizeSaNaM na tu jAtiH pratyayArtha ityAha-ponto na bhavatIti aN sAmAnyaH siddha evA'nena So'nta eva vidhIyate ityAha-anabhidhAnAditi -yadApatyArtho na kiMtu manyate iti 'zikyAsyAya' 364 ( uNAdi) iti 'apuSadhanuSAdayaH' 559 ( uNAdi ) iti ca manuSyamAnuSazabdau nipAtyete tadA'nabhidhAnAdaniSTerityarthaH, yadA tu manorapatyamiti tadA'nabhidhAnAda'pratipAdanAt, apratipAdanaM ca 'AdyAt / 6-1-29 iti sUtrAt , na vAcyaM vRddhApatye ye'Ni puna!ni pratyayo bhaviSyatIti, yato'traiva vRddhApatyavivakSAyAM tu lohitAdipAThAt yatravetyuktam / mANavaH kutsAyAm // 6. 1. 95 // __ mANava iti manuzabdasyautsagike'Npratyaye kutsAyAM gamyamAnAyAM nakArasya NakArAdezo nipAtyate / manorapatyaM kutsitaM mUDhaM mANavaH / 95 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 96-100 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [37 - kulAdInaH // 6. 1. 96 // kulazabdAntAtkevalAcca kulazabdAdapatye InaH pratyayo bhavati, kulasyApatyaM kulInaH / ISadaparisamAptaM kulaM bahukulam tasyApatyaM bahukulInaH, kSatriyakulInaH, eSu ata iJaH adorAyanezcApavAdaH / ADhapakulInaH, rAjakulInaH, atra 'avaddhAhornavA' (6-1-110) ityAyaniJo'ta iJazca / uttarasUtre samAse pratiSedhAdiha kulAntaH kevalazca gRhyate 1961 yaiyakatrAvasamAse vA // 6. 1. 67 / / kulazabdAntAtkevalAcca kulazabdAdapatye ya eyakA ityeto pratyayau vA bhavataH tAbhyAM mukte Inazca na cet kulazabdaH samAse vartate / kulyaH koleyakaH kulInaH, bahukulyaH bAhukuleyakaH bahukulInaH / asamAsa iti kim ? mADhayakulInaH / 971 duSkulAdeyaN vA / / 6. 1. 98 // duSkulazabdAdapatye eyaNa pratyayo vA bhavati / dauSkuleyaH, duSkulInaH / 981 mahAkulAdAjInau // 6. 1. 99 / / mahAkulazabdAdapatye aj InaJ ityeto pratyayo bA bhaktaH tAbhyAM mukte Inazca / mAhAkulaH, mAhAkulInaH, mahAkulInaH, mahetyAkAranirdezAt mahatAM kulaM mahatkulaM tasyApatyaM mahatkulIna iti Ina eva bhavati / 99 / kurvAdervyaH // 6. 1. 100 // ___kuru ityevamAdibhyo'patye jyaH pratyayo bhavati / kauravyaH, akSatriyavacanasyeha kurograhaNam / kSatriyavacanAtta 'dunAdikuvitkozalAjAdAbhyaH ' (6-1-118) ityanena bhyaH, ayaM cAnayovizeSaH / tasya disaMjJatvAt bahuSu lup / kuravaH / asya tu drisaMjJAyA abhAvAt kauravyAH tato yUni tikAdipAThAdAyaniJ / kaurvyaaynniH| asmAccAta ib / tasya 'bidASAdaNio:' (6-1-140) iti lup / kauracyaH / kuruzabdazca tikAdiSvapi paThayate / kauravAyaNiH, utsAdyaJ tu jyAyanibhyAM bAdhitaH kuruzabdAdapatye na bhavati / zaku, zAGkavyaH, bahuSu zAkavyAH, strI zAGkavyA / lohitAdau pAThAt pautrAdau yani zAGkavyaH, bahuSu lup zaGkavaH, strI zAGakavyAyanI / kuru zaku zakandhu, zAkabhU, pathikAsmi, matimat, pitRmat, pitRmantu, vAca, hanta, hRdika,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] bRhaddRtti-laghunyAsasaMvalite (pA0 1. sU0 100 ] zalAkA, kAlAkA, erakA, padakA, khadAkA, kezinI, mati, kavi, hanti, piNDI, aindrajAlI, dhAtuji, vairAjaki, dAmoSNoSi, gANakari, kaizori, kApiJjalAdi, gargara, hana, majUSa, avimAraka, ajamAraka, caphadak (caphadRka) kuTa, kuTala, mura, dabhra, sUrpaNAya, zyAvanAya, zyAvaratha, zyApratha, zyAvapratha, zyApapratha, zyApuvapratha, satyaMkAra, valabhIkAra, karNakAra, pathikAra, bRhatIkAra, vAntavRkSa, ArdravRkSa, mUDha, zAka, ina, rathakAra, nApita, takSan, zubhra, iti kurvAdiH / atra hantrantAnAM sAmAnyANo hRdikasya tu vRSNyaNo'pavAdo jya: / zalAkAdInAM kezinyantAnAmeyaNaH / mAnuSInAmatve'No'pi kezinIzabdasya strIliGgapAThAdeva puvadbhAvo na bhavati / kaizinya: puliGganivRttyarthastu sa pATho na bhavati / 'gAthividathikezipaNigaNinaH' (7-4-54) ityapatye'NyantyasvarAdeH lukapratiSedhAt, kezinazabdAddhi byavidhAne'N na saMbhavatyeva / matikavihantipiNDInAmeyaNaH / endrajAlyAdInAM kApiJjalAdhantAnAmAyanaNaH / gargarAdInAmitraH / takSazabdasya zivAdhaNA samAvezArthaH pAThaH, zubhrasyaiyaNA / 100 nyA0 sa0 kurvA-kurava iti-kathaM tarhi kauravyAH pazava iti ? ucyate, apatyasyApi idamarthavivakSAyAmutsAdyatri kauravAstatastatra sAdhAviti ye ca bhaviSyati / na vAcyamapatya eva / utsAdyaJ kathaM neti, yatastatroktaM kurorapatyaM kauravya iti byavidhau kuruzabdopAdAnasyAvakAzatvAd bhavatIti / tato yUni tikAdipAThAt iti 'dunAdi' 6-1-118 iti bhyAntAt , tikAdau hi aurasasAhacaryAt kauravyazabdo'pi rASTrakSatriyasvarUpa eva gRhyate iti vakSyate / kauravyAyaNiriti koravyazabdAt kSatriyavacanAyUni utpannasya Ayaniapratyayasya 'abrAhmaNAta' 6-1-141 ityanena lup na bhavati vidhAnasAmarthyAt / asmAcceti 'kurbAdervyaH' 6-1-100 iti bhayAntAt / tikAdiSvati paThyate iti kSatriyavacano brAhmaNo vA tena pAThasAmarthyAt * kauravANirityapi bhavati / atha gaNaHzakAnAmandhuriva pRSodagaditvAta alopaH zAkebhyo bhavati, panthAnaM kageti, matirasyAsti, pitari mantuH vipriyaM yasya, vaktItyevaMzIlaH, hanti tRc, kAlamakati, Irayati 'kIcaka' 33 ( uNAdi) iti, padyate 'kIcaka' iti edakA, khadanaM 'bhidAdayaH' 5-3-108 khadA kAryAta, kezA asyAH santi, manyate kavate manyAditvAdiH, vadhyAt hantiH, piNte ac gaurAditvAt GyAM piNDI, indraM jalati tasyApatyaM dhanoH gazerjAtaH tasyApatyaM, virAjate tasyApatyaM, dAmayuktamuSNISaM yasya tasyApatyaM, gaNAn karoti tasyApatyaM, kizorasyApatyaM, kapiMjalAnAdatte tasyApatyaM, garga gati, hanti 'puta' 2.4 ( uNAdi) iti, 'khaliphali' 560 ( uNAdi ) iti maJjUSaH, avInAmajAnAM mArakaH, dakAro dviH, 'nAmyupAntya' 4-1-54 itike kuTaH, 'tRpivapi' 468 ( uNAdi) iti 'kuTalaH, 'Rjyaji' 388 ( uNAdi) iti, sUrpa nayati 'karmaNo'N 5-1-62 zyAvaM piGgalaM nayati, zyAvaH piGgalo ratho yasya, zyAyante zyAH gAsukAratai prathate / zyAvaiH pigalaiH prathate, zyA gatvaraH patraM putro
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 101-104 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [39 yasya, satyaM valamI karNAnpanthAnaM bRhatIM karoti, vAntAM ArdrA vRkSA yasya muhyati sma, zakyate ArAdhayitum / / ___nApitAyaniriti paratvAt 'avRddhAdornavA' 6-1-110 ityapi / kezinya iti puMvadbhAve tu kaizya iti syAt sthite tu 'avarNevarNasya' 7-4-68 iti svarAdezasya sthAnitvAt 'nopadasya' 7-4-61 iti na bhavati lukpratiSedhAt iti ayamarthaH kezina zabdasyANi antyasvarAdilukpratiSedho'narthakaH syAt yadyasmAt yaH syAt / samrAjaH kSatriye // 6 1. 101 / / samrAj ityetasmAt kSattriye'patye jyaH pratyayo bhavati / samrAjo'patyaM sAmrAjyaH kSatriyazcet / anyatrAva sAmrAjaH, anye sAmrAjirityAhuH, tatra samrAT bAhvAdiSu draSTavyaH / 101 / senAntakArulakSmaNAdiz ca // 6. 1. 102 // senazabdAntebhya: kAravaH kAriNastantuvAyAdayastadvAcibhyo lakSmaNazabdAccApratye iJ pratyayo bhavati jyazca / senAnta, hAriSeNiH, hAriSeNyaH, vAriSeNiH, vAriSeNyaH, kAru, tAntuvAyiH, tAntuvAyyaH, tonnavAyiH, tonnavAyyaH, vArdhakiH, vArdhakyaH, kaumbhakAriH, kombhakAryaH / rathakAranApitatakSabhyo bhya eva neJ kurvAdipAThAt / - kurvAdo jAtivAcina eva pAThAt rathakArAditrapItyeke / lakSmaNa, lAkSmaNiH, lAkSmaNyaH / RSitRSNyandhakakurubhyo'N DyApatyUGantebhyastveSaNa paratvAdAbhyAM bAdhyate / jAtase niH, jAtasenyaH, vaiSvakseniH, vaiSvaksenyaH / augraseniH, augrasenyaH, bhaimase niH, bhaimasenyaH / tantuvAyyA apatyaM tAntuvAyiH tAntuvAthya ityAdi / 102 / mA0 sa0-senAnta hAriNiriti 'etyakaH' 2-2-26 iti Satvam / jAtivacana eveti rathakArazabdo'jAtivAcI cAsti ityAha / suyAmnaH sauvIreSvAyaniJ / / 6. 1. 103 / / suyAmanazabdAtsauvIreSu janapade yo'rthastasmin vartamAnAdapatye Ayani pratyayo bhavati / sauyAmAyaniH / sauvIrebhyo'nyatra sauyAmaH / 103 / pANTAhatimimatANNazca // 7. 4. 115 // pANTAhRtizabdAdijantAmimatazabdAcca sauvIreSu janapade yo'rthastasminvartamAnAbhyAmapatye'N AyaniJ ca pratyayo bhvtH| pANTAhRterapatyaM yuvA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1. sU0 105-107 sauvIragotraH pANTAhRtaH paannttaahtaaynirvaa| mimatasya maimataH maimatAyanirvA / sauvIreSvityeva ? pANTAhRtAyanaH / 'yaniJaH' ( 6-1-54) ityAyanaN / maimatAyanaH / atra neDAditvAt / anantaro maimatiH / 104 / nyA0 sa0-pANTAhRtimimatA -paNTena AhRtaH phANTena anAyAsasAdhyeneti tu zAkaTAyanaH, bhASyakArastu yathAsaMkhyaM manyate, tato Nitvasya prayojana pAnTAhRtAmArya ityatra puMvanniSedhaH / mIyate paricchidyate RSitvena 'putapitta' 204 ( uNAdi) iti, mayA lakSmyA manyate sma pRSodarAditvAd vaa| bhAgavittitArNavindavAkazApeyAnnindAyAmikaNvA // 6.1.105 // bhAgavitti tANabindava AkazApeya ityetebhyaH sauvIreSu vaddha vartamAnebhyo yUnyapatye ikaNa pratyayo vA bhavati nindAyAM gamyamAnAyAm / bhAgavittarapatyaM yuvA ninditaH bhAgavittikaH bhAgavittAyano vA jAlmaH, tArNabindavikaH tArNabindavirvA / AkazApeyikaH aakshaapeyi| nindAyAmiti kima ? anyatra bhAgavittAyanaH tArNabindaviH AkazApeyiH ityeva bhavati / 105 // nyA0 sa0 bhAga-AkazApeyika iti akaM duHkhaM zapati aN akazApasyApatyaM vRddhaM zubhrAdibhya eyaN / sauyAmAyaniyAmundAyanivArSyAyaNerIyazca vA / / 6. 1. 106 // ebhya AyaniantebhyaH sauvIreSu vRddha vartamAnebhyo yUnyapatye IyazcakArAdikaN ca pratyayo vA bhavati tAbhyAM mukte'N pratyayaH nindAyAM gamyamAnAyAm / suyAno'patyaM soyAmAyanistasyApatyaM yuvA ninditaH sauyAmAyanIyaH, soyAmAyanikaH, sauyaamaaynirvaa| aNo lup / yamundasyApatyaM yAmundAyaniH / tikAditvAdAyani-, tasyApatyaM yuvA ninditaH yAmundAyanIyaH, yAmundAyanikaH, yaamundaaynirvaa| vRSasyApatyaM vaaaaynniH| dagukosalAdisUtreNa ykaaraadiraaynij| tasya vArSyAyaNIyaH / vArSyAyagikaH / vAAyANi / kazcitvanyebhyo'pIcchati, taikAyanerapatyaM yuvA taikaayniiyH| nindAyAmityeva ? anyatra sauyAmAyaniH yAmundAyaniH vArSyAyaNiyuvA / aNeva / 'bidA daNioH ' (6-1-140) iti tasya lup / 106 / tikAderAyaniJ // 6. 1. 107 // tika ityevamAdibhyo'patye AyaniJ pratyayo bhavati / ibAderapavAdaH / tekAyaniH / kaitvaayniH| tika, kitava, saMjJA, bAla, zikhA, bAlazikha,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 108-110 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [41 uraza, zATaya, saindhava, yamunda, rUpya, pUNika, grAmya, nIla, amitra, gokakSya, kuru, devara, devara, dhevara, dhaivara, devaratha, taitila, zailAla, auraza, kauravya, bhauriki, bhauliki, caupayata, caitayata, caiTayata, zaikayata, kSatayata, dhvAja, vata, dhvAjavata, candramas, zubha, zrubha, gaGga, gaGgA, vareNyaH vandhyA, bimbA, aruddha, AraddhA, Araddha, vahya kA, khalya, lobhakA, udanya, yajJa, nIDa, Arathya, laGkava, bhIta, utathya, suyAman, ukhA, khalvakA, zalyakA, jAjala, vasu, uras, iti tikAdiH / zAThayazabdo yajanto ghyaNanto vA / zATyAyaniH, yajantAdAya naNevetyeke zATathAyana: / aurazazabdena kSatriyapratyayAntena sAhacaryAt kauravyazabdaH kSatriya pratyayAnta eva gRhyate / anyasmAdiva / tasya ca 'jidArSAdaNioH ' (6-1-140) iti lup / kauravyaH pitA, kauravyaH putraH / Ayaniastu 'abrAhmaNAt' (6-1-141) iti prAptApi lup na bhavati vidhAnasAmarthyAt nahIJa Ayanigro vA lupi kazcidvizeSaH / kauravyaH pitA, kauravyAyaNiH putraH / 107 / ___nyA0 sa0 tikA-saindhaveti sindhuSu bhavaH 'kopAntyAcANa' 6-3-56-nRnRsthAbhyAmanyaH, nari. nRsthe tu vizeSavidhAnAt kacchAditvAdakaJ syAt / sindhurAbhijano nivAso'sya 'sindhvAderaJ' 6-3-216 vA / zAdayAyaniriti zaTa rujA0 ac tasyApatyaM vRddhaM 'gargAderya' 6-1-42 vidhAnasAmarthyAditi lupi hi akSatriyavacanasya kauravyazabdasya parihAre phalaM na syAt / dagukozalakAracchAgavRSAdyAdiH // 6. 1. 108 // daga, kozala, karmAra, chAga, vRSa ityetebhyo'patye yakArAdirAyanitra pratyayo bhavati / dAgavyAyaniH, kaushlyaayniH| janapadasamAnazabdAt kSatriyAt 'dunAdi '-(6-1-118) ityAdinA jya eva / kauzalya iti / kAryAiyaNiH, chAgyAyaniH, vArSyAyaNiH / 108 / dvisvarAdaNaH // 6. 1. 109 // dvisvarAdaNantAdapatye AyaniJ pratyayo bhavati / katu rapatyaM kAtraH, tasya kA yaNiH, hattuH hAtraH, tasya hAyiNiH / pautraH, pautrAyaNiH / autsagiko'Na yAskAyaniH, zivAdhaN / dvisvarAditi kim ? aupagaviH / aNa iti kim ? dAkSeH dAkSAyaNaH, plAkSeH plAkSAyaNaH, vRddhAdevAyaM vidhiH / avRddhAtUttareNa vikalpa eva, aGgAnAM rAjA AGgaH / tasyAGgiH AGgAyanirvA / 109 / __ nyA0 sa0 dvisvarAdaNaH kA yaNiriti brAhmaNatvAt 'abrAhmaNAt' 6-1-141 iti na lup, evamuttareSvapi /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite avRddhAddornavA // 6. 1. 110 // avRddhavAcino dusaMjJakAdapatye AyaniJ pratyayo vA bhavati / AmraguptAyaniH, AmraguptiH, zAlaguptAyaniH, zAlaguptiH, vAyurathAyaniH, vAyurathiH, paJcAlAnAM rAjA pAJcAlastasyApatyaM pAJcAlAyaniH pAJcAli:, nApitasyApatyaM nApitAyaniH, nApityaH, pakSe nApitazabdasyem nAsti tadbAdhanArthaM hi kuryAdiSu tasya pAThaH / avRddhAditi kim ? dAkSeH dAkSAyaNaH, plAkSeH plAkSAyaNaH / doriti kim ? akampanasyApatyamAkampaniH / 110 / [ pAda. 1 sU0 110-112 ] putrAntAt / / 6. 1. 111 / / putrazabdAntAt dusaMjJakAdapatye AyaniJ pratyayo vA bhavati / gArgIputrAyANiH, gArgIputriH, vAsavadattAputrAyaNiH, vAsavadattAputriH / pUrveNAyaniJi siddhe vacanamidamuttarasUtraprApta kAgamAbhAvArtham / uttareNa ca kAgamo'pi, evaM ca gArgIputrAyaNiriti tArtIyIkamapi rUpaM bhavati / 111 / carmivarmiMgA reTakA rkaTa kA kalaGkAvAkinAcca kazcAnto 'ntyasvarAt // 6 1. 112 // camin varman gAreTa kArkeTatha kAka laGgA vAkina ityetebhyaH putrAntAcca dusaMjJakAdapatye AyaniJ pratyayo vA bhavati tatsaMniyoge caiSAmantyasvarAtparaH kakAro'nto bhavati / cArmikAryANiH, cArmiNaH, vArmikAryANiH, vArmiNaH / ' saMyogAdinaH' (7-4-53 ) iti pratiSedhAdaNi antyasvadAdilopo na bhavati / gAreTa kAyaniH, gAreTiH, karkaTasyApatyaM kArkaTayaH, tasyApatyaM kArkaTayakAyaniH kArkeTayAyanaH / yadA svavyutpannaH kArkaTacazabdastadA pakSe ijeva / kArkaTyaH, kAkakAyaniH, kAki:, lAGkA, lAGkakAyani, lAGkeya:, laGkazabda kecidakArAntamicchanti, tanmate lAGkakAyaniH / lAGkiH, vAkina kAryani:, vAkani:, putrAntAdoH, gArgIputrakAyaNiH, gArgIputriH / kakArasyAntyasvarAtparato vidhAnaM camivarmiNoH nakArasya lopArtham / yadyevaM parAdireva kriyeta / naivam, tathA sati pratyayasya vyaJjanAditvAtpuMvadbhAvo na sidhyet / carmiNyA apatyaM cArmikAyaNiH, varmiNyA apatyaM vAmikAyaNiH / 112 / " nyA0 sa0 carmivarmiMgAre - antagrahaNAbhAve kasya pratyayatvaM syAt, tatazca lAkakAyanirityatra C , anantaH paJcamyAH pratyayaH 'iyAdIdUta : ' 2-4 -104 iti hrasvatvaM syAt / ata eva ca 1-1-38 ityatrAntagrahaNaM saphalam /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 1. sU0 113-115] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [43 nakArasya lopArthamiti antyasvarAderlopa iti vaktavye'pi vizeSAbhAvAnnakArasya lopArthamityuktamiti zakaTaH / parAdireveti kazcAdirityeva kriyatA kiM kazcAnto'ntyasvarAditi guruNA sUtreNa, tatazca 'nAma sidavyajane' 1-1-21 iti padasaMjJAyAM 'nAmnononahaH' 2-2-91 ityanenaiva nalopo bhaviSyati / adorAyaniH prAyaH // 6. 1. 113 // adusaMjJakAdapatye Ayani: pratyayo vA bhavati prAyaH / glucakAyaniH, glaucukiH, mlucakAyaniH, mlaucukiH, ahicumbakAyaniH / AhicumbakiH, tripRSTAyaniH, traipRSTiH, zrIvijayAyaniH, zrevijayiH / adoriti kim ? aupagaviH, rAmadattiH, rAmadattAyaniH pitA, rAmadattAyaniH putrH| AyaniJantAdaNo lup / prAyograhaNAtkacinna bhavati / dAkSiH, plAkSiH / 113 / nyA sa0 ado-rAmadattAyaniH putra iti vRddhaM rAmadattasyApatyaM 'avRddhAhornavA' 6-1-102 ityAyanin, tato yuvArthe Gaso'No lup / ... rASTrakSatriyAtsarUpAdrAjApatye diraJ // 6. 1. 114 // kSatriyavAcisarUpAdrASTravAcino rASTravAcisarUpAcca kSatriyavAcino yathAsaMkhyaM rAjani kSatriye'patye cAJ pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH, veti nivRttam / videhAnAM rASTrasya rAjA vaidehaH vaidehI, videhAH, bahutve 'bahuSvastriyAm ' ( 6-1-124) iti lup / videhasya rAjJo'patyaM vaidehaH, vaidehI, videhAH, evam aikSvAkaH, aikSvAko, ikSvAkavaH, pAJcAlaH, pAJcAlI, paJcAlAH / rASTrakSatriyAditi kim ? paJcAlasya brAhmaNasya rAjA pAThacAlaH, 'tasyedam' (6-6-159) ityaN / paJcAlasya brAhmaNasyApatyaM pAJcAli: / sarUpAditi kim ? surASTrANAM rAjA saurASTrakaH, bhAdarzasya rASTrasya rAjA AdarzakaH, dazarathasya kSatriyasyApatyaM dAzarathiH, tripRSTasya traipRSTiH, dripradezAH 'dreraNo'prAcyabhargAdeH' (6-1-123) ityAdayaH / 114 // nyA0 sa0 rASTra-veti nivRttamiti apatye'nuvartamAne rAjanItyadhikArthasya bhaNanAt / aikSvAka iti 'sAravakSvAka' 7-4-30 iti ulopaH / / paJcAlasya brAhmaNasya rAjA pAJcAla iti-'utsAdeH' 6-1-19 ityappaJ na tatrApi rASTrasvarUpagrahaNAt / gAndhArisAlveyAbhyAm // 6. 1. 115 // gAndhArisAlveyazabdau iyaNantI sarUpI rASTrakSatriyavacanI, tAbhyAM rASTrAdrAjani kSatriyAdapatye aJ pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH / dulakSaNasya
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 116-117 ] jyasyApavAdaH, vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH, gAndhArINAM rAjA gAndhAre rAjJo'patyaM ca gAndhAraH, gAndhArI, gAndhArayaH, bahuSvajo lupa / evaM sAlveyaH, sAlveyau, saalveyaaH| ekatvadvitvayostvapatyArthavivakSAyAmabrAhmaNAditi lup na bhavati vidhAnasAmarthyAt / anyathA jya vidhAvevAnayoH pratiSedhaH kriyeta / tathA pUrveNaivAJ sidhyati / 5 / nyA0 sa0 gAndhAri-itreyaNantau sarUpAviti gandhamiyati aNa, tasyApatyamiJ, sAlvAyA apatyaM, 'dvisvarAdanadyAH' 6-1-71 apatyapratyayAntAvapyupacArAd rASTre vartate / vidhAnasAmarthyAditi nanu gAndhAra ityatra lubabhAve phalamasti yato lupte gAndhAririti syAt , sthite tu gAndhAraH sAlveya ityatra tu kiM phalam ? ucyate, atrAlupi saMghAdivivakSAyAmaNa lupi tu 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakaJ syAt / nanu dulakSaNaJyasya bAdhanena vidhAnAmidaM caritArthamiti kuto vidhAnasAmarthyAdityuktam ? ityAha-anyathA jyavidhAviti / agAndhArisAlveyadunAdikurvitkozalAjAdAbya ityanayA yuktyA pratiSedhe kRte rASTrakSatriyAdityanenAJ bhvissytiityrthH| purumagadhakaliGgazUramasadisvarAdaN // 6. 1. 116 / / purumagadhakaliGgazUramasa ityetebhyo dvisvarebhyazca zabdebhyo rASTravAcibhyaH kSatriyavAcibhyazca sarUpebhyo yathAsaMkhyaM rAjanya patye cArthe diraNa bhavati, ano'pavAdaH / purorapatyaM pauravaH, pauravauH, puravaH, magadhAnAM rAjA magadhasyApatyaM vA mAgadhaH, mAgadhI, magadhAH, evaM kAliGgaH, kAliGgo, kaliGgAH, zauramasa: zauramasau, zUramasAH, dvisvara, aGgAnAM rAjA aGgasyApatyaM vA. AGgaH, aGgAH, vAGgaH, vaGgAH, sauhmaH, suhmAH, pauNDraH, puNDrAH, dAradaH, daradaH, bhArgaH bhargAH, sAlvaH, sAlvAH / sarvatra bahuSu lup, purugrahaNa marASTrasarUpArtham / asti rAjA pururnAma na tu rASTram, tasyotsargikeNaivANA siddhe bahaSu labarthamidamaNavidhAnam / ava siddhe'vidhAnaM saMghAdyaNa bAdhanArtham / tenAkA bhavati, pauravakam mAgadhakam, kAliGgakam, zauramasakam, AGgakam, vaanggkm| aantAddhi gotrAt 'aJya niJaH' (6-3-172) ityaN bAdhakaH syAt / 116 / nyA0 sa0 puru-pauravakamiti purorapatyAni aN lup, purUNAM saMghAdi 'gotrAdadaNDa' 6-3-169 ityakAviSaye 'na prAjitIye' 6-1-135 iti aNo lup nivartate / sAlvAMzapratyagrathakalakUTAzmakAdi // 6. 1. 117 // sAlvA nAma janapadastadaMzAstadavayavA udumbarAdayastebhyaH pratyagrathakala. kaTAzmaka ityetebhyazca rASTravAcibhyaH kSastriyavAcibhyazca sarUpebhyo yathAsaMkhyaM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 117-118 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [45 rAjanyapatye ca iJ pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH / udumbarANAM rAjA udumbarasyApatyaM vA audumbariH, udumbarAH, evaM tailakhaliH, tilakhalAH, mAdrakAriH, madrakArA, yaugandhariH, yugandharAH, bhauliGgiH, bhuliGgAH, zAradaNDiH, zaradaNDAH, AjamI DhiH ajamIDhAH, AjakundiH, ajakundAH, baudhiH, budhAH iti sAlvAMzAH / prAtyagrathiH, pratyagrathAH, kAlakUTiH, kalakUTAH, AzmakiH azmakAH, sarvatra bahuSu lup / udumbarAstilakhalA madrakArA yugaMdharAH / / bhuliGgAH zara daNDAzca sAlvAMzA iti kIrtitAH / / 1 / / ajamoDhAjakundabudhAstUdumbarAdivizeSAH, te'pi sAlvAMzA eva / pratya grathAdigrahaNamasAlvAMzArtham / 117 // nyA0 sa0 sAlvAM-udumbarA iti undanti ArdIbhavanti RddhyA 'tIvara' 444 (uNAdi) iti, yadvA ullavitAmbarAH prAsAdaiH 'pRSodara' 3-2-155 ityAdinA nipAtaH / tilakhalA iti tilA eva khalA yaja pracuratvAt , tilA: khalyante yatra 'gocara' 5-3-131 iti nipAtaH, tilaiH khalanti saMcitA bhavanti vA / madrakArA iti madraM kurvanti 'kSemapriya' 5-1-105 iti aNa, yugaM dhArayati 'dhArerdharca' 5-1-113 khH| bhuliGgA iti labheridutau caatH| zaradaNDA iti zaraiH daNDayanti / ajamIDhA iti ajaimihyante sma ktaH 'kAraka kRtA' 3-1-68 sH| ajagudA iti ajA eka gudA yatra / baudhiriti budhyante iti 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti kaH / prAtyaprathiriti-pratyayaH ratho yasya / kAlakUTiriti kUTayanti ac , kalpapradhAnAH kUTAH, Azmakiriti azmanaH kAyanti 'Ato Da' 5-1-76 iti Ga / te'pi sAlvAMzA eveti avayavAvayatropyavayavino'vayava eva / dunAdikurvikozalAjAdA jyaH // 6. 1. 118 // dusaMjJakebhyo nakArAdibhyaH kuruzabdAdikArAntebhyaH kozala ajAda ityetAbhyAM ca rASTravAcibhyaH kSatriyavAcibhyazca sarUpebhyo yathAsaMkhyaM rAjanyapatye ca jyaH pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH / duSThA, AmbaSThAnAM rAjA AmbaSThasyApatyaM vA AmbaSThayaH, AmbaSThAH, sauvIrANAM sauvIrasya vA sauvIryaH, sauvIrAH, evaM kAmbavyaH, kAmbavAH, dAwH, dAH / dvisvaralakSaNo'Na paratvAdanena bAdhyate / nAdi, niSadhAnAM niSadhasya vA naiSadhyaH, niSadhAH, necakyaH, nicakAH, naipyaH, nIpAH, kurUNAM kurorvA kauravyaH, kuravaH, it, avantInAmavantervA AvantyaH, avantayaH, kauntyaH, kuntayaH, vAsAtyaH, vasAtayaH, caidyaH, cedayaH, kAzyaH, kAzayaH, kozalAnAM kozalasya vA kauzalyaH, kozalAH, ajAdAnAmajAdasya vA AjAdhaH, ajAdAH ebhya iti kim ? kumArI nAma janapadaH kSatriyA ca tato rAjanyapatye vAdyeva bhavati, kaumAraH / 1181
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 119-122 ] ___nyA0 sa0 dunAdi kumArI nAma janapada iti janapadavAcakasya gaurAditvAt kSatriyAvAcakAt 'jAterayAnta' 2-4-54 iti lIH / kSatriyA ceti nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyAt kSatriyAsarUpasyApi grahaH / pANDoDyaNa // 6. 1. 119 // pANDazabdAdrASTrakSatriyavAcinaH sarUpAthathAsaMkhyaM rAjanyapatye cArthe DacaNa pratyayo bhavati sa ca drisNjnyH| pANDUnAM rAjA pANDorapatyaM vA pANDayaH, pANDayau, pANDavaH / kathaM pANDakAH yasya dAsAH? tasya kSatriyasya rASTra sarUpasya ya Izyo janapado yazca tasya kSatriyasarUpasya rASTrasyezitA kSastriyaH sa eva gahyate pratyAsatteH, atra tu kuravo janapadastasya rAjA pANDuriti zivAdyA bhavati, DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / jakAro vRddhinimittapuvadbhAvapratiSedhArthaH / pANDyAbhAryaH / 119 / nyA0 sa0 pANDoryaNa-pratyAsatteriti ayamarthaH yadi rASTrakSatriyayorekazabda-vAcyatA bhavati tadAnIM DyaNa bhavati / zakAdibhyo Trelup // 6. 1. 120 // zaka ityevamAdibhyaH parasya dreH pratyayasya lup bhavati / zakAnAM rAjA zakasyApatyaM vA zakaH, yavanaH, jartaH, kambojaH, colaH, keralaH, AdhArayaH, vidhArayaH, upadhArayaH, apadhArayaH, muralaH, khasaH / zakAdayaH prayogagamyAH // 12 // nyA0 sa0 zakAdibhyo-yavanAdiSu yathAyogyaM 'rASTrakSatriyAt' 6-1-114 ityanena 'purumagadha' 6-1-116 ityanena cAcaNI, AdhAraya ityatra 'dunAdi' 6-1-118 vyaH / kuntyavanteH striyAm // 6. 1. 121 // kunti avanti ityetAbhyAM parasya dreya'sya lup bhavati khiyAmabhidheyAyAm / kunterapatyaM strI kuntI, evmvntii| khiyAmiti kim ? kauntyaH, AvantyaH / prakRtasya drelu vijJAnAt svArthikasya jyaTo'disaMjJakasya na bhavati, kauntI / 121 // nyA0 sa0 kuntyavantaH adrisaMjJakasya na bhavatIti prAkaraNikAprAkaraNikayoH prAkaraNikasyaiva grahaNamiti nyAyAt / kauntIti-kunterapatyAni bahavo mANavakAH 'dunAdi' 6-1-118 iti vyaH / 'bahuSvastriyAM' 6-1-124 luk / te zastra jIvisaMghaH strItvaviziSTo vivakSitaH, 'pUgAdamukhyakAyo diH' 7-3-60 ityadhikAre 'zastrajIvisaMghAt / 7-3-62 iti jyada, yadvA kunterapatyaM bahavo mANavakAste zastrajIvisaMghaH strItvaviziSTo vivakSitaH, 'dunaadi| 6-1-118 anena lup / 'nurjAteH' 2-4-72 DIH, tataH zastrajIvisaMghALyada, 'avarNevarNasya ' 7-4-68 'aNaya' 2-4-20 iti kIH, 'asya GyAm ' 2-4-86 . 'vyaJjanAttaddhitasya' 2-4-88 iti ya lopaH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 1. sU. 122-123 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [47 kurorvA // 6. 1. 122 / / kuruzabdAtparasya dreya'sya striyAM vA lup bhavati / kurorapatyaM strI kuruH, kauravyAyaNI / 'kauravyamADUkAsureH' (2-4-70) iti DAyan / 122 / destraNoprAcyabhargAdeH // 6. 1. 123 // prAcyAn bhargAdIMzca varjayittvAnyasmAtparasyAno'Nazca dreH striyAM lupa bhavati / aJ sUrasenasyApatyaM strI zUrasenI, evamapAcyA, aN-madrI, darat, matsI Treriti kim ? autsI, aupagavI / drAvanavartamAne punadrigrahaNaM bhinnaprakaraNasyApi drelu bartham / pasU:, rakSAH, asurI / pazu, rakSas, asura iti rASTrasarUpakSatriyavAcinaH / eSAmapatyaM saMgha: strItvaviziSTo vivakSita iti aNo: 'zakAdibhyo drelupa' (6-1-120) iti lupi punaH parvAdilakSaNaH svAthiko'N / tasyApi striyAmanena lup / aJaNa iti kim ? audumbarI / sAlvAMzatvAdi / aprAcyabhaIderiti kim ? pAJcAlI, caidehI, pappalI, mAgadhI, kAliGgI, vaidarbhI, AGgI, vAGgI, sauhmI, pauNDrI, zauramasI / pAJcalAdayaH prAcyA rASTrasarUpAH ksstriyaaH| bhargAdi, bhArgI, kArUpI, bharga, karUpa, karUza, kekaya, kazmIra, sAlva, susthAla, uraza, yaudheya, zaukeya, zaubhreya, ghArteya, dhArteya, jyAvAneya, trigata, bharata, uzInara iti bhargAdiH / yaudheyAdijbAvAneyAntAnAM svArthikasyAo dreH lup pratiSidhyate / yaudheyInAM saMghAdi yaudheyamiti saMghAdyaNartham, lupi hi satyAmanantatvAbhAvAt saMghAdyaNa na syAt / prakRtasya tu abaH prasaGgAbhAvAt na pratiSedhaH, bharatozInarazabdAvasAdiSu paThate / tayorihopAdAnAt satyapyaNapavAde cetyasmin utsAdyabaM bAdhitvA drisaMzaka evAJ bhavatIti jJApyate, tena bharatAnAM rAjAno bharatA uzInarANAmuzInarA iti rAzi vihitasyAtra uttarasUtreNa lup siddhA bhavati, utsAdyabastu drisaMjJAyA abhAvAnna syAt / nApi 'yatrajaH'-(6-1-126) ityAdinA prAptiH rAjJAmagotratvAt / 123 // ___ nyA0 sa0 deratraNo-parza riti parzorapatyaM bahavo mANavakAH 'purumagadha' 6-1-116 ityaNa , zakAditvAllupi parzavaH te zastrajIvisaMgha strItvaviziSTo vivakSitaH, 'parvAderaNa' 4-3-66 anena lup' 'utto'prANinazca' 2-4-73 iti U, evamuttasyorapi / / ___aNoriti pazUrakSasoH 'purumagadha' 6-1-116 ityaNaH asurAttu raassttrksstriyaadtrH| zakA dibhya iti strItve'pi prAcyatvAt 'dreraNaH6-1-123 iti na bhavati / ___ striyAmanena lubiti luptANAntAnAM parvAdonAM prAcyAdAvapAThAt 'netraNaH 6-1-123 ityanena lugU bhavatyeva
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [ pAda- 1. sU0 124 lae pratiSidhyata iti sA kimarthamityAha-yaudheyInAM saMghAdIti yudhAyA apatyAni 'dvisvarAdanadyA 6-1-71, yaudheyAH zastrajIvisaMghAH strItvaviziSTA vivakSitAH. 'yaudheyAdeza' 7-3-65 'aNaya' 2-4-20 iti GIH, yaudheyInAM saMghAdi saMghAdyaN na syAditi na vAcyaM, lupi satyAmapi pratyayalopa iti anaH sthAnitvAt 'saMghaghoSa' 6-3-172 ityaNeva bhaviSyati na 'gotrAdaNDa' 6-3-169 ityakaJ , yato 'dvigoranapatya' 6-1-24 ityatrAdviritikaraNAt 'svarasya ' 7-4-110 iti paribhASAyA anityatvam / / prakRtasyeti 'rASTrakSatriya' 6-1-114 iti vihitasya / abaH prasaGgAbhAvAditi amISAM rASTrakSatriyatvasvarUpatvAbhAve prAptyabhAvAdityarthaH yadvA santi yaudheyAdayo rASTrasvarUpavacanAH paraM striyAM lubucyate / yaudheyAdayazcApatya-pratyayAntA na punarapatye pratyayamutpAdayitu samarthAH 'vRddhAzUni' 6-1-30 iti vacanAt , khiyAzca yuvasaMjJAniSedhAt , na vAcyamapatye mA bhavatu rASTrasarUpatvAt rAjanyathaM bhaviSyati yatastadApi paratvAdabaM bAdhitvA dusaMjJatvAt 'dunAdi' 6-1-118 iti vya eva syAt nAJ, na ca byasyAnena lubasti ato'prAkaraNikasyaivAbo lpprtissedhH| bharatozInarazabdAviti-disaMjJaka evAJ bhavatIti prathamaM 'prAgajitAdaNa' 6-1-13 prApnoti tasya bAdhako rASTrakSatriya' 6-1-114 ityaJ, idaM dvayamapi bAdhitvotsAditvAda prApnoti aNapavAde ceti vacanAditi sthite gaNapAThAt 'rASTrakSatriya' 6-1-114 ityayeva bhavati / tenottarasUtreNeti tenetyAdinA jJApakasiddhaM phalaM darzayati, uttarasUtreNeti 'bahudhvastriyAma' 6-1-124 ityanena, na ca tasyApyanena niSedhaH, atra striyAmityadhikArAt / nApi yatra iti ayamarthaH, utsAdyaJopi 'yatro'zyAparNa' 6-1-126 ityAdinA lup bhaviSyatIti na vAcyaM, tatra gotrAdhikArAda patyasyaiva lup bhavati, na rAjani vihitasyeti / bahuSvastriyAm // 6. 1. 124 // dyantasya zabdasya bahuSu vartamAnasya yo driH pratyayastasyAstriyAM lapaM bhavati / paJcAlAnAM rAjAnaH paJcAlasyApatyAni vA paJcAlA:, evaM pUravaH. aGgAH, lohadhvajaH eva, lauhadhvajyaH lauhatrajyau lohdhvjaaH| bahuSviti yantasya vizeSaNaM na nimittam, tatra hi paJcAlAnAM nivAsaH paJcAlanivAsaH, priyA vaDA yasya sa priyavaGgaH, aGgAnatikrAnto'tyaGgaH, paJcAlebhya AgataM paJcAlamayama, paJcAlarUpyam, lohadhvaja mayaM, lohadhvajarUpyamityAdau paJcAla aba Ama nivAsa ityAdisthite ' antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgA lup bAdhate' iti baravacanasya lapi Trelapa na syAt / dveriti pUrvavadeva bhinnaprakaraNasyApi parigrahaH / bahuSviti kim ? pAJcAlaH, lohadhvajyaH / priyo vAGago yeSAM te priyavAGgA ityatra na yantaM bahuSu kiM tarhi samAsa iti lup na bhavati, pratyayaH prakRtyAderiti niyamAddhi na samAso yanto bhavati / paJcAlasyApatyaM pAJcAlastasya tayopityAni paJcAlA ityatra tu ini lupte'Jantameva bahAla
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda 1. sU. 125 zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 49 vartata iti ajo'pi lup / dreH pratyayasya bahuSu vartamAnasya iti tu vijJAyamAne na syAt / astriyAmiti kim ? paJcAlasyApatyAni striyaH pAJcAlyaH / lauhRdhvajyAH striyaH, paJcabhiH pAJcAlIbhiH krItaH paJcapaJcAla ityatra tu ikaNo lupaH pittvAt puMvadbhAvena strItvanivRtterlup bhavatyeva / 124 // nyA0 sa0 bahuSva striyAm0 bahiraGgA lup bAdhate iti atra prakRteH pUrvaM pUrvamityantaraGgatvaM bahiraGgatvaM ca / 6 dve api lupa tatkathaM bAdhyabAdhakabhAvaH ? ucyate, vidhIniti sAmAnyabhana antaraGgA lup bAdhyate / iti tu vijJAyamAne na syAditi yadApyevaM vivakSyate tadApi na bhavati, paJcAlasyApatyAni paJcAlAH / aN teSAmapatyaM yuvA ata iJ ' 6-1-31 atra prathamasyAno na lup 'prAgjitIya' 6-1-135 iti niSedhAt / ' nidArSa ' 6-1-140 iti iJi lupte'pi na bhavati bahutvAbhAvAt, tataH pAJcAla ityeva bhavati / yaskAdergotre // 6. 1. 125 // yaskAdibhyo yaH pratyayo vihitastadantasya bahutvaviziSTI gotre'rthe vartamAnasya yaskAderyaH sa pratyayastasyAstriyAM viSaye lup bhavati / yaskasyApatyaM yAskaH, yAhkau, yaskA:, lAhyaH, lAhyau, lahyA: zivAdyaN / yaskAderiti kim ? upagorapazyamaupagavaH, aupagavo, aupagavAH, yAskAyanayaH, lAhyAyanayaH / gotra iti kim ? yAskAzchAttrAH, yaskasyApatyAni yaskAH, tatpratikRtayo yAskA ityatra gotre utpannasyApi pratyayasya nedAnIM tadantaM pratikRtiSu vartamAnaM gotra iti na bhavati / astriyAmityeva yAsvayaH striyaH / yaska, lahya, druhya, ayasthUNa, tRNakarNaM, bhalandana / ebhyaH zivAdyaNo lup, kharapa / asmAnnaDAdyAyanaNaH / bhaDila, bhaNDila, bhaDita, bhaNDita, emyo'zvAdyAya namaH / sadAmatta, kambalahAra, parNAThaka, karNATaka, piNDIjaGgha, vakasaktha, rakSomukha, jaGghArathaH utkAza, kaTumantha, kaTukamantha, viSapuTa, nikaSa, (kiSakaH), kaSakaH, uparimekhala, kvaDama, kRza, paTAka, kroSTupAda, kroSTumAya, zIrSamAya, sthagala, padaka, vaMka ebhyo'ta iJaH / puSkarasad, asmAdvAhlAdInaH / vivi, kudri, ajabasti, mitrayu, ebhyo, zRSThyAdheyatraH iti yaskAdiH / 125 / nyA0 sa0 yaskAdergotre-yAskA iti atra yadi gotre utpannasya pratyayasya lubiti vyAkhyAyeta tadAtrApi prApnoti gotre pratyayasyotpannatvAt na tvevaM vyAkhyAyate'pi tu pratyayAntasya gotre bahuSu vartamAnasyeti, tatazca neha pratyayAntaM gotrabahutve kiM tarhi prakRtibahutva iti, atha yaskAdigaNo vikriyate / yasyati 'niSka' 26 ( uNAdi ) iti yaska: / lahiH sautraH / lahyati druhyati 'zikya' 364 ( uNAdi ) ipi lahyaH / duhyaH / ayasaH sthUNA yaJa, tRNavat karNau yasya, bha bhalamandati nandyAditvAdana:, ' bhaNDerna luk ca ' 482 ( uNAdi ) iti mali:, bhaNDilaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU. 126 ] bhaDuG 'puna' 204 ( uNAdi ) iti bhdditH| bhaNDyate sma bhaNDitaH / sadA mAdyati sma sadAmattaH / kambalaM harati kambalahAraH / parNavat ADhako deyo'sya, karNyate karNaH karNavadADhako bhedyo'sya, bakavatsakthyasya, rakSovanmukhaM yasya, jaGghA ratho yasya, utkAzate ac, kaM sukhaM dadAti 'pRkA' 729 iti kiduH / taM madhnAti, 'mivami' 51 ( uNAdi) iti kaTukaH taM mathnAti, viSaM puTati, mUle nikaSanti atreti, 'gocarasaMcara' 5-3-131 iti kaSaM kAyati, upari mekhalA yasya, kaDati 'sRpRprathi' 347 ( uNAdi) iti kaDamaH / kRzyati 'nAmyupAntya' 609 ( uNAdi) itike kRzaH / paTati 'zalivali' iti paTAka:, koSThunA padyate 'padarUja' 5-3-16 iti kroSTuvatpAdau yasya, kroSTuvanmAyA yasya, zIrSa mimIte, pageSThage sthaga saMvAraka lAti, padayate padakaH, varma vapuH kAyati, puSkare sIdati, vizaMta pravezane, 'taGki' 692 ( uNAdi) ityadhikAre riH vidhiH, klAdIyate kudriH / ajasyeva bastirasya / yAtro'zyAparNAntagopavanAdeH // 6. 1. 126 // yajantasyAantasya ca bahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lupa bhavati gopavanAdibhyaH zyAparNAntebhyo vihitaM vrjyitvaa| gopavanAdividAdyantargaNaH / gArgyaH, gAgyauM, gargAH, vAtsyaH, vAtsyau, vatsAH, vaidaH, vaidau, vidAH, aurvaH, auauM, urvAH, gargamayam, gargarUpyam azyApargAntagopavanAderiti kim ? gaupavanAH, zegravAH, vaindavAH, tAjamAH, AzvavatAnA:, zyAmAkAH, zyAparNAH / kecitta maThararAjamA'vatAnA'zvazyAmyAkazabdAnapi gopavanAdiSu paThanti / mATharA ityAdi / zyAparNAntagrahaNaM kim ? hAritaH, hArito, hritaaH| gopavanAdigrahaNaM kim ? dhenavaH, dhanavI, dhenavaH / bahuSvityeva ? gArgyaH, baidaH baidasya baidayopityAni bidA ityatra vidhi lupte'antaM bahuSviti lup / bibAnAmapatyaM baidaH baidau ityatra tvini lupte'ntaM na bahuSviti lup na bhavati / ipratyayaMviSaye'pyo lup na bhavati 'na prAgjitIye svare' (6-1-135) iti pratiSedhAt / bidAnAmapatyaM bahavo mANavakA bidA ityatra cAbantaM bahuSviti bhavatyeva / kazyapapratikRtayaH kAzyapA ityatra yadyapi pratyayo gotra utpannastathApi tadantaM nedAnI gotrabahutve ka tahi pratikRtiSviti lup na bhavati, astriyAmityeva / gArgyaH, vaidyaH striyaH / paJcabhirgArgIbhiH krItaH paJcagargaH dazagargaH paTa ityatra vikaNo lupa: pittvAtpu vadbhAvena strotvanivRtte lup / gotra ityeva ! autsAzchAttrAH, utsAderaJ, paunarbhavAH / pautrAH, dauhitrAH, naanaandraaH| 'punarbhU putraduhitRnanAnduranantare'J' (6-1-39) / paarshvaaH| 'parastriyAH parazuzvAsAvaye' (6-1-40) ityaJ / kathaM priyo gAryo gAgryo vA yeSAM te priyagAryA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 126 - 127] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 51 iti, atra hi yajantasya bahuviSayatvAt lup prApnoti ? naivam, na yajantaM bahuSu kiM tarhi samAsaH sa ca ' pratyayaH prakRtyAdeH ' ( 7 - 4 - 115 ) iti niyamAt yajanto na bhavatIti lup na bhavati, priyA gargA yasya sa priyagarga ityatra tu yajantasya bahutvAdbhavatyeva / 126 / nyA0 sa0 yavyaJo'zyApa- strItva nivRtte lubiti yadA paJcabhirgArgIbhiH krItA ikaNU lup puMvat tato bAhyastryApeznayA paJcagAya dazagAya ityeva bhavatIti nyAsaH, ana sUtre gopavanAdau dusaMjJakAnAM pUrvAcAryAnurodhAt pAThaH, yAvatA nAsti vizeSaH, yato'ni lupi satyAmapi 'na prAjitIya' 6-1-135 iti niSedhAt 'saMghaghoSa ' 6-2-172 ityAdi - nArNeva bhAvyam / kauNDinyAgastyayoH kuNDinAgastI ca // 6. 1. 127 / / kauNDinya Agastya ityetayorbahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnayoryaJo'NazcAstriyAM lub bhavati tayozca kuNDinIagastya zabdayoH kuNDina agasti ityetAvAdezau bhavataH Agastyazabdasya RpyaNantatvAt yajaJau na saMbhavataH, kuNDinyA atyaM gargAditvAdyaJ, ata eva nirdezAtpu vadbhAvAbhAvaH / kauNDinyaH, kauNDinyo, kuNDinAH, mAgastya:, Agastyau, agastayaH / pratyayalupaM kRtvAdeza - karaNamagastInAmime AgastIyA ityevamartham / pratyayAntAdeze hi kRte agastizabdasyAderAkArasyAbhAvAt vRddhiryasya svareSvAdiH ( 6-1-8) iti dusaMjJA na syAt, tadabhAve ca tannimitto ' dorIya:' ( 6-3-31) itIya: pratyayo'pi na syAt, yadA tu pratyayasya lub vidhIyate tadA svarAdAvIyapratyaye bhAvini 'na prAgjitIye svare' ( 6-1-135 ) iti pratiSedhAt pratyayasya lub na bhavati, tathA ca sati dusaMjJatvAt IyaH siddho bhavati / kuNDinyAmavizeSa:, pratyayAntAdeze hi kuNDinazabdAdadusaMjJakAt 'tasyedam' (6-3-159) ityaNA bhavitavyam / pratyayasya tu lupi na prAgjitIye svare' (6-1-135) iti luppratiSedhe satyAmapi dusaMjJAyAmIyapratyayApavAdaH zakalAditvAdameva syAt ato na vizeSaH / astriyAmityeva ? kauNDinyaH, AgastyaH striyaH // 127 // " , nyA0 sa0 kauNDinyA - yatratrau na saMbhavata iti tenAsyANa eva lubityarthaH kuNDinyAmavizeSa iti IyapratyayApekSamidamuktaM avizeSa iti na pratyayAntara yataH pratyayalope'pi hi 'na prAjitIye' 6-1-135 iti lopaniSedhe yaJantAt kuNDinAnAmayaM saMvAdiH iti vivakSAyAmaN bhavati, tathA ca kauNDinamiti bhavati, sapratyayAdeze i 'gotrAdadaNDa ' 6-3 - 169 ityakaJ syAt tadA kauNDinakamiti bhavatyato vizeSaH /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] bRhaddRtti-laghunyAsasaMvalite (pA0 1. sU0 128-129 ] bhRgvaGgiraskutsavasiSThagotamAtreH // 6. 1. 128 / / __bhRgu, aGgiras, kutsa, vasiSTha, gotama, atri ityetebhyo yaH pratyayastadantasya bahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM luba bhavati / bhArgavaH, bhArgavau, bhRgavaH, evamaGgirasaH, kutsAH, vasiSThAH, gautamAH, ebhyo'No lup / atrayaH / eyaNo lup / astriyAmityeva bhArgavyaH AGgirasyaH AtreyyaH striyaH / bahuSvityeva ? bhArgavaH, AtreyaH / gotre ityeva ? bhArgavAzchAtrAH / bhRgvAdIn yaskAdiSvapaThitvedaM vacanaM 'vyekeSu SaSThayAstatpuruSe yAdervA' (6-1-134) ityevamartham, anyathA bhRgukulaM bhArgavakulamiti na sidhyet / 128 / ___nyA0 sa0 bhRgavaGgiraH-bhRgukulamiti bhRgorapatyamapatye vA RSyaN , bhArgavasya bhArgavayorvA kulam / ____ na sidhyediti tadA'yamAditvAt tatra hi yAdervetyuktaM, tatazca 'yajano'zyAparNa' 6-1-126 ityArabhya yeSAM bahutve lup teSAmekatvadvitvayorapi lup / prAgabharate bahusvarAdinaH // 6. 1. 129 // bahusvarAnnAmno ya iJ pratyayastadantasya bahutvaviziSTo'rthe prAggotre bharatagotre ca vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lup bhavati / kSairakalambhiH , kSarakalambhI, kSIrakalambhAH, pAnnAgAriH, pAnnAgArI, pannAgArAH, mAnthareSaNiH, mAnthareSaNI, manthareSaNAH / sarveSvata inyH| bharata, yaudhiSThiriH, yaudhiSThirI, yudhiSThirAH, Arju niH, ArjunI, arjunAH, auddAlakiH, auddAlakI, uddaalkaaH| ebhyo bAhvAdInaH / prAgbharata iti kim / bAlAkayaH, hAstidAsayaH / kathaM taulvalayaH, telvalayaH, tailvakayaH ityAdiSu lub na bhavati ? ucyate, yaskAMdiSu puSkarasacchabdapAThAt, asya hi bahusvaratvAdanenaiveJlope siddhe tadartho yaskAdipATho jJApayati taulvalyAdInAmio lup na bhavatIti, bharatAH prAcyA eva teSAM pRthagupAdAnaM prAggrahaNenAgrahaNArtham, tena yaudhiSThiriH pitA yaudhiSThirAyaNaH putra ityatra 'prAcyetro'taulvalyAdeH' (6-1-143) iti lup na bhavati / apare tvaahuH| prAgagrahaNaM bharatavizeSaNam / kSIrakalambhAdayo ra pragabharatAH, yudhiSThirAdayo rAjAna udagbharatAH, tatra prAggrahaNAdudIcyabharateSu rAjasu lub na bhavati / yaudhiSThirayaH, ArjunayaH, bharatagrahaNAttu prAcyeSu rAjasu lup na bhavati / mArasaMbandhayaH, bhAgavittayaH /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH poSpayaH, kAzayaH, pAda. 1. sU. 130 ] bahusvarAditi kim ? caiGkayaH, kim ? zAntanavAH / 129 / nyA0 sa0 prAgbharate - prAgagrahaNenAgrahaNArthamiti ayamarthaH anyatra sUtre prAggrahaNena bharatAgrahaNamityAha - rAjasu lub na bhavatIti prAcyA bharatA dvedhA baizyA rAjAnazca tato vaizyeSu vAcyeSu lub bhavati na rAjas, udIcyabhAratA rAjAna evocyante teSu prAggrahaNAnna lup / vopakAdeH / / 6. 1. 130 // vAzayaH / ' upaka ityevamAdibhyo yaH pratyayastadantasya bahuvaviziSTe gotre vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lup bhavati vA / upakAH, apakAyanAH, lamakAH, lAmakAyanAH / astriyAmityeva ? aupakAyinyaH striyaH / upaka, lamaka AbhyAM naDAdyAyanaNo lup, bhraSTaka, kapiSThala, kRSNAjina, kRSNasundara, piGgalaka, kRSNapiGgala, kalazIkaNTha, dAmakaNTha, jatuka, kanaka, madAgha, apajagdha, aDAraka, vaTAraka, pratiloma anuloma, pratAna, anupada, abhihita, anabhihita, khArIjaGka, kazakRtsna, zalAthala, kamandaka, kamantaka, kavantaka, pilaka, aDaDuka, avavvaka, pataJjala, padaJjaNa, varNaka, parNeka kaTherita, ebhyo'ta iJaH / kuSItaka, atra kAzyape'rthe vikarNa kuSItakAtkAzyape ' ( 6-1-75 ) ityeyaNaH / anyatreJaH / lekhAbhrUH atra zubhrAdyeyaNa: / piSTa, supiSTa, masurakarNa, karNaka, parNaka, jaTilaka, badhiraka, ebhyaH zivAdyaNaH / kaTheliti pataJjali, kharIkhana, ebhya autasargikANaH, ityupakAdiH / 130| [ 53 itra iti nyA0 sa0 vopakAdeH atha gaNaH upakAyati, kaperiva sthalamasya, kRSNamajati ' vipina ' 284 ( uNAdi ) iti kRSNamajinamasya vA, apakRSTaM jagdhaM yasya apAtti smeti vApajagdhaH, aDatyac, aDaM vRzcikalAGgUlamiyarti bhaDArakaH vaTArasya tulyo vaTArakaH pratigataM lomAnugataM loma' pratyanvavAtsAmalomnaH 7-3-82 pratiloma anuloma / ' tanvyadhi' 5-1-64 pratAna: abhidadhAti anabhidhIyate sma ' zIrI' 201 ( uNAdi ) khArIvajjadhA yasya kamandati kamandakaH / kramantati kamantakaH / kauti kavaH katramantati kavantakaH / piJjimaJji' 488 ( uNAdi ) iti piJjalaH, aDati udyatate aD aDamaDDati bhaDaDDakaH, avamavati ' kIcaka' 33 ( ugAdi ) iti avacvakaH / pato jalAt pAJjalaH / Nake karNakaH, jaTilaM badhiraM ca kAyati badhirasya tulyo vA jaTilakaH badhirakaH / kaThamenamityAt kaThelitiH / pato'JjaleH pataJjaliH / kharI khanati kharIkhanaH ityupakAdiH / 7 parNakazabdasya RSivacanasya zivAdau pAThAt kriyAvacanAdata ineba, ataH parNAti karotIti vAkyaM, atra gaNe'rthabhedAt nyAsakArairdvirupAttaH /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54] vRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 131-132 ) tikakitavAdI dvande // 6. 1. 131 / / tikakitavAdiSu dvandvavRttiSu bahuSu gotrApatyeSu vartamAneSu taikAyanikaitavAyanItyAdInAM yaH sa pratyayastasyAstriyAM lupa bhavati / taikAyanayazca kaitavAyanayazca tikakitavAH, tikAdyAyanino lup / aubjayazca kAkubhAzca ubjakakubhAH, ubjAdinaH kkubhaacchivaadynnH| aurazAyanayazca lAGkaTayazca urazalaGkaTAH, urazAttikAdyAyanitraH laGkaTAt iJaH / agnivezAzca dAzerakayazca agnivezadazerakAH, zaNDilAzca kAzakRtsnayazca zaNDilakazakRtsnAH , agnivezazaNDilAbhyAM gargAdiyajaH dazerakakazakRtsnAbhyAM tvata ijaH / 'vAnyena'(6-1-133) iti yatro lubdhikalpe prApte nityArthaH pAThaH / aupakAyanAca . lAmakAyanAzca upakalamakAH, atra naDAdhAyanaNaH / bhrASTrakayazca kApiSThalayazca bhraSTrakakapiSThalAH, kASrNAjinayazca kArNasundarayazca kRSNAjina kRSNasundarAH, vAGkharayazca bhANDIrathayazca vaGkharabhaNDIrathAH, pAhakayazca nArakayazca pahakanarakAH, bAkanakhayazca svAgudapAriNaddhayazca bakanakhasvagudapariNaddhAH, anyeSI bAkanakhayazca svAgudayazca pAriNaddhayazceti tripado dvandvaH / (tA)lAyazca zAntamukhayazca (tA) laangkshaantmukhaaH| eSu sarveSvata ijaH / upakalamakAH bhraSTrakakapiSThalAH kRSNAjinakRSNasundarA ityeSAmupakAdiSvadvandvArthaH pAThaH dvandve tvayameva nityo vidhiH / tikakitava, ubjakakubha, urazalaGkaTa, agnivezadazeraka, zaNDilakazakRtsna, upakalamaka, bhraSTrakakapiSThala, kRSNAjinakRSNa sundara, vaharabhaNDIratha, pahakanaraka, bakanakha, svagudapariNaddha (tA) laGkazAntamukha iti tikakitavAdiH / 131 // nyA0 sa0 tikakitavAdI-samAsakAle'pi bahutvAvRttitvAt 'yAtraH' 6-1-126 iti yimo lupi agnivezAzca zaNDilAzceti samAsaH / lubvikalpe prApte iti dvayoragnivezazaNDila zabdayoryantayorityarthaH, ayabantAnAM tu aDyantatvAnna / yAdestathA // 6. 1. 132 // yAdipratyayAntAnAM dvandve'bahudhvartheSa vartamAne ya: sa yAdipratyayastasya lup bhavati tathA yathApUrvam / bArkeNyazca lauhadhvajyazca kauNDIvazyazca vklohdhvjkunnddiivRshaaH| atra 'kATTeNyaNa' (7-3-64) iti TeNyaNaH * pUgAdamukhyakAJJyo driH' (7-3-60) iti jyasya 'bAhIkeSvabrAhmaNarAjanyebhyaH' (7-3-63) iti jyaTazca lup / mAGgazca vAGgazca sauhmazca
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 1. sU0 133-134] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [55 aGgavaGgasuhmAH, atra dvisvaralakSaNasyANaH, evaM grgvtsvaajaaH| atra yatraH, bidagargayaskAH / atrAno yo'Nazca / tatheti kim ? yAskalAhyAzchAtrAH / atra 'tasyedam' (6-3-159) ityaNo lup na bhavati 'yaskAdergotre' (6-1-125 ) ityatra gotre utpannasyeti pratyayasya vizeSaNAt / gArgIvatsavAjAH, atra vatsavAja yoreva yajo lup na gArgI ityatra tatrAstriyAmiti pratiSedhAt, zaigravagaupavanAH / atra 'azyAparNAntagopavanAdeH' iti pratiSedhAt aJo lup na bhavati / bAlAkihAstidAsayaH, atra prAgbharateti vacanAt aprAgbharate na bhavati / yAdigrahaNamagotre'pi yathA syAdityevamartham abahvathaM vacanam / 132 // nyA0 sa0 dyAdeHtathA-dhAdipratyayAntAnAmiti 'bahudhvastriyAmityArabhya ye kecana lopanIyAH pratyayAste dyAdayo jJeyAH, 'taravaNaH' 6-1-123 ityanena tu ekatvadvitvabahutvasAmAnve lubuktAnenApi tathaiveti na tatrAsya kazcidupayogo'to 'bahuSvastriyAm' 6-1-124 ityArabhyodAhiyate / yathApUrvamitti-pUrvapratyayAntabahutve yasya lub bhavati, dvandve bahutve'pi tasyaiva bhavati, asva na bhavati, tasya ca bhaktyeva, yasyAdezena saha tasyAdezena saheva yasya vikalpastasya vikalpa evetyarthaH / yAdiprahaNamagopIti nanu tatheti bhaNanAdyeSAM pUrva bahuSu lubuktA teSAmeva bhaviSyati kiM yAdigrahaNena ? ityAha-ayamarthaH, yadi nyAdigrahaNa na kriyetta tadA 'yaskAdergotre' 6-1-122 ityato gotra ityanuvartamAne gotra eSa lupU syAt yathA aGgabaGgasumhA iti nAgotre yathA vRkalohadhvajakuNDIvRzA iti / vAnyena // 6. 1. 133 // dyAderanyena saha dyAdInAM dvandve bahuSvartheSu vartamAne ya sa yAdipratyayastasya tathA vA lup bhavati yathA pUrvam / aGgavaGgadAkSayaH, AGgavAGgAdAkSayaH, gargavatsaupagavAH, gAya'vAtsyopagavAH, bhRguvatsAgrAyaNAH, bhAvavAtsyAgrAyaNAH, gargakazyapagAlavAH, gAryakAzyapagAlavAH, pUrveNa nitye prApte vikalpA) vacanam / 1333 mA0 sa0 vAnye vikalpArthamiti pUrveNa 'yAdeH' 6-1-132 iti sAmAnyabhaNanAdatrApi siddhe yatrAnyena saha dvandvaH tatrAnena vikalpa evetyarthaH / / dhekeSu SaSThayAstatpuruSe yatrAdervA // 1. 1. 134 // SaSThItatpuruSa yatpadaM tasyAH SaSThayA viSaye dvayorekasmiMzca vartate tasya yaH sa yAdiH pratyayastasya tathA vA luk bhavati yathA pUrvam / gArgyasya
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 1 sU0 135 gArgyayorvA kulaM gargakulam, gArmyaMkulam, evaM bidakulam, baidakulam agastikulam, bhAgastyakulam, bhRgukulam, bhArgavakulam / dvayekeSviti kim ? gargANAM kulam gargakulam / SaSThayA iti kim ? mArgyahitam, paramagArgyaH / SaSThayA iti tatpuruSasya vizeSaNena pratipadoktasyaiva SaSThItatpuruSasya parigrahAdiha na bhavati, gArgasya gArgyayorvAntargataH antargArgyaH / ' prAtyava ' - ( 3-1-47 ) ityAdinA samAsaH / keSvityasya SaSThayA iti vizeSaNaM kim / devadattasya mArgyaH devadattagArgyaH, devadattagAyauM / tatpuruSa iti kim ? gArgyasya samIpa - mupagArgyam / yajAderiti kim ? AGgakulam, yAskakulam / 134 / I nyA0 sa0 dUvyeke - prAtyavetyAdinA samAsa iti bAhulakAt SaSThyantena samAsaH, yatastatra paJcamyantAntaireva samAsa uktaH / na prAgjitIye svare // 6. 1. 135 // gotra iti vartate, gotre utpannasya bahuSu yA lubuktA sA prAjitIye'rthe yo vidhIyate svarAdistaddhitastasmin viSayabhUte na bhavati / gargANAM chAtrA : gArgIyAH, vAtsIyAH, AtreyIyA:, AgastIyAH, khArapAyaNIyAH, hAritIyA: / prAjitIye iti kim ? atribhyo hitaH atrIyaH, agastIyaH, gargIyaH, vatsIyaH / svara iti kim ? gargebhya AgataM gamayam, gargarUpyam, bidAnAmapatyaM yuvA baida:, maidAvityatra tu iJi viSayabhUte'nena pratiSedhaH / iJastu lupi satyAmanantaM na bahuSu vartate iti lupaH prAptireva nAsti / yatra tvasti tatra bhavatyeva, bidAnAmapatyAni bidA: / atheha kasmAnna bhavati atrINAM bharadvAjAnAM ca vivAhaH atribharadvAjikA vasiSThakazyapikA bhRgvaGgirasikA kutsakuzikiketi ? ucyate, pratyAsatteryasya pratyayasya lup pratiSidhyate tallopipratyayAntAdeva vidhIyamAne svarAdI pratiSedhaH atra dvandvAdvidhIyate na tallopipratyayAntAditi pratiSedho na bhavati / ' gargabhArgavikA' ( 6- 1 - 136 ) ityuttarasUtraM vA niyamArthaM vyAkhyAyate / garma bhArgavikAyA anyatra dvandve vRddhe yUni vA pratiSedho na bhavati / gotra ityeva ? kuvalyAH phalaM kuvalam, tasyedaM kauvalam // 135 / nyA0 sa0 na prAgU-gArgIyA iti nanu gArgIyA ityAdau viSayavyAkhyAnAdutpanne pratyaye pazcAllopaH kathaM na bhavati ? ucyate, viSayavyAkhyAnena traikAlyamapi gRhyate, tena yo vartate, yo bhUto yazca bhAvI tasmin sarvasmin na lopo bhavatItyarthaH / tallo pipratyayAntAditi - sa lopI pratyayo'nte yasya tasmAdityarthaH /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 136-137 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 57 gargamArgaviketyuttarasUtraM veti yadA kazcit pratyAsattimamanyamAno Dhaukate tadedamuttaraM, yadvA yadA dvaMdvapadAnAM kukkuTamaryuyAvityAdivat kRtsnamAdezaM vivakSyate, yadvA yadA dvandvAtparaM padaM zrUyamANaM pratyekamabhisaMbadhyate tadA evamuttaram / garga bhAvikA // 6. 1. 136 // gargabhArgaviketi dvandvAt prAgjjatIye vivAhe yo vidhIyate'kal pratyayasta - smin aNo luppratiSedho nipAtyate / gargANAM vRddhAnAM bhRgUNAM vRddhAnAM yUnAM ca vivAha gargabhArgavikA, atribharadvAjikAdivadaprAptaH pratiSedho nipAtyate / 136 / nyA0 sa0 garga - gargasya yUni gArgyAyaNAnAmiti prApnotIti gargANAM vRddhAnAmityevAha bhRgostu yUnyapi 'vidArSAt ' 6-1-140 iti lubiti yUnAM cetyAha / yUni lup / / 6. 1. 137 // yUnyapatye vihitasya pratyayasya prAgjitIye svarAdau pratyaye viSayabhUte'nUtpanna eva lup bhavati, lupi satyAM yo yataH prApnoti sa tata utpadyate / pANTAhRtasyApatyaM pANTAhRtiH, tasyApatyaM yuvA pANTAhRtaH, 'pANTAhRtimimatANNazca ( 6- 1 - 104 ) iti NaH / tasya chAtrA iti prAgjitIye svarAdau cikIrSite Nasya lup, tata iJantaM prakRtirUpaM saMpannam iti ' vRddheJaH ' ( 6-3-28) ityaJ bhavati / pANTAhRtAH, bhagavittasyApatyaM bhAgavittiH tasyApatyaM yuvA bhAgavittikaH / ' bhAgavittitArNavindava ' - ( 6- 1 - 105 ) ityAdinA ikaN tasya chAtrA iti pUrvavadikaNi nivRtte'b / bhAgavittAH, vRSasyApatyaM vArSyANiH, tasyApatyaM yuvA vArSyAyaNIyaH, 'sauyAmAyani ' - (6-1-106) ityAdineyaH / tasya chAtrA iti pUrvavadIyasya lupi 'dorIya: ' ( 6-3-31) itIyaH / vArSyAyaNIyAH, kapiJjalAdasyApatyaM kApiJjalAdistasyApatyaM yuvA kApiJjalAdyaH kurvAditvAt JyaH, tasya chAtrAH pUrvavat jyasya lupi 'vRddheJaH ' ( 6-3 - 28 ) ityan / kApiJjalAdAH, glucukasyApatyaM glucukAyaniH tasyApatyaM yuvA glaucukAyanaH, autsargiko'N / tasya chAtrA iti pUrvavadaNo pi punaH zaiSiko'Neva bhavati / glocukAyanAH svara ityeva ? pANTAhRtamayam, vArSyAyaNIyarUpyam / prAgjitIya ityeva ? bhAgavittikAya hitaM bhAgavittikIyam / 137 / nyA0 sa0 yUni - tasyApatyaM yubeti vArSyAyaNeH saubIradezasthasyApatyaM yuvA yuvA ninditaH / mAyaNIyA iti na vAcyaM ' prasthapura ' 6-3 - 43 ityakanaH prAptiryatastena dezavAcakAd bhavatIti /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite vAyanaNAyaniJoH // 6. 1. 138 // AnaNa Ayanijaca yUnyapatye vihitasya prAjitIye svarAdau pratyaye viSayabhUte lub vA bhavati, gargasyApatyaM gArgyaH tasyApatyaM yuvA gArgyAyaNaH, ' yaJiJa : ' ( 6- 1 - 54 ) ityAyanaN, tasya chAtrA gArgIyAH gArgyAyaNIyA vA, 'dorIyaH' (6-3 - 31 ) itIyaH / ciGkasyApatyaM caiGkiH tasyApatyaM yuvA caiGkAyanaH, tasya chAtrAH ceGkIyAH caiGkAyanIyA vA, AyaniJaH khalvapi / hoturapatyaM hotraH tasyApatyaM yuvA hautrAyaNiH, 'dvisvarAdaNa:' ( 6-1-109 ) ityAyani tasya chAtrAH hautrIyAH hautrAyaNIyA vA / 'dorIyaH' ( 6-3-31) itayaH / Ayanoti upAdAnAt JitaH pUrveNa nityameva lup atrerapatyamAtreyaH / tasyApatyaM bhAradvAjo yuvA AtreyAyaNaH, 'AtreyAdbhAradvAje ' ( 6-1-52 ) ityAyanaJ tasya chAtrA : AtreyIyAH / 138 | 58 ] [ pAda. 1 sU0 139 J nyA0 sa0 vAya caikkIyA iti 'vRddhenaH ' 6-3 - 28 ityam na bhavati 'na dvisvarAt ' 6- 3 - 29 iti pratiSedhAt / dItro vA // 6. 1. 139 // 6 4 prAjitIye svara iti nivRttam, dvisaMjJo ya in tadantAtparasya yuvapratyayasya lub vA bhavati / udumbarasyApatyamodumbariH, 'sAlvAMza '( 6- 1 - 117 ) ityAdineJ / tasyApatyaM yuvA audumbari: audumbarAyaNo vA, ' yaJiJaH ' ( 6-1-54 ) ityAyanaN / drigrahaNaM kim ? dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH / iJa iti kim ? aGgasyApatya mAGgaH / 'purumagadha'(6-1-116) ityAdinA aN, tasyApatyamiti 'dvisvarAdaNa:' ( 6-1-109 ) ityAyaniJ, tasya ' abrAhmaNAt' (6-1-141 ) iti nityaM lup / AGgaH pitA, AGgaH putraH / 'abrAhmaNAt' iti nityaM lupi prAptAyAM vikalpArthaM vacanam / 139 / nyA0 sa0 drItro - prAjitIye svara iti nivRttamiti - asya sUtrasya karaNAt, anyathemantAt AyanaNaiva bhAvyamiti pUrveNaiva siddhe idaM na kuryAt / nanvAyanaNaiva bhAvyamiti na vAdhyaM yata udumbarasyApatyaM strI im / nurjAte tadA GGghantAta 'sthApyUGa : ' 6-1-70 iti eyaNU prApnoti iti prAgrajitIye pratyaye etadUvinA lopo na prApnotItyetada kasmAnna bhavati ? satyaM, yadyetadarthaM syAtsadA yUni lupi yasyA idaM kuryAt /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 140-141 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [59 tridArSAdaNitroH // 6.1.140 // jit ArSazca yo'patyapratyayastadantAtparasya yuvapratyayasya aNa iazca lup bhavati, vcnbhedaadythaasNkhyaabhaavH| bitaH, tikasyApatyaM taikAyaniH, tikAderAyaniJ / tasyApatyamautsargiko'Na, tasya lup / taikAyani: pitA, taikAniH putra, bidasyApatyaM baMdaH, bidAditvAda, tasyApatyam 'ata' (6-1-31) itI, tasya lap / baidaH pitA, baidaH putraH, kurorapatyaM kauravyaH, 'kurvAdervyaH' (6-1-100) / kauravyasyApatyam 'ata in' (6-1-31) tasya lup, kauravyaH pitA, kauravyaH putraH, tikAdiSu aurazazabdasAhacaryAt kauravyazabdaH kSatriyagotravRtti vijJAyate ayaM tu brAhmaNagotravRttiriti ata AyaniJ na bhavati / ArSAt vAsiSThaH pitA, vAsiSThaH putraH, vaizvAmitraH pitA, vaizvAmitraH putraH, RSyaNantAdiJ tasya lup / AtreyaH pitA, AtreyaH putraH, 'ito'nitraH' (6-1-72) ityeyaNantAdina, tasya lup / bidArSAditi kim ? aupagavaH pitA, aupagaviH putraH, aurasagikArantAdi / kohaDaH pitAH, kauhaDiH putraH / zivAdyaNantAdi / aNijoriti kim ? dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH / 140 / 'abrAhmaNAt // 6. 1. 141 // abrAhmaNavAcino vRddhapratyayAntAdhUni vihitasya pratyayasya lup bhavati, aGgasyApatyamAGgaH / 'purumagadha'-ityAdinAN / tasyApatyaM dvisvarAdaNaH' (6-1-109) ityAyani, tasya lup / AGgaH pitA, AGgaH putraH, evaM sauhmaH pitA, sauhmaH putraH, magadhasyApatyaM mAgadhaH, 'purumagadha'(6-1-116) ityAdinANa, tasyApatyam ata iJ' (6-1-31) / tasya lup / mAgadhaH pitA, mAgadhaH putraH, evaM kAliGgaH pitA, kAliGgaH putraH, zoramasaH pitA, zoramasaH putraH, tathA nAkula: pitA, nAkulaH putraH, sAhadevaH pitA, sAhadevaH putraH, vAsudevaH pitA, vAsudevaH putraH, AniruddhaH pitA, AniruddhaH putraH, rAndhrasa: pitA, rAndhrasaH putraH, zvAphalkaH pitA, zvAphalkaH putraH, ebhyaH 'RSivRSNyandhaka kurubhyaH' (6-1-61) ityaNa, tata ino lup / bhANDIjADiyaH (jaGiyaH) pitA, bhANDIjADiyaH putraH, kArNakhAriH pitA, kArNakhAriH putraH, mAyUriH pitA, mAyUriH putraH, kApiJjaliH pitA, kApiJjaliH putraH, atrAta ibitIJ tata AyanaNo lup / zvazuryaH pitA, zvazuryaH putraH, kulInaH pitA, kulInaH putraH, atreno lap / abrAhmaNAditi kim ? mAgyaH pitA, gAAyaNaH putraH / 141 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 142-143 ] pailAdeH // 6. 1. 142 // - pailAdibhyo yUni vihitasya pratyayasya lub bhavati, brAhmaNArthamaprAcyArthaM vacanam / pIlAyA apatyaM pailaH, pIlAsAlvAmaNDUkAdvA' (6-1-68) ityaNa, tasyApatyaM 'dvisvarAdaNaH' (6-1-109) ityAyaniJ tasya lup / pailaH pitA, pailaH putraH, zalaGkorapatyaM zAlaGkiH / 'zAlaGkyaudi'-(6-1-37) ityAdinA nipAtanAt, tasyApatyaM 'yajinaH' (6-1-54) ityAnayaNa tasya lup / zAlaGkiH pitA, zAlaGki putraH, paila, zAlaGki, sAtyaki, sAtyaMkAmi, audanyi, audazci, audamajji, audavaji, audabhRjji, audamedhi, audazuddhi, audakazuddhi, devasthAni, paiGgalodani, rANi, rAhakSiti, bhauliGga, audrAhamAni, . aujjihAni, aujjahAni, iti pailAdiH / 142 / nyA0 sa0 pailAdeH --pailAdigaNA vitriyate / satyaM kAyati tasyApatyaM sAtyakiH / satyaMzabdo makArAnto'vyayo'ti, matyaM kAmayate 'zIlikAmi' 5-1-73 tasyApatyaM sAtyakAmiH / udakamicchati kyani aci udanyAyA apatyaM bAhvAdI , yadA tu udanyazabdaH puMliGgastadA satyapi nikAditve apavAdaviSaye kvacidutsargo'pi itova / udaJcatIti kvip , bAhvAditvAdana!yAmapi na lopo, na udaJco'patyaM bAhvAdIbhi audaJciH / ____ udakena majjati 'nAmnuttarapada' 3-2-107 iti udabhAvaH, udake vrajati udakaM vA vrajati, udakaM bhRjjati, mUlavibhujAdayaH, udakasya meghaH, udakena zuddha udazuddhaH, saMjhAyA abhAve udAdezAbhAve sati udakazudaH, tiSThatyatra sthAnaM devAnAM sthAnaM, udayate udeti vA nanyAditvAdane piGgalazcAsAvudayanazca piGgalodayanaH, raNatyac raNaH, rahakSita iti cintyaM, bhaleriTataura 103 (uNAdi) iti bhalikA, udanAhate Anazi udanAhamAnaH, ujjihIte Anazi ujjihAnaH, ujjahe 'tatra kvasukAnau' 5-3-2 iti ujjahAnaH, sarvatra apatyArthe 'ata iJ' 6-1-31 iti iva / prAcyejo'taulvalyAdeH // 6. 1. 143 // ___ prAcyagotre ya iJ tadantAttaulvalyAdivajitAt yUnyapatye vihitasya pratyayasya lub bhavati, brAhmaNArthaM vacanam / pAnnAgAriH pitA, pAnnAgAriH putraH, mAnthareSaNiH pitA, mAnthareSaNiH putraH / kSarakalambhiH pitA, kSairakalambhiH putraH, 'ata iJ' (6-1-31) tato 'yajinaH' (6-1-54) ityAyana, tasya lup prAcyagrahaNaM kim ? dAkSiH pitA, dAkSAyaNaH putraH / itra iti kim ? rAghavaH pitA, rAghaviH putraH / taulvalyAdivarjanaM kim ? taulvaliH pitA, taulvalAyaniH putraH, telvaliH pitA, tailvalAyanaH putraH, dAlIpi: pitA, dAlopAyanaH putraH, atra dilIpazabdasyAta eva nipAtanAdini vRddhirAkAraH /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 1. sU. 143] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [61 apare dalIpa iti prakRtyantaramAhuH, taulvali, telvali, telvaki, dhAraNi, rAmaNi, dAlIpi, devoti, devamati, daivayajJi, prATAhati, prAdAhati, cAphaTTaki, Asuri, pauSkarasAdi, AnurAhati, Anuti, naimizri, naimizli, naimizi, Azi, bAndhaki, yAsi, bAddhaki, AsinAsi, Asibaddhaki, caiGki, pauSpi, Ahisi, vairaki, vailaki, vaizIti, vaihati, vaikaNi, vArkali, kAreNupAli, iti taulvalyAdiH // 143 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazamdAnuzAsanabRhavRttau SaSThasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH / / 6 / 1 / / zrIvikramAdityanarezvarasya tvayA na kiM viprakRtaM narendra // yazAMsyahArSIH prathamaM samaMtAtkSaNAvabhAgIratha rAjadhAnIm // 1 // nyA0 sa0 prAcye-taulvalyAdirgaNo vicAryate, tulaNa 'tulvalelvala' 500 (uNAdi) iti tulvalaH, tilat snehane, tilati 'tulvala' 500 ( uNAdi ) iti nipAtanAt tilvalaH, tilati 'kIcaka' 33 ( uNAdi) iti tilvakaH, dharati nanyA datvAdane, dharaNaH, ramate ramyAditvAdanaTi ramaNaH, 'dalerIyo dila ca' 301 ( uNAdi) iti dilIpa, eke tu idAdeza na manyate, tanmate ini nipAtanAbhAve'pi dalIpaprakRtiH siddhA, devena sataH, devena manyate sma devamata:, devenejyate devayajJaH, prakarSeNa TIkate 'kvacit' 5-1-171 iti De praTaH, tenAhanyate sma praTAhataH, prakarSeNa dadAti, 'upasarga' 5-1-56 iti De pradaH, tenAhanyate sma pradAhataH, capati "kIcaka' 33 ( uNAdi) iti caphaTTakaH / ..... asurasyApatyaM bAhAdi, puSkare sIdati bAlAdi, anurahati zatari bAhAditvAt, AnUyate sma AnutaH, niyamena mizrayati aci nimizraH, rasya ratve nimizlaH, niyamena mezatIti nimizaH, asyati asatIti vA aMsaH, 'dRkRnRsa' 27 ( uNAdi) iti bandhakaH, yasyati yasaH, baddhaM kAyati baddhakaH, asiM nAsate asinAsaH, asinA baddhaH asibaddhaM kAyati asibaddhakaH, cakate aci pRSodarAditvAt cikkaH, puSpyati puSpaH, na vidyate hiMsA yasya na hinastIti vA ahiMsaH, vIrayate vIrakaH, rasya latve bIlakaH, vigataM zItaM yasya vizItaH, vizeSeNa hanyate sma vihataH, vividhau viziSTau vA kauM yasya vikarNaH, vRkaM lAti vRkalA, bAhvAditvAdiz , kareNuM pAlayAMta kareNupAlaH, sarvatra 'ata iJ' 6-1-31 iti iJ , iti taulvalyAdigaNaH saMpUrNaH / / ityAcArya0 SaSThasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH sampUrNaH /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ // dvitIyaH pAdaH // rAgATo rakte // 6. 2. 1 // zuklasya varNAntarApAdanamiha raJjararthaH, rajyate'neneti rAgaH kusumbhAdiH / rAgavizeSavAcino nAnnaSTa iti tRtIyAntAdraktamityetasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / kusumbhena rakta balaM kausumbhama, evaM kASAyam, kaukumam, mAJjiSTham, hAridram, mAhArajanam, vAdhikArAtpakSe vAkyaM samAsazca bhavati / kusumbhena raktam kusumbharaktam ityAdi / rAgAditi kim ? caitreNa raktam / pANinA raktam / rAgazabdena prasiddhA eva kusumbhAdayo rAgA gRhyante, teneha na bhavati / kRSNena raktam, lohitena raktam, pItena raktamiti, ete hi varNA dravyavRttayo na tu raagaakhyaaH| kathaM kASAyo gardabhasya ko hAridro kukuTasya pAdAviti ? kASAyAviva kASAyo hAridrAviva hAridrau ityupamAnopameyabhAvena . tadguNAdhyAropAdbhaviSyati // 1 // nyA0 sa0 rAgA0-zuklasya varNAntarApAdanamiti-upalakSaNamidamanyeSAmapi varNAnAM varNAntarApAdanamiha rbjerrthH| tRtIyAntAmiti Taityakedezena samudAyopalakSaNatvAttRtIyA labhyate / dravyavRttaya iti dravyeSu kusumbhAdiSu vRttiryeSAM dravyAzrayI guNa iti kRtvA / na tu rAgAkhyA iti-rajyate aneneti rAgazabdavyutpatteraghaTanAt / lAkSArocanAdikaN // 6. 2. 2 // lAkSArocanA ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAM raktamityetasminnarthe ikaN pratyayo bhavati aNo'pavAdaH / lAkSayA rakaM lAkSikam, rocanayA raktam rocanikam / / 2 / / zakalakardamAdA // 6. 2. 3 // zakala kardama ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAM rAgavizeSavAcibhyAM raktamityetasminnarthe ikaN pratyayo vA bhavati / zakalena raktam zAkalikam, zAkalam, kAdamikam kArdamam // 3 // nyA. sa. zakala-zakalaM raktacandanaM kadhUravarNo vA, kardamastu mRdvikAravizeSaH sa pANDyamaNDale prasiddha iti vizrAntaH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 63 | pAda. 2. sU. 4-5-6 ] nIlapItAdakam // 6. 2. 4 // nIlapItazabdAbhyAM rAgavizeSavAcibhyAM tRtIyAntAbhyAM raktamityetasminnarthe yathAsaMkhyam a ka ityetau pratyayo bhavataH / nIlena liGgaviziSTa grahaNAnnIlyA vA rakta nIlam, pItena raktaM pItakam, kecittu pItakazabdAdapya pratyayamicchanti, pItakena kusumbhaprathama niryAsena rakta pItakam, guNavacanatvAtkenaiva siddhe aNapavAdArthaM vacanam // 4 // nyA0 sa0 nIla- kecitviti te hi nIlapItakAdaH pItAtka iti dve sUtre viracayanti / aNapavAdArthamiti ayamarthaH, idaM sUtraM vinA'pi nIlapIta guNayogAnnIlaM pItaM ca pItAt su svArthikena kutsitArthena vA kapA pItakamiti va setsyatItyAzakA | uditagurorbhAde // 6.2.5 // udito guru bRhaspatiryasmin bhe nakSatre tadvAcinastRtIyAntAt yukta yathAvihitaM pratyayo bhavati sa cedyukto'rtho'bdaH saMvatsaraH syAt / puSpeNoditaguruNA yuktaM varSa pauSaM varSam, phalgunI mirudita gurubhiryuktaH phAlguna: saMvatsaraH / uditaguroriti kim ? uditazanaizvareNa puSyeNa yukta varSamityatra na bhavati / bhAditi kim ? uditaguruNA pUrvarAtreNa yukta varSam / abda iti kim ? mAse divase vA na bhavati |5| candrayuktAtkAle lusvaprayukte ca // 6. 2. 6 // candreNa yuktaM yannakSatraM tadvAcinastRtIyAntAdyukte'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati sa cedyukto'rthaH kAlo bhavati aprayukte tu kAlavAcake zabde lub bhavati, puSyeNa candrayuktena yuktamahaH pauSamahaH, evaM pauSI rAtriH, pauSo'horAtraH, pauSaH kAlaH, mAghamahaH, mAghI rAtriH, mAgho'horAtraH, mAghaH kAlaH / candrayuktAditi kim ? zukrayuktena puSyeNa yuktaH kAlaH bhAdityeva ? candrayuktena zukreNa yuktaH kAlaH / kAla iti kim ? candrayuktena puSyeNa yukto grahaH, lup svaprayukte, adya puSyaH / adya madhAH / divA kRttikAH, rAtrau phalgunyaH / puSye pAyasamaznIyAt maghAsu palalaudanam / aprayukta iti kim / poSamahaH, pauSI rAtriH, pauSo'horAtraH, pauSaH kAlaH | 6| nyA0 sa0 candrayuktAt kAle - ahorAtra iti ekAd rAtraH samAhAraH iti puMklIvatvaM kathaM dIrghaNyahorAtrANIti samAhArAbhAve nikAyyarAtravRtrA iti puMstvameva prAptam ? satyaM, ahorAtraM ca 3 ityekazeSe / adya puSya iti atra adyetyasyAdhAratvameva na sAmAnAdhikaraNyam /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] vRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 7-8-9] phalgunya iti 'phalgunIproSTha' 2-2-123 iti bhuvaavH| puSye pAyasamiti payasi saMskRtaM 'saMskRte bhakSye' 6-2-140 aN , payasA saMskRtamiti tu kRte 'saMskRte' 6-4-3 ityanenekaN syAt / dandAdIya // 6. 2. 7 // candrayukta yannakSatraM tadvandvAttRtIyAntAyukte kAle'rthe IyaH pratyayo bhavati / rAdhAnurAdhAbhizcandrayuktAbhiryuktamahaH rAdhAnurAdhIyamahaH, adyarAdhAnurAdhIyam / evaM tiSyapunarvasavIyA rAtriH, adya tiSyapunarvasavIyam // 7 // __ nyA0 sa0 dvaMdvA-rAdhAnurAdhIyamiti rAdhAbhiH candrayuktAbhiryuktaH kAlaH 'candrayukta' 6-2-6 ityaN , aprayukte lup , tato gadhAzca anurAdhAzca rAdhAnurAdhAH tAbhiH, evaM sarvatra / zravaNAzvatthAnnAmnyaH // 6. 2.8 // candrayuktanakSatravAcinaH zravaNazabdAdazvatthazabdAcca tRtIyAntAyukte kAle akAraH pratyayo bhavati nAmni pratyayAntaM cet kasyacitkAlavizeSasya nAma bhavati, zravaNena candrayaktena yuktA zravaNA rAtriH / zravaNA paurNamAsI, zravaNo muhUrtaH, azvatthena candrayuktena yuktA azvatthA rAtriH, azvatthA paurNamAsI, azvattho muhUrtaH, satyapi anvarthayoge na kAlamAtrameva ucyate api tu kAlavizeSa eveti nAmatvam / nAmnIti kim ? zrAvaNamahaH, zrAvaNo rAtriH, AzvatthamahaH, Azvattho rAtriH // 8 // nyA0 sa0 zrava-paurNamAsIti mAti mimIte vA asityas , pUrNomAsazcandro'syAmasti pUrNamAso'N , pUrNamAsa iyamiti vA, 'tsyedm| 6-3-160 ityaNa, pUrNo mAso'syAM pUrNamAsA vA yuktA 'sAsya paurNamAsI'6-2-98 ityaNi nipAto vA / SaSTayAH samUhe // 6, 2. 9 // SaSThyAntAnnAmna: samUhe'rthe yathAvihitaM pratyayA bhavanti / gautrAdakaJ vakSyate acittAdikaNa pratipadaM kedArANNyazcetyevamAdayaH, tato'nyadihodAraNaM draSTavyam / cASANAM samUhazcASam, evaM kAkaM, vAkam, zaukaM, bhaikSukam, vADavam, vanaspatInAM samUho vAnaspatyam, baiNam, pauMsnam, paJcAnAM kumArANAM samUhaH paJcakumArItyatra tu samUhaH samAhAra eva, sa ca samAsArthaH samAsenaiva ca gata iti taddhito notpadyate / yadyutpadheta ko doSaH syAt utpannasyApi hyasya 'dvigoranapatye yasvarAdela badviH' (6-1-24) iti lupA bhavitavyam tathA cAvizeSaH ? navam, 'DyAdegauNasya'-(2-4-94) ityAdinA DInivRttiH syAt, 'tasyedam' (6-3-159) ityevANAdisiddhau samUhavivakSAyAM tadapavAdabAdhanArtho yogaH // 9 // .
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 2 sU. 10-12 ] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [65 nyA0 sa0 SaSThyAH-pratipadaM kedArANNyazca iti ukSakavaciprabhRtayaH pratipadoktatvAt kedArANaNyazcetyAdiSu draSTavyA iti 'gotrAdakaJ' ityatra na uktAH / samUha: samAhAra eveti dvayorapyekArthatvAt samUha eva samAhAra ityarthaH / DInivRtti syAditi taddhitaluki satyAmiti zeSaH / tadapavAdabAdhanArtha iti IyAdInAmityarthaH / bhikSAdeH // 6. 2. 10 // bhikSAdibhyaH SaSThayantebhyaH samUhe'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / bhikSANAM samUho bhaikSam, gAbhiNam, yauvatam, acittekaNo bAdhanAthaM vacanam / aulUkyazabdasya gotrAko bAdhanArthaH pAThaH, yuvateraNa siddha eva, puvadbhAvabAdhanArthastu pAThaH, anye tu yuvatizabdaM na paThanti, tanmate puMvadbhAve sati yuvatInAM samUho yauvanamityeva bhavati / surUpamatinepathyaM kalAkuzalayauvanam / / yasya puNyakRtaH praiSyaM saphalaM tasya yauvanam // 1 // bhikSA bhikSazabdo'kArAnto'pItyeke, garbhiNI, yuvati, kSetra, karISa, aGgAra, dharman, varman carmin, varmin, paddhati, sahasra, atharvan, dakSiNA, khaNDika, yuga, varatrA, yugavaratrA, hala, bandha, halabandha, aulUkya iti bhikSAdiH / 10 / nyA. sa. bhikSA gAbhiNamiti-atra garbhiNIzabdo meghamAlAzAlipaGkyAdivAcakatvAdacittavizeSavacana itIkaNprAptau tadbAdhako'nenAN , tato 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti puMvadbhAve 'saMyogAdinaH' 7-4-53 ityantalopapratiSedhaH, garbhavatIstravacanAttu ikaNo'prApterautsargika evAN / kSudrakamAlavAtsenAnAni // 6. 2. 11 // kSudrakamAlavazabdAt SaSThayantAtsamUhe'rthe yathAvihitamaN pratyayo bhavati senAyA nAmni saMjJAyAm, kSudrakAzca mAlavAzca kSudrakamAlavAsteSAM samUhaH kSaudrakamAlavI evaMnAmA kAcitsenA / senAnAmnIti kim ? kSaudrakamAlavakamanyat, gotrAkabAdhanArthaM vacanam, samUhAdhikAre hi tadantasyApi grahaNam / 'dhenoranaJaH' (6-1-15) iti pratiSedhAt / 11 / / nyA0 sa0 kSudra-tadantasyApIti anyathA 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti nyAyAt samudAyasyAgotratvAt kSaudrakamAlavakamiti na sidhyet / gotrokSavatsoSTravRddhAjorabhramanuSyarAjarAjanyarAjaputrAdakaJ // 6. 2. 12 // svApatyamaMtAnasya svavyapadezakAriNaH prathamapuruSasyApatyaM gotram / gotrapratyayAntebhya ukSAdibhyazca samUhe'kaJ pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH, gotra,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhaduvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2. sU. 13-17 ] aupagavAnAM samUha aupagavakam , kApaTavakam , gArgakam , vAtsakam , gAAyaNakam , vAtsyAyanakam, ukSan aukSakam, vatsa vAtsakam, uSTra auSTrakama, vRddha vArdhakam, aja Ajakam, urabhra aurabhrakam, manuSya mAnuSyakam, rAjan rAjakam, rAjanya rAjanyakam, rAjaputra rAjaputrakam / 12 / nyA0 sa0 gotra0-manuSyagajanyazabdau auNAdiko iti pRthagupAdAnam , aNpratyayAntayostu gotradvAreNa siddham / kedArApaNyazca // 6. 2. 13 // kedArazabdAsamahe'rthe Nyo'kaJ ca pratyayau bhavataH, acittekaNo'pavAdaH / kaidAryam, kedArakam / 13 / kavacihastyacittAcekaN // 6. 2. 14 // kavacin hastin ityetAbhyAmacittavAcibhyaH kedArAcca samUhe ikaN pratyayo bhavati / kavacAnyeSAM santIti kavacinaH, teSAM samUhaH kAyacikam, hastinAM liGgaviziSTasyApi grahaNAt hastinInAM vA samUhaH hAstikam, acicAt, ApUpikam, zAkulikam, kedArAt kaidArikam, evaM kedArasya trairUpyaM bhavati / NyAkaubhyAM bAdhA mAbhUditi kedArAt ikavidhAnam / 14 / ___ nyA0 sa0 kava0-ikavidhAnamiti anyathA acittadvArA sidhyatItyAzajhyAha / dhenoranaJaH // 6. 2. 15 // dhenuzabdAtsamUhe ikaN pratyayo bhavati na cet sa dhenuzabdo naJaH paro bhavati / dhenunAM samUho dhenukam anaJa iti kim ? adhenUnAM samUha Adhainavam, utsAditvAdana / 'dhenoranatraH' (6-1-15) iti pratiSedho liGgam samUhe tadantasyApi bhavatIti, tena kSaudrakamAlavakam brAhmaNarAjanyakam vAnarahastikam gaudhenukam / 15 / nyA0 sa0 dheno0-Adhainavamiti 'baSkayAdasamAse' 6-1-20 ityatrAsamAsavacanAdutsAdya tadantAdapi, anuzatikAdInAmubhayapadavRddhiH / brAhmaNarAjanyakamiti 'na rAjanyamanuSyayoH' 6-2-33 iti yalopAbhAvaH / brAhmaNamANavavADavAdyaH // 6. 2. 16 / / brAhmaNamANavavADava ityetebhyaH samUhe yaH pratyayo bhavati / brAhmaNyama, mANavyam, vADavyam / 16 / gaNikAyA NyaH // 6. 2. 17 // gaNikAzabdAtsamUhe NyaH pratyayo bhvti| gANikyam, brAhmaNAdInAM yavidhAnaM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 2. sU. 18-23] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [67 puvadbhAvArtham / brAhmaNAH prakRtA asyAM yAtrAyAM 'tayoH samUhavacca bahuSu' (7-3-3) iti yaH prtyyH| brAhmaNyA yAtrA yasya sa brAhmaNyayAtraH,mANavyayAtraH, vADavyayAtraH / Nye hi puMvadbhavo na syAt yathA gANikyAyAtraH / 17 / nyA0 sa0 gaNi0-puMvadbhAvo na syAditi 'taddhitaH svaravRddhi' 3-2-55 iti niSedhAt / kezAdA // 6. 2.18 // kezazabdAt samUhe NyaH pratyayo vA bhavati / kezAnAM samUhaH kaizyaM kaizikam, acittalakSaNa ikaN / 18 / vAzvAdIyaH // 6. 2. 19 // azvazabdAtsamUhe IyaH pratyayo vA bhavati / azvoyam, Azvam / 19 / . pardhA DavaNa // 6. 2. 20 // . pazU zabdAtsamahe DavaN pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / pazUnAM samUhaH pArzvam / DitkaraNamantyasvarAdilopArtham / 20 / nyA0 sa0 pazrvA ivaN-pAzrvAsthivAcinaH parza zabdAdUcha / Ino'hnaH kratau // 6. 2. 21 // - ahanzabdAtsamUhe Rtau vAcye InaH pratyayo bhavati / ahnAM samUho'hInaH RtuH / RtAviti kim ? Amanyat, zvAdipAThAdaJ // 21 // pRSThAdyaH / / 6. 2. 22 // pRSThazabdAtsamUhe Rtau vAcye yaH pratyayo bhavati / pRSThAnAM samUhaH pRSThayaH kratuH, pRSThazabdo'haHparyAyaH / rathantarAdisAmaparyAya ityanye / kratAvityeva? pASThikam / 22 / caraNAddharmavat // 6. 2. 23 // caraNaM kaThakAlApAdi tasmAdyathA dharma pratyayA bhavanti tathA samUhe'pi / vatsarvasAdazyArthaH, tena yakAbhyaH prakRtibhyo yaH pratyayo yathA dharme bhavati tAbhya eva prakRtibhyaH saH eva pratyayastathaiveha bhavati / yathA kaThAnAM dharmaH kAThakam kAlApakam chAndogyam aukthikyam bADhacyam AtharvaNam tathA samUhe'pi kAThakamityAdi / 23 / ___ nyA0 sa0 cara0-parArthe prayujyamAnAH zabdA vatimantareNApi vatyarthe gamayantItyAhavatsarvasAdRzyArtha iti / aukthikyamiti ukthamadhIte kecidUkthikyasyApIti akthikyaM vAdhIte 'yAjJikaukthika' 6-2-122 iti ikaNanto nipAtaH /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 2 sU0 24-28 ] ! bAhUcyamiti bahuvya Rco yasya, 'natrahoRco mANavacaraNe 7-3 - 135 (iti) ap samAsAntaH, nApupriyAdau 3-2-53 iti puMvadbhAvaniSedhaH kathaM na bhavati ? satyaM, priyAdisAhacaryAdappratyayAntamapi svarAntaM gRhyate, atra tu vyaJjanAntAdap priyAdayo hi svarAntAH teSAM dharmaH / AtharvaNamiti atharvANaM vettyadhote vA nyAyAderikaN 'ikaNyatharvaNaH ' 7-4-49 ityantyasvarAdilugabhAvaH / gorathavAtAlakaTacalUlam / / 6. 2. 24 // gorathavAta ityetebhyaH samUhe yathAsaMkhyaM tral kaTaghal Ula ityete pratyayA bhavanti / gavAM samUho gotrA, rathAnAM rathakaTyA, lakArau strItvArthI / vAtAnAM vAtUlaH / 24 / pAzAdezva lyaH // 6. 2. 25 / / pAzAdibhyo gorathavAtazabdebhyazca samUhe lyaH pratyayo bhavati, ikaNAderapavAdaH / pAzAnAM samUhaH pAzyA, tRNyA, khalyA, gavyA rathyA, vAtyA | pAza, tRNa, khala, dhUma, aGgAra, poTagala, piTaka, piTAka, zakaTa, hala, nala, vana iti pAzAdiH / bhikSAdipAThAdaGgArahAbhyAmapi / AGgAram, hAlam / lakAraH strItvArthaH / 25| vAdibhyo ' / / 6. 2. 26 / / zvanprakArebhyaH samUhe'J pratyayo bhavati / zunAM samUhaH zauvam, ahnAmAhnam, daNDinAM dANDam, cakriNAM cAkram | aNaiva siddhe 'no'padasya taddhite ' ( 7-4-61 ) iti antyasvarAdilopArthamaJvacanam aNapavAdabAdhanArthaM ca, zvAdayaH prayogagamyAH | 26 | nyA0 sa0 zvAdi0 antyasvarAdilopArthamiti anyathA'NItyAdibhiH sUtrairantyasvarAdilopaniSedhaH syAt / aNapavAdabAdhanArthaM ceti sUtrAbhAve ahan zabdAt kratoranyatra samUhe 'cittatvAdaNopavAda iRRN syAt / khalAdibhyo lin // 6. 2. 27 // khalaprakArebhyaH samUhe lin pratyayo bhavati, lakAraH strItvArthaH / khalAnAM samUhaH khalinI / pAzAditvAlla gho'pi / khalyA, UkAnAm UkinI, kuTumbAnAM kuTumbinI / khalAdayaH prayogagamyAH | 27| grAmajanabandhurAjasahAyAttal // 6. 2. 28 // ebhyaH samUhe tal bhavati / grAmANAM samUhaH grAmatA, janatA, bandhutA, gajatA, sahAyatA / lakAraH strItvArthaH | 28
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2 sU. 29-31 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH puruSAtkRta hitavadhavikA re caiyaJ / / 6. 2. 29 // puruSazabdAtkRte hite vadhe vikAre cakArAtsamUhe ca eyaJ pratyayo bhavati / kRtAdau yathAbhidhAnaM vibhaktiyogaH / puruSeNa kRtaH SauruSeyo granthaH, puruSAya hitaM pauruSeyamArhataM zAsanam, puruSasya vadhaH SauruSeyo vadhaH puruSasya vikAraH pauruSeyo vikAraH puruSANAM samUhaH pauruSeyam / 29 / [ 69 vikAre // 6.2.30 // SaSThyantAdvikAre yathAvihitaM pratyayA bhavati / dravyasyAvasthAntaraM vikAraH / azmano vikAraH AzmanaH, AzmaH, 'vAzmano vikAre ' ( 7-4-63 ) ityantyasvarAdilopaH, bhasmano bhAsmanaH, mRttikAyAH mArttikaH, ardhasya ArdhaH, halasya hAla:, sIrasya sairaH, cedInAM caidaH, vRjInAM vArjaH / trigartAnAM traigartaH / raGgUNAM rAGkavaH / 'tasyedam' ( 6-3 - 159) ityevANAdisiddhAvardhAdiSu vikAre aNapavAdavAdhanArthaM vacanam |30| nyA0 sa0 vikAre - pratyayA bhavantIti bahuvacanAt kalervikAraH ' kalyagnereyaNa' 6-1-17 utsasya vikAraH ' utsAde' 6-1-19 strINAM puMsAM vA vikAraH ' prAgvataH strI puMsA ' 6-1-25 kAleyaH / autsaH straiNaH pauMsnaH ityAdyapi jJeyam / aNapavAdabAdhanArthaM miti - ayamartho mArttika ityAdIni sidhyanti, Arddha ityAdiSu tu ardhazabdAt : arghAdayaH ' 6-3-39 ilasIrAbhyAM 'ilasIrAdIkaN 7-1-6 cedivRjibhyAM rASTravAcitvAt ' bahuviSayebhyaH " 6- 3-45 ityakani prApte tadapavAdau cedizabdasya kAzAdipAThANike karNo vRjestu vRjimadrAt 6-3-38 iti kaH trigarttAt ' bahuviSayebhyaH' 6-3-45 ityakaJ raGkostu varNAdikagopavAdo 'raGkoH prANini vA ' 6-3-15 iti TAyanaNityete pratyayAH prApnuvanti, mAbhUvannityevamartham / 6 prANyoSadhivRkSebhyo 'vayave ca // 6. 2. 39 // prANin - auSadhivRkSavAcibhyaH SaSThyantebhyo'vayave vikAre ca yathAvihitaM pratyayA bhavanti / prANibhyaH kApotaM sakthi, kApotaM mAMsam, mAyUraM sakthi, mAyUraM mAMsam, AvikaM sakthi, AvikaM mAMsam avizabdAdana bhidhAnAnna bhavati / auSadhibhyaH, dauvaM kANDaM daurvaM bhasma, maurva kANDaM mauryaM bhasma, vRkSebhyaH, -- kArIraM kANDaM kArIraM bhasma, vailvaM kANDaM vailvaM bhasma, prANyauSadhivRkSebhya iti kim ? pATaliputrasyAvayavaH pATaliputrakaH prAkAraH / ' tasyedam ( 6-3 - 159) iti vivakSAyAmakaJ, evaM pATaliputrakaH prAsAdaH itaH paraM vikAre prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ceti dvayamapyadhikriyate, tenottare pratyayAH "
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMghalite [pAda. 2 sU0 32-37 / prANyauSadhivRkSebhyo'vayava vikArayoranyebhyastu vikAramAtre bhavantIti veditavyam / prANinazcetanAvantaH, auSadhayaH phalapAkAntAH, vRkSAH, puSpavantaH phalavantazca, vRkSavizeSatvAt vanaspativIrudhAmapi vRkSagrahaNena grahaNam / prANigrahaNenaiva cetanAvattvena vRkSauSadhigrahaNe siddhe tadupAdAna miha zAstre prANigrahaNena trasA eva gRhyante na sthAvarA iti jJApanArtham / 31 // nyA0 sa0 prAryo0-vRkSavizeSatvAditi ekadezena phalavattayA aikyaM na tu puSpavattayA / tAlAddhanuSi // 6. 2. 32 // tAlazabdAddhanuSi vikAre yathAvihitamaN pratyayo bhavati, dulakSaNasya mayaTo'pavAdaH / tAlasya vikArastAlaM dhanuH / dhanuSoti kim ? tAlamayaM kANDam / 32 / nyA0 sa0 tAlA - tAlasya vikAra iti tAlasya tAlavRkSakASThasya vikAraH yato dhanuroH saMbhavati na vRkSAt, yadA tu tAlazabdo vRkSa iti vyAkhyAyate, tadAvayavArtho'pi ghaTate, pAraMparyeNa dhanuravayavo bhavati vRznasyApi / trapujatoH po'ntazca // 6. 2. 33 // pujatu ityetAbhyAM vikAre yathAvihitamaNa pratyayo bhavati tayozca So'nto bhavati / puNo vikAraH trApuSam, jatuno vikAraH jAtuSam, aN siddha eva SAgamArthaM vacanam / cakAraH saMniyogArthaH / 33 / zamyA laH // 6. 2. 34 // zamIzabdAdvikAre'vayave ca yathAvihitamaN pratyayo bhavati tatsaMniyoge cAsya lo'ntaH / zamyA vikAro'vayavo vA zAmIlaM bhasma, zAmIlI zAkhA / 34 / payodoryaH // 6. 2. 35 // payam dru ityetAbhyAM vikAre yaH pratyayo bhavati, payaso'No'pavAdaH / drorekasvaramayaTaH, payaso vikAraH payasyam, drordAruNo vikAro dravyam / 35 / uSTAdakaJ // 6. 2.36 // uSTrazabdAdvikAre'vayave cAkaJ pratyayo bhavati / uSTrasya uSTrayA vA vikAro'vayavo vA auSTrakaM mAsam, auSTrikA jaGghA / 36 / umorNAdA // 6. 2.37 // umA UrNA ityetAbhyAM yathAsaMbhavaM vikAre'trayeva ca vA akaJ pratyayo
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2. su. 38-41) zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [71 bhavati / umA atasI tasyA vikAro'vayavo vA aumakam, aumam, UrNAyA vikAraH aurNakam, aurNaH kambalaH / 37 / nyA0 sa0 umo0-UrNAyA vikAra itti 'UrvatIti Ne' rAlluka 4-1-110 iti valope, 'bhvAdeH' 2-1-63 iti bAhulakAddIrghaH anyathA mormetivat guNaH syAt / eNyA eyaJ // 6. 2. 38 // eNozabdAdvikAre'vayave ca eyaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / eNyA vikAro'vayavo vA aiNeyaM mAsam, aiNeyI jaGghA, strIliGganirdezAtpuliGgAdaNeva / aiNaM mAMsama, aiNI jaGghA / 38 // kauzeyam // 6. 2. 39 // kozazabdAdvikAre eyaJ pratyayo nipAtyate / kozasya vikAraH kauzeyam vakhaM sUtraM vaa| nipAtanaM rUDhayartham, tena vastrasUtrAbhyAmanyatra bhasmAdI na bhavati / 39 / parazavyAdyaluk ca // 6. 2. 40 // . parazave idaM parazavyam, tasmAdvikAre yathAvihitamaNa pratyayo bhavati yakArasya ca luk / parazavyasyAyaso vikAraH pArazavam, aN siddha eva yalugarthaM vacanam / atheha yagrahaNaM kimartham tadabhAve'pyavarNevarNasya [7-4-68 ] ityantalusiddhau luggrahaNAt antyAbhAve'ntya sadezasyApi yakArasya lug bhaviSyati ? satyam, yagrahaNaM yazabdasya samudAyasyaiva lopArtham, tenottarasUtre 'svarasya pare prAvidhau' (7-4-110) ityasyAnupasthAnAdyakAralope 'avarNevarNasya' (7-4-68) itIkAralopo bhavati / 40 // nyA0 sa0 parazavyAt-sadezasyApIti samIpasyApItyarthaH / antyAbhAve iti na vAcyaM 'svarasya' 7-4-110 ityakArasya sthAnitvaM yavidhitvAnna saMdhItyasyAvasthAnAta , yadvA'sya lukgrahaNaraya nairarthakyAt / / _ tenottareti ayamartho'tra parazavyAlluka cetyevamapi kRte sidhyati, uttaratra tu kaMpsIya zabdAta jye satyasya lope kRte 'svarasya pare' 7-4-110 ityAdivazAt Ilopo na syAt / haimo niSka iti hemno vikAraH, 'hemAdibhyo'' 6-2-45, 'nopadasya' 7-4-61 ityanlup / yadyanenANu syAttadANItyantyasvarAdilugabhAvaH syAt, akArAntAttu anenaivANa haimH| kaMsIyAJ jyaH // 6. 2. 41 // kaMsAya idaM kaMsIyaM pariNAmini tadarthe' (7-1-44) itIyaH, kaMsIyazabdAdvikAre jyaH pratyayo bhavati tatsaMniyoge yazabdasya luka ca / kAMsIyasya vikAraH kAMsyam / 41 /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 42-45 ] hemArthAnmAne // 6. 2. 42 // / hemavAcinaH zabdAnmAne vikAre vAcye yathAvihitamaN pratyayo bhavati, dumayaTo'pavAdaH / hATakasya vikAraH hATako niSkaH, hATakaM kArSApaNam, jAtarUpo niSkaH, jAtarUpa kArSApaNam / haimo niSka: haimaM kArSApaNamityatra paratvAddhemAdilakSaNo'va / arthagrahaNaM svarUpavidhivyudAsArtham / mAna iti kim ? hATakamayI yaSTi: / 42 / drorvayaH // 6. 2. 43 // zabdAnmAne vikAre vayaH pratyayo bhavati, yasyApavAdaH / drovikAro druvayaM mAnam / 43 / nyA. sa. drorvayaH yasyApavAda iti 'payodroryaH' 6-2-35 iti prAptasya, mAnAdanyatra so'pi caritArtha iti / mAnAtkotavat / / 6. 2. 44 // mIyate paricchidyate yena tanmAnam iyattAparicchittihetuH saMkhyAdirucyate / mAnavAcina: zabdAdvikAre krItavatpratyaya vidhirbhavati / zatena krItaM zatyaM zatikama, zatasya vikAraH zatyaH zatikaH, evaM sAhasraH naisskikH| vatsarva- . vidhisAdazyArthaH, tena lubAdikasyApyatidezo bhavati / dvizataH, trizataH, dvisahasraH, dvisAhasraH, dviniSkaH, dvinaiSkikaH / 44 / nyA0 sa0 mAnA-dvizata iti dvAbhyAM zatAbhyAM krItaH 'zatAdyaH' 6-4-145 iti vikalpena yaH prAptaH paraM tasya vidhAnasAmarthyAllup na syAditi, 'saMkhyADateH' 6-4-130 / ( iti ) kaH, 'anAmnyadviH plup' 6-4-141 evaM trizataH dvisahasra iti / krIte 'sahasrazata' 6-4-136 ityaNa 'navANaH' 6-4-142 iti vikalpena lup, lubabhAve 'mAnasaMvatsara' 7-4-19 ityuktarapadavRddhiH / dviniSka iti 'dvitribahoH' 6-4-144 iti vA ikaNo lup / hemAdibhyo'J // 6. 2. 45 // hemana ityevamAdibhyo yathAyogaM vikAre'vayave cArthe nityamaJ pratyayo bhavati / hemno vikAro haimeM zarAsanam, haimo yaSTiH, rajatasya rAjataH, heman, rajata, udumbara, nIvudAra, rohItaka, bibhItaka, kaNDakAra, gavIdhukA, pATalI, zyAmAka, bAhiNa iti hemAdayaH / bahuvacanam AkRtigaNArtham / heno'NabAdhanArthamaJvacanam / aNi hi sati 'aNi' (7-4-52) ityantyasvarAdelug na syAt, pATalIzyAmAkabAhiNAnAM dulakSaNasya zeSANAM tu vaikalpikasya mayaTo bAdhanArtham / 45 /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 46-48 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTo'dhyAyaH [ 73 nyA0 sa0 hemA0 - nanu rajatAdInAmabhi aNi vA nAsti vizeSaH tatasteSAmautsargiko va bhaviSyati kimatra pAThena ? satyaM, abhakSyAcchAdanavivakSAyAM 'abhakSyAcchAdane ' 6-2-46 iti vA mayaT syAttadvikalpe'N syAt, gaNapAThe tu gaNapAThasAmarthyAdaJeva bhavati na mayada, ata evAha nityamanpratyayo bhavatIti--bhAkRtigaNArthamiti vAcikavArtikena hemAdau kAJcanamiti niraTaGkiH tena kAnI vAsayaSTiriti siddhaM, anyathA'NapavAdo 'doraprANinaH 6-2-49 iti mayaT syAt / abhakSyAcchAdane vA mayaT // 6. 2. 46 // " SaSThyantAdbhakSyAcchAdanavarjite yathAyogaM vikAre'vayave ca mayaT pratyayo vA bhavati / bhasmano vikAraH bhasmamayaM bhAsmanam, azmano vikAraH azmamayam Azmam, kapotasya vikAro'vayavo vA kapotamayam kApotam, dUrvAyA vikAro'vayavo vA dUrvAmayam daurvam, mUrvAmayam maurvam karIramayaM kArIram, zirISamayam zairISam abhakSyAcchAdana iti kim ? mauGgaH sUpaH kArpAsa: bhakSyAcchAdanayormayaDabhAvapakSe ca ' tAlAddhanuSi' [ 6-2-32] ityAdiko vidhi: sAvakAzaH, ayaM ca bhasmamayamityAdau / tatrobhayaprAptau paratvAdanena mayaT bhavati / tAlamayaM dhanuH, trapumayam, jatumayam, zamImayam, payomayam, drumayam, uSTramayam, umAmayam UrNAmayam, eNImayam, kozamayam, parazavyamayam, kaMsIyamayam, zatamayam / eke tu tAlAddhanuSi droH prANivA - cibhyazca mayaTaM necchanti // 46 // paTaH I zaradarbhakUdI tRNasomabalvajAt // 6.2.47 // zarAdibhyo yathAyogaM bhakSyAcchAdanavarjite vikAre'vayave ca nityaM mayaT pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / zaramayam, darbhamayam, kUdImayam, tRNamayam, somamayam, balvajamayam // 47 // nyA0 sa0 zara0 - nanUttareNa saha ekayogaH kathaM na kriyate ? ucyate, ekayoge zaradarbhAdInAmadusaMjJakAnAM sahacaryAdekasvarANAmapi adusaMjJakAnAM syAttato vAGmayamityAdi na syAt / ekasvarAt / / 6. 2. 48 // ekasvarAnnAmno yathAsaMbhavaM bhakSyAcchAdanavarjite vikAre'vayave ca nityaM maT pratyayo bhavati / vAGmayam tvaGmayam, mRnmayam, sruGmayam, gormayam, dhUrmayam // 48 //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74) bRhavRtti-laghunyA saMvalite pA0 2. sU0 49-54 ] dospANinaH // 6. 2. 49- // dusaMjJakAdaprANivAcino yathAyogaM bhakSyAcchAdanajite vikAre'vayave ca mayaT pratyayo bhavati, anno'pvaadH| Amramayam, zAlamayam, zAkamayam, kAzamayam, tanmayam, yanmayam / aprANina iti kim / zvAvidho vikAro'vayavo vA zauvAvidham zvAvinmayam / cASaM cASamayam / vA (bhA) saM vA (bhA) samayam / 49 / goH purISe // 6. 2. 50 // gozabdAtpurISe'rthe mayaT pratyayo bhavati / goH purISaM gomayama / pUrISa iti kim ? gavyaM payaH, gavyaM sakthi / 'goH svare yaH' [6-1-27) iti yH| yadyapi purISaM vikAratvena na prasidaM tathApi doSadhAtumalamUlaM zarIramiti vivakSAyAM tAtsthyAttadvadupacAra iti goH purISaM payazca vikAro bhavati / 'ekasvarAt' [6-2-48] ityeva siddha purISe niyamArthaM vacanam / 50 / nyA0 sa0 goH pu0-vikAratveneti govikAratvena na prasiddhaM kiMtu AhArAdivikAra iti / bIheH puroDAze // 6. 2. 51 // khohizabdAtpuroDAze vikAre nityaM mayaTa pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / bohimayaH puroDAzaH / puroDAza iti kim / vaiha odanaH vahaM bhasma // 51 // tilayavAdanAmni / / 6. 2. 52 / / tilayava ityetAbhyAM vikAre'vayave . ca mayaT pratyayo bhavati anAmni, aNo'pavAdaH / tilamayam, yavamayam / anAmnIti kim / tailam, yavAnAM vikAro yAvaH sa eva yAvakaH / 52 / piSTAt // 6. 2. 53 // viSTazabdAdvikAre mayaT pratyayo bhavati anAmni, aNo'pavAdaH / piSTamayam / 53 / nAni kaH // 6. 2. 54 // piSTazabdAnnAmmi vikAre kaH pratyayo bhavati / piSTasya vikAraH piSTikA / 54 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 2. sU. 55-57] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [75 hyogohAdInaJ hiyaGguzcAsya // 6. 2. 55 // hyogodohazabdAdvikAre nAmni InaJ pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca prakRtehiyA ityAdezaH / hyogodohasya vikAraH haiyaGgavInaM navanItaM ghRtaM vA / nAmnItyeva ? hyogodohasya vikAra idamudazvit hyaugodohamityaNeva bhavati / 55 / nyA 0 sa0 hyogo0-haiyagavInamiti na hyogodohavikAra mAtraM kiMtu kiMcidevetyAha-navanIteti tenAbhyAmanyatra na bhavatIti pratyudAharati / . apo yaJ vA / / 6. 2. 56 // apazabdAdvikAre yaJ pratyayo vA bhavati, e.svaramayaTo'pavAdaH / apAM vikAraH Apyam, ammayam / 56 / * lubbahulaM puSpamUle // 6. 2. 57 // vikArAvayavayovihitasya pratyayasya puSpe male vA vikAratayAvayavatayA vA vivakSite bahulaM lapa bhavati / malli kAyA vikAro'vayavo vA puSpaM mallikA, yUthikA, navamAlikA, mAlatI / eSu aNo mayaTo vA lupi 'yAdegINasyAkipastaddhitalukya goNIsUcyoH' (2-4-94) iti strIpratyayanivRtau lubantasya strItvApunaH strIpratyayaH / jAterjAti: / pATalyAH pATalAyA vA pATalaM pATalA vA / yadAhuH-puSpe klIbe'pi pATalA, pATalItyapi / kundam , sinduvAram, kadambam, karavIram, azokam, campakam, kaNikAram, kovidAram / vidAryA mUlaM vidArI, azumatI, bRhatI, haridrA, mAdhavI, mustA kacinna bhavati / varaNasya puSpANi vAraNAni, eraNDasya mUlAni airaNDAni, bilvasya bailvAni / kacidvikalpaH, zirISasya puSpANi zirISANi, zairISANi / hIberasya mUlAni hIberANi, haiberANi / kacitpuSpamUlAbhyAmanyatrApi bhavati / Amalakasya vikAro vRkSaH AmalakI, badaro, bohevikAraH stambaH vrIhiH / 57 / yA0 sa0 lubbahulaM-mallyate mUrddhi padipaThi' 607 ( uNAdi ) iti ke ca 'dRkRn' 27 ( uNAdi) itya'ke vaa| mallikA, yUyate 'pathayutha' 231 ( uNAdi) iti the yUthIke yUthikA / yUtho jAlakamastyasyAM vA / navA mAlA'myAM navamAlikA / mAM lAti 'pRSiraJji' 208 ( uNAdi ) iti kidate gaurAditvAd GyAM mAlayatyAmodairvA 'putapitta' 204 ( uNAdi) iti mAlato / aNo mayaTo veti mAlatyA dumayaTo'nyebhyastu 'prANyauSadhi' 6-2-31 ityaNo'bhakSyAcchAdanavivakSAyAM tu mayaTo lup, punagaurAditvAd GIH /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2. sU. 58-61 ] pATalyA iti matAntareNa 'navA zoNAdeH' 2-4-31 iti GIvikalpAt , eke tu gaurAdau anye tu ajAdau, pATalyA 'hemaadibhyo'ny| 6-2-45, pATalAyAstu mayaT / klIbe'pIti na kevalaM puSpe vartamAnaH striilinggaaH| phale // 6. 2. 58 // vikAre'vayave vA phale vivakSite pratyayasya lup bhavati / Amala kyA vikAro'vayavo vA phalamAmalakam, badaryA badaram, kuvalyA: kuvalam, bhallAtakyAH bhallAtakam, vohiH, yavaH, mudraH, mASaH, godhUmaH, niSpAvaH, tilaH, kulatthaH, harItakI, pippalI, kozAtakI, zvetapAkI, arjuna pAkI, karkaTI, nakharajanI, zaSkaNDI, daNDI, doDI, dADI, pathyA, amlikA, ciJcA, drAkSA, dhrukSA, dhvAGkSA, mRdvIkA, kaNA, valA, elA, zAlA, kAlA, gargarikA, kaNTakArikA, zephAlikA, oSadhiH, kariH / harItakyAdibhyo lupi prakRtiliGgameva / tatra pUrvasya strIpratyayasya lupi puna: sa eva strIpratyayaH / yadyapyAmalakAdIni prakRtyantarANi santi tathApyAmalakyAdibhyaH pratyayazrutinivRttyarthaM lubvacanam / 58 // nyA0 sa0 phale-badarakuvalazabdau hemAdau draSTavyau abhakSyAcchAdanamayabAdhanArtham / plakSAderaN // 6. 2. 59 // plakSa ityevamAdibhyo vikAre'vayave vA phale vivakSite'N pratyayo bhavati, mayaTo'pavAdaH / vidhAnasAmarthyAccAsya lub na bhavati / plakSasya vikAro'vayavo vA phalaM plAkSam / evaM naiyagrodham / plakSa, nyagrodha, azvattha, iGgadI, veNu, vRhato, sagu, ru(sa)ku, kaRtu iti plakSAdiH / 59 / jambvA vA // 6. 2. 60 // jambUzabdAdvikAre'vayave vA phale vivakSite vANa pratyayo bhavati pakSe yathAprAptaM pratyayastasya ca lup / jambvA vikAro'vayavo vA phalaM jAmbavam, pakSe jambu jambUH / lupi strInapusakate / 60 / na diradruvayagomayaphalAt // 6. 2. 61 // dravayaM gomayaM phalavAci ca varjayitvA'nyasmAnnAmmo vikArAvayavayotiH pratyayo na bhavati / kapotasya vikAro'vayavo vA kApotaH kApotasya vikAro'vayavo veti 'doraprANina:' (6-2-49) iti mayaTa na bhavati, evaM vailvaH, aiNeyaH, zAmIlaH, auSTrakaH, kAMsyaH, pArazavaH / adruvayagomayaphalAditi
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 62-65 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [77 kim ? drauvayaM khaNDama, gaumayaM bhasma, kApittho rsH| kathaM kapotasya mAMsaM kApotam tasya vikAraH kApoto rasaH palAzasyAvayavaH pAlAzI zAkhA tasyA avayavaH pAlAzI samit iti ? vikAre'pi prakRtizabdo vartate, yathA mudH zAlIna bhuGkte / mudravikAraiH zAlivikArAniti gamyate, gobhiH sannaddho vahati / govikAraizcarmabhiriti gamyate / avayave'pyavayavizabdo vartate / pUrve paJcAlAH uttare pazcAlA: grAmo dagdhaH paTo dagdha iti / tatra vikAravRtteH prakRtizabdAdavayavavRtteravayavizabdAcca pratyayo bhaviSyati / vikAravikAro'pi vA vikAra eva avayavAvayavo'pyavayava iti 161 // nyA0 sa0 na dvi-avayave'pIti kApotaM prati uttaraM dattvA pAlAzI pratyAha vikAra eveti prakRterapItyarthaH / pitRmAturyaDulaM bhrAtari / / 6. 2. 62 // - pitRmAtRzabdAbhyAM SaSThacantAbhyAM bhrAtari vAcye yathAsaMkhyaM vyaDula ityeto pratyayau bhavataH / piturdhAtA pitRvyaH mAturdhAtA mAtulaH, DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / 62 / nyA. sa0 pitR-vikalpAdekazeSaH sUtratvAdvA 'A dvaMdve' 3-2-39 iti ca na / pitro mahaT // 6. 2. 63 // pitRmAtRzabdAbhyAM SaSThayantAbhyAM mAtApitrorvAcyayo mahaT pratyayo bhavati / pituH pitA pitAmahaH, piturmAtA pitAmahI, mAtuH pitA mAtAmahaH, mAturmAtA mAtAmahI / dvivacanaTittvAbhyAM mAtApitroriti vijJAyate / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH, TakAro iyarthaH / 63 / averdugdhe soDhadUsamarIsam // 6. 2. 64 // avizabdAt SaSThayantAt dugdhe'rthe soDa dUsa marIsa ityete pratyayA bhavanti / averdugdham avisoDham, avidUsam, avimarIsam / 64 / rASTre'naGgAdibhyaH // 6. 2. 65 // rASTra janapadaH, SaSThapantAdaGgAdivajitAnnAmno rASTre'bhidheye yathAvihitamaN pratyayo bhavati / zibInAM rASTraM zaibam / uSuSTAnAmauSuSTam / gAndhArINAM gAndhAram / anaGgAdibhya iti kim / aGgAnAM rASTraM vaGgAnAM rASTramiti vAkyameva bhavati / aGga vaGga. suhma puNDa iti / aGgAdayaH prayogagamyAH / kecittu agAdipratiSedhaM necchanti / aGgAnAM rASTramAGgam /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 66-68 ] vAGgamityAdi / uttaratra nivAsa ityabhidhAnAt Izitavye rASTre'yaM vidhi:, ubhayathA hi rASTrasaMbandho bhavati / 65 / / nyA0 sa0 rASTra-zaibamiti zibe rAjJo'patyAni 'dunAdi' 6-1-118 iticyaH, 'bahuSvastriyAM 6-1-124 iti lup , tato rASTre vAcye'nenAN , etadviSaye 'na prAgajitIye' 6-1-135 iti nyasya sthAnitvaM na kutaH eka na prAjitIya ityatra vRttau gotra iti padaM dvidhA vyAkhyAya gotre utpannasya 'yaskAdergotre' 6-1-125 ityAramya yaH pratyayalopaH prApnoti tasya 'na prAgajitIye' 6-1-135 ityanena lupaM pratiSedhanti, jyo hi 'yaskAde gotre' 6-1-125 ityatra prAgavihita eveti sthAnitvaM na, yadA tu zibInAM rAjAma ita kriyate tadAgotratvAt, 'na prAjitIye' 6-1-135 ityasya prAptireva nAsti, evamuttareSvapi / uttaratreti 'nivAsAdUrabhave' 6-2-69 ityatra / Izitavye iti-yathecchaM viniyojye / ubhayathA hIti paripAlanena nivAsena ca / rAjanyAdibhyo'kaJ // 6. 2. 66 // rAjanya ityevamAdibhyo rASTre vAcye'ka J pratyayo bhavati, anno'pvaadH| rAjanyAnAM rASTra rAjanyakam, daivayAtavakam, rAjanya, daivayAtava, devayAta AvRta, AvrItaka, vAtrava, zAlaGkAyana, bAbhravya, jAlandharAyaNa, jAnaMdharAyaNa, kauntAla, AtmakAmeya, ambarIputra, AmbarIputra, ambarISaputra, bailvavana, . zailUSaja, udumbara, audumbara, taitala, saMpriya, dAkSi, UrNanAbha, UrNanAbhi, ArjunAyana, virATa, mAlava, trigarta iti rAjanyAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / 66 / vasAtervA // 6. 2. 67 // vasAtizabdAdrASTre vAcye'kaJ pratyayo vA bhavati / vasAtInAM rASTra vAsAtaka, vAsAtam / 67 / bhaurikyaiSukAryAdevidhabhaktam // 6. 2. 68 // __ bhauriki ityevamAdibhya aiSukAri ityevamAdibhyazca rASTra vAcye yathAsaMkhyaM vidha bhakta ityetau pratyayo bhavataH, aNo'pavAdaH / bhaurikINAM rASTra bhaurikividham, bhauli ki vidham, svbhaavaannpusktaa| aiSukArINAM rASTa maiSukAribhaktam, sArasAyanabhaktam / bhauriki, bhaulika, caupayata, caudayata, caTayata, caikayata, saikayata, kSatayata, kANeya, vAlikAdha, vANijaka iti bhaurikyAdiH / aiSukAri, sArasAyana, cAndrAyaNa, tAAyaNa, yAkSAyaNa, vyAkSAyaNa, byakSAyaNa, dhyakSAyaNa, aulAyana, sauvIra, dAsamitri, dAsamitrAyaNa, zaudrakAyaNa, zayaNDa,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 2 sU. 69-70 ] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [79 zANDa, zAyANDa, zAyaNDAyana, khAdAyana, gau (mA)lukAyana, vizva, vaizva, dhenava, vaizvamANava, vaizvadeva, tuNDa, deva, tuNDadeva, zAyANDI, zAyaNDI, vAyauvida ityaiSukAryAdiH / 68 // nivAsAdUrabhave iti deze nAgni // 6. 2. 69 / / SaSThayantAnnAno nivAsa adUrabhava ityetayorarthayoryathAvihitaM pratyayo bhavati deze nAmni pratyayAntaM ceddezasya nAmadheyaM bhavati, itikaraNo vivakSArthaH / tenAnavRtta vyavahAramanupatite nAmni vijJeyam na saMgIte / nivasantyasmin iti nivAsaH / tatra, RjunAva, RjunAvAnAM vA nivAsa Aja nAvaH, zibInAM zaibaH, uSuSTasya auSuSTaH, zakalAyAH zAkala:, adUrabhave, vidizAyA adUrabhavaM vaidizaM nagaram, vaidizo janapadaH, varaNAsyoH vAraNasI, vohimatyA himatam, yavamatyA yAvamatam, ' iha kecidaGgAnAM nivAsaH aGgAH, vaGgAH, kaliGgAH, suhmAH, magadhAH, puNDrAH, kuravaH / pnycaalaaH| matsyAH / varaNAnAmadUrabhavaM baraNA nagaram / zRGgazAlmalInAM zRGgazAlmalayo graamH| godayorhadayorgodau grAmaH / AlanyAyanaparNAnAmAlanyAyanaparNA graamH| zaphaNDayAH zaphaNDI / jAlapadAyA jAlapadA, mathurAyAH mathurA, ujjayanyAH ujjayano, gayAnAM gayA, urazAyAH urazA, takSazilAyA: takSazilA, kaTuka badaryAH kaTukabadarI, khalatikasya khalatikaM vanAnItyAdiSu pratyayamutpAdya lupamArabhante / satyAM ca lupi prakRtivAlliGgavacane ca manyante' / tadayuktam / atra hi prakRtimAtrameva dezanAma na pratyayAntam pratyayAntasya ca dezanAmatve pratyayo vidhIyate iti na bhavati, tasya nivAsa ityAdivivakSAyAM tu vAkyameva / pratyayAbhAvAcca lubapi na vaktavyA / aGgavaraNAdInAM ca kSatriyavRkSAdivajjanapadanagarAdau svata eva vattirna pratyayayogAt liGgasakhyopAdAnaM ca svagatameveti / 69 / ___ nyA0 sa0 nivAsA-itikaraNa iti kriyate'nenArthapratItiriti karaNaH zabdaH / RjunASa iti Rcyo nAvo yasya, ekatve tu 'pumanaDunnau' 7-3-173 iti kac syAt / RjunAvAnAmiti Rju ArjavayuktaM nuvanti 'karmaNA'Na' 5-1-72 / ___ varaNAsyoriti varaNA cAsizca varaNAsI, tayoradUrabhavA pRSodarAditvAd vasya dI? Nasya tu hsvH| prakRtimAtrameveti kevalaiva prakRtiH pratyayamantareNa dezanAma ityarthaH / aGgavaraNAdInAM ceti svamatameva drddhynnaah| tadatrAsti // 6. 2. 70 // taditi prathamAntAdatreti saptamyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [ pAda. 2 sU0 71-73 ] yatatprathamAntaM taccedastIti bhavati deze nAmni pratyayAntaM cet dezasya nAma bhavati / atrApItikaraNo vivakSArtho'nuvartata eva / tena prasiddha nAmni bhUmAdI cArthe bhavati, ata eva cobhaya prAptau paro'pi matvarthIyo'nena bAdhyate / udumbarA asmin deze santi audumbaraM nagaram, audumbaro janapadaH, audumbaraH parvataH 70 / tena nivRtte ca // 6. 2. 71 // teneti tRtIyAntAnivRttamityetasminnarthe yayAvihitaM pratyayo bhavati deze nAmni pratyayAntaM ceddezasya nAma bhavati. yadA akarmakA api dhAtavaH sopasargAH sakarmakA bhavantIti karmaNi nirvRttazabdo vyutpAdyate tadA teneti kartari karaNe vA tRtIyA / yadA tvakarmakavivakSayA kartari nirvRttazabdastadA hetau tRtIyA / kuzAmbena nivattA kauzAmbI, kakandena kAkandI, makandena mAkandI, sagaraiH sAgaraH, sahasreNa nirvRttA sAhasrI parikhA, cakAra zcaturNA yogAnAmuttaratrAnuvRttyarthaH / tenottare pratyayA yathAyogaM caturvartheSu bhavanti / 71 / nadyAM matuH // 6. 2. 72 / / tasya nivAsaH tasyAdUrabhavaH tadatrAsti tena nivRttaM cetyeSvartheSu yathAyogaM matuH pratyayo bhavati nadyAM deze nAmni pratyayAntaM cennadIviSayaM dezasya nAma bhavati / nadInAmetyarthaH, aNo'pavAdaH / udumbarA asyAM santi udumbarAvatI nadI, pazakAvatI, vIraNAvatI, puSkarAvatI, ikSumatI, dramatI, zarAvatI, iraavtii| bhagIrathena nirvRttA bhAgIrathI / bhaimarathI, jAhnavI, sauvAstavI / amatvantAnyeva bhAgIrathyAdIni nadonAmAnIti maturna bhavati / 72 / madhvAdeH // 6. 2. 73 / / madhvAdibhyo matuH pratyayo bhavati cAturathikaH deze nAmni pratyayAntaM ceddezasya nAma bhavati, anno'pvaadH| anadyarthazcArambhaH / madhumAn bisavAn sthANumAn / madhu, bisa, sthANu, RSi, ikSu, veNu, karkandhu karkandha, zamI, karIra, hima, kisara, sArpaNa, ruvat, pArdA, kIzaru, iSTakA, pArdAkI, zaru, zukti, Asuti, sutyA, AsandI, zakalI, veTa, pIDA, akSazila, akSazilA, takSazilA, AmiSI iti madhvAdiH / 73 / nyA0 sa0 madhvAdeH cAturarthika iti caturvartheSu bhavaH adhyAtmAditvAdikaNa , vidhAnato 'dvigoH' 7-1-144 iti na lup , atha gaNo vivriyate 'manijanibhyAM' 721 (uNAdi)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2 sU. 74-77 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 81 iti madhuH, paTivIbhyAmiti bisaM bisc khaNDane vA, 'ajisthA' 768 ( uNAdi) iti sthANuH, 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti RSiH, 'masji' 826 (uNAdi) iti ikSuH, 'ajisthA' 768 ( uNAdi) iti veNuH, karkasya andhuriva karkandhuH, 'kRgaH kAdiH' 849 ( uNAdi ) karkandhaH, zamayati zamo, 'kRza' 619 karIraH, 'kSuhinyAM' 341 ( uNAdi ) __ himaH, kasya bhAryA kI sarati 'yApo bahulam' 2-4-99 iti kisarA, sahANena vartate sArpaNaH, rauti zatari ruvat , pardate bAhulakAddIghe pArdA, kutsitaH zarUH kozaruH, pRSodarAdiH / 'idhyazi' iti iSTakA, pArdAmakati pArdAkI, 'bhRmR' iti zaruH, 'muSi' 651 ( uNAdi) iti zuktiH, 'samiNA' 5-3-93 iti AsUyate AsutiH, 'samajaH 5-3-99 iti sutyA, Asik 'kumuda' 6-2-96 iti AsandI, AsaM dayate vA yogavibhAgAnmo'ntaH, viTa zabde, lihAdyaci veTa:, 'bhISa' iti pIDA / naDakumudavetasamahiSADDit // 6. 2. 74 // naDAdibhyo Din matuH pratyayo bhavati cAturarthikaH deze nAmni / aNAdyapavAdaH / naDvAn kumudvAn vetasvAn mahiSmAn dezaH, tatra bhavA mAhiSmatI nagarI, DittvamantyasvarAdilopArtham / 74 // nyA0 sa0 naDakumuda0-aNAdyapavAda iti AdipadAt naDazabdAta 'naDazAdAbalaH' 6-2-75 kumudAt 'kumudAderikaH' 6-2-96 ityAdigrahaH, mahiSmAnityatra 'dhuTastRtIya' 2-1-76 iti DatvaM na bhavati, asiddhaM bahiraGga-mantaraGgam iti akAsya sthAnitvena padAntatvAbhAvAta, na vAcyaM 'svarasya' 7-4-110 iti sthAnitvaM 'na sandhi' 1-3-52 ityasyAvasthAnAt / naDazAdAdavalaH // 6. 2. 75 // naDa zAda ityetAbhyAM Dit valaH pratyayo bhavati cAtuthiko deze nAmni, matvaNAdyapavAdaH / naDvalam, zAdvalam / 75 // nyA0 sa0 naDazAdA0-matvaNAyeti AdipadAt 'naDAdeH kIyaH' 6-2-92 iti / zikhAyAH // 6. 2. 76 // zikhAzabdAdvalaH pratyayo bhavati cAturarthikaH deze nAmni, aNo'pavAdaH / pRthagyogADDiditi nirvRttam, zikhAvalaM nAma nagaram, matuprakaraNe zikhAyA valacaM vakSyati tat adezArthaM vacanam 176 / nyA0 sa0 zikhAyA:-- vakSyatIti 'kRSyAdibhyo valac' 7-2-27 adezArthamiti na vAcyaM sAmAnyenottareNa dezepyadeze'pi bhaviSyatIti yato'trANopavAda ityuktaM, tatazcAdeze tasya caritArthatvAt deze 'nivAsAdUrabhave' 6-2-69 ityAdayaH syuH / zirISAdikakaNau // 6. 2. 77 // zirISazabdAdikakaN ityetau pratyayo bhavataH cAturathiko deze nAmni / zirISANAmadUrabhavo grAmaH zirISikaH, zairISakaH // 7 //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 882 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 78-83 / zarkarAyA ikaNIyANa ca // 6. 2. 78 // zarkarAzabdAdikaN Iya, aN cakArAt ika, kaN ityete pratyayA bhavanti cAturathikA deze nAmni / zarkarA asmindeze santi zArkarikaH, zarkarIyaH, zArkaraH, zarkarikaH, zArkarakaH, / zirISAH zarkarA iti pratyayayogamantareNApi deze vRttiriti pUrvavatpratyayo na bhavati / 78 / nyA. sa. zarkarAyA0-zirISAH zarkarA iti nanvevaMvidhAnyapi dezanAbhAni dRzyante tadartha pratyayalup vaktavyetyAzaGkA / romAdeH // 6. 2. 79 // azmAdibhyo raH pratyayo bhavati cAturathiko deze nAmni / azmaraH, . yUSaraH, azman, yUSa, USa, yUtha, mona, guda, darbha, kUTa, guhA, vRnda, naga, ka.NDa, gahva, kanda, pAman ityazmAdiH / 79 / prekSAderina / / 6. 2. 80 // prekSAdibhya in pratyayo bhavati cAturathiko deze naamni| prekSI, phalakI / prekSA, phalakA, bandhukA, dhruvakA, dhuvakA, kSipakA, kUpa, puka, dhuka,. ikkaTa, kaGkaTa, saMkaTa, maha, garta, nyagrodha, parivApa, yavASa, hiraNya iti prekSAdiH / 80 tRNAdeH sala // 6. 2. 81 // tRNAdibhyazcAturathikaH sala pratyayo bhavati deze nAmni / tRNasA, ndsaa| tRNa, nada, jana, parNa, varNa, arNas, varaNa, vila, tusa, vana, pula iti tRNAdiH / 81 // kAzAderilaH // 6. 2. 82 // kAzAdibhyazcAturathika ilaH pratyayo bhavati deze nAmni / kAzilam, vAzilam / kAza, vAza, azvattha, palAza, pIyUkSA, pAza, viza, tRNa, nala, vana, nalavana, kardama, karpUra varvara, vargula, zIpAla, kaNTaka, guhA, kapittha iti kAzAdiH / 82 // arIhaNAderakaNa // 6. 2. 83 // arIhaNAdibhyazcAturathiko'kaN pratyayo bhavati deze nAmni / ArohaNaka, khANDavakam / arIhaNa, khaNDu, khaNDU, drughaNa, kiraNa, khadira, bhagala, bhalandana,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 2. sU. 84-85] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [83 ulunda, khAvurAyaNa, khApurAyaNa, khAnurAyaNa, kauSTAyana, kaudrAyaNa, bhAstrAyaNa, gartAya na, raivata, rAyaspoSa, vipatha, vipAza, uddaNDa, udaJcana, aiDAyana, jAmbavata, jAmbavat, zizapA, vIraNa, dhaumatAyana, yajJadatta, suyajJa, badhira, bilva, jambU, sAmburAyaNa, sauzAyana, saumAyana, zANDilyAyana, zvitrAyaNi, sAmvarAyaNa, kaza, kRtsna, suzarman ityarIhaNAdiH / 83 / supanthyAdervyaH // 6. 2. 84 // supanthin ityAdibhyazcAturathikojyaH pratyayo bhavati deze nAmni / saupanthyam, sauvanthyam supathinzabdasyAta eva nipAtanAt pakArAtaro nAgamaH pasya ca vA vakAraH / sAMkAzyam, kAmpIlyam supanthin, suvanthin, saMkAza, kampIla, supari, yUpa, azman, azva, aGga, nAtha, kuNTa, kuTa, kUTa, mAdita, mRSTi Agastya, zUra, viranta, vikara, nAsikA, pragadin, magadin, kaTida, kaTipa, kaTiva, cUdAra, madAra, majAra, kovidAra, kazmIra, zUrasena kumbha, sIra, saraka, samala, aMsa, nAsA, romana, loman, tIrtha, pulina, malina, agasti, supathin, daza, nala, sakarNa, kaliva, khaDiva, gaDiva iti supanthyAdiH / 84 / nyA0 sa0 supanthyArthya: supandhyAdirvicAryate, zobhanaH panthAH supanthAH supanthin gaNapAThAt vatve suvandhin , saMkAzate ac saMkAzaH, ke sukhaM pIlati kaMpIlaH, suSThu piparti 'svarebhya i.' 606 (uNAdi) supariH, 'yusaku' 297 (uNAdi) iti yUpaH, 'gamyami' 92 (uNAdi) iti 'uravanakha' iti vA aGgaH, nAthati ac nAthaH, kuTati 'nAmyupAntya' 5-1-54 itike kuTa:, kUTayati aci kUTaH, mAdyantaM prayukte mAdyate sma mAditaH, mArjanaM marzanaM marSaNaM vA mRSTiH, 'agapulAbhyAma' 663 ( uNAdi) iti agastyaH tasyApatyamRSyaN bhAgastyaH, zUrayate'cU zUraH, viramati 'putapitta' 204 ( uNAdi ) iti yadvA viramatIti auNAdike tRpratyaye virantaramAcaSTe Niji virantayati, aci virantaH / vikaroti aci viziSTau karo yasya vA vikaraH, nasate 'nasivasi' 40 ( uNAdi) iti nAsikA, pragadatItyevaMzIlaH pragadI, mAM gadatItyevaMzIlaH 'kyApo bahulaM nAmni 2-4-99 iti hrasve magadI, kaTiM dadAti, pAti vAti vA kaTidaH, kaTipaH, kaTivaH / cudaN 'dvAra' 411 iti cUdAraH, 'agyagi 405 (uNAdi ) iti madAraH, mRjumajazabde, majati 'agyaGgi' 405 (uNAdi) iti bahuvacanAt 'dvAra' 411 (uNAdi) iti vA majAraH, kaneH 'kovida' iti kovidAraH / sutaMgamAderi // 6. 2. 85 // .. sutaMgamAdibhyazcAturathika iJ pratyayo bhavati deze nAmni / sautaMgamiH mauni vittiH, sutaMgama, munivitta, vipracitta, mahAvitta, mahAputra, zukra, zveta,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 86-89 ] vigra, zvana, vinazvan, arjuna, ajira, gadika, bIja, vApa, bIjavApa, bAjavApa, karNA iti sutaMgamAdiH / 85 / balAderya // 6. 2. 86 // balAdibhyazcAturathiko yaH pratyayo bhavati deze nAmni / balyaM, pulyam bala, pula, mula, ula, kula, dula, nala, dala, urala, lakula, vana iti balAdiH / 86 / aharAdibhyo'J // 6. 2. 87 // ahan ityevamAdibhyazcAturathiko'J pratyayo bhavati deze nAmni / . Ahnam, laumam, tena nirvRttamityarthe'haHzabdAddeze nAmni vihito'yamaJ vizeSavihitatvAt nirvRtta iti sAmAnyavihitasya kAle kaNo'pavAdaH / ahan loman veman gaGgA ityaharAdirAkRtigaNaH / 87 / nyA0 sa0 aharAdibhyo-ikaNopavAda iti tena hastAdya ityataH tRtIyAntamanuvartate, kAlAt parijayyetyataH kAlAditi ca tato nivRtte ityanena kAlasAmAnyavihita ikaNa prAptastasya bAdhako'yam / sakhyAdereyaNa // 6. 2. 88 // sakhi ityevamAdibhyazcAturathika eyaNa pratyayo bhavati deze nAmni / sAkheyaH, sAkhidatteyaH / sakhi, sakhidatta, datta, agni, agnidatta, vAyudatta, vAyudattA, gophila, bhalla, bhallipAla, cakra, cakravAka, chagala, azoka, sIraka, saraka, vIra, cIra, sarasa, samala, roha, tamAla, kadala, karavIra, kuzIraka, surasA, sarama, sapUla iti sakhyAdiH / 88 / panthyAderAyanaN // 6. 2. 89 // panthyAdibhyazcAturANika AyanaN pratyayo bhavati deze nAmni / pAnthAyanaH pathinazabdasya pratyayayoge pakArAtparo nAgamo'ta eva nipAtanAt / pAkSAyaNaH, tauSAyaNaH / pathin pakSa, tuSa, aNDaka, valika, pAka, citra, citrA, atizva, kumbha, soraka, loman, roman, lopaka, haMsaka, sakarNa, sakarNaka, saraka, sahaka, sarasa, samala, aMzuka, kuNDa, yamala, vila, hasta, hastin, siMhaka iti panthyAdiH / 89 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 90-93 ) zrIsiddhahemacandrazabdAnuzasane SaSTodhyAyaH [85 karNAderAyaniJ // 6. 2. 90 // karNAdibhyazcAturathika AyaniJ pratyayo bhavati deze nAmni / kArNAyaniH, vAsiSThAyaniH / karNa, vasiSTha, arka, lusa, arkalusa, drupada, AnaDuhya, pAJcajanya, sphiga, sphija, kuliza, AkanIkumbha, jivan, jitya, jaMtra, ANDIvat, jIvanta iti karNAdiH / 9 / / utkraaderiiyH|| 6. 2. 91 // utkarAdibhyazcAturathika IyaH pratyayo bhavati deze nAmni / utkarIyaH, saMkarIyaH / utkara, saMkara, saMpara, saMpala, saphara, saMphala, saMphula, pippala, mUla, pippalamla, arka, azman, suvarNa, suparNa, parNa, suparNaparNa, hiraNyaparNa, iDA, ajira, iMDajira, agni, tika, kitava, Atapa, aneka, palAza, tikakitava, vAtapAna, eka, palAza, anekapalAza, aMzaka, traivaNa, picuka, azvattha, kAza, kSudrA, kAzakSudrA, bhastrA, vizAla, zAlA, araNya, ajina, araNyAjina, janyajanaka, Arjana, khaNDAjina, calyaNa, utkoza, kSAndha, ru [kha] NDa, khadira sUparNAya, zyAvanAya, naivAkava, nitAnta, vRkSa, nitAnta vRkSa, ArdravRkSa, indravRkSa, agnivRkSa, mantraNAha, arIhaNa, vAtAgara, vijigISA, saMsrava, rohita, nIvApaka, aNaka, nizAnta, khala, jina, vairANaka, avarohita, janya, indravarma, garta ityutkarAdiH / 91 / / naDAdeH kIyaH // 6. 2. 92 // ___ naDa ityevamAdibhyazcAturadhikaH kIyaH pratyayo bhavati deze nAmni / naMDakIyaH, plksskiiyH| naDa, plakSa, bilva, veNu, vetra, vetasa tri, takSana, ikSukASTa, kapota, kruJca, kruJcAzabdasyAta eva gaNapAThAt hasvatvam iti naDAdiH / 92 / / kRzAzvAderIyaNa / / 6. 2. 93 / / kRzAzvAdibhyazcAturathika IyaN pratyayo bhavati deze nAmni / . kAzviIyaH, AriSTIyaH / kRzAzva, ariSTa, ariSya, veSya, vizAla, romaka, lomaka, romaza, zavala, zivala, kUTa, carcula, pUgara, zUkara, dhUkara, pUkara, saMdRza, sadRza, puragA, pUravA, dhUma, dhUmra, vinIta, Avinata, vikUcyA, ayas, sAyasa, irasa, uras, aruSya, airAsa, ira, Asa, mugala, maudgalya, suvarcala, pratara, ajina, abhijana, avanata, vikuTayAGkuza parAzara iti kRzAzvAdiH / 93 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda- 2 sU0 94-98 ] RzyAdeH kaH // 6. 2. 94 // Rzya ityAdibhyazcAturthikaH kapratyayo bhavati deze nAmni / RzyakaH, nyagrodhakaH, Rzya, nyagrodha, zara, nilIna, nivAta, vinaddha, sita, zita, naddha, ninaddha, parigUDha, upagUDha, uttara, azman, uttarAzman, sthUla, bAhu, sthUlabAhu, kha dira, aradu, anaDuha, parivaMza, khaNDu, vIraNa, kardama, zarkarA, nibandha, azani, khaNDa, daNDa, veNu, parivRta, vezman, aMzu iti RzyAdiH / 94 / varAhAdeH kaN // 6. 2. 95 // varAhAdibhyazcAturarthikaH kaN pratyayo bhavati deze nAmni / vArAhakaH, pAlAzakaH, varAha, palAza, vinaddha, nibaddha, sthUla, bAhu, sthUlabAhu, khadira, vidagdha, vijagdha, vibhagna, vibhakta, pinaddha, nimagna iti varAhAdiH / 95 // kumudAderikaH // 6. 2. 96 // kumuda ityevamAdibhyazcAturarthika ikaH pratyayo bhavati deze nAmni / kumudikam, ikkaTikam, balvajikam / kecidamu na paThanti / bAlvajaH kumuda, ikkaTa, niryAsa, kaGkaTa, saMkaTa, garta, parivApa, yavApa, kUpa, vikaGkata, balvaja, azvattha, nyagrodha, boja, dazA, zAlmali muni, sthala, grAma iti kumudAdiH / 96 / azvatthAderikaNa // 6. 2. 97 // azvattha ityAdibhyazcAturathika ikaN pratyayo bhavati deze nAmni / Azvasthikam, kaumudikam / azvattha, kumuda, gomaTha, rathakAra, dAza, grAma, ghAsa, kunda, zAlmali, muni, sthala, munisthala, kuTa, mucukarNa, mucukUrNi, kuNDala, zucikarNa ityazvatthAdiH / iti karaNAdyathAdarzanaM pratyayavyavasthAyAmarthaprakRtyupAdAnaM prapaJcArtham / 97 / nyA0 sa0 azvatthAderikaNa itikaraNAditi pUrvaiH pratyayA eva vihitA, na prakRtInAmupAdAnaM kRtamitItikaraNasya vivakSArthatvAllaukika-pratyayAnusAreNArthaprakRtayo'numIyanta iti, ata eva ca pratyupAdAne'pi kaizciddhInAH kaizcidadhikAH paThitA iti na mativyAmoho vidheyaH yathAdarzanaM tu prayogavyavasthA, ataH eva bAlvajikaM bAlvajamityAdhupadarzitam / . sAsya paurNamAsI // 6. 2. 98 // iti zabdo nAmnIti cAnuvartate / deza iti nivRttam / seti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetpaurNamAsI bhavati nAmni, pratyayAntaM cennAma syAt, itikaraNo vivakSArthaH / tena
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2. sU. 99-101] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [87 mAsArdhamAsayoreva saMvatsaraparvaNoH pratyayaH, saMvatsare'pyanye / asyetyavayavAvayavisaMbandhe SaSThI, pauSI paurNamAsI asya pauSo mAsaH, pauSo'rdhamAsaH, evaM rAghaH vaizAkhaH ASADha iti / nAmnItyeva ? pauSo paurNamAsI asya pazcarAtrasya dazarAtrasya bhRtakamAsasya veti vAkyameva, paurNamAsIti pUrNo mAzcandro'syAmastIti 'pUrNamAso'Na' (7-2-55) ityaN / pUrNamAsa iyamiti vA 'tasyedam (6-3-159) ityaN / pUrNo mA mAso vAsyAM pUrNamAsA vA yukteti ata eva nipAtanAdaN / 98 // nyA0 sa0 sAsya paurNamAsI-tenetyAdi mAsaH triMzadAtrarUpaH, mAsasyAmirdhamAsaH paJcadazarAtrarUpaH, atraiva pratyayo bhavati, nAnyatra paJcapatrAdau mAsArdhamAsAvapyanekarUpatvAdityAha___ saMvatsaraparvaNoriti saMvatsarasya varSasya parvabhUto mAsaH sUryAcandramasoH saMzliSya punaH saMzliSTayorvizliSya punarvizliSTayorvA yau tau saMzleSau vizleSau vA tayorantarAlakAlaH, ardhamAsazca saMzleSavizleSayorantaramato bhRtakamAsAdena bhavati, saMvatsaraparvAbhAvAt / AgrahAyaNyazvatthAdikaN // 6. 2. 99 // AgrahAyaNI azvatthA ityetAbhyAM seti prathamAntAbhyAmasyeti SaSThayarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetpaurNamAsI bhavati nAmni pratyayAntaM cet nAma syAt / AgrahAyaNI paurNamAsI asya AgrahAyaNiko mAsordhamAso vA, azvatthA paurNamAsI asya Azvatthiko mAso'rdhamAso vA, AgrahAyaNI mArgazIrSI, azvatthA AzvayujI, anye tu azvatthazabdamapratyayAntaM paurNamAsyAmapi puliGgamicchanti, azvatthaH paurNamAsI / 99 / nyA0 sa0 AgrahAyaNya-AgrahAyaNIti agraM hAyanasya 'dvitricatuSparaNa' 3-1-56 iti saH, 'prathamoktam' 3-1-148 iti agrasya pUrvanipAtaH, 'pUrSa padasthA' 2-3-64 iti NatvaM, agrahAyaNa eva prajJAdibhyo'N kIH / caitrIkArtikIphAlgunIzravaNAdA // 6. 2. 100 // ebhya ikaN pratyayo bhavati vA sAsya paurNamAsIti asmin viSaye nAmni / caitrI paurNamAsI asya caitrikaH caitro vA mAso'rdhamAso vA, evaM kArtikyAH kAtikikaH, kArtikaH, phAlgunyAH phAlmunikaH, phAlgunaH, zravaNAyAH zrAvaNikaH zrAvaNaH // 10 // devatA / / 6. 2. 101 // sAsyetyanuvartate / seti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM devatA cetsA bhavati / arhan devatA asya ArhataH,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2. sU. 102-106 ] jainaH, Agneyo brahmaNaH, aindaM haviH, aindraH puroDAzaH, vAruNazvaruH, AdityaH, bArhaspatyA, mavyam, dvIndram / 101 // paiGgAkSIputrAderIyaH // 6. 2. 102 // __ paiGgAkSIputra ityevamAdibhya Iya: pratyayo bhavati sAsya devatetyasmina viSaye, aNo'pavAdaH / paiGgAkSIputro devatAsya paiGgAkSIputrIyaM haviH, tArNAbindavo devatAsya tArNabindavIyaM haviH evaM paiGgoputrIyam, paiGgAkSIputrAdayaH prayogagamyAH / 102 / nyA0 sa0 paiGgAkSIputrAdeH piGge akSiNI yasya 'sakthyakSNaH svAGge' 7-3-126 (iti) TaH, piGgAkSasyApatyaM vRddhaM strI, 'ata iny| 6-1-31 'anArSe vRddhe / 2-4-78 iti SyaH, Ap piGgAkSAyAH putraH 'SyA putraMpatyorIc' 2-4-83, anantarApatye vA iJ , tadA 'nurjAteGIH' 2-4-72 piGgAkSyAH putraH / zukrAdiyaH // 6. 2. 103 // zukrazabdAdiyaH pratyayo bhavati sAsya devatetyasmin viSaye / zukriyaM haviH, zukriyo'dhyAyaH // 103 / zatarudrAttau / / 6. 2. 104 / / zatarudrazabdAttau Iya iya ityeto pratyayo bhavata: sAsya devatetyasmina viSaye / zatasaMkhyA rudrAH zatarudrAH, te devatA asya zatarudrIyaM zatarudriyam / zataM rudrA devatAsyeti dvigAvapi vidhAnasAmarthyAt lub na bhavati / 104 / aponapAdapAnnapAtasta cAtaH // 6. 2. 105 // aponapAdapAnnapAt ityetAbhyAM tau pratyayo bhavataH sAsya devatetyasmin viSaye tatsaniyoge cAnayorAcchabdasya tR ityayamAdezo bhavati / aponapAta devatAsya aponaptroyam aponaptriyam apAMnaptrIyam apAnnaptriyam / 105 // nyA0 sa0 aponapAda-aponaptrIyamiti na pAtIti zatRH nakhAditvAdadabhAvaH, tato'paH karmatApannA napAta, ata eva nirdezAdalupa, yadvA'pakRSTamUnamaponaM tatpAtayati kvip apakRSTamannapAnnaM tatpAtayati kvip / mahendrAdA // 6. 2. 106 // mahendrazabdAtsAsya devatetyasmin viSaye to pratyayau vA bhavataH / mahendrIyam, mahendriyam, pakSe aNa-mAhendraM haviH // 106 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2. sU. 107-11* ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 89 kasomAt TyaN // 6. 2. 107 // kazabdAtsomazabdAcca sAsya devatetyasmin viSaye TayaNa pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / TakAro DyarthaH / kaH prajApatirdevatAsya kAyaM haviH, kAyI iSTiH, kazabdaM prati Nittvasya vaiyadiAlopo na bhavati / somo devatAsya saumyaM haviH, saumya sUktam, saumI Rk / 107 / nyA0 sa0 kasomAyaNa-atha kAyamityatra lopAtsvarAdezaH iti nyAyena lopAtpUrva vRddhau kRtAyAM pazcAdAkAralopaH kasmAnna bhavati ? ityAha-kazabda pratIti akArasyAkArasya vA lope vizeSAbhAvAt , yadvA sakRdgate sparddha yadbAdhitaM tadbAdhitamevetyupatiSThate / dyAvApRthivIzunAsIrAmISomamarutvadAstoSpatigRhamedhAdIyayo // 6. 2. 108 // * ebhyaH sAsya devatetyasmin viSaye IMya ya ityeto pratyayo bhavataH, aNo vyasya caapvaadH| dyauzca pRthivI ca dyAvApRthivyau te devate masya ghAvApRthivIyam haviH dyAvApRthivyam, zunazca vAyuH sIrazcAdityaH zunAsIrau to devatA asya zunAsIrIyam zunAsIyam / agnizca somazca agnISAmau tau devatA asya agnISomIyam, agnISomyam, marutvAn devatAsya marutvatIyam, marutvatyam, vAstoSpatirdevatAsyeti vAstoSpatIyam vAstoSpatyam, gRhamedho devatAsya gRhamedhIyam gRhamedhyam / 108 / vAvRtupitruSaso yaH // 6. 2. 109 // vAyu Rtu pitR uSas ityetebhyaH sAsya devatetyasmin viSaye yaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / vAyurdevatAsya vAyavyam / evam Rtavyam, pitryam, uSasyam / 109 / __nyA0 sa0 vAtapitru0-uSasyamiti saMdhyAvAcakaH strIklISaH prabhAtavAcakastu napuMsakaliGgaH, uSA devatA'syeti vigrhH| mahArAjaproSThapadAdikaN // 6. 2. 110 // mahArAja proSThapada ityetAbhyAM sAsya devatetyasmin viSaye ikaN pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / mahArAjo devatAsya maahaaraajikH| mAhArAjikI, prauSThapadikaH, prauSThapadikI / 110 / nyA0 sa0 mahArAja0-pauSThapadika iti pauSTho gaustasyeva pAdAvasya 'suprAtasuzva' 7-3-129 iti De nipAtaH prauSThapadaH puruSaH nAmagrahaNe'pi bIliGago'pi nakSatravAcI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 2 sU. 111-114 ] proSThapadAzabdo grAhyaH, yadA proSThapadAsu jAtaH 'jAte' 6-3-98 ityaH tadA 'proSThabhadrAjAte' 7-4-13 ityuttarapadavRddhau proSThapAda iti syAt , bahulagrahaNAbahulamanyebhya iti jAtA yasyANo na lup , bahulagrahaNasya lakSyAnusArArthatve vyAkhyAtatvAt / kAlAdbhavavat // 6. 2. 111 // kAlavizeSavAcibhyo nAmabhyo yathA bhave'rthe pratyayA vakSyante tathA sAsya devatetyasmin viSaye bhavanti / vatsarvasAdRzyArthaH, tena yakAbhyaH prakRtibhyo yena vizeSaNena ye pratyayA bhave'rthe bhavanti tAbhya eva prakRtibhyastenaiva vizeSaNena ta eva pratyayA iha bhavanti / yathA mAse bhavaM mAsikam, sAMvatsarikam, haimanam, vAsantam, prAvRSeNyam tathA mAso devatAsya mAsikam, sAMvatsarikam, haimanam, vAsantam, prAvRSeNyam / 111 / AdezchandasaH pragAthe // 6. 2. 112 // seti prakRtirasyeti pratyayArthazcAnuvartate / tayoryathAkramaM vizeSaNe Adezchandasa iti pragAthe iti ca, seti prathamAntAdAdibhUtAt . chandaso'syeti SaSThayarthe pragAthe'bhidheye yathAvihitaM pratyayo bhavati / yatra dva Rcau pragranthanena prakarSagAnena vA tisraH kriyante sa mantravizeSaH prgaathH| paGktirAdiryasya pragAthasya sa pAGktaH pragAthaH, evamAnuSTubhaH, jAgataH Aderiti kim ? anuSTub, madhyamasya pragAthasya / chandasa iti kim / udityayaM zabda Adirasya pragAthasya / pragAtha iti kim ? paGktirAdirasya anuvAkasya / 112 // nyA0 sa0 AdezchandasaH pragAthe iti pragathyate ghaJ, ata eva nirdezAt ranakArayorlopaH pragIyate vA kamighugArtibhyasthaH, prapanthanena prakRSTaracanAvizeSeNa / prakarSagAnena uccAravizeSeNetyarthaH / bhanuvAkasyeti anuvAkaH pAThavizeSaH tasya / yoddhaprayojanAdyuddhe // 6. 2. 113 // ___ seti prathamAntAt yoddhavAcinaH prayojanavAcinazcAsyeti SaSThaparthe yuddhe'bhidheye yathAvihitaM pratyayo bhavati / vidyAdharA yoddhAraH asya yuddhasya vaidyAdharaM yuddham, bhArataM yuddham, prayojanaM pravRttisAdhyaM phalam / subhadrA prayojanamasya yuddhasya saubhadraM yuddham, sautAraM yuddham, atra subhadrAdizabdastatprAptau vartata iti prayojanam / yoddhRprayojanAditi kim ? mAso'sya yuddhasya / yuddha iti kim ? subhadrA prayojanamasya vairasya / 113 / bhAvaghaJo'syAM NaH // 6. 2. 114 // seti prkRtivishessnnmnuvrtte| bhAve yo ghan tadantAt prathamAntAda
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2 sU. 115-117] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 91 syAmiti strIliGge saptamyarthe NaH pratyayo bhavati / prapAto'syAM vartate tithau prApAtA, evaM dANDAghAtA, mausalapAtA bhUmiH, bhAvagrahaNaM kim ? prakAro'syAm, prAsAdo'syAm / ghana iti kim ? zyenapatanamasyAm / strIlijagagrahaNAdiha na bhavati / daNDapAto'smin divase / itikaraNAnuvRtteH kacinna bhavati / droNapAko'syAM sthAlyAm, kevalAcca bhAva ghAntAnna bhavati / 114 // nyA0 sa0 bhAvo'syAM0-prApAteti yadyapi pratyayaH prakRtyAdeH iti nyAyena pAta ityetadeva ghanantaM na samudAyastathApi, kRt sagatikArakasyApIti pratAtAdiH samudAyo ghananta eva / zyainaMpAtA tailaMpAtA // 6. 2. 115 // zyenazabdasya tilazabdasya ca bhAvaghajante pAtazabde pare mAnto nipAtyate, pratyayastu pUrveNaiva siddhaH / zyenapAto'syAM vartate shynNpaataa| tilapAto'syAM vartate tailaMpAtA tithiH kriyAbhUmiH krIDA vA / 115 / praharaNAt krIDAyAM NaH // 6. 2. 116 // praharaNavAcina: prathamAntAdasyAmiti saptamyarthe krIDAyAM NaH pratyayo bhavati / daNDaH praharaNamasyAM krIDAyAM dANDA, evaM mauSTA, pAdA, krIDA / praharaNAditi kim ? mAlA bhUSaNamasyAM krIDAyAm / krIDAyAmiti kim ? khaDgaH praharaNamasyAM senAyAm, yatrAdroheNa ghAtapratighAtau syAtAM sA krIDA / 'bhAvagho'syAM NaH' (6-2-114) itya nantaro No nAnuvartate krIDAyA arthAntaratvAt yathA pUrvasUtropAttaH samUhAdyartheSu tato yathAvihitameva pratyayo bhaveditIha punarNagrahaNam / 116 / - nyA0 sa0 praharaNAt-samUhAcaryeSviti 'zravaNAzvatthAnnAmnyaH' 6-2-8 ityatropAtto'pratyayaH 'SaSThyAH samahe, 6-2-9 ityatra yathA nAnavartate. anyathA bhASaghabora ityato'dhikArAyAtenaiva sidhyati / taddhetyadhIte // 6. 2. 117 // taditi dvitIyAntAt vetti adhIte vetyetayorarthayoryathAvihitaM pratyayo bhavati / muhUrtaM vetti mauhUrtaH, evamautpAta, naimittaH / kecittu muhUrtanimittazabdau nyAyAdau paThanti tanmate mauhartikaH naimittikaH chando'dhIte chAndasaH, vyAkaraNaM vettyadhIte vA vaiyAkaraNaH, nairuktaH, ghaTaM vetti paTaM vettItyAdAvanabhidhAnAnna bhavati / kecittu vedanAdhyayanayorekaviSayatAyAmevecchanti / tanmate agniSTomaM yajJaM vettIsyAdAvapi pratyayo na bhavati / 117 /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMlite [ pAda. 2 sU0 118-120 ] nyA. sa. taduvettyadhIte-agniSTomaM yajJamiti yajJo hi kriyArUpastasya ca jJAnameva ghaTate / nAdhyayanam , te ca yatra jJAnAdhyayane dve api ghaTete tatraiva pratyayamicchanti nAnyatra / nyAyAderikaN // 6. 2. 118 // nyAyAdibhyo vettyadhIte vetyarthe ikaN pratyayo bhavati / nyAyaM vetyadhIte vA naiyAyikaH, naiyAsikaH, nyAya, nyAsa, lokAyata, punarukta, pariSad, carcA, krametara, zlakSNa, saMhitA, pade, pada, krama, saMghaTa, saMghaTA, vRtti, saMgraha, Ayurveda, gaNa, guNa, svAgama, itihAsa, purANa, bhArata, brahmANDa, AkhyAna, dvipadA, jyotiSa, gaNita, anasta, lakSya, lakSaNa, anulakSya, sulakSya, vasanta, varSA, zarad, varSAzarad, hemanta, zizira, prathama, carama, prathamaguNa, caramaguNa, anuguNa, atharvan, AtharvaNa iti nyAyAdiH / / 118 / / / nyA0 sa0 nyAyAderikaN-nanu nyAyaH pratipatyupAyaH prajJAvizeSaH kazciducyate, tasya ca vedanameva saMbhavati nAdhyayanaM tatkathamucyate nyAyaM vetyadhIte veti ! naiSa doSaH, nyAyAbhidhAyizAstrasyApi tAdarthyAnnyAya zabdenAbhidhAnAttasya ca vedanAdhyayanayoH saMbhavAditi, evaM pUrvasUtre'pyagniSTomapratipAdakagranthasya vedanAdhyayane saMbhavataH, nyAyazAstraM vaa| padakalpalakSaNAntakratvAkhyAnAkhyAyikAt // 6. 2. 119 // padakalpalakSaNazabdAntebhyaH kratvAkhyAnAkhyAyikAvAcibhyazca vettyadhIte . vetyarthe ikaN pratyayo bhavati / padAnta, paurvapadikaH, auttarapadikaH, AnupadikaH / bahupratyayapUrvAtpadazabdAnna bhavati anabhidhAnAt / kalpAnta,-mAtRkalpikaH, paitRkalpikaH, pArAzarakalpikaH, zrAddhakalpikaH, I lakSaNAnta,-gaulakSaNikaH, AzvalakSaNikaH, hAstilakSaNikaH, AnulakSaNikaH, saulakSaNikaH / lAkSaNika iti nyAyAditvAt siddham / Rtu-AgniSTomikaH, vAjapeyikaH, jyautiSTomikaH, rAjasUyikaH, AkhyAna, yAvakrotikaH, yAvakrikaH, preyaMgavikaH, prayaMgukaH, AvimArakikaH, AkhyAyikA-vAsavadattikaH, saumanoharikaH // 119 // __nyA0 sa0 padakalpa0-anabhidhAnAditi-yathA ISadaparisamAptaM padaM bahupadaM tadvettyadhIte vA. AkhyAneti abhinayati gAyan paThan yadeko granthakastadAkhyAnam, vyAkhyAnazabdasya nyAyAdipAThAdeva ikaN siddha ityarthapradhAno'yaM, etatsAhacaryAca kratvAdInAmapyarthapradhAnAnAM grahaH, yAvakrItika iti yavaiH krItaM, yavAH krItA asminniti vA yavakrItanAmAkhyAnaM, yavAn krINAtIti yavakrIstamadhikRtya kRtamAkhyAnaM, 'amodhikRtya' 6-3-198 ityaNi yAvakaM tatastadavettyadhIte vetIkaNi yAvakrikaH / akalpAt sUtrAt // 6. 2. 120 // kalpazabdavajitAtparo yaH sUtrazabdastadantAdvettyadhIte vetyarthe ikaN pratyayo
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 2. sU. 121-124] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [93 bhavati / vAtisUtrikaH, saaNgrhsuutrikH| akalpAditi kim ? sautraH, kAlpasautraH / / 120 // nyA0 sa0 akalpAt sUtrAt-sautra iti akalpAditi paryudAsena pUrvapadAbhAve na bhavati / adharmakSatratrisaMsargAGgAdidyAyAH // 6. 2. 121 // dharma kSatra tri saMsarga aGga ityetacchandavajitAtparo yo vidyAzabdastadantAdvettyadhIte vetyarthe ikaN pratyayo bhavati / vAyasavidhikaH sArpavidhikaH / adharmAderiti kim / vaidyaH, dhArmavidyaH, kSAtravidyaH, vyavayavA vidyA trividyA tAM vettyadhIte vA vidyaH, atra trividyAzabdasya karmadhArayasyaiva grahaNam na dvigoH / tatra lupi satyAmaNikaNovizeSAbhAvAt / trividyaH, sAMsargavidyaH, AGgavidyaH / / 121 // yAjJikaukthikalaukAyitikam // 6. 2. 122 / / yAjJikAdayaH zabdA vettyadhIte vetyarthe ikaNpratyayAntA nipAtyante, yAziketi yajJazabdAcAjJikyazabdAccekaN ikyalopazva nipaatyte| yajJaM yAjJikyaM vA vettyadhIte vA yAjJika: / aukthiketi ukthazabdaH keSucideva sAmasu rUDhaH / yajJAyajJIyAt pareNa yAni gIyante na ca teSu vartamAnAtpratyaya iSyate kiM tarhi tavyAkhyAne aukthikye upacAreNa vartamAnAt / ukthamadhIte aukthikaH, aukthikyamadhIte ityarthaH / aukthikyazabdAttu pratyayo na bhavatyanabhidhAnAt, tasmAdapIcchantyeke / aukthikyamadhIte aukthikaH, laukAyitiketi lokAyatazabdAdikaN yakArAkArasya cekAro nipAtyate, lokAyataM vettyadhIte vA maukAyitikaH / laukAyatikA iti tu nyAyAdipAThAtsiddham // 122 // nyA. sa. yAjJikaukthika0-pareNeti avyayaH parANItyarthaH / anubrAhmaNAdin // 6. 2, 123 // anubrAhmaNazabdAdvettyadhIte vetyarthe in pratyayo bhavati / brahmaNA prokto grantho brAhmaNam / brAhmaNasadRzo grantho'nubrAhmaNam / sahazArthe'vyayIbhAvaH, tadvettyadhIte vAnubrAhmaNI / anubrAhmaNinI, anubrAhmaNinaH, matvarthIyenaivenA siddhe anabhidhAnAcca ikasyApravRttAvaNbAdhanArthamino vidhAnam // 123 // zataSaSTeH patha ikaT // 6. 2. 124 // zataSaSTi ityetAbhyAM paro yaH pathin zabdastadantAdvettyadhIte vetyarthe ikaT pratyayo bhvti| zatapathikaH, zatapathikI, SaSTipathikaH, ssssttipthikii|124||
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMpalite [ pA0 2. sU0 125-128 ] padottarapadebhya ikaH // 6. 2. 125 // padazabda uttarapadaM yasya tasmAtpadazabdAtpadottarapadazabdAcca vettyadhIte vetyarthe ikaH pratyayo bhavati / pUrvapadikaH, uttarapadikaH, pUrvapadikA, uttarapadikA, pada padikaH, padikA, padottarapadikaH, padottarapadikA / bahuvacanaM sarvabhaGgaparigrahArtham / 125 / nyA0 sa0 padottarapadebhyaH padazabda uttarapadaM yasya padottarapadazca padazca padottarapadazca sUtratvAdekazeSaH / padakramazikSAmImAMsAsAmno'kaH // 6. 2. 126 / / pada krama zikSA mImAMsA sAman ityetebhyo tadvettyadhIte vetyarthe'kaH . pratyayo bhavati / padakaH, kramakaH, zikSakaH, mImAMsakaH, saamkH| upaniSacchabdAdapIcchati kazcit / upaniSadakaH, ke sati zikSAkA zikSikA zikSakA / mImAMsAkA mImAMsikA mImAMsaketi rUpatrayaM syAt / zikSikA mImAMsiketi ceSyate, tadarthamakavacanam / 126 // nyA. sa. padakrama-rUpatrayamiti 'iccApuMsonikyAppare' 2-4-107 ityanena / sasarvapUrvAllup // 6. 2. 127 // sapUrvAtsarvapUrvAcca vetyadhIte vetyarthe vihitasya pratyayasya lup bhavati / savAtikamadhIte savArtikaH, sasaMgrahaH, aNo lup / sakalpaH, atrekaNaH, sarvavedaH, sarvatantraH, atrANaH, sarvavidyaH, atrekaNaH / kathaM dvivedaH pazcavyAkaraNa iti ? 'dvigoranapatye yasvarAdelu badviH' (6-1-24) iti lupi bhaviSyati / 127 / saMkhyAkAtsUtre // 6. 2. 128 // saMkhyAyA: paro yaH kaH pratyayo vihitastadantAtsUtre vartamAnAt nAmno vettyadhIte vetyarthe utpannasya pratyayasya luba bhavati, aproktArtha ArambhaH / aSTAvadhyAyAHparimANamasya aSTakaM sUtram / tadvidanti adhIyate vA aSTakAH pANinIyAH, ApizalIyAH, trikAH kAzakRtsnAH, dazakA umAsvAtIyAH, dvAdazakA ArhatAH, saMkhyAgrahaNaM kim ? mAhAvAtikAH, kAlApakAH / kAditi kim ? catuSTayaM sUtramadhIyate cAtuSTayAH / 1281 ___ nyA0 sa0 saMkhyAkAt0-aproktArtha Arambha iti anyathottareNaiva sidhyati, trayodaza cAdhyAyA mAnamasya avayavAttayaTbAdhakaH 'saMkhyA'teH kaH' 6-4-130. trikaM dazakaM ca vidantyadhIyate vA yadA tu 'kvacit' 5-1-171 iti De kalApo'syAsti, kalApinA proktaM tena proktaM'
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2. sU. 129-130 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 95 6-3-181 ityaN 'kalApi' 7-4-72 ityantyasvarAdilup , kutsitaM kAlApaM kAlAparka tadvidanti adhIyate vA tadA lupyalupi vA na vizeSo vRddhastathaiva sadbhAvAt / proktAt // 6. 2. 129 // proktArthavihitaH pratyaya upacArAt prokta ityucyate, tadantAnnAmno vettyadhIte vetyarthe utpannasya pratyayasya lub bhavati / gotamena proktaM gautamam, tadvatyadhote vA gautamaH / sudharmeNa sudharmaNA vA prokta saudharmam saudharmaNaM vA tadvetyadhIte vA saudharmaH saudharmaNaH, evaM bhAdravAhavaH / pANinIyaH, ApizalaH, striyAM vizeSaH / gautamA saudharmA saudharmaNA strI ityAdi / aNo lupyaNantatvAbhAvAt Dorna bhavati / 129 / ___ nyA0 sa0 proktAt-sudharmeNeti zobhano dharmo yasya 'dvipadAddharmAdan' 7-3-141 ityasyaikeSAM mate vikalpaH / striyAM vizeSa iti nanvatra pratyayalupyalupi vA'vizeSastakimarthamidaM sUtraM ? ityAzakkA garna bhavati atra hi yasyAM triyAM yo'N vihitaH, sa luptaH yazca vidyate tasya na khii| . vedenbrAhmaNamatraiva // 6. 2. 130 // . proktagrahaNamihAnuvartate / tacca prathamAntaM vipariNamyate / proktaprasyayAntaM vedavAci inantaM ca brAhmaNavAci atraiva vettyadhIte vetyetadviSaye eva prayujyate, tena svAtantryam upAdhyantarayogo vAkyaM ca nivartate / veda, kaThena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA kaThAH, evaM kalApinA kAlApAH, maudena maudAH / paiSpalAdena paiSpalAdAH, RcAbhena ArcAbhinaH vAjasaneyena vAjasaneyinaH, in brAhmaNaM khalvapi / tANDayena prokta brAhmaNaM vidantyadhIyate vA tANDinaH / bhAllavinA bhAllavinaH / zATacAyaninA zATacAyanena vA zATayAninaH, aitareyeNa aitreyinnH| ingrahaNaM kim ? yAjJavalkyena proktAni brAhmaNAni yAjJavalkyAni / 'zakalAderyaJaH' (6-3-27) isyaJ, saulAbhena solAbhAni / 'maudAdibhyaH' (6-3-180) ityaN / brAhmaNamiti kim / piGgenaM proktaH paigI kalpaH / brAhmaNa beda eva tatra veda ityeva siddhe aninantasya niyamanivRttyarthaminbrAhmaNagrahaNam / proktAnuvartanaM kimartham / RcaH yajUSi sAmAni mantrAH vedH| ArambhasAmarthyAdavadhAraNe siddha ubhayAvadhAraNArthamevakAraH / proktapratyayAntasyAtraiva vRttinyitra tathAtra vRttireva na kevalasya proktapratyayAntasyAvasthAnam / anyatra svaniyamAtkacitsvAtantryaM bhavati, arhatA proktamArhataM zAstram / kcidupaadhyntryogH| ArhataM mahatsuvihitamiti, kacidvAkyam /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 ] bRhabRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 130- 131 / ArhatamadhIte, kacidvattiH Arhata iti / iha punaniyamAyugapadeva vigrahaH / kaThena proktamadhIyate kaThA iti / 130 / / ____ nyA0 sa0 vedena brAhmaNa prathamAntamiti arthavazAda vibhaktipariNAmaH, svAtantryamiti vettyadhIte vetyartharahitaM na prayujyata ityarthaH / upAdhyantarayoga iti kaThena proktaM zobhanaM vedaM vidantyadhIyate vA iti vizeSaNayogo na bhvtiityrthH| mudapippalAdAbhyAmRdhyaNi maudaH, paippalAdaH tato 'maudAdibhyaH' 6-3-182 itIyApavAdo'N , RmbhirAbhAtIti RgAbhaH, pRSodarAditvAt gasya catve RcAbhaH, tataH prokte zaunakAdityANNin, tadantAdabo lup, vAjasanAyA apatyaM 'kyAptyUGaH' 6-1-70 (iti) eyaNa, zauNakAditvANNin tato'Na lup , taNDinazabdAdgargAdiyabantAt zaunakAditvANNin tato'N lup, bhallavazabdAdinantAt proktArthe pUrvavaNNinAdayaH / zAdayAyanina iti zaTazabdAt gargAdiyabantAt tikAdyAyaniJ , eke tvayavantaM tikAdau paThanti tanmate 'yamitra' 6-1-54 ityAyanaNi pUrvavat zaunakAditvAt NinnAdau zATyAninaH, itarasyApatyaM zubhrAditvAdeyaNi etareyaH, tataH pUrvavaNNinAdau aitareyiNaH / inprahaNamiti tena yAjJavalkAni brAhmaNAnItyaninantasya veda iti niyamo nivarttate / proktAnuvartanamiti ayamarthaH, RgAdayaH zabdA vedavAcino bhavanti na tu proktapratyayAntA iti, yada proktagrahaNaM nAnuvatteta tadAtrApi vettyadhIte vetyetadviSaya eveti prayoganiyamaH prasajyeta tatazca RcastiSThanti ityAdi vaktuM na labhyeta / ___ Aheta itIti arhatA proktaM tena prokta' 6-3-181 ityaN AhetaM vettyadhIte vA aN tasya lup / tena channe rathe / / 6. 2. 131 // ___ channa iti pratyayArtho ratha iti tasya vizeSaNam, teneti tRtIyAntAt channe rathe'bhidheye yathAbhihitaM pratyayo bhavati / vastreNa channo rathaH vAstraH, kAmbalaH, cArmaNaH, dvaipena carmaNA dvaipaH, vaiyAghraNa vaiyAghraH / ratha iti kim ? vastreNa channaH kAyaH, channazabdena samantAdveSTitaM vyApta mucyate, teneha na bhavati / putraiH parivRto rathaH, iha kathamaNa bhavati / na vidyate pUrvaH patiryasyAH sA apUrvA kumArI tAdRzIM kumArImupapanna: kaumAraH patiriti, tatra 'bhave' (6-3-122) ityaNa bhaviSyati / kumAyA~ bhavaH kaumAraH patiH dhavayoge tu kaumArI bhAryetyapi siddham / 131 / ___ nyA0 sa0 tena0-vaiyAgheNeti vyAghrasya vikAraH 'prANyauSadhi' 6-2-31 ityaN , idamarthe tvIyaH syAt / kathamaNa bhavatIti paraistAvapatra kaumArApUrvavacana iti kaumArazabdo'Nanto vRttipradarzite'rthe nipAtyate, svamate tvasminnarthe'NvidhAyakasutrAbhAvAt katham ? ityAzakA /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 3. sU. 132-137] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [97 pANDukambalAdin // 6. 2. 132 // pANDukambalazabdAttRtIyAntAcchanne rathe vAcye in pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / pANDukambalena channaH pANDukambalI rathaH / 132 / dRSTe sAmni nAmni // 6. 2. 133 // ___ dRSTa iti pratyayArthastasya sAmnIti vizeSaNam / teneti tRtIyAntAt dRSTaM sAmetyasmin arthe yathAvihitaM pratyayo bhavati nAmni pratyayAntaM cetsAmno nAma bhavati / kruJcena dRSTaM sAma krozcama, mRgIyuNA mArgIyavam, evaM mAyUram / taittiram, vAsiSTham, vaizvAmitram, kAleyam, Agneyam, evaM nAmAni sAmAni // 133 // nyA0 sa0 dRSTe0-kuJceneti naDAdigaNapAThAt kuJcAzabdasya hasvaH / gotrAdakavat // 6. 2. 134 // ___gotravAcinastRtIyAntAt dRSTaM sAmetyasminnarthe aGkavat pratyayo bhavati / yathA tasyAyamaGka ityatredamarthe pratyayo bhavati tathA dRSTaM sAmetyetasninnarthe'pi / aupagavena dRSTaM sAma aupagavakam, kApaTa vakam, vAhatavakam / aGka iti vizeSopAdAne'pi tasyemityarthamAtraM parigRhyate / 134 / vAmadevAdyaH // 6. 2. 135 // vAmadevazabdAttRtIyAntAt dRSTa sAmani yaH pratyayo bhavati / vAmadevena dRSTaM sAma vAmadevyam / 135 // DivANa // 6. 2. 136 // dRSTaM sAmetyasminnarthe yo'N pratyayo vihitaH sa DidvA bhavati / uzanasA dRSTaM sAma auzanam, auzanasam / 136 / vA jAte diH // 6. 2. 137 // ___ jAta ityasminnarthe yo'N pratyayo dvivihita utsargeNa prApto'pavAdena bAdhitaH san punavihitaH sa DidvA bhavati / zatabhiSaji jAtaH zAtabhiSa: zAtabhiSajaH / dviriti kim ? himavati jAto haimavataH, kecittu dviDittvamicchanti, tanmate dviDittvAt dvirantyasvarAdilope zAtabha ityapi bhavati, evaM pUrvasUtre'pi / auzaM sAma, evaM ca yogadvaye'pi trairUpyaM siddham / 137 // nyA0 sa0 vA jA0-zAtabhiSa iti zataM bhiSajo'syAH zatabhiSajA candrayuktayA yuktaH
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2. sU. 138-143 ] kAlo'N , lup 'jAte' 6-3-98 ityaNo bAdhako 'varSAkAlebhyaH' 6-3-80 ikaN punastadbAdhako 'bhartusaMdhyAderaNa' 6-3-89 / ityAcArya zrI hemacandra0 SaSThasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / tatroddhRtepAtrebhyaH // 6. 2. 138 // tatreti saptamyantAtpAtravAcina: uddhRta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / zarAveSu uddhRta odanaH zArAvaH, mAllakaH, kArparaH / pAtrebhya iti / kim ? pANAvuddhata odanaH, bahuvacanaM pAtravizeSaparigrahArtham / 1385 sthaNDilAcchete vratI // 6. 2. 139 // sthaNDilazabdAtsaptamyantAcchete ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yo'sau zete sa cedvatI bhavati / tatra zayanavato'nyatra zayanAnnivRtta ityarthaH, sthaNDila eva zete sthANDilo bhikSuH / vratI iti kim ? sthaNDile zete bAlaH / 139 / saMskRte bhakSye // 6. 2. 140 / / saMskRta iti prtyyaarthH| tasya vizeSaNaM bhakSya iti / tatreti saptamyatAtsaMskRte bhakSye yathAvihitaM pratyayo bhavati / sata utkarSAdhAna saMskAraH, bhrASTre saMskRtA bhrASTrA apUpAH, evaM kailaasaaH| pAtrAH / bhakSye iti kim ? phalaka saMskRtA mAlA / 140 / zUlokhAdyaH // 6. 2. 141 // zUlokhAzabdAbhyAM saptamyantAbhyAM saMskRte bhakSye yaH pratyayo bhavati / zUle saMskRtaM zUlyaM mAMsam, ukhAyAm ukhyam / 141 / kSIrAdeyaNa // 6. 2: 142 // kSorazabdAtsaptamyantAtsaMskRte bhakSye eyaN pratyayo bhavati / kSIre saMskRtaM bhakSyaM kSaireyam / kSareyI yavAgUH / 142 / dana ikaNa // 6. 2. 143 // dadhizabdAtsaptamyantAt saMskRte bhakSye ikaN pratyayo bhavati, dadhina saMskRtaM bhakSyaM dAdhikam / nanu ca saMskRtArthe ikaNa vakSyate tenaiva siddham ? na sidhyati / dadhanA hi tatsaMskRtaM yasya dadhikRtamevotkarSAdhAnam, iha tu dadhi kevalamAdhArabhUtaM dravyAntareNa tu lavaNAdinA saMskAraH kriyate / 143 /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2 sU. 144-145] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 99 vodazvitaH // 6. 2. 144 // udazvicchanda saptamyantAt saMskRte bhakSye ikaNa pratyayo vA bhavati / udakena zvayati udazvit, ata eva nirdezAvRdabhAvaH tatra saMskRtaM bhakSya maudazvitam audazvitkam // 144 // kacit // 6. 2. 145 // apatyAdibhyo'nyatrApyarthe kvacidyathAvihitaM pratyayo bhavati / cakSuSA gRhyata iti cAkSuSa rUpam, zrAvaNa: zabdaH, rAsano rasaH, dRSadi piSTA dArSadA: saktavaH, udUkhale kSuNNa audUkhalo yAvakaH, caturdazyAM dRzyate cAturdazaM rakSaH, catubhiruhyate cAturaM zakaTam, azveruhyate Azvo rathaH, saMprati yujyate sAMpratam sAMprataH / 145 / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvattau SaSThasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // 6 // 2 // 6 // mRditvA do:kaNDU samarazruvi vairikSitibhujAm bhujAdaNDe dadhruH kati na navakhaNDAM vasumatIm / / yadevaM sAmrAjye vijayini vitRSNena manasA yazoyogIzAnAM pibasi nRpa tatkasya sadRzam / /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ // tRtIyaH paadH|| zeSe / 6 3.1 // adhikAro'yam yadita UrdhvamanukramiSyAmaH zeSe'rthe tadveditavyam, upayuktAdanyaH zeSaH, apatyAdibhyaH saMskRta bhakSyaparyantebhyo yo'nyo'rthaH sa zeSaH, tasyedaMvizeSA hyapatyasamUhAdayaH teSu vakSyamANA eyaNAdayo mA bhUnivati zeSAdhikAraH kriyate / kiMca sarveSu prAk jitAt kRtAdiSu vakSyamANAH pratyayA yathA syaH anantareNaivArthanirdezena kRtArthatA mAvijJAyi iti sAkalyArthaM zeSavacanam / / nyA0 sa0 zeSe- tasyedamiti eyaNAdayazca tasyedamityarthe vihitAstatazcApatyasamUhAdiSvapi prApnuvanti tadvizeSatvAtteSAm / teSviti apatyasamUhAdiSu anyatropayuktatvAtteSAM, na kevalamapatyAdiSu eyaNAdInAM nivRttaye zeSAdhikAraH kriyate, yAvatsarveSu kRtajAtAdiSu asyeti SaSThyarthaparyanteSveyaNAdInAM pravRttyarthazcetyAha-kiMcetyAdi ayamarthaH, saMnihitatvAt kRtalabdhakrItAdidhvartheSu eyagAdInAM pravRttervyavahiteSvartheSu pravRttirna bhaviSyatItyevaM zaGkA mAbhUdityarthaH / nadyAdereyaN // 6. 3. 2 // __nadyAdibhyo yathAsaMbhavaM prAjitIye zeSe'rthe eyaN pratyayo bhavati / nadyAM jAto bhavo vA nAdeyaH, mAheyaH, vAneyaH, vanya iti tu sAdhI yH| zeSaH iti kim ? nadInAM samUho nAdikam, nadI, mahI, vArANasI, zrAvastI, kauzAmbI, vanakauzAmbI, vanavAsI, kAzapharI, khAdirI, pUrvanagara, pUrvanagarI, pura, vana, giri, pura, vanagiri, pUrvanagiri, pAvA, mAvA, mAlvA, dArvA, setakI, saitavI iti nadyAdiH / itaH prabhRti prakRtivizeSopAdAnamAtreNa pratyayA vidhAsyante teSAM kRtAdayo'rthA vibhaktayazca parastAdvakSyante // 2 // ___ nyA0 sa0 nadyAde0-atha gaNaH, nadati zabdAyate avagAhyamAnA satI aci nadI, madyate pUjyate rAjabhiH maha ityakArAntAd vA DI mahI, varaH ANaH zabdo yeSAM varANA vRkSAH, te'tra santi varANasA bhaddArikA tasyA adUrabhavA nagarI vArANasI, zRNvantaM prayuGkte zrAvayati bhAvaH, asi zrAvasaM, tAyate 'kvacit ' 5-1-171 ( iti) De, gaugaditvAt GyAM zrAvastI, kuzenAmbo yasya kuzyati vA 'tumbastumba' 320 (uNAdi) iti kuzAmbastena nirvRttA kauzAmbI nagarI, vanapradhAnA kauzAmbI nagarI, vanapradhAnA kauzAmbI, ko pRthivyAM zAmyati 'zamyame 318 (uNAdi) kuzambastena nivRttA kauzAmbI nagarI vnprdhaanaakaushaambii| vanaM vAsayati 'karmago'NU 5-1-72 vanavAsI aTavI, 'zapeH pha ca' 401 ( uNAdi)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ pAda. 3. sU. 3-7 ] [ 101 iti zaphara:, ku ISana zapharo matsyo yasyAH 'alpe ' 3-2-136 kAdeze kAzapharI, khadirA atra santi, ' tadatrAsti 6-2-70 khAdirI / pUrvaM ca tat nagaraM ca pUrvanagaraM, pUrvati 'nighRSi' 511 ( uNAdi ) iti vA pUrvaH nazyanti atra caurA iti nagarI, pUrvA cAsau nagarI ca pUrvanagarI pUrva nagirIti 'nAmyupAntya 609 ( uNAdi ) iti prasAdhi / , pUryate 'guSRdurbi' 943 ( uNAdi ) iti pura / vanyate ' varSAdaya: '5-3-29 iti vanaM, giranti zvApadA atra 'nAmyupAntya' 609 ( uNAdi ) iti giriH, vanapradhAno giriH vanagiriH, na vidyate giriryasya nagiriH, na gRNAti yA nagiriH, pUrvazcAsau nagirizca / , pavamAnaM matrabhAnaM bhavantaM vA prayukte pAtrayati mAvayati pASA, mAvA / malamAnaM prayuGkte mAlayati 'pra' 514 ( uNAdi ) iti mAlvA, dRNAti 'prahva' 514 ( uNAdi ) iti dAva, sAM lakSmImitaH prAptaH setaH ko brahmA yasyAM setako gaurAditvAt GyAM, setuH setubandho'trAsti ' tadatrAsti' 6-2-70 saitavo, iti nadyAdiH / , rASTrAdiyaH // 6. 3.3 // rASTrazabdAtprAgjitIye zeSe'rthe iyaH pratyayo bhavati / rASTre krItaH kuzalo jAto bhavo vA rASTriyaH / zeSa ityeva ? rASTrasyApatyaM rASTriH | 3 | dUrAdetyaH / / 6. 3. 4 / / dUrazabdAt zeSe'rthe etyaH pratyayo bhavati / dUre bhavo dUretyaH |4| uttarAdAhaJ / / 6. 3.5 // uttarazabdAccheSe'rthe AhaJ pratyayo bhavati / auttarAhaH, attarAhA strI, auttarAhIti uttarAhizabdAdbhavArthe'Ni 15 // nyA0 sa0 uttarA0 - uttarAhizabdAditi uttarA digdezo vA ramaNIyaH 'vottarAt ' 7-2-121 ityAhiH pratyaya:, kAlArthatve tvAhipratyayAntAt ' sAyaMciraM' 6-3-88 iti tanaDeva na tvaN / pArAvArAdInaH // 6. 3.6 // pArAvArazabdAccheSe'rthe InaH pratyayo bhavati / avArassamudrastasya pAram rAjadantAditvAtpArAvArastatra bhavo jAto vA pArAvArINaH | 6 | vyastavyatyastAt / / 6. 3. 7 / / pArAvArazabdAvyastAdviparyastAcca InaH pratyayo bhavati / pArINaH, avArINaH, avArapArINaH // 7 // nyA0 sa0 vyasta0-avArapArINa iti rAjadantAditvAdvikalpena pUrvanigato na /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] ___ bRhadvRtti-laghunyAsasaMbalite [ pAda. 3 sU. 8-11 ] __ dyaprAgapAgudakapratIco yaH // 6. 3. 8 // divazabdAt prAca apAca udaca pratyac ityetebhyazcAvyayAnavyayebhyaH zeSe'rthe yaH pratyayo bhavati / divi bhavaM divyam, prAci prAgvA bhavaM prAcyam, evamapAcyam, udIcyam, pratIcyam / digdezavRtteH prAgAderayaM yaH kAla vRttestvavyayAtparatvAt 'sAyam '-(6-3-87) ityAdinA tanaT / anavyayAttu 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkaN / prAktanam prAcikamityAdi / 8 / ___nyA0 sa0 gruprA0-prAgAdayaH kvibantAste zvApratyayAntA avyayasaMjJAstadanutpattAvanavyayasaMjJA, vizeSAnupAdAnAccobhayeSAmapi grahaNam / grAmAdInaJ ca / / 6. 3. 9 // grAmazabdAccheSe'rthe InaJ cakArAdyazca pratyayo bhavati / grAmINa: grAmyaH, akAraH puvadbhAvapratiSedhArthaH, grAmINA bhAryA'sya grAmINAbhAryaH / 9 / kanyAdezcaiyakaJ // 6. 3.10 // kazci ityevamAdibhyo grAmazabdAcca zeSe'rthe eyakaJ pratyayo bhavati / kAtreyaka: pauSkareyakaH, grAma, grAmeyakaH, evaM ca grAmazabdasya trairUpyaM bhavati / katri, puSkara, puSkala, paudana, umpi, umbhi, aumbhi, kumbhI, kuNDinA, nagara, mahiSmatI, varmavatI, carmaNvatI iti kayAdiH / nagarazabdo mahiSmatyAdisAhacaryAt saMjJAyAmeyakAmutpAdayati anyatrANameva / 10 / nyA0 sa0 kazyA0-kaThyAdi gaNo vivriyate-kutsitAtrayo dharmArthakAmA yasya katriH, pAMka kvip , pA odano yasya paudanaH, ubhat 'padipaThi' 607 ( uNAdi) iti bhaNyAditvAdau bhasya vA patve umpi, umbhi, umbhasyApatyaM iJi aumbhi, kumbhAjjAtau GyAM kumbhI, kuduGa 'vipina' 284 ( uNAdi) iti kuNDinA, mahiSA atra santi mahiSmatI, carmANi tanoti 'kvacit ' 5-1-171 iti De gaurAdiGyAma / / ____ saMjJAyAmiti ayabhartho mahiSmatyAdayo nagaryAdivAcakAH saMjJAzabdAstat sAhacaryAnnagarazabdo'pi sthAnavizeSavAcI pratyayaM janayati na sAmAnyapattanavAcI tarhi kathaM nAgaro brAhmaNaH ? satyaM devatArthe bhaviSyati / kuNDayAdibhyo yaluk ca // 6. 3. 19 // __ kuNDayAdibhyaH zeSe'rthe eyakaJ pratyayo bhavati tatsaMniyoge yaluka caiSAM bhavati / koNDeyaka:, kauNeyakaH / kuNDayA, kuNyA, ukSyA, bhANDyA, grAmakuDyA, tRNyA, vanyA, palyA, pulyA, mulyA iti kunnddyaadiH| bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / 11 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 12-15] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [103 kulakukSigrIvAcchavAsyalaGkAre // 6. 3. 12 // kulakukSigrIvA ityetebhyo yathAsaMkhyaM zvAsyalaGkAraviziSTe prAgjitIye zeSe'rthe eyakaJ pratyayo bhavati, anno'pvaadH| kule zuddhAnvaye bhavo jAto vA kauleya kaH zvA, kolo'nyaH / kokSeyako'siH, yaH kakukSinijIrNenAyasI kRtH| kaukSo'nyaH, graiveyako'laMkAraH, graivo'nyaH / 12 / - nyA0 sa0 kula0-kukSau grIvAyAM jAtaH bhave tu 'dRtikukSi' 6-3-130 iti grIvAto'Na ca' 6-3-132 ( iti ) syAt / / dakSiNApazcAtpurasastyaN // 6. 3. 13 // ebhyaH zeSe'rthe tyaN pratyayo bhavati, aNopavAdaH / dakSiNA dik tasyAM bhavo dAkSiNAtyaH athavA dakSiNasyAM dizi vasati 'vA dakSiNAtprathamAsaptamyA A' (7-2-119) ityApratyaye dakSiNA tatra bhavo dAkSiNAtyaH pAzcAtyaH, paurastyaH, pazcAtpuraHzabdasAhacaryAddakSiNA iti dikzabdo'vyayaM vA gRhyate, teneha na bhavati, dakSiNAyAM bhavAni dAkSiNAni juhoti / atra dakSiNAzabdo gavAdivacana:, avyayAdevecchantyeke / 13 / nyA0 sa0 dakSi0-dAkSiNAtya iti 'kauNDinyAgastayoH' 6-1-127 iti kauNDinyanirdezAt puMbhAvo'nityaH, tena 'sarvAdayo'syAdau' 3-2-61 (iti) na, yadA tvApratyayastadA avyayatvAt Delupi dakSiNAbhavaH puMbhAvo'pi na asarvAditvAt / ____pAzcAtya iti aparA dik dezo vA ramaNIyaH, 'adharAparAzcAt ' 7-2-118 pUrvA pUrvo vA dik dezo vA ramaNIyaH, 'pUrvAvarAdharebhya' 7-2-115 ityas , pazcAdbhavaH purobhavaH / vahalyardipadikApizyASTAyanaN // 6.3.14 // vahvi Adi padi kApizI ityetebhyaH zeSe'rthe TAyanaNa pratyayo bhavati / vAhlAyanaH, bAhlAyanI, auyanaH, aurdAyanI, pAyanaH, pArdAyanI / kApizAyanaM madhu, kApizAyanI drAkSA, valhIti USmopAntyaH / kecidatra vakAraM dIrghAntaM paThanti / 14 / / nyA0 sa0 balya-valhiH dezavizeSaH, UrdiH krIDA, pardiH pardanakrIDA, kapizA markaTA atra santi, tadatrAsti kApizI aTavI / roH prANini vA // 6. 3.15 // raGkuzabdAtprANiviziSThe zeSe'rthe TAyanaN pratyayo vA bhavati / rAGkavAyaNaH, pakSe'N / rAGkavo gauH / prANinIti kim ? rAGkavaH kambalaH / manuSye tuprANinya pi kacchAdipAThAt 'kacchAde nRsthe' (6-3-54) iti paratvAdakaDeva bhavati / rAGakavako manuSya: // 15 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] bRhabRtti-ladhunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 16-22 ] kvehAmAtratasastyac // 6. 3. 16 // ka iha amA ityetebhyastrataspratyAntebhyazca zeSe'rthe tyac pratyayo bhavati / katyaH, ihatyaH, amAtyaH, tatratyaH, yatratyaH, tatastyaH, yatastyaH, kutastyaH / AvizzabdAdapi kazcit / AviSTayaH, cakArastyaNtyaco: sAmAnya grahaNAvighAtArthaH / 16 / nyA0 sa0 kvehA.-atra tasitas sAnubandhitvAnna gRhyete, kauzcitprAtastyap iti sUtraM vyavadhAyi, tena prAtastya ityapi siddhaM, svamate tu 'kveha' 6-6-16 ityAyavyayopalakSaNaM, tena yathArthadarzanamanyeSAmapi avyayAnAM bhavati / ___sAmAnyagrahaNeti anyathA 'strajJAjabhana' 2-4-108 ityAdau tyagrahaNe niranubandhatvAdasyaiva grahaH syAt / nephreve // 6. 3. 17 / / nizabdAt dhruve'rthe tyac pratyayo bhavati / nityaM dhruvam // 17 // niso gate / / 6. 3.18 // niszabdAte'rthe tvac pratyayo bhavati / nirgato varNAzrAmebhyo niSTayacaNDAlaH / 18 / aiSamohyaHzvaso vA / / 6. 3. 19 // eSamas, hyas, zvas ityetebhyaH zeSerthe tvac pratyayo vA bhavati / aiSamastyam, aiSamastanam, hyastyam, hyastanam, zvastyam, zvastanam / 'zvasastAdiH' (6-3-83) iti ikaNapi bhavati / zovastikam / 19 / kanthAyA ikaNa / / 6. 3. 20 // kanthA grAmavizeSaH, kanthAzabdAt zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati / kAnthikaH / 20 / varNAvakaJ // 6. 3. 21 // varNana ma hRdaH / tasya samIpo dezo'pi varNa: tatra yA kanthA tataH zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / iknno'pvaadH| kAnthakaH // 21 // rUpyottarapadAraNyANNaH // 6. 3. 22 // rUpyottarapadAdaraNyazabdAcca zeSe'rthe NaH pratyayo bhavati / vArkarUpyaH vArkarUpyA / zaivirUpyam, zaivarUpyam, AraNyAH sumanasaH, AraNyAH pazavaH /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 3. sU. 23-25] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 105 mANirUpye jAto mANirUpyaka ityatra tu dusaMjJakatvena paratvAt 'prasthapura'(6-3-42) ityAdinA jyopAntyalakSaNo'kameva bhavati / antagrahaNenaiva siddha uttarapadagrahaNaM bahupratyayapUrvanivRttyartham / bAhurUpyI / 22 / / dikpUrvAdanAmnaH // 6. 3. 23 // dikapUrvapadAdanAmno'saMjJAviSayAccheSe'rthe NaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / paurvazAlaH, pauvaMzAlA, AparazAlaH, aaprshaalaa| anAmna iti kim ? pUrveSukAmazamI nAmaH grAma, tasyAM bhavaH pUrvaMSukAmazamaH, evamaparaiSukAmazamaH, pUrvakArNamRttikA, aprkaassrnnmRttikaa| 'prAggrAmANAm' (7-4-17) ityuttarapadavRddhiH / 23 / __ nyA0 sa0 dikpU0-pauvaMzAlA iti yadA pUrvazabdo dezakAlavAcI tadA pUrvazAlAyAM bhavANi paurvazAlIti bhavati, yadA tu pUrvazabdo dikzabdastadA pUrvasyAM zAlAyAM bhavastaddhitaviSaye 'digadhikam ' 2-1-98 iti tatpuruSakarmadhArayo dvigustu saMkhyApUrvapadatvAbhAvAta tavA'nena NaH / madrAduJ // 6. 3. 24 // . madrAntAddikapUrvapadAccheSerthe'J pratyayo bhavati / pUrveSu madreSu bhavaH paurvamadraH, paurvamadrI, 'bahuviSayebhyaH' (6-1-44) ityakaJ prAptastadapavAde 'vRjimadrAddezAtkaH' (6-3-37) iti ke prApte'Jvacanam / kevalAdeva madrAdaka kavidhiriti cet tIdameva jJApakaM susadhidikzabdebhyo janapadasyoti tadantavidheH / tena supAJcAlakaH, sarvapAJcAlakaH, ardhapAzcAlakaH, pUrvapAJcAlakaH, aparapAJcAlakaH, sumAgadhakaH, sarvamAgadhakaH, suvRjikaH, sumadrakaH ityAdi siddham / 24 / nyA0 sa0 madrA0-nanu adhikArAyAto Na eva bhaviSyati kimakaraNena? satya, NAdhikAre avacanaM sthartha, tathApi na kartavyaM madrAdityeva kRte yathAvihitaH prAgUjitAdaNeva bhaviSyati, na tu NaH, kunaH dikpUrvAnmadrAccAnAmna ityekayogAkaraNAt ? satyaM, madrAdityeva siddhau yo hi yena bAdhito na prApnoti tadarthamidaM syAditi kabAdhitAkavartha syAt , sa mAbhUdityevamartha, uttarArtha ceti zakaTaH / udaggrAmAdyakallomnaH // 6. 3. 25 // udaggrAmavAcino yakRlloman zabdAccheSe'rthe'J pratyayo bhavati / yaakRllomH| udaggrAmAditi kim / anyasmAdaNeva / yAkullomanaH / yakallomna iti kim ? prekSiNi bhavaH praikSiNaH, koSTinyAM bhavaH kauSTinaH // 25 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 26-29 ] gauSTItakInaiketIgomatIzUrasenavAhIkaromakapaTaccarAt // 6.3. 26 // goSTayAdibhyaH zeSe'rthe'J pratyayo bhavati gauSTaH, taikaH, naiketaH, ebhyo vAhIkagrAmalakSaNayoNikekaNostaikyAH kopAntyalakSaNasyeyasya cApavAdaH / gomataH, asminnollakSaNasyAkaJaH / zaurasenaH, atra rASTrAkaJaH / vAhokaH, raumakaH / atra dulakSaNasyeyasya / pATaccaraH, atra ropaantylkssnnsyaaknyH| eke tu gauSThIsthAne goSThI taikIsthAne taikI naivIM ca paThanti / 26 / . . nyA. sa. gauSThI0-atra dulakSaNeti vAhIkazabdasya puruSavAcino 'dorIyaH' 6-3-32 ityasya dezavAcinastu 'kakhopAntye' 6-3-59 ityasyApyapavAdaH tadubhayamapi dulakSaNasyetyanena zliSTanirdezena saMgRhItaM, yata ubhAbhyAmapi dusaMjJAyAM vidhAnAt , romakasya tu 'kakhopAntye'. 6-3-59 ityasyaiva, yatastasya puruSavAcino dusaMjJA na prApnoti, dezavAcinastu 'prAgdeze' 6-1-10 iti dusaMjJA / zakalAderyatraH // 6. 3. 27 // zakalAdibhyo yaantebhyaH zeSe'rthe'J pratyayo bhavati / iiysyaapvaadH| gargAdyantargaNaH zakalAdiH / zakalasyApatyaM vRddha zAkalyaH / tasya chAtrAH zAkalAH / evaM kASThAH / gaukakSAH / vaamrthaaH| yatra iti kim / zakalo devatAsya zAkalaH, tasyedaM zAkalIyam / kaNThAdAgataH kANThaH tasya chAtrAH kANThIyAH / 27 / vRddhavaH // 6. 3. 28 // vRddha ya iJ vihitastadantAccheSe'rtheJ pratyayo bhavati, IyasyApavAdaH / dakSasyApatyaM vRddha dAkSistasya chAtrAH dAkSAH, plAkSAH / vRddhati kim ? sutaMgamena nirvattA sautaMgamI nagarI tasyAM bhavaH sautaMgamIyaH / zAlaUrapatyaM yuvA zAlakiH , 'yajinaH' (6-1-54) ityAyanaNaH pailAdipAThAllup / tasya chAtrAH zAlaGkA ityatra tu AyanaNi lupte yadyapIjantaM yUni vartate tathApIJ vRddha ityajeva bhavati / 28 / nyA. savRddhatraH-yUni vartata iti 'vRddhAyUni' 6-1-30 ityatra yUno'pi vRddhasaMjJAkAryadarzanAdatra iantasya vRddhApa battanamityAzrayaNe aupagavasthApatyaM yuvA, aupagavistasya chAtrA aupagavIyAH evaM pANanIyA ityAdAvapi syAt , ato mukhyatvAvRddha eveti vyAkhyeyam / na dvisvarAt prAgabharatAt // 6. 3. 29 // prAcyagotravAcino bharatagotravAcinazca nAmno vRddhaantAdvisvarAda
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3 sU. 30-34] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 107 pratyayo na bhavati / pUrveNa prAptasya pratiSedhaH / prAcaH caikIyAH, pausspiiyaaH| ciGkapuSpazabdAvAbantAvapi tatra vAhvAditvAdiJ / bharatAta, kAza kAzIyAH, vAza vAzIyAH / dvisvarAditi kim ? pAnAgArecchAtrAH pAnnAgArAH, maanthressnnaaH| prAgbharatAditi kim ? dAkSAH, plAkSAH, prAggrahaNe bharatAnAM grahaNaM na bhavatIti svazabdena grahaNam / 29 / bhavatorikaNIyasau // 6. 3. 30 // bhavatuzabdAccheSe'rthe ikaNa Iyas ityeto pratyayo bhavataH, IyApavAdau / bhavataH bhavatyA vA idaM bhAvatkam, bhAvatkI, bhavadIyaH, bhavadIyA, sakAro 'nAma sidayvyaJjane' (1-1-21) iti pdtvaarthH| ukArAntagrahaNAt zatrantAnna bhavati, bhavata idaM bhAvatam / 30 / nyA0 sa0 bhava0-zatrantAna bhavatIti nanu tarhi yadA matvantatA kriyate, bhamasyAstIti bhavat , tadA kathaM na bhavati yata ukArAnubandho'sti ? na, tadA maturevokArAnubandho na tu tadantaH / atha maturukArAnubandhastadyogAd bhavacchabdo'pi tathocyate ! naivaM, lAkSaNikatvAllakSaNapratipadoktayoH iti nyAyAt / yadyevaM tarhi auNAdikasyApi na prApnoti, yato DaSaturayamukArAnubandhaH ? satya, avyutpttipkssaashrynnaaddossH| . parajanarAjJo'kIyaH // 6. 3. 31 // ebhyaH zeSe'rthe'kIya: pratyayo bhavati / parakIyaH, janakIyaH, rAjakIyaH, akAraH puvadbhAvArthaH / rAjhyA idaM rAjakIyam, svakIyaM devakIyamiti tu svakadevakayorgahAditvAt siddham / ye tu svadevazabdAbhyAmakIyamicchanti teSAM svasyedaM sauvam devamAyuH daivI vAk ityAdi na sidhyati / 31 // dorIyaH // 6. 3. 32 // dusaMjJakAccheSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, devadattIyaH, jinadattIyaH tadIyaH, yadIyaH, gArgIyaH, vAtsoyaH, zAlIyaH, gonIyaH, bhojakaTIyaH / doriti kim ? sabhAsannayane bhava, sAbhAsannayanaH / aNapavAdo yogaH // 32 // uSNAdibhyaH kAlAt // 6. 3. 33 // uNAdipUrvapadAtkAlAntAcchepe'rthe IyaH pratyayo bhavati / uSNakAlIyaH, bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / 33 / ... vyAdibhyo NikekaNau // 6. 3. 34 // vi ityevamAdibhyaH paro yaH kAlazabdastadantAcchaSe'rthe Nika ikaNa
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 35 / ityeto pratyayau bhavataH / ubhayoH khiyAM vishessH| vaikAlikaH, vaikAlikA, vaikAlikI, AnukAlikaH, AnukAlikA, AnukAlikI, aidaMkAlikA, aidakAlikI, dhaumakAlikA, dhaumakAlikI, ApatkAlikA, ApatkAlikI, sAMpatkAlikA, sAMpatkAlikI, kopakAlikA, kopakAlikI, krodhakAlikA, krodhakAlikI, aurvakAlikA, aurvakAlikI, paurvakAlikA, paurvakAlikI, tAtkAlikA, tAtkAlikI, kraurakAlikA, krorakAlikI / vyAdayaH prayogagamyAH / 34 // kAzyAdeH // 6. 3. 35 // doriti vartate, pUrvayogayostu na saMbadhyate, vyApArAsaMbhavAt / kAzItyevamAdibhyo dusaMjJakebhyaH zeSe'rthe Nika ikaN ityeto pratyayau bhavataH / kAzikaH, kAzikA, kAzikI, caidikaH, caidikA, caidikii| dorityeva ? devadattaM nAma vAhIkagrAmaH, tatra jAtI devadattaH, devadattazabdasya prAgdeze eva dusaMjJA na vAhIkeSviti na bhavati, nApyuttareNa / tatrApi dorityanuvartanAta, prAggrAmeSu tu dusaMjJakatvena kAzyAditvAdbhavatyeva / daivadattikA, devdttikii| yeSAM tu kAzyAdonAM dusaMjJA na saMbhavati teSAM pAThasAmAdbhavati / cedizabdasAhacaryAcca kAzizabdo janapada eva vartamAna imo pratyayAvutpAdayati nAnyatra / kAzoyAzchAtrAH / kAzi, cedi, devadatta, sAMyAti, sAMvAha, acyuta, modamAna, zvakulAla, zakulAda, hastikaDU, kaunAma, hiraNya, karaNa, haihiraNyaH, karaNe, ariMdama, sadhamitra, dAzamitra, sindhumitra, dAsamitra, chAgamitra, dAsagrAma, zauvAvatAna, gauvAzana, govAsana, tAraGgi, bhAraGgi yuvarAja, uparAja, devarAja iti kAzyAdiH / 35 // ___nyA0 sa0 kAzyA0-vyApArAsaMbhavAditi phalAbhAvAdityarthaH, pUrvayogayohi dusaMjJasyAdusaMjJasya ca bhavati, gaNapAThasAmarthyAt anena tu yeSAM dusaMjJatvamadusaMjJatvaM ca teSAM devadatta ityAdInAM duHsaMjJAnAmeva / atha gaNaH, kAzate 'padipaThI' 607 (uNAdi) iti kAziH,cadega maNyAditvAdiH evaM ca, devA enaM deyAsurdevadattaH saMyAti sma saMyAtastasyApatyaM ini sAMyAtiH / na cyavate sma acyuto viSNuH modate modamAnaH, zunAM kulaM zvakulamalati zkkulAlaH, 'hRSivRSi' 485 ( uNAdi) iti zakulaH, zakulAn matsyAn Adatte aci vA zakulAdaH, hastinaH karpariva nadI iva sa dezo hastikaSUH, ku pRthvI nAmayati kunAmo'trAsti kaunAmaH, hiraNyasya karaNaM hiraNyakaraNa, hinoti heH tasya hiraNyaM tadatrAsti haihiraNyaH karaNa iti ko'rthaH? karaNArthe hiraNyaH prazasyate, anye vAhuH hiraNyakaraNa evaMvidho dhvaniH samasta evAtra paThyate, tadevaM saMzliSTanirdezena saMgRhItaM, sindhumitramasya sindhumitraH /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 109 arIna damayati 'bhRvRji' 5-1-112 iti ariMdamaH, dhAnaM dhAH 'krutsaMpat' 5-3-114 iti kvip , saha dhA vartate sadhaH, sadho mitramasya sadhamitraH, dAzo dAso mitramasya dAzamitraH dAsamitraH, chAgo mitramasya chAgamitraH, dAsasya grAmaH dAsaprAmaH, zunaH saMkocastamavatanoti zauvAcatAnaH, gA vAzyata iti nandyAditvAdane govAzano'trAsti govAzanaH, vAsaNa , gAH vAsayati so'trAsti gauvAsanaH / taraGgasyApatyaM tAragiH bhRzuH lvAdittvAdazai bharakAsyAphtyaM bhAragiH, yuvA cAsau yajA ca yuvarAnaH / rAjJaH samIpaM uparAjam , devasva rAjA devarAjaH / vAhIkeSu prAmAt // 6. 3. 36 / / vAhIkadeze grAmavAcibhyo dusaMjJakebhyaH zeSe'rthe Nika ikaNa ityeto pratyayau bhavataH / kArantapikaH, kAraMtapikA, kAraMtapikI, zAkalikaH, zAkalikA, zAkalikI, mAnthavikaH, mAnthavikA, mAnyavikI, ArAtkaH, ArAtkA, ArAtkI, saipurikaH, saipurikA saipurikI skaunagarikaH, skaunagarikA, skonagarikI, nApitavAstukaH ityatra tu paratvAt ' uvarNAdikaNa' (6-3-38) itIka N / vAtAnuprasthaka: nAndIpurakaH kaukkuTIvahakaH dAsarUpyakaH ityeteSu 'prasthapuravahAntayopAntyadhanvArthAt ' (6-3-42) iti parasvAdakaJ / sausukIya ityatra kopAntyalakSaNa Iyo'pavAdatvAcca bhavati / kathaM maujIyam ? maujaM nAma vAhIkAvadhiratyadIyo grAmo na vAhIkagrAma ityeke, anye tu daza dvAdaza bA grAmA viziSTasaMnivezAvasthAnA maujaM nAmeti grAmasamUha evAyaM na grAmaH, nApi rASTram yena rASTralakSaNo'kaJ syAt iti manyate / doritveva ? devadattaM nAma vAhIkagrAmaH tatra jAtI devadattaH / 36 / nyA0 sa0 vAhI0-apavAdattvAcceti na kevalaM paratvAnnApi rASTramiti viziSTasyaiva prAmasamudAyasya rASTratvAt / vozInareSu // 6. 3. 37 // uzInareSu janapade yo grAmastadvAcino dusaMjJakAccheSe'rthe NikekaNau pratyayau vA bhvtH| AhvajAlikaH, AhvajAlikA, AhvajAlikI, saudarzanikaH, saudarzanikA, saudarzanikI, pakSe AhajAlIyaH saudarzanIyaH // 37 // vRjimadAddezAtka / / 6. 3. 38 // vajimadrazabdAbhyAM dezavAcibhyAM zeSe'rthe kaH pratyayo bhavati, rASTrAkao'pavAdaH / doriti nivRttam / vRjikaH, madrakaH / susardhidikzandebhyo
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 J bRhadvRtti- laghunyAsa saMvalite [ pAda. 3. sU. 39-42 ] janapadavAcinaH pratyayo bhavati / tatra madrAt dikpUrvapadAt ' madrAdaJ ' ( 6 - 3 - 24 ) ityaJ vihitaH zeSapUrvapadAtvayaM bhavati / sumadrakaH, sarvamadrakaH, ardhamadrakaH, suvRjikaH, sarvavRjikaH, ardhavRjikaH, pUrvavRjika, aparavRjika : dezAditi kim ? manuSyavRtte varjimAdraH |38| varNAdika // 6. 3. 39 // varNAntAddezavAcinaH zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati / 'aNo'pavAdaH paratvAdIyaNike kaNo'pi bAdhate / zabarajambvAM bhavaH zAbara jambukaH / niSAdaka bhavaH naiSAdakaSukaH / dAkSika dAkSikaSukaH / plAkSikaSva plAkSikarSukaH / nApitavAsturvAhIkagrAmaH tatra bhavo nApitavAstukaH / yastu prAggrAmastasmAduttareNa bhavati / AvrotamAyau bhavaH AvrItamAyavakaH / jihnaSu jaihnabaka iti paratvAdyopAntyalakSaNo rASTralakSaNazvA kaJ, aikSvAka ityatra tu kopAntyalakSaNo'N / uvarNAditi kim ? devadattaH / dezAdityeva / paTo chAtrAH pATavAH / 39 / nyA0 sa0 ubarNA [0 - nanu ' RvarNovarNa' 7-4-71 iti ikAralopena bhAvyaM, tataH kaNityeva kriyatAm ? na, striyAM GIrna syAt / zAbarajambuka ityatra autsargikA'No dAkSikarSaka ityatretyasya. fecare ityatra 'vAhIkeSu' 6-3-36 iti Nike kaNoH prAptiH / doreva prAcaH / / 6. 3.40 / / zarAvatyA nadyAH prAcyAM dizi dezaH prAgdezaH tadvAcina uvarNAntAddusajJakAdeva ikaN pratyayo bhavati / ASADhajambvAM bhava: ASADhajambukaH, nApitavAstau jAtaH nApitavAstukaH, pUrveNa siddhe niyamArthaM vacanam / iha na bhavati mallavAstuH prAggrAmaH mAllavAstava: / evakAra iSTAvadhAraNArthaH / doH prAca eveti niyamo mA bhUt |40| nyA0 sa0 dore0 - ASADhajambUka iti 'candrayukta ' 6-2-6 ityaNi AsADhA prayojanamasya vizAkhASADhA 6-4- 120 ityaN tasya jambUstatra bhavaH / Ito'kaJ / / 6.2.41 // dordezAtprAca iti ca vartate / IkArAntAtprAgdezavAcino dusaMjJakAccheSesrse pratyayo bhavati, IyasyApavAdaH / kAkandyAM bhavaH kAkandakaH, mAkandyAM bhavaH mAkandakaH, prAca ityeva ? dAttAmitryAM bhavaH dAttAmitrIyaH / 41 / ropAntyAt // 6. 3. 42 / / rephopAntyAtprAgdezavAcino dusaMjJakAccheSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati, yasyApavAdaH / pATaliputrakaH, ekacatrakaH // 42 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 43-45 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH . [ 111 prasthapuravahAntayopAntyadhanvArthAt // 6. 3. 43 // dordezAditi ca vartate / prasthapuravaha ityetadantAt yakAropAntyAddhanvavAcinazca dezavAcino dusaMjJakAccheSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / dhanvazabdo mrudeshvaacii| prasthAnta, mAlAprasthakaH zauNaprasthakaH, kAJcIprasthakaH, vAtAnaprasthakaH, bANaprasthakaH / purAnta, nAndIpurakaH, vArtIpurakaH / vahAnta, pailuvahakaH, phAlgunIvahakaH, kokkuTIvahakaH, kaukucIvahakaH, yopAntya, sAMkAzyakaH, kAmpIlyakaH, mANirUpyakaH / dAsarUpyakaH AvItamAyavakaH / dhanvavAci, pAredhanva apAredhanva pAredhanvani bhavaH pAredhanvakaH / ApAredhanvakaH, airAvattakaH, supracaSTe De suprakhyena nirvRtta itvaNi sauprakhye bhavaH sauprakhyIya iti tu gahAditvAt, evaM kAmaprasthIyaH / puragrahaNamaprAcyArtham, prAcyAddhi ropAntyatvenaiva siddham / ata eva hi prAca iti nAnuvartate / IyabAdhanArtha vacanam / 43 / nyA. sa. prastha0-phAlgunIvahaka iti phangunIbhyAM 'candra' 6-2-6 ityaN lup kInivRttiH, punarjI, phalgunyorjAtA 'phalgunyATaH' 6-3-106 iti prAptau matAntareNa 'bhartusaMdhyAderaNa' 6-3-89 bhavati, tato 'vRddhiryasya' 6-1-8 iti duHsNhaa| rASTrebhyaH // 6. 3. 44 // dordezAditi ca vartate / rASTrebhyo dezebhyo dUsaMjJakebhyaH zeSe'rthe'katra pratyayo bhavati / IyasyApavAdaH / AbhisAre bhavaH AbhisArakaH, Adarza AdarzakaH, aupuSTazyAmAyane rASTrAvadhI api rASTre / aupuSTre aupuSTakaH, zyAmAyane zyAmAyanakaH, bahuvacanamakamA prakRtibahutvaM dyotavadapavAdaviSaye'pi prApaNArthama, tenehApi bhavati / AbhisAragartakaH, atra garvottarapadalakSaNa Iyo na bhavati / rASTra samudAyo na rASTragrahaNena gRhyate itoha na bhavati / kAzikozalIyaH / 44 // bahaviSayebhyaH // 6. 3. 45 // doriti nivRttam, yogavibhAgAt / ataH paraM doradozca vidhAnam / dezAditi tu vartate / rASTrebhyo dezebhyo bahutvaviSayebhyaH zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati, aNAdyapavAdaH / aGgeSu jAtaH AGgakaH, vaGgeSu jAtaH vAGgakaH, dArveSu dArvakaH kAmbaveSu kAmbavakaH, jinhuSu jainhavakaH, ajamIDheSu jamIDhakaH, ajakundeSu AjakundakaH, kAlajareSu kAlajarakaH, baikulizeSu vaikulizakA, viSayagrahaNam ananyatra bhAvArtham, tena ya ekatvadvitvayorapi vartate tato mAbhUt /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 46 // vartano ca vartanI ca vartanI ca vartanyaH tAsu bhavo vArtanaH / bahuvavanamapavAdaviSa ye'pi prApaNArtham, trigarteSu vaigartakaH / atra garvottarapadlakSaNa Iyo bAdhyate // 45 / / nyA0 sa0 bahu0-aNAdyapavAda iti AdizabdAjihvoH uvarNAdikaNaH / ananyatreti na vidyate bahutvaviSayAdanyatra bhAvo yasya sa tathA so'rthaH prayojanaM yasya / dhUmAdeH // 6 3. 46 // dezAriti vartate / dhUmAdibhyo dezavAcibhyaH zeSe'rthe'kA pratyayo bhavati aNAdyapavAdaH / dhaumakaH, SADaNDakaH dhUma, SaDaNDa, SaDANDa, avataNDa, taNDaka, vataNDava, zazAdana, arjuna, ArjunAva, dANDAyana, sthalI, dANDAyanasthalI, mAnakasthalI, AnakasthalI, mAhakasthalI, madrakasthalI, mASasthalI, ghoSasthalI, rAjasthalI, aTTasthalo, mAnasthalI, mANavakasthalo, rAjagRha. satrAsAha, sAtrAsAha, bhakSyAdI, bhakSyalI, bhakSyAlI, bhadrAlo, madrakula, ajIkula, byAhAva, vyAhAva, viyAhAva, triyAhAva, saMsphIya, barbaDa garta, varNya, zakunti, vinAda, imakAnta, videha, Anarta, vAdUraH, khADUra, mAThara, pATheya, pAtheyaH ghoSa, ghoSamitra, ziSya, vaNiya, pallI, arAjJI, ArAjI, dhArtarAzI, dhArtarASTrI, dhArtarASTra, avayA, tIrthakukSi, samudrakukSi, dvIpa, antarIpa, baruNa, ujjayanI, dakSiNApatha, sAketa iti dhUmAdiH / dANDAyanasthalItyAdInAM dusaMjJakAnAmIkArAntAnAM vAdUrakhADUramATharANAM ca pAThoprAcyArthaH / prAcyAnAM tvIdropAntyalakSaNo'katra siddha eva, videhAnartayo rASTre'kaJ siddha eva / sAmarthyAdadezArthaH pAThaH, videhAnAmAnAnAM ca kSatriyANAmidaM vaidehakam / Anartakam, pATheyapAtheyayoryopAntyatvAdakaJ siddho'dezArthaH pAThaH / paTheH paThAyA vApatyaM pATheyaH, tasyedaM pATheyakam / 46 / nyA0 sa0 dhamA0-dhArtarASTrIti nanu nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNaM bhaviSyati kiM dvayorupAdAnena ? naivaM, nAmagrahaNeti nyAyastadA AzrIyate yadA dvayorapyeko'rtho bhavati, atra tu dhArtarASTrIzabdena kAcinnagarI ucyate, dhArtarASTrazabdena tu kazcit prAma iti bhinnazabdopAdAnaM, atha dhUmAdigaNo vivriyate-'vilibhili' 340 ( uNAdi) iti dhUmaH, SaD aNDA ANDAzca yatra SaDaNDaH, SaDANDaH / avataNDayati ati avataNDaH, taNDate taNDakaH, avataNDate 'kairava' 519 ( uNAdi ) iti vataNDavaH / zazAn ati zazAdanaH, 'yamyaji' 288 (uNAdi ) iti arjuna:, RjunAvAnAM nivAsaH ArjunAvaH, daNDAnAM samUho dANDaM, 'zvAdibhyo'J' 6-2-26 dANDamayyate aneneti daannddaaynH| sthalatisthalI, dANDAyanasya sthalI, mAnaM kAyati mA avidyamAnA AnakA yeSAM vA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 47-50 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 113 mAnakAsteSAM sthalI, AnakAnAM sthalI, mahanti mAhakAsteSAM sthalI, madreSu bhavAH madrakAsteSAM sthalI, sthalyuttarapadAnAM sarvatra SaSThIsamAsaH, vyutpattistu sAnvayA, rAjJo gRhaM, satrAzabda AkArAnto'vyayaH, satrA sAkaM sahyate satrAsAhaH, santrAsAdo'trAsti sAtrA sAhaH, bhakSyANi Adatte lAti, alAti bhadramalati 'karmmaNo'NU' 5-1-72, madrabhUtaM kulaM yatra, anakti ac GI, ajyAH kulaM, dvau tratro'ho vA yatra, kecittu ivarNAdibhyaH yavaralAnicchanti, tanmate dviyAhAva ityAdi / saMsphAyate kvip tasmai hitaH saMsphIyaH, barbatIti 'vihaDa' 172 ( uNAdi ) iti baDaH, varjyate varjyaH, zake runti zakuntiH, vinAdayati vinAdaH, izca mA ca tAbhyAM kAntaH pRSodarAditvAta imakAntaH / vidihyante videhAH, etya nRtyantyatra AnarttaH, vaTa veSTane khAdR 'sindUra' 430 (uNAdi ) iti vAdUra, khADUraH / maTharo'trAsti mATharaH / ghuSyata iti ghoSaH, sa mitramasya 'ikistiva ' 5 -3 - 138 iti vaNiM yAti vaNiya:, na vidyate rAjA yasyAM 'nAmni ' 2-4-12 iti yAM arAjJI / AgatA rAjAno yasyAM sA bhArAjJI / dhRto rAjA yena dhRtarAjA, so'trAstIti dhArttarAjJI, dhRtarASTro'trAsti dhArttarASTrI, dhArtarASTraH / avayAti avayAH, samudravatakukSirasya samudrakukSiH, ujjIyate'nayA ujjayanI, ramyAditvA - dujjayati vA, dakSiNasyAH panthA dakSiNApathaH, sAyA: lakSmyAH keto nivAsaH sAketaH / sauvIreSu kUlAt // 6. 3. 47 // sauvIra dezavAcinaH kUlazabdAccheSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / kaulaka : sauvIreSu, kaulosnyatra // 47 // samudrAnnRnAvoH // 6. 3. 48 // samudrazabdAdda zavAcinaH zeSe'rthe'kaJpratyayo bhavati sa cet pratyayAntavAcyo nA manuSyo naurvA bhavati / sAmudrako manuSyaH / sAmudrikA nauH / nRnAvoriti kim ? sAmudraM lavaNam // 48 // nagarAt kutsAdAye / / 6. 3. 49 / / nagarazabdAddazavAcinaH zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati pratyayArthasya kutsAyAM dAkSye ca gamyamAne / kutsA nindA, dAkSyaM naipuNyam / kenAyaM muSita iha nagare manuSyeNa saMbhAvyate etannAgarake, caurA hi nAgarakA bhavanti / kenedaM citraM likhitamiha nagare manuSyeNa saMbhAvyate etannAgarake, dazA hi nAgarakA bhavanti / kutsAdAkSya iti kim ? nAgaraH puruSaH, saMjJAzabdAttu katryAdi - pAThAdeyakaJ / nAgareyakaH / 49| kacchAbhivaktravartottarapadAt / / 6. 3. 50 // kaccha agni vaktra varta ityetaduttarapadAdezavAcinaH zeSe'rthe'kaJ pratyayo
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 51-54 ] bhavati, IyANorapavAdaH / bhArukacche bhavo bhArukacchakaH, piSpalIyakaHcche paiSpalIyakacchakaH, agni, kANDAgnau kANDAgnakaH, vibhujAgnau vaibhujAgnakaH, vaktra, ainduvaktre bhavaH ainduvaktrakaH, tinduvaktre tenduvaktrakaH, varta, bAhuvarte bAhuvartakaH, cakravarte cAkravartakaH / uttarapadagrahaNamabahupratyayapUrvArtham, ISadasamAptaH kaccho bahukaccho dezaH tato'kaJ na bhavati // 50 // nyA0 sa0 kacchA-IyANorapadhAda iti yatra pUrvapadasya dusaMjJA tatreyasyAnyatra tvaNaH, atra prathamaprayoge Iyasya dvitIye tvaNaH praaptiH| . araNyAtpathinyAyAdhyAyebhanaravihAre // 6. 3. 51 // araNyazabdAddezavAcinaH pathyAdiSu vAcyeSu zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / AraNyakaH panthAH nyAyo'dhyAyaH ibho naro vihAro vA / pathyAdAviti kim ? AraNyAH sumanasaH, AraNyAH pazavaH // 51 // gomaye vA // 6. 3. 52 // araNyazabdAddezavAcinaH zeSe'rthe gomaye vAcye'kaJ pratyayo bhavati / AraNyakA gomayAH, AraNyAni gomayAni / kecittu hastinyAmapi vikalpamicchanti, AraNyA AraNyakA hstinii| eke tu naravajaM pUrvasUtre'pi vikalpamAhuH, bhAraNyaH AraNyakaH panthA ityAdi / 52 / / kuruyugandharAdA // 6.3.53 // kuruyugandharazabdAbhyAM dezavAcibhyAM zeSe'rthe'kaJ pratyayo vA bhavati / kuruSu bhavaH kauravakaH kauravaH, yugandhareSu bhavaH yogandharakaH, yaugandharaH, rASTrazabdAvetau bahuviSayo ca tatra yugandharAt 'bahuviSayebhyaH (6-3-44) iti nityamakatri prApte vikalpaH / kurostvakaJaH kacchAdyaNA bAdhitasya pratiprasavArtha vacanam / tathA ca vikalpaH siddha eva / yugandharAttu vibhaassaa| nanasthayostu karoH paratvAdakaDeva / kauravako manuSyaH koravakamasya hsitm|53| sAlvAdoyavAgvapattau // 6. 3. 54 // sAlvazabdAddezavAcino gavi yavAgvAM pattijite ca manuSye zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati / sAlvako gauH, sAlvikA yavAgUH, sAlvako manuSyaH / goyavAgvapattAviti kim ? sAlvA vrIhayaH, sAlvaH pttiH| rASTrebhyo'katri kacchAdyaNA bAdhite goyavAnagrahaNaM pratiprasavArtham apattIti pattipratiSedhAta tatsadaze manuSye vidhiH, tatra cottareNa siddha evAkaji nari niyamArthamapatti
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 3. sU. 55] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [115 grahaNam / evaM ca goyavAgvoH pattivajite ca manuSye manuSyasthe ca hasitAdau sAlvaka: anyatra sAlva iti sthitam, ayaM ca vibhAgaH salvazabdasyAdorapi vijJeyaH / 54 / nyA0 sa0 sAlvA0-niyamArthamiti nAra sAlvazabdAt yadyakaJ bhavati, tadA apattAveva na pattau, manuSyasthe ceti nanu goyavAgvapattAvityucyamAne manuSyasthaH kathaM na labhyate, nahi manuSyasthaH prahAsAdiauyavAgUrapattirvA bhavati, na ca patteranyamAtramapatti, api tu manuSyo'nyathA vrIhaya ityatrApyaka prApnoti, tathA ca goyavAgUgrahaNamanarthakaM syAttatrApyapattAvityeva siddheH? ucyate, apatti grahaNaM 'kacchAdernUnRsthe' 6-3-55 ityakatri siddhe patteAvRttyarthaM kriyate na tu vidhyartha, tena yathA apatto manuSye bhavati tathA manuSyasthe'pi, tataH pratyayasyAvyAvartitatvAt / salyazabdasyeti upalakSaNatvAdekadezavikRtasyAnanyatvAd vA / kacchAde nRsthe / / 6. 3. 55 // kacchAdibhyo dezavAcibhyo nari manuSye nRsthe manuSyasve ca zeSe'rthe'kaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / kAcchako manuSyaH, kAcchakamasya hasitam, smitaM jalpitam IkSitam, kAcchikA cUlA, saindhavako manuSyaH, saindhavakamasya hasitam, saindhavikA cUlA / nanastha iti kim ? kAccho gauH, saindhavaM lavaNam, kaccha, sindhu, varNa, madhumat, kamboja, sAlva, kuru, anuSaNDa, anUSaNDa, kazmIra, vijApaka, dvIpa, anUpa, ajavAha, kulUta, raGgu, (ku) gandhAra, sAlveya, yaudheya, sasthAla, sindhvanta iti kacchAdiH / kacchAdayo ye bahuviSayA rASTrazabdAstebhyo 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) ityakaJ siddha eva / uttareNa svaNA bAdhA mAbhUditi punavidhIyate / varNasindhubhyAm 'uvarNAdikaN' (6-3-38) itIkaNi tadapavAde kacchAdhaNi, kuro: 'kuruyugandharAdvA' (6-3-52) iti vikalpe, vijApakasya kopAntyalakSaNe'Ni, kacchasyautsargikANi prApte'kavidhiHH, apare kacchamapi bahuviSayaM rASTrazabdamAhustadA pUrvoktameva pAThaphalam / 55 / nyA0 sa0 kacchA0 -aNopavAda iti 'kopAntyAccANa' 6-3-56 iti sAmAnyena prAptasya, atha kacchAdigaNo vivriyate-'tudimadi' 124 ( uNAdi ) iti kaccha:, 'syandi sRjibhyAm ' 717 ( uNAdi) iti sindhuH / 'ajisthA' 760 ( uNAdi) iti varNaH, madhu asyAsti madhumat , 'salerNidvA' 510 ( uNAdi ) sAlva: 'kRgR' 441 ( uNAdi ) iti kuruH, anurUpA SaNDA yatra anuSaNDaH, bAhulakAdIrghatve anUSaNDaH, 'kazermo'ntazca ' 420 ( uNAdi) kazmIrAH, vijApayanti vijApakAH, dvidhA gatA anugatA Apo yatra dvIpaH, anUpaH, ajAnvahati ajavAhaH,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 56-58 ] kutsitA lUtA yatra kulutaH, kaizIzami' 749 ( uNAdi) iti rakuH, gandhAniyati gandhAraH, sAlvAyA apatyaM sAlveyaH, yudhAyA apatyaM yaudheyaH, saha sthAlena vartate sasthAla: / sindhuzabdo'nte yasya sidhvanta:, sindhu zabdAnto gRhyate, na tu sindhoranta iti kRtvA sidhvanta ityakhaNDaH, tadA hi 'hRdbhagasindhoH' ityatra sAktusaindhavaH pAnasaindhava ityAdiSu kacchAdau tadantavidherapISTatvAt iti yaduktaM tadupapannasyAt / pUrvoktameveti uttareNa tvaNA bAdhA mAbhUdityevarUpam / kopAntyAcAN // 6. 3. 56 // dezAdityeva vartate na nanasthe iti / kopAntyAtkacchAdezca dezavAcinaH zeSe'rthe'N pratyayo bhavati, ikaNakajorapavAdaH / kopAntyaH, RSikA janapadaH teSu jAtaH ArSikaH / mahikeSu mAhiSakaH, azmakeSu AzmakaH, ikSvAkuSu aikSvAkaH, kacchAdi, kAcchaH, saindhavaH, vArNavaH / athANagrahaNaM kimartham yo hi anyena bAdhito na prApnoti tadarthamidaM syAt sa cANeva, na cAnantaro'kameva syAdityAzaGkanIyam / evaM hi pUrvakamakavidhAnam anarthakaM syAt ? naivam, asatyaNgrahaNe ikSvAkoruvarNalakSaNa ikaN syAt sa hi tato rASTrAkA bAdhitaH / 56 / ___ nyA0 sa0 kopA0-ikaNakanoriti 'uvarNAdikaNa' 6-3-39 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 ityanayoH / anyena bAdhita iti 'prAgajitAt 6-1-13 iti prApto'nyenAkAdinA bAdhita ityrthH| anarthakaM syAditi yadi hi nRnRsthe anyatra vAkova syAt tadA ki pUrvasUtreNa, anenaiva kacchAdikopAntyAca ityevaMrUpeNa siddhatvAt / ikaN syAditi yata ikSvAkorikaNapyanenAkA bAdhyamAno vidyate eva tatazca sopyanena syAditi / garvottarapadAdIyaH // 6. 3. 57 // gtottrpdaaddeshvaacinH zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / zvAdidartAttu vAhIkagrAmalakSaNI NikekaNI paratvAdvAdhate / zvAvid bhavaH zvAvidartIyaH, vRkagIyaH zRgAlagartIyaH, rAhidIyaH / AbhisAra gartakaH traigartakaH ityatrAkaJ 'rASTrebhyaH' (6-3-43) iti bahuviSayebhya iti bahuvacanasAmarthyAt bhavatItyuktam / uttarapadagrahaNaM bahupratyayapUrvanirAsArtham, bAhugataH / 57 / kaTapUrvApAcaH // 6. 3. 58 / / kaTapUrvapadAtpAgdezavAcino nAmnaH zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / kaTanagarIyaH, kaTagrAmIyaH, kaTaghoSIyaH, kaTavartakIyaH, kttplvliiyH| prAca iti kim ? kATanagaraH / 58 /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3 sU. 59-62] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 117 kakhopAntyakanthApaladanagaragrAmahadottarapadAdoH // 6. 3. 59 // kakArakhakAropAntyAtkanthApaladanagaragrAmahUda ityetaduttarapadAcca dezavAcino dusaMjJakAt zeSe'rthe Iya: pratyayo bhavati / bAdhakabAdhanArtha ArambhaH, kopAntyAt kopAntyalakSaNe'Ni prApte / ArohaNakIyaH, draughaNakIyaH, AzvasthikIyaH, zAlmalikIyaH, sauSukIyaH, ASTakIyaH, brAhmaNakIyaH, bAlakIyaH / khopAntyAt vAhIkagrAmalakSaNayoNikekaNoH, kauTazikhIyaH, mATizikhIyaH, ayomukhIyaH / kanthApaladottarapadAttayoreva / dAkSikanthIyaH, mAhakikanthIyaH, dAkSipaladIyaH, mAhakipaladIyaH / nagarottarapadAdropAntyalakSaNe'katri, dAkSinagarIyaH, mAhakinagarIyaH / grAmahradottarapadAt NikekaNoreva / dAkSigrAmIyaH, mAhakigrAmIyaH, dAbhihradIyaH, mAhakihradIyaH / doriti kim ? mASikaH, mADanagaraH // 59 / / __ nyA0 sa0 kakho0-bAdhakabAdhanArtha iti 'dorIyaH' 6-3-32 iti Iyasya ye bAdhakAH kopAntyAccetyevamAdayasteSAM bAdhanaM bAdhastadartho'yamArabhyA ityarthaH, etadeva kopAntyAdityAdinA spaSTayannudAharati / . ASTakIya iti 'irSyAza' 77 ( uNAdi) iti takaki sAdhyaH aSTau kAyati vA, aSTAvadhyAyA mAnamasyeti vA pazcAt 'tadatrAsti' 6-2-70 ityaNa , ihAntagrahaNAdeva kevalasya nivRttau dutvAcca garvottarapadavad bahupUrvanivRttyarthamityAzaGkAyAabhAve uttarapadgrahaNaM kanthAdyantottarapadAgrahaNArtha, 'prasthapuravahAnta' 6-3-43 ityatra tvantagrahaNAt prasthAdyantottarapadagrahasyApISTatvAt / parvatAt // 6. 3. 60 // parvatazabdAddezavAcinaH zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / parvatIyo rAjA / parvatIyaH pumAn / 60 / anare vA // 6. 3. 61 // parvatAddezavAcino naravajite zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati vA / parvatIyAni pArvatAni phalAni, parvatIyaM pArvatamudakam / anara iti kim ? parvatIyo manuSyaH / 61 // parNakaNAdbhAradvAjAt // 6. 3. 62 // parNakRkaNa ityetAbhyAM bhAradvAjadezavAcibhyAM zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / prnniiyH| kRknniiyH| bhAradvAjAditi kim ? pArNaH, kArkaNaH / 62 /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 63 ] gahAdibhyaH // 6. 3. 63 // dezAditi vartate / tadbhahAdInAM yathAsaMbhavaM vizeSaNam / gahAdibhyo yathAsaMbhavaM dezavAcibhyaH zeSe'rthe IyaH pratyayo bhavati, aNAdyapavAdaH / gahIyaH, antasthIyaH / gaha, antastha, antasthA, sama, viSama, uttama, aGgamagadha, zuklapakSa, pUrvapakSa, aparapakSa, kRSNazakuna, adhamazAkha, uttamazAkha, samAnazAkha, ekazAkha, samAnagrAma, ekagrAma, ekavRkSa, ekapalAza, iSvagra, dantAgre, iSvanIka, avasyanda, kAmaprastha, sauprakhya, khADAyani, kATheraNi, kATheriNi, lAverANi, lAveriNi, lAvIraNi, zauziri, zauGgi, zauGgizaizari, Asuri, AhiMsI, Amitri, vyADi, bhauGgi, bhauji, bhauji, Adhyazvi, Azvatthi, auddhAhamAni, aupavindavi, Agnizami, devami, zrIti, bATAraki, vAlmIki, kSemadhRtvi, uttara, antara, mukhatas, pArzvatas, ekatas, anantara, AnuzaMsi, sATi, saumitri, parapakSa, svaka, devaka, iti gahAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / 63 / nyA0 sa0 gahAdi0-atha gaNaH, gAhyate gham , pRSodarAditvAt hrasvatve gahaH, ante tiSThati antasthaH, antasthAH, samati ac samaH, vigataH samAt viSamaH, uttAmyati bahUnAM prakRSTa . utkRSTo vA uttamo dezaH agAzca magadhAzca aGgamagadhAH, zuklazcAsau pakSazca zuklapakSaH, evaM pUrvapakSaH, aparapakSa:, kRSNa zakunaH / / adhama uttamA samAnA ekA zAkhA yasya, samAnazcAsau grAmazca samAnagrAmaH, asya dezavAcina evAsmin gaNe pAThaH, anyatra 'samAnapUrva' 6-3-89 iti ikaN , ekazcAsau grAmazca vRkSazca palAzazca ekagrAmaH, ekavRkSaH, ekapalAzaH, iSubhiragraH pradhAnaM iSvanaH, dantairanaH dantAH , iSu pradhAnAnyanIkAni yatra iSvanIkaH, avasyandate'tra avasyandaH, kAmeSu pratiSThate kAmaprasthaH, supracaSTe suprakhyaH sotrAsti tasya nivAso vA soprakhyaH, kaThamIrayati, nandyAditvAt kaTheraNastasyApatyaM kATheraNiH, 'Rdruhekit' 195 (uNAdi) iriNaM kaThasya iriNamiva uSaramiva kaTheriNastasyApatyaM kATheriNiH, lUyate lavaH, lavamIrayati laveraNastasyApatyaM lAveraNiH, lavasyeriNamiva laveriNastasyApatyaM lAveriNiH, lavo'syAstIti lavI, lavinamIrayati lavIraNastasyApatyaM lAvIraNiH, zizirasyApatyaM zaiziriH, zuGgatyApatyaM zauDgiH, zuGgasya zuGgAyA vApatyaM 'zuGgAbhyAM bhAradvAje' 6-1-63 aN zauGgazcAsau zazirizca, asurasyApatyaM mAsuriH, bAhAditvAditra, na hinasti, na vidyate hiMsA yasya vA ahiMsastasyApatyaM AhisiH, na mitramamitraH, praso vA tasyApatyaM AmitriH, vyaDasyApatyaM bhojasya bhUrjasya adhyazvasya azvatthasya udgAhamAnasyApatyaM 'ata iny| 6-1-31 upavindoH agnizarmaNo devazarmaNo'patyaM bAhlAditvAdiJ , zrutasyApatyaM zrautiH, baTAraM kAyati tasyApatyaM valmIkasyApatyaM 'ata iJ' 6-1-31, kSemaM dhRtavAna kSemadhRtvA tasyApatyaM bAhAditvAdi kSemadhRtvi:, utarati uttaraH, 'anikAbhyAM taraH, 437 (uNAdi) iti antaM rAti vA antaraH, eka tasyati kvip ekatAH, na antaraH anantara:. nan zaMsati nRzaMsaH, na nRzaMsaH anRzaMsastasyApatyaM AnuzaMsiH, SaT avayave, sati saTastasyApatyaM sATiH, sumitrAyA apatyaM saumitriH, bAhvAditvAdi , parasya pakSa para pakSaH iti gahAdigaNaH /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 64-67 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 119 pRthivImadhyAnmadhyamazvAsya // 6. 3. 64 // pRthivImadhyazabdAddezavAcinaH zeSe'rthe iyaH pratyayo bhavati madhyamAdezazvAsya pRthivImadhyazabdasya bhavati / pRthivImadhye jAto bhavo vA mdhymiiyH|64| nivAsAccaraNe'N // 6. 3. 65 // pRthivImadhyAnivAsabhUtAddezavAcinazcaraNe nivastari zeSe'rthe'N pratyayo bhavati madhyamAdezazvAsya pRthivImadhyazabdasya / pRthivImadhyaM nivAsa eSAM caraNAnAM mAdhyamAzcaraNAH, trayaH prAcyAH trayaH udIcyAH trayo mAdhyamAH / nivAsAditi kim ? pRthivImadhyAdAgato madhyamIyaH ktthH| caraNa iti kim ? pRthivImadhyaM nivAso'sya madhyamIyaH zUdraH / 65 / 'nyA0 sa0 nivA-nanvaNgrahaNaM kimartha yato yo hi anyena bAdhito na prApnoti tadarthamidaM sa cANeva ? satyaM, nivAsAccaraNa iti kRte pUrvasUtreNaiva siddhe niyamArtha syAt, pRthivImadhyAnnivAsabhUtadezavAcinazcaraNe eva nivastari nAnyatra tatazca madhyamIyAzcaraNA mAdhyamaH zUdra iti vaiparItyaM syAdatastanmA bhUdityaN grahaNam / veNukAdibhya IyaN // 6. 3. 66 // veNuka ityevamAdibhyo yathAyogaM dezavAcibhyaH zeSe'rthe IyaN pratyayo bhavati / vaiNukIyaH, vaitrakIyaH, auttarapadIyaH, autarIyaH, autarakIyaH, prAsthIyaH, prAsthakoyaH, mAdhyamakIyaH, mAdhyamikIyaH, naipuNakIyaH, bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / 66 / nyA. sa. veNu0-veNavaH santyatra uttarANyatra santi, 'RzyAdeH kaH' 6-2-94 prasmasya tulyaH, madhyama eva, madhyamamasyAsti 'ato'neka' 7-2-6 itIkaH, alpA nipuNaH, 'kutsitAlpe' 7-3-33 iti kap , tatra bhavaH / vA yuSmadasmado'trInI yuSmAkAsmAko cAsyaikatve tu tavakamamakam / / 6. 3. 67 // dezAditi nivRttam, yuSmad asmad ityetAbhyAM zeSe'rthe aJ Ina ityeto pratyayau vA bhavataH tatsaMniyoge ca yathAsaMkhyaM yuSmadasmadoyuSmAkAsmAko, ekatvaviziSThe tvarthe vartamAnayostavakamamakAvAdezau bhavataH, pratyayau prati yathAsaMkhyaM nAsti vacanabhedAt / yuSmAkamayaM yuvayorvA yauSmAkaH / yauSmAkINaH, asmAkamayamAvayorvA AsmAkaH AsmAkInaH, pakSe tyadAditvena dusaMjJakatvAdIyaH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 68-74 ] yuSmadIyaH, asmadIyaH, ekatve tu tavakamamakam / tavAyaM tAvakaH, mamAyaM mAmakaH, tAvakInaH, mAmakInaH, pakSe tvadIyaH, madIyaH / 67 dIpAdanusamudra NyaH // 6. 3. 68 // samudrasamIpe yo dvIpastadvAcinaH zeSe'rthe NyaH pratyayo bhavati / kacchAghakaraNorapavAdaH, dvepyo manuSyaH, dvepyamasya hasitam, dvepyam / anusamudramiti kim ? anunadi yo dvIpastasmAt dvaipako vyAsaH, dvepakamasya hasitam, dvaipam / 68 / ardhAdyaH // 6. 3. 69 // ___ardhazabdAccheSe'rthe ya: pratyayo bhavati / aya'm / 69 / sapUrvAdikaNa // 6. 3. 70 / / sapUrvapadAdardhazabdAt zeSe'rthe ikaNa pratyayo bhavati / pauSkarAdhikaH, bajayAdhikaH, bAleyAdhikaH, gautamAdhikaH, kSetrAdhikaH yauvanAdhikaH / 70 / dikapUrvapadAttI // 6. 3.71 // dikpUrvapadAdardhazabdAccheSe'rthe to ya ikaN ityeto pratyayo bhavataH / pUrvArdhyam, paurvAdhikam dakSiNAyama, dAkSiNAdhikam, pazcAryam, pAzcAdhikam / 71 / grAmarASTrAMzAdaNikaNI // 6. 3. 72 // grAmarASTraikadezavAcino'rdhazabdAddikapUrvAt zeSe'rthe'N ikaNa ityeto pratyayo bhavataH, yaapvaado| grAmasya rASTrasya. vA pUrvArdhe bhavaH paurSiH, paurvAdhika:, dAkSiNArdhaH, dAkSiNAdhikaH / 72 / parAvarAdhamottamAdeyaH // 6. 3.73 // para avara adhama uttama ityetatpUrvAdardhazabdAccheSe'rthe yaH pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / parAya'm, avarAya'm, adhamAdhyam, uttamAryam, parAvarayoH dikazabdatve'pi paratvAdayameva yaH / 73 / nyA0 sa0 parAvarA-dikzabdatve'pIti na kevalaM parAvarayoryathAkrama zatravadharmArthayoranena pratyaya ityperrthH| - amo'ntAvodhasaH // 6. 3. 74 // ____ anta, avas, adhas ityetebhyaH zeSe'rthe'maH pratyayo bhavati / antamaH, avamaH, adhamaH, akArAditvamavo'dhaso'ntyasvarAdilopArtham / 74 /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 3. sU. 75-78] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 121 nyA0 sa0 amo0-yatra prakRtivizeSo nopAdIyate tatra 'vAdyAt / 6-1-11 iti pravartate ityatra prakRtivizeSopAdanAdama ityasya prathamAntanirde'pi na prakRtibhAvaH / antama iti antazabdAt bhavAdanyatrAyaM vidhiH, bhave tu digAdiya eva, tathA avodhaH zabdayordigdezavRttyoriha grahaNaM, kAlavRttyostu paratvAt 'sAyaMciram ' 6-3-88 iti tanaDeva / akArAdIti anyathA Ama iti kRte 'nAma sidayyavyaJjane' 1-1-21 ityanena padatvAt 'prAyo'vyayasya' 7-4-65 ityantyasvAdilopo na syAt , 'no'padasya' 7-4-61 ityato'pada pazcAdAdyantAgrAdimaH // 6. 3. 75 // pazcAt Adi anta agra ityetebhyaH zeSe'rthe imaH pratyayo bhavati / pazcimaH / atraavyytvaadntysvraadilopH| AdimaH, antimaH agrimaH / AdhantAbhyAM bhavAdanyatrAyaM vidhiH, bhave tuM paratvAdigAdiya eva / 05 / madhyAnmaH // 6. 3. 76 // madhyazabdAccheSe'rthe maH pratyayo bhavati / madhyamaH, bhave dinaNAdirvakSyate / tato'nyatrAyaM vidhiH // 76 / madhya utkarSApakarSayoraH / / 6. 3. 77 / / - utkarSApakarSayormadhye vartamAnAnmadhyazabdAccheSe'rthe a ityayaM pratyayo bhavati, mApavAdaH / nAtyutkRSTo nAtyapakRSTo madhyaparimANo madhyo vaiyAkaraNaH, madhyA guNAH, madhyA strI, nAtidIrgha nAtihrasvaM madhyapramANaM madhyaM kASTham, nAtisthUlo nAtikRzo madhyaH kAyaH / yadyapi madhyazabdo madhyapariNAmavAcinyapi vartate tathApyavasthAvasthAvatoH syAdvAdAdbhedavivakSAyAmavasthAvAciprakRteravasthAvati pratyayArthe pUrveNa mo mAbhUditi vacanam / 77 / nyA0 sa0 madhya0-yadyapIti nanvAdhArAdheyayorabhedavivakSAyA madhyavartikASTAyapi madhyazabdenocyate, tat kimanenetyAzaGkA / adhyAtmAdibhya ikaN // 6. 3. 78 // adhyAtma ityAdibhyaH zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati / adhyAtma bhavamAdhyAtmikam, evamAdhidaivikam, Adhibhautikam, anushtikaaditvaadnyorubhypdvddhiH| aurvadamikaH, aurdhvadehikaH, auvaMdamikaH, aurvadehikaH, ata eva pAThAdUrdhvazabdasya damadehayorvA mo'ntaH / kecidUrdhvadamordhvadehAvanuzatikAdiSu paThanta ubhayapadavRddhimicchati / aurvadAmikaH, aurvadaihikaH, UrdhvamauhartikaH, atra 'saptamI cordhvamauhUtike' (5-3-12) iti jJApakAduttarapadasyaiva
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 79-80 | vRddhiH / akasmAt hetuzUnyaH kAlaH tatra bhavamAkasmikam / amuSminparaloke bhavam AmuSmikam, evamAmutrikam, pAratrikam, iha bhavamohikam, zaiSikam pAThasAmarthyAtsaptamyA alup / adhyAtmAdayaH prayogagamyAH // 78 // 6 nyA0 sa0 adhyAtmA0 - Atmani iti vigRhya anaH ' 7-3-88 ityat samAsAntaH tataH saptamyarthasyoktatvAt sipratyayaH, yadvA syAdavAdAt prakRtibhedena kArakabhede saptamyantAdikaN / 6 muSmikamiti nanu 'nopadasya 7-4-61 iti kathamantyasvarAdilopaH, 'tadantaM padam ' 1- 1 - 20 iti padatvAtvAnna prApnoti ? na, nAma siday' 1-1-21 iti niyamAtpadatvAbhAvaH / evamAmutrikamiti evaMzabdaH paralokalakSaNaM sAdRzyamavagamayati dvayoH / samAna pUrvalokottarapadAt / / 6. 3. 79 / / samAnapUrvapadebhyo lokazabdottarapadebhyazca zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati / samAnagrAme kRto bhavo vA sAmAnagrAmikaH, sAmAnadezikaH, iha loke kRto bhavo vA aihalaukikaH, pAralaukikaH, sArvalaukikaH, yogadvaye'pi bhavArtha eva pratyaya ityanye // 79 // varSAkAlebhyaH // 6. 3. 80 / / varSA zabdAtkAlavizeSavAcibhyazva zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati, aNapavAdaH dorIyamapi paratvAdvAdhate / varSAsu bhavo vArSikaH, RtoNit pratyayaMstadavayavAdeRtvantAdapi bhavatyabhidhAnAt / pUrvavArSikaH, aparavArSikaH / evamuttaratrApi / kAlavAci, mAsikaH, ArdhamAsikaH, sAMvatsarikaH, AhnikaH, devasikaH, varSAgrahaNaM mRtvaNbAdhanArtham / kAlazabdaH kAla vizeSavAcI / ' bhartu saMdhyAderaN ( 6- 3 - 88 ) ityatra saMdhyAdigrahaNAt / svarUpagrahaNe hi kAlalakSaNekaNbAdhakaM sadhyA digrahaNamanarthakaM syAt / bahuvacanaM tu yathAkathaMcit kAlavRttibhyaH pratyayaprApaNArthaM, nizAsahacaritamadhyayanaM nizA pradoSasahacaritaM pradoSaH tatra jayI naizikaH prAdoSikaH / kadambapuSpasahacaritaH kAlaH kadambapuSpaM vrIhipalAla sahacaritaH kAlo vrIhipalAlam / tatra deyamRNaM kAdambapuSpikaM vaihipalAlikam / kAlazabdAttu kAlArthAdakAlArthAcca kAlataH, akAlAdapi kAlArthAt 'kAlebhyaH' iti yo vidhiH 80 , nyA0 sa0 varSA0 - pUrvavArSika iti pUrvAzca tA varSAzca 'pUrvAparaprathama' 3-1-103 iti samAsaH, pUrvAsu varSAsu bhaSa iti taddhitaviSaye 'digadhikam 3-1-98 ityanena vA, varSANAM pUrvatvamiti 'pUrvAparAdha' 3-1-52 ityAdinA tatpuruSo vA 'aMzAdudRto:' 7-4-11 ityuttarapadavRddhiH, vizeSavihitatvAt paratvAccAnena 'dikpUrvAt ' 6- 3-71 iti bAdhyate /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 81-85 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTodhyAyaH [ 123 __vizeSavAcIti gRhyata iti zeSaH, mAsAdyapekSayA kAlazabdo'pi kAlavizeSavAcI tena kAlika ityapi / ___ yathAkathaMciditi yathAkathaMcit guNavRttyA mukhyavRttyA vA ye kAle vartante ityarthaH / akAlAdapIti-akAlazabdazca yadA kAlamupalakSaNIkRtya kAle varttate guNavRttyaiva tadAkAlazabdAta kAlArthAt pratyayo bhavati yathAdarzitAt kdmbpusspaadeH| yo vidhiriti kAlebhya ityaMzena yo vidhiH sa tasmAd bhavatIti / zaradaH zrAddhe karmaNi // 6. 3. 81 // zaracchabdAtkAlavAcinaH zrAddhe karmaNi pitRkArye zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati, RtvaNo'pavAdaH / zAradikaM shraaddhkrm| karmaNIti kim ? zAradaH zrAddhaH, zraddhAvAnityarthaH / zrAddha iti kim ? zAradaM virecanam / 81 / navA rogAtape // 6. 3. 82 // . zaracchabdAtkAlavAcino roge Atape ca zeSe'rthe ikaNa pratyayo bhavati vA, RtvaNo'pavAdaH / zAradikaH zArado vA rogaH, zAradikaH zArada AtapaH / rogAtapa iti kim ? zAradaM dadhi / 82 / nizApradoSAt // 6. 3. 83 // - nizApradoSazabdAbhyAM kAlavAcibhyAM zeSe'rthe 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) iti nityaM prApta ikaNa vA bhavati / naizikaH naizaH prAdoSikaH prAdoSaH / 83 / zvasastAdiH // 6. 3. 84 // __ zvas ityetasmAtkAlavAcinaH zeSe'rthe ikaN pratyayo vA bhavati sa ca tAdiH / zauvastikaH, pakSe 'aiSamohyaHzvaso vA' (6-3-18) iti tyac / zvastyam / tatrApi vAgrahaNAt pakSe 'sAyam'-(6-3-87) ityAdinA tanaT / zvastanam / 841 ciraparutparArestnaH // 6. 3. 85 // ciraparutparAri ityetebhyaH kAlavAcibhyaH zeSe'rthe tnaH pratyayo bhavati vA, ciratnaM paratnaM parAritam, pakSe 'sAyam' [6-3-87 ] ityAdinA tanaT / ciraMtanam, paruttanam, parAritanam, parutparAribhyAM vikalpaM necchantyanye / parArestu rilopa ityeke, praatnH| kecittu parutparAryostanaTayantyasvarAtparaM svAgamamicchanti / paruntanam, parAritanam / 85 / nyA0 sa0 cira0-mvAgamamiti moruditkaraNaM 'tau mumau' 1-3-14 ityanusvarArtha, anyathA'padAntatvAnna syAt , 'nAma siday 1-1-21 ityanenApi masya padAntatvaM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 0 86-89 ] parAritanamityatraiva syAt , paruntanamityatra tu antyasvarAt parasya takArAcca prAk sthitasya na syAt / puronaH // 6. 3. 86 // purAzabdAtkAlavAcino'vyayAccheSe'rthe naH pratyayo bhavati vA / purA bhavaM purANam, purAtanam / 86 / pUvAlAparAhNAttanaT // 6. 3. 87 // pUrvAhna aparAhna ityetAbhyAM kAlavAcibhyAM zeSe'rthe tanaT pratyayo vA bhavati / 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) iti nityamikaNi prApte vikalpaH, tena pakSe so'pi bhavati, pUrvAhna jAto bhavo vA puurvaahntnH| pUrvAhnatanaH, aparAhnetanaH, aparAhNatanaH, 'kAlAttana' (3-2-24) ityAdinA vA saptamyA alup / pUrvAhna jayI pUrvAhnatanaH, apraahntnH| atra jayini vAcye tatra vyavasthitavibhASAvijJAnAt nityaM saptamyA lup, pakSe paurvAhikaH, aapraalikH| TakAro DyarthaH / pUrvAhnatanI, aparAhnetanI 87 / sAyaMciraMpAleprage'vyayAt // 6. 3. 88 // ____ yogavibhAgAdveti nivRttam, sAyaMciraMprAheprage ityetebhyo'vyayebhyazca kAlavAcibhyaH zeSe'rthe tanaT pratyayo nityaM bhavati / sAye bhavaM sAyantanam, cire cirantanam, ata eva nirdezAnmAntatvaM nipaatyte| prAtanam, pragetanam, anayorekArAntatvam / avyaya, divAtanam, doSAtanam, naktaMtanam, punastanam, prAtastanam, prAktanat / kAlebhya ityeva ? svarbhavaM sauvam, sAyaMciraMprAha prage ityavyayebhyo'vyayAdityeva siddha sAyaciraprAhnapragazabdebhya stanavidhAnaM kAlekaNbAdhanArtham / 88 / bhartusaMdhyAderaNa // 6. 3. 89 // bhaM nakSatraM tadvAcibhya RtuvAcibhyaH saMdhyAdibhyazca kAlavAcibhyaH zeSe'rthe'N pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / puSyeNa candrayuktena yuktaH kAla: puSyaH / 'candrayukta'-(6-2-7) ityAdinAN / tasya lup, puSye bhavaH pauSaH, evaM taiSa: AzvinaH rauhiNaH, sauvAtaH / Rtu gRSmaH, zaiziraH, vAsantaH RtoNit pratyayastadavayavAderapi bhavati / pUrvagRSmaH, aparazaiziraH / 'aMzAdRtoH' (7-4-14) ityuttarapadavRddhiH / sandhyAdi, sAndhyaH, sAdhivelaH, AmAvAsyaH / ekadezavikRtasyAnanyatvAdamAvasyAzabdAdapi bhavati / AmAvasyaH,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3 sU. 90-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 125 aNgrahaNaM svAtirAdhAApaurNamAsIbhya IyabAdhanArtham / yathAvihitamityucyamAne dorIya itIyaH prApnoti / kAlebhya ityeva ? svAteridamudayasthAnam svAtIyam, evaM rAdhIyam, ArdIyam / sandhyA sandhivelA amAvAsyA trayodazI, caturdazI," paJcadazI, paurNamAsI, pratipat, zazvat iti saMdhyAdiH / RvarNovarNAt'(7-4-71) iti sUtre'zazvaditi pratiSedhAcchazvacchabdAt ikaNapi / zAzvatam zAzvatikam / 89 / / nyA0 sa0 bhartu0 ekadezavikRtasyeti 'vAdhAremAvasyA' 5-1-21 iti hRsvatve ekadezavikRtatvam / aNgrahaNa:mati anyathA yo'nyena bAdhito na prApnoti sa bhavati, sa cANeveti nyAyAt siddhaM, kiM tadgrahaNena ? IyabAdhanArthamiti nanu kAlekaNa prApnoti tat kimuktaM IyabAdhanArthamiti 1 satyaM, sUtrakaraNAt kAlekaNU na bhavati / ____ ikaNapIti 'varSAkAlebhyaH' 6-3-80 ityanena, na vAcyaM prayojanekaNi caritArthaH, yataH prayojanArthe ikaN asmAnneSyata eva / saMvatsarAphalaparvaNo // 6. 3. 90 // saMvatsarazabdAtphale parvaNi ca zeSe'rthe'N pratyayo bhavati / sAMvatsaraM phalam, sAMvatsaraM parva / phalaparvaNoriti kim ? sAMvatsarikaM zrAddham / 90 / hemantAdA taluk ca // 6. 3. 91 // hemantazabdAdRtuvizeSavAcinaH zeSe'rthe'N vA bhavati tatsaMniyoge ca takArasya lugbA bhavati / nityamaNi prApte vibhASA / tathA trairUpyam, haimanam, haimantam, haimantikam, tadantavidhinA pUrvahaimanam / 'aMzAdRtoH' [7-4-14 ] ityuttarapadavRddhiH / 91 // prAvRSa eNyaH // 6. 3. 92 // prAvRS ityetasmAt RtuvAcinaH zeSe'rthe eNyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / prAvRSi bhavaH prAvRSeNyaH / jAte tu paratvAdika eva / prAvRSi jAtaH prAvRSikaH, eNya iti pratyaye mUrdhanyo NakAro ninimittakaH prAvRSeNyayatIti NyantAt kipi prAvRSeN iti mUrdhanyArthaH / 92 / nyA0 sa0 prA0 ninimittaka iti na tu 'raghuvarNa' 2-3-63 ityanena mUrdhanyArtha iti, anyathA na loparUpe pare kArye 'NaSama' 2-1-60 iti NatvasyAsattvAdanyatvAcca 'ravarNaH' 2-3-63 ityapravRttI 'nAmno nonahnaH' 2-1-91 iti nalope'niSTaM rUpaM syAt / sthAmAjinAntAllupa // 6. 3. 93 // sthAma nazabdAntAdajinAntAcca parasya zaiSikasya pratyayasya lup bhavati /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] bRhadvRtti- laghunyAsa saMvalite 7 azvatthAmani bhavo jAtA vA azvatthAmA aH stha naH [ 6-1-22 ] ityaH / tasya lup / sihAjine bhavo jAto vA siMhAjina: ulAjinaH, nRkAjinaH / bhavArthasyaiva lupamicchantyanye tanmate azvatthAmno'yaM tata Agato vA azvatthAmaH evaM saiMhAjinaH vArkAjinaH ityAdau na bhavati / 93 / [ pA0 3. sU0 94-97 J tatra kRtalabdhakrIta saMbhUte // 6. 3. 94 // aNAdaya eyaNAdayazca savizeSaNA anuvartante tatreti saptamyantAt kRte labdhe krIte saMbhUte cArthe yathAyogamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / yadanyenotpAditaM tatkRtam / yatpratigrahAdinA prAptaM tallabdham, yanmUlyena svIkRtam tat krItam / yatsaMbhAvyate saMmAti vA tatsaMbhUtam / srugghne kRto labdhaH krItaH saMbhUto vA sraughnaH, evaM mAthuraH, atrAN autsaH utsAdyaJ / bAhyaH, bAhakaH / ' bahiSaSTI kaNca ' ( 6-1-16) / nAdeyaH nadyAditvAdeyaN / rASTriya: / ' rASTrAdiya:' ( 6-3-3 ) / pArAvarINaH / ' pArAvArAdInaH ( 6-3-6 ) / tatreti kim / devadattena krItaH / kRtalabdhakrItasaMbhUta iti kim ? zayane zete, Asana Aste |14| nyA0 sa0 tatra0 - yatsaMbhAvyate iti utpattijJAnaM saMbhAvanA, tatra utpadyate tatra ghaTate ityarthaH / saMmAti veti pramANAnatirekeNAvatiSThate / tatsaMbhUtamiti saMmAtyarthe akarmakatvAcchIlyAditvAt sati karttari ktaH, itare tu antarbhUtavyarthatvAt karmaNi kaH / kuzale / / 6. 3. 95 // tatreti saptamyantAtkuzale'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / srudhne kuzalaH sraughnaH mAthuraH, nAdeyaH, rASTriya yogavibhAga uttarArthaH / 95 / patho'kaH / / 6. 3.96 // tatreti saptamyantAtpathinzabdAtkuzale'rthe'kaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / pathi kuzala: pathakaH / 96 / ko'smAdeH // 6. 3. 97 // tatreti saptamyantebhyo'zman ityAdibhyaH kuzale'rthe kaH pratyayo bhavati / aNAderapavAdaH / azmani kuzala: azmakaH, azanikaH AkarSakaH / azmAdaya upacArAttadviSayAyAM kriyAyAM vartamAnAH pratyayamutpAdayanti tatraiva kuzalArthayogAt / pratyayAntarakaraNamikArokArAntazabdArtham || anyathA teSu aniSTaM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. su. 98-101 zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 127 rUpamApadyeta / azman azani AkarSa tsaru, pizAca, picaNDa, pAda, zakuni, nicaya, jaya, naya, hUda, hrAda ityazmAdiH / 97| nyA0 sa0 ko'zma0 - pratyayAntarakaraNamiti natu 'pathokaH ' 6-3-96 ityato'kenaiva sAdhyasiddhirbhaviSyati kiM karaNeneti ? aniSTamiti ' avarNavarNasya' 7-4-98 iti prasaGgAt / jAve / / 6. 3. 98 // tatreti saptamyantAjjAte'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / srudhne jAtaH sraughnaH, evaM mAthuraH, aN- autsaH, audapAnaH, aJbAhyaH, bAhIkaH, JyaTIkaNau - kAleyaH, AgneyaH, 'kalyagnereyaN' (6-1-17) / straiNaH, pauMsna, ' prAgvataH strIpuMsAnnaJsnaJ' (6- 1 - 25 ) | nAdeyaH, eyaN, rASTriyaH iyaH pArAvArINaH, InaH grAmyaH, grAmINaH, yenaJI - kAtreyakaH / katryA dezvayakaJ' ( 6-3 - 10 ) / tatretyeva / caitrAjjAtaH / jAta iti kim ? zayane zete / Asane Aste, svayamutpattirjAtasyArtha iti kRtAdibhyo bhedaH // 68 // 4 , prAvRSa ikaH / / 6. 3. 99 // tatreti saptamyantAtprAvRSAbdAjjAte'rthe ikaH pratyayo bhavati, eNyasyApavAdaH / prAvRSi jAtaH prAvRSikaH / 99| nAni zarado'kaJ // 6. 3. 100 // zaradityetasmAtsaptamyantAjjAte'rthe'kaJ pratyayo bhavati nAmni prakRtipratyaya samudAyazcetkasyacinnAma bhavati, RtvaNo'pavAdaH / zAradakA darbhAH, zAradakA mudrAH / darbhavizeSANAM mudravizeSANAM ceyaM saMjJA / nAmnIti kim ? zAradaM sasyam / 100 / sindhvapakarAtkANau // 6. 3. 101 // sindhu apakara ityetAbhyAM saptamyantAbhyAM jAte'rthe ka aN ityatI pratyayau bhavata: nAmni / sindhoH kacchAdyakaJaNoH apakarAccautsargikANo'pavAdaH, vacanabhedAdyathAsaMkhyAbhAvaH / sindho jAtaH sindhukaH saindhavaH apakare kacavare jAtaH apakarakaH, ApakaraH / nAmnItyeva ? saindhavako manuSyaH / nAmnItyadhikAraH 'kAlAddeya RNe' (6- 3 - 112 ) iti sUtraM yAvat anye tu nAmnItyadhikAraM necchanti / 101 / "
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [ pAda. 3 sU0 102-105 ] pUrvAhNAparAlA mUlapradoSAvaskarAdakaH // 6. 3. 102 // tatreti saptamyantebhyaH pUrvAhlAdibhyo jAte'rthe'kaH pratyayo bhavati nAmni, iknnaaderpvaadH| pUrvAlla jAtaH pUrvAlakaH, aparAhakaH, atrekaNtanaTorapavAdaH / ArdrakaH, mUlakaH, atra bhANaH, pradoSakaH, atrekaNaNoH, avaskarakaH, atrautsagikANaH / nAmnItyeva ? paurvAhnikam, pUrvAhnatanam, AparAhnikam aparAhna tanam Arda, maulaM, prAdoSikaM, prAdoSam, Avaskaram / kenaiva siddhe'kavidhAnamAdriketyevamartham / anyathA khaTvAkA khaTvakA khaTviketivat ke rUpatrayaM syAt / 102 / pathaH pantha ca // 6. 3. 103 // pathinzabdAtsaptamyantAjjAte'rthe'ka: pratyayo bhavati pathin zabdasya ca panthAdezo nAmni, aNo'pavAdaH / pathi jAtaH panthakaH / 103 / azva vA'mAvAsyAyAH // 6. 3. 104 // amAvAsyAzabdAtsaptamyantAjjAte'rthe'kAro'kazca pratyayau vA bhavataH nAmni, sndhyaadhnno'pvaadH| amAvAsyAyAM jAtaH amAvAsyaH, amAvAsyakaH, pakSe saMdhyAdyaN / AmAvAsyaH, ekadezavikRtasyAnanyatvAt amAvasyAzabdAdapi bhavati / amAvasyaH, amAvasyakaH, AmAvasyaH / nAmnItyeva ? AmAvAsyaH / 104 / nyA. sa. azca0-amAvasyAzabdAditi 'vA'dhAre'mAvasyA' 5-1-21 iti dhyaNi vAhasvatvaniSAtanAt / zraviSThASADhAdIyazca // 6. 3. 105 // zraviSThA aSADhA ityetAbhyAM jAte'rthe IyaNa cakArAdazca pratyayo bhavataH nAmni, bhANo'pavAdaH / zraviSThAH dhaniSThAH, tAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlaH zraviSThAH tAsu jAtaH zrAviSThIyaH, aviSThaH / evam aSADhAyAmaSADhayoraSADhAsu vA jAtaH ASADhIyaH aSADhaH, aNamapIcchantyeke / zrAviSThaH ASADhaH // 10 // ___ nyA0 sa0 viSThASADhA0-aviSThA iti zRNotyanenAsminniti vA 'punnAmni' 5-3-130 iti ghaH, zravo vidyate asyAM matuIMH , 'mAvarNa' 2-1-94 iti vAdeze zravavatI, tata AtizAyike iSTe 'jAti' 3-2-51 iti puMvadbhAve 'vinmatorNISTheyasau' 7-4-32 iti matolapi zraviSThAH tAbhiH / aSADhAyAmiti aSADhA nakSatramekadvitritArakaM ca manyante /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 3. sU. 106-109 ] phalgunyASTaH / / 6. 3. 106 // phalgunIzabdAtsaptamyantAjjAte'rthe TaH pratyayo bhavati nAmni, bhANo'pavAdaH / phalgunyorjAtaH phalgunaH, phalgunI strI / aNamapIcchantyeke / phAlgunaH, TakAro GayarthaH / 106 / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [ 129 bahulAnurAdhApuSyArthapunarvasuhastavizAkhAsvAterlup / / 6. 3. 107 // bahulAdibhyaH saptamyantebhyaH parasya bhANo jAte'rthe lup bhavati nAmni / bahulAH kRttikAH tAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlo bahulAH tAsu jAto bahula: / atrANo lupi ' GayAdergauNasya ' - ( 2 - 4 - 94 ) ityAdinApo'pi lup, evamanurAdhAsu anurAdhaH / ' ghaJyupasargasya bahulam ' ( 3-2-86 ) iti dIrghatve anUrAdhAH, tAsu anUrAdha:, puSyArtha- puSye puSyaH, tiSyaH, sidhyaH / punarvasau punarvasuH, haste hastaH, vizAkhAyAM vizAkhaH, svAtI svAtiH // 107 // nyA0 sa0 bahula0-punarvasAviti atra prAgeva ekaitra tArA vivakSiteti 'puSyArthAt ' 3 - 1 - 129 iti sUtraM vinA'pi siddhaM puMliGgazcAyam / citrA revatI rohiNyAH striyAm / / 6. 3. 108 // citrAdibhyaH saptamyantebhyaH parasya bhANo jAte'rthe striyAM lup bhavati nAmni | citrAyAM jAtA citrA mANavikA, revatyAM revatI, rohiNyAM rohiNI, striyAmiti kim ? caitraH raivataH rohiNaH puMsyeSAM vikalpa ityeke / tanma citra: revataH rohiNa ityapi bhavati / 108 / bahulamanyebhyaH / / 6. 3. 109 // zraviSThAdibhyo ye'nye nakSatrazabdAstebhyaH saptamyantebhyaH parasya bhAgo jAte'rthe bahulaM lup bhavati nAmni | abhijiti jAto'bhijit, abhijitaH, azvayuji jAta: azvayuk, AzvayujaH, zatabhiSaji zatabhiSak zAtabhiSajaH, zatabhiSaH, ' vA jAte dvi:' ( 6-2-137 ) iti vikalpanANo DisvAdantyasvarAdilopaH / kRttikAsu kRttikaH, kArtikaH, mRgazirasi mRgazirAH mArgazIrSaH, eSu vA lopaH / kacinnityam / azvinISu jAtaH azvinaH, azvinI, rAdhaH, rAdhA, zravaNaH, zravaNA, uttaraH, uttarA / kacinna bhavati, maghAsu mAghaH, azvatthe azvatthaH, proSThapadAsu proSThapAdaH, bhadrapAdaH, proSThabhadrAjjAte' ( 7-4 -13 ) ityuttarapadavRddhiH / 109 / *
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 110-114 sthAnAntagozAlakharazAlAt // 6. 3. 110 // ___ sthAnazabdAntAnAmno gozAlakharazAla ityetAbhyAM ca saptamyantAbhyAM parasya jAtethe pratyayasya lubbhavati nAmni / gosthAne jAto gosthAna:, azvasthAnaH, gozAle gozAlaH, kharazAle kharazAlaH, liGgaviziSTasyApi grahaNAdosthAnyAM gosthAnaH / gozAlAyAM gozAlaH, kharazAlAyAM kharazAlaH / 'uyAdegauNasya' (2-4-94) ityAdinA strIpratyayasyApi luk / 110 / nyA0 sa0 sthAnA0-gozAle iti atra tatpuruSe kRte paravalliAtAyAM prAptAyAM 'senAzAlA' iti pakSe napuMsakatvAt hrasvatve gozAle jAta ityAdivigrahaH / vatsazAlAdA // 6. 3. 111 // vatsazAlazabdAtsaptamyantAtparasya jAte'rthe pratyayasya vA lup bhavati nAmni / vatsazAlaH, vAtsazAlaH / 111 / sodaryasamAnodayauM / / 6. 3. 112 // sodaryasamAnodaryazabdo jAte'rthe yapratyayAntau nipAtyete / samAnodare jAtaH sodayaH, samAnodaryaH / nipAtanAtpakSe samAnasya sabhAvaH, tata eva ca jAtArthamAtratve'pi bhrAtRSvevAbhidhAnam na kRmimalAdiSu / nAmnItyadhikArAdvA / 112 / / .. kAlAddeye RNe // 6. 3. 113 // tatreti vartate, tatreti saptamyantAtkAlavizeSavAcino deye'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattaddeyamRNaM caittadbhavati, nAmnIti nivRttam / mAse deyamaNaM mAsikam, ArdhamAsikam, sAMvatsarikamRNam / mAsAdike gate deyamityarthaH / RNa iti kim ? mAse deyA bhikSA / svAtI deyaM svastivAcanam / 113 / kalApyazvatthayavabusomAvyAsaiSamaso'kaH // 6. 3. 114 // kalApina azvattha yavabusa umAvyAsa aiSamas ityetebhyaH kAlavAcibhyaH saptamyantebhyo deya RNe'kaH pratyayo bhavati / ikaNAderapavAdaH / yasminkAle mayUrAH kedArAH ikSavaH kalApino bhavanti sa kAlastatsAhacaryAkalApI tatra deyamaNaM. kalApakam / yasminkAle'zvatthAH phalanti sa kAlo'zvatthaphalasahacarito'zvatthaH tatra deyamRNamazvatthakam / yasminkAle yavAnAM busaM bhavati sa kAlo yavabusam tatra deyamNaM yavabusakam / umA vyasyante vikSipyante
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 115-119] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 131 yasminsa kAla umAvyAsastatra deyamRNamumAvyAsakam / aiSamo'sminsaMvatsare deyamRNamaiSamakam / 114 // nyA0 sa0 kalA0--ikaNAderiti AdizabdAt 'aiSamohyaHzvaso vA' 6-3-19 iti tyactanaTau aiSama iti sAmAnyavizeSabhAvena bhUyaH saptamI, eke tu vizeSAbhAvaM manvAnAH saptamyarthAdapi pratyaya iti ca vyAcakhyuH / grISmAvarasamAdakaJ / / 6. 3. 115 / / grISma avarasamA ityetAbhyAM kAlavAcibhyAM saptamyantAbhyAM deye RNe'kaJ pratyayo bhavati, aNikaNorapavAdaH bakAro vRddhyarthaH / grISme deyamRNaM graiSmakam, avarA, samA, avarasamA, samAyA, avaratvamityavarasamaM vA / tatrAvarasamakam / aparaMsamAdapIcchantyeke / Aparasamakam / 115 / saMvatsarAgrahAyaNyA ikaN ca // / 6. 3. 116 / / saMvatvara AgrahAyaNI ityetAbhyAM saptamyantAbhyAM deye RNe ikaN cakArAdakazca pratyayo bhavataH, aNikaNorapavAdaH / saMvatsarAddhi phale parvANi ca RNa prApnoti / saMbatsare deyamRNaM phalaM parba vA sAMvatsarikam, sAMvatsarakam, AgrahAyaNikam, AgrahAyaNakam, vezyakRtvA ikaN ceti vidhAnaM ' saMvatsarAtphalaparvaNoH ' ( 6-3 - 89 ) ityaNbAdhanArtham 116 // nyA0 sa0 saMva0 - vetyakRtveti nantrAgrahAyaNyA vetyapi kRte sAdhyasiddhirbhaviSyatItyAzaGkA / sAdhupuSyatpacyamAne // 6. 3. 117 // 1 kAlAditi vartate / tatreti saptamyantAtkAla vizeSavAcinaH sAdhau puSyati pacyamAne cArthe yathAvihitaM pratyayA bhavanti / hemante sAdhu haimanamanulepanam / haimantaM haimantikam / vasante puSyanti vAsantyaH kundalatAH, graiSmya: pATalA, zaradi pacyante zAradAH zAlayaH, zaizirA mudgAH / 117 | upte / / 6. 3. 118 / / tatreti saptamyantAt kAlavAcina upte'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / zaradyuptA: zAradA yavAH / hemante haimanAH, graiSmAH, naidAdhAH yogavibhAga uttarArthaH / 118 / AzvayujyA akaJ / / 6. 3. 119 / / AzvayujIzabdAtsaptamyantAdupte'rthe'kaJ pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / azvinIbhizcandrayuktAbhiryuktA yA paurNamAsI sA AzvayujI, azvinIparyAyo'.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 120-124 ] zvayukazabdaH / Azva yujyAM kaumudyAmuptA AzvayujakA mASAH / 119 / nyA0 sa0 Azva0-AzvayujyAmiti ata eva nirdazAt 'candrayuktAt' 6-2-6 iti na lup / grISmavasantAdvA // 6. 3. 120 // ___AbhyAM saptamyantAbhyAmupte'rthe'kaJ pratyayo bhavati vA, RtvaNo'pavAdaH / graiSmakaM, greSmam sasyam vAsantakaM, vAsantaM sasyam / 120 / . vyAharati mRge // 6. 3. 121 // tati vartate kAlAditi ca, tatreti saptamyantAtkAlavAcino vyAharatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati vyAharaMzcanmRgo bhavati / nizAyAM vyAharati naiziko naizo vA zRgAlaH / prAdoSikaH prAdoSo vA shgaalH| iti kim ? vasante vyAharati kokilaH / 121 / jayini ca / / 6. 3.122 / / jayaH prshnmbhyaasH| so'syAstIti jayI, tati saMptamyantAtkAla. vAcino jayini vAcye yathAvihitaM pratyayo bhavati / nizAsahacaritamadhyayanaM nizA tatra jayI sAbhyAsaH naizika: naizaH, prAdoSikaH, prAdoSaH, vAsantaH, vArSikaH / kevalakAlaviSayasya jayasyAyogAnnizAdisahacaritAdhyayanAdivRttayo nizAdayaH zabdAH pratyayamutpAdayanti / cakAraH kAlAdityanukarSaNArthaH tena . cAnukRSTatvApnottaratrAnuvartate / 122 // nyA0 sa0 jayAni.-jayasyAyogAditi jayo hi kriyA, sA ca kevalasya na saMbhavatItyarthaH / bhave // 6. 3. 123 // tatretyanuvartate, tatreti saptamyantAdbhave'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / sattA bhavatyarthoM gRhyate na janma jAta ityanena gatArthatvAta, srudhne bhavaH sroghnaH, mAthuraH, autsaH, nAdeyaH, rASTriyaH, pArAvArINaH, grAmyaH, grAmINaH / 123 // digAdidehAMzAdhaH // 6. 3. 124 // digAdibhyo dehAvayavavAcinazca saptamyantAdbhave'rthe yaH pratyayo bhavati, aNIyAderapavAdaH / dizi bhavo dizyaH, vargya:, apsubhavo'psavyaH, 'apo yayonimaticare' ( 3-2-28) iti saptamyalup / dehAMza, mUrdhanyaH, " anoTa gheye" (7-4-51) ityano lopAbhAvaH / dantyaH / karNyaH / oSThayaH /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 125-129 / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [133 pANyaH / padyaH / tAlavyaH / mukhyaH / jaghanyaH / dehAMzAttadantAdapIcchantyeke / kaNThatAlavyaH, dantoSThayaH / diza, varga, pUga, gaNa, yUtha, 'pakSa, ghAyyA, mitra, dhAyyamitra, meSA, nyAya, antar, pathin, rahas, alIka, ukha, ukhA, sAkSin, Adi, anta, mukha, jaghana, megha, vaMza, anuvaMza, deza, kAla, veza, AkAza, ap iti digAdiH // mukhajaghanabaMzAnuvaMzAnAm adehAMtArthaH pAThaH, senAyA yanmukhaM tatra bhavo mukhyaH, senAyA yajjaghanaM tatra bhavo jaghanyaH, baMzo'nvayastatra bhavo baMzyaH / evamanuvaMzyaH / 124 / ___nyA0 sa0 diyA0-adehAMzA iti dehAMarthatve iti tu anuvaMzasya matAbhiprAyeNa yasya siddhiH, svamatte tadantavidhinirAsAn / / nAmnyudakAt // 6. 3. 125 // - udakazabdAtsaptamyantAdbhave'rthe yaH pratyayo bhavati nAmni / ukyA rajasvalA / nAmnIti kim ? audako matsyaH / 125 // nyA. sa. nAmnyu0-udakyeti udake bhavA naimittika AdhAraH / madhyAdinaNNeyA mo'ntazca // 6. 3. 126 // madhyazabdAtsaptamyantAdbhave'rthe dinam Na Iya ityete pratyayA bhavanti tatsaMniyoge ca mAgamo bhavati / madhye bhavA mAdhyaMdinA udAyanti, mAdhyamaH, madhyamIyaH, anye tu dinaM NitaM necchanti, madhyaMdinaH / 126 / jihvAmUlAGgulezceyaH // 6. 3. 127 // jihvAmUla aGaguli ityetAbhyAM madhyazabdAcca bhave'rthe IyaH pratyayo bhavati, yApavAdaH / jihvAmUle bhavo jihvAmUlIyaH, aGgulIyaH, madhyIyaH, cakAreNa madhyazabdAnukarSaNaM mAgamAbhAvArtham / 127 / nyA0 sa0 jilA0-yApavAda iti 'digAdi' 6-3-124 iti prAptasya / vagAntAt // 6. 3. 128 // vargazabdAntAtsaptamyantAdbhave'rtha IyaH pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / kavargIyaH, pavargIyo varNaH / 128 // InayI cAzabde // 6. 3. 129 // __ vargazabdAntAtsaptamyantAdbhave'rSe Inaya ityetau cakArAdIyazca pratyayA bhavanti azabde na cetsa bhavArthaH zabdo bhavati / bharatavargINaH, bharatavaryaH, bharatavargIyaH, bAhubalivargINaH, bAhubalivaryaH, bAhubalivargIyaH, yuSmadvargINaH,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 J bRhadvRtti-laghunyAsasaMghalite [pAda. 3 sU0 130-133 ) yuSmadvaryaH, yuSmadvargIyaH, asmadvargINaH, asmadvaryaH, asmadvargIyaH, azabda iti kim ? kavargIyaH // 129 / / datikukSikalazivastyahereyaNa // 6. 3. 130 // ebhyaH saptamyantebhyo bhave'rthe eyaN pratyayo bhavati / aNAdInAmapavAdaH / dRtau carmakhalvAyAM bhavaM dAtayaM jalam, kukSau dehAMze bhavaH kaukSeyo vyAdhiH, dezArthAdapi bhave paratvAt ayameva na dhUmAdyakaJ / asAvapyayamera na kulakukSyAdyeyakaJ / asi kaukSeyamudyamya, kalazyAM manthanyAM bhavaM kAlaM zeyaM takram / vastau purISanirgamarandhre bhavaM vAsteyaM purISam / ahau bhavamAheyaM viSam // 130 // nyA0 sa0 dRti0-ayameveti bhavAdanyatra jAtAdAvatheM tasya caritArthatvAt / asAvapIti . khddge'piityrthH| kalakSyAmiti kalyate sma kte kalitaH, kalitaM kSiptaM paricchinnamaznute vyApnotIti karmaNo'Ni kalitAzI, pRSodarAditvAt kalazirityAdezaH / Asteyam // 6. 3. 131 // . __ astizabdAttivantapratirUpakAdvyayAddhana vidyamAnaparyAyattatra bhave eyaNa pratyayo nipAtyate asRjazabdasya vAstyAdezazca / dhane vA vidyamAne vA asRji vA bhavamAsteyam / 131 // grIvAtoNa ca // 6. 3. 132 // grIvAzabdAdbhave'rthe'N cakArAdeyaNa ca pratyayo bhavataH, dehAMzayApavAdaH / grIvAyAM grIvAsu vA bhavaM graMvaMveyam, grIvAzabdo yadA zirodhamanIvacanastadA tAsAM bahutvAdvahuvacanam / 132 / nyA0 sa0 grIvAto0- traivamiti 'grIvebhyo'N ca' iti pANInIyasUtre bahuvacena jJApitatvAt grIvAsu bhavamiti bahutve eva pratyayo na grIvAyAM bhava ityekatve / cAturmAsAnnAmni / / 6.3.133 // caturmAsazabdAttatra bhave'N pratyayo bhavati nAmni samudAyazcennAma bhavati / catuSu mAseSu bhavA cAturmAsI, ASADhI, kArtikI, phAlgunI ca paurNamAsI bhaNyate / atra vidhAnasAmarthyAt 'dvigoranapatye '-(6-1-24) ityAdinA pratyayasya lub na bhavati / nAnIti kim ? caturSu mAseSu bhavazcaturmAsaH / atra 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkaN / tasya lup / 133 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 134-137 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 135 . yajJe JyaH // 6. 3. 134 // caturmAsazandAttatra bhave yajJe jyaH pratyayo bhavati / caturyu mAseSu bhavAni cAturmAsyAni yajJakarmANi / 13 / / gambhIrapaJcajanabahirdevAt / / 6. 3. 135 // gambhIrapaJcajanabahirdeva ityetebhyastatra bhabe jyaH pratyayo bhavati, aNAya. pavAdaH / gambhIre bhavo gAmbhIryaH, pAJcajanyaH, bAhyaH, daivyaH / bhavAdanyatra gAmbhIraH, pAJcajanaH, dvigau tvaNo lupi paJcajanaH / bAhIkaH, devaH / bhave'pi bAhIka ityeke / 1351 nyA0 sa0 gambhIra0-dvigau tvaNo lapIti yadA paJcajanazabdaH pAtAlavAcakaH rathakArapazcamasya cAturvarNasya vA iti vyAkhyA tadA na dviguH, asaMjJAyAM tasya vidhAnAt, yadA tu paJcasu janeSu bhavastadA dvigau vyaH, asya vidhAnasAmarthyAnna lup / parimukhAdekhyayIbhAvAt // 6. 3. 136 // * parimukha ityevamAdibhyo'vyayIbhAvebhyastatra bhave JyaH pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / paritaH sarvato mukhaM parimukham / ata eva vacanAdavyayIbhAvaH / varjanArtho vA pariH / mukhAt pari parimukham / 'paryapAG'-(3-1-32) ityAdinAvyayIbhAvaH / parimukhe bhavaH pArimukhyaH, pArihanavyaH, pAryoSThayaH / parimukhAderiti kim ? aupakUlam, aupamUlam, aupazAkham, aupakumbham, aupakhalam, Anukumbham, AnukUlam, Anukhalam / avyayIbhAvAditi kim ? pariglAno mukhAya parimukhaH tatra bhavaH pAri mRkhaH / parimukha, parihanu, paryoSTha paryulUkhala, pariratha, parisira, parisIra, upasIra, anusIra, upasthUNa, upasthUla, upakalApa, upakapAla, anupatha, anugaGga, anutila, anusIta, (anuzIta) anumASa, anuyava, anuyUpa, anuvaMza, anupada iti parimukhAdiH / anavaMzAdigAditvAdyo'pi anuvaMzyaH / 136 / nyA0 sa0 pari0-ata eva vacanAditi na tu 'paryapAG' 3-1-32 ityAdinA paJcamyantena saha tena vidhAnAt parezvAtra varjanArthAbhAvAt 'paryapAbhyAm ' 2-2-71 iti paJcamyabhAvaH / ___parisireti sinoteH 'Rjyaji' 308 ( uNAdi) iti kiti re sig| parisIreti sinoteH 'viji' iti dIrghatve ca sIrA / antaHpUrvAdikaN ca // 6. 3. 137 // ___ antaHzabdapUrvapadAdavyayIbhAvAttatra bhave ikaN pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / agArasyAntaH antaragAram, tatra bhava AntaragArikaH / Anta hikaH,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 138-141 } AntazmikaH, AntapurikaH / avyayIbhAvAdityeva ? antarmatamagArasya antaHsthaM vAgAramantaramAram tatra bhavabhAntaragAram / AntaHpuram, AntaHkaraNam / 137 / nyA0 sa0 anta:0-Antasmika iti vezmano'ntaH 'napuMsakAdvA ' 7-3-89 (iti) at, antarvezme antarvezma 'saptamyA vA' 3-2-4 am , antarvezma vA bhavaH / / paryano mAt // 6. 3. 138 / / pari anu ityetAbhyAM paro yo grAmazabdastadantAdavyayIbhAvAttatra bhake ikaNa pratyayo bhavati, aNopavAdaH / grAmAtpari parigrAmam, grAmasya samIpamanugrAmam, tatra bhavaH pArinAmikaH, AnugrAmikaH / avyayIbhAvAdityeva ? parigato grAmaH parigrAmastatra bhava: pArigrAmaH AnugrAmaH / 138 / upAjjAnunIvikarNAt prAyeNa / / 6.3.139 // upa ityetasmAtpare ye jAnunIvikarNazamdAstadantAdavyayIbhAvAdikaNa pratyayo bhavati prAyeNa tatra bhave yastatra bAhulyena bhavati anyatra ca kadAcidbhavati tasminnityarthaH / jAnuna: samIpamupajAnu, prAyeNopajAnu bhavati aupajAnakaH sevakaH, aupajAnukaM zATakam, aupanIvikaM grIvAdAma, aupanIvika kArSApaNam, aupakaNikaH sUcakaH / prAyeNeti kim ? nityaM bhave mAbhUt / aupajAnavaM mAMsam, aupajAnavaM gar3a, jAnuzabdo dehAvayavo nopajAnuzanda iti yo na bhavati / 139 / rudAvantaHpurAdikaH // 6. 3. 140 // antaHpurazabdAttatra bhave ikaH pratyayo bhavati rUDhau sa cedantaHpurazabda: kacidrUDho bhavati / ka cAyaM rUDhaH ekapuruSaparigrahe vIsamudAye, upacArAttanivAse'pi / antaHpure bhavA antaHpurikA khii| rUDhAviti kim ? purasyAntargatam antaHpuram yathAntaragulo nakha iti / tatra bhavaH mAntaHpuraH / purasyAntarantaHpuramiti avyayIbhAvAttvikaN bhavati / AntaHpurika iti / 140 / nyA0 sa0 ruDhA-anta:puramiti purasya zarIrasya antargataM cittasthaM gRhasya vA'ntargatam , avyayIbhAvAditi rUDhAviti vacanAt avyayIbhAvAditi nivRttaM, avyayIbhAve rUDherasaMbhavAt , . amtaHpuramiti patra rAjJo'ntaHpuramiti rAjJaH strIvarga ucyate, nAsAvavyayIbhAvArtho bhavati, avyayIbhAvo hi pUrvapadArthapradhAnontararthapradhAna iti pUrveNekaNeva bhavatIti / karNalalATAkala // 6.3.141 // rUDhAviti vartate / seha rUDhiH prakRtipratyayasamudAyasya vizeSaNam / . karNalalATazabdAbhyAM tatra bhave kal bhavati rUDhI prakRtipratyayasamudAyavekva
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 3. sU. 142-143 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 137 cidraDho bhavati / kaNikA karNAbharaNavizeSaH padmAdhavayavazva, lalaTikA lalATamaNDanam / rUDhAvityeva ? karNe bhavaM karNyam, lalATayam, lakAraH khItvArthaH / 141 / nyA0 sa0 karNalalATA0-padmAdyavayavazceti karNe bhaveti bhavArthastu vyutpattimAtraM padmAdyavayavasya karNe abhAvAt / tasya vyAkhyAne ca granthAt // 6. 3. 142 // granthaH shbdsNdrbhH| sa vyAkhyAyate'vayavazaH kathyate tena tayAkhyAnam / tasyeti SaSThayantAvyAkhyAne'rthe toti saptamyantAcca bhave'rthe granthavAcino yathAvihitaM pratyayo bhavati / cakArastatra bhava ityasyAnukarSaNArthaH / vAkyArthasamIpe cakAraH zrUyamANaH pUrvavAkyArthameva samuccinoti / kRtAM vyAkhyAnaM kRtsu bhavaM vA kArtam, prAtipadikIyam / nanu ca tasya vyAkhyAne'rthe 'tasyedam' (6-3-159) ityanenaiva pratyayavidhiH siddhaH cakArAnukRSTha'pi tatra bhave'rthe pUrvameva pratyayavidhiruktastatkimanayoyugapadupAdAnam ? ucyate, vakSyamANaH sakalo'pyapavAdavidhiranayorarthayoryathA syAt ityevamartham, uttareNaikayogatve cAnukRSTatvAttatra bhava ityasya tataH paraM nAnuvRttiH syAt / yogavibhAge vihAnavattiranathiketi dvayoruttaratrAnuvRttirbhavati / udAharaNopanyAsastu anuvAdamAtram / granthAditi kim ? pATaliputrasya vyAkhyAnI sukoslaa| pATaliputramevaMsaMnivezamiti sukosalayA praticchandakabhUtayA vyAkhyAyate na tu pATaliputraM graMtha ityuttareNApavAdika ikaN na bhavati . 1142 // . ___ nyA0 sa0 tasya0-udAharaNopanyAsa iti nanu kathamanarthakatvaM bhavAnuvartanasya yadi hi bhava iti nAnuvartate tadA prAtipadikIyam ityatrApavAdabhUta ikaNa prApnoti ? na, tatra prAyograhaNAdeva na bhaviSyati, tarhi kimarthatadudAharaNaM dayate, ityAha-anuvAdamAtram / / __vyAkhyAnIti vyAkhyAyate'nayA vAcyaliGgaH / ikaNa na bhavatIti kiMtu 'ropAntyAt / 6-3-42 ityakaJ / prAyo bahusvarAdikaNa // 6. 3. 143 // bahusvarAdgranthavAcinastasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe prAya ikaNa pratyayo bhavati, aNAderapavAdaH / SatvaNasvayovyAkhyAnaM tatra bhavaM vA SAtvaNatvikam, evaM nAtAnatikam / udAttAnudAttayoH svarayorete natAnatasaMjJe / Atmanepadaparasmaipadikam / AvyayIbhAvatatpuruSikam / nAmAkhyAtikam, AkhyAtikam, brAhmaNikam, prAthamikam, Adhvarikam, paurazcaraNikam / prAyovacanAtkvacinna bhavati / sAMhitam, prAtipadikIyam / 143 /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 144-146 ] nyA0 sa0 prAyo0-nAtAnatikamiti nato'nudAttaH anatastUdAtto'lpasvaratvAnnatasya pUrvanipAtaH, paurazcaraNikamiti paro vipAkakAlAdarvAka caryate purazcaraNaM 'bhUjipatyAdibhyaH' 5-3-128 prAyazcittaM, tatpratipAdako grantho'pi / RgRddhisvarayAgebhyaH // 6. 3. 144 // Rc ityetasmAt RkArAntAt dvisvarAt yAgazabdebhyazca granthavAcibhyastasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe ikaN pratyayo bhavati, aNAderapavAdaH / RcAM vyAkhyAnamA bhavaM vA Acikam, RkArAnta,-caturdA hotRSu bhava ityaNo lupi caturhotA graMthaH, tasya vyAkhyAnaM tatra bhavaM vA cAtu)tRkam / evaM pAJcahotRkama, dvisvara,-AGgikam, paurvikam, sautrikam, tAkikam, nAmikam, yAga,-AgniSTomikam, rAjasUyikam, vAjapeyikam, pAkayajJikam, nAvayajJikam, pAJcaudanikam, dAzIdanikam, RdyAgagrahaNaM pUrvasyaiva prapaJcaH / yAgebhya iti bahuvacanaM sasomakAnAmagviSTomAdInAm asomakAnAM paJcaudanAdInAM ca parigrahArtham / 144 / / ____ nyA0 sa0 R0-nAvayajJikamityAdi navasu yajJeSu, paJcasu dazasu odaneSu bhavaH aN tasya 'dvigoH' 7-1-144 iti lup , RdyAgagrahaNamiti RdantAnAM yAgavAcinAM ca dvisvarANAM dvisvaretyaMzena bahusvarANAM tu 'prAyo bahusvarAt' 6-3-143 iti sidhyati, ekasvarAstu na saMbhavatyeva tat kimarthamidam ? ityAha-pUrvasyaiveti prAyo bahuvarAt ' 6-3-143 ityasyetyarthaH / asomakAnAmiti anyathA gauNamukhyayoH iti nyAyena sasomakAnAM mukhyAnAmagniSTomAdInAmeva grahaNaM syAditi / RSeradhyAye // 6. 3. 1.45 // RSizabdebhyo granthavAcibhyastasya vyAkhyAne tatra bhave cAdhyAye ikaN pratyayo bhavati / vasiSThasya graMthasya vyAkhyAnastatra bhavo vA vAsiSThiko'dhyAyaH, vaizvAmitriko'dhyAyaH / adhyAya iti kim ? vasiSThasya vyAkhyAnI tatra bhavA vA vAsiSThI Rk / 'prAyo bahusvarAt' (6-3-42) iti prAyograhaNAdaprAptikalpanAyAM vidhyartham prAptikalpanAyAmadhyAya eveti niyamArthaM vacanam / 145 / nyA0 sa0 RSe0-granthasyeti vasiSThAdisAhacaryAt grantho'pi tathocyate / prAptikalpanAyAmiti prAyograhasya yAdRcchikatvAt / puroDAzapauroDAzAdikekaTau // 6. 3. 146 // AbhyAM graMthavAcibhyAM tasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe ika ikaT ityeto pratyayau bhavataH, aNIyayorikaNo'pavAdaH / vacanabhedAdyathAsaMkhyAbhAvaH /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3 sU. 147-149] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 139 ike kaToH striyAM vizeSaH / puroDAzAH piSTapiNDAH, taiH sahacarito mantraH puroDAzaH tasya vyAkhyAnastatra bhavo vA puroDAzikaH puroDAzikA, puroDAzikI, puroDAzAnAmayaM tatra bhavo yA pauroDAzaH tatsaMskArako mantrastasya vyAkhyAnastatra bhavo vA pauroDAzikaH, pauroDAzikA, pauroDAzikI / 146 / nyA0 sa0 puro0-aNIyayoriti puroDAzAdaNaH pauroDAzAdIyasyaH prAptikalpanAyAM tu dvAbhyAmapi prAyobahusvarAdikaNo'pavAdo'yam / chandaso yaH // 6. 3. 147 // chandaHzabdAdgranthavAcinastasya vyAkhyAne tatra bhave ca yaH pratyayo bhavati, dvisvarekaNo'pavAdaH / chandaso vyAkhyAnastatra bhavo vA chandasyaH / 147 / zikSAdezvANa // 6. 3. 148 // * zikSA ityevamAdibhyazchandaHzabdAcca graMthavAcinastasya vyAkhyAne tatra bhave cArtheN pratyayo bhavati, ikaNopavAdaH / zikSAyA vyAkhyAnastatra bhavo vA zaikSaH, ArgayanaH, chandas, chAndasaH, evaM chandaszabdasya dvarUpyaM bhavati / aNgrahaNamIyabAdhanArtham / nayAyaH, vAstuvidhaH / zikSA, Rgayana, pada, vyAkhyAna, padavyAkhyAna, chandovyAkhyAna, chandomAna, chandobhASa, chandoviciti, chandovicitI, chandovijiti, nyAya, punarukta, nirukta, vyAkaraNa, nigama, vAstuvidyA, aGgavidyA, kSatravidyA, trividyA, vidyA, utpAta, utpAda, saMvatsara, muhUrta, nimitta, upaniSad, RSi, yajJa, carcA, krametara, lakSNa, iti zikSAdiH / bahusvarANAmadusaMjJakAnAmupAdAnaM prAyograhaNasya prapazcaH / 148 / . nyA0 sa0 zikSA0- aNaprahaNamiti nanu kimarthamatrANgrahaNaM yo'nyena bAdhito na prApnotIti nyAyAdaNeva bhaviSyatItyAzaGkA / prapaJca iti nanu dusaMjJAnAmIyabAdhanAthaM kriyatAM pAThaH, ye tu bahusvarA adusaMjJakAsteSAmupAdAnaM kathaM kRtaM yataH 'prAyo bahusvarAt' 6-3-143 iti sUtre prAyograhaNAdeSAM na bhaviSyatIkaNa kiM tu aNevetyAzaGkA / tata Agate // 6. 3. 149 // tata iti paJcamyantAdAgate'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / sughnAdAgataH naughnaH, mAthuraH, autsaH, gavyaH:, daityaH, bAhyaH, kAleyaH, AgneyaH, straiNaH, pauMsnaH, nAdeyaH, rASTriyaH, grAmINaH, grAmyaH / mukhyApAdAnaparigrahAtsrughnAdAgacchan vRkSamUlAdAgata ityatra vRkSamUlAnnAnta. royakApAdAnAnna bhavati / 149 /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMghalite [pAda. 3. sU. 150-154 ] vidyAyonisaMbandhAdakam // 6. 3. 150 // vidyAkRto yonikRtazca saMbandho yeSAM tadvAcibhyaH paJcamyantebhya Agate'rthe'kaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / IyaM tu paratvAdvAdhate / vidyAsaMbandhaH, AcAryAdAgatamAcAryakam aupAdhyAyakam, zaiSyakam, Atvijakam, AntevAsakam, yonisaMbandha paitAmahakam, mAtAmahakam, paitRvyakam, mAtulakam / 150 / nyA0 sa0 vidyA0-vidyAkRta iti vidyA ca yonizca saMbandho yasyeti bahuvrIhiH, atra vidyAkRte saMbandhe vidyAzabdo yonikRte ca yonizabdaH upacArAdarthe ca kAryAsaMbhavAd vidyAyonisaMbandhavAcinaH pratipattirityAha-vidyAkRta ityaadi| pituryo vA / / 6. 3. 151 // pitRzabdAdyonisaMbandhavAcinaH paJcamyantAdAgate'rthe yaH pratyayo vA bhavati, ikaNo'pavAdaH / piturAgataM pitryam / 'Rto rastaddhite' (1-2-26) iti ratvam / pakSe paitRkam / 151 / Rta ikaN // 6.3. 152 // __ RkArAntAdvidyAyonisaMbandhavAcinaH paJcamyantAdAgate'rthe ikaNa pratyayo bhavati, akabo'pavAdaH / hoturAgataM hotRkam, pautRkam, prAzAstRkam prAtihata kam, zAstRkam yaunisaMbandha-mAtRkam, bhrAtRkam, svAsRkam, dauhitRkam, jAmAtRkam nAnAndakam / mAturAgatA mAtRkI vidyA, ikaNantatvAt GIpratyayaH / / 152 // AyasthAnAt // 6. 3. 153 // svAmigrAhyo bhAga Aya: sa yasminnutpadyate tadAyasthAnam / tadvAcinaH paJcamyantAdAgate'rthe ikaN pratyayo bhavati, anno'pvaadH| IyaM tu prtvaabaadhte| etya tarantyasminnityAtaro nadItIrtham / tata Agatam Atarikam, zaulkazAlikam / ApaNikam , dauvArikam AyasthAnatvenAprasiddhAdapi tAdrUpyeNa vivakSitAdbhavatIti kazcit / sraunikaH / / 153 / / nyA0 sa0 Aya0-eti aiti vA svAminaM, 'tamvyadhI' 5-1-64 iti Ne, AyAti vA 'upasargA' 5-1-56 i.ta DaH, AyastiSThatyasminniti sthAnaM Ayasya sthAnam // zuNDikAderaNa // 6. 3. 154 // zuNDika ityevamAdibhyaH paJcamyantebhya Agate'rthe'N pratyayo bhavati, ikaNAderapavAdaH / zuNDaH zuNDA vA surA tato matvarthIye zuNDikaH zuNDikA vA surApaNaH surAvikrayI cocyate / tata AgataM zauNDikam, audapAnam, kArkaNam,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 155-156 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 141 aNgrahaNaM vispaSTArtham / yadi hyanenApyAyasthAnAdikaNatIrthAdhUmAdhakaJ parNakRkaNAbhyAM caiyaH syAt vacanamidam anarthakaM syAt / na codapAnAdihAdhyaNi vA vizeSo'stIti / yadA tu zuNDikAdIni sarvANyAyasthAnAnyeva tadA bhakajIyabAdhanArtham / zuNDikA, udapAna, parNa, kRkaNa, ulapa, tRNa, tIrtha, sthaNDila, upala, udaka, bhUmi, piSpala iti zuNDikAdi; // 154 // nyA0 sa0 zuNDikAde0-vispaSTArthamiti nanu yadyaNa grahaNaM na kriyate tadAnIM 'AyasthAnAt' 6-3-153 ityAdibhirikaNAdayaH prApnuvatItyAha- ydiiti| anarthakaM syAditi taireva sUtraramISAM pratyayAnAM siddhatvAt , kiM cAnantara ikaNa nAnuvartate ? anAyasthAnatve hi sUtrArambhAt AyasthAnazuNDikAdibhyAmityekayogAkaraNAca, tasmAt vispaSTArthamiti sUktaM / bhakatrIyabAdhanArthamiti ayamarthaH, yadA zuNDikAdIni sarvANyapyAyasthAnAnyeva tadA tIrthAda dhUmAdakatraH parNakRkaNAbhyAmiti ca. IyasyApavAde AyasthAnAditIkaNi prApte ityArambhAdikaNo nivRtteryathAprAptamiti tato'kanIyau prApnutaH, atastau bAdhitvA tato'pyaNeva yathA syAdityevamarthamaN grahaNamityarthaH / gotrAdakavat // 6. 3. 155 // gotravAcinaH zabdAtpaJcamyantAdAgate'rthe aGka iva pratyayavidhirbhavati / yathA bhavati vidAnAmaGkaH baidaH gArgaH dAkSa iti 'saMghaghoSAGka'-(6-3-171) ityAdinANa tathehApi bidebhya AgataM baidam, gArgam, dAkSam, aGkagrahaNena tasyedamityarthasAmAnyaM lakSyate / tenoko'pytideshH| anyathA saMghAdyaNa eva syAt, tena yathA bhavati aupagavakaH kApaTavakaH nADAyanaka: gAgryAyaNaka iti 'gotrAdadaNDa ' (6-3-168) ityAdinA'kaJ tathehApi aupagavakaH kApaTavakaH nADAyanakaH gAAyaNakaH, evaM ' raivatikAderIyaH' (6-3-169) / raivatikebhya AgataM raivatikIyam gauragrIvIyam, 'kaupiJjalahAstipadAdaNa' (6-3-170) kaupijalAdAgataM kaupijalam hAstipadam / / 155 / / ___nyA0 sa0 gotrA0--kaupiJjalamiti kupiJjalasyApatya, hastipAdasyApatyaM 'ata ini prApte, ata eva nipAtanAdaN pAdasya padbhAvazca tasyedaM 'kaupiJjalahAstipadAdaNa' 6-3-171 / nRhetubhyorUpyamayaTau vA // 6. 3. 156 // navAcibhyo hetuvAcibhyazca paJcamyantebhya Agate'rthe rUpya mayaT ityeto pratyayau vA bhavataH tAbhyAM mukte yathAprAptam / vacanabhedAdyathAsaMkhyAbhAvaH / hetuH kAraNam, nagrahaNamahetvartham / devadattAdAgataM devadattarUpyam, devadattamayam, daivadattam, atrApAdAne paJcamI / hetu-samAdAgataM samarUpyam, samamayam, viSamarUpyaM viSamamayam, pakSe gahAdipAThAdIyaH / samIyam, viSamIyam, pAparUpyam pApamayam,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 157-160 ] pakSe 'dorIyaH' (6-3-31) pApIyam / atra hetau paJcamI, TakAro DyarthaH / jinadattamayI, samamayI, bahuvacanaM svarUpavyudAsArtham / 156 / ___ nyA0 sa0 nRhe0-samAdAgatamiti yadA samatvamRNaM tadA 'RNAddhetoH' 2-2-76 iti paJcamI, atha guNa vAcakastadA 'guNAdastriyAM navA' 2-2-77 ityanena / prabhavati // 6. 3. 157 // tata iti vartate tata iti paJcamyantAtprabhavati prathamaM prakAzamAne'rthe yathAvihitaM pratyayA bhavanti / prathamamupalabhyamAnatA prabhavaH / anye prabhavati jAyamAne ityAhuH / 'jAte' (6-3-97) iti bhUte saptamyantAtpratyayaH ayaM tu paJcamyantAdvartamAne iti vishessH| himavataH prabhavati haimavatI gaGgA, dAradI sindhuH, kAzmIrI vitastA, kazmIrazabdAt 'bahuviSayebhyaH ' (6-3-44) iti ako'pavAdaH kacchAdyaN / 157 / vaiyaH // 6. 3.158 // viDUrazabdAtpaJcamyantAtprabhavatyarthebhyaH pratyayo nipAtyate / viDUrAtprabhavati vaiDUryo mnniH| viDUragrAme hyayaM saMskriyamANo maNitayA tataH prathamaM prabhavati / vAlavAyAttu parvatAdasau prabhavannasau na maNiH kiMtu pASANaH, yadA tu jAyamAnatArthaH prabhavazabdastadA vAlavAyazabdasya JyastatsaMniyoge viDUrAdezazca nipaatyte| vAlavAyaparyAya eva vA viDUrazabdaH / pratiniyataviSayAzca rUDhaya * iti vaiyAkaraNAnAmeva prasiddhiH / yathA jitvarIzabdasya vArANasyAM vaNijAmeva / vAlavAyazabdAttu Iyapratyayo'nabhidhAnAnna bhavati / 158 / / nyA0 sa0 vaiDUryaH-pratiniyateti yadyevaM tarhi kiM sarvatrApi vAlavAyaparyAyo viDUrazabdaH prayujyate ! ityAzaGkayAha prasiddhiriti iti vaiyAkaraNAnAmeva viDUrazabdasya vAlavAye prasiddhirnAnyeSAM yadA jitvarIzabdena vaNija eva vANArasI vyavaharanti / tyadAdermayaT // 6. 3. 159 // tyadAdibhyaH paJcamyantebhyaH prabhavatyarthe mayaT pratyayo bhavati / tanmayama, tanmayI, bhavanmayam, bhavanmayI / 159 / tasyedam // 6. 3. 160 // tasyeti SaSThyantAdidamityartha yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayA bhavanti / upagoridamaupagavam, kApaTavam, sroghnam, mAthuram, daityam, bAhaspatyam, kAleyam, Agneyam, autsam, vaiNam, pauMsnam, gavyam, nAdeyam,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 161-165 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [143 rASTriyam, pArINaH, bhAnavIyaH, shyaamgviiyH| pATaliputrakaH prAkAraH, iha tvanabhidhAnAnna bhavati / devdttsyaanntrH| grAmasya samIpam / viMzateravayave ekaH, zatasya dvau, sahasrasya paJca, tasyeti SaSThayarthamAtramidamiti SaSThyarthasaMbandhimAtraM ca vivakSitam / yadanyalliGgasaMkhyApratyakSaparokSatvAdikaM tadvivakSitam / 160 / halasIrAdikaN // 6. 3. 161 // AbhyAM SaSThyantAbhyAmidamityarthe ikaN pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / hAlikam, sairikam / 161 // samidha AdhAne TenyaN // 6. 3. 162 / / AdhIyate yena samittadAdhAnam, samidh ityetasmAttasyedamityarthe chainyaNa pratyayo bhavati taccedidamAdhAnaM bhavati, aNo'pavAdaH / TakAroGayarthaH, samidhAmAdhAno mantraH, sAbhidhenyo mantraH sAmidhenI Rk, sAmidhenIravAha, paJcadaza sAmidhenyaH / 162 // vivAhe dvandvAdakal // 6. 3. 163 // dvandvAttasyedamityarthe vivAhe'bhidheye'kala pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / atribharadvAjAnAM vivAho'tribharadvAjikA, vaziSThakazyapikA, bhRgvaGgirasikA, kutsakuzikikA, gargabhArgavikA, kuruvRSNikA, kurukAzikA, lakAraH strItvArthaH // 163 // adevAsurAdibhyo vaire // 6. 3. 164 // dvandvAtSaSThacantAddevAsurAdivajitAdidamarthevaire'kala pratyayo bhavati, aNo'. pavAdaH / IyaM tu paratvAdvAdhate / bAbhravazAlakAyanAnAmidaM vairam bAbhravazAlaGkAyanikA / kAkolUkasyedaM vairam kAkolUkikA, zvAvarAhikA, zvazRgAlikA, ahinakulikA adevAsurAdibhya iti kim ? daivAsuram, rAkSo'surama, devAsurAdayaH prayogagabhyAH // 164 // naTAnnRtte jyaH // 6. 3. 165 // naTazabdAttasyedamityarthe nRtte jyaH pratyayo bhavati / naTAnAmidaM natyaM nATayam / nRtta iti kim ? naTAnAmidaM gRham / / 165 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU. 166-169 ] chandogaukthikayAjJikabahavRcAcca dharmAmnAya saMve // 6. 3. 166 // chandogAdibhyazcaraNebhyo naTazabdAcca tasyedamityarthe dharmAdau JyaH pratyayo bhavati, chandogAdibhyazcaraNAko naTAdaNo'pavAdaH / chandogAnAM dharma AmnAya : saMgho vA chAndogyam, aukthikyam, yAjJikyam, bAhvRcyam, nATagham / dharmAditi kim ? chandogAnAM gRhaM chAndogam / / 166 / / AthavarNikAdaNikaluka ca / / 6. 3. 167 / 144 ] AtharvaNikazabdAttasyedamityarthe dharmAdAvaNpratyaya ikalopazcAsya bhavati / atharvaNA proktaM vedaM vesvadhote vA AtharvaNikaH, nyAyAditvAdikaN / ata eva nipAtanAdbhaNapATa sAmarthyAdvA proktAllupna bhavati / AtharvaNikAnAM dharma AmnAyaH saMgho vA AtharvaNaH, caraNAdakaJi prApte vacamam // 167 // nyA0 sa0 A0 - AtharvaNikAdaNU luk ceti kriyatAM kimikopAdAnena, yato'No vidhAna sAmarthyAluk na bhaviSyati, tatazca pratyayApratyayoH iti nyAyAt ikasyaiva lopo bhaviSyati, na ca vAcyamutrayorapi prApnoti yadi syAttadA vidhAnasya na kimapi phalam ? naivaM vidhAnasya etadeva phalamakalabhAvastata ubhayorapi lopeniSTaM syAt rUpaM, ata ika grahaNaM vidhAtavyam / caraNAdakaJ / / 6. 3. 168 / / caraNazabdo vedazAkhAvacanastadyogAttadadhyApiSu vartate / caraNavAcinastasyedamityarthe dharmAdAvakaJ pratyayoM bhavati, aNo'pavAdaH / IyaM tu paratvAdvAdhate / kaThAnAM dharmaM AmnAyaH saMgho vA kAThakaH, carakANAM cArakaH, kalApAnAM kAlApakaH paiSpalAdAnAM paSpalAdakaH, maudAnAM modakaH, ArcAbhinAmArcAbhikaH, vAjasaneyinAM vAjasaneyakaH // 168 // godaNDamAvaziSye / / 6. 3. 169 / / gotravAcinastasyedamityarthe daNdamANavaziSyava jite'kaJ pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / IyAJau tu paratvAdbAdhate / aupagavasyedamaupagavakam, kApaTavakam, dAkSakam, plAkSakam, gArgakam, gArgyAyaNakam, glaucukAyanakam, mlocukAyanakam aNDamAnava ziSye iti kim ? kANvyasyeme kANvA daNDamANavAH ziSyA vA, evaM gaukakSAH / zikalAderyaJaH (6-3-27) ityaJ / dAkSerime dAkSAH, plAkSAH, mAhakAH / ' vRddheJaH' (6-3-28) ityaJ / daNDapradhAnA mANavA daNDamANavAH AzramiNAM rakSAparicaraNAryAH, ziSyA adhyayanArthA antevAsinaH / / 169 / /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3 sU. 170-173] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [145 raivatikA derIyaH // 6. 3. 170 / / raivatikAdegotravAcinastasyedamityarthe IyaH pratyayo bhavati, akajAderapavAdaH / raivatikasyedaM, raivatikIyam zakaTam, raivatikIyaH saMdhAdiH, raivatikIyA daNDamANavaziSyAH, gauragrIvIyaM zakaTama, gauragrIvIyaH saMghAdiH, gauragrIvIyA daNDamANavaziSyAH / revatikaH, gauragrIvi, svApiziSya, kSemadhRti, audame ghi, audavAhi, vaijavApi, iti raivatikAdiH / 170 / nyA0 sa0 raiva0-akAderiti AdizabdAdaNaloH / kaupiJjalahAstipadAdaN // 6. 3. 171 // AbhyAM gotravAcibhyAM tasyedamityarthe'N pratyayo bhavati, akAderapavAdaH / kupijalasyApatyaM kaupiJjalaH, hastipAdasyApatyaM hAstipadaH, ato nipAtanAdevANa pAdasya ca pdbhaavH| tayoridaM kaupijalaM zakaTam / kaupijalA daNDamANavaziSyAH, hAstipadaM zakaTam, hAstipadA daNDamANavaziSyAH / athANagrahaNaM kimartham ? yathAvihitamityeva hyaN siddhaH / na ceyaH prApnoti / tadabhISTau hi raivatikAdAvevaitau paThagheyAtAm, akaprAptau vacanamanarthakaM syAt ? navam, asatyaNgrahaNe daNDamAgavakaziSyeSvaka arthametat syAt / tatra hyakaJ pratiSiddha iti / NittvaM yathaM puMvadbhAvAbhAvArtha c| kopiJjalIsthUNaH / hAstipadIsthUNaH / 171 / saMghaghopAGkalakSaNe'bhyanitraH // 6. 3. 172 // ajantAdhajantAdinantAcca gotravAcinastasyedamityarthe saMghAdAvaNa pratyayo bhavati, ako'pavAdaH / aJ bidAnAmayaM baidaH saMgho ghoSo'Gko vA, baida lakSaNam / yaJ gargANAmayaM gArgaH saMgho ghoSo'Gko vA, gArga lakSaNam / in, dAkSINAmayaM dAkSaH saMgho ghoSo'Gko vA, dAkSaM lakSaNam / saMghAdiSviti kim ? bidAnAM gRham / aJyajiJa iti kim ? aupagavakaH saMghAdiH / gotrAdityeva ? sotaMgamIyaH saMghAdiH / athAGkalakSaNayoH ko vizeSaH / lakSaNaM lakSyasyaiva svam, yathA zikhAdi, aGkastu svAmivizeSavijJApakaH / svastikAdirgavAdistho na gavAdInAmeva svaM bhavati / 172 / nyA0 sa0 saMgha0-svaM bhavatIti svamAtmIyaM sAmAnyanirdezAnnapuMsakatvama / zAkalAdakaJ ca / / 6. 3. 173 // zAkalazabdAttasyedamityarthe saMghAdAvaNa akaJ ca pratyayo bhavati /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 174-177 ] zAkalyena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA zAkalAH, teSAM saMgho ghoSo'Gko vA zAkalaH zAkalakaH, zAkalaM zAkalakaM lakSaNam / 17 / / __nyA0 sa0 zAka-nanu zAkalAd veti kriyatAM vikalpAt pakSe 'caraNAdakaJ' 6-3-168 iti akaJ bhaviSyati ? satyaM, iha sUtre saMghaghoSAGkalakSaNAzcatvAro'rthAH caraNAdakabhityatra tu dharmAmnAyasaMghAstrayo'stitazcAmISAM caturNAmetana sUtropAttArthAnAM madhyAttatra ekaH saMghA evArthaH paprathe nAnye iti anyArthArtho'kaJ , anyathA saMghArthAdanyatrA'rthe vikalpapakSe Iya. syAt / / gRhe'janIdho raNa dhazca / 6. 3. 174 // ... agnIdh RtvigvizeSaH, tasmAttasyedamityarthe gRhe raNa pratyayo bhavati antasya ca tRtIyabAdhanArthaM dhAdezaH, agnIdha idaM gRhamAgnIdhram / 174 / sthAtsAdezca voDhaGge // 6. 3. 175 // niyamamUtrametat, rathAtkevalAtsapUrvAcca SaSThyantAdidamarthe ya: pratyayaH sa rathasya voDhari rathAmeM eva ca bhavati rathasyAyaM voDhA rathyo'zvaH, rathasyedaM rathyaM cakram, rathyaM yugam, sAdi dvayo rathayorvoDhA dvirathaH, triratha: / dvigoranapatye yasvara-' (6-1-24) ityAdinA yalup / anye tu svarAdereva lumicchanti / tanmate dvirathyaH, trirathyaH / paramarathasyedaM paramarathyam, uttayarathyam, Azvaratham, cakram / voDhaGga eva iti niyamAt anyatra vAkyameva na pratyayaH / rathasyedaM sthAnam, azvarathasya svAmI / 175 // nyA0 sa0 rathA-niyamakSetramiti pratyayastUttareNaiva tayeka eva yogaH kriyatAm ? naivaM, rathAt sAdezca vodage ya iti kRte vidhi sUtraM syAt ; tatazca vodraGga ityasya vyAvRttI rathasyedaM sthAnamiti kRte aN prApet , niyame vAkyameva / yaH // 6. 3. 176 // rathAkevalAtsAdezca SaSThayantAdidamarthe yaH pratyayo bhavati, aNAdyapavAdaH / rathasyAyaM voDhA rathyaH, dvayo rathayorvoDhA dvirathaH, trirathaH, rathyam, paramarathyam, kASTharathyaM cakram / 176 / / patrapUrvAda // 6. 3. 177 // patra vAhanam, tatpUrvAdrathazabdAtSaSThayantAdidamarthe'J pratyayo bhavati, yaapvaadH| azvarathasyedamAzvarathaM. cakram / AzvarathaM yugam, auSTrarathama, rAsabharatham / 177 - nyA0 sa0 patra-nanvakaraNaM kimartha prAgajitAdityeva setsyati ? satyaM, uttarasUtre hAsto * ratha ityatra 'saMyogAdinaH' 7-4-53 iti niSedhaH syAt /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( pAda. 3. sU. 178-182] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane praSThodhyAyaH [147 vAhanAt // 6. 3. 178 // bAhanavAcinastasyedamityarthe'J pratyayo bhavati, aNAderapavAdaH / uSTasyAyamauSTaH, rAsabhaH, hAsto rathaH / 178 / nyA0 sa0 vAha0-aNAderiti AdizabdAdIyayayoH, Iye rAsabha iti, vye auSTrapatamiti draSTavyamiti / vAhyapathyupakaraNe // 6. 3. 179 // niyamasUtramidam, vAhanAdyo'yaM pratyaya uktaH sa vAhya pathi upakaraNe eva cedamarthe bhavati nAnyatra / azvasyAyAmAzvo rathaH, AzvaH panthAH, Azva palyayanam, AzvI kazA, vAhyapathyupakaraNa eveti niyamAdanyatra vAkyameva na pratyayaH, azvAnAM ghAsaH / 179 / / __nyA0 sa0 vAhya0-yadi pUrveNa saha ekayogaM kuryAttadAnIM vAhanavAcino vAhyapathyupakaraNe atrevAnyatra yathA prAptameva syAt , pRthagyogaM tu niyamArtham / vahesturizvAdi // 6. 3. 180 // vaheH paro yastRcastRno vA tRzabdastadantAnAmnastasyedamityarthe'pratyayastRzabdasya cAdirikAro bhavati / saMvoDhuH sAratheridaM sAMvahitram / 180 / ___ nyA0 sa0 vahe0-sAMvahitramiti atra pare ikArAgame kartavye DhatvAdizAstramasat , ikArAgame ca kRte na prApnoti / tena prokte // 6. 3. 181 // prakarSeNa vyAkhyAtamadhyApitaM vA proktam na tu kRtam, tatra kRta ityeva gatatvAt / tasminnarthe teneti tRtIyAntAnnAnno yathAvihitaM pratyayA bhavanti / bhadrabAhunA proktAni bhAdrabAhavAni uttarAdhyayanAni, gaNadharapratyekabuddhAdibhiH kRtAni tena vyAkhyAtAnItyarthaH / yAjJavalkyena yAjJavalkyAni brAhmaNAni, pANinena pANinIyam, Apiza linA Apizalam, kAzakRtsninA kAzakRtsnam / uzanasA auzanasam, bRhaspatinA bArhaspatyam / 181 // maudAdibhyaH // 6. 3. 182 // maudaityevamAdibhyastena proktaM yathAvihitaM pratyayo bhavati, sa cApavAdaibarbAdhito'Neva / apavAdasyaiva bhAve vacanAnarthakyAt / maudena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA maudAH, 'vedenbrAhmaNamatrava' (6-2-130) iti niyamAt atra veditradhyetRviSaya evAN / evaM paiSpalAdAH, jAjalAH, mAthureNa proktA mAthurI vRttiH, saulabhAni brAhmaNAni, maudAdayaH prayogagamyAH / 182 //
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 183-186 ] nyA0 sa0 maudA0-jAjala iti jAtaM jalamasya pRSodarAditvAt sAdhuH, 'jajala' 18 (uNAdi) iti nipAtanAd vA, jajalasyApatyamRdhyayaNi jAjalaH yadvA jAjalena proktaM jAjalaM, tadasyAsti in , jAjalena jAjalinA vA proktaM vedaM 'kalApi' 7-4-62 ityntysvraadilopH| kaThAdibhyo vede lup // 6. 3. 183 // kaTha ityevamAdibhyaH prokte yaH pratyayastasya lup bhavati sa cetprokto vedo bhavati / kThena proktaM vedaM vidasyadhIyate vA kaThAH, carakAH, karkarAH, dhenukaNThAH, gogaDAH, vedenbrAhmaNamatraiva' (6-2-130) iti niyamAt veditradhyetroreva viSaye pratyayasya lap / veda iti kim ? carakeNa prokttAzvArakAH zlokAH, carako vaizampAyanaH, kaThAdayaH prayogagamyAH / 183 / tittivirantatukhaNDikokhAdIyaNa // 6. 3. 184 // tittirivaratantu khaNDika ukha ityetebhyastena prokte'rthe IyaN pratyayo bhavati aNo'pavAdaH sa cetprokto vedo bhavati / tittiriNA proktaM vedaM vidantyadhIyate vA taittirIyAH, vAratantavIyAH, khANDikIyAH, aukhIyAH / vede ityeva ? tittiriNA proktAstaittirAH zlokAH, atrApi 'vedenbrAhmaNamatraiva' (6-2-130) ityupatiSThate / 184 // chagalino Neyin // 6. 3. 185 // chagalinazabdAttena prokta vede Nayin pratgayo bhavati, aNo'pavAdaH / chagalinA prokta vedaM vidantyadhIyate vA chAgale yinaH // 185 // zaunakAdibhyo Nin // 6. 3. 186 / / zaunaka ityevamAdibhyastena prokta vede Nin pratyayo bhavati, annaadypvaadH| zaunakena prokta vedaM vidantyadhIyate vA zaunakinaH, zAGgaraviNaH, vAjasaneyinaH / veda ityeva ? zaunakIyA zikSA / zaunaka, zAGgarava, vAjasaneya, zApeya, kAkeya, (zApheya) zASpeya, zAlpheya, skandha, skambha, devadarza, rajjubhAra, rajjutAra, rajjukaNTha, dAmakaNTha, kaTha, zATha, kuzATha, kuzApa, kuzAyana, AzvapaJcama, talavakAra, paruSAMsaka, puruSAMsaka, haridra, tumburu, upalapa, Alambi, paliGga, kamala, RcAbha, AruNi, tANDaya, zyAmAyana, khAdAyana, kaSAyatala, stambha iti zaunakAdayaH / AkRtigaNo'yam, tena bhAllavinA prokta brAhmaNaM vidantyadhIyate vA. bhAllavinaH, zATacAyaninaH, aitareyiNaH
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 187-189] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [149 ityAdi siddhaM bhavati / brAhmaNamapi veda eba / mantrabrAhmaNaM hi vedaH / 186 / nyA0 sa0 zauna-zATyAthanina iti dhyaNantAt 'tikaaderaayniny| 6-1-107 ityAyanaN , zATyAyaninA zATyAbanena vA proktaM vedaM vidantyadhIyate vA / nanvanena vede pratyayo'bhyadhAmi tatkathaM bhAllavinA prokaM brAhmaNam ? ityAha-brAhmayamapIti / purANe kalpe // 6. 3. 187 // teneti tRtIyAntAtprokte'rthe Nin pratyayo bhavati, aNAdyapavAdaH / sa cetproktaH purANaH kalpo bhavati / pina proktaH kalpaH purANaH painI kalpaH, tRNapiGgena tArNapiGgI kalpaH, aruNaparAjena ArubhaparAjI kalpaH, ye'pi paGginaM kalpaM vidantyadhIyate vA te'pi paGginaH, AruNaparAjinaH / proktAddhi lubuktaiva / purANa iti kim ? AzmarathaH klpH| Azmarathyena proktaH kalpa uttarakalpebhya ArAtIya iti zrUyate / 187 // kAzyapakauzikAvedavaca / / 6. 3. 188 // AbhyAM tena prokta purANe kalpe Nin pratyayo bhavati, IyApavAdaH / vedavaccAsminkalpe kArya bhvti| kAzyapena prokta purANaM kalpaM vidantyadhIyate vA kAzyapinaH, kozikena kauzikinaH, kAzyapinAM dharma AmnAyaH saMgho vA kAzyapakaH, kauzikinAM kozikakaH / vedavaccetyatidezAdveden brAhmamamatraiveti niyamAdveditradhyetRviSayatA 'caraNAdakaJ' (6-3-167) ityakaJ ca bhavati / kalpa ityeva ? kAzyapIyA saMhitA, purANa ityeva ? idAnIMtanena gotrakAzyapena proktaH kalpaH kAzyapIyaH / vadavacceti atidezArtha vacanam // 188 / . nyA0 sa* kAzya0 atidezArthamiti 'purANekalpe' 6-3-187 ityanenaiva siddhatvAt / zilAlipArAzaryAnnaTabhikSusUtre // 6. 3. 189 // zilAlinpArAzarya ityetAbhyAM tena prokte yathAsaMkhyaM naTasUtre bhikSusUtre ca Nin pratyayo bhavati, annapvaadH| vedavaccAsmin kAryaM bhavati, naTAnAmadhyayanaM naTasUtram / bhiSaNAmadhyayanaM bhikSusUtram / zilalinA prokta naTasUtraM vidantyadhIyate vA zailAlino naTAH, pArAzaryeNa prokta bhikSusUtraM vidantyadhoyate vA pArAzariNo bhikSaka, zailAlinAM dharma: AmnAyaH saMgho vA zailAlakam, pArAzarakam, atidezAdveditradhyetRviSayatA caraNAdakaJ ca bhavati / naTa bhikSusUtra iti kim ? zailAlaM pArAzaram / 189 / nyA0 sa0 zilA0-bhaNatrapavAda iti zilAlin zabdAttena prokta pArAzaryAttu shklaaderynH|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMghalite [pA0 3. sU0 190-193 ] kRzAzvakarmandAdina // 6. 3. 190 // AbhyAM tena prokta yathAsaMkhyaM naTasUtre bhikSusUtre ca in pratyayo bhavati, aNo'pavAdaH / vedavaccAsmin kArya bhavati / kRzAzvena prokta naTasUtraM vidantyadhIyate vA kRzAzvino naTAH, karmandena prokta bhikSusUtraM vidantyadhIyate vA karmandino bhikSavaH, atidezAdakaJ ca / kAzvikam, kArmandakam / naTasUtre kApileyazabdAdapIcchantyeke / kApileyino nttaaH| kApileyaka amnAyaH / 190 / upajJAte // 6. 3.191 / / teneti vartate, prathamata upadezena vinA vA jJAtamupajJAtam prathamataH kRtaM vopajJAtam / tasminnarthe tRtIyAntAdyathAvihitaM pratyayo bhavati / pANinena pANininA vopajJAtaM pANinIyam, akAlakaM vyAkaraNam / kAzakRtsna, gurulAghavam / 191 . nyA0 sa0 upa0 --akAlakamiti na vidyate kAlaH, kAlAdhikAro yatra, pANineH pUrve AcAryAH kAlaparibhASAM kurvanti sma, A nyAyAdusthAnAdA nyAyAcca saMvezanAdeSo'dyatanaH kAlaH / anye punarAhuH ubhayatorddharAtraM veti, tatpANiniH pratyAcaSTe, tadaziSyaM lokato'rthagatestadevaM kAlaparibhASArahitamakAlakaM vyAkaraNaM pANininA prathamaM jJAtaM vayameva vopadezena vinA jJAtaM. prathamataH kRtaM vetyarthaH, evaM kAzakRtsinanopajJAtaM kAzakRtsnam / 'vRddhe'J' 6-3-28 itym| gurulAghavamiti 'aMzAdRtoH' 7-4-14 ityatra guruzca gurutvaM lAghavaM ca gurorlAghavaM ceti darziSyate / kRte // 6.3.192 // teneti tRtIyAntAtkRte utpAdite'rthe yathAvihatamaNAdayo bhavanti / zivena kRto granthaH zaivaH, vArarucAni vAkyAni / jalUke na jalUkayA vA kRtA jAlUkAH zlokAH, jAlukinA jAlukAH, atra vRddhenaH' (6-3-27) ityaJ / siddhasenIyaH stavaH, iSTakAbhiH kRtaH prAsAda aiSTakaH, nAradena kRtaM gItaM nAradIyam, manasA kRtA mAnasI kanyA, takSNA kRtaH prAsAda ityAdAvanabhidhAnAnna bhavati, kRte granthe evecchantyanye / 192 / nAmni makSikAdibhyaH // 6. 3. 193 // makSikAdibhyastRtIyAntebhyaH kRte'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati nAmni pratyayAntaM cennAma bhavati / makSikAbhiH kRtaM mAkSikaM madhu, saraghAbhiH sAragham, garmudbhirgAmutam, namukAbhikim / nAmnIti kim ? makSikAbhiH kRtaM zakRt, vAtapaH kRtaM vAtapamityatrANantaM nAma neyAntamitIyo na bhavati /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3 sU. 194-197 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [151 makSikA, saraghA, gamut, namukA, puttikA, kSudrA, bhramara, baTara, vAtapa, iti makSikAdayaH prayogagamyAH / 1933 kulAlAderakaJ // 6. 3. 194 / / kulAla ityevamAdibhyastena kRte'rthe'kaJ pratyayo bhavati nAmni saMjJAyAm / kulAlena kRtaM kaulAlakam, vAruTakam / nAmnItyabhidheyaniyamArtham, tena ghaTaghaTIzarAvodazcanAdyeva bhANDaM kaulAlakam na yatkiJcitkulAlakRtam / zUrpapiTakapaTalikApicchikA va bhANDaM vAruTakam nAnyat / evamanyatrApya bhidheyaniyamaH / kulAla, varuTa, karmAra, niSAda, caNDAla, senA, sirandhra, devarAjan, devarAja, pariSad, vadhU, bhadra, anahuha, brahman, kumbhakAra, azvapAka, ruru, iti kulAlAdiH / 194 / nyA0 sa0 kulA0 sirandheti sitAni baddhAni gdhrANi yasya sitarandhaH, pRSodarAditvAttasya lopaH, 'adAso dAsavRttiyaH, sa sirandhra iti smRtaH / ' sarvacarmaNa Inenau // 6. 3. 195 // . sarvacarmanazabdAttena kRte ina InaJ ityetau pratyayau bhvtH| nAmnItyadhikArAdabhidheyaniyamaH / sarvazcarmaNA kRtaH sarvacarmANaH sArvacarmINaH, atra sarvazabdasya katApekSasya carmazabdenAyoginApi ' nAma nAmnA'-(3-1-18) ityAdinA samAsaH / 195 / / uraso yANau // 6. 3. 196 // uraszabdAttena kRte ya aN ityeto pratyayau bhavatI nAmni / urasA kRtaH urasyaH aurasaH / 196 / chandasyaH // 6. 3. 197 // chandasaMzabdAttena kRte yaH pratyayo nipAtyate nAmni / chandasA icchayA kRtazchandasyaH, na tu pravacanena gAyatryAdinA vA / nAmnItyadhikArAdabhidheyavyavasthA / nipAtanAt kacidanyatrApi bhavati / ozrAvayeti caturakSaram astu zrauSaT iti caturakSaraM ye yajAmahe iti paJcAkSaram yajeti yakSaram, vyakSaro vaSaTkAraH, eSa vai saptadazAkSara chandasyo yajJamanuvihitaH / atra svArthe yH| yathAnuSTubAdirakSarasamUhazchandastathaiSAM sapladazAnAmakSarANAM samUha chandasya ucyate // 19 // nyA0 sa0 chandasya:-yajJamanuvihita iti yajJamanulakSyIkRtya vihito anugata ityarthaH /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite amo'dhikRtya granthe // 6. 3. 198 // kRta iti vartate, ama iti dvitIyAntAdadhikRtya kRte granthe'rthe yathAfafe pratyayo bhavati / adhikRtya prastutya uddizyetyarthaH, tadapekSA dvitIyA / subhadrAmadhikRtya kRto granthaH saubhadraH, bhadrAM bhAdraH, sutArAM sautAraH, bhImarathAmadhikRtya kRtAyAyikA bhaimarathI / grantha iti kim ? subhadrAmadhikRtya kRtaH prAsAdaH / kathaM vAsavadattAmadhikRtya kRtAkhyAyikA vAsavadattA urvazI sumanoharA balibandhanaM sItAharaNamiti / upacAradgranthe tAcchan bhaviSyati / 198 / nyA0 sa0 amo0 - upacArAditi anyaiH pratyayamutpAdya lubuktA tattvamate katham ? ityAha tAcchandyamiti sa vAsau zabdazca tasya bhAvaH, ayamarthaH, sa eSa vAsavadattAdizabdo pranthe vartate / jyotiSam // 6. 3. 199 // [ pAda. 3 sU0 198-202 jyotiH zabdAdamo'dhikRtya kRte pranye'N pratyayo vRddhyabhAvazca nipAtyate / jyotIMSyadhikRtya kRto grantho jyotiSam / 1990 zizukrandAdibhya IyaH // 6.3.200 // zizukranda ityevamAdibhyo dvitIyAntebhyo'dhikRtya kRte granthe IyaH pratyayo bhavati / zizukrandamadhikRtya kRto granthaH zizukrandIyaH, yamasabhoyaH, indrajananIyaH, pradyumnapratyAgamanIyaH, pradyamnodayanIyaH, sItAharaNIyaH, sItAnveSaNIyaH, zizukrandAdayaH prayogato'nusartavyAH / zizukrandazabdAnkecinnecchanti / zaizu. krandam / 200 / nyA0 sa0 zizu0- yamasabhIya0 yamasya sabhA yamasamaM zAlAM vinA sabhA, rAjavarjitetyAdinA rAkSasAditvAt klIvatvam / dvaMdvAtprAyaH // 6. 3. 201 // dvandvAtsamAsAdamo'dhikRtya kRte granthe prAyaH IyaH pratyayo bhavati, aNospavAdaH / vAkyapadIyam, dravyaparyAyIyam, zabdArthasaMbandhIyam / zyenakapotIyam / prAya iti kim devAsuram, rAkSosuram, gauNamukhyam / 201 | nyA0 sa0 dvaMdvAt - zyena kapotIya miti zyenakapotAvadhikRtyeti zakaTaH, utpalastu nityavairasyetyekavadbhASamicchati, tataH zyenakapotamiti vA / gauNamukhyamiti saMjJApUrvako vidhiranityaH iti na dorIyaH, guNamukhyAd vA pratyayaH / abhiniSkrAmati dvAre / / 6. 3. 202 // dvitIyAntAdabhiniSkrAmati abhinirgacchatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 3. sU. 203-207 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [ 153 taccedabhiniSkrAmadddvAraM bhavati / sugghnamabhiniSkrAmati sraughnaM kanyakubjadvAram / mAthuram, nAdeyam, rASTriya dvAram, karaNabhUtasyApi dvArasyAbhiniSkramaNakriyAyAM svAtantryavivakSA / yathA sAdhvasidhchinattIti / racanAbahirbhAve vA niSkramiH / yathA gRhakoNo niSkrAntaH / dvAra iti kim ? srughnamabhiniSkrAmati caitraH / 202 // nyA0 sa0 abhi0 -- niSkrAnta iti racanAyA bahirnigata ityarthaH / gacchati pathi dUte / / 6. 3. 203 // dvitIyAntAdbhacchatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yo'sau gacchati sa cetpanthA dUto vA bhavati / srugghnaM gacchati srognaH panthA dUto vA, mAthuraH, nAdeyaH, rASTriyaH pathisbeSu gacchatsu taddhetuH panthA api gacchatItyucyate / srughnAdiprAptirvA patho gamanam / pathidUta iti kim ? srugghnaM gacchati sAdhuH, pATaliputraM gacchati nauH paNyaM vANigvA // 203 // bhajati // 6.3.204 // dvitIyAntAdbhajatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / srughnaM bhajati sraughnaH, mAthuraH, nAdeyaH, rASTriyaH | 204 | mahArAjAdikaNa // 6.3.205 // mahArAjazabdAt dvitIyAntAdbhajatyarthe ikaN pratyayo bhavati / mahArAjaM bhajati mAhArAjikaH // 205 // acittAdadezakAlAt / / 6.3.206 / / dezakAlavajitaM yadacittamacetanaM tadvAcino dvitIyAntAdbhajatyarthe ikaN pratyayo bhavati / aNAderbAdhikaH / apUpAnbhajati ApUpikaH, zASkulikaH, maudakikaH, pAyasikaH acittAditi kim ? devadattaH / adezakAlAditi kim ? sraughnaH, haimanaH / 206 / " vAsudevArjunAdakaH // 6. 3. 207 // / AbhyAM dvitIyAntAbhyAM bhajatyarthe kaH pratyayo bhavati, IyAkaJorapavAdaH / vAsudevaM bhajati vAsudevakaH, yadA vAsudevazabdaH saMjJAzabdo'kSatriyavacanastadottareNAkaJ na prApnoti kiM tu ' dorIya: ( 6-3 - 31 ) itIyaH syAt iti tadgrahaNam / arjunaM bhajati arjunakaH / arjunazabdaH kSatriyavAcItyuttareNAkaJ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAva. 3 sU0 208-209] syAditi kenaiva siddhe'kavidhAnaM vAsudevIM bhajati vAsudevakaHarjunImarjunaka iti evamartham / 207 / ___nyA0 sa0 vAsu0-evamarthamiti kapratyaye 'yAdIdUtaHke' 2-4-104 iti hrasvatvaM syAt , akapratyaye tu 'jAnizca ' 3-2-51 iti puMvad bhavati / gotrakSatriyebhyo'kaJ prAyaH // 6. 3. 208 // gotravAcibhyaH kSatriyavAcibhyazca dvitIyAntebhyo bhavatyarthe'kaJ pratyayo bhavati prAyaH, annaadypvaadH|| glucukAya ni bhajati mlaucukAyanakaH, aupagavakaH, dAkSakaH, gArgakaH, gAAyaNakaH / kSatriya, nAkulakaH, sAhadevakaH, dauryodhanakaH, dauHzAsanakaH / bahuvacanaM kSatriya vizeSapari grahArtham / prAya iti kim ? paNino'patyaM pANinaH taM bhajati pANinIya:, pauravIyaH / 208 / sarUpAd dreH sarva rASTravat // 6. 3. 209 // 'rASTrakSatriyAtsarUpAdrAjApatye dvira' (6-1-114) iti prastutya sarUpAdyo driH pratyaya uktastadantasya dvitIyAntasya bhajatItyarthe sarva pratyayaH prakRtizca rASTravadbhavati / rASTravAcinI yA prakRti ji ityAdistatazca yaH pratyayo 'jimadrAddezAtka:' (6-3-37) ityAdinA vihitastadubhayaM vAyaM ityevamAdeH sarUpasya dipratyayAntasya bhajatItyasmin viSaye bhavatItyarthaH / vAjyaM vAjyauM vRjIn vA bhajati jikaH, mAdraM mAdrI 'madrAmvA bhajati madrakaH, atra prtyyH| pANDacaM pANDayau pANDunvA bharjeti pANDavakaH, AGgakaH, vAGgakaH, pAJcAlakaH, vaidehakaH, audumbarakaH, tailakhalakaH / atra 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) itya kaJ / kaurakkaH / kausvaH / yaugandharakaH / yaugandharaH / atra 'kuruyugaMdharAdvA' (6-3-52) iti vAkaJ / aikSvAkaH / atra 'kopAntyAccANa' (6-3-55) ityaN / sarUpAviti kim ? pauravIyam / atra purU rAjA anukhaNDo jamapada iti sArUpyaM nAsti / ata eva purumagadha'-ityAdau dvisvaratvenaiva siddhe purumrahaNamasarUpArtha kRtam / dreriti kim / paJcAlAn brAhmaNAn bhajati pAJcAlaH, atra 'bahuviSayebhyaH' itya kaJ na bhavati / sarvagrahaNaM prakRtye tidezArtham / tacca vAya'mAdrapANDayakauravyAH prayojayanti / anyatra hi mAsti vizeSaH / 209 / nyA0 sa0 sarUpAtaH-sarUpAviti sUtrAzena rASTrakSatriyAdityupalakSyate / yaviSayebhya iti-pANDya : pANyAviti ekasvaMdvitvayorapi maSTravaditvatidezAdabahukttA tathaiva iti baDhaviSayebhya iti akam bhaktyeva /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 210-214 / zrIsihabhacandra zabdAnuzAsanai SaSThodhyAyaH [155 kauravaka iti kurorepatyaM kurUNAM rAjA kA 'dunAdi / 6-1-114 itiH vyaH kauravyaM bhajati manuSye vAcce 'kacchArTanasthe'6-3-55 nisthamaJ, anyatra tu kutyAAMdharAvA' 6-3-53 iti vA akaJ , pakSe 'kopAntyAccANa' 6-3-56 / yaugandharaka iti yugaMdharANAM rAjA yugaMdharApatyaM vA 'sAlvAMza' 6-1-117 iti ija taM bhajati autsrgikaann| bhatidezArthamiti tena vRjikamadrakapANDavaka itiH siddhaM, anyathA pANyaka ityAdau yakArazrutiH syAt , na vAcyaM taddhitayasvare' 2-4-92 iti yalopaprAptiH, anApatyatvAt yakArasya / nAsti vizeSa iti-Azaka ityAdri likhitApekSayA etaduktaM yAvatA Avantaka ityAdAvastyeva vizeSaH, anApattyatvAdAvantya iti sthite yalopAprasaGgAt / Tastulyadizi // 6. 3. 210 // Ta iti sahArthatRtIyAntAttulyadizyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / tulyA, samAnA, sAdhAraNA dika, yasya tulya dik / ekadigityarthaH / sudAmnA ekadik saudAmanI vidyut, sudAmA nAmra parvato yasyAM dizi tasyAM vidyut, tena sA sudAmnA sahaikaMdigucyate / sUryeNa sahakadik saurI balAkA, himavatA ekadik haimavatI gaGgA, trikakudA ekadik traikakudI laGkA / 210 / tasiH // 6. 3. 211 // Ta iti tRtIyAntAttulya vizyarSe tasirityayaM pratyayo bhavati / pUrveNa yathAsvamaNAdaya eyaNAdayazca vihitAH pratyayAntaramidaM sarvaprakRtiviSayaM vidhIyate / sudAmnA ekadik sudAmataH, sUryataH, himavattaH, trikakuttaH, pIlumUlataH, pArthataH, pRSThataH, kAro 'battasyAm' (1-1-34) ityatra vizeSaNArthaH / 21 // yazcorasaH // 6. 3. 212 / / __ uras ityetasmAttRtIyAntAttulyadizyarSe yaH pratyayazcakArAttasizca bhaktaH, anno'pvaadH| urasA ekadik urasyaH, urastaH / 212 // senivAsAdasya // 6. 3. 213 // . seriti prazramAntAvasyeti SaSThavarSe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattasmatha.. mAntaM nivAsazcetsa bhavati / nivastyasmimiti nivAsI devA ucyate / sraghno nivAso'sya srogghnaH, mAthuraH, mAdeyaH, rASTriyaH / 213 // AbhijanAt // 1. 3. 214 // kSenivAsAdasyeti vartate / abhijanaH pUrvabAndhavAH, teSAmayamAbhijanaH /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3. sU. 215-219 ] saH prathamAntAdAbhijanAnnivAsAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / sugghno'syAbhijano nivAsaH srogghnaH, mAthuraH, nAdeyaH, rASTriyaH / 214 / zaNDikAdeNyaH // 6. 3. 215 // ___ zaNDika ityevamAdibhyaH prathamAntebhya AbhijananivAsavAcibhyo'syetyasminnarthe NyaH pratyayA bhavati, aNAdyapavAdaH / zaNDika Abhijano nivAso'sya shaannddikyH| kaucavAryaH / zaNDika, kUcavAra sarvasena, sarvakeza, zaGkha, zaka, zaTa, raka, caraNa (caNaka), zaMkara, bodha iti zaNDikAdiH / 215 // sindhvAdeJ // 6. 3. 216 // sindhvAdibhyaH prathamAntebhya AbhijananivAsavAcibhyo'syetyasminnarthe'J pratyayo bhavati / sindhurAbhijano nivAso'sya saindhavaH, vArNavaH, sindhu, varNa, madhumat, kamboja, kulUja, gandhAra, kazmIra, salva, kiSkindha, gabdika, uras, darada, grAmaNI, kANDavaraka salvAntebhyo nanasthAkaJopavAdo'J / zeSebhyo bahuviSayarASTra lakSaNasyAko grAmaNIkANDavarakAbhyAmIyasya / takSazilAdibhyastu aJ nocyate utsargeNaiva siddhatvAt / 216 / ___nyA0 sa0 sindhvAdera-am nocyata iti kecittakSazilAdibhyo'tra bruvate, tanna, bAdhakapratyayAntarAprAptayA 'prAjitAt / 6-1-13 ityeva siddhatvAt / salAturAdIyaNa // 6. 3. 217 // salAturazabdAtprathamAntAdAbhijananivAsavAcinosyetyasminnarthe IyaNa pratyayo bhavati / salAtura Abhijano nivAso'sya sAlAturIyaH pANiniH / 217 // __ nyA0 sa0 salAturA0-salAtureti sAlaistataM sAlatataM tacca tatpuraM ca sAlataspura, pRSodarA ditvAt slaaturH| tUdIvarmatyA eyaN // 6. 3. 218 // tUdIvarmatIzabdAbhyAM prathamAntAbhyAmAbhijananivAsavAcibhyAmasyetyarthe eyaNa pratyayo bhavati / tUdI Abhijano nivAso'sya taudeyaH, vArmateyaH / 218 / nyA0 sa0 tUdIvarma-tAvAnAyAmo yasyAH sA tAvadAyAmA, pRSodarAditvAttadAdeze gaurAdizyAM tUdI, varma tanoti 'kvacita ' 5-1-171 iti De gaurAdizyAM ca dhrmtii| girerIyo'smrAjIve // 6. 3. 219 // girirya Abhijano nivAsastadabhidhAyinaH prathamAntAdasyeti SaSThayarthe IyaH pratyayo bhavati abAjIve asamAjIvo jIvikA yasya tasminnAyudhajIvinyabhidheya ityarthaH / hadolaH parvata Abhijano nivAso'syAstrAjIvasya
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3 sU. 219 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 157 . hRdolIyaH, evaM bhojakaTIyaH, rohitagirIyaH, andhazmIyaH / giroriti kim ? sAMkAzyako'strAjIvaH / 'prasthapura'-(6-3-42) ityAdinAkaJ / astrAjIva iti kim ? RkSodaH parvata Abhijano nivAso'sya Arkodo brAhmaNaH / pRthaH parvata Abhijano nivAso'sya pArthavaH / 219 / . nyA0 sa0 gire0-andhazmIya iti andhA azmAno yatra parvate so'ndhazmA, pRSodarAditvAta alopaH, andhazmA Abhijano nivAso'sya / ityAcArya* SaSThasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvatto SaSThasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 6. 3. / / ___ jayastambhAn somanyanujaladhivelaM nihitavAn vitAnabrahmANDaM zuciguNagariSThaH pihitavAn // yazastejorUparalipata jagantyardhaghusaNaH kRtau yAtrAnando viramati na ki siddhanRpatiH // 1 // //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ // caturthaH pAdaH / / ikaNa / / 6. 4. 1 // aNaH pUrNo'vadhiH, adhikAro'yama A pAdaparisamAptaH, yaditaM UrdhvabhanukramiSyAmastatrApavAdaviSayaM parihRtyekarNityadhikRta veditavyam / 1 // tena jitajayaddIvyavanassu / / 6.1.2 // . __ te ti tRtIyAntAjjite jayati dIvyati khanati cArthe ikaNa pratyayo bhavati / ajitamAkSikama, zAlAkikam, arjayati AkSikaH, zAlAkiMkaH, akSerdIvyati AkSikaH, zAlAkikaH / avyA khanati AbhriMkaH, kauddAlikaH, abhrI kASThamayoM tIkSNAgrA, iha teneti karaNe tRtIyA veditavyA nAnyatrAnabhidhAnAta, tena devadattena jitam dhanena jitamityatra na bhavati / abhravyA khanannachulyAH khanatItyatra tu satyapyaGguleH karaNatve mukhyakaraNabhAvo'bhravyA eva nAgule rityaGgulizabdAnna bhavati / yathA sugghnAdAgacchanvRkSamUlAdAgata iti / jayadAdiSu triSu kAlo na kkikSitaH jite tu vivakSitaH bahuvacanaM . pathagarthatAbhivyaka yartham / / ahaM / tena-mAkSika iti akSerjayan dIvyan vA AkSikaH, evamanyepi, jayatItyAdi tu vRttAvarthakathanaM vigrahaH zatrantenaiva dravyapradhAnena krtvyH| . kodvAlika iti kuM dAlayati kamrmaNyaNi pRSodarAditvAt pUrvapadasya dAgamaH, tena khanan / . na vivakSita iti kartA tu vivakSito'ta eva jayagrahaNe satyapi karmaNyapi ikaN pratyArtha jitagrahaNaM, ayamarthaH jayatItyukte jayati, jeSyati ajaiSIditi labhyate kiM jitagrahaNena ? ucyate, bhUte karmaNyapi vAcye yathA syAdityevartha, vivakSita iti atItaH kAlaH / saMskRte // 6. 4. 3 // teneti tRtIyAntAtsaMskRte'rthe ikaNa pratyayo bhavati / sata utkarSAdhAna saMskAraH, dadhnA saMskRtaM dAdhikam / mAricikam, zAhUverikam, upAdhyAyena saMskRta: aupAdhyAyikaH ziSyaH, vidyayA saMskRto vaidhikaH, yogavibhAga uttarArthaH / / kulatthakopAntyAdaNa // 6. 4.4 / / ___ kulatthazabdAtkakAropAntyAcca zabdarUpAttena saMskRte'rthe'N pratyayo bhavati, ikaNopavAdaH / kulatthaiH saMskRtaM kaulattham, anye tu kulatthazabdAtsakArAkAnta.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 pAda. 4. sU. 5-8] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsame podhyAyaH [159 thakArAtpratyavaM manyante / kolasthaH, kopAntya, tittiDIkena tittiDIkAbhirvA saMskRtaM taittiDIkam, dardu rUke.Na dAdurUkam, maraNDUkene mAraNDUkam, anye tu kavargopAntyAdapIcchanti / mauham, sAragham / / nyA0 sa0 kula-sAraghamiti saragha.miH vRttaM 'nAmni makSiSAdibhyaH' 6-3-193 ityaNa , sAraNa madhunA saMskRtaH / saMsRSTe // 6. 4.5 / / teneti tRtIyAntAtsaMsRSTe'rthe ikaNa pratyatro bhavati / mizraNamAtraM saMsarga iti pUrvoktAsaMskRtAdbhedaH, dadhanA saMsRSTaM dAdhikam, sAgarikam, paippalikam, vaiSikA bhikSAH, Azucikanvam / 5 / . ___ nyA0 sa0 saMmR0-dAdhikamiti atra saMsRSTaM zAkAdi bhakSyaM vivakSitaM, anyathA 'vyAnebhya upasikte' 6-4-8 iti niyamaH syaar| - Azucikamiti nAtrAn bhojyArtha pazcAdbhAvanApAmabhakSyatvAdato'niyamaH / lavaNAdaH // 6. 4.6 // lavaNazabdAttena saMsRSTe akAraH pratyayo bhavati / lavarNana saMsRSTI lavaNaH sUpaH, lavaNaH zAkaH, lavaNA yavAgUH, lavaNazabdA dravyazabdA guNazabdazca / tatra dravyavAcI lavaNazabdaH pratyayaM prayojayati na muNavAcI, guNena vizleSapUrvakasya saMsargasyAbhAvAt / 6 / cUrNamudgAbhyAminaNau / / 6. 4.7 // ___bAmyA tena saMsRSTe yathAsaMkhyamin aN ityeto pratyayau bhvtH| cUrNaiH saMsRSTAmbhUNino'pUpAH, cUNinyo dhAnAH / muraiH saMsRSTo mauddha odanaH, mohI * yavAgUH / 7 / nyA0 sa0 cUrNa -matvarSIyenaiva inA. siddhe saMsavikakSAyAmikavAnavArthama / vyaJjanebhya upasikte // 6. 4.8 // vyaJjanavAcinastRtIyAntAdupasiktArthe ikaN pratyayo bhavati / sUpena upasiktaH saupika odanaH, dAdhika odanaH, ghAtikaH sUpaH, tailika zAkam / vyajanebhya iti kim ? udakena upasikta odanaH / vyajanazabdo rUhayA sUpAdau vartate / upasikta iti kim ? sUpena saMsRSTA sthAlI / upasiktamiti yadbhojanArthamupAdIyate bhojyAdi taducyate na svaalvaadi| upasikta saMsRSTameva tatra 'saMsRSTe (6 / 4 / 5) ityeva siMche niyamArtha vacanam vyaJjanaiH saMsRSTa upasikta eva upasikte ca vyaJjanareva, bahuvacanaM svarUpavinirAsArtham / /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 3. sU0 9-15 ] nyA0 sa0 vyaja.-upasikta eveti sUpena saMsRSTA sthAlItyanupasikte saMsRSTe pratyayo na bhavatIti prtyyaarthvyvsthaa| nyajanaireveti udakenopasikta odana ityudakAdavyaJjanAnna bhavatIti prakRtivyavasthA / tarati // 6. 4. 9 // teneti tRtIyAntAttaratyarthe ikaNa pratyayo bhavati / uDuvena tarati auDuvikaH kANDaplavikaH, zAraplavikaH, gopucchikaH / / naudisvarAdikaH // 6. 4.10 // nauzabdAdvisvarAcca nAmnastRtIyAntAttaratyarthe ikaH pratyayo bhavati / nAvA tarati nAvikaH, nAvikA, dvisvara, ghaTikaH, plavikaH, dRtikaH, bAhukaH, bAhukA / 10 / carati // 6. 4. 11 // teneti tRtIyAntAccaratyarthe ikaN pratyayo bhavati / caratiriha gatyartho bhakSyArthazcagRhyate / gatyartha, hastinA carati hAstikaH, zAkaTikaH, ghANTikaH, AkaSikaH / AkaSaH suvarNanikaSopalaH auSadhapeSaNapASANazca / bhakSyartha,-dadhanA carati dAdhikaH, zAGga verikaH // 11 // pAderikaT // 6. 4. 12 // parpa ityevamAdibhyastRtIyAntebhyazcarasyarthe ikaT pratyayo bhavati / parpaNa carati papikaH, papikI, azvikaH, ashvikii| parpa, azva, azvattha, ratha, arghya vyAla, vyAsa iti parpAdiH // 12 // padikaH // 6. 4.13 // . pAdazabdAttena caratyarthe ikaT pratyayo bhavati asya padbhAvazca nipaatyte| pAdAbhyAM carati padikaH / 13 // zvagaNAdA / / 6. 4. 14 // zvagaNazabdAttena caratyarthe ikaT pratyayo vA bhavati / zvagaNena carati zvagaNikaH, zvagaNikI, pakSe ikaN zvAgaNikaH, zvAgaNikI 'zvAderiti' (7-4-10) iti vAtprAgaurna bhavati // 14 // vetanAderjIvati // 6. 4. 15 // teneti vartate, vetana ityevamAdibhyastRtIyAntebhyo jIvatyarthe ikam pratyayo
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 16-21] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [161 bhavati / vetanena jIvati vaitanikaH, vAhikaH / vetana, vAha, ardhavAha, dhanusa .daNDa, dhanurdaNDa, jAla, veza, upaveza, preSaNa, bhRti, upaveSa, upasthA, upAsti, upasthAna, sukha, zayyA, sukhazayyA, zakti, upaniSat, uparijana, sphija, sphiga, vAla, putacAla, upadeza, pAda, upahasta, iti vetanAdiH / 15 / vyastAcca krayavikrayAdikaH // 6. 3. 16 // krayavikrayazabdAtsamastAvyastAcca tena jIvatyarthe ikaHpratyayo bhavati / kraya vikrayeNa jIvati krayavikrayikaH, RyikaH, vikrayikaH / 16 / vasnAt // 6. 4. 17 // . vasnAttena jIvatyarthe ikaH pratyayo bhavati / vasnaM mUlyaM tena jIvati vasnikaH / 17 / AyudhAdIyazca // 6. 4. 18 // AyudhazabdAttena jIvatyarthe IyazcakArAdikazca pratyayau bhvtH| AyudhIyaH, AyudhikaH AyudhikA, AyudhAdikekaNoH striyAM vizeSaH // 18 // 'nyA0 sa0 AyudhAdIyazca-striyAM vizeSa iti nanvAyudhAdIyo veti kriyatAM pakSe ikaNApi setsytiityaashngkaa| vAtAdInaJ // 6. 4. 19 // vAtazabdAttena jIvatyarthe InaJ pratyayo bhavati / nAnAjAtIyA aniyatavRttayaH zarIrAyAsajIvinaH saMghA vaataaH| tatsAhacaryAttatkarmApi bAtam / tena jIvati vrAtInaH, akAro vRddhayarthaH / tena 'taddhitaH svaravRddhi-' (3-2-55) ityAdinA puvadAvo na bhavati, vrAtInAbhAryaH / 19 / .. nivRttakSayUtAdeH // 6. 4. 20 // akSayata ityevamAdibhyastRtIyAntebhyo nirvRtte'rthe ikaN pratyayo bhavati / akSachUtena nirvRttamAkSAtikaM vairam, jAvAprahatikaM vairam / akSayUta, jaGghAprahata, jaGghAprahRta, jaGghAprahAra, pAdasveda, pAdasvedana, kaNTakamarda, kaNTakamardana, zarkarAmardana, gata, Agata, gatAgata, yAta, upayAta, yAtopayAta, gatAnugata, anugata ityakSadyUtAdiH / 20 / bhAvAdimaH // 6. 4. 21 // bhAvavAcinastena nivRtte'rthe imaH pratyayo bhavati / pAkena nivRttaM pAkiyam, sekimam, tyAgimam, rogimam, kuTTimam, saMmUchimam // 21 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 22-26 ] yAcitApamityAtkaNa // 6. 4. 22 // yAcita apamitya ityetAbhyAM tena nivRtte kaN pratyayo bhavati / yAcitena' yAcyA nivRttaM yAcitakam, apamityeti yabantam / apamitya pratidAnena nirvRttamApamityakam / 22 / nyA0 sa0 yAci-apamityeti apamAnaM 'nimIlyAdimeDaH / 5-4-46 ktvA 'meDo vA mit ' 4-3-88 / haratyutsaGgAdeH // 6. 4. 23 // ___ utsaGgAdibhyastRtIyAntebhyo haratyarthe ikaN pratyayo bhavati / utsaGgena haratyautsaGgikaH, utrupena autrupikaH, uDupena auDupikaH / utsaGga, utrupa, uDupa, utpuna, utpuTa, piTaka, piTAka ityutsaGgAdiH / 23 / bhastrAderikaTa / / 6. 4. 24 // bhanAdibhyastRtIyAntebhyo haratyarthe ikaT pratyayo bhavati / bhakhayA harati bhastrikaH, bhastrikI, bharaTikaH, bhrttikii| bhastrA, bharaTa, bharaNa, zIrSabhAra, zIrSebhAra, aGgabhAra, aGgabhAra, aMsabhAra, aMse bhAra iti bhastrAdiH / 24 / vivadhavIvadhAdA // 6. 4. 25 // vivadhavIvadha ityetAbhyAM tena haratyarthe ikaT pratyayo vA bhavati / vivadhena harati vivadhikaH, vivadhikI, vIvadhikaH, vIvadhikI, pakSe ikaNa vaivadhikaH vaivadhikI, vivadhavIvadhazabdo samAnAauM pathi paryAhAre ca vartete // 25 // ___nyA0 sa0 vividha0-pakSe ikaNiti atra vAgrahaNasAmarthyAt anyenAprApto'pi pakSe ikaN anyathA vAgrahaNamanarthakaM syAt / kuTilikAyA aN // 6. 4. 26 // kuTilikAzabdAttRtIyAntAddharatyarthe'N pratyayo bhavati / kuTilikAzabdenAgrevakA lohAdimayI aGgArAkarSaNI yaSTirvA kuTilA gatirvA palAlotkSe. paNo'grevako daNDo vA parivrAjakopakaraNavizeSo vA caurANAM naugRhAdyArohaNArtha dAmAgrapratibaddha Ayaso'rddhakuzo vocyate / kuTilikayA haratyaGgArAn kauTilikaH kAraH, kuTilikayA harati vyAdhaM kauTiliko magaH, kuTilikayA harati palAlaM kauTilikaH karSakaH, kuTilikayA harati puSpANi kauTilikaH parivrAjakaH, kuTilikayA harati nAvaM kauTilikazcauraH / 26 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 4. sU. 27-31] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [163 ojaHsahombhaso vartate // 6. 4. 27 // ___ ojas, sahas, ambhas ityetebhyastRtIyAntebhyo vartate ityarthe ikaN pratyayo bhavati, vRttirAtmayApanA ceSTA vA / ojasA balena vartate aujasikaH, sahasA prasahanena parAbhibhavena vA sAhasikaH, ambhasA jalena AmbhasikaH / 27 / taM pratyanorlomepakUlAt // 6. 4. 28 // teneti nivRttam / tamiti dvitIyAntAtprati anu ityetAbhyAM paro yo lomazabda ISazabdaH kUlazabdazca tadantAdvartate ityarthe ikaNa pratyayo bhavati / pratilobhaM vartate prAtilomikaH, AnalomikaH, prAtIpikaH, AnvIpikaH, prAtikalikaH, AnukUlikaH akarmakasyApi vRtteoge pratilomAdeH kriyAvizeSaNatvAt dvitIyA, tamiti puliGganirdezo'saMdehArthaH / 28 / ___ nyA0 sa0 taM pratyano0-asaMdehArtha iti taditi kRte hi prathamAntasyaitadrUpaM dvitIyAntasya veti saMdehaH, yataH syamorapi napuMsake sAdhAraNaM taditi rUpam / / paremakhapArthAt // 6. 4. 29 // . parizabdAdyo mukhazabdaH pAca zabdazca tadantAt dvitIyAntAt vartate ityarthe ikaN pratyayo bhavati / parimukhaM vartate pArimukhikaH, paripAca vartate pAripAzvikaH, parivarjane sarvatobhAve vA / svAmino mukhaM varjayitvA vartamAno'thavA yatoyataH svAmimukhaM tatastato vartamAnaH pArimukhika: sevakaH, evaM pAripAzvikaH / 29 / nyA0 sa0 pare0-parimukhamiti mukhAt pari 'paryapAG' 3-1-32 ityavyayIbhAvaH, paritaH sarvato mukhaM parimukhaM tadA 'parimukhAderavyayIbhAvAt ' 6-3-136 vcnaadvyyiibhaavH| rakSadaJchatoH // 6. 4. 30 // tamiti dvitIyAntAdrakSati uJchati cArthe ikaN pratyayo bhavati / samAja rakSati sAmAjikaH, sAmavAyikaH, nAgarikaH, sAMnivezikaH, badarANyuJchati uccinoti bAdarikaH, zyAmAkikaH, naivArikaH / 30 / pakSimatsyamRgArthAd nati // 6. 4. 31 // tamiti dvitIyAntebhyaH pakSyarthebhyo matsyArthebhyo mRgArthebhyazca ghanatyarthe ikaN pratyayo bhavati / pakSiNo hanti pAkSikaH, mAtsikaH, mArgikaH, arthagrahaNAttatparyAyebhyo vizeSebhyazca bhavati / zAkunikaH, mAyUrikaH, taittirikaH, mainikaH, zArikaH, zAkulikaH, hAriNikaH, saukarikaH, naiyngkukH| athAjihmAn
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 32-35 ] hanti animiSAn hantItyatra kasmAnna bhavati / naitanmatsyetyasya svarUpaM na vizeSo na paryAyaH api tvasAdhAraNaM vizeSaNaM yathA jihmagA bhujagAH animiSA devA iti / 31 ___ nyA0 sa0 pakSi0-na paryAya iti yaH kila paryAyazabdaH sa vyutpattimantareNApi tAvantamartha gamayatyayaM tu vyutpattyapekSa eva gamayati / vizeSaNamiti yatrApi ajihmAdizabdebhyo matyAdipratItistatrApyasAdhAraNavizeSaNatvenaiva na pryaaytven| paripanthAttiSThati ca // 6. 4. 32 // paripanthazabdAdvitIyAntAttiSThiti ghnati cArthe ikaN pratyayo bhavati / paripanthaM tiSThati hanti vA pAripanthikazcauraH, ataH eva nirdezAt paripathazabdasyekaNo'nyatrApi vA paripanthAdezaH, tena paripanthaM gacchati paripanthaM pazyati ityAdyapi bhavati / 32 / __ nyA0 sa0 paripanthamiti pathaH parizabdo vajanArthaH tadA 'paryapAmyAM vaye / iti paJcamI, 'paryapAbahiH' 3-1-32 iti samAsaH, yadA tu paritaH panthAnamiti sarvato'rthaH pariH tadA 'sarvobhayAbhipariNAtasA' 2-3-35 (iti) dvitIyA, sUtrasAmarthyAdavyayIbhAvaH 'RpaH pathyapo't ' 7-3-73 / paripathAt // 6. 4. 33 // tiSThatIti vartate, paripathazabdAdvitIyAntAttiSThatyarthe ikaN pratyayo bhavati / parivarjane sarvatobhAve vA / pathaH pari sarvataH panthAnaM vA paripatham / paripathaM tiSThati pAripathikaH, panthAnaM varjayitvA vyApya vA tiSThatItyarthaH / 33 / avRddhagrahati garye // 6. 4: 34 // tamiti dvitIyAntAdizabdavajitAguhmatyarthe ikaN pratyayo bhavati yo'sau gRhNAti sa cedanyAyena grahaNAdbharyo nindyo bhavati / dviguNaM gRhNAti dvaiguNikaH, traiguNikaH, vRdhuSIM vRddhi gRhNAti vArSu SikaH, alpaM dattvA prabhUtaM gRhNannapanyAyakArI nindhate / avRddheriti kim ? vRddhi gRhNAtIti vAkyameva / garthe iti kim ? dattaM gRhNAti // 34 / - nyA0 sa0 a0-dhuSImiti prayuktaM dhanaM puSNAtIti prayuktadhanapoSI tasya pRSodarAditvAt vRdhuSIzabda aadeshH| kusIdAdikada // 6. 4. 35 // tamiti dvitIyAntAtkusIdazabdAheM gRhNatyarthe ikaT pratyayo bhavati /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ ('pAda. 4. sU. 36-39] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [165 kusIdaM vRddhistadathaM dravyamapi kusIdam / tadAti . kusIdikaH, kusIdikI, TakAro DyarthaH / 35 // dazaikAdazAdikazca // 6. 4. 36 // tamiti dvitIyAntAddazaikAdazabdadraM gRhNatyarthe ikalakArAdikaTa ca pratyayo bhavati / dazabhirekAdaza dshaikaadshaaH| tAngRhNAti dazaikAdazikaH, dazaikAdazikA, dazaikAdazikI darzakAdazAdityata eva nipAtanAdakArAntatvam / tacca vAkye prayogArtham / dazaikAdazAn gRhNAti / anye dazaikAdaza gRhAtIti 'vigahanti / ttadapi abAdhakAnyapi nipAtanAni bhavantIti nyAyAdupapadyate / 36 / arthapadapadottarapadalalAmapratikaNThAt // 6. 4. 37 / / * garye iti nivRttam, arthAtpadAspadazabda uttarapadaM yasya tasmAt lalAmAta pratikaNThAcca dvitIyAntAdahatyarthe ikaN pratyayo bhavati / arthaM gRhNAti ArthikaH, 'padaM pAdikaH, padottarapada, pUrvapadaM paurvapadikaH, auttarapadikaH, AdipadikaH, AntapadikaH, lalAma lAlAmikaH, pratikaNThaM prAtikaNThikaH, avyayIbhAvasamAsAzrayaNAdiha na bhavati / pratigataH kaNThaM pratikaNThaH taM gRhNAti / uttarapadagrahaNAdvahupratyayapUrvAnna bhavati, bahupadaM gRhAti / 37 / nyA0 sa0 artha-laliNo nityaNyantAt karmaNike lalastamamati prApnoti lalAmaH pratikaNTha miti kaNThe prati pratikaNThaM lakSaNenAbhiprati' 3-1-32 ityavavyayIbhAvaH, kaNThaMkaNThaM prati 'yogyatAvIpsyA' 3-1-40 iti vA smaasH| prattigata: kaNThamiti 'prAtya' 3-1-47 iti samAsastatpuruSaH / paradArAdibhyo gacchati // 6. 4. 38 // paradArAdibhyo dvitIyAntebhyo gacchatyartha ikaN pratyayo bhavati / paradArAna gacchati pAradArikaH, gauradArikaH, gauravaripakaH, sabhartRkAM gacchati sAbhartRkikaH, bhrAtRjAyikaH, paradArAdayaH prayogagamyAH / 38 // __ nyA0 sa0 para0-bhrAtRjAyika iti bhrAtuH sakAzAt bhAtari vA jAyeti kRtya, SaSThIsamAse tu 'RtAM piyA' 3-2-27 ityalup syAt / pratipathAdikazca / / 6. 4. 39 // pratipathazabdAdvitIyAntAdacchatyarthe ikaH pratyayo bhavati / cakArAdyathAprApta ikaN / panthAnaM 2 prati payo'bhimukhamiti vA pratipatham / tadgacchati pratipathikaH prAtipathiko bA 139 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAma saMvalite mAthottarapadapadavyAkrandAddhAvati // 6. 4. 40 // tamiti vartate / mAtha uttarapadaM yasya tasmAnnAmnaH padavIzabdAdAkrandazabdAcca dvitIyAntAddhAvatyarthe ikaN pratyayo bhavati / daNDamAthaM dhAvati dANDamAthikaH, zauklamAthikaH / mAthazabdaH, pathiparyAya: / daNDa iva mAtho daNDamAthaH RjumArga ucyate / padavIM dhAvati pAdavikaH, Akrandanti yatra sa deza Anda Akrandyate iti vA AkrandaH ArtAyanaM zaraNamucyate / AkrandaM dhAvati AkrandikaH, uttarapadagrahaNAdbahupratyayapUrvAnna bhavati / bahumAthaM dhAvati // 40 // 166 ] [ pA0 4. sU0 40-44 ] nyA0 sa0 mAthottarapada0 - daNDamAtha iti madhyate avagAhyate pAdaiH ghani mAthaH, daNDa iya mAthaH, upamAnaM sAmAnyaireveti niyamAdaprApto'pi " mayUravyaMsaka 3-1-116 iti saH / pazcAtyanupadAt / / 6. 4. 41 // pazvAtIti prakRtivizeSaNam / pazcAdarthaH pazcAt / pazcAdarthe vartamAnAdanupadazabdAdddvitIyAntAddhAvatyarthe ikaN pratyayo bhavati padasya pazcAdanupadam, anupadaM dhAvati AnupadikaH, pratyAsattyA dhAvatItyarthaH / pazrAtIti kim ? anupadaM dhAvati / atra dairye'nuH ' ( 3-1-34) samIpe ( 3-1-47 ) ityAdinA vA samAsaH / 41 / ' prAtyava - susnAtAdibhyaH pRcchati // 6. 4. 42 // tamiti vartate / sunAtAdibhyo dvitIyAntebhyaH pRcchatyarthe ikaN pratyayo bhavati / susnAtaM pRcchati sausnAtikaH, saukharAtrikaH, saukhazAyanikaH, saukhazAyyika:, susnAtAdayaH prayogagamyAH // 42 // prabhUtAdibhyo bruvati // 6. 4. 43 // prabhUtAdibhyo dvitIyAntebhyo bruvatyarthe ikaN pratyayo bhavati / prabhUtaM brUte prAbhUtikaH, paryAptaM brUte pAryAptikaH, vaipulikaH, vaicitrikaH, naipuNikaH, kriyAvizeSaNAdayamiSyate, teneha na bhavati / prabhUtamarthaM brUte paryAptamarthaM brUta iti / kacidakriyAvizeSaNAdapi / svargamanaM brUte sauvargamanikaH, svAgatikaH, sauvastikaH, prabhUtAdayaH prayogagamyAH // 43 // nyA0 sa0 prabhU0 - sauvastika iti svatIti brUte vyutpatti 4-5 iti avyutpattipakSe tu -- dvArAdeH ' 7-4-6 ityaut / Movies mAzabdaityAdibhyaH // 6 2,44 // " mA zabda ityAdibhyo brutratyarthaM ikaNU pratyayo bhavati / iti zabdo #
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 3. sU. 45-47 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane SaSThAdhyAyaH [ 167 vAkyaparAmazArthaH / mAzabda iti brUte mAzabdikaH / mA zabdaH kriyatAmitibrUta ityarthaH / kAryaHzabda iti brUte kAryazabdikaH, nityaH zabda iti brUte naityazabdikaH, mAzabda ityAdayaH prayogagamyAH / vAkyAtpratyayavidhAnArthaM vacanama |44 / nyA0 sa0 mAza0~~ vAkyAditi pUrveNa hi padAtpratyaya ityarthaH / zAbdikadArdarikalAlATikakaukuTikam // 6. 4. 45 / / zAbdikAdayaH zabdA yayAsvaM prasiddhe'rthavizeSe ikaNpratyayAntA nipAtyante / zabdaM karoti zAbdikaH, yaH kazcicchabdaM karoti na sa sarvaH zAntiH kiM tahi yaH zabdaM jAnAti vaiyAkaraNaH sa evAvinaSTaM zabdamuccArayan zabdika ucyate / evaM dArdarikaH, dardaro ghaTo vAditraM ca tatra vAditraM kurvanneva mucyate / lalATaM pazyati lAlATikaH, lalATadarzanena dUrAvasthAnaM lakSyate tena ca kAryeSvanupasthAnam / yaH sevako dRSTaM svAmino lalATamiti dUrato yAti na svAmikAryapUpatiSThate sa evamucyate / lalATameva vA kopamasAdalakSaNAya yaH pazyati sa lAlATikaH, kukkuTIM pazyati kaukkuTikaH, kukkuTIzabdena kukkuTIpAto lakSyate, tena ca dezasyAlpatA, yo hi bhikSuravikSiptadRSTiH pAdavikSepe deze cakSuH saMyamya puro yugamAtradezaprekSI gacchati sa evamucyate / yo vA tathAvidhamAtmAnamatathAvidho'pi saMdarzayati so'pi kaukkuTikaH / dAmbhikaceSTA vA mithyAzaucAdiH kukkuTI, tAmAcaran kaukkuTikaH, hRdayAvayavo vA kukkuTI tAM pazyati Satara Tiko bhikSuH / nibhRta ityarthaH / tadetatsarvaM nipAtanAllabhyate / 45 / samUhArthAtsamavete / / 6. 3.46 samUhavAcibhyo dvitIyAntebhyaH samavete tAdAtmyAttadekadezIbhUte'rthe ikaN pratyayo bhavati / samUhaM samavaiti sAmUhikaH, sAmAjika, sAMsadikaH, sAmavAyikaH, gauSThikaH / tadekadezIbhAvamanubhavannevamucyate / samavetyApagate tu samavetazabdo na vartate yathA suptotthite suptazabda iti tatra na bhavati |46 | nyA0 sa0 samU0 - kaizcidana pratyayalopaH kRtaH samaH svamate kathamityAI samaketheti / parSado NyaH / / 6. 4. 47 / / parSacchabdAdvitIyAntAtsamavete'rtheNyaH pratyayo bhavati, marSada prati pArSadyaH, pariSacchabdAdapIcchantyanye, pAriSayaH stat
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 48-53, senAyA vA // 6. 4.48 // senAzabdAdvitIyAntAtsamavete'rthe NyaH pratyayo vA bhavati / senAM samavaiti sainyaH, pakSe samUhAtsimavete itIkaN / sainikaH, senaiva sainyamiti tu bheSajAditvAtsvArthe TayaN / 48 // dharmAdharmAccarati // 6. 4. 49 // ___ dharma adharma ityetAbhyAM dvitIyAntAbhyAM caratyarthe ikaNa pratyayo bhavati / caratistAtparyeNAnuSThAne / dharma carati dhArmikaH, AdharmikaH / 49 / SaSThayA dhayeM // 6. 4. 50 // SaSThayantAddharthe'rthe ikaN pratyayo bhavati / dharmo nyAyo'nuvRtta AcArastasmAdanapetaM dharmyam / zulkazAlAyA dharmyam zolkazAlikam, ApaNikam, gaulmikam, Atarikam / 50 / RnnarAderaNa / / 6. 4. 51 / / RkArAntebhyo narAdibhyazca SaSThayantebhyo dharthe'rthe'N pratyayo bhavati / nurdharmya nAram, striyAM nArI, mAturmAtram, pituH paitram, zAstuH zAstram, vikatuH vaikatram, hotuhauM tram, potuH pautram, udAtuH audbhAtram, narAdi / narasya dharmyam nAram, striyAM nArI, nRzabdenaiva rUpadvaye siddhe narazabdAdikaNa mAbhUditi tadgrahaNam / mahiSyA mAhiSam nara mahiSI, prajAvatI, prajApati vilepikA, pralepikA, anulepikA, varNaka, peSikA, varNakapeSikA, maNipAlI, purohita, anucAraka, anuvAka, yajamAna, hotRyajamAna iti narAdiH / 51 // vibhAjayitRvizasiturNIiluk ca // 6. 4. 52 // AbhyAM SaSThayantAbhyAM dharthe'rthe'N pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca vibhAjayituNiluk vizasituzceTluk bhavati / vibhAjayiturdhayaM vaibhAjitram, vizasiturvaizastram, / 52 / / nyA0 sa0 vibhA0-vipUrNaM bhajaNU , tato Nic tRc vibhAjayit / NilukiMti nanvatra idalopa eka vidhIyatAM kiM Nilopena vibhAjayita ityatrApi iTlope NicA sasvaratve vaibhAjitramiti sidhyati ? naivaM, NilopAbhAve guNaH syAt , tato'niSTaM rUpaM syAt , Nilope tu iTo dhAtutvAbhAvAt guNo na bhavatIti sidhyati / avakraye // 6. 4. 53 // avakrIyate yenecchAniyamitena dravyeNa kiyantamapi kAlamApaNAdi so'vakrayaH /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda4. sU. 54-57 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 169 bhomanirvezo bhATakamiti yAvat / SaSThayantAnAmno'vakraye'rthe ikaN pratyayo bhavati / ApaNasyAvakrayaH ApaNikaH, zaulkazAlikaH, AtarikaH, gaulmikaH, lokapIDayA dharmAtikrameNApi avakrayo bhavatItyayaM dhAdbhidyate / 53 / ___ nyA sa0 avakraye-bhoganiveza iti bhUjyate iti bhogo gRhAdi, nirvizyate anena vyaJjanAd ghabi nivezaH, tataH SaSThIsamAsaH / dharmAdbhidyate iti tataH 'SaSThyA dharye' 6-4-50 ityanena na sidhyatIti pRthag yoga ityarthaH / tadasya paNyam // 6. 4. 54 // taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati, taccet prathamAntaM paNyaM vikreyaM bhavati / apUpAH paNyamasya ApUpikaH, paNyArthI vRttAvantarbhUta iti paNyazabdasyAprayogaH / evaM zASkulikaH, maudakikaH, lAvaNikaH // 54 // kizarAderikaT // 6. 4. 55 // kizara ityevamAdibhyastadasya paNyamityasmin viSaye ikaTapratyayo bhavati, kizarAdayo gndhdrvyvishessvcnaaH| kizaraM kizaro vA paNyamasya kizarikaH, kizarikI strI, tagarikaH, tagarikI strii| kizara, tagara, sthagara, uzIra, haridrA, haridru, haridrupI, guggulu, guggula, nldaa| iti kizarAdiH / / TakAro DyarthaH / 55 / zalAluno vA // 6. 4. 56 // zalAluzabdAgandhavizeSavAcinastadasya paNyamityasmin viSaye ikaTa pratyayo bhavati vaa| zalAlu paNyamasya zalAlukaH, zalAlukI, pakSe ikaN / zAlAlukI 56 / zilpam / / 6. 4. 57 // ___ tadasyeti vartate, taditi prathamAntAdasyetyarthe. ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccecchilpaM bhavati / zilpaM kauzalam vijJAnaprakarSaH / anena tannivartyaH kriyAvizeSo lakSyate, nRttaM zilpamasya nAtikaH / gItaM gaitikaH, vAdanaM vAdanikaH, mRdaGgo mRdaGgavAdanaM zilpamasya mArdaGgikaH, / eva pANavikaH, maurajikaH, vaiNikaH mRdaGgAdizandA vAdanArthavRttayaH pratyayamutpAdayanti na drvyvRttyH| utpAdanArthavRttibhyastvanabhidhAnAnna bhavati / ata eva kumbhakArAdAvabhidheye mRdaGga karaNAdibhya eva pratyayaH, mRdaGgakaraNaM zilpamasya
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3. sU. 58-60 ] mAGgakaraNikaH, vaiNAkaraNikaH, mRdaGgavAdanAdibhyo'pyanabhidhAnAnna bhavati / zilpArtho vRttAvantarbhUta iti zilpazabdasyAprayogaH // 57 // nyA0 sa0 zilpa 0 mRdaGgAdizabdA iti AdizabdAt vyAkaraNakaraNAdi zilpamasyeti vaiyAkaraNikAdayaH / na dravyavRttaya iti dravyasya zilpAyogAttadviSayAyAH kriyAyAH zilpatvamiti vAdanArthavRttaya ityuktam / kumbhakArAdAviti keSucigrAmeSu mRnmayA mRdaGgA bhavanti teSAM kumbhakArAdutpattiH / karaNAdibhya eveti na tu mRdaGgazabdAdityarthaH / maDDukajharjharAdvAN // 6. 4. 58 // maDukajharjhara ityetAbhyAM tadasya zilpamityetasmin viSaye aN pratyayo vA bhavati / maDDukavAdanaM zilpamasya mADDukaH, jhArjharaH, pakSe ikaN mADDukikaH / jhArjharika: 158| zIlam / / 6. 4. 59 / / taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccecchIlaM bhavati / zIlaM prANinAM svabhAva:, phalanirapekSA pravRttiriti yAvat / apUpA apUpabhakSaNaM zIlamasya ApUpikaH, zASkulikaH, maudakikaH, tAmbUlikaH / paruSavacanaM zolamasya pAruSikaH evamAkrozikaH / mRdaGgAdivadapUpAdayaH zabdAH kriyAvRttaya pratyayamutpAdayanti / zIlArtho vRttAvantarbhUta iti zIlazabdasyAprayogaH // 59 // asthAcchatrAderaJ / / 6. 4. 60 / / aGpratyayAntAttiSThaSThezchanna ityAdibhyazca tadasya zIlamityasmin viSaye'J pratyayo bhavati / AsthA zIlamasya AsthaH, sAMsthaH, AvasthaH, sAmAsthaH, vaiyavasthaH, naiSThaH, vaiSThaH, ' upasargAdAta:' ( 6-3 - 110 ) ityaG / antasthaH / bhidAditvAdaG / chatrAdi, chatraM zIlamasya chAtraH, chatrazabdena guru kAryeSvavahitasya ziSyasya chatrakriyAtulyA gurucchidrAcchAdanA'pAyarakSaNAdikA kriyocyate upacArAt / ziSyo hi chatravad gurucchidrAvaraNAdipravRtta chAtra ityucyate / abhyAsApekSA'pi kriyA zIlamityucyate / yathA zIlitA vidyeti / curAzIlaH cauraH, tapaHzIlaH tApasaH, karmazIlaH kArmaH striyAM chAtrI caurI tApasI / chatra, curA, tapas, karman, zikSA, cukSA, cikSA, bhikSA, bhakSA, titikSA, bubhukSA, vizvadhA, udasthAna, upasthAna, puroDA, kRSi, mandra, satya, anRta, vizikha, vizikhA, praroha iti chatrAdiH | 60 | 1
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 4. sU. 61-64] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [ 171 ___ nyA0 sa0 asthA0-acAsau sthAzca, chatraM Adiryasya asthAzca chatrAdizca tasmAt , antarmadhye sthAnaM bhidAdyaGi 'vyatyaye luga vA' 1-3-56 iti ralopaH, antasthAnaM vA antasthA zIlamasya / abhyAsApekSApIti zIlaM hi prANinAM svabhAvaH, chAtrasya tu na sa svabhAva ityAzaGkyoktama / cukSeti cukSiH sautro nirmalIkaraNe cukSA zaucaM cikSeti kecit zikSItyasya sthAne cikSIti paThanti dhAtvantaraM vA cikSiH, cikSA shikssetyrthH| tUSNIkaH // 6. 4. 61 // tUSNIMzabdAttadasya zIlamityasminviSaye kaH pratyayo makAralopazca nipAtyate / tUSNIbhAvaH zolamasya tUSNIkaH / 61 / praharaNam // 6. 4. 62 // taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetpraharaNaM bhavati / asiH praharaNamasya AsikaH, prAsikaH, cAkrikaH, mauSTikaH, dhAnuSkaH, maudgarikaH, mausalikaH / caratItyatra vyApArasAdhanAt pratyayo yathA azvana caratIti / zilpamityatra tu vijJAnAtizaye yathA nRttaM zilpamasyeti, anena tu vyApArAbhAve'pi parijJAnamAtre pratyayaH / 62 / - nyA. sa. praha-vyApArasAdhanAditi vyApArazcaraNarUpa sAdhyate yena tasmAt , ayamarthaH, caratyarthe vyApAraM sAdhayanneva zabdaH pratyayamutpAdayati / ____ vyApArAbhAve'pIti praharaNasya hi vyApAraH parapraharaNarUpaH, tasyAbhAve'pi praharaNAbhAve'pItyarthaH, vijJAnAtizayazca prahAravaicakSaNyaM tadabhAvepi tanmAtre'pItyarthaH / parazvadhAdANa // 6. 4. 63 // parazvadhazabdAttadasya praharaNamityasminviSaye'N pratyayo vA bhavati / parazvadhaH praharaNamasya pArazvadhaH, pakSe ikaN-pArazvadhikaH / 63 / zaktiyaSTeSTIkaNa / / 6. 4. 64 // zakti yaSTi ityetAbhyAM tadasyapraharaNamityasmin viSaye TIkaNa pratyayo bhavati / zaktiH praharaNasya zAktIkaH, zAktIkI, yASTIkaH, yASTIko, kathaM zAktikaH ? zaktyA jIvatIti vetanAdIkaNA bhaviSyati / 64 / nyA0 sa0 zakti-nanu TikaNiti mAtrAlaghuH pratyayo vidhIyatAM, evamapi kRte zAktIkAdayaH setsyanti / na ca vAcyaM, 'avarNevarNasya' 7-4-68 ityasya prasaGgaH, yataSTakAro hi yarthaH, sa tu ikaNa dvArA siddhaH ityadhikasya TakArasyaitadeva phalaM yat 'avarNevarNasya ' 7-4-68 iti ilopaM bAdhitvA 'samAnAnAm ' 1-2-1 iti dIrpaNa TikaNi kRte'pi zAktIkAdayo bhavanti, paramuttaratra AmbhasIka iti siddhyarthe TIkaNkaraNam /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 65-68 ] veSTayAdibhyaH / / 6. 4. 65 / / ___ iSTi ityevamAdibhyastadasya praharaNamityasminviSaye TIkaNa vA bhavati, pakSe praharaNamitIkaN / iSTiH praharaNamasya aiSTIkaH, aiSTIkI, aiSTikaH, ISA praharaNamasya aiSokaH, aiSIkI, aissikH| kampanaM praharaNamasya kAmpanIkaH, kAmpanIkI, kAmpanikaH, ambhaHpraharaNaH AmbhasIkaH, AmbhasIkI, AmbhasikaH, daNDapraharaNaH dANDIkaH, dANDIkI, dANDikaH, iSTathadayaH prayogagamyAH / 65 / nAstikAstikadaiSTikam // 6. 4. 66 // ete zabdAstadasyetyasminviSaye ikaNpratyayAntA nipAtyante, nipAtanaM rUDhayartham / nAsti paralokaH puNyaM pApamiti vA matirasya nAstikaH, asti paraloka: puNyaM pApamiti vA matirasya AstikaH, nAstyastizabdau tivAdipratirUpake avyaye / nipAtanAdeva vA taditi prathamAdhikAre'pi AkhyAtAnnAstIti padasamudAyAcca pratyayaH, diSTaM daivaM tatpramANamiti matirasya diSTA vA pramANAnupAtinI matirasya daiSTikaH / 66 / nyA0 sa0 nAsti0-avyaye iti tayozca parataH prathamaikavacanam / vRtto'papATho'nuyoge // 6. 4. 67 / / tadasyeti vartate / taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedanuyogaviSaye vRto'papATho bhavati, anuyogaH priikssaa| ekamanyadapapATho'nuyoge vRttamasya aikAnyikaH, dvaiyanyikaH, traiyanyikaH, saMkhyAnyazabdayostaddhite viSayabhUte samAsaH, tatastaddhitaH / vRtto'pATho'nuyoga ityasya tu vRttAvantarbhAvAdaprayogaH / anyatvaM cApapAThasya samyakpAThApekSam / vRtta iti kim ? vartamAne vaya'ti ca na bhavati / apapATha iti kim ? ekamabhyadasya duHkhamanuyoge vRttam, jayo'nuyoge vRttaH / anuyoga iti kim ? svairAdhyayane mAbhUt / anye svapapAThAdanyatrApyadhyayanamAtre pratyaya micchati, eka rUpamadhyayane vRttamasya aikarUpikaH, aikagrinthakaH // 67 / bahusvarapUrvAdikaH // 6. 4. 68 // - bahusvaraM pUrvapadaM yasya tasmAnnAmnaH prathamAntAdasyeti SaSThayarthe ikaH pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedvattopapATho'nuyoge bhavati / ekAdazAnyAnyapapATharUpANyanuyoge'sya vRttAni ekAdazAnyikaH, ekAdazAnyikA strI,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 69-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 173 dvAdazAnyikaH, dvAdazAnyikA strii| trayodazAnyikaH, trayodazAnyikA, caturdazAyikaH / caturdazAnyikA, atrApyanye pUrvavadanyatrApIcchanti / dvAdaza rUpANyadhyayane vRttAnyasya dvAdazarUpikaH / 680 bhakSyaM hitamasmai // 6. 4. 69 // taditi vartate / taditi prathamAntAdasmai iti caturthyartha ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedbhakSyaM hitaM bhavati / apUpA bhakSyaM hitamasmai ApUpikaH, zASkulikaH, maudakikaH, gauDadhAnikaH / bhakSyamiti kim ? devadatto hito'smai / hitamiti kim ? apUpA bhakSyamahitamasmai / hitArtho bhakSaNakriyA ca taddhitavRttAvevAntarbhavati / 69 / ____ nyA0 sa0 bhakSyaM0-athAsyetyanuvartamAnasya hitamityetadyoge'rthavazAt 'hitasukhAbhyAm / 2-2-65 iti caturthIpariNAmenAsmAyiti labhyate iti kimarthamasyopAdAnam ? satyaM, uttarArthatvAdadoSaH, uttaratra hi niyuktaM dIyate iti SaSThyantasyApi saMbandhopapatterasmai iti na labhyate iti saMpradAnapratipattyartha, asmAyiti karttavyaM taduttarArtha sadiha sUtre'pi vibhaktipariNAmaklezamantareNa so'rthaH pratIyate iti kriyate / niyuktaM dIyate // 6. 4.70 // __ taditi asmai iti ca vartate, taditi prathamAntAdasmai iti caturthyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccenniyuktamavyabhicAreNa nityaM vA dIyate / agrabhojanamasmai niyukta dIyate AgrabhojanikaH, AgraphalikaH, mAMsikaH, ApUpikaH, zASkulikaH, grAmikaH, AgrahArikaH, asmai ityeva / rajakasya vastraM nityaM dIyate-aryate ityarthaH 70 / .. zrANAmAMsaudanAdiko vA // 6. 4. 71 / / zrANAmAMsaudana ityetAbhyAM tadasmai niyukta dIyata ityasmin viSaye ikaH pratyayo vA bhavati / zrANA niyuktamasmai dIyate dhANikaH pathyAzI zrANikA, mAMsaudanikaH, mAMsodanikA, pakSe ikaN / zrANikI, mAMsaudanikI / ikekaNoH striyAM vishessH| anye tvikaM necchanti / 71 / bhaktaudanAdvANikaT // 6. 4. 72 // __ bhakta odana ityetAbhyAM yathAsaMkhyamaN ikaT pratyayo vA bhavataH tadasmai niyukta dIyate itysminvissye| bhaktamasmai niyukta dIyate bhAktaH / odanikaH / odaniko pakSe ikaN / bhAktikaH, audanikaH-odanazabdAdikaNaM necchantyanye / 72 /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti- - laghunyAsa saMvalite navayajJAdayo'sminvartante // 6. 4. 73 // navayajJAdibhyaH prathamAntebhyo vartanta ityevamupAdhibhyo'sminniti saptamyarthe ikaN pratyayo bhavati, navA yajJA asminvartante nAvayajJikaH / pAkayajJikaH, navayajJAdayaH prayogagamyAH // 73 // 174 ] [ pA0 4. sU0 73-77 ] tatra niyukte // 6. 4. 74 // tatreti saptamyantAnniyukte'rthe ikaN pratyayo bhavati, niyukto'dhikRto vyApArita ityarthaH pUrvakasya niyuktamityasya kriyAvizeSaNarUpasyAvyabhicAro nityamiti cArthaH / pratyayArthazcAyam sa tu prakRtyarthopAdhiH / zulkazAlAyAM niyuktaH zaulkazAlika, ApaNikaH, AtarikaH, dauvArikaH, AkSapaTalikaH // 74 / agArAntAdikaH // 6. 4. 75 / / agArAntAttatra niyukte'rthe ikaH pratyayo bhavati / devAgArikaH, devAgArikA, bhANDAgArikaH, bhANDAgArikA, AyudhAgArikaH, AyudhAgArikA, koSThAgArikaH, koSThAgArikA // 75 // adezakAlAdadhyAyini // 6. 4. 76 // tatreti vartate / adhyayanasya yo pratiSiddhau dezakAlau tAvadezakAlau / tadvAcinaH saptamyantAdadhyAyinyarthe ikaN pratyayo bhavati, adeza, azucAvadhyAyI AzucikaH / zmazAne'dhyAyI zmAzAnikaH, zmAzAnAbhyAsikaH, akAlaH, sAndhyakaH, aupAtikaH, AnadhyAyikaH / adezakAlAditi kim ? svAdhyAyabhUmAvadhyAyI, pUrvAdhyAyI // 76 // nyA. sa. adeza.--adhyayanasyeti adhyAyinazca dezakAlAvevAdhArau bhavataH tAbhyAmanyatrAye tumazakyatvAt, tatra dezakAlayorAdhArAbhAvena pratiSiddhayoH kvAnyatrAdhyAyI adhIyIta virodhamAzaGkayAha-adhyayanasyeti etena pratiSiddhadezavAcakAt pratiSiddhakAlavAcakAcca saptamyantAdRdhyetari pratyayaH / nikaTAdiSu vasati // 6. 4. 77 // nikaTAdibhyaH saptamyantebhyo vasatyarthe ikaN pratyayo bhavati / nikaTe vasati naikaTikaH, AraNyakena bhikSuNA grAmAtkroze vastavyamiti yasya zAstrito vAsaH sa evocyate / etadartha eva ca tatretyadhikAre saptamInirdezaH / vRkSamUle vasati vArkSamUlikaH, zmAzAnikaH, AbhyavakAzikaH, AvasathikaH, nikaTAdayaH prayogagamyAH // 77 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 4. sU. 78-80] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 175 satIrthaH // 6. 4. 78 // satIrthya iti samAnatIrthazabdAttatra vasatyarthe ya: pratyayo nipAtyate samAnazabdasya ca sabhAvaH, samAnatIrthe vasati satIrthyaH / tIrthamiha gururucyate / 78 / prastArasaMsthAnatadantakaThinAntebhyo vyavaharati // 6. 4. 79 // prastArasaMsthAna ityetAbhyAM prastArAntAt saMsthAnAntAt kaThinAntAcca. vyavaharatyarthe 3kaN pratyayo bhavati / vyavaharatiriha kriyAtattve kriyAyA aviparItasvabhAve, yathA laukiko vyavahAra ityatra, prastAre vyavaharati prAstArikaH, sAMsthAnikaH, tadanta, kAMsyaprastArikaH / lauhaprastArikaH, gausaMsthAnikaH, AzvasaMsthAnikaH, kaThinAnta, vAMzakaThinikaH, vArdhakaThinikaH, kaThinaM tApasabhAjanaM pITaM vA / bahuvacanaM kaThinAnteti svarUpagrahaNavyudAsArtham rUDhayarthaM ca, prastArasaMsthAnAbhyAM tadantAbhyAM kecinnecchanti 79 / nyA0 sa0 prastA0-vyavaharatiriti vyavaharatirayamasti vinimaye, yathA zataM vyavaharati zatasya vyavaharati iti, asti vivAde, yathA vyavahAre parAjita iti, asti vikSepe, yathA zalAkA vyavaharati, asti kriyAtatve, yathA laukiko vyavahAra iti, taha kriyAtattve vartamAna AzrIyate, kriyAyAstattvamaviparItaH svabhAvaH, yathetyAdinA'traiva vyavaharati nidarzayati, asya tvarthasya grahaNe hetuH, pratyayAntAdaviparItasvarUpakriyAnuSThAtuH pratipattiH / rUDhayartha ceti rUDhizca tApasabhAjanetyAdi tena kaThine kaThore na / saMkhyAdezvArhadalucaH // 6. 4. 80 // A ahaMdarthAdita UrdhvaM yA prakRtirupAdAsyate tasyAH kevalAyAstadantAyAzca saMkhyApUrvAyA vakSyamANaH pratyayo bhavatIti veditavyam na cetsA lugantA bhavati / candrAyaNaM carati cAndrAyaNikaH, dve candrAyaNe carati dvaicandrAyaNikaH, pArAyaNamadhIte pArAyaNikaH, dve pArAyaNe adhote dvaipArAyaNikaH saMkhyAderiti kim ? paramapArAyaNamadhIte, mahApArAyaNamadhIte, cakAraH kevalArthaH / Arhata ityatrAkAro'bhividhau, tenAhadarthe'pi bhavati / dve sahasra dvisahasra vArhati dvisAhasraH / aluca iti kim ? dvAbhyAM sUryAbhyAM krItaM dvizUrpam, atra "zUdvAJ' (6-4-137) ityaJ / 'anAmnyadviH plup' (6-4-141) iti lup / dvizUrpaNa krItaM dvizaupikam / trizopikam / punarapi 'zUdviAj' (6-4-137) ityaJ na bhavati / 80 / nyA0 sa0 saMkhyA-dvaicandrAyaNika iti 'dvigoranapatye' 6-1-24 ityanena na lup, prAgajitIye'rthe tasya vidhAnAt , 'anAmnyadviH' 6-4-141 ityapi na yato'nAmnyeti sUtreNAsmAdeva sUcAt ye'stimahatIti yAvat teSveva lup na tveSu tena nAtra lup /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite godAnAdInAM brahmacarye // 6. 4. 81 // godAnAdibhyo nirdezAt SaSThyantebhyo brahmacarye'bhidheye ikaN pratyayo bhavati / godAnasya brahmacaryaM gaudAnikam, AdityavratAnAmAdityavratikam, mahAnAmnInAM mAhAnAmnikam / godAnAdayaH prayogagamyAH, yebhyo'sminnarthe ikaN dRzyate te godAnAdayaH // 81 // nyA0 sa0 godA0 godAnasyeti gAva iti lomnAmAkhyA gavAM lobhanAM dAnaM lavanaM vapanamityarthaH, yAvat godAnaM na karoti tAvad brahmacaryamityarthaH / candrAyaNaM ca carati // 6. 4. 82 // [ pAda. 4 sU. 81-86 ] candrAyaNazabdAnnidezAdeva dvitIyAntAdodAnAdibhyazcArthAt dvitIyAntezratyarthe iN pratyayo bhavati / candrAyaNaM carati cAndrAyaNikaH, godAnaM carati gaudAnikaH, AdityavratikaH, mahAnAmnyo nAma RcaH / tatsAhacaryAtAsAM vratamapi mahAnAmnyaH, mahAnAmnIvrataM carati mAhAnAmnikaH // 82 | devavratAdIn Din // 6. 4. 83 // devavratAdibhyo nirdezAdeva dvitIyAntebhyazcaratyarthe Din pratyayo bhavati / devavrataM carati devavratI, tilavratI, avAntaradIkSI, mahAvratI, devavratAdayaH prayogagamyAH / DiskaraNamuttaratrAntyasvarAdilopArtham / 83 / kacASTAcatvAriMzataM varSANAm // 6. 4. 84 // varSANAM saMbandhino'STAcatvAriMzacchandAdvrata vRttenidezAdeva dvitIyAntAccaratyarthe DakacakArADin ca pratyayo bhavati / aSTAcatvAriMzadvarSasahitaM vratamaSTAcatvAriMzat taccarati aSTAcatvAriMzakaH, aSTAcatvAriMzI 184 cAturmAsyaM tau yaluk ca / / 6. 4. 85 / / cAturmAsyazabdAdvatavRtte nirdezAdeva dvitIyAntAccaratyarthe to DakaDino pratyayau yalopazca bhavati / caturSu mAseSu bhavAni ' yajJe JyaH' (6-3-133) iti yaH cAturmAsyAni nAma yajJAH, tatsahacaritAni vratAni cAturmAsyAni tAni carati cAturmAsakaH cAturmAsI // 85 // krozayojanapUrvAcchatA yojanAccAbhigamArhe // 6. 4. 86 / / krAzazabdapUrvAdyo janazabdapUrvAcca zatAdyojana zabdAcca nirdezAdeva paJcamyantAdabhigamAhU~'rthe ikaN pratyayo bhavati / krozazatAdabhigamanamarhati kauzazatiko muniH, yaujanazatiko muniH, yojanikaH sAdhuH // 86 |
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 4. sU. 87-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 177 tadyAtyebhyaH // 6. 4. 87 // taditi dvitIyAntebhya ebhyaH krozazata yojanazata yojana ityetebhyo yAti gacchatyarthe ikaN pratyayo bhavati / kozazataM yAti krauzazatikaH, yaujanazatikaH, yaujani ko dUtaH / ebhya iti kim ? nagaraM yAti caitrH|87| patha ikaT // 6.4.88 // pathinzabdAttaditi dvitIyAntAdyAtyarthe ikaT pratyayo bhavati / panthAnaM yAti pathikaH pathikI strI, TakAro yarthaH / dvau panthAnau yAti dvipathikaH, dvipathikI strI, kaTamakRtvA ikavacanaM parasvAtsamAsAnte kRte'pi yathA syAdityevamartham / 880 nityaM NaH panthazca / / 6. 4. 89 // nityamiti pratyAyArthavizeSaNam / pathinzabdAdvitIyAntAnityaM yAtyarthe NaH pratyayo bhavati pathinzabdasya ca panthAdezaH / panthAnaM nityaM yAti pAnthaH, pAnthA stro, dvau panthAnau nityaM yAti dvaipanthaH, dvaipanthA strii| nityamiti kim ? pthikH|89| zakUttarakAntArAjavAristhalajaGgalAdestenAhate ca // 6. 4.90 // zaGku uttara kAntAra aja vAri sthala jaGgala ityetatpUrvapadAt pathinnantAtteneti tRtIyAntAdAhRte yAticArthe ikaN pratyayo bhavati, zakupathenAhato yAti vA zAkupathikaH, auttarapathikaH, kAntArapathikaH, AjapathikaH / vAripathikaH, sthAlapathikaH, jAGgalapathikaH / 90 / sthalAdemadhukamarice'Na // 6. 4. 91 // sthalapUrvapadAtpathinnantAttRtIyAntAdAhRte'rthe'J pratyayo bhavati taccebAhRtaM madhakaM maricaM vA bhavati sthalapathenAhRtaM madhukaM maricaM vA sthALapatham / madhukamarica iti kim ? sthAlapathikamanyat / 91 // turAyaNapArAyaNaM yajamAnAdhIyAne // 6. 4. 92 // AbhyAM nirdezAdeva dvitIyAntAbhyAM yathAsaMkhyaM yajamAne'dhIyAne cArthe ikaNa pratyayo bhavati / turAyaNaM nAma yajJastaM yajate torAyaNikaH, pArAyaNamadhIte pArAyaNikaH / 92 // saMzayaM prApte jJeye // 6. 4. 93 // saMzayamiti dvitIyAntAtprApte'rthe ikaN pratyayo bhavati sa cetprApto'rtho
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4. sU. 94-97 ] jJeyo bhavati / saMzayaM prAptaH sAMzayikaH, sAMzayiko'yamUvo na jAne sthANuruta puruSa iti, sAMzayikazcaitro na jAne jIvati uta mRta iti / jJeya iti kim ? saMzayitari mAbhUt, so'pi hi saMzayaM prApto bhavati, tasya tatra bhAvAt / 93 / tasmai yogAdeH zakte // 6. 4. 94 // yogAdibhyastasmai iti caturthyantebhyaH zakte'rthe ikaNa pratyayo bhavati / yogAya zaktaH yaugikaH, sAMtApikaH yoga, santApa, sannAha, saMgrAma, saMyoga, saMparAya, saMghAta, saMpAda, saMpAdana, saMkrama, saMpeSa, saMveza, saMmodana, niSpeSa, niHsarga, nirghoSa, nisarga, visarga, upasarga, pravAsa, upavAsa, saktu, mAMsa, odana, mAMsaudana, saktumAMsaudana iti yogAdiH / 94 / yogakarmabhyAM yokatrau // 6. 4. 95 // AbhyAM caturthyantAbhyAM zakte'rthe yathAkramaM ya ukaJ ityetau pratyayau bhvtH| yogAya zaktaH yogyaH / karmaNe zakta kArmukam / evaM yogazabdasya dvairUpyam / 95 / yajJAnAM dakSiNAyAm / / 6. 4. 96 // yajJavAcibhyo nirdezAdeva SaSThayantebhyo dakSiNAyAmarthe ikaN pratyayo bhavati, yajJakarmakRtAM vetanAdAnaM dkssinnaa| agniSTomasya dakSiNA AgniSTomikI, vAjapeyikI rAjasUyikI, nAvayajJiko, pAJcaudanikI aikAdazAhikI, dvAdazAhikI, dvaivAjapeyikI, bahuvacanaM svarUpavidheyudAsArtham / 96 / nyA0 sa0 yajJA-nAvayajJiko iti navAnAM yajJAnAM dakSiNA taddhitaviSaye saH / pAcaudanikIti paJcasu odaneSu bhavaH aNa, tasya lup, paJcaudanasya dakSiNA / aikAdazAhikIti ekAdazAnAmahnAM samAhAraH, 'dvigoranahnaH' 7-3-99 ityad, ekAdazAhena nirvo yAgopyekAdazAhaH, tasya dakSiNA / dvavAjapeyikIti dvayorvAjapeyayordakSiNA iti taddhitaviSaye dviguH / teSu deye // 6. 4. 97 // yajJavAcibhyasteSviti nirdezAdeva saptamyantebhyo deye'rthe ikaN pratyayo bhavati / agniSTome deyam agniSTomikam / vAjapeyikaM bhaktam / 97 / / nyA0 sa0 teSu0 - nanu yadagniSTome deyaM tadagniSTome bhavati, tatra 'RgRdvisvarayAgebhyaH' 6-3-144 itIkaNa bhaviSyati kimarthamidaM vacanam ? ucyate, tatra 'tasya vyAkhyAne ca' 6-3-142 ityato granthAdityadhikRte'gniSTomAdividhAyake granthe vartamAnAdagniSTomAderikaN vihitaH, iha tvarthAtmana iti viSayabhedaH, kiM ca dvayorvAjapeyayordeyaM dvaivAjapeyikamiti ikaNa
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( pAda. 4. sU. 98-100 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [ 179 na syAt , atra tu 'saMkhyAdezca' 6-4-80 iti bhavati, deyatvaM ca pratyayArtho yathA syAditi vacanam / kAle kArya ca bhavavat // 6. 4. 98 // __ kAlavAcino nirdezAdeva saptamyantAdeye kArye cArthe bhavavatpratyayA bhavanti, yakAbhyaH prakRtibhyo yena vizeSeNa ye pratyayA bhave'rthe bhavanti tAbhyaH prakRtibhyastena vizeSeNa kArya deye cArthe te pratyayA bhavanti / vaddhi sarvasAdRzyArthaH / yathA varSAsu bhavaM vArSikam, mAsikam, zAradikam, zrAddhaM karma zAradikaH zArado vA roga Atapo vA nezaM naizikam, prAdoSaM prAdoSikam, zauvastikam, ciratnam, parutnam, purANam, pUrvAddhetanam, sAyaMtanam, cirantanam, pauSam, zaiziram, sAndhyam, sAMvatsaram phalaM parva vA haimantam, haimanam, prAvRSeNyamiti bhavati evaM varSAsu deyaM kAryaM vA vArSikam mAsikamityAdi bhavati, pratyayasya bhAvo'trAtidizyate nAbhAva iti dvigoH parasya lup na bhavati / dvayormAsayordeyaM kAryaM vA dvaimAsikam, traimAsikam / 98 / vyuSTAdiSvaNa // 6. 4. 99 // - vyuSTAdibhyo nirdezAdeva saptamyantebhyo deye kArye cArthe'N pratyayo bhavati / vyuSThe deya kAryaM vA vayuSTam, natyam / vyuSTasAhacaryAnnityazabdaH kAlavAcI gRhyate tataH saptamyapavAdena 'kAlAdhvanoAptI' (2-2-42) ityanena dvitIyAvidhAnAt nityaM deyaM kArya veti dvitIyAntAdeva pratyayaH,-anye tu saptamyantAdapIcchanti / nitye viSuvati SaDbhizcarAcaraimuhUrteranAkramyamANe deyaM kAryaM vA naityam, vyuSTa nitya niSkamaNa pravezana tIrtha saMgrAma saMghAta agnipada pIlumUla pravAsa upavAsa / iti vyussttaadiH| bahuvacanAdAkRtigaNo'yam // 19 // __ nyA0 sa0 vyuSTA0--viSuvatIti viSurnAma muhUrtaH, so'syAsti viSuvat , samarAtriMdivaH kAlaH punapuMsakaH, yadvaijayantI 'purItat mahimA hema, viSuvat karmalobhadoH' nRSaNDhaligAH / yathAkathAcANNaH // 6. 4. 100 // yathAkathAcazabdo'vyayasamudAyo'nAdareNetyarthe vartate tasmAdRye kArye cArthe NaH pratyayo bhavati / yathAkathAca dIyate yAthAkathAcam, yAthAkathAcA dakSiNA / 10 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 101-105 ] tena hastAdyaH // 6. 4. 101 // . teneti tRtIyAntAddhastazabdAddeye kArye cArthe yaH pratyayo bhavati / hastena deyaM kAryaM vA hastyam / 101 / zobhamAne // 6. 4. 102 / / teneti tRtIyAntAcchobhamAne'rthe ikaN pratyayo bhavati / karNaveSTakAbhyAM zobhate kArNaveSTakikaM mukham / evaM vAstrayugikaM zarIram / aupAnahiko pAdau / asamarthanasamAso'pyasminviSaye bhavati / karNaveSTakAbhyAM na zobhate akArNaveSTakikam, avAstrayugikam / 102 / nyA. sa. zobha-karNaveSTakAbhyAmiti kau~ veSTate 'karmaNo'Na' 5-1-72, tAveva karNaveSTako tAbhyAM, athavA veSTete NakaH veSTako karNayorveSTako tAbhyAm / asamati atra hi naJ zobhamAne ityanena saMbaddhatvAdasamarthaH, tatsamAso'pi gamakatvAdabhidhAnAd bhavatItyarthaH / / akArNaveSTakikamiti ikaNamAnIya pazcAnnasamAsaH / karmaveSAdyaH // 6. 4. 103 // karman veSa ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAM zobhamAne'rthe yaH pratyayo bhavati / karmaNA zobhate karmaNyaM zauryam / veSeNa zobhate veSyo naTaH / pUrvavanasamAso bhavati / akarmaNyaH, aveSyaH / kecidveSasthAne vezaM paThanti, vezyA nartakI / 103 / kAlAtparijayyalabhyakAryasukare // 6. 4. 104 // ___ kAlavizeSavAcina: zabdAtteneti tRtIyAntAtparijayye labhye kArye sukare cArthe ikaN pratyayo bhavati / parito jetu zakyaM parijayyam, zakte kRtyaH, labhyakAryayoH zakte'rhe vA / akRcchaNa kriyate yattatsukaram / mAsena parijayyo mAsiko vyAdhiH, ArdhamAsikaH, sAMvatsarikaH, mAsena labhyo mAsikaH paTaH, mAsena kArya mAsikaM cAndrAyaNam, mAsena sukaraH mAsikaH pramAdaH / kAlAditi kim ? caitraNa parijayyam / 104 / nivRtte // 6. 4. 105 // teneti kAlAditi ca vartate, kAlavAcinastRtIyAntAnivRtte'rthe ikaNa pratyayo bhavati / ahnA nivRttamAhnikam, mAsikam, ArdhamAsikam, sAMvatsari. kam, yogavibhAga uttaratrAsyAnuvRttyarthaH / 105 / nyA0 sa0 nivRtte-atra sUtre'nye kAlAditi na manyante tanmate tAttvikA airyApithikItyAdayaH svamate 'prayojanam' 6-4-117 ityanena siddhAH /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 4. sU. 106-109] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [181 taM bhAvibhUte // 6. 4. 106 / / / kAlAditi vartate, tamiti dvitIyAntAtkAlavAcino bhAvini bhUte cArthe ikaNa pratyayo bhavati / svasattayA vyApsva mAnakAlo bhAvI, vyApta kAlo bhUtaH / bhAsaM bhAvI mAsika utsavaH, mAsaM bhUto mAsiko vyAdhiH // 106 // nyA0 sa0 taM bhA0-vyApyasyamAneti vyApsyamAnaH kAlo yena bhAvinA utsavena sa vyApsyamAnaH kAlo bhAvI / vyAptakAla iti anApi svasattayetyapekSyate, tatazca bhUtabhAvino. 'rthasya svayA sattayA vyApsyamAnaH kAlo yena bhUtabhAvinA'rthena sa tathoktaH, iha kAla ili yaH kAle vartate tataH pratyayaH uta kAla eva vartate, kAlAnna vyabhicarati tataH pratyayaH / kiMcAtaH yadi kAle yo vartate tataH pratyayo ramaNIya varSa bhUtaH zobhanaM varSa bhUta iti ramaNIyAderapi prApnoti, yadA yaH kAla eva varttate tataH pratyayaH tadA paSTiM varSANi bhUto SASTikaH dviSaSTiM varSANi bhUto dviSASTikaH sAptatiko dvisAptatika ikhi na syAt , tatra saMkhyAyAH kAlavRtteH pratyayo vaktavyaH ? ___ ucyate, yaH kAle vartate tataH pratyayaH tena SASTika ityAdau kAlavRtte: saMkhyAyA pratyayaH siddho bhavati, ramaNIyaM cA bhUta ityAdI vanabhidhAnAnna bhavati / tasmai bhRtAdhISTe ca / / 6. 4. 107 // . kAlAditi vartate, tasmai iti tAdarthyacaturthyantAtkAlavAcino bhRte'dhISThe cArthe ikaNa pratyayo bhavati / bhRto vetanena krItaH, adhISTaH satkRtya vyApAritaH, mAsAya bhRtaH mAsikaH karmakaraH, mAsaM karmaNe bhRta ityarthaH / mAsAyAdhISTo mAsika upAdhyAyaH / mAsamadhyApanAyAdhISTa ityarthaH / evaM vArSikaH, sAMvatsarikaH, cakArastena nirvRtte taM bhAvibhUte tasmai bhRtAdhISTI ceti sUtratrayasyApyuttaratrAnuvRttyarthaH / 107 SaNmAsAdavayasi Nyekau // 6. 4. 108 // SaNmAsazabdAtkAlavAcinastena nivRtte taM bhAvibhUte tasmai bhRtAdhISTe cetyasminviSaye'vayasi gamyamAne Nya ika ityeto pratyayo bhavataH, SaDbhirmAsanirvRttaH SaNmAsAn bhAvI bhUto vA SaNmAsebhyo bhRto'dhISTo vA pANmAsyaH, SaNmAsikaH / avayamIti kim ? SaNmAsAn bhUta: SaNmAsyaH, 'SaNmAsAdyayaNikaN' (6-4-115) iti yaH / 108 // samAyA InaH // 6. 4. 109 // samAzabdAttena nivRtta ityAdipaJcakaviSaya Ina: pratyayo bhavati, samayA nirvRttaH samAM bhUto bhAvI vA samAyai bhRto'dhISTo vA samInaH / 109 /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 110-112 ] rAtryahaHsaMvatsarAca dvigorvA // 6. 4. 110 // rAtri ahan saMvatsara ityetadantAtsamAzabdAntAcca dvigostena nirvatta ityAdipaJcakaviSaye InaH pratyayo vA bhavati / dvAbhyAM rAtribhyAM nivRtto dve rAtrI bhUto bhAvI vA dvAbhyAM rAtribhyAM bhRto'dhISTo vA dvirAtrINaH, trirAtrINaH, evaM dyahInaH, dvisaMvatsarINaH, dvisamInaH, pakSe ikaNa dvairAtrikaH, dvaiyahikaH, dvaiyahika iti tu vyahazabdAtsamAhAradvigorikaNi bhavati / dvisAMvatsarikaH, 'mAnasaMvatsarasya' (7-4-19) ityAdinottarapadavRddhiH / dvaisamikaH, rAzyantAdaharantAcca paramapi samAsAntaM bAdhitvA anavakAzatvAdIna eva bhavati tathA ca samAsAntasaMniyoge ucyamAnaH 'sarvAMzasaMkhyAvyayAt ' (7-3-118) ityahlAdezo na bhavati / samAntAtpUrveNa nitye prApte zeSebhyo'prApte vikalpaH / 110 / nyA0 sa0 rAtrya-samAsAntaM bAdhitveti rAtrizabdAt 'saMkhyAtaika' 7-3-119 ityanena prAptaM, ahnastu 'sarvAza' 7-3-118 ityanena / anavakAzatvAditi anyathA rAtryantAharantAbhAvAnna bhavati, ekadezetyapi nopatiSThate nyAyAnAmanityatvAt / varSAdazva vA // 6. 4. 111 // varSazabdo yaH kAlavAcI tadantAdvigostena nirvRtta ityAdipaJcakaviSaye'kArazca kArAdInazca vA bhavati, pakSe ikaNa, evaM ca trairUpyaM bhvti| dvAbhyAM varSAbhyAM nivRtto dvau varSoM dve varSe vA bhUto bhAvI vA dvAbhyAM varSAbhyAM bhRto'dhISTo vA dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSikaH, trivarSaH, trivarSINaH, trivArSikaH / 'saMkhyAdhikAbhyAM varSasyAbhAvini' (7-4-18) ityurpdvRddhiH| bhAvini tu pratiSedhAt dvaivaSikaH / traivarSikaH / 111 // prANini bhUte // 6. 3. 112 // kAlavAcivarSazabdAntAt dvigobhU te'rthe aH pratyayo bhavati sa cedbhataH prANI bhavati / dve varSe bhUto dvivarSoM dArakaH, trivarSoM vtsH| prANinIti kim ? dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSikaH sarakaH / bhUta iti kim ? zeSeSvartheSu pUrveNa vikalpa eva / dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSiko mnussyH| bhAvinyapi kecidicchanti, evamuttareSvapi triSu / pUrveNa vikalpe prApte nityArtho vidhiH|112| HREITHEREER
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 4. sU. 113-117 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [183 mAsAdvayasi yaH // 6. 4. 113 // mAsazabdAntAd dvigobhUte'rthe yaH pratyayo bhavati vayasi gmymaano| dvau mAsau bhUto dvimAsyaH, trimAsyo daarkH| vayasIti kim ? dvaimAsiko vyAdhiH, traimAsiko vyAdhiH, dvaimAsiko nAyakaH / bhUta ityeva ? dvau mAsau bhAvI dvaimAsiko yuvA / 113 // InaJ ca // 6. 4. 114 // dvigoriti nivRttam yogavibhAgAt, mAsazabdAdbhate'rthe InaJ cakArAdyazca pratyayo bhavati vayasi gamyamAne / mAsaM bhUto mAsIna: mAsyo dArakaH, akAro vRddhihetutvena puvdbhaavaabhaavaarthH| mAsInA svasA'sya mAsInAsvasRkaH / vayatItyeva ? mAsiko nAyakaH / 114 // SaNmAsAdyayaNikaN // 6. 4. 115 // SaNmAsazabdAtkAlavAcino bhUte'rthe ya yaNa ikaN ityete pratyayA bhavanti vayasi gamyamAne / SaNmAsAn bhUtaH SaNmAsyaH, SANmAsyaH, pANmAsikaH / bhUta ityeva ? SaNmAsAn bhAvI / vayasItyeva ? pANmAsyaH SaNmAsiko nAyakaH / 115 / ___nyA0 sa0 SaNmA0-SaNmAsAdhayaNa veti siddhe ikaNa prahaNaM vyAvRttyudAharaNe ikaN nivRttyartha, ata eva vyAvRttyudAharaNe vAkyameva darzitam / / so'sya brahmacaryatadatoH // 6. 4. 116 // 'sa iti prathamAntAtkAlavAcino'syeti SaSThagharthe ikaN pratyayo bhavati brahmacarye tadvati cAbhidheye yattadasyeti nirdiSTaM taccedbrahmacaryam brahmacArI vA bhvtiityrthH| mAso'sya brahmacaryasya mAsikaM brahmacaryam, ArdhamAsikama, sAMvatsarikam / mAso'sya brahmacAriNo mAsiko brahmacArI, mAsaM brahmacaryamasyetyarthaH / evamArdhamAsikaH, sAMvatsarikaH / 116 / prayojanam // 6. 4. 197 // so'syeti vartate, sa iti prathamAntAvasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetprayojanaM syAt, prayojanaM prayojakam pravartanam janaka mutpAdakam / jinamahaH prayojanamasya jainamahikam, aindramahikam, AbhiSecanikam, daipotsavikam / 117 /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184J bRhavRtti-laghunyAsasa~valiteH [ pA0 4. sUNa 118-122 } ekAgArAcaure / / 6. 4. 118 / / ekAgAra zabdAttadasya prayojana mityasmin viSaye ikaNa pratyayo bhavati caure yattadasyeti nirdiSTaM sa cet caurI bhavati / ekamasahAyamagAraM prayojanamasya aikAmArikazcauraH, aikAgArikI, caure niyamArthaM vacanam / tenAnyatra na bhavati / ekAgAraM prayojanamasya bhikSoriti vAkyameva 1118 / nyA0 sa0 ekA0-niyamArthamiti 'prayojanam ' 6-4-117 ityeva siddhatvAt / cUDAdibhyo'N // 6. 4. 119 / / cuDAdibhyastadasya prayojanamityasmin viSaye'N pratyayo bhavati / cUDA prayojanamasya cauDam, cUlA caulam, upanayanam aupanayanam, zraddhA zrAddham,cUDAdayaH prayomagamyAH / 119 // vizAkhApADhAnmanthadaNDe / / 6. 4. 120 // . vizAkhA aSADhA ityetAbhyAM tadasya prayojanamityasmin viSaye'Na pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM manthe daNDe cAbhidheye / mantho viloDanaM daNDo vA, vizAkhA prayojanamasya vaizAkho manthaH, ASADhA ASADhe aSADhAH prayojanamasya ASADho daNDa: / 120 // utthApanAderIyaH // 6. 4. 121 // utthApana ityevamAdibhyastadasya prayojanamityasmin viSaye IyaHpratyayo bhavati / utthApanaM prayojanamasyotthApanIyaH, upasthApanIyaH, utthApana, upasthApana, anupravacana, anuvAcana, anuvadana, anuvAdana, anupAna, anuvAsana, ArambhaNa, samArambhaNa ityutthApanAdiH 121 viziruhipadipUrisamAperanAt sapUrvapadAt // 6. 4. 122 // viziruhipadipUrisamApi ityetebhyo'napratyayAntebhyaH sapUrvapadebhyastadasya prayojanamityarthe IyaH pratyayo bhavati / vizi, gRhapravezanaM prayojanamasya gRhapravezanIyam, saMvezanIyam, anuvezanIyam, anupravezanIyam, samAvezanIyam / ruhi, prAsAdArohaNIyam, ArohaNIyam, prarohaNIyam, anurohaNIyam anvArohaNIyam, padi-azvaprapadanIyam, goprapadanIyam, pUri-prapApUraNIyam, mahApUraNIyama, samApi-aGgasamApanIyam, zrutaskandhasamApanIyam, vyAkaraNasamApanIyam / 122 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 4. sU. 123-128 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH svargasvastivAcanAdibhyo yalupau / / 6. 4. 123 // svargAdibhyaH svastivAcanAdibhyazca yathAsaMkhyaM tadasya prayojanamityasmin viSaye yaH pratyayo lup ca bhavataH, svargAdibhyo yaH / svargaH prayojanamasya svargyam, yazasyam, AyuSyam, kAmyam, dhanyam, svastivAcanAdibhya ikaNo lup / svastivAcanaM prayojanamasya svastivAcanam, zAntivAcanam, puNyAhavAcanam, svargAdayaH svastivAcanAdayazca prayogagamyAH / gaNadvayopAdAnAdvacanabhede'pi yathAsaMkhyam / 123 / [ 185 samayAt prAptaH / / 6. 4. 124 // so'syetyanuvartate / samayazabdAtprathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yo'sau prathamAntaH prAptazcetsa bhavati / samayaH prApto'sya sAmAyikaM kAryam, upanatakAlamityarthaH / 124 | RtvAdibhyo'N // / 6. 4. 125 / / Rtu ityevamAdibhyaH so'sya prApta ityarthe aN pratyayo bhavati / RtuH prApto'sya ArtavaM puSpaphalam, upavastA prApto'sya aupavastram, prAzitA prApto'sya prAzitram / RtvAdayaH prayogagamyAH / 125 / nyA0 sa0 RtvA.--aupavastramiti upoSitapAraNa ke yadbhakSyadravyaM tadaupavastraM yadvaidikam - 'mASAnmadhumasurAMzcavarjayedaupavastra ke ' puruSastUpavastA / prAzitramiti bAlasya yatprathamaM bhojanaM taducyate prAzitram / kAlAdyaH / / 6. 4. 126 / / kAlazabdAtso'sya prApta ityarthe yaH pratyayo bhavati / kAlaH prApto'sya kAlyastApasaH, kAlmA meghAH / 126 / dIrghaH // 6. 4. 127 || kAlazabdAtmaprathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaN pratyayo bhavati yo'sau prathamAntaH sa ceddIrgho bhavati / dIrghaH kAlosya kAlikamRNam, kAlikaM vairam, kAlikI saMpat, yogAvibhAgAdikaN / yavidhAne hi kAlAdyo dIrghazvetyekameva sUtraM kriyeta / 127 / AkAlikamikazcAdyante // 6. 4. 128 // AkAlikamiti zabdarUpamikAntamikaNantaM ca nipAtyate, AkAlazabdAdika ikaN ca bhavatyarthe bhavatItyarthaH / Adyante Adireva yadyanto gamyate /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 129-130 ] kathaM cAdirevAnto bhavati ? yasminkAle yat pravRttamanadhyAyAdi tasminneva kAle pratyAvRtte yadi taduparameta, yadi vA yasminneva kAle kSaNAdau vidyadAderjanma yadi tasminneva kAle vinazyannAtmalAbhakAlAdUrdhva tiSThedityarthaH / AkAlaM bhavati AkAliko'nadhyAyaH pUrvedhuryasminkAle tRtIye caturthe vA yAme pravRttaH punaraparedhurapi A tasmAtkAlAdbhavan AkAliko'nadhyAya ucyate / AkAlikA AkAlikI vA vRSTiH / striyAmikekaNovizeSaH / AkAlikA AkAlikI vA vidyut, AjanmakAlameva bhavantI janmAnamtaravinAzinI UrdhvamananuvartamAnA evamucyate / evaM ca dvedhApyAdirevAnto bhavati / Adyanta iti kim ? sarvakAlabhAvini mAbhUt, nipAtanamAdAvante ceti dvandvanivRttyartham / athavA nipAtanasyeSTaviSayatvAt smaankaalshbdsyaakaalaadeshH| Adyanta iti ca dvandvaH prakRtivizeSaNam / AdyantayorvartamAnAtsamAnakAlazabdAt prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikekaNI pratyayau nipAtyete samAnakAlazabdasya cAkAlAdezaH / samAnakAlAvAdhantAvasyAkAliko'nadhyAyaH / AkAlikA AkAlikI vA vidyut, samAnakAlatAcAdyantayoH pUrvavadveditavyA / 1281 nyA0 sa0 AkA0-tasminneveti iha yadyapi gataH kAlo na pratyAvarttate tathApi sAmAnyena tulyaH kAlaH sa evocyate, tathA ca vaktAro bhavanti / adya yasminkAle bhavAnAyAtaH zvaH so'pi tasminneva kAla samAgamiSyati / dvaMdvAnivRttyarthamiti 'yadyevamAkAlikamiti kimartha, AkAlAdikazcAdyanta ityucyamAne'pi sidhyati ? ____ ucyate nipAtanAbhAve Adyanta iti dvaMdvA'pi vijJAyate, tatazcAkAlAdikazca bhavati, Adau ante ca gamyamAne ityapi syAt , tatazca yat kutazcidArUbdhamA kutazcitkAlAdAbhavati tatrApi pratyayaH prasajyeta / triMzadizaterDako'saMjJAyAmAIdarthe // 6. 4. 129 // trizaviMzati ityetAbhyAmA arhadarthAdyo'rtho vakSyate tasmin DakaH pratyayo bhavati kApavAdaH asaMjJAyAM viSaye na cetpratyayAntaM kasyacitsaMjJA bhavati / triMzatA krItaM trizakam, viMzatyA krItaM viMzakam, triMzatamarhati triMzakaH, vizakaH, AIdartha ityabhividhAvAkAraH / asaMjJAyAmiti kim ? triMzatkam, vizatikam / 129 / nyA0 sa0 triMza-Arhadarthe iti arhazcAsAvarthazca, ahaMdarthAt AIdartha tasmin / saMkhyADatezvAzattiSTeH kaH // 6. 4. 130 // zadantatyantaSTayantavajitAyAH saMkhyAyA DatipratyayAntAcca zabdAccakArA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pAda. 4. sU. 131-132] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [ 187 triMzadvizatibhyAM ca Arhadarthe kaH pratyayo bhavati, ikaNo'pavAdaH / saMkhyA dvAbhyAM krItaM dvikam, trikam, paJcakam, bahukam, gaNakam, yAvatkam, tAvatkam, adhyardhakam, ardhapaJcamakam / iti katibhiH krItaM katikam, triMzat triMzatkam viMzati viMzatikam, azattiSTeriti pratiSedhe prApte ititriMzadvizatInAmupAdAnam / azattiSTeriti kim ? cAtvAriMzatkam pAJcAzatkam, sAptatikam, AzItikam nAvatikam, SASTikam | 130| nyA0 sa0 saMkhyA 0 - nanu itigrahaNaM kimarthaM saMkhyAdvAreNApi gatatvAt tyantadvAreNa pratiSedhaH syAditi na vAcyaM arthavadgrahaNe iti nyAyena teH sArthakasyopAdAnAt ? ucyate, STryantadvAreNa SaSTivarjanaM jJApayati, atrAvyutpattipakSaH avyutpattipakSe ca nyAyasyApravRttiH, kiM ca nyAyasyAnityatvajJApanArthaM itigrahaNaM tena ekasaptatirityatra tyantadvAreNa pratiSedhaH siddhaH, anyathA saptatirityeva tyanto naikasaptatiriti na syAt / avyutpattipakSazca kasmAnnizcIyate SaSTigrahaNAt, anyathA SaSTizabdasyatipratyayAntatvAtyantadvAreNa pratiSedhe asyopAdanamanarthakaM syAditi bhAvArtha: / zatAtkevalAdatasminyekau // 6. 4. 131 // A arhadarthAdyo'rtho vakSyate tasminkevalAcchatazabdAt ya ika ityetau pratyayau bhavataH kApavAdI atasmin sa cedartho vastutaH prakRtyarthAdabhinno na bhavati / zatena krItaM zatyam zatikam, zatamarhati zatyaH zatikaH, zataM varSANi mAnamasya zatyaH zatikaH puruSaH / kevalAditi kim ? hyuttaraM zataM dvizatam, tena krItaM dvizatakam / saMkhyAdevArhadaluca iti prApnoti / atasminniti kim ? zataM mAnamasya zatakam stotram, zatakaM nidAnam, atra hi prakRtyarya eva zlokAdhyAyazataM pratyayAntenAbhidhIyate, anyasmiMstu zate bhavatyeva / zatena krItaM zATakazatam zatyam zatikam / 131 / nyA0 sa0 zatA0 - vastuta iti vastuta iti paramArthavRttyA, yadyapi abhinte'pi vastuni kathaMcid bhedavivakSayA bhedo bhavatyeva tathApi na sa gRhyata ityarthaH / pratyayAnteneti zatakamiti kapratyayAntena, ayamartha:, - atrAsyeti SaSThyarthe pratyayo vihita iti sa eva pratyayArthaH, tatazca zatarUpAt prakRtyarthAt asya stotrasyetvaMrUpaH pratyayArtho bhinna yato yadeva zataM tadeva stotraM na khalu zatAdanyadrUpaM stotrasyeti / eva, vAtorikaH / / 6. 4. 132 // atvantAyAH saMkhyAyA A arhadarthAdyo'rtho vakSyate tasminnikaH pratyayo vA bhavati / yAvatikam, yAvatkam, tAvatikam, tAvazyakam vidhAnasAmarthyAdikAralopo na bhavati / 132 /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4. sU. 133-139 ] kArSApaNAdikaT pratizcAsya vA / / 6. 4. 133 // kArSApaNazabdAdAhaMdarthe ikaT pratyayo bhavati, asya ca kArSApaNazabdasya prati ityAdezo vA bhavati / kArSApaNikam, kArSApaNikI, pratikam, prtikii| cakAra Adezasya pratyayasaMniyogaziSTatvArthaH, ata eva dvigolapi pratyAdezo na bhavati / dvikArSApaNam, adhyardhakArSApaNam, asyeti sthAnipratipattyartham, anyathA pratiH pratyayAntaraM vijJAyeta, TakAro GyarthaH / 133 / ardhAtpalakaMsakarSAt // 6. 4. 134 // ___ ardhazabdapUrvAlpalakaMsakarSa ityevamantAnnAmna AIdarthe ikaT pratyayo bhavati / ardhapalikam, ardhapalikI, ardhakasikam, ardhakaMsikI, ardhakarSikam, ardhaSikI / 134 / kaMsAdhot // 6. 4. 135 // kaMsa ardha ityetAbhyAmArhadarthe ikaT pratyayo bhavati / kaMsikam, kaMsikI, adhikam, adhikI / 135 // sahasrazatamAnAdaNa // 6.4. 136 // sahasrazatamAna ityetAbhyAmArhadarthe'N pratyayo bhavati, kekaNorapavAdaH / sahasreNa krItaH sAhasraH, zatamAnena zAtamAnaH / 'vasanAt' (6-4-136) ityatra sahasrazatamAnagrahaNamakRtvA'Nvacanam 'navANaH' (6-4-142) iti evamartham / 136 / nyA0 sa0 saha-kekaNorapavAda iti 'saMkhyADateH' 6-4-130 iti 'mUlyaiH krIte' 6-4-150 iti prAptayoH / evamarthamiti 'navANaH' 6-4-142 ityanenANpratyayasya vA lupa, astu 'anAmnyadviH' 6-4-141 iti nityaM lup syAdityarthaH / zUrpAddhAJ // 6. 4. 137 // zUrpazabdAdAhadarthe'J pratyayo vA bhavati, ikaNo'pavAdaH / zaurpam, zopikam / 137 // vasanAt // 6. 4. 138 // vasanazabdAdAhadarthe'J pratyayo bhavati / vasanena krItaM vAsanam / 138 / vizatikAt / / 6. 4. 139 / / vizatikazabdAdAhadarthe'J pratyayo bhavati / vizatirmAnamasya vizatikam tena krIttaM baiMzatikam, yogavibhAga uttarArthaH / 139 / /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 'pAda 4. sU. 140-142 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 189 digorInaH // 6. 4. 140 // vizatikazabdAntAta dvigorAIdarthe InaH pratyayo bhavati, aJo'pavAdaH / / vidhAnasAmarthyAllup na bhavati / dviviMzatikInam, triviMzati kInam, adhyardhavizatikInam, ardhapaJcaviMzatikInam / 140 / anAmnyaddhiH plup // 6. 4. 941 // dvigoH samAsAdAIdarthe utpannasya pratyayasya pillup sakRdbhabati na tu dviH anAmni na cetpratyayAntaM kasyacinnAma bhavati / dvAbhyAM kaMsAbhyAM dvikaMsthA vA krItam dvikaMsam, vikaMsam, adhyardhakaMsam, ardhapaJcakaMsam / dvizUrpam, trizUrpam / adhyardhazUrpam / ardhapaJcamazarpam / adviriti kim ? dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItaM dvizUrpam, aJlap / dvizUrpaNa krItaM dvizaupikam / anAmni iti kim ? paJca lohinya: parimANamasya pAJcalohitikam, 'jAtizca Ni'-(3-2-51) ityAdinA puvadbhAvaH, paJca kalAyAH parimANamasya pAJcakalAyikam / parimANavizeSanAmnI ete / ata eva 'mAnasaMvatsara'(7-4-19) ityAdinA nottarapadavRddhiH, lupaH pittvAt paJcabhirgArgIbhiH krItaH paJcagarga ityatrekaNo lupi puvadbhAvo bhavati / saMkhyAntAt dvigolapaM necchantyeke, dvAbhyAM SaSTibhyAM krItaM dviSASTikam, triSASTikam / 141 / * nyA0 sa0 anA0-adhyarddhakasam, ardhapaJcamakaMsamiti 'kasamAsa' 1-1-41 iti 'ardhapUrva' 1-1-42 iti ca saMkhyAvattvAd dvigau 'saMkhyAdezca' 6-4-80 ityatidezAt 'kaeNsArdhAt' 6-4-135 (iti) ikaT, evaM pUrvodAharaNadvayepi dvizUrpamityAdau 'dvizUrpAdvAJ' vikalpapakSe ikaNa ca dvizaurpikamiti, 'saMkhyAdezca' 6-4-80 ityatrA'luca iti bhaNanAlluci satyAM zUrpAdvAJ na bhavati, 'mAnasaMvatsara' 7-4-19 ityuttarapadavRddhiH / puMbhAvo bhavatIti 'kyaGmAni' 3-2-50 ityanena puMbhAve kRte 'yavanaH' 6-1-126 iti yatro lup / navANaH // 6. 4. 142 // dvigoH parasyAhadarthe vihitasyANaH pillup vA bhavati na tu dviH / dvisahasram dvisAhasram, adhyardhasahasram, adhyardhasAhasram, ardhaSaSThasahasram, ardhaSaSThasAhasram, dvizatamAnam, dvizAtamAnam, adhyardhazatamAnam, adhyardhazAtamAnam, ardhaSaSThazatamAnam, ardhaSaSThazAtamAnam / aNa iti kim ? dvau droNau pacati dvidronnH| adhyardhadroNaH, pUrveNa nityameva lup / 142 / ___ nyA. sa. navA0-dvizAtamAnamiti dvAbhyAM zatamAnAbhyAM krItaM 'sahasrazatamAnAdaNU' 6-4-136 sarveSvatra prakaraNe 'mAnasaMvatsara' 7-4-19 ityuttarapadavRddhiH /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ] bRhavRtti-laghunyAsasavalite [ pAda. 4 sU0 143-147 ] suvarNakArSApaNAt // 6. 4. 143 // suvarNAntAtkArSApaNAntAcca dvigoH parasyAhadarthe vihitasya pratyayasya vA lup bhavati na tu dviH| dvAbhyAM suvarNAbhyAM krItaM dvi suvarNam, dvisauNikam, adhyardhasuvarNam, adhyardhasauNikam, dvikArSApaNam, dvikArSApaNikama, dviprati, dvipratikam, adhyaryakArSApaNam, adhyardhakArSApaNikam, adhyardhapratikama / 143 // ditribahorniSkabistAt // 6. 4. 144 // dvitribaha ityetebhyaH paro yo niSkabistazabdau tadantAt dvigorAhadarthe utpannasya pratyayasya lupa vA bhavati na tu dviH / dviniSkam, dvinaiSkikam, triniSkam, trinaSkikam, bahuniSkam, bahunaiSkikam, dvibistam, dvibaistikam tribistam, traibaistikam, bahubistam, bahubaistikam / 144 / zatAdyaH / / 6. 4. 145 // zatAntAt dvigorAhadarthe yaH pratyayo bA bhavati, pakSe saMkhyAlakSaNaH kaH tasya lup bhavati, asya tu vidhAnasAmarthyAnna bhavati / dvAbhyAM zatAbhyAM krItam dvizatyama, dvizatam, adhyardhazatyam, adhyardhazatam, ardhaSaSThazatyam, ardhaSaSThazatam / / 145 / zANAt // 6. 4. 146 / / zANAntAdvigorAhadarthe yaH pratyayo vA bhavati, pakSe ikaNa, tasya lup / asya tu na bhavati vidhAnasAmarthyAt / paJcazANam, paJcazANyam, adhyardhazANyam, adhyardhazANam, ardhapaJcamazANyam, ardhapaJcamazANam, yogavibhAga uttarArthaH / 146 / divyAANa vA // 6. 4. 147 // dvitri ityetatpUrvo yaH zANazabdastadantAdvigorAhadarthe yaaN ityeto pratyayau vA bhavataH, vAgrahaNamuttaratra vAnivRttyartham / dvAbhyAM zANAbhyAM krItaM dvizANyam, dvaizANam / pakSe ikaNa tasya lup, dvizANam, evaM trizANyam, traizANam, trizANam, evaM ca trairUpyaM bhavati / 147 / nyA0 sa0 dvitryAderyANa-dvitryAderaNa vaiti kriyatAM dvivyAdiryaH zANazabdastadantAdanenANa zANAd veti yaH vikalpapakSe cekaNiti rUpatrayaM sibhyati, ucyate, takrakauNDinyanyAyena yapratyayasya bAdhA AzaGakyeta / yapratyayabAdhako'N vA bhavati tannivRttyartha yagrahaNam /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 4. sU. 148-151 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 191 paNapAdamASAdyaH / / 6. 4. 148 // - paNapAdamASa ityevamantAdvigorAhadarthe yaH pratyayo bhavati, vidhAnasAmarthyAnna lup / dvAbhyAM paNAbhyAM krItaM dvipaNyam, tripaNyam, adhyardhapaNyam, ardhaSaSThapaNyam, dvipAdyam, tripAdyam, adhyarghapAdyam, mASapaNasAhacaryAtpAdaH parimANaM gRhyate na prANyaGgam / tena 'himahatikASiye pada' (3-2-96) iti padbhAvo na bhavati tatra prANyaGgasyaiva grahaNAt, yadvA pAdasaMbandhI yakArastatra gRhyate ayaM tu dvigusaMbandhIti na bhavati / dvimASyam, trimASyam, adhyardhamASyam / 148 / khArIkAkaNIbhyaH kac // 6. 4. 149 // khArIkAkaNI ityevamantAt dvigorbahuvacanAtkevalAbhyAM ca khArIkAkaNIbhyAMmArhadarthe kaca pratyayo bhavati vidhAnasAmarthyAcca na kup / dvAbhyAM khArIbhyAM krotaM dvikhArIkama, trikhArIkam, adhyardhakhArIkam, ardhatRtIyakhArIkam, evaM dvikAkaNIkam, trikAkaNIkam adhyardhakAkaNIkam, ardhatRtIyakAkaNIkam / kevalAbhyAm, khArIkam, kAkaNIkama, cakAro 'na kaci' (2-4-104) iti pratiSedhArthaH / 149 / mUlyaiH krIte // 6. 4. 150 // mUlyavAcino nirdezAdeva tRtIyAntAt krIte'rthe yathAvihitamikaNAdayaH pratyayA bhavanti / praspena krItaM prAsthikam, saptatyA sAptatikam, AzItikam, naiSkikam pANikam, pAdikam, trizakam, vizakam, dvikam, trikam, zatyam, zatikam / mUlyairiti kim ? devadattena krItam, pANinA krItam / vRttau saMkhyAvizeSAnavagamAt dvivacanabahuvacanAntAnnA bhavati / prasthAbhyAM prasthairvA krIta miti, yatra tu saMkhyAvizeSAvagame pramANamasti tatra bhavatyeva / dvAbhyAM krItaM dvikam, trikam , dvAbhyAM prasthAbhyAM krItaM dviprastham, triprastham, yathA mudgaH krItaM maudrikam, mASikam, na hyekena mudrena mASeNa vA krayaH saMbhavati / 150 / ___ nyA0 sa0 mUlyaiH-mUlyairiti bahuvacananirdezo lAghavArthaH, svarUpagrahaNavyudAsArthazca / khyAvizeSA'navagamAditi pratyaye sati na jJAyate vRttirddhivacanena bahuvacanena vA kRtetyekavacanAntAdeva pratyaya ityarthaH / tasya vApe / / 6. 4. 151 // tasyeti SaSThyantAdvApe'rthe yathAvidhi ikaNAdayo bhavanti, upyate'sminniti
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 152-155 / vApaH kSetram / prasthasya vApaH prAsthikam, drauNikam, mauddhikam, zatyam, zatikam, khArIkam / 151 // vAtapittazleSmasaMnipAtAcchamanakopane // 6. 4. 152 / / vAtAdibhyastasyeti SaSThacantebhyaH zamane kopane cArthe yathAvihitamikaNA pratyayo bhavati / zAmyati yena tacchamanam, kuSyati yena tatkopanam, vAtasya zamanaM kopanaM vA vAtikam, paitikam, zlaiSmikam sAMnipAtikam / pathyamapathyaM ca dravyAdyevamabhidhIyate prakaraNAttu vizeSagatiH / 152 // hetau saMyogotpAte // 6. 4. 153 // tasyeti SaSThayantAddhetAvaNe yathAvihitaM pratyayo bhavati yo'sau hetu: sa cet saMyoga utpAto vA bhavati / hetunimittam, saMyogaH saMbandhaH / prANinAM zubhAzubhasUtrako mahAbhUtapariNAma utpAtaH / zatasya heturIzvarasaMyogaH zatyaH zatikaH, sAhasraH, utpAta somagrahaNasya heturutpAtaH somagrahaNiko bhUmikampaH, sAMgrAmi kamindradhanuH, saubhikSikaH, pariveSaH, zatasya heturdakSiNAkSispandanam zatyaM zatikam, sAhasram / saMyogotpAta iti kim ? zatasya hetuzcaitraH / 153 / . putrAdyayau // 6. 4. 154 // putrazabdAttasyeti SaSThayantAddhetAvarthe ya Iya ityeto pratyayau bhavataH sa cedetuH saMyoga utpAto vA bhavati / putrasya hetuH saMyoga utpAto vA putryaH, putrIyaH / 154 / disvarabrahmavarcasAdyo'saMkhyAparimANAzcAdeH // 6. 3. 155 / / ___ saMkhyAparimANAzvAdijitAdvisvarAnnAmno brahmavarcasazabdAcca tasyeti SaSThayantAddhatAvartha yaH pratyayo bhavati sa ceddhetuH saMyoga utpAto vA bhavati, ikaNAdInAmapavAdaH / dhanasya hetuH saMyoga utpAto vA dhanyaH, yazasyaH, AyuSyaH, vAtyA vidyut, brahmavarcasasya hetuH saMyoga utpAto vA brahmavarcasyaH / kathaM gorhetuH saMyoga utpAto vA gavyaH ? dvisvarAbhAvAt 'goH svare yaH' (6-1-27) iti bhaviSyati / dvisvareti kim ? vijayasya hetuH saMyoga utpAto vA vaijayikaH, AbhyudayikaH / brahmavarcasagrahaNamadvisvarArtham, asaMkhyAparimANAzvAderiti kim ? saMkhyA, paJcAnAM hetuH saMyoga utpAto vA paJcakaH, saptakaH, parimANa, prAsthikaH, khArIkaH / 'UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 156-158 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH [193 tu sarvataH, AyAmastu pramANaM syAtsaMkhyA bAhyA tu sarvataH' iti saMkhyAparimANayovizeSaH / azvAdi, AzvikaH, gANikaH, vAsukaH / azva, gaNa, vasu, vastra, UrNA, umA, bhaGgA, varSA, azman ityazvAdiH / 155 / ___nyA0 sa0 dvisva0 -UrdhvamAnamiti iha saMkhyAgrahaNaM kimarthaM parimANagrahaNenaiva saMkhyA gRhyate, saMkhyA hi parimANaM bhavati, parimIyate paricchidyate iyattAvadhAryate yena taddhi parimANaM saMkhyayApi ceyattAvadhAryate ? ityAha-saMkhyeti / pRthivIsarvabhUmerIzajJAtayozvAJ // 6. 4. 156 // pRthivIsarvabhUmizabdAbhyAM SaSThayantAbhyAmIzajJAtayostasya hetussaMyoga utpAta ityasmin viSaye cAJ pratyayo bhavati / IzaH svAmI, pRthivyA IzaH pArthivaH, sarvabhUmeH sArvabhaumaH sarvabhUmeranuzatikAditvAdubhayapadavRddhiH / pRthivyA jJAtaH pArthivaH, kartari SaSThI saMbandhavivakSAyAM vA evaM sArvabhaumaH / pRthivyA hetuH saMyoga utpAto vA pArthivaH, sArvabhaumaH, IzajJAtayoriti dvivacanaM hetuvizeSaNatvazaGkA vyavacchedArtham / 156 / nyA0 sa0 pRthivIsarvabhUme0-vyavacchedArthamiti hetuvizeSaNatve ti saMyoga utpAta Iza jJAtetyarthacatuSTayaM vijJAyeta, tatazca sa ceddhetuH saMyoga utpAta Izo jJAto vA bhavatItyarthaH syAt / lokasarvalokAjjJAte // 6. 4. 157 // __ lokasarvalokazabdAbhyAM tasyeti SaSThyantAbhyAM jJAte'rthe yathAvihitamikaN pratyayo bhavati / lokasya jJAto laukikaH, saarvlaukikH| sarvalokazabdasyAnuza tikAditvAdubhayapadavRddhiH / 157 / / tadatrAsmai vA vRddhayAyalAbhopadAzulkaM deyam // 6. 4. 158 // taditi prathamAntAdatreti saptamyarthe asmai iti caturthyarthe vA yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedvaddhirAyo lAbha upadA zulka vA deyaM bhavati / adhamarNenottamAya gRhItadhanAtiriktaM deyaM vRddhiH, grAmAdiSu svAmigrAhyo bhAga AyaH / paTAdInAmupAdAnaM mUlyAtirikta prAptaM dravyaM lAbhaH, upadA utkocaH, laJca utkoTa iti yAvat, vaNijAM rakSAnirdezo rAjabhAgaH zulkam, paJcAsmin zate vRddhiH paJcakaM zatam, paJcAsmin grAme Aya: paJcako grAmaH, paJcAsmin paTe lAbhaH paJcakaH paTaH, paJcAsmin vyavahAre upadA paJcako vyavahAraH / paJcAsmin zate zulkaM paJcakaM zatam / evaM zatamasmin vRddhirAyo lAbha upadA zulkaM vA deyam zatyaM zatikam / sAhasram, prAsthikam, drauNikam, asmai, paJcAsmai devadattAya vRddhirAyo lAbha
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU0 159-162 ] upadA zulkaM vA deyam paJcako devadattaH, zatyaH, zatikaH, sAhasraH, prAsthikaH, drauNikaH / vRddhyAdigrahaNaM kim / paJca mUlyamasminnasmai vA dIyate / 158 / pUraNArdAdikaH // 6. 4. 159 // pUraNapratyayAntAdardhazabdAcca taditi prathamAntAdasminnasmai vA dIyata ityarthayorikaH pratyayo bhavati yattatprathamAntaM vRddhyAdi cettadbhavati, ikaNikaTorapavAdaH / dvitIyamasminnasmai vA vRddhirAyo lAbha upadA zulka vA deyam dvitIyikaH, tRtIyikaH, paJcamikaH, SaSThikaH, ardha-adhikaH, adhikA strii| ardhazabdo rUpakAce rUDhaH / 159 / nyA0 sa0 pUra0-ikaNikaToriti pUraNapratyayAntebhyaH pUrveNekaN , arddhAttu ' kaMsArddhAt '. 6-4-135 itIkada / bhAgAghekau // 6. 4. 160 // bhAgazabdAttadasminnasmai vA vRddhyAdInAmanyatamaM deyamiti viSaye ya ika ityetau pratyayau bhavataH, ikaNo'pavAdau / bhAgo'sminnasmai vA vRddhyAdInAmanyatamaM deyaM bhAgyaH, bhAgikaH, bhAgikA strii| bhAgazabdo'pi rUpakArdhasya vAcakaH / 160 / taM pacati droNAdAJ // 6. 4. 161 // tamiti dvitIyAntAdroNazabdAtpacatyarthe aJ pratyayo vA bhavati, pakSe ikaN / droNaM pacati, drozaH, drauNikaH, drauNI droNikI sthAlI gRhiNI vA, dvau droNau pacati dvidronnii| 'anAmnyadviH plup' (6-4-141) iti adhikaNolup / 161 // saMbhavadavaharatozca // 6. 4. 162 / / tamiti dvitIyAntAnnAnnaH pacati saMbhavadavaharatozvArthayoryathAvihitamikaNAdayo bhavanti / tatrAdheyasya pramANAnatirekeNa dhAraNaM saMbhavaH, atirekeNAvahAraH / prasthaM pacati saMbhavatyavaharati vA prAsthikaH kaTAhaH, prAsthikI sthAlo, evaM khArIkaH, kauDavikaH, saMbhavatiH akarmaka: sakarmakazca saMbhavati tatra sakarmaka iha grAhyaH / saMbhavatyavagRhNAtItyarthaH / cakAraH pacatA saMbhavadavaharatoH samuccayArthaH / tenottaratrArthatrayasyApyanuvRttiH // 162 / / / nyA0 sa0 saMbha0-akarmaka iti yathA prastho'tra saMbhavati mAti nAtiricyata iti akarmakaH, prasthamayaM saMbhavatyavagRhNAti na nirvamati nAtirecayatIti sakarmakaH / samuccayArtha iti na tvAkarSaNArthaH, tena cAnukRSTamityasyApravRttiH /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 4. sU. 163-166 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paSThodhyAyaH [ 195 pAtrAcitADhakAdIno vA // 6. 4. 163 // pAtra Acita ADhaka ityetebhyo dvitIyAntebhyaH pacatsaMbhavadavaharatsvartheSu InaH pratyayo vA bhavati, pakSe ikaNa pAtraM pacati saMbhavatyavaharati vA pAtrINaH, pAtrikaH, pAtrINA, pAtrikI sthAlI, AcitInA, AcitikI, ADhakInA, aaddhkikii| pAtrAdaya: parimANazabdAH / 163 / dvigorInekaTau vA // 6. 4. 164 // pAtrAcitADhakAntAt dvigodvitIyAntAtpacadAdiSu triSvartheSu Ina ikaT ityetau pratyayau vA bhavataH, pakSe ikaN / tasya ca 'anAmnyadviH plup' (6-4-141) iti lup nAnaoNvidhAnasAmarthyAt / dve pAtre pacati saMbhavatyavaharati vA dvipAtrINaH, dvipAtrikaH, dvipAtraH, dvipAtrINA, dvipAtrikI, dvipAtrI, yAcitInA, citikI, byAcitA / AcitAntAt Gorna bhavati abistAcitakambalyAditi pratiSedhAt / vyADhakInA, vyADhakikI, byADhakI, TakAro ngyrthH|164| ___ nyA0 sa0 dvigo0-nanviha IngrahaNaM kimarthaM, Ino veti prakRtaM tatra lAghavAt dvigorikada ca veti vaktavyaM, evaM ca dvigorikaTa cakArAdInazca vA bhavatIti vijJAyate ? atrocyate, iha ca zabdena Ine samuccIyamAne 'kulijAdvA' 6-4-165 ityuttarasUtre ikaDeva vijJAyeta, na tvIna ityuttarArthamInagrahaNam / kulijAdA lupa ca // 6. 4. 165 // kulijAntAdvigodvitIyAntAtpacadAdiSu triSvartheSu Ina ikaT ityetau pratyayau vA bhavataH, pakSe ikaN / tasya ca lup vA bhavati, tena cAtUrUpyaM saMpadyate / dve kulije pacati saMbhavatyavaharati vA dvikulijInA dvikulijikI, pakSe dvikulijI, dvaikulijikI lupi 'parimANa'-(2-3-23) ityAdinA DIH / anye tu luvikalpaM na manyate, tanmate trairUpyameva / 165 / nyA0 sa0 kuli0- tasya ceti tasyekaNo lup vA bhavatItyarthaH, na cene kaTorapi vikalpena vidhAnattayoH yadi hi lubabhISTA syAttadA nityaM vidadhyAt , na vAcyaM vidhAnAdeva lup na bhaviSyatIti, lupo'pi vikalpavidhAnena pakSe caritArthatvAt / vaMzAderbhArAddharadahadAvahatsu // 6. 4. 166 // vaMzAdibhyaH paro yo bhArazabdastadantAd dvitIyAntAnAmno harati vahati Avahati cArthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / vaMzabhAraM harati vahati Avahati vA vAMzabhArikaH, kauTabhArikaH / vaMzAderiti kim ? bhAraM vahati / bhArAditi kim ? vaMzaM harati, aparo'rthaH / bhArabhUtebhyo vaMzAdibhyo dvitIyAntebhyo
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 167-170 ] haradAdiSvartheSu yathAvihitaM pratyayo bhavati / bhArabhRtAn vaMzAn harati vahati Avahati vA vAMzikaH, kauTikaH, vAlvajikaH / bhArAditi kim ? eka vaMzaM harati, haratirdezAntaraprApaNe caurye vaa| vaha tirukSipya dhAraNe, AvahatirupAdAne / vaMza, kuTa, kuTaja, valvaja, mUla, sthUNA, akSa, azman, ikSu, khaTvA, zlakSNa iti vaMzAdiH / / bahuvacanamarthatrayasUcanArtham / 166 / dravyavasnAtkekam // 6. 4. 167 / / dravyavasna ityetAbhyAM dvitIyAntAbhyAM harati vahati Avahati cArthe yathAsaMkhyaM ka ika ityeto pratyayau bhavataH / dravyaM harati vahati Avahati vA dravyakaH, evaM vasnikaH / 167 / / sosya bhRtivasnAMzam // 6. 4. 168 // sa iti prathamAntAdasyeti SaSThayarthe yathAvihitamikaNAdayo bhavanti, yattatprathamAntaM taccedbhatirvasnamaMzo vA bhavati / bhRtivetanam, vasno niyatakAla. krayamUlyam / aMzo bhAgaH, paJcAsya bhRtiH paJcakaH karmakaraH, paJcAsya vasnaM paJcakaH paTaH, paJcAsyAMzAH paJcakaM nagaram, evaM saptakaH, aSTakaH,. zatyaH zatikaH, sAhasraH, prAsthikaH / 168 / mAnam // 6. 4. 169 // so'syeti vartate / sa iti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccenmAnaM bhavati, mIyate yena tnmaanm| prastho mAnamasya prAsthiko raashiH| drauNikaH, khArIkaH, khArIzatikaH, khArIsahasrikaH / varSazataM mAnamasya vArSazatiko devadattaH / vArSasahasrikaH, paJca lohitAni paJca lohinyo vA mAnamasya pAJcalohitikam, pAJcakalAyikam / anayoH saMjJAzabdatvAt 'anAmnyadviH plup' (6-4-141) iti lup na bhavati, atha mAso mAnamasya varSa mAna masyetyAdau kasmAtpratyayo na bhavati / na kAlo mAnagrahaNena gRhyate 'mAnasaMvatsarasya-' (7-4-19) ityAdau mAnagrahaNe satyapi saMvatsaragrahaNAt / 169 / nyA0 sa0 mAnam-na kAla iti mIyate yenA'nayA vyutpattyA kAlasyApi grahaNaM prApnoti / jIvitasya san // 6. 4. 170 // jIvitasya yanmAnaM tataH prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati sa ca san tasya anAmnyadviH plup' (6-4-141) iti lup
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 171-172 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 197 prAptA na bhavatItyarthaH / SaSTirjIvitamAnamasya SASTikaH, sAptatikaH, vArSazatikaH, vArSasahasrikaH, dve SaSTI jIvitamAnamasya dviSASTikaH, triSASTikaH, dvisAptatikaH, trisAptatikaH, dvivArSazatikaH, trivArSazatikaH, dvivArSasahasrikaH / trivArSasahasrikaH, kathaM punaH SaSTayAdayo jIvitamAnaM bhavanti / vRtau varSazabdelopAt, yathA zatAyurvaM puruSa iti / evaM tarhi mAnamityanenaiva siddhe kimarthamidam ? naivam, prAsthika ityAdau vrIhyAdaya eva meyAH ta eva ca pratyayArthaH, atra tu jIvitaM meyaM puruSastu pratyayArtha ityetadarthaM lubabhAvArtha ca / 170 / nyA0 sa0 jIvi0-kathamiti dinAdInAnAmapi kathaM SaSThyAdirna labhyata ityAha-vRttau varSeti yathA zataM varSANyAyuryasyAsau zatAyurityatra samAsavRttau gatArthatvAt varSazabdalopaH, etadarthamiti pUrvasUtre meyaH pratyayArtho'tra tu mAnavAcinI prakRtiH jIvitaM meyaM pratyayArthastu meyavAnityarthaH / saMkhyAyAH saMghasUtrapAThe // 6. 4. 171 // saMkhyAvAcinaH prathamAntAdasya mAnamityarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati yattadasyeti nirdiSTaM taccetsaMghaH sUtraM pATho vA bhavati / saMghaH prANinAM samUhaH, sUtraM zAstragranthaH, pATho'dhItiradhyayanam / paJca gAvo mAnamasya paJcakaH saMghaH, saptakaH, aSTAvadhyAyA mAnamasyASTakaM pANinIyaM sUtram, dazakaM vaiyAghrapadIyama, zatakaM nidAnam, aSTau rUpANi vArA mAnamasyASTakaH pATho'dhItaH saMghasUtrapATha iti kim ? paJca varNA mAnamasya paJcatayaM padam, padaM na saMgho na sUtraM na pATha iti ko na bhavati / api tu tayaDeva / evaM catuSTayI zabdAnAM prvRttiH| paJcAdInAM saMkhyeyAnAmavayavatayA saMghAdenisvAnmAnamityanenaiva sidhyati paratvAttu tayaTa prApnoti tadbAdhanArtha vacanam, na caatiprsnggH| abhedarUpApanne saMghAdI tayAyaTrodhikamidam / bhedarUpApanne tu tayaDeva / catuSTaya brAhmaNakSatriyaviT zUdrAH / dvaye devamanuSyAH, syAdvAdAzrayaNAccAna bhedAbhedayoH saMbhava iti / 171 / nyA0 sa0 saMkhyAyA0-na cAtiprasaGga iti saMghe vAcye ka eveti / nAni / / 6. 4. 172 // saMkhyAvAcinastadasya mAnamityarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati nAmni samudAyazcennAma bhavati / paJceti saMkhyA mAnameSAM paJcakAH shkunyH| trikAH / zAlaGkAyanAH, saptakA brahmavRkSAH, aSTakA rAjarSayaH, yogavibhAgakaraNAt
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU0 173-175 ) saMjJAyAM paJcaiva paJcakAH traya eva trikA iti svArthe eva vA pratyayo bhavati / 172 / vizatyAdayaH / / 6. 4. 173 / / vizatyAdayaH zabdA nAmni viSaye tadasya mAnamityarthe sAdhavo bhavanti / dverdazadarthe vibhAvaH zatizca pratyayaH / dvau dazatau mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya viMzatiH, stribhAvaH zacca pratyayaH, trayo dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya triMzat, caturazcatvAriMbhAvaH zacca pratyaH, catvAro dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya catvAriMzat / paJcana AtvaM ca, paJca dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya paJcAzat / SaSastiH SaSca, SaT dazato mAnameSAM sakhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya SaSTiH, saptanastiH, sapta dazato mAna meSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya saptatiH, aSTano'zI ca, aSTau dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya azItiH, navanastiH, nava dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya navatiH, dazanaH zabhAvastazca pratyayaH / daza dazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya zatam daza zatAni mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya sahasram, evaM daza sahasrANyayutam, yazAyutAni niyutam / daza niyutAni prayutam / daza prayutAnyarbu dam / dazArbudAni vyarbudam / bahuvacanAllakSakoTikharvanikharvAdayo bhavanti, paJca pAdA mAnamasyAH paGiktazchandaH / pipolikApaGktirityAdau tu pacuN vistAre ityasmAt ktyantAdbhavati, yadatra lakSaNenAnutpannaM tatsarva nipAtanAtsiddham // liGgasaMkhyAniyamazca viMzatyAdyA zatAditi siddhH|173| nyA0 sa0 viza0-bahuvacanAditi dazAyutAni lakSaM daza prayutAni koTiH, dazAbjAni kharvam , dazavarvANi nikharvam / traizaM cAtvAriMzam // 6. 4. 174 // trizaccatvAriMzadityetAbhyAM tadasya mAnamityarthe DaN nipAtyate pratyayAta cetkasyacinnAma bhavati / triMzadadhyAyA mAnameSAM zAni cAtvAriMzAni kAnicit brAhmaNAnyevamucyante / 174 / paJcadazadarge vA / / 6. 4. 175 // paJcaddazadityetau zabdau tadasya mAnamityetasmin viSaye varge'bhidheye
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 4. sU. 176-181] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 199 DatpratyayAntau nipAtyete vA, pakSe ko bhavati / paJca mAnamasya vargasya paJcadvargaH, paJcako varmaH, dazadvargaH, dazako vargaH / 175 / stome DaT // 6. 4. 176 / / saMkhyAvAcinaH prathamAntAttadasya mAnamityasmin viSaye stome'bhidheye DaT pratyayo bhavati / RgAdInAM samUhaH stomaH / paJcadaza Rco mAnamasya paJcadazaH stomH| vizaH, paJcaviMza, triMzaH, paJcadazI pngktiH| DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / TakAro DyarthaH / 176 / tamahati // 6. 4. 177 // tamiti dvitIyAntAdarhadarthe yathAvidhi pratyayo bhavati / zvetacchAmarhati "tacchatrikA, baiSikaH, vAstrikaH, vAstrayugikaH, AbhiSecanikaH, bAlIvardikaH, cAmarikaH, zatyaH zatikaH, sAhasraH, bhojanamarhati pAnamarhatItyAdAvanabhidhAnAna bhavati / 177 / daNDAdeyaH / / 6. 4. 178 // daNDAdibhyo dvitIyAntebhyo'hatyarthe yaH pratyayo bhavati / ikaNo'pavAdaH / daNDamarhati daNDyaH , musalyaH, daNDa, musala, medhA, vadha, madhuparka, argha, megha (tha), udaka, ibha, kazA, yuma iti daNDAdiH / 178 / yajJAdiyaH // 6. 4. 179 // yajJazabdAdvitIyAntAdarhatyarthe iyaH pratyayo bhavati / yajJamarhati yajJiyo dezaH, yajJiyo yajamAnaH, yajJo nAma kriyAsamudAyaH kazcit tadabhivyaGgyaM cApUrvam ityAhuH / 179 / pAtrAttau // 6. 4. 180 // pAtrazabdAdvitIyAntAdarhatyarthe tau ya iya ityetau pratyayo bhvtH| pAtramarhati pAnyaH / pAtriyaH / 180 / dakSiNAkaDaGgarasthAlIvilAdIyayau // 6. 4. 181 // dakSiNA kaDaGgara sthAlIbila ityetebhyo dvitIyAntebhyo'rhatyarthe Iya ya ityatau pratyayau bhavataH / dakSiNAmahati dakSiNIyo dakSiNyo muruH, kaDaGgarIyaH kaDaGgayoM gauH / kaDaGgaraM mASAdikASTham, sthAlIvilIyAH sthAlIvilyA staNDulAH pAkAhA' ityarthaH / 181 /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4. sU. 182-185 ] chedAdenityam // 6. 4. 182 // nityamityahatItyasya vizeSaNam, chedAdibhyo dvitIyAntebhyo nityamahatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / chedaM nityamarhati chaidikaH, bhaidikaH / cheda, bheda, droha, doha, narta, gonarta, karSa, vikarSa, prakarSa, viprakarSa, prayoga, viprayoga, saMprayoga, prekSaNa, saMprazna, viprazna iti chedAdiH / 182 / virAgAdiraGgazca // 6. 4. 183 // virAgazabdAdvitIyAntAnnityamahatyarthe yathAvidhi pratyayaH tatsaMniyoge ca virAgazabdasya viraGgAdezo bhavati / nityaM virAgamarhati vairaGgikaH / 183 / / zIrSacchedAdyo vA // 6. 4. 184 // zIrSacchedA dvitIyAntAnityamahatyarthe yaH pratyayo vA bhavati, pakSa ikaN / zIrSacchedaM nityamarhati zIrSacchedyaH cauraH, zairSacchadikaH / 184 / zAlInakaupInAvijInam // 6. 4. 185 // . zAlIna kaupIna AtvijIna ityete zabdAstamahatyarthe InapratyayAntA nipAtyante, nityamiti nivRttam / nipAtanasyeSTa viSayatvAt / zAlIna iti zAlApravezanazabdAdInaJ uttarapadasya ca luka, zAlApravezana marhati zAlonaH, akArasya vRddhinimittatvAtpuvadbhAvo na bhavati / zAlInAbhAryaH / zAlInazabdo'dhRSTaparyAyaH / kaupIna iti kUpapravezanamahati kaupInaH, kaupInazabdaH pApakarmaNi gopanIyapAyUpasthe tadAvaraNe ca cIvarakhaNDe vartate / AtvijIna iti RtvijzabdAt RtvikarmazabdAdvA InaJ pratyayaH karmazabdalopazca nipAtyate, RtvijamahatyAtvijIno yajamAna:, Rtvikarhiti AtvijInaH Rtvigev|185| nyA0 sa0 zAlI-gopanIyeti upasthazabdena sarvavastUnAM madhyabhAgo'bhidhIyate iti guhyapratipattyartha gopanIyagrahaNam / ityAcArya0 SaSThasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddha hemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvattau SaSThasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH // 6. 4 // mi kAmagavi svagomayarasairAsizca ratnAkarA muktAsvastikamAtanudhvamuDapa tvaM pUrNakumbhIbhava / dhatvA kalpatarodalAni saralaiMdigvAraNAstoraNAnyAdhatta svakaravijitya jagatI nanve te siddhAdhipaH / /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha saptamo'dhyAyaH // ||prthmH paadH|| yaH // 7 1.1 // adhikAro'yam, yadita UrdhvamanukramiSyAmo yAvat prakRtisAmAnyaviSayamanapAttaprakRtivizeSa pratyayAntaramIyo'dhikariSyate tAvat tatra ya ityetadapavAdaviSayaM parihRtyAdhikRtaM veditavyam // 1 // nyA0 sa0 ya:-prakRtasAmAnyeti prakRtisAmAnyaM viSayo yasya ata evAnupAttaH prakRtivizeSo yatra tatpratyayAntaramIyalakSaNamityarthaH / vahati rathayugamAsaGgAt // 7. 1. 2 // tamityanuvartate, tamiti dvitIyAntebhyo rathayugaprAsana ityetebhyo vahatyarthe yaH pratyayo bhavati / - rathaM vahati rathyaH, dvau rathau vahati dvirathyaH, yugaM vahati yugyaH / ihAnabhidhAnAnna bhavati / kAlasaMjJakaM yugaM vahAMte rAjA, yugaM vahati manuSyaH / 'kupyabhidha'-(5-1-39) ityAdinipAtanAdeva yugya iti siddhe idamarthavivakSAyAmaNvAdhanArthaM yugagrahaNam / yo hi yugaM vahati sa yugasya saMbandhI bhavati / prasajyate iti prAsaGgaH / yatkASThaM vatsAnAM damanakAle skandha Asajyate / tat vahati yaH sa praasnggdhH| yattvanyat yatprasaGgAdAgataM prAsaGgamiti tadahati na bhavatyanabhidhAnAt / nanu yo rathaM vahati sa rathasya voDhA bhavati, tatra 'rathAtsAdezca voDhaGge' 'yaH'-(6-3-175) ityeva siddham tatki rathasya grahaNena ? satyam, alubartha tu tasya grahaNaM, tena hi ye vidhIyamAne 'dvigoranapatye yasvarAdela badviH'-(6-1-24) iti lupA bhavitavyam / dvayo rathayorvoDhA dvirthH| anena tu vidhIyamAne na bhavati aprAgajitIyatvAt, evaM ca dvigo rUpadvayaM saMpannaM bhavati / 2 / nyA0 sa0 vaha-yugaM vahati panuSya iti akAlasaMjJake'pi yuge manuSye voDhari na bhavatItyarthaH / anena viti nanvatra grahaNavatA nyAyAdeva tadantasya yo na bhaviSyati tatkathamucyate alubarthamiti ? ___ ucyate, etadeva sUtrakaraNaM jJApayati, yattadantAdapi bhavati /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 3-7 ] dhuro yaiyaNa // 7. 1. 3 // dhur ityetasmAt dvitIyAntAt vahatyarthe ya eyaN ityetau pratyayau bhavataH / dhuraM vahati dhuryaH dhaureyH| eyaNa vetyakRtvA yagrahaNamidamarthavivakSAyAM vahatyarthe'NbAdhanArtham / yo hi yadvahati sa tasya saMbandhI / kazcit tu yaDeya kaNAvapIcchati tanmate dhuryaH / striyAM TittvAn GI dhurI, dhaureya kaH / 3 / vAmAdyAderInaH // 7 1.4 // vAma AdiryeSAM te vAmAdayaH / tatpUrvAt dhur ityetadantAt dvitIyAntAdvahatyarthe Ina: pratyayo bhavati / vAmA dhUrvAmadhurA, samAsAntAdAp / vAmadhurAM vahati vAmadhurINaH / evaM sarvadhurINaH, uttaradhurINaH, dakSiNadhurINaH / vAmAdayaH prayogagamyAH / sarvadhurya ityatra yapratyayo'pIti kazcit / dhurINa iti kevalAdapIna ityanyaH / 4 / nyA0 sa0 vAmA0-dhur ityetadantAditi nanu ca vAmadhurAdisamudAyaH samAsAntAdApi kRte dhuranto na bhavati tatra kathaM dhurantAducyamAnaH prApnoti pratyayaH ? ucyate, 'dhuro'nakSasya ' 7-3-77 iti samAsAntena bhAvyameva tataH sAmAsAntatve mukhyAntatvAyogAt tatsamIpavartI samAsAnto dhuranta ityadoSaH / ashcaikaadeH|| 7. 1. 5 // ekazabdAdedhur ityetadantAdvitIyAntAdvahatyarthe aH pratyayo bhavati cakArAdInazca / ekA ekasya vA dhUrekadhurA / ekA dhUrasminnekadhuram, tAM tadvA vahati ekadhuraH, ekadhurINaH / 5 / halasIrAdikaNa // 7. 1.6 // ___ halasIra ityetAbhyAM dvitIyAntAbhyAM vahatyarthe ikaN pratyayo bhavati / halaM vahati hAlikaH, sairikaH / 6 / zakaTAdaN / / 7. 1.7 // zakaTazabdAdvitIyAntAdvahatyarthe'N pratyayo bhavati / zaTakaM vahati zAkaTo gauH / / .. __ nanu ca : tasyedam ' (6-3-159) iti zakaTAdaN halasIrAdikaN (6-3-160) iti halasIrAbhyAm ikaNa ca siddha eva, yo hi yadvahati sa tasya saMbandhI bhavati ? satyam, rathavadeva tadantArthamupAdAnam, tenAbApi dvigau dvairUpyaM bhavati / dvayoH zaMkaTayohalayoH sIrayorvA voDhA dvizakaTaH,
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 1. sU. 8-10] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [203 . dvihalaH, dvisIraH / dve zakaTe hale sIre vA vahati dvaizakaTaH, dvaihalikaH, dvaisiirikH| anye tu zakaTahalasIrebhya idamarthavivakSAyAM pratyayamicchanti na vahatyarthe tanmate dvizakaTa ityeva bhavati / halasIrAbhyAM tu tadantavidhi necchantyeva / / nyA0 sa0 zaka0-ikaNU ceti tRtIyapAdoktena 'halasIrAdIka' 6-3-161 iti sUtreNetyarthaH / tadantArthamiti alubarthamityarthaH, yatastadantasyaiva lupyaprasaGgaH / dvizakaTa iti tridhvapi ' tasyedam ' 6-3-160 ityaNo lup , na tu halasIrAbhyAm ' iti zaiSikeNa sUtreNa vihatasyekaNaH, kevalAbhyAM tena vidhAnAt / anye viti-ayamabhiprAyaH, te hi halasIrAbhyAmikaNa iti idamarthaprastAva evArabhante, zakaTAttu autsargiko'N siddha eva. tatazca yathA rathAt sapUrvAdapi ya pratyaya iSyate, na tathA halasorAbhyAmiti vacanAnna ke.valaM tadantAbhyAmikaN na bhavati, autsargiko'NapIti dvihala trihala ityAdi na bhavati / vidhyatyananyena / / 7. 1.8 // tamiti vartate, tamiti dvitIyAntAdvidhyatyarthe yaH pratyayo bhavati, sa cedvidhyannAtmano'nyena karaNena na vidhyati / pAdau vidhyanti padhAH zarkarAH / UrU vidhyanti UravyAH knnttkaaH| uro vidhyanti urasyA vAtAH / ananyeneti kim ? cauraM vidhyati caitraH / atra hi caitrazcauraM vidhyan dhanuSA pASANena vA vidhyati / zarkarAdayastu na karaNena vidhyanti / yaccamukhatakSNyAdi karaNam tateSAmAtmano nAnyat / yadyevaM pAdau vidhyanti zarkarAH mukheneti karaNaprayoge kasmAnna bhavati asti hi atrAnanyatkaraNa miti ? ucyate, atrApradhAnasya sApekSatvAt / sAdhanapradhAne hi taddhite kriyA'pradhAnameva / anbhidhaanaadvaa| mukhena padyA ityukta hi mukhasyopalakSaNatvaM sahayogo vA pratIyate na vyadhanaM prati karaNatvamiti / / ___ nyA0 sa0 vidhya0 - sApekSatvAditi apradhAnasya vyadhanasya ko'rtho'pradhAnAyA vyadhanakriyAyA mukhasyA'pekSamANatvAt , aprAdhAnyaM ca kutaH 1 ityAha-sAdhanapradhAne hIti yataH padyA ityukte vyadhanakriyAviziSTa karlocyate ataH kattava pradhAnaM taddhite / anabhidhAnAdveti aprtipaadnaadityrthH| dhanagaNAlabdhari // 7. 1. 9 // dvitIyAntAddhanazabdAdaNazabdAcca labdharyarthe yaH pratyayo bhavati / dhanaM labdhA dhanyaH, gaNaM labdhA gaNyaH / labdheti tRnnantam / 9 / . No'nnAt / / 7. 1.10 // ___ annazabdAdvitIyAntAllabdhari NaH pratyayo bhavati / annaM labdhA AnnaH / 10 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 11 ] hRdyapadyatulyamUlyavazyapathyavayasyadhenuSyAgArhapatyajanyadharmyam hRdyAdayaH zabdA yathAsvamarthavizeSeSu yapratyayAntA nipAtyante, hRdya iti hRdayazabdAt SaSThyantAt priye'rthe bandhane ca vazIkaraNamantre yaH pratyayo nipaatyte| hRdayasya priyaM hRdyamauSadham / hRdyo dezaH / hRdayasya bandhano hRyo vazIkaraNamantraH / 'hRdayasya hallAsale khANye '-(3-2-94) iti hRdAdezaH / nipAtanaM rUDhayarthaM teneha na bhavati / hRdayasya priyaH putrH| padya iti padazabdAtprathamAntAt dRzyatvopAdhikAdasminniti saptamyarthe yH| padamasmin dRzyaM padhaH kardamaH nAtidravo nAtizuSko yatra pratimudrotpAdanena padaM draSTuM zakyate, tulya iti tulAzabdAtsaMmite'rthe yaH, tulayA saMmitaM tulyaM bhANDam, nipAtanaM rUDhayartham, tena na tulAsaMmita evocyate kiM tu sahazArtho'pi tulyazabdaH, giriNA tulyo hstii| matyamiti mUlazabdAtprathamAntAdasyeti SaSThaparthe yaH tacca yadyatpATanayogyaM bhavati / mUlameSAmutpAThayaM mUlyA muddhAH / tRtIyAntAccAnAmye same ca, mUlenAnAmyaM mUlyam / mUlaM paTAdyutpattikAraNam, tenAnAmyaM yatpaTAdevikrayAprApyate suvarNAdi tanmUlyam / mUlena samo mUlyaH paTaH, upAdAnena samAnaphala ityarthaH / vazya iti vazazabdAdvitIyAntAdate'rthe ya: / vazaM gato vazyo gauvidheyaH / icchAnuvartIti yAvat, nipAtanaM rUDhayarthaM teneha na bhavati / vazaM gataH, icchAM prAptaH, abhipretaM gata ityrthH| pathya iti pathinzabdAdanapete yaH patho'napetaM pathyam odanAdi / nipAtanAdiha na bhavati, patho'napetaM zakaTAdi / vayasya iti vayaHzabdAttRtIyAntAttulye'rthe yH| vayasA tulyo vayasyaH sakhA, nipAtanAdiha na bhavati / vayasA tulya: zatruH / dhenuSyeti-dhenuzabdAdviziSTAyAM dhenau.yaH So'ntazca / dhenuSyA yA gomatA gopAlAyAdhamaNena cottamaya A RNapradAnAddohArthaM dhenudIyate sA dhenureva dhenussyaa| pItadugdheti yasyAH prsiddhiH| gArhapatya iti gRhapatizabdAttRtIyAntAtsaMyukte'rthe JyaH pratyayaH, gRhapatinA saMyukto gArhapatya evaMnAmA kazcidagniH / nipAtanAdanyatra na bhavati / janya iti janIzabdAdvadhUvAcino dvitIyAntAdvahatsu abhidheyeSu janazabdAcca SaSThayantAjjalpe'rthe yaH / janIM vahanti janyAH jAmAtu yasyA ucyante, janasya jalpaH janyaH / nipAtanAdanyatra na bhavati / dharmya iti dharmazabdAttRtIyAntAtprApye'rthe paJcamyantAccAnapete'rthe yaH / dharmeNa prApyaM
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 12-19 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [205 dharmyam sukham, dharmAdanapetaM ca dharmyam / yaddharmamanuvartate // 11 // nauviSeNa tAryavadhye // 7. 1. 12 // nauviSa ityetAbhyAM nirdezAdeva tRtIyAntAbhyAM yathAsaMkhyaM tArye vadhye cArthe yaH pratyayo bhavati / nAvA tAyaM nAvyamudakam, nAvyA nadI, viSeNa cadhyo vadhArthI viSyaH / 12 / nyAyArthAdanapete // 7. 1. 13 // nyAya artha ityetAbhyAM nirdezAdeva paJcamyantAbhyAmanapete'rthe yaH pratyayo bhavati / nyAyAdanapetaM nyAyyam, arthAdanapetamarthyam // 13 // matamadasya karaNe // 7. 1. 14 // matamadazabdAbhyAM nirdezAdeva SaSThayantAbhyAM karaNe'rthe yaH pratyayo bhavati / iSTaM sAmyaM jJAnaM matirvA matazabdenocyate, karaNaM sAdhakatamaM kRtirvA / matasya karaNaM matyam, madasya karaNam madyam // 14 // ___ nyA0 sa0 mata0-sAmyamitti mananaM mataM, dhAvUnAmanekArthatvena matazabdaH sAmye'pi yathA matIkRtA samIkRtetyarthaH / tatra sAdhau // 7. 1. 15 // tatreti saptamyantAtsAdhAvarSe yaH pratyayo bhavati / sAdhuH pravINo yogya upakArako vA, sAmani sAdhuH sAmanyaH, vemani sAdhurvamanyaH, karmaNi karmaNyaH, sabhAyAM sabhyaH, zaraNe zaraNyaH / 15 / pathyatithivasatisvapatereyaNa // 7. 1. 16 // pathin atithi vasati svapati ityetebhyastatra sAdhau eyaNa pratyamo bhavati / pathi sAdhu pAyeyam, Atitheyam, vAsateyam, svApateyam / 16 / / bhaktANNaH // 7. 1. 17 // . bhaktazabdAttatra sAdhau NaH pratyayo bhavati / bhaktaM sAdhurbhAktaH zAliH, bhAkta'staNDulAH / 17 / parSadoNyaNau // 7. 1. 18 // parSacchandAttatra sAdhau NyaNetyeto pratyayo bhavataH / parSadi sAdhuH pArSadyaH, pArSadaH / pariSado'pIcchantyanye, pAriSadyaH, pAriSadaH / 18 / sarvajanANNyenatrau // 7. 1. 19 // sarvajanazabdAttatra sAdhau Nya InaJ ityeto pratyayau bhavataH / sArvajanyaH,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] bRhadvRtti-laghunyAsarsavalite [pAdaH 1. sU. 20-25 sArvajanInaH / 19 / pratijanAderInaJ // 7. 1. 20 // pratijanAdibhyastatra sAdhAvInaJ pratyayo bhavati / pratijane sAdhuH prAtijanInaH, anujane sAdhuH AnujanIna:, idaMyuge sAdhu: aidaMyugInaH / pratijana, anujana, vizvajana, pAJcajana, mahAjana, idaMyuga, saMyuga, samayuga, parayuga, parakula, parasyakula, amuSyakula iti pratijanAdiH / 20 / nyA0 sa0 prati0--parasyakuleti gaNapAThAt SaSThya lup , 'SaSThyAH kSepe.' 3-2-30 iti vA yadA parakulasaMbandhitvenA'kSipyate / evmussykuleti| kathAderikaN // 7. 1. 21 // __ kathAdibhyaH saptamyantebhyaH sAdhAvaNe ikaN pratyayo bhavati / kathAyAM sAdhuH kAthikaH, vaikathikaH / kathA, vikathA, vizvakathA, saMkathA, vitaNDA, janevAda, janavAda, (janovAda) bhRzovAda, janabhRzovAda, vRtti, saMgraha, guNa, gaNa, Ayurveda, guDa, kulmASa, gulmAsa, ikSu, saktu, veNu, apUpa, mAMsaudana, mAMda, odana, saMgrAma, saMghAta, saMvAha, pravAsa, nikAsa, upavAsa iti kathAdiH / 21 // devatAntAttadarthe // 7. 1. 22 / / devatAntAcchabdarUpAttadarthe'rthe ya: pratyayo bhavati / arthAccaturthyantAta pratyayaH, agnidevatAyai idamagnidevatyam / pitRdevatyam, devadevatyam / devatAzabdena deyasya havirAdeH pratigrahItA svAmI saMpradAnamucyate / 22 / nyA0 sa0 deva0-tadartha iti pratyayArthAdevetyarthaH / pAdyAdhyeM // 7. 1. 23 // pAdya arghya ityetau tadarthe yapratyayAntau nipAtyete pAdArthamudakaM pAdyam, nipAtanAdeva ye padAdezo na bhavati / arko mUlyaM pUjanaM vA, ardhArtha ratnamaya'm // 23 // NyotitheH // 7. 1. 24 // atithizabdAttadarthe NyaH pratyayo bhavati / atithyarthamAtithyam / 24 / sAdevA tadaH // 7. 1. 25 // adhikAro'yam yadita UrdhvamanukramiSyAmastana A tadastaditi sUtraM
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 1. sU. 26-29] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [207 yAvatkevalasya sAdeca vidhirveditavyaH / 25 / halasya karSe // 7. 1. 26 // halazabdAtkevalAtsAdezca nirdezAdeva SaSThayantAtkarSe'rthe yaH pratyayo bhavati / halasya karSoM halyA halyo vA, dvayodvihalyA, trihalyA, prmhlyaa| usamahalyA, bahuhalyaH / yatra halaM kRSTaM sa mArgaH karSaH / kRSyate iti karSaH kSetramityanye / 26 / nyA0 sa0 hala0-kRSTamiti kRSTaM gamityarthaH, karSa ityadhikaraNe paJ, na tu karSa iti palasya caturtho bhAgaH parimANamiha gRhyate anabhidhAnAt / sItayA saMgate // 7. 1. 27 // sItAzabdAtkevalAtsAdezca nirdezAdeva tRtIyAntAtsaMgate'rthe ya: pratyayo bhavati / sItayA saMgataM sItyam, dvAbhyAM sItAbhyAM saMgataM dvisItyam, trisItyam, paramasItyam / yasya pUrNo'vadhiH / 27 / / IyaH / / 7. 1. 28 / / A tada ityanuvartate, yadita UrdhvamanukramiSyAmastatrAtado'rtheSu Iya ityadhikRtaM veditavyam / 28 // havirannabhedApUpAderyo vA // 7. 1. 29 // havirbhedavAcibhyo'nnabhedavAcibhyo'pUpAdibhyazca zabdebhyaH A tado'rtheSu vA yaH pratyayo'dhikriyate, IyApavAdaH / havirmedaH AmikSAyai idaM dadhi AmikSyam, AmikSIyam puroDAzAya ime puroDAzyAH, puroDAzIyAstaNDulAH, haviszabdAttu paratvAdyugAdipAThAnnityameva yH| annabheda, odanAya ime odanyA odanIyAstaNDulAH, kRzarAyai kRzAH kRzarIyAstaNDulAH, surAya suryAH surIyAstaNDulAH / apUpAdi, apUpAyedamapUpyam, apUgIyam, taNDulAya taNDulyam, taNDalIyam / 'sAdezcetyadhikArAttadantAdapi bhavati / yaSApUpyam yathApUpIyam, vrIhitaNDulIyam, vrIhitaNDulIyam / uvarNAntAttu haviraghnabhedAtparatvAnnityo yo bhavati / caravyAstaNDulAH, saktavyA dhAnAH / apUpa, taNDula, odana, pRthaka, abhyUSa, abhyoSa, avoSa, kiNva, musala, kaTaka, zakaTa, karNaveSTaka, Irgala, Ilvala, sthUNA, yUpa, sUpa, dIpa pradIpa azvapatra ityapUpAdiH / apUpAdiSu ye'nnabhedazabdA apUpAdayasteSAM kenacidAkArasAdRzyena arthAntaravRtto pratyayArthamupAdAnam / kecittu apUpAdipaThitAnnabhedavyatiriktAnAmannabhedAnAM tadantavidhi necchanti / yavasurIyam
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsa saMbali 208 ] viSTasurIyam, yo na bhavati / 29 / nyA0 sa0 havi0 - Amiti - AmizritaM kSIraM kAJjikena yasyAM sA AmizritakSIrA tArthatvAt kAJjikazabdasya lopaH, pRSodarAditvAdAmikSAdezaH / [ pAda- 1 sU0 30-31 * arthAntaravRttAviti apUSAkarra carmAdyapUpamityeva / tadantavidhimiti ko'rthaH ? ye apUpAdiSu paThitA annabhedAsteSAM tadantAnAM virdhirbhavati, annabhedavAcinAM tu apUpAdiSvapaThitAnAM tadantavidhirna bhavatItyarthaH / uvarNayugAderyaH 1: 11 6. 9. 30 11 varNAntAdyugAdibhyazcA tado'rtheSu yo bhavati, IyApavAdaH / uvarNa, zaGkave idaM zaGkavyaM dAru, picavyaH karpAsaH, parazavyamayaH, kamaNDalavyA mRttikA caravyAstaNDulAH, saktavyA dhAnAH / yugAdi, yugAya hitaM yugArthaM yugo'sya syAditi kA yugyam / haviSyam / sAdevetyadhikArAtsuyugyam / atiyugyam / yuga, havis, aSTakA bahis, medhA, srac, bIja, kUpa, kSara, akSara, khada, skhada, viSa, dAza, khara, asura, dara, adhvan, go iti yugAdiH / ' goH svare yaH' ( 6-1-27 ) ityanenaiva siddhe gograhaNaM tadantArtham / tena sugavyam atigavyam ityapi siddham / iha yagrahaNaM bAdhaka bAdhanArtham / sanaGgave idaM sanaGgavyaM carma atra hi paratvAt 'carmaNyaJ ( 7-1-45 ) iti prApnoti |30| nyA0 sa0 -- uba 0--bAdhanArthamiti varNAntatvAdanena yaH prAptastaM bAdhitvA carmaNyaJa prApta iti tadbAdhanArtham / nAbhernam cAdehAzAt / / 7. 1.31 // nAbhizabdAdadehAMza vAcina A tado vakSyamANeSvartheSu yaH pratyayo bhavati nAbhizabdasya ca nabh ityAdezo bhavati / nAbhyai nAbhaye vA hitaM nabhya maJjanam, nabhyo'kSaH, nAbhaye idaM nabhyaM dAru, arakamadhyavartI akSadhAraNazcakrAvayavo nAbhistadarthaM nabhyam / yattu arakagaNDarahitaM cakram ekakASThaM tatra na nAbhiriti tadarthe nabhyamityupacArAt / nabhyo vRkSaH nabhyA zizapeti nabhyArthe vRkSAdI tAcchandyAnnabhyatvam indrArthAyAM sthUNAyAmindravat / adehAMzAditi kim ? nAbhaye hitaM nAbhyaM tailam atra nabhAdezo na bhavati / yastu ' prANyaGga '_ ( 7-1-37 ) ityAdinA bhavati |31| nyA0 sa0 nAme0 - ekakASThamiti pASANAnayanazakaTasya rahaDU iti prasiddhasya / nabhyo vRkSa iti zAkhAdyeva nAbhaye hitaM na samasto vRkSa iti praznAzayaH /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 32-35] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamodhyAyaH n codhasaH // 7. 1. 32 // UdhaszabdAt A tado'rtheSu yaH pratyayo nakArazcAntAdezo bhavati, IyApavAdaH / Udhase hitam Udhanyam // 32 // [ 209 nyA0 sa0 na codha0 - IyApavAda iti yadA prANyaGgavAcI tadA yaH siddha eva nakArASSdezo'nena vidhIyate, yadAtu na prANyaGgavAcI kiMtu tadAkAraM kiMcidabhrAdi vivakSyate tadA IyaH prApnoti, atastadapavAdaH / zuno vazvodUt // 7 1. 33 // zvan zabdAdA tado'rtheSu yaH pratyayo bhavati vakArazca ukAra ukArarUpo bhavati, abhedanirdezaH sarvAdezArthaH / zune hitaM zunyam, zUnyam / nAbhi Udhas zvanzabdAn yugAdiSu paThitvApi zakyaH pratyayaH AdezArthAstu yogAH / 33 / nyA0 sa0 zuno0- yugAdiSviti nAbhyUdhasoH prANyaGgatvAbhAve yugAdipATha AzrIyeta, prANyaGgArthatve tu 'prANyaGgaratha ' 7-1-37 ityanenaiva yaH sidhyet / kambalAnnAni / 7. 1.34 // kambalazabdAdA tado'rtheSu yaH pratyayo bhavati IyApavAdaH nAmni saMjJAyAM viSaye / kambalo'sya syAt kambalyaM parimANam UrNApalazatamucyate / azItizatamityanye / SaTSaSTizatamityapare / nAmnIti kim ? kambalIyA UrNA // 34 // tasmai hite // 7. 1. 35 // hita upakArakaH, tasmai iti caturthyantAnAmno hite'rthe yathAdhikRtaM pratyayo bhavati / vatsebhyo hito vatsIyaH, karabhIyaH, pitrIyaH, mAtrIyaH, AmikSyaH, AmikSIyaH, odanyaH, odanIyaH, apUpyaH, apUpIyaH, haviSyaH, yugyaH, zunyaH, zUnyaH, UdhanyaH / vatsebhyo na hitaH avatsIyaH evamakarabhoyaH | 35 | nyA0 sa0 tasmai 0 - bhavatsIya iti nanu hite pratyaya ucyamAno niSidhyamAne tasmin kathaM syAditi cet 1 na, vivakSopArohiNyarthe zabdaprayogAd bAhyavastuniSedhe'pi na tamniSedhaH, anyathA niSidhyamAnAbhidhAyizabdaprayogAnnirviSayapratiSedhaH kathamiva zakyakriyaH syAt, pratyayArthasya ca prakRtyarthena na pratyayArthenA'sAmarthyAt etadeva hi prAdhAnyaM yadyugapatkAlo prakAra kasaMbandha sahatvaM nAma, evaM hitArthe nanarthApekSe'pi pratyayotpattiraviruddhA /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 36-40 ] na rAjAcAryabrAhmaNavRSNaH // 7. 1. 36 // rAjan AcArya brAhmaNa vRSan ityetebhyazcaturthyantebhyo hite'rthe'dhikRtaH pratyayo na bhavati / rAjJe hitaH AcAryAya hitaH, brAhmaNAya hitaH, vRSNe hitaH iti vAkyameva bhavati / 36 / prANyaGgarathakhalatilayavavRSabrahmamASAyaH // 7. 1. 37 // prANyaGgavAcibhyo rathAdibhyazca catuthyantebhyo hite'rthe yaH pratyayo bhavati / dantebhyo hitaM dantyam, karNyam, cakSuSyam, kaNThayam, oSThayam, nAbhyam, rathAya hitA rathyA bhUmiH, khalAya hitaM khalyam agnirakSaNam, tilebhyo hitaH tilyo vAyuH, yavebhyo hito yavyastuSAraH, vRSAya hitaM vRSyaM kSIrapANam, brahmaNe hito brahmaNyo dezaH, mASebhyo hito mASyo vAtaH / sAdezcetyadhikArAt rAjadantyam, zaGkhanAbhyam, azvarathyA bhUmiH, kRSNatilyaH, rAjamASyaH / 37 / nyA0 sa0 prANya - zaMkhanAbhyamiti zaMkho nAbhizca dehAMzI tataH zaMkhazca nAbhizca 'prANi-tUryA gANAm ' 3-1-36 iti samAhAre zaMkhanAbhine hitaM, zaMkhAkArA nAbhirvA tadA zaMkhanAbhaye hitam / avyajAtthyap // 7. 1. 38 // ___ avi aja ityetAbhyAM tammai hite thyap pratyayo bhavati / avibhyo hitam avithyam, ajebhyo hitam ajathyam, pakAraH puMvadbhAvArthaH / ajAbhyo hitA ajathyA yUtiH / 38 / nyA0 sa0 avya-ajadhyeti-pitkaraNamAmAta 'svAGgAnDIr' 3-2-56 ityanena niSiddho'pi 'kyaGmAni' 3-2-50 ityanena puMvadbhAvaH / carakamANavAdInaJ // 7. 1. 39 // AbhyAM tasmai hite'rthe InaJ pratyayo bhavati / carakebhyo hitazcArakoNaH, mANavIna: / 39 / bhogottarapadAtmayyAmInaH // 7. 1. 40 // bhogottarapadAdAtmanazabdAcca tasmai hite'rthe InaH pratyayo bhavati / mAtRbhogAya hito mAtRbhogINaH pitRbhogoNaH, grAmaNibhogonaH, senAnibhogInaH, AcAryabhogonaH / atra kSumnAditvAnna Natvam / Atman, Atmane hitaH AtmanInaH, anAtmanInaH / 'Ine'dhvAtmanoH' (7-4-48) ityantyasvarAdilopAbhAvaH / 4 / / - 28aa
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 41-44] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [211 paJcasarvavizvAjjanAtkarmadhAraye // 7. 1. 41 // paJca sarva vizva ityetebhyaH parAjjanazabdAtkarmadhAraye vartamAnAttasmai hite InaH pratyayo bhavati, IyApavAdaH / paJcajanebhyaH paJcajanAya vA hitaH paJcajanInaH, rathakArapaJcamasya cAturvarNyasya paJcajana iti saMjJA evaM sarvajanInaH, vizvajanIna: / karmadhAraya iti kim ? paJcAnAM janaH paJcajanaH, tasmai hitaH paJcajanIyaH / sarvojano'sya sarveSAM vA janaH, sarvajanaH, tasmai hitaH sarvajanIyaH, evaM vizvajanIyaH / 41 nyA0 sa0 paJca0 rathakArapazcamasyeti dvAdazadhA bhinnasya zUdrasya traivarNyasya ca madhye na patatIti rathakArasya pRthagupAdAnaM, yata ArathakRnmizrajAtaMya ityuktaM, rathakAsya tu kiM lakSaNam ? iti cet , ucyate-mAhiSyeNa tu jAtaH syAt karaNyAM rathakArakaH, vezyAyAM kSatriyAjAto mAhiSya ucyate, vRSalastriyAM vaizyAttu karaNaH bI cet krnnii| mahatsarvodikaN // 7. 1. 42 // __ mahataH sarvAcca yo janazabdastadantAkarmadhAraye vartamAnAttasmai hite ikaNa pratyayo bhavati / mahate janAya hitaH mAhAjanikaH, sarvasmai janAya hitaH sArvajanikaH, evaM ca sarvajanAtpUrveNa InaH anenekaNiti dvairUpyam / karmadhAraya ityeva ? mahAn jano'sya mahAjanaH, tasmai hitaH mahAjanIyaH, sarveSAM janAya hitaM sarvajanIyam / 42 / sarvANo vA // 7. 1. 43 // janAtkarmadhAraya iti ca nivRttam, sarvazabdAttasmai hite NaH pratyayo vA . bhavati / sarvasmai hitaH sArvaH, pakSe IyaH sarvIyaH / 43 / pariNAmini tadarthe // 7. 1.44 // hita . iti nivRttam, tadbhAvaH pariNAmasso'syAstIti pariNAmi dravyamucyate, tasmai iti caturthyantAttadarthe caturthyantArthArthe pariNAmini kAraNadravye'bhidheye yathAdhikRtaM pratyayo bhavati / aGgArebhya imAni aGgArIyANi kASThAni, aGgArArthAnItyarthaH / evaM prAkArIyA iSTakAH, zaGkavyaM dAru, picavyaH kAsaH AmikSyam AmikSIyaM dadhi, odanyA odanIyAstaNDulAH / apUpyam apUpIyam piSTam / pariNAminIti kim ? udakAya kapaH, asaye koshii| na kUpaH kozI vA udakAsibhAvena pariNamete / tadarthe iti kim ? mUtrAya yavAgUH, uccArAya yavAnnam, pAdarogAya naDvalodakam / yavAgvAdi
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 1 sU0 45-48 ] mUtrAditayA pariNamati na tu tadartham athavA tadarthe iti caturthIvizeSaNam / tadarthe yA caturthI tadantAtpratyayaH, iha tu saMpadyatau caturthIti na bhavati / tasmai ityeva ? saktUnAM dhAnAH, dhAnAnAM yavAH / atra satyapi tAdarthya saMbandhamAtravivakSAyAM SaSThI yathA guroridaM garvarthamiti / bhavati ca sato'pyavivakSA yathAnudarA kanyeti / 44 / nyA0 sa0 pari0 athaveti pUrva hi tadarthe iti pariNAmizabdasya vizeSaNam / carmaNyaJ // 7. 1. 45 / / tasmai iti caturthyantAtpariNAmini tadarthe carmaNyabhidheye aJ pratyayo bhavati / vardhAyedaM vArdham carma, varatrAya idaM vAratraM carma, rathopasthAyedaM rAthopasthaM carma, halAbandhAyedaM hAlAbandhaM carma / sanaGgake idaM sanaGgavyaM carmeti ' uvarNayugAderya:' (7-1-30) iti yagrahaNAdya eva bhavati / sanaGga zcarmavikAraH / / 45 // nyA0 sa0 carma0-rAthopasthamiti atrAdhikArAyAtatvAta pariNAminIti yojitamapi yathAsaMbhavaM yojyaM, tenA'tra carmaNo rathopastharUpeNa pariNAmAbhAvepyaJ bhavati / sanagave iti aGgeSu sannaM 'rAjadantAdiSu' 3-1-149 iti saptamyantasya paranipAtaH, pRSodarAditvAt sanaguzabda AdezaH / carmavikAra iti sthAlAdInAM rakSArtha kozaH / RSabhopAnahAyaH // 7. 1. 46 // ___ RSabha upAnaha ityetAbhyAM caturthyantAbhyAM pariNAmini tadarthe abhidheye jyaH pratyayo bhavati / RSabhAya ayam ArSabhyo vatsaH, aupAnahyo mujaH, aupAnahyam kASTham aupAnAM carmeti carmaNyapi pariNAmini paratvAdayameva bhavati / 46 / chadilereyaNa // 7. 1. 47 / / chadis bali ityetAbhyAM caturthyantAbhyAM pariNAmini tadarthe eyaNa pratyayo bhavati / chadiSe imAni chAdiSeyANi tRNAni, balaye ime bAleyAstaNDulAH, carmaNyapi paratvAdayameva bhavati / chAdiSeyaM crm| kathamaupadheyaH, upadhoyata ityupadheyaH / sa eva prajJAdyaNi svAthike aupdheyH| upadhiH rathAGgamiti yAvat, ata upadheH svArye eyaNini nArambhaNIyam / 47 / parikhAsya syAt / / 7. 1. 48 / / parikhAzabdAnirdezAdeva prathamAntAdasyeti SaSThayarthe pariNAmini eyaN
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 49-51] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [213 pratyayo bhavati yA sA parikhA sA cetsyAditi yogyatayA saMbhAvyate, tadityanena yathAdhikRtasya pratyayasya vidhAsyamAnatvAdihottaratra ca eynnevaanuvrtte| parikhA AsAmiSTakAnAM syAditi pArikheyya issttkaaH| syAditi saMbhAvane saptamI / iSTakAnAM bahutvena saMbhAvyata etatparikhAsAM syAditi / syAditi / kim ? parikhA iSTakAnAm / pariNAminItyeva ? parikhAsya nagarasya syAt / 48 / nyA0 sa0 pari0-eyaNeveti etatsUtrottarasUtrakaraNAt , anyathA tadityane naiva yathAdhikRtasya siddhatvAdidaM sUtradvayaM vyartham / atra ca // 7. 1. 49 // parikhAzabdAnnirdezAdeva prathamAntAdatreti saptamyartha eyaNa pratyayo bhavati sA cetparikhA syAditi saMbhAvyate / parikhAsyAM syAt pArikheyo bhuumiH| yogavibhAgaH pariNAminItyasyeha asaMbandhArthaH / cakAra uttaratrAsya syAditi pariNAminyatra syAditi cobhayasyApyanavattyarthaH / 49 / nyA0 sa * atra ca0-bhasaMbandhArtha iti teneha pariNAmini apariNAmini ca bhavatItyarthaH / * tad // 7. 1. 50 // __taditi prathamAntAdasyeti paSThayarthe pariNAmini atreti saptamyarthe ca yathAdhikRtaM pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccetsyAditi saMbhAvyate / prAkAra AsAmiSTakAnAM syAtprAkArIyA issttkaaH| prAsAdIyaM dAru, parazavyamayaH / prAsAdo'smindeze syAt prAsAdoyo dezaH, prAsAdIyA bhuumiH| syAdityeva prAkAra iSTakAnAm / pariNAminItyeva prAsAdo'sya caitrasya syAt / 50 / tasyAhe kriyAyAM vat // 7. 1. 51 // Iyasya pUrNo'vadhiH, arhatItyaham 'ac '-(5-1-49 ) ityac / tasyeti SaSThayantAdarhe'rthe vat pratyayo bhavati yattadahaM taccet kriyA bhavati rAjJo'haM rAjavat vRtamasya rAjJaH, rAjatvasya yuktamasya rAjJo vRttamityarthaH, rAjavadavartata bharataH / rAjAhaM vartate smetyarthaH / evaM kulInavat, sAdhuvat / sa zirAMsi dviSAmAjI ciccheda kRtahastavat / rAjJi ekasminnupamAnopameyabhAvAsaMbhavAduttareNa na sidhyatIti vacanam, yadA tu rAjJaH sagarAdevattasyAha idAnIMtanaH kazcidrAjeti bhedo vivakSyate tadottareNaiva siddham / kriyAyAmiti kim zatasyA) devadattaH, rAjJo') maNiH / 51 /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 52-55 ) nyA0 sa0 tasyA0-rAjAhamiti atrAdyatvAt na bharatasyopamAnamanyo rAjA'sti sa eva sarveSAM rAjJAmupamAnabhUtastatra rAjavaditi, rAjJa Atmana evAI vRttamavartatetyarthaH / syAderive // 7. 1. 52 // syAdyantAdivArthe vatpratyayo bhavati, ivazabdaH sAdRzyaM dyotayati / taccetsAdRzyaM kriyAyAM kriyAviSayaM kriyAgataM bhavati / kSatriyA iva kSatriyavadyudhyante brAhmaNAH, azvavaddhAvati caitraH, devamiva devavatpazyanti munim| sAdhuneva sAdhuvadAcaritaM maitreNa, brAhmaNAyeva brAhmaNavahattaM kSatriyAya parvatAdiva parvatavadavarohati AsanAt / syAderiti kim gacchannAsta iva mandatvAdIpsitadezasya asaMprApteH / adhIyAno nRtyatIva aGgavikAraprAyatvAt / kriyAyAmityeva gauriva gavayaH / devadatta iva gomAn, hastIva sthuulH| atra dravyaguNaviSaye sAdRzye na bhavati / kathaM devadattavatsthUlaH yajJadattavadomAn iti / atra tulyAyAmasto bhavatau cAdhyAhiyamANAyAM pratyayo bhaviSyati, athopamAnopameyakriyayoH sAdhanabhedApekSAyAmiha kasmAnna bhavati RcaM brAhmaNavadayaM gAthAmadhIta iti, sApekSatvAt / 52 / nyA0 sa0 syAde0-asaMprApteriti yathA AsIno'bhimataM dezaM na prApnoti tathaiSa gcchnnpi| . sAdhanamedApekSAyAmiti yadyapi vastuvRttyA adhyayanamekameva tathApi sAdhanabhedAd vyApyalakSaNabhedAd bheda eva / sApekSatvAditi brAhmaNavat ayaM gAthAmadhIta ityukte hi RcaH karmaNo'pekSA bhavati / tatra // 7. 1. 53 // ___ tatreti saptamyantAdivArthe vatpratyayo bhavati / mathurAyAmiva mathurAvatpATaliputre prAsAdA:, sughna iva sAkete parikhA srughnavat / guruvadaruputre vartitavyamityAdiSu kriyAsAdRzye pUrveNaiva siddham / akriyArthastvArambhaH / 53 / nyA0 sa0 tatra-akriyArtha iti tathApi nArambhaNIyamidaM sUtraM SaSThIsaptamyorAbhedAt saptamIviSaye SaSThIpravRta'rdarzanAt uttarasUtreNaiva bhaviSyati, na, adhikaraNavivakSAyAM saptamyantAdapi yathA syAdityevamarthaH na ca saptamIviSaye SaSThyA niyamena samAvezaH, yathA nabhasIvodake zazIti / tasya // 7. 1. 54 // tasyeti SaSThayantAdivArthe vatpratyayo bhavati / caitrasyeva maitrasya gAvazcaitravat, brAhmaNasyeva kSatriyasya dantAH brAhmaNavat, akriyAviSayasAdRzyArtha ArambhaH / yogavibhAga uttarArthaH / 54 / bhAve svatala // 7. 1. 55 // tasyeti SaSThayantAdbhAve'bhidheye tva tala ityeto pratyayau bhavataH / bhavato.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 1. sU. 55] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [215 'smAt abhidhAnapratyayau iti bhAvaH zabdasya pravRttinimittam dravyasaMsargI bhedako guNaH, yadAhuH yasya guNasya hi bhAvAt dravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalAviti / tatra 'jAtiguNAjjAtiguNe, samAsakRttaddhitAttu saMbandhe / DitthAdeH sve rUpe, tvatalAdonAM vidhirbhavati' / tatra jAtivacanebhyo jAtau, gauH zabdasya bhAvo gotvam gotA, atra gozabdajAtirbhAvaH, gorarthasya bhAvo gotvam gotA, atra gavArthajAtirbhAvaH / evamazva vamazvatA, zuklasya guNasya bhAvaH zuklatvaM zuklatetyatra zuklaguNajAtiH, rUpasya bhAvo rUpatvam rUpatA, rasasya rasatvam, rstaa| atra rUpAdiguNajAti: / katvaM khatvamiti bhinnavarNavyaktisamavetA jAtiH / kavargatvaM cavargatvamiti kakArAdivargavyaktisamavetA jAtiH saMhatiH / guNazabdebhyo guNe, zuklasya paTasya bhAvaH zuklatvam zuklatA / atra zuklo guNo bhAvaH / evaM zuklataratvaM zuklatamatvamiti sa eva prakRSTaH / aNutvaM mahattvamiti parimANalakSaNo gaNaH, ekatvaM dvitvamiti saMkhyAlakSaNaH, pRthaktvaM nAnAtvamiti bhedalakSaNaH, uccastvaM nIcaistvamiti ucchayAdilakSaNaH, vRttau pRthagAdizabdAH pRthagbhUtAdyarthe satve vartante iti pratyayaH vigrahastu pRthagbhUtasya bhAva ityAdi / paTavAdayo'pi guNA eveti paTutvaM mRdutvaM tIkSNatvamityAdiSvapi guNo bhAvaH / samAsAtsaMbandhe, rAjapuruSatvaM citragutvam / atra svasvAmisaMbandhaH / kRtaH saMbandhe, pAcakatvaM paktRtvaM kAryatvaM sAdhanatvam / atra kriyAkArakasaMbandhaH / taddhitAsaMbandhe, auSagavatvam daNDitvaM viSANitvam / atropagudaNDAdisaMbandhaH / DitthAdeH svarUpe, DitthAdestu yadRcchAzabdAdanyasya pravRttinimittasyAsaMbhavAttasminneva svarUpe DitthazabdavAcyatayA adhyavasitabhede'vyatirikta'pi vyati rikta iva zabdapratyaya balAt buddhyAvagRhIte dharme prtyyH| Ditthasya bhAvaH svarUpaMDitthatvaM Davitthatvam / evaM gojAte vo gotvam goteti gozabdasya svarUpam / zukla jAterbhAvaH zuklatvaM zuklateti zuklazabdasya svarUpam, gavAdayo hi yadA jAtimAtravAdhinastadA teSAM zabdasvarUpameva pravRttinimittam, tathAhyarthajAto zabdArthayorabhedena zabda svarUpamadhyavasyate yo gozabdaH sa evArtha iti / evaM deva dattatvaM, candratvaM, sUryatvaM, diktvam, AkAzatvam, abhAvatvamiti svarUpamevocyate / eke tu yahacchAzabdeSu zabdasvarUpaM saMjJAsaMjJisaMbandho vA pravRttinimittamiti manyante, anye tu DisthatvaM devadattatvamiti vayo'vasthAbhedabhinna vyaktisamavetaM sAmAnyam, candratvaM sUryatvamiti kAlAvasthAbheda bhinnavyaktisamaveta sAmAnyaM, diktvam AkAzatvam abhAvatvam iti upacaritabhedavyaktisamavetaM sAmAnya
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite * 1 sU. 55 pratyayArtha iti vadanto'trApi jAtimeva tvatalAdipratyayapravRttinimittamabhidadhati / nanu ca samAsakRttaddhitebhyo'pi bhAva pratyayena jAtirevAbhidhIyate gaurakharatvaM lohitazAlitvaM saptaparNatvaM dhavakhadiratvamiti, kumbhakAratvaM tantuvAyatvaM stambe. ramatvaM paGkajatvamiti, hastitvaM mAnuSatvaM kSatriyatvaM rAjanyatvamiti ucyate, samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnamanyatra rUDhayabhinnarUpAvyabhicaritasaMbandhebhyaH, tatra rUDhayo gaurakharAdaya udAhRtA eva, abhinnarUpAstu taddhitAntA eva lubAdibhiH saMbhavanti gargatvaM paJcAlatvamiti, atra gargAdayaH zabdA yasolu pi yadyapi taddhitAntAstathApi mUlaprakRtyA saha sahavivakSAyAmabhinnarUpatvAt pratyayotpattihetuH saMbandho nyagbhUta iti abhinnazabdAbhidheyataiva bhAvapratyayAtpratIyate na saMbandhaH, atha paJcAlazabdAt yugapadapatya janapadAbhidhAyino bhAvapratyayena kimabhidhIyate ? pravRttinimitasaMghAtaH yathA dhavakhadiratvamiti jAtisaMhatiH / etena akSatvaM pAdatvaM mASatvamityAdInyapi vyAkhyAtAni / avyabhicaritasaMbandhAstu prAyaH kRtsveva bhavanti / sato 'bhAvaH sattvaM sattA vidyamAnatvaM vidyamAnatA, atra hi jAtAveva bhAvapratyayaH / na hi sadvastu sattAsaMbandhasya vyabhicaratIti sattAsaMbandhAnapekSaNAnna saMbandhe / pAcaka ityAdau tu saMbandhasya kAdAcitkatvAt tadapekSaH pAcakAdizabda; svArthamabhidhatta iti tataH sambandhe pratyayo yuktaH / tasmAtsatsu vidyamAneSu ca padArtheSu nityasamavAyinI zabdapravRttihetuH sattva bhAvapratyayavAcyA na tu satsattayoH saMbandhaH kazcit iti| tataH sthitametat rUDhayAdibhyo'nyatraiva kRttaddhitasamAseSu saMbandhAbhidhAnamiti / 'tve vA' (6-1-26 ) iti vacanAtstrIpuMsAbhyAM pakSe nasnAvapi bhvtH| strItvaM strotA svaMNam / pustvaM puNst| pauMsnam iti / lakAraH strItvArthaH / tvAntam A tvAttvAdiH' iti napuMsakam / 55 / nyA0 sa0 bhAve0-abhidhAnapratyayAviti yadyapi pUrva jJAnaM pazcAcchabda iti kramastathApi svarAdyadantatvAt abhidhAnasya 'ladhvakSara' 3-1-160 iti pUrvanipAta evamAha-pRthagbhUtAdyartha iti-nanu pRthagAdizabdAnAmavyayAnAmasatvavAcitvAt kathamatra bhAvapratyayo nahyasatvAdasatve pratyayo bhAvo hyasatvarUpa iti AzaGkA ? ____DitthAdeMH svarUpe iti DitthAdaistasminneva svarUpe dharme pratyayo bhavati, kathaMbhUtAt DisthAderyadRcchAzabdAdata evAnyasya pravRttinimittasyAsaMbhavAt , nanu yadi svarUpa eva pratyayo bhavati tarhi Disthasya bhAva iti vAkye bhAvazabdopAdAnaM na prApnoti yato DitthazabdenApi svarUpamabhidhIyate, bhAvazabdenApi tadevocyate tatkathaM bhAvazabdopAdAnam ? ityAha-adhyavasitabhede
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1 sU. 55-56 ] zrIsiddhahemacandrAzabdAnuzAsane SaSThodhyAyaH [ 217 ko'rtho'dhyavasita Aropito bhedo yasya mvarUpasya tadadhyavasitabhedaM tatra kayA? DitthazabdavAcyatayA, Ditthazabdena vAcyatvena ko'rthaH ? Ditthazabdasya yadeva svarUpaM pravRttinimittaM tadevAzritya DitthazabdaH pravRtta ityarthaH, tato DitthazabdavAcyatayA kRtvA adhyavasitabhede Aropitabhede / ko'rthaH 1 svarUpameva vizeSyaM vizeSaNaM cA'tra yato bhAvo vartate iti vizeSaNaM kasya Ditthasya, idaM ca vizeSyaM, na hi DisthazabdAvyatiriktaM kiMcidbhAvazabdenAbhidhIyate api tarhi tadeva paramadhyavasitabhedAttadeva vizeSyaM vizeSaNaM ca bhavati / kiM viziSTe'dhyavasitabhede 'vyatirikte'pi vyatirikta iva ka iva yathA zilAputrakasya zarIramityatrAvyatirikte'pi vastuni vyatirikte pratyayo jAyate tathAtrApi, paraM kasmAdityAhazabdapratyaya balAt buddhyAvagRhIte zabdena kRtvA pratyayo jJAnaM tabalAt / atraiva prastAve gojAte vo gotvaM goteti gozabdasya svarUpamityuktaM, tatazca gozabdasya svarUpaM ko'rtho gojAteH svarUpamiti hi kilAtrArthaH / nanu gozabdasya svarUpamityukte gojAteH svarUpamiti kathaM labhyata ? ityAha -zabdArthayorabhedena jAtilakSaNo'rthastato jAtilakSaNenArthena gozabdasyAbhedaH, ya eva gozabdaH sa eva jAtilakSaNo'rtha iti, ata eva zabdasvarUpaM pravRttinimitaM ko'rthaH ? gozabdasya svarUpaM jAtistadeva pravRttinimittam / / - avasthAbhedabhinna vyaktisamavetamiti nityamekamanekarvRtti sAmAnyamityanekavRttitvajJApanAyAhavayo bAlyayauvanavArdhakalakSaNamiti mAndhakAryalambakarNAdayo bhedA avasthAH, evamuttareSu bhAvanA kaaryaa| . upaca ratabhedavyaktisamavetamiti AkAzadizorekatvAdupacAra AzrIyate, atra gargAdaya iti lakSaNasya pravRttireva nAsti tatkathamAdizabdenopacAro gRhyate, yatastaddhitapratyayAnto'pi tadA gargazabdo nAsti ? __ucyate, taddhitapratyayAntatvaM yogyatayA vyAkhyAtavyaM tato yogyatayA'trApyasti / sahavivakSAyAmiti yugapadvivakSAyAmityarthaH, sA ca kathamityucyate, gargazabdenApi so'pyabhidhIyate, gargasyApatyAni gargAzcetyanayA vivakSayA, sa eveti kRtvA'bhinnasvarUpatvam yugapadapatyajanapadAbhidhAyina iti yugapadabhidhAyitvaM ca katham ? ityucyate, paJcAlasyApatyAni paJcAlAH, dvitIyaphacAlazabdastu pratyayarahito janapadavAcI tataH pancAlAzca phaccAlAzcetyekazeSe kRte yugapadabhidhAnaM bhavati / pravRttinimittasaMghAta iti aptyjnpdruupH| akSatvamiti akSazabdenendriyapAzabibhItakAdInyucyante, pAdazabdena caraNakiraNazlokacaturthA zapratyantaparvatAH, mASazabdena dhAnyavizeSadazAgurujavRkSavizeSA ucyante, tata ekazeSe svapratyayaH / __ nanu yathA dhavakhadiravamiti dRSTAnta uktastatazcAtra jAtisaMhatirvAcyA kathaMbha vati, yataH samAsakRttaddhitAttu saMbandha iti lakSaNAt saMbandha eva pravRttinimittaM prApnoti ? ucyate, prAyikametat jJAtavyaM, tato dvaMdve'pi saMbandho nAbhidhIyate kintu jAtisaMhatirevocyate / tve veti vacanAditi 'prAgvataH strIpuMsA0' 6-1-25 ityasmAdapretanena sUtreNetyarthaH / prAktvAdagaDulAdeH // 7. 1. 56 // svatalityanuvartate, brahmaNastva ityatra yattvasaMzabdanaM tasmAt prAk tvatala
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 57 ] ityetau pratyayAvadhikRtau veditavyo gaDulAdIn varjayitvA, te uttaratraivodAhariSyante / apavAdaH samAvezArthaH karmaNi vidhaanaarthshcaadhikaarH| agaDulAderiti kim ? gADulyam, kAmaNDalavam / gaDula, vizasta, dAyAda, bAliza, saMvAdin, bahubhASin, zIrSaghAtin 'zIrSAghAtin ' kamaNDalu iti gaDulAdiH / eSu kamaNDaloH 'yvavarNAllavAdeH' (7-1-69 ) ityaN / zeSebhyastu rAjAderAkRtigaNatvAt TyaN / gaDulAderapi kecidicchanti / gaDulatvam gaDulatA / 56 / nyA0 sa0 prAkvA0-te uttaratraiveti pratyayayordvitve'pi pratisUtraM vyaktyapekSayA bahuvacanaM, yadvA tvatalpratyayAntAH zabdAH / naJtatpuruSAdabudhAdeH // 7. 1. 57 // prAktvAnnapUrvAttatpuruSAdhAdyantajitAttvatalau bhavata ityayamadhikAro veditavyaH TayaNAdibAdhanArtham / na zuklo'zuklastasya bhAvo'zuklatvamazuklatA, varNalakSaNaTayaNbAdhayA svatalAveva, azoklyam akArNya miti ca TayaNantena samAsaH / samAsAttu TayaNi namo vaddhiH prasajyeta / evamapaterbhAvaH karma vA apatitvam apatitA, atra ptyntlkssnnttynnbaadhyaa| anAdhipatyam agANapatyamiti TyaNantena samAsaH / arAjatvamarAjatA, atra rAjAntalakSaNaTayaNabAdhayA, anAdhirAjyamayauvarAjyamiti TayaNantena samAsaH / amUrkhatvamamUrkhatA, atra guNAGgalakSaNaTayaNabAdhayA / amauryama jADathamiti TayaNantena samAsaH / asthaviratvamasthaviratA, atra vayovacanalakSaNAJbAdhayA, asthAviramakaizoramityaNaantena smaasH| ahAyanatvamahAyanatA, atra hAyanAntalakSaNANabAdhayA, advaihAyanam atraihAyanamityaNantena smaasH| apaTutvamapaTutA, atra yvRvarNalakSaNANabAdhayA, apATavamalAdhavamityaNantena samAsaH / aramaNIyatvamaramaNIyatA, atra yopAntyalakSaNAka bAdhayA / arAmaNIyakam akAmanIyakamityakAntena samAsaH / nagrahaNaM kim ? prAjApatyam sainApatyam / tatpuruSAditi kim ? na vidyate patirasya apatimaH tasya bhAvaH karma vA Apatyam evamArAjyam, AhAyanam, AramaNIyakam / abudhAderiti kim ? na budhaH abudha: tasya bhAvaH karma vA Abudhyam, Acaturyam / budha, catura, saMgata, lavaNa, vaDa, kata, rasa, lasa, yathA, tathA, yathAtatha, yathApura, Izvara, kSetrajJa, saMvAdina, saMvezin, saMbhASin, bahubhASin, zIrSaghAtin,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 1. sU. 58-59 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 219 samastha, viSamastha, purastha, paramastha, madhyastha, madhyamastha, duSpuruSa, kApuruSa, vizAla iti budhAdiH, ebhyo naJtatpuruSebhyo rAjAditvAt TayaN / gaDulavizastadAyAdAnAmapi pATha kecit icchanti / anye tu budhAdInAmaSTAnAmeva pratiSedhamicchanti, eSAmeva ca vikalpamapare / atha TacaNantAnAmeSAM naJsamAso bhavati vA navA budhasya bhAvaH karma vA baudhyam na bodhyam abodhyamiti / bhavatItyeke, na bhavatItyanye / 57 | nyA0 sa0 naJ tat0 - atra vayovacaneti sthavirazabdasya kevalasyaiva yuvAdau pAThAdatra naJpUrvasya vayolakSaNasyAtra eva prAptistenAsthAviramityatra yuvAdyaN / hAmiti yo hAyanA yasya gRhasya trihAyanasya bhAvaH, atrAvayo'rthatvAt 'catuhayanasya vayasi 2-3-74 iti na Natvam / pRthvAderiman vA // 71. 58 // pRthu ityevamAdibhyastasya bhAve iman pratyayo vA bhavati / prAktvAdityadhikArAt tvatalau ca vAvacanAdyacANAdiH prApnoti so'pi bhavati / pRthorbhAva: prathimA pRthutvaM pRthutA pArthavam mradimA mRdutvaM mRdutA mArdavam, bahulasya bhAvo baMhimA / imani bahulasya ' priyasthira' ( 7-4-38 ) ityAdinA baMhabhAvaH, bahulatvaM bahulatA bAhulyam / TyaN / vatsimA, vatsatvaM, vatsatA vAtsaM, vayolakSaNo'n / pRthu, mRdu, paTu, mahi, tanu, laghu, bahu, sAdhu, Azu, uru, guru, khaNDu, pANDu, bahula, caNDa, khaNDa, akiMcana, bAla, hoDa, pAka, vatsa manda, svAdu, Rju, vRSa, kaTu, hrasva, dIrgha, kSipra, kSudra, priya, mahat, aNu, cAru, vakra, vRddha, kAla, tRpta iti pRthvAdi: / 58 varNadRDhAdibhyaSTacaN ca vA // 7. 1. 59 // varNavizeSavAcibhyo dRDhAdibhyazca tasya bhAve TaghaN iman ca ityetau pratyayo vA bhavataH, prAktvAdityadhikArAt tvatalau ca / vAvacanAdyacAN prApnoti so'pi bhavati / zuklasya bhAvaH zoklyaM zuklimA zuklatvaM zuklatA, kASrNya kRSNamA kRSNatvaM kRSNatA, kAdravyaM kadramA kadratvaM kadrutA, ziterbhAva: zaityaM zitimA zititvaM zititA zaitam, vAvacanAdyvRvarNAntasya pAJcarUpyam / dRDhAdi, daDha draDhimA dRDhatvaM dRDhatA, vADhaya vaDhimA vRDhatvaM vRDhatA, pArivRDhayaM parivraDhimA parivRDhatvaM parivRDhatA, vaimatyaM vimatimA vimatitvaM vimatitA vaimatam, sAMmatyaM saMmatitA saMmatitvaM saMmatitA sAMmatam, yvRvarNAntalakSaNo'N TakAro
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU. 60 ] GayarthaH / arhato bhAvaH karma vA Arhantyam GI cet ArhantI / evamaucitI, yathAkAmI, sAmagrI, zailI, pArikhyAtI, AnupUrvI / dRDha, vRDha, parivRDha, kRza, bhRza, cukra, zukra, Amra, tAmra, amla, lavaNa, zIta, uSNa, tRSNA, jaDa, badhira, mUka, mUrkha, paNDita, madhura, viyAta, vilAta, vimanas, vizArada, vimati, saMmati, saMmanas iti dRDhAdiH / bahuvacanAdAkRtigaNo'yam tena sthairyaM sthemetyAdyapi siddham // 59 // nyA0 sa0 varNa0 - Dhimeti atra matAntareNa rahavaM, etacca 'pRthumRdu' 7-4-39 ityatra kathayiSyate / patirAjAntaguNAGgarAjAdibhyaH karmaNi ca // 7 1. 60 // patyantebhyo rAjAntebhyo guNAGgebhyo rAjAdibhyazca tasyeti SaSThayantebhyo bhAve karmaNi ca kriyAyAM TacaN pratyayo bhavati, prAktvAdityadhikArAt tvatalau ca / patyanta, adhipaterbhAvaH karma vA Adhipatyam, adhipatitvam, adhipatitA / evaM nArapatyam, bArhaspatyam, prAjApatyam, sainApatyam / rAjAnta - AdhirAjyam, adhirAjatvam, adhirAjatA, evaM saurAjyam, yauvarAjyam guNAGga - dravyAzrayI guNaH / guNo'GgaM nimittaM yeSAM pravRttau te guNAGgAH guNadvAreNa ye guNini vartante na tu guNavacanA eva / mauDhyam mUDhatvam mUDhatA, maukharyam, vaiduSyam, rAjAdi rAjyam rAjatvaM rAjatA, kAvyaM kavitvaM kavitA, brAhmaNyaM brAhmaNatvaM brAhmaNatA / cakAro bhAve karmaNi cetyubhayasamuccayArthaH / rAjan, kavi, brAhmaNa, mANava, daNDamANava, vADava, caura, dhUrta, ArAdhaya, virAdhaya, uparAdhaya, apirAdhaya, anRzaMsa, kuzala, capala, nipuNa, pizuna, caukSa, svastha, vizvasta, viphala, vizasya, purohita, grAmika, khaNDika, daNDika, karmika, carmika, varmika, zilika, sUtaka, ajinika, aJjanika, aJjalika, chatrika, sUcaka, suhita, bAla, manda, hoDa rAjAdirAkRtigaNaH / 60 / nyA0 sa0 pati0 - dravyAzrayI guNa iti dravyANAmevAzraya evAsyAstIti tato dravyamevAzrayo yasyeti jAtervyavacchedaH ayaM caivakAro'nyayogaM vyavacchedayati, nahi jAtirdravyamevAzrayati kiMtu guNamapi iti jAtirguNo na bhavati / Azraya eveti kimuktaM bhavati ? kevalo guNo na bhavati, kiMtu dravyamevAzrayati, anena cAyogavyacchedaH, tenotkSepaNAvakSepaNeti yA tArkikANAM kriyA tasyA guNasaMjJA na bhavati, yattasyA Azraya eva nAsti / na ca guNavacanA eveti na hi mUDho guNo'pi bhaNyate, kiMtu mohaguNadvAreNa guNinyeva varttate, ato guNo'GgaM pravRttinimittamasyA'pi vidyate iti guNAGgaH na tu guNavacanaH, guNavacanA hi pUrva guNe pazcAd guNini varttante, etAvatA rUpAdInAM vyudAsaH /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 61-65 ] zrIsiddhAhemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [221 ___ ArAdhayeti ApUrvAdrAdheH NyantAdata eva nipAtanAt zaH evamuttastraye'pi / anRzaMseti nan zaMsatyaN , tato natra yogH| caukSeti cukSA zIlmasya ' athA' 6-4-60 ityaJ / arhatastont ca / / 7. 1. 61 // arhatzabdAt SaSThacantAdbhAve karmaNi cArthe TayaNa pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca takArasya nt ityAdezo bhavati, arihananAt rajohananAt rahasyAbhAvAcca arhan pRSodarAditvAt / yadvA, catustrizatamatizayAn surendrAdikRtAM pUjAM vAhatIti arhana, tasya bhAvaH karma vA Arhantyam, AIntI / prAktvAdititvatalau ca arhattvam, arhattA 161. sahAyAdA / / 7. 1.62 // sahAyazabdAttasya bhAve karmaNi ca TacaNa pratyayo vA bhavati, vAvacanAtpakSe yopAntyalakSaNo'kaJ / prAktvAditi svatalo c| sahAyasya bhAvaH karma vA sAhAyyam, sAhAyakam, sahAyatvam, sahAyatA / 62 / sakhivaNigdUtAdyaH / 7. 1.63 // ___ sakhivaNijadUta ityetebhyastasya bhAMce karmaNi ca yaH pratyayo bhavati prAktvAditi tvatalau ca / sakhyurbhAvaH karma vA sakhyam sakhitvam sakhitA, vaNijyA vaNijyam vaNiktvaM vaNiktA, dUtyam dUtatvaM dUtatA, rAjAdirAkRtigaNatvAt TayaNapi / vANijyam dautyam / 631 stenAnnaluk ca / / 7. 1. 64 // . stenazabdAttasya bhAve karmaNi ca yaH pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca na ityetasya luga bhavati, prAktvAditi tvatalau ca / stenasya bhAvaH karma ghA steyam, stenatvam, stenatA / rAjAdidarzanAt stainyamityapi bhavati / 64 / kapijJAtereyaNa // 7. 1. 65 / / / kapi jJAti ityetAbhyAM tasya bhAve karmaNi ca eyaN pratyayo bhavati svatalau ca / kaperbhAvaH karma vA kApeyam kapitvam, kapitA, jJAteyama, jJAtitvam, jJAtitA, kapeH ikArAntasvAdaNi prApte jJAtezva prANijAtitvAdabi prApte vacanam // 65 // nyA0 sa0 kapi0 ikArAntatvAditi yadyapi kapizabdasya prAppijAtitvaM tathApi vishesstvaat| 'vRvarNa' 7-1-69 ityaNi prApte /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 1 sU0 66-68 } prANijAtivayorthAdA // 7. 1. 66 // prANijAtivAcino kyovacanAcca tasya bhAve karmaNi cAJ pratyayo bhavati tvatalau ca / azvasya bhAvaH karma vA Azvam, azvatvam, azvatA, gArdabham, mAhiSam, dvIpino dvaipama, hastino hAstam, ani 'no'padasya taddhite' (7-4-61) iti antyasvarAdilopaH / kyo'rtha-kumArasya bhAvaH karma vA kaumAram, kumAratvam, kumAratA, kaizoram, zAvam, vArkarama, kAlabham / prANigrahaNaM kim ? tRNatvam, tRNatA / jAtigrahaNaM kim ? devadatatvam, devadattatA // 66 // yuvAderaNa / / 7. 1. 67 // yuvAvibhyaH zabdebhyastasya bhAve karmaNi cAN pratyayo bhavati tvatalau ca / yUno liGgaviziSTasyApi grahaNAt yuvaterbhAvaH karma vA yauvanam yuvatva yuvatA, caurAdipAThAdyauvaniketyapi bhavati / sthAviram, sthaviratvam, sthvirtaa| yuvan, sthavira, yajamAna, kutuka, zramaNa, zramaNaka, zravaNa, kamaNDaluka, kustrI, duHstrI, sustrI, suhRdaya, duhUM daya, suhRt, durhat, subhrAtR, durbhrAtR, vRSala, parivrAjaka, sabrahmacArin, anRzaMsa, capala, kuzala, nipuNa, pizuna, kutUhala, kSetrajJa, udAtR, unnetR, prazAstR, pratihata, hota, pota, bhrAtR, bhatR , rathagaNaka, pattigaNaka, suSThu, duSTha, adhvaryu, kartR, mithuna, kulIna, sahasa, 'sahasra', kaNDuka kitava iti yuvAdiH / __ sthavirazramaNapizuna nipuNakuzalacapala-anuzaMsebhyo rAjAdidarzanAta TaghaNapi bhavati / sthAviryaM zrAmaNyamityAdi, pUrvatrANi dvaMpAdi na sidhyati / iha tvaji yauvanAdi ityatraNorupAdAnam / 67 / nyA0 sa0 yubA-suhRdayaduI dazabdayoraNi 'hRdayasya ' 3-2-94 ityAdeze 'hRdbhagaM 7-4-25 ityubhayapadavRddho sauhArda dauhArdamiti, evamuttarayorapi, tatazca ekataradvayopAdAnenaiva siddhe yat yugaladvayopAdAnaM tadarthabhedArtham / hAyanAntAt // 7. 1. 68 // hAyanAntebhyaH zabdebhyastasya bhAve karmaNi cAN pratyayo bhavati tvatalo ca / dvaihAyanam, dvihAyanatvam, dvihAyanatA, traihAyanam, cAturhAyanam / atrAvayovAcitvAt 'catustreyinasya vayasi'-(2-3-75) iti NatvaM na bhavati, vayasi tu pUrveNAJ / traihAyaNam, cAturhAyaNam / 68 /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 223 [ pAda. 1. sU. 69-70 ] khUvarNAlaghvAdeH // 7. 1. 69 // laghurAdiryasyevarNo varNavarNasya tadantAnnAnnastasya bhAve karmaNi cAN pratyayo bhavati tvatalau ca / zucerbhAvaH karma vA zaucam, zucitvaM zucitA, zakuneH, zAkunam, munerbhAvaH karma vA maunam, saMmatteH sAmmatam, kaverbhAvaH karma vA kAvyamiti tu rAjAdipAThAt, nakharajanyA nAkharajanam, harItakyA hArItakam, titaunastaitavam / pRthoH pArthavam, paTo: pATavam, laghorlAghavam, vadhvA vAdhavam, pituH paitram, AdigrahaNaM samIpamAtrArtham, tena titau ityatrA vyavahite zucyAdI cakravarNavyavahite laghuni bhavati / khUvarNAditi kim ? ghaTatvaM paTatvam / laghvAderiti kim ? pANDutvaM kaNDUtvam / kecittu kRzAnorbhAvaH karma vA kAzanavam aratnerAratnam arAterArAtam ityAdiSvapIcchanti, tanmatasaMgrahArthaM laghvAderiti prakRtevizeSaNam na yvRvarNasyeti vyAkhyeyam, tanmate sAmmatamitti na bhavati / 69 / puruSahRdayAdasamAse // 7 1. 70 // puruSahRdaya ityetAbhyAM tasya bhAve karmaNi cAN bhavati tvatalau ca asamAse na cedanayoH samAso viSayabhUto bhavati / puruSasya bhAvaH karma vA pauruSam puruSatvaM puruSatA, hRdayasya bhAvaH karma vA hArdam, 'hRdayasya hRllAsalekhANye' (3-2-94 ) iti hRdbhAva:, hRdayatvam hRdayatA / asamAsa iti kim ? paramapuruSatvam paramahRdayatvam satpuruSatvam sauhRdayyam / paramapauruSam paramahArdam ityAdi mA bhUt / ata eva niSedhAt sApekSAdapi bhAvapratyayo vijJAyate, tena kAkasya kArNyam balAkAyA: zauktyam ityAdi siddham / pauruSamiti prANijAtyatrApi siddham, samAsaviSaye pratiSedhArthaM puruSopAdAnam // 70 // nyA0 sa0 puru0--asamAsa iti prasajya pratiSedhaH na paryudAsaH, tatra hi samAsAdanyatra kasyacidvRttau syAt bahuhRdayo bahupuruSa itti iha na syAt / pauruSama, hArdama, asamAsa iti ca viSayasaptamIyaM na satsaptamI, asyAM hi grahaNavatA nAmnA iti nyAyena kevalAbhyAmevANa uktatvAt paramazcAsau puruSazca paramapuruSAdeH prAptireva nAsti, ato viSayaprahaNAt samAsArvAgavasthAyAM paramasya puruSasya bhAva ityevaMvidhAyAM pratyayaH prakRtyAderiti paribhASayA paramapauruSamiti syAt / nanu paramaM ca tat pauruSaM ceti kRte paramapauruSamiti bhavati vA navA ! ucyate, sAdRzyatvAnna bhavati, evaM hi kRte paramasya puruSasya bhAvaH paramaM ca tatpauruSaM ceti vA kRtamiti vizeSo na jJAyate /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 71-73 / parama pauruSaM mA bhUditi tatazca paramasya puruSasya bhAva iti vAkye 'sanmahat' 3-1-107 ityAdinA samAsaviSayo yato bhAvapadApekSayA SaSThI tataH sAmAnAdhikaraNyaM iti 'sanmahat' 3-1-107 iti prAptiH, tatastve samAnIte sati puruSatvaM evaMvidhena zabdena saha paramazabdasya samAsaH, 'SaSThyayatnAccheSe' 3-1-76 ityanenaiva paramasyaivaMvidhasya puruSatvena zabdena saha samAso na bhavati, 'sanmahat' 3-1-107 iti sUtreNa vizeSaNavizeSyAbhAvAt, vizeSaNavizeSyatvaM ca samAnAdhikaraNye sati saMbhavati, atra puruSatvaM paramasyeti vaiyadhikaraNyaM, ataH 'SaSThyayatnA' 3-1-76 ityanenaiva samAsa iti prakAradvayenApi samAsaviSayo bhavati / __ata eveti nanu samAse cikIrSite puruSahRdayazabdau padAntarApekSau bhavatastatra sApekSatvAdeva na bhaviSyati kiM pratiSedhena ? ityAha-sApekSatvAdapItyAdi / zrotriyAdyaluk ca // 7. 1.71 // zrotriyazabdAttasya bhAve karmaNi cANa pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca ya ityasya lopo bhavati tvatalau ca / zrotriyasya bhAvaH karma vA zrautram, zrotriyatvaM zrotriyatA, caurAdipAThAdakaapi zrotriyakam / 71 / yopAntyAdurUpottamAdasuprakhyAdakaJ // 7. 1. 72 // triprabhRtInAmantyamuttamam tatsamIpamupottamam, upottamaM gururyasya tasmAt yakAropAtyAt suprakhyavarjitAt tasya bhAve karmaNi cAkaJ pratyayo bhavati svatalau ca / ramaNIyasya bhAvaH karma vA rAmaNIyakam, ramaNIyatvam ramaNIyatA, dArzanIyakam, kAmanIyakam, aupAdhyAyakam pAnIyakam / gurugrahaNAdanekavyaJjanavyadhAne 'pi bhavati / AcAryakam, gurugrahaNaM hi dIrghaparigrahArtha saMyogaparaparigrahArtha ca, anyathA dIrghopottamAdityucyeta / yopAntyAditi kim ? kApotaM, vimAnatvam / gurUpottamAditi kim ? kSatriyatvam, kAyatvam / asuprakhyAditi kim ? suprakhyatvam / guNAGgatvAt TathaNapi, sauprakhyam // 72 // nyA0 sa0 yopA.-gurupottama ityatra 'vizeSaNasarvAdi' 3-1-150 iti garoH pUrvanipAtaH saMyogapareti-saMyoge gururityarthaH, tenAcAryakamityAdAvanekavyaJjanavyadhAne'pi / kSatriyatvam, kAyatvam-prathame gurunAsti dvitIye tu upottamatvaM nAsti / caurAdeH // 7. 1. 73 // caurAdibhyastasya bhAve karmaNi cAkaJ pratyayo bhavati tvatalau ca / caurasya bhAvaH karma vA caurikA caurakam, dhautikA dhaurtakam, mAnojJakama, preyarUpakam, cauratvam, caurtaa| caura, dhUrta, yuvan, grAmaputra, grAmasaNDa, grAmasANDa, grAmakumAra, grAmakula,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 74-75 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [225 grAmakulAla, amuSyaputra, amuSyakula, zarapatra, zArapatra, manojJa, priyarUpa, adorUpa, abhirUpa, bahula, medhAvin, kalyANa, ADhaya, sukumAra, chAndasa, chAtra, zrotriya, vizvadeva, grAmika, kulaputra, sAraputra, vRddha, avazyam iti caurAdiH / ___ manojJAdInAmaka antAnAM napuMsakatvameva / pUrveSAM tu ' caurAdyamanojJAdhakajiti strInapusakate ' / caurya dhautyaM nAmikyamiti rAjAditvAt TayarNapi / 73 / indrAllit // 7.1.74 dvandvasamAsAttasya bhAve karmaNi cAkaJ pratyayo bhavati samalita tvatalau ca, litkaraNaM strIsvArtham / gopAlapazupAlAnAM bhAvaH karma vA gaupAlapazupAlikA, zaiSyopAdhyAyikA, kautsakuzikikA, vizva pakSI nA ca naraH vitro vaH karma vA vaitrikA, atra 'vRSarNAllacyAdeH' (7-1-69) ityaNi prApte paratvAdakaJ / evaM bhAratabAhubalikA, gopAlapazupAlatvam, gopAlapazupAlatA 74 - nyA0 ma0 dvaMdvA0-kautsakuzikiketi kutsasya phuzikamya bApalyAni prathame RSyaNa dvitIye 'vidAdya , 'bhRgavaGgira' 6-1-128 yatraghozyAphNa'1-126 iti ca yathAkramaM luk / evamiti atrAyaNi prApte ityarthaH, atra bAhubalizabda ikArAnto prAyaH anyathAzNo' prAptiH / gotracaraNAcchalAghAtyAkAraprAptyavagame / / 7.1.1. 75 // .. gotravAcinazcaraNavAghinazca zabdAttasya bhAve karmaNi lidakaJ pratyayo bhavati tvatalau ca zlAghAdiSu viSayabhUteSu, zlAghA jikasthanama, 'atyAkAraH parAdhikSepaH, viSayabhAvaH punaH zlAghAdInAM kriyArUpANAM' bhApakarmaNI prati sAdhyatvAt / gotramapatyam pravarAdhyAya paThitaM ca caraNa zIkhAnimitta keThAdi / gAya'sya bhAvaH karma vA gArgikA. tayA zlAghate. kAThikayA vikatthate, gArmika yAtyAkurute, kAThikayAdhikSipati, mAlikAM prAptavAn / kAThikAmadhigatavAn, gArgikAmavagatavAn, kAThikA vijJAnavAna mAtdhana gAryatayA kaThatvena kaThatayA zlAghate / zlAghAdiSviti kim ? .. gArgam, kATham, prANijAtilakSaNoJ 175 // nyA0 sa0 gotracaraNA0 viSayabhUtedhviti na vizeSaNeSu, yato vizeSapAni na paDhante, kutaH ? iti cet ,-ucyate, bhAva iti zabdasya, pravRttinimittamiha , gRhyate, gArgikAityAdiSu. na ilAghAdayaH prabRttinimittAnyapi tarhi gargatvamiti, karma iti ca kriyA guhyate, ataH kriyAvizeSaNaM na saMbhavatIti zlAghAdiSu viSayabhUteSviti vyAkhyAtam / /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 76-79 ] sAdhyatvAditi bhAvakarmabhyAM kartRbhyAM zlAghAdayo yatra sAdhyante iti tAtparyam , viSayabhAva ityAdinA zlAghAdInAM bhAvakarmaNI prati viSayamAha, eSAM ca bhAvakarmaNI prati viSayatvaM bhAvakarmasAdhyatvAt, kriyArUpatvAJca teSAM bhAvakarmaNI prati sAdhyatvamupapadyata eva bhAvakarmaNoH satvAtmanostatra kArakatvopapatteriti zlAghAdInAM kArake bhAve karmaNi ca pratyaya ityarthaH, ayamarthaH, ilAghAdyA hi kiyAstAica kArakaireva sAdhyAH, kArakANi cAtra bhAvakarmarUpANyeveti taiH saadhytvm| paThitaM ceti pravaramAdhaM gotraM tasyAdhyAyastatra paThitaM yat gotraM tadapyabhidhIyate, etena kimuktaM bhavati ? dvividhamiha gotraM gRhyate, tena mitrayorbhAvaH karma veti kRte maitreyiketyatra prayojanama / hotrAbhya IyaH / / 7. 1. 76 // hotrAzabda RtvigvizeSavacanaH, RtvigvizeSavAcibhyastasya bhAve karmaNi ca IyaH pratyayo bhavati tvatalau ca / maitrAvaruNasya bhAvaH karma vA maitrAvaruNIyam, maitrAvaruNatvam, maitrAvaruNatA // agnIdhaH agnIdhIyam, neSTuH neSTrIyam, potuH potrIyam, brAhmaNAcchaMsino brAhmaNAcchaMsIyam / hUyate Abhiriti hotrA Rca ityeke, tAnyevodAharaNAni / maitrAvaruNAdayastu RgvacanAH, bahuvacanaM svarUpavidhinirAsArtham / 76 / nyA0 sa0 hotrA0-RtviSizeSavacana iti strIliGgo'pi san RtvijaH prAha / . brahmaNastvaH // 7. 1. 77 // hotrAbhya iti vartate, brahman ityetasmAdRtvigvAcinastasya bhAve karmaNi ca tvaH pratyayo bhavati, IyApabAdaH / brahmaNo bhAva: karma vA brahmatvama, hotrAdhikArAd brAhmaNaparyAyAjjAtivAcino brahmanzabdAta talapi bhavati, brahmatvam brahmatA / 77 / nyA0 sa0 brahmaNa-IyApavAda iti IyetyupalakSaNaM talo'pyayamapavAdaH, anyathA Iyasyaiva pratiSedhe brahmaNo neti sUtraM kuryAt / / talapIti na kevalaM 'bhAve tvatala' 7-1-55 ityanena tvaH kiMtu talapi, ayamarthaH Rtvigravacanasya brAhmaNavacanasya ca tvapratyayaH samAnaH, tena jAtivacanasya talapi bhavatItyarthaH upalakSaNaM cedaM tena brahmaNo bhAvaH karma vA prANijAtyavi brAhmamityapi / zAkaTazAkinau kSetre // 7. 1. 78 // tasyeti vartate, kSetra dhAnyAdInAmutpattyAdhArabhUmiH, tasyeti SaSThayantAkSetre'rthe zAkaTazAkina ityeto pratyayau bhavataH / ikSUNAM kSetram ikSuzAkaTam, ikSuzAkinam, mUlakazAkaTaM mUlakazAkinam, zAkazAkaTam zAkazAkinam / 78 / dhAnyebhya InaJ // 7. 1. 79 // . dhAnyavAcibhyaH SaSThayantebhyaH kSetre'rthe InaJ pratyayo bhavati / kulatthAnAM
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 80-87 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [227 kSetraM kaulatthInam, maudgInam, preyaGgavINam, naivArINam, kaudravINam / 79 / bIhizAlereyaNa // 7. 1. 80 // vrIhizAli ityetAbhyAM tasya kSetre eyaNa pratyayo bhavati, iinnyo'pvaadH| vIheH kSetraM vaiheyam, zAleyam / 8 / / yavayavakaSaSTikAdyaH // 7. 1. 81 / / yavayavakaSaSTika ityetebhyastasya kSetre yaH pratyayo bhavati, Inano'pavAdaH / yavAnAM kSetraM yavyaM, yavakyaM, SaSTikyam, SaSTirAtreNa pacyamAnA vrIhayaH SaSTikAH, ataH eva nipAtanAt siddhiH / 81 / vANumASAt // 7. 1. 82 // aNumASa ityetAbhyAM SaSThayantAbhyAM kSetre'rthe yaH pratyayo bhavati vA, pakSe InaJ / aNUnAM kSetramaNavyam, ANavInam, mASyam, mASINam / 82 // vomAbhaGgAtilAt / / 7. 1. 83 // - umAbhaGgAtila ityetebhyaH SaSThayantebhyaH kSetre'rthe yaH pratyayo vA bhavati, pakSe Ina / umAbhaGge api dhAnye eveSyete / umAnAM kSetram umyam aumInam, bhanayama, bhAGgInam, tilyam, tailInam, yogavibhAga uttarArthaH / 83 / alAbvAzca kaTo rajasi // 7. 1. 84 / / alAbUzabdAccakArAdumAbhaGgAtilebhyazca SaSThayantebhyo rajasyarthe kaTaH pratyayo bhavati / alAbUnAM rajaH alAbUkaTam, umAkaTam, bhaGgAkaTam, tilakaTam / 84 // ahnA gamye'zvAdInaJ // 7. 1. 85 // tasyeti SaSThayantAdazvazabdAdekenAhnA gamye'rthe InaJ pratyayo bhavati / azvasyaikenAhnA gamyaH AzvIno'dhvA, aheti kim ? azvasya mAsena gamyaH / 85 // kulAjjalpe / / 7. 1.86 // tasyeti SaSThayantAtkulazabdAjjalpe'rthe Inan pratyayo bhavati / kulasya jalpa: kaulonam / 86 / pIlvAdeH kuNaH pAke // 7. 1. 87 / / pIlu ityAdibhyaH SaSThayantebhyaH pAke'rthe kuNaH pratyayo bhavati / pIlUnAM
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlalite [pAda. 1 sU. 88-93 ] pAkaH pIlukuNaH, karkandhukuNaH / ___ pIlu, karkandhu, zamI, karIra, badara, kuvala, azvattha, khadira iti pIlvAdiH / 87 // karNAdermUle jAhaH // 7. 1. 88 // karNAdibhyaH SaSThayantebhyo mUle'rthe jAhaH pratyayo bhavati / karNasya mUlaM karNajAham, akSijAham / karNa, akSi, Asya, vaktra, nakha, mukha, keza, danta, oSTha, bhrU, zRGga, pAda, gulpha, puSpa, phala iti karNAdiH / 88 pakSAttiH // 7. 1. 89 // ..pakSazabdAtSaSThayantAnmUle'rthe tiH / pratyayo bhavati / pakSasya mUlaM kSatiH / 89 / nyA0 sa0 pakSA0-pakSatiriti mUlepyabhidheye zabdazaktisvAbhAvyAt strIliGgaH / himAdeluH sahe // 7. 1. 90 // himazabdAtSaSThacantAtsahe sahamAnArtha eluH pratyayo bhavati / himasya sahaH himaM sahamAnaH himeluH // 10 // balavAtAdalaH // 7.12.91 / / / malanAta, itsetAzyA kASThakAbhyAM sahe'rthe UlaH pratyayo bhavati / balasya sahA balaM sahamAnaH balUlaH, vAtUla : 191 / / nyA0 sa0 bala0-vAtUla iti vAtasahaH, vAtAsaho'pyetadartha eveti zabdabhedaH / zItoSNatRprAdAlurasahe . / / 7. 11. 92 // zIta, uSNa, tRpta ityete. tyA SaSThayantebhyo'sahe'sahamAnerthe AluH pratyayo bhavati / zItasyAsahaH zItamasahamAnaH zItAluH, uSNAluH, tRprAluH, tRpram duHkham / 92 / yathAkhamusaMmukhAdInastadazyate'smin // 7. 1. 13 // yathAmukhasaMmukha ityetAbhyAM taditiH prathamAntAbhyAmasminniti saptamyarthe InaH pratyayo bhavati yattatprathamAntaM dRzyate cattadbhavati, yathAmukhaM dRzyate'smina yathAmukhIna: AdarzAdiH mukhasyaH sadRzoThoM yathAmukhaM pratibimba ucyate, ata eva nipAtanAyathAthA (3-1-41.) iti pratiSedhe'pyamayIbhAvaH / samaM mukhaM
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 1. sU. 94-97] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH / 229 saMmukham, samaM mukhamasyAneneti vA saMmukhaM pratibimbameva, ata eva nipAtanAtsamazabdasya antalopaH, saMmukhaM dRzyate'sminniti saMmukhIna:, yathAmukhInaH sItAyA iti / saMmukhIno hi jayo randhraprahAriNAmiti ca upamAnAt / 93 / nyA0 sa0 yathA0-antalopa iti nanu samazabda eva vRttiviSaye samazabdasyArthe vartiSyate tataH kiM samasyAntalopena ? ucyate, samazabdasyApi vizeSaNasamAsAdau mukhazabdena saMmukha iti yathA syAdityevamartham / sarvAdeH pathyaGgakarmapatrapAtrazarAvaM vyApnoti // 7. 1. 94 // . sarvazabdapUrvebhyaH pathin, aGga, karman, panna, pAtra, zarAva ityetadantebhyo nirdezAdeva dvitIyAntebhyo vyApnotItvarthe InaH pratyayo bhavati / sarvapathaM syApnoti sarvapathono rathaH / sarvapathAn vyApnoti sarvapathInamudakam / evaM sarvAGgINastApaH / sarvakarmINaH puruSaH sarvapatrINaH sArathiH, sarvapAtrINa odanaH, sarvazarAvINa odanaH sarvAderiti kim ? panthAnaM vyApnoti 194 / Aprapadam // 7. 1. 95 // - pragataM padaM prapadam padAgramityarthaH, athavA pravRddhaM padaM prapadam padasyopariSTAt saMsthA khaluko gulpha iti yAvat, AGa maryAdAyAmabhividhau vA / A prapadAt Aprapadam 'paryapAGa'-( 3-1-32 ) ityavyayIbhAvaH / AprapadazabdAnirdezAdeva dvitIyAntAt vyApnotItyarthe InaH pratyayo bhavati / AprapadaM vyApnoti na tadativartate yaH sa AprapadInaH paTaH, anena paTasya pramANamAkhyAyate 195 / anupadaM baddhA // 7. 1. 96 // anupadazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAhaddhA ityetasminnarthe InaH pratyayo bhavati / anupadaM baddhA anupadInA upAnat / padapramANetyarthaH / anupadamiti ' dairye'nuH' -(3-1-34) ityavyayIbhAvaH / 96 / nyA0 sa0 anu0 - anupadamiti padaM lakSyIkRtyAyataM bandhanamiti kriyAvizeSaNatvAt dvitIyAbhedopacArAd baddhatyucyate / ayAnayaM neyaH / / 7. 1. 97 // ___ ayAnayazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAnneya ityetasminnarthe InaH pratyayo bhavati / ayAnayaM neyo'yAnayInaH zAraH, phalakazirasi sthita ucyate / ayaH pradakSiNaM gamanam, anayaH prasavyaM vAmam, zAridyUte hi kecicchArAH pradakSiNaM
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 98-100 ) gacchanti kecitprasavyam, teSAM gatirayasahito'nayo'yAnaya ityucyate / yasmin parazAraiH padAnAmapravezaH tadubhayaM neyaH ayAnayIna iti rUDhiH / athavA ayaH zubhaM daivam, anayo'zubham / zubhAdavAdapavartate'zubhaM daivaM yasmin karmaNi tadayAnayaM zAntikarma catuHzaraNapratipattiranAghAta ghoSaNaM devagurupUjA tapo dAnaM brahmacaryAdiniyamaH tadho neya: kArayitavyaH so'yAnayIna Izvara iti / 97 / ___ nyA0 sa0 athA0 - ayAnayaM neya iti karmaNi dvitIyA, yadyapi neyazadena karmAbhidhIyate tathApi ayAnayazabdAd dvitIyA bhavatyeva dvikarmakatvAt , zAra ityetadeva hi karmAbhihitaM netarat / yasminniti dakSiNagamane vAmagamane ca parAga bAdhitA bhavanti, tasmin parazAraiH kartRbhiH . padAnAM gRhakANAM karmabhUtAnAM svazArairbaddhatvAt apravezaH ___rUDhiriti pradakSiNaprasavyagAmI ca zAro mIyamAno na sarvo'yAnayIna ityucyate api tu kazcideveti, ayamarthaH, yatra phalake akSaibhavyanti tasya yacchirobhUtaM sthAnaM kitavAnAM prasiddha tatrastha eva shaaro'yaanyiinH| sarvAnnamatti // 7. 1. 98 // sannizabdAdvitIyAntAt attItyasminnarthe InaH pratyayo bhavati, sarvazabdaH prakArakAtnye / sarvaprakAramannaM sarvAnnam tadatti sanniIno bhikSuH niyamarahitaH / 98 // parovarINaparaMparINaputrapautrINam // 7. 1. 99 // parovarINAdayaH zabdA anubhavatyarthe InapratyayAntA nipAtyante / parAvarazabdAdvitIyAntAdanubhavatyarthe InaH pratyayo'varazabdAkArasya cotvaM pratyayasaMniyoge nipAtyate / parAMzcAvarAMzcAnubhavati parovarINaH, pArovaryamityatrAtItakramavAci parovaramiti zabdAntaram / paraMparINeti paraparatarazabdAt dvitIyAntAdanubhavatyarthe InaH paraMparabhAvazca, parAn paratarAMzcanubhavati paraMparoNaH / mantriparaMparA mantraM bhinattItyatra paramparAzabda Abanto bAhulyArthaH prakRtyantaram, putrapautrINeti putrapautrazabdAt dvitIyAntAdanubhavatyarthe iinH| putrAMzca pautrAMzcAnubhavati putrapautrINa / 99 / nyA0 sa0 paro0-pArovaryamiti yadi pratyayasaMniyoge otvaM tatkathamatra tadabhAve ityAzaGkA / yathAkAmAnukAmAtyantaM gAmini // 7. 1. 100 // yathAkAmAnukAma atyanta ityetebhyo nirdezAdeva dvitIyAntebhyo gAminyarthe InaH pratyayo bhavati / yathAkAmaM gAmI yathAkAmInaH, anakAmInaH, yathecchaM gAmItyarthaH / atyantaM gAmI atyantInaH, bhRzaM gantetyarthaH / 10 /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda 1. sU. 101-105 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 231 pArAvAraM vyastavyatyastaM ca // 7. 1. 101 // pArAvArazabdAtsamastAvyastAbyatyastAcca nirdezAdeva dvitIyAntAdAminyarthe InaH pratyayo bhavati / pArAvAraM gAmI pArAvArINaH, pArINaH, avArINaH, avArapArINaH / 101 // anuvalam // 7. 1. 102 // anuguzabdAdvitIyAntAdalaMgAmini InaH pratyayo bhavati / alaM paryAptamityarthaH / gavAM pazcAdanugu tadalaM gAmI anugavIno gopAlakaH / 102 // adhvAnaM yenau // 7. 1. 103 // alaM gAminIti vrttte| adhvanazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAdalaMgAmini ya Ina ityeto pratyayau bhavataH / adhvAnamalaM gAmI adhvanyaH adhvanInaH / 103 // abhyamitramIyazca / / 7. 1. 104 // abhya mitrazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAdalaMgAminiH IyaH pratyayo bhavati cakArAdyenau ca / abhyamitramalaMgAmI abhyamitrIyaH, abhyamidhyaH, abhyamittrINaH, amittrAbhimukhaM bhRzaM gantetyarthaH / 104 / samAMsamInAdyazvInAdyaprAtInAgavInasAptapadInam // 7. 1. 105 // samAMsamInAdayaH sabdA InapratyayAntA nipAtyante / saaptpdiinstviinjprtyyaantH| samAMsamIneti samAMsamAmiti vIpsAdvitIyAntAtsamudAyAddarbha dhArayatyarthe InaH pUrvapadavibhaktezcAlup / samAM samAM garbha dhArayati samAMsamInA gauH / samAmiti 'kAlAdhvanoyAptau' (2-2-42) iti dvitiiyaa|| anye samAyAM samAyAM vijAyate garbha vimuJcati samAMsamIneti pUrvapadasya ylopmaahuH| vyAptvabhAvAccAdhikaraNe sptmii| adyazvIneti adyazvaHzabdayorvArthe samAsaH vijaniSyamANe'rthe vijananasya pratyAsattau gmymaanaayaamiinH| adya zvo vA vijaniSyamANA adyazvInA gauH / evaM nAma pratyAsannaprasavetyarthaH / anye tu pratyAsattau gamyamAnAyAM bhaviSyatyarthe pratyayamAhaH / adya zvo vA bhaviSyati aghazvIno lAbhaH, adhazvInaM maraNam, evamadyaprAta:zabdAdInaH, abaprAtInA gauH, adyaprAtIno lAbhaH, aghAtInaM maraNam, AgavIneti AgopratidAnazabdAtkAriNyarthe InaH pratikSAnazabdasya ca luk / AgopratidAnaM kArI AgavInaH krmkrH| gavA bhRto ya A tasmA goH pratya
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ] bRhavRtti-laghunthAsarsavalite [pAda. 1 sU0 106-107 ] paNAtkarma karoti sa AgavInaH, rUDhizabdo'yam / yatkiMcidAdAyA tasya pratidAnAtkarmakara evamucyate ityeke, anye tu A goH prApteH karma kArI AgavIna ityaahuH| sAptapadIneti saptapadazabdAttRtIyAntAttadavApye'rthe InaJ yattadavApyaM taccetsakhyaM sakhA vA bhavati / saptabhiH padairavASyam sAptapadInaM sakhyam, sAptapadInaH sakhA, sAptapadInaM mitram // 10 // nyA0 sa0 samAsa-dvitIyeti nanu samAyAH kathaM vyAptirekadeze eva garbhagrahaNAt ? satyaM, avayake samudAyopacArAt / evamiti pUrvoktanIlyA vijaniSyamANe bhaviSyakti thA'the ityarthaH / assddkssaashitNgvlNkliNpurussaadiinH||7 1. 106 / / : aSaDakSa, AzitaMgu, alaMkarman, alaMpuruSa, ityetebhyaH svArtha InaH pratyayo bhavati / avidyamAnAni SaDakSINyasmin aSaDakSINo mantraH, sakthyakSaNaH svAGge' (7-3-126) iti TAntAdInaH / aSaDakSINA krIDA, dvAbhyAM sAdhyata ityrthH| aSaDakSINaH kandukaH, yena dvau kriiddtH| adRzyAni SaDakSINyasya aSaDakSINazcaitraH pituH pitAmahasya putrasya vA draSTocyate / indriyaparyAyo vAkSazabdaH / avidyamAnAni ssddkssaannysyaassddkssiinno'mnskH| vicAreNa vinA pravartate ityarthaH / AzitA gAvo'sminniti AzitaMgu, asmAdeva nipAtanAtpUrvapadasya mo'ntH| tat InaH / AzitaMgavInamaramyam, alaM karmaNe alaM puruSAya pratyavapari '-(3-1-47) ityAdinA samAsaH tata iinH| alaMkarmINaH, bharapuruSINaH / rAjAdhInamiti tvadhInena zANDAditvAtsaptamIsamAsaH / asti cAdhInazabdaH / asmAsvadhInaM kimu niHspRhANAm iti, vAkyaM hi vaktaryadhInaM bhavati iti, tadetat prayoktaryadhInaM bhavatIti / 106 / adistriyAM vAcaH // 7. 1. 107 / / - aJcatyantAnnAmna InaH pratyayo vA bhavati svArthe na cetsa dizi striMthIM vartate / prAk prAcInam, pratyak pratIcInam, udaka udIcInam, avAk avAcInam, samyaG samIcInaH / adistriyAmiti kim ? prAcI udIcI dik| diggrahaNaM kim ? prAcInA zAkhA, avAcInA brAhmaNI, strIgrahaNaM kimA prAk prAcInaM ramaNIyam / dizyapi lubantaM svabhAvAt napusakam, vAdyAt (6-1-11) iti vikalpe labdhe vAgrahaNaM pUrvatra nityArtham // 107 / ATML0 sa0 adigga-prasajyo'yaM nam digUlakSaNA strI cenna bhavatIti na tu adiglakSaNayAM striyAmitiparyudAsastema puklIvayorapi bhavati /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 1. sU. 108-110 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [233 nanu dizaH strotvamavyabhicAri tatkimatra strIgrahaNena ? ityAha-strIgrahaNamiti-bIliGagarahitAyAM dizyazcatyantaSAcyAyAM pratyudAharati prAkprAcInaM rmnniiymityaadinaa| napuMsakamiti prAgiti dhAtulubantam , avyayatvAlligAyogyaM, prAcInaM ca svArthikAntatvAt tadvat tathApi svabhAvAnnapuMsakaM, anyathA abhede aliGagatvaM bhede tu strIliGgatvaM syAt / nityArthamiti 'aSaDakSa ' 7-1-107 ityatra sUtre vAkyaM tvalaukikam / tasya tulye kaH saMjJApratikRtyoH // 7. 1. 108 // tasyeti SaSThayantAttulye sadRzerthe kaH pratyayo bhavati saMjJApratikRtyoH saMjJAyAM pratikRtau ca viSaye / pratikRtiH kASThAdimayaM praticchandakam , azvasya tulyaH azvakaH, uSTrakaH, gardabhakaH / azvAdisadRzasya saMjJA etAH / pratikRtiH, azvakam rUpam / azvikA pratimA, azvakAni rUpANi / tulya iti kim ? indradevaH / evaMnAmA kazcit, nAtra sAdRzyam / saMjJApratikRtyoriti kim ? gostulyo gavayaH / saMjJA grahaNamapratikRtyartham, eke svAhuH-tulyamA pratyayaH, ziva iva zivakaH / / 108 / / __ nyA0 sa0 tasya-saMjJA etA iti evaM nAmAnaH pazuvizeSA, na tu pratibimbAni / indradeva * iti SaSThyantAdabhede indradevasya saMbandhI indra devaH, indradevaka ityukte saMjJA pratIyata iti na dvynggvikltaa| gostulya iti na hi goka iti kapratyayAntena saMjJA pratIyate / na nRpUjArthadhvajacitre // 7. 1. 109 // nari manuSye pUjArthe dhvaje citre ca citrakarmaNi abhidheye kaH pratyayo na bhavati, tatra so'yamityevAbhisaMbandhaH / saMjJApratikRtyoriti yathAsaMbhavaM prApte pratiSedhoyam / nR, caJcA tRNamayaH puruSaH, yaH kSetrarakSaNAya kriyate / caJcAtulyaH puruSazcazcA, evaM vadhrikA, kharakuTI, pUjArtha, arhan, zivaH, skandaH / pUjanArthAH . prati kRtaya ucyante / dhvaja, garuDaH, siMhaH, tAlo, dhvajaH, citra, duryodhanaH, bhImasenaH / / 109 / / nyA0 sa0 na nR0-tatreti niSedhe satItyarthaH / soyamiti camcAtulya puruSo'bhedopacAreNa caJcA, atazcacA puruSa ityAdau sAmAnAdhikAraNyam tathA cAnyairiva pratyayasya lup na vaktavyA / yathAsaMbhavamiti manuSye saMjJAyAM pujArthAdiSu pratikRtI prAptiH / apaNye jIvane / / 7. 1. 110 // jIvantyaneneti jIvanam / paNyaM vikretavyam / paNyavajitaM yajjIvanaM tasmin kaH pratyayo na bhavati / vAsudevasadRzaH vAsudevaH, zivaH skandaH viSNuH, devala.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU. 111-115 / kAnAM jIvikArthAH pratikRtaya ucyante / apaNya iti kim ? hastikAn vikrINIte / jIvana iti kim ? krIDane niSedho mA bhUt / hastikaH / 110 / devapathAdibhyaH // 7. 1. 111 // devapatha ityevamAdibhyastulye saMjJAprati kRtyoH kaH pratyayo na bhavati / devapathasya tulyaH devapathaH, evaM haMsapathaH / devapatha, haMsapatha, ajapatha, vAripatha, rAjapatha, zatapatha, zaGkapatha, sthalapatha, sindhupatha, uSTragrIvA, vAmarajju, haMsa, (hasta) indra, daNDa, pathya (puSpa) matsya, iti devapathAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham , pUrvayogAvasyaiva prapaJcaH / 111 / vastereya // 7. 1. 112 // tasya tulya iti vartate na saMjJApratikRtyoriti / vastizabdAtSaSThayantAtulye'rthe eyaJ pratyayo bhvti| vastestulyaM vAsteyam , vAsteyo praNAlikA / 112 / nyA0 sa0 vaste0-na saMhati pratyayAntaropAdAnAt / zilAyA eyacca / / 7. 1. 113 // zilAzabdAtSaSThacantAttulye'rthe eyac pratyayo bhavati cakArAdeyaJ ca / zilAyAstulyaM zileyaM dadhi, zileyI iSTakA, zaileyaM dadhi, zaileyI iSTakA / cakAraH 'aNajeyekaN'-(2-4-20) iti eyasya sAmAnyagrahaNAvidhAtArthaH / anyathA hyasyaiva syAt , anye tu dravyazabdavadeyajantaM striyAM nAstItyAhuH / 113 / nyA0 sa0 zilA0-dravyazabdavaditi yathA drobhavye iti tulyArthe ye dravyazabdo niyataM liGgamAha evaM zileyamiti / zAkhAdeyaH // 7. 1. 114 // . zAkhA ityevamAdibhyastasya tulye yaH pratyayo bhavati / puruSaskandhasya vukSaskandhasya vA tiryak prasRtamaGgaM zAkhetyucyate, tadyathA zAkhA pAyatA tathA kulasya yaH pAzrvAyato'GgabhUtaH sa zAkhAyAstulyaH zAkhyaH, mukhyaH, jaghanyaH / zAkhA, mukha, jaghana, skanda, skandha, megha, zRGga, caraNa, zaraNa, uras , ziras , ana / iti zAkhAdiH / 114 / drorbhavye // 7. 1. 115 // zabdAttasya tulye bhavye'bhidheye yaH pratyayo bhavati / viziSTeSTapariNAmena bhavatIti bhavyam abhipretAnAmarthAnAM pAtram / drutulyaH dravyamayaM mANavakaH, dravyaM kArSApaNam , yathA dru agranthi ajihma dAru upakalpyamAnaviziSTeSTarUpaM
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 1. sU. 116-120] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 235 bhavati tathA mANavako'pi vinIyamAno vidyAlakSbhyAdibhAjanaM bhavatIti dravyamucyate / kArSApaNamapi viniyujyamAnaM viziSTeSTamAlyAdhupabhogaphalaM bhavati iti dravyamucyate / duriva dravyaM rAjaputraH, yathA drumaH puSpaphalAdibhirathinaH kRtArthayati evamanyo'pi yaH so'pi dravyamucyate / bhavya iti kim ? drutulyo'yaM na cetayate / 115 / kuzAgrAdIyaH // 7. 1. 116 // kuzAgrazabdAttasya tulye IyaH pratyayo bhavati, kuzAgrasya tulyaM kuzAgrIyaM zastram tadAkAratvAt / kuzAgrIyA buddhiH, tIkSNatvAt / / 116 // kAkatAlIyAdayaH // 7. 1. 117 / / , kAkatAlIyAdayaH zabdA IyapratyayAntAH sAdhavo bhavanti tasya tulye'bhidheye // kAkazca tAlazca kAkatAlam , yathA kathaMcidvajataH kAkasya nipatatA tAlenAtakitopanatazcitrIyamANaH saMyogo lakSaNayocyate tattulyaM kAkatAlIyam , evaM khalatibilvIyam , andhakazca vartikA ca andhakavatikam , atrAndhakasya vartikAyA upari akitaH pAdanyAsa ucyate, andhakasya bAhUtkSepe vartikAyAH kare nilayanaM vA tattulyamandhakavatikIyam / ajayA pAdenAvakiratyAtmavadhAya kRpANasya darzanamajA kRpANam tattulyamajAkRpANIyam , evaMvidhacitrIkaraNaviSayAH kAkAtAlIyAdayaH / nipAtanaM rUDhayartham / bahuvacanAdanye'pi, ardhajaratIya , ghuNAkSarIya mityAdi / 117 / . zarkarAderaN / / 7. 1. 118 // zarkarAdibhyastasya tulye'N pratyayo bhavati / zarkarAyAstulyaM zArkara dadhi madhuratvAt / zArkarI mRttikA kaThinatvAt / ___ zarkarA, kapAlikA, kamvASTikA, gopuccha goloman puNDarIka, zatapatra, narAcI, nakula, sikatA, kapATikA / iti zarkarAdiH / 118 / aH sapalyAH // 7. 1. 119 // sapatnIzabdAttasya tulye aH pratyayo bhavati / sapatnyAstulyaH sapatnaH / 119 / ekazAlAyA ikaH // 7. 1. 120 // ekazAlAzabdAttasya tulye ikaH pratyayo bhavati / ekazAlAyAstulyamekazAlikam / 120
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 121-126 ] goNyAdezcekaN // 7. 1. 121 // ___ goNyAdibhya ekazAlAzabdAcca tasya tulye ikaN pratyayo bhavati / goNyAstulyaM gauNikam aGgaleraGgalyA vA AGgalikam, ekazAlAyA aikazAlikam / ___ goNI, aGgalI, bharujA, va . babhru, valga, maNDara, maNDala, zaSkulI, hari, maNDu, kapi, bharu, khala, udazvit, taras kuliza, muni, ruru, iti goNyAdiH / 121 // karkalohitATTIkaNa ca // 7. 1. 122 // karkalohitayabdAbhyAM tasya tulye TIkaN pratyayo bhavati cakArAdikaN ca / / zuklo'zvaH karkaH / tasya tulyaH kArkIkaH, kArkikaH, lauhitIka:, lauhitikaH / sphaTikAdiH alohitavarNo'pyupAzrayavazAdyastathAvabhAsate sa evamucyate, TakAro ddyrthH| kArkIkI, lauhitIkI / 122 / / __ nyA0 sa0 karka0-nanu lohitena tulyasya saMbhavo nAsti, lohitaguNayuktazcet svayameva lohito guNAntarayuktazcet kathaM lohitena tulyaH syAdityAzaGkyasphaTikAderlohitaguNayuktena dravyeNa tulyatAM samarthayitumAha-alohitavarNopItyAdi / vervistate zAlazaGkaTau // 7. 1. 123 // vizabdAdvistRte'rthe zAla zaGkaTa ityeto pratyayau bhvtH| vizAla:, vizaGkaTa: vistRta ityarthaH / vinAnAnetyavyaye pRthagbhAve vartete iti vina[bhyAM nAnAjI pratyayau na vaktavyau / 123 / kaTaH // 7. 1. 124 // vizabdAdvistRte'rthe kaTaH pratyayo bhavati / vikaTaH / 124 / saMpronneH saMkIrNaprakAzAdhikasamIpe // 7 1. 125 / / sam pra ud ni ityebhyo yathAsaMkhyaM saMkIrNAdiSvartheSu kaTaH pratyayo bhavati / samaH saMkIrNe saMkaTaH, prAtprakAze, prakaTaH, udo'dhike, utkaTaH, neH samIpe nikaTam // 12 // avAtkuTArazcAvanate // 7. 1. 126 / / avazabdAdavanate'rthe kuTArazcakArAtkaTazca pratyayo bhavati / avakuTAraH, avakaTa: / 126 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 1. sU. 127-131] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 237 nAsAnatitadvatoSTITanArabhraTam // 71.127 // avazabdAnnAsAnatau tadvati ca vAcye TITa nATa bhraTa ityete pratyayA bhavanti nAsAnatau / nAsAyA namanam avaTITam, avanATam, avabhraTam / sA nAsAnatividyate yasmin sa tadvAn nAsA puruSaH, apakRSTo vArthaH / tatra avaTITA, avanATA, avabhraTA nAsikA / avaTITaH, avanATaH, avabhraTaH puruSaH / avaTITam, avanATam, avabhraTaM vA brahmadeyam / apakRSTamapi hi vastu dRSTvA loko nAsikAM nAmayati / 127 / nipiTaka cikacicikazvAsya / / 7. 1. 128 // nizabdAnnAsAnatau tadvati cAbhidheye ina piTa ka ityete pratyayA bhavanti tatsaMniyoge cAsya neryathAsaMkhyaM cikU ci cik ityete AdezA bhavanti / cikinam, cipiTam, cikkam, nAsikAnamanam / cikinA, cipiTA, cikkA, nAsikA / cikina, cipiTa, cikkaH puruSaH / bahuvacanaM ruDhayartham / 128| nyA0 sa0 nerina0 - cikinamiti nAsikAyA namanaM zabdAntareNa nizabdasyArthakathanam / rUDhyarthamiti tenAprakRSTe arthe brahmadeyalakSaNe cikinamityAdayo na bhavanti / fasbirIsa nIrandhre ca / / 7. 1. 129 // nizabdAnnIrandhre'rthe nAsAnatitadvatova biDabirIsa ityetau pratyayau bhavataH / nibiDA : nibirIsAH kezAH, nibiDam nibirosam vastram, nAsikAyA namanaM nibiDam, nibirIsam / nibiDA, nibirosA nAsikA / nibiDo, nibirIsau maitraH / vidhAnasAmarthyAt SatvaM na bhavati / 129 / kinnAllazcakSupi cihna pila cula cAsya / / 7. 1. 130 / / klinnazabdAccakSuSi vAcye laH pratyayo bhavati tatsaMniyoge cAsya cila pil l ityete AdezA bhavanti / cillam, pillam cullam cakSuH / tadyogAtpuruSo'piM cillaH, pilla: culla: / 130 / upatyakAdhityake // 7. 1. 131 // upatyakA adhityakA ityetau zabdau nipAtyete / upAdhizabdAbhyAM yathAsaMkhyam parvatasyAsannAyAmadhirUDhAyAM ca bhuvi tyakaH pratyayo nipAtyate / upatyakA, adhityakA / kSipakAditvAditvAbhAvaH / svabhAvataH strIliGgAvetau / puMliGgAvapIti kazcit upatyako dezaH, adhityakaH panthAH, nipAtanaM rUDhyartham / 131 /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ] bRhapRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 132-138 } aveH saMghAtavistAre kaTapaTam // 7. 1. 132 // __ avizabdadAt sAmarthyAtSaSThacantAtsaMghAte vistAre cArthe yathAsaMkhyaM kaTapaTa ityetau pratyayo bhvtH| avInAM saMghAta: avikaTaH, avInAM vistAraH avipaTaH, saMghAte sAmUhikAnAM vistAre aidathikAnAM cApavAdo yogaH / 132 / nyA0 sa0 avaiH saMghAtaka-sAmAditi SaSThImantareNa saMghAtavistArArthayorapratIteH SaSThyaiva ca pratIterityarthaH / saMghAta iti avizabdasya kaTapaTazabdAbhyAM siddhasvarUpAbhyAM SaSThIsamAse avikaTa ityAdi sidhyati kimartho yogaH ? ityAha-sAmUhikAnAmiti 'SaSThyAH samUhe' 6-2-9 ityAdInAm / aidarthikAnAmiti tasyedam / 6-3-160 ityAdInAM 'dorIya' 6-3-32 iti ca dusaMjJAvivakSAyAm / pazubhyaH sthAne goSThaH // 7. 1. 133 // pazunAmabhyaH SaSThayantebhyaH sthAne'rthe goSThaH pratyayo bhavati, idamarthAnAmapavAdaH / gavAM sthAnaM gogoSTham , mahiSIgoSTham , azvagoSTham / 133 / dvitve goyugaH // 7. 1. 134 // pazunAmabhyaH SaSThayantebhyo dvitve'rthe goyugaH pratyayo bhavati, idamarthAnAmapavAdaH / gavodvitvaM gogoyugam , azvagoyugam , uSTragoyugam / 134 / SaTve SaDgavaH // 7. 1. 135 // / pazunAmabhyaH SaSThayantezvaH SaTtve gamyamAne SaDgavaH pratyayo bhavati / uSTrANAM SaTvam uSTraSaDgavam , hastiSaDgavam , azvaSaDgavam / idmrthaanaampvaadH| 135 / tilAdibhyaH snehe tailaH // 7. 1. 136 // tilAdibhyaH sAmaSiSThayantebhyaH snehe'rthe taila iti pratyayo bhavati, vikArapratyayApavAdaH / tilAnAM sneho vikArastilatailam , sarSapatailam iGgudatailam , eraNDatailam / 136 / tatra ghaTate karmaNaSThaH // 7. 1. 137 // karmanazabdAttatreti saptabhyantAddhaTate ityarthe ThaH pratyayo bhavati / karmANi ghaTate karmaThaH / 137 / tadasya saMjAtaM tArakAdibhya itaH // 7. 1 138 // taditi prathamAntebhyastArakA ityAdibhyo'syeti SaSThaparthe itaH pratyayo
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 1. sU. 139-141 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [239 bhavati yattatprathamAntaM saMjAtaM cettadbhavati / tArakAH saMjAtA asya tArakitaM namaH, puSpANi saMjAtAnyasya puSpitastataH / tArakA, puSpa, karNaka, RjISa, mUtra, purISa, niSkramaNa, uccAra, vicAra, pracAra, Asala, kuDmala, kusuma, mukula, vakula, stabaka, pallava, kizalaya, veza, vega, nidrA, tandrA, zraddhA, bubhukSA, pipAsA, abhra, zvabhra, roga, aGgAraka, aGgAra, parNaka, droha, sukha, duHkha, utkaNThA, bhara, taraGga, vyAdhi, vraNa, kaNDUka, kaNTaka, majarI, koraka, aGkara, hastaka, pulaka, romAJca, harSa, utkarSa, garva, kallola, zRGgAra, andhakAra, kandala, zaivala, kutUhala, kuvalaya, kalaGka, kajjala kardama, sImanta, rAga, kSudh, tRS, jvara, gara, doha, zAstra, paNDA, mukura, mudrA, garva, phala, tilaka, candraka iti bArakAdiH // bahuvacanamAkRtigaNArtham / 138 / garbhAdaprANini // 7. 1. 139 // garbhazabdAttadasya saMjAtamityarthe itaH pratyayo bhavati / aprANini sa cetSaSThyarthaH prANI na bhavati / garbhaH saMjAto'sya gabhito brIhiH, gabhitAH zAlayaH / aprANinIti kim ? garbhaH saMjAto'syA dAsyA iti bAkyameva 11391 pramANAnmAtraT // 7. 1. 140 // tadasyeti vartate / taditi prathamAntAtpramANavAcino nAmno'syeti SaSThayarthe mAtraT pratyayo bhavati, AyAmamAnaM pramANaM, tadvividham UrdhvamAnaM tiryagmAnaM ca / tatrordhvamAnAt, jAnunI pramANamasya jAnumAtramudakam / jAnumAtrI khAtA, UrumAtramudakam, UrumAtrI khaataa| tiryagmAnAta, rajjumAtrI bhUmiH, tanmAtrI, taavnmaatrii| TakAro GayarthaH / 140 / hastipuruSAdANa // 7. 1. 141 / / taditi prathamAntAtpramANavAcino hastizabdAtpuruSazabdAccAsyeti SaSThyarthe'Na pratyayo vA bhavati pakSe yathAtrAptam / hastI pramANamasya hAstinaM hastimAtram hastidanaM hastidvayasamudakam, hAstinI hastimAtrI hastidaghnI hastidvayasI khaataa| pauruSam puruSamAtram puruSadaghnam puruSadvayasamudakam, pauruSI puruSamAtrI puruSadaghnI puruSadvayasI khAtA, pauruSI puruSamAtrI chAyA / 141 / nvA0 sa0 hasti-pauruSI puruSamAtrI chAyeti atra tiryagamAnamiti Uce mAne vidhIyamAnI daghnadadvayasaTau na bhaktaH kiMtu mAtraDeva /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite vo dadyasad / / 7. 1. 142 / / UrdhvaM yatpramANaM tadvAcino nAmnaH prathamAntAdasyeti SaSThyarthe daghnaT dvayasaT ityetau pratyayo vA bhavataH pakSe mAtraT / UruH pramANamasya urudaghnam Urudvayasam UrumAtramudakam, urudaghnI UrudvayasI UhamAtrI khAtA, taddaghnI tadvayasI tanmAtrI, tAvaddaghnI tAvadddvayasI tAvanmAtrI, vAgrahaNamaNmAtraTorabAdhanArtham, tena puruSadaghnam puruSadrayasam puruSamAtram pauruSamiti puruSahastinozvAtUrUpyaM bhavati / Urdhvamiti kim ? rajjumAtrI bhUmiH / 142 | nyA0 sa0 vordhva0 - vA grahaNamiti anyathA UrdhvamAnAbhAve'NumAtrau sAvakAzAviti tau after said syAtAm / [ pAda. 1 sU0 142-144 / mAnAdasaMzaye lup / 7. 1. 143 / / pramANAditi vartate, mAnavAcyeva sAkSAdyaH pramANazabdo hastavitastyAdi: prasiddho na tu rajjvAdiryo lakSaNayA pramANe vartate tasmAtprastutasya mAtraDAde: pratyayasyAsaMzaye gamyamAne lub bhavati / hastaH pramANamasya hastaH, vitastiH, diSTiH / zamaH caturviMzatiraGgulAni / mAnAditi kim ? UrumAtramudakaMm, rajjumAtrI bhUmiH / asaMzaya iti kim ? zamaH pramANamasya syAt zamamAtram, diSTimAtram, tritastimAtram / kecittu mAnamAtrAnmAtraDhaM tasyAsaMzaye lubvikalpaM cecchanti / prasthaH prasthamAtro vA vrIhiH / hastaH hastamAtraM vA kASTham, pala palamAtraM vA suvarNam, zataM zatamAtrA vA gAvaH / 143 | nyA0 sa0 mAnA0 - mAnavAcyeveti pramANAdityadhikAre mAnagrahaNamavadhAraNArthamiti / dvigoH saMzaye ca // 7 1- 144 / / , mAnAditi vartate, pramANAditi nivRttam ' puruSAdvA ' - ( 2 - 4 - 25 ) ityatra upacaritapramANAtpuruSAtlupi GIvidhAnAt / tadanuvRttau tu tasya mAnena vizeSaNAt prasiddhAdeva hastAdeH lup syAt / mAnAntAdvigoH saMzaye cakArAdasaMzaye ca prastutasya mAtraDAdeH pratyayasya lup bhavati / dvau zamo pramANamasya dvau zamau pramANamasya syAditi vA dvizamaH, dvidiSTiH, dvivitastiH, dvikANDA kSetrabhaktiH, dvikANDI rajjuH, dvipuruSI khAtA, dvihastinI, trihastinI, dvau prastho mAnamasya syAt dvitrasthaH, dvipalam, dvizataH / mIyate'nena mAnaM pramANam parimANam unmAnaM saMkhyA ceha gRhyate / ' UrdhvamAnaM kilotmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANa syAtsaMkhyA bAhyA tu sarvataH ' // 1 //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 145-148] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [241 anye tu rUDhapramANAntAdeva dvigoricchanti tanmate dviprasthamAtram dvipalamAtraM dvizatamAtraM syAdityAdau lup na bhavati / 144 // nyA0 sa0 dvigo:0-upacaritapramANAditi puruSazabdasya hi pramANatvamupacaritameva na sAkSAt pramANameva / lup syAditi tadabhAve ca GIna syAt / dvizama iti 'mAtraT' 7-1-145 iti mAtrada saMzayavivakSAyAM sarvatra, anyatra yathAsaMbhavaM mAtraT dadhnada dvathasad ca, evaM sarvatra / dvipuruSIti atra 'hastipuruSAdvA'Na' 7-1-141, na, tatra tadantavidheranAzrayaNAditi mAtraDAderlup / mAtrada // 7.1.145 // mAnAt saMzaye iti ca vartate, taditi prathamAntAnmAnavAcino nAmnaH SaSThacarthe mAtra pratyayo bhavati saMzaye / prastho mAnamasya syAt prasthamAtram dhAnyam, prasthamAtrA vIhayaH, kuDavamAtram, palamAtram, karSamAtram, paJcamAtrAH, zatamAtrAH, zatamAtram, diSTimAtram / mAtradaghnadvayasAni nAmAnyapi santi / anubandhAsajanAthaM tu pratyaya vidhAnam, tena ca striyAM vishessH| vaizvadevamAtrA bhikSA / 145 / . nyA0 sa0 mAtrada-vaizvadevamAtreti vizve devA devatA asyAN vaizvadevo mAtraM mAtrA'vAsyAH / zanazadizateH // 7. 1. 146 // zannantAcchadantAcca saMkhyAzabdAdvizatizabdAcca mAnavRttestaditi prathamAntAdasyeti SaSThayarthe saMzaye gamyamAne mAtraT pratyayo bhavati, Dino'pavAdaH / daza mAnameSAM syAt dazamAtrAH, paJcadazamAtrAH, triMzanmAtrAH, trayastrizanmAtrAH viMzatimAtrAH / 146 / Dina / / 7. 1. 147 / / saMzaye iti nivRttam, yogavibhAgAt / zannantAcchadantAcca saMkhyAzabdAdviMzatizabdAcca mAnavRttestaditi prathamAntAdasyeti SaSThaparthe Din pratyayo bhavati / paJcadazAhorAtrAH parimANamasya paJcadazI ardhamAsaH, paJcadazinau, paJcadazinaH, evaM trizI trizinau trizano mAsAH / trayastriMzino devavizeSAH, vizino bhavanendrAH / 147 / nyA0 sa0 Din0-yogavibhAgAditi anyathA zanazadvizaterDinvetyeka eva yogaH kriyeta / idaMkimo'turiya kiy cAsya // 7. 1. 148 // tadasya mAnAditi vartate, taditi prathamAntAdidaMzabdAt kiMzabdAcca
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU0 149-151 ] mAnavRtterasyeti SaSThayarthe meye'tuH pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca idakimzabdayoriya kiy ityetAvAdezo bhavataH / caturvidha mAnaM, tatra pramANAt, idaM mAnamasya iyAn paTaH / kiM mAnamasya kiyAn paTaH / parimANAt, iyaddhAnyam, kiyaddhAnyam, unmAnAt, iyatsuvarNam, kiyatsuvarNam, saMkhyAyAH, iyanto gunninH| kiyanto guNinaH iyatI, kiytii| uditkaraNaM dIrghatvAdyartham // 148 // __nyA0 sa0 idaMkimo0-dIrghatvAdyarthamiti AdizabdAt 'RduditaH' 1-4-70 iti nAgamaH, 'adhAtUdRditaH' 2-4-2 iti lIzca gRhyate / yattadetado DAvAdiH // 7. 1. 149 // yattadetadityetebhyastaditi prathamAntebhyo mAnavRttibhyo'syeti SaSThayatheM . meye'tuH pratyayo bhavati sa ca ddaavaadiH| yattadetadvA pramANamasya yAvAn paTaH, tAvAn, etAvAn, yAvat, tAvat, etAvat, dhAnyam, yAvat, tAvat, etAvat, suvarNam / yAvanti tAvanti etAvanti adhikaraNAni / yAvatI tAvatI etaavtii| nanu mAtraDAdayo'pi dRzyante idaM pramANa masya idaMmAtraM kimAtram yanmAtram tanmAtram etanmAtram yaddaghnam yadvayasamityAdi ? satyam, svaviSaye mAnavizeSe pramANe mAtraTAdayo bhavantyeva mAnasAmAnye'tureveti vibhAgaH / 149 / nyA0 sa0 yattade0-nanviti mAnavAcino'tAvucyamAne kathaM mAtraDAdaya ityAzaGkA / yattatkimaH saMkhyAyA DatirvA // 7. 1. 150 // saMkhyArUpaM yanmAnaM tavRttibhyo yattatkim ityetebhyaH prathamAntebhyo'syeti SaSThayarthe saMkhyeye meye DatiH pratyayo bhavati vA pakSe yathAvihito'tuzca / yA saMkhyA mAnameSAM yati yAvantaH, sA saMkhyA mAnameSAM tati tAvantaH, kA saMkhyA mAnameSAM kati kiyantaH / etau cAtuDati pratyayau svabhAvAdvahuvacanaviSayAveva bhavataH / saMkhyAyA iti kim ? kriyAn yAvAn tAvAn paTaH / mAnAditi saMkhyAyA vizeSaNaM kim ? . kSepe mAbhUt, kA saMkhyA yeSAM dazAnAm / 150 // nyA0 sa0 yattat-etau ceti anena saMkhyAvRttibhyo vihito mAnavRttestu 'idaM kimotu' 7-1-148 ityAdinA ekatvAdAvapi / avayavAttayat / / 7. 1. 151 // tadasyeti saMkhyAyA iti ca vartate, mAnAditi nivRttam, avayavAditi vizeSaNAntarApAdAnAt, avayave vartamAnAtsaMkhyAvAcino nAmnastaditi prathamA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 152-153 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [243 ntAt asyeti SaSThyarthe avayavini tayaT pratyayo bhavati / catvAro'vayavA asyAH catuSTa yI zabdAnAM prvRttiH| catuSTayI rajjuH, paJcatayo yamaH, saptatayI nayapravRttiH, dazatayo dharmaH, dvAdazatayaH siddhAntaH / 151 / / dvitribhyAmayaT vA // 7. 1. 152 // dvitri ityetAbhyAmavayavavRttibhyAM prathamAntAbhyAmasyeti SaSThayarthe avayavini ayaT pratyayo vA bhavati / dvAvavayavAvasya dvayam dvitayam tapaH, trayaM tritayam jagat, trayaH tritayo mokSamArgaH / TakAro Gayartha / dvayI dvitayI, trayI tritayI rajjuH / avayavA avayavini saMbaddhA iti sAmarthyAdavayavI pratyayArtha iti vijJAyate / trayANi pAnAni yathAtathA . pibedityatra tu dezakAlAdibhedena samudAyAbhidhAnAt bahuvacanam / dvaye padArthA jIvA ajIvAzcetyatra tu jIvAjIvatayA dvairAzyopAdAnAt bahUnAmapi dvAvavayavau bhavataH / kathamubhayo maNiH ubhaye devamanuSyAH ubhayI dRSTiriti ? ubhayazabdaH sarvAdiSu ubhayaT iti paThayamAnaH zabdAntarameva vijJeyam tathA cAsya 'nemA '-(1-4-10) ityAdinA jasa ikAravikalpo na bhavati / 152 / -- nyA0 sa0 dvitri0-payazca divyaM zuci meghasaMbhavaM svatiprasannAM paramAM ca vAruNI, mamAtulaM vAri ca vaktrasaMbhavaM trayANi pAnAni yathAtathA pibet / bahuvacanamiti pAnasyaikatvAt kathaM bahuvacanamityAzaGkArthaH / kathamiti iha kecidubhayazabdAnnityamayaTamicchanti ubhau zuklakRSNau avayavAvasya tat svamate kathamityAzaGkA / yAderguNAnmUlyakreye mayaT // 7. 1. 153 // . saMkhyAyA iti vartate, DhyAdeH saMkhyAzabdAdguNavRttestaditi prathamAntAdasyeti SaSThacarthe mayaTa pratyayo bhavati sa cetsaMkhyAzabdo mUlye keye vA vartate / yavAnAM dvau guNau mUlyamasyodazvitaH keyasya dvimayamudazvidyavAnAm, evaM trimayam, caturmayam / udazvito dvau guNo kreyAveSAM yavAnAM dvimayA yavA udazvitaH, evaM trimayAH, cturmyaaH| vyAdipadasya sApekSasyApi nityasApekSatvena gamakatvAdvRttiH / byAderiti kim ? yavAnAmeko guNo mUlyamasyodazvita udazvita eko guNaH kreya eSAM yavAnAm / ____ guNAditi kim ? dvau vrIhiyavau mUlyamasyodazvitaH / dve ghRtodazvitI keye eSAM yavAnAm / mUlyakreya iti kim ? kSIrasya dvau guNau tailasya pAkyasya // aparaH prakAraH / mUlyakreya iti pratyayArthavizeSaNam /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ] bRhadvRtti- laghunyAsa saMtra li [ pAda. 1 sU. 154 ] vyAde: saMkhyAzabdAdguNavRttestaditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe mayaT pratyayo bhavati sa cet SaSThayartho mUlyaM kreyaM vA bhavati / dvau guNAveSAM mUlyabhUtAnAM vAnAmudazvitaH dvibhayA yavA udazvito mUlyam / trimayAH, caturmayAH / dvau guNAvasyodazvitaH kreyabhUtasya dvimayamudazvidyavAnAm kreyam, trimayam, caturmayam / vyAderiti kim ? ekaguNA yavA udazvito mUlyam ekaguNamudazvidyavAnAm yam / guNAditi kim ? udazvitastrayANAM bhAgAnAM dvo bhAgau yavAnAM mUlyabhUtAnAm / yavAnAM trayANAM bhAganAM dvau bhAgau udazvitaH yasya / dvau guNAviti kreyaM mUlyaM caikaguNaM kRtvA tadapekSayA mUlya kreyayodvistAvattocyate / mUlyatreya iti kim ? dviguNaM kSIraM tailasya pAkyasya / 153 / nyA0 sa0 dvayAde0 - mUlye kreye veti yadA mUlye saMkhyAzabdastadA keyaH pratyayArthaH, kreye tu mUlyaM pratyayArthaH / pratyayArthavizeSaNamiti pUrva tu prakRti vizeSaNam / guNAditi kim-bhAgAditi kriyatAmityarthaH / dvau bhAgau yavAnAmiti yatra sAkSAt guNaH prayujyate tatra bhavatIti bhAgazabdaprayoge mAbhUdityarthaH / adhikaM tatsaMkhyamasmin zatasahasre zatizaddazAntAyA DaH / / 7. 1. 154 // saMkhyAyA iti vartate taditi ca taditi prathamAntAt zatizaddAn ityevamantAtsaMkhyAzabdAdasmin iti saptamyarthe zate sahasre ca DaH pratyayo bhavati yattat prathamAntaM taccedadhikaM tatsaMkhyaM ca bhavati sA zatasahasralakSaNA saMkhyA yasya yojanAdestattatsaMkhyaM zataM sahasramiti ca yatsaMkhyAyate tadeva yadyadhikamapi bhavatItyarthaH / yojanAnAM viMzatiryojanAni vA viMzatiradhikA sminyojanazate zate vA yojaneSu vizaM yojanazatam vizaM zataM yojanAni, evaM vizaM yojanasahasram viMzaM sahasraM yojanAni viMzaM kArSApaNazatam vizaM zataM kArSApaNAni, vizaM kArSApaNasahasram viMzaM sahasraM kArSApaNAni / saMkhyAsamudAyo'pi saMkhyaiva saMkhyAyate'nayeti kRtvetvatrApi bhavati / ekaviMzati ekaviMzam dvAviMzaM zatam, zat, trizaM zataM trizaM sahasram ekatriMzam, catvAriMzam, paJcAzam, dazan, ekAdazaM zatam, ekAdazaM sahasram dvAdazam trayodazam zataM sahasram vA, yojanAdInAmiva zatAnAmapi sahasre bhavati / viMzatiH zatAnyadhikAnyasmin
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. sU. 155 - 156 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 245 zatAnAM saha vizaM zatasahasram triMzam ekAdazam, evaM sahasrANAmapi zate bhavati / vizatiH sahasrANyadhikAnyasminsahasrANAM zate viMzaM zatasahasram trizam, ekAdazam / rAjadantAdiSu pAThAcchatazabdasya pUrvanipAtaH / adhikamiti kim ? viMzatiH triMzat ekAdaza vA UnA asmin zate / tatsaMkhyamiti kim ? viMzatirdaNDA adhikA asmin yojanazate, trizaraNA adhikA asmin kArSApaNasahasre, ekAdaza mASA adhikA asmin kArSApaNazate / asminniti kim ? viMzatiradhikAsmAcchatAt / zatasahasra iti kim ? ekAdazAdhikA asyAM trizati / zatizaddazAntAyA iti kim ? SaDadhikA asmin zate, dazAdhikA asminsahasre / vyapadezivadbhAvAddazAntatve sannityeva kriyate na tu dazanniti / saMkhyAyA ityeva ? goviMzatiH adhikA asmin gozate, na goviMzatizabda ekaviMzatyAdivatsaMkhyAzabdaH / 154 // nyA0 sa0 adhi0 - nanu dazAntazatizata ityukte'pi zatizatoH pratyayatvAt pratyayagrahaNaparibhASayA tadantapratipattirbhaviSyati ki tayorantarasaMbandhanena ! satyaM, antagrahaNAbhAve viMzatitriMzadAdereva syAt, na tvekavizatyeka triMzadAdeH, antagrahaNe tu yAvataH zatizacchabdAvantau stastAvato grahaNaM siddham / bhavatyevaM tathApi saMkhyAnuvRtteH saMkhyAzabdAducyamAnaH pratyayaH saMkhyA samudAyAdekaviMzatyAderna syAt ityAzaGkyAha -- saMkhyAsamudAyopItyAdi ekaviMzatyAdeH samudAyasya loke pRthak saMkhyAtvena rUDhatvAditi bhAvaH / 6 pUrvanipAta iti sahasrANAM zatamiti kRte SaSThcAyatnA0 1 3-1-76 iti samAse prathamoktatvAt sahasrasya pUrvanipAte prApte / UnA asmin zate iti yojaneSvityAdhyAhAryamanyathA tatsaMkhyatvaM na syAt / saMkhyApUraNe DaT / / 7. 1. 155 / / saMkhyA pUryate yena tatsaMkhyApUraNam, saMkhyAyA iti vartate / saMkhyAzabdAtsaMkhyApUraNe'bhidheye DaT pratyayo bhavati, atra sAmarthyAt SaSThayantAtpratyayo vijJAyate, ata eva taditi nivRttam / ekAdazAnAM pUraNa: ekAdazaH, ekAdaza saMkhyApUraNa ityarthaH / evaM dvAdazaH, trayodazaH, caturdazaH, ekAdazI strI / saMkhyAgrahaNaM kim ? ekAdazAnAmuSTrikANAM pUraNo ghaTaH / ekasya tu pUraNAbhAvAnna grahaNam, yAderityanuvRttervA / 155 / viMzatyA deva tamaT // 7. 1. 156 / / vizatyevamAdikAyAH saMkhyAyAH saMkhyApUraNe tamad pratyayo vA bhavati, pakSa DaTa /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 bRhadvRtti-laghunyAsasavalite [pAda. 1 sU0 157-161 ] ___vizate pUraNa: viMzatitamaH, viMzaH, viMzatitamI, vizI strI, ekviNshtitmH| ekaviMzaH, dvAviMzatitamaH, dvAviMzaH, ekAnnatrizattama, ekAnnatriMzaH, trizattamaH, trizaH, catvAriMzatamaH, catvAriMzaH, dvAcatvAriMzatamaH dvAcatvAriMzaH, paJcAzattamaH, pazcAzaH, aSTapaJcAzattamaH, aSTapaJcAzaH / 156 // zatAdimAsAdhemAsasaMvatsarAt // 7. 1. 157 // zatAdibhyaH saMkhyAzabdebhyo mAsa ardhamAsa saMvatsara ityetebhyazca saMkhyApUraNe tamaT pratyayo bhavati / zatasya pUraNaH zatatamaH, zatatamI, ekazatatamaH, sahasratamaH, lakSatamaH, mAsasya pUraNo mAsatamo divasaH, arghamAsatamaH, saMvatsaratamaH / SaSThayAderityeka siddhe zatAdigrahaNaM saMkhyAdyartham / 157 / SaSTayAdessaMkhyAdeH / / 7. 1.158 // saMkhyA AdiravayavoM yasya sa saMkhyAdiH, tato'nyasmAt SaSThayAdeH SaSTiprabhRtibhyaH saMkhyAzabdebhyaH saMkhyApUraNe tamaT pratyayo bhavati, vikalpApavAdaH / SaSThaH pUraNaH SaSTitamaH, saptatitamaH, azItitamaH, navatitamaH / asaMkhyAderiti kim ? ekaSaSTitamaH, ekaSaSTaH, ekasaptatitamaH, ekspttH| viMzatyAderiti kkilpa eva / 158 / no maT // 7. 1. 159 / / ___ asaMkhyAdeH saMkhyAzabdAnnakArAntAtsaMkhyApUraNe maT pratyayo bhavati, DeTo'pavAdaH / paJcAnAM pUraNaH paJcamaH, paJcamI, saptamaH, aSTamaH, navamaH, dazamaH / na iti kim ? vizaH / asaMkhyAderityeva ? ekAdazaH, dvAdazaH / 159 / pittithaT bahugaNapUgasaMghAt // 7. 1. 160 // bahugaNapUgasaMgha ityetebhyaH saMkhyApUraNe tithaT pratyayo bhavati sa ca pit / bahunAM pUraNaH bahutithaH, bahvInAM pUraNI bahutithI, gaNatithaH, gaNatithI, pRgatithaH, pUgatithI, saMghatithaH, sNghtithii| saMkhyAvizeSaNaM saMbhavApekSam / pitkaraNaM puvadbhAvArtham, TakAro GayarthaH / 160 / atorithaT // 7. 1. 161 // atvantAtsaMkhyAzabdAtsaMkhyApUraNe ithaT pratyayo bhavati sa ca pita, ' DaTo'pavAdaH /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pAda. 1. sU. 162-167 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH / 247 iyatAM pUraNaH iyatithaH, iyatInAM puraNI iyatithI, kiyattiyaH, kiyatithI, yAvatithaH, yAvatithI, tAvatithaH, tAvatithI, etAvatithaH, etAvatithI / 161 // SaTkatikatipayAtthaT // 7. 1. 162 // . SaT kati katipaya ityetebhyaH saMkhyApUraNe thaT pratyayo bhavati sa ca pit / SaNNAM pUraNaH SaSThaH SaSThI, katInAM pUraNaH katithaH, katithI, katipayathaH, katipayAnAM strINAM pUraNI katipayathI / 'SaSThI vAnAdare' (2-2-108) 'caturthI' (2-2-53) * iti ca nirdezAtthaTi 'nAma sidayavyaJjane' (1-1-21) iti padatvaM na bhavati / 162 // caturaH / / 7. 1. 163 // ___ catur ityetasmAtsaMkhyApUraNe thaT pratyayo bhavati 1 ' caturNAM pUraNaH caturthaH / catasRNAM pUraNI caturthI / yogavibhAga - uttarArthaH 1163 / yeyo caluka ca // 7. 1. 164 // catur ityetasmAtsaMkhyApUraNe ya Iya ityeto pratyayau bhavataH ca ityetasya luk ca bhavati / catue~ pUraNaH turyaH turIyaH, turyA turiiyaa| evaM ca trairUpyaM bhavati / 164 / destIyaH / / 7. 1. 165 // dizabdAtsaMkhyApUraNe tIyaH pratyayo bhavati / dvayoH pUraNaH dvitIyaH dvitIyA // 16 // trestu ca // 7. 1. 166 // tri ityetasmAtsaMkhyApUrabhe tIyaH pratyayo bhavati, tatsaMniyoge ca zrestR ityayamAdezo bhavati / trayANAM pUraNaH tRtIyaH, tisRNAM pUraNI tRtIyA // 166 // pUrvamanena sAdezcen / 7. 1. 167 // pUrvamiti kriyAvizeSaNAnnirdezAdeva dvitIyAntArakebalAtsAdeH sapUrvAccAneneti tRtIyArthe kartari in pratyayo bhavati / kevalAt-pUrvamanena pUrvI, pUrviNo, pUrviNaH / aneneti kartRpadaM,-kartA ca kiyAmantareNa na bhavatIti kRtaM bhukta pItaM ceti kAMcitkiyAmapekSate / vize
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 1 sU0 168-171 ] SAvagamastu arthAt prakaraNAt zabdAntarasaMnidhervA bhavati / pUrvI kaTam, pUrvI odanam, pUrvI payaH / sAdeH kRtaM pUrvamanena kRtapUrvI kaTam, bhuktaM pUrvamanena bhuktapUrvI odanam, prItaM pUrvamanena pItapUrvI payaH / kRtapUrvAdisamAsAt pratyayaH tAntaM yenaiva samAnAdhikaraNaM tasyaiva karmatAM vakti / na ca vRttau ktAntaM kaTAdinA samAnAdhikaraNamiti kaTAdigataM karmAnuktamiti ato dvitIyA / 167 / iSTAdeH / / 7. 1. 168 // iSTa ityevamAdibhyaH sAmarthyAtprathamAntebhyo'neneti tRtIyArthe kartari in pratyayo bhavati / iSTamanena iSTI yajJe, pUrtI zrAddhe / ' vyApye tenaH ' ( 2 - 2 - 99 ) iti karmaNi saptamI / iSTa pUrta, upapAdita, upasAdita, upAsita nigadita, parimadita, nikaTita, saMkalita, parikalita, saMrakSita, parirakSita, acita, agaNita, avagaNita, avakIrNa, avamukta, Ayukta, gRhIta, adhIta, AmnAta, zruta, Asevita, avadhArita, avakalpita, kRta, nirAkRta, upakRta, upAkRta, anuyukta, anuguNita, anugaNita, gaNita, parigaNita, anupaThita, nipaThita, paThita, vyAkulita, udgRhIta kathita, nikathita, niSAdita itISTAdi: / 168 / , zrAddhamadya bhuktamikenau // 7. 1. 196 // zrAddhazabdAtprathamAntAdadyabhuktamityevamupAdhikAdaneneti tRtIyArthe kartari ika in ityetau pratyayau bhavataH, zrAddhazabdaH karmanAmadheyaM tatsAdhane dravye vatitvA pratyayamutpAdayati / zrAddhamanenAdya bhuktaM zrAddhikaH, zrAddhI / adhagrahaNAdadya bhukte zrAddhe vaH zrAddhikaH zrAddhI iti na bhavati / bhuktamiti kim ? zrAddhamanenAdya kRtam / 169 / anupadyanveSTA // 7 1. 170 // anupadIti innataM nipAtyate anveSTA cetpratyayArtho bhavati, anupadamanveSTA anupadI uSTrANAm / anupadI gavAm / 170 | dANDA jinikAyaHzUlikapArzvakam // 7 1171 // crosoft nikAya: zUlikazabdau ikaNpratyayAnto pArzva kazabdA kapratya - yAntA nipAtyate anveSTA cetpratyayArtho bhavati / daNDAjinaM dambhaH tenAnveSTA dANDAjinikaH, yo mithyAvratI para prasAdArtha
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 1. sU. 172-174 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [249 daNDAjinamupAdAyArthAnanvicchati sa dAmbhika ucyate / nipAtanaM rUDhayathaM tena zaivabhAgavatAdau na bhavati / AyaHlika iti, tIkSNa upAyo'yaHzUlasAmyAdayaHzUlam tenAnveSTA AyaHzUlikaH, yo mRdunopAyenAnveSTavyAnarthAntIkSNopAyenAnvicchati rAbhasikaH sa evamucyate / keciddaNDAjinAyaHzUlAbhyAmikamevAhuH tanmate daNDAjinikaH daNDAjinikA ayaHzUlikaH ayaHzUlikA / pArzvaka iti pArzva manajurupAyaH laJcAdiH tenAnveSTA pArzva kaH |RjunopaayenaanvessttvyaanrthaannRjunopaayen yo'nvicchati sa pArzvaka ucyate, yastu rAjJaH pAzvenArthAnavicchati sa rAjapuruSastatra na bhavati / 171 / kSetre'nyasminnAzya iyaH // 7. 1. 172 // kSetrazabdAnnirdezAdeva saptamyantAdanyopAdhikAnnAzye'rthe iyaH pratyayo bhavati / anyasmin kSetre nAzyaH kSetriyo vyAdhiH, kSetra zarIram / anyaditi janmAnta razarIramucyate / tatra nAzyo nehetyasAdhyo vyAdhirucyate / kSetriya viSam / taddhi svazarIrAdanyasminparazarIre saMkramayya kiMcinnAsyaM cikitsyaM bhavati / kSetriyANi tRNAni, tAni hi sasyakSetre'nyasminnutpannAni nAzyAnyutpAdyAni bhavanti / kSetriyaH pAradArikaH, sa hi svakSetrAdanyasmin kSetre paradAreSu pravartamAnastatra nAzyo nigrAhyo bhavati / dArAH kSetram / 172 / chando'dhIte zrotrazca vA / / 7. 1. 173 // chandasazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAdadhIta ityasminnarthe iyaH pratyayo vA bhavati tatsaMniyoge ca chandaszabdasya zrotrabhAvaH / chando'dhIte zrotriyaH, pakSe'N chAndasaH / 173 / indriyam / / 7. 1. 174 // indriyamitIndrazabdAdiyapratyayo nipAtyate, nipAtanaM rUDhayartha, tena ythaayogmrthklpnaa| indra AtmA indrasya liGgamindriyam cakSurAcyate tena hi karaNenAtmAnumIyate nAkartRkaM karaNamiti / indreNa dRSTamindriyam, AtmA hi cakSurAdIni dRSTvA svaviSaye niyuGkte, indreNa sRSTamindriyam / AtmakRtena hi zubhAzubhena karmaNA tathAvidhaviSayopabhogAyAsya cakSarAdIni bhavanti / indreNa juSTamindriyam, taddvAreNAsya vijJAnotpAdAt / indreNa dattamindriyam, viSayagrahaNAya viSayebhya: samarpaNAt / indrasyAvaraNakSayopazamasAdhanamindriyam, evaM sati saMbhave'nyApi vyutpattiH kartavyA / 174 /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 175-179 ] tena vitte caJcucaNau // 7. 1. 175 // teneti tRtIyAntAdvitte'rthe caJcucaNa ityetau pratyayo bhvtH| vitto jJAtaH prakAza ityarthaH, vidyayA vittaH vidyAcaJcuH, vidhAcaNaH, kezacaJcaH, kezacaNaH / 175 / puraNAdagranthasya prAhake ko lukcAsya // 7. 1. 176 / / teneti tRtIyAntAtpUraNapratyayAntAt granthasya grAhake'rthe kaH pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca puraNapratyayasya luka / dvitIyena rUpeNa granthasya grAhakaH dvikaH, trikaH, catuSkaH, paJcakaH, SaTkaH vaiyAkaraNaH / granthasyeti kim ? paJcamena dinena zatrUNAM grAhakaH / 176 / grahaNAdA // 7. 1. 177 / / granthasyeti vartate pUraNAditi ca, gRhyate'neneti grahaNaM rUpAdi, granthasya grahaNAd grahaNe vartamAnAtpUraNatpratyayAntAnAmnaH kaH pratyayo bhavati svArthe prakRtyartha eva arthAntarAnirdezAt tatsaMniyoge ca pUraNapratyayasya vA luk, veti lukaiva saMbandhyate na pratyayena / pakSe pratyayAnutpattermahAvibhASayaiva siddhatvAt / . dvitIyameva dvikam granthagrahaNamasya, dvitIyakam granthagrahaNamasya evaM trika vyAkaraNasya grahaNam, tRtIyakaM vyAkaraNasya grahaNam, catuSkaM caturthakaM paJcaka paJcamakam / granthasyetyeva ? dvitIyaM grahaNaM dhAnyasya / 177 / sasyAdguNAtparijAte // 71. 178 // sasyazabdAdguNavAcinasteneti tRtIyAntAsparijAte'rthe kaH pratyayo bhavati / pariH sarvatobhAve, janiH saMpatto, sasyena parijAtaH sasyaka: zAliH, yaH sarvato guNaiH saMpanno na yasya kiMcidapi vaiguNya masti sa evamucyate / evaM sasyako dezaH, sasyako vatsaH, sasya kaM sIdhu, sasyako maNiH / rUDhizabdazcAyaM maNiviSaye / . sasyakaH, khaDgaH sarvataH sAreNa saMbaddhaH / guNAditi kim ! dhAnyavacanAnmA bhUt / sasyena parijAtaM kSetram / 178 / nyA0 sa0 sasyA0-Dhizabdazceti guNena parijAto'stu vA mA vA samudAyaprasiddhathA tu maNivizeSasya sNjnyaa| dhanahiraNye kAme // 7. 1. 179 // dhana hiraNya ityetAbhyAM nirdezAdeva saptamyantAbhyAM kAme'bhilASe'rthe kaH pratyayo bhavati /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 1. su. 180-185 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [251 dhane kAmaH dhanakaH caitrasya, hiraNyako maitrasya / 179 / svAGgeSu sakta / / 7. 1. 180 // svAGgavAcibhyo nAmabhyo nirdezAdeva saptamyantebhyaH sakte tatpare'rthe kaH pratyayo bhavati / kezeSa saktaH kezakaH nakhakaH, dantakaH / kezAdiracanAyAM prasakta ucyate / bahuvacanAtsvAGgasamudAyAdapi bhavati / dantauSThakaH, kezanakhakaH / 18 / / udare vikaNAyane / / 7. 1. 181 // udarazabdAnirdezAdeva saptamyantAsakte'rthe ikaN pratyayo bhavati saktazcaMdAno bhavati / udare saktaH audarikaH AyunaH avijigISuH yo bubhukSayAtyantaM pIDayate / audarikI / Adhuna iti kim ? udrko'nyH| tu zabdaH pUrvayogazeSatAmasya kathayati tena kAdhikAro na bAdhyate // 18 // aMzaM hAriNi // 7. 1. 182 // aMzazabdAgnirdezAdeva dvitIyAntAddhAriNyarthe kaH pratyayo bhavati / aMzaM hArI aMzako dAyAdaH, hArItyAvazyake Nin / 182 / nyA0 sa0 aMza0-avazyaM hariSyati Nin , 'eSyahaNenaH ' 2-2-94 iti SaSThyA niSedhaH, zIlArthe tu SaSThI syAt / / tantrAdaciroddhate // 7. 1. 183 // tantrAzabdAnnirdezAdeva paJcamyantAdaciroddhRte'cirAduttIrNe'rthe kaH pratyayo bhavati / tantrAtpaTavAnopakaraNAdacirottIrNaH tantrakaH paTaH / pratyaya ityarthaH / 183 / brAhmaNAnAni // 7. 1. 184 // brAhmaNazabdAnnirdezAdeva paJcamyantAdaciroddhRte'rthe nAmni saMjJAyAM kaH pratyayo bhavati / __ sadAcArabrAhmaNebhyastadAnImevoddhRtya pRthakkRtaH brAhmaNako nAma dezaH / yatrAyudhajIvinaH kANDaspRSTA nAma brAhmaNA bhavanti / AyudhajIvI brAhmaNa eva brAhmaNaka ityanye / 184 / uSNAt // 7. 1. 185 / / uSNazabdAtpaJcamyantAdaciroddhRte'rthe kaH pratyayo bhavati nAmni /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 1 sU0 186-191 ] uSNAdagneraciroddhatA uSNikA yavAgUH / alpAnnA peyA vilepiketi yAvat, uSNakuNDAnnisRtA nadIti kecit / 185) zItAcca kAriNi // 7. 1. 186 / / zItAduSNAcca sAmarthyAt dvitIyAntAtkAriNyarthe kaH pratyayo bhavati nAmni / zItaM mandaM karoti zItaka: alasaH, uSNaM kSipraM karoti uSNakaH dakSaH / nAmnItyanuvRtteH zItoSNazabdAviha mAndyazIghravacanau gRhyate na sparzavacanau / kriyAvizeSaNatvAt dvitIyA, kArItyAvazyake Nin / 186 / adherArUDhe // 7. 1. 187 // adhizabdAdAruDhe'rthe vartamAnAtsvArthe kaH pratyayo bhavati / ArUDhazabdaH kartari karmaNi ca ktapratyaye siddhaH / tatra yadA kartari tadA adhiko droNaH khAryAH adhiko droNaH khAryAmiti ca bhavati / yadA tu karmaNi tadA adhikA khArI droNeneti bhavati / 187 / nyA. sa. adhe0-khAryAH, khAryAmiti ceti 'adhikena bhUyasaste ' 2-2-111 paJcamIsaptabhyo / droNeneti 'tRtIyAlpIyasaH' 2-2-112 / anoH kamitari // 7. 1. 188 // anuzabdAtkaH pratyayo bhavati samudAyena cetkamitA gamyate / anukAmayate'nukaH / 188 / amerIzca vA // 7. 1. 189 // abhizabdAtkaH pratyayo bhavati IkArazcAsya vA bhavati samudAyena cetkamitA gamyate / abhikAmayate abhikaH, abhIkaH / 189 / so'sya mukhyaH // 7. 1. 190 // sa iti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ka pratyayo bhavati yattatprathamAntaM sa cenmukhyaH pradhAnaM grAmaNIrbhavati / devadatto mukhyo'sya devadattakaH saMghaH, jinadattakaH, devadatto mukhya eSAM devadattakAH, jinadattakAH, mukhya iti kim ? devadattaH zatrureSAm / 190 / zRGakhalakaH karame // 7. 1. 191 // zRGakhalakazabda: kapratyayAnto nipAtyate karabhe uSTazizau vAcye /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ papAda. 1. sU. 192-195 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamA'dhyAyaH [ 253 zRGkhalaM bandhanamasya zRGkhalakaH karabha ucyte| karabhANAM kASThamyaM pAdabandhanaM zRGkhalam, vayaHzabdazvAyam / zRGkhalaM bandhanaM bhavatu vA mAbhUt / 191 // udutsorunmanasi / / 7. 1. 192 / / ut utsu ityetAbhyAmasyetyunmanasyabhidheye kaH pratyayo bhavati / udgataM mano'sya utkaH, utsugataM mano'sya utsukaH,- unmanA ityarthaH / 192 / kAlahetuphalAdoge // 7. 1. 193 / / sa iti vartate, sa iti prathamAntebhyaH kAlavizeSavAcibhyo hetuvAcibhyaH 'phalavAcibhyazcAsmeti SaSThaparthe kaH pratyayo bhavati yattadasyeli nirdiSTa rogacatadbhavati / dvitIyo divaso'syAvirbhAvAya, dvitIyakA, tRtIyakaH, caturthako jvaraH, satataH kAlo'sya satatako jvrH| hetu,-viSapuSpaM hetuH kAraNamasya viSapuSpakaH, kAzapuSpakaH, parvatako rogaH / phala, zItaM phalaM kAryamasya zItakaH, uSNako jvaraH / roga iti kim ? dvitIyo divaso'sya jAtasya bAlakasya / 193 / . nyA0 sa0 kAla-sa iti vartate iti ataH kAraNanirdezAdeva paJcamyantebhya iti na lbhyte| nanu kAlasyApi rogakAraNatvAd hetugrahaNenaiva tadgrahaNe siddhe kiM kAlAhaNena ? na, anyato bhavato'pi rogasyAyamasya kAla iti rogAdhikaraNabhUtasya kAlasyAsaMbandhitve vijJAyamAne'pi yathA syAdityevamartham / prAyo'nnamasminnAmni // 7. 1. 194 / / sa iti vartate / sa iti prathamAntAdasminniti saptamyarthe nAmni saMjJAyA~ viSaye kaH pratyayo bhavati yattatprathamAntaM taccedannaM prAyaH prAyeNa bhavati, prAyazabdo'trAnnasamAnAdhikaraNo niyataliGgasaMkhyA, prAyaH akRtsnabahutvam / gaDApUpAH prAyeNa prAyo vAnnamasyAM guDApUpikA paurNamAsI, tilApUpikA, kRzarikA, tripuTikA / nAmnIti kim ? apUpAH prAyeNa prAyo bAnnamA cantiSu / 194 / nyA0 sa0 prAyo0-niyataliGgasaMkhya iti anavyayaM puMliGga ekavacanAnto'dantazca pUrvastu sAnto'vyayatvAdaliGgazca / ityAcArya zrI hemacandraviracitAyo...siddhahemacandrAbhidhAnasthopajJa0 sa0 prathamaH pAdaH / kulmAsAdaNa // 7. 1. 195 // kulmAsazabdAtprathamAntAtprAyo'nnamasminnityarthe'N pratyayo bhavati nAmni /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 1 sU. 196-197 ] kulmAsAH prAyeNa prAyo vAnnamasyAM paurNamAsyAM kolmAsI / kulmASa iti mUrdhanyopAntyopyasti / 195 / vaTakAdin // 7. 1. 196 // vaTakazabdAtprathamAntAtprAyo'nnamasminnityarthe in pratyayo bhavati nAmni vaTakAni prAyeNa prAyo vAnnamasyAM paurNamAsyAM vaTakinI / 196 / sAkSAdraSTA / / 7. 1. 197 / / sAkSAcchabdAddraStyasminnarthe in pratyayo bhavati / sAkSAdraSTA sAkSI, sAkSiNau, sAkSiNa: / ' prAyo'vyayasya (7-4-65) ityantyasyarAdilopaH // nAmnItyeva ? sAkSAddraSTA / / 197 / ityAcArya zrI hemacandra viracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau saptamasvAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH 7. 1 / / labdhalakSA vipakSeSu vilakSAstvayi mArgaNAH / tathApi tava siddhendra dAtetyuktaM dharaM yazaH ||1
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ // dvitIyaH pAdaH // tadasyAstyasminniti matuH / / 7. 2. 1 / / taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe'sminniti saptamyarthe vA matuH pratyayo bhavati yattatprathamAntamastIti cettadbhavati astisamAnAdhikaraNaM bhavatItyarthaH / gAvo'sya santi gomAn yavamAn vRkSA asmin santi vRkSavAn plakSavAn parvataH asti dhanamasya astimAn svasti ArogyamasyAsti svastimAn, atrAstisvastI avyayo dhanArogyavacanau / astIti ca sAmA nyAbhidhAyi / vizeSAstezca sAmAnyAstinA sAmAnAdhikaraNyamupapadyata eva / astIti vartamAnakAlopAdAnAt vartamAna sattAyAM pratyayo bhavati na bhUtabhaviSyasattAyAm gAvo'syAsan gAvo'sya bhavitAra iti / na tarhi idAnImidaM bhavati gomAnAsIt gomAn bhaviteti / bhavati, na tvetasmivAkye bhavati / tathA sati hi yathA gomAn yavamAnityatrAsteH prayogo na bhavati evaM gomAnAsIt gomAn bhavitetyatrApi na syAt / bhavatu vA prayogaH tathApi gAvo'syAsan gAvo'sya bhavitAra itivat gomAnAsIdityAdiSvapi bahuvacanaM zruyeta / kA tarhIyaM vAcoyuktiH gomAnAsIt gomAn bhaviteti ? eSaiSA vAcoyuktiH, naiSA gavAMsattA kathyate gomatsattaiSA kathyate / tahi kathaM matuH ? astyatra vartamAna kAloktiH / kathaM tarhi bhUtabhaviSyatkAlatA gamyate, dhAtoH saMbandhe pratyayAH' ( 5-4-41 ) iti / atheha kasmAnna bhavati, citrA gAvo'sya santi sa citraguH zabalaguriti ? bahutrIhiNaiva matvarthasyoktatvAt / evaM pUrvazAla: aparazAlaH paJcaguH dazagurityatrApyastItipadasApekSaM taddhitadvigu dvaimAtura ityAdI sAvakAzaM bAdhitvA astipadanirapekSatvAdantaraGgeNa bahuvrIhiNA bhavatA uktArthatvAnmaturna bhavati / astIti kim ? gAvo'syAnantarAH, gAvo'sya samIpAH / anantarAdiSvapi syAt / itikaraNo vivakSArthaH / tena 'bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / / saMsarge'sti vivakSAyAM prAyo matvAdayo matAH ' |1| bhUmni, - gomAn yavamAn, nindAyAm, - zaGkhodakI, kakudAvartI / prazaMsAyAm, - rUpavatI zIlavatI kanyA, nityayoge-kSIriNo vRkSAH kaNTakinaH,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] bRhavRtti-laghunyAsarsavalite [pA0 2. sU0 1] atizAyane-udariNI kanyA, balavAn mallaH, saMsarge, daNDI chatrI / prAyikametadbhamAdidarzanaM sattAmAtre'pi pratyayo dRzyate / vyAghrakAn, parvataH, sparzarasagandhavarNavantaH pulAH, rUparasagandhasparzavatI pRthivI, rUparasasparzavatya ApaH, rUpasparzavattejaH, sparzavAn vaayuH| yakmatIbhiradbhidrUpaM prokSanti / tathA matvarthIyAnmatvarthIyaH sarUpo na bhavati, gAva eSAM santIti gomantaH gomanto'tra santIti maturna bhavati, daNDa eSAmastIti daNDikAH daNDikA atra santIti iko na bhavati / virUpastu bhavatyeva / daNDimatI zAlA, hastimatI upatyakA / virUpodhi matvarthIyaH samAnAyAM vRttau na bhavati / daNDa eSAmastIti daNDikAH daNDinaH / daNDikA asya santi daNDino'sya santIti inmatU na bhaktaH // . 'zaiSikAcchaiSiko neSTaH sarUpaH pratyayaH kvacit / / samAnavattI matvathanmitvarthIyo'pi neSyate // 1 // kaciditi samAnAyAmasamAnAyAM ca vRttI, zAlAyAM bhavaH zAlIya / ' dorIyaH' (6-3-31) itIye sati punaH zAlIye bhavaH zAlIyasyAyaM vetIyo na bhavati / virUpastu bhavati / ahicchatre bhava AhicchatraH tatra bhava AhicchatrIyaH // tathA asaMjJAbhUtAt karmadhArayAnmatvarthIyo na bhavati / vIrapuruSA asmin grAme santi / atra bahuvrIhireva bhavati / vIrapuruSako grAmaH, saMjJAyAstu bhavatyeva-gaurakharavadaraNyam, kRSNasarpavAn valmIkaH, lohitazAlimAna grAmaH / kathamaikagavikaH sarvadhanIti / 'ekAdeH karmadhArayAt' (-7-2-58) ityAdyArambhasAmarthyAdbhaviSyati / tathA guNe guNini ca ye muNazabdA vartante tebhyo matvarthIyo na bhavati / zuklo varNo'syAstIti tikto raso'syAstoti pratyayamantareNApyeSAM tadabhidhAne sAmarthyAt, ye tu guNamAtre tebhyo bhavatyeva / rUpavAn rasavAn zauklyavAn kaayevaaniti / / ____ arha / tada0-astIti ceti yadA astizabdo ghanArthastadAstimAnityupapadyate, yadA tu vidyamAnArthastadA kathaM dvayorekArthatvAdityAha-sAmAnyAbhidhAyIti astIti kriyApadaM sAmAnyAbhidhAyi sAmAnyenAstitvamAtrapratipAdanAt , prakRtibhUtasya tvavyayasya vizeSAbhidhAyitvaM vidyamAnatvarUpavizeSasyAbhidhAnAt / ____ astIti vartamAneti yadyapi sUtre liga saMkhyA kAlazcAtantrANi tathApIha sUtre vartamAnakAlasyaiva prAdhAnyamastItipadopAdAnAdanyathA kimanena 1 na khalu padArthaH sattAM vyabhicarati, tataH sattAyAM nisargasiddhAyAM yatpunarastIti grahaNaM tadvartamAnakAlArtham / / eSeSeti eSA yA tvayA pRSTA sA eSA vkssymaannetyrthH| kathaM maturiti vartamAnatvAbhAvAdityarthaH / dhAto: sambandha iti anena sUtreNAyathAkAlamapi pratyayA bhavantItyarthaH, tena pratyayasya vartamAnakAlatve'pi bhUtabhaviSyatkAlatAvagamaH / zabalaguriti zabalazabdAvarNavAcino gaurAditvAt
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 2] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [257 yAM zabalyo gAvo'sya santItyevaM kAryam / yadA tu zavalazabdo gavi vartate tadA gaurAditvAbhAvAdApi sati 'taddhitAkakopAnya' 3-2-54 ityanena AkhyAdvAreNa puMvattvaniSedhAt zabalAgurityeva syAt / zaMkhAdakakudAva? dve api ashvsyaaplkssnne|| samAnAyAM vRttAviti atra eSAmasyeti ca ubhayatrApi SaSTyAH sadbhAvAt samAnA vRttiH / samAnavRttAvityAdi pUrvAddhe yatsarUpa iti padaM taduttarAddhe'pi yojyaM, tato'yamarthaH-na kevalaM sarUpo matvarthIyo matvarthIyAt samAnavRttI na bhavati, matvarthIyo'potyatrApizabdAd virUpo'pi iti / viSamavRttau sarUpo matvarthIyo na bhavatIti tu kArikayA na saMjagRhe athavA pUrvArdhAt sarUpa iti nAdhikriyate kiMtu matvarthIyo'pi neSyata iti sAmAnyena bhaNanAt sarUpo virUpazca neSyata ityeva vyAkhyAyate, apizabdastu zauSikApekSayA samuccaye vyaakhyeyH| ____asaMjJAbhUtAditi dvividhaH karmadhArayaH saMjJAbhUto'saMjJAbhUtazca, tatra saMjJAbhUto yaH samudAyaprasiddhayA pravarttate yathA gaurakharAdayaH, asaMjJAbhUto yo'vayavArthayogena pravarttate, na pRthaksamudAyaprasiddhayA yathA vIrapuruSAdiH / ___ karmadhArayAdityAdi upalakSaNamidaM yatkarmadhArayAnmatvarthIyo na bhavatIti / yAvatA naJ tatpuruSAdapi bahuvrIhiNaiva bhAvyaM, yathA aghoSA iti / atra hi na ghoSo'ghoSaH, so'syAsti iti kRte bahuvrIhireva na matuH, yatra tvarthavizeSo matvarthIyenAbhidhIyate tatra najUtatpuruSAdapyaso bhavati yathAnakhanti cakrANIti / atra hi naJtatpuruSeNa cakrezvarakAbhAvaH sAmAnyenocyate, matvarthI yena tvatyantaM mUlato'pyarakAbhAva yAvat , tathA yadyapyasaMjJAbhUtAt karmadhArayAnmatvarthIyo na bhavatItyuktaM tathApi prAyeNa dRzyate yathA cisakisalayachedapAtheyavanta iti, atra hi bisakisalayacchedAcca te pAtheyaM ceti karmadhAraye mati maturiti vallabhena nizcikye / kathamiti atrApyasaMjJAbhUtaH karmadhArayo'tItyabhiprAyaH / A yAt // 7. 2. 2 // ' gaNAdibhyo yaH (7-2-53) rUpAtprazastAhatAt (7-2-54) ityA etasmAdya pratyayAt yAH prakRtayo nirdekSyante tAbhyo matuH pratyayo bhavati tadasyAsti tadasminnastotyasminviSaye / kumArImAn, vrIhimAna, daNDavAna, azIrSavAn, vAtavAn, cUDAvAn, sidhmavAn, gomAn, guNavAn / A yAdityabhividhAvAG / apavAdai dhiA mAbhUditi vacanam, tena yathAbhidhAna muttaratra maturapi bhavati / / nyA0 sa0 A yAt0-atra kumArImAnityAdi-prayogeSu yathAkramaM 'nAvAderikaH / 7-2-3 'brohyAdibhyasto' 7-2-5 'ato'nekasvarAt' 7-2-6, 'aziraso'zIrSazca' 7-2-7 'balavAtadanta0' 7-2-19, 'prANyaGgAdAto laH' 7-2-20, 'sidhmAdikSudrajantu0' 'goH' 7-2-50, 'guNAdibhyo yaH' 7-2-53 ityAdisUtravihitapratyayaviSaye pakSe A yAdityanena maturvidhIyate / ___yathAbhidhAnamiti 'kAlAjaTA' 7-2-23 ityAdibhiH kaizcitsUtrairarthavizeSe pratyayo'bhihitaH, sa ca matunA na gamyata iti tadarthapratipAdanAya tatsUtravihita eva pratyayo bhavati, na tu maturityAzayaH /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 3-6 ] nAvAderikaH // 7. 2. 3 // nau ityevamAdibhyo matvarthe ikaH pratyayo bhavati matuzca / naurasyAsminvAstIti nAvikaH, naumAn, kumArikaH, kumArImAn, yavakhadikaH, yavakhadAvAn / naukumArIbhyAm inaM kecidAhuH nAvI, kumArI / nau, kumArI, yavakhadA, sabhA, karaNa iti nAvAdiH / 3 / nyA0 sa0 nAvA0-inaM kecidAhuriti te hyanayoH zikhAdau pAThamicchanti / yavakhadika iti khadana bhidAyaG, yavAnAM khadA yavakhadA yavAbhyoSaH / zikhAdibhya in // 7. 2. 4 // zikhA ityevamAdibhyo matvarthe in pratyayo bhavati matuzca / zikho, . zikhAvAn, mAlI, mAlIvAn / zikhA, mAlA, zAlA, mekhalA, zAkhA, vINA, saMjJA, vaDavA, aSTakA, balAkA, patAkA, karman, carman, varman, bala, utsAha, uddAsa, udbhAsa, ula, mula, mUla, AyAma, vyAyAma, prayAma, Aroha, avaroha, pariNAha, zaGga, vRnda, gadA, nicula, mukula, kUla, phala, ala, mAna, manISA, vrata, dhanvana, cUDA, kekA daMSTrA, sUnA, ghRNA, karuNA, jarA, AyAsa, (Ayasa) stabaka, upayAma, udyama iti zikhAdirAkRtigaNaH / kecittu vaDavA, aSTakA, karmana, varmana, carman ityetebhya ikamapIcchanti / 4 / nyA0 sa0 zikhA 0-ikamapIcchanti iti te hyetAn vrIhyAdau paThanti / vrIhyAdibhyastau // 7. 2. 5 // vrIhyAdibhyo matvarthe tau ika ina ityetau pratyayau bhavataH matuzca / vrIhayo'syAsminvA santi vrIhikaH, vrohI, vrIhimAn, mAyikaH, mAyI, mAyAvAn, mAyAvIti vin / vrIhyAdayaH prayogagamyAH / 5 / ato'nekasvarAt / / 7. 2.6 // akArAntAdanekasvarAnmatvarthe tau ika in ityeto pratyayo bhavataH matuzca / daNDikaH, daNDI, daNDavAn, chattrikaH, chattrI, chattravAn / ata iti kim ? khaTvAvAn, mAlAvAn / anekasvarAditi kim ? khavAn, svavAna / abhidhAnArthasyetikaraNasyAnuvRtteH kRdantAna bhavataH / rApyavAn, lApyavAna, lavyavAna, havyavAn, kRtyavAn, bhRtyavAn, kArakavAn, hArakavAna, kumbhakAravAn, dhAnyamAyavAna, hiMsravAn, IzvaravAn pAkavAn, snehanavAn / kvacidbhavataH /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 2. sU. 7-8] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 259 kAyikaH, kAryA, hAyikaH, hArthI, gahikaH, gahI, dAtrikaH, dAtrI, pAtrikA, pAtro, bhogikaH, bhogI, tarikaH, tarI, vijayikaH, vijayI, saMyamikaH, saMyamI, sthAnikaH, sthAnI iti / jAtizabdebhyo na bhavataH / vyAghravAn, siMhavAn, vRkSavAn, plakSavAn, tathA dravyavAn, kravyavAn, sasyavAn, dhAnyavAn, mAlyavAn, puNyavAn apatyavAn, dhanavAn / kvacidbhavataH, taNDulikaH, taNDulI, karpaTikaH, krpttii| dhanAduttamaNe bhavataH-dhanikaH, dhanI / saptamyarthe ca na bhavataH-daNDo'sminnasti daNDavadgRham, vIravAn grAmaH / kvacidbhavata: / khalinI bhUmiH, zAlinI bhuumiH| rasarUpavarNagandhasparzazabdasnehebhyo guNavAcibhyo na bhavataH / kacidbhavataH / rasiko naTaH, rasI ikSuH, rUpiko dAravaH, rUpiNI kanyA, rUpiSvavadhiH, rUpisamavAyAccAkSuSANi, spaziko vAyuH, gandhikaH, gandhI / tadevaM vyabhicAre sUtraNAdabhidhAnameva zreyaH / / nyA0 sa0 ato0-svavAniti atra svAmitvAvivakSaNAt 'svAnaminnIze' 5-2-49 iti na min / tathA dravyavAniti vyAghrAdayo lokaprasiddhathA jAtizabdA dravyAdayastu zAstraprasiddhathA iti dravyAdInAmapi zAstraprasiddhathA jAtizabdatvaM darzayatA tathetthupAttam / guNavAcibhyo neti yadA tu kasyacidrUpaM rasa ityAdi nAma bhavati tadA bhavatyeva / rUpisamavAyAditi saMkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau karma ca rUpisamavAyAJcAkSuSANIti / aziraso'zIrSazca / / 7. 2. 7 // aziraHzabdAnmatvarthe to ika in ityetau pratyayau bhavataH matuzca tatsaMniyoge cAziraHzabdasyAzIrSa ityayamAdezo bhavati / / azISikaH, azIrSI, azIrSavAn / ikenoH 'zIrSaH svare taddhite' (3-2-103) iti zIrSAdezo vidyata eva, mato tvaziraso'zIrSabhAvo'nena vidhIyate / / arthArthAntAdbhAvAt // 7. 2. 8 // arthazabdAdarthAntAcca bhAvavAcino matvarthe tau ika in ityeto pratyayau bhavataH, niyamArthamidam, ubhayathA cAyaM niyamo vAkyabhedena kriyate, bhAvavAcina evaitau pratyayau bhavataH, bhAvavAcinazcatAveva bhavataH / arthaNi upayAcane-arthanamarthaH, so'syAstItyarthikaH arthI / pratIpamarthanaM pratyarthaH so'syAstIti pratyarthikaH, pratyarthI / ikenAveveti niyamAdato matUna
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 9-13 ] bhavati / bhAvAdeveti niyamAdato dravyavAcina ikenau na bhavataH, artho hiraNyAdirasyAstIti arthavAn iti matureva bhavati / / vrIhyarthatundAderilazca // 7. 2. 9 // vrIhivAcibhyastundAdibhyazca matvarthe ila: pratyayo bhavati cakArAttau cekenau A yAditi matuzca / vrohyartha, kalamA asyAsminvA santi kalamilaH, kalamikaH, kalamI, kalamavAn, zAlilaH, zAlikaH, zAlI, zAlimAn / vrohizabdo'pi vrohyartho bhavati kiMtu tasya pUrvatropAdAnAdilo 'na bhavati / bhAve hi tatropAdAnamanarthakaM syAt / bhavatItyeke / vriihilH| tundAdi, tundilaH, tundikaH, tundI, tundavAn, udarilaH, udarikaH, udarI, udaravAn / tunda, udara, picaNDa, yava, graha, paGka, guhA, kalA, kAka iti tundAdiH / 9 / nyA0 sa0 vrIhya0-cakArAttau ceti atra ca zabdo'pyarthe tAvapItyarthaH / pUrvatreti vrIhyAdibhyastAvityatra / nanu tarhi arthagrahaNAbhAve'pi vrIhizabdopAdAne'pi vrIhyarthagrahaNe labdhe kimarthagrahaNena ? na, pratipattigauravanirAsArthatvAdarthagrahaNasya / svAGgAdivRddhAtte // 7. 2. 10 / / svAGgAdvivRddhopAdhikAnmatvarthe te ila ika in ityete pratyayA bhavanti matuzca / vivRddhau mahAntau karNAvasya staH kaNilaH, kaNikaH, karNI, karNavAn, oSThilaH, oSThikaH, oSThI, oSThavAn / vivRddhAditi kim ? anyatrelo na bhavati / 'ato'nekasvarAt ' (7-2-6) itIkenmatava eva bhavanti / 10 / vRndAdAskaH // 7. 2. 11 // vRndazabdAnmatvarthe ArakaH pratyayo bhavati matuzca / vRndArakaH, vRndavAn / zikhAditvAt vRndI / 11 / zRGgAt // 7. 2. 12 // zRGgAnmatvarthe ArakaH pratyayo bhavati matuzca / zRGgArakaH, zRGgavAn / zikhAditvAt zRGgI / 12 / phalabarhAncenaH // 7. 2. 13 // phalabaha ityetAbhyAM zRgAcca matvarthe inaH pratyayo bhavati matuzca /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( pAda. 2. sU. 14-19] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 261 phalinaH phalavAn, barhiNaH, barhavAn zRGgiNaH, zRGgavAn / zikhAditvAt phalI barho |13| malAdImasazca / / 7. 2. 14 // malazabdAnmatvarthe Imasa inazca pratyayau bhavataH matuzca / malImasaH, malinaH, malavAn / 14 / marutparvaNastaH / / 7. 2. 15 // marutparvan ityetAbhyAM matvarthe ta: pratyayo bhavati matuzca / marutaH, maruttvAn parvataH, parvavAn / 15 / valivaTituNDerbhaH // 72. 16 // vali TiDi ityetebhyo matvarthe bhaH pratyayo bhavati / valibhaH, valina ityaGgAditvAnna / vaTibha, tuNDibhaH / sidhmAdipAThAlle tuNDilaH, matuzva / valavAn, pravRddhA nAbhistuNDiH | 16 | nyA0 sa0 valiva0 - vaTirunatanAbhyarthaH, ekadeza iti nyAyAttundizabdAdapi bhe tundibha iti kSIraH / UrNAhaMzubhamo yus / / 7. 2. 17 // UrNA aham zubham ityetebhyo matvarthe yus pratyayo bhavati / UrNAyuH urabhraH, ahaMyuH ahaMkArI, zubhaMyuH kalyANabuddhiH | 17| kaMzaMbhyAM yustiyastutavabham / / 7. 2. 18 / / kam, zam ityetAbhyAM matvarthe yus, ti, bas, tu, ta, va, bha ityete pratyayA bhavanti / -- kaMyuH, zaMyuH, kantiH, zaMtiH, kaMyaH, zaMyaH, kaMtuH, zantuH, kantaH, zantaH, kaMvaH, zaMvaH, kaMbhaH, zaMbhaH / yusyasoH sakAro nAma sidavyaJjane '( 1 - 1 - 21 ) iti padatvArthaH tena 'tau mumo vyaJjane svau (1-3-14 ) ityanusvArAnunAsiko siddhau / kaMyuH, kayyuH, zaMyaH, zayyaH | 18 | " balavAtadantalalATA dUlaH / / 7. 2. 19 // ebhyo matvarthe UlaH pratyayo bhavati / balUla:, vAtUla:, dantUla:, lalATUlaH / matuzca / balavAn, vAtavAn, dantaghAn lalATavAn / 19 /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 20-21 ] prANyaGgAdAto laH // 7. 2. 20 // prANyaGgavAcina AkArAntAnmatvarthe laH pratyayo bhavati matuzca / cUDAlaH, jaGghAlaH, zikhAlaH, cUDAvAn, jaGghAvAn, zikhAvAn / prANyaGgAditi kim ? jaGghAvAn prAsAdaH, zikhAvAn pradIpaH / aGgagrahaNaM kim ? icchAvAn, vAsanAvAn / kaNikAla ityatra karNikAzabdaH prANyaGgasyaiva vAcaka ityAhuH / Ata iti kim ? hastavAn, pAdavAn / 20 / nyA0 sa0 prANya-cUDAla iti zAkhAdipAThena na bAdhyate itikaraNAt / zikhAla iti idamudAhRtaM zakaTotpalabhojaiH mUlodAharaNaM tu bhojenaiva tatazcaivaM jJAyate yathA zikhAyA valaca saMjJAyAM tathA innapi vahnau mayUra iti niyate'rthe draSTavya ityavadhAryamitikaraNAt prANyaGgasyaiveti na tu karNAbharaNasyetyarthaH / sidhmAdikSudrajanturugbhyaH / / 7. 2. 21 // sidhmAdergaNAt kSudrajantuvAcibhyo rugvAcibhyazca matvarthe laH pratyayo bhavati matuzca / sidhmAnyasya santi sidhmalaH, sidhmavAn, varmalaH, varmavAn / aGgAditvAnne varmanaH / gaDulaH, gaDumAn / pAkhudhamanIzabdo dIrghAntAveva gaNe paThyate tena dIrghAntAbhyAmeva laH / pArNIlaH, dhamanIlaH / hasvAntAbhyAM tu matureva / pANimAn, dhamanimAn / kSudrajantu, yUkAlaH, yUkAvAn, makSikAlaH, makSikAvAn / A nakulAt kSudrajantuH / ruku, mUrchAlaH, mUIvAna, vicikAlaH, vicikAvAn / rugbhya iti bahuvacanaM svarUpavidhiniSedhArtham / sidhma, varman, gaDu, tuNDi, maNi, nAbhi, bIja, niSpAda, niSpada, niSpa, pAMzu, hanu, pazu, pASrNI, dhamanI, saktu, mAMsa, patra, vAta, pitta, zleSman, pArzva', karNa, sakthi, sneha, zIta, kRSNa, zyAma, piGga, pakSman, pRthu, mRdu, maJju, caTu, kaND iti sidhmAdiH / kathaM vatsalaH snehavAn aMsalo balavAn ? nAtra kazcidvatsAdyartho'sti iti pezalakulAdivadetau yathAkathaciyutpAdanIyau sidhmAdiSu vA paThanIyau / 21 // nyA0 sa0 sidhmA0-nanu sidhmazabdasya durbhittArthatvAt rugadvAreNaiva la: siddhaH kiM gaNapAThena ? satyaM, asyAdantatvAta 'prANisthAdasvAGgAt ' 7-2-60 itIna syAttadbAdhanArtham , varmanazabdasyApi durbhitArthatvAta kaNDUzabdasya ca tathaiva siddhaM kiM tvAbhyAM yathAkrama 'no'gaa|'
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ {pAda. 2. sU. 22-25 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [263 'madhvAdibhyoraH' 7-2-26 ityeva syAt, tathA'tra gaDazabdo gaDalasvarUpe guNe vattate iti rugadvAreNa na sidhyati / pezalakuzalAdiSaditi yathA pezaM lAti, kuzaM lAti ityevamanayoyutpattirevaM vatsalAMsalayorapi / auNAdiko vA manojJamedhAvi bAcinau / prajJAparNodakaphenAlelau // 7. 2. 22 / / prajJA parNa udaka phena ityetebhyo matvartha la ila ityetau bhavataH matuzca / prajJAlaH, prajJilaH, prajJAvAn, parNalaH, parNilaH, parNavAna, udakalaH, udakilaH, udakavAn, phenalaH, phenilaH, phenavAn / 22 / kAlAjaTAghATAkSepe // 7 2. 23 // kAlAjaTAghATA ityetebhyo la ila ityeto pratyayau bhavataH kSepe pratyavArthasya nindAyAM gamyamAnAyAm / kAlAla: kaalilH| kAleti DopAntyaM kecitpaThanti / kADAlaH, kADilaH, jaTAla:, jaTilaH, ghATAlaH, ghATilaH / matunA kSepo na gamyate iti kSepe maturna bhavati / kSepe iti kim ? kAlAvAn, jadAvAn, ghATAvAn / 23 / . nyA0 sa0 kAlA0-kAlAla iti kaDat Nig bhivAdyA, 'RphiDa' 2-3-104 iti le kAlA pAdatrasAvizeSaH, asmAnmato 'prANyaGga' 7-2-20 iti le abhrAdyakAre ca prApte lelo| jaTAla iti lokavacanAya jaTA asyAsti / ghATAla iti nindyA ghATA kRkATikAsyAsti / vAca AlATau // 7. 2. 24 // - vAc ityetasmAnmattvarthe Ala ATa ityeto pratyayo bhavataH kSepe gamyamAne, gmino'pavAdaH / bAcAlaH, vAcATaH / yo bahu niHsAraM bhASate sa evaM kSipyate / matunA kSepo na. gamyate iti kSepe maturna bhavati / kSepe ityeva ? vAgmI, vAgvAn / 24 / gmin / / 7. 2. 25 // bAco matvarthe gmin pratyayo bhavati matuzca / vAgmI, vAgvAn / gakAraH 'pratyaye ca' (1-3-2) iti anunAsika nivRttyarthaH / kSepa iti nivRttam / 25 / nyA0 sa0 gmin nivRttyartha iti dvitIyagazraghaNaM na syAditi na bActhe, rUpameva hi bhidyate na zrutiH, zabdasya zrotragrAhyatvAditi pUrvanyAsAH / kSepa iti nivRttam-pRthagyogAditi-karaNAnuvRttezca prazaMsAyAmevAyaM na svarUpamA /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 26-28 ] madhvAdibhyo raH // 7. 2. 26 / / madhvAdibhyo matvartha raH pratyayo bhavati / madhuro rasaH / atra madhuzabdaH svAdutve guNatve guNasAmAnye vartate / madhuraM madhu, madhuraM kSIram, atra guNe / kSaudrAdidravyavRttestu matureva itikaraNAnuvRtteH / madhumAn ghaTaH / evaM khaM mahat kaNThavivaramasyAsti kharaH gardabhaH, khavAnanyaH / mukhaM sarvasmin vaktavye yasyAstIti mukharaH vAcAlaH, mukhvaannyH| kujAvasya sta: kuJjaro hastI / kuJjazabdo'tra hnupryaayH| kujavAnanyaH / nagaraM puraM, nagavadanyat / USaraM kSetram, USavadanyat / muSkaraH pazuH, muSkavAnanyaH / zuSiraM zuSimatkASTham / kaNDUraH kaNDUmAn, pANDuraH pANDumAn, pAMzuraH pAMzumAn, madhvAdayaH prayogagamyA: / 26 / nyA0 sa0 madhvA0-madhura iti madhuzabdo mAdhurye'rthe puMliGgaH kSaudrAdyarthe tu napuMsakaH tasmAt mAdhurye'rthe puMliGgena vAkyaM kArya madhurasyAtIti, svAdutve ityasya guNatva iti guNasAmAnye iti ca paryAyadvayam / evamiti itikaraNAnu vRtteH, khara ityAdiSu arthavizeSe spratyayo'nyatra madhurevetyartha / pANDura iti atra pANDuzabdaH pANDutvarUpe guNe varttate / kRSyAdibhyo valac // 7. 2. 27 // kRSyAdibhyo matvarthe valaca pratyayo bhavati / kRSIvalaH kuTumbI, kRSimatkSetram, AsutIvalaH kalyapAlaH, AsutimAn, pariSadvala:, pariSadvAn, parSadvalaH, parSadvAn, pariSadalaM tIrtha paGkilamityarthaH / pariSadvat / rajasvalA strI, rajasvAna grAmaH / kecittu rajasvalo dezaH rajasvalA bhUmiH rajasvAna rajasvatIti sarvatrAvizeSeNa vRttimicchanti / dantAvalo nAma rAjA hastI ca / zikhAvalaM nagaram zikhAvalo mayUraH, zikhAvalA sthUNA, dantavAn zikhAvAnanyaH / mAtRbala: mAtRmAn, evaM pitRvalaH, bhrAtRvalaH, utsAhavalaH putravala: utsaGgavalaH / vizeSa itikrnnaatsiddhH| kRSyAdayaH prayogagamyA: / 27 / ___ nyA0 sa0 kRSyA0 -zikhAklo mayUra iti itikaraNAta prANyaGgArthAdapi zikhAzabdAta valac na tu laH, evaM dantavAn zikhAvAnanya iti dantazikhAbhyAM saMjJAyAmiti pUrvaruktatvAt / lomapicchAdeH zelam // 7. 2, 28 // lomAdibhyaH picchAdibhyazca matvarthe yathAsaMkhyaM za ila ityetau bhavataH matuzva / lomazaH lomavAn, romazaH romavAna, picchilaH picchavAna urasilaH ursvaan|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 29-31 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [265 ___ loman, roman, babhru, valga, hari, kapi, muni, giri, uru, karka iti lomAdiH / piccha, uras, dhuvakA, dhruvakA, pakSa, cUrNa iti picchAdiH / 28 / nyA0 sa0 loma0-picchila iti picchaM cikkaNatvamasyAsti, yadvA picchaM mayUrAdisatkamasyAstyupamAnatayA / no'GgAdeH // 7. 2. 29 // aGga ityevamAdibhyo matvarthe na: pratyayo bhavati matuzca / aGgAnyasyAH santi anggnaa| rUDhizabdo'yaM, kalyANAGgI strI ucyate itikaraNAt anyatrAGgavatI / pAmanaH pAmavAn, vAmanaH vAmavAn / aGga, pAman, vAman, heman, zleSman, sAman, varman (varman) zAkin, palAlin, palAzin, USman, kadru, bali ityaGgAdiH yogavibhAga uttarArthaH / 29 // nyA0 sa0 no'GgA0- vAmana iti vAmAni nIcAnyarthAdagAnyasya / yogavibhAga iti ekayogantu lomapicchAGgAdeH zelenamityevaMvidhaH syAt / zAkIpalAlIdA hasvazca // 7. 2. 30 / / zAkI palAlI dardU ityetebhyo matvarthe naH pratyayo bhavati matuzca napratyayasaMniyoge caSAM isvo'ntaadeshH| mahacchAkaM zAkamUsaho vA zAkI, mahatpalAlaM palAlakSodo vA plaalii| da na ma vyAdhiH / zAkinaH, zAkImAna, palAlinaH, palAlImAn, dardu NaH, dardU mAn / kecittu zAkIpalAlyoIsvatvaM necchanti / tanmate zAkInaH, palAlonaH / 30 / nyA0 sa0 zAkI-zAkIti mahattve samUhe'pi tadbahulamiti strItve gaurAditvAt GI / viSvaco viSuzca / / 7 2. 31 / / viSvaca ityetasmAnmatvarthe naH pratyayo bhavati viSu ityayaM cAdezo bhavati / viSa aJcatIti viSvak / viSvaJco razmayo viSvagnatAni vA asya santi iti viSuNaH AdityaH / viSuNaH vAyuH / viSuzabdo nipAto nAnAtve vartate / viSvagiti akhaNDamavyayaM vaa| nakArasaMniyoge Adezasya vidhAnAt matau viSvagvAn / kathaM viSamAnahorAtrapravibhAga iti ? viSurnAma muhUrtastasmAdbhaviSyati / 31 / nyA0 sa0 vidhvaco0- viSvak iti atra rUpamityadhyAhArAt klIbatve selupi nAgamAbhAvaH / akhaNDamiti cakArAntamityarthaH, cakArAntasyaiva sUtre grahaNAt /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2: sU0.32-37 ] lakSmyA anaH // 7. 2. 32 // lakSmIzabdAnmatvarthe'naH pratyayo bhavati / lakSmIrasyAstIti lakSmaNaH, matau lakSmIvAn / 32 / prajJAzraddhA vRtterNaH / / 7. 2. 33 // prajJAzraddhA vRtti ityetebhyo matvarthe NaH pratyayo bhavati matuzca / prAjJaH, prajJAvAn, zrAddhaH, zraddhAvAn, ArcaH, arcAvAn, vArtaH, vRttimAn / strI tu prAjJA zrAddhA ArcA vaartaa| prAjJIti svArthikANantAt / 33 / jyotsnAdibhyo'Na // 7. 2. 34 // jyotsnA ityevamAdibhyo matvarthe'Na pratyayo bhavati / jyotsnA asminnasti jyotsnaH pakSaH, jyotsnI rAtriH, tAmisraH pakSaH, tAmisrI rAtriH / tAmisrANi guhAmukhAni / vaisarpo vyAdhiH, vaipAdikaM kuSTham, kautupaM gRham, kauNDalo yuvA, tApasaH pAkhaNDI, sAhasro devadattaH, matau. jyotsnAvAn tamisrAvAnityAdi / tApasa iti rUDhizabdo rUDhiviSaye ca maturna bhavati / kuNDalI sahasrI ceti zikhAditvAt / jyotsnAdayaH prayogagamyAH / 34 / . sikatAzarkarAt // 7. 2. 35 // sikatAzarkarA ityetAbhyAM matvarthe'N pratyayo bhavati matuzca / saikataH, sikatAvAn dezaH, zArkaraH zarkarAvAnodanaH / 35 / ilazca deze // 7. 2. 36 // sikatAzarkarAbhyAM deze matvarthe ilazcakArAdaN ca pratyayau bhavataH matuzca / sikatila:, saikataH, sikatAvAn dezaH, zarkarilaH, zArkaraH, zarkarAvAn dezaH / sikatAH, dezaH, zarkarAH dezaH ityabhedopacArAt / 36 / / nyA0 sa0 ila:-nanu pUrva sUtrega sAmAnyena bhaNanAdeze'pi 'sikatAzarkarAbhyAma' 7-2-35 siddha eveti kimatra tadanukarSaNArthena ca zabdena ? satyaM, yadyatra cakAro na syAttadanukarSaNArthastadA deze'sAveva syAnna tvaN / / nanu sikatA deza ityAdyarthaM matvarthIyasya pakSe lup lubantasya ca prakRtiliGgasaMkhye vaktavye ityAha-upacArAditi rUDhivazAcca bahavacanAnta iti / drormaH // 7. 2. 37 // dhu iti divaH kRtokArasya nirdezaH dhuzabda ukArAnto'haHparyAyaH
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2. sU 38-43 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [267 prakRtyantaraM vaa| cUdrazabdAbhyAM matvarthe maH pratyayo bhavati / dyodyusyiAsminvAstIti dhumaH / drUNi dArUNyasyAsminvA santAti drumaH / rUDhizabdAvimau rUDhiviSaye ca maturna bhavati / anyatra tu matureva / ghumAn, drumAn / 37 / kANDANDabhANDAdIraH // 7. 2. 38 // kANDa ANDa bhANDa ityetebhyo matvarthe Ira: pratyayo bhavati matuzca / kANDIraH, kANDavAn, ANDIraH, ANDavAn, bhANDIraH, bhANDavAn / ANDau muSkau / 38 nyA0 sa0 kANDA0-ANDIra iti ekadezeti nyAyAt zliSTanirdezAdvA aNDIra ityapi gauddjyau| kacchavA DuraH // 7. 2. 39 // .. kacchUzabdAnmatvarthe DuraH pratyayo bhavati / kaccharaH, kacchUmAn / 39 / dantAdunnatAt / / 7. 2. 40 // unnatatvopAdhikAddantazabdAnmatvarthe DuraH pratyayo bhavati / unnatA dantA asya santi danturaH / unnatAditi kim ? dantavAn / 40 / nyA. sa0 dantA0-dantavAniti nirgatatvamunnatatvaM, pramANAtirekastu vRddhiriti bhinnatvaM, tatronnatatve danturaH, vivRddhivivakSAyAM tu 'svAGgAdvivRddhAt' 7-2-10 iti 'AyAta' 7-2-2 iti ca dantilo, dantI, dantiko, dantavAniti yathAyogaM bhavati, unnatArtho matunA na gamyate ityatra maturna bhavati / medhAsthAnnavaraH // 7. 2, 41 // meghAratha ityetAbhyAM matvarthe iraH pratyayo vA bhavati, vAvacanAdyathAprAptimikenau A yAditi matuzca / medhiraH / medhAvAn / uttarasUtreNa vinnapi / medhAvI, rathiraH, rathikaH, ratho, rathavAn / 41 / kRpAhRdayAdAluH // 7. 2. 42 // kRpAhRdayazabdAbhyAM matvarthe AluH pratyayo vA bhavati matuzca / kRpAluH kRpAvAna, hRdayAluH, hRdayikaH, hRdayI, hRdayavAn / 42 / kezAdaH // 7. 2. 43 // kezazabdAnmatvarthe vaH pratyayo vA bhavati matuzca / kezavaH, kezikaH, kazI, kezavAn / kezava iti rUDhizabdo'pi viSNuvAcI / 43 / nyA0 sa0 ve za .-rUDhizabdo'pIti na kevalaM yasya kezAH santi sa kezavaH, kintu viSNurapi /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 2 sU0 44-48 ] maNyAdibhyaH // 7. 2. 44 // maNyAdibhyo matvarthe vaH pratyayo vA bhavati matuzca, yogavibhAgAdveti nivRttam / maNivaH, maNimAn / sidhmAdipAThAt maNilaH, hiraNyavaH, hiraNyavAn, bimbAvam, kurarAvam, kurabAvam / 'ghaJyupasargasya bahulam' ( 3-2-86 ) iti bAhulakAddIrghaH / rAjIvam, iSTakAvam, gANDivam, gANDIvam, ajakAvam, bimbAvam ityAdayo rUDhizabdAH / rUDhizabdaviSaye ca maturna bhavati / viSayAntare tu bhavatyeva / bimbavAnityAdi, maNi, hiraNya, bimba, kurara, kurava, rAjI, iSTakA, gANDi, gANDI, ajakA iti maNyAdayaH prayogagamyAH / 44 / honAtsvAGgAdaH // 7. 2. 45 / / hInopAdhikAt svAGgAnmatvarthe aH pratyayo bhavati / khaNDaH karNo'syAsti karNaH, chinnA nAsikAsyAsti nAsikaH / hInAditi kim ? karNavAn nAsikAvAnityeva bhavati / 45 / abhrAdimyaH // 7. 2. 46 // abhra ityevamAdibhyo matvarthe aH pratyayo bhavati yathAdarzanaM matuzca / abhrANyasmin santi abhra nabhaH, asyisya santi arzaso devadattaH, urasaH / urasvAn / abhra, arzas, uras, tunda, catura, palita, jaTA, ghATA, kardama, kAma, bala, ghaTA, amla, lavaNa ityabhrAdirAkRtigaNaH / 46 / astapomAyAmedhAsrajI vin // 7. 2. 47 / / - asantebhyastapasmAyAmeghAsraj ityetebhyazca matvarthe vin pratyayo bhavati matuzca / asanta, yazasvI, yazasvAn, sarasvI, sarasvAn, sarasvatI, evaM tejasvI, varcasvI, tapasvI, tapasvAn / asantatvenaiva siddhe tapaso grahaNaM jyotsnAdyaNA bAdho mAbhUdityevamartham / mAyAvI, mAyAvAn, mAyI, mAyika iti vrIhyAdipAThAt / medhAvI, medhAvAn, sragvI, sragvAn / 47 / ___nyA0 sa0 asta-sarasvatIti yadA nadI tadA saraH saraNaM gamanamasyAstIti vAkyaM, yadA tu bhAratI tadA saro mAnasAdyasyAstIti / AmayAdIrghazva // 7. 2. 48 // AmayazabdAnmatvarthe vin pratyayo dIrghazcAmayazabdasya bhavati matuzca /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda 2. sU. 49-54] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 269 AmayAvI, AmayavAn / 48 // svAnaminnIze // 7. 2. 49 // svazabdAnmatvarthe Ize vAcye min pratyayo bhavati dIrghazvAsya / svamasyAstIti svaamii| Iza iti kim ? svavAn / 49 / goH // 7. 2. 50 // ___ gozabdAnmattvarthe min pratyayo bhavati / gAvo'sya santi govI, matuzcagomAn / pUjya eva minamicchantyanye / 50 / UrjA vinvalAvazvAntaH // 7. 2. 51 / / U zabdAnmatvarthe vinvala ityetau pratyayau bhavataH tatsaMniyoge cAsyAsa cAnto bhavati / UrjasvI, UrjasvalaH, matuzva-UrvAn, kathamUrjasvAn ? UrjayateH aspratyayAntasya matau / 51 // nyA0 sa0 U!0-aspratyayAntasyeti yoveM UrjayaterasantasyAstapomAyetyanena asantatvAdvina siddha eva kimatra sUtre UrjuzabdAd vinvidhAnena ? __satyaM, asantasya Urjayateniyata eva prayoga iti, tato'nena vividhAnaM, etacca UrjazabdAd vividhAnenaiva jJApyate / tamisrANevajyotsnA // 7. 2. 52 / / tamisrArNavajyotsnA ityete zabdA nipAtyante / tamisrati tamazabdAdraH upAntyasya cetvam / tamo'trAstIti tamisrA rAtriH, tamisraM tamaHsamUhaH, tamisrANi guhAmukhAni / matuzca / tamasvAn, arNaveti arNaso vaH pratyayaH antyasya ca lopaH, arNavaH smudrH| jyotsneti jyotiHzabdAnnaH pratyaya upAntyalopazca nipaatyte| jyotsnA candraprabhA / anyatra jyotiSmatI rAtriH nipAtanasyeSTaviSayatvAt / 52 / guNAdibhyo yaH // 7. 2. 53 // guNAdibhyo matvarthe yaH pratyayo bhavati / guNyaH puruSaH, himyaH parvataH, matuzca-guNavAn, himavAn / kathaM ko guNino nArcayet iti in ? zikhAditvena bhaviSyati / muNAdayaH prayogagamyAH / 53 / rUpAtprazastAhatAt / / 7. 2. 54 // prazastopAdhikAdAhatopAdhikAcca rUpAnmatvarthe yaH pratyayo bhavati /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 55-57 ] prazastaM rUpamasyAsti rUpyo gauH| rUpyaH puruSaH, AhataM rUpamasyAsti rUpyaH kArSApaNaH / nighAtikAtADanAddInArAdiSu yadrUpamutpadyate tadAhataM rUpyam / prazastAhatAditi kim ? rUpavAn / prazaMsAyAM maturapi bhavati / rUpavatI kanyA / Ahate na bhavati itikaraNAt / kathaM rUpiNI kanyA rUpiko dAraka iti ? vriihyaaditvaadbhvissyti| A yAdityasya pUrNo'vadhiH ataH paraM maturnAsti / 54 / pUrNamAso'Na / / 7. 2. 55 // pUrNamAszabdAnmatvarthe'N pratyayo bhavati / pUrNo mAzcandramA asyAmastiA paurNamAsI // 55 // gopAdata ikaNa // 7. 2. 56 / / gozabdapUrvAdakArAntAnmatvarthe ikaN pratyayo bhavati, matvAdInAmapavAdaH / gauzatikaH, gausahatrikaH / ata iti kim ? goviMzatimAn / kathaM gauzakaTikaH ? zakaTIzabdena samAnArthaH zakaTazabdo'sti / zakaTIzabdAttu matuH anabhidhAnAnna bhavati / ke cittu gavAderanakArAntAdapIcchanti / gavAM samUho gotrA sA vidyate yasya gautrikaH, gAvo vayAMsi cAsya santi gauvayasikaH / 56 / nyA0 sa0 gopU0-kathamiti adantAdvihita ikaN kathaM zakaTIzabdAd bhavatItyAzayaH zakaTIzabdAttviti zakaTIzabdAttAvadadantatvAbhAvAdikaN na bhavati, paraM maturbhavati no vetyAha- . anabhidhAnAditi / niSkAdeH zatasahasrAt // 7. 2. 57 // niSko ya AdistataH paraM yacchataM sahasraM ca tadantAnmatvarthe ikaNa pratyayau bhavati / naiSkazatikaH, naiSkasahastrikaH / niSkAderiti kim ? zato, shsrii| AdigrahaNAtsuvarNaniSkazatamasyAstItyatra na bhavati / 57 / / nyA0 sa0 niSkA-niSkazcAsAvAdizca bahuvrIhirvA / .. ___nanu bahuvrIhau suvarNaniSkazatazabdAdapi prApnoti ? satyaM, atrAdizabdo'vayavArthaH niekAdazca zatasahasrazabdayoravayavaH samAsa eva sati bhavati vAkye tasya svAtAcyAta. samAsazca suvarNaniSkazabdena zatazabdena cArabhyata iti zatazabdAntasamAsApekSayA suvarNaniSkazabdasyaivAvayavatvaM, na tu niSkazabdasyeti suvarNeniSkazatazabdAnnekaNa, athavAtrAdizabdaH prAthamyArtho'pi vyAkhyAyate prAthamyaM ca suvarNaniSkazatazabde zatazabdApekSayA niSkazabdasyAsyevetIkaNa prApnotIti tannivRttyartha sAvadhAraNaM vyAkhyeyaM niSka evAdiryasyeti ana tuna niSka evAdiH kiMtu suvarNazabdo'pIti na bhavati, evamuttaratrApi / AdigrahaNAdityAdi suvarNasya niSkAzasteSAM zatamiti vigrahaH /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 2. sU. 58-62 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [271 ekAdeH karmadhArayAt // 7. 2. 58 // ekAdeH karmadhArayAdakArAntAnmatvarthe ikaNa pratyayo bhavati / eko gaurekagavaH so'syAstyaikagavikaH, aikazatikaH aikasahasrikaH / karmadhArayAditi kim ? ekasya gaurekagavaH so'syAsti iti na bhavati / ata ityeva ? ekaviMzatirasyAstIti na bhavati / kathamekadravyavattvAditi / ekena dravyavattvamiti samAse bhaviSyati / 58 / nyA sa0 ekA0-samAse iti / 'UnArthapUrvAdyaiH' 3-1-67 ityanena / sarvAderin // 7. 2. 59 // sarvAderakArAntAtkarmadhArayAnmatvarthe in pratyayo bhavati / sarvaM dhanaM sarvadhanam tadasyAstIti sarvadhanI, sarvabIjI, sarvakezI naTaH / 59 / prANisthAdasvAGgAdvandvarumindyAt / / 7. 2. 60 // prANistho'svAGgavAcI akArAnto yo dvandvaH samAso yazca rugvAcI nindyavAcI ca zabdastasmAnmatvarthe in pratyayo bhavati / dvandva. kttkvlyinii| zaMkhanapuriNI / ruk-kuSTI, kilAsI, nindha, kakudAvartI, kAkatAlukI / prANi sthAditi kim ? puSpaphalavAn vRkSaH / asvAGgAditi kim ? stnkeshvtii| ata ityeva ? citrakalalATikAvatI / vipAdikAvatI / kAkatAlumatI / " ato'nekasvarAt ' (7-2-6) ityeva siddha ikAdibAdhanArthaM vacanam / 60 / nya0 sa0 prANi-zakhanUpuriNIti anuparato vo yasya yasmAd vA tadanuparataravaM tasya pRSodarAditvAnnUpurAdezaH 'zvazura' 3-1-123 iti nipAtanAd vA / vAtAtIsArapizAcAtkazvAntaH // 7. 2. 61 // vAta, atIsAra, pizAca ityetebhyo matvarthe in pratyayo bhavati kakArazcAntaH / vAtAtIsArayo ruktvAt pUrveNen siddhaH kArthamupAdAnam / pizAcasya tUbhayArtham / vAtakI, atIsArakI, pizAcakI / 61 // nyA0 sa0 vAtA0-aba ekadezavikRteti nyAyAdatisArakItyapi / pUraNAdayasi // 7. 2. 62 // pUraNapratyayAntAdvayasi gamyamAne matvarthe inneva pratyayo bhavati / paJcamo mAsaH saMvatsaro vAsyAstIti paJcamI bAlakaH dazamI karabhaH / 2 / nyA. sa. pUra.-nanu 'ato'nekasvarAt' 7-2-6 ityanenen siddha eva kimanena ? satyaM, inneveti niyamArtha tena hi ividhAne iko'pi syAditi /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 63-68 / sukhAde: / / 7. 2. 63 / / ... sukhAdibhyo matvarthe inneva pratyayo bhavati / sukhI, dukhii| sukha, duHkha, tRpra, kRccha, asra, alIka, kRpaNa, soDha, pratIpa, praNaya, hasta, (hala) Asra, kakSa, zIla ityeke iti sukhAdiH / 63 / mAlAyAH kSepe // 7. 2. 64 // mAlAzabdAtkSepe gamyamAne matvarthe inneva pratyayo bhavati / mAlI / kSepa iti kima ? mAlAvAn, mAlAzabda: shikhaadiH| tataH kSepe matunivRttyarthaM vacanam / 64 // dharmazIlavarNAntAt // 7. 2. 65 // dharmazIlavarNa ityetadantAnmatvartha inneka bhavati / munidharmI, yatizIlI, brAhmaNavarNI // 65 // bAharvAdevalAt / / 7. 2. 66 // bAhu-UrupUrvodvalAntAnAmno matvarthe inneva bhavati / bAhubalI, UrubalI / 66 / manmAbjAdernAmni // 7. .2 67 // ___ mannantebhyo mAntebhyo'jAdibhyazca matvarthe inneva bhavati nAmni samudAyazretkasyacinnAma bhavati / mannanta, dAminI, sAminI, prathiminI, mahimitI, dhamiNI (vminnii)| kamiNI, mAnta-prathaminI, bhAminI, kAminI, yAminI, sominI, abjAdi, abjinI, kamalinI, saroruhiNI, sarojinI, ambhojinI, rAjIvinI, aravindinI, paGkajinI, puTakinI, nAlIkinI, mRNAlinI, bisinI, tAmara sinI, yvaasinii| nAmnIti kim ? sAmavAn, somavAn, abjavAn / 67 / nyA0 sa0 manma0-pratyayApratyayoH iti nyAyAt mannantebhya ityukte'pi manpratyayAntebhya iti dRzyaM abjinyAdayaH kamalinIvAcakAH yavAsinI tvauSadhiH / hastadantakarAjjAtau // 7. 2. 68 // hasta danta kara ityetebhyo matvarthe inneva bhavati samudAyena cejjAtirabhidhIyate / hasto'syAstIti hastI, dantI, krii| jAtAviti kim ? hastavAn, dantavAn karagan naraH / 68 / nyA0 sa0 hasta0-nanu hastI ityAdibhirjAtimAnevAbhidhIyate na jAtistatkathamanena ? satyaM, jAtimatyucyamAne gauNavRttyA jAtirapyucyate, gauNamukhyanyAyastu mukhyayA vRttyA
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2. sU. 69-71 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [273 inpratyayAntena hasta ityAdinA pratipAdanAsaMbhavAnnAdriyate, yadvA nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavaditti nyAyAt samudAyena cejjAtirabhidhIyate ityukte'pi jAtimatI vyaktirucyata iti draSTavyaM, nirvizeSAyAstasyA jAteH asatkalpatvAt / varNAdrahmacAriNi // 7. 2. 69 // __ varNazabdAnmatvarthe in bhavati brahmacArI vedabhidheyo bhavati / varNazabdo brahmacaryaparyAyaH, varNo brahmacaryamasyAsti barNI, brhmcaariityrthH| anye tu varNazabdo brAhmaNAdivarNavacanaH / tatra brahmacArItyanena zUbavyavacchedaH kriyate iti manyante tena traivaNiko varNItyucyate / sa hi vidyAgrahaNArthamupanIto brahma carati na zUdra iti / brahmacAriNIti kim ? varNavAm / 69 / nyA0 sa0 varNAt-traivarNika iti triSu varNeSu bhavaH adhyAtmAdibhya itIkaNa vidhAna sAmarthyAt 'dvigoranapatya' 6-1-24 ityanena na lup, prayojanam' 6-4-115 iti vekaN prAgajitIyatvAbhAvAt 'dvigoranapatye' 6-1-24 ityasya lupaH prasaGga evaM nAsti / vidyAgrahaNArthamiti evamukte'pi vedavidyAgrahaNArthamiti vyAkhyeyam / / puSkarAderdeze // 7. 2. 70 // puSkarAdibhyo matvarthe inneva bhavati deze'bhidheye / puSkariNI, padminI / deza iti kim ? puSkaravAna hastI / * puSkara, padma, utpala, tamAla, kumuda, kairava, nala, kapistha, bisa, maNAla, kardama, zAlUka, vivarha, karISa, zirISa, yavAsa, yabASa, yava, mASa, hiraNya, taTa, taraGga, kallola iti puSkarAdiH / kathaM kumuvatI sarasI kumudvAn hRdaH nar3avAn naDvalamiti ? ' naDakumuda'-(6-2-74) ityAdinA cAturathikena matunA bhaviSyati 170 / nyA0 sa0-puSka0-puSkariNI, padminI ca dezavizeSau, yavAsazabdo'bjAdigaNe puSkarAdigaNe cAdhItastatrauSadhau pUrvasUtraM pravartate dezavizeSe vidamiti vivekaH / kathamiti atra gaNapAThAt kumudinI ityeva prApnotItyAzaGkA / sUktasAmnorIyaH / / 7. 2.71 // sUkte sAmani cAbhidheye matvarthe IyaH pratyayo bhavati, matvAdInAmapavAdaH / acchAvAk zabdo'tra sUkte'sti acchAvAkIyam, maitrAvaruNIyam, sAmni, yajJAyajJIyam, azanApipAsIyam, vAratantavIyam sAma / athAsyavAmIyaM sUkta kayAnazcitrIyaM sAmetyatra 'aikAyeM' (3-2-8) iti vibhaktilopaH kathaM na bhavati / ucyate, asyavAmAdayaH sUktasAmasthAnAmanukAryANAmakhaNDA evAnu
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 72-75 ] karaNazabdAH nAtra vibhaktiriti lup na bhavati / ata eva prathamAntatApi na viruyate / sUktasAmnI granthavizeSau / 71 / / nyA0 sa0 sUkta0-ata eva prathamAntatApIti yata evAmI akhaNDA anukaraNazabdA ata eva tenaivAnukAryeNArthanArthavattvAnnAmatve sati prathamAntatApyaviruddhaivetyarthaH / luba vAdhyAyAnuvAke // 7. 2. 72 // __ adhyAye'nuvAke cAbhidheye matvartheya Iyastasya lub vA bhavati / ata eva lubvacanAdadhyAyAnuvAkayorIyo'numIyate / etAvapi granthavizeSau / gardabhANDazabdo'sminnadhyAye'nuvAke vAstIti gardabhANDaH gardabhANDIyo'dhyAyo'nuvAko vaa| epaM dIrghajIvitiH, dIrghajIvitIyaH, palitastambhaH, palitastambhIyaH, palitaH, palitIyaH, stambhaH, stambhIyaH, ucchiSTaH, ucchiSTIyaH, drumapuSpaH, drumapuSpIyaH // 72 // nyA0 sa0 chab vA adhyAyAnuvAkayorarthAntaratvAt pUrveNa na prApnotItyAhaata eveti| vimuktAderaN / / 7. 2. 73 // vimuktAdibhyo matvarthe'dhyAyAnuvAkayorabhidheyayoraNa pratyayo bhavati / vimuktazabdo'sminnadhyAye'nuvAke vAsti vaimuktaH / daivAsuraH / / vimukta, daivAsura, rakSosura, upasad, upasada, parisAraka, vasu, marut, satvata, satvantu, dahi, vayas, havirdhAna, mahitrI, somApUSana, iDA, ilA, agnAviSNU, urvazI, dazArNa, vasumantu, patnIvantu, varhavantu, (su) vRtrahan, patatrin, suparNa iti vimuktAdiH / 73 / nyA0 sa0 vimu0-somApUSanniti atra 'vedasahazruta' 3-2-41 iti pUrvapadasya aatvm| ghoSadAderakaH // 7. 2. 74 // ghoSadityevamAdibhyo matvarthe'dhyAyAnuvAkayorabhidheyayorakaH pratyayo bhavati / ghoSacchabdo'sminnasti ghoSadakaH, goSadakaH, iSetvakaH / ghoSada, goSad, iSetvA, mAtarizvan, devasyatvA, patvA, devIrApa, kRSNosya, khareSThA, devidhIyA, rakSohaNa, aJjana, pratUrta, uzAna, kRzAnu, sahasrazIrSan, vAcaspati, svAhA, prANa iti ghoSadAdiH / 74 / prakAre jAtIyar // 7. 2. 75 // tadasyeti vartate, taditi prathamAntAdasyeti SaSThyarthe jAtIyar pratyayo
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 2. sU. 76-77 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [275 bhavati yattatprathamAntaM taccetprakAro bhavati / sAmAnyasya bhidyamAnasya yo vizeSo vizeSAnta rAnupravRttaH sa prakAraH / paTuH prakAro'sya paTujAtIyaH, madujAtIyaH, yajjAtIyaH, tajjAtIyaH, nAnAbhUtaH prakAro'sya nAnAjAtIyaH, evaM prakAro'sya evaMjAtIyaH, asyeti SaSThyarthe vidhAnAt prakAravati jAtIyara vijJAyate / tataH prakAramAtrabhAvithAthamantAdapi jAtIyar pratyayo bhavati / yathAjAtIyaH, tathAjAtIyaH, kathaMjAtIyaH, itthaM jAtIyaH / ritkaraNaM 'riti' (3-2-58) ityatra vizeSaNArtham / 75 / nyA0 sa0 prakA0-sAmAnyasya puruSarUpasya bhidyamAnasya paTujaDAdibhedena vizeSyamANasya yo vizeSo pttutvaadirityrthH| vizeSAntarAnupravRtta iti sa vizeSo dviprakAro vizeSAntareSvanupravRtto'nusyutaH saMbaddha iti yAvat yathA'yaM paTuma'duH paNDita ityAdi, ayaM hi paTutvalakSaNo vizeSo bahUnAmApi tathA bhAvAt sabhedeSu vizeSAntareSvanupravRtto bhavati, aparazcAnanupravRtto yasya bhedA na santi yathA amUrtasAmAnyasyAkAzamiti bhedaH, AkAzamiti thekaM dravyaM, na tasya bhedAH santi yena vizeSo vizeSAntareSvanupravRttaH syAt , tatra yo vizeSo vizeSAntareSvanupravRttaH sa prakAra ucyate / koNvAdeH // 7. 2. 76 // ___ aNu ityevamAdibhyastadasya prakAre ityasmin viSaye kaH pratyayo bhavati / jAtIyaro'pavAdaH / aNuH prakAro'sya aNukaH paTaH, sthUlakaH paTaH, aNukA mASAH, sthUlakA mASAH, mASakaM hiraNyam, iSukA, golikaa| aNu. sthUla, mASa, iSu, ikSu, vAdya, tila, kAla, tilakAla, patra mUla, patramUla, parNamUla, kumArIputra, kumArI, zvazura, maNi, bRhat, caJcat, candra, eraNDa, puNDa ityaNvAdiH / 76 / * jIrNagomUtrAvadAtasurAyavakRSNAcchAlyAcchAdanasurAhivrIhitile / / 7. 2.77 // jIrNa, gomUtra, avadAta, surA, yava, kRSNa ityetebhyo yathAsaMkhyaM zAliAcchAdanasurA'hivrIhitileSu vAcyeSu tadasya prakAra ityasminviSaye kaH pratyayo bhavati / jIrNAcchAliSu, jIrNaH prakAra eSAM jIrNakAH zAlayaH / gomUtrAdAcchAdane, gomUtraprakAraM gomUtrakam gomUtravarNamAcchAdanam / avadAtAtsurAyAm, avadAtaprakArA avadAtikA surA, surAyA ahau, surAprakAraH surAvarNaH surako'hiH / yavAt vrIhiSu, yavaprakArA yavakA vrohayaH / kRSNAttileSu, kRSNaprakArAH kRSNakAstilAH / zAlyAdiSviti kim ? jIrNajAtIyo'nya ityAdi / 77 /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 2 sU0 78-81 ] nyA. sa. jIrNa0-gomUtraprakAramiti arthakathanamidaM vAkyaM tu gomUtra prakAro'syetyevaM mAryam , evamavadAtaprakAretyAdiSvapi jJeyam / bhUtapUrva pacaraT // 7. 2. 78 // ataH paraMprAyaH svArthikAH prtyyaaH| tatropAdhiH prakRte vijJAyate sa pratyayasya dhotyo bhavati / pUrvaM bhUto bhUtapUrvaH, bhUtapUrve'rthe vartamAnAnnAmnaH pacaraT pratyayo bhavati svArthe / bhUtapUrva ADhaya ADhayacaraH, darzanIyacaraH / TakAro DyarthaH / pakAraH puMvadbhAvArthaH, bhUtapUrvA ADhayA ADhayAcarI, darzanIyacarI / bhUtazabdo vartamAne'pyasti pUrvazabdo digAdAvapIti atikrAntakAla. prtipttyrthmubhyorupaadaanm| pratyAsatteH zabdapravRttinimittasya bhUtapUrvatve'yaM pratyaya itIha na bhavati / arjuno mAhiSmatyAM bhUtapUrva iti / 78 // nyA0 sa0 bhUtapUrva-tatropAdhiriti tatra teSu svArthikapratyayeSu prakAnteSu upAdhirvizeSaNaM bhUtapUrvAdi prakRtereva sakAzAdavasIyate kevalaM pratyayena dyotyate na tUcyate / - pratyAsatteriti atra hi nArjunatvasyArjunazabdAbhidheyasya bhUtapUrvatvam, na hi arjunA mAhiSmatyAmarjunena bhUtapUrva ityatra vivakSA'pi tu rAjatvenetyatra na bhavati / goSThAdInaJ // 7. 2. 79 // goSThazabdAdatapUrvatve InaJ pratyayo bhavati / goSTho bhUtapUrvo gauSThIno. dezaH 79 / SaSyA rUpyapacaraT // 7. 2. 80 // SaSThayantAdbhUtapUrve'rthe rUpyapcaraT pratyayau bhavataH / bhUtapUrva itIha pratyayArthaH / devadattasya bhUtapUrvo devadattarUpyo gauH, devadattacaraH, pacaraTityatra pakAraTakArI pUvadbhAvaGIpratyayAthauM / devdttcrii|80| nyA0 sa0 SaSThyA0-pratyayArtha iti prakRtyarthastu pUrvasUtreNaiva siddhaH sarvavibhaktyantatvAt / devadattacarIti devadattAyA bhUtapUrvA, asaMjJAzabdo'yamanyathA 'taddhitAka' 3-2-54 iti niSedhaH syAt / vyAzraye tasuH // 7. 2. 81 // __nAnApakSAzrayo vyAzrayaH, SaSThayantAvyAzraye gamyamAne tasuH pratyayo bhavati / ukAro'dhaNtasvAdyAzasaH (1-1-32) ityatra vizeSaNArthaH / devA arjunato'bhavana, AdityaH karNato'bhavat / arjunakarNayorvivadamAnayorarjunasya pakSe devAH karNasya pakSe Adityo'bhavadityarthaH / yatto'bhavat yasya pakSe ityarthaH / tatto'bhavat tasya pakSe ityarthaH / evaM tvatto'bhavat, mato'bhavat / vyAzraya iti kim ? vRkSasya zAkhA / 81 /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 82-86 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [277 nyA0 sa0 vyAzra0-yatta iti tasorukArAnubandhatvAt 'AvaraH' 2-1-41 iti na bhavati / rogAtpratIkAre // 7. 2. 82 // segavAcinaH SaSThacantAtpratIkAre'panayane gamyamAne tasuH pratyayo bhavati / pravAhikAtaH kuru, pracchadikAtaH kuru, asya rogasya cikitsAM kurvityarthaH / 82 // paryabheH sarvobhaye // 7, 2, 83 // pari abhi ityetAbhyAM yathAkramaM sarvobhayArthe vartamAnAbhyAM tasuH pratyayo bhavati / paritaH sarvata ityarthaH / abhitaH ubhayata ityarthaH / sarvobhaya iti kim ? vRkSaM pari, vRkSamabhi / 831 AdyAdibhyaH / / 7. 2.84 / / / AdhAdibhyaH saMbhavAdvibhaktyantebhyastasuH pratyayo bhavati / Adau Ade AdittaH, evaM madhyataH, antataH, aprataH, vakSastaH, pArvataH, pRSThataH, mukhataH, sarvataH, vizvataH, ubhavataH, anyataH, pUrvataH, ekataH, ittaH / pramANena pramANAdvA pramANataH, pRSThena pRSThato'ka seveta / evaM pArzvataH, itaH, duSTa: zabdaH svarato varNato vA, zabdataH, arthataH, adhidhAnataH, yena basminvA yataH, tataH, pRSodarAditvAt dlopH| AdhAdayaH prayogagamyAH / / 4 / nyA0 sa. AdyA0-dalopa iti 'AdveraH' 2-1-41 iti tu na tasAdAvityadhikArAt, ayaM tu udanubandhaH / kSepAtigrahAvyatheSvakartustRtIyAyAH // 7. 2. 85 // tRtIyAntAdakartRvAcinaH kSepAtigrahAcyathAviSaye tasuH pratyayo bhavati / kSepo nindA, vRttena kSiptaH vRttataH kSiptaH, vRttena nindita ityarthaH / atikramya grahaNamatigrahaH / vRttenAtigRhyate vRttato'tigRhyate / sAdhuvRtto'nyAnatikramya vRttena gRhyate / sAdhvAcAra iti saMbhAvyatta ityarthaH / atizayena bA grahaNamatigrahaH / tatrAtizayena gRhyata ityarthaH / acalanamakSobhaNamanvathA abhItirvA / vRttena na vyathate vRttato na vythte| vRttena na calati na bibheti cetyarthaH / kSepAtigrahAvyatheSviti kim ? vRttena bhinnaH / akartu riti kim ? devadattena kSiptaH / tRtIbAyA iti kim ? devadattaM kSipati 85 / pApahIyamAnena / / 7. 2. 86 / / akartRvAcinastRtIyAntAtpApahIyamAnAbhyAM yoge tasuH pratyayo bhavati / vattena pApaH vRttataH pApaH, vRttena hIyate vRttato hIyate / zabdato hInaH
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 / bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 87-89 ] svarato varNato vA / pApahIyamAneneti kim / cAritreNa zuddhaH / akartu rityeva ? caitreNa hIyate / tRtIyAyA ityeva ? grAme hIyate / kSepasyAvivakSAyAM tattvAkhyAne yathA syAditi vacanam / 86 // nyA0 sa0 pApa0 pApahIyamAnAbhyAM yoge kSepasyaH pratIyamAnatvAt pUrveNaiva sidhyatItyAhatatvAkhyAne iti / pratinA paJcamyAH // 7. 2.87 / / .. pratinA yome yA paJcamI vihitA tadantAttasuH pratyayo bhavati vA / abhimanyurarjunAtprati abhimanyurarjunataH prati / arjunasya pratinidhirityarthaH / mASAnasmai tilebhyaH prati yacchati tilataH prati yacchati / paramyA iti kim ? vRkSaM prati vidyotate / 87. ahIyaruho'pAdAne // 7. 2, 88 / / apAdAne yA paJcamI vihitA tadantAtasuH pratyayo bhavati vA taccedapAdAnaM hIyamhoH saMbandhi na bhavati / grAmAdAgacchati grAmata. Agacchati / caurAdvibheti caurato bibheti / ahIyaruha ihi kim ? sArthAt hIyate sArthAddhInaH, parvatAdavarohati / sArthAditi karturapAye'vadhivivakSA, sArthena hIyate devadattaH ityarthaH / hIyate iti karmakartarItyanye / sAtsviyameva hIyate devadatta ityrthH| hIyeti kyAntasya jahAnirdezo jihIte ityasya vyuvAsArthaH, tena tatra pratiSedho na bhavati / bhUmita ujjihote| hAgiti nirdezenaiva hAGo nittisiddhau hIyeti nirdezo yatraiva bhAve karmaNi karmakartari ca jahAteH prayogastatraivApAyavivakSA nAnyatretyevamartham, tena sArthAjjahAtIti na bhavati / apAdAna iti kim / Rte dharmAtkutaH sukham / A pATaliputrAdRSTo devaH / 88 nyA0 sa0 ahI0-hIyata iti jahAti sArtho devadattaM, sa evaM vivakSate, nAhaM jahAmi kiMtu svayameva hIyate / tena sArthAjjahAtIti na bhavatIti sArtho jahAtIti vaktavye / kimadyAdisarvAdyavaipulyavahoH pittam // 7. 2. 89 // paJcamyA ityanuktate, kiMzabdAt vyAdijitebhyaH sarvAdibhyo'vaipulyavAcino bahuzabdAcca paJcamyantAttas pratyayo bhavati sa ca pit / kima, kasmAt kutaH, sarvAdi, sarvataH, vizvataH, yataH tataH bahu, bahubhyaH bhutH| kimaH sarvAditve'pi
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 2. sU. 90-91] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 279 DyAdivarjanAnna prApnotIti pRthagupAdAnam / vyAdivarjanaM kim ? dvAbhyAm, tvat, mat, yuSmata, asmat, bhavataH / kathaM dvitaH tvattaH mattaH yuSmattaH asmatta iti / 'ahIyaruho'pAdAne' (7-2-88) iti bhaviSyati / anena hi tavidhAne ' A dveraH' (2-1-41) ityatvaM syAt / tasAvapyatvamicchantyeke / bahorvaipulya pratiSedhaH kim / bahoH sUpAt / kimayAdisarvAdyavaipulyabahoriti kim / vRkssaadvinaa| kiMsarvAdivahozca tasuviSaye'pi paratvAdayameva tas / yataH prati, tataH prati, yata Agacchati, tala Agacchati / niranubandhapratyayAntarakaraNamattvArtham / pitkaraNaM puvaddhAvArtham / bahvIbhyo bahutaH, paJcamyantamAtrAdayaM vidhiH / sarvato hIyate, sarvato rohati, sarvato hetoH, sarvataH pUrvaH / 89 / nyA0 sa0 kima-dvirAdiryasya dvayAdistatto nayA yogaH, sarva Adiryasya sarvAdiH, avyAdizcAsau sarvAdizca advyAdisarvAdiH, avaipulye bahuH avaipulyabahuH, kim ca avyAdisarvAdizca avaipulyabahuzca, tasmAt tasRSiSaye'pIti 'pratinA paJcamyAH' 7-2-87 "ahIyaruhopAdAne' 7-2-88 iti vihivasya / paJcamyantamAtrAditi na tvapAdAna eva vihitapaJcamyantAt / ito'taH kutaH // 7. 2. 90 // itas atas kutas ityete zabdA nipAtyante / ita iti idamastasi iH sarvAdezo nipAtyate / asmAditaH, imakasmAdita:, ata iti etadaH aH sarvAdezaH / etasmAdataH, etksmaadtH| kuta iti kimaH kurityAdezaH, kasmAtkutaH / iha paJcamyA iti nAnuvartate / lakSaNAntareNa tasi tasau vA siddhe AdezamA vidhIyate / tenottarasUtreNa tasi itobhavAn atobhavAn AdyAditasau ita AsyatAmiti bhavati 190 / bhavatvAyuSmadIrghAyurdevAnAMpriyaikArthAt // 7. 2. 91 // ___ bhavatu AyuSmatt dIrghAyus devAnAMpriya ityetaiH samAnAdhikaraNAta kimadhyAdisarvAdyavaipulyabahoH sarvavibhaktyantAtpittas pratyayo vA bhavati / sa bhavAn tatobhavAn, tau bhavantau tatobhavantau, te bhavantaH tatobhavantaH taM bhavantaM tatobhavantam, tena bhavatA tatobhavatA, tasmai bhavate tatobhavate, tasmAdbhavataH tatobhavataH, tasya bhavataH tatobhavataH / evamayaM bhavAn itobhavAn ko bhavAn kutobhavAn ityAyudAhAryam / tathA sa AyuSmAna tataAyuSmAn, sa dIrghAyuH tatodIrghAyuH, sa devAnAMpriyaH tatodevAnAMpriyaH, ayamAyuSmAn itaAyuSmAn, ka AyuSmAn kutaAyuSmAna, evaM dIrghAyurdevAnAMpriyAbhyAmapi / bhavasvityukAraH
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pAda. 2 sU0 92-93 ] sarvAdiparigrahArthaH / tena matuzatrantavyudAsaH / 91 / - nyA0 sa0 bhavatvA0-ukAropAdAnAt mukhyavRttyA udanubandhasya bhavatuzabdasya sarvAdipaThitasya auNAdikatvAt avyutpannasya prahaNaM, na tu bhazabdAt matau bhavatuzabdasya, atra pratyayasyaiva udittvaM zabdasya tUpacAreNa, yadvA zrutAnumiteti nyAyAt / trap ca // 7. 2, 92 // bhavatvAyuSmadIrghAyurdevAnAMpriyaH samAnAdhikaraNAt kimabyAdisarvAMdyavaipulyabahoH sarvavibhaktyantAt trap pratyayau vA bhavati / sa bhavAn tatrabhavAn, to bhavantau tatrabhavantau, te bhavantaH tatrabhavantaH, taM bhavantam tatrabhavantam, tena bhavatA tatrabhavatA, tasmai bhavate tatrabhavate, tasmAdbhavataH tatrabhavataH, tasya bhavataH tatrabhavataH, tasmin bhavati tatrabhavati / evamAyuSmaddIrghAyurdevAnAMprivarapyudAhAryam / yogavibhAgazcakAreNa punastasvidhAnArthaH / tena saptamyantAdapi tas bhavati / tatobhavati, tatrabhavati, anyathA hi tataH 'saptamyA:' (7-2-94) iti paratvAtraveva syAt / rUDhizabdAzte tatobhavadAdayaH samudAyAH pUjAvacanA yathAkathaMcita vyutpAdyante / ata eva punastyadAdiranuprayujyate / sa tatrabhavAna, taM tatrabhavantam / kecittu bhavacchandasyAmantraNe sau bho ityAdezaM kurvanti tanmale tato bhoH tatrabhoH ityatrApi bhavati / kecittu bhavadAyayoge'pi RptasAvicchanti / ka gamiSyasi kaM dezaM gamiSyasItyAdi / 12 / / nyA0 sa0 traphya-ata eveti yadyete rUDhizabdA na syuravayavArthayogena pravarteran tadA sa tatra bhavAn saM tatrabhavantamiti punastadaH prayogo'nupapannaH syAt , prakRtyaiva tadarthasyAvagatatvAt , rUDhizabdatve tu na tatrAvayavArtho'sti, kiMtu samudAyo'yaM viziSTaH pUjAM gamayatIti tadarthapratipAdanAya punastacchabdaprayoga upapadyate / ka kutrAtreha / / 7. 2. 93 / / . . ka, kutra, atra, iha ityete zabdAvabantA nipAtyante / kveti kimaH kAdezaH, trapazcAkAraH / kasmin kva, kutreti kimaH ku ityAdezaH, kasmina kutra, atreti etado'kArAdezaH / etasmin atra, etakasmin atra, iheti idama ikArAdezaH apazca haadeshH| asmin iha, imakasminniha / eSu saptamyAH' (7-2-94) iti ap / apmAtre caite AdezA vidhIyante tena bhavadAdiyoge'pi bhavanti / kvabhavAn, kutrabhavAn, atrabhavAn, ihabhavAn, kvAyuSmAn kutrAyuSmAn, atrAyuSmAn, ihAyuSmAn, kvadIrghAyuH, kutradIrghAyuH, atradIrghAyuH ihadIrghAyuH ityAdi / 93 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2. sU 94-99 ) zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [281 nyA0 sa0 kvaku0-kvabhavAniti 'trap ca' 7-2-92 ityanena sarvavibhaktidvAreNApi trapAyoge kvaadyaadeshH| saptamyAH // 7. 2. 94 // ___ saptamyantAt kimabyAdisarvAdyavaipulyabahostrap bhavati / kasminkutra, sarvatra, tatra bahuSu bahutra / pakArasya puvadbhAvArthatvAt bahvISu bahutra / 94 / kiMyattatsarvekAnyAtkAle dA / / 7. 2. 95 // kiyattatsarva eka anya ityetebhyaH saptamyantebhyaH kAle vAcye dA pratyayo bhavati / kasmin kAle kadA, yadA, tadA, sarvadA ekadA anydaa| kAla iti kim ? kva deze / 95 / . sadAdhunedAnIMtadAnImetahi // 7. 2. 96 // 'sadA, adhunA, idAnIM, tadAnIm, etahi, ityete zabdAH kAle vAcye nipAtyante / sadeti sarvazabdAddA pratyayaH sabhAvazcAsya / sarvasmin kAle sadA, sarvadetyapi pUrveNa | adhuneti idamo dhunA pratyayo'kArAdezazca / asminkAle'dhunA, idAnImiti idamo dAnI pratyayaH ikArAdezazca, masminkAle idAnIm, tadAnImiti tado dAnIm pratyayaH, tasmin kAle tadAnIm, etauti idamohiH pratyayaH etAdezazca, asminkAle etarhi / 96 // sadyo'dyaparedyavyahni // 7. 2. 97 // sadyas adya paredhavi ityete'hni kAle nipAtyante / sadya iti samAnazabdAt saptamyantAhni kAle vartamAnAt yas pratyayaH samAnasya ca sabhAvo nipAtyate / samAne'hni, sadyaH, adya iti adyeti, idaM zabdAt dyaH pratyayaH akArAdezazcAsya, asminahani adya / paredyavi iti parazabdAta edyavi pratyayaH, parasminnahani paredyavi, sadya iti kecitkAlamAtre nipAtayanti / 97 / pUrvAparAdharottarAnyAnyataretarAdedyum // 7. .2 98 // pUrva, apara, adhara, uttara, anya, anyatara, itara, ityetebhyaH saptamyantebhyo'hni kAle vartamAnebhya edhus pratyayo bhavati / pUrvasminnahani pUrvedyaH, apareyuH, adhareyuH, uttareyuH, anyedyuH, anyatareyuH, itareyuH / 98 / ubhayAt ghusUca // 7. 2. 99 // ubhayazabdAdati kAle dyas cakArAdeAs ca pratyayo bhavati / ubhayasminnahani ubhayadyuH, ubhayeyuH / 99 /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite aiSamaH parutparAri varSe // 7. 2. 100 // aiSamas, parut, parAri ityete varSe saMvatsare kAle nipAtyante / aiSamasiti idam zabdAtsaptamyantAdvarSe vartamAnAt samasiNa pratyayaH idamazvakArAdezaH / asmin saMvatsare aiSamaH, imakasmin saMvatsare aiSamaH / paruditi pUrvazabdAt parazabdAdvA ut pratyayastasya ca para ityAdezaH / pUrvasmin parasmin vA saMvatsare parut / parArIti pUrvatarazabdAtparatarazabdAdvA AripratyayaH tasya ca parAdeza: pUrvatare paratare vA saMvatsare parAri // 100 // anadyatane rhiH / / 7. 2. 101 // [ pAda. 2 sU. 100-103 ] saptamyantAdanadyatane kAle vartamAnAt yathAsaMbhavaM kimayAdisarvAdyavaipulya bahoH hiH pratyayo bhavati / kasminnanadyatane kAle kahi, yahi, tahi, anyahi / etasmin kAle etarhi, etadaH sAko neSyate / amuSmin kAle amurhi, idamastu anena neSyate / bahuSu kAleSu bahuhi / kiyattadetadanyebhya evecchantyanye / kAla ityeva ? yasminnanadyatane bhojane yatra / anadyatana iti kim ? yasmin kAle yadA, anadyatane'pi kAle kAlamAtra vivakSAyAm dAdiH pratyayo bhavati / kadA, yadA tadA tadAnIm, anyadA saptamyarthamAtravivakSAyAM travapi bhavati / amutra kAle / 101 / nyA0 sa0 ana0 - anena neSyate iti kiMtu 'sadAdhunedAnIMtadAnIm ' 7-2-96 iti sAmAnyakAle bhavati / bahuSu kAledhviti bahuvacanenAvaipulyaM dazyate / prakAre thA / 7. 2. 102 // saptamyA iti nivRttam / yathAsaMbhavaM vibhaktiH / sAmAnyasya bhidyamAnasya bhedAntarAnupravRtto bhedaH prakAraH tastinvartamAnAt kimavyAdisarvAdyavaipulyabahoH thA pratyayo bhavati / sarveNa prakAreNa sarvathA, yathA, tathA, ubhayathA, anyathA, aparathA, itarathA / bahostu paratvAddhA bhavati / 102 / nyA0 sa0 prakA0 - bahostu paratvAditi 'saMkhyAyA dhA 7-2-104 ityanena / kathamittham // 7. 2. 103 // kathamitthamiti prakAre nipAtyate kathamiti kimasthApavAdastham nipAtyate / kena prakAreNa katham, itthamiti idam etado vA tham pratyaya idAdezazca anena etena vA prakAreNa ittham / 103 //
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 4] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [283 saMkhyAyA dhA // 7. 2. 104 // saMkhyAvAcino nAmnaH prakAre vartamAnAcA pratyayo bhavati / ekena prakAreNa ekdhaa| dvidhA, vidhA, caturdhA, paJcadhA, zatadhA, bahudhA, gaNadhA, katidhA, tAvaddhA / 104 / ___nyA0 sa0 saMkhyA0-dvidheti 'kimaH kastasAdau ca' 2-1-40 ityatrAdizabdo vyavasthAvAcIti thamavasAnA eva tasAdayo grAhyAH, tenAtra dhApratyaye 'AdveraH' 2-1-41 ityatvaM na bhavati tasAdyabhAvAt / vicAle ca // 7. 2. 105 // vicalanaM vicAlaH, dravyasya pUrvasaMkhyAyAH pracyutiH saMkhyAntarApattiH ekasyAnekIbhAvaH anekasya caikIbhAvaH, tasmin gamyamAne saMkhyAvAcino nAmnI dhApratyayo vA bhavati / eko rAziauM kriyate dvidhA kriyate, vidhA kriyate / eko rAziauM bhavati dvidhA bhavati, tridhA bhavati / ekaM rAzi dvau karoti, dvidhA karoti, tridhA karoti zatena zatadhA / 'yadi me yatamAnAyA vacanaM na kariSyasi / unmatta zatavA mUrdhA tavaiSo'dya phaliSyati' // 1 // aneka ekaH kriyate ekadhA kriyate / aneka eko bhavati ekadhA bhavati / anekamekaM karoti ekadhA karoti / paJca rAzayatrayo dvau eko vA kriyante tridhA dvidhA ekadhA vA kriyante / evaM tridhA, dvidhA, ekadhA vA bhavanti / tridhA, dvidhA, ekadhA vA karoti / evaM bahudhA, gaNadhA, katidhA, tAvaddhA / cakAra uttaratra prakAre vicAle cetyubhayoH samuccayArthaH / 105 / nyA0 sa0 vicAle0-prakAre vicAle ceti prakAro'vasthitasya dharmiNo bhavati, vicAle tu avasthita eva dharmI (dharmaH ) pRthakriyate / vaikAd dhyamaJ // 7. 2. 106 / / eka ityetasmAt saMkhyAvAcinaH prakAre vartamAnAdvicAle ca gamyamAne dhyamaJ pratyayo bhavati vaa| ekena prakAreNa aikadhyam, ekadhA bhuGkte / anekamekaM karoti aikadhyaM karoti, ekadhA karoti / vAgrahaNaM dhArtham / 106 / nyA0 sa0 vaikA0-saMkhyAvAcina iti anyAdAvapyasau varttate iti saMkhyAvizeSaNaM sArthakam / dirdhamatredhI vA // 7 2. 107 / / dvi, tri ityetAbhyAM saMkhyAvAcibhyAM prakAre vartamAnAbhyAM vicAle ca
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 108-112 ] gamyamAne dhamaJ edhA ityeto pratyayau vA bhavataH / vacanabhedAdyathAsaMkhyaM nAsti / dvAbhyAM prakArAbhyAM dvaidham, traidham, dvedhA, tredhA bhuGkte / vAvacanAt dvidhAH tridhA / eka rAzi dvau karoti dvaidham, traidham, dvedhA tredhA, dvidhA, tridhA karoti / 107 / taddhati dhaN // 7. 2. 108 // dvitribhyAM saMkhyAvAcibhyAM tadvati prakAravati vicAlavati cAbhidheye dhaN pratyayo bhavati / dvo prakArau vibhAgau vA eSAM dvaidhAni, traidhAni, rAjadvaidhAni, rAjadvaidhAni dvaidhIbhAvaH, traidhIbhAvaH / 108 / / vAre kRtvam // 7. 2. 109 // ___ saMkhyAyA iti vartate, vAro dhAtvarthasyAyogapadyena vRttiH, tatkAlo vA / tasminvartamAnAtsaMkhyAzabdAt tadvati vAravati dhAtvarthe kriyAyAmarthe kRtvas pratyayo bhavati / paJca vArA asya paJcakRtvo bhukta, SaTkRtvaH, zatakRtva: sahasrakRtvo'dhIte / bahukRtvaH, gaNakRtvaH, katikRtvaH, taavtkRtvH| bhujyartho vAravAniti bhujyarthasya idaM vizeSaNam / tadvatItyeva ? bhojanasya praJca vaaraaH| saMkhyAyA ityeva ? bhUrayo vArA asya bhojanasya / 109 / ___ nyA. sa. vAre0-tatkAlo veti tasya dhAtvarthasyAyogapadyena vRtteH kAlaH / idaM vizeSaNamiti - paJcakRtva ityAdikam / bhojanasya paJca vArA iti iha vAre paJceti saMkhyAyA vRttirasti na tu vAravAnucyate bhojanasya vAreNa saMbandhamAtrasyaiva vidyamAnatvAt / ditricaturaH suc // 7. 2. 110 // dvitricatur ityetebhyaH saMkhyAzabdebhyo vAre vartamAnebhyastadvati suca pratyayo bhavati, kRtvso'pvaadH| dvau vArAvasya dvibhukta, tribhuGkte, catubhuGkte / iha tu dvistAvAn prAsAdaH dvirdazeti gamyamAne'pi vAre bhavati / cakAraH 'suco vA' (2-3-10) ityatra vizeSaNArthaH / 110 / / ___ nyA0 sa0 dvitri0-gamyamAne'pIti dhAtvarthasyAyogapadyena vRttirvAraH iha tu na dhAtvarthasya vRttirapi tu dazeti saMkhyArthasyetyAzaGkA / ekAtmakRccAsya / / 7. 2. 111 // ekazabdAdvAre vartamAnAttadvatyabhidheye sucpratyayaH sakRditi cAsyAdezo bhavati / kRtvaMso'pavAdaH / ekavAraM bhuGkte sakRdbhakte / 111 / bahordhAsanne // 7. 2. 112 // bahuzabdAtsaMkhyAvAcina Asanne avidUre'viprakRSTakAle vAre kriyApravattau
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 113-114 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [285 tatkAle vAviprakRSTe vartamAnAttadvati dhA pratyayo bhavati / bahava AsannA bArA asya bahudhA bhuGkte, bahudhA pibati / Asanna iti kim ? bahukRtvo mAsasya bhuGkte / AsannavAre'pi vAramAtre dyotye kRtvas pratyayo bhavatyeva / bahukRtvo'hro bhuGkte, AsannattA tu prakaraNAdinA gamyate / eke tu gaNadhA bhuGakta tAvaddhA bhukta ityatrApIcchanti 1112 dikazabdAdigdezakAleSu prathamApaJcamIsaptamyAH // 7. 2. 113 // dikazabdAdizi prasiddhAcchabdAdizi deze kAle ca vartamAnAt prathamApaJcamIsaptamyantAt svArthe dhA pratyayo bhavati / prAcI dig ramaNIyA prAgramaNIyam / prAG dezo ramaNIyaH prAgramaNIyam, prAGa kAlo ramaNIyaH prAgramaNIyam, prAcyA diza AgataH prAgAgataH, prAco dezAdAgataH prAgAgataH, prAcaH kAlAdAgataH prAgAgataH, prAcyAM dizi vasati prAgvasati, prAci deze vasati prAgvasati, prAci kAle vasati prAgvasati / 'lubaJceH'-(7-2-123) iti dhApratyayasya lup / lupi 'yAdeH' (2-4-94) ityAdinA Doluk / dikzabdAditi kim ? aindrI dik / digdezakAleSviti kim ? prAG vRkSaH / prathamApaJcamIsaptamyA iti kim / prAcI dizaM pazyati, prAcyA dizA prajvalitam / prAcya dize dehi, prAcyA dizaH svam / digdezakAleSviti bahuvacana prathamAdibhiryathAsaMkhyanivRttyartham / 113 / nyA0 sa0 dikza0-nanu digdezakAlevili digagrahaNaM kimartha, yo hi digzabdaH sa dizi vartata eva ? naivaM, na hi digazabdo diiyeva varttate'pi tu dezAdApi, tantra diggrahaNaM vinA dezakAla ityucyamAne yadA dikzabdo deze kAle vA barttate tadaiva pratyayaH syAt , yadA tu dizi tadA na syAt , tato digadezakAleSu triSveca vartamAnA dikzabdA gRhyante, lena keghalAyAM dizi kakubhaprabhRtibhyo na bhavati / prAgaramaNIyamiti eSu kriyAnyayavizeSaNe ityanenAvyayavizeSaNatvAt napuMsakatvam / UrdhAdiriSTAtAvupazcAsya // 7. 2, 114 // UrdhvazabdAdigdezakAleSu vartamAnAt prathamApaJcamIsaptamyantAt ri riSTAt ityetau pratyayau dhApavAdau bhavataH, asya covaMzabdasyopAdezo bhavati / UrdhvA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH, upari ramaNIyam upariSTAt ramaNIyam, evam uparyAgataH, upariSTAdAgataH, upari vasati upariSTAdasati / 114 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 115-118 } pUrvAvarAdharebhyo'sastAtopuravadhazcaiSAn // 7. 2. 115 // pUrva, avara, adhara ityetebhyaH pratyeka digdezakAlavRttibhyaH prathamApaJcamIsaptamyantebhyo'sa astAt ityeto pratyayau bhavataH, eSAM ca pUrvAvarAdharazabdAnAM yathAsaMkhyaM pura, ak, adh ityete AdezA bhavanti / pUrvA dimdezaH kAlo vA ramaNIyaH puro ramaNIyam purastAdramaNIyam / pura AgataH purastAdAgataH, puro vasati purastAvasati, avarA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH avo ramaNIyam, avastAdramaNIyam, ava AgataH / avastAdAgataH, avo vasati, avastAdvasati / adharA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH adho ramaNIyam, adhastAdramaNIyam, adha aagtH| adhastAdAgataH, adho vasati, adhastAdvasati / 115 // parAvarAtstAt / / 7. 2. 116 // paraavara ityetAbhyAM digdezakAleSu vartamAnAbhyAM prathamApaJcamIsaptamyantAbhyAM svArthe stAtpratyayo bhavati / parA dindezaH kAlo vA ramaNIyaH parastAdramaNIyama, prstaadaagtH| parastAt vasati, evamavarastAdramaNIyam, avarastAdAgataH, avarastAvasati / 116) dakSiNottarAcAtas // 7. 2. 117 // dakSiNa utara ityetAbhyAM cakArAtparAvarAbhyAM ca digdezakAleSa vartamAnAbhyAm prathamApaJcamIsaptamyantAbhyAM svArthe'tas pratyayo bhavati / dakSiNazabdaH kAle na saMbhavatIti digdezavRttigRhyate / dakSiNA digdezo vA ramaNIyaH dakSiNato ramaNIyam, dakSiNata AgataH, dakSiNato vasati, uttarA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH uttarato ramaNIyam, uttarata AgataH, uttarato vasati. parato ramaNIyam, parata AgataH, parato vasati, avarato ramaNIm, avarata AgataH. avarato vasati, evaM cAvarazabdasya cAtUrUpyaM bhavati / akArastamomaya bhedArthaH, tenAtaH 'kehAmAtratasastyaca'-(6-3-16) iti tyaca na bhavati parato bhavaM pAratamityaNeva / 117 / nyA0 sa0 dakSi0-yAtUrUdhyamiti avaH avastAt avarastAt avarataH / adharAparAccAt // 7. 2. 118 // adhara, apara ityetAbhyAM digdezakAla vRttibhyAM prathamApaJcamIsaptamyantA. bhyAmAtpratyayo bhavati cakArAddakSiNottarAbhyAM ca / adharA digdezaH kAlo vA ramaNIyaH adharAdramaNIyam, adharAdAgataH, adharAdvasati / evaM cAdharazabdasya bhairUpyam / aparA digdeza: kAlo vA ramaNIyaH pazcAdra maNoyam, pazcAdAgataH,
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ papAda. 2. sU. 119-122 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 287 'pazcAdvasati, dakSiNapazcAdramaNIyam, dakSiNapazcAdAgataH, dakSiNapazcAdvasati / ' "paco'parasya'---(7-2-124) ityAdinA pazcAdezaH / dakSiNAdramaNIyam, dakSiNAdAgataH, dakSiNAdvasati / uttarAdramaNIyam, uttarAdAgataH, uttarAdvasati / 118 / ___ nyA0 sa0 agha0-trarUpyamiti adhaH adhastAt adharAt / pazcAdaramaNIyamiti pazcAdezodantaH kAryaH pazcArdhamityAdisiddhayarthaM tataH 'avarNevarNasya' 7-4-68 / __dakSiNapazcAditi dakSiNA ca sA aparA ca dakSiNAparA 'sarvodayosyAdau' 3-2-61 iti puM bhAve dakSiNAparA. digaramaNIyA, "pakSo'parasya' 7-2-124 iti sUcanAt tadantAdapi pratyayaH / vA dakSiNAtpathamAsaptamyA AH // 7. 2. 119 // ___ dakSiNazabdAdigdezavRtteH prathamAntAtsaptamyantAcca AH pratyayo bhavati vA / dakSiNA ramaNIyam, dakSiNA vasati, pakSe atasAtau / dakSiNato ramaNIyam, dakSiNato vasati, dakSiNAdramaNIyama, dakSiNAdvasati / paJcamyAM sAvakAzAvatasAtAvAkAro bAdhetetti cAgrahaNam / prathamAsaptamyA iti kim ? dakSiNata AgataH, dakSiNAdAgataH / 116 / AhI dUre // 7. 2. 120 // dikazabdA avadhyapekSAH / tatrAvadherdU re dizi deze vA vartamAnAt prathamAsaptamyantAt dakSiNazabdAdA Ahi ityeto pratyayo bhavataH / grAmAd dUrA dakSiNA digdezo vA ramaNIyaH grAmAddakSiNA ramaNIyam, dakSiNAhi ramaNIyam, dakSiNA vasati, dakSiNAhi vasati / dUra iti kim ? dakSiNaH dakSiNAt dakSiNA ramaNIyam, Ahirna bhavati / AkArastu pUrveNa sAmAnyena vidhAnAdbhavatyeva / yadyevamihAkAra grahaNaM kimartham ? vizeSavihitenAhinA bAdho mA bhUdityevamarSam uttarArthaM ca / prathamAsaptamyA ityeva ? dakSiNata AgataH / 120 // nyA0 sa0 Aho0-adhadhyapekSayA iti yathAyamasmAt pUrva ityAdi / vottarAtH // 7. 2. 121 // uttarazabdAtprathamAsaptamyantAt A Ahi ityetau pratyayau vA bhavataH, yogavibhAgAdra iti nAnuvartate / uttarA ramaNIyam, uttarA vasati, uttarAhi ramaNIyam, uttarAhi vasati, pakSe atasAtI, uttarataH, uttarAt / prathamAsaptamyA ityeva ? uttarataH, uttarAdAgataH / 121 / adare enaH // 7. 2. 122 / / bottarAditi nAnuvartate, dikzabdAdigdezakAlavRtteH prathamAsaptamyantA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 2 sU0 123-125 ] davadheradUre vartamAnAdena: pratyayo bhava'ta / asma ta pUrvA adUrA dika ramaNIyA dezaH kAlo vA pUrveNAsya ramaNIyam, pUrveNAsya vasati, apareNAsya ramaNIyam, apareNAsya vasati / evaM dakSiNena uttareNa adhareNa / adUra iti kim ? puro ramaNIyam, puro vasati / prathamAsaptamyA ityeva ? puraH AgataH / dimdezakAlamAtre dyotye ye sAmAnyapratyayA uktA adUre api sAmAnyavivakSAyAM te bhavantyeva prakaraNAdezcAdUratA mamyata iti nArtho vAgrahaNena, anye tu dakSiNottarAdharazabdebhya eva enapratyayamicchanti / 122 / nyA0 sa0 adUre0-nAnuvartata iti 'dvitIyASaSThyAvenenAnazceH3-2-117 ityatrAcevarjanAt / nArtho vA grahaNeneti evaM tarhi 'AhI dUre' 7-2-120 ityatra kathamuktaM vizeSavihitenana AhinA bAdho mAbhUdityevamarthamiti anenaiva prakAreNa siddhatvAt ? satyaM, so'pi prakAro'stIti jJApanArtham / lubaJcaH // 7. 2. 123 // aJcatyantAdizabdAdigdezakAleSu vartamAnAtprathamApaJcamIsaptamyantAdyaH pratyayo vihito dhA eno vA tasya lup bhavati / prAcI dik dUrAdUrA vA ramaNIyA dezaH kAlo vA prAgramaNIyam, prAgAgataH, prAgvasati / evaM pratyak avAka udaka / lupi ca satyAM strIpratyayasyApi lup bhavati / 123 // pazco'parasya dikpUrvasya cAti // 7. 2. 124 // aparazabdasya kevalasya dikapUrvapadasya ca Ati pratyaye pare pazcAdezo bhavati / aparA digdeza: kAlo vA ramaNIyaH pazcAdramaNIyam / pazcAdAgataH, pazcAdvasati / dikapUrvAt, dakSiNA ca sA aparA ca dakSiNAparA digdezo vA ramaNIyaH dakSiNapazcAdramaNIyam / dakSiNapazcAdAgataH, dakSiNapazcAdvasati, uttarapazcAdramaNIyam, uttarapazcAdAgataH, uttarapazcAdvasati / 124 / vottarapade'rdhe // 7. 2. 125 // aparazabdasya kevalasya dikapUrvapadasya ca ardhazabde uttarapade pazcAdezo vA bhavati / aparamarthaM pazcArdham aparArdham dakSiNAparasyA ardhaH dakSiNa pazcArdhaH dakSiNAparArdhaH, uttarapazcArdha, uttarAparAdhaH, uttarapade iti kima ? aparA ardhe zobhate / asamAso'yam / pUrvapadamuttarapadamiti hi samAse bhavati / 125 //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 289 [ pAda 2. sU. 126 - 127] zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattattvaM cicaH // 7. 2. 126 // bhUva astiva vasti kA ca svasti ca kRbhvAstinI tAbhyAMkRbhvastibhyAm, dvivacanaM karmakartRbhyAmiti yayAsaMkhyArtham / karotikarmaNo bhvastikartuzca prAk pUrvamatasya tattve'bhUtatadbhAve gamyamAne kRbhvastibhyAM ca yoge cviH pratyayo bhavati / dravyasya guNakriyA dravyasaMbandhasamUhavikArayoge prAgatattattvamudAhAryam / zuklIkaroti paTam, prAgazuklaM zuklaM karotItyarthaH, zuklIkriyate paTaH prAgaMzuklaH zuklaH kriyata ityarthaH / zuklIkaraNam zuklIbhavati paTaH / prAgazuklaH paTa idAnIM zuklo bhavatItyarthaH / zuklIbhavanam zuklIsyAtpaTaH, prAgazuklaH paTa idAnIM zuklaH syAdityarthaH / evaM kArakIkaroti caitram, kArakIbhavati kArakIsyAccaitraH / daNDIkaroti caitram, daNDIbhavati daNDIsyAt caitraH, rAjapuruSIkaroti caitram, rAjapuruSIbhavati rAjapuruSIsyAccaitraH / saMdhIkaroti gAH, saMdhIbhavanti saghIsyurgAvaH, ghaTIkaroti mRdam, ghaTIbhavati ghaTI syAnmRt paTIkaroti tantUn, paTIbhavanti paTIsyustantavaH, bhasmIkaroti kASTham, bhasmIbhavati kASTham, bhasmIsyAt kASTham / kRbhvastibhyAmiti kim ? azuklaM zuklaM saMpAdayati, azukla : zuklaH saMpadyate / karmakartRbhyAmiti kim ? prAgadevakule idAnIM devakule karoti, prAgadevakule idAnIM devakule bhavati / kathaM samIpIbhavati dUrIbhavati, abhyAsIbhavati ? atrApi upacArAttatsthe dravye vartamAnAnAM samIpAdInAM kartRtvam / prAgatattattva iti kim ? zuklaM karoti / zuklo bhavati / zuklaH syAt / prAggrahaNaM kim ? azuklaM zuklaM karoti / ekakAlamatattattve na bhavati / bhavati hi eko bhAvaH kazcidekakAlaM zuklozuklaca dezabhedana citrapaTIvat / abhadraM bhadraM karoti bhadrAkaroti ziraH, aniSkulaM niSkulaM karoti niSkulAkaroti dADimamityatra paratvAt DAjeva // 126 // " nyA0 sa0 kRbhva0 - prAgatattatve iti, tasya bhAvastattvaM na sa asaH, prAgU asaH prAgasaH, 'avyayaM pravRddhAdibhiH ' 3-1-48 iti saH, prAgatasya tattvaM prAgatattatvaM tasmin / , daNDIkarotIti asatpara ityadhikArasya ' rAt saH ' 2 - 1 - 90 ityavasthitatvAt 'dIrghazci0 4-3-108 iti dIrghaH / kathamiti nanvatra prAgatattatvaM nAsti prakRtivikArAbhAvAt, samIpaM bhavati kiM tarhi asamIpasthaM samIpasthaM bhavatIti samIpAdibhyaH cviH pratyayo vaktavya ityAzaGkyAha upacArAditi samIpazabdaH samIpasthe vastuni varttate ityarthaH / 6 arurmanazcakSuzvetorahorajasAM luka cvau // 7 2 127 // arus, manas, cakSus, cetas, rahas, rajas ityeteSAM cvau pare'ntasya
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU. 128-130 ] lugbhavati / anaru: aruH karoti arUkaroti, arUbhavati arUsyAt, mahArUkaroti, mahArUbhavati, mahArUsyAt, manIkaroti, manIbhavati manIsyAt, unmanIkaroti, unmanIbhavati, unmanIsyAt, carkaroti, cakSubhavati carsyAt, uccarkaroti, uccakSUbhavati, uccakSUsyAt, cetIkaroti cetIbhavati, cetIsyAt, vicetIkaroti, vicetIbhavati, vicetIsyAt, rahIkaroti / rahI bhavati, rahIsyAt, virahIkaroti, virahIbhavati, virahIsyAt, rajIkaroti, rajIbhavati, rajIsyAt, virajIkaroti, virajIbhavati, virajIsyAt / cyAviti kim ? aruH karoti / bahuvacanaM tadantAnAmapi parigrahArtham, anyathA grahaNavatA na tadantavidhirityupatiSThet // 127 / / isusobahalam // 7. 2. 128 / / is us ityevamantasya cvau pare bahulamantasya luk bhavati / asapiH sapiH karoti sIkaroti navanItam, dhanUbhavati vaMzaH / na ca bhavati sapibhavati dhanurbhavati / bahulagrahaNaM prayogAnusaraNArtham // 128 / / vyaJjanasyAnta IH // 7. 2. 129 // vyaJjanAntasya cvau pare bahulamIkAro'nto bhavati / dRpadIbhavati zilA, samidhIbhavati kASTham / na ca bhavati dRpadbhavati, samidbhavati // 129 / / nyA0 sa0 vyaJja-nanvantagrahaNaM kimartham ? satyaM, vyaJjanAdIriti kRte prakRteH pratyayatvAt darado'patyaM strI purumagadha' 6-1-116 ityaNi 'dUrabaNo'6-1-123 iti lapi adarada daradu bhavatIti cvAvanena Ipratyaye 'jAtizca Ni' 3-2-51 iti bhAvaH syAttatazca dAradIti syAt , daradIti ceSyate / vyAptau ssAt // 7. 2. 130 // ___ kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattattve iti vartate / etasminviSaye sakArAdiH sAt pratyayo bhavati, vyAptau prAgatattattvasya cedvyAptiH sarvAtmanA dravyeNAbhisaMbandho gamyate / dvisakArapAThaH patvaniSedhArthaH / sarva kASThaM prAganagnimagni karoti agnisAtkaroti kASTham, agnisAdbhavati, agnisAt syAt / udakasAtkaroti lavaNam, udakasAdbhavati, udakasAt syAt / ____ vyAptAviti kim ? agnIkaroti kASTham, agnIbhavati agnIsyAtkASTham / satyAmapi vastuni vyAptau prAgatattattvamAtre virbhavatyeveti nArthoM vAvacanena / agnIkaroti, agnIbhavati, agnIsyAtkASTham, udakIkaroti, udakIbhavati udakIsyAllavaNam / vyAptistu prakaraNAdergamyate // 130 //
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 131-134 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [291 jAteH saMpadA ca // 7. 2. 131 // kRbhvastibhiH saMpadA ca yoge karAtikamaNo bhvastikatu : saMpadikatu zca prAgatattattvena jAteH sAmAnyasya vyAptau ssAtpratyayo bhavati / ___ asyAM senAyAM sarvaM zastramagnisAtkaroti devam, asyAM senAyAM sarva zastramagnisAdbhavati, agnisAt syAt, asyAM senAyAM sarva shkhmgnisaatsNpdyte| varSAsu sarvaM lavaNamudakasAtkaroti meghaH, udakasAdbhavati, udakasAt syAt, udakasAtsaMpadyate / yathava hye kasya dravyasya sarvAvayavAbhisaMbandhe prAgatattattvena vyAptirbhavati tathA jAteH sAmAnyasya sarvavyaktisaMbandhe bhavati / evaM ca vyAptAviti sAmAnyopAdAnAt kRbhvastiyoge pUrveNaiva ssAsiddhaH saMpadyarthaM tu vacanam, cakAra uttaratrobhayoH samuccayArthaH // 131 / / tatrAdhIne // 7. 2. 132 // kRbhvastibhyAM saMpadA cetyanuvartate, karmakartRbhyAM prAgatattattve iti ca nivattam / tatreti saptamyantAdadhIne Ayatte'rthe kRbhvastisaMpadbhiryoge ssAtpratyayo bhavati / . rAjanyadhInaM karoti rAjasAtkaroti, rAjasvAmikaM karotItyarthaH, rAjasAdbhavati, rAjasAtsyAt, raajsaatsNpdyte| AcAryasAtkaroti, AcAryasAdbhavati, AcAryasAt syAt, AcAryasAtsaMpadyate / / 132 // nyA0 sa0 tatra-nivRttamiti tatreti bhaNanAt karmakartRbhyAmiti adhIne ityabhinavArthopAdAnAcca prAgatattatva iti / deye trA ca // 7. 2. 133 // - tatreti saptanyantAyopAdhike'dhIne'rthe kRbhvastisaMpadbhiryoge trApratyayo bhavati / cakAro na ssAto'nukarSaNArthaH tasyAdhInatAmAtravivakSAyAM pUrveNaiva siddhatvAt / kiMtu, kRbhvastibhyAM saMpadA cetyasyAnukarSaNArthaH, tenottaratra nAnuvartate / deve'dhInaM deyaM karoti devatrA karoti dravyam, devAya dAtavyamiti yat sthApitaM tadidAnI devAya dadAtItyarthaH, deve'dhInaM deyaM bhavati devatrA bhavati / devatrA syAt, devatrA saMpadyate, gurutrA karoti, gurutrA bhavati, gurutrA syAt, gurutrA saMpadyate / deya iti kim ? rAjasAdbhavati rASTram / / 133 // saptamIdvitIyAddevAdibhyaH // 7. 2. 134 // saptamyantebhyo dvitIyAntebhyazca devAdibhyastrA pratyayo vA bhavati svArthe / deveSu vasati devatrA vasati, deveSu bhavati devatrA bhavati, deveSu syAddevatrA
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 135-136 / syAt, devAn karoti devatrA karoti, devAn gacchati devatrA gcchti| evaM manuSyatrA vasati, manuSyatrA gacchati, martyatrA vasati martyatrA gacchati, puruSatrA vasati, puruSatrA gacchati, purutrA vasati, purutrAgacchati, bahutrA vasati, bahutrA gacchati / devAdayaH ziSTaprayogagamyAH // 134 // tIyazambabIjAt kRgA kRSau DAca / / 7. 2. 135 // tIyapratyayAntAt zambabIja ityetAbhyAM ca karotinA yoge kRSiviSaye DAc pratyayo bhavati / dvitIyaM vAraM karoti kSetraM dvitIyA karoti kSetram, dvitIyaM vAraM kRSatItyarthaH, tRtIyAkaroti kSetram, tRtIyaM vAraM kRSatItyarthaH / zambAkaroti kSetram, anulomakRSTaM punastiryak kRSatItyarthaH / anye tvAhuH zambasAdhanaH kRSiriti zambena kRSatItyarthaH / ___ eke tu zambAkaroti kulivamityudAharanti / lohakaM vA vardhakuNDalikA vA zaMbam, tat kulivasya krotiityrthH| bIjAkaroti kSetram, upte pazcAdbIjaiH saha kRSatItyarthaH / yadApyevaM vigrahaH kSetrasya dvitIyAM kRSi, karSa, karSaNaM karoti / zambaM karoti kSetrasya kulivasya vA bIjaM karoti kSetrasyeti tadApi dvitIyAkaroti kSetramityAdau kSetrAt dvitIyA bhavati / dvitIyAkarotItyAdayo hi muNDayatItyAdivat kriyAzabdAsteSAM ca kSetrAdi karma bhavati / kRgeti kim ? dvitIyaM vAraM kRSati / kRSAviti kim ? dvitIyaM paTaM karoti / cakAro, 'DAcyAdau'-(7-2-149) ityatra vizeSaNArthaH / 935 / nyA0 sa0 tIya-pratyayAntAditi 'dvastIyaH' 7-1-165 ityAdivihitAt yastu mukhatIya ityAdau tIyastadantAdanarthakatvAnna bhavati / zambasAdhana iti zambo halabhedaH sa sAdhanaM kArakaM yasya, yadApyevaM vigraha iti nanu prathama SaSThI DAci utpanne kathaM dvitiiyetyaashnkaa| saMkhyAderguNAt // 7. 2. 136 // __saMkhyAyA AdyavayavAtparo yo guNazabdastadantAt kRgA yoge kRSiviSaye DAc pratyayo bhavati / dviguNaM karSaNaM karoti kSetrasya dviguNAkaroti kSetram, triguNAkaroti kSetram / kSetrasya dviguNaM triguNaM ca vilekhanaM krotiityrthH| kRSAvityeva / dviguNAM rajju karoti / 136 /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 2. sU. 137-141] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [293 samayAdyApayAnAm // 7. 2. 137 // samayazabdAdyApanAyAM kAlaharaNe gamyamAne kagA yoge DAc pratyayo bhavati / samayAkaroti tantuvAyaH / adya zvaste paTaM dAsyAmIti kAlakSepa karoti ityarthaH / yApanAyAmiti kim ? samayaM karoti / 137 / sapatraniSpatrAdativyathane / / 7. 2. 138 / / sapatraniSpatra ityetAbhyAM kRgA yoge'tivyathane'tipIDane gamyamAne DAc pratyayo bhavati / ___ sapanAkaroti mRgam, patraM zaraH saha patramaneneti sapatraH, taM karoti zaramasya zarIre pravezayatItyarthaH / niSpatrAkaroti, nirgataM patramasmAditi niSpatraH taM karoti zaramasvAparapAvana niSkramayatItyarthaH, sapatrAkaroti vRkSaM vAyuH, niSpatrAkaroti vRkSaM vAyuH, atra pattrazAtanamevAtivyathanam / sapattrakarotItyapi maGgalAbhiprAyeNa vRkSasya niSpattrAkaraNamevocyate / yathA dIpo nandatIti vidhvNsH| ativyathana iti kim ? sapatraM karoti vRkSa jalasekaH, 'niSpatraM karoti vRkSatalaM bhUmizodhakaH / 138 / niSkulAniSkoSaNe // 7. 2. 139 // niSkulazabdAtkRgA yoge niSkoSaNe'rthe DAc pratyayo bhavati / niSkRSTaM kulamavayavasaMghAto'smAditi niSkulam, antaravayavAnAM, bahiniSkAsanaM niSkoSaNam, niSkulaM karoti niSkulAkaroti dADimam niSkuSNAtItyarthaH / evaM niSkulAkaroti pazu caNDAlaH / niSkoSaNa iti kim ? . niSkulaM karoti zastram / 139 / priyasukhAdAnukUlye // 7. 2. 140 // priyasukha ityetAbhyAM kugA yome AnukUlye gamyamAne DAc pratyayo bhavati / priyAkaroti gurum, sukhAkaroti gurum / gurorAnukUlyaM karoti tmaaraadhytiityrthH| AnukUlya iti kim ? priyaM karoti sAmavacanam, sukhaM karotyauSadhapAnam / 140 // nyA0 sa0 priya0-sAmavacanamiti AnukUlya hi cetanadharmaH, tadana nAsti evamuttare'pi / duHkhAt prAtikUlye // 7. 2. 141 // duHkhazabdAt prAtikUlye gamyamAne kRgA yoge DAca pratyayo bhavati /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 2 sU0 142-145 duHkhAkaroti zatrat, zattroH prAtikUlyaM karoti, pratikulamAcarati / anabhimatAnuSThAnena taM piiddytiityrthH| prAtikUlya iti kim ? duHkhaM karoti rogaH // 14 // zUlAtpAke / / 7. 2. 142 // zUlazabdAtpAke gamyamAne kRgA yome DAc pratyayo bhavati / zulAkaroti mAMsam, zUle pacatItyarthaH / pAka iti kim ? zUlaM karoti kadannam / 142 / satyAdazapathe // 7. 2. 143 // satyazabdAcchapathAdanyatra vartamAnAt kRgA yoge DAc pratyayo bhavati / satyAkaroti vaNig bhANDam, kArSApaNAdidAnena mayAvazyamevaitata kretavyamiti vikretAraM pratyAyayati / azapatha iti kim ? satyaM kroti| yadIdamevaM na syAta, idaM ye iSTa mAbhUt, aniSTaM vA bhavatviti zapathaM karotItyarthaH / 143 / madramadrAddhapane // 7. 2. 144 // madrabhadrazabdAbhyAM vapane muNDane gamyamAne kRgA yome DAc pratyayo bhavati / madraM vapanaM karoti madrAkaroti, bhadrAkaroti naapitH| zizomaGgalyaM kezacchedanaM karotItyarthaH / madrabhadrazabdau mngglyvcnau| vapana iti kim ? madraM karoti, bhadraM karoti sAdhuH / 144 // avyaktAnukaraNAdanekasvarAt kRmvastinAnitau . dizca // 7. 2. 145 // yasmin dhvanAvakArAdayo varNA vizeSarUpeNa nAbhivyajyante so'vyaktaH tasyAnukaraNamavyaktAnukaraNam, tasmAdanekasvarAdanitiparAt kRbhUasti ityetairdhAtubhiryoge DAca pratyayo vA bhavati dvizcAsya prakRtirucyate / pratyayasya dvirvacanAnarthakyAt / paTat karoti paTapaTA karoti, paTapaTA bhavati, paTapaTA syAt, damat karoti, damadamAkaroti, damadamAbhavati, damadamAsyAt, evaM masat karoti, masamasA karoti, kharaTat karoti, kharaTakharaTA karoti / avyaktavarNasyApi kathaMcid dhvanimAtrasAdRzyAt vyaktavarNamanukaraNaM bhavati / avyaktAnukaraNAditi kim ? dRSatkaroti / atra vyaktavarNamanukAryam / anekasvarAditi kim ?
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ '[ pAda. 2. sU. 146-149 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [295 zratkaroti, khAT karoti / kRbhvastineti kim ? paTajjAyate / anitAviti kim ? paTiti karoti / 145 / nyA0 sa0 avyakta0 AnarthakyAditi yadi pratyayasya dvibhaktiH kriyate tathApi samAnAnAmiti dIrghatve ekasyaiva zrutirbhavati / bhavyaktavarNasyApIti atha paTadityAdi vyaktavarNamavyaktavarNasya kathamanukaraNamanukaraNasyAnukAryasadRzatvAdanyathAtiprasaGgaH syAdityAha-kaciditi, paTiti karotIti na ca paratvAt 'itAvato luka' 7-2-146 iti lukA bhAvyamiti vAcyam , kRbhvastInAmabhAve tasya caritArthatvAt / itAvato luk // 7. 2. 146 // ___ avyaktAnukaraNasyAnekasvarasya yo't ityayaM zabdastasya itizabde pare lug bhavati / __paTat iti paTiti, jhaTat iti jhaTiti, evaM chamat chamiti, ghaTat * ghaTiti, asiddhaM bahiraGgamantaraGge iti luki sati tRtIyatvaM na bhavati / avyaktAnukaraNasyetyeva, jagaditi / anekasvarasyetyeva, chat iti chaditi / srat iti sraditi / ata iti kim ? mahat iti maruditi / zarad iti zaraditi / itAviti kim ? paTadatra / kathaM ghaTaditi gambhIramambudainaMditaM, cakaditi taDitApi kRtam iti / dakArAntAvetau draSTavyau / 146 / na dvitve / / 7. 2. 147 // avyaktAnukaraNasyAnekasvarasya dvitve dvirvacane kRte itizabde pare yo't zabdastasya luga na bhavati / paTapaTaditi, ghaTatghaTaditi, jhaTatjhaTaditi / vIpsAyAM dvivacanam / dvitve iti kim ? paTiti / kathaM caTaccaTiti ? dhagaddhagiti paTatpaTiti nAtra dvitvamapi tu samudAyAnukaraNamiti bhavati // 147 // to vA // 7. 2. 148 // dvitve sati avyaktAnukaraNasyAnekasvarasya yo'cchabdastasya saMbandhinastakArasyetau pare vA luga bhavati / paTatpaTeti karoti, paTapaTaditi karoti, ghaTadghaTeti karoti, ghaTatghaTaditi karoti / / 148 // DAcyAdau // 7. 2. 149 // avyaktAnukaraNasyAnekasvarasyAcchabdAntasya dvitve sati AdI pUrvapade yo'tastakArastasya DAci pare lugbhavati / paTapaTA karoti, damadamA karoti / AdAbiti kim ? patapatA karoti / DAcyantyasvarAdilope mUlaprakRtestakArasya luga na bhavati // 149 //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda. 2 sU0 150- 151 ] bahvalpArthAtkArakAdiSTAniSTe prazas / 7 2 150 // bahvarthAdalpArthAcca kArakAbhidhAyino nAmnaH pazas pratyayo vA bhavati yathAsaMkhyamiSTe'niSTe ca viSaye / 296 ] iSTaM prAzitrAdi, aniSTaM zrAddhAdi, grAme bahavo dadati, bahuzo dadati, bahu dhanaM dadAti, bahuzo dhanaM dadAti, vivAhe bahUn kArSApaNAn dadAti, bahuzaH kArSApaNAn dadAti vivAhe bahubhirbhuktamatithibhi: bahuzo bhuktamatithibhi: / bahubhyo'tithibhyo dadAti bahuzo'tithibhyo dadAti, bahubhyo grAmebhya Agacchati bahuzo grAmebhya Agacchati / bahuSu grAmeSu vasati, bahuzo grAmeSu vasati / evaM bhUrizaH, prabhUtarAH, gaNazaH / alpArthe, alpa Agacchati alpaza Agacchati / alpaM dhanaM dadAti, alpajJo dhanaM dadAti / zrAddhe alpairbhuktam alpazo bhuktam, alpebhyo dadAti, alpazo dadAti, alpebhya Agatam, alpeSu vasati, alpazo vasati, evaM stokazaH, katipayazaH / bahvalpArthAditi kim ? ga dadAti, azva dadAti / kArakAditi kim ? bahUnAM svAmI / iSTAniSTa iti kim ? bahu dadAti zrAddhe, alpaM dadAti prAzitrAdau / pakAraH pitkAryArthaH // 150 // saMkhyaikArthAdvIpsAyAM zas / / 7. 2.151 / / saMkhyAvAcina ekasvaviziSTArthavAcinazca kArakAbhidhAyino nAmno ateryAM dyotyAyAM zas pratyayo bhavati / vIpsAyAM dvirvacanasya prAptau tadapavAdo'yam, vAdhikArAtpakSe dvirvacanamapi bhavati / ekaikaM dadAti - ekazo dadAti dvaudvau dvizaH, evaM trizaH, tAvacchaH, katizaH, gaNazaH / ekaikena dIyate ekazo doyate / dvAbhyAM dvAbhyAM dvizaH, trizaH, tAvaccha, evaM katizaH, gaNazaH / ekArtha, mASaM mASaM dehi mASazo dehi, kArSApaNazaH, paNazaH, pAdazaH, palazaH, prasthaza, ardhazaH, parvazaH, tilaza: saMghazaH pUgazaH, vRndazaH paktizaH, vanazaH pravizatiH, kUpIzaH khanati, kumbhIzaH kalazIzo dadAti / kramaza iti kramavatAM bhedAt krameNakrameNeti vIpsA bhavati / saMkhyaikArthAditi kim ? mASau mASau dadAti / vIpsAyAmiti kim ? dvo dadAti mAsaM dadAti tAnekaikazaH pRcchet ekaizo'pi nighnanti ekaikazo dadAtIti vIpsAyAM dviruktAtpUrveNAlpArthAditi prazas / vIpsitavIpsAyAM vAnenaiva zas / ekaikam ekaikaM pRcchedityarthaH / kArakAdityeva ? dvayordvayoH svAmI / mASasya mASasyeSTe / / 151
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 152-155 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [297 ___ nyA0 sa0 saMkhyaiH-ekaikaza iti 'plupcAdAvekasya syAdeH' 7-4-81 iti dvivacane AdivibhakteluMcha / saMkhyAdiH pAdAdibhyo dAnadaNDe cAkala luka ca / / 7. 2. 152 // saMkhyAyAH prakRtyAdhavayavAtpare ye pAdAdayastadantAnAmno dAnadaNDe cakArAdvIpsAyAM ca viSaye'kal pratyayo bhavati, tatsaMniyoge ca prakRterantasya lugbhavati / dvo dvau pAdau dadAti dvipadikAM dadAti, tripadikAM dadAti, dve zate vyavasRjati, dvizatikA vyavasRjati / dvimodakikAm trimodakikAm tyajati, daNDe dvaupadI daNDitaH dvipadikAM daNDitaH, evaM tripadikAm dvizatikAm trizatikAm, dvimodakikAm, trimodakikAm, vIpsAyAM, dvau dvau pAdau bhukte dvipadikA bhuGkte, tridikAm, dvizatikAm, trizatikAma, dvimodakikAm, trimodakikAm / saMkhyAderiti kim ? pAdaM dadAti, pAdaM daNDitaH, pAdaM pAdaM bhuGkta / pAdAdibhya iti kim ? dvau dvau mASau dadAti / dAnadaNDe ceti kim ? dvau pAdau bhukte / cakAro vIpsAyA anukarSaNArthaH / lakAraH strItvArthaH / lugvacanam animittalagarthama, tena pAdaH padbhAvo bhavati / parinimittAyAM tu luci sthAnivadbhAvo na syAta / pAdAdayaH prayogato'nusartavyAH / 152 / nyA0 sa0 saMkhyA0-animittalagarthamiti nanvakali 'avarNavarNasya' 7-4-68 iti prakRtyantasya lup bhaviSyati kimartha lugavacanamityAzaGkA / tIyATTIkaNa na vidyA cet // 7. 2. 153 // tIyamatyayAntAtsvArthe TIkaNa pratyayo vA bhavati, na cettIyAntasya vidyA 'viSayo bhavati / dvitIyam dvaitIyIkam, tRtIyaM tArtIyIkam / TakAro DyarthaH / dvaitIyIkI, tAIyIkI zATI na vidyA cediti kim ? dvitIyA vidyA, tRtIyA vidyA, mukhatIyaH pAzvatIya iti tIyasyAnarthakatvAnna bhavati / 153 // - nyA0 sa0 tIyA-mukhatIya ityAdi mukhe mukhataH AdyAdibhyastas mukhato bhavaH gahAdibhya IyaH 'prAyo'vyayasya ' 7-4-65 ityantalopaH, evaM paarvtiiyH| niSphale tilAt piJjapejau // 7. 2. 154 // tilazabdAnniSphalerthe vartamAnAt piJjapeja ityeto pratyayo bhavataH / niSphalastila: tilapijaH, tilapejaH / 154 / prAyo'toyasaTamAtraT // 7. 2. 155 // anupratyayAntAt svArthe dvayasaTa mAtraT ityeto pratyayo bhavataH prAyaH /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 2 sU. 156-159 ] yAvadeva yAvadddvayasam, yAvanmAtram, tAvadeva tAvadddvayasam, tAvanmAtram, etAvadeva etAvadvayasam, etAvanmAtram, kiyadddvayasam, kiyanmAtram / prAyograhaNaM prayogAnusaraNArtham / 155 / nyA0 sa0 prAyo0 - yAvadddvaya samiti striyAM yAvatIdvayasI, sAmAnyavivakSAyAM pratyaye pazcAt strItve yAvadvayasItyapi / varNAvyayAtsvarUpe kAraH / / 7. 2. 156 / / varNebhyo'vyayebhyazca svarUpArthavRttibhyaH svArthe kAraH pratyayo bhavati / akAraH, ikAraH, kakAraH / khakAraH / kakArAdiSvakAra uccAraNArthaH / avyaya - oMkAraH, svAhAkAraH, svadhAkAraH, vaSaTkAraH, hantakAraH, namaskAraH, cakAraH, itikAraH, evakAra:, huMkAra:, pUtkAraH, sItkAraH, sUtkAraH / yathA huMkRtiH, prakRtiH, sUtkRtam, sItkRtamiti bhavanti tathA kArazabdena ghaJantena samAse oMkArAdayo bhaviSyanti ? satyam, kiMtu oMkAramuccArayati vaSaTkAramabhidhatte hukAraM karotItyAdi na sidhyati / svarUpa iti kim ? a: viSNuH, iH kAmaH kaH brahmA, kham AkAzam, oM brahma, varSADindrAya, svAhAgnaye, svadhA pitRbhya ityarthaparatAyAM na bhavati / prAyo'nuvRtteranyatrApi bhavati / mana eva manaskAraH, ahamevAhaMkAraH / 156 / nyA0 sa0 varNA0 - namaskAra iti kaskAditvAt saH na tu ' pratyaye 2-3-6 ityanena tatrAnavyayasyetyadhikArAt / okAramuccArayatIti yadyatra kR ityasya kAra iti niSpadyate tadA omiti karaNasya kimu - cAraNaM bhavatIti na saMgacchate / manaskAra iti manas zabdaH svarAditvAt avyayazcittAbhoge varttate, kaskAditvAt saH / rAdekaH // 7. 2. 157 // razabdAdephaH pratyayo vA bhavati / rephaH, prAyovacanAdrakAra ityapi / 157 | nAmarUpabhAgAddheyaH // 7- 2. 158 // nAman, rUpa, bhAga ityetebhyaH svArthe dheyaH pratyayo vA bhavati / nAmaiva nAmadheyam, rUpameva rUpadheyam, bhAga eva bhAgadheyam / 158 | martAdibhyo yaH // 7. 2. 159 / / marta ityevamAdibhyaH svArthe yaH pratyayo vA bhavati / martyaH, sUra eva sUrya:, evaM kSemya:, yaviSyaH, bhAgyam, aparAdhyam, ravyam, lavyam / martAdayaH prayogagamyAH / 159 /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 2. sU. 160-165 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [299 navAdInatanatnaM ca na cAsya // 7. 2. 160 // navazabdAtsvArthe Ina, tana, na cakArAdyazca pratyayA vA bhavanti, tatsaMniyoge ca navazabdasya nU ityayamAdezo bhavati / navameva navInam, nUtanam, nUtnam, navyam // 160 / prAtpurANe nazca / / 7. 2. 161 // prazabdAtpurANe'rthe vartamAnAt svArthe naH pratyayo bhavati, cakArAdInatanatnAzca / pragataM kAlaneti prazabdena purANamucyate, praNaM, prINaM, pratanam, pratnam // 161 / devAttala // 7. 2. 162 // 'devazabdAt svArthe tal pratyayo vA bhavati / deva eva devatA, litkaraNaM syartham // 162 // hotrAyA IyaH / / 7. 2. 163 // hotrAzabdAtsvArthe IyaH pratyayo vA bhavati / hotrava hotrIyam // 163 / bheSajAdibhyaSTayaN / / 7. 2. 164 // bheSaja ityevamAdibhyaH svArthe TayaNa pratyayo bhavati vA / bheSajameva bhaiSajyam, ananta eva Anantyama, Avasatha eva Avasathyam, itiha ityeva aitihym| itiheti nipAtasamudAya upadezapAraMparye vartate / catvAra eva varNAzcAturvarNyam, cAturAzramyam / catvAro vedAzcatasro vidyA vA cAturvedyam, evaM vaidyam / anuzatikAditvAdubhayapadavRddhiH / trailokyam, aikabhAvyam, dvaibhAvyam, traibhAvyam, AnyabhAvyam, sArvavaidham, sArvalokyam, SADguNyam / zolameva zailIyam AcAryasya / bhaiSajyAnantyAvasathyaitizabdA yadi striyAM syustadA ajAdiSu drssttvyaaH|| bheSajAdayaH ziSTaprayo gagamyAH // 164 / / nyA. bheSa0 cAturvedyamiti 'vyaJjanAt paJcamAntasthAyAH sarUpe vA' 1-3-47 iti yalopaH, atha bhaiSajyAdaya AbantAH khiyAM dRzyante te kathamityAha-ajAdiSvityAdi anyathA TyaNantatvAt jIH syAt / prajJAdibhyo'N // 7. 2. 165 // ..... prajJa ityevasAdibhyaH svArtha'Na pratyayo vA bhavati / prajAnAtIti prajJaH prama eva prAjJaH, prAjJI kanyA / prajJAsyA astIti Ne prAjJA kanyA / vaNigeva vANijaH /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 2 sU0 166-169 ] prajJa, vaNij, uzija, pratyakSa, vidvas, vidat, vidanta, dvidat, SoDat, vidyA, manas, juhvat, cikIrSat, cikIrSati, vasu, marut, (vasumat) satvas, sanvatu, sarva, dazAha, kruJca, vayas, rakSas, asura, zatru, cora, yodha, cakSus, pizAca, azani, karSApaNa, devatA, bandhu, anujA, vara, anuSuka, catuSprAsya, rakSoghna, viyAta, vikRta, vikRti, vyAkRta, varivaskRta, agrAyaNa, agrahAyaNa, saMtapana, madhupa, dvidhA, (tA) caNDAla, gAyatrI, uSNiha, anuSTubh, bRhatI, paGakti, triSTubh, jagatI, iti prajJAdirAkRtigaNaH / tena AgnIdhrI AgnIdhrA vA zAlA sAdhAraNI sAdhAraNA vA bhUmirityAdi siddham // 165 // zrotrauSadhikRSNAccharIrabheSajamRge // 7. 2. 166 // zrotra, oSadhi, kRSNa ityetebhyo yathAsaMkhyaM zarIre bheSaje mRge ca vartamAnebhyaH svArthe'N pratyayo vA bhavati / zrotrAccharIre, zrotrameva zrautraM zarIram, zrotramevAnyat / oSadherbheSaje oSadhivauSadham bheSajam / oSadhirevAnyat / kRssnnaanmRge| kRSNa eva kASrNo mRgaH, kRSNa evAnyaH // 166 // karmaNaH saMdiSTe // 7 2. 167 / / saMdiSTe'rthe vartamAnAtkarmaNaH svArthe'N pratyayo bhavati / anyenAnyonyasmai yadAha tvayedaM kartavyamiti tatsaMdiSTaM karma / kamaiva kArmaNaM karoti, saMdiSTaM karma karotItyarthaH / vazIkaraNamapi vRddhaparaMparopadezAta kriyate iti kArmaNamucyate / saMdiSTa iti kim ? karma karoti / satyapi mahAvAdhikAre viziSTo'rthaH pratyayamantareNa na pratoyate ityasmin viSaye nitya eva pratyayaH / 167 // vAca ikaN // 7. 2. 168 // saMdiSTI'rthe vartamAnAdvAcazabdAtsvArthe ikaN pratyayo bhavati / anyenAnyo'nyasmai yAmAha sA saMdiSTA vAk / vAgeva vAcikaM kathayati, saMdiSTAM vAcaM kthytiityrthH| saMdiSTa ityeva, citrA vAk caitrasya / atrApi pUrvavannityo vidhiH // 16 // vinayAdibhyaH // 7. 2. 169 // vinaya ityevamAdibhyaH svArthe ikaNa pratyayo vA bhavati / vinaya eva
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 2. sU. 170-172 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [301 vainayikam, samaya eva sAmayikam / vinaya, samaya, samAya, kathaMcit, akasmAt, upacAra, vyavahAra, samAcAra, saMpradAya, samutkarSa, saMgati, saMgrAma, samUha, vizeSa, avyaya, atyaya, anugAdin iti vinayAdirAkRtigaNaH / / 169 // upAyAdudhrasvazca // 7. 2. 170 // upAyazabdAtsvArthe ikaN pratyayo vA bhavati tatsaMniyoge ca hasvaH / upAya eva aupayikam / / 170 // mRdastikaH // 7. 2.171 / / macchabdAtsvArthe tikaH pratyayo vA bhavati / mRdeva mRttikA / / 171 // sasno prazaste // 7. 2. 172 // mRd ityetasmAt prazaste'rthe vartamAnAt sa sna ityetau pratyayo vA bhavataH, rUpapratyayApavAdaH / prazastA mRt mRtsA mRtsnA, kecittu rUpamapIcchanti prazastA mRt mRdUpA // 172 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajazabdAnuzAsanabRhavRttau saptamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / / 7 2. 172 // utsAhasAhasavatA bhavatA narendra, dhArAvataM kimapi tadviSamaM sive / yasmAtphalaM na khala mAlavamAtrameva zrIparvato'pi tava kandukakelipAtram // 1 // ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM bRhadvRttAvacUrNikAyAM saptamasvAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH smaaptH|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ // tRtIyaH pAdaH // - prakRte mayaT // 7 3. 1 // prAcuryeNa prAdhAnyena vA kRtaM prakRtam, prakRte'rthe vartamAnAnnAmnaH svArthe mayaT pratyayo bhavati / annaM prakRtam annamayam, ghRtamayam, dadhimayam, TakAro Gaghartha:yavAgUmayI / ativartante'pi svArthikAH prakRtiliGgavacanAnIti yavAgUH prakRtA yavAgUmayam / evamuttaratrApi / apUpAH prakRtAH ApUpikam apUpamayam, zaSkulyaH prakRtAH zASkulikam zaSkulImayam / prakRta iti kim ? annam ghRtam // 1 // nyA0 sa0 prakRte 0 - annamayamiti annaM pracuraM pradhAnaM vetyarthaH / ativartante iti ihAnamayamityAdiSu yuktamannAdernapuMsakatvAt pratyayasyApi tatraiva vRttiriti yavAgUmayItyapi yuktameva prakRtyarthasya svAt pratyayasya svArthikasya tatraiva striyAM vRtteH, yavAgUmayamiti tvayuktaM yavAgvarthasya strItvAt svArthikasya pratyayasyApi tattaiva vRtrairnapuMsakatvAyogAdityAzaGakA / asmin // 7. 3.2 // prakRte'rthe vartamAnAnnAnno'sminniti saptamyarthe mayaT pratyayo bhavati / annaM prakRtamasminnannamayaM bhojanam, apUpamayaM parva, vaTakamayI yAtrA, vAgUmI iSTaH // 2 // tayoH samUhavacca bahuSu // 7. 3.3 // tayoH 'prakRte' 'asmin' ityetayorviSayayorbahuSu vartamAnAnnAnnaH samUhayatpratyayo bhavati cakArAnmayaT ca / -- apUpAH prakRtA: ApUpikam, apUpamayam, maudakikam, modakamayam, zASkulikam, zaSkulImayam / 'kavacihatya cittAccekaN' 'dhenukam dhenumayam, ' dheneaarnnyH'| apUpAH prakRtA asmin ApUpikam apUpamayaM parva, maudakikI modakamayI pUjA, gaNikAH prakRtA yasyAM yAtrAyAM gANikyA, gaNikAmayI yAtrA | 'gaNikAyA NyaH | azvIyA azvamayI yAtrA / ' vAzvAdIyaH ' // 3 // , nindye pAza // 7 3.4 // nindye'rthe vartamAnAnnAmnaH svArthe pAzam pratyayo bhavati /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 5-6] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [303 nindyo vaiyAkaraNaH vaiyAkaraNapAzaH, chAndasapAzaH / nindya iti kim ? saadhurvaiyaakrnnH| pratyAsatteH zabdapravRttinimittakutsAyAmayamiSyate, teneha na bhavati / vaiyAkaraNazcauraH / nakSatra cauryeNa vaiyAkaraNatvaM kutsyate kiM tarhi zIlamiti / pakAraH puvadAvArthaH, kutsitA kumArI kumArapAzA, kizorapAzA / atheha vayovacanatvAtpunarjIH kasmAnna bhavati / kumArAdayo vayovacanA, na kumArapAzAdayaH / nindAvacanA hi te iti na bhavati // 4 // nyA0 sa0 nindye0-iti na bhavatIti nanu pAzapaH pratyayasya svArthe utpannatvAt kumArapAzAdayo'pi vayovacanA iti prApnoti ? ____ satyaM, yatra kevalavayovAcitvaM tatraiva DIH gauNamukhyayoriti nyAyAt, kumArapAzAdayastu nindAviziSTavayovAcina iti / prakRSTe tamap // 7. 3.5 // prakRSTa prakarSavatyarthe vartamAnAnnAmnastamapa pratyayo bhavati / prkrsso'tishyH| sa ca guNakriyayoreva na jAtidravyayoH / sarve ime zuklAH ayameSAM prakRSTa: zuklaH zuklatamaH, zuklatamo, zuklatamAH, evamADhayatamaH, sukumAratamaH, kArakatamaH, sAdhakatamaH, prkRsstttmH| jAtidravyavacanebhyo'pi guNakriyAprakarSavivakSAyAM bhavati / gaurayaM ya susaMhananaH zakaTaM vahati / gotamo'yaM yaH sulakSaNaH zakaTaM sIraM ca vahati / gotamayaM yA samAMsamAM vijAyate khIvatsA ca / dravyAntarasamavAyinA ca prakRSTena guNena kRtvA prakRSTa dravye tadvataH pratyayo bhavati / atizayena sUkSmANi vastrANyasya suukssmvsvtmH| prakarSapratyayAntAcca prakarSasyApi prakarSavivakSAyAM pratyayo bhavati / yathA yudhiSThiraH zreSThatamaH kurUNAm, taravantAttu tarapana bhavati, anabhidhAnAt / tathA yathA pUrvapadAtizaye pUrvapadAdahuvrIhervA AtizAyikaH pratyayo bhavati sUkSmatamavastraH sUkSmavastratamo vA na tathottarapadAtizaye bahuvrIheH bahvADhayakatama iti kiMtUttarapadAdeva / bahava ADhayatamA yatra bahvADhathatamakaH / kecittu pUrvapadAtizaye bahuvrIherevAtizAyikamicchanti / dvayoH prakarSe tarapo vidhAnAt bahUnAM prakarSe'yaM vidhiH / kathaM tahiM pradhAnamayaM grAmaH pradhAnatamo'yaM grAme, ADhayauM nagaram ADhayatamo'yaM nagare / ekasminnapi nirdiSTe samudAye tadantargatAvayavAntarApekSayA prakarSe bhaviSyati / prakRSTa iti kim ? mahatsarSapaM mahAn himavAniti / zuklApekSayA ca kRSNe mAbhUt / adUraviprakarSe samAnaguNakriyayozca spardhA bhavati, nahi niSkadhanaH zataSkidhanena spardhate / ADhacAbhirUpau vA gantRpAcako vaa| tathA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 2 0 5-6 ] ca tannimittaH prakarSo'pi nAsti / kathaM tahi zuklakRSNayoH kRSNo bhAsvaratara iti / bhAsvaratvamekajAtIyam tadapekSo bhaviSyati / kathamandhAnAM kANatamaH, andhazabdasya kANaparyAyatvAtkANazabdasya cAndhaparyAyatvAdadoSaH / kathamahiMsakaH zreyAn pApIyAn prANinAM hantetyatra taravarye Iyas / naitayoH parasparaM spardhA, ki tarhi anyApekSA, pakAraH puMvadbhAvArthaH / zuklatamA zATI // 5 // nyA0 sa0 prakR0-susaMhanana iti susaMbaddha iti samAMsamAmiti atra. 'kAlAdhvabhAva' 2-2-23 ityAghArasya karmatve dvitIyAntasya vIpsAyAM dvitvam / strIvatsA ceti strI vatsA yasyAH sA tathA, savatsetyucyamAne saha vatsena vatsayA yA vartate iti saMzayaH syAt tannirAsAya strIvatsetyuktam / dravyAntareti devadattarUpAt dravyAdanyadravyaM vastrAdi tatra samavAyI yo guNaH sUkSmatvAdiH tena / tadvata iti prakRSTagaNavada dravyavatazcaitrAdeH paramArthavRttyA'syaiva prakarSa ityarthaH / ___ kurUNAmiti kurorapatyAni 'dunAdi' 6-1-118 iti vyaH, 'bahuvakhiyAm' 6-1-124 iti tasya lup / tarabantAttvityAdi dvayoH zuklatarayormadhye prakRSTaH zuklatara iti vigraheM satIti jJeyam / tatheti anabhidhAnAdityarthaH / bahvAhayakatama iti prayoge bahuvrIhijJApanAya kac darzita / kecittvityAdi tanmate sUkSmatamavastra iti prayogo na bhavati / kathamiti yadi bahUnAM prakarSo'yaM vidhistarhi pradhAnatamo'yaM grAma ityatra grAmapuruSayoddhayoH prakarSe na prApnotIti kathamarthaH uttaraM tu sugamameva / mahAn himavAniti atra sarvapApekSayA himavato mahattvAt mahacchabdAttarapa prApnoti taryuttarasUtre'yaM vicAro yuktastarapa uttareNa vidhAnAt 1 satyaM, prakarSasyAtra prastutatvAttadvicAraprastAve ukta iti na doSaH, viSamaguNayoH spardhAyA abhAvAt prakarSAbhAve tamA na prApnototyAha-kathamandhAnAmiti, kathamahiMsaka ityAdi dvayorvAkyayoH pRthakprAptayoH zreyaH pApIyasoviSamaguNayoH parasparApekSayA prakarSa pratipadyamAna paraH prAha kthmityaadi| anyApekSeti anyamahiMsakAntarasapezI 'zIlikAmi' 5-1-63 iti NaH / dvayorvibhajye ca taram // 7. 2. 6 // dvayostadbhaNayorarthayormadhye yaH prakRSTastasmin vibhajye ca vibhaktavye ca prakRSTe'rthe vartamAnAnnAmnastarap pratyayo bhavati, tamapo'pavAdaH / dvAvimau paTU ayamanayoH prakRSTaH paTuH paTutaraH, evaM sukumaartrH| pAcakataraH, gotaro yaH zakaTaM vahati sIraM ca, gotarA yA samAMsamAM bijAyate strIvatsA ca / dantAzca auSThau ca dantauSTham dantauSThasya, dantAH snigdhatarAH / pANI ca pAdau ca pANipAdam, pANipAdasya pANI sukumaartrau| atra yadyapi vigrahe bahatvasaMkhyA pratIyate tathApi samAhAre'vayavo svArthamA dantatvAdilakSaNama
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 7-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [305 abhedaikatvasaMkhyAyogyupAdadAta na saMkhyAbhedamiti dvayoreva prkrssH| yadA pUnaritaretarayogastadA bahvarthaprakarSa iti tamabeva bhavati / asmAkaM ca devadattasya ca devadatto'bhirUpataraH / atrAsmAkamityekasyaiva 'avizeSaNe dvau cAsmadaH' (2-2122) iti bhuvdbhaavH| parudbhavAnpaTurAsIt paTutara aiSayaH / atrakasyApi paryAyArpiNayA dvitvamiti dvayoreva prakarSaH / vibhajye, sAMkAzyakebhyaH pATaliputrakA ADhayatarAH abhirUpatarAH sukumAratarAH, sAMkAzyakebhyaH pATaliputrakebhyazca mAthurA ADhathatarAH abhirUpatarAH sukumAratarAH, sAMkAzyakAdiSu pATaliputrakAdInAmapravezAta vibhAgaH, vibhajyasya ca vizeSaNamapyADhathAdyarthaH prakRSTaM vibhajyaM bhavati tataH pratyayaH / dvayovibhajye ceti kim ? gavAM kRSNA saMpannakSIratamA, sAMkAzyakAnAM pATaliputrakANAM ca pATaliputrakA ADhaghatamA ityatra rAzyapekSayA dvitve'pi zabdena bahutvopAdAnAttarap na bhavati / vibhajyagrahaNamadvitvArtham / prakaSTe' ityeva, ayamanayoH paTuH, sAMkAzyakebhyaH pATaliputrakA ADhaghAH / pakAraH puuvddhaavaarthH| zuklatarA zATI // 6 // ... nyA0 sa0 dvayoH0-tadguNayoriti sa vivakSitaH samAno guNo yayoriti vigrahaH / abhedaikatvasaMkhyeti na vidyate bhedo yasyAH sA abhedA, sA cAsAvekatvasaMkhyA ca, yathauSadhirasAH sarve madhunyAhitazaktayaH, avibhAgena vartante tAM saMkhyAM tAdRzIM viduH, caitreNa caitrAbhyAM caitrairvA bhUyata ityatra yA saMkhyA sA abhedaikatvasaMkhyeti / paryAyArpaNayeti paryAyeSu padupaTutarAdiSu arthasya vizeSasya catrAderarpaNA Dhaukanam / gavAM kRSNeti atra yathA dvayorarthayormadhye prakRSTatvaM nAsti tathA vibhajyo'pi nAsti, sa hi bhedarUpamApannAnAM bhavati, atra tu gotvena sarvA api kRSNA gaavo'bhinnaaH| sAMkAzyakAnAM pATaliputrakANAM ceti prakarSadvAreNa vibhajyadvAreNApi na bhavati, SaSThyantapadAbhyAM samudAyasyAbhinnasyaiva pratipAdanAt , na tyatrApyapAyapratipAdikA paJcamyasti, api tu cakAreNAvibhAgaH pratIyate / nanu dvayorityukte'pi atra na bhaviSyati kiM vibhajyagrahaNena ? syAha-vibhajyagrahaNamityAdi vibhajye ityasati dvayoreva prakraSTe syAta. tataucAmagati hi dvitve vibhajye yathA syAdityevamartham / kvacit svArthe // 7. 3. 7 // kvacit svArthe'pi tarap pratyayo pavati / prakRSTa siddha eva / abhinnamevAbhinnatarakam, upapannamevopapannatarakam, uccairevoccastarAm / kacidagrahaNaM ziSTaprayogAnusaraNArtham // 7 // kityAyavyayAdasattve tayorantasyAm // 7. 3. 8 // .. kiMzabdAt tyAdyantAt ekArAntAdavyayebhyazca parayostamaptaraporantasyA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 0 9 ] mityayamAdezo bhavati asattve na cetI satve dravye idaMtaditiparAmarzayogye prakRSTe vartete / idamanayoratizayena kiM pacati kiMtarAM pacati, idameSAmatizayena kiM pacati kiMtamAM pacati tyAdi, dvAvimau pacataH ayamanayoratizayena pacati pacatitarAm , sarve ime pacanti, ayameSAM prakRSTaM pacati pacatitamAm , asmAdeva vacanAt tyAdyantAdapi vyarthaprakarSe tarap vahvarthaprakarSe tamap bhavati / pUrvAhaNetarAM bhuGkte / pUrvAhNatamAm, bhuGkte / aparAhaNetarAm / aparAhaNetamAm / prAhetarAm prAhaNetamAm pragetarAm, pragatamAm, agretarAm , agretamAm / egrahaNasAmarthyAt kAle satve'pyAm bhavati nAnyasminnedantAbhAvAt / aMgrezabdo'pi / kAlavAcI / athavA vibhaktyartho na dravyam / tatprakarSe'tra trptmpii| zobhano hezabdo yasya sa suhetara ityatrAnabhidhAnAnna bhavati / kriyAzabdebhyazca, jayatIti vici jeH jetara ityAdi, avyaya, nitarAm , sutarAm, atitarAma atita. mAm , atIvatarAm, natarAm, uccastarAm / uccastamAm / kityAcevyayAditi kim ? zIghrataraM gacchati / asatva iti kim ? kiMtaraM dAru / uccastaraH uccastamau vRkSaH, uttaraH, uttamaH / 8 / nyA0 sa0 kityAve.-asmAdeveti nAmaprastAvAt 'tyAdezca prazaste rUpa' 7-3-10 iti vacanAca nAmna eva prApnuta iti prshnaashyH| ____ athaveti yadyapi parvAhoparAha iti kAlaH satvamatra nAmArthaH tathApi vibhaktyartho yA'dhikaraNazaktirna sA AdheyaparatantrA iti tasyA asattvAttatra pratyaya iti / guNAGgAdeSTeyasU // 7. 3. 9 // tayoriti saptamyA vipariNamyate, guNo'Gga pravRttinimittaM yasya sa gunnaanggH| yaH zabdo guNamabhidhAya dravye vartate / tasmAttayostamaptarapoviSaye yathAsaMkhyamiSTha Iyasu ityetau pratyayo vA bhvtH| pakSe yathAprAptaM tamaptarapo ca / tamabarthe iSThaH / ayameSAmatizayena paTuH paTiSThaH, paTutamaH, paTiSThI, paTutamo, paTiSThAH, paTutamAH, evaM ladhiSThaH, laghutamaH, gariSThaH gurutamaH, mradiSThaH, mRdutamaH tarabarthe IyasuH, ayamanayoratizayena paTuH paTIyAn, paTutaraH, garIyAn, gurutaraH, laghIyAn, laghutaraH, pradIyAn , mRdutaraH, parudbhavAn paTurAsIt paTIyAnaiSamaH, paTutaraH, mAthurebhyaH pATaliputrakAH paTIyAMsaH pttutraaH| guNagrahaNaM kim ? gotamaH, gotaraH, pAcakatamaH, pAcakataraH, dantoSThasya dantAH snigdhatarAH, parudbhavAn , vidvAnAsIt aiSamo vidvattara iti / atra jAti. kriyAGgatvAnna bhavati /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 10-11] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [307 aGgagrahaNaM kim ? zuklatamam , zuklataraM rUpam / atra hi gaNa eva vattirna tadupasarjane, dravya iti na bhavati / IyasorukAra uditkAryArthaH / paTIyasI / 9 / nyA sa0 guNA0-tadupasarjana iti sa guNa upasarjanaM yatra tatra / tyAdezva prazaste rUpam // 7. 3. 10 // tyAdyantAnnAmnazca prazaste'rthe vartamAnAdrUpap pratyayo bhavati / prazastaM pacati pacatirUpam, pacatorUpam, pacantirUpam / tyAdyantAnAM kriyApradhAnatvAttasyAzca sAdhyatvena liGgasaMkhyAbhyAmayogAt rUpabantasyautsargikamekavacanaM napusakaliGga ca bhavati / prazasto vaiyAkaraNo vaiyAkaraNarUpaH, paNDitarUpaH / prakRte pravRttinimittasya vaispaSTayam paripUrNatA prazastatvam, tenAtrApi bhavati / vaSala rUpo'yamapi palANDunA surAM pibet / dasyurUpo'yamapyakSNoraJjanaM haret / paTutamarUpaH, paTutararUpaH / pakAraH puMvadbhAvArthaH / zobhanarUpA, darzanIyarUpA / 10 / atamabAderISadasamApte kalpa' dezyap dezIyara // 7. 3. 11 // tyAdezcati vartate, saMpUrNatA padArthAnAM smaaptiH| sA kiMcidranA ISadasamAptiH / tadviziSTe'rthe vartamAnAttyAdyantAnnAmnazca tamabAdhantavajitAt kalpapa dezyapa dezIyar ityete pratyayA bhavanti / ISadasamAptaM pacati pacatikalpama, pacatidezyam, pacatidezIyam, pacataHkalpam, pacatodezyam, pacatodezIyam, pacantikalpama, pacantidezyam, pacantidezIyam, pakSyatikalpam / apAkSItkalpamityAdi / pUrvavannapuMsakatvamekavacanaM c| idameva tyAdigrahaNaM jJApakam zeSastaddhito nAmna eva bhavati / ISadasamAptaH paTuH paTukalpaH, paTudezyaH, paTudezIyaH, kArakakalpaH, kArakadezyaH, kArakadezIyaH, kRtakalpaM bhuktadezyam, pItadezIyam, ISadasamApto guDo guDakalpA drAkSA, guDadezyA, guDadezIyA, payaskalpA yavAgaH, candrakalpaM makhama, tailakalpA prasannA / guDAdidharmANAM mAdhuryAdInAM drAkSAdiSvISadasamAptatvAta gaDAditveneSadasamAptA drAkSAdaya evamucyante / kalpabAdhantamupameye vartamAnamupameyaliGgasaMkhyam / bahupratyayapUrvaM tu prakRtiliGgasaMkhyam / svabhAvAcchabdazaktireSA yaduta svArthikAH kecit prakRtiliGgAnyativartante yathA kuTIraH, zuNDAraH, zamIruH, zamIraH, daivatam, aupayikam, auSadham vAcikamiti / kecittu nAtivartante yAvakaH, maNikaH, hatikA, mRttikA, kAsUtarI, goNItarI vyAvakrozI, vyAvahAsIti / atamavAderiti kim / yadA prakarSA
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 12-14 ] diviziSTasyeSadasamAptivivakSA bhavati tadA tamabAdibhyaH kalpabAdayaH prApnuvantyataste mA bhUvan / yadA tvISadasamAptasya prakarSAdayo vivakSyante tadA kalpabAdhantebhyastamabAdayo bhavantyeva / paTukalpatamaH paTukalpataraH, paTudezyatamaH, padezyataraH paTukalparUpaH, paTudezyarUpaH / pakArau puvadbhAvAau~ / darzanIyakalpA, drshniiydeshyaa| keciddezyaM pitaM necchanti tanmate darzanIyAdezyetyeva bhavati / dezIyariti repho 'riti' (3-2-58) ityatra vizeSaNArthaH / sroghnadezIyA / paJcamadezIyA / 11 / nyA0 sa0 atama0-pacataH kalpamiti 'pratyaye' 2-3-6 ityanena so na bhavati avyayaparyadAsena nAmno grahaNAt, avyayaM nAma tadvarjanenAnyadapi nAma gRhyate / sraunadezIyeti ISadasamAptA sroghnI pazcamI vA, anayoH 'taddhitaH svaravRddhiH, 3-2-55 iti taddhitAkakopAntya' 3-2-54 ityAbhyAM niSiddho'pi 'riti' 3-2-58 ityanena puNvdbhaavH| . nAmnaH prAgbaharvA // 7. 3. 12 // ISadasamApte'rthe vartamAnAnAmno bahupratyayo vA bhavati sa ca prAka purastAdeva na parastAt / ISadasamAptaH paTuH bahupaTuH, bahumRduH, bahubhuktam, bahupItam, bahuguDo drAkSA, bahutailaM prasannA, bahupayo yavAgUH, bahucandro mukham / nAmagrahaNaM tyAdyantanivRttyartham / tyAdhanteSu sAvakAzAH kalpavAdayo bahunA mA bAdhiSateti vAvacanam / tena pakSe te'pi bhavanti / 12 / na tamabAdiH kpo'cchinnaadibhyH|| 7. 3. 13 // chinnAdIn varjayitvAnyasmAdyaH kap pratyayastadantAttamabAdiH pratyayo na bhavati / ____ ayameSAM prakRSTaH paTukaH, ayamanayoH prakRSTaH paTukaH / prakarSAdimataH kutsitatvAdivivakSAyAM tamabAdyantebhyaH kap bhavatyeva / ayameSAmatizayena paTuH kutsitaH paTutamakaH, ayamanayoH, paTutarakaH, paTurUpakaH paTakalpakaH paTadezyakaH, paTudezIyakaH / kab iti kim ? kuttiirtmH| pakAraH kima ? lohitakatamo maNiH / lohitakatamamakSi kopena / acchinnAdibhya iti kima ? kRtsito'lpo'jJAto vA chinnaH chinnakaH / ayameSAmatizayena chinnakaH chinnakatamaH, chinnakataraH, chinnakarUpaH, chinnakakalpaH / chinnAdayaH prayogagamyAH // 13 // anatyante // 7. 3. 14 // anasyante'rthe yaH kapa tadantAttamabAdirna bhavati, chinnAdyarthaM vacanam /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda 3. sU. 15-18 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 309 anatyantaM chinnaM chinnakam 1 anatyantaM bhinnaM bhinnakam idameSAM prakRSTaM chinnakam prakRSTaM bhinnakam idamanayoH prakRSTaM chinnakam prakRSTaM bhinnakam, yadA tu prakarSavatosnatyantaviziSTavivakSA tadA tamabAdyantAt 'ktAttamabAdezcA'nazyante' (7-3-56) iti kab bhaktyeva / chinnatamakam, chinnatarakam, bhinnatamakam, bhinnatarakam // 14 // , , 1 yAvAdibhyaH kaH // 7, 3. 15 // yAva ityevamAdibhyaH svArthe kaH pratyayo bhavati / yAva eva yAbaka, maNireva maNikaH, avireva avika: 1 yAva, maNi, avi, asthi, lAtra, pAtra, pIta, stabdha, jJAta, ajJAta, 'puNya, nitya, satvat dazArha, vayas, candra, jAnu, bhUta, bhikSu iti mAvAdirAkRtigaNaH / tenAbhinnalarakam bahutarakamityAdi siddham / 15 / " kumArI krIDane yasoH / / 7. 3. 16 / / kumArINAM yAni krIDanAni tadvAcibhya IyasupratyayAntebhyazca svArthe kaH pratyayo bhavati / kandureva kandukaH, utkaNTakaH, girikaH, samudgakaH, dolikA, bhramarakaH, zRGgakam / Iyasu, zreyAneva zreyaskaH, jyAyaskaH, bhUyaskaH / 16 / nyA0 sa0 kumA0 - doliketi dolaiva 'iccApuMso ni' 2-4-107 iti vA itvam / jyAyaska iti dvayormadhye prakRSTo vRddhaH prazasyo vA IyasuH ' vRddhasya ca jyaH ' 7-4-35 'jyAyAn' 7-4-36 iti IkArasya AkAraH, jyAyAneva ' pratyaye ' 2-3 - 6 iti sUtreNa saH / bhUyaska iti dvayormadhye prakRSTo bahuH Iyasi 'bhUrluk cevarNasya ' 7-4-41 bhUrAdeza Ilopazca / lohitAnmaNau // 7. 3. 17 // lohitazabdAnmaNI vartamAnAt svArthe kaH pratyayo vA bhavati / lohita eva lohitako maNiH, liGga viziSTasyApi grahaNAllohinyeva lohinikA maNiH, lohitaiva lohitikA maNiH, maNevizeSaNametadityeke / nAmadheyamityanye / vAdhikArAta bhavatyapi / lohito maNiH / maNAviti kim ? lohitA gauH // 17 // raktAnityavarNayoH // 7. 3.18 // rakta dravyAntareNa lAkSAdinA barNAntaramApAdite'nitye ca varNe, vartamAnAllohitazabdAtkaH pratyayo vA bhavati / rakta lohita eva lohitakaH paTaH, liGgaviziSTasyApi grahaNAt lohinikA
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 19-23 } zATI, lohitikA paTI, anityavarNe, lohitakamaNo rUpaM kopena, lohitakamakSi kopena, lohinikA lohitikA kanyA kopena, vAdhikArAnna bhavatyapi / lohitA lohinI vA kopena / nityo'pi rakto varNo'sti yathA kRmirAgAdirakta paTa iti raktagrahaNam / anityagrahaNaM kim / lohita indragopakaH / satyevAzrayadravye'paya nihAnitya ucyate / anyathA raktagrahaNasyAnarthakyAt / varNagrahaNaM dravya nivRtyartham, asati varNagrahaNe strINAmArtave dravye syAt / taddhi satyevAzraye striyAM kadAcinna bhavati lohitazabdavAcyaM ca // 18 // nyA0 sa0 skA0-nityopItyAdi-nanu rakta vAtuni anitya eka varNo bhavati yathA haridrAdau, tatrAnityavaNe ityeva pratyayaH sidhyati kimartha raktaprahaminyAzaGkA ? satyeveti indragopakAbhAve lohitatvanivRttAvapi nAnityatvamiti / kAlAt / / 7. 3. 19 // kAlazabdAtkajjalAdinA rakta anityavarNe cArthe vartamAnAtkaH pratyayo vA bhavati / rakta, kAla eva kAlakaH paTaH, anityavaNe, kAlakaM mukhaM kailakSyeNa / vAdhikArAnna bhavatyapi / kAlaH paTaH, kAlaM mukham / 19 / zItoSNAdatau // 7. 3. 20 // zItoSNazabdAbhyAmRtau vartamAnAbhyAM kaH pratyayo vA bhavati / zIta eva zItaka RtuH, uSNaka RtuH| RtAviti kim ? zIto vAyuH, uSNaH sparzaH / 20 / lUnaviyAtAtpazI // 7. 3. 21 / / lanaviyAtazabdAbhyAM pazo vartamAnAbhyAM svArtha kaH pratyayo vA bhavati / lana eva lanakaH, viyAtakaH pshuH| pazAviti kim ? lano yavaH, viyAto baTaH / vihAnazabdAdapocchantyeke / vihAnakaH pazuH, vihAna evAnyatra / 21 / snAtAdedasamAptau / / 7. 3. 22 / / snAtazabdAvedasamAptI gamyamAnAyAM kaH pratyayo bhavati / vedaM samASya snAtaH snAtakaH / vedasamAptAviti kim ? tIrthe snAtaH / 22 / / tanuputrANubRhatIzUnyAt sUtrakRtrimanipuNAcchAdanarikte // 7.3.23 // tanaputrANubahatIzUnya ityetebhyo yathAsaMkhyaM sUtrakRtrimanipuNAcchAdanarikta ityeteSvartheSu vartamAnebhyaH svArthe kaH pratyayo bhavati / tanoH sUtre, tanu sUtra
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 3. sU. 24-28] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [311 tanukam bhaGgAdimayaM kalpAdi ca / sUtra iti kim ? tanuvaMzaH / putrAt trime, kRtrimastakSAdivyApAraniSpAditaH / kRtrimaH putraH putrakaH / kRtrima iti kim / aurasaH putraH / aNonipuNe, nipuNo niSNAto'NuH annukH| nipuNa iti kim / aNurcIhiH / bRhatyA AcchAdane, bRhatikA AcchAdanavizeSaH / pratyayamantareNArthAnavagamAtra nitya evAyaM vidhiH| AcchAdana iti kim ? bRhatI chandaH, bRhatI oSadhiH, zUnyAdrikta, rikto dhanaprajJAdinA, zUnya eva zUnyaka: riktazcet / rikta iti kim ? zune hitaM zUnyam / anye tu sUtrAdayo'rthAH pratyayamantareNa na pratIyante iti tadviSaye tanvAdibhyo nitya eva pratyayavidhiriti manyate, evaM pUrvasUtre'pi / 23 / nyA0 sa0 tanu0-nitya evAyamiti AcchAdanarUpasyArthasyAnakzamAt / bhAge'STamAJaH // 7. 3. 24 // aSTamazabdAdbhA'geMze vartamAnAtsvArthe baH pratyayo vA bhavati / aSTama evASTamo bhaagH| bhAga iti kim ? aSTamo jinaH candraprabhaH / 24 / SaSThAt // 7. 3. 25 / / SaSThazabdAdbhAge vartamAmAtsvArthe JaH pratyayo vA bhavati / SaSTha eva SASTho bhaagH| bhAga iti kim ? SaSTho jinaH pdmprbhH| yogavibhAga uttarArthaH / 25 // mAne kazca // 7. 3. 26 // mIyate yena tanmAnam / tasmin mAne bhAge vartamAnAt SaSThazabdAtkazcakArAJazca pratyayo vA bhavataH / SaSTha eva SaSThakaH, SASTho bhAgaH mAnaM cet / mAma iti kim ? SaSTha eva SASTho bhAgonyaH / 26 / ekAdAkin cAsahAye // 7. 3. 27 // ekazabdAdasahAyArthavAcina Akin pratyayo bhavati dhakArAtkazca / eka eva ekAkI ekakaH / asahAya iti kim ? eke AcAryAH, eko dvau bahavaH / 27 / prAgU nityAtkapa // 7. 3. 28 // nityazabdasaMkIrtanAt prAgye'rthAsteSu dhotyeSu kap pratyayo'dhikRto vaidi
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 29-31 / tavyaH / kutsito'lpo'jJAto vA azvaH azvakaH, gardabhakaH, pakAra: vadbhAvArthaH / / kutsitA darad dAradikA, prAganityAdityavadhyartham / anyathApavAdabAdhito nottaratrAnuvarteta / parato'pi cAnuvartate / 28 / nyA0 sa0 prAgani0-dAradiketi daradAM rAjJI 'purumagadha '6-1-116 ityaNu, 'dreraNo 6-1-123 :ti lup, tato'nena kapi 'kyaGmAni' 3-2-50 ityanena aNlopanivRttirUphe puMvAke 'At ' 2-4-18 ityAp 'asyAyattat ' 2-4-111 itvam , yadA tvapatye aN tadA gotraM ca caraNaiH saheti jAtitve 'svAGgman Gotizca' 3-2-56 iti vanniSedhaH syAt / tyAdisarvAdeH svareSvantyAtpUrvo'ka // 7. 3. 29 // tyAdyantasya sarvAdonAM ca svareSu svarANAM madhye yo'tyasvarastasmAta pUrvo'k pratyayo bhavati, prAganityAt kapo'pavAdaH / kutsitamalpamajJAtaM vA pacati pacataki / pacatakaH, pacantaki / sarvAdi, sarvake, vizvake, sarvakasma, vizvakasmai, yakatApitA, takatpitA, tvakapitA, makatpitA, paramasarvake, paramavizvake / tadantasyApi sarvAditvamastItyatrApyak / svareSvantyAditi kim ? tyAdhantAtsarvAdezca pUrva mAbhUt / pUrva iti kim ? paro mAbhUt / 29 / nyA0 sa0 tyAdi0-yakatpitetyAdiSu bahuvrIhivarja samAsaH kAryaH, bahuvrIhI tu 'RnnityaditaH' 7-3-171 kac syAt / . yuSmadasmado'sobhAdisyAdeH / / 7. 3. 30 // yuSmadasmadityetayoH sakArAdyokArAdibhakArAdijitasyAdyantayoH sva. reSvantyAtpUrvo'k pratyayo bhavati / yuSmadasmadoH svareSvantyAtpUrvasyApavAdaH / svayakA, mayakA, tvayaki, mayaki, yuSmAkakam , asmAkakam , paramatvayakA, paramamayakA, yuSmadasmada iti kim ? takayA, yakayA, sarvakeNa, vizvakena, imakena, amukena, imakaH, amukaiH, bhavakantau, bhavakanta: / kecidbhavacchabdasyApi syAdyantasyAntyasvarAtpUrvamakamicchanti / tanmate, bhavatakA bhavatake bhavatakaH bhavatakotyapi bhavati / asobhAdisyAderiti kim ? yuSmakAsu, asmakAsu, yuvakayoH, AvakayoH, yuvakAbhyAm, AvakAbhyAm, yuSmakAbhiH, asmakAbhiH / 30 / avyayasya ko du ca // 7. 3. 31 // prAinityAdya'rthAsteSu chotyeSu avyayasya svareSvantyAtsvarAtpUrvamaka pratyayo bhavati tatsaMniyAge yatkakArAntamavyayaM tasya dakArontAdezo bhavati,
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 3. sU. 32-34 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [313 kapo'pavAdaH / kutsitamalpamajJAtaM vA uccaiH uccakaiH, nIcais, nIcakaH, dhik dhakit, hiruka hirakuda, pRthak pRthakad / cakAro'nvAcaye tena sarvasyAvyayasyAk bhavati / kakArAntasya tvak dAntAdezazca / yogavibhAgastyAderdAdezAbhAvAryaH / zaklaT shkto| yaha lup diva, azAzak / aki, azAzakak / 31 / tUSNIkAm // 7. 3. 32 // tUSNIkAmiti tUSNImo makArAtpUrva kA ityAgamo nipAtyate prAnityAt, ako'pavAdaH / kutsitamalpamajJAtaM vA tUSNIM tUSNIkAm Aste / tUSNIkAM tiSThati // 32 // kutsitAlpAjJAte // 7. 3. 33 // kutsitaM ninditama, alpaM mahatpratiyogi, ajJAtaM prakRtyupAttadharmavyatirekeNa kenacit svatvAdinA dharmeNAnizcitam, sarvathA tvajJAte prayogAyogAt / kuttitAlpAjJAtopAdhike'rthe vartamAmAdyathAyogaM kabAdayaH pratyayA bhavanti / __ kutsito'lpo'jJAto vAzvaH azvakaH, gardabhakaH, ghRtakam, tailakam, pacataki, bhindhaki, sarvake, vizvake, uccakaiH, nIcakaiH, tUSNIkAm / kathaM kutsitakaH, alpakaH, ajnyaatkH| kutsAdInAM bhedopapatteH kutsitAdibhyo'pi kutsitAdau pratyayo bhavati prakRSTatara ityAdI prakarSabhede taravAdivat / rAdhakaH, pUrNakaH, zUdaka ityAdau satyAmapi saMjJAyAM kutsAyogAt kutsita ityeva kap / vyAkaraNakena nAma tvaM garvitaH yAjJikyakena nAma tvaM vikatthase ityAdI avakSepaNamapi kutsitameva / nAkutsitenAvakSipyate / 33 / nyA0 sa0 kutsi0-kathamiti kutsitAdeH prakRtyaiva gatArthatvAt pratyayasyArthAbhAvAnna tadarthadyotI pratyayo'tra yukta ityAzaGkA / kutsAyogAditi tenAnyairiva saMjJAyAM kap na vidhAtavyaH, yathA ajJAte kutsite caiva, saMjJAyAmanukampane / tAktanItAvapyalpe, vAcye hrasve ca kaH smRtaH // 1 // bhavakSepaNamapIti vyAkaraNaM kutsanaM vaiyAkaraNastu kutsita iti vyAkaraNAt kathaM pratyaya ityAzakA / anukampAtadhuktanItyoH // 7. 3. 34 // anukampA kAruNyena parasyAnugrahaH / tayA anukampayA yuktA nItistadyuktanItiH, nItiH sAmAdiprayogaH, tatrAnukampAyAM sAmopapradAne eva na bhedadaNDo tayoH anukampAyA ayogAt / anukampAyAM tadyuktAyAM nItI bha gamya
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 35 ] mAnAyAM yathAyogaM kabAdayaH pratyayA bhavanti / anukampA tannItizca prayoktRdhamauM veditavyo / putrakaH, vatsakaH, bAlakaH, bubhukSitakaH, jvaritakaH, zanakaiH, tUSNokAm, svapitaki, svapiSaki, jalpataki, ehaki / anukampamAna evaM prayuGkte putraka ehaki utsaGgake upaviza kadamakenAsi digdhakaH kaNTakaste lagnakaH, vatsaka tUSNIkAM tiSTha odanaM bhokSyase hanta te guDakA hanta te dhAnakA aki / atropaviza asi tiSTha odanaM bhokSyase hanta te ityeteSvanabhidhAnAnna bhavati, yatra tvabhidhAnaM tatra bhavati / naka tvakaM putraka pazyasaki, asako kAkako vRkSake uccakaiH praNilIyate / anukampAyAM pratyAsatteranukampyamAnAdeva syAt nAnyasmAt utsaGgAdestato'pi yathA syAditi tadyuktanItigrahaNam / 34 / / nyA0 sa0 anu0 guDakA iti guDena mizrA dhAnA iti vigrahe te lug vA' 3-2-108 iti dhAnAzabdasya luki anena kap / dhAnakA iti atra guDazabdalope kapi 'iccApuMso'ni.' 2-4-107 iti navA ihRsvau| ajaate|naamno bahusvarAdiyekelaM vA // 7. 3. 35 // tayuktanItAviti na vartate anukampyAdeva pratyayavidhAnAt , nanAmno manuSyanAmayAbahusvarAdanukampAyAM gamyamAnAyAM iya ika ila ityete pratyayA bhavanti vA ajAteH na cenmanuSyanAma jAtizabdo bhavati / anakampito devadattaH deviyaH, devikaH, devilaH / vAvacanAtkabapi / devadattakaH, jiniyaH, jinikaH, jinilaH / jinadattakaH / ajAteriti kim / mahipakaH / varAhakaH / shrbhkH| suukrkH| gardabhakaH / ete jAtizabdA manuSyanAmAni ca / ajAteriti prAyiko niSedha ityanye / vyAghrila: sihila iti hi dRzyate, tanmate bahusvarAdityapi prAyikam / nRnAmna iti kim ? susImakaH, sImA sphaTA / nRgrahaNaM kim ? anukampito devadatto hastI devadattakaH / nAmagrahaNaM kim ? madrabAhukaH / vizeSaNametanna nAma / bahusvarAditi kim ? rAmakaH, guptakaH / 35 / nyA0 sa0 ajA-tadyuktanItAviti na vartate iti nRnAmna ityukte nRnAmno hi anukampaiva ghaTate na tatyuktanItiH / dhyAghrila ityAdi atra vyAghrasiMhaityevaMvidhA dvisvareva prakRtirna tu vyAghradattasiMhadattetyanekasvarA dvisvarayorevAnayorjAtivocitvAt bahusvarAdityapi prAyikamityasyAsaMgatArthatvApattezca / devadatto hastIti kasyacit hastino devadatta iti nAma /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 3. sU. 36-38 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 315 vopAderaDAko ca // 7. 3. 36 // upapUrvAdajAtirUpAnmanuSyanAmadheyAdbahusvarAdanukampAyAM gamyamAnAyAM aDa aka cakArAt iya ika ila ityete pratyayA vA bhavanti / anukampita upendradatta: upaDa:, upakaH, upiyaH, upikaH, upilaH / vAvacanAtpakSe kabapi / upendradattakaH / 36 / nyA0 sa0 vopA0 - upaDha iti 'Ato nendra' 7-4-29 iti jJApakAdakRta saMghereva 'dvitIyAtsvarAdUrdhvam ' 7 - 3 - 41 iti indradattetyasya luk / RvarNovarNAtsvarAderAderluk prakRtyA ca / / 7. 3. 37 / / RvarNAntAduvarNAntAcca parasyAnukampAyAM vihitasya svarAdeH pratyayasyAderlugbhavati tacca RvarNovarNAntaM luki sati prakRtyA tiSThati / na vikAramApadyata ityarthaH / anukampito mAtRdattaH mAtRya:, mAtRkaH, mAtRlaH / anukampitaH pitRdattaH pitRyaH, pitRkaH, pitRlaH / anukampito vAyudattaH vAyuya:, vAyukaH, vAyula: / anukampito bhAnudattaH bhAnuyaH, bhAnukaH, bhAnula:, prakRtivadbhAvAt rephAvAdezau na bhavataH / RvarNovarNAditi kim ? anukampito devadatto deviyaH, devikaH, devilaH / anukampito vAgAzIH, vAciyaH, vAcikaH vAcilaH / svarAderiti kim ? madrabAhukaH / Aderiti kim ? sarvasya mAbhUt / 37 // nyA0 sa0 RvarNo0 - rephAvAdezAviti 'Rto rastaddhite 1-2-26 iti apadAnte varttamAnasya 'asvayaM bhuvo'vU' 7-4-70 iti ca / , madrabAhuka iti maNDUkaplutinyAyenAdhikArAnuvRttiriti nRnAmeti padaM na saMbadhyate, tato'tra vizeSaNa zabdatvena nRnAmatvAbhAve'pi vyAvRtterna dvayagavikalatA, yadA tu nRnAmetyatrApi saMbadhyate tadedamapi nRnAma vivakSyate, tataH ajAternRnAmnaH ' 7-3-35 ityanena iyAdau pratyaye vikalpena sati matriyaH madrabAhuka ityAdInyapi bhavanti / lukyuttarapadasya kapUn // 7. 3. 38 // nUnAmno yaduttarapadaM tasya te lugveti luki sati tataH kapn pratyayo bhavati anukampAyAM gamyamAnAyAm, kabAdInAmapavAdaH / devadatto devaH / atra ' te lugvA ' ( 3-2-108 ) ityuttarapadalopaH / anukampito devaH devakaH, evamanukampito yajJaH yajJakaH, pakAraH puMvadbhAvArthaH / nakAraH ' iccApu so'nitkyApare' (2-4- 106 ) ityatra paryudAsArthaH / anukampitA devI devakA / atra kati sati pittvAtpuMvadbhAve nittvAdAppare'pi kakAre itvaM na bhavati /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ M 316] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 39-40 ] uttarapadasyeti kim ? devadattA dattA, atra ' te lugvA' (3-2-108) iti pUrvapadasya luk / anukampitA dattA dattikA, pUrveNa kap / 38 / luka cAjinAntAt / / 7. 3. 39 // ajinazabdAntAnmanuSyanAmno'nukampAyAM gamyamAnAyAM kapn pratyayo bhavati tatsaMniyoge luk cottarapadasya / vyAghrAjino vyAghramahAjino vA nAma manuSyaH so'nukampito vyAghrakaH, evaM siMhakaH, zarabhakaH, vRkakaH, kRSNakaH, ulakaH, anukampitA vyAghrAjinA vyAghramahAjinA vA vyAghrakAH, siMhakAH / 'Ato nendravaruNasya' (7-4-29) ityatra jJApanAdakRtasaMdherevottarapadasya luka / 39 / nyA0 sa0 lukcA0-pUrvottarapadasya luki kapani devakaH lugabhAve tu kapi devadattakaH . evaM ca rUpadvayaM syAditi, atra hi ajinAntAdeva kani nityaM luki vyAghraka eveti, ayamatra bhAvaH ajinAntasyAnukampAyAM kapna sanniyoga eva luka, tenaM vyAghrajinaka iti na bhavati / SaDavakasvarapUrvapadasya svare // 7. 3. 40 // SaTchandavajitamekasvaraM pUrvapadaM yasya tatsaMbandhina uttarapadasyAnukampAyAM vihite svarAdau pratyaye luga bhavati / uttarasUtrasyApavAdaH / anukampito vAgAzI: vAgdattaH vAgAzIrdatto vA vAciyaH, vAcikaH, vAcilaH / evaM tvaciyaH, tvacikaH, tvacilaH, sruciyaH, cikaH, sucilaH / SaDvarjekasvarapUrvapadasyeti kim ? upendreNa dattaH upendradattaH, so'nukampitaH upaDaH, upakaH, upiyaH, upikaH, upilaH / uttareNa luk / SaDvarjeti kim ? anukampitaH SaDaGguli:, SaDiyaH, SaDikaH, SaDilaH / atrottareNa dvitIyasvarAdUrdhvaM lopaH / tathA cAvaNevarNasyetyallucaH sthAnivadbhAvAtpadatvasyAnivRttestRtIyatvaM na nivartate / SaDvarjanAdeva ca padatve saMdhividhAvapi allukaH sthAnitvaniSedho na bhavati / svara iti kim ? vAgAzIkaH vAgAzIrdattakaH / 40 / nyA0 sa0SaDva0 vAciya iti nanvatra ekasvarAdUrdhva lope sati 'cajaH kagam / 2-1-86 iti kathaM na bhavati, yato'ntarvattivibhaktimAzritya padasaMjJA'sti ? ucyate, yadi pratyaye para. bhAvabhAji antavartinI vibhaktimAzritya padasaMjJA syAttarhi sityeveti niyamAnna bhavati padatvaM, athetthaM bhaNiSyanti sityeveti niyamastadA pravartate, yadA vAgAzIrdatta evaMvidhasya prApnoti kiMcit , yataH 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti ! naivaM, yataH SaDvarjanAt pUrvapadasyApi padasaMjJAyAM kartavyAyAM sityeveti niyamaH pravartate. yato'tra paDika ityAdisiddhyartha Sada varjanaM kriyate, tacca tadabhAve'pi setsyati, yato'nena sUtraNAsgulilope'pi 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti paribhASayA padatvasyAnivRtteH. yad vA'vayavasamudAyayorabhedopacArAt samudAyasya vibhaktiravayavAt draSTavyA tataH sityeveti niyamaH pravartate /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 41-44 ] dvitIyAtsvarAdUrdhvam // 7. 3. 49 // anukampAyAM vihite svarAdau pratyaye parataH prakRte dvitIyAtsvarAdUdhvaM zabdasvarUpasya lug bhavati / anukampito devadatto deviyaH, devikaH, devilaH / anukampita, upendradatta, upaDaH, upakaH, upiyaH, upikaH, upilaH, anukampitaH pitRdattaH, pitRyaH, pitRkaH, pitRlaH, evaM vAyukhaH, vAsukaH, vAyulaH, UvaMgrahaNaM sarvalopArtham / 41 / nyA0 sa0 dvitI0 - supaDa iti akRtasaMvereva lubityuttareNAprAptiH, tRttIyatvaM ca pUrvabanna bhavati / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 317 saMdhyakSarAttena / / 7. 3. 42 // anukampAyAM vihite svarAdau pratyaye parataH prakRtedvitIyAtsaMdhyakSararUpAtsvarAdUrdhvaM zabdarUpasya tena dvitIyena saMdhyakSareNa saha lug bhavati / anukampitaH kuberadattaH kubiyaH, kubikaH, kubilaH / anukampitaH kahoDa:, kahiyaH, kahikaH, kahilaH / anukampito lahoDa : - lahiyaH, lahikaH, lahilaH / anukampitaH kapotaromA - kapiyaH, kapikaH, kapilaH / anukampito'moghaH amoghadattaH, amoghajihvo vA abhiyaH, amikaH, amilaH / sandhyakSarAditi kim ? anukampito gurudattaH guruyaH, gurukaH, gurulaH // 42 // zevalAdyAdestRtIyAt // 7. 3. 43 // zevalAdipUrvapadasya manuSyanAmno'nukampAyAM vihite svarAdau pratyaye pare tRtIyAtsvarAdUrdhvaM lugbhavati, dvitIyAtsvarAdUrdhvamityasyApavAdaH / anukampitaH zevaladattaH, zevaliyaH, zevalikaH, zevalila: evaM suSaridasaH, supariyaH, suparikaH, suparila: / vizAladattaH, vizAliyaH, vizAlikaH / vizAlila:, varuNadattaH varuNiyaH, varuNikaH, varuNilaH / aryamadattaH aryamiyaH, amikaH, arthaM milaH / atrApyakRtasaMdhereva lopaH zevalendradatto'nukampitaH zevalika iti yathA syAt zevalayika iti mAbhUt, suparyAzIrdatto'nukampitaH suparika iti yathA syAt supayika iti mA bhUt / zevala, supari, vilAza, varuNa, aryaman iti zevalAdiH / kecittu vizAkhilaH, kumArila ityatrApIcchanti |43| nyA sa0 ze0 - suparidatta iti suSThu pipartti suparIti pUrva padaM nopasargadvayam / kacitturyAt // 7 344 // anukampAyAM vihite svarAdI pratyaye pare kacillakSyAnusAreNa tu
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 45-44 } turthAtsvAdUvaM lugbhavati / anukampito bRhaspatidatto bRhaspatizarmA vA baha-- spatiyaH bRhaspatikaH, bRhaspatilaH, evaM prajApatiyaH, prajApatikaH, prajApatilaH / akRta sandherityeva pUrvavat prajApatyAzIdatto'nukampitaH prajApatika iti yathA syAt prajApatyika iti mA bhUt / kacidgrahaNAdiha na bhavati / anukampitaH: upendradattaH, uADaH, upakaH, uphyiH upilaH / 44 // pUrvapadasya vA / / 7. 3. 45 // anakampAyA vihite svarAdau pratyaye pare pUrvapadasya luga vA bhavati / anakampito devadattaH, datiyaH, dattikaH, dattilaH / vAkcanAdyathAprAptam / / deviyaH, devikaH, devila: 'dvitIyAtsvarAdUrdhvam ' (7-3-41) iti . luk / 45 // nyA0 sa0 pUrva0-dattiya iti 'te lum kA' 3-2-108 iti pUrva luki bahusvaratvA:. bhAvAdiyAdirna smaditi vacanam / hasve // 7. 3. 46 // dIrghapratiyogi hrasvam, hasve'rthe vartamAnAcchabdarUpAyathAyogaM kabAdayaH . pratyayA bhavanti / hasvaH paTaH paTakaH, zATakaH, hasvaM pacati pacataki, hasvakAlayomAtkriyA hasvetyucyate / hasvAH sarve sarvake, vizvake, uccakaH, nIcakaiH, tUSNIkAm / saMjJAyAmapi hasvasvayogAtkA, sa hasva ityeva siddhaH / vaMzakaH, veNakaH, naDaka: (narakaH), lalakaH, varaka: / 46 / nyA. sa. hasve0-dIrghapratiyogi hrasvamiti lohAdikaM hasvaM ca mahacca saMbhavatIti mahatpratiyogini 'alpe / 3-2-136 iti na sidhyati / siddha iti ye hi saMjJAyAM kap pratyaya vidadhati te'pi hasvatvopAdhikAyAM saMjJAyAmiti vyAkhyAntIti saMjJAyAmapyenaitra kA siddha ityrthH| kuTIzuNDAdraH // 7. 3. 47 // kuTIzuNDA ityetAbhyAM hasve'rthe vartamAnAbhyAM raH pratyayo bhavati, kapo'pavAdaH / hUsvA kuTo kuTIraH, shunnddaarH| kecitta kuTIsthAne kudoM paThanti / kudIraH / 47 / zamyA rurau // 7. 3. 48 // zamIzabdAt hrasve'rthe vartamAnAt rura ityeto pratyayo bhavataH / hrasvA zamI zamIruH, samIraH / 48 / /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 49-53 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [319 'kutvA DupaH // 7. 3. 49 // kutUzabdAbhrasve'rthe vartamAnAtsvArthe DupaH pratyayo bhavati / hrasvA kutUH kutupaH, kutUriti carmamayaM tailAdhAvapanamucyate / 495 kAsUgANIbhyAM tasT // 7. 3. 50 / / kAsUgoNI ityetAbhyAM hrasve'rthe vartamAnAbhyAM tara pratyayo bhavati / hrasvA kAsUH kAsUtarI, gonniitrii| puliGgamapi dRzyate ityeke / kAsUtaraH, goNItaraH, kAsUH zaktimAyudham / goNI dhAnyAvapanam / TakAro GayarthaH / 5 / vatsokSAzvarSamAdhAse pit // 7. 3. 51 // vatsa, ukSan , azva, RSabha ityetebhyaH zabdapravRttinimitasya svArthasya hrAse gamyamAne taraT pratyayo bhavati sa ca pit / hasito vatsaH vatsataraH / vasaH prathamavayasko gauH tasya hrAso dvitIyavayaHprAptiH, hasita ukSA ukSataraH, ukSA dvitIya bayAstaruNastasya hrAsastRtIyavayaHprAptiH / hrasito'zvo'vataraH / azvenAzvAyA jAto'zvastasya hrAso gardabhapitRkatA, AzugamanAdvAzvastasya hAso gamane mandatA, sarbathAzvatarazabdo jAtizabdaH, hasita RSabhaH RSabhataraH, RSabho'naDvAn balIyAn tasya hAso bhAravahane mandazaktitA, pratyAsatteH zabdapravRttinimittasya hAse bhavati / iha mAbhUt kRzo vasso vatsattara iti / pitkaraNaM puvadbhAvArtham / hasitA vatsA vatsatarI, hasitAzvA azvatarI / 511 vaikAd dvayornirdhArye DataH // 7. 3. 52 // ___ samudAyAdekadezo jAtigaNakriyAsaMjJAdravyaniSkRSya budhyA pRthakakriyamANo nirdhaaryH| ekazabdAt dvayormadhye nirdhArye'rthe vartamAnAt DataraH pratyayo vA bhavati / ekataro bhavatoH kaThaH paTumantA devadatto daNDI vaa| vAvacanam agartham / ekako bhavatoH kaThaH paTurvA, mahAvAdhikArAnna bhavatyapi / eko bhavatoH paTuH / dvayoriti kim ? eko'smin grAme pradhAnam / nirdhArya iti kim ? eko'nayomiyoH svAmI / 52 / nyA. sa. vaikAda agarthamiti mahAvAdhikAreNeva siddhe kimartha vAvacanamityAzaGkA / yattakimanyAt / / 7. 3. 53 // yad , tad , kim, anya ityetebhyo dvayorekasmin nirdhArye'rthe vartamAnebhyo
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 bRhadvRtti-laghunyAsa saMvalite [ pAda. 3 sU0 54-55 utara: pratyayo bhavati / yataro bhaktoH kaThaH paTurgantA devadatto daNDI vA tatara Agacchatu / kataro bhavatoH kaThaH paTurgantA devadatto daNDI vA anyataro bhavatoH kaThaH paTurgantA devadatto daNDI vA mahAvAdhikArAtpratyayo na bhavatyapi / yo bhaktoH paTuH sa Agacchatu / ko bhavatoH paTuH, anyo bhavato: paTuH, dvayorityeva ? yo'smin grAme pradhAnaM sa Agacchatu / nirdhArya ityeva ? yosnayorgrAmayoH svAmI sa Agacchatu / 53 / bahUnAM prazna utamazca vA // 7. 3. 54 // yad, tad, kim, anya ityetebhyo bahUnAM madhye nirdhArye'rthe vartamAnebhyaH praznaviSaye utamaH pratyayo vA bhavati cakArADDatarazca / yatamo yataro vA bhavatAM kaThastatamastataro vA Agacchatu katamaH kataro vA bhavatAM kaThaH, pramANAntarAt pratipato bahUnAmaprayoge'pi bhavati / yathA bahuSvAsIneSu kazcitkaMcitpRcchati katamo devadattaH kataro devadattaH / anyatamo'nyataroM vA bhavatAM kaThaH / zucivalkavIta va puranyatamastimiracchidAmiva girau bhavataH / vRddhastu vyAdhito vA rAjA mAtRvandhukulya guNavatsAmantAnAmanyatamena kSetre bIjamutpAdayet / vAvacanamagartham / yako bhavatAM kaThaH saka Agacchatu, anyaka raf kAlApa: / kimastu sAkaH kAdeza uktaH / mahAvAdhikArAt pratyayo na bhavatyapi / yo bhavatAM kaThaH sa Agacchatu / bahUnAmiti kim ? yo'smin grAme kaThaH sa Agacchatu / prazna iti kim ? kSepe mAbhUt / ko bhavatAM kaThaH kutsita ityarthaH / praznagrahaNaM kimo vizeSaNaM nAnyasyAsaMbhavAt / anye vAhuH yattatkiyo jAtAveva utamaH; Datarastu bahUnAM nirdhArye kima eva na yattadbhyAm, saca jAtAveva, anyazabdAdapi bahuviSaye Datama eva na tu DataraH, DataraDatamau ca nirdhArye anyazabdAnnityAveva nAk, nApi kevalasya prayogaH, eke sva vizeSeNetyatrAbhidhAnamanusartavyam // 54 // vaikAt / / 7. 3.55 / ekazabdAt bahUnAmekasmin nirdhArye'rthe vartamAnAt utamaH pratyayo vA bhavati / ekatamo bhavatAM kaThaH paTurgantA devadatto daNDI vA / vAvacanAdak, ekakaH / mahAvAdhikArAnna bhavatyapi / eko bhavatAM kaThaH / pRthagyogo utaranivRttyarthaH // 55 //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 56-60 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamodhyAyaH tAvAdezcAtyante / / 7. 3. 56 / / ktAntAtkevalAttama bAdyantAccAnatyante'rthe vartamAnAt kap pratyayo bhavati / kriyAyAH svanAzrayeNa sAkalyenAnabhisaMbandho'natyantatA / anatyantaM bhinnaM bhinnakam, anatyantaM chinnaM chinnakam, anazyantaM bhinnA bhinnikA ghaTI, chinnikA rajjuH, tamabAdyantAt ktAt, anatyantaM bhinnatamaM bhinnatamakam, evaM bhinnatara kam bhinnakalpam, bhinnakalpakam chinnatamakam, chinnatarakam, chinnaklpam, tamabAdhanteSu ktAntatA nAstIti tambAdigrahaNam / asamAsastamabAderityatrApi ktAdityasya sabandhArtha:, teneha na bhavati / anatyantaM zuklatamam // 56 / na sAmivacane // 7. 3. 57 / / sAmi ardhaH, sAmivacane upapade anatyante'rthe vartamAnAt ktAntAtkevalAttamabAdyantAcca kap pratyayo na bhavati / sAmi anatyantaM bhinnam, evaM kRtaM bhuktaM pItam / bhinnatamam, bhinnataram / vacanagrahaNaM paryAyArtham / ardhamanatyantaM bhinnam | nemamanatyantaM bhinnam / evaM zakalaM khaNDamityAdi / anye tu samAsa evodAharanti / sAmikRtam ardhakRtamiti / nanu sAmyAdibhirevAnatyantatAyA abhihitatvAduktArthatvena kap na prApnotIti vyarthaH pratiSedhaH / ucyate sAmyAdibhiH samudAyaviSayakriyAyA evAnatyantatA pratIyate na svaviSaye / tatrAnatyantavivakSAyAM kaM prApnototi pratiSedhavacanam / 57 / [ 321 nityaM JaJino'N // 7. 3. 58 // jaJin ityetatpratyayAntAtsvArthe nityamaN pratyayo bhavati / nityagrahaNAmahAvibhASA nivRttA / vyAvakrozI, vyAvalekhI, vyAvahAsI vartate / Jin, sAMkoTinam, sAMrAviNam, sAmAjinam / 58 visAriNo matsye / 7. 3. 59 // visArin zabdAnmatsye vartamAnAtsvArthe'N pratyayo bhavati / visaratIti visArI, grahAditvANin / matsyazcet vaisAriNaH / matsya iti kim ? visArI devadattaH / 59 / pUgAda mukhyaka | yo driH / / 7. 3.60 // nAnAjAtIyA aniyatavRttayo'rtha kAmapradhAnAH saMghAH pUgAH / pUgavAcino nAmnaH svArthe JyaH pratyayo bhavati saca dvisaMjJaH na cetpUgavAci nAma ' so'sya
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 ] bRhavRtti-laghunyAsasavalite [ pAda. 3 sU0 61-62-63 ] mukhyaH' (7-1-190) iti vihitakappratyayAntaM bhavati / lohadhvajAH pUgAH, lauhadhvajyaH, lohadhvajyau, lohadhvajAH, zaibyaH, zaibyau, zibayaH, vAtakyaH, vAtakyau, vAtakAH / dritvAt bahuSvastriyAM lup / amukhyakAditi kim ? devadatto mukhyo'sya devadattakaH, indrAgniluptakaH pUgaH / 60 / vAtAdastriyAm // 7. 3.61 // nAnAjAtIyA aniyatavRttayaH zarIrAyAsajIvinaH saMghA vAtA: / vAtavAcino'striyAM vartamAnAt svArthe jyaH pratyayo bhavati sa ca drisaMjJaH / kApotapAkyaH, kApotapAkyo, kapotapAkAH, himatyaH, vaihimatyau, vrIhimatAH / astriyAmiti kim ? kapotapAkA, vrIhimatA strI / 61 / zastrajIvisaMghAyaD vA // 7. 3. 62 // zastra jIvinAM yaH saghastadvAcinaH svArthe jyaTa pratyayo bhavati sa ca disaMjJaH / zabarAH shkhjiivisNghH| zAbaryaH, zAbayauM, zabarAH, paulindyaH, paulindyau, pulindAH / kunte rapatyaM bahavo mANavakAH kuntayaH, te zastra jIvisaghaH kauntyaH, kauntyau, kuntayaH / pakSe zabaraH / pulindaH / zastrajI vigrahaNaM kim ? mallAH saMghaH, mallaH, mallI, mallA:, zayaNDaH, zayaNDau, zayaNDAH / saMghAditi kim ? samrAT, vAguraH, vAguro, vAgurAH / naite zreNibaddhA iti na saMghaH / TakAro ngyrthH| zAbarI, polindI, kauntI / 6 / * nyA0 sa0 zastra0 kuntaya ini etatasUtrAyAtasyApi byaTo 'bahudhvastriyAm ' 6-1-124 iti lupu, zayaNDa iti zayaNDA yodhRvizeSA yeSAM loke caukaDiyA iti prasiddhiH / kauntIti kuntarapatyaM bahavo mANavakAste zastrajIvisaMghaH strotvaviziSTo vivakSitaH, 'dunAdi' 6-1-118 iti jyaH, 'kuntyavanteH striyAm ' 6-1-121 iti lup, 'nurjAteH' 2-4-72 DIH tataH 'zastrajIvisaMghAyada' 7-3-62 vA 'avarNe'varNasya' 7-4- 'aNabeye 2-4-20 iti DI, 'vyajjanAttaddhitasya' 2-4-88 iti yalup / vAhIkeSvabrAhmaNarAjanyebhyaH // 7. 3. 63 // vAhIkeSu yaH zastrajIvisaMgho brAhmaNarAjanyajitastadvAcinaH svArthe jyaTa pratyayo nityaM bhavati sa ca drisaMjJaH / kuNDIvizAH zastrajIvisaMghaH, kauNDIvizyaH, koNDIvizyau, kuNDIvizAH kSaudrakyaH, kSaudrakyau, kSudrakAH, mAlavyaH, mAlavyo, maalvaaH| vAhIkeSviti kim ? zabarAH shstrjovisNghH| zabaraH, zabarau, pulindaH, pulindau |-abraahmnnraajnyebhy iti kim ? gaupAliH, gaupAlI, zAlakAyanaH, zAlakAyanau, rAjanyaH, rAjanyau, kAmbavyaH, kaambvyau| striyAM rAjanyA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 64-66 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [323 kAmbavyA / vyaTi tu DIH syAt / brAhmaNapratiSedhe brAhmaNavizeSapratiSedhaH / na hi brAhmaNazabdavAcyo vAhIkeSu zastrajIvisaMgho'sti / rAjanye tu svarUpasya vizeSasya ca pratiSedhaH / tadarthameva bahuvacanam / zastrajIvisaMghAdityeva / mallaH, zayaNDaH, samrATa, vAguraH / 63 / vRkATeNyaN // 7. 3. 64 // vRkazabdAcchastrajIvisaMghavAcinaH svArthe TeNyaN pratyayo bhavati sa ca driH / vArkeNyaH, vArkeNyo, vRkAH / TakAro GayarthaH / vArkeNI strI, zastrajIvisaMghAdityeva / kAmakrodhau manuSyANAM khAditArau vRkAviva / vAhIkatve nityamavAhIkatve tu vikalpena vyaTi prApte vacanam / evamuttarasUtratrayamapi / 64 / yaudheyAderaJ / / 7. 3. 65 // yaudheyAdibhyaH zastrajIvisaMghavAcibhyo'J pratyayo bhavati sa ca diH / yudhAyA apatyaM bahavaH kumArAste zastrajIvisaMdhaH yaudheyaH, yaudheyau, yaudheyAH, evaM zaubhreyaH, zaukreyaH ghAtayaH, dhArteyaH, jyAvaneyaH / aJvacanaM 'saMghaghoSAGka. lakSaNebhyajinaH' (6-3-171) ityaNartham, tena yaudheyasya sNghaadiyodhey iti bhavati / nanu yaudheyAdayaH saMghavacanAH kathaM gotraM bhavanti ? ucyate, bhargAdhantagaNo yaudheyAdistatra ye'patyapratyayAntAste gotraM bhavanti aupagavAdivat / apatyaM hi gotram, apatyapratyayAntAcca svArthiko'pyapatyagrahaNena gRhyate / atra cedameva aJvacanaM liGgam / 65 / ____ nyA0 sa0 yaudhe0-anuvacanamiti atha yaudheyAdibhyo'avacanaM kimartham ? yaudheyAdiSu ye tAvadeyaNantAsteSvaJ bhAvAbhAvayoravizeSaH, yataH tadeva hi rUpaM sa eva cArthaH pratyayasya svArthikatvAt , trigartabharatozInareSu tu rUpabhedA'sti tAn parvAdau prakSipya tebhyo'N vidheyo na hi traigataH traigatauM trigartA ityAdAvaNamorvizeSo'sti, atha yaudheyAdibhyaH zastrajIvisaMghavAcibhyo vAhIkavAvAhIkatvAbhyAM nityo vikalpito vA jyada prApnotItyaJ vidheyastahi tAnapi parvAdiSu prakSipya tebhyo'pyaN vidheya ityAzakkA / pazvoderaNa / / 7. 3.66 // pazu ityevamAdibhyaH zastrajIvisaMghavAcibhyaH svArthe'N pratyayo bhavati sa ca driH / parzorapatyaM bahavo mANavakA parzavaH / dvisvaratvAdaN lup / te zastrajI visaMghaH, pArzavaH, pArzavI, parzavaH, rAkSasaH, rAkSasau, rakSAMsi / striyAM tu 'dreraaNo'prAcyabhargAdeH' (6-1-123) iti lup / prshH| aNo lupi -- uto'prANinazca-' (2-4-73) ityAdinoGa /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU. 67-69 ] pazu, rakSas, asura, vahalika, vayas, (vacas) vasu marut, satvan, satvantu dazAha pizAca azani, kArSApaNa iti parvAdiH / 66 / / nyA sa0 parvA0-lubiti khiyAmekatve'pi lup bhavatItyarthaH / dAmanyAdezayaH // 7. 3. 67 // dAmanyAdibhyaH zastrajIvisaMghebhyaH svArthe IyaH pratyayo bhavati sa ca diH / damanasyApatyaM bahavaH kumArAste zastrajIvisaMghaH, dAmanIyaH, dAmanIyau, dAmanayaH, aulapIyaH, aulapIyau, aulapayaH / / dAmani, aulapi, aupAla, vaijavApi, audaki, Acyutanti, kAkandi kAkandaki, kakundi, kakundaki, zAkrantapi, (zatruntapi) sArvaseni, bindu, tulabhA, maujAyana, audameghi, aupabindi sAvitrIputra, koNThoparatha, koNDoparatha, koNThAratha, dANDaki, krauSTaki, jAlamAni, jAramANi, brahmagupta, brAhmagupta, jAnaki iti dAmanyAdiH / 67 / zrumacchamIvacchikhAvacchAlAvadRrNAvaddhidabhRdabhijito gotre'No yaJ // 7. 3. 68 // zastra jIvisaMghAditi nivRttam, zramacchamIvacchikhAvacchAlAvadUrNAvadvidabhRdabhijidityetebhyo gotre yo'N tadantebhyaH svArthe yaJ pratyayo bhavati sa ca diH| bhumato'patyamaN tadantAdyam / zrImatyaH, zrImatyau, zrImatAH / zrImacchabdAdapi kecidicchanti / zramatyaH, zramatyau, zramatAH, zAmIvatyaH, zAmIvatyo, zAmIvatAH, zaikhAvatyaH, zekhAvatyau, zekhAvatAH, zAlAvatyaH, zAlAvatyo, zAlAvatAH, aurNAvatyaH aurNAvatyauH, auvitAH, vaidabhRtyaH, vaidabhRtyau, vaidabhRtAH, AbhijityaH, Abhijityo, AbhijitAH / gotragrahaNaM kim? zrumata idaM zrImatam, Abhijito muhUrta: / AbhijitaH sthAlIpAkaH, apatyapratyayAntAtsvArthikospatya eva vartate iti tadAzrayaH pratyayo bhavati / zrImatyasyApatyaM yuvA zrImatyAyanaH, aabhijityaaynH| atra 'yajinaH' (6-1-64) ityAyanaN / zrImatyasyAyaM zrImatakaH, AbhijitakaH, atra 'gotrAdadaNDa '-(6-3-168) ityAdinA'kaJ / zrImatAnAM samUhaH zrImatakam , Abhijitakam / atra gotrokSa-(6-2-12) ityAdinA'kaJ / zrImatyasya saMghAdi bhaumatam Abhijitam / atra 'saMghaghoSAGkalakSaNe'JyaniJaH' (6-3-171) ityaN / 68 /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 3. sU. 69-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH / 325 samAsAntaH // 7. 3. 69 // adhikAro'yamApAdaparisamAptaH, ataH paraM ye pratyayAste samAsasyAntA avayavA bhavanti tadgahaNena gRhyante / prayojanaM bahubrI hyvyyiibhaavdvigudvndvsNjnyaaH| sujambhe khujammAnau striyau| atrAno vahuvrIhigrahaNena grahaNAt DApaDIvikalpaH siddhaH / upadhuram upazaradam, atrAto'vyayIbhAvagrahaNena grahaNAdvibhaktInAmambhAvaH / dvidhurI, tridhurI / atra dvigugrahaNena grahaNAnDIH / cAgdRSadinI srakvacinI / atra dvandvagrahaNena grahaNAdin / 69 / nyA0 sa0 samA0 dvaMdvasaMjJA iti upalakSaNaM cedaM. karmadhArayAdisaMjJA api bhavati / na kimaH kSepe // 7. 3. 70 // * nindAyAM yaH kiMzabdastasmAt pare ma agAdayo yAnurAdAya samAsAnto vidhAsyate tadantAdvakSyamANaH samAsAnto na bhavati / kiryA na tathA garvI, ki rAjA yo na rakSati, sa kisakhA yo'bhidruhyati, kiMgauyoM na vahati, kA kutsitA dhUrasya kiMdhUH zakaTam, ke kutsite akSiNI asma kimakSiAhmaNaH / kima iti kim ? kurAjaH / duHsakhaH / kSepe iti kim ? keSAM rAjA kiMrAjaH, kiMsakhaH, kiMgavaH / 7 / / naJtatpuruSAt // 7. 3. 71 // naJtatpuruSAdvakSyamANaH samAsAnto na bhavati / na Rka anaka, arAjA, asakhA, apnthaaH| apathamiti pathazabdasya yathA kupatham / tatpuruSAditi kim ? na vidyate dhUrasya adhuraM zakaTam, apayo'yamuddezaH / rAjJAmabhAvo'rAja vartate / 711 ___ nyA0 sa0 na0-kupathamiti yadyatra pathinazabdaH syAttadA 'kAkSapayoH' 3-2-134 pravarteta / pUjAsvateH pAka TAt // 7. 3. 72 / / pUjAyAM yo svatI tAbhyAM pare Sa RgAdayastadantAtsamAsAt bahuvrIheH kASThe TaH' (7-3-125) iti TapratyayAtprAk yaH samAsAnto vakSyate sa na bhavati / zobhanA dhUH sudhUH, atidhUH, surAjA, atirAjA, sudhUH zakaTam, atidhUH zakaTam, susakhA, atisakhA, supauH, atigauH / pUjAgrahaNaM kim ? atikrAnto rAjAnamatirAjaH, atisakhaH, atigavaH / svateriti kim ? paramadhurA,
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] bRhRvRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 73-75 ] paramarAjaH, paramasakha:, prmmv:| prAkTAditi kim ? svaGgalaM kASTham, atyagulaM kASTham, susakthaH, atisakthaH, svakSaH, atyakSaH // 72 // bahorDa / / 7. 3.73 // ___ De DaviSaye DaprasaGgo yatra tato bahvantAtsamAsAnto DaH kac ca na bhavati / AsannA bahavo yeSAM te AsannabahavaH, upabahavaH / bahoriti kim ? dvitrAH, upadazAH / Da iti kim ? priyA bahavo'sya priyabahukaH / 73 / nyA0 sa0 baho0-Asannabahava iti 'AsannadUra' 3-1-20 iti saH, 'bahugaNaM bhede' 1-1-40 iti saMkhyAvadbhAvAt 'pramANIsaMkhyADDaH'7-3-128 iti Da pratyayaH prApnoti, tasmin niSiddhe 'zeSAd vA' 7-2-175 iti kacca prApnoti, ubhayasyApi sAmAnyenA'yaM pratiSedha ityubhayamapi na bhavati / upabahava iti 'avyayam' 3-1-21 iti samAsaH / priyabahaka iti 'ekArtha cA'neka ca' 3-1-22 iti sAmAnyasamAsaH, tataH 'pramANIsaMkhyADDaH ' 7-3-128 ityatra pratipadoktabahuvrIhergrahaNAt bahovaipulyarthatvena kA saMkhyAtvAbhAve DaH samAsAnto na bhavati kiMtu kac / ic yuddha // 7. 3. 74 // yuddhe yaH samAso vihitastasmAdic samAsAnto bhavati / kezAke zi, daNDAdaNDi, musalAmusali, muSTAmuSTi, asyasi / cakAraH 'icyasvare dIrgha Acca' (3-2-72) ityatra vizeSaNArthaH / 74 / nyA0 sa0 ic yuddha-vizeSaNArtha iti atha tatrA'pi irityeva kriyatAm ? na, tathA sati 'dRtinAthAt pazAviH' 5-1-97 ityasminnapIkAre diirghprsnggH| dvidaNDayAdiH / / 7. 3. 75 // dvidaNDi ityevamAdayaH samAsA ijantAH sAdhavo bhavanti / dvau daNDAvasmina praharaNe dvidaNDi praharati / evaM dvimusali, ubhAdanti ubhayAdanti, ubhAbAhu, ubhayAbAhu / ubhau hastAvasminpAne ubhAhasti pibati / evamubhayAhasti / ubhApANi ubhayApANi, ubhAJjali, ubhayAJjali, ubhau karNAvasmin zravaNe ubhANi zraNoti, evamubhayAkaNi / ante vAso'sminsthAne'ntevAsi tiSThati / antevAsI guroriti tAcchIlikAnto'nya eva zabdaH / saMhitAni pucchAnyasmin saraNe saMhitapucchi dhAvanti / ekaH pAdo'smin gamane ekapadi gacchati, samAnI pAdAvasminsapadi gacchati / AcyapAdau AcyapAde zete / evaM projhapAde hastinaM vAyati, nikucya karNo nikucyakaNi dhAvati /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 3. sU, 76-78 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [327 'tiSThadgavAditvAdavyayIbhAvaH / ubhAbAha ubhayAbAhvityatra nipAtanAdilapi sthaanivdbhaavaadijnttvenaacyyiibhaavsNjnyaa| vibhaktyaluka pAdasya padbhAvaH samAnasya sabhAvazcetyAdi sarva nipAtanAt siddham / kriyAvizeSaNAccAnyatra na bhavati / dvau daNDAvasyAM zAlAyAM / dvidaNDA, dvimusalA / 75 / nyA0 sa0 dvida-ubhayApANIti ubhastha ubhayo'dvitve ityanupadakArasUtraM tataH ubhayaH pANiH ubhayo vA pANayo yasminnityekatve bahutve eva vAkyaM kArya, eSamanyatrA'pi / RkapU-pathyapo't // 7. 3. 76 // Rc, pura, pathin, ap ityetadantAtsamAsAdat akAraH samAsAnto bhavati / R co'rdham ardharcaH, RcaH. samopamuparcam, saptarca sUktam, uccAritarcaH / pur, zriyAH pU: zrIzcAsau pUzceti vA zrIpuram, piSTapuram, tripuram, sphotapuro dezaH / pathin, jalapathaH, sthalapadhaH, upapatham, pratipatham, vizAlapathaM nagaram, ap, dvirmatA Apo'smin dvIpam, samIpam, pratIpam bahvapaM taDAgam, purapathazabdAbhyAM siddha pur pathin ityetayorupAdAnametadviSaye prayoganivRttyartham / 76 / . nyA0 sa0 RktaH0-tripuramiti tisRNAM purAM samAhAraH, uttarapadasyAdantasvAbhAvAt strItvAbhAvaH, kiMtu anyastu sarvo napuMsakaH prayoganivRttyarthamiti samAsAntaviSaye vyaJjanAntayoH prayogo na bhavatItyarthaH / . dhuro'nakSasya // 7. 3. 77 / / dhurantAtsamAsAdat samAsAnto bhavati sA ceddhaH akSasaMbandhinI na bhavati / rAjyadhurA, raNadhusa dvidhurI, tridhurI, upadhuram mahAdhuraM zakaTam / anakSasyeti kim ? akSadhUH dRDhadhUrakSaH / 77 / nyA0 sa0 dhuro0 -akSasaMbandhinI neti zabdadvArakametannArthadvArakama, sena mahAdhuraM zakaTamiti siddham / dvidhurItyAdi dvayoH dhuroH samAhAraH, tisRNAM dhurAM samAhAraH, anyastu sarvo napuMsaka iti vacane satyapi tadbahulamiti strItve 'dvigoH' 2-4-22 iti DIH / saMkhyApANDUdakRSNAdbhUmeH 7. 3. 78 // saMkhyAvAcibhyaH pANDu udac kRSNa ityetebhyazca nAmabhyaH paro yo bhUmizabdastadantAtsamAsAdasamAsAnto bhavati / dvayobhUmyoH samAhAro dvibhUmam, tribhUmam dve bhUmo asya dvibhUmaH tribhUmaH prAsAdaH pANDubhUmiH pANDabhUmam pANDubhUmo dezaH, udIcI bhUmiH udagabhUmam, udagbhUmo dezaH,
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMkalite [ pAda. 3 sU0 79-82 kRSNA bhUmi: kRSNa bhUmam, kRSNabhUmo dezaH / bhUmo'saMkhyAta ekArtha iti pANDubhUmAdernapuMsakatvam / saMkhyAdibhya iti kim ? sarvabhUmiH / 78 / upasargAdadhvanaH / 7. 3. 79 // upasargAt dhAtuyome yaH prAdirupasargasaMjJAM labhate tasmAtparAdadhvanot samAsAnto bhavati / pragatamadhvAnaM prAdhvaM zakaTam, prAdhvo rathaH, upakAntamadhvAnamupAdhvam niradhvam, atyadhvam / 79 / samavAndhAttamasaH // 7. 3.80 // sam aba anya ityetebhyaH paro yastamasuzabdastadantAtsamAsAdat samAsAnto bhavati / saMtataM tamaH saMtataM tamasA saMtataM tamo'sminniti vA saMtamasam / avahInaM tamo'vahInaM tamasA avahInaM tamo'sminniti vA avatamasam / andhaM karotItyandham, andhaM ca tattamazca andhaM tamo'sminniti vA andhatamasam andhazca tamazceti andhatamasam andhatamase vA / 80 / nyA0 sa0 sama0 - andha karotIti andhaN ityetasyAci tataH karotyarthe Nici tato'ci sAmAnAdhikaraNyam / taptAnvabAdahasaH // 7. 3. 81 // raha iti aprakAzyaM vijanaM vA / tapta, anu, ava ityetatpUrvI yo rahaH zabdastadantAntAdazsamAsAdatsamAsAnto bhavati / taptaM taptAya ivAnadhigamyaM rahaH taptarahasam, taptaM raho'syeti taptarahasaH, anugataM raho'nugataM rahasA vA anurahasam, anugataM raho'syeti anurahasaH / avahInaM raho'vahInaM rahasA vA avarahasam, avahInaM raho'syetyavarahasaH / 81 / pratyanvavAtsAmalomnaH // 7. 3. 82 // prati anu ava ityetebhyaH paro yo sAmanloman zabdau tadantAtsamAsAdatsamAsAnto bhavati / pratigataM sAma pratisAmam, pratigataM sAmAsya pratisAmaH evamanusAmam anusAmaH, avasAmam avasAmaH, pratilomam pratilomaH, anulomam anulomaH, avalomam, avalomaH / avyayIbhAve tu paratvAdvikalpaH / sAma sAma prati sAno'bhimukhaM vA pratisAma, pratisAmam / sAma sAmAnu sAmnaH samIpaM sAmnA tulyAyAmaM vA anusAma, anusAmam evaM pratiloma, pratilomam, anuloma, anulomam / pratyanvavAditi kim ? niHSAma
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 3. sU. 83-87 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [329 vacanam / nirlomA puruSaH / sAmalomna iti kim ? pratikarma / 82 / nyA0 sa0 pratya0-vilomeneti tu pRSodarAditvAt lomna RddhyabhAvo vA viloma 'napuMsakAd vA' 7-3-89 iti samAsAnte tadyogAt / brahmahastirAjapalyAdarcasaH // 7. 3. 83 // brahman, hastina, rAjan, palya ityetebhyaH paro yo varcaszabdastadantAsamAsAdatsamAsAnto bhavati / varcastejo balaM vA, brahmaNo varcaH brahmavarcasam, evaM hastivarcasam / rAjavarcasam / palyavarcasam / palyaM kaTakRtaM pavAlavartikRtaM vA dhAnyabhAjanam / hastividhA vaa| brahmAdibhya iti kim ? nRpAH somArkavarcasaH / kathaM sviSimAn rAjavarcasvIti / samAsAntavidheranityatvAt / etacca 'RkyUHpathyapo't '-(7-3-76) iti nirdezAtsiddham / 8 / praterurasaH saptamyAH // 7. 3. 84 // pratizabdAtparo ya urasazabdaH saptamyantastadantAtsamAsAdatsamAsAnto bhavati / urasi vartate pratyurasam, vibhattyarthe'vyayIbhAvaH / urasi pratiSThitaM pratyurasam, 'prAtyava'--(3-1-47) ityAdinA ttpurussH| saptamyA iti kim ? pratigatasura: uraH prati vA pratyuraH / 84 / akSNo'prANyaGge // 7. 3. 85 // akSizabdAntAtsamAsAdatsamAsAnto bhavati aprANyaGga na cet so'kSizabda: prANyaGge vartate / lavaNasyAkSi lavaNamakSIveti vA lavaNAkSam / puSkarAkSam, gavAkSaH, rudrAkSam, mahiSAkSo guggulaH / kacarAkSamazvAnAM mukhapracchAdanaM bahucchidrakam / aprANyaGga iti kim ? ajAkSi, upAkSi, vAmAkSi / 85 / saMkaTAbhyAm // 7. 3. 86 // ___ saMkaTa ityetatpUrvAdakSizabdAdatsamAsAnto bhavati / saMgatamakSaNA samIpamakSNo vA samakSam / kaTasyAkSi kaTAkSaH / prANyaGgArthaM vacanam / 86 / pratiparo'nokhyayIbhAvAt // 7. 3. 87 // prati paras anu ityetatpUrvo yo'kSizabdastadantAdavyayIbhAvasamAsAdatsamAsAnto bhavati / akSiNI prati pratyakSam, parasamAvArthaH paraszabdo'vyayam, akSNoH paraM parokSam, atyye'vyyiibhaavH| akSNaH samIpamanvakSam / kathaM pratyakSo'rthaH parokSaH kAla ityAderavyayIbhAvasya satvavacanatA / abhrAderAkRti
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 88-92 ] gaNatvAdapratyayena bhaviSyati // akSazabdenendriyaparyAyeNa siddhe pratyAdibhyaH parasyAkSizabdasyAvyayIbhAve prayogo mA bhUditi vacanam // 87 // anaH // 7 3.88 // annantAdavyayIbhAvAdatsamAsAnto bhavati / uparAjam, upatakSam, adhyAtmam, pratyAtmam // 88 // napuMsakAdvA / / 7. 3. 89 / / anantaM yannapuMsakaM tadantAdavyayIbhAvAdatsamAsAnto vA bhavati / upacarmam, upacarma, pratikarmam pratikarma, pratisAma, pratisAmam, anuloma anulomam pratiloma, pratilomam, / pUrveNa nitye prApte vikalpaH / 89 / girinadIpaurNamAsyAgrahAyaNyapaJcamavarNyAdvA // 7. 3. 90 / / giri nadI paurNamAsI AgrahAyaNI ityetacchabdAntAtpaJcamarahitA ye vayastadantAccAvyayIbhAvAtsamAsAdatsamAmAnto bhavati vA / girerantaH antargiram antargiri, gireH samIpamupagiram, upagiri, evamupanadam upanadi, upapaurNamAsam upapaurNamAsi, upAgrahAyaNam, upAgrahAyaNi, apaJcamavargya, upasrucam upasruk, adhisrajam, adhisrak, upaiDaviDam, upaMDaviD, pratimarutam, pratimarut, upadRSadam, upadRSad, upasamidham, upasamit, upakakubham, upakakub / 90 / nyA0 sa0 girinadI0--upaiDa biDamiti iDaviDo'patyaM strI ' rASTraznatriya ' 6-1-114 ityatra ' dreNa: ' 6-1-123 iti lup anenAt viSaye 'jAtizca Ni 3-2-51 iti puMvadbhAve'naH pratyAvRttiH tato vagantitvAbhAvAdat na bhavati, puMvadbhAva eva cA'sya phalam / saMkhyAyA nadIgodAvarIbhyAm // 7 3.99 // * saMkhyAvAcinaH paro yo nadIgodAvarIzabdo tadantAdavyayIbhAvasamAsAdatsamAsAnto bhavati / paJca nadyaH paJcanadam, saptanadam, dvigodAvaram, trigodAvaram / saMkhyAyA iti kim ? upanadi / avyayIbhAvAdityeva ? ekanadI / iha nadIgrahaNaM nityArtham / 91 / zaradAdeH / / 7. 3. 92 // zaradAdyantAdavyayIbhAvasamAsAdatsamAsAnto bhavati / zaradaH samIpamupazaradam, pratizaradam, upatyadam, pratizyadam /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 93-96 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [331 ___zarad. tyad, tad, yad, kiyat, hiruka, himavata, upasad, sadas, adas, anas, manas, vipAz, diza, dRza, viz, upAnaha, anaDuha, catur div / atrApaJcamavAntapATho nityArthaH / avyayIbhAvAdityeva / paramazarad / 92 / ___ nyA0 sa0 zaradA0-vipAziti pAzaM pAzAd vA vimocayati Nic vasiSThaM vipAzitavatI 'vizivipAzibhyAm / 950 (uNAdi) iti vA kvip / / jarAyA jarasU ca // 7. 3. 93 // jarAzabdAntAdavyayIbhAvasamAsAdasamAsAnto bhavati tatsaMniyoge ca jarAzabdasya jarasAdezaH / / upajarasam / pratijarasam / 93 / sarajasopazunAnugavam // 7. 3. 94 // sarajasa, upazuna, anugava ityete'vyayIbhAvA adantA nipAtyante / saha rajasA sarajasamabhyavaharati / sAkalye'vyayIbhAvaH, zunaH samIpe upazunaM tiSThati / atra nipAtanAdvasyotvam / gAmanvAyatamanugavam / 'daye'naH' (3-1-34) ityavyayayIbhAvaH, daidinyatra na bhavati / gavAM pazcAdanaga yAnam / 14 / jAtamahadaddhAdukSNaH karmadhArayAt // 7. 3. 95 // jAtamahavRddha ityetebhyaH paro ya ukSanazabdastadantAtkarmadhArayAdatsamAsAnto bhavati / jAtazcAsAvukSA ca jAtokSaH, mahokSaH, vRddhokSaH / jAtAdibhya iti kim ? paramokSA, uttmokssaa| ukSaNa iti kima ? mahAzmazru / karmadhArayAditi kim ? jAtasyokSA jAtokSA, mahadukSA, vRddhokSA / 95 / striyAH puMso dvandAca // 7. 3. 96 // strIzabdAtparo yaH pumszabdastadantAdvandvAtkarmadhArayAzcAt samAsAnto bhavati / strI ca pumAMzca strIpusa strIpusau strIpusAH / karmadhArayAt strI cAsau pumAMzca strIpusaH zikhaNDau, strIpusaM viddhi rAkSasam / dvandvAcceti kim ? striyAH pumAn strIpumAn / 96 / RksAmaya'juSadhenvanaDuhavAGmanasAhorAtrarAtriMdivanaktaMdivAhardi vorvaSThIvapadaSThIvAkSibhravadAragavam // 7. 3. 97 // RksAmAdo dvandvA atpratyayAntA nipAtyante / Rk ca sAma ca
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 97-99 ) RksAme / Rk ca yajuzca RgyajuSamadhIyAnAn / dhenuzca anaDvAMzca dhenvanaDuhau, dhenvndduhaaH| asamAhArArthaM dhenvanaDuhagrahaNam / samAhAre tUttareNaiva siddhama / vAka ca manazca vAGamanase, ahazca rAtrizca ahorAtraH, puNyAvimAvahorAtrI, rAtrizca divA ca rAtriMdivam, rAtriMdivAni pazyati / nipAtanAtpUrvapadasya mo'ntaH, nakta ca divA ca nakta divam, atrApi, mo'ntaH / ahazca divA ca ahardivam / paryAyayorapi vIpsAyAM dvandvo nipAtanAt / aharaharityarthaH / rAtriparyAyo'trAnyatara ityeke / ahanizamityarthaH, UrU ca aSThIvantau ca UrvaSThIvam / nipAtanAdantyasvarAdilopaH, pAdau cASThovantau ca padaSThIvam / atra paddhAvazca / akSiNI ca bhruvau ca akSidhruvam / dArAzca gAvazca dAragavam, atra vaizabdasya nipAtanAduvAdezo'kSidArazabdayozca pUrvanipAtaH / dvandvAdityeva ? Rk sAma yasya RksAmA mugdhaH / Rgyajuryasya sa RgyajuH, dhenoranaDvAn dhenvana'vAn / 67 / nyA0 sa0 RksAma-nanu cAhardivaMzabdau tulyArthoM tayozcoktArthAnAmaprayoga iti vA 'samAnAm ' 3-1-118 ityekazeSArambhAd vA dvaMdvo nopapadyata ityAha-paryAyayorapItyAdi / pUrvanipAta iti laghvakSara' 3-1-160 ityAdinA alpasvaratvena bhU-gozabdayoH pUrvanipAte prApte cavargadaSahaH samAhAre // 7. 3. 98 // cavargadakAraSakArahakArAntAdvandvAtsamAhArerthe vartamAnAdatsamAsAnto bhavati / vAk ca tvak ca vAkavacam, vAk ca samucca vAksamucchama, zrIsrajam / d, samidRpadam, saMpadvipadam Sa, vAtviSam / bAgavigruSam ha, chatropAnaham, gogoduham / samAsAntatvena pratyayasya dvandvAvayavatvAt chatropAnahinIti dvandvalakSaNo matvarthIya in bhavati / cavargadaSaha iti kim dRSatsamit / yakRnmedaH / samAhAre iti kim ? prAvRTazaradbhyAm, azvAnaDudbhyAm dvandvAdityeva ? paJca vAcaH samAhRtAH paJcavAka / 98 // nyA sa0 cavarga0-vAksamucchamiti ucchata vivAsa ityasya vip 'anunAsike ca' 4-1-108 iti zatvasyAnityatvAt samucchevici vA / gogoduhamiti atra gozabdaH kiraNAdiparyAyastataH samAhAro bhavati, anyathA tu gavi vartamAnasya svairiti vyAvRttiviSayatvAnna syAt samAhAraH, evaM dAragavamityatrApi, yadvA godhuka vatsA gAM dogdhIti vyutpttyaa| digoranaboST // 7. 3. 99 / / annantAdahanazabdAntAcca dvigoH samAhAre vartamAnAdaT samAsAnto bhavati /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 100-102 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [13 paJca takSANaH samAhRtAH paJcatakSI, paJcatakSama, dazokSI, dazokSam, zatarAjI, zatarAjam, dvahaH, vyahaH / dvigoriti kim ? samAhRtAstakSANaH saMtakSANaH, samAhRtAnyahAniH samanAH / ' sarvAMzasaMkhyAvyayAt' (7-3-118) ityat / samAhAra ityeba? dvAbhyAmubhabhyAM krItaH nyujhA, nyukSA, dvayoranorbhava: byahnaH, vyahnaH / annantatvenaiva siddhe'na idamaDvidhAnaM samAhAre ' sarvAzasaMkhyAvyayAt ' (7-3-198) iti parasyApyaTo bAdhanArtham / tasmin hi satyanAdezaH syAt / 995 dvitrarAyuSaH // 7. 3. 100 // dvitri ityetAbhyAM pase ya AyuSazabdastadantAla dvigoH samAhAre vartamAnAdaT samAsAnto bhavati / dvayorAyuSoH samAhAro dvacAyuSam, vyAyuSam / dviveriti kim ? caturAyuH / samAhAre ityeva ? dvayAyuHpriyaH / ghyAyuHpriyaH // 10 // vAjaleralukaH / / 7. 3. 101 // vitribhyAM paro yo'jalizabdastadantAt dvi goraT samAsAnto vA bhavati na cetsa dvigustaddhitaluganto bhavati / dvayorajalyoH samAhAraH dvayajalam, dvaghajali, vyajalam, vynyjli| dvAbhyAmaJjalibhyAmAgataM dvayajalamayam, dvayaJjalimayam, dvabajalarUpyam, dvayaJjalirUpyam, pajalamayam, vyaJjalimayam, vyaJjalarUpyam, vyajalirUpyam / dvAvakajalo priyo yasya yajala priyaH dvayajalipriyaH, yajalapriyaH tryaJjalipriyaH aluka iti kim ? dvAbhyAmajalibhyAM krItaH dvaghaJjalirghaTaH, yajalirghaTa: / dvigorityeva ? dvayorajaliH dvapaJjaliH, vyaJjali: / dvAvaJjalI asya dvayaJjalikaH, yajalikaH / nityo'yaM vidhirityeke / 101 / / nyA0 sa0 vAja.-dvigoritti atra samAhAro nAnuvarttate apekSmata iti vacanAl, samAhAre laka na saMbhavatIti alaka iti vacanAdeveti na vAcyaM samAhArAdapi taditalopasaMbhavAta yathA dvayaJjalena krIta ikaNo lupi samamasAntanivRttau dvayaJjalirghaTa ityatra, aluka ityasya caritArthatvAt / khAryA vA // 7. 3. 102 / / pRthagyogAdviveriti nivRttam, khArIzabdAntAt dvigoraluko'T samAsAnto vA bhavati / dvikhAram / pakSe 'klIbe' (2-4-96) iti isvatve dvikhAri / kecidatra puMstvamapIcchanti, tanmate 'gozcAnte'-12-4-95)
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 103-104 ] ityAdinA isvatve dvikhaariH| strItvamadhyanye / tanmate pUrvavadadhrasvatve 'ito'ktyarthAt ' (2-4-32) iti GyAM ca dvikhaarii| evaM paJcakhAram paJcakhArI, dvikhAramayama, dvikhArImayam, paJcakhArarUpyam, paJcakhArIrUpyam, dvikhArapriyaH, dvikhArIpriyaH, paJcakhAradhanaH, paJcakhArIdhanaH / dvigorityeva ? upakhAri, adhikhAri / aluka ityasya pratyudAharaNaM nAsti vizeSAbhAvAt / yatastaddhitalukyaDazave'pi 'yAde:'-(2-4-94 ) ityAdinA Doluki punnapuMsakayo dvikhAraH dvikhAram, striyAM tu 'parimANAttaddhitaluki'-(2-3-23) ityAdinA DIpratyaye dvikhArIti bhavati / etacca rUpyamayapi bhavati / idantAt GyAM khArItyeke / tadA tu astyeva vizeSaH / 102 // nyA. sa. khAryA0-puMstvamapIcchantIti sthite tu anyastu sarvo napuMsaka iti klIvatvameva / dvikhAra iti bhavedamarthAdAvaNa krIte tvarthe 'khArIkAkaNIbhyaH kac' 6-4-149 prApnoti tasya ca vidhAnasAmarthyAt lup na bhavati 'dvigoranapatye 6-1-24 ityaNo lup / dvikhArIti dve khAryo mAnamasyAH syAta , 'mAtraTa' 7-1-145 iti mAtraTU 'dvigoH saMzaye ca' 7-1-144 iti lup 'parimANAt ' 2-4-23 iti GIH / / idantAt jyAmiti svamate tu khAraDiti nipAtane TAnubandhAt TidvAreNa ddoH| astyeva vizeSa iti yatastaddhitaluki idantA prakRtiravatiSThate / vArdhAca / / 7. 3. 103 // ardhazabdAtparo yaH khArIzabdastadantAcca samAsAdaluko'T samAsAnto vA bhavati / 'sameM'ze'dhaM navA' (3-1-54) ityardhazabde yaH pratipadaM samAsa uktastatrAyaM vidhiH, argha khAryAH ardhakhAram arghkhaarii| vidhAnasAmarthyAdaDantasya na striyAM vattiH / cakAro dvigoranukarSaNArthaH / tenottaratra dvayamapyanuvartate // 103 // nyA. sa. vArdhA-pratipadamiti lakSaNapratipadoktayoH' iti nyAyAt , tatrAya vidhiriti na bahuvrIhyAdau / dvayamapIti iha tu prayojanam / nAvaH // 7. 3. 104 // ardhazabdAtparo yo nauzabdastadantAtsamAsAt dvigozca nauzabdAntAdaluko'Ta samAsAnto bhavati / ardhaM nAva: ardhanAvam ardhanAvI, dvigoH, dvinAvam, paJcanAvam, dvinAvamayam, paJcanAvamayam, dvinAvarUpyam, paJcanAvarUpyam, dvinAvapriyaH, dvinAvadhanaH / aluka ityeva ! dvAbhyAM nobhyAM krItaH dvinauH, pnycnauH| dvigorityeva ? dvayonauMH dvinauH, ardhAdityeva ? rAjanauH, paramanauH /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 3. sU. 105-107 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 335 TakAro yarthaH / ardhanAvam ardhanAvIti hi strInapusakayodazyate // 10 // nyA sa0 nAva:-ardhanAvamityAdi ardhapUrvapado nAva iti strIkloktve bhavataH / gostatpuruSAt // 7. 3. 105 // gozabdAntAttatpuruSAdala ko'T samAsAnto bhavati / rAjJo gau rAjagavaH, rAjagavI, puMgavaH, strIgavI, atigavaH, atigavI, paJcagavam, dazagavam, paJcagavamayam, paJcagavarUpyam, paJcagavadhanaH, dazagavadhanaH, dshgvpriyH| tatpuruSAditi kim ? citraguH / alaka ityeva / paJcabhirgobhiH kotaH paJcaguH / / 10 // rAjansakheH // 7. 3. 106 // __ aluka iti nivRttam pRthagyogAt / rAjan sakhi ityetadantAttatpuruSAda samAsAnto bhavati / devAnAM sajA devarAjaH, mahAMzcAsau rAjA ca mahArAjaH, atikrAnto rAjAnamatirAjaH, atisjo| pazcAnAM rAjJAM samAhAraH paJcarAjI, dazarAjI / paJcabhI rAjabhiH krItaH pazcarAjaH, paJcarAjI, paJcarAjapriyaH / sakhi,-rAjasakhaH, mahAsakhaH, atisakhaH, atisakhI, paJcamakham, dazasakham, paJcasakhaH, paJcasakho, paJcasakhapriyaH, rAjanniti nAntanirdezAdanakArAntAnna bhavati / madrANAM rAjJI madrarAjJI, vidyArAjJI, mahAsajJI / sakhIzabdAttvaTi satyasati bA na rUpabhedaH // 106 / / nyA. sa. rAjan0-nAntanirdezAditi nAmagrahaNe iti nyAyAt aTi sati jAtizca Ni' 3-2-51 iti puMbadbhAve madrarAjIti prApnotItyAzaGkA / na rUpabheda iti sakhIzabdasya IkArAntasyApi paJcAnAM sakhInmaM samAhAra iti 'klIbe' 2-4-97 iti hrasvatve idantAdevAda bhavati, tathA ca pazcasakhamiti, tathA sakhImatikAnta iti kRte sakhIzabdAdaDabhAve'pi 'gozcAnta' 2-4-96 iti kRte sakhidvAreNAda prApnotyeva, tathA paJcAnAM sakhI ityapi kRte aTi aDabhAve'pi tatpuruSasyottarapadapradhAnatvAt paJcasakhItyeva rUpam , evamanyadapi rUpabhedAhetukamabhyUyam / rASTrAkhyAdbrahmaNaH // 7. 3. 107 // rASTravAcinaH paro yo brahmazabdastadantAttatpuruSAda samAsAnto bhavati / surASTra brahmA surASTrabrahmaH, yaH surASTreSu vasati sa saurASTriko brAhmaNa ityarthaH / evamavantibrahmaH, kAzibrahmaH / / rASTrAkhyAditi kim / devabrahmA naardH| AkhyagrahaNaM rASTra. bAcyartham // 10 //
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-laghunyAsarsavalite [pAda. 3 sU. 108-112 kumahadbhyAM vA / 7. 3. 108 // ku mahadityetAbhyAM paro yo brahmanazabdastadantAttatpuruSAdvAT samAsAnto bhavati / pApo brahmA kubrahmA kubrahmaH, mahAn brahmA mahAbrahmaH mahAbrahmA, pApo mahAMzca brAhmaNa evamucyate // 10 // grAmakoTAttakSNaH // 7. 3. 109 // grAmakoTa ityetAbhyAM paro yastakSanazabdastadantAttatpuruSAda samAsAnto bhavati / grAmasya takSA grAmatakSaH, grAmasAdhAraNa ityarthaH / kuTI zAlA tasyAM bhavaH koTaH kauTastakSA kauTatakSaH, svApaNazAlAyAM yaH karma karoti svatantro na kasyacitpratibaddha ityarthaH / grAmakoTAditi kim ? rAjatakSA / tatpuruSAdityeva / grAmazca takSA ca grAmatakSANau / kauTastakSAsya kauTatakSA / / 109 / / goSThAte: zunaH / / 7. 3. 110 // ___ goSTha ati ityetAbhyAM paro yaH zvanazabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati goSThe zvA goSThazvaH, atikrAntaH zvAnam atizvo varAhaH atijavana ityarthaH / atizvaH sevkH| suSThu svAmibhakta ityrthH| atizvI sevaa| atinIcetyarthaH // 110 // prANina upamAnAt // 7. 3. 111 // prANivAcina upamAnAtparo yaH zvanazamdastadantAttatpuruSAda samAsAnto bhavati / vyAghra iva vyAghraH sa cAso zvA ca vyAghrazvaH, ' upameyaM vyAghrAyaH sAmyAnukto' (3-1-102) iti samAsaH / ata eva vacanAt zvanazabdasya prnipaatH| mayUravyaMsakAditvAdvA samAsaH / evaM siMhazvaH, vRkazvaH / prANina upamAnAditi pUrvapadavijJAnAdiha na bhavati / vAnaraH zveva vAnarazvA / prANina iti kim ? phalakamiva zvA phalakavA / upamAna grahaNaM kim ? devadatazvA / prANI upamAnabhUto yaH zvAzabdaH tadantAttatpuruSAdicchantyeke / vyAghraH zveva vyAghrazvaH / evaM siMhazvaH, vRkazvaH, puruSazvaH tanmate vAnara zvetyatra samAsAntavidhe nityatvAnna bhavati // 111 / / bhyA0 sa0 prANi-paranipAta iti prathamoktatvena upameyasya pUrvanipAte prApte / aprANini // 7. 3. 112 // pUrvasUtre upamAnAditi pUrvapadasya vizeSaNam iha tu zunaH, aprANini
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU, 113-115] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [337 vartate ya upamAnavAcI zvanzabdastadantAttatpuruSAda samAsAnto bhavati / zveva zvA AkarSazcAsau zvA ca AkarSazvaH / evaM phalakazvaH, shkttshvH| aprANinIti kim ? vAnaraH zvava vAnarazvA / upamAnAdityeva ? AkarSe zvA aakrssshvaa| kukkaravacchAre'pi zvana zabdo rUDho nopamAnam / tatrApyupamAnAdeva vartata ityeke, tanmate AkarSazva ityeva bhavati / kecittapamAnAditi nApekSante tanmate AkarSe zvA AkarSazvaH zakaTazva ityeva bhavati / anye tUpamAnAdaprANinIti ekameva yogamArabhante, tanmate vyAghrazva ityAdi na bhavati / 112 // nyA0 sa0 aprA. ekameva yogamiti te hi asyaiva sUtrasya viSayamAdriyante, na tu pUrvasya 'prANina upamAnAt ' 7-3-111 ityasya / prarvottaramRgAcca sakthnaH / / 7. 3. 113 // , pUrvottaramaga ityetebhya upamAnavAcinazca zabdAtparo yaH sakthizabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati / pUrva sakthi sakthnaH pUrva vA pUrvasaktham, evamuttara sakthama, mRgasya sakthi mRgasaktham, upamAnAt, phalakamiva phalakam, phalaka ca tat sakthi ca phalakasaktham, vyaaghrshvaadivtsmaasH| pUrvazabdAnnecchantyeke kukkuTAdapIcchantyanye / kukkuTa saktham / 113 / nyA0 sa0 pUrvottara, vyAghrazvAdivaditi vacanasAmarthyAnmayUravyaMsakAditvAd vetyarthaH, etacca 'prANina upamAnAta' 7-3-111 ityatra darzitamasti / uraso'gre // 7. 3. 114 // agra mukhaM pradhAnaM vA tatra vartamAno ya uraszabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati / azvAzca te urazca azvorasaM dRzyate, senAyA azvA mukhamityarthaH, azvAnAmuraH azvorasaM varjayet / azvAnAM mukhamagradezamityarthaH / / azvAnAmuraH azvorasam azvAnAM prdhaanmityrthH| evaM hastyurasam, rathorasam / agra iti kim ? azvorasyAvartaH / 114 / saro'no'zmAyaso jAtinAmroH // 7. 3. 115 / / __ saras, anas, azman, ayas ityetadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati jAtAvabhidheyAyAM nAmni ca viSaye / idaM ca yathAsaMbhavaM vizeSaNam / jAtasarasam, maNDUkasarasam, evaMnAmno srsii| maNDUkasarasamiti jAtirityeke / upAnasamiti annavizeSasya saMjJA jAtirvA / mahAnasaM pAkasthAnasya saMjJA / rAjJa upasthitamityeke / gonasaM jAtiH, sthUlAzmaH amRtAzmaH kanakAzmaH / azmajAtivizeSA ete / piNDAzmaH saMjJA jAtirvA / kAlAyasam, lohitAyasam,
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ] bRhadvRtti-laghunyAsa saMvalite [ pAda. 3 sU0 116-119 ] tIkSNAyasam / ayo jAtivizeSA ete / lohitAyasamiti nAmetyeke / jAtinAmnoriti kim ? paramasaraH, sadana, sadazmA / kathaM bindusaraH bakasara iti / naiSA saMjJA rUDhayA hyatra saMjJAvijJAnaM zUrpanakhIvat / 115 / " nyA0 sa0 saro0 -- yathAsaMbhavamiti kvApi jAtau kvApi nAmni cetyarthaH / mahAnasamiti ana ivAnaH mahacca tadanazca / gona samiti gavAmana iva gonasamaddijAtiH, bAhulakAnnapuMsakaH / ahnaH / / 7. 3. 116 / / ahanzabdAntAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati / ekAham, puNyAham, sudinAham | 116 | paramAhaH, uttamAhaH, saMkhyAtAdahnazca vA / 7. 3. 117 // saMkhyAtazabdAtparo yo'hanzabdastadantAttatpuruSAdaT samAsAnto bhavati tasya cAhanuzabdasyAhnAdezo vA bhavati / saMkhyAtamahaH saMkhyAtAhnaH saMkhyAtAhaH / ahnAdezArthaM vacanam, aT tu pUrveNaiva siddhaH / cakAra uttaratrAMnA dezasyATsaMniyogaziSTatvArthaH / anyathA hyaTospavAdo'hlAdezo vijJAyeta, tathA ca striyAM GIrna syAt / 117 / 6 nyA0 sa0 saMkhyA 0 - ahAdeza iti ato'hnasya 2-3-73 iti saMkhyAsAyave : ' 1- 4 - 50 iti ca jJApakAnna pratyayazaGkA / " sarvAzasaMkhyAvyayAt // 7. 3. 118 / / sarvazabdAdaza ekadezastadvAcibhyaH saMkhyAvAcibhyo'vyayebhyazca paro yo'hanzabdastadantAt tatpuruSAdaT samAsAnto bhavati tasya cAhanuzabdasya nityamahnAdezo bhavati / sarvamahaH sarvAH, aMza, pUrvAhnaH, aparAhnaH, madhyAhUnaH, sAyAhUnaH / saMkhyA, dvayorahnorbhavaH vyahnaH paTaH, vhUnIH aSTakA, evaM tryahnaH tryahUnI, anI priye yasya sa vyahnapriyaH vyahnapriyaH, dve ahanI jAtasya vyahnajAtaH, tryahnajAtaH, avyaya, atyanaH, atyahanI kathA, nirahUna: nirahUnI velA, vyahnaH, vyahnI / 118 | saMkhyAta puNyavarSAdIrghAcca zarat / / 7. 3. 119 // saMkhyAta, eka, puNya, varSA, dIrgha ityetebhyazcakArAtsarvAMzAdibhyazca paro yo rAtrizabdastadantAttatpuruSAdat samAsAnto bhavati / saMkhyAtA rAtriH saMkhyAtarAtraH, ekarAtraH puNyarAtraH, varSANAM rAtriH varSArAtraH, dIrgharAtraH,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 3. sU. 120-123 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [339 sarvarAtraH aMza, pUrvarAtraH, apararAtraH, argharAtraH, dvitiiyraatrH| saMkhyA, dvayo rAtryoH samAhAraH dvirAtraH, trirAtraH / dvayo rAjyorbhavaH dvirAtraH, dvirAtrA, trirAtraH trirAtrA, dvirAtrapriyaH, trirAtrapriyaH, dvirAtrajAtaH, trirAtrajAtaH, avyaya,ati rAtraH, atirAtrA, nIrAtraH, nIrAtrA / ekagrahaNaM saMkhyAgrahaNenAnenaikasyAgrahaNArtham / tena pUrvasUtra saMkhyAzabdenakasyAgrahaNam / ekamahaH ekAham / aTi prakRte'vidhAnaM striyAM DyabhAvArtham / 119 / / puruSAyuSadristAvatristAvam // 7. 3. 120 // ete'tpratyayAntAstatpuruSA nipAtyante / puruSasyAyuH puruSAyuSam, dvistAvatI dvistAvA, tristAvA vediH, vedyAmanayoH prayogaH / atIzabdalopo nipAtanAt / prakRtI yAvatI vedistAvatI dviguNA triguNA vA kasyAMcidvi kRtau bhavati / prakRtivikRtI yAgavizeSau / anyatrApi dRzyate / dvistAvo'gniH, . tristAvo'gniH / 120 / zvaso vasIyasaH // 7. 3. 121 // .. zvasaH paro yo vasIyaszabdastadantAttatpuruSAdasamAsAnto bhavati / vasUmacchabdAdIyasau matorantyasvarAdezca lope vasIyaH, zobhanaM vasIyaH zvovasIyasaM kalyANam / 121 // nisazca zreyasaH // 7. 3. 122 // niszabdAt zvasazabdAcca paro yaH zreyasazabdastadantAttatpuruSAdat samAsAnto bhavati / nizcitaM zreyaH niHzreyasaM nirvANam / zobhanaM zreyaH zvaHzreyasam / 122 // natravyayAtsaMkhyAyA DaH // 7. 3. 123 // __ naJo'vyayAcca paro yaH saMkhyAzabdastadantAttatpuruSAt DaH samAsAnto bhavati / na daza adazAH, anavAH / nyUnA daza nyUnA nava ityarthaH / naJpUrvo'yaM vaikalye dRzyate / avyaya, nirgatatriMzato'GgulibhyaH niviMzaH khaGgaH, niniza iva krUrakarmA nikhizaH khalaH, / trizato nirgatAni nisviMzAni varSANi, nistrizAnyahAni, nizcatvAriMzAni, niSpaJcAzAni / natravyayAditi kim ? gotriMzat / nagrahaNaM 'naJtatpuruSAt' (7-3-71) iti pratiSedhe prApte pratiprasavArtham / saMkhyAyA iti kim ? niHzakRt / tatpuruSAdityaiva / na
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMbalite [ pAda. 3 sU. 124-127 ] vidyante trayo yasya so'triH / zobhanAstrayo yasya sutriH nirgatAstrizadasya nistrizat / DitvamantyasvarAdilopArtham / 123 // nyA0 sa0 naJ0 - naJgrahaNamiti avyayadvAreNApi siddhe / saMkhyAvyayAdaGguleH // 7. 3. 124 // saMkhyAyA avyayAcca paro yo'GgulizabdastadantAttatpuruSAt DaH samAsAnto bhavati / dvayoraGgulyoH samAhAraH vyaGgulam, tryaGgulam / dve aGgulI pramANamasya mAtraT tasya lup, tataH samAsAntaH / dvyaGgulam; tryaGgulam, vyaGgulapriyaH, tryaGgulapriyaH, avyaya, niraGgulam atyaGgulam, tatpuruSAdityeva ? upAGguli, paJcAGgulirhastaH / anaGguliH puruSaH / kathamAtmAGgulaM pramANAGgulam utsedhAGgulamiti ? aGgulazabdaH pramANavAcI prakRtyantaram / 'svenAGgulapramANenAGgulAnAM zataM hasto'Ggula pumAn' / yathA viMzatyeti / 124 | bahuvrIheH kASThe TaH // 7. 3. 125 // aGgulyantAdbahuvrIheH kASThe vartamAnAt TaH samAsAnto bhavati / dve aGgulI yasya vyaGgulam / tryaGgulaM, caturaGgulam, paJcAGgulam / aGgulisadRzAvayavaM dhAnyakaNTakAdInAM vikSepaNakASThamevamucyate / bahuvrIheriti kim ? upAGguli, atyaGgulA yaSTiH / kASTha iti kim ? paJcAGgulirhastaH / aGguleriti nirdezAdaGgulIzabdAntAnna bhavati / dvAvaGgulIsadRzAvavayavo yasya tat dvyaGgulIkam dAru / ' na kaci ' (2-4 -104) iti hasvAbhAva:, TakAro GgharthaH / dIrghAGagulI / tIkSNAGgulI yaSTiH / 125 / sakthyakSNaH svAGge // 7. 3. 126 // svAGgavAcI yaH sakthizabdo'kSizabdazca tadantAdbahuvrIheSTaH samAsAnto bhavati / dIrghaM sakthi yasya dIrghasakthaH, dIrghasakthI, gaurasakthaH, gaurasakthI, vizAlAkSaH, vizAlAkSI, kamalAkSaH, kamalAkSI, svakSaH, svakSI / sakthyakSNa iti kim ? subAhuH, dIrghajAnuH / svAGga iti kim ? dIrghasakthi zakaTam, sthUlAsthirikSuH / bahuvrIherityeva ? paramasakthi, sadakSi / 126 / nyA0 sa0 sakthya0 ---- sthUlAkSirikSuriti samAsAntavidheranityatvAt 'akSNo'prANyaGge 7 - 3 - 85 ityanenApi na bhavati / , dvitremUnoM vA // 7. 3. 127 // dvi, tri ityetAbhyAM paro yo mUrdhan zabdastadantAdbahuvrIheSTaH samAsAnto
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 128-130 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 341 vA bhavati / dvimUrdhaH, dvimUrdhA, trimUrdhaH, trimUrdhA, dvimUrdhI strii| bahuvrIherityeva / dvayomUrdhA dvimUrdhA / 127 // pramANIsaMkhyAiDaH // 7. 3. 128 // pramANozabdAntAtsaMkhyAvAcizabdAntAcca bahuvroherDaH samAsAnto bhavati / strI pramANI yeSAM te strIpramANAH kuTumbinaH, bhAryApramANAH zreNayaH, kalyANI pramANyasya kalyANapramANaH / saMkhyA, dvau vA trayo vA dvitrAH, paJcaSAH, dvidazAH, tridazAH, AsannadazAH, adUradazAH, adhikadazAH, upadazAH, upagaNAH / pramANazabdena siddhe pramANIzabdAntAtkajabhAvArthaM vacanam / saMkhyAntasya pratipadoktasya bahuvrIhergrahaNAdiha na bhavati / atriH| sutriH, priyapazcAnaH, priyaSaSaH / bahuvroherityeva / dvAdaza, trayodaza / 128 / nyA0 sa0 pramA0-atririti tatra saMkhyAvAcinA nAmnA saMkhyeye'nyapadArtha iti vyAkhyA. nAta 'avyayam ' 3-1-21 iti na samAsaH, atra tUttarapadaM saMkhyeyavAci / priyaSaSa iti strItve'pi 'yApaH' 2-4-99 iti hrasvaH, anyathA SaSa upAdAnAnupAdAnayoravizeSa iti liGgAnuzAsane SNantA saMkhyetyatrAnupapannaM syAt / suprAtasuzvasudivazArikukSacaturazreNIpadAjapadaproSThapadabhadrapadam // 7. 3. 129 // suprAtAdayo bahuvrohayo DapratyayAntA nipAtyante / zobhanaM karma prAtarasya suprAta:, zobhanaM karma zvo'sya suzvaH / zobhanaM karma divAsya sudivaH, zAreriva kukSirasya zArikukSaH, catasro'zrayo yasya caturazraH, eNyA iva pAdAvasya eNIpadaH, evamajapadaH, proSTho gaustasyeva pAdAvasya proSThapadaH, bhadrau pAdAvasya bhadrapadaH / nipAtanAtpadbhAvo viSayavyavasthA ca bhavati / 129 / pUraNIbhyastatprAdhAnye'p / / 7. 3. 130 // pUraNapratyayAntaH strIliGgazabdaH pUraNI tadantAbahuvrIherae samAsAnto bhavati tatvAdhAnye tasyAH pUraNyAH prAdhAnye, samAsenAbhidhIyamAno hyarthaH pradhAna bhavati / kalyANI paJcamI rAtriryAsAM rAtroNAM tAH kalyANIpaJcamA rAtrayaH / atra rAtrayaH smaasaarthH| tAsu paJcamyapi rAtritvenAna praviSTeti pradhAnam / evaM kalyANIdazamAH, kalyANoturyAH / kalyANIturIyAH, kalyANIdvitIyAH, klyaanniitRtiiyaaH| pUraNIbhya iti kim ? dvitIyA bhAryA kalyANI yAsAM bhAryANAM tA dvitIyAkalyANIkAH / strItva nirdezaH kim ? kalyANa
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342) bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 131-135 ) paJcamakA divasAH, kalyANadvitIyakAnyahAni / bahuvacanaM vyAptyartham, tena kalyANIpaJcamA rAtraya ityatra 'RnnityaditaH' (7-3-171) iti paro'pi kac na bhavati / tatprAdhAnya iti kim ? kalyANapaJcamIkaH pkssH| pakAro 'nApriyAdau' (3-2-53) iti paryu dAsArthaH / 130 // nasuvyupatrezcaturaH // 7. 3. 131 // ___ naJ su vi upa tri ityetebhyaH paro yazcatuHzabdastadantAt bahuvroherapa samAsAnto bhavati / avidyamAnAni adRzyAni vA catvAri yasya so'caturaH / sudRzyAni zobhanAni vA catvAri yasya sucaturaH, visadRzAni vigatAni vA catvAri yasya vicaturaH, catvAraH samIpe yeSAM saMkhyeyAnAM te upacaturAH, trayo vA catvAro vA tricaturAH / samAsAntavidheranityatvAdiha na bhavati / trayazcatvAro yasya sa tricatvA unmugdhaH, upagatAzcatvAro yena sa upacatvAH / 131 // nyA sa0 naJ su0-atra sAmAnyo bahuvrIhiH, pratipadoktagrahaNe tu 'ekArtha cAnekaM ca' 3-1-22 iti cakAreNa vidhIyamAne bahuvrIhI acatura ityAdayo na syuH / antarbahiyA lognaH // 7. 3. 132 // antara bahisa ityetAbhyAM paro yo lomanzabdastadantAdvahuvrIhera samAsAnto bhavati / antalomAnyasya antarlomaH, bahirlomaH prAvAraH / 132 // bhAnnetuH // 7. 3. 133 // bhAnnakSatravAcinaH paro yo netRzabdastadantAbahuvrIherap samAsAnto bhavati / mago netA AsAM mRganetrA rAtrayaH, puSyanetrAH / bhAditi kim ? devdttnetRkH| netrazabdenaiva siddhe netRzabdAtkac mA bhUditi vacanam / 133 / nAbhernAni // 7. 3. 134 // nAbhyantAdabahuvrIherap samAsAnto bhavati nAmni abantena cet saMjJA gamyate / padmanAbhaH, UrNanAbhaH, hemanAbhaH, vajranAbhaH, hiraNyanAbhaH / nAmnIti kim ? viksitvaarijnaabhiH| aghonAbhaM prahatavAniti avyayIbhAve'pi tiSThadgAvAdiSu tathApAThAt siddham / 134 / nabahoco mANavacaraNe // 7. 3. 135 // naJ bahu ityetAbhyAM paro ya RcazabdastadantAbahuvrIherap samAsAnto
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 136-139 ] zrImiddhahema candrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 343 bhavati yathAsaMkhyaM mANave caraNe ca vAcye / na vidyante Rco'sya anaco mANavaH / bahavaca zcaraNaH / mANavacaraNa iti kim ? anakkaM sAma / bavakkaM sUktam / 'RkyUHpathyapo't' (7-3-76 ) ityeva siddha niyamArthaM vacanam / 135 // nyA0 sa0 natrabaho0-niyamArthamitti ubhayathApi niyamaH / nasudurvyaH saktisakthihalervA // 7. 3. 136 // ___naJ su dur ityetebhyaH pare ye saktisakthihalizabdAstadantAbahuvrIherap samAsAnto bhavati vA / saJjanaM saktiH, avidyamAnA saktirasya asaktaH, asaktiH, susaktaH, susaktiH, duHsaktaH, duHsaktiH, asakthaH, asakthiH, susakthaH, susakthiH , duHsakthaH, duHsakthiH, ahalaH, ahaliH, suhalaH, suhaliH, duhalaH, duIliH / nasudurghya iti kim ? gaurasakthI strii| dIrghasakthi zakaTam, bahahaliH puruSaH / halasaktazabdAbhyAM siddhe kajabhAvArtha vacanam, tena na vidyate halamasya ahalaka ityAdi na bhavati / saktizabdAnnecchantyanye / vacanabhedo yathAsaMkhya nivRttyarthaH / 136 / nyA0 sa0 nasu, kajabhAvArthamiti atrAhala iti sAdhyaM tacca halazabdasyApi sidhyati iti siddhau satyAM yat halizabdopAdAnaM tajjJApayati halAdapi kac na bhavati, hali prati tu vicArAzakApi na tena halyantAd vaikalpikaH kaj bhavati / prajAyA am // 7. 3. 137 / / natrAdibhyaH paro yaH prajAzabdastadantAbahuvrIherasa samAsAnto bhavati / avidyamAnAH prajA asya aprajAH, aprajasau, aprajasaH, evaM suprajasau, duSprajaso / 137 / mandAlpAJca medhAyAH // 7. 3. 138 // manda alpa ityetAbhyAM namAdibhyazca paro yo medhAzabdasta dantAbahuva he ras samAsAntA bhavati / mandA medhAsya mandamedhAH, mandamedhasau, mandamedhasaH / evamalpamedhAH, amedhAH, sumedhAH, durmedhAH / 138 / / jAterIyaH sAmAnyavati / / 7. 3. 139 / / jAtizabdAntAbahuvrIherIyaH samAsAnto bhavati sAmAnyavati sAmAnyAzraye'nyapadArthe vAcye / brAhmaNo jAtirasya brAhmaNajAtIyaH, atra brAhmaNazabdena brAhmaNasthA jAtirucyate / evaM kSatriyajAtIyaH, sujAtIyaH, durjAtIyaH
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 140-142 ) nAnAjAtIyaH, kiMjAtIyaH / sAmAnyavatIti kim ? bahujAtimaH / atra grAmo na sAmAnyavAn kintu tatsthAH puruSAH / ajAtIya ityatra tu sAmAnyavAnevAnyapadArthaH / pratiSedhastu naarthaH / sAmAnyagrahaNaM kim ? durjAteH sUtaputrasya / atra jAtizabdo janmaparyAya iti na sAmAnyavAnanyapadArthaH / kathaM pitRsthAnIyaH, gurusthAnIyaH ? sthAnIyaM durgamitikt sthIyate'sminniti sthAnIya ityadhikaraNapradhAnena sthAnIyazabdena bhaviSyati / piteva sthAnIyaH pitRsthAnIyaH / 136 // nyA sa0 jAte0-yadi sAmAnyavatIdaM vidhAnaM kathaM ajAtIya iti ? atra hi sAmAnya pratiSidhyate na vidyate jAtirasyeti, na ca tasmina pratiSidhyamAne tadabodhanArthaH saMbhavatItyAhaajAtIya ityAdi ayamarthaH, sAmAnyavatIti sAmAnyamAtrasaMbandhinyanyapadArthe vAcye pratyayo, na tu vidhoyamAnasAmAnyasaMbandhinIti / bhRtipratyayAnmAsAdikaH // 7. 3. 140 // bhRtau vartamAnAdyaH pratyayo vihitastadantAtparo yo mAsazabdastadantAbahuvA herikaH samAsAnto bhavati / paJca bhRtirasya paJcakaH, paJcako mAso'sya paJcakamAsikaH, saptakamAsikaH, vizakamAsikaH, triMzakamAsikaH, zasyamAsikaH, zatikamAsikaH krmkrH| bhRtipratyayAditi kim ? sumaasH| bhRtigrahaNaM kim ! varSAsu bhavo vArSikaH, vArSiko mAso'sya vArSikamAsakaH / pratyayagrahaNaM kim ? bhRtimAso'sya bhRtimaaskH| mAsAditi kim ? paJcako divaso'sya paJcakadivasakaH / 140 // dvipadAddharmAdan // 7. 3. 141 // dharmazabdAntAdvipadAdabahuvA heran samAsAnto bhavati / sAdhanAmiva dharmo'sya sAdhudharmA, kSatriyadharmA, anantadharmA, vinAzadharmA / sAkSAtkRto dharmo yeSAM te (etaiH) sAkSAtkRtadharmANaH / vikalpamicchantyeke / kalyANadharmA, kalyANadharmakaH, taddharmA, taddharmakaH, viparItavarmA, vipriitdhrmkH| dvipadAditi kima ? paramaH svo dharmo'sya paramasvadharmaH / iha kasmAnna bhavati paramaH svadharmo'sya prmsvdhrmH| pratyAsattedipadasya bahuvroheryadi dharma evottarapadaM bhavati tadA syAditIha na bhavati / 141 // suharita tRNasomAjjambhAt // 7. 3. 142 // sa harita tRNa soma ityetebhyaH paro yo jambhazabdastadantAdabrahuvrIherana
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pAda. 3. sU. 143-146 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [345 samAsAnto bhavati, jambhazabdo'bhyavahAryavacano daMSTrAvacano vA / zobhano jambho jambhA vA asya sujambhA, haritajambhA, tRNajambhA, somajambhA / daMSTrApakSe tRNamiva jambho'sya tRNajambhA / evaM somajambhA / svAdibhya iti kim ? cArujambhaH, pratitajambhaH / 142 // nyA0 sa0 suhari0--jammo, jammA veti ubhayatrApi vaiyAkaraNamate puMstrIliGgaH / dakSiNermA vyAdhayoge // 7. 3. 143 // dakSiNermeti bahuvrIhirannanto nipAtyate vyAdhena yoge sati / Ibahu vaNaM vA / dakSiNamaGgamIrmamasya dakSiNe'GgaM Irmamasyeti vA dakSiNermA mRgaH / vya jhukAmasya vyAdhasya dakSiNaM bhAgaM bahukRtya vyadhanAnukUlaM sthito vyAdhena vA dakSiNabhAge kRtavraNa evamucyate / vyAdhayoga iti kim ? dakSiNema zakaTam / dakSiNermaH pazuH / 143 / supUtyutsurabhergandhAdidguNe / / 7. 3. 144 // ___ supUtiutsurabhi ityetebhyaH paro yo gandhazabdo guNe vartate tadantAbahuvrIherita samAsAnto bhavati / zobhano gandho guNo'sya sugandhi candanama, pUtigandhi karajam, udgandhi kamalam, surabhigandhi kesaram / utaratrAgantorvAvacanAdiha svAbhAvikAdbhavati / svAdibhya iti kim / tIvagandhaM hiGga, ugragandhA vcaa| gandhAditi kim ? surasaH / guNa iti kim ? zobhanA gandhAH kuSThAdayo'sya sugandha ApaNikaH / iditi takAra uccAraNArthaH / 144 / vAgantau // 7. 3. 145 // svAdibhyaH para AgantI AhArye guNe vartate yo gandhazabdastadantAbahavrIherit samAsAnto vA bhavati / sugandhi sugandhaM vA zarIram, pUtigandhi pratigandhaM vA jalam, udgandhiH udgandho vA ApaNaH, surabhigandhiH surabhigandho vA pavanaH / 145 / vAlpe // 7. 3. 146 / / ___ alpe'rthe yo gandhazabdastadantAbahuvroheritsamAsAnto vA bhavati / sUpasya gandho mAtrAsmin sUpagandhi sUpagandhaM bhojanam / alpasUpamityarthaH / mAlyagandhiH mAlyagandhaH utsavaH, evaM dadhigandhi dadhigandhaM bhojanam / asAmAnAdhikaraNye'pi uSTramukhAditvAdbahuvrIhiH / 146 /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU0 147-151 ] 346 ] vopamAnAt / / 7. 3. 147 / / upamAnAtparo yo gandhazabdastadantAdbahuvrIheritsamAsAnto vA bhavati / utpalasyeva gandho'sya utpalagandhi utpalagandhaM vA mukham, karISagandhi karISagandhaM vA zarIram // 147 // pAtpAdasyAhastyAdeH / / 7. 3. 148 / / hastyAdirvAjatAdupamAnAtparasya pAdazabdasya bahuvrIhau pAdityayamAdezaH samAsAnto bhavati / vyAghrasyeva pAdAvasya vyAghrapAta, siMhapAd, RkSapAd / ahastyAderiti kim ? hastina iva pAdAvasya hastipAdaH, azvapAdaH / hastin, azva, kaTola, kaTolaka, kaNDola, kaNDolaka, gaNDola, gaNDolaka, gaDola, gaDolaka, gaNDa, mahelA, dAsI, gaNikA, kusUla, kapota, jAla, aja iti hastyAdiH / 148 kumbhapadyAdiH // 7 3. 149 / / kumbhapadyAdayaH zabdAH kRtapAtsamAsAntA GayantA evaM bahuvrIhayo nipAtyante / kumbhAviva pAdAvasyAH kumbhapadI, jAlapadI, ekapadI, zatapadI, sthUNApadI, sUtrapadI, munipadI, zitipadI, ArdrapadI, godhApadI, kalazIpadI, dAsIpadI, viSNupadI, kRSNapadI, kuNipadI, guNapadI, droNa (NI) padI, sakRtpadI, sUkarapadI, zucipadI, sUcIpadI, vipadI, apadI, niSpadI, aSTApadI, azItipadI, iti kumbhapadyAdiH / ye'tropamAnapUrvAsteSAM pUrveNa saMkhyAdInAM cottareNa siddhe yadi vacanaM tena 'vA pAdaH ' (2-4-6 ) iti GIvikalpo na bhavati / kathamekAditi ? kecidihaikapadIzabdaM na paThanti / 149 / nyA0 sa0 kumbha0 aSTApadIti saMjJAyAM ' nAmni' 3-2-75 ityasaMjJAyAM tu nipAtanAd dIrghaH / susaMkhyAt // 7 3. 150 // supUrvasya saMkhyApUrvasya ca pAdazabdasya bahuvrIhau pAdityayamAdezaH samAsAnto bhavati / zobhanau pAdAvasya supAd, dvipAd, tripAt, catuSpAt / striyAM tu vA pAda: ' - ( 2-4-6 ) iti pakSe GIH / supadI supAt dvipado dvipAt / 150 " vayasi dantasya datR // 7. 3. 151 // supUrvasya saMkhyApUrvasya ca dantazabdasya bahuvrIhau vayasi gamyamAne datR
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU 152-155 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [347 ityayamAdezaH samAsAnto bhavati / zobhanA: sujAtAH samastA vA dantA asya sudan kumAraH, sudatI kumaarii| dvau dantAvasya dvidan bAlaH, tridan, caturdan, SaD dantA asya SoDan, 'ekAdazaSoDazaSoDat'-(3-2-91) ityAdinA SaSa utvaM dasya ca DaH / vayasIti kim ? sudanto dAkSiNAtyaH, dvidantaH kuJjaraH, RkAro GayAdyarthaH / 151 / striyAM nAmni // 7. 3. 152 // bahuvrIhI striyAM strIliGge nAmni viSaye dantazabdasya datrAdezaH samAsAnto bhavati / aya iva dantA asyA ayodatI, phAladatI, prshudtii| evaMnAmA kAcit / striyAmiti kim ? vajradantaH, nAgadantaH / nAmnIti kim ? samadantI, snigdhadantI / asamAsa uttaratra nAmmInyetAvato'nuvRttyarthaH / 152 / zyAvArokAdA / / 7. 3. 153 / / zyAva aroka ityetAbhyAM paro yo dantazabdastasya bahuvrIhau datrAdezaH samAsAnto vA bhavati nAmni saMjJAyAM vissye| zyAvA: kapizA dantA asya zyAvadana, zyAvadantaH / arokA nirdIptayo nizchidrA vA dantA asya arokadana, arokadantaH / nAmnItyeva, zyAvadantaH, arokadantaH // 153 / vAgrAntazuddhazubhravRSavarAhAhimUSikazikharAt // 7. 3. 154 // agrAntebhyaH zuddha, zubhra, vRSa, varAha, ahi, mUSika, zikhara ityetebhyazca paro yo dantazabdastasya bahuvrIhI datrAdezaH samAsAnto vA bhavati / kuDmalAgramiva dantA asya kuDmalAgradan, kuDmalAgradantaH, zikharAmA dantA asya zikharAgradan, zikharAgradantaH, zuddhA dantA asya zuddhadan, zuddha dantaH, zubhradan, zubhradantaH, vRSasyeva dantA asya vRSadan, vRSadantaH, evaM varAhadan, varAhadantaH, ahidan, ahidantaH, mUSikadan, mUSikadantaH, zikharadana, zikharadantaH / yogavibhAgAnAmnIti nivRttam / 154 / saMprAjjAnojJau / / 7. 3. 155 / / saMpra ityetAbhyAM parasya jAnuzabdasya bahuvrIhI jujJa ityetAvAdezI samAsAntI bhavataH / saMgate jAnunI asya saMjuH, sNjnyH| pragate pravRddhe praNate prakRSTe vA jAnunI asya prajuH prjnyH| saMprAditi kim ? vijAnuH / vacanabhedAdhathAsaMkhyAbhAvaH / 155 /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 156-161 ] vordhvAt // 7. 3. 156 // ___ UrdhvazabdAtparo yo jAnuzabdastasya bahuvrIhI jujJa ityetAvAdezI samAsAntau vA bhavataH / Urve jAnunI asya UrdhvajuH, UrdhvajJaH, UrdhvajAnuH / 156 / suhRrhadunmitrAmitre // 7. 3. 157 // __ suhRt, duha diti supUrvasya duSpUrvasya ca hRdayazabdasya bahuvrIhau yathAsaMkhyaM mitre sakhyau amitre zatrau cAmidheye hRdityayamAdezaH samAsAnto nipAtyate zobhanaM hRdayaM yasya suhRnmitram, duI damitraH / mitrA mitra iti kim ? suhRdayo muniH, duI dayo vyAdhaH / 157 / dhanuSo dhanvan // 7. 3. 158 // dhanuHzabdasya bahuvrIhI dhanvan ityayamAdezaH samAsAnto bhavati / zAGga dhanurasya zAGgadhanvA, pinaakdhnvaa| ajakAvadhanvA, gANDIvadhanvA / kathaM gANDIvadhanuSaH khebhyo nizcacAra hutAzanaH iti ? saMjJAtvavivakSAyAmuttareNa vikalpo bhaviSyati / 1580 vA nAmni // 7. 3. 159 // dhanusazabdasya bahuvrIhI dhanvannityayamAdezaH samAsAnto vA bhavati nAmni saMjJAyAM viSaye / zatadhanvA, zatadhanuH, puSpadhanvA, puSpadhanaH / 159 / kharakhurAnnAsikAyA nas // 7. 3. 160 // khara, khura ityetAbhyAM parasya nAsikAzabdasya bahuvrIhI nas ityayamAdezaH samAsAnto bhavati nAmni / kharA kharasyeva vA nAsikA asya kharaNAH, khrnnsii| khura iva nAsikAsya khuraNAH, khuraNaso / 'pUrvapadasthAnnAmnyagaH' (2-6-65) iti Natvam / nAmnItyeva ? kharanAsikaH, khuranAsikaH / 160 / asthUlAca nasaH // 7. 3. 161 // sthUlazabdajitAtpUrvapadAtkharakhurazabdAbhyAM ca parasya nAsikAzabdasya bahuvrIhI nasa ityayamAdezaH samAsAnto bhavati nAmni / druriva nAsikAsya PNasaH, vArdhIva nAsikAsya vaarssiinnsH| taddhitaH svara'-(3-2-55) ityAdinA puvadbhAvAbhAvaH / goriva nAsikAsya gonasaH, kumbhInasaH, kharaNasaH, khuraNasaH / asthUlAditi kim ? sthUlanAsikaH / nAmnItyeva /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 3. sU. 162-167 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [349 tuGgA nAsikAsya tuGganAsikaH // kathaM gonAsaH ? yadyasti nAsAzabdena bhaviSyati / cakAraH pUrveNAsya bAdhAnivRttyarthaH / 161 / / nyA0 sa0 asthU0-vAdhINasa iti vardhasyeyaM rajjuriti rajjuvizeSaNena vA(zabdaH parataH strIti puMbhAvaprAptiH, tadvannirasthirnAsA asya / / upasargAt // 7. 3. 162 // dhAtuyoge yaH prAdirupasargasaMjJo bhavati tasmAtparasya nAsikAzabdasya bahuvrIhI nasa ityayamAdezaH samAsAnto bhavati / pragatA pravRddhA vA nAsikA asya praNasaM mukham, 'nasasya' (2-3-66) iti nnH| unnatA udtA vA nAsikAsya unnasaM mukham, asaMjJArthaM vacanam / 1621 veH khukhagram // 7. 3. 163 // vizabdAdupasargAtparasya nAsikAzabdasya bahuvrIhau khusnagra ityete AdezAH samAsAntA bhavanti / vigatA nAsikAsya vikhuH, vikhaH, vigrH| upasargAdityeva / veH pakSiNa iva nAsikAsya vinAsikaH / 163 / jAyAyA jAniH // 7. 3. 164 // ___ jAyAzabdasya bahuvrIhI jAnirityayamAdezaH samAsAnto bhavati / yuvatirjAyA asya yuvajAniH, priyajAniH, zobhanajAniH, vadhUjAniH ananyajAniH / 164 / vyudaH kAkudasya luk // 7. 3. 965 // vi ud ityetAbhyAM parasya kAkudazabdasya bahuvrohI luka samAsAnto bhavati / vigataM kAkudaM tAlvasya vikAkut, utkAkut / 165 / pUrNAdA // 7. 3. 166 // pUrNazabdAtparasya kAkudazabdasya bahuvrIhI luk samAsAnto vA bhavati / pUrNa kAkudamasya pUrNakAkut, pUrNakAkudaH / pUrNAditi kim ? raktakAkudaH / 166 / kakudasyAvasthAyAm // 7. 3. 167 / / avasthA vayaH, kAkudazabdasya bahuvrIhAvavasthAyAM gamyamAnAyAM luka samAsAnto bhavati / na saMjAtaM kakudamasya asaMjAtakakudvAlaH, pUrNakakud yuvA, sthUlakakubalavAn, yaSTikakud, nAtisthUlo nAtikRzaH, sannakakud kRzaH, pannakakudRddhaH / avasthAyAmiti kim ? shvetkkudH| kakucchabdenaiva siddhe kakudazabdasyAsminviSaye prayoganivRttyarthaM vacanam / 167 /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 3 sU. 168-172 // trikakudirau // 7. 3. 168 // girau parvate'bhidheya kakudazabdasya trizabdAtparasya bahavIhI kakudAdezaH samAsAnto nipAtyate / trINi kakudAni kakudAkArANi zikharANyasya trikkutprvtH| girAviti siddhe nipAtanaM girivizeSapratipattyartham, tenAnyasmin trikakuda ityeva bhavati / 168 / striyAmUdhaso n / 7. 3. 169 / / striyAM vartamAnasya Udhaszabdasya bahuvrIhI nakArAdezaH samAsAnto bhavati / kuNDamivodho'syAH kuNDodhnI, ghaTonI, pIvaramUdho'syA: pIvarodhnI, mahonI gauH / striyAmiti kim ? mahodhAH parjanyaH / bahuvIherityeva ? UdhaH prAptA prAptodhA gauH / 169 / ina: kacU / / 7. 3. 170 // innantAbahuvrIheH striyAM vartamAnAtkac pratyayaH samAsAnto bhavati / bahavo daNDino'syAM bahudaNDikA, bahucchatrikA senA / bahurAsabharAvikA shaalaa| * aninasmangrahaNAnyarthavatAnartha kena ca tadantavidhi prayojayanti / bahusvAmikA vahavAgmmikA purI / niyAsityeva / bahudanDI badahuNDiko raajaa| cakAro 'na kaci' (2-4-104) iti vizeSaNArthaH / 170 / RnnityaditaH // 7. 3. 171 // ___ RkArAntAnnityaM didAdezo yasmAttadantAcca bahIvrIheH kac samAsAnto bhavati / Rt, bahuka kaH, bahuhartRkaH / nityadit, bahukumArIkaH, bahubrahmabandhako grAmaH / nityagrahaNaM kim ? pRthuzrI: pRthuzrIkaH, lambabhrUH, lambabhrUkaH / pUrvatra khiyAM vidhiriti yogvibhaagH| kecinnityaditAM caGantAnAmeva kacamicchanti / tanmate bahutantrIH bahutantrIka iti * zeSAdvA' (7-3-175) iti vikalpa: / 171 / dadhyuraHsarpimadhUpAgacchAleH // 7. 3. 172 // dadhi, urasa, sarpis, madhu, upAnaha, zAli ityetadantAdbahuvrIheH kaca samAsAnto bhavati / priyadadhikaH, priyoraskaH, priyasarpiSkaH, priyamadhukaH, priyopAnaka: priya zAlikaH / 172 /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 3. sU. 173-177 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 351 pumanaDunnaupayolakSmyA ekatve // 7. 3. 173 // ekatvaviSaye pums anaDuha nau payas lakSmI zabdAstadantAbahuvrIhe: kac samAsAnto bhavati / priyaH pumAnasya priyapuskaH, priyAnaDutkaH, priyanaukA, priyapayaskaH, priyalakSmIkaH ekatva iti kim ? dvipumAn dvipuskaH, vahvanaDvAn, vahvanaDutkaH, bahunauH, bahunaukaH, bahupayAH, bahupayaskaH, bahulakSmIH, bahUlakSmIkaH / * zeSAdvA' (7-3-175) iti vikalpaH / kecillakSmIzabdAt dvitvabahutvayorapi nityaM kacamicchanti / apare tulyayoge'pi / salakSmIko vinAzita: / 173 / nyA0 sa0 puma0 -tulyoge'pIti svamate tu 'sahAttulyayoge' 7-3-178 iti niSedhAt kanna bhavati / natro'rthAt // 7. 3. 174 / / natraH paro yo'rthazabdastadantAdabahavIheH kac samAsAnto bhavati / na vidyate'rtho yasyAnarthakaM vacaH / natra iti kim ? apArtham, apArthakam / 174 / zeSAdA // 7. 3. 175 // ___ yasmAdabahuvrIheH samAsAntaH pratyaya Adezo vA na vihitastasmAccheSAt kac pratyayaH samAsAnto vA bhavati / baDhyaH khaTvA asmin bahukhaTvakaH, bahukhaTvaH, bahumAlakaH, bahumAlaH, bahuvINakaH, bahuvINaH / zeSAditi kim ? priyapathaH, priyadhuraH, vyAghrapAd, siMhapAd / asati zeSagrahaNe pakSe paratvAt kac syAt / / 175 // na nAmni // 7. 3. 176 / / __ nAmni saMjJAyAM viSaye kac samAsAnto na bhavati / bahudevadattaH, vizvadevadattaH, bahuviSNumitraH, vizvaviSNumitraH / evaMnAmAno grAmAH // vizvadevaH, vizvayazAH / evaMnAmAnau puruSau, padmazrIH evaMnAmA svii| zvetAzvatariH strI puruSo vA / 176 // IyasoH // 7, 3. 177 / / ___ IyasvantAtsamAsAtkaca samAsAnto na bhavati / bahuzreyAn, bahupreyAn / liGgaviziSTasyApi grahaNAt bahuzreyasI, bahupreyasI / 177 //
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 178-181 / sahAttulyayoge // 7. 3. 178 // tulyayome yaH sahazabdaH sAmarthyAttadAderbahuvrIheH kaca samAsAnto na bhavati / tulyayogo vartipadArthasya putrAdevRttyarthena pitrAdinA saha kriyAguNajAtidravyaiH sAdhAraNaH saMbandhaH / saputra AgataH, saputraH sthUlaH, saputro brAhmaNaH, sapUtro gomAn / sahAditi kim ? zvetAzvako devadatta aagtH| tulyayoga iti kim ? saha vidhamAnAni lomAnyasya salomakaH / sapakSakaH, sakarmakaH / 178 / nyA0 sa0 sahA0-vartipadArthasyeti vartante pUrvapadottarapadAnyasmin 'vidivRttervAhaH' 610 ( uNAdi) varttiH samAsastasya padAni teSAmarthaH / bhrAtuH stutau // 7. 3. 179 // bhrAntAtsamAsAtkac samAsAnto na bhavati stutau bhrAtuH samAsArthasya vA prazaMsAyAM gamyamAnAyAm / zobhano bhrAtAsya subhrAtA, kalyANabhrAtA, priya bhrAtA, bhubhraataa| bhrAturiti kim ? sumAtRkaH / stutAviti kim ? mUrkhabhrAtRkaH / 179 / nADItantrIbhyAM svAGge // 7. 3. 180 // svAle yau nADItantrIzabdau tadantAtsamAsAtkaca samAsAnto na bhavati / bahavyo nADayo yasmin bahunADiH kAyaH, bahutantrorgIvA, tantrIrghamaniH / cAdyantAbhAvAdrasvo na bhavati / svAGga iti kim ? bahanADIkaH stambaH, bahatantrIkA vINA / anye tvAhurna pAribhASikaM svAGgamiha gahyate kiMtu svamAtmoyamaGga svAGgam / AtmA ceha anyapadArthaH tsyaanggmvyvstsminniti| teSAM bahunADiH stambaH bahuntrIrvINA / pratyudAharaNaM tu bahunADIkaH kuvindaH bahatantrIko naTaH 180 // 'nyA0 sa0 nADI0-AtmA ceheti nanu svamAtmIyamaGgaM svAGgamityuktaM tatazca ko'sAvAsmetyAha-4.speti / niSpavANiH // 7. 3. 181 // niSpravANiriti kajabhAvo. nipAtyate / proyate'syAmiti pravANI tantuvAyazalAkA sA nirgatAsmAditi niSpravANiH kambala:, niSpravANiH paTaH. tantrAciroddhata ityarthaH / 'gozcAnte isvaH' (2-4-95) ityAdinA isvaH / jayate asyAmiti vAniH, prabhRtA vAni: pravANiH, sA nirgatA tantabhyo'syeti niSpravANiH saMdaza ityeke / nirgataH pravANyA niSpravANiriti
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 3. sU. 182 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 353 tatpuruSeNa siddhe bahuvrIhau kac mA bhUditi vacanam / 181 // suvAdibhyaH // 7. 3. 182 // ___ subhra ityevamAdibhyaH kac samAsAnto na bhavati / subhraH, lekhAbhra, zalAkAbhraH, komalorUH, saMhitorU, varorUH, pIvarorUH / jAtivacanatvAduGantA ete / evaM hi Amacye sau isvo bhavati / he subhra, he varoru / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena karabhora: saMhitorU: ityAdayo'pi bhavanti / 182 / nyA. sa0 sumvA 0-suzruriti zobhanaM 5 bhramaNaM yasyA atra UGaH prAk 'zeSAdvA' 6-3-175 iti kaci prApte pratiSedhaH, na ca UjhyapyAnIte nityadivAreNa kacUprasAH tatrottarapadasthasyaiva nityadittvagrahaNAt / nanu 'uto'prANinazca' 2-4-73' ityatra uG ityeva vidhIyatAM ki dIrghanirdizena ? satyaM, U UkArAnta eva bhavati, na tadviSaye pratyayAntaram / evaM tarhi dIrghanirdezAdeva kac na bhaviSyati kiM niSedhakaraNena ? satyaM, zobhane dhruvau yasyAH sA subhUriti 'zeSAdvA' - 7-3-175 iti pakSe'pi kac na bhavati iti pratiSedhakaraNaM sArthakam , subhra ityevamAdibhya iti tu vivaraNaM vizeSavyAkhyAnAnapekSayA kRtam ityAcArya0 saptasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / - ityAcAryazrIhemacandra viracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopazazabdAnuzAsanabRhavRttau saptamasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / / 7. 3 / / ayamavanipatIndo mAlavendrAvarodhastanakalazapavitrAM patravallI lunAtu / / kathamakhilamahIbhRnmaulimANikyabhede ghaTayati paTimAnaM bhagnadhArastavAsiH / /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ // caturthaH pAdaH // vRddhiH svareSvAderbhiNati taddhite // 7 4 1 // Jiti Niti ca taddhite pratyaye pare pUrvo yaH prakRtibhAgastasya svareSu svarANAM madhye ya AdiH svarastasya vRddhirAdezo bhavati / Jiti, dAkSiH / plAkSiH, kANiH naivAkaviH, cauliH, Niti, - kApaTavaH, bhArgavaH, zaivaH, aupagavaH / zrIrdevatA asya zrAyaH sthAlIpAkaH, evaM hrAyaH / svareSviti vyaJjanApekSAvyudAsArtham tena vyaJjanAderapi bhavati / NitIti kim zaGkavyaM dAru / taddhita iti kim ? cikIrSakaH / 1 / kekayamitrayupralayasya yAderiyca // 7. 4. 2 // kekayamitrayupralaya ityeteSAM Niti taddhite pare sveraSvAdeH svarasya vRddhiryAdezca zabdarUpasya iyAdezo bhavati / kekayasyApatyaM kaikeyaH / rASTkSatriyAt'-(6-1-114) ityAdinAJ / mitrayorbhAvaH maitreyikayA zlAghate / gotracaraNa '- (7-1-75 ) ityAdinAkaJ / pralayAdAgataM prAleyaM himam / tata Agate' (6-3- 148 ) ityaN / NitItyeva / kekayazvam |2| ahaM / nyA0 sa0 devi 0 - kevalAnAmeveti grahaNavateti nyAyAt / " devikAziMzapAdIrghasatrazreyasastatprAptAvAH // 7 4. 3 / / devikA zizapAdIrghasatrazreyas ityeteSAM svareSvAdeH svarasya JNiti taddhite nimitte tatprAptau vRddhiprasaGge AkAra Adezo bhavati / devikAyAM bhavaM dAvikamudakam, devikAkUle bhavA dAvikAkUlAH zAlayaH pUrvadevikA nAma prAcyagrAmastatra bhavaH pUrvadAvikaH / atra ' prAggrAmANAm ' ( 7-4-17 ) ityuttarapadavRddhiprAptiH / zizapAyA vikAraH zAMzapa: stambhaH, zizapAsthale bhavAH zAMzapAsthalAH zAlayaH, pUrvazizapA nAma prAcyagrAmastatra bhavaH pUrvazAMzataH, dIrghasatre bhavaM dArghasatram, zreyo'dhikRtya kRtaM zrAyasaM dvAdazAGgam / tatprAptAviti kimartham ? sudevikAyAM bhavaH saudevika ityatra niSedhArtham pUrvottarapadAnAmapi yathA syAdityevamarthaM ca, anyathA hi kevalAnAmeva syAt |3|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU, 4-5] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [355 vahInarasyait // 7. 4. 4 // vahInarazabdasya giti taddhite pare svareSvAdeH svarasya aikAra Adezo bhavati / vahInarasyApatyaM vaihInariH, vahInarasyedaM vaihInaram, vihInarasya vRddhyA sidhyati, vahInarasya vAhInarirmAbhUditi vacanam / 4 / khaH padAntAtprAgaidaut // 7. 4. 5 // Niti taddhite ivovarNayostatprAptau vRddhi prasaGga tayoreva sthAne yau yakAravakArau padAntau tAbhyAM prAka yathAsaMkhyam et aut ityetAvAgamau bhavataH / yakArAtprAgaikAraH, vakArAtprAgaukAra ityarthaH / vyAkaraNaM vettyadhIte vA vaiyAkaraNaH, naiyAyikaH, naiyAsikaH, vyaMsane bhavaM vaiyasanam, svAgamaM vettyadhote vA sauvAgamikaH, svazvasyApatyaM sauvazviH, svazvasyAyaM sauvazvaH, pUrvayalindo nAma prAggrAmaH tatra bhava: pUrvatrayalindaH, paratvAnnityatvAcca vRddhaH prAgeva sarvatra anenaidautau / yva iti kim ? sauparNeyaH / padAntAditi kim ? yata ime yAtAzchAtrAH / yata itoNaH zatrantasya rUpam / tatprAptAvityeva ? dAdhyazviH mAdhvazviH / atredutoranAditvAdvaddhiprAptiAsti / dvAbhyAmazItibhyAM nirvato dvAbhyAmazItibhyAmadhISTo bhRto vA dve azItI bhUto bhAvI vA dvacAzItikaH, vyAzItikaH, atrApi 'mAnasaMvatsarasyAzANali. jasyAnAmni' (7-4-19) ityuttarapadavRddhau yakArasthAnima ikArasya vRddhiprasaGgo nAstIti / prAptizcAkRte yatvavatve iti veditavyam / kRte hIvarNovarNayorabhAvAnnAsti prAptiH / vRddha thapavAdazcaidaudAgamaH, tena taddhitasya svaravRddhihetutvAbhAvAt pubadbhAvapratiSedho na bhavati / vaiyAkaraNa bhAryaH, zauvazvabhAryaH / 5 / nyA0 sa0 va: 50-nanu vaiyAkaraNaH sauvazvirityAdiSu vyAkaraNAdizabdasAdhanakAla eva yatvavatvabhAvAdivarNovarNayoH kathaM vRddhiprAptiH ? satyaM, 'Ato nendravaruNasya' 7-4-29 ityatra jJApayiSyante, pUrvottarapadakAyeM kRte tataH saMdhikAryamiti vRddhirUpe pUrvapadakArye kRte yatvamiti vRddhipraaptiH| tatprAptau ca satyAmetatsUtrasAmarthyAt vRddhi bAvitvA yatvavatve bhavataH, tata aidautau / paratvAnnityatvAcceti 'vRddhiH svara' 7-4-1 iti sUtrApekSayA hetudvayamapi dRzyam 'yvaH padAntAt ' 7-4-5 ityasya paratvAt tathA yakAravakArAbhyAmagretanasvarasya vRddhiH svare' 7-4-1 ityanena vRddhirbhavatu mA vA tathApi 'yyaH padAntAt ' 7-4-5 iti edaudAgamena bhAvyameva, prathamaM tu aidaudAgamAta vRddhyA na bhAvyaM, tabAdhakatvAdaidaudAgamasyeti kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvamapyasti, pUrvatraiyalinda ityAdau tu yatve kRte alindazabdasaMbandhino'sya 'prAga grAmANAm ' 7-4-17 iti vRddhau cikIrSitAyAM nityatvAdityeka eva heturdraSTavyaH / anenaidautAviti etacca 'Ato nendravaruNasya ' 7-4-29 ityatra yatpUrva sandhikArya na
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA. 4. sU0 6 ] bhavatIti jJApitaM tasyAnAzrayaNena jJApakajJApitatvAt tasya jJApakasya samAzrayaNe vA pUrva yatvavatvAbhAve aidautaH prApterabhAvAt pUrvamivargovarNayovRddhau tata AyAvAdeze ca yyaH prAgaidauti Ata aitvautve tAnyeva rUpANyataH pUrva vRddhireva, na yatvavatve ityAgraho na kArya iti / yAtA iti nanvatra vRddhiprAptyabhAvAt dvayaGga vikalatA prApnoti ? satyaM, yata ime ini vAkyakAle yadyapi kRtayatvasyeNo rUpaM tathApi i at Das aNU ityeva draSTavyaM yataH antara gAnapi vidhIn bahiraGgApi lup bAdhate iti nyAyenAntaraGgasyApi 'bigoraviti' 4-3-15 vidhIyamAnasya yatvasya 'aikAya'3-2-8 iti vidhIyamAnayA Gspratyayasya lupA bAdhitatvAta. tato Gaso lupi NitpratyayamAzritya vRddhiprAptiH, tato'ntaraGgAdvRddhiM bAdhitvA yatvamajaniSTa, etacca vaiyAkaraNa ityAdiSvapi jJeyaM, tathAhi vi AkaraNa am aN iti sthitau antaraGgamapi yatvaM bAdhitvA tenaiva nyAyena prathamamamo lup tato vRddhiprAptAvantaraGgatvAt yatvamiti / ___dvayAzItika ityAdi eSu 'nirvRtte' 6-4-20 ityAdibhirikaNU , atrAzItizabdo divasArdramAsamAsAdeH kAlasya saMkhyAM brate iti kAle vartamAnatvAdazIti-zabdAta 'kAlAtaparijavyA 6-4-104 iti kAlAdhikAravihitastena 'hastAdyaH' iti tRtIyAntAdhikAre 'nivRtte 6-4-20 ityAdisUtrairnirvRttAdyartha ikaN / prAptizcAkRte iti vaiyAkaraNa ityAdiSu yvoH sthAninorivarNovarNayovRddhaprasaGga ityarthaH / dArAdeH // 7. 4. 6 // dvAra ityevamAdInAM yau yakAravakArI tayoH samIpasya svareSvAdeH svarasya tatprAptau vRddhiprasaGge tAbhyAmeva prAk ait aut ityetAvAgamau bhavataH Niti taddhite pre| dvAre niyuktaH dauvArikaH, svaramadhikRtya kRto granthaH sauvaraH, svarbhavaH saubaH, 'prAyo'vyayasya'-(7-4-65) ityantyasvarAdilopaH / svastItyAha sauvastikaH, avyutpanno'yam / supUrvasya tu pUrveNaiva siddham / svAdumado'patyaM sauvAdumRdaH, vyalkase bhavo vaiyalkasa:, vipUrvasya tu pUrveNaiva siddham / zvo bhavaH zIvastikaH, 'zvasastAdiH'-(6-3-83) iti tikaN / zuna idaM zauvanaM mAMsam / sphyakRtasyApatyaM spheyakRtaH / RSyaN / svasyedaM sauvama, svAdhyAyena jayati sauvAdhyAyikaH / tena jita'-(6-4-2) ityAdinekaN / svagrAme bhavaH sauvagrAmikaH, adhyaatmaaditvaadiknn| 'zvAderiti' (7-4-10) iti pratiSedhAt dvArAdipUrvANAmapi bhavati / dvArapAlasyApatyaM dauvArapAliH, 'anna iJ'-(6-1-31) / dvAra pAlyA apatyaM dauvArapAlikaH, revatyAditvAdikaNa, svarAdhyAye bhavaH sauvarAdhyAyaH, svargamanamAha sauvargamanikaH / prabhUtAditvAdikaNa-zvAdaMSTrAyAM bhavaH zauvAdaMSdro maNiH, zauvabhastraH / voH samIpasya vRddhiprAptAviti vijJAnAt vaiyalkasa ityatra vakArAtprAgaukAro na bhavati / sbapAThenaiva siddhe svAdhyAyasvagrAmapAThAt svApateyaM svAjanyamityAdau na bhavati /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ { pAda 4. sU. 7-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 357 ___dvAra, svara, svar, svasti, svAdumRd, vyakasa, zvas, zvan, spayakRta, sva, svAdhyAya, svagrAma iti dvArAdiH / 6 / nyA0 sa0 dvArA0- sauva iti atra bhave aNU , atha svarzabdasyAvya yatvAt 'sAyaMciram' 6-3-88 ityanena kathaM na tana ? satyaM, 'varSAkAlebhyaH' 6-3-80 ityataH kAlAdhikArAt / vaiyalkasa iti atra yakArasvarasya vRddhiprAptiriti yAtprAgaikAraH, na tu vAt prAgIkAraH, cakArasamIpe svarasyaivAbhAvena vRddhiprAptinAstIti / vipUrvasyeti0 vigato arkaH, vyarka syati 'Ato DaH' 5-1-76 iti DaH RphiDAditvAdasya lH| zauvanamiti saMkoca evAntyasvarAdilopavidhAnAdatra mAMse vAcye na bhavati / zvAderitIti zyanzabdo'pi dvArAdistatra tadAdeH kAryapratiSedhAt tatprAptirvijJAyata ityarthaH / zauvAdaMSTra iti atra yadyapi vAdaMSTrAyAM bhava iti vAkye zvanazabdasyAtvaM dRzyate, tathApi 'zunaH' 3-2-90 ityasminnAtvavidhAyake sUtre bahulAdhikArAdaNi pratyaya eva satyAtvaM bhavati, anyathA prathamamAtve kRte 'dorIyaH' 6-3-32 ittIyaH syAt / zauvabhastra iti0 zveva bhastrA yasya bAhulakAt 'zunaH' 3-2-90 iti na dIrghaH / nyagrodhasya kevalasya / / 7. 4. 7 // nyagrodhazabdasya kevalasya yo yakArastasya sthAnI avyutpattipakSe tu samIpo yaH svareSvAdiH svarastasya tatprAptau vRddhiprAptau tasmAdeva yakArAt prAka aikAra Agamo bhavati Niti taddhite pare / nyagrodhasya vikAro naiyagrodho daNDaH, naiyagrodhaH kaSAyaH / kevalasyeti kim ? nyagrodhamUle bhavA nyAgrodhamUlAH zAlayaH, nyagrodhAH santyasmin RzyAditvAccAturathikaH kaH-nyagrodhakam, tatra bhavo nyAgrodhakaH / idamapi dvArAdInAM tadAdividhepikam / nyagrohatIti nyagrodha iti vyutpattipakSe niyamArtham / kevalasyaiveti / avyutpattipakSe tu vidhyarthaM vacanam / / nyA sa0 nyagrodhasya0-idamapIti na kevalaM 'zvAdeH' 7-4-10 iti niSedhaH, kiMtu kevalagrahaNamapItyarthaH / nanvetatsUtramapi kimartha kRtam ? ityAha-nyagarohatItyAdi-ayamarthaH, yadA vyutpattipakSa AzrIyate tadA nyakazabdasAdhanakAle yA nizabdAt prathamA, tadapekSayA nisaMbandhina dakAmya padAntatvAta tatasthAnaprAdarbhAvAta yasyApi padAntatve 'vaH padAntAta 7-4-5 ityanenaivadAgame siddhe satIdaM sUtraM niyamArtham / avyutpattipakSe tu yasyApadAntatvAt 'yavaH padAntAt ' 7-4-5 iti na sidhyatIti vidhyarthamidam / nyakorvA / / 7. 4.8 // nyaGkazabdasya taddhite Niti pare yakArAtprAgaikAro vA bhavati / nyakoridaM naiyaGkavam, nyAGkavam / 8 /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU. 9-12 ] nyA sa0 nyako-nyaJcatIti 'neruceruH 724 ( uNAdi)'nyaGkUdga' 4-1-112 iti kaH, vyutpattipakSe pUrveNa prApte vibhASA, avyutpattipakSe tvaprApte / na asvaGgAdeH // 7. 4. 9 // apratyayAntasya svaGgAdezca Niti taddhite pare yvaH prAgaikAra kArau na bhavataH / ba, vyAvakrozI, vyAvalekhI, vyAvacarcI, vyAvahAsI, vyaatyukssii| 'vyatihAre'nIhAdibhyo naH'-(5-3-116) iti nH| tato nityaM ajino'N '-(7-3-58) ityaN / svaGgAdi, svaGgasyApatyaM svAGgiH, vyAGgiH, vyADiH, svAgatamityAha svAgatikaH, svadhvareNa carati svAdhvarikaH, vyavahAreNa carati vyaavhaarikH,| vyAyAmaH prayojanamasyAH vyAyAmikI vidyA // __ svaGga, vyaGga, vyaDa, svAgata, svadhvara, vyavahAra, vyAyAma iti svaGgAdiH / 9 / zvAderiti // 7. 4. 10 // zvanzabda Adiravayavo yasya tasya zvAdenamni iti ikArAdau Niti taddhite pratyaye pare vaH prAgaukAro na bhavati / zva bhavasyApatyaM zvAbhastriH, zvAzISiH, zva daMSTriH, zvagaNena carati zvAgaNikaH, zvAyUthikaH AdigrahaNaM kim ? 3vabhizcarati shauvikH| itIti kim ? zvahAnasyedaM zauvahAnam, zauvabhatram, zvAdaMSTrAyAH vikAraH zauvAdaMSTro maNiH / 10 / iJaH // 7. 4. 11 // ___ vAderi pratyayAntasya Niti taddhite pare vakArAtprAgaukAro na bhavati / zvAbhastreridaM zvAbhastram, zvAkarNeH zvAkarNam / ikArAdau nimitta ucyamAnaH pUrveNa pratiSedha iantasya pratyayAntare na prApnotIti vacanam / 11 / nyA0 sa0 iJa:0-ivAkarNeriti vAkye pUrveNa auniSedhaH / padasyAniti vA // 7. 4. 12 // padazabdAntasya zvAdeH zabdasya ikArAdijite Niti taddhite pare vakArAtprAgaukAro vA bhavati / zuna iva padamasya zvApadam, tasya vikAraH zvApadaM, zauvApadam / anitIti kim ? zvApadena carati zvApadikaH / zvana zabdasya dvArAdiSu pAThAt tatra tadAdividheApitatvAnnityamaukArAgame prApte vikalpaH / 12 / nyA0 sa0 pada - zvApadazabdo bAhulakAta punapuMmakaH /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU 13-15 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [359 proSThabhadrAjjAte // 7. 4, 13 // vRddhirityanuvartate, proSThazabdAd bhadrazabdAcca parasya padazabdasyottarapadasya svareSvAde: svarasya sthAne jAte'rthe vihite Niti taddhite pare vRddhirbhavati / proSThapadAsu jAtaH proSThapAdaH, bhadrapAdo mANavakaH / jAta iti kim ? proSThapadAsu bhavaH prauSThapado meghaH, Urdhvamauhatika iti -- saptamI cordhvamauhUti ke ' (5-4-30) iti nipAtanAt, gurulAghavamiti gurolAghavaM guruzca gurutvaM lAghavaM ceti vA, saMhatapArAyamiti saMhate pArArthyamiti siddhamato nArtha uttarapadavRddhi vidhAnena / 13 / / nyA0 sa0 proSTha0-prakRtiharItakyAdiriti vacanAt kAle'pi proSThapadAdayaH strIliGgAH / aMzAdatoH / / 7. 4. 14 // * aMzavAcinaH zabdAtparasya RtubAcina uttarapadasya svareSvAdeH svarasya sthAne Niti taddhite pare vRddhirbhavati / pUrvAsu varSAsu bhavaH pUrvavArSikaH, aparavArSikaH / 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkaN / pUrvazAradaH, aparazAradaH pUrvanaidAghaH, aparanaidAghaH, pUrvamanaH, aparahaimanaH / RtvaNa / aMzAditi kim ? pUrvAsu RtvantarairvyavahitAsu varSAsu bhavaH paurvavarSikaH, suvarSAsu bhavaH saurSikaH / Rtoriti kim ? pUrvapippalyA idaM paurvapippalam, Ardhapippalam / 14 / nyA0 sa0 aMzA0-pUrvAsu varSAsviti arthakathanamidaM yAvatA 'pUrvAparaprathama' 3-1-103 ityanena karmadhAraye pUrvavarSAsu bhavaH pUrva bhAgAntaraM varSANAM vA iti kArya, anyathAMzavAcakatvena pUrvasyAdigvAcitvAbhAvAt, 'digadhikam ' 2-1-98 iti na syAt, evaM pUrvazArada ityAdAvapi yathA pUrva bhAga.ntara zaradaH pUrva bhAgAntaraM nidAghasya tatra bhavaH / / RtvantaraivyavahitAsviti atra hi pUrvazabdo na varSANAmekadezaM brUte kiMtu vyavahitatvamiti na puurvshbdoN'shvcnH| susarvArdhAdrASTrasya // 7. 4. 15 // sU, sarva, ardha ityetebhyaH parasya rASTravAcina uttarapadasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / supaJcAleSu bhavaH supAJcAlakaH, sarvapAJcAlakaH, arghapAJcAlakaH, sumAgadhakaH, sarvamAgadhakaH ardhamAgadhakaH / 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) ityakaJ / rASTrasyeti kim ? sugandhAH paNyamasya saugandhikaH, ardhapippalyAM bhava ArdhapippalaH / 15 / ___ nyA0 sa0 susa-supAJcAlaka iti utsAdau paJcAlazabdo brAhmaNavAcyeva gRhyata iti kecit , tanmatena nAtrA kitvakameva /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] bRhavRtti-laghunyAsasavalite [pAda. 4 sU0 16-18 ] ___ bahuviSayebhya iti 'susarvArddhadikzabdebhyo janapadasya ' 7-4-15 iti jJApakAttadantasyApi bhavati / amadrasya dizaH // 7. 4. 16 // digvAcinaH parasya rASTravAcino madrazabdajitasya giti taddhite pare svareSvAde: svarasya vRddhirbhavati / pUrvapAJcAlakaH, aparapAJcAlakaH, dakSiNapAJcAlakaH, uttarapAJcAlakaH / amadrasyeti kim ? paurvamadraH, diza iti kim ? pUrva paJcAlAnAM pUrvapaJcAlAH, aMzisamAsaH, teSu bhavaH paurvpnycaalkH| avayavavRtterapi pUrvazabdasya dizi dRSTasvena dikzabdatvAttadantavidhau sati 'bahuviSayebhyaH' (6-3-44) ityakaJ / eke tvasya dikzabdatvaM necchanti, tanmate tadantavidhyabhAve'Neva / paurvapaJcAlaH / 16 / nyA0 sa0 ama0 - pUrva paJcAlAnAmiti atra pUrvazabdasya digazabdatvAbhAvAt 'susarvArdhadikzabdebhyo janapadasya' 7-4-15 iti nyAyena dikzabdAt parato janapadasya tadantavidhividhIyamAno na prApnotIti kathaM 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 ityakaJ ? ityAha-avayavavRtterapItyAdi tatra hi dikzabdebhya ityuktaM na tu digvAcina iti / prAggrAmANAm // 7. 4. 17 // prAgdezagrAmavAcinAM yo'vayavo digvAcI tataH parasyAvayavasya dizaH pareSAM ca prAggrAmavAcinAM giti taddhite pare svareSvAde: svarasya vRddhirbhavati / pUrvakRSNamRttikA nAma prAkSu grAmaH tatra bhavaH pUrvakArNamRttikaH, evamaparakArNamRttikaH, pUrveSukAmazamI nAma prAggrAmastatra bhavaH pUrvaiSukAmazamaH, evamaparaiSukAmazamaH, bahuvacanAd grAmagrahaNena nagaramapi gRhyte| pUrvasminkanyakubje bhavaH pUrvakAnyakubnaH, aparakAnyakubjaH, evaM pUrvapATaliputrakaH, aparapATaliputrakaH / prAggrahaNaM kim ? devadattaM nAma vAhIkagrAmaH pUrvasmindevadatte bhavaH paurvadevadattaH, AparadevadattaH / 17 / nyA0 sa0 prAgla-atra sUtrArthadvayaM tatrAvayavasyetyantaH prathamaH sUtrArthaH, dizaH pareSAmityAdistu dvitIyaH, tatra 'prathamasUtrArthApekSayAparamaiSukAmazama ityantAni yataH pUrvakRSNamRttikAdIni akhaNDAni prAgagrAmanAmAni, eSu sarveSu bhave'N / dvitIyasUtrArthApekSayA pUrvakAnyakubja ityAdIni, eSu sarveSu bhave'N / pUrvapATaliputraka ityatra 'saMjJA durvA' 6-1-6 iti vA dusaMjJAyAM 'ropAntyAdakA' 6-3-42 dusaMjJAyA abhAve tvaNantAtsvArthe kaH / saMkhyAdhikAbhyAM varSasyAbhAvini // 7. 4. 18 // saMkhyAvAcino'dhikazabdAcca parasya varSazabdasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati abhAvini na cetsa taddhi to bhAvItyasminnarthe
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 4. sU. 19] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [361 vihito bhavati / dvAbhyAM varSAbhyAM nittaH dvAbhyAM varSAbhyAM bhUto'dhISTo vA dve varSe bhUto vA dvivArSikaH, trivArSikaH, adhikavArSika: / abhAvinIti kim ? dve varSe bhAvi dvaivarSikaM traivarSikam dhAnyam, dvAbhyAM varSAbhyAM bhRto'dhISTo vA karma kariSyati dvivArSiko manuSya iti, adhISTabhRtayoH pratyayo nabhAvinIti pratiSedho na bhavati / gamyate hyatra bhaviSyattA na tu pratyayArthaH // 18 // nyA0 sa0 saMkhyA0-nanu dvivArSika ityAdI 'nirvRtte' 6-4-20 ityAdibhirikaNa na prApnoti, tatra 'kAlAt parijayya' 6-4-104 ityataH kAlAditi adhikArAt, atra tu varSazabda eva kAlavAcI, na tu dvivarSe tyAdiriti 1 / satyaM, 'saMkhyAdezcAIdalucaH' 6-4-80 ityanena saMkhyAderapi kAlavAcino bhavatIti, tarhi adhika vArSika ityatra kathaM na hyadhikazabdaH saMkhyAvAcIti ? satyaM, abhAvinItivyAvRttisAmarthyAt , abhAvinIti vyAvRttavarSika ityAdiSu caritArthatvamiti cet , tarhi abhAvinIvyAvRttervyaktyA pravRttarikaNa bhaviSyatIti / mAnasaMvatsarasyAzANakulijasyAnAni // 7. 4. 19 // __ mIyate paricchidyate yena tanmAnam parimANAdi / saMkhyAyA adhikazabdAcca parasya zANakulijazabdavajitasya mAnavAcinaH saMvatsarazabdasya ca Niti taddhite pare svareSvAde: svarasya vRddhirbhavati anAmni asaMjJAyAM vissye| saMkhyAvikAbhyAM mAnasaMvatsarasya vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / dvau kuDavI prayojanamasya dvikauDavikaH, trikoDavikaH / adhikakoDavikaH / dvAbhyAM suvarNAbhyAM krItaM dvisauNikaM trisauNikam / adhikasauNikama, dvAbhyAM SaSTibhyAM nirvato dvAbhyAM SaSTibhyAM bhUto'dhISTo vA dve SaSTI bhUto bhAvI vA dviSASTikaH, triSASTikaH, adhikaSASTikaH, dvisAptatikaH, adhikasAptatikaH, dviSaSTayAdizabdAH saMkhyeye kAle vartanta iti kAlAdhikAravihitaM pratyayamutpAdayanti / dvAbhyAM navatibhyAM krItamiti 'mUlyaiH krIte' (6-4-150) itIkaNa / tasya anAmyadviH palap (6-4-141) iti lupi dvinavati dravyam tena do ca navatizca dvinavatistayA vA krItaM dvinAvatikam, evaM vinAvatikama, saMvatsara, saMvatsara, dvAbhyAM saMvatsarAbhyAM nirvatto dvAbhyAM saMvatsarAbhyAM bhUto'dhISTo vA dvau saMvatsarau bhUto bhAvI vA visAMvatsarikaH, trisAMvatsarikaH, saMvatsaragrahaNAt kAlo mAnagrahaNena na gAte tena dvasamikaH, samikaH, dvairAtrikaH, trairAtrikaH / azANakulijasyeti kim ? dvAbhyAM zANAbhyAM krItaM dvaizANaM, traizANam, dve kulije pacati saMbhavatyavaharati ca dvaikulijikaH / traikulijikaH / anAmnIti kim ? paJca lohinyaH parimANamasya pAJca
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 20] lohitikam, pAJcakalAyikama / taddhitAntamidaM parimANavizeSasya nAma / 19 / nyA0 sa0 mAna0 - dvimauvargika mityAdi atra tu 'suvarNa kArSApaNAt ityenene kaNo vA lup bhavati / 6-4-143 dviSaSTyAdizabdA iti dve SaSTI saptatI vA divasAnAM mAsAnAmardhamAsAnAM veti vivakSayA kAlavRttitvam / kalAdhikAra vihitamiti 'kAlAt parijayya' 6-4-104 ityasmin kAlAdhikAre vihitaM ' nirvRtte ' 6-4-20 ityAdibhiH pratyayamikaNurUpam / kAlo mAnagrahaNeneti mIgate aneneti vyutpatyA mAnagrahaNena kAlasyApi grahaNaprasaGge satItyartha. dvairAtrika ityAdi atra 'saMkhyAtai' 6-3-119 ityat, tata iN / dvaizANamiti 'dvitryAderyAN ca ' 6-4-147 ityaN tasya ca vidhAnasa marthyAt 'anAmnyadviH plur' 6-4141 iti lubabhAvaH / dvaikulijika iti atra 'saMbhava' 6-4-162 iti ikaN, 'kulijAd vA' 6-4-165 iti vA lup / pAJcalohitikramiti atra mAnam 6-4-169 itIkaN 'jAtizca Ni 3-2-11 iti puMvadbhAvaH / pAcakalA vikamiti kalAyo dhAnyavizeSo mAlavikaprasiddhaH, tatkaNAnAM paJcAnAM yAvata parimANaM bhavati, tAvanmAtrasya parimANavi zeSasyedaM nAma, atra eva 'anAmnyadviH plup' 6-4-141 iti luvapi na bhavati / arthAtparimANasyAnato vA tvAdeH // 7. 4. 20 // 6 yn ardhazabdasya parimANavAcinaH kuDavAdeH zabdarUpasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasthAnaso'kArarahitasya vRddhirbhavati vA svAdeH parimANAtpUrvasya strardhazabdasya vA bhavati / ardhakuDavena krItam ardhakauDavikram, ArthakauDavikam, ardhamauSTikam, ArdhamoSTikam, ardhadrauNikam ArdhadrauNikam / parimANasyeti kim ? ardhakrozaH prayojanamatya ArdhA [krI] zikam / anata iti kim ? ardhaprasthikam Ardhaprasthikam, ardhakaMsikam, Ardhakasikam, ardhavamasi - kam / Ardhacamasikam Adivikalpa uttaravRddhyanapekSa iti bhavatyeva / ataH pratiSedhAdAkArasya vRddhirbhavatyeva / ardhakhAya bhavaH ardhakhArIkaH / punaratra vizeSaH satyAmasatyAM vA vRddhI / ucyate, ardhakhArI bhAryAsya ardhakhArIbhAryaM iti / rees vRddhipratiSedhaH syAt ayaM taddhito na vRddhiheturiti puMvadbhAvapratiSedho na svAt yathArdhaprasthe bhavArdhaprasthI sA bhAryAsya ardhaprastha bhArya iti | 20 | nyA0 sa0 arddha0 - arddhakaMsikamitiarddhakaMsazabdazat krIte'rthe ikaNU na bhavati, ' arddhAtpalakaMkarSAt 6-4-134 itIkaTA bAdhitatvAttataH prayojane'rthe ikaNU dRzyaH / arddhaprasthabhArya iti atrAnta iti bhaNanAnnottarapadavRddhiH, pUrvapadasyApi vA tvAdeH' iti vacanAnna bhavati, tatastaddhitasya svaravRddhihetutvAbhAvAnna puMvanniSedhaH /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 4. sU. 21-23 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 363 prAdAhaNasyaiye // 7. 4. 21 // ____ vA tvAderiti vartate, prazabdAtparasya vAhaNazabdasya eye Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasva vRddhirbhavati Ade: pUrvasya tu prazabdasya vA bhavati / pravAhayatIti pravAhaNaH pravAhaNasyApatyaM pravAhaNeyaH, prAvAhaNeyaH, zubhrAdisvAdeyaN / atrApyuttarapadavRddhaH pUrvoktameva prayAjanam, tena pravAhaNeyI bhAryA yasya pravAhaNeyobhArya iti puvadbhAvapratiSedho bhavati // 21 // eyasya // 7. 4. 22 // eyapratyayAntAvayavAtprazabdAtparasya vAhaNazabdasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati Adestu prazabdasya vA bhvti| pravAheNayasyApatyaM yuvA pravAhaNeyiH praavaahnneyiH| pravAhaNeyasyedaM saMghAdi tasya bhAvo vA pravAhaNeyakam / prAvAhaNeyakam / bAhyataddhitanimittA vRdirevAzrayeNa vikalpanAzakyA bAdhitumiti sUtrArambhaH // 22 // nyA0 sa0 eya-pravAhaNeyiriti atra brAhmaNatvAt 'abrAhmaNAt / 6-1-141 ityanena ibo na lup / - bAhyataddhiteti-bAhyastaddhita eyavyatiriktastannimittA vRddhiH 'vRddhiH svara' 6-4-1 ityanena nityaM prAptA eyAzrayeNa vikalpena 'prAdvAhaNasya' 6-4-21 iti vihiteneti yojnaa| natraH kSetrajJezvarakuzalacapalanipuNazuceH // 7. 4. 23 // natraH pareSAM kSetrajJa, Izvara, kuzala, capala, nipuNa, zuci ityeteSAM prakRtyavayavAnAM Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati Adestu natro vaa| akSetrajJasyedaM akSaitrajJam, AkSetrajJam / akSetrajJasya bhAvaH karma vA akSetrazyam AkSetrazyam, rAjAditvAt TaghaN / evamanaizvaram, bAnezvaram, anaizvaryam, Anaizvaryam / akuzalasyedam bakauzalam Akauzalam, evamacApalam, AcApalam, anaipuNam / naipuNam / na zucirazucistasyedam azaucam, Azaucam, na vidyate zucirasyeti vA azucistasya bhAvaH karma vA azaucam, Azaucam / kSetrajJakuzalacapalanipuNAnAM napUrvANAmapi yuvAdipAThAdaNamicchantyeke / AyathAtathyamiti samAsAtpratyayaH / ayAthAtathyamiti pratyayAntena samAsaH / evam AyathApuryam ayAthApuryam yathA Acaturyam acAturyam iti / yathAtathA yathApurA ityakhaNDamavyayaM vA 'nAma nAmnA'-(3-1-18) iti vA samAso 'yathA'thA' (3-1-41) iti avyayIbhAvo vA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 24-25 1 akArAntaH / 23 // ___ nyA. sa. matraH-akSetramiti 'najatatpuruSAdabudhAdeH' 7-1-57 ityanena dayaNa na bAdhyate, kSetrajJezvarayorbudhAdipAThAt / na vidyate zucirasyeti veti pUrvaprayogApekSayA vA na tu vAkyApekSayA na tatpuruSe hi 'nabatatpuruSAt' 6-3-71 iti tvatalAveva syAtAmato bahuvrIhireva kAryaH / avyayIbhAvo veti tathetyasya yogyatvaM puretyasya yogyatvaM tathetyasya puretyasya cAnatikrama iti vA yathAtathaM, yathApuram / akArAnta iti avyayIbhAvasya napuMsakatve 'klIve' 2-4-97 ityanena hasvaH / jaGgaladhenuvalajasyottarapadasya tu vA // 7. 4. 24 // Aderityanuvartate / veti tu nivRttam / uttarapadasya cetyakaraNAt / jaGgala, dhenu, valaja ityetaduttarapadAnAM zabdAnAmAdeH pUrvapadasya Niti taddhite pare svareSvAdeH svarasya nityaM vRddhirbhavati / uttarapadasya punarvA bhavati / kurujaGgaleSu bhavaH korujaGgalaH, kaurujAGgalaH, vaizvadhenavaH vaizvadhainavaH, sauvarNavalajaH sauvarNavAlajaH / 24 / nyA0 sa0 jaGgala0-vaizva(nava ityatra 'utsAdera' 6-1-19 zeSeSu bhave' 6-3-123 hRdabhagasindhoH // 7. 4. 25 // Adehattarapadasyeti ca dvayamanuvartate, hRdbhagasindhu ityevamantAnAM zabdAnAM Niti taddhite pare AdeH pUrvapadasyottarapadasya ca svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / suhRdaH suhRdayasya vA idaM bhAvaH karma vA tasyedam ' (6-3-159) ityaNi yuvAdyaNi vA sauhArdam, evaM dauhArdam / suhRdo bhAvaH karma vA rAjAditvAt TayaNi sauhAdyam, dohArdham / bahulAdhikArAt, mitrAmitrArthayoH suhRduhRcchabdayoH sauhRdam dau<< damityapi bhavati / subhagasya bhAvaH saubhAgyam, daurbhAgyam, subhagAyA apatyaM saubhAgineyaH, do giNeyaH, ekapadatvANNatvam / saktupradhAnAH sindhavaH saktusindhavaH, teSu bhavaH sAktusaindhavaH, pAnasaindhavaH, lAvaNasaindhavaH, mAhAsaindhavaH, saurasaindhavaH / kacchAditvAdaNa / tatra tadantavidherapISTatvAt / 25 // nyA0 sa0 hRd bhaga0 --suhRdasya veti mitrArthatvAbhAvAnna 'sahRduhan' 7-3-157 ityanena suhRdAdezaH, tathA cANi sati 'hRdayasya' 3-2-94 iti hRdAdezaH / sauhAryamiti ayaM suhRdazabdasyaiva prayogaH suhRdayazabdasya tu TyaNi sauhadayyamityeva bhavati, hRdayasyA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 4. sU, 26-27] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH / 365 hallAma' 3-2-94 ityatra niranubandhagrahaNe iti nyAyAnniranuvandhasyaiva yasya prahaNena yaNi hanAdezAbhAvAt / bahulAdhikArAditi 'isusorbahulam' 7-2-128 ityato'nuvRttAt / mitrAmitrArthayoriti nanu suhRduhecchandayormitrArthayoriti vizeSaNaM kimartha mitrAmitrArthayoreva suhRdduhRdrUpasamAmAntavidhAnenAvyabhicArAt ! ___ satye, suhRdayaduhRdayazabdayoH krUgakarArthayoryadA 'tasyedam' 6-3-160 ityaNi 'hRdayasya hallAsa' 3-2-94 ityanena hRdAdezastradApi suhRduIcchabdau sta iti tadvyavacchedArtha mitrAmitrArthayorityuktam / ___ tatra tadantavidheriti na kevala sindhu ityasya kebalasya kacchAdI pAThAt kevalAna pratyayaH kiMtu sindhvanteti pAThAt tadantAdapItyarthaH / prAcAM nagarasya / / 7. 4. 26 // prAcAM deze vartamAnasya nagarAntasya zabdasya Niti taddhite pare AdeH pUrvapadasyottarapadasya ca svareSvAde: svarasya vRddhirbhavati / suhmanagare bhavaH sauhmanAgaraH, pauNDanAgaraH, vAju (vAMja) nAgaraH, vairATanAparaH, gairinAgaraH / prAcAmiti kim ? udIcAM mADanAgaraH // 26 // nyA0 sa0 prAcAM0-puNDAmaDAzca puruSavizeSAH / anuzatikAdInAm // 7, 4. 27 // anujJalika ityevamAdImA zabdAnAM Niti taddhite pare pUrvapadasyottara'padasya ca svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati / anuzatikasyedamAnuzAtikama, anuzatikasyApatyamAnuzAtikiH, anuhoDena carati AnahauDikaH / ___ anuzatika, anuhoDa, anusaMvatsara, anusaMvaraNa, anurahat, agAraveNa, asihatyA, azvi (sya) hatya, asthaheti, asyahetu, aniSAda, adhenu, kRruruta, kurupaJcAla, adhideva, adhibhUta, ihaloka, paraloka, sarvaloka, sarbapuruSa, sarvabhUmi, badhyoga, prayoga, abhigama, parastrI, puSkarasad, udakazuddha, sUtranaDa, caturvidyA, zAtakumbha, sukhazayana ityamuzatikAdiH / AkRtigaNo'yam, tena rAjapauruSyAdayaSTayaNantA atraiva paTa va te / rAjapauruSyam, pArimANDalyama, prAtibhASyam, sArvavaidyam / pratyayAntare tvAdereva vRddhiH| rAjapuruSasyApatyaM rAjapuruSAyaNiH / / 27 / nyA0 sa0 anu0 -pArimANDalyamiti parimaNDalamaNUnAM parimANaM tadyogAt paramANavo'pi parimaNDalAsteSAM bhaavH| prAtibhAvyamiti pratibhuvo bhAvaH dayaNi ubhayapadavRddhau 'vyakye 1-2-25 ityAvAdezaH, "asvayaMbhuvo'v ' 6-4-7. iti kRte pazcAdubhayapadavRddhi /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 3 sU0 28-29 ) sArvavaidyamiti sarve vedAH sarvA vidyA vA bheSajAdibhyaSTrayaNi 'avarNevarNasya ' 6-4-68, yadA vidyA tadA 'vyaJjanAt paJcama' 1-3-47 iti yasya luk / rAjapuruSAryANariti atra 'avRddhAt' 6-1-110 ityAyani / devatAnAmAtvAdau // 7. 4. 28 // devatArthAnAM zabdAnAmAvAdI viSaye Niti taddhite pare AdeH pUrvapadasyottarapadasya ca svarenvAdeH svarasya vRddhirbhavati / agnizca viSNazca devatA asya AgnAvaiSNavaM sUktam, aindrApoSNaM haviH, AgnimArutaM karma, AgnivAruNImanaDvAhomAlabheta / AtvAdAviti kim ? skandavizAkhayoridaM skandavizAkham, brAhmaprajApatyam / 'vedasahazrutAvAyudevatAnAm' (3-2-41). ityata Arabhya ' uSAsoSasaH' (3-2-46) iti yAvadAtvAdayaH / 28 // nyA. sa. devatA0-vizAkhaH skandamijam / brAhmaprajApatyamiti atra patyavayavayogAt prajApratizabdo'pi patiriti 'anidamya' 6-1-15 iti vyaH, bhAve 'patirAjanta' 7-1-60 iti dayaNa vaa| Ato nendravaruNasya // 7. 4. 29 // AkArAntAtpUrvapadAtparasya indrazabdasya varuNazabdasya cottarapadasya svareSvAdeH svarasya vRddhinaM bhavati / agnizca indrazca agnendro, to devatA asya bhAgnendram sUktam, saumendraM haviH, aindrAvaruNam, maitrAvaruNam / Ata iti kim / AgnivAruNam / uttarapadasyetyeva ? aindrAgnam ekAdazakapAlaM puroDAzaM nirvapet / nana cendrazabdasya to svarau tatrAdyaH saMdhikAryeNa hiyate'paro ''varNavarNasya' (7-4-68) ityato'svara evendrazamdastasya ki vRddhipratiSedhena ? satyam, kintvanenatajjJApyate / bahiraGgamapi pUrva pUrvottarapayoH kArya bhavati pazcAtsadhikAryama, tena pUrveSukAmazama ityAdi siddhaM bhavati / 29 / yA0 sa0 Ato. Agnendra sUktamiti nanvagnizcendrazyAgnendrau tau devate asyeti vigrahe AkAro na prApnoti, yataH antaraGgAnapi vidhIna bahiragApi lup bAdhate iti iH kathaM na syAn yathA AgnivAruNamiti vyAvRttyudAharaNe, atha sUtrasAmarthyAdAkAro bhaviSyatIti iti cet, na, sUtramanyatrApi caritArtha yathA saumendraM haviriti, atha 'ivRddhimati' 3-2-43 iti i: prApnoti, na yato'gnizabdasya pratyayAdi ISoma' 3-2-42 iti sUtrAdagnerityanuvRtteH! ucyate, 'Ato nendra' 7-4-29 iti sUtraM vyaktI prAvarttiSTa tata etatsUtrAdAkAro bhavasyeva / AgnivAruNamiti agnizca varuNazca devatA'syeti vigrahe'Ni sati 'aikaadhyeN| 3-2-8 ityanena vibhaktilopaH 'I: pomavaruNe'gneH' 3-2-42 ityantaragAmItvaM ca tato antaragAnapi vidhIn bahiraGgApi lup bAdhate iti nyAyAt lubeva pravartate, tato vibhaktilope
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ , ( pAda. 3. sU. 30-31 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 367 sati ItvaM 'devatAnAmAtyAdau 7-4-28 ityubhayapadavRddhizca prApnoti dvayoH prAptau paratvAdubhayapadavRddhiH kriyate, tasyAM ca satyAM vizeSa vihitatvAt 'irvRddhimatyaviS3-2-43 iti ikAra eva / ekAdazakapAlamiti ekAdazasu kapAleSu saMskRtaM 'saMskRte bhakSye' 6-2-140 ityaN 'dvigo: ' 7-1-144 iti lun / pUrveSukAmasama ityAdIti atra bhatre'N 'prAvAmANAm ' 7-4-17 ityuttarapadavRddhi:, atra yadi pUrva saMdhiH syAttadA ikArasya pUrvAn saMbandhina ukArasya vRddhiH syAt / sAravaikSyAka maitreyabhroNahatyadhaivatyahiraNmayam / / 7. 4. 30 // sAravAdayaH zabdA anAdipratyayAntAH kRtAyalopAdayo nipAtyante / sarayvAM bhavaM sAravamudakam, sarayU zabdasyANi pratyaye'yityasya lopaH / ikSvAko rapatyamaierre: | 'rASTra kSatriyAt ' - ( 6-1 - 114 ) ityAdinAn / ikSvAkoridamaitrAkam, ikSvAkuzabdasya ani aNi cokAralopaH / mitrayorapatyaM maitreyaH, mitrayuzabdasya gRSTaccAditvAdevani yulopaH / atha mitrazabdo vidAdiSu kiM na paThadyate / tathA ca ' kekayamitrapralaya ' ( 7 - 4 - 2 ) ityAvineyAdezenaiva sidhyatIti nedaM nipAtanamArabdhavyaM bhavati / yaskAviSu ca mitrayuzando bahuSu bana paThitavyo bhavati yajaJa: ' ( 6-1-126 ) ityAdinaiva siddhatvAt / ucyate, ani sati mitrayUNAM saMgho maitreyakamityatrAkavaM bAvitvA syAditi vidAdiSu na SaThyate / bhrUNano bhAvaH karma vA zroNahatyam, ghonno bhAvaH karma vA dhaivatyam / atra yaNi nakArastha takAraH / hiraNyasya vikAro hiraNmayam, atra mayaTi yazadalopaH |30| vAntamAntitamAntito'ntiyAntiSad // 7 4 31 // vA antamAdayaH zabdAstamavAdipratyayAntAH kRtatikAdilopAdayo nipAtyante / ayameSAmatizayenAntikaH antamaH pakSe antikatamaH, atrAntikazabdasya tamappratyaye tikazabdalopo 'no'prazAno'nusvArAnunAsiko ca pUrvasyApare' iti sakArAbhAvazca nipAtyate / abameSAmatizayenAntikaH antitamaH / atra kazabdasya lopaH, pakSe antikatamaH / antikAdAgacchati antita Agacchati, atrApAdAnalakSaNe tasau kazabdasya lopaH / pakSe'ntikata Agacchati, antike sAdhuH antiyaH, atra mapratyaye kazabdasya lopaH ikArasya ca lopAbhAvaH / pakSe atikSa: / antike sIdati antiSad, atra saditi trinte kalopaH sasya SatvaM ca / pakSe antikasat |31|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ] vRhatti -laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 32-36 // ___ nyA0 sa0 vAnta0 sakArAbhAvazceti 'nAma sivyaJjane' 1-1-21 iti padatvAt sakAraH prAptaH / vinmatorNISTheyasau lup // 7. 4. 32 // vinmatu ityetayoH pratyayayoNi iSTha iyasu ityeteSu pratyayeSu pareSu lub bhavati / sragviNamAcaSTe sranayati, ayameSAM sragviNAmatizayena sragbI srajiSThaH / ayamanayoH sragviNoratizayena sagko srajoyAn, tvagvantamAcaSTe tvacayati, ayameSAmatizayena tvagvAn variSThaH, ayamanayoratizayena tvagvAn tvacoyAn, kumuvantamAcaSThe kumudayati, kumudiSThaH, kumudoyAn / ata eva vacanAdaguNAGgAdapISTheyasU / nirdizyamAnatvAt pratyayamAtrasya lup // 32 // nyA0 sa0 vinma0-sajiSTha iti atrAntavarttivibhaktyapekSayA yathA visantasya iSThapratyaye prAptasya padatvasya sityeveti niyamena niSedhastathA vinlope'pi, na ca 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti vinantAdiSThapratyayo vihito'tastasyaiva niyamena padatvAbhAvo, na tu vinlope pAzcAtyasyeti yataH 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti paribhASAyAH 'ssddvrjek| 7-3-40 ityatra SaDvarjanenAnityatvajJApanAt , evaM tvaciSTha ityAdiSvapi dRzyam / alpayUnoH kanvA // 7. 4. 33 / / alpa yuvana ityetayoNi iSTha Iyasu ityeteSu pareSu kan ityayamAdezo vA bhavati / kanayati, kaniSThaH, kanIyAn, pakSe-alpayati, alpiSThaH, alpIyAna, yavayati, yaviSThaH yavIyAn / 33 / / ___nyA0 sa0 alpa0-atrApi aguNAkaNAdapi iSTheyasU vacanasAmarthyAd bhavataH, anyathA 'sthUladUra' 7-4-42 ityanenAntasthAdevayavasya lubapi na syAt tayorabhAvAt evamuttareSvapi dRzyam / prazasyasya zraH // 7. 4. 34 // prazasyazabdasya NISTheyasuSu parata: zra ityayamAdezo bhavati / yati zreSThaH, zreyAn / 34 / vRddhasya ca jyaH // 7. 4. 35 // vadazabdasya prazasyazabdasya ca NoSTheyasuSu parato jya ityAdazo bhavati / jyayati, jyeSThaH / 35 // jyAyAn // 7. 4. 36 // jyAyAniti pUrvasUtreNa vihitAjjyAdezAtparasyeyasorIkArasya AkArAdezo nipAtyate / ayamanayoratizayena prazasyo vRddho vA jyAyAna, jyAyasI // 36 //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 4. sU. 37-39 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [369 nyA0 sa0 jyAyA0-AkArAdeza iti atrAkArasyApi nipAtane jyAyAniti sidhyati 'lugasyAdetyapade ' 2-1-113 ityasyAkArakaraNAdevApravRtteH prakriyAnirAsArtha tvAkArakaraNam / bADhAntikayoH sAdhanedau // 7. 4. 37 // ___ bADha antika ityetayorNISTheyasuSu parato yathAsaMkhyaM sAdhaneda ityetAvAdezI bhavataH / sAdhayati, sAdhiSThaH, sAdhIyAn, nedayati, nediSThaH, nedIyAn / 37 / __ nyA0 sa0 bADhA0 sAdhaneda iti adantAvetAviti samAnalopitvAdasasAdhadiyatra Gapare Nau sanvadAdikAryAbhAvaH / priyasthirasphirorugurubahulatRpradIrghavRddhavRndArakasyemani ca prAsthA sphAvaragarabaMhatrapadAghavarSavRndam // 7. 4. 38 // priyAdInAM yathA saMbhavamimani NISTheyasuSu ca yathAsaMkhyaM prA ityAdaya AdezA bhavanti / priyasya prA,-premA, prApayati, preSThaH, preyAn / sthirasya sthA, sthemA, sthApayati, stheSThaH, stheyAn / sphirasya sphA,-sphApayati, spheSThaH, spheyAn / urovara,-varimA, varayati, variSThaH, varIyAn / gurorgar,-garimA, garayati, gariSThaH, garoyAn / bahulasya baMha,-baMhimA, baMyati, baMhiSThaH, baMhIyAn / tRprasya trap-trapimA, apayati, piSThaH, pIyAn / dIrghasya drAghadrAdhimA, drAdhayati, drAghiSThaH, drAdhIyAn / vRddhasya varSa-varSimA, varSayati, varSiSThaH, varSIyAn / vRndArakasya vanda-vandimA, vRndayati. vRndiSThaH, vRndIyAn / sphirazabdasyAvarNatvAdapRthvAditvAdadRDhAditvAcca nemn-prtyyH| varAdInAmakAra uccAraNArthaH, kazcittu karotyarthe Nau prAdhAdezaM necchati, tanmate priyayati, sthirayatItyAdi / 38 / . nyA0 sa0 priya0-sthemeti atra bahuvacanasAmarthyAt 'varNadRDhAdibhyaH' 7-1-59 itIman, zeSeSu 'pRthvAderiman vA ' 7-1-58 vRndArakAt 'varNadRDhAdibhyaH STrayaNa ca vA' 7-1-59 ityaneneman / pRthumRdubhRzakazadaDhaparivRDhasya Rto raH // 7. 3. 39 // pRthvAdInAmRkArasyemani gISTheyasuSu ca pareSu razabda Adezo bhavati / prathimA, prathayati, prathiSThaH, prathIyAn, mradimA, bRdayati, mradiSThaH, mradIyAn, bhrazimA, bhrazayati, bhraziSThaH, bhrazIyAn, RzimA, krazayati, RziSTaH, krazIyAn, DhimA, draDhayati, draDhiSThaH, draDhoyAn, parivaDhimA, parivaDhayati, parivraDhoSThaH, parivaDhIyAn / kecittu vRDhazabdasyApIcchanti / vaDhimA, vaDhayati, baDhiSThaH, vaDhIyAn / pRthvAdInAmiti kim ? RjimA, Rjayati, RjiSThaH,
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 3 sU0 40-42 ) RjIyAna, kRSNimA, kRSNayati, kRSNiSThaH, kRSNIyAna / anacIyAna svacIyAn / Rta iti kim ? sarvasya mA bhUt / 39 / nyA0 sa0 pRthu0-anucIyAnityAdi na vidyante Rco'sya 'naJ bahoH' 7-3-135 ityapa, zobhanA Rga yasya svac, AbhyAmapyaguNAGgatve'pi 'vinmatoH' 7-4-32 iti jJApakasya sarvodviSTatvAdIyas / bahorNISThe bhUy // 7. 4. 40 // bahazabdasya NISThayoH parayorbhUya ityayamAdezo bhavati, bhUbhAvApavAdaH / bhUyayati, bhUyiSThaH / bahorAkhyAnaM bhUyanam / Nau kecidviklpmaahuH| bhUyayati, bhUyamam / pakSe bahayati, bahanam / bahorNo bhAviti kazcit / bhAvayati / 40 / nyA0 sa0 baho0- bahorAkhyAnamiti Nico'naTazcaikamevedaM vAkyaM, yad vA bahumAcaSTe Nic bhUyyata ityanada / bhUlakaH cevarNasya / / 7. 4. 41 / / bahuzabdasya IyasAvimani ca pare bhU ityayamAdezo bhavati anayozcevarNasya lugbhavati / bhUyAn, bhUyAMsau, bhUyAMsaH, bhuumaa| bhU U iti UkAraprazleSAdavAdezo na bhavati / ivarNasyeti kim ? sarvasya mAbhUt / 41 / nyA0 sa0 bhUlU 0-'priyasthira' 7-4-38 ityataH sUtrAdimaNi iSThaIyasavazcatvAro'nuvartante teSu ca NISThayoH pUrvasUtrAghAtatvAt pArizeSAdimanIyasorevAyaM vidhirityAhaIyasAvimani ceti / UkAraprazleSAditi na ca bhU ityAdezavidhAnAdatra na bhaviSyati iti yato bhametyatra padatvAdapade uktaH 'asvayaMbhuveSu' 7-4-70 iti av na bhaviSyatIti, atra bhU Adezasya caritArthatvAt , bhUyAnityAdAvav syAditi bhUzcAsAvUzceti prazleSavyAkhyAnam / sthUladUrayuvahasvakSiprakSudrasyAntasthAderguNazca nAminaH / / 7. 4. 42 / / sthalAdInAM yathAsaMbhavamimani NISTheyasuSu ca pareSvantasthAderavayavasya laga nAminazca guNo bhavati / sthUla-sthavayati, sthaviSThaH, sthavIyAn / dUradavayati, daviSThaH, davIyAn / yuvan-yavayati, yaviSThaH, yavIyAn / hUsva-hasimA, hasayati, isiSThaH, isIyAn / kSipra-kSepimA, kSepayati, kSepiSThaH, kSepIyAn / bhadra-kSodimA, kSodayati, kSodiSThaH, kSodIyAn / hUsvAdibhyaH pRthvAditvAdiman / uttareNAntyasvarasyAnenArthAdantasthAyA lope siddhe antasthAderiti kimartham ? yena nAprAptinyAyanAntyasvarAdilopaM bAdhitvAnenAntasthAyA eva lopo mA bhadityevamartham / nAmina iti kim ? isvakSiprakSudrANAM sakArapakAradakArANAM
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 371 [ pAda. 4. sU. 43-45 ] mAbhUt kecittu sthUladUrayUnAM karotyarthe Nau necchanti / sthUlaM karoti sthUlayati, dUrayati, yuvati // 42 // nyA0 sa0 sthUla0 - antasthAderiti kimarthamiti - antyasvarasya tAvat trantyasvarAdeH ' 7-4-43 ityanena lupi satyAmantasthAmAtramevAvaziSyate, tatazcAtrAdigrahaNaM nirarthakaM kiMtu antasthAderityanIyAntasthAyA iti kartumucitamiti praznAzayaH / dakArANAM mAbhUditi sarvamukhasthAnamavarNamityekadezena pratyAsantyA sakAradakArayorakArasya tvatvaM syAt / trantyasvarAdeH // 7. 4. 43 // tRprtyysyaantysvr|deshvaavyvsyemni NISTheyasUSu ca pareSu lugbhavati / kartR mantamAcaSTe karayati, kariSThaH, karIyAn kartAramAcaSTe karayati / mAtati bhrAtayatItyatra anarthakatvAt tRzabdasya na bhavati / paTimA, paTayati, paTiSThaH, paTIyAn / laghimA, laghayati, laghiSThaH, laghIyAn / vimanaso bhAvo vimanimA, sanmanaso bhAvaH sanmAnimA, dRDhAditvAdiman / vinmatolu pi anekasvarasyAntyasvarAdelu' caM ca vikalpenecchantyeke, lugabhAvapakSe Nau guNaM cecchanti / / payasvinamAcaSTe payayati, payasyati, payiSThaH, payasiSThaH, payoyAn, payasIyAn / vasumantamAcaSTe vasayati, vasavayati, vasiSThaH, vasaviSThaH, vasIyAn, vasavIyAn / 43 / nyA0 sa0 trantya.--anarthakatvAditi anarthakatvaM cAsyAvyutpannatvAt, tRpratyayazca varNAnupUrvI vijJAnArthaH / naikasvarasya / / 7.4. 44 // ekasvarasya zabdarUpasya yo'ntyasvarAdiravayavastasyemani NISTheyasuSu ca pareSu lugna bhavati / sragviNamAcaSTe srajayati, srajiSThaH, srajIyAn / srugvantamAcaSTe khacayati, sruciSThaH, srucIyAn / ekasvarasyeti kim ? vasumantamAcaSTe vasayati, vasiSThaH, vasIyAn / ina cetyeva / asyApatyam iH / jJo devatAsya jJaH, zriye hitaH zrIyaH, yogavibhAgAt ' avarNavarNasya' ( 7-4-68) iti lopasyApi pratiSadhaH / zreSThaH, zreyAn / 4.4 / nyA0 sa0 naika0 - yogavibhAgAditi anyathA trantyasvarAderanekasvarasyetyeva kuryAt / fusestinorAyane / / 7. 4. 45 / daNDin hastin ityetayorAyane pratyaye'ntyasvarAderlug na bhavati / ' nopadasya -' (7-4-61 ) iti prApto pratiSedhaH / daNDino'patyaM dANDinAyanaH,
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 46-51 ] hAstinAyanaH, naDAdyAyanaN / Ayana iti kim ? daNDinAM samUho dANDam, hAstikam / 45 / ____ nyA0 sa0 daNDi0-dANDama, hAstikam-'zvAdibhyo'J' 6-2-26, 'kavaci' 6-2-14 itIkaNa, 'nopadasya' 7-4-61 ityntlopH| vAzina Ayano // 7. 4. 46 / / __vAzinzabdasyAyanipratyaye pare'ntyasvarAdeluMga na bhavati / vAzino'patyaM vAzinAyaniH / 'avRddhAhornavA' (6-1-110) ityAyaniJ / 46 / eye jihmAzinaH // 7. 4.47 // jihmAzinazabdasya eye pratyaye pare'ntyasvarAdeluga na bhavati / jihmAzino'patyaM jaihmAzineyaH, zubhrAditvAdeyaN / 47 / Ine'dhvAtmanoH // 7. 4. 48 // adhvana Atman ityetayorInapratyaye pare'ntyasvarAdeluMga na bhavati / adhvAnamalaMgAmI adhvanInaH, 'adhvAnaM yenau' (7-1-103) itInaH / Atmane hita AtmanInaH, 'bhogottarapadAtmabhyAmInaH ' (7-1-40) itInaH / Ina iti kim ? prAdhvam, adhyAtmam // 48 // ikaNyatharvaNaH // 7. 4. 49 // atharvanazabdasyekaNi pratyaye pare'ntyasvarAderlug na bhavati atharvANaM vettyadhIte vA AtharvaNikaH, nyAyAditvAdikaN / 49 / yUno'ke // 7. 4. 50 // yuvanazabdasyAke pratyayepare'ntyasvarAdelug na bhavati / yUno bhAvaH yauvanikA, caurAditvAdakaJ / aka iti kim ? yuvA prayojanamasya yauvikam // 50 / nyA sa0 yUno0-yauvaniketi caurAdyamanojJAdyakabiti strIklIbatvam / anoSTye ye // 7. 4. 51 // __ an ityetadantasya Tyajite ye pratyaye pare'ntyasvarAdelagna bhavati / sAmani sAdhuH sAmanyaH, evaM vemanyaH, mUrdhani bhavaH mUrdhanyaH, takSNo'patyaM tAkSaNyaH, kurvAditvAt jyaH / aTaca iti vacanAt sAnubandhe'pi pratiSedhaH / ana iti kim ? chatriSu sAdhuH chattryaH, aTatha iti kim ? rAjJo bhAvaH karma vA rAjyam, daurAtmyam / ya iti kim / paramarAjaH, dvimadhaH 51 //
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda 4. sU. 52-56] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [373 aNi // 7. 4. 52 // an ityetadantasyANi taddhite pare'ntyasvarAdelagna bhavati / sutvano'patyaM sautvanaH, yAjvanaH, sAma devatAsya sAmanaH, vaimanaH, saMdiSTaM karma kArmaNam, 'parvaNi bhavaH pArvaNaH aNIti kim ? karma zIlamasya kArmaH, chantrAditvAdanu / karmaNe zaktaM kArmukam, 'yogakarmabhyAM yokajI' (6-4-95) ityuka, yogavibhAga uttarArthaH // 52 // saMyogAdinaH // 7. 4. 53 // saMyogAtparo ya in tadantasyANi pare'ntyasvarAdeluga na bhavati / zaGgino'patyaM zAGakhinaH, cAkriNaH, vAviNaH, srAgviNaH, mAdriNaH, bhAdriNaH / saMyogAditi kim ? medhAvino'patyaM maidhAvaH, mAyAvaH / aNItyeva ? prAkAramadino'patyaM prAkAramadiH, vAhvAditvAdi / anapatye uttareNa siddhatvAdapatyArtho'yamArambhaH / 53 / gAthividathikezipaNigaNinaH // 7. 4. 54 // - gAthin, bidathin, kezin, paNin, gaNin ityeteSAminnantAnAmaNi pare'ntyasvarAdelugna bhavati / gAthino'patyaM gAthinaH, vaidathinaH, kaizinaH, pANinaH, gANinaH / 541 anapatye // 7. 4. 55 // innantasyApatyAdanyatrArthe yo'N tasmin pare'ntyasvarAdelug na bhavati / sAMkRTinaM vartate, sAMkoTinam, sAMrAviNam, sAmAjinam gabhiNInAM samaho gAbhiNam / bhikSAditvAdaN / guNina idaM gauNinam, stragviNa idaM vAgviNam anapatye iti kim ? medhAvino'patyaM maidhAvaH / aNItyeva ? gabhiNAM samaho gArbham, daNDinAM dANDam, cakriNAM cAkram / 'vAdibhyo'J' (6-2-26 ) ityaja / 55 // nyA0 sa0 ana0-gAmiNamiti 'jAtizca' 3-2-51 jhati puMvata , anyathA 'svarasya' --4-110 iti sthAnitvAt prAptireva na / ukSNo luka // 7. 4. 56 // ukSanazabdasyAnapatye'Ni pare'ntyasvarAdeluMga bhavati / ukSNa idamaukSaM padam / anapatya ityeva ? ukSNo'patyamaukSNaH / 56 /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] bRhavRtti-laghunyAsasa~valite [pAda. 4 sU. 57-62 // brahmaNaH // 7. 4. 57 / / ___brahmanzabdasyAnapatye'Ni pare'ntyasvarAderlum bhavati / brahmaNa idaM brAhmamastram, brAhmo mantraH, yogavibhAga uttarArthaH / 57 / jAtau // 7. 4. 58 // brahmanzabdasya jAtAvabhidheyAyAmanapatye evANi pare'ntyasvarAdeluga bhavati / brahmaNa iyaM brAhmo oSadhiH, pUrveNa siddhe jAtAvanapatye eveti niyasArthaM vacanam, tenottarasUtreNApatye lug na bhavati / brahmaNo'pratyaM brAhmaNaH, jAtAviti kim ? brahmaNo'patyaM brAhmo nAradaH / 58 / / nyA. sa. jAto0-niyamArthamiti vyaktivAcinastu brahmaNo'patye'Ni brAhmaH iti bhavatyuttareNa lopAt , sUtrAkaraNe tu brAhmaNa iti. na syAt / avarmaNo mano'patye / / 7. 4. 59 / / varmanazabdavajitasya mannantasyApatyArthavihite'Ni pare'ntyasvarAdela ga bhavati / suSAmno'patyaM sauSAmaH, mAdrasAmaH, bhAdrasAmaH / avarmaNaM iti kim ? vakravarmaNo'patyaM cAkravarmaNaH / mana iti kim ? sutvano'patyaM sautvanaH, yAjvanaH / apatya iti kim ? carmaNA channazcArmaNo rathaH / 59 / nyA0 sa0 avarma.-cAkravarmaNa iti atra vyAvRttau sarvatra 'nopadasya.' 7-4-61 ityanenApi nAntyasvarAdilopaH 'aNi' 7-4-52 ityanena niSedhAt / hitanAno vA // 7. 4. 60 // hitanAmazabdasyApatye'Ni pare'ntyasvarAdelag bhavati vaa| hitanAmno. 'patyaM haitanAmana:, haitanAmaH / apatya iti kim ? haitanAmanaH / 60 / no'padasya taddhite // 7. 4. 61 // nakArAntAnAmapadasaMjJakAnAM taddhite pare'ntyasvarAdela ga bhavati / medhAvi-- no'patyaM maidhAvaH, mAyAvaH, auDulomiH, zAralomiH, aamnimiH| dvayorahroH samAhAro vyahaH, vyahaH / hastinAM samUho hAstikam / na iti kim ? vaidyuta tejaH / apadasyeti kima ? medhAvirUpyam medhAvimayam / taddhita iti kim ? hastinA, hastine / 6 / / kalApikuthumitaitalijAjalilAGgalizikhaNDizilAlisabrahma cAripIThasarpisUkarasamasuparvaNaH / / 7. 4. 62 // kalApyAdInAM nakArAntAnAmapadasaMjJakAnAM taddhite pare'ntyasvarAdelama
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 4. sU. 63-65] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [375 bhavati / atra ye innantAsteSAmanapatya iti zikhaNDipIThasapiNorapatye'pi * saMyogAdinaH' (7-4-53) iti sUkarasamasuparvaNostvaNi (7-4-52) iti niSedhe prApte lagavacanam / kalApinA prokta vedamadhIyate kAlApA:, kauthamAH / taitalI, jAjalI, lAGgalI, cAcAryAH / tatkRto grantho'pyupacArAt tacchabdenocyate / tamadhIyate tattalAH, jAjalAH, lAGgalAH, zikhaNDina ime'patyAni cA zaikhaNDAH, zilAlinaH zailAlAH, sabrahmacAriNaH sAbrahmacArA, pIThasapiNaH paiThasarpAH, sUkarasamanaH saukarasadyAH, suparvaNaH sauparvAH / 62 / vAzmano vikAre / 7. 4. 63 / / azmanazabdasyApadasya vikAre vihite taddhite pare'ntyasvarAdela gvA bhavati / azmano vikAraH AzmaH, Azmano bA / vikAra iti kim ? Azmano mantraH, nityamicchantyeke / 631 carmazunaH kozasaMkoce // 7. 4. 64 / / carman, zvana ityetayorapadabhUtayoryathAsaMkhyaM koze saMkoce cArthe taddhite pare'ntyasvarAdeluga bhavati / carmaNo vikAra: kozazcArmaH / kozAdanyatra cArmaNaH / zuno'yaM zauva: saMkocaH, saMkocAdanyatra zauvanaH / kathaM zuno vikAro'vayavo vA zauvaM mAsam zauvaM pucchamiti ? haimAditvAdabi 'no'padasya' -(7-4-61) ityeva bhaviSyati / 64 / prAyo'vyayasya // 7. 4. 65 // . avyayasyApadasaMjJakasya taddhite pare'nsyasvarAdeH prAyo laga bhavati / svarbhavaH sauvaH, bahirjAto bAhyaH, bAhIkaH, sAyaMprAtikaH, paunApunikaH / " varSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkaN / anabhidhAnAdavyayalakSaNastanaTa na bhavati / paunaHpunyam, upariSTAdAgataH aupariSTaH, parata AgataH pArataH, ekaikazyam / prAyograhaNaM prayogAnusaraNArtham, teneha na bhavati / ArAtIyaH, zAzvatikaH, zAzvataH, pArthakyam / apadasyetyeva / kaMyuH, zaMyuH, ahaMyuH / 65 / nyA0 sa0 prAyo0-sAyaMprAtika ityAdi athAvyayasamudAyo'vyayagrahaNena gRhyate iti 'sAyaMciram', 6-3-88 iti sAyaMprAtarAdibhyastanaT kasmAnna bhavati ? ityAha-anabhidhAnAdiyAdi, ekaikazyamiti ekamekaM dadAti, ekazabdasyAmantasya vIpsAyAM dvitvaM 'plupacAdAveka' 7-4-81 ityamo lupi bahvalpArthAt ' 7-3-150 iti kArake zas , ekaikazo bhAvaH dynn|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 // bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 66-68 / ArAtIya ityAdi-'dorIyaH' 6-3-32 varSAkAlebhyaH' 6-3-80 itIkaNa, 'bhartusaMdhyAderaNa' 6-3-89 / anInAdaTyahno'taH // 7. 4. 66 / / Ina-at-aTvajite taddhite pare'padasyAhno yo'kArastasya luga bhavati / ahnAM samUhaH Am, ahnA nirvRttam Ahnikam, anInAdaTIti kim / dvAbhyAmahobhyAM nirvRttaH dvAbhyAmahobhyAM bhRto'dhISTo dve ahanI bhUto bhAvI vA vyahInaH, yahINaH, 'rAjyahaH'-(6-4-110) ityAdinenaH / ati, anvaham, pratyaham / aTi,-dvayoranoH samAhAraH byahaH, tryahaH, uttamAhaH, paramAhaH, puNyAham, sudinAham // 66 // nyA0 sa0 anI-dvayahIna iti 'sarvA zasaMkhyA' 7-3-118 iti vihitamaTaM paramapi samAsAntaM bAdhitvAnavakAzatvAt 'satryahaH saMvatsara' 6-4-110 itIna eva anvahamityAdi aharahasnu, aharahaH prati 'yogyatA' 3-1-40 iti vIpsAyAmavyayIbhAve napuMsakAdvA ' 5-3-89 ityat / yadA tu anugataM pratigatamahaH tadA 'ahnaH' 7-3-116 ityarTa bAdhitvA'vyayadvAreNa 'sarvAza' 7-3-118 ityada ahlAdezazca syAt / dvayahaH, tryahaH, 'dvigoranaho'da' 7-3-99 / vizatesterDiti / / 7. 4. 67 / / vizatizabdasyApadasaMjJakasya yastizabdastasya Diti taddhite pare luga bhavati / viMzatyA krIta: viMzakaH, vizatiradhikAsmin zate vizaM zatam, ekaviMzam, vizateH pUraNaH viMzaH, ekaviMzaH, AsannA vizatireSAmAsannavizAH / vizateriti kim ? ekasaptateH pUraNaH ekasaptataH, ekaashiitH| taddhita ityeva / vizatau / 67 / avarNavarNasya / / 7. 4. 68 // avarNAntasyevarNAntasya cApadasya taddhite pare lugbhavati / nirdizyamAnasvAda varNevarNayoreva / dakSa, dAkSiH, plakSa, plAkSiH, cUDA, cauDiH, balAkA,bAlAkiH, ivarNa,-nAbhi, nAbheyaH / saMkRtiH, sAMkRtyaH, dulI, dauleyaH, rohiNI, rauhiNeyaH, vatsaM prINAtIti vatsaprIH tasyA apatyaM vaatspreyH| atra ' catuSpAdya aiyaJ' (6-1-83) / paratvAcceyAdezo bAdhyate / zrAyaM havirityAdiSu tu vizeSavihitatvAt 'vRddhiH svare' (7-4-1) ityAdinA vRddhireva / apadasyetyeva / zuklatamaH, UrNAyuH, zucitaraH / taddhita ityeva / vakSe, agnyoH / 68 //
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda 4. sU. 69-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 377 akadrapANDavoruvarNasyaiye // 7. 4. 69 // kadrUpANDuzabdavajitasya uvarNAntasya eye taddhite pare lug bhavati / kamaNDalvA apatyaM kAmaNDaleyaH, madrabAbA mAdrabAheyaH, ziti bAhvAH zaitibAheyaH, jambA jAmbeyaH, lekhAbhravaH laikhaabhreyH| atra paratvAduvAdezo bAdhyate / akabUpANDvoriti kim ? kAdraveyaH, pANDaveyaH / uvarNasyeti kim ? vaimaatryH| eya iti kim ? mANDavyaH / 69 / asvayaMbhuvo'v // 7. 4. 70 // __svayaMbhUzabdavajitasyApadasaMjJakasyovarNAntasya taddhite pare av ityayamAdezo bhavati / upagorapatyamopagavaH, kApaTavaH, bAbhravyaH, mANDavyaH / zaGkavyaM dArU, picavyaH karpAsaH, bAhaviH, aupabindaviH (aupabAhaviH) asvayaMbhuva iti kim ? svAyaMbhuvaH // 7 // RvovarNadosisusazazvadakasmAtta ikasyeto luk // 7. 4. 71 // RvarNAntAduvarNAntAddoszabdAdisantAdusantAcchazvadakasmAdvivajitAttakArAntAca parasyekapratyayasya saMbandhina ita ikArasya lagbhavati / mAturAgataM mAtRkam, paitRkam / 'Rta ikaN' (6-3-151) / uvarNa, niSAdakavA bhavaH naiSAdakarSukaH, zAbarajambukaH, 'uvarNAdikaN' (6-3-38) / dos, dobhyA tarati dauSkaH, is, sapiH paNyamasya sApiSkaH, bAhiSkaH / us, dhanuH praharaNamasya dhAnuSkaH, yAjuSkaH, udazvitA saMskRta modana audazvitkaH, zakRtA saMsRSTaH zAkRtkaH / yAkRtkaH / zazvadakasmAt pratiSedhaH kim ? zazvadbhavaM zAzvatikam, 'varSAkAlebhyaH' (6-3-79) itIkaN-Akasmikam, adhyaatmaaditvaadiknn| pratyayayayorisusograhaNAdiha na bhvti| AziSA carati AziSikaH vase: ki us, uSA carati auSikaH, mathitaM paNyamasya mAthitika ityatrApi tAntatvasya lAkSaNikatvAt na bhavati / 71 / asakRtsaMbhrame // 7. 4. 72 // bhayAdibhizcittavyAkSepAt prayoktustvaraNaM saMbhramaH / tasmindyotye yat pravartate padaM vAkyaM vA tadasakRdanekavAraM prayujyate / ahirahiH, budhyasva budhyasva, ahirahirahiH, budhyasva budhyasva budhyasva, hassyAgacchati hastyAgacchati, laghu palAyadhvaM laghu palAyadhvam / saMbhramAdau padaM
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 73 ) vAkyaM vA vartate na padAvayava iti nAsau asadvirvA bhavati / tacca padaM vAkyaM vA pariniSpannaM sattatra vartate nApariniSpannamiti kRteSu yatvAdikAryeSu tadasakRdvirvA bhavati nAkRteSu / tena drogdhA drogdhA, droDhA droDhetyeva bhavati na tu drogdhA droDhA droDhA drogdhA / evaM mASavApANi mASavApANi, mAtuHSvasA mAtuHSvasA, hINoM hINaH / kRtadvirvacanAnAmapi rUpArthayorabhedena sthAnivadbhAvena caikapadatvAt kautaskutaH paunaHpunyam paunapunikaH ityAdiSu taddhitaH siddho bhavati / 72 / nyA0 sa0 asa-asakRdviti anenAsakRt vakSyamANaistu dviH| kautaskuta iti kaskAdau kautaskuteti pAThAdAgate'rthe aNeva, na tu 'kvehAmAtra' 6-3-16 iti tyac / bhRzAbhIkSNyAvicchede dviH prAktamabAdeH // 7. 4. 73 // kriyAyAH sAkalyamavayava kriyANAM kAtnyaM bhRzArthaH / paunaHpunyamA-bhIkSNyam, sAtatyaM kriyAntarairavyavadhAnamavicchedaH / eteSu dyotyeSu yatpadaM vAkyaM vA vartate tattamabAdipratyayebhyaH prAgeva dvirucyte| bhRze, lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti, adhodhvAdhISvetyevAyamadhIte, AbhIkSNye, bhoja bhoja vrajati, bhuktvA bhuktvA va jati avicchede, pacati pacati, adhote adhote, brahmacarya carati carati, prapacati prapacati, satkaroti satkaroti, alaMkaroti alaMkaroti / bhRzAdayazca kriyAdharmA iti kriyApadamevAtra saMbadhyate / kriyAvizeSaNasyApi kriyAtvenAdhyavasAya t bhRzAdiyoge dvirvacanaM bhavati / yathA punaHpunaH pacati, bhUyo bhUyaH paThati, vAraMvAra bhuGkte, muhurmuhuH pibati, zanaiH zanairgacchati, mandaM manda tudati, stokaM stoka calati, pRthakpRthagabhidhatte / yadA tu kriyArUpatA na vivakSyate tadA ' navA guNaH sadaze rit ' (7-4-86) iti sAdRzye dvirvacanaM bhavati / manda mandaM tudati, stokaM stokam astamayati iti / eteSviti kim lunIhi, bhuktvA vrajati, pacati / bhRzAbhIkSNyayoryaGiti yaGantamuktArthatvAnna dvirucyate / yadA tu bhRzArthe yaG tadAbhIkSNyArthAbhivyaktaye dvirvacanam pApacyate pApacyata iti / yadA tu tatpratipAdanAya paJcamI vidhIyate tadA tasyA dvirvacanasahAyAyA evAbhIkSNyapratipAdane sAmarthya ktvANamoriveti dvirvacanamapi bhavati pApacyasva paapcysveti| prAktamabAderiti kim ? pacatipacatitamAm, pavatipacatitarAm / atra tamabAderAtizAyikAtpUrvameva dvivacanam pazcAttamavAdiH, anyathA hyaniyamaH syAt / / 73 //
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 74-75 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [379 nyA0 sa0 bhRzAbhIkSNyA0-AbhIkSNyaM vicchedenApi sthitvA sthitvA kriyAkaraNe saMbhavati, avicchedazca nirantarakriyAkaraNe saMbhavati ityanayorbhedaH / kriyAvizeSaNasyeti yadi kriyApadamevAtra saMbadhyate tarhi punaH punaH pacatItyatra kathaM kriyAvizeSaNasya dvivacanam ? ityAzakA, astamayatIti 'iMNk gatau ' ayanamayaH astamayo'stamayaH, sa ivAcarati kvipi rUpamidaM iM duM ityasya vaa| dvivacanamiti yadA tu AbhIkSNye yak tadA bhRzArthatyAvayavakriyAsAkalyarUpasya madhyapAtitvena gatArthatvAd vicAro na kRtH| nAnAvadhAraNe // 7. 4. 74 // nAnAbhUtAnAM bhedeneyattAparicchedo nAnAvadhAraNam / tasminyacchabdarUpaM vartate tadvirucyate, yogavibhAgAtprAktamabAderiti nAnuvartate / asmAtkArSApaNAdihabhavadbhyAM mASa mASa dehi, pratyekaM mASamAtraM dehi nAdhikamityarthaH / dvau dvau dehi, trIn trIn dehi, eSu kArSApaNasaMbandhino mASA na sAkalyena ditsitAH ki tahi pratyekaM mASamAtrameva dvAveva traya eva veti na vIpsAsti / nAnAgrahaNaM kim asmAtkArSApaNAdihabhavaddhabhyAM mASadehi / ekmevetyrthH| avadhAraNa iti kim / asmAtkArSApaNAdihabhavadbhyAM mASaM dvau trInvA dehi / / 74 / / ___ nyA0 sa0 nAnA0-bhUtAnAmityAdi nAnAzabdo nAnAbhUte mASAdau vartate, sasyAvadhAraNamekatvAdi nAnAvadhAraNamiti na vIpsA'stIti, iha satyapi nAnAvadhAraNe vIpsAstyeva, dvAvapi hi to mASau pratyekaM dAnena vIpsyete, tato vIpsAyAmeva dvivacanaM bhaviSyati kimarthamidam ? ityAha-eSu kArSApaNasaMbandhina ityAdi vIpsA hi dvirucyamAnasya yAvanto'rthabhedAstAvatAM pratyeka kriyAdinA vyaaptumicch| sA na dvayostrayANAM vA saMbandhe bhavati, api tu sarveSAmeva, atra ca kArSApaNo nAmAnekamASasamudAyarUpastatra tatsaMbandhino mASAH sarva eva na dAtumiSTAH kintu dvAveva, vIpsAyAM tu sarva dadAtyeva / AdhikyAnupUSye // 7. 4. 75 / / AdhikyaM prakarSaH, AnupUyaM kramAnullaGghanam / etayoryacchabdarUpaM vartate tadvirucyate / Adhikye, namo namaH, adhikaM nama ityarthaH / kanyA darzanIyA kanyA darzanIyA, ahodarzanIyA ahodarzanIyA, mahya rocate mahyaM rocate, eSa tavAjali reSa tavAjaliH, mahya rocatetarAm mahyaM rocatetarAma, atra prAgAtizAyikaH pazcAdvitvam, AnupUrvya, mUle mUle sthUlAH, agre bhagre sUkSmAH, jyeSThaM jyeSThamanupravezaya, kaniSThaM kaniSThamAsaya, mUlAdyAnapUpeNaiSAM sthaulpAdaya ityarthaH / agramUlamadhyAni trayo bhAgAH tatraikameva mukhyamagraM mUlaM ca / anyeSAM tu bhAgAnAmapekSAkRto'gramUlavyapadezaH / adhaHsanniviSTamapekSyAgra
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 76-77 ] vyapadezaH, uparisaMniviSTamapekSya mUlavyapadezaH / na caikarUpaM bhAgAnAM sthaulyaM saumyaM vA kiM tarhi yathAmUlamupacIyate sthaulyam yathAgraM ca saumyopacaya iti vIpsA nAsti, evaM jyeSThatvakaniSThatvayorapi ApekSikatvAdvIpsA nAstIti vacanam / / 75 // nyA0 sa0 Adhi0-agreagre iti virAmavivakSaNAt 'na sandhiH' 1-3-52 iti sNdhinissedhH| vIpsA nAstIti sAkanyena vyAptyabhAvAt / ApekSikatvAditi sAkalyaM nAsti, na hi ye vRddhAste vRddhA eva, ye ca kaniSThAste kaniSThA eveti / / DataraDatamau samAnAM strIbhAvaprazne / / 7. 4. 76 // samAnAM kenacidguNena tulyatayA saMpradhAritAnAM strIliGgasya bhAvasya prazne yadvartate DatarAntaM DatamAntaM ca zabdarUpaM tadvirucyate, ubhAvimAvADhayo katarA katarA anayorADhayatA ki devakRtA uta pauruSa kRtetyarthaH, katamA katamA anayorADhayatA kiM sAdhanasaMbandhakRtA utAnya saMbandhakRtA AhosvidubhayasaMbandhakRtetyarthaH / evaM sarva ime ADhaghAH katarA katarA essaamaaddhytaa| katamA katamA essaamaaddhthtaa| sarva ime ADhathAH yatarA yatarA eSAM vibhUtiH tatasa tatarA kathyatAm / yatamA yatamA eSAM saMpat, tatamA tatamA kathyatAm / DataraDatamAviti kim ? ubhAvimAvADhaghau kaanyoraaddhytaa| samAnAmiti kima ? ADhayo'yaM katarAsyADhayatA ktmaasyaaddhytaa| srograhaNaM kim ? ubhAvimAvADhayau kataradanayorADhayatvam / ktmo'nyovibhvH| bhAvagrahaNaM kim ? ubhAvimau lakSmIvantau ktraanyorlkssmiiH| katamAnayorlakSmIH / lakSyate'nayA puNyakarmeti lakSmIH, iyaM strI bhavati na bhAva iti / prazna iti kim ? ubhAvimAvADhayau yatarAnayorADhayatA tatarA bhrUyatAm / keciDDataraDatamAbhyAM strIliGgAccAnyatrApIcchanti / ubhAvimAvADhayau kIdRzI kIdRzI anayorADhayatA / kataratkataradanayorADhayatvam, katamaH ktmo'nyovibhvH| katarAnayaurADhayatetyAdI prApte svArthikaM dvirvacanam // 76 // pUrvaprathamAvanyato'tizaye // 7. 4. 77 // pUrvazabdaH prathamazabdazcAnyato'tizaye tadarthasya prakarSe dyotye dvirucyate, AtizAyikApavAda: / pUrva pUrva puSyanti, prathamaM prathamaM pacyante, anyebhyaH pUrvataraM puSyanti, prathamataraM pacyanta ityarthaH / anyata iti kim ? pUrvataraM paSyanti, prathamataraM pacyante / atra svavyApArApekSAtizayo gamyate na tAvadise
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pAda. 4. sU. 78-80 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 381 kisalayitA yAvatpuSpitAH, na tAvadime puSpitA yAvatpaktrA iti / atizaya iti kim ? pUrvaM prathamam / anye'tizayamAtre'pi dvirvacanamicchanti tamaptarabarthaM ca vikalpam // 77 // nyA0 sa0 pUrva0--tadarthasyeti prakarSo hyarthasya bhavati taddharmatvAt, tatazca dvirvacanabhAjoH pUrva prathama zabdayoreva pratyAsattervijJAyata iti / na tAvadime iti kramo hi kizalayAnantaraM puSpaM tattyAge na prathamameva puSpamevaM puSparityAge na phalamiti / propotsaM pAdapUraNe / / 7.4. 78 // pra, upa, ut, sam ityetAnyupasargarUpANi dvirucyante tena cet pAdaH pUryate // pra prazAntakaSAyAgnerupopaplavavarjitam // udujjvalaM tapo yasya saMsaMzrayata taM jinam ||1|| pAdapUraNa iti kim ? praNamya sacchAsanavardhamAnam / idaM chandasIti kazcit // 78 // sAmIpyesssyupari / / 7.4. 79 // 1 adhas, adhi, upari ityetAni zabdarUpANi dvirucyante sAmIpye vivakSite / sAmIpyaM dezakRtA kAlakRtA vA pratyAsattiH / adho'dho grAmam, adhyadhi grAmam, uparyupari grAmam, uparyupari duHkhAni, sAmIpya iti kim ? adhaH pannagAH, adhi brahmadatte paJcAlA, upari candramAH, kathamupari ziraso ghaTa iti ? atrauttarAdharyamAtraM vivakSitam na sadapi sAmIpyamiti na bhavati / yathAyathamiti makArAntamavyayaM yathAsvamityarthe AzrIyate iti yathAsve yathAyathamiti nArabhyate // 79 // vIpsAyAm / / 7. 480 / / pRthaksaMkhyAyuktAnAM bahUnAM sajAtIyAnAmarthAnAM sAkalpena pratyekaM kriyayA gumena dravyeNa jAtyA vA yugapatprayaM / kturvyAptumicchA bIpsA, tasyAM yadvartate zabdarUpaM tadvirucyate / vIpsA ca syAdyanteSveva bhavatIti teSAmeva dvivacanam / vRkSaM vRkSaM siJcati, grAmo grAmo ramaNIyaH, gRhe gRhe azvAH, yoddhA yoddhA kSatriyaH, tathA rUpaM rUpaM pazyati, zuklaM zuklamAnayati, kriyAM kriyAmArabhate / upacaritabhedasyApi bhavati / khinnaH khinno vizrAmyati, kSINaH kSINaH payaH pibati / vyApakadharmasyApi vyApyenAbhedopacArAdbhede sati vyApa kAntarApekSAyAM vIpsA bhavati / sa evAnyo'nyaH saMpadyate / nabo navo bhavati
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382] bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite (pA0 4. sU0 80 ] jAyamAna iti / ADhacataramADhacataramAnaya / atra dvivacanAtprAgAtizAyikaH / vIpsAyAmiti kim ? vRkSaM siJcati / jAtyeka zeSataretarayogakramAbhidhAneSu satyAmapi vyAptau yathoktalakSaNavIpsAyA abhAvAnna bhavati / tathAhi-saMpanno yavaH saMpannA yavA iti jAterekatvAt bahvarthAbhidhAnaM nAsti / asminvane vRkSAH zobhanA iti eka zeSe sAkalyena vyAptirnAsti / tathAhi-katipayeSvapi vRkSeSu zobhaneSvayaM prayogo bhavati / evamitaretarayoge'pi / asminvane dhavakhadirapalAzAH zobhanA iti na vIpsA, tathAsminvane'yaM vRkSaH zobhano'yaM vRkSaH zobhana iti kramAbhidhAne sAkalyenApi vyAptI yogapadyAbhAvAnna bhavati / asminvane sarve vRkSAH zobhanA ityatra tu sarvazabdena vIpsArthAbhidhAnAnna bhavati / yathA taddhitasamAsAbhyAm / taddhitena tAvat, dvau dvau pAdau dadAti dvipadikAM dadAti, ekaikaM dadAti ekazo dadAti, ekaikazo dadAtItyatra vIpsAyAM dvirvacane kRte 'vahvalpArthAt '-(7-2-50) iti kArake prazas bhaviSyati / samA. senApi, arthamarthaM prati pratyartham, gehaMgehamanupravezamAste gehAnupravezamAste, kacittu vIpsyamAnamapi samAsenAbhidhIyate / parvaNi parvaNi sapta parNAnyasya saptaparNaH, paGktI paGktI aSTau padAnyasya aSTApadaH, nanu ca vRkSaM vRkSaM siJcatItyAdau vIpsAyAM bahavo'rthAH pratIyante tatra bahuSu bahuvacanaM prApnoti? ucyate-pRthaksaMkhyAyuktAnAmiti vacanAta parigRhItaikatvAdisaMkhyAnAM padArthAnAM vIpsayA yoga iti punaH samudAyAdvahuvacanaM na bhavati / 8 / nyA0 sa0 vIpsAyAm-upacaritamedatyeti ekasyApi dezakAlAvasthAdibhedena bhedopacArAdanekatvAd vIpsAyAM dvirvacanavirodha ityrthH|| vyApakadharmasyApItyAdi atreyamAzaGkA-yadutAnyonyaH saMpadyata ityAdiSu anyatvAdidharma eka eva tatkathaM vIpsA! ityaah-vyaapkdhrmo'nytvaadiH| jIvazca vyApyaH, sa ca jIvaH kadAcid hastI bhavati kadAcinnaraH kadAcit zagAla ityanekabhedaH, vyApakadharmasya vyApyena sahAbhedopacArAt bhedatvaM vyApakadharmasya bhede nAnAtve sati vyApakAntarApekSAyAM bhavati, saMpadyata ityAdikriyArUpAyAM vopsA bhavati, yataH kriyAdinA vyAptumicchA vIpsA iti kriyaadivyaapkH| yathA'nyo'nyaH saMpadyate sa eva jIvo'nyo'nyo bhavati / ko'rthaH ? kadAcid hastI naraH 3vA ca bhavatIti vyApyabhUto jIvo'nekaprakAraH tadbhedAdu vyApakadhamopyanekaprakAra: natI bahUnAmarthAnAmityAdi yadvIsAlakSaNaM tad ghaTata eva, evaM navo navo bhavati jAyamAna ityatrApi / nanu tasyaivAnyatvamanyatvaM ityarthaH tasya ca jAyamAnasya navatvaM bhavatItyartha ityanayoH prayogayorarthaH, tatkathaM sa evAnyonyaH saMpadyate sa eva navo navo bhavati jAyamAna iti sAmAnAdhikaraNyaM syAt ! ucyate, dharmadharmiNo bhedanayena bhaviSyatIti /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda. 4. sU. 81-83 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [383 plupa cAdAvekasya syAdeH // 7. 4. 81 // ekazabdasya vIpsAyAM dviruktasyAdau vartate ya ekazabdastatsaMbandhinaH syAdeH plup bhavati, pitkaraNaM puvadbhAvArtham / ata evAtaddhite'pi lupi puvadbhAvaH / ekaikaH, ekaikA, ekaikasyAH, ekaekA, ekaekasyAH, atra virAmasya vivakSitatvAtpuvadbhAve sati saMdhikArya na bhavati / yathA agre agre sUkSmAH, yathA vA, Rka Rgiti / Adipadasya syAdeH plapyuttareNAbhedAzrayaNe syAdyantatvAt 'sarvAdayo'syAdau' (3-2-61) iti puvadbhAvo na prApnotIti lupaH pittvaM vidhIyate / cakAra uttaratra plupadvivaMcanayoH samuccayArthaH / iha tu dvivacanaM pUrveNaiva siddham / plupmAtraM vidhIyate / AdAviti kim ? uttarokto mA bhUt / 81 / nyA0 sa0 plup cA.-AdipadasyetyAdi nanu cAtra syAdelapA nivRtteH 'sarvAdayo'syAdau' 3-2-61 iti puMvadbhASo bhaviSyati kiM pittvavidhAnena ? ityAzA / dvandaM vA // 7. 4. 82 // dvandvamiti vIpsAyAM dviruktasya dvizabdasyAdau syAdeH plapa ikArasyAm bhAva uttaratrekArasyAtvaM syAdezcAmbhAvo vA nipAtyate / dvandvaM tiSThataH, dvau dvau tiSThataH / narakapaTalAnyadho'dhodvandvaM hInAni / dvAbhyAM dvAbhyAM hInAni dvandvaM yuddhaM vartate / dvayordvayoryuddhaM vartate dvandvaM kRtaM dvAbhyAM dvAbhyAM dvAbhyAM kRtam, dvandvaM sthitaM dvayordvayoH sthitam / 82 // rahasyamaryAdoktivyutkrAntiyajJapAtraprayoge // 7. 4. 83 / / vIpsAyAmiti nivRttam / dvandvamiti dvizabdasya dvivacanaM zeSaM pUrvavat rahasyAdiSu gamyamAneSu nipAtyate / rahasye, dvandvaM mantrayante, rahasyaM mantrayanta ityrthH| maryAdoktau, AcaturaM hIme pazavo dvandvaM mithunAyante / mAtA putreNa pautreNa prapautreNa tatputreNa ca maithunaM yaatiityrthH| vyutkrAntI, dvandvaM vyutkrAntAH dvairAzyena bhinnA ityarthaH / vyutkrAntirbhedaH / yajJapAtra prayoge, dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti / dve dve pryunktiityrthH| rahasyAdiSviti kim ? dvau tisstthtH| uktigrahaNaM zabdopAttAyAM maryAdAyAM yathA syAt prakaraNAdigamyAyAM mA bhUdityevamartham / dvandva : samAsaH, dvandvaH kalahaH, dvandvaM yuddha, dvandvaM yugmam, dvandvAni sahate, duHkhAnItyarthaH / atra dvandva iti zabdAntaram / 83 /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMlite [pAda. 4 sU0 84-87 ] nyA0 sa0 rahasya0-rahasyaM mantrayanta ityartha iti atra dvaMdvazabdo rahasyArthaH, na tu dvizabdArthaH saMkhyA kAcidasti, yadanekArthaH 'dvaMdvaH sa dvaMdvamAhave rahasye mithune yugme' iti / lokajJAtetyantasAhacarye // 7. 4. 84 // lokajJAte'tyantasAhacarye ghotye dvizabdasya pUrvavat dvandvamiti nipaatyte| dvandvaM nAradaparvato, dvandvaM rAmalakSmaNau, dvandva baladevavAsudevI, dvandvaM skandavizAkhau, dvandvaM shivvaishrvnnau| lokajJAta iti kim ? dvau caitramaitrI / atyanta sAhacarya iti kim ? dvau yudhiSThirArjunau / dvandvamiti ca sUtratraye'pi napuMsakam veditavyamanuprayogasya napuMsakatvArtham // 84 / / AbAdhe // 7. 4. 85 // AbAdho mana:-pIDA prayoktRdharmaH, tasmin viSaye vartamAnaM zabdarUpaM dirucyate tatra cAdau pUrvapade syAdeH plup bhavati / Rka Rk, pU: pUH, gatagataH, naSTanaSTaH, gatagatA, naSTanaSTA / nana karomi / RgAderduruccAraNAdinA pIDadyamAna: prayoktA evaM prayuGkte / aSTamI aSTamI kAlikA kAlikA ityatra tu pUraNapratyayAntatvAt kopAntyatvAcca puvadbhAvo na bhavati / / 85 // nyA. sa. AbA.-kAlikAkAliketi 'gaurAdibhya' 2-4-19 iti DyA kAlyeva yAvAdibhyaH kaH' 7-3-15 // navA guNaH sadaze rit // 7. 4. 86 // guNazabdo mukhyasadRze guNe guNini vA vartamAno vA dvirucyate tatra cAdI vartamAnasya syAdeH plup bhavati sA ca rit / ritkaraNaM pratipiddhasyApi puMvadbhAvasya ' riti ' (3-2-58) iti vidhAnArtham / zuklazuklaM rUpam, zuklazukla: paTaH, kAlakakAlikA, shuklaadisdRshmpripuurnngunnmevmucyte| vAgrahaNAtpakSe jAtIyarapi bhavati / zuklajAtIyaH, paTujAtIyaH / guNa iti kima ? agnirmANavakaH, gaurvAhIkaH / sadA guNavAcI yaH sa iha gaNazabdo gahyate / ayaM tUpamAnAtprAradravyavAcI pazcAttu taikSNya jADyAdiguNavAcIti na bhavati / sadRza iti kim ? zuklaH paTaH, paTuzcatraH / 86 / nyA0 sa0 navA-kAlakakAliketi 'bhAjago' 2-4-30 iti jyAM kAlyeva kAlikA / priyasukhaM cAkRcche // 7. 4. 87 // priya sukhazabdo akRcche klezAbhAve vA dvirucyete tatra cAdau zabdarUpasya
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 4. sU, 88-89] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [385 syAdeH plap bhavati / priya priyeNa dadAti / priyeNa dadAti / sukhasukhenAdhIte sukhenAdhIte, aklezenAdhIte ityarthaH / akRccha iti kim ? priyaH putraH, sukho rathaH / cakAraH plup cAdau syAdeH ityasyAnakarSaNArthaH / 87 / vAkyasya parivarjane // 7. 4. 88 // vAkyasyAvayavo yaH parizabdo na padasya sa varjane vartamAno vA dvirucyate / paripari trigartebhyo vRSTo meghaH, pari trigartebhyo vaSTo meghaH, paripari sauvIrebhyaH, pari sauviirebhyH| vAkyasyeti kim ? paritrigataM vRSTo meghaH / vAkyasyaivetyavadhAraNavijJAnAtpadAvayave na bhavati / paririti kim ? apa trigartebhyo vRSTo meghaH / varjana iti kim / sAdhurdevadatto mAtaraM pari 88 / nyA0 sa0 vAkya-vAkyasyaiveti / yadyapi yaH padAvayavaH sa vAkyasyApi tathApi yo vAkya yaiva bhavatIti / nanu parizabdo nAvAkyAvayavaH kazcidasti sarvamapi hi padaM vAkyAvayave prayujyate vAkyAvayavatvAt saMvyavahArasya saMvyavahArArthatvAJca zabdaprayogasya, na ca parizabdaH kevalaH prayujyamAno varjanaM gamayati dyotakatvAta, dyotako hi kasyacit saMnidhAveva prayujyamAno dyotyaM dyotayatIti vAkyAvayavatve siddhe vAkyAvayavatvapratipattyartha vAkyasyetyanarthakam , tatazca siddhe sati niyamaH / saMmatyasUyAkopakutsaneSvAdyAmantryamAdau svareSvantyazca plutaH // 7. 4.89 / / kAryeSvAbhimatyaM sammatiH pUjanaM vA / paraguNAsahanamasUyA, kopaH krodhaH, nindA kutsanam / ete prayoktRdharmA nAbhidheyadharmAH / eteSvartheSu vartamAnasya vAkyasyAdibhUtamAmantrya mAmantraNIyArthaM padaM dvirucyate, tatra dvivacane Adau pUrvokto svareSu svarANAM madhye yo'ntyasvaraH sa pluto vA bhavati / saMmatyasUyAkopakutsaneSviti bahuvacanAt dvirSacane vikalpo na sabadhyate / saMmatI, mANavaka 3 mANavaka mANavaka mANavaka abhirUpaka 3 abhirUpaka abhirUpaka abhirUpaka zobhana: khalvasi / asUyAyAm, mANavaka 3 mANavaka mANavaka mANavaka abhirUpaka 3 abhirUpaka abhirUpaka abhirUpaka rikta te aabhiruupym| kope, mANavaka 3 mANavaka mANavaka mANavaka avinItaka 3 avinItaka avinItaka avinItaka idAnIM jJAsyasi jAlma / kutsane, zaktike 3 zaktike zaktike zaktike yaSTike 3 yaSTike yaSTike yaSTike riktA te zaktiH / saMmatyasUyAkopakutsaneSviti kim / devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDena / AdIti kim ? zobhanaH khalvasi mANavaka / Amantrya miti kim ? udAro devadattaH /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 ] bRhaduvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 90-92 ] AdAviti kim ? uttarIktI mA bhUt / svareSviti kim / vyaJjanAntasyApi yathA syAt / antya iti kim ? Adimadhyo vA mA bhUt / cakAro dvirvacanAnukarSaNArthaH / tathA ca cAnukRSTatvAduttaratra nAnuvartate / 89 / bharsane paryAyeNa // 7. 4. 90 // bhasanaM kopena daNDAviSkaraNam, tatra dvivacanaM siddhameva plutArtha aarmbhH| bhartsane vartamAnasya vAkyasya yadAmantryaM padaM tdvirucyte| tatra paryAyeNa pUrvasyAmuttarasyAM vokto svareSvantyaH svaraH plato vA bhavati / caura 3 caura, caura caura 3, caura caura, dasyo 3 dasyo, dasyo dasyo 3, dasyo dasyo ghAtayiSyAmi tvAM, bandhayiSyAmi tvAm / 9 / / tyAdeH sAkAGkSasyAGgena // 7. 4. 91 // vAkyasya svareSvantyaH plato vetyanuvartate bhartsana iti ca, bhartsane vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svarasyAdyantasya padasya vAkyAntarAkAGkSasya aGga ityanena nipAtena yuktasya saMbandhI pluto vA bhavati / aGga kUja 3 aGga kUja idAnIM jJAsyasi jAlma aGga vyAhara 3 aGga vyAhara idAnIM jJAsyasi jAlma / tyAderiti kim ? aGga devadatta mithyA vadasi / sAkA kSasyeti kim ? aGga paca, naitadaparamAkAkSati / aneneti kim ? devadatta kajedAnIM jJAsyasi jAlma / bhartsana ityeva / aGgAdhISva modakaM te dAsyAmi / 91 // nyA0 sa. tyAde0- aga paceti atrAGgazabdAt 'sammatyasUyA' 7-4-89 iti 'bharsane pa' 7-4-90 iti ca sUtreNa pluto. dvivacanaM ca na bhavati' yato'nayorAmantrye AmantraNIyArthe yatpadaM vartate tad gRhyate, aGgeti ca padamAmantraNameva dyotayati na tvaamntrym| devadatta kUjetyAdi nanvatra bhartsanasya vidyamAnatvAt 'sammatyasUyA' 7-4-89 ityanenAdyAmantryasya dvitvaM plutazca kasmAnna bhavati? ucyate, vAkyaikadezatvAnna bhavati, atra hi paramadevadattetyAdi mahadvAkyamastIti na plutH| kSiyAzIH zreSe // 7. 4. 92 // kSiyA AcArabhreSaH, AzIH prArthanA vizeSaH, preSo'satkArapUvikA vyApAraNA, eteSu vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svarastyAdyantasya padasya vAkyAntarAkAkSasya saMbandhI pluto vA bhavati / kSiyAyAma, svayaM ha rathena yAti 3 upAdhyAyaM padAti gamayati, svayaM
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 4. sU. 93-95] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [ 387 ha rathena yAti upAdhyAyaM padAti gamayati, svayaM ha odanaM bhuGkte 3 upAdhyAya saktUn pAyayati, svayaM ha odanaM bhuGkta upAdhyAyaM saktUn pAyayati / AziSi, siddhAntamadhyeSISThAH 3 vyAkaraNaM ca tAta, siddhAntamadhyeSISThA vyAkaraNaM ca tAta, putrAMzca lapsoSThAH 3 dhanaM ca tAta, putrAMzca lapsISThAH dhanaM ca tAta / preSe, tvaM ha pUrva grAmaM gaccha 3 caitro dakSiNam, tvaM ha pUrva grAmaM gaccha caitro dakSiNam / kaTaM ca kuru 3 grAmaM ca gaccha 3, kaTaM ca kuru grAmaM ca gaccha / tyAderityeva / bhavatA khalu kaTaH kartavyaH grAmazca gantavyaH / sAkAGkSasyetyeva / dIrgha te Ayurastu / 92 / citIvArtha / / 7. 4. 93 // ___ ivArthe upamAyAM vartamAne cit ityasminnipAte prayujyamAne vAkyasya svareSvantyaH svaraH pluto vA bhavati / agnizciddhAyA3t agnizci / yAt / rAjA cidabhUyAt, rAjA cidbhUyAt / agniriva rAjevetyarthaH / citIti kim ? agniriva bhAyAt / citIti rUpasattAzrayaNAdaprayoge na bhavati / agnirmANavako bhAyAt / ivArtha iti kim ? karNaveSTakAMzcitkAraya / karNaveSTakAnevetyarthaH / kathaMcidAhuH kRcchraNAhurityarthaH / / 3 / / pratizravaNanigRhyAnuyoge // 7. 4. 94 // pratizravaNaM paroktasyAbhyupagamaH svayaM pratijJAnaM zravaNAbhimukhyaM ca, nigRhya svamatAtpracyAvyAnuyogo nigrahapadasyAviSkaraNaM nigRhyAnuyogaH / upAlambha iti yAvat / etayorvartamAnasya vAkyasya khareSvantyasvaraH pluto vA bhavati / abhyupagame,-gAM me dehi bhoH, hanta te dadAmi 3, hanta te ddaami| svayaM pratijJAne, nityaH zabdo bhavitumarhati 3, nityaH zabdo bhavitumarhati / zravaNAbhimukhye,-bho devadatta ki mArSa 3, ki mArSa / mArSeti zravaNAbhimukhyadyotako nipAtaH / nigRhyAnuyoge, adya zrAddhamityAttha 3 / adya zrAddhamityAttha / ajha zrAddheti vAdI yuktyA svamatAttacyAvyavamupAlabhyate / / 4 / vicAre pUrvasya // 7. 4. 95 // kimidaM syAt kimidamiti nirUpaNaM vicAraH saMzaya iti yAvat / tasmin viSaye saMzayyamAnasya yatpUrva tasya svareSvantyaH svaraH palato vA bhavati / ahirnu 3 rajjuna, ahirna rajjurnu, sthANurnu 3 puruSo nu, sthANurnu puruSonu / 65 /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 96-99 / omaHprArambhe // 7. 4. 96 // prArambhe praNAmAderabhyAdAne vartamAnasya omazabdasya svareSvantyaHsvaraH pluto vA bhavati / o 3 m RSabhaM pavitram, omRSabhaM pavitram, evam o 3 ma RSabhamRSabhagAminaM praNamata 2 / o 3 m agnimIle purohitam / prArambha iti kim ? oM dadAmi / omatrAbhyupagame / 96 / __ nyA0 sa0 omaH-- praNAmAderiti om ityasya plutavidhAnAt praNAmAdereva prArambho gamyate / heH praznAkhyAne / / 7. 4. 97 // praznasyAkhyAne pRSTaprativacane vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svaro hizabdasaMbandhI pluto vA bhavati / akArSIH kaTaM devadatta, akArSa hi 3, akArSaM hi / alAvIH kedAraM devadatta, alAviSaM hi 3 / alAviSaM hi / heriti kim ? akArSIH kaTaM devadatta, karomi nanu / praznagrahaNaM kim / kaTaM devadattAkArSa hi / apraznapUrvaka AkhyAne na bhavati / AkhyAnagrahaNaM kim ? devadatta kaTamakArSIhi / uttareNa siddhe niyamArthaM vacanam / heH praznAkhyAna eva heH praznAkhyAne vAkyasya svareSvantya eva pluta iti ca / 97 / nyA0 sa0 heH praznA-niyamArthamiti atra heH praznAkhyAna eveti niyamena devadatta kaTamakArSIhIti prazne pluto nivartyate, heH praznAkhyAne vAkyasya svareSvantya eva pluta ityanena tu akArSa hi kaTamityanantyasya na bhavati, etanniyamadvayamupalakSaNaM hereva praznAkhyAne vAkyasya svareSvantyaH svaraH pluto bhavatItyapi niyamo draSTavyastena karomi nanviti hi sajAtIyasya nipAtAntarasya pluto nivartyate / agamaH 3 pUrvA 3 na pAmA 3 nityAdAvanipAtasya vijAtIyasya bhavatyeva / prazne ca pratipadam // 7. 4. 98 / / prazne praznAkhyAne ca vartamAnasya vAkyasya saMbandhinaH padasya svareSvantyaH svaraH pluto vA bhavati / prazne, agamaH 3 pUrvA 3 n grAmA 3 na devadatta 3, agamaH pUrvAn grAmAn devadatta / praznAkhyAne, agama 3 m pUrvA 3 na grAmA 3 na jinadatta 3 / agamampUrvAn grAmAn jinadatta / prazne ceti kim ? devadatta grAmaM gaccha / pratipadamiti kim ? vAkyasyaivAntyaH svaraH pluto mA bhUt / 98 // dUrAdAmantryasya guruvaiko'nantyo'pi lanRt / / 7. 4. 99 // yatra prAkRtAtprayatnAtprayatnavizeSa AzrIyamANe saMdeho bhavati kimayaM zroSyati naveti tadUram / vAkyasya yaH svareSvantyaH svaro dUrAdAmantryasya
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ HHI [pAda. 4. sU. 99-100 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 389 padasya saMbandhI gururvAnantyo'pi RkAravajitaH svara lakArazcaiko dUrAdAmantryasyaiva saMbandhI sa pluto vA bhavati / Agaccha bho mANava kapilaka 3, Agaccha bho mANava kapilaka / Agaccha bho devadatta 3, Agaccha bho devadatta / Agaccha bho indrabhUte 3, Agaccha bho indrabhUte / Agaccha bhoH kalaptazikha 3, Agaccha bhoH kalaptazikha / guruvaiko'nantyo'pi lanRta, saktUn piba de 3 vadatta / saktUn piba devadatta / Agaccha bho i 3 ndrabhUte, Agaccha bho indrabhU3 te / Agaccha bho na 3Sabha, Agaccha bho nRSabha / Agaccha bhoH kalu3ptazikha, Agaccha bhoH klaptazikha / mahAvibhASayaiva plutavikalpe siddhe vAgrahaNaM na vikalyArthaM kitvanyaplutena saha guroH asamAvezArtham / tena kla 3 ptazikha 3 iti na bhavati / dUrAditi kim ? zRNu devadatta / Amannyasyeti kim ? Agacchatu devdttH| pradhAne kAryasaMpratyayAdiha na bhvti| Agaccha bhoH kapilaka mANava,-atra mANaveti kapilaka ityasya vizeSaNamityapradhAnatA / gururiti kim ? anantyasya laghormA bhUt / eka iti kim ? anekasya guroryogapadyena mA bhUt / anantyo'pIti kim ? antyasyaiva mA bhUta, lakAragrahaNamanaditi pratiSedhanivRttyartham / atha RtaH pratiSedhe lakArasya kaH prasaGgaH ? ucyate,-idameva jJApakamavarNagrahaNe lavarNasyApi grahaNaM bhavatoti, tenAcIkalapadityAdau RvarNakAryam lavarNasyApi siddhaM bhavati / anaditi kim ? kRSNami 3 stra / kRSNamitra 3 / anUditi guruviziSyate na svareSvantyastenehApi bhavati / Agaccha bhoH kartR 3, Agaccha bhoH kartR / vAkyasya svareSvantyaH pluta ityanuvRtteriha na bhavati / devadatta aho Agaccha, abhipUjite'pi dUrAdAmantryasyaiva pluta iSyate iti abhipUjite ceti nArambhaNIyam, zobhanaH khalvasi mANavaka 3 / zobhanaH khalvasi mANavaka / 99 / nyA0 sa0 dUrA0 RkAravarjita iti guroreva vizeSaNam / RkAravarjitaH svara lakArazceti / asamAvezArthamiti tena yadAntyasya plutastadAntyasyeva na tu guroH, yadA tu gurostadA guroreva na tvantyasyetyarthaH / RvaNakAryamiti-luvarNasyeti 'Rto't' 4-1-38 ityevaMvidham RvarNasya ityanena lukArasyApi madhye guNabAdhanArtham lkaarH| hehaiSveSAmeva // 7. 4. 100 // durAdAmadhyasya saMbandhinau yau hehaizabdo ko ca to yau tadAmantraNe vartete tayoH prayujyamAnayostayoreva vAkye yatratatrasthayorantyaH svaraH pluto vA bhavati / he 3 devadatta Agaccha, Agaccha he 3 devadatta, Agaccha devadatta he
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda. 4 sU0 101 ] 3, hai 3, devadatta Agaccha, Agaccha hai 3 devadatta, Agaccha devadatta hai 3 / hai hai SvitvadhAraNasya viSayArtham / eSAmiti sthAninirdezArtham / bahuvacanaM ha i he hae hai iti lAkSaNikayorapi parigrahArtham evakAro'nyasya plutasya vyudAsArthaH / ata eva caivakArAt yatratatrasthayoH pluto vijJAyate / 100 / nyA0 sa0 hai hai 0 - eSAmitIti dehAyAmevetyeva kRte pUrvasUtreNa sAmAnyena plutaprAptau dyotakAnAM t plutaH syAt tadA dehAyAmeveti niyamArthaM syAttena he 3 Agaccha he 3 devadatta ityAdi siddhaM, pUrva hi devadatta 3 ityAdau caritArtha bhoHprabhRtiSu tu na syAt / yajatatrasthayoriti yadi punarantabhUtAnAmeva dehAyAM plutaH syAttadA'parasyAntyabhUtasyAsaMbhavAt prAptireSa nAsti kimevakAreNa ? astra pratyabhivAde bhogotranAmno vA // 7.4. 101 / / yadabhivAdyamAno guruH kuzalAnuyogenAziSA vA yukta vAkyaM prayuGkte sa pratyabhivAdaH / tasminna strI zUdraviSaye vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svaro bhoHzabdasya gotrasya nAmno vAmantryasya saMbandhI pluto vA bhavati / abhivAdaye devadatto'haM bhoH 3, abhivAdaye devadatto'haM bhoH, AyuSmAnedhi bhoH 3, AyuSmAnedhi bhoH, AyuSmAnedhi devadatta bhoH 3 / AyuSyAnedhi devadatta bhoH / gotre, abhivAdaye gAgryo'haM bhoH, kuzalyasi gArgya 3, kuzalyasi gArgya / AyuSmAnedhi gArgya 3, AyuSmAnedhi gArgya / rAjanyavizorapi gotratvameva / abhivAdaye'hamindravarmA bhoH, AyuSmAnedhIndravarma 3 n indravarman / abhivAdaye indrapAlatohaM bhoH, AyuSmAne ghIndrapAlita 3 / indrapAlita / nAma, abhivAdaye devadatto'haM bhoH, AyuSmAnedhi devadatta 3, devadatta / strIzUdravarjanaM kim ? abhivAdaye gArgyahaM bhoH, AyuSmatI bhava gAgi, abhivAdaye tuSajako'haM bhoH, AyuSyAnedhi kuzalyasi tuSajaka / pratyabhivAde iti kim ? abhivAdaye sthAyahaM bhoH, AyuSmAneghi sthAli 3 / abhivAdayitAha kharakuTIvanna makArAntA saMjJA kA tarhi daNDivannakArAntA / punargururAha AyuSmAne dhi sthAli 3 n sa punarAha IkArAntaiva mama saMjJA, sa pratyucyate, asUyakastvamasi jAma, na tvaM pratyabhivAdamarhasi / bhidyasva vRSala sthAli / bhogotranAmna iti kim ? devadatta kuzalyasi devadattAyuSmAnedhi, punarvAgrahaNamuttaratra vAdhikAranivRttyartham / 101 / nyA0 sa0 astrI0 devadatta kuzalyasItyAdi atra edhi asIti kriyApadena Amantrya iti yaGgavikalatA vyAvRtteriti na vAcyaM yato'trAvyaye tvamityasya arthasya vAcake ityAmantrayatA, yatrA vAkyaikadezo bhavya ityAdyadhyAhArArthaH /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 102-103 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 391 praznArcAvicAre ca saMdheyasaMdhyakSarasyAdidutparaH // 7. 4. 102 / / saMdheyaH saMdhiyogyaH yaH kacitsvare pare vikAramApadyate, prazne' yAM vicAre pratyabhivAde ca vartamAnasya vAkyasya saMbandhinaH svareSvantyasvarasya saMdheyasaMdhyakSarasya pluto bhavan AkAra idutparaH pluto bhavati / sa ca pratyAsattyA ekAraikArayorikArapara okAraukArayorukAraparo bhavati / prazne, agamaH 3 pUrvAn 3 grAmA 3 nagnibhUtA 3 i, paTA 3 u| adA 3 stasmA 3 i, apacA 3 i, paTA 3 u, ahauSI 3 ragnA 3 u| 'prazne ca pratipadam ' (7-4-98) iti plutaH / arcA pUjA tasyAM 'dUrAdAmanyasya' (7-4-99) iti plutaH / zobhanaH khalvasi agnibhUtA 3 i| paTA 3 u / vicAre, vastavyaM ki nirgranthasya sAgArikA 3 i utAnAgArike / pratyabhivAde, AyuSmAnedhi agnibhUtA 3 i, paTA 3 u, AyuSmantau bhUyAstAM devadattajinadattA 3 u| praznA_vicAre ceti kim ? Agaccha bho agnibhUte 3 / saMdheyagrahaNaM kim ? kacci 3 t kuzala 3 m bhavatyoH 3 kanye 3 / agamaH 3 pUrvA 3 na grAmA3 naho 3 bhadrakA'si gauH 3 / AyuSmAnedhi bhau 3: / saMdhyakSarasyeti kim ? bhadrikAsi kumAri 3 / vAkyasya svareSvatyasvara iti vijJAnAdiha na bhavati / agamaH 3 pUrvI 3 grAmau 3 devadatta 3 / 102 // nyA0 sa0 praznA0-saMdhiyogya iti yasya 'IdUdet' 1-2-34 ityevamAdirbhiniSedho nAsti / .. tayoryo svare saMhitAyAm // 7. 4. 103 // tayoH plutAkArAtparayoridutoH sthAne svare pare saMhitAyAM viSaye yathAsaMkhyaM yakAravakArAvAdezI bhavataH / avirAmaH saMhitA, agama 3 agnibhUtA 3 yatrAgaccha, agama 3 agnibhUtA 3 yihAgaccha, agamaH 3 paTA 3 vatrAgaccha, agamaH 3 paTA 3 vudakamAnaya, sve dIrghatvasyAsve svare isvatvasya bAdhanArtha vacanam / svara iti kim ? agnA 3 i, paTA 3 u, saMhitAyAmiti kim ? agnA 3 i indram, paTA 3 u udakam, agnA 3 i atra, paTA u atra / kecidaidautozcaturmAtraM plutamicchanti / ai 4 tikAyana, au 4 pagava / 103 /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392) bRhadRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 410-107 ] _ paJcamyA nirdiSTe parasya // 7. 4. 104 // paJcamyA nirdiSTe yatkArya mucyate tatparasya sthAne bhavati / ato bhisa ais' (1-4-2) vRkSaH, plakSaiH / iha na bhavati, mAlAbhiratra / nirdiSTagrahaNasyAnantaryArthatvAdiha na bhavati, dadbhiH / vyavahite'pi hi parazabdo dRzyate / yathA mahodayAtparaM sAketamiti / ata ityAdau digyogalakSaNA pnycmii| tatra pUrvasya ca parasya ca kArya syAditi niyamArthaM vacanam / 104 / saptamyA pUrvasya // 7. 4. 105 // saptamyA nirdiSTe yatkAryamucyate tatpUrvasyAnantarasya sthAne bhavati / 'ivarNAderasve svare yavaralam' (1-2-21) / dadhvatra / madhyatra / nirdiSTAdhikArAdiha na bhavati / samidatra, triSTabatra, vyavahite'pi pUrvazabdo dRzyate / mathurAyAH pUrvaM pATaliputramiti / svara ityAdI aupazleSikamadhikaraNaM pUrva paraM ca saMbhavati tatra parameva grAhya miti niyamAthaM vacanam / 105 / ___ nyA0 sa0 sapta0-nanvatra dadhyatre yAdau sUtramantareNApi yatvAdi sidhyati, yata 'ivarNAde' 1-2-21 ityatra svare ityaupazleSikamadhikaraNaM tacca pUrva paraM ca saMbhavati, tataH svaraH paro vidyate, na ca madhvidamityAdau pUrvasmin svare nimitte uttarasya ikArasya yatvaM syAdityAzaGkanIyaM yataH prakRteH pUrva pUrvamiti nyAyAt pUrvasya ukArasya vatvaM bhaviSyati ? ___ ucyate, aSTAbhiraSTapriya ityatra pUrvasmin bhisi pare uttarasyASTanazabdasya 'vASTanaH' 1-4-52 ityAtvaM syAditi sUtraM saphalam / SaSThayAntyasya // 7. 4. 106 // SaSThayA nirdiSTe yatkAryamucyate tadantyasya SaSTInidiSTasyaiva yo'ntyo varNastasya sthAne bhavati na tu samastasya / 'vASTana AH syAdau ' (1-4-52) / aSTAbhiH / aSTAsu / 106 / / anekavarNaH sarvasya // 7. 4. 107 // anekavarNa AdezaH SaSThyA nirdiSTasya sarvasyaiva sthAne bhavati / 'tricaturastisRcatasR syAdau' (2-1-1) tisRbhiH, catasRbhiH / sarvasyeti nirdizyamAnApekSam, tena vyAghrapAdityatra 'pAtpAdasyAhastyAdeH' (7-3-148) iti nirdiSTasya pAdazabdasya bhavati na tu samudAyasya / 'RtAM viGatIra' (4-4-117) / kirati / pUrvasyApavAdo'yam evamuttaro'pi / 107 / nyA0 sa0 ane0-ekazabdo'dhyAropitadvayAdivRttirnabA na eko'neka iti vigRhya
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda 4. sU0 108-109] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 393 nasamAsaH kriyate / tasmin kRte viSayagatAyAH saMkhyAyA agrahaNe svasaMkhyAyAH aparityAgAdekavacanopapattiH, anye tu viSayagatAM saMkhyAmAzritya dvivacanabahuvacanayorutpattimicchanti aneko aneke iti, tena kadAcidaneko varNo'syeti bahuvrIhiH kadAcidaneke varNA asyeti / pratyayasya / / 7. 4. 108 // pratyayasthAne vidhIyamAna AdezaH sarvasya bhavati / sarve, aSTau, kati / 108 / sthAnIvAvarNavidhau // 7. 4. 109 // sthAna prasaGgaH, so'syAtIti sthAnI AdezI, AdezasthAninoH pRthaktvAsthAnikAryamAdeze na prApnotItyatidizyate / AdezaH sthAnivadbhavati sthAnyAzrayANi kAryANi pratipadyate 'avarNavidhau' na cettAni sthAnivarNAzrayANi bhavanti, tatra dhAtuprakRtivibhaktikRdavyayapadAdezA udAharaNam / dhAtvAdezo dhAtuvadbhavati / 'astibruvo vacAvaziti' (4-4-1) bhUvacostRjAdayo bhavanti / bhavitA, bhavitum, bhavitavyam, vaktA, vaktum, vaktavyam / prakRtyAdezaH prakRtivat / kasmai, ke, keSAm / kimaH kAdeze kRte sarvAditvAsmAyAdayo bhavati / vibhaktyAdezo vibhaktivat / vRkSAya, plakSAya, raajaa| atra syAditvAddIrghatvaM padatvaM ca bhavati / paceyam, paceyuH / atra AdyantatvAtpadatvam / kRdAdezaH kRdvat / prakRtya / prahRtya / atra ktvo yabAdeze 'svasya taH pitkRti' (4-4-114) iti to'nto bhavati / avyayAdezo'vyayavat / prastutya, upastutya / atra 'avyayasya' (3-2-7) iti sela p bhavati / padAdeza: padavat, dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu, padatvAtso rutvam / ivagrahaNaM svAzrayArtham, anyathA sthAnItyAdezasya saMjJA vijJAyeta, tena Ahata AvadhiSTetyAdI 'ADo yamahanaH sve'Gge ca' (3-3-86) ityanenobhayatrApyAtmanepadaM bhavati / anyathA vadhereva syAt / avarNavidhAviti kim / varNAzrayo vidhirvarNavidhiriti samAsasyAzrayaNAdvarNAtparasya vidhirvaNe parato vidhirvarNasya sthAne vidhivarNana vidhirapradhAnavarNAzrayo vA vidhirvarNavidhiriti sarvatrAvarNavidhAviti pratiSedho bhavati / tatra varNAtparasya vidhiH / dyauH, panthAH, saH / atra autvAtvatyadAyatveSu kRteSu sthAnivadbhAvAvyaJjanAtparasya selopaH prApnoti sa na bhavatIti / varNe parato vidhiH / ka iSTaH, sa uptaH, atra yvati kRte 'ghopavati' (1-3-21) iti rorutvam 'etadazca'-(1-3-46) ityAdinA serlopazca na bhavati / varNasya sthAne vidhiH, zrIrdevatAsya zrAyaM
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 109 haviH, atrekArasya vRddho kRtAyAM sthAnivadbhAvAdavarNevarNasya (7-4-68) iti lopaH prApto na bhavati / varNena vidhiH / uraHkeNa / ura:peNa: / uru ) keNa / ura - peNa / atra sakArAdezAnAM visarjanIyajihvAmUlIyopadhmAnIyAnAM sthAnivadbhAvapratiSedhAdalacaTatavargazasAntare iti NatvapratiSedho na bhavati / vyUDhoraskena mahoraske netyatra tu sakAre kRte svAzrayaH pratiSedhaH pravartate / apradhAnavarNAzrayo vidhiH / pradIvya, prasIvya / atra stAdItyanyapadArthasyAzita: prAdhAnyAt storaprAdhAnya miti sthAnivadbhAvapratiSedho bhavati / sthAnivarNAzrayakAryapratiSedhAccAdezavarNAzrayANi sthAnyanubandhAzrayANi ca kAryANi bhavantyeva / AdezavarNAzrayANi / sarveSAm / atra sAmAdeze kRte sakArAzrayametvaM bhavati / sthAnyanabandhAzrayANi / prabhidya, nirudhya, praNIya, pralaya / atra kvo yavAdeze kRte sthAnivadbhAvena viDatIti guNapratiSedho bhavati / anubandhA hyasanta eva guNAbhAvAdikaM kAryaM kurvanti / atha kathamagrahIdityatreTo dIrghatve sthAnivadbhAvAdiTa ItIti sico lopo bhavati, varNavidhihyaSaH ? ucyate,-nAyaM varNavidhiH, viziSTaM hyeSa samudAyamavarNamAzrayate iTaM nAma / atha zobhanA dRSado'sya sudRSadityatra jaslupaH sthAnivadbhAvenAsantatvAt 'abhvAderatvasaH sau' (1-4-90) iti dIrghaH kasmAnna bhavati / 'lupyayvallenat' (7-4-112) iti pratiSedhAt / bhvAdipratiSedhena zrUyamANAsantaparigrahAcca na bhavati / sudaSadAnityatra tu itikaraNasAmadisantalakSaNo vinna bhavati / 109 / nyA. sa. sthAnI0-avarNavidhAvityasyArthamAha-na cet tAnItyAdi varNAzrayANi kAryANi trividhAni vidyante, AdezavarNAzrayANi anubandhavarNAzrayANi sthAnivarNAzrayANi ca, tatra sthAnyAzrayANAM kAryANAmatidezaprastAvena sthAnivarNAzrayANAmevAvarNavidhAviti pratiSedho nyAyyo, na tvAdezAzrayANAmanubandhAzrayANAM ceti manasikRtya sthAnivarNAzrayANItyuktam , tena sarveSAM prabhidyetyAdau sAmAdeze ktvo yabAdeze ca kRte sthAnivadbhAvAt sakArAzrayamevam , akGiti iti guNapratiSedhazca bhavatyevAkAryazabdaM punaH punaH prayuJjAnaH kAryAtidezatAmabhyAcaSTe. evaM ca yatkArya varNamacArya vidhIyate tadvarNAzrayamastu, yattu dhAtvAdisamudAyoccAreNa na tavarNAzrayaM varNasya tatra zabdenAsaMsargAt / nanu agnirmANavakaitivadivagrahaNamantareNApIvArthAnumAnaM bhaviSyati kimivagrahaNena ? ityAzaGkyAha-ivagrahaNaM svAzrayArthamiti svasya sthAnisvarUpasya hanitvAderAzraya AzrayaNaM tadarthama, anyathA ivagrahaNAbhAve saMjJAsaMjhirsabandho vijJAyeta, Adeza iti saMjJI sthAnIti ca saMjJA tato yatrAdezaH sthAnI ca syAttatra sthAnItyAdezasya saMjJA vijJAyetetIvagrahaNam / svAzrayaH pratiSedha iti 'pratyaye' 2-3-6 ityanena yaH kRtaH sakArastadAzrayo NatvaniSedho, na tu mUlabhUtasakArAzrayaH tasya varNatvAt varNAzraye ca sthAnitvaniSedhAt /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ VIH [pAda. 4. sU. 110] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 395 pratiSedho bhavatIti sthAnivadbhAvapratiSedhAcca pradIvyetyAdau 'Udito vA' 4-4-42 itITU prAptaH sakAratakArarUpApradhAnavarNAzrayatvAt sthAnitvAbhAve na bhavati / ___ guNapratiSedha iti atrApi na sthAnivarNAzrayaM kimapi kArya vidhIyate kiMtu sthAnino yo'nubandhaH kakArAdilakSaNastadAzraya eva guNapratiSedhastatra ca sthAnitvam / athAnubandhAnAmaprayogitvAt kathaM teSvasatsu tadAzrayaM kAryamucyata ityata Aha-anubandhA ityAdi, varNavidhihyeSa iti / varNAt parato vidhiriti samAsAt / zrUyamANAsanteti bhvAdayo hi tAvata piDagraH carmava ityAdayaH bhUyamANA santa evaM pratiSidhyante, tatazca gRhyante'pi zrUyamANAsanta eva / svarasya pare prAvidhau // 7. 4. 110 // svarasyAdezaH pare paranimittako vyavahite'vyavahite vA pUrvasya vidhI kartavye sthAnIva bhavati / kathayati, avadhIt / atrAllukaH sthAnivadbhAvAdupAntyalakSaNA vaddhirna bhavati / spRhayati, mRgayate / atra laghupAntyalakSaNo gaNo na bhavati / pAdAbhyAM tarati pAdikaH, atra padbhAvo na bhavati / zAtanI, paatnii| atrAno'sya lug na bhavati / dharaNasyApatyaM dhAraNiH / ravaNasyApatyaM rAvaNiH / atra 'no'padasya'-(7-4-61) ityantyasvarAdilopo na bhavati / srasyate, dhvaMsyate / atra NilukaH sthAnivadbhAvAdupAntyanakAralopo na bhavati / yAjyate, vApyate,-atra vRnna bhavati / nirAdanaM pUrva nirAdha, samAdya / atra jagdhAdezo na bhavati / ghAtyAt / atra vadhAdezo na bhavati, nigAryate, nigAlyate / atra 'navA svare' (2-3-103) iti pakSe latvam / cAturau, AnaDuho / atra autvAdezasya sthAnivadbhAvAt 'vAH zaSe' (1-4-82) iti vA na bhavati / pAde / atra etvAdezasya sthAnivadbhAvAtpabhAvo na bhavati / ubhayajanyatve'pi anyataravyapadezAt autvatvayoH paranimittatvam / avIvadadvINAM parivAdakenetyatra tu NijAtyAzrayaNAdupAntyasya isvo bhavati / dvAbhyAmityatra tu nimittApekSayA prAvidhAvAsve'tvasya na sthAnitvam / 'vaikatra dvayoH' (2-2-85) iti nirdezAt / svarasyeti kim ? akrASTAm, adrASTAm / atra sijlopo na svarAdeza iti SaDhoH kaH si' (2-1-62) iti katve sthAnI na bhavati / Agatya, abhimatya / atra paJcamalopo hasvalakSaNe takAre sthAnI na bhavati / para iti kim ? dvau pAdau dadAti dvipadikAM dadAti, atrAllucaH paranimittatvAbhAvAt sthAnisvAbhAve padAdezo bhavati / prAvidhAviti kim ? bAbhravyasya chAtrAH bAbhravIyAH /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 111 ] atra ' taddhitasvare'nAti' ( 2-4 - 91 ) iti yalope paravidhau kartavye'vAdezaH sthAnI na bhavati / nidhAnaM nidhiH, tasyApatyaM naidheyaH, nidhikaH / atra ' iDetpusi cAto luk' (9 - 3 - 94 ) ityAkAralopo dvisvaralakSaNa eyaNikapratyayavidho parasmin sthAnI na bhavati / anyathA trisvaratvAtpratyayo na syAt / ilukAyA adUrabhavaM nagaramailukam, parikhAyAH pArikham, tatra bhava: ailukIyaH pArikhIyaH / atrANyAkAralopaH paravidhau kakhopAntyalakSaNe Iye sthAnI na bhavati / pUrvasmAdvidhiH prAgvidhirityapyAzrIyate, tena adhukSanteti ' svare'taH ( 4-3 - 75 ) iti sako'kAralopasya paramapyadAdezaM prati sthAnivadbhAva iti sa na bhavati / pUrvatrAvarNavidhAviti pratiSedhAdvarNaM vidhyarthaM vacanam / 110 / nyA0 sa0 svara0 - vRddhirna bhavatIti 'JNiti' 4-3 - 100 'vyaJjanAdeva pAntyasyAtaH ' 4-3-47 ityAbhyAm / bhautvaitvayoriti iSTasidhyarthamakArasyaiva vyapadezaH kAryaH, na tvaukAraikArayoH / na saMdhiGI dIrghAsadvidhAvaskluki // 7 4. 111 // 1 pUrveNAtiprasaktaH sthAnivadbhAvaH pratiSidhyate / saMdhividhI Govidho yavidho vividhadvayodvitvasya vidhau dIrghavidhI ' saMyogasyAdau skorluk' ( 2-1-88) iti sklavajite'sadvidhau ca svarasyAdezaH sthAnIva na bhavati / ki lo ' ( 1 - 3 - 65 ) iti yAvatsaMdhividhiH / tatra viyanti apayanti / atreNo yatvaM svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhau dIrghatve esve ca kartavye sthAnIva na bhavati / tAni santi, tau staH, atrAsterallopo yatve AvAdeze ca kartavye sthAnI na bhavati / vaiyAkaraNaH, sauvazva:, atra yatvavatvayo: sthAnivadbhAvAbhAvAdedautorAyAvAdezo na bhavataH / ziSTi, piNDi / atra zrasyAkAralopo 'nAM dhuDbarge'nyo'padAnte' ( 1 - 3 - 39 ) iti vargAnta kartavye sthAnI na bhavati / ziSanti pivanti ityatra tvanusvAre | jakSatuH, jakSuH / atra prathamatve ghaserupAntyalopaH / nimittApekSayApi prAgvidhiriSyate, tena nayanaM lavanamityatra guNasya sthAnivadbhAvapratiSedhAdayavAdezau siddhau / sthAnivadbhAve tviyuvAdezI syAtAm / GIvidhI, bimbyAH phalaM bimbam hemAditvAdaJ / 'phale ' ( 6-2- 58 ) iti lup / GaccAderityAdinA GIlup tasya paranimittatve'pi sthAnivadbhAva niSedhAt masya Gaya luk ' (2 - 4 - 85 ) ityakArasya lug na bhavati / evamAmalakyAH phalamAmalakam, ' doraprANinaH ' ( 6-2-49) 6
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 111 ] bhIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamoghyAyaH [397 iti mayaT / paJcabhiH khArIbhiH kRtaH paJcakhAraH / 'kRte' (6-3-190) ityaN / 'dvigoH'-(6-1-24) ityAdinA lup / paJcendrANyo'gnAyyo vA devatAsya paJcendraH, paJcAgniH, atra 'devatA' (6-2-101) isyaN / tasya lupi GIpratyayasyApi luk / tasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt tatsaMniyukta AnAgama aikArAdezazca na bhavati / yavidhI,-kaNDU tiH, kaNDUyateH ktAvato lopaH paranimittako ' yvoH pvavyaJjane lak' (4-4-122) iti lope kartavye na sthAnivadbhavati / sUryeNaikadik saurI balAkA / atrako'NyakAralopo dvitIyo uyAM tayoH sthAnivattvAcakArasyAnantaro DInaM bhavatIti yalopo na syAt sthAnivadbhAvaniSedhAcca bhavati / kividhau,-devayate: vip, dayUH, lavamAcaSTe lavayate: kip lauH,-atra NilagallucI kvividhAvUTi kartavye na sthAnivadbhavataH / dvitvavidhau, daddhyatra, maddhvatra,-atra yatvavatvayoH sthAnivadbhAvAbhAvAdekavyaJjanalakSaNaM dhakArasya dvitvaM bhavati, dvitvasya saMdhikAryatvenaiva sthAnivadbhAvapratiSedhe siddha dvigrahaNamasiddha bahiraGgamantaraGga iti nyAyabAdhanArtham / tenAntaraGge dvitve kriyamANe yakAravakArI parapadAzritatvena bahirazrAvapi nAsiddhau bhavataH / dIrghavidhI, zAmaMzAmam / azAbhi / zaMzAmazaMzAmama, azaMzAmi, atra NigantAdyaGantAcca Nigi rUNambicoH parayoNiglagyaGo laka ca sthAnivanna bhavati / asadadhikAre vihito vidhirasadvidhiH tatra yAyajyateryAyaSTiH / nAmni tika,-pApacyateH paapktiH| yAjayateryASTiH, pAcayateH pAktiH, atrAllopaNilopayoH sthAnivadbhAvapratiSedhAt Satvakatve bhavataH / dehayatedegdhiH, lehyterleddhiH| atra Nilopasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt dhunimitte dhatvaDhatve bhvtH| pratidInvA, pratidInve / atra 'ano'sya' (2-1-107) iti alopo nvAdermAminaH'-(2-1-63) ityAdinA dIrghatve sthAnI na bhavati / sklakavidheH pratiSedhaH kim ? sukusmayateH kvip / sukaH / kASThaM takSayati vip; kASThatak / atra saMyogAdyo: skolu ki NilakaH sthAnivadabhAvapratiSedhAbhAvAt skolagna bhavati / saMyogAntalopastvasadvidhau sthAnivadabhAvapratiSedhAt bhavatyeva / kASThataDiti aNyantasya / prAyiko'yaM niSedhaH, tena madhazcayatIti kvip / madhuk / atra zalopaH siddhaH / vetasvAnityallakaH sthAnivadbhAvAbhAve'pi na staM matvarthe' (1-1-23) iti padatvAbhAvAtso runa bhavati / brahmavandhvau brahmabandhva iti UGAdezasya vakArasya sthAnivadbhAvAbhAve'pyantara dhasya tRtIyatve luki ca bahiraGgatvenAsiddhatvam, evaM kiryoH
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 ] - bRhapRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 112-113 ) giryoriti nAmino dIrghatve / kAkyarthaM vAsyarthamityatra tu padasyeti yalope yatvasyAsiddhatvam / atha sakhIyatIti kvipi alluko yavidhau sthAnivattvAbhAvAdyaluki si * yo'nekasvarasya' (2-1-56) iti yasya yvoH ' (4-4-112) ityAdinA kvibAzrayo luk kathanna bhavati / bahiHpratyayAzrayatvena bahiraGgasya yasya antaHkvibAzraye lukyasiddhatvAt / 111 // nyA0 sa0 na saMdhi0-madhuk iti atra 'na saMdhi' 7-4-111 ityanena sthAnitvaniSedhaH pravartate, asavidhikArye saluki NilukaH sthAnitvaM na bhavati / ____Uadezasyeti UpratyayAdezo vakAro'pi pratyayastasmin dhasya padatve 'dhuTastRtIyaH' 2-1-76 iti dhasya datvaM, sanniSedhe saMyogAntatvAt 'padasya' 2-1-89 iti lugakA prApnotItyAzaGkA / lupyayballenat // 7. 4. 112 // __ parasya pratyayasya lupi satyAM lubabhUtaparanimittakaM pUrvakAryaM na bhavati 'ayvallenat ' vallatvamenacca varjayitvA / tad, atra sthAnivadbhAvapratiSedhAt tyadAdyatvasatve na bhavataH / gargasyApatyAni gargAH, gargAditvAdyaJ / 'yos. zyAparNAntagopavanAdeH' (6-1-126) iti lup / kuvalyAH vikAraH phalaM kuvalam / hemAditvAdaJ / 'phale' (6-2-58) iti tasya lup / atra vaddhirna bhavati / plupyapi lubrUpatAstyeva, tena paJcagoNirityatrekaNaH plapi vRddhirna bhavati / lupoti vacanAlluki bhavatyeva, gomAn yavamAn / atra siluki tannimittaM dIrghatvaM bhavati / lupIti saptamInirdezAt pUrvasya yatkArya prApta tanniSidhyate / samudAyasya tu bhavatyeva / payaH, sAma, paJca, sapta / atra padasaMjJA tathA ca tannibandhanAni rutvanalopAdIni bhavanti / kathaM pApakti pApacItItyatra dvitvam ? nedaM yaGi nimitte kiMtu ya Dantasya / ayvallenaditi kim ? yvRt, vyadh, veviddhi / zvi, zozavIti / graha, jarIgRhIti / la, gu, nijAgalIti / enat, enatpazya, enacchita kaH / sthAnIvAvarNavidhAviti lapaH sthAnivadbhAvena prAptAnAM pUrveSAM kAryANAM pratiSedhArthaM vacanam / 112 / nyA0 sa0 lupyamvR0-paJcagoNiriti 'kyaGmAni' 3-2-50 iti puMvanna bhavati, jhyAdeoNasyetyatra goNIzabdavarjanAt , enacchritaka iti nanvatacchabdasya sAkAGkSasyAsamarthatvAt kathaM samAsa enadAdezazca ? ucyate, arthAt prakAraNAdvA apekSye nirmAte samAsa enadAdezazca bhavatyeva / vizeSaNamantaH // 7. 4. 113 // viziSyate'neneti vizeSaNam, vizeSaNaM vizeSyasya samudAyasyAnto'vayavo
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pAda. 4. sU. 114-115 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 399 bhavati, iha zAne dhAtvAdiH samudAyo'bhedenAvayavavizeSaNaka upAdIyate / tatra so'vayavastatsamudAyasyAntasbena niyamyate / ataH syamo'm / kuNDaM tiSThati, kuNDaM pazya, iha na bhavati-tad / 'yuvarNa vRdRvazaraNagamRdgrahaH' / jayaH, stavaH, iha na bhavati / sekaH, yogaH / iNo'li aya ityAdau vyavadezivadbhAvAdbhavati / 113 / nyA0 sa0 vize0-iha zAstre dhAtvAdiH samudAya upAdIyate, kathaMbhUto'vayavo vizeSaNaM yasya sa tathA kenAbhedena tAdAtmyena ko'bhiprAyaH ? kila 'nAmino guNa' 4-3-1 ityatra dhAtu ma tyabhidhIyate, nAmyavayavayogAt samudAyo'pi. dhAtulakSaNo nAmItyabhidhIyate ityekadezena sAmAnAdhikaraNyenAvayavavizeSaNaka upAdIyate iti tatsAmAnAdhikaraNye sati nAmI AdI madhye ante ca saMbhavati, tatra so'vayavastasya samudAyasya antatvena niyamyate / saptamyA AdiH // 7. 4. 114 // saptamyantasya vizeSyasya yadvizeSaNaM tattasyAdiravayavo bhavatIti veditavyam / ina DIsvare luka / pathaH, pathAm / iha na bhavati / pathiSu / 'byuktopAntyasya ziti svare' (4-3-14) nenijAni / anenijam / iha na bhavati-nenekti / 'uta auviti vyaJjane'dve:' (4-3-59) yauti, rauti / iha na bhavati astavIt / pathA, ayodityAdau vyapadezivadbhAvAdbhavati,-antatvApavAdo yogaH / 114 / pratyayaH prakRtyAdeH // 7. 4. 115 // yasmAdyaH pratyayo vidhIyate sA tasya prkRtiH| pratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya vizeSaNaM veditavyam nonAdhikasya / mAtu go mAtRbhogastasmai hito mAtRbhogINaH / ' bhogottarapadAtmabhyAmInaH' (7-1-40) / kharapasyApatyaM khArapAyaNaH,-naDAditvAdAyanaN / atra 'tadantaM padam' (1-1-20) iti padasaMjJA samudAyasya bhavati na tUnasya bhogINa ityAdirUpasya tenaikapadatvAt NatvaM siddham / 'rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH, 'SaSThathayatnAccheSe' (3-1-76) iti samAsaH / adhikasya na bhavati / Rddhasya rAjJaH puruSaH, gArgyasyApatyaM gAAyaNaH / / 'yajinaH' (6-1-54 ) ityAyanaN / adhikArasamudAyAnna bhavati / paramagAryasyApatyam / putramicchati putrakAmyati, adhikAnna bhavati, mahAntaM putramicchati, nyUnAdhikavyavacchedArthaM vacanam / tadantatvaM ca 'vizeSaNamantaH' (7-4-113) ityeva siddham / 115 // nyA. sa. pratya0 prakRtyAderiti AdizabdAt pratyayo gRhyate, tataH prakRtipratyayasamudAyasya pratyayo vizeSaNaM bhavatIti siddham /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40.] * vRhatti -laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU. 116-119 / nanu pratyayaH prakRtevizeSaNaM bhavatIti kiM na pUryate, kimAdigrahaNAt pratyayagrahaNena ? ucyate, AdizabdAbhAve pratyayaH prakRtervizeSaNamiti ko'rthaH ? pratyayaH pUrvA prakRti vizeSayatItyarthaH syAttathA ca syAdau pUrvasyAH prakRteH syAdyantatvaM syAttataH payAMsi ityAdI jasi pUrvasyAH prakRtervibhaktyantatvAt 'so ruH' 2-1-72 iti rutvaM syAta, yataH kiM hi vacanAnna sidhyatIti AdigrahaNena pratyayo gRhyate / / NatvaM siddhamiti anyathA 'raNavarNa0' 2-3-63 iti ekapadatvAbhAvAt NatvaM na syAt / gauNo DyAdiH // 7. 4. 116 // DImArabhya vyaM yAvat GayAdiH pratyayaH sa gauNa upasarjanaM san prakRtyAdeH samudAyasya vizeSaNaM bhavati nonAdhikasya / kArISagandhyAmatikrAntaH sa bandhurasya atikArISagandhyabandhaH / atikomudagandhya bandhu / atra yeNAdhikasyAgrahaNAt 'bandhI bahuvrIhau' (2-4-83) iti Ica na bhavati / gauNa iti kim / agINo'dhikasyApi samudAyasya vizeSaNaM bhavati, paramakArISagandhIbandhuH paramakaumudagandhIbandhuH / pUrveNaiva siddhe'gauNasyAdhikaparigrahArthaM vacanam / 116 // nyA0 sa0 kRtsaga0-bhasmanihutamityAdiSu tatpuruSe kRti ' 3-2-20 iti sarvatrAlup / kRtsagatikArakasyApi // 7. 4. 117 // kRtpratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya gatikArakapUrvasya apizabdAtkevalasyApi vizeSaNaM bhavati, yatheha samAso bhavati bhasmanihutam pravAhemutritama tathA udake vizIrNam avataptenakulasthitamiti sagatikena sakArakeNa ca ktAntena 'ktana' (3-1-92) iti samAsaH siddho bhavati / tathA vyAvakrozI vyAvahAsI sAMkauTinaM sAMrAviNamiti 'nityaM ajino'Na' (7-3-58) iti aN siddhaH / 'pratyayaH prakRtyAdeH' (7-4-115) ityato'prApte vacanam / 11 // paraH // 7. 4. 118 // yaH pratyaya sa prakRteH para eva bhvti| ajA, khaTvA, vRkSaH, vRkSo, vRkSAH, jugupsate, mImAMsate, kAryam, gamyam, aupagavaH / 118 // spardhe // 7. 4. 119 // dvayovidhyoranyatra sAvakAzayostulyabalayoH ekatra anekatra ca upanipAtaH spardhaH tatra yaH sUtrapAThe paraH sa vidhirbhavati / 'zaso'tA sazca naH pusi' (1-4-49) ityasyAvakAzo vRkSAn munIn / 'napusakasya ziH'
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pAda. 4 sU. 121-122 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [401 (1-4-55) ityasya tu mahAnti yazAMsi / ihobhayaM prApnoti vanAni madhani,-tatra parasvAcchireva bhavati / ayaM tAvadekasya dvikAryayoge spardha uktaH / anekasyApyasaMbhave sati bhavati / 'I: pomavaruNe'gneH' [3-2-42] ityasyAvakAzo'gnIvaruNo, 'devatAnAmAtyAdI' (7-4-28) iti vRddheravakAza AgnAvaiSNavaM haviH, ihobhayaM prApnoti / AgnivAruNImanar3avAhImAlabheta / paratvAttu vRddhirbhavati / atra hyagnerItvaM varuNazabdasya ca vRddhiriti naiko dvikAryayuktaH / asaMbhavastvasti vRddhI satyAm ' iddhimatyaviSNo' [3-2-43] iti agnerItvApavAda irbhavati, parasparapratibandhenApravRttI paryAya vA prApte vacanam / 119 / nyA0 sa0 spardhe0-ekatreni ekatra ekasmin sthAnini / upanipAtaH prasaGgo dvyorvidhyorityrthH| bhanekatra ceti anekasmin sthAnini upanipAto dvayoMvidhyorityarthaH / AsannaH // 7. 4. 120 / / iha AsannAnAsannaprasaGge yathAsvaM sthAnArthapramANAdibhirAsanna eva vidhirbhavati / tatra sthAnena, daNDAgram, kSupAgram, kaNThayayorakArayoH kaNThya evAkAro dIpoM bhavati / arthena, vAtaNyayuvatiH, dAradavRndArikA, atra vataNDIzabdasya daracchandasya ca 'puMvatkarmadhAraye' [3-2-57 | iti puvadbhAve kartavye arthata sanmo vAtaNDayabhAvo dAradabhAvazca bhavati / pramANena, amuSmai / amUbhyAm 'mAduvarNo'nu' (2-1-47) iti mAtrikasya mAtriko dvimAtrasya ca dvimAtraH / 120 // ___ nyA0 sa0 Asa0-dAradabhAvazceti na tu vataNDadaradbhAvaH puMstvaM tu tasyApi vidyata eva paramanAsanno gotrAnabhidhAnAt / saMbandhinAM saMbandhe / / 7. 4. 121 // saMbandhizabdAnAM yatkAryamukta tatsaMbandha eva sati bhavati nAnyathA / 'shvshuraadyH'| zvazurasyApatyaM zvazuryaH / saMjJAzabdAttu iva / zvAriH / 'mAtRpituH svasuH' (2-3-18) mAtRSvasA, dhAnyamAtuH svasustu na bhavatimAtRsvasA / 121 // samarthaH padavidhiH // 7. 4. 122 // smrthpdaadhittvaatsmrthH| padasaMbandhI vidhiH padavidhiH, tena yaH padAdvidhiH yazca pade yazca padasya padayoH padAnAM vA sa sarvaH padavidhireva,
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 122 ] sarvaH padavidhiH samartho veditavyaH / samarthAnAM padAnAM vidhirveditavya ityarthaH / tacca sAmarthyaM vyapekSA ekArthIbhAvazca / atra vyapekSAyAM saMbaddhArthaH saMprekSitArtho vA padavidhi: sAdhurbhavati / ekArthIbhAve tu vigrahavAkyArthAbhidhAne yaH zaktaH saMgatArthaH saMsRSTArtho vA padavidhiH sa sAdhurbhavati, atra ca padAni upasarjanIbhUtasvArthAni nivRttasvArthAni vA pradhAnArthopAdAnAt vyarthAni arthAntarAbhidhAyI ni vA bhavanti / padavidhizva samAsanAmadhAtukRttadvitopapadavibhaktiyuSmadasmadAdezaplutarUpo bhavati / tatra samAsaH, dvitIyA 'zritAdibhiH ' / dharmaM zritaH dharmaMzritaH, ' tRtIyA tatkRtaiH / zaGakulayA kRtaH khaNDaH zaGkulAkhaNDa: / ' caturthI prakRtyA yUpAya dAru yU dAru, 'paJcamI bhayAdyai: ' trRkAdbhayaM vRkabhayam, ' SaSThayayatnAccheSe rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH, 'saptamI zauNDAdyaM: ' akSeSu zauNDaH akSazauNDaH, ' vizeSaNaM vizeSyeNaikAthaM karmadhArayazca' nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam, eSu pUrvottarapadayorvAkyAvasthAyAM parasparAkAGkSAlakSaNA vyapekSA / vRttyavasthAyAM tu pRthagarthAnAM satAmekArthIbhAva iti / tathA hi- dharmamityetatsAdhanatvAtsAdhyabhUtAM kriyAmapekSate / zrita ityetadapi zrayaNakriyopasarjanakartR vAci svakriyAviSayaM sAdhanamapekSate, tayozca parasparasaMsargAt mUchitAvayava iva vRttAvekArthIbhAvo bhavati / " 1 dharmaM zrito dharmaMzritazcaitra iti, evaM zaGakulayA kRtaH khaNDaH zaMkulAkhaNDa iti kartRkarmaNorgamyamAnakarotikriyAkRtA vAkye vyapekSA / vRttAvekArthIbhAvaH, evaM caturthIsamAsAdAvapi yUpAyetyAdi sAmAnyamavacchedAya bhedAnAkAGkSati ki yUpAya gacchatyAgacchati puSpaM dAru veti / dArvapi yUpAya gRhAya dAhAya veti bhedAnAkAGkSati / evaM sarvatra upasarjanAnAM pradhAnAnAM ca parasparamAkAGkSAvatAM kacitprakRtivikArabhAvalakSaNaH kvacidavadhyavadhimadbhAvAtmakaH kacitsvasvAmibhAvaH kacidviSayaviSayibhAvarUpaH saMbandho vAkye vyapekSA, vRttau svekArthIbhAvaH / evaM nIlamityetadvizeSaNaM guNatvAt dravyamAkAGkSati / utpalamityetadapi sarvotpalAvagraharUpeNa pravRttaM sadvizeSyatvAdvizeSaNaM guNamAkAGkSati / vRttau punarekArthIbhAvena pAMsUdakavadavibhAgApanno tAvubhAvapyarthAvekasminnadhikaraNe mUrcchitAviva bhavataH / nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalamiti, tadetatsAmarthya - vizeSoktamapi lokavyapekSayA vRttyavRttyoH svabhAvena vibhaktamavatiSThate / yatra tvasAmarthyaM tatra samAso na bhavati / pazya dharmam zrito maitro gurukulam, kiM te zakulayA khaNDo maitra upalena, gaccha yUpAya dAru zobhanaM zaile, nivartasva ,
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 122 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saptamodhyAyaH [403 vyAghrAta bhayaM caitrasya maitrAta, bhAryA rAjJaH, puruSo devadattasya, saktastvamakSeSa, zauNDaH pibati pAnAgAre iti, nAmadhAtuH, putramicchati putrIyati, zyena ivAcarati zyenAyate / samartha iti kim ? pazyati putramicchati sukham, kRt-kumbhaM karoti kumbhakAraH, samartha iti kim ? pazya kumbhaM karoti kaTam / taddhitaH, upagorapatyamopagavaH / samartha iti kim ? gRhamupagorapatyaM tava / upapadavibhaktiH namo devebhyaH, abhijAnAsi devadatta kAzmIreSu vatsyAmaH, upAdhyAyazcedAgacchedAzaMse yukto'dhIyIya / samartha iti kim ? idaM namo devAH zRNuta, devadatta mAtaraM smarasi, avasAma dIrgha magadheSu / yuSmadasmadAdezaH, dharmaste svaM dharmo me svam / dharmo va: svaM dharmo naH svam / samartha iti kim ? odanaM paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati / pluta,-aGga kaja 3 idAnIM jJAsyasi jAlma / samartha iti kim ? aGga kUjatyayamidAnI jJAsyati jAlmaH / padagrahaNAdvarNavidhirasAmarthe'pi bhavati, tiSThatu dadhyazAna tvaM zAkena / tiSThatu kumArIcchatraM hara devadatteti / yatvaM dvitvaM ca bhavati / evaM samAsanAmadhAtukRttaddhiteSu vAkye vyapekSA vRttaavekaarthiibhaavH| zeSaSa punarvyapekSava sAmarthyaM bhavati / nanu ca rAjJaH puruSamAnayetyukte yo'rthe AnIyate rAjapuruSamAnayetyapyukta sa eva tatko'tra vyapekSakA bhAvayovizeSaH / ucyate, saMkhyAvizeSo vyaktAbhidhAnamupasajanavizeSaNaM cayogazceti / tatra rAjJaH puruSaH rAjJoH puruSaH rAjJAM puruSaH iti vAkye saMkhyAvizeSo bhavati, samAse na bhavati / rAjapuruSaH / vAkye yupasarjanAni vibhaktArthAbhidhAyitvAtsaMkhyAvizeSayukta svArtha pratipAdayanti / samAse'ntarbhUtasvArthaM pradhAnArthamabhidadhatItyabhedakatvasaMkhyAM gamayanti / saMkhyAvizeSANAmavibhAgenAvasthAnamabhedaikatvasaMkhyA / / 'yathoSadharasAH sarve madhunyAhitazaktayaH / avibhAgena vartante tA saMkhyAM tAdRzIM viduH' / 1 / vibhaktivAcyaiva tu saMkhyA vRttI nivartate nAmAdigamyA tu na nivartate / yathA dviputraH paJcaputra ityAdI nAmArtha evaM saMkhyAvizeSaH / tAvakIno mAmakIna ityAdezAbhivyaGgayamekatvam / zaurSikaH mAsajAta iti parimANasvAbhAvyAdekatvasaMkhyAvagamaH / kArakamadhyaM vyaJjanamadhyamityAdI madhyAnyathAnupapattyA dvitvAvagamaH / yatrApi vRttau vibhaktalaba nAsti dAsyAH pUtra devAnAMpriyaH AmuSyAyaNaH apsavyaH goSucaraH varSAsuja iti tatrApi saMkhyAvizeSo nAsti sAmAnyena vizeSaNamAtrapratIteH / ata eva vRttI saMkhyAbhedAbhAvAtsvabhAvato
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvaLite [pAda. 4 sU. 122 ] nivRttA vibhaktilapA anvAkhyAyate, alupsamAse tu zabdAntaraM vibhaktyantapratirUpAvayavamanenopAyena pratipAdyate, tathA vAkye vyaktAbhidhAnaM bhavati / brAhmaNasya kmblstisstthti| samAse punaravyakta brAhmaNakambalastiSThatIti, saMdihyate'tra SaSThIsamAso vA saMbodhanaM veti / kiMcitpunaravyakta vAkye / yathArdha pazordevadattasyeti / pazugaNasya vA devadattasya yadadhaM yo vA saMjJIbhUto pazustasya yadardhamiti / tacca samAse vyaktam ardhapazu devadattasyeti, tathA vAkye upasarjanavizeSaNaM bhavati / Rdasya rAjJaH puruSaH, samAse na bhavati / raajpurussH| yathAhuH-'savizeSaNAnAM vRttirna vRttasya vA vizeSaNaM na prayujyata iti' / vizeSaNayoge hi sApekSatvenAgamakatvAtsAmarthya na bhavati / yatra ca 'kacidvizeSaNayoge'pi gamakatvaM tatra bhavatyeva samAsaH yathA devadattasya gurukulam, yajJadattasya dAsabhAryA / yadAha 'saMbandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH pravartate / svArthavatsA vyapekSAsya vRttAvapi na hIyate / 1 / tathA vAkye cayogo bhavati svacayogaH svAmicayogaH / rAjJo gozcAzvazca puruSazca / caitrasya maitrasya mitrasya ca gauH / samAse na bhavati / rAjJo gozvapuruSAH / caitramaitramitrANAM gauriti / yadi samarthaH padavidhiH kathamasAmarthya sUryamapi na pazyantyasUryapazyA rAjadArAH, punarna gIyante'punargeyA: zlokAH, zrAddhaM na bhuktaM'zrAddhabhojI, alavaNabhojI, sarvazcarmaNA kRtaH sArvacarmINo rathaH, kRtaH pUrva kaTo'neneti kRtapUrvI kaTam ityAcA vRttayo bhavanti / kiM hi vacanAmna bhavati / 122 / __ nyA0 sa0 sama0-vyapekSeti parasparAkAkSetyarthaH sA ca vAkye saMbhavati, ekArthIbhAvastu samAse / saMbaddhArtha iti saMbaddho'rtho yasya yatra jhaTityeva padAnAmanvayaH pratIyate rAjJaH puruSa ityAdau saMbaddhArthaH padavidhiH / saMprekSitArtha iti saMprekSitaH kaSTakalpanayA pratIto'thoM yatra yathA rAjotpale haribhujAmiha ke zavasya, yasyorasInduradanaM ca jaTAkalApe / zaM khAmbaro'pi pavanAdarinAthasUnuH, kAntA sa vo'gatanayA bipulaM dadAtu // 1 // ityAdau kliSTakAvye kaSTakalpanayArthaH pratIyate, asya kAvyasya vyAkhyA yasyorasi haribhujAM vAyubhujAM sarpANAM rAjA zeSaH, yasya ca jaTAkalApe induryasya ca zavasya ke mRtakasya ke mastake utpale nirmA se adanaM bhakSaNaM, yasya ca kAntAgatanayAdrisutA
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pAda. 4. sU. 122 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 405 sa khAmbaro'pi vipulaM zaM sukhaM vo dadAtu, pavanAt sarpastasyArimayUrastasya nAthaH kArtikeyaH sUryasyetyarthaH / saMgatArtho gatArthaH, yathA vIrapuruSako grAmaH atikhaTva iti, atra hi padAnAmarthaH sarvo'pi gataH samAsArtha eva pratIyate, saMsRSTArthastu militArthaH, yathA rAjapuruSa iti / dvagharthAnIti pradhAno'rthaH samAsArthalakSaNastadupAdAnAt dvayarthAnIti, ayamarthaH, ekastAvan pradhAno'rthaH paraH svArtha iti dvayarthatA / arthAntarAbhidhAyanIti arthAntaraM samAsArthalakSaNaM tadabhidhAyInIti | mUrcchitAvayava iveti mUrcchitabhinnapadArthAvayava ityarthaH / upasarjanAnAM pradhAnAnAM ceti dvitIyAdyantAnAM vizeSaNAnAM prathamAntAnAM vizeSyANAM cetyarthaH / dravyamAkAGkSatIti dravyAzramo guNa iti guNalakSaNAt / aGga kUjatyayamiti atra 'tyAdeH sAkAGkSasya ' 7-4-91 ityanena sUtreNAyamityanena AkAikSyamANasya idAnIM jJAsyatItyasya vAkyasya bhedakatvenAsAmarthyAt pluto na bhavati / parimANasvAbhAvyAditi yadyapi sUrpAbhyAM sUpairvA krIta iti mAsau mAsA vA jAtasyeti fare saMkhyAvizeSo'sti, tathApi vRttau parimANasvAbhAvyAdekatvameva pratIyate / anvAkhyAyata iti nahi vidyamAne'rthe vibhakterlubanvAkhyAyate api tu saMkhyAbhedAbhAvAt ko'rthaH ? ekatvadvitvabahutvAbhAvAt svata eva nivRttA vibhaktiH ' aikA' 3-2-8 iti pAnvAkhyAyate / cayogo bhavatIti vAkye bhinnatvAt padArthAnAM bhedanibandhanasamuccayadyotanAya ca zabdaH prayujyate, vRttau tu samUhalakSaNaikArthaprAdurbhAvAt bhedasya nivarttanAt dyotyArthAbhAvAt dyotakasya cazabdasya nivRttiH / kathamasAmarthye ityAdi--atra hi sUryakarmikayA dRzikriyayA namaH saMbandha:, na sUryasattayA / puna gomanta iti gAnena nanaH saMbandho na punaH zabdArthena / azrAddha bhojItyAdau tu bhujinA namaH saMbandho na zrAddhAdinA zrAddhAdi bhojananiSedhAvagamAt, ' evaM sArvacammaNaH kRtapUrvItyatra sarvazabdasya kRtazabdena kRtazabdasya kaTazabdena ca saMbandho na carma pUrvazabdAbhyAmiti / kiM hi vacanAnna bhavatIti gamakatvAt ' naJ' 3-1-51 ityanenAsAmarye'pi bAhulakAd bhavatItyarthaH / iti vyAkaraNasya sAroddhAraprakaraNe saptamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / ( prazastiH ) AsId vAdidviradapUtana pATane paJcavaktrazcAndre gacche'cchataradhiSaNo carmmasUrirmunIndraH / paTTe tasyAjani janamano'no kahAnanda kandaH, sUriH samyag guNagaNanidhiH, khyAtibhAg ratnasiMhaH || 1 || yasyoparAgasImAya - mudayaH parabhAgabhAg / devendrasUristatpaTTe, jajJe navyo nabhobhaNiH ||2 //
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda. 4 sU0 122 ] itazca nirvIrAdhanamuktizAstraracanAbhIvAvadhotsarpaNAzrIkaumAravihAramaNDitamahI, bhUpaprabodhAdikA / kSIrododadhimudrite'vanitale, yasyorjitAH kelayaH, so'bhUttIrthakarAnukAriracanaH (caritaH) zrIhemacandro guruH // 3 // kiMca bhUpAlamaulimANikya,-mAlAlAlitazAsanaH / darzanaSaTkanistandro hemacandro munIzvaraH // 4 // teSAmudayacandro'sti, ziSyaH saMkhyAktAM vrH| yAvajjIvamabhUdyasya, vyAkhyAjJAnAmRtaprapA // 5 // tasyopadezAd devendrasUriH ziSyalavo vyadhAt / nyAsasArasamuddhAraM, manISI kanakaprabhaH // 6 // taddhitAvacUrNikA samAptA / " iti laghunyAsaprazastiH" ye tu zAstre sUcitA lokasiddhAzca nyAyA na tadartha yatnaH kriyate / svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA / / susaddhiMdikazabdebhyo janapadasya / 2 / RtorvaddhimadvidhAvavayavebhyaH / 3 / svarasya isvadIrghaplutAH / 4 / Adyantavadekasmin / 5 / prakRtivadanukaraNam / 6 / ekadezavikRtamananyavat / 7 / bhuutpuurvkstdvdupcaarH|8| bhAvini bhuutvdupcaarH|9| yathAsaMkhyamanudezaH samAnAnAm / 10 / vivakSAtaH kArakANi / 11 / apekSAtodhikAraH / 12 / arthavazAdvibhaktipariNAmaH / arthavadgrahaNe nAnarthakasya (grahaNam) / 14 / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva (grahaNam) / 15 / nAmagrahaNe liGgaviziSTa syApi / 16 / prakRtigrahaNe yaGlubantasyApi / 17 / ztivA zavA'nubandhena nirdiSTaM yadNena ca / ekasvaranimittaM ca paJcaitAni na yaGlupi / 18 / saMnipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya / 19 / asiddhaM bahiraGgamantaraGge / 20 / na svarAnantarye / 21 / gauNamukhyayomukhya kAryasaMpratyayaH / 22 / kRtrimAkRtrimayoH kRtrime / 23 / kvacidubhayagatiH / 24 / siddhe satyArambho niyamArthaH / 25 / dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam / 26 / naJyuktaM tatsadRze / 27 / uktArthAnAmaprayogaH / 28 / nimittAbhAve naimittiksyaapybhaavH|29| sNniyogshissttaanaamekaapaaye'nytrsyaapypaayH|30| nAnvAcIyamAnanivRttau prdhaansy|31| niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya / 32 / ekAnubandhagrahaNe na byanubandhakasya / 33 / nAnubandhakRtAnyasArUpyAnekasvaratvAnekavarNatvAni / 34 / samAsAntAgamasaMjJAjJApakagaNan ni STAnya
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane saptamo'dhyAyaH [ 407 [ pAda. 4. sU. 122 ] nityAni / 35 / pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn | 36 | madhye'pavAdAH pUrvAn / 37 / yaM vidhi pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate / 38 | yasya tu vidhenimittameva nAso bAdhyate / 39 / yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH |40 | balavannityamanityAt / 41 | antaraGga bahiraGgAt // 42 // niravakAzaM sAvakAzAt / 43 / vArNAt prAkRtam // 44 // svRt svRdAzrayaM ca // 45 // upapadavibhakteH kArakavibhaktiH / 46 / lubantaraGgebhyaH / 47 / sarvebhyo lopaH / 481 lopAtsvarAdezaH / 49 / AAdezAdAgamaH / 50 / AgamAtsarvAdezaH / 51 / parAgnityam / 52 / nityAdantaraGgam / 53 / antaraGgAccAnavakAzam 154 | utsargAdapavAda: |55 | apavAdAt kvacidutsargo'pi / 56 / nAniSTArthA zAstrapravRttiriti // 57 // ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM zrosiddha hemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsana bRhadvRttau saptamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / / 7 / 4 / / kSitighava bhavadIyaH kSIradhArAbalakSe-ripuvijayayazobhiH zveta evAsidaNDaH // kimuta kavalitaistaiH kajjalairmAlavInAM pariNatamahimAnaM kAlimAnaM tanoti |1| / / iti saptamo'dhyAyaH // Tao Tao Tao Tao Tao Tao Tao nissImapratibhaikajIvitadharau niHzeSa bhUmispRzAM, puNyaughena sarasvatIsuragurU svAGgakarUpaudadhat / yaH syAdvAda masAdhayannijavapurdRSTAntataH so'stu me, sabuddhayambu nidhiprabodhavidhaye zrIhemacandraH prabhuH // zrI maliSeNasUriH // Tao Tao Tao Tao A samAsa Tao Yin
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ retuReatreet // iti zrIsiddhahemacandra (saMskRta) zabdAnuzAsanaM (bRhaduvRttiH) laghunyAsasahitam // a OMraOM (RRRRFFF
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 liGgAnuzAsanam / puMliGga kaTaNathapabhamayaraSasasnvantamimanalau kiztiva / nanaGau ghaghau daH kirbhAve kho'kartari ca kaH syAt // 1 // atha liGgAnuzAsanAvacUriH-- OM namaH sarvajJAya / liGgAnuzAsanamantareNa zabdAnuzAsanaM nAvikalamiti sAmAnyavizeSalakSaNAbhyAM linggmnushissyte| nAmeti vakSyamANamiha saMbadhyate / ka Ta Na thapa bha ma ya ra Sa sAntaM snvantaM ca nAma puliGga syAt, kAdayo'kArAntA gRhyante pRthak santa nirdezAt, dvisvarasantAnAM napusakatvasya vakSyamANatvena ekatrisvarAdisantA gahyante / kAntaH-pAnaka: paTaho dundubhizca ityAdi / TAntaH-kakSApuTa: sArasaMgrahagranthaH ityAdi / NAntaH-guNaH zumbepradhAnAdau ityAdi / thAntaH-nizIthaH ardharAtra: zapathaH samayaH ityAdi / pAntaH-kSupo latAsamudAyaH ityAdi / bhAntaH-darbho bahiH ityAdi / mAntaH-godhUmo nAgaraGga syAdityAdi / yAntaH-bhAgadheyo dAyAdaH, rAjadeye tu pustriyorvakSyate, zubhe tu tannAmatvAdeva klobatvam, tandulIyaH zAkavizeSaH ityAdi / rAntaH-nirdara: kandarI ityAdi / pAntaH-gavAkSaH 'gavAkSI zakravAruNyAM, gavAkSo jAlake kapau' ityAdi / sAntaH-kUsaH kaJcake, haMso vihaGgabhede ityAdi / santa:-mAzcandramAsayo: pusi, anehAH kAlaH ityAdi / nantaH-grAvA pASANo girizca ityAdi / ukArAntaH-taku: sUtraveSTanamagnyAdhArabhANDaM ca, mantuH aparAdhaH ityAdi /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane antAntaM nAma puliGgam, paryanto'vasAnam, viSTAntaH maraNam. pratyantasya bAhulakatvAnnapuMsakatvameva / iman pratyayAntaM al pratyayAntaM ca nAma puliGgam ---imanprathimA, mradimA, draDhimA ityaadi| nantatvenaiva siddhe iman grahaNaM 'pAtvAt tvAdiH' iti napusakabAdhanArtham, yastvauNAdikastasyAzrayaliGgatA, bharimA pRthvI, varimA tapasvI ityAdi / ala, prabhava: 'prabhavastu parAkrame, mokSe'pavargaH ityAdi / tathA kyantaM ztivantaM (ca) nAma puliGgam-kiH ayaM vRtiH vRtUGa dhAtustadarthazca / ztiv-ayaM pacatiH DupacI dhAtustadarthazca / ztivsAhacaryAt 'ikiztiv svarUpArthe' [5-3-138] iti vihitasyaiva ke haraNam / tathA na pratyayAntaM naGapratyayAntaM (ca) nAma puliGgam / 'svapnaH svApe prasUptasya, vijJAne darzane'pi ca' praznaH pRcchA, naGa vizno gamanama, tathA gha pratyayAntaM ghaJ pratyayAntaM ca nAma puliGgam / gha:, kara: 'karo varSopale razmI, pANau pratyAyazuNDayoH / ' parisaro mRtyau devopAntapradezayoH, urazchadaH kavacaM pracchadazcottarapaTa:, chadasya tu napusakatA vakSyate ityAdi / ghaantam-pAdaH / pAdo budhnAMhnituryAMzarazmipratyantaparvatAdiSu, prAplAvaH snAnam, bhAvaH, 'bhAvaH sattAsvabhAvAbhiprAyaceSTAtmajanmasu / kriyAlolApadArthaSu vibhUtibandhajantuSu / anubandhaH prakRtyAderanupayogI / dAsaMjJakAddhAtoryaH ki: pratyayo vihitastadantaM nAmapuliGgam / Adi: prAthamyam, vyAdhiH rogaH, upAdhirdharmacintA kaitavaM kuTumbavyAvRto vizeSaNaM ca. upadhi: kapaTama, upanidhi: nyAsaH, pratinidhiH pratibimbam , saMdhi : pumAn sUruGgAdau / paridhiH pariveSaH, avadhistvavadhAnAdau, praNidhiH prArthanamavadhAnaM carazca, samAdhi: pratisamAdhAnaM, niyamo maunaM cittaikArthyaM ca, vidhiH kAla: kalpo brahmA vidhivAkyaM vidhAnaM daivaM prakArazca / vAladhiH puccham, zabdadhiH karNaH, jaladhiH samudraH. antaddhirvyavadhA, pradhestu nemau strIpusatvaM rogavizeSa strItvaM. zirodhestu strItvam, iSudhestu strIpusatvaM vakSyate ityAdi / bhAve khaH, bhAve'rthe yaH kho vihitastadantaM nAma puliGgam / prAzitasya bhavanam AzitaMbhavo vartate, tRptirityarthaH / bhAva iti kim ? pAzito bhavatyanayA AzitaMbhavA paJcapUlI, akartari ca ka: syAt, bhAve kartRvajite ca kArake yaH kaH pratyayastadantaM nAma puliGgam / prAkhUnAmutthAnamAkhUtthaH, vihanyate'nenAsmin vA vighna antarAyaH ityAdi / akarttari ceti kim ? jAnAtIti jJA pariSad // 1 // hastastanauSThanakhadantakapolagulpha, kezAndhugucchadinasatu patadgrahANAm / niryAsanAkarasakaNThakuThArakoSTha, haimArivarSaviSabolarathAzanInAm // 2 // hastAdInAM nAma jaladhyAdInAM tu sabhidAM saprabhedAnAmapi puliGga bhavati / hastanAma, paJcazAkhaH, karaH, zayaH, ayaM zayyAyAmapi yAntatvAt pUsi, hastasya tU pUnapusakatvam, stananAma stanaH, payodharaH, kucaH vakSojaH ityaadi| proSThanAma proSThaH adharaH, dantacchadaH ityAdi / nakhanAma, karaja:, kararuhaH, madanAGa kuzaH ityaadi| nakha:
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam . [ 3 puklabaH nakharastu triliGga, dantanAma dantaH, dazanaH, ayaM rudraTena klIbe'pi nibaddhaH 'dazanAni ca kundakalikAH syuH' iti taccintyam dvijaH, radaH radanaH ityAdi / kapolanAma kapola:. gaNDaH, gallaH ityaadi| gulphanAma gulphaH, guTuH, prapadaH, prAprapadaH, khurakaH, nistodaH pAdazIrSaH ityAdi / hastigulphastu prauhaH ghuTikaghuNTighuNTagulphAstu strIpuMsaliGgA vakSyante / kezanAma kezaH, zirojaH, ziroruhaH, cikuraH, cihuraH, kaca: ayaM bAhulakAd varaNe'pi pusi, guroH putra tu dehinAmatvAt siddham / ibhyAM tu yonimattvAtstrItvam / asraH, vellitAnaH ityAdi / vRjinazca yadgauDaH 'vRjinaM kalmaSe klIbaM, keze nA kuTile triSu / ' kuntalazca-'kuntalA: syurjanapado, halo vAlazca kuntalaH / ' hale bAhulakAt pusi| vAla: punapusako vakSyate, tadvizeSo'pi kezaH / kuralaH, alkH| andhuH kUpastannAma, andhuH, hrahiH prahiH ityaadi| kUpastu strIpusaliGgaH / gucchanAma gucchaH gutsaH, gulucchaH, stabakastu puklIbaH / dinanAma ghasraH, sUryAGkaH, daNDayAmaH dinadivasavAsarANAM punapuMsakatvam / divAhnostu napuMsakatvam / sa iti samAsasyAkhyA pUrvAcAryANAm tannAma bahuvrIhiH, avyayIbhAvaH, dvandvaH ityAdi / RtunAma hemantaH, vasantaziziranidAghAH punapuMsakA:, zaratprAvRDvarSAzca strIliGgAH / Rtustu udantatvAt pusi, patadgraha AcelakAdhArastannAma pratigrahaH, pratigrAhaH ityAdi / niryAsanAma vRkSAdInAM rasaH, guggulaH, zrIpRSTaH, zrIveSTaH, sarjarasaH, uSaH, ulUkhalaM napuMsakam / niryAsastu punapuMsakaH, kumbhakundolUSale tu halakAnapa ske| nAkanAma svargaH, svaH avyayama nAkatridivau pUnasakau. divaM triviSTabaM klIbe, dyodivau strii| rasAH zRgArAdayastannAma zRGgAra-hAsya-karuNa-caudravIra-bhayAnaka-zAnta-vIbhatsAdbhutA iti / vatsalastu putrAdisnehAtmA ratibheda eva, zRGgAraH puklIbaH, gaustu zRMgAravIrau bIbhatsaM, raudraM hAsyaM bhayAnakam / karuNA cAdbhutaM zAntaM, vAtsalyaM ca rasA daza // 1 // iti / kaNThanAma galaH, nAlaH / kuThAranAma, parazuH, pazu:, svadhitiH ityAdi / kuThAraH pustrI, koSTanAma, kuzUlaH ityaadi| haimanAma haimo bheSajabhedaH kirAtatiktaH kirAtakasaMjJaH / arinAma, dviSan. pratyarthI, ripuH ityAdi / varSanAma vatsaH, saMvatsaraH saMvadityayamavyayamapIti kazcit / varSahAyanAbdAstu puklIbAH, zaratsame tu strIliGga / viSanAma, garaH, brahmasutaH, kSveDaH, vatsanAbhaH ityaadi| viSa-kAlakUTa-garala-hAlAhala-kAkolA: punapusakA:, madhurasya bAhulakAt klIbatvam / bola auSadhavizeSastannAma, gandharasa: prANa: ityaadi| rathanAma, patAkI, syandanaH, punapusako'yamiti goDazeSaH, rathaH pustrii| azaninAma paviH ityAdi / azaniH puMstrI, vajrakulizo puklIbo, bhiduraM bAhulakAt klIbam // 2 //
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane zvetaplavAtmamurajAsikaphAbhrapaGka, manthatviSAM jaladhizevadhidehabhAjAm / mAnadrumAdriviSayAzugazoraNamAsa, dhAnyAdhvarAgnimarutAM sabhidAM tu nAma // 3 // zvetanAma, zvetaH, kprdH| plavanAma, kolaH, bhelaH, uDupastu puklIbaH / aAtmanAma, jIvaH, puGgalaH, kSetrajaH, pradhAne tvAzrayaliGgatA puruSaH ityaadi| murajo mardalastannAma mRdaGgaH, murajabhedo'pi murajaH / asinAma nistrizaH, khaDgaH, RSTestu puMstrItvam / kaphaH zleSmA kheTastu pukliibH| abhra meghaH, abhrastu puklIbaH / paGko niSadvaraH, paGkajambAlo pukliibo| manthaH, mnthaanH| viTakAntiH aMzuH, ayaM ravAvapi, abhISuH mardhanyopAntyo'yama / yakhaH / ayaM zobhAjvAlayorapi bAhalakAta prasi rucitviTadyatidIghatayaH strIliGgAH, roci: zociSI tu dvisvarasantatvAt klIbe, gomarIcipraznayastu . puMstrIliGgAH, razmiH, ayaM rajjo striyAm / jaladhiH, arNavaH, samudraH, mahAkacchaH / pazcimAzApatau tu dehinAmatvAt pusi tatprabhedanAma kSIrodaH, lavaNodaH ityAdi zevadhiH, nidhiH tatprabheda: 'mahApazca pAzca, zaGkho makarakacchapau / mukundakundanIlAzca, kharvazca nidhayo nava // 1 // padmasya vibhabindI npusktvm| dehI, jantuH, janmI, janmazabdo'kArAnto'pyasti, jantuH punapusakaH tatprabhedaH brAhmaNaH, kSatriyaH, vaizyaH, zUdraH ityAdi / devaH sura: ityAdi / tatprabheda: indraH, candraH ityaadi| mAnanAma tUla:, kuDavaH, prastha: punapusakaH, pADhakastu trilinggH| drumanAma aMhipaH, vnsptiH| viSayanAma viSaya indriyagrAhyo gndhshbdsprshaadiH| dezazca tubararAvakaSAyakolAhalanIlAnAM puklIbatvaM, rUpasya tu napuMsakatvam / AzuganAma patatriH, zarabAraNakANDAH punapusakAH / iSastriliGgaH / dhAnyanAma vrIhiH, stmbkriH| dhAnyasotyazasyAnAM saMyuktayAntatvena napusakatvam / bhASANa punapusako / pADhakI priyaMgU strI, masUraH strIpusaH, zaNaM napusakam / adhvaranAma adhvaraH, makhaH, yjnyH| vitAna-vAjapeya-rAjasUyAnAM yajJavizeSANAM punapusakatvam / barhiH satrayostu napusakatvam / agninAma bhAskaraH, prAzuzukSaNiH, ayamaNyanto'pi bAhulakAt pusi / marunnAma vAtaH, samAnastu punapusakaH / / 3 / / bo'cchade'hirvapre, vahyagnyorhAyana - bahiSau / mastuH saktau sphaTike'ccho nIlamitrau maNInayoH // 4 // chadaH parNa picchaM ca, tato'nyasmin barhaH pusi, barhaH parivAraH tayostu punapusakaH / vapre kedAre'hiH pusi, sarpa tu pustrii| hAyanabahiSau vrIhAvagnau ca pusi / varSarazmyozca bhede punpusko| bahiSA'gninAmatvAdeva siddhe dvisvarasantaklIbatvabAdhanArtham / sakto dhAnAvikAre mastuH, anyatra tu stvantatvAt klIbatvam / sphaTike'cchaH, ayamavyayamAbhimukhye'pyasti / maNau ratne ine sUrye krameNa nIla
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 5 mitrau pusi, nolAntatvAnmahInIlo'pi, mitrasya dehinAmatvAdeva siddhe niyamArtha, tena suhRdi saMyuktarAntatvena klIbatvam / / 4 / / koNe'srazcaSake kozastalastAlacapeTayoH / anAtodye ghano bhUmni dAraprANAsuvalvajAH // 5 // koNe'sraH pusi, koNaH asraH, anyatredamasra rudhiram, saMyuktarAntatvAnnapusakatvam , keze tu tannAmatvAdeva pustvam / caSake kozaH pusi, kozazcaSakaH, pratyAkAre zambAyAM ca triSu, bhANDAgArAdau tu punapusakaH / tAlo vRkSavizeSo vitastizca tayozcapeTe ca tala: pusi, talAntatvAt pratalo'pi cpette| prAtodyamupalakSaNaM nRtyasya, prAtodyAnmadhyamanRttAccAnyatra ghanaH puusi| dArAH kalatram, prAraNA asavo jIvitaM ca, asavaH prANA: valvajA upalAkhyastRlabhedaH, ete puliGa gAH, bhUmni bahutva eva, kvacideSAmekatvamapi, asusAhacaryAttadvAcina eva prANasya bahutvam, puMstvaM tu NAntatvAdeva siddham / / 5 // kAntazcandrArkanAmAyaH paro yAnArthato yugaH / yazca syAdasamAhAre dvandvo'zvavaDavAviti // 6 // candrArkanAmabhyo'yaH zabdAcca paraH kAnto yAnArthavAcinaH paro yugazca puliGgaH, candrakAntaH, sUryakAntaH, ayaskAnta: lohAkarSaNaH (yUpayugmayorapi) yAnayugaH, zakaTayugaH, yazcAsamAhAre itaretarayoge dvadvo'zvavaDavAviti sa pusi, azvazca vaDavA cemAvazvavaDavau, dvivacanamatantram, teneme'zvavaDavAH, azvavaDavAn pazya, 'azvavaDavapUrvAparAdharottarA' [3.1.131] iti nirdezAd hrasvatvam, asamAhAra iti kim ? azvavaDavam / dvandva iti kim ? azvo vaDavA'syAzvavaDavamunmugdhaM kulaM, azvavaDavA strI, dvandvasyAparavalliGgatvaprAptau vacanam / / 6 / / vAkottarA naktakarallakAGkA, nyuGa khottraasnggtrnggrnggaaH| parAgapUgau sRgamastuluGa gakuDaGgakAliGagamataGgamaGa gAH // 7 // ataH paraM svarAntakrameNa zabdA udAhriyante, tatra svarAnteSu kakAropAntyAdikrameNAkArAntA udAhriyante, vAkottarapadA naktakAdayazca zabdA: puliGgAH, anUcyata iti anuvAkaH Rgyaju: samUhAtmakaM vacanaM, dhAntatvAdeva, siddhe niyamArthaM vacanam 'bhAva eva pustvamiti' tena vaGka kASThamityAdau bhAvAdanyatra ghAntasyAzrayaliGgatA, athavA anugato vAko'nena tadanuvAka iti anyapadArthatve'pi pustvArtham / naktako galanam, rallaka: pakSmakambala:, aGkaH samIpan, naktakarallakayovastranAmatvenAGkasyAntikanAmatvena klIbatve prApte vacanam / nyuGa khA: SaDoGa kArAH, samyagamanojJe tvAzrayaliGgaH, uttarAsaGa gaH vaikakSyam, tadvAcI arthaprAdhAnyAt kambalo'pi / taraGaga: miH, raGa go nartanabhUmiH, parAgo
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dhUlyAdiH, pUgaH kramukaH saMgho'pi, ayaM klIbo'pi iti kazcit / sRgo bhindipAlAkhyaH zastravizeSo'rthaprAdhAnyAd bhindi (da) pAlo'pi / mastuluGa go mastiSka: kuDaGa go vRkSagahanam, kAliGaga: kAliGi ganI tatphalaM ca, cirbhaTyAM vallinAmatvAdeva strItvam, vallinAmatvena strItve phalanAmatvena klIbatve prApte vacanam / tamaGa gaindrakoza:, maGago dharmo nauH zirazca / / 7 / / vegasamudgAvapAGgavagaughArghA maJcasapucchapicchagacchAH / vAjaujakiliJjapuJjamujA avaTaH paTTahaThaprakoSThakoSThAH // 8 // vego rayaH kiMpAkaphalaM pravAho mUtrAdipravRttizca, samudgaH saMpuTaH, apAGgo netrAntastilakazca, vargaH saMghAtaH, aoghaH samUhAdiH, arko mUlyaM pUjAvizeSazca, vega-varga-raGa gaughArdhANAmauraNAdikagAntAnAM samudgasya ca DAntasya grahaNam, ghanantatve tu siddhameva / maJco rAjAsanam, pucchaH pazcAdbhAgaH, lAGa gUle tu punapusakaH, picchaM, lAGa gUlam, gaccho'bhimatasaMkhyAvasAnam, vAjaH piccham, projo viSamasaMkhyA, kilijaH kaTaH, mujaH zareSokA, avaTo randhra, paTa: peSaNapASANaH pIThaM ca, lalATabhUSAyAM bAhalakatvAt strItve paTTo haThaH balAtkAraH vAriparNI ca, prakoSThaH kUrparAdadhaH, koSThaH kukSigRhayorantarAlaM AtmIyazca / / 8 / / aGa guSThagaNDau laguDapragaNDakaraNDakUSmANDaguDAH zikhaNDaH / varaNDaruNDau ca picaNDanADIvraNau guraNabhra raNamalaktakuntau / / 6 // aGa guSTho'Ga gulivizeSaH, atha DAntA daza, gaNDa: piTakaH, laguDo lohamayaM zastraM, pragaNDa: kUrparAMsayormadhyam, karaNDA bhANDavizeSaH, kuSmANDa: karkAruH bhra gAzca, guDo golakaH, zikhaNDazcUDA, varaNDo'ntarAvedau ruNDaH, kabandhaH, ruNDAntatvAd vAruNDa: sekapAtram, picaNDa udaram NAntAstrayaH, nADovraNo rogavizeSaH, varaNasya punapusakatvena tatpuruSeNa paravalliGa gatAprAptau vacanana, gaNaH paTa: / bhragaNo gabhiNI strI zizuzca, guNasyAMzukanAmatvena napusakatve bhra raNasya tu yonimannAmatvena strItve prApte pAThaH, atha tAntAH sapta, alakto yAvakaH, kunta: prAsaH, arthaprAdhAnyAt zalaparAcadIrghAyudhA api / / 6 / / potaH piSTAtaH pRSatazcotpAtavAtAvarthakapadau / bubudagadamagado makarando janapadagandhaskandhamagAdhAH // 10 // potaH pravahaNaM zizuzca, piSTAta paTavAsakaH, pRSatA bindavaH, prAyeNa bahuvacanAnto'yam, mRgavAcinastu dehinAmatvAdeva puMstvam, utpAtaH upasargaH, vrAtaH samUhaH / atha thAntaH-'arthaH prakAre viSaye, cittakAraNavastuSu, abhidheye'pi zabdAnAm / dhananAmatvena klIbatve prApte'sya paatthH| atha dAntAH SaT kapardo harajaTAbandhaH, varATavAcinastu tannAmatvAdeva siddhaM pustvam, bubudaH jalAdisaMsthAnavizeSaH, gado vyAdhiH
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 7 viSNoranujazca, agada auSadham, makarandaH puSparasaH, arthaprAdhAnyAnmaranda iti, janapado janasamUho viSaya: karadazca kuTumbI, agadajanapadayobhaiSajanAmapadAntatvAbhyAM napuMsakatve prApte paatthH| .. atha dhAntA: 'gandho gandhaka Amode leze saMbandhagarvayoH skandhaH 'prakAnDeM'ze nRpe skandhaH kAye vyUhasamUhayoH' / agAdhaH viralam, bilanAmatvAdeva klIbatve prApte'sya pAThaH / / viraM chandaH / / 10 / / . ardhasudarzanadevanamahnAbhijanajanAH parighAtanaphenau / pUpApUpau sUpakalApau rephaH zophaH stambanitambau // 11 // ardhaH khaNDam, grAmAdhaH, adhaH paTI, ardhaH nagaram, samAMze tu klIbatvasya vakSyamAraNatayA viSamAMzavRttirihAdhazabdaH / atha nAntAH sapta, sudarzanaH viSNucakraM zaRpuraM ca, merujambvAM strI pusaliMga:, devanaH akSaH, kroDAvihAravijigISAsu nAntatvAnnapusakatvameva / ahna iti 'saMkhyAta' [7.3.116] iti 'sarvAMza' [7.3.118] iti ca kRtasamAsAnto'han zabdaH, saMkhyAtAhnaH, sarvamahaH sarvAlaH, pUrvamahnaH, pUrvAllaH, evaM sAyAhnaH, prArambho madhye cAhnaH prANa: madhyAhnaH, aparAhNastu pukloba:, paravalliGagatApavAdo'hnasya pAThaH, abhijanaH kule khyAtAva bhijano janmabhUmyAM kuldhvjau| janaH lokaH, parighAtanaH ayobaddho laguDaH, phenaH DiNDoraH, arthaprAdhAnyAdabdhikapha ityapi / atha pAntAzcatvAraH pUpo'pUpazca guNabhedaH mUpa: mudgAdivikAraH sUpakAre dehinAmatvAdeva siddham, arthaprAdhAnyAt sUda ityapi, pUpAdInAM napuMsakatve prApte'sya pAThaH, 'kalApaHsaMhatau barhe kAJcyAM bhUSaNatUNayoH', picchanAmatvAnnapusakatve'sya pAThaH / atha phaanto| repho'vadyam, varNavize tu viSayanAmatvenaiva pustvam, zophaH zvayayuH / atha bAntAH stambaH pAlAnaM vrIhyAdInAM prakANDavizeSazca, tatra cArthaprAdhAnyAd guccho'pi, nitambaH striyAH pazcAt kaTau, sAno nitamba: kaTarodhasoH' / / 11 / / zambAmbau pAJcajanyatiSyau puSyaH sicayanikAyyarAtravRtrAH / mantrAmitro kaTaprapuNDrArAH kallolollau ca khallatallau // 12 // zamba: musalAgrastho lohamaNDalakaH, azanau tu tannAmatvAdeva pustvaM, ambaH sarakAdInAm . atha yaantaaH| pAJcajanyo viSNoH zaGka: poTagalazca, tiSyaH pUSyazca kaliyugaM, nakSatre bahulaM nakSatretyanena mAsavizeSe tu mAsanAmatvAdeva pustvam, sicayo vastram, aMzukanAmatvena klIbatve prApte'sya pAThaH / nikAyyo nivAsa: / atha rAntAH rAtra iti kRta samAsAntaH 'saMkhyAtaika' [7.3.116] iti 'RksAma' [7.3.67] iti ca rAtri zabdaH / puNyArAtriH puNyarAtraH, varSA rAtraH, dIrdharAtraH, cirarAtraH, pUrvarAtraH, apararAtraH, ardharAtraH, ahorAtrAvimau, ekAt samAhAre ca puklIba:,
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paravalliGgatApavAdo'sya pAThaH / vRtro'ndhakAra: ripuzca, mantra: RgAdilakSaNaH, amitrA vairI / arinAmatvAdeva siddhe saMyaktarAntatvAta klIbatvabAdhanArthaM vacanama, kaTapraH samaha 'puNr3ho daityavizeSekSubhedayoratimuktake' prAra: ArakUTaH, dravanAmatvAt klIbatve prApte'sya paatthH| atha lAntAH 26 kallolastaraGgaH, arthaprAdhAnyAdullolo'pi, ullaH sUraNaH, khallaH kRtau hastapAdAvamardanAkhyaruji ca, tallastaDAgaH / / 12 / / kaNDolapoTagalapudgalakAlavAlA velA galo jagalahiGa gulagolaphAlAH / syAdevalo bahulataNDulapatrapAla vAtUlatAlajaDulA bhRmalo nicolaH // 13 // . kaNDola: piTakAkhyaM bhAjanam, poTagala: kAza: naDazca, pudgalaH paramANuH dehazca / kAlo mRtyuH, vAlo'zvakarivAladhiH, tUTo tu bAhalakAta striyAma, AvelacavitatAmbalama, galaH sarjarasaH, arthaprAdhAnyAt kalakala ityapi, kaNThe tu tannAmatvAdeva pustvam / dravanAmatvAt klIbatve prApte'sya pAThaH, jagala: piSTamadyam, hiGa gulaM dAradaM, gola: sarvatovRttaH bAlakroDanakASTe strIpatrAzanAdau klIbaH, yastu gola eva golaka iti svArthikapratyayAnto mRte bhartari jArajasya vAcakaH sa praashrylinggH| phAla: kuzI, devala: devAyatanam, bahulaH kRSNapakSaH, taNDulaH dhAnyasAraH viDaGa gaM ca / patrapAlaH dorghAcharI / vAtUlaH vAtasamUhaH vAtAsahe conmatte cAzrayaliGa gaH / tAla: gItakAlakriyAmAna krtlaadau| jaDulo dehe kRSNaM lakSma / bhRmalo rogavizeSaH, nicola: niculakam, upasargasyAtantratvAt cola: strINAM kUsakazcola: / / 13 / / kAmalakuddAlAvayavasvAH kha varoravayAvAH shivdaavau| mAdhavapaNavAdInavahAvadhra vakoTIzAMzAH spazavaMzau // 14 // kAmalo 'marau roge'vatase nA kAmalastriSu kAmuke' kuddAlaH khanitravizeSaH / atha vAntAH 12-avayava: aGgam / sva AtmA svabhAva: jJAtizca, arthe tu puklIbaH prAtmoye tu gunnvRttitvaadaashrylinggH| sravaH sa gbhedaH, rauravo narakabhedaH, yAva: alaktakaH, zivo vedAdiH, dAvo araNyam, vahnivizeSeta pUstvaM siddhameva, arthaprAdhAnyAdava ityapi 'kAnane vanavahnau ca syAddAvo davavannari', mAdhavo madhumizra pAsavaH, svAthike ke mAdhavakaH, mAghe mAsabhede maghau viSNau ca siddhameva puMstvam, striyAmapIti kazcit, paNavaH paTahaH, AdInavo doSaH parikliSTa: durantazca, hAvaH bhAvasUcakaH, dhra va Atau zive zaGko ityaadi| atha zAntA: 7 koTIzo loSTabhedanaH, arthaprAdhAnyAt koTizo'pi, aMza: bhAgaH, spazaH saMparAyaH praNidhizca, 'vaMzo varga kule veNau pRSThasyAvayave'pi ca // 14 // kuzoDDIzapuroDAza-vRSakulmAsaniSkuhAH / ahanivU hakalahAH pakSarAzivarAzyaSiH // 15 //
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam kuza: yoktram dvIpa, uDDIzo granthavizeSaH, hare tu dehinAmatvAt pustvaMpuroDAzo havibhade camasyAM piSTakasya ca / rase somalatAyAica, hutazeSe ca puMsyapi // atha SAntaH vRSaH gavAdiH, vratinAmAsanaM vRSI / atha sAntaH kulmAsaH ardhasvinno mASAdiH, annanAmatvAt klIbatve prApte'sya pAThaH, mUrdhanyopAntyo'pyayam / atha hAntAH 4 niSkuhaH koTaram, ye tu TAntamAhustanmate TAntatvAt puMstvam, aha iti 'dvigo:' [ 7. 1. 114. ] iti 'ahnaH [7. 3. 116. ] iti ca kRtasamAsAnto 'han zabdaH, dvayoroH samAhAro dvayahaH, tryahaH, paJcAhaH, saptAhaH / dviguranneti strInapuMsakatve paramAha uttarAha ityAdI paravalliGgatAprAptau vacanam, sudinaikAbhyAM klIbatvam, puNyAhasya tu puMnapuMsakatvam / niryUhaH zekhare nAgadante niryAse'pi, kalahaH khaDgakoze bhaNDane ca / atha kSAnta:, - pakSaH piccham, yuddhapicchanAmatvAtklIbatve prApte vacanaM, pratijJArthAdau ca pakSasya SAntatvAdeva puMstvam / athekArAntA:, - rAzimeSAdiH puca, varAzi: sthUlazATaH, vastranAmatvAt klAMbatve prApte'sya pATha: RSirvedaviziSTAdau / / 15 / / dundubhirvamativRSNi pANyavijJAtirA likalayo'JjalirghA riNaH / agnivahnimayo'hridIdivigranthi kukSihatayo'rdanirdhvaniH / / 16 / / [ 9 dundubhirbherIvizeSe, daitye tu siddhameva prakSe strItvam vamatirvAntiH, vRSNiH kulavizeSaH meSazca pAriNaH hastaH, praviH mUSakakambalaH, jJAtiH svajana:, rAliH kalahaH, kaliH, antyayugam, aJjaliH pANipuTa:, ghRriNarabhIzu, pragniH kRzAnuH, vahniH sa eva kRmi: kITaH, arthaprAdhAnyAt krimirapi / hi: pAda:, prarthaprAdhAnyAdaGa ghirapi, dIdivi: odanam arthaprAdhAnyAt kuruzca granthiH rajjvAdiveSTanabandhaH kukSirjaTharam, Tatizcarma carmaprasevakazva, prardaniH agniH, dhvaniH pratIyamAno'rthaH, vRSNighRSNyorNyantatvAt agnivahnayozca nyantatvAt prardaneranyantatvAt kRmermyantatvAt pANikukSyaM NAM prANyaGgavAcIdantatvAt strItve dIdiverannanAmatvAd rAlezca yunnAmatvAt klIvatve prApte vacanam / / 16 / / girizAyukad hAhAhUhUzca nagnahUrgarmu t / pAdazmAnAvAtmA pApmasthemoSmayakSmAraNaH / / 17 / / // iti puMliGgaM samAptam // giri: kandukaH, zizruH zrotram, jAyurauSadham, karpU: karASAgniH, hAhAhUhUrityakhaNDaM nAma devagAyanavAci, kecit khaNDayanti, avyayatvAdaliGgAviti kecit, gandhavaca hAhA hUhUriti tu lakSyam / ekadezavikRtasyAnanyatvAt * arthaprAdhAnyAd vA nirdezasya tadapi saMgRhItam, dehinAmatvAdeva puMstvasiddhau vimatijJApanArthaM hUhUrityasya kRta iti strItvabAdhanArtham, nagnahUrmASadalinyAdibojam, arthaprAdhAnyAnnagnahurityapi, nagnAn hvayatIti vyutpattiprAdhAnye tvAzrayaliGgatA /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane atha vyaJjanAntA: garmata savarNama saraghA ca, dravanAmatvAnnapusakatve prApta 'sya pAThaH, pAdaH caraNaH, adanto'pyayam, azmA pASANaH, upalakSaNatvAd vemalo'pi / prAtmA zarIraM svabhAvazca, pApmA pApaM rogazca, sthemA stharyam, imannantatvAdeva siddhe dvisvaraM mannakartari iti klIbatvabAdhanArthamasya paatthH| USmA saMtApaH samRddhizca, yakSmA kSayaroga:, tadantatvAd raajykssmaapi| azmAdInAmannantatvena klIbatve prApte vacanam, evaM zeSeSvapi liGgaSu svaravyaJjanAntakramo jJeyaH / / 17 / / ||iti puNllinggsyaavcuuriH|| strIliGa gaM yonimadvamrI-senAvallitaDinnizAm / vIcitandrA'vaTugrIvA - jihvAzastrIdayAdizAm // 1 // nAmeti smaryate, yonimadAdInAM nAma strIliGaga bhavati-puruSI, strI, rAmA, vAmA, hastino, vazA, vRSo, azvA, makarI, matso, mayUrI ityaadi| vamrI nAma upadehikA ityAdi / senAnAma--camUH, pRtanA, vAhinI ityAdi / vallinAma-latA, pratAninI, vallarI ityAdi / vallI ajamodAyAM tu asya bAhulakAt strItvam / / taDinAma-zaMbA, capalA, carA, ityaadi| nizAnAma tuGgI, tamI, niTa zabdo'pyasti nishaavaacii| vIcinAma--vIciH, utkalikA, laharI, bhaGgiH ityAdi 'taraGgollolakallolAnAM pustvamuktam / tandrAzabdenAlasyanidre gRhyate / avaTunAma ghATA, kRkATikA ityAdi, avaTostu strIpusatvam / grIvAnAma--grIvA, ayaM tazirAyAmapi / jihAnAma rasajJetyAdi / zastronAma zastrI, asiputrI ityAdi / dayAnAma-dayA, karuNA ityaadi| dignAma-pAzA, kakup ityAdi / / 1 / / zizapAdyA nadIvIraNA-jyotsnA-cIrItithIdhiyAm / aGa gulIkala - zikvaGa gu - hiGa gupatrIsurAnasAm // 2 // zizapAdigaNo nadyAdInAM nAma ca strIliGga bhavati / zizapAdi - zizapA, vIrut, pATalA, viDA, phalgukA, snukasnuhyau, nirguNDI. jhaNTI, jambUH, zrIparNI, bhadraparNI, badarI ityaadignnpaatthH| nadInAma-nadI, dhanI, nimnagA ityAdi / vINAnAma-ghoSavatI. tabhedo'pi, vipaJcI ityAdi / jyotsnAnAma candrikA, kaumudI ityAdi / cIrI jIvavizeSaH, tithIti cha yantaM padam, pratipadAdyAH, dvitIyA, tRtIyA, caturthI ityAdi yAvat paJcadazI, saiva pUrNacandrA rAkA, pUNimA; nyUnacandrA'numati : amAvasyA ityAdi / dhInAma-dhiSaNA, paNDA / aGa gulInAma aGa gulI karazAkhA, kalazI, gargarI, kvaGa gurdhAnyavizeSaH, hiGa gupatrI gulmabhedaH, surA vAruNI, nasA nAsikA / / 2 / /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 11 rAsnAzilAvacAlA - lAzimbAkRSNoSNikAzriyAm / spRkkApaNyAtasIdhAyyAsaraghArocanAbhuvAm // 3 // haridrAmAM sidUrvA''lU - balAkAkRSNalAgirAm / ittu prANyaGa gavAci syAdIdUdekasvaraM kRtaH // 4 // rAsnA auSadhI vizeSaH, zilA, manaH zilA vacA zatapavikA, golomI, jIvA SaDgranthA, ugragandhA ityaadi| lAlA sRNIkA, zimbA bajikozI, kRSNA kRSNajIrakI rAjikA ca pippalyA vallinAmatvAt siddhameva, uSNikA yavAgUH, zrI:-lakSmI:, kamalA, padmA, padmavAsA, haripriyA, kSIrodatanayA, mA, ramA, indirA ityAdi / spRkkA gandhadravyavizeSaH tannAma, marunmAlA, pizunA, pRkkA, devIlatA ityAdi / paNyAnAma paNyA, kaTatI, suvarNalatA, jyotiSkA ityAdi / atasInAma kRSNapriyA, caNDiphA, masRraNA, kSamA, umA, ityAdi saradhAnAma kSudrA, madhumakSikA ityAdi / rocaneti gorocanA vaMzarocanA ca gRhyate / tatrAdyAnAma 'vandanIyA tu rocanA, bhUtaghnI bhUtanAzinI / ' vaMzarocanA tu vAMzI tu kAkSIrI tukA zubhA ityaadi| bhUnAma bhUH, bhUmiH, pRthvI, mahI ityaadi| haridrA pItikA, mAMsigaMdhadravyavizeSaH, dUrvA haritAlo, pAlu: karkarI galantikA ca, balAkA pudhvaje'pi strItvameva, balAkA visakaNTikA, kRSNalA gukhA, gIrvAk / prANyaGa gavAci ikArAntaM nAma strIliGa gam / godhilalATam, kaTiH pAli: ityaadi| iditi kim ? karNaH / prANyaGa gavAcIti kim ? nAbhi , kSatriyaH, prANyaGa gavAcinastu strIpusatvam, cakrapiNDikAyAM tu strItvam, IkArAntamUkArAntaM caikasvaraM strIliGa gam / hrIH, prI:, zrIH, bhraH, sra:, dUH, j:| ekasvaramiti kim ? svyNbhuubrhmaa| nI:, lUrityAdau tu guNavRttitvAdAzrayaliGagatA, kRtsambandhinau yAvIdUtau tadantaM nAma strIliGa gaM anekasvarArtha prArambhaH lakSmIH, papIH, yayIH ityAdi / yavA guH kukUH, kac:, ajU, tanUH ityAdi / / 3-4 / / pAtrAdijitA - dantottarapadaH samAhAre / dviguranAbantAnto, vAnyastu sarvo napuMsakaH // 5 // pAtrAdijitamakArAntamuttarapadaM yasya sa dviguH samAhAre strI, paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH pnycpuulii| pAtrAdivajita iti kim ? dvipAtram, dvimAsam tribhuvanam, caturyugam / dvitricaturyaH paraH pathaH, tripuramityAdi / adanteti kim ? paJcasamiti, trigupti, paJcakumAri, dazakumAri, antyayoH strIpusatvamapItyeke, uttarapadeti kim ? paJca gAvaH samAhRtAH paJcagavam, evaM dazagavaM, saptabhUmaM, atra dviguradanto nottarapadam /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane samAhAra iti kim ? paJcAmrapriyaH, annantamAbantaM ca yaduttarapadaM tadanto dvigurvA strI, paJcarAjI, paJcarAjam, paJcamAlI, paJcamAlam, trisaMdhyaM tu klIbam / annantaM cAbantaM cottarapadaM na dviguriti dvirantagrahaNam, uktastrItvAdanyo dviguH samAhAre vartamAno napuMsakam, tena pAtrAdyuttarapadasyAnadantottarapadasya vikalpitastrItvasya ca pakSe klIbatvam / / 5 / / linminyaniNyariNastryuktAH kvacittigalpahrasve kap / vizatyAdyA zatAva dve, sA caikye dvandvameyayoH // 6 // litpratyayAntaM mi-ni-ani-ariNa-pratyayAntaM striyAmuktAH stryuktAH ktiH, kyap, zaH, ya, aH, aGa, anaH, kvip, JaH, aniH, iJ, raNakazca ityetadantaM ca nAma strIliGga syAt / litvAM samUho gotrA, evaM rathakaTyAtRNyA-janatAdayo'pi, zuklasya bhAvaH zuklatA, deva eva devatA ityaadi| miH,--nemiH kUpasyAnte tryasra kASThaM cakradhArA ca, valmi: indraH, dalmiH zastram / niH-veniH kezaracanA, aniH vartani: mArgaH, attnirdhnusspraantH| riNa:vANiH mUlyaM, veriNa: kezaracanA pravAhazca, aNi:-saraNiH panthAH, taraNiH saMkramo yavAgUzca, samudrAdau tu stropasatvam / kti:-bhUtyAdayaH / kyapa-pAsyA Asanas / aTyA-vrajyA, IryA ca gmne| sh:-kriyaa| ya:-jAgaryA / a:-zaMsA, icchA, zuzrUSA zravaNecchA / aGa-bhidA, chidA, puujaa| ana:-vandanA stutiH, cetanA savittiH / yAcerapi bAhulakAdane yAcanA, eSAM bhAve klIbatvam / kvip-saMpat, samit edho raNazca, ruk tviT dhucca kAntiH / tra:-vyAtyukSI vyatihAreNa secanam / aniH-ajananiste vRSala bhUyAt / iJ, kAM, tvaM kArimakArSI: sarvAM kArimakArSam / raNaka: bhavataH zAyikA, zayita paryAya ityrthH| kvacillakSyAnusAreNa tigantaM nAma strIliGgam / tanutAttantirityAdi / alpe hrasve cArthe yaH kap tadantaM nAma strIliGgam alpaH krayaH RyikA, hrasvaH puTa: puttikaa| kvaciditi kim ? puTakaH, vizatyAdyA saMkhyA saMkhyeye saMkhyAne vartamAnA ca strIliGgam / iyaM vizati: ghaTA ghaTAnAM vA, evaM triMzadAdayo'pi / SaSTi striliGgaH, zatAdyAnAM punapusakatvam, nantasaMkhyA tvaliGgA, dvandva vizatyAdyA saMkhyA zatAdarvAk strIliGga ekviNshtiryaavnnvnvtiH| dvandvakatve iti klIbatvabAdhanArthaM vacanam, sA vizatyAdyA saMkhyA dvaMdva itaretarasamAse meye saMkhyeye ca vartamAnA ekatva eva prayoktavyA, itaretarArthaM vacanam / ekaviMzatighaMTA ghaTAnAM vA, ekazatam, dvilakSam, dvisahasram / dvandvameyayoriti kim ? dve viMzatI ghaTAnAM tisro vA viMzatyaH, viMzatyAdeH saMkhyAsthAnasyaiva dvitva bahutvavivakSAyAM dvivacanabahavacane, sA ceti prasiddhasaMkhyAparAmarzAdiha na syAt, ekazcaitrAya, viMzatimaitrAyeti ekaviMzatI prAbhyAM dIyatAmiti dvivacanameva / / 6 / /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 13 sra gagItilatAbhidi dhra vA viDanari vAri ghttiibhbndhyoH|| zalyadhvanivAghabhitsu tu veDA dundubhirakSabinduSu // 7 // sra gabhede yajJabhANDabhede gItilatAbhidoH zAlipImUrvayozca dhra vAzabda: strIliGgaH / narAdanyatra viTa, vArIti zabdarUpaM ghaTyAmibhabandhanabhuvAM vA, zalyabhidi veNuzalAkAyAM, dhvanibhidi bhaTAnAM siMhanAde, vAdyabhidi ca dantoSThavAce kSveDA strii| akSabinduSu pAsakabinduSu dundubhi strI / / 7 / / gRhyA zAkhApure'zmante'ntikAkIlA ratAhatau / rajjau razmiryabAdirdoSAdau gajA surAgRhe // 8 // zAkhApuraM samopasthapuraM tatra gRhyA, azmante cullyAmantikA, ratAhatau surataprahaNane kIlA strI, rajjau vAcyAyAM razmi strI, iha yavAdayo yavayavaneti sUtroktAH zabdA doSAdayazcArthA gRhyante, duSTo yavo yavAnI, yavanAnAM lipiryavanAnI, uru araNyamaraNyAnI, mahaddhimaM himaanii| doSAdAviti kim ? yavaH, yavanA, dhAnyaviSayanAmatvAt pustvameva, araNya himayostu pratipadapAThAnnapusakatvam, surAgRhe vAcye gajA strI, khAnau strIpusaliGgaH / / 8 // ahaM pUrvikAdivarSAmaghA, apakRttikA bhau| vA tu jalaukApsarasaH, sikatAsumanaH samAH // 6 // ahaM pUvikAdayo mayUravyaMsakAdiSu kRtanipAtaH strIliGgAH, 'ahaM pUrvo'haM pUrva ityahaM pUrvikA striyAm / AhopuruSikA darpAdyA syAt saMbhAvanAtmani, ahamahamikA tu sA syAt prsprmhNkRtiH'| varSAmaghA'pakRttikA: strI0, bahuvacanAntAzca, jalaukaprAdayo'pi strI0, vikalpena bahuvacanAntAzca, kRttikA'rthaprAdhAnyAd bahulA'pi samAntatvAt suSamA'pi kAlabhede paramazobhAyAM ca / / 6 / / gAyatryAdaya iSTakA bRhatikA saMvatikA sajikA-, dUSIke api pAdukA jhirukayA paryastikA mAnikA / nIkA kaJculikA'llukA kalikayA rAkA patAkAndhikA , zUkA pUpalikA trikA cavikayolkA paJcikA piNDikA // 10 // SaDakSarI gAyatrImAdIkRtya SaDviMzatyakSarImutkRSTi yAvat chandojAtinAmAni strI0, zarkarI mekhalAnadyorapi, akSaraniyamAtmakaM chanda , guruladhuniyamAtmaka vRttaM, iti bahulaM vRttetyAdinA na sidhyati iSTakA mRvikAraH, bRhatikA uttarAsaGgaH, kapratyayAbhAve bRhatI riGi gaNI, saMvartikA padmAdInAM navodbhinna dalam, sajikA kSAravizeSaH,
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane arthaprAdhAnyAt sajhikApi, suvacikA sraghno ityaadi| dUSIkA netramalaM, arthaprAdhAnyAt dUSikA ityAdi, pAdukA upAnat, arthaprAdhAnyAdupAnadAdayo'pi tatparyAyAH sarve, jhirukA koSThikAkhyo mRdvikAraH paryastikA parikaraH arthaprAdhAnyAdavasakthikApi, mAnikA droNacatuSTayaM, nIkA sAraNiH, kaJca likA kaJca kaH, allakA dhAnyakam, kalikA kuDmalaM, kalikAntatvAdutkalikA'pi helotkaNThayoH rAkA kaccha:, patAkA saubhAgyaM dhvajazca arthaprAdhAnyAt paTAkAvaijayantIjayantyo'pi, andhikA kaitavam, zUkA hRllekhA, pUpalikA'pUpaH, kAbhAve pUpalI, arthaprAdhAnyAt polI, trikA kUpasyAnte tryasra kASThaM, cavikA zleSmaghnazcavyAkhyo bheSaja: arthaprAdhAnyAt sugandhApi, ulkA jvAlA, paJcikA nyAsaH, piNDikA cakranAbhiH / / 10 / / dhra vakA kSipakA kanInikA, zambUkA zibikA gavedhukA / kariNakA kekA vipAdikA, mahikA yUkA makSikASTakA // 11 // dhra vakA bhANDavizeSaH, upalakSaNatvAt dhuvakApi, kSipakA zastravizeSaH, kanInikA netratArA, zambUkA zuktiH, zibikA yApyayAnaM, gavedhukA tRNadhAnyavizeSaH, arthaprAdhAnyAt gavIdhukA'pi, kaNikA gocUmacUrNaM, arthaprAdhAnyAt zuddhasamitA'pi, keMkA mayUradhvaniH, vipAdikA pAdasphoTaH, mihikA himam, yUkA kSudrajIvavizeSaH, makSikA'pi, aSTakA pitRdevatyaM karma / / 11 / / kUcikA kucikA TIkA kozikA keriNakomikA / jalaukA prAvikA dhUkA kAlikA dIdhikoSTrikA // 12 / / kUcikA kSIravikRti , kUcikA kapATAGa kuTaH, arthaprAdhAnyAt kuJcikApi, TIkA vRttiH, kozikA dIpabhAjanaM, keNikA guNalayanI, UmikA aGa gulAyakam, jalaukA raktAkarSaH prANA, arthaprAdhAnyAjjalUkA'pi, prAvikA zyenaH, dhUkA patAkA, kAlikA kSAravizeSaH kITazca, dodhikA parikhA, uSTrikA aliaraH arthaprAdhAnyAnandA'pi / / 12 / / za (zi)lAkA vAlukeSIkA vihaGigakeSike ukhaa| parikhA vizikhA zAkhA, zikhA bhaGa gA suruGa gayA // 13 // zalAkA citrakUcikA, vAlukA sikatA, vAlukAntatvAd himavAlukA'pi karpUre, iSIkA vIraNazalAkAvizeSaH, vihaGgikA bhArayaSTiH, ISikA gajAkSikUTa, ukhA sthAlI, parikhA kheyavizeSaH, vizikhA pratolI, zAkhA bhujaH, zikhA cUDA, bhaGgA tRNadhAnyaM, suruGgA gUDhamArgaH, arthaprAdhAnyAt saMdhilA'pi / / 13 / / jaDana caJcA kacchA picchA piJjA guJjA khajA prjaa| jhaJjhA ghaNTA jaTA ghoNTA poTA bhissaTayA chaTA / / 14 / /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 15 jaGghA'GgavizeSaH, caJcA tRNamayaH puruSaH, kacchA kacchoTikA. arthaprAdhAnyAt kacchATikA'pi, picchA kAzcikaM, pilA tUlaM, gukhA paTahaH, khajA manthaH darvizca, arthaprAdhAnyAt khajAkA'pi, prajA lokaH, jhaJjhA sazIkaro meghavAta:, ghaNTA vAdyavizeSaH, arthaprAdhAnyAt kiGgiNIkSudraghaNTike'pi, jaTA kacavikAraH, ghoNTA badarIphalaM, poTA zaNDhaH, arthaprAdhAnyAt tRtIyAprakRtirapi, bhissaTA dagdhikA, chaTA samUhavizeSa // 14 / / viSThA maJjiSThayA kASThA pAThA zuNDA guDA jddaa| beDA vitaNDayA dADhA, rADhA rIDhA'valIDhayA // 15 // viSThA purISaM, maJjiSThA rAgadravyavizeSo'arthaprAdhAnyAt aruNA'pi, kASThA maryAdA, pAThA auSadhavizeSaH, zuNDA karihastaH, guDAsnuhI, guDikApi ca, jaDA zUkazimbI, beDA nauH, vitaNDA vAdabhedaH, dADhA daMSTrA, rADhA zobhA, rIDhA avahelA, avalIDhA'pi / / 15 / / ghRNorNA varvaNA sthUNA dakSiNA likhitA latA / tRNatA trivRtA tretA, gItA sItA sitA citA // 16 // ghRNA nindA, UrNA meSaroma, varvaNA makSikA, sthUNA gRhAdInAmuttambhanakASThaM, dakSiNA yajJadAnaM, likhitA lipiH, tRNatA cApaM, trivRtA auSadhiH, arthaprAdhAnyAdaruraMgAdayo'pitatparyAyAH, tretA yugavizeSaH, gItA zAstravizeSaH, sItA lAGa galapaddhatiH, sitA zarkarA, arthaprAdhAnyAt kaThinyapi, citA mRtakadAhAya kASThazayyA / / 16 / / muktA vArtA latA'nantA, prasRtA mAjitA'mRtA / kanthA maryAdA gadekSugandhA godhA svadhA sudhA // 17 // muktA mauktikaM, vArtA, vRttiH, lUtA UrNanAbhaH, anantA dUrvA, prasRtA jaGaghA, mAjitA zikhariNI, arthaprAdhAnyAt majitA zikhariNyAvapi, amRtA pathyA guDUcI ca, kanthA syUtajIrNavastrapAvaraNam, maryAdA'vadhiH, gadA praharaNavizeSaH, ikSugandhA kokilAkSe gokSurakAzakroSTrISu, godhA dostrANaM prANivizeSazca pudhvajo'pi, godhAntatvAt tRNagodhA kRkalAsaH, svadhA pitRdAnArtho mantravizeSaH, sudhA pIyUSaM lepanaM ca / / 17 / / sAsnA sUnA dhAnA pampA, jhampA rampA prapA shiphaa|| kambA bhambhA sabhA hambhA, sImA pAmArume umA // 18 // sAsnA gogalacarma, sUnA ghAtasthAnaM, dhAnA bhraSTayavo'Ga kurazca, pampA sarovaravizeSaH, jhampA uccAdadha: patanam, rampA carmakRdupakaraNaM, prapA'mbuzAlA,-akartari kaH syAditi pustve prApte'sya pAThaH / ziphA tarujaTA, kambA kambiH, bhambhA bherI, sabhA vRndaM sabhAsadazca, hambhA godhvaniH arthaprAdhAnyAd rambhA'pi, sImA maryAdA pAmA kaNDUH arthaprAdhAnyAda vicikA'pi, rumA lavaNAkaraH, umA kIrtiH / / 18 / /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane cityA padyA paryA yogyA, chAyA mAyA peyA kakSyA / dRSyA nasyA zamyA saMdhyA, rathyA kulyA jyA maGagalyA // 16 // cityA citA, padyA mArgaH, paryA kramaH, sahayoge saparyA pUjA, yogyAbhyAsaH / chAyA zobhAtamaH pratibimbeSu pAlanotkocayoH paGa ktyarka yoSit kAntyAdiSu ca, mAyA dambhaH, arthaprAdhAnyAt zAmbarI, peyA zRtaM dugdhAdi, kakSyA kAJcI hAdemadhyabhAgazca, dUSyA rajjuH, nasyA vRSAdInAM nAsArajjuH, zamyA yugakIlakaH, saMdhyA cintAmaryAdAdiSu, rathyA rathAnAM samUhaH pratolI panthAzca, kulyA sAraNiH, jyA mUrvI, maGagalyA mallikAgandhyaguruzca / / 16 / / upakAryA jalArA, pratisIrA paramparA / kaNDarA'sRgdharA, horA vAgurA zarkarA zirA // 20 // upakAryA nRpamandiraM,-arthaprAdhAnyAdupakArikApi, jalArdrA ArdravastraM, irA jalamannaM gAMzca, pratisIrA javanikA, paraMparA paripATi: santAnakaca, kaNDarA mahAsnAyuH, asRgdharA'jinaM, horA lagnaM, vAgurA mRgabandhinI, zarkarA upalA, zirA dhamanI // 20 / / gundrA mudrA kSudrA bhadrA, bhastrA chatrA yAtrA maatraa| daMSTrA phelA velA melA, golA dolA zAlA mAlA // 21 // . gundrA mustAvizeSaH arthaprAdhAnyAnmahilA'pi, mudrA prANyaGa gulisaMniveza:, kSudrA vezyA naTI kaNTakArikA ca, bhadrA viSTiH, bhastrA lohadhamanI, chattA madhurikA kustubaruzilandhrayozca, yAtrA prayANI devotsavo vRttizca, mAtrA paricchada: mAnamalpaM ca, daMSTrA dADhA arthaprAdhAnyAd rAkSasyapi, phelA bhojanojjhitaM, arthaprAdhAnyAt piNDoli: phelizca, velA kAle budhagrahastriyAM sImni vAci ca, akAraprazleSAdavelA pUgacUrNaH, melA masiH, golA bAlakrIDanakASTaM, dolA praGakhA, zAlA gRhaM arthaprAdhAnyAt kimItyapi, mAlA paGktiH , svAthike ke mAlikA puSpamAlyaM saribhedaH pakSI greveyakaM ca / / 21 / / . mekhalA sidhmalA lIlA, rasAlA sarvalA blaa|| kuhAlA zaGa kulA helA, zilA suvarcalA kalA // 22 // mekhalA kAJcIzailanitambakhaDgabandheSu, sidhmalA matsya cUrNam lIlA keliH / rasAlA mAjitA jihvA ca / sarvalA bANabhedaH / balA auSadhivizeSaH arthaprAdhAnyAdvinayApi / balAntatvAdatibalAmahAvale api / kuhAlA kAhalA,--arthaprAdhAnyAccaNDakolAhalA picchalA patrakAhalA ca, zaGa kulA krIDanazaGa kuH. helAvahelA, zilA dRSat stambhAdhArabhUtaM dAru ca / gaNDUpadyAM tu Ga yAM zilI, suvarcalA zAkavizeSaH, kalA zilpAdiH / / 22 / / upalA zArivA mUrvA, laTvA khaTvA zivA dazA / kazA kuzeSA maJjUSA, zeSA mUSeSayA snasA // 23 //
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam . [ 17 upalA'zmarUpA mRt zarkarA ca, atra copalakSaNatvAt mAdhavI madhunaH zarkarA / atha vAntAH paJca zArivA auSadha-vizeSaH zAlivizeSaH, mUrvA jyAhetUstaNavizeSaH, arthaprAdhAnyAnmoraTAsrave'pi, kaTaMbharApi ca, laTvA kusumbhaM bhramarazca khaTvA zayanaM, zivA kroSTro, dazAvasthA vartizca, kazA'zvatADanaM carmadaNDaH, arthaprAdhAnyAtsaptalApi kuzI balA GyAM kuzA prAyaso cet, IzA haladaNDaH, maJjUSA peTA arthaprAdhAnyAt peTIpeTe'pi, zeSA devanirmAlyaM mUSA svarNavilayanabhANDa, ISA halAdyavayavaH, snasA snAyuH / / 23 / / vasnasA virasA bhissA, nAsA bAhA guhA svAhA / kakSA''mikSArikSA rAkSA, bhaGa gyAvalyAyatistroTiH // 24 / / vasnasA snAyuH, visrasA jarA, bhissA prodanaH, nAsA stambhAdInAmupari dAru, bAhA bAhuH, guhA girivivaraM, svAhAgnibhAryA, kakSA udgrAhaNikA spardhA padaM kaTATikA ca, prAmikSA zRtakSIrakSiptadadhi, rikSA yUkANDaM, latve likSA, rAkSA jatu, latve lAkSA arthaprAdhAnyAt varavaNinI rajanI palaMkaSA c| atha cedantAH,-bhaGgivicchittiH, prAvaliH paMktiH, AyatiruttarakAlaH prabhAvaH dairghyaM ca, troTimasyabhede bandyAM ca / / 24 / / pezirvAsirvasativiparaNI-nAbhinAlyAlipAli bhalliH palli kuTizakaTI carcariH shaattibhaattii| khATirvativratativamizuNThItirItividi davi vicchabilibizaDhizreDhi - jAtyAjirAji // 25 // pezirmAsapiNDI khaGa gapidhAnaM ca, vAsistakSopakaraNaM, arthaprAdhAnyAttakSaNyapi / vasatirvezma, vipariNaH paNyamApaNaH paNyavIthI ca, asyAM ca pusyapIti kazcit, nAbhizcakrAdinAbhiH / nAli: kAlamAna kandalaM ca, latvAbhAve nADi lam zirA ca, zirAyAM cArthaprAdhAnyAla lanApi, pAliranarthaH setuzca, pAliH karNalatAgraM anirutsaGa gaprAntazca, / pAlyantatvAdaGkakapAlyapi / bhallirbANabhedaH / palliH kuTI hrasvagrAmazca, bhrakuTibhra bhaGgaH upalakSaraNatvAt bhra kuTi: bhra kuTI api, zakaTiH zakaTaM carcariH harSakrIDA, zATi: prAvaraNanizeSaH, bhATi: suratamUlyaM, khATi: kiraNaH, vattirdIpastaddazA ca, vratativistAraH, vamirvAntiH zuNThinAgaraM, ItirupadravaH-arthaprAdhAnyAt zRgAlyapi / ativRSTiranAvRSTirmUSakAH zalabhAH zukAH / atyAsannAzca rAjAno SaDetA ItayaH smRtaaH|| rotirArakUTa,-arthaprAdhAnyAdarIrI api, vidirvedikA, daviruhastaH, nIvirmUladhanaM chavi: krAnti: zobhA, libilipiH arthpraadhaanyaallipirpi| zaDhirauSadhavizeSaH, zreDhirgaNitavyavahAravizeSaH, jAtirmAlatI, AjiH saMgrAmaH, pusyapIti kazcit, rAji: paGi ktaH, ke rAjikA kedAraH / / 25 / /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 | zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ruciH sUcisAcI khaniH khAnikhArI , khaliH kolitUlI klamirvApidhUlI / kRSiH sthAlihiNDI truTidinAndI , kikiH kukkuTiH kAkaliH zuktipaGaktI // 26 // ruciH kAntiH, sUciH sevanI sAciH tiryag, khanirAkaraH, khAniH sa eva, khArirmAnavizeSaH, khaliH piNyAkAdiH, kIliH kIlikA, tUliH citrakUcikA, klamiH klamaH, vApiH kUpaH, dhUliH pAMzuH, kRSiH karSaNaM, upalakSaNaM cedaM kipratyayAntAnAm, tena chidi-bhiditviSyAdayo'pi siddhAH, sthAlirukhA, hiNDiH rAtrau rakSAcAraH, truTi: saMzaye'lpe'pi, vediyajJopakaraNI bhUH, nAndiH pUrvaraGa gAGga, kakiH pakSavizeSaH, kukkuTiH kuhanI kAkalirdhvanivizeSaH, zuktiH kapAlazakale, paGaktirdazasaMkhyA / / 26 / / kikhistADikambI dyutiH zArirAti staTiH koTiviSTI vttigRssttiviithii| darivallarirmaJjariH puJjibherI zarAristuriH piNDi mADhI muSuNDiH // 27 // kikhi: kAlasya gotravizeSaH, tADirAbharaNavizeSaH, kambidaviH dyutiH kAntiH, zArirakSopakaraNaM, AtiH zarAriH, taTiH nadyAdau jalAsphoTanasthAnaM, koTiragraM, viSTirbhadrA, vaTigulikA, gRSTinivizeSaH, vIthiH paGa ktyaadissu| dariH kandarA, vallarimAyauM ekArthe, pukhiH saMhatiH, bheriH vAdyaM, zarArirATiH, turistantuvAyopakaraNaM, piNDiniSpIDitasnehapiNDaH, mADhi: patrasnasA, muSuNDhirAyudhavizeSaH / / 27 / / / rATirATiraTaviH paripATiH, phAligAlijanikAkinikAni / cArihAnivalabhi pradhikampI, cullicuNDitarayoM'hatizAraNI // 28 // rATi: kalahaH, prATiH zarAriH, aTaviH araNyaM, paripATi: kramaH, phAlidalaM, gAliravadyodbhAvanaM, janirjanma, kAkinirmASacaturbhAgaH, kAniH saMkoca:, cAriH pazubhakSyaM, hAnirrarthanAzaH, valabhi: paTalAdhAro vaMzapacAraH, idantatvAt GyAM valabhI, arthaprAdhAnyAt gopAnasI, pradhiH rogavizeSaH, kampiH kampanaM culliruddhAnaM, truNDiH kSudravApI, tariH nauH arthaprAdhAnyAt droNyapi, aMhatirdAnaM, zAriNaH zANaH / / 28 / / saniH sAnimenI marirmArirathyoSadhI vidradhirbhallariH pArirabhriH / zirodhiH kaviH kIrtigantrIkabaryaH, kumAryADhakI svedanI hAdinIlI // 26 //
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 19 saniryAcA, sAnirvastrabhedaH, meniH saMkalpa:, marimarizva marakaM, azriH koTi:, auSadhirauSadhaM vidradhiH rogavizeSaH, bhallarirvAdyavizeSaH, prarthaprAdhAnyAt kalarirapi, pAristailAdyAghAraH, abhiH khanitraM zirodhi: kandharA, kabiH khalInaM, kortiryazaH / adantAH - gantrI zakaTikA, kabarI veNiH, kumArI rAmataruNI, ADhakI dhAnyavizeSaH, arthaprAdhAnyAt tubaryapi, svedinI kaNDU, hrAdinI vajra, IlI ekadhAro'si: / / 26 / / " hariNyazmarI karttarIsthagyapaTyaH, karIyekapadyakSavatyaH pratolI / kRpANI dalyo pAlIhasanyau, bRsI gRdhrasI ghargharI karparI ca // 30 // haraNI svarNapratimA, azmarI mUtrakRcchra, kartinI tarku, sthagI tAmbUlakaraGkaH, apaTI kANDapaTa, karIrI karidantamUlaM, ekapadI mArgaH, arthaprAdhAnyAt padavirapi / akSavatI dyUtaM pratolI vizikhA, kRpAriNaH kartariH, arthaprAdhAnyAt kartaryapi, kadalI patAkA, palAlI kSodaH, hasano aGgArazakaTI, arthaprAdhAnyAt hasantyapi, bRsI vratinAmAsanaM mUrdhanyopAntyo datyopAntazca gRdhrasI urusaMghau vAtaruk ghargharI kiMkiNI, karparI tutthAkhanaM arthaprAdhAnyAddavikA'pi / / 30 / / hrust khallI madI ghaTI goNI khaNDotyeSaraNI dukhI / tilaparNI kevalI khaTI nadhrIrasavatyau ca pAtalI / / 31 / / kANDI vedaviSayo granthaH, khallI hastapAdAvamardanAkhyo roga:, madI kRSivastuvizeSa:, ghaTI vastrakhaNDaM, goraNI dhAnyabhAjanavizeSaH, arthaprAdhAnyAt kaNThAlApi, khaNDolI sarasI tailamAnaM ca eSaNI vaidyazalAkA, arthaprAdhAnyAt nArAcyapi, duNI kajalaukA, tilaparNI raktacandanaM parNyantatvena mASaparNItyAdyapi, kevalI jyotiHzAstraM, khaTI khaTinI, -- prarthaprAdhAnyAt kaSkaTI kaThinyAmapi, nadhI vadhI, rasavatI mahAnasaM, pAtalI vAgurA / / 31 / / bAlI gandholI kAkalI goSThyajAjI ndrANI matsyaNDI dAmanI ziJjinI ca / zRGagI kastUrI dehalI maurvyatibhyA sandIkSaireyyaH zaSkulI dadru / / 32 / / bAlI karNabhUSaNa, kapratyaye bAlikA sikatA, gandholI kSudrajantuH, kAkalI dhvanivizeSaH, goSThI sabhA saMlApazca prajAjI jIrakaH, indrANI kararaNavizeSaH sinduvArazca / matsyaNDI, zarkarAbheda: / arthaprAdhAnyAt mAtsyaNDI monANDI ca dAmanI pazurajjuH, zikhinI jyA zRGgI svarNavizeSaH, kastUrI mRgamada: prarthaprAdhAnyAdyojanagandhApi, dehalI hadvArA grasthalI, maurvI jyA pratibhIrvajrajvAlA, zrAsandI vetrAsanaM, kSaireyI pAyasaM zaSkulo annabhedaH / prathodantAH daduH kuSThabhedaH pazuH pArzvAsthi / / 32 / /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane karNAndukaccha tanU rajjucaJcu snAyurjuhUH sImadhurau sphirgavAk / dvAodivau sra ktvagRcaH zaradvAdidarat pAmahaSadRzo nauH / / 33 // // iti strIliGa gAH // karNAndurutkSiptikA, kacchuH pAmA, tanuH kAyaH, rajjurguNaH --arthaprAdhAnyAra varatrApi, caJcuH pakSimukhAgraM, snAyuH zirA, juhUH sa gbhedaH, sImA maryAdA, dhUH zakaTAGgam , sphig kSutaM, arvAk avAntaraM, dvAra dvAraM, dyodivityetau svargAkAzavAcinau prokaaraantvntau| sa ga homabhANDaM, tvak carma valkalaM ca, valkale cArthaprAdhAnyAt challirapi, Rg gAyatryAdiH, ete trayo'pi cantAH, zarat RtuvizeSaH varSazca, vA: vAri. kvacit klIbatva, chadintiH , darat mlecchavizeSaH, pAmA kaccha:, dRSata pASANaH, dRg locanaM, naustarI / / / / 33 / / iti strIliGa gam samAptam / / nalastutatta - saMyuktararuyAntaM napuMsakam / vedhanAdIn vinA santaM dvisvaraM mannakartari // 1 // nAntaM, lAntaM, stvantaM, tAntaM, ttAntaM saMyuktA ye raruyAstadantaM ca napusakaliGa gaM syaat| nAntamajinaM carmetyAdi. lAntaM cakravAlaM samahaH, dalaM zakalaM, stvantaM vasa tattvaM padArthazca, mastu dadhinisyandaH, tAntaM zItamanuSNaM adbhutamAzcaryamityAdi / ttAntaM bhittaM, zakalaM, nimittaM heturityaadi| tasya saMyuktasya pRthagupanyAsAt pUrve'saMyuktA gRhyante, saMyaktarAntaM agraM puraH adhikaM ca, gotraM nAma kulaM kSetraM ca, zukraM saptamo dhAtuH ityAdi / saMyuktaruzabdAntaM zmazru kUrca ityAdi, saMyuktayAntaM zaravyaM lakSyaM vedhyaM ca / sAnnAyyaM havyamityAdi / vedhasprabhRtIna varjayitvA sakArAntaM dvisvaraM napuMsakam / idaM rakSaH nizAcaraH, uSaH prabhAtaM saMdhyAyAM tu prstrii| tapaH kRcchAcaraNaM, mAghe pUnapUsakaM, rajo reNuH,-pusIti gauDaH, jopAntyo'yaM, yAdo jalacaraH, rociH zocizca diiptii| vedha prAdIniti kim ? vedhA budho viSNuvidhizca, sahAhemantaH, nabhA meghAdiH, prokA prAzrayaH, prokasya tu kAntatvAt pustvaM, pUrvApavAdo yogaH, tenAmbhaH sroto yAda ityAdInAM nadyAdinAmatve'pi klIbatvameva, guNavRttestu AzrayaliGa gatA paratvAt, dvisvaramiti anuvartate, akartari vihito yo mantadantaM nAma napusakaM, dhAma tejaH, varma pramANaM zarIraM ca, tama yUpAgraM, vartma, mArgaH / akartarIti kim ? dadAtIti dAmA, karotIti karmA / / 1 / / dhanaratnanabho'nnahRSIkatamoghusRNAGa gaNazulkazubhAmburuhAm / aghagUthajalAMzukadArumanobilapicchadhanurdalatAluhRdAm // 2 // dhanAdInAM nAma napusakaM, dhananAma draviNaM, vastu ityaadi| ratnaM mANikamityAdi / nabho viyadityAdi, anna sikthaM bhakta, hRSIka indriyaM akSaM, tamo'vatamasaM ityAdi / digambarasya tu bAhulakAt puMstvaM, ghusRraNaM kumkumaH, pusoti vAcaspatiH, kazmIrajaM ityaadi| aGagaNaM prAGagaNaM ajiraM ityAdi / zulkaM pAranAlaM tuSodaka
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 21 mityAdi / zubham zvaHzrevasaM, kalyANamityAdi, zambhAvapi nizreyasazabdo bAhulakAt napusakaH / amburuham abjan kazezayam ityAdi amburuhavAcinAM nalinAmbujapadmakamalanAlIkAnAM punapusakatvaM, aghaM pApaM, gUthaM azuciH / jalaM, salilaM, kIlAlaM, kSIraM, dadhisArabANayostu punapusakatvaM, gauDastu ghanarasasyApi, varuNasya tadvAcino bAhulakAt pustvaM, aMzukaM, vastram / dAru kASThaM, kASThAntatvAt pUtikASThamapi. saralo devadAruzca drumo, eghastu ghAntatvena pusi, samidhastu stryuktatvAt strItvaM, mano mAnasamityAdi / bilaM randhra ityAdi, picchaM patattram, pattraM / tanUruhagarubarhAstu punapusakAH dhanuH kAmukaM, pinAka-kodaNDa-gANDIvagANDivAnAM punapusakatvaM, dalaM kisalayaM, tAluH kAkudaM, hRt hRdayaM, vakSaH punapusakam / / 2 / / . haladuHkhasukhAguruhiGa gurucatvacabheSajatutthakusumbhadRzAm / maricAsthizilAbhavasRkkayakRnnaladAntikavalkalasidhmayudhAm // 3 // halaM lAGa galaM, duHkhaM kaSTa, sukhaM zarma,--sukhAdInAM guNavRttestvAzrayaliGa gatA / sukhaH sukhA, aguru lohaM, hriGa guH sahasravedhi, rucaM hrIberaM, tvacaM gandhadravyavizeSaH, bheSajaM zamanaM, tutthaM cakSuSyo dravyavizeSaH, auSadhastu punapusakaH / kusumbhaM vahnizikhaM, mahArajataM, kusubhastu punapusakaH / akSiH IkSaNaM, hag dRSTiH strIliGage, maricaM velhajaM, asthi kokasaM, zilAbhavaM zilAyA: sAraH nisyandaH zaileyasaMjJaM, sRkka proSThaparyantaH, yakRt dakSiNapArzve kRSNaMmAMsAMzaH, naladaM tRNavizeSaH, antikaM samIpaM, abhyarNaM. abhyAzam / dantyopAntye tu bAhalakAta prastvam / sidhma kilAsaM, yat yuddhaM, yudhastustrItvam - saMyato napuMsakatvam // 3 // sauvIrasthAnakadvAraklomadhauteyakAsRjAm / lavaNavyaJjanaphala-prasUnadravatAM sabhit / / 4 / / sauvIrAdInAM lavaNAdInAM tu sabhedamapi klIbaM, vAcyasya sabhedatvAnnAmApi sabhedaM, sauvIraM sauvIrAJjana, sthAnakaM yoghAnAmAlIDhAdisaMsthAnavizeSaH, dvAramupAye'pi bAhulakAt klIbaM / klomamudaryo jalAdhAro hRdayasya dakSiNe yakRt klImaM ca vAme plIhA puSpasAzceti vaidyAH, dhauteyakaM granthipaNaM, tadvAcI jIvadastu bAhulakAt pusi| asRg rudhiraM, lavaNaM tadbhedAH, akSIvamANivandhaviDAdayaH, vyaJjanabhedAH dadhidugdhAjyatakAdayaH, gorasasya sAntatvAt pustvaM, phalabhedA nAlikerAdayaH, prasUnabhedAcampakAdayaH, agnisaMparke ye dravanti vilIyante te dravantasteSAM bhedA lohAdayaH, svarNavAcinasta cAmpeyasya prArakaTavAcino madanasya tu bAhulakAt pustvaM, iha pRthaggrahaNAt jalasaMparkAd ye dravanti, na teSAM parigrahaH, tena na mRdo'pi parigrahaH / / 4 / /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane puraM sadmAGagayozchatra zIrSayoH puNDarIkake / madhu drave dhra vaM zazvattarkayoH khapuraM ghaTe // 5 // ayUpe daive'kAryAdau, yugaM diSTaM tathA kaTa / ase dvandva sthale dhanvAriSTamadrumapakSiraNoH // 6 // sadmani aGage ca puraM klIbaM, nagare tu triliGa gaH / puNDarIkaM kaM ca krameNa chattre zIrSe ca, dravati vastuni madhu klIbaM, madhu makarandaH, zazvannitye ta Uhe carke dhra vaM anyatra tu yathAprAptam / khapuraM ghaTe vAcye klIbam / ayUpAdiSvartheSu yathAsaMkhyaM yugAdiSTakaTuzabdAH klIbAH, yugaM yugmaM kRtAdi ca, yUpe tu punapusakaM, gogoyugaM ityAdau tu goyugapratyayAntAdeva siddhaM / diSTaM devaM, kAle tu pusi, kaTu akArya dUSaNaM ca, samAsAdanyatra dvandva kloba, dvandva yugmaM arthaprAdhAnyAd dvandvamapi, dhanvan zabdaH sthale klIbaH / marau tu punapusakaH, drumaM ca pakSiNaM ca varjayitvA'riSTa klIbaM, ariSTaM sUtikAgRhaM, maraNaM, azubham / / 5-6 / / dharma dAnAdike tulyabhAge'dhaM brAhmaNaM shrutau| nyAyye sAraM padmamibhabindau kAmamanumatau // 7 // dAnAdike puNyasyopAye dharmaH klIbaH, tAni dharmANi prathamAnyAsan, puNye tu mAntatvAt pustvaM, svabhAve tu punpuskH| sameM'ze vAcye'rdhazabdaH, ardhaM pippalyAH ardha- . pippalI, atulye bhAge tu pustvaM, kecidAzrayaliGa gatAmAhuH. zrutau vedaviSaye brAhmaNaM napusakaM, nyAyAdanapetaM nyAyyaM tasmin vAcye sArazabdaH balAdau tu pustvaM, ibhabindau vAcye padma napusakaM anyatra tu ythaapraaptN| anujJAyAM kAmaM klIbaM, ayamavyayamapyasti / / 7 // khalaM bhuvi tathA lakSaM, vedhye'haH sudinaikataH / bhUmo'saMkhyAta ekArthe pathaH saMkhyAvyayottaraH // 8 // __ bhuvi vAcyAyAM klIbaM khalaM, piNyAke durjane ca punapusakaH sthAne tu triliGa gaH / suvedhye vAcye lakSaM vyAje tu punapusakaH, saMkhyAyAM tu pustrI, zobhanavAcidinazabdAdekazabdAcca paro aha iti kRtasamAsAnto'han zabdaH kliibH| bhUma iti kRtasamAsAnto bhUmizabdaH saMkhyAyA anyebhyaH paraH ekArthe karmadhAraye vartamAnaH klobaH, pANDurbhUmiH pANDubhUmam evamudagbhUma, kRSNabhUmam / asaMkhyAta iti kim ? dvayorbhUmyoH samAhAraH dvibhUmaM, 'anyastu sarvo napusakaH' iti napusakatvam / nanu cet saMkhyApUrvasyApi klIbatvaM tarhi niSedho'narthakaH ? naivaM, dvayobhUmyoH krIta iti kRtasamAsAntAdikaNi tasya lupi klIbatvaM pAzrayaliGa gatA ceSyate, etacca viziSTaM vyAvRtteH phalaM, saMkhyAvAcino'vyayAcca paraH kRtasamAsAnto'yaM pathinzabdaH pathazabdo vA klIbe, dvayoH panthAH dvipathaM, dvayavayavo vAyam / / 8 / /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam . [ 23 dvandva katvAvyayIbhAvau, kriyAvyayavizeSaNe / kRtyAH ktAnAH khal jin bhAve yA tvAt tvAdiH samUhajaH // 6 // dvandva katvaM sukhaduHkhaM, avyayIbhAvaH daNDAdaNDi, tUSNIMgaGa gaM dezaH, paJcana dama, paaregnggmityaadi| kriyAyA avyayasya ca yadvizeSaNaM samAnAdhikaraNaM tadvAci napuMsaka, sAdhu pacati, prAgramaNIyaM dig dezaH kAlo vA, evamudag pratyagityAdi / bhAve ye vihitAH kRtyAH ktAnAH khal nin tadantaM nAma klIbam, caitreNa kAryaM pAkyaM, kartavyaM karaNIyaM, deyaM brahmabhUyaM brahmatvamityAdi / ktAnA iti prazleSAt AnAnAnaTo gRhyante, kta caitreNa kRtaM, Aneti kAnAnazorgrahaNaM, pecAnaM pacyamAnaM catreNa, anaTa nirvANaM, ana iSa sthAnaM maitreNa / khal durADhyaMbhava maMtreNa / jin samantAd rAvaH sAMrAviNam / bhAve tvatala' [7-1-55] iti tva pratyayAdArabhya brahmaNastvamiti tvamabhivyApya ye pratyayA tva-yaeyaNa-aJ-aN-akaJ-Iya-tvarUpAstadantaM nAma klobam / tva-tadAtvaM ttkaalH| yaHsakhyaM maMtrI, vaNijyaM tu strI klIvam / eyaNa-kApeyaM kapeH krIDAdikam / aJ-dva paM dvIpino jAtiH karma c| aN-cApalam / akaJ---prAcAryakaM, praacaarytaa| IyahotrIyam / tva-brahmatvam / samUhe jAtA ye pratyayA praNa, akaJ, Nya, ikaNa, ya, Iya, DvaN, aJ, eyapAstadantaM nAma klIbam / aNa-bhaikSaM, akaJ praupagavakaM, Nya kedArya, ikaNa kAvacika, ya brAhmaNyaM, Iya azvIyaM, DvaNa pAvaM, aJ zauvaM, eyaJ pauruSeyam ityAdi / / 6 / / trAyatryAdharaNa svArtha'vyaktamathAnakarmadhArayaH / tatpuruSo bahUnAM cecchAyA zAlA vinA sabhA // 10 // - gAyatryAdIni cchandonAmAni svArthe yo'Na tadantAni klobAni, gAyatrayeva gAyatram, evmaanussttubhaadiinypi| avyakta avyaktaliGa gavAci klIbam / kiM tasyA garbhejAtaM, yattatrotpadyate tadAnaya, idaM ca ziSTaprayukta Sveva draSTavyaM, adhikAro'yaM gRhataH sthUNA iti yAvat / yadita UrdhvamanukramiSyAmastatra nasamAsaM karmadhArayaM ca varjayitvA yo'nyastatpuruSaH sa napuMsakaM bhavatIti adhikRtaM veditavyaM, chAyAntastatpuruSaH klIbaH, sA yadi yeSAM bahUnAM samuditAnAM saMbhavati, zalabhAnAM chAyA zalabhacchAyaM, zaracchAyam / bahUnAmiti kim ? kuDyasya chAyA kuddycchaayaa| senA zAletyA dinA vikalpe prApte vacanaM, nityArtham / zAlAM muktvA'nyatrArthe yaH sabhAzabdastadantastatpuruSaH klIbaH, strIsabhaM, dAsIsabhaM, manuSyasabhaM tatsamUha ityarthaH / anaJ karmadhAraya ityeva ? asabhA, paramasabhA, paramasabhAyA uttarapadatvavijJAnAdiha na syAt, strINAM paramasabhA strIparamasabhA evamuttaratrA'pi / / 10 / /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane rAjavajitarAjArtharAkSasAdeH parA'pi ca / prAdAvupakramopajJe kanthozInaranAmani // 11 // rAjArthA IzvarAdayastebhyo rAjajitebhyo rAkSasAdayaH pizAcAdayazca prANino'manuSyAstebhyaH parA yA sabhA tadantastatpuruSaH klIba, zAlArtha prArambhaH, inasabhaM, IzvarasabhaM, nRpasabhaM, pizAcasabhaM, rakSaH sabhaM, tadgRhaM tatsaMgho vetyarthaH / nRpatisabhAmagamaditi baahlkaat| rAjavajiteti kim ? rAjasabhA, samahArthasya bhavatyeva pUrveNa rAjasabhama / rAjArtharAkSasAderiti kim ? narasabhA. prAdau upakramasyopajJAnasya ca prAthamye vivakSite upakramopajJetyetadantastatpuruSaH klIbaH / zreyAMsasyopakramaH zreyAMsopakrama dAnaM, zreyAMsena zreyase prathamaM pravartitamityarthaH / __AdidevasyopajJA prAdidevopajJaM dharmavyavasthA / Adidevena prathamaM jJAtvA pravartitetyarthaH, upakramyate ityupakramaH, upajJAyate ityupajJA, karmariNa ghanaGAvityanuyogena sAmAnAdhikaraNyam / uzInarA nAma dezastatra cet kasyacit saMjJAyAM vartamAnaH kanthAntastatpuruSaH klIbaH / sauzamInAM kanthA sauzamikanthaM, pAvarakanthaM, nAma uzIna / uzInareti kim ? dakSiNakanthA nAma grAmasaMjJA kintu uzInareSu na / / 11 / / senAzAlAsurAcchAyA-nizA vorNA zazAtparA / bhAdgaraNo gRhataH sthUraNA, saMkhyAdantA zatAdikA // 12 // senAdyantastatpuruSo vA klIbaH, kapisenaM, kapisenA, hastizAlaM, hastizAlA, yavasuraM, yavasurA, chattracchAyaM chattracchAyA, cauranizaM caurnishaa| anaJ karmadhAraya iti kim ? asenA, prmsenaa| zazAtparo ya UrazabdastadantastatpuruSa. klobaH / zazorNa, anyatra tu n| chAgo, bhAlparo yo garagastadantastatpuruSaH klIbaH, bhagaraNam anyatra na / gogaNaH gRhAn parA yA spUNA tadantastatpuruSa klIbaH, gRhasthUNaM gRhadhAraNaM, anyatra tu na / shaalaasthuunnaa| akArAntAH zataprabhatisaMkhyA: klIbAH, abja, kharva, nikharva, mhaasrojmityaadi| zatasahasrAyutaprayutAnAM punapusakatvaM, lakSasya tu pustrItvam / / 12 / / mauktika mAkSikaM sauptikaM klotakaM, nAraNakaM nATakaM kheTaka toTakam / AhnikaM rUpakaM jApakaM jAlakaM, veraNa kaM gairaka kArakaM vAstukam // 13 // atha kAntAH 47 mauktika muktA, mAkSikaM yasmAttAmrAdi bhavati sa dhAtuvizeSaH, soptikaM rAtrIghATI klAtakaM madhukaM, nANakaM rUpakAdi, nATaka dazarUpakabhedaH, kheTaka phalaka, toTakaM dazarUpakabhedaH vattaM ca, pAhnikaM nityakriyA bhojanaM ca, rUpakaM kAvyAlaMkAravizeSaH, upalakSaNatvAdyamakaM dIpakaM ca, jApakaM darvI sugandhidravyavizeSazca, arthaprAdhAnyAt kAlapakamiti, dartyAM ca puliGa go'pyayamityeke, jAlakaM kuDmalaM, veNukaM gajayotraM, gairika dhAtuvizeSaH, kArakaM kAdi, guNavRttistvAzrayaliGagaH, vAstukaM zAkavizeSaH / / 13 / /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam. [ 25 rucakaM dhAnyAkaniH zalAkAlIkAlikazalkopasUryakAlkam / kavakibukatoka tintiDIkaiDUkaM chatrAkatrikolmukAni // 14 // rucakaM candanapeSaraNI zilA, dhAnyAkaM allukA, arthaprAdhAnyAt dhAneyakaM, dhAnyakaM, dhAnIyakaM prapi / niHzalAkaM rahaH / arthaprAdhAnyAjjanAntikamapi, alIkaM lalATaM alikaM ca, zalkaM khaNDaM, upasUryakaM pariveSaH alkazva rogaH / kavakaM bhUkandavizeSaH / kibukaM jalotpanna dravyavizeSaH, tokamapatyaM, titiDIkaM cakra, eDUkaM antarnyastAsthi kuDyaM chatrAkaM bhUkandavizeSaH, trikaM pRSThAdho bhAgaH, ulmukaM alAtam / / 14 / / mAka kadambake bukaM cibukaM kutukamanUkacitrake / kuhukaM madhuparkazIrSake zAlUkaM kulakaM prakIraNakam / / 15 / / mArdIkaM mRdvIkAsavaH, arthaprAdhAnyAt mAdhvIkamapi hArahUraM ca surAnAmatvena strItveM prApte vacanam / kadambakaM samUhaH, kAbhAve kadambaM, bukaM tRNavizeSa, cibukamadharasyAdhaH / kutakaM kutUhalaM, anUkamanvayaH, citrakaM puNDha, kuhukamAzcaryaM madhuparkaM dadhimadhvAdiH devAdInAmarSaH, zIrSakaM zirastrANaM, zAlUkamutpalAdikandaH, kulakaM vRttasamUhaH, prakIrNakaM cAmaram / / 15 / / hallIsaka puSpake khaliGgaM sphigamaGgaM pragacocabIjapiJjam / riSTaM phANTaM lalATamiSTa vyuSTaM karoTakRpITa - cInapiSTam / / 16 / / 3 hallI sakaM strINAM nRttabhedaH, puSpakaM netrarogaH, khaM saMvedanaM, liGagaM hetucihna ca arthaprAdhAnyAccihnamapi sphigaM, sphig aGgaM pratIkaH samIpaM ca aGgAntatvAd varAGgaM cakrAGgaM ca / pragaM prabhAtaM, cocamupabhuktaphalAva zeSazchattyAdi / bIjaM hetuH AdhAnaM ca piJja balaM, riSTaM kSemaM phANTamanAyAsaM, lalATaM bhAlaM, iSTaM kratukarma, vyuSTaM prabhAtaM, karoTaM mastakaM kAMsyabhAjanaM ca kRpIThamudaraM, cInapRSTaM sindUram / / 16 / / zRGgATamora piTAnyatha pRSThagoSThabhANDANDatuNDazararaNagraharaNe raNAni / piGa gAraNa tIkSNalavara draviNaM purANaM, trANaM zaraNaM hiraNakAraNa kArmaraNAni / / 17 / / zRGgATaM jalodbhavakandaH catuSpathaM ca / moraTamikSumUlaM, piTaM chardiH, TAntAnAM tu pu Mstve prApte'sya pAThaH / graMtha ThAntau pRSTha prANyaGagaM goSTha, gokulaM goSThapratyayAntamapi, gogoSTha, azvagoSThaM / 'pazubhyaH sthAne goSThaH' iti goSThaH / bhANDaM bhAjanaM gehaM ca, aNDaM vRSaNaH, tuNDaM muNDaM prarthaprAdhAnyAt dvijAlayamapi, zaraNaM gRhaM trANaM ca grahaNamAdaraH, iriNamUSaram | arthaprAdhAnyA dUramapi / piGgANaM kAcabhAjanaM gehaM ca / tokSNaM viSAdiH /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane lavaNaM lAvaNyam / draviNaM parAkramaH arthaprAdhAnyAt dyumnamapi / purANaM paJcalakSaNam / trANaM trAyamAnAkhyo vidhivizeSaH, zaraNaM dhAnyavizeSaH, hiraNaM 'virATahemaretaHsu hiraNaM syAddhiraNyavat / ' kAraNaM hetuH, kArmaNaM saMvananamapi / / 17 / / paryANaghrANapArAyaNAni, zrIparNoSNe dhoraNakSaraNabhUtam / prAdezAntAzmantazItaM nizAntaM, vRntaM tUstaM vArtavAhitthamuktham // 18 // paryANaM palyayanam, RNamuttamarNadeyaM, ghrANaM ghrANA, pArAyaNaM zAstravizeSa , zrIparNamagnimanthaH, uSNaM zItavirodhaH, dhoraNaM vAhanaM, kSaNaM vikalatA, bhUtaM prANI, prAdezAntaM pramANavizeSAvasthAnaM, azyantaM culliH, zItaM RtuvizeSaH uSNavirodhazca, nizAntaM gRhaM avarodhazca, antAntatvAt pustve prApte'sya pAThaH, vRntaM prasavabandhanam . vRntAntatvAttAlavRntamapi / tUstaM kezajaTA, jarad vastraM / khaNDe tu siddhameva, vArtamArogyaM niHsAraM ca / atha thAntau vahitthaM gajakumbhayoradhaH, ukthaM sAma / / 18 / / acchodagodakusidAni kusIdatundavRndAspadaM dapadanimnasazilpatalpam / kUrpatriviSTapaparIpavadantarIparUpaM ca puSpanikurambakuTumbazulbam // 16 // ___ atha dAntAH 11 / acchodaM devasaraH, upalakSaNatvAt mAnasamapi, godaM mastakasnehaH, kusidaM RNaM, kusIdaM vijJAnaM, tundamuTaraM. vandaM samUhaH, prAspadaM pratiSThA kRtyaM ca / daM kalatraM trANaM ca, padaM trANaM sthAnaM, pAde pusyapi padAntatvAt goSpadaprapadAdayo'pi, nimna gambhIraM, zilpaM vijJAnaM, talpaM raNamaNDapa: aTTaH dArAzca, zayanIye tu pu klIbaH, kUrpa bhra vormadhyaroma, kUpamiti bhArgaviH, triviSTapaM svargaH, tripiSTapamapi, parIpaM parigatA prApo yatra, antarIpaM madhyejalapradezaH, rUpaM cakSurviSayaH saundarya ca, puSpaM strIrajonetraroga-zrIdavimAna-prasUneSu, nikurambaM samUhaH, kuTumbaM putradArAdi, zulba rajjuH / / 16 / / prasabhatalabhazuSmAdhyAtmadhAmermasUkSma, kilimalimatokmaM yugmatigmaM trisaMdhyam / kisalayazayanIye sAyakheyendriyANi, druvayabhaya - kalatra - dvApara - kSetrasatram // 20 // atha bhAntau-prasabhaM balAtkAraH, talabhaM karikarAghAtaH, bhAntatvena pustve prApte'sya vcnN| atha mAntA daza 10-zuSmabhojaH, prAtmAnamadhiSThitamadhyAtma yogazAstraM, bAhulakAt tatpuruSAdapi samAsAntaH, avyayIbhAvasya tu 'dvandvakatva' (1) iti napusakatvam, dhAmaM mehaM tejazca, nantasya tu mannantatvAdeva siddham, IrmaM vraNaM, sUkSmamaraNo, kilimaM devadAruH, talima kuTTima, talpaM, candrahAsaH vitAnaM c| tokma karNamalaH, yugmaM, yugaM, tigma tIkSNaM, arthaprAdhAnyAt tIkSNaM kharaM tiivrmpi| atha yAntAH 8 trisandhyamupavairaNavaM sandhyAtraya samAhAraH, 'annAbantAnto vA' iti pakSe strItve prApte'sya
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam / [ 27 pAThaH, kisalayaM pallavaH, zayanIyaM zayyA, sAyaM dinAvasAnaM, kheyaM parikhA, indriyaM retaH, vayaM mAnaM, pAyyamapi / bhayaM pratibhayaM kubjkprsuune'pi| zuSmAdInAM mAntatvAt kisalayAdInAM yAntatvAt pustve prApte paatthH| atha rAntAH 21 kalatraM bhAryA, dvApara yugavizeSaH, kSetra kedAraH, kSetrakalatrayoryonimannAmatvena strItvaprAptau vacanaM, satraM gRhaM pAcchAdanaM, sadAdAnaM, vana, dambha: sAdhanaM yajJazca / / 20 / / zRGa gaveramajirAbhrapuSkaraM, tIramuttaramagAranAgare / sphAramakSarakukandarodaraprAntarANi zibiraM kalevaram // 21 // zRGgaveramAkaM, ajiraM prAGgaNe, vAte, viSaye dardure tnau| abhra meghaH nAkazca, svAthike ke prabhrakaM girijAmalaM, arthaprAdhAnyAt zailAbhrAdayo'pi, puSkaraM paGkajavyomapayaHkarikarAgreSu, tIraM taTaM, trapuvAcI tu tIro bAhulakAt pusi, uttaraM prativacanaM, agAraM gRhaM. nAgaraM mustaka: zuNThI ca, sphAraM vipulaM, gunnvRttestvaashrylinggtaa| akSaraM varNaH, mokSaH, parabrahma ca, kukundaraM jaghanakUpaH,-arthaprAdhAnyAt kakundararatAvuke api, udaraM jaTharavyAdhiyuddhAni, jaThare triliGgo'yamiti buddhisaagrH| prAntaraM vipine dUrazUnyavartmani koTare ca zibiraM sainyaM tannivezazca, kalevaraM zarIram / / 21 / / sindUra - maNDUra - kuTIra - cAmara-krUrANi dUrAraravaracatvaram / prauzIrapAtAlamulakhalAtave, satvaM ca sAntvaM divakiNvayautavam // 22 // sindUraM dhAtuvizeSaH, arthaprAdhAnyAt masivarddhanaM, gandhIraM nAgasaMbhava mityapi, maNDUraM lohamalaM, kaToraM kaTI, cAmaraM prakIrNakaM, pusyapIti kazcit krUraM kraurya, dUraM viprakRSTaM, anayorguNavRttestvAzrayaliGgataiva / araraM kapATaM raNaM ca, vairaM virodhaH, catvaraM catuSpathaM, prauzoraM zayanAsane cAmaraM yaSTizca / atha lAntau pAtAlaM vaDavAnalaH, ulUkhalaM guggulaH, niryAsanAmatvAt pustve prApte pAThaH, ArtavaM puSpaM strIrajazca, satvaM vyavasAye svabhAve vilambite citte guNe dravyAtmabhAvayoH, casyAnuktasamuccayArthatvAt tattvaM svarUpe vAdyabhede paramAtmani ca, plavaM mustaH gandhatRNaM ca, sAntvaM sAma dAkSiNyaM ca, divaM divasaH svargazca, kiNvaM surAbIjaM, yaulavaM mAnavizeSaH / / 22 / / / vizvaM vRzAlizapizakilbiSAnutarSASiSaM miSamRcISamajISazIrSe / pIyUSa-sAdhvasamahAnasasAdhvasAni, kAsIsamatsatarasaM yavasaM bisaM ca // 23 // vizvaM jagat, vRzaM zRGgaveraM lazunaM mUlakaM ca, palizaM yatra sthitvA mRgAdi vyApAdyate / apizaM prArdramAMsaM, bAlavatsAyA dugdhaM c| atha SAntAH kilbiSaM rogaH aparAdhaH viSaM ca, anutarSa madyaM aSiSa ArdramAMsa, miSaM vyAjaH, RcISaM RjoSaM ca piSTapacanabhAjanaM, zIrSa ziraH, zIrSAntatvAt kapizIrSamapi, pIyUSamamRtaM pratyagraprasava
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuza sane gavyAdikSIravikArazca / atha sAntA: sAdhvasaM bhayaM, mahAnasaM pAkasthAnaM. sAhasaM duSkarakarmavaiyAtyamavimRzyakAritA damazca, kAsIsaM dhAtuvizeSa:--arthaprAdhAnyAt dhAtukAsIsaM ghaatushekhrpi| matsaM sandhisthAnaM, tarasaM mAMsaM, arthaprAdhAnyAt uttaptaM zuSkamAMsa, yavasamazvAdighAsaH, bisaM padmakandaH / / 23 // mandAkSavIkSamatha sakthi zayAtu yAtu, svAdvAzu tumbaru kazeru zalAlu cAlu / saMyatkakunmahadahAni pRSatpurItat parvANi roma ca bhasacca jagallalAma / / 24 // // iti napusakaliGaga samAptam // mandAkSaM lajjA zUkA ca, vIkSaM vismayaH dRzyaM ca, sakthi Uru: 'ittu prANyaGga' (strIliGga-zloka 4) iti strItvaprAptau vacanaM / athodantA: zayAtu ajagaraH, yAtu rAkSasa:, svAdaH payaH, grAza zIghra, tambaru aauSadhivizeSaH, ukArAntatvAra pUstve prApte vacanaM, kaseru kandavizeSaH, pRSThAsthi ca arthaprAdhAnyAt gAGga yamapi / zalAlu gandhadravyaM, aAlu kandavizeSaH / atha vyaJjanAntA: saMyat saMgrAmaH, kakut vRSaskandhaH, mahat rAjya buddhitattvaM ca ayaM pusyapi, mahAn prakRtiH, ahadinaM, pRSat binduH, purotat antraM, parva darzapratipadoH sandhiH, granthiprastAvayorapi, parva klobamAhave ca viSuvat prabhRtiSvapi, roma tanUruhaM, romaNI iti dvivacanaM, mannantatvenaiva siddha kathaM vacanaM pusyapi kazcit / bhasadAsyaM jaghanamAmAzrayasthAnaM, dakArAnto'yaM jagat, vizva / lalAma dhvajAdI ramye ca, . lalAmasya tu punnapuMsakatvam / / 24 / / iti napuMsakaliGgam / puMstrIliGagaM caturdazake, zaGa kuniraye ca durgatiH / domUle kakSa Akare gajo bhUruhi bArarApiSpalau // 1 // caturdazake sthAne vartamAnaH zaGa kuzabdaH strIpusaliGgaH, ayamiyaM vA zaGa kuH / eka dazaM zataM tasmAt sahasramayutaM tataH paraM lakSam / prayutaM koTimathArbudamajaM kharva nikharva ca // 1 // tasmAnmahAsaroja zaGkusaritAM pati tatastvantyam / madhyaM parArdhamAhuryathottaraM dazaguNaM tajjJAH // 2 // niraye vAcye durgatizabda: strIpusaliGgaH, ayamiyaM vA durgatiH, bhujamUle'bhiveye kakSazabdaH strIpusaliGgaH, kakSaH kakSA dormUlaM, prAkare vAcye gAH strIpusaliGgaH, gakSaH galA AkaraH, bhANDAgAre tu punapusakatvamasurAlaye tu strItvaM pratipadapAThenokta, bhUruhi vRkSe vAcye bANapiSpalazabdo strIpusako, bANaH bANA jhiNTI, piSpalaH piSpalI azvatthaH, vastracchedanopakaraNe pratipadapAThAt punapusakatvaM, jale tu tannAmatvAnnapusakatvam / / 1 / /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 29 nAbhiH prANyaGga ke pradhirnemau kvacana balihe kuTaH / zroNyoSadhyoH kaTo bhramo mohe piNDo vRndagolayoH // 2 // prANyaGga vAcye nAbhizabdaH strIpusaliGgaH, ayaM nAbhiriyaM nAbhiH prANyaGagavizeSaH, nemau cakradhArAyAM vAcyAyAM pradhiH, ayamiyaM vA pradhiH kvacanArthavizeSa balizabdaH strIpusaliGgaH, bavayorakyena nirdezaH, ayamiyaM vA baliH upahAra: tvag mAMsasaMkocazca jaTharAvayavazca, gRhe vAcye kuTa zabda:, kuTa: kuTI, ghaTe halAGga ca puklIbaH, zroNAvauSadhi vizeSe ca kaTa: pustrIliGgaH, kaTa: kaTI zroNi:, kaTa: kaTA auSadhiH, mohe ajJAna vizeSa ca bhramaH pustrI, bhramaH bhramI ajJAnavizeSe saMdehe bhramaNe ca, vande saktvAdInAM gole ca vAcye piNDaH puMstrI, piNDa: piNDo vRndaM golakazca / / 2 / / bhakanInikayostArobhe'zleSahastazravaNAH / karaNaH sphuliGage leze ca, varATo rajjuzastrayoH // 3 // bhe nakSatre kanInikAyAM tArakAyAM ca tArazabdaH strIpusaliGgaH, tArastArA nakSatraM kanInikA ca, bhe nakSatravizeSe azleSahastazravaNA: strIpusaliGgAH azleSaH azleSA, hasto hastA, zravaNaH zravaNA nakSatrAriga / sphuliGga leze ca vAcye karaNaH strIpusaliGgaH, karaNaH karaNAH sphuliGgo lezazca varATaH varATA rajjuzastravizeSau, anyatra tu kaparde zvetanAmatvAt puMstvameva / / 3 / / kumbhaH kalaze taraNiH samudrAAMzuyaSTiSu / bhAgadheyo rAjadeye merujambvAM sudarzanaH // 4 // kalaze vAcye kumbhaH pustrI, kumbhaH kumbhI kalazaH. anyatra tu yathAprAptaM, guggulau bAhulakAnapuMsakatvam / ayamiyaM vA taraNi: samudraH, arkaH, aMzuH patitagorUpotthApanI yaSTizca, anyatra tu linminyaniNyaNistryuktAH iti strItvameva / bhAgadheyo bhAgadheyI rAjadeyaH karaH, merujambvAM sudarzanazabda: striipuslingg| sudarzana: sudarzanA merujambUH, anyatra tu viSNucakre zakrapure ca pratipadapAThAt pustvameva / / 4 / / / kareNa rgajahastinyoralyAkhyApatyataddhitaH / lAjavastradazau bhUmnIhAdyAH pratyayabhedataH // 5 // gaje hastinyAM ca vAcye karega: strIpusaliGgaH, ayamiyaM vA kareguH gajaH hastinI ca, aledhaM marasyAkhyA pustrI, ayamaliH, iyamaliH, evamalI alinI, bhRGgaH bhRGgI ityAdi / dehinAmatvAt pustve prApte yonimannAmatvA bhAvAcca strIpu sArthaM vacanam, apatye'rthe jAtastaddhitastadantaM nAma pustrIliGa gaM, ayamopagavaH iyamaupagavI, evaM baidaH, baidI, gAryaH, gArgI ityAdyapi / AzrayaliGgatvamapIti kazcit, propagavaH nA, aupagavI
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane strI, aupagavaM kulmityaadi| lAjazabda: vastrasaMbandhidazAvAcI, ca dazazabdaH strIpusau tau ca bahutva eva prayoktavyau, aghApratyayabhedenehAdyA: zabdA: strIpUsaliGgA:, IhaH IhA, vAJchA udyamazceSTA ca, UhaH UhA tarkaH, spardhaH spardhAH saMgharSaH ityAdi / / 5 / / zuNDikacamaprasevako, sallakamallakavRzcikA api / zalyakaghuTiko pipIli-kazculukahuDukkaturuSkatindukAH / / 6 // atha kAntA: 12 zuNDikaH zuNDikA surApaNaH, carmaprasevaka: carmaprasevakA dRtiH, sallakaH, sallakI, gajapriyataruH niryAsavizeSazcetyaruNaH, mallaka: mallikA dIpavAdhAraH, vRzcika: vRzcikI saviSa: koTa:, zalyaka: zalyakI zvAvit, dhuTika: ghuTikA gulphaH, arthaprAdhAnyAta dhUNTika: paNTikA. ghaTaghuTI, gUlphaH gulphA ityAdi / pipIlaka: pipIlikA valmIkakRmiH, culuka: calukA pAsyapUraNaM vAri, huDukkaH huDukkAtodyaM, turuSka: turuSkA sihakaH, tindukaH tindukI vRkSavizeSaH / / 6 / / zRGa go'tha laJcabhujazATasaTAH sRpATaH, koTaH kiTasphaTaghaTA varaTaH kilATaH / coTazcapeTaphaTazuNDaguDAH sazAraNAH, syuriparNaphalagartarathAjamodAH // 7 // zuGa gaH zuGa gA kandalaH / atha cAntaH laJca: laJcA upacAraH, 'bhujaH bhujA bAhuH, zATaH zATI paridhAnaM, saTa: saTA sihaskandhakezAH, sRpATaH sRpATI parimAraNavizeSaH, kiTa: kiTo vaMzAdiputtalikA, sphaTaH sphaTA phaNaH, ghaTaH ghaTI kalazaH, varaTaH varaTA kSudrajantuvizeSaH, kilATa: kilATI kSoravikAraH, kilATiketyamaraTIkA, coTa: coTI zATikA, capeTaH capeTA vistRtAGa gulipANitalaM, phaTa: phaTA pharaNaH, zuNDaH zuNDA surA, guDaH guDA hastisannAhaH, zANaH zANA nikaSaH, vAriparNaH vAriparNI phaGa gAnAmazAkaM, pharaNaH pharaNA phaTA, gartaH gartA zvabhra. rathaH rathI syandanaH, ajamodaH, ajamodA brahmakuzA / / 7 / / vidhakUpakalambajityavardhAH, sahacara-mudgaranAlikerahArAH / bahukarakRsarau kuThArazArau, vallarazapharamasUrakolarAlAH // 8 // vidhaH vidhA prakAraH, kUpaH kUpI andhuH, kalambaH kalambI zAkavizeSaH, jityaH jityA haliH / atha rAntA:-vadha : varSI carmarajjuH, sahacara: sahacarI latA samUhavizeSazca, mudgara. mudgarI loSThAdibhedanopakaraNa, nAlikeraH nAlikerI taruvizeSaH phale tu tannAmatvAt klIbatvaM, hAraH hArA muktAdAma, bahukaraH bahukarI samAjinI, kRsaraH kRsaro tilaudanaH, kuThAraH kuThArI pazu:, zAraH zArI pAyAnayInaH, varATazceti harSaH / vallaraH vallarI maJjaro arthaprAdhAnyAnmaJjaraH maJjarItyapi, zaphara zapharI matsyavizeSaH, masUraH
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 31 masUrI mASavizeSaH zrarthaprAdhAnyAt masuro'pi kIla kIlA kaphaNyAdi, rAlaH rAlA sarjarasaH / / 8 / / paTola: kambalo bhallo, daMzo gaNDuSavetasau / lAlaso rabhaso varti-vitastiTayastruTi: // 6 // paTola: paTolA prauSadhivizeSaH, kamvalaH kambalI UrNAvastraM gogalacarma ca bhalla: bhallI zastrabhedaH / atha zAnta: - daMza: daMzI kSudrajantuvizeSa:, gaNDUSa: gaNDUSA karajalAdimukhapUraNam / atha sAntA: vetasaH vetasI, vAnIraH, lAlasaH, lAlasA tRSNAtikautsukyAcJAsu anyatra tu zrAzrayaliGgaH, rabhasaH rabhasA paurvAparyAvicAraH, rabhaso harSavegayoH, mAghe tu striyAM 'kramate nabho rabhasayaiva' / athedantAH 34 ayaM vartiriyaM vartirvastrasya dazA, vitastariyaM vitastiH vitatAGa guSThakaniSThaH karaH prayaM kuTiriyaM kuTi: svalpavAsa:, zrayaM truTiriyaM truTi avasyA kSaNadvayaM cetyaruNaH / / 6 / / Urmozamyau rattyaratnI avIcirtavyaNyAriNazreNayaH zroNyasthyau / pApalyA zAlmaliyaMSTimuSTIyonimunyau svAtigavyUtivastyaH // 10 // : yamUmiriyamUmiH vIcyAdi, prayamiyaM vA zamistaruvizeSa:, ayamiyaM vA ratni: baddhamuSTiH karaH prayamiyaM vA'ratniH sakaniSThaH karaH prayamiyaM vA'vIciH narakabhedaH, zrayamiyaM vA lavirdAtraM prayamiyaM vA praNi: prakSA mrakIlikA prazriH sImA ca prayamiyaM vAriNaH saiva prayamiyaM vA zreNiH paGaktiH, prayamiyaM vA zroNI: kaTi:, zrayamiyamaraNiH agninirmanthanakASThaM, ayamiyaM vA pASNiH gulphayoradhaH pAdAvayavaH, sainyapRSThe tu bAhulakAt pusa, prayamiyaM vA zaliH kauTilyaM prayamiyaM vA zAlmalirvRkSavizeSaH, ekadezavikRtasyAnanyatvAt zalmaliH, zrayamiyaM vA yaSTiH prAlambanadaNDa, prayamiyaM vA muSTi: saMpIDitAGa guliH kara:, zrayamiyaM vA yonirutpattisthAnaM zroNizca yadgauDaH 'dvayoryonibhaMgAkAre' prayamiyaM vA munistapasvI, zrayamiyaM vA svAtirnakSatraM prayamiyaM vA gavyUtiH kozadvayaM prayamiyaM vA bastirmUtrAdhAraH / / 10 / / metharmedhimazI maSISudhI RRSTiH pATalijATalI ahiH / praznistithayazanI mariNaH sRriNamauliH kelihalImarIcayaH / / 11 / / amiyaM vA methi: pazubandhanArthaM khalamadhye sthUNA, ayamiyaM sedhiH seva, ayamiyaM masi: kajjalaM. ayamiyaM maSistadeva prayamiyamiSudhistUNIra:, zrayamiyamRSTiH khaDgaH vyaJjanAdirapi zrayamiyaM pATalistaruvizeSa:, zrayamiyaM nATaliH sa eva prayamiyamahi: sarpaH prayamiyaM prazni: kiraNaH prayamiyaM tithiH pratipadAdiH, prayamiyamazanirvajra vidyucca, amiyaM maNiH ratnAdi, ayamiyaM sRNiraGa kuza:, ayamiyaM mauli: cUDA mukuTaH kezAzva, miyaM kaliH parihAsaH, prayamiyaM haliH mahAhalaM, prayamiyaM marIciH karaH / / 11 / /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane hanvAkhU kakandhuH sindhurmRtyumanvAvaTvervAruH / uruH kanduH kAkuH kiSkurbAhurgavedhUrAgaurbhAH / / 12 // // iti strIpusaliGa gam / / ayamiyaM hanuH kapolayoradhovartI mukhAvayavaH / ayamiyamAnvuH mUSikaH / ayamiya karkandhuH bdrii| ayamiyaM sindhuH saridarNavazca / ayamiyaM mRtyuH prAraviyogaH / ayamiyaM manuH prajApatiH, ayamiyamavaTuH kRkATikA, ayamiyamervAruH cirbhaTaH upalakSaNatvAdIrvArurapi, svAthike tu ke prakRtiliGa gabAdhayA ervArukamapi, ayamiyamUruH sakthi, ayamiyaM kanduH svedanikA, ayamiyaM kAkuH dhvanirvikAraH, ayamiyaM-'kiSkuH haste vitastau ca, prakoSTha vA napusakam / ' ayamiyaM bAhuH hastaH, ayamiyaM gavedhuH tRNadhAnyavizeSaH, ayamiyaM rA dravyaM, ayamiyaM gauH, ayamiyaM bhAH gau ayamiyaM kAntiH prabhAvazca. anyatra prabhAyAmapi bhAH zabdaH santaH puliGa ga eva cetyAha / / 12 / / iti stropusaliGa gAva dariH / punapuMsakaliGa go'bjaH zaGakhe padmo'bjasaMkhyayoH / kaMso'puMsi kuzo bahirvAlo hrIverakezayoH // 1 // zaGakhe vAcye'bjazabdaH punapusakaliGga., abjaH abjaM zaMkhaH, yaduktam-'abjo dhanvantarI candre, zaMkhe strIklIbamambuje' abje saMkhyAvizeSe ca padmaH punapusakaM, padmaH padmamabjaM saMkhyAvizeSazca, padmakAdAvapItyanye / apusi narAdanyatrArthe kaMsazabda: punapusakaH, kaMsaH kasaM mAnavizeSaH pAnapAtraM kAMsyaM ca, kuzazabdaH punapusako bahirdarbhazcedvAcyaH, kuzaH kuzaM darbhaH, rAmasute tu dehinAmatvAdyoktradvIpAntarayostu pratipadapAThAt pusi, apro'pyrthH| bahiH zabdaH punapusakaH kuzo darbhazced vAcyo bhavati, amidaM vA bahi. kuza:, hrIbere keze ca vAcye vAla zabdaH, vAla: vAlaM hrIberaM kezazca, karivAladhiH pratipadapAThAt pusi / / 1 / / dvAparaH saMzaye chede piSpalo viSTarastarau / abdo varSe darastrAse kukUlastuSapAvake // 2 // saMzaye saMdehe vAcye dvAparazabda: punapusakaH, dvAparaH dvApara saMzayaH, anyatra tu yathAprApta, dvApara yugavizeSaH pratipadapAThAt napusakaH / chidyate'neneti cchedo vastropakaraNaM, tasmin vAcye piSpala: punapusakaH, piSpalaH piSpalaM vastracchedopakaraNam / taroranyatrArthe viSTaraH punapusakaH, viSTaraH viSTaraM AsanaM barhimuSTizca, abda: abdaM varSa, daro daraM bhayaM, kandare tu triliGa gaH, ISadarthe tvavyayaM dezyapadaM vA, yathA-'daradalitaharidrApikharANyaGa gakAni / ' tuSapAvake tuSAgnau vAcye kukUla: punapuMsakaH, kukUlaH kukUlaM tuSapAvakaH, anyatra tu lAntatvAnnapusakaM, kukUlaM zaMkumAn gartaH / / 2 // parIvAdaparyayorjanyatalpo, tapodharmavatsAni mAghoSNahRtsu / vaTastulyatAgolabhakSyeSu varNaH, sitAdisvarAdyo raNe saMparAyaH // 3 //
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 33 jaNyazabdaH parovAde kaulone vAcye talpazca palyata punnapusakaH, janya: janyaM parIvAdaH 'janyaH syAjjanavAde'pi' ityamaraH / talpaM talpaH paryaGkaH, tapaH zabdo mAghamAse, dharmazabda uSNe zItavirodhinI, vatsaH hRdi punapusakaH, ayaM tapA idaM tapaH mAghaH dharmaH dharmamuSNaH, vatsaH vatsa hat, vaTazabdastulyatAyAM golake bhakSyavizeSe ca vAcye punpuskH| vaTaH vaTa tulyatA golaka: bhakSyavizeSaH, nyagrove rajjau ca triliGgaH, bhakSye svAthike ke'pi vaTaka: vaTakaM, nyagrodhaphale phalanAmatvAnapusakaM, varNazabda: sitAdau svarAdau ca vAcye punapuMsakaH, varNaH varNa sitakRSNAdi rUpaM svarAdyakSaraM ca, anyatra tu NAntatvAtpusyeva, vilepane'pyeke. raNe yuddhe vAcye saMparAyaH punapusakaH. saMparAya: saMparAyaM raNam / / 3 / / saindhavo lavaNe bhUtaH prete tamo vidhutude / svadAyau kasvare kRccha vrate zukro'gnimAsayoH // 4 // - lavaNe vAcye saindhavaH punapusakaH, saindhavaH saindhavaM lavaNa, prete vAcye bhUtaH punapusakaH, bhUta: bhUtaM pretaH anyatra tu pRthivyAdau prANini ca klIbaH, vidhutude rAho vAcye tamaH zabdaH punpusklinggH| ayaM tamA idaM tamo sahuH, svadAyazabdau kasvare dhane vAcye pUnapusako, svaH svaM kasvaram, anyatra sva: prAtmA svabhAvo jJAtizca, pratipadapAThAt pustvameva / dAyaH dAyaM dhanam, kRcchazabdo vrate vAcye punapusakaH, kRcchra: kRcchra sAntapanAdi vrataM, agnau jyeSThamAse ca zukraH zabdaH punapusakaH, zukra zukramagniyeSThamAsazca / / 4 / / karpUrasvarNayozcandra, uDAvRkSaM chade dalaH / dharmaH svabhAve rucako bhUSAbhinmAtuliGa gayoH // 5 // karpU re svarNa ca vAcye candrazabdaH punapusakaH / candraH candraM karpU ra svarNa ca, uDI nakSatre vAcye RkSazabdaH punapusakaH, RkSaH RkSaM bham, chade paNe vAcye dala zabdaH punapusakaH dala : dalaM chadaH, svabhAve svarUpe vAcye dharmazabda: pUnapusakaH, dharmaH dharma svabhAvaH anyatra tu puNyo pAye klobatvamukta, anyatra tu puliGa ga eva / bhUSAbhidi graMveyake mAtuliGa ge ca bAjapUre vAcye rucakaH punapusakaH, rucakaH rucakaM graiveyakaM bIjapUraM ca, sauvarcale candanapeSaNyA zilAyAM ca valIbaH / / 5 / / pAtAle vADavo vaH, sIsa pAmalakaH phale / piTajaGagalasatvAni, piTakAmAMsajantuSu // 6 // pAtAle vAcye vADavazabdaH punapusakaH. vADavaH vADavaM pAtAlaM, vardha: sIse sIsake vAcye, phale vAcye prAmalakaH punapusakaH, pAmalakaH prAmalakam phalaM, piTakAkhye bhAjanavizeSe mAMse jantau ca yathAsaMkhyaM piTajaGagalasatvAH punapusakAH / piTa: piTa piTakA, anyatra chadauM
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane AkarSaphale ca pratipadapAThAnnapusakatvam, jaGagalaH jaGagalaM mAMsaM, jaGagalo nirjale deze triliGa gaH pizite'striyAM. satvaH satvaM jantuH, jantuvizeSo'pi jantuH tena pizAcAdAvapi punapusakatvaM upalakSaNatvAd guNaprANayorapi, anyatra tu klIbaH / / 6 // madhupiNDau surAtanvornAma zevAlamadhyayoH / ekAdrAtraH samAhAre, tathA sUtakakUlako // 7 // surAyAM mRdvikAmadye tanau ca vAcyAyAM madhupiNDazabdI punapusako, ayaM madhuH idaM madhu suraa| ayaM piNDaH idaM piNDaH tanuH, zevAlamadhyayornAmapunapusakam, zevAlaH zevAlam, zevalaH shevlmityaadi| madhyaH, madhyaM madhyamaH:, madhyamaM avalagnaH avalagnaM. vilagnaH vilagnaM ityaadi| rAtra iti kRtasamAsAnto rAtrizabdo gRhyate sa ekazabdAtparaH punapusakaH / asamAhArArthaM vacanaM ekA cAso rAtrizca ekarAjaH ekarAtraH ekarAvaM, samAhAre dvigusamAhAro dvadvasamAhArazca gRhyate, tasmin vartamAno yo rAtrazabdaH sa punapusakaH, dve rAtrI samAhRte dvirAtraH dvirAtram, evaM trirAtraH trirAtramityAdi, dvaMdvasamAhAre ahazca rAtrizca ahorAtraH ahoraatrm| samAhAra iti kim ? pUrvo rAtreraMzaH pUrvarAtraH / atha kAntAH 16-sUtakaH sUtakaM pArada, kUlakaH kUlakaM stUpaH / / 7 / / vainItakabhramarako marako valIka valmIkavalkapulakAHpharakavyalIko / kiMjalkakalkamariNakastabakAvitaGka varcaskacUcukataDAkataTAkataGkAH / / 8 // vainItakaH vainItaka paraMparAvAhya yApyayAnAdi, bhramarakaH bhramarakaM lalATastho'lakaH / marakaH marakaM bahuprANimaraNaM, valIkaH valIka novra, valmIkaH valmIkaM pipIlikAdikRto mRtasaMcayaH, valkaH valkaM tarutvaka, pUlakaH pUlaka romAJcaH, pharakaH pharaka kheTakaH, ralayorakyena phlkmpi| vyalIkaH vyalIkamapriyamakArya ca, kijalkaH kilka kesaram, kalka: kalkaM kaSAyaH, tilAdeH khalazca, maNikaH maNikamaliJjaraH, stabakaH stabakaM gucchakaH, vitaGkaH vitaGkam Arogya, varcaska: varcaskamavaskaraH, cU cuka: cUcukaM kucAgraM, taDAkaH taDAka saraH, taTAkaH taTAkaM tadeva arthaprAdhAnyAttaDAgo'pi, taGkaH taGkam aAtaGkaH / / 8 / / bAlakaH phalakamAlakAlakA, mUlakastilakapakapAtakAH / korakaH karakakandukAna, dukAnokaniSkacapakA vizeSakaH // 6 // bAlaka: 2 parihAryamaGa gulIyakaM ca, phalaka: phalaM kheTakaM / tadantatvAt, zAliphalako'pi aSTApadaH, mAlaka: mAlakaM grAmAntarATavI, alakaH alakaM cUrNakuntalaH, mUlakaH mUlakaM zAkavizeSa:, tilaka: tilakaM pUNDa, paGkaH paGga kardama: pApaMca, pAtakaH pAtakaM pApaM,
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam . [ 35 koraka: korakaM kuDmalaM arthaprAdhAnyAt kSArako'pi / karakaH karakaM kamaNDaluH karaGkazca, kanduka: kandukaM giriH andukaH andukaM gajavAdabandhanaM, anokaH anokaM yuddhaM senA ca, niSka: niSka, hemnaH aSTottaraM, zataM, palaM, karSaH, hemnaH, urobhUSaNaM donArazca / caSakaH caSakaM madyapAnabhAjanaM vizeSaka: vizeSakaM tilaka: / / 8 / / zATakakaNTakaTaviTaGkA, maJcakamecakanAkapinAkAH / pustakamastakamustakazAkA, varNakamodakamUSikamuSkAH // 10 // zATakaH zATakaM vastravizeSaH, kaNTaka: kaNTakaM romAJcaH vRkSabhedI ca, TaGkaH pASANAdicchedopakaraNaM girizRGga ca, viTaGkaH viTaGka kapotapAlosaMzaM pakSivizrAmArthaM bahirnigataM dAru, vakradArvAdhAraH tatra hi kpotpddiNktrutkiiryte| Jcaka: palyaGkaH, mecaka: varNavizeSaH, nAka: svargaH aAkAzaM ca, pinAka: rudradhanuH, pustaka: likhitapatrasaJcayaH, NakapratyayAnto'yam, tena pustAt svArthikakena na sidhyati / mastaka: ziraH, uraNAdau tu kAnto'yaM tapratyayAntAdvA svArthikaH kaH, mustaka: mustaa| zAkaM mUlakAdi, varNakaH vilepanaM, modaka: laDDukaH, mUSikaH prAH, muSkaH vRSaNaH / / 10 / / / caNDAtakazcarakarocakakaJcukAni, mastiSkayAvakakaraNDakataNDakAni / prAtaGkazUkasarakAH kaTakaH sazulkaH, piNyAkajhajharakahaMsakazaMkhapuMkhAH // 11 // caNDAtakaH aorukavastraM. caraka: shaastrvishessH| rocakaH kSut, kaJcukaH sannAhAdiH, mastiSkaH mastakasnehaH. yAvaka: alaktakaH, karaNDakaH pUSpAdyAdhAraH, taNDaka zAlyAdisAraH, AtaGkaH iSTaviyogatAparukzaGkAdiSu, ghanantatvAt pusi| zUkaH dhAnyAdeH zRGgaH, sarakaH madyabhAjanaM madyapAne tu triliGgaH, kaTaka: sainyaM sAnuH valayo'drizRgaM ca, zulka: mAdau rAjadeyaM strIvivAhaparigrAhya dhAnyaM c| piNyAkaH tilAdikhalaH, jharbharakaH kaliyugaM, haMsaka: nUpuraM, zaMkhaH kambuH valayaM prANyaGga, puGkhaH zaraspRSTam / / 11 / / nakhamukhamadhikAGagaH saMyugaH padmarAgo, bhagayugamatha TaGa godyogazaGagA nidAghaH / krakacakavacakardhircapucchoJchakacchA, vrajamuTajanikuJjo kuJjabhUrjAmbujAzca // 12 // nakhamukhe prasiddha, adhikAGgaH sArasanaM yad hRdi badhyate yudhi, saMyugaH saMgrAmaH, padmarAga: zoNamariNaH, bhaga upasthaH, yugo yUpaH, TaGgaH khanitraM udyogaH parAkramaH zaM gaM zikharaM, nidAdyaH grISmaH, kacaH karapatraM, kavacaH varma, kUrcaH bhra madhyaM doghazmazru kaitavaM ca / Rco'rdhamardharcaH / 'paraliGgo dvaMdvoM'zI' ityasyApavAdaH / pucchaH lAGa gUlaM, uJchaM jIvikAvizeSaH, kaccho bahujalo dezaH. vrajaH panthAH, uTajaH tApasaparNakuTI nikuJjaH
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane gahvaraM, kuJjaH gahvaraH gajakumbhAgho dantidantaH hanuzva, bhUrjaM ca taruvizeSatvak. zrambujaH kamalaM cakAro'nuktasamuccaye. tena cAnteSu pradhyarco namasyA / / 12 / / dhvajamalayajakUTAH kAlakUTArakUTau, aachpaTakheTA: karpaTaH piSTaloSTau / naTanikaTa kirITAH karbaTaH, kukkuTATTo, kuTakuTaviTAni tryaGagaTa H kohakuSTau / / 13 / / dhvajaH patAkAdiH malayaja : zrIkhaNDaM, kUTaM mAyAdi, kAlakUTaM viSaM, prArakUTo rItiH, kavaTa : ucchiSThaM, kapaTa : dambhaH, kheTaH phalakaM kaphazva, karpaTaH vAsaH, piSTa: apUpaH, loSTa : mRcchakalaM, naTaH nartakavizeSaH, nikaTaH samIpaM kirITaH mukuTaM karbaTa: parvatAvRtagrAmavizeSa:, , kukkuTa tAmracUDaH, RTTaH kSaumaM gehabhedava, kuTo ghaTaH halAGgavizeSazca / kuTaH vArtAkIkusumaM viTa: khiGgaH govizeSazca tryaGgaTaH zikyabhedaH, koTTaH durgaH / atha ThAntau kuSThaM tvagdoSaH gandhadravyavizeSazca / / 13 / / kamaTho vAruNDakhaNDakhaNDAnigaDAkrIDanaDaprakANDakANDAH / kodaNData raNDamaNDamuNDA, daNDANDau dRDhavAravAraNabAraNAH / / 14 / / kamaThaH prasuravizeSaH bhAjanaM ca kUrbhe tu dehinAmatvAta puMstvameva, vAruNDa: dRkkarNamalaH gariNastharAjazva, khaNDaH zakalamivikArazca guNavRttestvAzrayaliGgatA, khaNDa: khaNDI khaNDamiti, SaNDa: vRkSAdisamUhaH, nigaDaH pAdabandhanaM, prAkrIDa: udyAnavizeSaH, naDa: naDvalajastRNavizeSaH, prakANDaH stambaH, zastaM tarozca mUlazAkhAntaraM, kANDaH zaraH samayazva prakaraNaM, samUhaH, jalaM, vAlaM, kutsitaM vRSaskandhaH latA ca / kodaNDaM cApaM, taraNDhaH uDupaH, maNDaH dravadravyANAmuparistho bhAgaH bhaktAdiniryAsaH eraNDaH mastu ca muNDaM ziraH, daNDa: yaSTiH, manthAH sainyaM damanaM ca / aNDa: pakSyAdiprasavaH / atha DhAntaH dRDhaH sthUlaM balavAMzca, vArabANaM carma, bAraNaH zaraH puSpavizeSazca / / 14 / / karSAparaNaH zravaNapazvaraNakaGa karaNAni, droNAparAcaraNAni tRNaM suvarNam / svarNavraNau vRSaNabhUSaraNadUSaNAni, bhAraNastathA kiraNaraNa pravaraNAni cUrNaH / / 15 / / karSAparaNa : mAnavizeSaH paraNaSoDaSakaM ca, prajJAdyariNa kArSApaNo'pi zravaNaH karNaH, pakvaraNaH zabarAlayaH, kaGkaNaH hastarakSAsUtraM droNaH parimANavizeSaH aparAhnaH divasAparabhAgazca caraNaM gotrAdi, tRNaH upalAdiH, suvarNaH svarNa: hemaM, vraraNaH UruH, vRSaraNaH muSkaH,
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 37 bhUSaNaH alaMkAraH arthaprAdhAnyAt maNDano'pi. dUSaNaH upAlambhaH. bhANaH prabandhabheda: kiNaH tvaggranthiH, raNaH saMparAyaH, pravaraNaH catuSpathaM, cUrNaH kSodaH / / 15 / / toraNapUrtaniketanivAtAH paartmntputpryutaani| veDitamakSatadaivatavRttairAvatalohitahastazatAni // 16 // toraNaH vandanamAlA bahirvAri ni! hazca / pUrtaH khAnAdikarma, niketaH prAvAsaH, nivAtaH gRhaM durbhedaM carma ca, vAtarahite pradeze tvaashrylinggtaa| pArataM rasendraH arthaprAdhAnyAt pAradamapi / antaH prAntaH samIpaM svarUpaM ca, upalakSaNatvAt prAntaH prAntamapi, putaM apAnaM, prayutaM dazalakSAriNa. veDitaH siMhanAdavizeSaH akSatAH akSataM, maGgalasya taNDulAH, pusi bahutva evAyam / devataH devatAH, vRttaM zIlaM nistalaM ca, airAvataH surendradantI, lohitaH zoNitaM guNavRttistvAzrayaliGgaH hastaH karaH, zataM paJca viMzatayaH / / 16 / / vratopavItau palito, vasantadhvAntAyutadyUtaghRtAni pustaH / zuddhAntabustau rajato, muhUrtadviyUthayUthAni varuthagUthau // 17 // _vrataH zAstrito niyamaH, upavItaH kaNThasUtraM, palitaM pakvakezaH, kezapAke kardame ca tAntatvaunapusakatvaM, vasantaH surabhiH devaputravizeSazca, dhvAntaM tamaH, ayutaM dazasahasrANi, ghRtaH durodaraM, dyutaM prAjya, pustaM lekhyapatrasaMghAtaH, lepAdikarma ca, zuddhAntaH antaHpuraM pustaM pakvamAMsavizeSaH, rajato rUpyaM zvetaM ca, mahartaH ghaTikAdvayaM, dvayorya thayo: samAhAro dviyUthaH, yUthaH sajAtIyapazvAdisaMghAtaH, varuthaH rathaguptiH, gUthaH viSThA / / 17 / / prasthaM tIrthaM prothamalindaH kakudaH kakudASTApadakundAH / gudadohadakumudacchadakandAr2yA dasaudhamathotsedhakabandhau // 18 // prasthaH mAne, tanmitaM vastumAtraM ca, tIrtha puNyasthAnaM jalAvatArazca, prothaH azvAde?NAntaraM, alindaH gRhaddhArasthA sthalI, kakudaH kukudazca zreSThaM vRSaskandhaH rAjacihna ca, aSTApadaM suvarNa dyUta phalakaM ca arthaprAdhAnyAt zAriphalakamapi, girau zalabhe kapo cAdridehinAmatvAt pustrI, kundaH puSpavizeSaH, nidhibhedamurabhidostu pustvamuktameva, cakrabhramau ca bAhulakAt pusi, gudaM apAnaM, dohadaH zraddhAdau, hRdayasya tu bAhulakAnapusakatvaM, kumudaH karavam, chadaH dalaM picchaM ca, kandaH payodharaH sasyamUlaM ca, arbudo dazakoTayaH koTirityanye, sthAnavizeSaH akSirogavizeSazca parvatavizeSe tu pustvameva, atha dhAntAH saudhaH rAjagRhaM, utsedhaH unnatiH, kabandhaH zirorahitaH kAyaH / / 18 / /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane zrAddhAyudhAndhauSadhagandhamAdanaprasphoTanA lagnapidhAnacandanAH / vitAnarAjAdanaziznayauvanApInodapAnAsanaketanAzanam // 16 // zrAddhaH pitRkarma / yastu matvarthIyAntaH sa AzrayaliGgaH, prAyudhaH praharaNaM andhaH tamaH auSadho bheSajaM, gandhamAdanaH parvatavizeSaH, prasphoTanaH zUrpa, lagnaM meSAdi, pidhAnaM saMvaraNaM, apeH pyAdezAbhAve'pidhAnamapi, candanaH malayajataruH candanAntatvAddharicandano devadAruH candanavizeSazca, vitAnaM vistAraH ulloca:, zunyaM yajJazca, rAjAdanaH piyAla: kSIrikA ca, ziznaM mer3haH, yauvanaM dvitIyaM vayaH, pApInaM UdhaH, udapAnaM kUpaH, asanaM vakSavizeSaH zleSanirdezAdAsanamupavezanaM, ketanaH dhvajaH, azanaH prodanaH / / 16 / / nalinapulinamaunA vardhamAnaH samAnaudanadinazatamAnA haaynsthaanmaanaaH| dhananidhanavimAnAstADanastenavasnA, bhavanabhuvanayAnodyAnavAtAyanAni / / 20 // nalinaH padma, pulinaH saikataM, mauno vAgyamaH, vardhamAnaH zarAvaH, samAnaH tulyaH zarIrastho vAyUvizeSazca, prodanaH karaM, dino divasaH, zataM mAnAnyasya zatamAnaH, bhUbhAgavizeSaH rUpyamAnaM ca, hAyanaH varSaH razmizca / sthAnaM AzrayaH, mAnaH darpaH, dhano dravyaM, nidhanaH vinAzaH kulaM ca, vimAnaM vyomayAnAdi tADanaH vyadhanaM, stenaH cauraH cauryaM caH vasnaH avakrayaH, dhanavastrayostu klIbatvaM, bhavanaH gehaM. bhuvanaM jagat, yAnaH vAhanaM, udyAna: krIDAsthAnaM, vAtAyana: gavAkSaH / / 20 / / abhidhAnadvIpinau nipAnaM, zayanaM lazunarasonagRJjanAni / khalinakhalInAnumAnadIpAH, kuraNapaH kutapAvApacApasUryAH / / 21 / / abhidhAnaM saMjJA zabdazca dvopinaM vyAghraH, nipAnaM pAhAvaH, zayanaM zayyA, lazunarasonagaJjanA mahAkandAH khalinaM khalInaM ca kaviyaM, anumAno hetuH, akatranaDanto'yaM, bhAve tu klobatvameva, dIpaH pradIpaH, kuraNapa: zavaM; kutapaH chAgaromakRtakambalaH darbhaH aparAhmakAlazca , pAvApo valayaH, cApaM dhanuH, zUrpa dhAnyAdipavanaM bhANDam / / 21 / / stUpoDupau viTapamaNDapazaSpabASya dvIpAni viSTapanipau zaphaDimbabimbAH / jambhaHkusumbhakakubhau kalabhau nibhArma saMkrAmasaMkramalalAmahimAni hemam / / 22 // stUpo mRdAdikUTaH, uDupaM plavaH candre tu pustvaM, viTapaH taroH skandhAdU zAkhA, maNDapo janAzrayaH, zaSyaM vAlatRNaM prokta, bASpaM netravAri USmA ca, dvIpaM madhyejalaM dezaH, viSTAM jagata, nipaM ghaTaH, zaphaH khuraH, DimbaH udarAnto'vayavaH, bimbaM pratibimbaM maNDalaM ca,
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 39 jambho jambIraH, kusumbhaM kamaNDaluH mahArajataM ca, kakubhaH vINAprasevaH, kalabhaH karipotaH, nibho vyAjaH, armaH cakSurogaH, saMkrAmaH saMkramazca, jalataraNavizeSaH lalAmaH zRGgapucchaM hayamukhe'nyavarNaH puNDhaH ketuzca, himaH tuSAraH, hemaM svarNaH / / 22 / / udyamakAmodyAmAzramakuTTimakusumasaMgamA / gulmaH kSemakSaumau kambalivAhyo maireyatUyauM ca / / 23 / / udyamaH utsAhaH, kAmaH abhilASaH, udyAmaH 'udyamoparamau' iti nipAtanAdavRddhiniSedhe'pi ata eva nipAtanAdAtvamapi, pAzrama: munisthAnaM brahmacaryAdizca, kuTTimaH saMskRtabhUmivizeSaH, kusumaM puSpe strIrajasyapi ca, netraroge tu bAhalakAt klIbatvameva / saGgamaH saMgamaH, gulmaH viTapaH prakANDaM ca, kSamaH kuzalaM labdharakSaNaM ca, kSaumaM aTTAlakaH abhyantare prAkAradhAraNArthaM khomAkhyAzca / kambalivAhya gantrI, maireyaH sIdhuH, tUryaM vAdyam / / 23 // pUyA'janyapramayasamayA rAjasUyo, hiraNyAraNye saMkhyaM malayavalayau vAjapeyaH kaSAyaH / zalyaM kulyAvyayakaviyavadgomayaM pArihAryaH, pArAvArAtikharazikharakSatravastropavastrAH // 24 // pUyaH klinnAsRga, ajanyaH utpAtaH, pramayaH maraNaM, samayaH kAlaH, anyatra pusi, rAjasUya: RtuH, hiraNyaM svarNa, araNyaH aTavo. saMkhyaH pAhavaH, malayaH girivizeSaH, valaya: kaTakaM, vAjapeyaH RtubhedaH, kaSAyo rasabhede'Ggaroge ca, zalyaM dehagataM zastrAdi, kulyaH asthi, avyayaM svarAdi, kaviyaH khalinaM, gomayaH gozakRt, pArihAryaM valayam / atha rAntA: pAraM paratIraM samAptizca, avAraM aktiIraM, atikharaH auSadhavizeSaH, zikharaM zalavakSAgraM pUlakaH pakvadADimabIjAbhamANikyaM ca, kSatra kSatriyaH, vastrAM vAsaH, upavastraM upavAsaH, yattUpavastA prApto'syeti kRtavANi aupavastramupavAsaH tatsaMyuktarAntatvAnnapuMsakam / / 24 / / aliJjaraH kUbarakUraberanohArahijIrasahasramer3hAH / saMsArasIrau tubarazca sUtrazRGa gArapadrAntarakarNapUrAH // 25 // aliJjaraH maNikaH, kUbaraM yugandharaH, kUra: prodanaM, bero dehaH, nIhAraH himam, hijIraH andukaH, sahasra dazazatAni, meNr3haH zaphaH, saMsAraH jagat, sIraM hala, tubaraH kaSAyaH, sUtraH tantuH sUtraNA ca, zRGgAro rasavizeSaH, padma grAmasthAnavizeSaH, antaraM madhyaM chidraM vinArthazca avadhiH avakAzaH vizeSazca, karNapUraH avataMsaH nIlotpalaM ca / / 25 / /
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAmane netraM vaktrapavitrapatrasamaro zIrAndhakArA varaH, kedArapravarau kalIrazizirAvADambaro gahvaraH / kSIraM koTaracakracukratimirAGa gArAstuSAraH zara bhrASTropahararASTra takrajaTharArdrAHkuJjaraH paJjaraH // 26 // netro nayanaM paridhAnavizeSazca, vaktro mukhaM, pavitra. pAvanaM, guNavattestvAzrayaliGgatA, patraM parNa vAhanaM ca, samaraH raNaM, uzIraH vIraNImulaM, andhakAraH tamaH arthaprAdhAnyAnnIlapaGkadinakesarAvapi varaH zreSThaH devatAdezva,-manAgiSTe tvavyayaM, anye, tu klIbam / kedAraH vapraH, pravaro gotravizeSa: himaM ca, kulIraH karkaTakaH, ziziraH RtuvizeSaH aADambaraM karirgAjataM paTaha uddhataveSAdizca, gahvaraM bilaM nikuJjaH dambhazca, kSIraH dugdhaM, jale tu napusakatvaM, koTaraM chidraM niSkuhazca, cakraH prAyudham : rathAGga, saMghAtaH rASTra kaTakaM ca,svalpahrasvayoH kapi cakrikA durudyogaH ghuraNAvartazca. cukaM amlo rasaH amlavyaJjanaM ca, timiraH tamaH, aGgAraH agnidagdhakASThazakalaM tuSAraH hima. zaraH bANaH dadhisArazca, bhrASTra ambarISaH, upahvaraH upasara: rahaH samIpaMca, rASTra: janapadaH upadravazca, takaM udazvit, jaTharaM udaraM, ArdraH zRGgaveraM kuJjaraH gajaH, paJjaraM vItasam / / 26 / / karpUranapurakuToravihAravArakAntAratomaradurodaravAsarAriNa / kAsArakesarakarIrazarIrajIramajIrazekharayugaMdharavajravaprAH / / 27 / / . karpUraM ghanasAraH, nUpuro gaJjIraH, kuTIraM hrasvA kuTo, vihAraM bhikSusthAna yaticaryA ca, vAra: paripATi: avasaraH samUhazca kAntAro mahAraNyaM, tAmaraM zastravizeSaH durodaraM paNaH, vAsaraM dinaM. kAsAraH palvalaM, kesara: kilkaH saTA ca, karIraM vaMzAdhaGa kuraH ghaTazca, zarIra: kAyaH, jIraM ajAjIka: jIrako'pi ca, maJjIraH nupUra, zekharaM zirobhUSaNaM, yugaMdharaM baraM, vajra azaniH ratnaM ca, va kSetra rodhazca / / 27 / / prAlavAlapalabhAlapalAlAH, palvalaH khlcssaalvishaalaaH| zUlamUlamukulAstalatailau tUlakuDmalatamAlakapAlAH // 28 / / prAlavAlaM pAvAlaM, palaM mAMsaM mAnavizeSazca, bhAlaM lalATaM, palAlaM dhAnyAde: zuSkanAlaM, palvalaH kAsAraH, khalaH piNyAkaH durjanazca, durjane aAzrayaliGgo'pyayamityeke, caSAlaH yajJapAtraM, vizAlaH vistIrNatA guNavRttestvAzrayaliGgatA, zUlaM prAyudhaM mUlaM pAdiH pratiSThA ca, mukulaM kuDmalaH talaM adhaH svabhAvazca, pRSThe tu lAntatvAnnapusakaH, tailaM ti lAdisnehaH, tUlaM pitraH, kuDmalo mukulaH, tamAlo vRkSavizeSaH, kapAlaM ziro'sthi ghaTAdizakale vaje bhikSAbhAjane ca strIklIbaH / / 28 / /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 41 kavalapravAlabalazambalotpalopala-zIlazailazakalAGa gagulAJcalAH / kamalaM malaM muzalazAlakuNDalAH, kalalaM nalaM nigalanIlamaGagalAH // 26 // kavalaH bhakSyapiNDaH, pravAlaM navakizalayaM vidrumazca, balaH prANaH arthaprAdhAnyAt saho'pi, sainyasthaulyarUpeSu tu klIbaH, zaMbalaM pAtheyaM, utpalaM saroja arthaprAdhAnyAt kuvalayamapi. upalaH pASANaH, zIlaM sadvRttaM svabhAvazca, zailaM gaDaH, zakalaM khaNDaM, aGgalaH aGa gulIyamAnaM, aJcalaM vastraikadezaH, kamalaH padma jale tu klIbaH, arthaprAdhAnyAnnAlIkamapi, malaM kiTTa pApaM ca, kiTTa cArthaprAdhAnyAt kiTTaH kiTTa, musalaH kSodanopakaraNaM arthaprAdhAnyAt ayo'graH / zAlaM vRkSavizeSaH, kuNDalaM karNAbharaNaM, kalalaM zukrazoNitayorISadghanaH pariNAmaH, nalaM antaHzuSirastRNa vizeSaH, nal gandhe ityasyeda rUpamiti kRtalatvAnnaDAdasya bhedaH / nigalyate badhyate'neneti nigala: pAdabandhanam / ayamapi dhAtubhede kRtalatvAnna sidhyati / nIlaM vrnnvishessH| maGgalaH prazastam / / 26 / / kAkolahalAhalau halaM kolAhalakaGa kAlavalkalAH / sorcaladhUmale phalaM hAlAhalajambAlakhaNDalAH // 30 // . kAkolo viSabhedaH, halAhalaH sa eva, halaH sIraH kolAhala: kalakalaH kaMkAlaM zarorAsthi / valkalaM vRkSAdInAM tvak, sauvarcalaM rucakaM, dhUmala: tUryaH, phalaH prayojanaM puSpAdibhavaM ca, hAlAhalo viSabhedaH ekadezavikRtasyAnanyatvena hAlAhalamapi, jambAla: kardamaH, khaNDalaH khaNDam / / 30 / / lAGa gUlagaralAvindranIlagANDIvagANDivAH / ulvaH pArazavaH prArvApUrvatridivatANDavAH // 31 // lAGa gUla: pucchaM, garalaM viSaM, indranIla: ratnabhedaH, gANDIvaM dhanuH pArthadhanuzca, gANDivaM tadeva. ulvaH kalalam / pArazavaH zastraM, pArzvaH kakSAdhaH zarIradezaH, apUrva dharmAdhamauM, tridivaM svargaH, tANDavaM uddhataM nRtyam / / 31 / / niSThevapragrIvazarAvarAvau bhAvaklIvazavAni / devaH pUrvaH pallavanalvau pAzaM kulizaM karkazakozau // 32 // niSThevaH niSThevanaM-patra yajJopakaraNavAcinaM pAtrIvazabdaM kecit paThanti sa tvAzrayaliGgaH, pragrIvo vAtAyanaM zarAvo vardhamAnaM, rAvaH dhvanivizeSaH, bhAvaH svabhAvAdiH, klIbaH tRtIyAprakRtiH arthaprAdhAnyAta napasakamapi / zavo mRtazarIraM, devo vidhiH, parva prathamatA, guNavRttistvAzrayaliGgaH, pallavaH kizalayaM, pallavAntatvAd sapallavo vAsaH, nalvo hstctuHshtii| atha zAntAH 8-pAzo bandhanaM, kulizA vajra karkazo'mRdutvaM
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane guNavRttestvAzrayaliGgatA, kozo bhANDAgAraH kuDmalaM zapathazca-bhANDAgAre'rthaprAdhAnyAt gajo'pi tAlavyopAntya, samAnArthaH mUrdhanyopAntyaH koSazabdo vakSyate / / 32 / / aAkAzakAzakariNazAGa kuzazeSaveSo SNISAmbarISaviSarohiSamASameSAH / pratyUSayUSamatha koSakarISakarSa __varSAmiSA rasabusekkasacikkasAzca // 33 // AkAzo nabhaH, kAzaH tRNavizeSaH, kariNazaM dhAnyazIrSakaM, aGa kuzaH sRriNaH / atha SAntAH 15 zeSaH upayukta tarat, veSaH pAkalpaH tAlavyopAntyo'pyayaM, uSNISaM kirITaM ziroyeSTanaM ca, ambarISaM bhrASTraH, viSaM garala, rohiSaM raktatRNaM mASaH dhAnyavizeSaH, meSa: meNr3ha, pratyUSaH prabhAtaM, yUSaM mudgAdigsavizeSaH, koSaH kuDmalaM, karISaH zuSkagomayaM tadagnizca, karSaH palacaturthAMzaH varSa; saMvatsaraH, vRSTiH khaNDaH bharatakSetrAdi c| AmiSaM utkocaH mAMsaM bhogyavastu ca rasaM madhurAdi zRgArAdi viSaM vIrya rAgazca, busaM kaDaGgaraH, ikkasaM vastuvizeSaH, cikkasaM yavAnna vizeSaH, cakArA pAyasaM paramAnnaM ca / / 33 / / karpAsa pAso dipasAvataMsavItaMsamAMsAH panasopavAsau / / niryAsamAsau camasAMsakAMsasnehAni barho gRhagehalohAH // 34 // karyAsaH tUlakAraNaM, pAso dhanuH, divasaM dinaM, avataMsa: zekharaH avasya vAdeze vataMso'pi, arthaprAdhAnyAduttaMso'pi, votaMsaH paJjaraH, mAMsaM jaGgalaM, pAnaso vRkSavizeSaH, upavAsaH ahorAtranirazanatA. niryAso vRkSAdenisyandaH, mAsa: pakSadvayaM, camasaM yajJapAtraM, masUrAdipiSTe tu bAhulakAt strItvaM, camasI, aMsa: skandhaH, kAMso bhANDavizeSaH, snehaM sauhRdaM tailaM ca, barhaH kalApaH varNaM ca, gRhANi dArA vezma ca, gehaH sadanaM, lohaH ayaH aguru ca / / 34 // puNyAhadehau paTahastanUruho, lakSAraristhAnukamaNDalUni ca / cATuzcaTurjantukaziSNaNustathA, jIvAtukustumburu jAnu sAnu ca / / 35 // puNyAhaH puNyadinaM, dehaH kAyaH, paTahaH prAnakaH, tanUruhaH garullomno, lakSaH vyAjaH, vedhye klIbaH, saMkhyAyAM tu strIklIbaH, arariH kapATam / athodantA: sthANuH zaGa kuH zive tu dehinAmatvAtpustvam, kamaNDaluH karakaH, cATuH priyavAkyaM cATuH tadeva, jantuH prANI, kazipu: bhojanAcchAdane, aNuH paramANuH sUkSmaparimANavizeSa ityarthaH, jIvAtuH jIvAtu: jovanauSadhaM, kustumburu: dhAnyavizeSaH, jAnuH aSThIvAn, sAnuH giritaTam / / 35 / /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam kambuH sakturdArvagururvAstu palANDu hiGguH zigrurdostitauH sIdhvatha bhUma / vema prema brahma garullIma vihAyaH karmASThIvat pakSmadhanurnAma mahimnI // 36 // // iti puMnapuMsakaliGgAH // [ 43 kambu : zaMkha:, valaye zambUke, gaje kaTTare ca puMsi saktuH yavAdivikRtiH, kecidenaM bahuvacanAntaM paThanti, dAru kASThaM dArvantatvAdeva mahAdArvAdayo'pi puM klIvA :, sarve'pyete ekArthAH, aguru gandhadravyavizeSaH, vAstu: gRhabhUmi: palANDuH kandavizeSa:, hiGaguH rAmaTha, ziggruH zobhAJjanam / athodantaprakrama eva chando'nusaMdhAnAt santaH, do bAhuH, titauH zUrpaM, sIdhuH maireyam / atha vyaJjanAntAH 13 bhUmA bahutvaM vemA tantuvAyaprema snehaH narma ca brahma tapa vedaH jJAnaM prAtmA prajApatiH, garut svarNaM picchaM ca lobha ca tanUruhaM, vihAyAH zakunirnabhazca karma kriyA vyApyaM ca bhraSThIvAn jAnuH, pakSma akSiroma tUlaM ca dhanuH cApaM nAma saMjJA, mahimA mahattvam / / 36 / / " zalAkA, // iti punapusakaliGgaM samAptam / / strIklIbayornakhaM zuktau vizvaM madhukamoSadhe / mAne lakSaM madhau kalyaM, kroDo'Gke tindukaM phale // 1 // zuktau gandhadravyavizeSe nakhazabdaH strIklIbaliGgaH, nakho, nakhaM vizvamadhukanAmnI proSadhavAcinI strIklobe / vizvA vizvaM zuNThI, madhukA madhukaM madhuyaSTiH, mAne saMkhyAyAM lakSaM strIklIbaM, lakSA lakSaM sahasrazataM, madhau madye vAcye kalyazabdaH strIklIbaH, kalyA kalyaM, praGka urasi vAcye koDazabdaH strIklIba:, kroDA, koDaMm phalavizeSe tindukaM strIklIbaM, tindukI, tindukam // 1 // taralaM yavAgvAM puSpe pATalaM paTalaM caye / vasantatilakaM vRtte kapAlaM bhikSubhAjane / / 2 / / yavAgvAM vAcyAyAM taralaM, taralA, taralaM / hAre tanmadhyamaraNo cAbharaNanAmatvAt 'pu Mstvam / puSpavizeSe vAcye pATalaM, pATalI pATalaM, caye samUhe vAcye paTalaM, paTalI paTalam piTakatilakaparicchedeSu lAntatvAnnapuMsakatvaM vRttavizeSe vasantatilakaM, vasantatilakA, vasantatilakaM, bhikSubhAjane vAcye kapAlaM strIklovam, kapAlI, kapAlam / / 2 / /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ardhapUrvapado nAvaSTyaraNakarbanaTau kvacit / corAdyamanojJAdyakaJ kathAnakakazeruke // 3 // ardhazabdapUrvapado'TsamAsAnto nauzabdaH strIklIba , ardhanAvI, ardhanAvaM-TyaraNa - pratyayAntaM kartRvajite kArake vihito yo'naTpratyayastadantaM ca kvacillakSyAnusAreNa strIklIbam / TyaNa-ucitasya bhAvaH karma vA praucitI, aucityam, evaM yAthAkAmI yAthAkAmyaM, vaMdagdhI vaidagdhyaM, maitrI maitryaM, AnupUrvI prAnupUyaM ityAdi / kvacidvacanAt kvacit stritvameva zIlameva zailI, kvacitklIbatva meva-zaityaM, evaM dADhya, jADyaM, brAhmaNyaM, trailokyaM, sainyaM ityAdi / akarbanaT / prAsthAnI prAsthAnam rAjasabhA / rAjadhAnI rAjaghAnam skndhaavaar:| cAlinI cAlanam titauH / evaM karaNI karaNam / pramANI. pramANam ityAdi / kvacitstrItvameva guNalayanI dUSyaM. bhramaNI rAjJaH krIDA, prasAdhanI kaGkatikA veSe tu klIbatvameva, gavAdanI gavAM ghAsasthAnaM ityAdi, kvacinnapusakatvameva pradhIyate'sminniti pradhAnam prakRtau ca mahAmAtre, prajJAyAM paramAtmani / napuMsakaM pradhAnaM syAt, ekatve tUttame sadA // 1 // sAdhyate'neneti sAdhanaM pramANaM turagAdisamUhazca, lakSaNaM lakSma cihna nAma ca, upavartana dezaH, sthAnaM sthitiH sAzyaM ca, yuktArthe karaNArthe ca sthAne ityavyayam / ketanaM gRhe ketau tu punapusakaM, pramANaM samyak pravaktA, kAraNaM maryAdA mAnaM ca. upasarjanaM gauraNamityAdayaH, kecittu prAzrayaliGgabhAja:, rAjabhojana: zAli, rAjabhojanI drAkSA, rAjabhojanamannaM ityaadikaaH| manojJAdyantargaNajitebhyazcaurAdibhyo yo'kapratyayastadantaM nAma stronapuMsakam / caurikA, caurakaM, dhaurtikA, dhaurtakaM yauvanikA yauvanakaM ityAdi / amanojJAditi kim ? mAnojJaka preyarUpakaM ityAdau 'pA tvAttvAdiH' ityanena klobatvameva, caura, dhUrta, yuvan, grAmaputra, grAmaSaNDa, grAmabhANDa, grAmakumAra, grAmakula, grAmakulAla, amuSyaputra, amuSyakula, zarapuMtra, zAraputra, manojJa, priyarUpa, grAbhirUpa, bahula, medhAvin, kalyANa, pADhya, sukumAra, chAndasa, chAtra, zrotriya, vizvadeva, grAmika, kulaputra, sAraputra, vRddha, avazya iti cauraadiH| atha kAntAzcatvAraH kathAnikA kathAnaka AkhyAnaM, kazerukA kazerukaM pRSThAsthi / / 3 / / vaMzikavakrauSThikakanya-kubjapIThAni naktamavahittham / razanaM rasanAcchoTanazumbaM, tumbaM mahodayaM kAMsyam // 4 / / vaMzikA, vaMzikaM aguruH, vakroSThikA, vakroSThikaM smitam / atha jAntaH kanyakubjA kanyakubja mahodayAkhyo deshH| atha ThAntaH pITho pIThamAsanaM, naktA nakta rAtriH naktamiti mattamavyayamapi, avahitthA avahitthamAkAragopana razanaM razanA, kAJcI, rasanA rasanaM jihvA, acchoTanA aAcchoTanaM mRgayA, zumbA zumba rajjuH, tumbI tumbaM valki vizeSaH,
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 45 mahodayA mahodayaM kanyakubjAkhyo dezaH, kAMsyI, kAMsyaM saurASTrikA, arthaprAdhAnyAt saurASTrikA saurASTrikamapi / / 4 / / mRgavyacavye ca variNajyavIryanAsoragAtrAparamandirAriNa / tamisrazastre nagaraM masUratvakSIrakAdambarakAhalAni // 5 // mRgavyA mRgavyaM pApaddhiH, cavyA cavyaM nAgavallimUlaM, vacAyAM tu strAtvameva / variNajyA vaNijyaM vaNikkarma, voryA vIyaM atishyshktiH| atha rAntA: daza-nAsIrA nAsIramagrayAnaM gAtrA gAtraM gajasya pUrvajaGa dhAdibhAgaH. aparA aparaM gajasya pAzcAtyajaGaghA, mandirA mandiraM gRhaM, samudre tu pustvameva nagare tu kloba, tamisra tamaH, tamisrA nibiDa tamaH sAmAnyavizeSayorabhedavivakSayA aikArthyam. kope tu klIbaM, kRSNapakSanizAyAM tu strii| zastramAyudhavizeSaH, nagarI nagara purI, masUrI masUraM carmAsana, tvakSIro tvakSAra vaMzalocanA, kAdambaro kAdambaraM madyavizeSaH, sAmAnya vizeSayorabhedavivakSAyAmitthaM nirdeza , yadAha-'kAdaMbara madyabhede dadhisAre sIdhuni striyAm' / atha lAntA aSTa / kAhalA kAhalaM zuSiro vAdyabhedaH / / 5 / / sthAlIkadalyau sthalajAlapittalA, golAyugalyau baDizaM ca chadi ca / alAbu jambUDuruSaH saraH sado rodo'ciSI dAma guraNe tvayaTa tayaT // 6 // // iti strIklobaliGa gAH / / sthAlI sthAla bhAjanavizeSa , kadalI kadalaM zAkAdernavanAlaM, sthalI akRtrimA cet kRtrimA tu sthalA, sthala unnato bhUbhAga:, jAlI jAlaM AnAyaH samUhaH gavAkSazca, pittalA pittalamArakUTam / golA golaM patrAJjane kunadyA ca, godAvaryA ca maNDale / sakhImaNikayorgolA, golaM lakSyAnusArataH / / 1 / / yugalI yugalaM yugam / atha zAntaH baDizA baDizaM matsyabandhanaM, baDizItyapi kvacit / athedanta iyaM chadiH, idaM chadiH vAntiH, iyamalAbUH idamalAbu tumbolatA, iyaM jambUH idaM jambu jambUvRkSaphalaM, anayoH klIbatve hrasvatA, uDuH uDu nakSatra, uSA: uSaH sandhyA, prabhAte punapusakaM, sara: sarasI taDAga , sadaH sadA: sabhA, rodasI dyAvApRthivyau, aciH agnizikhA razmizca, dAma bandhana-guNavAci ayaTanayaDantaM nAma strInapusakaM, dvayI dvayaM, trayI trayaM. catuSTayI catuSTayaM, gaNini tvAzrayaliGgataiva / dvaye padArthAH dvayI gatiH, dvayaM vastu, trayANi jargAnta, catuSTaye kaSAyAH, catuSTayI zabdAnAM pravRttiH ityAdi / / 6 / / / / iti strIklIbaliGgam / /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane svatastriliGgaH sarako'nutarSe zalalaH zale / karako'bdopale koza: zimbAkhaDgapidhAnayoH // 1 // svato na tu vizeSyavazAt, anutarSe madyapAne vAcye sarakazabdastriliGgaH, saraka:, sarakA, sarakaM, svatastriliGga ityadhikAraH / zale zvAvidromariNa vAcye zalalazabdastriliGgaH, zalalaH, zalalI, zalalaM / prabdopale meghapASANe, vAcye karakazabdastriliGgaH, zimbAyAM bIjakoze khaDgapidhAne pratyAkAre ca kozazabdastriliGgaH / / 1 / / jIvaH prANeSu kedAre valajaH pavane khalaH / bahulaM vRtanakSatra purAdyAbharaNAbhidhAH // 2 // - prANeSu suSu vAcyeSu jIvaH svatastriliGgaH / jIvaH, jIvA jIvaM prAraNAH, kedAre vAcye valajastriliGgaH, pavanedhAnyapavanasthAne khalazabdastriliGgaH, vRttaM mAtrAdicchandaH, vRttAdInAmabhidhA nAmAni bahulaM lakSyAnurodhena triliGgAni, vRttAbhidhA zlokaH puTaH paraNava ityAdi puMsi / pramANI, samAnI, kalikA, gAthA, prAryA ityAdi striyAM paktraM vitAnamityAdi klIbe, daNDakaH puraM napuMsakaH, vasaMtatilakaM strIklIbe ukta nakSatrAbhidhA tiSya: punarvasU ityAdi puMsi, azvinI ilvalAH citrA ityAdi striyAM, bhaM nakSatraM ityAdi napuMsakam / 1 mRgaziraH puraMnapuMsakaH, kasyacit purasyAbhidhA draGgaH drAGgaH nigamaH ityAdi puMsi / pUH amarAvatI alaketyAdi striyAM, adhiSThAnaM pattanaM durgaM ityAdi klIbam / Adizabdo grAmadezopalakSaNam, tena varaNA grAmaH godau grAmaH ityAdi pusi / zAlukinI kAcI mADhica deza ityAdi striyAm / koDaM grAmaH kurukSetra ca deza ityAdi klIbe / AbharaNAbhidhA, tulAkoTi:, tADaGkaH ityAdi pusi vAlapAzyApAritayAzabdo kezAbharaNe, mekhalA saptakI ityAdi striyAM, keyUrAGgade mukuTaM praGgulIyakaM ityAdi klobe, nAvApyAdayaH puMnapuMsakAH, hAraH puMnapuMsakaH, razanaM strIklIbam // 2 // grAmaH. bhallAtaka prAmalako harItakabibhItakau / tArakADhakapiTaka - sphuliGgA viDaGgatau / / 3 / / bhallAtakI AmalakI harItakI bibhItakyAdayo vRkSabhedAH, tArakA bham, prADhakI mAnavizeSaH piTakA bhAjanavizeSa: phoTazca sphuliGgA pragnikaraNAH, viDaGgA prauSadhivizeSaH, abhijJe tvAzrayaliGgaH, taTI rodhaH / / 3 / / paTa puTo vaTo vATaH kapATazakaTau kaTaH / peTo maThaH kuNDanIDa - viSAraNAstaraNakaGa katau // 4 //
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam [ 47 paTI vastravizeSaH, puTI patrabhAjanaM, bhUrjAdyavayave tu TAntatvAt pustvameva, vaTI nyagrodhataru: rajjuzca, vATI vRtti: yavavikAre varaNDe'Gge ca bAhulakAt punapusakaH, vartmani pustvameva, ikkaTIvAstunostu striyAM, kapATI arariH, japAditvAdvatve kavATI, zakaTI anaH, kaTI vIraNAdikRtaH, peTI saMghAta: paricchadazca, svArthe ke peTikA, maThI prAzrayavizeSaH, kuNDI bhAjanabheda: nIDA kulAyaH, viSANI viSANA vA gavAdizRGga dantidantazca / tUNI tUNA vA iSudhiH kaMkatI kezamArjanam / / 4 / / mustakuyeGa gudajRmbhadADimAH, piTharapratisarapAtrakandarAH / nakharo vallUro daraH purazchattrakuvalamRNAlamaNDalAH // 5 // mustA kandavizeSaH, kuthA varNakambalaH, iGa gudI vRkSavizeSaH, z2ambhA jambharaNa, dADimA ucciliGgataruH tatphalaM tatkaraNazca, piTharI sthAlo mustaM manthAnadaNDayostu klIbaM, pratisarA maGgalyasUtraM senAyAH pazcAdbhAgazca / pAtrI bhAjanaM, yogye yajJabhANDe nATyAnukartari ca klIbaH, kandarI kandarA ca darI, aMkuze tu pusi| nakharI nakharA vA nakhaH,. vallUrA sokaraM zuSka vA mAMsaM, USare nakSatre vAhane ca klIbaM, darI zvabhra, purI nagarI, chattrI prAtapatraM, kuvalI vRkSavizeSa: tatphalaM ca, mRNAlI bisaM, maNDalI deza: samUhazca bimba caturasratA ca / / 5 / / nAlapraNAlapaTalArgalazRGkhalakandalAH / pUlAvahelo kalazakaTAhau SaSTireNviSu // 6 // . // iti svatastriliGgAH // nAlI nAlA vA padmAdivRntaM, jalanirgame tu bAhulakAtpu si, latvAbhAve nADaH / praNAlI jalapaddhatiH, paTalI gRhoparibhAgaH, akSirogazca, 'argalA triSu kallole, daNDe cAnta: kpaattyo:|' zRGkhalaH zRGkhalA zRGkhalamayomayI rajjuH, kandalI uparAgaH samUhaH navAGa kura: drumabhedazca, pUlI pUlA vA baddhatRNasaMcayaH, avahelA'vajJA. kalazI jalAdyAdhAravizeSaH, dantyopAntyo'yamapi, kaTAhI bhANDavizeSaH, SaSTiH saMkhyAvizeSaH, reNu-- li:, iSurbANa: / / 6 / / // iti svatastriliGgAvacariH / / paraliGago dvadvo'zI Ga'rtho vAcyavadapatyamitiniyatAH / astryAropAbhAve guNavRtterAzrayAdvacanaliGage // 1 // dvandvaH samAso dvandvasyaiva yatparamuttarapadaM tatsamAnaliGgo bhavati, sa ca samAhArAdanyo bhinnaliGgavatipado vacanaM prayojayati, samAhArastu napusaka uktaH 'samAnaliGgavatipado'pi siddhaliGga eva' / imau mayUrIkukkuTo, ime kukkuTamayUyauM, ityAdi,
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane aMzitatpuruSasamAsaH paraliGgo bhavati, ardhaM pipalyA ardhapippalI, ayaM 'sameM'ze'rdha navA' [3. 1. 54] iti samAsaH, a? jaratyA: ardhajaratoyaM 'jaratyAdibhi:' [3. 1. 55] iti samAsaH, dvitIyaM bhikSAyAH dvitIyabhikSA 'dvitri' [3. 1. 56] iti samAsa:, pUrvAhnapUrvarAtrAdInAM 'ahna' [7. 3. 116] iti 'rAtra' iti ca pustva, Garthazcaturthyartho'rthazabdo yatra prastAvAt tatpuruSasamAse sa vAcyasya yalliGga tatsamAnaliGgo bhavati, brAhmaNAyAyaM brAhmaNAthaH sUpaH, evaM brAhmaNArthA peyA, brAhmaraNArtha payaH / hu iti kim ? dhAnyenArthaH dhAnyArthaH. pustvApavAdo yogaH apatya miti apatyAdayaH zabdA niyatA niyate ajahadvatinI vyaste samaste vA liGgavacane yeSAM te tathA, apatyaM duhitA putrazca, iti zabdasyAdyarthattvAdeva toka rakSaH, sArathiH, sAdI, niSAdI atithiH stro pUmAn kUlaM vA, syAdvAda: pramANaM anekAntAtmakaM vastu saMvidAM gocara, daNDa upasarjanaM, vidyA guNaH, gauH prakANDaM, kumArI tallaja: azvo matallikA svAthikakapratyayAntAstu kvacidvAcyaliGgA api bhavanti / vIrau rakSaH prakANDako, kumArI tallajakA ityAdi, bAhulakAt kvacidAzrayaliGgA api, pramANI brAhmaNI, guNo vizeSaNaM tasmAt pravRttinimittAd vizeSye vattiryasya sa guNavRttiH zabdaH tasyAzrayAd vizeSyavazAlliGgavacane syAtAM, paratvAt sakalazAstrApavAda:, astryA ropeti prAropo'rthAntare nivezanaM, astriyAmAropA'syAropa:. tasyAbhAve sati, guNavRttizca gugadravya kriyopAdhibhedAt tridhaa| guNopAdhiH zuklaH, paTaH, zuklA zATI zukla vastra, mUoM nA mUrkhA strI mUrkha kulaM ityAdi / dravyopAdhi:-daNDI nA, daNDino strI daNDi kulaM ityAdi / kriyopAdhiH-pAcako nA pAcikA strI, pAcakaM kulaM ityAdi, sarvAdi kevalastadantazca guNavRttiH evaM sakhyApi, sarvaH mUpaH, sarvA yavAgUH, sarvamannam, evaM sa, sA, tat, anyaH, anyA, anyat, dvAbhyAmanya: dvayanyaH, dvayanyA: dvayanyat eka: paTaH, ekA paTo, ekaM vastraM, evaM dvau, dva, dve, trayaH tisraH trINi, bahuvro hiradigvRttiguNavRttiH / citrA gAvo'sya citragurnA, citraguH strI, citragu kulaM ityAdi. digvAcI tu diganAmatvAt strIliGgaH, dakSiNasyA: pUrvasyAzca yadantarAlaM dik sA dakSiNapUrvA dik, evaM dkssinnpshcimaa| pUrvapadapradhAnastatpuruSastaddhitArthadviguzca guNavRttiH, atikrAnta: khaTavAM atikhaTavaH, atikhaTavA, atikhaTava evaM pravaSTa: kokilayA avakokila:, avakokilA, avakokilam / pariglAno'dhyayanAya paryadhyayana: 3, alaM jIvikAya alaMjIvika: 3, niSkrAntaH kauzAmbyA niSkauzAmbiH, prApto jIvikAM prAptajIvika: 3 ityAdayaH / zatAt pare para:zatAH 3, evaM paraHsahasrA: 3, parolakSA: 3 / uttarapadapradhAnamya tu yathAsvaM liGga, taddhitArthadviguH paJcasu kapAleSu saMskRtaH paJcakapAlaH, paJcakapAlA, paJcakapAlaM, raktAdyartha'NAdyantAzca guNavRttayaH / haridrayA rakta: hAridraH, hAridrI hAridra / evaM sarvataddhiteSu ythaayogmpvaadvrjmudaahaayN| prAropAbhAve iti kin ?
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ liGgAnuzAsanam caJceva cacA puruSaH, atra samatayA Aropa:, evamanyeSvapyAropeSUdAhAryam / strI kim ? ghavanAmno yogAttadbhAryAyAmadhyArope prAzrayaliGgataiva praSThasya bhAryA sa eveyamityabhedopacAreNa praSThI evaM bhavAnyAdayo'pi / / 1 / / prakRteliGa gavacane bAdhante svArthikAH kvacit / prakRtirharItakyAdirna liGagamativartate / / 2 / 1 svArthe prakRtyarthe bhavanti iti svArthikA te ca kvacillakSyAnusAreNa prakRte liGga vacanaM ca bAghanne, bAdhite ca liGga bahulaM liGgavyavasthA, saMdiSTA vAk vAcika, vinaya eva vainayika upAya eva praupayikam, yogye tvAzrayaliGgatA, vRttireva vArtikaM, hrasvA zuNDA zamI vA zuNDAra : zamIraH kvacidanuvartate, rAjJo dhUH rAjavurA, mRdeva mRttikA mRtsA mRtsnA kvacidvikalpa:, ISadaparisamApto guDo bahuguDo bahuguDA vA drAkSA, prakRtiliGga pratipattivyudAsArthaM vacanaM, harItakyAdikA prakRtiH pratyayArthe vartamAnApi prakRtyarthaliGganAtikrAmati, harItakyAH vikAro'vayavo vA harItakI harItakyau harItakyaH phalAni evaM pippalyAdayo'pi / mallikAyA vikAro'vayavo vA puSpaM mallikA, evaM mAlatI yUthikA mAgadhI navamAlikAdayo'pi / / 2 / / vacanaM tu khalatikAdirbahvarthAtyeti pUrvapadabhUtA / sakAnAM sahavacane syAt paraM liGgam // 3 // [ 49 khalatikAdikA prakRtirvacanameva nAtikrAmati, liGagaM tu pratikrAmati / turevArthe, khalatiko nAma parvatastasyAdUrabhavAni khalatikaM vanAni, bahuviSayA prakRtiH paJcAlAdikA pUrvapadabhUtA satI svagataM vacanamatikrAmati / 'grastryAropAbhAve' ityasyApavAdaH, paJcAlAzca nivAsa : mathurA ca paJcAlamathure / strIpuMnapuMsakAnAmiti strIpuMnapuMsakaliGgAnAM sahavacane paraM puMliGgaM napuMsakaliGgaM vA bhavati, strIpuMsayoH sahavacane puMliGgaM bhavati / sA ca sa ca tau, sa ca zATI ca tau, strInapuMsakayornapuMsakam, sA ca vastraM cate, puMnapuMsakyornapuMsakaM, sa ca tacca te strIpuMnapuMsakAnAM napuMsaka, sA ca saca tacca tAni / / 3 / / nantA saMkhyA DatiryuSmadasmacca syuraliGgakAH / padaM vAkyamavyayaM cetyasaMkhyaM ca tadbahulam / / 4 / / niHzeSanAmaliGgAnuzAsanAnyabhisamIkSya saMkSepAt / zrAcAryahemacandraH samadRbhadanuzAsanAni liGgAnAm // 5 //
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane nantA saMkhyA ityantaM yuSmadasmadI ca zraliGgAH zabdAH, paJca kati yati vA striya, atra GIrna bhavati, yuSmabhyaM asmabhyaM pratrAp na bhavati, vibhaktyantaM padaM, savizeSaNamAkhyAtaM vAkyaM, svarAdyavyayaM ca praliGgAni zrasaMkhyAni ca / kANDe, kulaM pacate, kANDIbhUtaM kulaM, eSu 'klIbe' [ 2-4-97 ] iti hrasvo na bhavati, tad bahulaM, tatpUrvokta liGgalakSaNaM bahulaM draSTavyaM tena piGgaH pizaGga piGgo tu zamyAM piGga tu bAlakam / rAmaThe nAlikAyAM tu piGgA gorocanAmayoH // 1 // ityevamAdiliGgaM ziSTa prayogAnusAreNa veditavyaM tadukta vAgviSayasya tu mahataH saMkSepata eva liGgavidhiruktaH / yannaktamatra sadbhistallokata eva vijJeyam / / 1 / / // iti liGgAnuzAsanAvacUriH samAptA //
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 ___ akArAdisUtrAnukramaNikA aiuvarNa-deH / 1 / 2 / 41 / / aGa sthAcchatrAderaJ / 6 / 4 / 60 / / aM aH-gauM / 1 / 1 / 6 / / ac / 5 / 1 / 46 / / aM-aH-ka-T / 1 / 1 / 16 / / acaH / 1 / 4 / 66 / / aMzaM hAriNi / 7 / 1 / 182 / / aci / 3 / 4 / 15 / / aMzAdRtoH / 7 / 4 / 14 / / acittAdadezakAlAt / 6 / 3 / 206 / / aH sapatnyAH / 7 / 1 / 116 / / acitte Tak / 5 / 1 / 83 / / aH sRjidRzo'kiti / 4 / 4 / 112 / / acc prA-zca / 2 / 1 / 104 // aH sthAmnaH / 6 / 1 / 22 / / ajAteH paJcamyAH / 5 / 1 / 170 / / akakhAdya-vA / 2 / 3 / 80 / / ajAte: zIle / 5 / 1 / 154 / / aghinozca rajeH / 4 / 2 / 50 / / ajAtenU -vA / 7 / 3 / 35 / / akadra pA-ye / 7 / 4 / 66 / / ajAdibhyo dhenoH / 6 / 1 / 34 / / akamerukasya / 2 / 2 / 63 / / ajAdeH / 2 / 4 / 16 / / akalpAt sUtrAt / 6 / 2 / 120 / / ajJAne jJaH SaSThI / 2 / 2 / 80 / / akAle'vyayIbhAve / 3 / 2 / 146 / / aJcaH / 2 / 4 / 3 / / akena krIDAjIve / 3 / 1 / 81 / / aJcezna yAm / 4 / 2 / 46 / / aklIbe'dhvaryukratoH / 3 / 1 / 136 / / aJjanAdInAM girau| 3 / 2 / 77 / / akSaNo'prANyaGga / 7 / 3 / 85 / / aJvarga-taH / 1 / 3 / 33 / / agArAntAdikaH / 6 / 4 / 75 / / aJvargAt-na / 1 / 2 / 40 / / agilAdigalagila-yoH / 3 / 2 / 115 / / aTayatisU-rNoH / 3 / 4 / 10 // agnicityaa| 5 / 1 / 37 / / ar3adhAtorA-GA / 4 / 4 / 21 / / agnezceH / 5 / 1 / 164 / / araNajeyeka-tAm / 2 / 4 / 20 / / agrahAnupadeze'ntaradaH / 3 / 1 / 5 / / ariNa / 7 / 4 / 52 / / aghakya bala-: / 4 / 4 / 2 // aNikkarma Nik-tau / 3 / 3 / 88 / / aghoSe-ziTa: / 4 / 1 / 45 / / ariNagi prANika-gaH / 3 / 3 / 107 / / aGapratista-mbhaH / 2 / 3 / 41 / / ataH / 4 / 3 / 82 / / aGe hihano-rvAt / 4 / 1 / 34 / / ataH kRkami-sya / 2 / 3 / 5 / / aGgAnirasane giG / 3 / 4 / 38 / / ataH pratyayAlluk / 4 / 2 / 85 / /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ataH zityut / 4 / 2 / 86 // ataH syamo'm / 1 / 4 / 57 / / ata A:-ye / 1 / 4 / 1 / / ata iJ / 6 / 1 / 31 / / atamabAde-yar / 7 / 3 / 11 / / atiratikrame ca / 3 / 1 / 45 / / ato'ti roruH / 1 / 3 / 20 / / ato'nekasvarAt / 7 / 2 / 6 / / ato ma Ane / 4 / 4 / 115 / / atorithaT / 7 / 1 / 161 / / ato'hnasya / 2 / 3 / 73 / / atra ca / 7 / 1 / 46 / / pradazcAT / 4 / 4 / 11 / / adaso'kasAyanaNoH / 3 / 2 / 33 / / adaso da: sestu Dau / 2 / 1 / 43 / / adikastriyAM vA'JcaH / 7 / 1 / 107 / / adIrghAt-ne / 1 / 3 / 32 / / / adurupasargA-neH / 2 / 3 / 77 / / adUre enaH / 7 / 2 / 122 / / adRzyAdhike / 3 / 2 / 145 / / / adeta:-k / 1 / 4 / 44 / / adevAsurAdibhyo vaira / 6 / 3 / 164 / / pradezakAlAdadhyAyini / 6 / 4 / 76 / / . ado'nannAt / 5 / 1 / 150 / / ado mumI / 1 / 2 / 35 / / adorAyaniH prAyaH / 6 / 1 / 113 / / adonadI-mA-mnaH / 6 / 1 / 67 / / adyatanI / 5 / 2 / 4 // adyatanI-mahi / 3 / 3 / 11 / / adyatanyAM vA-ne / 4 / 4 / 22 / / adyarthAccAdhAre / 5 / 1 / 12 / / avya JjanAt sa-lam / 3 / 2 / 18 / / adavyaJjane / 2 / 1 / 35 / / adhaN-saH / 1 / 1 / 32 / / adharAparAccAt / 7 / 2 / 118 / / adharmakSatri-yAH / 6 . 2 / 121 / / adhazcaturthAt tathodhaH / 2 / 1 / 76 / / adhAtuvi-ma / 1 / 1 / 27 / / adhAtUdaditaH / 2 / 4 / 2 / / . adhikaM tatsaM-DaH / 7 / 1 / 154 / / adhikena bhUyasaste / 2 / 2 / 111 / / adhISTau / 5 / 4 / 32 / / adheH prasahane / 3 / 3 / 77 / / adheH zIsthAsAm aAdhAraH / 2 / 2 / 20 / / adherArUDhe / 7 / 1 / 187 / / / adhyAtmAdibhya ikaN / 6 / 3 / 78 / / adhvAnaM yenau / 7 / 1 / 103 / / anaH / 7 / 3 / 88 / / anak / 2 / 1 / 36 // anajirAdi-tau / 3 / 2 / 78 / / anaJaH ktvo yap / 3 / 2 / 154 / / anao mUlAt / 2 / 4 / 58 / / anaT / 5 / 3 / 124 / / anaDuhaH sau / 1 / 4 / 72 / / anato'nto'dAtmane / 4 / 2 / 114 / / anato lup / 1 / 4 / 56 / / anato lup / 3 / 2 / 6 / / anatyante / 7 / 3 / 14 / / anadyatane hiH / 7 / 2 / 101 / / anadyatane zvastanI / 5 / 3 / 5 / /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 53 anadyatane hastanI / 5 / 2 / 7 / / ananoH sanaH / 3 / 3 / 70 / / anantaH pa-yaH / 1 / 1 / 38 / / anapatye / 7 / 4 / 55 / / anare vA / 6 / 3 / 61 / / anavarA nAmI / 1 / 1 / 6 / / anAGamAGo-chaH / 1 / 3 / 28 / / anAcchAdajA-vA / 2 / 4 / 47 / / anAto nazvAnta-sya / 4 / 1 / 66 / / anAdezAde-taH / 4 / 1 / 24 / / anAmnyadviH plup / 6 / 4 / 141 / / anAm svare nontaH / 1 / 4 / 64 / / anArSe vRddhe-SyaH / 2 / 4 / 78 / / anidamyaNapavAde-jyaH / 6 / 1 / 15 / / aniyo-ve / 1 / 2 / 16 / / anInAda-taH / 7 / 4 / 66 / / anukampA-tyoH / 7 / 3 / 34 / / anugvalam / 7 / 1 / 102 / / anunAsike ca-T / 4 / 1 / 108 / / anupadaM baddhA / 7 / 1 / 66 / / anupadyanveSTA / 7 / 1 / 170 / / anupasargAH kSIbo-llAH / 4 / 2 / 8 / / anubrAhmaNAdin / 6 / 2 / 123 / / anuzatikAdInAm / 7 / 4 / 27 / / anekavarNaH sarvasya / 7 / 4 / 107 / / anoH kamitari / 7 / 1 / 188 / / anoH karmaNyasati / 3 / 3 / 81 / / ano'Taye ye / 7 / 4 / 51 / / anorjanerDa: / 5 / 1 / 168 / / anodeze upa / 3 / 2 / 110 / / ano vA / 2 / 4 / 11 / / ano'sya / 2 / 1 / 108 / / antaHpUrvAdikaN / 6 / 3 / 137 / / antaddhiH / 5 / 3 / 86 / / antarbahi-mnaH / 7 / 3 / 132 / / anto no luka / 4 / 2 / 64 / / anyatyadAderAH / 3 / 2 / 152 / / anyathaivaMkatha-kAt / 5 / 4 / 50 / / anyasya / 4 / 1 / 8 / / anyo gho-n / 1 / 1 / 14 / / anvAGpareH / 3 / 3 / 34 / / an svare / 3 / 2 / 126 / / apaH / 1 / 4 / 88 / / apacitaH / 4 / 4 / 78 / / apaJcamA-T / 1 / 1 / 11 / / apaNye jIvane / 7 / 1 / 110 / / apaskiraH / 3 / 3 / 30 / / apAccatuSpA-rtha / 4 / 4 / 66 / / apAccAyazciH ktau / 4 / 2 / 66 / / apAye'vadhirapAdAnam / 2 / 2 / 26 / / apolvAdevahe / 3 / 2 / 84 / / apo'd bhe / 2 / 1 / 4 / / aponapAdapA-taH / 6 / 2 / 105 / / apo yaJ vA / 6 / 2 / 56 / / apo yayonimaticare / 3 / 2 / 28 / / apratyAdAvasAdhunA / 2 / 2 / 101 / / aprayogIt / 1 / 1 / 37 / / aprANini / 7 / 3 / 112 / / aprANipazvAdeH / 3 / 1 / 136 / / abrAhmaraNAt / 6 / 1 / 141 / /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane abhakSyAcchAdane vA mayaTa / 6 / 2 / 46 / / abhiniSkrAmati dvAre / 6 / 3 / 202 // abhiniSThAnaH / 2 / 3 / 24 // abhivyAptau-jin / 5 / 3 / 60 // abherIzca vA / 7 / 1 / 186 // abhyamitramIyazca / 7 / 1 / 104 // abhyambhyasaH / 2 / 1 / 18 // abhrAdibhyaH / 7 / 2 / 46 // abhvAde-sau / 1 / 4 / 60 // amadrasya dizaH / 7 / 4 / 16 // amavyayIbhAva-myAH / 3 / 2 / 2 / / amA tvAmA / 2 / 1 / 24 / / amAvyayAt kyan ca / 3 / 4 / 23 // amUrdhamastakA-me / 3 / 2 / 22 / / amo'kamyamicamaH / 4 / 2 / 26 // amo'dhikRtya granthe / 6 / 3 / 168 // amo'ntAvo'dhasaH / 6 / 3 / 74 // amau maH / 2 / 1 / 16 / / ayajJe straH / 5 / 3 / 68 // ayadi zraddhA-navA / 5 / 4 / 23 // ayadi smR-ntI / 5 / 2 / 6 // ayamiyaM puM-sau / 2 / 1 / 38 / / ayi raH / 4 / 1 / 6 // araNyAt pathi-re / 6 / 3 / 51 / / arIhaNAderakaN / 6 / 2 / 83 / / arurmanazca-cvau / 7 / 2 / 127 / / aroH supi raH / 1 / 3 / 57 // aGauM ca / 1 / 4 / 36 // atiroblIhrI-punaH / 4 / 2 / 21 / / arthapadapadottara-NThAt / 6 / 4 / 37 / / arthArthAntA -t / 7 / 2 / 8 // ardhapUrvapadaH pUraNaH / 1 / 1 / 42 // ardhAt pari-deH / 7 / 4 / 20 // ardhAt palaka-t / 6 / 4 / 134 / / ardhAd yaH / 6 / 3 / 66 / / AryakSatriyAd vA / 2 / 4 / 66 / / arhatasto nt ca / 7 / 1 / 61 / / aham / 1 / 1 / 1 / / arhe tRc / 5 / 4 / 37 / / . . arho'c / 5 / 1 / 61 / / alAbvAzca-si / 7 / 1 / 84 // alupi vA / 2 / 3 / 16 / / alpayUnoH kan vA / 7 / 4 / 33 / / alpe / 3 / 2 / 136 / / avaH svapaH / 2 / 3 / 57 / / avkrye| 6 / 4 / 53 / / avayavAt tayaT / 7 / 1 / 151 / / avarNabho-dhiH / 1 / 3 / 22 / / avarNasyA-sAm / 1 / 4 / 15 // avarNasye-ral / 1 / 2 / 6 / / . avarNAdazno-DyoH / 2 / 1 / 115 / / avarNevarNasya / 7 / 4 / 68 / / avrmnno-tye| 7 / 4 / 56 // avahasAsaMsroH / 5 / 1 / 63 / / avAccAzrayo-re / 2 / 3 / 42 // avAt / 3 / 3 / 67 // avAt / 5 / 3 / 62 / / avAt kuTA-te / 7 / 1 / 126 / / avAt tR stR.bhyAm / 5 / 3 / 133 // aviti vA / 4 / 1 / 75 / /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 55 avitparokSA-reH / 4 / 1 / 23 // avidUre'bheH / 4 / 4 / 65 // avivakSite / 5 / 2 / 14 // avizeSaNe-daH / 2 / 2 / 122 / / avRddhAddornavA / 6 / 1 / 110 // avRddhergRhNati gahya / 6 / 4 / 34 // ave: saMghA-Tam / 7 / 1 / 132 // averdugdhe-sam / 6 / 2 / 64 // avau dAdhau dA / 3 / 3 / 5 / / avyaktAnu-zca / 7 / 2 / 145 // avyajAt thyap / 7 / 1 / 38 // avyayam / 3 / 1 / 21 // avyayaM prava-bhiH / 3 / 1 / 48 // avyayasya / 3 / 2 / 7 // avyayasya ko'd ca / 7 / 3 / 31 // avyApyasya mucermogvA / 4 / 1 / 16 / / azavi te vA / 3 / 4 / 4 / ' azityassan-Ti / 4 / 3 / 77 // aziraso'zIrSazca / 7 / 2 / 7 // azizoH / 2 / 4 / 8 // azca vA'mAvAsyAyAH / 6 / 3 / 104 / / azcaikAdeH / 7 / 1 / 5 // azraddhAmaNe-pi / 5 / 4 / 15 // azvatthAderikaN / 6 / 2 / 67 // azvavaDavapU-rAH / 3 / 1 / 131 / / azvAdeH / 6 / 1 / 46 / / aSaDakSA-naH / 7 / 1 / 106 // aSaSThItRtI-rthe / 3 / 2 / 116 / / aSTa aurja-soH / 1 / 4 / 53 // asaMbhastrAjinaika-t / 2 / 4 / 57 // asaMyogAdoH / 4 / 2 / 86 / / asakRt saMbhrame / 7 / 4 / 72 // asatkANDa-t / 2 / 4 / 56 // asattvArAda-m / 2 / 2 / 120 / / asattve useH / 3 / 2 / 10 // asadivA-rvam / 2 / 1 / 25 / / asamAnalope-De / 4 / 1 / 63 // asarUpopa-kta: / 5 / 1 / 16 / / asahanavi-bhyaH / 2 / 4 / 38 // asUko vA'ki / 2 / 1 / 44 / / asUryogrAd dRzaH / 5 / 1 / 126 // asoGasivU-TAm / 2 / 3 / 48 // as ca laulye / 4 / 3 / 115 // astapomAyA-vin / 7 / 2 / 47 / / astibruvo vacAvaziti / 4 / 4 / 1 // aste: si-ti / 4 / 3 / 73 / / astrIzUdra-vA / 7 / 4 / 101 // asthUlAcca nasaH / 7 / 3 / 161 / / aspaSTAva-vA / 1 / 3 / 25 // asmin / 7 / 3 / 2 / / asya yAM luk / 2 / 4 / 86 // asyAderAH parokSAyAm / 4 / 1 / 68 // asyA'yatta-nAm / 2 / 4 / 111 // asvayaMbhuvo'v / 7 / 4 / 70 // asvasthaguNaiH / 3 / 1 / 87 // ahanpaJcamasya--ti / 4 / 1 / 107 / / aharAdibhyo'J / 6 / 2 / 87 // ahIyaruho--ne / 7 / 2 / 88 / /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane ahnaH / 2 / 1 / 74 / / ahnaH / 7 / 3 / 116 / / ahnA ga--naJ / 7 / 1 / 85 / / prA amzaso'tA / 1 / 4 / 75 // AH khanisanijanaH / 4 / 2 / 60 / / AkAlika--nte / 6 / 4 / 128 // AkhyAtaryupayoge / 2 / 2 / 73 / / AguNAvanyAdeH / 4 / 1 / 48 / / AgrahAyaNyazva--kaN / 6 / 2 / 66 / / aAGaH / 4 / 4 / 121 // prAGaH krIDamuSaH / 5 / 2 / 51 / / prAGa: zIle / 5 / 1 / 66 // AGalpe / 3 / 1 / 46 / / prAGAvadhau / 2 / 2 / 70 / / AGo jyotirudgame / 3 / 3 / 52 / / AGo'ndhasoH / 4 / 1 / 63 // AGo yamahanaH--ca / 3 / 3 / 86 // prAGo yi / 4 / 4 / 105 // prAGo yuddhe / 5 / 3 / 43 // prAGo ruploH / 5 / 3 / 46 / / A ca hau / 4 / 2 / 101 // prAt / 2 / 4 / 18 // prAta aiH kRau| 4 / 3 / 53 // prAtAmAteprAthA-diH / 4 / 2 / 121 / / / A tumo'tyA-t / 5 / 1 / 1 // Ato Do'hvAvAmaH / 5 / 1 / 76 / / prAto gava auH / 4 / 2 / 120 // Ato nendra-sya / 7 / 4 / 26 // AtmanaH pUraNe / 3 / 2 / 14 // prAtreyAd bhAradvAje / 6 / 1 / 52 // prAt saMdhyakSarasya / 4 / 2 / 1 // AtharvaNikA-ca / 6 / 3 / 167 / / AditaH / 4 / 4 / 72 // AdezchandasaH prgaathe| 6 / 2 / 112 / / AdyadvitIya-SAH / 1 / 1 / 13 / / AdyAt / 6 / 1 / 26 / / prAdyAdibhyaH / 7 / 2 / 84 / / prAdyoM'za ekasvaraH / 4 / 1 / 2 / / zrA dvandva / 3 / 2 / 36 // prA dvaraH / 2 / 1 / 41 / / praadhaaraaccop-re| 3 / 4 / 24 / / prAdhArAt / 5 / 1 / 137 / / AdhArAt / 5 / 4 / 68 / / AdhikyAnupU] / 7 / 4 / 75 / / AnAyo jAlam / 5 / 3 / 136 / / prAnulomye'nvacA / 5 / 4 / 88 // prApatyasya kyacvyoH / 2 / 4 / 61 / / Apo GitAM-yAm / 1 / 4 / 17 / / prAprapadam / 7 / 1 / 65 / / AbAdhe / 7 / 4 / 85 // AbhijanAt / 6 / 3 / 214 // grAma prAkam / 2 / 1 / 20 // Ama kRgaH / 3 / 75 / / AmantAlvAyyetnAvay / 4 / 3 / 85 // Amantrye / 2 / 2 / 32 / / 7 / 2 / 48 / / Amo nAm vA / 1 / 4 / 31 // prAyasthAnAt / 6 / 3 / 153 / /
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 57 A yAt / 7 / 2 / 2 // iGo'pAdAne-dvA / 5 / 3 / 16 // AyudhAdibhyo-deH / 5 / 1 / 64 / / iccApuMso-re / 2 / 4 / 107 / / AyudhAdIyazca / 6 / 4 / 18 / / icchArtha karmaNaH sptmii| 5 / 4 / 86 // prArambhe / 5 / 1 / 10 / / / icchArthe saptamIpaJcamyau / 5 / 4 / 27 // ArAdarthaiH / 2 / 2 / 78 / / icyasvare dI-cca / 3 / 2 / 72 / / A rAyo vya Jjane / 2 / 1 / 5 // ic yuddhe / 7 / 3 / 74 / / AziSi tu-taG / 4 / 2 / 116 // iJa itaH / 2 / 4 / 71 // AziSi nAthaH / 3 / 3 / 36 // iJaH / 7 / 4 / 11 / / AziSi hanaH / 5 / 1 / 80 // iTa Iti / 4 / 3 / 71 / / AziSINaH / 4 / 3 / 107 // iTa sijAziSo-ne / 4 / 4 / 36 // pAziSyakana / 5 / 1 / 70 // iDetpusi-luk / 4 / 3 / 64 / / AziSyAzIH pnycmyau| 5 / 4 / 38 // iNaH / 2 / 1 / 51 // AzIH kyAt-sImahi / 3 / 3 / 13 // iNikorgAH / 4 / 4 / 23 / / AzIrAzA-Ne / 3 / 2 / 120 / / iNo'bhreSe / 5 / 3 / 75 / / prAzvayujyA akaJ / 6 / 3 / 116 / / itAvato luk / 7 / 2 / 146 // AsannaH / 7 / 4 / 120 / / ito'ktya rthAt / 2 / 4 / 32 // AsannAdUrA-rthe / 3 / 1 / 20 // ito'taH kRtaH / 7 / 2 / 10 / / AsInaH / 4 / 4 / 116 // ito'niJaH / 6 / 1 / 72 / / prAsuyu-maH / 5 / 1 / 20 // idaMkimItkIH / 3 / 2 / 153 / / prAsteyam / 6 / 3 / 131 // idakimo-sya / 7 / 1 / 148 / / AsyaTivrajya jaH kyap / 5 / 3 / 67 / / idamaH / 2 / 1 / 34 / / AhAvo nipAnam / 5 / 3 / 44 / / idamadaso'kyeva / 1 / 4 / 3 // AhitAgnyAdiSu / 3 / 1 / 153 / / iduto'stre-t / 1 / 4 / 21 // AhI dUre / 7 / 2 / 120 / / inaH kac / 7 / 3 / 170 / / / ikaNa / 6 / 4 / 1 / / inDIsvare luk / 1 / 4 / 76 / / ikaNyathavaNaH / 7 / 4 / 46 // indriyam / 7 / 1 / 174 // ikiztiva svarUpArthe / 5 / 3 / 138 / / . indra / 1 / 2 / 30 / / iko vA / 4 / 3 / 16 / / indhyasaMyoga-dvat / 4 / 3 / 21 / / iGitaH kartari / 3 / 3 / 22 // inhan-syoH / 1 / 4 / 87 / / iDito vyaJjanA-ta / 5 / 2 / 44 / / iramadaH / 5 / 1 / 127 / /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane irdaridraH / 4 / 2 / 68 // irvRddhimtyvissnnau| 3 / 2 / 43 // ilazca deshe| 7 / 2 / 36 // ivarNAde-lam / 1 / 2 / 21 // ivRdha-sanaH / 4 / 4 / 47 // izca sthAdaH / 4 / 3 / 41 / / iSo'nicchAyAm / 5 / 3 / 112 // iSTAdeH / 7 / 1 / 168 // isAsaH zAsoGavyaJjane / 4 / 4 / 115 / / isusorbahulam / 7 / 2 / 128 // IH SomavaruNe'gneH / 3 / 2 / 42 / / IgitaH / 3 / 3 / 65 / / IGau vA / 2 / 1 / 106 / / I ca gaNaH / 4 / 1 / 67 // iito'kny| 6 / 3 / 41 / / IdUde-nam / 1 / 2 / 34 // InaJ ca / 6 / 4 / 114 / / Inayau cAzabde / 6 / 3 / 126 / / Ine'dhvAtmanoH / 7 / 4 / 48 / / Ino'hnaH krtau| 6 / 2 / 21 / / IyaH / 7 / 1 / 28 // IyaH svasuzca / 6 / 1 / 86 / / IyakArake / 3 / 2 / 121 / / IyasoH / 7 / 3 / 177 / / IrvyaJjane'yapi / 4 / 3 / 17 // IzIDaH-moH / 4 / 4 / 88 // IzcvAvavarNa-sya / 4 / 3 / 111 / / ISadguNavacanaiH / 3 / 1 / 64 // I3vA / 1 / 2 / 33 / / uH pa / 2 / 1 / 118 / / ukSNo luk / 7 / 4 / 56 // uraNAdayaH / 5 / 2 / 63 / / uta prauviti vyaJjane'dvaH / 4 / 3 / 56 / / uti zavar2yA-bhe / 4 / 3 / 26 // uto'naDuccaturo vaH / 1 / 4 / 81 / / uto'prANina-UG / 20 / 4 / 73 // utkarAderIyaH / 6 / 2 / 61 // utkRSTe'nUpena / 2 / 2 / 36 / / uttarAdAhaJ / 6 / 3 / 5 // utthApanAderIyaH / 6 / 4 / 121 / / utpAtena jJApye / 2 / 2 / 56 / / utsAderaJ / 6 / 1 / 16 / / utsva rAdhu-je / 3 / 3 / 26 / / udaH paci-reH / 5 / 2 / 26 // udaH zreH / 5 / 3 / 53 // udaH sthAstambhaH saH / 1 / 3 / 44 / / udakasyodaH pessNdhivaas-ne| 3 / 2 / 104 // udaggrAmAdya-mnaH / 6 / 3 / 25 // . udako'toye / 5 / 3 / 135 // udaca udIc / 2 / 1 / 103 / / udanvAnabdhau ca / 2 / 1 / 67 // udare tvikaraNADne / 7 / 1 / 181 // udazcaraH sApyAt / 3 / 3 / 31 / / uditaH svarAnno'ntaH / 4 / 4 / 88 / uditagaro -bde / 6 / 2 / 5 // udutsorunmanasi / 7 / 1 / 162 / / udo'nUrve he / 3 / 3 / 62 // udyamoparamau / 4 / 3 / 57 // upajJAte / 6 / 3 / 161 / / upatyakAdhityake / 7 / 1 / 131 / / .
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 59 upapIDarudha-myA / 5 / 4 / 75 // upamAnaM sAmAnyaiH / 3 / 1 / 101 / / upamAnasahita-roH / 2 / 4 / 75 / / upameyaM vyAghrA-ktau / 3 / 1 / 102 // upasargasyAni-ti / 1 / 2 / 16 // upasargasyAyau / 2 / 3 / 100 // upasargAt / 7 / 3 / 162 // upasargAt khalghaJozca / 4 / 4 / 108 // 2 / 3 / 36 // upasargAdadhvanaH / 7 / 3 / 76 // upasadisyoho vA / 3 / 3 / 25 / / upasargAdAtaH / 5 / 3 / 110 / / upasargAdAto-zyaH / 5 / 1 / 56 / / upasargAho hrasvaH / 4 / 3 / 106 / / upasagodaH kiH / 5 / 3 / 87 / / upasoddivaH / 2 / 2 / 17 / / / upasargAva-zaH / 5 / 2 / 66 / / upAne'nvAje / 3 / 1 / 12 / / upAjjAnunIvi-Na / 6 / 3 / 136 / / upAt / 3 / 3 / 58 / / upAta kiro lavane / 5 / 4 / 72 / / upAt stutau / 4 / 4 / 106 / / upAt stha: / 3 / 3 / 83 / / upAdbhUSAsamavAya-re / 4 / 4 / 63 / / upAntyasyAsamA-De / 4 / 2 / 35 / / upAntye / 4 / 3 / 34 / / . . upAnvadhyAGvasaH / 2 / 2 / 21 / / upAyAddhasvazca / 7 / 2 / 170 / / / upenAdhikini / 2 / 2 / 105 / / upte / 6 / 3 / 118 / / . . ubhayAd dhus ca / 7 / 2 / 66 / / umodviA / 6 / 2 / 37 / / uraso'gre / 7 / 3 / 114 / / uraso yANau / 6 / 3 / 166 / / uvarNayugAderyaH / 7 / 1 / 30 / / uvAt / 4 / 4 / 56 / / uvarNAdAvazyake / 5 / 1 / 16 / / uvarNAdikaraNa / 6 / 3 / 36 / / uznoH / 4 / 3 / 2 / / uSAsoSasaH / 3 / 2 / 46 / / uSTramukhAdayaH / 3 / 1 / 23 / / uSTrAdakaJ / 6 / 2 / 36 / / uSNAt / 7 / 1 / 185 / / uSNAdibhyaH kAlAt / 6 / 3 / 33 / / UGaH / 3 / 2 / 67 / / OM coJ / 1 / 2 / 36 / / UTA / 1 / 2 / 13 / / UDhAyAm / 2 / 4 / 51 / / Udito vA / 4 / 4 / 42 / / UduSo raNau / 4 / 2 / 40 / / UnaH / 2 / 4 / 7 / / UnArthapUrvAdyaiH / 3 / 1 / 67 / / UrjA vinva-nta: / 7 / 2 / 51 / / UhiMzubhamo yus / 7 / 2 / 17 // UrdhvAt pUHzuSaH / 5 / 4 / 70 / / UrdhvAdibhyaH kartuH / 5 / 1 / 136 / / UrdhvAdririSTA-sya / 7 / 2 / 114 / / UryAdyanu-tiH / 3 / 1 / 2 / / Rlati-vA / 1 / 2 / 2 / /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane RHzR dR.paH / 4 / 4 / 20 / / RkpUHpathyapo't / 7 / 3 / 76 // RksAmarya-vam / 7 / 3 / 67 // RgadvisvarayAgebhyaH / 6 / 3 / 144 / / RcaH zzaMsi / 3 / 2 / 67 / / Rci pAdaH-de / 2 / 4 / 17 / / RNAddhetoH / 2 / 2 / 76 / / RNe pra-r / 1 / 2 / 7 / / Rta ikaNa / 6 / 3 / 152 // RtaH / 4 / 4 / 80 // RtaH svare vA / 4 / 3 / 43 / / RtAM vidyAyo-ndhe / 3 / 2 / 37 / / Rte tR-se / 1 / 2 / 8 / / Rte dvitIyA ca / 2 / 2 / 114 / / RtemayaH / 3 / 4 / 3 // Rto Dur / 1 / 4 / 37 / / Rto't / 4 / 1 / 38 / / Rto raH-ni / 2 / 1 / 2 // Rto ra-te / 1 / 2 / 26 / / Rto rIH / 4 / 3 / 106 // Rto vA tau ca / 1 / 2 / 4 / / RttRSamRSakRza-seT / 4 / 3 / 24 // RtyAru-sya / 1 / 2 / 6 // RtvAdibhyo'raNa / 6 / 4 / 125 / / Rtvidiz-gaH / 2 / 1 / 66 / / RduditaH / 1 / 4 / 70 // Rdudittaratama-zca / 3 / 2 / 63 / / RdupAntyAda-caH / 5 / 1 / 41 / / Rduzanaspu-rDAH / 1 / 4 / 84 / / RdRvarNasya / 4 / 2 / 37 / / RddhanadIvaMzyasya / 3 / 2 / 5 // Rdha It / 4 / 1 / 17 / / RnnarAderaNa / 6 / 4 / 51 / / RnnityaditaH / 7 / 3 / 171 // RphiDAdInAM Dazca laH / 2 / 3 / 104 / / RmatAM rIH / 4 / 1 / 55 // Rra lulaM-Su / 2 / 3 / 66 // RvarNadRzo'Gi / 4 / 3 / 7 / / RvarNavyaJja-dhyaNa / 5 / 1 / 17 / / RvarNazyUzuMga : kitaH / 4 / 4 / 57 // RvarNAt / 4 / 3 / 36 // . RvarNovarNa-luk / 7 / 4 / 71 / / RvargovA -ca / 7 / 3 / 37 / / RvRvyeda iT / 4 / 4 / 81 / / RzyAdeH kaH / 6 / 2 / 64 / / RSabhopA-jyaH / 7 / 1 / 46 / / RSinAmnoH karaNe / 5 / 2 / 86 / / RSivRSNyandhakakurubhyaH / 6 / 1 / 61 / / RSeradhyAye / 6 / 3 / 145 / / -- RSau vizvasya mitre / 3 / 2 / 76 / / RsmipUGajjazau-cchaH / 4 / 4 / 48 / / RhrIghrAdhrA-rvA / 4 / 2 / 76 / / RtAM kGitIr / 4 / 4 / 117 / / Rdicchvistmbhuu-vaa| 3 / 4 / 65 / / RlvAdere-praH / 4 / 2 / 68 / / RstayoH / 1 / 2 / 5 / / lata-vA / 1 / 2 / 3 // latyAl vA / 1 / 2 / 11 / /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkAdisUtrAnukramaNikA [ 61 ladidyutAdi-smai / 3 / 4 / 64 / / lU dantAH -naaH| 1 / 1 / 7 // e ai o au-ram / 1 / 1 / 8 / / e: / 1 / 4 / 77 / / ekadvitri-tAH / 1 / 1 / 5 / / ekadvibahuSu / 3 / 3 / 18 // ekadhAtau karma-ye / 3 / 4 / 86 // ekazAlAyA ikaH / 7 / 1 / 120 / / ekasvarAt / 6 / 2 / 48 / / ekasvarAdanu-taH / 4 / 4 / 57 // ekAgArAccaure / 6 / 4 / 118 / / ekAt-sya / 7 / 2 / 111 / / ekAdaza SoDaza-DDhA / 3 / 2 / 61 / / ekaadaaki-ye| 7 / 3 / 27 / / ekAde: karmadhArayAta / 7 / 2 / 58 / / ekArthaM cAnekaM ca / 3 / 1 / 22 / / ekopasargasya ca ghe / 4 / 2 / 34 // ejeH / 5 / 1 / 118 // eNyA eyaJ / 6 / 2 / 38 / / etadazca-se / 1 / 3 / 46 / / etAH zitaH / 3 / 3 / 10 / / etyakaH / 2 / 3 / 26 // etyastervRddhiH / 4 / 4 / 30 // edApaH / 1 / 4 / 42 / / edaito'yAya / 1 / 2 / 23 / / edot:-luuk| 1 / 2 / 27 // edoddeza eveyAdau / 6 / 1 / 6 / / edodbhyAM -raH / 1 / 4 / 35 / / edvahusbhosi / 1 / 4 / 4 / / eyasya / 7 / 4 / 22 / / eye'gnAyI / 3 / 2 / 52 / / eye jihmAzinaH 7 / 4 / 47 / / eSAmILaJjane'daH / 4 / 2 / 67 // essytyvdhau-ge| 5 / 4 / 6 / / eSyadRraNena: / 2 / 2 / 64 / / aikAh / 3 / 2 / 8 / / aidaut-raiH / 1 / 2 / 12 / / aiSama paru-rSe / 7 / 2 / 100 // aiSamohyaHzvaso vA / 6 / 3 / 16 / / projaHsaho-te / 6 / 4 / 27 // mojojaHsa-STaH / 3 / 2 / 12 // projo'psarasaH / 3 / 4 / 28 / / prota auH / 1 / 4 / 74 / / prota: zye / 4 / 2 / 103 / / prodantaH / 1 / 2 / 37 / / aodauto'vAv / 1 / 2 / 24 // promaH prArambhe / 7 / 4 / 66 / / aomAGi / 1 / 2 / 18 // prontisthA-Ne / 4 / 1 / 60 / / aoSThayAdur / 4 / 4 / 118 / / autA / 1 / 4 / 20 / / audantAH svarAH / 1 / 1 / 4 / / aurIH / 1 / 4 / 56 / / kazaMbhyAM-bham / 7 / 2 / 18 / / kaMsArdhAt / 6 / 4 / 135 / / kaMsIyAbhyaH / 6 / 2 / 41 // kakudasyA-m / 7 / 3 / 167 / / kakhopAntya-doH / 6 / 3 / 56 //
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane kagevanUjanai-rajaH / 4 / 2 / 25 / / kaGazcaJ / 4 / 1 / 46 / / kacchAgnivaktra-dAt / 6 / 3 / 50 // kacchAderna nusthe / 6 / 3 / 55 // kacchvA DuraH / 7 / 2 / 36 / / kaTa: / 7 / 1 / 124 // kaTapUrvAt prAcaH / 6 / 3 / 58 // kaThAdibhyo vede lup / 6 / 3 / 183 // kaDArAdayaH karmadhAraye / 3 / 1 / 158 / / kaNemanastRptau / 3 / 1 / 6 / / kaNDvAdestRtIyaH / 4 / 1 / 6 // katara-katamau-zne / 3 / 1 / 106 // kattriH / 3 / 2 / 133 / / kattryAdezcaiyakaJ / 6 / 3 / 10 / / kathamittham / 7 / 2 / 103 / / kathami saptamI ca vA / 5 / 4 / 13 / / kathAderikaraNa / 7 / 1 / 21 / / kadA-kornavA / 5 / 3 / 8 / / kanthAyA ikaraNa / 6 / 3 / 20 / / kanyAtriveNyA:-ca / 6 / 1 / 62 / / kapijJAterayaraNa / 7 / 1 / 65 / / kapibodhA-se / 6 / 1 / 44 // kapergotre / 2 / 3 / 26 // kabaramaNi-de: / 2 / 4 / 42 / / kameriNaG / 3 / 4 / 2 / / kambalAnnAmni / 7 / 1 / 34 / / karaNakriyayA kvacit / 3 / 4 / 64 / / karaNaM ca / 2 / 2 / 16 / / karaNAdyajo bhUte / 5 / 1 / 158 / / karaNAdhAre / 5 / 3 / 126 / / karaNebhyaH / 5 / 4 / 64 // karkalohi-ca / 7 / 1 / 122 / / karNalalATAt kal / 6 / 3 / 141 / / karNAderAyaniJ / 6 / 2 / 60 / / haH / 7. / 1 / 88 / / kartari / 2 / 2 / 86 / / kartari / 5 / 1 / 3 / / kartaryanadbhyaH zav / 3 / 4 / 71 / / kartu: kvip-Git / 3 / 4 / 25 / / kartu: khaz / 5 / 1 / 117 / / kartu rjIvapuruSA-haH / 5 / 4 / 66 / / kata gina / 5 / 1 / 153 / / kartu yApyaM karma / 2 / 2 / 3 // kartRsthAmUrtApyAt / 3 / 3 / 40 / / karmajA tRcA ca / 3 / 1 / 83 // karmaNaH saMdiSTe / 7 / 2 / 167 / / . karmaNi / 2 / 2 / 40 / / . karmaNi kRtaH / 2 / 2 / 83 / / karmaNo'raNa / 5 / 1 / 72 / / karmaNo'Na / 5 / 3 / 14 // karmaNyagnyarthe / 5 / 1 / 165 / / karmaveSAda yaH / 6 / 4 / 103 / / karmAbhipreyaH saMpradAnam / 2 / 2 / 25 / / kalApikuthu-NaH / 7 / 4 / 62 / / kalApyazvattha-kaH / 6 / 3 / 114 / / kalyagnereyaNa / 6 / 1 / 17 / / kalyANyAderin cAntasya / 6 / 1 / 77 / / kavaciha-karaNa / 6 / 2 / 14 / /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 63 kavargakasvaravati / 2 / 3 / 76 // kAlAdhvanoAptau / 2 / 2 / 42 // kaSaH kRcchagahane / 4 / 4 / 68 / / kAlAdhvabhA-NAm / 2 / 2 / 23 / / kaSo'niTaH / 5 / 3 / 3 / / kAle kArye-vat / 6 / 4 / 18 // kssttkksskRcch-ro| 3 / 4 / 31 / / kAlena tRSya-re / 5 / 4 / 82 / / kasamA-rdhaH / 1 / 1 / 41 / / kAle bhAnnavAdhAre / 2 / 2 / 48 / / kasomAt TayaNa / 6 / 2 / 107 / / kAlo dvigau ca meyaiH / 3 / 1 / 57 / / kAkatAlIyAdayaH / 7 / 1 / 117 / / / kAzAderilaH / 6 / 2 / 82 // kAkavau voSNe / 3 / 2 / 137 / / kAzyapako-cca / 6 / 3 / 188 / / kAkAdyaiH kSepe / 3 / 1 / 60 / / kAzyAdeH / 6 / 3 / 35 // kAkSapathoH / 3 / 2 / 134 / / / kAsUgoNIbhyAM taraT / 7 / 3 / 50 / / kANDANDabhANDAdIraH / 7 / 2 / 38 / / kiMyattat sarvai-dA / 7 / 2 / 65 / / kANDAt pramA-tre / 2 / 4 / 24 / / kiMvRtte lipsAyAm / 5 / 3 / 6 // kAdirvyaJjanam / 1 / 1 / 10 // kiMvRtte sptmii-ntyau| 5 / 4 / 14 / / kAmoktAvakacciti / 5 / 4 / 26 / / kiMyattadbahoraH / 5 / 1 / 101 / / kArakaM kRtA / 3 / 1 / 68 // . kiNkilaastyrth-ntii| 5 / 4 / 16 // kAraNam / 5 / 3 / 127 // ki kSepe / 3 / 1 / 110 / / / kArikA sthityAdau / 3 / 1 / 3 / / kityAdya-syam / 7 / 3 / 8 / / kaarssaaprnnaa-vaa| 6 / 4 / 133 // kitaH saMzayapratIkAre / 3 / 4 / 6 // kAlaH / 3 / 1 / 60 / / kimaH ka-ca / 2 / 1 / 40 // kAlavelAsamaye-re / 5 / 4 / 33 // kimadvayAti-tas / 7 / 2 / 86 / / kAlasyAnahorAtrANAm / 5 / 4 / 7 // kiro dhAnye / 5 / 3 / 73 / / kAlahetu-ge / 7 / 1 / 163 // kiro lavane / 4 / 4 / 63 / / / kAlAjaTAghA-pe / 7 / 2 / 23 // kizarAderikaTa / 6 / 4 / 55 / / kAlAt / 7 / 3 / 16 // kukSyAtmodarA-khiH / 5 / 1 / 60 / / kAlAta tn-tr-tmkaale| 3 / 2 / 24 // kuJjAdeyinyaH / 6 / 1 / 47 / / kAlAt pari-re / 6 / 4 / 104 // kuTAdvidaJNit / 4 / 3 / 17 / / kAlAd deye RNe / 6 / 3 / 113 / / kuTilikAyA aNa / 6 / 4 / 26 / / .' kAlAd bhavavat / 6 / 2 / 111 // kuTI zuNDAd raH / 7 / 3 / 47. / / . kAlAd yaH / 6 / 4 / 126 // kuNDayAdibhyo yaluk ca / 6 / 3 / / 11 //
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane kutvA DupaH / 7 / 3 / 46 / / kutsitAlpAjJAte / 7 / 3 / 33 / / kuntyavanteH striyAm / 6 / 1 / 121 // kupyabhidyo-mni / 5 / 1 / 36 / / kumahadbhyAM vA / 7 / 3 / 108 // kumAraH zramaNAdinA / 3 / 1 / 115 / / / kumArazIrSANNin / 5 / 1 / 82 / / kumArIkrIDa-soH / 7 / 3 / 16 / / kumudAderikaH / 6 / 2 / 66 / / kuruchuraH / 2 / 1 / 66 / / kuruyugaMdharAd vA / 6 / 3 / 53 / / kurorvA / 6 / 1 / 122 / / kurvAdervyaH / 6 / 1 / 100 / / kulakukSi-re / 6 / 3 / 12 / / kulaTAyA vA / 6 / 1 / 78 / / kulatthakopAntyAdaraNa / 6 / 4 / 4 / / kulAkhyAnAm / 2 / 4 / 76 / / kulAjjalpe / 7 / 1 / 86 / / kulAdInaH / 6 / 1 / 66 / / kulAlAderakaJ / 6 / 3 / 164 / / kUlijAd vA lup ca / 6 / 4 / 165 / / kulmAsAdaraNa / 7 / 1 / 165 / / kuzalAyu:-yAm / 2 / 2 / 67 / / kuzale / 6 / 3 / 65 / / kuzAgrAdIyaH / 7 / 1 / 116 / / kuSirajeApye-ca / 3 / 4 / 74 / / kusIdAdikaTa / 6 / 4 / 35 // kUlAdudrujodvahaH / 5 / 1 / 122 / / kUlAbhrakarI-SaH / 5 / 1 / 110 // kRga: khanaTa-Ne / 5 / 1 / 126 / / kRgaH pratiyatne / 2 / 2 / 12 // kRgaH za ca vA / 5 / 3 / 100 / / kRgaH supuNya-t / 5 / 1162 / / kRgo navA / 3 / 1 / 10 / / kRgo yi ca / 4 / 2 / 88 / / kRgo'vyayenA-mau / 5 / 4 / 84 // kRggraho-vAt / 5 / 4 / 61 / / kRgatanAderuH / 3 / 4 / 83 // kRtaca tanRta-rvA / 4 / 4 / 50 / / kRtAdyaiH 2 / 2 / 47 / / kRtAsmaraNA-kSA / 5 / 2 / 11 // kRti / 3 / 1 / 77 / / kRte / 6 / 3 / 162 / / kRtyatulyA-tyA / 3 / 1 / 114 / / kRtye'vazyamo luk / 3 / 2 / 138 / / kRtyasya vA / 2 / 2 / 88 // kRtsaMgati-pi / 7 / 4 / 117 / / kRdyenAvazyake / 3 / 1 / 65 / / kRpaH zvastanyAm / 3 / 3 / 46 / / kRpAhRdayAdAluH / 7 / 2 / 42 / / kRbhvastibhyAM-cciH / 7 / 2 / 126 / / kRvRSimRji-vA / 5 / 1 / 42 / / kRzAzvaka-din / 6 / 3 / 160 / / kRzAzvAderIyaNa / 6 / 2 / 63 / / RSyAdibhyo valac / 7 / 2 / 27 / / kRtaH kotiH / 4 / 4 / 123 / / / 7 / 4 / 2 // kedArANNyazca / 6 / 2 / 13 // keka
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 65 kevalamAmaka-jAt / 2 / 4 / 26 // kevalasa-rauH / 1 / 4 / 26 / / kezAd vaH / 7 / 2 / 43 / / kezAd vA / 6 / 2 / 18 // keze vA / 3 / 2 / 102 / / koH kat tatpuruSe / 3 / 2 / 130 / / koTaramizraka-Ne / 3 / 2 / 76 / / ko'NvAdeH / 7 / 2 / 76 // kopAntyAccAraNa / 6 / 3 / 56 // ko'zmAdeH / 6 / 3 / 67 // kauNDinyAga-ca / 6 / 1 / 127 // kaupiJjalahAstipadAdaN / 6 / 3 / 171 // kauravyamANDUkAsureH / 2 / 4 / 70 // kauzeyam / 6 / 2 / 36 / / kDiti yi zay / 4 / 3 / 105 // kta natrAdibhinnaiH / 3 / 1 / 105 // ktaktavatU / 5 / 1 / 174 / / ktayoH / 4 / 4 / 40 // ktayoranupasargasya / 4 / 1 / 62 // ktayArasadAdhAre / 2 / 2 / 61 / / ktAH / 3 / 1 / 151 / / ktAcca nAmni vA / 2 / 4 / 28 / / ktAttamabAde-nte / 7. | 3 / 56 / / ktAdalpe / 2 / 4 / 45 / / tAdezo'Si / 2 / 1 / 61 / / ktaTo gurorvyaJjanAt / 5 / 3 / 106 // kta na / 3 / 1 / 62 // kta nAsattve / 3 / 1 / 74 // taniTazcajo:-ti / 4 / 1 / 111 // ktvA / 4 / 3 / 26 / / ktvAtumam / 1 / 1 / 35 / / ktvAtumam-ve / 5 / 1 / 13 // knaH palitAsitAt / 2 / 4 / 37 / / kyaH ziti / 3 / 4 / 70 // kyng| 3 / 4 / 26 // kyaGmAnipit-te / 3 / 2 / 50 / / kyaro navA / 3 / 3 / 43 / / kyani / 4 / 3 / 112 // kyayaGAzIrye / 4 / 3 / 10 // kyo vA / 4 / 3 / 81 // kramaH / 4 / 4 / 54 / / kramaH ktvi vA / 4 / 1 / 106 / / kramo dIrghaH parasmai / 4 / 2 / 106 / / kramo'nupasargAt / 3 / 3 / 47 // krayyaH krayArthe / 4 / 3 / 61 // kravyAt kravyA-dau / 5 / 1 / 151 / / kriyAtipattiH-mahi / 3 / 3 / 16 // kriyAmadhye'dhva-ca / 2 / 2 / 110 // kriyAyAM kriyArthA-ntI / 5 / 3 / 13 // kriyArtho dhAtuH / 3 / 3 / 3 / / kriyAvizeSaNAt / 2 / 2 / 41 // kriyAvyatihA-rthe / 3 / 3 / 23 // kriyAzrayasyA-gam / 2 / 2 / 30 // kriyAhetuH kArakam / 2 / 2 / 1 // krIDo'kUjane / 3 / 3 / 33 / / kItAt karaNAdeH / 2 / 4 / 44 / / QtsaMpadAdibhyaH kvip / 5 / 3 / 114 // krudru he-paH / 2 / 2 / 27 //
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane kruzastunaH-si / 1 / 4 / 61 // krozayojana-heM / 6 / 4 / 86 / / kroSTazalaGkorluk ca / 6 / 1 / 56 / / krauDyAdInAm / 2 / 4 / 80 // krayAdeH / 3 / 4 / 76 / / klinnAlla-sya / 7 / 1 / 130 / / klIbamanye-vA / 3 / 1 / 128 // klIbe / 2 / 4 / 67 // klIbe ktH| 5 / 3 / 123 // klIbe vA / 2 / 1 / 63 // klezAdibhyo'pAt / 5 / 1 / 81 / / kvakutrAtreha / 7 / 2 / 63 / / kvacit / 5 / 1 / 171 // kvacit / 6 / 2 / 145 // kvacit turyAt / 7 / 3 / 44 / / kvacit svArthe / 7 / 3 / 7 // kvasuSmatau ca / 2 / 1 / 105 // kvip / 5 / 1 / 148 / / kvibavatterasUdhiyastau / 2 / 1 / 58 // kvehAmAtratasastyac / 6 / 3 / 16 // kvau / 4 / 4 / 120 // kSattrAdiyaH / 6 / 1 / 63 // kSayya-jayyau zaktau / 4 / 3 / 60 // kSiparaTaH / 5 / 2 / 66 // kSiprAzaMsArtha-myau / 5 / 4 / 3 // kSiyAzI:praiSe / 7 / 4 / 62 // kSIrAdeyaNa / 6 / 2 / 142 / / kSuttRDgardhe'zanA-yam / 4 / 3 / 113 // kSudrakamAlavA-mni / 6 / 2 / 11 / / kSudrAbhya eraNa vA / 6 / 1 / 80 / / kSudhaklizakuSa-saH / 4 / 3 / 31 // kSudhavasasteSAm / 4 / 4 / 43 / / kSabdhaviribdha-bhau / 4 / 4 / 71 / / kSabhnAdInAm / 2 / 3 / 66 // kSuzroH / 5 / 3 / 71 / / kSeH kSIH / 4 / 3 / 84 / / kSeH kSI: cAdhyArthe / 4 / 2 / 74 / / kSetre'nya-yaH / 7 / 1 / 172 // . kSepAtigra-yAH / 7 / 2 / 85 // kSepe ca yccyo| 5 / 4 / 18 / / kssepe'pijaatvo-naa| 5 / 4 / 12 // kSemapriya-khAraNa / 5 / 1 / 105 / / kSaizuSipaco-vam / 4 / 2 / 78 // khano DaDarekekavakadhaM ca / 5 / 3 / 137 / / khalAdibhyo lin / 6 / 2 / 27 / / khArIkAka-kac / 6 / 4 / 146 / / khAryA vA / 7 / 3 / 102 // khitikhItI-ra / 1 / 4 / 36 // khityanavyayA-zca / 3 / 2 / 111 // kheyamaSodye / 5 / 1 / 38 // khraNam cAbhIkSNye / 5 / 4 / 48 // khyAgi / 1 / 3 / 54 / / khyAte dRzye / 5 / 2 / 8 // gacchati pathidUte / 6 / 3 / 203 // gaDadabAde--ye / 2 / 1 / 77 // gaDvAdibhyaH / 3 / 1 / 156 / / gaNikAyA NyaH / 6 / 2 / 17 / / gatiH / 1 / 1 / 36 // gtikaark--kvii|3 / 2 / 85 //
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 67 gatikvanya-SaH / 3 / 1 / 42 / / gatibodhA-dAm / 2 / 2 / 5 // gate gamye'dhva-vA / 2 / 2 / 107 // gate vA'nApte / 2 / 2 / 63 / / gatau sedhaH / 2 / 3 / 61 / / / gatyarthavado'cchaH / 3 / 1 / 8 // gatyarthAkarmaka-jeH / 5 / 1 / 11 / / gatyarthAt kuTile / 3 / 4 / 11 / / gatvaraH / 5 / 2 / 78 / / gndhnaavksse-ge| 3 / 2 / 76 / / gamahanajana-luk / 4 / 2 / 44 / / gamahanavidala-vA / 4 / 4 / 84 / / gamAM kvau / 4 / 2 / 58 / / gamiSadyamazchaH / 4 / 2 / 106 / / gameH kSAntau / 3 / 3 / 55 / / gamo'nAtmane / 4 / 4 / 51 // gamo vA / 4 / 3 / 37 / / gambhIra--vAt / 6 / 3 / 135 // gamyayapaH karmAdhAre / 2 / 2 / 74 / / gamyasyApye / 2 / 2 / 62 / / gargabhArgavikA / 6 / 1 / 136 / / gargAdaryaJ / 6 / 1 / 42 / / gartottarapadAdIyaH / 6 / 3 / 57 / / garbhAdaprANini / 7 / 1 / 136 // gavAzvAdiH / 3 / 1 / 144 / / gavi yukta / 3 / 2 / 74 / / gaviyudheH sthirasya / 2 / 3 / 25 / / gasthakaH / 5 / 1 / 66 / / gahAdibhya / 6 / 3 / 63 / / gahorjaH / 4 / 1 / 40 / / gAH parokSAyAm / 4 / 4 / 26 / / gAtrapuruSAt snaH / 5 / 4 / 56 / / gAthivida-naH / 7 / 4 / 54 / / gAndhArisAlveyAbhyAm / 6 / 1 / 115 / / gApApaco bhAve / 5 / 3 / 65 / / gApAsthAsAdA-kaH / 4 / 3 / 66 / / gAyo'nupasargATTak / 5 / 1 / 74 / / girinadI-dvA / 7 / 3 / 60 / / girinadyAdInAm / 2 / 3 / 68 / / gireyo'strAjIve / 6 / 3 / 216 / / guNAGgAd veSTheyasU / 7 / 3 / 6 // guNAda-navA / 2 / 2 / 77 / / / guNAdibhyo yaH / 7 / 2 / 53 // guNo'redot / 3 / 3 / 2 / / gupaudhUpavi-yaH / 3 / 4 / 1 / / guptijo-san / 3 / 4 / 5 / / gurAvekazca / 2 / 2 / 124 / / gurunAmyAde-rNoH / 3 / 4 / 84 / / gRSTayAdeH / 6 / 1 / 84 / / gRhe'gnIdho raNa dhazca / 6 / 3 / 174 / / gRhNo'parokSAyAM dIrghaH / 4 / 4 / 34 / / gR lupsd-go| 3 / 4 / 12 / / gehe grahaH / 5 / 1 / 55 / / goH / 7 / 2 / 50 / / go: puriisse| 6 / 2 / 50 / / goH svare yaH / 6 / 1 / 27 / / gocarasaMcara-Sam / 5 / 3 / 131 / / goNyAdezcekaraNa / 7 / 1 / 121 //
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane goNyA meye / 2 / 4 / 103 / / gotrakSatriye-yaH / 6 / 3 / 208 / / gotracaraNA-me / 7 / 1 / 75 / / gotrAdaGkavat / 6 / 2 / 134 / / gotrAdaGkavat / 6 / 3 / 155 / / gotrAdadaNDa-Sye / 6 / 3 / 166 / / gotrokSavatso-kaJ / 6 / 2 / 12 // gotrottarapadAt-tyAt / 6 / 1 / 12 / / / godAnAdInAM-rye / 6 / 4 / 81 // godhAyA duSTe raNArazca / 6 / 1 / 81 / / gopUrvAdata ikaraNa / 7 / 2 / 56 / / / gomaye vA / 6 / 3 / 52 // go'mbAmba-sya / 2 / 3 / 30 / / gorathavAtAtra-lam / 6 / 2 / 24 / / gornAmnyavo'kSe / 1 / 2 / 28 / / gozcAnte-hau / 2 / 4 / 66 / / goSThAteH zunaH / 7 / 3 / 110 / / goSThAdInaJ / 7 / 2 / 76 / / gostatpuruSAt / 7 / 3 / 105 / / gohaH svare / 4 / 2 / 42 // gauraNAtsama-yA / 2 / 2 / 33 / / gaurago DyAdiH / 7 / 4 / 116 / / gaurAdibhyo mukhyAna DIH / 2 / 4 / 16 / / gauSThItaikI-ccarAt / 6 / 3 / 26 / / gmin / 7 / 2 / 25 / / granthAnte / 3 / 2 / 147 / / grahaH / 5 / 3 / 55 / / grahaguhazca sanaH / 4 / 4 / 60 / / grahaNAd vA / 7 / 1 / 177 / / grahavazvabhrasjapracchaH / 4 / 1 / 84 / / grahAdibhyo gin / 5 / 1 / 53 / / grAmakauTAt takSNaH / 7 / 3 / 106 / / grAmajanabandhu-tal / 6 / 2 / 28 / / grAmarATrAMzAd-raNau / 6 / 3 / 72 / / grAmAgrAnniyaH / 2 / 3 / 71 // grAmAdInaJ ca / 6 / 3 / 6 / / grAmyAzizudvi-yaH / 3 / 1 / 127 / / grIvAto'Na ca / 6 / 3 / 132 / / grISmavasantAd vA / 6 / 3 / 120 / / grISmAvara-kaJ / 6 / 3 / 115 / / gro yaGi / 2 / 3 / 101 / / . glAhAjyaH / 5 / 3 / 118 / / ghatri bhAvakaraNe / 4 / 2 / 52 / / ghaJyupasarga-lam / 3 / 2 / 86 // ghaTAdeha svo-re / 4 / 2 / 24 / / ghasekasvarA-soH / 4 / 4 / 83 / / ghaslu sana-li / 4 / 4 / 17 / / .. ghasvasaH / 2 / 3 / 36 // .. ghuTi / 1 / 4 / 68 // ghuSeravizabde / 4 / 4 / 66 / / ghoSadAderakaH / 7 / 2 / 74 / / ghoSavati / 1 / 3 / 21 // ghrAdhmApATdhe-zaH / 5 / 1 / 58 / / ghrAdhmoryaGi / 4 / 3 / 68 // ghyaNyAvazyake / 4 / 1 / 115 // GasezcAd / 2 / 1 / 16 / / Gaso'patye / 6 / 1 / 28 / / Gasyukta kRtA / 3 / 1 / 46 //
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 69 DiDauMH / 1 / 4 / 25 / / Dityaditi / 1 / 4 / 23 // u: smin / 1 / 4 / 8 / / uDasA te me / 2 / 1 / 23 / / a~DasyoryAtau / 1 / 4 / 6 // De pivaH pIpy / 4 / 1 / 33 / / Gau sAsahivAva-ti / 5 / 2 / 38 / / NoH kaTA-vA / 1 / 3 / 17 / / yaH / 3 / 2 / 64 / / yAdIdUtaH ke / 2 / 4 / 104 / / yAdegauraNa-cyoH / 2 / 4 / 65 / / yApo bahulaM nAmni / 2 / 4 / 66 / / GayAptyUGaH / 6 / 1 / 70 / / cakSo vAci-khyAMga / 4 / 4 / 4 / / cajaH kaMgam / 2 / 1 / 86 / / caTakANNairaH-p / 6 / 1 / 76 / / caTate sa-ye / 1 / 3 / 7 / / catasrArddham / 3 / 1 / 66 / / caturaH / 7 / 1 / 163 / / caturthI / 2 / 2 / 53 / / caturthI prakRtyA / 3 / 1 / 70 / / caturmAsAnnAmni / 6 / 3 / 133 / / catuSpAd gabhiNyA / 3 / 1 / 112 / / catuSpAdbhaya eyaJ / 6 / 1 / 83 // catusro -si / 2 / 3 / 74 / / catvAriMzadAdau vA / 3 / 2 / 63 // candrayuktAt-kta / 6 / 2 / 6 / / candrAyaNaM ca carati / 6 / 4 / 82 // carakamA-naja / 7 / 1 / 36 // caraNasya sthago-de / 3 / 1 / 138 / / caraNAdakA / 6 / 3 / 168 // . caraNAddharmavat / 6 / 2 / 23 / / carati / 6 / 4 / 11 / / caraphalAm / 4 / 1 / 53 / / carAcaracalA-vA / 4 / 1 / 13 / / carerAGastvagurau / 5 / 1 / 31 / / careSTaH / 5 / 1 / 138 / / carmaNyatra / 7 / 1 / 45 / / carmaNvatya-t / 2 / 1 / 66 / / carmazunaH-ce / 7 / 4 / 64 / / camivami-rAt / 6 / 1 / 112 / / carmodarAt pUreH / 5 / 4 / 56 // calazabdArthA-t / 5 / 2 / 43 / / calyAhArArthe-naH / 3 / 3 / 108 / / cvrgd-re| 7 / 3 / 18 // caharaNaH zAThaya / 4 / 2 / 31 / / cAturmAsyan-ca / 6 / 4 / 85 / / cAdayo'sattve / 1 / 1 / 31 / / cAdiH -nAGa / 1 / 2 / 36 / / cAyaH kIH / 4 / 1 / 86 / / cArthe dvandvaH sahoktau / 3 / 1 / 117 / / cAhahavaivayoge / 2 / 1 / 26 / / ciklidacakNasam / 4 / 1 / 14 / / citidehA-deH / 5 / 3 / 76 / / citIvArtha / 7 / 4 / 3 / / citeH kaci / 3 / 2 / 83 / / citte vA / 4 / 2 / 41 / / citrArevatI--yAm / 6 / 3 / 108 / / citre / 5 / 4 / 16 // ciraparutpa-stnaH / 6 / 3 / 85 / /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane cisphUrornavA / 4 / 2 / 12 / / cIvarAt paridhArjane / 3 / 4 / 41 // curAdibhyo riNaca / 3 / 4 / 17 / / cUDAdibhyo'raNa / 6 / 4 / 116 / / cUrNamudrA-Nau / 6 / 4 / 7 / / ceH kirvA / 4 / 1 / 36 // celArthAt knopeH / 5 / 4 / 58 / / caitriikaartikii-dvaa| 6 / 2 / 100 / / caurAdeH / 7 / 1 / 73 / / cvau kvacit / 3 / 2 / 60 / / vyarthe ka pyA-gaH / 5 / 3 / 140 / / vyarthe bhRzAdeH stoH / 3 / 4 / 26 / / chagalino raNayin / 6 / 3 / 185 / / dibalereyaNa / 7 / 1 / 47 / / chaderismantraTa kvau / 4 / 2 / 33 / / chandaso yaH / 6 / 3 / 147 / / chandasyaH / 6 / 3 / 167 // chandogau-dhe / 6 / 3 / 166 // chando'dhIte-vA / 7 / 1 / 173 / / chandonAmni / 5 / 3 / 70 / / chAzorvA / 4 / 4 / 12 / / chedAdenityam / 6 / 4 / 182 / / jaGgala-vA / 7 / 4 / 24 / / jaNTapaNTAt / 6 / 1 / 82 / / janazo nyupAntye-ktvA / 4 / 3 / 23 // japajabhadahadaza-zaH / 4 / 1 / 52 / / japAdInAM po vaH / 2 / 3 / 105 // jabhaH svare / 4 / 4 / 101 // jambvA vA / 6 / 2 / 60 / / jayini ca / 6 / 3 / 122 / / jaratyAdibhiH / 3 / 1 / 55 // jaraso vA / 1 / 4 / 60 // jarAyA ja-ca / 7 / 3 / 63 / / jarAyA j-vaa| 2 / 1 / 3 / / jasa iH / 1 / 4 / 6 // jasyedot / 1 / 4 / 202 / / jasvize trye / 2 / 1 / 26 // jAguH / 5 / 2 / 48 / / jAguH kiti / 4 / 3 / 6 / / jAgurazca / 5 / 3 / 104 / / jAgajhiNavi / 4 / 3 / 52 / / / jAguSasamindhernavA / 3 / 4 / 46 // jAjJAjano'tyAdau / 4 / 2 / 104 / / jAtamahad-yAt / 7 / 3 / 65 / / jAtikAlasukhA-vA / 3 / 1 / 152 / / jAtizca riNataddhi-re / 3 / 2 / 51 / / jAtIyaikArthe'cve: / 3 / 2 / 70 / / jAtuyadyadAyado sptmii| 5 / 4 / 17 / / . jAte / 6 / 3 / 18 / / jAte: sampadA ca / 7 / 2 / 131 / / * jAterayAnta-t / 2 / 4 / 54 / / jAterIyaH sAmAnyavati / 7 / 3 / 136 / / jAtau / 7 / 4 / 58 / / jAtau rAjJaH / 6 / 1 / 62 / / jAtyAkhyAyAM-vat / 2 / 2 / 121 / / jAyApatezci-ti / 5 / 1 / 84 / / jAyAyA jAniH / 7 / 3 / 164 / / jAsanATa-yAm / 2 / 2 / 14 // jighrateriH / 4 / 2 / 38 / / jivipUnyo-lke / 5 / 1 / 43 / / . .
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 71 jihvAmUlA-yaH / 6 / 3 / 127 / / jiNa dakSi-thaH / 5 / 2 / 72 / / jIrNagomUtrA-le / 7 / 2 / 77 / / jIvantaparvatAda vA / 6 / 1 / 58 / / jIvikopani-mye / 3 / 1 / 17 / / jIvitasya san / 6 / 4 / 170 // ja bhramavama-vA / 4 / 1 / 26 / / z2a vrazvaH ktvaH / 4 / 4 / 41 / / z2a So'tRH / 5 / 1 / 173 / / jegiH sanparokSayoH / 4 / 1 / 35 / / jJaH / 3 / 3 / 82 // jJapyApo jJIpIpa-sani / 4 / 1 / 16 // jJAnecchArthAi -na / 3 / 1 / 86 // jJAnecchArthinI-ktaH / 5 / 2 / 62 / / jJIpsAstheye / 3 / 3 / 64 / / jJo'nupasargAt / 3 / 3 / 66 / / jyazca yapi / 4 / 1 / 76 / / jyAyAn / 7 / 4 / 36 // jyAvyadhaH kGiti / 4 / 1 / 81 / / jyAvyevyadhivyaci-riH / 4 / 1 / 71 / / jyotirAyu-sya / 2 / 3 / 17 / / jyotiSam / 6 / 3 / 166 / / jyotsnAdibhyo'Na / 7 / 2 / 34 // jvalahalahmala-vA / 4 / 2 / 32 // jikhNamorvA / 4 / 4 / 107 // bica te pada-ca / 3 / 4 / 66 / / jiraNavi ghan / 4 / 3 / 101 / / jidA dariNajoH / 6 / 1 / 140 / / JNiti / 4 / 3 / 50 / / JNiti ghAt / 4 / 3 / 100 / / TaH puMsi nA / 1 / 4 / 24 / / TanaNa / 5 / 1 / 67 / / Tastulyadizi / 6 / 3 / 210 / / ttaangsorinsyau| 1 / 4 / 5 / / TAyosi yaH / 2 / 1 / 7 // TAdau svare vA / 1 / 4 / 62 / / TausyanaH / 2 / 1 / 37 / / Tausyet / 1 / 4 / 16 / / TadheghrAzAchAso vA / 4 / 3 / 67 / / TdhezvervA / 3 / 4 / 56 / / TUvito'thuH / 5 / 3 / 83 / / DakazcASTAca-NAm / 6 / 4 / 84 / / Datara-Datamau-zne / 7 / 4 / 76 // DatiSNa :-pa / 1 / 4 / 54 // / 1 / 1 / 36 / / DAcyAdau / 7 / 2 / 146 / / DAclohitA-Sit / 3 / 4 / 30 // DityantyasvarAdeH / 2 / 1 / 114 / / DidvAraNa / 6 / 2 / 136 / / Din / 7 / 1 / 147 / / DIyazvyaditaH ktayoH / 4 / 4 / 61 // DnaH saH-zcaH / 1 / 3 / 18 // Dvitastrimaka-tam / 5 / 3 / 84 / / DhastaDDhe / 1 / 3 / 42 // ragakatRcau / 5 / 1 / 48 // Nazca vizravaso-vA / 6 / 1 / 65 / / gaSamasatpare syAdividhau ca / 2 / 1 / 60 / / gasvarAghoSA-zca / 2 / 4 / 4 // gAvajJAne gamuH / 4 / 4 / 24 //
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane Nij bahulaM-Su / 3 / 4 / 42 / / riNadvAntyo Nava / 4 / 3 / 58 / / gin cAvazya-ye / 5 / 4 / 36 // rigavettyAsa-naH / 5 / 3 / 111 / / riNazridrusra kama:-GaH / 3 / 4 / 58 / / NistorevA'-Ni / 2 / 3 / 37 / / riNasnuzyAtmane-t / 3 / 4 / 62 // garaniTi / 4 / 3 / 83 / / garvA / 2 / 3 / 88 // go'nnAt / 7 / 1 / 10 // gau krIjIGaH / 4 / 2 / 10 / / Nau Gasani / 4 / 1 / 88 / / gau dAntazAnta-ptama / 4 / 4 / 74 / / gau mRgaramaNe / 4 / 2 / 51 / / gau sanDe vA / 4 / 4 / 27 // Nyo'titheH / 7 / 1 / 24 / / taH sau saH / 2 / 1 / 42 / / takSaH svArthe vA / 3 / 4 / 77 / / tataH ziTa: / 1 / 3 / 36 / / tata prAgate / 6 / 3 / 146 / / tato'syA: / 1 / 3 / 34 / / tato ha-rthaH / 1 / 3 / 3 / / / tatpuruSe kRti / 3 / 2 / 20 // tatra / 7 / 1 / 53 / / tatra kRtalabdha-te / 6 / 3 / 64 / / tatra kvasukAnau--t / 5 / 2 / 2 // tatra ghaTate-SThaH / 7 / 1 / 137 / / tatra niyukta / 6 / 4 / 74 / / tatra sAdhau / 7 / 1 / 15 / / tatrAdAyami-vaH / 3 / 1 / 26 / / tatrAdhIne / 7 / 2 / 132 / / tatrAhorAtrAMzam / 3 / 1 / 63 / / tatroddha te pAtrebhyaH / 6 / 2 / 138 / / tatsApyAnApyA-zca / 3 / 3 / 21 // tad / 7 / 1 / 50 / / tada: se:-rthaa| 1 / 3 / 45 / / tadantaM padam / 1 / 1 / 20 / / tadatrAsti / 6 / 2 / 70 / / tadatrAsmai vA-yam / 6 / 4 / 158 / / tadarthArthana / 3 / 1 / 72 // tadasya paNyam / 6 / 4 / 54 / / tadasya saM-taH / 7 / 1 / 138 / / tadasyAstya-tuH / 7 / 2 / 1 // taddhitaH svara-re / 3 / 2 / 55 / / taddhitayasvare'nAti / 2 / 4 / 62 / / taddhitAkako-khyA: / 3 / 2 / 54 / / . taddhito'NAdiH / 6 / 1 / 1 / / tadbhadrAyuSya-Si / 2 / 2 / 66 / / tadyAtyebhyaH / 6 / 4 / 87 / / tadvati dharaNa / 7 / 2 / 108 // tadvattyadhIte / 6 / 2 / 117 // tadyukta hetau / 2 / 2 / 100 / / tanaH kye / 4 / 2 / 63 / / tanuputrANu--kta / 7 / 3 / 23 / / tanA vA / 4 / 1 / 105 / / tantrAdaci-te / 7 / 1 / 183 / / tanbhyo vA--zca / 4 / 3 / 68 / / tanvya dhIraNa --taH / 5 / 1 / 64 //
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA tapaH kartranutApe ca / 3 / 4 / 61 / / tapasaH kyan / 3 / 4 / 36 / / tapestapaH karmakAt / 3 / 4 / 85 / / taptAnvavAdrahasaH / 7 / 3 / 81 / / tamarhati / 6 / 4 / 177 / / tamisrArNavajyotsnAH / 7 / 2 / 52 / 4 / 161 / / taM pacati droNAdvAJ / 6 / taM pratyano-- lAt / 6 / 4 / 28 / / taM bhAvibhUte / 6 / 4 / 106 // tayova-yAm / 7 / 4 / 103 / / tayoH samU-- Su / 7 / 3 / 3 / / tarati / 6 / 4 / 6 // tarutRNadhAnya--tve / 3 / 1 / 133 / / tava mama GasA / 2 / 1 / 15 // tavargasya zca -- gauM / 1 / 3 / 60 / / tavyAnIyau / 5 / 1 / 27 / / tasiH / 6 / 3 / 211 / / tasmai bhRtA ca / 6 / 4 / 107 / / tasmai yogAdeH zakte / 6 / 4 / 64 // tasmai hite / 7 / 1 / 35 / / tasya / 7 / 1 / 54 / / tasya tulye kaH--tyoH / 7 / 1 / 108 / / tasya vApe / 6 / 4 / 151 / / tasya vyAkhyA--t / 6 / 3 / 142 / / tasyedam / 6 / 3 / 160 / / tasyArhe--vat / 7 / tAdarthye / 2 / 2 / 54 / / / 51 / / tAbhyAM vA--t / 2 / 4 / 15 / / tArakA varNakA -- tye / 2 / 4 / 113 // tAlAddhanuSi / 6 / 2 / 32 / / [ 73 1 / 131 // tikakitavAdI dvandva / 6 / tikAderAyani / 6 / 1 107 / / tikkRtau nAmni / 5 / 1 / 71 / / ti copAntyA -- du: / 4 / 1 / 54 / / tittirivara-- yaraNa / 6 / 3 / 184 / / tirasastiryati / 3 / 2 / 124 / / tiraso vA / 2 / 3 / 2 / / tiro'ntadhauM / 3 / 1 / 6 // tiryacApavarge / 5 / 4 / 85 / / tirvA SThivaH / 4 / 1 / 43 / / tilayavAdanAni / 6 / 2 / 52 / / tilAdibhyaH -- laH / 7 / 1 / 136 / / tivAM raNavaH parasmai / 4 / 2 / 117 // tiSThate / 4 / 2 / 36 / / tiSThadviyaH / 3 / 1 / 36 / / tiSya - puSyayorbhAriNa / 2 / 4 / 60 / / tIyaM Gita - vA / 1 / 4 / 14 / / tIyazamba--DAc / 7 / 2 / 135 / / tayATTokaraNa -- cet / 7 / 2 / 153 / / tuH / 4 / 4 / 54 / / tudAdeH zaH / 3 / 4 / 81 / / tubhyaM mahyaM GA / 2 / 1 / 14 / / tumarhAdicchAyAM -- naH / 3 / 4 / 21 / / tumaca mana:kAme / 3 / 2 / 140 / / maurthe bhA--t / 2 / 2 / 61 / / turAyaNapA --ne / 6 / 4 / 62 / / tulyasthAnA-- svaH / 1 / 1 / 17 / / tulyArthaistRtIyASaSThyau / 2 / 2 / 116 / / tUdIvatyA eyaNa / 6 / 3 / 218 / / tUSNIkaH / 6 / 4 / 61 / /
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tUSNIkAm / 7 / 3 / 32 / / tuussnniimaa| 5 / 4 / 87 // tRNAdeH sal / 6 / 2 / 81 // taNe jAtau / 3 / 2 / 132 / / tRtIyastR-rthe / 1 / 3 / 46 / / tRtIyasya paJcame / 1 / 3 / 1 / tRtIyA tatkRtaiH / 3 / 1 / 65 // tRtIyAntAt-ge / 1 / 4 / 13 / / tRtIyAyAm / 3 / 1 / 84 // tRtIyAlpIyasaH / 2 / 2 / 112 // tRtIyokta vA / 3 / 1 / 50 / / tRnnudantA-sya / 2 / 2 / 10 // tRn zIladharmasAdhuSu / 5 / 2 / 27 // tRptArthapUraNA-zA / 3 / 1 / 85 // tRSidhRSisvapo najiG / 5 / 2 / 80 / / tRsvasR-r / 1 / 4 / 38 // tRhaH znAdIt / 4 / 3 / 62 / / / tRtrapaphalabhajAm / 4 / 1 / 25 / / te kRtyAH / 5 / 1 / 47 // tena cchanne rathe / 6 / 2 / 131 / / tena jita-tsu / 6 / 4 / 2 // tena nirvatte ca / 6 / 2 / 71 / / tena prokta / 6 / 3 / 181 // tena vitte-Nau / 7 / 1 / 175 // tena hastAdyaH / 6 / 4 / 101 // tergrahAdibhyaH / 4 / 4 / 33 / / te lugvA / 3 / 2 / 108 // teSu deye / 6 / 4 / 67 / / to vA / 7 / 2 / 148 // tau mAGayAkrozeSu / 5 / 2 / 21 / / tau mumo-svau / 1 / 3 / 14 / / tau sanastiki / 4 / 2 / 64 // tyajayajaprabacaH / 4 / 1 / 118 // tyadAdiH / 3 / 1 / 120 // tyadAdiH / 6 / 1 / 7 // tyadAdermayaT / 6 / 3 / 156 / / tyadAdyanyasamA-ca / 5 / 1 / 152 / / tyadAmena-te / 2 / 1 / 33 // tyAdisarvAde:-'k / 7 / 3 / 26 / / tyAdeH sA-na / 7 / 4 / 61 / / tyAdezca pra-pap / 7 / 3 / 10 / / tyAdau kSepe / 3 / 2 / 126 / / trane vA / 4 / 4 / 3 // trantyasvarAdeH / 7 / 4 / 43 // trapujatoH So'ntazca / 6 / 2 / 33 // trap ca / 7 / 2 / 62 // asigRdhi-knuH / 5 / 2 / 32 // trikakud girau / 7 / 3 / 168 / / tricaturas-dau / 2 / 1 / 1 / / trishdvishte-rthe| 6 / 4 / 126 // trINi trINyanya-di / 3 / 3 / 17 / / trestR ca / 7 / 1 / 166 / / trestrayaH / 1 / 4 / 34 / / traizacAtvAriMzam / 6 / 4 / 174 / / tvate guNaH / 3 / 2 / 56 // tvamahaM-kaH / 2 / 1 / 12 // tvamau pra-n / 2 / 1 / 11 // tve / 2 / 4 / 100 //
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 75 tve vA / 6 / 1 / 26 / / the vA / 4 / 1 / 26 / / tho nth / 1 / 4 / 78 / / daMzasaJjaH zavi / 4 / 2 / 46 / / daMzestRtIyayA / 5 / 4 / 73 // dazestraH / 5 / 2 / 60 / / dkssinnaakddnggr-yo| 6 / 4 / 181 // dakSiNApazcA-tyaNa / 6 / 3 / 13 // dakSiNermA vyaadhyoge| 7 / 3 / 143 / / / dakSiNottarAccAtasa / 7 / 2 / 117 // dagukozala-diH / 6 / 1 / 108 / / daNDAdeyaH / 6 / 4 / 178 // daNDihasti-ne / 7 / 4 / 45 / / dat / 4 / 4 / 10 // dana ikaNa / 6 / 2 / 143 / / dadhyasthi -n / 1 / 4 / 63 / / dadhyuraH sa-le: / 7 / 3 / 172 // dantapAdanA-vA / 2 / 1 / 101 // dantapAdunnatAt / 7 / 2 / 40 // dambhaH / 4 / 1 / 28 / / dambho dhipdhIpU / 4 / 1 / 18 / / dayAyAskAsaH / 3 / 4 / 47 // daridro'dyatanyAM vA / 4 / 3 / 76 / / darbhakRSNAgnizarma-tsye / 6 / 1 / 57 // dazanAvodai-tham / 4 / 2 / 54 / / dazaikAdazAdikazca / 6 / 4 / 36 // dazcADaH / 5 / 1 / 78 / / dasti / 3 / 2 / 88 // dAgo'svAsyaprasAravikAse / 3 / 3 / 53 / / dAdhesizada-ruH / 5 / 2 / 36 // dANDAjini-kam / 7 / 1 / 171 / / dAmaH saMpradA-ca / 2 / 2 / 52 / / dAmanyAderIyaH / 7 / 3 / 67 / / dAmnaH / 2 / 4 / 10 // dAzvatsAha vanmIDhvat / 4 / 1 / 15 // dikapUrvapadAdanAmnaH / 6 / 3 / 23 // dikapUrvAttau / 6 / 3 / 71 / / dikzabdAttIra-raH / 3 / 2 / 142 / / dikzabdA-myAH / 7 / 2 / 113 / / digadhikaM saMjJA-de / 3 / 1 / 68 // digAdihehAMzAdyaH / 6 / 3 / 124 / / ditezcaiyaNa vA / 6 / 1 / 66 / / didyuddadRjja-paH / 5 / 2 / 83 / / diva auH sau / 2 / 1 / 117 / / divas diva:-vA / 3 / 2 / 45 / / divAdeH zyaH / 3 / 4 / 72 / / divo dyAvA / 3 / 2 / 44 / / dizo rUDhayA-le / 3 / 1 / 25 / / disyorIT / 4 / 4 / 86 / / diGa: sani vA / 4 / 2 / 6 // diipjnbudh-yaa| 3 / 4 / 67 / / dIptijJAnayatna-daH / 3 / 3 / 78 / / dIya dIGa:-re / 4 / 3 / 63 / / dIrghaH / 6 / 4 / 127 / / dIrghaDyAba-seH / 1 / 4 / 45 // dIrghamavo'ntyam / 4 / 1 / 103 / / dIrghazcviyaG-ca / 4 / 3 / 108 // dIrghonAmya-SaH / 1 / 4 / 47 // duHkhAt prAtikUlye / 7 / 2 / 141 / /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane duHsvISataH-khal / 5 / 3 / 136 / / dugorU ca / 4 / 2 / 77 / / dunAdikurvi--JyaH / 6 / 1 / 118 / / dunindAkRccha / 3 / 1 / 43 / / duSkulAdeyaraNa vA / 6 / 1 / 68 / / duhadihaliha--kaH / 4 / 3 / 74 // duheDughaH / 5 / 1 / 145 / / dUrAdAmantrya--nRt / 7 / 4 / 66 // dUrAdetyaH / 6 / 3 / 4 / / dRgdRzadRkSe / 3 / 2 / 151 // dRtikukSi--yaNa / 6 / 3 / 130 / / dRtinAthAt pazAviH / 5 / 1 / 67 // dRnpunarvarSAkArairbhuvaH / 2 / 1 / 56 / / dRvRgastujuSe-saH / 5 / 1 / 40 / / dRzaH kvanip / 5 / 1 / 166 / / dRzyabhivadorAtmane / 2 / 2 / 6 // dRzyarthazcintAyAm / 2 / 1 / 30 // dRSTe sAmni nAmni / 6 / 2 / 133 // deye trA ca / 7 / 2 / 133 // dedigiH parokSAyAma / 4 / 1 / 32 // devatA / 6 / 2 / 101 / / devatAnAmAtvAdau / 7 / 4 / 28 // devatAntAttadarthe / 7 / 1 / 22 // devapathAdibhyaH / 7 / 1 / 111 / / devavAtAdApaH / 5 / 1 / 66 / / ' devavratAdIna Dina / 6 / 4 / 83 / / / devAt tal / 7 / 2 / 162 / / devAdyaJ ca / 6 / 1 / 21 // devAnAMpriyaH / 3 / 2 / 34 / / devA maitrI--sthaH / 3 / 3 / 60 / / devikAziza--vAH / 7 / 4 / 3 / / deze / 2 / 3 / 70 / / deze'ntaro--naH / 2 / 3 / 61 / / dairghya'nuH / 3 / 1 / 34 / / daivayajJizauciva-rvA / 2 / 4 / 82 // do maH syAdau / 2 / 1 / 36 / / doraprANinaH / 6 / 2 / 46 / / dorIyaH / 6 / 3 / 32 / / doreva prAcaH / 6 / 3 / 40 / / dosomAstha iH / 4 / 4 / 11 / / dyAvApRthivI--yau / 6 / 2 / 108 / / dyuteriH / 4 / 1 / 41 / / dhudbhayo'dyatanyAm / 3 / 3 / 44 / / dhudrormaH / 7 / 2 / 37 / / dhuprAgapAgu--yaH / 6 / 3 / 8 / / dhuprAvaTvarSA--t / 3 / 2 / 27 // dramakramo yaGaH / 5 / 2 / 46 // dravyavasnAt kekam / 6 / 4 / 167 / / / drImo vA / 6 / 1 / 136 / / draratraNoprAcyabhargAdeH / 6 / 1 / 123 / / dronnaadvaa| 6 / 1 / 56 // drobhavye / 7 / 1 / 115 / / drorvayaH / 6 / 2 / 43 / / drayAdestathA / 6 / 1 / 132 / / dvandva vA / 7 / 4 / 82 / / dvandvAt prAyaH / 6 / 3 / 201 / / dvandvAdIyaH / 6 / 2 / 7 / / dvandvAllita / 7 / 1 / 74 //
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 77 dvandve vaa| 1 / 4 / 11 / / dvitve vAM nau| 2 / 1 / 22 / / dvayovibhajye ca tarap / 7 / 3 / 6 / / dvitve hvaH / 4 / 1 / 87 // dvArAdeH / 7 / 4 / 6 // dvidaNDayAdiH / 7 / 3 / 75 / / dviH kvAna:-saH / 1 / 3 / 11 / / dvipadAddharmAdana / 7 / 3 / 141 // dvigoH saMsaye ca / 7 / 1 / 144 / / dvirdhAtuH parokSA:-dheH / 4 / 1 / 1 / / dvigoH samAhArAt / 2 / 4 / 22 / / dviSantapaparantapau / 5 / 1 / 108 / / dvigoranapatye-dviH / 6 / 1 / 24 // dviSo vAtRzaH / 2 / 2 / 84 / / dvigoranahnI'T / 7 / 3 / 66 // dvisvarabrahma deH / 6 / 4 / 155 // dvigorInaH / 6 / 4 / 140 // dvisvarAdaNaH / 6 / 1 / 106 / / dvigorInekaTau vA / 6 / 4 / 164 / / dvisvarAdanadyAH / 6 / 1 / 71 / / dvitIya-turya-vauM / 4 / 1 / 42 / / dviheto-vA / 2 / 2 / 87 / / dvitiiyyaa| 5 / 4 / 78 / / dvIpAdanusamudra NyaH / 6 / 3 / 68 // - dvitIyA khaTvA kSepe / 3 / 1 / 56 // dvastIyaH / 7 / 1 / 165 / / dvitIyAt svarAdUrdhvam / 7 / 3 / 41 / / dvayantaranava-Ip / 3 / 2 / 106 / / dvitIyAyAH kAmyaH / 3 / 4 / 22 / / dvayAderguNAn-yaT / 7 / 1 / 153 / / .. dvitIyASaSThayAve-JceH / 2 / 2 / 117 / / / dvaya ktajakSapaJcataH / 4 / 2 / 63 / / . dvitricaturaH suc / 7 / 2 / 110 // dvaya ktopAntyasya-re / 4 / 3 / 14 / / dvitricatuSpU-yaH / 3 / 1 / 56 / / dvaya kess-rvaa|6|1|134 // dvitribaho-stAt / 6 / 4 / 144 // dvayaSasUta-sya / 2 / 4 / 106 // dvitribhyAmayaG vA / 7 / 1 / 152 // dhanagaNAllabdhari / 7 / 1 / 6 / / dvitrisvarau-bhyaH / 2 / 3 / 67 / / dhanahiraNye kAme / 7 / 1 / 176 / / dvitrarAyuSaH / 7 / 3 / 100 / / dhanAdeH patyuH / 6 / 1 / 14 // dvirdhamajedhau vA / 7 / 2 / 107 / / dhnurdnnddtsru-hH| 5 / 1 / 62 / / dvitrarmoM vA / 7 / 3 / 127 / / dhanuSo dhanvan / 7 / 3 / 158 // dvitryaSTAnAM-hau / 3 / 2 / 62 / / dharmazIla-t / 7 / 2 / 65 / / dvitryAderyAN vA / 6 / 4 / 147 / / dharmAdharmAccarati / 6 / 4 / 46 / / dvitve goyugaH / 7 / 1 / 134 // dharmArthAdiSu dvandva / 3 / 1 / 156 / / dvitve'dho'dhyuparibhiH / 2 / 2 / 34 / / dhavAdyogA-t / 2 / 4 / 56 / / dvitve'pyante-vA / 2 / 3 / 81 // dhAgaH / 4 / 4 / 15 //
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] zrIsiddhahemacandrazandAnuzAsane dhAgastathozca / 2 / 1 / 78 / / dhAtoH kaNDvAderyak / 3 / 4 / 8 // dhAtoH pU-ca / 3 / 1 / 1 // dhAtoH sambandhe prtyyaaH| 5 / 4 / 41 // dhAtoranekasvarAdAm-ntam / 3 / 4 / 46 / / dhAtorivarNo-ye / 2 / 1 / 50 // dhaatrii| 5 / 2 / 61 / / dhAnyebhya InaJ / 7 / 1 / 76 / / dhAyyApAyyasA-se / 5 / 1 / 24 // dhArIGo'kRcche tRz / 5 / 2 / 25 / / dhArerdhar ca / 5 / 1 / 113 // dhuTastRtIyaH / 2 / 1 / 76 / / dhuTAM prAk / 1 / 4 / 66 / / dhuTo dhutti-vaa| 1 / 3 / 48 // dhuDhrasvA-thoH / 4 / 3 / 70 // dhuro'nakSasya / 7 / 3 / 77 / / dhuro yaiyaNa / 7 / 1 / 3 / / dhuugauditH| 4 / 4 / 38 / / dhUgaprogonaH / 4 / 2 / 18 / / dhUgasustoH parasmai / 4 / 4 / 85 / / dhUmAdeH / 6 / 3 / 46 // dhRSazasaH pragalbhe / 4 / 4 / 66 / / dhenoranaJaH / 6 / 2 / 15 // dhenobhavyAyAm / 3 / 2 / 118 / / na / 2 / 2 / 18 // naM kye / 1 / 1 / 22 / / naH zi Jc / 1 / 3 / 16 / / na kaci / 2 / 4 / 105 / / na kartari / 3 / 1 / 82 / / na karmaNA jic / 3 / 4 / 88 / / na kavateryaGaH / 4 / 1 / 47 / / na kimaH kSepe / 7 / 3 / 70 // nakhamukhAdanAmni / 2 / 4 / 40 / / nakhAdayaH / 3 / 2 / 128 // nakhyApUg-zca / 2 / 3. / 60 // nagarAta kUtsAdAkSye / 6 / 3 / 46 / / nagarAdagaje / 5 / 1 / 87 / / na garaNAzUbharucaH / 3 / 4 / 13 / / nagoprANini vA / 3 / 2 / 127 / / nagnapalita-kau / 5 / 1 / 128 / / na janavadhaH / 4 / 3 / 54 // naJ / 3 / 1 / 51 // naJaH kSetrajJe-ceH / 7 / 4 / 23 // najat / 3 / 2 / 125 / / natravyayA-Da: / 7 / 3 / 123 // .. na asvaGgAdeH / 7 / 4 / 6 // no'ni: zApe / 5 / 3 / 117 // northAt / 7 / 3 / 174 / / naJtatpuruSAt / 7 / 3 / 71 / / naJtatpuru-deH / 7 / 1 / 57 / / nabaho-Ne / 7 / 3 / 135 / / / nasudurvyaH / 7 / 3 / 136 / / nasuvyupa-raH / 7 / 3 / 131 / / naTAnnRtte jyH| 6 / 3 / 165 / / naDakumudavetasa-Dit / 6 / 2 / 74 / / naDazAdAd valaH / 6 / 2 / 75 / / naDAdibhya AyanaNa / 6 / 1 / 53 / / naDAdeH kIyaH / 6 / 2 / 62 // .
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 79 na DozI -daH / 4 / 3 / 27 / / na giGyasUda-kSaH / 5 / 2 / 45 // na tamabAdi:-bhyaH / 7 / 3 / 13 / / na tiki dIrghazca / 4 / 2 / 56 / / na dadhipayAdiH / 3 / 1 / 145 // na disyoH / 4 / 3 / 61 // nadIdezapurAM-nAm / 3 / 1 / 142 / / nadIbhirnAmni / 3 / 1 / 27 / / nadyAdereyaNa / 6 / 3 / 2 / / nadyAM matuH / 6 / 2 / 72 / / na dvitve / 7 / 2 / 147 / / na dviradruvaya-t / 6 / 2 / 61 / / na dvisvarA-tAt / 6 / 3 / 26 / / na nAGidet / 1 / 4 / 27 // na nAmni / 7 / 3 / 176 / / na nAmyeka-'maH / 3 / 2 / 6 // na napUjArthadhvajacitre / 7 / 1 / 106 / / nanau pRSToktau-t / 5 / 2 / 17 // nandyAdibhyo'naH / 5 / 1 / 52 / / nanvorvA / 5 / 2 / 18 / / napuMsakasya ziH / 1 / 4 / 55 / / napuMsakAd vA / 7 / 3 / 86 / / na paMvanniSedhe / 3 / 2 / 71 / / na prAgjitIye svare / 6 / 1 / 135 / / na prAdirapratyayaH / 3 / 3 / 4 // na badanaM saMyogAdiH / 4 / 1 / 5 / / namaspuraso-saH / 2 / 3 / 1 / / namovarivazcitraGo-rye / 3 / 4 / 37 / / na yi taddhite / 2 / 1 / 65 / / na rAjanya-ke / 2 / 4 / 14 // na rAjAcArya-SNaH / 7 / 1 / 36 / / na rAt svare / 1 / 3 / 37 // narikA mAmikA / 2 / 4 / 112 / / nare / 3 / 2 / 80 / / na vaJcergatau / 4 / 1 / 113 // navabhyaH -vA / 1 / 4 / 16 // na vamantasaMyogAt / 2 / 1 / 111 // navayajJAdayo'-nte / 6 / 4 / 73 / / na vayo ya / 4 / 1 / 73 / / navA kvaNayamahasasvanaH / 5 / 3 / 48 // navA'khitkRda-treH / 3 / 2 / 117 // navA guNa:-rit / 7 / 4 / 86 / / navAraNaH / 6 / 4 / 142 / / navAdIna-sya / 7 / 2 / 160 / / navAdyAni zatR-padam / 3 / 3 / 16 / / navApaH / 2 / 4 / 106 // navA parokSAyAm / 4 / 4 / 5 / / navA bhAvArambhe / 4 / 4 / 72 / / navA rogAtape / 6 / 3 / 82 // navA zoNAdeH / 2 / 4 / 31 // navA sujaSaiH kAle / 2 / 2 / 66 / / navA svare / 2 / 3 / 102 // na viMzatyAdi-ntaH / 3 / 1 / 66 / / na vRddhizcA-pe / 4 / 3 / 11 // na vadabhyaH / 4 / 4 / 55 // navaikasvarANAm / 3 / 2 / 66 // naza: zaH / 2 / 3 / 78 // na zasadada-naH / 4 / 1 / 30 / / na zAt / 1 / 3 / 62 / /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane na ziti / 4 / 2 / 2 // nazernez vAGi / 4 / 3 / 102 / / nazo dhuTi / 4 / 4 / 106 / / nazo vA / 2 / 1 / 70 // na zvijAgRzas-taH / 4 / 3 / 46 // na saMdhiH / 1 / 3 / 52 // na saMdhiGIya-ki / 7 / 4 / 111 / na saptamIndvAdibhyazca / 3 / 1 / 165 / / na sarvAdiH / 1 / 4 / 12 // nasasya / 2 / 3 / 65 / / na sAmivacane / 7 / 3 / 57 // na staM-rthe / 1 / 1 / 23 / / nas nAsikA-dre / 3 / 2 / 66 / / na ssaH / 2 / 3 / 56 / / na hAko lupi / 4 / 1 / 46 // nhaahordhtau| 2 / 1 / 85 // nADIghaTokharI-zna / 5 / 1 / 120 // nADItantrIbhya / 3 / 180 // nAthaH / 2 / 2 / 10 // nAnadyatana-tyoH / 5 / 4 / 5 / / nAnAvadhAraNe / 7 / 4 / 74 // nAnyat / 2 / 1 / 27 / / nApriyAdau / 3 / 2 / 53 // nAbhernabh-zAt / 7 / 1 / 31 / / nAbhernAmni / 7 / 3 / 134 // nAmantrye / 2 / 1 / 62 / / nAma nAmnaikArthya-lam / 3 / 1 / 18 / / nAmarUpa-yaH / 7 / 2 / 158 // nAma sida-ne / 1 / 1 / 21 / / nAminaH kAze / 3 / 2 / 87 // nAminastayoH SaH / 2 / 3 / 8 // nAmino'kalihaleH / 4 / 3 / 51 // nAmino gaNo-ti / 4 / 3 / 1 // nAmino'niT / 4 / 3 / 33 // nAmino lugvA / 1 / '4 / 61 / / nAmnaH prathamai-hau / 2 / 2 / 31 / / nAmnaH prA-rvAg / 7 / 3 / 12 // nAmnA grahAdizaH / 5 / 4 / 83 / / nAmni / 2 / 1 / 65 / / nAmni / 2 / 4 / 12 / / nAmni / 3 / 1 / 64 // nAmni / 3 / 2 / 16 / / nAmni / 3 / 2 / 75 / / nAmni / 3 / 2 / 144 / / nAmni / 6 / 4 / 172 / / nAmni kaH / 6 / 2 / 54 // nAmni paMsi ca / 5 / 3 / 121 // nAmni makSikAdibhyaH / 6 / 3 / 163 / / nAmni vA / 1 / 2 / 10 / / nAmni zarado'kaJ / 6 / 3 / 100 / / nAmno gamaH-haH / 5 / 1 / 131 // nAmno dvitI-STam / 4 / 1 / 7 / / nAmno no'nahnaH / 2 / 1 / 61 / / nAmno vadaH kyap ca / 5 / 1 / 35 / / nAmnyuttarapadasya ca / 3 / 2 / 107 / / nAmnyudakAt / 6 / 3 / 125 / / nAmyantasthA-pi / 2 / 3 / 15 // nAmyAdereva ne / 2 / 3 / 86 / /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA ' [ 81 nAmyupAntya-kaH / 5 / 1 / 54 / / nArI-sakhI-zrU / 2 / 4 / 76 / / nAvaH / 7 / 3 / 104 / / nAvAderikaH / 7 / 2 / 3 / / nAziSyagovatsahale / 3 / 2 / 148 / / nAsatvAzleSe / 3 / 4 / 57 // nAsAnati-Tam / 7 / 1 / 127 // nAsikodarau-ThAt / 2 / 4 / 36 / / nAstikA-kam / 6 / 4 / 66 / / nisanikSa-vA / 2 / 3 / 84 / / nikaTapAThasya / 3 / 1 / 140 // nikaTAdiSu vasati / 6 / 4 / 77 / / nigavAdernAmni / 5 / 1 / 61 / / nighodghasaMgho-nam / 5 / 3 / 36 / / nijAM zityet / 4 / 1 / 57 / / nitydid-svH| 1 / 4 / 43 / / nityamanvAdeze / 2 / 1 / 31 / / nityavairasya / 3 / 1 / 141 // nityaM ajino'raNa / 7 / 3 / 58 / / nityaM NaH panthazca / 6 / 4 / 86 / / nityaM pratinAlpe / 3 / 1 / 37 // nityaM haste--he / 3 / 1 / 15 // ni dIrghaH / 1 / 4 / 85 // ninadyA:--le / 2 / 3 / 20 / / nindahiMsa--rAt / 5 / 2 / 68 // nindyaM kutsanai--dyaiH / 3 / 1 / 100 // nindya pAzap / 7 / 3 / 4 / / nindye vyApyA--yaH / 5 / 1 / 156 // nipuraNena cArcAyAm / 2 / 2 / 103 // niprAdhujaH zakye / 4 / 1 / 116 / / niprebhyo ghnaH / 2 / 2 / 15 // nimIlyAdimeGa-ke / 5 / 4 / 46 // : / 5 / 4 / 62 // niya Am / 1 / 4 / 51 / / niyazcAnupasargAd vA / 5 / 3 / 60 // niyukta dIyate / 6 / 4 / 70 / / nirabheH pUlvaH / 5 / 3 / 21 // nirabhyanozca--ni / 2 / 3 / 50 / / nirgo deze / 5 / 1 / 133 / / nirdu:suve--teH / 2 / 3 / 56 / / nirdurbahi--rAm / 2 / 3 / 6 // nirduHso--mnAm / 2 / 3 / 31 // nirneH sphurasphuloH / 2 / 3 / 53 // nirvANamavAte / 4 / 2 / 76 // niviNNaH / 2 / 3 / 86 // : / 6 / 4 / 20 / / nirvRtte / 6 / 4 / 105 // ni vA / 1 / 4 / 86 / / nivAsAccaraNe'raNa / 6 / 3 / 65 / / / 6 / 2 / 66 // nivizaH / 3 / 3 / 24 // nivisvanvavAt / 4 / 4 / 8 // . nizApradoSAt / 6 / 3 / 83 // niSedhe'laMkhalvoH ktvA / 5 / 4 / 44 // niSkAde:--strAt / 7 / 2 / 57 / / nisskulaani-rnne| 7 / 2 / 136 // niSkuSaH / 4 / 4 / 36 // niSpravANiH / 7 / 3 / 181 // niSphale tilA--jau / 7 / 2 / 154 // niSprA--nasya / 2 / 3 / 66 //
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 1 zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane / 35 / / nisastape'nAsevAyAm / 2 / 3 nisazva zreyasaH / 7 / 3 / 122 / / niso gate / 6 / 3 / / 5 / 2 / 88 / / nihnave jJaH / 3 / 3 nI- dAv zas - straT / nIlapItAdakam / 6 / 2 / 4 / / nIlAt prANyauSadhyoH / 2 / 4 / 27 / / nupracchaH / 3 / 3 / 54 / / nurjAteH / 2 / 4 / 72 / / nurvA / 1 / 4 / 48 // nRteryaGi / 2 / 3 / 65 // nRtsvanraJjaH-T / 5 1 / 65 / / nRhetubhyo vA / 6 / 3 / 156 / / nR naH - vA / 1 / 3 / 10 / / siddhasthe / 3 / 2 / 26 / / nemArdha - vA / 1 / 4 / 10 / / nerinapiTa - sya / 7 / 1 / 128 / / 18 / / 68 / / mAdApata-gdhau / 2 / 3 / 76 / / dhruve / 6 / 3 / 17 // nernadagadapaTha - raNaH / 5 / 3 / 26 / / nerbuH / 5 / 3 / 74 / / naikasvarasya / 7 / 4 / 44 / / kriye / 2 / 3 / 12 / / no'GgAdeH / 7 / 2 / 26 / / notaH / 3 / 4 / 16 // nossya taddhite / 7 / 4 / 61 / / nopasargAt hA / 2 / 2 / 28 / / nopAntyavataH / 2 / 4 / 13 / / no'prazAno-re / 1 / 3 / 8 / / nobhayorhetoH / 2 / 2 / 86 / / no maT / 7 / 1 / 156 / / normyAdibhyaH / 2 / 1 / 66 / / no vyaJjanasyAntaH / 4 / 2 / 45 // naudvisvarAdika: / 6 / 4 / 10 / / nauviSeNa - dhye / 7 / 1 / 12 / / n codhasaH / 7 / 1 / 32 / / nyagrodhasya -sya / 7 / 4 / 7 / / nyaGkadga-yaH / 4 / 1 / 112 / / nyaGkorvA / 7 / 4 / 8 // nyabhyupavervAzvot / 5 / 3 / 42 / / nyavAcchApe / 5 / 3 / 56 / / nyAdo navA / 5 / 3 / 24 / / nyAyAderikaraNa / 6 / 2 / 118 / / nyAyArthAdanapete / 7 / 1 / 13 / / nyAyAvAyA - ram / 5 / 3 / 134 / / nyudo graH / 5 / 3 / 72 / / nsmahatoH / 1 / 4 / 86 / / pakSAccopamAdeH 2 / 4 / 43 / / pakSAttiH / 7 / 1 / 86 / / pakSimatsya-ti / 6 / 4 / 31 / / paciduheH / 3 / 4 / 87 / / paJcako vargaH / 1 / 1 / 12 / / paJcato'nyAde-daH / 1 / 4 / 58 / / paJcaddazadvarge vA / 6 / 4 / 175 / / paJcamI - grAmahaiv / 3 / 3 / 8 / / paJcamI - bhayAdyaiH H / 3 / 1 / 73 / / paJcamyapAdAne / 2 / 2 / 66 / / paJcamyarthatau / 5 / 3 / 11 / /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 83 paJcamyAH kRg / 3 / 4 / 52 / / paJcamyA tvarAyAm / 5 / 4 / 77 / / paJcamyA ni-sya / 7 / 4 / 104 / / paJcasarva-ye / 7 / 1 / 41 / / paraNapAdamASAdyaH / 6 / 4 / 148 / / paNermAne / 5 / 3 / 32 // patirAjAnta-ca / 7 / 1 / 60 / / pativanyanta-jyoH / 2 / 4 / 53 // pattirathau gaNakena / 3 / 1 / 76 // patyunaH / 2 / 4 / 48 / / patrapUrvAda / 6 / 3 / 177 / / patha ikaT / 6 / 4 / 88 / / pathaH pantha ca / 6 / 3 / 103 / / pathinmathin-sau / 1 / 4 / 76 // patho'kaH / 6 / 3 / 66 // pathyatithi-yaNa / 7 / 1 / 16 // padaH pAdasyAjyA-te / 3 / 2 / 65 / / padakalpala-kAt / 6 / 2 / 116 / / padakramazikSA-kaH / 6 / 2 / 126 // padarujaviza-ghaJ / 5 / 3 / 16 / / padasya / 2 / 1 / 86 / / padasyAniti vA / 7 / 4 / 12 / / padAdhug-tve / 2.1 / 21 // padAntaragamye vA / 3 / 3 / 66 // pdaantaatttt-teH| 1 / 3 / 63 // padAnte / 2 / 1 / 64 / / padAsvairivA-haH / 5 / 1 / 44 // padikaH / 6 / 4 / 13 / / pade'ntare'nA-te / 2 / 3 / 63 // padottarapadebhya ikaH / 6 / 2 / 125 / / paddhateH / 2 / 4 / 33 / / panthyAderAyanaNa / 6 / 2 / 86 / / payodroryaH / 6 / 2 / 35 / / paraH / 7 / 4 / 118 / / paraHzatAdiH / 3 / 1 / 75 / / . parajanarAjJo'kIyaH / 6 / 3 / 31 / / parataH strI puNvt-ng| 3 / 2 / 46 / / paradArAdibhyo gacchati / 6 / 4 / 38 / / parazavyAdyaluk ca / 6 / 2 / 40 / / parazvadhAdvAraNa / 6 / 4 / 63 / / parastriyAH pa-ye / 6 / 1 / 40 / / parasparAnyonyeta-si / 3 / 2 / 2 / / parAriNa kAnAna-dam / 3 / 3 / 20 // parAtmabhyAM : / 3 / 2 / 17 // parAnoH kRgaH / 3 / 3 / 101 / / parAvarAt stAt / 7 / 2 / 116 / / parAvarAdhamo-ryaH / 6 / 3 / 73 / / parAvare / 5 / 4 / 45 / / parAverjeH / 3 / 3 / 28 / / parikrayaNe / 2 / 2 / 67 / / pariklezyena / 5 / 4 / 80 / / parikhA'sya syAt / 7 / 1 / 48 / / paricAyyopa-gnau / 5 / 1 / 25 / / pariNAmi-rthe / 7 / 1 / 44 / / paridevane / 5 / 3 / 6 // pariniveH sevaH / 2 / 3 / 46 / / paripathAt / 6 / 4 / 33 // paripanthAttiSThati ca / 6 / 4 / 32 //
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane parimAraNA-lyAt / 2 / 4 / 23 / / parvatAt / 6 / 3 / 60 // parimAraNArtha-caH / 5 / 1 / 106 / / parvA DvaN / 6 / 2 / 20 / / . parimukhAde-vAt / 6 / 3 / 136 / / parvAderaN / 7 / 3 / 66 / / parimuhAyamA-ti / 3 / 3 / 64 // parSado NyaH / 6 / 4 / 47 / / parivyavAt kriyaH / 3 / 3 / 27 / / parSado NyaraNau / 7 / 1 / 18 // pareH / 2 / 3 / 52 // pazubhyaH -SThaH / 7 / 1. / 133 / / pareH krame / 5 / 3 / 76 / / pazuvyaJjanAnAm / 3 / 1 / 132 // pareH sRcareryaH / 5 / 3 / 102 / / pazcAtyanupAdAt / 6 / 4 / 41 / / pareghaH / 5 / 3 / 40 / / pazcAdAdyantA-maH / 6 / 3 / 75 / / parerghAyoge / 2 / 3 / 103 / / pazco'parasya-ti / 7 / 2 / 124 / / parerdevimuhazca / 5 / 2 / 65 // pazyadvAgdi-NDe / 3 / 2 / 32 / / pare te / 5 / 3 / 63 / / pAkakarNaparNa-t / 2 / 4 / 55 / / paremukhapAzrvAt / 6 / 4 / 26 / / pAThe dhAtvAdeo naH / 2 / 3 / 67 // parema' pazca / 3 / 3 / 104 // pANikarAt / 5 / 1 / 121 / / pare vA / 5 / 4 / 8 / / pANigrahItIti / 2 / 4 / 52 / / parokSA-mahe / 3 / 3 / 12 // pANighatADaghau-ni / 5 / 1 / 86 / / parokSAyAM navA / 4 / 4 / 18 / / pANisamavAbhyAM sRjaH / 5 / 1 / 18 / / parokSe / 5 / 2 / 12 // pANTAhRti-raNazca / 6 / 1 / 104 // . paropAt / 3 / 3 / 46 / / pANDakambalAdin / 6 / 2 / 132 / / parovarINa-raNam / 7 / 1 / 66 / pANDoDarya N / 6 / 1 / 116 / / parNakukaraNAt-jAt / 6 / 3 / 62 / / pAteH / 4 / 2 / 17 / / paryAderikaTa / 6 / 4 / 12 / / pAtpAdasyAha-deH / 7 / 3 / 148 / / paryadhervA / 5 / 3 / 113 / / paatraacitaa-vaa| 6 / 4 / 163 // paryanomAt / 6 / 3 / 138 / / paatraattau| 6 / 4 / 180 / / paryapAG-myA / 3 / 1 / 32 / / pAtresami-yaH / 3 / 1 / 61 / / paryapAt skhadaH / 4 / 2 / 27 / / pAtryazUdrasya / 3 / 1 / 143 / / paryapAbhyAM vaye / 2 / 2 / 71 / / pAdAdyoH / 2 / 1 / 28 / / paryabheH sarvobhaye / 7 / 2 / 83 // pAdyArthe / 7 / 1 / 23 / / paryAyAhaNotpattau ca NakaH / 5 / 3 / 120 // pAnasya bhAvakaraNe / 2 / 3 / 66 / /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 85 pApahIyamAnena / 7 / 2 / 86 // pArAvAraM-ca / 7 / 1 / 101 // pArAvArAdInaH / 6 / 3 / 6 // paaremdhye-vaa|3|1 / 30 / / pArvAdibhyaH-GaH / 5 / 1 / 135 / / pAzAcchAsA-yaH / 4 / 2 / 20 // pAzAdezca lyaH / 6 / 2 / 25 // pitA mAtrA vA / 3 / 1 / 122 / / pituryo vA / 6 / 3 / 151 / / pitRmaaturvy-ri| 6 / 2 / 62 // pittithaTa-ghAt / 7 / 1 / 160 // pitro mahaTa / 6 / 2 / 63 / / pibaitidAbhUstha:-T / 4 / 3 / 66 / / piSTAt / 6 / 2 / 53 // pIlAsAlvA-dvA / 6 / 1 / 68 / / pIlvAde:-ke / 7 / 1 / 87 / / punAmni ghaH / 5 / 3 / 130 / / puMvat karmadhAraye / 3 / 2 / 57 / / puMsaH / 2 / 3 / 3 // puMsoH pumans / 1 / 4 / 73 // puMstriyoH -s / 1 / 1 / 26 / / pucchAt / 2 / 4 / 41 / / pucchAdutparivyasane / 3 / 4 / 36 / / pujanuSo'nujAndhe / 3 / 2 / 13 / / putrasyAdi-ze / 1 / 3 / 38 // putrAdheyau / 6 / 4 / 154 / / putrAntAt / 6 / 1 / 111 / / putre / 3 / 2 / 40 // putre vA / 3 / 2 / 31 // punarekeSAm / 4 / 1 / 10 // .. punarbhUputra-J / 6 / 1 / 36 / / pumanaDu-tve / 7 / 3 / 173 / / pumo'zi-raH / 1 / 3 / 6 // purNdrbhgNdrau| 5 / 1 / 114 / / pUrANe kalpe / 6 / 3 / 187 // puraayaavtovrtmaanaa| 5 / 3 / 7 // purumagadhakaliGga-dae / 6 / 1 / 116 / / puruSaH striyA / 3 / 1 / 126 / / puruSahRdayAdasamAse / 7 / 1 / 70 // puruSAt kRta--yaJ / 6 / 2 / 26 // puruSAdvA / 2 / 4 / 25 / / puruSAyu-vam / 7 / 3 / 120 / / puruSa vA / 3 / 2 / 135 / / puro'grato'gne sarteH / 5 / 1 / 140 / / puroDAza--Tau / 6 / 3 / 146 // puro naH / 6 / 3 / 86 / / puro'stamavyayam / 3 / 1 / 7 / / puva itro daivate / 5 / 2 / 85 / / puSkarAderdeze / 7 / 2 / 70 / / puSyArthAdbha punarvasuH / 3 / 1 / 126 / / puspau / 4 / 3 / 3 / / pUgAdamukhya--driH / 7 / 3 / 60 / / puklizibhyo navA / 4 / 4 / 45 / / pUyajaH zAnaH / 5 / 2 / 23 / / pUjAcAryaka--yaH / 3 / 3 / 36 / / pUjAsvateH prAk TAt / 7 / 3 / 72 / / pUtakratuvRSA-ca / 2 / 4 / 60 // pUdivyaJcernA-ne / 4 / 2 / 72 / /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] zrIsiddhahemacandrazandAnuzAsane pUraNAdgrantha-sya / 7 / 1 / 176 / / paiGgAkSIputrAderIyaH / 6 / 2 / 102 / / pUraNAdvayasi / 7 / 2 / 62 / / pailAdeH / 6 / 1 / 142 // pUraNArdhAdika: / 6 / 4 / 156 / / poTAyuvati-ti / 3 / 1 / 111 // pUraNIbhyastat-p / 7 / 3 / 130 / / pautrAdi vRddham / 6 / 1 / 2 // pUrNamAso'Na / 7 / 2 / 55 // pyAyaH pI / 4 / 1 / 11 // pUrNAdvA / 7 / 3 / 166 / / prakAre jAtIyar / 7 / 2 / 75 // -kam / 3 / 1 / 67 / / prakAre thA / 7 / 2 / 102 / / pUrvapadasthA-gaH / 2 / 3 / 64 / / prakRte mayaT / 7 / 3 / 1 // / vA / 7 / 3 / 45 / / prakRSTe tamapa / 7 / 3 / 5 / / pUrvaprathamA-ye / 7 / 4 / 77 / / praghaNapraghANau gRhAMze / 5 / 3 / 35 / / parvamanena-na / 7 / 1 / 167 / / pracaye navA-sya / 5 / 4 / 43 / / pUrvasyA'sve svare yvoriyuv / 4 / 1 / 37 / / prajAyA as / 7 / 3 / 137 / / pUrvAgreprathame / 5 / 4 / 46 / / prajJAdibhyo'ga / 7 / 2 / 165 / / pUrvAt kartuH / 5 / 1 / 141 / / prajJApoda-lau / 7 / 2 / 22 / / pUrvAparapra-ram / 3 / 1 / 103 / / prajJAzraddhA-rNaH / 7 / 2 / 33 / / puurvaapraadh-naa| 3 / 1 / 52 / / praNAyyo ni-te / 5 / 1 / 23 / / pUrvAparA-dhus / 7 / 2 / 68 / / pratIjanAderInaJ / 7 / 1 / 20 / / pUrvAvarAdha-SAm / 7 / 2 / 115 / / pratijJAyAm / 3 / 3 / 65 // pUrvAla-naT / 6 / 3 / 87 / / pratinA paJcamyAH / 7 / 2 / 87 / / pUrvANA-kaH / 6 / 3 / 102 / / pratipanthAdikazca / 6 / 4 / 36 // :-kthanaH / 7 / 3 / 113 // pratiparo'no-vAt / 7 / 3 / 87 / / pRthag nAnA-ca / 2 / 2 / 113 / / / pratizravaNa-ge / 7 / 4 / 64 / / pRthivImadhyAn-sya / 6 / 3 / 64 / / . prateH / 4 / 1 / 18 / / pRthivIsarva-zvAJ / 6 / 4 / 156 / / prateH snAtasya sUtre / 2 / 3 / 21 // pRthivyA jAJ / 6 / 1 / 18 / / praterurasaH saptamyAH / 7 / 3 / 84 / / pRthamRdu-raH / 7 / 4 / 36 / / pratezca vadhe / 4 / 4 / 64 / / pRthvAderimanvA / 7 / 1 / 58 / / pratyanorgaNA-ri / 2 / 2 / 57 / / pRSodarAdayaH / 3 / 2 / 155 / / pratyanvavAt sAmalomnaH / 7 / 3 / 82 / / pRSThAdyaH / 6 / 2 / 22 / / pratyabhyateH kSipaH / 3 / 3 / 102 // pRbhRmAhAGAmiH / 4 / 1 / 58 / / pratyayaH-de: / 7 / 4 / 115 / /
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 87 / pratyayasya / 7 / 4 / 108 / / pratyaye / 2 / 3 / 6 / / pratyaye ca / 1 / 3 / 2 / / pratyAGaH zru-ni / 2 / 2 / 56 / / prathamAda-chaH / 1 / 3 / 4 / / prathamokta prAk / 3 / 1 / 148 / / prabhavati / 6 / 3 / 157 / / prabhUtAdi-ti / 6 / 4 / 43 / / prabhUtyanyArtha-raiH / 2 / 2 / 75 / / pramAraNasamAsattyoH / 5 / 4 / 76 / / pramANAnmAtraTa / 7 / 1 / 140 / / pramANIsaMkhyADDaH / 7 / 3 / 128 // prayoktRvyApAre Nig / 3 / 4 / 20 // prayojanam / 6 / 4 / 117 // pralambhe gRdhivaJceH / 3 / 3 / 86 // pravacanIyAdayaH / 5 / 1 / 8 / / prazasyasya zraH / 7 / 4 / 34 / / praznAkhyAne veJ / 5 / 3 / 116 / / praznArcAvicA-raH / 7 / 4 / 102 // prazne ca pratipadam / 7 / 4 / 68 // praSTho'grage / 2 / 3 / 32 / / prasamaH styaH stI / 4 / 1 / 65 // prasitotsu-ddhaH / 2 / 2 / 46 / / prastArasasthAna-ti / 6 / 4 / 76 / / prasthaparavahAnta-t / 6 / 3 / 43 // prasyaiSai--raga / 1 / 2 / 14 / / praharaNam / 6 / 4 / 62 / / praharaNAt / 3 / 1 / 154 / / praharaNAt krIDAyAM raNa: / 6 / 2 / 116 // prAkkArasya vyaJjane / 3 / 2 / 16 // prAkkAle / 5 / 4 / 47 / / prAktvAdagalAdeH / 7 / 1 / 56 / / prAganityAt kapa / 7 / 3 / 28 / / prAginAt / 2 / 1 / 48 / / prAggrAmANAm / 7 / 4 / 17 // prAgjitAdaraNa / 6 / 1 / 13 / / praagdeshe| 6 / 1 / 10 / / prAgbharate-JaH / 6 / 1 / 126 // prAgvat / 3 / 3 / 74 / / / prAgvata:--snaJ / 6 / 1 / 25 / / prAcAM nagarasya / 7 / 4 / 26 / / prAcca yamayasaH / 5 / 2 | 52 // prAcyeo'taulvalyAdeH / 6 / 1 / 143 / / prAjjJazca / 5 / 1 / 76 / / prANijAti-daJ / 7 / 1 / 66 / / m / 3 / 1 / 137 / / prANina upamAnAt / 7 / 3 / 111 / / prANini bhUte / 6 / 4 / 112 / / prANisthAdasvA-t / / 7 / 2 / 60 / / prANyaGgarathakhala-dyaH / 7 / 1 / 37 / / prANyaGgAdAto laH / 7 / 2 / 20 / / prANyauSadhivR-ca / 6 / 2 / 31 // prAttazca mo vA / 4 / 1 / 66 // prAttumpatergavi / 4 / 4 / 67 / / prAtpurANa nazca / 7 / 2 / 161 / / prAtyavapari-ntaiH / 3 / 1 / 47 // prAtsUjorin / 5 / 2 / 71 / / prAt stra drusto: / 5 / 3 / 67 / / prAdurupasargA-steH / 2 / 3 / 58 / / prAdAgasta prA--kta / 4 / 4 / 7 / /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane praadshmitulaasuutre| 5 / 3 / 51 // phalasya jAtau / 3 / 1 / 135 / / prAdvahaH / 3 / 3 / 103 // phale / 6 / 2 / 58 // prAdvAhaNasyaiye / 7 / 4 / 21 / / phalgunIpro--bhe / 2 / 2 / 123 // prAdhvaM bandhe / 3 / 1 / 16 // phalgunyASTaH / 6 / 3 / 106 / / prAptApannau-cca / 3 / 1 / 63 / / phenossmbaassp-ne| 3 / 4 / 33 / / prAyo'to ya-traTa / 7 / 2 / 155 // bandhe ghaJi navA / 3 / 2 / 23 // prAyo'nnama-mni / 7 / 1 / 164 // bandhernAmni / 5 / 4 / 67 / / prAyo bahusvarAdikaNa / 6 / 3 / 143 // bandhau bahuvrIhau / 2 / 4 / 84 // prAyo'vyayasya / 7 / 4 / 65 / / balavAtadanta--laH / 7 / 2 / 16 // prAllipsAyAm / 5 / 3 / 57 / / balavAtAdUlaH / 7 / 1 / 61 / / prAvRSa ikaH / 6 / 3 / 66 // balAderyaH 6 / 2 / 86 // prAvRSa eNyaH / 6 / 3 / 62 // balisthUle dRDhaH / 4 / 4 / 66 / / priyaH / 3 / 1 / 157 / / baSkayAdasamAse / 6 / 1 / 20 / / dvadaH / 5 / 1 / 107 / / bahiSaSTIkaNa ca / 6 / 1 / 16 / / priysukhN-ch| 7 / 4 / 87 / / bahuga--de / 1 / 1 / 40 / / priyasukhAdA--lye / 7 / 2 / 140 / / bahulaM lup / 3 / 4 / 14 / / priyasthira--ndam / 7 / 4 / 38 // bahulam / 5 / 1 / 2 / / prasRlvo'kaH sAdhau / 5 / 1 / 66 // bahulamanyebhyaH / 6 / 3 / 106 / / prekSAderin / 6 / 2 / 80 / / bhulaanuraadhaa--lup| 6 / 3 / 107 / / praiSAnujJAvasare--myau / 5 / 4 / 26 / / bahuvidhvaru--daH / 5 / 1 / 124 / / proktAt / 6 / 2 / 126 / / / bahuviSayebhyaH / 6 / 3 / 45 / / propAdArambhe / 3 / 3 / 51 / / bahuvrIhe:--Ta: / 7 / 3 / 125 / / propotsaM--Ne / 7 / 4 / 78 // bahuSvastriyAm / 6 / 1 / 124 / / proSThabhadrAjjAte / 7 / 4 / 13 / / bahuSverI: / 2 / 1 / 46 / / plakSAderaNa / 6 / 2 / 56 / / bahusvarapUrvAdikaH / 6 / 4 / 68 / / plutAdvA / 1 / 3 / 26 / / bahUnAM prazne--vA / 7 / 3 / 54 / / pluto'nitau / 1 / 2 / 32 / / bho| 7 / 3 / 73 / / plupcAdA--deH / 7 / 4 / 81 // bahorISThe bhUya / 7 / 4 / 40 / / pvAdeha svaH / 4 / 2 / 105 / / bahordhAsanne / 7 / 2 / 112 / / phalabarhAccenaH / 7 / 2 / 13 / / bahvalpArthA--pzas / 7 / 2 / 150 / / .
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 89 bhavata bADhAntika--dau / 7 / 4 / 37 // bAhUrvAderbalAt / 7 / 2 / 66 // bAhvantaka-mni / 2 / 4 / 74 / / bAhvAdibhyo gotre / 6 / 1 / 32 // biDabirI--ca / 7 / 1 / 126 // bidAdervRddha / 6 / 1 / 41 / / bibheterbhIS ca / 3 / 3 / 62 // bilvakIyAderIyasya / 2 / 4 / 63 / brahmaNaH / 7 / 4 / 57 / / brahmaNastvaH / 7 / 1 / 77 / / brahmaNo vadaH / 5 / 1 / 156 / / brahmabhra raNavR-p / 5 / 1 / 161 / / brahmahasti-saH / 7 / 3 / 83 / / brahmAdibhyaH / 5 / 1 / 85 // brAhmaNamAga-dyaH / 6 / 2 / 16 / / brAhmaNAcchaMsI / 3 / 2 / 11 / / brAhmaNAdvA / 6 / 1 / 35 / / brAhmaNAnnAmni / 7 / 1 / 184 / / bruvaH / 5 / 1 / 51 // bragaH paJcAnAM-zva / 4 / 2 / 118 // brUtaH parAdiH / 4 / 3 / 63 / / bhaktANNa: / 7 / 1 / 17 / / bhaktaudanAdvAriNakaTa / 6 / 4 / 72 / / bhakSehiMsAyAm / 2 / 2 / 6 // bhakSyaM hitamasmai / 6 / 4 / 66 / / bhajati / 6 / 3 / 204 / / bhajo viraNa / 5 / 1 / 146 / / bhajibhAsimido ghuraH / 5 / 2 / 74 / / bhajeauM vA / 4 / 2 / 48 / / bhadroSNAt karaNe / 3 / 2 / 116 / / bhargAt traigarte / 6 / 1 / 51 / / bhartuH tulyasvaram / 3 / 1 / 162 / / bhartuH saMdhyAderaNa / 6 / 3 / 86 // bhartsane paryAyeNa / 7 / 4 / 60 / / bhavateH sijlupi / 4 / 3 / 12 / / bhvtorikrnniiysau| 6 / 3 / 30 // 7 / 2 / 61 // bhaviSyantI / 5 / 3 / 4 / / bhaviSyantI-he / 3 / 3 / 15 // bhave / 6 / 3 / 123 // bhavyageyajanya-navA / 5 / 1 / 7 // bhastrAderikaTa / 6 / 4 / 24 / / bhAgavittitA-vA / 6 / 1 / 105 / / bhAgAdyekau / 6 / 4 / 160 // bhAgini ca--bhiH / 2 / 2 / 37 / / bhAge'STamAJaH / 7 / 3 / 24 / / bhAjagoNa--ze / 2 / 4 / 30 / / bhANDAt smaacitau| 3 / 4 / 40 // bhAdito vA / 2 / 3 / 27 / / bhAnnetuH / 7 / 3 / 133 // bhAvakarmaNoH / 3 / 4 / 68 / / bhAvagho --raNaH / 6 / 2 / 114 / / bhAvavacanAH / 5 / 3 / 15 / / bhAvAkoMH / 5 / 3 / 18 / / bhAvAdimaH / 6 / 4 / 21 // bhAve / 5 / 3 / 122 // bhAve cAzi--khaH / 5 / 1 / 130 / / bhAve tvatala / 7 / 1 / 55 / / / / 3 / 45 //
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane bhikSAdeH / 6 / 2 / 10 // bhikSAsenAdAyAt / 5 / 1 / 136 // bhittaM zakalam / 4 / 2 / 81 // bhidAdayaH / 5 / 3 / 108 // bhiyo navA / 4 / 2 / 66 // bhiyo rurukalukam / 5 / 2 / 76 // bhisa ais / 1 / 4 / 2 / bhImAdayo'pAdAne / 5 / 1 / 14 / / bhIruSThAnAdayaH / 2 / 3 / 33 / / bhISibhUSi-bhyaH / 5 / 3 / 106 / bhIhrIbhRhostivvat / 3 / 4 / 50 // bhujanyuja-ge / 4 / 1 / 120 // bhUjipatyA ne / 5 / 3 / 128 // bhujo-bhkssye| 4 / 1 / 117 / / bhunajo'trANe / 3 / 3 / 37 / / bhuvo vaH-nyoH / 4 / 2 / 43 // bhuvo'vajJAne vA / 5 / 3 / 64 // bhUGaH prAptau giG / 3 / 4 / 16 // bhUjeH ssnnk| 5 / 2 / 30 // bhUtapUrve pacaraT / 7 / 2 / 78 / / bhUtavaccAzaMsye vA / 5 / 4 / 2 // bhUte / 5 / 4 / 10 // bhUyaHsaMbhUyo-ca / 6 / 1 / 36 / / bhUlRk cevarNasya / 7 / 4 / 41 / / bhUzyado'l / 5 / 3 / 23 / / / bhUSAkrodhArtha-naH / 5 / 2 / 42 / / bhUSAdarakSepe-t / 3 / 1 / 4 / / bhUSArthasan-kyau / 3 / 4 / 63 / / bhUsvaporadutau / 4 / 1 / 70 // bhago nAmni / 5 / 3 / 18 // bhRgo'saMjJAyAm / 5 / 1 / 45 / / bhRgvaGgirasku-treH / 6 / 1 / 128 / / bhajjo bha / 4 / 4 / 6 / / bhRtipratya-kaH / 7 / 4 / 140 / / bhRtau karmaNaH / 5 / 1 / 104 // bhRvRjitR.-mni / 5 / 1 / 112 / / bhRzAbhIkSNyA -deH / 7 / 4 / 73 / / bhRzAbhIkSNye hi-di / 5 / 4 / 42 / / bheSajAdibhyaSTayaNa / 7 / 2 / 164 / / bhogavadgaurimato mni / 3 / 2 / 65 / / bhogottara-naH / 7 / 1 / 40 // bhojasUtayoH-tyoH / 2 / 4 / 81 // bhaurikyeSu-ktam / 6 / 2 / 68 // bhrAjabhAsabhASa-navA / 4 / 2 / 36 / / bhrAjyalaMkRga-SNa : / 5 / 2 / 28 / / bhrAturvyaH / 6 / 1 / 88 // bhrAtuH stutau / 7 / 3 / 176 // bhrAtuSputra-yaH / 2 / 3 / 14 / / bhrAtRputrAH svasR-bhiH / 3 / 1 / 121 / / bhrASTrAgnerindhe / 3 / 2 / 114 / / bhrAsabhlAsabhrama-rvA / 3 / 4 / 73 / / bhra vo'cca-TyoH / 2 / 4 / 101 // bhra vo bhra v ca / 6 / 1 / 76 / / bhra znoH / 2 / 1 / 53 / / bhyAdibhyo vA / 5 / 3 / 115 // bhvAderdAderghaH / 2 / 1 / 83 // bhvAde mino-ne / 2 / 1 / 63 / / maDDukajharbharAdvANa / 6 / 4 / 58 // maNyAdibhyaH / 7 / 2 / 44 / / matamadasya karaNe / 7 / 1 / 14 / /
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 91 matsya sya yaH / 2 / 4 / 87 / / mavyavidhivi-na / 4 / 1 / 106 // mathalapaH / 5 / 2 / 53 / / mavyasyAH / 4 / 2 / 113 // madrabhadrAdvapane / 7 / 2 / 144 / / masjeH saH / 4 / 4 / 110 // madrAdaJ / 6 / 3 / 24 / / / mahata:-DAH / 3 / 2 / 68 / / madhubabhrorbrAhma-ke / 6 / 1 / 43 // mahatsarvAdikaraNa / 7 / 1 / 42 / / madhya utka-raH / 6 / 3 / 77 // mahAkulAdvAnonau / 6 / 1 / 66 / / madhyAddinaNNeyA montazca / 6 / 3 / 126 / / mahArAjapro-karaNa / 6 / 2 / 110 // madhyAntAd gurau / 3 / 2 / 21 // mahArAjAdikaraNa / 6 / 3 / 205 / / madhyAnmaH / 6 / 3 / 76 // mahendrAdvA / 6 / 2 / 106 / / madhye pade ni-ne / 3 / 1 / 11 / / mAMsasyAnaD-vA / 3 / 2 / 141 / / madhvAdibhyo raH / 7 / 2 / 26 / / mAGayadyatanI / 5 / 4 / 36 / / madhvAdeH / 6 / 2 / 73 / / mANavaH kutsAyAm / 6 / 1 / 65 / / manaH / 2 / 4 / 14 / / mAtamAtRmAtRke vA / 2 / 4 / 85 / / manayavalapare he / 1 / 3 / 15 / / mAtarapitaraM vA / 3 / 2 / 47 / / manasazcAjJAyini / 3 / 2 / 15 // mAturmAtaH-trye / 1 / 4 / 40 / / manurnamo-ti / 1 / 1 / 24 / / mAtulAcAryo-dvA / 2 / 4 / 63 // manorau ca vA / 2 / 4 / 61 / / mAtRpituH svasuH / 2 / 3 / 18 / / manoryANau SazcAntaH / 6 / 1 / 64 // mAtRpitrAderDeyaNIyANau / 6 / 1 / 60 / / mantasya yuvA-yoH / 2 / 1 / 10 / / mAtraT / 7 / 1 / 145 / / manthaudanasaktu-vA / 3 / 2 / 106 // mAthottarapada-ti / 6 / 4 / 40 / / mandAlpAcca medhAyAH / 7 / 3 / 138 // mAduvarNo'nu / 2 / 1 / 47 // manmAbjAdemni / 7 / 2 / 67 // mAnam / 6 / 4 / 166 // manyasyAnAvA-ne / 2 / 2 / 64 // mAnasaMva-mni / 7 / 4 / 16 / / manyANNin / 5 / 1 / 116 // mAnAt krItavat / 6 / 2 / 44 / / manvankvani-cit / 5 / 1 / 147 / / / mAnAdasaMzaye lup / 7 / 1 / 143 // mayUravyaMsaketyAdayaH / 3 / 1 / 116 // mAne / 5 / 3 / 81 / / marutparvaNastaH / 7 / 2 / 15 // mAne kazca / 7 / 3 / 26 / / mAdibhyo yaH / 7 / 2 / 156 / / mAraNatoSaNa-jJazca / 4 / 2 / 30 / / malAdImasazca / 7 / 2 / 14 / / mAlAyAH kSepe / 7 / 2 / 64 / /
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane mAleSIke-te / 2 / 4 / 102 // mAvantio -vaH / 2 / 1 / 64 / / mAzabda ityAdibhyaH / 6 / 4 / 44 / / mAsanizA-vA / 2 / 1 / 100 // mAsavarNabhrAtranupUrvam / 3 / 1 / 161 / / / mAsAdvayasi yaH / 6 / 4 / 113 // migmIgo'khalacali / 4 / 2 / 8 / / mithyAkRgo'bhyAse / 3 / 3 / 63 / / mida: zye / 4 / 3 / 5 / / / mimImAdAmitsvarasya / 4 / 1 / 20 // mucAditRphadapha-ze / 4 / 4 / 66 // murato'nunAsikasya / 4 / 1 / 51 // muhadruhaSNahaSNiho vA / 2 / 1 / 84 / / mUrtinicitAbhre ghanaH / 5 / 3 / 37 / / mUlavibhujAdaya: / 5 / 1 / 144 / / malyaiH krIte / 6 / 4 / 150 / / / mRgakSIrAdiSu vA / 3 / 2 / 62 / / mRgayecchA yAtrA-rddhA / 5 / 3 / 101 / / majo'sya vRddhiH / 4 / 3 / 42 // mRdastikaH / 7 / 2 / 171 / / tAntau / 4 / 3 / 28 // meghartibhayA-khaH / 5 / 1 / 106 / / meGo vA mit / 4 / 3 / 88 / / medhArathAnnaveraH / 7 / 2 / 41 / / mo'kamiyamirami-maH / 4 / 3 / 55 / / mo no mvozca / 2 / 1 / 67 // morvA / 2 / 1 / 6 // mo'varNasya / 2 / 1 / 45 // maudAdibhyaH / 6 / 3 / 182 // mnAM dhuD-nte / 1 / 3 / 36 / / mriyateradyata-ca / 3 / 3 / 42 / / ya eccAtaH / 5 / 1 / 28 / / yaH / 6 / 3 / 176 / / yaH / 7 / 1 / 1 / / yaH saptamyAH / 4 / 2 / 122 // yaturustorbahulam / 4 / 3 / 64 / / yajasRja-SaH / 2 / 1 / 87 / / / yajAdivaceH kiti / 4 / 1 / 76 / / yajAdivaz yvat / 4 / 1 / 72 // . yajijapidaMzi-kaH / 5 / 2 / 47 // yajisvapirakSi-naH / 5 / 3 / 85 / / yajeryajJAGga / 4 / 1 / 114 // yajJAdiyaH / 6 / 4 / 176 / / yajJAnAM dakSiNAyAm / 6 / 4 / 66 / / yajJe grahaH / 5 / 3 / 65 / / yajJe JyaH / 6 / 3 / 134 / / yAo'zyAH --deH / 6 / 1 / 126 / / yaJiJaH / 6 / 1 / 54 // yo DAyan ca vA / 2 / 4 / 67 / / / yataH pratini--nA / 2 / 2 / 72 / / yatkarmasparzAt--taH / 5 / 3 / 125 / / yattakimaH- / 7 / 1 / 15 // yattatkimanyAt / 7 / 3 / 53 // yattadetado DAvAdiH / 7 / 1 / 146 // yathAkathAcANNaH / 6 / 4 / 100 // yathAkAmA--ni / 7 / 1 / 100 / / yathAtathAdIrghottare / 5 / 4 / 51 / / yathA'thA / 3 / 1 / 41 / / yathAmukha-smin / 7 / 1 / 63 / / yadbhAvo bhAvalakSaNam / 2 / 2 / 106 / /
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 // yadbhadaistadvadAkhyA / 2 / 2 / 46 / / yadvIkSye rAdhIkSI / 2 / 2 / yapi / 4 / 2 / 56 / / yapi cAdo jagdh / 4 / 4 / 16 / / akArAdisUtrAnukramaNikA bakGiti / 4 / 2 / 7 / / yamaH sUcane / 4 / 3 / 36 / / yamaH svIkAre / 3 / 3 / 56 / / yamamadagado'nupasargAt / 5 / 1 / 30 / / miraminamigami--ti / 4 / 2 / 55 / / miraminamyAva / 4 / 4 / 86 / / yamo'parive- ca / 4 / 2 / 26 / / yaralavA antasthA: / 1 / 1 / 15 / / yavayavaka - - dyaH / 7 / 1 / 81 / / yavayavanAra--tve / 2 / 4 / 65 / / yazvorasaH / 6 / 3 212 // yaskAdergotre / 6 / 1 / 125 / / yasvare pATi / 2 / 1 / 102 / / yAcitApamityAt karaNa / 6 / 4 / 22 // yAjakAdibhiH / 3 / 1 / 78 / / yAjJikaukthika--kam / 6 / 2 / 122 / yAjyA dAnaca / 5 / 1 / 26 / / yAmsoriyamiyusau / 4 / 2 / 123 / / yAyAvaraH / 5 / 2 / 82 / / yAvatovindajIvaH / '5 / 4 / 55 / / n yApAdayattve / 3 / 1 / 31 / / yApAdibhyaH kaH / 7 / 3 / 15 / / yiH sanverNyaH / 4 / 1 / 11 / / yi luk / 4 / 2 / 102 / / yujaJcakruJco no GaH / 2 / 1 / 71 / / yujabhujabhaja--naH / 5 / 2 / 50 / / 93 yujAdernavA / 3 / 4 / 18 / / yunro'samAse 1 / 4 / 71 / / drudroH / 5 / 3 / 56 / / yupUdrorghaJa / 5 / 3 / 54 / / yuvarNavRdRvaza--haH / 5 / 3 / 28 / / yuvavRddhaM kutsArce vA / 6 / 1 / 5 / / yuvA khalati--naiH / 3 / 1 113 / / yuvAderaNa / 7 / 1 / 67 / / yuSmadasmadoH / 2 / 1 / 6 / / yuSmadasmado -de: / 7 / 3 / 30 / / yUnasti: / 2 / 4 / 77 / / yUni lup / 6 / 1 / 137 / / yUno ke / 7 / 4 / 50 / / yUyaM vayaM jasA / 2 / 1 / 13 / / ye navA / 4 / 2 / 62 / / ye caluk ca / 7 / 1 / 164 / / ye'varNe / 3 / 2 / 100 / / yaiyakajAvasamAse vA / 6 / 1 / 67 / / yogakarmabhyAM yoka / 6 / 4 / 65 / / yogyatAvIpsA - zye / 3 / 1 / 40 / / yoddhRprayojanAd yuddhe / 6 / 2 / 113 / / astrsvarasya / 2 / 1 / 56 / / yopAntyA--kaJ / 7 / 1 / 72 / / yo'ziti / 4 / / 50 / / yaudheyAderan / 7 / 3 / 65 / / vyakye / 1 / 2 / 25 / / yvaH padAntAt -- daut / 7 / 4 / 5 / / yvRt sakRt / 4 / 1 / 102 / / yvRvarNAllaghvAdeH / 7 / 1 / 66 / / yvoH pvayvyaJjane luk / 4 / 4 / 121 / /
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane raH kkhp-pau| 1 / 3 / 5 / / raH padAnte-yoH / 1 / 3 / 53 / / raktAnityavarNayoH / 7 / 3 / 18 / / rakSaduJchatoH / 6 / 4 / 30 / / raGkoH prANini vA / 6 / 3 / 15 / / rajaHphalemalAd grahaH / 5 / 1 / 68 // rathavade / 3 / 2 / 131 / / rathAtsAdezca vor3haGga / 6 / 3 / 175 / / radAdamUrchama-ca / 4 / 2 / 66 / / radha iTi tu-va / 4 / 4 / 101 // rabhalabhazaka-miH / 4 / 1 / 21 // rabho'parokSAzavi / 4 / 4 / 102 // ramyAdibhyaH-ri / 5 / 3 / 126 / / raSavarNAnno-re / 2 / 3 / 63 / / rahasyamaryA-ge / 7 / 4 / 83 / / rAgATTo rakta / 6 / 2 / 1 / / rAjaghaH / 5 / 1 / 88 / / rAjadantAdiSu / 3 / 1 / 146 / / rAjanyAdibhyo'kaJ / 6 / 2 / 66 / / rAjanvAn surAjJi / 2 / 1 / 18 // rAjan-sakheH / 7 / 3 / 106 / / rAtrau vaso-dya / 5 / 2 / 6 / / rAtryahaHsaM-rvA / 6 / 4 / 110 / / rAtsaH / 2 / 1 / 60 / / rAdephaH / 7 / 2 / 157 / / rAdhervadha / 4 / 1 / 22 // rAlluk / 4 / 1 / 110 // rASTrakSatriyAt-raja / 6 / 1 / 114 // rASTrAkhyAd brahmaNaH / 7 / 3 / 107 / / rASTrAdiyaH / 6 / 3 / 3 // rASTra'naGgAdibhyaH / 6 / 2 / 65 / / rASTrabhyaH / 6 / 3 / 44 / / riH zakyAzIya / 4 / 3 / 110 / / riti / 3 / 2 / 58 / / ririSTAt-tA / 2 / 2 / 82 // rirau ca lupi / 4 / 1 / 56 / / rucikRpya-Su / 2 / 2 / 55 / / rucyAvyathyavAstavyam / 5 / 1 / 6 / / rujArthasyA-ri / 2 / 2 / 13 / / . rutpaJcakAcchidayaH / 4 / 4 / 88 / / rudavidamuSa-ca / 4 / 3 / 32 // rudhaH / 3 / 4 / 86 / / rudhAM svarAcchno -ca / 3 / 4 / 82 / / ruhaH paH / 4 / 2 / 14 / / rUDhAvantaHpurAdikaH / 6 / 3 / 140 / / rUpAt prazastAhatAt / 7 / 2 / 54 / / rUpyottarapadAraNyANNaH / 6 / 3 / 22 // revatarohiNAd bhe / 2 / 4 / 26 / / revatyAderikaNa / 6 / 1 / 86 // raivatikAderIyaH / 6 / 3 / 170 // roH kAmye / 2 / 3 / 7 // rogAt pratIkAre / 7 / 2 / 82 // ropAntyAt / 6 / 3 / 42 / / romanthAd vyApyA-Ne / 3 / 4 / 32 / / rorupasargAt / 5 / 3 / 22 / / ro re lug-taH / 1 / 3 / 41 / / roryaH / 1 / 3 / 26 // ro lupyari / 2 / 1 / 75 // ro'zmAdeH / 6 / 2 / 76 / / namyintAt-DhaH / 2 / 1 / 80 / /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukrarmANakA [ 95 lo vA / 1 / 4 / 67 // dirhsv-vaa| 1 / 3 / 31 // lkssnnviipsye-naa|2|2 / 36 / / lakSaNenAbhi-khye / 3 / 1 / 33 / / lakSmyA anaH / 7 / 2 / 32 / / laghordIrgho'svarAdeH / 4 / 1 / 64 / / laghorupAntyasya / 4 / 3 / 4 / / laghoryapi / 4 / 3 / 86 // laghvakSarAsa-kam / 3 / 1 / 160 // laGgikampyo -tyoH / 4 / 2 / 47 / / labhaH / 4 / 4 / 103 / / lalATavAta-kaH / 5 / 1 / 125 / / lavaNAdaH / 6 / 4 / 6 / / laSapatapadaH / 5 / 2 / 41 / / lAkSArocanAdikaraNa / 6 / 2 / 2 / / lipsysiddhau| 5 / 3 / 10 // limpavindaH / 5 / 1 / 60 / / liyo no'ntaH-ve / 4 / 2 / 15 / / li lau / 1 / 3 / 65 / / lihAdibhyaH / 5 / 1 / 50 // lIlino-pi / 3 / 3 / 60 / / lIlinorvA / 4 / 2 / 6 // luk / 1 / 3 / 13 / / lukcAjinAntAt / 7 / 3 / 36 // . lukyuttarapadasya kap na / 7 / 3 / 38 / / / lugasyAdetyapade / 2 / 1 / 113 / / lugAto'nApaH / 2 / 1 / 107 / / lupyayvRllenat / 7 / 4 / 112 / / lubaJceH / 7 / 2 / 123 / / lubbahulaM puSpamUle / 6 / 2 / 57 // lubvAdhyAyAnuvAke / 7 / 2 / 72 / / lubhyaJcevimohAH / 4 / 4 / 44 / / lUdhUsU--rteH / 5 / 2 / 87 / / lUnaviyAtAt pazau / 7 / 3 / 21 // lokapRNama--tnam / 3 / 2 / 113 // lokajJAte-rye / 7 / 4 / 84 // lokasarva--te / 6 / 4 / 157 / / lokAt / 1 / 1 / 3 / / lomapicchAdeH zelam / 7 / 2 / 28 / / lomno'patyeSu / 6 / 1 / 23 // lo laH / 4 / 2 / 16 // lohitAdiza-t / 2 / 4 / 68 / / lohitAnmaNau / 7 / 3 / 17 / / vaMzAderbhA--tsu / 6 / 4 / 166 // vNshyjyaayo-vaa| 6 / 1 / 3 / / vaMzyena pUrvArthe / 3 / 1 / 26 / / vaco'zabdanAmni / 4 / 1 / 116 / / vaJcasra sadhvaMsa-nIH / 4 / 1 / 50 // vaTakAdin / 7 / 1 / 166 // vataNDAt / 6 / 1 / 45 // vattasyAm / 1 / 1 / 34 // vatsazAlAd vA / 6 / 3 / 111 // vatsokSAzva--pit / 7 / 3 / 51 / / vadabrajalaH / 4 / 3 / 48 / / vado'pAt / 3 / 3 / 67 / / vanyApaJcamasya / 4 / 2 / 65 // vami vA / 2 / 3 / 83 // vamyaviti vA / 4 / 2 / 87 / / vayaHzaktizIle / 5 / 2 / 24 / / vayasi danta-tR / 7 / 3 / 151 / /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane vayasyanantye / 2 / 4 / 21 / / varAhAdeH kaN / 6 / 2 / 65 // varuNendra--ntaH / 2 / 4 / 62 / / vargAntAt / 6 / 3 / 128 / / varcaskAdiSva--yaH / 3 / 2 / 48 // varNadRDhA--vA / 7 / 1 / 56 // varNAd--Ni / 7 / 2 / 66 / / varNAvakaJ / 6 / 3 / 21 // varNAvyayAt--raH / 7 / 2 / 156 / / vartamAnA--mahe / 3 / 3 / 6 // vartervattaM granthe / 4 / 4 / 65 / / . vaya'ti gamyAdiH / 5 / 3 / 1 / / vaya'ti-le / 5 / 4 / 25 / / varmaNo'cakrAt / 6 / 1 / 33 // vryopsryaa-ye| 5 / 1 / 32 // varSakSara--je / 3 / 2 / 26 // varSavighne'rvAd grahaH / 5 / 3 / 50 // varSAkAlebhyaH / 6 / 3 / 80 // varSAdayaH klIbe / 5 / 3 / 26 / / varSAdazca vA / 6 / 4 / 111 // valacyapitrAdeH / 3 / 2 / 82 / / valivaTi--bhaH / 7 / 2 / 16 / / vazerayaGi / 4 / 1 / 83 / / vasAtervA / 6 / 2 / 67 / / vasanAt / 6 / 4 / 138 // vasurAToH / 3 / 2 / 81 // vastereyaJ / 7 / 1 / 112 / / vasnAt / 6 / 4 / 17 / / vahati rathayu--t / 7 / 1 / 2 // vahAbhrAllihaH / 5 / 1 / 123 // vahInarasyait / 7 / 4 / 4 / / vaheH praveyaH / 2 / 2 / 7 // vahesturizcAdiH / 6 / 3 / 180 // vahya krnne| 5 / 1 / 34 // vaha lyUpidi--naN / 6 / 3 / 14 / / vAH zeSe / 1 / 4 / 82 / / vA'karmaNA --Nau / 2 / 2 / 4 / / vAkAGkSAyAm / 5 / 2 / 10 / / vAkyasya parirvarjane / 7 / 4 / 88 // vAkrozadainye / 4 / 2 / 75 / / vA klIbe / 2 / 2 / 62 / / vAkSaH / 3 / 4 / 76 // . vAgantau / 7 / 3 / 145 / / vAgrAnta--rAt / 7 / 3 / 154 / / vAca AlATau / 7 / 2 / 24 // vAca ikaraNa / 7 / 2 / 168 // vAcaMyamo vrate / 5 / 1 / 115 / / vAcaspati--sam / 3 / 2 / 36 / / / vA jAte dviH / 6 / 2 / 137 / / vA jvalAdi--raNaH / 5 / 1 / 62 / / vAJjaleralukaH / 7 / 3 / 101 // vA'TATayAt / 5 / 3 / 103 / / vADaveyo vRSe / 6 / 1 / 85 / / vAraNa mASAt / 7 / 1 / 82 / / vAtapitta--ne / 6 / 4 / 152 / / vAtAtIsAra--ntaH / 7 / 2 / 61 / / vA tRtIyAyAH / 3 / 2 / 3 / / vAtorikaH / 6 / 4 / 132 / / vAtmane / 3 / 4 / 63 / / vAtyasaMdhiH / 1 / 2 / 31 / /
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 97 vA dakSiNAt-prAH / 7 / 2 / 116 / / vAdezca raNakaH / 5 / 2 / 67 / / vAdyatanIkriyA-rgIG / 4 / 4 / 28 // vAdyatanI purAdau / 5 / 2 / 15 // vAdyAt / 6 / 1 / 11 / / vAdrau / 2 / 1 / 46 // . vA dviSAto'naH pus / 4 / 2 / 61 // vA''dhAre'mAvAsyA / 5 / 1 / 21 // vA nAmni / 1 / 2 / 20 // vA nAmni / 7 / 3 / 156 // vAntike / 3 / 1 / 147 // vAntamAnti-Sad / 7 / 4 / 31 / / vAnyataH pumAn-re / 1 / 4 / 62 / / vAnyena / 6 / 1 / 133 / / vApaguro gami / 4 / 2 / 5 / / vA parokSAyaGi / 4 / 1 / 60 / / vA pAdaH / 2 / 4 / 6 // vApnoH / 4 / 3 / 87 / / vA bahuvrIheH / 2 / 4 / 5 // vAbhinivizaH / 2 / 2 / 22 // vA'bhyavAbhyAm / 4 / 1 / 66 / / vAmaH / 4 / 2 / 57 // vAmadevAdyaH / 6 / 2 / 135 // vAmAdyAderInaH / 7 / 1 / 4 // vAmzasi / 2 / 1 / 55 / / vAyaNAyanijoH / 6 / 1 / 138 / vA yuSmada-kam / 6 / 3 / 67 // vAyavRtupitruSa so yaH / 6 / 2 / 106 / / vAre kRtvas / 7 / 2 / 106 // vArdhAcca / 7 / 3 / 103 / / vA lipsAyAm / 3 / 3 / 61 // vAlpe / 7 / 3 / 146 // vaavaapyo-pii| 3 / 2 / 156 / / vA vetteH kvasuH / 5 / 2 / 22 // vA veSTaceSTa: / 4 / 1 / 66 // vAzina prAyanau / 7 / 4 / 46 // vAzmano vikAre / 7 / 4 / 63 // vAzvAdIyaH / 6 / 2 / 16 / / . vASTana AH syAdau / 1 / 4 / 52 // vAsUdevAjanAdakaH / 6 / 3 / 207 / / vA svIkRtau / 4 / 3 / 40 // vAhanAt / 6 / 3 / 178 / / vAharpatyAdayaH / 1 / 3 / 58 / / vAhIkeSu grAmAt / 6 / 3 / 36 // vAhIkeSvabrAhma-bhyaH / 7 / 3 / 63 // vA hetusiddhau ktaH / 5 / 3 / 2 // vaahypthyupkrnne| 6 / 3 / 176 / / vAhyAdvAhanasya / 2 / 3 / 72 // viMzatikAt / 6 / 4 / 136 / / viMzate-ti / 7 / 4 / 67 / / viMzatyAdayaH / 6 / 4 / 173 // viMzatyAdervA tamaT / 7 / 1 / 156 / / vikarNakuSIta-pe / 6 / 1 / 75 // vikrnncchglaa-ye| 6 / 1 / 64 / / vikAre / 6 / 2 / 30 // vikuzamipare:-sya / 2 / 3 / 28 // vicAre pUrvasya / 7 / 4 / 65 // vicAle ca / 7 / 2 / 105 / / viccho naG / 5 / 3 / 86 / / vijeriTa / 4 / 3 / 18 / /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane vittaM dhanapratItam / 4 / 2 / 82 / / viSvaco viSuzca / 7 / 2 / 31 / / vidgbhyaH -raNam / 5 / 4 / 54 / / visAriNo matsye / 7 / 3 / 56 // vidyAyonisambandhAdakaJ / 6 / 3 / 150 // vIpsAyAm / 7 / 4 / 80 // vidhinimantraNA-ne / 5 / 4 / 28 // vIrunnyagrodhau / 4 / 1 / 121 // vidhyatyananyena / 7 / 1 / 8 // vakATTeNyaNa / 7 / 3 / 64 / / vinayAdibhyaH / 7 / 2 / 166 // vago vastre / 5 / 3 / 52 / / vinA te tRtIyA ca / 2 / 2 / 115 // vRjimadrAddezAt kaH / 6 / 3 / 38 // vinimeyadyUtapaNaM-hoH / 2 / 2 / 16 // vRttisargatAyane / 3 / 3 / 48 / / vindvicchU / 5 / 2 / 34 / / vRtto'papATho'nuyoge / 6 / 4 / 67 // vinmatorNISThe-lup / 7 / 4 / 32 / / vRttyanto'saSe / 1 / 1 / 25 // vipariprAtsarteH / 5 / 2 / 55 / / vRddhastriyA:-gazca / 6 / 1 / 87 // vibhaktitha-bhAH / 1 / 1 / 33 / / vRddhasya ca jyaH / 7 / 4 / 35 / / vibhaktisa-yam / 3 / 1 / 36 / / vRddhAdya ni / 6 / 1 / 30 // vibhAjayitR-ca / 6 / 4 / 52 / / vRddhi : svareSvA-te / 7 / 4 / 1 / / vimuktaderaNa / 7 / 2 / 73 / / vaddhirAradaut / 3 / 3 / 1 // viyaH prajane / 4 / 2 / 13 / / vRddhiryasya sva-diH / 6 / 1 / 8 / / virAgAdviraGgazca / 6 / 4 / 183 / / vRddhavaH / 6 / 3 / 28 // virAme vA / 1 / 3 / 51 // vRddho yUnA tanmAtrabhede / 3 / 1 / 124 // virodhinAma-svaiH / 3 / 1 / 130 / / vRGbhikSiluNTi-kaH / 5 / 2 / 70 / / . vivadhavIvadhAd vA / 6 / 4 / 25 / / vRdbhacaH syasanoH / 3 / 3 / 45 / / vivAde vA / 3 / 3 / 80 // vRndAdArakaH / 7 / 2 / 11 / / vivAhe dvandvAdakal / 6 / 3 / 163 // vRndArakanAgakuJjaraiH / 3 / 1 / 108 // vizapatapada-kSNye / 5 / 4 / 81 // vRSAzvAnmaithune sso'ntaH / 4 / 3 / 114 / / vizAkhASA-NDe / 6 / 4 / 120 / / vRSTimAna-vA / 5 / 4 / 57 / / viziruhi-dAt / 6 / 4 / 122 // va to navA'nA-ca / 4 / 4 / 35 / / vizeSaNaM vi-zca / 3 / 1 / 66 / / veH / 2 / 3 / 54 // vizeSaNamantaH / 7 / 4 / 113 / / veH kRgaH-ze / 3 / 3 / 85 // vizeSaNasa-hau / 3 / 1 / 150 // veH khukhagram / 7 / 3 / 163 / / vishessaaviv-shre| 5 / 2 / 5 // veH skando'ktayoH / 2 / 3 / 51 // vizramervA / 4 / 3 / 56 / / veH straH / 2 / 3 / 23 / /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ veH svArthe / 3 / 3 / 50 / / vege sartterdhAv / 4 / 2 / 107 / / veTospataH / 4 / 4 / 62 / / prakArAdisUtrAnukramaNikA / 6 / 3 / 66 / / veNukAdibhyaI vetanAderjIvati / 6 / 4 / 15 / / vetticchidabhidaH kit / 5 / 2 / 75 / / vetteH kit / 3 / 4 / 51 / / vetternavA / 4 / 2 / 116 / / vedasahazru-nAm / 3 / / 41 / / veto'navya-deM / 2 / 4 / 68 / / vedenbrAhmaNamatraiva / 6 / 2 / 130 / / veyivadanAzva-nam / 5 / 2 / 3 / / veyuvosstriyAH / 1 / 4 / 30 / / verayaH / 4 / 1 / 74 / / verazabde prathane / 5 / 3 / 66 / / verdahaH / 5 / 2 / 64 // vervay / 4 / 4 / 16 // vevicakattha - naH / 5 / 2 / 56 / / vistRte - Tau / 7 / 1 / 123 / / vezva droH / 5 / 2 / 54 / / veSTayAdibhyaH / 6 / 4 / 65 / / so'pekSAyAm / 2 / 3 / 11 / / vaikatra dvayoH / 2 / 2 / 85 / / vaikavyaJjane pUrye / 3 / 2 / 105 / / vaikAt / 7 / 3 / 55 / / vaikAt - raH / 7 / 3 / 52 / / vaikAd dhyamaJ / 7 / 2 / 106 / / vaiDUrya: / 6 / 3 / 158 / / vairaNe kvaNaH / 5 / 3 / 27 / / [ 99 votAt prAk / 5 / 4 / 11 / / vottarapada - hnaH / 2 / 3 / 75 / / vottarapade'rdhe / 7 / 2 / 125 / / vottarAt / 7 / 2 / 121 / / vodaH / 5 / 3 / 61 / / vodazvitaH / 6 / 2 / 144 / / vopakAde: / 6 / 1 / 130 / / vopamAnAt / 7 / 3 / 147 / / vopAt / 3 / 3 / 106 // vopAderaDAkau ca / 7 / 3 / 36 / / vomAbhaGgAtilAt / 7 / 1 / 83 / / vorNugaH seTi / 4 / 3 / 46 // vorNoH / 4 / 3 / 16 / / vorNoH / 4 / 3 / 60 / / vordhvaM da-saT / 7 / 1 / 142 / / vordhvAt / 7 / / 156 / / vo vidhUnane jaH / 4 / 2 / 19 / / vozanaso-sau / 1 / 4 / 80 / / vozInareSu / 6 / 3 / 37 / / vau vartikA | / 4 / 110 / vau viSkiro vA / 4 / 4 / 66 / vau vyaJjanAdeH:-yva / 4 / 3 / 25 / / vauSThatau-se / 1 / 2 / 17 / / vyaH / 4 / 1 / 77 / / vyaktavAcAM sahoktau / 3 / 3 / 76 / / vyaco'nasi / 4 / 1 / 82 / / vyaJjanasyA- -rluk / 4 / 1 / 44 // vyaJjanasyAnta I: / 7 / 2 / 126 // vyaJjanAcchnAherAnaH / 3 / 4 / 80 / /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane vyaJjanAttaddhitasya / 2 / 4 / 88 / / vya JjanAt pa-vA / 1 / 3 / 47 / / vya JjanAdereka--vA / 3 / 4 / 6 // vyaJjanAde myupAntyAd vA / 2 / 3 / 87 / / vya JjanAdervo--taH / 4 / 3 / 47 / / vya JjanAd ghaJ / 5 / 3 / 132 // vya JjanA: sazca daH / 4 / 3 / 78 // vyaJjanAnAmaniTi / 4 / 3 / 45 / / vyaJjanAntasthA--dhyaH / 4 / 2 / 71 / / vyaJjanebhya upasikta / 6 / 4 / 8 // vyatihAre'nIhA--aH / 5 / 3 / 116 // vyatyaye lugvA / 1 / 3 / 56 // vyadhajapamadbhyaH / 5 / 3 / 47 / / vyapAbherlaSaH / 5 / 2 / 60 / / vyayodroH karaNe / 5 / 3 / 38 / / vyavAt svano'zane / 2 / 3 / 43 / / vyastavyatyastAt / 6 / 3 / 7 // vyastAcca kra--kaH / 6 / 4 / 16 / / vyasthavavi / 4 / 2 / 3 // vyAghrAghra prA--soH / 5 / 1 / 57 / / vyAGapare ramaH / 3 / 3 / 105 // vyAdibhyo NikekaraNau / 6 / 3 / 34 // vyAptau / 3 / 1 / 61 // vyAptau ssAt / 7 / 2 / 130 // vyApyAccevAt / 5 / 4 / 71 // vyApyAdAdhAre / 5 / 3 / 88 / / vyApye ktanaH / 2 / 2 / 66 // vyApye ghurake--cyam / 5 / 1 / 4 / / vyApye dvidro--yAm / 2 / 2 / 50 / / vyAzraye sutaH / 7 / 2 / 81 // vyAsavaruTa--cAka / 6 / 1 / 38 // vyAharati mRge| 6 / 3 / 121 / / vyudaH kAku--luk / 7 / 3 / 165 / / vyudastapaH / 3 / 3 / 87 / / vyupAcchIGaH / 5 / 3 / 77 // vyUSTAdiSvaraNa / 6 / 4 / haha / / vyosyamoryaGi / 4 / 1 / 85 / / vyoH / 1 / 3 / 23 / / vratAd bhujitannivRttyoH / 3 / 4 / 43 / / vratAbhIkSNye / 5 / 1 / 157 // vAtAdastriyAm / 7 / 3 / 61 / / brAtAdInaJ / 6 / 4 / 16 / / vrIhizAlereyaNa / 7 / 1 / 8 // vIheH puroDAze / 6 / 2 / 51 / / vrIhyarthatundA--zca / 7 / 2 / 6 // vrIhyAdibhyastau / 7 / 2 / 5 // zaM saM svayaM--DuH / 5 / 2 / 84 / / zaMsipratyayAt / 5 / 3 / 105 / / zaka: karmaNi / 4 / 4 / 73 / / zaka-dhRSa-jJA-rabha--tum / 5 / 4 / 60 / / zakaTAdaNa / 7 / 1 / 7 / / zakalakardamAd vA / 6 / 2 / 3 / / zakalAderya JaH / 6 / 3 / 27 / / zakAdibhyo nerlup / 6 / 1 / 120 / / zakitakicati--t / 5 / 1 / 26 // zakRt stambAd--gaH / 5 / 1 / 100 // zakojijJAsAyAm / 3 / 3 / 73 / / zaktArthavaSaTnamaH--bhiH / 2 / 2 / 68 / / zaktArhe kRtyAzca / 5 / 4 / 35 / / zaktiyaSTeSTIkaraNa / 6 / 4 / 64 / / . 05 / / .
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 101 zakta : zastre / 2 / 4 / 34 / / zaGktta ra-ca / 6 / 4 / 10 // zaNDikAderyaH / 6 / 3 / 215 / / shtrudraattau| 6 / 2 / 104 // zataSaSTe: patha ikaT / 6 / 2 / 124 / / zatAt keva-kau / 6 / 4 / 131 // zatAdimAsA-rAt / 7 / 1 / 157 / / zatAdyaH / 6 / 4 / 145 / / zatrAnazAve-syau / 5 / 2 / 20 // zadiragatau zAt / 4 / 2 / 23 // zadeH ziti / 3 / 3 / 41 / / zanzadvizateH / 7 / 1 / 146 // zapa upalambhane / 3 / 3 / 35 // zapabharadvAjAdAtraye / 6 / 1 / 50 / / zabdaniSkaghoSamizre vA / 3 / 2 / 68 / / zabdAdeH kRtau vA / 3 / 4 / 35 // zamaSTakAt--Na / 5 / 2 / 46 / / zamo darzane / 4 / 2 / 28 / / zamo nAmnyaH / 5 / 1 / 134 / / zamyA rurau / 7 / 3 / 48 / / zamyA laH / 6 / 2 / 34 // zamsaptakasya zye / '4 / 2 / 111 / / zayavAsivAse--t / 3 / 2 / 25 / / zaradaH zrAddhe karmaNi / 6 / 3 / 81 / / zaradarbhakUdI--jAt / 6 / 2 / 47 / / zaradAdeH / 7 / 3 / 62 / / zarkarAderaNa / 7 / 1 / 118 / / zarkarAyA ika--raNa ca / 6 / 2 / 78 / / / / 6 / 4 / 56 / / zaSase za vA / 1 / 3 / 6 / / zasotA--si / 1 / 4 / 46 / / zaso naH / 2 / 1 / 17 / / zastrajIvi-vA / 7 / 3 / 62 / / . zAkaTazA-tre / 7 / 1 / 78 // zAkalAdakaJ ca / 6 / 3 / 173 / / zAkIpa-zca / 7 / 2 / 30 // zAkhAderyaH / 7 / 1 / 114 / / zAraNAt / 6 / 4 / 146 / / zAn-dAn-mAn-badhA-taH / 3 / 4 / 7 / / zApe vyApyAt / 5 / 4 / 52 // zAbdikadAda-kam / 6 / 4 / 45 / / zAlaGkyaudiSA-li / 6 / 1 / 37 / / zAlInako-nam / 6 / 4 / 185 / / zAsas-hanaH-hi / 4 / 2 / 84 / / zAsUyudhidRzi-naH / 5 / 3 / 141 // zAstyasUvakti-raG / 3 / 4 / 60 // zikSAdezcAe / 6 / 3 / 148 / / zikhAdibhya in / 7 / 2 / 4 // zikhAyAH / 6 / 2 / 76 / / ziTaH pratha-sya / 1 / 3 / 35 // ziTayaghoSAt / 1 / 3 / 55 / / ziTayAdyasya dvitIyo vA / 1 / 3 / 56 / / ziDDhe'nusvAraH / 1 / 3 / 40 // zidavit / 4 / 3 / 20 // zirasaH zIrSan / 3 / 2 / 101 // zirISAdikakaNau / 6 / 2 / 77 // ziro'dhasaH-kye / 2 / 3 / 4 // zighuT / 1 / 1 / 28 / /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 1 zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane 1 / zilAyA eyacca / 7 / zilAlipAtre / 6 / 3 / zilpam / 6 / 4 / 57 / / zivAderaNa / 6 / 1 / 60 / / zizukrandA--ya: / 6 / 3 / 200 / / zIGa eH ziti / 4 / 3 / 104 / / zIGo rat / 4 / 2 / 115 / / zIzraddhAnidrA -luH / 5 / 2 / 37 / / zItAcca kAriNi / 7 / 1 186 / / zItoSNatR --he / 7 / 1 zItoSNAdRtau / 7 / 3 / zIrSaH svare taddhite / 3 2 / 103 / / zIrSacchedAdyo vA / 6 / 4 / 184 / / zIlam / 6 / 4 / 56 / / 62 / / 20 / / 113 / / 186 / / zIlikAmi - raNaH / 5 / 1 / 73 / / zukrAdiya: / 6 / 2 / 103 / / zuGgAbhyAM bharadvAje / 6 / 1 / 63 / / zuNDikAderaNa, / 6 / 3 / 154 / / zunaH / 3 / 2 / 60 / / zunIstana - TdheH / 5 / 2 / 116 / / zuno vacodUt / 7 / 1 / 33 / / zubhrAdibhyaH / 6 / 1 / 73 / / zuSkacUrNa--va / 5 / 4 / 60 / / zUrpAdvAJ / 6 / 4 / 137 // zUlAt pAke / 7 / 2 / 142 / / zUlokhAd yaH / / 2 / 141 / / zRGkhala--bhe / 7 / 1 / 161 / / zRGgAt / 7 / 2 / 12 / / zR -kama-gama--kaN / 5 / 2 / 40 / / zR. vanderAruH / 5 / 2 / 35 / / zepapucchalA--naH / 3 / 2 / 35 / / zevalAdyAde-yAt / 7 / 3 / 43 / / zeSAt parasmai / 3 / 3 / 100 / / zeSAd vA / 7 / 3 / 175 / / zeSe / 2 / 2 / 81 / / zeSe / 6 / 3 / 1 / zeSe bhaviSyantyayadau / 5 / 4 / 20 // zeSe luk / 2 / 1 / 8 // zokApanuda--ke / 5 / 1 / 143 / / zobhamAne / 6 / 4 / 102 / / zo vrate / 4 / 4 / 13 / / zaunakAdibhyo Nin / 6 / 3 / 186 / / zau vA / 4 / 2 / 65 / / znazvAtaH / 4 / 2 / 66 / / znAstyorlu' k / 4 / 2 / 60 / / zyaH zIrdra vamUrti - rze / 4 / 1 / 67 / / zyazavaH / 2 / 1 / 116 / / zyAmalakSaNA--STe / 6 / 1 / 74 / / zyAvArokAdvA / 7 / 3 / 153 / / zyetai harita---nazva / 2 / 4 / 36 / / zyainaMpAtA - tA / 6 / 2 / 115 / / zraH zRtaM haviH kSIre / 4 / 1 / 100 / / zranthagrantho nluk--ca / 4 / 1 / 27 / / zrapeH prayotraikye / 4 / 1 / 101 / / zravaraNAzvatthAnnAmnyaH / 6 / 2 / 8 // zraviSThASADhAdIyaN ca / 6 / 3 / 105 / / zrAraNAmAMsau-- -- vA / 6 / 4 / 71 / / zrAddhamadya-nau / 7 / 1 / 166 / /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 103 zritAdibhiH / 3 / 1 / 62 / / zrumacchamI--yaJ / 7 / 3 / 68 / / zruvo'nAprateH / 3 / 3 / 71 / / zrusadavasbhyaH --vA / 5 / 2 / 1 / / zrasra drapra--rvA / 4 / 1 / 61 / / zreNyAdikRtA--rthe / 3 / 1 / 104 / / zrotriyAdaluk ca / 7 / 1 / 71 / / zrotrauSadhi--ge / 7 / 2 / 166 / / / zro vAyuvarNanivRtte / 5 / 3 / 20 // zrautikRvadhiva-dam / 4 / 2 / 108 / / zvAdibhyaH / 5 / 3 / 62 / / zlAghaha nusthA--jye / 2 / 2 / 60 / / zliSaH / 3 / 4 / 56 / / zliSazIG--ktaH / 5 / 1 / 6 / / zvagaraNAdvA / 6 / 4 / 14 / / zvan-yuvan-ma--uH / 2 / 1 / 106 // zvayatyasUvaca-ptam / 4 / 3 / 103 // zvazuraH zvazrUbhyAM vA / 3 / 1 / 123 / / zvazurAdyaH / 6 / 1 / 61 / / zvasajapavama-maH / 4 / 4 / 75 / / zvasastAdiH / 6 / 3 / 84 / / / zvaso vasIyasaH / 7 / 3 / 121 // zvastanI tA-tAsmahe / 3 / 3 / 14 / / zvAdibhyo'J / 6 / 2 / 26 / / zvAderiti / 7 / 4 / 10 // zva tAzvAzvatara-luk / 3 / 4 / 45 / / zvarvA / 4 / 1 / 86 / / SaH so'STaya-kaH / 2 / 3 / 68 / / SaTkati-thaT / 7 / 1 / 162 // SaTtve SaDgavaH / 7 / 1 / 135 / / SaDvajaeNka-re / 7 / 3 / 40 / / SaDhoH kaH si / 2 / 1 / 62 / / ssnnmaasaadvysi-kau| 6 / 4 / 108 // SaNmAsAdya-karaNa / 6 / 4 / 115 / / SaSTayAderaH-de: / 7 / 1 / 158 / / SaSThAt / 7 / 3 / 25 / / SaSTho vA'nAdare / 2 / 2 / 108 / / SaSThya yatnAccheSe / 3 / 1 / 76 / / SaSThayAH kSepe / 3 / 2 / 30 / / SaSThayAH samUhe / 6 / 2 / 6 / / SaSThayA dharmya / 6 / 4 / 50 // SaSThayAntyasya / 7 / 4 / 106 / / SaSThayA rUpya-TU / 7 / 2 / 80 // SAtpade / 2 / 3 / 62 / / SAdihan-Ni / 2 / 1 / 110 // SAvaTAdvA / 2 / 4 / 66 / / Si tavargasya / 1 / 3 / 64 // Sito'Ga / 5 / 3 / 177 / / SThivaklamvAcamaH / 4 / 2 / 110 // SThisivo'naTivA / 4 / 2 / 112 / / SyA putrapatyoH -Se / 2 / 4 / 83 // saMkaTAbhyAm / 7 / 3 / 86 / / sNkhyaakss-ttau| 3 / 1 / 38 // saMkhyAGkAt sUtre / 6 / 2 / 128 // saMkhyADate-kaH / 6 / 4 / 130 // saMkhyAtA-vA / 7 / 3 / 117 / / saMkhyAtaika-rat / 7 / 3 / 116 // saMkhyAdeH pAdA-ca / 7 / 2 / 152 //
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane saMkhyAderguNAt / 7 / 2 / 136 / / saMkhyAderhAya-si / 2 / 4 / 6 // saMkhyAdezcA-caH / 6 / 4 / 80 // saMkhyAdhi-ni / 7 / 4 / 18 / / saMkhyAnAM SrNAm / 1 / 4 / 33 // saMkhyAne / 3 / 1 / 146 // saMkhyApANDU-meH / 7 / 3 / 78 // saMkhyApUraNe DaT / 7 / 1 / 155 / / saMkhyAyAH sNgh-tthe| 6 / 4 / 171 / / saMkhyAyA dhA / 7 / 2 / 104 / / saMkhyAyA nadI-m / 7 / 3 / 61 // saMkhyAvyAyAdaguleH / 7 / 3 / 124 / / saMkhyA samAse / 3 / 1 / 163 // saMkhyA samAhAre / 3 / 1 / 28 / / saMkhyA samAhAre-yam / 3 / 1 / 16 // saMkhyAsAya--vA / 1 / 4 / 50 / / saMkhyAsaMbha-rca / 6 / 1 / 66 / / / saMkhyAhardivA-TaH / 5 / 1 / 102 // saMkhyaikArthA-zas / 7 / 2 / 151 // saMgate'jayama / 5 / / 5 / / saMghaghoSA-aH / 6 / 3 / 172 // . saMghe'narve / 5 / 3 / 80 / / saMcAyyakuNDa-tau / 5 / 1 / 22 // . saMjJA durvA / 6 / 1 / 6 // saMdhyakSarAttena / 7 / 3 / 42 // saMniveH / 3 / 3 / 57 / / saMniverardaH / 4 / 4 / 63 / / saMnivyupAdyamaH / 5 / 3 / 25 // saMparivyanuprAdvadaH / 5 / 2 / 58 // saMpare: kRgaH ssaT / 4 / 4 / 61 // saMparervA / 4 / 1 / 78 // sNprtersmRtau| 3 / 3 / 66 // sapradAnAccAnya-yaH / 5 / 1 / 15 // saMprAjjA jJau / 7 / 3 / 155 / / saMprAdvasAt / 5 / 2 / 61 // saMpronneH saM-pe / 7 / 1 / 125 / / saMbandhinAM saMbandhe / 7 / 4 / 121 // saMbhavadavaharatozca / 6 / 4 / 162 / / saMbhAvane'lamartha-ktau / 5 / 4 / 22 / / saMbhAvane siddhavat / 5 / 4 / 4 / / saMmatyasU-taH / 7 / 4 / 86 // saMmadapramadau harSe / 5 / 3 / 33 / / saMyogasyA-k / 2 / 1 / 88 // saMyogAt / 2 / 1 / 52 / / . saMyogAdinaH / 7 / 4 / 53 // saMyogAdataH / 4 / 4 / 37 // saMyogAdRdarteH / 4 / 3 / 6 // saMyogAdervA-SyeH / 4 / 3 / 65 / / saMvatsarAgra-ca / 6 / 3 / 116 / / saMvatsarAt-NoH / 6 / 3 / 60 // saMviprAvAt / 3 / 3 / 63 / / saMveH sRjaH / 5 / 2 / 57 / / saMzayaM prApte jJeye / 6 / 4 / 63 // saMsRSTe / 6 / 4 / 5 // saMskRte / 6 / 4 / 3 // saMskRte bhakSye / 6 / 2 / 140 // saMstoH / 5 / 3 / 66 // saH sijastedisyoH / 4 / 3 / 65 / /
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 105 sakthyakSNaH svAGge / 7 / 3 / 126 // sakhivaNigdUtAdyaH / 7 / 1 / 63 // sakhyAdereyaNa / 6 / 2 / 88 / / sakhyurito'zAvat / 1 / 4 / 83 // sajuSaH / 2 / 1 / 73 / / sajervA / 2 / 3 / 38 // sati / 5 / 2 / 16 // satIcchArthAt / 5 / 4 / 24 / / satIrthyaH / 6 / 4 / 78 / / satyAmadAstoH kAre / 3 / 2 / 112 / / satyAdazapathe / 7 / 2 / 143 / / satyArthavedasyAH / 3 / 4 / 44 / / satsAmIpye sdvdvaa| 5 / 4 / 1 // sadAdhune-hi / 7 / 2 / 66 // sado'prateH--deH / 2 / 3 / 44 // sdyo'dy--dri| 7 / 2 / 7 / / sanastatrA''vA / 4 / 3 / 66 / / sani / 4 / 2 / 61 / / sanIGazca / 4 / 4 / 25 // sanbhikSAzaMseruH / 5 / 2 / 33 / / sanmahatparamo--yAm / 3 / 1 / 107 / / sanyaGazca / 4 / 1 / 3 / / sanyasya / 4 / 1 / 56 / / sapatnyAdau / 2 / 4 / 50 // sapatrAniSpatrA--ne / 7 / 2 / 138 // sapiNDe vayaHsthAnA-dvA / 6 / 1 / 4 // sapUrvAt--dvA / 2 / 1 / 32 // sapUrvAdikaNa / 6 / 3 / 70 // saptamI--Imahi / 3 / 3 / 7 // saptamI cA-Ne / 2 / 2 / 106 // saptamI cordhv-ke| 5 / 3 / 12 // saptamI co-ke / 5 / 4 / 30 / / saptamI dvitI-bhyaH / 7 / 2 / 134 // saptamI yadi / 5 / 4 / 34 // saptamI zauNDAdyaiH / 3 / 1 / 88 // saptamyadhikaraNe / 2 / 2 / 65 / / . saptamyarthe kri-ttiH / 5 / 4 / 6 / / saptamyAH / 5 / 1 / 166 / / saptamyAH / 7 / 2 / 64 // saptamyA AdiH / 7 / 4 / 114 // saptamyA pUrvasya / 7 / 4 / 105 / / saptamyA vaa| 3 / 2 / 4 / / saptamyatApyorbADhe / 5 / 4 / 21 // sabrahmacArI / 3 / 2 / 150 / / samaH kSNoH / 3 / 3 / 26 // samaH khyaH / 5 / 1 / 77 // samaH pRcaipjvareH / 5 / 2 / 56 // samajanipaniSada-gaH / 5 / 3 / 66 // samatyapAbhi-raH / 5 / 2 / 62 / / samanuvyavAddhaH / 5 / 2 / 63 // samayAt prAptaH / 6 / 4 / 124 / / samayAdyA-yAm / 7 / 2 / 137 // samarthaH padavidhiH / 7 / 4 / 122 // samavAndhAttamasaH / 7 / 3 / 80 // samastatahite vA / 3 / 2 / 136 // samastRtIyayA / 3 / 3 / 32 // samAMsamI-nam / 7 / 1 / 105 / / samAnapUrva-t / 6 / 3 / 76 //
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane samAnasya dharmAdiSu / 3 / 2 / 146 // samAnAdamo'taH / 1 / 4 / 46 / / samAnAnAM-rghaH / 1 / 2 / 1 // samAnAmarthenaikaH zeSaH / 3 / 1 / 118 // samAyA InaH / 6 / 4 / 106 // samAsAntaH / 7 / 3 / 66 / / / samAse'gne: stutaH / 2 / 3 / 16 / / samAse'samastasya / 2 / 3 / 13 // samiraNA sugaH / 5 / 3 / 63 // samidhA -nyaNa / 6 / 3 / 162 / / samIpe / 3 / 1 / 35 / / samudAGo yameragranthe / 3 / 3 / 18 // samudo'jaH pazau / 5 / 3 / 30 / / samudrAnnRnAvoH / 6 / 3 / 48 / / samUhArthAt samavete / 6 / 4 / 46 / / / sameM'ze'rdhaM nvaa| 3 / 1 / 54 // samogama-zaH / 3 / 3 / 84 / / samo giraH / 3 / 3 / 66 / / samo jJo'-vA / 2 / 2 / 51 // samo muSTau / 5 / 3 / 58 / / samo vA / 5 / 1 / 46 / / samrAjaH kSatriye / 6 / 1 / 101 // . samrAT / 1 / 3 / 16 // sayasitasya / 2 / 3 / 47 / / sarajasopa-vam / 7 / 3 / 64 // sarUpAd dreH-vat / 6 / 3 / 206 / / saro'no-mnoH / 7 / 3 / 115 / / sarteH sthir-tsye| 5 / 3 / 17 // sartyatairvA / 3 / 4 / 61 / / sarvacarmaNa Inenau / 6 / 3 / 165 / / sarvajanANNyenau / 7 / 1 / 16 // sarvapazcA-yaH / 3 / 1 / 80 // sarvANA vA / 7 / 1 / 43 // sarvAt sahazca / 5 / 1 / 111 / / sarvAdayo'syAdau / 3 / 2 / 61 / / sarvAdiviSvaga-Jcau / 3 / 2 / 122 / / sarvAdeH pa-ti / 7 / 1 / 64 // sarvAdeH sarvAH / 2 / 2 / 116 // sarvAdeH smai-smAtau / 1 / 4 / 7 / / sadiDaspUrvAH / 1 / 4 / 18 / / sarvAderin / 7 / 2 / 56 / / sarvAnnamatti / 7 / 1 / 68 // sarvAMza-yAt / 7 / 3 / 118 / / . sarvobhayA-sA / 2 / 2 / 35 / / salAturAdIyaNa / 6 / 3 / 217 / / savizeSaNa-kyama / 1 / 1 / 26 / / sasarvapUrvAllup / 6 / 2 / 127 // sastaH si / 4 / 3 / 62 / / sasno prazaste / 7 / 2 / 172 // sasme hyastanI ca / 5 / 4 / 40 / / sasya zaSau / 1 / 3 / 61 / / sasyAd guNAt-te / 7 / 1 / 178 / / sastrikridadhi-mi / 5 / 2 / 36 / / saharAjabhyAM-dheH / 5 / 1 / 167 / / sahalubheccha-deH / 4 / 4 / 46 / / sahasamaH sadhrisami / 3 / 2 / 123 / / sahastena / 3 / 1 / 24 / / sahasrazata-daNa / 6 / 4 / 136 / /
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 107 sahasya so'nyArthe / 3 / 2 / 143 // sahAttulyayoge / 7 / 3 / 178 // sahAyAd vA / 7 / 1 / 62 / / sahArthe / 2 / 2 / 45 // sahivahe-sya / 1 / 3 / 43 / / sAkSAdAdizcvya rthe / 3 / 1 / 14 // sAkSAdraSTA / 7 / 1 / 167 // sAtihetiyUti-ti / 5 / 3 / 64 // sAdeH / 2 / 4 / 46 / / sAdezcAtadaH / 7 / 1 / 25 // sAdhakatamaM karaNam / 2 / 2 / 24 / / sAdhunA / 2 / 2 / 102 // sAdhupuSyatpacyamAne / 6 / 3 / 117 / / saadhau| 5 / 1 / 155 / / sAmIpye'dho-ri / 7 / 4 / 76 // sAyaMciraMprA-yAt / 6 / 3 / 88 / / sAyAhnAdayaH / 3 / 1 / 53 // sAravaizvA -yam / 7 / 4 / 30 / / saalvaat-ttau| 6 / 3 / 54 / / sAlvAMzapratya-diJ / 6 / 1 / 117 // sAsya paurnnmaasii| 6 / 2 / 18 / / sAhisAtive-t / 5 / 1 / 56 // sikatAzarkarAt / 7 / 2 / 35 / / sici-parasmai-ti / 4 / 3 / 44 / / sico'JjaH / 4 / 4 / 84 / / sico yaGi / 2 / 3 / 60 / / sijadyatanyAm / 3 / 4 / 53 / / sijAziSAvAtmane / 4 / 3 / 35 // sijvido'bhuvaH / 4 / 2 / 62 // siddhi:-t / 1 / 1 / 2 / / siddhau tRtIyA / 2 / 2 / 43 // sidhmAdi-gbhyaH / 7 / 2 / 21 // sidhyaterajJAne / 4 / 2 / 11 / / sindhvapakarAt kaannau| 6 / 3 / 101 / / sindhvAderaJ / 6 / 3 / 216 // siMhAdyaiH pUjAyAm / 3 / 1 / 86 / / sItayA saMgate / 7 / 1 / 27 // suH pUjAyAm / 3 / 1 / 44 / / sukhAdeH / 7 / 2 / 63 / / sukhAderanubhave / 3 / 4 / 34 / / sugadurgamAdhAre / 5 / 1 / 132 / / suga: syasani / 2 / 3 / 62 / / sug dviSAhaH-tye / 5 / 2 / 26 // suco vA / 2 / 3 / 10 // sujvArthe saM-hiH / 3 / 1 / 16 // sutaMgamAderiJ / 6 / 2 / 85 / / sudurvyaH / 4 / 4 / 108 // supanthyAdervyaH / 6 / 2 / 84 / / supUtyutsu-Ne / 7 / 3 / 144 / / suprAtasuzva-dam / 7 / 3 / 126 / / subhvAdibhyaH / 7 / 3 / 182 // suyajoIvanip / 5 / 1 / 172 / / suyAmnaH sauvI-niJ / 6 / 1 / 103 / / surAsIdhoH pibaH / 5 / 1 / 75 / / suvarNakArSAparaNAt / 6 / 4 / 143 // susardhAidrASTasya / 7 / 4 / 15 / / susaMkhyAt / 7 / 3 / 150 // susnAtAdi-ti / 6 / 4 / 42 / /
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] zrIsiddhahemacandrazandAnuzAsane suharita tRNa-t / 7 / 3 / 142 // suhRd-durha n-tre / 7 / 3 / 157 / / sUktasAmnorIyaH / 7 / 2 / 71 // sUteH paJcamyAm / 4 / 3 / 13 / / suutraaddhaarnne| 5 / 1 / 63 / / sUyatyAdyoditaH / 4 / 2 / 70 / / suuryaagstyyo-c| 2 / 4 / 86 / / sUryA vatAyAM vA / 2 / 4 / 64 // sRglahaH prajanAkSe / 5 / 3 / 31 / / sRghasyado marak / 5 / 2 / 73 // sRjaH zrAddhe-tathA / 3 / 4 / 84 / / sRjiziskR-vaH / 4 / 4 / 78 // sRjINa nazaSTva rap / 5 / 2 / 77 / / seH svAMcarurvA / 4 / 3 / 76 // seTa ktayoH / 4 / 3 / 84 / / seDnAniTA / 3 / 1 / 106 / / senAGgakSudra-nAm / 3 / 1 / 134 / / senAntakA-ca / 6 / 1 / 102 / / . senAyA vA / 6 / 4 / 48 // seAse karmakartari / 4 / 2 / 73 / / senivAsAdasya / 6 / 3 / 213 / / sodaryasamAnodayauM / 6 / 3 / 112 // sodhivA / 4 / 3 / 72 // somAt sugaH / 5 / 1 / 163 / / soruH / 2 / 1 / 72 / / so vA luk ca / 3 / 4 / 27 / / so'sya brahma-toH / 6 / 4 / 116 / / so'sya bhRti--zam / 6 / 4 / 168 / / so'sya mukhyaH / 7 / 1 / 160 // sau navetau / 1 / 2 / 38 / / sauyAmAyani--vA / 6 / 1 / 106 // saurvIreSu kUlAt / 6 / 3 / 47 / / skandasyandaH / 4 / 3 / 30 / / skabhnaH / 2 / 3 / 55 / / skRccha to-yAm / 4 / 3 / 8 // skrasRvRbhR--yAH / 4 / 4 / 81 // stambAd ghanazca / 5 / 3 / 36 // stambhUstambhU--ca / 3 / 4 / 78 / / stAdyazito--riTa / 4 / 4 / 32 // stusvajazcA--vA / 2 / 3 / 46 / / stenAnna luk ca / 7 / 1 / 64 / / stokAlpa-raNe / 2 / 2 / 76 / / stomeDaTa / 6 / 4 / 176 / / / styAdivibhaktiH / 1 / 1 / 16 // striyAH / 2 / 1 / 54 / / striyAH paMso-cca / 7 / 3 / 66 / / striyA DitAM--m / 1 / 4 / 28 / / . striyAM ktiH / 5 / 3 / 61 // striyAM nAmni / 7 / 3 / 152 / / striyAM nRto--maH / 2 / 4 / 1 / / striyAM lup / 6 / 1 / 46 // striyAm / 1 / 4 / 63 // striyAm / 3 / 2 / 66 // striyAmUdhaso'n / 7 / 3 / 166 / / strIdUtaH / 1 / 4 / 26 / / strI puMvacca / 3 / 1 / 125 / / strI bahuSvAyanaJ / 6 / 1 / 48 / / sthnnddilaat--to| 6 / 2 / 136 // sthalAdemadhaka--Na / 6 / 4 / 11 // sthAglAmlApaci--snuH / 5 / 2 / 31 //
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdisUtrAnukramaNikA [ 109 sthAdibhyaH kaH / 5 / 3 / 82 / / sthAnAntago-lAt / 6 / 3 / 110 // sthAnIvAvarNavidhau / 7 / 4 / 106 // sthApAsnAtraH kaH / 5 / 1 / 142 // sthAmAjinA-pa / 6 / 3 / 63 / / sthAsenisedha-pi / 2 / 3 / 40 // sthUladUra-naH / 7 / 4 / 42 // sthezabhAsa-raH / 5 / 2 / 81 // stho vA / 5 / 3 / 66 / / snAtAdve dasamAptau / 7 / 3 / 22 / / snAnasya nAmni / 2 / 3 / 22 / / snoH / 4 / 4 / 52 / / spardhe / 7 / 4 / 116 / / spRza-mRza-kRSa-vA / 3 / 4 / 54 / / spRzAdisRpo vA / 4 / 4 / 112 / / spRzo'nudakAt / 5 / 1 / 146 / / spRheApyaM vA / 2 / 2 / 26 / / sphAya sphAv / 4 / 2 / 22 // sphAyaH sphI vA / 4 / 1 / 14 / / sphura-sphuloji / 4 / 2 / 4 / / smiGaH prayoktuH svArthe / 3 / 3 / 61 / / smRtyarthadayezaH / 2. / 2 / 11 / / . smada tvarapratha-raH / 4 / 1 / 65 / / smRdRzaH / 3 / 3 / 72 // sme ca vrtmaanaa| 5 / 2 / 16 / / sme paJcamI / 5 / 4 / 31 / / smya jasahiMsa--raH / 5 / 2 / 76 // syadojave / 4 / 2 / 53 / / syAdAvasaMkhyeyaH / 3 / 1 / 116 / / syAderive / 7 / 1 / 52 / / syAdau vaH / 2 / 1 / 57 // syaujasa--diH / 1 / 1 / 18 // sras-dhvaMs-daH / 2 / 1 / 68 // sva jazca / 2 / 3 / 45 / / svajernavA / 4 / 3 / 22 / / svajJA'jabha-kAt / 2 / 4 / 108 // svatantra kartA / 2 / 2 / 2 // svaperyaDDe ca / 4 / 1 / 80 / / svapo raNAvuH / 4 / 1 / 62 / / svayaM sAmI ktana / 3 / 1 / 58 // svara-graha-dRza-vA / 3 / 4 / 66 // svara-duho vA / 3 / 4 / 10 // svarasya pare-dhau / 7 / 4 / 110 // svara-hana-gamo:-Ti / 4 / 1 / 104 // svarAcchau / 1 / 4 / 65 // svarAt / 2 / 3 / 85 / / svarAdayo'-yam / 1 / 1 / 30 // svarAduto-roH / 2 / 4 / 35 // svarAdupasargAt--dhaH / 4 / 4 / 6 / / svarAdedvitIyaH / 4 / 1 / 4 / / svarAdestAsu / 4 / 4 / 31 / / svare'taH / 4 / 3 / 75 / / svarebhyaH / 1 / 3 / 30 / / svare vA / 1 / 3 / 24 / / svare vA'nakSe / 1 / 2 / 26 / / svarga-svasti--pau / 6 / 4 / 123 / / svasRpatyorvA / 3 / 2 / 38 / / svasnehanArthA--SaH / 5 / 4 / 65 / /
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane svAGgatazcvyartha--zca / 5 / 4 / 86 / / svAGgAt ni / 3 / 2 / 56 / / svAGgAderakRta-heH / 2 / 4 / 46 / / svAGgAdvivRddhAtte / 7 / 2 / 10 / / svAGganAghraveNa / 5 / 4 / 76 / / svAGgeSu saktaM / 7 / 1 / 180 / / svAdeH znuH / 3 / 4 / 75 / / svAdvarthAdadIrghAt / 5 / 4 / 53 / / svAnminnIze / 7 / 2 / 46 / / svAmi-cihna - / 3 / / 84 / / svAmi vaizye'rthaH / 5 / 1 / 33 / / svAmIzvarA - taiH / 2 2 / 68 / / svAmye'dhiH / 3 / 1 / svArthe / 4 / 4 / 60 sveze'dhinA / 2 / 2 / 2 13 / / / / 104 / / / 15 / / svaira-NyAm / 1 / saTi samaH / 1 / 3 / 12 / / haH kAla-vrIhyoH / 5 / 1 / 68 / / hatyA - bhUyaM bhAve / 5 / 1 / 36 / / hanaH / 2 / 3 / 82 // hanaH sic / 4 / 3 / 38 // hanazca samUlAt / 5 / 4 / 63 / / hanRtaH syasya / 4 / 4 / 46 / / hano dhi / 2 / 3 / 94 / / hano ghnIrvadhe / 4 / 3 / 66 // hano gin / 5 / 1 / 160 // hano'ntardhanA-deze / 5 / 3 / 34 / / hano vadha - Jau / 4 / 4 / 21 / / hano vA vadhU ca / 5 / 3 / 46 / / / 3 / 161 / / 1 / 6 / / 26 / / 12 / / no hro ghnaH / 2 / 1 / 112 / / haratyutsaGgAdeH / 6 / 4 / 23 / / haritAderaJaH / 6 / 1 / 55 / / hoDAsssye puvaH / 5 / 2 / 86 / / halasIrAdikaraNa / 6 halasIrAdikaraNa / 7 halasya karSe / 7 / 1 / havaH ziti / 4 / 1 / haviranna - vA / 7 / 1 / 26 / / haviSyaSTanaH kapAle / 3 / 2 / 73 / / hazazvadyugAntaH - ca / 5 / 2 / 13 / / haziTo nA - sak / 3 / / 55 / / hastadanta - tau / 7 / 2 / 68 / / hastaprApye cerasteye / 5 / 3 / 78 / / hatArthAd graha- taH / 5 / 4 / 66 // hastipuruSAdvANa / 7 / 1 / 141 / / hasti bAhukapA - tau / 5 / 1 / 86 / / hAkaH / 4 / 2 / 100 / / hAko hi: kvi / 4 / 4 / 14 / / hAntasthAJ jIbhyAM vA / 2 / 1 / 81 // hAyanAntAt / 7 / 1 / 68 / / hitanAmno vA / 7 / 4 / 60 / / hitasukhAbhyAm / 2 / 2 / 65 / / hitAdibhiH / 3 / 1 / 71 / / himahatikASiye pad / 3 / 2 / 66 / / himAlaH sahe / 7 / 1 / 60 / / hiMsArthAdekApyAt / 5 / 4 / 74 / / hInAt svAGgAdaH / 7 / 2 / 45 / / To / 4 / 2 / 83 / /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAdisUtrAnukramaNikA [ 111 hakrornavA / 2 / 2 / 8 // hRgo gatatAcchIlye / 3 / 3 / 38 / / hago vayo'nudya me / 5 / 1 / 65 // hRdayasya--Nye / 3 / 2 / 64 // hRdbhagasindhoH / 7 / 4 / 25 / / hRdya-padya-tulya-bhya'm / 7 / 1 / 11 / / hRSeH kezaloma--te / 4 / 4 / 76 // heH praznAkhyAne / 7 / 4 / 67 // hetukartR karaNe--Ne / 2 / 2 / 44 / / hetutacchIlA--t / 5 / 1 / 103 / / hetusahArthe'nunA / 2 / 2 / 38 / / hetau saM--te 6 / 4 / 153 / / hetvarthastR--dyAH / 2 / 2 / 118 / / hemantAdvA taluk ca / 6 / 3 / 61 / / hemAdibhyo'J / 6 / 2 / 45 // hemArthAt mAne / 6 / 2 / 42 // hehaiSveSAmeva / 7 / 4 / 100 // hotrAbhya IyaH / 7 / 1 / 76 // hotrAyA IyaH / 7 / 2 / 163 / / ho dhuTpadAnte / 2 / 1 / 82 / / ho daH / 4 / 1 / 31 // hrasvaH / 4 / 1 / 36 / / hrasvasya guNaH / 1 / 4 / 41 // hrasvasya taH pitkRti / 4 / 4 / 113 / / * hrasvAnG-Na -no dve / 1 / 3 / 27 / / hrasvAnnAmnasti / 2 / 3 / 34 / / hrasvApazca / 1 / 4 / 32 / / hrasve / 7 / 3 / 46 / / hrasvo'pade vA / 1 / 2 / 22 / / zastanI--mahi / 3 / 3 / 6 // hyo godohAdI-sya / 6 / 2 / 55 / / hlAdo hlad--zca / 4 / 2 / 67 // hvaH samAhvayA-mnoH / 5 / 3 / 41 // hvaH spardhe / 3 / 3 / 56 / / hvAlipasicaH / 3 / 4 / 62 / / hviNorapviti vyau / 4 / 3 / 15 / /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryaviracitoNAdisUtra sUcI abheramuH / / 800 / / amimRbhyAM riNat / / 546 / / mehau cAntau / / 662 / / amervarAdiH / / 555 / / ambhikuNThika - ca / / 614 // arjeRRj ca / / 722 // artIraNabhyAM nas || 679 / / artINabhyAM pizatazau / / 536 / / aristu -maH / / 338 / / arteH zasAnaH / / 265 / / aratni: / / 682 // arterurAzau ca / / 667 / / arterUrca / / 736 / / zraH / / 2 / / agapulA-- Dit / / 363 // vilipulistika / / 660 / / ayaGgimadi - - AraH / / 405 / / asthivRrIbhyo Na uH // 768 // arjo'ntazca // 834 // aJceH kca vA / / 656 / / ariSNa u: / / 771 / / ajayuji-- ga ca / / 166 / / aJjayarteH kit / / 777 // aJjaghaveriSThuH / / 764 / / aDola ca vA / / 837 / / aDit / / 72 / / arDo'ntazca / / 836 / / aterithiH / / 673 / / adupAntyaR - ntaH / / 14 / / aderandha ca vA // 963 // aderiNat / / 104 / pradermaniH / / 685 // adestrin / / 626 // pradestrIriNaH / / 645 / / prado bhuvo DutaH / / 214 / / anaso vahe:-- :--DaH / / 1006 // anikAbhyAM taraH / / 437 / / anizR pR. -- ATaH / / 145 / / anerokahaH / / 565 // apuSadhanuSAdayaH / / 556 / / abheryAmAbhyAm / / 663 // adha ca / / 106 // arterbhukSinak / / 928 // arperiSaH / / 546 // alerambusaH / / 585 // avabhRnirR - -bhyaH / / 226 // avAdgo'cca vA / / 226 / / averiNat / / 665 / ave' ca vA / / 348 // ave ca vA / / 368 // avermaH / / 633 / / ve / / 61 / / averhasvazca vA / / 342 / / avyatigRbhyo'TuH // 762 / / azaUpaH pazca / / 312 / / zerAnno'ntazca / / 716 / /
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 113 azeDit / / 87 // ariMgat / / 415 / / azeryazcAdiH / / 158 / / azArazcAdiH / / 622 / / azorazcAdiH / / 688 // azorazcAdau / / 270 // praznoterIccAde: / / 442 / / as // 652 / / prAGa: kRha-naH / / 643 / / AGa: paNipani-bhyaH / / 36 / / prAGazca git / / 620 // ApaH kvip ha svazca / / 631 / / Apo'pa ca // 238 / / Apo'p ca / / 776 / / Apo'p ca / / 823 // Apo'p ca / / 861 / / prApo'pAptA-zca / / 664 / / AragervadhaH / / 254 // prAsphArDit / / 218 // iGgabibhyAmudaH / / 242 / / iNa prAs // 688 // iNaH / / 581 / / . iNa: kit // 328 / / iNastad / / 866 / / iNastazas / / 684 / / iNurvizA veriNa-gaH // 182 / / iNo Nit / / 668 / / iNo damak / / 638 / / iraNa dhAgbhyAM vA / / 386 // iNa pUbhyAM kit / / 438 / / idudupAntyA-ca // 17 / / ivarNAdi pi // 206 // iSeH svAkuk ca / / 757 / / iSerudhak // 256 // iSyazimasibhyastakak // 77 / / IG kamizami-Dit / / 641 // IDeraviD ha svazca // 76 / / ukSitakSyakSI-ran / / 600 // ucciliGgAdayaH / / 105 / / ucyaJceH ka ca // 665 / / uTajAdayaH / / 134 / / uDerupaka // 311 / / uD ca bhe / / 738 / / udakAcchaverDit / / 888 / / udarteNidvA / / 672 / / udvaTikulya-kumaH / / 351 / / undernaluk ca / / 271 // upasargAcceMDit // 754 / / upasargAdvasaH / / 233 / / ubheLetrau ca / / 615 // ubhyaverluk ca / / 303 // urdha ca / / 507 / / urverAderUdetau ca / / 814 / / uleH kit / / 828 // uzerazak / / 531 // uSeH killuk ca / / 88 / / uSeradhiH // 675 // uSeNa ca // 656 //
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane uSeo'ntazca // 556 / / RkRmRvR-pAlaH // 475 / / Rka va -uraNaH / / 166 // RcyujihuSI-kit / / 48 // RcchicaTivaTi-raraH / / 367 / / Rjanergo'ntazca / / 467 / / RjiriSi-kit / / 567 // Rjiza pa.bhyaH kit / / 554 // RjyajitaJci-kita / / 388 // RjiraJji-'sAnaH / / 276 / / RtR zu mRbhrA-zca / / 727 / / Rtorata ca / / 840 / / RdhipRthibhiSi-kit / / 874 // Rzijani-kit / / 361 / / R-zIzi-kvanip // 106 / / RSivRSilusi-kit / / 331 / / RsRta vyAli-raDaH / / 171 // RhRsRmRdhR-NiH / / 638 // RtaSTit // 6 // Rd dhRsRku-kit / / 635 // RdruheH kit / / 165 / / Rpa nahihani-uSaH / / 557 / / edheriniH // 683 // kakimakibhyAmandaH / / 245 / / kakutriSTubanuSTubhaH / / 632 / / kakeriNat // 640 // kakerubhaH / / 333 / / kakeriNadvA / / 243 / / kaGkariccAsya vA / / 631 / / kaJcukAMzuka-yaH // 57 / / kaTikuTayarteraruH // 812 / / kaTipaTikaNDi-polaH // 463 / / kaThicakisahi-poraH // 433 / / kaDerevarAGgarau / / 445 / / kaNibhallerdIrghazca vA / / 60 / / kaNyariNakhanibhyo riNadvA / / 166 / / kaNyaNeriNat // 56 // kadeNidvA / / 322 / / kanigadimaneH sarUpe // 8 // kaneH kovida-zca / / 410 // kanerInakaH // 73 / / kanerIzcAtaH // 534 / / kande kund ca // 818 // kapaTakIkaTAdayaH / / 144 // kapATavirATa-yaH / / 148 // kapoTavakoTA-yaH // 161 // kaphAdIrela ca / / 836 / / . kaberotaH paca / / 217 / / kamijanibhyAM bUH / / 847 / / kamitamizamibhyo Dit / / 107 // kamitimerdo'ntazca / / 54 / / kamipragAtibhyasthaH / / 225 / / kamivamijami-Nit / / 618 / / kamerata ucca / / 406 / / kamyamibhyAM buH / / 766 / / karkarAruH / / 813 // kalikulibhyAM mAsak // 584 / / kaligalerasyocca // 315 / /
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 115 kale: kilba ca / / 551 / / kaleraviGkaH / / 65 // . kalerApaH // 308 // kalermaSaH / / 562 // kaleSTit / / 532 / / kalyanimahi-ilaH / / 481 // kalyalipuli-indak // 246 / / kalyavimadi-'caH / / 114 / / kalyANaparyANAdayaH / / 163 / / kazermo'ntazca // 420 // kaDit / / 224 / / kaSerDacchau ca SaH / / 831 / / kasipadyAdibhyo riNat / / 835 / / kaseralAdiriccAsya / / 368 // kasyatibhyAmipuk / / 798 / / kAkusibhyAM kumbhaH / / 337 / / kAcchIGo DerUH // 851 / / / kAyaH kiricca vA / / 623 / / kAvAvIkrIzri-riNaH / / 634 // kicca / / 10 / / kitikaDi-jit / / 518 / / kito ge ca / / 587 / / kimaH zrI Nit / / 725 / / kiraH Sa ca / / 751 / / kiro'Gkorolazca vA / / 62 / / kirolazca vA // 147 // kilipilipizi-bhyaH / / 608 / / kileH kit / / 575 / / kizR vRbhyaH karaH / / 435 / / kIcakapecaka-yaH // 33 // kukeH ko'ntazca // 334 // kugupatikathi-keraH // 431 // kUgali-rayaH / / 365 // kuguhunI-kit // 170 // kucyorno'ntazca / / 652 / / kuTikuli-iJcak / / 123 / / kuTerajaH // 130 // kuTTiveSTi-imaH / / 346 / / kuTaya ndicuri-kumbaH / / 326 / / kuDituDaghaDeruvaH / / 524 / / kuNeH kit / / 180 / / / / 353 // kundumalinduma-dayaH / / 352 / / kupUsamiNa bhya--zca // 112 / / kuperva ca vA / / 247 / / kundrikudrayAdayaH // 665 / / kumudabudbudAdayaH / / 244 / / kumulatumula--dayaH // 487 // kulikanika--kiza: / / 535 / / kuliciribhyAmiGkak / / 64 // kulipuli--kit / / 410 // kulimayibhyAmUtak / / 215 // kuliluli--kAyaH / / 372 / / kalivilibhyAM kit / / 143 // kulerDaca vA / / 362 / / kulerijak / / 135 // kulezca mASak / / 563 / / kuvaH kub kunau ca / / 126 //
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane kuzikamibhyAM ca / / 503 / / kuzikahRdika--yaH / / 45 / / kuzeruNDak // 178 / / kuSeH kit / / 80 // kuServA / / 164 // kuSyuSisRpibhyaH kit / / 612 / / kuseridedau / 241 / / ka rcacUrcAdayaH // 113 / / ka lipilivizi--kit / / 476 / / kRkaDikaTivaTerambaH / / 321 / / kRkalerambhaH / / 336 / / kRkasthUrAdvacaH ka ca / / 728 / / kRkuribhyAM pAsaH // 583 // kRgaH kAdiH / / 846 / / kRga: kit / / 376 / / kRgo'JjaH // 136 / / kRgo dve ca / / 7 // kRgomAdizca / / 407 / / kRgo yaGaH / / 205 // kRgo vA / / 23 / / kRjanyedhipAbhya itvaH / / 526 / / kRtiputilati--kit / / 76 / / kRteH kRnt ca / / 458 / / kRteH krUkRcchau ca // 365 // kRtestarka ca / / 723 / / kRtyazaubhyAM snaka / / 264 // kRdhUtanyRSibhyaH kit // 440 / / kRpikSudhipI--kit / / 815 / / kRpiviSivR--Naka // 161 // kRpizakibhyAmaTi: // 630 // kRbhUbhyAM kit // 660 / / kRlAbhyAM kit / / 780 / / kRvApAji--uraNa / / 1 / / kRvRbhRvanibhyaH kit / / 528 / / kRzaka zAkheroTa: / / 160 / / kRzR kuTigrahi-vA / / 616 / / kRzerAnuka // 764 // kRSicamitani-UH // 826 / / kRSerguNavRddhI ca vA / / 31 / / kRSezcAdeH / / 641 / / kRsikamyami-stun / 773 / / kRhanestuka nuko / / 761 // kRhRbhUjIvi-eNa : / / 772 / / kR.gR.pR.-kit / / 188 / / kR ga za da vag-varaT / / 441 // kR graRtaur ca // 734 / / kRtR bhyAmISaH / / 553 / / kR pR kaTipaTi--rahaH / / 586 // kR vRkalyali-Ataka / / 206 / / kR.zU gR zali--bhaH / / 326 / / kR zR pR.pUg--IraH / / 418 / / kR zu sR-sya // 268 // kevayubhuraNyva--yaH / / 746 / / karavabhairava--yaH / / 516 // ke zIzamiramibhyaH kuH // 746 // koracoramora--yaH / / 434 / / koradUSATarUSa--dayaH / / 561 // korandhaH // 257 / /
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ koraSaH / / 544 / ko ruruSTiraNTibhyaH / / 28 / / korDikhiH / / 626 // koDim / / 636 / / koSAdiH / / 648 // korvA / / 466 / korvA / / 526 // kauteriyaH / / 375 / / krakacAdayaH / / 115 / / kamimikSame - taH // / 642 / / kramitami vA / / 613 // kamimathibhyAM canmanau ca / / 12 / / krameH kRm ca vA / / 53 / / kramerelakaH / / 66 // krIkalyali - ikaH / / 38 // zipizi - kit / / 212 / / R zervRddhizca / / 265 // klizaH ke ca // 530 / / kvaNerDayiH / / 661 // kvipi mlecchazca vA / / 880 / / kSaH kit / / 167 / / kSipeH kit / / 642 / / kSiperaNa ka / / 770 / / kSucupipUbhyaH kit // 301 // uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA kSuhibhyAM vA / / 341 / / khajerarITa: / / 152 / / khano luk ca / / 808 // khaliphali -- USaH / / 560 / / khalihiMsibhyAmInaH // 286 // khalyamirami -- ratiH / / 653 / / khurakSuradUra--ya: / / 366 / / gandheracantiH / / 508 / / gamimikSami - Dit / / 937 / / gameH sanvacca / / 762 / / gamerA ca / / 453 / / merin / / 16 / / gamerjam ca vA / / 13 / / gameddvei ca / / 885 // [ 117 gamyamiramya -- gaH / / 62 / / gayahRdayAdayaH / / 370 / / gAdAbhyAmeSNaka / / 166 / / guGa IdhukadhukI / / 74 / / guDerUcaT / / 120 / / gudhista ca / / 568 / / gupimithibhyaH kit / / 483 / / guluJchapili-ya: / / 126 / / gUhalaguggulukamaNDalavaH / / 824 / / gRdhergabh ca / / 661 / / gR. ja. dRvR - zca / / 153 / / gRdR rami-bhaH / / 327 / / gR. pa. durvidhuvibhyaH kvip / / 643 / / goH kit / / 236 / / gopAderanerasiH // 708 / / grasihAgbhyAM grA - ca / / 336 / / graherA ca / / 605 // grahyAdbhyaH kit / / 494 // grogRS ca / / 646 / / groNit / / 156 / /
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane gromAdirvA / / 860 // glAnudibhyAM DauH // 868 // ghaTAghATAghaNTAdayaH / / 141 // ghasivazipuTi-kit / / 416 / / ghuyuhipituzordIrghazca // 24 // ghRvIhvAzuSyu-kit / / 183 / / cakirami-sya / / 363 / / cakSaH zidvA / / 666 / / cakSeH zidvA / / 1.01 // caTikaThipadibhya AkuH // 752 / / caNDibhallibhyAmAtakaH / / 82 / / caterur / / 648 // candoramas // 686 / / capereTa: // 158 / / cameruccAtaH // 632 / / camerUruH // 814 / / cAtvAlakaGkAla-dayaH // 480 / / cAyaH ke ca / / 778 // cAyeH keka ca / / 366 / / cAyenau hrasvazca vA // 957 // cikkaNakukkaraNa-dayaH / / 160 / / cijizusi-zca / / 362 // cinIpImyazibhyo ruH // 806 / / cimidizaMsibhyaH kit / / 454 / / cime? caDaJcau / / 122 // cireriTobha ca / / 146 / / cumbikumbi-ca / / 360 / / chadivahibhyAM chandodhau ca / / 654 / / chavicchivi-dayaH / / 706 / / chidibhidipiTervA // 30 / / cho DaggAdirvA // 471 / / jajalatitala-yaH / / 18 / / jaTharakrakara-dayaH / / 403 // janipariNakiju--zca / / 140 // janihanizadyartesta ca / / 806 / / jambIrAbhora--dayaH / / 422 / / jAyA miga: / / 860 / / jibhRsRbhrasji--zca // 447 / / jINa zIdI--kit // 261 / / jIveradAnuk / / 765 / / jIverAtuH // 782 / / jIverAtRkojaiva ca // 67 / / . jIvermazca / / 216 / / z2a kR ta zR.--NDaH / / 173 // z2a pR.dR.za --dau / / 47 // vizibhyAmantaH / / 216 // z2a vR bhyAmUthaH / / 236 / / z2a zR stR jAgR--Git / / 705 / / ja Sorazca vaH / / 664 / / jhamerbhaH / / 137 / / TiNTazcar ca vA // 150 / / Dit / / 605 // DimeH kit / / 356 // DInIbandhi-DimbaH // 325 / / gelp // 20 // taGkivaGkayaGki-riH / / 662 // taDerAgaH / / 67 // tanita lApA--utraH / / 461 / /
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 119 tanityajiyaji-Dad // 865 / / tanerDauH // 748 // taneDit / / 674 / / tanevaca / / 872 // taneryatuH / / 781 // tapyariNapanya--rasaH / / 566 / / tamimanikariNabhyo DuH // 765 / / tameo'ntodIrghastu vA / / 486 / / talikasimyAmIsaga / / 576 // tavervA / / 550 // tasa / / 580 // tijiyujerga ca // 345 // tinizetizAdayaH / / 537 / / tIvara-dhIvara-dayaH // 444 / / tudAdiviSiguhi-kit // 5 // tudhAdivRji-kit / / 273 / / tudimadipadya--zchak // 124 / / tubhUstubhyaH kit / / 666 / / tumbastambAdayaH // 320 / / tumberuruH / / 817 // tulvalelvalAdayaH / / 500 / tuSikuThibhyAM kit // 408 / / taSerIma raNo'ntazca / / 640 / / tRpivapikupi--kit / / 468 / / tRpeH kat / / 881 // tR ka kRpi--kITa // 151 / / tR ka za pR.--raNaH // 187 / / tR khaDibhyAM DUH / / 845 / / tR jibhUvadi--bhya: / / 221 / / tR dU bhyAM dUH / / 846 / / tR palimalerakSuH / / 827 / / tR bhramyadyApi--zca / / 611 // ta stu tandritantrya--IH / / 711 / / toH kik / / 866 / / traH kAdiH / / 406 / / aT // 446 / / . perusaH / / 578 // tvaSTakSatRduhitrAdayaH / / 865 / / dadhiSAyyadIdhISAyyau / / 374 / / damerunasUnasau / / 687 / / dabheNidvAdazca DaH // 402 / / // 686 / / damerluk ca / / 756 / / damo duND ca / / 335 / / damyamitami--staH // 200 / / dalivali--'paH // 304 / / dalerIpo dila ca // 310 // dastyUhaH / / 564 // dAbhAbhyAM nuH // 786 // dAbhUkSaNyundi-ranuG / / 763 / / dinanagnaphena-yaH // 268 // diva RH / / 852 / / divAdirabhi--kit / / 572 / / divipurivaSi--kit / / 566 // diverDin // 646 // divedyauM ca // 448 // divyavizruku--'TaH / / 142 / / duHsvapavanibhyaH sthaH / / 732 //
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dukUla-kukUla-dayaH / / 461 / / durodraH-durca // 156 // duDit // 666 / / dRpRbhRmR-'taH / / 207 / / dRbhicapeH svarA--zca / / 841 / / dRmuSikRSi--kit / / 651 / / dR kR na sRbhR--'kaH / / 27 / / dR.pR.va.bhyo viH / / 704 / / deGaH / / 668 // do DimaH // 355 // dhu gamibhyAM DoH / / 867 // dhu terAdezca jaH // 691 / / dya drubhyAm / / 744 / / dhu sunibhyo mAGo Dit / / 266 / / dramo riNadvA // 15 // drAgAdayaH / / 870 / / druhivRhimahi--katR: / / 884 / / druhRvRhi--iNaH / / 164 / / drorvA // 184 // droha svazca / / 868 / / dvArazRGgAra--dayaH // 411 // dhAgrAjiza --nyaH / / 376 // dhAlUziddhibhyaH / / 70 / / dhUgo dhun ca / / 785 / / dhUmUbhyAM likliNI // 701 // dhUzAzIGo ha svazca / / 678 / / dhRSivahe--sya / / 186 // dhRSadidhiSadidhISau ca / / 842 / / dheH zit / / 787 // dhyApyo/pIca // 108 / / dhra dhUdi--kit / / 26 / / natra ApeH / / 211 / / natra Iherehedhau ca / / 675 / / natraH Rmigami--Dit / / 4 / / naJaH puMseH // 32 // / naJaH saheH SA ca / / 181 / / najo dAgo DitiH / / 667 // namo bhuvo Dit // 512 / / najo lambernaluk ca / / 838 / / no vyatheH / / 552 / / najo halipateH / / 358 / / naDeriNat / / 712 / / nadivallayarti--rariH / / 668 / / namitanijani-ca / / 136 / / nameH pa ca / / 862 / / name k ca / / 720 / / narkuTa-kukkuTo-yaH / / 155 / / nazi-nbhyAM naktananau ca / / 635 / / nasivasikasi-riNata / / 40 / / nahilaGgerdIrghazca // 466 / / naherbha ca // 621 // nAmyupAntyaka gR.-kit / / 606 // nighRSISya-kit / / 511 / / niyaH SAdiH / / 864 / / niyo Dit / / 854 // niyo Dit / / 664 / / niyo vA / / 302 / / niraiNa Uhaz / / 563 / /
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 121 niSajedhit / / 671 / / niSka-turuSko-yaH // 26 // nInarami-kit / / 227 / / nImIkutucerdIrghazca / / 443 // nIvIprahRbhyo Dit / / 616 / / nIsAvRyuza.-miH / / 687 / / nIhviNdhya-stvaH / / 525 / / nuvo dhathAdiH / / 673 / / natizRdhi-kit / / 844 / / neH syateradhak / / 252 // neraJceH / / 724 // nyukhAdayaH / / 60 / / nyujhyAmaJceH--cca / / 1003 / / nyudbhyAM zIGaH / / 228 / / paMsedIrghazca / / 718 // paHpIpyau ca vA / / 775 // . pacivacibhyAM sas / / 683 // pacericcAtaH / / 735 / / paJcamADaDaH / / 168 // paTacchapadAdayo-ragAH / / 883 / / paTivIbhyAM Tisa-Disau / / 576 / / paTheriNat / / 287 // patikRlUbhyo Nit / / 476 / / patitamitR --GgaH // 68 / / pate: salaH // 504 / / pateratriH / / 667 / / pateratrin / / 630 // pathayUtha--dayaH / / 231 / / pathi-manthibhyAm / / 626 // padipaThipaci--bhyaH / / 607 // panerdIrghazca / / 766 // pampAzilpAdayaH / / 300 // paramAt kit // 625 / / parAbhyAM zR--Dit // 742 // parAccho Dit // 255 / / palimRbhyAmANDukaNDuko / / 767 / / palisacerivaH / / 522 // palerAzaH / / 533 / / paSoNit / / 162 / / SaSThadhiThAdayaH / / 166 // pastho'ntazca // 663 // pATyajibhyAmaliH // 702 / / pAteH kRth / / 863 / / pAtericca / / 858 / / pAtejasthasau / / 677 / / pAteDumsuH // 1002 // pAtervA / / 656 / / pAdAccAtyajibhyAm / / 620 / / pAdAvamyamibhyaH za: / / 527 // pApulikRSi--kit / / 41 // pAreraj // 873 / / pAhAbhyAM payahyau ca / / 653 // picaNDairaNDa-dayaH // 176 / / piJchola-kallola-dayaH / / 465 / / pijimaji--UlaH // 488 / / pizimithikSudhibhyaH kit / / 260 / / pizerAcak / / 116 // piSaH pin-piNyau ca / / 36 / / pIGa: kit / / 821 / / pIDo nasak / / 582 //
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ] pIpUGo ha, svazca / / 125 / / pImRgamitra - yuH / / 741 / / pIvizikuriNa -- kit / / 163 / / putapitta --daya: / / 204 / / putrAdayaH / / 455 / / pule : kit / / 50 / / puvaH pun ca / / 128 // pUgo gAdiH / / 174 / / pUmudibhyAM kit / / 93 / / hoH punmUrau ca / / 86 / / pUnyamibhyaH zca / / 647 / / pRpUbhyAM kit / / 293 // pRSi raJji- kit / / 208 / / pRSihRSibhyAM vRddhizca / / 636 / / pR. kAhRSidhRSISi - kit // 726 // pR. palibhyAM Tit-sya // / 11 // pR. palibhyAM rit / / 248 / / pyAdhApanyani- - naH / / 258 // praH zuH / / 825 / / praH sad / / 897 / / pratheviT pRth ca / / 521 / / pratherluk ca vA / / 647 / / praprateryAbudhibhyAm / / 623 / / prahvAhvAya-yaH / / 514 / / prAGa: pariNapani - bhyaH / / 42 / / prAtsadirI - zca / / 610 / / prAtstha: / / 624 / / prAdatera r / / 645 // zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane priyaH kit // 66 // prIkaipainIleraGguk / / 761 / / pruSipluSizuSi - sik / / 707 / / plujJAya jiSapi - sti: / / 646 / / pluSeH plaS ca / / 566 / / phanasatAmarasAdayaH / / 573 / / phalivalyamerguH / / 758 / / phale : phelU ca / / 830 / / phalergo'ntazca / / 261 / / baMhibR herna luk ca / / 660 / / bandhivahi - itraH / / 456 / / bandheH / / 157 / bali bili-grAhakaH / / 81 / / balefradvA / / 536 // balervo'ntazca vA / / 133 / / bahulaM gaNavRddhI cAdeH / / 16 / / bRherno'cca / / 613 / bhaje : kagau ca / / 477 / / bhaNDernaluk ca vA / / 482 / / bhandervA / / 391 // bharidutau cAtaH / / 103 / / bhAvaH // 886 // bhApAcaraNa - paH / / 266 / / bhikSuNI / / 168 / / bhiyaH So'ntazca vA / / 344 / / bhiyo dva e ca / / 78 / / bhillAcchabhalla - dayaH / / 464 / / bhiSebhiSabhiSNau ca vA / / 131 / / bhIvRdhiru - raH / / 387 / / bhIraNa - zalivali - kaH / / 21 / / bhujikuti - kit / / 305 / / bhujeH kit / / 802 / /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 123 bhuvo vA / / 622 / / bhUkSipicareranyuk / / 804 // bhUgR vadicaribhyo Nit // 460 / / bhUsUkuzivizi-kit / / 663 // bhRpaNibhyAmij-ca / / 875 / / bhRbhRtR tsari-uH / / 716 / / bhRvRbhyAM no'ntazca / / 64 / / bhRzIzapi-'tha: / / 232 / / bhramigamitanibhyo Dit // 843 / / bhra gatRNaguNa-dayaH / / 186 // maghAghavAghadIrghAdayaH / / 110 // maGkarnaluk-sya // 424 / / maGkamakamukau ca // 154 / / maGga luk ca / / 253 / / maNDemaDuD ca / / 55 / / mariNavaseNit / / 516 // madimandicandi-iraH / / 412 / / madeH syaH / / 383 / / man // 611 // manijanibhyAM dhatau ca // 721 / / manerudetau-vA / / 612 / / manermanamAtau ca / / 100 / / mayedhibhyAmUkhekhau // 61 // malervA / / 517 / / mavAkazyAmAka-yaH / / 37 / / maSimaservA / / 15 / / masjISyazibhyaH suk / / 826 / / masjyaGkibhyAmuzaH / / 538 / / masyasighasi-uriH / / 666 / / mahatyurca // 737 // mahikariNacaNya-Nit // 428 / / maheruccAsya vA // 86 / / maherelaH / / 462 // maheriNadvA / / 285 // mahyavibhyAM Tit / / 547 // mAGastaleruGgaka ca / / 106 / / mAnibhrAjerluk ca / / 856 / / mAvAvadyami-saH // 564 / / mAsAvibhyA-malI // 703 / / migaH khala-cca / / 467 // mithiraJjyuSi-kit / / 671 / / mivamikaTi-rukaH / / 51 / / mivahicaricaTibhyo vA / / 726 / / mIjyajimA-saraH / / 436 / / mImasipazi-UraH // 427 / / mucisvaderdha ca // 602 // mucerghayaghuyo / 371 // muceDukundakukundau / / 250 // mudigUribhyAM-ntau / / 404 / / mumucAna-NAH / / 278 // muraloralavi-dayaH / / 474 / / murvermur ca / / 132 / / muSeruNa cAntaH // 633 / / muSerdIrghazca / / 43 / / mustyuk / / 805 // muhimithyAdeH kit / / 1000 / / muheH kit // 70. / / mRjikhanyAhani-Dit / / 472 / /
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ] mRz2a zakamya - 'ThaH / / 167 // mRjerguNazca / / 833 / / mRjerNAlIyaH / / 377 / / mRtrapibhyAmicaH / / 117 / / mRdakandakuNDa - mRdervo'ntazca vA / / 46 / / mRdyudipiThi - kit / / 366 / / mRmanyaJjiJjali - UkaH / / 58 / / - ralaH / / 465 / / mRzI pasi - diH / / 360 / / vikaNyari-- Ici: / / 627 / / mra ut / / 886 // mriyaterIcaraNa / / 118 / / mlecchaDe svazca vA / / 3 / / yazundhidahi--yuH // 801 / / yajeH kaca / / 82 // yajo yaca / / 664 // yatinanandibhyAM dIrghazca / / 856 / / yamidamibhyAM Dos / / 1005 / / yamerundaH / / 246 // yamerduk / / 783 / / yamyajizakya - unaH // 288 // yApAbhyAM dve ca / / 714 / / yujalerASaH / / 545 / yubalibhyAmAsaH / / 574 / / yuyujiyudhi-- kit / / 277 / / yuSyasibhyAM kmad / / 66 / / yusukuru-cca / / 267 / / yendhibhyAM yAdedhau ca / / 668 / / yoH kit / / 658 // yogaH / / 850 / / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane yorUcca vA / / 541 / / vasirasi - -- rana: / / 266 / / raGghilaGgiliGga luk ca / / 740 / / raJjeH kit / / 681 / / rabhiprathibhyA rasya / / 730 / / ramestaca / / 264 / / raservA / / 260 / rAterDeH / / 866 / / 1 rAlApAkAbhyaH kit // 63 // rAzadikhaka - striH / / 666 // riceH kaca / / 680 // vRbhyAM pas / / 81 / / rIzIbhyAM phaH / / 314 // rukmagrISma-daya: / / 346 / / rucikuTi --malak / / 502 / / rucibhujibhyAM kiSyaH / / 384 / / ruci zuci -is / / 686 // rudyataMjani--us / / 667 / / rupUbhyAM kit / / 807 / / ruhinandi--ziSi / / 220 / / ruhiyajeH kit / / 280 // ruhevRddhizca / / 548 / rorvA / / 235 / / lakSermo'ntazca / / 715 / / lageruDaH / / 177 // laGgha e raT naluk ca / / 877 / / laTikhaTi--vaH / / 505 // laSeH zU ca / / 286 // laSerucaH kazca / / 116 // laSeSci vA / / 506 / /
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 125 lasjISyi zalerAluH / / 822 / / lAkSAdrAkSAmikSAdayaH / / 567 / / lAdibhyaH kit / / 367 / / lihejiha ca / / 513 / / ludhUpracchibhyaH kit / / 676 / / luSeSTaH / / 138 // . lUgo haH / / 586 // lUpUyuvRSi--kit / / 601 / / lUmro vA / / 202 // vaceH kagau ca / / 760 // vacerankuH / / 766 / / vaco'thya ut ca / / 386 // vayathibhyAmuSyaH / / 385 / / vaDivaTipe--ravaH / / 515 / / vaNeriNat // 626 / / vadisahibhyAmAnyaH / / 381 // vadyavicchadi--ntiH / / 665 / / vanikariNa--SThaH // 162 / / vanivapibhyAM gigat / / 421 / / vanesta ca // 175 // vayaHpayaHpuro--gaH / / 674 / / vayimakhacimAdayaH / / 350 / / vardharakiH / / 624 // valinitanibhyAM vaH / / 317 / / valipuSeH kalak / / 466 / / vale rakSaH / / 566 / / vazeH kit / / 876 / / vaSTe: kanas / / 685 / / vaseriNadvA / / 774 / / vastyagibhyAM Nit / / 670 / / vasyatibhyAmAtiH / / 662 / / vahiyubhyAM vA // 571 / / vahimahigu--'tuH / / 776 / / vahe: ca / / 832 / / vArisAderiNika / / 644 / / vAtAt pramaH kit / / 713 / / vAzyasivAsI--uraH // 423 / / vAteNidvA / / 657 // vAraui / / 644 // vicipuSimu--kit / / 22 // viDivili--kit // 101 // vidanagagana-dayaH / / 275 // vidipa bhyAM kit / / 558 / / vidibhidi--kit / / 234 / / vidivRtervA / / 610 / / vidoradhik / / 676 / / vidheH kit / / 425 // vidhervA / / 672 / / vipinAjinAdayaH / / 284 / / vindernaluk ca / / 6 / / viyo jak / / 127 // vilibhili-kit / / 340 // vile:--kit / / 562 // vizivipAzibhyAM kvip // 650 // vizeripak / / 306 // vizvAd vidibhujibhyAm / / 656 // viSeH kit // 766 / / viSTapolapa-yaH // 307 / / vihaDakahoDa-dayaH / / 172 // vihAyassumanas-saH / / 676 / / vihAvizA-kelimaH / / 354 / /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane vIpatipaTibhyastana: / / 262 // vIyusubahyagibhyo'niH // 677 / / vIsajyasibhyasthik / / 666 / / vRkaTizamibhya AhaH / / 561 / / vaka ta mIGmAbhyaH SaH // 540 / / vRgo vrat ca / / 655 // vaganakSipaci-'traH / / 456 / / vRGa eNyaH / / 382 / / vRGaH zaSau cAntau / / 366 / / vRjituhi-kit / / 283 / / vRtukusu-zca / / 240 / / vRtestikaH // 75 // vRdhRpR.va sAbhyo nasiH / / 706 / / vRdhervA / / 281 // vamithidizi--ntAH // 601 / / veH sAhAbhyAm / / 600 / / vego Dit / / 628 // vetestAdiH // 378 // vauriceH svarA-zva // 617 / / vyavAbhyAM tane--veH // 565 // vyega edotau ca vA / / 614 / / viyo hik / / 710 / / zaMseH za iccAtaH // 306 / / zaH sanvacca // 747 / / zakerandhaH // 848 // zakeruntaH / / 223 // zakeruntiH // 666 / / zakeruniH / / 684 / / zakeRt // 861 // zaterAdayaH / / 432 / / zadibAdhi--ca / / 266 / / zaderUcca / / 364 / / zapeH pha ca / / 401 / / zaphakapha-dayaH / / 316 / / zamikamipalibhyo balaH // 466 // zamimanibhyAM khaH / / 84 / / zamiSaNibhyAM DhaH / / 176 / / zameva ca vA / / 470 / / / zamerluka ca vA // 165 / / . . zamo niyoDaismaluk ca / / 1004 / / zambUkazAmbUka-yaH / / 61 // zamyameriNadvA / / 318 / / zalibalipati--pAkaH // 34 // zale raGkuH / / 755 // zalerATuH / / 763 // zalyariNat / / 56 // zalyalerUccAtaH / / 316 / / zava-zazericcAtaH / / 413 / / zAkheridetau cAtaH // 400 / / zAmAzyAzakya-laH / / 462 / / zAzapimani-daH / / 237 / / zAsizaMsi-stRH / / 857 / / zikyAsyADhaya-yaH / / 364 / / zigragerunamervAdayaH / / 811 / / zilavilAdeH kit // 323 / / zIGa: phas ca / / 682 // zIGastalakpA-lAH // 501 / / zIGa: sanvat / / 267 / / zIGApo hrasvazca vA // 506 // zIGo dhuk // 784 //
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ uNAdyakArAdisUtrAnukramaNikA [ 127 zIGo lUH / / 820 / / zIbhIrAjezcAnakaH // 71 / / zIrIbhUdU-kit // 201 / / zukazImUbhyaH kit / / 463 / / zubhigRhi--kit / / 35 / / zubheH sa ca vaa|| 743 / / zuSISi bandhi--kit / / 416 / / zRGgazAdiyaH / / 66 // zRNAterAvaH / / 520 / / zU dR bhaserad / / 864 / / zmana: zIGo Dit // 810 / / * zyaH zIta ca // 816 / / zyatericca vA / / 85 / / zyAkaThikhali--inaH // 282 / / zrantheH zith ca // 414 // zRdakSigRhi--yyaH / / 373 / / zreDhiH / / 631 / / zro no'nto ha svazca / / 498 // zliSeH ka ca / / 736 / / zliSeH ze ca / / 543 / / zleSmAtakAmrA-dayaH / / 83 // zvanmAtarizvan--ti // 602 / / zvazurakukundura--dayaH / / 426 / / zvitarvazca mo vA / / 452 / / zva: zav ca vA / / 655 / / SapyazaubhyAM tana / / 603 / / SaseriNat / / 256 // saMvibhyAM kaseH // 52 // saMzcadvehatsAkSAdAdayaH / / 882 // saMstuspRzimantherAnaH // 276 // sajedha ca / / 356 / / sadivatyami--raniH / / 680 / / sanikSamidUSeH / / 604 / / satarayvanyU / / 803 / / sanerDakhiH / / 625 // saneDit / / 330 / / samiNanikaSibhyAmAH / / 568 / / sarteraghaH / / 111 // sataraD // 878 / / sartergo'ntazca / / 478 / / sataMriNat / / 230 // sataH SapaH / / 313 // sateH sur ca // 108 // saleriNadvA // 510 // savyAt sthaH / / 855 / / saheH SaS ca / / 651 // saherdha ca / / 662 / / sAtmannAtmanve--ti / / 616 / / sArerathiH / / 670 // siTikibhyA--ca / / 332 // sindUrakarcura--dayaH / / 430 // sivikuTikuThi--kit // 753 / / siveDit // 121 / / sImantahemanta--yaH // 222 / / suva: / / 621 // susitani--vA // 203 // sUGa: kit / / 788 // sUdhUbhUbhrasjibhyo vA // 274 / / sapaSibhyAM kita // 436 // sUmUkhanyuSibhyaH kit // 446 / / sRjeH sraksRko ca // 607 / / sRraNIkAstIka--yaH / / 50 // sRpR.bhyAM dAkuk // 756 // sRpR. prathicari--ramaH // 347 / /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane sRvayibhyAM Nit / / 570 / / sRvRnu bhyo riNat / / 66 / / sRsRpeH kit / / 146 / / sahabhRdhRstR sUbhya Iman / / 618 // serI ca vA // 343 / / seDit // 577 // servA / / 262 // sorarterluk ca / / 646 // soraseH / / 853 / / sorasteH zit // 650 / / sorU ca / / 263 / / sorete ram // 634 // sobaeNga Aha ca / / 603 / / sovidaH kit / / 457 / / skandedhuM ca / / 660 / / skandyamibhyAM dhaH // 251 // strI / / 450 / / sthaNDilakapi--dayaH / / 484 // sthavirapiThira--dayaH // 417 // sthAkSutorUcca // 185 / / sthAchAmAsA--yaH // 357 / / sthAmadipadyati--vana / / 104 / / sthArtijanibhyo ghaH / / 106 / / sthAvaGki-k ca / / 486 // sthAviDeH kit / / 426 / / stho vA // 473 / / snupUsUmvarka--kit / / 542 // syaterI ca vA / / 615 / / spRze: zva: pAr ca // 523 / / sphulikali--iGgak // 102 / / spazibhrasje: sluk ca / / 731 // syateriNat / / 636 // syandisRjibhyAM ca / / 717 / / syamikASidU--IkaH / / 46 // syameH sIm ca // 44 / / srarterUccAtaH / / 686 / / srIbhyAM tas / / 678 / / strozcik / / 871 / / svarebhya iH // 606 / / haniyAkRbhU-dva ca / / 733 / / hanerghatajaghau ca // 272 / / hanteraMhU ca / / 654 // haripati--druvaH / / 745 / / hiNDivileH ca / / 324 / / hiraNyaparjanyAdayaH / / 380 / / hiMseH sim ca / / 588 / / hupUggonno--ji / / 863 / / huyAmAzru--straH / / 451 / / haNiNiriNa--dayaH / / 637 // hRga ItaraNa // 213 // hajanibhyAmiman / / 617 / / hRbhUlAbhya prANakaH / / 68 / / . hRruhipiNDibhya Itaka: / / 76 // hRzyAruhi--itaH / / 210 / / hRSipuSidhuSi--tnuH / / 767 / / / ha.SivRticaTi--ulaH / / 485 / / ha sRphalikaSerA ca / / 16 / / ha.sRruhi-it / / 887 / / hehinca / / 760 // ho jahU ca / / 786 // homina / / 627 / / hriyaH kidro lazca vA / / 750 / / hriyo razca lo vA // 25 / / 000 .
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatrakam SaSTho'dhyAyaH or w 000 w w 20 w is is bhave tu 25 pRSTha paMkti - azuddha hRdIyAH hRdIyaH cArAyaNAyAH cArAyaNIyA: hArikAtA: hAritakAtA: kASvAH kANvA: 24 prAzm: prAzmaH jyA JyaH bhavetu paMkti saMkhyA 26 meM jor3eM : triSTum, anuSTubh, janapada, bharata, uzInara, grISma, acchandasi, pIlukaraNa, udasthAna, deze, vRSad, aMze, vRSadaMza itynye| bhallakIya rathantara madhyaMdina bRhat mahiman / advigita adviriti 0kRpateH 0prakRteH yi yaH yinyaH 27 0GAH kuvAcAra kuvAcara akINAM arkANAM 0sAhacayaditra sAhacaryAdatra vaMSTapureyaH vaiSTapureyaH jati *rjAtaH lusva0 luptva0 zamyA zamyAzca payam payas vahaM pazakA. mazakA. 106 kASThA: kANThA: Rtro trayo 116 rAhi. rohi0 125 sthAmana sthAman 0DI: M00 vaha
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pRSTha paMkti azuddha 132 144 27 jayAni zikalA0 0ghopA. zuddha jayini zakalA0 ghoSA0 piGgana abhra yA 145 146 piGgana 158 abhra vyA 177 187 166 250 mAI.. ikaDa tAvatyakam zva0 0mA0 ikaD tAvatkam zva vahAMte 201 201 / 202 203 203 K saptamosdhyAyaH vahati 25 grahaNavatA grahaNavatA nAmneti zaTakaM zakaTaM lupyaprasaGgaH lupprasaGgaH kevalAbhyAM kevalAbhyAmeva halasIrAbhyAM bhAkta staNDulAH bhAktAstaNDulAH evamuSyakuleti evamamuSyakuleti mAMda mAMsa deva0 deva0- arthAditi brIhitaNDalIyam, vrohitaNDulyam, ukArarUpo UkArarUpo tUryA gANAm tUryAGa gANAm bhogottarapadAtmayyAmInaH bhogottarapadAtmabhyAmIna: sanaGgake sanaGgave svArye eyariNani svArthe eyariNati SaSThIpravRttairdarzanAt SaSThIpravRttedarzanAt upacareta upacarita 18 vIM paMkti (gargAdaya iti) ke bAda nIce kI paMktiyA~ baDhAe~-Adi zabdAdupacAro gRhyate / yadA gargazabdena garga upacArAttadapatyAni vA abhidhIyante tadApi bhAvapratyayAntasya jAtirevapravRttinimittam / nanu upacAre pAzrite samAsakRttaddhitAtta sambandha iti 205 206 206 206 207 206 210 210 212 212 214 217 217
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatrakam [ 131 paMkti azuddha zuddha dhavakhadikhamiti 217 221 221 nRn bh bh h dhavakhadiratvamiti nRn natrA vaNiktvaM natra bariNaktvaM 221 hRdabhagaM' 'hRdbhaga' 223 .224 14 x G003 ityatrA vyavahite yakAropAtyAt cAva yAtrozyAparaNa kSatiH yathAkhamu cattadbhavati mIyamAno paratarAMzca pautrINa gAmini vukSaskandhasya vezA: nibirIsau avizabdadAt trizanI kriyAn bhAganAM saha SaSThyAyatnA0 pakSa 234 237 16 238 2 ityatrAvyavahite yakAropAntyAt cAkaJ yAtrozyAparNa pakSatiH yathAmukha yattadbhavati nIyamAno paratarAMzcA pautrINa: gAmini vakSaskandhasya kezA: nibiriso pravizabdAt trizino kiyAn bhAgAnAM sahasra SaSThyayalA. pakSe 166 pUraNapratyayA. zve dAbUno tantrazabdA0 pratyagra brAhmaNAnnAmni zRGa khalaka 241 242 244 245 048 250 251 pUragatpratyayA0 zva dAbUno tantrAzabdA0 pratyaya bAhmaNAnAmni zRGakhalaka 252
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pRSTha paMkti azuddha zuddha 254 G : CM war OUT 261 ityantyasyarA0 tvetasmitvAkye prAkhyAdvAreNa khadana mAlIvAn hArakavAna tathetthupAttam bhAvavAcinazcatAveva kayyU: zayya pezalakulAdivadeto matvartha madhurasyAtIti zAkamUsaho viSumAnahorAtra kacchavA medhAsrajI tamisrANevajyotsnA 0sahastrika: zato puSkaravAna ityantyasvarA0 tvetasminvAkye - . prAkhyAdvAreNa khadana mAlAvAn hArakavAn tathetyupAtam bhAvavAcina zve tAveva kayyu zayyaH pezalakuzalAdivadetau matvarthe madhurasyAstoti zAkasamUho viSumAnahorAtra kacchavA medhAsrajo tamisrArNavajyotsnA 0sahasrika: 2 267 268 266 270 zatI 273 puSkaravAn 275 278 - Marrowrow 00Murroxxxure bahUnAmapi putrAvRSTo dyus trabapi tasminvartamAnAta zatadhA bahUnAmApi putrAddaSTo dyas travapi tastinvartamAnAta zatavA pAGa 0zcaSAn paJcAdramaNIyam bhavata / asmata eva sadhIsyurgAvaH prAGa 286 0zcaSAm pazcAdramaNIyam bhavati / asmAt 288 evaM 284 saMdhIsyurgAvaH
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatrakam [ 133 paMkti azuddha dRpadIbhavati dRpadbhavati karAtikamaNo sapadikatuzca devam 4 22 20 263 264 265 266 7 267 . 266 300 MMMMM C. 0 WWW prathama zastra zatvat tairdhAtubhiryAge mahat alpajJo ekasva mAsaM ekaizo'pi parinimittAyAM tIyamatyayAntAsbArthe ziSTaprayo gagamyA: zrotra poSadhivauSadham nakSatra tarapana zataSkidhanena taravarye dantauSTham dantauSThakya, aiSayaH hatikA vartamAnA nAmno kalpavAdayo rakta trime aSTamazabdAbhA'geMze idhRsvI sra cikaH daSadIbhavati daSadbhavati karotikarmaNo saMpadikartuzca devam prathama zatrum zatrum tairdhAtubhiryoge marut alpazo ekatva mASa ekakazo'pi paranimittAyAM tIyapratyayAntAtsvArthe ziSTaprayogagamyA: zrotra oSadhirevauSadham nahyatra tarapna zataniSkadhanena tarabarthe dantauSTham . dantauSThasya aiSamaH vRhatikA vartamAnAnnAmno kalpabAdayo rakte kRtrime aSTamazabdAbhAgeM'ze iddhasvI sra cikaH mmm 306 26 311 16
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] pRSTha 317 316 322 " 326 "1 " 328 " 330 332 " 333 11 334 338 343 " 345 31 13 347 348 91 346 350 353 - " 13 356 " 357 31 paMkti 5 13 11 13 7 12 13 8 13 15 20 5 16 " 3 & 7 22 24 4 14 15 10 4 15 24 24 3 4 7 15 30 26 26 azuddha eva hastito'zvA sagha sagha AsannadUra priyabahaka hoyatvena aba andha ma taptAnvabAdrahasaH vagantitvA nakta samiddhRpadam samAhRtAnyahAniH punnapuMsakayo hanI: vraheras sabhAsAntA pratitajambha: zrI siddhahemacandra vrIhera utaratrA nAmmInye suhRhR 6.0 samAsAntA kAkuda 0 gacchAle : lekhAbhra saMhitorU subhruriti * vRddhaprasaGga zauvAdadro nyagarohatItyAdi ityanenaivadAgame hemacandra zabdAnuzAsane zuddha evaM hastito'zva saMgha saMgha prasannAdUra priyabahUka ava andhaM ya yAve taptAnvavAdrahasaH vargAntatvA naktaM samid dRSadam samAhRtAnyahAni punnapuMsakayo : chayaha nI vrIheras samAsAnto patitajambha: vrIherit uttaratrA nAmnItye suhRdda u hu~0 samAsAnto kakuda 0 nacchAle : lekhAbhra uuH saMhitorU: suriti 0 * vRddhiprasaGga zauvAdaMSTrA nyagrohatItyAdi ityanenaivaidAgame
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatrakam [ 135 pRSTha paMkti 4 358 361 362 365 26 2 66 azuddha prAgaikArAkArI palup svaravRddhita 'paTayate rAjapuruSAryANariti / skandamijam pUrvottarapayAH SaThyate zabdAstamavA0 sragvA bhUlukaH sUcayati vAtsaprayaH mA-bhIkSNyam 368. 12 371 376 378 11 prAgaikAraukArau plup svaravRddhi0 paThyante rAjapuruSAyaNiriti skandamitram pUrvottarapadayo: paThyate zabdAstamabA0 sragvI bhUluka sra cayati vAtsapreyaH mAbhIkSNyam mandaM manda pazcAttamabAdi: 0bhavadbhyAM mahya mA paJcAlAH, tasyaivAnyamanyatvaM saMpadyata navo navo dharmammiraNorabheda0 dvirucyate vAkyasyaiva bhavatIti saMbadhyate 10 21 28 . 14 376 26 17 381 382 30 KK manda pazcAttamavAdiH 0bhavaddhabhyAM mA mahya paJcAlA, tasyaivAnyamanyatvaM navA navo dharmammiNombheda0 dirucyate vAkya yaiva bha tIti sabadhyate preSo agnizci yAt khareSvantya 3 te RkArajitaH la,kArazca ti RvarNakAryamiti 11 386 praiSo 387 agnizcibhAyAt svareSvantya0 KWW G MMU 3 la te RkAravajitaH lakArazca ti RvarNakAryamiti .
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMkti Bur mr mmmmy 361 362 364 xxw M0 azuddha la varNasyeti yajatatra bhau dadhvatra / mdhytr| uru) kvividhaudva yo0 prazAbhi atikaumudagandhyabandhu zuddha luvarNasyeti yatra tatra bho dadhyatra / madhvatra / ura ) kvividhau dvaMyo0 prazAmi atikaumudagandhyabandhuH 397 400