Book Title: Agam 18 Upang 07 Jambudveep Pragnapti Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: Jain Shastroddhar Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003156/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAgAye-jainazcaryadinAkara pUjyanAcAsAlAlajI mahArAja vistiyA prakAzikAyayA vyAkhyA samaGkala hindI-gurjara bhASA'nuvAdasahitam // zrI-jambUdvIpaprajJaptimUtram / / (tRtIyo bhAgaH) niyojaka:saMskRta mAnA jainAgamaniSNAta-priyacyAsyAnita paNDitamuni zrIkandezAlAlajI mhaaraajH| koTaDAnivAsiDiyomUlacaMda jeThAlAla gahanA pradatavyamAhArayena 10 mA zve0 yA nazAkho dhaarsmitimaarkhaa| adhiogantilAla mAlAlAI yathA muka annadAbAda DOATSAAR prathama adhi: vikrama saMvat Chacksee HERE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OUR jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjyazrI- ghAsIlAlajI mahArAjaviracitayA prakAzikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI - gurjara bhASA'nuvAdasahitam MooooaaaYON // zrI jambUdvIpaprajJaptisUtram // (tRtIyo bhAgaH ) niyojakaH saMskRta - prAkRtajJa - jainAgamaniSNAta- priyavyAkhyAni paNDitamuni zrI kanhaiyAlAlajI mahArAjaH prathama - AvRttiH prata 1200 koTaDAnivAsi zreSThazrImUlacaMda jeThAlAla mahetA pradatta - dravyasAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhAra samitipramukhaH zreSThizrIzAntilAla maGgaladAsa bhAI-mahodayaH mu0 ahamadAbAda - 1. prakAzakaH vIra-saMvat 2504 vikrama saMvat 2034 IsavIsan 1978 mUlyam - rU0 30-00 VOOOOOOOOOOOOCO KANOMINOVOVOMOOOOOOOOOOOC Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI ma. sA. ve sthAnavAsI jainazAstrAddhAra samiti, hai. chIpAyoja abhahAvAha- 1, Wan ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2504 vikrama savaMta 2034 IsavIsana 1978 utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAloyaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Ghhipapole, AHMEDABAD-1. 5 harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tatra kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tatva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // Wan bhUyaH 3. 30-00 : mudra : maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIzaMTA reDa, abhahAvA. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramAGka sAtavAM vakSaskAra 1 candrasUryAdigraha vizeSoM kI saMkhyA kA kathana sUryamaNDalakA nirUpaNa merumaMDala ke abAdhAdvArakA nirUpaNa 3 4 7 8 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 jambUdvIpaprajJapti bhAga tIsare kI viSayAnukramaNika viSaya maNDala ke AyAmAdi vRddhihAnidvAra kA nirUpaNa muhUrta gati kA nirUpaNa dinarAtri vRddhihAni kA nirUpaNa tApakSetra kA nirUpaNa durAsannAdi dvAra kA nirUpaNa prakArAntara se vApakSetra kA nirUpaNa indra ke cyavana ke dvArako vyavasthA kA kathana candramaNDala kI saMkhyA AdikA nirUpaNa prathAdimaMDala kI abAdhA kA nirUpaNa sarvAbhyantaramaNDala ke AyAmAdi kA nirUpaNa muhUrta gati kA nirUpaNa nakSatrAdhikAra kA nirUpaNa sUrya ke udayAstamana kA nirUpaNa saMvatsaroM ke bhedoM kA nirUpaNa ekasaMvatsara meM mAna saMkhyA kA nirUpaNa karaNoM kI saMkhyAdi kA nirUpaNa saMvatsara kI Adi kA kathana nakSatrAdhikAra kA nirUpaNa nakSatroM ke devatAoM kA nirUpaNa nakSatroM ke gotra kA kathana pRSThAGka 1-7 8-16 16-26 26-37 37-65 66-82 84-106 107-132 132-140 140-148 149-158 158-168 169-181 182-196 197-230 230-263 263-288 289-303 104-313 313-321 322-335 335-345 345-353 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 353-364 365-420 420-444 6 27 445-448 candra sUrya ke yogadvAra kA nirUpaNa nakSatroM ke kuladvAra kA nirUpaNa mAsaparisamApakanakSatra kA nirUpaNa solahadvAroM ke viSayArtha saMgraha candrasUryAdi ke tArAvimAna unakA uccatvAdi kA nirUpaNa nakSatroM kI gati kA nirUpaNa candrasUrya ke vimAnavAhaka devoM kI saMkhyA kA nirUpaNa grahAdi ke zIghragatyAdi kA nirUpaNa candra ke agramahipI ke nAmAdi kA nirUpaNa candrasUryAdi ke alpabahutva kA nirUpaNa jambUdvIpa ke AyAmAdi kA nirUpaNa jambUdvIpa isaprakAra ke nAmakahane ke kAraNa kA nirUpaNa 449-460 460-467 467-496 496-501 552-518 518-530 531-543 543-554 samApta Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. mUlacaMda jeThAlAla mahetA (keTalAvALA) nI jIvanajharamara zrIyuta mUlacaMdabhAIne janma dharmAnurAgI dharmapremI AdaraNaya jeThAlAla mahetA tyAM rAjakoTamAM thaye. jeThAlAlabhAI koTaDAnA vatanI hovA chatAM pitAnA vyApAra vyavasAyane laI rAjakoTamAM nivAsa karyo hate. jethI mUlacaMdabhAInI umara cha varSanI thatAM teone rAjakeTamAM egya vyavasAyI keLavaNIne lAbha maLyo. ane teoe ucca sIvila ejIniyaranuM sArUM jJAna prApta karyuM ane pitAnA vyavasAyamAM briTIza saumAlIleMDa (hAlanuM somAlIyA)mAM sIvIla eMjInIyara tarIkenI umadA kArakIrdi ja.vI. pite tyAM nivRtti lIdhI. te pachI pitAne asala paheThANa rAjakoTamAM ja AvI nivAsa karyo. - rAjakoTamAM rahI teoe saurASTranI junI ane jANItI zrI devajI prAgajI leMga lAyabrerImAM pate mAnadamaMtrI tarIke ghaNe samaya sevA ApI temaja rAjakoTamAM geMDala roDa para Avela jaina bAlAzramanA mAnada sekreTarI tarIke rahI lAMbA samaya sudhI pitAnA tana, mana, ane dhanathI sevA ApI. AvI rIte janahitArtha sevA ApatA rahI pitAnA vyavasAyanA anubhavanuM jJAna bIjAone paNa maLe tevI umadA bhAvanAthI "bAMdhakAma" ne aMgenA be purata ke gujarAtImAM lakhI janahitArtha pragaTa karyA che. temaja te pustakanI yaTI paNa jaina bAlAzramane arpaNa karela che. temaja A zivAya zikSaNa kSetre paNa teoe zrI saurASTra hAIskula rAjakeTane sArI evI Arthika madada karela chetaduparAMta dhArmikakSetre paNa nAnI moTI aneka madade ApI pitAnI dhArmika bhAvanA pragaTa karela che. eja rIte pUjaya ghAsIlAla mahArAja sA. taraphathI cAlatA Agama prakAzananI hakIktanI jANa thatA teoe te tarapha prerAI A prakAzana saMsthAne pitAnA taraphathI rU. 5001 nI udAra sakhAvata karI pitAnI dhArmika bhAvanA batAvI che. teo sAhitya pratyenI ucca bhAvanAthI janahitArthe aneka zubha kAryo karatA rahe ane dIrdhAyu bhegavI aizvaryazALI bane eja bhAvanA rAkhIe chIe. ame chIe maMtrIo Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. mUlacaMda jeThAlAla mahetA (koTaDAvALA) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pannAlAlajI chAgamalajI pArekha nagarapAlIkA adhyakSa amalanera zrImAna bhI kamacaMdajI ela. catura bI. esa . ela. ela. bI. satevAsI che. ahamadanagara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bAghamurabbIzrIo zeTha zrI zAMtilAla maMgaLadAsabhAI amadAvAda (rU.) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhAI vIrANI rAjakoTa zeTha zrI popaTalAla mAvajIbhAI- mahetA jAmajodhapura (sva.) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra-amadAvAda, zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI vIrANI-rAjakeTa, bacce beThelA-lAlAjI kizanacaMdajI sA. jauharI kameTA-yuputra tri. mahetAvAnI sA. nAnA-anilakumAra jaina doyattA dilhI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhamurabbIzrIe (s va.) zeThazrI harakhacaMda kAlIdAsa vAri bhANavaDa. (sva.) zeThazrI dinezabhAi kAMtilAla zAhu amadAvAda ze.zrI jesiMgabhAI pAcAlAlabhAI amadAvAda mAnavatA Adya surkhkhI zeTha zrI mANekalAlabhAI amulakhAI mahetA ghATakopara-muMbaI (sva.) zeTha rgajIbhAI mAhanalAla zAha amadAvAda. 1. zezrI AtmArAma mANekalAla 440), amadAvAda Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyamurabbI zrIo (sva.) zeThazrI dhArazIbhAI jIvaNalAla ArasI zeThazrI lakSmIcaMdabhAI jazakaraNabhAi pAlaNapura nivAsI zeThazrI devacaMdabhAI phAIlAlabhAI valANI-surata sva. zeThazrI jIvarAjabhAI mUlacaMdabhAI dhrAMgadhrA zrI vIneAdakumAra virANI rAjakoTa sva. sudhIrabhAi jayatIlAla jhaverI suI. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbI zrIA sva. zrI sAla manApayazAla sva. zeTha zrI tArAcaMdajI sAheba gelaDA bhabhAta. madrAsa. zeThamI cImanalAlajI akhabhavaMdajI ajItavAle saparivAra zeTa zrI kIzanalAlajI phulacaMdajo luNiyA beMgaloravAle bacce beThelA-moTAbhAi zrImAn mUlacaMdajI javAhIralAlajI baraDiyA pAjumAM beTelA-bhAI mizrIlAlajI baraDiyA samenA-bhAI pUnamacaMdajI baraDiyA zrImAn zeThazrI khIMvarAjajI sA. coraDiyA mu0 madrAsa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyamurabbIzrIo zrImAn zeTha dhanarAjajI pannAlAlajI zrImAn zeTha kAnugA ghigaDamalajI-amadAvAda jAMgaDA, mu. jAlanA mahArASTra) 5458885 331 zeTha zrI mizrIlAlajo lAlacaMdajI sA. luNiyA za prabhusamA bhUsalamAzI tathA zeThazrI jevaMtarAjajI-amadAvAda rAjakoTa urI 2sAyAsa bhArata mahatA. sva. zrImAn zeThazrI mukanacaMdajIsA0 madrAsa bAliyA-pAlI mAravADa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhamurabbIzrIo zrImAna zeTha maNIlAla popaTalAla vorA A madAvAda zrImAn zeTha lAlAjI kapUracandajI nAhaTA, mu. dehalI zrI vrajalAla durlabhajIbhAI pArekha rAjakoTa, kekArI haragoviMda jecaMdabhAI rAjakoTa ziThazrI maNIlAla jeThubhAI zrImAnuM sthAna gharanARAjInI nATY Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTela DAsAbhAi gopAladAsa su. mAMduM (jI. amadAvAda) AdhamurabbIzrIe zAhajI zrI moDIlAlajI galunDiyA muH udayapura 11. goDa mANekacaMda nemacaMdabhAi 5. magarola 1 amItha drabhAI tathA 2 gIradharabhAi bATaviyA mu. e galAne madrAsavAlA svastha nyAyamUti' ratIlAlabhAi bhAyacaMdabhAi mahetA amalanera pArakha chogamalajI mulatAnamalajI zeTha raghunAthamalajI, zeTha bAbulAlajI " pannAlAlajI, zeTha suganacaMdajI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlanapuravAlA kAhArI amulakhacaMda malukacaMda AdhamurabbIzrIe zezrI kacarUlAlajI daraDA-mu. ci'cAlA zeTha jagajItranabhAI ratanasIbhAI agaDiyA-dAmanagara zrImAna lAlAjI hajArI lAlajI javerI-dehalI bhAnubhAI kezavalAla bhaNasAlI pAlanapura-mu i zeTha bhAgIlAla IMganalAla bhAvasAra sarasapura-amadAvAda zeTha zrI bherudAnajI agaracaMdajI zeThiyA bIkAnera Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH zrI jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAla mahArAja viracitayA prakAzikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam // zrI - jambUdvIpaprajJaptisUtram // (tRtIyo bhAgaH ) atha saptamavakSaskAraH atha jambUnAmaka dvIpe jyotiSkadevAH paricarantIti jyotiSkAdhikAraH samprati pratipAdyate tatra prastAvanArthamidaM candrasUtra nakSatra mahAgrahatArAsaMkhyAviSayakapraznasUtraM prathamaM bhavatIti / mUlam - jaMbUddIveNaM bhaMte! dIve kai caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti pabhAsissaMti, kai sUriyA tavaiMsu taveMti tavissaMti, kevaiyA NakkhattA jogaM joIsu joyaMti joissaMti, kevaiyA mahAggahA cAraM cariMsu caraMti rissaMti, kevaiyAo tArAgagakoDAkoDIo sobhisu sobhaMti sobhisaMti ?, goyamA ! do caMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhAsissaMti, do sUriyA tavasu tati tavissaMti, chappaNNaM NakkhattA jogaM joIMsu jogaM joyaMti jogaM joissaMti, chAvattaraM mahaggahasyaM cAraM cariMsu cAraM caraMti cAraM carissati // egaM ca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave sahassAIM / Nava ya sayA paNNAlA tArAgaNa koDi koDoNaM // 1 // sU0 1 || SaSThaM kAraM samApya saptamo vakSaskAraH Arabhyate / chAyA - - jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe katicandrAH prabhAsitavantaH prabhAsayati prabhAsayivyanti, kati sUryAH atapat tarpati upayaMti, kiyanti nakSatrANi yogaM yuktavaMti yuJjanti yogaM yakSyanti, kiyanto mahAgrahAH cAramacarat caranti variSyanti, kiyatyastArAgaNa koTikoTayaH azobhanta zobhante zobhiSyante ? gautama ! dvau candra prabhAsitavantau prabhAsete prabhAsiSyete, dvau sUryo tapatAm tapataH tapsyataH SaT paJcAzat nakSatrANi yogamayuJjanta yogaM yuJjante yogaM yokSanti paTTa saptataM mahAgrahazataM cAramacarat cAraM caraMti cAraM cariSyanti, ekaM ca zatasahasraM trayastriMzat khalu bhavanti sahasrANi / natra ca zatAni paJcAzAni tArAgaNa koTi koTInAm || 1 || sU0 1 || ja0 1 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptistre TIkA-'jaMbUddIdeNamityAdi-'jaMbUdIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe he bhadanta jambUdvIpanAmake dvIpe madhya jambUdvIpe ityarthaH yadyapi santi asaMkhyAtA dvIpAH sarvajJAgamaprasiddhAstatra dvIpeSu madhye yo'yaM jambU nAmako madhya jambUdvIpa vizeSaH tasmin jambUdvIpe 'kai caMdA pabhAsisu' kati candrAH kiyatsaMkhyakAH candramasaH prabhAsitavantaH atItakAle prakAzanIyaM sparzAdi viziSTavastu jAtaM prakAzitavantaH 'pabhAsaMti' prabhAsayaMti tathA vartamAnakAle prakAzanIyaM vastujAtaM prakAzayaMti udyotayantItyarthaH, 'pabhAsirasaMti' prabhAsayiSyanti anAgatakAle prakAzanIya prakAzajAtaM prakAzayiSyanti, prazAzananAmakarmodayAt candramaMDalagatajIvAnAm anuSNasparza hi tejoloke prakAzazabdena vyavahiyate tena tathA rUpako hi prshnH| anAdyanantaM jagataH sthitiriti jAnataH ziSyasya tathA prazna iti| tathA 'kai sariyA tavaiMsu' kati kriyatsaMkhmakAH sUryA tAzilavantaH atIta Ale svAtmavyatirikta padArtha nAtaM svatApena tApitavantaH teSu vastuSu tApaM janitAnta ityarthaH 'taveMti' sApayaMti tathA 'tavissaMti' // saptamavakSaskAra kA prArambha / / jambudvIpa nAmake DIpa meM jyotiSka deya rahate haiM ve cara haiM isa abhiprAya se sUtrakAra jyotiSakAdhikAra kA pratipAdana karate haiN| isameM sarvaprathama ve prastAvanA ke nimitta candra sUrya, nakSatra mahAgraha aura tArA inakI saMkhyA ke viSaya kA praznottararUpa sUtra kahate haiM-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kai caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti' ityAdi TIkArtha-isa sUtradvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jambUddIveNaM bhaMte! dIve kaI caMdA bhAsinu pabhAsaMti pabhAsissaMti' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake madhyadvIpa meM kitane candra pahile bhUta kAla meM udyota denevAle hue haiM ? vartamAnakAla meM kitane candramA udyota dete haiM ? aura bhaviSyakAla meM kitane candra udyota degeM ? isI taraha 'kai sUriyA tavaiMsu, taveti tavissaMti' kitane sUrya bhUtakAla meM Atapa pradAna karane vAle hue haiM ? vartamAna meM kitane samayavakSaskAra ne prAraMbha jaMbudvIpa nAmaka dviIpamAM tiSka de rahe che. teo cara che. A abhiprAyathI sUtrakAra tiSThAdhikAranuM pratipAdana kare che. teozrI AmAM sarvaprathama prastAvanA nimitte candra, sUrya, nakSatra, mahAgraha ane tArA e sarvanI saMkhyA-viSayaka praznottara rUpasUtra kahe che 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kai caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti' ityAdi At-20 sUtra 43 gautamasvAmI prabhuna ta prazna ye cha hai jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kaicaMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhAsissaMti' ta ! mAjhI5 nAma madhya dvIpamAM keTalA caMdro pahelAM bhUtakALamAM udyota ApanArA thayA che ! vartamAnakALamAM keTalA candramAo udyota Ape che ane bhaviSyanuM kAlamAM keTalA candro udyota Apaze ? A pramANe 'kaisUriyA tavaiMsu, taveM ti tavirasaMti' mA sUryA bhUtamA matapamahAna 42naa| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 1 candrasUryAdigrahavizeSAnAM saMkhyAnirUpaNam / anAgatakAle tApayiSyanti, yathA vartamAnakALe tApayanni, tathA anAgatakAle pi svAtmavya tiriktapadArtha nAtaM svatApena tApayiSyanti, ApanAma kodayAt sUryamaNDalAno tApakatvaM bhavati uSNasparzI hi prAstApazabdeza loke vyavAhiyate iti / tathA 'kevaiyA NakkhattA jogaM joiMsu kiyanti kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi azvinI bharaNIkRtakAprabhRtikAni yogaM yuJjanti atItakAle, tatra yogo nAma syaM niyatamaNDalacasmazIlatvepi aniyatAnekamaNDalasaMcariSNubhiH svakIya maNmAgatai grahaiH saha saMvandhavizeSaH tAdRzaM yogamatItakAle nakSatrANi saMpAditavaMti tathA 'jogaM joyaMti' yoga saMbaMdhavizepaM vartamAnakAle yuJjati prApnuvati tathA 'jogaM joirasaMti' tathA anAgatakAle yoga saMbandhavizeSa nakSatrANi yoyanti prApsyanti / tathA 'kevahayA mahAgahA cAraM caritu' viyantaH kriyAya kA sahAmAkAdayaH cAraM maNDalakSetraparibhramaNalakSaNamatItakAle'carat anubhUtantaH tathA 'cAra varaMti' vartamAnakAle te bhaumAdayo mahAgrahAH cAraM maNDalakSetraparibhramaNalakSaNaM carati, 'carispati cariSyaMti bhaumAdayo mahAgrahAH anAgatakAle maNDalAribhramaNalakSaNaM cAraM cariSyantyanubhaviSyanti kim / sUrya Atapa pradAna karate haiM ? aura bhaviSyat kAla meM kitane sUrya Atapa deMge? 'kevaiyA nakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joissaMti' kitane nakSatroM ne azvinI bhariNI kRttikA Adi nakSatroM ne-yoga sambandha vizeSa prApta kiyA haisvayaM niyata maMDala caraNazIlatA hone para bhI aniyata aneka maMDaloM para calane ke svabhAva vAle aise apane maMDala para Agata grahoM ke sAtha unhoM ne sambandha vizeSa rUpa yoga ko atItakAla meM prApta kiyA hai| vartamAna meM aise yogako kitane nakSatra prApta karate haiM ? aura bhaviSyakAla meM aise yogako kitane nakSatra prApta kareMge ? 'kevaiyA maharamahA cAraM cariMsu' tathA-kitane mahAgrahoM ne-maMgala Adi mahAgrahAne-maNDalakSetra para paribhramamA rUpa cArako atItakAla meM AcArita kiyA hai ? vartamAnakAla meM kitane mahAgraha cAra kA AcaraNa karate haiM ? jaura bhaviSyat kAla meM kitane mahAgraha cAra kA AcaraNa kareMge ? yadyapi samasta thayA che? vartamAnakALamAM keTalA sUryo ApapradAna kare che? ane bhaviSyakALamAM keTalA sUryA mAta5hAna 42ze ? 'kevaiyA nakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joissaMti' haiN| nakSatroe azvinI, bhariNuM kRttikA vagere nakSatra-ga saMbaMdha-vizeSa prApta karela che ? svayaM niyata maMDaLacaraNe zIlatA hovA chatAMe aniyata aneka maMDele upara cAlavAnA svabhAvavALA evA pitAnA maMDaLa upara AvelA grahonI sAthe temaNe saMbaMdha vizeSa rUpa gane atItakALamAM prApta karyo che? vartamAnakALamAM evA yugane keTalA nakSatre prApta 4 // 26 // cha ? bhane bhaviSyat sabhA kA yoganA nakSatrI pAsa 42ze ? 'kevaiyA mahaggahA cAraM cariMsu' tamasa DeTA mA - kore mahAya-31 kSetra 52 paribhramaNa rUpa cArane atItakALamAM Acarita karela che? vartamAnakALamAM keTalA mahAgraha Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre yadyapi sarveSAM jyotiSkadevAnAM samayakSetravartinAM gatizcArazabdena kathyate tatkatham mahAgrahagaterevAtra cArazabdena vyapadezaH kRtaH tathApi dhanya vizeSa vyapadezabhAvena vakrAticAre svAbhAviti vizeSairgatimatvAccaiteSAM mahAgrahANAmeva sAmAnyasandena prazno yujyate eveti / tathA 'hatar tArAgaNakoDIkoDIo somilu' kipatyaH kiyatsaMkhyAstArAgaNakoTihtcutsatara zobhitavatyaH zobhamAnA abhavannityarthaH 'somaMti' zobhante vartamAnakAle zobhAM prApnuvanti 'somissaMti' zobhiNante'nAgatakAle dIpyamAnatA lakSaNa zobhAM dhArafeosnti, yadyapImAstAzaH candrA prakAzikAsta pikAvA na bhavaMda zuklapakSe nAmamAtreNa pratibhAsamAnatvAt tathApi bhAsvalamAtreNa prakAzamAnatvAdityaM prazna ki yadyapi vika jyotiSka devoM kI jo kI samaya kSetra ke bhItara hI calate phirate haiM gati ko cAra zabda se kahA gayA hai to phira yahA~ para mahAgrahoM kI gati ko hI cAra zabda se kyoM kahA ? to isakA uttara aisA hai ki inakI gati ke sambandha meM anya zabda dvArA vizeSa vyapadeza huA nahIM haiM tathA isakI jo gati hai vaha svabhAvataH vanda hai isaliye inako gati meM hI sAmAnyataH cAra zabda kA prayoga kiyA gayA hai aura isI zabda ko lekara prazna aura usakA uttara diyA gayA hai tathA - 'kevaiyA tArAgaNako DAkoDIo sobhisa somaMti sobhissaMti' kitane tArAgaNoM kI koTAkoTI atItakAla meM zobhita huI hai vartamAna meM vaha kitanI zobhita hotI hai ? aura bhaviSyatkAla meM vaha kitanI zobhita hogI ? candramaNDala kA jo prakAza hai usakA nAma udyota hai udyota nAma karma kA udaya candra maNDala gata jIvoM ke hotA hai yaha anuSNa sparza vAlA hotA hai ArAma karma ke udaya se sUrya maNDala gata jIvoM ke Atapa hotA hai aura yaha uSNa sparza cAranu AcaraNa kare che? ane bhaviSyakALamAM keTalA mahAgraDA cAratuM AcaraNa karaze ? joke samasta janmyAtiSTha deveI-ke je samaya kSetranI aMdara ja paribhramaNa kare che-ga tene 'cAra' zabda vaDe abhihita karavAmAM AvI che. te pachI ahI zA kAraNathI mahAgrahonI gatine ja cAra' zabda vaDe abhihita karavAmAM AvI che ? te AnA javAba A pramANe che ke emanI gatinA sabaMdhamAM anya zabde vaDe vizeSa vyapadeza thayele nathI temaja emanI je gati che te svabhAvataH vAkhta che. ethI emanI gatimAM ja sAmAnyataH cAra zabdanA prayoga karavAmAM Avela che, ane e ja zabdane laIne prazna ane tene javAkha ApavAmAM Ave che tebhana 'ketraiyA tArAgaNa ko DAkoDIo sobhisu sobhaMti saMbhissaMti' keTalA tArAgaNeAnI kATAkATI atItakAlamAM zebhita thaI che? vartamAnakALamAM te keTalI zobhita thaI rahI che ? ane bhaviSyatkALamAM te keTalI zerbhita thaze ? caMdramaMDaLanA je prakAza che tenuM nAma udyota che. udyota nAmakarmAMnA udaya candramaDaLa gata jIvAne thAya che. e anuSNu sparzIvALA hAya che. AtapanAmakarmanA udayathI sUryaMmaDaLa gata jIvAne Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 1 candrasUryA digraha vizeSAnAM saMkhyAnirUpaNam 5 lArya ko vA zabdo dRzyate tathApi anuttopi vA zabdo vikalpapratipAdanAtha pratipraznaM jJAtavya eveti prshnH| bhagavAna prAha-goya bhetyAdi 'goyamA' he gautama ! 'do caMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhAsissaMti' jambUdvIpanAmake dvIpe dvau candrau atItakAle prabhAsita. vantau prakAzAtmakakArya kRtabantI tathA vartamAnakAle jaMbUdvIpe dvau candrau prabhAsayataH prakAzakArya kurutastathA'nAgata jhAle'pi jambUdvIpe dvau candrau prakAzayiSyataH jambUdvIpakSetramiti, jambUdvIpakSetre sUryadvayAkrAntAbhyAM digbhyAmanyatra didvaye dvAbhyAM candrAbhyAM prakAzyamAnatvAt yadA sUryo'stameti ekatra bhAge tadA tadaparabhAge sUryaudeti-tadatiriktadigdvaye candrayoH prakAzanAt / 'do sUriyA tabaiMsu taveMti tavistati' he gautama ! jambUdvIpe'tItakAle dvau sUyau~ jambUdvIpakSetraM tApitavantau svAtmavyatirikta vastuni tApaM janitavantau tathA dvau sUryo vartamAnakAle jambUdvIpakSetram tApayataH svAtmavyatirikta vastuni tApaM janayataH tathA anAgata kAleSi dvau yau~ jambUdvIpakSetram tApayiSyataH syAtmavyatirikta vastuni tApaM kariSyata evaM candradvayAkrAntAbhyAm digbhyApanyatra zeSayohizoH sUryAbhyAM tApapramANatvAt / vAlA hotA hai ina praznavAcaka sUtroM meM vikalpArthaka vA zabda prayukta nahIM huA hai taba bhI aprayukta hue usa vikalpArthaka vA zabda kA prayoga yahAM para huA samajhalenA cAhiye ina saya praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM-'joyamA ! do caMdA pabhAsisu pabhAsaMti, pabhAsissaMti' he gautama ! jambUdIpa nAmake isa madhya dvIpa meM ! pUrva kAla meM do candramAoM ne prakAza diyA hai aba bhI ve prakAza dete haiM aura bhaviSyakAla meM bhI ve prakAza deMge kyoMki jambUdvIpa kSetra meM sUryadvaya se AkrAnta do dizAoM se bhinna digadvaya meM do candra prakAzita hote haiN| jaba eka bhAga meM sUrya asta hotA hai taba usake dUsare bhAga meM sUrya udita hotA hai inase atirikta digadaya meM do candramAoM kA prakAza hotA hai isI taraha isa jambUdvIpa meM atIta kAla meM do sUryoM ne tApa pradAna kiyA hai, vartamAna meM bhI Apa hoya che ane A uSNa sparzavALa hoya che. A pravAcaka sUtramAM vikalpaka vA zabda prayukta thayela nathI. chatAM e aprayukta thayelA te vikalayArthaka "vA zabdane prAga ahIM thayelo che evuM samajI levuM joIe. A badhA praznonA javAbamAM prabhu 4. che. 'goyamA ! do caMdA pabhAsisu pabhAsaMti, pabhAsissaMti' gautama ! bhUdIya nAma A madhya dvIpamAM pUrvakALamAM be candramAoe prakAza Ape che. atyAre paNa teo prakAza ApI rahyA che ane bhaviSyakALamAM paNa prakAza Apaze kemake jaMbudviIpa kSetramAM sUryadvayathI AkrAnta be dizAothI bhita-bhinna diyamAM be candra prakAzita thAya che. jyAre eka bhAgamAM sUrya asta thAya che tyAre tenA bIjA bhAgamAM sUrya udaya pAme che, enA sivAya ugaDhayamAM be candramAM prakAza thAya che. A pramANe A jaMbUDhopamAM atItakALamAM be sUryoe tApa pradAna karyuM che. vartamAnamAM paNa eTalA ja sUryo tApa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapracaptisUtra 'chappaNNaM NavattA jogaM joiMsu joyaMti joissaMti' SaT paMcAzanakSatrANi yogaM yuktavanti yogaM yuJjanti yogaM yokSyati he gautama ! jambUdvIpe dvIpe'tItakAle SaT paMcAzanakSatrANi yogaM yuktavaMti yogaM nijamaNDalamAgataigrahaiH saha saMbandhaM yuktarvati prAptavaMti, vartamAnakAle yogaM nakSatrANi yuJjanti prApnuvanti tathA'nAgatakAle SaT paMcAzanakSatrANi yogaM nijamaNDalakSetramAgataihaiHsaMbandhaM yaukSyaMti prApsyati ekaikasya candrasya pratyeka maSTAviMzatinakSatraparivArasya sadbhAvena candradvayasya parivArasaMkalanayA SaT paMcAzanakSatrANi bhavaMtIti / 'chAvattaraM mahaggahasayaM cAraM carisu caraMti carissaMti' he gautama ! jambUdvIpe dvIpe SaTsaptataM SaTsaptatyuttaram mahAgrahazatam ekaikasya candrasya pratyekamaSTAdhikAzI tehANaM parivArabhAvAt cAraM maNDalaparibhramaNalakSaNaM caritavat atItakAle, tathA vartamAnakAlepi SaTasaptatyadhika mahAgraha zataM jaMbUdvIpe carati tathA'nAgatakAle jaMbUdvIpe SaTsaptatyadhika mahAgrahazataM cAraM cariSyatIti / phiyatyastArAgaNa korTikoTaya iti praznasyottaraM padyenAha-'egaM ca sayetyAdi-tArAgaNakoDikoDINaM' tArAgaNakoTi itane hI sUrya tApa dete haiM aura bhaviSyakAla meM bhI itane hI sUrya yahAM tApa dete rheNge| isa taraha candradvaya se AkrAnta do dizAoM se atirikta zeSa do dizAoM meM do sUryo dvArA tApa milA karatA hai. 'chappaNNaM NakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joistaMti' 56-nakSatroM ne yahAM pUrve kAla meM yoga prApta kiyA hai vartamAna meM itane hI nakSatra yahAM yoga prApta karate haiM aura bhaviSyat kAla meM itane hI nakSatra yahAM yoga prApta karege 56 nakSatra yahAM isaliye kahe gaye haiM ki eka eka candra maNDala ke 28-28 nakSatra hote haiM-'chAvattaraM mahaggahasayaM cAraM cariMsu, caraMti, carissaMti' isI taraha 176 mahAgrahoM ne yahAM para pUrva kAla meM cAla calI hai vartamAna meM bhI ve itane hI saMkhyA meM yahAM cAla calate rahete haiM aura AgAmi kAla meM bhI ve itanI hI saMkhyA meM cAla calate raheMge 'egaMca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave sahassAiMNava ya sayA paNNAsA tArAgaNa koDi koDINaM' 133950 ApI rahyA che ane bhaviSyatkALamAM paNa eTalA ja sUryo ahIM tApa Apaze A pramANe candradayathI AkrAnta be dizAo zivAya zeSa be dizAomAMthI be sUryo dvArA tA5 bhgt| 2 cha. 'chappaNaM NakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joissaMti' 56 nakSatrIya ahIM pUrvakALamAM roga prApta karela che, vartamAnakALamAM eTalA ja nakSatra ahIM vega prApta kare che ane bhaviSyakALamAM eTalA ja nakSatre ahIM ega prApta karaze. pada nakSatra ahI eTalA mATe kahevAmAM AvelA che ke eka-eka caMndramaMDaLanA 28-28 nakSatre heya cha. chAvattaraM mahaggalsayaM cAraM cAriMsu, carati carissaMti' 21 pramANe 176 mahAyaDAye ahIM pUrvakALamAM gati karI che, vartamAnamAM paNa teo ATalI ja saMkhyAmAM gati kare che, bhane mAgabhI mAM pte| mAkSI sadhyAmA gati 42tA 22. 'egaMca sayasaissaM tettIsaM khalu bhave sahassAI Nava ya sayA paNgAsA tArAgaNakoDi koDINaM' 133650 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 1 candrasUryAdigrahavizeSAnAM saMkhyAnirUpaNam koTInAm 'egaM ca saya sahassaM' ekaM ca zatasahasram lakSaikamityarthaH, ' tettIsaM khalu have saharasAI' trayastriMzat khalu - sahasrANi bhavanti, 'Nava ya sayA' navazatAni paNNAsA' paMcAzAni paMcAzadadhikAni 133950 etAvat saMkhyakAstArAgaNa koTi koTayaH jambUdvIpe'tItakAle zobhitavatyastathA vartamAnakAle zobhante tathA'nAgatakA lepi etAvatya eva zobhamAnA bhavivyanti praticandraM tArAgaNa koTikoTInAM SaTSaSTisahasra navazatAdhika paMcasaptaterlabhyamAnatvAt candradrayasaMbandhitArAgaNa koTikoTInAM saMkalane 133950 paJcAzadadhikanavazottaratrayastri zatsahasrAdhikaM lakSyam etAvatI saMkhyA labhyate iti / / 0 1 // nanu prathamoddiSTamapi candramupekSyAdhikavaktavyatvAt prathamaM sUryaprarUNAM vaktumAha-tatraitAni paMcadazAnuyogadvArANi bhavanti, maNDala saMkhyA 1 maNDalakSetram 2 maNDalAntaram 3 biMbAyAmaviSkaMbhAdi 4 merumaNDakSetrayorabAdhA 5 maMDalAyAmAdivRddhihAniH 6 muhUrttagatiH 7 dinarAtrivRddhihAniH 8 tApa kSetra saMsthAnAdi 9 dUrAsannAdidarzane loka pratItyupapattiH 10 cArakSetre'tItArAgaNoM kI koTAkoTI ne pUrvakAla meM yahAM para zobhA kI hai, vartamAna meM bhI ve itanI hI saMkhyA meM zobhita ho rahe haiM aura Age bhI ve itanI hI saMkhyA meM zobhita hogeM eka eka candra maNDala ke parivAra meM 66975 tArAgaNoM kI koTA koTI hai isaliye donoM candra maNDala ke parivAra meM ina tArAgaNoM kA parivAra pUrvokta saMkhyA kI koTAkoTI rUpa meM AtA hai // 1 // aba sUtrakAra prathamodiSTa candra maNDala ke sambandha meM kathana kI apekSA karake sUrya maNDala kI vaktavyatA adhika hone ke kAraNa ve usakI vaktavyatA ke sambandha meM 15 anuyoga dvAroM kA kathana karate haiM ve 15 anuyoga dvAra isa prakAra se haiM1 maNDala saMkhyA 2, maNDalakSetra, 3, maNDalAntara, 4, vidyAyAma, 5, viSkaMbhbhAdi, do meru maNDala kSetroM kI abAdhA 6, maNDalAyAmAdi vRddhi, hAni, 7, muhUrta gati 8, dinarAta vRddhi hAni, 9, tApa kSetra saMsthAnAdi, 10, dUrAsannAdi darzana meM loka tArAgaNe!nI kaTAkeTIe pU^kALamAM ahIM zaibhA karI che, vamAnamAM paNa te ATalI ja sa`khyAmAM zebhita thaI rahyA che ane bhaviSyamAM paNa tee ATalI ja saMkhyAmAM zebhita thaze. eka-eka caMdramaMDaLanA parivAramAM 66975 tArAgaNAnI kATAkaiTI che. ethI banne candrama'DaLanA parivAramAM e tArAgaNeAnI pUrvokta parivAra sakhyA phATAkeATI rUpamAM AvI ja jAya che. AsUtra-zA have sUtrakAra prathameASTi candramaDaLanA sa darbhamAM kathana pezayA sUrya maMDaLanI vaktavyatA adhika hAvAne lIdhe teozrI tenI vaktavyatAnA saMdarbhImAM 15 anuyAga dvArAnu kathana kare che. te 15 anuyAga dvArA A pramANe che--1 maMDaLa saMkhyA, 2-maMDaLa kSetra, 3 bhayAnta2, 4 bhijAyAma, ya viSlAhi me bherubha kSetronI samAdhA, bhaMDAyAbhAdvi vRddhi hAni, 7 bhurtagati, 8 hivasa-rAtra vRddhi-hAni, da tAyakSetra saMsthAnAhi, 10 . Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratisUtra tAdi praznaH 11 tatraiva kriyApraznaH 12 UrdhAdi dikSu prakAzayojanasaMkhyA 13 manuSya kSetrapatijyotiSkasvarUpaM 14 indrAdhabhAve sthitiprakalpaH 15 / tatramaMDalasaMkhyAyAM prathamaM sUtram mUlam-kai NaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA goyamA ! ege caurAsIe maMDalasae papaNatte iti / jaMbUdIvegaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA goyamA ! jaMbUdIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA estha NaM paNNaTTI sUramaMDalA pnnnnttaa| lavaNeNaM bhaMte ! samudde kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNattA, goyamA ! lavaNe samudde tiNitIse joyaNasae ogAhittA etthaNaM egUNavIse sUramaMDalasae paNNatte, evameva sayuvvAvareNa jaMbUdIce dIve lavaNe ya samudde ege culasIe sUramaMDalasae bhavaMtoti makkhAyaM / savvAbhaMtarAo NaM bhaMte ! sUramaMDalAo kevaiyAe abAhAe savvabAhirae sUramaMDale paNNatte? goSamA! paMcadasuttare joyaNasae savvabAhirae sUramaMDale paNNatte / sUramaMDalassa NaM bhaMte ! sUramaMDalassa ya kevaiyaM avAhAe aMtare paNNatte, goyamA ! do joyaNAI abAhAe aMtare paNatte 3 / sUramaMDaleNaM bhaMte kevaiyaM AyA. mavizvaMbheNaM kevaiyaM parivakheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA! aDayAlIsaM egasaTibhAe joyaNassa AyAmarikvaMbheNaM taM tigu savisesaM parikkheveNaM caurIsaM egasaTibhAe bAhalleNaM paNNatte ||suu0 2 // chAyA-kati khalu bhadanta ! sUryamaNDalAni prajJaptAni, gautama ! ekaM caturazItaM sUryamaNDalazataM prajJaptamiti jambUdvIpe khalu bhadanta dvIpe kiyantamavagAhya kiyanti sUryamaNDalAni prajJaptAni pratIti kI upapatti, 11 cAra kSetra ke sambandha meM atItAdikA prazna, 12 vahIM para kriyA kA prazna, 13 urdhAdi dizAoM meM prakAza yojana saMkhyA, 14 manuSya kSetravartI jyotiSka svarUpa, 15 indrAdyabhAva meM sthiti prakalpa, maNDala saMkhyA kI vaktavyatA meM prathama sUtra / 'kaha gaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' ityAdi darAsAdi darzanamAM lekapratIti nI upapatti, cAra kSetra, nA saMbaMdhamAM atItAdithI saMbaddha prazna, 12 te sthaLe ja kriyA viSe prazna, 13 urvAdi dizAomAM prakAza jana saMkhyA, 14 manuSya kSetravatI jyotika svarUpa 15, IndrAdhabhAvamAM sthiti praka95. ma sadhyAnI 14tathyatAmA prathama sUtra-'kaiNaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' ityAdi Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA kA-saptamavakSaskAra sU. 2 sUryamaNDalanirUpaNam gautama ! jambUdvIpe dvIpe azItaM yojanazatamagAhyAtra khalu paMnaSaSThiH sUryamaNDalAni prajJaptAni / lapaNe khalu bhadanta samudre kiyantamavagAhya kiyanti sUryamaNDalAni prajJaptAni, gautama ! lavaNe samudre trINi triMzat yojanazatAnyavagAhyAtra khalu ekonaviMzatitamaMsUryamaNDalazataM prajJaptam, eva. meva sapUrvApareNa jaMbudvIpe dvIpe lavaNe ca samudre ekaM caturazItaM sUryamaNDalazataM bhavatItyAkhyAtam / sarvAbhyantarAt khalu bhadanta sUryamaNDalAt kiyatyA abAdhayA sarvabAhyaM sUryamaNDalaM prajJa. psama gautama ! paMcadazottaraM yojanazatamabAdhayA sarvabAhya mUryamaNDalaM prajJaptam / sUryamaNDalasya khalu bhadanta sUryamaNDalasya ca kiyadabAdhayA antaraM prajJaptam , gautama ! dve yojane abAdhayA antaraM prajJaptam / sUrya maNDalaM khalu bhadanta kiyadAyAmaviSkaMbhena kiyatparikSepeNa kiyadvAhalyena prajJaptam, gautama ! aSTacatvAriMzat ekaSaSTibhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAm tattriguNaM savizeSa parikSepeNa caturviMzatirekaSaSTibhAgAn yojanasya bAhalyena prajJaptamiti // sU0 2 // TIkA-patra catvAri dvArANi prathamaM maMDalaM dvAram, dvitIyamaMtarAladvAraM, tRtIyamAyAmaviSkabhaM, caturtha vAilyadvAram / 'kaDaNaM bhaMte' ityAdi, 'kaiNaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' kati kiyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! sUryasya maNDalAni prajJaptAni kathitAni, tatra maNDalanAma dakSiNAyanamuttarAyaNaM kurvato dvayoH sUryayoH svapramANa cakravAlaviSkambhaM pratidinaM bhramikSetra svarUpameva maNDalatvakathanaM tu maMDalasadRzatvAdeSAm natu vastuto maNDalatvam yato maMDala prathamakSaNe yatkSetra vyAptaM tansamazreNyeva yadi puraH kSetra vyApnuyAt vAstavikImaNDalatA syAt evaM sati pUrvamaMDalApekSayA yaduttaramaMDalasya yojanadvayamantaraM pratipAdayiSyati tat na TIkArtha-gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'kaDaNaM bhaMte ! sUramaMNDalA paNNattA' he bhadanta ! sUrya maNDala kitane kahe gaye haiM ? dakSiNAyana aura uttarAyaNa karane vAle do sUryo kA pratidina kA jo bhramikSetra svarUpa svapramANa cakravAla viSkambha hai vahIM maNDala zabda se kahA gayA hai isa bhramikSetra ko jo maNDala zabda se kahA gayA hai usakA kAraNa isa kSetra kA maNDala ke jaisA honA hai vAstava meM yahAM maNDalatA nahI hai kyoMki maNDala ke prathama kSaNa meM jo kSetra vyApta hotA hai vaha yadi samazreNi meM hotA huA Age ke kSetra ko vaha vyApta karatA hai to vAstavika rUpa se maNDalatA usameM AsakatI hai isa taraha kI maNDalatA usameM Ane para pUrva maNDala kI apekSA jo uttaramaNDalakA yojana -golabhe // sUtra 5 pramune tanA prazna dhyA cha ? 'kaiNaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' 3 mata ! sUrya bhayo / 4AmA mAsA cha ? 6kSiNAyana ana uttarAyaNa karanArA be sUryonuM pratipAdananuM je bhramikSetra svarUpa svapramANu cakravAsa vijhaMbha che teja maMDaLa zabdathI kahevAmAM Avela che. AnuM kAraNa A kSetranuM maMDalavat thavuM che. kharekhara ahIM maMDaLatA nathI kemake maMDaLanA prathama kSapAmAM je kSetra vyApta thAya che je te samazreNimAM thaIne AgaLanA kSetrane vyApta kare che, te vAratavika 65mAM tema ja0 2 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammUdIpapratise syAt pratipAdayiSyati ca yojanadvayamantara mato maNDalasadRzatvameva na tu vastuto maNDalasvamiti praznaH / bhagavAnAha-'goyametyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ege caurAsIe maMDalasara paNNatte' eka caturazItaM maNDalazataM prajJaptaM kathitam, caturazItyadhikamekaM zataM sUryamaNDala bhavati / kathametadbhavatIti tat antaradvAre svayameva darzayiSyati / athaitAnyeva maNDamani kSetravibhAgapUrvakaM dvidhA vibhajyokta saMkhyA punarapi prakAzayan Aha-'jaMbU hIve' ityAdi, "jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve' he bhadanta jambUdvIpanAmake dvIpe 'kevaiyaM ogAhittA' kiyantaM kiyasaMkhyakaM kiyatpramANakaM kSetra sthAnamavagAhyAvagAhanaM kRtvA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' kiyanti kiyatsaMkhyakAni sUryamaNDalAni prajJaptAni RthitAnIti praznaH bhagavAnAha-'goyame' tyAdi, 'mayomA' he gautama ! 'jaMbUddIveNaM dIve' jambUdvIpe khala dvIpe madhyajambUdvIpe ityarthaH 'asIyaM joyaNasayaM ogAhittA' azItaM yojanazatama azItyadhikaM yojanAnAM zatamavagAhya 'ettha NaM vya kA antara pratipAdita honevAlA hai phira vaha nahIM bana sakegA isaliye maNDala ke jaisA hI yahAM maNDala kahA gayA jAnanA cAhiye vAstavika rUpameM maNDalatA nahIM jAnanI cAhiye isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! ege caurasIe maMDalasae paNNatte' he gautama ! 184 sUryamaNDala kahe gaye haiM ! yaha kaise hote hai ? isa bAtakA kathana sUtrakAra antara dvAra meM svayaM karane vAle haiN| aba inhIM maNDaloM ko kSetra vibhAgapUrvaka do prakAra se vibhakta karake ukta saMkhyA ke viSaya meM prazna karate hue gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jaMbUddIve NaM bhaMte ! dIye kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' he bhadanta ! jambU. dvIpa nAmake dvIpa meM kitane kSetra ko avagAhita karake kitane sUryamaMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goSamA! jaMbuddIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA etthaNaM paNNaTThI sUramaMDalA paNNattA' he gautama ! jambUdvIpa nAmake maMDaLatA AvI zake che. A jAtanI maMDaLatA temAM AvavAthI pUrvamaMDaLanI apekSAe je uttaramaMDaLanA pejana drayanuM aMtara pratipAdita thanAra che te pachI te banaze nahi. ethI maMDaLanI jema ja ahIM maMDaLa kahevAmAM AvyuM che. Ama jANI levuM joIe. vAstavika 35mA masatA tavI 24 nA. ye praznanA 24AmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! ege caurasIe maMDalasae paNNatte' 3 gautama! 184 sUrya bha3.1 49vAmA mAyA che. sevI rIte saMbhavI zake tema che? A vAtanuM kathana sUtrakAra aMtara kAramAM svayameva karanAra che. have eja maMDaLane kSetra vibhAga pUrvaka be prakArathI vibhakta karIne ukta saMkhyAnA sadamA prazna 42tA gautamasvAmI prabhune satanA prazna 42 cha , 'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogA hittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' humata ! yUjhI5 nAma dvIpamA TA kSetrane avagAhita karIne keTalA sUryamaMDaLa kahevAmAM AvelA che ? enA javAbamAM prabhu 4. cha. 'goyamA ! jaMbUddIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA ettha NaM paNNaTThI sUramaMDalA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 2 sUryamaNDalanirUpaNam paNNaTTI sUramaMDalA paNNattA' atra khalu anAntare paMcaSaSThiH sUryamaNDalAni prajJaptAni kathitAnIti / 'lavaNe bhaMte samudde' kavaNe-khalu bhadanta samudre 'kevaiyaM ogAhittA' kiyakSetramavagAhya 'kevaiyA-sUryamaMDalA paNNattA' kiyanti sUryamaNDalAni prajJaptAni kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-goyame tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'lavaNe samudde tiNNitIse joyaNasae ogAhittA' trINi triMzat yojanazatAni triMzadadhikAni trINi yojanazatAni aSTacatvAriMzazadekaSaSThi bhAgAnavagAhya 'ettha NaM egaNavI se sUramaMDalasae paNNatte' atra khalu atrAntare ekonavizadadhikaM sUryamaNDalazataM prajJaptaM kathitam atrahi paMcaSaSThayA sUryamaNDalairekonazI tyadhika yojanAnAM zataM navacaikapaSThibhAgAH yojanastha pUryate jambUdvIpe tu avagAhakSetraM cAzItyadhika yojanazatam tena avaziSTAH paJcAzadbhAgAH SaTSaSTitamasya sUryapraNDalasya bhavantIti jnyaatvyaaH| atra paJcaSThi sUryamaNDalAnAM viSayavibhAgavyasthAmayaM khalu prAcInAcAryANAM saMpradAyaH tathAhi meruparvatasya dakSiNasyAM dizi niSadhamarddhana tripaSThiNDalAni santi, harivarSa jIvAkoTayAM dvIpa meM 180 yojana kSetra ko avagAhita karake AgatakSetra meM 65 sUryamaNDala kahe gaye hai| 'lavaNeNaM bhaMte ! samudde kevaiyaM ogAhittA kevaDyA sUramaMDalA paNNasA' he bhadanta ! lavaNasamudra meM kitane kSetra ko avamAhita karake kitane sUryamaMDala kahe gaye hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! lavaNasamudde tiNi tIse joyaNa sae ogAhittA etthaNaM egUNavIle sUramaMDalasae paNNatte' he gautama ! lavaNasamudra meM Ayojana pramANa kSetra ko avagAhita karake Agata sthAna meM 119 sUryamaMDala kahe gaye haiN| yahAM 65 sUryamaMDalo dvArA 171. yojana pUre ho jAte haiM parantu jambUdvIpa meM avagAha kSetra 180 yojana pramANa hai isase avaziSTa jo pacAsa bhAga haiM ve 66 veM sUryamaMDala ke hote haiN| aisA jAnanA cAhiye yahAM 65 sUryamaMDaloM ke viSaya vibhAga kI vyavasthA meM aisA prAcIna AcAryoM kAmata hai meruparvata kI dakSiNadizA meM niSadha parvata ke mastaka para 63 maMDala hai aura harivarSa TomttA" he gautama ! jaMbudvipa nAmaka dvIpamAM 180 jana kSetrane avagAhita karIne and AtramA 65 sUrya bho 4AmAM che. 'lavaNeNaM bhaMte ! samude kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' mahata ! sapA samudramA / kSetrane mAhitarIna sUrya bho 4AmA mAsA cha ? sena pAmA prabhu 49 che-'goyamA ! lavaNasamudde tiNi tIse joyaNasae ogAhittA ettha NaM egUNavIse sUramaMDalasae paNNatte' gautama! lavaNasamudramAM 24 jana pramANu kSetrane avagAhita karIne AvelA sthAnamAM 119 sUryamaMDaLe AvelA che. ahIM 65 sUryamaMDaLa dvArA 179 jana pUrA thaI jAya che, paNa jaMbudvIpamAM avagAha kSetramAM 180 ejana pramANa che. AthI avaziSTa je pacAsa bhAga che te 66 mAM sUryamaMDaLane hoya che ema jANavuM joIe. ahIM 65 sUryamaMDagenA viSaya vibhAganI vyavasthAmAM prAcIna AcAryone e abhiprAya che ke meruparvatanI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUdvIpapratisUtra ca dve maNDale, merodvitIyapArzve nIlagat parvatamUrddha na triSaSThiH sUryamaNDalAni, ramyakajIvAkoTayAM ca dve sUryamaNDale / sarpasaMkhyayA yadbhavati tadarzayitumAha-evA mevetyAdi 'evAmeva sapu. vyAvaraNa' evameva sapUrvApareNa paJcaSaSThaye konaviMzatyadhikazatamaNDalasaMkalanena 'jaMbUddIve dIve lavaNe ya samudde' jambUdvIpe dvIpe lavaNe ca samudre 'ege tuLasI ra sUramaMDaLasae bhavaMtIti makkhAyaMti' caturazItyAdhikamekaM sUryamaNDalazataM bhavatIti mayA anyaizvAdinAtha prabhRtibhistIrthakaraizceti iti mahAvIreNa pratipAditam / iti dvitIyamaMDaladvAram / ___ atha tRtIyaM maMDalakSetradvAramAha-savvetyAdi, 'savvAbhaMtarAo gaM bhaMte ! saramaMDalAo' sarvAbhyaMtarAt prathamAt khalu bhadanta ! sUryamaMDalAt 'kevaiyAe abAhAe' miyatyayA abAdhayA kiyatA antareNa 'savvabAhirae sUramaMDale paNNatte' sarvabA hyaM sarvebhyaH sUryamaNDalebhyaH bAhyaM paraM yato'nantaramekamapi ityarthaH sUryaNDalaM prajJaptaM kathitamitipraznaH, bhagavAnAha-goyame' tyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcadamuttare joyaNasae' pazcadazottaraM yojanazatam dazAdhikAni pazca. kI jIvA koTi para do maMDala haiM meru ke dvitIya pArzva meM nIlaparvata kI coTI para 63 sUryamaMDala haiM aura ramyaka kI jIvAkoTI para do sUryamaNDala hai isa prakAra jambUdvIpagata sUryamaMDala 65 aura lavaNasamudragata 119 maMDala joDane para 184 sUryamaMDala ho jAte haiN| yahI bAta 'evAmeva sapuvAvareNa jaMbuddIve dove lavaNe samudde ege cUlasIe sUramaMDalasae bhavaMtIti makkhAyaM' isa sUtrapATha dvArA kahI gaI hai isa prakAra se yaha dvitIya maNDala dvAra hai aba tIsarA jo maNDala kSetra dvAra hai vaha isa prakAra se hai-'savvAbhaMtarAo NaM bhaMte ! sUramaMDalAo kevaiyAe avAhAe savvabAhirae sUramaNDale pannatte' he bhadanta ! sarvAbhyantara prathama sUryamaNDala se kitane antara ke bAda sarva sUryamaNDaloM se bAhya sUryamaNDala kahA gayA hai ? jisa sUryamaNDala ke bAda phira koI aura dUsarA sUryamaNDala nahIM hai esA sUryamaNDala yahAM bAhya zabda se liyA gayA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiNdakSiNadizAmAM niSadha parvatanA mastaka upara 63 maMDaLe che ane harivarSanI jIvAkeTi para be maMDaLe che. merunA dvitIya pAzvamAM nIlaparvatanI cATI para 63 sUryamaMDaLe che ane rasyakanI jIvATI upara be sUryamaMDaLe che. A pramANe jaMbudvIpagata sUryamaMDaLa 65 ane lavaNasamudragata 119 maMDaLe joDavAthI 184 sUryamaMDaLe thaI jAya che. eja vAta 'evAmeva sapuvvAvareNa jaMbuddIve dIye lavaNe samude ege cUlasIe sUramaMDalasae bhavaMtIti makkhAya' A sUtrapATha vaDe kahevAmAM AvelI che. A pramANe A dvitIya maMDaLa dvAra che. 2 tRtIya kSetra chete 2pramANe che. 'savvAbhaMtarAo NaM bhaMte ! sUramaMDalAo kevaiyAe abAhAe savvavAhirie sUramaMDale pannatte' 3 mata ! sAlayata2 prathama sUma kahevAmAM Avela che? je sUryamaMDaLa pachI kaI bIjuM sUryamaMDaLa nathI. evuM sUryamaMDaLa thI keTalA aMtara pachI sUryamaMDaLethI bAhya sUryamaMDaLa ahIM bAhA zabda vaDe gRhIta Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU. 2 sUryamaNDala nirUpaNam yojanazatAnItyartha; 'abAhAe savvavAhirae sUramaMDalasae paNNatte' avAdhayA antarAlatvApratibaMdharUpayA sarvabAhyaM sarvataH paraM sUryamaMDalaM prajJaptaM kathitam / atrasUtre akathitA aSTacatvAriMzadeSTibhAgAH saMgrAhyAH 'sasiraviNo lavaNaMmi ya joyaNasayatiNitIsa ahiyAI' zazira vyo lavaNeca yojanazatAni trINi triMzadadhikAnItivacanAt anyathA yathoktasaMkhyakAnAM maMDalAnAmanavakAzaprasaMgAt, kathamevaM bhavatIti cet atrocyate - sarvasaMkhyayA caturazItyuttaraM maNDalazatam, ekaikasya ca maNDalasya viSkaMbho'STacatvAriMza dekaSaSTibhAgAH yojanasya bhavanti, tatazcaturazItyadhikaM zatam - aSTacatvAriMzata saMkhyayA guNyate tato bhavanti aSTAzItiH zatAni dvAtriMzadadhikAni - eteSAM yojana pramANakaraNArthameka SaSThyA bhAgo hriyate hRte ca catuzcatvAriMzadadhikaM yojanazataM 144 labdhaM bhavati avaziSTamavatiSThate'STacatvAriMzat caturazItyadhika zata'goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae sUramaMDalasae pannatte' he gautama ! 510 yojana ke antara se sarvabAhya sUryamaNDala kahA gayA hai / isa sUtra meM nahIM kahe gaye bhAga yojana ke grahaNa karalenA cAhiye kyoMki- 'sasiraviNo lavaNammiya joyaNasayAI tiSNi tIsa ahiyAI' lavaNasamudra meM 330 yojana pramANa kSetra ko choDakara' aisA AcAryoM kA vacana hai / yadi aisA na mAnA jAya to yathokta saMkhyAvAle maMDalo kA kathana sAbita nahIM ho sakatA hai| to phira yaha kathana sAbita kaise hotA hai ? yadi aisA pUchA jAya to suno hama batAte haiM sUrya ke samasta maMDala 184 kahe gaye haiM / inameM eka eka maMDala kA viSkambha eka yojana ke 61 bhAga karane para 48 bhAga pramANa hai / aba 184 ko 48 se guNA karane para 8832 bhAga hote haiM inake yojana banAne ke liye inameM 61 kA bhAga dene para 144 yojana AjAte haiN| bA~kI 48 bhAga bacate haiM / 184 maMDaloM ke antarAla 183 hote haiM / sarvatra antarAla 1 kama hotA hai yaha hame thayesa che. menA bhavAnAM prabhu De che. 'goyamA ! paMcadamuttare joyaNasae abAhAe bAhirae sUramaMDalasae pannatte' he gautama! 510 yojanA a MtasthI sarva mA sUrya maDaLa kahevAmAM AveluM che. A sUtramAM akathita bhAga cAjana atre grahaNa karI hovA leha the. prema he 'sasiraviNo lavaNaMmi ya joyaNasayAI tiNi tIsa ahiyAI' lavaNusamudramAM 330 caiAjana pramANa kSetrane bAda karIne evuM AcAryAMnu vacana che. e A pramANe mAnavAmAM Ave nahi te yathAkta sakhyAvALA maMDaLanuM kathana pramANita thaI zakaze nahi teA pachI A kathana kevI rIte pramANita thaze ? jo A pramANe pUchavAmAM Ave tA sAMbhaLe, huM tamane Ane javAmaApu chuM. sUryanA sava maDaLe 184 kahevAmAM AvelA che. emAM eka-eka maMDaLanA vidhyuMbha eka ceAjananA 61 bhAge karavAI 48 bhAga pramANu che. have 184 ne 48 zrI jINA karavAthI 8832 bhAga thAya che. enA ceAjana manAvavA mATe emAM 61 nA bhAgAkAra karavAthI 144 ceAjana A jAya che, zeSa 48 bhAga vadhe che. 184 maMDaLAnA aMtarALa 183 thAya che, satra a ** 61 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapracaptisUtra saMkhyAnAM ca maNDalAnAmapAntarAlAni vyazItyadhika zatasaMkhyakAni sarvatraivacApAntarAlAni rUponAni bhavanti tathA ca pratItametat catasRNAmaMgulInAmapAntarAlAni trINi bhavaMtIti ekaikaM maNDajhApAntarAle dviyojanAmANakam tataHvyazItyadhikazataM yadA dvikena guNyate tadA trINi zatAni SaT SaSThayadhizAni 366 bhavanti catuHcatvAriMzazatamatra yadA prakSipyate (saMyojyate) tadA paMcazatAni dazAdhikAni yojanAni aSTacatvAriMzadekaSaSThi bhAgA yojanasya bhavanti etAvatA sUryamaMDalakSetrasya pramANaM kathitam maNDalakSetraM nAma sUryamaNDalaiH sarvAbhyanta rAdibhiH sarvabAhya paryavasAnairAkAzaM vyAptaM tat cakravAlaviSkaMbhAd jJAtavyamiti dvitIyamaNDalakSetradvAramiti ___ atha tRtIyaM maNDalAntaradvAram-'sUramaMDalasse' tyAdi 'sUramaMDalassa NaM bhaMte ! sUramaMDassa' sUryamaNDalasya khalu bhadanta sUryamaNDalasya 'kevaiyaM abAhAe aMtare pannatte' kiyadabAdhayA avyavadhAnenAntaraM prajJaptaM kathitam he bhadanta ekasmAt sUryamaNDalAdaparasya sUryamaNDalasya kiyada bAdhayA vyavadhAnaM kathitamiti praznaH bhagavAnAha-'goyame tyAdi goyamA' he gautama ! 'do hamArI cAra aMguliyoM ke 3 hue antarAloM se jJAta ho jAtA hai / eka eka maNDala kA antarAla do yojana pramANa kA hai 183 aMtarAloM ke sAtha do yojana kA gugA karane para 366 Ate haiN| inameM 144 ko joDane para 510 yojana hote haiM aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga hote haiN| isase sUryamaMDala kA pramAga khaa| sarvAbhyantara aura sarvabAhya sUryamaNDaloM dvArA vyApta hue AkAza kA nAma maNDala kSetra hai yaha cakravAla viSkambha se jJAtavya hai / dvitIya maNDala kSetra dvAra samApta / tRtIyabhaNDalAntara dvAra isa prakAra se hai-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'sUramaMDalassa NaM bhaMte ! sUramaMDalassa kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte' he bhadanta ! eka sUryamaMDala kA dUsare sUryamaMDala se avyavadhAna kI apekSA kitanA antara kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! do joyaNAI rALa 1 kama hoya che. e amArI cAra AMgaLIonA traNa aMtarALa parathI jJAta thAya che. - eka-eka maMDaLanuM aMtarALa be jana pramANa jeTaluM che. 183 aMtarAlenI sAthe be ejanano guNAkAra karavAthI 366 Ave che. emAM 144 ne joDavAthI 510 ejana thAya che ane eka ejananA 61 bhAgamAMthI 48 bhAga thAya che. ethI sUryamaMDaLanuM pramANu spaSTa thAya che. sabhyatara ane sarva bAhya sUryamaMDaLa vaDe vyApta thayelA AkAzanuM nAma maMDaLa kSetra che. A cakravAla viThaMbhathI jJAtavya che. dvitIya maMDaLa kSetra vaDe samAsa tRtIya kaMDalAntara dvAra A pramANe che. AmAM gautasvAmIe prabhune A pramANe prazna yA cha -'sUramaMDalassa NaM bhaMte ! sUramaMDalarasa kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte' . bhadata ! eka sUryamaMDaLanuM bIjA sUryamaMDaLathI avyavadhAnanI apekSAe keTaluM aMtara vAma gAva ch| menapAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! do joyaNAI abAhAe aMtare Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 2 sUryamaNDalanirUpaNam joyaNAI-abAhAra aMtare pamatte' dve yojane yojanadvayamityarthaH abAdhayA antaraM prajJaptaM kathitam bhavati ca vizeSArthepyantarazabdaH yathA anayormahadantaram tatazcAtrApi tathA kasyA cida zaMkA mA bhavatu tadarthamabAdhayetivizeSaNam tathA ca pUrvasmAt sUryamaNDalAt aparaM sUryamaMDalaM kiyadare vartane iti praznAzayaH yojanadvayaM dUre iti uttaramiti tRtIyaM maNDalAntaradvAramiti / atha caturthaM biMbAyAmaviSkaMbhAdi dvAramAha-'sUramaMDaleNa' mityAdi 'sUramaMDale NaM bhNte| sUryamaMDalaM khala bhadanta 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNe' kiyat kiyatpramANakAyAmaviSmAbhyAm dairdhyavistArAbhyAmityarthaH, 'kevaiyaM parikkheveNa kiyatA parikSepeNa 'kevazyaM bAhalleNaM paNNatte kiyatA bAhalyenoccApena prajJaptaM kathita miti praznaH, bhagavAnAha-'goyame' tyAdi 'goyamA' avAhAe aMtare panatte' he gautama ! eka sUryamaNDala se dUsare sUryamaNDala kA antara avyavadhAna kI apekSA se do yojana kA kahA gayA hai| vizeSArtha meM bhI antara zabda kA prayoga hotA hai-jaise 'ubhayormahadantaram' ina donoM meM bahuta vizeSatA hai isa taraha kI kisI ko yahA~ AzaGkA na ho jAya isake liye yahAM 'abAdhA' yaha pada rakhA gayA hai / ataH isa prazna kA Azaya yahI hai ki eka sUryamaMDala se dUsarA maMDala kitanI dUra para hai ? to isakA uttara yahI diyA gayA hai ki pUrvamaNDala se apara sUryamaNDala do yojana dUra hai tRtIyamaNDalAntarabAra smaapt| ___ caturtha biMbAyAma viSkambhAdi dvAra kA kathana-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA prazna kiyA hai-'sUramaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM' he bhadanta ! sUryamaNDala AyAma viSkambha kI apekSA kitanA hai-arthAt sUryamaNDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai ? aura kevaiyaM parivakheveNaM' isakA parikSepa kitanA hai ? tathA 'vAhalleNaM kevaiyaM pannatte' isakA bAhalya UMcAi-isakA kitanA hai ? isake pannatte' 3 gautama ! 4 sUrya bhathI bhI sUrya bhanu tara bhanyavadhAnanI apekSA be jana jeTaluM kahevAmAM AveluM che. vizeSArthamAM paNa aMtara zabdano prayoga thAya che. bha3-'ubhayomahadantaram' ye bhannemA 5 4 vizeSatA che. satanI sAdhana maash| thAya nalita mATe mAhI 'abAdhA' mA 54 bhU4vAmAM mAvesa cha. methI mA praznane artha A che ke eka sUryamaMDaLathI bIju sUryamaMDaLa keTale dUra che? te Ano javAba A pramANe ApavAmAM Avela che ke pUrva sUryamaMDaLathI apara sUryamaMDaLa be jana dUra che. tRtIya maMDalAntara dvAra samApta. caturtha biMbAyAma vikhaMbhAdi dvArA kathana. mAmA gautamasvAbhIme prabhune tana prazna 420 cha 3-sUramaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM mahanta ! sUrya bha31 mAyAma mana vibhanI apekSA cha ? meTale 4 sUrya bhaganA mAyAma mana 7i4 DeTA cha ? bhane 'keva hayA parikkheveNaM' tenA pari35 3 1 tebhara 'bAhalle gaM kevaiyaM pannatte' mAnya-yAmA mA Tayu cha ? me| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahIpati he gautama ! 'aDayAlIsaM egasaTTibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM' aSTacatvAriMzadbhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAM dairghyavistArAbhyAM prajJaptam - ayaM bhAvaH ekasya yojanasyaikaSaSThibhAgAH kalpyante tatra ye'STacatvAriMzadbhAgAH tAvat pramANako sUryamaMDalasyAyAmaviSkaMbhau bhavata iti / 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM AyAmabhiSkaMbhAmyAM triguNitaM savizeSaM sAdhikaM kiMciddhikamityarthaH parikSepeNa sUryamaMDalaM prajJaptam / aSTacatvAriMzat triguNitA dve yojane dvAvizatirekaSaSTibhAgA adhikA yojanasyetyarthaH / 'caDavIsaM egasaTTibhAe joyaNassa bAhalleNaM paNNatte' caturviMzati rekaSaSThibhAgAn yojanasya bAhalyenoccatvena prajJaptaM kathitam vimAna viSkaM mayArdha mAgenoccatvAditicaturtha vivAyAmaviSkaMbhadvAram || sU0 2 // atha paMcamaM merumaMDalayorabAdhAdvAraM tatredaM sUtram mUlam - jaMbUdIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe savvamaMtare sUramaMDale paNNatte, goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTTayavIse joyaNasae abAhAe savvamaMtare sUramaMDale paNNatte, jaMbUdIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa phavvayassa kevaiyAe abAhAe savva - bhaMtarANaMtare sUramaMDale paNNatte ? goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM uttara meM prabhu kahate haiM - 'gomA ! aDayAlIsa egasaTTibhAe joyaNassa AyAmavikhaMbheNaM' he gautama ! eka yojana ke 61 bhAga karane para unameM se 48 bhAga pramANa eka sUryamaNDala ke AyAma aura viSkambha haiM / 'taM tiguNaM savisesaM parivakheveNaM' tathA 48 ko tigunA karane para 144 bhAga jo yojana ke Ate haiM unameM 2 yojana aura 22 bhAgabacate haiM-so isa taraha kucha adhika yojana kA parikSepa kahA gayA hai / 'cauvIsaM egasaDiyAe joyaNassa bAhalle NaM paNNatte' evaM isakI UMcAi eka yojana ke 61 bhAgo meM se kucha adhika 24 bhAgapramANa kahI gaI hai / kyoMki vimAna se usakI AdhI UMcAI kahI gaI hai| caturtha biMvAyAma viSkambha dvAra samApta // 2 // vAmAM prabhu TuDe che - 'goyamA ! aDayAlIsaM egasaTTibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM' De gautama! eka ceAjananA 61 bhAga karavAthI temAMthI 48 bhAga pramANu eka sUmaDaLanA AAyAbha-viSThulo che. 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tathA 48 netrazu gnnu| 42vAthI 144 ekasA cumALIsa bhAga ceAjana pramANa Ave che. emAM 2 ceAjana ane 22 bhAga zeSa rahe che. to yA pramANe 44 vadhAre 233 neTo parikSeya vAmAM Ave che. 'cavIsaM esaTTibhAe joyaNassa bAhalleNaM paNNatte' tebhana mAnI ubhyatA 4 yojanA 61 bhAgAmAMthI kaIka adhika 24 bhAga pramANa kahevAmAM Avela che. kemake vimAnathI AAnI adhiU'cAI kahevAmAM AvelI che. caturthAM khaMkhAyAma viSNubhanAmanuM dvAra samAsa ||sA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 4 maNDalayorabAdhAdvAranirUpaNam 25, prajJaptaM kathitama iti / evaM sUryamaNDalayeSu abAdhAyAnaM darzayitvA uktAvaziSTamaNDale ghuabAdhAmAnaM darzayitumatidezamAha-evaM khalu' ityAdi, evaM khalu' evamuktaprakAreNa pUrvopadarzitarItyarthaH, '9eNaM AeNaM etenopAyena pratyahorAtramaNDalaparityAgarUpeNa 'pavisamANe sUrie' pravizan jambUdvIpaM sUryaH 'tayANaMtarA mo maMDalAo' tadanantarAt. maNDalAta 'tayANataraM maMDalaM' tadanantaraM maMDalam 'saMkramamANe' saMkrAman saMkrAman 'do do joyaNAI dvedve yojane 'aDayAlIsaM ca egasahibhAe joyaNassa' aSTacatvAriMzataM caikaSaSThibhAgAn yojanasya 'gamege maMDache' ekaismin maNDale 'abAhAvuddhi' abAdhAdhuddhim 'NibuddhemANe NibuddhamANe' nivarddhayan nivarddhayan hAyayan nivartayan nirtiyan tyajana tyajanityarthaH 'NivuddhamANe-ityasya nivarddhayan iti chAyA samavAyAMgavRtyanusAreNa kRtA-tatazcapUrvoktaH arthaH saMbhavati sthAnAMgavRtyadAnupUrvI ke anusAra kahA gayA hai| isa taraha se sUryamaNDalatraya meM abAdhAdUrI kA-pramANa divAkara uktAvaziSTa maNDaloM meM abAdhA ke mAna ko dikhAne ke liye atidezarUpa vAkya kA kathana karate haiM-evaM eeNaM uvAeNaM pavisamANe mUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 do do joyaNAI aDayAlIsaM ca egasaTTiyAe joraNassa egamege maMDale abAhAbuddhiM NibuddhemANe 2 savva taraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' pUrvokta rIti ke anusAra isa upAya se-ahorAtra maNDala ke parityAga rUpa upAya se jambUdvIpa meM praveza karatA huA sUrya tadanantara maNDala se tadanantara maNDalapara saMkramaNa karatA 2 do yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga pramANa eka 2 maMDala para abAdhA kI vRddhi ko kama karatA huA sarvAbhyantara maMDala para pahuMca kara gati karatA hai / 'NivuddhemANe' isakI chAyA 'nivarddhayana' aisI samavAyAGgakI vRti ke anusAra kI hai so isakA artha 'kama kama karatA huA aisA hI hotA ra6 bhAga pramANanI dUra para bAhya tRtIya sUryamaMDaLa pazcAdAnupUva mujaba kahevAmAM Avela che. A pramANe sUryamaMDaLa trayamAM abAdhA-dUranuM pramANa spaSTa karIne utAvaziSTa maMDaLamAM abAdhAnA mApane batAvavA mATe atidezarUpa vAkyanuM kathana kare cha-'evaM eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtare maMDaLe saMkamamANe 2 do do joyaNAI aDayAlIsaM ca egasaTTiyAe joyaNassa egamege maDale abAhA. buddhi NibuddhamANe 2 savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' pUtirIti bhu A upAyathI aherAtra maMDaLanA parityAgarUpa upAyathI jaMbudvIpamAM praviSTa thatA sUrya tadanaMtara maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa para saMkramaNa karate karato be jana ane ekajananA 61 bhAgamAMthI 48 bhAga pramANa eka-eka maMDaLa para abAdhAnI buddhine a5-alpa 42 sAlayatara ma45 52 paDAMyIna gati 42 che. 'NibuddhemANe' sanI chAyA 'niva Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprApti nusAreNa tu nivRddhayan nivRddhayan iti chAyA tadarthopi hAyayanityeva sUryaprajJaptikRtyanusAreNa tu niveSTayana niveSTayanniti chAyA tadartho pi hAyayamityeva / 'sababhaMtaraM maMDala' sarvAbhyantaraM maNDalam 'uvasaMkamittA cAraM caraI' upasaMkramya prApya cAraM carati cAraM gatiM carati karoti sUryaH / ityabAdhAdvAraM samAptam // sU. 3 // tadevaM krameNa gatamavAdhAdvAraM saMprati maNDalAyAmAdivRddhi haanidvaarmaah-'jNbuddiivennmityaadi| ..mUlam-jaMbuddIve dIve sababhaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! NavaNauiM joyaNasahassAiM chacca cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasayasahassAiM paNNarasa ya joyaNasahassAiM egUNa NauiM ca joyaNAiM kiMci visesAhiyAI parikkheveNaM / anbhaMtarANaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte, goyamA ! NavaNavaI joyaNasahassAiM chacca paNayAle joyaNasae paNatINaM ca egasadvibhAe joyaNa sta AyAmavikkhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAI paNNarasa joyaNasahassAiM egaM saduttaraM joyaNasayaM parikkheveNaM paNNatte / abbhaMtara tacce NaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? Nava NauiM joyaNasahassAiM chacca ekAvaNNe joyaNasae Nava ya egasaTribhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasayasahassAiM hai sthAnAGga vRtti ke anusAra to 'nivRrddhayan nivRddhayan' aisI saMskRta chAyA hotI hai isakA artha bhI 'kama kama karatA huA aisA hI hotA hai tathA sUrya prajJapti ke anusAra-'niveSTayan 2' aisI chAyA hotI hai isakA bhI artha vahI pUrvokta hotA hai / sU03 // abAdhA dvAra samApta Tvacana A rIte samavAyAMganI vRtti mujaba spaSTa karavAmAM AvI che te Ane artha (24E5-565 42te| mevA thAya che. sthAnagata bhuma to 'nivRddhayan-nivRddhayan' mevA saMskRta chAyA thAya che. Ano artha paNa "a95-alpa karate evo thAya temaja sUryaprApti mujaba "nivekTaya-niSTaya' evI chAyA thAya che. Ane paNa artha pUrvokta artha mujaba ja che. abAdhA dvAra-samApta-sUtra 3 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 27 paNNarasajoyaNasahassAiM egaM ca paNavIsaM joyaNasayaM parikkheveNaM evaM khallu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrae tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamamANe uvasaMkamamANe paMca paMca joyaNAiM paNatIsaM Sa egasadvibhAe joyaNassa egamege maMDale vikakhaMbhabuddhiM abhivaddhemANe abhivaDhemANe aTThArasa aTThArasa joyaNAiM parirayabuddhiM abhivaDhemANe abhivaddhamANe savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / savvabAhiraeNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte. goyamA! egaM joyaNasayasahassaM chacca saTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasayasahassAI aTArasa ya sahassAI tiNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM / savvabAhirANaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale keva. iyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte goyamA! egaM joyaNasayasahassaM chacca caupapaNe joyaNasae chaThavIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasayasahassAI aTArasa ya sahassAI doNNi ya sattANaue joyaNasae parikkheveNaMti / bAhira tacce gaMbhaMte! sUramaNDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte, goyamA ! ega joyaNasayasahassaM chacca aDayAle joyaNasae bAvaNNaM ca egasaTibhAe joyaNassa AyAmavikhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAI aTThArasa ya sahassAiM doNi ya auNAsIe joyaNasae parikkheveNaM evaM khallu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe paMca paMca joyaNAiM paNatIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa egamege maMDale vikvaMbhabuddhiM NibuddhemANe Nibuddhe. mANe aTThArasa aTThArasa joyaNAiM parirayabuddhi NibuDDemANe NibuDDemANe savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ||suu04|| chAyA-jambUdvIpe sabhyantaraM sUryamaNDalaM kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAM kiyat parikSepeNa prajJaptam gautama nava navati yojanasahasrANi SaTcacatvAriMzat yojanazatAni AyAmaviSkaMbhAbhyAm zrINi ca yojanazatasahasrANi paMcadazaca yojanasahasrANi ekonanavatiMca yojanAni kiMcidvi Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtra zeSAdhikAni parikSepena / abhyantarAntaraM khalu bhadanta ! sUryamaNDalaM kiyadAyAmaviSkamAbhyAM kiMyatparikSepeNa prajJaptam gautama : navanavati yojanasahasrANi SaTca paMcacatvAriMzat yojanazatAni paMcatriMzat cai kaSaSThibhAgAn yojanasyAyAmaviSkabhAbhyAm trINi yojanazatasahasrAgi paMcadazaca yojanasahatrANi eka saptottaraM yojanazataM parikSepeNa prajJaptam / abhyantaratRtIyaM khalu bhadanta ! sUryamaMDalaM kiyadAyAmaviSkamAbhyAM kiyaparikSepeNa prajJAtam gautama ! nava navatiyojanasahasrANi SaTcaika paMcAzat yojanazatAni navacai kaSaSTibhAgAn yojanasyAyAmaviSkabhAbhyAm trINi ca yojanazanasahasrANi paMcadazayojanAsahastrANi ekaM ca paMcaviMzati yo nanazAM parikSepeNa / evaM khalu etenopAye na niSkrAman sUryaH tadanatarut maMDalAt tadanantaraM maNDalamupasaMkrAman upasaMkrAman paMca paMcayojanAni paMcaviMzaccaikapa SThabhAgAn yojanasyaikaikasmin maNDale viSkamabuddhimabhivarddhayan abhivarddhayan aSTAdaza STAdaza yojanAni parirayabuddhimabhivarddhayan abhivarddhayan sarvabAhya maMDalamupasaMkramya kAraM carati / sarvabAhya khalu bhadanta ! sUryamaMDalaM kiyadAyAma viSkamAnyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptama ? gautama ! eka yojanazatasahasraM SaT ca SaSThiyojanazatAni AyAmaviSkaMbhAbhyAm trINi ca yojanazatasahastrANi aSTAdaza ca yojanasahastrANi trINi ca paMcadazottara yojanazatAni parikSepeNa prajJaptaM / pAhyAnantaraM ca .khala bhadanta sUryamaMDalaM kiyadAyAmaviSkabhAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptam gautama ! ekaM yojanazatasahasraM SaT ca catuH 9zcAzat yojanazatAni SaivizaM caikaSaSThi mAgAn yojanasyAyAmaviSkamAbhyAm trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdaza ca sahasrANi dve ca sapta navati yojanazate parikSepeNeti / bAhyatRtIyaM khalu bhadanta ! sUryamaNDalaM kiyadAyAmaviSkabhAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptam gautama ! eka yojanazatasahasram Ta cASTAcatvAriMzat yojanazatAni dvipazcAzaccaikapaSTibhAgAna yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAm trINica yojanazatasahasrANi aSTAdazaca sahasrANi dve caikona nAti yo janazate parikSepeNa prajJaptam evaM khalu etenopAyena pravizan sUryaH tadanantarAt maMDalAt tadanantaram maMDalam saMkrAman saMkrAman paMca paMca yojanAni paMcatriMzaccaika SaSThibhAgAn yojanasyaikai kasmin maMDalaM viSbhabuddhi nivRddhayan nivRdvayana aSTAdazASTAdazayojanA na parirayavRddhi niyan nivartayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / suu04|| ___TIkA-saMpatyAyAmaviSkabhadvAramAha-jaMbUdI vegamityAdi, 'jaMbuddove gaM bhaMte savvanbhaMtare sUramaMDale' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvAbhyantaram sarvebhyo'bhyantaraM sUryamaNDalam 'kevaiya' AyAma vikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAm tathA 'kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' kriyatA maNDalAyAmAdivRddhi hAnidvAra kathana 'jaMghuddIve dIve savvabhaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale' ityAdi maMDalAyAmAdi vRddhi hAnidvAra kathana- 'jaMdhudIve dIve savvanbhaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale' ityAdi Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam - 29 kiyatpramANakena parikSepeNa prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyagetyAdi' 'goyamA' he gautama ! Na NavauI joyaNasahassAI' navanavati yojanasahasrANi 'chacca chattAle joyaNasae' SaT ca catvAriMzat yojanazatAni SaT catvAriMzadadhikAni SaD yojanazatAnItyarthaH 'AyAmavikkhaMbheNaM pazbhatte' AyAmaviSkabhAbhyAM daidhya vistArAbhyAM prajJaptaM kathitam, nava navatiyojana. sahasrANi SaTcatvAriMzadadhikAni paiyojanazatAni AyAmaviSkaMbhAbhyAM prajJaptamiti / tathA 'tiNNi ya joyaNasayasahassAiM paNNarasa ya joyaNasahassAI trINi ca yojanazatasahasrANi paMca dazaca yojanasahasrANi 'egaNaNauiM ca joyaNAI kiMci visesAhiyAiM parikkheveNaM pannatte' ekonanavati ca yojanAni kiMcidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptaM kathitam trINi yojanazatasahasrANi paMcadazayojanasahasrANi ekona navati yojanAni kicidvizeSAdhikAni paridhinA TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sa tare sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM, kevaithaM parikkheveNaM paNNatte' he bhadanta ! isa jambUdrIpa nAmake dvIpa meM sarvAbhyantara sUryamaNDala AyAma aura viSkambha ko apekSA kitane AyAma aura viSkambha vAlA kahA gayA hai tathA parikSepa kI apekSA vaha kitanA parikSepavAlA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! NavaNavauiM joyaNasahassAI chacca cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte' he gautama ! jambU'hopa nAmake dvIpa meM sarvAbhyantara maMDala 99640 yojana pramANa AyAma viSka mbha vAlA kahA gayA hai| _ 'tiSNiya joyaNasayasahassAiM paNNarasa ya joyaNasahassAI egUNa uI ca joyaNAI kiMci visesAhiyAI parikkhedeNaM panatte' tathA 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana se-kucha vizeSAdhika parikSepavAlA kahA gayA hai| AyAma aura viSkambha kI utpatti isa prakAra se hotI hai jambUDhIpa kA pramANa 1 lAkha yojana 10-20 sUtra 3 gautasvAmI prasune 2AL ontane prazna ye cha hai 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve savvabhaMtare sUramaDale kevaiyaM AyAmakkhiMbheNaM, kevaiyaM parivekkheveNaM paNNatte' mahata! A jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM sarvAtyaMtara sUryamaMDaLa AyAma ane vikhaMbhanI apekSAe keTalA AyAma ane viSkabhALe kahevAmAM AvyuM che. temaja parikSenI apekSAe te TamA parivANe 4vAbhA mAvena cha ! senAmamA prabhu 49 cha.-'goyamA ! Nava NavauiM joyaNasahassAiM chacca cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte' hai mAma! - dvIpa nAmaka dvIpamAM sarvAtyaMtara maMDaLa 99640 ejana pramANa anyAma-viThaMbhavALe 4pAmA mAvasa cha. 'tiNi ya joyaNasahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAI egUNaNauiMca joyaNAI kiMci visesAhiyAI parikkheverNa pannatte' te sAya 15 1289 sabasana karatAM kaMIka vizeSAdhika parikSepavALe kahevAmAM Avela che. AyAma ane vikhaMbhanI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre prajJaptamiti / tatrAyAmaviSkaMbhayorutpattirevaM bhavati jaMbUdvIpasya pramANalakSayojanaparimitaM tasmAt azotyadhika yo nanazate dviguNite zodhite sati nava navati zatAni catvAriMzadadhikAni SaTU zatA ne bhavaMti AyAmaviSkaMbhapramANam parikSepastu yadekato jambUdvIpaviSkaMbhAdazItyadhika yojanazat yaccAparatopi teSAM trayANAM zatAnAM SaSThayadhikAnAM 360 parirayaH (parikSepaH) ekA. dazazatAni aSTatriMzadadhikAni 1138, etAni yadA jambUdvIpaparikSepAt zodhyante tadA trINi yojanazatasahasrANi ekonanavatiyojanAni parikSepaH paridhirbhavatIti / saMprati dvitIyamaMDalaviSayakaM praznamAha-abhaMtaretyAdi 'abhaMtarANaMtare NaM bhaMte sUramaMDale' abhyantarAnantaraM dvitIyaM khalu bhadanta ! sUryamaMDalam 'kevaiyaM parikkheNaM pannatte' kiyadAyAmavibhAbhyAm dairdhya vistArAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptamiti praznaH, bhagavAnAha-goyametyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNauI joyaNasahassAI' navanavatiyojanasahasrANi 'chacca paNayAle joyaNasae' SaTUca paMcavAriMzat yojanazatAni, paMcavAriMzadadhikAni SaDUya janakA hai isameM 180 yojana ko duguNA karane para aura usameM se kama karane para 99640 yojana AyAma viSkambha kA pramANa hotA hai tathA parikSepa kA pramANa 180 yojana ko dviguNita karane para 360 yojana hote haiM so inakA tathA 1138 yojanako jambUdvIpa ke parikSepa meM se kama karane para 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana kI paridhi kA pramANa A jAtA hai| 'abhaMtarANaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' he bhadanta ! dvitIya abhyantarAnantara sUryamaNDala AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane AyAma aura viSkambhavAlA hai ? tathA paridhi kI apekSA kitanI paridhi vAlA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! gavaNauiM joyaNasahassAI chacca paNayAle joyaNasae paNatIsaM ca egasaTThiyAe joyaNassa AyAmavikkhaMbhe NaM' he gautama ! dvitIya AbhyantarAnantarasUryamaMDala AyAma aura viSkambhakI apekSA utpatti A pramANe thAya che. jambudvIpanuM pramANa eka lAkha jana jeTaluM che. AmAM 180 ejanane dviguNita karavArthI ane temAMthI ochA karavAthI 99640 jana AyAmavijhaMbha pramANa thAya che. temaja parikSepanuM pramANa 180 janane dviguNita karavAthI ka60 yeAjana thAya che. te emane temaja 1138 janane jaMbudvIpanA parikSepamAMthI ochA karavAthI 3 lAkha 15 hajAra 89 jananI paridhinuM pramANu AvI jAya che, 'abhaMtarANaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' 3 bhadaMta ! dvitIya apaMtarAnAra sUryamaMDaLa AyAma ane viSkabhanI apekSAe keTalA AyAma ane vibhA vALA che? temaja paridhinI apekSAe keTalI paridhivA che ? yenA sabhA prabhu 4 cha-'goyamA ! NavaNauI joyaNasahassAI chacca paNayAle joyaNasae paNatIsaMca egasaTThiyAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! dvitIya 255tarAnantara Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TokA-saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 31 zatAnItyarthaH, 'paNatI saMca egasadvibhAe joyaNassa AyAmavivakhaMbheNaM' paMcatriMzaccai ruSaSThi bhAgAna yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAM bhavati 'tiSNi joyaNasayasahassAI egaM sattuttaraM joyaNasayaM parikkheveNaM padmatte' trINi yojanazatasahasrANi paMcadazaca yojanasahasrANi ekaM saptottaraM yojanazataM parikSepeNa prajJaptaM kathitam, ayaM bhAvaH- dvitIyaM sUryamaMDalamAyAviSkaMbhAbhyAM navanavati yojana sahasrANi SaT ca yojanazatAni paMcacatvAriMzadadhikAni paMcatrizaccaikaSaSThibhAgAn yojanasya 99645 bhavati, tadyathA ekatopi sUryamaMDala sarvAbhyantarAnantaraM sarvAbhyantaramaMDalagatAn aSTacatvAriMzat saMkhyakAn ekaSaSThibhAgAn dve ca yojane apAntarAye parityajya sthitam aparatopi tataH paMca yojanAni paMcatriMzaccaikaSaSThibhAgA yojanasya pUrvamaMDalaviSkaM bhAdasya maMDalasya viSkaMbhe varddhante / tathA asya sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyasUryama Dalasya parikSepaH trINi yojanazatasahasrANi paMcadazasahasrANi saptAdhikamekaM ca zataM yojanAnAM bhavati, tadyathA pUrvamaMDalAdasya dvitIyamaMDalasya viSkaMbhe paMcayojanAni paMcatriMzaccaikaSaSThibhAgA yojanasya 9964505 yojanakA hai 'tiNNijoyaNasahassAiM paNNarasa ya joyaNasahassAI egasattuttaraM joyaNasayaM parikkheveNaM pannatte' aura isakI paridhikA pramANa 3 lAkha 15 hajAra 107 yojana kA hai ' tAtparya isakathanakA aisA hai- dvitIya sUryamaMDala AyAma aura viSkambhakI apekSAse 9964531 yojana kA hai - aisA joDa kahA gayA hai, so vaha dvitIya sUryamaMDala - eka tarapha sarvAbhyantara 'maNDalagata 48 bhAgoM ko evaM apAntarAlake do yojanoM ko choDakara sthita hai dUsarI tarapha pAMca yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM me se 35 bhAga pUrva maNDala viSkambha meM se isa maNDala ke feosmbha meM baDha jAte haiM tathA isa sarvAbhyantarAnantara dvitIya sUrya maNDala kA parikSepa 3 lAkha 15 hajAra 107 yojana kA isa prakAra se hotA hai - pUrva maNDala se dvitIya maNDala ke viSkambha meM pAMca yojana aura 1 yojana- ke 61 bhAgoM meM sU`ma'DaLa AyAma ane viSNubhanI apekSAe 99645 yAjana jeTale che. tiLi joyaNasahassAiM paNNarasa ya joyaNasahassAIM egasattuttaraM joyaNasayaM parikkheveNaM pannatte' bhane AnI paridhinuM pramANa 3 lAkha 15 hajAra 107 ceAjana jeTaluM che. A kathananu tApta A pramANe che ke dvitIya sU`maDaLa AyAma ane viSNubhanI apekSAe 996455 cAjana jeTale che. A pramANe saravALe kahevAmAM Avela che. te A dvitIya sU`ma`DaLa eka tarapha sarvAbhyaMtara ma`DaLagata 48 bhAgeAnA temaja apAntarAlanA e yAjanAne bAda karIne sthita che. IjI taraph pa ceAjana ane eka yeAjananA 61 bhAgA mAMthI 35 bhAga pUmaDaLa viSNubhamAMthI A maMDaLanA viSNuMbhamAM abhivRdhita thaI jAya che. temaja A sarvAbhyaMtara dvitIya sUma`DaLanA parikSepa 3 lAkha 15 hajAra 107 caiAjananA A pramANe che, pU`ma`DaLathI dvitIya maDaLanA viSNu'bhamAM pAMca ceAjana Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jambUdvIpamatisUtre varddhante, paJcAnAM ca yojanAnAM paMvatriMzat saMkhyaikabhAgAdhikAnAM parikSepaH saptadazayojanA ni aSTatriMzacaiSaSThibhAgAH yojanasya samadhigatAH paraMtu vyavahArataH paripUrNAni aSTAdaza: yojanAni kathyante, etAni yadA pUrvamaNDaLa parikSepe adhikAni prakSiSyante tadA yathoktaM dvitIya maMDalasya parikSepapramANaM bhavatIti / saMprati tRtIyamaMDalaviSayakaM praznamAha- anbhantaravacceNamityAdi, 'anyaMtaratacceNaM bhaMte sUramaMDale' abhyantaratRtIyaM khalu bhadanta ! sUryamaNDalam 'kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' kiyadAyAmaviSkaMbhabhyAM kiyatA parikSepeNaca prajJaptaM kathitamitipraznaH, bhagavAair 'goya' tyAdi 'goyA !" he gautama ! 'Naba NavaI joyaNasahassAI' navanava navatiyojanasahastrANi 'chacca ekAvaNe jopaNasae' SaT caika paJcAzat yojanazatAni, ekapazcAdazadhikAniSaDyojanazatAnItyarthaH, 'Nava ya egasadvibhAra joyaNasla' navacaika paNDibhAgAn yojanasya 'AyAmavivakhaMbheNaM' AyAmaviSkaM mAbhyAmabhyantaraM datIyaM sUryamaNDalaM prajJaptam, tathA 'tiSNi se 35 bhAga baDha jAte haiM, 35 saMkhyaka eka eka bhAga adhika pAMca yojanoM kA parikSepa 17 yojana aura eka yojana- ke 61 bhAgoM meM se 38 bhAga pramANa prApta hotA hai. parantu vyavahAra se paripUrNa 18 yojana kahe jAte haiM ye jaba pUrva maNDala ke parikSeSa me adhika prakSipta ho jAte haiM taba yathokta dvitIya maNDalakA parikSepa pramANa ho jAtA hai / 'anaMtaratacyeNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM parikkhetreNaM paNNale' gautamasvAmIne isa sUtra dvArA aisA pUchA hai hai bhadanta ! abhyantara jo tRtIya sUrya maNDala hai, vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane AyAma aura viSkambha vAlA hai ? tathA 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' parikSepakA pramANa isakA kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! gava gavaI joyaNasahassAI chacca ekAvaNNe joyaNasae Nava ya egasadvibhAe joyaNassa ane eka ceAjananA 61 bhAgeAmAMthI 35 bhAga zeSa rahe che. 35 sayaMka eka-eka bhAga adhika pAMca ceAjanAnA parikSepa 17 caiAjana ane eka ceAjananA 61 bhAgeAmAMthI 38 bhAga pramANa prApta thAya che, paraMtu vyavahArathI paripUrNa 18 ceAjana kahevAmAM Ave che. e jayAre pUmaDaLanA parikSepamAM adhika prakSipta thaI jAya che. tyAre yathAkta dvitIya bhAMDaNa parikSeya pramANu yA laya che, 'abbhaMtaratacceNaM bhaMte! sUramaMDale ke iya AyAma vikkhabheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' he gautama! yA sUtra vaDe bhevI rIte prazna karyAM che ke huM bha ta ! abhyaMtara je tRtIya sUryamaMDaLa che. te AyAma ane viSNu bhanI apekSA TalA yAyAma sane viSNubhavAjA che ? tebhana 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' parikSeyanuM pramANu khAnu DeMTalu che? senA vAmabhAM alu he che - 'goyamA ! NavaNavaI joyaNasahassAiM chacca ekAvaNNe joyaNasae Navaya egasaTTibhAe : joyaNassa AyAma vikkhaMbheNaM' Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam ya joyaNasayasahassAI paNNarasa joya sahassAI egaM ca paNavIsaM joyaNasayaM parikkheveNaM'trINi yojanazatasahasrANi paMcadaza yojanasahasrANi paMcaviMzatyadhika mekaM yojanazataM parikSepeNa prajJasam ayamarthaH-navanavati yojanasahasrANi SaT caikapaMcAzAni yojanazatAni navacaika SaSThibhAgAn yojanasyAbhyantaratRtIyamaMDalamAyAmaviSkaMbheNa bhavati tatropapattizcaivaM pUrvamaMDalAyAmaviSbhe 9.645 yojana35 ityArake etanmaMDalavRddhau paMcayojana prakSiptAyA yathoktapramANaM bhavati iti / atroktAtirikta maMDalAyAmaviSbhAdi parijJAnAya lAghavAdatidezamAha-evami. syAdi, 'evaM khalu' evamuktena maMDalatrayapradarzitaprakAreNa 'eeNaM uvAeNa' etenopAyena 'Ni. kkhamamANe sUrie' niSkrAmayamAnaH sUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt maNDalAt 'tayANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamamANe uvasaMkamamANe' upasaMkrAman 2 gacchan gacchan 'paMca paMcAyaNAI' paMca paMva yojanAni 'paNatIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' paMca triMzaJcakapaSThibhAgAn AyAma vikhaMbhegaM' he gautama ! Abhyantara tRtIya sUryamaNDala kA AyAma viSka mbha 99651 yojana kA hai aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 9 bhAgapramANa hai tathA 'tiNi ya joyaNasayasahassAiM paNNarasa joyaNasahassAiM egaM ca paNavIsaMjoyaNa saya parikkheveNaM' tathA isakI paridhikA pramANa 3 lAkha 15 hajAra 1 sau 25 yojana kA hai jaba pUrvamaNDalAyAma viSkambha pramANa-9964535 meM isa maNDalakI vRdvimeM 5- jor3a diye jAte haiM to pUrvokta pramANa A jAtA hai| aba yahAM ukta se atirikta maMDaloM ke AyAma viSkambha Adi ke parijJAna nimitta alideza vAkya kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM-'evaM eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANataraM maMDalaM uvasaMkamamANe2' isa taraha maMDala traya ke sambandha meM pradarzitarIti ke anusAra upAya se nikalatA huA sUrya tadanantara maMDala para jAte jAte pAMca pAMca yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM ro 35 bhAga pramANakI eka eka maMDala para viSkambha kI vRddhiko he gautama! AtyaMtara tRtIya sUryamaMDaLanA AyAma viSThabha 9 651 jana jeTalA che bhane 4 yAnanA 11 mAgomAMthI 8 mA pramANa cha, temA 'tiNNiya joyaNasayasahassAI paNNarasa joyaNasahassAI egaMca paNavIsaM joyaNasayaM parikkheveNaM' tama04 yAnI paridhikAnuM pramANa 3 lAkha 15 hajAra 1 sau 25 pejana jeTaluM che. jyAre pUrvamaMDaLanA AyAma ane vidhvaMbhanuM pramANa 99645 mAM A maMDaLanI vRddhimAM pa3 jeDa vAmAM Ave che, tyAre pUrvokta pramANa AvI jAya che. have ahIM uktAtirikta maMDaLanA AyAma vidhvaMbhAdinA parijJAna nimitte atideza vAkyanuM kathana karatAM sUtrakAra kahe che, 'evaM eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtara maMDalaM uvasa. kamamANe 20' 2pramANe ma trayanA samayamA pradarzita zata bhubhama pAyathI nIkaLato sUrya tadanaMtara maMDaLathI pare jatAM jatAM pAMca-pAMca jana ane eka ejananA ja0 5 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambudvIpaprAliyo yojanasya 'egamege maMDale vikkhaM bhamabuddhi abhivaddhamANe abhivartamANe' ekasmin maNDale pratimaMDalamityarthaH abhivarddhayan abhivardayan vRddhikurvannityarthaH, 'aTThArasa aTThArasa joyaNAI parirayabuddhiM abhivaDhemANe abhivaddhemANe' aSTAdazASTAdazayojanAni pratimaMDalaparirayabuddhiM parikSepaviSayakaM jJAnam abhivarddhayan abhivarddhayan adhikAdhikaM kurvan ityarthaH 'sambabAhiraM maMDalaM' sarvabAhyaM sarvApekSayA bahirbhUtaM sUryamaNDalam 'uvasaMkamittA' upasaMkramya saMprAya cAraM carai' cAraM svakIyAM gati carati. sarvAntimamaMDalaparyantaM gatiM karotIti / atha prakArAntareNa kathitamevArthaM bodhayituM pazcAnupUrtyA praznayanAha-savvabAhirae' ityAdi 'savvabAhiraeNaM sUramaMDale' sarvabAhyaM khalu bhadanta ! sUryamaNDalam 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAm daidhya vistArAbhyAm 'kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' kiyatA parikSepeNa kiyatpramANaka paridhinA prajJaptaM kathitamiti prazna:, bhagavAnAha-'goyame' tyA da, 'goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassaM' ekaM yojanazatasahasraM lakSaka mityarthaH, 'chacca saTe joyaNasae' SaT ca SaSThi yojanazatAni. SaSTayadhikAni SaT yojanazatAnItyarthaH, 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkaMbhAbhyAM prajJaptam ayaM bhAva: karatA 2 aura pratimaNDala para 18-18-yojana kI parikSepa vRddhi ko adhika adhika karatA 'savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvabAhya maMDalako prApta karake apanI galiko karatA hai sarvAntimamaNDala paryantagati karatA hai| ava prakArAntara se sUtrakAra isa kathita arthakoM samamjhAne ke liye pazcAdAnupbIdvArA prazna aura uttara rUpa meM kathana karate haiM 'savvavAhiraeNaM sUramaMDale kevai yaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' he bhadanta ! sarvabAhya sUryamaMDala kitane AyAmavAlA-laMbAIvAlA aura vistAravAlA-cauDAIvAlA-hai ? tathA kitanA isakA parikSepa haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! egaM joyaNa sayasahassaM chacca saTTe joyaNasae' he gautama! sarvabAhya sUryamaMDala 1 lAstra 6-sau 60 yojana kA lambA cauDA hai yaha isa prakAra se-jambUdvIpa eka 61 bhAgamAMthI 35 bhAga pramANanI eka-eka maMDaLa para viEbhanI vRddhi karate-karate ane pratimaMDaLa para 18-18 yojana jeTalI parikSepa vRddhine adhikAdhika banAve 'savabAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' sAyA mAna prApta zata jati re che-saktimamaMDaLa paryata gati kare che. have prakArAntarathI sUtrakAra A kathita arthane samajAvavA mATe pazcAdAnupUrvI dvArA prazna bhane utta2 35mAM 4thana 42 cha-'savvabAhiraeNaM sUramaDale kevaiyaM AyAmavikkhaM. bheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' mata! sava mAha sUrya bha7 83 // mAyAma susta laMbAI yukta ane vistAra yukta-ceDAIvALo che? temaja Ane parikSepa keTale che? enA nAmamA prabhu 43 -'goyamA ! egaM joyaNasayasahassaM chacca saTe joyaNasae' 3 gautama ! sarva bANA sUryamaMDaLa eka lAkha 6 se 60 ejana jeTaluM lAMbe ane paheLe che. Ama , Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam jambUdvIpayolasayojana pramANakaH tasyobhayoH pArzvayoH pratyekaM triMzadadhikAni trINi yojanazatAni lavaNasamudrasyAtikramya parato vartamAnatvAt asya yathokta mevAyAmaviSkaMbhapramANa 100660 bhavatIti / 'tiSNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasa ya sahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH aSTAdazaca sahasrANi 'tiNNi ya paNNarasuttare joyaNasae" trINi ca paM vadazottarANi zatAni. paMcadazAdhikAni trINi yojanazatAni kiMcidunAnItyarthaH 'parikkheveNaM' parikSepeNa paridhinetyarthaH prajJaptaM bhavatIti / atha dvitIyamaMDalaviSayaka praznamAha - bAdarANaMtareNamityAdi 'bAhirAgatareNa bhate sUramaMDaLe bAhyAnantaraM khalu bhadanta sUryamaMDalam sarvabAhyAt sUryAdanantaraM dvitIyaM sUryamaMDalamityarthaH 'kevaIye AyAma vikhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paznatte' kiyadadyAmaviSkaMbhAbhyAM kiyatA parikSepeNa parirayeNaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyametyAdi, goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasaya sahassaM' ekaM yojanazatasahasram laz2ayojanamityarthaH, 'chacca caupanne joyaNasae' SaT ca catuH paMcAzata yojanazatAni catuH paMcAzadadhikAni eDa yojana zatAnItyarthaH, ' chavvIsaM-lAkha yojana kA hai isakI donoM bAjU para 330 yojana 330 yojana choDakara Age lavaNa samudra vartamAna hai isa taraha isakA yathoktahI AyAmaviSkambha kA 100660 yojana kA pramANa ho jAtA hai. 'tiSNi ya jogaNasayasahassAI aTThArasasahassAI tiSNiya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' tathA 3 lAkha 14 hajAra tIna sau 15 yojana kA isakA parikSepa haiM / 'bAhirANaMtaraM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmakkhiMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM toNate' he bhadanta ! dvitIya jo sarvabAhya sUryamaNDala hai. vaha kitane AyAma aura viSkambha vAlA hai ? yathA kevahayaM parikkheveNaM pannatte' kitanA isakA parikSepa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! evaM joyaNasaghasahassaM chacca upanne joyaNasae chavvIsaM ca egasaDibhAe joyaNassa AyamavikrameNaM' A jamUdrIpa eka lAkha yAjana jeTale che. enI banne tarapha 330 ceAjana 330 yAjana sthAna cheDIne AgaLa lavaNusamudra Avela che. A pramANe AnA yathakta AyAma viSNu 100660 yojana bheTasu pramANu yA laya che. 'tiSNiya joyaNasayasaharasoI aTThArasa sahassAiM viNiya paNNarasuttare joyaNasara parikkheveNaM' tebhana u lAma 18 hajAra 3se 15 yAjana jeTalA nA parikSepa che. 'bAhirAnaMtara bhaMte! sUramaMDale vevaiyAM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' hai bhadata ! dvitIya je sa` bAhya sUryamaDaLa che te keTalA vyAyAma ane viSmabhavALe che ? tathA 'kevaiya' parikkheveNaM pannatte' TI yAnI parikSetra che ! senA vAmAM prabhu 4 che 'gomA ! evaM joyaNasayasahassa chacca caupanne joyaNasae chavvIsa ca egasaTTibhAe joyaree AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! sarva mAhya sUrya pachI ne dvitIya sUryamaMDa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre ca egasadvibhAe joyaNarADU viMzatizcaikaSThibhAgAn ekasya yojanasya "AyAmavikhaMbheNaM' AyAmaviSkaMbhAbhyAM prajJaptaM daidhyavistArAbhyAM kathitam, 'tiNNi va joyaNasayasahassAI' zrINi ca yojanazatasahasrANi lakSa trayamityarthaH, 'aTTArasa ya sahassAI' aSTAdaza ca sahasrANi 'doNNi ya sattANaue joyaNasae parika deveNatti' dveva saptanavatiyoganazate saptanyatyadhike dve yojanazateityarthaH parikSepeNa paridhinA prajJaptaM kathitaM sarvavAdyaM dvitIyaM sUryamaNDalamiti / saMprati tRtIyamaMDalaviSayakaM praznamAha-'bAhiratacceNamityAdi 'bAhirataceNaM bhaMte ! sUramaMDale' pAhyatRtIyam abhyanta maNDalAt sarvato bAhya tRtIyaM khalu bhadanta sUryamaNDalam 'kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikveveNaM panatte' kriyadAyAmaviSkaMbhAbhyAM kiyatpramANa deya vistArAbhyAma kiyatA parikSepeNa kiyatpramANakena parirayeNa ca prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha'goyametyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassa' eka yojanazatapta hasram lakayojana pramANakamityarthaH, 'chacca aDayAle joyaNasae' SaT cASTacatvAriMzana yojanazatAni aSTacatvAriMzadadhikAni paiyojanazatAnItyarthaH, 'vAvaNNaM ca egasadvimAe jAyaNasa' dvi paMcA. zaccaikaSaSThibhAgAn yojanasya 'AyAmavikkhabheSa' AyAmaviSkabhAbhyAM sarvAhya tRtIyaM sUryamaMDala prajJaptam upapattizcAtthaM anantarapUrvamaMDalAt paMcaviMza dekaSaSThibhAgAdhika dvi paMcAzad yojanaviyojane bhavatIti / 'tiSNi ya joyaNasayasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayANItyarthaH, 'aTThArasa ya sahassAI' aSTAdaza ca sahasrANi 'doNiya auNAsIe joyaNasae' dve caikonAzItiyojanazate ekonAzItyadhike dve yojanazate ityarthaH 'parikkheveNaM' sarvabAhya tRtIyaM sUryamaNDalamupayuktamANaka parikSepeNa parikSiptaM prajJaptam ___ atra khalu pUrvamaMDala paridheraSTAdazayojanastha zodhane kRte sati yathoktaM tRtIyasUryamaMDasya paridhimAnaM bhavatIti / zeSayAhyasUryamaNDalAnAmAyAmAdi pramANama tadezena kathayitumAha-evaM khalu eeNamityAdi, 'evaM khalu' evamuparokta kathitaprakAreNa khalu 'eeNaM uvAraNaM' eteno. he gautama ! sarvagrAhya sUrya seanantara jo dvitIya sUryamaNDala haiM usakAAyAma viSkambha 1 lAkha 6 sau 4850 yojana kA hai. 'tiNi ya joyaNasayasahassAI doNi ya aUNAsIe joyaNasae parikkheveNaM' tathA isakA parikSepa pramANa 3lAkha 18 hajAra do sau-79 yojana kA hai. aba zeSa bAhya sUryamaMDalA keAyAmAdi ke pramANa ko atideza vAkya dvArA prakaTa karane ke liye sUtrakAra 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe mUrie' isa pUrvokta kathita tanA mAyAma 104o 1 . 6 sa 4852 24 286 // cha. 'tiNi ya joyaNa sayasahassAI doNNi ya aUNAsIe joyaNasae parikkheveNaM' tebha maane| parikSe5 pramANu 3 lAkha 18 hajAra raso 79 jana jeTaluM che. have zeSa bAhya sUryamaMDaLanA AyA mahinA pramANane satiza pAya dvArA pra48 42vA mATe sU2 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie' mA pUti thita pati bhuma pradeza 42to sUrya tahanatara Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam pAyena krameNa 'pavisamANe sUrie' pravizan sUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt maMDalAt 'tayANaMtaraM maMDaLa saMkamamANe saMkamamANe' tadanantaraM maNDalam ekasmAt maMDalAt tadaparaM maNDalam gacchan gacchan sUryaH, 'paMca paMca joyaNAI paNatI saMca egasadvibhAe joyaNassa' paMca paMca yojanAni paMcatrizaccaikaSaSThibhAgAn ekayojanasya 'egamege maMDale' ekaikasmin maMDale pratimaMDalam 'vikkhaMbhabuddhiM NibuddhemANe NibuddhemANe' viSkaM abuddhi nirarddhayan nirddhayan nivartayan parityajanityarthaH, 'aTThArasa aTThArasajoyaNAI parisyabuddhi mivvuDhemANe NicuTTemANe' aSTAdazASTAdazojanAni parirayabuddhi paridhibuddhiM nivRddhayan nivRddhayan parityajan 'sayAnbhaMtaraM maMDala uvasaMkamittA cAraM carai' sarvAbhyantara maNDalamupasaMkrampa saMprApya svakIyaM cAra gatiM carati karoti iti / gatamAyAdi vRddhidvAram / anenaivaprakAreNa dvayoH sUryayoH parasparamavAdhAdvAram abhyantarabAhyamaMDalAdiSu kramazo jJAtavyamiti sU0 4 // samprati saptama muhUrtagatidvAraM varNayituM paMcamasUtramAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi mUlam-jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai tayANaM egamegeNa muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAiM doNiya egAvaNNe joyaNasae egaNatIsaMca sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai tayANaM ihagayassa maNUpaddhati ke anusAra praveza karatA huA sUrya tadantara maMDala se tadanantara para jAtA 2 eka maMDala se dUsare maNDalapara saMkramaNa karatA 2 'paMca paMca jogaNAI paNatIsaM ca egasahibhAe joyaNassa egabhege gaMDale niyamabuddha NiyuddhemANe 2, pAMca pAMca yojana aura eka eka maMDala meM viSkambha buddhi kA parityAga karatA 2 'aTThArasa 2 joyaNAI pariraya vuddhiM NicuDemANe 2' evaM 18-18 yojana kI parikSepa buddhikA parityAga karatA 2 'savvabhaMtaraM maMDalaM upasaMkamittA 'cAra caraI' sarvAbhyantara maMDalapara pahuMca apanI gatikaratA hai ||suu04|| AyAmAdi vRddhi hAnidvAra samApta maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa para jate-jate eka maMDaLathI bIjA maMDaLa 5ra saMskramaNa karate42te'pNc paMca joyaNAI paNatIsa ca egasadvibhAra joyaNassa egamege maMDale vikkhaMbhabuddhiM mibuddhamANe 2' pAMca-pAMya yorana manasa-ye yojanA 11 mAgomAthI 35 bhAga pramANu me -4 masabhA (Axn muddhina parityA 42-42 / 'aTThArasa 2 joyaNAi parirayabuddhiM NibbuDDhemANe 2' tema08 18-18 yAnanI parikSa5 suddhina parityA 42to42. 'savvamaMtara maMDalaM upasa kamittA cAra carai' satyata2 bha73 52 palAyana potAnI gati kare che. sU0 4 AyAmAdi vRddhi hAni dvArA samApta Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammUdIpaprajJaptisUtra sassa soyAlIsAe joyaNasahassehiM dohi ya tevaDhehiM joyaNasaehiM egavIsAe ya joyaNassa saTibhAgehiM sUrie cakkhuphAsaM havvamAgacchai tti se NiskhamamANe mUrie navaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi sababhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ti| jayANaM bhaMte ! sUrie abhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegerNa muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI doNi ya egAvaNe joyaNasae sIyAlIsaM ca egasahibhAe joyaNassa egamegeNa muhuttegaM gacchai tayANaM ihagayassa maNusassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM egUNAsIe joyaNasae sattAvaNNAe ya saTTibhAgehiM joyaNassa saTThibhAgaM ca egasaTThidhA chettA egUNavIsAe cuNiyAbhAgehi sUrie cakavupphAsaM havamAgacchai, se NikkhamamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi abhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ! jayANaM bhaMte ! sUrie abhaMtarataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, goyamA! paMca paMca joyaNasahastAiM doNi ya bAvaNe joyaNasae paMca ya sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai tayANaM ihagayassa maNUsasta sIyAlIsAe joyaNasahasse hiM chaNNauie joyaNehiM tettIsAe sadimAgehiM joyaNassa saTibhAgaM ca egasaTTidhA chettA dohiM cuNiyAbhAgehiM sUrie cakkhuphAsaM havamAgacchai, evaM khalu eeNaM uvAeNaM mikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkramamANe aTThArasa aTThArasa saTThibhAge joyaNassa egamege maMDale muhuttagaI abhivuDDemANe abhivuvuDUmANe culasIiM culasII sayAiM joyaNAI purisacchAyaM gibuddhemANe NibuddhemANe savvabAhiraM. maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, jayANaM bhaMte ! sUrie savvabAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI tiNi ya paMcuttare joyaNa. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAzikA kA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam sae paphNarasa ya sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai tayANa ihagayassa maNusassa egatosAe joyaNasahassehiM aTUhi ya egatIsehi joyaNasaehiM tIsAe ya saTibhAgehiM joyaNassa sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchai ti, esa NaM paDhame chammAse, esaNaM paDhamassa chammAsassa pajavasANe, se sUrie docce chammAse ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirahaNaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI lipiNa ya cauruttare joyaNasae sattAvaNNaM ca sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai, tayANaM ihagayassa maNusassa egatIsAe joyaNasahassehiM Navahi ya solasuttarehiM joyaNasaehiM dUguNAlIsAe ya sadvibhAgehi joyaNassa sadvibhAgaM ca egasaTTidhA chettA saTTIe cuNNiyAbhAgehiM sUrie cakkhupphAsa havvamAgacchatti / se pavisamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi bAhira taccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI tiNi ya cauruttare joyaNasae dUgUNAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutte gacchai, tayANaM ihagayassa maNusassa egAehiM battIsAe joyaNasahassehiM egUNapaNNAe ya sadvibhAehiM joyaNassa saTibhAgaM ca egasaTTidhA chettA tevIsAe cuNiyAbhAgehiM sUrie cakkhupfAsaM havamAgacchai tti, evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe aTThArasa aTThArasa sadvibhAe joyaNassa egamege maMDale muhuttagaiM nivaTemANe nivaDhemANe sAtiregAiM paMcAsIiM joya. NAI purisacchAyaM abhivaddhemANe abhivaDhemANe sayabhaMtaraM maMDalaM uva. saMkramittA cAraM carai, esaNaM docce chammAse, esaNaM doccassa chammA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jambUdvIpaprajJaptisUrya sassa pajavasANe, esaNaM Ahacce saMvaccha re, esapAM Aiccassa pajja. vasANe pannatte ||suu0 5 // chAyA-yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khallu ekaikena muhartena kiyanta kSetraM gacchati gautama ! paJca paJca yojanasahastrANi dvecaika paMcAzat yojanazate ekonatriMzat ca SaSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhartena gacchati, tadA khala ihagatastha manuSyasya saptavatvAriMzat yojanAsahasrAbhyAM ca triSaSThAbhyAM yojanazatAbhyAmekaviMzatyAca yojanasya SaSThibhAgaiH sUryaH cakSuH sparza zIghramAgacchRti, sa niSkrAman sUryau navaM saMvatsaramayamAnaH prathame ahorAtre sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM caratIti / yadA khalu sUryaH abhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekakena muhUrtana kiyantaM kSetra gacchu ti, gautama ! paJca paJca yojanasahasrANi dve caikapazcAze yojanazate saptacatvAriMzat SaSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, tadA calu ihagatasya manuSyasya saptacatvAriMzat yojanasahaurekonAzIti yojanazatena saptapazcAzat SaSThibhAgai yojanasya SaSThibhAgaM ca chitvA ekonaviMzatyA cUrNikAbhAgaiH sUryaH cakSusparza zIghramAgacchati, ca niSkrAman sUryaH dvitIye ahorAtre abhyantaratRtIyaM maNDalamupasaMkramya caraM carati / yadA khalu bhadanta sUryaH abhyantaratRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! pa pazca yona svAmi dve va dvipaMcAzat yojanazate paMca ca SaSThibhAgAn yojanasyai kaikeja muhUttana gacchati, tadA khalu ihagatasya manuSyasya saptacatvAriMzat yojanasaharIH pana ti yojanaiH yaH triMzat paSThibhAgai yojanasya paSThibhAgaM caikaSaSThiza chitvA dvAbhyAM cUnizAbhAgAbhyAM sUryazca duHsparza zIghramAgacchati, evaM khalu 5 tenopAyena niSkrAman sUryaH tadanantazat bhaDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAmana saMkrAman aSTAdazASTAdazapaSTibhAgAn yojana syaikaismin maNDale muhUrtagatimabhivarddhayan abhivarddhayan caturazIti zatAni yojanAni puruSachAyaM nivaddhapana niyan sarvabAhyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvaca hyamaNDalamupasaMkrampada cAra carati, tadA khalu ekaikena mahUrtena kiyAtaM kSetraM gacchati, gautama ! pazca paJca yojanasahasrANi trINica paJcottarayojanazatAni paJcadaza ca paSThibhAgAn yojanasya kena muhUrtera gacchati, tadA khalu ihagatasya manuSyasyaikatriMzatA yojanasahatrairaSTA bhizcai trizanA yojanazataiH triMzatA ca paSThibhAgai yojanasya sUryaH cakSuH sparza zIghramA gati, epaH khalu prathamaH pAmAsaH etat khalu prathamasya SaNmAsasya paryavasAnam, atha sUryo dvitIya padAsamayamAnaH pratho ahorAtre bAhyAnantaraM maMDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khalu bhadanta ! sUryaH bayAnantaraM maMDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhartana kiyantaM kSetraM gacchati ? gautama ! paMca paMca yojana sarasrANi trINi ca caturuttarANi yojanazatAni saptapaMcAzat pacipAgA yojanasyaikaikena muhattena gacchati, tadA khalu iha gatasya manuSyasyaika triMzatA yojanasahanai navabhizca poDazottarai yojanazatairekonacatvAriMzatA ca SaSThibhAgai yoja Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam masya SaSThibhAgaM caikaSaSThidhA chi vA SaSThayA cUNi kAmAgaiH sUryaH cakSuH sparza zIghramAgacchati, bhatha pravizan sUryoM dvitIye ahorAtre vAhyatRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAra carati / yadA khalu bhadanta ! sUryoM bAyatRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! paMca paMna yojanasahasrANi trINi ca caturuttarANi yojanazatAni ekonacatvAriMzat ca SaSThibhAgAn yojanasyai kaikena muhUrtena gacchati, tadA khalu ihagatasyamanuSyasya ekAdhikai triMzatA yojanasaharekonapaMcAzat ca paSThibhAgai yo janasya paSThibhAgamekaSaSThiyA chitvA trayoviMzatyA cUNikAbhAgaiH sUryaH cakSuH sparza zIghramAgacchatIti evaM khalvetenopAyena pravizan sUryastadanantarAtmaMDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman aSTAdazASTAdazapaSThi mAgAna yojanasyekaikasmin maMDale muhartagati nivarddhayan nivarddhayan sAtirekANipazcAzIti yojanAni puruSacchAyAmabhivarddhayan abhivarddhayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati, eSaH khala dvitIyaH SaNmAsaH etat khalu dvitIyasya SaNmAsasya paryavasAnam eSaH khalu AdityaH saMvatsaraH etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnaM prajJaptam // suu05|| TIkA-'jayA NaM bhaMte surie' yadA yasminkAle khalu bhadanta sUrya AdityaH 'savvabhaMtaraM maMDalaM' sarvAbhyantaraM sarvamaNDalApekSayA AbhyantaraM maMDalam 'uvasaMkamittA cAraM caraI' upasaMkramya saMprApya cAraM gatiMcarati karoti 'tayANaM tadA tasminkAle khalu 'egamegeNaM muhutteNaM' ekaikena muhUrttana pratimuhUrttamityarthaH, 'kevaiyaM khettaM gacchai' kiyat kiyat pramANaka kSetram gacchattIti praznaH, bhagavAnAha-goyame' tyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' paMca paMca yojanasahasrANi 'doNiya egAvanne joyaNasae' dve caikapazcAzat yojanazate eka sAtaveM muhUrtagatidvAra kA varNana 'jayANaM bhaMte ! sarie savvabhaMtaraM maMDalaM-ityAdi' / TikArtha-gautamane isa sUtra dvArA aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! sUrie sancabhaMtaraM maMDalaM' he bhadanta ! jaba sUrya sarvAbhyantara-sava maNDala kI apekSA Abhyantara maNDalapara 'uvasaMkamittA cAraM carai' Akara ke apanI gati karatA hai 'tayANaM' taba vaha 'egamegeNaM muhattaNaM kevaiyaM khettaM gacchui' eka eka muhUtte meM kitane kSetra taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI sAtamA muhUrta gati dvAranuM varNana. 'jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtara maDala' ityAdi Ta -gotamatvAmI se m| sUtra 43 ma tane prazna 4 cha-'jayANaM bhaMte ! sUrie sababhaMtara maMDalaM' heta! nyAre sUrya satyanta2 sa bhajanI apekSA mAzyatara bha ne, 'uvasaMkamittA cAraM caraI' prApta rIne gati 42 cha, 'tayANaM' se samaye 'egamegeNaM muhuttega' 8-me mutabhA 'kevaiyaM khettaM gaccha' 486 // prabhAva kSetramA gati 42 cha ? gautmsvaamiin| sA prazna uttarabhAM prabhuzrI se 2-'goyamA ! 3 gotama ! paMca-paMca joyaNasahassAI' pAya pAya M2 yona 'doNNiya egAvaNNe joyaNasae' maso ja06 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % DEnd jambUdvIpaprajJaptistre paMcAzadadhikaM yojanazatadvaya mityarthaH, paJca paJca yojanasahasrANi dve zate eka paJcAzadadhike ekonatriMzat bhAgAna SaSThibhAgasya pratimuharta gacchatIti / 'egRNatIsaM ca sadvibhAe joyaNa. sta' ekonatriMzataM SaSThi pAgAn yojanasya 'egamegeNa muhutteNaM gacchaI' ekaikena muhUrtena pratimuhUrttamityarthaH, gacchati cAraM caratIti / ___ atha kathametAvat pramANaM bhavatIti cedatrocyate atra khalu sarvamapi maNDala mekenAhorAtreNa sUryadvayAbhyAM parisamAptaM kriyate pratisUryamahorAtrasya gaNanAyAM vastuto dvAvevAhorAtrau bhavataH dvayorapi ahorAtrayo madhye paSTimuhUrtA bhavanti tabo maNDalaparikSepasya SaSThisaMkhyayA bhAge kRte (hate) sati yallabdhaM bhavati tadeva muhUrta tipramANam tadyathA-sarvAbhyantarasUryamaNDalasya parikSepaH (parirayaH) trINi lakSANi paMcadaza sahasrANi ekonanaktyadhikAni yojanAnAm 315089 bhavati, etaHsAM saMkhyAnAM SaSThisaMkhyayA bhAge datte sati zeSaM labdhaM bhavati 5251:1 pramANamiti / 'tayA NaM iha gayassa maNusassa' tadA khalu igatasya manuSyasya yattado nitya sambandha iti niyamAt yattacchando bhavati avazyameva yat zabdasya sambandhaH tatazca yadA sUrya ekena muhUrtena etAvat 52512:pramANakaM gacchati tadA sarvAbhyantaramaNDala. doNi gha egAvaNNe joyaNasae egUNatIsaM ca sadvibhAe joyaNassa' he gautama! eka sUrya eka muhUrta meM 5251 20 yojana pramANa kSetra taka gamana karatA hai| sUrya ke pratimuhUrta meM itane pramANavAle kSetra me gamana karane kA yaha pramANa kaise sAbita hotA hai ? to isakA samAdhAna aisA hai ki eka ahorAta meM sa. masta maNDala do sUryo dvArA samApta kiyA jAtA hai vastutaH prati sUryake ahorAta kI gaNanA meM do hI ahorAta hote haiM / do ahorAta ke madhya meM 60 muhUrta hote haiN| maMDalaparikSepakA jo pramANa hai usameM 60 kI saMkhyA kA bhAgadene para jo labdha AtA hai vahI eka muhUrta meM gatikA pramANa kahA gayA hai-jaise sarvAbhyantara sUrya maNDalakA parikSetra pramANa 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana kA hai isameM 60 kA bhAga dene para 5251 yojana kA hisAba nikala AtA hai 'tayANaM ihekAvana jana arthAt pAMca hajAra base ekAvana (ane sAThiyA ogaNatrIsa bhAga) 434 mutabhA taya hai. 'egUNatIsaMca sadvibhAe joyaNassa' me4 yojanA sAyA meMbAsamA mA 'egamegeNaM muhutteNaM gacchai' me mutabhA arthAt pratye: bhutabhA jaya che. A pramANe kevI rIte thAya che? te batAve che- ahIMyAM saMpUrNa maMDaLa eka rAtri divasamAM samApta karavAmAM Ave che. dareka sUryanA aherAtranI gaNanAmAM vAstavika be ahorAtra ja thaI jAya che. be aherAtramAM 60 sATha muhUrta thAya che. pachI maMDaLa parikSepane 60 sADanI saMkhyAthI bhAgAkAra karavAthI je Ave che eja muhUrta gatinuM pramANa che. te A rIte samajavuM-sarvAyaMtara sUryamaMDaLane parikSepa (paricaya) 31pa089 traNa lAkha paMdara hajAra nevAsI thAya che. te saMkhyAne sAThathI bhAgavAthazeSa je Ave che. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam 43 saMkramaNakAle iha gatasyaitat kSetrAdau sthitasya manuSyasya manuSyasyetyatra jAtAvekavacanam teneha gatAnAM bharatakSetrasthitAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptacatvAriMzat yojanaest: 'dohiya tevadvehiM joyaNasaehiM' dAbhyAM ca triSaSTibhyAM yojanazatAbhyAm triSaSThyadhikAbhyAm dvAbhyAM yojanazatAbhyAmityarthaH, 'emavIsAe ya joyaNassa sahibhAehiM ekaviMzatyA ca yojanasya SaSThibhAgaiH ekasya yojanasya SaSThibhAgAH kalpyante teSu SaSThibhAgeSu madhyAt ekaviMzatibhAgairityarthaH 'sUrie' udayaM gacchan sUryaH 'cakkhupphAsaM havyamAgaccha ' cakSuH sparza cakSurviSayaM havvaM zIghramAcchati lokAnAM sUrya:, atrasparzazabdo na indriyasya viSa yasa maNusassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM : tevadvehiM joyaNasahasehiM egavIsAe ya joyaNassa sahibhAehi sUrie cakkhupphArsa havvamAga cchraitti' jaba sUrya eka muhUrta meM 5251 yojana pramANa kSetra meM bhramaNa karatA hai taba usa sarvAbhyantara maNDala meM saMkramaNa kAla meM yaha bharata kSetrastha manuSyoM kI dRSTi kA viSaya banatA hai yahAMse vaha 47263 ? yojana ko dUrI para hai yahAM sUtra meM sUtrakAra ne jo cakSuHsparza" aisA pATha rakhA hai vaha cakSu indriya ke viSayakA vAcaka hai cakSu indriya ke sAtha usa padArtha ke sannikarSakA vAcaka nahIM hai kyoMki jaina darzakoM ne cakSuindriya ko aprApyakArI mAnA hai mana aura ye donoM indriyAM aisI haiM jo padArtha ke sAtha prApta nahIM hotI haiM zeSa indri ya padArthoM se bhiDakara hI apane 2 viSayakA bodha karAtI haiM / ata:- "cakSuH sparza" zabda cAkSuSajJAna viSayatA paraka hai / dina ke Adhe samaya meM jitanA kSetra vyAsa hotA hai utane pramANa kSetra meM vyavasthitahuA sUrya dikhAI detA hai 5251 te muhUrta gatinu pramANu che. 'tayANaM iha gayassa maNusahasa' te samaye yA kSetramAM arthAt bharatakSetramAM rahelA manuScAnA (yaMt tat) zabdanA nitya saMbaMdha hAvAthI jyAM yat zabda hoya tyAM avazya ja tat zakhta hAya che. eTale ahIM paNa yat zabdane sabadha Ave che. tenAthI jyAre sUrya eka muhUrtamAM ATalA par5129 pramANuvALA kSetranI gati kare che tyAre sarvAbhyantara maDaLa eka ja kALamAM ahIM rahelA manuSyane 'sIyAlIsa e joyaNasahassehiM' 47 suDatAlIsa Dalara yojanathI 'dohiya tevadvehiM joyaNa sahiM' 263 aso tresaTha yojana 'ekkavIsAe ya joyaNassa sahibhAehiM me yonananA sAThiyA ekarvIsa bhAga r arthAt eka caiAjananA sAThe bhAganI kalpanA karavI e sAThe bhAgomAMthI me'vIsabhAM lAganA 'sUrie' ato yevo sUrya' 'cakkhupphArsa havtramAgacchai' sonI dRSTimAM Ave che. ahIMyA sparzI zabda IMdriyonA viSayAnA sanika janaka nathI, kAraNa ke jainadarzInamAM cakSu indriya aprApyakArI mAnelA heAvAthI viSayAnI sAthe tenA saMcAganA abhAva che. paraMtu cakSu saMbaMdhI viSayatAparaka che. A kathananA bhAva e che ke-ardho divasamAM jeTalA pramANavALu kSetra vyApta thAya che eTalA kSetramAM vyavasthitapaNe sUrya prApta thAya che. tene ja Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jandvIpaprakRtisatre yeNa saMnikarSabodhakaH, cakSurindriyasyAprApyakAritayA viSayeNa saMyogAdyabhAvAt kintu cAkSuSajJAnaviSayatA paraka eveti / ayamarthaH atra khalu dinasyArddhana yAvatpramANakaM kSetraM vyApta bhavati tAvati kSetre vyavasthitaH sUrya upalabhyate sa eva loke udayamAno vyavahiyate sarvAntara maMDale tu dinasya pramANamaSTAdazamuhartAsteSAmaSTAdazamuhartAnAmarddha navAhaH , ekaikasmina muhurte cAraM caran sUryaH paMca yojanasahasrANi dve yojanazate eka paMcAzottare ekonaviMzaca paSThibhAgAn yojanasya gacchati / etAvat muhUrtagatiparimANaM yadA navabhirmuhUrterguNyate tadA bhavati yathAkathitaM dRSTipathaprAptatAviSayaparimANamiti / dRSTipathaprAptatA cakSuHsparza: puruSacchAyAH ityete samAnArthakAH, sAca pUrvato'paratazcatulya pramANaiva bhavatIti dviguNitAtApakSetramudayAstAntaramityapi samAnAryakAH / idaM ca sarvavAdyAnantaramaMDalAt pazcAnu. pUrvyA gaNitaM sat vyazItyadhikazatatamaM bhavati, pratimaMDalaM cAhorAtragaNanAdahorAtropi tryazItyadhika zatatamaH tenAyamuttarAyaNasya aMtimo divasoM bhavati ayameva ca sUryavarSasya caramadivasaH saMvatsarasyottarAyaNaparyavasAnAtmakatvAditi / ise hI loka meM udaya huA sUrya kahA jAtA hai sarvAbhyantara maNDala meM to dinakA pramANa 18 muhUrta kA hotA hai ina muhUrtoM ke Adhe nau muhUrta hote haiM eka muhUrta meM gati karatA huA sUrye 5255 yojana taka jAtA hai aba isa parimANako nau se guNAkarane para jo cakSuHindriya kA viSaya pramANa kahA gayA hai vaha nikala AtA hai dRSTipatha prAptatA, cakSuHsparza puruSacchAyA ye saba samAnArthaka zabda hai yaha dRSTi patha prAptatA pUrva aura pazcima kI apekSA tulya pramANavAlI hI hotI hai isaliye dviguNatA tApakSetra udayAstAntara ye bhI samAnArthaka zabda hai pazcAdAnupUrvI ke anusAra yaha sarvayAhyAnantara maMDala se ginane para 183 vAM hotA prati maMDala ahorAtrakI gaNanA se eka ahorAtrakI ginatI bhI 183 vAM hotA hai isase yaha uttarAyaNakA antima divasa hotA haiM aura yahI sUryavarSa kA lekamAM udaya pAmate sUrya e pramANene vyavahAra thAya che. sabhyantara maMDaLanAM te divasanuM pramANu aDhAra muhUtanuM hoya che. e aDhAra muhUrtanA ardhA nava muhUrta thAya che. eka eka muhUrtamAM gati karato sUrya pAMca hajAra base paMcAvana jana ane eka jananA sAThiyA egaNatrIsa bhAga gamana kare che. ATaluM muhUrta gatinuM parimANa jyAre nava muhUrtathI guNavAmAM Ave tyAre pUrvokta daSTipatha prAptatA saMbaMdhI parimANu thaI jAya che. daSTipatha prAptatA cakSuH sparza purUSa chAyA A zabe sarakhA arthavALA che. te pUrva ane pazcimamAM tulya pramANuvALA ja che. tethI bamaNuM tApakSetra udaya ane astAntara paNa samAnArthaka che. sarva bAhyAbhyantara maMDaLathI pazcAnupUvIthI gaNavAthI 183 ekase vyAsI thAya che pratimaMDaLa ane aherAtranI gaNanA karavAthI aherAtra paNa 183 ekase bhyAsI thAya che. tethI te uttarAyaNane chelle divasa thAya che. eja sUrya varSane chello Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikaprakA TIkA-vakSaskAraH sU.saptama 5 muhUrtagatinirUpaNam __ atha navasaMvatsaraprAraMbhaprakAraprajJApanAya sUtramAha-'se NikkhamamANe ityAdi 'se NikkhamANe sUrie' atha niSkrAman sUryaH athAbhyanta maMDalAt niSkrAman prasarpana jambUdvIpasyAntaH praveze'zItyuttaralakSayojanapramANa ke kSetra caramAkAzapradezasparzanAnantaram dvitIyasamaye dvitIyamaNDalAbhimukhaM prasarpana ityarthaH, sUryaH 'navaM saMvaccharaM apamANe' navaM navInam AgAmikAlabhAvinaM saMvatsaramahorAtrakUTa svarUpaM varSam ayamAno'yamAnaH AdadAna AdadAna ityarthaH 'paDhamaMsi ahorazaMsi' prathame sarvata Adhe ahorAtre 'samabhaMtarANataraM maMDalaM' sarvAbhyantarAt anantaraM dvitIyaM maMDalam 'uvasaMkamittA cAraM caraI' upasaMkramya sarvAbhyantaramaNDalAta anantaraM dvitIyaM maNDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gati carati karoti ayamahorAtro dakSiNAyana saMvatsarasyAdyaH prathamo'horAtraH saMvatsarasya dakSiNAyanAdikatvAditi / ___ athAtra kIdRzIgatiH sUryasya bhavatIti darzanArtha praznayanAha-'jayANa' mityAdi 'jayA carama divasa hotA hai kyoMki saMvatsarakA paryavasAna uttarAyaNa meM hotA hai 'se NikkhamamANe sUrie' aba navIna saMvatsara ke prArambha prakAra kI prajJApanA nimitta sUtrakAra kahate haiM ki Abhyantara maNDala se nikalatA huA sUrya-arthAt jambUdvIpa ke bhItara praveza karane para 1 lAkha 80 yojana pramANakSetra meM carama AkAza pradezoM kI sparzanA ke anantara dvitIya samayameM dvitIya maDala kI aura paDhatA huA sUrya-'navaM saMvaccharaM ayamANe 2' AgAmI kAla bhAvI ahorAtra kUTa svarUpa saMvatsarakA prArambha karatA 'paDhamaMsi ahorattaMsi sayabhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvamaMkamittA' sarvaprathama ahorAta meM sarvAbhyantara maNDala se anantara dvitIya maMDala para pahuMca kara 'cAraM caraI' apanI gati karatA hai yaha ahorAtra dakSiNAyana saMvatsara kA ahorAtra hai kyoMki saMvatsara dakSiNAyanAdi svarUpa hI to hotA hai| sUrya kI kaisI gati hotI hai isakA kathana divasa che. kAraNa saMvatsaranI samApti uttarAyaNamAM thAya che. ve nA savatsaranA prAramana pra2 mtaa| mATe sUtradhAra hai-'se NivakhamamANe sUrie' 6 nibhaya 42to sUrya mayata2 mamAthI nIjAna dIpanI hara praveza karavAmAM eka lAkha eMsI yeAjana pramANuvALA kSetramAM atima AkAzapradezanA 25 42vAthI (bhI samayamA pIka mAmibhuma masa) sUrya 'navaM saMvacchara aymaLe' navA AgAmI kALa saMbaMdhI saMvatsara arthAt aherAtranA phUTasvarUpane eTale ke 1pana 42to sUrya 'paDhamaMsi ahorattasi' sauthI paDasA mAtramA 'savya tarANetara maDala' sAlayata2 mathI in bhane 'uvasa kamittA cAra carai' prApta dhana jati kare che. A aherAtra dakSiNAyana saMvatsarane pahele divasa che. kAraNa ke-saMvatsara dakSiNAyanAdipaNAvALe che. ahIMyA sUryanI gatI kevI hoya che? e batAvavA mATe prazna Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CocommastANDAND uodam. mambUdvIpaprAptisUtra NaM bhaMte surie' yadA yasmin kAle khalu bhadanta sUryaH 'abhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDalam dakSiNAyanApekSayA prathamaM maNDalamupasaMkramya prApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM' tadA tasmin kAle khalu ekaikena muhUrtena 'kevaiyaM khettaM gacchaI' kevaiyaM kiyat kiyatpramANakaM kSetram pradezaM gacchati caratIti praznaH bhagavAnAha-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMva paMca joyaNasahassAI paMca paMca yojanasahasrANi 'doNi ya egAvaNe joyaNasae dve ca ekapaMcAzat yojanazate ekapaMcAzadadhika dve yojana zate ityarthaH, 'sIyAlIsaM ca sahibhAe joyaNassa' saptavatvAriMzate ca SaSThibhAgAn yojanasya 'pagamegeNaM muhutteNaM' ekaikena muhUrtena paryo gacchatIti cedatrocyate etasmin maMDale pariraya(parikSepa paridhi) parimANaM trINi yojanalakSANi paMcadazasahasrANi zatamekaM saptottaraM vyavahAranayApekSayA paripUrNa nizcayanayApekSayA kiMcit nyUnaM 315106, tato'sya pUrvoktayuktyA _ 'jayANabhaMte ! suurie| he bhagavan jisa kAlameM sUrya 'abhaMtarANaMtaraM maMDalaM usaMkamitA cAraM caraI' sarvAbhyantara maMDala se dUsare maMDala se arthAt dakSiNAyana kI apekSAse prathamamaMDala ko prApta karake gati karatA hai, 'tayANaM egamegeNaM muhattaNaM' usasamaya eka samayameM ekaeka muhUrta se 'kevaiyaM khettaM gacchaha' kitane pramANa vAle pradezameM jAtA hai ? isa prazna ke uttara meM zrI mahAvIra prabhu kahate haiM'goyamA !' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMca pAMca hajAra yojana 'doNiya egAvanne joyaNasae' 251 doso ikAvana yojana 'sIyAlIsaMca sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA seMtAlIsavAM bhAga eka muhUrta meM gamana karatA hai| isakA bhAva yaha hai-isa maMDala meM parikSepa-paridhi kA parimANa tInalAkha paMdraha hajAra ekaso sAta vyavahAra naya kI apekSAse paripUrNa evaM nizcaya naya kI apekSAse kucha kama 315106 kahI hai| inameM pUrvokta yukti se 60 kI saMkhyAse bhAga denepara isamaMDala meM yathokta muhUrta gati kA pramANa 5251 10 mila jAtA hai / athavA pUrva maMDala ke paridhi ke pramANase isakI paridhi ke dvArA 4thana 42 cha-'jayANaM bhaMte ! sUrie' san ! nyAre sUrya 'abhaMtarANaMtaraM maMDalaM ubasa kamittaH cAra caraI' sAlyA tara mI mI bhAbhA arthAt dakSiAyananI apekSAthI paDesA bhane prAta 4rIne gati 42 cha, 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM' se samaye 4 samayamA 4 the mutathI kevaiyaM khetaM gacchai' sA prabhAvAmA kSetramA jaya cha ? 20 prazna uttaramA mahAvIra prasuzrI 3 cha-'goyamA ! gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMya 2 yona 'doNNi ya egAvaNNe joyaNasae' 251 pse| sAvana yApana 'sIyAlIsaca sadvibhAe joyaNassa' me4 yojanA sAyA sustAlAsamA bhAga eka muhUrtamAM gamana kare che. A kathanane bhAva A pramANe che A maMDaLamAM parikSepa-paridhinuM parimANa traNa lAkha paMdara hajAra ekaso sAta pUrA vyavahAranI ape Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 5 muhUrtagatinirUpaNam SaSThi saMkhyayA bhAge datte sati labdhaM bhavati yathoktamatramaMDale muhUrtagatipramANaM 5251H / athavA pUrvamaMDalaparirayaparimANAdasya parirayaparimANe vyavahArataH paripUrNAnyaSTAdazayojanAnivarddhante nizcayanayApekSayAtu kiMcidanAni aSTAdazayo janAnAM paSThisaMkhyayA bhAge datte sati labhyate aSTAdazabhAgA yojanasya te bhAgAH prAktanamaMDalagatamuhartagatiparimANe'dhi. katayA prakSipyante tato bhavati yathoktaM tatra maMDale muhartagatipramANamiti / atrApi dRsTipathaprAptatA viSayaM parimANaM darzayitumAha-tayANa mityAdi, 'tayANaM iha gayassa maNusassa' yadA khalu sarvAbhyantaradvitIyamaMDale sUryazcarati tadA tasminkAle khalu iha gatasya manuSyasya bharatakSetragatAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptapaMcAzatA yojanasaharaH 'egRNAsIe-joyaNasae' ekonAzIti yojanazatena ekonAzItyadhika yojanazatenetyarthaH 'sattAvaNNa ya sadvibhAehiM joyaNassa' saptapazcAzat paSThibhAga yojnsy 'sadvibhAgaM ca egapramANa meM vyavahArase pUrA aThAraha yojanakI vRddhi hotIhai, nizcaya naya kI ape. kSAto kucha kama aThArAha yojana ko 60 kA bhAga denepara yojana kA aThAraha bhAga prApta hote haiM / ve bhAga ke maMDalagata muhUrta gati ke parimANameM adhika rUpa se choDejAte haiN| usase usamaMDala meM muhUrmagati kA pramANa yathokta rUpa se ho. jAtA hai| yahAM para bhI viSaya ko dRSTigocara karane vAle parimANa dikhAne ke lie kahate haiM-'tayANaM iha gayassa maNulassa' jaba sarvAbhyantara ke dUsare maMDala meM sUrya gati karatA hai, usa kAla meM isa manuSya lokameM rahe hue arthAt bharatakSetra gata manuSyoM ko 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' seMtAlIsa hajAra yojana 'egUNAsIe joyaNasae' unAsIso yojana arthAt ekaso unAsI yojana 'sattAvaNNa ya sahibhAehiM joyaNassa eka yojanakA sAThiyA satAvanavAM bhAga 'saTTi bhAgaM ca egasaTTidhA chettA' eka yojanake sAThaveM bhAgako ikasaThase cheda dekara arthAt kSAthI che. tathA nizcayanayanI apekSAthI kaMIka kama 315106 kahela che. temAM pUrvokta yuktithI 60 nI saMkhyAthI bhAga karavAthI A maMDaLamAM yakta muhUrta gatinuM pramANa pa2516: maLI jAya che. athavA pUrvamaMDaLanI paridhInA pramANuthI AnI paridhInA pramANamAM vyavahArathI pUrA aDhAra jana vadhe che. nizcayanayanI apekSAe te kaMIka ochA aDhAra ejanane sAThathI bhAgavAthI ejanane aDhArame bhAga maLI jAya che, te bhAga pahelAnI maMDaLagata muhUrta gatinA parimANamAM adhikapaNathI choDavAmAM Ave che. tethI e maMDaLamAM muhUrtagatinuM pramANu yaktapaNuthI thaI jAya che. ahIMyA paNa viSayane dRSTigoya2 42vAvANA paribhA mata mATe 4 4-'tayANaM ihagayassa maNusarasa' jyAre sarvAbhyantaranA bIjA maMDaLamAM sUrya gati kare che. e samayamAM A manuSyalokamAM 2naa| arthAt 12tamA 29sA manuSyAne 'sIyAlIsAe joyaNasahassoha' sutAlIsa 12 yona 'egUNAsrIe joyaNasae' maganyAsIso yosana mAt mAgaNyAsI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jambUdvIpaprazatisUtre 47 60 saTTA chettA' ekasya yojanasya paSThimAnam ekaSaSThitrA chitvA ekaSaSThibhAgAn kRtvA guNane kRtvetyarthaH tasyai SaSThinAgasya 'egUNavIsAe cuNNiyAbhAgehiM' ekonaviMzatyA cUrNi - kAbhAgaiH bhAgabhAgairityarthaH arthAt ekasya yojanasya yaH paSThitamabhAgaH tasyaikabhAgasyaikonaviMzatimAgo yaH sa bhAgabhAgastairiti / 'sUrie' sUrya: 'cavakhuSkAsaM hanyamAgaccha' cakSuH sparza cakSuviSayatAM zIghraM gacchati prApnotIti ayamarthaH sarvAbhyantarAnantare dvitIyamaMDale divasapramANaM dvAbhyAmekaSaSTibhAgAbhyAM hInA aSTAdazamuhUrttAsteSAM muhUrttAnAmarddha navamuhUrttA ekenaikaSaSThibhAgena hInAstataH sAmastyenaikaSaSThibhAga karaNArthaM navApi muhUrttA ekaSaSThi saMkhyA yudda ekaSaSThi bhAgo'panIyate tataH zeSA jAtA ekaSaSThibhAgAH paMcAzatAnyaSTacatvAriMzadadhikAni 548, prastutamaMDalamuhUrttagatiH 5251 yojana ayaM ca rAziH paSThicheda ikasaTha bhAga karake usa ikasaTha veM bhAga ko 'egUNavIsAe cuniyAbhAge hiM' unnIsa cUrNikA bhAgase arthAt eka yojana kA jo sAThavAM bhAga usake eka bhAgakA jo unnIsavAM bhAga vaha bhAga usase 'sarie' sUrya 'cakSphAsaM havvamAgacchadda' netrase viSaya ko zIghra prApta hotA hai / isa kathana kA bhAva isa prakAra hai- sarvAbhyantara ke dvitIya antara maMDala meM divasa kA pramANa do ikasaTha bhAgase kama aThAraha muhUrta kA hai| una muhUrta kA AdhA nava muhUrta hotA hai| vaha eka ikasaThiyA bhAgase hotA hai| phira samasta kA ikasaThava bhAga karane ke lie nava muhUrta ko ikasaTha kI saMkhyAse guNA kiyA jAtA hai / usameM se ikasaTha bhAga lene para zeSa ikasaTha bhAga pAMcaso aDatAlIsa rahate hai / prastuta maMDala kI muhUrtagati 5251 yojana hai yaha rAzi sAiTa che dAtmaka hai / yojana rAzi ko sATha kI saMkhyA se guNane para 315107 hotA hai yahI karaNavibhAva nAmeM paridhi rAzi kaha kara dikhAlAI hai / laghukarane ke lie bhAjya rAzi kA yona 'sattAvaNNaya saTTibhAehiM joyaNassa' se yojanA sAhiyA sattAvana bhI lAga 'saTTibhAgaM ca ekasadvidhA chattA' yojanA sAhabhA lAgane methI cheddIne arthAt zo'saDa lAga purIne A se sahamA lAgane 'egUNavIsAe cuNNiyAbhAgehiM' bhogalIsa yU zubha bhAgathI arthAt eka ceAjanane je sAmeA bhAga tenA eka bhAganA je egaNIsame lAga te lAgathI 'sUrie' sUrya 'cakkhuphAsaM havamAgaccha' netranA viSayane zIghra prApta thAya che. A kathananA bhAva A pramANe che-sarvAzvantaranA khIjA aMtara maMDaLamAM divasanu pramANu e ekasATha bhAgathI echuM aDhAra muhUta'nu' che. e aDhAra muhurtInA aDadhA nava muhUta thAya che. te eka eka sADIyA bhAgathI thAya che. pachI badhAnA ekasAmeA bhAga karavA nava muhUrtane ekasAInI sakhyAthI guNavAmAM Ave che. temAMthI ekaDha bhAga levAthI zepa ekasaTha bhAga pAMcase ekatALIsa rahe che. prastuta maMDaLanI muhU gati para51 cAjana 7 A rAzI 60 sAIDathI chedAtmaka che, ceAjana rAzIne sAiDanI sa MkhyAthI 47 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam pati yojanarAziM SaSThisaMkhyayA guNayitvA jAtaM 315107 / ayameva rAziH karaNavibhAvanAyAM paridhirAziriti kRtvA darzitaH lAghavAt bhAjyarAzilabdhasya bhAjaka rAzinA guNane kRte mulasazereva lAbhAditi ayameva rAziH paMcabhiH zatairaSTacatvAriMzadadhiryadA guNyate tadA mAtAH saptadazakoTayaH paiviMzatirlakSA aSTasaptatiH sahasrANi SatriMzadadhikAni SaTzatAni 172678636 / ayaM ca rAzi rbhAgabhAgAtmakatayA na yojanAni prayacchati ityekaSaSTheH paThayA guNitAyA yAvAn rAzi bhavati tena bhAgo hiyate iyaMca gaNitaprakriyA lAghavArthikAH anyathA asya rAzerekaSaSThayA bhAge hRte paSThibhAgA labhyante teSAM ca SaSThisaMkhyayA bhAge ite yojanAni bhavaMtIti gauravaM syAt eka SaSThayAM ca SaSThisaMkhyayA guNitAyAM patriMzat zaMsani SaSThayadhikAni 3660, te bhAMge hRte AgataM saptacatvAriMzat sahasrANi zatameka mekonA zrItyadhikaM yojanAnAm 47169 / zeSaM 3496 ledarAzeH paThayA'pavartanA kriyate jAtA ekaSaSThiH 61 tayA zeSarAze rbhAgo hiyate labdhA saptapaMcAzat SaSThibhAgAH ekonaviMzaticaikasya SaSThibhAgasya satkA eka sssstthibhaagaa| jo labdha hai bhAjakarAzi kA guNA karane para mUlarAzi hI labhya hotI hai / isarAzi ko ekase aDatAlIsa kI saMkhyAse jaba guNita kI jAtI hai, taya satraha koTi chavIsa lAkha itryottara hajAra chaso chattIsa 172678 636 / yaha rAzi bhAga bhAgAtmaka honese yojana nahIM kahate haiN| isaprakAra ikasaThaso sAThase guNA karane para jitanI rAzI hotI hai, usase bhAga kiyA jAtA hai, yaha gaNita prakriyA saMkSepArthi kA hai, anyathA isa rAzi ko ikasaThase bhAga karane para sATha labhya hotA hai, usakA sAThakI saMkhyAse bhAga karane para yojana kI saMkhyA AtI hai yaha gaurava jaisA hotA hai ikasaTha ko sATha kI saMkhyAse guNAkarane para chatrIsaso sATha 3660 se bhAgadene para seMtAlIsa hajAra ekaso unAsI 471. 79 AtA hai| zeSa 3496 kI cheirAzi ko sAThase apavartanA karane para 61 guNavAthI 315107 thAya che. Aja rAzI karaNavibhAvanAmAM paridhi rAzI kahIne batAvela che. sakSepa karavA mATe bhAjyarAzinuM je labdha che tene bhAjaka rAzI sAthe guNAkAra karavAthI mULa rAzI ja labdha thaI jAya che. A rAzine ekase aDatAlIsanI saMkhyAthI jyAre guNavAmAM Ave che tyAre sattarakaroDa chavIsa lAkha aThotera hajAra chase chatrIsa 172678636 A saMkhyAbhAga bhAgAtmaka hovAthI jana kahela nathI. A rIte ekasaThane sAThathI guNavAthI jeTalI rAzi thAya tenAthI bhAga karavAmAM Ave che. A gaNita prakriyA saMkSepArtha batAvela che. nahiMtara A rAzine ekasaThathI bhAgavAthI sATha bhAga labdha thAya che, tene sAIThanI saMkhyAthI bhAga karavAthI ejananI saMkhyA Ave che, te gaurava jevuM thaI jAya che. ekasaThane sAThanI saMkhyArthI guNavAthI chatrIsasesAITha 3660 thAya che tenAthI bhAgavAthI suDatAlIsa hajAra ekase ogaNasI 47179 Ave che. zeSa 346thI cheda ja07 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUddhIpati athAbhyantaratRtIyamaMDaLaspa cAraM praSTumAha- 'se kkhimapANe sUrie doccaM sItyAdi, 'se NikamamANe sarie' athAnantaraM dvitIyamaNDalacArasamAptyanantaraM niSkrAman apasarpan sUrya: 'doccaMsi ahora taMsi dvitIye ahorAtre prastutAyanApekSayA dvitIyamaMDale ityarthaH 'amaMtarataccaM maMDalaM unase kamittA' abhyantaraM tRtIyamaNDalamupasaMkramya saMprApya 'cAraM caraI ' cAraM gatiM carati karoti jayA NaM bhaMte sUrie' yadA khalu bhadanta sUrya : 'asaMtaratacca maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai' abhyantastRtIyamaMDalamupasaMkramya cAraM carati ' tayANaM egamegeNa muhuteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' tadA tasmin tRtIyamaMDala saMkramaNakAle khalu ekaikena muhUna kiyat pramANakaM kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi 'gogamA' he gautama ! 'paMca paMcajoyaNasahasAI' paMtra paMca yojanasahasrANi 'doNi ya bAvaNe joyaNasae' ikasaTha hotA hai| usase zeSa rAzi kA bhAga karane para sAThiyA satAvana bhAga prApta hotA hai sATha bhAga ke unnIsavA bhAga satka sattaravAM bhAga 50 17 --- aba abhyantara ke tIsare maMDala kI gati ko pUchane ke hetuse kahate haiM'se kkhimaNe sUrie' dUsare maMDalakI gati samApta hone para gamana karatA huA sUrya 'doccaMsi ahorattaMsi' dUsare ahorAtra meM arthAt prastuta apanakI apekSA se dUsare maMDala meM 'anaMtaraM taccaM maMDala upasaMkamittA abhyantara ke tIsare maMDala meM jAkara ke 'cAraM carai' gati karatA hai, 'jayANamaMte ! sUrie' he bhadanta jaba sUrya 'abhaMtarataccaM maMDala ubasaMmitta cAraM caradda' abhyantara ke tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai 'tayANaM egamegeNa muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchadda' usa samaya arthAt tIsare maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muhUrta meM kitane pramANa kA kSetra meM gamana karatA hai ? isaprazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiM - 'gomA ! | he gautama! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMca pAMca hajAra yojana 61 rAzIne sAiThathI apavatanA karavAthI ekasaTha thAya che. tenAthI zeSa rAzIne bhAga karavAthI sADiyA pR bhAga maLI jAya che. sAiDa bhAganA egaNIsamA bhAga satya eka sAThiyA bhAga 7 huve AlyantaranA trI maMDajanI gati pUchavAnA hetuthI uDe he- 'se kkhimANe sUrie' mIla bhaDajanI gati samApta tha gayA pachI gamana Tharato sUrya' 'doccaMsi ahoratta N si' jIna mahorAtramAM arthAt prastuta gayananI apekSAthI pIla bhAMDaNamA 'abhaMtara' taccaM maMDalaM uvasaMkamittA' sampantaranA zrI bhaDajamAM nhAne 'cAra' carai' gati 42 che.. 'jayANaM bhaMte! sUrie' he bhagavan ! nyAre sUrya' ' abhaMtarataccaM maMDala svasaMkamittA cA carai' abhyantaranA trI bhaDajamAM ne gati ure che. 'tathA NaM egamegeNa muhutteNaM kevaiyaM khetta N gacchai' me samaye arthAt trIna bhAMDajanA sakuMbha aNamAM ye bhuhUrta bhAM DeTA prabhANuvANA kSetramAM gamana hare che ? yA praznamA uttaramA prabhu De - 'goyamA !" he gautama ! 'paMca paMca joyaNasaharasAI" pAMca pAMca ra yojana 'doNiya bAvaNe. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam dve ca dvipaMcAzad yojanazate dvipaM vAzadadhikaM yojanazatadvayamityarthaH 'paMcayasadvibhAe joyaNassa' paMcapaSThibhAgAn yojanasya 'egame geNaM muhutteNaM gcch|' ekaikena muhUrtena gacchati 'tayA gaM ihagayassa maNupsassa' tadA yadA uparyukta saMkhyayA ekaikena muhUrtena gacchati tadA iha bharata kSetragatAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahasse hi' saptacatvAriMzatA yojanasahauH 'chaNNauie joyaNehiM' paNNanavatyA yojanaiH 'tettIsAe saTThibhAgehi-jopaNassa' trayastrizatA ye SaSThimAgaijinasya 'sadvibhAgaM ca egasadvidhA hettA' SaSThi mAgaM caikamekapaSThidhA chilA 'dohi cuNiyA bhAgehi' dvAbhyAM cUrNikAbhAgAbhyAm 'sarie cakkhupphAsaM havva mAgaccha3' sUryaH cakSuH sparzam cakSuviSayatAM zIghramAgacchanIti, ayaM bhAvaH-atra khalu maDale divasa pramANamaSTAdazamuhartA zcabhirekaSaSThibhAgahInAsteSAmardai ca nava dvAbhyAmekapaSThibhAgAbhyAM hInAH tataH sAmastyenaikaSaSThibhAgakaraNAya navApi muhartA eka SaSThisaMkhyayA guNyante tebhyazca dvAveka doNNi ya bAvaNNe joyaNasae' doso bAvana yojana 'paMca ya saTTibhAe joyaNassa' yojana ke paiMsaThavAM bhAga 'egamegeNaM muhuteNaM gacchadda' eka muhUrta meM jAtA hai 'tayA NaM ihagayassa maNulassa' uparyukta saMkhyAse eka eka muharta meM gamana kare taba isa bharatakSetra meM rahe huve manuSyoM ko 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi seMtAlIsa hajAra yojanase 'chaNNauie joyaNehiM, chiyAnaveM yojanase 'tettIsAe sahibhAgehiM joyaNassa' yojana ke sAThiyA tetIsavAM bhAga 'sahibhAgaM ca ekasahidhA chettA / sAThaveM bhAga ko ikasaThase chedakara ke 'dohiM cuNiyA bhAgehiM' do cUrNikA bhAgase 'sarie carakhupphAsaM havyamAgacchai' sUrya zIghra cakSu. gocara hotA hai| ___ isa kathana kA bhAva isa prakAra hai-isamaMDala meM divasa kA pramANa aThAraha muha meM se ika saThiyA cAra bhAga nyUna hai, usake Adhe nava muhUrta meM ikasaThiyA do bhAga nyUna hai usake ikasaTha bhAga karane ke lie navamuhUrta ko ikasaTha kI joyaNasae' maso mApana yona 'paMcaya saTuibhAe joyaNassa' yonane pAMsabhI mAra 'egamegegaM muhattegaM gcch|' 24 bhutamA laya che. 'tayA NaM iha gayassa maNusassa' pati saMkhyAthI eka eka muhUrtamAM gamana kare tyAre A bharatakSetramAM rahevAvALA manuSyane 'sIyAlIsAe joyaNasahassehiM sutAlIsa 2 yonithI 'chaNNauie joyaNehi channu yA nathI tettIsAe sadvibhAgehiM joyaNassa' yojanA sAyA tetrIsabhI mA 'sadribhAga ca egamar3hiyA chettA' sA bhAgane me4sAthI chahIne 'dohiM cuNNiyAbhAgehi me yUliyA mAthI 'sUrie cakkhupphAsa habamAgacchaI' sUrya 25 yakSu gAya2 thAya che. A kathanane bhAva A pramANe che-A maMDaLamAM divasanuM pramANa aDhAra muhUrta mAMthI ekasAThiyA cAra bhAga ochA karavAnA che. tenA ardhA nava muhUrtamAMthI ekasADiyA be bhAga ochA che, tenA ekasAITha bhAga karavA mATe nava muhUrtane ekasADanI saMkhyAne Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUdvIpaprakSaptisUtre SaSThibhAgau apanIyete zeSAH paMvazatAni saptacatvAriMzadadhikAni 547, prastutamaNDale muhartagatiH 52520 etAdRzIM yojanarAzi SaSThayA guNayitvA savaNyate tadA jAtaM 315125, ayamevarAzi ranyatra paridhirAzirUpeNa nirUpitaH, asya rAzeH saptacatvAriMzadadhika paMcazatai 547 rjAnAH saptadazakoTayaH trayoviMzatiH zatasahasrANi trisaptatiH sahasrANi trINizatAni paMcasaptatyadhikAni 172373375 eteSAM SaSThiguNitayA eka SaThyA 3660 bhAge hRte AgatAni saptacatvAriMzatsahasrANi SaNNavatyadhikAni 47096- zeSaM viMzatizatAni paMcadazottarANi 2015, chedarAze SaSThisaMkhyA'pavartanAyA jAtA ekaSaSThiH, tayA zeSarAze bhajane labdhAH prayastriMzat SaSThibhAgAH, zeSau ca dvau ekasya SaSThibhAgasya satkAvekaSaSThibhAgau iti / saMprati caturthamaMDalAdiSu ekaikena muhUrttana kiyatkSetragacchatIti darzayitumatidezamAha-'evaM khalueeNaM' ityAdi 'evaM khalu' evaM maMDalatrayapradarzitaprakAreNa khalu nizcitam 'eeNaM uvAeNaM' saMkhyA se guNA kiyA jAtA hai| usamese ekasaThiyA do bhAga nikAlane para zeSa pAMcaso seMtAlIsa prastuta maMDala meM muharta gati 5252 15 isa yojana rAzI ko sAThase guNitakara ke kahane para 315125 hotA hai| isI rAzI ko anyatra paridhi rAzi ke rUpase kahA hai| isarAzi ko pAMcasoM saMtAlIsase gu. NA karane para satraha karoDa teisa lAkha tihottara hajAra tInaso pacottara 17. 2373375 hote haiM isa ko sAThase guNitakara ke ikasaThase bhAga denepara seMtAlIsahajAra chiyAnave 47096 hote hai aura zeSa vIsaso paMdraha 2015 bacate haiM / cheda rAzi ko sATha kI saMkhyAse apavartanA karane para ikasaTha hotA hai / ikasaThase zeSarAzi kA bhAga karanepara sAThiyA tetIsavAM bhAga labdha hotA hai| zeSa do bacate haiN| eka sAThiyA eka bhAgase sakta eka sAThiyA eka bhAga hote haiN| __ aba cauthe maMDalAdi meM eka eka muhUrta meM kitane kSetra meM jAtA hai ? so kahane ke lie atidezase kahate haiM-'evaM khalu' pUrvokta tInoM maMDaloM meM pradarzita guNavAmAM Ave che. temAMthI ekasAThiyA be bhAga kahADavAthI zeSa pAMcase suDatAlIsa rahe che. prastuta maMDaLamAM gati pa25225 nI che. A janarAzIne sAThathI guNIne kahevAthI 315125 thAya che. A rAzine bIje paridhi rAzipaNathI kahela che. A rAzine pAMca suDatAlIsathI guNavAthI sattarakare tevI salAkha teterahajAra traNaso paMcetera 172373375 thAya che. Ane sAIThathI guNIne ekasAIThathI bhAgavAthI sutaDAlIsa hajAra cha- 47096 thAya che. ane zeSa vIsaso paMdara 2015 bace che. cheda rAzine sAIThanI saMkhyAthI apavartana karavAthI ekasAITha thaI jAya che. ekasAThathI zeSa rAzine bhAga karavAthI sAThiyA tetrIsame bhAga labdha thAya che. 3 zeSa be vadhe che. ekasAThiyA eka bhAgathI satya ekasAThiyA eka bhAga ja thAya che. have cethA maMDalAdimAM eka eka muhUrtamAM sUrya keTalA kSetramAM jAya che? e Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam etenopAyena etenAnantarapUrvakathitopAyena zanaiH zanaiH tattadbahirmaNDalAbhimukha gamanasvarUpeNa 'nikkhamANe sUrie' niSkrAman gacchan sUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt tRtIya caturthIdito maMDalAt ' tayAnaMtaraM maMDala saMkamamANe saMkramamANe' tadanantaraM yasmAt maMDalAt niSkrAmati tadaparamaMDalaM saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan 'aTThArasa aTThArasa sahibhAe joyaNassa' aSTAdazASTAdazapaSThibhAgAna yojanasya vyavahAranayApekSayA paripUrNAn nizcayanayApekSayA kiMcidunAn 'egamege maMDale muhuttagaI' ekaikasmin maMDale muhUrttagatim 'abhibuDDemANe abhibuDhemANe' abhivarddhayana abhivarddhayan kramazo'dhikamadhikaM kurvan 'culasII culasII sayAI joSaNAI' caturazIrti yojanazatAni kicinnyUnAni 'purisacchAyaM NibuddhemANe NibuddhemANe ' puruSacchAyAM nivarddhayan nirarddhayana hAyayana hAyayan tyajanityarthaH, arthAt pUrvapUrva maMDalasambandhi puruSacchAyAtaH bAhya bAhya maNDalasambandhi puruSacchAyA kiMcinnyUnaizcaturazItyA yojanai neti 'savvavAhiraM maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai' sarvava: maMDaLamupasaMkramya saMprApya cAraM prakAra se 'eeNaM uvAeNaM' isa upAya se arthAt pUrvakathita upAyase dhIre dhIre usa usa bAhara ke maMDalAbhimukha gamana rUpa 'nikkhamamANe sUrie' gamana karatA huvA sUrya'tayANaMtarAo maMDalAo' tRtIya caturthAdi maMDalase 'tayANaMtaraM maMDalaM saMkama mANe saMkamamANe' tatpazcAt jisa maMDala se gati karatA hai usase dUsare maMDala meM jAte jAte 'aTThArasa aTThArasa sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA aThAraha aThAraha bhAga vyavahAra naya kI apekSAse pUre evaM nizcaya naya kI apekSA se kucha nyUna 'egamege maMDale muhuttagaI' eka eka maMDala meM muhUrtagati ko - 'abhivuTTemANe abhivuTTemANe' baDhAtA bar3hAtA kramazaH adhikAdhika karate karate 'culasII culasII sayAI joyaNAI' corAsIso yojana se kuchakama 'purisa cchAyaM NibuddhemANe NibuddhemANe' puruSa chAyAko baDhAtA baDhAtA kama karate karate arthAt pUrva pUrva ke maMDala saMbandhi puruSachAyA se bAhya bAhya maMDalasaMbandhi puruSa khatAvavA mATe atideza dvArA kahe che-chyuM sajI' pUrvakta traNe maDaLamAM kahevAmAM Avela prArathI 'eeNaM uvAeNaM' A pAyathI arthAt pUrvokta upAyathI dhIre dhIre tene mahAranA bhausanI sanmukha gabhana35 'nikkhamamANe sUrie' gati harato sUrya' ' tayANaMtarAo maMDalAo' trInna yathA vi. maMDaNathI ' tayAnaMtaraM maMDala saMkamamANe saMkramamANe' pachInA ne bhaujathI gati 4re che, tenAthI jIla bhAMDaNAM tAM tAM 'aTThArasa aTThArasa saTTibhAe joyaNassa' me ceAjananA sAThiyA pUrA aDhAra bhAga vyavahAranayanI apekSAthI ane nizcayanayanI apekSArthI 464 mAchA 'egamege maMDale muhuttagaI' 4 4 bhauNamAM muhUrta gatine 'abhibuDDhemANe abhivuDDemANe' vadhatA baghatA ubhayI adhiadhika 42 42 'culasII culasI sAi joyaNAI' yA sIso yojanathI 44 yochA 'purisacchAya' NibuddhemANe' yu3Sa chAyAne vadhAratA vadhAratA ane ochA karatAM karatAM arthAt pahelA pahelAnA maMDaLa saba'dhI purUSa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpati gatiM carati karotIti / yadatra caturazIti yojanAni kiMcinnyUnAni uttarottaramaMDaLa saMbaMdhichAyAyAM hIyante iti kathitaM tat sthUladRSTyA kathitam paramArthatastu punaridaM jJAtavyaM tathAhi vyazIti yojanAni trayoviMzatizca SaSTibhAgA yojanasya tathA ekasya yojanasya SaSTibhAgasya ekapagie chinnasya sambandhino dvicatvAriMzat bhAgAceti dRSTipatha prAptatA viSaye hAna dhruvam tataH sarvAbhyantaramaMDalAt tRtIyaM yanmaMDalaM tasmAdArabhya yasmin maMDale dRSTipathaprAptatA jJAtumiSTA bhavet tattanmaMDalasaMkhyayA padatriMzat saMkhyA guNyate, tathAhi sarvAbhyantara maMDalAt tRtI maMDaLe ekena caturthamaNDale dvAbhyAM paMtramamaMDale tribhavat sarvavAmaMDale zItAdhikazatena guNanaM kRtvA dhruvarAzimadhye prakSipyate, prakSepAnantaraM yad bhavati tena hInA pUrva maMDala saMbaMdhi dRSTipathaprAptA tasmin vivakSite maMDale dRSTipathaprAptatA bhavatIti jJAtavyA / 3 60 chAyA kuchakama corAsI yojanase kama hai 'sabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cAraha' sarvabAdya maMDala ko prApta kara ke gati karatA hai| yahAM para corAsI yojana meM kuchakama uttarottara maMDala saMbandhi chAyA meM kama hotA hai aisA kahA hai, vaha sthUla dRSTise kahA hai, vAstavika rItyA isa prakAra samajanA kI tirAsi yojana evaM eka yojana kA sAThiyA tevIsavAM bhAga tathA eka yojana ke sATha bhAga meM se ikasaTha kA cheda karane para bayAlIsa bhAga hote haiM dRSTigocara prApta viSaya meM hAniyukta hai vahAMse sarvAbhyantara maMDalase jo tIsarA maMDala hai vahAMse prAraMbha karake dRSTipatha prAptatA jAnanI ho to usa usa maMDala saMkhyA se chattIsa kI saMkhyA kA guNA kiyA jAtA hai jaise kI - sarvAbhyantara maMDalase tIsare maMDala meM ekase cauthe maMDala meM dole pAMcave maMDala meM tInase yAvat sarvabAdya maMDala meM ekaso bAsIse guNA karake dhruvarAzi meM prakSetra karanA prakSetra karane para jo AtA hai usasehIna pUrva maMDala saMbandhi dRSTipatha prAptA-usa vivakSita maMDala meM dRSTi chAyAthI khAdya khAdya maMDaLa saMbaMdhI purUSa chAyA kaMika ochA cArmAsI ceAjanathI kama che. 'savvavAhira maMDala uvasakamittA cAra caraI' sarva bAhya bhauNane prApta kurIne gati re che. ahIMyAM cArthAMzI ceAjanamAM kaMika krama eTale ke uttarAttara maDaLa saMbaMdhI chAyAmAM krama thAya che. ema kahela che. te sthUla draSTithI kahela che. vAstavikapaNAthI A rIte samajavu. joIe . tryAsI cejana ane eka cejananA saThiyA tevIsamA bhAga rR tathA eka ceAjananA sAThe bhAgamAMthI ekasAiDaneA cheka karavAthI khetAlIsa bhAga thAya che. dRSTigocara prApta viSayamAM hAniyukta che. tyAMthI sarvAbhyantara maDaLathI je trIjuM maDaLa che. tyAMthI AraMbha karIne je maMDaLamAM draSTipatha prAptatA jANavI hAya te te maMDaLa sa MkhyAne chatrIsanI saMkhyAthI guNavAmAM Ave che. jema ke--sarvAbhyantara maDaLathI trIjA maDaLamAM ekathI ceAthA maMDaLamAM be thI pAMcamAM ma'DaLamAM traNathI yAvat sarvAM bAhya maMDaLamAM ekasAmAsIthI guNIne varAzimAM umeravA te umeravAthI je. saMkhyA Ave tenAthI hIna Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam - atha kathite eva maMDala kSetre pazcAnupUrNarUpeNa sUryAya muharttagati darzayitumAha-'jayANa mityAdi 'jayANaM maMte sUri' yadA khalu bhadanta sUryaH 'savvabAhiramaMDalaM upasaMkamittA cAraM caraI' sarvatra hyamaMDa samupasaMkramya saMpApya cAraM gatiM carati gatiM karoti, nagANaM egamegeNaM' tadA khalu ekaikena 'muhaleNa' muharjana 'kAiyaM khele gacchai' kiyat kiyatpramANakaM kSetraM gacchati, iti praznaH, bhagavAnAha-goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! paMca paMcajoNasahassAI' paMca paMcayojanasahasrANi 'tiSNi ya paMcutare joyaNasae' trINi ca paMcottarANi yojanazatAni 'paNNarasa ya sadvibhAe joyaNasa' paMcadaza ca SaSThabhAgAn yojanasya 53051 'egamegeNa mahatteNaM gacchai' ekaikena muhartena gacchanIti / kathayatrai bhavatIti cedatrocyate asmin sarvabAhyamaMDale parirayaparimANatrayolakSA aSTAdazasahasrANi trINizatAni paMcadazottarANi 318315 tato'sya pUrvakathitayuktivazAt paSThisaMkhyayA bhAge datte labdhaM yathoktamatra maMDale muhartaparimANamiti / patha prAptatA hotA hai| __aba kathita maMDala kSetra meM pazcAnupUrvirUpase sUrya kI muhUrtagati ko dikhalAte haiM-'jayANaM bhaMte ! marie' he bhadanta jisa samaya sUrya 'savvayAhiramaMDalaM upasaMkamittA cAraM caraI' sarva bAyamaMDala meM jAkara gati karatA hai 'tayANaM egamegeNaM' usa samaya eka eka 'mulutteNa' muharta se 'kevaiyaM khetaM gacchada' kitane pramANavAle kSetra meM gamana karatA hai ! isaprazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiMgoyamA !' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMca pAMca hajAra yojana 'tigNiya paMcusare joyaNasae' tInaso pAMca yojana panarasaya sahibhAe joyaNassa' eka yojana ke sAThiyA paMdrahavAM bhAga 5305 15 'egamegeNaM muhatteNaM gacchaha ' eka eka muha meM jAtA hai / isa prakAra kaise hotA hai so kahate haiMisa sarvabAhya maMDala meM paridhikA pramANa tIna lAkha aThAraha hajAra tInaso paMdraha 318315 hai, isameM pUrva kathita yukti ke anusAra sATha kI saMkhyA kA bhAga pUrvamaMDaLa saMbaMdhI daSTipatha prAptatA e vivakSita maMDaLamAM daSTipatha prApta thaI jAya che. have kahelA maMDaLakSetramAM pazcAnupUpiNAthI sUryanI muhUrta gatine batAve che- jayANaM bhaMte ! sUrie' De lAvan ! 2 samaye sUrya 'sababa hiramaDalaM uvasa kamittA cAra carai' sa mA ma mA 1472 ti 42 cha 'tayANa egamegeNaM' se samaye 4 me4 muhuteNaM' bhuDUna thI 'kevaiyaM khettaM gacchai' 21 pramANa mAM gamana 42 cha 1 // prshnn| uttaramA pramuzrI 49 cha-'goyamA ! 8 gautama! paMca 'paMca joyaNasahassAI pAya pAya // 2 yAna "tiNNiya paMcuttare joyaNasae' se pAMya yAna 'pannarasa saTribhAe joyaNassa' 4 yonina sAThiyA 512 mA 53051. 'egamegeNa muhuteNa gacchaI' eka eka muhUrtamAM jAya che. A pramANe kevI rIte thAya che? te batAve che. A sarva bAhA maMDaLamAM paridhinuM pramANa traNa lAkha aDhAra hajAra traNase paMdara 318315 che. temAM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisne 'tayANaM ihagayassa maNuptassa' tadA iha gatAyAM bharatakSetra sambandhinAM manuSyANAm, 'egatIsAe joyaNasahasse hi' ekatriMzatA yojanasahauH 'ahiya egatIsehiM joyaNasaharasehi' aSTamirekatriMzatA yojanazataiH ekatriMzadadhikASTayojanazatai rityarthaH 'tIsAe ya sadvibhAehiM joyaNassa' triMzatAcaikaSaSThi bhAgai yo janasya 'sarie cavakhuphAsaM havvamAgacchai' sUryaH cakSuH sparza dRSTipathaprAptatA havyaM zaM ghamAgacchati tadyathA etasmin maNDale sUrye cAraM carati sati dinaM dvAdazamuhartapramANakam bhavati dinasya cArdhabhAgena yAvatpramANakaM kSetraM vyApyate tAvatisthite udayamAnaH sUryaH samupalabhyate dvAdazamuhUrtAnAM cA pamuhUrtAH tato yadasmin maNDale muhUrtagatipramANaM paMcayojanasahasrANi trINizatAni paMcottarANi paMcadaza ca SaSThibhAgA yojanasya 530515 tat paibhirguNyate divasArddhaguNitAyA eva muhUrtagate dRSTipathaprAptatAparaNatvAt tato yathokta mevAtra maNDale dRSTipathaprAptatA parimANaM bhavatIti / yadyapi upAntyamaMDaladRSTipathadene para isamaMDala meM yathokta muhUrta-parimANa labdha ho jAtA hai, 'tayANaM ihagayassa maNusassa' taba isa bharatakSetra gata manuSyoM ke 'egatIsAe joyaNasahassehi' ikatIsa hajAra yojana 'ahiya egatIsehiM joyaNasaehiM' AThaso ikatIsa yojana 'tIsAe ya sahibhAehiM joyaNassa' eka yojana ke sAThiyA tIsa bhAgase 'mUrie ' sUrya 'cakkhupphAsaM havvamAgacchada' zIghahI dRSTigocara hotA hai| vaha isa prakAra se hai isa maMDala meM sUrya gatikaratA hai taba bAraha muhUrta kA divasa hotA hai| dinake Adhe bhAga se jitane pramANa ke kSetra meM vyApta hotA hai, utanI sthitise udayamAnasUrya milatA hai| bAraha muhUta kA AdhA cha muharta hotA hai| taba jo isa maMDala meM muhUrta gati kA pramANa pAMca hajAra tInaso pAMca tathA eka yojana ke sAThiyA paMdrahavAM bhAga 5305 1. hotA hai| usako cha se guNA karanA divasa ke Adhe kA guNA karane se hI muhUrta gati kA dRSTipathaprAptatA pahelAM kahela yukti pramANe sAIThanI saMkhyAthI bhAgavAthI A maMDaLamAM yakta muhUrta paribhArI prApta tha ya che. 'tayANaMtara ihagayassa maNusassa' tyAre 40 maratakSetramA 2sA manuSyAne 'egatIsAe joyaNasahasse hiM' 4Isa // 2 yo- 'ahiya egatIsehiM jAyaNasaehiM' mAusa metrIsa yoga- 'tIsAe ya sadvibhAehi joyaNassa' se| yAna sAyA trIsa mAthI 'sUrie' sUrya 'cakkhupphAssaM havvamAgacchaI' turata zAyara thAya che. te A pramANe thAya che. A maMDaLamAM sUrya gati kare che, tyAre divasanuM pramANa bAra muhunuM hoya che. divasanA ardhA bhAgathI jeTalA pramANu kSetramAM vyApta thAya che, eTalI sthitithI udayamAna sUrya maLe che. bAra muhUrtanA aradhA cha muhUrta thAya che. tyAre je A maMDaLamAM muhUrta gatinuM pramANa pAMca hajAra traNase pAMca tathA eka ejananA sAThiyA paMdara bhAga 53 052 thAya che. tene chathI guNuvA divasanA ardhAno guNAkAra karavAthI ja muhUrtagatinuM daSTipatha prAptatAkaraNa thaI jAya che. A rIte A maMDaLamAM daSTipatha Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagati nirUpaNam 57 prAptatA parimANAt paMcAzItiryojanAni nava SaSThibhAgA yojanasya ekasya SaSTibhAgasya samba ndhinaH SaSTibhAgAH ityevaM rAzau zodhite etat parimANamupapadyate etacca pUrva kathitaM tathApyatra prastuta maNDalasyottarAyaNagatamaNDalAnAmavadhibhUtatvenAnyamaNDalakaraNa nirapekSatayA karaNAntaraM kRtamiti / idaM ca sarvAbhyantarAnantaramaNDalAt pUrvAnupUrvyA guNitaM tryazItyadhikazatatamaM bhavati pratimaNDalaM cAhorAtragaNanAt ahorAtropi tryazItyadhikazatatamaH tenAyaM dakSiNAyasya caramo divasa ityAvedayitumAha- 'esaNaM paDhame chammAse ityAdi 'esa NaM paDhame chammA se ' eSaH khalu prathamaH SaNmAsaH eSo dakSiNAyanasambandhi vyazIdhikazatadivasarUpo rAzi: prathamaSaNnAsaH ayanarUpaH kAlavizeSaH SaT saMkhyakA mAsAH piMDIbhUtA yatra sa paNmAsa iti / 'esa NaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' etat khalu prathamasya paNmAsasya dakSiNAyanalakSaNasya paryavasAnam ' se sUrie' atha sarvabAhyamaMDalacArAnantaraM sUryaH 'docce chammAse ayamANe'karaNa hotA hai / isa prakAra isa maMDala meM dRSTipathaprAsatA kA yathokta parimANa hotA hai / yadyapi upAntya maMDala ke dRSTipathaprAptatA parimANa se picAsI yojana evaM eka yojana ke sAThiyA nava bhAga ekasATha ke sAThavAM bhAga isa prakAra rAzi ko zodhita karane para yaha pramANa prApta hojAtA hai yaha pahale kahA gayA hai to bhI yahAM prastuta maMDala ke uttarAyaNagata maMDala kI avadhibhUta hone se anya maMDala karaNa kI nirapekSA honese karaNAntara kiyA hai| yaha sarvAbhyantara maMDala se pUrvyAnupUrvI se guNita karane para ekaso tirAsI hotA hai| prati maMDala kA ahorAtra kI gaNanA se ahorAtra bhI ekaso tirAsI hojAtA hai / yaha dakSiNAyana kA antima divasa hai yaha dikhalAne ke lie kahate haiM- 'esaNaM paDhame chammAse' yaha prathama chaha mAsa arthAt yaha dakSiNAyana saMbaMdhi ekaso tIrAsI divasarUpa rAzi pahalA cha mAsa ayanarUpa kAla vizeSa chamAsa kA samUha SaTmAsa / 'esa NaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' yaha pahalA cha mAsa dakSiNAyana lakSaNa prAptatAnu` yathAkta parimANu thaI jAya che. yadyapi upAMtya maMDaLanA dRSTipatha prAptatA parimANuthI pacAsI ceAjana ane eka ceAjananA sAThiyA nava bhAga ekasAThanA sAIDamA bhAga A rIte rAzIne zeSita karavAthI A pramANa maLI jAya che. A pahelAM kahevAI gayela che te paNa ahIMyAM prastuta maDaLanA uttarAyaNa gatamaDaLanI avadhibhUta hAvAthI anyama'DaLakaraNanI nirapekSA hAvAthI karaNAntara kahela che, A sarvAbhyantara maDaLathI pUrNAMnupUrvithIguNavAthI ekase tryAsI thAya che. dareka maMDaLanA aheArAtra gaNavAthI aheArAtra paNa ekasA tryAzItama thAya che. A dakSiNAyananA chellA divasa che te batAvavA bhATe 4 che- 'esaNaM paDhame chammAse' yA paDenA chamAsa arthAt mA dakSiNAyana saMbaMdhI ekasa vyAsI divasa rUparAzi pahelA cha mAsa ayanarUpa kALavizeSa cha mAsanA samUha SaTmAsa che. 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' yA paDesA cha bhAsa dakSiNuyAnanA ja0 8 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jambUdvIpaprajJaptisUtre dvitIye SaNmAse ayamAnaH dvitIyaM SaNmAsaM gacchan 'paDhamaMsi ahorasi' prathame ahorAtre uttarAyaNaspetizeSaH 'bAhirANaMtaraM maMDala uvasaMkamittA cAraM carai' bAhyAnantaraM dvitIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM gatiM carati karoti yAtra gatyAdi jJAnArthaM praznavannAha jagAmidi 'jayANaM bhane sUrie' yadA khalu yasminkAle bhadanta sUryaH 'bAhirANaMtaraM maMDala uvasaMkamittA' bAhyAnantaraM sarvabAhyamaMDaLApekSayA dvitIyaM maNDalamupakramya saMprApya 'cAraM caraI ' cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' tadA tasmin dvitIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu ekaikena muhUrttena kiyat kiyatpramANakaM kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMnajoyaNasaharasAI' paMtra paMca yojanasahasrANi 'tiSNi ya cauttare joyaNasae' trINi ca caturuttarANi yojanazatAni caturacikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'sattAvaNaM ca sahibhAe joyaNassa' saptapaJcAzacca SaSThabhAgAn yojanasya ' egamegeNaM muhuttegaM gacchai ekaikena muhUrtena gacchatIti 5304 tadyathA kA paryavasAna hai / 'se sUrie' chammAsa sarvabAhya maMDala gati ke anantara sUrya 'docce chammAse ayamANe' dUsare chaha mAsa meM gamana karatA huvA 'paDhamaMsi aho - rattaMsi' uttarayaNa ke prathama ahorAtra meM 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhyAnantara dusare maMDala meM prApta hokara gati karatA hai / aba gatyAdi ke jJAna ke lie prazna karate hue kahate haiM 'jayANaM bhaMte ! sUrie' he bhadanta jisa samaya sUrya 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarva bAhyamaMDala kI apekSAse dUsare maMDala ko prApta karake 'cAraM carai' gati karatA hai 'taNaM egamegeNaM muhutte kevaiyaM khettaM gaccha taba dUsare maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muhUrta meM kitane pramANa vAle kSetra meM jAtA hai ? isa prazna ke uttara meM bhagavAn kahate haiM - 'goyamA !' he gautama ! 'paMca paMca joyaNa sahassAI' pAMca hajAra yojana 'tiniya cauruttare joyaNasae' tInaso cAra yojana 'sattAvaNNaM ca sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA satAvanavAM bhAga 'egamegeNaM muhatteNaM gacchai' eka muhUrta meM jAtA haiM 5304 57 60 anta3 che se sUrie' sarvamAdya gatinI pachI sUrya' 'docce chammAse ayamANe' zrIla chabhAsa gamana karatA 'paDhamaMsi ahorattaMsi' uttarAyaNunA paDelA saDerAtramA 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' mAhyAnantara jIna maMDaNamAM prApta thahane gati 42. ve gandhAhinA jJAna bhADe prazna ra che - 'jayANaM bhaMte ! sUrie' he bhagavan ! nyAre sUrya 'bAhirA gaMtara maMDalaM utrasaMkamittA' sarva mAgha bhaDajanI apekSA thI jIla bhaDa - jane prApta urIne 'cAra' carai' gati 4re che. 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' khIjA maMDaLanA sa'kramaNa kALamAM eka eka muhUrtamAM keTalA pramANavALA kSetramAM jAya che ? yA praznanA uttaramA prabhuzrI ' he 'goyamA ! he gautama! 'paMca paMca joyaNasahassA I' yAM 57 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikaunir TIkA-vakSaskAraH su. saptama 5 muhUrtagati nirUpaNam 59 39 60 60 asmin sarvatrAhyamaNDaladvitIyamaNDale paridhiparimANaM trINi lakSANi aSTAdazasahasrANi dve zate saptanavatyadhike yojanAnAm 318297, tato'sya SaSThisaMkhyayA bhAge hRte labhyate yathoktamastrin maNDale muhUrttagatipramANamiti / atrApi dRSTipatraprAptatA parimANamAha-tayANa mityAdi 'tayANaM ihagayassa maNusassa' atra jAtA vekavacanam tena tadA tasminkAle iha bharata kSetragatAnAM bharata kSetrasthitAnAM manuSyANAm ' egatIsAe joyaNa tahasse hiM' ekatriMzatAyojanasahasraiH 'Navahiya solamuttarehiM joyaNasaehiM' nava ca SoDazottarai ryojanazataiH SoDazAdhika navabhiryojana - zatairityarthaH ' egUNAlIsA eya sadvimAhiM joyaNaspa' ekonacatvAriMzatA ca paSTibhAge yajanasya 'sahabhAgaM ca egasaThiyA chettA' ekasya yojanasya ca SaSThibhAga mekapaTiyA chitvA 'sIe cuNiyA mAgehiM' SaSTyA cUrNikAmAtaiH 31916 'rie cakkhuphAsaM havtramAgaccha ' sUryacakSuH sparzam cakSurviSayatAM dRSTipathaprAptatA mityarthaH havvaM zIghramAgacchatIti, tathAhi atra vaha isa prakAra isa sarvabAhya maMDala ke dUsare maMDala meM paridhikA parimANa tInalAkha aThAraha hajAra do so satANave yojana 318297 isa saMkhyA kA sATha se bhAga dene para isa maMDala kA yathokta muhUrta gati kA pramANa mila jAtA haiN| yahAM bhI dRSTipatha AnekA parimANa kahate haiM- ' tayANaM ihgayassa maNusassa' taba isa bharatakSetra meM rahe hue manuSya kA 'egatIsAe joyaNasahassehi' ikatIsa hajAra yojana se 'navahiya solasuttarehiM joyaNasaehiM' navaso solaha yojana ' egUgAlIsAe ya sahibhArahiM joyaNastra' sAThiyA unacAlIsa bhAga 'sahi bhAgaMca esaTTiyA chettA' eka yojana ke sATha bhAga ke ikasaTha se cheda dekara 'hie cuNiyA bhAgehiM' sATha cUrNikA bhAgase 31996 'sarie cakSphArsa havva mAgacchai' sUrya dRSTigocara turaMta AjAtA hai ' tathAhi - isa uttara na tinniya cauruttare joyaNasae' zuso yAra yojana 'sattAvannaM ca sabhAe joyaNassa' yojnano sAhiyA sattAvanabho lAga 'egamegeNaM muhutteNaM gaccha ye muhUrtamAM jAya che. 53047 39 60 .. 61 te A pramAthe che--A sarva bAhya maMDaLanA khInna maMDaLamAM paridhinuM parimANu traNulAkha aDhAra hajAra aseAsattANu yAjana 31827nu che. A sakhyAne saDathI bhAgavAthI A maMDaLanuM yathAkta muhUta gatinuM pramANa maLI jAya che. ahIMyA paNa dRSTipthmaaN bhAvavA parimANu he che- 'tayANaM ihagayassa maNusarasa' tyAre mA bharatakSetramAM raDesA bhanuSyeo 'egatIptAe joyaNasahassehiM' strIsa uttara yojanathI 'navahie solasuttare hiM joyaNasaehiM' natrasosojana 'egUNAlIsAe ya saTTibhAehiM joyagarasa' sAhiyA zrogANunyAsIsamA lAga 'saTThi bhAgaM ca egasaTThidhA chettA' yojanA sA lAgane usauthI cheTTIne 'saTTie cuNNiyAbhAgehiM' sATha yUrthika lAgathI 17166 'sUrie cakkhuphA saM hRntra mAgacchai' tarata 4 sUrya dRSTigoyara thA laya ho, prema hai-mAjI bhaujamAM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtra dvitIyamaMDale yadA sUryazvAraM carati tadA divaso dvAdazamuhUrtapramANakaH dAbhyAM muhUrtekaSaSThibhAgAbhyAmadhikaH teSAM cArddhabhAge SaTUmuhUrtA ekena muhaH kapaSThibhAgenAbhyadhikaH tataH sa varNanArtha SaDapi muhartA ekaSaSThayA guNyante tadA ekaH SaSThi bhAgastatrAdhikaH prakSipyate tato jAtAni trINizatAni saptaSaSThayadhikAni ekaSaSThibhAgAnAm 367-tataH prakrAntamaMDaLe yatparimANaM trINilazANi aSTAdaza sahasrANi dvezate zaptanavatyadhike 318297 idaMca yojanarAzi SaSThisaMkhyayA guNayitvA sA varNitA muhattaMgati bhavatIti prathamamapi kathitam etadevabhiH tribhiH zatai SaT SaSThayadhikairyadA guNyate tadA jAtA ekAdazakoTayaH aSTa SaSThirlakSAzcaturdazasahasrANi nava zatAni nava navatyadhi kAni 116814999 etasya eka SaSThisaMkhyayA guNitAyA paSThisaMkhyayA 3660 bhAgo hiyate labdhAni ekatriMzatasahasrANi navazatAni SoDazAdhikAni 31916 zeSamuddharati caturviMzatizatAni ekonacatvAriMzadadhikAni 2439 etAvatA yojanAni nAyAtAni / tataH SaSThibhAgAnayanAtha mekaSaSThayA bhAgo hiyate labdhA ekonacatvAriMzata dUsare maMDala meM jaba sUrya gati karatA hai taba divasa bAraha muhUrta pramANa kA hotA haiM, do muhUte ke ikasaTha bhAga adhika usakA AdhA bhAga cha muhUte hotA hai| eka muhUrta kA ekasaThavAM bhAga adhika hojAtA hai| usako-chahoM muhatoM ko ekasaTha se guNA kiyA jAtA hai| taba ekasaThavAM bhAga kA vahAM adhika prakSepa karane para tInaso sarasaTha AtA hai / taba isa kathita maMDala meM jo parimANa tIna lAkha aThAraha hajAra doso satANu 318297 hotA hai use yojana rAzi ko sATha kI saMkhyA se guNita karalene para vaha kathita muhUrta gati nikala AtI hai yaha pahale bhI kahA hai| yahI saMkhyA ko tInaso sATha se jaba guNita karate haiM taba gyAraha karoDa aThasaTha lAkha caudaha hajAra navaso nannANu 116814990 isa saMkhyA ko ikasAThavI saMkhyA se guNita karake sAThacI saMkhyA se bhAga dene para ekatrIsa hajAra navaso solaha 31916 labdha hotA hai zeSa covIsa so una cAlIsa 2439 rahate haiM / ataH sATha kA bhAga lAne ke lie ekasaTha se bhAga sUrya jyAre gati kare che, tyAre divasa bAra muhUrta pramANane hoya che. be muhUrtanA ekasaTha bhAga adhika tenA ardhA cha muhUrta ane eka muhUrtane ekasaThamo bhAga adhika thaI jAya che. e chae muhUrtane ekasaThathI guNavAmAM Ave che, tyAre ekasaThamA bhAgane tyAM adhikarUpe prakSepa karavAthI traNaso saDasaTha Ave che. tyAre A kahelA maMDaLamAM je parimANa traNa lAkha aDhAra hajAra base sattANu 318297 thAya che te jana rAzIne sAThanI saMkhyAthI guNavAthI te kahevAmAM Avela muhUrta gati nIkaLI Ave che. A pahelAM paNa kahela che. A saMkhyAne traNase chAsaThathI jyAre guNavAmAM Ave che, tyAre agIyAra karoDa aDasaThalAkha cauda hajAra navaso navANu 1168149 Ave che. A saMkhyAne ekasAThanI saMkhyAthI guNine sAThanI saMkhyAthI bhAga karavAthI ekatrIsahajAra navaso seLa 31916 Ave che. zeSa vIsa ogaNacALIsa 2439 rahe che. A rIte jananI saMkhyA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 5 muhUrtagatinirUpaNam SaSThibhAgAH 39 ekasya ca SaSThibhAgasya sammandhinaH SaSThireka paSThabhAgA / iti / samprati tRtIyamaMDale saMcariSNuH sUryasya muhUrta gatipramAdarzayitumupakramate 'se pavitamANe' sUrie' atha dvitIyamaMDalapravezAdanantaram pravizan jambUdvIpAbhimukhaM gacchan sUryaH 'docaMsi ahorasi' dvitIye ahorAtre uttarAyaNatatke ityarthaH, 'bAhiratacaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cAi' bAhya tRtIyamaNDalamupasaMkAya cAraM gatiM carati karoti tataH kiM bhavati tatrAha-jayANamityAdi, 'jayANaM bhaMte sUrie bAhiratacaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' yadA yasminkAle khalu bhadanta bAhya tRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM gatiM carati karoti 'tayA egamegeNaM muhutte kevaiyaM khetaM gacchaI' tadA tRtIyamaMDalasaMkramaNakAle khalu ekaikena muharnena khalu kiyat pramANakaM kSetraM gacchatIti praznaH bhagavAnA-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMcajoyaNa sahassAI' paMca paMcayojana sahasrANi 'tiNi ya cauruttare joyaNasae' trINi karane para sAThiyA unacAlIsa bhAga labdha hotA hai aura eka sATha bhAga ke sAThavAM bhAga hotA hai| aba tIsare maMDala meM saMcahiSNu sUrya kI gati ke pramANa ko kahanekA prAraMbha karate haiM-'se pavisamANe sUrie' dUsare maMDala meM praveza karane ke pIche jaMbUdvIpa ke sanmukha gamana karatA huvA sUrya 'doccaMsi ahorasiM' dUsare ahorAtra meM 'bAhitaccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhya tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai| usase kyA hotA hai so batAte haiM-'jayA NaM bhaMte ! sUrie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' he bhadanta ! jisa kAla meM sUrya bAhya tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai-'tayANaM egamegeNaM muhuttaNaM kevaiyaM khettaM gcch|' taba tIsare maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muhUrta meM kitane pramANa kSetra meM gamana karatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA !' he gautama ! maLatI nathI tethI sAThane bhAga lAvavA mATe ekasAhathI bhAga karavAthI sAThiyA egaNacALIsa bhAga labdha thAya che, ane ekasaTha bhAgane sATha bhAga ra thAya che, have trIjA maMDaLamAM saMcAra karanAra sUryanI muhUrtagatinuM pramANa kahevAne prAraMbha 42 cha-'se pavisamANe sUrie' mI mamA praveza 4aa pachI dIpanI sanbhuma gamana 42 sUrya 'doccaMsi ahorattaMsi' mI marAHi 'bAhirataccaM maMDalaM ubasaMkamittA cAra caraI' yA trI mamA gati 4re cha, anAthI zu thAya cha 1 me matAve che-'jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' bhagavan ! nyAre sUrya mA zrI mA 44 gata 42 cha, 'tayANaM egamegeNaM muhuttaNaM kevaiyaM khettaM jAo tyAre trIjA maMDaLanA saMkramaNa kALamAM eka eka muhUrtamAM keTalA pramANavALA kSetramA gamana 42 cha 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIna 43 cha-goyamA! 'paMca paMca joyaNa sahassAI' pAMya pAMya 6M2 yauna tinniya cauruttare joyaNasae' so yAra Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambudvIpamAtisatre ca caturuttarANi yojanazatAni caturadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH / 'duguNAlIsaM ca sahibhAe joyaNassa' ekonacatvAriMzaca SaSThibhAgAn yojanasya 'pagamegeNaM muhutteNaM gcch|' ekaikena muhatena gacchatIti tadyathA--bhatra khalu bAhyatRtIyamaNDale parirayaparimANaM prayolakSAH aSTAdazasahasrANi dve zate ekonAzItyadhike 318279 aspa ca paSThisaMkhyayA bhAge hRte labdhaM yathAkathitamatra maMDale muhUrttagati pramANamiti / saMprati dRSTipathaprAptatA darzayitumAha-'tayANaM ihAyasta' ityAdi, 'tayANaM ihagayassa maNusasta' tadA tasmin kAle khalu iha bharatakSetragatAnAM manuSyANAm 'egAhiehi battIsA joyaNasahassehi' ekAdhi triMzatA yojanasahauH 'egUNapaNNAe ya sahimAehiM joyaNassa' ekonapaMcAtA ca SaSThibhAgai yojanasya 'saTThibhAgaM ca sadvidhA chittA' eka ca paSThibhAgameka paSThiyA chittvA 'tevIsAe cuNi yA bhAgehi' trayoviMzatyA cUNikAbhAgaiH 'mUrie' sUrya: 'cakkhupphAsaM havyamAgacchaI' cakSuH sparza dRSTipathaprAptanAM cakSu vaiSadhatAmityarthaH havaM zIghramA'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMca pAMca hajAra yojana 'timi ya cauruttare joyaNasae' tInaso cAra yojana 'duguNAlIsaM ca saTibhAe joyaNasa' eka yojana kA sAThiyA unacAlIsavAM bhAga 'egamegeNaM muhatteNaM gacchaI' eka muharsa meM jAtA hai| yaha isa prakAra-isa bAhya tIsare maMDala meM paridhi kA parimANa tIna lAkha aThAraha hajAra doso unAsI 318279 isa ko sATha kI saMkhyA se bhAga dene para pUrvokta yathA kathita muharta gati kA pramANa isa maMDala kA mila jAtA hai| aba dRSTipatha meM prAptatA dikhAne ke lie kahate haiM 'tayANaM hahagayassa maNusasma' usa samaya isa bharatakSetra meM rahe hue manuSyoM kA 'egAhiehiM battIsA joyaNa sahasse hiM' dhattIsa hajAra eka yojana 'egaNapannAe ya sahibhAehi joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA unapacAsavAM bhAga 'sahibhAgaM ca sadvidhA chittA' eka sATha kA bhAga ko sATha se chedakara tevosAe cupiNayA bhAgehiM' tevIsa cUrNikA yobhana 'dugUNAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa' 24 yonina sA merAyAjI sabhA mAsa 'egamegeNaM muhutteNaM gacchaI' se bhutabhA laya che. 2 // pramANe 41 mAha kI bha'mA paridhinuM parimANa traNa lAkha aDhAra hajAra base agaNyAsI 318279 che. tene sAThanI saMkhyAthI bhAgavAthI pUrvokta yathAkathita muhUrtagatinuM pramANa A maMDaLanuM maLI Ave che. Tipatha prAptatA matAvAne bhATe 4 cha-'tayANaM ihagayassa maNusassa' te samaye 40 maratakSetramA 22sA manuSyAne 'egAhiehiM battIsA joyaNasahassehiM' matrIsa M2 . 4 yona 'egUgapannAe ya sadvibhAehiM joyaNassa' se yonI sAyA somapanyAsamA mA 'sadvibhAgaMca sadvidhA chittA' 4 sAunA lAgana sAthI chedIna 'tevIsAe cuNiyA bhAgehiM tevIsa yU4i mA 421||thii 'sUrie' sUrya 'cakkhupphAsa havva mAcho zIdya cakSugocara thaI jAya che. te A pramANe che A bAhA trIjA maMDaLamAM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam ganchatIti tadyathA- atra khalu bAhya tRtIyamaMTa le dikso dvAdaza muharta pramANa zcatubhirmuharteka SaSThibhAgeradhikaH tasyAI padamuhartAH dvAbhyAmeka pachibhAgAbhyAm adhi ': sAmastyenaikapaSThibhAgakaraNArtha paDapi muhartA ekapaSThisaMkhyayA guNyante guNanAnantaraM tatra dvAve kapaSThibhAgau prakSi pyete tato bhavaMti trINi zatAni aSTa SaSThayadhikAni ekapaSThibhAgAnAm 368, tato'smin tRtIyamaMDale yat paridhiparimANaM trayolakSA aSTAdazasahasrANi dvezate ekonAzItyadhika 318279 etat trimiH zatairaSTaSaSThayadhika guMte jAtA ekAdazakoTayaH ekasaptatiH zatasahasrANi paviMzatiH sahastraHNi SaTUzatAni dvi saptatya zikAni 117126672 asya caikapaSTayA guNitayA paThyA 3660 bhAge labdhAni dvAtriMzansahasrANi ekAdhikAni 32001 zeSa trINi sadaslANi dvAdaza dhikAni 3012 teSAM pahibhAgAnayanAthamekapayA mAge hRte labyA ekonapaMcAzat paSThibhAgA 10 ekasya paSThibhAgasya sambandhinaH trayoviMzaticcUrNikAbhAgA iti / saMpratpatrApi caturthamaMDalAdiSvanidezaM darzastuimAha-evaM khalu eeNaM uvAeNabhAga karane se 'sarie' sUrya ' cAphAmaM havamAgacchada' zIghra hI cakSugocara AtA hai / yaha isa prakAra se hai-isa bAlA tIsare maMDala meM divasa bAraha muharta pramANa kA hai-evaM sAThiyA cAra muharta adhika hotA hai / usakA AdhA cha muharta sAThiyA do muharta adhika hai| usakA ekasAThavAM bhAga karane ke lie chahoM muharta ekasATha kI saMkhyA se guNA kiyA jAtA hai / guNA ba.rane para usameM ekasAThiyA do bhAga kA prakSepa karane para tInaso aDasaTha ikasaTha bhAgoM kA 368, tatpazcAt isa tIsare maMDala meM jo paridhi kA parimAga tIna lAkha aThAraha hajAra domo unnAmI 318279 isako tInaso aDasaTha se guNA karane para gyAraha karoDa ikottara lAkha chavvIsa hajAra chaso bahatara 117 26672 hotA hai| isako ekasaTha se guNA kara ke 3660 se bhAga dene se battIsa hajAra aura eka 320001 AtA hai, tIna hajAra bAraha 3012 zeSa bacatA hai| usakA sATha kA bhAga lAne ke lie ikasaTha se bhAga dene se sAThiyA unapacAsa: eka sATha kA tevIsa cUrNikA bhAga labdha hotA hai| divarA bAra mahatuM ane sAThiyA cAra muhUrta pramANane che tenA ardhA cha muhurta ane sAThiyA be muhUrta che. tenA ekamATha bhAga karavA mATe cha e muhUrtane ekasAThathI gaNavAmAM Ave che, guNIne temAM ekasAThiyA be bhAgane prakSepa karavAthI traNase aDasaTha ekasaTha bhAga 368 thAya che A trIjA maMDaLamAM paridhinuM parimANa je traNa lAkha aDhAra hajAra base agaNyAsI 319279 thAya che tene 368 thI guNavAthI agyAra kareDa eketera lAkha chavvIsa hajAra cho betera 11711267ra thAya che. Ane ekasAThathI gaNIne 3660 thI bhAgavAthI batrIsa hajAra ne eka 32001 Ave che traNahajAra bAra 3012 zeSa vadhe che. tene sAThamo bhAga lAvavA mATe ekasaDathI bhAgavAthI sADiyA ogaNapacAsa 46 eka sAThanA tevIsa cUrNikA bhAga labdha thAya che. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre mityAdi, ' evaM khalu - eeNaM unAeNaM' evamuktaprakAreNa khalu iti nizcayena etenopAyena kramazaH kramazastattadanantarAbhyantara maMDalAbhimukhagamanalakSaNena 'pavisamANe sUrie' pravizana pravezaM kurvan sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tadanantagat yasmin sthitastato'parasmAt maMDalAt 'tayaNaMtaraM maMDalaM' tadanantaramaparAparalakSaNaM maNDalam 'saMkramamANe saMkamamANe' saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan 'aTThArasa aTThArasa sahimAe joyaNassa' aSTAdazASTAdazapaSThabhAgAna yojanasya ' egamege maMDale' ekaikasmina maMDale 'muhuttagaI' muhUrttagatim 'nivaDDemANe nivaDUmANe' nivarddhayan nivarddhayana hAyayan tyajannityarthaH 'sAiregAI paMvAsIti paMcAsIti jogAI' sAtirekANi paJcAzItiH paJcAzItiryojanAni 'purisachAyaM abhivaddhemANe abhivaddhemANe' puruSachAyAmabhivarddhayan abhivarddhayan 'savvamaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA aba yahAM bhI caturtha maMDalAdi meM atideza dikhAne ko kahate haiM - ' evaM khalu eeNaM ubAeNaM' ukta prakAra se isa upAya se krama krama se tadanantara abhyantara maMDalAbhimukha gamanarUpa 'pavisamANe sUrie' praveza karatA huvA sUrya 'taNaMtarAo maMDalAo' tadanantara mAne jisa maMDala meM sthita ho usase dUsare maMDala se 'tayataraM maMDala' dUsare maMDala se dUsare maMDala meM 'saMkamamANe saMkramANe' jAte jAte 'aTThArasa aTThArasa sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA aThAraha aThAraha sAThiyA bhAga 'egamege maMDale' eka eka maMDala meM 'muhuttagaI' muhUrttagati ko 'nivaDemANe nivaDemANe' kama karatA karatA 'sAiregAI paMcAsIti paMcAsItiM joyaNAI' kucha kama pacAsI pacAsI yojana 'purisachAyaM' abhivaddhemANe abhivaddhemANe' puruSachAyA ko baDhAte baDhAte 'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarvAbhyantara maMDala ko prApta karake gati karatA hai / pratimaMDala ko evaM ahorAtra kI gaNanAse ahorAtra bhI ekaso tIrAsIvAM have ahIMyA paNa ceAthA vigere maMDalAdimAM atideza khatAvavAne mATe kahe che- 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' uta prArathI yA pAyathI mayUrva 4 tahana Mtara alyantara bhaMDesAlimukha gamana35 ' pavisamANe sUrie' praveza 42to sUrya' 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tahanantara theTa ne maMDamAM hoya tenAthI jInna mAMDaNathI 'tayaNaMtaraM maMDalaM' jIla bhaDamA 'saMkamamANe saMkamamANe tAM tAM 'aTThArasa aTThArasasaTTibhAe joyaNassa' nyeSTha yojana sAhiyA maDhAra bhaDhAra bhAga 'egamege maMDale' 4 the bhaDajamAM 'muhuttAI' muhUrta gatine 'nivaDUDhe mANe' nivaDDhe mANe' 45 42 42 'sAiregAI paMcAsIti joyaNAI' 464 4bha paMyAsI paMyAsI yanna 'purisachAyaM abhivaDUDhe mANe abhivaddhe mANe' 535 chAyAne vadhAratA vadhAratA 'savvamaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvAsya tarabha Dejane prApta karIne gati kare che. pratimaMDaLane ane aheArAtrinI gaNanAthI aIratrI paNa ekaso byAsIme divasa Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAdhikA TIkA-vakSaskAraH sU.saptama 5 muhUrtagatinirUpaNam cAra caraI' sarvAbhyantaramaMDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati karotIti / pratimaMDalaM cAhorAtragaganAdahorAtropiyazItyadhika zatatamastenAyamuttarAyaNasya caramo divaso bhavatIti kathayitumAha-'ema gaM docce chammAse' ityAdi 'esaNaM docce chammAse' eSaH khalu dvitIyaH SaNmAsaH uttarAyaNalakSago'yana vizeSaH 'esaNaM doccasta chammAssa pajjavasANe' etat khalu dvitIyasya paNmAsasyottarAyaNalakSaNasya paryavasAnam vyazItyadhikazatatamohorAtrarUpatvAt 'esa NaM Aicce saMvaccha' epaH khalu AdityaH saMvatsaraH AdityacAropalakSitaH saMvatsara iti etAvatA nakSatrAdi saMvatsarasya nirAkaraNaM kRtam AdityAdeva ahorAtrapakSamAsaRtuayanavarSavyavahAro natu nakSapAdito mAsAdi vyAhAra iti 'esa NaM Aiccassa saMvaccharassa paja vayANe pannatte' etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnaM caramAyanacaramadivasalAt prajJaptaM kathitamiti / iti saptamaM muhUrttagati dvAraM samAptam / sU0 5 // samprati aSTamaM dinarAtrivRddhi hAnidvAramAha-'jayANaM bhaMte surie' ityAdi / mUlam-jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtaraM maMDalaM ubasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAI bhavai ? goyamA ! divasa uttarAyaNa kA antima divasa hotA hai yaha kathana karane ke lie kahate haiM-'esaNaM docce chammAse' yaha uttarAyaNa rUpa dUsarA SaTmAsa hai-'esaNaM doccassa chammAsassa pajjavasANe' yaha dUsare SaTmAsa rUpa uttarAyaNa kA antima divasa hai, arthAt ekaso tirAsIvAM ahorAtra hone se vaha antima kahA gayA hai, 'esa NaM Aicce saMvaccha re' yaha sUrya saMvatsara hai kAraNa kI yaha saMvatsara sUrya kI gati se upalakSita hotA hai| isa kathana se nakSatrAdi saMvatsara kA nirAkaraNa ho jAtA hai, sUrya se hI ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana evaM varSa kA vyavahAra hotA hai| nakSatrAdi se mAsAdi vyavahAra nahIM hai, 'esaNaM Ahaccassa saMvarassa pajjavasANe gharANatte' yaha Aditya saMvatsara kA antima ayana kA antima divasa hone se paryavasAna rUpa kahA hai / |suu 0 5 // isa prakAra yaha sAtavAM muharta gatidvAra samApta / / uttarAyAnA cha : 615 DAya che. 2 // 4 // 421 // bhATa ra cha-'esaNaM docce chammAse' A uttarAyaNa rUpa bIjA cha mAsa rUpe uttarAyaNano chelle divasa che. arthAt esevyAsiimaa maa2|3 DApAyIle havasa 4Amo sAsa che. 'esaNaM Aicce saMvacchare' sa. sUrya sa 12, 127 - ! 22 sU tathI upalakSita thAya che. yA kathanathI navA isaMva saranuM nirAkaraNa thaI jAya che. sUryathI ja ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, 25yana, ane varSana vyavahAra thAya che. 'esaNaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte' mA Aditya saMvatsaranA chellA ayanane chelle divasa hovAthI paryavasAnarUpa kahela che. sU0 5 che A rIte sAtamuM muhUrta gatidvAra samApta che Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpa si tayANaM uttamakaTupatte ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavai, jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavai, se vikhamamANe sUrie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorataMsi atarANaMtaraM maMDalaM unasaMkamittA cAraM carai / jayANaM bhaMte! sUrie abhaMtarANaMtaraM maMDala upasaMkamityA cAraM parai tayANaM ke mahAlaya divase ke mahAliyA ra I bhavai ? goyamA ! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavai, dohiM eTTibhAgamuhuttehi UNe dubAlasa muhuttA rAI bhavai dohi ya egasadvibhAgamuhuttehiM ahniyati se nikhamamANe sUrie do cvaMsi anyaMtarAnaMtaraM maMDala upasaMkamittA vAraMvarai tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAi bhAi, goSamA ! tavANaM ahArasamuhutte divase bhavai cauhiM egasaTTibhAgamuha tehiM UNe, duvAlasamuhuttA rAI bhavai cauhiM egasaTTibhAgamuhuttehiM aditi| evaM khalu eSaNaM uvAeNaM vikhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tyAnaMtaraM maMDalaM saMkamamANe do do egasaTTibhAgamuhutehiM egamege maMDale divasakhittassa gibuddhemANe Nibu " mANe rayaNikhittassa abhivamANe abhivaddhenANe savvavAhiraMmaMDalaM uvasaMkamittA vAraM vara3 ti / jayAcaM sUrie savvamaMtarAo maMDalAo savvavAhiraM maMDalaM saMkalittA vAraM carai tayANaM savvamaMtaramaMDala paNihAya egeNaM tesISaNaM rAIdisaNaM tiSNi chAvaTTe egasaTTibhAga muhutasa divasakhettassa nibuddhattaH syaNi khettassa abhibuddhettA cAraM caraitti jayANaM bhaMte! sUrie savvavAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divasa ke mahAliyA rAi bhavaI ? goyalA ! tayANaM uttamakaTupattA ukkosiyA aTThArama suhutA rAI bhavai jahaSNae duvAlasamuhutte divase bhavaiti esa NaM paDhame chammAse esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe / se pavimANe sUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlaya divase bhava ke mahAlayA rAI bhavai, goyamA ! aTThArasamuhuttA rAI bhai dohiM egasaTTibhAgamuhutehiM ahie se pavisamANe sUrie 1 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam doccaMsi ahorattaMsi bAhirata maMDala uvasaMkamittA cAraM carai / jayA NaM bhaMte ! sUrie bAhiratavaM maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai, tayA gaM ke mahAlae divase bhavai ke mahAliyA rAI bhavai, goyamA ! tayA NaM aTThArasa muhuttA zaI bhavai cauhiM egasaTibhAga huttehiM UNA duvAlasa muhutte divase bhavai cauhi esaTibhAgamuhuttehiM ahie tti| evaM khalu eeNaM ubAeNaM pavisamANe sUrie tathANaMtarAo bhaMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamANe saMkamamANe do do egaladibhAgamuhutehiM egamege maMDale rayaNikhettassa nibujhemANe nibudelANe divasakhettassa abhibuddhemANe abhibuddhemANe sababhataraM maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai tti| jayA NaM bhaMte ! sUrie savvavAhirAmo maMDalAmo sanAtaraM maMDalaM usakamittA cAraM carai tayANaM sajavAhiraM maMDalaM paNihAra tesIe NaM rAiMdivaseNaM tigNi chAba egasahibhAgamuhattasae syaNikhettassa NivbuddhattA divasa. khelasta abhivattA cAraM parai esaNaM docce chammAse esaNaM doccassa chammAsassa pajjavasANe esa NaM Aicce saMvacchare esaNaM Aiccassa saMvaccharasta pajjavasANe paNNare // 50 6 // chAyA-yadA khalu bhadAyaH sarvAbhyantaraba DalamupasaMkramya cAraM carati tadA khala kiM mahAlayo divasaH kiM mahAlayA rAtri bhavati ? gautama ! sadA khalu uttamakASThA prAptaH utkarSako. 'STAdaza mahattoM divaso bhavati, jayanyikA bAdazahUrtA rAtri bhAti / atha niSkrAman sUryo navaM saMvatsaramayamAnaH prathame ahorAtre'myantasanantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khalu bhadanta sUryo'bhyantarAnantaraM paNDalamupasaMkramya vAraM carati tadA khalu kiM mahAlayo divasaH kiM mahAlayA rAtri bhavati ? gautama ! tadA khalu aSTAdaza muhUttau divaso bhavati dvAbhyAmekapaSTibhAgamuhUrtAbhyAmUnA, dvAdazapuhUrtA rAtri bhavati dvAbhyAmekapaSThibhAga muhUrtAbhyAmadhiketi / aba niSkAsana sUmo dvitIye'horAtre yAtratU cAraM carati tadA khalu kimahAlayo divasaH kiM mahAlayA rAtri bhAti gautama ! tadA khalu aSTa dazamuhU to divaso bhavati caturbhirekaSaSThibhAgamuhUrtA rAtri bhavati catubhireka paTamAma muharadhiketi evaM khalu etenopAyena niSkrAman sUryaH tadanantarAmaNDalAttadanantaraM mADalaM saMkrAn hau dvAvekapa ThabhAgamuhUrtAvakaika smin maMDale divasakSetrasya nivarddhayan nibaddhayan ramanikSatrasyAbhivarddhagan abhivarddhayan sarvabAhyamaMDala Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jambUdvItisUtre mupasaMkramya cAraM caratIti / yadA sa sUryaH sarvAbhyantarAt maMDalAt sarvaca maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khada sarvAbhyantaramaMDalaM praNidhAyaikena vyazItena rAtridivazatena triNi SaT paSTAni eka paSThibhAgamuhUrttazatAni divasakSetrasya nivaddharca rajanI kSetrasyAbhivaddharca cAraM caratIti / yadA khalu bhadanta sUryaH sarvabAhyamaMDalamupasaMkramya cAraM carati dakhala ki mahAlaya divasaH kiM mahAlayA rAtri bhavati gautama ! tadA khalUmaSThA prAptA utkarSakA STAdazamuhUrttA rAtrirbhavati javanyako dvAdazamuhUrttI divaso bhavati iti eSaH khalu prathamaH paNmAsa etat khalu prathamasya svaparyavasAnam / aba pravizana sUryaH dvitIyaM samaya mAnaH prathame ahorAtre bAhyAnantaraM maMDala saMkramya cAraM carati, sadAlu bhakta sUryobAhyAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carate dadA khalu ki mahAlaya divasoM bhavati kiM mahAlayA rAtri bhavati ? gautama ! aSTAdazamuhUrtA rAtri bhavati dvAbhyAmekapaSTamuhUrtAbhyAmUnAH dvAdazamuhUrttI divaso bhavati dvAbhyAmekapaSTibhAgamuharttAbhyAmatrikaH sa pravizana sUryo dvitIyehorAtre va tRtIyaM maNDalamupakramya cAraM carati, yakSa salu bhadanta sUrya va tutIyamaNDala mupasaMkramya cAraM carati tadA khalu kiM mahAlayo divaso bhavati kiM mahAlayA rAtri bhavati gautama ! tadA khalu aSTAdaza muhUrtA rAtri bhavati caturbhirekapaSTibhAgamuhUtairunA dvAdazamuhUrttI divaso bhavati caturbhire paSThibhAga muhUrteradhika iti evaM khalvetenopAyena pravizana sUryaH tadanaMtarAnmaMDalAttadanantaraM maMDalaM saMkrAn saMkraman dvau dvAvekaSaSTimA muhUrtI ekaikasmina maMDale rajanIkSetrasya nivarddhayan nivarddhayana divasakSetrasyAmivarddhayat abhivarddhayan sarvAbhyantaraM maMDakamupasaMkramya cAraM caratIti / yadA khalu madanta ! sUryaH savAhyAta maMDalAt sarvAbhyantaraM maMDala saMkramya cAraM carati tadA khalu sarvatrAhyamaMDala prANidhAya etena vyarza tena rAtri . divasazatena trINi paTTSaSThi eka paSThabhAga muhUrtatAni rajanikSetrasya nivRddhaya divasa kSetrasyAbhivaddha cAraM varati eSaH khalu dvitIyaH SaNmAsaH etad khalu dvitIya paNmAsasya paryava sAnaM eSaH khalu AdityaH saMvatsaraH etat khalu yAdityasya saMvatsarasya paryavasAnam / sU0 6 || S TIkA- 'jayAgaM bhaMte ! sUrie' yadA khala-yasmin samaye kila bhadanta ! sUryaH sarati gacchati AkAze iti sUryaH athavA - muvati karmaNi tattatkArye lokAn iti sUryaH, athavA ahorAtrasya vyavasthA saMpAditA bhavati tadabhAve'horAtra vyavasthAyA asaMbhavApatte ri'te etAdRzaH sUryo bhagavAn yasmin samaye 'savvamaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkra 'jANaMbhate ! sUrie sakabhaMtaraM maMDalaM vasaMkamittA' ityAdiTIkArtha- gautama svAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai- 'jayA NaM bhaMte ! sUrie savvamaMtaraM maMDala' he bhadanta ! sUrya jisa samaya sarvAbhyantara maNDalako 'jayAgaM bhaMte ! sUrie saccatara maMDalaM uvasaMkamittA' ityAdi TIartha- gautamasvAbhIye yA sUtra vaDe prabhune mA latano prazna hai 'jayANaM bhaMte ! sUrie savvamaMtara maMDalaM' he lahAMta ! sUrya ke samaye sarvAsyantara maMDajane prApta Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam mya-saMprApya 'cAraM caraI' cAram-gata carati-karoti 'tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAI tadA-tasmin kAle ko mahAyaH ko mahAn - atizayenAdhika AlayaH byApyakSetralakSaNa Azrayo yasyAsau kiM mahAlayaH kiyAna ityarthaH divaso bhavati, tathA-kiM mahAlaya-kriyatpramANA gatri:-nizA ca bhavatIti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tayA NaM uttamakaTThapatte ukkosae aTThArasamuhUtte divase bhanai' tadA-tasmin kAle khalu uttamakASThA prAptaH uttamAM kASThAm-avasthAM prAptaH-AdityasaMvatsarasambandhi paTU SaSTayadhika trizatadivasamadhye yato na kazcidaparo'dhika ityarthaH, ata evotkarSaka u kRSTa ityarthaH aSTAdaza muhUnoM daNDaH tatpramANa ko divaso bhavati, sarvato'dhiko'STAdaza muhUrttapramANaM dinaM bhavati ityarthaH / tathA-'jahaNiyA duvAlasamuhutA rAI bhavaI' jaghanyA-sarvato nyUnA dvAdazamuhUrta pramANA rAtri bhavati, yatra khalu maNDale yAvatpramANo divasa statra maNDale divasApekSayA zeSA ahorAtrapramANA rAtri riti jaghanyA dvAdaza muhUrtA rAtri riti, sarvasmin kSetre kAle vA triMzaprAptakarake 'cAraM carai' gati karatA hai 'tayANaM ke mahAla e divase' usa samaya divasa kitanA bar3A hotA hai ? aura 'ke mahAliyA rAI' kitanI baDI rAtri hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! uttamakaTTapatte ukkosae aTThArasamuhuse divase bhavaI' he gautama ! usa kAla meM uttama avasthA ko prApta huA. Aditya saMvatsara sambandhI 363 divasoM ke bIcameM jisase koI aura dina baDA na hotA aisA sabase baDA dina 18 muhartta kA hotA hai tathA-'jahaNiyA duvAlAsamuhattA rAI bhavaI' sarva se jaghanya 12 muharta kI rAtri hotI hai jisa maNDala meM jitane pramANa kA dina hotA hai usa maMDala meM divasa kI apekSA zeSa ahorAtra ke pramANa se kamapramANavAlI rAtri hotI hai isa kAraNa jaghanya pramANavAlI kahI gaI hai? samasta kSetra meM athavA kAla meM tIsa muharta kA rAta dina kA pramANa niyata kahA gayA hai| to jaba divasa 18 muhatte kA hotA hai taba rAtri 12 muharta kI hone 4zana 'cAra carai' gati 42 cha. 'tAgaM ke mahAlae divase' mate hivasa zAsanA DAya cha ? mane 'ke mahAliyA rAI' rAta sI sabhIya cha ? 15mA prabhu - 'gocamA ! uttamakadvapatte ukkosa ra advArasamuhutte divase bhavaI' gautama ! te mAM uttama avasthA prApta thayela Aditya sa vasara saMbaMdhI 363 divasanI vacce jemAM bIje kaI divasa lAMbe thatuM nathI e lAMbe dina 18 muhUrtane thAya che. temaja 'jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' savayI dhanya 12 muzta nI ta DAya cha.2 maMDaLamAM jeTalA pramANane divasa thAya che, te maMDaLamAM divasanI apekSAe zeSa ahepAtranA pramANathI a9papramANuvALI rAta he ya che. AthI rAta jaghanya pramANavALI kahevAmAM AvI che. samasta kSetramAM athavA kALamAM tIsa muhUrtanuM rAta-divasanuM pramANa niyata karavAmAM AveluM che. te jyAre divasa 18 muhUrtane thAya che tyAre rAtri 12 muhurta Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre muhUrtta pramANa rAtriMdivasya niyatatvAt tadA yadA divaso'STAdazamuhUrtta pramANakastadA rAtri dazamuhUrtta pramANA, yadA ca rAtri dvAdaza muhUrtta pramANA tadA tatra divaso'STAdaza muhUrtta pramANaka iti / atha yadA bharatakSetre'STAdazamuhUrtta pramANo divasa stadA videhakSetreSu dvAdazamuhUrtta pramANA rajanI tadA dvAdazamuhUrtebhyaH pararAtre atikrAntatvena SaDmuhUrttAn yAvat kena kAlena bhavitavyam evaM bharatakSetre'pi vaktavyam / tatrocyate atra muhUrttagamyakSetra 'vaziSTe sati tatra sUryasyodayamAnatvena divaseneti tacca sUryodayAstAntaravicAraNena tanmaNDalagata dRSTipathaprAptatA vicAraNenopapadyate iti / nanvevaM sati sUryasyodayo'stamayanaM cAniyataM prAptam ? iti ce diSTamevatat taduktam'jaha jaha samae samae purao saMcarai bhakkharo gayaNe / taha taha io viniyamA jAyai rayaNIi bhAvattho // 1 // evaM ca saha narANaM udayatthamayaNAI hota'niyamAI | sara desakAla kassara kiMcIya dissae niyamA || 2 || fq lagatI hai aura jaba rAtri 18 muhUrta kI hotI hai taba dina 12 muhUrta kA hone lagatA hai bharatakSetra meM jaba 18 muhUrta pramANa kA dina hotA hai taba videha kSetroM meM 12 muhUrta kI rajanI - rAtri hotI hai yahAM aisI AzaMkA ho sakatI hai ki jaba 12 muhUrta kI pararAtri atikrAnta-samApta ho jAtI hai kI 6 muhUrtta taka kauna kAla hotA hai ? isI taraha bharata kSetra meM bhI kahalenA cAhiye to isa zaGkA kA samAdhAna aisA hai - muhUrttagamya kSetra ke avaziSTa rahane para vahAM para sUrya ke - udaya mAna kI apekSA dina hotA hai yaha kathana sUryodaya aura usake astake antara ke vicAra se usa maNDalagata dRSTipatha prAptatA ke vicAra se bana jAtA hai| zaGkA - to phira isa taraha ke samAdhAna se sUryakA udaya aura usakA asta niyamita nahIM bana pAtA hai-aniyata ho jAtA hai to aisA hameM iSTa hI hai yahI -isakA uttara hai - kahA bhI hai jeTalI thavA mAMDe che. ane jyAre rAtri 18 muhUrtanI thAya che tyAre divasa 12 muhUttanA thavA mADe che. bharatakSetramAM jyAre 18 muhUtta pramANa jeTale divasa hoya che tyAre videhakSetramAM 12 muhUnI rAta hoya che. ahI evI Aza MkA udbhabhavI zake tema che ke jayAre 12 muhUrtanI rAta pararAtri atikAnta-samApta thaI jAya che te 6 muhUtta sudhI kayA kALa hoya che ? te A za MkAnuM samAdhAna A pramANe che ke muhU gamyakSetra avaziSTa rahe che tyAre tyAM sUryanA udayamAnanI apekSAe divasa hAya che. A kathana sUryoMdaya ane tenA astanA aMtarane vicArathI te maMDaLagatu daSTipatha prAptatAnA vicArathI manI jAya che. zaMkA-te pachI A jAtanA samAdhAnathI sUryanA udaya ane tenA asta niyamita khanI zakatA nathI. eTale ke aniyata thaI jAya che-te Avu ja amArA mATe yAgya che AnA javAba A pramANe kahela che Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam sai ceba nihiTo ruddamuhutto kameNa samvesi / kesiMcIdANi pi avisayapamANo ravI jesiM' // 3 // iti // yathA yathA samaye samaye purataH saJcarati bhAskaro ggne| tathA tatheto'pi niyamAt jAyate rajanIti bhAvArthaH // 1 // evaM ca sati narANAmudayAstamayane'niyate bhavataH / __ sati dezakAlabhede kasyApi kasyApi kizcidvyavahAryate niyamAt // 2 // sakRdeva ca nirdiSTo rudramuhUrtaH krameNa sarvezam / keSAzcididAnImapi ca viSayapramANo raviryeSAM bhavati // 3 // iticchAyA // yattu sUryaprajJaptiTIkAyAM sUryamaNDalasaMsthityadhikAre samaturasrasaMsthitivarNane kathitaM yat yugAdau eka sUryaH dakSiNapUrvasyAM dizi, ekazcandro dakSiNAparasyAM dizi dvitIyaH sUryaH pazcimottarasyAM dizi, dvitIyazcandra ityAdi tatsarvaM mUlodayApekSayA bhavatIti jJAtavyamiti / jaha jaha samaye samaye purao saMcarai bhakkharo gynne| taha taha io vi niyamA jAyai rayaNIi bhAvattho // 1 // evaMca sai narANaM udayasthamayaNAI hota'niyamAI / sai desakAlabhee kassai kiMcIya dissae niyamA // 2 // saha ceva niddiTTho ruddamuhutto kameNa savvesiM / kesiM cIdANipi avisayapamANo ravI jesiM // 3 // jo sUryaprajJapti kI TIkA meM sUryamaNDalasaMsthiti adhikAra meM samacaturasra se sthiti ke varNana prasaGga meM kahA gayA hai ki yuga kI Adi meM eka sUrya dakSiNapUrvadizA meM eka candra dakSiNaaparadizA meM, dvitIya sUrya pazcima uttara dizA meM aura dvitIya candra-pazcima pUrva dizA meM rahatA hai so yaha saba kathana mUlodaya kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye yaha aSTAdaza muhartta pramANa jaha jaha samaye purao saMcarai bhakkharo gynne| taha taha io vi niyamA jAyai rayaNI i bhAvattho // 1 // evaM ca sai narANaM udayatthamayaNAI hota'niyamAiM / sai desakAlabhee kassai kiMcIya dissae niyamA // 2 // sai ceva nividro ruddamuhutto kameNa savvesi / kesiMcIdANivi avisayapamANoM ravI jesi je sUryaprajJaptinI TIkAmAM sUryamaMDaLa saMsthiti adhikAramAM samacaturasathI sthitinA varNana prasaMgamAM kahevAmAM Avela che ke yuganA prAraMbhamAM eka sUrya dakSiNapUrva dizAmAM eka candra dakSiNa aparadizAmAM dvitIya sUrya pazcima uttaradizAmAM ane dvitIya candra pazcima pUrva dizAmAM rahe che, te A badhuM kathana mUlayanI apekSAe kahevAmAM AveluM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 janmadIpaprAptisUtre aya cASTAdazamuhUttapramANaH sarvotkRSTo divasaH pUrva saMvatsarasya cagmo divasaH iti prati pAdayitumAha-se NikkhamamANe sUrie' atha niSkrAman sUryaH yasmin sthAne sthitaH sarvI skRSTaM divasaM kRtavAn tasmAt sthAnAt niSkrAman-gacchan sUrya ityarthaH 'NavaM saMvaccharaM ayamANe' navam-navInaM pUrvasaMvatsarApekSayA navaM dvitIyaM saMvatsaram-varSapayamAnaH prApnuvAn bhAdadAna ityarthaH paramaMsi ahorattaMsi' prathame ahorAtre 'abhaMtarANaM taraM maMDalaM' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDalam 'uksakamittA cAraM carai' upasakrampa saMprApya cAra-gatiM carati-karotIti / samprati-rAtridivasayo vRddhihAsaM darzayitumAha-'jayANaM' itya di, 'jayA NaM bhaMte ! surie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'atarANataraMmaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati-karoti tayANaM ke mahAlae divase' tadA-tasmin kAle khalu kiM mahAlayaH-ko mahAn Alayo vyApyakSetra vAlA sarvotkRSTa dina pUrvasaMvatsara kA carama divasa hai-isa-bAtako prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM-'se NiskhamamANe sarie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi anbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA-cAraM caraI' jisa sthAna para sthita hokara sUrya ne sarvotkRSTa dina kiyA hai usa sthAna se nikalatA huA vaha sUrya-navIna-pUrvasaMvatsara kI apekSA-dvitIya saMvatsara-varSa ko prApta hokara prathama abhyantara ahorAtra meM abhyantara maNDala ke anantara dvitIya maMDala para Akara ke gati karatA hai rAtri divasa kA vRddhi hAsa kathanaisameM gautamastAnI ne prabhu se aisA prazna kiyA hai -'jayA NaM bhaMte ! mUrie' he bhadanta ! jisa kAla meM sUrya 'abhaMtararANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' abhyantaramaMDala ke anantara dvitIya maNDala para pahuMcakara gati kiyA karatA hai'tayANaM ke mahAlae divase, ke mahAlayA rAI bhavaI' taba usa samaya-usa sUrya che. Ama jANavuM joIe. A aSTAdaza muhUrta pramANavALe sarvotkRSTa divasa pUrva saMvatsarane carama divasa che. A vAtane prakaTa karavA mATe sUtrakAra kahe che_ 'se NikkhamamANe sUrie NavaM saMbaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi abbhatarANaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' 2 25 // 2 sthita thadhana sUya saliSTa 61sa mnaaye| che, te sthAna parathI udita thayele te sUrya navIna-pUrvasaMvatsaranI apekSAe dvitIya saMvatsara varSane prApta thaIne prathama ahorAtramAM atyaMtara maMDaLa pachI dvitIya maMDaLa para AvIne gati kare che. rAtri-hisa-vRddhi-DAsa yana mAma gautamasvAmI prabhune matane prazna cha-'jayA NaM bhaMte ! sUrie mahata ! 24.1mA sUra tarANaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' 25752 pachI bitIyawan 52 pacAna gati 12 cha-'tayANaM ke mahAlae divase, ke mahAlayA raI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam rUpa Azrayo yasyAsau kiM mahAlayaH kiyAnityarthaH divaso bhavati tathA-' ke mahAlayA : rAI bhava' ki mahAlayA kIdRzapramANayuktA ca rAtrirbhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'gopamA' he gautama ! ' tayA NaM bhaTThArasamuhutte divase bhavai dohiM egasahi bhAgamuhutehiM UNe' tadA tasmin abhyantaradvitIyamaNDaLa saMkramaNakAle aSTAdazamuhUrtI divaso bhavati dvAbhyAmekapaSTi mAgamuhUrttAbhyA mUnaH, arthAt aSTAdaza muhUrtta pramANo dvAbhyAM muhUrteSTAbhyAM dono divaso bhavati 'duvA samuhuttA rAI bhavai dohiya egasaTTibhAgamuhuttehiM ahiyatti' dvAdazamuhUrttapramANA dvAbhyAM muhUttaikapaSTibhAgAbhyAmadhikA rAtrirbhavatIti atrAyaM bhAvaH - aSTAdazamuhUrte divase dvAdazadhrumuhUrttAH SaT caramuhUrttAH te ca muhUrttAH maNDadvArA kitanA kSetra - vyApta kiyA jAtA hai-arthAt usa samaya kitanA baDAdina hotA hai aura kitanI baDI rAtri hotI hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavadda dohiM egasaTTibhAgamuhutehiMUNe' he gautama! taba 18 muhUrtta meM se 1 muhUrta ke 61 bhAga meM se 2 bhAga kama kA dina hotA hai arthAt ina aThArahamuhUtoM meM se eka muhUrtta ke 61 bhAga karane para una meM se do bhAga kama rahate haiM isa taraha yaha dina pUre 18 muhUrtta kA nahIM hotA hai kintu eka muhUrtta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga kama kA hotA hai / 'duvAlasamuttA rAI bhavaI dohi ya egasadvibhAgamuhutehiM ahiyanti' tathA usa samaya jo rAtri hotI hai usakA pramANa 12 muhUrtta kA hotA hai jo 61 bhAgoM meM se 2 bhAga dina pramANa meM kama hue haiM ve yahAM rAtrimeM AjAte haiM ataH rAtrikA pramANa 12 muhUrta se adhika prakaTa kiyA gayA hai tAtparya aisA hai ki aThAraha muhUrtavAle divasa meM 12 muhUrta to dhruva muhUrtta hai aura 6 ma' tyAre te sUrya vaDe keTalA kSetre vyApta thAya che eTale ke te vakhate keTale lAMkhe hivasa hoya che bhane DeMTalI sAMgI rAta hoya che? senA navAmAM prabhu he che - 'goyamA ! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavai dohiM eganadvimAgamuhUtehiM UNe' he gautama! tyAre 18 muhUttamAMthI 1 muhUttanA 61 bhAgAmAMthI 2 bhAga krama divasa thAya che. eTale ke e 18 muhUrtomAMthI 1 muhUtanA 61 bhAgeA karyAM pachI temAM bhAgA kama raDe che. A pramANe A divasa pUrA 18 muhUrtanA thatA nathI paNa eka muhUrtInA 61 bhAgamAMthI 2 bhAga kramanA hoya che. 'duvAlasamuttAra I bhai dohi ya egasaTTibhAgamuhuttehiM ahiyatti' tebhana te samaye ne rAta hoya che tenuM pramANu 126 muhU jeTaluM thAya che. je 61 bhAgAmAMthI 2 bhAga dina pramANamAM krama thayA che tee ahIM rAtrimAM AvI jAya che. ethI rAtrinu pramANe 12 muhUrta karatAM adhika prakaTa karavAmAM Avela che. tAtparya A pramANe che ke 18 muhUrta vALA divasamAM 12 muhUta te dhruva muhUta che ane 6 muhUrtI cara che. e muhUrto ja0 10 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jambUdvIpaprajJatisUtre arti syazItyadhikazatena varddhante hIyante ca tatra ca trairAzikagaNanAvatAraH, yadi maNDalAnAM sittyadhikazate SaDmuhUrtA varddhante cApavarddhate ca tadA ekena maNDalena kiM varddhate cApavarddhate ca ? sthApanA -yathA 183 / 601 atrAntyAzinA ekakalakSaNena madhyarAziH SaTkalakSaNoM guNyate, guNite ca etena guNitaM tadeva bhaktIti niyamena SaDeva sthitAH te ca AdirAzinA majyante alpatvAt bhAgaM na prayacchatIti bhAjya bhAjakarAzyoH trikreNApavarttanA karttavyA, jAta uparitano rAzirhi dvikarUpaH adhastana ekaSaSTirUpaH samAgataM dvAvekaSaSTibhAgauM muhUrta, ato divase apavarddhate rAtrau ca varddhate idi // samprati- agre tana maNDalagate divasarAtri vRddhihAnI pRcchannAha - ' se NivakhamamANe' ityAdi, 'semimANe sUrie docaMsi ahorattaMsi' atha niSkrAman sUryaH dvitIye aho - muhUrtta cara muhUrtta haiM ye muhUrtta 183 maMDaloM para baDhate haiM aura ghaTate haiM to jaba rAzi vidhidvArA isa kI jAMca kI jAtI hai to usa samaya eka maNDala para ye kitane baDhate ghaTate haiM yaha spaSTa ho jAtA hai, isakeliye sthApanA isa prakAra se karanA cAhiye 183/6, 1, yahAM antima rAzi eka se madhyakI rAzi jo 6 hai use guNita karanA cAhiye taba 6 hI guNa nikala AtA hai isa meM Adi rAzi kA bhAga karanA cAhiye paraM ca yahA~ para madhya kI rAzi hai vaha bhAjaka rAzi se hIna hai isaliye bhAjya bhAjaka rAzi kI trikoNa apavartanA karalenI cAhiye isa taraha se AjAte haiM ye eka muhUrtta ke kRta 61 bhAgoM meM se 2 bhAga haiM so dinake pramANa meM se inheM kama kiyA gayA hai aura rAtri ke pramANa meM inheM baDhAyA gayA hai / 'se furanmANe sUrie doccasi' he bhadanta / dvitIya maNDala se nikalatA huA sUrya jaba abhyantara tRtIya maNDala ko prApta karake gati karatA hai-taba 183 maDaLeA para vadhe che ane ghaTe che jyAre bairAzi vidhi vaDe enI parIkSA karavAmAM Ave che tyAre eka maMDaLa para e keTalA vadhe che ane ghaTe che. A spaSTa thaI jAya che. AnA mATe sthApano A pramANe karavI jeIe. 183/6, 1, ahIM aMtima rAzi ekathI madhyanI je 6 che tene guNita karavI eIe. Ama karavAthI 6 ja guNanaphaLa Ave che. AmAM Adi rAzine bhAgAkAra karavA joie paraMtu ahIM madhya rAzi che. te bhAjaka rAzi karatAM hIna che ethI bhAnya-bhAjaka rAzinI trikaNa apavanA karI levI joie. A pramANe 26 AvI jAya che. e eka muhUrtanA karavAmAM AvelA 61 bhAgAmAMthI 2 bhAge che. te divasanA pramANumAMthI emane echA karavAmAM AvelA che ane rAtrinA pramANamAM emane abhivati karavAmAM AvelA che. .se kkhimANe sUrie doccaMsi' he lata ! dvitIyabhaujI nIuNato sUrya kyAre abhya Mtara tRtIyabhAMDaNa Apta urIne gati ure he tyAre 'ke mahAlaye divase ke mahAlayA 61 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhibAninirUpaNam rAtre 'abhaMtaraccaM maMDalaM uvasaM kamittA cAra varai' abhyantaratRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati 'tayA gaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAI bhavai' tadA yadA sarvAbhyantaratRtIya maNDala, pekSayA cAra-gatiM carati-karoti tasmin kAle khalu kiM mahAlaya:-kiyatpramANako divaso bhavati, tathA-kiM mahAlayA kIdRzapramANavatI rAtri bhavatIti praznaH, 'bhagavAnAha goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'tayANaM' yasmin kAle sarvAbhyantaratRtIyamaNDalA pekSayA sUryazcAraM carati tasbhina kAle khalu 'bhadvAra samuhatte divase bhavai cauhiM ekasahibhAga muhattehiM Uge' aSTAdazamuhUrta:-aSTAdazazuhUrtapramANako diso bhavati caturmirekaSaSTibhAgamuhUrterUnaH, tatra dvAbhyAM sUryamaNDalasambandhibhyAM dvAbhyAM ca prastutamaNDala sambandhibhyA mityevaM prakAra zcatubhirmuhUrtarekaSaSTi bhAgairUno nyUno divaso bhavatItyarthaH, tathA-'duvAlasamuhuttA rAI bhavai cAhiM galaTTimuhuttehi ahiyatti' dvAdazamuhUrtapamANA catubhimuhUrterekapaSTi mAgairadhikA rAtribhavati iti // uktamaNDalatrayAtirikta caturthAdimaNDaleSu atidezena divasarAnivRddhihAnI kathayitumAha-evaM khalu eeNaM' ityAdi, 'evaM khalu ee NaM uvAeNaM' evaM-maNDalatrayadarzitarItyA 'ke mahAlae divase ke mahAlayA rAI bhavaI' usa samaya kitanA baDA dina hotA hai aura kitanI hADI rAta hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tayA aTThArasamuhatte divase bhavaI cauhiM egasaTThibhAgamuhuttehiM UNe duvAlasamuhuttA rAI bhavaha, cauhiM egasaTimuTuttehiM ahiyatti' he gautama ! jisa kAla meM sarvAbhyantara tRtIya maNDala kI apekSA sUrya gati karatA hai usa kAla meM aThA. raha muhUrta kA dina hotA hai parantu eka muhUrta ke kRta 61 bhAgoM meM se 4 bhAga kama hotA hai do bhAga sUryamaNDala sambandhI aura do bhAga prastuta maNDala sambandhI yahAM liye gaye haiN| tathA : bhAgoM se adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai| aba sUtrakAra ukta maNDalatraya se atirikta caturtha Adi maNDaloM meM ati. deza vAkya dvArA divasa aura rAtri kI hAni evaM vRddhi kA kathana karane ke rAI bhavai' te mate me divasAya che mana sI sainI rAta sAya cha 1 sanA mama prabhu 43 he-'goyamA ! tayA aTThArasamuhutte divase bhavai cauhiM egasadvibhAgamuhattehi UNe duvAlasamuhuttA rAI bhavaI, cauhiM egasadvimuhuttehi ahiyatti' he gautama ! 2 kALamAM sarvAtyaMtara tRtIyamaMDanI apekSAe sUrya gati kare che, te kALamAM 18 muhane divasa hoya che paraMtu eka muhartAnA kRta 61 bhAgamAMthI 4 lAga kema hoya che. be bhAga sUryamaMDaLa saMbaMdhI ane be bhAga prastutamaMDaLa saMbaMdhI ahIM gRhIta thayA che. tathA bhAgo karatAM adhika 12 muhUrtanI rAtri hoya che. have sUtrakAra uktamaMDaLatraya sivAya caturtha vagere maMDaLamAM atideza vAkya dvArA divasa bhane ti natama vRddhinu 4thana 421 // bhATe 'evaM khalu eeNaM ubAeNaM' mA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amdhIpaprajJaptistra khalu-nizcitam etenAnantarapUrvoktogAyena pratimaNDalaM divasarAtrisambandhi muhUttakapaSTibhAga dvayavRddhi hAnirUpeNa 'NikkhamamANe sUrie' niSkrAman dakSiNAbhimukhaM gacchan sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tadanantarAma DalAt 'tayaNataraM maMDalaM saMkamamANe' tadanantaraM maNDalaM saMkrAman -gacchan yatrasthitaH tadanantaraM dakSiNAbhikhamaparaM maNDalaM pratigacchan sUryaH 'do do egasaTThibhAga huttehi' dvau dvau muhakapaSTibhAgau 'egamege maMDale' ekai kasmin maNDale pratimaNDalam ityarthaH 'divaplakhittastra nivuddhamANe nivuddhamANe 'divasasambandhinaH kSetrasya nivarddhayan nivaIyan-hApayan hApayan parityajan parityajan ityarthaH, tathA 'rayaNikhittaspa abhivaddhemANe abhivaddhemANe' rajanIkSetrasya rAtrisambandhi vyAptakSetrasya dvau dvo muhata kapaSThibhAgau abhivaddhayan abhivarddhayan etAvatpramANakavRddhim-AdhikyaM kurvana, mahattai phaSTi bhAgadvayagamyaM kSetra divasakSetre nyUnaM kurvan tAvadeva rAtrikSetre'dhikaM kurvanityarthaH 'satyavAdiraM maMDalaM uvasaMkamicA cAraM caraitti' sarvabAhya maNDalamupasaMkramya-samyApa cAraM gati carati-karoti iti // samprati-sarvamaNDa leSu muhUrtabhAgAnAM hAni vRddhi sarvAcaM darzayitumAha-'jayANaM' ityAdi, lie-evaM khalu eeNa uvAeNaM' isa pradarzita paddhati ke anusAra pratimaNDala para divasa evaM rAtri sambandhI - bhAgadvaya se jo ki eka jagaha divasa meMhAnirUpa haiM aura-rAtri meM vRddhirUpa hai isa taraha se hAni vRddhi karatA huA saba dakSiNa kI ora gamana karatA hai-arthAt tadantara maNDala para jAne ke liye dakSiNAbhimukha hotA hai taba 'do do egasahibhAgamuhuttehiM egamege maMDale divasa khittassa nivuddhamANe2' vahAM para divasa kA pramANa bhAga:- bhAga rUpa se kamatI 2 haraeka maMDala para hotA jAtA hai tathA 'rayaNikhittassa abhivadvemANe' pratimaMDala meM rAtrikA pramANa - bhAga : bhAga baDhatA jAtA hai isa taraha 'savva cAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sUrya Abhyantara maNDaloM se nikalatA huA sarvabAhya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai| ___ 'jayA NaM sUrie savvAbhaMtarAo maMDalAo savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA pradarzita paddhati mujaba pratimaMDaLa para dikSasa temaja rAtri saMbaMdhI - bhAgadvayathI ke je eka sthAne divasamAM hAnirUpa che ane rAtrimAM vRddhirUpa che, A pramANe hAni-vRddhi karate dakSiNa tarapha gamana kare che. arthAt tadanaMtara maMDaLa para javA mATe dakSiNAbhimukha thAya che. 'do do egasa bhAgamuha tehiM egamege maMDale divasakhittassa nibuddhemANe 2' tyAM divasanuM pramANa : bhAga 2 bhAga rUpa karatAM a5- alapa dareka maMDaLa para thaI jAya cha. tama04 'rayaNikhittassa abhivaDhemANe' pratibhA 2.trinu prabhAera 2 mAmA padhI taya cha, mA pramANe 'savvabAhira maMDalaM upasaMkamittA cAra carai' sUrya mAlyAta. mAMthI nIkaLate sarvabAhya maMDaLe para pahoMcIne pitAnI gati kare che. 'jayA NaM sUrie savyabhaMtarAo maMDalAo savvabAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam 'jayANaM mUrie' yadA-yasmin kAle khalu sUryaH 'savvabbhatarAmo maMDalAo savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantaramaNDalAt sarvabAhya maNDalaghupasaMkramya-sampApya cAraM-gati caratikaroti 'tayA NaM sacabhaMtaraM maMDalaM parihAya' sarvAbhyantaraM maNDalaM praNidhAya-maryAdIkRtya tataH parasmAt dvitIyAnmaNDalAdArabhyetyartha, 'ege tesIe NaM rAiMdiyasaeNaM' ekena tryazItena rAtridivazatena jyazItena-tryazItyadhikena rAtriMdivAnA mahorAtrANAM zatenetyarthaH 'tiNNi chAbaDe egasaTThibhAgamuhuttasae' trINi SaT SaSTAni SaTpaSTayadhikAni muhuHSaSTibhAgazatAni 'divasa khettassa nivvuddhattA' divasakSetrasya nivaddharya SaTpaSTayadhikatrizatamuhUtaSaSTibhAgai vitpramANaka kSetraM gamyate tAvanmAnaM kSetraM hApayitvA parityajyetyarthaH riyaNikhettassa abhibuddhattA' tAvadeva kSetraM rajanI kSetrasyAbhivaddharya-vRddhiM nItvA 'cAraM caraitti' cAraM gatiM caratikarotIti, ayaM bhAvaH-dakSiNAyanasambandhi jyazItyadhikamaNDaletu pratyekaM hIyamAna bhAga dvayasya tryazItyadhikazataguNanena SaT SaSTayadhikatrizatarAzi rupapadyate iti tAvadeva rajanicAraM caraha' aba sUtrakAra samasta maMDaloM meM muharta bhAgoM kI hAni aura vRddhi kA pramANa batAte hue kahate haiM-jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se sarvabAhya maNDala para Akara ke gati karatA hai 'tayANaM sayabhaMtaraM maMDalaM parihAya' usa samaya vaha sarvAbhyantara maMDala kI hada karake-maryAdA karake isake bAda dvitIya maMDala kI maryAdA karake 'egeNaM tesIeNaM rAiMdiyasaeNaM tiNNicchAvaDhe egasahibhAga. muhuttasae divasakhettassa nivuDDattA rayaNikhettassa abhibuddhattA cAraM caraha 183 rAtadinoM ke 366 muhurta , bhAga Adi hote haiM so itane muharta to divasoM meM pradarzitarIti kama aura eka muhUrta ke anusAra ho jAte haiM aura rAtri meM itane muharta baDhate jAte haiN| tAtparya yaha hai ki dakSiNAyana saMbandhI 183 maMDaloM meM se pratyeka maMDala meM 2-2 bhAgahIna hote jAte haiM so ina do kA 183 meM guNA karane se 336 rAzi utpanna hotI hai so itanI ho rajani kSetra meM vRddhi hotI hai have sUtrakAra samasta maMDaLamAM muhUrta bhAganI hAni ane vRddhinuM pramANa spaSTa karatAM kahe che-jyAre sUrya sarvAtyaMtara maMDaLamAMthI sarvabAhyA maMDaLa para AvIne gati kare. cha. 'tayA NaM sababhaMtara maMDalaM parihAya' te mate te sarvAyata2 bhanI mAha manAvIna tyA2 mAha dvitIya bhajanI mryaa| 4rIna 'ege NaM tesIeNaM rAiMdivasaeNaM tiNi chAvaTe egasaTriyabhAgamahattasae divasakhettAsa nivuDDhettA rayaNikhettassa abhibuddhettA cAra cara 183 rAta-divasanA 36 6 muhUrta bhAga vagere thAya che. te ATalA muharta te divasamAM pradarzita rIti kama ane eka muhUrta mujaba thaI jAya che ane rAtrimAM ATalA muhartA vadhatA jAya che. tAtparya A pramANe che ke dakSiNAyana saMbaMdhI 183 maMDaLamAMthI dareka maMDaLamAM 2-2 bhAga hIna thatA jAya che. te A bene 183 mAM guNAkAra karavAthI 336 rAzi utpanna thAya che. te ATalI ja rajanIkSetramAM vRddhi thAya che. have sUtrakAra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUddhIpaprajJaptistre kSetre vRddhirbhavati iti // prakRtameva vastu pazcAnupUrvyA darzayituM praznayanAha-'jayANaM' ityAdi, "jayANaM bhaMte ! sUrie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarva bAhyamaNDalamupasaMkramya-samprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tayANaM ke mahALae divase bhavai' tadA-tasmin kAle khalu kiM mahAlayaH-kiyAn-kiyatpramANaka ityarthaH divaso bhavati tathA-'ke mahAliyA rAI bhavaI' kiM mahAlayA-kiyatI kiyatpramANA ityarthaH rAtrI-rajanI bhavatIti praznaH bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tayANaM uttama TupattA ukkosiyA' tadA tasminkAle uttamakASThAprAptA-prakRSTAvasthAM gatA ataevoskarpikA-sarvata utkRSTA, yato na kAcittadanyA prakarSavatI rAtri bhavati etAdRzI 'aTThArasa bahuttA rAI bhavai' aSTAdazamuhUrtapramANA etAdRzI tadA rAtrI rajanI bhavati / rAtri divasasya triMzanmuhUrttapramANatvAt triMzanmuhUrttalakSaNasaMkhyApUraNAyAha-'jahaNNae' ityAdi, 'jahaNNae duvAla samuhutte divase bhavaiti' jaghanyako'lpIyAn dvAdazamuhUrtapramANakastatkAle-dakSiNA yanakAle divaso bhavati triMzanmuhartakhA dahorAtrasyeti / ayaM cAhorAtro dakSiNAyanasya caramo aba sUtrakAra isa prakRta viSaya ko hI pazcAnupUrvI dvArA dikhAte haiM-isame gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! sUrie savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' he bhadanta ! jisa samaya sUrya sarvavAhaya maMDala ko prApta kara gati karatA hai-'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI taba usa samaya kitanA baDA dina hotA hai aura 'ke mahAliyA rAI bhavaI' kitanI baDI rAta hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tayANaM uttamakaTTapattA ukkosiyA aTThArasamuhuttA rAI bhavaI' he gautama ! usa samaya saba se adhika pramANavAlI jisa se adhika pramANavAlI aura dUsarI rAtri nahIM hotI aisI rAtri 18 muharta kI hotI hai rAta aura divasa kA-donoM kA kAla pramANa 30 muhUrta kA hotA hai| 'jahaNNae duvAlasamuhutte diva se bhavaI' so dinakA pramANa jaghanya hotA haiarthAt 12 muhUrta kA taba dakSiNAyana kAla meM dina hotA hai| yaha dina rAta A prakRta viSayane ja pazcAnupUvI dvArA paSTa karatAM kahe che-AmAM gautamasvAmIe prabhune mArIle prazna 4aa cha-'jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabAhira maMDalaM ughasaMkamittA cAra paramata! samaye sUrya sAmane sAta zane gati 42 cha 'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' tyAre te mate eat ailo hisAya cha bhane 'ke mahAliyA rAI bhavaI' 321 isii 11 DAya cha ? senAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! tayANaM uttamakadupattA unakosiyA adurasamuhuttA rAI bhavaI' 3 gautama! te mate sothI padhAre prmaannvALI jenAthI vadhAre pramANuvALI bIjI koI rAta hatI nathI evI rAtri 18 muhUrtanI DAya che. rAta ma visatu-mannanu la 30 bhuDUta 29 saya che. 'jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavaI' tahasanu prabhAya yanya thAya che. saTara 12 mutanA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA rIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAMtrivRddhihAninirUpaNam 79 bhavatItyAdi pradarzanArthamAha-'esaNaM' ityAdi, 'esaNaM paDhame chammAse' eSaH khalu dakSiNAya. nasya prathamaH SaNmAsaH 'esaNaM par3hamassa chammAsassa pajjavasANe' etatkhalu prathamasya SaNmAsasya paryavasAnam 'se pavisamANe sarie' athAnantaraM pravizan sUryaH 'doccaM chammAsaM ayamANe' dvitIya SaNmAsam ayamAna:-gacchan 'paDhamaMsi ahoratasi' prathame ahorAtre 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhyAnantaraM dvitIyaM sarvabAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM parati / dvitIya maMDalaM sUryo gacchatIti zrukhA dvitIyamaNDale divasarAtrivRddhihAnIjJAnAya praznayabhAI'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! mUrie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'bAhirANataraM maMDalaM ubasaMkamittA cAraM carai' bAhyAnantaraM dvitIyaM sarvabAhyamaNDalamupasaMkramyasamprApya cAra gati carati-karoti / 'tayANaM ke mahAlae divase bhavai' tadA-tasmin sarvabAhya dvitIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu kiM mahAlayaH kiyAn-kitpramANako divaso dinaM bhavati, tathA-'ke mahAliyA rAI bhavai' kiM mahAlayA kiyatI kiyatpramANA ca rAtrI-rajanI bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThArasamuhuttA rAI dakSiNAyana kA antima hotA hai-yahI bAta 'esaNaM paDhame chammAse' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai yaha dakSiNAyana kA prathama chaha mAsa hai 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' aura yahAM para prathama chahamAsa kA paryavasAna-samApti hotA hai 'se pavisamANe mUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorattasi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' isake bAda anantara maMDala meM praveza karatA huA sUrya jaba dvitIya chahamAsa para pahuMca jAtA hai to prathama aho. rAta meM dvitIya sarvabAhaya maNDala ko prApta karake vaha apanI gati karatA hai 'jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' isa sUtradvArA aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai ki-he bhadanta ! jaba sUrya dvitIya bAhaya maMDala ko prApta kara apanI gati karatA hai to usa samaya dina aura rAtakA jyAre dakSiNAyanakALamAM divasa hoya che. A divasa-rAta dakSiNAyanane aMtima hoya che. merA pAta 'esaNaM paDhame chammAse' mA sUtra dvArA pra48 42pAmA bhAvI cha. sAkSiyAyananA prathama 1 mAsa che. 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' bhane sahI prathama bhAsana 5ya sAna thAya che. 'se pavisamANe sUrie docca chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorattasi bAhirANaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' tyA2 pachI bhAga meM bhI praveza 42te| sUrya jyAre dvitIya 6 mAsa para pahoMcI jAya che te prathama aherAtamAM dvitIya sava bAhyabhjn prAzana ta pAtAnI gati 42 cha. 'jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirANaMtara maMDala uvasaMkamittA cAra caraI' mAsUtra 3Dave gautamasAbhAsamA jatane prazna cha ! jyAre sUrya dvitIya bAhyamaMDaLane prApta karIne potAnI gati kare che te te samaye divasa bhane, tanu 49 prabhAya DAya cha ? senA pAmamA prabhu 43 the-'goyamA ! avArasa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUdvIpaprAptirale bhavai dohiM egasa vibhAgamuhuttehiM UNA' aSTAdazamuharttapramANA rAtrI rajanI bhavati dvAbhyA mekaSaSTibhAgamuhUrtAbhyAmUnA aSTAdazamuhUrtapramANA tathA dvAbhyAM muhUrte kaSaSTibhAgAbhyAM hInA rAtri bhavatItyarthaH, tathA-'duvAla samuhutte divase bhavai dohiM egasahibhAgamuttehi ahie' dvAdazamuhUrtapramANaH dvAbhyAmekaSaSTibhAgamuhUrtAbhyA madhiko viziSTo divaso bhavatIti / saMprati-tRtIyamaNDale dinarAtri vRddhihAnI jJAtuM praznayanAha- se pavisamANe' ityAdi, 'se pavisamANe sUrie' atha pravizan sUryaH 'docaMsi ahorattaMsi' dvitIye ahorAtre 'bAhirasaccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' bAhya tRtIyaM maNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM carati' 'jayANaM bhaMte ! sarie' yadA khalu bhadanta ! sUryaH 'bAhirataccaM maMDalaM utrasaMkamittA cAra caraI' bAhya tRtIyaM maNDalamuprasaMkramya cAraM-gatiM carati-karoti' 'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' tadA-tasmin bAhya tRtIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu kiM mahAlayaH kiyAn-kiyatpra. mANako divaso bhavati tathA-'ke mahAliyA rAI bhavai' kiM mahAlayA-kiyatpramANA rAtri rbhavati, tadA divasamAnaM ca kIdRzaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA !' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'tayANaM aTThArasamma hattA rAI bhavai cauhi egasaTThibhAgamuhuttehiM UNA' kitanA pramANa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! aTThArasa muhattA rAI bhavaI dohiM egasahibhAgamuhuttehiM UNA' he gautama ! usa samaya aThAraha muharta kI rAtri hotI hai-parantu eka muharta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga kama kI yaha hotI hai tathA-'duvAlasamuhutte divase bhavaI dohiM egasahibhAgamuhuttehiM ahie'- bhAga adhika 12 muharta kA dina hotA hai| aba tRtIya maNDala meM dina rAtakI vRddhi hAni jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM 'se pavisamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi' he bhadanta ! dvitIya ahorAta meM praveza hotA huA sUrya 'vAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhaya tRtIya maNDala ko prApta karake jaba gati karatA hai 'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' taba divasa kitanA baDA hotA hai aura 'ke mahAliyA rAI muhuttA rAI bhavada dohi egasadvibhAgamuhuttehiM UNA' gautama ! ta samaye 18 mur3ata nA rAta hoya che paraMtu eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAga kama jeTalI A hoya che. tara 'duvAlasamuhutte divase bhavai dohiM egasadvibhAgamuhuttehi ahie' 331 mA madira 12 muhatane divasa thAya che. have tRtIya maMDaLamAM divasa-rAtrinI vRddhi-hAni jANavA bhATa gautamatvAmI prabhune prazna 42 che. 'se pavisamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsiDe mata ! dvitIya satramA praviSTa yte| sUrya 'bAhirataccaM maMDalaM asa kamittA cAra carai' mA tRtIyamana prApta zata nyAre gati 42 cha. 'tayANa ke mahAlae divase bhAI' tyAre visa se inAya che. sane 'ke mahAliyA rAI bhavaI' 2ta sI mI DAya cha ? praznanA nAmamA prabhuzrI cha. 'goyamA ! tayANaM adarasamuMhuttA rAI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam tadA-sarvavAhyattIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu aSTaHdazamuhUrtapramANA tathA dvAbhyAM pUrvamaNDalasambandhibhyAM prastutamaNDalasambandhibhyAmevaM prakAreNa catubhirmuhaH kaSaSTipAgai rUnA-hInA rAtri bhavati, tathA-'duvAlasamuhukte divase bhavai cauhi egasahibhAgamuhuttehiM ahie tti' dvAdazamuhUrttapramANo divaso bhavati caturbhirekaSaSTibhAgamuhUrteradhikaH atrApi dvAbhyAM pUrvamaNDala. satkAbhyAM dvAbhyAM prastutamaNDalasatkAbhyAmityevaM catuHsaMkhyakairmaharadhiko divaso bhvtiiti| samprati-uktAtirikteSu maNDaleSu atidezamAha-evaM khalu eeNaM' ityAdi, evaM khalu eeNaM uvAeNa' evam-maNDalatrayadarzitarItyA khalu etenAnantaravaNitopAyena pratimaNDaladivasarajanIsambandhimuhakaSaSTibhAgadvayavRddhihAnirUpeNa 'pavisamANe sUrie' pravizan jambUdvIpe maNDalAni kurvana sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM' tadanantarAt bhavaI' rAta kitanI SaDI hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA! tayANaM aTThArasamuhattA rAI bhaSai cauhiM egasahibhAe egasadvibhAgamuhuttehiM UNA' gautama! usa samaya aThAraha muhUrta kI rAta hotI hai parantu yaha rAta eka muhUrta ke kRta 61 bhAgoM meM se 4 bhAga kama hotI hai yahAM pUrva maNDala ke do aura prastuta maNDala ke do isa taraha se ye 4 bhAga liye gaye haiN| arthAt pUrva maNDala ke eka muharna ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga aura prastuta maNDala ke eka muhUrta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga isa prakAra se 4 bhAga gRhIta hue haiM ! tathA 'divase duvAla. muhutte bhavaha cauhiM egasahibhAgamuhuttehiM ahie' 120 muhUrta kA dina hotA hai| arthAt bhAga jo rAtri ke pramANa meM kama huA hai ve yahAM bar3ha jAtA hai| aba sUtrakAra ukta se atirikta maNDaloM meM atideza kA kathana karate hue kahate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie' isa taraha anantara varNita isa upAya ke anusAra-prati maNDala divasa aura rajanI sambandhi muhU. saMkaSaSTi bhAgaya kI vRddhi aura hAni ke anusAra-jambUdvIpa meM maMDaloM ko bhavai cauhiM egasadvibhAe egasadvibhAga muhuttahi UNA' gautama ! a samaye 18 mutanA 2ta heya che. paraMtu A rAta eka muhurtanA kRta 61 bhAgomAMthI 4 bhAga kama heya che. ahIM pUrvamaMDaLanA ba ane prastutamaMDaLanA be A pramANe e cAra bhAga gRhIta dA che. eTale ke pUrva maMDaLanA eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAga ane A pramANe 4 mAga gRhIta yayA che. tayA 'divase duvAlasamuhutte bhavai cAhiM egasadvibhAgamuhuttehi kid 12 muhUrtane divasa hoya che. eTale ke bhAga je rAtrinA pramANamAM kama thaye che, te ahIM vadhI jAya che. have sUrakAra uparyukta sivAyanA bIjA maMDaLamAM ati zinu yana 42di 3 cha-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie' mA pramANe anaMtara varNita A upAya mujaba pratimaMDaLa divasa ane rajanI saMbaMdhI muhurtaka paSTimAyanI vRddhi mana hAni bhumarIyAmA bhagAne 4rte| sUrya: 'tayaNaMtarAo ja0 11 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jambUddhIpamati maNDalAt tadanantaramekasmAt maNDalAttadaparaM maNDalam 'saMkamamANe saMkramamANe' saMkrAman saMkrA ban- gacchan gacchan 'do do ekasadvibhAgamuhurohi' dvau dvau muhUrttakaSaSThibhAgau 'ega mege maMDale' ekaikasmin maNDale - pratimaNDalam ' syaNikhettassa nibuddhemANe ' rajanI rAtriH tatsambandhikSetrasya- pradezasya nivarddhayan nivarddhayan parityajan 2 atyalpaM kurvan tathA - 'divasa kheta sa abhivRddhemANe abhivuddhemANe' divasasambandhi kSetrasya abhivarddhayan abhivarddhayan adhikAdhikaM kurban 'santrabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tti' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM mUrti carati - karotIti / atrApi maNDaleSu bhAgAnAM hAnivRddhisarvAgraM darzayitumAha - ' jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sUrie' yadA yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'savvavAhirAo maNDalAo' sarvabAhyAt maNDaLAt 'savvantaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya-saMprApya 'cAraM cara' cAraM gatiM carati - karoti, 'tayANaM savvavAhiraM maMDalaM paNihAya' tadA tasmin sarvavAcAt sarvAbhyantaramaNDala saMkramaNakAle sarvabAhyaM maNDalaM praNidhAya - maryAdIkRtya tadavakaratA huA sUrya'tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 do do esaDi bhAgamuhate' tadanantara maNDala se tadanantara maNDala para eka maMDala se dUsare maNDala para jAtA huA do do muhUrte kaSaSThibhAga ko 'egamege maMDale' pratimaNDala para 'rayaNikhettassa nibuddhemANe 2' rajanI kSetra kA atyalpa karatA 2 tathA - 'divasakhettassa abhiyuddhemANe 2' divasakSetra ko vRddhiMgata karatA karatA - adhika adhika karatA- 'savvamaMtaraM maMDalaM uvasaMkramittA' sarvAbhyantara maNDala para pahuMca kara 'cAraM carai' gati karatA hai / isa taraha maNDaloM meM bhAgoM kI hAni vRddhi kitanI hotI hai ? isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahateM hai - 'jayANaM bhaMte ! maMDalAo' sarvabAdya maMDala se 'sakabhaMtaraM maMDala uvasaMkamittA' sarvAbhyantara maMDala para pahuMca jAtA hai- arthAt vahAM para pahuMcakara gatikaratA hai 'tayANaM savvabAhiraM maMDala paNihAya' taba sarvabAhaya maMDala kI maryAdA maMDalAo tayaNaMtara maMDala saMkramaNANe 2 do do egasaTTibhAgamuhutte' tahanaMtara bhAMDaNathI - tadana tara maDaLa para eka maMDaLathI bIjA maMDaLa para gamana karate, be-be muhUtaeNka SaSTi bhagone 'egamege maMDale' pratibhAMDaNa para 'rayaNikhettassa nibuddhemANe 2' 204nIkSetrane atyaDhya haratarato te 'divasakhettassa abhivuddhemANe 2' hivasa kSetrane vRddhigata rato-ratI adhi-dharato 'savvamaMtara maMDalaM uvasa kamittA' sarvAsyataramaNa para pahacAne 'vAra' carai' gati rebha bhAMDaNAbhAM lAgonI hAni - vRddhi DeMTalI thAya che ? bhAvAne 42vA bhATe sUtradvAra he che- 'jayANaM bhaMte ! sUrie' meM rANe sUrya 'sababAhiriyAo maMDalAo' sarva mAdyama ujathI 'savvamaMtara maMDalaM uvasa kamisA' sarvAlyAMvara. mana para par3egI yaha khedo } tyAM yAne jati re che. 'tayANaM savvamAhira Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU.6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam itanAdArabhya ityarthaH 'egeNa tesIema rAIdiyasaeNa' ekena byazItena rAtrindivazatema vyazItyadhikaikarAtridivazatena 'tiNNi chATe egasahibhAgamuhuttasae' trINi SaSTAni eka paSTibhAgamuhUrtazatAni trINi SaT SaSTayadhikAni mahattaikapaSTibhAgazatAnItyarthaH 'rayaNi khetassa NivuddhattA' rajanI sambandhi kSetrasya nirvayaM-nyunaM kRtvA 'divasakhettassa abhivadevA' divasakSetrasya abhivaddhartha-vRddhiM kRtvA 'cAraM caraI' cAraM gatiM carati-karoti 'esaNaM docce chammAse' eSaH khalu ahorAtraH dvitIyaH SaNmAsaH uttarAyaNasya caramaH 'esaNaM doca. ssa chammAsassa pajjavasANe' etat khalu dvitIyasya SaNmAsasyottarAyaNarUpasya paryavasAnam 'esaNaM Aicce saMvacchare' eSaH khalu AdityaH saMvatsaraH 'esaNaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte' etadeva Adityasya-AdityophlakSitasya saMvatsarasya-varSasya paryavasAnaM majJaptam-kathitam ityaSTamaM dinarAtri ddhihAni dvAraM samAptam / sU0 6 // aSTamaM dinarAtrihAnivRddhidvAraM nirUpya navamaM tApakSetradvAraM nirUpayitumAha mUlam-jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra kara ke 'egegaM tesIeNaM rAiMdivasaeNaM' 183 rAta dinoM 'tipiNachAyaDhe egasahI bhAga muhattaptae' 366 aura eka muharta ke 61 bhAgoM taka kI 'raNikhettassa. NiyuddhesA' rAtri ke kSetra meM nyUnatA karatA huA aura 'divasakhettassa abhipaddhesA' divasa ke kSetra meM vRddhi karatA huA sUrya 'cAraM caraI' apanI gati karatA hai / 'esa NaM dorace chammAse' yaha dvitIya SaT mAsa hai arthAt uttarAyaNa kA carama mAsa hai| ___ 'esa NaM doccassa chammAsassa pajjavasANe yahIM para usarAyaNa kI parisamApti ho jAtI hai| - 'esa NaM Aicce saMbacchare' yaha Aditya saMvatsara hai 'esaNaM Aiccassa saMbaccharassa pajjavasANe paNNatte' aura yahAM para Aditya ke saMvatsara kI varSa ko-samApti ho jAtI hai aisA kahA gayA hai| 8 vA vRddhihAni dvAra samApta // 6 // maMDalaM paNihAya' tyAre sava mAmauganI bhayaha zana 'egeNaM tesIeNaM rAiMdiyasaeNaM' 183 2rAta-hisamA 'tiNNi chAvaDe egasaTThIbhAgamuhuttasae' 399 mane me bhutanA 11 mA sudhInI 'rayaNikhettassa NivuddhattA' zatanA kSetramA nyUnatA 42te| mana divasakhettassa abhivaddhattA' hasana kSetramA vRddhi to mA sUrya 'cAra caraI' gati 42 che. 'esaNaM docce chammAse' dvitIya pada mAsa cha. meTa uttarAyaNanA 22ma bhAsa . 'esa NaM doccassa chammAsassa pajjavasANe' maha uttarAyanI parisamApti 24 gaya che. 'esa NaM Aicce saMvacchare' mA sAhitya saMvatsara che. esa NaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte' mana hI mAhityamA svtsrciivarSanI-samApti thaI jAya che. A pramANe kahevAmAM AvyuM che. aSTama vRddhi-hAnidvAra samApta . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jambUdvIpati carai, tayANaM kiM saMThiyA tAvakhittasaMThiI pannattA ? goyamA ! uddhImuhakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiyA tAvakhettasaMTiI pannatA aMto saMkuyA bAhiM vitthaDA aMto vaTTA bAhiM vihulA aMto aMkamuhasaMThiyA bAhi sagaDImuhasaMThiyA ubhayo pAseNaM tIse do bAhAo avaTTiyAo paNayAlIsaM paNayAlIsaM joyaNasahassAiM AyAmeNaM duve yaNaM tIse vAhAo aNavaTTiyAo havaMti, taM jahA - savvantariyA cetra bAhA savvavAhiyA ceva bAhA, tIseNaM savvametariyA bAhA maMdarapavvayaM teNaM Nava joyaNasahassAiM cattAri chaasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe joyaNassa parikveveNaM, esaNaM bhaMte / parikkhevavisese kao Ahieti vaejA ? goyamA ! jaM NaM maMdarassa parikkheve taM parikkhevaM tihiM guNettA dasahi chettA dasahiM bhAge hIramANe esa parikkhevavisese Ahieti vaejjA, tIseNaM savvabAhiriyA bAhA lavaNasamuddateNaM cauNavaI joyaNasahasAiM asa joyaNasae cattAri ya dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM, se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahie ti vaejjA ? goyamA ! je paNaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM tihiM guNettA dasahiM chettA dasabhAge hIramANe, esaNaM parikkhevavisese Ahie ti vaejjA iti / tayANaM bhaMte! tAvakhitte kevaiyaM AyAmeNaM pannatte ? goyamA ! adRhattariM joyaNasahassAiM tiNNi ya tettIse joyaNasae joyaNassa tibhAge ya AyAmeNaM paNNatte, merussa majjhayAre jAva ya lavaNassa ruMda chanbhAge / tAvAyAmo eso sagaddhI saMThio niyamA 1 tayANaM bhaMte! kiM saMThiyA aMdhakArasaMThiI paNNattA ? goyamA ! uddhImuhakalaMbuA puppha saMThANasaMThiyA aMdhakArasaMThiI paNNattA, aMto saMkulayA bAhiM vitthaDA taM caiva jAva tIseNaM savvabrbhatariyA bAhA maMdarapavvayaM te NaM cha joyaNasahassAiM tiNi ya cauvIse joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaMti, se NaM bhaMte ! parikakhevavisese kao Ahie ti vae Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam jjA, goyamA ! je NaM maMdarassa pacayassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA dasahi chettA dasahi bhAge hIramANe, esaNaM parivakhevavisese Ahie ti vaejjA tIseNaM savabAhiriyA bAhA lavaNasamuhaM teNaM tesaTrI joyaNasahassAI doNi ya paNayAle joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM, se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao ahieti vaejjA ? goyamA ! je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva / tayANaM bhaMte! aMdhayAre kevaiyaM AyAmeNaM paNNatte ? goyamA ! aTTahatari joyaNasahassAiM tiNi ya tettIse joyaNasae ti. bhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte / jayA NaM bhaMte sUrie savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM kiM saMThiyA tAvakhittasaMThiI paNNatA ? goyamA ! uddhImuhakalaMbuA pupfasaMThANasaMThiyA pannattA, taM ceva savvaM NeyavvaM, NavaraM NANattaM jaM aMdhayArasaMThiIe putvavaNiyaM pamANaM taMtAvakhittasaMThiIe NeyavvaM, jaM tAvakhittasaMThiIe puvvavaNiyaM pamANaM taM aMdhayArasaMThiIe NeyavvaM ti // iti ||suu0 7 // chAyA-yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ki sasthitA tApakSetrasaMsthitiH prajJaptA ? gautama ! UrdhvamukhakalambukA puSpasaMsthAnasaMsthitA tApakSetra saMsthitiH prajJaptA, antaH saMkucitA bahirvistRtA anto vRttA bahirvipulA antaramukhasaMsthitA bahiH zakaTovImukhasaMsthitA ubhayapAdyena tasyA dve bAhe avasthite bhavataH, pazcacatvAriMzada yojanasahasrANi AyAmena, dve ca khalu tasyA bAhe avasthite bhavataH, tadyathA sarvAbhyaMtarAca bAhA sarvabAhyA ca bAhA, tathA khalu sarvAbhyantarI bAhA mandaraparvatAntena nava yojanasahasrANi catvAri SaDazIti yojanazatAni nava ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa, eSaH khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu mandarasya parikSepaH, taM parikSepaM tribhirguNayitvA dazamizchitvA dazabhirbhAge hiyamANe eSaH parikSepavizeSa bhAkhyAta iti vadeta, tasyAH khalu sarvabAhyA bAhA lavaNasamudrAntena caturnavati yojanasahasrANi catvAri ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa, sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu jambUdvIpasya parikSepaH, taM parikSepaM tribhirguNayitvA dazamicchitvA dazabhirbhAge hiyamANe eSaH khalu parikSepavizeSa AkhyAta iti vadet / tadA khallu bhadanta ! tApakSetraM kiyadAyAmena prajJaptam ? gautama ! aSTasaptati yojanasahasrANi trINi ca Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ambUdvIpaprajJaptisUtre trayastriMzad yojanazatAni yojanasya tribhAgaM cAyAmena prajJatam meromadhyakAre yAvacca lavaNasya ruMdaSaDbhAgaH 'tApAyAma eSaH zakaTo/saMsthito niyamAt 1' tadA khalu bhadanta ! kiM saMsthitA andhakArasaMsthitiH prajJaptA ? gautama ! Urva mukhakalaMbukapuSpasaMsthAnasaMsthitA andhakArasaMsthitiH prajJaptAH, antaH saMkucitA bahirvistRtA tadeva yAvat, tasyAH khalu sarvAbhyantarikA bAhA, mandaraparvatAntena SaDyojanasahasrANi trINi ca caturvizati yojana zatAni SaT ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNeti / sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta bhAkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu mandarasya parvatasya parikSepaH taM parikSepaM dvAbhyAM guNayitvA dazabhicchitvA dazabhiH bhAge hiyamANe eSaH khalu parikSepavizeSa AkhyAta iti vadet, tasyAH khalu, sarvavAhyA bAhA lavaNasamudrAntena triSaSTiyojanasahasrANi dve ca pazcacatvAriMzad yojanazate SaT ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa / sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu jambUdvIpasya parikSepaH, taM parikSepaM dvAbhyAM guNayitvA yAvat tadeva tadA khalu bhadanta ! andhakAraH kiyadAyAmena prajJaptaH ? gautama! aSTa saptati yojanasahasrANi trINi ca trayastriMzad yojanazatAni tribhAgaM cAyAmena prjnyptH| yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvabAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu kiM saMsthitA tApakSetrasaMsthitiH prajJaptA ? gautama! UrdhvamukhakalaMcukA puSpa saMsthAnasaMsthitA prajJaptA, tadeva sarva netavyam, navaraM nAnAtvaM yadandhakArasaMsthiteH pUrvavaNitaM pramANaM tat tApakSetrasaMsthite netanyam, yat tApakSetrasaMsthitervaNitaM pramANaM tadandhakArasaMsthite netavyamiti // sU0 7 // TIkA-'jayA NaM bhaMte ! sUrie' yadA-yasmin kAle bhadanta ! sUryaH 'sababhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantaramaNDalaghupasaMkramya-saMprApya 'cAraM carai' cAraM gatiM carati-karoti uttarAyaNAd dakSiNAyanakaraNasamaye 'tayA NaM kiM saMThiyA tAvakkhittasaMThiI panattA' tadA tApa kSetra dvAra kA nirUpaNa 'jayA NaM bhaMte ! sarie savvanbhaMtaraM maMDala uvasaMkamittA'-ityAdi. TIkArtha-gautamasvAmIne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte! sarie' he bhadanta ! jaba sUrya 'sababhataraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantara maNDalapara pahuMcakara 'cAraM carai' apanI gati karatA hai-arthAt uttarAyaNa se dakSiNAyana hotA hai 'tayANaM' usa samaya 'ki saMThiyA tAvakhittasaMThiI paNNattA, tApakSetradvAranuM nirUpaNa 'jayA gaM bhaMte ! sUrie savvanbhaMtara maMDalaM ubasaMkamittA' ityAdi rAya-gItasvAbhIye mAsUtra asuna mAtanA prazna yA cha hai 'jayA NaM bhaMte ! sUrie' 3 mahata ! nyAre sUrya 'savvanbhaMtara maMDalaM uvasa kamittA' sAkSyatarama 52 pAMcI 'cAra gharaI' gati 42 cha. meTa hai uttarAyathI 6kSiNAyana ta23 gati re . 'tayA gaM te samaye 'ki saThiyA tAvakhittasaMThiI paNNattA' tApakSetrI sUryanA thI, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 prakAzikA TIkA-saptama vakSaskAraH sU.7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam khalu ki saMsthitA tApakSetrasya sUryaprakAzaprakAzitagaganakhaNDasya saMsthitiH vyavasthA prajJaptAkathitA sUryAtapasya kIdRzaM saMsthAnaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'uddhImuhakalaMbuA pupphasaMThANasaMThiyA' U/mukhaka lambukApuSpasaMsthAna saMsthitA, tatra Urdhvamupari kRtaM mukhaM yasya tat UrthImukham adhomukhatve tiryamukhatve vA vakSyamANAkArapradarzanAsaMbhavAt, etAdRzaM yat kalambukA puSpam-puSpavizeSaH kadambapuSpamityarthaH tasya kalambukApuSpasya yat saMsthAnam-AkArastena saMsthitA-tAdRza saMsthAnaviziSTA 'tAvakhettasaMThiI pannatA' tApakSetrasaMsthitiH prajJaptA-kathitA mayA barddhamAnasvA minA zepairapi tI yava raizcati, idameva saMsthAnaM vivicya darzayati 'aMto saMkuyA' ityAdi, 'aMto saMkuyA' antaH meruparvatadizi saMkucitA 'bAhiM vitthaDA' bahi vistRtA tatra bahirlevaNasamudradizi vistRtA vistAraktI tApakSetrasaMsthitiH, tathA-'aMto vaTTA bAhi vihulA' aMto vRttA tApakSetra kI-sUrya ke prakAza se prakAzita hue gagana khaNDa kI kyA vyavasthA hotI hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! uddhImuha kalabuA pupphasaThANasaMThiyA! he gautama ! Upara kI ora mukhavAle kadamba puSpa kA jaisA A. kAra hotA hai aisA hI AkAra vyavasthA-'tArakhettasaMThiI paNNattA' sUrya ke prakAza se prakAzita hue gagana khaNDa kA hotA hai "urvI mukha" isa vizeSaNa se sUtrakArane adhomukhavAle evaM tiryaGmukhavAle kadamya puSpa kA nirAkaraNa kiyA haiM kyoM ki vakSyamANa AkAra pradarzanA aise kadamba puSpa ke AkAra se milatI nahIM haiM 'aMto saMkuyA, cAhiM visthaDA, aMto vaTThA, bAhiM viSTulA, aMto aMkamuhasaMThiyA bAhiM sagaDadvI muhasaMThiyA' isIvAta ko sUtrakAra ne vivecita kara ke isa prakAra se prakaTa kiyA hai-meru parvata kI dizA meM yaha lokasaMsthiti saMkacita ho gaI hai aura lavaNa samudra kI dizA meM vistRta ho gaI hai| mesa kI dizA meM yaha arddhavalaya ke AkAra jaisI hogaI hai tathA lavaNa samudra kI dizA prakAzita thayelA gaganakhaMDanI zI vyavasthA hoya che? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! uddhImuha kalaMduA puSphasa ThANasaThiyA' hai gotama ! apanI ta25 asA 465 50panA vo mAra DAya cha, tev| 2 vyavasthA 'tAva khettasaMThiI paNNattA' sUryanA prazathI zata thye| gaganamAnA thAya che. 'Urdhvamukha' mA vizeSaguthI suutrkAre adhomukhavALA temaja tiya_mukhavALA kadaMba puSpanuM nirAkaraNa karyuM che. kemake 16yabhAra mA2 prazanA mev| 465 puSpanA mA2 sAthe bhagatI sAvatI nathI 'aMto saMkuyA, bAhiM vitthaDA, aMto vaTTA bAhi vihulA, aMto aMkamuhasaThiyA bAhiM sagaDaddhI muha saMThiyA' A vAtane sUtrakAra A pramANe spaSTa kare che ke meru parvatanI dizAmAM A loka saMsthiti saMkucita thaI gaI che. ane lavaNasamudranI dizAmAM viratRta thaI gaI che. merunI dizAmAM A ardhavalayanA AkAra jevI thaI gaI che temaja lavaNasamudranI dizAmAM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratirane vadivipulA, tatrAnta marudeizi vRttA arddhavalayAkArA sarvato vRttamerugatAn trIn dvauvA dazabhAgAn abhivyApta sthitatvAt bahirlavaNa samudradizi vipulA utkarSabhAvena vistAramupagatA prAptA, etadeva saMsthAnakathanena spaSTayati 'aMto aMkamuhasaMThiyA' antaramukhasaMsthitA, tatra anta marudizi aGkaH padmAsanopaviSTasyotsaGgarUpa Asanabandhastasya mukham -agrabhAgo'rddhavalayAkAra stadeva saMsthitaM saMsthAnaM yasyAH sA antaraGkamukhasaMsthitA tathA-'bAhiM sagaDaddhImuhasaMThiyA' bAhiM zamToddhImukhasaMsthitA, tatra pahilevaNasamudradizi zakaToddhiH zakaTasya uddhi:dhurIti prasiddhA tasyA mukhaM yataH prabhRti niHzreNikAyA: phalakAni vaddhacante taccAtivistRtaM bhavati tatsaMsthAnA antarbahibhAgau Azritya yathAkramaM saMkucitA vistRtA cetibhaavH| ___ athAsyA stApakSetra saMsthite rAyAmAdikamAha-'ubhayo' ityAdi, 'ubhabho pAseNaM' ubhayapArzvana 'tIse do bAhAo avaTiyAo havaMti' tasyAH tApakSetrasaMsthite dve bAhe avasthite bhavataH, tatrobhayapAdhai mandaraparvatasya ubhayoH pArzvayoH tasyA stApakSetrasaMsthiteH sUryabhedena dvirupato vyavasthitAyAH pratyekamekaikabhAvena dve gahe dve dve pAyeM avasthite avRddhihAni meM yaha vistAravAlI bana gaI hai| meru kI dizA meM yaha avalaya ke AkAra kI isaliye kahI gaI hai ki meru sarva ora se gola hai usake tIna, do athavA daza bhAgoM ko vyApta karake yaha sthita hai isaliye yaha jaisA padmAsana se upaviSTa hue manuSya kA utsaGga, rUpa AsanaSandha kA mukha agra bhAga arddhavalayAkAra ho jAtA hai usI taraha kA isakA saMsthAna kahA gayA hai aura vAhira meM isakA saMsthAna gADI ke dhurA ke mukha jaisA hotA kahA gayA hai kyoM ki dhurA kA mukha vistRta hotA hai aba sUtrakAra tApakSetra kI saMsthiti ke AyAma Adi kA kathana karate haiM-'ubhayo pAseNaM tIse do pAhAo avaTTiyAo havaMti' ubhaya pArzva kI apekSA mandara parvata kI dAyeM bAye bhAga kI tarapha kI usa tApakSetra saMsthiti kI do do bAhA sUrya ke do hone ke kAraNa avasthita kahI gaI hai vRddhi hAni svA vistArayukta thaI gaI che. merunI dizAmAM A adhavalayanA AkAranI eTalA mATe kahevAmAM AvI che ke meru badhI dizAomAM gaLAkAravALe che. tenA traNa, be athavA daza bhAgene vyApta karIne A sthita che. ethI A je pramANe padmAsanamAM Asana mANasane utsagarUpa Asana baMdhane mukhagrabhAga ardhavalayAkAra thaI jAya che, te pramANe ja AnuM saMsthAna kahevAmAM Avela che ane bahAramAM AnuM saMsthAna gADInA dhurAnuM sukha je pramANe che te pramANe kahevAmAM AveluM che. kemake dhurAmukha vistRta hoya che. ve sUtradhAra tApakSetrI sasthitinA mAyAma merenA mATe 4thana 43 cha. 'ubhayo pAseNaM tIse do bAhAo avaTThiyAo havaMti' ubhayapAvanI apekSAye ma25tanI bhe| sana DAbA bhAga taraphanI te tApakSetranI sthitinI be-be bAhAo (sUryo che mATe) avasthita kahevAmAM AvI che. arthAt vRddhi-hAni svabhAvathI vihIna kahevAmAM AvI che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 7 tApakSetra saMsthitinirUpaNam svabhAve sarvamaNDaleyvapi niyataparimANe bhavataH, ekA bAhA bharatasthasUryakRtA dakSiNapArzve, dvitIyA bAhA airAvatasyasUryakRtA uttarapArthe, evaM prakAreNa merorubhayapArzve dve bAhe bhavata iti, 'paNayAlI saM2 joyaNasahassAI AyAmeNaM' paJcacatvAriMzataM paJcacatvAriMzataM yojanasahasrANi AyAmena dairyeNa, te ubhe api bAhe yathopariparimANavizeSe AyAmena bhavataH, madhyavarttino meruparvatAdArabhya dvayordakSiNottarabhAgayoH paJcacatvAriMzatA yojana sahastra varvyavahite jambUdvIpaparyante vyavasthitatvAt evameva dakSiNocaravat pUrvapazcima bhAgayorapi, yadA tatra sUryau tadAsyamAyAno bhavatIti jJAtavyaH, etatsUtraM jambUdvIpa tAyAmamapekSya bodhyam, lavaNasamudre tu trayastriMzatsahasrANi trINizatAni trayastriMzadadhikAni yojanasyaikavibhAga iti etacaikatra saMmilita maSTAsaptatiH sahasrANi yojanAnAM trINi zatAnItyAdikaM svayameva sUtrakAro'gre - darzayiSyatIti, atra vizeSato nopadazyate tatraiva darzayiSyAmIti // bhAva se vihIna kahI gaI haiM inameM eka bAhA bharatakSetrastha sUrya ke dvArA kI gaI dakSiNa pArzva meM hai aura dUsarI bAhA eravatakSetrastha sUrya ke dvArA kI gai utara pArzva meM hai / isa taraha meru ke do pAvoM meM do bAhA hai / 'paNayAlIsaM joyaNasahassA AyAmeNaM' ina donoM bAhAoM kA AyAma 45-45 hajAra yojana kA hai ye donoM bAhA madhyavartI sumeru parvata se lagAkara donoM dakSiNa uttara ke bhAga meM 45 hajAra 45 hajAra yojana se ye vyavahita haiM kyoMki ye jambUdvIpa paryanta vyavasthita hai| dakSiNa uttara kI taraha pUrva pazcima bhAga meM bhI vAhA hai jaba vahAM do sUrya hote haiM taba yaha AyAma hotA hai / yaha sUtra jambUdvIpa -gata AyAma kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye lavaNa samudra meM to inakA yaha AyAma 33 hajAra tIna sau 33 yojana se adhika hai yaha ekatra se milita kiyA gayA inakA parimANa 78 hajAra tIna sau Adi rUpa ho jAtA hai isa bAtako sUtrakAra svayaM hI Age kahanevAle haiM ataH vahI para yaha prakaTa kiyA jAyegA / AmAM eka bAhA bharatakSetrastha sUrya vaDe karavAmAM AvelI dakSiNapArzvamAM che ane bIjI mahA Aratrata kSetrastha sU vaDe karavAmAM AvelI uttarapArzvamAM che. A pramANe merumAM e mA. 'paNayAlIsa joyaNasahassAI AyAmeNaM' se janne mahAna AyAma 45-45 hajAra yeAjana jeTale che. e banne mAhAe madhyavatI sumeruparyaMtathI mAMDIne dakSiNa uttaranA bhAgamAM 45 hajAra-45 hajAra ceAjanathI e vyavahita che. kemake ee mane jaMbudvIpa sudhI vyavasthita che. dakSiNa uttaranI jema pUrva pazcima bhAgamAM paNa mAhA che. jyAre tyAM e sUryo che, tyAre A AyAma haiAya che. A sUtra ja budvIpa gata AyAmanI apekSAe kahevAmAM Avela che. Ama jANavuM joie. lavaNusamudramAM te emanA A AyAma 33 hajAra tradegse 33OM ceAjana karatAM vadhAre che, A badhAne ekaDA karIne meLava ja0 12 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamIpaprAtiko samprati anavasthita bAhA svarUpaM darzayitamAha-'duve ya NaM' itpAdi, 'duve ya NaM tIse bAhAo aNavaTiyAbho havaMti' dve ca tasyA bAhe anavasthite bhavataH, tasyA ekaikasyA svApakSetrasaMsthite dve ca bAhe anvasthite-aniyataparimANe bhavataH pratimaNDalaM yathAyogaM dIyamAnavarddhamAnaparimANamatvAt / 'taM jahA-sababhatariyA ceva bAhA sababAhiriyA veva vAhA' sarvAbhyantarA caiva bAhA sarvabAhyA caitra bAhA tatra yA bAhA meruparvatapArthe viSkambhamadhikRtya bAhA sA sarvAbhyantarA bAhA, yA tu lavaNasamudradizi jambUdvIpaparyantamadhikRtya bAr3A sA sarvabAdyA bAhA, aobhayatrApi 'ceva' zabdau pratyekamanavasthitasvabhAvaprada. naparako, tAyAmo dakSiNottarAyatatayA jJAtavyaH, viSkambhastu pUrvAyatatayeti / saMpratisarvAbhyantarabAhAyAH parimANaM darzayitumAha-'tIse gaM' ityAdi, 'tIseNaM sababhaMtariyA bAhA maMdarapabvayaM teNaM Nava joyaNasahassAI cattAri chalasIe joyaNasara Nava ya dasabhAe parikkhe aba sUtrakAra anavasthita yAhA kA svarUpa prakaTa karate hue kahate haiM 'duveghaNaM tIse bAhAo aNavaTThiyAo havaMti usa eka eka tApakSetra saMsthiti ke bo cAhA anavasthita hai-niyata parimANavAle nahIM haiN| kyoMki pratimaNDala meM ye grathAyogya hIyamAna varddhamAna parimANavAle haiN| 'taM jahA sakabhatariyA ceva grAhA savvavAhiriyA ceva bAhA' ve do bAhA isa prakAra se haiM- eka samayatarAmAhA aura dUsarI sarva bAhyA, bAhya jo vAhA meru parvata ke pArzva meM viSkasma kI apekSA se hai vaha sarvAbhyantara vAhA hai aura jo lavaNa samudra kI dizA meM jambUdvIpa paryanta kI apekSA lekara hai vaha sarva bAhyAvAhA hai yahAM jo donoM jagaha 'ceva' zabda kA prayoga kiyAgayA hai vaha pratyeka meM anavasthita svabhAva kA pradarzana karane ke liye kiyA gayA hai dakSiNa uttara taka ye lambe haiM pUrva pazcima taka ye caur3e haiM 'tIse sababhatariyA bAhA maMdarapavvayaMteNaM Nava joyaNa shvAmAM AveluM emanuM parimANa 78 hajAra 300 vagere rUpamAM thaI jAya che. A vAtane sUtrakAra pote ja AgaLa kahevAnA che. ethI tyAMja A saMbaMdhamAM spaSTatA karavAmAM Avaze. have sUtrakAra anavasthita bAhAnA svarUpanA saMbaMdhamAM spaSTatA karatAM kahe che'duve ya NaM tIse bAhAo aNavadriyAo havaMti' te 4-4 tApakSetra sthitinI yo maahaas| anavasthita che. te niyata parimANavALI nathI. kemake pratimaMDaLamAM eo yathAyogya dIyamAna-bhAna parimANavANI che. 'taM jahA savvabhatariyA ceva bAhA savva bAhiriyA ceva bAhA' te me maahaa| // prabhArI cha-me4 sAsya-ta2 mA / ana mI sarva bAhyA bAhA. je bAhA meruparvatanA pAzvamAM vidhvaMbhanI apekSAe che te sarva bAhyA bAhA che. ahIM je banne sthAna para reva' zabdane praga karavAmAM Avela che, te darekamAM anavasthita svabhAvanuM pradarzana karavA mATe karavAmAM Ave che. dakSiNa uttara sudhI amAvI cha, pUrva-pazcima sudhI prem| 53 // che. 'tIse savvabbhaMtariyA bAhA maMdara , Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAkSikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam veNaM tasyAzca khalu sarvAbhyantarA bAhA mandaraparvatAntena navayojanasahasrANi cakhAriSaDazIti thojanazatAni navaca dezabhAgAn yojanasya parikSepeNa. tatra tasyA ekaikasyA stApakSetrasaMsthite yA~ sarvAbhyantarA bAhA sA mandaraparvataparyante-merugirisamIpe navayojanasahasrANi SaDa. zItyadhikAni catvAri yojanazatAni nava ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa bhavati, etAdRza parimANaM parikSepataH sarvAbhyantarabAhAyA bhavatIti tatrotpattiM darzayituM praznayana prAha-'esa meM ityAdi. 'esa NaM bhaMte' eSaH khalu bhadanta ! he bhadanta ! anantarapUrvakathitapramANaH 'pari khetravise se' parikSepavizeSaH 'ko Ahietti vaenjA' kuta:-kasmAt kAraNAt evaM pramANa AkhyAtaH kathitaH nAdhiko na vA hInaH kathaM / kathita iti vadediti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM maMdarassa parikkheve' yo'yaM khalu mandarasya meruparvatasya parikSepaH 'taM parikkhevaM tihiM guNittA' taM mandaraparikSepaM trimi:-saMkhyAyaNa guNayitvA-jyotizAstrapratipAditaparibhASAvizeSeNa guNanaM kRtvA 'dasahi chettA' dazarmicchitvA-dazasaMkhyayA bhAgaM datvA etadeva paryAyeNa punarapi kathayati-'desahi mAge hIramANe dazabhirbhAge hriyamANe sati 'esa parikveravisese Ahietti vae jA' epaH parikSepavizeSaH ssAI cattAri chalasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe parikkheveNaM' inameM jo eka eka tApakSetra sasthiti kI sarvAbhyantara yAhA hai vaha mandara parvata ke anta meM meru giri ke samIpa meM-9 hajAra cArasau 86 yojana kI parikSepavAlI hai 'esaNaM bhaMte ! parikkhevavisese ko Ahietti vaejjA' he bhadanta ! parikSepe kI apekSA sarvAbhyantara bAhA kA yaha pramANa kaise kahA gayA hai yaha mujhako kaho isake uttarameM prabhu zrI kahate haiM parikSepakA yaha pramANa isa prakAra se kahA gayA hai suno-'goyamA! jeNaM maMdassa parikkheve taM tihiM guNettA dasahiM chettA dasahi bhAge hIramANe esa parikkhevavisese Ahietti vaejjA' he gautama! maMdaraparvata kA jo parikSepa hai use tIna se guNita kre| aura phira use guNana phala meM darzaka bhAga dedo taba isake parikSepakA pramANa nikala AtA hai aisA ziSyoM ko sapavyayaMteNaM Nava joyaNasahassAiM cattAri chalasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe parikkheveNaM' emAM je eka eka tApakSetra saMsthitinI sarvAtyaMtara bAhA che, te maMdara parvatanA aMtamAM bhagavanI pAse 8 MP yArase 866. yona sI parikSepavANI che. 'esa bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahietti vaejjA' mahata! parikSapanI apekSA sAlayatara bahAnuM A pramANa kevI rIte kahevAmAM AveluM che? te mane kahe. enA javAbamAM prabhu 43 cha-parikSepamA pramANa mA pramANe vAmAM Ave che. so -'goyamA ! jeNe maMdaspta parikkheve taM parikkhe tihiM guNettA dasahi chettA dasahi bhAge hIramANe esa parikkhevavisese Ahietti vaejjA' he gautama ! 125 tanA 2 parikSa5 cha, tene zuthI guNita kare ane pachI te guNanaphaLamAM dazane bhAgAkAra kare tethI AnA parikSepaNuM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ammUdvIpaprAptisUtra AkhyAta iti vadet-svaziSyebhyaH pratipAdayet, ayaM bhAva:-mandaraparvatena pratihanyamAna sUryasyAtapaH mandaraparvatasya ya: paridhistaM parikSipya sthita iti merusamIpe'bhyantaratApakSetraviSkambhacintA kriyate nanu evaM sati sarvo'pi mandarasya paridhiH satrayoviMzati SaTzatAdhikaikatriMzatsahasra 31623 yojanamAnaH, aspa tApakSetrasya viSkambhatAmApadyeta iti cedatrocyate, sarvAbhyantaramaNDale vartamAnaH sUryaH dIptalezyAkatvAt jambUdvIpacakravAlasya yatra tatra pradeze tattat cakravAlakSetrAnusAreNa trIn dazabhAgAn prakAzayati trayANAM dazabhAgAnAM saMkalane (mIlane) yAvatpramANaM kSetra tAvatparyantaM tApayatItyarthaH / athaivaM sati mujhe meruparvata paridheryat triguNI karaNaM kRtaM tat kimarthaM dazabhAgAnAM tridhA guNanenaiva caritArthatvAditi cedatrocyate-ziSyANAM sukhAvabodhAya tathAkaraNasya AvazyakatyAditi nanu dazabhirbhAgakaraNe majhanA cAhiye-isakA bhAva aisA hai-mandara parvata ke sAtha TakarAtA huA sUryAtapamaMdara parvata kI jo paridhi hai use gheraletA haiM ataH meru ke samIpa meM Abhyantara tApakSetra ke viSkambha kA vicAra kiyA gayA hai| zaMkA-to phira isa taraha ke vicAra karane para kI jitanI bhI paridhi hai vaha taba 31623 yojana kI hai aura yaha isa tApakSetra ke viSkambha rUpa ho jAvegI? ko isakA uttara aisA hai ki sarvAbhyantara meM vartamAna sUrya dIptalezyAvAlA hone se jambUdvIpa cakravAlA ke idhara udhara ke pradeza meM usa usa cakravAla kSetra ke anusAra bhAgoM ko prakAzita karatA hai. bhAgoM kI saMkalanA meM jitane pramANavAlA kSetra hotA hai utane kSetra ko vaha prakAzita karatA hai, isa prakAra hone para mUla meM jo meru parvata kI paridhi ko tiguNita karane kI bAta kahI gaI hai vaha phira kisa lie kahI gaI hai kyoM ki 10 bhAgoM ko tiguNA karane para vaha caritArtha ho jAtI hai to isa zaMkA kA uttara aisA hai ki ziSya janoM ko isa bAta pramANa nIkaLI Avaze. A pramANe zine samajAvavA joIe. Ane bhAva A pramANe che-maMdara parvatanI sAthe athaDAte sUryAtapa maMdara parvatanI je paridhi che tene AvRta karI le che. ethI merunI pAse AvyaMtara tApa-kSetranA viThaMbhane vicAra karavAmAM Avela che. zaMkA-to pachI A jAtano vicAra karavAthI merunI jeTalI paridhi che te kula 31623 jana jeTalI che ane A paridhi A tApakSetranA mATe vidhvaMbharUpa thaI jaze? te Ane javAba A pramANe che ke sarvAtyaMtamAM vartamAna sUryadIpta vezyAvALo hevAthI jaMbudvIpa cakravAlanI Asa-pAsanA pradezamAM tat tata cakravAlakSetra mujaba , bhAgone prakAzita kare che . bhAganI saMkalanAmAM jeTalA pramANuvALuM kSetra hoya teTalA kSetrane te prakAzita kare che. A pramANe thavAthI mULamAM je meruparvatanI paridhine triguNita karavAnI vAta kahevAmAM AvI che. te zA mATe kahevAmAM AvI che? kemake 10 bhAgene triguNita karavAthI te caritArtha thaI jAya che. to A zaMkAno javAba A pramANe che ke ziSyone A vAtanuM jJAna sArI rIte thaI jAya eTalA mATe A pramANe kahevAmAM AvyuM che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam 93. ko heturiti cedatrocyate - jambUdvIpacakra vAlakSetrasya trayo bhAgA merorda kSaNapArzve, tasyaiva meroruttarapArzve ca trayo bhAgAH, meruparvatasya pUrvabhAge dvau dvau bhAgau ca pazcimataH, evaM sarveSAM bhAgAnAM saMkalane kRte sati daza bhAgA bhavanti, tatra bharatakSetre vartamAnaH sUryaH sarvAbhyantaramaNDale caran merordakSiNabhAgagatAn trIn bhAgAn prakAzayati svakIyatApena vyApnoti, trIn bhAgAn uttarasambandhinaH, yadA tu aivatagataH sUryo bhavati tadA dvau bhAgau pUrvasyAM rAtri bhavati, dvau bhAgau ca pazcimAyAM rAtrirbhavati, yathA yathAkrameNa dAkSiNAtya auttarAho vA sUryaH saMcarati, tathA tathA tayorapi sUryayostApakSetramagrato varddhate pRSThatazca hIyate / evaM krameNa saMcaraNasvabhAve tApakSetre yadA ekaH sUryaH pUrvasyAM dizi para sUryo'parasyAM dizi vartate tadA pUrvapazcima dizoH pratyekaM trIn bhAgAn tApakSetram dvau bhAgau dakSiNottarayoH kA jJAna acchI taraha se ho jAya isa ke liye aisA kahA gayA hai| zaMkA- daza se bhAga karanekA kyA kAraNa hai ? to isa sambadha meM aisA kahanA haiM ki jambUdvIpa cakravAla kSetra ke tIna bhAga meru ke dakSiNa pArzva meM haiM aura meru ke uttara parzva meM usake tIna bhAga haiM tathA meru ke pUrva bhAga meM do bhAga haiM aura pazcima meM do bhAga haiM isa taraha se ye saba bhAga 10 haiM ina meM se bharata kSetra meM vartamAna sUrya sarvAbhyantara maNDala meM calate samaya meru ke dakSiNa bhAga meM sthita 3 bhAgoM ko prakAzita karatA hai aura uttara sambandhI tIna bhAgoM ko prakAzita karatA hai aura jaba sUrya airavata kSetra gata hotA hai taba do bhAgoM taka pUrva dizA meM rAtri hotI hai aura do bhAgoM taka pazcima dizA meM rAtri hotI hai tathA jaba dakSiNa dizA meM aura uttara dizA meM sUrya kA saMcAra jaisA 2 kramazaH hotA hai usI 2 taraha se una donoM sUryo kA tApakSetra Age baDhatA jAtA hai aura pIche kama hotA hai isa taraha krama se tApa kSetra meM jaba eka sUrya pUrva dizA zakA dazanA je bhAgAkAra karavAmAM Avela che tenu zuM kAraNa che? A saMba"dhamAM Ama kahevu che ke jamUdrIpa cakravAla kSetranA traNa bhAgeA merunA dakSiNapAzva mAM che ane merunA uttarapA mAM tenA traNa bhAgeA che. temaja merunA pUrva bhAgamAM e bhAge che ane pazcimamAM e bhAge che. A pramANe e badhA bhAge 10 che. emAMthI bharakSetramAM vamAna sU sarvAbhya:taramaMDaLamAM gati karatI vakhate merunA dakSiNabhAgamAM sthita 3 bhAgene prakAzita kare che. ane uttara sa`baMdhI trajhu bhAgene prakAzita kare che ane jyAre sUrya' aravata kSetragata hAya che tyAre e bhAge sudho pUrvAdizAmAM rAta haiAya che ane be bhAga sudhI pazcimadizAmAM rAta hAya che temaja jayAre dakSiNa dizAmAM ane uttaradizAmAM sUryanuM saMcaraNu jema-jema kramazaH thAya che tema tema te anne sUryAMnu tApakSetra AgaLa vadhatu jAya che ane pAchaLa ochA thatA jAya che. A pramANe kramathya tApakSemAM jyAre eka sUrya pUrvadizAmAM hoya che ane bIjo sUya pazcimardizAmAM DAya che tyAre pUrva-pazcimadizAmAM darekamAM traNa-traNa bhAgo Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratiro pratyeka rAtribhavati iti // gaNitaprayogastu ityam tatra meruparvatasyaM vyAso dazasahastra 10000 yojanapramANaH, eSAM ca varga: dasakoTayaH 100000000 tato dazabhirguNite sati jAtaM koTizatam 100000000, asya vargamUlAnayate labdhAni ekatriMzad yojana sahasrANi paTUzatAni trayoviMzatyadhikAni 31623, eSAM rAziH tribhirguNyate, jAtAni caturnavati sahasrANi aSTauzatAni ekonasaptatyadhikAni 94869, epaM dazabhirbhAge kRte sati labdhAni nava yojanasahasrANi cakhArizatAni SaDazItyadhikAni nava ca dazabhAgAH yojanasya 9486, yojanasyeti // sarvAbhyantaravAhAyAH pramANaM darzayitvA sarvabAhyavAhApramANaM darzayitumAha-tIseNaM' ityAdi, 'tIseNaM sambabAhiriyA bAhA' tasyAH tApakSetrasaMsthiteH khalu sarvabAhyA bAhA 'lavaNasamudaMteNaM' lavaNasamudrAntena lavaNasamudrasya ante-samIpe 'cauNavaI joyaNasahassAI caturnavati yojanasahasrANi 'aTThasaTe joyaNasae' aSTau SaSTiH yojanazatAni SaSTaya dhikAni aSTau yojanazatAni 'cattAri dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM' caturazca dazabhAgAn yojanasya parimeM hotA hai aura dUsarA sUrya pazcima dizA meM hotA hai taba pUrva pazcima dizA meM pratyeka meM tIna tIna bhAga taka tApa kSetra hotA hai aura dakSiNa uttara ke do bhAga taka pratyeka bhAga meM rAtri hotI hai| gaNita kA prayoga isa prakAra se hai-meha parvata kA vyAsa 10000 daza hajAra yojana kahA hai isakA varga 100000000 daza karoDa itanA hotA hai isa meM daza kA guNA karane para 1000000000 itanI rAzi AtI hai isa rAzi kA varga mUla nikAlane para 31623 labdha hote haiM hana meM 3 se guNA karane para 94869 Ate haiM phira inameM 10 kA bhAga dene para 9486, yojana AjAte haiN| aba sarvabAhya kA pramANa sUtrakAra prakaTa karate hue kahate haiM-'tIse gaM savvavAhiriyA bAhA' usa tApakSetra saMsthiti kI jo sarvavAya bAhA hai vaha 'lavaNasamudaMteNaM cauNavaI joyaNasahassAiM aTThasaThe jAyaNasae cattArI dasa bhAe jAyaNassa parikkheveNaM) lavaNasamudra ke anta me 94860 yojana ke sudhI tApakSetra hoya che ane kakSiNa uttaranA be bhAga sudhI dareka bhAgamAM rAta hoya che. gaNitano prayAga A pramANe che-meruparvatane vyAsa-10000 daza hajAra jana jeTaluM che. A varga 100000000 dazakaroDa jeTaluM che. AmAM dazane guNAkAra karavAmAM Ave to 1000000000 eka abaja jeTalI rAzi Ave che. A rAzine vargamUla kADhIe te 1923 labdha hoya che. AmAM traNathI guNAkAra karavAmAM Ave te 84869 Ave che pachI emAM 10 ne bhAga karavAthI 9486% yejana Ave che. have sarvabAhyanuM pramANa sUtrakAra prakaTa kare cha. t| 4 cha-'tIseNaM savvayAhiriyA bAhA te tApakSetra sthitinI 2 sa mA mAra ta 'laSaNasamudaMteNaM cauNavaI joyaNa sahaslAI aTusaTe joyaNasae cattAri sabhAra joyaNassa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 7 tApakSetra saMsthitinirUpaNam kSepeNa caturnavati sahasrANi SaSTyadhikAni aSTau zatAni caturazca dazabhAgAn 94860 yojanasya parikSepeNa bhavati ityarthaH / samprati - etAdRzaparikSepasaMkhyAyA upapAdakaM sUtramAha'se NaM bhaMte ! ityAdi se NaM bhaMte ! parikkhevavisesaM' saH anantarapUrvoktaH sarvabAhya bAhA parikSepavizeSaH khalu bhadanta ! 'kao Ahie ti vaejjA' kutaH - kasmAt kAraNa vizeSAm evaM prakAreNAkhyAtaH, iti gautamo vadet, gautamasyaitAdRzaH praznaH iti, bhagavAnAha - 'goyamA !' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM jaMbuDIvassa parikkheve' yo'yaM jambUdvIpasya khalu parikSepaH- paridhiH 'taM parikkhevaM tihiM guNettA' taM jambUdvIpasya parikSepaM tribhirguNatvA-trikhyayA tasya guNanaM kRtvA 'dasahi chetA' dazabhicchitvA - dazasaMkhyayA bhAgaM datvA, idameva vastu punarapi paryAyazabdenAha - 'dasahi' ityAdi, 'dasahi bhAge hIramANe' dazabhirbhAge hriyamANe kSati 'esa NaM parikkhevavisese Ahietti vaejjA' eSo'nantarapUrvoktaH parikSepavizeSa AkhyAtaH pratipAdito mayA varddhamAnasvAminA tathA anyairapi tIrthakarairAdinAthaprabhRtibhiriti vadet svaziSyebhyaH pratipAdayediti / ayaM bhAvaH - tApakSetrasya paramaviSkambhaH pratipAdanIyaH saca jambUdvIpaparyanta iti tatparidhiH sthApyaH yojana 316227 kroza 3 dhanUMSi 128 aGggulam 13-ardhAGgulam 1 - etAvatA yojanamekaM kiJcinnyUnamiti vyavahArataH ke parikSepa vAlI hai isakA aisA pramANa kaise AtA hai ? 'seNaM bhaMte ! parikkhevisese kao Ahie tibaejjA' yahI bAta gautama ne isasUtra dvArA pUchI hai isa ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! jaM NaM jaMbuddIbassa parikkhevaM taM pari kkhevaM tihiM guNejjA' he gautama! jambUdvIpa kA jo parikSepa hai use tIna se guNita karo aura guNita karake 'dasahiM letA' Agata rAzi ke 10 cheda karoarthAt 'dasahiM bhAge hIramANe' 10 kA usa meM bhAga do 'esaNaM parikkhevavisese Ahie ti vaejjA' taba yaha pUrvokta parikSetra kA pramANa nikalatA hai aisA ziSya se kahanA cAhiye isakA tAtparya aisA hai jabUdvIpa kI paridhi kA pramANa 316227 yojana 3 koza 128 dhanuSa aura 13|| aMgulakA hai / isa taraha ki parikkheveNaM' savAbhusabhudranA saMtamA 84860 yona neTalA parikSeSavAlI prabhAvI rIte Ave che ? 'se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao AhietivarajjA' yetha bAta gautamasvAbhIme A sUtra vaDe cUDI che. senA bhavAmabhAM alu madhe 'goyamA ! jaM NaM jaMbuddIvarasa parikkhevaM taM parivakhevaM tihiM guNejjA' he gautama! dropanAle parikSeSa che. tene Desthita haro, bhane guthita harIne 'dasahiM chettA' lAgata rAzinA 10 cher3a 40 bheTase 8 'dasahi bhAge hIrayANe' 10 thI lAz2Ara 42 / 'esaNaM parik vevavisese Ahie zivajJA' tyAre A pUrvokta parikSepanuM pramANa nIkaLI Ave che. A pramANe ziSyane kahevu joIe. tApaya A pramANe che ke jamUdrIpanI paridhinuM pramANa 316227 ceAjana rU gAu, 128 dhanuSa ane 135 aMzula jeTaluM che. ethI phicinsUna ceAjana eka prA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprAptisUtre pUrNa vivakSya te sAMzarAzito niraMzarAzergaNitasya sulabhatvAt, tato jAtam 316228, etat triguNitaM kriyate, tadA jAtAH navalakSAH aSTacatvAriMzatsahasrANi SaTzatAni caturazItyadhikAni 948684, eteSAM dazabhirbhAge kRte labdhAni caturnavatiryojanasahasrANi aSTauM zatAni aSTaSaSTayadhikAni catvArazca dazabhAgA yojanasya 94868.. // samprati sAmastyena-sarvarUpeNa AyAmata stApakSetraparimANaM jJAtuM praznayamAha-'tayANaM bhaMte ! tAvakkhitte kevaiyaM' ityAdi, 'tayANaM bhaMte ! tAvakkhitte kevaiyaM AyAmeNaM pannase' yadA khalu bhadanta ! etAvAn tApakSetrasya paramo viSkambhaH tadA khalu bhadanta ! tApakSetra sAmastyena dakSiNottarAyatatayA kiyatpramANakam AyAmena daivyeNa prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAi-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThahattari joyaNasahassAI' aSTasaptati yojanasahasrANi 'tiNNi ya tettIse joyaNasae' trINi ca trayastriMzada yojanazatAni prayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni ityarthaH 'joyaNasta tibhAgaM ca' yojanasyaikasya tri. zcinyUna yojana eka pUrA hI yojana vyavahAra se mAnalenA cAhiye aMza rAzi se niraMza rAzikA gaNita sulabha hotA hai taba 316228 yojana pUre ho jAte haiM ise tiguNita karane para 948684 kI saMkhyA AtI hai isa saMkhyA meM 10 kA bhAga dene para 94868 bhAjana phala AtA hai| aba sampUrNa rUpa se AyAma kI apekSA tApa kSetra ke parimANa ko jAnane ke liye gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'tayANaM bhaMte ! tAva kkhitte kevaiyaM AyAneNaM pannate' he bhadanta ! jaba itanA tApakSetrakA parama viSkambha hai to tApakSetra sampUrNa rUpa se dakSiNa uttara taka lambA hone ke kAraNa AyAma kI apekSA kitane pramANa vAlA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! aTTa hattarI joyaNa sahassAI tiNi ya tettIse joyaNasae joyaNassa tibhAgaMca' he gautama !tApa kSetra AyAma kI apekSA 78333 yojana pramANa hai inameM 45 hajAra yojana to dvIpa jana jeTaluM pramANa vyavahAramAM mAnI levuM joIe. aMza rAzithI niraMza rAzinuM gaNita sulabha hoya che. tyAre 316228 jana pUrA thaI jAya che. Ane triguti karavAthI 948684 jeTalI saMkhyA Ave che. A saMkhyAmAM 10 ne bhAgAkAra karavAthI 848984AsanaNa Ave che. have saMpUrNa rUpamAM AyAmanI apekSAe tApatranA pariNAmane jANavA mATe gautama svAmI prabhuna tanI prazna ye che-'tayANaM bhaMte ! tAvakkhitte kevaiyaM AyAmeNaM pannatte' he bhadaMta! jyAre ATale tApakSetrane paramavikebha che te tApekSetra saMpUrNa rUpamAM dakSiNa uttara sudhI dIgha levAthI AyAmanI apekSAe keTalA pramANavALe che? enAM javAbamAM prabhu 43 cha-'goyamA ! adRhattari joyaNasahassAI tiNNi ya tettIse joyaNasae joyaNassa ti mA " he gautama! tApakSetra AyAmanI apekSAe 783333 ejana pramANe che. emAM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAcikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam bhAgaM ca 'AyAmeNaM pannatte' AyAmena-daryeNa prajJaptaM kathitam, aSTa saptati sahasrANi trayavi. zadadhikAni trINi yojanazatAni ekasya yojanasya tribhAga 78333, yojanasyAyAmena bhavatI yarthaH, tatra paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi dvIpagatAni, trayastriMzada yojanasahasrANi zrINi ca yojanazatAni trayastriMzadadhikAni, upari ca yojanasya tribhAgayuktAni lavaNasamudragatAni dvayoH saMkalanAyAM yathoktaM 78333, yojanasya mAnaM bhavati, idaM ca dakSiNo. tarata AyAmaparimANamavasthitaM na kutrApi maNDalAcAre viparipattateti // ___ amumevArtha dRDhIkartamAi-'merussa majjhayAre' ityAdi, 'merussa majjhayAre' merotha madhyakAre 'jAva ya lavaNassa ruMdachambhAge' yAvaca lavaNasya ruMdapaibhAgaH 'tAvAyAmo eso' tApAyAma eSaH 'sagaDDaddhI saMThio niyamA' zakaTodi saMsthito niyamAt, ayamarthaH, atra khalu mandaraparvatena sUryaprakAzaH pratihanyamAno bhavatIti, ekasya matam, meruNA sUryaprakAzo na pratihanyate ityaparasya matam, tatrAdhamate iyam sampratirUpAgAthA-itthaM vyAkhyAyate, madhyakAre, tatra karaNaM kAraH madhye kAro madhya kAraH madhye karaNaM mero stasmin sati, cakravAlakSetratvAta tApakSetrasya madhye meruM kRtvetyarthaH, yAvallavaNasamudrasya runda SaDbhAgaH rundasya-handatAyA vistArasya kavaNasamudrasya yo vistAra stAdRzavistArasya yaH SaDbhAgaH paSTho bhAgaH eSaH-etAvatpramANa: tApasya-tApakSetrasya AyAmo dairghyam, tatra meruparvatAdArabhya jambUdvIpaparyantaM yAvat pazcacatvAgata hai aura bAkI 33333 lavaNa samudra gata hai| ina donoM ke milA dene para 78333% yojana ho jAte haiN| yaha jo dakSiNa utsara meM AyAma kA parimANa prakaTa kiyA gayA hai vaha avasthita parimANa prakaTa kiyA gayA hai kyoMki yaha parimANa kahIM para bhI maNDalAcAra meM ghaTatA baDhatA nahIM hai / isI bAtako dRDha karane ke liye 'merussa majjhayAre jAva ya lavaNassa ruMdachanbhAge tAvAyAmo eso sagaDaddhI saMThiyo niyamA' sUtrakAra ne yaha kathana kiyA hai isakA bhAva aisA hai ki mandara parvata se sUrya prakAza pratihanyamAna hotA hai aisA kisI 2 kA mata hai aura kisI kisI kA aisA mata hai ki meru se sUrya prakAza pratihanyamAna nahIM hotA hai aba prathama mata ke anusAra isa gAthA kA bhAga isa prakAra se hai-ki-meru parvata se lekara 4 ha. 2 jana te dvIpagata che ane zeSa 33333 lavaNasamudra-gata che. e bannene ekatra karIe te 783333 ejana thAya che. A je dakSiNa uttaramAM AyAmanuM pariNAma prakaTa karavAmAM AveluM che. te avasthita parimANa prakaTa karavAmAM AveluM che, kemake A pariNAma keI paNa sthAne maMDalAcAramAM vadhAre ke kama thatuM nathI. A vAtane daDha karavA bhATe merussa majjhayAre jAva ya lavaNassa ruMdachanbhAge tAvAyAmo eso sagaDuddhI saMThiyo niyamA' sUtradhAre mA 4thana yuche-mAnI mA mA prabhArI cha , maha25 tathA sUrya prakAza pratihanyamAna thAya che. Avo keTalAkane mata che. ane keTalAka A pramANe paNa vicAre che ke meruthI sUryaprakAza pratihanyamAna thatuM nathI. have prathama mata mujaba A Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 98 riMzad yojanasahasrANi tathA - lavaNasamudrasya vistAro dvau yojanalakSau tayoH SaSTho bhAgaH, trayastriMzad] yojanasahasrANi trayastriMzadadhikAni trINi yo janazatAni eko yojanasya tribhAgaH, iti rUpaH, tat ubhayoH parimANayoH saMkalane bhavati 78333 yojanasya yathokta AyAma - parimANa iti / eSa AyAmo niyamAt zakaToddhi saMsthitaH zakaToddhisaMsthAnaH antaH saMkucito bahirvistRto bhavatIti tenAsya tulyateti // yasya mate meruparvatena sUryasya prakAzo na pratihanyate iti teSAmarthAntarasucanAya iyaM gAthA evaM vyAkhyeyA, tathAhi - mero : - meruparvatasya madhyabhAgo maMdarA yAvat calavaNarundatAyAH SaDbhAgaH etena mandaraparvatArddha sambandhi pazcAzad yojanarAzau prakSipyante tato jAyate tryazIti sahasrayojanAni trayastriMzadadhikAni Ni yojanazatAni eka yojanasya tribhAgaH 83333 / etanmate mandaraparvatagatakandarAdInAmapi antaH prakAzaH syAditi labhyate / bAhara jambUdvIpa paryanta 45 hajAra yojana kA vistAra hai aura lavaNa samudra kA vistAra do lAkha yojana kA hai ina donoM kA chaThA bhAga 33333 ] yojana rUpa hai donoM parimANoM ko joDane para 78333 yojana kA AyAma parimANa AjAtA hai / yaha jo AyAma hai vaha zakaTa kI dhurA kA jaisA AkAra hotA hai niyama se vaise hI AkAra kA hai isa taraha yaha bhItara meM saMkucita aura meM vistRta hotA hai isI kAraNa zakaTa kI dhurA ke sAtha isakI samAnatA prakaTa kI gaI hai| jisake mana meM meru parvata se sUrya kA prakAza pratihanya mAna nahIM hotA hai usakI mAnyatA ke anusAra isa gadhA kA bhAva aisA hai meru parvata kA madhya bhAga maMdarArdha aura lavaNa samudra kI rundatA - vistAra kA chaThA bhAga ye saba mandara parvata sambandhI paJcAzat yojana rAzi meM joDa diye jAte hai taba 83333 yojana Ate haiM isa mata ke anusAra mandara parvata gata kandarAdi koM ke bhItara bhI prakAza hotA hai aisA phalitArtha nikalatA hai| isa prakAra gAthA A pramANe che ke meruparvatathI mAMDIne jamUdrIpa sudhI 45 hajAra ceAjana vistAra thAya che ane lavaNusamudranA vistAra be lAkha ceAjana jeTale che. e bannene SaSThamAMza 33333' ceAjana che. banne parimANAnA saravALA karavAthI 78333 ceAjana jeTalu AyAma parimANu AvI jAya che. A je AyAma che te zakaTanI dhurAnA je pramANe AkAra hAya che tevA ja prakAranA AkAranA che. A pramANe A aMdara saMkucita ane mahAra vistRta hAya che. mATe zakaTanI dhurA sAthe AnI tulanA karavAmAM AvI che. jenA matamAM meruparyaMtathI sUya nA prakAza pratihatyamAna thatu nathI, tenI mAnyatA mujaba A gAthAnA bhAva A pramANe che-meruparyaMtanA madhyabhAga maMdarA ane lavaNusamudranI Tu iMtA-vistAranA SaSThabhAga ce badhA maDharapa saMbadhI pacAzat ceAjana rAzimAM joDavAmAM Ave che. tyAre 83333' ceAjana Ave che. A mata mujaba maMdarapatagata ka MdarAdinI aMdara paNa prakAza hAya che, evA phalitAM nIkaLe che, A pramANe sarvAbhya taramaMDaLamAM tApakSetra saMsthitinu Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam tadanena prakAreNa sarvAbhyantaramaNDa le tApakSetrasaMsthitiH pratipAditA, samprati-prakAzasya prazvAbhAvitvAt prakAzavirodhitvAca sarvAbhyantaramaNDale'ndhakArasthitiM jJAtuM praznayamAha-'tayANaM bhaMte' ityAdi, 'tayA NaM bhaMte' tadA-sarvAbhyantaramaNDalasaJcaraNakAle karkasaMkrAntidivase khalu bhadanta ! 'ki saMThiyA aMdhayArasaMThiI panattA' kiM saMsthitA-kimAkAraka saMsthAnavatI andhakArasya-tamasaH saMsthiti:-saMsthAnaM prajJaptA kathiteti praznaH, yadyapi prakAza tamasI parasparaM viruddha iti tayoH sahAvasthAyitvavirodhAt samAnakAlInatvaM na saMbhavati tathApi avaziSTeSu catuSu jambUdvIpacakravAla dazabhAgeSu saMbhAvanAyA pRcchata AzayAt na ko'pi virodha iti / nanu prakAzAbhAvarUpasyAndhakArasya saMsthAnAbhAvena, andhakArasya saMsthAnaviSayakaH prazno'nupapanna iti cedatrocyate-tamAlamAlAvat zyAmalaM tamazcalati iti pratIteravASitasarvajanAnubhavasiddhatvenAsya andhakArasya paudugalikatvasiddhau andhakArasya saMsthAnaviSayakapraznasaMbhavAditi // se sarvAbhyantara maNDala meM tApakSetra saMsthiti kA pratipAdana kiyA aba prakAza kA virodhI jo prakAza ke bAda hone vAlA aMdhakAra hai usakI sthiti sarvAbhyantara maMDala meM jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-'tayANaM bhaMte !' he bhadanta ! sarvAbhyantara maNDala meM sacaraNa ke samaya meM karka saMkrAnti ke dina 'ki saMThiyA aMdhakArasaMThiI panattA' kisa AkAra ke saMsthAna vAlI andhakAra saMsthiti kahI gaI hai ? yadyapi prakAza aura andhakAra ye donoM paraspara meM viruddha hai ataH sahAvasthAyitva kA virodha ina meM hone ke kAraNa samAna kAlInatA ina meM saMbhavita nahIM hotI hai tathApi avaziSTa cAra jambUdvIpa ke cakravAla ke daza bhAgoM meM isakI saMbhAvanA hone se isa prakAra se pUchane meM koI virodha nahIM hai| zaMkA-andhakAra to prakAza ke abhAvarUpa hotA hai ataH isake saMsthAna ke viSaya meM pUchA gayA yaha prazna ThIka pratIta nahIM hotA hai kyoMki abhAva rUpa pratipAdana karavAmAM AvyuM. have prakAza virodhI ke je prakAza pachI astitvamAM Ave che eTale ke aMdhakAra, tenI sthitinuM sarvAdhaMtara maMDaLamAM jANavA mATe gautamasvAmI prabhune prazna 42 -'tayANaM bhaMte !' 8 mata ! satyata2 mA saya29] samaye / sI . tinA hivase 'kiM saMThiyA aMdhakArasaMThiI pannattA' cyA mA2nA saMsthAnavAjI mahArAnI saMsthiti kahevAmAM AvI che? je ke prakAza ane aMdhakAra eo bane paraspara viruddha che. etha sahAvasthAyitvano virodha e banemAM hovAthI samAna kAlInatA AmAM saMbhavita nathI. te paNa avaziSTa cAra jaMbudvIpanA cakravAlanA daza bhAgomAM AnI saMbhAvanA hovAthI A pramANe prazna karavAmAM koI paNa jAtane virodha nathI. zaMkA-aMdhakAra te prakAzanA abhAva rUpamAM hoya che. ethI AnA saMsthAnanI bAbatamAM pUchavAmAM Avela A prazna barAbara lAgatuM nathI, kemake abhAvarUpa padArthanA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 . . amvRddhIpapratisUna bhagavAnAha-'goramA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'uddhImuhakalaMbuA pupphasaMThANasaMThiyA aMdhakArasaMThiI pannattA' uddhvImukhakalambukA puSpasaMsthAnasaMsthitA andhakArasaMsthiti: prajJaptA, zakaTasya yA uddhI-dharI tadvat UrdhvamukhakalambukApuSpaM kadambapuSpaM tadvat saMsthAnaM tena saMsthAnena saMsthitA andhakArasya tamasaH saMsthitiH-saMsthAnam-prajJaptA-kayitA, ataeva 'aMto saMkuyA bAhiM vitthaDA' antaH saMkucitA, bahiH-bAhyabhAge vistRtA ityAdi, 'taM veva jAva' tadeva tApasaMsthityadhikAre yat kathitaM tadeva sarva jJAtavyam, kiyatparyantaM tApapadArtha kA koi AkAra ho nahIM hotA hai ? uttara-aisA kahanA ucita nahIM haikyoMki andhakAra abhAva rUpa padArtha nahIM haiM kintu prakAza kI taraha vaha bhI eka bhAva rUpa hI padArtha hai "tamAlamAlAvat nIlaM tamazcalati" tamAlamAlAkI taraha nIla rUpavAlA andhakAra calatA hai isa prakAra ko pratIti avAdha rUpa se samasta jIvoM ko usa sambandha meM hotI hai jainadarzanakAroMne andhakArako paudgalika padArtha mAnA hai ataH andhakAra meM bhI paudgalikapadArtha hone ke kAraNa saMsthAna viSayaka prazna karane meM koI bAdhA nahIM haiM ataH andhakAra ke saMsthAna ke sambandha meM prabhu kahate haiM (goyamA! uddhImuhakalaMdhuA puSphasaMThANasaMThiyA aMdhakAra saMThiI paNNattA) he gautama! andhakAra kA saMsthAna jaisA urdhvamukhakarake rakhe gaye kadamba puSpa kA saMsthAna hotA hai vaisA ho kahA gayA hai ataH yaha saMsthAna isakA zakaTa kI dhurA ke jaisA ho jAtA hai isa taraha isakA antaH saMsthAna (saMkRyA-bAhiM vitthaDA) saMkucita hotA hai aura bAhira meM vaha vistRta hotA hai (taMceva jova) ata eva tApa saMsthiti ke prakaraNa meM jaisA pahile kahA jAcukA hai vaisA hI vaha saba prakaraNa yahAM para bhI 'usakI do anavasthita bAhA hai eka jatanA mAra DAta nathI ? uttara-Ama kahevuM barAbara nathI kemake aMdhakAra abhAvarUpa padArtha nathI. paraMtu prAzanI mate 55 vApa35 5hAtha che. 'tamAlamAlAvat nIlaM tamazcalati' tmaasmAlAnI jema nIlarUpa yukta aMdhakAra cAle che. A pramANenI pratIti abAdhArUpe samasta ne A saMbaMdhamAM thAya che. jainadarzanakAroe aMdhakArane pIgalika gayo che. ethI aMdhakAramAM paNa pidugalika padArtha hevAne lIdhe saMsthAna viSayaka prazna karavAmAM kaI paNa jatanI mAyA nathI. methI mahAna saMsthAnanA samayamA prabhu cha 'goyamA ! uddhImuhakalaMbuA pupphasaMThANasaMThiyA aMdhakArasaThiI paNNattA' gautama ! bhAnu saMsthAna nema urvamukhanA rUpamAM mUkavAmAM Avela kadaMba puchapanuM saMsthAna hoya che, tevuM ja kahevAmAM AveluM che. ethI A saMsthAna AnuM zaTa dharAvat thaI jAya che. A pramANe AnuM santa: saMsthAna saMkuyA-bAhiM vitthaDA' sathita DAya che bhane mahAbhAta pitRta jaya hai. 'taM theva jAva' bheTamA bhATe 5 sthitinA 424 mA 2 pramANe pakSa vAmai Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam saMsthityadhikAroktaM grAhyaM tatrAha-jAva' iti, yAvatparyantam 'tIseNaM' ityAdi, yAvat zabdena 'aMto vRttA bahi vipulA antaH aGkamukhasaMsthitA vahiH zakaToddhImukhasaMsthitA, ubhayapAna tasyA dve bAhe avasthite bhavataH, paJcacatvAriMzat paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi AyAmena dve ca te bAhe anavasthite bhavataH tadyathA-sarvAbhyantarikA ca bAhA sarvebAhyA ca bAhA, etatparyantasya tApasaMsthityadhikAroktasya saMgrahaNaM bhavatIti / 'tIseNaM savvanbhaMtariyA bAhA' tasyA andhakArasaMsthiteH sarvAbhyantarikA bAhA 'maMdarapaJcataM teNa' mandaraparvatAnte-meruparvatasamIpe meruparvatadizItyarthaH 'chajjoyaNasahassAI' Sar3ayojanasahasrANi 'tiNNiya cauvI se joyaNasae' trINiva caturvizatiryojanazatAni caturvizatyadhikAni trINi yojanazatAni 'chacca dasabhAe joyaNassa, SaTU ca dazabhAgAn yojanasya 'parikkheveNaM ti' parikSepeNeti, tasyA andhakArasaMsthite sarvAbhyanyatarikA bAhA meruparvatadiziSaiyojanasahasrANi caturvizatyadhikAni triNI yojanazatAni SaT ca dazabhAgAn 6324, yojanAtya paridhinA bhvtiityrthH| kathametAdRzaM sarvAbhyantarabAhAyAH parikSepapramANaM bhavati tatra yuktiM sUtrakAraH svayameva darzayati-se gaM maMte' ityAdi, 'seNaM bhaMte ! parikkhevavisese' sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH 'ko pAhietti vaejjA' kutaH-kasmAt kAraNAt etAdRza prakAraka AkhyAta iti evaM prakAreNa sarvAbhyantara thAhA aura dUsarI sarvavAhya bAhA' yahAM taka kA grahaNa karalenA cAhiye-yahI saba-yAvaspada dvArA samajhAyA gayA hai (tIse NaM saLabhaMtariyA bAhA) usa andhakAra saMsthiti kI jo sarvAbhyantara thAhA hai vaha (maMdarapabvataMteNaM cha joyaNasahassAI cauvIse joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaMti) mandara parvata ke anta meM paridhi kI apekSA meruparvata ke samIpa meM-meruparvata kI dizA meM chaha hajAra tInasau cauvIsa yojana kI tathA eka yojana ke 10 bhAgoM meM cha bhAga pramANa hai itanA paridhi kA pramANa isakA kaise hotA hai ? yahI bAta gautamane prabhu se (seNaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahietti vaejjA) isa sUtrapATha dvArA pUchI hai-isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-(je Na AveluM che, tevuM ja A badhuM prakaraNa ahIM paNa tenI be anavasthita bahAe che, eka sarvAyaMtara bAhA ane bIjI sarva bAhya bAhA" ahIM sudhI grahaNa karI levuM ye mA madhu yAvat 54 pa samajavAmAM Ave che. 'tIseNaM sababhaMtariyA bAhA' ta ma 2 sasthitimA satyata2 mA / che, te 'maMdarapavyayaMteNaM cha joyaNasahassAI cavIse joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaMti' ma 125tinA paridhinI apekSAe meruparvatanI pAse meruparvatanI dizAmAM 6 hajAra traNase 24 jana jeTalI temaja eka jananA 10 bhAgamAM 6 bhAga pramANa che. ATaluM paridhinuM pramANa AnuM haivI zate thAya cha ? ye pAta gautabhAbhIse asune 'se bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahietti vaejjA' mA sUtrA6 43 pUchI che. senA sama pramuche-'jeNaM madarassa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ambUdvIpapratistra AkhyAta:-kathita iti gautamo badediti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM maMdarassa pavvayassa parikkheve' yo'yaM khalu mandaraparvatasya-merugireH pari* kSepaH-paridhiH 'taM maMdaraparikkhe' taM mandaraparikSepaM paridhim, trayoviMzati SaTzatAdhikaikatriMzayojanasahasra 31623 yojanapramANakam paridhim 'dohiM guNettA' dvAbhyAM guNayitvAdvi saMkhyayA guNanaM kRtvA sarvAbhyantaramaNDalasthe sUrye tApakSetrasaMvandhinAM trayANAm apAntarAle (madhyabhAge) rajanIkSetrasya dazabhAgadvaya pramANatvAt 'dasahiM chettA' dazabhicchitvA-dazasaMkhyayA bhAgaM datvA, etadeva paryAyazabdena punadarzayati-'dasahi bhAge hIramANe' dazabhirbhAge hiyamANe 'esaNaM parikkhevavisese Ahietti vae jA' eSaH pUrvoktaH parikSepavizeSaH-parighivizeSa AkhyAta:-kathita iti vadediti / sarvAbhyantarAndhakAravAhAyAH paridhi darzayitvA tasyA evAndhakArasaMsthiteH sarvabAhyabAhAyAH parikSepavizeSa darzayitumAha-'tIseNaM' ityAdi, 'tIseNaM sacabAhiriyA bAhA lavaNasamudaMteNa' tasyA andhakArasaMsthiteH sarvabAhyA bAhA lavaNasamudrAnte lavaNasamudasamIpe taddozItyarthaH 'tesaTThI joyaNasahassAI' triSaSTi yojanamaMdarassa pavvayassa parikkheve) he gautama ! maMdara parvata kA jo parikSepa-paridhikA pramANa 31623 yojana kA kahA gayA hai (taM maMdaraparikkhevaM) usa parimANa ko (dohiM guNesA) do se guNita karake kyoMki sarvAbhyantara maMDalastha sUrya ke honepara tApakSetra saMbandhI tInoM ke madhya bhAga meM rajanIkSetra kA pramANa hotA hai phira usa guNita rAzi meM (dasahiM chettA)10 kA bhAga dekarake (dasahi bhAge hIra. mANe) arthAt usake daza cheda karake (esaNaM parikkhevavisese pAhieti vaejjA) yaha pUrvokta 6324. pramANa paridhi kI apekSA andhakAra saMsthiti kA AjAtA hai sarvAbhyantara andhakAra bAhA kI paridhi prakaTa karake usI andhakAra saMsthiti kIjo sarvavAhya vAhA hai usake parikSepa vizeSa ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM-(tIsegaM samvabAhiriyA bAhA lavaNasamudaMteNaM) usa andhakAra saMsthiti kI sarvacAya pAhA lavaNasamudra ke anta meM-lavaNasamudra ke pAsa-usakI dizA pavvayassa parikkhe ve' he gautama ! ma425 tanA ra pariza5 me paricita prabhAra 31927 yona 43vAbhA mAvasa che. 'taM maMdaraparikkhe' te parimANuna 'dohiM guNettA' be saMkhyA vaDe guNita karIne-kemake sarvAtyaMtara maMDalastha sUrya jyAre thAya tyAre tA pakSetra saMbaMdhI traNenA madhyabhAgamAM rajanIkSetranuM pramANa hoya che-pachI te guNita rAzimAM sahi chettA' 10 // 42 4zata 'dasahiM bhAge hIramANe' meTa , 4sh-ch| zata 'esaNaM parikkhevavisese Ahietti vaejjA' 20 pUrvarita 6324 pramANa paridhinI apekSAe aMdhakAra saMsthitinuM AvI jAya che. sabhyantara aMdhakAra bahAnI paridhi prakaTa karIne teja aMdhakAra saMsthitinI je sarvabAhya bAhA che, tenA parikSepa vizeSa praTa 421 / bhATa sUtrA2 4 cha-'tIsegaM savva bAhiriyA bAhA lavaNasamudaMte te aMdhakAra saMsthitinI sarvabAhya bAhA lavaNasamudranA aMtamAM-lavaNasamudranI pAse tenI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam 103 sahasrANi 'doNiya paNayAle joyaNasae' dveca pazcacatvAriMzad yojanazate paJcacatvAriMzadaSikaM yojanazatadvayamityarthaH 'ucca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM' SaT ca dazabhAgAn yojanaparikSepeNa bhavati, tasyA andhakArasaMsthiteH sarvabAhya bAhA pUrvato'paratazca paramaviSkambhaH lavaNasamudrAnte tripaSTiM yojanasahasrANi dveca pazcacatvAriMzadadhike yojanazate SaTca 63245,. dazabhAgAn yojanaparikSepeNa-paridhinA bhvtiityrthH| kathametAdRzaH parikSepavizeSaH, tatra yukti svayameva sUtrakAraH prAha-'seNaM' ityAdi, 'se NaM bhaMte ! parikkhevavisese ko pAhieti vaejjA' so'yaM bhadanna! andhakArasaMsthiteH sarvabAhya zahAyA etAdRzaH parikSepavizeSa:paridhiH kutaH-kasmAt kAraNAt etAdRza AkhyAta iti vadet ityaM gautamasya praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva' yo'yaM jambUdvIpasya parikSepaH 316228 etAvatpramANakaH taM jambUdvIpaparikSepaM dvAbhyAM guNayitvA dazabhicchitvA dazabhirbhAge hriyamANe eSaH parikSepa meM haiM aura (tesaTThI joyaNasahassAI doNi ya paNayAle joyaNasae chacca dasa bhAe joyaNassa parikkheveNaM) isake parikSepa kA parimANa 63245 :- yojana kA hai yaha andhakAra saMsthiti kI sarvabAhaya bAhA pUrva se pazcima taka hai aura isakI paridhikA pramANa pUrvokta hai| (seNaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahie tivaejjA) aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! andhakAra saMsthiti kI sarvavAhaya bAhA kA itanA parikSepa vizeSa kisa kAraNa kahA gayA hai kahiye? uttara meM prabhu kahate haiM-(goyamA! he gautama! (je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva) jambUdvIpakA jo parikSepa 316228 yojana kA kahA gayA hai-use dviguNita karake usa meM 10 kA bhAga denA cAhiye isa taraha andha saMsthiti kI sarva bAhaya bAhA kA parikSepa nikala AtA hai aba tama andhakAra-ke AyAmAdi ko jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se prazna karate haiM zAmA che bhane 'tesadI joyaNasahassAI doNNi ya paNayAle joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM' mAnA pa2i25nu paribhAera 1324531. yauna 289 che. mA aMdhakAra saMsthitinI sarvabAhya bAhA pUrvathI pazcima sudhI che ane AnI paridhinuM pramANa pUrvarita cha 'se bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahieti vaejjA' gautamasvAmI prabhune A jAtane prazna karyo che ke-he bhadaMta! aMdhakAra saMsthitinI sarvabAhya bahAne ATale parikSepa vizeSa zA kAraNe kahevAmAM Avela che? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa !' 3 gautama ! 'je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva' jaMbadvIpane je parikSepa 316228 jana jeTaluM kahevAmAM Ave che-tene dviguNita karIne temAM 10 ne bhAgAkAra kare joIe. A pramANe aMdhakAra saMsthitinI sarvabAhya bahAne parikSepa nIkaLI Avaze. have tama-aMdhakAranA AyAmarinA saMbaMdhamAM jANavA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratirale vizeSa AkhyAta itivadet iti // ___ samprati-tamasa AyAmAdikaM jJAtuM praznayanAha-'tayANaM' ityAdi, 'tayANaM bhaMte ! aMdhayArekevaie AyAmeNaM pannatte' he bhadanta ! tadA sarvabhyantaramaNDalasazcarakAle andhakAraH kiyatA AyAmena-dairyeNa prajJapta:-kathita iti gautamasya praznaH,bhagAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'aTThahattara joyaNasahassAI' aSTa saptati yojanasahanANi 'tiNi ya tettIse joya jasae' zrINi ca yastriMzad yojanazatAni, prayastriMzadadhikAni trINi yojana zatAnItyarthaH, 'simAga ca AyA meNaM paNNate' tribhAgaM ca yojanasyAyAmena-deryeNa prajJapta:-kathitaH, andhakArastu aSTa saptatisahasrANi trayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni tribhAgaM caikasya yojanasya 78333, kena AyAmena prajJapta ityrthH| avasthitatApakSetra saMsthityAyAmavad atrApi AyAmo jJAtavyA, tena meruparvata saMbandhi paJcasahasrayojanAni adhikAni mantavyAni,sUryaprakAzAbhAvavati kSetre svabhAvata eva andhakAra sAmrAjyAt girikandarAdau tathA pratyakSato darzanAditi // ___ yathA pUrvAnupUrvI vyAkhyAnAGgaM tathaiva pazcAnupUrvI api vyAkhyAnAGgamiti kRtvA sampati(layANaM bhaMte / aMdhayAre kevaie AyAmeNaM paNNatte) he bhadanta sarvAbhyantara maMDala meM saMcakaraNa kAla meM andhakArakA AyAma kitanA kahA gayA hai ? isake utsara meM prabhu kahate haiM (goyamA ! aTTahattari joyaNasahassAI) he gautama ! 78 hajAra (tiNNi ya tettIse joyaNasae) 333 (tibhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte) yojana jitanA hai, avasthita tApakSetra kI saMsthiti ke AyAma kI taraha yahAM para bhI AyAma jAnanA cAhiye isa se meruparvata saMbaMdhi pAMca hajAra yojana adhika mAnanA cAhiye sUrya prakAzAbhAva vAle kSetra meM svabhAva se hI andhakAra kA sAmralpa hone se girikandarAdi koM meM-aisA pratyakSa se ho dekhA jAtA hai. jisa taraha pUrvAnupUrvI vyAkhyAnakA aGga hotA hai usI prakAra pazcAnupUrvI bhI vyAkhyAna kA aGga hai aisA samajhakara aba gautamasvAmI pazcAnupUrvI ke dvArA bhATe gautamasvAmI prabhune prazna 43 cha-'tayANaM bhaMte ! aMdhayAre kevaie AyAmeNaM paNNatte hai bhadaMta! sarvAyaMtara maMDaLamAM saMcaraNakALamAM aMdhakArano AyAma keTale kahevAmAM Avela che ? bhenA pakSamA prabhu De 2-'goyamA ! aduhattari joyaNasahassAI' gautama ! 78 tara 'tiNNi ya tettIse joyaNassa' 333 'tibhAgaM ca AyAmeNaM paNatte' 3 yozana sA che. avasthita tApakSetranI saMsthitinA AyAmanI jema ahIM paNa AyAma jANu joIe. AthI meruparvata saMbaMdhI pAMca hajAra cejane adhika mAnavA joIe. sUryaprakAzanA abhAvavALA kSetramAM svabhAvathI ja aMdhakAranuM sAmrAjya hovAthI giri kaMdarAdikamAM-A pramANe pratyakSa rUpamAM jovAmAM Ave che. je pramANe pUrvAnupUrvI vyAkhyAnanuM aMga hoya che, te pramANe pazcAnupUrvI paNa vyAkhyAnanuM aMga che, Ama samajIne have gautamasvAmI ! pazcAnupUrvI dvArA tApakSetranI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam pazcAnupUA tApakSetrapaMsthiti praSTuma ha-javANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sUrie' yadA khala bhadanta ! mayaH 'savvadhAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvabAhyamaNDalamuSasaMkramyasamprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tayANaM kiM saMThiA tAvavizvattasaMThiI ennattA' tadAtasmin jhAle ki saMsthitA kIdRzI tApakSetrasya saMsthitiH saMsthAna prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'go yamaH' ityAdi. 'goyamA' he gautama ! 'uddhI hakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiyA pannattA' UryamukhakalambukA puSpavadeva puSpa saMsthAnasaMsthitA prajJaptA 'taM ceva savvaM NeyadhvaM' tadeva sarvaM netavyam, ayaM bhAvaH-sarvAbhyanta maNDalasaMkramaNakAle yAdRzaM tApakSetrAdeH saMsthAna kathitam antaH saMkucitA bahi vistRtA antavRttA bahirvipulA ityAdikaM prakaraNasamAptiparyantaM tat sarvapatrApi pazcAnupUrvIprakaraNa tam jJAtavyam, bistarabhayA danupayogAzca na tatsarvamatra punakhyite, vizeSajighRkSubhiH svayamevohanIyamiti / yadatra pUrvaprakaraNApekSayA vailakSaNyaM tadda. tApa kSetrakI saMsthiti ke sambandha meM pUchate haiM (jazANaM bhaMte ! sarie savvabAhiriyaM maMDalaM ujasaMkamittA cAraM carai) he bhadanna ! jaba sUrya sarvabAda maMDalako prAptakara apanI gati karatA hai| tayA NaM kiM saMThigA sAvakvittasaMThii pannattA) taba-usa kAla-tApakSetra kI saMsthiti kaisI kahI gaI hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM (godhamA ! uddhImuTakalaMghuyApuppha saMThoNa saMThiyA pannattA) he gautama! urdhvamukha kiye gaye kadamba puSpa kA AkAra jaisA hotA hai usI taraha kA AkAra tApakSetra kI saMsthiti kA hotA hai| tAtparya isakA yahI hai ki sarvAbhyantara saMDala meM saMkramaNa kAla ke jaisA lArakSetrAdi kA saMsthAna kahA gayA hai-anta: saMkucita aura bAhara vistRta hAdi prakaraNako samApti paryanta vaha saba yahAM para bhI pazcAnupUrvI ke anusAra jAnalenA cAhiye vistAra hojAne ke bhaya se tathA anupayogI hone se vaha saba yahAM hama punaH nahIM likha rahe haiN| jAnane kI icchA vAloM ko vaha prakaraNa vahIM se samajha lenA cAhiye usa pUrva samitikA prazna 42-'jayANa te ! sUrie savvabAhirie maMDale uvasaMkamittA cara carai' he ma..! jyA sU 111307 pAsa 4Ine pota gati 42 che. 'tayA NaM kiM saMuizA tAbastilaTiI pannattA' te ma panI sthiti dI 43mA sonA /Mi pramuche-'goyamA ! uddhImuhakalaMbuyA pupphasa ThANasaMThiyA pannanA' 3 gautama ! yesa 465 555 / 2 pramANe 2412 lAyache, to 15 2 pramANe he sarvAtya tara maMDaLamAM saMka Na kA' . je tA pakSe vaze nuM saMsa: na kahevAmAM AveluM che-antaH saMkucita ane bahAramAM vistRta-ityAdi prakaraNanI samApti sudhI te badhuM ahIM paNa panupUrve mujaba vaNI levuM joIe. vistAra bhayathI temaja anupayogI hovA badala te badhuM ahIM ame pharI lakhatA nathI. jijJAsu le ke A prakaraNa vize tyAMthI ja jANavA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jambUdvIpaprajJaptisUtre zayati- 'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM NANataM jaM aMdhayAraDiIe puvvavaNiyaM pamANaM taM tAvakkhittasaMThie Neraj' yadandhakArasthite: pUrvAnupurvI vyAkhyAnAvasare varNitaM pramANam 63245 - ityevaM rUpam, tadatra pazcAnupUrvI vyAkhyAnAvasare tApakSetrasasthiteH pramANaM jJAtavyam, 'jaM tAvakhittasaMThiIe punvavaNiyaM pamANaM taM aMgyArasaMThiNa pavvaMti' yat pramANaM sarvAbhyantaramaNDalasaJcaraNakAle tApakSetrasaMsthiteH pUrvavarNitam 948680 ityevaM rUpaM tadatrAntrakArasthi terjJAtavyam, yadatra tApakSetrasyAtpatvamandhakAra saMsthitecAdhikyaM darzitaM tatra mandaasurari kAraNam / evaM sarvAbhyantaramaNDale'bhyantaravAdyA viSkambhe yat tApakSetraparimANaM 9486 ityevaM rUpaM tadatrAndhakArasaMsthite jJativyam, yacca tatra viSkambhaM andhakAra saMsthiteH 6324, ityevaM rUpaM kathitaM tadatra tApakSetrasya jJAtavyamiti / sU0 7 // iti navamaM tApakSetradvAraM samAptam // 99 prakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM jo vilakSaNatA hai vaha (NavaraM NANattaM jaM aMdhayAraDaI puvvavaNiyaM pamANaM taM tAvakhittasaMThihae NeyacvaM ) isa prakAra se haipUrvAnupUrvI ke anusAra jo andhakAra saMsthiti kA pramANa 63245, varNita kiyA gayA hai vaha isa pazcAnupUrvI ke anusAra vyAkhyAna karane para tApakSetra saMsthiti kA pramANa jAnanA cAhiye (jaM tAvakhittasaMThiIe putrvavaNNiyaM pamANaM taM aMdhAra (saMThiIe pati) tathA jo pramANa sarvAbhyantara maMDala meM saMcaraNa kAla meM tApa - kSetra saMsthiti kA pahile varNita huA 94868 hai vaha andhakAra saMsthitikA jAnanA cAhiye jo yahAM tApakSetra meM alpatA aura andhakAra saMsthiti meM Adhikya prakaTa kiyA gayA hai usameM mandalezyAkatva kAraNa hai isI taraha sarvAbhyantara maNDala meM abhyantara bAhA ke viSkambha meM jo tApakSetra kA parimANa 9486. aisA kahA gayA hai vaha yahAM andhakAra saMsthiti kA jAnanA cAhiye aura jo vahAM viSkambha meM andhakAra saMsthiti kA 6324, aisA pramANa kahA ayatna pure te pUrva aranI papekSA yA aramAM ne sikSaNutA he te 'vara' NAttaM jaM adhayAraTThie puvvavaNiyaM pamANaM taM tAvakhitta Thie yavvaM ' yA pramANe che. puurvaanupUrvI mujaba je aMdhakAra sasthitinuM pramANa 93245 ta karavAmAM Avelu' che te A pazcAtupUrvI mujaba vyAkhyAna karavAthI tApakSetra sa Msthitinu' pramANa jANI levuM ledhye 'jaM tAvakhittasa ThiIe puvvavaNNiyaM pamANaM taM aMdhayArasa ThiIe NeyavvaMti' tebha je pramANu sarvotara maDaLamAM saMcaraNu kALamAM tAkSetra sa MsthitinuM pahelAM varNita thayelu 94868 che. te aMdhakAra sasthitinuM jANavu joie. je ahI tApakSetramAM alpatA ane adhakAra saMsthimAM Adhikya prakaTa karavAmAM Avelu che temAM malezyAtva kAraNa che. A pramANe sarvAMtaramaMDaLamAM abhyaMtara khADhAnA viSNubhamAM je tApakSetranuM parimANu 94861 A pramANe kahevAmAM AveluM che te ahIM aMdhakAra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam 107 tApakSetradvAraM navamaM nirUpya samprati-sUryAdhikArAdetatsambandhinaM durAsannAdidarzanarUpaM vicAraM vaktu kAmo dazamaM dUrAsannAdidvAramAha-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! sUriyA' ityAdi, mUlam-jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dosaMti majjhaMti ya muhattaMsi mUle ya dUre ya dIsaMti ? atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti ? haMtA goyamA ! taM ceva jAva dIsaMti / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA ugamaNamuhuttaMsi ya majjhaMti ya muhurtasi ya atthamaNamuhuttaMsi ya savvatthasamA uccatteNaM haMtA taM ceva jAva uccatteNaM / jai NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi ya majjhaMti ya muhuttaMsi ya asthamaNamuhutaMsi savvatthasamA uccateNaM, kamhA NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA uggamaNamuhattaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti majjhaMti ya muhuttaMsi mUle dUre ya dosaMti atthamaNamuhattaMsi dUre ya mUle ya dosaMti ? goyamA! lessApaDighAeNaM uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti iti lestAhitAveNaM majhaMti ya muhutaMsi mUle ya dUre ya dIsaMti lessApaDighAeNaM atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti evaM khalu goyamA! taM cetra jAva diisNti| jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gacchaMti, paDuppannaM khettaM gacchaMti agAgayaM khetaM gacchati ? goyamA ! No tIyaM khettaM gacchaMti, paDuppaNaM khettaM gacchaMti No aNAgayaM khettaM gacchaMti / taM bhaMte ! kiM puTuM gacchaMti jAva niyamA chadisiM. evaM obhAseMti, taM bhaMte ! ke puTuM obhAseMti, evaM AhArapayAiM NeyavAI puTThogADhamaNaMtara aNumaha Adi visayANuputvIya jAva niyamA chadisiM, evaM ujjoveti taveMti pabhAti / jaMbuddIve gaM gayA hai vaha yahAM tApakSetra kA jAnanA cAhiye // 7 // tApakSetra dvAra samApta // saMsthitinuM jANavuM joIe. ane je tyAM viSThabhamAM aMdhakAra saMsthitinuM 6324 AvuM pramANa kahevAmAM AveluM che te tyAM tApakSetranuM jANavuM joIe. sUtra--chA tApakSetradvAra-samAsa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jambUdvIpaprajJaptisUtre chAyA- 3 bhaMte ! dIve sUriyANaM kiM tIte khette kiriyA kajjai paTuSpaNe kiriyA kajai aAe kiriyA kajai ? goyamA ! yo tIe khette kiriyA kajjai uscood kajja No aNAgae, sA bhaMte! kiM puTTA kajjai goyamA ! puTThA kajai No apuTThA kajjai jAva NiyamA chaddisiM ti // sU0 8 // - jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUryo ugamanamuhUrte dure va mUle ca dRzyete madhyAntikamuhUrte mUle ca dure dRzyete astamaya muhUrte dUre ca mUle ca dRzye te hanta gautama ! tadeva yAvad dRzyete jambUdvIpe khalu madanta ! dvIpe sUryo udnamuha casadhyantika muhUrte cAstamayanamuhUrtte ca sarvatra sama uvatvena hanta tadeva yAvadutvena / yadi khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe sUryo udgamanamuhUrte ca madhyAntikamuhUrte cAste ca sarvatra samau uccatvena kasmAt khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe sUryau udgamanahu dUre ca mUle ca yete mAdhyAtimuhUrte dUre ca mUle dRzyete astamaya muhUrte dUre va gUle ca dRzyete gautama ! lezyApratighAna udgamanamuhUrte dUre va mUle ca dRzyete iti lezyAbhitApena madhyA ntikamuhUrte mUle ca dUre ca dRzye te, lezyA prativAtenAstamayana muhUrte dUre ca mUle ca dRzyete evaM khalu gautama ! tadeva yAvaddRzyete ! jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUryau kimatItaM kSetra gacchataH pratyutpannaM kSetraM gacchato'nAgataM kSetraM gacchataH ? gautama ! no atItaM kSetraM gacchataH pratyutpannaM kSetraM gacchataH no anAgataM kSetraM gacchataH / tad bhahanta ! kiM spRSTaM gacchato yAvat niyamAt Sadizi, evamavabhAsayataH, tad bhadanta ! kiM spRSTamavamAlayataH, evamAhArapadAni tavyAni spRSTavAnvaSNupadAdiviSayaH nupUrvIca yAvaniyamAt paidizi, udyotayatastataH prabhAsyataH jambUdvIpe khalu madanta ! dvIpe ki sUryayostI kSetre kriyA kriyate, pratyutpanne kSetre kriyA kriyate, anAgate kSetre kriyA kripate ? autama ! no atIte kSetre kriyA kriyate pratyutpanne kSetre kriyA kriyate no anAgate, sA bhadanta / kiM spRSTA kriyate ? gautama ! spRSTA kriyate no aspRSTA kriyate yAvaniyamAt padazi / sU0 8 // TIkA- 'jaMbuddIve Na bhaMte! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanA ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH ' sUriyA' sUryo - dvau Adityo ' uggamamuhuttaMsi dure ya mUle ya dIsaMti' udgamanadUrAnnAdi dvAra nirUpaNam 'jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve sUriyA uggamaNamuhattaMsi' ityadi TIkArtha - gautama svAmI ne navanatApakSetra dvAra ke sambandha meM kathana sunakara aba ve sUryAdhikArake sambandha ko lekara hI isa sambandhI dUrAtanAdi darzana rUpa dUrAsannAdidvAranu nirUpaNa 'jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi' ityAdi TIkA -gautamasvAmIe navama tApakSetra dvAranA sa'kha`dhamAM kathana sAMbhaLIne have teo Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAdikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam muhateM dUre ca mUle ca dRzyete, tatrodgamanamudayaH tathAcodayopalakSite muhUrte samaye dUre ca dRSTrasthAnApekSayA dUre-vyavahite mUle ca draSTuH pratItyapekSayA samIpe (bhAsanne) dRzye tedRSTiviSayau kriyete, darzakA hi janAH svarUpataH saptacatvAriMzad yojanasahastraiH samadhikaiH vyavahitam udgamanAstamayanasamaye sUrga pazyanti, tathApi AsannaM samIpataraM manyante, darasthitamapi ayaM dUre vartate iti na pratipadyante ityarthaH / 'mazaMti ya muhurtasi mUle ya dure ya dIsaMti' madhyAntikAhUrta ca mUle ca dure ca dRzyete, tatra madhyo madhyamaH anto vibhAgo gamanasya divasasya sa madhyAntaH sa madhyAnto yasya muhUrtasya vidyate sa madhyAntikazcAsau muhartazceti mamAntiko muhartaH madhyAntikamuhUrtaH madhyAhamuhata ityarthaH madhyAntikamuhUrta mule draSTrasthAnApekSayA Asannadeze dUre ca viprakRSTe deze draSTa pratItyapekSayA sUyauM dRzyete, draSTAhi vicAra ko jAnane ke abhiprAya se prabhu se aisA pUchate haiM-(jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA) he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake isadvIpa meM vartamAna (sUriyA) do sUrya (uggamaNamuhattaMsi) udaya ke samaya-udaya kAla se upalakSita muhUrta rUpa samaya-meM (dare ya mUla ya dosaMti) dRSTA ke sthAna kI apekSA dUra-vyavahita rahane para bhI mUla dRSTA kI pratIti kI apekSA pAsa me dikhalAI dete haiN| darzaka jana svarUpa se kucha adhika 47 hajAra yojana se vyavahita bhI sUrya ke udagamana aura astamayana ke samaya meM use dakhate haiM tathApi ve use Asanna sabhIpatara-mAnate haiM dUra rahane para bhI 'yaha dUra hai' aisA nahIM mAnate haiM / (majjhaMti ya muhasi male ya dare yadImaMti) madhyaha kAla meM dRSTA janoM dvArA apane sthAna kI apekSA Asanna deza meM aura dRSTA jana kI pratIti kI apekSA dUra deza meM ye rahe hae haiM isa prakAra se do sUrya dekhe jAte haiM dRSTA jana madhyAhna samaya meM udaya aura astamayana pratIti ko apekSA Asana-pAsa sUrya ko dekhatA hai kyoMki usa sUryAdhikAranA saMbaMdhane laIne A saMdarbhamAM kurAsAdi darzanaphaLa vicArane jANavAnA manimAthI prabhune mA pramANe pUche cha-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA' 7 mata ! - dIpanAma 2 // dvIpamA vartamAna sUriyA' meM sUryo 'ugAmaNamuhuttaMsi' ya mateadhyayI SalkSata muzta 35 samayamA 'dUre ya mUle ya dIsati' 4TAnA sthAnanI apekSAe dUra- avahita rahe chatAMe mUva daTAnI pratItinI apekSAe samIpamAM jovA maLe che. darzaka svarUpa karatAM kaMIka vadhAre 47 hajAra ejana karatAM vyavahita paNa sUryanA uddagamana ane astamayananA samayamAM tene jue che. tathApi te tene Asanna-samIpatara mAne che, dUra rahevA chatAM e-"A dUra che evuM mAnatA nathI. ahIM sarvatra kAku vaDe prazno karavAmAM AvelA che. evuM mAnavuM joIe. e praznonA mama prabhu gautamane 4 cha-'haMtA goyamA ! mADI 'haMta' za6 spIti bhATa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ambUdvIpapracaptisUtre puruSo madhyAhnasamaye udayAstamayanapratItyapekSayA Asanne sUrya pazyati tasmin samaye yojanazatASTakenaiva vyavahitatvAt-manyate punarudayAstamayana pratItyapekSayA vyavahitamiti / 'atyamaNamuhuttaMsi dUre ya mUche ya dIsaMti' astamayanamuhUrta sUtre yakAralopa ArSatvAt, dUre draSTasthAnApekSayA viprakRSTe, mUle ca draSTrapratItyapekSayA Asanne dRzyete, draSTAro hi puruSAH svarUpataH saptacatvAriMzatA yojanasahastraiH samadhikaiH byavahitamastamayanakAle sUryaM pazyanti samIpataraM ca manyante viprakRSTaM santamapi na pratipadyante iti / atra sarvatra kAkvA prazno jJAtavya iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama ! hantazabdaH svIkAre 'taM ceva jAva dIsaMti' tadeva yadbhavatA anantarameva praznaviSayIkRtaM tat tathaiva yAvad dRzyete, atra yAvacchandena jambUdvIpe dvIpe sUyau~ udgamana muhUrte dUre ca mUle ca dRzyete, madhyAntikamuhUrce mUle ca dUre ca dRzyete astamayanamuhUtaM ca dUre ca mUle ca dRzyate iti samaya sUrya 108 yojanoM se vyavahita rahatA hai parantu vaha udya aura astamayana pratIti kI apekSA use vyavahita mAnatA hai (atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle dIsaMti) tathA astamana kAla meM dRSTA jana ke sthAna kI apekSA viprakRSTa dUra deza meM rahane para bhI dRSTA jana pratoti kI apekSA Asanna dezameM ve dekhe jAte haiN| dekhane vAle manuSya svarUpataH kucha adhika 47 hajAra yojanoM se vyavahita bhI astamayana kAla meM sUrya ko dekhate haiN| aura use samIpatara rahA huA mAnate haiN| dUra rahane para bhI yaha dUra hai aisA nahIM mAnate haiN| yahAM sarvatra ye kAku dvArA prazna kiye gaye haiM aisA jAnanA cAhiye ina praznoM ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'haMtA goyamA!' yahAM hanta zabda svIkArokti meM prayukta huA hai tathA ca-hAM gautama ! 'taM ceva jAva dIsaMti' jaisA tumane isa praznoM dvArA hamase pUchA hai vaha saba viSaya vaisA hI hai vahI bAta yahAM yAvatpada dvArA prakaTa kI hai-arthAt isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do sUrya haiM-aura ve udaya ke samaya meM dRSTA janake prayuta yeta cha, tathAya- gautama ! 'taM ceva jAva dIsati' reyutame amana mA prazno dvArA pUchayuM che te badhuM ja che. eja vAta ahIM yAvat pada vaDe prakaTa karavAmAM AvI che. eTale ke A buddhI panAmaka dvIpamAM be sUryo che ane teo udayanA samayamAM darzakanA sthAnanI apekSAe dUra vyavahita hoya che, paraMtu daSTAnI pratItinI apekSAe teo pAse rahelA jovAmAM Ave che. madhyAhnakALamAM darzaka vaDe pitAnA sthAnanI apekSAe Asanna dezamAM rahelA te sUryo daSTAcananI pratItinI apekSAe dUra dezamAM rahelA che, evI rIte jovAmAM Ave che. A pramANe astananA samaye teo dUra dezamAM rahevA chatAMe samIpa jovAmAM Ave che. A pramANe je pramANene prazna gautamasvAmIe karyo che te ja A javAba prabhue Ape che. have ahIM carmacakSuvALA amArA jevAnI jAyamAna Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam 111 sampUrNasya praznasUtrasya saMgraho bhavati tathAca yo'yaM praznaH bhavatA kRtaH sa tathaiveti uttaram / bhatra carmacakSuSAM mAdRzAnAM jAyamAnA pratitI jJAnadRzAM pratItyA saha virodhaM mAkarotu iti saMvAdAya punaH pRcchati gautamaH 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'sUriyA' sUryo 'uggamaNamuhuttaMsi ya' udgamanamuhU ca madhyAnhakAle ityarthaH 'atthamaNamuhUtrtasi ya' astamayanamuhUrta ca astakAle ityarthaH 'savvatthasamA uccatteNaM' sarvatrodgamanAdikAla traye'pi samau uccatvena, sarvatra sUyauM uccasvena samAnau-samAnapramANau viSamapramANau vetipraznaH, atrApi kAkvA praznAvagati bhavatIti, bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA taMceva jAva uccatteNaM' hanta gautama! tadeva yAvaduccatvena, tvayA yat pRSTaM tat tathaiva sarvatra sUrya uccatvena, sarvatrodgamamuhUrttAdiSu samau-samavyavadhAnI uccatvena, samabhUtalApekSayA, aSTau aSTau yojanazatAnIti kRkhA nahi abAdhitalokaprasiddhI sthAna kI apekSA dUra vyavahita hote haiM parantu dRSTA kI pratIti kI apekSA ve pAsa meM rahe hue dikhalAI dete haiN| madhyAhna kAla meM dRSTA janoM dvArA apane sthAna kI apekSA Asanna deza meM rahe hue ve dRSTAjana kI pratIti kI apekSA dUra deza meM rahe hue dikhalAI paDate haiN| isI taraha astamayana ke samaya ve dUra deza meM rahate hue najadIka dikhalAI dete haiN| isa taraha jaisA prazna gautamasvAmIne kiyA vaisA hI yaha uttara prabhune diyA hai| aba yahAM carmacakSu vAle hamAre jaisoM kI jAyamAna pratIti jJAnadRSTi vAloM kI pratIti ke sAtha viruddha na baneM isa khyAla se gautamasvAmI saMvAdaka rUpa meM punaH prabhu se pUchate haiM-(jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttasi ya majjhaMti ya muhuttasi ya atthamaNamuhattaMsiya savvattha samA uccattaNa) he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do sUrya udaya kAla meM, madhyAhna kAla meM aura asta kAla meM isa taraha tInoM kAloM meM UMcAIkI apekSA samAna hai-samAna pramANa vAle haiM ? yA viSama pramANa vAle hai ? isa pratIti jJAnadaSTivALA lokenI pratItinI sAthe viruddha bane nahIM A vicArathI gautamasvAmI saMpA64 35mA 33 prabhune prazna 42 che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA ugAmaNa muhuttasi ya majhaMtiya muhuttaMsiya asthamaNamuhuttaMsiya savvattha samA uccatteNaM' 3 mahata ! 20 dI5. nAmaka dvIpamAM be sUryo udayakALamAM ane astakALamAM A pramANe traNe kALamAM uccatAnI apekSAe samAna che-samAna pramANavALA che ? athavA viSama pramANuvALA che? enA rqAmamA pramuzrI 43 cha-'haMtA, evaM jAva uccattaNa' i gautama ! yama, mdhyaahkALamAM ane astakALamAM ane sUryo uccatAnI apekSAe samAna pramANuvALA che-viSama pramANuvALA nathI. samabhUtalanI apekSAe teo ATha-AThaso jana jeTale dUra che. A Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jambUdvIpaprajJaptisUtra pratItiM vayamapalapAmaH, atra yAvatpadena-jambUdvaye sUyauM udgamanamuharte astamayana muhUrte ca samau sarvatroccatveneti saMpUrNasyaiva praznavAkyasya saMgraho bhavati, svIkAreNa praznavAkyasyaivottaravAkyarUpatvAditi // - tIrthaGkaroktamanuvadan gautamo'tra saMviprativIja praSTumAha-'jairNa' ityAdi, 'jaiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA' yadi khalu bhadanta ! jambUdvIpanAma ke dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe sUryo 'uggamaNa huttaMsi ya majjhaMti ya muhUttaMsi ya atyamaNamuhuttaMsiga samA uccatte udgamanamuhUrte ca madhyAntikamuhUrte cAstamayanamuhUrte ca samau tulyAvevoccatvena tadA-'kamhANaM bhane ! jaMbu. dIve dIve sUriyA' kasmAt kAraNAna khalu bhadanta ! jambUdvI nAgake dvIpe sUyauM 'uggamaNamuhattaMsi dUre mUle ya dIsaMti majjhaMti ya musi mUThe dUre yadIsaMti atthamaNamurataM si ya dare mUle ya dIsaMti' udgamanamuhUrte ca dure mUle ca dRzya madhyAntikahUrte ca mUle ca dUre ca dRzyete astamayanamuhUrte ca dUre mUle ca dRzyete, arthAt yadi sUryaH sarvatroccatvena samAna ke uttara meM prabhu kahate haiM-(haMtA, taM ceva jAva uccatteNa) hAM gautama ! udaya kAla meM madhyAhna phAla meM aura astakAla meM donoM sUrya UMcAI kI apekSA samAna pramANavAle haiM-viSamapramANavAle nahIM haiN| sama bhUtala kI apekSA ve ATha sau yojana kI dUrI para haiN| isa taraha hama abAdhita loka pratIti kA apalApa nahIM karate haiN| .. aba gaumatvamI prabhu se aisA pUchate haiM-(jahaNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIye sUriyA) he bhadanta ! yadi jambUdrIpa nAma ke dvopa meM do sUrya (uggamaNamuhu tasi ya) udayakA meM (mati ya muhattaMsi ya atyapraNAhutaMti va samA. uccattegaM) madhyAha kAla meM aura asta kAla meM uccatAkI apekSA samAna pramaga vAle haiM (kamhAgaM bhaMte ! jaMbuddIve dove sUriyA) to phira kisa kAraNa se ve do sUrya (uggamaNamuhurAsi dUre mUle ya dIsaMti, majjhati ya muhattaMsiyamUle dUre ya dIsaMti atthamaganuhuttaMsiya dUre bhUle 5 dI saMti) udayakAla meM dUra rahate pramANe ame abAdhitaka pratItine AlApa karatA nathI. have gautamasvAmI prabhune A pramANe prazna cha-'jaiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA' mahata ! bhUdrI5 nAma dvIpamA meM sUryo 'uggamaNamuhuttaMsi ya' u654mA 'majjhati ya muhuttaMsi ya asthamaNamuhuttaMsi ya samA uccatteNaM' bhayAnamA mana matamA 2yatAnI apekSA samAna pramANapANI che. 'kamhANaM bhaMte ! jaMbuddIce dIve sUriyA' to pachI // ||294thii te me sUryo 'ugamaNamuhuttasi dUre mUle ya dIsaMti majjJaMti ya muhuttasi mUle dUreya dIsaMti atthamaNa muhuraMsiya dUre mUle yadIsaMti' udayakALamAM dUra rahevA chatAM teo samIpa dekhAya che. madhyAhnakALamAM pAse rahe che chatAMe dara jovAmAM Ave che ane atakALamAM dUra rahevA chatAMe pAse dekhAya che? tAtparya A pramANe che ke je sUrya sarvatra uccatAnI apekSAe barAbara pramANu vALe che Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam eva tadA udgamanAdimuhUrteSu kathaM bhinnarUpeNa lokAnAM pratItiviSayo bhavati, pratIyate ca prAtaH kAle sAyaGkAle ca dUrasamIpavartI madhyAhnasamaye ca dUravartIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama! 'lessApaDighAeNaM ugAmaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMtitti' lezyA pratighAtena, tatra lezyAyAH sUryamaNDalagatatejasaH pratighAtena dRrataratvA dudayadezasya tadapasaraNenetyarthaH udgamanamuhUtaM ca dure mUle ca dRzyete, lezyAyAH pratighAte sukhadRzyatvena svabhAvato dUrastho'pi sUryaH lokAnAmAsanapratIti samutpAdayati, 'lessAhitAveNaM' lezyAbhitApena lezyAyAH sUryamaNDalagatatejasaH abhitApena pratApena sarvata stejaso visarpaNenetyarthaH 'majhaMti ya muhuttaMsi mUle dure ya dIsaMti' madhyAntikamuhUrte mUle ca dUre ca dRzyete, madhyAhnasamaye samIpastho'pi sUryaH tIvratejasA durdarzatvena lokAnAM dUrapratItiM janayati, evameva samIpattitvena dIptalezyAkatvaM divasavRddhi dharmAdayazca, tathAdUrataratvena mandalepAkatvaM divasahAni zItAdayazca bhAvA vaktavyAH, iti / 'lessApaDighAeNaM asthamaNamuhattaMsi dUre mUle ya dIsaMti' lezyApratighAtena lezyAyAH-sUryamaNDalagatatejasaH pratighA tena durataratvAt astamayanamuharte dUre ca mRle ca dRzyate, lezyApratighAtAt sukhadRzya svena svabhAvato dUrastho'pi sUryaH lokAnAM samIpabuddhiM janayatIti, 'evaM khalu goyamA ! taMceva hue pAsa meM dikhate haiM, madhyAhnakAla meM pAsa meM rahate hae dara dikhate haiM aura astakAla meM dUra rahate hue pAsa meM dikhAte haiM ? tAtparya isa prazna kA yahI hai ki yadi sUrya sarvatra UMcAI kI apekSA gharAbara pramANavAlA hai to udgamanAdi kAloM meM vaha bhinna rUpa se lokoM kI pratIti kA viSaya kyoM hotA hai ? prAtaH kAla aura sAyaMkAla vaha dUra samIpavartI evaM madhyAhna kAla meM vaha dUravartI pratIta to hotA hI hai isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM (goyamA! lessA. paDighAeNaM uggamaNamuhattaMsi dUre ya mUle ya dIsaMtitti) he gautama ! sUryamaNDala gata teja ke pratighAta se udaya deza ke dUratara hone ke kAraNa teja ke nahIM te pachI uminAdikALamAM te bhinna rUpathI lekenI pratItine viSaya zA mATe thAya che? prAtaHkAlamAM ane sAyaMkAle te dUra-samI pavatI temaja ma dvakALamAM nikaTavatI hovA chatAMme 2vatI pratIta thAya hai. senA vAsabhA prabhu 43 cha-'goyamA ! lessA paDighAeNaM ugamaNaguhuttaMsi dure yaha mUle bIsaMtItti' 3 gIta ! bhAta tenA prativAtathA udaya pradeza dvaratara hovAze te nI aAptithI udayakALamAM te svabhAvataH dUra hoya che paraMtu lesthAnA pratighAtanA kAraNe sukhadazya hevAthI te pAse che evuM dekhAya che. 'lessAhitAveNaM' mane nyAre sUrya bhagata te praya' 26 laya che tama satra vyAsa tha/ Mya che tyAre te 'majjhatiya guhutaMsi mUle dUreya dIsaMti' madhyAhnamA 21vata: Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre jAva dIsaMti' evam-uparyuktaprakAreNa balu gautama ! tadeva yAd dRzyate iti / atrApi yAvatpadena sampUrNasya praznavAyayasyottaravAkyasya grahaNaM bhavati saMgRhya copasaMharan prakaraNArtha parisamApayatIti dazamaM durAsandhAdi dvAraM samAptamiti // 10 dvAram / / udgamanAstamayanAdIni sUryAdijyotiSkadevAnAM saMcaraNato bhavatIti sUryAdInAM gamana praznAya ekAdazaM gatidvAramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve mariyA' phailane se udaya kAla meM vaha svabhAvataH dUra hotA hai parantu lezyA ke pratighAta ke kAraNa sukha dRzya hone se vaha pAsa meM rahA huA hai aisA pratIta hotA hai 'lessAhitAveNaM' aura jaba sUryapraNDalagana teja pracaNDa ho jAtA hai tathA sarva aura phaila jAtA hai taba vaha 'majjhati ya suduttaMsi nUle dUre ya dIsaMti' madhyAhna kAla meM svabhAvataH pAsa rahane para bhI dUra dikhAI detA hai kyoMki vaha pracaNDa teja ke kAraNa durdarzanIya ho jAtA hai ataH vaha dUra rahA huA hai aisI lokoM ko pratIti utpanna hone lagatI hai| isI kAraNa sUrya ke samIpavatI hone para vaha pracaNDatejavAlA ho jAtA hai, usa samaya divasa kI vRddhi ho jAtI hai tathA garmI bar3ha jAtI hai aura jaba vaha dUratara hotA hai usa samaya vaha manda tejabAlA rahatA hai, divasa kI hAni ho jAtI hai aura zIta Adi paDane lagatI hai 'lessA. paDighAeNaM asthamaNamuhusi dure mUle yadIsaMti' astamana kAla meM sUryamaNDala gata teja ke pratighAta ho jAne se vaha svabhAvataH dUratara ho jAtA hai parantu vaha pAsa rahA huA hai aisA pratIta hotA hai (evaM khalu goyamA ! taM ceva jAva dI saMti' isa kAraNa he gautama ! jahA tumane prazna kiyA hai usI ke anusAra yaha uttara vAkya hai arthAta tumhArA prazna hI svIkRli ke rUpa meM merA uttara hai dUrAsanmAdi dvAra samApta / pAse rahevA chatAMe dUra jovAmAM Ave che kemake te pracaMDa tejane lIdhe durdazanIya hAya che. ethI te dUra rahe che, evI lokone pratIti thavA mAMDe che. A kAraNathI ja sUrya samIpavata hovA chatAM te pracaMDa tejavALe thaI jAya che, te vakhate divasanI vRddhi thaI jAya che temaja garamI vadhI jAya che ane jyAre te dUratara thaI jAya che, te samaye te maMda tejavALa thaI jAya che. divasanI hAni thAya che ane zIta vagere paDavA mAMDe che. 'lessA paDighAeNaM atthamaNamuhuttaMsi dUre mUle ya dIsaMti' 25stAnamA sUrya bhagata bhne| pratighAta thaI jAya che tethI te svabhAvataH dUratara hoya che, paraMtu te pAse rahe che evI pratAti thAya che. 'evaM khalu goyamA ! taM cetra jAva dIsaMti' mA 4129thI 2 pramANe tame prazna karyo te pramANe A uttaravAya che. eTale ke tamArA praznanI svIkRtinA rUpamAM mAre javAba che. che dUrAsannAdidvAra samAna che Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyanambUdvIpe sUryo 'fitIya khetaM gacchaMti' kimatIta kSetraM gacchataH tatra kimatItaM pUrvameva gativiSayokRtaM yat kSetraM tat gacchato'tikrAmataH kim, athavA 'paDaNaM khetaM gacchati' pratyutpannaM vartamAna gativiSayI kriyamANaM kSetra gacchataH, svakIyagatyA atikrAmataH athavA anAgatam-gati vipadhIkAriNyamANaM kSetraM gacchataH svakI yagatyA'tikrAmataH, etAvatA yat AkAzakhaNDaM sUryaH svakIyatejasA vyApnoti tat kSetrapadenocyate tenAsya atItAdi vyavahAraviSayatvaM na sambhavati anAdyanantatvAditi zaGkA nirAkRtA bhavati, gateratItAdivyavahAraviSayatvasaMbhavAditi gautamasya praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no tIyaM khetaM gacchaMti' atra 'amAnonA pratiSedhe' gati dvAra kathana 'jaMbuddove NaM dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gacchaMti' he-bhadanta ! udgamana astamayana Adi jo dvAra prakaTa kiye gaye haiM ve sUryAdi jo jyotiSka deva haiM unake saMcaraNa se hote haiM-ataH isa sambandha meM merI aisI jijJAsA hai ki jambUdvIpa meM jo do sUrya haiM ve kyA atIta kSetra para-pUrva kAla meM jisa kSetra para unakA saMcaraNa huA hai-saMcaraNa karate haiM ? yA 'paDappannaM khettaM gacchati' vartamAna kSetra para-jisa para ve cala rahe haiM-saMcaraNa karate haiM ? yA 'anAgatam' anAgatakSetra para-jo unakI gati kA viSaya hone vAlA hai saMcaraNa karate haiM ? jitanA AkAza khaNDa sUrya ke teja se vyApta hotA hai vaha yahAM kSetra pada se gRhIta huA hai isa kAraNa isa meM atItAdi kA vyavahAra honA saMbhavita nahI hotA haiM kyoM ki kSetra to anAdi ananta hai so isa prakAra kI zaMkA nirasta ho jAtI hai kyoM ki gati meM atItAdi kA vyavahAra ho sakatA hai aba gautamasvAmI ke prazna kA uttara dete hue prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! no tIyaM khettaM gacchaMti' he gautama ! gatidvAranuM kathana __ 'jaMbuddIveNaM dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gacchaMti' hai mahata zamana atibhayana vagaire je dvArA prakaTa karavAmAM AvelA che, te sUryAdi je tiSka deve che, temanA saMcaraNathI thAya che. ethI A saMbaMdhamAM mArI evI jijJAsA che ke je bUdvIpamAM je be sUryo che te zuM atIta kSetra para pUrvakALamAM je kSetra para temanuM saMcaraNa thayeluM che-saMcaraNa kare cha ? athavA 'paDuppannaM khettaM gacchati' patabhAna / 52-ren| 52 te| yAsI 2 // haisaya295 42 cha ? athavA 'anAgatam ' manAyata kSetra 522 tabhanI gatinA viSaya thanAra che. saMcaraNa kare che? eTale AkAzakhaMDa sUryanA tejathI vyApta thAya che te ahIM kSetra pada vaDe gRhIta thayela che. A kAraNathI AmAM atItAdine vyavahAra saMbhavita nathI kemake kSetra te anAdi-anaMta che, tethI A jAtanI zaMkA nirasta thaI jAya che kemake gatimAM atItAdine vyavahAra thaI zake che, have gautamasvAmInA praznane uttara ApatAM prabhu kahe Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratisUtra iti niyamAt no zabdo niSedhArtha : tatazca he gautama ! tau sUyauM atItaM kSetraM nAtikrAmataH atItakriyAviSayIkRte vastuni vartama nikakriyAyA asaMbhaSena tAdRzakriyAyA vyApterabhAvAt, kintu 'paDuppaNaM khettaM gacchaMti' pratyutpanna vartamAnakAlika kSetraM sUryo gacchato'tikrAmataH svakIyagatyA, vartamAnakriyAyogye vastuni vartamAnakriyAyAH saMbhavAt 'No aNAgayaM khettaM gacchaMti tti' no anAgataM kSetraM gacchata iti, atrApi no zabdo niSedhArthakaH tathAca sUryo anAgataM bhaviSyadagatikriyopalakSinaM kSetraM svakIya vAtaimAnika gati krayayA na vyApnutaH, bhaviSyat kriyAyogye vastuni vartamAnakriyAyA asaMbhavAditi / ____ samprati-gativiSayI kRtaM kSetra kIdRgbhavediti praSTumAi-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM maMte ! kiM puDhe gacchaMti jAva niyamA chaddisiM' tata kSetraM khalu bhadanta ! sUyauM spRSTaM-sparzanakriyA viSayIkRtaM gacchataH, Ahosida-spRSTaM gacchato yAvaniSaNAt Saidizi, atra yAvatpAdena 'kiM apuDhe gacchati, goyamA ! puDhe gacchaM te no apuDhe gacchaMti, taM bhaMte ! bhogAI gacchati jambUdvIpastha do sUrya atIta kSetra para saMcaraNa nahiM karate haiM / 'amAnonA pratiSedha' ke anusAra yahAM no zabda niSedhArthaka hai / atIta kriyA dvArA viSayI kRta vastu meM vartamAna kAla taka kriyA kI asaMbhavatA hai ataH aisI kriyA dvArA vyApti kI asaMbhavatA se 'paDuppanna khettaM gacchati' ve do sUrya vartamAna kAlika kSetra para saMcaraNa karate haiM, tathA vartamAna kriyA yogya vastu meM vartamAna kriyA kI hI saMbhavatA hotI hai ataH 'No aNAgayaM khettaM gacchaMti ti' ve do sUrya-anAgatakSetra para saMcaraNa nahIM karate haiN| __'taM bhaMte ! ki puTuM gacchaMti jAva niyamA chaddisiM' aba gautamasvAmI prabhu zrI se aisA pUchate haiM ki gati viSayI kRta kSetra kaisA hotA hai ? kyA he bhadanta ! vaha una do sUryo ko sparzana kriyA dvArA spRSTa hotA hai usa para ye maMcaraNa karate haiM ? yA vaha unakI sparzana kriyA dvArA aspRSTa cha-'goyamA ! no tIyaM khettaM gacchaMti' gautama ! bI525 me sUryA mAtIta kSetra 52 saMya25 42tA nathI. 'amAnonA pratiSedha' bhuma bahI 'no' za niSedhArtha che. atIta kriyA vaDe viSayIkRta vastumAM vartamAnakALa sudhI kriyAnI asaMbhavatA che ethI AvI kriyA 43 vyAsinI asamAthI 'paDuppannaM khettaM gacchaMti' me sU pata mAnasa kSetra para saMcaraNa kare che temaja vartamAna kiyA yogya vastumAM vartamAna kriyAnI ja saMbhavatA kharAya che. methI 'No aNAgayaM khettaM gacchati ti' te me sUryA manAta kSetra 52 saya25 42 // nathI. 'taM bhaMte ! kiM puTuM gacchaMti jAva niyamA chadisiM' ke gItamasvAmI prasuna kI rIte prazana kare che ke gati viSayI kRta kSetra kevuM hoya che ? he bhadaMta ! zuM te be sUryonI sparzana kriyA vaDe pRSTa hoya che. tenI upara te saMcaraNa kare che? athavA te temanI pana kriyA vaDe apRSTa hoya che. tenI upara te saMcaraNa kare che? ahIM yAvat Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam aNogADhaM gacchaMti, goyamA ! ogADhaM gacchaMti No aNogADhaM gacchati, taM bhaMte ! ki aNaMtaroga.DhaM gacchaMti paraMparogADhaM gacchati ? goyamA ! agaMtarogADhaM gacchaMti No paraMparogADhaM gacchati, taM bhaMte ! kiM aNuM gacchaMti bAyaraM gacchaMti, goyamA ! aNupi gacchaMti bAyaraMpi gacchaMti, taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti ahegacchaMti ? tiriyaM gacchaMti, goyamA ! uddhaMpi gacchaMti tiriyapi gacchaMti, ahevi gacchaMti, taM bhaMte ! kiM AI gacchaMti, majjhe gacchaMti pajavasANe gacchati ? goyamA ! AiMpigacchati, majjhe vi gacchati, pajjavasANe vi gacchaMti, taM bhaMte ! ki savisayaM gacchaMti avisayaM gacchaMti ? goyamA ! savisayaM gacchati No avisayaM gacchaMti, taM bhaMte ! kiM ANupubdhi gacchaMti aNANupudhi gacchaMti ? goyamA ! ANupuci gacchaMti No aNANupubdhi gacchaMti, taM bhaMte ! kiM egadisiM gacchati chadisi gacchaMti ? goyamA! hotA hai-usa para ye saMcaraNa karate haiM ? yahAM yAvatpada se isa prakAra kA yaha pATha gRhIta kiyA gayA hai-'kiM apuDhe gacchaMti ? goyamA ! puTuM gacchaMti, no apuTuM gacchaMti taM bhaMte ! ogADhaM gacchaMti, aNogADhaM gacchaMti ? 'goyamA! ogA gacchaMti no aNogADhaM gacchaMti taM bhaMte ! ki aNaMtarogADhaM gacchati paraMparogADhaM gacchaMti ? taM bhaMte ! kiM aNuM gacchati, bAyaraM gacchaMti ? goyamA ! agupi gacchaMti bAyaraM pi gacchati taM bhaMte ! ki uddhaM gacchati ahe gacchati tiriyaM gacchaMti ? goyamA! uddhaM pi gacchaMti ahe vi gacchaMti tiriya pi gacchaMti taM bhaMte ! kiM AiM gacchaMti, majjhaM gacchaMti, pajjavasANe gacchati ? goyamA ! AI pi gacchati majjhe vi gacchati, pajjavasANe vi gacchati taM bhaMte ! kiM savisayaM gacchati, avisayaM gacchaMti ? goyamA ! savi. saMyaM gacchati, No avisayaM gacchaMti taM bhaMte ! kiM ANupubi gacchati aNANupuci gacchaMti ? goyamA ! ANupurdiva gacchaMti No aNANupudiva gacchaMti taM bhaMte ! kiM egadisi gacchaMti chaddisiM gacchaMti ? goyamA ? niyamA chadisiM gacchaMti' 54thI 20 pr42ne| 54 gRhIta ye! che. 'kiM apuDhe gacchaMti ? goyamA ! puTuM gacchaMti, no apuTuM gacchati taM bhaMte ! ogADhaM gacchati, aNogADhaM gacchaMti ? goyamA ! ogADhaM gacchaMti no aNogADhaM gacchaMti taM bhaMte ! ki aNaMtaroga.DhaM gAcchaMti paraMparogADhaM gacchaMti ? goyamA ! aNaMtarogADhaM gacchati No para parogADhaM gacchati taM bhaMte ! ki aNuM gacchati, bAyara gacchaMti ? goyamA / aNupiM gacchaMti bAyara pi gacchaMti taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchati ahe gacchaMti tiriyaM gacchaMti? goyamA ! uddhapi gacchaMti ahe vi gacchaMti tiriyaM vi gacchaMti taM bhaMte ! kiM AI gacchaMti, majhaM gacchaMti, pajavasANe, gacchati ? goyamA! AIpi gacchaMti majjhe vi gacchati, pajjavasANe vi gacchaMti taM bhaMte ! kiM savisayaM gacchaMti, avisayaM gacchaMti ? goyamA ! savisayaM gacchaMti, No avisayaM gacchati taM bhaMte ! kiM ANupudhi gacchaMti aNANupurdiva gacchaMti ? goyamA ! ANupuri gacchati No aNANupuddhi gacchaMti taM bhaMte ! kiM egadisiM gacchati chahisi Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jambUdvIpaprAptisUtre niyamA chadisi / etatparyantasya prakaraNasya yAvatpadena grahaNaM bhavati / spRSTaM gacchataH aspRSTaM vA gacchataH, gautama ! spRSTaM gacchato no aspRSTaM gacchataH, tat bhadanta ! kimavagADhaM gacchato'navagADhaM gacchataH ? gautama ! avagADhaM gacchato no anavagADhaM gacchataH, tadbhadanta ! kimanantarAvagADhaM gacchataH paraMparAvagADhaM gacchataH ! gautama ! anantarAvagADhaM gacchataH no paramparA vagADhaM gacchataH / tad bhadanta ! kimaNuM gacchataH bAdaraM gacchataH ? gautama ! aNumapi gacchataH bAdaramapi gacchataH, tad bhadanta ! kimUvaM gacchana: adhogacchataH tiryag gacchataH ? gautama ! Urdhvamapi gacchataH tiryagapi gacchataH adho'pi gacchataH, tad bhadanta ! kimAdi gacchato madhye gacchataH paryavasAne gacchataH gautama ! AdAvapi gacchato madhye'pi gacchataH, paryavasAne'pi gacchataH, tada bhadanta ! ki saviSayaM gacchato'viSayaM gacchataH ? gautama ! saviSayaM gacchano no aviSayaM gacchataH, tad madanta ! kipAnupUrvyA gacchataH anAnupUrvyA gacchataH ? gautama ! AnupUrvyA gacchato no anAnupUrvyA gacchataH, tad bhadanta ! kim ekadizi gacchataH SaDadizi gacchataH ? gautama ! niyamataH SaDdizi iticchAyA // ___athAsya prakaraNasya yAvatpadagrAhyasahitasya vyAkhyAnaM prastUyate,-tathAhi-taM bhaMte ! kiM puDhe gacchaMti apuTuMti' he bhadanta ! tau sayau~ kiM tat kSetraM gamyamAnaM kSetraM kiJcit spRSTamati kramya te yathA apavarakakSetram kimvA gamyamAnaM tat kSetramaspRSTaM gacchato yathA dehalIkSetram tadatrakA prakAra iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'puDhe isa pATha kI vyAkhyA isa prakAra se hai-usa gamyamAna kSetra meM jo ve sUrya saJca raNa karate haiM so kyA usa kSetra ko ve chUte hue saMcaraNa karate haiM yA vinA chUte hae sazcaraNa karate haiM ? jisa prakAra koI vyakti jaba apanI koTho Adi meM saJcaraNa karatA hai to vaha usake kitaneka pradezoM ko spRSTa karatA hai aura dehalI Adi kI taraha kitaneka pradezoM ko spRSTa bhI nahIM karatA hai isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-gautama ! ve gamyamAna kSetra ko chUte hue calate haiM vinA chUte hae nahIM calate haiM / jisa gamyamAna kSetra ko ye spRSTa karate hue calate haiM vaha kSetra ogADha-sUryabimba ke dvArA AzrayokRta hotA hai yA anavagADha-AzrayI kana nahIM hotA hai. anadhiSThita hotA hai ? gacchaMti ! goyamA ! niyamA chaddisi gacchaMti' ma panI vyAbhyA yA pramANe cha. yamAna kSetramAM je te sUryo saMcaraNa kare che te zuM te kSetrane sparzIne te saMcaraNa kare che. athavA askRSTa thaIne saMcaraNa kare che? je pramANe koI vyakti jyAre pitAnA makAna vageremAM saMcaraNa kare che te tenA keTalAka pradezane sAza kare che ane uMbarA vagere keTalAka pradezone sparza karatuM nathI enA javAbamAM prabhuzrI kahe che. he gautama! te gamyamAna kSetrane sparzatA cAle che, sparza karyA vagara cAlatA nathI. je gamyamAna kSetrane e sparza karatAM cAle che te kSetra egADha-sUryabiMba vaDe AzrayIkRta hoya che athavA anavagADha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 drAsannAdinirUpaNam gacchaMti no apuDhe gacchaMti' spRSTameva kSetraM gacchato no aspRSTaM kSetraM gacchata iti / iha khalu sUryasya bimbena saha sparzanaM sUryabimbAvagAhakSetrAdanyatrApi saMbhava sparzanAyA-avagAhanAto'dhikaviSayatvAt tasmAt kAraNAt punaH praznayati-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte !' tat kSetraM khalu bhadanta ! 'ogADhaM gacchaMti, aNogADhaM gacchati' spRSTaM kSetramavagADham -sUryabimbenAzrayIkRtamadhiSThitaM gacchato'thavA-anavagADhaM sUryabimbena sahAnAzrayIkRta manadhiSThitaM gacchata iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ogAdaM gacchaMti no aNogADhaM gacchati' avagADhameva kSetraM gacchataH sUyauM, no anavagADhaM kSetraM gacchataH, Azritasyaiva kSetrasya tyAga saMbhavAt nanu anAzritasya tyAgo bhavatIti / 'taM bhaMte ! kiM aNaMtarogADhaM gacchaMti paraMparogADhaM gacchati' tada bhadanta ! kim anantarAvagADham avyavadhAnenAdhiSThitaM kSetraM gacchataH athavA paramparAvagADhaM vyavadhAnenAdhiSThitaM kSetraM gacchata iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNaMtarogADhaM gacchaMti No paraMparogADhaM gacchaMti' anantarAvagAda kSetra gacchataH sUyauM na paramparAvagADhaM kSetraM gacchataH, ayaM bhAvaH-yasmina AkAzakhaNDe yaH sUryamaNDalAvayavaH avyavadhAnenAvagAdaH sa sUryamaNDalAvayavaH tamevAkAzakhaNDaM gacchati natu punarapara maNDalAvayavAvagADham tasya vyavahitatvena paramparAvagADhatvAditi / taccAnantarAvagADhaM kSetramalpa isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! ve sUrya abagADha kSetra para hI calate haiM anavagADha kSetra para nahIM calate haiN| kyoMki Azrita kSetra kA hI tyAga saMbhava hai, anAzrita kSetra kA nahIM / 'taM bhaMte kiM aNaMtarogADhaM gacchaMti paraMparo gADhaM gacchaMti' he bhadanta ! una sUryoM dvArA jo kSetra abagADha hotA hai ki jisa para ye calate haiM vaha anantarAvagADha-kisI vyavadhAna se avyavahita hotA hai, yA vyavadhAna se vyavahita hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! vaha kSetra vyavadhAna vinA kA hotA hai vyavadhAna sahita nahIM hotA hai| tAtparya aisA hai ki jisa AkAza khaNDa meM jo sUrya maNDalAvayava avyadhAna se ava gADha hai vaha sUryamaNDalAvayava usI AkAza svaNDa meM calatA hai apara maNDalAgADha AkAza khaNDa meM nahIM calatA hai / kyoMki vyavahita hone se usameM prmpraaAzrayIkRta hetA nathI-anadhiSThita hoya che? e praznanA uttaramAM prabhu kahe che he gautama ! te sUryo avagADha kSetra para ja cAle che, anavagADha kSetra para cAlatA nathI. kemake mAzrita kSetramA tyA samave che. manAzrita kSetra na. 'taM bhaMte ! ki aNaMtaro gADhaM gacchaMti para parogADhaM gacchaMti' 8 mahata! te sUryA 132 kSetra sADha jAya cha, ke jenA para e sUryo cAle che-te anaMtarAvagADha-kaI paNa jAtanA vyavadhAnathI avyavahita hoya che. athavA vyavadhAnathI vyavahita hoya che? enA javAbamAM prabhu kahe che he gautama ! te kSetra vyavadhAna vagaranuM hoya che. vyavadhAna sahita thatuM nathI. tAtparya A pramANe che ke je AkAzakhaMDamAM je sUryamaMDalAvayava avyavadhAnathI avagADha che te Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jampadvIpapratisatre mapi sthUlamapi sambhavatItyAzayena punaH praznayanAha-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! kiM aNuM gacchaMti bAyaraM gacchati' he bhadanta ! tadanantarAvagAdaM kSetraM kimaNurUpaM gacchato bAdaralakSaNaM vA gacchataH sUryAviti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNuMpi gacchaMti bAyaraMpi gacchaMti' apa.pi kSetraM sarvAbhyantarasUryamaNDalakSetrApekSayA gacchataH bAdaramapi kSetram sarvabAhyamaNDaLApekSayA gcchtH| tattaccakravAlakSetrAnusAreNa gamanasaMbhavAditi / sUryasya gamanaMtu UrdhAdhastiryagra gatitraye'pi saMbhavatItyAzayena punaH pRcchati-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti, ahe gacchaMti, tiriyaM gacchaMti' he bhadanta ! tataNubAdaralakSaNaM kSetramUrdhva gacchataH, kimvA adhaH kSetra pratigacchataH, kimvA tiryak kSetra vagADhatA AtI hai| anantarAvagADha kSetra sUkSma bhI hotA hai aura bAdara bhI hotA hai ataH gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'taM bhaMte ! ki aNuM gacchaMti bAyaraM gacchaMti" he bhadanta ! vaha aNurUpa anantarAvagADha kSetra para calatA hai yA bAdara rUpa anantarAvagADha kSetra para calatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! aNuMpi gacchaMti, bAyaraMpi gacchaMti' he gautama ! ve aNurUpa anantarAvagADha kSetra para bhI calate haiM aura bAdara rUpa anantarAvagADha kSetra para bhI calate haiN| anantarAvagADha kSetra meM jo aNutA pratipAdita huI hai vaha sarvAbhyantara sUryamaNDalakI apekSA se pratipAdita huI hai aura vAdaratA sarva pAhya maNDala kI apekSA se pratipAdita huI hai| sUryo kA gamana usa usa cakravAla kSetra ke anusAra hotA hai ataH gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai "taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti ahe vigacchaMti tiriyavi gacchati' he bhadanta ! sUrya kyA aNuvAdara rUpa udhyakSetra meM gamana karate haiM? yA adhaH kSetra se gamana karate haiM? yA tiryaka kSetra meM gamana karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM sUmaMDalAvayava teja AkAzakhaMDamAM cAle che. avara maMDalA vagADha AkAzakhaMDamAM cAlate nathI. kemake vyavahina hovAthI temAM paraMparAgADhatA Ave che. anaMtarAvagADha kSetra sUkama paNa hoya che, ane bAdara paNa hoya che. ethI gautasvAmIe prabhune AvI rIte prazna karyo che 'taM bhaMte ! ki aNugacchati bAdaraM gacchati' mahata! te 135 manatAda kSetra para cAle che athavA bAdara rU5 anaMtarAvagaDha kSetra para cAle che? enA javAbamAM prabhu -'goyamA ! aNu pi gacchati, bAyara pi gacchati' gItama! te 2135 manAta. gADha kSetra upara cAle che ane bAdarUpa anaMtarAvagADha kSetra upara paNa cAle che. anaMtarAvagaDha kSetramAM je aNu nA pratipAdita thaI che te sarvAtyaMtara sUryamaMDaLanI apekSAe pratipAdita thayela che ane bAdaratA sarva bAhyamaMDaLanI apekSAe pratipAdita thayelI che. sUryonuM gamana tatat cakravAla kSetro mujaba hoya che. ethI gautasvAmIe prabhune A pramANe prazna : cha. 'taM bhaMte ! ki uddhaM gacchaMti ahe gacchaMti tiriyaM gacchati' mata!zu sUrya aNunAdara rU5 Urdhva kSetramAM gamana kare che ? athavA adhaH kSetramAM gamana kare che ? athavA tiya kSetramA gamana 42 cha ? uttaramA prabhu 4 che--'goyamA ! uddhaMvi gacchaMti ahe vi gacchaMti, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam 121 pratigacchataH sUryAviti praznaH, bhagavAnAha - 'gomamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! "uddhapi gacchati, ahevi gacchati, tiriyaMpi gacchati' Urdhvamapi gacchato'dho'pi gacchata stiryagapiM gacchataH, UrdhvAdhastiryaktvaM ca yojanaikaSaSTibhAgalakSaNacaturviMzatibhAgapramANotsedhApekSayA bhavatIti jJAtavyamiti / atra gamanaM nAma kriyAvizeSaH, kriyA ca bahusAmayikItvAt trikALa - saMpAcA ataH bhAdimadhyAntaviSayaka praznamavatArayati - 'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! AI gacchati majhe gacchati pajjavasANe gacchati' tat kSetra khalu bhadanta ! kimAdau gacchato yahAMmadhye gacchataH kimbA paryavasAne gacchata itipraznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'AIpi gaccheti majhevi gacchaMti pajjarasANevi gacchati' AdAvapi gacchato madhyespi gacchataH paryavasAne'pi gacchataH, arthAt SaSTimuhUrtta pramANakasya sUryamaNDala saMkramaNakAlasya AdAvapi madhye'pi ante'pica tau sUryo gacchata iti / 'taM bhaMte! kiM savisayaM gacchaMti avisayaM gacchati' atha tadbhadanta ! svaviSayaM svocitaM kSetra gacchataH athavA 'goyamA ! uddhapi gacchaMti, ahe vi gacchaMti, tiriyaM vi gacchaMti' he gautama! ve urdhva kSetra meM bhI gamana karate haiM adhaH kSetra meM bhI gamana karate haiM aura tiryaka kSetra meM bhI gamana karate haiN| kSetra meM urdhvatA avastA aura tiryaktA yojana ke 61 bhAgoM meM se 24 bhAga pramANa utsedhakI apekSA se hotI hai / gamana yaha kiyA vizeSa rUpa hai aura kriyA bahuta samaya vAlI hotI hai isaliye vaha trikA da saMpAcA hotI hai. isa kAraNa gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'taM bhaMte! AI gacchaMti, majjhe gacchaMti, pajjavasANe gacchaMti' he bhadanta ! usa kSetra para ve sUrya SaSTi muhUrta pramANa vAle sUrya maMDala saMkramaNa kAla kI Adi meM calate haiM yA madhya meM calate haiM ? yA anta meM calate haiM ? isake antara meM prabhu kahate haiM hai gautama ! ve sUrya usakAla kI Adi meM bhI usa kSetra para calate haiM madhya meM bhI ve usa kSetra para calate haiM aura anta meM bhI ve usa kSetra para calate haiM ! 'taM bhaMte ! siriyaM bi gacchaMti' De gautama! tethe urdhva kSetramAM pazugamana raiche, adhaH kSetramAM pazugamana purai . che ane tiya'iMga kSetramAM paNa gamana kare che. kSetramAM `tA, adhastA ane tiyA ceAjananA 61 lAgobhAMthI 24 loga prabhANu utsedhanI apekSAye hoya che. 'gamana' mA DiyA vizeSa rUpa che ane kriyA adhika samayavALI thAya che. ethI te trikAla sa'pAghA heAya che. A kANuthI gItabhasvAbhIye prabhune mA latane prazna che- 'taM bhaMte! AI gacchaMti, majjhe gacchati, pajjavasANe gacchaMti' he mahaMta ! te kSetra para te sUrye SaSTi bhuhUrta prabhANuvANA sUryabhaDaNa sakramaNakALanA prAra'bhamAM cAle che. athavA madhyamAM cAle che ? athavA antamAM cAle che? enA javAbamAM prabhu kahe che he gautama ! te sUryAM te kALanA prAraMbhamAM paNu te kSetra upara cAle che madhdhamAM pazu te kSetra upara cAle che ane aMtamAM paNa te kSetra upara cAle che. ja0 16 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jammUhApAsira acisayaM vA svAnucitaM kSetraM gacchati iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' hai gautama ! 'savisayaM gacchaMti No avisayaM gacchaMti' svaviSayaM spRSTAvagADhanirantarAvagAra svarUpaM kSetra gacchato na tu aviSayamaspRSTAnavagADhaparamparAvagADhaM kSetra gacchataH, aspRSTAnakagADhaparamparAvagADhakSetrANAM gamanAyogyatvAt iti / 'taM bhaMte ! kiM ANupubbiM gacchati aNANupurvi gacchaMti' tat kSetra bhadanta ! sUyauM AnupUrvyA krameNa yathAsannaM gacchataH, athavA anAnupA akrameNa anAsannaM gacchataH, atra sUtre 'ANupuSi' ityatra yadyapi dvitIyAvibhakti dezyate. tathApi sA tRtIyA vibhaktau pariNetavyA itipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'poyamA' he gautama ! 'ANupuvi gacchaMti No aNANupundhi gacchaMti' AnupUrvyA-krameNa gacchataH sUyauM natu anAnupUrtyA gacchataH lokaprasiddhavyavasthAhAniprasaGgAt / kiM savisayaM gacchaMti, avisayaM gacchaMti' he bhadanta ! ve sUrya svaviSaya svocita kSetra para calate haiM yA svAnucita kSetra para calate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA! savisayaM gacchaMti No avisayaM gacchaMti' he gautama ! ve sva viSaya kSetra para calate haiM aviSaya kSetra para nahIM calate haiM / arthAt jo kSetra spRSTa ava. mADa evaM nintarAvagADha hotA hai vahI kSetra inakA sva viSaya hai aura isase bhinna aspRSTa, anavagADha evaM paramparAvagADha rUpa hai usa para ye nahIM calate haiN| kyoMki aise gamana ke ayogya hote haiM 'taM bhaMte ! ki ANupundhi gacchaMti a. pAsaNupuliMba gacchaMti' he bhadanta ! ye donoM sUrya AnupUrvI se-krama se AsavikaTa bhUta hue kSetra para calate haiM yA akrama se nikaTa bhUta nahIM hue kSetra para basate haiM? yahAM sUtra meM "ANupubdhi" yaha dvitIyA vibhakti tRtIyA vibhakti ke rUpa meM pariNata karalenA cAhiye isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! ANu puchi gacchati No aNANupubdhi gacchaMti' he gautama ! ye donoM sUrya AnupUrvI se tabhaMte ! ki savisaya gacchaMti, avisayaM gacchaMti mahata! te sUryA svaviSaya svAyita kSetra upara cAle che athavA svAnucita kSetra upara cAle che enA javAbamAM prabhu kahe cha-'goyamA ! savisayaM gacchaMti No avisayaM gacchaMti' gautama ! te| svaviya kSetra upara cAle che, avizaya kSetra upara cAlatA nathI. eTale ke je kSetra pRSTa avagADha temaja niraMtarAvagADha hoya che, teja kSetra emane viSaya hoya che ane enAthI bhinna aspaSTa anavagADha temaja paraMparAgaDharUpa che, tenI upara e cAlatA nathI. kemake sevA samana bhATa ayogya DA cha 'taM bhaMte ! kiM ANupubdhi gacchaMti, aNANupuTviM gacchaMti' he bhadaMta ! e bane sUryo AnupUvathI kamapUrvaka-Asanna-nikaTabhUta thayelA kSetra upara cAle che athavA akrama pUrvaka nikaTabhUta nahi thayelA kSetra upara cAle che? ahIM sUtramAM 'ANupubdhi' mA dvitIya nilin tRtIyA vimatinA 35mA pariNata 4Na naye. aMnA vAmamA praya 43 cha-'goyamA ! ANupudvi gacchati No aNANupulviM gacchati' ke Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 8 dUrAsannAdinirUpaNam 123 pUrvoktameva dikpraznamAha - 'taM bhaMte ! kiM egadisi gacchaMti chaddisiM gacchati' tad bhadanta ! froster viSayakaM kSetra gacchato'thavA yAvat paddig viSayakaM kSetra gacchata itipraznaH, magavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'niyamA chaddisiM gacchati' niyamAt Rdizi-niyamataH SadiviSayakaM kSetra gacchataH, tatra pUrvAdiSu tiryagradikSu ca uditaH sam sphuTameva gacchan dRzyate sUryaH UrdhvAdhodigagamanaM ca yathA bhavati tathA parvameva darjitamiti pAvatpadagrAya prakaraNaM samAptam // samprati-pa - etadeva vastu atideza pUrvaka mavabhAsanAdi sUtrANyAha - ' evaM obhAseMti' ityAdi, 'evaM obhArseti' evaM gamanasUtrapradarzitaprakAreNa sUryo avabhAsayataH ISadudyotayataH, yathA sthUlatarameva vastu dRzyate tameva prakAraM saMkSepeNa sUtrakAro darzayati- 'taM bhaMte' ityAdi, 'taM 7 Asanna hue kSetra para hI calate haiM anAnupUrvI se anAsanna kSetra para nahIM calate hai| yadi aisA hone lage to lokaprasiddha vyavasthA meM hAni hone kA prasaGga prApta ho jAtA hai / 'taM bhaMte / kiM egadisiM gacchati chaddisi gacchaMti' he bhadanta ! ye donoM sUrya kyA eka dizA meM eka dizA viSayaka kSetra meM calate haiM yA yAvada chaha dizA viSayaka kSetra meM calate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! niyamA chaddisi' he gautama ! ye donoM sUrya niyama se chaha dizA viSayaka kSetra meM calate haiN| pUrvAdi dizAoM meM evaM tiryakra Adi dizAoM meM udita huA sUrya sphuTa rUpa se calatA huA dikhalAI detA hai tathA urdhva dizA adho dizA meM sUrya kA gamana jaisA hotA hai vaisA vaha hamane pahile prakaTa kara diyA hai isa prakAra yAyasvada grAhya prakaraNa yahAM taka samApta huA hai 'evaM obhAseti' isa prakAra gamana sUtra meM pradarzita prakAra ke anusAra ye donoM sUrya ISat rUpameM sthUlatara vastuko prakAzita karate haiM ki jisase vaha vastu dikhalAI dene lagatI hai isI viSaya ko gautama ! e banne sUrya AnupUrvIthI Asanna thayelA kSetra upara ja cAle che, anAnupUrvIthI anAsana kSetra upara cAlatA nathI. jo A pramANe thavA mAMDe te leprasiddha vyavasthAbhAM hAni thavAnI sthiti utpanna thAya che. 'taM bhaMte! kiM egadisi gacchati chaddisi rAjjIti' huM bhaIta ! e banne sUryAM zu eka dizAmAM--eka dizAviSayaka kSetramAM cAle che. athavA yAvat chadvizA viSaya kSetramAM nyAse he ? senA svAbhAM prabhu De - 'goyamA ! niyamA chaddisi De gautama ! se manne sUryo niyamapUrva 6 hizAviSayaka kSetramAM yA che. pUrvAha dizAomAM temaja tir vagere dizAomAM udita sUryAM sphuTa rUpamAM cAlatA jovA maLe che. temaja urdhva dizA, adhAdizAmAM sUtuM gamana jevuM hoya che tevuM te amee pahelA are che. sApramANe 'yAvat pada' thI grAhya pra42 atre samApta thayuM che. 'evaM gomauti' A pramANe gamanasUtramAM pradarzita prakAra mujaba e mane sUryAM ISarUpamAM sthUlatara vastune prakAzita kare che. jethI te vastu jovAmAM Ave che. eja viSayana sUtra Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jambUdvIpapratistre bhaMte ! kiM puDhe omAseMti' he bhadanta ! tat kSetraM sUryo spRSThaM-svasya tejasA vyAptam ava. bhAsayataH kiMvA aspRSTaM tejasA'vyAptaM kSetra mavabhAsayata iti praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! sUyauM svatejasA vyAptameva kSetra mavabhAsayato natu svatejasA'vyAptaM kSetra mavabhAsayataH, dIpAdi taijasadravyANAM prakAzasya gRhAdidravyasparzapUrvakamekAvabhAsakatvasya darzanAt / 'evaM AhAra payAI NeyavvAI' evaM spRSTapadapradarzitaprakAreNa AhArapadAni caturthopAGgagatASTAviMzatitamapade AhAragrahaNaviSayakAni dvArANi nevyAni, tadyathA-'puTThogADhamaNaMtara aNumahaAdi visayANuputvIya jAva NiyamA chadisiM' spRSTAvagADha manantaramaNumahadAdi viSayANupUrvI ca yAvabhiyamAt padizam, prathamato'vabhAsanAhArAdi dvAreSu spRSTaviSayakaM sUtraM svamanasA prakalpya tadsUtrakAra aba saMkSepa se prakaTa karate haiM 'taM bhaMte kiM puTuM obhAseM ti' he bhadanta ! ye donoM sUrya usa kSetra rUpa vastu ko spRSTa karake prakAzita karate haiM arthAt apane teja se use vyApta karake usakA prakAzana karate haiM yA aspRSTa karake use prakAzita karate haiM ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! he gautama ! ve donoM sUrya apane teja se vyApta hue hI usa kSetra rUpa vastukA prakAzana karate hai apane teja se avyApta hue kSetrarUpavastu kA prakAzana nahIM karate haiN| yaha to hama spaSTa rUpa se dekhate haiM ki dIpAdika jo taijasa dravya vizeSa hai unakA prakAza grahAdi dravyoM kA jo prakAza karatA hai vaha unase spRSTa hokara hI karatA haiaspRSTa hokara nahIM karatA hai| 'evaM AhArapayAI NeyavAI spRSTapada pradarzita prakAra ke anusAra ahArapadoM ko-caturtha upAGgagata aSTAviMzatitamapada meM AhAra grahaNa viSayaka dvAroM ko bhI samajha lenA cAhiye-jaise 'puTThogADhamaNaMtara aNu. maha Adi visayANuputvIya jAva niyamA chaddisiM' avabhAsana AhAra Adi dvAroM meM spRSTa viSayaka sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA, 2 va 5i 48 42 che. 'taM bhaMte ! ki puTU obhAseti' ta ! ye manna sUryo te kSetra rUpa vastune dhRSTa karIne prakAzita kare che. eTale ke pitAnA tejathI tene bhyAsa karIne tene prakAzamAna kare che athavA aspaSTa karIne tene prakAzita kare che? enA pAmamA prabhu 4 che. 'goyamA !' 3 gautama ! te manna sUryA potAnA tezyA vyAsa thayelA te kSetrarUpa vastunuM prakAzana kare che pitAnA tejathI avyApta thayelI vastunuM prakAzana karatA nathI. A te ame spaSTa rUpamAM joI zakIe tema chIe ke dIpAdika je taijasa dravya vizeSa che, temane prakAza gRhadi dravyone je prakAzita kare che, te temanA vaDe pRSTa ya 42 cha. maSTa ne nali. 'evaM AhArapayAINeyavvAi' spRSTa 54-prhzita prakAra mujaba AhAra padane-caturtha upAMgagata aSTaviMzatitama padamAM AhAra asa viSaya4 dArone 5 sama naye. rebha. 'puDhogADhamaNaMtara aNumahaAdi visayANupubdhI ya jAva niyamA chadisi' alAsana mAhAra bore bArAmA 2YSTa viSaya - Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam 125 vyAkhyAnaM kartavyam tadanantaram avagADhasUtram tadanantaram antarasUtram, tadanantaram aNubAdara sUtram, tadanantaram AdimadhyaparyavasAnaviSayakaM sUtram, tadanantaram AnupUya'nAnupUrvIsUtramtadanantaraM digAdisUtram, tadanantaraM niyamAt padiga viSayakaM sUtraM nirmAtavyam, tatrAlApaprakArastu ittham-tathAhi-taM bhaMte ! puDhe obhAseMti, apuDhe obhAseMti ? goyamA ! puDhe obhAseMti No apuDhe obhAseMti, taM bhaMte ! bhogAda obhAseMti aNogADhaM obhAseMti ? goyamA! ogADhaM obhAti No agogADhaM obhAseMti, taM bhaMte ! ki aNaMtarogA obhAseMti paraMparo. gADhaM obhAseMti ? goyamA ! aNaMtarogADhaM obhAseMti No paraMparogADhaM obhAseMdi, taM bhaMte ! kiM aNuM obhAseMti bAyaraM obhAseMti ? goyamA ! aNuMpi obhAseti bAyaraMpi obhAseMti, taM usake bAda avagADha sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA usake pAda antara sUtra apane manase racakara usakA vyAkhyAna karanA isake bAda anu cAdara sUtra Ane mana se racakara usakA vyakhyAna karanA usakebAda Adi madhya aura Ata viSaka sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA, usake yAda viSaya sUtra usake bAda AnupUrvI anAnupUrvI sUtra usake bAda digAdi sUtra usake bAda niyama se chaha dizA viSayaka sUtra banAkara usakA vyAkhyAna karanA inakA AlApa prakAra isa prakAra se hai-'taM bhaMte ! puDhe obhAti No apuDhe obhAseMti ? goyamA! puDhe obhAseMti jo apuDhe obhAseMti taM bhaMte / ogADhaM obhAseMti aNogADhaM obhAseMti ? goyamA! ogAI obhAseMti ko ayo. gADhaM obhAseMti taM bhaMte ! kiM aNaMtarogAI obhAseMti paraMparogA obhAti goyamA! aNaMtarogADhaM obhAseMti No paraMparogADhaM obhAti taM bhaMte ! ki obhAti bAyaraM obhAsaMti ? goyamA ! aNuMpi obhAseMti, vAyaraMpi obhA. satra pitAnA mata mujaba banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra bAda avagADha satra pitAnA mata mujaba banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI antarasUtra pitAnA mata maja ma banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI anudAdara sUtra potAnA manathI racIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI Adi, madhya ane antaviSayaka sUtra pitAnA manathI banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra bAda viSayasUtra, tyAra bAda AnupUrvI - anAnapavI sava, tyAra pachI digAdisUtra, tyAra pachI niyamapUrvaka 6 dizAo viSayaka sUtra banAvIne tabhana ||dhyaan 42 mA adhAnA mAtA 2 mA prabhAva cha-'taM bhaMte ! obhAse ti apuTU' obhAse ti ? goyamA ! puTuM obhAse ti No apuTU obhAse ti ta bhne| ogAda obhAse ti aNogADha obha se ti ? goyamA ! ogADha obhAseti No ayoga obhAseti ta bhaMte ! ki aNaMtarogADha obhAse ti paraMparogADha obhAse ti ? goymaa| aAMtarogarTa obhAse ti No para parogADhaM obhAseM ti ta bhaMte / ki aNa'obhara . omAse ti goyamA ! aNupi obhAse ti, bAyaraMpi obhAse ti ta bhaMte ! ki uddhaM obhAmeMsa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jambUdvIpapratiko bhaMte ! ki uddhaM obhAseMti ahe bhobhAseMti tiriya obhAseMti ? goyamA ! uddhaM pi obhAseMti ahevi obhAseMti tiriyapi obhAti, taM bhaMte ! kiM AI obhAtR ti majjhe obhAseMti pajjavasANe obhAseMti ! goyamA ! Aipi obhAseMti mAjhevi omAseMti pajavasANe vi obhAseM ti, taM bhaMte ! kiM savisayaM obhAseMti avisayaM obhAseMti ? goyamA' savisayaM obhAseMti No avisayaM AbhAseMti, taM bhaMte ! kiM ANupudhi omAseMti aNANupubbi obhAseMti ! goyamA ! ANupubdhi obhAseMti po aNANupubdhi omAseMti, taM bhaMte ! egadisiM obhAseMti jAva chadisi obhAseM ti ? goyamA ! niyamA jAva chadisi obhAseMti' tadbhadanta ! kiM spRSTa mavabhAsayato'spRSTaM vA avabhApayataH, gautama ! spRSTa mavabhA sayato no'pRSTamavabhAsayataH, tadbhadanta ! kimavagAvarAvabhAsayato'navagADhamavabhAsayataH ? gautama ! avagADhamavabhAsayato no anavagADhamatrabhAsayataH, tad bhadanta ! kimanantarAvagADhamavabhAsayataH paramparAvagADhamavabhAsayataH ? gautama ! anantarAvagADhamavabhAsayato no paramparAvagADha mavabhAsayataH, tad bhadanta ! kimaNu-avabhAsayato bAdara mavabhAsayataH ? gautama ! aNvapi avabhAsayato bAdaramapi avabhAsayataH, tad bhadanta ! kimUrdhvamavabhAsayato'dho'vavabhAsayataH tiryag avabhAsayataH ? gautama ! Urdhvamapi ababhAsayato'dho'pi avabhAsayata stiryagapi avamAsayataH, tad bhadanta ! kimAdau avabhAsayato madhye'vabhAsayataH paryavasA. ne'prabhAsayataH, tad bhadanta ! kiM sva viSaya mavabhAsayato'viSayaM vA avabhAsayataH 1 gautama ! svaviSayamavabhAsayato no aviSayamavanAsayataH, tada bhadanta ! kimAnupUryA avabhAsayato 'nAnupA'vamAsayataH ? gautama ! AnupUrvyA abhAsayato no anAnupUrtyA avabhAsayataH, se ti taM bhaMte ! kiM uddhaM obhAse ti ahe obhAse ti, tiriyaM obhAse ti ? goyamA ! uddhapi obhAseM ti, ahevi obhAse ti, tiriyapi obhAse ti 'taM bhaMte! ki AI obhAseM ti, majjhe obhAse ti, pajjavasANe obhAseM ti goyamA ! AiMpi obhAse ti, majhe vi obhAseM ti, pajjavasANe vi obhAse titaM bhaMte ! kiM savisayaM obhAse ti, avisayaM omAse ti ? goyamA! savisayaM obhAse ti No avisayaM obhAse ti taM bhaMte ! kiM ANupuddhi obhAse ti, aNANupuliMca obhAseMti ? goyamA ! ANupuci obhAseM ti No aNANuputvi obhAseMti taM bhaMte ! ki egadisi obhAse ti jAva chaddisiM obhAseti? ahe obhAseM ti, tiriyaM obhAse ti ? goyamA ! uddhaMpi obhAse ti, ahevi obhAse ti, tiriyavi obhAseM ti, ta bhaMte ! ki AI obhAse ti, majjhe obhAseM ti, pajjavasANe obhAseM ti, goyamA ! AiMvi omAse ti, majjhe vi obhAseM ti, pajjavasANe vi obhAse ti taM bhaMte ! ki savisayaM omAse ti, avisayaM obhAse ti ? goyamA ! savisaya omAse ti No avisaya obhAse ti ta bhate ! ki' ANupuTvi obhAse ti, aNANupubbi obhAse ti ? goyamA ! ANupuvviM obhAse ti No aNANupubdhi omAse ti ta bhate ! ki egadisi obhA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU.8 dUrAsannAdinirUpaNam tad bhadanta ! kimekadizamavabhAsayataH SaD dizamavabhAsayataH ? gautama ! niyamAt yAvad paidizamavabhAsayata iticchAyA // asya prakaraNasya vyAkhyAnaM gamanasUtravat svayameva kartavyaM vistarabhayAt nAtra vyaakhyaayte| evamAhArAdi padeSvapi gamanasUtravadeva spRSTAdi viSayakaM sUtrapi nirmAtavyam nirmAya ca sada vyAkhyAna mAlApAdi prakAraM ca svayamevohanIyam vistarabhayAnAtra prpnycyte| 'evaM ujjoti taveMti pabhAseMti' evaM gamanAdisUtravadeva udyotayataH bhRzaM prakAzayato yathA sthUlameva dRzyate, tApayataH-apanItazItaM kurutaH yathA sUkSma pipIlikAdi dRzyate tathA kuruta iti| prabhAsa. yataH, atitApayogAt avizeSato'panItazItaM kuruto atha sUkSmataramapi dRzyate / prakAzatApaprabhAsapadeSu spRSTAdipadaM nivezyAlApaprakAraH svayameva kartavyaH vistaramayAbhAtra likhyate iti|| ityekAdazaM dvAraM samAptam // goyamA ! NiyamA jAva chadisi obhAse ti' isa prakaraNa kA vyAkhyAna gamana sUtra ke vyAkhyAna kI taraha svayaM hI karalenA cAhiye yahAM hama vistAra hojAne ke bhaya se use nahIM kara raheM haiM isI taraha AhAra Adi padoM meM bhI gamana sUtra kI taraha spRSTa Adi viSayaka sUtra bhI nirmita karalenA cAhiye aura unakA gyAkhyAna tathA alApa Adi prakAra apane Apa hI udbhASita karalenA cAhiye hama vistAra hojAne ke bhaya se unhe yahAM likhakara prakaTa nahIM karate haiM / 'evaM ujjoveti taveMti pabhAseti' isI taraha se ve do sUrya gamanAdi sUtra meM kathita prakAra ke anusAra vastukA acchItaraha se prakAzana karate haiM jisase sthUla kI vastu dikhalAi par3ane lagatI haiM use tapAte haiM apanIta zItavAlI use karate haiM ki jisase sUkSma pipIlikAdi bhI daSTipatha-hone lagate haiM bahuta acchI taraha se use sampUrNarUpa se tApako dUra karake prakAzita karate haiM ki jisase sUkSmatara vastu se ti jAva chadisiM obhAse ti ? goyamA ! NiyamA jAtra chadisi obhAseM ti' mA 4Anu vyAkhyAna gamana sUtranA vyAkhyAnanI jema jAte ja karI levuM joIe. ahIM ame vistArabhayathI A vize spaSTatA karatA nathI. A pramANe ja AhAra vagere padamAM paNa gamana sUtranI jema spaSTa vagere viSayaka sUtra paNa nirmita karI levA joIe. ane temanuM vyAkhyAna tathA AlApa vagere prakAro pitAnI meLe ja uddabhAvita karI samajI levA ye. abhe vistAramayathI 28 samAna 257Ta 42tA nathI. 'evaM ujjoveti tati pabhAse ti' 20 pramANe me sUryA gamanAhi sUtramA thita 412 bhusa pastunusArI zete prakAzana kare che, jethI sthUla varatu ja jovAmAM Ave che. tene tapta kare che, tene apanIta zItavALI kare che ke jethI sUma pipIlikA vagere paNa daSTigocara thavA mAMDe che. khUbaja sArI rIte tene saMpUrNa rUpamAM tApane dUra karIne prakAzita kare che ke jethI sUkSamatara vastu paNuM pratIti koTimAM AvI jAya che eTale ke sUphamatara vastune paNa sArI rIte joI zakAya Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jambUdvIpaprAptisUtre samprati-uktamebAthai lokahitAya prakArAntareNa darzayituM dvAdazadvAramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'mariyANaM' sUryayoH 'ki tIte khete kiriyA kaja' kimatIte kSetre kriyA kriyate, dvayoH paryayoH yA avabhAsanAdikA kriyA sA kriyate-bhavatItyarthaH kimbA-'paDuppaNNe khette kiriyA phajaI' pratyutpanne vartamAne kSetre kriyA kriyate bhavati yadvA 'aNAgae khete phiriyA kanjai' anAgate kSetre kriyA kriyate iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'No tIe khete kiriyA kajaha no atIte kSetre sUryayoH kriyA kriyate, atIta bhI pratIti koTi meM-dekhane meM AjAtI hai / prakAza tApa, aura prabhAsa padoM spRSTa Adi padakA niveza karake AlApa prakAra apane ApahI udbhAvita karalenA cA. hiye kyoMki vistAra bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiN| 11vAM dvAra samApta aba isI kathita artha ko lokahita ke nimitta prakArAntara se prakaTa karane ke liye sUtrakAra 12 veM dvAra kA kathana karate haiM ... isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyANaM kitIte khette kiriyA kajjaI' he bhadanta ! jambUdvIra nAmake dvIpa meM ina doM sUryo kI avabhAsanAdi kriyA hotI hai so kyA vaha atIta kSetra meM unake dvArA kI jAto hai ? yA 'paDuppaNNe khette kiriyA kajjaI' pratyutpanna kSetra meM vartamAna meM unake dvArA vaha kI jAtI hai ? yA 'AgAgae khette kiriyA kajjaI' anAgata kSetra meM vaha unake dvArA kI jAtI hai ? ina praznoM ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM'goyamA! No tIe khette kiriyA kajaI' he gautama! una donoM sUryo dvArA jo ava. bhAsanAdi kriyA kI jAtI hai vaha atIta kSetra meM nahIM kI jAtI hai kyoMki atIta che. prakAza, tApa ane prabhAsa pade spaSTa vagere padane nirmita karIne AlApa prakAra pitAnI meLe ja ubhavita karI levo joIe. kemake vistArabhayathI ame atre lakhatA nathI. ekAdazadvAra samApta have eja kathita arthane kahita mATe prakArAntarathI prakaTa karavA mATe sUtrakAra 12 mA dvAranuM kathana kare che __aa 12 bhAdvAramA gautamasvAmI prasuna sAtatanI prazna 4 cha-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sariyANaM kiM tIte khette kiriyA kajjaI' mahata! pUdI5 nAma dIpamA same sanI je avabhAsanadi kiyA thAya che, te zuM atIta kSetramAM temanA vaDe karavAmAM Ave cha. athavA 'paDuppaNNe khette kiriyA kajaI' pratyutpanna kSetramA vartamAna kSetramA tamanA kaDe te 42vAmAM Ave che ? athavA 'aNAgae khette kiriyA kajjaI' manAyata kSetramA te temanA paDe 42vAmA bhAva cha ? 2 praznona vAmabha prabhu gautamasvAmI 44 cha-'goyamA ! No tIe khette kiriyA kajjaI gautamate me sUryA 532 mamAsanA yA 42vAmA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 - prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam kriyA viSayIkRte vastuni vartamAnakAlika kriyAyA asaMbhavAt kintu 'paDuppaNNe kiriyA kajjai' sUryayoH pratyutpanne-vartamAnakAlike vastuni kriyA kriyate-kriyAbhavati, vartamAna kriyAviSaye vartamAna kriyAyAH saMbhavAt / 'No aNAgara kiriyA kajjaI' no anAgate kriyA kriyate, anAgatakriyAviSaye vartamAnakriyAyA asaMbhavAt / atra prastAvAt kriyAviSayIbhUtaM kSetra kIdRzaM syAditi praSTumAha-'sA bhaMte' ityAdi, 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjai' he bhadanta ! sA kriyA kiM spRSTA sUryatejasA spRSTA kriyate uta sUryatejasA aspRSTA kriyate itipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'No apuTThAkajjai puTThA kajjai'no aspRSTA kriyA kriyate kintu spRSTA eva kriyA kriyate tatra spRSTA tejasA sparzanaM spRSTaM bhAve ktapratyayavidhAnAt tadyogAt sA kriyA spRSTA kathyate, ayaMbhAvaH-sUryatejasA kSetrasparzanam avabhAsanamudyotanaM tApanaM prabhAsanaM cetyAdikA kriyA syAt kriyA viSayaka kSetra meM vartamAna kAlika kriyA ke honekI asaMbhavatA hai kintu vaha avabhAsanAdi kriyA 'paTuppanne kiriyA kajjaI' pratyutpanna vartamAna-kSetra meM hI kI jAtI hai kyoMki vartamAna kriyA ke viSayabhUta kSetra meM hI vartamAna kriyA kA honA saMbhavita hotA hai 'go aNAgae kiriyA kajai' isI taraha anAgata kSetra meM vaha kriyA nahIM kI jAtIhai kyoMki anAgata kriyA ke viSaya meM vartamAna kAlikA kriyA hotI nahIM hai aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki kriyA viSayI bhUta kSetra kaisA hotA hai-'sA bhaMte! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjaI' he bhadanta ! vaha kriyA kyA sUrya teja se spRSTa hui vahAM kI jAtI hai yA aspRSTa huI vahAM kI jAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! No apuTThA kajjai puTThA kajjai' he gautama ! vaha kriyA vahAM sUrya teja se spRSTa huI hI kI jAtI hai sUrya teja se aspRSTa huI nahIM kI jAtI hai| isakA tAtparya aisA hai sUrya ke teja se kSetra kA sparzana Ave che te atIta kSetramAM karavAmAM AvatI nathI, kemake atIta kiyA viSayaka kSetramAM patabhAna yAnI mamatA che. paraMtu te amAsanAhiyA 'paDuppanne kiriyA kajjai' pratyutpanna-vata bhAna-kSetramA 1 42||maaN mAre cha. ubha vatamAna liyAnA viSaya. bhUta kSetramA tabhAna yA yAya yevI zayatA cha. 'No aNNAgae kiriyA kajjaI' mA pramANe anAgata kSetramAM te kriyA karavAmAM AvatI nathI kemake anAgata kiyAnA saMbaMdhamAM vartamAnakAlika kriyA thatI nathI. have gautamasvAmI prabhune evI rIte prazna kare che ke ThiyA viSayAbhUta kSetra DAya cha ? 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjaI' 3 mahata! te kriyA zuM sUrya tejathI spaSTa thaIne tyAM karavAmAM Ave che athavA apRSTa thaIne tyAM 42vAmAM Ave cha ? sanA nAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! No apuTThA kajjai puTThA kajjaI' he gautama ! te kriyA tyAM sUrya tejathI spaSTa thayelI ja karavAmAM Ave che. sUrya tejathI aspRSya thayelI te karavAmAM AvatI nathI, tAtparya A pramANe che ke sUryanA tejathI ja0 17 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptistre yadvA spRSTAt sparzanAt kriyA kriyate natu aspRSTAt kriyA kriyate iti // 'jAva NiyamAchaddisiM' yAvaniyamAt Sadizam / atra yAvatpadenAhArapadAni prajJApanAsUtragatAni grAhyANi, tatreyaM prakriyA-tathAhi-sA NaM bhaMte ! fr augADhA kajai agogADhA kajai ? goyamA ! ogADhA kajjai No aNogADhA kajjai' sA khalu bhadanta ! kriyA avagaDhA kriyate utAnavagAr3hA kriyate ? bhagavAnAha-he gautama ! sA kriyA avagADhA kriyate no anavagADhA kriyate / 'sA ki bhaMte ! aNaMtarogADhaM ka jai paraMparogADhaM kajjAi ? goyamA ! aNaMtarogADhaM kajai no paraMparogAdaM kajai, sA NaM bhaMte ! ki aNuM kajjai bAyaraM kajjai ? .gopamA ! aNuMpi kajjai bAyaraMpi kajjai', sANaM bhaMte !' sA khalu bhadanta ! avabhAsanAdikA kriyA aNurvA bAdarAvA kriyate ? hotA hai usakA avabhAsana hotA hai usakA udyotana hotA hai usakA tApana hotA aura usakA prabhAsana hotA hai isa taraha ye saba hone rUpa kriyAeM usameM athavA kSetra ke sAtha sUrya kA sparzana hotA hai isase sparzana honerUpa kriyA hotI hai, vinA sArzana ke yaha kriyA nahIM hotI hai 'jAva NiyamA chaddisiM' yAvat niyama se ye sparzanAdi kriyAeM chahoM dizAoM meM hotI haiN| yahAM yAvatpada se prajJApanA sUtragata AhAra pada grAhya hue haiM vahAM para aisI prakriyA hai 'sA NaM bhate! kiM ogADhA kajjai aNogADhA kajjaha ? goyamA! ogADhA kajjai No aNogADhA kajjaI' he bhAnna! vaha kriyA vahAM para avamADha huI kI jAnI hai ? yA anavagATa kI jAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! vaha kriyA vahAM avagAda hui kI jAtI anavagADha hui nahIM kI jAtI hai| 'sA kiM bhate! aNaMtarogA kajjaha,paraMparogA kajjai ? goyamA ! aNaMtarogADhaM kajjai, No paraMparogADhaM kajjai sA gaM bhate ! kiM aNu kajjai, thAyaraMpi kajjai, goyamA ! aNupi kajjai bAyarapi kajjai' he bhadanta ! vahakriyA anantarAvagADha rUpa kSetranuM parzana thAya che, tenuM vibhAjana thAya che, tenuM udyotana thAya che, tenuM tApana thAya che ane tenuM prabhAsana thAya che. A pramANe A badhuM thavuM e rUpa kriyAo temAM athavA kSetranI sAthe sUryanuM 5zana thAya che. ethI sparzana thayA pachI kriyA hoya che, pazana 2 mAyA thatI nathI. 'jAva NiyamA chadisiM' yAvat niyamathI the 25zanAla yAziyomI thAya che. mI.' yAvat ' pahathI prajJApana sUtrAta maah|254 zrAhya thye| che. tyAM mevI praThiyA cha ?-'sANaM bhaMte ! kiM ogADhA kajjai, aNogADhA kajjai ? goyamA ! ogADhA kajjai, No aNogADhA kajjai' mahata! te ThiyA tyA bhA thI karavAmAM Ave che. ke anavagADha thayelI karavAmAM Ave che? AnA javAbamAM prabhu kahe he gautama! te kiyA tyAM avagaDha thayelI karavAmAM Ave che. anavagADha thayelI karavAmAM bhAvatI nathI. 'sA kiM bhaMte ! aNaMtarogADhaM kajjai, paraMparogADhaM kajjai ? goyamA ! aNaMtarogA kAi No para parogADha kajjai sA NaM bhaMte ! ki aNu kajjai, bArara pi kAjai, 'goyamA ! api kajjai bAyaraMpi kajjai' 3 mahata! te yA mana tarAgADha 35bhA yAmA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam gautama ! aNurapi sarvAbhyantara maNDalakSetrAvabhAsanApekSayA, bArApi sarvabAhya maNDalakSetrAva bhAsanApekSayA kriyate / UrdhvAdhatiryak sUtranirUpaNaM sUtrakAro'nantarameva kariSyati, ato'tra tasya nirUpaNaM na kriyate / 'sANaM bhaMte ! kiM AI kajai, majjhe kajjai, pajjavasANe kajjai ? goyamA ! AIpi kajjai majjhevi kanjai pajjavasANe vi kAjai' sA khalu bhadanta ! kriyA kimAdau krayate, madhye kriyate, paryavasAne kriyate ? gautama ! paSTimuhUrtapramANasya maNDala. huI vahAM kI jAtI hai yA paramparAvagADharUpa huI vahAM kI jAtI hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM-he gautama ! vaha kriyA vahAM anantarAvagADharUpa huI hI kI jAtI hai paramparAbagADharUpa hui kriyA vahAM nahIM kI jAtI hai he bhadanta ! aNurUpa vaha bhavabhAsanAdirUpa kriyA vahAM kI jAtI hai yA bAdara rUpa avabhAsanAdi kriyA vahAM jAtI hai? sarvAbhyantara maNDala kSetra kI avabhAsanA kI apekSA usa avabhAsanAdi kriyA meM aNurUpatA aura sarvabAhya maMDala kSetra kI avamAsanA kI apekSA bAdaratA kahI gaI hai| uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! sarvAbhyantara maNDala kSetra kI avabhAsanA ko apekSA aNu bho aura sarvabAhya maMDala kSetra kI avamAsanA kI apekSA bAdara bhI avamAsanAdika kriyA vahAM kI jAtI hai| urdhva adhaH aura tiryaka sUtroM kA nirUpaNa sUtrakAra abhI karane vAle haiM isa kAraNa vahA~ unakA nirUpaNa hama nahIM kara rahe haiN| ___ 'sANaM bhaMte ! kiM AI kajjA majjhe kajjai, pajjavasANe kajjaha, goyamA AIpi kajjai, majjhe vi kajjai, pajjavasANe vi kajjaha' he bhadanta ! vaha ava. bhAsanAdirUpa kriyA vahAM pahile kI jAtI hai? yA madhya meM kI jAtI hai ? yA anta meM kI jAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! AiMpi kajjA Ave che athavA paraMparAgADha rUpamAM tyAM karavAmAM Ave che? enA javAbamAM prabhu kahe che-he gautama ! te kiyA tyAM anaMtarAvagADha rUpamAM tyAM karavAmAM Ave che. paraMparAvagADha rUpamAM tyAM te kriyA karavAmAM AvartI nathI. he bhadaMta ! aNurUpa te avabhAsanAdirUpa kriyA tyAM karavAmAM Ave che-athavA bAdararUpa avabhAsanadi kriyA tyAM TharamAmAM Ave che? sarvAtyaMtaramaMDaLa kSetranI avAsanAnI apekSAe te avabhAsanAdi kriyAmAM aNurUpatA ane sarva bAhyamaMDaLa kSetranI avabhAsanAnI apekSAe bAdaratA kahevAmAM AvI che. javAbamAM prabhu kahe che. he gautama ! sarvAtyaMtaramaMDaLa letranI avabhAsanAnI apekSAe aNu paNa ane sabAhyamaMDaLa kSetranI avabhAsanAnI apekSAe bAdara paNa avabhAsanAdi kriyA karavAmAM Ave che. Urdhva adhaH ane tiyaka sUnuM nirUpaNuM sUtrakAra hamaNuM kare che ethI tyAM temanuM nirUpaNa ame karI zakatA nathI. 'sA NaM bhaMte ! kiM AI kijjai majjhe kajjai pajjavasANe kajjai, goyamA ! AIvi kajjai, majhe vi kajjai, pajjavasANe vi kajjaI' mata! te manAnA 35 liyA tyA pahelAM karavAmAM Ave che? athavA madhyamAM karavAmAM Ave che? athavA aMtamAM karavAmAM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 132 jambUdvIpaprajJaptisUtra saMkramaNakAlasyAdAvapi kriyate, madhye'pi kriyate, avasAne'pi kriyate iti / evameva viSaya sUtramAnupUrvIsUtraM dikasUtraM ca vaktavyam, gamanasUtravadeva, vistarabhayAt nAbAlApaprakAro varNyate svayamevohanIyaH, iti dvAdazaM dvAraM samAptam // sU0 8 // aSTamasUtraparyantaprakaraNe dvAdazaM dvAraM nirUpya tadanu trayodazaM dvAramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, mUlam-jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti ahe tiriyaM ca, goyamA ! egaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti aTThArasa joyaNasahassAiM ahe tavayaMti sIyAlIsaM joyaNasahassAiM dopiNa ya tevaDhe joyaNasae egavIse ya saTThibhAe joyaNasta tiriyaM tavayaMti tti / aMto NaM bhaMte ! mANusuttarassa pavvayassa je caMdimasUriyaggahagaNaNakkhattatArArUvANaM bhaMte ! devA kiM udghovavaNNagA kappovavaNNagA vimANobavapaNagA cArovavaNNagA cAradviiyA gairaiyA gaisamAvaNNagA, goyamA ! aMtoNaM mANusuttarassa pavvayassa je caMdima sUriya jAva tArArUve teNe devA No udghovavaNNagA No kappovavaNNagA vimANovavaNNagA cArovavaNNagA No cAradiIyA gairaiyA gaisamAvaNNagA uddImuhakalaM. buyA pupphasaMThANasaMThiehiM joyaNasAhassiehiM tAva khettehiM sAhassiyAhiM veuvviyAhiM bAhirAhiM parisAhiM mahayAhayaNagIyavAiyatalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDuppavAiyaravegaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANA mahayA majjhe vi kajjai pajjavasANe vi kajjai' he gautama ! vaha avabhAsanAdirUpa kriyA SaSTi muhUrta pramANa maNDala saMkramaNa kAlakI Adi meM bhI kI jAtI hai, madhya meM bhI kI jAtI hai aura anta meM bhI kI jAtI hai| isI taraha se viSaya sUtra AnupUrvIsUtra evaM dika sUtra bhI kahalenA cAhiye jaisA ki gamanasUtra kahA gayA hai usI prakAra ko lekara 12 vA dvAra samApta // 8 // bhAva cha 1 senA vAmama prabhu 43 cha-'goyamA ! AI vi kajjai majjhe vi kajjai, pajjavasANe vi kajjai 3 gautama! te avamAsanA635 yA 46 bhuta prabhAma saMkramaNakALanA prAraMbhamAM karavAmAM Ave che. madhyamAM paNa karavAmAM Ave che ane aMtamAM paNa karavAmAM Ave che. A pramANe viSayasUtra, AnupUrvI sUtra temaja dipha sUtra paNa kahI levuM joIe. jema ke gamanasUtramAM kahevAmAM AveluM che, te pramANe ja te prakArane laIne A dvAdaza dvAra samAsa, mAsUtra-8 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamaskAra: sU. 9 tApakSetrAdinirUpaNam 133 uki sIhaNAya bolakalakalaraveNaM acche paccayarAyaM payAhiNAvattamaMDalacAraM melaM aNupariyati ||suu0 9 // chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUyauM kiyata kSetramaya tApayataH, adhastiryak ca gautama ! ekaM yojanazatamU tApayataH, aSTAdaza yojanasahasrANi adhastApayataH saptacatvAriMzad yojanasahasrANi dve ca triSaSTiyojanazate ekaviMzatizca SaSTibhAgAn yo janasya tiryaktApayataH ? antaH khalu bhadanta ! mAnuSottAsya parvatasya ye candrasUryagrahagaNanakSatratArArUpAH khalu bhadanta ! devAH kimUrbopapannakAH kalpopapatra kA vimAnopapannakA-zvAropapanakA cAra sthitikAH gatiratikAH gatisamApanakAH, gautama ! antaH khalu mAnuSottarasya ye candrasUrya yAvat tArArUpAste khalu devAH no UrvopapannakAH no kalpopapatrakAH vimAnopapannA:cAropapannakA no cArasthitikAH gatiratikAH gatisamapannakAH UvamukhakalaMbukAH puSpasaMsthAnasaMsthita yojanasAhasikaH sAhasikAbhi vaikurvikAbhi bAhyAbhiH parSadbhiH maha tAhatanRtyagItavAditatantrItalatAlatruTitaghanamRdaGgapaTupravAditaraveNa divyAn bhogabhogAn bhuJjAnAH, mahatA utkRSTa siMhanAda bolakala kalaraveNa acchaM parvatarAjaM pradakSiNAvarta maNDalacAraM merumanuparyaTanti // suu09|| ___TIkA-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dove' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe-sarvadvIpamadhyajambU. dvIpe ityarthaH 'mariyA' sUyauM dvau 'kAiyaM khetaM uddhaM tavayaMti' kiyat-kiyatpramAgarka kSetram Urdhvam-UrdhvadigabhAgaM tApayataH svakIyatejasA vyApnutaH 'ahe tiriyaMca' tathA kiyatpramANaka kSetra madhobhAge tiryagabhAge ca tApayataH, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, trayodazadvAra kA kathana | ___ aSTamasUtra paryanta ke prakaraNa meM 12 ve dvArakA nirUpaNa karake aba sUtrakAra isa 13 veM dvAra kA nirUpaNa karate haiM jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA ke ithaM kheta' -ityAdi TIkArtha-he bhadanta ! isa jambUdopa nAmake dvIra meM 'mUriyA' vartamAna do sUrya 'kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti' urdhva meM kitane kSetra ko apane teja se tapAte haiM ? arthAtU apane teja se ve kitane pramAga vAle kSetra ko vyApta karate haiM ? 'ahe trayodazadvAranuM kathana aSTama sUtra paryanta prakaraNamAM 12 mA dvAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra A 13 mA dvAranuM nirUpaNa kare che 'jambudIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA kevaiyaM khettaM' ityAdi A2-3 mahanta ! . dI5 nAma dvIpamA 'sUriyA' patamAna sUryA 'kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti' mA kSetra potAnA tethI tapAva cha? meTale, potAnA tethI toTA prabhAvAmArane vyAsa 42 cha ? 'ahe tiriyaM ca tabhara Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 134 jammUchIpapracaptisUtra 'goyamA' he gautama ! 'ega joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' eka yojanazatamU tApayataH, sUryavimAnasyoparibhAge yojanaikazatapramANasyaiva tApakSetrasya sadbhAvAt 'aTThArasa joyaNAI ahe tavayaM te' dvAvapi sUyauM aSTAdazazata yojanAni adhobhAge svatejasA tApayataH prakAzayataH, kathametAvadeva tApayata iti cedittham-sUryadvayAbhyAmaSTasu yojanazateSu adhogateSu bhUtalaM bhavati, tasmAcca yojanasahasre bhayogrAmAH syuH tAn grAmAna yAvat tApanAt ataetAvadevAdhobhAge sUryAbhyAM tApayata iti / 'sIyAlIsaM joyaNasahassAI' saptacatvAriMzad yojanasahasrANi 'doNNi ya tevaDhe joyaNasara' dveca tripaSTayadhika yojanazate, triSaSTayadhika yojanazatadvamityarthaH 'egavIsaMca saTimAe joyaNasta' ekaviMzatizca paSTibhAgAn yojanasya, 'tiriyaM tavayaMtitti' tiryaktApayata iti, etatkhalu sarvotkRSTadinacakSuH sparzApekSayA tiriyaM ca tathA adho bhAga meM aura tiryag bhAga meM ve kitane pramANa vAle kSetra ko apane teja se vyApta karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! egaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' he gautama ! urdhva meM ve ekaso yojana pramANa vAle kSetra ko apane teja se vyApta karate haiM kyoMki sUrya vimAna ke Upara ekasau yojana pramANavAlA kSetra hI tApakSetra mAnA gayA hai 'aTThArasa joyaNasahassAiM ahe savayaMti' tathA adho bhAga meM ve apane teja se 18 hajAra yojana pramANavAle kSetra ko tapAte haiM-vyApta karate haiM adhobhAga meM ve itane hI kSetra ko kyoM tapAte haiM-prakAzita karate haiM ? to isakA uttara aisA hai-AThasau yojana nIce taka bhUtala hai isase 1 hajAra yojana meM nIce grAma hai so ye do sUrya vahIM taka ke pradezako apane teja se vyApta karate hai 'sIAlIsaM joyaNasahassAiM doNNi ya tevaDhe joyaNasae egavIsaMca sahibhAe joyaNassa tiriyaM tavayaMti' tathA tiyag dizA meM ye do sUrya 47263 2. yojana pramANakSetra ko apane teja se adhebhAgamAM ane tiyabhAgamAM teo keTalA pramANavALA kSetrane pitAnA tejathI vyAsa 2 cha ? uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! egaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' 8 gautama ! qwi teo eka jana pramANuvALA kSetrane pitAnA tejathI vyApta kare che kemake sUrya vimAnanI upara eka jana pramANuvALuM kSetra ja tApakSetra mAnavAmAM AveluM che. 'aTArasa joyaNasaharasAI ahe tavayaMti' tama aghAlAma to pAtAnA tethI 18 hajAra jana pramANuvALA kSetrane tapta kare che-vyApta kare che. adhebhAgamAM teo ATalA ja kSetrane zA mATe tapta kare che-prakAzita kare che ? te Ane javAba A pramANe che ke ATha jana nIce sudhI bhUtala che. ethI 1 hajAra yejanamAM nIce grAma che. te e me sUryA tyA sudhInaprazana potAnA testhI vyAsa 42 cha. 'sIAlIsaM joyaNasahassAI doNiya tevaDhe joyaNasae egavIsaM ca sadvibhAra joyaNassa tiriyaM tavayaMti' tebhA tiya dizAmAM e be sUryo 472632 jana pramANa kSetrane pitAnA tejathI vyAsa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 9 tApakSetrAdinirUpaNam 135 bhavatIti jJAtavyam, atra tiryakkathanena pUrvapazcimayorevedaM grAhyam, uttaratastu 180 nyUna 45 pazcacAriMzad yojanasahasrANi, dakSiNataH punadvape 180 yojanAni, lavaNasamudretu trayatri. zad 33 yojanasahasrANi trINi 3 zatAni trayastriMzat 33 adhikAni yojanasya tribhAgatAni iti / samprati manuSyakSetravartti jyotiSkadeva svarUpaM jJAtuM praznayana caturdazadvAramAha'aMtoNaM maMte' ityAdi, 'aMtoNaM bhaMte ! mANusmuttarassa pavvayassa' antarmadhye khalu bhadanta ! mAnuSottarasya parvatasya tatra manuSyebhya uttaro'gravartI yaH sa mAnuSottaraH, enaM parvatamavatrIkRtya manuSyANAmutpatti sthiti vinAzaprabhRti bhAvAt yadvA manuSyajIvAnAmuttaraH vidyAdizakterabhAve ullaGghayitumayogyo yaH sa mAnuSottaraH sa cAsauM parvatazceti mAnuSottara parvatastasya vyApa karate haiN| cakSu indriya ke utkRSTa viSaya kI apekSA yaha pramANa kahA gayAhaiM yahAM tiryak kathana se pUrva aura pazcima kA hI yaha kSetra pramANa gRhIta huA hai aisA jAnanA cAhiye uttara dizA meM ina donoM sUryooM kA tApakSetra 180 yojana nyUna 45 hajAra yojana kA hai tathA dakSiNa dizA kI tarapha inakA tApakSetra 180 yojana kA hai lavaNasamudra meM 33333, yojana pramANa inakA tApakSetra hai / trayodazadvAra samApta. 14 veM dvArakA kathana manuSyakSetravartIjyotiSka devoM ke svarUpako pragaTa karane ke liye isa 14 veM dvAra ko sUtrakAra ne kahA hai - isa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'aMtoNaM bhaMte! mANussuttarassa pavvayassa je caMdimasUriyagahagaNaNakkhantatArArUvANaM bhaMte! devA udghovavaNNagA, kappovavaNNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, cAraDiyA, gaharaiyA, gaisamAdaNNagA,' he bhadanta manuSottara parvata ke madhya meNkare che. cakSurtindriyanA utkRSTa triSayanI apekSAe A pramANa kahevAmAM Avelu che. ahIM tiyak kathanathI pUrva ane pazcimanuM ja kSetra pramANu gRhIta thayelu che, evu jANavuM joI e. uttaradizAmAM e ane sUryanuM tApakSetra 180 caiAjana kama 45 hajAra ceAjana jeTalu che. temaja dakSidizA tarapha emanu' tApakSetra 180 yeAjana jeTalu che, lavaNusmudrmaaN 33333 yona prabhAza bhanu tayakSetra che. trayedazadvAra samApta caturda zadvAranuM kathana manuSya kSetravatI naitika devAnA svarUpane karavA mATe A 14 mA dvArane sUtrakAra dhuM che. yAmAM gautamasvAmI prabhune yA pramANe prazna yache ! - 'aMtoNaM bhaMte! mANusuttarassa pavvayassa je caMdimasUriyaggahagaNaNakkhattatArArUtrANaM bhaMte! devA udghovavaNNagA, kappovavaNNA, vimANovavaNNagA, cArotravaNNagA, cAraTThiiyA, gairaiyA, gaisamAvaNNagA' bhada ta ! mAnuSettara patanA madhyamAM eTale ke mAnuSAttara paryaMta saMbaMdhI je candra, Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jambUdvIpaprajJaptisUtre sambandhinaH 'je caMdimana riyagahagaNaNakkhattatArArUvA deNaM bhaMte' ye candrasUryagrahanakSatra tArArUpAH te khalu bhadanta ! 'devA' devAH jyotiSkAH, atrai kasmin praznavAkye yad vAradvayaM bhadanta ! iti bhagavataH saMbodhanaM kRtaM tat pRcchakasya bhagavannityuccAraNe'tiprItimattvaM bodhayatIti / he bhadanta ! ye ime mAnuSottara parvata sambandhina candrAdayastArArUpA jyotiSka devA ityarthaH / te 'kiM udghovavaNNA' UrdhvopapannAH tatra - Urdhvam saudharmAdi dvAdazabhyaH kalpebhya UrdhvaM graiyakAnuttara vimAneSu upapannAH samutpannAH kalpAtItAH kim, athavA 'kappavivaNagA' kalpopapadmakAH saudharmAdidevalokotpannA ityarthaH, vimANovavannagA' vimAnopapannakAH vimAneSu, jyotiSka devasambandhiSu upapannAH- utpannAH kim athavA - 'cArodavannagA' cAropapannakAH, tatra cAro maNDalagatyA paribhramaNam tAdRzaM bhramaNamupapanna: - AzritavantaH kim athavA - 'cAradvitIyA' cArasthitikAH, tatra cArasya maNDaLagalyA paribhramaNalakSaNasya sthitirabhAvo yeSAM te cArasthitikAH, tatra cArasthite: - vArAbhAvo'rthaH kathaMbhatIti vedatrocyate - sthAdhAtorarthaH gatinivRttiH gatizca calanaparyAyarUpA, tathA cArasthite: gamanAbhAvarUpatvena cArasthitiketi kathanena cArAbhAvasya jJApanAt sthiterabhAvarUpArthasya saMbhavAditi / ' gairaiyA' gatiratikA: tatra gatau - gamane ratiH - AsaktiH prItiryeSAM te gatiratikAste devAH kim / etAvatA gatauratimAtraM kathitam samprati - sAkSAdeva gatiM praznapati - 'gaisamAvaggA ' gatisamApannakAH anavarataM gatiyuktAH kimitipraznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aMto arthAt mAnuSottara parvata sambandhI - jo candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA haiM ve saba jyotiSka deva haiM ve kyA urdhvopapanaka haiM saudharmAdi 12 kalpoM se Upara greveyaka aura anuttara vimAnoM meM utpanna hue haiM ? arthAt kyA ye kalpAtIta haiM ? athavA kalpopana hai - saudharmAdi devalokoM meM utpanna hue haiM - kyA ? athavA-bimAno. papannaka hai - jyotiSka deva sabandhI vimAnoM meM utpanna hue haiM kyA ? athavA cAropapannaka haiM- maNDalagati se paribhramaNa karane vAle haiM kyA ? athavA - cArasthitika haiM - maNDalagati se paribhramaNa karane ke abhAva vAle haiM kyA ? athavAgatiratika haiM - gamana meM Asakti - prIti vAle haiM kyA ? athavA gatisamApannaka haiM - nirantara gatiyukta haiM kyA ? yahAM sUtra meM jo dobAra bhadanta zabda prayukta sUryAM, graha, nakSatra ane tArAe che, te sarve jAtika devA che, teo zuM u papannaka che. saudharmAdi 12 peAthI upara traiveyaka ane anuttara vimAnAmAM utpanna thayelA che? eTale ke zu tee pAtIta che? athavA kalpApapannaka che. saudharmAdi devalekemAM utpanna thayelA che ? athavA vimAna papanaka che jyeAtiSTha deva saMbadhI vimAnAmAM utpanna thayelA che? athavA ca rapapantaka che-maMDaLa gatithI paribhramaNa karanArA che? athavA cArasthitika --maDaDaLa gatithI paribhramaNa karavAnA abhAvavALA che? athavA gatiratika che-gamanamAM Asakti-prItivALA che? athavA gati samApannaka che-nira Mtara gati yukta che ? ahIM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 9 tApakSetrAdinirUpaNam NaM mANussuttarassa panbayassa' antarmadhye khalu mAnuSottarasya sambandhinaH 'je caMdimasariya jAva tArArUve' ye candrasUryagrahanakSatArArUpAH jyotiSkAH 'teNaM devA' te khallu uparyuktA devAH 'no udghoSavanagA no kappovavabhagA' no UopapatrakAH saudharmAdidvAdazabhyaH kalpebhya Urdhvam-upari yAni veyakAnuttaravimAnAni tatra notpanAH na vA kalpopapabhakAH saudharmAdi vimAneSu notpannA ityrthH| kintu 'vimANokvanagA' vimAnopapatrakA, vimAneSu-candrasUryahubhAvaha gautamasvAmI meM bhagavAna ke prati ati prIti kA dyotaka hai manuSyo kA sadbhAva-utpatti sthiti maraNa Adi-mAnuSottara parvata ke pahile 2 taka hai mAnu. Sottara parvata ke bAda usa tarapha manuSyoM kA sadbhAva utpatti sthiti maraNa Adi nahIM hai isaliye isakA nAma mAnuSottara aisA huA hai-athavA-vidyA Adi zakti ke abhAva meM manuSya ise kisI bhI prakAra se ullaGghana nahIM kara sakate hai isaliye bhI isakA nAma mAnuSottara huA hai vaimAnika devoM ke kalpopapanna aura kalAtIta ke bheda se do bheda pratipAdita hue hai yahI bAta yahAM 'udghoSavaH nnagA kappovavannagA' ina padoM dvArA prakaTa kI gaI hai cArasthiti" padameM jo maNDalagati paribhramaNa karane rUpa cAra-gatikA abhAva prakaTa kiyA gayA hai vaha sthA dhAtu kA artha gati nivRtti ko lekara kiyA gayA hai isa taraha se kiye gaye ina praznoM kA uttara prabhu dete hue kahate haiM-'goyamA ! aMtoNaM mANusuttarassa pavayassa je caMdima sUriya jAva tArAruve teNaM devA No udghoSavaNNagA, jo kappovaSaNNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, No cAradviIyA gairaIyA gahasamAvaNNagA' he gautama ! mAnuSottara parvata sambandhi candra, sUrya yAvat tArA yesUtramAM je be vakhata "bhadanta zabda prayukta thayuM che te gautamamAM bhagavAna pratye je atiprIti che te batAve che. mANasane sadbhAva-utpatti-sthiti maraNa AdimAnuttara parvatanI pahelAM pahelAM sudhI che. mAnuSettara parvata pachI te tarapha manuSyane sAva utpatti-sthiti maraNa vagere nathI. ethI AnuM nAma mAnuSettara evuM thayuM che. athavA vidyA vagere zaktinA abhAvamAM manuSya ane koI paNa prakArathI ulaMghana karI zakatA nathI eTalA mATe paNa AnuM nAma mAnuSettara thayeluM che. vaimAnika denA kapa55na bhane 48pAtIta mahathA me seho pratipAhita thye| cha. me vAta mahI 'uddhovavannagA kappovavannagA' se 54 5 48 42vAmA mAvesI che. 'yAsthiti' mA 2 mati paribhramaNa karavA rUpa cAra-gatino abhAva prakaTa karavAmAM Avela che te "thA dhAtune ma 'gati-nivRtti'2 ra 42vAma mAvasa che. yA pramANe prazrI 42vAmA mAsA che tanA napAmA prabhu mAzate mAthe cha-'goyamA ! aMtoNaM mANusuttararasa pavvayassa je caMdima sUriya jAva tArArUve teNaM devA No udghovavaNNagA, No kappovavaSNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, NA cAradiIyA, gairaiyA, gai samAvaNNagA' 3 gautama ! bhAnuSotara pati ja0 18 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpamAtira jyotiSkAdi sambandhivimAneSu samutpannAH, tathA-'cArokvanagA' cAropapannakAH, cAromaNDalagatyA paribhramaNaM tamutpannA stadAzritavantaH 'no cAraTiIyA' no cArasthitikAH maNDaLagatyA paribhramaNalakSaNacArasyAbhAvavanto na kintu cAravanta evetyarthaH, ataeva 'gairaiyA' gatiratikA:-gatisamAyuktAH 'udImuhakalaMbuyAyupphasaMThANasaMThiehi' UrdhvamukhakalaMbukA puSpasaMsthAnasaMsthitaiH, UrdhamukhaM yat kalambukApuSpaM kadambapuSpaM tasya yat saMsthAnaM tadvat saMsthAnena saMsthitai ravasthitaiH 'joyagasAhassiehi' yojanasAhasike ranekayojanasahasrapramANe: 'tAvakhettehiM' tApakSetraH, atretthaM bhAve tRtIyA, tenetthaMbhUta meM parivartante iti kriyAnvayaH arthAt uktasvarUpANi tApakSetrANi kuntio jambUdvIpagataM meruM parito bhramanti idaM ca vizeSaNaM candrasUryANAmeva natu nakSatrAdInAm, yathAsambhavameva vizeSaNAnAM saMbandhAt / samprati-etAn saba deva hai aura ye saba na uryopapannaka haiM aura na kalpopapannaka haiM kintu jyotiSka vimAnopapannaka hai candra.-sUrya jyotiSka Adi sambandhI vimAnoM meM utpanna hue haiM tathA cAroM papannaka hai-maNDala gati se paribhramaNa karane vAle haiM "no cArahiIyA" ataeva ye cArasthitika nahIM haiN| kintu gatizIla hI haiN| isI kAraNa inhe gatiratika aura gati samApannaka kahA gayA haiM 'uddhImuhakalaMdhuyApupphasaMThANasaMThiehiM joyaNasAhassiehiM tAvakhettehiM, sAhassiyAhiM veubviyAhiM vAhirAhi paresAhiM' ye kadambapuSpa kA jaisA AkAra use urdhvamukhavAlA sthApita karane para ho jAtA hai aise hI AkAravAle aneka hajAra yojana pramANa vAle kSetra ko ye apane tApa se tapAte haiM-prakAzita karate haiMinakA kArya yahI hai ki ye anavarata 1121 yojana choDakara sumeru parvata kI pradakSiNA dete rahe / aneka hajAra yojana pramANa vAle tApakSetra ko tapAte haiMprakAzita-karate haiM aisA jo kahA gayA hai vaha candra sUryo kI apekSA se hI kahA saMbaMdho candra, sUrya, cAvat tArAo e badhAM deve che ane e badhAM upapanaka nathI temaja kapanaka paNa nathI. paraMtu e badhAM tiSka vimAnapapanaka che. candra-sUrya jati vagerethI sambaddha vimAnamAM utpanna thayelAM che. temaja cAro55naka che. maMDaLatithii parizrama 42naa| cha. 'nA cAradiIyA' yA sameyA2 sthita nathI. paraMtu gatizIla che. ethI ja emane gatiratika ane gati samApanaka kahevAmAM Avela che. 'uddhImuhakalaMbuyApupphapaThANasaM ThehiM joyaNasAhissiehiM tAvakhettehi, sAhAssiyAhiM veuvviyAhi vAhirAhiM parisAhiM' 445 105ne bhuSa samAna sthApita 42vAmAM Ave tevA AkAravALA aneka hajAra jana pramANavALA kSetrane eo pitAnA tApathI tata kare che-prakAzita kare che. emanuM kArya A pramANe che ke eo anavarata 1121 ejana tyajIne sumeru parvatanI pradakSiNA karatA rahe. aneka hajAra ejana pramANuvALA tApakSetrane ee tapta kare che prakAzita kare che evuM je kahevAmAM AveluM che te candra sUryonI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 9 tApakSetrAdinirUpaNam 139 candrAdIn sAdhAraNyena vizeSayannAha - 'sAissie hiM' sAdasrikAbhiH - aneka sahasrasaMkhyakAbhiH 'unviyAdi' vaikurvikAbhiH - vikurvitAneka kArakarUpadhAriNIbhiH ' bAhirahi' bAhyAbhi:Abhiyogika karmakAriNIbhiH nATyagItavAdanAdikarmaNasyAt natu tRtIyaparSad rUpAbhiH 'parisAhiM' parSadbhirdevasamUharUpAbhiH kartRbhUtAbhiH 'mahayAiyaNaTTagIyavAiya' mahatAhata nATyagItavAditra, mahatA - atizayena AhatAni - tADitAni vAditrANi nATyagIte vAditre ca vAnarUpe trividhe'pi saGgIte ityarthaH ' taMtItalatAlatuDiyaghagamuIMga' tantrI taLatAlatruTitaghanamRdaGgAnAm 'paDupavvAiyaraveNaM' paTupravAditaraveNa - zabdena 'divvAI bhogabhogAI bhuMjamANA' divyAna - vilakSaNAn bhogabhogAn bhuJjAnA: 'mahayA ukisIhaNAya bola kalakalakaraveNaM' mahatA utkRSTasiMhanAda bola kalakalaraveNa tathA svabhAvato gatiratikaiH - bAhya parSadantargata devena gacchatsu vimAneSUtkRSTo yaH siMhanAdo mucyate yauca bolakalakalau kriyete tatra bolonAma mukhe hastaM datvA mahatAzabdena pUtakaraNam, kalakalazca vyAkulazabdazabdasamudAyaH tAdRzagayA hai nakSatrAdi koM kI apekSA se nahIM kyoMki vizeSaNa yathA saMbhava hI yojita kiye jAte haiN| ye candrAdika jyotiSI deva aneka hajAra kI saMkhyAvAlI evaM vikurvita aneka prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karanevAlI tathA nATyagIta, vAdana AdikAryo meM praviNa hone se Abhiyogika ke karma kI karanevAlI pariSadAbha se ghire hue devasamUhoM se parivRta hue 'mahayAhayaNahagIyavAiyataMtItalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDuSpavAiyara veNaM froars bhoga bhogAI bhuMjamANA mahayA song sIhaNAya bolakalakalaraveNaM acchaM paJcayarAyaM payAhiNAvata maMDalacAraM meru arariyati' atizayarUpa se tADita kiyejA rahe nATya gIta meM, evaM vAdana kArya meM trividha saMgIta meM-taMtrI, talatAla, truTita, ghana, mRdaGga - inake jora jora ke zabdoM ke sAtha 2 divya bhoga bhIgoM ko bhogate hue tathA utkRSTa siMhanAda karate hue evaM bola - mukha meM hAtha dekara sITIkIsI jora jora kI. apekSAe kahevAmAM Avelu che. nakSatrAdikanI apekSAe nahi. kemake vizeSaNa yathA sa Mbhava ja cAjita karavAmAM Ave che. e candrAdika jyAtiSI devA aneka hajAranI saMkhyAvALI, temaja vidyuti aneka prakAranA rUpane dhAraNa karanArI temaja nATyagIta, vAdana vagere kAryomAM prANu cAvA badala AbhiyogikanA krarmone karanArI pariSadAethI AvRta ThevasabhUDothI parivRta thayelA 'mahayA NaTTagIyavAiyataMtItalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAi' bhogabhogAi bhujamANA mahayA ukiTTa sIhaNAya bolakalakalaraveNaM acchaM pavyayaM payAhiNAvattamaMDalacAra meru aNupariyati' atizaya 35thI tADita 32vAbhAM bhyAvedyA nATyamAM, gItamAM te vAhana bhI, trividha saMgItamAM-taMtrI, tasatAsa, truTita, ghana, mRdaMga emanI tumula dhvani sAthe divya lAgeAnA upabhega karatA temaja utkRSTa si'hanAdo karatA tathA khela-eTale ke mAMmA hAtha nAkhIne siseTIe jevA avAja karatA temaja kula Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jambUdvIpaprAptisUtre raveNa-zabdena mahatA mahatA samudraH zabdabhUtamiva kurvANAH meruM parivartante iti kriyAsambandhaH, kiM viziSTaM meruM tatrAha-'acchaM' ityAdi, 'acchaM pavyayarAyaM' accham atIva nirmalaM jAmbUnadamayatvAt ratnabahulatvAcca parvatarAja-parvatendram 'payAhiNAvattamaMDalacAra' pradakSiNAvarta maNDalacAram, tatra prakarSeNa sarvAmu dikSu vidikSu ca paribhramaNaM kurvatAM candrAdInAM dakSiNa digbhAge eva merurbhavati yasmin Avartane maNDalaparibhramaNalakSaNe sa pradakSiNaH, pradakSiNa AvattoM yeSAM maNDalAnAM tAni pradakSiNAvartamaNDalAni roSu yathAcAro bhavati tathA, kriyA vizeSaNam tena pradakSiNAvartamaNDale cAraM-gamanaM yathA syAt tathA 'meruM aNuM pariyamuti' meru parvatarAja manuparyaTanti-parivartante, arthAt sarve'pi candrAdayo jyotiSkadevAH samayakSetravartinaH meru paritaH pradakSiNAvartamaNDalacAreNa bhramantIti caturdazaM dvAram / / pU0 9 // . caturdazadvAre navamaM sUtraM vyAkhyAya paJcadazadvAre dazamaM sUtraM vyAkhyAtumAha-'tesiNaM bhaMte' ityAdi, mUlam-tesi NaM bhaMte ! devANaM jAhe iMde cue bhavai se kahamiyANi pakareMti ? goyamA ! tAhe cattAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uva. saMpajittANaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavai / iMda TANe NaM bhaMte ! kevaDayaM kAlaM uvavAgaNaM virahie ? goyamA ! jahaNaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAse uvavAeNaM virahie / bahiyANaM bhaMte ! mANu. ssuttarassa pavvayassa je caMdima jAva tArArUvA taM cetra NeyavvaM NANattaM vimANovavapaNagA jo cArovavaNNagA cAraTriiyA No gairaiyA No AvAja karate hue tathA kala kala zabda karate hue usa suvarNamaya hone se evaM ratna bahula hone se atyanta nirmala-aise parvatarAja kI-samaya kSetravatA meru kI pradakSiNAvarta maNDalagati se nitya pradakSiNA kiyA karate haiN| jisa maMDala paribhramaNa meM meru dakSiNa digbhAga meM hI hotA hai vaha pradakSiNa hai yaha pradakSiNa bhAvarta jisa maMDaloM kA honA hai ve pradakSiNAvarta maNDala haiM ina meM jaise gati hotI haiM isa gati ke anusAra ve meru parvata kI pradakSiNA kiyA karate hai| "pradakSiNAvarta maMDala cAra" yaha kriyA vizeSaNa hai ? 14 vAM dvAra samApta // kala zabda karatA te suvarNamaya hovAthI temaja ratna bahulatAthI atyaMta nirmaLa evA parvatarAjanI-samaya kSetravata merunI pradakSiNAvarta maMDaLa gatithI nitya pradakSiNA karatA rahe che. je maMDaLa paribhramaNamAM meru dakSiNa dibhAgamAM ja hoya che te pradakSiNa che. A pradakSiNa Avarta je maMDaLanA hoya che. te pradakSiNAvarta maMDaLa che emAM jevI gati hoya che A gati mujaba teso 35tanI prkssi| 42tA 23 che. 'pradakSiNAvartamaMDalacAra' ! yi vizeSaya che. // 6 // che catudaza dvAra kathana samApta che Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 10 indracyavanAntarIyavyavasthA nirUpaNam 141 isa mANagA pakkimasaMThANasaMThiehiM joyaNasaya sAhassiehiM tAvakhitehiM sabasAhassiyAhiM veucciyAhiM vAhirAhiM parisAhiM mahayAhayaNaTujAva bhuMja mANA suhassA maMdalessA ci taMtaralessA aNNoSNasamogADhAhiM lessAhiM kuDAbica ThANaThiyA savvao samaMtA te pae se obhAseMti ujjo - veMti pabhAti tti / tesi NaM bhaMte! devANaM tAhe iMde cue se kaha miyANi pakareMti jAtra jahaNeNaM evaM samayaM ukkoseNaM chammAsA iti // sU. 10 // chAyA - teSAM khalu bhadanta ! devAnAM yadA indrazcyuto bhavati te kathamidAnIM prakurvanti ? gautama ! tadA catvAraH paJca vA sAmAnikAdevAH tatsthAnamupasaMpadya khalu viharanti, yAvattatrAnya indra upapanno bhavati / indrasthAnaM khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamupapAtena virahitam gautama ! jaghanyenaikaM samayamutkarSeNa paNmAsAna upapAtena virahitam / bAhyAH khalu bhadanta ! mAnuSotarasya parvatasya ye candra yAvatArArUpAH tadeva netavyam, nAnAtvaM vimAnopapannakA zvArasthitikA no gatiratikAH, no gati mApannAH pakveSTakA saMsthAna saMsthitai ryojanazatasAhasrake svApakSetraiH zatasAhasrAbhi kurvikAbhi bayAbhiH parSadbhiH mahatAhatanRtyayAvad bhuJjAnAH sukhazyA mandazyAH mandAtapalezyAH citrAntaralezyAH anyonya samavagADhA bhirlezyAbhiH kUTAnivasthAnasthitAH sarvataH samantAt tAn pradezAn avabhAsayanti ucdyotayanti prabhAsa - yanti / teSAM khalu bhadanta ! devAnAM yadA indrazcyutaH, te kathamidAnoM prakurvanti yAvata jaghanyena ekaM samayamutkarSeNa SaNmAsAn // sU0 10 // TIkA- 'te siNaM bhaMte ! devANaM' he bhadanta ! teSAM candrAdityAditArArUpANAM khalu jyotiSkadevAnAm ' jAhe iMde cue bhavaI' yadA yasminkAle indro'dhiSThAyakazcyuto bhavaticyavate tadA - ' se kahamiyANi pakareMti' te jyotiSkadevAH kathaM kena prakAreNa idAnI mindra isa prakAra 14 dvAroM meM nauvAM sUtra vyAkhyA yukta karake aba 15 ve dvAra meM 10 ve sUtrakA sUtrakAra vyAkhyAna karate haiM "tesiNaM bhaMte! devANaM jAI iMde cue bhava" ityAdi aba gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'tesiNaM bhaMte ! devANaM' ina candra Aditya-sUrya Adi jyotiSka devoM kA 'jAhe' jaba 'iMde cue bhavadda' indra cyuta A pramANe 14 dvArethI navamA sUtranI vyAkhyA karIne have 15 mAM dvAramAM dasamAM sUtra sUtrAra vyAkhyAna 4re che- 'tesiNaM bhaMte! devANaM jAI iMde cue bhavai' ityAdi TIDArtha-huve gautamasvAbhIye amune yA pramANe prazna pUche - 'tesiNaM bhaMte ! devANaM' se yandra sAhitya-sUrya vagere jyotiSDa hevAnA 'jAhe' nyAre 'iMde cue bhavai' 4ndra Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jammUtIpaprazasisatre virahakAche kiM prakurvanti iti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tahA cattAripaMca vA sAmANimA devA' sadA catvAraH paJca vA sAmAnikA devAH tadA tasmin indracyavanakAle catvAraH-catuH saMkhyakAH paJca-paJcasaMkhyakA vA sAmAnikA devAH, ekamatyena militvA 'taM ThANaM uvasaMvanjittANaM viharaMti' tatsthAnamupasaMpadya khalu viharanti, tasya cyute ndrasya sthAnamupasaMpadya adhiSThAya virahanti tadindrasthAnaM paripAlayanti, kiyatkAlaparyanta mindrasthAnaM paripAlayanti tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva tattha aNNe iMde uvANNe bhavai' yAvattatrAnya indra upapanno bhavati, yAvatkAlaparyantam anyo'para indro'dhiSThAyaka upapannaH samutpanno bhavatIti / sampati, indravirahakAlaM praznayannAha-'iMdaTThANeNaM' ityAdi, 'iMdaTThANeNaM bhaMte' indra. sthAnaM khalu bhadanta ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie' kiyantaM kAlaM kiyatkAlaparyantam upa pAtena-indrasyotpAdena virahitaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM ega samayaM ukkoseNaM chammAla uvavAeNaM virahie' jaghanyenaikaM samaya mutkarSaNa hotA hai 'se kahamiyANiM pakareMti' taba ve usa samaya kyA karate haiM ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM 'goyamA ! tAhe cattAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uvasaMpajjittANaM viharati' he gautama ! usa samaya cAra yA pAMca sAmA. nikadeva eka saMmati se milakara usa cyuta hue indra ke sthAnakI pUrti kara dete haiN| 'jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavai' phira vahAM para koI dUsarA indra utpanna ho jAtA hai tAtparya kahane kA yahI hai ki indra se rikta hue indra sthAna para cAra yA pAMca sAmAnika deva sthAnApanna indra ke rUpa meM taba taka hI kAma saMcAlita karate rahate haiM ki jaba taka koI dUsarA indra usa sthAna para utpanna nahIM hotA hai| 'iMdaTThANe NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM birahie' hai bhadanta ! indrasthAna kitane kAla taka indra ke utpAda se virahita rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAse' he gautama! indra cyuta thAya che. 'se kahamiyANi pakareM ti' tyAre tamA ta sabhaye zu 42 cha ? anA navAsamA prabhu 43 che. 'goyamA ! tAhe cattAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uvasaMpajjitANaM viharati' gautama!te samaye yAra pAMya sAmAni hevAsa bhatithI bhaNIna ta zyuta thayeA chandranA sthAnanI pUti 42 che. 'jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavai' pachI tyAM keI bIje Idra utpanna thaI jAya che. tAtparya A pramANe che ke IndrathI rikta thayelA IndranA sthAna para cAra ke pAMca sAmAnika deva sthAnApana IndranA rUpamAM tyAM sudhI ja kAmanuM saMcAlana karatA rahe che ke jyAM sudhI keI bIje indra te sthAna 652 64nna thatA nathI. 'iMda dvANeNaM bhate ! kevaiyaM kolaM ubavAeNaM virahie' ke sahata! Indra sthAna keTalA kALa sudhI IndranA utpAdathI virahita rahe che? enA javAbamAM prabhu -'goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM ukkose gaM chammAse' 3 gautama ! Indranu sthAna chandranA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAdhikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 10 indracyavanAntarIyavyavasthAnirUpaNam 143 paNmAsAn upapAnena virahitam, jaghanyata ekasamayaM yAvadindropapAtena tathotkarSataH SaNmAsAn yAvat ugapAtena virahitaM bhavatIndrasthAnam, tataH paramavazya manyasyendrasya utpAdAditi / samprati samayakSetrabahirbati jyotiSkadevAnAM svarUpaM praSTumAi-bahiyANaM' ityAdi, 'bahiyANaM maMte ! mANusmuttarassa pavyayassa' bAhiH khalu (bahistAda khalu) bhadanta ! mAnuSo. ttarasya parvatasya, mAnuSottaraparvatasya bahirbhAge ityarthaH 'je caMdima jAba tArArUvA taMveva NeyavaM' ye candra yAva tArArUpAsta deva, ye candrasUrya grahanakSatra tArArUpA devaste kimRdhvopapatrakA:kalpo. papannAH vimAnopapanakAH cAropapannakAH cArasthitikA gatiratirakAH gatisamApanakAH kimiti saMpUrNa prazna zakyasya yAva padena saMgrahaH tathA, bhagavAnAha-he gautama ! no UdhvoMpapanakAH nApi kalpopapanna hAH, enaparyannaM yAvatpadena saMgRhya te 'NANata' nAnAtvaM pUrvasUtrApekSayA etat, yat 'vimANokNNa mA' te mAnuSottara parvatasya vahi ye candrAdayo jyotiSkadevAste no UopapannakA na vA kalyopapannakAH kintu vimAnopapatrakAH 'No cArovavaNNagA' no cAropapannakAH 'cAradiIyA' cArasthitikAH gativarjitA ityarthaH, ataeva 'No gatiraiyA' kA sthAna indra ke utpAda se kama se1 eka samaya taka aura adhika se adhika 6 mAha taka rikta rahatA hai isake bAda to avazya hI anya indrakA vahAM utpAda ho hI jAtA hai| aba gautama svAmI samaya kSetra se bahivetI jyotiSka devoM ke svarUpa ke sambandha meM pUchane ke liye 'yAhiyANaM bhaMte ! mANusutsarassa pavvayassa je caMdima jAva tArArUvA taM ceva Neyatva' prabhu se aisA apanA abhiprAya prakaTa kara rahe haiM ki-he bhadanta ! mAnupAMtara parvata se bAhira jo candra sUrya, graha nakSatra evaM tArA hai ve kyA urvopapannaka hai ? yA kalpopapannaka hai ? yA vimAnopapannaka haiM ? yA cAropapannaka hai ? yA cArasthitika hai ? yA gatiratika haiM ? yA gati samApannaka hai ? isake uttara meM prabhu ne una se kahA hai ki he gautama ! ye mAnuSottara parvata ke bAhira ke jo jyotiSI deva haiM ve na urbopapannaka haiM na kalpopapannaka haiM kintu utpAdathI ochAmAM ochuM eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre 6 mAsa sudhI rikta rahe che. enA pachI te cekasa bIje indra tyAM utpanna thaI jAya che. have gautamasvAmI samaya kSetramAMthI bahirvatI tiSka denA svarUpa saMbaMdhamAM prazna 421 / bhATe 'bAhiyANaM bhaMte ! mANusuttarassa pavvayassa je caMdima jAva tArArUvA taM ceva NeyavvaM' pramunI sAma potAnA sv| mAlaprAya 48 4. che / ta ! bhAnuSottara parvatathI bahAra je candra, sUrya graha, nakSatra temaja tArAo che, teo zuM upapannaka che? athavA kapanaka che? athavA vimAne papanaka che? athavA cAropapannaka che? athavA cAra sthitika che! athavA gatiratika che? athavA gati samApanaka che? enA javAbamAM prabhue temane kahyuM che ke he gotama ! eo mAnuSattara parvatanI bahAranA je jatiSI de che teo upanika nathI tathA kalpapapanna paNa nathI paraMtu vimAne 55naka che, e cAro Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jambUdvIpaprajJaptisUtre mo gatiratikAH 'No gaisamAvaSNagA' no gatisamApanakAH 'pakiTThagasaMThANasaMThipahi' pakve. pTakAsaMsthAnasaMsthitaiH 'joyaNasayasAhassiehi' yojanazatasAhasikaH-lakSayojanapramANaiH 'tAvakhittehi' tApakSetraH, tAn pradezAn avamAsayantIti kriyAsambandhaH, atra pakaveSTakAsaMsthAnaM yathA pakaveSTakA AyAmato lambAyamAnA viSkambhataH stokA catuSkoNA ca bhavati, tenaiva prakAreNa teSAM manuSya kSetravattinAM candrasUryANAM tApakSetrANi AyAmato'nekayojanalakSa pramANAni, viSkambhato yojanazatasahasramANAni bhavanti, ayaM bhAvaH-mAnuSottaraparvatAt yona nalakSasyA tikrame sati prathA candrasUryapAkti stadanantaraM yojanalakSAtikrame dvitIyApachaktiH, vimAnopapannaka haiM cArepapannaka bhI ye nahIM hai kintu cArasthitika haiM gativarjita hai, ata eva ye gatiratika bhI nahIM haiM aura na gatisamApannaka bhI hai| tAtparya yahI hai ki aDhAI dvIpa ke hI jyotiSI deva gatiratika gatisamApannaka aura cAropapannaka kahe gaye haiM-DhAI dvIpa se bAhara ke jyotiSI deva gativajita kahe gaye haiN| 'pakiTagasaMThANasaMThiehiM joyaNasayasAhassiehiM tAvakkhittehiM sayasAhassiyAhiM ve ubviyAhi vAhirAhi parisAhiM mahayAhayaNa? jAva bhuMjamANA suhalessA maMdalessA maMdAnavalessA cittaMtarAlessA' ye jyotiSI deva pakva ITa ke jaise saMsthAna vAle aise eka lAkha yojana pramita tApa kSetra ko avabhAsita karate hai pakI huI ITa kA saMsthAna AyAma kI apekSA lambA hotA hai aura viSkambha kI apekSA stoka-kama-hotA hai evaM cAra konoM vAlA hotA haiM isI prakAra se manuSya kSetravatI candra sUryo ke tApa kSetra AyAma kI apekSA aneka yojana lakSa pramANa lambe hote haiM aura viSkambha kI apekSA ve eka lAkha yojana ke pramANa vAle hote haiM tAtparya yaha hai ki-mAnuSottara parvata se Adhe lAkha yojana papanaka paNa nathI paraMtu cAsthitika che, gativarjIta che ethI e gatitika paNa nathI ane gatisamApanaka paNa nathI. tAtparya A pramANe che ke aDhaI dvIpanA ja tiSI deva gatiratika, gatisamApanaka ane cArepa pannaka kahevAmAM AvelA che. aDhAI aupanI mahAna jyotiSI he| gativalita vAmAM Ave che. 'pakidugasaMThANasaMThiehiM joyaNasayasAhassiehiM tAvakkhittehiM sayasAhassiyAhiM veubviyAhi bAhirAhiM parisAhi mahayA yaNaDha jAva bhuMjamANA suhalessA maMdalessA maMdAtavalessA cittaMtaralessA' se jyo tiSka devo pakva iMTa jevA saMsthAnavALA, evA eka lAkha jana pramita tApekSetra ne avabhAsita kare che. paphava ITanuM saMsthAna AyAmanI apekSAe sneka-kama-hoya che, temaja catukeNu yukta hoya che. A prama Ne manuSya kSetravatI candra sUryanA tApakSetra AyAmanI apekSAe aneka jana lakSa pramANu dIrgha hoya che ane viSkabhanI apekSAe teo eka lAkha jana jeTalA pramANavALA hoya che. tAtparya A pramANe che ke mAnuSottara parvatathI ardhA lAkha jana pachI prathama candra, sUrya, paMkti che. tyAra pachI eka ejana Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 10 indracyavanAnantarIyavyavasthAnirUpaNam 155 tena prathamapaktisthitacandrapuryamaNDalAnAmetAvAn tApakSetrasyAyAmo vistArazca bhavati, ekasmAt sUryAdaparaH sUryoM lakSayojanasyAtikame bhavati tena lakSayojanapramANaukta iti / _ 'sayasAhassiyAhiM' zatasAhatikAbhiH-lakSapramANAbhiH 'veubviyAhi vaikurvivAbhi:vaikriyalandhyA saMpAditAmiH 'parisA hiM' parSadbhiH 'mahayAiyaNaTTa jAva bhuMjamANA' mahatA hata nRtyagagItavAditratatrItalatAlatruTitaghanabhRdaGgapaTupravAditaraveNa divyAn bhogabhogAn bhuJjAnAH te candrAdayaH 'muhalessA' sukhalezyAH atra mukhalezyeti.vizeSaNaM candrasyaiva yogyatvAt tena nAtizItatejaso manuSyalokaitra zItakAlAdau, ekAntataH zItarazmayo netyarthaH mandalezyAH , etaca vizeSaNaM sUrya prati, tena nAtyuSNatejaso manuSyalokadava nidaaghsmye| etake bAda prathama candra sUrya paGkti hai isake bAda eka yojana Age jAne para dUsarI candra sUrya paMkti hai isa kAraNa prathama paMkti meM rahe hue candra sUrya maMDaloM kA itanA tApakSetra kA AyAma aura viSkambha hotA hai eka sUrya se dUsarA sUrya eka yojana ke atikrama karane para AtA hai isa kAraNa eka lAkha yojana kA tApakSetra kA viSkambha kahA gayA hai ye candrAdika eka lAkha kI saMkhyAvAle tathA vikRvita aneka prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karane vAle aise Abhiyogika karmakArI devasamUhoM ke dvArA baDe jora jora se tADita kiye gaye nATaya gIta evaM vAditra vAdana kArya meM-trividha saGgIta ke samaya meM-taMtrI tala tAla, Tita, ghana,mRdaMga ina saba bAjoM kI dhvani pUrvaka divya bhogoM ko bhogate haiN| ye candrAdika sukhalezyAvAle hote hai'yahAM 'sukhalezyA' yaha vizeSaNa yogya hone se candra ke hI lAgU hotA hai isase manuSyaloka kI taraha ye zItakAla Adi meM Ati zIta teja vAle nahIM hote haiM arthAt ekAnta se zItarazmi vAle nahIM hote haiN| 'maMdalezyA,' yaha vizeSaNa pachI bIjI candra sUrya paMkti che. A kAraNathI prathama paMktimAM rahenArA candra-sUrya maMDaLane ATalA tApekSetro AyAma ane viSkabha hoya che. eka sUryathI bIjo sUrya eka ejanane atikrama karavAthI Ave che. A kAraNathI eka lAkha jana ta pakSetrane viSThabha kahevAmAM Ave che. elAkha jeTalI saMkhyAvALA e candrAdika temaja vikarvita aneka prakAranA rUpane dhAraNa karanArA evA Abhiyamika karmakArI deva samUha vaDe khUbaja jora-zorathI tADita karavAmAM AvelA nAya, gIta temaja vAritravAdana kAryamAM trividha saMgItanA samayamAMtaMtrI, tala, tAla, truTita, ghana, mRdaMga e badhA vAghonI vanipUrvaka divya bhegone bhogave che. me yandraha sumavezyAvA DAya che. mI 'sukhalezya' mA vizeSa yogya vA mahala candrone ja e lAgU paDe che, ethI manuSyalakanI jema eo zItakAya AdimAM atizIta tapAta nathI maryAta hotathI zatabhiqA hAta nathI. 'maMdalezya' yA vizeSa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jambUdvIpaprajJaptisUtre deva punarderzayati vizeSaNAntareNa 'maMdAtavalessA' mandatapalezyAH tatra mandAH-na tIkSyaNasvabhAvA AtaparUpAle zyA-kiraNasamudAyo yeSAM te mandAtapalezyAH 'cittaMtaralessA' citrAntaralezyA: citramantaraM ca lezyA yeSAM te citrAntaralezyAH, arthAt citramantaraM sUryANAM candrAntaritatvAt citralezyAtu candrANAM zItarazmitvAt sUryANAmuSNakiraNavatvAt / te ca candrAdayaH kAbhirapabhAsayanti tatrAha-'aNNoNNa' ityAdi, 'aNNogNa samogADhA hiM' chessAhi' anyonya samavagAdAbhilezyAbhiH, tatrAnyonyaM parasparaM samavagADhAbhiH-saMzliSTAbhiH lezyAmiH mimitaprakAzaiH candrANAM sUryANAM ca lezyAH yojanazatasahasapramANa vistArAH candrasUryANAM sUcI. paMktyA vyava sthatAnAM parasparamandharaM paJcAzad yojanasahasrANi tatazca candrasya prabhayA mizritAH candraprabhAH, evaM prakAreNa candrasUryayoH prabhAnAM parasparamizrIbhAvaH pratipAdita iti // eteSAM sUrya ke prati hai-isa se ye ati uSNateja vAle nahIM hote haiM jaise ki ye manudhyaloka meM nidAgha ke samaya meM-garmI ke samaya meM ho jAte haiM 'maMdAtavalezyA' ye manda AtaparUpa lezyAvAle -kiraNoMvAle hote haiM-tIkSaNa kiraNoM vAle nahIM hote haiM 'cittaMtaralestA' inakA antara vicitra hotA hai aura lezyA bhI ina kI bhinna 2 hI hotI hai kyoM ki sUrya candroM se antarita hote haiM tathA candra zItarazmivAle hote haiM aura sUrya uSNa kiraNoM vAle hote haiN| 'aNNoNaM samogADhAhilosahi kuDaviSANaThiyA sacao samaMtA te paese obhAsaMti ujjo ti pabhAse titti' paraspara meM milita prakAza vAle ye candra aura sUrya kUTa parvatAgrasthita zikharoM kI taraha sarvadA ekatra apane 2 sthAna para sthita hai-arthAt calana kriyA se rahita haiN| candra aura sUryo kA prakAza eka lAkha yojana taka vistRta vistAra vAlA kahA hai sUcI paMkti kI racanA ke anusAra vyavasthita hue candra aura sUryo kA paraspara meM antara 50 hajAra yojana kA hai candra kI prabhA sUrya-prati che. ethI e atiuSNa tejavALA hotA nathI. jema ke e manuSyaaswi ni5 *tunA samayamAM-bhImA 26 naya che. 'maMdAtavalezyA' asA bhara Ata535 se 1-2 uya che. tIkSNu zivAya Doto nathI. cittaMtara rA' emanuM aMtara vicitra hoya che. ane emanI vezyA paNa bhinna-bhinna ja hoya che. kemake sUrya-candrothI aMtarita hoya che. tathA zItarazmivAnuM hoya che ane sUrya ByTipaNa DAya che. 'aNNoNNaM samogADhAhiM lessAhiM kuDAviva ThANaThiyA savvao satA te parase obhAse ti ujjoveMti pabhAseM titti' 52252mA misita prazANA se candra ane sUryakUTa parvatAgrathita zikharonI jema sarvadA ekatra pita-potAnA sthAna upara sthita che. eTale ke calana kriyAthI rahita che. candra ane sUryone prakAza ekalAkha cijana sudhI vistRta-vistAravALe kahevAmAM Avela che. sUcI paMktinI racanA mujaba vyavasthita thayelA candra ane sUryonuM parasparamAM aMtara 50 hajara jana jeTaluM che. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU. 10 indracyavanAnantarIyavyavasthA nirUpaNam 147 sthiratvaM dRSTAnta dvArA darza ti - kUDAviva' ityAdi, 'kUDAviva ThADiyA' kUTAnIva sthAna sthitAH manuSyakSetra vahivati candrAdayaH tatra kUTAnIva parvatAgrasthita zikharANIva sthAna sthitAH sarvadaiva - ekatra svakIyasthAne eva sthitA vartamAnAH cacanadharmarahitA ityarthaH / itthaMbhUtAste candrAdayaH 'savvatra saMmatA tepara se' sarvataH samantAt tAn pradezAn svasva samIpa vartinaH 'obhAseMti ujjoveMti taveMti pabhAseti tti' avabhAsayanti udyotayanti tapanti prabhAsayantI / manuSyakSetra vahirbhUta candrAdInAM jyotiSkadevAnAM svakIya svakIyendrAbhAve vyavasthAM darzayituM praznayannAha - 'tesi NaM maMte' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte' teSAM mAnuSakSetra bahirbhUtadevAnAM khalu bhadanta ! 'devANaM' devAnAM jyotiSkAnAm 'jAhe iMde cue bhavai' yadA yasmin - kAle indracyuto bhavati tatsthAnAt cyutaH paribhraSTo bhavati ' se kahamiyANi pakareMti' te devAmandrAdayaH idAnI mindracyavanakAle kathaM kena prakAreNa vyavasthAM prakurvantIti praznaH, bhagavAnAha - 'jAva jahaNeNa egaM samayaM ukkosegaM chammAsA (ti' yAvat jaghanyenaikaM samayam utkarSeNa se mizrita sUrya kI prabhA hai aura sUrya kI prabhA se mizrita candra kI prabhA hai isa taraha se yaha candra aura sUrya kI prabhA kA yaha Apasa meM mizrI bhAva kahA gayA hai / inakI sthiratA samajhAne ke liye hI kUTa kA dRSTAnta diyA gayA hai manuSya kSetra bahirvata candrAdika saba hI jyotiSI deva halana calana kriyA se rahita kahe gaye haiM isa prakAra se ye candrAdika sarvataH cAroM ora una 2 pradezoM koapane apane samIpavartI sthAnoM ko avabhAsita karate haiM, udyotita karate haiM, tapAte haiM, aura camakAte rahate haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate hai- 'tesi NaM bhaMte! devANaM jAhe iMde cue bhavai' he bhadanta ! manuSyakSetra bahIrvartI ina jyofrom devoM kA jaba indra apanA apanA indracyuta hotA hai apane apane sthAna se paribhraSTa hotA hai - 'se kahamiyANi pakareMti' to ve jyotiSI deva indrAdika ke abhAva meM apane yahAM kI kaise vyavasthA karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate candranI prabhAthI mizrita sUryanI prabhA che ane sUryanI prabhAthI mizrita candranI prathA che. A pramANe A candra ane sUryanI prabhAneA A parasparamAM mizrIbhAva kahevAmAM Avela che. emanI sthiratA samajavA mATe ja phUTanuM dRSTAnta ApavAmAM Avelu' che. manuSya kSetra bahivatI candrAdika sarva jyAtiSI deve! halana-calana kriyAthI rahita kahevAmAM AvelA che. A pramANe e candrAdika sarvAMtaH cAmerathI tat tat pradezAne pAta-pAtAnA samIpavatI sthAnAne avabhAsita kare che-udyotita kare che tapta kare che ane camakAve che. Dave gautabhasvAmI prabhune yA bhatanA prazna 4re che- 'te siNaM bhaMte ! devANaM jAhe ide bhavai' he laDanta ! bhanuSya kSetra mahivartI the jyotiSTha devAnI indra nyAre potapotAnA sthAna parathI syuta thAya che-potAnA sthAna parathI paribhraSTa thAya che. 'se kahamiyANi pakare 'ti' tA te jyatithI devA indrAdikanA abhAvamAM pAtAnI vyavasthA kevI rIte kare che ? enA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jambUdvIpaprajJaptisUtre SaNmAsAn, atra yAvatpadena 'goyamA ! tAhiM catAri paMca vA sAmANiyA devA taM ThANaM upasaMpajittANaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde ubavaNNe bhavai / iMdaTThANaM bhaMte ! ke iyaM kAlaM uvavAraNaM faree gomA " gautama ! catvAraH paJca vA sAmAnikA devA svatsthAnamupasaMpadya khalu viharanti yAvattatrAnya indra upapanno bhavati / indrasthAnaM khalu bhadanta ! kiyantaM kAla mupapAtena virahitaM gautama ! etatparyantaprakAraNasya grahaNaM bhavati yAvatpadagrAhyaprakaraNasya vyAkhyAnamityam'gomA' he gautama! 'tAhe' tadA indravirahasamaye ' cattAri paMca vA sAmANiyA devA' catvAraH pazca vA sAmAnikAH devAH 'taM ThANaM utrasaMvajjittANaM' tat sthAnaM cyutendrasthAnam upasaMpadya khalu 'biharaMti' viharanti - tadindrasthAnaM paripAlayanti tatrAha - 'jAva' ityAdi, 'jAva tattha aNNe iMde unavaNe bhava' yAvatkAlaparyantamanyo dvitIya indra: 'tatya' tatra tadindrasthAne upapannaH samutpanno bhavati iti / samprati mahendravirahakAle praznayannAha - 'iMdaTThANeNaM' ityAdi, 'iMdadvANe NaM bhaMte ! haryaM kAlaM uvavANaM virahie' indrasthAnaM khalu bhadanta / kiyantaM kAlamupapAtena virahitam he bhadanta ! indrasthAnaM kiyatkAlaparyantaM yAvat upapAtena indrotpAdena virahitaM bhavatIti prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! iti yAvatpadagrAhya prakaraNasyArthaH, uttaram - he gautama ! jaghanyenaikaM samayam utkarSeNa SaNmAsAn yAvadindrotpAdena virahitaM prajJaptaM tadanantaramavazyamaparendrasyotpAdasaMbhavAditi / iti paJcadazaM dvAraM samAptam, dazamasUtramapi vyAkhyAtam / tadevaM prakAreNa paJcadazAnuyogadvAraiH sUryaprarUpaNaM kRtamiti / sU. 10 / tadevaM paJcadazAnuyogadvAraiH sUryaprarUpaNA kRtA, tadanantaramavasara prAptAM candraprarUpaNAmAhatatra saptAnuyogadvArANi 1, maNDala saMkhyA prarUpaNA 2, maNDakSetra prarUpaNA 3, pratimaNDala haiM- 'jAba jahaNaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAsA' he gautama ! usa samaya cAra yA pAMca sAmAnika deva usa sthAna para rahakara vahAM kI vyavasthA karate haiM indra se virahita indra kA sthAna kama se kama eka samaya taka rahatA hai aura adhika se adhika chahamAha taka rahatA hai isake bAda vahA~ indra avazya hI utpanna ho jAtA hai ityAdi yaha saba pUrvokta prakaraNa yahAM yAvat pada se gRhIta huA hai / 15 vAM dvAra samApta 10 sUtro kA vyAkhyAna samApta isa taraha 15 anuyoga dvAroM dvArA sUrya prakaraNa samApta kiyA gayA hai // 10 // bhavANabhAM alu he che - 'jAtra jahaNNeNaM evaM samayaM ukkoseNaM chammAsA' he gItabha ! te samaye cAra ke pAMca sAmAnika deve te sthAna para upasthita rahIne tyAMnI vyavasthA kare che. indra-virahita indranu sthAna ochAmAM enDru eka samaya sudhI rahe che ane vadhAremAM vadhAre 6 mAsa sudhI rahe che. tyAra bAda tyAM Indra avazya utpanna thaI jAya che ItyAdi A badhuM pUrvokta prakaraNa ahIM yAvat parzI gRhIta thayelu che. A pramANe 15 anuyAgadvArAthI sUrya prakaraNa samApta karavAmAM AvyuM che. "sU.10mA paMdaramudvAra samApta Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakrAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam mantaraprarUpaNA 4, maNDalAyAmAdimAnam 5, mandaraparvatamadhikRtya prathamAdimaNDalAbAdhA 6, sarvAbhyatarAdi maNDalAyAmAdiH 7, muhrtgtiH| tatrAdau maNDala saMkhyAprarUpaNAM jJAtuM praznayanAha-'kaiNaM bhaMte' ityAdi, mUlam-kai NaM bhaMte ! caMdamaMDalA pannattA ? goyamA ! paNNarasa caMdamaMDalA pannattA / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyA caMdamaMDalA pannattA ? goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA paMca caMdamaMDalA pannattA / lavaNeNaM bhaMte ! pucchA, goyamA! lavaNeNaM samude tiNi tIse joyaNasae ogAhittA ettha NaM dasa caMdamaMDalA pannattA, evAmeva saputvAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNe ya samudde pannarasa caMdamaMDalA bhavaMtIti makkhAyaM // 1 // savvabhaMtarAoNaM bhaMte ! caMdamaMDalAogaM kevaiyAya abAhAe sababAhirae caMdamaMDale pannatte ? goyamA! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae caMdamaMDale pannatte (2) caMdamaMDalassa NaM bhaMte! caMdamaMDalasla kevaiyAe abAhAe aMtare pannatte? goyamA ! pagatIsaM paNatIsaM joyaNAiM tIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyAbhAe caMdamaMDala ssa abAhAe aMtare pannatte / 3 / caMdamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA ! chappaNNaM egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikkha. bheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM aTThAvIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa bAhalleNaM pannatte // 4 // ||suu0 11 // ___ chAyA-'kati khalu bhadanta ! candramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! pazcadazacandramaNDalAni prajJaptAni, jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyadavagAdha kiyanti candramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe azotaM yojanazatamavagAhya paJca candramaNDalAni prajJaptAni / lavaNe khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! lavaNe ca samudre trINi trizad yojanazatAni avagAhyAtra khalu daza candramaNDalAni prajJaptAni, evameva sapUrvApareNa jambUdvIpe dvIpe lavaNe ca samudre paJcadazacandramaNDalAni bhavantItyAkhyAtam // 1 // sarvAbhyantarAtkhalu bhadanta ! candramaNDalAt kiyatyA abAdhayA sarvavAdyaM candramaNDalaM prajJaptam, gautama ! paJcadazottaraM yojanazatam abAdhayA sarvabAhya candramaNDalaM prajJaptam / / 2 / / candramaNDalasya khalu bhadanta ! candramaNDalasya kiyatyA apAdhayA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 250 jambUdvIpaprajJaptisUtre antaraM prajJaptam ? gautama ! paJcatriMzat paJcatriMzad yojanAni, ziva ekaSaSTibhAgAn yojanasya ekapaSTibhAga ca saptadhA hitvA caraNikAbhAgAn candramaNDalasya candramaNDalasyAbAdhA antaraM prajJaptam / 3 // candramaNDalaM khalu bhadanta ! kiyatA AyAmaviSkambheNa, kriyatA parikSepeNa, kiyat bAilyena prajJaptam ? gautama ! paipazcAzadekapaSTibhAgAn yojanasya AyAmaviSkambheNa tat triguNitaM savizeSa parikSepeNa aSTAviMzataM caikapaSTibhAgAn yojanasya bAhalyena prajJaptam // 4 // 11 // TIkA-'kaiNaM bhaMte ! caMdAMDalI pannatA' kati-kiyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! candra maNDalAni prajJaptAni-kayitAnIti candramaNDalasaMkhyAviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'panarasacaMdamaMDalA pannattA' paJcadazasaMkhyakAni candrasya maNDa. lAni prajJaptAni-kathitAni / jisa taraha se 15 anuyoga dvAroM dvArA sUrya kI prarUpaNA kI gaI hai usI prakAra se aba sUtrakAra avasara prApta candra prarUpaNA bhI karate haiM isa meM 7 anuyogadAra haiM (1) maMDalasaMkhyA prarUpagA hai (2) maMDala kSetra prarUpaNA hai (3) pratimaMDala antara prarUpaNA hai (4) maMDala ayAmAdikAmAna hai (6) mandaraparvata ko lekara prathamAdi maMDaloM kI abAdhA haiM (6) sarvAbhyAntara maMDaloM kA AyAmaAdi hai (7) muhUrta gati hai| "kai NaM bhaMte ! caMda maMDalA pannattA'--ityAdi TIkArya-gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte ! caMdamaMDalA pannasA' he bhadanta ! candramaNDala kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! pannarasa caMdamaMDalA pannatA' he gautama ! 15 candramaMDala kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! 'kevaiyaM ogAhittA kevaiyA caMda maNDalA pannattA' de bhadanta ! jambUdvIpa je pramANe 15 anuga dvAre vaDe sUrya prarUpaNa karavAmAM AvelI che, te pramANe have sUtrakAra avasara prApta candra prarUpaNuM paNa kare che. AmAM 7 anugadvAre che-(1) maMDaLa saMkhyA prarUpaNa che. (2) maMDaLakSetra prarUpaNa che. (3) pratimaMDaLa aMtara prarUpaNa che. (4) maMDaLa AyAmAdinuM mAna che. (5) maMdara parvatane laIne prathamAdi maMDaLanI samAdhA cha. (6) sAlyAtarama gAnA yAmAha che. (7) bhutati che. __ 'kaiNaM bhaMte ! caMDamaMDalA pannattA' ityAdi sAtha-gautamasvAbhAye 2 // sUtra 17 prabhuna 2 gatanA prazna dhyA cha ? 'kaiNaM bhaMte ! caMdamaMDalA pannattA' mata ! yandrabhaTa vAmAM mAtA ? menA nAmamA pramu 4 che. 'goyamA ! pannarasa caMda maMDalA pannattA' 7 gautama ! 15 yandramA pAmA mAsA che. gautamayAmI meM prabhune 240 to prazna ye cha'jaMbuddIve gaM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamabakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 151 samprati-pazcadazacandramaNDalAnA madhye katicandramaNDalAni jambUdvIpe bhavanti katicandra maNDalAni lavaNasamudre ca bhavantIti darzayituM praznayanAi -'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMyuddIveNaM bhaMte! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyaM ogAhitA' kiyatkSetraM jambUdvIpasyAvagAhya 'kevaiyA caMdamaMDalA pannattA' kiyanti-kiyasaMkhyakAni candramaNDalAni prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIveNaM dIve' jambUdvIpe khalu dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpeityarthaH 'asIyaM joyaNasapaM ogAhittA' azIti yojanazatamavagAhya azItyadhikaM yojanazatamavagAhya-tasyAkagAhanaM kRtvA 'paMca caMdamaMDalA pattA' pazca-paJcasaMkhyakAni candramaNDalAni prajJaptAni-kathi tAnIti / 'lavaNe NaM bhaMte ! pucch|' lavaNe khalu bhadanta ! pRcchA, he bhadanta ! lavaNa samudre kiyadavagAdya kiyanti candramaNDalAni prajJatAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'lavaNeNaM samudde' lavaNe khalu samudre 'tiNNi tIse joyaNasae' trINi triMzada yojanazatAni, arthAt triMzadadhikAni trINi yojanazatAni 'ogAhittA' avagAhyatriMzadadhikAni trINi yojanazatAni lavaNa samudre'vagAhyetyarthaH 'etthaNaM' atra khalu-atrAntare khalu 'dasacaMdamaMDalA pannattA' dazasaMkhyakAni candramaNDalAni prajJaptAni-kathitAnIti / nAmake dvIpa meM kitane kSetra ko ghera karake-kitane kSetra ko avagAhita karakekitane candra maMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaMdhuhIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhitA paMca caMdamaMDalA pannattA' he-gautama! ina jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 180 yojana kSetra ko avagAhita karake pAMca candra maNDala kahe gaye haiM 'lavaNeNaM bhaMte! pucchA' he bhadanta ! lavaNasamudra meM kitane kSetra ko avagAhita karake kitane candramaNDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! lavaNeNaM samudde tiNi tIse joyaNasae ogAhittA esthaNaM dasa caMdamaMDalA pannatA' he gautama ! lavaNasamudra meM 330 yojana avagAhita karake Agata sthAna para daza candramaMDala kahe gaye haiN| 'evAmeva bhaMte ! kevaiyaM ogAhittA kevaiyA caMdamaMDalA pannattA' 3 mahata! pUdI5 nAma dIpamA keTalA kSetrane A vrata karIne keTalA kSetrane avagAhita karIne-keTalA candramaMDaLe kahevAmAM mAvA cha ? senA pasabhA prabhu 43 cha-'goyamA! jaMbuddIve NaM dIve asIyaM joyagasaya ogAhittA paMca caMda maMDalA pannattA' ke gotama ! yUdImA 180 yAna kSetrane avazAlinazana pAMya yandrabhAvAmA mAyA che. 'lavaNe NaM bhate ! paLA' bhadaMta! lavaNasamudramAM keTalA kSetrane avagAhita karIne keTalA caMdramaMDaLo kahevAmAM AvelA cha 1 senA yAmamA prabhu 43 che-'goyamA ! 'lavaNe NaM samudde tiNi tIse joyaNasae ogA hittA ettha gaM dasa caMdamaMDalA pannattA' 3 goma! samudramA 330 yAna sahita uzana bhAgata sthAna 52 42 // yadramA vAmAM maave| che. 'evAmeva sapuvvAvareNaM Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - 152 jambUdvIpaprajJaptisUtre ___ samprati ubhayatra saMkalanayA kati candramaNDalAnIti kathayituM saMkalanAmeva darzayati-'evAmeva' ityAdi, 'evAmeva sapuvAvareNaM' evameva sapUrvApareNa-pUrvAparasaMkalanayA 'jaMbuddIve dI lavaNasamuddeya' jambUdvIpe dvIpe lavaNasamudre ca jambUdIpe lavaNasamudre ubhayatrApi militvA panarasa caMda-maMDalA bhavaMtItimakkhAyaM' pazcadazacandramaNDalAni bhavantItyAkhyAtam mayA mahAvIrasvA. mInA tIrthakareNAnyairapi AdinAthAdibhistIrthakaraizca pratipAditamiti // 1 // samprati-dvitIyaM maNDalakSetramarUpaNAdvAramAha-'sababhaMtA' ityAdi, 'sababhaMtarAo NaM bhaMte ! caMdamaMDalAo' sarvAbhyantarAt khalu bhadanta ! candramaNDalAt 'kevaiyAe abAhAe savvabAhirae caMdamaMDale pannate' kiyatyA abAdhayA avyavadhAnena sabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam, sarvAbhyantara candramaNDalAt kiyadre sarvabAhyaM candramaNDalaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'paMcadamuttare joyaNa pae' paJcadazottarAgi yojanazatAni, dazAdhikAni paJca yojanazatAnItyarthaH 'abohAe savvavAhirae caMdamaMDale panate' avAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJasam, ayaM bhAva:-sarvAbhyantarAdibhiH candramaDalaiH sarvabAhyAntai yat vyAptamAkAzaM tanmaNDalasapuvvAvareNA jaMbuddIve dIve lavaNasamudde ya pannarasa caMdamaMDalA bhavaMtIti makkhAyaM isa prakAra saSa candra maNDala jambUdIpa ke 5 aura lavaNasamudra ke 10 milakara 15 ho jAte haiM aisA Adeza zrI AdinAtha tIrthakara se lekara mujha mahAvIra tIrthakara taka ke ananta keliyoM kA hai 'sadhabhatarAo NaM bhaMte! caMdamaMDa. lAo kevaDyAe abAhAe savvavAhirae caMdamaMDale paNNatte' he bhadanta ! sarvAbhyantara candramaNDala se kitanI dUra sarvebAhya candramaMDala kahA gayA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMcadasuttare joyaNasae avAhAe savvavAhirae caMdamaMDale pannate' he gautama ! sarvAbhyantara candramaNDala se sarvabAhya candramaMDala 510 yojana kI dUrI para kahA gayA hai-arthAt 510 yojana dUra kahA gayA hai sarvabAhya candra maNDalAnta taka jo sarvAbhyantara caMdra maNDalAdi haiM unake dvArA vyApta jo AkAza hai vaha maNDala kSetra kahalAtA hai 510 yojana kA jaMbuddIve dIve lavaNasamudde ya pannarasa caMdamaDalA bhavaMtIti makkhAya' 28 pramAle / ydrmaMDaLa jaMbudvIpanA 5 ane lavaNasamudranA 10 Ama badhA maLIne 15 thaI jAya che. e Adeza zrI AdinAtha tIrthakarathI mAMDIne mArA sudhI anaMta kevaLIone che. 'savvabhaMtarAo NaM bhate! caMdamaMDalAo kevaiyAe abahAe savabAhirae caMdamaMDale paNNatte' he bhadaMta ! sarvAtyaMtara candramaMDaLathI keTale dUra sarvabAhya caMdramaMDaLa kahevAmAM sAvale cha ? senA samAM prabhu 4 cha -'goyamA! paMvadasuttare joyaNasae abAhAe savva bAhirae caMdamaMDala pannatte' gIta ! samaya2 yadramI sarva pa yandrama 510 ejana jeTaluM dUra Avela che. eTale ke 510 ejana dUra kahevAmAM Avela che. sarvabAhA candramaMDalAnta sudhI je sabhyatara caMdrakaMDalAdi che, temanA vaDe vyApta che Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 153 kSetram-tatra va candrakabAsayA viSkambhaH pazcayojanazatAni dazAdhikAni, aSTacatvAriMzabaikapaSTibhAgAH yojanasya 5108 etacca vyAkhyAto'dhikaM jJAtavyam, tathAhi-paJcadazacandrasya maNDalAni candrapimbasya viSkambhaH ekaSaSTibhAgAtmaka yojanasya SaTpazcAzadbhAgAH, tena te 56 pApabhirguNyante, gAta 840 tadanantarameteSAM yojanAnayanArtham ekapaSTayA mAge hate sati samdhAni prayodaza yojanAni zeSA bhavatiSThanti saptarasAriMzat, tathA pacatrivAra yojanAni triMzaSa ekaSaSTibhAgAH yojanasya, ekasya ca SaSTibhAgasya saptadhA chimasya saMvandhinazcatvAro bhAgAH, tato yadA paJcatriMzat caturdazabhirguNyante tadA jAtAni catvAri yojana satAni navatyadhikAni, ye'pi ca triMzadekaSaSTibhAgAste'pi caturdazabhirguNyante, jAtAni catvArizatAni viMzatyadhikAni, ayaMcarAzireka SaSTibhAgAtmakastena ekaSaSTayA bhAgo hiyate, labdhAni paiyojanAni, eSu pUrvarAzau prakSipteSu jAtAni 496 yojanAni zeSAzcatuHpaJcAjo yaha maMDala kSetra kahA gayA hai so isa meM eka yojana ke 61 bhAga kara usake 48 bhAga aura adhika kara denA cAhiye isa taraha yaha maMDala kSetra 51. yojana kA hotA hai aisA jAnanA cAhiye isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se haicandramaNDala 15 kahe gaye haiM candraSimyakA viSkambha eka yojana ke kRta 11 bhAgoM meM se 56 bhAga pramANa hai so 15 ko 56 se guNita karane para 84. hote haiM apa 84. bhAgoM ke yojana banAne ke liye 61 kA bhAga dene para 47 bhAga bacate haiM aura 13 yojana bana jAte haiM 15 maMDaloM kI antara saMkhyA 14 hotI hai eka eka maMDala kA antara 35%, yojana kA hai aura 61 bhAgake 1 bhAga ke 7 TukaDe karane para 4 bhAga pramANa hai jaba 35 meM 14 se guNA karate haiM taSa 490 yojana Ate haiM jo bhAga hai inheM bhI java 14 se guNita karate hai taba 420 Ate haiM yaha rAzi 61 bhAgAtmaka hai isaliye 61 kA bhAga dene para Akaza che te maMDaLazetra kahevAya che. te AmAM eka ejananA 61 bhAge karIne tenA 48 bhAge bIjA vadhArAnA karavA joIe. A pramANe A maMDaLakSetra 510Yra jana jeTaluM thAya che. Ama samajavuM joIe. AnuM spaSTIkaraNa A pramANe che. candramaMDaLa 15 kahevAmAM AvelA che. candrabiMbane vikuMbha eka ejananA 61 bhAgamAMthI 56 bhAga pramANa che. te 15 ne 56 sAthe guNita karavAthI 840 thAya che. have 840 bhAgonA jana banAvavA mATe 61 ne bhAgAkAra karavAthI 47 bhAga avaziSTa rahe che ane 13 jana bane che. 15 maMDaLanI aMtara saMkhyA 14 thAya che. eka-eka maMDaLanuM aMtara 35 jana jeTaluM che. ane 61 bhAga paikI eka bhAganA 7 kakaDA karavAthI 4 bhAga pramANa thAya che. jyAre 35 mAM 14 guNita karavAmAM Ave che tyAre 490 jana Ave che. je 2 bhAga che. A badhAne paNa jyAre 14 thI guNita karIe chIe tyAre 420 Ave che. A rAzi 61 bhAgAtmaka che, eTalA mATe 61 ne bhAgAkAra karavAthI 6 yajana bane ja020 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 jambUdvIpaprajJaptisUtre zadekaSaSTibhAgA sthiSThanti, ye ca ekasyaikaSThibhAgasya sambandhina zcatvAraH saptabhAgA ste'pi ca caturdazabhirguNyante jAtAH SaTpaJcAzat, teSAM saptabhirbhAge hRte labdhA aSTau ekaSaSTi bhAgAH te anantaroktacatuHpaJcAzati prakSipyate, jAtA dvApaSTiH 62, tatraikaSaSTibhAgai yojanaM labdhaM. taJca yojanarAzau prakSipyate eka kapaSTabhAgaH zeSaH 497 yojana', idaM ca maNDalAntara kSetram, yo'pi ca vimbakSetrarAziH yodaza yojana saptacatvAriMzadekaSaSTibhAgAtmakaH so'pi maNDalarAzau prakSipyate, jAtaM yojanAni 510 yazcarvoddharita ekaH ekapaSTibhAgaH sa sapta catvAriMzati prakSipyate, jAtaM 48 ekapaSTibhAgaH / ____ atha paJcadazasu maNDaleSu caturdazasyaivAntarAlasya saMbhavAt cahurdazabhireva bhAjanaM yuktam saptacatvAro bhAgA iti kathaM saMgacchate iti cedatrocyate-maNDa lAntarakSetrarAzeH 497%, 6 yojana banate haiN| pUrva rAzi meM inheM milAne para 496 yojana hote haiN| bAkI jo 54 bace haiM ve 61bhAga ke haiM / tathA 61 bhAga meM se 1 bhAga ke bhAga haiM ve jaba 14.se guNita hote haiM taba 56 Ate haiM aba ina me 7 kA bhAga dene para Ate haiM ve anantarokta 54 se milA dene para 62 hojAte haiM eka gojana ke 61 bhAga kiye gaye haiM so 62 bhAgoM kA to eka yojana banajAtA hai ise yojana razi meM milA dene para4972 yojana ho jAte haiM / yaha maNDalAntara kSetra hai tathA jo vimba kSetra rAzi 1 yojana kI hai use bhI maNDalarAzi meM joDa denA cAhiye isa taraha 510 yojana A jAte haiM ! jo eka bhAga hai use 47 meM joDa dene para ho jAte haiN| aba koI yahAM para aisI AzaMkA karatA hai-15 candra maNDaloM meM antarAla 14 hI hotA haiM to phira 14 kA hI bhAga denA cAhiye taya : bhAga hote haiM aisA ApakA kathana kaise saMgata hotA hai to isa zaMkA kA parihAra-aisA hai-maNDalAntarakSetra rAzi 497 ko maNDalAntara 4 dvArA vibhakta kiye jAne para 35 che. pUrvarAzimAM emane jeDavAthI 496 thAya che. zeSa je pa4 rahe che te 61 bhAganA che. temaja je 61 bhAgamAMthI 1 bhAganA 4 bhAgo che te jyAre 14 thI guNita thAya che. tyAre para Ave che. have emAM 7 ne bhAgAkAra karavAthI Da Ave te anaMtarekta 54 mAM joDavAthI dUra thaI jAya che. eka ejananA 61 bhAgo karavAmAM Ave che. te 62 bhAgene te eka pejana bane che. Ane jana rAzimAM joDavAthI 497 jana saMkhyA thAya che. A maMDalAntara kSetra che, temaja je biMbakSetra rAzi 13 ejana jeTalI che tene paNa maMDaLa rAzimAM joDI devI joIe. Ama 510 ejana AvI jAya che. je eka , bhAga che tene 47 mAM joDavAthI 6 thaI jAya che. have koI ahIM evI AzaMkA kare ke 15 caMdramaMDaLamAM aMtarAla 14 ja hoya che te pachI 14 no ja bhAgAkAra karavA joIe. tethI huM bhAga thAya che. evuM ApanuM kathana kevI rIte saMgata thAya che te A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-maMDalAntara Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamabakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam maNDalAntarai zcaturbhiAjana labdhAni bhavanti paJcatriMzata 35 yojanAni, uddharitasya yojanarAzerekaSaSTayA guNane mUlazazi saMbandhye kaSaSTibhAgaprakSepe ca jAtamaSTAviMzatyadhika catuH zatam 428, eSAM caturdazabhirbhAjane AgataH aMzarAziH trizat 30 zeSA aSTau, teSAM catudezabhirbhAgasyAsaMbhavAt, lAghavArtha dvAbhyAmapavartane jAte bhAjyabhAjakarAzyoH - iti sarva manavadhamiti maNDalakSetraprarUpaNAdvAraM dvitIyaM samAptam // samprati-tRtIyaM maNDalAntaraprarUpaNAdvAraM darzayituM praznayanAha-caMdamaMDalassa gaM' ityAdi, 'caMdamaMDalassa NaM bhaMte ! caMdamaMDalassa' candramaNDalasya khalu bhadanta ! candramaNDalasya, he bhadanta ! ekaM candramaNDalamapekSyAparasya candramaNDalasyetyarthaH 'kevaiyAe abAhAe aMtare pannatte' kiyatyA abAdhayA antaraM prajJaptam, dvayozcandramasoH kiyadantaram iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'yaNatIsaM paNatIsaM joyaNAI' paJcatriMzatpazcatriMzada yojana labdha hote haiM uddharita yojana rAzi ko 61 se guNA karane para aura mUlarAzi sambandhI 61 milAne para 428 hote haiM aba ina meM 14 kA bhAga dene para aMzarAzi 30 AtI hai aura zeSa sthAna meM 8 bacate haiM kyoMki ina meM ATha kA bhAga nahI jAtA hai| laghutA ke nimitta do ke dvArA ina kA apavartana karane para bhAjya bhAjaka rAzi pramANa AjAtA hai ataH pUrvokta kathana anavadya hai| isa prakAra se yaha dvitIya prarUpaNA dvAra samApta huA - tRtIya maNDalAntara prarUpaNA dvAraisa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'caMdamaMDassa NaM bhaMte ! caMdamalassa kevaDyAe abAhAe aMtare paNNatte' he bhadanta ! eka candramaNDala kA dasare candramaMDala se kitanI dUrakA antara kahA gayA hai ? arthAt donoM candramAoM kA paraspara meM kitanA antara hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! paNatIsaM kSetra rAzi 47 ne maMDalAntara 4 vaDe vibhakta karavAthI 35 pejane labdha thAya che. uddharita jana rAzine 61 thI guNita karavAthI ane mUva rAzi saMbaMdhI 61 ne joDavAthI 428 thAya che. have emAM 14 ne bhAgAkAra karavAthI aMza rAzi 30 Ave che ane zeSa sthAnamAM 8 vadhe che kemake emAM AThane bhAgI jate nathI laghutA mATe nimitta vaDe emanuM apavartana karavAthI bhAjya-bhAjaka zazinuM pramANu huM AvI jAya che. ethI pUrvokta kathana anavadya che. A pramANe A dvitIya prarUpaNAdvAra samApta. tRtIya kaMDalAntara prarUpaNoddhAra mAmA gItabhasvAmI prabhuna mAgatanA prazna cha -'damaMDalarasa gaM bhaMte ! caMdamaMDalasa kevaiyAe abAhAe aMtare paNNatte' mata ! 4 yandrabhAnu mI yndrmaMDaLathI keTale dUra aMtara kahevAmAM AveluM che? eTale ke bane candramAonuM parasparamAM 1 mata cha ? senA nAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! paNatIsaM paNatIsaM joyaNAI tIsaM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jambUdvIpaprajJaptisUtre yojanAni 'tIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' triMzaccaikapaSTibhAgAna yojanaspa 'egaM ca egasadvibhAgaM sattahA chettA' eka caikaSaSTi bhAgaM saptadhA-saptaprakAreNa chitvA 'cattAri cuNNiyA bhAge' caturazcUrNikAbhAgAn 'caMdamaMDalasma avAhAe aMtare pannatte' candramaNDalasya candra - maNDalasyAbAdhayA antaraM prajJaptam, arthAt paJcatriMzad yojanAni triMzaccaikapaSTibhAgAn yojanasyaikaM caikaSaSTibhAga saptazA vibhidya caturazcUrNikA bhAgAn, etAvaccandramaNDalasya candramaNDalasyAbAdhayA antaraM bhavatIti tRtIyaM maNDalAntaradvAraM samAptam / / ___ samprati-caturthamaNDalAyAmAdimAnadvAramAha-'caMdamaMDaleNaM bhaMte !' ityAdi, 'caMdamaMDaLe paNatIsaM joyaNAI tIsaMca egasadvibhAe joyaNassa' he gautama! 35-35 yojana kA tathA eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pramANa antara kahA gayA hai isa taraha 35 yojana kA antara vAcya ho jAtA hai isa meM itanA aura saMzodhana karalenA cAhiye-'egaM ca egasahibhAgaM satsahA chesA yatsAri suNiyA bhAge' 61 bhAgoM meM se eka bhAga ke 7 dukaDe karanA aura una meM se 4 bhAga lenA isa taraha itanA aura adhika antara meM prakSipta kara denA-isa prakAra se 'caMdamaMDalassa caMdamaMDalassa acAhAe aMtare paNNase' eka candramaMDala kA dUsare candramaMDala se antara kathana spaSTa ho jAtA hai samuditArtha isakA aisA ho jAtA hai ki eka candramaMDala kA dUsare candra maMDala se 350 yojana kA aura 61 yojana bhAgoM meM se 1 bhAga ke 7 bhAga karane para 4 bhAga pramANa antara hai| tRtIyamaNDalAntara dvAra kathana samApta. caturthamaMDala AyAmAdi dvAra kathana isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai 'caMdamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM ca egasadvibhAe joyaNassa' gautama ! 35, 35 yojanA tathA 4 yojanA 61 bhAgamAMthI 35 bhAga pramANu aMtara kahevAmAM Avela che. A pramANe 35 jananuM bhata2 pAcya tha ya che. mAmA mAmI sAdhana 42 me, 'ega ca egasadvibhAgaM sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge' 11 mAgomAMthI me bhAganA 76 karaDAe karavA ane temAMthI 4 bhAga levA. A pramANe ke ATaluM vadhAre aMtaramAM prakSiAta 43 he. bhAma 'caMdamaMDalassa caMdamaMDalassa abAhAe aMtare paNNatte' / yadrama. LanuM bIjA candramaMDaLathI aMtara kathana spaSTa thaI jAya che. Ane samuditArtha A pramANe thaI jAya che ke eka caMdramaMDaLane bIjA caMdramaMDaLathI 354 janane ane 61 jana bhAgomAMthI 1 bhAganA 7 bhAga karavAthI 4 bhAga pramANa aMtara che. tRtIyamaMDaLAntaradvAra kathana samApta caturthamaMDaLa AyAmA didvAra kathana mAmA gautasvAmI prabhune ma tanA prazna yA cha -'caMdamaMDale NaM bhaMte ! kevayaM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam NaM bhane candramaNDalaM khalu bhadanta ! 'kevaiyaM AdhAmavikhaMbheNa' kiyatA AyAmaviSkambheNaAyAmaviSkambhAbhyAM dairvya vastArAbhyA mityarthaH kevaiyaM parivakheveNaM' kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA kevaiyaM bAhalleNaM pannate' kiyatA-kiyatpramANakena bAhalyeno catvena prajJaptaM kathitam, arthAt candramaDalasya AyAmaH kiyatpramANakamiti praznaH, bhagavAnAha-goramA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'chappaNaM egasadvibhAe joyaNassa' SaTpaJcAzadepaSTibhAgAn yojanasya 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAM prajJaptaM kathitamiti, ekasya yojanasya ekapaSTibhAgakRtasya yAvatpramANakA bhAgA stAvat pramANaM SaTra paJcAzadbhAgapramANa mityarthaH 'taM tigaNaM savisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM savizeSa sAdhika parikSepeNa-paridhinA bhavati, gaNitaprakAreNa dve yonane paJcapaJcAzadbhAgAH sAdhikaparidhipramANa AyAmavikkhaMbheNaM kevaiya parikkheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' he bhadanta ! candra maMDala AyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA lambA aura cauDA hai? bhaura kitanA isakA parikSepa hai ? tathA kitanI isakI UMcAI hai ? prazna kartA kA bhAva yaha hai ki candramaNDala kA AyAma kinanA hai vistAra kitanA hai isakI paridhi kitanI hai aura UMcAI meM yaha kitanA UMcA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! chappaNNaM egasaTThibhAe joyaNassa AyAmadhikkhaMbheNaM, taM tigu. NaM savisesa parikkheveNaM aTThAvIsaMca egasahibhAe joyaNassa bAhalleNaM' he gautama! eka yojana ke 61 bhAga karane para jo usake eka 2 bhAga kA pramANa AtA hai utane 56 bhAga pramANa isakA AyAma aura vistAra hai 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' ina chappana bhAgoM ko tigunA karane para jo pramANa AtA hai unase kucha adhika pramANa kI isakI paridhi hai gaNita kI prakriyA ke anusAra yaha pramANa do yojana aura eka yojana ke 61 bhAgo meM se kucha adhika AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM vAhalleNaM pannatte' 3 mahata ! yandrama AyAma ane vidhvaMbhanI apekSAe keTaluM lAMbA ane paheLe che ane Ane parikSepa keTaluM che temaja AnI UMcAi keTalI che? prazna kartAne bhAva A pramANe che ke candramaMDaLane AyAma keTale che, vistAra keTalo che, AnI paridhi keTalI che, ane UMcAImAM vo yA cha ? mena pAma prabhu 43 cha-'goyamA ! chappaNaM egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikkhabheNaM taM tiguNaM savisesa parikkheveNaM aTThAvIsa ca egasadribhAe joyaNassa bAhalleNaM' gautama ! 4 yonina 61 laage| 42pAthI tenA :bhAga pramANa Ave che, teTalA 56 bhAga pramANa eno AyAma ane vistAra che. ja tiguNaM savisesa parikkheveNa' me 56 sAgAne yA 42vAyI 2 pramANa sAve, ta pramANa karatAM kaMIka vadhAre pramANa jeTalI AnI paridhi che. gaNitanI prakriyA mujaba A pramANe be jana ane eka jananA 61 bhAgamAMthI kaMIka vadhAre papa bhAga Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jambUdvIpaprazaptisUtre mityarthaH 'aTThAvIsaM ca egasaTThibhAe joyaNassa bAhalle' aSTAviMzatimekaSaSTi bhAgAn yojanasya vAhalyenoccatvena candramaNDalaM prajJatam iti caturthamAyAmAdi mAnadvAramiti // 9011 // __ samprati-mandaraparvatamadhikRtya prathamAdi maNDalAbAdhAdi dvAraM darzayituM dvAdazasUtramAha'jaMbuddIve dIve maMdarasya pandhayassa' ityAdi / ___ mUlam-jaMbuddIve dove maMdarassa pavvayasla kevaiyAe abAhAe savvamaMtarae caMdamaMDale pannatte? goyanA ! coyAlIsaM joya sahassAI aTTayavIse joraNasae avAhAe samAMtare caMdamaMDale pannatte, jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayassa kevaiyAe abAhAe abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte ? goyamA! coyAlIsaM joyaNasahaslAiM aTTaya chappaNNe joyaNasae NapavIsaM ca egasadvibhAe joyaNasta egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge abAhAe abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte / jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe abhaMtaratacce caMdamaMDale pacnatte ? goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTyANaue joyaNasae egAvaNaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNiyAbhAgaM abAhAe abhaMtaratacce maMDale pannate, evaM khallu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe chattIsa chattIsaM joyaNAI paNavIsaM ca ega saTibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chetA cattAri cupiNayAbhAge egamege maMDale abAhAe buddhiM abhivaDhemANe 2 sayabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| jaMbuddIve dove maMdarasta pavvayasta kevaiyAe avAhAe savvabAhire caMdamaMDale pannatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNa55 bhAga hotA hai 'aTThAvIsaMca egasahibhAe joyaNassa bAhalleNaM' tathA isakI UMcAI bhAga praNANa hai arthAt eka yojana ke kRta 61 bhAgoM meM 28 bhAga pramANa hai yaha caturtha AyAmAdibhAna dvAra samApta huA. // 11 // thAya che. 'aTThAvIsa ca egasadvibhAe joyaNassa bAhalleNaM' tama mAnI yA 26 mA pramANa che. eTale ke eka jananA kRta 61 bhAgemAM 28 bhAga pramANa che. caturtha AyAmAjidvAra samApta masUtra 115 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam sahassAI tigNi ya tIle joyaNasae abAhAe savvabAhirae caMdamaMDale pannatte / jaMbuddIce dIdhe maMdarassa pavvayasla kevaiyAe abAhAe, bAhirANaMtare caMdamaMDale pannatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doSiNa ya tegaue joyaNasae paNatIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasaTibhAgaM ca sattahA chettA tiNi curiNayAbhAe abAhAe bAhirA gaMtare caMdagaDalaM ennatte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe bAhiratacce caMdamaMDalaM ennatte ? goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNiya sattAvapaNe joyaNasae Nakya egasaTribhAge joyaNassa egasaTribhAgaM ca sattahA chettA chacuriNayAbhAge abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale pannatte evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe chattIsaM chattIsaM joyaNAiM paNavIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasaTThibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyAbhAe egamege maMDale abAhAe buddhiM gibuddhemANe NibuddhemANe savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai tti ||suu0 12 // ___ chAyA-jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvAbhyantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTau ca viMzati yojanazatAni abAdhayA sarvAbhyantaraM candramaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe dvIpe mandara parvatasya kiyatyA abAdhayA mabhyantarAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTau ca paTU pazcAzad yojanazatAni paJcaviMzataMcaiSaSTibhAgAn yojanasya ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chittvA caturazcuNikAbhAgAn, avAdhayA abhyantarAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA abhyantaratRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTau ca dvi pazcAzad yojanazatAni ekapazcAzadekaSaSTibhAgAn yojanasya, ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA ekaM cUrNikAbhAgam avAdhayA abhyantaratRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam, evaM khalu etenopAyena niSkrAman candraH tadanantarAt maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman patriMzat SaTtriMzad yojanAni paJcaviMzataM caikaSaSTibhAgAna yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chilA caturazcUrNikAbhAgAn ekaikasmin maNDale. bAdhayA buddhimabhivarddhayan abhivarddhayan sarvabAhya maNDalamupasaMkramya cAraMcarati / jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! pazcacatvAriMzada Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jambUdvIpaprajJaptisUtre yojanasahasrANi trINi ca triMzad yojanazatAni abAdhayA sarvavAdyaM candramaNDalaM prAptam / jambUdvIpe dvIpe mandasya parvatasya phiyatyA abAdhayA sarvabAhyAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi dve ca trinavatyadhika yojanaza te paJcatriMzaccaikapaSTibhAgAn yojanasya, ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chilA jIna cUrNikAmAgAna avAdhayA sarvavAsAnantaraM candramaNDala prajJaptam / jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA avAdhayA sarvavAdya tRtIyaMpandramaNDalaM prajJatam ? gautama! paJcavakhAriMzad yojanasa isrANi dve ca saptapazcAzada yojanazate nana caikaSaSTibhAgAn yojanasya, ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA SaTcUrNikAbhAgAna abAdhayA sarva bAhya tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam / evaM khalu etenopAyena pravizan candraH tadanantarAd maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman patriMzat pazid yojanAni paJcaviMzaccaikaSaSTibhAgAn yojanasya ekapaSTibhAgaM ca samadhA chitvA caturazcUrNikAbhAgAn ekaikasmin maNDale abAdhayA vRddhinivarddhayan nivarddhayan sarvAbhyantara bhaNDalapnupasaMkramya cAraM carati / sU0 12 // ___TIkA-'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe, he bhadanta ! jambUdvIpanAmake dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavyayassa' mandarasya patisga-meruparvatasya 'kevaiyAe abAhAe' ziyatyA abAdhayA 'sayabhaMtare caMdamaMDale pannatte' sarvAbhyantaraM prathamaM candramaNDalaM prAptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyALIsaM joyaNasahassAI catvAriMzadyojanasahasrANi 'aTThavIse joyaNasae' aSTau ca vizad yojana aba mandaraparvata ko Azrita karake sUtrakAra prathamAdimaNDalAyAdhAdi dvAra prakaTa karane ke liye 12 veM sUtra kA kathana karate haiM 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pacayassa kevaiyAe avAhAe' ityAdi gautama svAmIne yahAM aisA pUchA hai- 'jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayasta' he bhadanta ! jambudvIpa nAmake dvIpa meM-sarvadvIpa madhyagata jaMbUdvIpa meM sthita jo sumeruparvana hai usase 'kevaiyAe abAhAra' kitanI dUra para 'savvabhaMtare caMda maMDale paNNatte' sarvAbhyantara candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTThayatIse joyaNasae' he have madara parvatane Azrita karIne prathamAdi maMDaLa abAdhAridvAranuM kathana karavA mATe satrakAra 12 mA sUtranuM kathana kare che. 'jaMbuddIce dIye maMdarassa pabvayassa kevaiyAe abAhAe' ityAdi gautabhasvAmI matrI rIte prazna ye cha -'jaMbuddIve dIve maMdaramsa pavvayassa' mahata ! dI5 nAma dvIpamA sababI5 madhyAta yUdvIpamA sthita subhe25ta che tanAthI kevaiyAe aba hAe' se 2 'savyabhaMtare caMdamaMDale paNNatte' sarvAsyatara yandramAmA Avata cha ? menAmamA prabhu 44 cha- 'goyamA ! coyAlIsa joyaNasaharasAI advaya tIse joyaNasae' 3 gautama ! subhepa tathA aAlyAtara Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam 161 pratAni 'apArAe sammabhaMtare caMdamaMDale pamatte' enAvatpramANayA avAthayA sarvAbhyantaraM prathamaM candramaNDalaM prajJaptam -kathitamiti / sampati sarvAbhyantaradvitIyacandramaNDalagatAbA darzayituM praznayanAha-'jaMbuDI ve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe, he bhadanta ! jambUdvIpanAmake sarvadvIpamadhya jambUdvIpe 'maMdarassa pabvayasta' mandarasya parvataspa-merugireH 'kevaiyAe bhavAhAe' kiyatyA-kiyatpramANayA adhiyA-avyavadhAnena 'abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pamatte' abhyantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI catvAriMzad yojanasahasrANi 'aTThaya chappaNNe joyaNasae 'aSTau ca SaT pazcAzadayojanazatAni SaTpaJcAzadadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH 'paNavIsaMca egasahibhAe joyaNassa' pazcAviMzatizcaikaSaSTibhAgAn yojanasya arthAt ekasya yojanasya ekaSaSTibhAgAH kalpanIyA steSu ekapaSTibhAgamadhyAt ye paJcaviMzatibhAMgA stAvanto bhAgA api abAdhAyAM jJAtavyAH tathA-'joyaNassa egasadvibhAgaM ca satahA chetA cattAricuNiyAmAge' yojanasyaika paSTibhAgaM ca saptadhAchittA caturazcUrNikAmAgAn 'abAhayA abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte gautama! sumeru parvata se sarvAbhyantara candramaMDala 4483. yojana kI varIpara kahA gayA hai 'jaMbuddIye dIve maMdarassa pavyayasta kevalyAe avAhAe an maMtarANatare caMdamaMDale pannatte' gautamasvAmIne isa sana dvArA aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usa se kitanI dara para abhyantarAnantara dvitIya candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAI aThThaya chappaNNe joyaNasae paNavIsaM ca egasahi bhAe joyaNassa, jodhaNasa egasahibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge abAhayA abhaMtarANaMtaracaMdamaMDale paNNatte' he gautama ! sumeruparvata se abhyantarAnantara-dvitIya candramaMDala 44856 27 yojana dUra kahA gayA hai tathA yojana ke 61 veM bhAga ko 7 se vibhakta karake usake 4 bhAga yadrama44830 yo 2 sAsu che. 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte' gautamathAbhIye 2 // sUtra 43 An andna prazna karyo che ke he bhadata! A jaMbudvipa nAmaka dvIpamAM sthita je sumeruparvata che tenAthI keTale dUra atyaMtarAnetara dvitIya candramaMDaLa kahevAmAM Avela che? enA javAbamAM prabhu 49 cha-'goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI adRya chappaNNe joyaNasae paNavIsaca egasaTThibhAe joyaNassa, joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge ayA hayA anaMtarANaMtare caMdamaMDale paNNatte he gautama ! subhe25 tathI 207ya-tarAnantara dvitIya caMdramaMDaLa 448562; jana jeTale dUra kahevAmAM Avela che. temaja ejananA 61 mA bhAgone 7 vaDe vibhakta karIne tene 4 bhAga pramANu dUramAM joDavA joIe. tyAre dvitIya ja0 21 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jambUdvIpaprajJaptistre etAvat pramANayA abAdhayA abhyantarAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitam, catvAri sada yojanasahasrANi SaTpaJcAzadadhizAni aauzatAni yojanasyaispaSTimAgakalpitasya patra viMzatibhAgAn tathA ekabhAgasya saptadhA jinnasya caturobhAgAn etAvatpramANakAyAdhayA sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM kathitamitibhAvaH / ayaM bhAvaH-pUrvoktAbhyantaramaNDalagata. rAzau maNDalAntarakSetramaNDalaviSkambharAzyoH prakSepe jAyate tadyathA-44820 catuzcatvArizada yojanAni viMzatyadhikASTazatalakSaNa pUrvamaNDalayojanarAziH aspinarAzau maNDalAntarakSetrayojanAni pazcatriMzat 35, atha antarasatkatriMzadekaSaSTibhAgAnAM maNDalakSkimma sambandhi SaTpazcAzadekapaSTibhAgAnAM ca parasparasaMmelane jAte SaDazItiH 86, ekapaTaNyAbhAge kRte sati samAgataM yojanamekam, tacca pUrvoktAyAM saMkhyAyAM paJcaviMzatiH 25 prakSi. pyate jAtA patriMzad yojanAnAma zeSAH paJcaviMzatiH e.paSTibhAgAzcatvArazcUrtikAbhAgA iti dvitiiymnnddlvicaarH|| ____ atha sarvAbhyantaratRtIyamaNDalaM darzayitumAha-'jaMbuddI ve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyavarti jambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pacayasta' mandarasya parvapramANa aura bhI dUrI meM milAnA cAhiye taba kahIM jA kara dvitIya candra maMDala kI dUrI kA pUrA pramANa AtA hai| tAtparya isakA aisA hai ki pUrvokta abhyantaramaNDalagata razi meM maNDalAntara kSetra aura maNDala viSkambhakI rAzi ke prakSepa karane se yaha dUrI kA pramANa nikAlA gayA hai-yaha isa prakAra se hai-44820 pUrvamaMDala yojana kI rAzi hai isa rAzi meM maNDalAntara kSetra ke yojana 35 ko tathA antara sabhI bhAgoM ko evaM maNDala viSkambhasaMbaMdhI bhAgoM ko paraspara meM milAne para 86 Ate haiM ina meM 61 kA bhAga dene para 1 yojana AtA hai pUrvokta saM 25 prakSita karane para 36 yojana hote haiM bAkI aura cAra cUrNikA bhAga bace rahate hai. sarvAbhyantara tRtIya maMDala kA kathana-isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA caMdramaMDaLanA aMtaranuM saMpUrNa pramANa Ave che tAtparya A pramANe che ke pUrvokta atyaMtaramaMDaLagata rAzimAM maMDalAntara kSetra ane viSkabhanI rAzine prakSipta karavAthI A aMtaranuM pramANa nIkaLI Ave che. te A pramANe che-44820 pUrvamaMDaLa jananI rAzi che. A rAzimAM maMDalAntara kSetranAM jana 35 ne tema ja antara saMbaMdhI 10 bhAgane temaja maMDaLa vikaMbha saMbaMdhI A bhAgane parasparamAM joDavAthI 86 Ave che. AmAM 61 ne bhAgAkAra karavAthI 1 yojana Ave che. uparokta saMkhyAmAM 35 prakSita karavAthI 36 jana thAya che. zera 2; ane cAra cUrNikA bhAga avaziSTa rahe che. sarvAtyaMtara tRtIyamaMDaLanuM kathana mAmA gautamasvAmI prabhune sevA zate prazna jyoM che-'jaMvhIve dIve maMdarassa pavva. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 12 prathamAdimaNDalAvAdhAnirUpaNam taspa-merunAmakaparvatasya 'kevaiyAra abahAe' kiyatyA-kiyatpramANayA abAdhayA-avyavadhAnena 'abhaMtaratacce caMdamaMDale panatte' sarvAbhyantaratatIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAda-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi 'aTTa va gaue joyaNasae' aSTau ca dvinavatiyojanazatAni dvinavatyadhikAni aSTau zatAnItyarthaH 'egAvaNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' ekapazcAzadeka. paSTibhAgAn yojanasya 'egasaTThibhAgaM ca sattahA che / ' ekaSaSTimAAM ca saptadhA chikhA 'ega duNiyAmAgaM' ekaM ca cUrNikAmAgam 'bhabAhAra abhaMtaratacce caMdamaMDale pannate' avAdhayA abhyantaraM tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam, catuzcatvAriMzad yojanAni vinavatyadhikASTauMsatAni ekapazcAzadekaSaSTibhAgAn caturazcUrNikAbhAgAn 44892: etAvatpramANayA abAdhayA tRtIyaM sarvAbhyantaracandramaNDalaM prjnyptmityrthH| ayaM bhAvaH-dvitIyamaNDalasambandhirAzau TtriMzat 36 yojanAni paJcaviMzatirekapaSTibhAgAzcatvArazcUrNikAbhAgA ityasya prakSepe kRte sati yathA kathitamabhyantaratRtIyamaNDalaparimANaM bhavatIti tRtIyamaNDa vicaarH|| pUchA hai 'jaMbuddI ve dIve maMdarassa pavvayasla kevaiyAe abAhAe anbhaMtaratacce caMdamaMDale pannatte' he bhadanta ! jambUdropa nAmake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usase kitanI dUra para abhyantara tRtIya candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThaya bANaue joyaNasae egAvaNNaM ca egasahibhAe joyaNassa' he gautama ! sumeru parvata se tRtIya abhyantara candra maMDala 448927 yojana dUra hai tathA (egasaTibhAgaM ca sattAha chetA egaM cuNiyAbhAga) eka yojana ke 61 veM bhAga ko 7 se vibhakta karake usake eka cUrNikA bhAga pramANa aura dUra hai isakA tAtparya aisA hai ki dvitIya maMDala sambandhI rAzi meM 36 yojana tathA eka yojana ke 61 ve bhAgoM meM se eka bhAga ko prakSipta karane para yaha tRtIya abhyantara candra maMDala kA parimANa nikala bhAtA hai| yassa kevaiyAe abAhAe abbhataratacce caMdamaMDale pannatte' 3 lata ! jii5 nAma: dvIpamAM sthita je sumeru parvata che tenAthI keTale dUra atyaMtara tRtIya caMdramaMDaLa kahevAmAM mA cha 1 senA vAma prabhu 43 cha-'goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI aTTaya vANaue joyaNasae egAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' he gautama ! subhe25 tathA tRtIya sasyata2 yandrama 4488251 yoganareTa 62 cha tabhA 'egasadvibhAgaM ca sattahA chetA egaM cuNNiyA bhAga' se yAtanA 61 mA mAyane 7 thI vilata rIne tenA me cUrNikA bhAga pramANa vadhAre dUra che. tAtparya Ama che ke dvitIyamaMDaLa saMbaMdhI rAzimAM 36 ceAjana temaja eka ejananA 61 mA bhAgamAMthI eka bhAga prakSipta karavAthI A tRtIya AtyaMtara caMdramaMDaLanuM pariNAma nIkaLI Ave che Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jambUdvIpaprAptisUtre sampratiH-caturthAdimaNDa lepu mAne darzayitumatidezenAha-evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM maNDalamayadarzitaprakAreNa khalu etena pratyahorAtramekaika maNDalaparityAga rUpeNa 'NikkhamamANe' niSkrAmana-lakSaNasamudrAbhimukhamaNDalaM kurvan 'caMde' candraH 'tayANaMtarAbho maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM' tadanantarAt vidhakSitapUrvamaNDalAt tadanantaraM vivakSitamuttaraM maNDalam 'saMkamamANe saMkamamANe saMkrAman saMkrAman gaccha gacchan 'chattIsaM chattIsaMjoyaNAI' patriMzat patriMzayojanAni 'paNavIsaM ca egasahimAe joyaNasta' paJcaviMzatiMcaikaSaSThibhAgAn yo nanasya 'egasahi bhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyAbhAge' yojanasyaikaSaSThibhAgaM ca saptadhA chitvA caturazcUrNikAbhAgAna 'ego ge maMDale' ekaikasmin maNDale 'abA. hAe buddhi abhivaddhamANe abhivartamANe' abAdhAyA:-avyavadhAnarUpAyA vRddhim-Adhikyam abhivardayan abhivarddhayan-AdhikyaM kurvan 2 'savyabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' aba caturthAdi maMDaloM meM kyA pramANa hai-isa bAta ko sUtrakAra atidezavAkya dvArA spaSTa karate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAegaM NikkhamamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkramamANe' isI pUrvokta rotike anusAramaNDalatrayameM pradarzita paddhati ke anusAra ahorAtra meM eka eka maMDala ke parityAga karane se lavaNasamudra kI tarapha maMDala karatA huA candra vivakSita pUrva maMDala se vivakSita Age ke maMDala para saMkramaNa karatA 2 (chattIsaM 2 joyaNAI paNavIsaM gha egasaTibhAe joyaNassa egasahibhAgaM ca satsahA retA cattAri cuNiyAbhAge egamege maMDale athAhAe buddhi abhivaDhemANe 2' 26 yojana tathA 61 veM bhAga ko 7 se vibhakta kara usake 4 cUrNikA bhAga pramANa eka eka maMDala meM dUrI kI vRddhi karatA rahanA hai isa taraha se dUrI kI vRddhi karatA huA vaha candra 'savvavAhiraM maMDalaM uvasaMRmitA cAraM gharaI' sarvabAhya maMDala para prApta hokara gati karatA hai isa prakAra se yaha dara kA pramANa eka maMDala se have caturthIdimaMDaLamAM pramANa zuM che-e vAtane sUtrakAra atideza vAkaya dvArA 1578 12-evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhanamANe caMde tayANaMtarAo maMDaLAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkramamANe' ra pUrvAta rIti bhurAma bhasayama prazita paddhati bhu45 ahorAtramAM eka-eka maDalanA parityAgathI lavaNasamudranI tarapha maMDaLa karate caMdra vikSita bhayI vikSita mAnaba ma 52 bhaera 42te| 42 'chattIsaM 2 joyaNAI paNavIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge egamege maMDale abAhAe buddhiM abhibaddhemANe 25 2615 yo tema 61 mA bhAgane 7 thI vibhakta karIne tene 4 cUrNikA bhAga pramANa eka-eka maMDaLamAM darInI vRddhi 4rato 23 cha.. pramANe dUrInI vRddhi 42 te yandra 'savvabAhiraM maMDalaM uvasa. kamittA cAra caraI' samAhama u2 prAnta dhana gAta 42 che. yA pramANe mA dUranuM pramANa eka maMDaLathI bIjA maMDaLa sudhI pUrvAnu5vI dvArA prakaTa karavAmAM AveluM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam 165 sarvabAhyaM maNDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati-karotIti // atha yathA pUrvAnupUrvIvyAkhyAnAGgaM bhavati tathaiva pathAnupU. yapi vyAkhyAnAGgaM bhavatItyetanmaNDalAt maNDalasyAbAdhA pRcchannAha-'buddI ve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyanambUdvIpe ityarthaH madarassa pavyayassa' 'mandarasya parvataspa-merunAmakArvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiya yA-kiyatpramANayA avAzyA 'savvabAhire caMdamaMDale pannatte' sarvabAhyaM yadapekSayA anyadvAdyaM na vidyate tAdRzaM candrama DalaM prajJaptaM kathitam, he bhadanta ! yadidaM sarvabAhyaM candramaNDalaM tat mandaraparvatasya kiyatyAbAdhayA bhavatIti praznA, bhagavAnAha- goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNa yAlIsaM joyaNasahassAI' paJcacatvAriMzada yojanasahasrANi 'tiNNi ya tIse joyaNasae' trINi ca triMzad yojanazatAni, triMzadadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'abAhAe savvavAhie caMdagaDale pannatte' etAvatpramANakAbAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitam, pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi trizadadhikAni trINi yojanazatAni 45330 etAvadayAdhayA sarvavAdyaM prathamaM candramaNDalaM kathitamityarthaH kena prakAreNaitAvad yojanaM pramANaM bhavatIti sarvabAhyamUryamaNDalaprakaraNAjjJAtavyam vistarabhayAna punaratra likhyate iti / dUsare maMDala taka kA pUrvAnupUrvI dvArA prakaTa kiyA gayA hai kyoMki pUrvAnupUrvI gyAkhyAna kA aGga kahI gaI hai aba sUtrakAra pazcAnupUrvI bhI pUrvAnupUrvI kI taraha vyAkhyAna kA aGga kahI gaI hai isI abhiprAya ko lekara pazcAnupUrvI ke anusAra eka maNDala se dUsare maMDala kI dUrI kitanI hai isa bAta ko gautamasvAmI 'jaMbuddIve dIve maMdassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe savvabAhire caMdamaMDale paNNatte' isa sUtra dvArA pUcha rahe hai he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita meru parvata se sarvabAhya caMdra maNDala kitanA dUra haiM ? isake utsara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! paNayAlImaM joyaNasahassAI tiNNi ya tIse joyaNasae abAhAe sadhavAhire caMdamaMDale paNNatte' he gautama ! meru parvata se sarvabAhya candra maNDala 45330 yojana dUra kahA gayA hai yaha itanA dUra kA antara, kaise AtA hai yaha bAta sarvabAhya sUryamaMDala ke prakaraNa se jAna lenA cAhiye hama vistAra ho che. have sUtrakAra pazcApUva paNa pUrvAnunI jema vyAkhyAnamAM kahevAmAM AvelI che. e abhiprAyane laIne ja pazcAnupUrvI mujaba eka maMDaLathI bIjuM maMDaLa keTale dUra cha.2 pAtara gautamasvAmI 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayarasa kevaiyAe abAhAe savvabAhire caMdabhaMDale paNNate' 2 // sUtra 5 pUchI 2dyA cha. sata! mA yUdvI5 nAmA dvipamAM sthita meruparvatathI sarvabAhyacaMdramaMDaLa keTale dUra che? enA javAbamAM prabhu kahe cha-'goyamA ! paNayAlIsa joyaNasahassAI tiNi ya tIse joyaNasae abAhAe savvabAhire caMdamaMDale paNNate' 3 gotama ! bhe5 tathA samAhA yandramA 45330 yAna 2 kahevAmAM Avela che. A ATaluM dUranuM aMtara kevI rIte Ave che A vAta sarvabAdA sUryamaMDaLanA prakaraNamAMthI jANI levI joIe. vistArabhayathI ame tene ahIM prakaTa karatA nathI. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUdvIpaprazatisUtre samprati-dvitIyaM sarvabAdyaM candramaNDalaM praznayannAha - 'jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe 'maMdarassa pavvayassa' mandarasya parvatasya-merunAmakaparvatasya kevaiyAe abahAe' kiyatyA avAdhayA 'bAhirAgaMtare caMda maMDale panate' bAhyAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama ! ' paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi 'doNi uNae joyaNasae' dve ca trinavatiyojanazate trinavatyadhike dve yojanazate ityarthaH ' paNatI saM ca egabhara joyaNasva' paJcatriMzaccaikapaSTibhAgAn yojanasya arthAt ekasya yojanasya ekaSaSTibhAgAH kalpyante tanmadhyAt paJcatriMzadbhAgAH, 'egasadvibhAgaM ca satahA chettA tiSNi cuNNiyAmAe' ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA ekasya ye ekaSaSThibhAgA kalpitAH tanmadhyAt ya eko bhAga stasya punaH saptabhAgAH kriyante teSu ye trayo bhAgAste eva cUrNikA bhAgAstAn 'abAhAra bAhirANaMtare caMdamaMDale pannatte' avadhiyA vAhyAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptam sarvabAhya maNDarAzeH Sada triMzad yojanAni paJcaviMzatizca yojanaika SaSTibhAgA ekasyaika SaSTibhAgasya saMbandhinazvatvAraH saptabhAgAH pAtyante tadA jAyate yathokta rAziriti dvitIyamaMDalavicAraH // 166 jAne ke bhaya se use yahAM punaH nahIM prakaTa karate haiM / aba gautamasvAmI dvitIya sarvabAhya candra maNDala kI dUrI jAnane ke liye prabhu se pUchate haiM - 'jaMbuddIve dIve maMdarassa panvagrasta kevaiyAe abahAe bAhirA naMtare caMdamaMDale paNNatte' he bhadanta ! isa jambUdvIpa meM sthita mandara parvata se dvitIya sarvabAhya candra maMDala kitanA dUra haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAiM doNi ya teuNara joyaNasae' he gautama! sumeru parvata se dvitIya sarvabAhya candra maMDala 45293 yojana tathA 'paNatIsaM ca esaTTibhAe joyaNassa' eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pramANa dUra hai isame 'egasadvibhAgaMca sattahA chettA tiSNi cuNNiyAbhAe' 61 veM bhAgako 7 se vibhakta karake usake 3 bhAgoM ko aura isa dUrI meM milA denA cAhiye, isa taraha 45293 yojana kA evaM eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 4 bhAga have gautamasvAmI dvitIya sakhAhya candramaDaLanuM aMtara jANavA mATe prabhune prazna 42 - 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe bAhirANaMtare caMdamaDale paNNatte' huM bha ta ! A jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM sthita madarapavatathI dvitIya sa`bAhya candramNddj DeTa se dUra che ? senA vANamAM prabhu uDe che - 'goyamA ! paNayAlIsa joyaNasahassAi doNNi ya teuNae jogasae' he gautama! sumeru parvatathI dvitIya sarvamAhya yandrabhauja 45243 yona te 'paNatIsa ca egasaTTibhAe joyaNassa' me4 yojanA 11 logomAMthI upa lAga prabhANu dUra che yAmAM 'egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA tiSNi cuNNiyAbhAe' 61 bhA bhAgane cha sAthe vibhakta karIne tenA traNa bhAgone A phrImAM joDI devA joIe. A Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraHsa. 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam samprati-tRtIyamaNDalaM praznayanAha-"jaMbuddo ne dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdararasa paJcayassa' mandarasya parvAsya-meroH 'kevaiyAe abAhAra' kiyatyA-kiyatpramANayA abAdhayA 'bAhiratacce caMdamaMDale pannatte' sarvabAhya tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhaganAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi 'doNNi ya sattAvaNNe joyaNasae' dve ca saptapaJcAzat yojanazate, saptapazcAzadadhike dve yojanazate ityarthaH, 'Nava ya egasadvibhAe joyaNassa' navacaikaSaSThibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA' ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA tanmadhyAt 'chacuNiyAbhA' SaTcUrNimAbhAgAna 'azahAe bAhiratacce caMdamaMDale pannatte' uparyu pramANayA abAdhA sarvebAhyaM tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitam paJca ktvAriMzatsaHsrANi trinavatyadhika dve yojanazate 45293 ekaSaSTibhAgAn yojanasya cuNikAbhAgAn ayAdhayA prajJaptaM tRtIyaM candramADa miti / samprati-caturthAdi sarvavAhyamaNDaleSu atidezenAbAdhAM darzayitumAha- evaM khalu' ityAdi, pramANa antara hai dvitIya candra maMDala antara vicAra samApta. ___'jaMbuddIve dIve maMdassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale paNNatte' gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usase tRtIya saryabAhya candramaMDala kitanA dUra hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNi ya sattAvaNe joyaNasae paya ya egasahibhAe joyaNassa egasahi bhAgaM ca sattahA chettA cha cugiyAbhAe athAhAe bAhirae tacce caMdamaMDale pannatte' he gautama ! maMdara parvata se tRtIya sarvabAhya maNDala 45257 yojana dara haiM tathA 61 bhAga meM ke ega bhAgako 7 se vibhAjita kara usa ke 6 bhAga pramANa hai evaM khalu eeNaM udAeNaM pavisamANe pavisamANe caMde tayANaMtarAo pramANe 45292 jana temaja eka bhAganA 7 bhAgamAMthI 4 bhAga pramANu aMtara che dvitIya caMdramaMDaLa aMtara vicAra samApta. _ 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale paNNatte' gautamasvAmIe prabhue A jAtane prazna karyo che ke he bhadaMta ! A jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM sthita je sumeruparvata che tenAthI tRtIya sarvabAhya candramaMDaLa keTale dara Avela che? senA pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! paNayAlIsa joyaNa sahassAI doNNi ya sattAvaNNe joyaNasae Navaya egasadvibhAe joyaNamsa egasa vibhAgaM ca sattahA chettA cha cuNiyAbhAe abAhAe bAhirae tacve caMdamaMDale pannatte' gautama! bha625 tathA tRtIya samAhAbha 42576 jana dUra che. temaja 61 bhAgamAMnA eka bhAgane 7 thI vibhAjita karIne tenA mA pramANa cha. 'evaM khalu eNaM uvAeNaM pavisamANe pavisamANe caMde tayANaMtarAo Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jambUdvIpaprajJaptisUtre 'evaM khalu' evaM khalu 'eeNaM uvAe' etonopAyena pratyahorAtramekaikamaNDalavarddhanarUpeNa 'parimANe pavisamANe' pravizan pravizan 'caMde' candra: 'tayAgaMtarAtra maMDalA tayAnaMtaraM maMDalaM' tadanantarAt- vivakSitapUrva maNDalAt tadanantaram - vivakSi muttaramaNDalam 'saMkamamANe saMkamamANe' saMkrAman saMkrAman - maNDalAbhimukhaM maNDalAni kurvat 2 'chattIsaM chattIsaM joyaNAI' patriMzat paTtriMzad yojanAni 'paNavIsaM ca egasaTTimAe joyaNassa' paJcatriMzarti SaSTibhAgaH yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattA chetA canAri cuNNiyAbhAe' ekaSaSTibhAgaM ca saptA chitvA caturazcurNikA bhAgAna ' egamege maMDale abAhAe buddhi NibuddhemANe NibuddhemANe' ekaikasmin maNDale - pratimaNDalam avaghiyA vRddhiM nivarddhayan nivarddhayan hApayana 2 tyajana 2 ityarthaH ' savyanmaMtaraM maMDalaM uvasaMkramitA cAraM cara3' sarvAbhyantaraM ma DalamupasaMkra mya-saMprApya cAraM gatiM carati - karotIti abAdhAdvAraM samAptam iti dvAdazasUtram ||suu0 12 // samprati- sarvAbhyantarAdi maNDalAyAmAdi darzayituM trayodaza sUtramAha-maMtare NaM bhaMte' ityAdi / , mUlam - savvabhaMtare NaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM haryaM parikakhevegaM pannatte ? goyamA ! NavaNavaI joyaNasahassAiM chaca maMDalAo tANaMtare maMDale saMkramamANe 2 chattIsa 2 joyaNAraM paNavIsaMca egasahabhAgaM ca sattahA chetA catArI cuSNiyAbhAe egamege maMDale avAhAe buddhiM NibuddhemANe 2 ' ina tIna sarvabAhya candramaMDaloM meM pradarzita paddhati ke anusAra prati ahorAta eka eka maMDala ko baDhAtA huA candra tadanantara maMDala se-vivakSita pUrva maNDala se vivakSita utara maMDala ke saMmukha maMDaloM ko karake 36 yojanoM kI tathA eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 25 bhAga evaM 61 bhAgoM me se kisI eka bhAgako 7 se vibhakta kara usa ke 4 bhAga pramANa ko eka eka maMDala meM dUrI kI vRddhi choDakara 'samaMtaraM maMDala uvasaMmattA cAraM carar3a' sarvAbhyantara meM pahuMca karake apanI gati karatA hai abAdhA dvAra samApta | 12|| o re maMDale sa kamamANe 2 chattIsa 2 joyaNAI paNavIsa ca egasadvibhAge ca sattA chettA basAri cuNNiya bhae egamene maMDale abAhAe buddhi NibuddhemANe 2' se zu sabAhyama`DaLAmAM pradarzita paddhati mujaba prati aheArAta eka-eka maDaLane abhivRddhi ta krUratA candra taTana taramaMDaLathI vivakSita pUrvamaMDaLathI vikSita uttarama'DaLanI sanmukha maDaLene karIne 36 yojanAnI temaja eka ceAjana 61 bhAgeAmAMthI 25 bhAga temaja 61 bhAgAmAMthI kei eka bhAgane chathI vibhakta karIne tene 4 bhAga pramANu jeTathI ekagotth bhaDamA dUrI bheTajI vRddhine choDIne 'savvamaMtara maMDale uvasa' kamittA cAra carai' sarvAbhya'taramAM paheAMcIne peAtAnI gati kare che. sU. 12aa adhAdvAra samApta Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavasaskAraH ru. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 19 cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tipiNa ya joyaNasahassAiM paNNarasa joyaNasahassAI auNANautiM ca joyaNAI kiMci visesAhie parikkheveNaM pannatte / abhaMtarANaMtare sA ceva pucchA, goyamA! NavaNauiM sahassAI satta ya bArasuttare joyaNasae egAvaNNaM ca egasadvibhAge joyaNasta egasadvibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNiyAbhAgaM AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi ya joyaNasayasahassAiM pannarasa sahassAI tiNi ya egUNavIse joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM / abhaMtaratacceNaM jAva pannatte, goyamA! NavaNauiM joyaNasahassAI satta ya paMcAsIe joyaNasae, igatAlIsaM ca egasaThibhAe joyaNassa egasahibhAgaM ca sattahA chettA doNi ya cuNiyAbhAge AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasayasahassAiM paNNarasa joyaNasahassAiM paMca ya iguNApaNNe joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM tti / evaM khalu eeNaM uvAeNaM mikkhamamANe caMde jAva saMkamamANe saMkamamANe bAvattari joyaNAI egAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasaThibhAgaM ca sattahA chettA egaM ca cuNiyA bhAgaM egamege maMDale vikhaMbhabuddhiM abhivartamANe abhivaddhemANe savvapAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / savvabAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte ? goyamA! ega joyaNasayasahassaM chacca saTTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi ya joyaNasayasahassAiM aTThArasasahassAiM tiNi ya paNNarasuttare joyagasae parivakheveNaM / bAhirANaMtare pucchA, goyamA! egaM joyaNasaya. sahassaM paMcasattAsIe joyaNasae Navaya egasadvibhAe joyaNassa egasaTri bhAgaM ca sattahA chettA chacuNiyAbhAe AyAmazvikhaMbheNaM tiNi ya joya. gasayasahassAI aTThArasa sahassAiM paMcAsII joyaNAI parikkheveNaM / bAhiratacceNaM bhaMte! caMdamaMDale pannatte ? gIyamA ! egaM joyaNasayasahassaM paMca ya caudasuttare joyaNasae egUNavIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa ega ja0 22 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprAptiko saTThibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNiyA bhAge AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi ya joyaNasayasahassAiM aTraya paNapaNe joyaNasae parikkheveNaM, evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde jAva saMkamamANe saMkamamANe bAvatari bAvattari joyaNAI egAvaNaM egasadvibhAe~ joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNiyAmAgaM egamege maMDale vikkhaMbhabuddhiM NibuddhemANe NibuddhemANe do do tIsAiM joyaNasayAI parirayabuddhiM gibuddhemANe NibuddhemANe savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ti, ||suu0 13 // ... chAyA-sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatparikSepeNa prajJaptam ? gautama ! navanavati yojanasahasrANi SaT ca catvAriMzadyoja nazatAni AyAma viSkambheNa trINi ca yojanazatasahasrANi paJcadazayojanasahasrANi ekonanavati ca yojanAni kizcida vizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptam ! abhyantarAnantaraM saiva pRcchA, gautama ! navanavati yojanasahasrANi sapta ca dvAdazottarayojanazatAti ekapazcAzacaika SaSTibhAgAna yojanasya, ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chisvA ekaM cUrNikAbhAga mAyAmaviSkambheNa, trINi pa yojanazatasahasrANi paJcadazasahasrANi trINi caikonaviMzati yojanazatAni kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa asantaratRtIyaM bulu gAvada prjnyptm| gautama ! navanavati yojanasahasrANi sapta ca pazcAzIti yojanazatAni ekacatvAriMzaccaikaSaSTi bhAgAn yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chittvA dvau ca cUNikAbhAgau AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojana zatasahasrANi pazcadaza yojasahasrANi pazca caikonapazcAzad yojanazatAni kizcidvize. SAdhikAni parikSepeNeti / evaM khalu etena upAyena niSkrAman candro yAvat saMkrAman saMkrA. man dvAsaptati va saptati yojanAni ekapazcAzaccai kaSaSTibhAgAn yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA e ca carNikAmAga mekai kasmin maNDale viSkambha buddhimabhivarddhayan abhivardhayan dve dve vizad yojanazate parisyabuddhimabhivartayan abhivartayan sarvabAhya maNDala mupasaMkramya cAraM carati / sarvavAdyaM khalu bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyat parikSepega prajJaptam ? gautama ! eka yojanazatasahasraM SaT SaSTi yojanazatAni AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi trINi ca paJcadazottara Ni yojanazatAni parikSepeNa / bAhyAnantaraM khalu pRcchA, gautama ! ekaM yojanazatasahasraM paJcasaptAzIrti yojanazatAni nava caikapaSTibhAgAn yojanasya, ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chittvA paT cUrNiA bhAgAn AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi pazcAzIti ca yojanAni parikSepe / bAhyatRtIyaM khalu bhadanta ! candramaNDalaM yAvat prajJaptam ? gautama ! ekaM yojanazatasahasraM, paJca ca caturdazottarANi yojana Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 175 zatAni ekonaviMzatiM ca ekASTi bhAgAn yojanasya eka paSTibhAgaM ca saptadhA chitvA paJca cUrNikAbhAgAna AyAmaviSkambheNa trINi ca yojanazatasahasrANi saptadazasahasrANi aSTau ca paJca pazcAzayojanazatAni parikSepeNa evaM khalu etena upAyena pravizan candro yAvat saMkrAman saMkrAman dvAsaptatiM dvAsaptati yojanAni ekapaJcAzadekaSaSTibhAgAn yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chityA ekaM cUrNikA bhAga makaikasmin maNDale viSkambhabuddhiM nivarddhayan nivarddha yan dve dve triMzadayojanazate parizyabuddhiM nivarddhayan nivarddhayana sarvAbhyantaraM maNDala gasaMkramya cAraM cAti // sU0 13 // TIkA-'savvanbhaMtare NaM bhaMte ! caMdamaMDale' sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! candramaNDalam tatra sarvebhyo maNDalebhyo'bhyantaraM yadapekSayA anyad antaraM na bhavet tAdRzaM candramaNDalamityarthaH 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkambheNa-kiyatpramANakAbhyAmAyAmaviSkambhAbhyAm-dairdhya vistArAbhyA mityarthaH, tathA-'ke iyaM parikkhedeNaM pannatte' kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA prajJapta-kathita miti prazna: bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNauiM joyaNa sahassAI' navanavati yojanasahasrANi 'chacca cattAle. joyaNasae' SaT ca catvAriMzadyo janazatAni catvAriMzadadhikAni SaDyonazatAnItyarthaH 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairdhyavistArAbhyAmityarthaH, sarvAbhyantaraM candramaNDalaM navanavatiyojanasahasrANi catvAriMzadadhika SaDyojanazatAni 9964* AyAmavi sarvAbhyantarAdimaMDalAyAmAdi dvAra kathana'sabvanbhaMtare NaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikhaMbheNaM kevaiyaM parikkhegheNaM paNNatte' ityAdi. TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'sayabhaMtareNaM bhaMte caMdamaMDale' he bhadanta jo sarvAbhyantara candramaNDala hai vaha lambAI cauDAI meM kitane pramANa vAlA hai tathA isakA parikSepa-paridhi kitanI hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! NavaNauiMjoyaNasahassAI chacca cattAle joyaNasae' he gautama ! sarvAbhyantara jo candra maNDala hai vaha 99640 yojana kI 'AyAma vikkhaMbheNaM paNNatte' lambAI cauDAivAlA hai tathA 'tiNiya joyaNasasayahassAI sarvAtyaMtarAdimalAyAmAdikAra kathana'svybhNtrennN bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' i. sAtha-sA sUtra : gautamasvAmI prabhune sevI zata prazna cha, 'savva. bhaMtareNaM NaM bhaMte ! caMdamaDale' matasarvAtya tara yandramaNa cha matamA pahoLAImAM keTalA pramANavALe che? temaja ane parikSepa-eTale ke AnI paridhi-keTalI che 1 senA Vanwi prabhu 49 cha-'goyamA ! NavaNauiM joyaNasahassAI chacca cattAle joyamasara' gautama ! Aaleyata2 2 yandrabha3 cha te 8640 yonI AyAma Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jambUdvIpaprajAtisUtra kambhAbhyAM bhavatIti bhAvaH 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI papNarasajoyaNasahassAI aUNANauI ca joyaNAI kiMci visesAhie parivakheveNaM pannatte' trINi ca yojanazatasahasrANi trINi yojanalakSasaMkhyakAni, ityarthaH paJcadazayojanasadasrANi ekonanavati yojanAni 315089 kicidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptam-kathitam yadA AyAmaviSkambhayoH 99640 etAvanmAnaM bhAti tadA parikSepa 315089 pramANametAvat kathaM bhavatIti jijJA munA sUryamaNDa lAdhikArakathitopapattiranuzIlanIyA vistarabhayAd anupayogAcca nAtra punayaktiH pradarziteti prathamasarvAbhyantaracandramaNDalavicAra iti / atha dvitIyasarvAbhyantaracandramaNDalaM darzayitu mAha-'abhaMtarANaMtare' ityAdi, 'abhaMtarANaMtare sAceva pucchA' abhyantarAnantare sai| pRcchA, he bhadanta ! abhyantarAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptamitipRcchA-praznaH saMgRhyate, bhagavAnAha-'goyamA' paNNarasa joyaNasahassAiM aUNANauiM ca joyaNAI kiMci visesAhie parikkhe. veSAM paNNatte' 315089 yojana se kucha adhika paridhivAlA hai| yadi yahAM para aisI AzaMkA kI jAye ki-'jaba 99640 yojana kA isakA AyAma aura viSkambha hai to paridhikA itanA pramANa kaise hotA hai ? to isa ke samAdhAna nimitta sUryamaNDalAdhikAra meM kathita yukti-anuzIlanIya hai| vistAra hojAne ke bhaya se hama use yahAM punaH prakaTa nahIM kararahe haiN| prathama sarvAbhyantara candra maMDala ke AyAmAdi kA vistAra samApta dvitIya sarvAbhyantara candra maMDala ke AyAmAdikA vicAra 'abhaMtarANaMtare sAceva pucchA' he bhadanta ! sarvAbhyantara caMdra maMDalake anantara jo dvitIya candra maNDala hai vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane pramANa vAlA hai tathA vikhaMbheNaM paNNatte' mA tamA pANI cha, tamA 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasa joyaNasahassAI auNANauiM ca joyaNAI kici visesAhie parikkheveNaM paNNatte' u15089 ejana karatAM kaMIka adhika paridhivALe che. je ahIM evI AzaMkA karavAmAM Ave ke jyAre 99640 ejana jeTale Ane AyAma ane viSka che te paridhinuM ATaluM pramANa kevI rIte saMbhavI zake? enA samAdhAnanA nimitte sUryamaMDaLamAM kathita- yukti anuzIlanIya che. vistArabhayathI ame ahIM te pharI spaSTa karatA nathI. prathama satyaMtara candramaMDaLanA AyAmA dine vistAra samApta. dvitIya sarvAtyaMtara caMdramaMDaLanA AyAmAdi vize vicAra 'abhaMtarANatare sA ceva pucchA' 3 lata ! sAlayatara ma pachI 2 dvitIya caMdramaMDaLa che. te AyAma ane vikhaMbhanI apekSAe keTalA pramANuvALe che temaja AnI pani prabhAra 48 cha 1 mena pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! NavaNauI joyaNa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam Yue Xin Wo ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'NavaNaUi' joyaNasaharasAI' navanavatiM yojanasaha - trANi 'sattaya vArasuttare joyaNasae' sapta ca dvAdazottarANi yojanazatAni 'egAvaNNaM egasadvibhAge joyaNassa' ekapaJcAzace kaSaSTibhAgAn yojanasya ' egasaDibhAgaM ca sattahA chettA' yojanasyaikaM paSTimArga saptadhA punazchitvA - vibhidya 'egaM cuNiyAbhAgaM AyAmavikkhaM meNaM' ekaMca cUrNikA bhAgamAyAmaviSkambhAbhyAM dairghyavistArAbhyAm sarvAbhyantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptam tadyathA - ekatazcandrau dvitIyamaNDale saMkramaNaM kurvan patriMzad yojanAni paJcaviMzatiM caikaSaSTibhAgAn yojanasya ekasya caikaSaSTibhAgasya saptatrA chinnasya saMbandhi caturobhAgAn parityajya saMkramaNaM karoti, aparato'pi etAvatpramANakAnyeva yojanAni parityajya saMkramaNaM karoti dvitIyazcandraH ubhayoH saMkaLane sati bhavati dvAsaptati yajanAni ekapaJcAzadekapaSTi bhAgAH yojanasya ekasyaikapaSTi bhAgasya saptadhA chinnasya sambandhI paridhi kA pramANa isakA kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA NavauI joyaNasahassAI samaya bAramuttare joyaNasae' gautama / 99612 yojana at 'erravi egasadvibhAge joyaNassa' aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 51 bhAga pramANa kA tathA 'ega sahi bhAgaMca sattahA hittA evaM cuNNiyAbhAgaM AyAvikkhaMbheNaM' 61 bhAgoM meM se kisI eka bhAga ke kRta kiye gaye 7 TukaDo meM se eka TukaDe pramANa kA dvitIya candramaNDalakA AyAmaviSkambha hai ! isakA tAtparya aisA hai ki eka tarapha candra kA dvitIya candramaNDala para saMkramaNa karatA huA 36 yojana ko tathA 1 bhAgake vibhakta kiye gaye 7 bhAgoM meM se 4 bhAgo ko choDakara saMkramaNa karatA hai, dUsarI tarapha dUsarA candra bhI itane hI pramANa yojana ko choDakara saMkramaNa karatA hai donoM kA yoga 72 hai, yojana kA tathA ekaSaSThi bhAgoM meM gRhIta 1 bhAga ke kRta 7 bhAgoM meM se eka bhAga jo ki sahassAI sattaya bAramuttare joyaNasae' he gautama! 86712 yogananA 'egAvaNNaM egasaTThi bhAge joyaNassa' ane kheDa yojananA 11 logomAMthI 51 bhAga prabhANunA tebhana 'esaTTibhAgaM ca sattA chittA egaM cuNNiyAbhAgaM AyAma vikkhaMbherNa' 11 lAgobhAMdhI koi eka bhAganA karavAmAM AvelA 7 kakaDAemAMthI eka kakaDA jeTalA pramANanA dvitIya cadramaMDaLanA AyAma-viSkala che. tAtparya A pramANe che ke eka tarapha candra dvitIya candramaMDaLa para saMkramaNa karatA-karatA 365 yajanane temaja 1 bhAganA vibhakta karavAmAM AvelA 7 bhAgeAmAMthI 4 bhAgAne choDIne sakramaNa kare che. khIjI khAju khIjo candra paNa ATalA ja pramANamAM ceneAne mUkIne saMkramaNa kare che. bannenA yoga 7251 ceAjana jeTale temaja eka SaSTha bhAgeAmAM gRhIta eka bhAganA kRta cha bhAgeAmAMthI eka bhAga ke je dvitIya candrama DaLamAM AyAma viSNubhanA vicAramAM prathama maMDaLanI apekSAe adhika Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jambUdvIpapratira eko bhAgo dvitIyacandramaNDale AyAmaviSkambhacintAyAmadhikatvena prApto bhavati :prathama maNDalApekSayA etacca pramANe pUrvamaNDalarAzau prakSipyate tadA navanati yojanasahasrANi dvAdazAdhikAni saptayojanazatAni ekaJcAzataM caikaSaSTibhAgAn yo nanasyaikaM caikaMpaSTibhAgaM saptadhA chitvA ekaM cUrNikAbhAgamAyamaviSkambhamAnaM bhavatIti / 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI trINi ca yojanazatasahasrANi lakSAtrayamityarthaH 'paNNAsasahassAI' paJcadaza yojana sahasrANi 'tiNNiya egRNavIse joyagasae' trINicaikonaviMzati yojanazatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni, ityarthaH 'kiMci visesAhiyAI parikkheveNaM' kizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa, 315319 kizcidvizeSAdhikAni, etAvatpramANAni parikSepeNa bhavatItyarthaH, iti dvitIyaM maNDalaM kathita miti / yuktistu-prathama maNDalaparidhI dvAsaptati yojanAdInAM pariraye triMzadadhika dvi yojanazatarUpe prakSipte sati yathoktaM pramANaM bhavatIti dvitIyaM maNDalam // atha tRtIyaM maNDalaM vaktumAha-'abhaMtaratacceNaM jAva pannatte' abhyantaratRtIyaM yAvatprajJaptam, atra yAvatpadena saMpUrNo'pi praznaH saMgrahItavyaH, 'caMdamaMDache kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM dvitIya candra maNDala meM AyAma viSkambha ke vicAra meM prathama maNDalakI apekSA adhika rUpa se prApta hotA hai, isa pramANa ko pUrva maNDala rAzi meM prakSipta kara dene para 99712 10 yojana kA tathA eka yojana ke kRta 61 bhAgoM meM se eka bhAga ke 7 Tukar3oM meM se 1 TukaDe adhika kA AyAmaviSkambha pramANa ho jAtA hai 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI pannarasa sahassAI tiNi ya egUNavIse joyaNasae kiMci visesAhiyAiM parikkheveNaM' tathA parikSepa kA pramANa 315319 yojana se vizeSAdhika ho jAtA hai prathama maNDala kI paridhi meM 230 prakSipsa karane para kucha itanA isakI paridhi kA pramANa nikala AtA hai, dvitIya maNDala AyAmAdi kathana samApta tRtIyanaMDala vaktavyatA "abhaMtaratacceNaM jAva pannatte' tRtIya maDala kI vaktavyatA meM yahAM yAvatpadase aisA pATha saMgRhIta huA hai-he bhadanta ! tRtIya jo abhyantara candra maMDala rUpamAM prApta thAya che. A pramANane pUrvamaMDaLa rAzimAM prakSipta karavAthI 98125 janane temaja eka ejananA karavAmAM AvelA 61 bhAgamAMthI eka bhAganA kakaDAomaathii 1441 madhinI mAyAma-104 prabhAe tha ya che. 'tiNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasasahassAI tiNNiya egUNavIse joyaNasae kiMcivisesAhiyAiM parikkheveNaM' temaja parikSepanuM pramANa 315319 ejana karatAM kaMIka vizeSa thaI jAya che. prathama maMDaLanI paridhimAM 230 prakSipta karavAthI ATaluM AnI paridhinuM pramANa nIkaLI Ave che. dvitIyamaMDaLa AyAmAdi kathana samApta 'abhaMtarasacceNaM jAva pannatte' tRtIyamanI xn0yatAmA mahI yAvat 54thI // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 175 parikkheveNaM' ityasya grahaNaM bhavaMtIti 'caMdamaMDale' candramaNDalamabhyantaratRtIyama 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkambhAbhyAm, 'kevaiyaM parikkheveNaM' kiyatA parikSepaNa sampUrNapraznastu ityam-tathAhi-he bhadanta ! abhyantara tRtIyaM khalu candramaNDalaham, kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSepeNa ca kathita miti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNa uiM joyaNasahassAI navanavati yojanasahasrANi navAdhikAni navati yojanasaH srANItyathaH 'sattaya paMcAsIe joyaNasae' sapta ca paJcAzIti yojanazatAni pazcAzItyadhikAni sapta yojanazadAnItyarthaH 'igatAlIsaM ca egasaTThibhAe joyaNassa' ekacatvArizaccaikaSaSThibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA' ekasya yojasya caikapaSTibhAgarataM saptadhA chitvA 'doNi ya cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM, dvau ca cUrNikAmAgo AyAmaviSkammAbhyAM bhAti navanavatiyojanasahasrANi pazcAzItyadhikAni sapta yojanazatAni ekacatvAriMzataM cairUpaSTibhAgAn yojanasya ekaM caikaSaSTibhAgaM saptadhA chitvA dvau cUrNikAbhAgau 9978517 AyAmaviSphambhAbhyAM bhavatItyarthaH, dvitIyamaNDalagatarAzI dvA saptati yojanAni ekapaJcAzataM caikapaSTibhAgAn yojanasya ekaM ca cUrNikAbhAgamadhikaM prakSipya yathoktaM mAnaM bhavatIti jJAtavyam / 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi 'paNNarasa joyaNasahassAI' paJcadaza yojanasahasrANi 'paMcapaiguNApaNNe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM ti' paJcaya ekona paJcAzad yojanazatAni ekona hai vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA vaDA hai-tathA paridhi isakI kitanI baDI hai ? isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai-he gautama! 'NavaNauI joyaNasahassAI sattaya paMcAsIe joyaNasae igatAlIsaMca egasadvibhAe joyaNassa egasadvibhAgaMca sattahA chettA doNi ya cuNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' tRtIya abhyantara candra maMDala kA AyAma viSkambha 99785 : yojana kA hai dvitIya maMDala kI AyAma viSkambha kI rAzi pramANa meM-72 yojana ko tathA 5: aura eka cuNikA bhAga ko prakSipta karane para yaha pUrvokta tRttIya maMDala kA AyAma viSkambha kA pramANa nikala AtA hai 'tiNNiya joyaNasayasahassAI jAtane pATha saMgRhIta thayo che ke he bhadaMta! tRtIya je atyaMtara candramaMDaLa che te AyAma ane vidhvaMbhanI apekSAe keTaluM vizALa che? enA javAbamAM prabhu kahe che-he gautama ! 'NavaNauiM joyaNasahassAI sattaya paMcAsIe joyaNasae igatAlIsa ca egasahi bhAe joyaNassa egamaTThibhAgaM ca sattahA chettA doNi ya cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNa' tRtIya atyaMtara caMdramaMDaLane AyAma viSkama 99785 3 ejana jeTaluM che. dvitIya maMDaLanI AyAma vidhvaMbhanI rAzi pramANamAM 7ra pejanane temaja 50 ane eka curNikA bhAgane prakSipta karIne A prakRti tRtIyamaMDaLanA AyAma-vikhaMbhanuM pramANa nIjA sAve cha. 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasajoyaNasahassAI paMcaya iguNApaNe Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajAtisUtre pazcAzadadhikAni paJcayojanazatAnItyarthaH phizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa bhavati atra ca pUrva maNDalaparirayarAzau dve yojanazate triMzadadhika prakSipya upapattiH kartavyeti tRtIyamaNDalamiti / atha caturthAdi maNDaleSu atidezamAha-evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM khalu etenopAyena pUrvapradarzitaprakAreNa 'NikkhamamANe caMde' niSkrAman candraH, ekasmAda maNDalAdaparamaNDalaM gacchan candramAH 'jAva saMkamamANe saMkamamANe' yAvata saMkrAman saMkrAman gacchan 2, atra yAvatpadena 'tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maNDalaM' ityasya grahaNaM bhavati, tadarthazca-tadanantarAda maNDalAt tadanantaraM maNDalaM niSkrAman-gacchan 'bAvattari bAvattari joyaNAI dvAsaptati dvAsaptati yojanAni 'egAvaNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' ekapazcA. zaJcaikaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasaTThibhAgaM ca sattahA chetA' ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA 'egaM ca cuNiyAbhArga' ekaM ca cUrNikAbhAgam 'egamege maMDale vikkhaMbhavuddhiM abhivaDhe mANe 2' ekaikasmin maNDale viSkambhabuddhimabhivarddhayan 2-kurvan 2 'do do tIsAiM joyaNasavAI' dve dve triMzadayojanazate trizadadhikaM yojanazatadvayamityarthaH 'parirayabuddhiabhivartamANe2' parirayavRddhim-parikSepAdhikyam abhivarddhayan 2 'sancabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvabAhya maNDalapaNNarasa joyaNasahassAiM paMca ya iguNApaNNe joyaNasae kiMci bisesAhie parikkhevegaMti' tathA isake parikSepa kA pramANa 315549 yojana se adhika hai| yaha pramANa pUrva maNDala ke parikSepa pramANa meM 230 yojana ke prakSipta karane para AjAtA hai| aba caturthAdi maMDaloM meM atideza kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde jAva saMkamamANe 2 tayA. gaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM NikkhamamANe bAbattari 2 joyaNAI egA baNNaM ca egasahibhAe joyaNassa egasahibhAgaM ca sattahA chettA egaM ca cuNiyA bhAgaM' tIna Abhyantara maNDala se nikala kara tadanantara maNDala para jAtA huA candra 720 yojana kI evaM eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 cuNikA bhAga kI eka eka maMDala para viSkambhavRddhi karatA huA tathA 230 yojana kI parikSepa meM joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaMti' mAna paripanu pramANa 315548 yauna ratAM kaIka vadhAre che. A pramANa pUrvamaMDaLanA parise 5 pramANamAM 230 ejana prakSipta karavAthI AvI jAya che. have caturnAdi maMDaLomAM atidezanuM kathana karatAM sUtrakAra kahe che ___ 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde jAva saMkamamANe 2 tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM NikhimamANe bAvattari 2 joyaNAI egAvaNaM ca egasadvibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA egaM ca cuNiyAbhArga' ra mAya tara yandramAmA prhzita paddhati mujaba yAvat tadanaMtaramaMDaLamAMthI nIkaLIne tadanaMtaramaMDaLa upara gati karatA candra 72 pejana jeTalI temaja eka bhAganA 7 bhAgamAMthI 1 cUrNikA bhAganI eka-eka maMDaLa upara virka vRddhi karate temaja 230 ejananA parikSepamAM vRddhi Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 177 mupasaMkramya-saMprApya 'cAraM carai' cAraM gati carati karoti // yathA pUrvAnupUrvIvyAkhyAnA bhavati tathA pazcAnupuryapi vyAkhyAnAGga bhavatIti pazcAnupUrvyA pRcchannAha-'savvabAhiraeNa' ityAdi, 'savvabAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale' sarvabAhyaM khalu bhadanta ! candramaNDam 'kevaithaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkambhAbhyAm 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassa' eka yojanazatasahasraM lakSaikayojanamityarthaH 'chacca sahe. joyaNasae' SaTpaSTAni yojanazatAni SaSTayadhikAni SaDyojanazatAnItyarthaH 'AyAma vikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAM sarvavAdyaM candramaNDala prajJaptam , ekaM yojana lakSaM paSTayadhikAni paha yojanazatAni 100660 etaavtprmaannkaabhyaayaamvisskmbhaabhyaamityrthH| tatropapattistu jambUdvIpo lakSapramANakaH ubhayoH pratyekaM trINi yojanazatAni vRddhi karatA huA sarva bAhya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai-yahI bAta 'do do tIsAiM joyaNayAiM parirayadhur3i abhivadvemANe 2 savvayAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' isa sUtrapATha dvArA prakara kI gaI hai / aba gautamasvAmI pUrvAnupUrvI ke anusAra candramaMDala ke AyAmAdisambandha meM pUchakara aura usakA uttara prApta kara pazcAnupUrvI ke anusAra isI sambandha meM prabhu se pUchate haiM-'sadhyabAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheverNa paNNatte' he bhadanta / pazcAnupUrvI ke anusAra sarva bAhaya candra maNDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai aura parakSepa kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! egaM joyaNasayasahassaM ucca saTTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM he gautama ! sarvabAhaya candramaMDala kA AyAma aura viSkambha 1 lAkha 6 sau sATha yojana kA hai ise yoM samajhanA cAhiye jambUdvIpa kA vistAra 1 lAkha yojana kA hai tathA pratyeka pArzva bhAga 330 yojana kA hai donoM kA joDa 1 lAkha karate sarvabAhya maMDaLa upara pahoMcIne pitAnI gati AgaLa dhapAve che. eja vAta 'do do tIsAI joyaNasayAI parirayavudi abhibaddhemANe 2 savya bAhira maMDalaM usakamittA cAra caraI' mA sUtrA dvArA pra48 42vAmA mAkI che. huve gautamayAmI pUrvAnu. pUrvI mujaba candramaMDaLanA AyAmAdi vize prazna karIne ane te saMdarbhamAM uttara meLavIne 5zvAnupUtI bhuma / samayamA pramune pUche che-'sabba bAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parivakheveNaM paNNatte' lata ! 5zvAnu kA bhu45 savAra candramaMDaLane AyAma ane viSkama keTaluM che ane parikSepa keTaluM che ? enA javAbamAM prabhu 49 cha-'goyama! ! egaM joyaNasayasahassa chacca saTTe joyaNasae AyAmavikhaMbheNaM he gautama! sarvabAhya candramaMDaLanA AyAma viSka 1 lAkha 6 se 60 ejana jeTaluM che. Ane evI rIte samajavuM joIe ke jaMbudvIpane vistAra eka lAkha ye jana jeTaluM ja0 23 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprAptistre triMzadadhikAni, ubhayoH saMkala ne SaTzatAni SaSTayadhikAnIti // 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI' trINi yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH 'aTThArasasahassAI' aSTAdaza sahasrANi 'tiNNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' trINi ca paJcadazottarANi yojanazatAni parikSepeNa, trayolakSAH aSTAdazasahasrANi trINi ca paJcadazottarANi yojanazatAni parikSepeNa bhavati, atra jambUdvIpaparidhau SaSTayadhikaSaTzataparidheH prakSepe sati trayo yojanalakSA aSTAdazasahasrANi trINi ca paJcadazottarANi yojatazatAni 318315 parikSepo bhavatItyarthaH / samprati dvitIyaM sarvabAhyamaNDalaM darzayitumAha-vAhirANaMtareNaM pucchA' bAhyAnantaraM dvitIya maNDalaM pRcchA, he bhadanta ! bAhyAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSepeNa ca prajJaptamiti pRcchApadena saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassa' ekaM yojanazatasahasraM lakSakayojanamityarthaH 'paMcasattAsIe joyaNasae' pazcasaptAziti yojanazatAni, saptAzItyadhikAni paJcayojana. zatAnItyarthaH 'Navaya egasadvibhAe joyaNassa' navacaikapapTibhAgAn yojanasya 'egasadvibhArga ca sattahA chettA' ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chittvA 'cha cuNiyAbhAe' SaT ca cUrNikAbhAgAn 6 sau 60 yojana kA hojAtA hai| 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI avArasasaha ssAI tiNiya praNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' tathA isakA parikSepa kA parimANa 318315 yojana kA hai jambUdvIpa kI paridhi meM 660 paridhi ke pramANa ko milA dene para pUrvokta paridhi kA pramANa nikala AtA hai| dvitIya sarvavAhayacandramaMDala ke sambandha meM vicAra 'bAhirANaMtareNaM pucchA' he bhadanta ! bAhyAnantara dvitIya candra maNDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai ? aura isakA parikSepa kitanA hai? isa prazna ke uttara meM prabhu gautamasvAmose kahate haiM-'goyamA ! egaM joyaNasayasahassaM paMca sattAsIe joyaNasae va egasahibhAe joyaNassa egasahibhAgaM ca sattahA che temaja dareka pArdhabhAga 330 ejana jeTaluM che. bannene ega 1 lAkha 6 so 60 yosanacha. 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasasahassAI tiNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkhevaNa' te mAnA pariva 54 paribhAe 318315 yApana re cha. dIpanI paridhimAM 660 paridhinA pramANane joDavAthI pUrvokta paridhinuM pramANa nIkaLI Ave che. dvitIya sarvabAhya candramaMDaLanA saMbaMdhamAM vicAra___ 'bAhirANatareNaM pucchA' 8 mata ! mAhyAnanta2 dvitIya yandramA maayaamviSkame keTalA che? ane Ane parikSepa keTale che? e praznanA javAbamAM prabhu gautamasvaamii 43 cha-'goyamA! egaM joyaNasayasahassa paMcasattAsIe joyaNasae Navaya egasaddhi bhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ra sattahA chettA cha cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' 3 gautama ! Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraHsU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 179 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkammAbhyAm ekaM lakSaM saptAzItyadhikapazcayojanazatAni navacaikaSaSTibhAgAn yojanasyaikaM SaSTibhAgaM saptadhA chitvA SaTa cUrNikAbhAgAn 1005871 etAvatpramANakAyAmaviSkambhAbhyAM sarvabAhya dvitIyacandramaNDalaM bhavatIti bhAvaH / atra pUrvarAze saptatiM yojanAni, ekapaJcAzataM caikaSaSTi bhAgAn yojanasya ekasyaikasyaikapaSTibhAgasya saptadhA chinnasya ekaM bhAgamapanIyopapattiH kartavyA mUryanirUpaNAdhikAre kRtA vistarabhayAnAtra punarvizeSato likhyate iti / 'tiNi ya joyaNa sayasahassAI' trINi ca yojanamatasahasrANi trayo lakSA ityarthaH 'aTThArasasahassAI aSTAdazasahasrANi 'paMcAsIiMca moyaNAI parikkheveNaM' pazcAzIti ca yojanAni parikSepeNa lakSatrayam aSTAdazasahasrANi paJcAzIti yojanAni 318085 etAvatpramANakaparikSepeNa dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptamityarthaH sarvabAhya dvitIyamaNDalaparidhe dvezate triMzadadhike yojanAnAmapanayane yathoktaM parikSepamAnaM bhavatIti sarvabAhya dvitIyamaNDalamiti / atha tRtIyaM sarvabAhyamaNDalaM darzayitumAha'bAhiratacceNaM' ityAdi, 'bAhiratacceNaM bhaMte ! caMdamaMDale pannatte' sarvavAdyaM tRtIyaM khalu bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSepeNa ca prajJaptamiti prazna; chesA cha cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! 1005874, yojana kA tathA 1 bhAga ke 7 bhAgoM meM se 6 bhAga kA dvitIya candra maNDala kA AyAma aura viSkambha hai tathA 'tiNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasahassAiM paMcAsIiMca joyaNAI parikkheveNaM' 318085 yojana kA isakA parikSepa hai| isakA jo AyAma aura viSkambha kA pramANa kahA gayA hai vaha pUrvamaNDala rAzi meM se 720 yojana ko tathA eka SaSTi bhAga ko 7 se vibhakta kara 1 bhAga ko ghaTA karake huA kahA gayA hai| yaha viSaya hamane sUryanirUpaNa ke adhikAra meM kiyA hai ataH vahIM se ise jAnalenA cAhiye use yahAM para likhane meM grantha kA kalevara baDhajAne kA bhaya hai tathA-sarvabAhaya dvitIya maMDala kI paridhi me se 230 se kucha adhika yojanoM ke ghaTAne se pUrvokta pramANa parikSepa kA nikala AtA haiN| 100587 yojanane temaja eka bhAganA 7 bhAgamAMthI 6 bhAge ne dvitIya caMdrabhjn mAyAma-ni cha. tebhara 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI advArasa sahassAI paMvAsIIca joyaNAI parikkheveNaM' 318085 yAsana se mAnA parikSa5 che. anure AyAma ane vikhaMbhanuM pramANa kahevAmAM AveluM che te pUrvamaMDaLa rAzimAMthI 72 cajana temaja ekaSaSTi bhAgane 7 mAMthI vibhakta karIne eka bhAga jeTaluM kAma karIne kahevAmAM AveluM che. A viSayanuM pratipAdana ane sUrya nirUpaNanA adhikAramAM kareluM che ethI jijJAsu mahAnubhAve tyAMthI ja jANavA prayatna kare. grantha vistArabhayathI ahIM punaH tenI spaSTatA karavAmAM AvatI nathI. temaja sarvabAhya dvitIyamaMDaLanI paridhimAMthI 230 karatAM kaMIka vadhAre janane ghaTADavAthI pUrvokta pramANu parikSepanuM nIkaLI Ave che, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goSamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassa' ekaM yojanazatasahastram ekaM lakSayojanamityarthaH 'paMca va caudasuttare joyaNasae' paJca ca caturdazottarANi yojanazatAni 'egUNavIsaM ca egasaTTimAe joyaNassa' ekonaviMzarti ca ekaSaSTibhAgAn yojanasya ' egasadvibhAgaM ca sattahA chettA' paMca cuNNiyAmAge AyAmavikkhaMbheNaM' ekaM SaSTibhAgaM ca saptadhA chatvA paJcacUrNikAbhAgAn AyatmaviSkaMbhAbhyAm ekaM lakSaM caturdazottarANi paJca yojanAni ekonaviMzati caikaSaSTibhAgAn yojanasyaikaSaSTibhAgaM ca saptadhA chatvA paJcacUrNikA bhAgAn 100514625 etAvatpramANakAbhyAmAyAmaviSkaM mAbhyAM bAhya tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptamityarthaH ' tiNNiya joyaNasaya sahassA I' trINi ca yojanazatasahasrANi 'sattarasasahassAI' saptadazasahasrANi 'aTTayapaNapaNe joyaNasae parivakheveNaM pannatte' aSTau - ca paJcapaJcAzad yojanazatAni paJcapaJcAzadadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH parikSepeNa sarvabAhya tRtIyacandramaNDalam bhavatIti sarvabAhya tRtIyamaNDalamiti / tRtIya sarvabAhayacandramaMDala kathana 'bAhiratacce NaM bhaMte! caMdamaMDale pannatte' he bhadanta ! sarvabAhaya jo tRtIya candramaNDala hai usakA AyAma aura viSkambha kitanA hai aura kitanA isakA parikSepa hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA hai- 'godhamA ! he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassaM paMca cauddasuttare joyaNasae' isakA eka lAkha pAMca sau caudaha yojana tatha 'egUNavIsaM ca egasahibhAe joyaNassa' eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 19 bhAga 'esaTTibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNNiyA bhAge AyAmavikakhaMbheNaM ! aura 1 bhAga ke sAta bhAgoM meM se 5 cUrNikA itanA isakA AyAma aura viSkambha hai / isa taraha 1005143 aGko meM likhanA cAhiye tathA - 'tiNNi ya joyaNasathasahassAI sattarasa sahassAiM aTThaya paNapaNje joghaNasae parikkheveNaM paznatte' isa tRtIya bAhaya candramaNDalakA 317855 tIna lAkha sattaraha hajAra ATha tRtIya sa`bAhya cadramaMDaLanuM kathana 5 'bAhiratacce NaM bhaMte ! caMdamaDale pannatte' he lata ! sarvamAdya ne tRtIya bhAMDaNa che tenA AyAma ane viSkabhA keTalA che ane AnA parikSepa keTalA che? enA javAkhamAM prabhu 4 che - 'goyamA ! he gautama! 'egaM joyaNasayasahassa paMca ca caudasuttare joyaNasae' bhne| mesA yAMyaseo yo yojana tema4 ' egUNavIsa' ca egasaTTibhAe joyaNassa meM4 yeAjananA 61 bhAgeAmAMthI 19 lAgo 'egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNNiyAbhAge AyAma vikkhaMbheNaM' yAne zoTha bhAganA sAta bhAge mAMthI 5 cUrNikA ATaluM. enA AyAma-viSTa bhanuM pramANa che. A pramANe A saMkhyA 100514o o akAmAM lakhI zAya che. tebhana 'tiSNi ya joyaNasayasahassAi sattarasasahassAiM aTThaya pagapaNe joyaNa sae parikkheveNaM pannatte' mA tRtIya mAhya candrabhaujanI 31785 lA sattara Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 181 samprati-caturthAdimaNDaleSu atidezaM darzayazi-evaM khalu ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM khalu etena-uparyuktadarzito gAyena prakAreNa 'padisamANe caMde' pravizan-antarA mukhaM gacchan candrAH 'jAtra saMkaya pAge saMkramamANe sAvatsaMhAman saMkrAman atra yAvatpadena 'tayANaMtarAmo maMDalAo tayANataraM maMDalaM' tadanantarAd maNDalAt tadanantaraM maNDalam ityasya saMgrahaH saMkrAman-tasya saMkramaNaM kurvana 'bAlattari joyaNAI' dvAsaptatiM dvAsaptatiM yojanAni 'egAvaNNaM ca egasahibhAe joyaNassa' ekapaJcAzacca ekaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasahi. bhAgaM ca sattahA chettA egaM cuSNiyAbhArga' eka caikapaSTibhAgaM saptadhA chittvA ekaM cUNikA. bhAgam 'egamege vizkha mabuddhi NivuddhamANe Ni buddhamANe' ekaikasmin maNDa le viSkambhavRddhiM nivarddhayan nivarddhayan-tyajan tyajan 'do do tIsAI joyaNasayAI dve dve triMzad yojanazate triMzadadhike dve dve yojanaza ne ityarthaH 'pariragavudiM NivuddhemANe NivuddhemANe' parirayavRddhiMparikSepavRddhiM nivartayan nivarddhayan-hApayan hApayan tyajan tyajan ityarthaH 'samabhaMtaraM maNDalaM upasaM mittA cAraM caraI' sarvAbhyanAramaNDalamupasaMkramya-cAraM gati carati-karotIti maNDalAyAmAdidvAram iti // sU0 13 // sau pacapana yojana kA parikSepa hai| aba sUtrakAra atideza kA caturthAdi bAhaya maMDaloM meM kathana karate hue kahate haiM-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde saMkamamANe' isa taraha-pradarzita prati ke anusAra abhyantara candra maNDala kI ora jAtA huA candra tadanantarabhaMDala se tadanantara maMDala para saMkramaNa karake 72 yojana kI tathA 1 bhAga ke kRta 7 bhAgo meM se ekacUrNikA rUpa bhAga kI 'egamege vikkhaMbhavur3ei nibuddhemANe' maMDala para viSkambha vRddhi ko choDatA choDatA 'do do tIsAI joyaNasayAiM parirayavRdghi NibuddhemANe 2' tathA 230 yojana kI pariraya-parikSepa-kI vRddhi ko choDatA 2 'savvanbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cAI' sarvAbhyantara maMDala para prApta hokara apanI gati karatA hai|13|| maNDalAyAmAdi dvAra samApta hajAra AThase paMcAvana jana eTale Ane parikSepa che. have sUtrakAra atidezanuM satuti sAhyabhAmA 4thana 42i 43 cha-evaM khalu eeNaM ubAeNaM pavisamANe caMde jAva saMkamamANe' yA pramANe prazita paddhati bhu045 abhyata2 yadrabha ta23 prayANa karate candra tadanaMtara maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa tarapha gati karIne 72 jana jeTalI tabha04 1 bhAna ta 7 mAinI me yUNui 4535 mA 'egamege vikkhaMbhavuDhiM nibuddhemANe' bha31 52 1i0 vRddhine bhuut-bhuute| 'do do tIsAI jo yaNasayAI parirayavuDaDhiM NivuddhamANe 2' tama4 230 yAnI 5622ya-parijhapanI dina bhU-'savvAbhaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' satya tabha31 652 prApta na potAnA ti 43 // 1 // maMDaLa yAmAdidvAra samApta Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jambUdvIpaprajJaptisUtre trayodazasUtraM vyAkhyAya muhUrtagatiprarUpaNArtha caturdazasUtramAha 'jayANaM' ityAdi, // mUlam-'jayANaM bhaMte ! caMde savvabhaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA vAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMcajoyaNasahassAiM tevattariM ca joyaNAI sattataraM ca coAle bhAgasae gacchai. maMDalaM terasahiM sahassehiM sattahiya paNavIsehiM saehiM chettAiti / tayANaM ihagayasta maNussassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohi ya tevaDhehiM joyaNehiM egavIsAe ya saTribhAehiM joyaNassa caMdecakkhupphAsaM havvamAgacchada / jayANaM bhaMte ! caMde abhaMtarANaMtaraM maMDalaM upasaMkamittA cAraM gharai jAva kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joya. NasahaslAiM sattatariM ca joyaNAiM chattIsaM ca coyattare bhAgasae gacchai. terasahiM sahassehiM jAva chettA / jayANaM bhaMte ! caMde abhaMtara tacca maMDalaM uksaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA! paMca joyaNasahaslAiM asIiM ca joyaNAiM terasa bhAga sahassAI tiNi ya egUNavIse bhAgasae gacchai, maMDalaterasahiM jAva chettA evaM khalu eeNaM uvavAeNaM NivarakhamamANe caMde tayANaMtarAo maMDa. lAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe tiNNi tiNNi joyaNAI chaNNauiM ca paMcAvaNNe bhAgasae egamege maMDale muhuttagai abhivaddhemANe abhivaddhemANe savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai // jayANaM bhaMte caMde savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joyaNasahassAiM egaM ca paNavIsaM joyaNasayaM auNattariM ca Naue bhAgasae gacchai maMDalaM terasahiM bhAgasahassehiM sattahiyajAva chettA iti tayANaM ihagayassa maNuH stassa egatIsAe joyaNasahassehiM aTThahiya egatIsehiM joyaNasaehiM caMde cakhupphAsaM havvamAgacchai / jayANaM bhaMte ! bAhirANaMtaraM pucchA. goyamA! paMca joyaNasahassAI ekkaM ca egavIsaM joyaNasayaM ekkArasaya Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam saTTe bhAgasahasse gacchai maMDalaM terasahiM jAva chettA // jayANaM bhaMte ! bahirataccaM pucchA, goyamA ! paMva joyaNasahassAiM egaM ca aTThArasuttaraMjoyaNasayaM codasaya paMcuttare bhAgasae gacchai maMDalaM terasahiM sahasse hiMsattahiM paNavIsehiM saehiM chettA evaM khalu eeNaM uvAeNaM jAva saMkamamANe saMkamamANe tiNi tiNi joyaNAI chaNNautiM ca paMcAvaNe bhAgasae egamege maMDale muhattagaI NivuddhamANe NivuddhemANe savabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai // sU0 14 // chAyA-yadA khalu bhadanta ! candraH sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhartana kiyata kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi tri saptatiM ca yojanAni saptasaptatiM ca catuHvakhAriMzad bhAgazatAni, maNDalaM trayodazabhiH sahasraiH saptabhizca paJcaviMzatyAzataiH chitvA iti tadA khalu ihagatasya manuSyasya saptacatvAriMzatA yojanasahanai nAca triSaTayA yojanazatAbhyA mekaviMzatyAca SaSTibhAgai yojanAtya candrazcakSuH sparza havyamAgacchati // yadA khalu bhadanta ! candraH abhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati yAvat kiyat kSetra gacchati ? gautama ! pazcayojanasahasrANi saptasaptatiM yojanAni SaTtriMzataM ca catuH saptatibhAgazatAni gacchati, maNDalaM trayodazabhiH sahasrairyAvat chitvA / yadA khalu bharanta ! candraH abhyantaratRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi azIti ca yojanAni trayodaza ca bhAgasahasrANi trINicaikonaviMzatibhAgazatAni gacchati maNDalaM trayodazabhiryAvat chittvA iti / evaM khalu etenopAyena niSkrAman candraH tadanantarAt maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman zrINi trINi yojanAni SaNNavati ca pazcapaJcAzadabhAgazatAni ekaikasmin maNDale muhUrtagatimabhivarddhayan abhivarddhayan bAhyamaNDala grupasaMkramya cAraM carati // yadA khalu bhadanta ! candraH sarvavAdyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati, tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! pazcayojanasahasrANi ekaMca paMcaviMzati yojanam ekonasaptatiM ca navati bhAgazatAni gacchati, maNDalaM trayodazabhirbhAgasahastraiH saptabhizca yAvat chitveti, tadA khalu ihagatasya manuSyasya ekaviMzatA yojanasaharai raSTabhizcaikatriMzatAyojanazatai candrazcakSuH sparza havyamAgacchati / yadA khalu bhadanta ! bAhyAnantaraM pRcchA, gautama ! pazcayojanasahasrANi ekaMcaikavizati yojanazatam ekAdaza ca paSTibhAgasahasrANi gacchati, maNDalaM trayodazabhiryAvat chitveti / yadA khalu bhadanta ! bAhya tRtIyaM pRcchA, gautama ! paJcayojanasahasrANi ekaM ca dazottaraM yojanazataM caturdazaca pazcottarANi bhAgazatAni gacchati maNDalaM trayodazabhiH sahasraiH saptabhizca paJcaviMzatyAzataiH chivA, evaM khalu etenopAyena yAvat saMkrAman saMkrAman trINi Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre zrINiyojanAni SaNNavati ca paJcapaJcAzadbhAgazatAni ekaikasmina maNDale muhUrttagati nivarddhayana nivarddhayana sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya cAraM caratIti // caturdazasUtram, sU0 14 // TIkA- 'jAyaNaM bhaMte!" yadA khalu bhadanta !, he bhadanta ! yadA yasmin kAle 'caMde' candraH 'savvataraM maMDalaM uvardhakamittA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya sarvebhyo'bhyantaraM yadapekSayA anyadabhyantaraM na vidyate tAdRzaM maNDala gaganakSetram upasaMkramyasaMprApya 'cAraM cAI' cAraM gatiM carati karoti 'takSaNaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khetaM gacchai' tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyat kSetra gacchati, tatra tadA tasminkAle sarvA bhyantaraM maNDala' samprApya cAraM carati tasmin ekaikena muhUrtena - svazAstrapratipAditakAla - vizeSeNa kiyat kiyatpramANakaM kSetra mAkAzamaNDalaM gacchati ekamuhUrtena kiyatparyantaM gamanaM bhavati candramasa iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paMcajoyaNasahassAI' paJca yojana sahasrANi 'tevattariM ca joyaNAI' trisaptati ca yojanAni 'sattatariM ca coyAle bhAgasae gaccha3' saptasaptatiM ca catuzcatvAriMzad bhAgazatAni gacchati -tatra - catuzcatvA riMzadadhikAni saptarti bhAgazatAnItyarthaH atha bhAgazabdo'vayavavAcI tatveha bhAgazabdena 184 " isa taraha 13 veM sUtrakA vyAkhyAna karake aba sUtrakAra muhUrtagati kI prarUpaNA ke nimitta 14 veM sUtra kA kathana karate haiN| 'jayAgaM bhaMte ! caMde savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' ityAdi TIkArtha- gautamasvAmI ne isa sUtra dvAra prabhu se aisA pUchA hai- 'jayANaM bhaMte !" he bhadanta ! jaya 'caMde' candra 'sacka tire maMDalaM udakamittA' sarvAbhyantara maMDala para - gamanakSetra para pahuMca kara 'cAraM carai' gati karatA hai 'tayANaM egamegeNaM muhuttaNaM kevaiyaM khetaM gacchara' taba vaha eka eka muhUrta meM kitane kSetra ke pAra karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! paMca joyaNasahassAI tettAraM ca joyaNAI sattAraM ca coyAle bhAgasae gacchaI' he gautama! usa samaya 5073 yojana aura 7744 bhAga taka jAtA hai bhAga zabda A pramANe 13 mAM sUtranuM vyAkhyAna karIne have sUtrakAra muhU gatinI prarUpaNA mATe 14 mA sUtranu kathana kare che TIDArtha - 'jayANaM bhaMte ! caMde savvamaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' ityAdi gautamazvAbhIye yA sUtra vaDe abhune sevI rIte prazna he ! 'jayANaM bhate / ' De lahanta ! nyAre 'caMde' yandra 'savvavbhataramaMDale unasaMkamittA' sarvAsyAMtara bhAMDaNa para gamana kSetra 52 paDathIne 'cAra cara3' gati hare che 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' tyAre te eka eka muhUrtamAM keTalA kSetrane par kare che? enA javA"mAM prabhu kahe che'goymaa ! paMca joyaNasahassAiM tevattAra ca joyaNAI sattatariMca coyAle bhAgasara gacchaI' huM gautama ! te samaye te 4073 yAjana ane 744 bhAga sudhI jAya che, bhAga zabda Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 prAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam syASayavina ime bhAgA ityAzaGkAyAmAha-'maMDalaM' ityAdi, 'maNDala terasahi sahassehi maNDalam sarvAbhyantaramaNDalam-trayodazabhiH sahasraH 'sattahiya paNavIsehi chettA iti' saptabhizca paJcaviMzatyA zataiH chitveti, saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikairbhAgaizchitvA-vibhAgaM kRtvA paJcAyojanasahasrANi trisaptatiM ca yojanAni, saptasaptatiM ca catuzcatvAriMzadadhikAni bhAgazatAni gacchaMti candra iti / kathamevaM bhavatIti cedatrocyate-prathamatastAvat sarvAbhyantara-- maNDasya parikSepaH kSatrayaM pazcadazayojanasahasrANi ekona navati 315089 saMkhyakA saca parikSepaH dvAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyAM zatAbhyAM 221 guNyate tadA 69634-669 etA. vApramANaM jAyate, asya rAzeH trayodazabhiH sahasraH saptamiH zataiH paJcaviMzatyadhikaiH bhAne kute sati labdhAni bhavanti, pazcayojanasahasrANi trisaptatyadhikAni aMzAzca saptasaptatizatAni catuzcatvAriMzadadhikAni 5073,749 // ___ atha yadi maNDalasya paridhiH trayodaza sahasrAdikena bhAjakena rAzimA bhAjyAstathA kimartha mekaviMzatyadhikAbhyAM dvAbhyAM zatAbhyAM maNDalaparidhi guNyate-tatrocyate-candrasya maNDasamUraNakAlo dvApaSTimuhUrtAH ekasya ca muhartasya saMbandhinatrayoviMzatirekarvizatyadhikatavayabhAmA muhUrtAnAM savarNanArthamekaviMzatyadhikazatadayena guNane trayoviMzatyaMzaprakSepeka avayava vAcI hotA hai to ye bhAga yahAM kisa avayavI ke liye kahe gaye haiN| isa prakAra kI AzaMkA hone para kahA gayA hai-'maMDalaM terasahi sahassehi sattasvi paNavIsehiM chetA' sarvAbhyantara maNDala ko 13725 bhAgoM se vibhaka karake ina bhAmoM ko liyA gayA hai-isakA tAtparya aisA hai ki sarvAbhyantara maNDala kI paridhi 315089 yojana kI hai isa meM 221 kA guNA karanA cAhiye taSa yaha maNDala paridhi kI rAzi 69634669 itanI ho jAtI hai isa meM 13735 se bhAga dene para 5073 13456 itane labdha hote haiM yadi maMDala kI paridhi-13. 725 se vibhakta kI jAtI hai to phira usameM 221 se guNA kyoM kiyA gayA hai to isakA uttara aisA hai-candra kA maNDalapUraNa kAla 62 muhUrta kA hai eka avayavavAcI hoya che te atre e bhAge yA avayavI mATe kahevAmAM AvelA che ? te 24 Anu samAdhAna bhATe 4AmA mAthucha -'maMDalaM terasahi sahassehiM sattahiya paNakIsehiM chettA' sAlayataramale 13725 mAgomA visata 4zana 24 mAgAne levAmAM AvyA che. tAtparya A pramANe che ke sarvAaMtaramaMDaLanI paridhi 315389 jana jeTalI che. AmAM 221ne guNAkAra kara joIe tyAre A maMDaLa-paridhinI rAzi 69634669 ATalI thaI jAya che. AmAM 13725 ne bhAgAkAra karavAthI 50737744 ATalI upalabdhI thAya che. je maMDaLanI paridhi 13725 vaDe vibhakta karavAmAM Ave che. te temAM 221 ne guNAkAra zA mATe karavAmAM Avela che? te Ane javAba A pramANe che-candrane maMDaLa pUraNakALa 62 muhUrta jeTaluM che. eka muhUrtanA ja025 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 . jambUdvIpaprajJaptistre jAtam 13725, ataH samabhAgAnayanArtha maNDalasyApi ekaviMzatyadhikazatadvayena guNanaM yuktameva bhavatIti / ayaM bhAvaH-yathA sUryaH SaSTi purate maNDala samApayati zIghragatitvAt laghuvimAnagAmitvAcca tathA candro dvApaSTimuhUrte strayoviMzatyekaviMzatyadhikazatadvayabhAge maNDala pUrayati mandagatitvAd guruvimAnagAmitvAca, tena maNDalapUrtikAna maNDalaparidhi bhaiktaH san muhUrtagatiM prayacchati iti / atrAha-kazcit, ekaviMzatyadhikazatadvayabhAgakaraNe kiM pramANamiti cet tatrocyate-maNDalakAlasyAnayane asyaiva chedakarAzeH samAnayanAt / maNDala. kAlanirUpaNArthamidaM trairAzikam -- yadi saptadazabhiH zataiH aSTaSaSyadhikaiH sakalayugavartibhi rarddhamaNDalai raSTAdazazatAni triMzadadhikAni rAtriMdivAnAM labhyante tato dvAbhyAmamaNDalAbhyAm (ekena maNDaleneti) kati rAtridivAni labhyante ? tatra rAzitrayasthApanA 1768 // 1830 / muhUrta ke 23 aMza adhika 221 bhAga hai ataH sarya muhatoM ke bhAga 221 se guNita kiye jAne para aura 23 aMza milAne para 13725 hote haiM isaliye sama bhAgoM ko lAne ke liye maNDala kI paridhi ke sAtha 221 ko guNita kiyA gayA hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai- jaise sUrya 60 muharmo me maMDalakI samApti karatA hai kyoMki vaha zIghra gativAlA hai aura laghuvimAna gAmI hai usI prakAra candra 62 muhUrtoM meM jo ki eka muhUrta ke 23 aMza adhika 221 bhAgoM vAle haiM maMDala kI pUrti karatA hai kyoMki isakI gati manda hai aura yaha guruvimAna gAmI hai isaliye maMDalakI pUrti kAla se maMDalakI paridhi ko vibhakta kiyA gayA hai isa le muharta gati AjAtI hai aba yahAM para koha aisI AzaMkA karatA hai-Apane jo eka muhUrta ke 221 bhAga kiye haiM so unake karane meM kyA pramANa hai ? to isakA uttara yahI hai ki maMDala kAla ke lAne meM isI kI chedaka rAzi ko liyA gayA hai maMDala kAla ke nirUpaNa ke liye yaha rAzi ka hai- yadi 1768 sakala yugavartI arddha maMDaloM ke dvArA 1830 rAtadina Ate 23 aMza adhika 221 bhAgo che. ethI sarva muhurtonA bhAga 221 vaDe guNita karavAthI ane 23 aMza joDavAthI 13725 thAya che ethI samabhAgone lAvavA mATe maMDaLanI paridhinI sAthe 221 ne guNita karavAmAM Ave che. tAtparya A pramANe che ke jema sUrya 60 muhUrto mAM maMDaLanI samApti kare che kemake te zIvra gati karanAra che ane laghuvimAna gAmI che, temaja candra 62 muhUtamAM ke je eka muhUrtane 23 aMza adhika 221 bhAgevALA che. maMDaLanI pUrti kare che kemake enI gati maMda che ane e guru vimAnagAmI che ethI maMDaLanA pUrtikALathI maMDaLanI paridhinuM vibhAjana karavAmAM AvyuM che. AnAthI muhurta gati AvI jAya che. have ahIM koI evI AzaMkA kare che ke tame je eka muhUrtanA 221 bhAga karyA che. te A saMdarbhamAM pramANa zuM ? eno javAba eja che ke maMDaLakALane lAvavA mATe AnI ja chedaka rAzIne levAmAM AvI che. maMDaLakALanA nirUpaNa mATe A rezika che je 1768 sakala yugavatI addhamaDaLa vaDe 1830 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam 187 2 / etat rAzitrayam atrAntyena dvikalakSaNena rAzinA madhyasyAH 1830 rUpasya guNane kRte jAtAni SaTtriMzat zatAni paSTayadhikAni 3660 / tepAmAdhena 1768 lakSaNena rAzinA bhAge hRte labhyate dve rAtriMdive, zeSaM tiSThati caturvizatyadhikaM zatam 124, tata ekasmin rAtridive triMzadguhUrtA iti tasya triMzatsaMkhyayA guNane jAtAni saptatriMzatzatAni vidhatyadhikAni 3720 teSAM saptadazabhiH zatai raSTapaSTayadhikai bharbhAge hRte labdhau dvau muhUttauM, zeSAH 184, tatazca chedyachedakarAzyo raSTakenApavartane jAtaH chedyo rAziH prayoviMzatiH chedakarAzirekaviMzatyadhikazatadvayarUpa iti // samprati candrasya dRSTipathaprAptatAM darzayitumAha-'tayANaM ihagayassa' ityAdi, 'tayANaM ihagayassa maNsassa' tadA khalu ihagatAnA manuSyANAm 'maNUsassa' ityatraikavacanaM jAtyamiprAyeNa mantavyam tenehagatAnAM manuSyANAmityarthaH yasmin kAle candraH, sarvAbhyantaramaNDale cAraM carati tadA-tasminkAle khalu ii bharatA kSetragatAnAM tatra sthitAnAM manuSyANAma 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptacatvAriMzatA yojanasaharaH .dohiya tekTehiM joyaNehi haiM to do arddha maMDaloM se eka maMDala se kitane rAtadina AveMge- isake liye rAzitraya kI sthApanA isa prakAra se karanI cAhiye 1768/1830 (2) aba yahAM antyarAzi 2 se madhya rAzi 1830 ko guNita karane para 3660 Ate haiM inameM 1768 kA bhAga dene para 2 Ate haiM so ye 2 rAtadina nikala Ate haiM vAMkI 124 zeSa meM rahate haiM so eka rAta dina me 30 muhUrta hote haiM 124 ko 30 se guNita karane para 3720 Ate haiM ina meM 1768 kA bhAga karane para 2 muharta Ate haiM zeSa sthAna meM 184 bace rahate hai ye 184 chedya rAzi hai isameM 8 kA bhAga dene para 23 chedya rAzi AjAtI hai aura chedaka rAzi 1768 meM kA bhAga dene para 221 rUpa AjAtI hai aba candra meM dRSTi patha prAptatA ko dikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiNrAta-divasa Ave che te addhamaMDaLethI (eka maMDaLathI) keTalA rAta-divasa Avaze-te AnA mATe rAzitrayanI sthApanA A pramANe karavI joIe-1768/1839/2/ have ahIM atyarAzi 2 vaDe madhyarAzi 1830 ne guNita karavAnuM Ave te 3660 Ave che. AmAM 1768 ne bhAgAra karavAthI 2 Ave che. te Ama e be rAta-divasamAM re, muharta thAya che. 124ne 30 vaDe guNita karavAthI 3720 Ave che. AmAM 1768na, bhAgAkAra karavAthI 2 muhUrta Ave che. zeSasthAnamAM 184 avaziSTa rahe che. e 1 chedyarAzi che. AmAM 8 ne bhAgAkAra karavAthI 23 chedyarAzi AvI jAya che ane cheka rAzi 1768 mAM 8ne bhAgAkAra karavAthI 221 rAzi AvI jAya che. ve yandramA Ti55 prAptatAna mata mATe 2 49 cha-'tayANaM iha gayassa Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta mambU dvAbhyAM triSaSTibhyAM yojanazatAbhyAm triSaSTyadhikAbhyAM dvAbhyAM yojanazatAbhyAmityarthaH 'ega sAya samAehiM joyaNassa' ekaviMzatyA ekaSaSTibhAgaiH ryo janasya 'caMde cakkhupphAsaM -hantramAgacchai' candracakSuH- sparza dRSTipathaprAptatAM havaM- zIghramAgacchati, iti / ayaM bhAvaHyathA sUryasya sarvAbhyantaramaNDale jambUdvIpacakravAlaparidhedeza mAgI kRtasya dazarAtribhAgAn yAvat tApakSetram, tathA candrasyApi prakAzakSetraM tAvatpramANakameva, pUrvato'parastha tasyArddhe cakSuH pathaprAptatA pariNAmamAyAtIti // samprati dvitIyamaNDale muhUrtagatiM prAha - 'jayA' ityAdi, 'jyANa bhaMte ! caMde' yahA khalu bhadanta ! candra: 'abhyaMtarANaMtaraM maMDala' uvasaMkramittA cAraM carai' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDapa saMkramya saMprApya cAraM gatiM carati - karoti 'jAva kevaiyaM khettaM gacchaI' yAvat 'tayA ihagayassa maNUsassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM lebahiM ate paNavIsa ya sahibhAehiM joyaNassa caMde vakkhupphArsa havvamAgacchacha' jaya candra sarvAbhyantara maMDala para gati karatA hai taba isa bharatArddha kSetra meM rahe hue manuSyoM kI vaha 47263 yojana dUra se hI dRSTi kA viSaya banatA hai arthAt itanI yojana kI dUrI para rahA huA candra yahAM ke manuSyoM kI dRSTi kA viSaya banatA hai jitanA sUrya kA tApakSetra hai utanA hI candra kA prakAzakSetra hai isIliye donoM ko cAra kSetrakA pramANa barAbara hai| sUrya kA sarvAbhyantara maNDala meM jambUdvIpa kI cakrabAla paridhi ke daza bhAga meM se tIna bhAga pramANa lApakSetra hai usI taraha se candra kA bhI itanA hI prakAza kSetra haiM isaliye pUrva se pazcima taka bharatA meM yaha cakSuSpatha prAsatA kA parimANa AjAtA hai / aba sUtrakAra dvitIya maMDala meM muhUrta gati kA kathana karate haiM- 'jayANaM bhaMte! baMde katarANaMtaraM maMDalaM ucasaMkamittA cAraM carar3a jAya kevaiya N khetaM gaccha maNUsarasa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM tevaTThehiM joyaNehiM egavIsAe ya sahimAla noyaNassa ca de cakkhu phAsaM havvamAgacchara' nyAre yandra sarvAsyAMtarabhaDa para jati pure che tyAre A bharatAddha kSetramAM rahenArA manuSyane te 47ra63 cejano dUrathI ja dRSTipathamAM AvI jAya che eTale ke uparyukta yAjana jeTale dUra upara rahenAra candra ahI rahenArA mANasane dekhAya che. jeTaluM sUrya nu tApakSetra che teTaluM ja candranu prakAzakSetra che. eTalA mATe bannenu cArakSetra jeTalu' pramANa kharAkhara che sUryanuM sarvAMjyAMtarama DaLamAM ja khUDhIpanI cakravAla paridhinA daza bhAgemAMthI traNa bhAgapramANu tAkSetra che. A pramANe ja candranuM paNa ATaluM ja prakAzakSetra che. eTalA mATe pUrvathI pazcima sudhI bharatAmAM A cakSuSpatha prAptatAnuM pariNAma AvI jAya che. have sUtrabhara dvitIya bhAMDaNAM bhuhUrta gatituM na re che. 'jayANaM bhate ! de abha tarAnaMtara maMDale u saMkamittA cAraM carai jAva kevaiyaM khettaM gacchai' De Aheta ! jyAre candra abhyaMtaramaMDaLanA ana"tara dvitIyamaDaLamAM prApta thaine peAtAnI gati kare Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam kiyat kSetraM gacchati, atra yAvatpana-tayANaM egameroNaM' muhutteNaM' tadA khalu ekaikena muhUrtena, ityasya grahaNaM bhavati iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNa mahassAI' paJcayojanasahasrANi 'sattataraM ca joyaNAI' saptasaptati ca yojanAni 'chattIsaM ca coattare mAgasae gacchaI' paTatriMzat ca catuHsaptati yojanAni bhAgazatAni, catuH saptatyadhikAni SaTtriMzadbhAgazatAnItyarthaH gacchati-cAraM karotIti / kasya bhAgazatAni tatrAha-maMDala' ityAdi, 'maNDala terasahiM sahasse hiM jAva chettA' maNDala trayodazabhiH sahasrairyAvata chitvA, atra yAvatpadena 'sattahiya paNavIse hiM sarahiM' saptabhiH saptavizaza zataiH paJcaviMzatyadhikaiH saptabhiH zatairityarthaH, etatparyantasya grahaNaM bhavatIti / ayaM bhAvaH-dvitIyacandramaNDale paridhiparimANaM lakSatrayaM paJcadazasahasrANi trINizatAni ekonaviMzatyadhikAni 315319, etad dvAbhyAmeva viMzatyadhikAbhyAM zatAbhyAM guNyate jAtam, SaTkoTiH SaNNavatilakSAH paJcAzIti sahasrANi catvAriMzatAni navAdhikA navatiH 69685499 / eSAM trayodazabhiH sahastraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhika rbhAgedatte sati labdhAni paJcayojanasahasrANi saptasaptatyabhikAni 5077, zeSe SaTtriMzacchatAni catuHsaptatyadhikAni bhAgAnAm, 13725 / iti / atha tRtIyamaNDapamadhikRtyA''ha-'jayANaM' ityAdi, he bhadanta ! jaba candra abhyantara maMDala ke anantara dvitIya maMDala meM prApta ho kara apanI gati karatA hai to yAvat-vaha eka eka muhUrta meM kitane kSetra taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI sattatariMca joyaNAiM chattIsaM ca coattare bhAgasae gacchaI' he gautama ! usa samaya vaha 5077 yojana 3674 bhAga taka jAtA hai yahAM para bhI pUrva kathana ke anusAra aisA samajhanA cAhiye-ki dvitIya candra maNDala kI paridhi kA pramANa 3153. 19 hai iname 220 kA guNA karane para yaha rAzi 69685499 ho jAtI hai isa meM 13725 kA bhAga denA cAhiye taba 5077 yojana AjAte haiM aura zeSa meM 3674 bacate haiM isa taraha yaha candra dvitIya maNDala meM prApta hokara gati karatA hai taba yaha eka muhUrta meM 5077 yojana 2674 bhAga taka gamana karatA hai| che te yAvat te eka-eka muhUrtamAM keTalA kSetre sudhI jAya che? enA ja javAbamAM prabhu 4 cha-'goramA ! paMca joyaNasahassAI sattataraM ca joyaNAI chattIsaM ca coattare bhAgasae gacchai' gautama ! te samaya ta 5077 yo 3974 lAgI sudhI naya . ahIM paNa pUrva kathana mujaba evuM samajI levuM joIe ke dvitIya candramaMDaLanI paridhinuM pramANa 315319 che. A saMkhyAmAM 220 ne guNita karavAthI A rAzi 6968549 thAya che. AmAM 13725 ne bhAgAkAra karavAthI 5077 jana Ave che. ane zeSamAM 3674 vadhe che. A pramANe A candra dvitIyamaMDaLamAM prApta thaIne gati kare che tyAre A eka muhUrtamAM 5077 jana bhAga sudhI gamana kare che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jammUdIpaprApti 'jayANaM bhaMte ! caM' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! candraH 'abhaMtara tacce' sarvAbhyantara tRtIyaM maNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANa egamegeNaM muhutteNaM kevaDyaM khetaM gacchai ! tadA khalu ekaikena muhUrtana kiyatkSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAra-goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI' paJcayojanasahasrANi 'asIiMca joSaNAI' azItiM ca yojanAni 'terasa ya bhAgasahassAI trayodaza ca bhAgasahasrANi 'tiNNi ya egUNavIse bhAgasae gamchaI' trINi cai konaviMzati bhAgazatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi bhAgazatAnItyarthaH gacchati, kasya bhAgazatAnIti jijJAsAyAmAha-maMDala' ityAdi, 'maMDalaM terasahi jAva chettA iti' atra yAvatpadena 'sahassehi sattahiya paNavIsehiM sarahiM' ityasya grahaNaM bhavati tathA ca maNDala trayodaza sahasraiH saptabhizca paJcaviMzatyadhikaiH zatai maNDala chikhA gcchtiiti| 315549 etad yadA dvAbhyA mekaviMzatyadhikAbhyAM zatAbhyAM guNyate jAtam 69736329 // tRtIya maMDala meM muhartagati kA kathana 'jayANaM bhaMte! caMde abhaMta0' he bhadanta ! jaba candra sarvAbhyantara tRtIya maMDalako prAptakara apanI gati karatA hai taba vaha kitane kSetra taka eka muhUrta meM gamana karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! paMca joyaNasahassAI asII ca joyaNAI terasayabhAgasahassAI tiNNiya egUNavIse bhAgasae gacchai' he gautama ! usa samaya vaha candra eka muhUrta meM 5080 yojana aura 13329 bhAga taka gamana karatA hai| yahAM yaha kisakA bhAga liyA gayA hai to isakA samAdhAna prabhu kahate haiM--'maMDalaM terasahiM jAva chettA' yahAM yAvat pada se isa pAThako isa prakAra se pUrNakara samajhanA cAhiye-'maMDalaM terasahiM sahassehiM sattahiyapaNavIsehi saehiM tRtIya maMDala kI paridhi kA jitanA pramANa kahA gayA hai usa meM 221 kA guNA karanA cAhiye jo rAzi utpana ho phira usa meM 13725 se bhAga denA tRtIyamaMDaLamAM muhUrta gatinuM kathana - 'jayANaM bhAte ! ca de abhaMta0' 3 AddyAre yandra sAlayatara tRtIyabhajana prApta karIne pitAnI gati kare che. tyAre te keTalA kSetra sudhI eka muhUrtamAM gati kare cha1 senA vAsabhA prabhu se che-'goyamA ! paMcajoyaNasahassAI asIiM ca joyaNAI terasaya bhAgasahassAI tiNNi ya egUNavIse bhAgasae gacchai' gItama! te samaye te yandra mahattamAM 5080 jana ane 13329 bhAga sudhI gamana kare che. ahIM A prazna upasthita thAya che ke A gRhIta bhAga zAthI saMbaddha che? te AnA javAbamAM prabhu kahe che-'maDalaM terasahiM jAva chettA' hI yAvat 54thI mA pAine yA pramANe saMpUrNa zata sabhA me-'maMDala terasahi sahassehiM sattahiya paNavIsehiM saehiM tRtIyabhanI pari. dhinuM jeTaluM pramANuM kahevAmAM AveluM che temAM 221 ne guNAkAra karavo joIe. AnAthI je rAzi utpanna thAya temAM 13725 vaDe bhAgAkAra karavuM joIe. tyAre pUrvokta Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamabakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam eSAM trayodazabhiH sahastraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhika H bhAge kRte sati labdhAni paJcasahasaNi atrItyadhikAni 5080, zeSam trayodazasahasrANi trINizatAni ekonatriMzadadhikAni 13329 bhAgAnAm 19729 / atha caturthAdi maNDalevati dezamAha-'evaM khalu eeNaM' ityAdi, "evaM khalu eeNaM uvAraNaM' evam-uparyuktaprakAreNa khalu etena pradarzitena upAyena prakAreNa 'NikkhamamANe caMde niSkAman ekasmAt maNDalAt maNDalAntaraM pratigacchan candraH 'tayANatarAbho maNDalAo jAva saMkamamANe saMkamamANe' tadanantarAt pUrvasmAt maNDalAt tadanantaraM tadaparaM maNDalaM yAvat saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan, atra yAvatpadena 'maMDalAo tayANaraM maMDaLa' maNDalAt tadanantaraM maNDalam, etatparyantasya grahaNaM bhavati 'tiNNi tiNNi joyaNAI' trINi trINi yojanazatAni 'chaNNauiM ca paMcAvaNNe bhAgasae' paNNavati ca pazca pazcAzadbhAgazatAni, paJca pazcAzadadhikAni paNNavatibhAgazatAnItyarthaH 'egameme maMDale muhuttagaI abhivaDhemANe abhivaDhemANe' ekaikasmin maNDale muhUrtagatim abhivarddhayan abhivarddhayan-adhikAdhikaM kurvan 'savvabAhiraM maMDala usaMkamittA cAraM carai' sarvabAdyaM maNDala. mupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati-karoti iti // cAhiye taba pUrvokta pramANa 1 muhUrta meM kSetra meM jAne kA nikala AtA hai ise yoM samajhanA cAhiye tRtIya maMDala meM paridhi kA pramANa 315549 hai isameM 221 kA guNA karane para 6973629 rAzi AtI hai isa meM 13725 kA bhAga dene para 5080 yojana AjAte haiM aura zeSa meM 13329 bhAga AjAte haiN| aba sUtrakAra caturthAdi maMDaloM meM atideza vAkya kA kathana karate hue kahate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde' isa taraha pUrva ke kathana ke anusAra eka maMDala se dUsare maMDala para jAtA huA candra 'tayANaMtarAo maMDalAo jAva saMkamamANe' arthAt tadanantara maMDala se tadanantara maMDala para saMkramaNa karatA huA candra 'tiNi tiNi joyaNAI chaNNauiM ca paMcAvaNNe bhAgasae' yojana 55 bhAgoM taka kI 'egamege maMDale muhatta gaI abhivaDhemANe abhivaDhemANe' aka. eka maNDala para muhUrta gati kI vRddhi karatA karatA 'savvavAhiraM maMDalaM uvsNkpramANa eka muhUrtamAM kSetramAM gamana karavuM te nIkaLI Ave che. Ane evI rIte samajavuM joIe ke tRtIyamaMDaLamAM paridhinuM pramANa 31549 che. AmAM 221 ne guNita karavAthI da9736329 rAzi Ave che. AmAM 13725ne bhAgAkAra karavAthI 5080 jana Ave che-ane zeSamAM 13329 bhAgo AvI jAya che have sUtrakAra caturNAdibhii atiza pAyanu thana 42di De che-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe jare A pramANe pUrvanA kathana mujaba eka maMDaLathI bIjA maMDaLa para gati karatA candra 'tayANaMtarAo maMDalAo jAva saMkamamANe' seTase , tahanatarama thI tahanatarama' 52 saMbhae / yandra 'timi tiNi joyaNAI chaNNauiMca paMcAvaNNe bhAgasae' 3 yAni 55 mA sudhAnI 'egamege maDale muddattagaI abhivaDhemANe abhivaDhemANe' me: Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpati nanu kathametajjJAyate iti cedatronyate, praticandramaNDala paridhivRddhiH dezate triMzadapike 2230, asya ca trayodazasahasrAdhikena rAzinA bhAge hRte sati labdhAni trINi yojanAni zeSe SaNNavatiH pazca paJcAzadadhikAni bhAgazatAnIti 3,655. // _ yathA pUrvAnupUrvI vyAkhyAnAMgaM bhavati tathA pazcAnupUrvyapi vyAkhyAnamiti ata: pazcAnuH pUA praSTumAha-'jayANaM' ityAdi / 'jayANa bhaMte ! caMde savvavAhiraM maMDala uvasaMkamittA cAra cAi yadA khalu bhadanta ! candraH sabAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati, yadA-yasmina kAle candraH sarva vAdya sarvebhyoSa hya yadapekSayA punaraparaMvAdya nAsti tAdRzaM maNDalamupasaMkramyasaMprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tayANaM egame geNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' tadA khala ekekena muhUrtana kiyat kiyatpramANaka kSetraM gacchanIti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI' paJcayojanasahasrANi 'egaM ca paNavIsaM joyaNasarya' ekaM ca pazcaviMzati yojanazatam paJcaviMzatyadhikamekaM yojanazatamityarthaH 'uNasari ca Naue bhAgasae gacchai' ekonasaptati ca navati bhAgazatAni, ekanatyadhika mekonasaptati mittA cAraM caraI' sarvavAhya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai| yaha pramANa Apane kaise nikAlA hai to isakA samAdhAna aisA hai-prati maMDala para paridhi kI vRddhi 230 hotI hai 13725 kA bhAgadene para 3 Ate hai nIce 9655bacate haiN| jisa prakAra pUrvAnupUrvI vyAkhyAna kA aGga hai usI prakAra pazcAnupUrvI bhI vyAkhyAnakA aGga hai ataH aba pazcAnupUrvI ke anusAra isI viSaya ko gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-'jayANaM bhaMte ! caMde savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM casI' he bhadanta ! jaya candra sarvabAhya maMDala ko prApta kara apanI mati karatA hai 'tayANaM enamege gaM muhatteNaM kevaiyaM khettaM gacchada' taba vaha eka muhUrta meM kitane kSetra para pahuMca jAtA hai ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI egaca paNavIsaM joyaNasayaM' he gautama! taba vaha 5125 yojana mA 752 mutagati 28mA vRddhi 42 // 42to 'savyabAhira maDala uvasa kamilA jAdaM ra sarvabAhyamaMDaLa para pahoMcIne pitAnI gati kare che. A pramANa ApazrIe kevI rIte kahAryuM che. te AnuM samAdhAna A pramANe che-kepratimaMDaLa upara paridhinI vRddhi 230 jeTalI thAya che. 13725 ne bhAgAkAra karavAthI 3 Ave che ane roSa 99papa avaziSTa rahe che. je pramANe pUrNAnupUrvI vyAkhyAnanuM aMga che te pramANe paDhAnupUva paNa vyAkhyAnanuM aMga che. ethI have pazcAtupUrvI mujaba eja viSayane samajavA gautamasvAmI prabhuna prazna 42 che. 'jayANaM bhaMte ! ca de savvabAhira maMDalaM uvasa kamisa: cAra caraI' 3 mata ! nyAre 2ndra sAhabhajana prAta jarIna pAtAnI gati 42 cha 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' tyAre te me muhUtabhA sA kSetra 652 zrI jaya cha ? mena runwi prabhu gautamasvAmIna cha-'goyamA ! paMcajoraNa saharasAI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 pramAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 14 muhUrtagatinirUpaNam bhAgazatAni gacchati 'maMDalaM terasahiM bhAgasahassehi sattahiya jAva chettA iti' maNDala trayodazabhiH bhAgasahaH saptabhizca yAvat chikhA iti, atra yAvatsadena 'paNavIsehiM sadahi' paJcaviMzatibhiH zatai rityasya grahaNaM bhavati - tatazca sa taramaNDala trayodazabhiH sahasraiH saptamizca zataiH paJcaviMzatyadhikai A~gaizchitvA gacchatIti / samprati sarvabAhya maNDale raSTipathaprAptatAM darzayati-'tayANaM iharAyassa maNUsassa' tadAmaNDa saMcaraNakAle igatAnAM bharatakSetragatAnAM manuSyANAm 'ekkatIsAe joyaNasahasseri' ekatriMzatA yojanasaharIH 'ahiya egatIsehiM joyagasaehiM' aSTabhizcaikatriMzatA yojanazataiH 'caMde' candraH 'cakkhupphAsa ghmaagcch|' cakSuH sparza cakSurindriya viSayatA havaM zIghraM gacchatIti sarvabAhyamaNDala prathamam // . samprati dvitIyamaNDalavaktavyAmAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! bAhirANaMtaraM pucchA' yadA khalu bhadanta ! vAhyAnantaraM pRccha he bhAnta ! yadA khalu candraH sarvabAhyAnantaraM 'uNatariMca Naue bhAgasae gacchai' tathA 6990 bhAga taka kSetra meM eka muhUrta meM jAtA hai| 'maMDalaM terasahiM bhAgasahassehiM sattahiya jAva chettA paNavIsehiM saehiM tathA sarvayAhyamaMDala kI jitanI paridhi ho usa meM 230 kA guNA karake Agata rAzi me 13725 kA bhAga denA cAhiye isa taraha vaha 5125 1990 yojana taka A jAtA hai| 'tayANaM ihagayassa maNussassa ekkatIsAe joyaNasahassehiM aTThahiya egatIsehiM joyaNasaehiM caMde cakkhupphAsaM havvamAgacchaI' taba vaha candra yahAM ke manuSyoM ke dvArA 31831 yojana se dekhA jAtA hai prathama savebAhaya maMDalavaktavyatA samApta dvitIya bAhaya maMDalavaktavyatA 'jayANaM bhaMte ! vAhirANaMtaraM pucchA' he bhadanta ! jaba candra dvitIya sarvavAhaya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai taba vaha kitane kSetra taka eka muhUrta evaM ca paNavIpta joyaNasa' gautama ! tyAre te 512 // ye 'uNatariM ca Na ue bhAgasae gacchai' tebhara 6 mA sudhA kSetramA se muDUtamai on che. maDalaM terasahiM bhAgasaha ssehiM sattahiya jAva chettA paNavIsehiM sarahiM' tama samAhabhanI 28sI 52 hAya temAM 230 ne guNita karIne AgatarAzimAM 13725ne bhAgAkAra karavo joIe. A pramANe te 5125155 yona sudhI bhAvI 5 cha 'tayANaM iha gayarasa maNussassa ekatIsAe joyaNasahassehiM aduhiya egatIsehi joyaNasaehiM caMde cAkhuSkAsaM havva mAgacchai' tyA te candra ahIMnA manuSyo vaDe 31831 jana jeTale dUrathI dekhAya che. prathama sakhAdyamaMDaLa vaktavyatA samApta dvitIyabAhyamaMDaLa vaktavyatA 'jayANaM bhaite ! bAhirANaMtara pucchA' mA ! <Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samdhIpapratisce dvitIyamaNDalamupasaMkramya cAra carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyatpramANakaM kSetraM gaccha. tIti praznaH, pRcchayA saMgRhya te, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNa sahassAI' paJcayojanasahastrANi 'ekaM va ekavIsaM joyaNasayaM' ekaMcaikaviMzati yojanA zatam, ekaviMzatyadhikamekaM yojanazatamityarthaH 'ekArasayasaTTe bhAgasahasse gaI' ekAdaza SaSTibhAgasahastrANi paScadhikAni ekAdazabhAgasahasrANi gati, 'maMDalaM terasahi jAna chettA' maNDalaM ca trayodazabhi bhAMgasahasraH saptabhizca zataiH paJcaviMzatyadhikamAgaizchitvA-vibhajyeti / kathametAvatpramANaM bhavatIti sUryaprastAve upapattipUrvakaM pradarzitam mahApi tenaiva rUpeNa jJAtavyaM vistarabhayAna punalikhyate iti dvitIyamaNDalam 2 // samprati tRtIyaM sarvabAhyamaNDalaM darzayitumAi-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! bAhira taccaM pucchA, he bhadanta ! yadA khalu candraH sarvabAhyaM tRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyatpramANakaM kSetraM gachatIti praznaH pRcchayA saMgRhyate, bhagavA meM jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI ekkaM ca ekkavIsaM joyazasayaM' he gautama ! taba vaha '5121 yojana aura 'ekkA rasa ya saDhe bhAgasahasse gacchaI' 1160 bhAga taka jAtA hai 'maMDalaM terasahiM jAva chettA' tathA ise 13725 se vibhakta karake aisA kahanA cAhiye ki vaha 5121 11. yojanau naMDala para jAtA hai| itanA isakA cAra kSetra kaise hotA hai to yaha saba kathana sUrya prakaraNa meM dekhalenA cAhiye vistAra hone ke bhaya se hama yahAM use nahIM pa.Ta kara rahe haiN| tRtIya savabAhya maMDalavaktavyatA isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pachA hai-'jayA NaM bhaMte ! vAhirataccaM pucchA' he bhadanta ! jaba ca dra sarvavyA haya tRtIya maMDala para pahuMca kara apanI gati kriyA karatA hai taba vaha eka muhUrta meM kitane kSetra ko pAra kara detA hai ? isa upara pahoMcIne pitAnI gati kare che, tyAre te ekamuhUrtamAM keTalA kSetra sudhI jAya che? mA prazna uttaramA prabhu 43 cha hai-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI ekaMca ekkavIsa joyaNa mayaM' ma ! tyA3 te 5121 1 ane 'ekka rasa ya saTTe bhAgasahasse gacchaI' 190 mA paryA-1 Mya cha, 'maDalaM terasahiM jAva chettA' tathA te2 13725 thA vita karIne ema kahevuM joIe ke 5121 kapha jana sudhI e maMDala para jAya che. enuM ca ra kSetra kevI rIte thApa che? to A viSayamAM saghaLuM kathana sUryaprakaraNamAM jaI levuM joIe vistAra thavAnA bhayathI ame ahiMyA te darzAvela nathI. tRtIya sarvabAhyamaMDaLa vaktavyatA Ama gotama bhI prabhune yA prazna yA cha, 'jayANaM bhaMte ! bAhiratacca gcho? he bhadaMta ! jyAre candra sarvabAhyA tRtIyamaMDaLa upara pahoMcIne pitAnI gati-kriyA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 14 muhUrtagati nirUpaNam nAha - goyama' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMtra joNatahastAI' paJca yojanasahasrANi 'egaM ca aTThArasutaraM joyasa' ekaM ca aSTAdazottaraM yojanazatam 'codaya paMcuttare bhAgasae gacchai' caturdazaca pazcottarANi paJcAdhikAni bhAgazatAni gacchati / kasya sambandhina ime bhAgA statrAha - ha - 'maMDala' ityAdi, 'maMNDalaM ca terasahiM sahassehiM sattahi paNavI se hi sarahiM chettA' maNDalaM sarvatra hyAM tRtIyamaNDalaM ca trayodazabhiH sahasraiH paJcaviMzatyadhikaiH saptabhiH zataizchitveti / ayaM bhAvaH - atra sarva bAhyatRtIyamaNDale paridheH pramANaM lakSatrayaM saptadazasaha - strANi aSTau zatAni paJcapaJcAzadadhikAni 317855, etat paridhipramANaM dvAbhyAmekaviMzaguNyate jAtaM saptakoTyo dvaulakSau paJcacatvAriMzat sahasraNi navazatAni paJcapaJcAzadadhikAni 70245955, AsAM ca saMkhyAnAM trayodazasahasraiH paJcaviMzatyadhika saptazataiH : 13725, bhAge hRte labdhaM bhavati paJca sahasrANi aSTAdazAdhikame kazatam 5118, zeSa bhAgA // vizeSatastu sUryaprastAve draSTavyaM vistarabhayAnbhAtra likhyate // 1405 1725 prazna ke uttara meM prabhu unase kahate haiM- 'goyamA ! paMca joyaNasahassAI egaMca aTThArasusaraM joyasayaM codasya paMcuttare bhAgasae gacchai' he gautama ! vaha usa samaya 5118 yojana evaM 1405 bhAga taka jAtA hai 'maMDalaM ca terasahiM sahaste hiM satahiM paNavIsehiM ehiM chettA' ye bhAga 13725 se maMDala kI paridhi ko vibhakta karane para prApta hote haiM isakA bhAva aisA hai sarvabAhya jo tRtIya maMDala hai usakI paridhi kA pramANa 317855 hai isa pramANa meM 221 kA guNA karane para sIttara karoDa cauvIsa lAkha pAMca hajAra nau sau pacapana 70 245955 itanI saMkhyA AtI hai isa saMkhyA meM 13725 kA bhAga dene para 5118 labdha Ate haiM aura zeSa sthAna para 1405 bhAga bacate haiM / isa sambandha meM aura vizeSa jAnane ke liye sUrya prakaraNa dekhanA cAhiye / vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM punaH nahIM likha rahe haiM kare che tyAre te eka muhUrtamAM keTalA kSetrane pAra kare che? A praznanA javAbamAM prabhu che- 'goyamA ! paMca joyaNasahassAI egaM ca aTThArasuttara joyaNasayaM codasaya paMcutare bhAgakhae gacchai' gautama ! te vakhate te 5118 caiAjana temaja 1495 bhAga sudhI jAya che. 'maMDala' ca terasahiM sahassehiM sattahiM paNavIsehiM saehiM chettA' se lAgo 13725 thI maDaLanI paridhine vibhakta karyAM bAda prApta thAya che. AnA bhAva A pramANe che-sava bAhya je tRtIyama'DaLa che-tenI paridhinuM pramANa 317855 che. A pramANamAM 221 ne guNita karavAthI sittera karADa cevIsa lAkha pacahajAra navaso paMcAvana 7-245955 ATalI sakhyA Ave che. A saMkhyAmAM 13725nA bhAgAkAra karavAthI 5118 lakhyuM Ave che. ane zeSasthAna upara 1405 bhAga vadhe che. A sabaMdhamAM ane vizeSa jANavA mATe sU prakaraNa oI levu joIe. vistAra-bhayathI ame ahIM punaH spaSTa karatA nathI. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jambUdvIphAbatistra samprati caturthamaNDalAdiSyatidezamAha - evaM khalu eeNaM uvAeNaM' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM khalu etena maNDaladarzitopAyena prakAreNa 'jAva saMkamamANe saMkamamANe' atra yAvatpadena 'pavitramANe caMde tayANaMtarAmo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM' ityasya grahaNaM bhavati, tatazca pravizan merorabhimukhaM gachan candraH tadanantarAnmaNDalAttadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman 'tiSNi tiSNi joyaNAI' trINi trINi yojanAni 'chaNNa uiMca paMcAvaNNe bhAgasae' paNNavatiM ca paJcapaJcAzadadhikAni bhAgazatAni 'egamege maMDale muhattagaI NivuddhemANe NivuddhamANe' ekaikasmin maNDale muhUrttagati nivarddhayan nivarddhayan-hApayan hApayan tyajan tyajan 'sababhaMtaraM maMDalaM upasaMkramittA cAra caraI' sarvAmAntaramaNDala pupasaMkramya saMprApya cAraM gati cAti-karoti / atra vizeSata upapattiH sUryaprastAve pradarzitA na punaratra pradarzyate vistarabhayAditi caradezasUtram-sU0 14 // candrAdhikAraM nirUpya nakSatrAdhikAraM darzayati, tatra-nakSatrAdhikAre aSTau dvArANi bhavanti, tathA maNDalasaMkhyA prarUpaNA 1, maNDala cArakSetraprarUpaNA 2, abhyantarAdi maNDala aba sUtrakAra caturtha maMDalAdi koM meM atideza kA kathana karate haiM-evaM khalu eeNaM uvAeNaM jAva saMkamamANe 2' isa taraha se ina pUrvokta tIna maMDaloM meM pradarzita rIti ke anusAra meru ke sanmukha jAtA huA candra tadanantara maMDala se tadanantara maMDala para saMkramaNa karatA huA 'tiNi joyaNAI tIna tIna yojana evaM 'chaNNauiM ca paMcAvaNNe bhAgasae' 9655 bhAgoM taka 'egamege maMDale muhusagaI nivudremANe 2' eka eka maMDala para muhUrta gati ko kama karatA huA 'savvAbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkramittA cAraM carai' sarvAbhyantara maMDala para Akara apanI gati karatA hai| yahAM para vizeSa aura saba kathana sUrya prakaraNa meM prakaTa kiyA jA cukA hai use yahAM grantha ke vistAra hojAne ke bhaya se punaH hama prakaTa nahIM karate haiM // 14 // candra ke adhikAra kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra nakSatra ke adhikAra kA nirUpaNa karatA haiM isa nakSatrAdhikAra meM 8 dvAra haiM-(1) maMDalasaMkhyAprarUpaNA (2) va sUtrA2 yatu ma ma atirnu 43na 42 cha. 'vaM khalu eeNaM uvAeNaM jAva saMkamamANe 2' mA pramANe se pUrvAta aY bhAbhA prazita zata bhusa merunI sanmukha ja 2ndra tadanaMtara maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa 5ra saMkramaNa karatAM-karate 'tiNi joyaNAI' tra-tra] yona tama08 'chaNNaHiM ca paMcAvaNe bhAgasae' 8655 mAmI sudhI 'egamege maMDale muhuttagaI niddhe pANe 2' me4-4 bha31 352 muhUta gati a6515 42 / savvabhaMta maDala svana kamitA cAra caraI' sAlayatarama 52 mAvIna . pitAnI gati kare che. ahIM vizeSa badhuM kathana sUrya prakaraNamAM prakaTa karavAmAM AveluM che. anya vistArabhayathI punaH te kathana atre prakaTa karatA nathI. 14 candranA adhikAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra nakSatranA adhikAranuM nirUpaNa kare Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam sthAyinA maSTAvizate nakSatrANAM parasparamandanirUpaNA 3, nakSatravimAnAnAmAyAmAdi nirUpaNA 4, nakSatramaNDalAnAM meruto'AdhAnirUpaNA 5, teSAmevAyAmAdi nirUpaNA 6, muhUrtagatipramANanirUpaNA 7, nakSatramaNDalAnAM candramaNDale savAranirUpaNA 8, tatrASTasu dvAreSu maNDalasaMkhyA prarUpaNAM praznayannAha kada NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-kai NaM bhaMte NakkhattamaMDalA pannattA ? goyamA! aTThaNakkha ttamaMDalA pannattA,1 / jaMbuddIve dIve kevaiyaM ogAhitA kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA ? goyamA ! jaMbuddIce dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA estha NaM do NakkhattamaMDalA pnnttaa| lavaNeNaM bhaMte ! samude kevaiyaM ogAhittA kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA ? goyamA! lavaNeNaM samudde tiSiNa tIse joyaNasae ogAhittA, ettha paM cha NakkhattamaMDalA paNNattA evAmeva sapuvAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNasamudde aTTha NakkhattamaMDalA bhavaMtIti makavAyamiti 2 // sababhatarAo NaM bhaMte ! NavattamaMDalAo kevaiyAe abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale pannatte ? goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale paNNatte iti / NakvattamaMDalassaNaM bhaMte! NakkhattamaMDalasta ya esaNaM kevaiyAe abAhAe aMtare paNNatte? goyamA! do joyaNAI NavattamaMDalasta ya NakkhattamaMDalasta abAhAe aMtare pannatte 3 / NakkhattamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA! gAuyaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkhedeNaM addhagAuyaM bAhalleNaM maMDala cAra kSetra prarUpaNA (3) abhyantara Adi maMDaloM meM sthAyI 28 nakSatroM kI pArasparika antara prarUpaNA, (4) nakSatra vimAnoM kI AyAmAdi prarUpaNA (5) nakSatra maMDaloM kI meru se ayAdhAnirUpaNA (6) unhIM ke AyAmAdi kI prarUpaNA, (7) muhUrta gati pramANa nirUpaNA, evaM (8) nakSatra maMDaloM ke sAtha samavatAra prarUpaNA che. yA nakSAvimA 8 vAcha-1) bha31 sbhy| 5354aa. (2) bha71 yA kSetra prarUpaNA (3) atyaMtara Adi maMDaLamAM 28 nakSatranI pArasparika aMtara prarUpaNa. (4) nakSatra vimAnanI AyAmAdi prarUpaNa. (5) nakSatramaMDaLonI meruthI abAdhA nirUpaNa. (6) tem| AyAmAdinI 535. (7) muhUrta gati prabhAra ni354 () nksstrmaMDaLanI sAthe samAvatAra prarUpaNa. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta jambUdvIpaprajJaptisUtre pannatte, 4 | jaMbuddIveNa bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe savvamaMtare NakkhattamaMDale pannatte ? goyamA ! boyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThayatrI se joyaNasae abAhApa savvabAhirae savvantare khattamaMDale pannatte iti / jaMbuddIvegaM bhaMte! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvavAhirae NakkhattamaMDale pannatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAiM tiSNi ya tIse joyaNasae avAhAe savva bAhirae NakkhattamaMDale pannatte iti 5 / savvamaMtare NakkhattamaMDale kebaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte ! goyamA ! NavaNauiM joyaNasahassAIM chacca cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiSNi ya joyaNasaya sahaslAI paNNarasasahaslAI egUNaNavatiM ca joyaNAI kiMci visesAhie pariSakheveNaM paNNatte / savvabAhiraeNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale hari AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! ega joyaNasaya sahassaM chactra joSaNasae AyAmavivakhaMbheNaM tiSNi ya joyaNasaya sahassAiM aTThArasa ya sahassAiM tiSNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM / jayANaM bhaMte ! Natrakhatte savvamaMtaramaMDale uvasaMkamittA cAraM carai, tayAgaM egamegeNaM muhutteNaM vaiyaM khettaM gacchai, goyamA ! paMca joyaNasahassAI doNNi ya paNNaTThe joyaNasae aTThArasa ya bhAgasahasse doNi ya tevaDhe bhAgasae gacchai maMDalaM ekavIsAe bhAgasahassehiM vahiya sahiM saehiM chettA / jayANaM bhaMte ! Nakkhatte savva bAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joyaNasahassAiM tiSNiya egUNavIse joyaNasae solasaya bhAgasahasse tiSNi ya paNDe bhAgasae gacchai, maMDalaM egabosAe bhAgasaharUpe hiM Navahiya sahiM saehiM chettA / eeNaM bhaMte! aTu NakkhattamaMDalA kahahiM caMdamaMDalehiM samoyaraMti ? goyamA ! ahiM caMdamaMDalehiM samoyaraMti taM jahA paDhame caMdamaMDale taie cho Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAra nirUpaNam 199 sattame aTThame dazame ikkArasame paNNarasame / egamegeNaM bhaMte! muhutteNaM kevaiyAI bhAgasyAhiM gaccha ? goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA vAraM carai tassa tarUpa maMDala parikkhevarasa sattarasa a aTThasaTTe bhAgasae gacchai, maMDalaM sayasahasseNaM aTThANauIe ya saehiM chettA iti / egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM sUrie kevaiyAI bhAgasayAI gaccha goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkabhittA cAraM carai tassa tassa maMDalaparikkhevassa aTThArasatIse bhAgasae gacchai, maMDalaM sayasahassehiM aTThA utIe ya saehiM chettA / eganegeNaM bhaMte! muhutteNaM Nakkhate kevayAI bhAgasayAI gacchai ? goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa tassa maMDala parikakhevassa aTThArasa paNatIse bhAgasae gacchai maMDalaM sayasa hasseNaM advANauIe ya saehiM chettA / sU0 15 // chAyA kati khalu bhadanta ! nakSatramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! aSTau nakSatramaNDalAni prajJaptAni 1 / jambUdvIpe dvIpe kiyadavagAhya kriyanti nakSatramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe azItaM yojanazatamavagAhya, atra dve nakSamaNDale prajJapte / lavaNe khalu bhadanta ! samudre kiyagA kinti nakSatramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! lavaNe samudre trINi triMzada yojanazatAni avagAhyAtra khalu SaNNatramaNDalAni prajJaptAni / evameva sapUrvApareNa jambUdvIpe dvIpe lavaNa samudre cASTau nakSatramaNDalAni ca bhavantItyAkhyAtam 2 | sarvAbhyantarAt khalu bhadanta ! nakSatramaNDalAt kiyatyA avAdhayA sarva vAhya nakSatramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! paJcadazottarANi yojanazatAni abAdhayA sarvatra hA nakSatramaNDalaM prajJaptamiti nakSatra maNDalasya khalu bhadanta ! nakSatramaNDalasya caitat khalu kityA antaraM prajJatam gautama ! dve yojane nakSatramaNDalasya cAvAyA antaraM prajJatam 3 | nakSatramaNDalaM khalu bhadanta ! kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA parekSepeNa kiyatA bAlyena ca prajJaptam ? gautama ! gavyUtamAyAmaviSkambheNa tat triguNaM savizeSaM parikSepeNa, arddhagavyUtaM bAhalyena prajJaptam 4 / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA avAdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasaha - srANi aSTau ca viMzati yojanazatAni abAdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM prajJaptamiti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA avaghiyA sarva bAhya nakSatrama0Dalam prajJaptam ? gautama ! paJcatvAriMzadyonansahasrANi trINi ca triMzad yojanazatAni abAdhayA sarva bAhya nakSatramaNDala N prajJaptam 6 / sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA parikSepeNa jJam ? gautama ! navanavarti yojanasahasrANi SaT ca catvAriMzad yojanazatAni AyAmaviSkambheNa trINi ca yojanazatasahasrANi paJcadaza sahasrANi ekonanavatiM ca yojanAni kiJcidvi Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. jambUsapaprajJaptisUtre zeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptam sarvabAcaM khalu bhadanta ! nakSatramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA parikSepeNa prajJaptam ? gautama! ekaM yojanazatasahasraM SaT ca SaSTi yojanazatAni AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdaza ca sahasrANi trINi ca paJcadazo. ttarANi yojanazatAni parikSepega / yadA khalu bhadanta ! nakSatraM sarvAbhyantaramaNDala mupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtana kiyanta kSetraM gacchati ? gautama ! pazcayojanalahasrANi dve ca paJcaSaSTiyojanazate aSTAdaza ca bhAga sahasrANi dve ca triSaSTi bhAgazate gacchati, maNDala mekaviMzatyA bhAgasahauH navabhizca zaSTayAzate zchitvA / yadA khalu bhadanta ! nakSatraM sarvavAha maNDamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! pazca. yojanasahasrANi trINi ca ekonaviMzati yojanazatAni SoDaza ca bhAgasahasrANi trINi ca paJcaSaSTi bhAgazatAni gacchati, maNDalamekaviMzatyA bhAgamauH navabhizca SaSTayAzatai zitvA, etAni khalu bhadanta ! aSTau nakSatraNDalAni katibhizcandramaNDalaiH samavataranti ? gautama ! aSTabhizcandramaNDalaiH samavataranti, tadyathA prathame candramaNDale tRtIye SaSThe saptame aSTame dazame ekAdaze paJcadaze ekaikena bhadanta ! muhUrtena kiyanti bhAgazanAni gacchati ? gautama ! yad yanmaNDalamupasaMkramya cAraM carati tasya tasya maNDalaparikSepasya saptadazASTaSaSTibhAgazatAni gacchati, maNDalaM zatasaharaSTa navatyA ca zatai zchitveti / ekaikena bhadanta ! muhatena sUrya: phiyanti bhAgazatAni gacchati ? gautama ! yad yanmaNDalamupasaMkramya cAraM carati tasya tasya tasya maNDalaparikSepasyASTAdaza triMzadbhAgazatAni gacchati, maNDalaM zatasahasrairaSTanavatyA ca satai chitvA ekaikena khalu bhadanta ! muhUrtena nakSatraM ziyanti bhAgazatAni gacchati ? gautama ! yada yamaNDalapnupasaMkramya cAraM carati tasya tasya maNDalaparikSepasyASTAdaza paJcatriMzadbhAga zatAni gacchati, maNDalaM ca zatasahasreNApTanaratyA ca zatai zitveti / sU. 15 // TIkA-'kai NaM bhaMte ! NakhattamaMDalA enattA' kati khalu bhadanta ! nakSatramaNDalAni prajJaptAni he bhadanta ! kati-kiya saMkhyAkAni nakSatramaNDalAni prajJatAni kathitAnIti nakSatra ma DalasaMkhyA viSayakaH praznaH, bhagavAnAda-goyamA' ityAdi. 'poyamA' he gautama ! 'aTTha NakkhattamaMDalA panattA' aSTau nakSatramaNDalAni prajJatAni-kathitAni, yadyapi aSTAviMzati 'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA' he bhadanta ! nakSatra maMDala kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! aTTa pakkhattamaMDalA paNNattA' he gautama ! nakSatra maMDala ATha kahe gaye haiN| yadhapi nakSatra 28 hai aura inake pratyeka 1-1 maMDala hone se 28 maMDala 'kaiNaM bhaMte ! NakhattamaMDalA pannattA' ityAdi Ast-gautabhasvAmI prabhuna 2 gatanA praznadhya cha-'kaiNaM bhaMte ! Nakkhattama DalA nittA he bhadaMta nakSatramaMDaLe keTalA kahevAmAM AvelA che ? enA javAbamAM prabhu kahe che Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA bakA-saptamavakSaskAraH sa. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam nakSatrANi teSAM pratyekamekaikamaNDalasya sadbhAvanASTAviMzati maNDalAnIti kathayituM yuktaM na vaSTau maNDalAni, tathApi aSTAviMzaterapi nakSatrANAM pratiniyatasvasvamaNDale Su etAvatsveva saMcaraNAda, yathA cASTamaNDaleSveva sarveSAM nakSatrANAM sazcaraNaM bhavati tathA darzayiSyati / etadeva kSetravimA gena darzayati-'jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dI ve kevaiyaM bhogAhittA' jambUdvIpe dvIpesarvadvIpamadhyajambUdvIpe kiyat kiyatpramANakaM kSetramAgAya 'kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nakSatramaNDalAni prajJaptAni-kathitAni, iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe 'bhasIyaM joyaNatayaM mogAhittA' azIta yojanazatamavagAdha -azItyadhikamekaM yojanazataM jambUdvIpamadhye avagAhanaM kRkhA, 'etya NaM do NakkhattamaMDalA pattA' atra-etasminasare de nakSatramaNDale prajJapte-kathite 'lavaNe NaM bhaMte ! samudde' lavaNe khalu bhadanta ! samudre, he bhadanta ! kvaNanAmake prathamasamudre 'kevaiyaM ogAhittA' kiyatpramANakaM kSetramavagAhya-tatra kahanA cAhiye-paraMtu aisA jo yahAM para kahA gayAhai usakA kAraNa aisA hai ki ye 28 nakSatra itane hI pratiniyata apane 2 maMDaloM meM sazcaraNa karate haiM ki jisase inakA saMcaraNa 8 maMDaloM meM hI ho jAtA hai isI bAtako sUtrakArane kSetra vibhAga dvArA isa prakAra se prakaTa kiyA hai isa meM sarva prathama gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIve dIye kevaiyaM ogAhittA kevaiyaM Nakkhatta maMDalA pannatA' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM kitane pramANa kSetra ko avagAhita karake kitane nakSatra maMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM pranu ne una se kahA-'goyamA ! jaMghuddIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhitsA ettha NaM do NakkhattamaMDalA pannattA' he gautama ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 180 yojana pramANa kSetra ko avagAhita karake do nakSatra maMDala kahe gaye haiN| 'lavaNeNaM bhaMte ! 'goyamA ! aDha Nakhattama DalA paNNattA' 3 gautama ! nakSatramA 4 apAmA mAvA che. yadyapi nakSatro 28 che ane emanAmAMthI darekane eka-eka maMDaLa hevAthI 28 maMDaLa kahevAmAM AvyA che paraMtu evuM je ahIM kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNa A pramANe che ke e 28 nakSatra ATalA ja pratiniyata pata-pitAnA maMDaLamAM saMcaraNa kare che. jethI emanuM saMcaraNa 8 maMDaLamAM ja thaI jAya che. eja vAtane sUtrakAre kSetra vibhAga vaDe A pramANe prakaTa karI che. AmAM sarva prathama gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna 4ii cha-'jaMbuddIve dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyaM NakkhattaDalA pannattA 8 mata ! // jaMbuddhI nAmaka dvIpamAM keTalA pramANakSetrane avagAhita karIne keTalA nakSatra maMDaLa kahevAmAM bhAvanA cha 1 mA vAmama prabhu tene -'goyamA ! jaMbuddIve dIve asIyaM joyaNasyaM ogAhittA etthaNaM do nakkhattamaMDalA pannattA' gautama ! 40 dI5 nAma dvIpamA 180 yogana pramANa kSetrane aAhita 4za me nakSatramA 53pAmA mAvA che ? 'lavaNeNaM ja0 26 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammabIpapratistra avagAhanaM kRtvA 'kevaiyA NakhattamaMDalA pannattA' phiyanti-kiyatsaMkhyakAni nakSatramaNDalAni prajJaptAni-kathitAni iti praznaH, bhagavAnAha-'goramA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'lavaNe NaM samudde' lavaNe samudre lavaNanAmake prAme samudre 'tiNitIse joyaNasae ogAhittA' trINi triMzad yojanazatAni avagAhya triMzadadhinAni trINi yojanazatAni avagAva-tatrAvagAinaM kRtA "etthaNaM cha NakkhattamaMDalA pannattA' atra khalu atrAntare SaTU paTUsaMkhyakAni nakSatramaNDAni prajJaptAni-kathitAnIti, atra khalu upasaMdhAravAkcena upayuktAmeva saMkhyAM sakalabati-'evAmeva saputvAvareNa' evameva sapUrvApareNa pUrvAparasaMkalanena 'jaMbuddIve dIve laNasamuddeya' jamdadvIpe dvIpe tathA lavaNasamudre ca 'aDha NakkhattamaMDalA bhAMtIti makkhAya' aSTau aSTasaMkhyakAni nakSatramaNDalAni bhavantItyAkhyAtaM mayA varddhamAnasvAminA'nyairapi tIrthakarai kathitamiti maNDakasaMkhyA prarUpaNamiti dvitIyaM dvAram 2 // -- samprati maNDalacArakSetraprarUpaNAyAha-'sababhaMtarAo gaM' ityAdi, 'sakabhaMtarAmoNaM bhaM!' sarvAbhyantarAt khalu bhadanta ! 'NakhattamaMDalAo' nakSatramaNDalAt 'kevaiyAe AbAhAe' samudde kevayaM ogAhittA kevaiyA NakhattamaMDalA pattA' he bhadanta ! lavaNa samudra meM kitane pramANakSetra ko avagAhita karake kitane nakSatra maMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'lavaNeNaM samudde tiNNitIse joyaNasae ogA. hittA patya cha jasattamaMDalA panattA' he gautama ! lavaNa samudra tIna sau tIsa yojana pramANa kSetra ko avagAhita kara ke 6 nakSatra maMDala kahe gaye haiN| 'eva meva sapuvAvare jaMbuddhIvedIce lavaNa samudde va aTTaNakkhattamaMDalA bhavaMtIti' isa prakAra saba milAkara nakSatra maMDala 8 ho jAte haiM aisA anya tIrthakaroMne evaM maiMne kahA hai| maNDalasaMkhyA prarUpaNA dvAra samApta maMDalacArakSetra prarUNA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai.'savvambhaMtarAoNaM bhaMte ! Nakkhata. bhaMte ! samudde kevaiyaM ohittA kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA' 8 mata! samudramA keTalA pramANa kSetrane avaga hita karIne keTalA nakSatra maMDaLe kahevAmAM avelA che? enA vAsavi prabhu 43 cha-'lapaNeNaM samude tiNNi tIse joyaNasae ogAhittA etthaNaM cha Nakkhatta maMDalA pannattA' 8 gotama ! samudramA se zrIsa yoga- prabhAva kSetrane avAhita 4za 6 nakSatra bhg| 4Ama yaave|| cha. 'egameva sapuvvAreNa jaMbuddIve dIve lavaNasamuiya adra NakhattamaMDalA bhavaMti' // pramANe madhA bhajIne nakSatra mau 8 2 janaya che. ama meM ane bIjA tIrthakaree kahyuM che. maMDaLa saMkhyA prarUpaNudvAra samApta maMDaLa cAra kSetra prarUpaNa gautabhAbhIya prabhune sevI zata prazna ye hai-'savvanbhaMtarAo gaM bhaMte ! Nakkhatta Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 15 nakSatrAdhikAra nirUpaNam 3 kiyatyA vAyA kiyatpramANakena vyavadhAnenetyarthaH 'savvavAhirae NakhattamaMDale patte ' sarva bAhyaM nakSatramaNDalaM prajJapta kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcadasuna re joyaNasae' paJcadazottaraM yojanazataM 'jabAhAra savvavAhirae NakkhattamaMDale paznatte' abAdhayA sarva bAhyaM nakSatramaNDalaM prAptaM kathitam, sUtramidaM nakSatrajAtyapekSayA jJAtavyam, bhanyathA sarvAbhyantaramaNDalavarttinAm abhijit prabhRti dvAdazankSatrANAM sarvadevAnasthita maNDalakatvena sarvAhya maNDalasyaivAbhAvAt tadayamarthaH sarvAbhyantaranakSatramaNDalajAtIyAt sarva cAhya nakSatramaNDala jAtIyaM paJcadazottarANi yojanazatAni abAdhayA prajJaptamiti tRtIya dvAram || samprati-antaradvAramAha-'NakkhattamaMDalassa NaM' ityAdi, 'NakkhattamaMDalassa NaM bhaMte ! maMDalAo kevaiyAe abAhAe savvabAhirae Nakkhatta maMDale paNNatte' he bhadanta ! sarvAbhyantara nakSatra maMDala se kitanI dUra sarva vAhya nakSatra maMDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA ! paMcadasuttare joyaNamae abAhAe savva bAhirae NavakhaptamaMDale pannatte' he gautama ! sarvAbhyantara nakSatra maMDala se sarvabAhaya nakSatra maMDala 115 yojana dUra kahA gayA hai yaha sUtra nakSatrajAti kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye nahIM to sarvAbhyantara maMDalavartI jo abhijita Adi 12 nakSatra haiM ye sarvadA hI avasthita maMDala vAle rahate haiM isaliye unake sarvabAhadha maMDala kA abhAva rahatA hai to phira yaha sUtra kathana kaise saMgata ho sakegA, isaliye isa kathana ko sAmAnya nakSatramaMDala kI apekSA se hI kahA gayA jAnanA cAhiye arthAt sarvAbhyantara nakSatramaMDala jAtIya nakSatra maMDala se sarvavAya nakSatramaMDala jAtIya nakSatra maMDala 115 yojana dUra para hai / antaradvAra kathana gautamakhAmI ne prabhu se isa meM aisA pUchA hai - 'Nakkhatta maMDalassa NaM bhaMte ! maMDaLAo kevaiyAe abAhAe sannabAhirae NakkhattamaMDale paNNatte' he lata! sarvAlyAMtara nakSatra ma`DaLathI keTale dUra sabAhya nakSatra maMDaLa kahevAmAM Avela che ? enA javAkhamAM a - 'goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale pannatte' 4 gautama ! sarvAM5tara nakSatra maDaLathI sabAhya nakSatra maMDaLa 115 caiAjana dUra kahevAmAM Avela che. A sUtra nakSatra jAtinI apekSAe kahevAmAM Avelu che, evu jANavu joIe nahitara sarvAbhyaMtaramaMDaLavatI je abhijita vagere 12 nakSatra che te sadA avasthita maDaLavALA rahe che. eTalA mATe temane sabAhyama DaLanA abhAva rahe che, te pachI A sUtranu kathana kevI rIte saMgata kahI zakAya. eTalA mATe A kathanane sAmAnya nakSatra maMDaLanI apekSAe ja kahevAmAM Avelu che evu' jANavu joie. eTale ke sarvAbhya tara nakSatrama Da jAtIya nakSatrama'DaLathI sa`bAhya nakSatrama`DaLa jAtIya nakSatramaDaLa 115 caiAjana dUra che, Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra ambUdvIpaprazatisUtre 'NakkhattamaMDalassa' nakSatramaNDalasya khalu bhadanta ! nakSatramaNDalasya he bhadanta ! nakSatramaNDalasya nakSatravimAnasya nakSatra vimAnasya cetyarthaH 'esaNaM kebaiyAe avAhAe aMtare panate' etat khalu kiyatyA abAdhayA antaraM vyavadhAnaM prajJatam ekasmAt nakSatravimAnAt aparasya nakSatravimAnasya kiyatpramANamantaraM vyavadhAnaM bhavati iti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama ! 'do joyaNAI' dve yojane yojanadvayamityarthaH 'NakkhattamaMDalassa ya NakkhattamaMDalassa ya' nakSatramaNDalasya ca nakSatramaNDalasya ca ekasmAd maNDalAt aparasya nakSatramaNDalasyetyarthaH 'abAhAra aMtare patte' avAdhavA antaraM prajJaptam ekasmAnnakSatravimAnAt tadaparamaNDalasya ca yojanadvayaparimitamantaraM prajJaptamiti, ayaM bhAvaH - aSTAsvapi maNDaleSu yasmin yasmin maNDale yAvanti nakSatrANAM vimAnAni teSAmantarabodhakamidaM sUtram yathA abhijit nakSatra vimAnasya zravaNanakSatra vimAnasya parasparaM dve yojane antaraM bhavati natu nakSatra saMbandhi sarvAbhyantarAdi maNDalAnAM parasparamantara sUcakamidaM sUtram anyathA nakSatramaNDalAnAM Nakkhatta maMDalassa esaNaM kevaiyAe abAhAe aMtare paNNatte' he bhadanta ! eka nakSatra maMDala kA dUsare nakSatramaNDala se - arthAt eka nakSatra vimAna kA dUsare nakSatra vimAna se kitanA vyavadhAna antara- kahA gayA hai ? isake uttara me prabhu kahate haiM'gomA ! do joyaNAI NakkhattamaMDalassa ya NakkhattamaMDalassa ya abAhAe aMtare paNante' eka nakSatra vimAna kA dUsare nakSatra vimAna se vinA kisIvyavadhAna ke do yojana kA antara hai tAtparya isakA aisA hai-ATha maMDaloM meM jisa jisa maMDala meM jitane 2 nakSatroM ke vimAna haiM unake antara kA bodhaka yaha sUtra hai jaise abhijit nakSatra ke vimAna kA aura zravaNa nakSatra ke vimAna kA paraspara do yojana kA antara hotA hai nakSatra sambandhI jo sarvAbhyantarAdi maMDala haiM unakA paraspara meM antarakA sUcaka yaha sUtra nahIM hai yadi aisA mAnA jAve to phira nakSatra aMtaradvAra-kathana gItabhasvAbhIme prabhune sabhAM sevI rIte prazna ye che-'NakkhattamaMDalassa NaM bhaMte ! NakkhattamaMDalassa esaNaM kevaiyAe aba hAe aMtare paNNatte' he laDhata ! 5 nakSatrama uNanA khIjA nakSatramaMDaLathI eTale ke eka nakSatra vimAnanuM khIjA nakSatra vimAnathI-keTaluM vyavadhAna-a Mtara hemAM Ave che? senA navAmAM alu uDe che- 'goyamA ! do joyagAIM Nakkhata maMDalas ya Nakkhattama' Dalarasa ya abAhAe aMtare paNNatte' ye nakSatra vibhAnanu jIla nakSatra vimAnI vagara vyavadhAne e yeAjana jeTalu aMtara che. tAtparya A pramANe che keATha ma`DaLAmAM je-je maMDaLamAM jeTalA jeTalA nakSatronA vimAnA che, tenA aMtarane batAvanAra A sUtra che, jema abhijita nakSatranA vimAnanuM ane zravaNa nakSatranA vimAnavuM paraspara e ceAjana jeTaluM aMtara hoya che. nakSatra saMbaMdhI je sarvobhya tarAkrima'DaLe che, temanu parasparamAM sUcaka A sUtra nathI. jo Avu mAnavAmAM Ave te pachI nakSatra Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam vakSyamANacandramaNDalasamavatA: sUtreNa rAha virodhAditi tRtIya pantaradvAram 3 // ___ samprati nakSatravimAnAnAmAyAmAdi prarUpaNArtha caturthadvAre Aha-'NakkhattamaMDaleNaM' ityAdi, 'NakkhattamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM' nakSatramaNDalaM khalu bhadanta ! kiyatA-kriyatpramANakena 'AyAmavikhaMbheNaM' AyAmaviSkambheNa-AyAmaviSkambhAbhyAM daiyavistArAbhyAm 'kevaiyaM parikkheveNa' kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA kevaiyaM bAhalleNaM pannate' kiyatA-kiyatpramANakena bAhalyena-uccatvena prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'gAuyaM AyAmavikkhaMbhegaM ga-yUtamAyAmaviSkambheNa-AyAma viSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAM ga yUtaM krozayugalapramANa nakSatramaNDalaM bhavatItyarthaH, 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM savizeSa parikSepeNa, AyAmaviSkambhApekSayA triguNaM kiJcidadhikaM tat nakSatramaNDalaM parikSepeNa-paridhinA bhavatItyarthaH 'addhagAuyaM vAhalleNaM paNate iti' arddhagavyUtaM vAhalyena-uccatvena prajJaptam, tat nakSa maNDalamuJcatvenArddhagavyUtaM krozaikaparimitaM bhavatIti caturthamAyAmAdi dvAram / maMDaloM kA vakSyamANa candramaNDala samavatAra sUtra ke sAtha virodha ho jaavegaa| nakSatra vimAnAyAmAdiprarUpaNA isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'NakkhattamaMDaleNaM bhNte| kevaiyaM AyAmavikhaMbheNaM kevaiyaM parikkhaMveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' he bhadanta ! nakSatra maMDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai tathA isakA parikSepa kitanA hai? evaM isakI UMcAI kitanI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! gAuyaM AyAmavizvaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' he gautama ! nakSatra maMDala ke AyAma viSkambha kA pramANa do koza kA hai isake parikSepa kA pramANa AyAma viSkAma ke pramANa se kucha adhika tigunA hai arthAt cha koza se kucha adhika hai 'addhagAuya bAhalleNaM paNNatte' tathA isakI UMcAI 1 koza kI hai| isakI meru se abAdhA kitanI hai isakA kathana-isa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA maMDaLanuM varSamANu candramaMDaLa samavata 2 sUtranI sAthe virodha thaI jaze. nakSatra vimAnAyAmAdi prarUpaNa mAmA gautamasvAmI prasune pI rIte 5 -'NakgyattamaDale NaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parivakheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannate haiM mahata! nakSatra maMDaLano AyAma ane tene vikhaMbha keTaluM che temaja Ane parikSepa keTalo che? tathA tI yA sI cha ? menA mamA prabhu 43 cha-'goyamA ! gAuyaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNA savisesaM parikkheveNaM' jonama ! nakSAmanA mAyAmapi manu pramANa gAu jeTaluM che. enA parikSepanuM pramANa enA AyAma-vikhaMbhanA pramANa karatAM kaMIka padhAre che. 'addha gAuyaM bAhalleNaM paNNatte' tama yAnI yA5 se 13 kI the. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ambUdvIpapratistra samprati eSAmeva meruparvatamavadhIkRtyAvAdhAM darzayitumAha-'jaMbuddIveNaM ityAdi, 'jaMbu dIveNaM bhaMne ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe dvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavvayassa' mandarasya-merunAmakasya parvatasya 'kevaiyAe abAhAra kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA 'savvabhaMtare NakkhattamaMDale pannatte' sarvAbhyantaram-sarvamaNDalApekSayA abhyantaravatti nakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI catuzcakhAriMzad yojanasahasrANi 'aTThayavI se joyaNasae' aSTau ca viMzati yojanazatAni viMzatyadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH 'abAhAe sababhaMtare NakhattamaMDale pamatte' bhavAdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitam, catuzcatvAriMzad yojanasahastrANi viMzatyadhikAni aSTau yojanazatAni etAvatpramANakAbAdhayA meruparvatamavadhI. kRtya sarvAbhyantaraM nakSatrasaNDalaM kathitamiti bhAvaH / atratyopapatti yathA sUryamaNDalAdhikAre pradarzitA tayaivAtrApi jJAtavyA vistarabhayAnAtra punarAvartyate iti / pUchA hai-'jaMbuddIveNaM te' ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabhatare NakhattamaMDale paNNatte' he bhadanta ! isa jambuddhIpa nAma ke dvIpa meM sthita sumeru parvata se sarvAbhyantara sarvamaDaloM kI apekSA abhyantara maMDala me sthita nakSatra maMDala kitanA dUra hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA ! coyA. lI joyaNasahassAI aTThaya vIse joyaNasae abAhAe savvabhaMtare NakkhattamaMDale panatte' he gautama! sumeru se cavAlIsa hajAra AThasau vIsa yojana dUra sarvAbhyantara nakSatra maMDala hai| isa sambandha meM spaSTIkaraNa sUrya maNDalAdhikAra meM jaisA kiyA jA cukA hai-vaisA hI vaha yahAM para bhI jAnalenA cAhiye hama vistAra ho jAne ke bhaya se use yahAM punaHprakaTa nahIM kara rahe haiN| sarvabAhya nakSatra maMDala kI abAdhA kA kathana-isa meM gautamasvAmI ne prabhu se AnI methI abAdhA keTalI che? AnuM kathana-AmAM gautamasvAmIe prabhune A jAtane prazna cha 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabhaMtare NakkhattamaMDale paNNatte' Ra! | dIpa nAma dIpama sthita sumerapatithI sarvavyaMtara sarvamaMDaLanI apekSAe atyaMtaramaMDaLamAM sthita nakSatramaMDaLa keTalA dUra para sthita cha ? AnA nAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThaya vIse joyaNasae abAhAe savvabhaMtare NakkhattamaMDale pannatte' he gautama ! subhethI 44 72 8 me 20 ejana dUra sarvAtyaMtara nakSatramaMDaLa che. A saMbaMdhamAM spaSTIkaraNa sUryamaMDaLAdhikAramAM je pramANe karavAmAM AvyuM che, tevuM ja atre paNa samajI levuM joIe. vistArabhayathI atre punaH spaSTIkaraNa karatA nathI. sarvabAhya nakSatramaMDaLanI abAdhA-kathana bhAmA gautamasvAbhIse prabhune mevI rIta prazna cha 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam samprati-sarvabAhyamaNDalanakSatrasyAbAdhAM praSTumAha-'jaMbuddIve NaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvopamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavayassa' mandarasya-merunAmakaparvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANakayA'vAdhayA 'sababAhirae NakkhattamaMDale pabhane' sarvabAhya nakSatramaNDalaM yataH paramanyandAdyaM na bhavet tAha sarvacAlanakSatramaNDalaM prAptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goramA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI' pazcacavAriMzad yojanasahasrANi 'timNiya tIse joyaNasae' trINi ca triMzada yojanazatAni trizadadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'avAhAe sabahirae NakhattamaMDale pamate' etAvatpramANaka pA'vAdhyA sarvacAyaM nakSa maNDasaM prajJaptaM kathitam, pazcacatvAriMzad yojanasatrANi triMzadadhizAni trINi yojanazatAni etA. batpramANakAbAdhayA saveva hya nakSatramaNDalaM bharatIti azA nirUpaNanAmakaM paJcamaM dvAram 5 // samprati-eteSAmeva:bhyantarAdi nakSatramaNDalAnAmAyAmAdi nirUpaNArtha praznaya nAha'sababhatare NaM' ityAdi, 'sambhaMtareNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale' sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! nakSatramaNDalam 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevazyaM parikkheveNaM pannatte' kiyadAyAmaviSkambhAaisA pUchA hai-'jabuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdapavvayassa kevaiyAe athAhAe sababAhirae Nakkhattama Dale panatte' he bhadanta ! isa jambUddhIpa nAmake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata haiM usakI kitanI abAdhA se arthAt usa se kitanI dUra-sarvabAdya nakSatra maNDala jisase pare aura koi yAya na ho aisA nakSatra maNDala-kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiSNiya tIse joyaNasae savvayAhirae NakkhattamaMDale paNNase' he gautama ! sumeru parvata se sarvabAhaya nakSatra maMDala 45330 yojana dUra kahA gayA hai| abhyantarAdi nakSatra maNDala ke AyAmAdi kA nirUpaNa isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'sababhaMtareNaM bhaMte ! Nakhatta maMDale kevaiyaM AyAmavika khabheNaM kevaDyaM parikkheveNaM pannate' he bhadanta ! sarvAbhyaH maMdarapabvayassa ghevaiyAe abAhAe savyabaHhirae NakkhattamaDale pannatte' ra mahata ! // jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM sithata je sumeruparvata che. tenI keTalI abAdhAthI eTale ke tenAthI keTale dUra sarvabAhya nakSatramaMDaLa-jenAthI para anya koI bAhya heya nahi evuM nakSatra -4Ama mAvesa cha ? mAnA mA prabhu 43 che-'goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiNNi ya tIse joyaNasae abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale paNNatte' 3 gautama! sumeru parvatathI sarvabAhya nakSatramaMDaLa 45330 ejana dUra kahevAmAM Avela che. abhyantarAdi nakSatramaMDaLanA AyAmAdinuM nirUpaNa - ___sAmA gotasAbhIya prabhune mevI rIte prazna yA cha-'savvabhaMtareNaM bhaMte ! NakkhattamaDale kevayaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' 5 mata ! sAkSyata2 nakSatra Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jambUdvIpapratisUtre bhyAM dairdhyavistArAbhyAm kiyatA parikSepeNa-paridhinA prajJapnaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAda - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNauI joyaNasahassAI' navanavati yojana sahasrANi 'chaccacattAle joyaNasae' paTU ca catvAriMzada yojanazatAni catvAriMzadadhikAni SaDyo janazatAnItyarthaH ' AyAma vikkhameNaM' AyAmaviSambhAbhyAM dairdhyavistArAbhyAM kathitam tathA - 'tiSNiya yojanasayasa issAI' trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH 'paNNarasa saharalAI' paJcadazasahasrANi 'ragUNaNavaI joyaNAI' ekona navati ca yojanAni 'kici visesAhie parivakheveNaM paNNatte' kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJatam lakSatrayaM paJcadazasahasrANi ekonanarati yojanAni kiJcidvizepAdhikAni parikSepeNa sarvAbhyantaranakSatramaNDalaM bhavatItyarthaH vizeSata upapattistu sUryAdhikAre dRSTavyA / 'savvA hiraNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale' sarvabAhyaM khalu madanta ! nakSatramaNDalam 'kevazyaM AyAma vikkhaMbheNaM' kiyatkiyatpramANakAbhyAmAyAmaviSkambhAbhyAm dairghyavistArAbhyAmityarthaH ' ketraiyaM parikheveNaM panate' kiyatA - kiyatpramANakena parikSepeNa-- paridhinA prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - ntara nakSatramaMDala kitane AyAma aura viSkambha vAlA kahA gayA hai ? tathA isakI paridhikA pramANa kitanA kahA gayA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! raNauI joyaNasahassAiM chacca catAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiSNi ya joghaNasayasahassAI paNNarasasahassAI egUNaNavaI joyaNAI kiMci visesA hie parikkheNaM paNNatte' he gautama / 99340 yojana kA isakA AyAma fasambha kahA gayA hai aura 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana se kucha adhika isakI paridhi kahI gaI hai| isa sambandha meM spaSTIkaraNa dekhanA ho to sUryAdhikAra meM kiye gaye spaSTIkaraNa ko dekhalenA cAhiye 'savvabAhiraeNaM bhete ! kkhasamaMDale kevaiyaM AyAmaviktrabheNaM, kevaiyaM parikkheveNaM panate' he bhadanta ! sarvavAhya nakSatramaMDala AyAma aura viSkaMbha bhI apekSA kitanA baDA " 15 maDaLa keTalA AyAma ane viSThabhavALu kaheva mAM AveluM che ? temaja tenI paridhinuM prabhAlu vAmAM Ave che ? senA zvAsAM prabhu Ahe he 'goyamA ! NavaNauIM joyaNasahassAIM chacca cattAlle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiSNi ya joyaNasaha sahassAI paNNarasahassAiM egUNaNavaI joyaNAI kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNatte' he gautama! 99640 yAjana jeTalA enA AyAmaviSNubha kahevAmAM Avela che ane 3 lAkha hajAra 89 ceAjana karatAM kaiMka adhika AnI paridhi kahevAmAM AvelI che. A sabaMdhamAM spaSTIkaraNa jANavuM hAya te| sUryAdhikAramAM karavAmAM AvelA spaSTIkaraNane joi levu' le. 'savvabAhiraeNaM bhaMte ! Nakkhattama'Dale kevaithaM AyAma vikkhaMbheNaM, kevaiyaM pari kleveNaM pannate' De mahaMta ! sarvagAhya nakSatramaMDaNa AyAma mane niSThalanI apekSAye phaiTaluM vistRta kahevAmAM Avelu che ? ane tenI vidhinuM pramANa keTaluM kahevAmAM Avelu Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamabakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 209 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassaM' eka yojanazAsamA lakSamekaM yo nanamityarthaH 'chacca saTTe joyaNasae' SaT ca SaSTiM yojanazatAni SaSTayadhikAni pahayojanazatAni ityarthaH 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAmityarthaH prajJaptam, lakSaikaM SaSTayadhikaM paDrayojanazatam AyAma viSkambhAbhyAM sarvabAhya nakSatramaNDalaM bhavatIti bhAvaH / tathA-'timNiya jopaNa sayasahassAI arasasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdaza ca sahasrANi 'tiNNiya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' trINi ca pazcadazottarANi yojanazatAni paJcadazAdhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH parikSepeNa, trINi yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi paJcadazAdhikAni trINi yojanazatAni 318315 etAvatpramAkaparikSepeNa sarvabAhya nakSatramaNDalaM bhvtiityrthH| __ samprati-muhUrtagatidvAramAha-'jayANaM bhaMte ! Nakkhatte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! Nakkhatta' yadA khalu bhadanta ! nakSatram, he bhadanta ! dA-yasminkAle nakSatram, nakSatramityatraikavacanam nakSatratva jatyapekSayA jJAtavyam anyathA-nakSatrANAmaSTAviMzatisaMkhyakatayA ekavacanaprayogasyAyogyatvAt 'savvambhaMtaramaMDalaM usaMjhamittA cAraM carai' sarvAbhyantaramaNDalaM meruparvatamakahA gayA hai ? aura isakI paridhi kA pramANa kitanA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! egaM joyaNasayasahassaM chacca saTTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! sarvabAhya nakSatra maNDala AyAma viSkambha kI apekSA eka lAkha 6 sau 60 yojana kA kahA gayA hai aura 'tiNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasasahassAI tiNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkhe. veNa' 3 lAkha 18 hajAra tIna sau 15 yojana kI paridhi vAlA kahA gayA hai -muhUrtagati dvAra prarUpaNA- isa meM gautamasvAmone prabhu se aisA pUchA hai 'jayANaM bhaMte ! Nakkhatte savvanbhanaramaMDalaM upasaMkamittA cAraM caraI' hebhadanta ! jisa samaya nakSatra sarvAbhyantara maMDala meM prApta hokara apanI gatikriyA karate haiM 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khetaM cha ? senA samabha prabhu De cha-'goyamA! ega joyaNasayasahassaM chacca saTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM' 3 gautama ! samA nakSama mAyAma mana vi04manI apekSAye 1 65 6 60 yA 29 vAmAM Ave che bhane 'tiNNiya joyaNa sayasaha. ssAI advArasasahassAI tiSNiya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' 3 95 18 ra 3 se 15 pejana jeTalI paridhivALuM kahevAmAM AveluM che. muhUrta gatidvAra-prarUpaNA mAmA gautamakabhI prabhune mevI zate prazna yA cha-'jayANaM bhaMte ! Nakkhate savva. bhaMtaramaDala uvasa kamittA cAra caraI' humata!2 samaye nakSatra sAyatara mamA bhAsa. te pAtA ta ya 42 cha. 'tayANaM egamegeNa muhutteNaM kevaiyaM khetaM gacchA ! Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpatiyoM bhilakSyopasaMkramya cAraM gatiM carati-karoti, 'tayANaM' tadA tasmina kAle sarvAbhyantaramaNDala saMkramaNakAle khalu 'egamegeNaM muhutteNaM' ekaina muhartena pratimuharta mityarthaH 'kevaiyaM khettaM gacchai' kiyat-viyApramANa kSetraM gacchati-caratIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca noyaNasahassAI' paJcayojanasahasrANi 'doNi ya paNNaTe joyaNasae' dve ca paJcaSaSTi yojanazate, paJcaSaSTayadhika yojanazate ityarthaH 'aTThArasayabhAgasahasse' aSTAdaza ca bhAgasahasrANi 'doSNi ya tevaDhe mAgasae gachai' dve ca triSaSTibhAgazate, tri SaSTayadhike dve bhAgazate it thaH gacchati ekaikena muhUrtena, bhAgapadaM cAvayavavAcakam, avayavabhAvayavina vinA na saMbhavati, tatazca kasya avayavina ime ityAzaGkAyAmAha-maMDalaM' ityAdi, 'maMDalaM ca ekavIsAe bhAgasahasse hi' maNDalaJcai kaviMzatyA bhAgasA: 'navahiya saTehiM saehi' navabhizca SaSTayadhikaiH taizchitvA tasya cchedaM kRtvA iti, ayaM bhAvaH-atra khalu nakSa maNDalagacchaI' usa samaya ve eka eka muhUrta meM kitane kSetra para jAte haiM ? imake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI doNi ya pagaTe joyaNasae' he gautama ! usa samaya ve 5269 yojana kSetra taka cale jAte haiM 'aTThArasaya bhAga sahasse doNi ya tevaDhe bhAgasae gacchaI' aura 18263 bhAga taka cale jAte haiM bhAga pada avayava vAcaka hai, ataH ye bhAga yahAM kisake gRhIta kiye gaye haiM isa prakAra kI AzaMkA ke uttara ke nimitta 'maMDalaM ca ekavIsAe bhAga sadastahiM navahiya sahehi saehiM' aisA sUtra kahA gayA hai isakA bhAva aisA hai ki nakSatra maMDala kA kAla 59 muhUrtAtmaka hai muhUrta ke 367 bhAga kara lenA cAhiye isake anusAra muhUrta gati kA vicAra isa prakAra se kiyA gayA hai-rAtri aura divasa ke madhya meM tIsa muhUrta hote haiM arthAta eka dina rAta 30 muhUrta ka hotA hai ina meM 29 muhUrta aura milAye jAte haiM taba donoM kA joDa 59 hojAta te samaye teo eka eka muhUrtamAM keTalA kSetre upara gati kare che? enA javAbamAM prabhu cha-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI doNiya paNNade joyaNasae' gautama ! te samaye teyo 5215 yauna kSetra sudhI gati 42 cha. "advArasaya bhAga sahasse doSNiya tevaDhe bha ga sae gacchai' bhane 18263 Min sudhI 21 gati 42 08 23 cha '' pada avayava vAcaka che. ethI atre e "bhAgo yA padArthanA gRhIta karavAmAM AvelA cha ? Al and it AnA bhitte 'maDalaM ca ekaruvIsAe bhAgasahassehiM nAhiya sadvehiM sahi' / sUtra57 4 i mA che. maan| mApa pramANe che , nakSatra maMDaLano kALa 59 muhUrnAtmaka che. muhUrtanA 367 bhAga karI levA joIe. A mujaba muhUrta gatine vicAra A pramANe Avela che-rAtri ane divasanA madhyamAM trIsa muhurta hoya che eTale ke eka divasa-rAta 30 muhUrtanA hoya che. AmAM 29 muhUrto bIjA eDavAmAM Ave che tyAre bannene vega 59 thAya che, 59 ne 367 vaDe guNAkAra karavAthI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam rupalabhyate, utkRSTena tu anantakALaparyantam, tastra cAnantasya kAlasya kAlataH kSetratazca dvidhA prarUpaNam, tatra kAlApekSayA anantA utsApiNyAsapiNyaH, kSetrApekSayA anantA lokAH, ananteSu lokA kAzeSu pratisamayamekaikapradezApahAre kriyamANe yAvatyo'nantA utsapiNyavapiNyo bhavanti tAvatIranantA utsapiNyAsapiNI ryAvat tiryagyonikastiryagyonikatvenA. vatiSThate, tacca kAlaparimANam asaMkhyeyapudgalaparAvartarUpa bodhyam asaMkhyeyapudgalaparAvartAzca AvalikAyA asaMkhyabhAgarUmA bodhyAH, tathAcAvalikAyA asaMkhyeyataye bhAge yAvantaH samayAstAvapramANA asaMkhpeyapudgalaparAvartAH, idazca tiryagyonikasya kAyasthitiparimANa vanaspatyapekSayA'vagantavyaM no tadbhinatiryagyonikApekSayA, vanaspativyatiriktAnAM tiryagyo. nikAnAmetatkAlapramANa kAyasthiterasadbhAvAditi bhAvaH / kAyasthiti ananta kAla kI hai| yadyapi tiryaMca kI kAyasthiti adhika se adhika eka bhava saMbaMdhI tIna palyopama kI hai, usase adhika nahIM, kintu jo tiryaMca tiryaca bhavako tyAga kara lagAtAra tirya va bhara meM hI utpanna hote rahate haiM-bIca meM kisI anya bhava meM utpanna nahIM hote, ve ananta kAla taka tiryaMca hI bane rahate haiN| uta ananta kAla kA yahAM kAla aura kSetra se, do prakAra se saTI karaNa kiyA gayA hai| kAla kI apekSA ananta utsarpiNiyAM aura ananta aba. sapiNiyAM vyatIta ho jAtI haiM, phira bhI tiryagyormika tiryagyonika hI banA rahatA hai| kAla kA yaha parimANa asaMkhyAta pulaparAvarta samajhanA cAhie aura AvalikA ke asaMkhyAna veM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane asaM rUpAta pudgalaparAvarta samajhane caahie| niyaMgyonika kI yaha jo kAyasthiti bAlAI gaI hai, vaha vanaspati kI apekSA se hai, usase bhinna tiryagyonikoM kI apekSA se nahIM, kyoMki vanaspati kAya ke sivAya anya tiryacoM kI kAya. sthiti itanI nahIM hotI hai| adhikathI avika eka bhava sambandhI traNa pAmanI che, tenAthI adhika nathI hotI, paraMtu tiryaMca tiryaMca bha ne tyAgIne nirantara tiya cabhavamAM ja utpanna thayA kare chevacamAM ke anya bhavamAM utpanna nathI thatA, teo anantakAla sudhI tiryaMca banI rahe che. te anantakALanuM ahI kAla ane kSetrathI, ema be prakAre sapaSTIkaraNa karAyela che. kALanI apekSAe ananta utsarpiNI ane ananta avasarpiNI vyatIta thaI jAya che, pachI paNa tirthanika tivegenika ja banI rahe che. kALanuM A parimANa asaMkhyAta pudgala parAvartana samajavuM joIe ane AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM eTale samaya thAya che, teTalAM asaMkhyAta pula parAvartana samajavA joIe. tiryapeniTanI A ja kAyasthiti batAvAyelI che, te vanaspatinI apekSAe che, tenAthI bhinna tirthagenikanI apekSAe nahIM, kemake vanaspatikAyanA sivAya anya tiryaMcanI kAyasthiti eTalI nathI hotI, . Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 ampaprati gautamaH pRcchati - 'tirikkhajoNiNI NaM bhaMte ! 'tirikkhajoNiNitti kAlao kevaciraM hoi ?' he bhadanta ! tiryagyonikI khalu 'tiryagyonikI' iti - tiryagyonikItva paryAyava ziSTatayA kAlataH - kAla/pekSayA kiyacivaraM - kiyatkAlaparyantaM bhavati-tiryagyonikItvena vyapadizyate ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gIta ! 'jahaNaje aMnomuhurta ukkoseNaM tinipaciomAI putrako DipuhuttamamahiyAI' jaghanyena antarmuhurtam utkRSTena trINi palyopamAni pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhikAni bodhyAni, tathAhi - tiryagyonikamanuSyANAM saMjJipaJcendriyANAm utkRSTenApi aSTau bhavAH kAryasthitisavena asaMkhyeyavarSAyuSkasya maraNAnantaraM niyamena devavatpadena tiryagyonike'nutpAdAt saptabhavA: pUrva koTyAyuSo'vaseyAH, aSTamastu paryantavartidevakuryAdiSu astrINi palyopamANi pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhikAni bhavanti, ' evaM masse vi massI vi evaM ceva' evam tiryagyonikarItyA manuSyo'pi manuSyapi evaJcaivapUrvoktaprakAreNaiva vaktavyA tathA ca jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena trINi palyopamAni pUrva gautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! tiryacayonika striyAM tiryacayonika striyoM ke rUpa meM kitane kAla taka rahatI haiM ? bhagavAn - he gautama! jaghanya antarmuhUrtta taka aura utkRSTa pRthaktva karoDa pUrva adhika tIna palyopama taka / saMjJo paMcendriya tiryacoM aura manuSyoM kI kAyasthiti adhika se adhika ATha bhavoM kI hai| asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle mRtyu ke pazcAt naraka se devaloka meM utpanna hote haiM, tiryacayoni meM nahIM, ataeva sAta bhava karoDa pUrva kI Ayu vAle samajhanA cAhie aura AThavAM antima bhava devakuru Adi meM / isa prakAra sAta karoDa pUrva adhika tIna palyopama samajhanA cAhie / isI prakAra manuSya aura manuSyanI ke viSaya meM bhI samajhalenA cAhie, arthAt jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pRthaktva pUrva koTi adhika tIna patyopama zrI gautamasvAmI prazna kare che huM bhagavan ! tiya yeAnika sriyA tiyacayeAnika siyAnA rUpamAM keTalA samaya sudhI rahe che ? zrI bhagavAna--De gautama ! jayanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa pRthakatva kareDa pUrva adhika traNa pakScApama sudhI, saMjJI pacendriya tiya ce ane manuScAnI kAyasthiti adhikathI adhika ADa bhaveAnI che. asakhyAta vanI AyuvALA mRtyunA pachI niyamI tailekamAM utpanna thAya che, tiya thayeAnimAM nI, tethI ja sAta bhava karADa pUrvI AyuvALA samajavA joie. ane AThame antima bhava devakurU AdimAM, e prakAre sAta karoDa pUrva adhika traNa pApama samajavuM joie. eja prakAre manuSya ane manuSya nA viSayamAM paNa samajI levu' joie. arthAt jaghanya antarmuhUta ane utkRSTa pRthakatva pUrvakATi adhika traNa patyeApamanI kAyasthiti Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam kAla ekona paSTamuhUrtAtmakaH, ekasya ca muhUrtasya saptapaSTayadhika trizatabhAgAnAM trINi zatAni saptAdhizAni 5937 ayaM ca nakSatrANAM pahUrta bhAgaH sa ca muhUrtabhAgo gatyavasare pradarzayiSyate, samprati-etadanusAreNa muhurtagati vicArya ne-tatra rAtridivasayo madhye triMzanmuhUrtA bhavanti, teSu upari vidyamAnA ekonatriMzanmuhUrtAH prakSipyante tadA bhavati ekonaSaSTimuhUrtAnAm, tataH saMkalanArtha tribhiH zataiH saptaSaSTayadhikai guNayitvA upari vidyamAnAni trINi zatAni saptottarANi prakSipyante, tato jAtAni ekaviMzati sahastrANi navazatAni SaSTayadhikAni 21960, ayaM ca pratimaNDalaM chedakarAziH, tanUH sarvAbhyantara maNDa laparidhiH lakSaayaM paJcadazasahastrANi ekonanavatiyojana 315089 pramANakaH, ayazca yojanAtmako rAziH bhAgAtmakena rAzinA bhajanArtha tribhiH saptaSaSTayadhikaiH 367 guNyate, tadA jAtam 115637663, asya rAze rekaviMzati sahanai natrabhiH zataiH SaSTayadhikai A~ge kRti sati labdhaM bhavati 5265, zeSam 1826. bhAgAH, etAvatsaMkhyaka sarvAbhyantaramaNDale abhijitprabhR. tInAM dvAdazanakSatrANAm ekaikena muhUrtena gati bhavatIti // samprati-bAhya nakSatramaNDale muhartagatiM jJAtuM praznayanAha-'jayANaM bhaMte ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! Nakkhatte' yadA-yasminkAle khalu bhadanta ! nakSatram-abhijit prabhRtikam 'savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarvavAhya' sarvApekSayA bAhya bahirbhUtaM yanmaNDalaM taduparAkramyahai / 59 ko 367 guNA karane para 115637663 rUpa rAzi hojAtI hai isa meM 21960 kA bhAga dene para 5265 Ate haiM aura zeSa meM 18263 bacate haiM so 18263 itane saMkhyaka bhAga pramANa sarvAbhyantara maMDala meM abhijita Adi 12 nakSatroM kI eka eka muhUrta me gati hotI hai| ghAya nakSatra maMDala meM muhUrtagati prarUpaNA-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-(jayANaM bhaMte ! navakhatte) he bhadanta ! jisakAla meM abhijit AdinakSatra (savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA) sarvabAhyamaMDala ko prAptakara (cAraM caraha) badhA muhUrtInA bhAge thaI jAya che. AmAM 307 joDavAthI 21960 bhAga rAzi AvI jAya che. A bhAga rAzi dareka maMDaLamAM chedaka rAzi che. sarvAtyaMtaramaMDaLanI paridhi 31508 pejana jeTalI che. A yAjana rAzimAM 367 vaDe guNakAra karavAthI 1156376 63 A rUpa saMkhyA Ave che. AmAM 21960 ne bhAgAkAra karavAmAM Ave te pa265 Ave che ane zeSamAM 18263 avaziSTa rahe che. te 63 ATalI saMkhyAbhAga pramANa sarvAtyaMtaramaMDaLamAM abhijita vagere nakSatrenI eka-eka muhUrtamAM gati thAya che. ba hA nakSatramaMDaLamAM muhUrtagatinI prarUpaNuM mAmA gautamasvAmI prasuna sevI rIte prazna yA cha 'jayANaM bhaMte ! nakkhatte mahata! 2 mA mami mere nakSatra 'satvabAhiraM maDalaM ubasaMkamittA' samA. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jambUdvIpaprA sisne saMprApya cAraM gatiM carati-karoti, 'tayANaM egapegeNaM muhutteNaM' tadA-tasmin sarvabAhyamaNDalasaMkramaNakAle eke na muhU tena pratizuhartam 'kevaiyaM khettaM gaccha3' kiyatpramANaka kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca joyaNa sahassAI' paJcayojanapsahastrANi 'tiNiya egUgI se jopaNa tae' zroNicai konaviMzatAni yojanazatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni ityarthaH 'solasaya bhAga sahasse' poDaza ca bhAgasahastra Ni 'tiNi ya paNashe bhAgasae gacchai' trINi ca paJcaSaSTAni bhAgazatAni paJcaSaSTayadhikAni trINi bhAgavatAnItyarthaH gacchati-ekaikena muhUttena gamanaM karoti, paJca. yojanasahasrANi ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni, poDaza ca bhAgasahasrANi pazcaSaSTayadhikAni trINi bhAgazatAni pratimuhUrta nakSatraM sarvabAhya balagrItyarthaH / bhAgazabdasyAvayakvAcittAt avazyasya cAvayavinaM vinA avasthAnAmA mAt kasyAvayavino bhAgA iti zaGkAyA. mAha-maMDalaM' ityAdi, maMDalaM egavIsAe bhAgasahasse hiM' ekaviMzatyA bhAgasahauH 'Nabahiya saddehi sarahiM chettA' navabhizca SaSTaiH zataiH-paSTayadhikainavabhiH zatairityarthaH chityA-bhAgaM kavA ayaM bhAva:--atra sarvabAhyamaNDale nakSatrasya paridhiH-lakSatrayam aSTAdazasahasrANi pazca. dazAdhikAni trINi zatAni 318315, ayaM ca paridhirAziH saptaSaSTayadhikaiH tribhizzataiH gatikriyA karate haiM 'tayANaM egamege gaM muhattagaM' taba eka 2 muharta meM ve 'kevaDyaM khetaM gacchaha kitane kSetra taka jAte haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI tiSNiya egUgavIse joyaNasae' he gautama ! taba ve 5319 yojana tathA 'solalA bhAga sahaste' solaha hajAra 'tipiNaya pagasaDhe bhAgasae gacchaI' tInasau paisaTha bhAga taka jAte haiN| bhAga zabda avayavavAcI hotA hai ataH yaha bhAga kima kA yahAM para liyA gayA hai-isa ke nimitta sUtrakAra 'maMDalaM vIsAe bhAgasahassehiM NavAhiya sahiM saehiM chettA' aisA kahA hai isakA bhAva aisA hai ki sarvabAhaya maNDala meM nakSatra kI paridhi 318315 hai isa paridhi ko 367 se guNA karane para 116821605 rAzi ho jAtI hai isameM 21960 jana prati zane 'cAra carai' gati &iyA 42 cha. 'tayANa egamegeNaM muhuttaNa' tyAre - bhutabhA tasA 'kevaiyaM khetta gacchai' tye|| 8 // kSetrI sudhI naya cha ? senA Mani prabhu 43 cha-'goyamA ! paMca joyaNa pahassAI ti:NNaya egUNavIse joyaNasae' jAtabhA tyAre tayA 5318 yAsana tara 'solasaya bhAga sahasse' seNa huna 'tiNiya paNasaTTe bhAgasae gacchai' zusa 5i8 mA sudhI jaya che. 'mA' za4 . yavAcI hoya che. ethI A bhAga atre kayA padArthane grahaNa karavAmAM Ave che. A nabhitte sUtrA 'maDala egavIsAe bhAgasahassehiM Navahiya saTehiM chettA' 241 pramANe dhu che ene bhAva A pramANe che ke sarvabAhyamaMDaLamAM nakSatranI paridhi 318315 che. A " paridhine 367 sAthe guNita karavAthI 116821605 rAzi Ave che. AmAM 21960 ne Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam zeSANinu dvitIyAdIni dvitIya caturtha paJcama navama dvAdaza trayodaza caturdaza paryantAni saptacandramaNDalAni nakSatrarahitAni bhavani kevalaM prathamatRtIyaSaSTha paptama bhaSTamadazamekAdaza paJcadazaiteSu aSTa candramaNDaleSveva nakSatrANi bhavantIti / tatra prathamacandramaNDale dvAdazanakSatrANi bhavanti, tadyathA-abhijit zravaNaH dhaniSThA zatabhiSA pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA azvinI bharaNI pUrvAphAlgunI uttaraphAlgunIsvAtizce te| dvitIyacandramaNDale punarvasuH maghA ca dve evaM nakSatre, tRtIye candramaNDa le kRtikAmAtram, caturthe rohiNI citrA ca, pazca me vizAkhA, SaSThe anurAdhA, saptame jyeSThA, aSTame mRgaziraH ArdrApuSyaH azleSA mUlo hastazca pUrvASADhosarA. paaddhyaa| dve tAre abhyantarataH, dve dve ca bAhyata iti / evaM svastramaNDalAktArasambandhi bhUta hotA hai 15 veM candra maMDala meM AThavAM nakSatra maMDala antarbhUta hotA hai| bAkI ke dvitIyAdi-dvitIya-caturtha-paMcama-navama, dvAdaza, trayodaza, aura catu. deza taka ke sapta candramaMDala-nakSatra rahita hote haiM kevala prathama, tRtIya, SaSTha, saptama, aSTama, dazama, ekAraza, aura paJcadaza, ina ATha candramaMDaloM meM hI nakSatra hote haiM ! prathama candramaNDala meM 12 nakSatra hote haiM jaise-abhijit, zravaNa, dhaniSThA zatabhiSA, pUrva bhAdrapadA, utara bhAdrapadA, azvinI, bharaNI, pUrvAphAlgunI, uttara phAlgunI, aura svAti dvitIyacandramaMDala meM punarvasu, aura maghA ye do nakSatra hote haiM tRtIya candra maMDala meM eka kRttikA nakSatra hotA hai caturtha candra maNDala meM rohiNI nakSatra hotA hai aura citrA nakSatra hotA hai paJcama candra raNDala meM vizAkhA nakSatra hotA hai chaTave candra maNDala meM anurAdhA, saptama meM jyeSTA, aSTama meM mRgazirA, AdrI puSa, azleSA mUla aura hasta ye nakSatra hote haiN| pUrvASADhA aura uttarASADhA ina ke bhItara meM do do tArA hote haiM aura bAhara thAya che. agiyAramAM candramaMDaLamAM sAtamuM nakSatramaMDaLa antardUta thAya che. paMdaramAM candramaMDaLamAM AThamuM nakSatramaMDaLa aMtabhUta thAya che. zeSa dvitIyAdi dvitIya-caturthapaMcama-navama dvAdaza, trayodaza ane caturdaza sudhInA sAta cadramaMDaLa-nakSatra rahita hoya che. phakta prathama, tRtIya, paTha, saptama, aSTama, dazama, ekAdaza ane paMcadaza e ATha caMdramaMDaLamAM ja nakSatra he che. prathamacaMdra maMDaLamAM 12 nakSatra hoya che. jema ke mabhinita zradhAna, zatabhiSa, 5 5hI, hattarabhAdrapaha, mazvinI. sa20I. pUrvAphAgunI, uttarAphAlagunI ane svAti dvi ya candramaMDaLamAM punarvasu ane maghA e be nakSatra hoya che. tRtIya caMdramaMDaLamAM eka kRttikA nakSatra hoya che. caturthImaMDaLamAM rohiNI nakSatra hoya che ane citrA nakSatra hoya che. paMcama nakSatramaMDaLamAM vizAkhA nakSatra hoya che. SaSTha- caMdramaMDaLamAM anurAdhA, asamamAM ThA, aSTamamAM mRgazirA, A, puSya, azleSA, mUla ane hasta e nakSatra hoya che. pUrvASADhA ane uttarASADhA emanI aMdara bababe tArAo hoya che-ane bahAra babbe tArAo hoya che. A pramANe Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jambUdvIpaprazatisUtre candramaNDala paridhyanusAreNa pUrvoktakrameNa dvitIyAdInAmapi nakSatramaNDalAnAM muhUrttagati jJAtavyA // kathitaM pratimaNDalaM candrAdInA yojanAtmakaM pratimuhUrtte gamanam // samprati teSAmeva candrAdInAM pratimaNDalaM bhAgAtmakaM chuhUrttagamanaM kathayituM praznayannAha' egamegeNaM maMte' ityAdi, 'egamegeNaM bhaMte! muhutteNaM' ekaikena bhadanta ! [hUrtena 'kevaiyaM bhAgasayAI gaccha3' kinti bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! ekaikena muhUrtena candraH kiyanti bhagazatAni gacchatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaM jaM maMDalaM uvasaMkamitA cAraM carai' yad yanmaNDalaM prathamaM vA dvitIyAdikaM vA maNDala grupasaMkramya - saMprApya candrazcAraM gatiM carati karoti 'tassa tassa maMDalaparikkhevassa' tasya tasya maNDalaparikSepasya tasya tasya maNDalasya saMbandhino ye parikSevA statsaMbandhina ityarthaH 'sattarasa aTThi bhAgasae gaccha3' saptadazASTa SaSTi bhAgazatAni gacchati, aSTaSTimAgairadhikAni saptadaza bhAgazatAnItyarthaH gacchati - gamanaM karoti pratihatamiti / 'maMDalaM saya sahara seNaM' meM do do tArA hote haiM / isa taraha apane apane maNDala meM avatAra sambandhI candra kI paridhi ke anusAra pUrvokta krama se dvitIyAdika nakSatra maMDaloM kI muhUrta gati jAna lenI cAhiye / haraeka maMDala meM candrAdikoM kA yojanAtmaka gamana kahakara aba sUtrakAra unhIM candrAdi koM kA haraeka maNDala meM muhUrta gamana kahate haiN| isa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA prazna kiyA haiM- 'egamegeNaM bhaMte! muhutteNaM' he bhadanta ! eka eka muhUrta meM candra 'kevaithaM bhAgasayaM gacchacha' kitane sau bhAga taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaM jaM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM cara' he gautama! jisa jisa maMDala para pahuMca kara candra apanI gati kriyA karatA hai 'tassa tassa maMDala parikkhebassa' usa usa maMDala kI paridhi ke 'sattarasaaTThasaTTibhAgasae gaccha3' 1768 bhAga taka hara eka muhUrta meM vaha jAtA hai 'maMDala sayasahasseNaM aTThANauieya saehiM chetA' tathA 1 lAkha 98 ve hajAra bhAgoM ko vibhakta potapotAnA maMDaLamAM avatAra saMbaMdhI candramaMDaLanI paridhi mujaba pUrvokta kramathI dvitIyAdi nakSatrama`DaLeAnI muhUta gati jANI legI joie. dareka maMDaLamAM candrAdikanu cenAtmaka gamana kahIne have sUtrakAra teja candrAdikanu dareka maDaLamAM muhU gamana kahe che. zrAbhAM gautamastrAbhIJe prabhune merI rIne prazna artho che ! ' egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM' he laDhata ! ye!-! muhUrta bhAM yandra 'kevaiyaM bhAgasyaM gacchai' DeTA so lAga sudhI laya he bheTale hai DeTA seo bhAga sudhI gati hare ! senA zvAzrabhAM pralu uDe - 'goyamA ! jaM jaM maNDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' he gautama! the ? bhAMDaNa para hathIne yaMdra potAnI gati DiyA 43 che. 'tAsa tassa maMDalapa rikkhevassa' tat tat bhaujanI paridhinA 'sattarasa aTThasaTTibhAgasae gaccha' 1768 lAgI sudhI hare: bhurtabhAM te laya che. 'maMDalaM sayasa haraseNaM aTTAie sahi chettA' te 1 lAkha 48 hunara lAgone vilata marIne pratimuhUrta bhAM te gati hare Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 15 makSatrAdhikAranirUpaNam 217 367 guNyate yadA tadA bhavati ekAdazakoTayaH aSTaSaSTi lakSA: ekaviMzati sahasrANi paJcAdhikAni SaTzatAni 116821605, asya ca rAzerekaviMzatisahasraiH SaSTyadhikairnavabhiH zataiH 21960 bhAge kRte sati labdhAni bhavanti paJcasahasrANi ekonaviMzatyadhikAni trINi zatAni 5319 yojanAni bhavanti zeSam 296 bhAgAH, etAvat pramANakam sarvabAhye nakSatramaNDale mRgazIrSa prabhRtInAmaSTAnAM nakSatrANAM pratimuhUrta gatirbhavatIti / uktakrameNa sarvAbhyantaramaNDalavarttinAM sarvabAhya maNDalavarttinAM ca nakSatrANAM pratimuhUrta kiyatI gatirbhavatIti pratipAditam, 16365 samprati-nakSatratArakANAmavasthitamaNDalakatvena pratiniyatagatikatvena ca, avaziSTeSu SaTsu maNDaleSu muhUrttagatiparijJAnaM duSkaramiti tatkAraNabhUtaM maNDalaparijJAnaM kartu nakSatramaNDalAnAM candramaNDaleSu samavatAra praznamAha - 'eeNaM bhaMte' ityAdi, : 'eeNaM bhaMte ! aTTaNavakhatamaMDaLA' etAni uparyuktAni khalu bhadanta ! aSTau nakSatramaNDalAni kahahiM caMdamaMDaLehiM samo araMti' katibhiH kiyatsaMkhyakai candramaNDalaiH katiSu candramaNDaleSu ityarthaH 'kaihiM' ityatra tRtIyA vibhaktiH saptamIvibhaktyarthe jJAtavyAH itthameva praznasArasyAvagamAt samavataranti - antarbhavantItyarthaH, he madanta ! candranakSatrANAM sAdhAraNapaNDAni kAnIti praznaH, bhagavAnAha - kA bhAga dene para 5319 yojana Ate haiM / eva zeSa bhAga bace rahate haiM / itane pramANa vAlI sarvabAhya nakSatra maMDala meM mRgazIrSa Adi 18 nakSatroM kI prati muhUrta meM gati hotI hai ukta kramake anusAra sarvAbhyantara maNDalavartI nakSatroM kI evaM sarvabAhaya maNDalavartI nakSatroM kI pratimuhUrta gati pratipAdita kara aba sUtrakAra nakSatra evaM tArAoM kI avasthita maMDalavAle hone ke kAraNa aura pratiniyata gati vAle hone ke kAraNa avaziSTa 6 maMDaloM meM muhUrtagati kA parijJAna duSkara hai isa kAraNa usa muhUrta gati ke kAraNabhUta maNDala parijJAna karane ke liye nakSatramaMDaloM ke candramaMDaloM meM samavatAra hone ke prazna ko prabhu se 'eeNaM bhaMte! aTThaNakkhattamaMDalA kahahiM caMdamaMDalehiM samoaraMti' isa sUtra dvArA pUchate haiM - he bhadanta ! ye uparyukta ATha nakSatra maMDala kitane candramaDaloM meM bhAgAkAra karavAthI 5319 ceAjana jeTalI saMkhyA Ave che. temaja zetra rRkOM bhAga vadhe che. ATalA pramANavALI sa`bAhya nakSatramaDaLamAM mRgazISa Adi 18 nakSatrAnI prati muhUta'mAM gati hoya che. ukta kramAnusAra sabhyaMtara maMDaLavatI nakSatranI temaja sarvabAhyamaMDaLavatI nakSatranI prati muhUta gati pratipAdita karIne have sUtrakAra nakSatra temaja tArAe avasthitamaDaLavAlA che ane pratiniyata gativALA che tethI avaziSTa 6 maDaLAmAM muhU gatinuM parijJAna duSkara che. ethI te mudbhUta gatinA kAraNubhUta maMDaLanA parijJAna mATe A nakSatrama'DhaLenA candramaDaLAmAM samavatAra heAvAnA praznane prabhune te ! aTThaNakkhattamaMDalA kahahiM caMdamaDalehiM samoaraMti' / sUtrapAI vaDe pUche che. De bhata ! e uyukta ATha nakSatramaDhaLe keTalA candvamaDaLAmAM avatarita hAya che ?-anta na ja0 28 16365 21960 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammavIpamatira 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ahiM caMdamaMDale hiM samoaraMtiH aSTasu candramaNDaleSu samavataranti-antarbhavanti / tatra kasmin candramaNDache kasya nakSatramaNDalasyAntAva iti darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'paDhame caMdamaMDale' prathame candramaNDale 'tAe chaThe' tRtIye candramaNDale paSThe candramaNDale 'sattame aTTame' saptame candramaNDale aSTame pandramaNDale 'dasame ikkArasame' dazame candramaNDale ekAdaze candramaNDale 'paNNarasme caMdamaMDale' paJcadaze candramaNDale / ayaM bhAvA-prathame candramaNDale prathama nakSatramaNDala mantarbhavati cArakSetra rAriNAmanavasthitacAriNAM ca sarveSAM jyotiSkadevAnAM jambUdvIpe azItyadhikayojanazata mavagAthaiva maNDalasya pravartanAta, tRtIye candramaNDale dvitIyaM nakSatramaNDalaM samavatarati, ete ca 'he jambUdvIpe nakSatramaNDale, SaSThe lavaNe bhAvini candramaNDale tRtIyaM nakSatramaNDalamantarbhavati lavaNe (tatraiva) bhAvini saptame candramaNDale caturtha nakSatramaNDalamantarbhavati, aSTame candramaNDale paJcamaM nakSatramaNDalaM samavatarati, dazame candramaNDale SaSThaM nakSatramaNDalamantarbhavati, ekAdaze candramaNDale saptamaM nakSatra maNDalamavatarati, paJcadaze candramaNDale aSTamaM nakSatramaNDalamavatarati, avatarita hote haiM ? antarbhUna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmo se kahate hai-'goyamA! aTTahiM caMdamaDalehiM samoaraMti' he gautama ! ye ATha candra maMDaloM meM antarbhUta hote haiM 'taM jahA' jaise-'paDhame caMdamaDale' prathama candra maMDala meM prathama nakSatra maNDala antarbhUta hotA hai kyoMki cAra kSetra meM calanevAle aura anabasthita calane vAle samasta jyotiSka devoM ke isa jambUdvIpa meM 180 yojana avagAhana karake maDalakI pravRti hotI hai tRtIya candramaMDala meM dvitIya nakSatra maDala kA antarbhAva hotA hai ye do nakSatramaNDala jambUdvIpa meM haiN| lavaNasamudra meM bhAvI chaThe candramaMDala meM tRtIya nakSatramaNDala antarbhUta hotA hai lavaNasamudrabhAvI sAtaveM candramaMDala meM caturthanakSatramaMDala antarbhUta hotA hai| AThaveM candramaMDala meM pAMcavAM nakSatramaMDala antarbhUta hotA hai dazaveM candramaMDala meM chaThavA nakSatramaMDala antarbhUta hotA hai 11ve candramaMDala meM sAtavAM nakSatramaMDala antabhUti 5 cha 1 senA pAmamA prabhu gautabhasvAbhAna mA prabhAe / cha-'goyamA ! ahiM caMdamaDalahiM samoara ti' gautama ! ye mAI yandramAmA matabhUti hAya che. 'taM jahA' se paDhame caMdamaMDale' prathama ya dramamA prathama nakSatra matabhUta thAya cha, bho cAra kSetramAM cAlanArA ane anavasthita cAlanArA samarata tiSka devonI A jaba dvIpamAM 180 ejana avagAhita karIne maMDaLanI pravRtti thAya che. tRtIya caMdramaMDaLamAM dvitIya nakSatramaMDaLane antarbhAva thAya che. e be nakSatramaMDaLe jaMbUdvIpamAM che. lavaNasamamAM bhAvI chaThThA candramaMDaLamAM tRtIya nakSatramaMDaLa antabhUta thAya che. lavaNasamudra bhAvI saptama candramaMDaLamAM caturtha nakSatramaMDaLa antata thAya che. aSTama candramaMDaLamAM paMcama nakSatramaMDaLa antabhRta thAya che. dazama candramaMDaLamAM SaSTha nakSatramaMDaLa aMtarbhata , Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TAkA-saptamavakSaskAra:sa, trA - - - maNDala yanmaNDa samupasaMkramya cAraM carati tanmaNDalaM zatasahasraga-lauke netyarthaH, tathA-'aTThA uieya maehi chetA iti' aSTanavatyA ca zatecchiyA-vibhAgaM kRtvA pratimuhataM gaccha tIti pUrveNAnvayaH / ___ ayaM bhAvaH-atra khalu prathamata zcandrasya maNDalakAla eva nirUpaNIyaH tadanantaraM tadanusAreNa muhUrtaparimANaM vicAraNIyam, tatra maNDalakAlanirUpaNArtha midaM trairAzikaM bhavati, yadi sapta dazabhiH zatairaSTaSaSTayadhikaiH saphalayugavartibhirarddhamaNDalai candradvayApekSayA tu pUrNamaNDalai raSTAdazazatAni triMzadadhikAni rAtridivasAnAM labhyate tato dvAbhyAmaddhamaNDalAbhyA mekena maNDakhena kati rAtridivasA labdhA bhavanti, tatreyaM rAzitrayasthApanA 1768 / 1839 / 2 atra khalu carameNa rAzinA dvikalakSaNena madhyarAzeH 1830 lakSaNasya guNane sati SaTtriMzaccha. tAni SaSTayadhikAni bhavanti eteSAM prathamena 1768 lakSaNena rAzinA bhAge kRte sati dvau rAtridivasau labdhau bhavataH, zeSatiSThati caturvizatyadhikamekaM zatam 124 / tatraikasmin rAtri divase triMzanmuhUrtA bhavanti iti tasya triMzatsaMkhyayA guNane kRte sati jAtAni saptatriMzacchatAni viMzatyadhikAni 3720, teSAM saptadazabhiH zatairaSTaSaSTayadhikaiH 1768 bhAge datte sati labdhau bhavato dvau muhUttauM, tatacchedhachedakarAzyoraSTakenApavartanA, tato jAtazche yo rAzi karake pratimuharta meM vaha jAtA hai-isa viSaya ko spaSTa karane ke liye yahAM saba se pahile candra ke maNDala kA kAla bAda meM usake anusAra muhUte kA parimANa nikAlA gayA hai maNDala kAla ke vicAra ke liye trairAzika kA vidhAna isa prakAra se hai sakalayugavartI arddha maMDaloM dvArA 1768 tathA candra dvaya kI apekSA pUrNa maMNDaloM dvArA 1830 rAtri divasa prApta hote haiM to do arddha maNDaloM dvArA kitane rAtri divasa prApta hoMge to isake liye rAzi traya kI sthApanA 1768 / 1830 / 2 isa prakAra se hogI, carama rAzi do se madhya rAzi 1830 guNita kiye jAne para 3660 Ate haiM, inameM 1768 kA bhAga dene para do rAta dina aura zeSa meM 124 bace rahate haiM eka rAtadina meM 30 muharta hote haiM so 30 kA 124 meM guNA karane para 3720 hote haiM, ina meM 1768 kA che. A viSayane spaSTa karavA mATe ahIM sarvaprathama candranA maMDaLane kALa temaja pachI te mujaba muhUrtanuM parimANa kADhavAmAM Avela che. maMDaLa kALanA vicAra mATe rAzina vidhAna A pramANe che-sakala yugavatI addhamaMDaLa vaDe 1768 candrayanI apekSAe pUrNa maMDaLe vaDe 1830 rAtri-divasa prApta thAya che, te pachI be addhamaMDaLa vaDe keTalA rAtri-divase prApta thAya che. te AnA mATe rAzitrayanI sthApanA 1768/1830/A pramANe thaze. cara marAzi be thI madhyarAzi 1830 ne guNita karavAthI 3660 Ave che. AmAM 1768 no bhAgAkAra karavAthI be rAta-divasa ane zoSamAM 124 avaziSTa rahe che. eka rAta-divasamAM 30 suhartA hoya che. te 30 ne 124 sAthe guNita karavAthI 3720 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJapti trayoviMzatiH chedakarAzirdezate ekaviMzatyadhike 221, tataH prApyate - muhUrtasyaikaviMzatyadhikazatadvayabhAgAH 2.23 etAvatA kAlena dve arddha maNDale paripUrNe carati candra iti / arthAt etAvatA kAlena paripUrNamekaM maNDalaM candrazcaratIti / tadevaM candramaNDalakAlasya prarUpaNam, etadanusAreNaiva muhUrttagatirapi bhavati, tatra yau dvau rAzidivasau tau muhUrttakaraNArthaM trizatsaMkhyayA guNyate tadA SaSTimuhUrttA bhavanti upari vidyamAnayo dvayoH kSepe kRte jAtA dvASaSTiH, eteSAM saMkalanArthe dvAbhyAM zatAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyAM guNyate, guNayitvA ca uparitanAMzatrayovizatiH prakSipyate, jAtAni trayodazasahasrANi saptazatAni paJcaviMzatyadhikAnIti, etat ekamaNDala kAlagata muhUrttamambandhi eka viMzatyadhikazatadvaya bhAgAnAM parimANam, tata rAzikaraNam, tatra yadi trayodazabhiH sahasraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikai rekaviMzatyadhikazatadvaya bhAga dene para do muhUrta labdha hote haiN| che chedaka - rAziyoM meM ATha se apavartanA-bhAga karane para chedya rAzi 23 aura chedaka rAzi 221 AtI hai| isa taraha eka muhUrta ke 23 bhAga prApta hote haiM itane kAla meM paripUrNa do ardha maMDala para candra apanI gati karatA hai arthAta itane kAla meM eka maMDala paripUrNa hotA hai aura usa para candra gati kriyA karatA hai / yaha candra maNDala kAla kI prarUpaNA hai / isa ke anusAra hI muhUrta gati bhI hotI hai yahAM jo do rAzirUpa divama Aye hai unake muhUrtta karane ke liye 30 ko 2 se guNita karane para 60 muhUta hote haiM inameM 2 ko joDane para 62 muhUrtta ho jAte haiM ina saba kI saMkalanA karane ke liye 221 guNA karane para aura 23 ko Agata rAzi meM joDane para 13725 saMkhyA AtI hai yaha saMkhyA eka maNDalakAla ke muhUrtta sambandhI jo 221 haiM unake bhAgoMkA parimANa hai yahAM vairAzika vidhAna isa prakAra se hai yadi 13725 ke dvArA 221 bhAgoM ke maMDala bhAga 109800 prApta hote Ave che. AmAM 1768 nA bhAgAkAra karavAthI e muhUrto lakSya heya che. cheva cheThaka rAziomAM AThathI apanA bhAgAkAra karavAthI chedyarAzi 23 ane chedakarAzi 221 Ave che A pramANe eka mudnanA 22 bhAgeA prApta thAya che. ATalA kALamAM paripUrNa e adha maDaLA upara candra potAnI gati kare che, eTale ke ATalA kAlamAM eka ma`DaLa paripUrNa thAya che ane tenI upara candra gati kriyA kare che. A candra-maDaLa-kALanI prarUpaNA che. e mujaba ja muhUta gati paNa thAya che. ahIM ja be rAzirUpa divase AvyA che temanA muhUtAM karavA mATe 30 ne e vaDe guNita karavAthI 60 muhUta thAya che. AmAM 2 ne saravA karavAthI 62 muhUto thAya che. e badhAnI saMkalanA karavA mATe 221 sAthe guNita karavAmAM Ave ane 23 ne Agata rAzimAM joDavAmAM Ave te 13725 jeTalI raheza Ave che. A rAzi eka ma`DaLa kALanA muhUta saMbaMdhI je 221 che tenA bhAgAnuM parimANa che. ahI ArAzika vidhAna A pramANe che ne 1372pa vaDe 221 bhAgeAnA maDaLa bhAga 109900 prApta thAya che teA eka Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrAdhikAra nirUpaNam zya bhAgAnAM maNDalabhAgA ekaM zatasahasramaSTA navatizatAni labhyante, tat ekena muhUrttena kiyalabhyate tatra rAzitrayasthApanA 13725 / 109800 / 1 / atrAdyo yo rAziH 13725 lakSaNa: muhUrtagataikaviMzatyadhikazatadvaya bhAgasvarUpaH tataH saMkalanArthamantyo rAzirekalakSarUpo dvAbhyAM zatAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyAm 221 guNyate tato bhavati dve zate ekaviMzatyadhike 229, tAbhyAM madhya rAzi: 109800 gubhyate, tato bhavati dve koTyau dvicatvAriMzallakSAH paJcaSaSTisahasrANi aSTau zatAni 24265800 / teSAM trayodazabhiH sahasraH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikairbhAgo hriyate, labdhAni saptadazazatAni aSTa SaSTyadhikAni 1768 etAvato bhAgAn yatra tatra vA maNDale candro muharttena gacchati, ayaM bhAvaH - atra STAviMzati nakSatraiH svagatyA svasva kAlaparimANena kramazo yAvatkSetraM buddhacA vyApyamAnaM saMbhAvyate tAvadekamarddhamaNDamuSa kalpyate etAvat pramANameva dvitIyamarddhamaNDalaM dvitIyASTAviMzati nakSatra saMbandhita, tattabhAga janitamityevaM pramANa buddhiparikalpita me kamaNDalacchedo jJAtavyaH, eko lakSaH paripUrNAni hai to eka muhUrtta ke dvArA ye kitane prApta hoMge isa ke liye 13725-109800-1 aisI rAzi kI sthApanA karanI cAhiye yahAM jo AdyarAzi 13725 hai vaha muhUrta gata 221 ke bhAga svarUpa hai saMkalanA ke nimitta anta 1 rUpa rAzi 221 se guNita hokara 221 rUpa hI AtI hai isa meM 109800 ko guNita karane para 24265800 rAzi AtI hai isa meM 13025 kA bhAga dene para 1768 Ate haiM zeSa meM kucha nahIM bacatA itane bhAga taka cAhe jisa kisI maMDala meM candra eka muhUrta meM gamana - kriyA karatA hai / bhAva yaha hai ki 28 nakSatra apanI apanI gati dvArA apane apane kAla ke parimANa se kramazaH jitane kSetrako apanI kalpanA ke anusAra vyApta kara sake usakA nAma ardha maMDala hai itane pramANa hI dvitIya 28 nakSatra saMbaMdhI dvitIya maMDala tattadbhAga janita hotA hai isa pramANa buddhi se parikalpita huA eka maMDala cheda hotA hai aura vaha 109800 muhUta vaDe e keTalA prApta thaze enA mATe 13725/109800/1 evIrIte rAzitrayanI sthApanA karavI joIe, ahIM je AdyarAzi 13725 che te muhUtagata 221 nA bhAga svarUpa che. sakalanA mATe aMta 1 rUpa rAzi 221 thI guNita thaIne 221 rUpa Ave che. AmAM 1098000 ne guNita karavAthI 24265800 saMkhyA Ave che. A rAzimAM 13725 nA bhAgAkAra karavAthI 1768 Ave che. zeSamAM keI saMkhyA rahetI nathI. ATalA bhAga sudhI game te ma`DaLamAM candra eka muhUrtImAM gamana-kriyA kare che. bhAva A pramANe che ke 28 nakSatrA pota-potAnI gati vaDe potapotAnA kALanA parigrAmathI kramazaH jeTalA kSetrane potAnI kalpanA vaDe bhyAsa karI zake tenu nAma a maMDaLa che. ATalA pramANamAM ja dvitIya 28 nakSatra saMbaMdhI dvitIya amaMDaLa tat tat bhAgajanita DhAya che. A rUpa pramANu buddhithI parikalpita thayela eka maMDaLa eka hAya Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 jambUdvIpaprajJaptistra cASTAnavatizatAni / kathamasyotpattiriti cetrocyate triprakArANi khalu nakSatrANi, tadyathA-samakSetrANi, addhakSetrANi dvaca kSetrANi ca, atra yAvatpramANaM kSetramahorAtreNa sUryeNa gamyate tAvatpramANaM candreNa saha yogaM yAni yAni nakSatrANi gacchanti tAni tAni nakSatrANi samakSetrANi, samamahorAzpramitaM kSetraM yeSAM nakSatrANAM tAni samakSetrANi kathyante, samakSetrANi ca nakSatrANi pazcadaza bhavanti tadyathA-zravaNaM dhaniSThA pUrvabhAdrapadA revatI azvinI kRttikA mRga ziraH puSyo maghA pUrvAphAlgunI hastaH citrA anurAdhA mUla: pUrvASADhA iti / tathA-yAni nakSatrANi arddham ahorAtrapramitasya kSetrasya candreNa samaM yogaM prApnuvanti tAni nakSatrANi arddhakSetrANi, arddhama-arddhapramANa kSetraM yeSAM nakSatrANAM tAni arddhakSetrANi, tAni ca SaT tadyathAzatabhika bharaNI, ArdrA, azleSA, svAtiH, jyeSThA / tathA-dvitIyamarddha yeSAM nakSatrANAM rUpa hotA hai| isakI utpatti kaise hotI hai ? suno aise-hotI hai-nakSatra tIna prakAra ke hote haiM-eka sabha kSetra vAle dUsare ardha kSetravAle aura tIsare vadha kSetra vAle jinanA pramANa kSetra ahorAta meM sUrya ke dvArA gamya hotA hai utane pramANa kSetrako candra ke sAtha yoga rakhane vAle jo 2 nakSatra pAra karate haiM be sama kSetra vAle nakSatra haiM ahorAta pramita kSetra jina nakSatroM kA sama hotA hai ve samakSetrI nakSatra haiM aisA niSkarSArtha hai| samakSetrI nakSatra 15 hote hai-unake nAma isa prakAra se haiM-zravaNa dhaniSThA, pUrvabhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA, jo nakSatra ahorAtra pramita kSetra ke ardha yoga ko candra ke sAtha prApta karate haiM ve nakSatra arddhakSetrI haiM AdhAkSetra jina nakSatroM kA hotA hai ve ardha kSetrI nakSatra haiM yahI isakA niSkarSArtha hai / ye ardha kSetrI nakSatra chaha hote haiM-unake nAma isa prakAra se haiM-zatabhiSaka, bharaNI, AdrA, azleSA, svAti, aura jyeSThA tathA ane te 1098000 rUpa hoya che. enI utpatti kevI rIte thAya che? to enA javAbamAM sAMbhaLe. enI utpatti A pramANe thAya che-nakSatra traNa prakAranA hoya che. eka samakSetravALA, bIjA ardhakSetravALA ane trIjA kayardhakSetravALA ahorAtamAM sUrya vaDe jeTaluM pramANa kSetra gamya hoya che, teTalA pramANu kSetrane candranI sAthe ega rAkhanArA je-je nakSatra pAra kare che te badhA samakSetravALA nakSatra che. ahorAta pramita kSetra je nakSatronuM sama hoya che te samakSetrI nakSatra che. A prama Ne niSkarSArtha che. samakSetrI nakSatra 15 DAya che. tebhanA nAmI pramANe -19], niSThA, pUrvAbhAdrapA, 3tI, azvinI, kRtrikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvAphAlganI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla ane pUrvASADhA je nakSatra ahorAtra pramita kSetranA ardhagane candranI sAthe prApta kare che. te nakSatra paddhakSetrI che. ardhakSetra je nakSatronuM hoya che te ardhakSetrI nakSatra che. eja Ane nikarSArtha che. e ardhakSetra nakSatra 6 che. temanA nAme A pramANe che-zatabhiSaka, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam tAni dvayarthAnyapi nakSatrANi SaT tadyathA-uttarabhAdrapada uttaraphalgunI uttarASADhA rohiNI puna: vasuH vizAkhA ceti / tadatra sImAparimANAcAre ahorAtraH saptaSaSTI bhAgI tataH parikarUpyate iti samakSetrANAM sarveSAM nakSatrANAM pratyeka saptapaSTi bhAgAH parikalpyante, arddhakSetraNAM nakSatrANAM tu trayastriMzadarddhazca, dvaya kSetrANAM nakSatrANAm ezaramarddhazca, abhininakSatrasya tu ekaviMzatiH saptapaSTibhAgAH, samakSetrANi nakSatrANi pazcadaza iti saptaSaSTiH paJcadazabhirgu. Nyate tadA sahasra pazcottaraM 1005 bhAti, arddhakSetrANi nakSatrANi paDi ti sArdAH trayastriM. zat SaDbhirguNyate tadA bhAti ekamadhikaM dvizatam / dvayarddhakSetrANi nakSatrANi SaT tataH 56 zatamaddhazca SaDUbhirguNitaM jAtAni SaTzatAni vyuttarANi 603. abhininakSatrAviMzatiH, sarva saMkhyayA jAtAni aSTAdarAzatAni triMzadadhikAni 1830 / etAvadbhAgaparimANamekadvitIya ardha jina nakSatroM kA hotA hai ve dadya nakSatra haiM-ye bhI chaha haiM-inake nAma isa prakAra se haiM- uttA bhAdrapadA, uttara phAlgunI uttarASADhA, rohiNI, punarvasu aura vizAkhA ina sImA parimANa vicAra meM ahorAta 67 bhAgovAlA parikalpita kiyA gayA hai isaliye samakSetrI jitane bhI nakSatra haiM ve pratyeka pratyeka 67 bhAgoM vAle parikalpita kiye gaye haiM / ardhakSetrI jo nakSatra haiM ve saba hara eka 33 / / -33 // bhAgoM vAle parikalpita kiye gaye haiM vyardha kSetrI jo nakSatra haiM unake 100 // bhAga pratyeka ke kalpita kiye gaye hai parantu abhijita nakSatra ke to bhAga kalpita kiye gaye haiM samakSetrI nakSatra 15 hai isaliye 67 se 15 guNita hone para 1075 hote haiM ardha kSetrI nakSatra chaha haiM isaliye 33 // ko 6 se guNita karane para eka adhika do sau hote haiM dvayardha kSetrI nakSatra 6 hai 100 // ko chase guNita hone para 6.3 hote haiM abhijita nakSatra 21 bhAgoM vAlA kalpita kiyA gayA haiM ina saba bhAgoM kA joDa 1830 hotA hai| bharaNa, Adra, azleSA, svAti ane jayeSThA temaja dvitIya artha je nakSatronuM hoya che. dvarya nakSatre che. draya nakSatre paNa 6 che. temanA nAma A pramANe che-uttarabhAdrapadA, uttaraphAgunI, uttarASADhA, rohiNI, punarvasu ane vizAkhA A sImAM pariNAma vicAramAM aherAta 67 bhAgovALa parikapita karavAmAM Avela che. ethI samakSetrI jeTalA paNa nakSatra che temAMthI dareka 67 bhAgavALA parikalpita karavAmAM AvelA che. ardhotrI je nakSatre che teo sarvemAMthI dareka 33-3yA bhagavALA parikapita karavAmAM AvelA che. haya kSetrI je nakSatra che temanA 100 bhAga darekanA parikarSita karavAmAM AvelA che. paraMtu abhijita nakSatranA te 24 bhAga ja kapita karavAmAM AvelA che. samakSetrI nakSatre 15 che. eTalA mATe 67 thI 15 guNita karavAthI 1005 heya che. ardhakSetrI nakSatra 6 che. eTalA mATe 33 ne 6 thI guNita karavAthI eka adhika base thAya che. kaya kSetra nakSatra 6 che, 10 ne 6 sAthe guNita karavAthI 603 thAya che. abhijita Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jambUdvIpapratistra maNDalam, etAvatpramANakameva dvitIyamapi maNDalamiti triMzadadhikAni aSTAdazazatAni, tAni ca yadi dvAbhyAM guNapate tadA jAtAni SaTtriMzacchatAni SaSTayadhikAni 3660 ekaika smina rAtridikSase triMzanha bhavantIti pratyekameteSu SaSTyadhika SaT triMzat saMkhyayA guNyante tadA bhavati laukamaSTAnabati zatAni 10980 0 / tadanena krameNa maNDalasya pariccheda. parimANaM kathitamiti / nanu yAni yAni nakSatrAni yanmaNDalasthAyIni teSA nakSatrANAM tanmaNDaleSu candrAdi yogayogyamaNDalabhAgasthApanaM yuktimatvAt zraddheyam natu sarveSvapi maNDaleSu sarveSA nakSatrANAM bhAgakalpanaM yuktamiti cedatrocyate nahi nakSatrAM candrAdibhiH saha sambandho niyate dine niyate deze niyate kAle vA bhavati, kintu aniyate dine'niyate deze'niyate itane bhAgarUpa parimANa vAlA eka maNDala hotA hai dvitIya maMDala bhI itane hI bhAga rUpa parimANa vAlA hotA hai donoM maMDalo ke bhAgoM kA joDa 3660 hotA hai eka 2 rAtri divasa meM 30 muharta hote haiM taba 3660 saMkhyaka bhAgoM meM se pratyeka me 30 bhAga kI kalpanA karane para 3660 meM 30 kA guNA karane se 109800 saba bhAga hote haiM isa krama se maMDala kA pariccheda parimANa kahA hai| zaMkA-jo jo nakSatra jina jina maMDaloM para sthAyI hai una una nakSatroM kA una maMDaloM para candrAdi yoga yogya maNDala bhAgoM kI sthApanA yuktimatU hone se zraddheya hai para samasta maNDaloM meM samasta nakSatroM ke bhAgakI kalpanA yuktimat nahIM haiM ? to isa zaGkA kA samAdhAna aisA hai-nakSatra kA candrAdikoM ke sAtha sambandha niyatadina meM niyata deza me yA niyata kAlameM to hotA nahIM hai kintu aniyata dina meM aniyata deza meM yA aniyata kAla meM hotA hai isa kAraNa una una maMDaloM meM una una nakSatra saMbaMdhI jo sImAviSkambha hai usameM nakSatra 21 bhAgevALuM kapita karavAmAM AveluM che. A badhA bhAgone saravALe 1830 hoya che. ATalA bhAgarUpa parimANavALuM eka maMDaLa heya che. dritIyamaMDaLa paNa ATalA ja bhAgarUpa parimANavALuM hoya che. banne maMDaLonA bhAgone saravALe 3660 thAya che. eka-eka rAtri divasamAM 30 muhUrta hoya che, tyAre 36 60 saMkhyaka bhAgamAMthI darekamAM 30 bhAganI kalpanA karavAthI 3660 mAM 30 ne guNita karavAthI 109000 badhA bhAgo thAya che. A kramathI maMDaLanuM paricheda parimANa kahevAmAM Avela che. 4-2-2 nakSatra 2-2 bhayo 52 sthAyI che te te nakSatrAnA te mo 952 candrAdiga 5 maMDaLa bhAganI sthApanA yuktimata hovAthI zraddheya che, paraMtu samasta maMDaLomAM samasta nakSatranA bhAganI kalpanA yuktimatuM nathI ? te A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-nakSatrane candrAdikanI sAthe leba niyata divasamAM niyata dezamAM athavA niyata kALamAM thatuM nathI paraMtu aniyata divasamAM, aniyata dezamAM athavA aniyata kALamAM thAya che. AthI te te maMDaLomAM temaja te te nakSatra saMbaMdhI je sImA virSAbha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 prakAzikA kITA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam kAle, tena tattanmaNDaleSu tattannakSatrasaMbandhi sImA viSkambhe candrAdi prAptau satyAM yogaH saMpadyate iti maNDa lacchedazca sImA viSkambhAdau saptayojano bhavatIti // _____ samprati sUryasya bhAgAtmikAM gatiM praznayitumAha-'egamegeNaM' ityaadi| 'egamegeNaM bhaMte ! muhuneNaM' ekaikakena khalu bhadanta ! muhartena 'sUrie' sUryaH 'kevaiyAI bhAgasayAI gacchai' kiyanti bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! sUryaH ekena muhUrtena kiyanti bhAgazatAni gacchatIti praznaH, 'bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' yad yanmaNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tassa tassa maMDalaparivakhessa' tasya tasya maNDalaparikSepasya 'aTThArasatIse bhAgasae gacchai' aSTAdaza triMzadbhAgazatAni gacchati triMzadadhikAni aSTAdazazatAni gacchatItyarthaH 'maMDalaM saya sahasse hiM' maNDalaM zatasahastraiH lakSaikasaMkhyAbhirityarthaH 'aTThANauIeya saehiM chettA' aSTAnavati zataizca chittvA-vibhAgaM kRtvA gacchatIti, kathamevaM bhavatIti cedatrocyate trairAzikakaraNAta, tathAhi-paSTimuhUrte reka zatasahasramaSTAnavatiH zatAni maNDalabhAgAnAM labhyante, tadA ekenacandrAdikI prApti hone para yoga bana jAtA hai aura maNDalaccheda sImA viSkambhAdi meM sAta yojana kA hotA hai ____ aba gautamasvAmI sUrya kI bhAgAtmika gati ke sambandha meM (egamegeNaM sarie kevaiyAiM bhAgasayAiM gacchada) he bhadanta ! eka muhUrta meM sUrya kitane sau bhAga taka jAtA hai ? aisA pUcha rahe haiM isake uttara meM prabhu kahate haiM-(goyamA ! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa maMDalapakkhevassa aTThArasa tIse bhAgasae gacchai) he gautama ! sUrya jisa jipta maMDala ko prApta karake apanI gati karatA hai vaha usa usa maMDala parikSepa ke 1830 bhAga taka gati karatA hai| yahAM maMDaloM ke 1 lAkha 9800 bhAgoM ko vibhakta karake vaha sUrya itane bhAga taka jAtA hai-gati karatA hai aisA samajhanA cAhiye usakA bhAva aisA hai ki 60 muhUrtoM dvArA 109800 maMDala bhAga prApta hote haiM to eka muhUrta ke dvArA kinane maMDala bhAga che temAM candrAdinI prApti thavAthI yeza banI jAya che. ane maMDaLacheTa sImA viSkabhAdimAM sAta jana jeTaluM hoya che. va gautamasvAmI sUryanI bhAbhi tinA samayamA prazna 42 cha- 'egamegeNaM sUrie kevaiyAI bhAgasayAI gacchaI' he mahata ! 4 bhutabhA sUrya semA sudhI taya cha ? menA 14 prabhu 3 -'goyamA jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa maMDalaparikkhevassa aTrArasa tIse bhAgasae gacchai' 3 gautama! sUrya 22 bhajana prApta karIne potAnI gati kare che te tat tat maMDaLa parikSepanA 1830 bhAge sudhI gati kare che. ahIM maMDaLonA 1 lAkha 9 hajA2 8se bhAgane vibhakta karIne te sUrya ATalA bhAga sudhI jAya che-gati kare che. Ama samajavuM joIe. Ane bhAva A pramANe che ke 6 muhartA ja0 29 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -226 jambUdvIpapratisUtre muhUrttena kavibhAgAn labhate, tatra rAzitrayasthApanA ittham - 60 / 109800 / 1 / atra caramenaikalakSaNena rAzinA yadA madhyastha 109800 rAze rguNanaM kriyate tadA tadeva bhavati 'ekena guNitaM tadeva bhavatIti niyamAt tadA ekena guNitasya madhyamarAze rAdhena paSTilakSaNarAzinA bhAgo hriyate tadA labdhAni aSTAdazazatAni triMzaduttarANi 1830, etAvato bhAgAna ekasya maNDalasya sUrya ekena muhUrtena gacchatIti // samprati nakSatrANAM bhAgAtvikAM gatiM prazna yetumAha-' egamegeNaM maMte' ityAdi, 'egamegeNaM bhaMte! muhutteNaM Nakkhate' ekaikena khalu bhadanta ! muhUrtena nakSatram 'kevaiyAI bhAgasayAI gacchara' kiyanti - kiyatsaMkhyakAni bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! nakSatra mekena muhUrttena maNDalasya kiyatsaMkhyakAni bhAgazatAni gacchatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaM jaM maMDalaM urakamittA cAraM cAi' yad yanmaNDalamupasaMkramya-saMprApya nakSatraM prApta hoMge to isa bAta ko jAnane ke lie yahAM para trairAzika karanA cAhiyeisa vidhi meM tIna rAziyoM kI sthApanA isa prakAra se karanI hotI hai-60109000-1 aba yahAM antima rAzi 1 ke dvArA madhyakI rAzi jo 109800 hai use guNita karane para 109800 hI Ate haiM kyoM ki 1 se guNita huI rAzi meM koI saMkhyA parivartita nahIM hotI hai aisA niyama hai| phira antima rAzi se guNita huI madhya kI rAzi meM 60 kA bhAga denA cAhiye / taba 1830 labdha hote haiM isa taraha sUrya eka muhUrta meM eka maMDala ke 1830 bhAgoM taka jAtA hai| aba gautamasvAmI nakSatroM ko bhagAtmika gati ko jAnane ke liye prabhu se 'ega me geNaM bhaMte! muhaNaM Nakhate kevaiyAI bhAgasayAI' aisA pUchate haiM ki he bharanta ! nakSatra 1 muhUrtta meM maNDala ke kinane sau bhAgoM taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'gomA ! jaM jaM maMDala upasaMkamittA cAraM varaha- tassa 2 maMDalaparikkheyassa 6. vaDe 109800 maMDaLa bha geA prApta thAya che. teA eka murhuta vaDe keTalA maDaLa bhAga prApta thaze ? te e vAtane jAgutrA mATe aDI ArAzi karavI joie. AvidhimAM trajhu raziyAnI sthApanA A pramANe karavI paDe che. 60/1098000/1 have ahIM a Mtima rAzi 1 vaDe madhyanI rAzi je 1098000 che tene guNata karavI 1098000 sakhyA Ave che. kemake 1 thI guNita yelI sakhyAmAM kAi paNa jAtanuM parivartana thatu nathI. pachI aMtima rAzithI guNita thayelI madhyanI rAzimAM 60 ne bhAgAkAra karavA joie. tenAthI 1830 lakhya thaa| che. A pramANe sUrya eka muhUrtamAM eka maMDaLanA 1830 bhAgA sudhI jAya che. have gautamasvAmI nakSatro bhagAtmika, gatine jANavA mATe prabhune '[* ! te kkhate kevaiyAe bhAgasya I vI rIte prazna 42 4 } he laDhata ! nakSatra eka murhutamAM ma`DaLanA keTalA se| bhAgA sudhI gati kare che? enA javAkhamAM prabhu uDe che - 'goyamA ! jaM jaM maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai tarasa tarasa maMDalaparikkhevarasa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 15 nakSatrAdhikAra nirUpaNam 337 cAram - gatiM carati - karoti ' tassa tassa maMDalArika vevassa aDDArasapaNatI se bhAgasae gaccha3' tasya tasya maNDala parikSepasya maNDalapariverityarthaH aSTAdaza paJcatriMzat paJcatriMzadadhikAni aSTadazabhaH zatAni gacchatIti 'maMDalaM sayasahasseNaM aTThANauIe ya saehiM chettA' maNDalaM zatasahasreSTA navatyA ca zatai citvA-chedaM kRtvA / atrApi khalu evaM rAzitrayasthApanA- 1830/1830 / 2 / atra carameNa dvilakSaNarAzinA madhyasya 1835 rAzeryadAguNanaM kriyate tadA bhavati SaT triMzacchatAni SaSTyavini 3660, tatacaramarAzinA guNi tasya madhyamarAzeH 3660 lakSaNasya, Adyena 1835 etallakSaNena rAzinA bhAge kRte labdhaM bhavati ekaM rAtriM divam 1, tataH zeSANi tiSThanti aSTAdazazatAni paJcaviMzatyadhikAni 1825 | tadanantaraM muhUrttAnayanArtha metAni trizatsaMkhyayA guNyante, tato jAtAni catuH paJcAzat sahasrANi saptazatAni paJcAzadadhikAni 54750, teSAmaSTAdazabhiH zataiH paJcatriMzadadhikai rbhAge hRte sati labdhA ekonatriMzamuharttAH, tatazcedyachedakarAzyoH paJca kenApavartanA, tato jAtaH uparitano rAzi:, trINi zatAni saptottarANi 307-chedakarAziH - trINi zatAni aTThArasaraNatI se bhAgatae gacchaI' he gotana ! nakSatra jisa 2 maMDala ko prApta karake apanI gati karatA hai vaha usa usa maMDala parikSetra ke 1835 bhAgoM taka jAtA hai 'maMDalaM sayasahastreNaM aDANauIe ya saehiM chettA' yahAM jo eka maMDala ke 1835 bhAga kahe gaye haiM ve samasta maMDaloM ke 1 lAkha 9800 bhAgoM ko vibhakta karake kahe gaye haiM yahAM para bhI rAzitraya kI sthApanA karanI cAhiye jo isa prakAra se hogI 1835 - 1830 - 2 - aba antimarAzirUpa do se madhyakI rAzirUpa 1830 ko guNita karane para 3660 hote haiM ina meM 1835 kA bhAga dene para 1 dina rAta labdha hotA hai aura zeSa sthAna meM 1825 bacate haiM inameM muhUrta lAne ke liye 30 kA guNA karane para 54750 muhUrta Ate haiM ina meM 1830 kA bhAga dene para 29 muhUrta Ate haiM phira che aura chedaka rAzi meM 5 se apavartanakI aTThArasa paNatIse bhAgasae gacchai' he gautama ! nakSatra ne ne maMDajane prApta garIne potAnI gati 43 che te tat tat bhaja parizeSatA 1835 logo sudhI gati 4re che. 'maMDalaM yasa hasseNaM aTThANa uIe ya saehiM chettA' yahIM ne thoDa maMDajanA 1835 logo kahevAmAM AvelA che te samasta maMDaLanA 1 lAkha 9 hajAra 8 seA bhAgAne vibhakta karIne kahevAmAM AvelA che. ahIM paNa rAzitrayanI sthApanA karavI joie. te A pramANe thaze. 1835/1830/ra huve aMtima rAzirUpa enI sAthe madhyanI rAzi 1830 ne guNita karavAthI 360 thAya che. AmAM 1835nA bhAgAkAra karavAthI 1 divasa-rAta labdha thAya che ane zeSa sthAnamAM 1825 avaziSTa rahe che. AmAM muhUrta lAvavA mATe 30nI sAthe guNita karavAthI 54750 muhUrta Ave che. AmAM 1830nA bhAgAkAra karavAthI ra9 muhUrto Ave che, pachI cheva ane eikarAzimAM 5 nI sAthe apava nA kara. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 . ambUdvIpaprajJaptisUtra saptaSapTa thadhikAni 337-tat AgatamekaM rAtridivam, ekasya bAhorAtrasya triMzanmuhUrtAH, ekasya ca muhUrtasya saptaSaSTayadhikatrizatabhAgAnAM trINi zatAni saptottarANi 12930 iti| samprati-etadanusAreNa muhartagatiparimANaM vicArya te tatra rAtriMdive triMzamuhUrtAH 30 bhavanti, teSu uparita / ekonatriMzanmuhUrtAH prakSipyante, tadA jAtA ekonaSaSTiH muhUrtAnAm tataH sA savarNanAtha tribhiH zataiH paSTayadhikaiH guNya te guNayitvA coparitanAni trINi zatAni saptottarANi prakSipyante tadA jAtAni ekaviMzatiH sahasrANi navazatAni SaSTayadhikAni 21960 / tadanantaraM trairAzikam yadi muhUrtagatasaptapaSTayadhikabhAgAnAme kaviMzatyA sahasranavabhiH zataiH SaSTyadhikaiH ekazAsahasramaSTAnavatiH zatAni maNDalabhAgAnAM labdhAni bhavanti tadA ekena muha sena kiM labdhaM bhavet tatreyaM zazitrayasthApanA 21960/09800/ 1/ atrAgho rAziH muhUrtagatasaptapaSTayadhikatrizata bhAgarUpa stato'ntyo'pi rAziH trimiH to uparitana rAzi chedya rAzi-307 aura chedaka rAzi 367 hotI hai isase 1 rAta dina AjAtA hai eka ahorAta ke 30 muhUrta hote haiM eka muharta ke 367 bhAgoM ke 13 bhAga prApta hote haiM / ava iso ke anusAra muhUrta gati ke parimANa kA vicAra kiyA jAtA hai-rAta dina ke 30 muhUrto meM Uparake 29 muharta prakSipta karane para 59 muhUrta ho jAte haiM inameM 360 kA guNA karane para saba muhUtoM kA parimANa nikalatA hai ina meM 367 joDa dene para saba muharmoM kI saMkhyA 21960 AjAtI hai phira trairAzika vidhi ke anusAra "yadi muhUrta gata 67 bhAgoM ke 21960 bhAgoM ke dvArA 109800 maMDala prApta hote haiM to eka muhUrta meM ve kitane prApta hoMge" isa prakAra pUchana para yahA~ rAzi taya kI sthApanA isa prakAra se karanA cAhiye-21960-109800-1 yahAM Adi rAzi muharta gata 367 rUpa hai isa rAzikA antimarAzirUpa jo 1 hai usake sAtha guNA karane para 367 hI vAmAM Ave te uparitanarAzi dharAzi 307 ane chedaka 367 thAya che. AnAthI 1 rAta-divasa AvI jAya che. eka aAratanA 30 muhUrtI hoya che. eka muhUrtanA 367 bhAgane 17 bhAge prApta thAya che. have e mujaba ja muhUrta gatinA parimANa vize vicAra karavAmAM Ave te rAta-divasanA 30 muhumAM uparanA 29 muhurtI prakSipta karavAthI 59 muhUrto thaI jAya che. AmAM 360 nI sAthe guNita karavAthI badhA muhUrtonuM parimANa nIkaLI Ave che. AmAM 367 jeDavAthI badhA muhUrtonI saMkhyA 21960 AvI jAya che. pachI rAzika vidhi mujaba je muhUtagata 67 bhAgonA 2160 bhAga vaDe 109800 maMDaLa bhAge prApta thAya che te eka muhUrtamAM teo keTalA prApta thaze? A rIte prazna karavAthI ahIM rAzitrayanI sthApana A pramANe karavI joIe. 21960/109800/1 ahIM Adi rAzi muhu gata 367 rUpa che. A rAzinuM aMtima rAzirUpa je 1 che tenI sAthe guNita karavAthI 367 Ave che. have A 367 rAzi vaDe Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam zataiH saptaSaSThayadhikAni 367 taimadhyaH 189880, ekalakSo'STAnavati yojana lakSaNo rAzi guNyate tadA catasraH koTo dvau lakSau SaNNavatiH sahasrANi SaTzatAni 402966.0 eteSA mAghena rAzinA ekaviMzatisahasrANi navazatAni paSTayadhikAni ityevaM bhAgo hiyate tadA labdhAni aSTAdaza zanAni pazcatriMzadadhikAni 1835, etAvato bhAgAn yojanasya pratimuhUrta nakSatraM gacchatIti / idaJca bhAgAtmaka gativicAraNaM candrasUryanakSatratrayANAM yathottaraM gatizIghratve sAyo nanaM bhavati tathAhi-sobhyaH zIghragatikAni nakSatrANi bhavanti maNDalayoktabhAgIkRtasya pazcatriMzadAdhikApTadazazatabhAgAnA mekai kasmin muhUrta AkramaNAt nakSatrApekSayA mandagatayaH candrApekSayA zIghragatayaH sUryA bhavanti, ekaikasmin muhUrte triMzadadhikASTAdazazatabhAgAnAmeva sUryeNAkramaNAt sUryApekSayA'pi mandagataya zcandrA bhavanti, ekai kasmin muhUrte aSTaSaSTayadhika saptazatabhAgAnAmeva candairAkamaNAt / bhaumAdigrahAstu vakrAnuvakra digate bhAvato'nistagatikAH tasmAt kAraNAt na teSAM grahANAM maNDalAdi Ate haiN| aba isa 367 rAzi dvArA 109800 rAzi ko guNita kiye jAne para 40296600 rAzi AjAtI hai isa rAzi meM 21960 kA bhAga dene para 1835 bhAga Ate haiN| inane eka yojana ke bhAgoM taka nakSatra prati muharta meM jAtA hai isa prakAra se yaha bhAgAtmaka gati kA vicAra candra sUrya aura nakSatra ina tInoM kI zIghragati kI vicAraNA meM prayojana sahita hai jaise sarva se zIghra gati vAle nakSatra haiM kyoMki ve ukta bhAgIkRna maMDala ke 1835 bhAgoM taka eka muhUrta meM gati karate haiN| nakSatroM kI apekSA manda gativAle tathA candra kI apekSA zIghra gativAle sUrya haiM kyoMki ve eka eka muhUrta meM maMDala ke 1830 bhAgoM taka gati karate haiM sUrya kI apekSA manda gati vAle candra haiM kyoMki ve eka eka muharta meM maMDala ke 768 bhAga taka hI gati kara pAte haiN| bhauma Adi jo graha haiM ye vakrAnu vakrAdi gati vAle hone ke kAraNa aniyata gativAle hote haiN| isIliye unake 1098000 rAzine guNita karavAthI 40296600 rAzI AvI jAya che. A rAzimAM 21960 no bhAga karavAthI 1835 bhaga Ave che. ATalA eka yojananA bhAgo sudhI nakSatra prati muhUrtamAM jAya che. A pramANe A bhAgAtmaka gatine vicAra candra sUrya ane nakSatra e traNenI zIvra gatinI vicAraNAmAM prajana sahita che. jema badhAthI zIghagAmI nakSatra che kemake teo ukta bhAgIkRtamaMDaLanA 1835 bhAgo sudhI eka muhUrtamAM gati kare che. nakSatranI apekSAe maMdagativALA temaja candranI apekSAe zIvra gativALA sUryo che. kemake te bo eka-eka muhUrtamAM maMDaLanA 1830 bhAgo sudhI gati kare che. sUryanI apekSAe maMdagativALA caMdra che kemake teo eka muhUrtamAM maMDaLanA 768 bhAge sudhI ja gati karavAmAM samartha che. bhIma vagere je graho che te vakAnuvakrAdi gativALA hovAthI aniyata gativALA hoya che ethI temanA saMbaMdhamAM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. jammavIpamAlisA vicAraH kRto navA gati prarUpagameva kRtam, tAra kANAmapi avasthitamaNDalakatvAt candrAdibhiH saha yogAbhAvacintanAca na maNDalAdiprarUpa kRtamiti paJcadazasUtram // sU0 15 // samprati-sUryasyodayAstamayane adhikRtya bahavo mithyAbhiniviSTa dRSTayo vipratipadyante teSAM to vipratipatrAM buddhiM vyapohitu praznamAha 'jaMbuddIve' ityAdi / mUlam-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA udINapAINamuggaccha pAINa dAhizamAgacchaMti 1 pAINa dAhiNamugaccha dAhiNa paDINaM AgacchaMti2 dAhiNapaDINamuggaccha par3INa udINamAgacchaMti 3 paDINa udINamuggaccha udINa pAINamAgacchaMti4, haMtA goyamA ! jahA paMcamasae paDhame use jAva Nevathi ussappiNI avaTTieNaM tattha kAle pannatte samaNAuso ! iccesA jaMbuddIvapaNNattI sUrapaNNattI vatthusamAseNaM saMmmattaM bhavai, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve caMdimA udIgapAINaM uggaccha pAINadAhiNa mAgacchaMti jahA sUravattavvayA jahA paMcamasayasta dasame uddese jAva avaTrieNaM tattha kAle pannatte samajAuso! iccesA jaMbuddIvapaNNattI vatthu samAseNaM saMmattA bhavaitti ||suu0 16 // chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUyauM udIcIna prAcIna mudgatya dakSiNaprAcIna mAgacchataH 1 prAcInadakSiNAdgatya dakSiNapratIcInamAgacchataH 2 dakSiNapratIcIna madagatya pratIcInodIcInamAgacchetaH 3, pratIcInodIcInamudgatyodIcInaprAcIna mAgacchataH4, hanta, gautama ! yathA paJcamazatake prathame uddeze yAvannavAsti utsarpiNo khalu tatra kAlaH prajJaptaH zramaNAyuSn ! ityeSA jambUdvIpaprajJaptiH sUryaprajJaptiH vastu samAsena samAptaM bhavati / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe candrau udIcInaprAcIna mudgatya prAcInadakSiNamAgacchataH yathA sUryavaktavyatA yathA paJcamazatakasya dazame udeze yAvadanavasthitaH khalu kAla: prajJaptaH zramaNAyuSman ! ityeSA jambUdvIpa prajJaptiH vastu samAsena samAptaM bhavati // sU016 // sambandha meM maMDalAdi kA vicAra karane meM nahIM AyA hai / aura na unakI gati kI hI prarUpaNA kI gaI hai / tathA jo tAraka hai ve avasthita maNDalavAle haiM isaliye aura candrAdiko ke sAtha inake yoga ke abhAva kA cintana kiyA gayA hai isaliye inake bhI maMDalAdiko prarUpaNA nahIM kI gaI hai| // 15 // maMDaLadine vicAra karavAmAM AvyuM nathI. tathA temanI gatinI prarUpaNa paNa karavAmAM AvI nathI. tathA je tArAo che, te avasthita maMDaLavALA che. ethI ane candrAdikanI sAthe emanA ganA abhAvanuM ciMtana karavAmAM AvyuM che. ethI emanA maMDaLAdikanuM paNa nirUpaNa karavAmAM AvyuM nathI. sU0 1pA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 231 TokA-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sariyA' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUryo prAkRte dvivacanAbhAvAd bahuvacanaprayogaH 'udINapAINa uggaccha' udI ciinpraacii| mudgatya atra udageva udI cInam udIcyA saha pratyAsamnatvAt prAcInaM ca prAcyAdizayA pratyAsannatvAt udIcInaprAcInaM digantaraM kSetradigapekSayA uttarapUrvasyAm IzAnakoNe ityarthaH udgatya pUrva videhakSetrApekSayodayaM prApya 'pAINadAhiNaM Agacchati' prAcIna dakSiNamAcchataH prAcIna dakSiNe digantare pUrvadakSiNasyAm AgneyakoNe ityarthaH Agata:-krameNAstaM gacchataH kimi tyarthaH, ayaM bhAvaH- tra khalu udgama namastamayanaM candradRSTapuruSavirakSayA jJAtavyam, tathAhiyeSAM puruSAgAma dRzyo santau tau sayauM dRzyau bhavetAm te puruSA stayoH sUryayorudayaM vyaharanti, yeSAMtu puruSANAM dRzyau tau adRzyo bhavetAM te puruSAratayoH sUryayorastamayanaM vyavaharantIti sUrya ke udaya aura astako lekara anya kitaneka mithyAbhiniveza vAle jana viruddha prarUpaNA karate haiM ataH usa viruddha prarUpaNA ko dhvasta karane ke liye sUtrakAra 16 veM sUtramA kathana kara rahe haiM "jaMbuddIveNaM te ! dIve sUriyA udINa pAINa muggaccha' ityAdi TIkArtha-isa meM gautamasvAmI ne prabhuse aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do ' sUrya 'udoNapAINaM uggaccha' IzAna dizA meM udita hokara -pUrva videha kSetra kI apekSA udaya ko prApta hokara 'pAINa dAhiNaM Aga chati' agneya koNa meM Ate haiM kyA ? kramazaH asta hote haiM kyA? tAtparya yaha hai ki udaya aura asta dRSTA puruSo kI apekSA jAnanA cAhiye isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai-jina puruSoM ko adRzya hue ve sUrya dRzya ho jAte haiM sUryanA udaya temaja astane laIne bIjA keTalAka mithyAbhinivezavALA loko viruddha prarUpaNa kare che, ethI te viruddha prarUpaNane dhAsta karavA mATe sUtrakAra 16 mA sUtranuM 4thana 42 cha-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA udINa pAINa muggaccha' ityAdi TIkALuM--A mAM gautamasAmIe prabhune evI rIte prazna karyo che. he bhadaMta ! A dI5 nAma dIpama me sUryA 'udINapAINaM uggaccha' zAna hizAmA mahata tha72-viheDa kSetranI apekSAye hayane prAsa 54ne 'pAINadAhiNaM AgacchaMti' zu Agneya kANamAM Ave che? zuM kamazaH arata thAya che ? AnuM tAtparya A pramANe che ke udaya ane asta daSTA puruSonI apekSAe jaNavA joIe. AnuM spaSTIkaraNa A pramANe che-je puruSane adazya thayelA te sUryo dazyamAna thaI jAya che. te puruSe / 'prAkRta meM dvivacana nahIM hotA hai isaliye mUla meM 'sUriyA' aise bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai| 1 pratibhA dvivayana nathI, methI bhUbhA 'sUriyA' 2 // pramANe mdhupynn| prayoga karavAmAM Avela che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 1 jambUdvIpaprazatisUtre udayAstamayane aniyate eveti / sarvatra kAkupAThAt prazno'vagantavyaH, tato bharatAdi kSetrA pekSayA pUrvadakSiNasyA mudayaM prApya dakSiNa pratIcya mastaM gacchataH tatrApi dakSiNapratIcyAmaparavideha kSetrApekSayodayaM prApya pratIcInodIcIne vAyavyakoNe AgacchataH 'udoNapAINamAgacchati' udIcInaprAcInamAgacchataH tatrApi ca vAyavyakoNe ekhatAdi kSetra pekSayA udgatyodIcInaprAcIne izAnakoNe AgacchataH kim, evaMprakAreNa sAmAnyato dvayoH sUryayo rudayavidhiH pratipAditaH, vizeSataH punarevaM yadA eka sUrya AgneyakoNe udgacchati tatra samudita bharatAdIni meruparvata dakSiNadiguvarttani kSetrANi prakAzayati tadA paro'pi sUryo vAyavyakoNe samudito mandaravatottara digvattani airakhatAdIni kSetrANi prakAzayati bhAratazca ve puruSa una sUryo meM udaya honekA vyavahAra karate haiM aura jina puruSoM ko dRzya hue ve sUrya adRzya ho jAte haiM ve una meM asta honekA vyava hAra karate haiM isa kAraNa udaya asta yaha vyavahAra aniyata hI hai yahAM sUtra meM kAku ke pATha se prazna kA nirdhAraNa karalenA cAhiye bharata Adi kSetra kI apekSA pUrva dakSiNa koNa meM udaya ko prApta hokara ve do sUrya dakSiNa pazcima koNa meM asta hote haiM ? apara videha kSetra kI apekSA dakSiNa pazcima koNa meM udaya ko prApta karake ve dono sUrya pUrva uttara digkoNa meM vAyavya koNa meM asta hote haiM ? 'udINa pAiNa mAgacchati' airavanAdikSetra kI apekSA vAyavyakoNa meM udaya ko prAptakara IzAnakoNa meM asta hote haiM ? isa prakAra sAmAnyarUpa se do sUryo kI udaya vidhi pratipAdita kI aba vizeSa rUpa se yaha isa prakAra se haiM-jaba eka sUrya Agneya koNa meM udita hotA hai taba vaha meruparvata kI dakSiNa dizA meM rahe hue bharatAdikSetroM ko prakAzita karatA hai usa samaya dUsarA sUrya vAyavyakoNa meM udita hokara mandarapUrSa kI uttara dizA meM rahe hue airavatAdi kSetroM ko prakAzita karatA hai / bharata kSetra sambandhI sUrya maMDalabhUmi te sUryomAM udaya hovA sabadhI vyavahAra kare che ane je puruSa!ne dRzyamAna thayelA te sUrya adRzya thaIAya che te puruSo temanAmAM asta hovA sabaMdhI vyavahAra kare che. AthI udaya ane asta e vyavahAra aniyata ja che. ahIM' sUtramAM kAkunA pAThathI praznanuM nirdhAraNa karI levu joIe. bharata vagere kSetranI apekSAe pUrva-dakSiNakaNamAM udayane prApta karI tee be sUryAM dakSiNa-pazcima NamAM asta thaI ntaya che ? apavideha kSetranI apekSAe dakSiNa-pazcimakeNamAM udita thaIne te anne sUrya pUrva uttara keNumAM vAyavyakaNamAM asta tha laya che ? 'udINapAINa mAgacchati' bhairavAhi kSetranI apekSAo vAyavyakeNumAM udayane prApta karIne izanakemAM asta pAme che ? A pramANe sAmAnya rUpamAM e sUryonI udaya vidhi pratipAdita karI che. have vizeSa rUpI te A pramANe che. jyAre eka sUrya Agneya paNumAM dita thAya che tyAre te meruparvatanI dakSiNadizAmAM AvelA bharatAdi kSetrane prakAzata kare che. te samaye bIjo sUkSma vAyavyakeNamAM udita thaine ma`dar Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 233 sUryo maNDalabhrAmyA bhraman naiRtakoNe udgataH san aparamahAvidehAn prakAzayati airavatastu sUryaH IzAna digavibhAge samudgataH san pUrva videhAn prakAzayati tadA ayaM pUrva videhaprakAzakaH sUryo dakSiNapUrvasyAM bharatAdikSetrApekSayodayaM prApnoti aparavidehaprakAzastu sUryaH aparottarasyAM dizi airavatAdi kSetra pekSayodayati, atraizAnyAdi digravyavahAro mandaraparvatApekSayA jJAtavyaH, anyathA bharatAdijanAnAM svasva sUryodayadizi pUrvadikatve AgneyakoNavyavahArAnupapatteriti praznaH, bhagabAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! atra hantetyavyayaM svIkArArthe, tena he gautama ! yattvaM yathA praznayasi tat tathaiveti, etAvatA ca va sUryasya tiryaga gatiH kathitA nanu 'tattha ravIdasajoyaNa' ityAdi gAthoktasvasthAnA vaMna pydhH| tena ye evaM manyante -sUryaH pazcimapamudraM pravizya pAtAlamArgeNa gakhA punaH pUrvase bhramaNa karatA huA naiRta koNa meM udta ho jAtA hai aura apara mahAvideho ko prakAzita karatA hai / tathA airavata kSetra sambandhI sUrya bhramaNa karatA huA IzAnakoNa meM pahuMca jAtA hai vahAM vaha pUrva videhoM kA prakAzita karane lagatA hai taba pUrvavideha kA prakAzaka yaha sUrya dakSiNa pUrvadizA ke koNa meM bharatAdi kSetroM kI apekSA udaya ko prApta hotA hai aura aparavideha kA prakAzaka jo sUrya hai vaha apara uttara dizAke kone meM airavatAdi kSetroM kI apekSA udaya ko prApta hotA hai yahAM aizAna AdirUpa jo digvyavahAra hai vaha mandara parvata kI apekSA se hai aisA jAnanA cAhiye nahIM to bharatAdijanoM ke apane apane sUryodaya kI dizA meM pUrvadiktva mAnane para agneyakoNa ke vyavahAra kA abhASa mAnanA paDegA isa prakAra ke ina gautamasvAmI ke praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiMhaMtA, goyamA! hAM, gautama! tumane jaise prazna kiye haiM unakA uttara vahI hai etAbatA sUryakI tiryaggati kahI gaI hai 'tattha ravI dasa joyaNa" ke anusAra urdhvagati parvatanI uttara dizAmAM AvelA aravala Ti kSetrane prakAzita kare che. bharatakSe saMbaMdhI sUrya maMDaLa bhUmithI bhramaNa karatuM netra keNamAM udita thAya che. ane apara mahA videhe ne prakAzita kare che. temaja aravata kSetra saMbaMdhI sUrya bhramaNa karatA-karate IzAnake NamAM pahere che. tyAM te pUrva videhane prakAzita karavA mAMDe che. tyAre te pUrva videhane prakAzaka A sUrya dakSiNa-pUrva dizAnA keNamAM bharatAdi kSetranI apekSAe udaya pAme che ane aparavidehane prakAzaka je sUrya che, te apara uttaradizAnA keNamAM eNravatAdi kSetronI apekSAe udaya pAme che. ahIM IzAna vagere rUpa je divyavahAra che te maMdara parvatanI apekSAe che, evuM jANavuM joIe. nahIMtara bharata di lokenA pitapitAnA sUryodayanI dizAmAM pUrvadiva mAnyA pachI AgneyakenA vyavahArane abhAva mAnave paDaze. A jAtanA gautamasvAmInA praznanA nAmamA pramuDa cha-'haMtA! goyamA !' Dai, gautama ! te bhane re prazna 4 cha terA vAma te pramANe cha, satAtA sUrya nItiyati vAma gAvI cha. 'tattha rakhI. ja030 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 D jambUdvIpaprAptikSadhe samudra udayamAsAdayatIti tanmataM nirAkRtaM bhavatIti / etasya praznadhyottaraM sUtrakAro'tidezamukhenAha-'jahA paMcama e' ityAdi, 'jahA paMcamasae paDhame uddese' yathA paJcapazatake prathamodezake, etasyaiva jambUdvIpasya paJcamazata ke prathamodezake kathitaM tenaiva prakAreNAtrApi sUryasyodayAstamayanaM jJAtavyam, kiyatparyantaM pazcamodezakasya prathamoddezakaprakaraNa miha vaktavyaM tatrAha'jAva' ityAdi, 'jAva Nevatthi ussappiNI advieNaM tattha kAle pAnate samaNAuso' yAvannaivAsti utsarpiNI avasthitaH khalu tatra kAlaH prajJaptaH zramaNAyuSman ! etatsUtraparyantaM paJcama zavakasya prathamoddezakasya prakaraNa manusandheyam, tathAhi-tatratyaM prakaraNam 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe divase bhavai tayANa uttaraddhe vi divase bhavaI / jayANaM bhaMte ! uttaraddhe divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pambayassa puristhiH paJcatthimagaM rAI bhavai ? haMtA goyA ! jayANaM jaMbuddo ve dIve dAhiNaddhe divase jAna rAI bhavai / jayAgaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa evyaspa putthimeNa divase bhavai tayANaM paJcatthimeNAvi divase bhavai, jayANaM paJcasthi meNaM divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdara padhayassa uttaradAhijeNaM ra I bhAi / henA, goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pacayassa purasthime divase jAma rAI bhai / jaya gaM bho ! jaMbuddIve dIde dAhipaddhe ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavai, tayANaM uttara vi ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavai, jayANaM uttaraddha ukkosae aTThAra samuDutte divase bhavai tayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa yA adhogati nahIM kaho gaI hai / isaliye jo aisA mAnate haiM ki "sUrya pazcima samudra meM praveza karake pAtAla mArga se hokara, puna: pUrva satrudra meM udita hotAhai" so isa saiddhAntika kayA se unakA isa prakAra kA kathana nirasta ho jAtA hai isa prazna kA uttara sUtrakAra ne isa atidezamukha ke dvArA diyA hai-'jahA paMcamasae paDhame uddese' jisa prakAra isI jambUdvIpa prajJapti ke paMcamazataka meM prathama uddezaka meM kahA gayA hai usI prakAra se sUrya ke udaya asta ke sambandha meM yahAM para bhI jAnanA cAhiye paMcamazataka ke prathama uddezaka kA prakaraNa "jAva Nevatthi ustapigo avahiraNaM tattha kAle papaNatte "samaNAuso' isa sUtra taka kA yahAM grahaNa karanA cAhiye jijJAsuoM ke nimitta hama vahAM kA baha prakaraNa dasajoyaNa' bhu45 Sound mA adhogati vA pApI cha. methI 2 // prabhArI mAne che ke "sUrya pazcimasamudramAM praviSTa thaIne pAtAla mArgamAM thaIne punaH pUrva samudramAM udaya pAme che." te A saiddhAtika kAnathI temanuM A jAtanuM kathana nirasta tha, jaya che. mA prazna uttara sU4.2 mA ACza bhubha va mAya hai-'jahA paMcama sae paDhame uddese' 2 pramANe pUdI5 prazasinA 5 yama zatanA prama dezamA kahevAmAM AveluM che, te pramANe ja sUryanA udaya-astanA saMbaMdhamAM ahIM paNa jANavuM naye. 5yama zatanA prathama dezanu ra 'jAva Neva tthi uslappiNI avavieNaM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TokA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam pavayassa puritthimapaJcasthimeNaM jahaNiyA dubAlaptamuhuttA rAI bhavai, haMtA, goyamA ! jayANa bhaMte ! jaMbuddove dIve jAva duvAlasamuhuttA rAI bhavai, jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimaMNaM ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavai jAva tayAgaM jaMbuddove dIve dAhiNeNaM jAva rAI bhavai, jayANa bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe aTThArasa muhuttAgaMtare divase bhavaI, tayANaM uttaraddhe aTThArasamuhuttANatare divase bhavai, jayANe uttaraddhe aTThArasa muhuttANaMtare divase bhavai tayANaM jaMbuddI ve dIve maMdarassa pavyayassa purasthimeNaM sAiregA duvAlasa huttA rAI bhavai, haMnA, goyamA ! jayANaM jaMbuddI ve dIye jAva rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pacayassa puratyimeNaM aTThArasamuttANatare divase bhavai, tayANaM paccasthimeNaM aTThArasamuhuttANatare divase bhavai, jayANe paccasthimeNaM tayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa pavayassa uttaradAhiNeNaM sAiregA dubAsAhuttA rAI bhavai, evaM eeNa kameNaM u sAreyavyaM / sattarasamuhutte divase terasamuhuttA rAI sattarasamuhuttAtare divase sAiregA terasamuhuttA rAI, solasamuhutte divase coda samuhuttA rAI sola samuhutANatare divase sAiregA coddasamuhuttA rAI pagarasamuhutte divase paNNarasamuhuttA rAi, paNNarasamuhuttANatare divase sAiregapaNNarasamuhuttA rAI,codasamuhutte divase solasamuhuttA rAI bhavai, jayANaM codda samuhutta.NaMtare divase bhavai tayANaM sAtiregA solasa huttA rAI bhavai, jayANaM terasamuhute divase bhavai tayANa sattaramuhuttA rAI bhavaI, jayaNaM terasamuhattANaMtare divase bhavai tayANaM sAtiregA sattarasamuhuttA rAI bhavai / jayANe bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavai taya gaM uttaraddhe vi / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve uttaraddhe jahaNNaeNaM duvAlamuhutte divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIpe maMdarassa pavyayassa purathimapaccatthimeNaM uka siza aTThArasamuhuttA rAI bhavai, haMtA goyamA ! evaMceva uccAraeyavvaM jAva rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarapurathimeNaM duvAlasamuhutte divase bhavada jayANaM paccatthimeNa vi jahagae duvAlasamuhutte divase bhavai, jayANaM paccasthime jahaNNaeNa duvAlasamuhutte divase bhavai, tayANa jaMbuddIve dIve maMdarasma panayAsa uttaradAhiNeNaM ukkosiyA aTThArasamuhutA rAI bhAi ? haMtA, goyamA ! jAva rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM paDhame samae paDivajjai tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhame samae paDivanai jayANaM uttaraddha vAsANaM paDhame samae paDivajA, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pabvayassa purathimapaccatthimeNaM arNatarapurekkhaDasamayasi vAsANaM paDhame samae paDivajjai ? haMtA, goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbu hIbe dIve dAhigaddhe vAsANaM paDhame samae paDivajjada taheva jAva paDibajnai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pAyApa purathimeNaM vAsANaM paDhame samae paDivAja tayANaM paccasthimeNavi vAsANaM paDhame samae, tayANaM jAva maMdarassa pavyayasta uttaradAhiNaNaM aNaMtarapacchAka DasamayaMsi vAsA paDhame samae paDivaNNe bhavai ? haMtA, goyama! jayANaM maMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa purathimegaM evaM ceva sarva uccAreyavvaM jAva paDivaNNe bhavai / evaM jahA samaraNaM abhilAvo bhaNio vAsAAMtahA bhAvaliyAe vi bhANigayo, ANApANaNa Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jamvRddhIpapratistra vi, thoveNa vi, lavega vi, muitteNa vi, ahoratteNa vi, pakkheNa vi, mAseNa vi, uUNa vi, eesiM sanvesiM jahA samayassa abhilAvo tahA bhANiyavyo / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve hemaMtANaM paDhame samae paDivajjA, jaheva vAsANaM abhilAyo taheva hemaMtANa vi, gimhANa vi, bhANiyayo jAva uttarANa vi, evaM era tiNNi vi, ete siM tIsaM AlAvagA bhANiyavyA / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavyayassa dAhiNaddhe paDhame ayaNe paDivajjai tayANaM uttaraddhe vi paDhame ayaNe paDivAjai jahA samaeNaM abhilAvo taheva ayaNeNa vi bhANiyavvo, jAva argatarapacchAkaDasamayaMsi paDha me ayaNe paDivaNNe bhavai, jahA ayaNeNaM abhilAvo tahA saMvacchareNa vi bhANiyo, jueNavi vAsasaraNa vi vAsapahasseNa vi vAsasayasahasse. Navi puvvaMgega vi putveNAvi tuDiyaMgeNa vi tuDieNa vi, evaM puThave puvvAMge tuDie tuDiyaMge avave akvAMge huhUe huhUyaMge uppale uppalAMge paDa me paDamaMge Nalige NaliyaMge atthaNiure 2 aDa92 Na ue2 paue a2 culiea2 sIsapaheliya2 palibhovameNavi sAgarovameNavi bhANiyabyo / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamA bhosappiNI paDivajjai tayANa uttaraH vi paDhamA osappiNI paDiyajjai jayANaM uttara paDhamA tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthimapaccatthimeNaM Nevatthi osappiNI Nevatthi ussapiNI avaDhieNaM tattha kAle paNNatte samaNAuso !, haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyavyaM jAva samaNAuso ! jahA ossappiNIe AlAvago bhaNiyo evaM ussappiNIe vi, bhANiyanvo tti' etatparyantaM pazca. mazatakaprathamodezakaprakaraNasya mUlaM yAvatpadena gRhyate / (asya cchAyA-yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNArdhe divaso bhavati tadA khalu uttarArddha'pi divaso bhavati, yadA khala yahA~ prakaTa karate haiM vaha prakaraNa isa prakAra se haiM-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhi Naddhe divase bhavai tayANaM uttaraddhe vi divase bhavaI' gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jaba isa jambU dvIpa nAmake dvIpameM dakSiNArddha meM dakSiNadigbhAga meM divasa hotA haiM to kyA taba uttarArdha meM bhI divasa hotA hai ? 'jayANaM bhaMte ! uttaraddhe divase bhavai, tathANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthimapaccatthimeNaM rAI bhavaI' he bhadanta ! jaba uttarArdha meM divasa hotA hai to kyA taba isa jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM maMdara parvata kI pUrva pazcima dizA meM rAtri hotI satya kAle paNNatte samaNAuso' mA sUtra sudhA mahI pa 42 me. vijnyaasum| bhATa sameta pra.24 bhatre 48 4za chIye. te 54211 mA prabhArI cha-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe divase bhavai tayANaM uttarI vi divase bhavaI' gautamasvAmI prasune evI rIte prazna karyo che-De bhadaMta ! jyAre A jaMbudvipa nAmaka dvIpamAM, dakSiNaddhamAM, ikSiNa hibhAgamA hasa hoya che tyAre zuttamA 5 hisa hoya che ? 'jayANaM bhaMte ! uttaraddhe divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pabbayassa purathimapaccasthimeNaM rAI bhavaI' mata ! nyAre uttarAbhA havasa Doya che. tyAre zubhA dvI5 nAma: dvapamAM, maMdara parvatanI pUrva-pazcima dizAmAM rAtri hoya che? enA javAbamAM prabhu Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 237 uttarArddha divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa pazcimena rAtri bhavati, hanta gautama ! yadA khalu jambUdvIpe dvIpe dakSiNA divaso bhavati yAvadrAtri bhavati / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM divaso bhavati tadA khalu pazcimAyAmapi divaso bhavati radA salu pazcimAyAM divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyottaradakSiNasyAM rAtri bhavati, hanta gautama ! yadA khalu jambUdvIpe dvIpe hai ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'haMtA goyamA! jayANaM jaMbuddIve dAhiNaddhe divase jAva rAi bhavaI' hAM gautama ! jaya jambUdvIpa nAmake dvIpa meM dakSiNArdha meM divasa hotA hai taba uttarArdha meM bhI divapta hotA hai aura jaba uttarArdha meM divasa hotA hai taba maMdara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM rAtri hotI hai| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIvedIve maMdarassa pavayassa purasthime NaM divase bhavai, tayANaM paccatthimeNa vi divase bhavaI' he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara parvatakI pUrva dizA meM jaba divasa hotA hai taba 'paccatthimeNa vi divase bhavaI' pazcima dizA meM bhI divasa hotA hai kyA? aura 'jayANaM paccatthimeNaM divase bhavai tayANaM jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNeNaM rAI bhavaI' jaba pazcima dizA meM divasa hotA hai taba kyA jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI uttara aura dakSiNa dizA meM rAtri hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA, goyamA !' hA gautama ! aisA hI hotA hai arthAt jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara parvata ko pUrva dizA meM divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI divasa hotA hai aura jaba pazcima dizA meM divasa hotA hai taba jambUdvIpa nAmake gautamasvAmIra 43 cha-'haMnA goyamA ! jayaNaM jaMbuddIve dAhiNaddhe divase jAva rAi bhavai' i, gautama! jyAre jaMbUrapa nAmaka kapamAM dakSiNuddhamAM divasa hoya che tyAre uttarAddhamAM paNa divasa hoya che ane jyAre uttarArdhamAM divasa hoya che, tyAre maMdara parvatanI pUrva ane pazcimazima rAtri DAya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pabayassa purathi meNaM divase bhavai, tayANaM paccatthimeNa vi divase bhavaI' lata ! dI5 nAma4 dIpamA sthita ma425 tanI pUrva dizAmA sirAya cha tyAre paccatthimeNa vi divase bhavaI' zu pazcimahizAma 5 61 DAya cha ? mane 'jayANaM paccatthimega divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdAsa pavvayAta uttaradAhiNeNaM rAI bhavaI' // 2 pazcimAhizAma hasa thAya che tyAre zuM jarabUdvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI uttara ane dakSiNadizAmAM rAta boya cha ! mena pAma prabhu 4 che-haMtA goyamA !' i, bhotama! mA pramANe hoya che. eTale ke jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM sthita maMdara parvatanI pUrva dizAmAM divasa hoya che tyAre pazcima dizAmAM paNa divasa hoya che ane jyAre pazcima dizAmAM divasa hoya che tyAre jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM sthita maMdara parvatanI uttara ane dakSiNadizAmAM rAtri Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amvRddhIpaprAptisUtre mandarasya parvatasya pUrvasyAM divaso yAvat rAtri bhavati, yadA khalu bhAnta ! jambUdvIpe dvIpe dakSigArdai utkarpato'STAdazamudatoM divAlo bhavati tadA khalu uttarArddha'pi utkRrSato'STAdaza muhUttoM divaso bhAti, yadA khalu uttarArdai utkRSTato'STAdazamuhatoM divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvesyAM pazcimAyAM jaghanya dvAdazamuhartA rAtribhavati ? haMta gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdvope dvIpe yAd dvAdazamuhUrtA rAtri bhavati / yadA khalu bhadanta ! dvIpa meM sthita mandara parvatakI uttara aura dakSiNa dizA meM rAtri hotI hai 'jayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavyayassa purathimegaM divate jAva rAI bhavaI' yahI bAta isa sUtrapATha dvArA prabhu kI ora se uttara rUpa meM prakaTa kI gaI hai| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavai, tayANaM uttaraddhe vi ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavaI' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM dakSiNa digbhAga meM utkRSTa rUpa se muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArdha meM bhI utkRSTa rUpa 18 muhUrta kA divasa hotA hai aura 'jayANaM uttaraddhe ukkosae aTThArasamuhatte divase bhavai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasta purasthima. paccatthimeNaM jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' jaba uttarArddha meM utkRSTa divasa 18 muhUrta kA hotA hai taba kyA jambUdrIpa nAmake dvIpa hai mandaraparvata kA pUrva pazcima dizA meM jaghanya 12 muhUrta kI rAtri hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA goyamA' hAM gautama ! aisA hI hotA hai-jaba meru kI dakSiNa dizA meM aThAraha muharta kA divasa hotA hai taba usako uttara dizA meM bhI 18 muharta kA divasa hotA hai aura jaba meru kI uttara dizA meM 18 muhUrta kA divasa hotA hai taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara parvata ke pUrva bhAgameM aura pazcima bhAga meM jaghanya sopa cha. 'jayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa pacayAta purathimeNaM divase jAva rAI bhavaI' me24 pAta mA sUtra 43 prabhume 548 43 cha. 'jayAgaM bhaMte ! jaMbuddove dIve dAhiNaddhe ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavai, tayANaM uttaraddhe vi ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavaI' 3 bhadaMta! A jaMbudvIpa nAmaka kaMpamAM dakSiNa dibhAgamAM utkRSTa rUpathI 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre uttarAddhamAM paNa utkRSTa rUpathI 18 muhUrtane divasa hoya che ane 'jayAMNaM uttaraddhe ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccatthimeNaM jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' 4||Sttraaddhmaa aSTa divasa 18 muhUrtane thAya che tyAre zuM jambudvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrvapshcimhishaam 4.5 12 mutanA visIya cha ? senA uttama prabhu 4 cha-'hatA goyamA !' , gautama ! mAma thAya che. nyAre bheunI kSidizAmA 18 mutanA divasa hoya che tyAre tenI uttara dizAmAM paNa 18 muhUrtane divasa hoya che. ane jyAre merunI uttaradizAmAM 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre A jaMbudvIpa nAmaka Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAmutkarpato'STAdazamuhUttoM divaso bhavati yAvat tadA khalu jambUdvIpe dvIpe dakSiNasyAM yAvadrAtri bhAti yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA? aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati takSa khalu uttarasya m aSTAdaza muhUrtAnantaro divaso bhavati, yA khalu uttara.dde'STAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA khalu jambUdvISe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM sAtirekA dvAdazamuhUrtA rAtrirbhavati ? haMta gautama ! yadA khalu jambUdvIpe dvIpe yAvadrAtribhavati yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyA maSTAdazamuhUrtAnanto divaso bhavati tadA khalu pazciNAyAm yadA khalu pazcimAyAM dadA khalu jambUdvIpe dvIpe sandarasya parvatasyottarasyAM dakSiNasyAM sAtirekA dvAdazamuhUrttA rAtribhavati / evametena krameNotsArayitavyam / sapta dazamuhattau divasaH trayodazamuhUrttA rAtriH saptadazamuhUrtAnantaro divasaH sAtire trayodaza muhartArAtriH SoDazamuhUtau divasa zcaturdazamuhUrtA rAtriH poDazamuhUrtAnantaro divasaH sAtireka cadezamuhUrtA rAtriH paJcadazamuhatoM divasa: pazca. dazamuhartA rAtriH, paJcadazamuhUrtAnaMtaro divasaH sAtireka paJcadazamuhUrtA rAtriH caturdazamuhUtoM divasaH SoDazamuhartA rAti caturdazamuhAnantaro divasaH sAtirekaSoDazamuhartA rAtri bhavati trayodaza muhUttau divasaH saptadazamuhUrtA rAtriH trayodazamuhUrtAnantaro divasaH sAtireka saptadazamuhUrtA raatriH| yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNArddha jaghanyo dvAdazamuhUttau divaso bhavati tadA khalu uttarArmo'pi, yadA khalu uttarArddha'pi tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyAM pazcimAyAm utkRSTA aSTAdazamuhUrtA rAtrirbhavati ? haMta gautama ! evamevoccArayitavyaM yAvad rAtribhavati / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyAM jaghanyo dvAdazamuhUttoM divaso bhavati tadA khalu pazcimAyAmapi0 yadA valu pazcimAyAmapi0 tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandagsyottarasyAM dakSiNasyAmunkRSTA aSTAdazamuhUrtA rAtribhavati ? inta gautama! yAradrAtri bhavati, yadA khaLu bhadata ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNAH varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate, tadA khalu utarAddhe'pi varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate yadA khalu uttarArddha'pi paryANAM prathamaH samayaH pratipardhate tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pavanasya pUrvasyAM pazcipAyA manantarapuskRtasamaye varSANAM prathamaH samaya: pratipadyate, hanta gautama ! yadA khalu bhavanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNAH varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tathaiva yArat pratipadyate / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarastha parvatasya pUrvasyAM varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tadA khalu pazcimAyAmapi varSANAM prathamaH samayaH, yadA khalu pazcimAyAM varSAyAM prathamaH samayaH tadA khalu yAvanmandarasya parvatasyo. ttaradakSiNenAnantaravazvAtkRtasamaye varSANAM prathamaH samayaH pratipanno bhavati, hanta gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandara ya parvatasya pUrvasyAm evameva sarva muccArayi. tamam yAvat pratipano bhavati / evaM yathA samaye nAbhilApo bhaNito varSANAM tathA Avali. kayA'pi bhaNitavyaH / AnataprANatenApi, svokenApi lavenApi muhUrtenApi ahorAtreNApi, Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jambUddhIpaprajJaptisUtre pakSeNApi mAsenApi, RtunA'pi eteSAM sarveSAM yathA samayasyAbhilApa stathA bhnnitvyaaH| yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe hemantA prathamaH samayaH pratipadyate rathaiva varSAgAmabhilApa stathaiva hemante nApi grISmeNApi bhaNinavyaH sAvaduttareNa * ezme te traye'pa, eteSAM triMzadabhilApAH bhaNitavyAH / yadA khalu bhaDanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSi. NAH prathamamayanaM pratipadyate, tadA khalu uttarArddha'pi prathamamayanaM pratipadyate, yathA samayenAmilApa stathaivAyane nApi bhaNitavyo yAvadanantara pazcAt kRtasamaye prathamamayanaM pratipanna bhavati / yathA'yanenAbhilAra stathA saMvatsareNApi bhaNitavyaH yugenApi varSazatenApi, varSa sahasreNApi varSazatasahasreNApi, pUrvAGgenApi pUrveNApi truTitAGgenApi truTitenApi, evaM pUrva2truTitam 2 aDaDam 2 avam 2 hahUkam 2 utpalam 2 padmam 2 nalinam 2 arthanipuNam 2 cUlikaMca 2 zIrSaprahelikaM ca 2 elyopamenApi sAgahopameNApi bhaNitavyaH / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA prathamA avasarpiNI pratipadya te. tadA khalu uttarAddhe'pi prathamA ava iNI pratipadyate, yadA khalu uttarArddha prathamA tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM pazcimAyAM naivA sti avasarpiNI naivAsti utsarpiNI, avasthitaH khalu tatrakAla: zramaNAyuSman ! he gautama ! tadevoccArayitavyaM yAvat zramaNAyuSmana ! yathA avasarpiNyA AlApako bhaNitaH evaM utsarpiNyA api bhaNitavya iti / etatparyantaM yAvatpadagrAhya paJcamazatakIyaprakaraNasya chAyA // samprati etatprakaraNasya vyAkhyAnaM prastUyate-tathAhi-athoktakSetra vibhAgAnusAreNa rAtridivasavibhAgaM darzayitumAha-'jayANa' ityAdi, 'jayANaM bhaMte' yadA-yasmina kAle khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe-sarva dvIpamaya jambUdvIpe ityarthaH 'dAhiNaddhe divase bhavai' dakSi NArddha dakSiNadiga vibhAge divamo bhavati, 'tayaHNaM utaraddhe vi divase bhavai tadA khalu tasmin samaye uttarArdai'pi divaso bhavati ekasya sUryasyai kasvAM dizi maNDalacAre aparasya maryasya 12 muhUrta kI rAtri hotI hai / 'jadhANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve mandassa pabvayassa. purasthimeNaM ukkosae aTThArasamuhatte divase bhavai, jAva tayANaM jaMbuddIve dIve dAhiNeNe jAvarAI bhavaI' he bhadanta ! jaba jaMbuddhIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM utkRSTa aThAraha muhUrta kA divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI 18 muhUrtakA utkRSTa divasa hotA hai aura jaba pazcima diza meM 18 muhUrta kA utkRSTa divasa hotA hai taba jambUdopa nAmake dvIpa meM sthita sumeru parvata kI uttara dvIpamAM maMdara parvatanA pUrva bhAgamAM ane pazcima bhAgamAM jaghanya 12 bAra muhUrtanI rAvi Doya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbudIve dIve mandarassa pavvayassa puratthimeNaM ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavai, jAva tayANaM jaMbudIve dIve dAhiNeNaM jAva raI bharai' 3 mahata! jyAre jaMbUrapa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM utkRSTa 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre pazcima dizAmAM paNa 18 muhUrtane utkRSTa divasa hoya che ane jyAre Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamabakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam pUrvasUrya saMmukhInAyame vAparasyAM dizi maNDacArasaMbhavAt 'jayANaM paJcasthimeNa divase bhavai' yadA khalu pazcimAyAM dizi divaso bhavati 'tayANaM' tadA khalu 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa payassa uttaradAhiNeNaM rAI bhavaI' mandarasya meroH parvatasyottaradakSiNena uttarasyAM dakSiNasyAM dizi rAtri bhavatIti praznA, bhagavAnAha'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' haMta gautama ! 'jayANaM jaMbuddIve dIve' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe 'maMdaraspa pacayassa purasthimeNaM jAva rAI bhavaI' mandarasya parvatasya pUrveNa pUrvasyAM dizi yAvadrAtri bhavati atra yAvatpadena-pUrvasyAM divaso bhavati tadA khalu pazcimAyAmapi divaso bhavati, yadA khalu pazcimAyAM dizi divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parva tasyottarasyAM dakSiNasyAM ceti praznavAkyasya saMgraho bhavatIti uttaram / 'jayANaM bhaMte ! jaMbudIve dIve' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe vAhigaddhe ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavaI' dakSiNArddha mero dakSiNa dig vibhAge utkarSato'STAdazamuhattau'STAdazamuhUrttapramANako divasa:-dinaM bhavati 'tayANaM uttaraddhe vi aTArasamuhutte divase bhavai' tadA-yasminakAle mero dakSiNa bhAge'STAdazamuhUrta pramANako divaso bhavati tasmin kAle khalu uttarArddha meroruttarabhAge'pi utkarSano'STAdazamuhUrttapramANako divaso bhavati 'jayANaM uttaraddhe ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavai' yadA khalu uttarArddha mandarasyonarabhAge aSTAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati atra dakSiNArddha uttarArdai cobhayatrApi arddhazabdo bhAgavacana stena merodakSiNabhAge uttara bhAge cetyarthaH arddhazabdasya bhAgamAgarthatvAt yadi kadAcit mero dakSiNADhe utarArdai ca samagra eka divasaH syAta tadA kathaM pUrveNApareNa ca rAtriH syAditi vaktuM yujyeta-arddhadvayagrahaNena aura dakSiNa dizA meM 12 muhUrta pramANavAlI jaghanya rAtri hotI hai| isa taraha kSetra parAvRti se divasa rAtri ke pramANa viSaya meM praznottara vAkya kA samanvaya karake saba acchI taraha se samajha lenA cAhiye sUtra meM jo uttarArdha aura dakSi NArdha aise zabda Aye haiM mo vahA~ adha zabda bhAgakA vAcaka jAnanA cAhiye AdhekA vAcaka nhiiN| sUrya ke 184 maMDala hote haiM inameM jambUdvIpa meM 65 maMDala haiM 119 maMDala lavaNa samudra meM haiN| sUrya jaba sarvAbhyantara maMDala meM pahuMca kara gati kriyA karatA hai taba divasa 18 muhUrta kA hotA hai aura jaba srvbaahypazcimadizAmAM 18 muhUrtane utkRSTa divasa hoya che tyAre jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM sthita sumeru parvatanI uttara ane dakSiNa dizAmAM 12 muhUrta pramANavALI jaghanya rAtri hoya che. A pramANe kSetra parAvRttithI divasa-rAtrinA pramANa viSayamAM prattara vAkyane samanvaya karIne badhuM sArI rIte samajI levuM joIe. sUtramAM je uttarAddha ane dakSiNAddha evA zabdo AvelA che ardha zabda tyAM bhAganA vAcaka che, evuM jANavuM joIe. ardhAne vAcaka A zabda nathI. sUryanA 18 maMDaLa hoya che AmAM jaMbudvIpamAM 65 maLe che. 119 maMDaLe lavaNusamudAmAM che. sUrya jyAre sabhyatara maMDaLamAM pahoMcIne Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammUkhIpaprAptiko sarvakSetrasya gRhItatvAt, tasmAt dakSigArdAdi zabdena dakSiNAdi bhAgamAtrameva jJAtavyaM natu bharddhamitI 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarasta pandhayassa' tadA tasminkAle yasmin kAle mero dakSiNottarabhAge aSTAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati tasminkAle mandarasya mandaranAmakasya parvatasya 'purathimapaJcatyimeNaM' pUrvapazcimena pUrvasyA pazcimAyAM pUrvabhAge pazcimabhAge cetyarthaH, 'jahANiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavai' jayanyikA atizayena jaghanyA svalpA dvAdazamuhUrtA-jaghanyena dvAdazamuhUrttapramANA rAtri bhavati tatraikasyApi sUryasyAbhAvAdityevaM kAkvA praznaH, bhagavAnAha-'hatA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! yadA khalu mero dakSiNabhAge aSTAdazamuhUrtapramANo divaso bhavati, yadA khalu meroruttarabhAge'pi aSTAdaza muhartapramANako divaso bhavati tadA asmin jambUdvIpe mandasya pUrvabhAge mandasya pazcimabhAge ca jayanyA dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavatIti bhagavata uttaramiti / samprati kSetra parAvRttyA divasa rAtrivibhAgaM praznayanAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte' yadA khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pabayassa purasthimeNaM' mandarasya mandaranAmakasya parvatasya pUrveNa pUrvasmin diga vibhAge 'ukosae aTThArasamuhutte divase bhavai' utkarSato'STAdaza muhuurt|-assttaadshmuhuurt pramANako divaso bhavati 'jAva tayANaM jaMbuddIve dIve' yadA khalu mandaraparvatasya pazcimadira bhAge utkarSato'STAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati yadA khalu pazcima bhAge'STAdazamuhUttoM divaso bhavati etatparyantaM yAvat padagrAhya bhavati, tadA khalu jambUdvIpe dvIpe 'dAhiNeNaM jAva rAI bhavai' dakSiNena-dakSiNasyAM dizi jaghanyA dvAdazamuhartA rAtri bhAti yadA khalu dakSiNasyAM dvAdazamuhUrta pramANA rAtri bhavati tadA meroruttarabhAge dvAdazamuhartapramANA rAtri bhavati maNDala meM sUrya hotA hai taba sabase kama divasa 12 muhUrta kA hotA hai phira dvitIya maNDala se lekara hara eka maMDala meM eka maharta ke 61 bhAgoM meM se 2-2 bhAga pramANa vRddhi hote hote 183 veM maNDala para 6 cha muhUrta baDha jAte haiM / isa prakAra aThAraha muhUrta kA divasa utkRSTa rUpa se hotA hai aura rAtri taba 12 muhUta kI hotI hai| isa taraha ahorAta ke 30 muhUrta ho jAte haiM kyoMki 1 ahorAta 30 muharta kA hotA hai| jaba 18 muhUrta kA divasa hotA hai-taba 12 muharta kI rAtri hotI hai aura jaba 18 muhUrta kI rAtri hotI hai-taba 12 muhUrta kA dina hotA hai gati kriyA kare che tyAre divasa 18 muhUrtane thAya che ane jyAre sarvabAhyamaMDaLamAM sUrya hoya che tyAre sauthI kama samayane divasa 12 muhUrtane hoya che. pachI dvitIyamaMDaLathI mAMDIne dareka maMDaLamAM eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2-2 bhAgapramANu vRddhi thatAM 183 mA maMDaLa upara 6 muhUrta vadhI jAya che. A pramANe 18 muhurtano divasa utkRSTa rUpathI hoya che ane rAtri tyAre 12 muhUrta jeTalI hoya che. A pramANe aherAtanA 30 muhurtI thAya chekemake 1 ahorAta 30 muhUrtanuM thAya che. jyAre 18 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam tadA meroH pUrvapazcima bhAge'STAdazamuhUrtapramAgako divaso bhavatIti, evaM prakAreNa kSetraparAvRtyA divasarAtripramANaviSaye praznottaravAkyasya samanvayaM kRtvA sarva samyag jJAtavyam iti sAmAnyato divasarAtrivibhAga iti / atra khalu sUryasya caturazItyadhikaM maNDalazataM bhavati, tatra kila jambUdvIpamadhye paJcaSaSTimaNDalAni bhavanti ekonaviMzatyadhikaM ca zataM maNDalAnAM lavaNasamudra padhye bhavati, tatra yadA sUryaH sarvAbhyantaramaNDale tadA'STAdazamuhUrta. pramANako divaso bhavati, yadA tu sarvabAhya maNDale tadA'STAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati, tatazca dvitIyamaNDalAdArabhya pratimaNDalaM dvAbhyAM muhakapaSTibhAgAbhyAM divasasya vRddhau yazItyadhikazatatamamaNDale SaD muhUrtA baddhante ityevaM prakAreNASTAdazamuhUrta pramAko divasa utkarSato bhavati ata eva tadA dvAdazamuhUrtA rAtri bhavati triMzanmuhUrttamAtrapramANakatvAdevAhorAtrasya eSu yadA aSTAdazamuhUttoM divasa stadA dvAdazamuhUrtA rAtri yaMdAtu dvAdazamuhUttoM divasa stadA'STadazahUrtA rAtri bhavatIti / samprati-divasarAtryorvRddhihAsaviSaye praznayanAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dove' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe-sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'dAhiNaddhe aTThArasa muhuttANaMtare divase bhavai' 6kSiNAH-meroH dakSiNabhAge aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati, yadA khalu sarvAbhyantara maNDalAnantare maNDale sUrye bhavati tadA muhUrtakaSaSTi bhAgadvayahIno'STAdazamuhattoM divase bhavati sa cASTAdazamuhadinantaroaSTAdazamuhAnantara iti kathyate iti / 'tayANaM uttaraddhe vi aTThArasamuhuttANaMtare divase bhavai' tadA khalu mandaraparvatasyottarArddha-uttarabhAge'pi aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati 'jayANaM utta_ 'jayANaM mate ! jaMbuddIve dIve' he bhadanta ! jaba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 'dAhiNaddhe aTThArasa muhuttA NaM divase bhava' meru ke dakSiNa bhAga meM aThAraha muhartAnantara 18 muhUrta se kuchakama pramANa kA divasa hotA hai arthAt yahAM jaba sarvAbhyantara maMDala se anantara maNDala meM sUrya hotA hai jAtA hai taba eka muhUrta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga hIna aThAraha muhUrta kA dina hotA hai so vahI dIna aSTAdaza muhUrta se anantara hone ke kAraNa aSTAdaza muhUrta se kuchakama pramANa vAlA hone ke kAraNa aSTAdaza muhUrtAnantara kahA gayA hai 'tayANaM uttaraddhe vi aTThArasamuhuttANatare divase bhavaI' taba mandara parvata ke uttara digbhAga meM bhI 18 muhUrtane divasa thAya che. tyAre 12 muhUrtanI rAtri thAya che. ane jyAre 18 mahatvanI rAtri thAya che tyAre 12 muDUta nAhisa thAya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIbe' mata! nyAre 4 bI5 nAma dIpamA 'dAhiNaddhe aTThArasa muhuttANaMtare divase bhavaI' bhenA dakSiNa bhAgamAM 18 muhUrtAnantara 18 muhUrta karatAM kaMIka kama pramANane divasa thAya che. eTale ke ahIM jyAre sarvAtyaMtaramaMDaLathI anaMtaramaMDaLamAM sUrya gati kare che tyAre eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAgahIna 18 muhUrtane divasa hoya che. te teja Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jambUdvIpaprazatisUtre raddhe advArasamuttANaMtare divase bhavai' yadA khala uttarArddha-mandaradigbhAge aSTAdazamuhUrttAnantaraH- aSTAdazamuhUrtAt cino divaso bhavati, 'tayANaM jaMbuddIvedIve maMdarassa pavtrayassa purasthi deNaM sAiregA dusattA rAI bhAi' tadA khalu mandarasya dakSiNe uttare yadA'STAdazamuhUrttAvantarI divaso bhavati tasmin kAbhre khalu jambUdvIpe dvIpe mandAsya parvatasya pUrveNa pUrva vibhAge sAtirekA-kiJcidadhikA dvAdazamuhUrtAdvAdazahUrtapramANA rAtra va kimiti kAkvA praznaH, bhagavAnAha - 'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama ! 'jayANaM jaMbuddIve dIve jAva rAI bhAI' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe yAvat mandarasya parvatasya dakSiNe bhAge uttare bhAge cASTAdazadhuhUrttAnantaro divaso bhavati tadA jambUdvIpe mandaraparvatasya pUrvasyAM dizi sAtirekA dvAdazamuhUrtapramANA zani bhavatIti / muhUrtAnantara divasa hotA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki sarvAbhyantara maMDala se anantara maMDala meM jaba sUrya pahuMcatA hai taba vahAM pUre 18 muhUrta kA divasa nahIM hotA haiM kintu 61 bhAgoM me se 2 bhAga kama 18 mahUrta kA divasa honA prArambha hojAtA hai isa taraha jaba dakSiNa digbhoga meM aisA hotA hai taba uttara digbhAga me bhI aisA hI divasa hotA hai aisA divasa hI aSTAdaza muhUrtAnantara divasa kahA gayA hai / 'jayANaM uttaraddhe aTThArasamuhastANaMtare divase bhava3' he bhadanta ! jaba uttara digbhAga meM - mandara parvata kI unnara dizA meM kuchakama 18 muhUrtta kA divasa hotA hai 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimeNaM sAiregA dubAlasamuhuttA rAI bhavada' taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM 61 bhAgoM meM se 2 bhAga adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai kyA ? isake uttara meM prabhune kahA hai- 'haMtA, goyamA ! javANaM jaMbuddIve dIve jAva divasa aSTAdaza muhUta' pachI hovA badala aSTAdaza muhUta karatAM kaIka alpapramANavALA hovA mahasa gaSTAdRza muhUrtAnantara hevAmAM Ave che. 'tayANaM uttara vi aTThArasa muhuttANaMtare divase bhavai' tyArai bhandaraparvatamA uttara ligamA 18 muhUrtAnaMntara divasa hoya che. tApa kahevAnuM A pramANe che ke sarvAbhya tarama`DaLathI ana taramaDaLamAM jyAre sUrya pahAMcI jAya che tyAre tyAM pUrA 18 muhUrtanA divA hotA nathI paraMtu 61 bhAgAmAMthI 2 bhAga kama 18 cuhUtanA divasanA prAraMbha thAya che. A pramANe jyAre dakSiNadibhAgamAM A pramANe thAya che tyAre uttaradimAgamAM paNa evA ja divasa thAya che. sevA dvivasane aSTAdaza muhUrtAnantara hivasa havAmAM Ave che. 'jayANaM uttaraddhe aTThArasa muhuttANaMtare divase bhavai' he mahaMta ! kyAre uttarahimAgamA bhandaraparvatanI uttarahiMzAmA 18 muhUrtana divasa thAya che. ' tayArNa jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavai' tyAre 4 abhyUdvIpa nAbhA dvIpabhAM bhN42patanI pUrvAdizAmA 61 bhAgeAmAMthI zu 2 bhAga adhika 12 muhUrtanI rAtri hoya che ? senAbhavAbhAM prabhu De che - 'haMtA, goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dIve jAva rAI bhavaI' hAM, Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam samprati kSetrapazavRtyA divasarAtryo vibhAgaM nyUnAdhikabhAvaM ca jJAtuM praznayannAha'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarasta pavyayAsa purathimeNaM' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya bheruparvatasya pUrveNa pUrvasmin divibhAge' aTThArasamuhuttANaMbare divase bhavai' aSTAdaza muhUrtAnantaro divaso bhavati 'tayANaM paJcasthimeNa vi' tadA khalu mandarastha parvatasya pazcimena-pazcimadigvibhAge'pi aSTAda muhUrtAnantaro divaso bhavati 'jayANaM paccatthimeNaM' yadA khalu jambUdvIpe andarasya parvatasya pazciSAyAM dizi aSTA dazamuhUrttAnantaro divaso bhavati 'tayANa jaMbuddIve dIve gadarassa pAyasa' sadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya-meroH parvatasya 'uttaradAhijeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' uttaradakSiNeza uttarasyAM dakSiNasyAM ca dizi sAtirekA dvAdazamuhUrta mANA rAtri bhavati tadA dvAbhyAM muhUrtakaSaSTibhAgAbhyAmadhikA dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavati yAvatA yAvatA bhAgena rAI bhavaha' hAM, gautama ! aisA hI hotA hai jaba jaMbuddhIpa nAmake isa dvIpa me mandara parvatake dakSiNa bhAga meM aura uttara digbhAga me kuchakama 18 muhUrta kA divasa hotA hai-taba jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM kucha adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai| "jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavyassa purathimeNaM aTThArasa muhatA. NaMtare divase bhavaI' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM mandara parvatakI pUrva dizA meM kucha kama 18 muhUrta kA divasa hotA hai 'tANa paccasthimeNavi' taba mandara parvata kI pazcima dizA meM bhI kucha kama 18 muharta kA divasa hotA hai aura jaba mandara parvata kI pazcima dizAmeM kucha kama 18 muhUrta kA divasa hotA hai 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdrasta pacayas / uttaradAhiNeNaM sAiregA duSAla samuhattA rAI bhavaI' taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI uttara dizA meM aura dakSiNa dizA meM kucha adhika 12 muharta kI rAtri hotI hai kyoM ki jitane 2 bhAga se hIna divasa hone lagatA hai utane utane bhAga gautama ! A pramANe ja thAya che. jyAre jambudvIpa nAmaka A dvIpamAM maMDharaparvatanA dakSiNa bhAgamAM ane uttaradibhAgamAM kaMIka kama 18 muhUrtane divasa thAya che tyAre jaMbudvipa nAmaka A dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM kaMika adhika 12 muhUnI rAtri hoya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthimeNa advArasa rahuzANaMtare divase bhavai' 3 Asa ! nyAre pUdI5 nAmaAn Elvi 425 56 mA 444 18 bhutAnA sa thAya cha 'tayANaM paccatthimeNaM vi' tyAre bha25 tanI pazcimazAmA 5 44 4 18 bhutanA hisAya cha. 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttara dAhiNeNaM sAiregA duvAlasa muhuntA rAI bhavaI' sAre mAmUdI nAma dvIpamAM maMdara parvatanI uttaradizAmAM ane dakSiNa dizAmAM kaMIka adhika 12 muhUrta jeTalI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .26 jambUdvIpaprAptisUtra divaso hIyate tAvatA tAvatA bhAgena rAtri varddhate triMzanmuhUrttavAdevAhorAtrasyeti / 'evaM eeNaM kameNaM U sAreyavaM' evamityupasaMhAre etenAnantaroktena krameNa upAyena 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNArddha-dakSiNabhAge sAtirekA dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavatIti krameNa 'U sAreyavvaM dinamAnaM hasvIkAryam-dinamAne alpatA kartavyA, rAtrimAne vRddhizca kartavyeti / tAmeva dinamAnasya hUsvatAM darzayitu mAha-'sattarasa' ityAdi, 'sattarasamuhutte divase terasamuhuttA rAI' saptadazamuhUrto divasa strayodazamuhUrtI rAtriH yadA khalu sarvAbhyantaramaNDalAntaramaNDalAdArabhyaikatriMzattamamaNDalAddha sUryoM bhavati tadA saptadazamuhUttoM divaso bhavati pUrvoktaprakAreNa trayodazamuhUrtapramANA rAtri. rbhavati zinmuhUrttamAtrapramANatvAdevAhorAtrasyeti / 'sattarasamuhUttANaMtare divase sAtiregaterasamuhuttA rAI' yadA khalu jambUdvIpe meroH dakSiNottaradigvibhAge saptadazamuharttAnantaro divaso adhika rAtri hotI jAtI hai| kyoMki ahorAta kA pramANa to 30 muhUrta kA hI hai| 'evaM eeNaM kameNaM U sAreyavvaM' isa prakAra ke krama se 'jayANaM bhaMte ! jaMbuhIve dIve dAhiNadve' jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI dakSiNa dizA meM kucha adhika 12 muhUrta kI rAtri hone lagatI hai-taba dinamAna meM hasvatA Ane lagatI hai aura rAtrimAna meM vRddhi hone lagajAtI hai ise isa prakAra se sajhanA cAhiye-'sattarasamuhutte divase terasamuhuttA rAI' jaba 17 muhUrta kA dina hotA hai taba 13 muhUrta kI rAta hotI hai jaba sarvAbhyantara maNDala se anantara maMDala ko lekara 31 veM maMDalArddha meM sUrya hotA hai, usa samaya 17 muhUrta kA divasa hotA hai aura 13 muhUrta kI rAtri hotI hai isa taraha hone se dina rAta kA pramANa 30 muhUrta kA sadha jAtA hai| 'sattarasamuhuttANatare divase sAti rega terasamuhattA rAI' aura jaba isa jambUdvIpa meM mandara parvata kI pUrva pazcima rAtri hoya che kemake jeTalA jeTalA bhAgathI hIna divasa thavA mAMDe che teTalA-teTalA bhAgathI adhika rAtri thatI jAya che. kemake ahorAtanuM pramANa te 30 muhUrta jeTaluM ja che. 'evaM eeNaM kameNaM u sAreyavvaM' ! prAnA HthI 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe jyAre jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI dakSiNa dizAmAM kaMika adhika 12 muhUrta jeTalI rAtrI thavA lAge che tyAre dimAnamAM hasvatA AvavA mAMDe che. ane rAtri mAnamAM vRddhi thA bhAu cha. ma pAtane mevI zate samaya me. 'sattarasamahutte divase terasa muhuttA rAI' yAre 17 bhuTTata nAhisa hoya che tyAre 13 muhUtanI rAta soya che. nyAre sabhyataramaMDaLathI anaMtaramaMDaLane laIne 31 mA maMDalAddhamAM sUrya hoya che te samaye 17 muhUrtano divasa hoya che. 13 mahinAnI rAtri hoya che. A pramANe divasa-rAtanuM pramANa 30 bhuta athita 35 saya 5 cha. 'sattarasa muhuttANaMtare divase sAtirega terasamuhuttA tA ane jyAre A jaMbudvIpamAM maMdara parvatanI pUrva-pazcima dizAmAM kaMIka adhika 13 muhUrta Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 257 bhavati tadA jambUdvIpe mandaraparvatasya pUrvapazcimadigbhAge sAtirekA trayodazamuhUrttapramANA rAtri rbhavatIti / tatra muhUrtekaSaSTibhAgadvayahIna saptadazamuhUrtapramANo divaso'yaM ca dvitIyAdArabhya dvAtriMzattamamaNDalArdai bhavati evameva prakAreNAnantaratvamanyatrApi jJAtavyamiti / rAtrezca muharteka paSTibhAgadvayena hInatvAt sAtirekatvaM tena sAtirekastrayodaza muhartA rAtri bhavatIti / 'solasamuhutte divase' ssoddshmuhuutto divaso bhavati, 'codda samuhuttA rAI' caturdazamuhUrtA rAtri bhavatIti / 'solasamuhatAnaMtare divase sAiregA cauddasamuhuttA rAI' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNe uttare ca bhAge SoDazamuhUrttAnantaro divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcime ca bhAge sAtirekA caturdazamuhUrttapramANA rAtri bhavati / 'paNNarasamuhutte divase paNNarasamuhuttA rAI' yadA khalu dvinavatitamamaNDalArdai sUryoM bhavati tadA mandarasya dakSiNe uttare ca paJcadaza. dizA meM kucha adhika 13 muhUrta kI rAtri hotI hai-taba divasa kucha kama 17 muhUrta kA hotA hai yaha dvitIya maMDala se lekara 32 veM maNDalArddha meM hotA hai| isI prakAra se anantaratA anyatra bhI jAna lenI cAhiye rAtri pramANa meM muhUrtekaSaSThibhAga dvaya kI vRddhi hone se sAtirekatA hai aura divasa pramANa meM muhUtaikaSaSThi bhAgadvaya kI hInatA hai isaliye kucha kama 17 muhUrta pramANatA hai 'solasamuhutte divase coddasamuhattA rAI' dvitIya maMDala se lekara 61 veM maMDalArdha meM 16 muhUrta kA dina hotA hai aura 14 muharta kI rAtri hotI 'sola. samuhuttANatare divase sAiregA ca uddasamuhuttA rAI' jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI dakSiNa dizA meM aura uttara dizA meM kucha kama 16 muharta kA divasa hotA hai taba mandara parvata kI pUrva pazcima dizA meM kucha adhika 14 muhUrta kI rAtri hotI hai 'paNNarasamuhutte divase paNNarasamuhuttA rAI' jaba 92 veM maNDalAdha meM sUrya hotA hai, usa samaya mandara parvata kI dakSiNa dizA me aura uttara jeTalI rAtri hoya che tyAre divasa kaMika kama 17 muhurta jeTale thAya che. A dvitIyamaMDaLathI mAMDIne 32 mA maMDalAddhamAM thAya che. A prama Ne anaMtaratA anyatra paNa jANavI joIe. rAtri pramANamAM muhUrtaka SaSThibhAga drayanI vRddhi havA badala sAtirekatA che ane divasa pramANamAM muhUrteka SaSThi bhAga kayanI hInatA che ethI kaMika kama 17 bhuta prabhAta cha. 'solasamuhutte divase codasamuhuttA rAI' dvitIyamamAthI bhAMDana 61 mA maMDalAddhamAM 16 muhUrtane divasa hoya che ane 14 muhUrta jeTalI rAtri hoya cha. 'solasamuhuttANatare divase sAiregA cauddasamuhuttA rAI' nyAre bhUdIpa nAma dIpamA maMdara parvatanI dakSiNadizAmAM ane uttaradizAmAM kaMIka kama 16 muhUrtane divasa thAya che tyAre maMdira parvatanI pUrva-pazcima dizAmAM kaMIka adhika 14 muhUrta jeTalI rAtri hoya che. 'paNNarasamuhutte divase paNNarasamuhuttA rAI' nyAre 82 mA mAddhamA sUrya DAya che, te samaye maMdara parvatanI dakSiNadizAmAM ane uttaradizAmAM 15 muhUrtane divasa hoya che Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptistra muhUrtapramANo divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcime ca paJcadazahUrtapramANA rAtri bhavati / 'paNNarasamuhuttANaMtare divase sAirega paNNarasamuhuttA rAI' yadA khalu paJcadazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA sA tirekapaJcadazamuhartapramANA rAtri bhavati iti / 'coisamuhutte divase' yadA khalu caturdazamahUrtapramANo divaso bhavati dvAviMzatyuttarazatatamamaNDale sUrye, tadA 'solasa muhuttArAI' SoDazamuhUrtapramANA rAtrirbhavati yadA khalu madarasya parvatasya dakSiNe cottare ca vibhAge caturdazamuhUrtapramANako divaso bhavati tadA mandarasya parvatasya pUrve: pazcimeca digbhAge poDazamuhUrttapramANA rAtrirbhavatItyarthaH 'codasamuhuttANaMtaredivase bhavai sAirega solasamuhattA rAI bhavaI' yadA khalu caturdazamuhAnantaro divaso bhavati tadA sAtirekaSoDaza muhUrtA rAtrirbhavati yadA khalu mandarasya dakSiNe uttare ca bhAge caturdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcimeca bhAge sAtireka SoDazamuhUttaprapANapatI raatrirbhvtiityrthH| dizAmeM 15 muhUrta kA dina hotA hai aura mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizAmeM 15 muhUrta kI rAtri hoto hai 'paNNarasahuttANaMtare divase sAirega paNNarasamuhattA rAI' aura jaba 15 muhUrta se kucha kama dina hotA hai ta 15 muhUrta se adhika rAtri hotI hai| 'coddasamuhutte divase' jaba 122 veM maMDala meM sUrya hotA hai taSa 14 muhUrta kA divasa hotA hai aura 'solasamuhattA rAI' solaha muharsa kI rAtri hotI hai. tAtpara yaha hai ki jaba mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM 14 muharta kA dina hotA hai taba mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM 16 naM ko rAtri honI hai 'coddarAmuhuttANatare divase bhavai sAirega solasa muhattA rAI bhavara' tathA jaba kucha kama solaha muharta kA dina hotA hai taba kucha adhika solaha muhUrta kI rAtri hotI hai arthAt mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM jaba kucha kama 14 muharta kA divasa hotA hai taba mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM kucha adhika solaha muharta kI bhane ma425 tanI pUrva bhane pazcimahizAmA 15 mutatI viDoya che. 'paNNarasa mahattANatare divase sAirega paNNarasamuhutA rAI' bhane pAre 15 mur3ata 42ta 44 4ma hivasAya cha tyAre 15 muDUta 42: madhi4 viDAya che. 'codasa muhutte divase' nyAre 121 mA bha'bhaH sUrya udaya che tyAre 14 muhUtanA hasarAya cha bhane 'solasa mahattA rAI, so bhuitanI gana DAya che. ta5 mA pramANe cha hai nyAre 25 tanI dakSiNa ane uttaradizAmAM 14 muhUrtane divasa hoya che tyAre maMdira parvatanI pUrva ane pazcimAzAmA 16 bhuDUtanI tri hoya che. 'codasamuhuttANaMtare divase bhavai sAirega solasamuhuttA rAI bhavai' tathA nyAre 46 4bha sopa mutanA hi hoya che tyAre kaMIka vadhAre sALa muhurtanI rAtri hoya che. arthAt mandara parvatanI dakSiNa ane uttaradizAmAM jyAre kaMIka kama 14 muhUrtane divasa hoya che, tyAre aMdara parvatanI pUrva ane Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 249 'terasamuhutte divase sattarasamuhuttA rAI' yadA khalu sArddhadvipazcAzaduttarazatatame maNDale sUryo vidyamAno bhavati evaM yadA mandarasya dakSiNe uttare ca bhAge trayodazamuhUttoM divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcime ca bhAge saptadazamuhUrtapramANA rAtrirbhavatIti / 'terasamuhuttANaMtare divase sAtiregaterasamuhuttA rAI' yadA khalu trayodazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tadA khalu tadaparabhAge sAtireka trayodazamuhUrtapramANA rAtri bhaktIti / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavaI' mandarasya parvatasya dakSiNArddha-dakSiNabhAge jaghanyo dvAdazamuhUrtapramANo divaso bhAti 'tayANaM uttaraddhe vi' tadA tasmin kAle mandarasya parvasya uttarArddha-uttaradigabhAge'pi jaghanyo dvAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati 'jayANaM uttaraddhe0' yadA khala bhadanta ! mandarasya parvatasyottarabhAge jaghanyo dvAdazamuhUrtapramANa ko divaso bhavati 'tayANaM jaMbuddIve rAtri hotI hai 'terasamuhatte divase sattarasamuhuttA rAI' jaba terahamuhUrta kA divasa hotA hai arthAt sUrya java 152 // ve maMDala para vidyamAna hotA hai, taba mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM 13 muhUrta kA divasa hotA hai-taba mandara parvata ke pUrva aura pazcima bhAga meM 17 muhUrta kI rAtri hotI / 'terasamuhuttA. NaMtare divase sAirega terasamuhUttA rAI jaba kucha kama 13 muhUrta kA divasa hotA hai taba dUsare bhAga meM kucha adhika terahamuhUrta kI rAtri hotI hai| ___'jayANaM bhaMte ! jabuhove dIve dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhatte divase bhavaI tayANaM uttare vi' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa me dakSiNArddha meM jaghanya 12 muhUrta kA divapta hotA hai usa samaya uttara dizA meM bhI jaghanya 12 muharta kA divasa hotA hai ? ___'jayANaM uttaraddhe' he bhadanta ! jaba mandara parvata ke uttara bhAga meM jaghanya 12 muhUrta kA divasa hotA hai-'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa paJcayassa purasthima pazcima dizAmA us maNi muhUtanI viDoya che. 'terasamuhatte divase sattara samuhuttA rAI' nyAre 13 mutanA 61 hoya che aTale sUrya nyAre 152 // mA maMDaLa upa2 vidyamAna hoya che tyAre maMdira parvatanI dakSiNa ane uttaradizAmAM 13 muhatane divasa hoya che tyAre maMdira parvatanA pUrva ane pazcima bhAgamAM 17 muhartanI rAtri kIya che. 'terasa muhuttANatare divase sAirega terasamuhuttA rAI' nyAre 444 4 13 muha ne divasa hoya che tyAre bIjA bhAgamAM kaMIka adhika 13 muhUrtanI rAtri hoya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbudda ve dIve dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavai, tayANaM rUttare vira he bharaMta ! jyAre jaMbudvapa nAmaka dvIpamAM dakSiNAddhamAM ja ghanya 12 muhane divasa hoya che, te samaye uttaradizAmAM paNa jaghanya 12 muhUrtano divasa hoya che. 'jayANaM uttaraddhe0' 3 mata ! yA maha25 tanA uttarAma dhanya 12 mur3atAhi hoya che. 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasna purathimapaccasthimeNaM ukko. ja0 32 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpa prajJaptisUtre dIve maMdarassa pabvayaspa' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya meroH parvatasya 'purathimapaccatthimeNaM ukkosiyA ahArasamuhuttA rAI bhavai' pUrvapazcimena pUrvasyAM dizi pazcimAyAM ca dizi utkarSataH kimaSTAdazahUrta pramANA rAtri bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha-'haMtA goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama ! 'evaM ceva ucAreyavyaM jAva rAI bhavai' evamevoccArayitavyaM yAvadrAtri bhavati, aba yAvatpadena saMpUrNamapi praznavAkyaM saMgRdya te / 'jayA NaM bho ! jaMbuddIve dIve maMdApurasthimega' radA khalu bhadana ! jambUdvIpe dvIpe mandaraparvatasya pUrvasyAM dizi jaghanyena dvAdazamuhUrto divaso bhavati 'tayANaM paJcatthimeNa vi' tadA khalu mandarasya parvatasya pazcimadivi mAge'pi jaghanona dvAdazamuhUrtapramANo divaso bhavati, 'jagANaM paccazmeiNa vi' yadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasya pazcidigbhAge AdazamuhUrta pramANo divaso bhavati 'tayA NaM jaMbuddIve dIve madarasta pamayassa uttara dAhiNeNa ukko. paccasthimegaM ukkosiyA aTThArasamuhattA rAI bhavaI' taya kyA jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM utkRSTa aThAraha muharta kI rAtri hotI hai isake uttara meM prabhu kahate haiM-haMtA goyamA ! evaM ceSa uccAreyavvaM jAva rAI bhavaI' hAM gautama ! aisA hI hotA hai arthAt jaba maMdra parvata ke uttara bhAgame jaghanya 12 muharta kA divasa hotA hai taba jambuddhIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM utkRSTa 18 muharta kI rAtri hotI hai| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIce dIve maMdarapurathimeNa' he bhadanta ! jaba isa jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM jaghanya 12 muharna kA dina hotA hai 'tayANa paccasthimeNaM vi' taba mandara parvata kI pazcima dizA meM bhI jaghanya 12 muhUrta kA dina hotA hai. 'jayANaM paccatthimeNa vi' jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata ke pazcima digbhAga meM 12 muhUrta kA dina hotA hai 'tayANaM javuddIve. dIve maMdarassa pavvayasta uttaradAhiNeNaM ukkosiyA aTThArasamuhuttA rAI bhai siyA aTThArasamuDuttA rAI bhavaI' tyAre zu drI5 nama4 dI5mA bha425tanI pUrva bhane pazcimAhizAmA 478 12 muDUtanI rAtri Doya cha ? zAsabhA prabhu 43 cha-'haMtA goyamA ! evaM ceva uccAre yavvaM jAva rAI bhavai' i, gautama ! sAma / thAya che theTa hai jyAre maMdara parvatanA uttarabhAgamAM jaghanya 12 muhUrtano divasa hoya che tyAre jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva ane pazcimadizAmAM utkRSTa 18 muhanI rAtri hoya cha. 'jayaNaM bhaMte ! jaMbudIve dIve maMdarapura thimeNaM' hu mahata ! nyAre mA dIpa nAma dvA5mA ma 25 tanI pUrva vanya 12 muhUtanA hisAya che. 'tayANaM pacca tthimegaM bi' tyAre bha425 tinI pazcimamA 55 43nya 12 bhuGkata na sa hoya che. 'jayANaM paccatyimegaM vi' pAre pUdI5 nAma dIpabhoM ma425 tn| pazcima mA 12 mutanA divasa. hoya che. 'tayANaM jaMbuddIve dIbe maMdarassa pavvayassa uttara Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNama 251 : siyA advArasamu huttA rAI bhavai' tadA-tasmin kAle jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya uttara dakSiNena uttarasyA dakSiNasyAM ca dizi utkarSato'STArazamuhUrtapramANA rAtri bhavati kimiti praznaH, bhaganAha-'haMtA 'gAyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanna gautama ! 'jAva rAI bhavaI' yAvadrAvi bhavati, atra yAvatpadena saMpUrNavaH yasya saGgrahaH--yadA khalu jambUdvIpe mandarasya pUrvasyAM dizi jaghanyena dvAdazapnuhUttoM divaso bhavati yadA khalu mandarasya pazcimasyAmapi jaghanyena dvAdazAhatapramANo divaso bhavati, yadA khalu pazcimAyAmapi dvAdazamuhUrtapramANo divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasyottarabhAge dakSiNabhAge cotkarSato'STA. dazamuhUrtapramAgA rAtri bhavatIti / samprati-kAlAdhikArAdidamAha-'japANaM bhaMte ! 'jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe' yadA khalu bhada. nta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNArddha-dakSiNabhAge 'vAsANaM paDhame samae paDivajai' varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate-tatra varSANAM caturmAsa pramANavarSAkAlasya saMbandhI prathama:AdhaH samayaH- kSaNaH pratipadyate-saMsadyate bhavati, 'tayANaM uttara vi vAsANaM paDhame samae paDitaba kyA isa jambUdvIpa meM mandara parvata ko uttara aura dakSiNa dizA meM utkRSTha aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama svAmI se kahate haiM-haMtA goyamA ! jAva rAI bhavaha' hAM gautama aisA hI hotA hai-arthAt jaba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM jaghanya se 12 muhUrta kA divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI 12 muhUrta kA dina hotA hai taba jaMbUdIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI uttara aura dakSiNa dizA meM utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai _ 'jayANa bhaMte ! jaMbuddove dIve dAhiNaddhe he bhadanta ! jaba jambudvIpa nAmake dvIpa me mandara parvata kI dakSiNadizA meM 'vAsANaM paDhame samae paDivajjai' caturmAsa pramANa varSAkAla saMmbandhI pratha-Adya-samaya kSaNa dakSiNa bhAga meM lagatA hai, 'tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhame samae paDivajjai' taba mandara parvata ke uttara dAhiNeNaM ukkosiyA aTThArasamuhuttA rAI bhavaI' tyAre zumA dIpabhA bha25 tanI uttara ane dakSiNadizAmAM utkRSTa 18 muhUrtanI rAtri hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIna 4 cha 'haMtA, goyamA ! jAva rAI bhavaI' i, gautama ! 2Ama . thAya cha eTale ke jyAre A jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM jadhanyathI 12 muhUrtane divasa hoya che. te vakhate jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI uttara ane dakSiNadizAmAM 18 muhUrtanI rAtri hoya che. __'jayANa bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaDhe' 3 Mra ! nyAre yUdrI5 nAma dIpamA ma425 tanI kSaY 6zamA 'vAsANaM paDhame samae paDivajjaI' yaturmAsa pramANa form sadhI praya-- mAdha-samaya-A kSayamAsamA khANe . 'tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhame Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jambUdvIpaprazasistre vajjaI' yadA dakSiNabhAge varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate-bhavati tadA khalu mandaraparvatasyottarabhAge'pi varSANAM caturmAsapramANavarSAkAlasya sambandhI prathama:-AdhaH samayaH kSaNaH pratipadyatebhavati, 'jANaM uttaraddhe bAsA paDhabhe samae paDijAi' yA khalu uttara bhAge varSAkAlasya saMbandhI prathamaH samayo bhavati tayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa pAyasa purathimapaJca tthimeNaM' tadA-tasmin kAle yasmin kAle mandarasya parvatasya dakSiNe bhAge uttarabhAge ca varSAkAlastha prathamaH samayo bhavati, tadA-tasmin kAle jambUdvIpe dvope mandaraparvatasya pUrvapazcimena-pUrvasyAM pazcimAyAM ca dizi 'aNaMtarapurekkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjaI anantarapuraskRte samaye varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tatra anantaro vyavadhAnarahitaH saca dakSiNAvarSA prathamatApekSayA sacAtIto'pi syAdata Aha-puraskRtaH purovartI bhaviSyan ityartha iti praznaH, bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'jayANaM jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe bhAga meM bhI caturmAsa pramANa varSAkAla kA prathama kSaNa Adya samaya lagatA hai ? 'jayANaM uttaraddhe vAsANaM paDhame samae paDivajjaI' java uttarArddha meM-uttara bhAga meM varSAkAla sambandhI prathama samaya hotA haiM 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapacchatthimeNaM' taba usakAla meM jaba ki mandara parvata ke uttara bhAga meM aura dakSiNabhAgameM prathama samaya hotA hai jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandaraparvata kI pUrva aura pazcima dizA meM 'aNaMtarapurekkhaDa samayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjaI' anantarapuraskRta samaya meM varSA kAla sambandhI prathama samaya hotA hai ? vyavadhAna rahita samaya kA nAma anantara samaya hai aura puraskRta samaya kA nAma-avyavahita Age ke samaya kA nAma-puraskRta samaya hai dakSiNArdha varSA kI prathamatA kI apekSA se samaya ko avyavahita kahA gayA hai isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA!' hAM gautama! aisA hI hotA hai arthAt 'jayANaM jaMbusamae paDivajjai' tyAre mahatana hatta2 ma 15 yaturmAsa pramANa varSAnI prathama kSa-mAdha samaya sANe che. 'jayANaM uttaraddhe yAsANaM paDhame samae paDivajjai' nyAre uttarAbhAM-uttarabhAgabhAM-varSA samadhI prathama samaya Doya che. 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavayassa purathimapaccatthimeNaM' zare te mA 2 samaye ma25 tanA uttrbhAgamAM ane dakSiNa bhAgamAM prathama samaya hoya che. tyAre jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM maMdira patanI pUrva bhane pazcimAzAmA 'aNaMtara purekkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjaI' anaMtara puraskRta samayamAM varSAkALa saMbaMdhI prathama samaya hoya che ? vyavadhAna rahita samayanuM nAma anaMtara samaye che ane puraskRta samayanuM nAma avyavahita, AgaLanA samayanuM nAma puraskRta samaya che. dakSiNA varSonI prathamatAnI apekSAe samayane saya1khita 4DevAbhAM mAvata cha ? senA vAmamA prabhu 4 che-'haMtA, goyamA !' i, gautama ! mAma / thAya che. meTale hai 'jayANaM jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM paDhame samae Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam vAsANaM paDhame samae paDikajAi taheva jAva paDijAi' dA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya dakSiNAI-dakSiNamAge varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate-bhavati tathaiva yAvat pratipadyate yadA uttaramAge varSANAM prathamaH samayo bhavati tadA khalu mandarasya pUrvasyA pazcimAyA manantarapuraskRtasamaye varSANAM prathamaH sAgo bhavatIti / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdaramsa pavyayamsa purathimeNa' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUraNa pUrvasyAM dizi 'vAsANaM paDhame samae paDinajai' varSANAM sambandhI prathama AdyaH samayaH pratipadyate bhAti 'tayANaM paJcatyimeNavi vAsANaM paDhame sAe paDivajaha' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pazcime'pi varSAyAH prathamaH samayaH pratipadyate bhavati, 'jayANaM paJcasthimeNaM vAsANa paDhame samae' yadA khalu pazcimena pazcimabhAge varvANAM prathamaH samayo bhavati, 'tayANaM jAva maMsa pavvayassa uttaradAhiNe aNaMtarapacchAka DasamayaMsi vAsA paDhame samae paDivaNNe hIve dIce dAhiNadve vAlANaM paDhane sabae paDibajjai, taheva jAva paDivajjai' jaba jaMyuddhIpa nAmake dvIpa meM mandaraparvata ke dakSiNa bhAga meM varSA kAlakA prathama samaya hotA hai taba uttara bhAga me bhI, varSA kAlakA prathama bhAga hotA hai aura jaba uttara bhAga meM varSA kAlakA prathama samaya hotA hai taba mandara parvatakI pUrva aura pazcimadizA meM anantara puraskRta samaya meM avyavahita rUpa se Age Ane vAle bhaviSyatkAlameM varSAkAlakA prathama samaya hotA hai 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthimeNaM' he bhadanta ! jaba jambUdIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM 'vAsANaM paDhameM samae paDibajja varSAkAlakA prathama samaya hotA hai 'tayANaM paccasthimeNa vi vAsANaM paDhame samae paDivajjai' taba jambU. dvIpa nAmake dIpameM mandara parvata kI pazcima dizAme bhI varSA kAlakA prathamasamaya hotA hai 'jayANaM pacatthimeNaM vAsANaM par3hame samae' aura jaba pazcimadizA meM varSA kAlakA prathama samaya hotA hai 'tayANaM jAva maMdarassa pabbayassa uttara paDivajjai, taheva jAva paDivajjai' pAre yUnI5 nAma dIpamA, ma25tanA kssibhAgamAM varSAkALane prathama samaya hoya che tyAre uttarabhAgamAM paNa varSAkALane prathama bhAga hoya che ane jyAre uttarabhAgamAM varSAkALane prathama samaya hoya che tyAre maMdaraparvatanI pUrva ane pazcimadizAmAM anaMtara puraskRta samayamAM avyavahita rUpathI AgaLa bhaavnaa2| bhaviSyamA pani prayabha samaya hAya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayassa purasthimeNaM' mata ! yAre dI5 nAma dIpamA bha25 tanI 5 dizAmA 'vAsANaM paDhame samaye paDibajjai' varSAcana prayabha samaya hAya che. 'tayANaM paccatthimeNa vi vAsANaM paDhame samara paDivAi' tyAdvIpa nAma dvIpamA bha125 tanA pazcimahizAmA 55 varSAne prathama samaya hAya che. 'jayANaM paccadhimegaM vAsANaM paDhameM samae' ana yAre pazcimaHii lama prathama samaya DAya che 'tayANaM jAva maMdarassa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jimbUdvIpaprazasisUtra bhavai' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyottaradakSiNena uttarasyAM dakSiNasyAM ca dizi anantarapazcAtkRtasamaye pUrvAparavidezvarSAprathamasamayApekSayA yo'nantaraH pazcAtkRtaH atIta: samayaH tatra dakSiNottarayorvakAla prathamasamayo bhavatIti, prathamaH samayaH pratipano bhAtIti praznaH, bhagavAnAha-haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA hanta gautama! he gautama ! yatakhapA kathitaM tat tadeva, tadevadarzayati-'jayANaM bho ! jaMbuddIve dIve maMdarassa purathireNaM evaM ceva savvaM uccAreyavvaM jAra paDivaNNe bhavai' tadA khlu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa evameva sarvamuccArayitavyam, yAvatpratipanno bhavati aba Avatpadena prazne yat kathitaM tatsarvameva atrottarapakSe'pi vaktavyameva, pratipannasyaivottarapakSatayA tIrthakareNa svIkRtatvAt iti / 'evaM jahA samaraNaM abhilAyo bhaNio vAsANaM' evaM yathA yena pUrvaprakAreNa samayena saha varSAgAmabhilApo bhaNita:-kathitaH 'tahA AvaliyAe vi bhANiyo' tathA-tenaiva prakAreNa dAhiNeNaM atarapacchAkaDasamayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivaNNe bhavai' taba yAvat mandara parvata kI uttara dakSiNa dizA meM anantara pazcAtkRta samaya meM avyavahita rUpa se vyatIta hue samaya me-varSA kAlakA prathama samaya hotA hai ? yahAM jo samaya meM pazcAtkRtatA kahI gaI hai vaha pUrvApara videha kSetra ke varSA kAla ke samaya kI apekSA se kahI gaI hai arthAt atIta samaya kA nAma hI pazcAtkRta samaya hai vahAM mandara parvata ke dakSiNa aura uttara meM varSA kAla kA prathama samaya hotA hai kyA? aisA prazna hai isake uttara meM prabhu kahate haiM 'hatA, goyamAhAM gautama ! aisA hI hotA hai-arthAt-'jayANaM bhaMte ! he gautama ! jaisA tumane he bhadanta AdirUpa se prazna kiyA hai vaisAhI vaha saba vahAM para hotA hai aisA hI isa sambandha meM tumhAre prazna kA uttara hai| 'evaM jahA samaeNa abhilAyo bhaNio vAsANaM' jisa prakAra samaya ke sAtha yaha varSA kAla kA abhilApa kahA gayA haiM 'tahA AvaliyAe vi bhANiyavyo' pavyayassa uttaradAhiNeNaM agaMtarapacchAkaDapsanayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivaNNe bhavaI tyAre yAvat maMdara parvatanI uttara-dakSidizAmAM anaMtara pazcAtakRta samayamAM avyavahita upathI vyatIta thayelA samayamAM-varSAkALane prathama samaya hoya che ? ahIM je samayamAM pazcAt kRta pada kahevAmAM Avela che te pUrvApara videhakSetranA varSAkALanA samayanI apekSAe kahevAmAM Avela che eTale ke atIta samayanuM nAma ja pazcAtakRta samaya che. tyAM maMdara parvatanA dakSiNa ane uttaramAM varSAkALane zuM prathama samaya hoya che ? A praznanA rani prabhu 43 che. 'haMtA, goyamA !' 2mAma thAya che. bheTale, 'jayANaM bhaMte ! gautama! je pramANe tame "he bhata " vagere rUpamAM prazna karyo che, te pramANe ja tyAM hoya che. Ama ja A saMbaMdhamAM tamArA praznano javAba che. evaM jahA samaraNa abhilAo bhaNio vAsANaM' 2 pramANe samayanI sA2 mA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamabakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam AvalikayAspi abhilApo bhaNitavyaH sa cAbhilApa evam 'jANaM bhaMte ! jaMbuddI ve dIve dAhiNaddhe vAsANaM padamA AvaliyA paDivajjai tayANaM uttarade vi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivAi, jayANaM uttaraddhe vAsANAM paDhamA AvaliyA paDivajji tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa pu. tthimapaccarithameNaM atara purekkhaDa samasivAsA paDhamA avaliyA paDivajjai jayANaM jaMbuddI ne dI ve maMdarassa pavtrayassa purathima paccasthimeNaM anaMtara purekkhaDasamayaM se vAsANaM par3hamA AvaliyA paDivajjai ? haMtA goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbuddI dIve dAhiNaddhe vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjaH tadeva jAva parivajjara, jANaM bhaMte! jaMbuddIve dIne maMdarassa pavtrayasta puratthi peNaM vAsANaM paDhamA Ava liyA paDivajaha jayANaM paccatyimeNaM paDhamA AvaliyA paDivajjai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvarUpa uttaradAhiNegaM agaMtarapacchAkaDasamayaMsi vAsAnaM padamA AvaliyA paDivaNNA bhavai rhatA goyamA !" 255 usI prakAra se AvalikA ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye jo isa prakAra se kahA jAyagA 'jayaHNaM bhaMte! jaMbuddIce dIve dAhiNadve vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjaha, tayANaM uttaradve vi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, 'jayANaM uttaradve vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarasta pacayassa purasthimavaccasthimegaM agaMtarapurakkhaDa samayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA parivajjai jayANaM jaMbudIve dIve maMdarassa pavvayassa purathima paccasthimeNaM anaMtara pure kkhaDamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai ? hatA, goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNadve vAsAnaM paDhamA AvaliyA parivajjai taheva jAya paDivajjai, jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa patrayassa puratthameNaM vAsANaM paDhamA avaliyA paDijjai jayANaM paccatthimeNaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayassa uttara dAhiNeNaM varSANano abhidAya vAmAM Ave che. 'tahA AvaliyAe vi bhANiyantro' te prabhAva ja AvalikAnI sAthe paNa abhilapa kahI leve joie je A pramANe kahevAmAM Avela che. 'jayANaM bhaMte! jaMbuddIce dIve dAhiNadve vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai tayANaM uttaraddhe vivAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, jayANaM uttaraddhe vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa paJcarasa puratthimapaccatthimeNaM anaMtarapurakkhaDe samayaM si vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, jagANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathima paccatthimegaM agaMtara purekkhaDasamayaM se vAsaNaM paDhamA AvaliyA paDivajjai ? haMtA, goyamA ! jayANaM bhaMte! jaMbuddIce dIve dAhiNadve vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai taheva jAva paDivajjai, jayANaM bhaMte! jaMbuddIve doghe maMdarassa pavvayassa puratthimeNaM vAsaNaM paDhamA AvaliyA pavana, jayANaM paccatthimeNaM paDhamA avaliyA paDitrajJjai, tayANaM jaMbuddIve dIve maM rassa 4 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jambUdvIpaprajJaptisUtre (yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dakSiNA varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate tadA khalu uttarAddhe'pi varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate, yadA khalu uttarArdai varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandaHsma evaMTasya pUrvapazcimena antaH puraskRtasamaye varSANAM prathamA AlikA pratipadyate tadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasya pUrvapazcimenAnandarapuraskRtasamaye varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate, hanta, gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe 2 dakSiNAddhe varSANAM prathamA AvalikA pratipadyane tathaiva yAvat pratipadyate yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa varSANAM prathamA Ava. likA pratipadyate tadA khalu jambUdvIpe pe mandarasya parvatasyottaradakSiNena anantarapazcAt kRtasamaye varSANAM prathamA AvalikA pratipannA bhavati hanta gautama ! iti cchAyA / . vyAkhyA-svayamUhanIyA, evaM sarvatrApi AlApakaprakAra: svayamUhanIyaH, vistarabhayAt na punarlikhyate iti / .. evam 'ANApANUNa vi' AnataprANatenApi varSANAmabhilApo bhaNitavyaH yodeNa vi' stokenApi 'laveNa vi' lavenApi 'mAseNa vi' mAsenApi 'uUeNa vi' RtunApi 'eesi samvesi jahA samayassa abhilAvo tahA bhANiyayo' eteSAmAnaprANAdInAM sarveSAM tathAtenaiva rUpeNAbhilApo bhaNitavyo yathA-yena prakAreNa samayasyAbhilApo bhaNitastathaiva, aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivaNNA bhavai, hatA goyamA ! isa sUtrakI vyAkhyA sarala aura spaSTa hai ataH svayaMhI yaha samajha meM AsaktI hai jisa taraha kA yaha AlApa-prakAra AvalikA ke sAtha kahA gayA hai "evaM ANApANUNa vi, laveNa vi, mAseNaM pi u UeNa vi' isI taraha kA AlApa prakAra varSAkAlakA AnaprANa ke sAtha, lava ke sAtha, mAsa ke sAtha aura Rtu ke sAtha bhI kahalenA cAhIye yahI bAta 'eesi savvesiM jahA samayassa abhilAvo tahA ANiyabo' isa sUtra dvArA kahI gaI hai samaya ke sAtha jaisA pahile abhilApa kahA jAcukA hai vaisA hI abhilApa ina sabake sAtha kahalenA cahiye isa abhilApa kA prakAra AvalikA ke sAtha Upara meM likhAhI jA cukA hai| pavvayassa uttaradAhiNeNaM aNatarapacchAkaDasamayasi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivaNNA bhavai haMtA goyamA !' mA sUnI vyAcyA s2|| mane spaSTIte samaya tavI che. methI svymeva A samajavAmAM AvI jAya tema che. A pramANe A AlApa prakAra AvalikAnI sAthe vAmAM mAvA che. 'evaM ANApANUNa vi, laveNa vi, mAseNa vi uUraNa vi' mA tne| ja AlApa pakAra varSAkALanA AnaprANunI sAthe, lavanI sAthe mAsanI sAthe ane tratunI sAthai 555 4DI naye. 20 pAta eesiM savvesiM jahA samayassa abhilAvA tahA bhANiyavvo' 2 // sUra 43 vAmamAvata che. sabhayanI sAthe pramANe paDasA mAtA kahevAmAM Ave che, te ja abhilAya A badhAnI sAthe paNa kahI levuM joIe, A , Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 - prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam ___ AlApaprakArastu sarvatra pUrvavadeva svayamUhanIyo vistarabhayAna likhyate / varSAkAle samayAdInAM pratipatti pradarya zItakAlAdau samayAdInAM pratipati darzayitumAha-'jayANaM bhaMte !" ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dove hemaMtANaM paDhame samae paDivajjai' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe hemantAnAM zIta kAlikacaturmAsAnAm prathamaH samaya:-kSaNaH pratipadyate-bhavati 'jaheva vAsANaM abhilAvo taheva hemaMtANa vi gimhANa vi bhANiyavyoM' yayaiva varSANAmabhilApo bhaNitaH tathaiva hemantAnAmapi grISmANAmapi bhaNitapaH, kiyatparyantaM pUrvavadeva abhilApo vaktavya statrAha-'jAva uttare vi' yAvaduttare'pi uttarabhAgaparyantaM sarva vaktavyamiti 'evaM ee tiNNi vi' evame te trayo'pi varSA hemantagrISmakAlA api vaktavyAH 'eesi tIsaM AlAvagA bhANiyavA' eteSAM trayANAmapi varSAdi grISmAntakAlAnAM triMzadAvistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiM! isa taraha varSA kAla meM samayAdikoMkI pratipatti ko prakaTa kara ke aba sUtrakAra zItakAla Adi meM samayAdikoMkI pratipatti ko prakaTa karate haiM-isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve hemaMtANaM paDhame samae paDijjaha' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM zIta kAla ke cAra mAhinoM kA prathama samaya hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM, 'jaheva vAsANa abhilAvo taheva hemaMtANa vi gimhANa vi bhANiyabyo' he gautama ! jaisA varSA kAla ke cAra mAsoM ke sambandha meM abhilApa kahA gayA hai usI taraha se hemanta ke cAra mAsoM ke sambandha meM evaM grISmakAla ke cAra mAsoM ke sambandha meM bhI abhilApa pUrva kI taraha kahalenA cAhiye aura inake sambandha ke ye abhilApa 'jAva uttare vi' yAvat uttara bhAgataka kahanA cAhiye 'evaM ee tiNi vi' isa taraha ye tIna bhI-varSA hemanta aura grISmakAla bhI kahanA cAhiye aura 'eesiM tIsaM AlApagA bhaanniyamilApane prakAra AvalikAnI sAthe pahelAM lakhavAmAM Avela che. vistArabhayathI ame ahIM lakhatA nathI. A pramANe varSAkALamAM samayAdikenI pratipattine prakaTa karIne have sUtrakAra zItakALa vageremAM samayAdikanI pratipattine prakaTa kare che. AmAM gautamasvAmIe prabhune sevI zate prazna ya hai-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve hemaMtANaM paDhame samae paDi. vajjaI' 3 sahata !dI5 nAma dvIpamA zItana yA2 bhAsAnA zu. prathama samaya DAya cha ? men| ma prabhu 4 cha-'jaheva vAsANaM abhilAvo taheva hemaMtANa vi gimhANa vi bhANiyavvo' gautama !re prabhArI varSAnA yAra mAsAnA samayamA amilApa kahevAmAM Avela che temaja hemaMtanA cAra mAsanA saMbaMdhamAM grISmakALanA cAra mAsanA saMbaMdhamAM paNa abhizApa pUrvanI jemaja kahI levuM joIe ane emanAthI sama meM abhisApa 'jAva uttare vi' yAvat uttaramA sudhA DA na. 'evaM paNa tafor fa' A pramANe e traNe paNa varSa, hemaMta ane grISyakALa paNa kahI levA ja033 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamyUddhIpapracaptisUtre lApakA bhaNitavyAH samayAvalikA AnataprANatastokalayamuhUrtAhorAtrapakSamAsaRtubhirdazabhimelayitvA triMzadAlApakA bhavanti AlApaprakAraH svymevohniiyH| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhame ayaNe pa'Darajjai' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe prAmamAghamayanaM dakSiNAyanam , zrAvaNAditvAtsaMvatsarasya pratipadyate-bhavati 'jahANaM samaeNaM abhilAvo taheva zrayaNeNA vi bhANiyadhvo jAva aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi paDhame ayaNe paDivaNe bhavaI' yathA-yena prakAreNa samayena saha abhilApo darzita stathaiva-tenaiva prakAreNAyanenApi abhichApo bhaNitavyaH, kiyatparyantaM samayavat abhila:po vaktavya satrAha-'jAva' ityAdi, yAvat anantarapazcAtkRtasamaye prathamamayanam-dakSiNAyanaM pratipannaM bhavatIti / 'jahA ayaNeNaM abhilAvo tahA saMkcchareNa vi bhANiyayo' yathA-yena prakAreNAyanena abhilApo bhaNita stathA tena prakAreNa saMvatsareNa dvAdazamAsAtmakena kAlalakSaNenApi bhaNitavyo vaktavyaH / 'juraNavi' bvA' inake tIsa AlApaka bhI kahanA cAhiye samaya AvalikA Ana prANa stoka lava muhUta ahorAtra pakSa mAsa, aura Rtuye daza milAkara tIsa AlA. paka hote haiN| AlAra prakAra apane Apa banAlenA cAhiye / 'jayANaM bhaMte ! jaMbu hIve dIve dAhiNaddhe paDhame ayaNe paDivajjaI' he bhadanta ! jaba jambUhIpa nAmake isa dvIpa me dakSiNa digbhAga me prathama ayana-dakSiNAyana hotA hai 'jahANaM samaeNaM abhilAyo taheba ayaNegA vi mAgiyavyo jAba agaMtara pacchAkaDasamayaMsi paDhame ayaNe paDivaNNe bhavaI' to jaisA samaya ke sAtha abhilApa dikhAyA gayA hai usI prakAra se ayana ke sAtha bhI abhilApa yAvat anantara kRta pazcAt samaya me prathama ayana hai yahAM taka kA saba kathana kahalenA cAhiye isake uttara rUpameM he gautama! 'jahA ayaNeNaM abhilAvo tahA saMbacchareNa vi bhANiyaze' jisa prakAra ayana ke sAtha abhilApa samaya ke abhilApa ke anusAra kahane ke liye name. sana 'eesiM tIsaM AlAvagA bhANiyavvA' amanatrIsa saataa| para hI me. samaya, sA4i , mAna-pAya, stats, aq, bhuta maDArA 56, bhAsa bhane Rtu e dasene ekatra karIne trAsa AlApa thAya che. AlApanA prakAre pitAnI meLe ja manAvI . 'jayANaM bho ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhame ayaNe paDivajjai' bhadaMta! jayAre jaMbUDhIpa nAmaka A dvIpamAM, dakSiNadigyAgamAM prathama ayana-dakSiNAyana DAya cha -'jaha NaM samaraNaM abhilAvo taheva ayaNeNA vi bhANiyavo jAva aNaMtarapacchAkaDa sanayaMsi paDhame aAge paDivaNe bhavaI' to 2 pramANe samayakA sAthai mamian5 matAvAmA AvyuM che te pramANe ja ayananI sAthe paNa abhilApa yAvat anaMtarakRta pazcAta samayamAM prathama ayana hoya che. ahIM sudhInuM kathana kahI levuM joIe. tenA uttara rUpamAM che gautama ! 'jahA ayaNeNaM abhilAgo tahA saMpacchareNa vibhANiyavvo' 2 pramANe bhayananI sAthe amilApa samayanA abhilA5 mujaba kahevA mATe kahevAmAM Avela che, temaja saMvatsaranI Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam yugenApi tatra yugaM paJca saMvatsaramAnam tenApi samAmilApo vaktavyaH, atra yugena sahAtidezakaraNAt yugasyApi dakSiNottarayoH pUrvasamaye pratipattiH prAgaparayostu tadanantare purovartini samaye pratipattiriti / 'vAsasaraNa vi' varSayatenApi abhilApo vaktavyaH 'vAsasA sseNa vi' varSasahasreNApi 'vAsasayasahasseNa vi' varSaza sahasreNApi lakSegApi 'puvvaMgeNa vi' pUrvAGgenApi tatra pUrvAGgam caturazIti varSalApramANam 'puvveNa vi' pUrveNApi tatra pUrva pUrvAGgameva caturazI tivarSalakSaNitam / evaM truTatAGgAdArabhya sAgaropamaparyantenApi sarvatrAlApako bhnnitvyH| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamA osappiNI paDivajjaI' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA mandarasya dakSiNabhAge prathamA utsarpiNI pratipadyate bhavati 'tayANaM uttaraddhe vi paDhamA osappiNI paDivajaI tadA khalu jambUdvIpe mandara parvatasyottarArdai uttarabhAge'pi prathamA kahA gayA hai usI prakAra se saMvatsara ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye 'jueNa vi' isI prakAra yuga ke sAtha bhI paMcasaMvatsarAtmaka kAla ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye yahAM yuga ke sAtha atideza ke kathana se dakSiNa aura uttara meM usa yuga kI bhI pUrva samaya me aura pUrva pazcima meM tadantara puro bartI samaya meM pratipatti hotI hai aisA samajhAyA gayA hai 'bAsaptaeNa vi' isI taraha se barSa zata ke sAtha bhI 'vAsasahasseNa vi, vAsasayasahasseNa vi pudhaGgaNa vi' varSa sahasra ke sAtha bhI lakSa varSa ke sAtha bhI, pUrvAhna ke sAtha bhI pUrvake sAtha bhI tathA truTitAGga se lekara sAgaropama kAla ke sAtha bhI AlApaka kahalenA cAhiye 84 lAkha pUrvAGga kA eka pUrvakAla hotA hai| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamA osappiNI paDivajjaI aba gautama svAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata ke dakSiNArdha meM prathama utsarpiNI hotI hai 'tayANaM uttaraddhe sAthai 5 mA 41 vA naye. 'jueNavi' mA prabhArI yusanI sAthai para patha saMvatsarAtmakakALanI sAthe paNa abhilApa kahI levuM joIe. ahIM yuganI sAthe atidezanA kathanathI dakSiNa ane uttaramAM te yuganI paNa pUrva samayamAM ane pUrva-pazcimamAM tadanaMtara purevatI samayamAM pratipatti thAya che, A pramANe samajAvavAmAM AvyuM che. 'vAsasaeNavi' mA prabhArI 2 varSa zatanI sAthe para 'vAsasahasseNavi, vAsasayasahasseNa vi puvvaMgeNa vi' 1 sahasatI sAthe 5 sapanA sAthe paNa, pUginI sAthe para, temaja truTitAMgathI mAMDIne sAgaropamakALanI sAthe paNa AlApaka kahI levuM joie. 84 sama pUrvAnA ra pUNa DAya che. 'jayANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamA osappiNI paDivajjai' huve gautamavAbhIme prabhune mevI rIte prazna yA le ke he bhata! jyAre jaMbudvipa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanA dakSiNAddhamAM prathama utsarpiNI DAya che 'tayANaM uttaraddhe vi paDhamA osappiNI paDivajjaI' tyAre 251tana uttarAbhA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jambUdvIpa utsarpiNI pratipadyate 'jayANaM uttaraddhe paDhamA tayANaM jaMbudove dIve maMdarassa pAyassa purasthimapaccatthimeNaM' yadA khalu mandarasyottarArddha uttaradigbhAge prathamA utsarpiNI pratipadyate bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvapazcimena pUrvasyAM pazcimAyAzca dizi avasarpiNI prathamA bhavati / 'natthi osappiNI Nevatthi ussappiNI' naivAsti avasarpiNI naivAsti utsarpiNI, kutaH avasarpiNI utsarpiNI ca kathaMna bhavata statrAha - ' avaTThieNaM' ityAdi, 'avadviNaM tattha kAle panna te samaNAuso' avasthitaH - sarvathA ekatvarUpaH kAlastatra prajJaptaH kathitaH he zramaNa ! he AyuSman iti prazna, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama ! 'taM ceva uccAreyavdhaM jAva samagAuso' tadeva sarva praznaprakaraNamuccAra yitavyam - baktavyam yAvat he zramaNa ! he AyuSman 'jahA osaviNIe AlAvagI bhaNio evaM ussappiNIe vi bhANiyavvo' yathA yena prakAreNa avasarpiNyA AlApako bhaNita evaM prakAreNa utsarpiNyA api AlApako bhaNitavyo vaktavya iti paJcamazatakaprathama dezakaprakaraNasyAtidezAdAgatasya vyAkhyAnaM samAptamiti // vi paDhamA osappiNI paDivajjaha' taba mandara parvata ke uttarArdha meM bhI prathama utsarpiNI hotI hai aura 'jayANaM uttaraddhe paDhamA tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimapaccatthimeNaM' he bhadanta ! jaba mandara parvata kI uttara dizA meM prathama utsarpiNI hotI hai taba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcimadizA me prathama avasarpiNI hotI hai ? isake uttara me prabhu kahate haiM - 'vatthi osapiNI vatthI ussapiNI' he gautama! jambUdvIpa ke mandara parvata kI pUrva dizA meM aura pazcima dizA meM na utsarpiNI hotI hai aura na avasarpiNI honI hai- kyoMki 'avaTThie NaM tattha kAle paNNatte' vahAM para kAla avasthita kahA gayA hai sarvadhA eka rUpa kahA gayA hai ityAdi rUpa se bhagavatisUtra ke paJcama zataka ke prathamoddezaka prakaraNa kA jo ki yahA~ atideza dvArA gRhIta kiyA gayA hai yaha vyAkhyAna samApta huA yaha saba pATha yahAM para "jahA paMcamasae paDhame uddese prathama utsarpiNI hoya che bhane 'jayANaM uttaraddhe paDhamA tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimapaccatthimeNaM' he mahAMta ! nyAre bhauMharaparyaMtanI uttaradvizAmAM prathama utsarpiNI hAya che tyAre ja budvIpa nAmaka dvIpamAM maDharaparyaMtanI pUrva ane pazcimadishaabhaaNshu prathama avasarpiNI hoya he ? senA vANamAM alu uDe che - 'Nevatthi osapiNI vatthI utsarpiNI' he gautama! yUdrIpanA bharaparvatanI pUrva hizAmAM ne pazcimahizAbhAM na utsarpiNI hoya he bhane na avasarpiNI hoya che. prema ' avaTThieNaM tattha kAle paNNatte' tyA aNa avasthita vAmAM Ave che. sarvathA 435 vA Ave cheityAdi rUpamAM bhagavati sUtranA pAMcamA zatakanA prathamaiddezaka prakaraNanuM ke je ahIM' atideza vaDe gRhIta karavAmAM Avela che. ahIM A vyAkhyAna samApta thayuM che. A sa Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-satamaREkAraH sU. 16 sUra tyo pyAstamananikaraNam ___ samprati-prastutAdhikAra pasaMharanAha-'iccesA' ityAdi, 'iccesA jaMbuddIva paNNattI sara paNNatto vastu samAsegaM samattA bhavai' ityeSA jambUdvIpaprajJaptiH sUryaprajJaptiH vastu samAsena samAptA bhavati-ityepA manantarapUrvasvarUpA jambUdvIpaprajJaptiH prathamadvIpasya yathAvasthita svarUpanirUpikA grantha paddhatirasmin upAne sUryaprajJaptiH sUryAdhikArapratibaddhA padapaddhatiH vastunAM maNDalasaMkhyAdInAM samAsaH sUryaprajJaptiH mahAzAstrApekSayA saMkSepaH tena samApta bhavatIti // samprati candravaktavyatA praznamAha-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve ityAdi, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' 'caMdimA udINapAINa muggaccha pAINadAhiNa mAgacchaMti' candramasau udIcanaprAcIna mudgatya-udIcInaprAcInadigbhAge IzAnakoNe ityarthaH udgatya-udayamAsAdya tadanantaraM prAcInadakSiNa pUrvadakSiNayoH koNe Agneya dizItyarthaH AgacchataH kim 'jahA sUravattavbayA jAva Nevathi uslappiNI avaDhiraNaM tatya kAle paNNatte" isa satra meM Agata yAvaspada se gRhIta huA use yahAM prakaTa kiyA gayA hai| utsarpiNI aura avasapiNI ke sambandha meM AlApaka svayaM udbhavita kara lenA cAhiye aba sUtrakAra prastuta adhikArakA upasaMhAra karate hue kahate haiM 'iccesA jaMbuddIvapaNNattI sUra paNNattovatthusamAseNa samattA bhavaI' isa taraha isa jambudvIpa prajJapti-prathama hopa ke yathAvasthita svarUpa kA nirUpaNa karane vAlI grantha paddhati meM kathita yaha sUrya prajJapti-sUryAdhikAra pratibaddha pada paddhati sUryaprajJapti mahAzAstra kI apekSA se sUrya ke vastusamAsa maMDala saMkhyA Adi ke saMkSepa kathana ko lekara samAptahui / aba candra ke sambandha meM sUtrakAra kathana karate haiM-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddove NaM te! dIve caMdimA udINa pAINa uggaccha pAINa dAhiNa mAgacchaMti' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM jo do candramA kahe gaye haiM ve IzAna koNa meM udita hokara bAda meM Agneya koNa meM Ate haiM 41s mI 'jahA paMcamasae paDhame udese jAva Nevasthi ussappiNI avaDhieNaM tattha kAle paNNatte' A sUtramAM AvelA yAvat padathI gRhIta thayela che. utsarpiNI ane avasarpiNInA saMbaMdhamAM AlApakanI uddabhAvanA yameva karavI joIe. have sUkAra prastuta adhikArano 52 42di 4 cha-'iccesA jaMbudIpaNatI sUrapaNNattI vatthu samAseNa samattA bhavaI' mA pramANe mApUdI5 prazati-prathama dInAM yathAsthita 2135nu ni35 karanArI granthapaddhatimAM kathita A sUrya prajJapti-sUdhikAra pratibaddha pada paddhati, sUrya prajJapti maha zAstranI apekSAe sUryanA vastu samA maMDaLa saMkhyA vagerenA saMkSipta kathanathI mAMDIne ahIM samApta thaI. have candranA saMbaMdhamAM sUtrakAra kathana kare cheAmAM gautamasvAmI prabhune mevI ne prazna cha-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve caMdimA udINa paINaugAcchAIga dAhiNa mAgacchaMti' mata ! dI5 nAma dvIpabhA 2 me yandramAyA kahevAmAM AvelA che, teo IzAna keNamAM udita thaIne te pachI zuM Ane kaNamAM Ave Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jambuddhIpaprAptisUtre jahA paMcama sayassa dasame udde se jAva abaeNaM tattha kAle pannate samaNAuso' yathA sUryavaktavyatA yathA paJcamazatasya dazame udezake yAvadAsthitaH khalu tatra kAlaH prajJaptaH he zramaNa ! he AyuSmAna !, yathA sUryavaktavyatA iti kayanena evamartho jJAtavyaH 'pAINadAhiNa puggaccha dAhiNapaDINamAgacchaMti' prAcIna dakSiNam-Agneya koNe udgatya-udayamAsAdya dakSiNa pratIcInam dakSiNapazcimayoH koNamAgacchAH kim 2, 'dAhiNapaDINa muggancha paDIgaudINa mAgacchaMti 3' dakSiNapratIcInamudgatya prativInodIcInamAgacchataH 3 kimbA-pratIcIno dIcIna mudgatya udIcIna prAcInamAgacchata iti candrodayaviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! pazcamazatasya dazame candranAmake uddezake yathAkathita stathaivAtrApi jJAtavyaH arthAtyat yathAtvayA candrodaya viSaye pRcchayate tat tathaiva-yitparyantaM dazamodezakaprakaraNamatrAnusadhAtavyaM tatrAda yAvadavasthitaH tatra khalu kAH prajJaptaH he zramaNa ! he AyuSman etatsarvamatraiva sUryaprastAva vistareNAsmAbhiH pratiyAditaM tata eva draSTavyam, iti / kyA ? 'jahA sUravattavvayA jahA paMcamasayasta dasame uddese jAba abaTieNaM tattha kAle paNNatte samaNAuso' isI prakAra sUryavaktavyatA kI taraha Agneya koNa meM udita hokara dakSiNa pazcima ke koNa meM Ate haiM kyA ? dakSiNa pazcima ke koNa meM udita hokara pazcima uttara ke koNa meM Ate haiM kyA ? aura pazcima uttara ke koNa meM udita hokara ve uttara aura pUrva ke koNa meM Ate haiM kyA? isake uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! bhagavatI sUtra ke pazcama zataka ke 10 veM uddezaka meM ki jisakA nAma candra uddezaka hai ina saba candra viSa yaka praznoM kA uttara diyA gayA hai so vaisA hI uttara yahAM para bhI jAnalenA cAhiye tAtparya yahI hai ki jisa prakAra se tumane ye prazna candra ke sambandha me kiye haiM so inakA uttara ina prazna kA vaisA hI svIkAra.karalenA hai| vaha saba prakaraNa yahAM "vahAM kAla avasthita hai" yahAM taka jaisA ki vaha abhI abhI sUrya prastAva cha ? 'jahA sUvittavvayA jahA paMcamasayassa dasame uddele jAva avaTThieNaM tattha kAle paNNatte samaNAuso' mA pramANe sUrya paratatAnI rema mAgneyamaield na zu dakSiNa-pazcimakeNamAM Ave che? dakSiNa-pazcimanAkeNamAM udita thaIne zuM pazcima-uttaranA kANumAM Ave che? ane pazcima uttaranA keNamAM udita thaIne zuM teo uttara temaja pUrvanA keNamAM Ave che? enA javAbamAM prabhu kahe che-he gautama ! bhagavatI sUtranA pAMcamA zatakanA 10 mA uddezakama-ke jenuM nAma candra uddezaka che emAM badhA candra viSayaka praznonA uttaro ApavAmAM AvelA che. te te pramANe ja ahIM paNa javAba samajI levA, joIe. tAtparya A pramANe che ke je pramANe tamee candraviSayaka A prazno karyA che te emanA javAbe paNa te pramANe ja svIkArI levA ja joIe. te prakaraNa atre tyAM kAlaavasthita che. ahIM sudhInuM kathana je pramANe hamaNA-hamaNuM ja sUryaprastAvamAM Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH s. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam samprati-prakaraNamupasaMharabAha-'iccesA' ityAdi, 'iccesA' ityeSA anantarapUrvakathita svarUpA 'jaMbuddIvapannattI' jambUdvIpaprajJaptiH prathamadvIpasya yathAvasthitasvarUpanirUpikA prakaraNapaddhatiH asmin upAGge kathitA, candraprajJaptiH candrAdhikArapratibaddhA padapaddhatiH vastu samAsena vastUnAM maNDalasaMkhyAdInAM samAsaH candraprajJati mahAzAstrApekSayA saMkSepaH tena samAptA bhavatIti // sU0 16 // eteSAM jyotiSkadevAnAM sUryacandra nakSatragrahatArArUpANI cAravizeSAt saMvatsaravizeSAH pravartante iti saMvatsara bhedaM praznayanAha-'ya iNaM bhaMte !' ityAdi, mUlam-kaNaMbhaMte ! saMvaccharA paNNattA ? goyamA paMca saMvaccharA paNNatA? taM jahA-NavakhattasaMvacchare jugasaMsacchare pamANasaMvacchare lakkhaNasaMvacchare saNiccharasaMvacchare / NakkhattasaMvacchareNaM bhaMte | kaivihe pannatte ! goyamA! duvAlasavihe pannatte taM jahA-sAvaNe bhadavae Asoe jAva AsADhe jaMvA vihapphaI mahaggahe duvAlase hiM saMbaccharehiM savvakttamaMDalaM samANei settaM NakkhattasaMvacchare jugasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannatte ? goyamA ! paMcavihe pannatte taM jahA-caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie cevetti / paDhamassa NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharassa kai pavvA pannattA ? goyamA! covIsaM pavvA pannattA, vitIyassa gaM bhaMte / vaMdasaMbaccharasma kai phavvA pannattA? goyamA! cauvIsaM pavvA pannattA, evaM pucchA, taIyassa, goyamA ! chaThavIsaM pavvA pannattA, cautthassa caMdasaMvaccharassa covIsaM pavvA, paMcamassa NaM ahi. vaddhiyassa chaThavIsaM pA pannattA, evAmeva saputvAvareNaM paMca saMvaccharie jue ege cauvvIse paThasae paNNatte se taM jugasaMbacchare / pamANasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannatte ? goyamA ! paMcavihe pannatte taM jahANakSate1 caMde2 uU 3 Aicce4 abhivaddhie5, se taM pamANasaMvacchare meM vistAra se prakaTa kara diyA gayA hai vaisA vaha saba isa umaGga meM kathita candra prajJapti ke candra maMDala saMkhyA Adi ke saMkSepa kathana se isa candra prajJapti ko samApta kiyA gayA hai // 0 16 / / savistRta prakaTa karavAmAM AveluM che tevuM ja badhuM A upAMgamAM kathita candraprajJaptinA candramaMDaLa saMkhyA vagerenA saMkSepa kathanathI-A candraprajJaptine ane samApta karavAmAM Avela che, sU0 16 , Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jambU iti / lakkhaNasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannate ? goyamA : paMcavihe pannatte taM jahA samayaM NakkhattA jogaM joyaMti samayaM ujupariNAmati / NaccuNhaNA isIo bahUdao hoi Nakkhatte // 1 // sasi samagapuNNamAsiM joeMti vismcaarinnvkhttaa| kaDuo bahUdaoya tamAhu saMvaccharaM caMdaM // 2 // visamaM pavAliNo pariNamaMti aNujUsu diti pupphplN| vAsaM na sammavAsai tamAhu saMvaccharaM kammaM // 3 // puDhavIdagANaM ca rasaM pupphaphalANaM ca dei Aico / appeNa vi vAseNaM sammaM nipphajjae sassaM // 1 // Aicca teyataviyA khaNalavadivasA ujUpariNamaMti / pUreiya NiNNappale tamAhu abhivaddhiyaM jANa // 5 // saNiccharasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannatte ? goyamA ! aTThAvi. saivihe pannatte taM jahA abhiI savaNe dhaNiTThA sayabhisayA doya hoti bhadavayA / revai astiNI bharaNI kattiyA taha rohiNI ceva // 1 // jAva uttarAo AsADhAo jaM vA saNicare mahaggahe tIsAe saMva. ccharehiM samANei, settaM samiccharasaMghacchare tti / sU0 17 // chAyA-kati khalu bhadanta ! saMvatsarAH prajJaptAH ? gautama ! paJca saMvatsarAH prajJaptAH, tadyathA-nakSatrasaMvatsaraH 1, yugapaMvatsaraH pramANasaMvatsaraH 3 lakSaNasaMvatsaraH 4, zanizcarasaMvatsaraH 5, nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! dvAdazavidhaH prajJaptaH tadyathA-zrAvaNo bhAdrapadaH azvino yAvadApADhaH yaMkA bRhaspati mahAgraho dvAdazabhiH saMvatsaraiH sarvanakSatramaNDalaM samAnayati so'yaM nakSatrasaMvatsaraH / yugasaMvatsaraH khalu bhadanta ! kati vidhaH prajJaptaH gautama! pazcavidhaH prajJaptaH tadyathA-candrazcandraH abhivaddhitaH candro 'bhivaddhitazcaiveti / prathamasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya katiparvANi prajJaptAni ? gautama ! caturviMzatiH pANi prajJaptAni; dvitIyasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya katiparvANi prajJaptAni ? gautama ! caturviMzatiH parvANi prajJaptAni, evaM pRcchA tRtIyasya, gautama ! SaDDU Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA kA-saptamavakSaskArada. 17 saMvatsara medAnarUpaNam 265 viMzatiH parvANi prajJaptAni, caturthasya candrasaMga sarasya caturvizatiH parvANi pazcamasya khallu abhivaditasya SaiviMzatiH parvANi ca prajJaptAni evameva sapUrvApareNa paJcasaMvatsare yuge ekasmin caturvizaM parvazataM prajJaptam, so'yaM yugsNvtsrH| pramANasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! paJcavidhaH prajJayaH, tadyathA-nakSatra-candraH-RturAdityo'bhivaddhitaH so'yaM pramANasaMvatsaraH / nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! paJcavidhaH prajJaptaH tadyathA samakaM nakSatrANi yogaM yuJjanti, samakam RtavaH pariNamanti / nAtyuSaNo nAti zIto bahUdako bhavati nakSatraH 1 / zazi samaka paurNamAsI yojayanti viSamacAri nakSatrANi / kaTuko bahUda kazca tamAhuH saMvatsaraM cAndram // 2 // viSame pravAlinaH pariNamanita anRtuSu dadatipuSpaphalam / varSa na samyagra varSati tamAhuH saMvatsare karma // 3 // pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca dadAtyAdityaH / alpenApi varSeNa samyag niSpadyate sasyam // 4 // Aditya tejastaptAH kSaNalava divasA RtavaH pariNamati / pUrayati ca nimnasthale tamAhurabhivaditaM jAnIhi // 5 // zanaizvarasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! aSTAviMzatividhaH prajJaptaH tadyathA __ abhijit zravaNaH dhaniSThA zatabhiSaka dve ca bhavato bhAdrapade / revatI azvinI bharaNIkRttikA tathA rohiNI caitra // 1 // yAvad uttA ASADhAH yaMhA zanaizcaro mahAgraha striMzatA saMvatsaraiH sarva nakSatramaNDalaM samAnayati so'yaM shnaishvrsNvtmrH||suu. 17 // ___TIkA-'kaiNaM bhaMte ! saMbaccharA pammattA' kati khalu bhadanta ! saMvatsarAH prajJaptA:___ aba sUtrakAra "jyotiSka devoM ke-sUrya candra nakSatra graha aura tArA ke bheda se pAMca prakAra ke jyotiSI devoM ke cAra :vizeSa-gati vizeSa se saMvatsara vizeSa hote haiM isa abhiprAya se saMvatsara ke bhedoM kA kathana karate haiM 'kaiNaM bhaMte ! saMvaccharA paNNattA' ityAdi TokArtha-isameM gautamasvAmI ne yahI bAta prabhu se pUcho hai 'kahaNaM bhaMte ! have sUtrakAra "tiSka dena-sUrya, candra, nakSatra, graha ane tArAonA bhedathI pAMca prakAranA tiSI denA cAra vizeSa-gati vizeSathI, saMvatsara vizeSa thAya che - me abhiprAyathA savatsaranA nahAnuna 4re che--'kaiNaM bhaMte ! saMvaccharA paNNattA' ityaadi| sAtha-sAmA gautamasthAnIya prabhuna ma pAta chI cha-'kahaNaM bhaMte ! saMvacchata ja. 34 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 gurusafiree kathitAH, he bhadanta ! saMvatsaro katiprakArako bhavatIti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama! 'paMca saMccharA padmattA' paJca saMvahArAH prajJaptAH - kathitAH paJcaprakArakAH saMvatsarA bhavantItyarthaH tameva paJca bhedaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'Navakhatta saMvaccha re' nakSatra saMvatsaraH 'jugasaMvaccha re' yugasaMvatsaraH ' pamANa saMvatsare: pramANa saMvatsaraH 'lakkhaNa saMvaccha re' lakSaNa saMvatsaraH 'saNicchara saMvaccha re' zanaizvarasaMvatsaraH tatra nakSatreSu bhavaH saMvatsaro nAkSatra saMvatsaraH arthAt candravAraM carana yAvatpramANakena kAlena abhijimnnakSatrAdArabhyottarASADhA nakSatraparyantaM gacchati pratpramANo mAso nAkSatramAsaH, athavA nakSatramaNDale parivartanatAniSpanna ityupacArAt mAso'pi nakSatram, saca dvAdazaguNo nakSatrasaMpatsaraH / tathA yugasaMvatsaraH paJcasaMvatsarAtmakaM yugaM tadekadezabhUto vakSyamANalakSaNaH candrAdiyugapUrakatvAd yugasaMvatsaraH tathA pramANa saMvatsaraH, tatra pramANaM parimANaM divasAdInAM tadupalakSito vakSyamANo nakSatra saMvatsarAdiH pramANasaMvatsaraH sa eva lakSaNAnAM vakSyamANa svarUpANAM pradhAnatayA lakSaNa saMvatsaraH / yAvatA kAlena zanaizvara ekaM nakSatra mathavA dvAdazApi rAzIn bhuGkte sa zanaizvarasaMvatsara iti // saMvatsarANAM nAmanirvacanaM kRtvA samprati saMvatsarANAM bhedAnAha - 'Nakkhatta saMvacchare bhaMte ! kaivihe patte' nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! kati vidhaH prajJapta, he bhadanta ! yo'yaM nakSatranAmakaH saMvatsaraH satividhaH katiprakAra kaH prajJaptaHkathita iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvAlasavihe paznatte' dvAdazavi dvAdazaprakArakaH prajJaptaH kathitaH, 'taM jahA ' tadyathA - 'sAvaNe bhaddavae Asoe saMvaccharA paNNattA' he bhadanta ! saMvatsara kitane prakAra ke kahe haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai- 'gomA ! paMtra saMccharA paNNattA' he gautama ! saMvatsara pAMca prakAra ke kahe haiM - taM jahA 'jaise- 'Nakkhatta saMvaccha re' eka nakSatra saMvatsara 'juga saMghacchare 'dUsarA yuga saMvatsara, 'pamANa saMvacchare' tIsarA pramANa saMvatsara 'lakkhaNasaM vacchare ' caturtha lakSaNasaMvatsara aura 'saNicchara saMvacchare' pAcarcA zanaizcara saMssara, 'kkhattarasaMvacchare NaM bhaMte! kaivihe pannatte' he bhadanta / inameM se nakSatra saMvatsara kitane prakAra kA hai ? 'goyamA ! NakkhattasaMvacchare duvAlasavihe paNNatte' uttara prabhu ne kahA hai- he gautama! nakSatrasaMvatsara 12 bAraha - prakAra kA hai nakSatroM paNNattA' he mahaMta ! saMvatsara phuTalA pra42nA che ? uttaramA prabhu che - 'goyamA ! paMcasaMtraccharA paNNattA' he gautama! saMvatsara yAMya prema 'NAkhatta saMvacchare' se nakSatra saMvatsara 'juga saMcchare' dvitIya yuga saMvatsara 'pamANa saMghacchare ' tRtIya pramANu saMvat52, 'lakkha gavacchare' anubha' sakSazu sa Mvatsara mane 'saNicchara saMvacchare' pathamaM zanaizcara saMvatsara 'NakkhattasaMvacchare NaM bhaMte! kaivihe pannatte' he lata ! Ama nakSatra sNvtsre| DeMTalA prabhAra! che ? 'goyamA ! NakkhattasaMvachare duvAlasavihe paNNatte' uttaramAM prabhue kahyuM che-he gautama ! nakSatra saMvatsaranA 12 prakAro che. nakSatramAM je savatsara prahAranA che. 'taM jahAM' Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsara nigama meM hone vAle saMvatsara kA nAma nAkSatra saMvatsara hai isakA tAtparya aisA hai-gati karatA huA candra jitane pramANa vAle samaya meM abhijit nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka jAtA hai utane pramANa vAle kAlakA nAma eka mAsa hai isIko nAkSatramAsa bhI kahA gayA hai athavA yaha nakSatramaMDala meM parivartanatA se niSpanna hotA hai isa kAraNa upacAra se mAsa ko bhI nakSatra mAsa kaha diyA jAtA hai, yaha mAsa jaba 12 se guNita honA hai taba yaha nakSatra saMvatsara hojAtA hai pAMca saMvatsaroM kA eka yuga hotA hai isa yugakA eka dezabhUta ki jisakA lakSaNa Age kahA jAnevAlA hai candrAdi yugakA pUraka hone se yugasaMva. tsara kahA gayA hai divasAdikoM ke parimANa se upalakSita jo vakSyamANa nakSatra saMvatsarAdi hai vahI pramANasaMvatsara hai yahI vakSyamANa svarUpa vAle lakSaNoM kI pradhAnatA se lakSaNa saMvatsara hotA hai| jitane samaya meM zanizcara eka nakSatra ko athavA 12 rAziyoM ko bhogatA hai vaha zanaizvara saMvatsara hai isa taraha se saMvatsaroM ke nAmoM kA nirvacana karake aba sUtrakAra inake prabhedoM kA varNana karate haiM isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'nakkhattasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! nakSatra saMvatsara kitane prakAra kA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! duvAlasavihe paNNatte' he gautama ! nakSatra saMvatsara 12 prakAra kA kahA gayA hai-'taM jahA' jo isa taraha se haiM-'sAvaNe, bhaddavae, Asoe, jAva che, tenuM nAma nakSatrasaMvatsara che. AnuM tAtparya A pramANe che-gati karate candra jeTalA pramANavALA samayamAM abhijita nakSatrathI mAMDIne utarASADhA nakSatra sudhI jAya che, teTalA pramANuvALA kALanuM nAma eka mAsa che. Ane ja nakSatra mAsa paNa kahevAmAM Ave che. athavA A nakSatramaMDaLamAM parivartanatApUrvaka nipanna hoya che ethI aupacArikatAnA kAraNe mAsane paNa nakSatra kahevAmAM Avela che. A mAsa pAre 12 vaDe guNita karavAmAM Ave che tyAre A nakSatra saMvatsAra thaI jAya che. pAMca savatsarene eka yuga thAya che. A yugano eka dezamUta ke jenuM lakSaNa AgaLa kahevAmAM Avaze candrAdiyugane pUraka hevAthI yuga saMvatsara kahevAmAM Avela che. divasAdikanA parimANathI, upalakSita je vaphTamANa nakSatra saMvatsarAdi che, te ja pramANu saMvatsara che. eja vAkyamANa svarUpavALA lakSaNonI pradhAnatAthI lakSaNa saMvatsara thAya che. jeTalA samayamAM zanizcara eka nakSatrane athavA 12 rAzione bhegave che, te zanaizcara saMvatsara che. A pramANe saMvatsaranA nAmenuM nirvacana karIne have sUrakAra emanA praNenuM varNana kare che. AmAM gautamasvaabhiiye prabhune mevI rIte prazna 4ya cha-'nakkhattasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' 3 mahata ! nakSatra saMvatsa2 mA 42nA cha 1 senA sabhI prabhu 43 cha- goyamA ! duvAlasabihe paNNatte' 3 gautama! nakSatra sarasa2 12 12nA 4AmA mA che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta jambUdvIpaprajJapti jAva AsADhe' zrAvaNa bhAdrapadaH Azvino yAvadApAThaH, atra yAvatpadena kArtikamArgazIrSa pauSa mAghaphAlguna caitra vaizAkhajyeSThamAsAnAM saMgraho bhavati, ayamarthaH atra khalu sakala nakSatrayogaparyAya: dvAdaza saMkhyayA guNito nakSatrasaMvatsaraH tataH zrAvaNAdi dvAdaza sakanakSatrayogaparyAyAH zravaNAdArabhya ASADhAntanAmAna: te'pi avayave samudAyopavArAt nakSatra saMvatsaraH tataH zrAvaNAdi dvAdazavidho nakSatra saMvatsara iti, evaM bhAdrapadAdArabhya zrAvaNAnto varSobhAdrapadavarSaH evamAzvinAdArabhya bhAdrapadAntaH kArttikAdArabhya AzvinAnta ityAdi, krameNa ASADhAnta varSo jJAtavyaH / athavA prakArAntareNa nakSatra saMvatsarasya nirvacanaM kartumAha - 'jaM vA' ityAdi, 'jaM vA bihapha mahaggahe' yadvA bRhaspati bRhaspati nAmako mahAgrahaH 'duvAlasehiM saMgaccharehiM' dvAdaAsADhe' zrAvaNa, bhAdrapada, Azvina, kArtika, mArgazIrSa, pauSa mAgha, phAlguna, caitra, vaizAkha, jyeSTha, aura ASADha sakala nakSatroM ke yoga kI paryAya ki jo 12 se guNita kI jAtI hai nakSatra saMvatsara kahI gaI hai zrAvaNAdi 12 nakSatroM kI yoga paryAyoM ke nAma zrAvaNa se lekara ASADha taka ke mahinoM ke nAmavAlI hai isaliye ve avayavoM meM samudAya ke upacAra se nakSatra saMvatsara isa nAma se kahA jAtA hai isa taraha nakSatrasaMvatsara zrAvaNAdi ke bheda se 12 prakAra kA kahA gayA hai bhAdrapada se lekara zrAvaNa taka ke mahinoM meM anta ko prApta huA varSa bhAdrapada varSa, Azvina se lekara bhAdrapada taka ke mahinoM meM anta ko prApta huA varSa Azvina varSa, kArtika se lekara Azvina taka ke mahinoM meM samApta huA varSa kArtika varSa ityAdi krama se ASADhAnta taka ke saba varSa jAnanA cAhiye athavA prakArAntara se nakSatra saMvatsara kA nirvacana karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'jaMvA biSpha6 mahaggaho duvAlalehiM saMccharehiM savvanakkhasamaMDalaM samANeha 'taM jahA' ?bhaDe 'sAvaNe, bhaddavara, Asoe, jaba AsADheM zrAvaNa, bhAdrayatra, azvina, artiSTha, bhArgazIrSa, pauSa, mAgha, zaguna, caitra, vaizANa, bhyeSDa bhane ASADha samsa nakSatrAnA yAganI paryAya ke je 12 sAthe guNita karavAmAM Avela che-tene nakSatra saMvatsara kahevAmAM Avela che. zrAvadi 12 nakSatranA rAga paryAyAnA nAmeA zrAvaNathI mAMDIne ASADha sudhInA mAseAnI nAmAvalI pramANe che. ethI avayavamAM samudAyanA upacArathI tene nakSatra savatsara A nAmathI kahevAmAM Avela che. A pramANe nakSatra sa vatsara zrAvaNAdinA bhedathI 12 prakAranA kahevAmAM Avela che. bhAdrapadathI mAMDIne zrAvaNa sudhInA masAmAM samApta thayela vabhAdrapada va tathA AzvinathI mAMDIne bhAdrapada sudhInA mAseAmAM samAsa thayela varSa Azvinava ane kAtika mahInAthI ArabhI azvina sudhInA mAsAnAM samAsa thayela varSa kArtika va vagere kramathI ASADhAnta sudhInA badhA varSe vize paNa jANavuM le'the. athavA prArAntarathI nakSatra sa Mvatsaranu nirvAcana haratAM sUtrahAra 4 che hai- 'jaMvA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 17 saMvatsarabheda nirUpaNam 269 zabhi: dvAdaza saMkhyAvizaSTaiH saMvatsaraiH vaH 'savvaNakkhattamaMDalaM samANe ' sarva nakSatramaNDalam abhijidAdyaSTAviMzati nakSatrANi samAnayati--parisamApati bRhaspatirmahAgrahaH, etAvAn kAlavizeSo dvAdavarSamANaH nakSatra vatsarapadena vivakSito bhavati, atha dvitIyaM saMvatsarasvarUpaM nirUpayituM praznayannAha 'jugasaMvaccha re' ityAdi, 'jugasaMcchare NaM bhaMte ! kai vihe pannatte' yugasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH- katiprakArakaH prajJaptaH - kathita iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihe pannate' paJcavidhaH - paJcaprakArakaH prajJaptaH kathitaH tameva paMcabhedaM darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie ceveti' candraH candro'bhivarddhitaH candro'bhivarddhita zreti, rAtra candre bhavAndraH yugasyAdau zrAvaNamAse kRSNapakSa pratipat tithita Arabhya yAvat paurNamAsIpari samAptiH tAvatkAlapramANo mAsa cAndramAsa: eka pUrNamAsI parAvarttaH cAndramAsa ityarthaH athavA candreNa niSpannatvAt gauNIvRttyA mAso'pi candra iti kathyate, saca candramaHso dvAdazaguNacandra saMvatsaraH candramAsa niSpannatvAt / evameva dvitIya se ttaM NakkhattasaMvaccha re' bRhaspati nAmakA mahAgraha 12 varSoM ke dvArA sarvanakSatra maMDala ko - abhijit Adi 28 nakSatroM ko pari samApta karadetA hai itanA dvAdaza varSa pramANa vAlA yaha kAla vizeSa nakSatra saMvatsarapada se vivakSita hotA hai 'jugasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! yugasaMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM - 'goyamA ! paMcavihe paNa te taM jahA - caMde caMde abhivaddhie, caMde abhibaddhieceva' candra meM hue ko cAndra kahA jAtA hai yuga kI Adi meM zrAvaNa mAsa meM kRSNapakSa kI pratipadAtithi se lekara paurNamAsI kI parisamApti taka cAndra mAsa hotA hai cAndramAsa pUre eka mAha kA hotA hai athavA candra dvArA niSpanna hone ke kAraNa gauNIvRtti ko lekara mAsa bhI candra kaha diyA jAtA hai yaha cAndra mAsa dvAdaza - 12 se farmer mahago duvAlasehiM saMvaccharehiM savvanavattamaMDala samANei settaM NakkhattasaMvacchare ' bRhaspati namaka mahAgraha 12 varSoM vaDe je sa nakSatramaMDaLate-abhijita vagere 28 nakSatrane parisamApta kare che. ATalA dvAdaza varSoM pramANavALA te kALa vizeSa nakSatra pada vaDe vitrakSita thayesa che. 'jugasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he lata ! yuga saMvatsara keTalA prakAranA kahevAmAM AvelA che ? e praznanA javAbamAM prabhu gautamasvAmIne kahe che'goymaa ! paMcavihe paNNatte - taM jahA caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie ceva' yandramAM thayesa te cAndra kahevAmAM Avela che. cuganA prAraMbhamAM zrAvaNa mAsamAM kRSNa pakSanI pratipadA tithithI mAMDIne pauma.sInI parasamApti sudhI cAndramAsa heAya che. cAndramAsa pUrA eka mAsanA hoya che. athavA candra vaDe niSpanna hAvA akala gauNIvRttine laine mAsa pazu candra kahevAmAM Avela che. A cAndramAsa 12 thI guNuta thaIne cAndramAsa vaDe Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 - ambUdvIpaprajJaptisUtre caturthazca candramAsaH candrasaMvatsarAtvapi jJAtavyA iti / tRtIyastu yugasaMvatsaraH abhivarddhita. nAmakaH mukhyatayA trayodazacandramAsa pramANaH saMvatsaro dvAdazacandramAsapramANaH saMvatsara upajAyate etAdRzaH saMvatsaraH kadA bhavatIti cedatrocyate atra khala yugaM candra candrAbhivarddhita candrAbhivarddhitalakSaNa paJcasaMvatsarAtmakaM sUryasaMvatsarApekSayA paribhAyamAnamanyU nAnatiriktAni paJcavarSANi bhavanti, sUryama sazca sArddhatriMzadahorAtrapramANaH candramaHsastu ekonatriMzadinAni dvAtriMzacca dvASaSTibhAgA divasasya, tato gaNitakrameNa sUryasaMvatsara sambandhi triMzanmAsa ti krame ekAndramAsaghako bhavati, saca cAndramAso yathA'dhiko bhavati tathApUrvAcAryaiH pradarzitaH, tathAhi 'caMdarasa jo viseso Aicassa ya vijjamAsastra | tIsa guNio saMaters hu ahimAsago eko' | candrasya yo vizeSa Adityasya ca bhavati mAsasya / trizatA guNitaH san bhavati hu adhimAsaka eka iticchAyA) guNita hotA huA candra mAsa seniSpanna hone ke kAraNa saMvatsara rUpa kahA gayA hai isI prakAra dvitIya aura tRtIya caturtha candra mAta bhI candra saMvatsara rUpa hote hai aisA jAnanA cAhiye parantu tRtIya yuga saMvatsara ki jisakA nAma abhivarddhita hai mukhyarUpa se, 13mAsoM kA hotA hai yaha abhihita nAmakA yuga saMvasara kaba hotA hai ? to isakA uttara aisA haiM ki candra saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivarddhita saMvatsara candra caturtha saMvatsara aura abhivarddhita saMvatsara isa prakAra saMvatsara rUpa jo yuga hai usa meM sUrya saMvatsara kI apekSA vicArita hone para na kamatI na baDhatI aise kevala pAMca hA varSa hote haiM sUryamAsa 30 // ahorAta kA hotA hai parantu jo candra mAsa hai vaha 29 dinakA tathA eka dina ke 62 bhAgoM me se 32 bhAga pramANa hotA hai gaNita krama ke anusAra sUrya saMvatsara sambandhI 30 mAsa jaba atikramita samApta ho jAte haiM taba eka candra mAsa adhika hojAtA niSpanna hAvA badala sattara rUpa kahevAmAM Avela che. A pramANe dvitIya ane tRtIya caturtha candramAsa paNa candra saMvatsara rUpa hAya che, A pramANe jANI levu joie paraMtu tRtIya yuga saMvatsara ke jenu nAma abhivata che, mukhya rUpa thI 13 cAndramAsenA thAya che. A abhivRddhita nAqhaka yuga saMvatsara kayAre hAya che? te Ane javAma A pramANe che ke candra saMvatsara dvitIya candra savasara abhivRti sAMvatsara candra caturthAM savatsara ane abhivRti savatsara A rIte pAMca savatsara rUpa > yuga che temAM sU saMvatsaranI apekSAe vica.ra karavAmAM Ave tyAra bAda echA pazu nahiM ane vadhAre paNa nahi Ama phkta pAMca ja varSoM dAya che. sUrya mAsa 30nA aheArAtanA hAya che, paraMtu je cAMdramAsa che te 29 divasanA temaja eka divasanA 62 bhAgomAMthI 32 bhAga Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam asyarthastu-candrasya-candramAsasya yA bhavati vizleSaH, iha vizleSe kRte sati yAvadavaziSyate tadapi upacArAd vizleSaH kathyate, saca vizleSaH triMzatA-triMzatsaMkhyayA guNitaH san eko'dhimAso bhavatIti vijJeyam / tatra sUryamAsaparimANAt sArddhatriMzadahorAtralakSaNAt candramAsa parimANamekonaviMzadivasAH dvAtriMzacca paSTibhAgA divasasya, ityevaM rUpaM zodhyate tadA sthitaM pazcAdimamekam ekena dvApaSTibhAgena nyUnam, saca divasaH triMzatsaMkhyayA guNyate tadA jAtAni triMzadinAni ekazca dvApaSTibhAgaH saca triMzatsaMkhyayA guNitaH tadA bhavanti triMzada dvASaSTibhAgAH, te bhAgA yadA trizadinebhyaH zodhyante, tataH sthitAni zeSANi ekonaviMza dinAni dvAtriMzacca dvASaSTibhAgA dinasya, etAvat parimANa zcandramAsa iti, bhavati sUryasaMva. hai yaha candramAsa jisa prakAra se adhika hotA hai vaha prakAra pUrvAcAryo ne" caMdassa jo viseso Aiscatsaya havijja mAsassa ! tIsaha guNio saMto vaha ahimAsago eko' isa gAthA dvArA prakaTa kiyA hai isakA abhiprAya aisA hai candra mAsake vizleSa karane para jo bAMkI vacatA hai vaha bhI vizleSa hI upacAra se mAna liyA jAtA hai yaha vizleSa jaba 30 se guNita hotA hai taba eka adhika mAsa hotA hai sUryamAsa kA parimANa 30 // ahorAtra kA Upara prakaTa kiyA jAcukA hai-isakI apekSA candramAsa kA parimANa 29 dinakA aura eka dinake 62 bhAgoM meM se 32 bhAga pramANa hai yaha batalAyA jA cukA hai so sUryamAsa ke pramANa meM se yaha candra mAsa kA pramANa kama karane para eka dina 62 bhAgoM mese 1 bhAga kama 1 dina bAMko vacatA hai ise dinakA 30 se guNita karane para 30 dina ho jAte haiM aura eka dina ke 62 bhAgoM meM se 1 bhAga A jAtA haiN| aba 30 se ise guNita karane para 62 bhAgoM meM se 30 bhAga A jAte haiM pramANa vALo hoya che. gaNita krama mujaba sUrya saMvatsara saMbaMdhI 30 mAse jyAre atikamita-samApta thaI jAya che tyAre eka candramAsa adhika thAya che. A candra bhAsa 2 mAre madhira thAya che te prAre pUrvAya yethe 'caMdassa jo viseso AiccAsa ya havijja mAsassa tIsai guNio saMto havai hu ahimAsago ekko, A gAthA vaDe prakaTa karavAmAM Avela che. ane abhiprAya A pramANe che ke candramAsane viSa karavAthI je zeSa rahe che te paNa upacArathI vizleSa ja mAnI levAmAM Ave che. A viraleSa jyAre 30 vaDe guNita thAya che tyAre eka adhika mAsa hoya che. sUrya mAsanuM pariNAma 30nA arAtranuM upara prakaTa karavAmAM AveluM che. AnI apekSAe candramAsanuM parimANa 29 divasa ane eka divasanA 62 bhAgomAMthI 32 bhAga pramANa che. Ama eTa karavAmAM AveluM che. te sUryamAsanA pramANamAMthI A candramAsana pramANa kama karavAthI eka divasa nA 62 bhAgamAMthI 1 bhAga kama 1 divasa zeSa vadhe che. A divasane 30 sAthe guNita karavAthI 30 divasa thaI jAya che-ane eka divasanA dara bhAgomAMthI 1 bhAga AvI jAya che. have Ane 30 sAthe guNita karavAthI 62 bhAgamAMthI Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 272 jambUdvIpaprAptistre tsarasaMbandhi triMzanmAsAtikrame eko'dhikamAso bhavati, ekasmin yugeca dvApaSThiH sUrya mAsA bhavanti tataH punarapi sUryasaMbandhi triMzanmAsaHtikrame dvitIyo'dhikamAso bhavati, taduktam 'saTThIe aiyAe savai hu ahimAgo jugaddhaM ma / bAvIsae payasa e vAya bIbho jugaMtaM ma' // 1 // (SaSTAvatItAyAM bhavati hu adhimAsako yugaaddh'eN| dvAviMze parvazate bhavati ca dvitIyo yugAnta) iticchAyA // asyArtha:-ekasmin yuge paJcavarSapramANake parvANAM-pakSANAM SaSTau atItAyAM paSTisaMkhyakeSu pakSeSu atI teSu ityarthaH etasmin abasare yugAr3e yugApamANe eko'dhikamAso bhavati dvinIyastu adhikamAsaH dvAvize-dvAviMzatyadhike parvazane pakSaza te'tikrAntayugasyAnte yugasya ye bhAga jaba 30 dinoM meM se kama kiye jAte to 29 dina bace rahate haiM aura dina ke 62 bhAgoM meM se 32 bhAga bace rahate haiM ! candramAsa kA yahI parimANa hai sUrya saMvatsara saMbaMdhI 30 mAsoM ke ati krama ho jAne para eka adhika mAsa hotA hai eka yuga meM 62 sUrya mAsa hote haiN| punaH sUrya saMbaMdhI 30 mAsoM ke atikrama hone para dvitIya adhika mAsa hotA hai taduktam saTThIe aiyAe havA hu ahimAptago jugdmi| bAvIsae pavvasae havaha ya dhIo jugaMtabhi // 1 // isa gAthA kA artha isa prakAra se haiM-pAMca varSa pramANa vAle eka yuga meM 60 pakSoM ke vyatIta ho jAne para eka adhika mAsa hotA hai yahAM jo yugArtha aisA kahA hai so 60 pakSoM ke vyatIta ho jAne para AdhA yuga vyatIta ho jAtA haiM kyoMki eka yuga meM 120 pakSa hote haiM 120 ke Adhe 60 hote haiM ina 60 pakSoM 30 bhAgo AvI jAya che. e bhAgo jayAre 30 divasamAMthI ochA karavAmAM Ave che te 29 divasa zeSa rahe che ane divasanA bhAgamAMthI 32 bhAge avaziSTa rahe che. candramAsanuM e ja parimANa che. sUrya saMvatsara saMbaMdhI 30 mAsanA atikrama bAda eka adhika mAsa hoya che. eka yugamAM 62 sUrya mAso heya che punaH sUrya saMbaMdhI 30 mAsonA atikramathI dvitIya adhikamAsa hoya che. taduta saTThIe aiyAe havai hu ahimAsago jugaddhami / bAvIsae pavyasae hAi ya bIo jugaMtami // 1 // A gAthAne artha A pramANe che. pAMca varSa pramANuvALA eka yugamAM 60 pakSe yatIta thaI jAya tyAre eka adhikamAsa hoya che. ahIM yugAdha A pramANe kahevAmAM Avela che te 60 paze vyatIta thaI jAya tyAre addha yuga vyatIta thaI jAya che kemake eka yugamAM 120 pakSe hoya che. 120 nA ardhA 60 thAya che. e pakSanI samApti thaI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarameda nerUpaNam 273. paryavasAne parisamAptau bhavati, sena yugamadhye tRtIyasaMvatsare adhikamAsaH paJca me vAvarSe'dhikamAsa-iti dvau abhivatisaMvatsarau ekasmin yuge bhavata iti / yadyapi sUryazca varSAtmayuge yathA candramAsadvayasya vRddhirbhavati tathA nakSatramAsadvayasyApi vRddhirbhavati tatkathaM nakSatramAse Adhikya na kathitam, tathApi candramAsavat nakSatramAsasya loke pracurataravyavahArAviSayatvena nakSatramAse'dhikamAsadvayasyollekho na kRta iti / eteSAM ca nakSatrAdi saMvatsarANAM mAsadinAdimAnapratipAdanaM pramANasaMvatsarAdhikAre kathayiSyate iti nAtraitatsarva prapaJcitamiti / / __ete ca candrAdayaH paJcayugasaMvatsarAH parvabhiH pakSaiH pUritA bhavanti iti tAni paNi prativarSa kati bhavantIti pRcchannAha-paDhamassa NaM bhaMte !' ityAdi, 'paDhamarasa NaM bhaMte ! caMda kI samApti hone para AdhA yuga aura raha jAtA hai AdhA to samApta ho jAtA hai tathA dvitIya adhika mAsa 122 pakSoM ke vyatIta ho jAne para hotA hai arthAt yuga ke anta meM hotA haiN| isa taraha yuga ke bIca meM tRtIya saMvatsara meM adhika mAsa hotA hai athavA paMcama varSa meM adhika mAsa hotA hai isa prakAra ye do abhivarddhita saMvatsara eka yuga meM hote haiM / yadyapi sUryapaJcavarSAtmaka yuga meM jaise candramAsa dvaya kI vRddhi hotI hai vaise nakSatramAsayakI bhI vRddhi hotI hai to phira Apane nakSatra mAsa meM Adhikya kyoM nahIM kahA to isakA samAdhAna yahI hai ki candramAsa kI taraha nakSatra mAsa loka meM pracuratara rUpa se vyavahArakA viSaya hotA hai isaliye nakSatra mAsa meM adhikamAsa vyakA ullekha nahIM kiyA gayA hai ina nakSatrAdi saMvatsaroM ke mAsa dina nakSatrAdi ke mAna kA pratipAdana pramANa saMva. ssarAdhikAra meM kiyA jAne vAlA hai isaliye yaha saba yahAM nahIM kahA gayA hai| ye candrAdika pAMca yuga saMghalsara pakSoM se paripUrNa hote haiM isa bAtako aba gayA bAda artho yuga zeSa rahe che. ardho yuga te samApta thaI ja jAya che. temaja dvitIya adhikamAsa 122 pakSe jayAre vItI jAya tyAre eTale ke yuganA aMtamAM hoya che. A pramANe yuganA madhyamAM tRtIya saMvatsaramAM adhikamAsa hoya che. athavA paMcamavarSamAM adhika mAsa hoya che. A pramANe e be abhivaddhita saMvatsare eka yugamAM hoya che. yadyapi sUrya paMcavarSAtmaka yugamAM jema candramAsa drayanI vRddhi thAya che, temaja nakSatramAsa vayanI paNa vRddhi thAya che te pachI tame nakSatramAsamAM AdhikyanuM kathana zA mATe nathI karyuM? te AnuM samAdhAna A pramANe che ke candramAsanI jema nakSatramAsa lekamAM pracuratara rUpamAM vyavahAra viSaya hoya che evI nakSatramAsamAM adhikamAsa drayano ullekha karavAmAM AvyuM nathI. A nakSatrAdi saMvatsarInA mAsa divasa nakSatrAdinA mAnanuM pratipAdana pramANu saMvatsarAdhikAramAM karavAmAM Avaze ethI A badhuM ahIM kahevAmAM AveluM nathI e candrAdika pAMca yuge saMvatsara pakSethI paripUrNa thaI jAya che. ethI te pakSe 424 pasaramA 38 // ya cha ? se pAtane 2 gotamasvAmI prabhune 'par3hamassa NaM bhaMte ! Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprAptisUtre saMvaccharassa kai panyA pannattA' prathamasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya kati parvANi prajJaptAni, he bhadanta ! prathamasya yuga dau pravRttasya candrasaMvatsarasya kati-kiyatsaMkhyakAni parvANi pakSarUpANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'covIsaM pavvA pannattA' caturviMzatiH parvANi prajJatAni, tatra caviMzati zcaturvi. zatisaMkhyakAni parvarUpANi prajJaptAni-kathitAni, pratimAsaM pakSadvayasaMbhavena dvAdazamAsAtmake varSe caturviMzati parvasaMbhavAditi / 'biIyasta NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharassa kaipacyA patnattA' dvitIyasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya kati parvANi-kiyatsaMkhyakAni parvANi pakSa rUpANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cauvvIsaM pavyA pannattA' caturzitiH parvANi prajJaptAni-kathitAni pratimAsaM parvadvayasaMbhavena dvAdazabhAsAtmake varSe caturviMzati parvANAM saMbhAditi 'evaM pucchA taIyarasa' evaM pRcchA tRtI. yasyAbhivaddhitanAmakasaMtsarasya, he bhadanta ! tRtIyasyAbhivaddhitanAmakasaMvatsarasya khalu kati parvANi prajJaptAnIti pRcchayA saMgRhya te praznaH, bhagavAmAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' gautamasvAmI prabhu se 'paDhaptassa NaM te ! caMdasaMvaccharasta kahapavvA pannattA' isa sUtradvArA pUchate haiM he bhadanta ! prathama candrasaMvatsara ke kitane parva-pakSa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! covIsaM pacA pannattA' he gautama ! prathama candra saMvatsara meM caubIsa rakSa hote haiN| kyoMki hara eka mAsameM do pakSa hote hai aura varSa 12 mAsakA honA hai ataH 1 varSa meM 24 parva hote haiM yaha kathana sadha jAtA hai 'biIyassa NaM bhaMte ! caMdasaMbaccharassakA pabvA pannattA' he bhadanta ! dvitIya candra saMvatsara ke kitane pakSa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'godhamA ! ca uvvIsaM pavvA pannatA' he gautama ! dvitIya candra saMvatsara ke 24 pakSa hote haiN| 'evaM pucchA taIyarasa' isI taraha kI pRcchA jo abhivaddhita nAmakA tRtIya saMvatsara hai usake sambandha meM gotamasvAmIne kI hai-tathAca he bhadanta jo tRtIya abhivati nAmakA saMvatsa hai usake kitane pakSa hote haiM ? isake uttara meM prabhu caMdasaMvaccharassa kai pavyA pannatA' mA sUtra 3 pUche 4-3 mata ! prathama yandrasavatsaranA Beau - DAya cha ? ana pAsamA prabhu I cha-'goyamA ! covIsaM pavvA pannattA' he gautama ! prathama candrasaMvatsaramAM 24 pakSe hoya che. kemake dareka mAsamAM be pakSo heya che ane eka varSamAM 12 mAsa hoya che. ethI 1 varSamAM 24 parvo hoya che. A kathana ddhi thaI jAya che. ___ biI yassa NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharassa kai pavvA pannattA' mata ! dvitIya savatsa. 2 9 // pakSI DAya cha ! senA vAsabhA prabhu 43 the-'goyamA ! cauvvIsaM pavvA pannattA' gautama ' dvitIya yasa vts2|| 24 5 / DAya che. 'evaM pucchA taIssa' mA tanI pRcchA- abhivaddhi ta nAmaka tRtIya saMvatsara che, tenA saMbaMdhamAM gautamasvAmIe prabhuzrIne karI che, tathA ca he bhadaMta ! je tRtIya abhiraddhita nAmaka saMvatsara che, tenA keTalA pakSo Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA saptamaya kAraH pU. 17 saMbalapame inigara he gautama ! 'chabyosaM pavvA pannatA' SaDviMzatiH parvANi prajJaptAni / 'cautyasa caMdasaMvaccharassa covIsaM pavA' caturthasya candrasaMvatsarasya caturvizatiH paryANa, he bhadanta ! caturtha sya candrasaMvatsarasya kati parvANi prajJaptAnIti praznaH, caturthasya candrasaMvatsarasya caturviMzatiH parvANi bhavanti pratimAsaM pakSadvayasaMbhavena dvAdazamAseSu caturvizati parvANAmAvazyakatvA ditibhagavata uttaram / 'paMcamarasaNaM abhivaddhiyassa chabbIsaM pavyA ya pannattA' paJcamasya khalu abhivaddhitasya paiviMzatiH parvA Na ca prajJaptAni, he bhadanta ! paJcamasyAbhivarddhitanAmakasaMvatsarasya kati parvANi bhavanantIti praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! paJcamasyAbhivaddhinAmakasaMvatsarasya SaDaviMzatiH parvANi bhavanti, atra dvAdazasUrya saMvatsareSu trayodaza candramAsasya samAviSTatvAt pratimAsaM parvadvayasaMbhavena trayodazamAseSu SaviMzati paryANAM saMbhavAditi bhagavata uttaramiti / / samprati-dvitIyasaMvatsare parvANAM saMkalanAM darzastuimAha-'evAmeva' ityAdi, 'evApaica sapuvAvareNaM paMca saMvacchIe juge ege cauvIse pavvasae praznatte' evameva uparyuktapramAreSA kahate haiM 'goyamA ! chanvIsaM pavvA pannatA' he gautama ! abhivati nAmake tRtIya saMvatsara meM chabbIsa pakSa hote haiM do pakSa yahAM adhika mAsake gRhIta hue haiN| 'cautthassa caMdasaMbaccharasta covIsaM pavvA' caturtha candra saMvatsara ke 24 pakSa hote haiM 'paMcamassa NaM abhivaddhiyasta chayosaM pavvA pannattA' pAMcavAM jo abhivarddhita saMvatsara hai usake kitane parva hote haiM ? to isa prazna kA uttara prabhune isa sUtra dvArA diyA hai ki pAMcavAM abhivaddhita saMvatsara hai usake 26 pakSa hote haiN| yaha pahile hI kahA jAcukA hai ki adhika mAsa tRtIya meM yA pAMcaveM yuga saMvatsara meM hotA hai| ataH isa dRSTi se yahAM 26 pakSa hote haiM aisA kahA gayA haiN| yahI bAta dvAdaza sUrya saMvatsaroM meM trayodaza candramAsa samAviSTa hote haiM isaliye isa saMvatsara meM 26 pakSa hote haiN| isa kathana dvArA puSTa kI gaI haiN| kyoMki pratyeka mAsa 2 pakSa kA hotA hai ataH 1342-26 pakSa hote haiM yaha bAta spaSTa ya cha 1 mena ma prabhu 49 cha-'goyamA ! chabbIsaM pavyA pannattA' gautama ! abhivarjita nAmaka tRtIya saMvatsaramAM 26 pakSe hoya che, je pakSe atre adhikamAsanA guDI yA cha. 'cauttharasa dasaMvaccharassa cobbIsaM pavvA' yaturtha yndrsvts2n| 24 pakSA jaya cha. 'paMcamassa NaM abhivaddhiyassa chantrIsaM pavyA pannattA' pAyabhA 2 malita saMvatsara che, tenA keTalA pakSe hoya che? to A zaMkAne javAba prabhue A sUtra vaDe Ape che ke pAMcamo je abhivaddhita saMvatsara che, tenA 26 pakSe heya che. A pahelAM ja kahevAmAM AveluM che ke adhikamAsa tRtImAM athavA pAMcamAM yugasaMvatsaramAM hoya che. ethI A daSTie ahIM 26 pakSe kahevAmAM AvelA che. eja vAta 'dvAdaza sUryasaMvatsaromAM tradaza candramAsa samAviSTa thAya che. ethI A saMvatsaramAM 26 pakSe hoya che." A kathana vaDe puSTa karavAmAM Avela che. kemake dareka mAsa be pakSeno hoya che. ethI 134226 53 Doya che. mApAta 25Ta 26 gaya che. 'evAmeva sapuvvAvareNaM paMca Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ambUdvIpaprajJaptisUtra sapUrvApareNa-pUrvAparaparyAlocanayA paJcasAmvatsarike yuge yuganAmakasaMvatsare caturviMzatyadhikamekaM parvazataM prajJaptaM bhavati arthAt paJcasaMvatsarAtmakayuganAmakasaMvatsare caturvizatyadhikamekaM parvazataM bhavatIti / __samprati yugasaMvatsarasyopasaMhAramAha-'settaM' ityAdi, 'settaM jugasaMvatsare' so'yaM pUrvakathito yugasaMvatsaro dvitIya iti // samprati-tRtIyapramANa saMvatsaraM darzayitumAha-'pamANa saMvaccha reNaM bhaMte !' ityAdi, 'papANasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannate' pramAgasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividha:-kati prakArakaH prajJapta:-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyanA' tyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihe paNNatte' paJcavidhaH prajJaptaH pazcavidhaH pazcaprakArakaH kathita iti 'taM jahA' tadyathA-Nakkhatte caMde uu Aicce abhivaddhie' nAkSatraM cAndram Rtu:-Rtu saMvatsaraH AdityaH abhivaddhitaH, tatra nakSatrasaMbandhi iti nAkSatram candra sambandhi cAndram abhivarddhitaH prAguktasvarUpaH Rtavo vasantAdhAH SaD lokaprasiddhAH tadvyavahAra hetuH Rtu saMvatsaraH etasyaiva sAvanasaMvatsaraH karma saMvatsarazcetinAma bhavati, Adityasya sUryasya gatyA ho jAtI hai / (evAmeva sapuvvAvareNaM paMca saMbaccharIe juge ege cauvIse pavvasae pabhatte' isa prakAra se isa pAMca saMvatsarAtmaka yuga meM yuganAmaka saMvatsara meMsaba milAkara 124 parva pakSa hote haiN| 'settaM jugasaMvatsare' isa prakArakA yaha yuga saMvatsara ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai 'pamANa saMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe pANatte' he bhadanta! pramANa saMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMcavihe pannate' he gautama ! pramANa saMvatsara pAMca prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise 'Nakkhate caMde uU Aicce, abhivaddhie' nakSatra pramANa saMvatsara candra pramANa saMvatsara, Rtu pramANa saMvatsara Aditya pramANa saMvatsara aura abhivati pramANa saMvatsara inameM nakSatra sambandhI saMvatsara nakSatra saMvatsara candramA saMbaMdhI saMvatsara cAndra saMvatsara SaTRtu ke vyavahAra meM kAraNabhUta saMvatsara Rtu saMva. saMvaccharIe juge ege cavIse pabvasae pannatte' pramANu 2 // 5in sts2|m yugabhAMyuza nAma sNvtsrmaaN-5|| 542 124 5 pa hoya che. 'settaM jugasaMvatsare' / prakArane A yuga saMvatsaranA saMbaMdhamAM vicAra karavAmAM Avela che. ___'pamANasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' 3 ta ! pramANa sarasa2 38 // 4aarne| mAM mAvA cha ? senA 4||smaa prabhu 4 cha-'goyamA ! paMcavihe pannatte' gautama! prabhAe savatsa2 pAMya 42ne| pAmata mAveza cha. 'taM jahA' bhaI 'Nakkhatte caMde uU Aicce, abhivaddhie' nakSatraprabhAra sava:sa2 yandrapramANa sapatsa2, atupramA savatsara, Aditya pramANu saMvatsara ane abhivaddhitapramANu saMvatsara AmAM nakSatra saMbaMdhI saMvatsara nAkSatra saMvatsara, candramA saMbaMdhI saMvatsara, cAndasaMvatsara, paDatunA vyavahAramAM Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedAnapaNam 277 dakSiNottarAbhyAmayanAbhyAM niSpannaH saMvatsara Aditya sNvttrH| pramANapradhAnatvAt asya saMvatsarasya pramANamityapinAma bhavati, iti, varSamAnasya mAsapramANAdhInatvAt prathamato mAsa pramANaM kathyate, tadyathA-atra khalu candra candrAbhivadita candrAbhivarddhitanAmaka saMvatsara paJcakapramANe yuge rAtriMdikarA ziH triMzadadhikASTAdazazatapramANo bhavati, kathamitthaM bhavatIti cedatrocyate-atra khalu sUryasya dakSiNa taraM vA anaM upazItyadhikadivasazatAtmakaM bhavati, ekasmin yuge ca pazca dakSiNAyanAni ezca vottarAyaNAni, iti sarvasaMkalanayA dazAyanAni bhavanti, tataH vyazItyadhika divasazatam, dazakena guNyate tato bhavati yathokto divasarA ziriti, evaM pramANa divasarAzi saMsthApya nakSatracandraRtyAdi mAsAnAM dinAnapanArtha yathAkramaM saptapaSTayekavaSTiSaSTi dvApaSTi lakSaNai rbhAgahArai rbhAgaM haret tato yathoktaM nakSatrAdi mAsa catuSkagatadina pariNAmapAgacchati, tathAhi-yugadinarAziH 183 0 lakSaNaH anya saptaSaSTi yuge mAsA iti saptaSaSTayA bhAgo hriyate yallabdhaM tat nakSatramAsapramANam, tathA asyaiva yugadinarAzeH 1830 lakSaNasya espaSTiyuge RtumAsA ityekapaTyA bhAge hRte labdhaM tat RtumAsamAnam, sara aura sUrya kI gati se-dakSigAna aura uttarAyaNa se-niSpanna saMvatsara Aditya saMvatsara hotA hai yaha saMvatsara pramANa pradhAna hotA hai isaliye isakA nAma pramANa aisA kahA hai varSakA pramANa mAsa pramANa ke AdhIna hotA hai isa kAraNa aba hama bhAsa ke pramANa kA kathana karate haiM-prathama candra saMvatsara rUpa, dvitIya candra saMvatsara rUpa tRtIya abhiti saMvatsara rUpa caturtha candra saMvatsara rUpa aura pAMcaveM abhivati saMvatsara rUpa yuga saMvatsara meM rAtri dina kI rAzi kA pramANa 1830 hotA hai yaha pramANa kaise hotA hai ? to isa sambandha meM spaSTI. karaNa isa prakAra se hai ki sUrya kA dakSiNAyana aura uttarAyaNa 183 divasa kA hotA hai eka yuga meM 5 dakSiNAna aura 5 uttarAyaNa hote haiM donoM ayanoM kA joDa 10 AtA hai 183 meM 10 kA guNA karane para 1830 rAtri dina ke pramANa kAraNabhUta saMvatsara hatuvansara ane sUryanI gatithI dakSiNAyana ane uttarAyaNathI niSpanna saMvatsara Adi ya saMvatsara kahevAya che. A saMvatsara pramANe pradhAna hoya che eTalA mATe AnuM nAma pramANe A pramANe kahevAmAM AveluM che. varSanuM pramANa mAsa pramANane AdhIna hoya che. AthI have ame mAsanA pramANanuM kathana karIe chIe-prathama candrasaMvatsararUpa, dvitIya candraraMvArarUpa ane paMcama abhivaddhita saMvatsararU5 yuga saMvatsaramAM rAtri-divasanI rArinuM pramANa 1830 hoya che. A pramANa kevI rIte thAya che? te A saMbaMdhamAM A pramANe spaSTIkaraNa che ke sUryanuM dakSiNAyana ane uttarAyaNa 183 divasanuM thAya che. eka yugamAM 5 dakSiNAyana ane 5 uttarAyaNa hoya che. ane ayanene saravALo 10 thAya che. 183 mAM 10 ne guNAkAra karavAthI 1830 rAtri-dinanA pramANanI rAzi sampanna thaI jAya che. A pramANuvALI divasa Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ambUdvIpaprati tathA yuge sUryamAsAH SaSTiriti dhruvarAzeH 1830 lakSaNasna paSTisaMkhyayA bhAgo hriyate tadA yallabhyate tat sUryamAsamAnam, tathA abhivarddhite saMvatsare tRtIye paJcamevA trayodaza candra mAsA bhavanti tadvarSaM dvAdazabhAgI kriyate, tat ekaiko bhAgo'bhivarddhitamAsa iti kathyate / atra khalu abhivarddhitasaMvatsarasya trayodaza candramAsa pramANasya divasapramANaM tryazItyadhi kAni trINi zatAni catuzcatvAriMzacca dvApaSTibhAgAH, kathamevaM bhavatIti vedatrocyate candrakI rAzi saMpanna ho jAtI hai isa pramANa vAlI divasa rAzi ko rakhakara nakSatra candra, Rtu Adi mAsoM ke dinoM ko lAne ke liye yathA krama 67-61, 60 aura 62 ina se usameM bhAga denA cAhiye tava yathokta nakSatrAdi mAsa catuSka gata dinoM kA pramANa AjAtA hai jaise -yuga dinarAzi 1830 hai isa meM eka yuga ke 67 mAsoM kA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha nakSatra mAmakA pramANa AjAtA hai tathA isI yuga dina rAzi meM eka yugake 61 Rtu mAsakA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha Rtu mAsoM kA pramANa nikala AtA hai eka yuga meM sUrya mAsa 60 hote haiM isaliye dhruvarAzi rUpa 1830 meM 60 kA bhAga dene para jo labdha AtA hai vaha sUrya mAsa kA pramANa AtA hai abhivarddhita nAmake tRtIya yuga saMvasara meM aura isI nAmake pAMcave saMvatsara meM 13 candramAsa hote haiM yaha kathana poche samajhAyA jA cukA hai ina meM 12 kA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha abhivarddhitamAsa adhika mAsa AtA hai abhivarddhita saMvatsara ke13 candra mAsoM ke dinoM kA pramANa 383 bhAga hotA hai arthAt 13 candramAsoM me 303 dina 1 dina ke 62 bhAgoM meM se 44 bhAga hote haiM yaha pramANa isa prakAra se nikalatA rAzine nakSatra, candra, Rtu Adi mAseAnA divasene lAvavA mATe yathAkrama 67, 61, 60 ane 62 emanA vaDe temAM bhAgAkAra karavA joie. tyAre yathAkta nakSatrAdimAsa catuSTagata dinAnuM pramANa AvI jAya che. jemake-yudina rAzi 1830 che. AmAM eka yuganA 67 mAsAnA bhAgAkAra karavAthI je labdha thAya che, te nakSatramADAnuM pramANa che, evu samajavuM. temaja eja yudina rAzimAM eka yuganA 61 RtuSAsane bhAgAkAra karavAthI je labdha hoya che te RtumAsAnuM pramANa che, Ama samajavu eka yugamAM sU mATe 60 hoya che. ethI dhruvarAzarUpa 1830mAM 60nA bhAgAkAra karavAthI je labdha thAya che te sUryamAsanu pramANa Ave che. abhivRti nAmaka tRtIyayuga saMvatsaramAM ane eja nAmavALA pAMcamA saMtsavaramAM 13 candramAsA hoya che. A kathana pahelAM spaSTa karavAmAM AveluM che. AmAM 12 nA bhagAkAra karavAthI je labdha thAya che te abhividdhitamAsa adhikamAsa Ave che. abhivaddhita sattanA 13 candramAsAnA divaseAnuM pramANu 383' bhAga hoya che. eTale ke candramAseAnu` 383 divasa ane 1 divasanA 62 bhAgomAMthI 44 bhAgeA thAya che. A pramANu A rIte nIkaLe che. candramAsamAM divasanuM 13 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH 6. 27 saMvatsarabhedAnarUpaNam mAsa prazaNam, dina 2932 etadpam trayodazabhiyate tato jAtAni saptasahatyuttarANi trINizatAni divasAnAm SoDazottarANi catvArizatAni cAMzAnAm te ca dinasya dvASaSTibhAgAsto dinAnayanAtha dvASaSTayA bhAgo hiyate labdhAni pa dinAni tAni ca pUrvokta divaseSu yojyante tato jAtAni trINizatAni vyazItyadhikAni dinAnAM catuzcatvAriMzacca dvApaSTibhAgAH, tato varSe dvAdazamAsA iti mAsAnayanAya dvAdazasaMkhyayA bhAgo hiyate labdhA ekatriMzadahorAtrAH zeSAstiSThanti ekAdazarAtri divasAH te ca dvAdazAnAM bhAgaM na dadati, tena yadi ekAdaza catuzcatvAriMzad dvA paSTibhAga mIlanArtha dvA paSTisaMkhyayA guNyante tadA pUrNogazina truTayati zeSasya vidyamAnatvAt tena sUkSme'dhikArtha dviguNI kRtayA dvASaSTayA caturvizatyadhikazatarUpayA ekAdaza guNpante jAtaM 1364, catuzcatvAriMzad dvApaSTibhAgA hai candramAsa meM dina kA pramANa 29 32 muhUrta kA hotA prakaTa kiyA gayA hai isa pramAName 13 kA guNA karane para 377 dinoM kA pramANa nikala AtA hai tathA 416 aMzoM kA pranAga nikala AnA hai ye dinoM ke 62 bhAga rUpa haiM isaliye inake dinoM ko batAne ke vAste inameM 62 kA bhAga dene para 6 dina labdha hote haiM ye dina pUrvokta dinoM meM joDa dene para 383 dina A jAte haiM aura 1 eka dina ke 62 bhAgoM meM se 44 bhAga AjAte haiN| varSa meM 12 mAsa hote haiM ataH inake mAsoMkA pramANa jAnane ke liye inameM 12 saMkhyA kA bhAga dene para ekatriMzata ahorAta labdha hote haiM aura zeSasthAna meM 11 dina bacate haiM inameM 12 kA bhAga nahIM jAtA hai ataH ye 12 yadi bhAgoM meM milAne ke liye 62 se guNita nahIM hote haiM to pUrNarAzi TUTatI nahIM hai kyoMki zeSa sthAna meM bAkI bace rahate haiM isa kAraga meM adhika ke nimitta 62 ko dugunA karake Agata 124 se 11 ko guNita karane para 1364 rAzi AjAtI hai ko bhI saMkalanA ke nimitta dUnA pramANura muhUrta jeTaluM prakaTa karavAmAM AveluM che. A pramANamAM 13 ne guNita karavAthI 377 divasanuM pramANa nIkaLI Ave che. temaja 416 aMzonuM pramANa nIkaLI Ave che. e divasenA 62 bhAgarUpa che. ethI emanA divase banAvavA mATe AmAM 62 ne bhAgAkAra karavArthI 6 divase labdha thAya che. A divasene pUrvokta divasamAM joDavAthI 383 divasa Ave che. ane 1 divasanA 62 bhAgomAMthI 44 bhAge Ave che. varSamAM 12 mAso hoya che. ethI emanA mATenuM pramANa jANavA mATe AmAM 12 saMkhyAne bhAgAkAra karavAthI eka ciMzata ahorAta labdha hoya che. ane zeSa sthAnamAM 11 divasa avaziSTa rahe che. AmAM 12 ne bhAra ja nathI. ethI A 12 nI saMkhyA je bhAgamAM joDavA mATe dara nI sAthe guNita thatuM nathI. ethI pUrNa rAzinA kakaDA thatA nathI. kemake zeSa sthAnamAM avaziSTa rahe che. ethI adhikanA nimitte da2 nA bamaNuM karIne je rAzi Ave che tenAthI 11ne guNita karavAthI 1364 rAzi AvI jAya che. jene paNa Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 api saMkalanArthaM dviguNI kinne kRtvAca mULarAzI prakSipyante jAtam 1452, dvAdazabhirbhAge hRte labdhanekaviMzatyuttaraM caturviMzatyuttarazata bhAgAna m etAvadabhirarddhitamApramANam / eteSAM krameNAGkamyApanA dina. 31 121 bhAga. 51 dina. 27 29 30 30 bhAga. 21 32 30 0 * 62 62 60124, nakSatra, canda - Rtu - sUrya- abhivarddhita nAkSatrAdi saMvatsaramAnam / samprati upasaMhAramAha- 'settaM' ityAdi 'settaM pamANa saMcchare iti' so'yaM pUrvavarjitaH pramANasaMvatsaraH kathita iti / eteSAM mAsAnAM varSANAM ca madhye RtumAsa Rtu saMvatsarAveva lokaiH putra vRddhikalAntaravRddhacAdiSu vyavahriyete niraMzakatvena subokarane para 88 ko mUla rAzi meM joDa diyA jAtA hai taba 1452 hote haiM ina me 12 kA bhAga dene para 121 labdha hote haiM aura ye 124 bhAgoM ke haiM / yaha abhivarddhita mAsoM kA pramANa hai / * o jambUdvIpaprajJamisUtre 327 / 354 / 360 / 366 / 383 12 Q 44 62 67 67 * 0 inakI krama se aGkasthApanA dina- 27, 29, 30, 31, dina 327-354-360-366-383 bhAga 21 32, 30121 bhAga 511200440, 62, 62, 0, 60124 067 67 nakSatra candra Rtu sUrya abhivarddhita 0 0 62 isa prakAra se nAkSatrAdi saMvatsara kA pramANa kahakara agha upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'settaM pamAgasaM bacchare' isa pUrvoktarUpa se hamane pramANa saMvatsara ke viSaya meM kathana kiyA hai ina mAsa aura varSoM ke bIca meM Rtu mAsa saMkalanA mATe bamaNA karIne 88ne mUlarAzimAM joDavAmAM Ave te 14para thAya che. AmAM 12 ne bhAgAkAra karavAthI 121 labdha thAya che. ane e 124 bhAgeAnA che. A abhivaddhi tamAsanuM pramANu che. emanI yathAkrama aMka sthApanA hina 27, 30, 31, hina 327/354 / 360/326/383 lAga 21, 32, 301, 21, lAga 51 1200 440, 12, 12, 0, 60124, 0 17, 1700 12 0 nakSatra, candraRtu sUrya abhivRddhi ta A pramANe nAkSatrAdi saMvatsaranuM pramANa kahIne have upasaMhAra karatAM sU kAra kahe 'settaM mANasaM vacchare' mA pUrveti 35thI samose praNAma saMvatsaranA viSayabhAM thana karyuM che. e mAsa ane varSoMnA madhyamAM RtumAsa ane Rtusa Mvatsara ee e ja Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 28 281 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam dhAt, tathAcoktam 'kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe| sesAu saMsayAe vavahAre dukarA ghettuM // 1 // (varmaniraMzatayA mAso vyavahAra kArako loke / zeSAstu sAMzatayA vyavahAre duSkarAH grahItum) // 1 // iticchAyA, asyArtha:-AdityAdivarSANAM madhye karmasaMvatsara saMbandhI mAsaH RtumAsa: niraMzatayA pUrNa triMzadahorAtrapramANatayA loke vyavahArakArakaH vyavahAraprayojako bhavati, zeSAstu paryAdayomAsA vyavahAre grahItuM duSkarAH sAMzatayA navyavahArAyAlaM bhavantIti, niraMzatAcaivam-paSTiH palAni ghaTikA te ca dve muhUrtaH te ca triMzadahorAtraH te ca paJcadazapakSaH, tau ca dvau pakSau eko mAsaH te ca dvAdazamAsAH saMvatsara iti zAstrajJAtRbhistu sarve'pimAsA stattatkArye niyo aura Rtu saMvatsara ye do hI loko ke dvArA putravRddhi evaM kalAntara vRddhi Adi kAryo meM vyavahRta kiye jAte haiN| kyoMki ye niraMza hote haiM tathA coktam kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe| sesAu saMsayAe vavahAre dukkarA ghettu // 1 // - isa gAthA kA artha aisA hai ki AdityAdi varSoM ke bIca meM karma saMvatsara sambandhI mAsa RtumAsa niraMza hone ke kAraNa pUrNa 30 ahorAta kA hone se loka meM vyavahArakA prayojaka hotA haiM bAkI ke jo sUryAdika mAsa haiM ve vyaba. hAra meM grahIta hone ke liye duSkara hai kyoMki ve sAMza haiM isa kAraNa ve vyavahAra ke kAma meM nahIM Ate haiM niraMzatA ina meM isa prakAra se haiM-60 paloM kI eka ghaDI hotI hai do ghar3iyoM kA eka muhata hotA hai 30 muhUrta kA 1 dina rAta hotA hai 15 dina rAta kA 1 pakSa hotA hai do pakSoM kA eka mAsa hotA hai aura 12 mAsa kA eka saMvatsara hotA hai zAstrajJoM ne to saba hI mAsoM ko una 2 vyAvahArika leka vaDe putra vRddhi temaja kalAntara vRddhi vagere kAryomAM vyavahata karavAmAM Ave che. kemake e niraMza hoya che. tathA cAma kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe / sesAu saMsayAe vavahAre dukkarA ghettum // 1 // A gAthAne artha A pramANe che ke AdityAdi varSonA madhyamAM karma saMvatsara saMbaMdhI mAsa, tumAsa niraMza hovAne lIdhe pUrNa 30 ahorAtane hovAthI lekamAM vyavahArane prAjaka hoya che. zeSa je sUryAdikamAsa che. te vyavahAramAM gRhIta hovA badala duSkara che. kema ke teo sAMza che. ethI teo vyavahAranA kAmamAM AvatA nathI. niraMzanA AmAM A pramANe che-60 palenI eka ghaDI hoya che. be ghaDIonuM eka suharta hoya che. 30 muhUrtanA 1 divasa-rAta hoya che. 15 divasa-rAtane 1 pakSa hoya che be pakSene eka mAsa hoya che ane 12 mAsane eka saMvatsara hoya che. zAstroe Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJatisU jitAH, tathAhi - nakSatramAsaprayojanaM tu saMpradAyAdeva jJAtavyam / vaizAkhe zrAvaNe mArge pauSe phAlguna evahi / kurvItavAstu prArambhaM natu zeSeSu saptachu' ityAdi sthaleSu cAndramAsasya prayojanaM pradarzitam RtumAsasya prayojanantu pUrve pradarzitameva " jIve siMhasthe dhanumIna sthite'rke farm nidrANe cAdhimAse na lagna mityAdau sUryamAsAbhivarddhitamAsayoH prayojanaM pradarzita miti tu saMkSepaH // atha caturtha lakSaNa saMvatsara praznamAha - 'lakkhaNa paMvacchareNaM maMte' ityAdi, 'lakkhaNa saMvacchare NaM bhaMte kaivihe paznatte' lakSaNa saMvatsaraH lakSaNanAmakaH khalu bhadanta ! saMvatsaraH katividhaH katiprakArakaH prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paMcavihe patte' paJcavidhaH - paJcaprakArakaH prajJaptaH - kathita iti, 'taM jahA' tadyathA 'samayaM NavakhattA jogaM joyaMti samayaM uuM pariNAmaMti, NacculA isIo bahUo hoi Nakkhatto' samakaM kAryoM meM niyojita kiyA hai nakSatramAsoM kA prayojana saMpradAya se jAnalenA cAhiye 'vaizAkhe zrAvaNe mArge pauSe phAlguna evahi / kurvIta vAstu prArambhaM natu zeSeSu saptasu / ityAdi sthalo meM candra mAlakA prayojana pradarzita kiyA gayA hai RtumAsakA prayojana to hamane pahilehI dikhA diyA hai, 'jIve siMhasthedhanu mInA'sthiash viSNat nidrANe cAghimAse na lagna' mityAdi sthalo meM sUryamAsa aura abhivarddhita nAsokA prayojana dikhAyA hai / " lakkhaNa saMcchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNante' he bhadanta ! jo lakSaNa saMva"sara hai vaha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'gomA paMcavihe patte' he gautama! lakSaNa saMvatsara pAMca prakAra kA kahA gayA hai| ''taM jahA' ve usake pAMca bheda isa prakAra se haiM- 'samayaM NakkhattA, jogaM joyaMtisamayaM uu pariNAmati NachaNAisIo bahUdao hoi Nakkhatto' isa gAthA kA te badhA mAsAne tat tat vyAvahArika kAryomAM niyAjita karyo che. nakSatramAsAnuM prayAjana saMpradAyathI jANI levu rjAie. vaizAkhe zrAvaNe mArge paudhe phAlguna eva hi / kurvIta vAstu prArambhaM na tu zeSesu saptasu // vagere sthaLeAmAM candramAsanuM prayAjana pradarzita karavAmAM Avelu che. RtumAsanu prayojana to bhokhe paDesa spaSTa urI hIdhu' che. 'jIve siMhasthe dhanumInAsthite 'rke viSNau nidrANe cAdhimAse na lagnamityAdi sthaNAmAM sUryabhAsa bhane alivaddhitamAsonu pratyeAjana batAvavAmAM Avelu che. 'lakkhaNasaMvaccharaNaM bhaMte! kaivihe paNNatte' he laDhata ! lakSaNa saMvatsara che te sA * prakAra De - 'goyamA ! paMcavihe pannatte' he gautama! lakSaNa saMvatsara yAMtha prahAra vAmAM Ave che. 'taM jahA' temanA se prAre A pramANe che- 'samayaM NakkhattA, jogaM joyaMti, - Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam nakSatrANi yoga yojayanti samakam RtuM prinnaamynti| nAtyuSNo nAtizIto bahUdako bhavati nakSatram asyArthaH-'samaya' samakam samatayA natu viSamatathA 'NakkhattA' nakSatrANikRttikAdIni 'jogaM joyaMti' yogaM kArtikI pUrNimAditithibhiH saha sambandhaM yojayanti ghaTayanti kuntiItyarthaH ayaM bhAvaH-yAni nakSatrANi yAsu tithiSu svabhAvato bhavanti yathA kArtikI pUrNimAsyAH kRtikAH tAni nakSatrANi tAsveva tithiSu yatra bhavanti tathoktam 'jeTTho vaccai mUleNaM sAvaNo dhaNiTThAhi / / adAsu ya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // (jyeSTho tiSThatti mUlena zrAvaNo dhaniSThayA / / ArdrAyAM mArgazIrSaH zeSA nakSatranAmakA mAsA iticchAyA) artha:-'samayaM uuM pariNAmaMti' yatra samaH samatayA RtakaH pariNamanti- pariNAmamAjo artha isa prakAra se hai jo kRttikA Adi nakSatra samarUpa se hI viSamarUpa se nahIM kati kI pUrNimAsI Adi tithiyoM ke sAtha sambandha karate haiN| arthAt jo nakSatra jinatithiyoM meM svabhAva se hote haiM ve samaka nakSatra hai jaise-kArtikI pUrNimAsI kA kRttikA nakSatra ve nakSatra unhI tithiyoM meM jahA~ hote haiM-tathA coktam jeho vacca mUleNe sAvaNo dhaNihAhiM addAsu ya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // jyeSThA mUla ke sAtha zravaNa dhaniSThA ke sAtha mRgazIrSa ArdrA ke sAtha, isa prakArakA "samaya NavattA jogaM joyaMti" yaha kArikA gata prathama caraNa kA artha hai 'samayaM uuM pariNAmaMti' isa dvitIyapAda kA aisA artha hai jisa meM RtueM samarUpa se pariNamita hotI hai, viSama rUpa se nahIM- jaise kArtikI ke anantara hemanta Rtu hotI hai, pauSa kI pUrNimA ke anantara ziziraRtu hotI hai isa samayaM uu pariNAmaMti NaccuhAisIo bahUdao hoi Nakhatto' mA thAna mA pramANe che. je kRttikA vagere nakSetre viSama rUpamAM nahi paraMtu samarUpathI ja kArtikI pUrNamAsI vagere tithionI sAthe saMbaMdha kare che. eTale ke je nakSatra je tithiomAM svabhAvatA hoya che te samaya nakSatra che jemake-kArtikI pUrNimAsInuM kRttikA nakSatra e nakSatra teja tithiomAM jyAM hoya che-tathA cekatama jeTTho vaccai mUleNaM sAvaNo dhaNivAhi / adAsuya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // jayeSThA mUlanakSatranI sAthe, zravaNa dhaniSThAnI sAthe, mArgazIrSa AdranI sAthe, A / 'samayaM NakhattA jogaM joyaMti' mA 42 prathama yshun| cha. 'samayaM uuM pariNAmaMti' mA dvitIya paaine| 0 pramANe ma cha. rebha RtumA viSama35mA nAla paraMtu samarUpamAM pariNamita thAya che. jema kArtikamAsanI punamanI anaMtara hemantanatu heya Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhavanti natu viSamatayA yathA kArttikyA ! anantaraM hemanta Rturbhavati pauSapUrNimAyA anantaraM zizirartuH evaM prakAreNa samatayaiva RtavaH pariNamantItyarthaH 'NaccaNha NAisoo' yazca saMvatsaronAtyuSNaH nAtizayena tApakaH tathA nAtizItaH tathA 'bahUdao' bahUdakaH prabhUtajalarAzi saMpannaH sa ca saMvatsaro bhavati lakSaNato niSpanna iti nakSatracAralakSaNalakSitatvAt nakSatrasaMvatsara iti / 'sasi samagapuNNamAsi joeMti visamacAri NakkhattA / kaDUo bahUdao A tamAhu saMvaccharaM caMdaM' ||2 // zazisamakaM paurNamAsIM yojayanti viSamacAri nakSatrANi / kaTuko bahUdaka stamAhuH saMvatsaraM cAndramiticchAyA // asyArthastu - 'sasisamaga' zazinA samakaM yogaM sambantram upagatAni 'visamacAri NakkhattA' viSamacArINi mAsa visadRzanAmakAni nakSatrANi 'puNNamAsi joeMti' paurNamAsIM tAM tAM paurNamAsa mAsAntatithim yojayanti - parisamApayanti yasmin saMvatsare 'kaDuo bahudaoya' kaTuko bahUdakatha, yazca saMvatsaraH kaTukaH zItAtaparogAdi pradhAnatayA pariNAma duHkhadAyakaH prakAra ke samarUpa se hI jisa Rtu kA jisa meM pariNamana hotA rahatA hai vaha bhI samaka nakSatra hai 'NacacuhaNAisIo' jo saMvatsara na ati uSNa hotA hai aura na atizIta hotA hai kintu 'bahUdao' prabhunajala rAzi saMpanna hotA hai vaha saMvatsara lakSaNa se niSpanna hotA hai / isakAraNa nakSatroM ke cAra rUpa lakSaNa se lakSita hone ke kAraNa nakSatra saMvatsara kahA jAtA hai 'sasi samaga puSNamAsi joeMti visama cAri NakkhattA kaDuo bahUdao A tamAhu saMbaccharaM caMM' isa gAthA kA artha aisA hai candra ke sAtha yoga - sambandha ko prApta hue viSama cArI nakSatra - mAsa se visadRza nAma vAle nakSatra usa usa mAsAnta kI tithiko jisa saMvatsara meM samApta karate haiM tathA jo saMvatsara kaTuka hotA hai-zIta-Atapa, roga Adi kI pradhAnatA ko lekara pariNAma meM duHkha dAyaka hotA hai, tathA prabhUta jalarAzi se saMpanna hotA che, pauSanI pUrNimAM pachI ziziraRtu hoya che. A jAtanA samarUpathI ja je RtuomAM parizubhana tha rahe che, te yu samAnakSatra che. 'NaccuNA NAisIo' ne saMvatsara atiuSNu hotuM nathI tebhana atizIta cAlu hotuM nathI paraMtu 'bahUo' prabhUta najarAzi sampanna hoya che, te saMvatsara lakSaNathI niSpanna hoya che. AthI nakSatrAnA cAra rUpa lakSaNathI dakSita DAvAne sIdhe nakSatra saMvatsara hevAmAM Ave che. 'sasi samaga puNNamArsi joeMti visamacAri NakkhattA, kaDuo bahUdao A tamAhu saMvaccharaM caMda' mA gAdhAnA artha A pramANe che. candranI sAthe ceAga--saMbaMdha-ne prasa thayelA viSamacArI nakSatra -mAsathI visaza nAmavALA nakSatra-tat tat mAsAntanI tithine je savatsaramAM samApta kare che, temaja je saMvatsara kaTuka DAya che-zIta, tapa, rAga, vagerenI pradhAnatAne lIdhe pariNAmamAM duHkha Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 13 saMvatsara bheda nirUpaNam tathA bahUdakaH bahUni udakAni jalAni yasmin sa tathA, itthaM bhUtaM saMvatsaraM maharSayaH cAndra candrasaMbandhinaM saMvatsaramAhuH - kathayanti candrAnurodhAttu cAndramiti kathayanti yatastatraiva mAsAnAM parisamApteH na mAsa sadRzanAmaka nakSatrAnurodhata iti / samprati karmAkhyasaMvatsaraM darzayati- 'visa' ityAdi, 'visamaM pavAlio pariNamaMti aNuUsu diti pupphaphalaM / vAsana samma vAsa tamAhu saMvaccharaM kammaM' ||3|| iti // (viSamaM pravAlinaH pariNamanti anRtuSu dadati puSpaphalam // varSe na varSati samyak tamAhuH samvatsaraM karma || 3 || iticchAyA / asyArthaH- yasmin karmAkhyasaMvatsare vanaspatayo vRkSAH 'visamaM' viSamaM viSamakAlam, yo yasya phalapuSpadAnasamayaH tadatiriktakAle'pItyarthaH 'pavAriNo' pravAlinaH 'pariNamaMti' pariNamanti pravAlA: pallavAGkurA stadayuktatayA pariNamanti-pariNAmaM prApnuvanti, tathA'aNuUsu diti puSkaphalaM' anRtuSvapi dadati puSpaphalam tatra anRtuSu svasva RtvabhAve'pi phalaM puSpaM ca dadati prayacchanti vanaspatayaH, akAle pallavavAn akAle puSpaphalAni ca dhArayanti, tathA - 'vArsana sammA' meghaH samyagurUpeNa varSe vRSTiM na varSati na karoti hai aise saMvatsara ko RSijana cAndra saMvatsara kahate haiM kyoki vahIM para mAsoM kI pari samApti hotI hai| 'visamaM pavAliNo pariNamaMti aNuUsu diti puSphaphalaM vAsaM na sammaM vAsaha tamAhu saMbaccharaM kammaM // 3 // isa gAthA kA artha isa prakAra se hai - maharSijana usa saMvatsarako karma saMvasara kahate haiM ki jisa saMvatsara meM vRkSa phala puSpa Ane ke kAla se bhinna kAla meM bhI phala puSpa dete haiM - pravAla aGkura Adi se yukta nahIM hote haiM tAtparya yahI haiM ki jisa saMvatsara meM vRkSAdika akAla meM pallavoM se yukta hoM aura akAla meM hI phaladAyI hoM tathA jisa meM megha acchI taraha varSA na varasAveM dAyaka hoya che, temaja prabhUta jaLarAzathI sampanna heAya che, evA saMvatsarane RRSijane cAndra, saMvatsara kahe che, kemake tyAMja mAseAnI parisamApti DAya che. visamaM pavAlio pariNamaMti aNuusu diti pupphaphalaM, vAsaM na sammaM vAsai tamAhu saMvaccharaM kammaM // 3 // A gAthAne artha A pramANe che-maharSi janA te savatsarane krama" sAMvatsara kahe che ke je sa'vatsaramAM vRkSa, phaLa, puSpa ApavAnA kALathI bhinnakALamAM paNa phaLa-puSpa Ape che. pravAla aMkura vagerethI yukta thatA nathI, tAtka A pramANe che ke je savatsaramAM vRkSAdika akAlamAM pallavAthI yukta thAya ane akALamAM phaLa pradAna karatA hAya temaja jemAM mezvA sArI rIte vatA nathI Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUdvIpaprajJaptistra yasmin taM saMvatsarama 'kamma' karmAkhyam 'bhAi' AhuH kathayanti maharSaya iti / samprati sauraM varSa darzayati-'puDhavIdagANaM' ityAdi, 'puDhavI dagANaM ca rasaM pupphaphalANaM ca dei Aiyo / appeNa vi vAseNaM sambhaM niphajae sassaM' // 4 // (pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca dadAtyAdityaH / alpenApi varSaNa samyag niSpadhate sasyam) // 4 // iticchAyA / asyArthastu 'puDhavIdagANaM ca rasaM pupphaphalANaM ca' pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca, tatra pRthivyA udakasya jalasya tathA puSpANAM phalAno ca rasam 'Aicco' AdityaH-sUryaH 'dei' dadAti, arthAt AdityanAmakaH saMvatsaraH pRthivyA udakasya phalapuSpayozca rasaM sarpa yati tathA; appeNavi vAsegaM' alpena-stokenApi varSeNa-vRSTayA 'samma sassaM nipphajjae' samyaga rUpeNa sasya dhAnyamamurAdikaM niSpayate niSpAdayati, ayaM bhAvaH-yasmin saMvatsare pRthivI tAdRza jalasaMparkAdatizayena rasapatI bhavati tathA jalamapi pariNAma sundararasaviziSTaM sat pariNamati, tathA puSpANAM paGkajAdInAM phalAnAM cAmrapanasAdInAM rasaH pracurataro bhavati, tathA stokenApi varSeNa dhAnyaM sarvatra samghA niSpadyate tamAdityasaMvatsaraM pUrvamaharSayaH kathayanti iti|| samprati abhivatisaMvatsaraM darzayitumAha-'Aicce' ityAdi, 'AiccateyataviyA khaNala divasA uuuprinnmNti| pUreiya NiNNathale tamAhu abhivaddhiyaM jANa' // 5 // puDhavI dagANaMca rasaM puppha phalANaMca dei aaicco| appeNa vi vAseNaM sammaM niphajjae sastaM // 4 // jisa saMvatsara meM Aditya pRthivI ko, udaka ko aura phala puSpoM ko rasa detA hai usa saMvatsara kA nAma Aditya saMvatsara hai isa saMvatsara meM thoDI sI bhI varSA se anAja kI utpatti acchI ho jAtI haiN| AiccateyataviyA khaNalavadivasA uU pariNamati / pUrei piNNathale tamAhu abhivaddhiyaM jANa // 5 // 'puDhavI dagANaMca rasaM pupphaphalANaM ca dei Aicco / appeNa vi vAseNaM sammaM nipphajjae sassam // 4 // je saMvatsaramAM Aditya pRthivIne, udakane ane phaLa pune rasa Ape che, te saMvatsaranuM nAma Aditya saMvatsara che. A saMvatsaramAM mAmUlI varSothI paNa anAja utpanna thaI jAya che. AiccateyataviyA khaNalavadivasA uU pariNamAMta / pUrei NiNNayale tamAhu abhivaddhiyaM jANa / / 5 / / je saMvatsaramAM sUryanA pracaMDa tApathI kSaNa, lava, ane divasa tapta rahe che ane jemAM ninA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam Aditya tejastaptAH kSaNalavadivasA RtavaH pariNamanti / pUrayati ca nimna sthalaM tamAhurabhivaddhitaM jAnIhi / / 5 // iticchAyA, asyArthastu-yasmin saMvatre 'khaNa lavadivasA' kSaNalayadivasA 'u' Rtava - vasantAdhAH 'iccate yataviyA' AdityatejastaptA: Adityasya saMbandhina stejamA-kharakiraNena kRtvA taptA-atIva saMtaptAH santaH 'pariNapanti-pariNAmamAsAdayanti, tathA yazca saMvatsaraH "NiNNathale ya pUrei' sarvApyapi nimnastha lAni-adhaH sthalAni jalena pUrayati 'tamAhu abhivaddhiyaM jANa' tametAdRzaM saMvatsaram abhivaddhita nAmakaM maharSaya pAhu:--akthayanti, iti jAnIhi iti // samprati zanaizcarasaMvatsaraM praznayamAha-'saNicchara' ityAdi, saNiccharasaMvacchareNaM bhaMte ! kavihe panatte' zanizcara saMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH--kadiprakArakaH prajJapta:kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThAvIsaivihe pannatte' aSTAviMzatividho'STAziti prakArako bhAtIti prajJataH-RthitaH, 'taM jahA' tadyathA'abhiIvaNe dhaNiTThA' abhijit zravaNo dhaSThi, abhijit zanaizcarasaMpatsAH, zravaNaH zanaizcara saMvatsaraH, dhatiSThA zanaizcarasaMvatsaraH 'sAibhisayA' zatabhiSak zanaizvarasaMvatsaraH 'do ya hoti bhaddakyA' dve ca bhavato bhAdrapade pUrvAbhAdrapadazanaizcarasaMvatsaH uttarabhAdrapadazanaizcarasaMvatsara ityarthaH, 'revaI assiNI bhariNI' revatI azvinI bhariNI' revatI zanaizcarasaMvatsaraH azvinI jisa saMvatsara meM sUrya ke prakhara lApa se kSaNa, lava aura divasa tape rahate haiM ora jisameM nimnasthala jala se paripUrNa bane rahate haiM aise saMvatsara ko maharSi jana abhivati saMvatsara kahate haiM / ___ aba gautamasvAmI zanaizcara saMvatsara ke sambandha me pUchate haiM 'saNiccharasaMva cchareNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! zanaizvara saMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aThThAvIsaivihe paNNatte' he gautama ! zanaizcara saMvatsara 28 prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise 'abhiI saMvaNe dhaNiTThA' abhijit zanaizcara saMvatsara, zravaNazanaizcara saMvatsa, dhaniSThA zanaizcara saMvatsara, 'sayabhisayA doya hoMti bhaddacayA' zatabhiSaka zanaizcara saMva. sthaLe jaLathI paripUrNa rahe che. evA saMvatsarane maharSi abhivAddhata saMvatsara kahe che : va gautamasvAbhI-zanaizva2 saMvatsaranA sa bhAM pUche cha-'saNiccharasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he mata ! zanizca2 saMvatsara / prAranA 4AmA mATo cha ? senA yAmamA pramukha -goyamA ! adAbIsaivihe paNNate' he gautama ! zanaizvara saMvatsa2 28 14.2ne| 4AmA mAsA che. 'taM jahA' 43-'abhiI saMvaNe dhaNivA' samiti zanaizvara satsa2, 19 zanaizcara saMvatsara, panizana52 savatsara, 'sayabhisayA do ya hoMti bhavayA' zatabhiSaH zanaizvara saksa2, pUrva bhAdra 56 zanaizvara savatsara bhane uttaramA 54 zanezvara savatsa2 'revai assiNI bhariNI' 3vatI zanaizvara sa2 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jambudvIpaprAptisatre zanaizcarasaMvatsaraH bhariNI shnaishcrsNvtsrH| kittiya taha rohiNI ceva' kRttikA tathA rohiNI caitra, kRttikA zanaizcarasaMvatsaraH tathA rohiNI zanaizcarasaMvatsaraH 'jAva uttarAo AsADhA mo' yAvad uttarASADhAH, uttarASADhazanaizcara saMvatsaraH, atra yAvatpadena mRgazIrdA puSya punarvasu azleSA maghA pUrvAdInAM saMgraho bhavati, tatra yasmin saMvatsare abhinitA nakSatreNa saha zanaizcaraH saMbandhamupAdatte so'bhijit zanaizcarasaMvatsaraH, tathA zravaNena saha yasmin saMvatsare zanaizcaro yogamupAdatte sa zravaNasaMvatsara iti, evaM sarvatrApi vaktavyam / athavA prakArAntareNa zanaizcarasaMvatsaraM vaktumAha-'javA' ityAdi, 'jaMvA saNiccare mahamgahe' yadvA zanaizcaro mahAgrahaH 'tIsAe saMvaccharehi' triMzatA saMvatsarai varSeH 'savyaM NakhattamaMDalaM samANeI' sarva nakSatra maNDalam abhijidAdi uttarASADhAntaM samApayati etAvAn kAlavizeSaH triMzadvarSapramANaH shnaishcrsNvtsrH| upasaMharabAha--'setaM saNiccharasaMvacchare' so'yaM zanaizcarasaMvatsara iti saMvatsarasvarUpanirUpaNamiti // 50 17 // ssara, pUrvabhAdrapada zanaizcara saMvatsara aura uttara bhAdrapada zanaizvara saMvatsara, 'revaI assiNI bhariNI' revatI zanaizcara saMvatsara azvinI zanaizcara saMvatsara, bhariNI zanaizcara saMvatsara 'kittiya taha rohiNIceva' kRttikA zanaizcara saMvatsara, rohiNI zanaizcara saMvatsara 'jAva uttarAo AsADhAo,' yAvat-uttarASADha zanaizcara saMva ssara, tathA yAvatpada se gRhIta mRgazIrSa zanaizcara saMvatsara, AH zanaizcara saMvatsara, puSya zanaizcara saMvatsara punarvasu zanaizcara saMvatsara, azleSA zanaizcara saMvatsara maghA zanaizcara saMvatsara meM abhijita nakSatra ke sAtha zanaizcara saMbaMdha kA prApta hotA hai vaha abhijita zanaizcara saMvatsara hai jisa saMvatsara meM zravaNa nakSatra ke sAtha zanaizcara kA saMbaMdha prApta hotA hai vaha zravaNazanaizcara saMvatsara hai isI prakAra se aura bhI zeSa saMvatsaroM ke nirvacana meM jAnanA cAhiye 'jaM vA saNi kacare mahaggahe' athavA-zanaizcara mahAgraha hai 'tImAe saMvaccharehiM savvaM Nakkhatta maMDalaM samANeI' yaha 30 varSoM meM samasta abhijit se lekara uttarASADhAnta taka mazvinI nizvara saMvatsa2 mAraNI zanaizvara saMvatsa2, 'kittiya taha rohiNI ceva' ti| zanaizca2 sara2 DizI zanazvara satsa2 'jAva uttarAo AsADAo' yAvat uttarASADhA zanaizcara saMvatsara temaja yAvat padathI gRhIta mRgazIrSa zanaizcara saMvatsara, Adra zanaizcara saMvatsara puSya zanaizcara saMvatsara, punarvasu zanaizcara saMvatsara, azleSA zanaizcara saMvatsara, maghA zanaizcara saMvatsara je saMvatsaramAM abhijita nakSatranI sAthe zanaizcara saMbaMdhane prApta kare che te abhijita zanaizcara saMvatsara che. je saMvatsaramAM zravaNa nakSatranI sAthe zanaizcara saMbaMdhane prApta thAya che. te zravaNa zanaizcara saMvatsara che. A pramANe bIja paNa saMvatsashnaa niyn| samayamA all sena. 'jaMbA saNiccare mahaggahe' 11 // zanaizvara mahAya che. 'tIsAe saMvaccharehiM savvaM NakkhattamaMDalaM samAgei' mA 30 varSAmA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 18 eka smamsaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 289 saMvatsarAH kathitA samprati eteSu saMvatsareSu katimAsA bhavantIti pRcchannaSTAdaza sUtra mAha-'ega megassa NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-egamegassa NaM bhaMte ! saMvaccharasta kaI mAsA pannattA? goyamA! duvAlasa mAsA pannattA, teli NaM duvihA NAmadhejA pannattA, te jahAloiyA louttariyA ca, tattha loiyA NAmA ime taM jahA sAvaNe bhAdavae jAva AsADhe, louttariyA NAmA ime taM jahA abhiNaMdie paiTreya vijae pIivaddhaNe / seyaMseya sive ceva sisire ya sahebhavaM // 1 // . Navame vasaMtamAse dasame kusumasaMbhave / ekArase nidAhe ya vaNavirohe ya vArasame // 6 // egamegassa bhaMte ! mAsasta kai pakkhA pannattA ? goyamA ! do pakkhA pannattA taM jahA-bahulapazkhe ya sukapakkheya / egamegassa NaM bhaMte ! pakkhasta kai divasA pannattA ? goyazA ! pAmarasa divasA pannattA taM jahA paDivA divase vitoyA divase jAva paNNarasI divase, eesi NaM bhaMte ! paNa garasaNhaM divasANaM kaI NAmadhejA pannatA ? goyamA! paNNarasa NAmadhejA pannattA taM jahA-duvaMge siddhamaNorame ya tattomaNohare ceva jasabha ya jasadhare chaThe satrakAmasamiddhe ya // 1 // idamuddhAbhisitte ya somaNasa dhaNaMjae ya boddhlo| astha siddhe abhijAe aJcalaNe sayaM. jae cetra // 2 // aggivese usame dikhANaM hoMti nnaamdhejaa|| ke nakSatra maMDala ko samApta kara detA hai / arthAta unhe prApta kara letA haiM / isa taraha isake kAla ke pramANa 30 varSa kA hai / 'settaM saNi carasaMvacchare' isa prakAra se zanaizcara saMvatsara ke svarUpa nirUpaNa hokara saMvatsara ke svarUpa kA nirUpaNa samApta ho jAtA hai // 17 // samasta abhijitathI mAMDIne uttarASADhAta sudhInA nakSatra maMDaLane samApta karI nAkhe che. eTale ke temane prApta karI le che. A pramANe enA kALanuM pramANa 30 varSa jeTaluM che. 'se ttaM saNiccarasaMvacchare' / prabhArI zanaizvara saMvatsanA 3594thI mI 54aa sabasa, nA svarUpanuM nirUpaNa samApta thaI jAya che. 17 037 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpamatize eesi NaM bhaMte! paNNarasahaM divasANaM kai tihI pannatA ? goyamA ! paNNarasa tihI pannattA, taM jahA-naMde bhadde jae tucche puNNe patrasta paMcamI / puNaravi NaMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa dasamI / puNaravi NaMde bhadde jae tucche puNNe patrakhassa paNNarasI evaM te tiguNA tihIo savvesi divasANaM tti / egamegassa NaM bhaMte ! pakkhassa kai rAio paNNatAo ? goyamA ! paNNarasa rAio paNNattAo taM jahApaDivA rAI jAva paNNarasI rAI / payAsi NaM bhaMte! paNNarasahaM rAI NaM kai NAmadhejA paNNattA ? goyamA ! paNNarasa NAmadhejA paNNattA, taM jahAuttamA ya suNakkhattA elA vaccA jaso harA / somaNasA cetra tahA sirisayaM bhUyA ya boddhavvA // 1 // vijayA ya vejayaMti jayaMti aparAjiyA ya / icchA ya samAhArA cetra tahA teyA ya tahA aIteyA // // devAnaMdA Niras rayaNINaM NAmadhijAI // payAsi NaM bhaMte! paNNarasahaM kai tihI paNattA ? goyamA ! paNNarasa tihI paNNattA taM jahAgavaI bhogAI savaI savtra siddhA suhaNAmA, puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhagAmA, puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savasiddhA suhaNAmA, evaM tiguNA ete tihoo savvesiM rAINaM / egamegassa NaM bhaMte! ahorattassa kaimuhuttA pannattA ? goyamA ! tIsa muhuttA pannattA taM jahA - ru see mitte vAusuvIe taheva abhicaMde / mAhiMda balavaM baMbhe bahusacce ceva IsANe 1 ta ya bhAviyappA vesamaNe vAruNe ya ANaMde / vijaya ya vIsaseNe pAyA vacce uvasabhe ya 2 / gaMdhavva aggide se Ayaveya amameya / aNavaM bhome vasahe savvaTTe rakkhase ceti // sU0 18 || chAyA - ekaikasya khalu bhadanta ! saMvatsarasya kati mAsAH prajJaptAH ? gautama ! dvAdazamAsAH prajJAH teSAM dvividhAni nAmadheyAni prajJaptAni tadyathA - laukikAni lokottarANi ca tatra laukikAni nAmAni imAni tadyathA-zrAvaNa bhAdrapado yAvadASADha, lokottarANi nAmAnImAni tadyathA - abhinanditaH pratiSThito vijayaH prItivarddhanaH zreyAMzca zivazcaiva zizirazca sahemahAn |1| navano valantsodhanaH kuH / ekAdazo nidAghazca vanavizevazca dvAdazaH Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamaya saskAraH sU. 18 ekasn isaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 291 2 // ekaikasya khalu bhadanta ! mAsasya katipakSAH prajJaptA ? gautama ! dvau pakSau prajJaptau tadyathAbahulapakSazca zuklapakSazca / ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya kati divasA: prajJaptAH ? gautama ! paJcadaza divasAH prajJaptAH, tadyathA-pratipadivaso dvitIyA divaso yAvatpaJcadazI divasa: 'eteSAM khalu bhadanta ! paJca izAnAM disAnA tinAmadheyAni prajJaptAni ? gautama ! pazcadazanAmadheyAni prajJaptAni tadyA-pUrvAGgaH siddhamanoramazca tato manoharazcaiva / yazobhadrazca yazodharaH SaSThaH sarvakAmasamRddhazca // 1. indramUrdhAbhiSiktazca saumanaso dhanaJjayazva boddhvyH| arthasiddho'bhi jAto'tyazanaH zataJjayazcaiva / / 2 / / agnivezma upazamo divasAnAM bhavanti nAmadheyAni / eteSAM khalu bhadanta ! paJcadazAnAM divasAnAM kati tithayaH prajJaptAH ? he gautama ! paJca dazatithayaH prajJaptAH tadyathA-nandAbhadrA jayAtucchA pUrNApakSasya paJcamI / punarapi nandAbhadrA jayAtucchA pUrNApakSasya dshmii| punarapi nandAbhadrA jayAtucchA pUrNApakSasya paJcadazI / evaM tA striguNAH tithayaH sarveSAM divasAnAmiti / ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya kati rAtrayaH prajJaptAH ? gautama ! pazcadazaH rAtrayaH prajJaptAH tadyathA-pratipadAtriryAvatpazcadazIrAtriH / etAsAM khalu bhadanta ! rAtrINAM paJca dazAnAM katinAmadheyAni prajJaptAni ? gautama ! paJcadazanAmaveyAni prajJapAni tadyathA-uttamA ca munakSatrA elApalyA yazodharA / saumanasA caiva tathA zrIsaMbhUtA ca boddhavyA // 1 // vijayA vaijayannI va jayatI pArAjitA, cecchA ca samAhArA tejAzca tathA ati tejAH // 2 // devAnandA niratiH rajanInAM nAmadheyAni / etAsAM khalu bhadanta ! paJcadazAnAM rAtrINAM kati tithayaH prajJaptAH gautama ! paJcadazatithayaH prajJaptAH, tadyathA-ugravatI bhogavatI yazomatI zubhanAmA punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI zubhanAmA, punarapi avatI bhogavatI yazomatI sarvasiddhA zubhanAmA, evaM triguNAstitharaH sarvApAM rAtrINAm / ekaikasya khalu bhadanta ! aho. rAtrasya katimuhUrtAH prajJaptAH gautama ! trizanmuhartAH prajJaptAH tadyathA- rudraH zreyAn mitrovAyu: supriitstthaivaabhicndrH| mAhendro balavAn brahmA bhustyshcaiveshaanH||1|| tvaSTA ca bhAvitAtmA vaizramaNo va rugavAnandaH / vijayazca vizvasenaH prAjApatya upazamazcaitra 2 // gandho'gnivezma zata vRSabha AtapayAnamamazca / RNavAn bhImo vRSabhaH sarvArthaH rAkSasa zcaiva / / iti / / sU. 18 // ___TokA-'eemegassa NaM bhaMte ! saMvaccharassa' ekaikasya khalu bhadana! savatsarasya cAndrAdi varSasya 'kaimAsA pannattA' kati-kriyatsaMkhyaka mAsAH jJaptAH kathitAH, he bhadanta ! yo'ya saMvatsaro meM mAsoM kA pratipAdana 'egamegassaNaM bhaMte ! saMvaccharassa kai mAsA pannattA' ityAdi TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA puuch| hai-ki he bhadanta eka eka saMvatsara ke cAndrAdi varSa ke kitane kitane mahine hote haiM ? isake uttara saMvatsaramAM mAsenuM pratipAdana 'egame gassa NaM bhaMte ! saMbaccharassa kai mAsA pannattA' ityAdi TakAtha-A sUtra vaDe gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna karyo che ke he bhalA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jambUdvIpaprAptisUtra manekaprakArakaH pUrva saMvatsaraH pratipAditaH tasya pratyekai kasya sambandhinaH kiyatsaMkhyakA mAsA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-poyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvAlasamAsA pannattA' dvAdaza-dvAdazaprakArakA mAsAH prajJaptA:-kathita : 'teliNaM duvihANAmadhejA pannattA' teSAM khala dvividhAni dviprakArakANi nAmadheyAni nAmAni prajJaptAni-kathitAni, 'taM jahA' tadyathA-'loiyA loutariyAya' laukSikAni lokotarikANi ca, tatra lokaH sarvajJapratipAdita prava vanavAhyo mlecchAdi janaH teSu prasiddha tathA tatsaMbandhIni nAmAni laukikAni, tathA lokottarANi lokaH pravacanabAhyaH tebhyo lAkebhya unarAH samyag jJAnAdigugayuktatvena pradhAnAH sarvajJamatAnuyAyinaH zra kisteSu pratiddha vena tatsaMbandhIni nAmAni lokottarANi na.madheyazabdasya napuMsakatayA napuMsakena vyavahAraiti / 'tattha loiyA NAmA ime' tatra-teSu nAmadvayeSu madhye laukika ni nAma ni imAni-vakSyamANAni 'taM jahA' udyathA-'sAvaNe bhadavae jAva AsADhe' zrAvago bhAdrahaH yAvad ASADhaH, atra yA padena AzvayujaH kAttika mArgazIrSapauSamAghaphAlguna caitra vaizAkha jyeSThamAsAnAM grahAM bhavati, tatazca zrAvaNA dArabhyASADhAntaM dvAdazalaukina ma sAnAM nAmAni bhavantIti mAsAnAM laukikanAmAni meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! davAlasabhAmA enasA' he gautama ! eka eka saMvatsara ke 12-12 mahine hote haiM / 'tesiNaM durihA NAmadhejjA pannattA' ina mahinoM ke nAma do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM 'loiyA louttariyAya' lokika aura lokottarika sarvajJa pratipAdita pravacana se jo bAhya laukika Adijana haiM unajanoM meM jo inake nAma prasiddha haiM ve lokika nAma hai tathA jo loka se uttara hai-samyagjJAnAdi guNa viziSTa haiM aise pradhAnavyaktiyoM meM-sarvajJamatAnuyAyI zrAvaka janoM meM jo inake nAma prasiddha haiM ve lokottarika nAma hai| 'tattha' lohayA NAmA ime' ina donoM nAnoM meM se laukika nAma ye haiM 'taM jahA' jaise 'mAvaNe bhaddavae jAva AsADhe' zrAvaNa bhAdrapada yAvat ASADha, yahAM yAvaspada se kuMAra kArtika, agahana, pUSa, mAha, phalguna, caitra vaizAkha, aura jyeSTha, eka- eka saMvatsaranA candrAdi varSe keTalA mAsanA hoya che? enA javAbamAM prabhu kahe cha-'goyamA ! duvAlasamAsA pannatta' he gautama ! 8-me; savatsanA 12-12 bhAsa thAya che. 'tesiNaM duvihA NAmadhejjA pannattA' ye mahInAsAnA nAbhA meM 542 // 42pAmA mAtA 2. 'taM jahA' 1 pramANe che-'loiyA louttariyA ya' sau4i mana tarikSa sarva pratipAdita pravacanI je bAhyalaukika vagere ja che, te lokonA je nAme prasiddha che te laukika nAme che-temaja je lekathI uttara che-samyajJAnAdi guNa viziSTa che, evI pradhAna vyaktiomAM sarvajJamatAnuyAyI zrAvakajanamAM je emanA nAme prasiddha che, te vAhattara4 nAma cha. 'tattha loiyA NAmA ime' se ma-2 nAbhImAthI alls nAmA // -taM jahA' rebha. 'sAvaNe bhaddavae jAva AsADhe' zrAvaNa, bhAdra 56, yAvat bhASADha mahI yAta padathI azvina, kArtika mAgazIrSa, pauSa, mAgha, sAbuna, citra, vaizAkha ane jayeSTha Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA saptamavajhaskAraH sU. 18 ekasmin saMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 293 darzayilA lokottariphanAmAni darzayitumAha--'louttariyA' ityAdi, 'louttariyA NAmA ime' lokottarakANi na mAni imAni vakSyamANAni bhavanti taM jahA' tadyathA'abhiNaMdira paiTeya' abhinanditaH prathamaH dvitIyaH pratiSThitanAmakaH 'vijae pIibaddhaNe' tRtIyo vijayanAmakaH caturthaH prItivarddhanaH seyaMseSa sive ce' zreyAMtaca zivazcaiva paJcapra. zreyAna SaSThaH zivaH 'sisireya sahama' zizirazca sahebhavAna, tatra saptamaH ziziraH aSTamo himavAn sUtre padapUraNAya sahazabdena samAsaH tena himavatA saha zizira ityarthoM bhavati ziziro himaH zci te, 'avame vasaMtamAse' navamo vasantamAsaH 'daname kusumasaMbhave' dazamaH kumumasaMbhavaH 'e kArase nidAheya' ekAdazo nidAyo grISmaH, 'vaNaviroheya bArasame' vanavirodhaH vanavizeSaH) dvAdazaH, etAni dvAdaza nAmAni lokottarANi bhavantIti / samprati-pratimAsaM kiyantaH pakSA bhavantIti jijJAsAyAM pakSaM nirUpayituM pakSasUtramAha'egamegassa NaM bhaMte ! mAsassa' ekasya khalu bhadanta ! mAsasya 'kai pakkhA pannattA' katikiyatsaMkhyakAH pakSA:-mApAvayAvizeSAH prajJazA-kathitAH, he bhadanta ! ye ete dvAdazamAsAH kathitA steSAme kaikaspa mAsA kiyatsaMkhyA pakSA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha'bhoyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'dopakkhA pannattA' dvau pakSau dvi saMkhyako pakSau ina mahinoM kA grahaNa huA hai| 'louttariyA NAmA ime' lokottarika nAma isa prakAra se haiM-' taM jahA' jaise-'abhinadie paDhe yaha vijae pIibaddhaNe, seyaMseya sive ceva sisire ya sahe bhavaM' (1) abhinandita (2) pratiSThita, (3) vijaya (4) prItivarddhana, (5) zreyAMsa (6) ziva (7) zizira (8) himavAn (9) 'Navame vasaMta mAse dasame kusumasaMbhave, ekkArase nidAhe ya vaNavirohe ya bArasame' vasaMtamAsa, (10) kusuna saMbhava, (11) nidAgha, aura (12) vanaviroha-'varnAva: zeSa' ye 12 nAma,lokattarika haiN| pratimAsameM pakSoM kA pratipAdana'egamegassaNaM bhaMte ! mAsassa kaha pakkhA pannAttA' isa ke dvArA gautama svAmI ne prabhu se aisA pUchA hai he bhadanta ! eka eka mAsake kitane kitane pakSa hote haiM ? se bhAsonA nAmI yetA cha. 'louttariyA NAmA ime' ttarita nAma mApramANe cha. 'taM jahA' ma 'abhinaMdie paidveya vijae pIivaddhaNe, seyaMseya sive, ceva sisireya sahebhavaM' (1) malinata, (2) pratikSita (3) vi45 (4) prItivaddhana, (5) zreyAn (6) zipa (7) (zazi2 (8) (vAn (8) 'Navame mAse dalame kusumasaMbhave, ekkArase nidAhe ya vaNavirohe ya bArasame' satabhAsa, (10) subha samaya, (11) nihAya ane (12) panaviza (4na vizeSa) se 12 nAbhI botta24 che. pratimAnAmAM pakSe nuM pratipAdana 'egamegasa NaM bhaMte ! mAsassa kai pakkhA pannattA' senA 43 gautabhasvAmI prasune evI rIte prazna karyo che ke he bhadaMta ! eka-eka mAsanA keTakeTalA pakSe heya che? Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUdvIpaprajJaptisUtre prajJaptau kathitAviti / bhedadvayameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-bahula panakheya sukapakkheya' bahulapakSa:-kRSNapakSazca zuklapakSazca, imAveva sinAsitazabdena vyavahi. yete, tatra kRSNapakSo yatra dhruvarAhuH savemAnena candravimAnamAvRNoti tena yo'ndhakArabahula. pakSaH sa bahulapakSaH kRSNapakSApaparyAyaH, yatra ca sa eva rAhuH candravimAnamAnAvRttaM karoti tena candrikAvalitatayA zuklapakSaH sa zuklapakSa iti / samprati kRSNapakSa zuklapakSayoH divasasaMkhyAM jJAtuM praznayanAha-egamegassa ' ityAdi, 'egamegassa NaM bhaMte ! pakkha hasa' ekaikasya salu bhadanta ! pakSasya 'kaidivasA pannattA' katikiyatsaMkhyakAH divasA:-dinAni prajJaptA:-kathitA iti praznA, bhAvAnAha-'goyamA' itya di, 'goyamA' he gautA ! 'pannarasa divasA pannattA' paJcadaza saMkhyakA divasAH prajJaptA:kathitAH / yaca divasazabdaH ahorAtre prasiddha stApi prakRte sUryaprakAzavataH kAlavizeisake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! do pakkhA pannattA' he gautama eka 2 mAsa ke do pakSa hote haiM / 'taM jahA' jaile-'bahula parakheca supakkhe ya' kRSNapakSa aura zuklapakSa jisa pakSa meM dhruva rAhu apane vimAna se candra ke vimAna ko Dhaka letA hai isa se jo pakSa meM andhakAra bahuta hotA hai vaha bahulapakSa hai isIkA dUsarA nAma kRSNapakSa hai aura jisa pakSa meM dhruva rAhu candra vimAna ko apane vimAna se anAvRta AvaraNa rahita-kara detA hai-isa se jo pakSa candrikA se dhavalita bana jAtA hai vaha zuklapakSa hai kRSNapakSa zuklapakSa ke divasa saMkhyAkathana 'egamegassa NaM bhaMte / pakkhassa kaha divasA pannattA' he bhadanta ! eka eka pakSake kitane divasa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! pArasadivasA pannattA' he gautama ! eka eka pakSa ke 15 divasa hote haiM / yadyapi divasa senA wwi xsu 49 cha-'goyamA ! do pakkhA pannattA' gautama ! me mAsanA meM pAya che. 'taM jahA' gema 'bahulapakkhe ya sukkapazkhe ya' 19956 mane zu465kSa ne pakSamAM yuvarAhu pitAnA vimAnathI cadranA vimAnane AchAdita karI le che, enAthI je pakSa aMdhakAra bahula hoya che te bahula pakSa che. enuM ja bIjuM nAma kRSNapakSa che. ane je pakSamAM dhurAhu candra vimAnane pitAnA vimAnathI anAvRta-AvaraNa rahita karI nAkhe che enAthI je pakSa candrikAthI dhavalita bane che te zuphalapakSa che. kuNapakSa zukala pakSamAM divasa saMkhyA kathana 'egamegassaNaM bhaMte ! pakkhassa kaidivasA pannatto humata ! -4 pakSanA kss| soDIya cha ? senA vAsabhA prabhu 43 cha-'goyamA ! pannarasa divasA pannattA' gautama! ekaeka pakSanA 15 divasa hoya che ghapi divasa zabda ahorAtramAM prasiddha che tathApi prakRtimAM sUryaprakAzavALa kALa vizeSane ja divasa zabdathI vivakSA thayelI che. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: s. 18 ekasminsaMvatsare mAsasaMkhyA nirUpaNam 295 pasyaiva divasazabdena vivikSaNAt yato rAtrivibhAga praznasya pArthasyena vidhAsyamAnatvAditi / atra paJcadaza divasA iti kathanaM karmamA sApekSayA draSTavyaM tatra pUrNAnAM paJcadazAhorAtrANAM saMbhavAt tameva paJcadazabhedaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'paDiva divase vitIyA divase jAva pannarasI divase' pratipadivaso dvitIyA divaso yAvat paJcadazI divasaH, tatra mAsasyAdyatayA pratipadyate iti pratipan prathamo divasa ityarthaH tathA dvitIya divasa iti dvitIyA, yAvatpadena tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI aSTamI navamI dazamyeka dazI dvAdazI trayodazI caturdazonA grahaNaM bhavati, ante paJcadazI paJcadazo dAsa iti / 'eesi bhaMte ! paNNarasaNDaM divasAnaM' eteSAM pratipAdAdInAM khalu madata ! paJcadatra divasAnAm 'kai NAmadhe jA pattA' kati-kiyatsaMkhyakAni nAmadheyAni nAmAni prapta ni lokottarazAstre kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paNNarasa nAmazabda ahorAtra meM prasiddha hai tathApi yahAM para sUrya prakAza vAle kAlavizeSa kI ho divasa zabda se vivakSA hui hai kyoMki rAtri vibhAga prazna alaga rUpa se kiyA jAne vAlA hai yahAM eka pakSa meM 15 dina hote hai aisA jo kathana kiyA gayA vaha karmamAsa kI apekSA kiyA gayA hai kyoMki vahIM para pUrNa 15 ahorAtra kA honA saMbhAvita hai 'taM jahA' ve 15 dina ye haiM- 'paDivA divase, vitIyA divase, jAva panarasI divase' pradipAdA divasa, dvitIyA divasa yAvat paJcadazI divasa, pratipadA yaha mAsakA prathama divasa hai dvitIyA yaha mAsa kA dvitIya divasa hai yahAM yAvAda se 'tRtIyA, caturthI paMcamI, SaSThI saptamI, aSTamI, navamI, dazamI, ekAdazI, dvAdazI, trayodazI, aura caturdazI' ina dinoM kA grahaNa huA haiM anta ke dinakA nAma paJcadazI hai yaha pakSa kA 15 vAM dina hai 'eesigaM bhaMte ! paNNarasahaM divasANaM kai NAmaghejA pannattA' he bhadanta ! ina 15 dinoM ke lokottara zAstra meM kitane kitane nAma kahe haiM ? uttara meM prabhu kemake rAtri vibhAga prazna alaga rUpamAM spaSTa karavAmAM AvanAra che. ahI eka pakSamAM 15 divasa hoya che evuM je kathana karavAmAM Avelu che. te ka mAsanI apekSAe 42vAmAM Ave che. ubhaDe tyAMnA ahorAtraNI rAjyatA che. 'taM jahA' te 15 divasA yApramANe che paMDei divase vitIyA divase, jAva pannarasI divase' pratiyahA hivasa, dvitIyA divasa yAvat pazcadazI divasa pratipadA e mAsanA prathama divasa che. dvitIyA yA bhAmanA jIle divasa che kahIM yAvat pahathI 'tRtIyA, caturthI, paMthabhI, SaNDI, saptabhI, aSTamI, navamI, dazamI, seahazI, dvAHzI trayodazI, mane yaturdazI yA divasI thaDa thayA che. aMtima divasanu nAma pa'cannuzI che. A eka pakSanA 15 me divasa che. 'eesi NaM bhaMte! paNNarasahaM divasANaM kai NAmavejjA pannattA' he mahaMta ! me 15 divasonA sottara zAkhAM TaTalA nAmI vAmAM Ave che ? vANAM prabhu he che- 'goyamA ! Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUddhIpaprAptisUtre dhejA pattA' paJcadazanAmadheyAni prajJaptAni lokottarazAstre kathitAni, 'taM jahA' tadyathA'pucvaMge siddhamaNorameya' pUrvAGgaH siddhamanoramazca 'tatto manohare ceva' tRtIyo manohAcaitra 'jasabhaddeya jasapare' yazobhadrazcaiA yazodharaH 'saDhe mukhyakAmasamiddheya' eSThaH sarvakAmasamRddhazca 'iMdamuddhAbhisitteya' indra mUrdhAbhiSiktazca 'somaNasa dhagaMjae ya boddhavve' saumaso dhanaJjayazca bodhavyau jJAtavya ityarthaH 'pratthariddhe abhijAe' arthasiddho'bhijAta : 'aJcalaNe sAMjara ceva' atyazanaH zataJjayazca 'aggivese' uvasame' agnivezma upazamaH divasANaM hoti nAmadhenjA' etAni divasAnAM nAmadheyAni bhavanti, tatrapUrvAGgaH prathamaH siddhamana ramo dvitIyo, manoharastRtIyaH yazobhadra caturyaH, yazodhara paJcamaH, sarvakAmasamRddhaH SaSThaH, indramu(bhiSiktaH saptamaH, saumanaso'STamaH, dhanaJjayo navamaH, arthasiddho dazamaH, abhijAta ekAdazaH, atyazano kahate haiM-'goyamA! pannarasa nAmaghejjA pannattA' he gautama ! ina pandraha dinoM ke lokottara zAstra meM 15 nAma kahe haiM 'taM jahA' jaise-'pucvaMge, siddhamaNorame ya tatto maNohare ceva, jasabhadde ya jasaghare saTe savvakAmasamiddheya / iMdamuddhAvasitteva somaNasa dhaNaMjae ya bodhavo asthasiddha abhijAe accamaNe sayaMjae ceva' (1) pUrvAGga (2) siddhamanorama, (3) manohara, (4) yazobhadra (5) yazodhara sarvakAmasamRddha, (7) indramUrdhAbhiSika, (8) saumanasa (9) dhanaJjaya, (10) artha siddha (11) abhijAta (12) atyazana (13) zataJjaya (14) 'aggivese uva same' agnivezma evaM (15) upazama 'divasANaM hoti nAma dhejjA' isa taraha se ye nAma una 15 dinoM ke hote haiN| pUrvAGga yaha prathama dina kA nAma hai, middhama norama yaha dUsare dinakA nAma hai manohara yaha tRtIya dina kA nAma hai yazobhadra yaha caturtha dinakA nAma hai yazodhara yaha pAMcaveM dinakA nAma hai sarvakAma samRddha pannarasa nAmadhejA pannAtA' 3 gautama ! 542 sina! tara zasabhA 15 nAma apAmA mAsA hai. 'taM jahA' rema'puvvaMge, siddhamaNorame ya tatto maNohare ceva, jasa bhaddeya jasadhare saTe savvakAmasamiddhe ya iMdamuddhAvasitteva somaNasa dhaNaMjae ya bodhavyo atthasiddhe abhijAe acca saNe sayaMjara ce' (1) 5 , (2) siddhamanA2ma, (3) bhanAI2, (4) yazAnadra, (5) yaza52, (9) sAmasamRddha, (7) 4ndra bhUAniSita, (8) saumanasa, (6) dhanaya, (10) masiddha, (11) abhinata, (12) satyazana, (13) zataya, (14) 'agiAvese asame' vezma tebha (15) 750ma. 'divasa NaM hotI nAmadhejjA' // prabhA me nAbhI te 15 dishen| che. pUrvA // ye prathama dinu nAma che. sidamanarama e bIjA divasanuM nAma che. mane hara trIjA divasanuM nAma che. yazabhadra A catu divasanuM nAma che. yazodhara A pAMcamAM divasanuM nAma che. sarvakAma samRddha A cha divasanuM nAma che. IndramUrdhAbhiSikta A sAtamA divasanuM nAma che. sImanama A AThamA divasanuM nAma che. dhanaMjaya e navamA divasanuM nAma che. arthasiddha e 11 mAM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 18 ekasmin saMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 297 dvAdaza:, zatapaJjayastrayodazaH, agveizama caturdazaH, upazamaH paJcadazaH, patAni divasAnoM nAmadheyAni bhavantIti bhAvaH / eSAM paJcadaza divasAnAM pazcadazatithIdarzayitamAha-'eesiNaM' ityAdi, 'esiNaM bhaMte ! paNNaramaNhaM divasANaM' eteSAM khalu bhadanta ! paJcadazAnAM divasAnAm 'kaitihI pannattA' kati-DiyatsaMrayakA stithayaH prajJaptAH-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyama' he gautama ! 'pArasatihI pannattA' paJcadaza saMkhyakA stithayaH prajJaptAH-kathitA iti, 'taM jahA' tadyathA-'naMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa paMcamI' nandA prathamA bhadrA dvitIyA jayA tRtIyA tucchA caturthI tathA pUrNA paJcamI sA ca pUrNApaJcadaza tithyAtmakapakSazya pUrakatvAt 'puNaravi gaMde bhadde gae tumche puNe pakkhassa dasamI' punarapi nandApaSTI bhadrA saptamI, taza jamA aSTamI tujhA navanI pUrNA, dazamI pakSasya paJcadazatithyAtmakasya pUraNAt 'punaraviNaMde bhadde jAe turaLe puNNe pakkhassa paNNarasI' punarapi yaha chaThe dinakA nAma hai indra mUbhiSikta yaha mAtaye dina kA nAma hai saumanasa yaha AThaveM dinakA nAma hai dhanakSama yaha nauve dinakA nAma hai arthasiddha yaha 10 dhe dina kA nAma hai abhijAta yaha 11 ve dina kA nAma hai atyazana yaha 12 veM dinakA nAma hai, zataJjaya yaha 13 ve dinakA nAma hai agnivezma yaha 14 ve dinakA nAma hai aura upazana yaha 15 veM dinakA nAma hai| ina 15 dinoM kI 15 tithiyoM kA kathana isameM gautamasvAmIne prabhuo se aisA pUchA hai-'eeliNaM bhaMte ! paNNarasaNhaM divasANaM kai tihI pannatA bhadanta ! ina 15 dinoM kI kitanI nidhiyAM hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'godhamA! pagAra satihI pannattA' he gautama! 15 tithiyAM hotI haiN| jahA' jaise-'degadde, jae, tunche, puNNe, pakkhassa paMcamI' nandA prathamA, bhAdA dvitIyA, jarA, tRtIyA, tucchA caturthI, pUrNA paMcamI, punaH nandA SaSThI, bhadrA saptamI, jayA aSTamo, tukA madhanI, pUrNA dazamI, punaH divasanuM nAma che. aAzana, e 12 mA divasanuM nAma e. zatajayae 13 mA divasanuM nAma che agnivezama e 14 mA divasanuM nAma che. ane upazama e 15 mA divasanuM nAma che. e 15 divasanI 15 tithionuM kathana mAM zrIgautamasvAmI prabhuna thevI zo prazna yA cha / 'eesi Na bhaMte ! paNNarasaNhaM divasANa kaitihI pannattA' ma ! 15 pisI kI tithi 4AmA 5.pI cha ? mena pAsamA prabhu I cha.-'goyamA ! 'paNNarasatihI pannattA' gautama ! 15 ti / DAya he. 'taM jahA' hai 'naMde, he, jae, tucche, puNNe pAkharasa, paMcamI' hI prathA , ladra dvitIyA, yA tRtIyA, tumch| yatu , 5 5yamI, puna: nnh| pI, bhadrA sasabhI, jyA aSTamI, tucchA navamI, pUrNAzagI, punaH nandA ekAzI, bhadrA hAi zaM, jyAM yazI, tumch| yatuthI pU payazI. 'evaM te tiguNA tihio sacesi divasa.paM.de' Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambdhIpaprajJaptistra bhandA ekAdazI, bhadrA dvAdazI, jayA trayodazI, tucchA caturdazI, purNA pazcadazI sA ca pakSasya pUrakatvAt pUrNA, 'evaM te tizuNA tihIbho samveti divasANati' evamuktaprakAreNa a vRtti ayarUpeNa etA anantarapUrvoktA nanda dya stithayaH paJcatriguNAH paJcatriguNAH paJcadaza saMkhyA stithayaH, sarveSAM paJcadazAnAmapi divasAnAM bhavanti tA etAH paJcadazatithayo divasatithayaH kathayante / nanu divasarAtritiyoH ko vizeSo yena tithipraznasUtrasya pRthaga vizanaM kRtamiti ced atrocya ne pUrvapUrNimA paryavasAnaM prArabhya dvASaSTi bhAgIkRtasya candramaNDalasya sarvadaivAnAgharaNIyau dvau bhAgau tau varjayitvA zeSasya SaSTibhAgAtmakasya caturbhAgAtmakaH paJcadazo bhAgo yAtA kAle na ghabarAhuvimAnena AvRto bhavati amAvAsyAyAH paryavasAne punaH sa eva bhAgA prakaTito bhavati tAvAn kAlavizeSatithiriti / divasatithivaktavyatA samApya rAtritithi: yatamyatAM vaktumAha-'egapegasta NaM' ityAdi, 'egamegassa NaM bhaMte ! pakkhassa' ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya 'kAIbho pannattAo' kati-kiyatsaMrupakAH rAtrayaH adantarapUrvoktadivasA nandA ekAdazI, bhadrA bAdazI, jayA trayodazI tucchA caturdazI aura pUrNA paJcadazI 'evaM te tigugA tihIno samveti divasANani' isa prakAra se ve pAMca nandAdika tithiyA~ triguNita hotI huI saba 15 dinoM kI ho jAtI hai ina tithiyoM ko divamatithiyoM ke nAma se bhI kahA gayA hai zaMkA-divasa aura rAtri kI tithiyoM meM kyA antara hai ki jisa se tithi prazna sUtrakA alaga se vidhAna karanA paDA hai ? uttara-pUrva kI pUrNimA ke anta se lekara 62 bhAga kRta candra maMDala ke do bhAga sarvadA hI anAvaraNIya rahate haiM una do bhAgoM ko choDa kara zeSa 60 bhAgAsmaka candramaMDala kA caturtha bhAgAtmaka 15 vAM bhAga jitane kAla meM dhruvarAhu ke vimAna dvArA AvRtta hotA hai aura amAvAsyA ke anta meM vahI bhAga punaH prakaTita hotA hai itane kAlavizeSa kA nAma tithi haiM divasa tithi kI vaktavyatAko samApta karake aba sUtrakAra rAtri A pramANe e pAMca naMdAdika tiSio viguNita thaine 15 divasanI thaI jAya che. e tithione divasa tivionA nAmathI paNa kahevAmAM Avela che. zaMkA-divasa ane rAtrinI viviomAM zuM aMtara che ke jethI tithi praznanA sUtranuM svataMtra rUpamAM vidhAna karavuM paDayuM che? uttara-pUrvanI pUrNimAnA aMtathI mAMDIne 62 bhAga kRta caMdramaMDaLanA bhAgo sarvadA anAvaraNIya rahe che. te be bhAgane choDIne zeSa 60 bhAgAtmaka caMdramaMDaLane caturtha bhAgAtmA 15 mo bhAga jeTalA kALamAM dhru rAhane vimAna vaDe AvRtta thAya che. ane amAvasyAnA aMtamAM teja bhAga karI prakaTita thAya che. ATalA kAla vizeSanuM nAma tithI che. divasa tithinI vaktavyatAne samApta karIne have sUtrakAra rAtri tithinI vaktaytaanu 4thana 4re che. 'egamegassa NaM bhaMte ! pakkhassa kai rAIo paNNattAo' mata! 3 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 18 ekasminsaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 299 nAmantima bhAgarUpAH prajJatA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-bhoramA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNgaramarAI bho pannagAo' pazcadaza-paJcadaza saMkhyakAH rAtrayo rajanyaH prajJaplA:kathitA iti 'taM jahA' tadyathA-'paDivArAI jAya paNNarasIrAI' patipadrAtriryAvat paJcadazIrAtriH atra yAvatpadena dvitIyA savistRtIyA rAtri zcaturthI rAtriH paJcamI rAtriH SaSThI rAtriH saptamI rAtri raSTamI rAtri navamI rAtri dezamI rAtri re kAdazo rAtri dizI rAtri strayodazI rAtri zcaturdazIrAtrizca tAsAM grahaNaM bhavati, tathA ca pratipadrAtrita Arabhya paJcadazI rAtri paryanta paJcadazarAtrayo bhavantIti / 'eyAsiNaM bhaMte ! paMvadasaNDa rAINaM' etAsAM pUrvoktAnAM khalu bhadanta ! paJcadazarAtrINAm 'kaiNAmadhe jA panattA' kati-kiyatsaMkhyakAni nAmadheyAni prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNNa rasanAmadhejA pannattA' pazcadazanAmadheyAni prajJaptAni-kathitAnIti, tameva paJcadazabhedaM darza. yati - 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'utamAya suNakhattA' uttamA ca munakSatrA tatro. tithi kI vaktavyatA kA kathana karate haiM-'ekagamegassa NaM bhaMte ! pakkhassa kaI rAIo paNNattAo' he bhadanta ! eka eka pakSameM kitanI rAtriyAM hotI kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paNgarasarAhao paNNattAo' he gautama ! eka eka pakSa meM 15 rAtriyAM hotI kahI gaI hai 'taM jahA' jaise 'paDi. ghArAI, jAva paNNarasIrAI, pratipadArAtri vit paJcadazI rAtri yahAM yAvatpada se dvitIyArAtri tRtIyArAtri caturthIrAtri, paMcamorAtri, SaSThIrAtri saptamIrAtri aSTamIrAtri navamIrAtri, dazamIrAtri ekAdazIrAtri, dvAdazIrAtri, trayodazIrAtri, aura caturdazIrAtri, ina zeSarAtriyoM kA grahaNa huA hai| isa prakAra pratipadA kI rAtri se lekara pazcadazI rAtri taka 15 rAtriyAM hotI hai 'eyAsi NaM bhaMte ! paMcadasaNhaM rAI NaM kaha NAmadhenA paNNattA' he bhadanta ! ina 15 rAtriyoM ke kitane nAma kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paNNarasaNAmadhejjA paNNattA' he gautama! 15 nAma kahe haiM-'saM jahA' jaise-'usa. mAya suNavattAya' usamA sunakSatrA-inameM pratipadA kI rAtri kA nAma uttamA hai ye 52mA sI vimA vAma mAbI cha / mena pAmamA pramuDe The-'goyamA ! paNNarasa rAIo paNNatAogautama-23 pakSamA 15-15tripAmA mAvazI. 'taM jahA' ra 'paDiyA rAI jAva pagaratIrAI' prti56:2||tri yAvat 55 zAtri mahI yAvat 54thI dvitIyAtri, tRtIyAtri,yatuthI tri, 5.ybhii|tri, patri, sabhIti, abhiirAtri, navamIrAtrI dazamIrAtrI ekAdazIra trI, dvAdazIravi, traye zarAtri ane caturdaza rAtri ATalI zeSa rAtrinuM grahaNa thayuM che. A pramANe pratipadAnI rAtrithI mAMDIne paMcadazIrAtri sudhI 15 ||triyo thaya che. 'eyAsi NaM bhaMte ! paMcadasaNhaM rAINaM kai NAmadhejjA paNNatA' bhavaMta! e 15 rAtrinA keTalA nAma kahevAmAM AvelA che? javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! paNNarasaNAmavejjA paNNattA' gotama ! 15 nAbhA vAmAM mAvA che. 'taM jahA' Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jambUdvIpaprajJaptimA tamA pratipadAtriH sumAtrA dvitIyArAH 'elAyaccA jamoharA' elApatyA yazodharA, elApatyA tRtIyArAtri yazodharA caturSIrAtriH 'somaNamA ceva sahA' saumanasA caiva tathA, tathA saumanasA paJcamIrAtriH 'sirisaMbhUyAya boddhavyA' zrIsaMghUnA va SaSThIrAtriH boddhavyA, : 'vijayAya vejayaMti' vijayA ca saptamIrAtriH, vaijayantI aSTamI gatiH 'jayaMti aparAjiyA ya icchAya' jayantI aparAjitA vecchA ca, tatra jayantI navamozatiH, aparAjitA dazamIrAtri: icchA ekAdazIrAtriH 'samAhArA cetra tahA' samAhArA ca tathA samAhArA dvAdazIrAtriH 'teyAya tahA aiteyA' tejA yodazIrAtriH, ati tejA zcaturdazIrAtri : 'devANaMdA NiraI' devAnandA paJcadazI rAtriH saiva niratI zabdenApi kathyate 'rayaNINaM NAdhijjAI' rajanInA rAtrI NAmetAni upayuktAni nAmadheyAni paJcadaza avanti / yathA ahorAtrANAM dinarAtri vibhAgena nAmAntarANi kathitAli tathAdina lithInAmapi saMjJAntarANi pUrva kathitAnIti / samprati aura dvitIyA kI rAtri kA nAma sunakSatrA hai 'elAbaccA, jasoharA' elApatyatRtIyA kI rAtri, yazodharA-caturthI kI zani, 'somaNasA ceva tahA' saumanasA paMcamI kI rAtri, 'sirisaMbhUyA yoddhayA' zrI saMbhUtA--SaSThI kI rAtri, 'vijayA ya vejayaMti' vijadhA-masabhI ko rAtri, vaijayantI aSTamI kI rAtri 'jayaMti aparAjiyA ya icchA ya' jayantI-navamI kI rAtri, aparAjitA dazamI kI rAtri icchA ekAdazI kI rAtri, 'samAhArA ceva tahA' samAhArA-bAdazI kI rAtri, 'te yA ya tahA aiteyA ya' tejA-trayodazI ko rAtri, atitejA-caturdazI kI rAtri 'devANaMdA NiraI' aura devAnandA-paJcadazI kI rAtri kA nAma hai devAnanda kA dUsarA nAma niratI bhI hai| rayaNINaM NAmadhijjAI' isa prakAra se ye 15 nAma pandraha tithiyoM ko rAtriyoM ke haiN| jisa prakAra ahorAtoM ke dina rAta ke vibhAga ko lekara nAmAntara kahe gaye haiM usI prakAra se dina kI tithiyoM ke bhI nAmA rebho 'uttamAya suNakhatA tha' uttama', suna, 5 mA prati5hAnI trinu nAma uttamA cha bhane dvitIyA trinu nA sunAnA cha. 'elAvaccA, jasoharA' sevA5tyA tRtI yAnIrAtri, sodhir| tubhAnIrAtri, 'somaNA cava tahA' saumanasA payamInIti, 'sirisaMbhUyAya boddhavyA' zrI samU--4InI2:tri, 'vijayA ya jayaMti' vi santabhInItri, vaizya-11 mATabhInI rAtri 'mayaMti aparAjiyA ya icchA ya' yatI navabhInI rAtri, a52tA na 21, 427 4: zInA tri, 'samAhArA ceva tahA' samAH |-daashiinaaraatrii, 'teyA ya tahA aiteyA ya' te yazAnI rAtri, matite yatuzAnI rAtri, 'devaannNdaaji ane devAnaMda-paMcadazInI rAtrinuM nAma che. devAnaMdAnuM bIjuM nAma niratI paNa cha. 'rayaNINaM NAmadhijjAI' . pro 15 namI 15 tithimAnI trisAnA che. jema ahorAtanA dina-rAtanA vibhAgene laIne nAmAntare kahevAmAM AvelA che, te pramANe ja divasanI tithionA paNa nAmAntare pahelAM pragaTa karavAmAM AvelA che. have rAtri Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA- saptamavakSaskAraH 6. 18 ekasminsaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 301 rAtritithi saMjJAntarANi praznapanAha'dayAsiNaM bhaMte ! paNNara sAhaM rAINaM' etAsA mupayuktAnAmuttamAdi paJcadazAnAM gatrI gAm 'kaitihI pannatA kati-kiyatsaMkhyakA sthitayaH prajJaptA:kathitA iti praznaH, bhaganAi-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'pannAsatihI pannatA' pazcadama tithayaH prajJatA--kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'uggavaI bhogavaI jAvaI sava. siddhA suhaNAmA' ugravatI prathamA nandAtithiratriH bhogavatIdvitIpA bhadrAtithirAtriH, tRtIyA yazomatI jayAtithirA trA, caturthI sarvasiddhA tu chAtithirAtriH, paJcamI zubhanAmA pUrNAtithirAtriH 'puNaravi uggavaI bhogAI jasabaI savvasiddhA muhaNAmA' punarapi upravatI bhogavatI yazomatI sasiddhA zubhanAmA, taba ugra tI paSThogandAtithirAtriH, bhogavatI bhadrAtithi: saptamIrAtriH, yazomatI jayAtidhi raSTamIrAtriH, sarvasiddhA tucchAtithi navamIrAtriH, zubhatara pUrva meM prakaTa kara diye gaye haiN| aba rAtri tithiyoM ke nAnAntara prakaTa kiye jAte haiM isameM zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se yahI prazna kiyA hai 'eyAmiNa bhate! paNNarasa, rAiNaM kai tihI paNattA' he sadanta ! ina uttamAdi 15 paMdraha rAtriyoM kI kitanI tithiyAM kahI gaI haiM ? isa ke utara me prabhu kahate haiM-'goyamA! paNarasatihI pannattA' he gautama! ina uttamAdi 15 rAtriyoM kI tithiyAM 15 kahI gaI haiM / 'taM jahA' jaise-'uggavaI, bhogavaI, jamavaI, sadhyasiddhA, suhaNAmA' ugravanI yaha prathamA nandAtithi kI rAtri kA nAma hai, bhogavanI yaha dvitIyA bhadrA tithi kI rAtri kA nAma hai yazomatI yaha tRtIyA jayAtidhi kI rAtri kA nAma hai sarvasiddhA yaha caturthI tunchA tithi kI rAtri kA nAma hai zubhanAmA yaha paMcamI pUrNAtithi kI rAtri kA nAma hai 'pugaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhaNAmA' upravatI yaha SaSTho nandAtithi kI rAtri kA nAma hai bhogavanI yaha sAtavI bhadrAtithi kI rAtri kA nAma hai tithionA nAmAntaro prakaTa karavAmAM Ave che. AmAM gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna ye cha, 'eyAsiNaM bhaMte ! pagarasahaM rAIgaM kaitihI paNNattA' mahata ! ttabhAva 15 rAtrionI keTalI vidhio kahevAmAM AvelI che ? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! paNNarasatihI pannatA' gauta5 ! uttamA 15 rAtrimAnI tithimA 15 pAmA mAsI cha. 'taM jahA' gabhaI 'ugavaI, bhogavaI, jasabaI, sabasiddhA suhaNAmA' ugravatI A prathama naMdA tithinI rAtrinuM nAma che. bhagavatI A dvitIyA bhadrA tithinI rAtrinuM nAma che. yazomatI A tRtIyA yAtithinI rAtrinuM nAma che. sarvasiMddhA A catuthI tucachA tithinI rAtrinuM nAma che. zubhanAmAM A pAMcamI pUrNatithinI rAtrinuM nAma che. 'puNaravi uggavaI bhogavaI jasabaI savasiddhA suhaNAmA' tI mA 504ii nanhA tithinI rAtrinuM nAma che. bhagavatI A sAtamI bhadrAtithinI rAtrinuM nAma che. yazomatI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamvRddhIpaprAptisUtra nAmA pUrNAtithidezamIrAtriH 'puraNaravi ugavaI bhogavaI jasavaI sabasiddhA suhaNAmA' punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI sarvasiddhA zubhanAmA, tatra punarapi ugravatI nanda tithiH ekAdazI. tithirAtriH bhogavatI bhadrAtithi dvAdazIrAtri, yazomatI jayAtithi strayodazIrAtriH, sarva siddhA tucchAtithi caturdazIrAtriH, zubhanAmA pUrNAtithiH paJcadazIrAtririti / ___ yathA nandAdi paJcatithinAM trirAvRttyA pazcadaza divasa tithayo bhavanti tathaiva ugravatI prabhRtInAM trirAvRtyA paJcadazarAtitithayo bhavantIti tadarzayitumAha-evaM' ityAdi, 'evaM tiguNA tihIo sammesi ra INaM' evamupayuktakrameNa triguNitA etA ugravatI prabhRtayaH sarvAsAM paJcadazAnAmapi rAtrINAM bharantIti / / ___samprati ekasyAhorAtrasya muhUrtAn gaNayitumAha-'ega megassaNaM' ityAdi, egamegassa NaM bho ! ahorattassa' e kasya khalu bhanna ! ahorAtrasya 'kaimuhuttA pannattA' katiyazomatI 8 AThavIM jayAtithi kI rAtri kA nAma hai sarvasiddhA yada 9 vIM tucchAtithi kI rAtri kA nAma hai zubhanAmA yaha 10 vI pUrNAtithi kI rAtri kA nAma hai| 'puNaravi uggavaI bhogavaI jasabaI, saJcasiddhA, suhaNAmA' ugravatI yaha 11 vI nandA tithi kI rAtri kA nAma hai bhogavatI yaha 12 vI bhadrAtithi kI rAtri kA nAma hai yazomatI yaha 13 vIM tucchA tithi kI rAtri kA nAma hai sarva middhA yaha 14 vIM tucchA tithi kI rAtri kA nAma zubhanAmA yaha 15 vIM pUrNAtithi kI rAtri kA nAma hai| 'evaM tiguNA lihIo samvesiM rAINa' jisa prakAra nandA Adi pAMca tithiyoM ke triguNita kiye jAne para 15 divasa tithiyAM hotI kahI gaI hai, usI prakAra ugravatI Adi pAMca rAtriyoM ko triguNita karane para 15 rAtri tithiyAM ho jAtI hai| eka ahorAta ke muhatoM kI gaNanA'egamegassaNaM bhaMte ! ahorattassa kai muhatA paNNattA' gautamasvAmI ne prabhu se A 8 mI jAtithinI rAtrinuM nAma che. sarvasiddha A 9 mI tucchA tithinI rAtrInuM nAma cha. zumanAmA // 10 mI tithinI rAtrinu nAma . 'puNaravi uggavaI bhogavaI, jasavaI, sadhyasiddhA, suhaNAmA' yavatI 11 bhI nahAtithinI rAtrinu nAma che. bhagavatI A 12 mI bhadrAtithinI rAtrinuM nAma che. yazomatI A 13 mI tucchAtithinI rAtrinuM nAma che. sarvasiddhiA A 14 mI tura chAdinI rAtrinuM nAma che. zubhanAmAM A 15 bhI pUtinI rAtrinu nAma che. 'evaM tiguNA tihIko savvesiM rAIgaM' 2 pramANe naMdA vagere pAMca tithione triguNita karavAthI 15 divasanI tithie thaI che, te pramANe ugravartI vagere pAMca rAtrine triguNita karava thI 15 rAtritithie thaI jAya che. eka aherAtanA muhUrtonI gaNanA 'egamegassa NaM bhaMte ! ahorattassa kara muDuttA paNattA' gautamasvAmI meM prabhune mevI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 18 ekasminsaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam // kiyatsaMkhyakA muhUrtAH prajJaptA:-kathitA iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! tIsaM muhuttA pannattA' nizanmuhatAH prajJatA:-kathitAH 'taM jahA' tadyathA tRtIya gAthAyA arthamAha-radde se e' sdraH zreyAna prathamo rudro dvitIyaH zreyAn mitte vAu' mitrastRtIyo vAyuzcaturthaH 'savIe ta heva abhicaMde' suprItaH paJcama stathaivAbhicandraH saca SaSThaH 'mAhide balavaM baMbhe' mAhendraH saptamaH bavAn aSTamaH navamo brahmA 'bahu sacce peva IsANe' bahusatyo dazamaH IzAna ekAdazaH 'taTTeya bhAviyappA' tvaSTA dvAdazaH bhAvitAtmA trayodazaH, 'vesamage vAruNe ya AgaMde' vaizramaNa caturdazaH varuNaH pazcadazaH AnandaH SoDazaH 'vijaeya vosaseNe' vijayaH saptadazaH vizva seno'STAdazaH pAyAvacce upasamage' prAjAtya ekonaviMzatitamaH, upazamo viMzatitamaH 'gaMdhave agnivese' gandharva ekaviMzatitamaH, agnivezmaH dvAviMzatitamaH 'sayavasahe' zatavRSa prastrayoviMzatitamaH 'Ara veya amameya' AtapavAn caturvizatitamaH, amaaisA pUchA hai-he bhainna ! eka ahorAtra ke kitane muhUrta hote haiM ? unara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tIsaM muhuttA pannattA' he gautama ! eka ahorAta ke 30 muhUrtta hote hai 'rude, seye, mitte, vAu, subIe taheva abhicaMde, mAhiMde balavaM baMbhe, bahusacce ceva IsANe (1) rudramuharta (2) zreyAna muhUrta, (3) mitramuhUrta, (4) vAyumuhUrta (5) suprItamuhUrta, (6) abhicandra muhUrta, (7) mAhendra guhUrta, (8) balavAn muhUrta (9) brahmAmuhUrta, (10) bahusatya muhUrta, (11) IzAna muhUrta, 'tadveSa bhAviyappA vesamaNe vAruNeya ANaMde' (12) tvaSTA muhUrta, (13) bhAvitAtmA muhUrta (14) vaizramaNa (15) vAruNa, (16) :Ananda 'vijaeMya vasa seNe pAyAvacce upasame ya, gaMdhabve aggivese sayavasa he Ayaveya apane ya' (17) vijayamuhUrta, (18) vizvasenamuhUrta (19) prAjApatyamuhUrta (20) upazamamuhUrta (21) gandharvamuha (22) agnivezmamuhUrta (23) zatavRzabha muhUrta, (24) AlapavAn (25) amama 'aNavaM bhome rIte prazna karyo che ke he bhadaMta ! eka ahorAtanA keTalA muhUrtI thAya che? enA javAbamAM prabhu De-'goyamA tIsaM muhuttA pannattA' gautama ! 24 maI 2rAtana 30 mur3atA thAya che-'rude, seye, mitte, vAu, subIe taheva abhicaMde, mAhiMde, balavaM baMbhe, bahu sacce ceva IsANe' (1) 32bhuta, 2) ayAna muhUrta, (3) bhitrabhuta, (4) vAyumuhUta, (5) suprItamuhUta, (9) abhiyanta , (7) mAndrabhuta, (8) mA bhuta, (6) brahmAbhuta', (10) mahusapamuta, (11) zAnabhuta', 'taTTeya bhAviyappA vesamaNe vAruNeya ANaMde' (12) vaTAmuta, (13) mApitAma muDUta, (14) vaizbhabhuta, (15) 121. bhutiH, (11) mAnabhuta, vijaeya bIsaseNe pAyAcce uvasameya, gaMdhavve aggivese sayvasahe Ayaveya amameya' (17) vilyamuhUrta, (18) vizvasenamuhUtta, (18) prApatyabhuta, (20) 75zamamuhUtta, (21) anya muhUrta, (22) nivebhamuhUta, (23) zatapRzamabhuta', (24) mAtavAn (25) mamama 'aNavaM bhome vasahe, savvadve rakkhase gheva' Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 - jambUdvIpaprAptisUtre mazca paJcaviMzatitamaH 'aNavaM bhome vasa he' RNava na paDUviMzatitamaH bhaumaH saptaviMzatitamaH vRpabho'STAviMzatitamaH 'saTe rakkhase ceva' sArtha ekonaviMzattamaH, rAkSasa striMzattamaH, / sU. 18 / mUlam -kAi NaM saMte! karaNA pannatA? goyamA! ekArasa karaNApaNNattA, taM jahA bavaM bAlavaM kolavaM thobiloyaNaM garAi vaNija viTThI sauNI cauppayaM nAgaM kitthugdhaM / eeli NaM bhaMte ! ekkArasaha karaNANaM kaikaraNA carA kaikaraNA thirA pannattA ? goyamA ! satta karaNA carA cattArikaraNA thirA pannattA taM jahA- vAlavaM kola thiriloyaNaM garAivaNija viTThI, etegaM satta karaNA carA cattAri karaNA thirA paNNattA, taM jahA-sauNI cauppayaM jAgaM kiMthugdhaM eeNaM cattAri karaNA thirA pnnttaa| eeNaM bhaMte ! carA thirA vAkayA bhavati ? goyamA ! sukka rakkha. ssa paDivAe rAo bave karaNe bhavai, biliyAe divA bAlave karaNe avaha rAo kolave karaNe bharai, taiyAe diyA thIviloraNaM karaNaM bhavai, rAo garAi karaNaM mavai cautthIe divA baNiyaM rAo cilI paMcamIe divA va rAo bAlavaM, TrIe divA kolanaM rAo thIviloyaNaM, sattamIe divAgarAi rAyo cagilaM, aTulIe divA viTI rAyo bavaM, navamIe divA bAlavaM rAyo kola, damAnIe divA caubiloSa rAyo garAiM, ekArasIe divA vaNija rAyo viTThI, bArasoe divA bavaM rAyo balavaM. te sIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM, causIe divA garAI karaNaM gayo vaNija, puSiNamAe dikA viTrekarama rAyo vayaM karaNaM an / bahula pakSAsa paDivaHe divA bAla rAyo kola bitIyAe diyA thIklio. yaNaM, gayo garAiM, tatIyAe divA vaNijja rAyo viTI, cautthI divA bavaM rAo bAla, paMcamIe divA kolavaM rAyo thIklioyaNaM chaThThIe divA garAI rAyo bagijja, sattabhIe divA viTro rAyo vaI, uTabIe divA vAlavaM, rAyo kola navanIe divA thIviloga rAyo garAi, dasamIe vasahe sabaDhe rakkhase ceva' (26) RgavAn. (27) bhauma (28) vRSabha (22) sarvArtha evaM (30) rAkSasa // 18 // . (26) yuvAn, (27) soma (28) vRSasa, (28) sAtha, tema (30) 26sa ||suu0 18 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavasaskAraH s. 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 305 divA vaNijjaM rAyo viTThI, ekArasIe divA vayaM rAyo bAlavaM, vArasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM, terasIe divA garAI rAyo vaNijJja, usI divA viTTI rAyo sauNI, amAvAsAe divA cauSvayaM rAyo NAgaM, sukapakkhassa paDiva divA kitthugdhaM karaNaM bhavaiti // su0 19 // chAyA -kati khalu bhadanta / karaNAni prajJaptAni ! gautama ! ekAdaza karaNAni prajJaptAni, tadyathA - bavaM bAlavaM kaulavaM strIvilocanaM garAdivaNijaM viSTiH zakuniH catuSpadaM nAgaM kiMstughnam / eteSAM khalu bhadanta ! ekAdazAnAM karaNAnAM kati karaNAni carANi, kati karaNAni sthirANi ? gautama ! saptakaraNAni carANi catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni, tadyathA - babAla kolavaM strIvilocanaM garAdivaNijaM viSTiH, etAni khalu saptakaraNAni carANi / catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni / etAni khalu bhadanta ! carANi sthirANi vAkadA bhavanti, gautama ! zuklapakSasya pratipadi rAtrau bavaM karaNaM bhavati, dvitIyasyAM bAlava karaNaM bhavati, rAtrau kolacaM karaNaM bhavati, tRtIyAyAM divAstrIvilocanaM karaNaM bhavati, rAtrau garAdikaraNaM bhavati, caturthyAM divA vaginaM rAtrau viSTiH, paJcamyAM divA bavaM rAtrau bAlavam, SaSTayAM divA kolavaM rAtrau strIvilocanam, saptamyAM divA garAdiH rAtrau vaNijam, aSTamyAM divA bAlavaM rAtrau bavam navamyAM divA bAlavaM rAtrau kaulavam, dazamyAM divA strIvilocanaM rAtrau garAdiH, ekadazyAM divA vaNijaM rAtrau viSTiH, dvAdazyAM divA bavaM rAtrau bAlavam, trayodazyAM divA koLa rAtrau strIvilocanam, caturdazyAM divA garAdi karaNaM rAtrau vaNijam pUrNimAyAM divAviSTikaraNam rAtrau bavaM karaNam bhavati / bahulapakSasya pratipAdi divA bAlavaM rAtrau htram, dvitIyAyAM divA strIvilocanaM rAtrau garAdi tRtIyAyAM divA vaNijaM rAtrau viSTiH, caturthyAM divA va rAtrau bAlavam, paJcamyAM divA kolavaM rAtrau khovilocanam, paSTyAM divA garAdi rAtrau vaNijam saptamyAM divA viSTiH rAtrau bavam, aSTamyAM divA bAlavaM rAtrau koLa. vam navamyAM divA strIvilocanaM rAtrau garAdi, dazamyAM divA vaNijaM rAtrau viSTiH, ekAdazyAM divA va rAtrau bAlavam, dvAdazyAM divA kolavaM rAtrau strIvilocanam, trayodazyAM divA garAdi rAtrau vaNijam, caturdazyAM divA viSTiH rAtrau zakuniH, amAvAsyAyAM divA catuSpadaM rAtrau nAgam, zuklapakSasya pratipadi divA kiMstughnaM karaNaM bhavati iti / / sU0 19 // jyotiH TIkA- 'kaNaM maM' kati-kiyatsaMkhyakAni khalu bhavanta ! ' karaNA pannattA' karaNAni : zAstrasya paribhASA vizeSarUpANi prajJaptAni kathitAnIti karaNasaMkhyA viSayakaH praznaH, 'kaiNaM bhaMte! karaNA paNNattA' ityAdi TokArtha - gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'kaiNaM bhaMte! karaNA paNNattA' he bhadanta ! jyotizAstra kI paribhASA vizeSarUpa karaNa kitane kahe gaye haiM ? ja0 39 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratistre bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ekkArasakaraNA pannattA' ekAdazaekAdazasaMhyA viziSTAni ka raNANi prajJaptAni kathitAnIti bhagavata uttaram / ekAdaza bhedAneva darzayitumAha-'taM jahA ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'bavaM bAlavaM' bavaM bAlavam tatra bavanAmakaM prathamaM karaNaM dvitIyatu bAlabam 'kolavaM thIviloyaNa' kolavaM strIvilocanam, kolavanAmakaM tRtIyaM karaNaM caturthaM strIvilocanam, asya caturtha karaNasyAnyatra taitila mityapi nAmakathyate, 'garAivaNija' garAdi vaNi nam, paJcamaM garAdi karam asyaiva sthAnAntare gara iti nAmnApi vyavahAro dRzyate, vaNija SaSThaM karaNam 'viTThI sauNI' viSTiH zakuniH, saptamaM karaNaM viSTi raSTamaMtu zakuniH 'cauppayaM nAgaM titthugdhaM' catuSpadaM nAgaM kiMsturaghnam, navamaMtu karaNaM catuSpadanAma dazamaM nAganAmakaM karaNam ekAdazaM kiMstugghnanAmakaM karaNaM bhavatIti sadetAni ekAdaza karaNAni nAmataH kathitAni iti| eteSAmuparyuktakaraNAnAM madhye kAni karaNAni carANi kAni ca sthirANi, iti carasthirakhAdi vyakti praznastuipAha-'eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte ! ekkArasaNhaM karaNANaM' eteSAmupayuktAnAM he bhadanta ! ekAdazAnAm ekAdaza saMkhyakAnAM karaNAnAM bavAdInAM madhye 'kaikaraNA carA kai karaNA thirA' kati kiya. isakeuttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! ekkArasakaraNA paNNattA' he gautama ! karaNa 11 gyAraha kahe gaye haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'bavaM bAlavaM ' (1) bava karaNa (2) bAlavataraNa (3) 'kolavaM thIviloyagaM' kaulavakaraNa, (4) strI vilocana karaNa-taitila karaNa 'garAivaNija' (5) garAdi karaNa 'garakaraNa-(6) vaNija karaNa 'viTTI sauNI' (7) viSTikaraNa (8) zakunikaraNa (9) 'cauppayaM nAgaM kitthugcha' catuSpada karaNa (10) nAga karaNa evaM (11) kiMsturaghna karaNa isa prakAra se ina karaNoM ke nAma haiM / 'ee siNaM bhaMte! egArasaNhaM karaNANaM majjhe kaha karaNA carA kaI karaNA thirA' he bhadanta ! ina pUrvokta 11 karaNoM meM kitane karaNa 'kaiNaM bhaMte ! karaNA paNNattA' ityAdi Attha-gautabhAbhIya prabhune mevI zata prazna 4 cha -'kaiNaM bhaMte ! karaNA paNNattA' mahata ! nyotinI paribhASA vizeSa 35422 / sAuvAmAM AvamA senA nAmamA pramu 4 cha-'goyamA ! ekkArasa karaNA paNNattA' 7 gotama ! 4254 11 agiyAra 4DayAmAM Ave che. 'taM jahA' re // prabhAai hai-'bavaM bAlavaM' (1) 114271, (2) mAsa425 (3) 'kolavaM thIviloyaNaM' Dosa1424, (4) strI niyana29-taitisa429, 'garAivaNija' (5) rAhi425 'garakaNaM' (6) pazu4425, 'viTThIsauNI' (7) viTi24, (8) zani42 (6) 'cauppayaM nAga kiMtthugdhaM' yatu:564394, (10) nAga426 tebha (11) tu 211 mA pramANe ye 42ainA nAbhI cha. 'eesiNaM bhaMte ! egArasaNhaM karaNANaM majjhe kai karagA carA kai karaNA thirA' 3 mata ! ye pUrita 1142 mA tt| 421-22 cha ane keTalA karaNe sthira che? je karaNe gativALA hoya che-te cara ane jeo gativiheNuM Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 307 saMkhyakAni karaNAni carANi-gatimanti katica-kiyatsaMkhyakAni ca karaNANi sthirANigatirahitAni prajJaptAni-kathitAnIti karaNAnAM carasthiratvaviSayakaH prazna:, zrIbhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sattakaraNA carA cattAri karaNA thirA pannattA' ekAdaza karaNeSu madhye sapta-sapta saMkhyakAni karaNAni carANi bhavanti tathA teSveva madhye cakhAri karaNAni sthirANi prajJaptAni-kathitAni, tatra kAni sapta varANi kAnica catvAri sthirANi iti darzayitumAha-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'bavaM bAlavaM kolavaM thI viloyaNaM garAi vaNijaM viTThI' bavaM bAlavaM kolavaM strIvilocanaM garAdivaNija viSTiH 'eeNe sattakaraNA carA' etAni khalu bavAdIni saptakaraNAni cagaNi bhavantIti 'cattAri karaNA thirA' catvAri-catu: saMkhyakAni karaNAni sthirANi prajJaptAni-kathitAni iti, tAnyeva sthirANi catvAri karaNAni darzayitumAha-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'sauNI cauppayaM NAnaM kitthugghaM' zakunizcatuSpadaM nAgaM kiMstugnam, 'eteNaM cattAri karaNA yirA pannattA' etAni zakunyAdIni catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni-kathitAnIti, eteSAmekAdaza karaNAnAM kasmin sthAne samaye vA caratvaM kutravA sthiratvamiti darzayituM prAyannAha-'eeNaM bhaMte !! ityAdi, 'eeNaM bhaMte !' etAni ekAdazAni karaNAni khalu bhadanta ! 'carA thirAvA kayA cara haiM aura kitane sthira haiM ? jo karaNa gativAle hote haiM ve ghara aura jo gati rahita hote haiM ve sthira karaNa kahalAte haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! sattakaraNA carA cattAri karaNA thirA' he gautama ! sAta karaNa cara haiM aura 4 karaNa sthira haiN| 'taM jahA' jaise-'bavaM bAlavaM kolavaM thIviloyagaM garAi vaNi viTThI bava' karaNa bAlava karaNa, kaulavakaraNa strIvilocana karaNa garAdikaraNa, vaNija karaNa, aura viSTIkaraNa 'ee Na sata karaNA carA' ye sAta karaNA cara haiM aura 'cattAri karaNAthirA' tathA ina se atirikta cAra jo karaNa haiM ve sthira karaNa haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'sauNI ca upayaMgAgaM kiMsthugdhaM' zakuni karaNa, catuSpada karaNa, nAga karaNa aura kiMstuggha karaNa 'ee NaM cattAri karaNA thirA paNNattA' isa taraha ye zakuni Adi cAra karaNa sthira kahe gaye haiN| 'ee NaM bhaMte ! DAya cha tasA sthi24211 vAya che. mAnA pAmamA prabhu De cha-'goyamA ! sattakaraNA caga cattAri karaNA thirA' gautama ! sAta425 52 cha 252. yA2426 sthi2 che. 'taM jahA! nA-bavaM bAlavaM kolavaM thIviloyaNaM garAi vaNija viTThI' 1425 mAsa429, 3429e zrIviyana, pazu4235 mana piTarI425 'eeNaM sattakaraNA carA' 2 // sAta 42 / 52 che bhane 'cattAri karaNA thirA' tathA 2 // sivAyanA yAra 425 cha ta sthi24995 cha. 'taM jahA' tamanA nAma // bhuma cha-'sauNI ca uppayaM NAgaM kitthugdhaM' zani425, nyanu054425], nAsa425 bhane 6261425 'eeNaM cattArI karaNA thirA paNNattA' // Na zanI mAhi yAra 4224 sthi2 4AmA mAyA che. 'eeNaM bhaMte ! caro thirA vA kayA bhavaMti' ! Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jambUdvIpaprajJaptisUtre bhavaMti' carANi sthirANi vA kadA-kasminkAle bhavantIti praznaH, bhagavAnAda-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sukkapakkhassa paDivAe rAyo' zuklapakSasya yA pratipattithiH tasyAM rAtrau tadAtmake kAle 'bavekaraNe bhAi' ba bavanAmakaM karaNaM bhAti, 'bitIyAe divA bAlave karaNe bhavaI' dvitIyApAm dvitIyAtithau divA-divase bAlavam-bAlavanAmakaM karaNaM bhavati 'rAyo kolave karaNe bhavai' dvitIyAstitheH rAtrau kaulavaM-kaulavanAmakaM karaNaM bhavati, 'taiyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavaI' tRtIyAyA stitheH divA-divase strIvilocanaM karaNaM bhavati 'rAyo garAi karaNaM bhavai' tRtIyAyAH rAtrau garAdikaraNaM bhavati, 'cautthIe divAvaNija rAyo viTThI karaNaM bhava:' caturthyAM caturthItithe divA-divase vaNija-vaNi manAmakaM karaNaM bhavati, rAtrau viSTiH-viSTinAmakaM karaNaMbhavati, 'paMcamIe divA bavaM rAyo bAlavaM' pazcamyA:-paJcamotitheH divA-divase bavaM babanAmakaM karaNaM bhavati pazcamyAH rAtrau tu bAlavaM bALavanAmakaM karaNaM bhavati 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM' SaSThyAH -paSThitithe. carA ghirA vA kathA bhavaMti' he bhadanta ! ye karaNa kipta kAla meM cara aura kisa kAlameM sthira hote haiM ? isa prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM-'goyamA ! sukkapakkhassa paDivAe rAimmi' he gautama / zuklapakSakI pratipadA kI rAtri meMusa rUpa kAla meM-'bavekaraNe bhavaI' bava nAmakA karaNa hotA hai 'bitIyAe divA bAlave karaNe bhavaI' dvitIyA tithi meM divasa meM bAlava karaNa hotA hai 'rAyo kolave karaNe bhavai' dvitIyAtithi kI rAtri meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'taIyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavai' tRtIyA tithi ke divasa meM strIvilocana karaNa hotA hai, 'rAyo garAikaraNe bhavaI' tRtIyA tithi kI rAtri meM garAdi karaNa hotA hai 'cautthIe divA vaNija rAyo viTThI karaNe bhavai' caturthI tithi ke divasa meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM viSTinAmakA karaNa hotA hai paMcamIe divA vavaM rAyo bAlava' paMcamItithi ke divase meM bava nAmakA karaNa hotA hai aura bAlava nAmakA karaNa rAtri meM hotA hai 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thI A traNa kayA kALamAM cara ane kayA kALamAM sthira thAya che? A praznane uttara ApatAM prabhu 43 cha-'goyamA ! sukkapakkhassa paDivAe rAimmi' 3 gautama ! zusapanA 54vAnI zatriya-te 254mAM -'bave karaNe bhavaI' ma nAmanu 425 thAyache bitIyAe divA bAlavaM. karaNe bhavaI' dvitIyAtithimA hivasamA mAsa42 thAra che. 'rAyo kolave karaNe bhavaI' dvitIyAtithinI rAtrimA hosa nAmanu 425 thAya che. 'taiyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavai' tatatithinA hivasamA strI vivAyana4211 thAya cha 'rAyo garAikaraNaM bhavaI' tRtIyAtithinI rAtrimA 126425 thAya che. 'cautthIe divA vaNija rAyo vidvIkaraNaM bhavaI' yatu tithinA divasamAM vaNi ja nAmanuM karaNa thAya che ane rAtrimAM viSTi nAmanuM kAraNe thAya che. 'paMcamIe divasa bavaM rAyo bAlavaM' 5yabhItithinA sabhA 1 nAmanu 425 thAya cha bhane Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArasU. 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam divA-divase kauvaM kaulavanAmakaM karaNaM bhavati tanA-paSThItitheH rAtrau strIvilocanaM strIvilocananAmakaM karaNaM bhavatIti 'sattamIe divA garAi rAyo vaNi' saptamyA stitherdivA-diSase garAdi garanAmakaM karaNaM bhavati tathA-saptamyAH rAtrau vaNija karaNaM bhavati iti / 'aTTamIe divA viTThI rAyo ba' aSTamyA stithe divA-divase viSTi:-viSTinAmakaM karaNaM bhavati tathA-aSTamyA rAtrau bavaM-vayanAmakaM karaNaM bhavati iti / 'navamIe divA bAlavaM rAmo kolavaM' navamyA stithe divA-divase bAlavaM bAlamanAmakaM karaNaM bhavati tathA rAtrau kaulavaM nAma karaNaM bhavati, 'dasamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi' dazamyAH divA-divase strIvilocana karaNaM bhavati tathA dazamyA rAtrau garAdinAma karaNaM bhavati, 'ekkArasIe divA vaNija rAyo viTThI' ekAdazyA stitheH divA-divase vaNija karaNaM bhavati tathA ekAdazyA rAtrau viSTi:viSTi nAmakaM karaNaM bhavati, 'cArasIe divA bavaM rAyo bAlava' dvAdazyAstithe divA-divase ba-babanAmakaM karaNaM bhavati tathA dvAdazyA rAtrau cAlavaM nAma karaNaM bhavati 'terasIe divA koLavaM rAyo thIviloyaNaM' trayodazyA stithe divA-divase kaulavaM karaNaM bhavati tathAviloyagaM' SaSTho ke divasa meM kaulavanAmaka karaNa hotA hai aura rAtri meM strI vilocana nAmakA karaNa hotA hai 'sattamIe divA garAi, rAyo vaNija' sattamI ke divasa meM garAdikaraNa aura rAtri meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'aTThamIe divA viTThI rAyo bavaM' aSTabhItithi ke divasa meM viSTi nAmakA karaNa aura rAtri meM bava nAmaka karaNa hotA hai 'navamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' navamItithi ke divasa bAlava nAmakA karaNa aura ratri meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'dasamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi' dasamI tithi ke divasa meM strIvilocana karaNa aura rAtri meM gara nAmakA karaNa hotA hai 'ekArasIe divA vaNija rAyo viTThI' ekAdazIke divasa meM vaNija karaNa aura rAtri meM viSTikaraNa hotA hai 'bArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM' dvAdazItithike divasa meM bava nAmakA karaNa aura rAtri meM bAlava nAmakA karaNa hotA hai / 'terasIe divA kolavaM rAyo thI biloyaNaM' trayodazI mAsa nAmanu 4211 2rAtri meM thAya che. 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNa' 10iin| divase kaulava nAmanuM karaNa thAya che jyAre rAtrie strIvilocana nAmaka karaNa thAya che. 'sattamIe divA garAi. rAyo vaNija' sAtamanA hivase // 2 // 64261 bhane rAtra 4255 thAya che. 'adumIe divA vidvI rAyo bavaM' mA matithi pise viSTi4291 ane rAtrabhara nAma 4251 yAya che. 'navamIra divA bAlavaM rAyo kolavaM' nAmanA se pAsa nAmanu 425 bhane rAtri sa nAmanu 4291 thAya che 'dasamIe divA thIviloyagaM rAyo garAi' dazamane roja divasamAM strIvilecana nAmanuM karaNa ane rAtrimAM gara nAmanuM karaNa thAya che. 'ekkArasIe divA vaNija rAyo viTThI' mezIye hivasamAM paNa nAmanu 426 mane rAtribho viSTa4291 thAya che. 'bArasIe divA bavaM rAyo bAlaba' mArazatithi samai nAma Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jambUdvIpaprajJaptisUtre trayodazyA rAtrau strIvilocananAmakaM karaNaM bhavati, 'ca: hasIe divA garAI karaNaM rAyo vaNija' caturdazyA stithe divA-divase garAdikaraNaM bhavati tathA caturdazyA rAtrau vaNija karaNaM bhavati 'puNimAe diyA viTThI karaNaM rAyo pavaM karaNaM bhavaI' pUrNimAyA stithe divA--divase viSTi nAmakaM karaNaM bhavati tathA pUrNimAyA rAtrauM bavaM nAma karaNaM bhavatIti // 'bahulapakkhassa paDivAe' bahulapakSasya-kRSNa pakSasya patipadi-pratipatidhau 'divA bAla rAyo kolavaM' divase bAlavanAmakaM karaNaM bhavati tathA rAtrau kaulavaM nAma karaNaM bhavati, 'vitIyAe divA thIviloyaNa rAyo garAI dvitIyAyAM divA-divase strI vilocanaM karaNaM bhavati, tathA dvitIyAyAM rAtrau garAdi karaNaM bhavati 'taIyAe divA vaNija rAyo riTThI' tRtIyAyAM tithau divA vaNija karaNaM bhAti tathA rAtrau riSTi bhavati 'cautthIe divA bavaM rAyo bAlavaM' caturthyAM tithau divA bavaM nAma karaNaM bhavati tathA rAtrau bAlavaM nAmakaM karaNaM bhavati 'paMcamIe divA kolavaM rAo thI. tithi ke divapta meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM strIvilocana nAmakA karaNa hotA hai 'ca uddasIe divA garAI karaNaM rAyo vaNija' caturdazotithi ke divasa meM gara nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'puNimAe-divA viTThI rAyo bavaM karaNaM bhavaI' pUrNimA tithi meM :dina meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM bava nAmakA karaNa hotA hai, ____ 'bahula pavakhassa paDivAe' kRSNapakSakA pratipada tithike 'divA bAlavaM' dinameM bAlava nAmakA karaNa hotA haiM 'rAyo kola' rAtri meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'bitIyAe divA thIviloyaNaM rAyo garAI dvitIyA tithike dina meM strIvilo. cana nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM garAdikaraNa hotA hai| 'taIyAe divA vaNija rAyo viTThI' tRtIyA tithike dinameM vaNija karaNa hotA hai evaM rAtri meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai, 'ca utthIe divA bavaM rAyo bAlavaM' caturthI tithike 4255 ana zatra mAsa nAma 4201 DAya cha. 'terasIe divA kola rAyo thIviloyaNa te25 tithie divasamAM rIlara nAmanuM kAraNe thAya che. ane rAtre strIvilecana nAmanuM kAraNa thAya che. 'ca dasIe ditA garAI karaNaM rAyo vaNija' yodazI tithiye havasa 127 nAmanu 425 thAya cha bhane rAtre nAmanu 425 thAya che. 'puNNimAe divA vidvI rAyo bavaM karaNaM bhavaI' pUNimAnA hivase viSTa nAbhanu 425 thAya che bhane rAtre 51 4255 thAya che. 'bahulapakkhassa paDivAe' 5 5kSanI me 'divA bAlavaM rAyo kolavaM' (samAM mAnAmanu 426, thAya che. sAne zora nAmarnu 425 thAya che. 'bitIyAe divA thIvilo paNa rAyo garAI' bhInI tithiye hisamaya sAvisoyana nabhanu 425 thAya cha mana zatra 27 nAmanu 425 thAya che. 'taIyAe divA vaNija rAyo viTThI' trIzanI tithie divasamAM vaNaja nAmanuM kAraNa thAya che ane rAtre viSTi nAmanuM karaNa thAya che. utthIe divA bavaM rAo bAlavaM' yAyanI tithi- samAM manAmanu 4265 DAya cha Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakazikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 311 viloyaNe' paJcamyAM divA kaulava rAtrau strIvilocanaM karaNaM bhavati 'chaTThae divA garAI rAyo vaNija' SaSTayAM divA garAdi kaNaM rAtrI vaNija nAma karaNaM bhavati, 'satamIe divA ziTTI rAyo bavaM' saptamyAM tiyo divA-divase viSTiH karaNaM bhavati tathA saptamyA rAtrau bavaM karaNaM bhavati 'aTThamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' apTamyAM tithau divA-divase bAlavaM nAmAraNaM bhavati tathA aSTamyAM satrau kaulavaM nAma karaNaM bhavati, 'navamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi' navamyAM tithau divA-divase strI vilocanaM nAmakaraNaM bhavati tathA navamyAM rAtrau garAdi karaNaM bhavati, 'dasamIe divA vamina rAyo viTThI' dazamyAM tithoM divA-divase vaNijaM nAmakaraNaM bhavati tathA dazamyAM satrau viSTiH karaNaM bhavati, 'ekArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM' ekAdazyAM tithau divA-divase bavaM karaNaM bhavati tathA-ekAdazyAM rAtrau bAlavaM dinameM bava nAmakA karaNa hotA evaM rAtrI vAlava nAmakA karaNa hotA hai 'paMcamIe divA kolavaM rAo thISiloyaNaM' paMcamI tithike dinameM kaulava nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM strIvilocana nAmakA karaNa hotA hai 'chaTThI divA garAiM rAo vaNija'chaTTo tithi dina meM garAi nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrImeM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'sattamIe divA ciTThI rAyo evaM' saptamI tithike diname viSTi nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM pada nAmakA karaNa hotA hai| 'aTThamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' aSTamI tithIke dina meM bAlava nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'nayamIe divA thIviloraNaM rAyo garAI' navamI tithike dinameM strI vilocana nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrImeM garAdi nAmaka karaNa hotA hai| 'dasamIe divAvaNirAyo viTThI' dazamI tithi ke dina meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai 'ekkArasIe divA yavaM rAo bAlavaM' ekAdazi tithi ke dinameM yava nAmakA karaNa hotA hai bhane rAtrabhAsa nAmanu 429zu thAya che. 'paMcamIe divA kolavaM rAo thIviloyaNaM' pAMyamanI tithie divasamAM kaulava nAmanuM kAraNa hoya che ane rAtre strIvilecana nAmanuM karaNa thAya cha. 'chadrIra divA garAI rAo vaNija' chanI tithime hipasamA garA nAmanu 425 thAya cha bhane 2tre paziza nAbhanu 425 thAya che. 'sattamIe divA vidvI rAo bavaM' sAtabhanI tithie divasamAM viSTi nAmanuM karaNa thAya che ane rAtre bava nAmanuM karaNa thAya che. 'aTramIe divA bAlavaM rAyo kolo' bhanI tithiye 6vasamA pAsa nAma 4295 thAya cha bhane rAtre sara nAmarnu 425 thAya che. 'navamIe divA thIviloyaNa rAyo garAI' navamI tithIe divasamAM strIvivecana nAmanuM karaNa thAya che ane rAtre garAI nAmanuM karaNa thAya che. 'dasamIe divA vaNija rAyo viTri' zamanI tithi hima para nAmanu 4251 thAya che. mane rASTinAmanu 425 thAya che. (ekArasIe divA bavaM rAo bAlava) ashyaarazanI tithie divasamAM bava nAmanuM karaNa thAya che ane rAtre bAlava nAmanuM karaNa thAya , Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jambUdvIpaprajJaptisUtre nAma karaNaM bhavati, 'bArasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM' dvAdazyAM tithau divA divase kaulava nAmakaraNaM bhavati, tathA rAtrI strIvilovanaM nAma karaNaM bhavati, 'terasIe divA garAI rAyo vaNijaM' trayodazyAM tithau divA divase garAdi haraNaM bhavati tathA rAtrau vaNinaM nAmakaraNaM bhavati 'caudasIe divA viTThI rAyo sauNI' caturdazyAM tithau divA divase viSTiH karaNaM bhavati, tathA tasyAmeva tithe rAtrau zakuni namakaM karaNaM bhavati, 'amAvAsAe' divA cappayaM rAyo NArga' amAvAsyAyAM tithau divA divase catuSpadaM nAmakaM karaNaM bhavati tathA rAtrau nAgaM nAmakaraNaM bhavati, 'sukapakvassa paDivAra divA kiMtthugmaM karaNaM bhavaI' zuklapakSasya pratipadi divA divase kiMstughnaM nAma karaNaM bhavatIti / etasya saMpUrNasyApi artha: spaSTa eva, navaraM dinarAtrivibhAgena yat karaNAnAM pArthakyena kathanaM tat karaNAnAM titherarddhapramANatvAt jJAtavyam / kRSNacaturdazyAM rAtrau zakuniH amAvAsyAyAM divA catuSpadaM rAtrau nAgaM zuklapakSa pratipadi aura rAtri meM bAlava nAmakA karaNa hotA hai 'bArasIe divA kolavaM rAgho thIviloNaM' dvAdazi tithike dinameM kaulava nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM strIvilocana nAmakA karaNa hotA hai 'terasIe divA garAI rAyo vaNijaM' trayodazI tithike dina meM garAdi karaNa hotA hai evaM rAtri meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai ! 'usIe diyA viTThI rAyo sauNI' caturdazi tithi ke dinameM viSTi nAmaka karaNa hotA hai evaM rAtrimeM zakuni nAmakA karaNa hotA hai 'amAvAsAe divA astri rAyo NAgaM' amAvasyAtithi ke divasa meM catuSpada nAmakA karaNa aura rAtri meM nAga nAmakA karaNa hotA hai 'sukapakkhassa paDivAe divA kiMtdhugdhaM karaNaM bhava' zuklapakSa kI pratipadAtithi ke dina meM kiMstugna nAmakA karaNa hotA hai yahA~ dina rAta ke vibhAga se jo karaNoM meM pRthak pRthak rUpa se hone kI bAta kahI gaI hai vaha karaNoM kI tithi ardhe pramANa hone se kahI gaI hai kRSNacaturdazItithi kI che. 'bArasIe divA kolavaM rAo thIvilAyaNaM' mArazanI tithime hivasabhAM Thausava nAmanu 429] hAya che bhane rAtre strIvidyAyana nAmanu 425 hoya che. 'terasIe divA garAi rAyo vaNijaM' terasanA roja divasamAM gara nAmanuM kara chu thAya che ane rAtrimAM vaNija nAmanuM kANuM thAya che. 'caudasIe divA viTThI rAyo saugI' yohAnA roya dvivasabhAM viSTi nAmanu' 42] thAya che ane rAtri zatruni nAmanu 425 thAya hai. 'amAvAsAe divA caupayaM rAyo gAgaM sabhA vaspAtithie divasamAM catuSpada nAmanuMkaNu ane rAtrimAM nAga nAmanuM karaNa thAya che. 'rarara paDavA divA kiMnthugdhaM karaNaM bhavai' zubhjhapakSanI pratipadmatithimAM dvivasabhAM ki Mtughna nAmanuM karaNa thAya che. ahIM si-rAtanA vibhAgathI karaNeAmAM je pRthak pRthak rupathI huM vanuM kathana karavAmAM AvyuM che, te karaNenI tithi ardhA pramANu hAvAthI kahevAmAM Avyu che, kRSNapakSanI caudazanA rAja rAtrimAM zakunikaraNu ane amAvasyAmAM Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 313 divA kiMstughnaM ceti catvAri karaNAni sthirANi etAsveva tithiSu bhavantIti / / sU0 19 / nanuyadyapi sarvasyApi sarvadA parivartanazIlatvena AdyantAbhAvAt agre vakSyamANasUtrArambho niSprayojana stathApi sarvAnubhavasiddhatvAt tadvicAroM nAtra niSprayojanaH tadyathAatItaH saMvatsaro vidyamAnazca saMpratinaH saMvatsaraH AgamiSyati cottaraH saMvatsara ityAdi lokAnA manubhavAta tena kAlavizeSANAmAdiM jJAtam athaikonaviMzatitamaputrAnantaraM viMzatitamaM sUtramAha - 'ki mAiyANaM maMte' ityAdi // " mUlam - kimAiyANaM bhaMte! saMvaccharA, kimAiyA ayaNA, kimAiyA mAsA, kimAiyA pakkhA kimAiyA ahoratA, kimAiyA muhuttA, kimA iyA karaNA, kimAiyA NakkhattA pannattA goyamA ? caMdAiyA saMvaccharA, davikhaNAiyA ayaNA, pAusAiyA uU, sAvaNAiyA mAsA bahulAiyA pakkhA divasAiyA ahoratA, roddAiyA muhuttA bAlavAiyA karaNA abhijiyAiyA NakkhatA paNNattA samaNAuso ! ti / paMca saMccharieNaM bhaMte ! juge kevaiyA ayaNA kevaiyA uU evaM mAsA pakkhA ahorattA kevaiyA muhuttA pannattA ? goyasA ! paMvasaMvacchaMrie NaM juge dasa ayaNA tIsaM uU saTTImAsA ege vIsutare pakkhasae aTThArasa tIsA ahoratasayA cauppaNNaM muhuttasahassA NavasayA pannattA // sU0 20 // chAyA - kimAdikAH khalu bhadanta ! saMvatsarAH, kimAdike apane kimAdikAH mAsAH, kimAdikauM pakSoM, kimAdikA ahorAtrAH kimAdikA: muhUrttA, kimAdikAni karaNAni kimAdikAni nakSatrANi prajJaptAni ? gautama ! candrAdikAH saMvatsarAH, dakSiNAdike apane, prAvRDAdikA RtavaH zrAvaNAdikA mAsA, bahulAdikA, pakSAH, divasAdikA ahorAtrAH, raudrAdikA muhUrttAH, bAlavAdikAni karaNAni, abhijidAdikAni nakSatrANi prajJaptAni zramaNAyuSman ! paJca saMvatsarike khalu bhadanta ! yuge kiyanti ayanAni kiyanta RtavaH evaM mAsAH pakSA ahorAtrAH kiyanto muhUrttAH prajJaptaH ? gautama ! paJcasaMvatsarike khalu yuge daza ayanAni triMzad RtavaH yaSTi mamAH evaM viMzottaraM pakSazatam aSTAdazatriMzadahorAtrazatAni rAtri meM zakuni karaNa aura amAvAsyA meM dina meM catuSpada karaNa rAtri meM nAga nAmakA karaNa, zuklapakSako pratipadA meM dina meM kiMstughna karaNa ye cAra karaNa sthira inhI tithiyoM meM hote haiM ||19|| divasamAM catupadakaraNu rAtre nAga nAmanuM karaNa, zukalapakSanA paDavAnA divase divasamAM khristughnakaraNa A cAra karaNa sthira A tithimAM ja thAya che. / sU0 19 5 ja0 40 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprApti catuSpaJcAzanmuhUrtasahasrANi navazatAni prajJaptAni / // sU0 20 // TIkA--'kimAiyA NaM bhaMte ! saMbaccharA' kimAdikAH khalu bhadanta ! saMvatsarAH prajJaptA, tatra kaH candrAdi paJcakAntarvartI AdiH prathamo yeSAMte kimAdikAH saMvatsarAH, etacca praznasUtra candrAdi saMvatsarApekSayA jJAra 03m, anyathA-paripUrNa sUrya varSa pazcakAtmakasya yugasya ka AdiH kazvarama iti praznAvakAzasya saMbhAditi / 'kimAiyA ayaNA' kimAdikAni ayanAni, ki dakSiNottarAyaNayo ranyatara Adiryayo syanayosne kimAdike ayane prajJapte-kathite ? atra / yadyapi yahAM para aisI AzaMkA ho sakatI hai ki Age jisa sUtrakA prArambha hone jA rahA hai vaha niSprayojana-prayojana se vihIna hai-kyoMki jitane bhI padArtha haiM ve saba sarvadA parivartanazIla haiM-isaliye Adi aura anta kA abhAva AtA hai parantu phira bhI jo yahAM para una meM Adi antakA vicAra kiyA jAne vAlA hai vaha sarvAnubhavasiddha hone se niSprayojana nahIM hai-aisA anubhava hara eka prANIko hotA hai ki amuka saMvatsara atIta ho gayA, amuka saMvatsara vartamAna meM cala rahA hai, acuka saMvatsara aba AgAmI kAla me hogA isIliye kAla vizeSoM unakI Adi avasthA ko jAnane ke liye yaha unnIsavAM sUtra ke bAda 20 vA sUtra prArabha kiyA jA rahA hai 'kimAiyA NaM bhaMte ! saMbaccharA kimAithA ayaNA kimAiyA mAsA' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmIne prabhu se aisA hI prazna kiyA hai-'kimAiyA NaM bhaMte saMbaccharA, vimAipA ayaNA kimAiyA mAsA' he bhadanta ! saMvatsara kyA Adi bAle haiM ? ayana kyA Adi vAle haiM ? mAsa kyA Adi vAle haiM ? isa prazna kA tAtparya aisA hai ki yuga saMvatsara ke candrAdi paMcaka ke bheda se je ke atre saheje zaMkA upasthita thaI zake ke AgaLa je sUtrano prAraMbha thavAno che te niprayeAjana-prajanathI vihIna che-kAraNa ke jeTalAM paNa padArtha che te badhAM sarvadA parivartanazIla che-AthI temanAmAM Adi ane antara abhAva Ave che paraMtu tema chatAM paNa je aMge temanAmAM Adi antane vicAra karavAmAM AvanAra che te sarvAnubhavasiddha hovAne kAraNe niprajana nathI-e jAtane anubhava dareka prANane thAya che. amuka saMvatsara atIta thaI gayuM amuka saMvatsara vartamAnamAM cAlI rahela che, amuka saMvatsara have bhaviSyakALamAM Avaze, AthI kAlavizeSamAM temanI Adi avasthAne jANavAne mATe ogaNIsamAM sUtra pachI A 20 muM sUtra prAraMbha karavAmAM AvI rahyuM che- 'kimAiyANaM bhaMte ! saMbaccharA kimAiyA ayaNA kimAiyA mAsA' ityAdi Atha-gautamasvAmI prabhune yo prazna puuchye| cha-'kimAiyANaM bhaMte ! saMvaccharA kimAibA ayaNA kimAigA mAsA' mata ! savatsa2 zu. 2 // cha ? mayana zu AdivALA che? mAsa zuM AdivALA che? A pakSanuM tAtparya evuM che ke yugasaMvatsaranA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AdityanirUpaNam 315 yadyapi sUtre ayanapakSottaraM bahuvacanavibhakti dRzyate tathApi ayanayo dvitvAt bahuvacana vibhaktidvitve eva jJAtavyA puraskRtatvAt bahuvacanaprayogo na doSAyeti / 'kimAiyA uU' : kimAdika RtavaH kaH prAvRDAdInAmanyatara RturAdiryeSAM te kimAdikA RtavaH prajJaptAH 2 J 'kamAiyA mAsA' kimAdikA mAsAH tatra kaH zrAvaNAdi madhyavartI AdiryeSAM te kimAdikA mAsAH prajJaptAH ? 'kimAiyA pakkhA' vinAdiko pakSau tatra kaH kRSNaH zuklo vA Adiryayo stau kimAdikau pakSau prajJaptau ? ' kimAiyA ahoratA' kimAdikAH ahorAtrAH prajJaptAH 'kimAiyA muhuttA' kimAdikA muhUrttAH prajJatAH 'kimAiyA karaNA' kimAdikAni karaNAni, tatra kiM karaNam Adi yeSAM tAni kimAdikAni karaNAni prajJaptAni ? 'kimAiyA NakkhatA pAMca bheda kahe gaye haiM ayana do prakAra ke kahe gaye hai aura mAsa 12 prakAra ke kahe gaye haiM sau gautamasvAmIne yahAM prabhu se aisA pUchA hai hai bhadanta ! yuga saMvatsara ke bheda jo pAMca kahe gaye haiM unameM se saba se pahile kaunasA hotA hai| isI prakAra do apanoM meM se saba se pahile kauna ayana hotA hai aura mAsoM ke bIca meM saba se pahile kauna mAsa AtA hai ? isI kAraNa isa sUtrako candrAdi saMvatsara kI apekSA kahA gayA jAnanA cAhiye kyoMki paripUrNa sUryavarSapazJcaka rUpa yuga meM kauna Adi vAlA hai kauna anta vAlA hai aisA prazna hI udbhavita nahI hotA hai yuga saMvatsara ke prathama candra saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivarddhita saMvasara candra saMvatsara aura abhivarddhita saMvatsara aise pAMca bheda prakaTa kiye jA cuke hai dakSiNAghana aura uttarAyaNa ke bheda se do bheda agana ke kahe jA cuke haiM isI prakAra se mAsAdikoM ke bhedoM ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhiye 'kimAiyA pakkhA, kimAiyA ahoratA, kimAiyA, muhuttA kimAiyA karaNA kimAiyA NakkhattA pannatta' zuklapakSa aura kRSNapakSa ina do pakSoM meM se kaunasA pakSa candrAdi pacakanA bhedathI pAMca bheda kahevAmAM AvyA che. ayana be prakAranA kahevAmAM AvyA che jyAre mAsa khAra jAtanA kahevAmAM AvyA che. gautamasvAmIe A pramANe pUchyuM che. Debhadanta ! yugasaMvatsaranA bhedathI je pAMca kahevAmAM AvyA che temAMthI sauthI prathama kayu' savatsara hAya che? eja pramANe e ayanamAMthI saunI pahelAM karyuM ayana DeAya che ane mahinAemAM sahu prathama kayA mAsa Ave che? A kAraNathI ja A sUtrane candrAdi rAvatsaranI apekSAthI kahevAmAM Avela jANavu joIe kAraNa ke paripUrNa sU vapa'cakarUpa yugamAM keNu AdivALA che ane keNu antavALA che evA prazna ja uddabhavane nathI. yugasavatsaranA prathama candra saMvatsara dvitIya candra savatsara abhivRddhita sa Mvatsara candrasa'vatsara ane abhivati saMvatsara evA pAMca le prakaTa karavAmAM AvI gayA che. dakSiNAyana ane uttarAyaNanA bhedathI e bheda ayananA agAu kahevAI gayA che. A ja prakArathI mAsAdikAnA bheThenA sambandhamAM paNa samajI levuM ghaTe. 'kamAiyA pakkhA, kimAiyA ahoratA kimAiyA muhuttA kimAiyA karaNA kimAiyA NakkhattA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jambUdvIpaprajJaptistra pannatA' kimAdikAni nakSatrANi, tatra kim nakSatraM adiryegA tAni kimAdikAni prajJaptAnikathitAnIti saMvasatsarAdi viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA !' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caMdAiyA saMbaccharA' candrAdisA: saMvatsarAH, tatra candraH- candra saMvatsara AdiryeSAM saMvatsarANAM te candrAdikAH saMvatsarAH, candracandrAbhivaditacandrAbhivarddhita nAmaka saMvatsara paJcakAtmaka yugasya pravRttau sarva prathamata zcandrasaMpattarasyaiva pravartanAt, natu abhivaddhitasaMvatsarasya prAthamyaM tasya yuge trizanmAsAtikame sadbhAvAditi / atha yugasyAdI pravarttamAnatvAt candrasaMvatsaraH saMvatsarANAmAdiH kathitaH; tatra yugasyAditvameva katham iti cetrocyate AdivAlA hai ahorAtra meM kauna AdivAlA hai 30 muhUrtoM meM se kauna muhUrta AdivAlA hai ? 11 karaNoM meM se kauna karaNa AdivAlA hai ? nakSatroM meM se kauna nakSatra Adi vAlA hai ? isI prakAra se "RtuoM meM kaunasI Rtu Adi vAlI hai" aisA bhI prazna kiyA gayA samajha lenA caahiye| sUtra meM jo bahuvacana kA nideza huA hai vaha dvivacana ke nirdeza meM kiyA gayA jAnanA cAhiye kyoMki ayana to do hI hote haiM ina praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! caMdAiyA saMvaccharA' samasta savatsaroM meM saba se prathama saMvatsara candra saMvatsara hai yuga saMva. tsara ke 5 bheda prakaTa kiye jA cuke haiM ina pAMca saMvatsarAtmaka yuga kI pravRti hone para sarva prathama candra saMvatsara kI hI pravRtti hotI hai. abhivarddhita saMvatsara kI nahIM kyoMki yuga meM jaba 30 mAsa samApta ho jAte haiM tabhI abhivarddhita saMvatsara kI pravRtti hotI hai| , ___ zaMkA-yugakI Adi meM pravartamAna hone se candra saMvatsara meM anya saMvatsaroM kI apekSA AditA kahI gai hai, to yuga meM AditA kaise AtI hai ? pannattA' zu4156 gAne 1556 mA pani 52 mAMdhI 4ye. pakSa mAhiyANA cha ? ahorAtramA ke AdivALuM che? muhUrtomAMthI kayuM muhUrta AdivALuM che? 11 karaNemAMthI kayuM karaNa AdivALuM che? nakSatramAMthI kayuM nakSatra AdivALuM che? evI ja rIte "tuomAM kaI hatu AdivALI che?" e paNa prazana karavAmAM Avele samaja. sUtramAM je bahuvacanane ullekha karavAmAM AvyA che te dvivacananA nirdezamAM karavAmAM Avele jaNa joIe kAraNa ke ayana to me 1 Doya che. 2 // prazna:nA uttaramA prabhu 49 che-'goyamA! caMdAiyA saMvaccharA' samasta saMvatsaramAM sahuthI prathama saMvatsara candra saMvatsara che. yugasaMvatsaranA pAMca bheda prakaTa karavAmAM AvyA che. A pAMca saMvatsarAtmakayuganI pravRtti thavAthI sarvaprathama candra saMvatsaranI ja pravRtti thAya che. abhivati saMvatsaranI nahIM kAraNa ke yugamAM jyAre 30 mAsa samApta thaI jAya che tyAre ja abhivaddhita saMvatsaranI pravRtti thAya che. zaMkA-yuganI AdimAM pravartamAna hovAthI candrasaMvatsaramAM anya saMvatsarAnI apekSAe AditA kahevAmAM AvI che, te yugamAM AditA kaI rIte Ave che? Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AdityanikaraNam 317 yuge pravartamAne eva sarve kAla vizeSarUpAH supanApanAdayaH pratipadyante yuge samApte sati te kAlavizeSarUpAH supamAdayaH samAptA bhAni, api ca sakalajyotizcAra mUlasya sUrya dakSiNAyanasya candrottarAyagasya ca yugapat pravRtti yugasyAdAveva so'pi candrAyaNasyAbhijid yogaH prathamaptamaye eva sUryASaNasya tu puSpasa prayoviMzatI paSTi bhAgeSu vyatIteSu tena siddhaM yugasyAdityamiti / 'dakkhi mAiyA ayaNA' dakSigAdike ayane tatra dakSiNAyanaM saMvatsarasya prathame paNmAsA svadAdiryayo ste dakSiNAdike apane bhavataH dakSiNAyanasyAditvaM ca yugaprArambhe prathamata evaM pravRttatvAt, etacca sUryasyAyanApekSayA jJAtavyam, candrasyAyanApekSayAtu uttarAyaNasyaivAditvaM vaktavyam, yato yugArambhe candrasyottarAyaNapravRttatvAditi / 'pAusAiyA uU' prAvRDAdikA RtavaH, tatra prAvRD RtuH aSADha zrAvaNa dvayamAsarUpAtmaka AdiHprathamo uttara-yugake pravartamAna hone para hI kAla vizeSa rUpa jo suSama suSamAdi haiM unakI pravRtti hotI haiM aura yuga kI samApti hone para inakI samApti ho jAtI hai apica sakalajyotizcArakA mUla sUrya dakSiNAyana kI aura candrottarAyana kI ora yugapatpravRtti yuga kI Adi meM hI hotI hai candrAyaNa kA abhijit yoga prathana samaya meM hI hotA hai parantu sUryAyaNa kA puSya 60 bhAgoM ke vyatIta hone para 23 bhAgoM meM hotA hai isase yuga meM AditAsiddha ho jAtI hai 'dakSiNAjhyA ayaNA' ayanoM meM saba se prathama ayana dakSiNAyana hotA hai ayana donoM 6-6 mAsa ke hote haiM jaba yuga kA prArambha hotA hai taba dakSiNA yana hI hotA hai yaha jo kathana hai vaha sUryAyana kI apekSA se hai aisA samajhanA cAhiye kyoMki candrAyaNa kI apekSA uttarAyaNa meM hI AditA kahI gaI hai kAraNa ki yuga ke Arambha meM candra kA ayana uttara kI ora hI hotA hai 'pAUsAiyA UU' prAvRT Adi 6 Rtu kahI gaI haiM ina me ASADha sAvana do mAsa uttara-yuga pravartamAna thavAthI ja kAlavizeSa rUpa je suSama suSamAdi che temanI pravRtti thAya che ane yuganI samApti thavAthI emanI samAni thaI jAya che ke sakaLa tizcArikanuM mUla sUrya dakSiAyanI tarapha ane candrottarAyaNanI tarapha yugapabhravRtti yuganI AdimAM ja thAya che. candrAyaNano abhijita ega prathama samayamAM ja thAya che paratu sUryAyaNano puSyanA 6 bhAgonA vyatIta thavAthI 23 bhAgamAM thAya che. AthI yuzanI mAhitI siddha tha ya cha 'dakkhiNAiyA ayaNA' mayanAmA sathI prathama ayana dakSiNAyana hoya che. ayana baMne 6-6 mAsanA hoya che jyAre yu no prArambha thAya che tyAre dakSiNAyana ja thAya che. A je kathana che te sUryAyananI apekSAthI che ema samajavuM joIe kAraNa ke candrAyaNanI apekSA uttarAyaNamAM ja AditA kahevAmAM AvI che. kAraNa hai yuganA yAmamA yandranu bhayana uttara ma thAya che. 'pAusAiyA uu' prAvRddha Adi cha gAtuo kahevAmAM AvI che emAM aSADha zrAvaNa be mAsa rUpa pravRt Rtu hoya Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratikSatre yeSAM te pravRDAdikA RtayaH athitAH yugaprArambha tvekadezasya zrAvaNamAsasya pravarttamAnatvAt 'sASaNAithA mAsA' zrAvaNAdikA mAsA yugAdau prathamanaH zrAvaNamAsasyaiva pravartanAt, zrAvaNa mAsa AdiH prathamo yeSAM te zrAvaNAdiyA mAsA kaSitA iti / 'bahulAiyA pakNNA' bahulAdikAH pakSA tatra bahulapakSa:-kRSNapakSa Adirthe te bahulAdikAH pakSAH, yugapArambhe zrAvaNa bahulapakSastha prathamataH pravartanAt / 'divasaiyA ahoracA' disAdikA ahorAtrAH, tatra divasa eva AdiH prathamo zeSAM te divasAdikAH mandaraparvatasya dakSiNottarabhAgayo sUryodaye eva yugapratipate parantu idaM bha terAvatApekSayA jJAtavyam videhApekSayAtu rAtrAveva yugapravRtteriti / 'rodAiyA muhuttA' rudrAdikA muhUrtAH, tatra sdro rudranAmako muhUrtaH trizato muhUrtAnAM madhye prathamaH sa rudroha Adi te rudrAdikA zuhUrtAH prAtaH kAle rudramuhUrtasyaiva pravRttariti / 'bAlavAiyA karaNA' vAthyAdikAni karaNAni kRSNapakSa pratipadivase bAlava rUpa prAvRT Rtu hotI hai saba RtuoM meM yaha Rtu yugArambha meM sarva prathama pravRta hotI hai isa meM bhI isa RtukA eka deza jo zrAvaNamAsa hai usakI hI yuga ke Arambha kAla meM pravRtti hotI hai isI kAraNa 'sAvaNAiyA mAtA' aisA sUtrakAra ne kahA hai saba mAsoM meM se yugArambha meM zrAvaNamAsa hI hotA hai 'bahuloiyA pakkhA' yuga ke Arambha meM sarva prathama kRSNapakSa hI pravRtta hotA hai arthAt jaba yuga kA Arambha huA taba zrAvaNamAsa kA kRSNapakSa pravRttathA 'divasAiyA ahorattA' rAta dina meM yuga ke Arambha meM dina hI sarva prathama pravRtta hotA hai-arthAt mandara parvata ke dakSiNottara bhAgoM meM sUryodaya hone para hI yuga kI pratipatti-yuga kI Arambha-hoto hai yaha jo kathana kiyA hai vaha bharatakSetra aura airakta kSetra kI apekSA se kiyA hai aisA jAnanA cAhiye kyoMki videha kSetra kI apekSA yugapravRtti rAtri meM hI hotI hai 'roddAiyA muhuttA' 30 muhatoM meM sarva prathama muhUrta yuga kI Adi meM rudra hotA hai kyoMki prAtaH kAla meM rudra muhUta kI hI pravRtti hotI hai 'baalche. badhI trAtuomAM A tu yugAraslAmAM sarva prathama pravRtta thAya che emAM paNa A tane eka deza je zrAvaNa mAsa che tenI ja yuganA ArambhakALamAM pravRtti thAya che A 42 8 'sAvaNAiyA mAsA' se pramANe sUre 4yuM che. mayAM bhAsobhA yugAsamA zrAvaNa mAsa DAya che. 'bahulAiyApAkhA' yunA 2mamA sarvaprathama kRSNapakSa 4 pravRtta thAya che arthAt jyAre yugane Arambha thaye tyAre zrAvaNa mAsane kR Na pakSa pravRtta hate. 'divasAiyA ahorattA' ta-havasabhA yuganA 212mamA hivasa 1 sa prathama prata thAya che-arthAta mandaraparvatanA dakSiNettara bhAgamAM sUryodaya thavA para ja yuganI pratipattiyugane Arambha-thAya che. A je kathana karyuM che te bharatakSetra ane eravatakSetranI apekSAthI karavAmAM Avela che ema jANavuM joIe. kAraNa ke videha kSetranI apekSAe yuganI pravRtti vibhA 1 thAya cha 'rohAiyA muhuttA' 30 muhUttamA sarva prathama muhUta yuganI / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvanirUpaNam 317 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AdItvanirUpaNam karaNasyaiva saMbhavAditi / 'abhijimAiyA NakkhattA' abhijihAdikAni nakSatrANi, tatrAbhijinakSatramAdi yeSAM tAni abhijihAdikAri, abhijinakSatramArabhya nakSatrANAM krameNa yuge pravartamAnatvAt, tathAhi uttarASADhA nakSatrAntima samaya pAzcAtye yugasyAntaH tadanantaraM puna: navIna yugasya prathamanakSatramabhijideveti / 'pannattA samaNA uso' prajJaptAni-kathitAni he zramaNa ! he AyuSman ! iti bhagavata uttaram / are sambodhanakathanam, ziSyasya punarapi praznaviSayaka prayatna pradIpanArtham ataeva hRSTamanAH gautamo yuge yuge ayanAdi pramANe praSTumAha-paMva saMbaccharie bhaMte ! juge' paJcasambatsarike khalu bhadanta ! yuge 'kevaiyA ayaNA paznattA' hiyanni-kivasaMkhyakAni apanAni prajJaptAni, taba paJca saMvatsarAH sUryasaMbandhino mAnaM prama.NaM yasya tatpazcasaMvatsarika yugam tasmin yuge he bhadana ! kati kiyatsaMkhyakAni vAiyA karaNA' karaNoM me sabase prathama karaNa bAlavahI hotA hai kyoMki kRSNapakSa ke pratipadA ke dina isa muharta kA hI sadbhAva honA kahA gayA hai 'abhijiyAiyANavattA' nakSatroM meM sarva pradhAna nakSatra abhijita honA hai kyoMki yuga meM abhijit nakSatra ko lekara hI zeSa nakSatroM kI nAma kama se pravRtti hotI hai| isakA spaSTIkaraNa aisA hai-uttarASADhA nakSatra ke antima samaya ke pAzcAtya samaya meM hI yuga kA anta hotA hai phira usake anantara samaya meM hI punaH navIna yuga kA jo abhijit nakSatra hai vahI hotaahai| 'pannattA samaNAuso' isa prakAra se saMvatsarAdi koM meM se kauna saMvatsarAdikoM meMse kauna saMvatsarAdika AdivAle haiM he zramaNa AyuSman gautama ! hamane tumheM batAyA hai| aisA yaha prabhu kI ora se uttara vAkyakA kathana hai / ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'paMca saMyaccharie NaM bhaMte ! juge kevaiyA apaNA paNNatA he bhadanta ! pAMca prakAra ke jo saMvatsara kahe gaye mAhimA udraya che 41255 hai mAtabhA 22 bhuitanI pravRtti thAya che. 'bAla vAiyA karaNA' 42|maaN sarva prathama 4261 mA DAya che. 42 pRSNa pakSanA 57vAna visa 21 // mutanA sahamA huyAnuyAmA mAvyuM che. 'abhijiyAiyANakkhattA' nakSatra sa prathama nakSatra manitya che. 2 yugamA mamimit nakSatrane laIne ja zeSa nakSatronI kame kame pravRtti thAya che. AnuM peTIkaraNa A pramANe che-uttarASADhA nakSatramAM anitama samayanI bAdanA samayamAM ja yugano anta thAya che. pachI tenI anantara samayamAM ja punaH navIna yuganuM je abhijita nakSatra che te ja hoya che. 'pannattA samaNAuso' 2mArIta 142bhiyI 43 // savatsarAhi mAthI yAM stsrAdika AdivALA che. huM zravaNa AyuSyan ! gautama ame tamane te batAvyA che. evuM A prabhunI taraphathI uttara vAkayanuM kathana che. ve gautabhasvAmI prabhune me pUche -paMca saMvaccharie NaM bhaMte ! juge kevaiyA ayaNA pagannA' he bhadaMta ! pAMca prakAranA je saMvatsara kahevAmAM AvyA che te te saMvatsara Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jambUdvIpaprAptisUtre ayanAni prajJaptAni-kathitAni 'kevaiyA uU' tathA he bhadanta ! paJcasaMvatsarike yuge katikiyatsaMkhyakA Rtavo bhavanti, tathA--'evaM mAsA pakkhA ahorattA kevaiyA muhuttA pannattA' evaM he bhadanta ! paJcasaMvatsarike yuge katimAsAH prajJatA stathA paJcasaMvatsarike yuge katipakSAH prajJaptAH, tathA paJcasaMvatsarike yuge kati ahorAtrAH prajJaptAH, tathA paJcasaMvatsarike yuge katimuhUrtA prajJaptA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca saMvaccharie NaM juge dasa ayaNA' paJcasaMstarike yuge daza ayanAni prajJaptAni-kathitAni prativarSa mayanadvayasadbhAvAt varSANAM paJcasaMkhyAkatyAdayatrAnAM dazatamaviruddhamiti / 'tIsaM uU' triMzad RtavaH pratyayanam Rtutraya saMbhavAt, atra sUryasaMvatsaraspa paSTho'zaH, ekapaSTi dina pramANaH sUryaRtureva natuRtu saMvatsarapaSThAMzaH paSTi dinapramANo laukikaRtuH tathAsati paSTi sA ityuttarasUtramasamaMjasaM syAt / saTThImAsA' paSTirmAsAH pratiRtu mAsadvayasadbhAvAt haiM so una saMvatsara svarUpa eka yuga meM kitane apana hote haiM ? sUrya saMbandhI pAMca saMvatsara jisakA pramANa hai aise pAMca saMvatsarika yuga meM uttarAyaNa dakSiNAyana rUpa ayana kitane hote haiM ? 'kevajhyA U U' RtueM kitanI hotI haiM ? 'evaM mAsA pakkhA, ahorattA, kevaiyA, muhuttA pannattA' isI prakAra se mahine, pakSa, ahorAtra, aura jahUrta kitane hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMcasaMvaccharie NaM juge dasa ayaNA' he gautama ! pAMcasaMva tsaroM vAle eka yuga meM dasa ayana hote haiM, kyoMki prati varSe do do ayana hote haiM-isaliye 5 varSoM ke ayana 5 x 2=10 ho jAtA hai 'tIsaM uU RtueM 30 hotI hai kyoMki eka varSa meM 6 RtueM hotI kahI gaI haiM ataH 546=30 ho jAtI haiN| athavA eka ayana meM 3 RtueM hotI hai eka yuga meM 10 ayana kahe gaye haiM ataH 1043=30 RtueM hotI haiM yaha bAta yo bhI spaSTa ho jAtI hai / 'saTTImAsA' eka yuga meM 60 mAsa hote haiM eka varSa meM 12 mAsa hote haiM to 5 varSa me svarupa eka yugamAM keTalA ayana hoya che? sUrya sambandhI pAMca saMvatsara jenuM pramANa che evA paMcasaMvatsarika yugamAM uttarAyaNa dakSiNAyana rUpa ayana keTalA hoya che? 'kevaiyA uu' *tum| TamI DAya cha ? 'evaM mAsA pakkhA, ahorattA, kevaiyA, muhattA pannattA' mAvI // zata bhAnA, pakSa, horAtra mane muDUna TAhoya cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu 43 che-'goyamA ! paMca saMvaccharie NaM juge dasa ayaNA' he gautama ! pAMya saMvatsaravALA eka yugamAM daza ayana hoya che kAraNa ke prativarSa babbe ayana hoya che // zata pAMya vana saya 542=10 27 naya cha 'tIsaM uu' Rtu 30 soya cha kAraNa ke eka varSamAM cha Rtuo hovAnuM kahevAya che. athavA eka ayanamAM 3=Atuo hoya che. eka yugamAM daza ayana kahevAmAM AvyA che AthI 1043=30 Rtuo thAya . mA 4thana mAma 55 5578 25 laya che. 'saTThI mAsAH' / yugamA 10 bhAsa. DIya Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 31 'ege vImuttare pakkhasae' ekaviMzatyuttaraM pazatam, pratimAsaM pakSadvayasaM bhavAt 'advArasatIsA ahorattasayA' aSTAdaza triMzadahorAtrazatAni triMzadadhikAni aSTAdazohorAtrazatAni aSTAdazazatAni triMzadadhikAni ahorAtrANAm pratyayanaM upazItyadhikazatamahorAtrAH te ca dazasaMkhyayA guNitAH triMzadadhikAni aSTAdazazatAni bhavantIti / 'cauppaNaM muhuttasahassA' catuH pazcAzanmuhUrtasahasrANi 'NavayasayA pannatA' navacazatAni pratyahorAtraM triMzanmuhUrtA bhavantIti yugAhorAtrANAm 1830 saMkhyakAnAM triMzatsaMrakSyA guNane yathoktasaMkhyAsaMbhavAditi kathitaM candrasUryAdInAM gatisvarUpamiti // sU0 20 // atha nakSatrAdhikAramAha___ etAvatA prakaraNena candrasUryagrahanakSatratArArUpANAM gatyAdi svarUpaM kathitaM, tadanantaraM yogAdIn dazaviSayAn kathayituM dvAragAthA sUtramAha-'jogo devaya' ityAdi / mUlam-jogo1 deva ya2 tAragga3 gotta4 saMThANA5 cNdrvijogaa| kulaM7 puSiNamaavamaMsA ya8 sapigavAe ya9 NetA ya10 // 1 // sATha 60 mAsa hote hai athavA hara eka Rtu 2 mAsa kI hotI hai aura 5 varSAsmaka yuga meM 30 RtueM kahI gaI haiM to phira-3042-60 mAsa hote haiM yaha spaSTa ho jAtA hai| 'ege vIsuttare pakkhahae' eka yuga meM 120 pakSa hote haiM eka mAsa meM 2 pakSa jaba hote haiM to eka varSa meM 24 pakSa aura pAMcavarSa meM 2445= 120 pakSa hisAba se AjAte haiN| 'aTTharasa tIsA ahorasasayA' eka yuga me 1830 ahorAtra hote haiN| kyoMki hara eka ayana meM 183 dina-rAta hote haiM 183 meM 10 kI saMkhyAse guNA karane para 1830 ahorAta A jAte haiN| 'cauppaNNaM muhattasahassA NavayasayA pannattA' 1830 ahorAta ke eka ahorAta ke 30 muhUrta hone ke hisAba se 54000 muhUrta hote haiM / isa taraha candra sUrya Adi koM kI gatikA svarUpa kahA // 20 // che athavA dareka Rtu be mAsanI hoya che ane 5 (pAMca) varSAmaka yugamAM 30 Rtuo kahevAmAM AvI che te pachI 3042060 mAsa thAya che e vAta spaSTa thaI jAya che. 'egevIsuttare pakkhasae' 4 yugamA 120 5kSa Doya. cha. 4 bhAsamA ne 2 pakSa hoya te eka varSamAM 24 pakSa ane pAMca varSamAM 24*5=120 pakSa hisAba mujaba AvI Mya che. 'aTThArasa tIsA ahorattasagA' 24 yugamA 1830 2khorAta hoya cha 4 / 295 dareka ayanamAM 183 divasa-rAta heya che. 183 ne 10thI gumavAmAM Ave to 1830 mahota tha ya che. 'cauppaeNaM mahattasahassA NavayasayA pannattA' 1870 mahotana se ahorAtanA 30 muhUrta hovAnA hisAbe 1900 muhUrta thAya che. A rIte candra-sUrya AdikanI gatinuM svarUpa kahyuM. mAravA ja041 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jambUdvIpaprazasi 0 kaiNaM bhaMte ! NakkhattA pannattA ? goyamA ! aTThAvIsaM NakkhattA pannattA, taM jahA - abhiI1 sANora ghaNidvA3 sayabhisayA4 puvvabhaddavayA5 uttarabhadavayA6 revaI assiNI bharaNI9 kattiyA 10 rohiNI 11 migasirA 12 addA 13 puNgavvasU14 pUso15 assesA16 maghA 17 putraphagguNI18 uttaraphagguNI 19 hatyo 20 cittA21 sAI22 visAhA23 aNurAhA 24 jiTTA 25 mUle 26 puvvAsADhA 279 uttarAsADhA28 // 20 // chAyA - yogo 1 devatA 2 tArA 3 gotram 4 saMsthAnam 5 candraraviyogAH 6 / kulAni 7 pUrNimA amAvAsyA ca 8 sannipAtazca 9 netAzca // 10 // kati khalu bhadanta ! nakSatrarANi prajJaptAni ? gautama ! aSTAviMzati nakSatrANi prajJaptAni, tadyathA - abhijit 1 zravaNo 2 dhaniSThA 3 zatabhiSaka 4 pUrva bhAdrapadA 5 uttarabhAdrapadA 6 revatI 7 azvinI 8 bharaNI 9 kRttikA 10 rohiNI 11 mRgazirA 12 ArdrA 13 punarvasu 14 pugyo 15 zleSA 16 maghA 17 pUrvAphAlgunI 18 uttarAphAlgunI 19 6hata 20 citrA 21 svAtiH 22 vizAkhA 23 anurAdhA 24 jyeSThA 25 mUlam 26 pUrvASADhA 27 uttarASADhA // 20 // TIkA- 'jogI' yogaH - sambandhaH, tatra yogaH aSTAviMzate nakSatrANAM kiM nakSatraM candreNa saha dakSiNayoga kiMvA nakSatra puttarayogi ityAdiko digyogaH 9 / 'devaya' devatA nakSatradevatAH 2 'tAragga' tArAgram - nakSatrANAM tArA parimAgam, 3 ' gotta' gotrANi nakSatrANAm 4, nakSatrAdhikAra itane prakaraNa dvArA hamane candra, sUrya, graha, nakSatra, aura tArA ina pAMca prakAra ke jyotiSI devoM kI gati Adi kA svarUpa kahA aba yogAdika jo daza vijaya haiM unheM pratipAdana karane ke liye isa adhikAra ko prArambha karate haiM isa kI dvAragAthA isa prakAra se hai jogo 1 deva ya 2 tAragga 3 gota 4 saMThANA caMdaravijogA 6 kulaM 7 puNNima avamaMsA ya 8 saNNivAe ya 9 NetA ya 10 nakSatrAdhikAra ATalA prakaraNa dvArA ame candra, sUrya, graha, nakSatra ane tArA e pAMca prakAranA jayAtiSI devAnI gati Adi svarUpa kahyu have ceAgAdika je daza vijaya che temanuM pratipAdana karavA mATe A adhikAranA prArambha karIe chIe. AnI dvAragAthA A pramANe che-- TI artha - 1 jogo 2 deva ya 3 tAraga 4 gotta 5 saMThANA 6 caMdara vijogA 7 kula 8 puNNima avasAya 9 saNitrAeya 10 NetA, ya kaiNaM bhaMte ! NakkhattA paNNattA' ityAdi. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 323 'saMThANa' saMsthAnam nakSatrANAm5, 'caMdaravijogA' candra raviyogaH, candreNa raviNA ca sahayogaHsambandhaH 6, 'kulaM' kulAni-kula saMjJakAni nakSatrANi upalakSaNatvAta upakulAni kulopakulAni kAni nakSatrANi iti kuladvAram / 'puNNima avamaMsAya' pUrNimA amAvasyAzca kati pUrNimAH kati amAvAsyAzca 8 / 'saNNivAeya' sannipAtaH etAsAmeva pUrNimA'mAvAsyAnAM sanipAtaH-parasparApekSayA nakSatrANAM sambandhaH 9 / 'NetAya' netA ca mAsasya parisamApaka stri caturAdi nakSatragaNazca, anena krameNa dazadvArANi bhavanti / atha ca kramazo nakSatraH saha 'kaiNaM bhaMte ! NakkhattA paNNattA' TIkArtha-isa prakaraNa meM jo daza adhikAra dvAra haiM ve isa gAthA dvArA prakaTa kiye gaye haiM isa meM prathama yogadvAra hai| isameM aTThAIsa nakSatroM meM kaunasA nakSatra candra ke sAtha dakSiNa yogI haiM ? kaunasA nakSatra uttara yogI hai ? ityAdirUpa se dika yogakA kathana kiyA gayA hai dvitIya dvAra nakSatra devatA dvAra hai tRtIya tArAgra dvAra hai isameM nakSatroM kA parimANa kathita huA hai caturtha gotradvAra haiisameM nakSatroM ke gotroM kA kathana huA hai paMcama saMsthAna dvAra hai-isameM nakSatroM ke saMsthAna-AkAra kA kathana huA hai chaThA candra raviyoga dvAra hai-isameM candra aura ravikA sahayoga sambandha prakaTa kiyA gayA hai 7 vAM kula dvAra hai-isameM kula saMjJaka aura upalakSaNa se kulopakula saMjJaka nakSatra kauna kauna haiM yaha prakaTa kiyA gayA hai 8 vAM pUrNimA aura amAvAsyA dvAra hai isameM kitanI pUrNimA aura kitanI amAvAsyA haiM aisA prakaTa kiyA gayA hai 9 vAM sannipAta dvAra hai isameM inhI pUrNimAoM kA aura amAvAsyoM kA paraspara kI apekSA se nakSatroM kA sambandha kathita huA hai 10 bAM netA dvAra hai isameM mAsakA parisamApaka tIna cAra prastuta prakaraNamAM je daza adhikAradvAra che te A gAthA dvArA prakaTa karavAmAM AvyA che. AmAM prathama gadvAra che. temAM aThayAvIsa nakSatronuM kayuM nakSatra candranI sAthe dakSiNagI che? kayuM nakSatra uttaragI che? ItyAdi rUpathI diyeganuM kathana karavAmAM AvyuM che. dvitIya devanakSatra devatAdvAra che. tRtIya tArAgradvAra che jemAM nakSatronuM parimANu kathita thayela che caturthazetradvAra che-emA nakSatranA getronuM kathana che. paMcama saMsthAna dvAra che. chaThuM candraraviyezadvAra che-emAM candra ane ravine sahaga sambandha prakAzita karavAmAM AvyuM che. sAtamuM kuLadvAra che. emAM kuLasaMjJaka ane upalakSaNathI kulapakulasaMzaka nakSatra kaNa kaNa che e prakaTa karavAmAM AvyuM che. AThamuM pUrNimA tathA amAvasyAdvAra che. emAM keTalI pUrNimA ane keTalI amAvasyA che e batAvavAmAM AvyuM che. navamuM sannipAtadvAra che jemAM A ja pUrNimAe ane amAvasyAonA parasparanI apekSAthI nakSatrane sambandha kahevAmAM Avyo che. dazamuM netAdvAra che emAM mAsanA parisamApaka traNa cAra Adi nakSatra gaNa che e prakaTa karavAmAM AvyuM che. have kramazaH nakSatra sAthe Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratisatre dakSiNAdi digayogo bhavati tena prathamato nakSatraparipATI darzayan Aha-'karaNaM bhaMte' ityAdi, 'kaiNaM bhaMte ! NakkhattA pannatA' kati khalu kiyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! nakSatrANi prajJa. sAni-kathitAnIti nakSatrasaMkhyAkrama viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThAvIsaM NakhattA panattA' aSTAviMzatiraSTAviMzati saMkhyakAni nakSatrANi prajJaptAni-kathitAnItyuttaraM bhagavataH / tAnevASTAviMzati bhedAn darzayi mAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'abhiI' abhijit nakSatraM prathamam 1, 'savaNo' zravaNanAmakaM dvitIyam 2, dhaNihA' dhaniSThAnAmakaM tRtIyam 3, 'sayabhisayA zatabhiSakUnAmakaM caturtha nakSatram 4, 'punvabhavayA' pUrvabhadrapadA nAmakaM paJcamaM nakSatram 5, 'uttarabhaddavayA' uttarabhadrapadAnAmakaM SaSThaM nakSatram 6, 'revaI' revatInAmakaM saptamaM nakSatram 7 / 'assiNI' azvinInAbhamaSTamaM nakSatram 8, 'bharaNI' bharaNonAmakaM navamaM nakSatram 9, 'kattiyA' kRttikAnAmakaM dazamaM nakSatram 10, 'rohiNI' rohiNanAmakamekAdazaM, nakSatram 11, 'miya sirA' mRgaziraH, etannAmakaM dvAdazaM nakSatram 12, 'adA' A nAmakaM Adi nakSatragaNa hai yaha prakaTa kiyA gayA hai| aba kramaza nakSatroM ke sAtha dakSiNAdi digyoga hotA hai, isa kAraNa sarva prathama nakSatra paripATI ko dikhAne ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM-isa me gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte / NakkhattA paNNattA' he bhadanta ! nakSatra kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aTThAvIsaM NavattA paNNattA' he gautama ! nakSatra 28 prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'abhiI1 savaNora dhaNihA, 3 sayabhisayA 4 pucabhavayA 5, uttarabhaddavayA 6, rebaI 7 assiNI 8, bharaNI 9 kattiyA 10 rohiNI 11 migasirA 12, addA 13 puNavvasu 14 pUso 15 assesA 16, maghA 17 pucca phagguNI 18 uttara phagguNI 19, hattho 20 cittA 21 sAI 22 visAhA 23 aNurAhA 24 jiTThA 25 mUle 26 puvvAsADhA 27 uttarAsADhA 28, (1) abhijit nakSatra, (2) zravaNa nakSatra, (3) dhaniSThA dakSiNAdi dipega thAya che e kAraNe sarvaprathama nakSatra paripATI darzAvavA mATe sUtrakAra sUtra 49 cha-mAM gautamasvAmI prabhune sayu pUchayu cha-'kaiNaM bhaMte ! NakkhattA paNNattA' mata ! nakSatra // 4DavAmI yAcyA cha ? sAnA uttaramA prabhu 43 cha'goyamA ! aTThAvIsaM NakkhattA paNNattA 3 gautama ! nakSatra 28 vAmAM mAyA che 'taM jahA' tamanA nAma mA pramANe 4-1 abhii 2 savaNo 3 dhaNiTThA 4 sayabhisayA 5 puvva bhaddadhayA 6 uttarabhaddavayA 7 revai 8, assiNI 9 bharaNI 10 kattiyA 11 rohiNI 12 migasirA 13 adA 14 puNavvasu 15 pUso 16 assesA 17 maghA 18 puvvaphagguNI 19 uttaraphagguNI 20 hattho 21 cittA 22 sAi 23 visAhA 24 aNurAhA 25 jiTThA 26 mule 27 puvvAsADhA 28 uttarAsADhA' (1) mAmAtnakSatra (2) zravaNa nakSatra (3) pni| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam trayodazaM nakSatram 13 'puNavyam' punarvasunAyaka caturdazaM natram 14 / 'pUso' puSyaH puSya. nAmakaM pazcadazaM nakSatram 15, 'assesA' azlepAnAmakaM SoDazaM nakSatram 16, 'maghA' maghA. nAmaka saptadazaM nakSatram 17 / 'puvaphagguNI' pUrvAphAlgunI 18, 'uttaraphagguNI' uttarAphAlgunI 19, 'hattho' hastaH 2., 'vittA' citrA 21, 'sAI' svAtInAma dvAviMzatitama nakSatram 22, "visAhA' vizAkhAnAmakaM trayoviMzatitama nakSatram 23 / 'aNurAhA' anurAdhAnAmakaM caturviMzatitamaM nakSatram 24, 'jihA' jyeSThAnAkaM paJcaviMzatitama nakSatram 25 / 'mUlaM' mUlanAmakaM SaviMzatitamaM nakSatram 26 / 'puvvAsADhA' pUrvApADhAnAmakaM saptaviMzatitamaM nakSatram 27 / 'uttarAsADhA' uttarASADhAnAmaka maSTAviMzatitamaM nakSatram 28 tadetAni nAma nirdeza-kramanirdezena cASTAviMzati nakSatrANi kathitAni / nanu azvinI nakSatrAdArabhya revatyantaM nakSatramAlA anyatra dRzyate tatkathaM jinazAsane abhijimnakSatrAdArabhyottarASADhaparyantA nakSatramAlApaThiteti cetsatyam-ayaM ca nakSatrAvalikA kramo'zvinyAdikaM kRttikAdikaM laukika kramamullaMghya yat jinazAsane kathitaM tat yugAdau candreNa saha abhijinnakSatra yogasya prathama nakSatra (4) zatabhiSA nakSatra (5) pUrvabhAdrapadA nakSatra, (6) uttara bhAdrapadA, (7) revatI, (8) azvinI, (9) bharaNI (10) kRttikA nakSatra (11) rohiNI, (12) mRgazirA, (13) ArdrA, (14) punarvasu, (16) azleSA, (17) maghA (18) pUrvephAlgunI, (19) uttara phAlgunI, (20) hasta, (21) citrA, (22) svAti (23) vizAkhA, (24) anurAdhA, (25) jyeSThA, (26) mUla, (27) pUrvASADhA (28) aura uttaraSADhA __ zaMkA-azvinI nakSatra se lekara revatI nakSatra taka nakSatra mAlA anyatra dekhI jAtI hai to phira yahAM jina zAsana meM abhijit nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka nakSatra mAlA kyoM paThita huI hai ? uttara-isa prakAra se jo nakSatrAvalikArUpa krama hai jo ki azvinI Adika evaM kRttikAdika rUpa laukika krama ko ullaMghana karake jinazAsana meM kahA nakSatra (4) zatabhiSA nakSatra (5) pUrva bhAdrapAnakSatra (6) uttraadrph| (7) 2vatA (8) vinI (6) 120 (10) ttiAnakSatra (11) zaDiyA (12) bhRgazirA (13) bhAdrI (14) punasu (15) 55) (16) 5.zveSA (17) mayA (18) pUyia (18) uttara35 guNI (20) 12 (21) mitrA (22) svAti (23) viza (24) anurAdhA (25) nye (26) bhUta (27) pUrvASADha mane (28) uttarASADhA. zaMka- azvinI nakSatrI laIne revatI nakSatra sudhI nakSatramALa anyatra jovAmAM Ave che te pachI ahIM jinazAsanamAM abhijit nakSatrathI laIne uttarASADhA nakSatra sudhI nakSatramALA kema kahevAmAM AvI che? uttara -A rIte je nakSatrAvalikA rUpa kema che je azvinI Adika ane kRttikAdika rupa laukika kramanuM ullaMghana karIne jinazAsanamAM kahevAmAM Avela che. te yuganI AdimAM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ambUdvIpaprajJaptisUtre pravRtta vAt / nanu yadi abhijinakSatrAdArabhya nakSatrAvalikAkramaH kriyate tadA nakSatrAntarANAmiva kathanaM vyavahAre upayogaH kintu vyavahArAsiddhatvameva asya nakSatrasyeti cedatrocyateabhinnikSatrasya candreNa saha yogakAlasyArUpIyatvAt nakSatrAntarAnupraviSTatayaiva vivakSaNAt / vyavahArAsiddhatvamiti nakSatrAvalikA pratipAdakaM // sU0 20 // atha prathamodiSTaM yogadvAramAha-- 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' ityAdi / mUlam - esi NaM bhaMte aDavIsAe NakkhattANaM kayare NakakhattA, jeNaM sayA caMdassa dAhiNe NaM jogaM joeMti, kathare NakkhattA jeNaM sayA vaMdassa uttareNaM jogaM joeMti, kayare NakkhattA jeNaM caMdassa dAhiNe Na vi uttareNa vi pamadaMvi jogaM joeMti, kayare NakkhattA je NaM caMdassa dAhiNe NaM pi pamadaM pi jogaM joeMti kayare NakkhattA je NaM sayA caMdassa pamadaM jogaM joeMti ? goyamA ! eesiNaM aTThAvIsAe kkhattANaM tattha je te kvattA jeNaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM jopaMti, teNaM cha, taMjahA saMThANa 1 apUlo'silesahattho taheva mUlo ya / 6 // bAhirao bAhira maMDalassa chappe te NakkhattA // 1 // tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti gayA hai vaha yugakI Adi meM candra ke abhijit nakSatra kA sarva prathama yoga hotA hai isa dRSTi ko lekara kahA gayA hai / zaMkA- yadi abhijit nakSatra se lekara nakSatrAvalikA kA krama kiyA jAtA hai to vyavahAra meM nakSatrAntaroM kI taraha isakA upayoga kyoM nahIM huA hai ? vyavahAra meM to isa nakSatra kI asiddhi hI hai ? uttara ra - abhijit nakSatra kA candra ke sAtha kA yogakAla bahuta alpa hotA hai isaliye dUsare nakSatroM meM anupraviSTa rUpa se vivakSita kara liyA jAtA hai |21| candranI sAthe abhijit nakSetrane saprathama caitra thAya che e draSTine dhyAnamAM rAkhIne kahevAmAM AvyuM che. za MkA--o abhijit nakSatrathI ArabhIne nakSayAvalikAkrama karavAmAM Ave che te vyavahAramAM nakSatrAntarAnI mAphaka AnA upayoga kema thayA nathI ? vyavahAramAM te A nakSatranI asiddhi ja che ? uttara-abhijit nakSatranA candranI sAthene cegaDhALa ghaNeA ja eche! hAya che AthI khIjA nakSatrAmAM anupraviSTa rupathI vikSita karI levAmAM Ave che. sU021| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam teNaM bArasa, taM jahA abhiI savaNo dhagiTThA sayabhisayA puThavabhavayA uttarabhaddavayA revaI assiNI bharaNI putvAphagguNI uttarAphagguNI sAI, tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa dAhiNao vi uttarao vi pamadaMpijogaM joeMti te NaM satta, taM jahA kattiyA rohiNI puNavvasU maghA cittA visAhA aNurAhA, tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa dahiNao vi pApadaM rijogaM joeMti, tAo NaM duve AsADhAo savva bAhirae maMDale jogaM joeMsuza 3, tattha NaM je te Navatte je NaM sayA caMdasta pasadaM jogaM joei sA NaM egA jeTTAtti ||suu0 21 // ___ chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzate nakSatrANAM katarANi nakSatrANi khalu sadA candrasya dakSiNena yogaM yonayanti, katarANi nakSatrANi yAni khalu sadA candrasyottareNa yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khalu candraH dakSiNenApi utaregApi pramardamapi yogaM yojayanti, katarANi nakSa ANi yAni khalu sadA candrasya dakSiNenApi pramadapi yoga yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya pramarda yoga yojayanti ? gautama ! eteSAM khalu aSTAviMzate nakSatrANAM tatra yAni tAni nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya dakSiNena yoga yojayanti tAni khalu SaT, tadyathA-saMsthAnam, ArdrA puSyaH 3, azleSA 4, hasta 5 tathaiva mUlaM ca 6, vahistAd bAhyamaNDalasya paDetAni nakSatrANi / / tatra khalu yAni tAni nakSatra Ni yAni khalu sadA candrasyottareNa yoga yojayanti tAni khalu dvAdaza tadyathAabhijit zravaNo dhaniSThA zatabhiSak pUrvabhadrapadA uttarabhadrapadA revatI azvinI bharaNI pUrvAphAlgunI uttarAphAlgunI, sAtI 12 tatra khalu yAni tAni nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya dakSiNenApi uttareNApi pramadamapi yogaM yojayani tAni khalu sapta, tadyathA-kRttikA 1 rohiNI 2 punarvasu 3 maghA 4 citrA 5 vishaakh| 6 anurAdhA 7 / tatra ye te nakSatre ye khalu sadA candrasya dakSiNato'pi pramardamapi yogaM yojayataH te dve ASADhe sarvabAhye maMDale yogamayuMktAm yojayataH yojayiSyataH, tatra khalu yat tat nakSatram yat khalu sadA candrasya pramadaM yogaM yojayati, sA khalu ekA jyeSTheti / suu021|| aba sUtrakAra prathamoddiSTa yoga dvAra kA kathana karate haiM 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte ! aTThAvI. have sUtrakAra prathameSTi yugadvAranuM kathana kare che'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' ityAdi -gautamavAmI prabhune mA pramANe 57yu cha-'eesi NaM bhaMte ' aTThAvIsAe Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jambUchIpaprajJaptisUtre ___TIkA-'eesiNa bhane' eteSA mupayuka sUtre kathitAnAm ahAvIsAe NakkhattaNaM' aSTAviMzate raSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAmabhijidAdInAM madhye 'kayare NavattA' katarANi kati saMkhyakAni nakSatrANi 'je NaM saza' yAni khalu nakSatrANi sadA-sarvakAlam 'caMdassa dAhiNaNaM' candrasya dakSiNena-dakSiNata: 'jogaM joeMti' dakSiNasyAM vyavasthitAni yogaM saMbandhaM yojayanti arthAt sambandhaM kurvanti 'kayare Naka icA' kalarANi nakSatrANa 'je NaM sayA' yAni khalu nakSatrANi sadA-sarvasmin kAle 'caMdA uttareNaM jogaM joeMti' candrasyottare uttarasyAM dizi vyavasthitAni yogaM yojayanti samma-dhaM kurvanti kayare makasattA' katarANi nakSatrANi 'jeNaM' yAni khalu 'caMdassa dAhiNegApi usareNa vi panadaM vi candasya dakSiNenApi dakSiNasyAmapi, uttareNApi-uttarasyA mapi pramardamapi nakSatravimAnAni vibhidya madhye gamanalakSaNam yogaM saMbandhaM yojayanti-kurvanti- arthAt kegA nakSatravimAnAnAM madhyena candro. 'gacchat gacchati gamiSyatItyarthaH tathA-'kayare NakhattA jeNaM caMdarUpa dAhiNeNaM pi pamaI pi jogaM joeMti' katarANi nakSatrANi yAni khalu candrasya dakSiNena-dakSiNasyAmapi pramardasAe NakkhattANaM' he bhadanta ! ina 28 nakSatroM ke bIca meM 'kapare NakhattA' kitane ve nakSatra 'je NaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM joeMti' aise haiM jo sadA candra kI dakSiNa dizA meM vyavasthita hote hue usake sAtha sambandha karate haiM ? 'kayare NavattA je NaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti' tathA kitane nakSatra aise haiM jo sadA candra kI uttara dizA meM vyavasthita hote hue usake sAtha sambandha karate haiM ? 'kayare NavattA je NaM caMdassa dAhiNeNa vi uttareNa vi pasadaM ci jogaM joeM ti' ve kitane nakSatra aise hai jo candrakI dakSiNa dizA meM bhI candra kI uttara dizA meM bhI nakSatra vimAnoM ko toDa phoDa karake candra ke sAtha yoga karate haiM ? arthAt kina nakSatra vimAnoM ke bIca meM se hokara candra kI tarapha jAtA hai aura jAvegA? 'kayare NakvattA jeNaM caMdara dAhiNeNaM vi pamaI vijogaM joeMti' jo candra kI dakSiNa dizA meM bhI nakSatra vimAnoM ko toDa phoDa karake bho candra ke sAtha NakkhattANaM 3 mahanta ! 241 243yAvIsa nakSatrAnI kyamA kavare NakkhattA' yA te nakSatra jeNaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM joeMti' hai re sahA dranI kSidizAmA 05vasthita tha tano sAthai samma 42 cha ? 'kayare NakkhattA je NaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti' tathA keTalA nakSatra evAM che je hamezAM candranI uttaradizAmAM vyavasthita thatAM thakA tenI sAthai samaya 42 cha ? 'kayare NakhattA je NaM caM ssa dAhiNeNa vi uttareNa vi pamadaM vijogaM joeMti' eai nakSatra vA che 2 yandranIkSiNa dizAmA 55 yandranI uttama paNa nakSatra vimAnene teDIphoDIne cadranI sAthe ega kare che? arthAt kayAM nakSatra vimAnAnI bha5mAM ne yandra ta26 jaya cha athavA naze ? 'kayare NakkhattA jeNaM caMdAsa dAhiNeNa vi jAgaM joeMti' 2 yandranI dakSiNa dizAmA 5 nakSatra vimAnAne toDIDIna. 5 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra ra. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam mapi yoga yojayanti tathA-'kayare pakavattA jeNaM sayA caMdassa pamaI jogaM joeMti' katarANi nakSatrANi yAni khalu candrasya sadA-sarvakAle pramada yAgaM yojayantIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'eesiNaM aTThAvIsAe NakkhattANa' eteSAmupayukta sUtrakathitAnA maSTAviMzati nakSatrANAm madhye 'tattha je te NakkhattA' tatrASTAviMzati nakSatramadhye yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM joeMti' yAni khalu sadA candrasya dakSiNasyAM yogaM yojayanti / teNaM cha' tAni khalu nakSatrANi SaTU-paTUsaMkhyAkA ne kathitAni 'taM jahA'tadyathA 'saMThANaM' saMsthAnaM mRgaziraH 1 'adda' ArdrA 2 'pusso' puSyaH 3 'asilesa' azleSA 4 'hattho' hasta:-hastanAmakaM nakSatram, 'taheva mUloya tathaiva mUlaM ca 'bAhirAo bAhiramaMDalassa' bahistAd bAhyamaNDalasya candrasambandhinaH paJcadaza maNDalasya 'chappete NakkhattA' SaDapi etAni nakSatrANi bhavanti, ayaM bhAvaH-samastacArakSetraprAntavartitvA dimAni saMsthAnAdIni paDapi nakSatrANi dakSiNadig vyavasthAyIni, candrazca dvIpato maNDaleSu carana teSAM nakSatrANA yoga karate haiM ve nakSatra kitane haiM ? 'kayare nakkhattA jeNaM sayA caMdassa pamaI jogaM joeti' jo nakSatra sadA candra ke sAtha pramarda yoga karate haiM ve nakSatra kitane haiM ? ina saba praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! eesiNaM aTThAvIsAe NakkhattANaM tatthaNaM jete Nakkhatto jeNaM caMdassa dAhiNeNaM joaMjoeMti te gaM cha' he gautama ! ye jo aTThAIsa nakSatra hai so ina aTThAIsa nakSatroM ke bIca meM jo nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM candra ke sAtha yoga karate haiM aise ve nakSatra cha haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se hai 'saMThANaM' mRgazirA nakSatra 1 'adda' ArdrAnakSatra 2, 'pussau puSyanakSatra 3, 'asilesa' azleSA nakSatra 4, 'hattho' hastanakSatra 5, 'taheva mUloya' tathA mUla nakSatra, 6, 'bAhirAo bAhiramaMDalassa' ve 6 nakSatra candra sambandhI jo 15 maMDala haiM unake bAhara se hI yoga karate haiN| tAtparya isakA aisA hai-samasta cAra kSetra ke prAntavatI hone se ye mRgazirA Adi 6 yandranI sAthe yA 3 cha / nakSatra khai cha ? 'kayare nakkhattA je NaM sayA caMdassa pamadaM jogaM joeMti' re nakSatra sahA yandranI sAthe pramANa 42 cha / nakSatra tai cha 1 // saMghai praznAna vAma prabhu 43 cha-'goyamA ! eesiNaM aTThAvIsAe NakkhattANaM tatthaNaM je te NakkhattA jeNaM caMdassa dAhiNeNaM jo joeMti teNaM cha' gautama ! A je aThayAvIsa nakSatra che A aThayAvIsa nakSatrenI vacamAM je nakSatra sadA candranI dakSiNahishaamaa yandranI sAtha yo|| 42 che sevA ta cha nakSatra cha 'taM jahA' tamanA nAma // prabhArI che. 'saMThANaM' bhRgazISa nakSatra 1, 'adA' mAnakSatra 'pusse' puSya nakSatra 'asilesa' pAnakSatra 4, 'hatyo' 8-1nakSatra 5, 'taheva mUloya' tathA bhUganakSatra 6 'bAhirAo bAhiramaMDalassa' e che nakSatra candra sambandhI je 15 maMDaLa che temanI bahAra rahIne ja yoga kare che. AnuM tAtparya A pramANe che-samasta cAra kSetranA prAntavatta hovAthI A mRgazirA vagere Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJi muttaradigavasthAyIti bhavati dakSiNa dizyogaH / nanu yadi evaM manyate tadA 'bahimUlo'bmaMtare abhiI' iti vacanAt mUlanakSatrasyaiva bahizvaratvaM siddhyati tathA abhibhit nakSatrasyAbhyantaracaratvaM siddhaM bhavati tathA kathamatra SaDityuktam vakSyamANAnantarasUtre ca dvAdazAbhyantarata iti vakSyate iti vedatrocyate- mRgaziraH prabhRtInAM SaNNAmapi nakSatrANAM samAne'pi bahizcArive mUlasyaiva sarvApekSayApi vahivAritvam tena 'bahimUlo' ityuktam, tathA'nantarottarasUtre vakSyamANAnAM dvAdazAnAmapi nakSatrANAmabhyantaramaNDalacAritve samAne'pi abhinnikSatrasyaiva sarvApekSayA'bhyantaravarttitvAt 'anyaMtare abhiI' iti kathitam ato na bhavati pUrvAparasandanakSatra dakSiNa dizA meM vyavasthita hai aura candra dvIpa se maNDaloM meM gati karatA karatA una nakSatroM kI uttara dizA meM avasthita ho jAtA hai isa taraha dakSiNa digyoga bana jAtA hai / 130 zaMkA- yadi aisI bAta mAnI jAtI hai to "bahimUlo'ntare abhiI " isa kathana ke anusAra mUlanakSatra hI bahizvara siddha hotA hai aura abhijit nakSatra abhyantara cara siddha hotA hai| to phira yahAM 6 kaise kahe ? kyoMki Age kahe jAne vAle anantara sUtra meM 'dvAdazAbhyantarataH " aisA kahA jAne vAlA hai / uttara - mRgazirA Adi 6 nakSatroM meM bahizvaratA samAna hone para bhI mUlanakSatra meM hI jo bahizcaratA kahI gaI hai vaha sarva kI apekSA se bhI kahI gaI hai| isa kAraNa 'bahimUlo' aisA kahA gayA hai tathA - anantara sUtra meM vakSyamANa 12 Feat meM abhyantara maMDala cAritA samAna hone para bhI abhijit nakSatra meM hI sarva kI apekSA abhyantara vartitA hai isa kAraNa abhiMtare abhiI' aisA kahA gayA hai ataH pUrvApara saMdarbhoM meM koI vizeSa Ane jaisI bAta nahIM hai / isa 6 nakSetra dakSiNadizAmAM vyavasthita che ane candra dvIpathI paDaLAmAM gati karatAM te nakSatronI uttaradizAmAM avasthita thai jAya che mA rIte dakSiNadigyeAga banI jAya che. zaMkA- A DuDIta bhAnI ye to 'bahirmUlobhaMtare abhiI' mAthana anusAra mULanakSatra ja khahikcara siddha thAya che ane abhijita nakSatra antaracara siddha thAya che te pachI aTTIyAM 6 kai rIte kahevAyA ? kAraNa ke AgaLa kahevAmAM AvanArA anantara sUtrabhAM 'dvAdazAbhyantarataH' me prabhA vAmAM AdanAra he ? uttara-mRgazirA Adi 6 nakSatrAmAM mahidhdharatA samAna hovA chatAM paNa mULanakSatramAM ja je mahiMdmaratA kahevAmAM AvI che te sarvanI apekSAthI paNa kahevAmAM AvI che AthI 'bahirmUlo' se pramANe uDevAmAM bhAvyu che tathA anantara sUtrabhAM vakSyamA 12 nakSatra bhAM abhyantara ma`DaLa cAritA samAna hovAthI paNa abhiti nakSatramAM ja sanI apekSA abhyantara varttitA yA arathI 'abhitare abhiI' vu DerAmAM bhAvyu ke sAthI pUrvApara saMdarbhoMmAM phAi virodhAbhAsa thavA jevI zakayatA rahetI nathI A rIte candrathI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 1 yorvirodha iti / candrAd dakSiNadigavasthitanakSatrANAM svarUpaM pradarzya candrottara diyavasthita nakSatrANAM svarUpaM saMkhyAM ca darzayitumAha- 'tatthaNaM jete' ityAdi, 'tastha NaM jete makkhattA' tatra teSu nakSatreSu madhye khalu yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti teNaM bArasa' yAni khalu nakSatrANi sadA-sarvasmin kAle candrasyottareNa-uttarasyAM dizi yogaM sambandhaM yojayanti-kurvanti, yAni nakSatrANi sarvadaiva candrasyottaradigvibhAge eva bhavanti tAni khalu dvAdaza, dvAdazasaMkhyakAni bhavantItyarthaH tAnyeva dvAdazabhedabhinnAni nakSatrANi darzayitumAha- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'abhiI savaNo ghaNiTTA' abhi jit zravaNo dhaniSThA 'sayabhitayA ' zatabhiSaka 'puvyabhavayA' pUrvabhadrapadA 'uttarabhaddakyA' uttarabhadrapadA, 'revaI aspiNI bhariNI' revatI azvinI bharaNI 'puvvAphagguNI uttarA phamguNI saI' pUrvAphAlgunI uttarAphAlgunI svAtI, etAni dvAdazanakSatrANi abhijidAdi svAtI paryantAni sarvadaiva candrasyottaradig vibhAgena candramasA saMbandhaM kurvantIti / yadyapi samavAyaprakAra se candra se dakSiNa digvartI nakSatroM ke svarUpa ko prakaTa karake aba candra ke uttara digvartI nakSatroM ke svarUpa aura saMkhyA ko prakaTa kiyA jAtA hai 'tattha NaM jete nakkhaptA jeNaM sayA caMdassa uttareNaM joyaM joeMti' una nakSatroM ke bIca meM jo nakSatra aise haiM ki jo sadA candra kI uttara dizA meM hI avasthita hokara yoga karate haiM arthAt jo nakSatra sadA candra kI uttara dizA meM hI rahate haiN| 'teNaM bArasa" aise ve nakSatra 12 haiM / 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM'abhiI, savaNo dhaNiTThA,' abhijit nakSatra, zravaNanakSatra, dhaniSThA nakSatra, 'sayasiyA' zatabhiSaka nakSatra, 'putrvabhaddavayA' pUrva bhAdrapadA nakSatra, 'uttara'bhadavayA' uttara bhAdrapadA nakSatra, 'rebaIassiNI, bharaNI' revatI nakSatra, azvinInakSatra, bharaNInakSatra, 'putrvApharaguNI, uttarAphagguNI' pUrvA phAlgunI nakSatra, uttarAphAlgunI nakSatra, 'sAI' aura svAti nakSatra ye saba 12 abhijit Adi nakSatra sarvadA candra kI uttaradizA meM avasthita rahate hue candramA ke sAtha samba dakSi] dvignatI nakSatrAnA svarUpane prakaTa karIne have candranA uttara digdatI nakSatrenA 135 tena saMdhyAne aSTa havAmAM Ave che- 'tatthaNaM je te NakkhattA jeNaM sayA caMdassa uttareNaM joyaM joeMti' te nakSatrAnI pathamAM ne nakSatra kSetrAM meM hamezA yandranI uttaradizAmAM ja avasthita thaine ceAga kare che arthAt je nakSatra sadA candranI uttaradishaamaa 4 rahe the 'teNaM bArasa' sevA nakSatra 12 4. 'taM jahA' tebhanA nAma yA prama. ze che' abhii sabaNo dhaNiTTA' alibhita nakSatra, zravadhunakSatra dhaniSThAnakSatra 'sabhA zatabhiSA nakSatra, 'putramavayA' pUrvabhAdrapadA nakSatra, 'uttarabhaddavayA' uttarabhAdra nakSatra revaI assiNI, bharaNI' revatInakSatra azvinInakSatra larazinakSatra, 'putrA phagguNI, uttarAphagguNI' pUrvAphAlgunInakSatra uttarAphAlgunInakSatra, 'lA' ane svAtikSetra A badhA 12-abhijit Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 ammUkhIpaprajJaptisUtra yogasUtre 'abhijiyANaM Nava NakkhattA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti abhiI savaNo jAva bharaNI' iti-kathitam (abhijidAdikAni khalu nava nakSatrANi candrasya uttareNa yogaM yojayanti abhijit zravaNo yAvat bharaNI iticchAyA) candrata uttareNa navAnAmeva yogakathanaM vidyate tathApi navama savAyAnurodhena abhijit nakSatramAdau kRtA nava saMkhyakAnAmeva nirantara yogitvena vivakSaNAt, uttarayoginAmapi pUrvaphalgunyuttaraphalgunI svAtInakSatrANAM kRttikA rohiNI mRgaziraHpramukhanakSatrayogAnantarameva yoga saMbhavAditi // candrAda dakSiNottaradigavasthitanakSatrANAM nAmAni pradarzya ubhayato yogayujAM nakSaprANAM nAmAnidarzayitumAha-'tatthaNaM jete' ityAdi, 'tattharNa je te NakvattA' tatra teSu. aSTAviMzatinakSatreSu madhye khalu yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM khalu sayA caMdassa' yAni nakSatrANi ndha karate haiM-yadyapi samavAyayoga sUtra meM 'abhijiyANaM Nava NakkhattA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti-abhiI, savaNo jAva bharaNI' aisA pATha kahA gayA hai isa pATha se aisA samajhAyA gayA hai ki abhijit , zravaNa yAvat bhariNI ye nau nakSatra sadA candra kI uttara dizA meM avasthita rahate hue candra ke sAtha yoga karate haiM isa taraha ke kathana se candra kI uttara dizA meM nau nakSatroM kA hI yoga kathita hotA hai-phira bhI nauve samavAya ke anurodha se abhijit nakSatra ko Adi meM karake nau saMkhyaka nakSatroM ko hI nirantara yogitvarUpa se vivikSA hui hai isa se uttarayogI bhI pUrva phAlgunI, uttara phAlgunI aura svAtI jo ye nakSatra hai so ina nakSatroM kA kRttikA, rohiNI, mRgazira Adi pramukhanakSatroM ke yoga ke ana. ntara hI yoga honA saMbhavita hotA hai / isa prakAra candra se dakSiNa digvatI aura uttara digvartI nakSatroM ke nAmako prakaTa karake aba ubhayato yoga yukta nakSatroM ke mAma prakaTa kiye jAte hai-'tattha NaM je te NakkhattA jeNaM khalu sayA caMdassa dAhi Adi nakSatra sarvadA candranI uttaradizAmAM avasthita rahetAM thakA candramAnI sAthe sambandha recha-2 -samavAyayoga sUtramAM-'abhijiyANaM Nava NakkhattA caMdarasa uttareNaM jogaM joeMtiabhii, savaNo jAva bharaNI' mev| 57 4AmA maa0ye| che. mA 54thI se samalavAmA AvyuM che ke abhijita zravaNa yAvatuM bharaNI A nava nakSatra sadA candranI uttaradizAmAM avasthita rahetA thakA candranI sAthe bhega kare che A prakAranA kathanathI candranI uttaradizAmAM nava nakSatrane jaga kathita thAya che-te paNa navamA samavAyanA anurodhathI abhijita nakSatrane AdimAM karIne nava saMkhyaka nakSatranI ja niratara gitva rUpathI vivakSA thaI che. AthI uttarAgI paNa pUrva phAgunI ane savAti je A nakSatra che te A nakSatrane kRtikA, rehiNI, mRgazira Adi pramukha nakSatranA roganI anantara ja vega thave saMbhavita thAya che. A rIte candrathI dakSiNadigvatI ane uttaradigvatI nakSatronA nAme prakaTa karIne have ubhayate ga yukta nakSatranA nAma prakaTa karavAmAM Ave che Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam khalu sadA-sarvakAlaM candrasya 'dAhiNo vi uttarao vi pamaI pi jogaM joeMti teNaM satta' dakSiNato'pi dakSiNasyApi dizi, uttareNApi uttarasyAmapi dizi, pramardamapi nakSatravimAnAni vibhidya madhye gamanalakSaNaM yogaM saMvandhaM yojayanti kurvanti tAni khalu nakSatrANi sapta-saptasaMkhyakAni bhavanti / tAneva saptabhedAn darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA'kattiyA rohiNI puNabasu mayAcittA visAhA aNurAhA' kRttikArohiNI punarvasu maghAcitrA vizAkhA anurAdhA ceti, eteSAM saptAnAmapi nakSatrANAM tridhA'pi yogo bhavati, candreNa sahetyarthaH / yadapi sthAnAGga sUtre'STamAdhyayane samavAyayogasUtre ca kathitam / 'aDhaNakkhattA caMdeNa saddhiM pamaI jogaM joeMti kattiyA rohiNI puNavvasu mahA cittA visAhA aNurAhA jevA' iti (aSTau nakSatrANi candreNa sArddha pramarda yoga yojayanti, kRttikA rohiNI punarvasa madhA citrA vizAkhA anurAdhA jyeSThA iticchAyA iti kathitamityekasyAdhikyaM pradarzitam, Nao vi uttarao vi pamaI vi jogaM joeMti te NaM satta' una 28 nakSatroM meM se jo nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM aura uttara dizA meM ina donoM dizAoM meM vyavasthita hote hue pramarda yoga-nakSatra vimAnoM ko bheda karake bIca meM gamana rUpa yoga ko-sambandha ko karate haiM ve nakSatra sAta haiM ! 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-(kattiyA rohiNI puNavvasu maghA, cittA visAhA, aNurAhA' kRttikA rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, aura anurAdhA, ina nakSatroM kA candra ke sAtha tInoM prakAra kA bhI yoga hotA hai| yadyapi sthAnADa sUtra meM aSTamaadhyayanameM samavAya yoga sUtra meM 'aTThaNakkhattA caMdeNa saddhi pamaH iMjogaM joeMti kattiyA, rohiNI, puNavvasu, mahA citA, visAhA aNurAhA jeTThA' aisA pATha hai- isakA bhAva aisA hai ki kRttikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ye ATha nakSatra candra ke sAtha pramarda yoga karate haiM / so isa pATha meM eka nakSatra kI adhikatA prakaTa kI gai hai| ataH aSTa 'tatthaNaM je te NakkhattA jeNaM khalu sayA caMdassa dAhiNao vi uttarao vi pamaI vijoga joeMti teNaM satta' te 28 nakSatrImAthI 2 nakSatra sahA yandranIkSiNa dizAmA bhane uttara. dizAmAM e be dizAomAM vyavasthita thatAM thakA pramaI ga-nakSatra vimAnane bhedIne vacamAM gamanarUpa yegane-sambandhane kare che evA sAta nakSatra ched sNAM' temanA nAma A prabhArI che-'kattiyA rohiNI puNabvA, maghA, cittA, visAhA, aNurAhA' kRti liyo, pArvasa, maghA, citrA, vizAkhA ane anurAdhA A nakSatrane candranI sAthe traNe prakArane paNa vega thAya che. jo ke sthAnAMga sUtramAM aThamAM adhyayanamAM samavAya ega salamAM 'aTraNakkhattA caMdeNa saddhiM pamaI jogaM joeMti, kattiyA rohiNI, puNavvasu mahAcittA risAhA aNurAhA jeTTA' mevo 54 he-mAnI mA mero che 3-ttiA, lie, punasu, bhayA, citrA, vizAkhA, anurAdhA ane jyeSThA A ATha nakSatre candranI sAthe amadaMga kare Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jambUddhIpaprajJaptistra tatrASTasaMkhyAnurodhena ekasyaiva pramarditayogasya vivakSitatvena jyeSThAnakSama pa saMgRhIta miti // tridhA candrasya yogaM yuJjatAM nakSatrANAM nAmAni pradaryapAni nakSatrANi dakSiNataH pramardatazca yoga yojayanti teSAM nAmAni darzayitumAha-'ta tha gaM jete' ityAdi, 'tatthaNaM jete NakkhattA' tatrASTAviMzati nakSatreSu madhye khalu ye te nakSatre 'jeNaM sayA caMdassa' ye khalu nakSatre sadA sarvakAlaM candrasya 'dAhiNa yo vi pamapi' dakSiNato dakSiNasyAM dizi tathA pramardanayi 'jogaM joeMti' yoga sambandhaM yojayataH kurutaH 'tAo NaM duve AsADhAo' te khalu dve ApADhe pUrvASADhottarASADha lakSaNe, te hi pratyekaM catustAre, tatra dve dve tAre sarvabAhyasya paJcadazasya maNDalasyAbhyantarato bhavataH, tathA dve dve tAre bahirbhavataH, tato dve dve tAre abhyantarata stayomadhyena candramAgacchati tadapekSayA pramadaM yogaM yojayata iti kathyo, ye tu dve dve tAre bAMhe. vidhate candrasya paJcadaze'pi maNDale cAraM kurutaH sadA candrasya dakSiNadizi yAsthite tatasaMkhyA ke anurodha se eka hI pramardita yoga vivakSita hone se jyeSThA nakSatra bhI saMgRhIta ho jAtA hai / 'tattha NaM jete NakkhattA dAhiNao vi pamadaMvi jogaM joeMti' una aTThAvIsa nakSatro meM se jo do nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM vartamAna raha kara pramarda yoga ko bhI karate haiM 'tAo NaM duve asADhAo' ve pUrvASAdA aura uttarASADhA nAmake do nakSatra hai| ye donoM nakSatra cAra cAra tArAoM vAle haiM ina meM se do tAre to sarvabAhya jo 15 vAM maNDala hai usake bhItara haiM tathA do tAre usa ke bAhara haiM bhItara me jo do do tAre haiM unake bIcame se hokara candramA gamana karatA hai isa apekSA yahAM pramardayoga pUrvASADhA aura uttarASADhA karate haiM aisA kahA hai| tathA jo do tAre bAhara hai ve candra ke 15 veM maNDala para gati karate haiM ataH ve sadA candra kI dakSiNa dizA meM vyavasthita rahate haiN| isa kAraNa ve candra kI dakSiNa dizA meM pramarda yoga karate haiM aisA kahA gayA hai| che. Ama A pADamAM eka nakSatranI adhikatA prakaTa karavAmAM AvI che AthI ATha saMkhyAnA anurodhathI eka ja pramardita pega vikSita hevAthI jeSThA nakSatra paNa, sahIta gaya che. 'tatthaNaM je te NakkhattA dAhiNao vi panapi jogaM joeMti' / aAvIza nakSatramAMthI je be nakSatra sadA candranI dakSiNa dizAmAM vartamAna rahIne pramathp 555 42 cha. 'tAoNaM-duve asADhAo' te pUrvASADhA bhane uttarASADhA nAmanAme tra che. A baMne nakSatra cAra cAra tArAovALA che. AmAMthI be tArA te sarvabAhya re paMdaramuM maMDaLa che tenI aMdara che tathA be tArA tenI bahAra che. aMdaranA bhAgamAM je babbe tArA che temanI vacamAMthI jaIne candramAM gamana kare che A apekSA atre pramoga pUrvASADhA ane uttarASADhA kare che e pramANe kahevAmAM AvyuM che tathA je be tArA bahAra che teo candranA paMdaramAM maMDaLa para gati kare che AthI teo sadA candranI dakSiNa dizAmAM vyavasthita rahe che. A kAraNe teo candranI dakSiNadizAmAM pramoga kare Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 335 stadapekSayA dakSiNena yaM gaM yojayata iti kathitamiti / 'sancabAhirae maMDale jogaM joyaM suvA 3' sarvatrAhye candrasya maNDale yogaM sambandhamayojayatAm, yojayataH, yojayiSyataH / samprati nakSatraM kevalaM pramardameva yogaM yojayati tannakSatraM darzayitumAha-' tatthaNaM jete' ityAdi, 'tatthamaM jete Nakhate' tatrASTAviMzati nakSatramadhyeSu khalu yat tannakSatram 'jeNaM sayA caMdassa pamarda jogaM joera sANaM egA jeTThA iti yat khalu sadA-sarvakAlaM candrasya pramardameva yoga saMbandhaM yojati-karoti sA khalu ekA jyeSThA, ekameva jyeSThAnAma ke nakSatraM yat kevalaM candrasya prabhardameva yogaM karotIti / / sU0 21 // aSTAviMzati nakSatrANAM yogadvAraM nirUpya samprati devatAdvAraM nirUpayituM dvAviMzatitamaM sUtramAha- 'eesiNaM bhaMte' ityAdi / mUlam - eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakavattANaM abhiI nakkhatte kiM devayAe paNNatte ? goyamA ! bamhadevayA pannatte savaNe pakkhate viDudekyAe paNNatte dhaNiTTA vasudevayA pannattA, eeNaM kameNaM NeyabvA, aNupari vADI imAo devayAo- bamhAviNvasUvaruNe aya abhiddhI pUse asejame aggI prayAvaI some rude aditI vahassaI sappe piubhage ajjaya AlhA vAu vRMdaggI mito iMde niraI Au vistAya, evaM NakkhanANaM eyaHparivADI NepavvA jAva uttarAsAdA kiM devayA pannattA ? govA ! virutadevayA pannatA / eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe Nakkhaabhi te kaitAre pannatte ? goyamA ! titAre pannatte, evaM 'bAhirae maMDale jogaM joyaMsu bA3' ina donoM nakSatroM ne sarvabAhya candra maMDala meM pahile saMbandha kiyA hai, aba bhI ve karate haiM aura Age bhI kareMge aba sUtrakAra jo nakSatra kevala eka pramarda yoga hI karatA hai usa nakSatra ko pragaTa karate hai 'je te Nakkhatte je NaM sayA caMdassa pamadda jogaM joeha sANaM egA jeTThA' una ahAvIsa nakSatroM ke bIca me jo nakSatra sadA candra ke sAtha kevala eka pramarda yoga ko hI karatA hai aisA vaha nakSatra eka jeSThA hI hai / / 22 // che sebha nabhAMkhabhyu che. 'savvabAhirae maMDale jogaM joyaMsu vA' yA mane nakSatro sabAhya candrama'DaLamAM prathama sabandha karyo che atyAre paNa tee kare che ane bhaviSyamAM paNa karatA heze have sUtrakAra je nakSatra kevaLa eka prayAga ja kare che te nakSatrane prakaTa kare che-'tatthaNaM-je te Nakkhatte jeNaM sayA caMdassa pamadaM jogaM joei sA NaM egA- jeTTA' te madhyAvIza nAtra sadA candranI sAthe kaitraLa eka pramaI cegane ja kare che. evu 04, 022 // nakSatrenI hRcce te nakSatra Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jambudvIpaprati yavtrA jasta jaiyAo tArAo, imaM ca taM tAragaM- tiga tiga paMcagasaya dugaduga battIsagatigaM tahatigaM ca / chappaM ca gatiga ekama paMcagaliMgaM chakkagaM ceva |1| sataga dugaduga paMcaga ekkekkaga paMcacautigaM ceva / ekkArasagacakkaM cakkagaM ceva tArAgaM // 2 // ||suu0 22|| chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzati nakSatrANAmabhinnikSatraM kiM devatAOM prajJaptam ? gautama ! brahmadevatA prajJaptam, zravaNa nakSatraM viSNu devatAkaM prajJaptam, dhaniSThA vasudevatA prajJa ptA, etena krameNa netavyA, anuparipATIiyaM devatAyAH, brahmAviSNurvasurvaruNo'jo'bhivRddhiH pUSA azvoyamo'gniH prajApatiH somo rudro'diti bRhaspatiH sarpaH pitRbhago'ryamA savitA - tvaSTA vAyurindragnI mitraindro nairRta ApaH vizvAzca / evaM nakSatrANA meSA paripATI netavyA yAvaduttarASADhA kiM devatA prajJaptA ? gautama ! vizvadevatA prajJaptA / eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzati nakSatrANAmabhijinakSatraM kiM tAraM prajJaptam ? gautama ! tritAraM prajJaptam, evaM netavyA yasya yAvatyasvArAH, iyaM ca tat tArAgram, trikaM trikaM paJcazataM dvikaM dvikaM dvAtriMzat trikaM tathA trikaM ca / SaTpaJcakaM trikamekaruM paJcakaM trikaM SaSTakaM caitra |1| saptakaM dviruM dvikaM paJcamekaikaM paJcacatustrikaM caiva / ekAdazakaM catuSkaM catuSkameva tArAgramiticchAyA ||2||0 22 // TIkA- 'eesi NaM bhaMte' eSAmuparyuktAnAM nakSatrANAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe kkhANaM' aSTAtriMzateraSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAmamijitpramukhAnAM madhye 'abhiI Nakkhatte kiM devayAe paznatte' abhijinnAmakaM gaNanayA prathamaM nakSatraM kiM devatAkam tatra kA devatA vidyasyeti devatAkaM prajJaptam - kathitam, devatA svAmI avipatirityarthaH yasyA devatAyA stuSTayA nakSatra tRSTaM bhavati yasyA devatAyA auSTyA cAtuSTaM bhavati nakSatram / devatA dvArakA nirUpaNa 'eesiNaM bhaMte! aTThAvIsAe NakkhattANaM' TIkArtha- gautamasvAmine isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! jo Apane 28 nakSatra kahe haiM unameM se jo pahilA abhijit nAmakA nakSatra hai usa nakSatra kA svAmI - devatA kauna hai ? nakSatra ke devatA ko tuSTi hone se hI nakSatra tuSTa huA aura usake devatA kI atuSTi se nakSatra atuSTa huA mAnA jAtA hai| devatAdvAranu' nirUpaNa 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' ityAdi TIkA-gautamasvAmIe A sUtra dvArA prabhune evu pUchyuM che-De bhadata ! Ape je 28 nakSatra kahelA che temAMthI paheluM abhijit nAmanu' nakSatra che te nakSatranA svAmIdevatA keNu che? nakSatranA devatAnI tuSTi thavAthI ja nakSatra tuSTa rahe che ane enA devatAnI aSTazrI nakSatranuM atuSTa thavu mAnavAmAM Ave che. AthI Aja abhiprAyane laine ahI Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam nanu yadA nakSatrANi svayameva devatArUpANi tadA tatra devatAntara svIkAre kA yuktistadabhAvAcca kathaM nakSatreSu devatAnAmAdhipatyamiti cedatrocyate-pUrvabhavopArjitatapastAratamyena tapasaH phalasyApi tAratamyadarzanAt manuSyavata, deveSvapi sevyasevakabhAvasyApi pratipAdanAva, yadAha-'sakassa deviMdassa devaraNo somassa mahAraNNo ime devA ANA uvavAyavayaNaNirese ciTuMti taM jahA-somakAiyA somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArIo aggikumArA aggikumArIo vAukumArA vAukumArI zrI caMdA sUrA gahA NakkhattA tArArUvA je AvaNNe tahappagArA samve te tabbhattiyA tabbhAriyA sakkassa deviMdassa devaraNNo somarasa mahAraNo ANAvayaNaNidese ciTThati / ataH isI abhiprAya ko lekara yahAM gautamasvAmI ne ina nakSatroM ke kauna kauna devatA hai aura prathama nakSatra kA kauna devatA hai yaha jAnane ke liye prazna kiyA hai| zaMkA-jaba nakSatra svayaM hI devatA rUpa hai to phira ina ke devatAntara mAnane meM kyA yukti hai ? yadi isa sambandha meM koI yukti nahIM hai to phira nakSatroM meM devatAoM kA adhiSThAna kaise ho sakatA hai? uttara-pUrvabhava meM upArjita tapakI taratamatA se tapake phala meM bhI taratamatA dekhI jAtI hai manuSya kI taraha devoM meM bhI sevya sevaka bhAvakA pratipAdana to zAstra meM huA hI hai jaisA ki 'sakassa deviMdassa devaraNo somassa mahAraNNo ime devA ANAupavAyavayAna. ise ciTuMti-taM jahA somakAiyA, somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArI o aggikumArA aggikumArIo vAukumArA cAukumArIo caMdA sUrA gahANakkhattA tArArUvA je AvaNNe tahappagArA savve te tambhattiyA tambhAriyA sakassa deviMdassa devaraNo somassa maharaNo ANAvayaNaNiddese ciTuMti' isa gautamasvAmIe A nakSatranA kayA kyA devatA che ane prathama nakSatranA kyA devatA che e jANavA mATe prazna karyo che. zaMkA-jyAre nakSatra jAte ja devatA rUpa che te pachI emane devatAnatara mAnavA pAchaLa zuM prajana che? je A sambandhamAM kaI prajana nathI te pachI nakSatramAM devatAonuM adhiSThAna kaI rIte hoI zake? uttara-pUrvabhavamAM upArjita tapanI taratamatAthI tapanA phaLamAM paNa taratamatA jovAmAM Ave che manuSyanI jema devAmAM paNa segyasevaka bhAvanuM pratipAdana te zAstramAM thayuM ja cha rebha. 'sakkasa deviMdassa devarago somassa mahAraNNo ime devA ANA uvAyavayaNA nidese ciTuMti-taM jahA somaphAiyA somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArIo aggikumArA aggikumArIo vAukumArA vAukumArIo caMdAsUrAgahA NakkhattA tArAruyA je AvaNNe tahappagArA savve te tabbhattiyA tabbhAriyA sakkassa deviMdassa devaraNNo somassa mahAraNNo ANAvayaNa Liye jaEti' A zAstrAntaranA prakaraNamAM thayuM che. atisaraLa hovAthI ame A prakaraNanI ja0 43 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambadvIpramAtisUtre (zakrasya devendrasya devarAjaH somasya majharAjJa ime devA AjJopapAta vacAnirdeze tiSThanti, tadyathA-somakAyikAH somadevakAyikAH, vidyutakumArA, vidyutkumAryaH bhagnikumArA agnikumAryoM vAyukumArA vAyukumAryaH, candrAH sUryAH grahA nakSatrANi tArArUpA ye anye tathA prakArAH sarve te tadbhaktikAH tapo bhAritAH zakrasya devendrasya devarAjJaH somasya mahArAjJa AjJAvavananirdeze tiSThanti, iticchAyA) zAstrAntarodhRta prakaraNasyAti,saralatayA vyAkhyA na kRtA praH, svayamevArthAnusaMdhAnaM kartavyam, etasmAt prkrnnaa| itthaM jJAyate yad devAnAmapi adhi. pati bhavati, ato'trAdhipati viSayakaH prazno nAnupapannaH, tatra.. devazarIraprAptiyogya pUrva bhavopArjita tapaH prabhAvAt devagati prApnuvanita, devarAjAnukUla pUrvamavopArjita puNyaprabhAvAt devarAjo bhavatIti praznaH, 'bhagavA nAha-goyamA' ityAdi. 'goyamA' he gautama ! 'bamhadevayA panate' brahmadevatAkaM prajJaptam, arthAt abhininakSatrasya brahma khyo devavizaSa eva devatA bhavati iti bhagavata uttaram iti bhAvaH / 'savaNe Nakkhatte viNhu devayAra paNNatte' zravaNanakSatraM viSNu devatAkaM prajJaptaM kathitam, yadyapi atra prazna sUtraM nAsti tathApi uttarasUtrAnurodhAt prazna sUtraM yamevonneyam, kathapeyamiticet, ucyate-ziSyasyAbhiprAya jAnan guruH ziSyamanogataM praznaM jJAtvA nirvavanasUtreNaiva samAdhAnAt, AlApaprakArace tham 'eesiNaM maMte ! aTTAvIlAe zAstrantara ke prakaraNa meM huA hai isa prakaraNa ko ati sarala hone se hama vyAkhyA 'nahIM kara rahe haiM svayaM hI isa viSaya ko samajhalenA cAhiye isa uddhRta prakaraNa se yaha bAta jAnI jA sakatI hai ki devoM kA bhI adhipati hotA hai isaliye yahA~ adhipati viSayakA prazna anucita nahIM hai / jIva devazarIra prApti ke yogya pUrva bhavo pArjita tapa ke prabhAva se devaMgati prApta karate haiM aura devarAja ke pada kI prApti ke anukUla pUrva bhavopArjita tapa ke prabhAva se jIva devarAja hotA hai aMba gautamasvAmI ke prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM 'goyamA ! bamhadevayA prannatte' he gautama ! abhijit nakSatra kA svArI brahma nAmakA. deva vizeSa hai 'savaNe 'Nakhatta viNhu- devayAe paNNatte'zrava ga nakSatra kA svAmI viSNudevatA hai adyapi yahAM prazna sUtra nahIM hai phira bhI uttara sUtrake anurodha se praznaM sUtra svayaM hI udbhAvita vyAkhyA karatAM nathI svayaM ja A viSayane samajI levuM joIe A udadhRta prakaraNathI e hakIkata jANI zakAya che ke devene paNa adhipati heya che AthI ahIM adhipati viSayaka prazna asthAne nathI. jIva devazarIra prAptine egya pUrvabhavepArjita tapanA prabhAvathI devagati prApta kare che ane devarAjanA padanI prAptine anukULa pUrvabhopArjita tapanA prabhAvathI jIva devarAja bane che. have gautamasvAmInA praznane uttara ApatA thakA prabhu 43 cha 'goyamA ! bamhadevayA pannatte' he gautama ! niti nakSatranA svAmI brahma nAmanA va vizeSa cha-'savaNe Nakkhatte viNhu- devayAe eNNatta' aqe nakSatranA 2vAmI viY devatA che ke ane prazna sUva nathI te paNa uttara sUtrane anurodhathI, prazna sUtra svayaM Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TAkA-saptamavakSa kAra:sa.22 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra; 1. 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam 332 NakkhatANaM savarNaNakhatte ki devayAe pannatta ? govamA ! savaNe Naka khatte viNhuMdevayAe panna' he bhadanta ! eteSAmaSTAviMzati nakSatrANAM madhye yadidaM zravaNanAmaka nakSatram, tat hi devatA. kam arthAt zravaNa nakSatrasya devatA kA iti praznaH, 'bhagavAnAha-goyamA !" he gautama ! viSNu. devatAka prajJaptaM kathitam, arthAta zravaNanakSatrasya devatA viSNurbhavatIti / evameva sarvatra prazna vAkyamutthApya tadanantaramutaravAkyaM puraNIyamiti / 'paNihA vasudevayA~ pannattA' dhaniSThA vasudevatA prajJaptA, arthAt dhaniSThA nakSa trasya devatA vaibhavati iti / 'evaM eeNaM kameNa yaza aNuparivADI' evam-uparyuktena etena pradarzitena krameNa-prakAreNa anuparipATI-abhijidAdi nakSatraparipATIkamega devatAnAmAvalikA ne tavyA bhaNitavyA 'imAo devayAo' imA vakSyamANA sasA devatA bhAnti, tadyathA-'bamhA-viNhu' brahmA viSNuH 'vana varuNe' vasuvaruNaH 'aya abhivaddhI' ano'bhivRddhiH 'pUse Ase' pupanAmako devaH natu sUryaparyAyaH tena revatyeva pauSNaM sUryadevatAkamiti prasiddhiH, azzanAmako deva vizeSaH 'jame aggI' yamo'gniH, 'payAvaIsome' prajApatirapi devavizeSaH soma candranAmako devavizeSaH, 'rudde aditI' rudranAmako devavizeSaH tathA aditiH aditinAmako devavizeSaH 'bahassaI sampe' bRhaspatirdevaguruH tathAH karalenA cAhiye aura vaha isa prakAra se-'eesiNaM bhNte| aTThAvosAe Nakkha. tANaM savaNaNakhatte kiM devayAe paNNatte goyamA! savaNe Nakkhale viNhu devayAe' paNNatte' isI taraha se sarvatra prazna vAkya utthApita karake usake anantara vAkya kI pUrti karalenA cAhiye / 'dhaNiTThA-vasudevayA pannattA' dhaniSThA-nakSatra kA svAmI vasudevatA hai 'eeNaM kamegaM NeyacA aNuparivADI imAo devayAo' isI krama se-abhijit nakSatrAdi kI paripATI krama se-devatAoM kI AvalikA kahalenA cAhiye 'vaha devatAoM kI AvalikA nAmAvalI-isa prakAra se hai-'bamhA, viNha, vasU, varuNe, aya, abhivaddhI, pUse, Ase, jame, aggI, prayAvaI, some, rudde, aditi, vahassaI, sappe, piubhage, ajjama, saviA, taTThA, vAu iMdaggI, mitto, nirai Au, vissAya' brahmA viSNu, vastu, varuNa, aja, abhivRddhi, pUSA, azva, " mAlita 4 ve ana te mA 54:3-'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM savaNaNakkhatta kiM devayAe paNNatte, goyamA ! savaNe Nakkhatte viNhudevayAe paNNatte' yAvI ja rIte sarvatra praznAkya uthApita karIne tenI anantara uttaravAkayanI pUrti karI levI 2. dhaNiTA vasudevayA pannattA' pani nakSatranA svAmI vasudevatA cha 'eeNaM kameNaM NeyavvA aNuparivADIimAo devayAoM' mA bhathI-mamiti nakSatrAhinI paripATInA kamathI-devatAonI AvalikA kahI levI joIe. te devatAonI AvalikA- nAmAvalI - 20 prabhAH cha-'bamhA, viNhU, vasU, varuNe, aya, abhivaddhI, pUse, Ase, jame, aggI, payAvai, some, rudde, aditi, bahassai, sappe, piubhage, ajjama, saviA, tadvA, vAu, iMggI, mitto,' nirai, Au, vissAya' brahmA, vi, vasu, 1395, ma, maamlayss| azva, ___ Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 mambUdvIpaprAptistra sarpaH sarvanAmako devavizeSaH 'piubhage' pitRnAmako devavizeSaH tathA bhaganAmako devavizeSaH, 'ajjama saviyA' aryamA devavizeSaH stathA savitAsUryaH / 'tahA vAu' nASTA-tvaSTa nAmako devavizeSaH tena khASTrI citrA iti prasiddham, vAyuH / 'iMdaggI' indrAgnI, tandrazcAgnizca iti, indrAgnI, tena vizAkhAdvidaivatamiti 'mitto iMde' mitro mitranAmako devavizeSaH tathA indraH 'niraI nato rAkSasa: 'Au' ApaH jalanAmako devavizeSaH tena pUrvASADhAtoya miti prasijham 'vissAya' vizvedevAstrayodazaH, atrAbhijinnakSatrasya devo brahmA zravaNasya viSNurevaM prakAreNa yathAsaMkhyena devanakSatrayoH prakAro jJAtavyaH, abhijidAdita ArabhyottarASADhA paryantaM devanA. mAbhiyojanIyamiti / saMprati prakaraNArtha mupasaMharannAha-evaM ityAdi, 'evaM NakkhattANaM eyA paribADI NeyavyA jAva uttarAsADhA kiM devayA panasA ? goyamA ! vissadevayA pannattA' evaM yama agni, prajApati, soma, rudra, aditi, bRhaspati, sarpa, pitR, bhaga, aryamA, savitA, tvASTA, vAyu, indrAgni, mitra, indra, naiRta, Apa, aura vizvA inameM pUSA yaha deva vizeSa hai sUrya paryAya rUpa yaha nahIM hai revatI nakSatra hI pUSA devatA vAlA hai yaha bAta prasiddha hI hai| azva eka devatA vizeSa hai bRhaspati bhI deva vizeSa hai soma candra nAmaka deva vizeSa kA nAma hai aditi bhI eka deva vizeSa hai svASTA-svaSTAdeva vizeSa kA nAma hai isI ke nimitta se citrA nakSatra ko svASTrI kahA gayA hai vizAkhA nakSatra do devatAoM vAlA hai isI se indra aura agni ko yahAM usake do svAmi rUpa se kahA hai naiRta yaha rAkSasa vizeSa hai 'Apa' se jala devatA kahA hai isI kAraNa pUrvASADhA nakSatra ko 'toya' aise nAma se abhihita kiyA gayA hai jaisA ki Upara meM prakaTa kiyA gayA ki abhijit nakSatra kA devatA brahmA hai, zravaNa nakSatra kA devatA viSNu hai isI prakAra yathAsaMkhyarUpa devatA aura nakSatra kA sva svAmI sambandha lagAlenA cAhiye 'evaM NakUvattANaM eyA parivADI yama, agni prajApati, sama, rudra, aditi, bRhaspati, sarpa, pitR, bhaga aryamA savitA -ASTrA, vAyu, IndrAgni, mitra, Indra, neta, Apa, ane vizvA AmAM pUSA e deva vizeSa che. sUryaparyAya rUpa A nathI revatI nakSatra ja pUSAdevatAvALuM che e vAta te prasiddha ja che. azva eka devatA vizeSa che. bRhaspati paNa deva vizeSa che. semacandra nAma deva vizeSanuM nAma che aditI paNa eka deva vizeSa che. tvaSTAtvASTra devavizeSanuM nAma che. AnA nimittathI citrA nakSatrane tvASTrI kahevAmAM AvyuM che. AthI ja Indra ane agnine ahIM tenA be svAmI rUpathI kahevAmAM AvelA che. naiRta e rAkSasa vizeSa che. "AthI jaLadevatA kahyA che A kAraNe ja pUrvASADhA nakSatrane teya evA nAmathI abhihita karavAmAM Avela che. jemake-upara prakaTa karavAmAM AvyuM ke abhijita nakSatranA devatA brahmA che zravaNa nakSatranA devatA viSNu che evI ja rIte yathAsaMkhya rUpathI devatA mana nakSatranAsvAmIsamanya va me. 'evaM NavattANaM eyA parivADI , Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam nakSatrANAmeSA paripATI netavyA yAvat uttarASADhA ki devatA prajJaptA ? gautama ! vizvadevatA prajJaptA 'evamabhijidAdi pradarzitaprakAreNa nakSatrANAM zravaNAdInAm eSA uparyuktA paripATI devatAnAm nAmAvaLikA netatryA-paNitavyA kiyatparyantameSA paripATI anusaraNIyA tatrAha - 'jAva' ityAdi. yAvat uttarASADhA ki devatA prajJaptA ? bhagavAnAha - he gautama ! uttarASADhA vizvadevatA prajJatA - kathiteti paryantaM yAvatpadagrAhyaM bhavati, tatraitayA brahmaviSNuvaruNAdilakSaNayA pariyAyA natu paratirthikaprayukta avazyayamadahana kamalajAdi - rUpayA netavyA - parisamApti prApaNIyA yAvaduttarASADhA ki devatA prajJaptA- kathitA ? gautama ! vizvadevatA prajJapteti // samprati-kasmin nakSatre ki tyastA bhavantIti darzayituM tArA saMkhyA dvAramAha- 'ee siNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte!" eteSAM khalu bhadanta ! ' aTThAvIsAe NakkhattArNa' aSTAviMzate raSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAm abhividAdi uttarASADhA nakSatrAntAnAM madhye 'abhiI Nakkhatte' abhijinnAmakaM nakSatram kaitAre paznatte' katitAraM prajJaptaM kathitam, tatra kati - kiyatsaMkhyakA stArA asya iti tAraM bhavatIti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama! titAre pannatte' trivAraM prajJaptaM tisrastAraH kathitam, vidyante syeti tritAraM prajJaptaM kathitam, tArA zabdenAtra yaccA jAva uttarAsAdA kiM devayA paznattA' antima nakSatra uttarASADhA hai so yaha devatA paripATI vahIM taka kramazaH calatI jAvegI isa taraha vahAM para anta meM jaba aisA prazna hogA ki uttarASADhA nakSatra kA svAmI kauna devatA hai ? to vahAM para aisA uttaradenA cAhiye ki he gautama! uttarASADhA kA svAmI vizve devatA hai ! aba kisa nakSatra meM kitane tAre haiM yaha prakaTa kiyA jAtA hai - isa meM yahI prazna gautamasvAmIne kiyA hai 'eesi NaM bhaMte! aTThAvIsAe NakvattANaM abhijiI kkhate kaI tAre paNNatte' he bhadanta ! ina pradarzita 28 nakSatroM me jo abhijita nakSatra haiM vaha kitane tAroM vAlA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! titAre paNNatte' he gautama! abhijit nakSatra tIna tAroM vAlA hai yahAM prakaraNa jyotiSka ke sambandha kA cala rahA hai ataH tArA zabda se yahAM jyotiSka vimAnoM kA yadhvA jAva uttarAsADhA ki devayA pannattA' antima nakSatra uttarASADhA che to yA devatA paripATI tyAM sudhI ja kramaza cAlatI raheze. A pramANe tyAM antamAM jyAre evA prazna thaze ke uttarASADhA nakSatranA svAmI kayA devatA che ? te tyAM evA javAba ApavA eie ke-4 gautama ! uttarASADhA nakSatranA svAmI vizva devatA che. have yA nakSatramAM keTalA tArA che e prakaTa karavAmAM Ave che. AmAM eja prazna gautamasvAbhIye ye che - 'eesi NaM bhaMte! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhijiI Nakkhatte kai tAre paNNatte' he mahanta ! yA pradarzita 28 nakSatramAM ne samiti nakSatra he te udA tAzavANu che ? khAnA vAmAM alu uDe - 'goyamA ! titAre paNNatte' he gautama ! abhijit nakSatra traNa tArAvALuM che. atre naitiSkanA samandhanuM prakaraNuM cAlI rahyuM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 ambUdvIpapracaptisUtra jyotiSkavimAnAni prakaraNAt nakSatrajAtIyA jyotiSkAnAM vimAnAni ityarthaH saMpadyate, natvatra pazcanajAtIya jyotiSkAstarakAH, nahivibhinna jAtIyAnAM tArANAM dvitrAdi vimAnairekaM nakSatramityAkArako vyavahAraH sAdhIyAn (samyak) anyajAtIyavimAnasamudAye nAnya jAtIyaH samudAyI bhaviSyati virodhAt, nakSatrANAM vimAnAni mahAnti bhavanti, tArANAM vimAnAni tu laghUni, tathA jambUdvIpanAmaka sarvamadhyavarti dvIpe eka candrasya tArakANAM koTAkoTInAM paTpaSTiH sahasrANi navazatAni paJcasaptatizca yA saMkhyA kathitA sApi atizayati, nAtrasaMkhyA ca aSTAviMzatirUpA sA mUlata eva samucchidyeta ! arthateSAM tArAvimAnAnAM ke svAmino bhavanti iti cedatrocyo-abhijidAdi nakSatrANyeva svAmino bhavanti, tathA kazcita dhanAdhipati dhanADhayo gRhadvayasya gRhatrayasya cAdhipati bhavatIti / evaM NeyavvA jassa jazyAo tArAo' hI grahaNa huA hai jyotiSka ke bhedoM kI gaNanA meM jo pAMca ghe bhe rUma tArA rUpa hai ve yahAM gRhIta nahIM hue haiN| kyoMki vibhinna jAtIya tArAoM ke do tIna Adi vimAnoM se yukta eka nakSatra hai aisA vyavahAra samyaka nahIM hotA hai anya jAtIya ke vimAna samudAya meM anya jAtIya samudAyI nahIM hogA kyoMki aisA hone meM virodha AtA haiM nakSatroM ke vimAna bahuta baDe hote haiM aura tArAoM ke vimAna choTe hote haiM tathA jambUdvIpa nAma ke sarvemadhyavarti dvIpa meM eka candra ke tAroM kI 66975 jo saMkhyA kahI gaI hai vaha bhI atizayita hai kyoMki nakSatroM kI to saMkhyA mUla meM 28 hI hai / so esI mAnyatA meM vaha bhaMga ho sakatA hai| ina tArA vimAnoM ke svAmI kauna hai ? isa AzaMkA meM yaha prakaTa kiyA jAnA hai ki jaisA koi dhanAdhipati dhanADhaya gRha dvaya kA yA gRha traya kA svAmI hotA hai isI prakAra se abhijit Adi nakSatra hI ina ke svAmI hote haiM evaM yanyA che AthI tArA zabdathI ahIM jatiSkanA bhedenI gaNanAmAM je pAMcamA bheda rUpa tArA rU5 che te ahIM gRhIta thayAM nathI paraMtu tiSka vimAnanuM ja grahaNa thayuM che, kAraNa ke vibhinna jAtIya tArAonA be traNa Adi vimAnethI yukta eka nakSatra che e vyavahAra samyapha thatuM nathI, anya jAtIyanA vimAna samudAyamAM anya jAtIya samudAyI thaze nahIM kAraNa ke A pramANe thavAmAM virodhAbhAsa thAya che. nakSatranA vimAna mahAkAya hAya che jyAre tArAonA vimAna nAnA kadanA hoya che tathA jambudvIpa nAmanA sarva madhya vati dvIpamAM eka candranA tArAnI je 6697nI saMkhyA kahevAmAM AvI che te paNa atizakti bharelI che kAraNa ke nakSatronI saMkhyA je mULamAM 28 ja che tethI AvI mAnyatAmAM tene bhaMga thaI zake che. A tArA vimAnenA svAmI koNa che? A AzaMkAmAM e prakaTa karavAmAM Ave che ke jema ke dhanAdhipati-dhana ya be gharane athavA traNa dharane svAmI hoya che. evI ja rIte abhijit Adi nakSatra ja emanA svAmI hoya cha. 'evaM NeyavvA jassa jaiyAo tArAo' bhanita nakSatramA pratipAdita paddhatinA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 22 nakSatrANAM devatAdvAra nirUpaNam 1 9 7 evamamajinakSatranyAyena netavyA yasya nakSatrasya yAvatyo yAvatsaMkhyakAH tArAstA netavyAH 'imeva taM vAraraga' idaM vakSyamANaM tat tAsagram-tArAsaMkhyAparimANam yasya nakSatrasya yAvatI tArA, dAsAM tArANAM saMkhyApradarzana mittham bhavati, tadyathA - 'tigatig2a paMcaga sayaduga' trika trikaM paMcakaM zataM dvikam tatramijinakSatrasya trikaM tArA tritayaM bhavati, evaM trikaM tArAtritayaM zravaNa nakSatrasya bhavati, tathA dhaniSThA nakSatrasya tArA paJcakaM bhavati, tathA zatabhiSak nakSatrasya tArAzataM bhavati / pUrvabhAdrapada nakSatrasya tArAdvayaM bhavati / 'dugabattIsatigaM taha tigaMca' dvikaM dvAtriMzat kiM tathA trikaM ca tatrottarabhAdrapada nakSatrasya tArAdvikaM bhavati, revatI nakSatrasya dvAtriMzArA bhavanti, azvinI nakSatrasyApi tArA trikaM bhavati tathA bharaNI nakSatrasyApi tArA trikaM bhavati 'chapaMcagatiga ekagapaMcaga tigachakagaM ceva' SaTpaJcakaM trikamekakaM paJcakaM trikaM SaTkaM caiva tatra kRttikAyA stArA paTkam, rohiNI nakSatrasya tArA paJcakam, mRgazirasastArA tribhavati nakSatrasyaikakaM tArA vimAnaM bhavati, punarvaSTha nakSatrasya tArA paJcakaM bhavati, * puSyanakSatrasya tArA trikaM bhavati, azleSA nakSatraspa tArA SaTkaM bhavatIti / 'sataga dugaduga jasta jaiyAo tArAo' abhijita nakSatra meM pratipAdita paddhati ke anusAra jisa nakSatra ke jitane tAre haiM ve nakSatra hI una tAroM ke adhipati haiM aisA jAnarA cAhiye so aba yahI prakaTa kiyA jAtA hai ki kina kina nakSatroM ke kitane kitane tAre haiM- 'tiga tisa paMcaga saya duga' abhijita nakSatra ke tIna tAre hai avaNa nakSatra ke bhI tIna tAre haiM dhaniSTha nakSatra ke pAMca tAre haiM zatabhi nakSatra ke hai so tAre haiM, pUrva bhAdrapadA nakSatra ke do tAre haiM 'duga battIsatigaM taha tinaMca' uttarabhAdrapadA nakSatra ke do tAre hai revatI nakSatra ke 32 tAre haiM azvinI nakSatra ke 3 tAre haiM bharaNI nakSatra ke 3 tAre haiM 'chaSpaMtraka tiga ekkaga paMcagati chakAMceva' kRttikA nakSatra ke 6 tAre hai rohiNI nakSatra ke 5 tAre hai mRgazirA nakSatra ke tIna tAre haiM ArdrA nakSatra kA eka tArA hai punarvasu nakSatra ke pAMca tAre haiM puSya nakSatra ke 3 tAre hai azleSA nakSatra ke 6 tAre hai 'sattaga duga nusAra je nakSatranA jeTalA tArA che te nakSatra ja te tArAonA adhipati che. ema jANavu joIe AthI have e ja prakaTa karavAmAM Ave che ke kayA kayA nakSatronA keTalA DeMTalA tArA che ? 'tigatiga paMcaga sayaduga' malinita nakSatranAtra-tArA. zravaNu nakSatranA paNa traNuM tArA che. dhaniSThA nakSatranA pAMca tArA che. zatabhiSaka nakSatranA ekasa tArA che, pUrvaprahA nakSatranAme tArA che 'dugabattIsatigaM vaha tigaM ca ' uttarabhAdrayA nakSatranA che tArA che. revatI nakSatranA 32 tArA che. azvinI nakSatranA 3 tArA che. bharaNI nakSatranA 3 tArA che. 'chappannaM kRtiga ekkaga paMcagatiga chakkagaM ceva' itiThA nakSatranA cha ta ra che. rohiNI nakSatranA 5 tArA che. mRgazirA nakSatranA traNa tArA che. Ardra nakSAnA eka tAra che. puna`su nakSatranA pAMca tArA puSya nakSatranA rU tArA che azleSA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ambanIpaprAptisUtre paMcaga ekekaga paMva cautigaM ceva' saptakaM dvikaM dvikaM paJcaka mekaikakaM paJcakaM catustikaM caiva, tatra maghAnakSatrasya tArA saptakaM bhavati, pUrvakAlgunI nakSatrasya tArA dvikaM bhavati, tathA uttaraphAlgunI nakSatrasyApi tArA dvikameva bhavati, hastanakSatrasya tArA paJcakaM bhavati, citrAnakSatrasya ekameva tArA vimAnaM bhavati tathaiva svAtI nakSatrasyApi ekameva tArAvimAnaM bhavati, vizAkhA nakSatrasva tArApaJcakaM bhavati, anurAdhAnakSatrasya tArA catuSkaM bhavati, jyeSThAnakSatrasya tArAtrikaM bhavatIti / 'pakkArasA ca ukkaM caukkage ceva tAraggaM' ekAdazakaM catuSkaM catuSkameva ca tArAgrama, tatra mUlanakSatrasyaikAdazakamekAdazasaMkhyAkaM tArAvimAnam, tathA pUrvASADhAnakSatrasya tArAcatuSkaM bhAti, uttarApa DhA nakSatrasyApi tArAcatuSkameva bhavati, tArAgram upayuktaprakAreNa tArA saMkhyAparimANaM vyAkhyAtaM bhavati / athAtra pratinakSatraM tArA saMkhyAparimANapradarzanasya kiM prapojanamiti cedatrocyate-yannakSatraM yAvattArAsaMkhyAparimANakaM bhavati tatsaMkhyakAM tithiM sarvatra zuSakAme vajeyet, yathA zatabhiSag revatI nakSatrayoH krameNa zatasya dvAtriMzatazca daga paMcaga ekkekaga paMca cautigaM ceva' maghA nakSatra ke sAta tAre hai pUrvaphAlgunI nakSatra ke do tAre hai uttarAphAlgunI nakSatra ke bhI 2 tAre haiM hasta nakSatra ke pAMca tAre haiM, citrA nakSatra kA eka hI tArA vimAna hai isI taraha svAti nakSatra kA bhI eka hI tArA vimAna hai vizAkhAnakSatra ke 5 tAre haiM anurAdhA nakSatra ke 4 tAre haiM jyeSThA nakSatra ke 3 tAre haiM 'ekArasagaca ukka caukkagaMceva tAragaM' mUla nakSatra ke 11 sArA vimAna haiM pUrvASADhA nakSatra ke cAra tAre haiM uttarASADhA nakSatra ke bhI cAra tAreM hai isa taraha se yaha nakSatroM ke tArAoM kI saMkhyA kA pramANa kahA gayA hai| __ zaMkA-yahAM hara eka nakSatra ke tArAoMkI saMkhyA kA parimANa pradarzita karane kA kyA prayojana hai ? uttara-jo nakSatra jitane tArAoM kI saMkhyA vAlA kahA gayA hai usa saMkhyA vAlI tithi sadA zubha kAma meM choDa denI cAhiye jaise-zatabhiSA nakSatra ke eka nakSatranatA / cha, 'sattagadgaduga paMcaga ekkekaga paMcagau tigaM ceva' maghA nakSatranA sAta tArA che. pUrva phAgunI nakSatranA be tArA che, uttarAphAlagunI nakSatranA paNa be tArA che. hasta nakSatranA pAMca tArA che citrA nakSatranuM eka ja tArA vimAna che e ja rIte svAti nakSatranuM paNa eka ja tArAvimAna che. vizAkhA nakSatranA 5 tArA che anurAdhA nakSatranA yA2 taa2| che. nye nakSatranA 3 tArA che. 'ekkArasagacaukkaM caukkagaM ceva tAragaM' bhUga nakSatranA 11 tArA vimAna che, pUrvASADhA nakSatranA cAra tArA che, uttarASADhA nakSatrane paNa cAra tArA che. A rIte A nakSatranA tArAonI saMkhyAnuM pramANa kahevAmAM AvyuM che. - zaMkA-ahIM dareka nakSatranA tArAonI saMkhyAnuM parimANa pradarzita karavAnuM zuM prayoga cha ? uttara-je nakSatra jeTalA tArAonI saMkhyAvALuM kahevAmAM AvyuM che te saMkhyAvALI tithi sadA zubha kAryamAM choDI devI joIe jemake-zatabhiSapha nakSatranA ekase tArA ane Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArA s, 22 nakSatrANAM gotradvAranirUpaNam tithibhirbhAge hRte sati yadavaziSTaM tatpramANA tithiH zubhakArye sarvatra varjanIyeti dvAviMzatisUtrasya vyAkhyAyAM devatAdvAraM samAptipUrvakaM sUcavyAkhyAnamapi samAptaM bhavati // sU* 22 // athagotradvAramAha // atra yadyapi nakSatrANA mabhijidAdInAM svarUpato na gotrasaMbhavaH, yato loke evaM dRzyateyathA gargasyAyatya saMtAno gargagotramiti, na khalu etAdRzaM gotraM saMbhavati nakSatrANAm, nakSa. trANAmaupAtikatvAt tathApi yasmin nakSatre zubhairazubhairvA grahaiH samAnaM yasya gotrasya yathAkrama zubhamazubhaM vA yathAkramaM bhavati tadeva gotraM tasya nakSatrasya bhavatIti kRtvA nakSatrANAmapi gotrasaMbhavo bhavati tato gotrapraznArya tatsUtramAha-'eesiNaM bhaMte ! aTThAvisAe NakkhattANa' ityAdi / mUlam-eesi NaM bhaMte ! aThThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kiM gotte pannatte ? goyamA ! moggalAyaNasagotte pannatte gAhA-moggalAyaNa1 saMkhAyaNe ya2 taha agga bhAva3 kaNille4 / tatto ya jAukaNNe5 dhaNaMjae6 ceva bodhabve // 1 // pussAyaNe ya7 assAyaNe ya8 bhaggavese ya9 aggivese y10| goyamaM bhAradAe 12 lohicca ceva vAsiTe14 // 2 // obhajjAyaNa15 maMDavvAyaNe ya16 piMgAyaNe ya govalle kAsavakosiya20 davbhAya cAmaracchAya suMgAya23 // 3 // govallAyaNa tegicchAyaNe ya kaccAyaNe26 havai mUle / tao ya vajjhiyAyaNa bagghAvacce ya gottAI // 4 // eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kiM saMThie pannatte ? goyamA ! gosIsAlisaMThie pannatte, gAhA-gosIsAvali? kAhAra2 sauNI3 pupphovayAra4 vAvIya5 / NAvA AsakkhaMdhaga bhagacharadharaea sagaDuddhI // 1 // sau tArA aura revatI nakSatra ke 32 tArA kahe gaye haiM ina meM tithi kI saMkhyA kA bhAga dene para jo bAkI bace usa pramANa tithi zubhakArya meM sarvatra varjanIya kahA gayA hai| 22 devatAdvAra samApta revatI nakSatranA 32 tArAo kahevAmAM AvyA che, AmAM tithinI saMkhyAne bhAgavAmAM Ave ane je zeSa vadhe te pramANatithi-zubhakAryamAM sarvatra varjanIya kahevAmAM Avela che. sUrarA devatAdvAra samAma Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJapti migasIsAvali 12 ruhira biMdu 23 tulla 14 vaddhamANaga15 pa DAgA 16 / pAgAre paliyaMge 18 hatthe suhaphullae21 caitra // 2 // khIlagadA maNiegAvali ya gayadaMta vicchraya ale ya26 / gayavikameya tato sIhanilohaya18 saMThANA // 3 // ti taovIsai suttassa mUlaM // sU0 23 // chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzadinakSamANA mabhijimnakSatraM kiM gotraM prajJatam ? gautama ! maudgalyAyanasagotraM prajJam, W. gAthA - mauGgalyAyanaM 1 sAMkhyAyanaM ca tathA agrabhAvaM 3 kaNillam / tatazca jAtukarNa dhanaMjayaM caiva boddhavyam / puSyANaM cAzvAyanaM ca bhArgavezyaM cAgnivezyaM ca / gautamaM ca bhAradvAjaM lauhityaM caitra vAziSTham 14 ||2|| gomajjAyanaM mANDavyAyanaM ca piMgAyanaM ca govallam / kAzyapaM kauzikaM dAyanaM cAgaracchAyanaM'zugAyanam 23 // 3 // govalyAyanaM te gacchAyanaM kAtyAyanaM bhavati mUlam / tata bAbhravyAyanaM vyAghrApatyaM ca gotrANi // 4 // // eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzati nakSatrANA mabhijinakSatraM kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama 1 gozIrSAvalisaMsthitaM prajJaptam, gAthA - gozIpavaliH yaH kAsAraH zakuniH puSpopacArotApI ca / atter skandhaH bhagaH kSuradhArazca zakaToddhI / mRgazIrSAvaliH rudhira cindu stuLAvarddhamAnakaM patAkA / prAkAraH paryaGkaH stomukhapuSpakaM caiva / kIlakaM dAma ekAvalica gajadanto vRvikalAGgUlam | gajavikramazca tataH siMhaniSIdanaM ca saMsthAnam // sU0 23 // gotradvAra yadyapi abhijit Adi nakSatroM kA svarUpa se koI gotra saMbhavavita nahI hotA hai kyoMki loka meM aisAdekhA jAtA hai ki jaise garga kI jo saMtAna- apatya hotI hai vaha garga gotra kahI jAtI hai so nakSatroM ke aisA gotra to saMbhavatA getradvAra je ke abhijit Adi nakSatrAnA svarUpathI TAi gAtra saMbhavita thatuM nathI kAraNu ke lekamAM evu' jovAmAM Ave che ke jema ganu kei sa MtAna-apatya hoya to tenu gaga cetra kahevAmAM Ave che parantu nakSatranu AvuM geAtra teA sabhavita nathI kAraNa ke Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra-sU. 22 nakSatrANAM gotradvAranirUpaNam TIkA-'eesi NaM bhaMte !' eneSA muparyukAnAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' aSTAviMzata: aSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAM madhye abhiI Navatte' abhijinAmakaM nakSatram 'kiMgotte pannatte' kiM gotraM prajJaptaM kathita miti abhijidAdi nakSatrANAM gotraviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA de gautama ! 'moggalAyaNasagotte pannatte' maudgalyAyanasagotraM prajJaptam tatra maudgalyApana maudgalyagotrIyaiH saha sagotraM samAnagotraM maudgalyAyanasagotramityarthaH tathA vA bhijinakSatraM modgalyagotraM bhavatIti bhaavH| evamevAgre'pi sAMkhyAyanAdi gotraM tattannakSatrANAM gomapradarzanAya lAghavArthaM gAthAmAha-'gAhA' ityAdi, 'gAhA' gAthA-sarveSAM gotra saMgrAhakaH zlokaH tadyathA-'moggalAthaNasaMkhAyaNeya taha kahI hai kyoMki ye nakSatra aupapAtika janmavAle hote haiM phira bhI jina nakSatra meM zubha athavA azubha grahoM ke dvArA jisa gotra meM samAnatA hotI hai athavA zubha azubhatA hotI hai usa nakSatra kA vahI gotra hotA hai aise vicAra se hI nakSatroM meM bhI gotra kI saMbhavatA hotI hai isI kA aba pratipAdana kiyA jA rahA hai 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' TIkArtha-'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NavattANaM' he bhadanta ina 28 nakSatroM ke bIca meM 'abhiI Nakkhatta' jo abhijit nakSatra hai 'kiM gotte' usakA gotra kaunasA kahA gayA hai ? arthAt abhijit nakSatra kA kaunasA gotra pUrvAcAryoM ne kahA haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA ! moggalAyaNasagotte panmatte' he gautama ! abhijit nakSatra kA maudgalya gotravAloM ke sAtha gotramaudgalyAyanasagotra-arthAt maudgalyagotra kahA gayA hai maudgalyagotrIya vAloM ke samAna jisakA gotra hotA hai vaha maudgalyAyanasagotra haiM isI taraha Age A nakSatro papAtika janmavALA hoya che. te paNa je nakSatramAM zubha athavA azubha graha dvArA je gotramAM samAnatA hoya che, athavA zubha azubha hoya che te nakSatranuM teja gotra hoya che, AvA vicArathI ja nakSatromAM paNa genI saMbhavatA hoya che e bAbata have pratipAdita karavAmAM Ave che. 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' A-3 mahanta ! // 14yAvIsa nakSatrI madhye 'abhiiNakkhatte' 2 mit nakSatra cha 'kiM gote tenu gotra yuvAmA vyu cha 1 arthAt mamiti nakSatranu 4yu gotra cha ? mAnA sAmu 43 cha 'goyamA! moggalAyaNasagotta paNNatte' gautama ! abhijit nakSatranuM maugalya gotravALAonI sAthenuM gotra-maudUgalyAyanasagotraarthAt maudUgalya gAtra-kahevAmAM AvyuM che, naugaliya zetrIyavALAonI jema jenuM gotra hoya che te maudUgalyAyanasagotra che evI ja rIte AgaLa paNa saMkhyAyanAdi gotre vize paNuM samajavAnuM che, sUvAre je saMgraha gAthA kahI che tene nakSatranA saMkSepathI zetra Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jambUdvIpaprajJaptisUtre aggabhAvakaNille' maudgalyAyanaM sAMkhya yanaM ca tathA agrabhAva kaNillam tatrAbhininakSatraM modgalyAyanaM modgalyagotram zrAyananaM sAMkhyAyanaM sAMkhyAyanagotram dhaniSThA nakSatram agrabhAvam agrabhAvagotram zatabhiSA nakSatraM kaNillam-kaNillagotram, 'tattoya jAukaNaM dhaNaMjae ceva bodhave' tatazca jAtukarNa dhanaMjaya cava boddhavyaM pUrvabhAdrapAnakSatraM jAtu karNagotram, uttarabhAdrapadaM nakSatraM dhanaJjayagotraM jJAtavyam 'pussAyaNe ya assAyaNe 2 bhaggaveseya aggivesse' puSyAyanaM cAzvAyanaM ca bhArgavezaM cAgjinezyaM ca, tatra revatInakSatraM puSyAranagotram, tathA azvinI nakSatram AzvAyanagotram bharaNInakSatraM ca bhArgavezagotram kRtikAnakSatram agni vezyanakSatram bhavati / 'goyamaM bharadAra lohicce ceva vAsiTe' gautamaM bhAradvAja lohityaM caiva vAsiSTham tatra rohiNI nakSatraM gautamagotram mugaziro nakSatraM bhAradvAja gotram ArdrA nakSatraM lauhityAyanagotram punarvasu nakSatraM vaziSThagotraM bhavatIti jJAta yas 'omajjAyaNa maMDabvAyaNeya piMgAyaNeSa goyalle' avamajjAyanaM mAMDavyAyanaM kiMgApana ca govalTam bhI sAMkhyAyanAdi gotrAM ko bhI jAnanA cAhiye sUtrakAra ne jo saMgraha gAthA kahI hai vaha una una nakSatro ke saMkSepa se gotra pradarzana ke liye kahI hai vaha gAthA isa prakAra se hai-'moggalAyaNa saMkhAyaNeya taha aggabhAvakaNille' yaha to upara prakaTa hI kara diyA hai ki abhijitU nakSatra kA gotra maudga lya hai zravaNa nakSatra kA gotra sAMkhyAdhana hai dhaniSThAnakSatra kA gotra agra bhAva hai zatabhiSA nakSatra kA gotra kaNilla hai 'tatto ya jAukANaM dhaNaMjae ya bodhave' pUrva bhAdrapadA nakSatra kA gotra jAtukarNa hai uttara bhAdrapadA nakSatra kA gotra dhanaJjaya hai 'pussAyaNeya assAyaNeya bhaggaveseya aggiverase' revatI nakSatra kA gotra puSyAyana hai azvinI nakSatra kA gotra AzvAyana hai bharaNI nakSatra kA gotra bhArgavaMza hai kRttikA nakSatra kA gotra agnivezya hai (goyanaM bharaddAe lohicce ceva vAsi?' rohiNI nakSatra kA gotra gautama hai mRgazirA nakSatra kA bhAradvAja gotra hai ArdrA nakSatra kA lohityAyana gotra hai punarvasu nakSatra kA vasiSTha gotra hai paddhati mATe he cha. AyA 25 // pramANe cha-'moggalAyaNasaMkhAyaNe ya taha aggabhAyaka jille' to a52 48 4rI hemA vyu cha hai mamizita nakSatranu ga.tra mI.kSya che zravaNa nakSatranuM netra sAMkhyayana che. dhaniSThA nakSatranuM netra agrabhAva che, sali nakSatranu nAma gotra zusa che. 'tatto ya jAukaNa dhaNaMjae ceva boddhavve' pUrva bhAdrapahA nakSatranu gAtra tu cha, uttaasaadyH| nakSatranu gotra yanaya che. 'pussAyaNe ya assAyaNe ya bhaggavese ya aggivesse ya' revatI nakSatranu gotra puyAyana cha. azvinI nakSatranu gotra AzvAyana che. bharaNI nakSatranuM netra bhArgavaMza che kRttikAnakSatranuM gotra agnivezya cha. 'goyamaM bharadAe lohicce ceva vAsi?' zaDiyAnakSatranu gotra gautama che. bhRgazirA nakSatranu bhAradvAja gotra che. AdranakSatranuM lehityAyana getra che punarvasunakSatranuM vasiSTha getra che 'omajjAyaNamaMDavvAyaNe ya piMgAyaNe ya govalle' adhyanakSatarnu samaya mAtra che, Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakavikA TIkA saptamavakSaskAraH sU. 22 nakSatrANAM gotradvAranirUpaNam 346 tatra puSyanakSatram avamajAyanagotraM bhavati azlepAnakSatraM mANDavyAyanagotram bhavati, maghAnakSatraM piMgAyanagotram bhavati, pUrvaphAlAnInakSatram govallaM govalla. yanagotraM bhavati, 'kApsanakosiyadabhAya cAmaracchAya suMgAya' kAzyapaM kauzikaM darbhAzca cAmaracchAyanAzuMgAzca, tatrottaraphAlgunI nakSatraM kAzyapagotraM bhavati tathA hastanakSatram kauzikagautraM bhavati citrA nakSatraM dArbhAyanagotraM bhavati, svAtI nakSatraM cAmaracchAyanagotraM bhavati, vizAkhA nakSatraM zuMgAyanagotraM bhavati / 'govala chAyaNa tegicchAyaNe ya kaccAyaNa havaimUle' govalyAyanaM tegicchAyanaM ca 'cikitsAyanaM' kAtyAyanaM bhavati mUlam, tatrAnurAdhAnakSatraM govalyAyanagotraM bhAti, jyeSThA nakSatraM cikitsAyanagotraM bhavati, mUlanakSatraM kAtyAyanagotraM bhavati iti / 'tIya vajjhiyAyaNa vagyAvacceya gottAI' tatazca bAbhravyAyanaM vyAghrApatyaM ca gotrANi, uttarabhAdrapada nakSatraM bAbhravyAyana gotraM bhavati uttarASADhA nakSatraM tu vyAghrApatyagotraM bhavatIti etAni yathA kramamabhijidAdi uttarAparyantanakSatragotrANi bhavantIti gotradvAramiti samprati saMsthAnadvAramAha-eesiNaM ityAdi. 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' eteSAmupayukAnA maSTAviMzate raSTAviMzati sakhyakAnAM nakSatrANAmabhijidAdInAM madhye 'abhiI 'omajjAyaNa maMDavyAyaNe ya piMgAyaNe ya govalle' puSya nakSatra kA avamajjAyana gotra hai azleSA nakSatra kA mAMDavyAyana gotra hai maghAnakSatra kA piMgAyanagotra hai pUrvaphAlgunI nakSatra kA govalDAyaNa gotra hai 'kAsavakosiyabhAya cAmaracchAyasuMgAya' uttara phAlgunI nakSatra kA kAzyapa gotra hai hastanakSatra kA kauzika gotra hai citrA nakSatra kA dArbhAyana gotra hai svAtinakSatra kA cAmaracchA. yana gotra hai vizAkhA nakSatra kA zuMgAyana gotra hai 'govallAyaNa tegicchAyaNeya kaccAyaNe havai mUle' anurAdhA nakSatra kA goSalyAyana gotra hai jyeSThA nakSatra kA cikitsAyana gotra hai bhUla nakSatra kA kAra pAyana gotra hai 'tao ya vajjhiyAyaNa bagghAvacveya gottAI' uttara bhAdrapadA nakSatra kA bAbhravyAyana gotra hai uttarASADhA nakSatra kA vyAghrApatya gotra hai isa taraha se ye gotra abhijitU nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra laka ke nakSatroM ke hote hai / gotra dvAra samApta azleSAnakSatranuM mAMDavyAyana gotra che. maghAnakSatranuM piMgAna gAtra chepUrva phAgunI nakSatranuM gAya gotra cha 'kAsava kosi yadabhAya cAmaracchAya suMgAya' utta238gunI nakSatranu 4255 getra che. hastanakSatranuM kauzika gotra che. mitrAnakSatranuM dArbhAyana gAtra che. phAtinakSatranuM yAbha22chAyana gotra che. vimAnakSatranu zubhAyana gotra cha. 'govalla yaza tegicchAyaNe ya kaccAyaNe havai mUle' anurAdhAnakSatranu goSadhyAyana gotra che nyAnakSatranu thisAyana gotra che. bhUjanakSatrAtyAyana gotra che. 'tao ya vajjhiyAyaNa vagyAvacce ya gottAI' uttara. bhAdrapadAnakSatranuM bAdhyAyana getra che. uttarASADhA nakSatranuM vAghApatya gotra che. A rIte getra abhijita nakSatrathI laIne uttarASADhAnakSatra paryantanA nakSatrone hoya che gotradvAra samAsa, Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jambUdvIpaprajJaptisUtre Nakkhatte ki saMThie pannatte' abhijinnAmaka prathamaM nakSatraM kiM saMsthitam kasyeva saMsthitaM saMsthAna mAkAravizeSo yasya tat kiM saMsthitaM prajJaptaM kathitamiti nakSatrANAM saMsthAnaviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-goyamA ! ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'gosIsAvalisaMThie pannatte' gozIrSAvali saMsthitaM prajJaptam tatra gavAM zIrSa gozIrSa tasya gozIrSasya AvaliH tadIyapudgalAnAM dIrgharUpA zreNi statsamasaMsthAnamabhijinnakSatraM kathitamiti, anenaiva prakAreNa zravaNaprabhRti nakSatrANAmapi saMsthAnAni jJAtavyAni sarveSAM saMsthAnAnAM svarUpaM darzayituM mUla kAro lAghavArtha gAthA mudAharati-'gAhA' ityAdi gAthA-saMsthAnapradarzanaparA zlokaH tadyathA-'gosIsAvalikAhAra sauNI pupphovayAravAvIya' gozIrSAvaliH kAsAraH zakuniH puSpopacArI bApI ca, tatrAmijinnakSatrasya gozIrSAvalisadRzasaMsthAnaM zravaNanakSatrasya kAsArasaMsthAnam tatra kAsAraH saraH taDAga ityarthaH 'sauNi' zakuni:-pakSI tadvat saMsthAnaM dhaniSThAnakSatrasya 'puppho saMsthAnadvAra 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhatsANaM' aya gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina 28 nakSatroM ke bIca meM jo 'abhiI Nakhatte ki saMThie paNNatte' abhijit nAmakA nakSatra hai usakA saMsthAna kaisA kahA gayA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! gosIsAvalisaMThie pannatte' he gautama! gAyoM ke mastaka kI jo Avali haiM-mastaka ke pudaloM kI dIrgharUpa jo zreNi hai-usa ke jaise saMsthAnavAlA abhijit nakSatra kahA gayA hai mUlakAra aba saMkSepa se samasta nakSatroM ke saMsthAnoM ko dikhAne ke liye-gAthA kahate haiM-'gosIsAvalikAhAra sauNI pupphovayAra vAvI ya' yaha to Upara prakaTa hI kaha diyA gayA hai ki abhijit nakSatra kA saMsthAna gozIrSAvali ke jaisA hai zravaNa nakSatra kA saMsthAna kAsArataDAga ke saMsthAna jaisA hai dhaniSThA nakSatra kA saMsthAna zakuni-pakSI ke saMsthAna jaisA hai zatabhiSA nakSatra kA saMsthAna puSpopacAra ke saMsthAna jaisA hai pUrva bhAdra. saMsthAna dvAra 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattA' ke gautamasvAmI prabhune me 57yumahanta ! // 54yAtrIsa nakSatrAnI kyamA re abhiiNakkhatte ki saMThie pannatte malita nAmanuM nakSatra che tenuM saMsthAna-AkAra kevuM kahevAmAM AvyuM che? AnA javAbamAM prabhu prabhu 3 cha-goyamA ! gosIsAvalisaMThie pannatte' 3 gautama! mAyAnA bharatanAre Avali che. mastaka pudgalanI dIrdharUpa je zreNI che-tenA je AkAra abhijita nakSatrane kahevAmAM Avye che, mULakAra have saMkSepathI samasta nakSatranA saMsthAne-AkAramtaavaan mAthI -1 -'gosIsAvalikAhAra sauNI pupphovayAra vAvIya' se te upara prakaTa karI devAmAM ja AvyuM che ke abhijit nakSatranuM saMsthAna kAsAra-taLAva jevA AkAranuM che. dhaniSThA nakSatrane AkAra zakanI pakSI-je che. zatabhiSapha nakSatranuM Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 22 nakSatrANAM gotradvAranirUpaNam vayAra' puSpopacAraH zatabhiSA nakSatrasya puSpopacArasaMsthAnam 'vAvIya' vApI ca, tatra pUrvabhAdrapadA nakSatrasyArddhavArI saMsthAnam tathottarabhAdrapadA nakSatrasyApi arddhavApI saMsthAnameva etadarddhadvayavApI mIlanena paripUrNA vApI bhavati, etasmAdeva kAraNAt sUtra vApIsaMsthAna kathitam ataH saMsthAnAnAM na nyUnatA zaGkanIyeti / 'NAvA' nauH revatInakSatrasya nau:-naukAvat saMsthAnaM bhavati 'AsakkhaMdhaga' azvaskandhakaH azvinI nakSatrasya azvaskandhavat saMsthAna bhavati, 'bhaga' bharaNI nakSatrasya bhagasaMsthAnaM bhavatIti 'khuradharae' kSura dhArA, kRttikAnakSatrasya kSuradhArAvadeva saMsthAnaM bhavati 'sagaDuddhI' zakaToddhI rohiNInakSatrasya zakaToddhI saMsthAnaM bhavati 'migasIsAvali' mRgazIrSAvaliH mRgazironakSatrastha mRgazIrSa saMsthAnaM bhavati, 'ruhirabiMdu' A nakSatrasya rudhiravinduvat-zoNitavinduvat saMsthAnaM bhavati 'tullA' tullA punarvasu nakSatrasya tulAvat saMsthAnaM bhavati; 'vaddhamANaga' varddhamAnakam puSyanakSatrasya supratiSThitavarddhamAnaka saMsthAnaM bhavati 'paDAgA' patAkA, azleSA nakSatrasya patAkAvat saMsthAnaM bhavati, 'pAgAre' pada nakSatra kA saMsthAna arddhavApi ke saMsthAna jaisA hai uttara bhAdrapadA nakSatra kA saMsthAna bhI addhavApi ke saMsthAna jaisA hI hai 'NAvA' revatI nakSatra kA saMsthAna naukA ke saMsthAna jaisA hai 'AsakkhaMdhaga' azvinI nakSatra kA saMsthAna ghoDe ke kaMdhe ke saMsthAna jaisA hai 'bhaga' bharaNI nakSatra kA saMsthAna bhaga ke saMsthAna jaisA hai 'khuradharae' kRttikA nakSatra kA saMsthAna kSurA kI dhArA ke saMsthAna jaisA hai 'sagaDuddI' rohINI nakSatra kA saMsthAna gADI dhurA ke saMsthAna jaisA hai 'migasIsAvali' mRgazirA nakSatra kA saMsthAna mRga ke zIrSakA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'ruhirabiMdu' ArdrA nakSatra kA saMsthAna rudhira kI bindu kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'tulla' punarvasu nakSatra kA saMsthAna tulA-tarAjU-kA jaisA saMsthAna hotA hai-vaisA hai 'vaddhamANaga' puSyanakSatra kA saMsthAna supratiSThita varddhamAnakA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'paDAgA' azleSA nakSatra kA saMsthAna dhvajAkA jaisA saMsthAna-AkAra hotA hai vaisA hai 'pAgAre' maghAnakSatra kA saMsthAna prAkAra saMsthAna puSapacAra jevuM che. pUrvabhAdrapada nakSatrano AkAra ardhavAva je che. uttaramaadraa nakSatrano 2412 para savAra 4 cha. 'NAvA' revatI nakSatra 2 (mAti) nova cha. 'AsakkhaMdhaga' azvinI nakSatrana A42 DAnI vA che. 'bhaga' mI nakSatranu saMsthAna mA che. 'khuradharae' kRttiAnakSatranu saMsthAna kSurAnI thaa| 2 che. 'sagaDaddhI' himAnakSatra mA 2 gAuAnI parI / che. 'migasIsAvalI' bhRgazirAnakSatrano 22 2NanA masta / che. 'ruhirabiMdu' mAnakSatranA 242 rudhiranA bindu jevuM che. "sura punarvasu nakSatranI AkRti trAjavAne jevo AkAra heya cha tenA ravI cha 'vaddhamANaga' puSya nakSatranu saMsthAna supratiSThita paddhamAnanIti Aya cha tenAya che. 'paDAgA' maleSA nakSatra saMsthAna nAnusayAna Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jambUdvIpaprajJaptisUtre prAkAraH maghAnakSatrasya prAkArasaMsthAnaM bhavati iti / 'paliaMke' palyaGkaH- pUrvaphAlgunI nakSatra. syArddhapalyaGkasaMsthAnaM bhavati, evamuttaraphAlgunI nakSatrasyApi arddhapalyaGkasaMsthAnameva bhavati, etadarddhapalyaGka dvayamIlanena paripUrNaH palyaGko bhavati atra sUtre 'paliyaMke' iti kathitamiti / 'hatthe' hastaH stanakSatrasya hastasaMsthAnaM bhavatIti / 'muhaphullae ceva' mukhaphullakaM caitra, citrA nakSatrasya mukhamaNDana suvarNapuSpa saMsthAnaM bhavati 'khIlaga' kIlakam svAtI nakSatrasya atoristhAnaM bhavati 'dAmaNi' dAmanI vizAkhA nakSatrasya pazurajju saMsthAnaM bhavati 'egAaat' ekarafts:, anurAdhA nakSatrasyaikAvali saMsthAnaM bhavati 'gajadaMta' gajadantaH jyeSThA nakSatrasya gajadantavat saMsthAnaM bhavati 'vicchaya aleya' vRzcikalAGgulam mUlanakSatrasya vRzci kasya lAGguLavat saMsthAnaM bhavatIti, 'gayavikameya' gajavikramatha, pUrvASADhA nakSatrasya gajakA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'paliyaMke' pUrva phAlguno nakSatra kA saMsthAna arddhapalaMga kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai isI taraha kA saMsthAna uttara phAlgunInakSatra kA hai / ' hatthe' hastanakSatra kA saMsthAna hAtha kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'muhaphullaeceva' citrAnakSatra kA saMsthAna mukha ke maNDana bhUta suvarNapuSpakA sonA-juhI kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'khIlaga' svAti nakSatra kA saMsthAna jaisA kIlaka kA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'dAmaNi' vizAkhA nakSatra kA saMsthAna pazudhane kI rassI kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'egAvalI' anurAdhA nakSatra kA saMsthAna ekAvalI nAmakA hAra kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai / 'gajadaMta' jyeSThA nakSatra kA saMsthAna hAthI ke dAMta kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'viccha ya ale ya' mUla nakSatra kA saMsthAna jaisA bicchU kI pUcha kA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'gayavikkameya' pUrvASADhA nakSatra kA saMsthAna hAthI ke vikrama kA paira kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai ' tattoya siMha 4.2 hoya che tevu va che. 'pAgAre' madhAnakSatra saMsthAna AAra ne saMsthAna hoya che tevu che. 'paliyaM ke' pUrvagunI nakSatranI vyAvRtti ardhasaMga nevI hoya che Aja prakAranA Akara uttaraphAlgunI nakSatranA che 'thaeN' hasta nakSatranI AkRti hAthanA mAra nevI hoya he 'muhaphullae ceva' mitrA nakSatranI AvRti bhunA maMDanalUta suvarNu - puSpanA sonAlunA vo AdhAra hoya che. 'khIlaga' svAti nakSatranI AkRti nevI DIsAnI AkRti hAya che tenA jevI DAya che. vALi' vizAkhAnakSetranI AkRti DhAra bAMdhavAnA horAno nevI Ara hoya che. tevA prahAratI hoya che. 'egAvalI' anurAdhA nakSatranI Ahuti oThAvalI nAmanA hAra va Ara hoya che tenA nevI hoya che 'gajadaMta' jyeSThA nakSatranI AkRti hArthInA dAMtanA jevA AkAra haiya tevA prabhAranI hoya che 'viccha ya aleya' bhUnakSatratI Ati vidhanA pUchaDIne Ara hoya che tevA prabhAranI hAya che. 'gayavikame 5' pUrvASADhA nakSatranI AkRti hAthInA paganA jevo AkAra hAya che tevA AkAranI hAya che. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 23 candraraviyogadvAranirUpaNam 353 vikasaMsthAnaM bhavati 'tattoya siMhanisI hiya' tatazca siMhanipIdanam uttarAnatrasya siMhaniSI. danasaMsthAnam, upaviSTasiMhAkArasaMsthAnamityarthaH, 'saMThANA' saMsthAnAni, etAni upayuH tAni saMsthAnAni abhijidAdyaSTAviMzati nakSatrANAM bhavantIti saMsthAnadvAranirUpaNe trayo. viMzatitamaM sUtram // sU0 23 // samprati-candraraviyogadvAraM darzayituM caturviMzatitamasUtraM vyAkhyAtupAha-'eesiNaM ityAdi, __mUlam-eesi NaM bhaMte ! aTrAvIsAe NakkhattANe abhiI Nakkhatte kati muhutte caMdeNa saddhiM jogaM joei ? goyamA ! Navamuhutte sattAvIsaM ca sattadvibhAe muhuttassa caMdeNa saddhiM jogaM joei evaM imAI gAhAhiM aNugaMtavvaM, abhiIssa baMdajogo sattaDheiM khaMDio ahortto| te haMti NavamuhuttA sattAvIsaM kalAo y?| sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jeTThA ya / ee cha NakkhattA paNNarasamuhutta sNjogaa| tiNNeva uttarAI puNavvasU rohiNI visAhA y| ee cha paNakkhattA paNayAlamuhutta saMjogA3 / avasesA NakkhattA paNNarasa vihaMti tIsaimuhuttA / caMdaMmi esa jogo NakkhattANaM munneymbo4| ___ eesi NaM bhate ! aTThAvIsAe NavattANaM abhiI Nakkhatte kai ahoratte sUreNa saddhiM jogaM joei ? goyamA ! cattAri ahoratte chacca muhutte sUreNa saddhiM jogaM joei, evaM imAhiM gAhAhiM NeyavvaM abhiI chaccamuhatte cattAri ya kevale ahoratta / sUreNa samaM gacchai etto sesA NaM vocchAmi ? sayabhisayA bharaNI yo addA assesa sAi jeTTA ya / vaccaMti muhutte ikkavIsa chaccevAhoratte / 2 // tiNNeva uttarAI puNNavvasU rohiNI visAhA ya / vaccaMti muhutte tiSNi ceva vIsaM ahoratte 3 / nisIhi ya' uttarASADhA nakSatra kA saMsthAna baiThe hue siMha kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'saMThANA' isI prakAra ye uparyukta rUpa abhijit nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka ke 28 nakSatroM ke saMsthAna hote haiM // 23 // nakSatra dvAra samApta 'tatto ya siMha nisIhiya' uttarASADhA nakSatranI sAiti me CAR mA 2vI DAya che. 'saMThANA' / rIte 240 652 43an Mrt nakSatrI mAM ttarASADhA nakSatra sudhInA 28 nakSatranA AkAra hoya che. sU023 nakSatradvAra samApta 045 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jambUdvIpaprajJaptisUtre avaseyA NattA pUNarasa vi sUrasahagayA jaMti / bArasa caiva muhuse terasa ya same ahorate ||4|| sU0 24 || chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzate nakSatrANAm abhijjinakSatraM kati muhUrttAn candreNa sArddhaM yogaM yojayati ? gautama ! navahUrtAna saptaviMzatiM ca saptaSaSTi bhAgAn muhUrttasya candreNa sArddha yogaM yojayati, evaM mimAbhirgAthAbhiranugantavyam / abhijita vandrayogaH saptaSaSTiM khaNDito'rAtraH te bhavanti navamuhUrtAH saptaviMzatiH kalAzca // 1 // zatabhiSagbharaNI ArdrA'zleSA svAtI jyeSThA ca / etAni paNNakSatrANi paJcadazamuhUrtta saMyogAn // 2 // tisra uttarAH punarvava rohiNI vizAkhA ca etAni paNNakSatrANi paJcacatvAriMzataM muhUrttAn saMyogAn // 3 // avazeSANi nakSatrANi paJcadazApi bhavanti triMzanmuhUrttAni / candre eSo yogo nakSatrANAM vijJAtavyaH |4| eva * eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzte nakSatrANAm abhijinakSatraM kRtyahorAtraM sUryeNa sArddha yogaM yojayati ? gautama ! caturo'horAtrAn SaTca muhUrttAn sUryeNa sArddhaM yogaM yojayati, mimAbhirgAthAbhitavyam abhijit pamuharttAni caturazca kevalAn ahorAtrAn / sUryeNa samaM gacchati itaH zeSANAM vakSyAmi / zatabhiSagrabharaNI ArdrA'zleSA svAtIjyeSThA ca / vrajanti muhUrttAn ekaviMzatiM SaT ca ahorAtrAn // 2 // tisravokharAH punardasurohiNI vizAkhA ca / vrajanti trIn caiva viMzatimahorAtrAn // 3 // avazeSANi nakSatrANi paJcadazApi sUrya sahagatAni yAnti / dvAdaza caiva muhUrttAn trayodaza ca samAnahorAtrAniti caturviMzati sUtram // 24 // TIkA- 'eesiNaM bhaMne' eteSAmuparyuktAnAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' aSTAviMzateraSTAviMzati saMkhyakAnA mabhijidAdi nakSatrANAM madhye 'abhiI Nakkhatte' abhiji nAmakaM nakSatram 'kamuhutte' kati kiyatsaMkhyakAna muhUrtAn 'caMdela saddhiM jogaM joeI' candreNa - candramalA sArddha - saha yogaM saMbandhaM yojayati--karoti, arthAta abhijinnakSatrasya kiyanmuhUrttaparyantaM candreNa saha saMbaMdho bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi. 'goyamA' candra ravi yoga dvAra 'eesi NaM bhaMte! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte' TIkArtha- aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai- 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NavattANaM abhiI Nakvate kaimuhutte caMdeza saddhiM jogaM joeha' he bhadanta ! aTTho vIsa nakSatrAM meM se jo abhijit nAmakA nakSatra hai usakA candra ke sAtha sambandha candraravi ceAgadvAra 'erasiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM Abhii Nakkhatte' ityAdi TIkArtha- huve gautamasvAbhIge alume yA pramANe pUchayu he- 'eesiNaM bhaMte! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kaimuhutte caMdreNa saddhiM jogaM joei' he lahant! adhyAvIsa nksstrmAMthI je abhijit nAmanuM nakSatra che tenA andranI sAthe keTalA muhUta sudhI sambandha rahe che ? go Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 23 candraraviyogadvAdanirUpaNam 355 he gautama ? 'Navamuhune satta dvabhAe muhuttassa caMdeNa saddhijogaM joeI' navamuhUrtAn tathA ekasya muhUrtasya saptaSaSTi bhAgAn etAvatkAlaparyantaM candreNa sArddha sahAbhininnakSatraM yogaM saMbandhaM yojayati-karotIti bhagavata uttaram / kathametAbakAlaparyantamevAbhijinnakSatraM candreNa saha saMbandhaM karotIti ke tatrAha-atra khalu abhijinnakSatram sadviSaSTi khaNDI kRtasyAhorAtrasya ekaviMzatirapi bhAgA muhUrtagatabhAgaharaNArtham ahorAtre triMzadadhikAni 630, eSAmaGkAnAM saptapaSTi saMkhyayA bhAge kRte sati labdhA bhavanti navAhUrtA ekasya muhUrtasya saptaviMzatiH saptaSaSTi bhAgA 97 ayaM ca sarvato nyUna candrasya nakSatra saMbandhakAla iti / samprati-sarveSAM nakSatrANAM candreNa saha yoga darzayitumAi--'e' ityAdi evaM imAhiM gAhAhiM aNugaMtavvaM' eva mimAbhi rgAthAbhiranugantavyam, tatra evaM yena prakAreNa abhijinnakSatrasya ekaviMzati bhAgebhyaH samadhikanavamuhU telakSaNaH sambandhakAla AnItaH tenaiva prakAreNa nakSatrAntareSvapi imAbhivakSyamANAbhirgAthAbhiragantavyam,--candra yogakAlamAnaM jJAtavyam, tathAhi-'abhiissa caMdajogo' abhijito'bhijinnakSatrasya candreNa sahayogaH sambandhaH 'sattarhi khaMDio ahoratto' kitane muha taka rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! Nava muhutte sattahibhAe muhattassa caMdeNa saddhi jogaM joeI' he gautama ! abhi. jit nakSatra kA saMbaMdha candra ke sAtha nau puhUrta taka aura eka muhUrsa ke 67 bhAga taka rahatA hai arthAt eka ahorAta ke 67 bhAga karane para unameM se 21 bhAga taka rahatA hai gaNita prakriyA ke anusAra ye isa prakAra se nikAle jAte haiM-ahorAta ke muhUrta 30 hote haiM-isaliye 30 kA 21 meM guNA karane para 630 hote haiM 630 meM 67 kA bhAga dene para 9 mAga AjAte haiN| yaha candra ke sAtha nakSatroM ke yoga hone kA saba se nyUna kAla hai, aba samasta nakSatroM kA candra ke sAtha yoga hone ke kAla kA vivaraNa sUtrakAra ne ina gAthAoM dvArA kiyA hai - 'abhissa caMdajogo sattarhi khaMDio ahoratte, te huti Na muhattA sattAvIsaM kalAo ya' isa gAthA ke dvArA yaha prakaTa kiyA sAnA ma. prabhu 4 cha 'goyamA ! Nava muhutte sattadvibhASa muhuttassa caMdeNa saddhi jogaM joei' gautama ! mamiti nakSatra 755 yandranI sAtha na bhuta sudhA mana se muhUrtanA 67 bhAga sudhI rahe che arthAt eka arAvina 67 bhAga karavAmAM Ave temAMthI 21 bhAga sudhI rahe che, gaNita kiyA mujaba te A rIte gaNavAmAM Ave che-aherAtrinA muhUrta 30 hoya che-ethI 30 ne 21 thI gaNavAmAM Ave te 630 thAya che-630 ne 67 thI bhAgavAmAM Ave te 924 bhAga AvI jAya che. A candranI sAthe nakSatrane vega thavAne sauthI ocho samaya che, have samasta nakSatrane candranI sAthe meMga thavAnA kALanuM vivaraNa sUtra prastuyAyI // 428 -'abhiissa caMdajogo sattarhi khaMDio ahoratte, te haMti Nava muhuttA sattAvIsaM kalAo ya' 241 AthA dvArA pratihita 42vAmAM mAya Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jambUdvIpapraptisatre saptaSaSTi khaNDIkRto'horAtraH 'te huMti NavamuhuttA' te pUrvoktA ekaviMzati bhAgAH pUrvoktaprakAreNa navamuhUrtAH 'sattAvIsaM kalAoya' saptaviMzatiH kAlAzca bhavanti / tathA--'sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jehAya' zatabhiSaka bharaNI ArdrA azlepAsvAtiH jeSThA ca, 'ee chaNNakkhattA paNNarasa huttasaMjogA' etAni SaNNakSatrANi pazcadazamuhUsaMyogAni bhavanti arthAt zatabhiSagAdi jyeSThAnta SaNNa nakSatrANAM pratyekaM paJcadazamuhurtAn candreNa saha yogo bhavati / ayaM bhAvaH-eteSAM paNNAmapi nakSatrANAM zatabhiSagAdInAM pratyeka saptaSaSTi khaNDIkRtA'horAtrasya sambandhinaH sArdAn trayastriMzad bhAgAn yAvat candramasA sambandho bhavati, tato muhUtrtagatasaptaSaSTibhAgavaraNArtha trayastriMzatsaMkhSayA guNyante, jAtAni navazatAni navatAni-navatyadhikAni 990 yadapi cAI tadapi :triMzatsaMkhyayA guNayitvA dvikena bhavyate labdhAH pazcadazamuhUrtasya saptaSaSTi bhAgAH te pUrvarAzau prakSipyano jAtaH pUrvarAziH paJcAdhikaM sahasram 1005, asya saptaSaSTayA bhAge hRte labdhAH paJcadazamuhUrtA iti // tathA tiNeva hai ki abhijita nakSatra kA candra ke sAtha yoga kA kAla 927 muharta kA hai arthAt 9 muhUrttakA hai aura eka ahorAta ke 67 bhAgoM ke karane para 27 bhAga kalArUpa hai ye ahorAta ke 67 bhAga hI muhUrta aura 27 kalArUpa paDate haiN| tathA 'satabhisayA bharaNIo addA assesa sAIjehA ya ee cha NakkhattA paNNarasa muhatta saMjogA' zatabhiSaka, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti aura jyeSThA ye chaha nakSatra candramA ke sAtha pratyekara nakSatra' 15 muhUrta taka yoga karate haiM isakA tAtparya aisA hai ki dinarAta kA pramANa 30 muhUrta kA hotA hai-so isa pramANa ke 67 khaMDa karanA cAhiye inameM se candramA ke sAtha isa nakSatra kA yoga 33 // bhAga taka rahatA hai muhUrtagata 67 bhAga karane ke liye 33 se guNA karane para 990 saMkhyA AtI hai tathA jo Aga aura bacA hai use bhI 30 se guNita karane para 15 hote haiN| inhe do se vibhakta kara dene para 15 muhUrta ke 67 bhAga labdha che ke abhijitu nakSatrane candra sAthe yoga thavAne kALa 67 muhurta che arthAt H (nava) muhUrtane che ane eka rAtri-divasanA 67 bhAga karavAthI 27 bhAga-kalArUpa che. mA rAtri-hisana 17 lA 28 bhuDUta ane 27 46 / 35 53 che tathA 'satabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jeTThA ya ee cha NakkhattA paNNarasa muhutta saMjogA' zat 5, 24ii, bhAdrI. 25SA, svAti ma ye04|| 2 // cha nakSatra yandrabhAnI sAthe 'pratyeka 2 nakSatra 15 muhUrta sudhI vaiga kare che. AnuM tAtparya e che ke divasa-rAtanuM pramANa 30 muhanuM hoya che- AthI A pramANanA 67 bhAga karavA jaI e. AmAMthI candramAnI sAthe A nakSatrane vega 331/3 bhAga sudhI rahe che. muhUrtagata 67 bhAga karavA mATe 33 thI guNavAthI 90 nI saMkhyA Ave che tathA je aDadhuM haju zeSa rahela che tene paNa 30 vaDe guNavAthI 15 Ave che, Ane be vaDe bhAgavAthI 15 muhUrtanA 67 bhAga Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 23 candraraviyogadvAranirUpaNam 357 uttarAI' tisraH trisaMkhyakA uttarAH uttara phalgunI uttarASADhA uttarabhAdrapadA ityevaM rUpAH 'putrasurohiNI visAhAya' punarvasU rohiNI vizAkhA ca 'eechaNNakkhattA' etAni uttarAdIniSaNNakSatrANi 'paNayAlamuhutta saMjogA' paJcacatvAriMzanmuhUrttAn yAvaccandreNa saha saMyogo yeSAM tAni tathAbhUtAni atrApi khalu SaNNAmapi nakSatrANAM pratyekaM saptaSaSTikhaNDI kRtasyAhorAtrasya saMbandhinA bhAgAnAmekam ekasya ca bhAgasyArddha candreNa sArddhaM yogaH, tatraiteSAM bhAgAnAM muhUrttagata bhAgakaraNArtha zataM prathamataH triMzatsaMkhyayA guNa, te tato jAtAni trINi sahasrANi paJcadazAdhikAni 3015, eteSAM saptaSaSTyA bhAge hRte labdhAH paJcacatvAriMzanmuhUrttA iti / tathA 'avasesA NakkhattA paNNarasavihuMti tIsa muhuttA' avazeSANi nakSatrANi paJcadazApi bhavanti triMzanmuhUrttAni, tatrAvazeSANi - uktAtiriktAni nakSatrANi zravaNo dhaniSThA hote haiM, 15 ko pUrva rAzi meM joDane para 1005 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para zuddha 15 muhUrta nikala Ate haiN| 'ti0Neva uttarAi' uttaraphAlgunI, uttarASADhA, uttarabhAdrapadA ye tIna nakSatra evaM 'puNavvasu rohiNI visAhA ya' tathA punarvasu, rohiNI aura vizAkhA 'eecha NNakkhasA' ye 6 nakSatra 'paNayAla muhuttasaMjogA' 45 muhUrttataka candramA ke sAtha sambandha rakhate haiM arthAt ina 6 nakSatroM meM se pratyeka nakSatra kA yoga candramA ke sAtha 45 muhUrtta taka rahatA hai yahAM para bhI ina muhUrtoM ko gaNita prakriyA ke anusAra nikAlane ke liye jaisI paddhati Upara meM prakaTa ko gaI hai vaisI hI paddhati karanI cAhiye yahAM eka eka nakSatrakA candra ke sAtha saMyoga 67 bhAgIkRta ahorAta ke ekazata bhAga taka aura eka bhAga ke Adhe bhAga taka rahatA hai aba ina bhAgoM ke muhUrttagata bhAga karane ke liye sArdhaM sau ko 30 se guNita karane para 3015 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para 45 muhUrta AjAte haiM / tathA-' avasesA NakkhattA paNNarasa prapta thAya che 15 te pUrAzimAM umeravAthI 1005 nI sakhyA Ave che jene 67 vaDe lAgavAdhI zuddha 15 muhUrta nijI Ave che 'tiSNetra uttarAi,' utt23||gunii, uttarASADhA, uttarabhAdrapahA yA trayu nakSatra 'puNavvasu rohiNI visAhA ya' tathA punarvasu rohiNI ane vizAmA 'ee chaNNakkhattA' bha cha nakSatra 'paNayAla muhutta saMjogA' 45 bhuhUrta sudhI candramAnI sAthe saMbaMdha rAkhe che, arthAt A cha nakSatramAMthI pratyeka nakSatranA cAga candramAnI sAthe 45 muhUta sudhI rahe che atre paNa A muhUrtone gaNita prakriyA anusAra kADhavA mATe upara je paddhati prakaTa karavAmAM AvI che te ja paddhati anusaravIoIe. ahI eka-eka nakSatrane candranI sAthe saMcAga 67 bhAgakRta aheAratanA eka zatAMza bhAga sudhI ane eka bhAganA aDadhA bhAga sudhI rahe che. have A bhAgeAnA muhUtagata bhAga karavA mATe te aDadhA-100 ne 30 vaDe guNavAthI 3015nI saMkhyA Ave che, ene 67 vaDe lAgavAmAM Ave to 45 muhUrta bhAvI laya he tathA 'avasesA NakkhattA paNNa Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammUkhIpaprajJaptisUtre pUrvabhadrapadArevatI azvinI kRttikA mRgaziraH puSyo maghA pUrvAphAlgunI hastazcitrA anurAdhA mUla pUrvASADhA iti paJcadazApi triMzanmuhUrtAni bhavanti arthAt triMzanmuhartaparyantaM yAvaccandreNa saha yogaM kurvanti, tathAhi eteSAM paJcadazAnAM zravaNAdi pUrvASADhAntAnAM candreNa saha saMpUrNa mahorAtraM yAvad yogaH tato muhUrtagatabhAgakaraNArtha saptaSaSTiH saMkhyA triMzatsaMkhyayA guNyate tato jAte dve sahasra dazAdhike 2.10, eSAM ca saptaSaSTisaMkhyayA bhAge datte labhyante trizanmuhUrttA iti / 'caMdaMmi esa jogo NakkhattANaM muNeyabvo' candre eSayogo nakSatrANAM jJAtavyaH tatra candre-candraviSaye epaH-pUrva kathito yogaH-saMbandhaH nakSatrANAM zravaNAdi pUrvA. pADhAntAnAM jJAtavya iti nakSatrANAM candrayogaH kathita iti / sampati-nakSatrANAM sUryeNa saha yogaM darzayitumAha-eesiNaM bhaMte !' ityAdi, 'eesiNaM vi huMti tIsai muhuttA' ina pUrvokta nakSatroM se pAkI rahe hue nakSatra-zravaNa, dhaniSThA, pUrvabhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvA phAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA ye 15 nakSatra-30muhUrta taka candramA ke sAtha saMbaMdha rakhate haiM arthAt ina nakSatroM kA yoga candramA ke sAtha pUrNa ahorAtra taka rahatA hai yahAM para bhI muhartagata bhAga karane ke liye 67 saMkhyA ko 30 saMkhyA se guNita karane para 2010 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para 30 muhUrsa labdha hote haiN| 'caMdaMmi esa jogo NakkhattANaM muNeyavyo candra ke sAtha nakSatroM kA yaha kathita huA yoga jAnanA cAhiye, nakSatra candrayoga dvAra samApta / nakSatra raviyoga 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakvattANaM abhiI Nakkhatte kaI ahoratte sUreNa saddhiM jogaM joeI' aba gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! rasa vi hu~ti tIsai muhuttA' 0 pUti nakSatrathI mAthI 27 nakSatra-1, pAnI, pUna 2541, revatI, mazvinI, kRtti: mRgazirA, 505, maghA, pUrvAzagunI, sta, citrA, anurAdhA, mUla ane pUrvASADhA e paMdara nakSatra-30 muhUrta sudhI candramAMnI sAthe saMbaMdha rAkhe che arthAta A nakSatrone vega candramAnI sAthe pUrNa ahorAtri sudhI paNa che. ahIM paNa muhUrtagata bhAga karavA mATe 67nI saMkhyAne 30 saM;AthI guNavAthI 2010 sA Ave che 22 671 bhAgavAmAM Ave to muzta nijI bhAze 'caMdami esa jAgo NavattANaM mugeyacoM' yandranI sAthe natrAne mAthita yayera yo 2 . nakSatra caMdrayAgadvAra samApta nakSatra ravi vega 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiINakkhatte kaI ahorate sUreNa saddhiM jogaM kaura' have gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che-he bhadanta ! A aThayAvIsa nakSatramAM Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 23 candraviyogadvAranirUpaNam 35 bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe gakkhattANaM' aSTAviMzate raSTAviMzatisaMkhyakAnAM nakSatrANA mabhijidAdInAM madhye 'abhiI Nakkhatte' abhijinnAmakaM nakSatram, 'kaiahoratte sUreNa saddhiM jogaM joeha' kati ahorAtraparyantaM sUryeNa sArddha saha yoga sambandhaM yojayati-pharotIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri ahoratte chaccamuhutte sUreNa saddhi jogaM joei' caturo'horAtrAn SaT ca muhUrtAn sUryeNa saha yoga sambandhaM yojayati-karoti abhijinakSatram / nanu :kayaM caturo'horAtrAna SaT ca muhUrtAn abhijinakSatraM sUryeNa saha yogaM karoti iti cettatrocyate yannakSatram ahorAtrasya yAvataH saptaSaSTibhAgAn candreNa saha samavatiSThate tannakSatraM tAvat ekaviMzatyAdIn ityarthaH paJcamabhAgAn rAtri divasya paJcamAMzarUpAn taiH paJcabhireva ekaM rAtri divaM bhavati, sUryeNa sahagacchati, ayaMbhAvaH-yasya nakSatrasya yAvatpramANakAH saptaSaSTi bhAgAzcandra sambandha yogyAste bhAgAH paJcabhi bhajyante ina 28 nakSatroM meM jo abhijitu nAmakA prathama nakSatra hai vaha sUrya ke sAtha kitane ahorAta taka saMbaMdha kiyA rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! cattAri ahoratta chacca muhutte sareNa saddhiM jogaM joeI' he gautama ! abhijit nAmakA jo prathama nakSatra hai usakA yoga sUrya ke sAtha cAra ahorAta taka aura 6 muhUrtataka rahatA hai| __ zaMkA-abhijit nakSatra cAra ahorAta taka aura 6 muhUrtataka sUrya ke sAtha yoga kiye rahatA hai so yaha kaise samajhA jA sakatA hai? isake uttara meM yoM samajhanA cAhiye-jo nakSatra ahorAtra ke jitane 67 bhAgoM taka candra ke sAtha ThaharatA hai vaha nakSatra ekaviMzati Adi bhAgoM ke 5 bhAgoM taka sUrya ke sAtha eka ahorAta taka ThaharatA hai isa kathana kA tAtparya aisA haijaisA abhijit nakSatra ahorAta ke 67 bhAgoM meM 21 bhAga taka candra ke sAtha sambandhita rahatA hai to ina bhAgoM ke 5 bhAga pramANa kAla taka vaha sUrya ke sAtha je abhijit nAmanuM prathama nakSatra che tene sUryanI sAthe keTalA aherAta sudhI saMbaMdha bhanyo 29 che ? mAnasapAsamA prabhu 49 cha-'goyamA ! cattAri ahorate chacca muhatte sureNa sadhiM jogaM joei' gautama ! mamizitanAmanu ne prathama nakSatra cha tena yA sUyanI sAthe cAra aherAtri paryanta ane cha muhUrta sudhI rahe che. zaMkA-abhijita nakSatra cAra ahorAtri sudhI ane cha muhUrta sudhI sUryanI sAthe yoga karIne rahe che te A kaI rIte samajI zakAya? AnA javAbamAM A pramANe samajavuM joIe-je nakSatra aherAtrinA jeTalA 67 bhAga sudhI candranI sAthe zakAya che, te nakSatra 21 Adi bhAgonA 5 bhAga sudhI sUryanI sAthe eka aherAtri sudhI rokAya che. A kathananuM tAtparya A pramANe che-jevI rIte abhijit nakSatra aherAtrinA 67 bhAgomAM 21 bhAga sudhI candranI sAthe saMbaMdha rAkhe che te A bhAgonA 5 bhAga pramANukALa sudhI te sUryanI sAthe eka pahorAtri sudhI rahe che ane gaNitanI paddhati Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jambUdvIpaprazatisUtre tato labdhaM bhavati tatpaJcamabhAgAtmakamahorAtrama, zeSaM triMzatA guNayitvA paJcabhirbhujyate labhyante muhUrttAH, taduktam- 'jaM vikhaM jAvaie baccA caMdena bhAgasattaTThI / taM paNabhAge rAI divasa sUreNa tAvaie' yakSiM yAvatA vrajati candreNa bhAga saptaSaSTim / tatpaJcabhAgaM rAtri divasya sUryeNa tAvadeva' iticchAyA, tathAhi - abhijinakSatram ekaviMzati saptaSaSTi bhAgAn candreNa samaM yogaM karoti tata etAvataH paJca bhAgAn ahorAtrasya sUryeNa saha vartate iti jJAtavyam, ekaviMzati saMkhyAyAH paJcabhiH bhAge hRte labdhAzcatvAro'horAtrAH, tatra caikaH paJcamabhAgo'vatiSThate, sa bhAgo muhUrttAnayanAya triMzatsaMkhyayA guNyate jAtA strizataH tasyA paJcabhirbhAge hRte labdhAH SaDmuhUrtA iti / ' evaM imAhiM gAhAhiM NeyanvaM' evabhimA bhirgAthAbhi doem, tatra evam abhijinnakSatranyAyena zeSanakSatrANAM sUryayoga kAlanirUpaNam imAbhi vakSyamANAbhirnetavyam jJAtavyam tadyathA abhiI cha muhute' abhijinnakSatram SaDmuhUrttAn 'cattAriya kele ahorate' caturazva kevalAna ahorAtrAn 'mUreNa samaM gaccha sUryeNa samaM sArddhaM gacchati 'eto sesANaM vocchAmi' itaH zeSANAmabhijinnakSatrAtiriktanakSatrANAM sUryayogaM vakSyAmi kathayiSyAmi, tatrAbhijinnakSatraM SaDmuhUrttAn caturazra kevaeka ahorAta taka rahatA hai ise gaNita kI paddhati ke anusAra yoM nikAlanA cAhiye - 21 meM 5 kA bhAga denA cAhiye taba 4 bAra vaha bhAga jAtA hai ye 4 ahorAta hai aura nIce 1 bacatA hai yaha pAMcavA bhAga hai muhUrtta banAne ke liye ise 30 se guNita karane para 30 hI Ate haiM isa tIsa meM 5 kA bhAga dene para bhAga 6 bAra jAtA hai so ye 6 muhate haiM, isa taraha 4 ahorAta aura 6 muhUrtta taka abhijit nakSatra kA yoga sUrya ke sAtha rahatA hai yaha gaNita prakriyA ke dvArA spaSTa ho jAtA hai / isa sambandha meM 'jaM rikkhaM jAvaie vaccai caMdreNa bhAga sattaTThI, taM paNa bhAge rAI divassa sUreNa tAvaie' yaha gAthA hai jo nakSatra candra ke sAtha rAta divasa ke jitane 69 bhAga taka yukta rahatA hai vaha nakSatra sUrya ke sAtha rAtri dina ke 5 bhAga taka yukta rahatA hai| abhijit nakSatra kA jaisA yaha ravi yoga mujaba A pramANe kADhI zakAya 21 ne5 vaDe bhAgIe te 4 vAra bhAgI zakAya che. A cAra mahArAtri che ane nIce 1 zeSa vadhe che te pAMcame bhAga che. muhU manAvavA mATe Ane 30 vaDe guNavAthI 30 ja Ave che. A 30 ne 5 vaDe bhAgavAthI 6 vAra bhAgI zakaya che. je cha muhUrta gaNAya, A rIte 4 aheArAtri ane 6 muhUrta sudhI abhijit nakSatranA cega sUryanI sAthe rahe che e gaNita prakriyA dvArA spaSTa thaI jAya che, A sabhadhabhAM 'jaM rikkhaM jAvaie vaccai caMdeNa bhAga sattaTThI, taM paNabhAge rAIdivasa sUreNa tAvaie' kSetrI gAthA che ? nakSatra yandranI sAthai rAta-dvivasanA bheTalA 67 lAga sudhI yukta rahe che te nakSatra sUryanI sAthe rAtri-divasanA 5 bhAga sudhI abhijita nakSatra jevA A vicAga kALa pragaDha karavAmAM Avye che te ja yukta rahe che. pramANe bAkInA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 24 candraraviyogadvAranirUpaNam chAn paripUrNAn ahorAtrAn sUryeNa sAI gacchati ito'ya etadanantaraM zeSANAM nakSatrANAM sUryeNa samaM yogaM kAlaparimANamadhikRtya kathayiSyAmi tadyathA 'sayabhisayA bharaNIo' zatabhiSaka bharaNI 'adA assesasAI jeTThAya' AdrA azleSA svAtI jyeSThA ca' 'vaccaMti ikkavIsaM muhutte' vrajanti ekaviMzati muhUrtAn 'chacveva'horatte' SaT cAhorAtrAn ayaM bhAva:etAni zatabhiSaga bharaNI ArdrA azleSA svAtI jyeSThA SaNNakSatrANi candreNa samaM sArddha trayaH triMzat saMkhyakAn saptaSaSTi bhAgAn vananti, tata etAvataH paJca bhAgAn ahorAtrasya sUryaNa saha vajantIti pratyekaM pUrvoktakaraNa prAmANyAt trayastriMzatazca paJcabhirbhAge labdhAH SaDahorAtrA: zeSAstrayaH paJcabhAgAste savarNatAyAM jAtAH sapta te muhUrtAnayanAya triMzatA guNyante jAte dve zate dazAdhike 210, teSAM paripUrNa hU nayanAya dazabhirbhAgo hiyate labdhA ekaviMzati muhUrtA iti / iti prathamagAthArthaH ? tathA-'tipaNeva uttarAI tisra uttarAH, uttarabhAdrapadA, uttarakAla prakaTa kiyA hai usI prakAra se zeSa nakSatroM kA ravi ke sAtha kAlayoga sUtrakAra ne ina gAthAoM dvArA samajhAyA hai-'sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAIjeTThA ya vacaMti ekavIsaM muhatte' zatabhiSA nakSatra, bharaNInakSatra, AAnakSatra azleSAnakSatra, svAtinakSatra aura jyeSThA nakSatra ina 6 nakSatroM kA ravi ke sAtha yogakAla 21muhUrta kA hai aura 'chacceva ahoratte' 6 ahorAtra kA hai isakA tAtparya aisA hai-ye 6 nakSatra candra ke sAtha 67 bhAgoM meM 33 bhAgataka yukta rahate haiM aura sUrya ke sAtha ye rAta dina ke 5 bhAgoMtaka yukta rahate haiM isaliye 33 meM 5 kA bhAga dene para 6 ahorAta A jAte haiM zeSa bace hue 5 pAMcabhAga savarNatA meM 7 ho jAte haiM inake muharta banAne ke liye inameM 30 se guNA karane para 210 hote haiM inake paripUrNa muharta banAne ke liye ina meM 10 kA bhAga dene para 21 muhUrta ho jAte haiM vaha prathama gAthA kA artha hai tathA-'tiNNeva uttarAI puNavvasU rohiNI visAhA ya ee cha NakkhattA vaccaMti muhutte timiNaceva vIsaM ahoratte nksstraan| 2vinA sAthe yA sUtrA2 mAyA baa2|| samaya cha-'sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jeTThA ya vaccaMti ekkatrIsaM muhutte' zatabhiSanakSatra, sI. nakSatra, AdranakSatra, AzleSA nakSatra, svAtinakSatra ane jyeSThAnakSatra e 6 nakSatrano ravinI sAthai yo 21 bhuta nA che bhane 'chacceva ahoratte' cha maDArAvinA cha, bhAnu tAtraya A pramANe che-A cha nakSatra candranI sAthe 67 bhAgomAMthI 33 bhAga sudhI yukta rahe che AthI 33 ne 5 thI bhAgavAthI 6 ahorAta AvI jAya che. zeSa vadhelA 3 bhAga savarNatAmAM 7 thaI jAya che. AnA muhUrta banAvavA mATe ene 30 thI guNavAthI 210 Ave che emanA paripUrNa muhUrta banAvavA mATe Ane 10 vaDe bhAgavAthI 21 mahata Mya che. bhA prathama pAyAnaatha cha tathA-'tiNNeva uttarAI puNavvasUrohiNI visAhA ee pAkhantA vakacaMti mutte tiSiNace vIsaM ahorate' pattA5haI, STIRIYnI. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprApti phAlgunI, uttarASADhA lakSaNAH 'puNavvasUrohiNI visAhAya' punarvasarohiNI vizAkhA ca, "eechaNakkhattA' etAni SaNNakSatrANi 'vaccaMti muhutte tiNi ceva vIsaM Ahoratte' vrajantitrIn mahAna viMzaticAhorAtrAn ayaM bhAvaH-etAni uttarAdIni SaNNakSatrANi candreNa samaM saptaSaSTi bhAgAnAM zatamekam zatasya ca bhAgasyAr3amekaM pratyekaM vrajanti, tata etAvataH paJcabhAgAnahorAtrasya sUryeNa saha eteSAM SaNNAmapi nakSatrANAM va nanaM jJAtavyam, tena zatasya paJcabhirbhAge hate labdhA viMzatirahorAtrAH, yadarddha tat triMzatA guNyate jAtAH triMzat tasyAdabhirbhAge hRte labdhAstrayo muhartA iti, / dvitiiygaathaarthH| tathA-'avasesA NakkhattA paNNarasa vi sUra sahagayA jaMti' avazeSANi nakSatrANi pazcadazApi sUryasahagatAni zAnti tatrAvazeSANi zravaNa dhaniSThA pUrvabhAdrapadA revatyazvinI kRttikA mRgaziraH puSya maghA pUrva phalgunI hasta citrA'nurAdhA mUla pUrvASADhA lakSaNa nakSatrANi paJcadazApi sUryeNa saha gatAni sUryeNa sAI yAnti-gacchanti 'bArasaceva muhutte' dvAdazacaiva muhUrtAn 'terasa ca same ahoratte' trayodaza ca uttarabhAdrapadA, uttaraphAlgunI, uttarASADhA, punarvasu, rohiNI aura vizAkhA ye 6 nakSatra sUrya ke sAtha tIna muhUrta aura bosa dinarAta taka yukta rahate haiM ina uttarA dika 6 nakSatroM meM se pratyeka candra ke sAtha 67 bhAgoM ke 1 sau bhAga taka aura 1 bhAga ke Adhe bhAga laka yukta rahatA kahA gayA hai to vaha nakSatra ahorAta ke 5 bhAgoM taka sUrya ke sAtha yukta rahatA hai to ise yoM samajhanA cAhiye-100 meM 5 kA bhAga dene para 20 ahorAta Ate haiM aura jo 1 bhAga kA AdhA bhAga hai usameM 30 kA guNA karane para 30 Ate haiM tIsa meM 10 kA bhAga dene para 3 muhUrta nikala Ate haiM yaha dvitIya gAthA kA artha hai tathA 'avasesA NakkhattA paNNarasavi sUra sahagayA jaMti' bAkI ke jo 15 nakSatra bace haiM-zravaNa, dhaniSThA pUrvabhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvaphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA-ye saba nakSatra sUrya ke sAtha 'bArasa ceva muhutte terasa ca same ahoratte 12 muhUrta aura pUre 13 dina taka yukta rahate uttarASADhA, punarvasu, rehi ane vizAkhA A i nakSatra sUryanI sAthe traNa muhUrta ane vIsa divasa rAta sudhI joDAyelA rahe che. A uttarAdika cha nakSatramAMthI pratyeka candranI sAthe 67 bhAgonA 1 zatAMza bhAga sudhI ane eka bhAganA aDadhA bhAga sudhI joDAyelA hovAnuM kahevAmAM AvyuM che AthI te nakSatra ahorAtrinA pAMca bhAga sudhI sUryanI sAthe yukta rahe che. A vidhAna A pramANe samajavuM-100 ne 5 vaDe bhAgavAthI 20 ahorAtri Ave che ane je 1 bhAgano aDadho bhAga che tene 30 thI guNavAmAM Ave te 30 Ave che. 30 ne 10 vaDe bhAgavAthI 3 muhUta nikaLe che. A che dvitIya mAthAnama tathA 'avasesA NakkhattA paNNarasavi sUra sahagayA jaMti' mAthInA 15 nakSatra yA cha-1, pAna, pUrva bhAdrapA, revatI, azvinI, kRtti, bhRgazirA, puSya, maghA, pUrva phAgunI, uttaraphAlganI citrA, anurAdhA, mUla temaja pUrvASADhA A saghaLA nAtra Their Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 24 candraraSiyogadvAranirUpaNam 363 samAn-paripUrNAnahorAtrAn. tadyathA- etAni pUrvakathitAni paJcadazApi zravaNAdi pUrvASADhAntAni nakSatrANi paripUrNAn saptapaSTi bhAgAn candreNa saha vrAnti, tataH sUryeNa saha etAni nakSatrANi pazcamabhAgAnahorAtrasya saptaSTi saMkhyakAn gacchanti saptapaSTi-saMkhyAyAH paJcabhibhIge hRte labdhAstrayodazAhorAtrAH zeSoM dvau bhAgau, tau dvau bhAgau yadA triMzatA guNyete tadA jAtA SaSTiH tasyAH SaSTeH paJcabhirbhAge hRte labdhA dvAdazaiva muhartA iti tRtIya gaathaarthH|| atra prasaGgAt sUryayogadarzanata zcandrayoga parimANaM yathA bhavati tathA darzayati jyotiSkaraNDoktam 'NakhattasUra jogo muhattarAsI ko ya paMcaguNo / sattaTThIe vibhatto laddhocaMdasta so jogo // 1 // (nakSatrasUryayogo muhUrtarAzI kRtazca pnycgunnH| saptaSaSyAvibhakto labdhazcandrasya sayoga iticchAyA) // 1 // ayamarthaH-nakSatrANA marddhakSetrAdInAM yaH sUryeNa saha yogaH-sambandhaH saMyogaH muhatarAzI kriyate, muhUrtarAziM kRtvA paJcabhi gupyate tadanantaraM saptapaSTi saMkhyayA bhAgo dIyate, bhAge haiM yaha pahile prakaTa kara diyA gayA hai ki ye 13 nakSatracandra ke sAtha paripUrNa 67 bhAga taka yukta rahate haiM to ye saba nakSatra sUrya ke sAtha ahorAta ke 67 bhAgoM ke 5 bhAgataka rahate haiM to yahAM 67 meM 5 kA bhAga dene para 13 dina rAta pUre A jAte haiM aura jo do bhAga bacate haiM unheM 30 se guNita karane para 60 hote haiM inameM 5 kA bhAga dene para 12 muhUrta A jAte haiM yaha tRtIya gAthA kA artha hai| _ aba sUtrakAra prasaGga vaza sUrya yoga darzana ko lekara candra yoga kA parimANa jaisA hotA hai-vaisA prakaTa kara rahe haiM 'Nakkhatta sUra jogo muhuttarAsI kao ya paMcaguNo sattaTThIe vibhatto lado caMdassa so jogo||' nakSatroM kA jo abhI 2 sUryayoga prakaTa kiyA gayA hai vahA~ ke divasa rAta sUryanA sAthe-'bArasa ceva muhutte terasa ca same ahoratte' 12 bhuta ana 12 // 13 64 yukta rahe che. e to agAu ja prakaTa karavAmAM AvyuM che ke 13 nakSatra candranI sAthe paripUrNa 67 bhAga sudhI yukta rahe che jyAre A badhAM nakSatra sUryanI sAthe aharAtrinA 67 bhAgonA 5 bhAga sudhI rahe che. ahIM 67 ne pa thI bhAgIe te 13 divasa rAta pUrA AvI jAya che ane je 2 bhAga vadhe che tene 30 thI guNavAmAM Ave te 60 thAya che jene 5 thI bhAgatAM 12 muhUta AvI jAya che. A trIjI gAthAne artha thaye. have sUtrakAra prasaMgavaza sUryaga darzanane laIne candra veganuM parimANu jevuM hoya che tevuM prakaTa karI rahyAM che- Nakkhatta sUrajogo muhuttarAsIkao ya paMcaguNo / sattaTThIe vibhatto baddho caMdassa so jogo / / nakSatrane je hamaNAM hamaNuM sUryaga prakaTa karavAmAM AvyuM che tyAMnA divasa-rAtanI Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amvRddhIpaprajJaptimA datte sati yo labhyate sa candrasya yogo bhavati iti / ayaM bhAvaH-kazcit ziSyo nakSatrANAM sUryacandrayogaviSaye saJjAtakutUhalo guruM pRcchati, bho paramakRpAlo, guro ! yatra sUryaH Sadiva. sAn ekaviMzati ca muhUrtAna avatiSThate tatra nakSatre candraH kiyat kAlaparyantaM tiSThatIti ? etAdRzazaGkA yatra jAyate tatra muhUrtarAzikaraNArtha SaDdivasAH triMzatsaMkhyayA guNyanbhe guNayikhA coparitanA ekaviMzatimuhUrtAH prakSipyate tato jAte dvezate ekAdhike 1.1, te punaH paJcabhiguNyante tadA jAyate paJcAdhikaM sahasramekam 1005, tasya saptaSaSTisaMkhyAyA bhAge hRte labdhAH paJcadazamuhUrtAH etAvAnebAIkSetrANAM pratyekaM candreNa saha yoga AyAti evameva saprakSetrANAM dvarthakSetrANAM nakSatrANA mabhijitazca candreNa samaM yogo jJAtavya iti candraraviyoga dvAram / iti caturviMzatimasUtram / / sU0 24 // kI muharta rAzi karake use 5 se guNita kara denA cAhiye aura phira usameM 67 kA bhAga de denA cAhiye bhAga ke dene para jo labhya hotA hai vaha candra kA yoga hotA hai kisI ziSya ne nakSatroM ke sUrya candra yoga ke viSaya meM kutuhala vaza guru se aisA pUchA-he parama kRpAlo ! guro ! jisa nakSatra para sUrya cha dina taka aura 21 muhUrta taka rahatA hai usa nakSatra para candra kitane kAla taka rahatA hai ? to isa prakAra kI zaMkA hone para muhUrtarAzi karane ke liye 6 divasa 30 saMkhyA se guNita karanA cAhiye aura phira AgatarAzi meM 21 joDa denA cAhiye taba 3046= 180+2010 muhUrto kA pramANa nikalatA hai 201 meM 5 kA guNA karane para 1005 rAzi hotI hai, isa rAzi meM 67 kA bhAga dene para 15 muharta Ate haiM so itanA muhUrta pramANa arddhakSetra vAle nakSatroM meM se pratyeka nakSatra kA candra ke sAtha yoga kAla nikala AtA hai isI taraha samakSetra vAle, dayadha kSetravAle nakSatrAM kA aura abhijit nakSatra kA candra ke sAtha samayoga kAla jAnanA caahiye|24| candra ravi yoga dvAra samApta // muhu rAzi karIne tene 5 thI guNI nAkhavA joIe ane tyArabAda tene 67 thI bhAgavA joI e. bhAgAkAra karavAthI je javAba Avaze te candrane vega hoya che ke eka zilve nakSatranA sUrya candra yAMganA viSayamAM jijJAsAvaza gurUne A pramANe pUchayuM -he paramakRpALu ! gurUdeva ! je nakSatra para sUrya cha divasa sudhI ane 21 muhUrta sudhI rahe che. te nakSatra para candra keTalA kALa sudhI rahe che? A jAtanI zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe muhUrtarAzi karavA mATe 6 divasane 30 saMkhyAthI guNavA joIe ane tyArabAda AgatarAzimAM 21 umerI devA joIe AthI 3046=180-1=201 muhUrtonuM pramANa nikaLe che. 201 ne 5 gaNuM karavAthI 100 5 rAzi thAya che jene 67 vaDe bhAgavAthI 15 muhUrta Ave che. AvI rIte ATalA muhUrta pramANu addhakSetravALA nakSatramAMthI pratyeka nakSatrane candranI sAthe vegakALa nikaLI Ave che. AvI ja rIte samakSetravALa, dvayardhakSetravALA, nakSatra ane abhijit nakSatrane candranI sAthe saMyegakALa jANo je Ie. candra rAziga samApta Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzi kA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 365 __ atha nakSatrANAM kuladvAramAha-'kaiNaM bhaMte' ityAdi, mUlam-kai NaM bhaMte ! kulA kai upakulA kai kulocakulA pannattA ? goyamA ! bArasakulA bArasauvakulA cattAri kulovakulA pannattA, bArasa. kulA-taM jahA-dhaNiTAkulaM 1 uttarabhadavayAkulaM2, assiNIkulaM3, katti. yAkulaM4, migasirakulaM5 pustokulaMda, maghAkulaM7 uttaraphagguNIkulaMda, cittAkulaM9,, visAhAkulaM10 mUlo kulaM11 uttarAsADhA kulN12| mAsANaM pariNAmA hoti kulA ubakulA u heTThimagA hoti puNa kulocakulA abhIbhisaya adda aNurAhA / / bArasa uvakulA taM jahA-savaNo uvakulaM1 puvvabhadavayA uvakulaM2, revaI uvakulaM 3, bharaNI ubakulaM4, rohiNI uvakulaM5, puNadhvasU uvakulaM6, assesA uvakulaM7, puThavaphagguNI uvakulaMda, hattho upakulaM9 sAI upakulaM10, jeTThA uvakulaM11, puThAsADhA upkulN12|| cattAri kulovakulA taM jahA-abhiI kulocakulA1, sayabhisayA kulora. kulAra, adA kulobakulA3, aNurAhA kulokkulaa4| kai NaM bhaMte! puSiNaH mAo kai amAvAsAo pannattAo ? goyamA! bArasa puNimAo bArasa amAvAsAo pannattAo, taM jahA-sAviTThI poTTevaI AsoI kattigI maggasirI posI mAhI phagguNI cetI isAhI jeThA mUlI aasaaddhii| sAvirTi NaM bhaMte ! puSiNamAsiM kai NavattA jogaM joeMti ? goyamA ! tiNNi NakkhattA jogaM joeMti, taM jahA-abhiI savaNo dhaNiTA / poTavaiNi bhaMte ! puNimAsiM kai NakkhattA jogaM joeMti ? goyamA ! tiNNi NavakhattA jogaM joeMti taM jahA-sayabhisayA punabhavayA uttarabhadavayA, assoiNi bhaMte ! puSiNamaM kai NavasvattA jogaM joeMti ? goyamA ! do NakhattA jogaM joeMti, taM jahA-revaI astiNI ya / kattiiNNaM do bharaNI kattiyA ya / maggasiriNaM do rohiNI maggasiraM ca. posiM tipiNa, adANavvasU pusso, mAghiNNaM do assesA maghA ya, phagupiNa do puThalA phagguNIya uttarAphagguNIya, cettiNaM do hattho Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amvRddhIpaprAptisUtre cittAya, visAhiNNaM do sAI visAhAya, jeTTAmulliNaM tiNi aNurAhA jeTTA mUlo, AsADhiNNaM do puvvAsADhA uttarAsADhA / sAviTTiNNaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM joei uvakulaM joei kulokkulaM joei ? goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei, kulovakulaM vA joei, kulaM joemANe dhaNiTThA Nakkhatte joei uvakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei kulocakulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei / sAviTThI NaM puNimAsiMNaM kulaM vA joei jAva kulovakulaM vA joei / kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA kulocakuleNa vA juttA sAviTThI puNNimA jutta tti vattavvayaM siyaa| poTavadiNNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM joei3 pucchA, goyamA! kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM vA joei, kulaM joemANe uttarabhaddavayA Nakkhatte joei, ubakulaM joemANe putvabhavayA joei, kulovakulaM joemANe sayabhisayA Nakkhatte joei, poTavaiSNaM puggimaM kulaM vA joei jAva kulocakulaM vA joei kuleNa vA juttA jAva kulovakuleNa vA juttA poTuvai pugNamAsI jutta tti vattavvayaM siyaa| assoiyAM bhaMte ! pucchA, goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei jo labbhai kulovakulaM kulaM joemANe assiNI Nakkhatte joei uva kulaM joemANe revaI Nakkhatte joei assoiNNaM puNimaM kulaM vA joei ulakulaM vA joei kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA assoI puSiNamA juttatti vattavvaM siyaa| kattiiNNa bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM3 pucchA, goyamA ! kulaM vA joei ukkulaM vA joei No kulovakulaM joei, kulaM joe rANe kattiyA pra.kkhatte joei, ubakulaM joemANe bharaNI kattihaNaM jAra vattavvaM siyaa| magasiriNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM taM ceva do joei no bhavai kulovakulaM, kulaM joemANe maggasiraNavatte joei upakulaM jopamANe rohiNI Nakkhatte joei maggasiriNaM purNiNama jAva vattavvaM siyA iti / evaM sesiyAo vi jAva AsADhiM / posiM Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cA prakAzikA TIkA-saptamabamaskAraH ru. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 317 jelA mUliM ca kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulovakulaM vA joei, sesiyANaM kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM Na bhaNNai // sAviTiNNaM bhaMte ! amAvAsaM kati NakkhattA joeMti ? goyamA! do NakkhattA joeMti taM jahA-assesA ya mahAya / poTuvaiNNaM bhaMte ! amAvAsa kai NakkhattA jopaMti ? goyamA! do puvAphagguNI uttarAphagguNI y| assoiNNaM bhaMte ! do hatthe cittAya, kattiiNNaM do sAI visAhAya, maggasiriNaM tiNi aNurAhA jeTI mUloya, posiANaM do putvAsADhA uttarAsADhA, mAhiNNaM tiNi abhiI savaNo dhagiTTA, pharaguNiM tiNi sayabhisayA putvabhavayA uttarabhaddavayA ya, cettiNNaM do revaI assiNIya kai vaisAhi. paNaM do bharaNI kattiyA ya jeTTA mUliNNaM rohiNI maggasire ca AsADhipaNaM ca tiNi adA puNavyasU pustI ti| sAviThiNNaM bhaMte! amAvAsaM kiM kulaM joei ubakulaM joei kulokakulaM joei. goyamA! kulaM vA joei uvakulaM vA joei no labbhai kulovakulaM, kulaM joe. mANe mahANakkhatte joei uvakulaM joemANe assesA Nakkhatte joei, sAviTThiNa amAvAsaM vA kulaM joei uvakulaM vA joei, kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA sAbiTTI amAvAsA jutta tti vattavvaM siyA / poTThabaINNaM bhaMte ! amAvAsaM taM ceva do joei kulaM vA joei uvakulaM vA joei, kulaM joemANe uttarAphagguNI, Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe pubvAphagguNI, poTavaiNNaM amAvAsaM jAva vattavvaM siyaa| maggasiriNaM taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei upakulaM jeTTA Nakkhatte joei kulovakulaM aNurAhA jAva jutta tti vattavvaM siyaa| evaM mAhoe phagguNIe AsADhIe kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA avasesiyANa kulaM vA uvakulaM bA joei / jayANaM bhaMte ! sAviTrI puSiNamA bhavai, tayANaM mAhI amAvAsA bhavai / jayArNa bhaMte ! mAhI puSiNamA bhavai, tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai ? haMtA goyamA ! jayANaM sAviTI taM ceva vattavvaM / jayANaM bhaMte : poTUvaI puNimA bhavA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammUkhIpapratiro tayANaM phagguNI amAvAsA bhavai jayANa phagguNI puSiNamA bhavai tayANaM poTTavaI amAvAsA bhavai ? haMtA goyamA ! taM cetra / evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNNimAo amAvAsAo peyavAo assiNI puNimA cetI amAvAsA kattigI puNNimA vaisAhI amAvAsA maggasirI jeTThA mUlI amAvAsA posI puNNimA AsADhI amAvAsA / suu025|| ___ chAyA-kati khalu bhadanta ! kulAni kati upakulAni kati kulopakulAni prajJaptAni ? gautama ! dvAdaza kulAni, dvAdaza upakulAni catvAri kulopakulAni prajJaptAni / dvAdazakulAni tadyathA-dhaniSThA kulam 1, uttarabhadrapadAkulam 2, azvinIkurum 3, kRttikA kulam 4, mRgaziraH kulam 5, puSyaH kulam, maghAkulam 7, uttaraphalAnIkulam 8, citrAkulam 9, vizAkhAkulam 10, mUlaH 11, uttarASADhAkulam 12 / mAsAnAM pariNAmAni bhavanti kulAni, upakulAni tu abastanAni bhavanti / punaH kulopakulAni abhijit zatabhiSaka, ArdrA anurAdhA 1, dvAdazopakulAni tadyathA-zravaNaupakulam 1 pUrva bhadrapadopakulam 2, revatI upakulam 3, bharaNIupaku lam 4, rohiNI upakulam 5, punarvasu upakulam 6, azleSA upakulam 7, pUrvaka lAnI u| kulam 8, hasta upakulam 9, svAtI upakulam 10 jyeSThA upa. kulam 1', pUrvASADhA upakulam 12, catvAra kulopaku chAni tadyathA-abhijit kulopakulam 1, zatabhiSakakulo kula 2, ArdrAkulopakulam 3, anurAdhA kulopakulam 4, ka te khalu bhadanta ! pUrNimAH kati khalu bhadanta ! amAvAsyAH prajJaptAH ? gautama ! dvAdaza pUrNimAH dvAdazaH amAvAsyAH prajJaptAH tadyathA-zrAviSTho 1, prauSThapadI 2, AzvayujI 3, kArtikI 4, mArgazIrSI 5, pauSI mAghI phAlgunI caitrI vaizAkhI jyeSThA mUlI ASADhI / zrAviSThIM khalu bhadanta ! paurNamAsI kati nakSatrANi yogaM yojayanti, gautama ! trINi nakSatrANi yogaM yojayanti, tadyathA-abhijit zravaNo dhaniSThA / prauSThapadI khalu bhadanta ! purNimA kati nakSaH trANi yogaM yojayanti ? gautama ! trINi nakSatrANi yogaM yojayanti tadyathA-zatabhiSak pUrva bhadrapadA / uttarabhadrapadA / AzvinI khalu bhadanta ! pUrNimA kati nakSatrANi yogaM yojayanti ? gautama ! dve yojayataH tadyathA-revatI azvinI ca / kArtikI khalu bhadanta ! pUrNimAM dve bharaNo kRttikA ca / mArgazIrSI dve rohiNI mRgazirazca / paurSI trINi ArdrA punarvasU puSyaH mAghI khalu dve azlepA maghA ca / phAlgunI khalu dve pUrvA phAlgunI cottarA phAlgunI ca / caitrI khalu dve hastazcitrA ca, vaizAkhIM khalu dve svAtI vizAkhA ca, jyeSThAM mUlIM khalu trINi anurAdhA jyeSThA mU: / ASADhI khalu dve pUrvASADhA uttraassaaddhaa| zrAviSThIM khalu bhadanta ! pUrNimA kiM kulaM (yunakti) yojayati upakulaM yojayati kulopakulaM yojayati ? gautama ! Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAvihAranirUpaNam kulaM vA yojayati, upakulaM vA yojayati, kulopakulaM vA yojayati, kulaM yuJjan dhaniSThA nakSatra yunakti, upakulaM yuJjan zravaNa nakSatraM yunakti, kulopakulaM yuJjan abhijinnakSatraM yunakti, zrAviSThIM purNimA khalu kulaM vA yunakti, yAvat kulopakulaM yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA zrAviSThI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt / prauSThapadI khalu bhadanta ! pUrNimA kiM kulaM yunakti 3 pRcchA' gautama ! kulaM vA upakulaM vA kulopakulaM vA yunakti, kulaM yuJjad uttarabhAdrapadA nakSatraM yunakti upakulaM yuJjat pUrvabhAdrapada nakSatraM yunakti, kulopakulaM yuJjat zatabhiSagnakSatraM yunakti, prauSTapadI khalu pUrNimAM kulaM vA yunakti, yAvat kulopakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA yAvat kulopakulena vA yuktA prauSThapadI pUrNimAsI yukte ti vaktavyaM syAt / AzvinI khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunavina no labhate kulorakulam kulaM yuJjan azinI nakSatra yunakti upakulaM yuJjat revatI nakSatra yunakti, AzvayunI pUrNimAM kunnaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA AzvayujIpUrNimA yukteti vaktavyaM syAt / kArtikI khalu bhadanta ! pUrNimAM kiM kulaM 3 pRccha!, gautama ! kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti no kulorakulaM yunakti kulaM yuJjat kRttikA nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjana bharaNI kArtikI khalu yAvad vaktavyaM syAt. mArgazIrSI khalu bhadanta ! pUrNimA yAvad vaktavya syAt / evaM zeSikA api yAvadApADhIm pauSI jyeSThA mUlIM ca kulaM vA yunakti kulopakulaM vA, zeSikANAM kulaM vA upakulaM vA kulokulaM na bhaNyate / zrAviSThI khalu bhadanta ! amAvAsyAM kati nakSatrANi yuJjanti ? gautama ! dve nakSatre yuktaH tadyathA-azleSA ca maghA ca / pauSThapadI khalu bhadanta ! amAvAsyA kati nakSatrANi yuJjanti ? gautama ! dve pUrvA phAlgunI uttarA phAlgunI ca / AzvayujI khalu bhadanta ! dve hastazcitrA ca, kArtikI khalu dve svAtI vizAkhA ca. mArgazIrSI khalu trINi anurAdhAjyeSThA mUlazca, poSThI khalu dve pUrvA pADhA uttarASADhA ca, mAdhI khalu trINi abhijit zravaNo dhaniSThA ca, phAlgunI khalu trINi zatabhiSA pUrvabhAdrapadA uttara bhAdrapadA, caitrI khalu dve revatI azvinI ca, vaizAkhI khalu dve bharaNI kRttikA ca, jyeSThAmulIM khalu dve rohiNI mRgazirazca, ASADhI khalla trINi ArdrA punarvasU puSyaH / zrAviSThI khalu bhadanta ! amAvAsyAM kiM kulaM yunakti, upakulaM yunaktikulopakulaM yunakti ? gautama ! kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, no labhate kulopakulam kulaM yuJjat maghAnakSatraM yunakti, upakulaM vA yuJjat azleSA nakSatraM yunakti zrAviSTi khalu amAvAsyA kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA zrAvi. SThI amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt / proSThapadI khalu bhadanta ! amAvAsyAM tadeva dve yuktaH, upakulaM vA yuktaH kulaM yuJjana uttarAphAlgunI nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjat uttarAphAlgunI nakSatraM yunakti prauSTapadIM khalu amAvAsyAM yAvadvaktavyaM syAt / mArgazIrSI khalu tadeva, kulaM mUlaM nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjat jyeSThA nakSatraM yunakti, kulopakulaM yuJjat anurAdhA yAvat 1047 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUddhIpapratisUtra yukteti vaktavyaM syAt / evaM mAdhyAH phAlgunyA ASADhayAH kulaM vA upakulaM vA kulopakulaM vA, avazeSikANAM kulaMvA upakulaM vA yunakti / yadA khalu bhavanta ! zrAviSThI purNimA bhavati, tadA khalu zrAviSThI amAvAsyA bhavati ? hanta gautama ! yadA khalu zrAviSThI tadeva vaktavyam, yadA khalu prauSThapadI pUrNimA bhavati tadA khalu phAlgunI amAvAsyA bhavati ? yadA khalu phAlgunI pUrNimA bhavati tadA khalu poSThapadI amAvAsyA bhavati, hanta gautama! tadeva / evametenAbhilApena imAH pUrNimA amAvAsyA netanyAH, AzvinI pUrNimA caitrI amAvAsyA kArtikI pUrNimA vaizAkhI amAvAsyA mArgazIrSI pUrNimA jyeSThA mUlI amAvAsyA pauSI pUrNimA ASADhI amAvAsyA // sU0 25 // TIkA-'kaiNaM bhaMte ! kulA' kati khalu bhadanta ! kulAni arthAt kulasaMkhyakAni nakSatrANi kathitAni tathA-'kai uvakulA' kati-kiyatsaMkhyakAni upakulAni-upakulasaMjJakAni nakSatrANi tathA-'kaikulovakulA pannattA' kati-kiyatsaMkhyakAni kulopakulAni-kulopakula saMjJakAni nakSatrANi prajJaptAni kathitAnIti kulopakulasaMjJakanakSatraviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'bArasakulA bArasauvakulA cattAri kulovakulA pannattA' dvAdazakulAni arthAta aSTAviMzati nakSatreSu madhye dvAdazasaMkhyakAni nakSatrANi kulasaMjJakAni bhavanti tathA-dvAdazopakulAni arthAt aSTAviMzati nakSatrANAM madhye dvAdazanakSaprANi upakulasaMjJakAni bhavanti tathA catvAri kulopakulAni, aSTAviMzati nakSatreSu madhye catvAri nakSatrANi kulopakulasaMjJakAni prajJaptAni-kathitAnIti bhagavata uttaramiti / tatra nakSatroM kA kula dvAra kathana 'kahaNaM bhaMte ! kulA, kai uvakulA' / TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! kula saMjJaka nakSatra kitane kahe gaye haiM ? 'kaI uvakulA' upakula saMjJaka nakSatra kitane kahe gaye haiM ? aura 'kaI kulovakulA' kitane nakSatra kulopakula saMjJaka kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! vArasakulA, bArasa uvakulA catAri kulovakulA' gautama! ina 28 nakSatroM meM se 12 nakSatra kula saMjJaka haiM, 12 nakSatra upakula saMjJaka haiM aura 4 nakSatra kulopakula saMjJaka haiM / 'taM jahA' jo kulasaMjJaka nakSatra haiM ve 12 nakSatra nakSatranA kuLadvAranuM kathana 'kaiNaM bhaMte ! kulA kai ubakulA ityAdi / / TIkArya-gautamasvAmIe prabhune Ama pUchayuM che-ke bhadata ! kula saMjJaka nakSatra keTalA vAmAM mAyA cha ? 'kai uvakulA' 54sajJa nakSatra sAbhAM bhAvyA cha ? ma. 'kaI kalovakulA' ai nakSatra sopasa sajJa4 4AmA maa0|| cha ? mAnA rai prabhu 43 che. 'goyamA ! bArasakulA, bArasa uvakulA cattAri kulovakulA' gautama! A aThayAvIsa nakSatramAMthI 17 nakSatra kula saMzaka che, 12 nakSatra upakula saMjJaka D ne 4 nakSatra ke 'te nahA' he nakSatra te 12 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ z prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam kAni nakSatrANi kulasaMjJakAni iti darzayitumAha-- ' bArasa' ityAdi, 'bArasakulA' dvAdazasaMkhya kAni nakSatrANi kuLasaMjJakAni bhavantItyarthaH, tatra kAni nakSatrANi yAni kulasaMjJakAni bhavanti tatrAha - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'dhaNidvAkulaM 1' ghaniSThA kulam - dhaniSThAnAmakaM nakSatraM kulasaMjJakaM bhavati 1 tathA - ' uttarabhadavayAkulaM 2' uttarabhadrapadA kulam - uttarabhadrapadA nakSatramapi kulasaMjJakamevetyarthaH 2 / ' assiNI kulaM 3' azvinIkulam, azvinImakSatramapi kulasaMjJakaM bhavatIti 3 / 'kattiyAkulaM 4' kRttika kulam, kRttikAnakSatramapi kulasaMjJakameva bhavatIti 4 / migasirakulaM 5 ' mRgaziraH kulam mRgaziro nakSatramapi kulasaMjJakameva 5 / ' pussaH kulaM' puSyaH kulam puSyanAma kanakSatramapi kulasaMjJakaM bhavati 6 / 'mahAkulaM ' maghAkulam, maghAnAmakanakSatramapi kula saMjJakameva bhavatIti 7 / 'uttara phagguNI kulaM 8' uttara phalgunIkulam uttara phalgunI nakSatramapi kulasaMjJakameva bhavati 8 / 'cittAkulaM 9' citrAkulam citrAnAmaka nakSatramapi kulasaMjJakaM bhavatIti 9 / 'visAhAkulaM 10' vizAkhA nakSatramapi kula saMjJakaM bhavati 10, 'mUlokulaM 11' mUlakulam mUlanakSatramapi kulasaMjJakaM bhavati, 11, 'uttarAsADhA kulaM' uttarASADhAkulam - uttarASADhA nakSatramapi kulasaMjJakaM bhavatIti tadetAni dhaniSThottarabhadrapadA azvinI kRttikA mRgaziraH puSya maghottaraphalgunI citrA vizAkhA mUlottarASADhA nakSatrANi aSTAviMzati nakSatramadhyAt kulasaMjJakAni bhavantIti // atha kulaM kulopakulAdi nakSatrANAmarthamAha- 'mAsA' ityAdi, 'mAsArNa pariNAmA hoti kulA' mAsAnAM zrAvaNAdInAM pariNAmAni - parisamApakAni bhavanti kulAni isa prakAra ke nAma vAle haiM -8 'ghaNiTThA kulaM' dhaniSThA nakSatra kula saMjJaka hai 'uttara bhaddavayA kulaM' uttara bhAdrapadA nakSatra kula saMjJaka hai 'assiNI kulaM' azvinI nakSatra kula saMjJaka hai / 'kattiyA kulaM' kRttikA nakSatra kula saMjJaka hai 'migasira kula' mRgazirA nakSatra kulasaMjJaka hai 'pusso kulaM' puSya nakSatra kula saMjJaka hai 'mahAkula' maghA nakSatra kula saMjJaka haiM 'uttara phagguNI kulaM' uttarA phAlgunI nakSatra kula saMjJaka hai 'cittA kulaM' citrA nakSatra kula saMjJaka hai 'visAhA kulaM' vizAkhA nakSatra kula saMjJaka hai 'mUlo kulaM' mUla nakSatra kula saMjJaka hai 'uttarAsADhA kulaM' uttarASADhA nakSatra kula saMjJaka hai' isa prakAra se ye 12 nakSatra kula saMjJaka prakaTa yA nAbhavANA - 'dhaNiTThA kulaM' dhaniyA nakSatra saMjJa che 'uttaramaddavayA kulaM' uttarabhAdrayahA nakSatrajJa he 'assiNIkulaM' azvinI nakSatra saMjJa che 'kattiyA kulaM' itti nakSatraSTusa sa MjJaH che 'migasira kulaM' bhRgazirA nakSatra va saMjJa 'pusso kulaM' puSya nakSatra huA sa MjJa che 'mahAkulaM' maghA nakSatra va saMjJa 'uttaraphagguNI kulaM' uttarAdigunI nakSatra mujha saMjJa che 'cittA kulaM' citrA nakSatra isa sarAha che. 'bisAhA kulaM' vizAmA nakSatra mula sa MjJa che. 'mUlo kulaM' bhUla nakSatra va saMjJa che 'uttarAsADhA kulaM' uttarASADhA nakSatra kula sajJaka che. A rIte A khAra nakSatra kula sajJaka prakaTa karavAmAM AvyA che, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ambUdvIpaprajJaptisUtre yAni nakSatrANi mAsa parisamApakAni tAninakSatrANi kulasaMjJakAni bhavanti, ayaM bhAvaH-atra khalu yairnakSatraH prAyo mAsAnAM parisamAptayo bhavanti tathA mAsasadRzanAmAni ca yAni nakSatrANi tAni nakSatrANi kuLAni iti prasiddhAni, tadyathA zrAviSThaH zrAvaNaH ) mAsaH prAyaH niSThaparaparyAyA zrAviSThayA parisamApti supaiti bhAdrapadamAsa uttarabhAdrapadA nakSatreNa parisamAptimupaiti, azvayuk azvinyA parisamAptimupaiti / zraviSThAdIni nakSatrANi prAyo mAsaparisamApakAni mAsasadRzanAmAni ca, prAyo grahaNAt upakulAdibhirapi nakSatra mAMsasya parisamAptirbhavatIti sUcitam 'uvakulAu heTTimagA' upakulAni tu avastanAni, kulAnAM kulasaMjJakAnAM nakSatrANA madhastanAni nakSatrANi zravaNAdani upakulAni bhavanti kulAnAM samIpasupakulam tatra vartante yAni nakSatrANi tAni upacArAdupakulAni iti vyutpatteH, 'hoMti puNa kiye gaye haiM 'mAsANaM pariNAnA hoMtikulA' ye kula saMjJaka nakSatra zrAvaNAdi mAsoM ke parisamApaka hote haiM-tAtparya yaha hai ki jo nakSatra mAsoM ke parisamApaka hote hai ve nakSatra kulasaMjJaka kahe gaye haiM jina nakSatroM dvArA prAyaH nAloM kI parisamApti hotI hai tathA jo nakSatra mAsoM ke jaise nAmavAle hote haiM ve nakSatra kula saMjJaka hai jaise- zrAviSThA-zrAvaNamAsa prAyaH dhaniSThA jisakA dUsarA nAma hai aise zrAviSThA nakSatra se parisamApta hotA hai bhAdrapadamAsa uttara bhAdrapadA nakSatra se parisamApta hotA hai azvayuk mAsa azvinI nakSatra se parisamApta hotA hai prAyaH mAsa ke parisamApaka ye zrAviSThA Adi nakSatra mAsa ke sadRza nAma vAle yahAM prAyaH zabda jo kahA gayA hai usase yaha samajhAyA gayA hai ki upakulAdi saMjJaka jo nakSatra haiM unake dvArA bhI mAsa kI parisamApti hotI hai 'uvakulAu heTThimagga' upakula saMjJaka ye nakSatra haiM jo nakSatra kula saMjJaka nakSatroM ke pAsa hote haiM - ve nakSatra upacAra se upakula saMjJaka haiM aura ve zravaNa Adi nakSatra 'mAsANaM pariNAmA hoMti kulA' asaM nakSatra zrAvaddhi bhAsanA parisamA DAya che. tApaya e che ke je nakSatra mAsanA parisamApaka hoya che te nakSata kula sa jJaka kahevAya che, je nakSatrA dvArA sAdhAraNa rIte mAsAnI parisamApti thAya che tathA je nakSatrA mAsanA nama jevA heAya che te nakSatra kulakSajJaka che jevA ke-zrAviA-zrAvaNamAsa lagabhaga dhaniSThA jenuM bIju nAma che evA zra:viSThA nakSatrI parisamApta thAya che, bhAdrapadanAma uttarAbhAdrapadA nakSatrathI parikramApta thAya che azrvayuksa azvinI nakSatrathI parisamApta thAya che. lagabhaga masata parikramAMka A zrAviSThA Adi nakSatra nAsana jevAM nAmavALA che. ahIM 'prAyaH' zabdanA je ullekha karavAmAM Avye che tenAthI evuM samajAvavAmAM mALyu che ke upakulArdi saMjJaka je nakSatra che temanI dvArA paNa mAsanI parisamApti thAya che- 'uvakulAu hoTTimagga' upasaMjJA nakSatra he nakSatra sa saMjJaka nakSatrAnI pAse huAya che te nakSatrA upacArathI upakula sajJaka che ane A zravaNu Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidhAranirUpaNam 373 kulocakulo' yAni nakSatrANi upakulasaMjJakanakSatrANA madhastanAni ta ni kulopakulAni nakSatrANi, tAni 'abhijisaya adda aNurAhA' abhinita zatabhiSak ArdA anurAdheti 1 / samprati-upakula saMjJakanakSatranAmagrAhaM darzayitumAha-'bArasa ucakulA' iti, 'bArasa uvakulA' dvAdazopaku zani dvAdazasaMkhyA nakSatrANi upakula saMjJakAni bhavanti, tAnyeva dvAdazanakSatrANi darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'savaNo uva kulaM' zravaNa upakulam zravaNanakSatra mupakulasaMjJakaM bhavati, 'puvvabhavayA upakulaM' pUrvabhadrapadA upakulam, 'revaI upakulaM' revatI upakulaM revatInAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'bharaNI ubakulaM' bharaNI upakulam, bharaNInAmakaM nakSatramupakulasaMjJaH bhavati 'rohiNI uvakulaM' rohiNI upakulaM rohiNI nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'puNavam uvakulaM' punarvaSu upakulam punarva munakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'assesA upakulaM' azleSAnakSatramupakulasaMjJakaM bhavati 'puSa phagguNI upakulaM' pUrvaphalgunI nakSatram upakulasaMjJakaM bhavati, 'hatyo upakulaM' hasta upakulaM' hasatanAmakaM nakSatramupakula saMjJakaM haiM 'hotipuNa kulovakulA' jo nakSatra upakula saMjJaka nakSatroM ke nIce rahate haiM ve kulopakula saMjJaka nakSatra haiM aise ve 'abhiI sayabhiplaga aha aNurAhA' abhijit zatabhiSak ArdrA aura anurAdhA ye nakSatra haiN| __ aba sUtrakAra svayaM upakula saMjJaka nakSatroM ka nAma nirdeza karate haiM-'sadhaNo upakulaM, putvabhavayA uvakulaM' zravaNanakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'puva bhaddabayA uvakulaM' pUrva bhAdrapadA nakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'revaI upakulaM' revatI nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'bharaNI upakulaM' bharaNI nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai'rohiNI uvakulaM' rohiNI nakSatra upakula saMjJakanakSatra hai 'puNavyasu uvakulaM punarvasu nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'assesA uvakulaM' azleSA nakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'puccaphaggunI upakulaM' pUrvAphAlgunI upakulasaMjJaka nakSatra hai| 'hattho upakulaM' hasta nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'sAI u kulaM' svAti nakSatra upakula mA nakSatra cha 'hoti puNa kulobakulA' 2 nakSatra 753 sa nakSatrAnI nAye rahe cha teya mu591 04 nkss| che. yAvA te 'abhiI sayabhisaga aha aNurAhA' bhamiti, zatabhiSa, Adra ane anurAdhA A nakSatra che. ve sUtrA2 252354 4 nakSatrAnA nAma niza 43 cha-'savaNo upakulaM zravaNa nakSatra 63 sa nakSatra cha. 'puvvabhavayA upakulaM' pUrvabhAdra 54 / nakSatra upasa sajJa4 nakSatra cha. 'revaI uvakulaM' revatI nakSatra 521 sajJa nakSatra che. 'bharaNI uvakulaM' bhaNI nakSatra 351 saMjJa4 nakSatra che. 'rohiNI uvakulaM' / nakSatra 054 sa nakSatra che. 'puNavvasu uvakulaM' dhuna su nakSatra 593 sajJa nakSatra che. 'assesA uvakulaM' mA nakSatra 5 sa nakSatra che. 'puvvaphagguNI uvakulaM' pUrvA. gunI nakSatra 58 4 nakSatra che. 'hattho uvakulaM' ta nakSatra 7543 4 nakSatra Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammUkhIpaprajJaptisUtra bhavati, 'sAI upakulaM' svAtInAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati 'jehA upakulaM' jyeSThAnAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'puyAsADhA uvakulaM' pUrvASADhAnAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, tadetAni zravaNa pUrvabhadrapadA revatI bharaNI rohiNI punarvasa azleSA pUrvaphalgunI hasta svAtI jyeSThA pUrvASADhA nakSatrANi dvAdazasaMkhyakAni upakulasaMjJakAni samAkhyAtAnIti // saMprati kulopakulasaMjJakanakSatrANi nAmagrAhaM darzayitumAha-'cattAri' ityAdi, 'cattAri kulovakulA' catvAri-catuH-saMkhyakAni nakSatrANi kulopakulAni-kulopakuLasaMjJakAni bhavanti / tAnyeva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'abhiI kulovakulA' abhijinnakSatraM kulopakulam-kulopakula saMjJakaM bhavati 'sayabhisayA kulovakulA' zatabhiSak nakSatraM kulopakulaM kulopakulasaMjJakaM bhavati 'adA kuLovakulA' AnakSatraM kulopakulam-kulo. pakulasaMjJakaM bhavati / ___ atha eteSAM nakSatrANAM kulAdi saMjJAkaraNe kiM prayojanamiti ceta-atrocyate-phalitazAstreSu kulAdisaMjJayAH prayojanadarzanAt tathAhi "pUrveSu jAtA dAtAraH saMgrAme sthAyinAM jyH| anyeSu anya sevAAyAyinAM ca sadA jayaH 1" ityAdi // saMjJaka nakSatra hai jeTho upakulaM' jyeSThA nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'puvvAsADhA ukkulaM' pUrvASADhA nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai isa taraha zravaNa se lekara pUrvA SADhA taka ke ye saba nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai kulopakula saMjJaka nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM-'cattArI kulovakulA' kulopakula saMjJaka nakSatra cAra haiM aisA pahile prakaTa kiyA gayA hai-'taM jahAM so unake nAma isa prakAra se haiM 'abhiI kulovakulA' abhijit nakSatra kulopakulasaMjJaka nakSatra hai 'sayabhisayA kulocakulA' zatabhiSA nakSatra kulopakula saMjJaka nakSatra hai 'adA kulocakulA' AdI nakSatra kulopakula saMjJaka nakSatra hai 'aNurAhA kulocakulA' anurAdhA nakSatra kulopakula saMjJaka hai ___ aba sUtrakAra isa bAta ko prakaTa karate haiM ki ina nakSatroM kI jo kula upacha. 'jedvA upakulaM' jyeSThA nakSatra 573 sa nakSatra che. 'puvAsADhA uvakulaM' pUrvASADhA nakSatra ukula saMzaka nakSatra che. A rIte zravaNathI laIne pUrvASADhA sudhInA A badhAM nakSatra 53 4 nakSatra che. so56 sa nakSatrAnAM nAma 24 pramANe cha-'cattAri kulocakulA' 543 nakSatra yA2 che 13 pra48 42mA mAvyuThe-'taM jahA' tamanA nAma mA pramANe che-'abhiIkulovakulA' mamiti nakSatra zuo50 sa nakSatra cha. 'sayabhisayA kulovakulA' zani55 nakSatra 5sa sajJa nakSatra cha 'adA kuloSakulA' mA nakSatra zu.544 sa nakSatra cha. 'aNurAhA kulovakulaM' anurAdhA nakSatra 540 saMjJaka che. have sUtrakAra e kathana prakaTa kare che ke A nakSatranI je kula upakula Adi Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 27 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 375 samprati-pUrNimA'mAvasyA dvAraM darzayitumAha-'karaNaM bhaMte, ityAdi, 'kaiNaM maMte ! puNNimAo kaiamAvassA bho pannattAo' katikiyatsaMjJakAH khalu bhadanta / pUrNimAstathA kati-kiyatsaMjJakA amAvAsyAH prajJaptAH-kathitAH, tatra pUrNimA, parisphuTa paridRzyamAna SoDaza kalAviziSTa candropetakAlavizeSarUpA jyoti zAstraprasiddhA, pUrNena paripUrNena candreNa nivRttA tithiH pUrNimA iti vyutpatteH, tathA--amAvAsyA ekakAlAvacchedena ekasmin nakSatre candrasUryAvasthAnAdhArakAlavizeSarUpA amAsaha candrAkauM vasato'syAmiti amAvAsyA, iya. meva kUhUprabhRti zabdenApi vyavahiyate iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' kula Adi rUpa se saMjJA karane meM AI hai usakA kyA prayojana hai ? to isake lie kahA gayA hai-ki phalita zAstroM meM kulAdi saMjJA kA prayojana-pUrveSu jAtA dAtAraH saMgrAme sthAyinAM jayaH, anyeSu anya sevA" yAyinAM ca sadA jayaH' ityAdi rUpa se dekhA jAtA hai| pUrNimA amAvAsyA dvAra'kahaNaM bhaMte ! puNNimAo, kai amAvassAmo0' he bhadanta ! pUrNimA aura amAvAsyA kitanI kahI gaI hai ? parisphuTa rUpa se paridRzyamAna solahakalAoM viziSTa candra se yukta jo kAlavizeSa rUpa hai vaha jyotiH zAstraprasiddha pUrNimA hai paripUrNa candra se niSpanna huI tithiko hI pUrNimA kahA-gayA hai tathA amA. vAsyA ke sAtha 2 eka hI nakSatra para candra aura sUrya jisa tithi meM rahate haiM usa tithi kA nAma amAvAsyA hai yaha amAvAsyA tithi sUrya aura candramA ina donoM ke eka hI sAtha rahane kA kAla vizeSa rUpa kahI gaI hai 'amAsaha vartete sUryAcandramasau yasyAM sA amAvAsyA' aisI hI isakI vyutpatti hai yaha amAvAsyo rUpathI saMjJA karavAmAM AvI che tenuM zuM prayojana che? AnA javAbamAM kahevAmAM AvyuM cha :-lita zAstromai gals sajJAnu prayozana-pUrveSu jAtA dAtAraH saMgrAme sthApinAM jayaH, anyeSu anya sevA yAyinAM ca sadA jayaH' vagere 35thI vAmAM Ave che. __ pUNimA amAvAsyAdvAra___'kai NaM bhaMte ! puNNimAo kai amAvassAo0' 3 mahanta ! pUNimA bhane saath| keTalI kahevAmAM AvI che? pariphuTa rUpathI paridazyamAna seLa kaLAethI viziSTa candrathI yukta je kAla vizeSa rUpa che te tikazAstra prasiddha pUrNimA che. paripUrNa candrathI niSpana thayelI tithine ja pUrNimA kahevAmAM AvI che tathA amAvAsyAnI sAthe sAthe eka ja nakSatra para candra ane sUrya je tithimAM rahe che te tithinuM nAma amAvAsyA che. A amAvAsyA tithi sUrya ane candramAMe baMnene ekI sAthe ja rahevAnA kAla vizeSa 35 4AmA bhAvI cha. 'amA saha bartate sUryAzcandramasauyasyAM sA amAvAsyA' mevI tenA vyutpatti che. A amAvAsyA uha Adi paryAyavAcI zabdo dvArA paNa anihita thayela Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprAptisye he gautama ! 'bArasa puNNimAo pArasa amAvassAyo pamanAbho' dvAdaza-dvAdazasaMjJakAH pUrNimA stathA dvAdaza saMkhyakA evAmAvAsyAH prajJaptAH kathitAH, tAneva dvAdaza bhedAna darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'sAviTThI' zrAviSThI zrAvaNamAsabhAvinI, tatra zraviSThA dhaniSThA tasyAM bhavA yA sA zrAviSThI pUrNimA amAvAsyA ca 'povaI' prauSThapadI, tatra prauSTapadA uttarabhadrapadA tasyAM bhavA prauSThapadI bhAdrapadamAsa bhAvinI 'asoI' AzvayujI tatra azvayuk azvinI tasyAM bhavA AzvayujI AzvineyamAsa bhAvinI, 'kattigI 4' kArtikI kRttikAyAM bhavA kArtikI kArtikamAsa bhAvinI, 'maggasirI 5' mArgazIrSI mRgazIrSanakSatra bhavA 'posI 5' pauSI-puSya nakSatre bhavA pauSI 'mAhI 6 mAghI maghAyAM bhavA mAghI 'phagguNI' kuhU Adi paryAya vAcI zabdoM dvArA bhI abhihita huI hai tathA ca aba prakRta prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM-'goyamA bArasa puSiNamAo bArasa amA. vAsAo' he gautama ! 12 pUrNimAeM aura 12 hI amAvAsyAeM kahI gaI haiN| 'taM jahA' ve una donoM ke 12 prakAra ye haiM-'sAviTThI' zrAviSThI-zrAvaNamAsa bhAvinI-aviSThA dhaniSThA meM jo hotI hai aisI pUrNimA aura amAvAsyA ko zrAviSThI-zrAvaNamAsabhAvinI kahA gayA hai 'poTTavaI' bhAdrapada mAsa bhAvinI proSTapadA nAma uttara bhAdrapada nakSatra kA hai isa nakSatra meM jo pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai vaha prauSThapadI-bhAdrapada mAsabhAvinI pUrNimA evaM amA. vAsthA 'AsoI' AzvineyamAsa kI jo pUrNimA aura amAvAsyA hai vaha Azva yajI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'kattigo' kRttikA nakSatra meM jo pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai vaha kArtika mAsa bhAvinI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'maggasirI' mRgazIrSa nakSatra meM jo pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai vaha mArgazIrSI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'posI' puSya nakSatra meM hone vAlI pUrNimA cha tathA ya 93 prata prazna uttara AtA 2xi prabhu 49 -'goyamA ! bArasa puNNimAo bArasa AmAvasAo' hai gotama! 12 bhUmimA bhane 12 amaavaasyaaye| yAmA mAvata cha. 'taM jahA' te 'nanA 12 12 2. prabhArI che-'sAviTThI' zrAvi0I-zrAvaY. mAsa bhAvinI-viThA-dhaniSThAmAM je heya thAya che evI pUrNimA ane amAvAsyAne zrAvihI-zrAvaghAsa mAlinI 4AmA bhAvI che. 'pAvaI' bhAdra 54mAsa sAvinI-goSTa. padA nAma uttarabhAdrapada nakSatranuM che. A nakSatramAM je pUrNimA ane amAvAsyA Ave che te pIpI-bhAdra 54 pAsa lAvinA pUrNamA bhane amAvAsyA cha 'AsoI' maashvinymAsanI je pUrNimA ane amAvAsyA che te AzvayujI pUrNimA ane amAvAsyA che. 'kattigI' kRtti| nakSatramA 5 mA 12 amAvAsyA mAve cha te 4tibhAsa mAlinI pUrNimA ma2 25mAsyA mAva cha 'maggasirI' bhRga nakSatramA 2 pUNimA bhane ..sAyAcyA bhAvachatamAgAvI 5 mA bhane amAvAsyA cha. 'posI' puSya nakSatramA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 7 phalgunI nakSatre bhavA phAlgunI pUrNimA 'cettI 8' caitrI citrAyAM bhavA caitrI ' vahasAhI' 9 vaizAkhI vizAkhAyAM bhavA vaizAkhI 'jehAmUlI' 10 jyeSThAmUlI jyeSThAyAM mUle ca bhavA jeSThA 11 mUlI 12 'AsAThI' ASADhI iti / yadyapi praznasUtre pUrNimA'mAvAsyorbhedena nirdezaH kRtaH uttarasUtreSu yad bhedena dvayo nirdeza stad dvayo namaiikyadarzanArtham tenAmAvAsyA api zrAviSThI proSThapadI azvayujI ityAdibhiH vyapadeSTuM yogyA bhavantyeveti / natu zrAviSThI pUrNimA dhaniSThAparaparyAyazraviSThA yogAd bhavati zrAviSThI amAvAsyAtu ma zraviSThA yogAt, amAvAsyAyA azleSAmaghA yogasya pratipAdyamAnatvAditi vedatrocyateaura amAvAsyA pauSI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'mAhI' maghA nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA mAghI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'phagguNI' phalgunI nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA phAlgunI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'cetI' citrA nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA caitrI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'basAhI' vizAkhA nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA vaizAkhI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'jeTThA mUlI' jyeSThA nakSatra meM aura mUla nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura AmAvAsyA jyeSThA mUlI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'AsAThI' isI prakAra aSADhI pUrNimA aura amAvAsyA ke sambandha meM jAnanA cAhiye isa prakAra se ye 12 mahInoM kI 12 amAvAsyAeM aura 12 pUrNimAeM hotI haiM / yadyapi prazna sUtra meM pUrNimA aura amAvAsyA ina donoM kA bhedapUrvaka nirdeza kiyA gayA hai aura uttara meM jo abheda se donoM kA nirdeza huA hai vaha donoM meM aikyapakaTa karane ke liye huA hai isa kAraNa amAvAsyAeM bhI zraviSThI proSThapadI, azvayujI, ityAdi rUpa se vyapadiSTa hone ke yogya hotI hI haiM / bhAvanArI pUrNimA bhane amAvasyA poSI pUrNimA ane sabhAvasthAle 'mAhI' bhA nakSatramAM AvatI pUrNimA ane amAvasyA mAghI pUrNimA ane amAvasyA kahevAya che. 'phagguNI' ihgunI nakSatramAM thanArI pUrNimA bhane sabhAvAsyA higunI pUrNimA bhane amAvAsyA che. cetI'citrA nakSatramAM AvatI pUrNimA ane amAvAsyA caitrI pUrNimA ane abhAvAsyA hoya che. 'vAisAhI' vizAkhA nakSatramAM yAvatI pUrNimA bhane gabhAvAsyA vaizAkha pUrNimA bhane abhAvAsyA vA che. 'jeTThAmUlI' yeNDA nakSatramAM bhane bhUla nakSatramAM AvatI pUrNimA ane amAvAsyA jyeSThAmUrtI pUrNimA ane amAvAsyA kahevAya che. 'AsADhI' khetrI rIte bhASAThI pUrNimA bhane abhAvAsyAnA sambandhamA lAguvu lehaye. A pramANe A 12 mAsanI 12 pUrNimA ane 12 amAvAskhAe jANavI e ke prazna sUtramAM pUrNimA ane amAvAsyA e baMnene bhedapUrvaka nirdeza karavAmAM Avye che ane uttaramAM je abhedyathI khanenA nirdeza thayelA che te anemAM ekatA pragaTa karavAnA AzayathI thayela che A kAraNe amAvAsyA pazu zrAviDI, pauSThapadI, azvayujI ityAddhi rUpathI vyapardiSTa thavAne ceAgya hAya ja che, a0 48 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c)2 jambUdvIpaprajJaptisUtre zraviSThI pUrNimA asyeti zrAviSThaH zrAvaNamAsaH tasya zrAvaNamAsasyeyamamAvAsyA zraviSThI zrAvaNamAsa bhAvinItyarthaH / evameva prauSThapadyAdyamAvaH syAdiSvapi jJAtavyamiti // samprati-yairnakSatrairekaikA paurNamAsI parisamApyate tAni nakSatrANi praSTumAha-- 'sAviTThIgaM bhaMte' ityAdi, 'sAvidviNaM bhaMte !" zrAviSThIM khalu bhadanta ! paurNamAsIm 'karaNakkhatA jogaM joti' kati - kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yogaM saMbandhaM yojayanti, arthAt kati nakSatrANi candreNa saha saMyujya parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'tiSNi NakkhattA jogaM joeMti' trINi nakSatrANi yogaM saMbandhaM yojayanti - kurvanti trINi nakSatrANi candreNa saha saMyujya parisamApayantItyarthaH, nakSatratrayameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' zaMkA- zrAviSTI pUrNimA dhaniSThA nAmaka nakSatra ke yoga se ki jisakA dUsarA nAma zraviSTha nakSatra bhI kahate hai, parantu zraviSThI amAvAsyA hai vaha to zraviSThA nakSatra ke yoga se nahIM hotI hai kyoMki amAvAsyA azleSA aura maghA nakSatra ke yoga se pratipAdyamAna huI hai to usa amAvAsyA ko zrAviSThI kaise kahate haiM ? to isa zaMkA kA uttara aisA hai zrAviSThA pUrNimA jisakI hai vaha zrAviSTha hai aisA vaha zrAviSTha zrAvaNamAsa hai usa zrAvaNamAsa kI yaha amAvAsyA hai ataH ise bhI zrAvi. SThI - zrAvaNamAsa bhAvinI kaha diyA gayA hai isI taraha kA kathana prauSSapadI amAvAsyA AdikoM meM bhI jAnanA cAhiye 'sAviTTI NaM bhaMte! puNNimaM kai NakkhattA jogaM joeMti' aba gautamasvAmIne prabhu se pUchA hai - he bhadanta ! zrAviSThI pUrNimA ko paurNamAsI ko kitane nakSatra candra ke sAtha sambadhita hokara samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tiSNi NakkhattA jogaM joeMti' he gautama! tIna nakSatra candra ke sAtha sambandhita hokara pUrNimA ko zaMkA-zrAviSThI pUrNimA dhaniSThA nAmaka nakSatranA ceAtrathI ke jenuM khIjuM nAma zraviSThA che, thAya che parantu zrAviDI amAvAsyA je che te te zraviSThA nakSatranA cegI thatI nathI kAraNa ke amAvAsyA azleSA ane maghA nakSatranA cegathI pratipAdyamAna thayelI che. te tene zrAviSThI amAsa kevI rIte kahA hai? A zaMkAne javAma A pramANe che zrAviSThA pUrNimA jenI che te zrAviNDa che eTale eve! A zrAviSTha zrAvaNamAsa che te zrAvaNamAsanI A amAvAsyA che ethI Ane paNa zrAviSThIzrAvaNamAsa bhAvinI kahevAmAM Avela che. A ja prakAranuM kathana prauspaTTI amAvAsyA vagere bhATe pazu sAgu pADavu lehaye. 'sAviTThI NaM bhaMte ! puSNimaM kai NakkhattA jogaM joeMti' huve gautamasvAbhIye abhune kheSu pUchayu-De lahanta ! zrAviSThA pUlubhAne -puumAsane-keTalA nakSatra candranI sAthe sambandhita thaine samApta kare che? AnA javASamAM prabhu uDe - 'goyamA ! tiSNi NakkhattA joga joeMti' he gautama! RNu nakSatra yandranI sAthai abhyandhita bhane pUrNimA samApta 'taM jahA' mAtra nakSatra mAhe- 'abhiI / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdivAranirUpaNam 379 tadyathA-'abhiI savaNo dhaNiTThA' abhijit zravaNo dhaniSThA ca, yadyapi prakRte zravaNadhaniSThArUpe dve eva nakSatre zrAviSThI paurNamAsI parisamApayataH, paJcasvapi yugabhAvinISu pUrNimAsu kupi abhijinakSatrasya parisamApakatvasyAdarzanena kathamatra nakSatratrayasya parisamApakatvamuktam, tathApi abhijinnakSatrasya zravaNanakSatreNa saMbaddhatvAt zravaNasya parisamApakatve zravaNasaMbaddhamabhijinakSatramapi parisamApayatIti kathitamiti / api ca sAmAnyata idaM zrAviSThI samApakanakSatradarzanaM jJAtavyam, vizeSarUpeNa pazcasvapi zrAviSThISu pUrNimAsu kA pUrNimA kiM nakSatraM kiyatsu muhUrteSu bhAgeSu kiyatsu ca pratibhAgeSu gateSu gamyeSu ca parisamApayatItyevaM rUpeNa yadi jJAtu micchA bhavet jinapravacanaprasiddha karaNaM bhAvanIyam tathAhisamApta karate haiM 'taM jahA' ve tIna nakSatra ye haiM-'abhiI, savaNo dhaNiTThA' abhijit zravaNa aura dhaniSThA, yadyapi prakRta meM zravaNa aura dhaniSThA ye do nakSatra hI zrAviSThI pUrNimA ko parisamApta karate haiM parantu yugabhAvinI pAMcoM bhI pUrNimAoM meM se kisI bhI pUrNimA meM abhijit nakSatra dvArA parisamApti nahIM dekhI jAtI hai-ataH yahAM kaise nakSatra traya meM parisamApakatA kA kathana kiyA gayA hai ? to isa sambandha meM aisA jAnanA cAhiye ki abhijit nakSatra zravaNa nakSatra ke sAtha saMbaddha hone se zravaNa meM parisamApakatA hone ke kAraNa zravaNa saMbaddha abhijit nakSatra meM bhI parisamApakatA mAnalI jAtI hai| apica-sAmA. nyataH zrAviSThI samApaka nakSatra darzana jAnanA cAhiye yadi vizeSarUpa se yaha jAnane kI icchA ho ki pAMcoM ho zrAviSThI pUrNimAoM meM kisa pUrNimA ko kaunasA nakSatra kitane muhartoM ke, kitane bhAgoM ke kitane pratibhAgoM ke vyatIta hone para aura kitane muharto ke kitane bhAgoM ke evaM kitane pratibhAgoM ke gamya hone para parisamApta karatA hai to isake liye jina pravacana prasiddha karaNa kA savaNo, dhaniTThA' bhanirat zrapa bhane pani pratibhA zravaNa bhane paniSThA sAme nakSatre ja zrAviDI pUrNimAne parisamApta kare che. paraMtu yugabhAvinI pAMce pUrNimAomAMthI kaI paNa pUrNimAnI abhijitu nakSatra dvArA parisamApti jovAmAM AvatI nathI AthI ahIM kaI rIte nakSatratrapamAM parisamApakatAnuM kathana karavAmAM AvyuM che? A saMbaMdhamAM evuM jANavuM joIe ke abhijit nakSatra zravaNa nakSatranI sAthe saMbaddha hovAthI zravaNamAM parisamAyatA havAne kAraNe zravaNa saMbaddha abhijita nakSatramAM paNa parisamApakatA mAnI sevAmAM Ave che. apica-sAmAnyata: zrIvihI samA54 nakSatrazanapu . je vizeSa rUpathI evuM jANavAnI IcchA thAya ke pAMceya viThI pUrNimAemAM kaI pUrNimAne karyuM nakSatra keTalAM muhUrtonA keTalA bhAganA keTalA pratibhAgonA vyatIta thavAthI ane keTalA muhUrtonA keTalA bhAge ane pratibhAgo cAlyA gayA bAda parisamApta kare che te A mATe jina pravacana prasiddha karaNane vicAra karavo joIe te A prakAre che Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nAu maha amAvAsaM na icchasi kami hoi rikkhami / avahAraM ThAvejjA ciyarUvehi saMguNie, // 1 // (jJAtumihAmAvAsyAM yadIcchasi kasmin bhavatiRkSe / Raat sthApayitvA tRtIyarUpaiH saMguNayediticchAya / ayamartha:-: :- yAmamAvAsyA mihAsmin yuge jJAtu micchasi yathA kasmina RkSe nakSatre vartamAnA amAvAsyA parisamAptA bhavati yAvadrUpai yavityo'mavAsyA atikrAntA gatA stAvatyA saMkhyayA vakSyamANasvarUpamavadhAryate prathamatayA sthApyate ityavadhArthI dhruvarAziH tamavadhAryarAzi sthApayitvA saMguNayet guNanaM kartavyam / tatra kiM prANo rAzi riti jijJAsAyAmavadhAryarAzipramANaM nirUpaNArthamAha 'chAvaTTIyamuttA visadvibhAgAya paMca paDipuNNA / bAsahabhAga sattadvigoya eko havAi bhAgo' // 23 // SaTSaSTi va muhUrttA dvApaSTi bhAgAzca paJcapratipUrNAH / dvaSTa bhAgaH saptaSaSTikako bhavati bhAga iticchAyA || 2 || vicAra karanA cAhiye vaha isa prakAra se hai 'nAumiha amAvAsaM jai icchasi kaMbhi hoi rikkhami / avahAraM ThAvejjA tiruvehiM saMguNie ' // 1 // isa kA artha yaha hai - jisa amAvAsyA ko isa yuga meM jAnanA cAhate ho ki kisa nakSatra meM vartamAna amAvAsyA parisamApta hotI hai to isake liye jitane rUpoM se jitanI amAvAsyAeM nikala cukI hoM utanI saMkhyA ko sthApita karalenA cAhiye yaha dhruvarAzi rUpa hotI hai isa dhruva rAzi ko phira guNita karanA cAhiye avadhArya rAzi dhruvarAzi kA pramANa jAnane ke liye chAvar3Iya muhuttA visadvibhAgA ya paMca paDipuNNA / vAsadvibhAga sattaTThigoya eko havai bhAgo // 2 // 'nAmiha amAvAsaM jai icchasi kaMmi hoi rikkhami / avahAraM ThAvejjA ttiya rUvehiM saMguNie" // 1 // jambUdvIpaprajJaptisUtre AnA artha A pramANe che je mamAvasyAne A yugamAM jANavA icchatA haiAya ke kayA nakSatramAM vattamAna amAvAsyA parisamApta thAya che te A mATe jeTalA rUpethI jeTalI amAvasyAe nikaLI gai haiAya teTalI saMkhyAne sthApita karI levI joie. A dhruvarAzi rUpa hAya che. mA dhruvarAzine punaH guNavI joie. avadhArAzi dhruvarAzinu pramANu jANavA mATe chAvI ya muhuttA visaTTibhAgA ya paMca paDipuNNA | vAsaTThi bhAga sattaTThigoya ekko havai bhAgo // 2 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 385 __ ayamarthaH-SaTSaSTimuhUrtA ekasya ca muhUrta paJcaparipUrNAH dvASTabhAgAH, ekasya ca dvApaSTibhAgasya ekaH saplASTitamo bhAga itye nAvan prmaanno'vdhaaryraashiH| kathametAratpramANasyotpati bhavatIni cedatrocyate atra khalu caturviMzatyadhikena parvazatena 124 pazcasrthanakSatraparyAyA labhyante tamo dvAbhyAM parvabhyAM kiM labhyate, tatra rAzivayasthApanA 124552 / atra carameNa dvikalakSaNena rAzinA paJcakalakSaNo madhyo rAziguNyate tato bhavati daza, teSAM ca caturvizatyadhikena zatena bhAgaharaNam tatra chedhachedakarAzyo dvikenApavartanA, jAta uparitanazchedyorA zaH paJcakarUpo'vasta no dvApaSTirUpaH, labdhAH paJcadvASaSTibhAgAH, etena nakSatrANi kartavyAni iti nakSatraharaNArthamadhadazabhi striMzadadhikaiH zataiH saptapaSTi mAgarUyairguNyante jAtAni ekanavatiH zata ni paJcAzadAdhikAni 9150, chedarAzirapi dvApaSTimamANaH saptaSaSTayA guNyate ___ yaha gAthA sUtrakAra ne kahI hai-isakA artha aisA hai-66chuhUrtarUpa, eka muhUrttaH ke 5 paripUrNa dvApaSThi (62) bhAgarUpa, eka dvASaSThibhAga kA eka 67 veM bhAgarUpa avadhAryarAzi hotI hai itane pramANarUpa avadhAryarAzi kI utpatti kaise hotI hai? to isake liye aisA jAnanA-cAhiye-yahAM 124 parva se pAMca sUrya nakSatra paryAya prApta hote haiM to do parva se ve kitane prApta hoMge? isa bAta ko jAnane ke liye yahAM rAzitraya kI sthApanA 124-5-2 isa prakAra se karanI cAhiye phira antima rAzirUpa 2 se madhya kI rAzi 5 ko guNita karanA cAhiye taba 10 hote haiM inameM 124 kA bhAga karanA cAhiye yahAM chedya chedaka rAzi dvaya kI do se apavartanA karane para uparitana chedya rAzi 5 aura adhastana dvApTi rUpa hotI hai taba 5 dvApaSTi bhAga labdha hote haiM inase nakSatra banAnA cAhiye-nakSatra karane ke liye 318 jo ki 67 ke bhAgarUma haiM una ke dvArA guNA karanA cAhiye taba 9150 Ate haiM chedyarAzi jo ki dvASaSTi saMkhyA rUpa hai 67 se guNita hone para A gAthA sUtrakAre kahela che-Ane artha A pramANe che-66 muhUrtarUpa eka muhUrtanA 5 paripUrNa bAsaTha (62) bhAgarUpa, bAsaTha bhAganA eka 67 bhAgarUpa avadhAryarAzi thAya che. mATalA pramANurUpa vadhAryarAphi nI utpatti kevI rIte thAya che? A mATe A pramANe jANavuM joIe--atre 124 parvathI pAMca sUryanakSatra paryAya prApta thAya che te be parvathI te keTalAM prApta thaze? A hakIkatane jANavA mATe ahIM rAzitrayanI sthApanA 124-5-2 A prakArathI karavI joIe. pachI anima rAzirU5 2 thI madhyanI rAzi 5 ne guNavI joIe tyAre 10 thAya che. ane 124 vaDe bhAgavA joIe. ahIM chedya chedaka rAzi dvayanI 2 vaDe apavartana karavAthI uparitana chedya rAzi 5 ane adhastana dvASaSTi rUpa thAya che ane tyAre 5 bAsaTha bhAga labdha thAya che. AnAthI nakSatra banAvavA joIe-nakSatra karavA mATe 318 ke je 67 nA bhAgarUpa che te vaDe guNavA joIe tyAre 9150 Ave che. chedarAzi je ke bAsaTha saMkhyA rUpa che te 67 thI guNa Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTara ambUdvIpaprajJaptisUtre 8 jAtAni eka catvAriMzacchatAni catuHpaJcAzadadhikAni 41.54, uparitana rAzimuhUrttA - nayanAya punarapi triMzatsaMkhyayA guNyate, tadanantaraM jAte dvelakSe catuH saptatisahasrANi paJcazatAni 274500, teSAM catuH paJcAzadadhikai catvAriMzacchatai bhagaharaNaM, labdhAH SaTSaSTimuhUrttAH 66, zeSA aMzA stiSThanti trINizatAni SaT triMzadadhikAni 336 tato dvASaSTi bhAgAnayanArtha tAni SaSTisaMkhyayA guNyante jAtAni viMzatisahasrANi aSTazatAni dvAtriMzadadhikAni 20832, teSAmanantarapUrvokta chedarAzinA 41.54 bhAgo hriyate labdhAH paJca dvASaSTibhAgAH, paJcavazeSA stiSThanti dvASaSTiH tatazcAsyAH dvASaSTyA apavartanA kriyate, jAta ekaH cheda zerapi dvASaSTi saMkhyayA apavartanAyAM kRtAyAM jAtA saptaSaSTiH, tata AgatAH SaTSaSTirmuhUrttAH ekasya ca muhUrtasya paJcaparipUrNA dvASaSTibhAgA ekasya ca dvASaSTibhAgasya ekaH SaSTibhAga iti / tadevamuktamavadhArtharAzi pramANam / tadanantaraM zeSavidhimAha - 'evamavahArarAsiM * iccha amAvAsasaMguNaM kujjA / NakkhattANaM itto sohaNagavirhi NisAmeha' / evamavadhAryArAzi 4154 rAzirUpa ho jAtI hai Upara kI rAzi ke 9150 ke muhUrtta banAne ke liye usameM 30 se guNA karane para 2 lAkha 74 hajAra 500 muhUrtta hote haiM phira inameM 4154 bhAga dene para 66 muhUrtta Ate haiM zeSameM 366 bacate haiM taba dvASaSTi bhAgoM ko lAne ke liye inameM 60 guNA karane para aura 336 kA dUnA karake joDane para 20832 saMkhyA AtI hai isameM 4154 kA bhAga dene para 5 dvASaSTi bhAga Ate haiM phira dvASaSTibhAga se isakI apavartanA karane para eka AtA hai chedarAzi kI bhI dvASaSTi saMkhyA se apavartanA karane para 67 Ate haiM arthAt 4154 chedarAzi meM 62 kA bhAga karane para 67 labdha hote haiM zeSa sthAna meM kucha nahIM bacatA hai taba 66 muhUrtta aura eka muhUrtta ke 5 paripUrNa dvASaSTi aura eka dvASaSTi bhAga kA eka SaSTibhAga AjAtA hai isa taraha se avadhAyeM rAzi kA pramANa kahA gayA hai isake bAda kI zeSa vidhikA kathana isa prakAra se hai 'ebama - vAthI 4154 rAzirUpa thaI jAya che. uparanI rAzinA 9150 nA mu` banAvavA mATe tene 30 thI guNavAthI 2 lAkha 74 hajAra 500 muhUrta thAya che pachI Ane 4154 vaDe bhAgavAthI 66 muhUrto Ave che. zeSamAM 336 vadhe che tyAre dUra bhAgeAne lAvavA mATe Ane 60 thI guNuvAthI ane 336 nA bamaNA karIne joDavAthI 20832 saMkhyA Ave che Ane 4154 vaDe bhAgavAthI 5 mAsaTha bhAga Ave che pachI khAsaTha bhAgathI AnI apava nA karavAthI eka Ave che. chedarAzinI paNa 62 saMkhyAthI apava nA karavAthI 67 Ave che arthAt 4354 hedarAzimAM 62 thI bhAgavAthI 67 labdha thAya che zeSa sthAnamAM kaMi vadhatuM nathI tyAre 66 muhUrta ane eka muhUrtanA pAMca pira khAsaDa bhAga ane eka 62 bhAgane ekasaThamA bhAga Ave che. A pramANe avadhAya zazinu pramANa kahevAmAM Avyu che. AnI pachInI zeSa vidhinuM kathana A rIte che Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam micchAmAvAsyA saMguNaM kuryAt / nakSatrANAmitaH zodhanakavidhi nizAmayata itinchAyA // ____ asyArthaH-evamanantarapUrvakathitasvarUpamavadhAryarAzim icchAmAvAsyasaMguNam, yAmamAvAsyA jJAtumicchati tatsaMguNitaM kuryAt, ita Urdhva nakSatrANi zodhanIyAni tasmAt kAraNAt ata Urdhva nakSatrANAmabhijidAdInAM zodhanakavidhi zodhanaprakAraM vakSyamANaM nizAma yata-zrRNuta, tatra prathamataH punarvasuzodhanakamAha-'bAvIsaM ca muhuttA chAyAlIsaM visaTThi bhAgAya / eyaM puNavvasussa ya soheyavvaM havai pugNa' dvAviMzatizca muhUrtAH SaTcatvAriMzad dvASaSTibhAgAzca / etatpunarvasozva boddhavyaM bhavati puurnnmiticchaayaa| asyArtha:dvAviMzatimuhUrtasya SaTcatvAriMzad dvASaSTibhAgA etat etAvat pramANaM punarvasunakSatrasya paripUrNa zodhavyaM bhavati / atha kathamatraivaM pramANakasya zodhanakasyotpattiriti cettatrocyate yadi catu. viMzatyadhikena parvazatena 124 paJca sUryanakSatraparyAyA labhyante tata eka patikramya katiparyAyA stena ekena parvaNA labhyante tatra raashitrysthaa'pnaa-124|5|1 atra khalu caramena vahArarAsi icchaM amAvAsa saMguNaM kujjANakkhattANaM itto sohaNagavihiM nisA. meha' isa prakAra anantara pUrvakathita svarUpavAlI avadhArya rAzi ko icchita amAvAsyA rAzi se guNA kare-isase jisa icchita amAvAsyA kA Apa jAnanA cAhate ho vaha jAnI jAtI haiN| aba sUtrakAra abhijit Adi nakSatroM ke zodhana prakAra kA kathana karate haiM-jo isa prakAra se haiM-isameM saba se pahile punarvastu nakSatra kA zodhana prakAra prakaTa kiyA jAtA hai-'bAvIsaM ca muhattA chAyAlIsaM visaTibhAgAya, eyaM puNavvasussa ya soheyavvaM havai pugaNaM' 22 muhartta kA 43 dviSaSTibhAga rUpa yaha punarvasu nakSatra kA itanA pramANa zodhana yogya pUrNa hotA hai yaha kisa prakAra se nikala gayA hai-so suno-yadi 124 parva se pAMca sUrya nakSatra paryAya labhya hote haiM to eka parvase kitane nakSatra paryAya labhya hoMge? to isake liye 124-5-1 isa prakAra se trairAzika vidhi ke anusAra rAzitraya kI sthApanA karanI cAhiye isameM anta kI 1 rAzi se madhya kI rAzi 5 ko 'evamavahArarAsiM icchaM amAvAsasaMguNaM kujjA NakkhattANaM itto sohaNagavihiM nisAmeha' A rIte anantara pUrva kathita svarUpavALI avadhAryarAzine IcchIta amAvasyA rAzithI guNyA karIe te je Icchita amAvasyAne tame jANavA IcchatA hazo te AvI maLaze have sUtrakAra abhijit Adi nakSatranA zedhana prakAranuM kathana kare che-je A pramANe che-AmAM sauthI prathama punarvasu nakSatrane zedhana prakAra prakaTa karavAmAM mA0yo che-'bAvIsaM ca muhuttA choyAlIsaM visadvibhAgA ya egaM puNavvasussa ya soheyavvaM havai pu" 22 muhUrtanA 46 bAsaTha bhAga rUpe A punarvasu nakSatranuM ATaluM pramANazodhana gya pUrNa thAya che A kaI rIte kADhavAmAM AvyuM che te sAMbhaLe - 124 parvathI pAMca sUryanakSatra paryAya labhya thAya che te eka parvathI keTalAM sUryanakSatra paryAya labhya thaze? A mATe 124-5-1 A prakAre cirAzika vidhi anusAra rAzitrayanI sthApanA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprAptisUtre ekakalakSaNena rAzinA paJcakarUpo madhyarAzi rguNyate jAtAH paJcaiva, teSAM caturviMzatyadhikena zatena bhAgo hiyate labdhAH paJcacaturvizatyadhikazatabhAgAH, tato nakSatrAnayanAya, ete aSTAdazabhiH zataiH triMzadadhikaiH saptaSaSTi bhAgarUpai rguNayitvA iti guNAkArarAzicchedarAzyo IikenApavartanA, jAto guNAkArarAziH navatAni paJcadazApikAni, 915, chedarAzi dvaSaSTiH, tatra paJcanavabhiH zataiH pazcadazottarai guNyante jAtAni ezcacatvAriMzacchatAni paJcasaptatyadhikAni 4575, chedarAzi SaSTilakSaNa: saptaSaSTayA guNyate jAtAni ekacatvAriMzacchatAni catuH pazcAzadadhikAni 4154, tathA puSya nakSatrasya trayoviMzati bhAgAH prAktamayugacarama parvANi sUryeNa saha yoga mAyAnti te dvASaSTayA guNyante jAtAni caturdazazatAni pahazatyadhikA ni 1426, tAni pUrvakAlikapaJcasaptatyadhikapaJcacatvAriMzat pramANAt zodhyante, zeSaM tiSThati ekatriMzacchatAni ekonapazcAzadadhihAni 3149, etAni mahUrtAnayanArtha triMzatA guNyante, jAtAni caturnavati sahasrANi catvArizatAni saptatyadhikAni 95470, teSAM chedarAzinA catuHpaJcAzadadhikaika catvAziccha :rUpeNa bhAgo hiya te labdhAviMzatirmuhUrtAH zeSaM tiSThati trINi sahasrANi dvayazItyadhikAni 3082, etAni dvApaSTi guNita karane para 5 hI rAzi AtI hai isameM 124 kA bhAga jAtA nahIM hai ataH 124 hI bace rahate haiM, taba nakSatra ko lAne ke liye saptaSaSTi ke bhAgarUpa 30 adhika 18 sau se muNita karake guNAkAra rAzi aura cheda rAzi kI dvika se apanA karane para guNAkAra rAzi 915 hotI hai aura chedarAzi dvASaSTirUpa hai 915 dvArA 5 ko guNita karane para 4575 Ate haiM chedazazi 62 bhAga rUA hai ise 67 se guNita karane para 4154 Ate haiM puSyanakSatra ke 23 bhAga jo ki prAttana yuga ke carama parva meM sUrya ke sAtha sambandhita hote haiM ve 62 se guNita hone para 1426 hote haiM ye 4575 meM ghaTAye jAne para 3149 zeSa rahate haiM aba muharta banAne ke liye inheM 30 se guNita karane para 94470 hote haiM inameM cheda. rAzi 4154 kA bhAga dene para bIsa muharta Ate haiM aura bAkI meM 3082 bace karavI joIe. AmAM khananI 1 rAzithI madhyanI rAzi ne guNavAthI pa rAzi ja Ave che emAM 124ne bhAga lAgatuM nathI eTale 124 ja vadhelAM rahe che have nakSatrane lAvavA mATe saptaSaTinA bhAgarUpe 30 adhika 18 sethI ene guNane guNAkAra rAzi ane ida rAzimAM krikathI apavatanA karavAthI guNAkAra rAzi 91pa thAya che ane chedarAzi bAsaTha rUpa che. 915 vaDe 5 ne guNavAthI 4575 Ave che. chedarAzi 62 bhAgarUpa che Ane 67 thI guruva thI 4154 Ave che. puSya nakSatranA 23 bhAga ke je yuganA cama parvamAM sUryanI sAthe sambandhita hoya che te 62 thI guNuvAthI 14ra6 thAya che je 457 mAMthI ochA karavAthI 3149 zeSa rahe che have muhurta banAvavA mATe A saMkhyAne 30 thI guNavAthI 94470 Avaze ane chedarAzi 4154 thI bhAgIe te 20 muhUrta Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAdanirUpaNam 365 bhAgAnaya nArtha dvASaSTayA 62 guNyante, jAtamekaM lakSamekanavatisahasrANi caturazItyadhikAni 191044, teSAM chedAzinA 4154 bhAgo hiyate labdhAH SaTcatvAriMzanmuhUrtasya dvApaSTi mAgAH, eSA punarvasunakSatrazodhanakaniSpattiH // atha zeSanakSatrANAM zodhakAnyAha 'bAvataraM sayaM phagguNINaM bANa uya ve visAhAmu / cattariya bAyAlA sojjhA taha uttarAsAdA // 5 // 'dvAsaptatazataM phalgunInAm, dvinavati dve vizAkhAm / catvAri ca dvicatvAriMzat zodhyAni tathA uttarASADhA / / 5 // iticchAyA, asyArthaH-dvAsaptataM dAsaptatyadhikaM zataM phalAnInAm-uttarAphaggunInAM zodhyam arthAt dvisaptatyadhikena zatena punarvasa prabhRtIni uttaraphalgunI paryantAni nakSatrANi zodhyante-ekameva sarvatrArthoM jJAtavyaH / tathA vizAkhAsu-vizAkhAparyanteSu nakSatreSu zodhanakaM dvezate dvinavatyadhike 292, tadanantaramuttarASADhA paryantAni nakSatrANi adhikRtya zodhyAni catvArizatAni dvivatvAriMzadadhikAni 442, rahate haiM, inheM dvASaSTi bhAga lAne ke liye 62 se guNita kiyA jAne para 1 lAkha 91 hajAra 84 Ate haiM inameM chedarArirUpa 4154 kA bhAga dene para 46 muhUrta ke dvASaSTibhAga labdha ho jAte haiM / yaha punarvasunakSatra kI zodhanavidhi hai| aba sUtrakAra zeSa nakSatroM kI zodhanavidhi kA kathana karate haiM bAvattaraM sayaM phagguNINaM bANauya ve visaahaasu| cattAri ya bAyAlA sojjhA taha uttarAsADhA // 5 // isa gAthA kA artha isa prakAra hai-uttarAphAlgunI taka ke nakSatra punarvasu nakSatra se lekara 112 se zodhe jAte haiM, vizAkhA taka ke nakSatra 292 se zodhe jAte haiM evaM uttarASADhAtaka ke nakSatra 442 se zodhe jAte haiM evaM puNavvasussa ya visahi bhAgasahiyaM tu sohaNagaM / etto abhiIAI bIyaM vocchAmi sohaNagaM' Ave che ane bAkInA 3082 vadhe che enA bAsaTha bhAga lAvavA mATe dara thI guNavAmAM Ave te 1 lAkha 91 hajAra 84 Ave che Ane chedarAzi rU5 4154 thI bhAgavAthI 46 muhUrtanA 62 bhAga sAMpaDe che. A punarvasu nakSatranI saMzodhana vidhi che. have sUtrakAra zeSa nakSatronI zedhana vidhinuM kathana kare che bAvattaraM sayaM phagguNINaM bANauya ve visAhAsu / cattAri ya bAyAlA sojjhA taha uttarAsADhA // 5 // A badhAne artha A pramANe che-uttarAphAlganI sudhInA nakSatra punarvasu nakSatrathI laIne 102 thI zodhavAmAM Ave che, vizAkhA sudhInA nakSatra 292 thI zodhAya che ane uttarASADhA sudhInA nakSatra 442 thI zapAya che (evaM puNavvasussa ya visaTThI bhAgasahiyaM tu sohaNagaM / etto abhiI AI bIyaM vocchAmi sohaNagaM' 28 dhana punarvasu nakSatranAmA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mei Qi ' evaM puNatrayaviddhi bhAgasahiyaM tu sohaNa gaM / eto abhiIAI bIyaM vocchAmi sohaNagaM' // ( etat punarvasoca dviSaSTibhAgasahitaM tu zodhanakam / ito'bhijidAdInAM dvitIyaM vakSyAmi zodhanakam ||6|| iticchAyA, jambudvIpaprati asyArthaH - etat anantarapUrvoktaM zodhanakaM sakalamapi punarvasu satkadvASaSTibhAgasahitaM jJAtavyam, ayaM bhAvaH- ye punarvasu saMbandhino dvAviMzatimuhUrttAste sarve'pi uttarasmin uttarasmin zodhana ke antaHpraviSTa vartante natu dvASaSTi bhAgAstato yat yat zodhanakaM zodhyate tatra tatra punarvasu saMbandhinaH SaTcatvAriMzad dvApaSTi bhAgA uparitanAH zodhanIyA iti / etat punarvasu prabhRti uttarASADhAparyantaM prathamaM zovanakam, ita UrdhvamabhinnikSatramAdiM kRlA dvitIyaM zodhanakaM vakSyAmi / atra dvitIyazodhanakaprakAze yathAzAstraM jJAtavyaH, vistarabhayAnnAtra likhyate iti / tadayaM saMkSepArthaH kenApi pRcchayate yugasthAdau prathamA amAvAsyA kena nakSatreNa yuktA yahAM zodhanaka punarvasu nakSatra kA dviSaSTi bhAga sahita hai / aba yahAM se abhijitU Adi nakSatroM kA dvitIya zodhanaka kahatA hUM tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jo punarvasusaMbaMdhI 22 muhUrta haiM ve saba bhI uttara ke zodhanaka meM antaH praviSTa haiM, 62 bhAga antaH praviSTa nahIM haiM, isaliye jo 2 zodhanaka zodhA jAtA hai vahAM 2 punarvasu saMbaMdhI 46 dvASaSTi bhAga Upara ke zodha lenA cAhiye yaha prathama zodhanaka punarvasu Adi uttarASADhA taka ke nakSatroM kA prakaTa kiyA gayA hai / aba abhijit nakSatra se lekara dvitIya zodhana kahA jAtA hai - isa meM dvitIya zodhanaka prakAra jaisA zAstra meM kahA gayA hai vaisA hai ataH vaha vahIM se jAnalenA cAhiye vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiM / from yahI hai ki jaba koI aisA prazna karane lage ki yuga kI Adi meM bhAga sahita che. have ahIthI abhijit Adi nakSatronu dvitIya zeAdhanaka kahuM chuM. A kathananuM tAtparya e che ke punasu saMkha dhI je 22 muhUta che te saghaLAM ja uttara uttaranA zeAdhanakamAM antaHpraviSTa che 62 bhAga antaHpraviSTa nathI AthI je je zeSanaka zeAdhavAmAM Ave che tyAM tyAM punasu saMdhI 46 khAsa bhAga uparanA zeAdhI levA joie. A prathama zeAdhanaka punarvasu Adi uttarASADhA sudhInA nakSatronA prakaTa karavAmAM AvyA che. bhe have abhijit nakSatrathI laine dvitIya zeSanaka kahevAmAM Ave che-AmAM dvitIya zedhanaka prakAra zAstramAM je pramANe kahevAmAM Avela che tevu` che AthI te tyAMthI ja jANI levu. vistAra thaI javAnA bhaye atre ame tenA ullekha karatAM nathI sArAMza e ja che ke-jyAre kAi evA prazna karavAM lAge ke yuganI AdimAM prathamA amAvAsyA DhayA nakSatrathI joDAine samApta thai ? Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 387 samApti yAti ? tatrocyate-atra pUrvakathita svarUpo'vadhAryarAziH SaTpaSTimuhUrtAH paJcadvApaSTi bhAgA ekasya dvApaSTibhAgasya ekaH saptapaSTibhAga ityevaM rUpo dhriyate dhRtvA cakena guNyate, prathamAyA amAvAsyAyAH pRSTatvAt, ekena guNitaM tadeva bhAtIti jAtastAvAneva rAziH, tata stasmAd dvAviMzatirmuhUrtA etasya ca muhUrtasya SaT vatvAriMzad' dvASaSTi bhAgA ityevaM rUpaM punarvasu zodhya te, tatra SaTpaSTimuhUrtabhyo dvAviMzatimuhUrtAH zuddhAH sthitAH pazcAccatuzcatvAriMzat, 44, tebhya eka muhUrtamapakRSya tasya dvApaSTibhAgAH kriyante kRtvA ca te dvApaSTi rAzimadhye prakSipyante jAtAH saptapaSTiH tebhyaH SaT catvAriMzat zuddhAH zeSAstiSThanti, tricatvAriMzato hartebhyaH triMzatA guhUrteH puSyaH zuddhaH pazcAt trayodaza muhUrtAH, azleSAnakSatraM cArddhakSetramiti paJcadazamuhUrta pramANam, tata idamAgataM yat azleSAnakSatrasyaikasmin muhUtteM ekasya muhUtrtasya ca catvAriMzati dvApaSTi bhAgeSu ekasya ca dvASaSTi bhAgasya saptapaSTidhA prathamA amAvAsyA kisa nakSatra se yukta hue samApta huI hai to isa saMbaMdha meM pUrvakathita avadhAryarAzi 66 muhUtte aura 65 bhAga rUpa evaM eka dvASaSTi bhAga ke eka saptaSaSTibhAgarUpa hai aisA mana meM vicAra lenA cAhiye vicAra karake phira eka se guNA karanA cAhiye kyoM ki pUchanevAlene prathamA amAvAsyA pUchI hai eka se guNA karane para vahI rAzi AtI hai ataH vahI rAzi rahI AI so aba usameM se 22 muhUrta evaM eka muhUrta ke 46 dvASaSTi bhAgarUpa punarvasu nakSatra kA zodhana karanA cAhiye isameM 66 muhUrtoM se 22 muhUrta zuddha sthita haiM pazcAt 44 muhUta inameM se 1 muhUrta ko kama kara ke usake dvASaSTi bhAga kara lenA cAhiye, ina bhAgoM ko dvASaSTi bhAgAtmaka rAzi meM milAdenA cAhiye so 67 ho jAte haiM inameM 46 zuddha zeSa rahate hai 43 muhUrtoM meM se 30 muhUrta se puSya zuddha rahatA hai pazcAt 13 muhUrta taka vaha zuddha rahatA hai arddha kSetrIya azleSA nakSatra 15 muhUrta pramANa zuddha rahatA hai taba isase yaha prazna samAhita ho jAtA hai ki te A saMbaMdhamAM pUrvakathita avadhAryarAzi 66 muhUrta ane 65 bhAga rUpa ane eka bAsaTha bhAganA 1 aDasaTha bhAga rUpa che evuM manamAM dhArI levuM joIe, dhAryA bAda 1 vaDe guNavA joIe kAraNa ke pranAthI e prathama amAvAsyA pUchI che. eka vaDe guNavAthI teja rAzi Ave che AthI teja rAzi rahI gaI AthI have temAMthI 22 muhurta ane eka muhUrtanA 49 bAsaTha bhAga rUpe punarvasu nakSatranuM zedhana karavuM joIe, AmAM 66 muhUrtethI 22 muhUrta zuddha sthita che pAchaLanAM 44 muhUrtamAMthI 1 muhUrta bAda karIne tenA bAsaTha bhAga karavA joIe A bhAgane bAsaTha bhAvAtmaka rAzimAM umerI devA joIe jethI 67 bhAga thaI jAya che. AmAM 46 zuddha zeSa rahe che 43 muhUrtomAMthI 30 muhUrta puSya zuddha rahe che pachInA 13 muhUrta sudhI te zuddha rahe che. ardhakSetrIya azleSA nakSatra 15 muhUrta pramANa zuddha rahe che, tyAre A prazna thAya che ke azleSA nakSatranA 15 muhUrtamAM ane eka muhUrtanA 30 bAsaTha bhAgamAM ane 67 thI china eka Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJatisUtre $ee chinnasya SaT SaSTibhAgeSu zeSeSu prathamA'mAvAsyA saptatimupayAtIti, evaM sarvAsvapi amAvAsyA kararNa bhAvanIyam / atra pUrNimA prakaraNe yadamAvAsyAkaraNaM kathitaM tat karaNagAthAnurodhena tathA yugAdau amAvAsyAyAH prAthamyena ceti || atha prastuta pUrNimA prakaraNaM vicAryate tathAhi 1 'icchA puNimatuniyo avahAro'tya hoi kAyayo / taM cetra sohanagaM abhiIyAI tu atrai ||1|| suddhamiya sohaNage jaM sevaM taM havejja NakvataM / tatthaya kare uDupa paDipurNa puNNamaM vimalaM ||2|| icchApUrNimA guNito'vadhAryaH so'rthI mavadi kartavyaH / taM caiva zodhanakamabhijitAditu kartavyam // 1 // zuddhe ca zodhana ke yat zeSaM tadbhannakSatram / tatra ca karoti uDupatiH paripUrNA pUrNimAM vimalAm | 2|| iticchAyA, yathApUrvamamAvAsyA candranakSatra parijJAnArthamava vAryarAziH kathitaH sa evAtrApi - paurNa azleSA nakSatra ke eka muhUrta meM ora eka muhUrta ke 40 dvASaSThi bhAgoM meM aura saptaSaSTi se china eka dvASaSThi bhAga ke zeSa 66 bhAgoM meM prathamA amAvAsyA samApta hotI hai / isI prakAra samasta amAvAsyAoM ke sambandha meM bhI karaNa kA vicAra kara lenA cAhiye, yahAM pUrNimA ke prakaraNa meM jo amAvAsyAkaraNa kahA gayA hai vaha karaNa gAthA ke anurodha ko evaM yuga kI Adi meM amAvAsyA ke prAthamya ko lekara kahA gayA hai / prastuta pUrNimA ke prakaraNa kA vicAra icchA puNNimaguNiyo avahAro'ttha hoi kAyavvo / taM caiva sohaNagaM abhiIyAI tu kAyavvaM // 1 // suddhami ya sohaNage jaM semaM taM havejja NakkhataM / tattha ya karei uDubai paDipuNNaM puSNimaM vimalaM // 2 // jisa prakAra pUrva meM amAvAsyA aura candra nakSatra ke parijJAna ke nimitta avaghA rAzi kahI gaI hai vaisI hI vaha avadhAyeM rAzi yahAM para bhI paurNamAsI khAsaTha bhAganA zeSa 66 bhAgeAmAM prathamA amAvAsyA samApta thAya che. evI ja rIte samasta amAvAsyAnA sambandhamAM paNa karaNavicAra karI levA ghaTe hI pUrNimAnA prakaraNamAM je amAvasyAkaraNa kahevAmAM AvyuM che te karaNagAthAnA anurAdhane tathA yuganI AdimAM amAvAsyAnA prAdhAnyane laIne kahevAmAM AvyuM che. prastuta pUrNimAnA prakaraNane vicAra-- icchA puNNimaguNiyo avahAro'ttha hoi kAvvo / taM caiva sohaNagaM abhiIyAI tu kAyadhvaM // 1 // suddhami ya sohaNage jaM sesaM taM havejja khataM / tattha ya kares uDuvai paDipuNNaM puSNimaM vimalaM ||2|| jevI rIte pUrve amAvasyA ane candranakSatranA parijJAnanA nimitta avadhArya rAzi kahevAmAM AvI che evI ja avadhArAzi ahI' paNa pau mAsI ane candranakSatranI pari Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdivAranirUpaNam 386 mAsI candranakSatraparijJAnavidhau ipsitapaurNamAsIguNitaH yAM paurNamAsiM jJAtumicchasi tatsaMkhyayA guNitaH kartavyaH guNite ca sati pUrvoktameva zodhanakaM kartavyam, kevalamabhiH jidAdikaM natu punarvA prabhRtikam zuddha ca zodhanake yaccheSamavatiSThate tad bhavenakSatraM paurNamAsIyukam, tasmiMzca nakSatre uDupatizcandramA karoti paripUrNA vimalA pUrNimAmiti gathAdvayArthaH / ayaM bhAvaH-yadi kopi pRcchati-yugasyAdikAle prathamA paurNamAsI kasmin candranakSatrayoge samApti yAti / tatra paSTimuhUrtA ekasya muhUtrtasya pazcadvApaSTibhAgA ekasya dvApabhimAgasyai kaH saptapaSTitamo bhAgaH ityevaM lakSaNako'navAryarAzidhiyate prathamAyAH paurNamAsyAH pRSTatvAt itye kena guNyate, ekena guNitaM tadeva bhavati, tata stasmAdamijinakSatrasya navamuhartA ekasya muhUrtasya caturviMzatidvApaSTibhAgAH, ekasya dvApaSTibhAgasya evaM candra nakSatra kI parijJAna vidhi meM bhI jAnanI cAhiye ataH jima pUrNamAsI ko jAnane kI icchA ho usa paurNamAsI kI saMkhyA se usa avadhAryarAzi ko guNita kara lenA cAhiye guNita karane para pUrvokta zodhanaka karanA cAhiye yaha zodhanaka kevala abhijina Adi nakSatra taka kA hI karanA punarvasu Adi nakSatra taka kA nahIM, zodhanaka kI zuddhi meM jo zeSa bacA rahe vaha pUrNamAsI yukta nakSatra hotA hai usa nakSatra meM candramA paripUrNa pUrNimA ko karatA hai aisA yaha artha ina do gAthAoM kA hai inakA bhAva aisA hai yadi koI aisA pUchatA hai ki yuga ke Adi kAla meM prathamA paurNamAsI-kisa candra nakSatra ke yoga meM samApta hotI hai ? to isake jAnane ke liye 60 sATha muharna, eka muhUrta ke chASaSThibhAga aura eka dvApaSTibhAga kA eka sasaSTatamabhAga isa rUpa avadhAryarAzi rakhanI cAhiye kyoM ki pRccha ne prathamA paurNamAsI pUcho hai ataH eka se guNA karane para vahI rAzi AtI hai isale abhijit nakSatra ke nau muhUrza eka mahUrta ke 24 dvASaSTi bhAga, eka dvApaSTi bhAga ke 67 saptaSaSTibhAga isa rUpa zodhanaka zodhanA jJAna vidhimAM paNa jANavI joIe. AthI je zaurNamAsI jANavAnI jillAmAM thAya te paurNamAsInI saMkhyAthI te adhAryarAzine guNavI joIe. guNAkAra karyA bAda agAu kahevAmAM AvyA mujaba dhanaka karavA A zodhanaka kevaLa abhinit Adi nakSatra sudhInuM ja karavuM, punarvasu Adi nakSatra sudhInuM nahIM zedhanakanI zuddhimAM je zeSa vadhe te pUrNa mAsI yukta nakSatra hoya che te nakSatramAM candramA paripUrNa pUrNimAnuM nirmANa kare che. e A baMne gAthAono artha thAya che emane bhAva A pramANe che-je kaI evuM pUche ke yuganA Adi kALamAM prathama paumAsI-kayA candranakSatranA yugamAM samApta thAya che? A jANavA mATe 60 muhurta eka muhUrtanA ja bhAga ane eka 62 bhAgane ka bhAga A rUpa avadhArya rAzi rAkhavI joIe kAraNa ke pRcchake prathama parNamAsI pUchela che AthI ekathI guNavAthI teja rAzi Ave che. AnAthI abhijita nakSatrane nava Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ambUdvIpaprakSaptisUtra SaTSaSTiH saptapaSTibhAgAH, ityevaM pramANakaM zodhanakaM zodhanIyam, tatra ca SaSTenavamuhUrtAH zuddhAH sthitAH paJcAzat saptapazcAzat tebhya eka muhUrta gRhItvA dvApaSTibhAgI kRtaH teca dvApaSTibhAgarAziM paJcakarUpe prakSipyante jAtAH saptaSaSTibhAgAH tebhyazcaturviMzatiH zuddhAH sthitAH, pazcAt tricatvAriMzat tebhya eka rUpamAdAya saptapaSTi bhAgI kriyate, teca saptaSaSTirapi bhAgAH saptaSaSTibhAgaikamadhye prakSipyante jAtA aSTaSaSTibhAgAH tebhyaH SaTSaSTiH zuddhAH sthitI pazcAt dvau saptaSaSTibhAgI, tataH triMzatAmuhUrtaH zravaNaH zuddhaH, sthitAH pazcAt muhUrtAH SaDviMzatiH tata idamAyAtaM yad dhaniSThA nakSatrasya triSu muhUrteSu ekasya ca muhUrtasyaikonaviMzati saMkhyakeSu dvASaSTibhAgeSu ekasya ca dvASaSTibhAgasya paJcaSaSTisaMkhyakeSu saptaSaSTibhAgeSu zeSeSu prathamA paurNamAsI samApti mupagacchati, evaM paJcAnAM yugabhAvinInAM zrAviSThInAM pUrNimAnAM kvacit zravaNanakSatraga kvacit dhaniSThAnakSatraNa parisamAptitivyeti // ___ zrAviSThI pUrNimAyA nakSatrayogaM darzayitvA prauSThapadI pUrNimAyA nakSatra yoga darzayitu. cAhiye isameM 60 ke nau muhUrta zuddha haiM bace hue 51 muhUrtoM meM se phira 1 muhUrta ko 62 bhAgoM meM vibhakta karake unheM 5 bhAgoM ke sAtha milA denA cAhiye. 67 bhAga ho jAte haiM inameM 24 bhAga zuddha haiM aura bAkI ke 43 meM se phira eka bhAga ko lekara 67 bhAgoM meM use bhAjita karanA cAhiye, aura 67 bhAgoM ke 1 bhAga ke sAtha joDa denA cAhiye isa prakAra se 68 bhAga ho jAte haiM inameM 66 bhAga zuddha haiM 2 bace hue aSTaSaSTibhAga azuddha haiM isa taraha 30 muhUrtoM se zravaNa nakSatra zuddha hai isase yaha bAta samajha meM AtI hai ki dhaniSThA nakSatra ke 3 muhUrtoM me aura eka muhUrta ke 19 dvASaSTi bhAgoM meM aura eka dvASaSTi bhAga ke zeSa paMcaSaSTi saMkhyaka saptaSaSTi bhAgoM meM prathamA paurNamAsI samApta hotI hai isa prakAra pAMca yugabhAvinI zrAviSThI pUrNimAoM kA kahIM zravaNa nakSatra ke sAtha kahIM dhaniSThA nakSatra ke sAtha parisamApti kAla jAnanA caahiye| muhu eka muhUrtanA 2 bhAga, pha bhAganA 2 bhAga A rUpa zejanaka ze joIe. AmAM 60 nA nava muhUrta zuddha che. vadhelA 51 muhUrtomAMthI pachI 1 muhUtane 62 bhAgamAM vibhakta karIne temane 5 bhAganI sAthe joDI devA joIe AthI 67 bhAga thaI jAya che jemAM 24 bhAga zuddha che ane bAkInA 43 mAMthI vaLI eka bhAga laIne 67 bhAgamAM tenuM vibhAjana karavuM joIe ane 67 bhAgonA 1 bhAganI sAthe tene jeDI de joI e A rIte 68 bhAga thaI jAya che jemAM 66 bhAga zuddha che. be vadhelA 68 bhAga azuddha che A rIte 30 muhUrtIthI zravaNa zuddha che AnAthI e hakIkata samajamAM AvI jAya che ke dhaniSThA nakSatranA 3 muhUrtomAM ane 1 muhUrtanA 3 bhAgomAM ane 4 bhAganA zeSa 65 nI saMkhyA 67 bhAgomAM prathama parNamAsI samApta thaI jAya che. A rIte pAMca yugabhAvinI zrAviSThI pUrNimAnI kayAreka zravaNa nakSatranI sAthe te kayAreka dhaniSThA nakSatranI sAthe parisamApti jANavI joIe. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamayamaskArA sa. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 391 mAha-poDavaI Na bhaMte !, ityAdi, 'pohabaI NaM bhaMte puNima' prauSThapadI bhAdrapadasaMbandhinI khalu bhadanta ! paurNamAsI pUrNimAtithim 'kaiNakkhattA jogaM joeMti' katikiyatsaMkhyakAni nakSaprANi yoga sambandhaM yojayanti-kurvantIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'timi NakkhattA joaMjoeMti' trINi nakSatrANi yogaM yojayanti-kurvanti, kAni tAni trINi nakSatrANi yogaM kurvanti tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'sayabhisayA puSabhadavayA uttarabhadavayA zatabhiSak pUrvebhadrapadA uttara bhadrapadA ca, etAni trINi ca nakSatrANi yogaM kurvantIti AsAM pazcAnAmapi yugabhAvinInA meteSu nakSatreSu madhyAt ekatamena parisamA. panAt 'assoiNNaM bhaMte' ityAdi, 'assoiNNaM bhaMte ! puNNimaM' AzvayujI khala bhadanta ! porNamAsIM 'kaiNakkhattA jogaMjoeMti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yoga saMbandhaM yojaya. nti kurvantIti pUrvapakSaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do joeMti' dve nakSatre AzvayujoM pUrNimAM yojayataH parisamApayataH, ke te dve nakSatre tatrAha-'taM jahA' dhAviSThI pUrNimA kA nakSatra ke sAtha yoga prakaTa karake aba prauSThapadI pUrNimA kA nakSatra yoga dikhAne ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'poDavaINaM bhaMte! puSiNamaM' he bhadanta! prauSThapadI pUrNimA tithi ke sAtha 'kai NakkhattA jogaM joeMti' kitane nakSatra sambandha karate haiM ? uttara meM prabhune aisA kahA hai -'goyamA ! timi NakkhattA jo joeMti' he gautama ! tIna nakSatra yoga karate haiM 'taM jahA' unake nAma ye haiM-'sayabhisayA putvabhavayA uttarabhaddavayA' zatabhiSaka, pUrvabhAdrapadA aura uttarabhAdrapadA, kyoMki ina pAMcoM bhI yugabhAvinI pUrNimAoM kI ina tIna nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke sAtha samApti hotI hai 'assoiNNaM bhaMte ! puSNimaM' he bhadanta ! AzvayujI pUrNimA ke sAtha 'kai NakkhattA jogaM joeMti' kitane nakSatra yoga karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'do joeMti' he gautama ! do nakSatra sambandha karate haiM 'taM jahA' ve do nakSatra ye haiM zrAvaNI pUrNimAne nakSatra sAthene ega prakaTa karIne have prauSThapadI pUrNimAne nakSatraga batAvavAnA AzayathI sUtrakAra sUtra kahe che-AmAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchyuThe-povaI gaM bhaMte ! puNNimaM' 3 mahanta ! pro045hI pUNimA tithinI sAtha 'vai NakkhattA jogaM joeMti' 2 nakSatra sambandha 42 cha ? uttaramA prabhuNe : cha'goyamA! tinni NakkhattA jogaM joeMti' gautama ! 1 nakSatra ye|| 42 cha 'taM jahA' tamanA nAma mA pramANe cha-'sayabhisayA putrabhaddavayA uttarabhaddabayA' zatabhiSa5 pUrvamA mana uttarabhAdrapadA, kAraNa ke A pAMce yu bhAvinI pUrNimAonI paNa A traNa nakSatromAMthI 4 nakSatrana sAthai samAsti thAya che. 'assoiNNaM bhaMte ! puNimaM' mahanta ! mAvayu pUNimAnI sAthe 'kai NakkhattA joga joeMti' sA nakSatra the|42 cha ? uttaramA anuzrI 83 -'do joeMti' ke gItama! me nakSatra samanya cha 'taM jahA' te me nakSatra Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUddhIpaprakSaptistra ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'revaI assiNIya' revatI azvinI ca, atra khalu yadyapi uttara bhadrapadA nakSatramapi kAMcidAzvayujI pUrNimA parisamApayatIti tasya nAmasaMkIrtanaM kuto na kRtam, tathApi taduttarabhadrapadAnakSatraM prauSThapadI pUrNimAmapi parisamApayatIti loke ca prauSThapardhA pUrNimAyAmevottara bhadrapadAnakSatrasya prAdhAnyam, dranAmnA tasyA abhidhAnAt, ataH prakRte uttarabhadrapadA nakSatrasya carcA na kRteti nako'pi doSaH ato ve revatyazvinInakSatre parisamApayata AzvayujI pUrNimAmiti sUtre kathitam, AsAM bahInAM yugabhAvinInAM parNimAnAmuktanakSatradvayamadhye anyatare parisamApanAditi / 'kattiNaM do bharaNI kattiyAya' kArtikI dve bharaNI kRttikA ca, he bhadanta ! kArtikI pUrNimA katinakSaANi yojayantIti praznaH bhagavAnAha-he gautama ! kArtika pUrNimAM dve nakSatre parisamApayata: tadyathA-bharaNI kRttikA 'revaI assiNI ya' revatI nakSatra aura azvinI nakSatra, yadyapi kisI 2 Azva yujI pUrNimA ko uttarabhAdrapadA nakSatra bhI parisamApta karatA hai to phira usakA nAma vahAM kyoM nahIM kahA gayA hai to isakA kAraNa yaha hai ki vaha uttarabhAdrapadA nakSatra prauSThapadI pUrNimA ko bhI parisamApta karatA hai. loka meM prauSThapadI pUrNimA meM hI uttarabhAdrapadA nakSatra kI pradhAnatA hai isI kAraNa usake nAma se usakA kathana huA hai, ataH prakRta meM uttarabhAdrapadA nakSatra kI carcA nahIM kI gaI hai aura isI kAraNa revI aura azvinI ye do nakSatra AzvayujI pUrNimA kI samApti karate haiM aisA sUtra meM kahA gayA hai ataH ina aneka yugabhAvinI pUrNimAoM ko ina nakSatradvaya meM se koI eka nakSatra samApta kara detA hai aisA jAnanA cAhiye 'katipaNaM do bharaNI kattiyA ya' kArtikI pUrNimA ko he bhadanta ! zitane nakSatra samAna karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! kArtikI pUrNimA ko do nakSatra samApta karate haiM-unake nAma haiM-bharaNI nakSatra // cha- revaI assiNI ya' vatInakSatra bhane azvinI nakSatra, 2 } }5 Azvayu pUNi mAne uttarabhAdrapadA nakSatra paNa parisamApta kare che te pachI tenuM nAma ahIM kema ApavAmAM AvyuM nathI ? AnuM kAraNa e che ke te uttarabhAdrapadA nakSatra pauSTha5rdI pUrNimAne paNa samApta kare che. jemAM zrI ThapadapUrNimAmAM ja uttarabhAdrapadA nakSatranI pradhAnatA che A kAraNe ja tenA nAmathI tenuM kathana thayeluM che, AthI prakRtamAM uttarabhAdrapada nakSatramAM carcA nakSatramAM AvI nathI ane A kAraNe ja revatI ane azvinI e baMne nakSatra A piyujI pUrNimAnI samApti kare che evuM sUtramAM kahevAmAM AvyuM che AthI A aneka yugabhAvinI pUrNimAone A nakSatradrayamAMthI koI eka nakSatra samApta 4ii cha mema na. 'kattiiNNaM do bharaNI kattiyA ya' tI paNa bhAna mahanta ! keTalAM nakSatra samApta kare che ? uttaramAM prabhuzrI kahe che-he gautama! kArtikI pUrNimAne be nakSatra samApta kare che-temanA nAma che-bharaNI nakSatra ane kRttikA nakSatra che ke ahIM Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 25 nakSatrANAM kulAvivAranirUpaNam va, ihApi yadyapi azvinInakSatraM kAMcit kArtikI pUrNimA parisamApayati tathApi azvinI nakSatrasyAzvayujyAM paurNamAsyAM pratiprAdhAnyamiti na prakRte azvinInakSatraM na vivakSitamiti na ko'pidoSaH / ato'pi dve parimArata iti kathitam, AsAM bahInAM yugabhAvinInAM kAnikI pUrNimAnAma, bharaNI kRttiruyormadhye anyatareNaiva parisamApanAditi // 'maggasiriNaM do rohiNI maggasire ca' mArgazIrSI khalu pUrNimAM dve rohiNI mRgazirazca samApayataH AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM mArgazIrSI pUrNimAmA manayo IyonakSatrayo madhye'nyatareNa parisamApanAt / 'posiM tiNi adApuNabba puraso' popoM khalu pUrNimA trINi nakSatrANi parisamApayanti tadyathA-ArdrA punarvasuH puSpazca AtAM yugamadhye'dhikamAsasyAvazyaMbhAvena SaSNAmapi yugabhAvinInA mukta nakSatrANAM madhye'nyatamena parisamApanAt 'mAghiNaM do assesA aura kRtikA nakSatra, yadyapi yahAM para bhI azvinI nakSatra kisI kArtikI pUrNimA ko samApta karatA hai phira bhI azvinI nakSatra kI pradhAnatA azvayujI pUrNimA kI prati hI hai isaliye prakRta meM isa nakSatra ko vivakSA nahIM huI hai| ataH ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra yugabhAvinI kArtikI pUrNimAoM kI parisamApti karatA hai aisA jAnanA cAhiye 'saramasirINaM do rohiNI maggasire ca' mArgazIrSI pUrNimA ko do nakSatra samAna karate haiM inake nAma rohiNI aura mRgazirA haiM isakA tAtparya kevala itanA hI hai ki ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra yugabhAvinI mArgazIrSI pUrNimAoM ko samApta karate haiN| 'posi tiNi addA puNavam pusso' pauSI pUrNimA ko AA. punarvasu aura puSya ye tIna nakSatra samApta karate haiM ina chaha pUbhitrAoM ko jinake yugamadhya meM adhika mAsa avazyaMbhAvI hotA hai ukta nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai 'mAghiNNaM do aslesA, matA' mAthI pUNimA ko do nakSatra parisamApta paNa azvinI nakSatra ke kAti kI pUrine samApta kare che tema chatAM paNa azvinI nakSatranI pradhAnatA azvayujha pUrNimA pratye ja A kAraNe ja prakRtamAM A nakSatranI carcA karavAmAM AvI nathI AthI A be nakSatramAMthI koI eka nakSatra yugabhAvinI ti pUlibhAsanI 52mA 43 che se tase . 'maggasiriNaM do rohiNI maNire mArgazIrSa pUrNimAne be nakSatra samApta kare che emanA nAma hiNI ane mRgazirA che. AnuM tAtparya mAtra eTaluM ja che ke A be nakSatromAMthI koI eka nakSatra yugabhAvinI mAzISa pUrNimAone samApta kare che. ___'posiM tiNi addA pugavya pusso' goSI pUNimAmAne nA, punarvasu bhane 505 e traNa nakSatra samApta kare che. A che pUrNimAo ke jenA yuga madhyamAM adhika mAsa avazya bhAvI hoya che, upara kahelA nakSatramAMthI kaI eka nakSatra parisamApta kare che. 'mAghiNNaM do assesA, mahA ya' mAghI pUmAne nakSatra parisamasa re che 26 mazveSA / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpati mahAya' mAghI khalu pUrNimA dve nakSatre parisamApayata stadyathA azleSA maghA ca, atra ca zabdAt pUrvaphalgunI puSyau grAhyo, tena AsAM yugabhAvinInAM paJcAnAmapi madhye kAMcidazleSA kAMcipaurNamAsI maghA kAMcitpUrvaphalAnI kAMcit puSyazca parisamApayati / tathA 'phagguNiNaM do puccAphagguNIya uttarAphagguNIya' phAlgunI khalu pUrNimA dvenakSatre parisamApayataH pUrvA phAragunIcottarAkalgunI ca AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInA muktanakSatrayo madhye'nyatareNa parisamApanAt / tathA 'ceti NaM do hattho cittAya' caitrI khalu pUrNimAM dve nakSatre parisamApayataH tapathA-hastazcitrA ca AsAM paJcAnAmapi yugamAvinInAm uktanakSatrayormadhye'nyatareNa parisamApanAt tathA-'visAhiNaM do sAI visAhAya' vaizAkhI khalu dve svAtI vizAkhA ca, he bhadanta ! vaizAkhI pUrNimA kati nakSatrANi parisamApayanti bhagavAnAha-he gautama ! vaizAkhI pUrNimA dve nakSatre parisamApayata stadyathA-svAtI vizAkhA ca, atra ca zabdAdanurAdhA nakSatrakarate haiM eka azleSA nakSatra aura dUsarA maghA nakSatra yahAM ca zabda se pUrva phAlgunI aura puSya ye do nakSatra gRhIta hue hai| isase aisA jAnanA cAhiye ki yugabhAvinI ina pAMca pUrNimAoM meM se kisI pUrNimA ko azleSA nakSatra, kisI pUrNimA ko maghA nakSatra, kisI pUrNimA ko pUrvaphAlgunI nakSatra aura kisI pUrNimA ko puSya nakSatra parisamApta karatA hai| tathA- pharaguNiM NaM do puccA pharaguNI ya uttarAphagguNI ya' phAlgunI pUrNimA ko do nakSatra samApta karate haiM-pUrvAphAlgunI aura uttarAphAlgunI ina yugabhAvinI pAMca pUrNimAoM ko ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'cettiM NaM do hattho, cittA ya' caitrI pUrNimA ko yugabhAvinI pAMca caitrI pUNimAoM ko hasta aura citrA ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'visAhiNaM do sAI visAhA ya' vaizAkhI pUrNimA ko-yugabhAvinI pAMcoM vaizAkhI pUrNimAoM ko svAtI aura vizAkhA nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai nakSatra ane bIjuM maghA nakSatra ahIM "gha' zabdathI pUrva phalagunI ane puSpa e be nakSatra abhipreta thayelA cheAnAthI ema samajavAnuM che ke yugabhAvinI A pAMca pUrNimA emAMthI koI pUrNimAne azleSAnakSatra, keI pUrNimAne maghA nakSatra, keI pUrNimAne gunI nakSatra bhane / pUrNimAna 405 nakSatra parisamAsa re che tatha:-'phagguNiM NaM do puThavAphaguNI ya utsarAphaggu gI ya' zagunI pUNi bhAna ye nakSatra samApta 42 ch-5|| phAgunI ane uttarAphAgunI A yugabhAvinI pAMca pUrNimA bane A be nakSatramAMthI kaI 24 nakSatra samAsa 42 che 'cettiNaM do hattho, cittAya' yaikI pUrNimAne-yugamAvinI pAMya caitrI pUrNimAone hasta ane citrA A be nakSatramAMthI kaI eka nakSatra samApta kare cha 'visAhiNaM do sAI visAhA ya' vaizAbhI pUrA bhAna-yugamAvinI pAMye vaizAlI pUrNimAone-svAtI ane vizAkhA nakSatramAMthI kaI eka nakSatra parisamApta kare che | Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam mapi grAhyam, taccAnurAdhAnakSatraM vizAkhAtaH paraM grAhyam, vaizAkhIpUrNimAyAM vizAkhA nakSatrameva pradhAnam, tataH parasyAmeva pUrNimAyA manurAdhAyAH sAkSAdupAdAnaM kRtaM nAtra tasyAH carcA kRtA kintu dve ityeva kathitam, AsAmanekAnAmapi yugamAvinInA muktanakSatrayo madhye'nyatareNa parisamApanAt / 'jevAmUliNNaM tiSNi aNurAhA jeTTAmUle' jyeSThAmUliM khalu paurNamAsI trINinakSatrANi parisamApayanti tadyathA anurAdhAjyeSTha mUlazca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM jyeSTha mUlIpUrNimAnAmuktanakSatreSu madhye'nyatamena parisamApanAt / 'AsAdiNaM do puvvAsAjha uttarAsADhA' ASADhI khalu pUrNimAM dve nakSatre parisamApayataH tadyathA-pUrvASADhA uttarASADhA, AsAM pUrNimAnAM yugAnte'dhikamAsasaMbhavena paNNAmapi yugabhAvinA muktanakSatrayormadhye'nyatareNa parisamApanAditi // yahAM ca zabda se anurAdhA nakSatra bhI gRhIta huA hai yaha anurAdhA nakSatra vizAkhA nakSatra se Age gRhIta huA hai vaizAkhI pUrNimA meM vizAkhA nakSatra hI pradhAna rahatA hai kyoMki isase Age kI pUrNimA meM hI anurAdhA nakSatra kA sAkSAt grahaNa huA hai isase yahAM usakI carcA nahIM huI hai kintu do hI nakSatra kahe gaye haiM isa taraha ina yuga bhAvinI pAMca vaizAkhI pUrNimAoM ko ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'jeTThA mUliNNaM tiNi anurAhA jehA mUlo' jyeSTAmUlI pUrNimAko yugabhAvinI ina pAMca pUrNimAoM ko ina nakSatroM meM se-anurAdhA jyeSThA aura mUla nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai 'AsADhiNNaM do puvvAsADhA, uttarAsADhA' AsADhI pUrNimA ko pUrvASADhA nakSatra aura uttarASADhA nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai yahAM para bhI yugAnta meM adhikamAsa hone ke kAraNa yugabhAvinI 6 pUrNimAeM hotI hai so ina chahoM ASADhI pUrNimAoM ko pUrvokta do nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai| ahIM "' zabdathI anurAdhA nakSatra paNa gRhIta thayela che. A anurAdhA nakSatra vizAkhA nakSatra pachI gRhIta thayela che. vaizAkhI pUrNimAnAM vizAkhA nakSatra ja pradhAna rahe che. kAraNa ke AnI pachInI pUrNimAmAM ja anurAdhA nakSatranuM sAkSAt grahaNa thayela che AthI atre tenI carcA thayelI nathI paNa e ja nakSatra kahevAmAM AvyA che. AvI rIte A yugabhAvinI pAMca vaizAkhI pUrNimAone A be nakSatramAMthI keI eka nakSatra samApta 42 che. 'jedvA mUliNNaM tiNi anurAhA jedvA mUlo' nye zI pulibhAna-yugamAvinA A pAMca pUrNimAeAne-A nakSatromAMthI-anurAdhA ceSThA ane mUla nakSatramAMthI-koI 4 nakSatra parisamAsa 42 cha-'AsADhiNNaM do puvvAsADhA uttarAsADhA bhASADhI 5 mAne pUrvASADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatramAMthI keI eka nakSatra parisamApta kare che. ahIM paNa yugAnta adhikamAsa hovAthI yugabhAvanI 6 pUrNimAo hoya che. A cha e ASADhI pUrNimAone pUrvokta be nakSatramAMthI kaI eka nakSatra parisamApta kare che. | Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396. jambUdvIpaprAptisUtra samprati-kuladvArapratipAdanArthamAha-mAliTThINaM bhaMte' ityAdi, 'sAviTThINaM bhaMte ! puNNimaM' zrAviSThI zrAvaNamAsamAvinI khalu bhavanta ! pUrNimAm 'kiM kulaM joei uvakulaM joei kulovalaM joei' ki kulaM yunakti upakulaM yunakti kulopakulaM yunakti ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, gAyamA' he gautama ! dulaM vA joei ukkulaM vA joei kukovakulaM vA joeI' kulaM vA yunakti kulamapi hula saMjJaka nakSaramapi yukti zrAviSThI pUrNimAma tathA upakulaM vA yunakti upakulasaMjJaka kSatramapi zrASiSThI pUrNimA yunakti zrAvaNI pUrNimAyA saha upakulasyApi yogo bhavatItyayaH, kulomakulaM vA, yunakti kulopakulasaMjJakanakSatramapi yunakti, sabaiH sahayogo bhavati zrAvaNIpUrNimAyA ityarthaH / tatra 'kulaM joemANe dhaNiTThANakkhatte joei' tatra kulaM yuJjaddhaniSThA nakSatraM yunakti, dhaniSThAnakSatrasyeva kulatayA kulabAra pratipAdana isameM gautamasvAmIne prabhu se aimA pUchA hai-'sAviTThI bhaMte ! puNimaM ki kulaM joei, uvakulaM joeI, kulovalaM joeI' he bhadanta ! zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimA ko kyA kulasaMjJaka nakSatra samApta karate haiM yA upakulasaMjJaka nakSatra samApta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra samApta karate haiM ? arthAta zrAvaNamAsabhAvinI pUrNimA ke sAtha kina nakSatroM kA yoga rahatA hai-kyA, kulasaMjJaka nakSatroM kA, yA upakulasaMjJaka nakSatroM kA yA kulopakula saMjJaka nakSatroM kA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, kulovakulaM vA joeI' he gautama ! zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatroM kA bhI yoga rahatA hai, upakula saMjJaka nakSatroM kA bhI yoga rahatA hai aura kulopakula saMjJaka nakSatroM kA bhI yoga rahatA hai ! tAtparya yahI hai ki ina saba nakSatroM ke sAtha zrAviSThI pUrNimA kA yoga rahatA hai 'kulaM joemANe dhaNiTThANakkhatte joei' jaba zrAviSThI sadAra pratipAdana mAmI gautabhasvAmI prabhune me pUchyuche-'sAviTThINNaM bhaMte ! puNNima kiM kulaM joei uvakulaM jAei, kulovakulaM joei' 3 bhagavan ! zrAvaNumAsa bhAvinI pUrA bhAna zu sasa nakSatra samApta kare che ke upakulasaMjJaka nakSatra samApta kare che? athavA te zuM kulapakulasaMjJaka nakSatra samApta kare che? arthAt zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimAnI sAthe kayA nakSatrane vega rahe che-zuM kulasaMjJaka nakSatrone, agara-upakulasaMjJaka nasatrane ke kulapakulasaMjJaka nakSatrone? bhAbhA prabhu cha-'goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei kuloSakulaM vA joei' he gautama! zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimAnI sAthe kulasaMjJaka nakSatrone paNa vega rahe che, upakulasaMjJaka nakSatrono paNa yoga rahe che ane kulekula saMjJaka nakSatrone paNa ga rahe che. tAtparya eja che ke A badhAM nakSatronI sAthe zrAviSThI pUrNimAne vega rahe che. 'kulaM joemANe dhaniTThA Nakkhatte joei' nyAre zrAviDI pUNimAnI sAthe usasa: nksstron| yoga rahe che tyAre temAM dhaniSThA nakSatrane vega rahe che. ghaniSThA nakSatra kulasaMjJaka nakSatra Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzi kA TIkA-sana kAraH sU. 21 nakSatrAgA kuThAdidvAranikA 317 prasiddhasya zrAvaNI pUrNimAyAM yogasaMbhavAta, 'upakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joeI upakuLamupakulasaMjJaka nakSatraM yuJjat zravaNa nakSatra yunakti, zravaNanakSamasyopakulatayA prasiddhatayA zrAvaNIpUrNimAyAM yogasaMbhavAt / 'kulovakulaM joemANe abhiIgakkhatte joei' kulopakulaM yuJjat jabhijinnakSatraM yunakti, abhijinakSatrasya kulopakuLatayA prasiddhasya zrAvaNI pUrNimAyA saha yogasaMbhavAt abhijinnakSatrahi tRtIyAyAM dhAriSThayAM pUrNimAsyAM dvAdazamuhUrteSu kizcitsamadhikeSu zeSeSu candreNa saha yogamupati tataH zravaNasahacarAt svayamapi tasyAH paurNamAsyAH paryantavartitvAt tadapi tAM parisamApayatIti vivakSitatvAd dhunaktIti kathitamiti / samprati upasaMhAramAha-sAviTThINamityAdi, 'sAviThThINaM puNimAsiM NaM kulaM vA joei pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatroM kA yoga rahatA hai taba unameM se dhaniSThA nakSatra kA yoga rahatA hai dhaniSThA nakSatra kulasaMjJaka nakSatra mAnA gayA hai aura zrAviSThI pUrNimA meM isakA yoga hotA hai, "uvakulaM joemANe savaNe Nakkhatta joeI' aura jaba upakula saMjJaka nakSatroM kA yoga hotA hai taba zravaNa nakSatra kA yoga hotA hai kyoM ki upakularUpa se zravaNa nakSatra kahA gayA hai zrAvaNI pUrNimA meM isakA yoga hotA hai 'kulova kulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei' kulopakulasaMjJaka nakSatra kA jaya yoga hotA hai taba abhijitU nakSatra kA yoga hotA hai abhijit nakSatra kulopakula rUpa se pahile pratipAdita ho cukA hai aura isakA zrAvaNI pUrNimA ke sAtha yoga hotA hai abhijit nakSatra tRtIyA zrAviSThI pUrNimA meM kucha adhika 12 muhUrtataka candra ke sAtha sambandhita rahatA hai isake bAda zravaNa sahacara hote se vaha svayaM bhI utta pUrNimAsI ke paryantavartI hone ke kAraNa usa pUrNimAsI ko parisamApta kara detA hai aisI vivakSA hone se yunakti aisA kahA gayA hai isa taraha 'sAviTThINaM puNNamAsiM NaM kulaM vA joei jAva bhAnavAmA mAvyu cha bhane vihI pUNi bhAmA tanA yA thAya che. 'uvakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei' bhane nyAre 5 4 nksstron| yo thAya che tyAre zravaNa nakSatrane ga thAya che kAraNa ke upakula rUpathI zravaNa nakSatra kahevAmAM AvyuM che. zrAvaNa 5 mAmA mAno yoga yAya che. 'kulovakulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei' |51saMjJaka nakSatrane jayAre ga thAya che tyAre abhijit nakSatrane ega thAya che, abhijit nakSatra kapakala rUpanI pahelA pratipAdita thaI cUkela che ane ene zrAvaNI pUrNimAnI sAthe vega thAya che. abhijit nakSatra tRtIyA zrAviSTha pUrNimAmAM kaMIka vadhu 12 muhUrta sudhI candranI sAthe sambandhita rahe che. AnA pachI zravaNu sahacara hevAthI te pite paNa te pUrNamAsInA paryantavatta hovAnA kAraNe te pUrNamAsIne parisamApta karI de che. A 5.2nI qiqkSA pAthI. 'yunata' mema 4AmA mAthu cha. 2 // zate 'sAviTThINaM puNNamAsiM NaM kulaM vA joei jAva kulobakulaM vA joeI' zrAvihI vimAnI sAthe pusa Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratisUtre jAva kulovakulaM vA joei' zrAviSThI pUrNimAsI khalu kulaM vA yunakti yAvat kulopakulaM vA yunakti yatastribhirapi kulAdibhiH zrAviSThayAH pUmimAyA yojanA vidyate tataH zrAviSThIM paurNamAsI kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti, 'kuleNa juttA uvakuleNa vA juttA kulovakuleNa vA juttA sAviTThIpugimA juttetti battavyaM siyA' kulena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA bhAviSThI pUrNimAyukteti vaktavyaM syAt evaM prakAreNa svaziSyebhyaH pratipAdanaM kuryAt // 'pohavaI NaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM joei pucchA' prauSThapadIM khalu bhadanta ! paurNamAsI kiM kulaM yukti pRcchA he bhadanta ! prauSThapadIM khalu paurNamAsI kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yukti kiMvA kulopakulaM yunaktIti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA uvakulaM vA kulokkulaM vA joei' kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yuvatItyuttaram, tatra 'kulaM joemANe uttarabhadavayA Nasatte joeI' kulaM yuJjat uttarabhAdrapadA nakSatraM yunakti 'uvakulaM joemANe puSabhadavayA joei' upakulaM yuJjat pUrvabhadrapadA nakSatraM yunakti 'kulovakulaM joemANe kulovakula vA joei' AviSThI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra yAvat-upakulasaMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM isIliye vaha zrAviSThI pUrNimA 'kuleNa juttA, upakuleNa juttA, kulovakulega vA juttA sAviTThI puNNimA juteti vattavaM siyA' kula saMjJaka nakSatra se upakula saMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra se yukta kahI gaI hai isa rUpa se guru apane ziSyoM ke prati pratipAdana kre| 'pohabaI NaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM joei pucch|' he bhadanta proSThapadI paurNamAsI ke sAtha kyA kulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM ! yA upakulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyanA ! kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA joeI' he gautama! prauSThapadI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra bhI yoga karate haiM, upakula saMjJaka nakSatra bhI yoga karate haiM aura kulopakula saMjJaka nakSatra bhI nakSatra yAva-upakulasaMjJaka nakSatra temaja kupakulasaMzaka nakSatra uga kare che AthI ja te zrIviThI bhA 'kuleNa juttA, ubakuleNa juttA, kalovakuleNa vA juttA sAviTThI puNNimA yuttati vattavya siyA' sasa nakSatrathI sasa4 nakSatrI tema 5sasa nakSatrathI yukta kahevAmAM AvI che. A rUpe ja gurU pitAnA ziSyone pratipAdana kare. 'poTuvai NaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM joei pucchA' 3 mahanta ! 456. paubhAsInI sAya zuM kulasaMjJaka nakSatra yuga kare che ? athavA upakula saMjJaka nakSatra cega kare che? athavA dusopasasa nakSatra yA 42 cha ? 21nA 041mamA prabhu 44 cha-'goyamA ! kulaM vA unakulaM vA kulovakulaM yA jorai' gautama ! prI045 pUrNimAnI sAthai sasanakSatra paNa yaMga kare che, upakulasaMjJaka nakSatra paNa cega kare che ane kulapakulasaMjJaka nakSatra paNa Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam sayabhisayA Nakkhatte joei' kulopakulaM vA yuJjat zatabhiSA nakSatra yunakti 'poTabaINaM puNimaM kulaM vA joei upakulaM vA joei kulovakulaM yA joeI' prauSThapadI khalu pUrNiyAM kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti ku lopakulaM vA yukti 'kulega vA juttA jAva kulovakuleNa vA juttA poTThavaI puNNamAsI juttatti vattavaM siyA' kuThena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA prauSThapadI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt- svaziSyebhya stathA pratipAdayediti // 'bhAsoiNNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! AzvayujI khalu bhadanA ! pUrNimA kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yuktIti pRcchayA saMgRhya te praznaH, bhagavAnAha-'goSamA' yoga karate haiM 'kulaM joemANe uttarabhaddavayA Nakhatte joei, upakulaM joemANe punvabhavayA joei, kulovakulaM joemANe sayabhisayA makkhatte joei' jaba isake sAtha kulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se uttara bhAdrapadAnakSatra yoga karatA hai jaba upakulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se pUrvabhAdrapadA nakSatra yoga karatA hai aura jaba kulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se zatabhiSA nakSatra yoga karatA hai isa taraha 'poTThavaI NaM puNNimaM kulaM vA joei udhakula vA joei kulokkulaM vA joei' proSThapadI pUrNimA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJa kanakSatra, aura kulokula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isa taraha se apane ziSyoM ko 'kulega vA juttA jAva kulocakuleNa vA juttA povaI puNNamAsI juttati vattavvaM siyA' prauSThapadI pUrNimA kula se upakula se aura kulopakula se yukta hotI hai aisA samajhanA cAhiye 'AsoiNNaM bhaMte! pucchA' he bhadanta ! AzvayujI pUrNimA kyA kulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai? yA upakulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai ? yA kulopakulasaMjJaka nakSatra se yukta yo| 42 cha 'kulaM joemANe uttarabhadavayA Nakkhatte joei upakulaM joemANe puvvabhahavayA joeDa, kulovakulaM joemANe sayabhisayA Nakkhatte joei' nyAre mAnI sa sasa 4 nakSatra yoga kare che tyAre temAMthI uttarabhAdrapadA nakSatra coga kare che jyAre upakulasaMjJaka nakSatra coga kare che tyAre temAM pUrvabhAdrapadA nakSatra roga kare che ane jyAre kulekula saMjJaka nakSatra yo 42 che tyAre nAmAMthI zatabhiSaya nakSatra yo|| 42 cha. ma za 'povaI NaM puNNimaM kulaM vA joei ubakulaM vA joei kulovakulaM vA joei' prI04 paTTI vimAna kulasaMjJakanakSatra, upakulasaMjJakanakSatra, ane kulapakukasaMjJaka nakSatra yukta kare che A prakAre potAnA ziSya samudAyane 'kuleNa vA jutto jAva kulovakuleNa vA juttA povaI puNNamAsI juttatti vattavvaM siyA' prI0454I pUrNimA sathI para thI bhane 54thI yukta rAya ke sema samAye. 'AsoiNNaM bhaMte ! pucchA' 3 mahanta mAzvayu mA zusasa nakSatrathI yukta hoya che athavA upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta hoya che? athavA kulapakula , Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jambUdvIpaprajJaptisUtre ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei upakulaM vA joei no lambhaikulovakulaM' AzvayunIM pUrNimAM kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti no labhale kubhopakulam, arthAt kulena upakulena ca sahayogI bharati kintu kuloSakulena sahAzvayujI pUrNimAyAH yogo na bhava tIti / tatra 'kulaM joemANe astigI Nakkhatte joei' kulaM yuJjat-azvinI nakSatraM yunakti 'upakulaM joemANe revaINakkhase joei' upakulaM ducat revatI nakSatraM yunakti / upasaMhAramAha-'assoiNaM' ityAdi, 'assoiyaM puNNimaM kulaM vA joei upakulaM vA joei' mAzvayunI pUrNimA kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti 'kulega vA juttA uvakuleNa vA juttA assoI puNNimA juttatti vattavyaM siyA' kulena vA yuktA upakulena vA yuktA AzvayujI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt svaziSyebhyaH pratipAdanaM kuryAditi / 'kattiiNNaM bhaMte ! puNimaM kiM kulaM 3 pucchA' kAnikI khalu bhadanta ! pUrNimA kiM kulaM pRcchA, he bhadanta ! hotI hai ? isake utara meM prabhu kahate haiM-'goyanA! kulaM vA joei ucakulaM vA joei no laubhai kulovakulaM' he gautama ! AzvayujI pUrNimA kulasaMjJaka nakSatra se aura upakusaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai, kintu kulopakula saMjJaka nakSatra se yukta nahIM hotI hai 'kulaM joemANe assiNI Nakkhatte joei, upakulaMjoemANe revaI Nakkhatte joeI' jaba yaha kulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai-taba vaha azvinI nakSatra se yukta hotI hai aura jaba yaha upakula saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai taba revatI nakSatra se yukta hotI hai 'assoiNNa pugiNamaM kulaM vA joei' isa taraha AzvayujI pUrNimA ke sAtha kula aura 'uvakulaM joei' upakulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM 'kuleNa vA jutto uvakuleNa vA juttA assoI puNNimA juttatti vattavvaM siyA' ataH kula se yukta aura upakula se yukta AzvayujI pUrNimA hotI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye 'kattiipaNaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM 3 pucchA' he bhadanta ! kArtikI pUrNimA kyA kulasaMjJaka sa nakSatrathA yuddhata DAya cha ? sAnA savAmamA prabhu gautamana cha-'gogamA ! kulaM vA joeD uvakulaM vA joei no labbhai kulovakulaM' hai gautama! mAyu pUrNimA pusa 24 nakSatrathI ane upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta hoya che paraMtu kulapakula saMjJaka nakSatrathI yukta DotI nayI. 'kulaM joemANe assiNI Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe revaI Nakkhatte joei' nyAre te isa nakSatrathA yunta DAya che tyAre azvinI nakSathI yukta DAya cha ane jyAre te upakula aMka nakSatramI yukta hoya che tyAre revatI nakSatrathI yukta hoya che 'assoiNNaM puSNimaM kulaM vA joei' rIte vayu pUNimAnI sAthe 41 mana 'uvakulaM joeI' 85434 nakSatra ye|| 42 che 'kuleNa vA juttA upakuleNa vA juttA assoI puNNimA juttatti vattavyaM siyA' mAthI yI yuta ane 5sayA yuta mAzvayu pUlamA DAya che the pramANe potAnA ziSyona sabhA me 'kattiiNNaM bhaMte ! Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAdanirUpaNam 401 kArtika pUrNimA kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei uvakulaM vA joei no kuzIvakulaM joei' kulaM vA yunakti kArtikI pUrNimA mupakulaM vA yunakti natu kuloSa kulaM yukti, kulena upakulenaiva saMbanyo bhavati kArtikI pUrNimAyAH natu kulopakulena saha rambandho bhavatItyarthaH / tatra 'kulaM joemANe kattiyA Nakkhatta joeI' kulaM yuJjat kRtimAnakSatrameva yunakti 'upakulaM joemANe bharaNI' upakulaM yuJjat bharaNI nakSatraM yunakti 'jAva battavaM siyA' yAca d baktavyaM syAt, atra yAvatpadena kArtikI pUrNimA kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulena vA yuktA upakulena vA yuktA kArtikI pUrNimA yuktati, etatpayantasya grahaNaM bhavatIti / 'maggatirINaM bhaMte ! puNNimaM' mArgazIrSI khalu bhadanta ! nakSatroM se yukta hotI hai yA upakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai yA kulopakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! kulaM vA joei uvalaM vA joei no kulovakulaM joei' he gautama ! kArtikI pUrNimA kulasaMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai aura upakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai parantu vaha kulopakula saMjJaka nakSatroM se yukta nahIM hotI hai 'kulaM joemANe kattiyA Nakkhatte joeI uvakulaM joemANe bharaNI jAva vatsavvaM siyA' jaya yaha kula saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai taba yaha kRttikA nakSatra se yukta hotI hai aura jaba yaha upakula saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai tava bharaNI nakSatra se yukta hotI hai yahA~ yAvatpada se 'kArtikI pUrNimA ko kula nakSatra aura upakula nakSatra yukta karate haiM isaliye yaha kula se aura upakula se yukta hotI hai aisA apane ziSyoM ke liye samajhAnA cAhiye' yaha saba pATha gRhIta huA hai 'maggasirI NaM bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM vA taM ceva' hai bhadanta! mArgazISA pUrNimA ko kyA paNimaM kiM kulaM 3 pucchA' 3 mahanta ! pati zrI pUNimA zuM usasa4 nakSatrAthI yAta hoya che? athavA upakuMlasaMjJaka nakSatrothI yukta hoya che ? agara kulapakula saMjJaka nakSatrothI yuta DAya cha ? uttaramA prabhu 49 cha-'goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei no kulovakulaM joei' gautama ! tikI pUNimA sasa4 nakSatrothI yuti DAya ke mana upakulasaMjJaka nakSatrothI yukta hoya che paraMtu te kulapakula saMjJaka nakSatrothI yukta hatI nayI. 'kulaM joemANe kattiyA Nakkhatte joei uvakule joemANe bharaNI jAva vattavvaM siyA jayAre te kulasaMjJaka nakSatrathI yukta hoya che tyAre te kuttikA nakSatrathI yukta hoya che ane jyAre upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta hoya che tyAre bharaNe nakSatrathI saMlagna hoya che. ahI thAvat parathI kArtikI pUrNimAne kulanakSatra ane upakulanakSatra yukta kare che A kAraNe te kulathI temaja upakulathI yukta hoya che ema gurUe pitAnA ziSyane samajAvavuM joIe mA bhayo 54 gRhIta thy| che. 'mamgasirINaM bhaMte ! puNimaM kiM kula vA taM ceva' mahanta ! ja0 51 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jambUdvIpamApti pUrNimAm 'kiM kulaM taceva do joei No bhavai kulocakulaM, kulaM joemANe maggasiraNakkhatte joei, uvakulaM joemANe rohiNI maggasiriNaM puNimaM jAva vattavyaM siyA' kiM kulaM tadeva de yuktaH no bhavati kulopakulam, kulaM yuJjat mRgaziro nakSatraM yunakti upakulaM yuJjat rohiNI nakSatraM yunakti, mArgazIrSI khalu pUrNimA yAvadvaktavyaM syAt iti, ayaM bhAva:-he bhadanta ! mArga zIrSI pUrNimA kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunakti iti praznaH, bhagavAnAha-'he gautama ! mArgazISI pUrNimA kulaM yunakti upakulaM vA yunakti no bhavati kullopakulam, tatra kulaM yuJjat mRgaziro nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjat rohiNI nakSatraM yunakti / __ samprati-upasaMhAramAha-mArgazIrSI pUrNimAM khalu kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA mArgazIrSI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt, evaM rUpeNa svaziSyebhyaH pratipAdanaM kuryAt iti / / atha lAghavArthamati dezamAha-evaM' ityAdi, 'evaM sesiyAovi jAva AsAdi' evaM zeSikA api yAvadASADhIm evam mArgazIrSI pUrNimAntakathitaprakAreNa zeSikA uktAbhyo'vaziSTA pauSIpUNimAta Arabhya ASADhapUrNimAntapUrNimA kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! mArgazIrSI pUrNimA ko kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM, upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM, kulopakulasaMjJaka nakSatra yukta nahIM karate haiM jaba kulasaMjJaka nakSatra use yukta karate haiM taba unameM se mRgazirA nakSatra use yukta karatA hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra use yukta karate haiM taba unameM se use rohiNInakSatra yukta karatA hai isa taraha isa mArgazIrSI pUrNimA ko kula saMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isa kAraNa yaha kula se aura upakula se yukta hotI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye 'evaM sesiyAo vi jAva AsAti' isI prakAra mArgazIrSI pUrNimAnta taka kathita prakAra ke anusAra-ukta se avaziSTa pauSI pUrNimA se lekara ASADhI pUrNimA taka kI pUrNimAoM ke sambandha meM mArgazIrSa pUrNimAne zuM kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? athavA zuM kulapakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che ? uttaramAM prabhu kahe che -he gautama! mArgazISI pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, ubakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, paNa kulapakulasaMjJaka nakSatra yukta karatAM nathI. jyAre kulasa jJaka nakSatra tene yukta kare che tyAre temanAmAMthI mRgaziza nakSatra tene mukta kare che ane jyAre ukulasaMjJaka nakSatra tene yukta kare che tyAre tene rohiNI nakSatra yukta kare che. A rIte A mArgazIrSa pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che eTale te kulathI temaja upakulathI yukta hoya che zava zidhyAna samajavu naye. (evaM sesiyAo vi jAva AsAdi) mevI rIta mArgazISI pUrNimAnta sudhI kahelA prakAra anusAra-uktathI avaziSTa poSI pUrNimAthI Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 25 nakSatrANAM kulAdivAranirUpaNam vaktavyAH, AlApaprakAraH sarvatra svayamevohanIyaH / yatra yatra lakSaNyamAchApe tatra svayameva 'posi jehAmUliM ca kulaM vA ubakulaM vA kulovakulaM vA' pauSI pUrNimAM tathA jyeSThAmUlI pUrNimA ca kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti, evaM prakAreNa pUrvavadeva AlApo vaktavyaH 'sesiyANaM kulaM vA uvakulaM vA' zeSikAnAM mAghI phAlgunI caitrI vaizAkhI ASADhInAM pUrNimAnAM kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti, ityeva vaktavyam 'kulovakulaM Na bhaNNai' kulopakulaM na bhaNyate, zeSapUrNimAsu kulopakulaM vA yunatIti na vaktavyaM sadabhAvAt anyat sarve sarvatra samAnarUpeNaiva jJAtavyamiti pUrNimA prakaraNam, bhI kahalenA cAhiye AlApa prakAra sarvatra svayaM hI udbhAvita kara leveN| jahAM jahAM vilakSaNatA AlApa meM ho vaha isa prakAra se karaleve yaha sUtrakAra svayaM dikhalAte haiM / 'posiM jeTThA mUliM ca kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA' he bhadanta ! pauSI pUrNimA ko tathA jyeSThA mUlI pUrNimA ko kulasaMjJakanakSatra, upakulasaMjJaka nakSatra yA kulopakulasaMjJaka nakSatra vyApta karate haiM ? isake uttara meM yahI kahanA cAhie-poSI pUrNimA ko aura jyeSThAmUlI pUrNimA ko kulasaMjJaka nakSatra bhI vyApta karate haiM-upakula saMjJaka nakSatra bhI vyApta karate haiM 'sesiyANaM kulaM vA uvakulaM' mAghI, phAlgunI caitrI vaizAkhI aura ASADhI pUrNimAoM ko kula saMjJaka aura upakula saMjJaka ye donoM prakAra ke hI nakSatra vyApta karate haiM kulopakula saMjJaka nakSatra vyApta nahIM karate haiM yahI bAta 'kulovakulaM na bhaNNai' isa pATha se prakaTa kI gaI hai| kyoM ki ina zeSa pUrNimAoM meM kulopakula nakSatra kA abhAva rahatA hai ataH do hI prakAra ke nakSatra-kulasaMjJaka aura upakula saMjJaka nakSatra hI ina saba pUrNimAoM ko vyAptakarate haiM bAkI ke nakSatroM ko ina saba pUrNimAoM meM samAnatA hai| pUrNimA prakaraNa samApta / laIne aSADhI pUrNimAonA sambandhamAM kahI levuM joIe AlApa prakAra sarvatra svayaM ja ubhAvita karI le. jyAM jyAM vilakSaNatA AlApamAM hoya te sUtrakAra A prakAre satAve che. bha (posiM jedvA mUliMca kulaM vA ubakulaM vA kulovakula vA) mahanta! popI pUrNimane tathA jayeSThA mUkI pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra, athavA kulapakula saMjJaka nakSatra vyApta kare che? AnA javAbamAM A pramANe ja kahevuM joIe pauSI pUrNimAne ane jeThA bhUlI pUrNimAne kulasaMjJakanakSatra paNa vyApta kare che, upakulasaMjJakanakSatra 5 vyA 42 cha bhane 544 nakSatra paya vyA 42 che. (sesiyANaM kulaM vA uvakulaM) maghA, phAgunI cetrI, vizAkhI ane aSADhI pUrNimAone kulasaMjJaka temaja upakulasaMjJaka e baMne prakAranA nakSatre vyApta kare che. kupakula saMjJaka nakSatra vyApta karatAM nathI Aja KIta (kulopakula na bhaNNai) se 48 bArA 48 42vAma mAvI cha. ra mAzeSa pUrNimAomAM kulapakula nakSatrane abhAva rahe che ethI be ja prakAranA nakSatra-kulasaMjJaka ane upakulasaMjJaka nakSatra ja A tamAma pUrNimAone vyApta kare che. bAkInA nakSatranI A badhI pUrNimAemAM samAnatA che. pUrNimA prakaraNa samApta, Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ambUjIpati athAmAvAsyA prakaraNamAha- 'sAviTThi NaM bhaMte ! amAvAsa' zrAviSThI zrAvaNamAsa bhAvinIM khallu bhadanta ! amAvAsyAm, candrasUryadvayAdhikaraNakAlavizeSarUpAm ' kaNakkhatA joeMti' kati - kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yuJjanti yathA yogaM candreNa saha saMyujya zravaNamAsa bhAvi nImamAvAsyAM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'do NakkhattA joeMti' dve nakSatreyuktaH, tatra ke te dve nakSatre ye zrAviSThImamAvAsyAM parisamApayatastatrAha - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'assesA ya mahA ya' azleSA ca, maghA ca, atra khalu vyavahAra nizcayamatena yasmin nakSatre pUrNimA bhavati tasmAdArabhyArvAktane paJcadaze caturdaze vA nakSatre amAvAsyA bhavati yasmin ca nakSatre amAvAsyA bhavati tata Arabhya parataH paJcadaze caturdaze vA nakSatre punaH paurNamAsI bhavati, tatra zrAvaNamAsa bhAvinI paurNamAsI " amAvAsyA prakaraNa 'sAviTThI NaM bhaMte ! amAvAsaM kaha NakkhattA joeMti' gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! jo zrAviSThI amAvAsyA hai use kitane nakSatra vyApta karate haiM ? arthAt - candra sUrya dvaya kI adhikaraNa kAlavizeSa rUpa amAvAsyA ko jo ki zrAvaNa mAsa saMbaMdhinI haiM kitane nakSatra yathAyogya rUpa se candra ke sAtha yukta hokara samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! do kkhattA joeMti' he gautama! zrAviSThI amAvAsyA ko do nakSatra parisamApta karate haiM 'taM jahA ' ve do nakSatra ye haiM 'assesA ya mahA ya' eka azleSA nakSatra aura dUsarA maghA nakSatra yahAM vyavahAra aura nizcaya nayaM ke matAnusAra jisa nakSatra meM pUrNimA hotI hai usa nakSatra se lekara arvAkUtana pandrahaveM yA caudahaveM nakSatra meM amAvAsyA hotI hai aura jisa nakSatra meM amAvAsyA hotI haiM usa nakSatra se lekara Age ke pandrahaveM yA caudahaveM nakSatra meM punaH porNamAsI hotI hai vahAM zrAvaNamAsa - amAvAsyA prakaraNa (sAviTTINaM bhaMte! amAvAsa kai NakkhattA joti) gautamasvAmI prabhune yA pramANe pUchyu che--he bhadanta| je zrAviSTI amAvAsyA che-tene keTalAM nakSatra vyApta kare che? arthAta candra sUrya dvayanI adhikaraNa kAla vizeSarUpa amAvAsyAne ke je zrAvaNa mAsa sabaMdhinI che keTalAM nakSatra yathA megya rUpathI candranI sAthe yukta thaine samApta kare che? khAnA navANabhAM alu uDe che (goyamA ! do NakkhattA joeMti) 3 gautama ! zraviSThI ambAsyAne me nakSatra parisamApta hare che (taM jahA ) mA me nakSatra yA che. (assesA ya mahA yaha azleSA nakSatrane monuM bhadhA nakSatra sahI vyavahAra bhane nizcaya nayanA matAnusAra je nakSatramAM punama hoya che, te nakSatrathI laIne ardhAntana paramA athavA caudamA nakSatramAM amAvasyA thAya che ane je nakSatramAM amAvAsyA thAya che te nakSatrathI laine pachInA padaramA athavA caudamAM nakSatramAM punaH pau mAsI thAya che. tyAM zrAvaNamAsa bhAvinI pauNu mAsI zravaNa nakSatramAM temaja dhaniSThA nakSatramAM thAya che ema Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamayakSaskAraH su. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 405 zravaNanakSatre dhaniSThA nakSatre ca bhavatIti kathitA, tataH zrAvaNAmAvAsyAyAmasyAm, azleSA maghA ca kathitA, loke ca tithigaNanAnusArato gatAyA mamAvAsyAyAM vartamAnAyAM ca pratipadi yasmin ahorAtre prathamato'mAvAsyA abhUt tataH sakalo'pi ahorAtro'mAvAsyeti vyavahniyate, tato maghAnakSatramapi evaM vyavahArato'mAvAsyAyAM prApyate iti na ko'pi virodhaH / paramArthatastu zraviSThImamAvAsyA mimAni trINi nakSatrANi parisamApayanti, tadyathApunarvasuH puSyo'zleSAca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInA mamAvAsyAnAM nakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAt, atra yad vizeSato vaktavyaM tat pUrNimA prakaraNe eva kathitaM vistara bhayAna punaratra kathyate iti // 'povaINaM bhaMte ! amAvAsa" proSThapadIM bhAdrapadadmAsa bhAvinIM khalu bhadanta ! amAvAsyAm bhAvinI paurNamAsI zravaNa nakSatra meM aura dhaniSThA nakSatra meM hotI hai aisA kahA gayA hai isa kAraNa zrAvaNamAsa bhAvinI amAvAsyA meM azleSA aura maghA ye do nakSatra hote kahe gaye haiM / loka meM tithigaNanA ke anusAra amAvAsyA ke vyatIta ho jAne para aura pratipadA ke prAraMbha hone para vartamAna avasthA meM upasthita ho jAne para - jisa ahorAtra meM prathamataH amAvAsyA huI hai vaha sakala ahorAtra 'amAvAsyA' isa rUpa se vyavahRta hotA hai isase maghA nakSatra bhI isa vyavahAra ke anusAra amAvAsyA meM prApta hotA hai ataH isa kathana meM koI virodha jaisI bAta nahI hai paramArthaH to zraviSThI amAvAsyA ko punarvasu, puSya, aura azleSA ye tIna nakSatra samApta karate haiM / ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyA oM ko nakSatra traya meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai| yahAM jo vizeSa rUpa se vaktavya hai vaha to hamane pUrNimA ke prakaraNa meM hI kaha diyA hai ataH aba vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM dubArA nahIM kahate haiM 'povaiNNa kahevAmAM Avyu che. AthI zravaNa mAtra bhAvinI amAvAsyAmAM azleSA ane mA e e nakSatra havAnu` kahevAmAM Avyu che lekamAM tithigaNunA anusAra amAvAsyA pUrI thai javA para ane pratipadA (paDave) nA prAraMbha thavA para vartamAna avasthAmAM upasthita thai javA para-je ahArAtramAM prathamata amAvasyA thai che te sakaLa ahArAtra amAvAsyA e rUpathI vyAvata thAya che AthI maghA nakSatra paNa A vyavahAra anusAra amAvAsyA mAM AvI jAya che AthI prastuta kathanamAM kAI virAdhAbhAsI hakIkata nathI paramAta tA zrAviSThI amAvAsyAne punaHvasu puSpa ane azleSA A traNu nakSatra samApta kare che. A pAMca yugamAvinI amAvasyAone nakSatra traya thakI kAi eka nakSatra parisamApta kare che. atre je vizeSarUpI vaktavya che te te ame pUrNi mAnA prakaraNamAM ja kahI dIdhuM' che AthI have vistAra thaI javAnA bhaye ame tenuM punaH abhyAraNa 42tAM nayI (poTuvaiNNaM bhaMte! amAvAsa kaD NakkhattA joaM joeMti) he lahanta ! bhAdrapada mAsa bhAvinI amAvasyAne keTalAM nakSatra yathAyeAgyarUpathI candranI sAthe sayukta thaine Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 sampUchIpaprajJaptistra 'kaiNakkhattA joeMti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yuJjanti yathAyogaMcandreNa saha saMyujya bhAdrapadamAsabhAvinImamAvAsyAM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do puThavAphagguNI uttarAphagguNIya' prauSThapadImamAvAsyAM dve nakSatre parisamApayataH tadyathA-pUrvAphalgunI uttarAphalAnI ca cazabdAta maghA'pi grAhyA AsAM pazcAnAmapi yugabhAvinInAmamAvAsyAnAM yathoktanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAt / 'assoiNNaM bhaMte ! do hatthe cittAya' AzvayujI khalu bhadanta ! amAvAsyAM katinakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha-he gautama ! dve nakSatre yuktaH tadyathA-hastazcitrA ca, idaM ca vyavahAranasamAzritya kathitam, nizcaSamatenatu AzvayujI mamAvAsyAM trINi nakSatrANi parisamApayanti tadyathA uttara phalgunI hastazcitrAceti / 'kattiiNNaM do sAI visAhAya' kArtikI khalu bhadanta ! bhaMte ! amAvAsaM kai NakkhattA joraMti' he bhadanta ! bhAdrapada mAsabhAvinI amAvAsyA ko kitane nakSatra yathAyogyarUpa se candra ke sAtha saMyukta hokara parisamApta karate haiM ! isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! do puvvA phagguNI, uttara phagguNI ya' he gautama ! bhAdrapada mAsabhAvinI amAvAsyA ko pUrvAphAlgunI nakSatra aura uttaraphAlgunI nakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiN| yahA~ 'ca' zabda se maghA nakSatra kA grahaNa huA hai| kyoMki yugabhAvinI ina pAMca amAsyAoM kI parisamApti ina tIna nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke dvArA hotI kahI gaI haiM / 'astoiNNaM bhaMte ! do hatthe cittAya' he bhadanta ! azvayUjI amAvAsyA ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! AzvayujI amAvAsyA ko hastanakSatra aura citrA nakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM yaha kathana vyavahAranayakI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye nizcayanaya ke matAnusAra to AzvayujI amAvAsyA ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM-unake nAma uttara phAlgunI nakSatra, hasta nakSatra aura citrA nakSatra haiN| 'kattiiNNaM do sAI visAhAya' he bhadanta ! kArtikI amAvAsyA ko parisamA 42 cha ? bhAna pAmamA prabhu 4 cha- (goyamA ! do puvvA phagguNI uttarA phAguNI ya) gautama ! bhAdra 54mAsa bhAvinI amAvasyAne l gunI nakSatra mana uttara phAgunI nakSatra A be nakSatra parisamApta kare che. ahIM "ca" zabdathI maghA nakSatranuM grahaNa thayela che kAraNa ke yugabhAvinI A pAMca amAvasyAonI parisamAptI A traNa nakSatrabhaaNthaa 6 4 nakSatra dvArA-2vAnu 43vAyu . (assoiNNa bhaMte ! do hattho cittA ya) he bhadanta! azvayujI amAvAsyAne keTalA nakSatra parisamApta kare che ! AnA uttaramAM prabhu kahe che-he gautama! azvayujI amAvAsyAne hasta nakSatra ane citrA nakSatra A be nakSatra parisamApta kare che. A kathana vyavahAra nayanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che ema jaNAvuM joIe. nizcaya nayanA matAnusAra azvayujI amAvAsyAne traNa nakSatra parisamApta Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 407 amAvAsyAM katinakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha-he gautama ! dve nakSatre yuktaH tadyathA svAtI vizAkhA ca, etacca vyavahAranayamatena kathitam, nizcayatastu svAtI vizAkhAcitrA ca, bAsa paJcAnAmapi yugabhAvinInAM yathoktanakSatratrayANAM madhye anyatamena parisamApanAditi / 'maggasiriNaM tiNNi' mArgazIrSImamAvAsyAM trINi nakSatrANi yuJjanti, tadyathA-'aNurAhA jeTThA mUloya' anurAdhA jyeSThAmUlazca, etacca vyavahAranayataH kathitam nizcayataH punarimAni nakSatraNi parisamApayanti, vizAkhA anurAdhAjyeSThA ca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAma mAvAsyAnAM nakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAt iti / 'posiNaM do punnAsADhA kitane nakSatra samApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai-he gautama ! katikI amAvAsyA ko svAti nakSatra aura vizAkhAnakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM yaha kathana bhI vyavahAranaya ke anusAra kahA gayA jAnanA cAhiye vaise to nizcayanaya ke anusArasvAtI nakSatra, vizAsvAnakSatra aura citrA nakSatra paMca yugabhAvinI ina amAvAsyAoM ko parisamApta karate hue kahe gaye haiM-arthAt ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra yathAyogya rUpa se ina pAMcoM amAvAsyAoM ko parisamApta karane vAle hote haiM aisA kathana kiyA gayA hai 'maggasiriNaM tiSNi' mArgazIrSI amAvAsyA ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM unake nAma 'aNurAhA, jeTTA, maloya' anurAdhA nakSatra, jyeSThAnakSatra aura kulanakSatra haiN| yaha kathana bhI vyavahAranaya kI apekSA se kahA gayA haivaise to nizcayanaya ke maMtavyAnusAra ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ina tIna nakSatroM meM koI eka nakSatra hI parisamApta karatA hai 'posiNNaM do puvAsADhA, uttarAsADhA ya' pauSA amAvAsyA hare-tamanA nAma utta23gunI nakSatra ta nakSatra mana yatrA nakSatra che. (kattiiNNaM do sAI visAhA ya) 3 lanta ! ti samAsyAne khai nakSatra sabhAta 42 1 mAnA javAbamAM prabhue A pramANe kahyuM- he gautama ! kArtikI amAvAsyAne svAti nakSatra ane vizAkhA nakSatra parisamApta kare che. A kathana paNa vyavahAranaya anusAra kahevu mAnavuM jAIe Ama te nizcayanaya anusAra svAti nakSatra, vizAkhA nakSatra ane citrA nakSatra pAMca yugabhAvinI A amAvasyAone parisamApta karanArA kahevAmAM AvyA che-arthAta A traNa nakSatromAMthI keI eka nakSatra yathAga rUpathI A pAMce amAvAsyAone parisamApta 42naa| DAya che 4thana 42vAmAM mAvyule. (maggasiriNaM tiNNi) mArgazISI samApAsyAna tra nakSatra samApta 42 cha tamanA nAma (aNurAhA jeTThA mUlo ya) manurAdhA nakSatra, jayeSThA nakSatra ane mUlanakSatra che. A kathana paNa vyavahAra nayanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che-Ama te nizcayanayanA mantavyAnusAra A pAMca yugabhAvinI amAvAsyAo vizAkhA, anurAdhA ane 6 A traNa nakSatromAMthI koI eka nakSatra dvArA ja risaHpta thAya che, Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jammabIpapratiko uttarAsADhA ya' he bhadanta ! pauSImamAvAsyAM kati nakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha-he gautama ! pauSImamAvAsyAM dve nakSatre yuktaH tadyathA-pUrvASADhA uttarASAr3hA ca, etadapi vyavahArataH kathitama, nizcayataH punarimAni trINi nakSatrANi parisamApayanti mUlaM pUrvASADhA uttarASADhA ca, AzaM yugamadhye'dhikamA pasaMbhavena paNNAmapi yugabhAvinInAM kathitanakSatrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi / 'mAhiNaM tiNi abhiI savaNodhaNihA' mAghIM khalu trINi abhijit zrANo dhaniSThA ca, mAghI khalu bhadanta ! amAvAsyAM kati nakSatrANi yuJjanti ! bhagavAnAha-he gautama ! trINi nakSatrANi yuJjanti tadyathA abhijit zravaNo dhaniSThA, anyasarva pUrvavadeva jJAtavyam / 'phagguNiM tiNi sayabhiptayA puvvabhaddakyA uttarabhaddavayA' phalgunI ko he bhadanta ! kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhune aisA kahA hai-he gautama ! pauSI amAvAsyA ko pUrvASADhAnakSatra aura uttarASADhA nakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM yaha kathana bhI vyavahAra ke anusAra kiyA gayA jAnanA cAhiye kyoM ki nizcaya ke anusAra to mUla nakSatra, pUrvASADhA nakSatra aura uttarASADhA nakSatra ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra hI yathAyogarUpa se ina yugabhAvinI 6 amAvAsyAoM ko parisamApta karane vAle mAne gaye haiM yahAM 6 amAvAsyA isaliye mAnanI-cAhiye ki yahAM eka adhikamAsa hone kI saMbhAvanA rahatI hai| 'mAhiNNaM tiSNi-abhiI, savaNo, dhaNihA' he bhadanta ! mAghI amAvAsyA ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai ki he gautama ! mAghI amAvAsyA ko abhijitU nakSatra zravaNa nakSatra aura dhaniSThA nakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiM, bAkI kA aura saba kathana pUrvake jaisA hI samajhanA cAhiye 'phagguNiM tiNNisayabhisayo, putvabhavayA, uttarabhaddavayA' phAlgunI amAvAsyA ko zatabhiSaka (poliNNaM do putryAsADhA utarAsADhA ya) poSI amAvasyAna mahanta ! sA nakSatra parisamApta kare che? AnA javAbamAM prabhue A pramANe kahyuM che-he gautama! pauSI amAvasyAne pUrvAvADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatra e be nakSatra parisamApta kare A kathana paNa vyavahAra naya anusAra kaheluM jANavuM kAraNa ke nizcayanaya mujaba te mUla nakSatra pUrvASADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatra A traNa nakSatramAMthI kaI eka nakSatra yathA egya rUpathI A yugabhAvinI 6 amAvAsyAone parisamApta karanArA mAnavAmAM AvyA che. ahIM amAvAsyAo e kAraNe mAnavAnuM kahyuM che ke ahIM eka adhikamAsa hovAnI zakyatA rahe che (mAhiNNaM tiNNi-abhiI savaNo dhaNiTThA) Daira! mAthI amAvasyAne khai nakSatra parisamApta kare che? AnA uttaramAM prabhu e evuM kahyuM che ke he gautama mAgha amAvasthAne abhijit nakSatra zravaNa nakSatra ane dhaniSThA nakSatra e traNa nakSatra parisamApta kare cha mADInu mAnnu madhu 45na pUrvI bhA3 5 sabhA (phagguNI tiNNi-sayabhisayA, Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdivAranirUpaNam 409 khalu amAvAsyAM trINi nakSatrANi yuJjanti tadyathA zatabhiSak pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA, etat vyavahAramayataH kathitam, nizcapanayataH punastrINi tadyathA-dhaniSThA zatabhiSak pUrvabhAdrapadA ca AtAM paJcAnAmapi bhAvAsyAnAM kathitanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi / 'cetiSaNaM do re I astigIya caitrIM khalu dve revatI azvinI ca, he bhadanta ! caitrImamAvAsyAM katinakSatrANi maJjanti ? bhagAnA-de gautama ! dve nakSatre yuGktastadyathA-revatI azvinI ca, etaca, vyavahAramalena kathitam, nizcayatastu trINi nakSatrANi yuJjanti, tayathA pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA revatI ca, AsAM pazcAnAmapi yugabhAvinInAM kathitanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi / 'zAhiNa do bharaNI kattiyA ya' vaizAkhI khalu pUrNimA dve nakSatre yuGktaH badyathA-bharaNI kRttikAca, anyatsarva pUrvavadeva jJAtavyam 'jeTTAmliM NaM do rohiNI maggaptiraM nakSatra, pUrvabhAipadA nakSatra aura uttara bhAdrapadA nakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiM aisA yaha kathana bhI vyavahAra.naya ke anusAra kiyA gayA jAnanA cAhiye nizcaya naya ke anusAra to dhaniSThA, zatabhiSaka aura pUrvabhAdrapadA ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM ko yathA yogya rUpa se parisamApta karate haiM ! 'cetti do revaI assiNIya ! caitrI amAvAsyA ko revatI aura azvinI ye do nakSatra parisamApta karate haiN| yaha kathana bhI vyavahAra se hI kiyA gayA jAnanA cAhiye kyoM ki nizcayanaya ke kathanAnusAra to caitrI 5 pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM kI parisamApti pUrvabhAdrapadA, uttarabhAdrapadA, aura revatI ina tIna nakSatroM meM se yathAyogyarUpa se kisI eka nakSatra ke dvArA hotI haI kaho hai 'vesAhiNNaM do bharaNI kattiyA ya vaizAkhI jo 5 yugabhAvinI amAvAsyAeM haiM unakI parisamApti bharaNI aura kRttikA ina do nakSatroM meM se eka nakSatra dvArA hotI hai| bAkI kA aura saba kathana pUrva ke jaisA pubabhaddalayA, uttaramavayA) zanI amAvAsyAne zatamiSa nakSatra, pUrva mAdraha nakSatra ane uttarabhAdradA nakSatra e traNa nakSatra pariNamApta kare che evuM A kathana vyavahAranaya anusAra karavAmAM AveluM jANavuM nizcayanaya anusAra te dhaniSThA, zatabhiSapha ane pUrvabhAdra padA e traNa nakSatromAMthI keI eka nakSatra A pAMca yugabhAvinI amAvasyAone gya 35thI parisamAsa 42 cha (cettiNNaM do revaI assiNI ya) yetrI amAvAsyAne 21tI mana azvinI e be nakSatra parisamApta kare che. A kathana paNa vyavahAranI apekSAe ja karavAmAM AvyAnuM jANavuM. kAraNa ke nizcayanayanA kathanAnusAra caitrI pAMca yugabhAvinI amAvAsyAonI parisaramApti pUrvabhAdrapadA utarabhAdrapadA ane revatI e traNa nakSatromAMthI yathAyogya 35thI / nakSatra 12 // yavAnu 43vAmI yAvyu cha (vesAhiNNa do bharaNI kattiyA ya) zApI re pAMya yugamAvinI amAvasyA cha tebhanI parisamAti bharI bhane kRtikAe be nakSatramAMthI koI eka nakSatra dvArA thAya che. anya saghaLuM kathana pUrvokta ja052 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre ca' jyeSThAmUlIM-jyeSThamAsabhAvinI mamAvAsyAM dve nakSatre yuktaH yadyathA rohiNI mRgazirazca, etatkhalu vyavahAranayena kathitam, nizcayatastu ime dve nakSatre jyeSThAmUlImamAvAsyAM parisamApayataH, tadyathA-rohiNI kRttikA ca, anyatsarva pUrvavadeva jJAtavyam iti // 'AsADhiNNaM tiNi adApuNavasU puslo iti // ASADhImamAvAsyAM trINi nakSatrANi parisamApayanti tadyathA, A punarvasuH puSyaH, etatkhalu vyavahArataH kathitam nizcayataH punarimAni trINi nakSatrANi tadyathA-mRgazira ArdrA punarvasuzca, AsAM yugAnte'dhikamAsa saMbhavena paNNAmapi yathokta nakSatrANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi // hI jAnanA cAhiye 'jehAmUliM gaM do rohiNI maggasire ca' jyeSTha mAsa bhAvinI amAvAsyA kI parisamApti rohiNI nakSatra aura mRgazira nakSatra ina do nakSatroM ke dvArA hotI hai yaha kathana bhI vyavahAranaya ke anusAra kahA gayA jAnanA cAhiye kyoM ki nizcaya naya ke anusAra to rohiNI aura kRttikA ina do nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke dvArA hI jyeSTha mAsa bhAvinI amAvAsyA kI parisamApti hotI hai 'AsAdiNNaM tiNNi, addA, puNavvasU pusso' ASADhI amAvAsyA ko ArdrA nakSatra, punarvasu nakSatra aura puSya nakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiN| yaha kathana bhI vyavahArika haiM- naizcayika kathana to aisA hai ki ASADhI 6 amAvAsyAoM kI samApti karane vAle mRgazirA ArdrA aura punarvasu ye 3 nakSatra hote kahe gaye haiN| adhikamAsa hotA hai isaliye yugabhAvinI 5 amAvAsyAoM meM eka amAvAsyA aura baDha jAne ke kAraNa 6 amAvAsyAeM prakaTa kI gaI haiN| kisI ASADhI amAvAsyA kI parisamApti mRgazirAnakSatra ke yoga se kisI amAvAsyo kI parisamApti ArdrA nakSatra ke yoga se aura kisI amAvAsyA kI parisamApti punarvasu nakSatra ke yoga se hotI hai| anusAra onAnu cha (jedAmUliMNaM do rohiNI maggasire ca) nyemA mAlinI amAvAsyAnI parisamApti rohiNI nakSatra ane mRgazira nakSatra e be nakSatra dvArA thAya che A kathana paNa vyavahAranaya anusAra kahevAmAM AveluM jANavuM joIe kAraNa ke nizcayanaya anusAra te rohiNI ane kRttikA e be nakSatramAMthI kaI eka nakSatra dvArA ja jayeSThamAsa mAlinI amAvasyAnI parisamAti thAya che (AsADhiNNaM tiNi addA puNavvasu pusso aSADhI amAvasyAne AdranakSatra punarvasu nakSatra ane puSya nakSatra e traNa nakSatra parisamApta kare che. A kathana paNa vyavahArika che-naiyika kathana to evuM che ke ASADhI 6 amAvAsyAonI parisamApti karanArA mRgazirA, Adra ane punarvasu e 3 nakSatra hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. ahIM adhika mAsa hoya che AthI yugabhAvinI 5 amAvAsyAomAM 1 amAvAsyA vadhI javAnA kAraNe 6 amAvAsyAo dUra karavAmAM AvI che. keI aSADhI amAvAsyAnI parisamApti mRgazirAnakSatranA rogathI kaI amAvAsyAnI parisamApti A nakSatranA vegathI ane koI amAvAsyAnI parisamApti punarvasunakSatranA vegathI thAya che. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptama vakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 411 samprati amAvAsyAsu kulAdi yojanAviSayakaH praznamAha-'sAviTThINaM' ityAdi, 'sAviTThINaM bhaMte ! amAvAsaM' zrAviSThI khalu bhadanta ! amAvAsyAm, 'kiM kulaM joei uvakulaM joei kulovakukaM joei' kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei upakulaM vA joei Nolabbhai kulovakulaM' kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti no labhate kulopakulam, arthAt kuLopakulasaMjJakena nakSatreNa saha yogaM na labhate iti tatra-'kulaM joemANe mahANakhatte joeI' kulaM yuJjat maghAnakSatraM yunakti 'urakulaM joemANe assesANakkhatte joei' upakulaM yuJjat azleSAnakSatraM yunakti / samprati upasaMhAramAha-'sAvihiSNaM' ityAdi, 'sAviSTiNaM amAvAsa amAvAsyAoM meM kulAdi yojanA kathana __ 'sAviTTI NaM bhaMte ! amAvAsaM kiM kulaM joei, uvakulaM joei, kulovakulaM joei' he bhadanta ! jo zrAviSThI-zrAvaNamAsabhAvinI-amAvAsyA hai, usake sAtha kyA kulasaMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? yA upakulasaMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No lagabhai kulocakulaM' he gautama ! zrAviSThI amAvAsyA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra bhI hote haiM, upakula saMjJaka nakSatra bhI yukta hote haiM parantu kulopakulasaMjJaka nakSatra yukta nahIM hote haiM, arthAt zrAviSThI amAvAsyA kulopakula saMjJaka nakSatra ke sAtha yoga nahIM karatI hai 'kulaM joemANe mahANakkhatte joei, udhakulaM joemANe assesA Nakkhatte joei' zrAviSThI amAvasyA jaba kulasaMjJaka nakSatra ke sAtha yoga karatI hai taba vaha maghAnakSatra ke sAtha yoga karatI hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra ke sAtha yoga karatI hai taba vaha azleSA nakSatra ke sAtha yoga karatI hai isa taraha amAvasyAomAM kulAdi jinA kathana 'sAviDhI gaM bhaMte ! amAvAsA kiM kulaM joei, uvakulaM joei, kulovakulaM joei' 3 bhadanta je zrAviSThI-zrAvaNamAsa bhAvinI amAvasyA che tenI sAthe zuM kulasaMjJaka nakSatra joDAyelAM hoya che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra yukta hoya che ? agara kulapakulasaMjJaka nakSatra yutAya cha ? mAna sabhA prabhu -'goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No labhai kulovakulaM' gItama! zrIvihI samAvasyAnI sAtha usasajJa4 nakSatra paNa hoya che, upakulasaMjJaka nakSatra paNa yukta hoya che paraMtu kula kulasaMjJaka nakSatra yukta hatAM nathI arthAt zrAviThI amAvasyA kulapakulasaMjJaka nakSatranI sAthe yega karatI nathI. 'kulaM joemANe mahANakkhatte jorai, ubakulaM joemANe assesA Nakkhatte joei' zrAvihI amAvasyA jyAre kulasaMjJaka nakSatranI sAthe ga kare che tyAre te mAnakSatranI sAthe vega kare che ane jyAre upakulasaMjJaka nakSatranI sAthe bhegA kare che tyAre te azleSA nakSatranI Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 ambUdvIpapratisce kulaM vA joei uvakulaM vA joeI' zrAviSThI khalu amAvAsyAM kulaM vA yukti, upakulaM vA yunakti 'kucheNa vo juttA upakuleNa vA juttA sAviTThI amAvAsA juga tti vattacvaM siyA' kulena vA yuktA upakulena vA, yuktA zrAviSThI amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt, svaziSyebhyaH pratipAdayediti / 'pohavaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM taMceva prauSThapadI khalu bhadanta ! amAvAsyAM kiM kulaM yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti he gautama ! dve yuMktaH 'kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulaM vA yunakti, upakulaM vA yukti, tatra 'dulaM joemANe uttara phagguNI gazkhatte joie' kulaM yuJjat uttaraphaggunI nakSatraM yukti, upakulaM joemAge puyA. phagguNI' upakulaM yuJjat pUrvaphalgunI nakSatraM yunakti no kulopakulaM yunakti, 'sAviTThI NaM amAvAsaM kulaM vA joei, uvakulaM vA joeI zrAdhiSThI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isaliye vaha 'kuleNa vA juttA, uvakuleNa vA juttA sAviTThI abhAvAsA juttatti vattavaM. siyA' kula saMjJaka nakSatra se aura upakula saMjJaka nakSatra se yukta zrAviSThI amAvAsyA kahI gaI hai aisA apane ziSyajanoM ke pratipAdana karanA cAhiye 'poTThavaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM taM ceva' he bhadanta ! prauSThapadI amAvAsyA ko kyA kulasaMjJa nakSatra yukta karate haiM ? yA upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! prauSThapadI AmAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM jaba 'kulaM joemANe uttara phagguNI Nakkhatte joeI' kula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM taba unameM se uttaraphAlgunI nakSatra yukta karatA hai 'uvakulaM joemANe puvvAphagguNI' aura jaba upakula saMjJaka nakSatra apane se use yukta karatA hai taba usameM pUrvAphAlgunI nakSatra use apane se yukta karatA hai sAtha yA 42 cha / rIte 'sAviTThI Na amAvAsaM kulaM vA joei ubakulaM vA joei' zrAviSThI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che mAthI ta 'kuleNa vA juttA uvakulena vA juttA sAviTThI amAvAsA juttetti vattavvaM siyA' kulasaMjJaka nakSatrathI ane upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta zrAviSThI amAvAsyA kahevAmAM AvI che se ghotAnA ziSyAnAne pratipAina 42 na. pAvaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM taM gheva' 3 mahanta ! pro0454I amAvAsyAne zu sa 4 nakSatra yuta 42 cha ? athavA 5. kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? athavA kulapakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? AnA javAbamAM prabhu kahe che-he gautama! prauThapadI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakula sajJa nakSatra se me nakSatra yuddhata 42 che nyAre 'kulaM joemANe uttaraphagguNINakkhatte joei' pusa 4 nakSatra yuta 42 che tyAre temanAmAthI utta23 gunI nakSatra yuddha42 cha 'ubakulaM noramANe pukhkhAphagguNI' bhane nyAre 75sasa nakSatra patinAthI te. yuta 42 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 413 upasaMhAramAha-'poTTapaNNaM' ityAdi, 'paMDavaiNNaM amAvAsaM jAya vattavvaM siyA' poSThapadI khalu amAvAsyAM kulaM yunakti, upakulaM yunakti kuna vA yuktA upakulena vA yuktA prauSThapadI amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt-sva ziSyebhyaH pratipAdaye diti / 'maggasiriNaM taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei upakulaM, jeTThA kulokkulaM aNurAhA jAva juttatti battabdha siyA' he bhadanta ! mArgazIrSI khalu amAvAsyAM julaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti, tatra kulaM yuJjat bhUlanakSatraM yunakti, upakulaM vA yuJjat jyeSThA nakSatra yukti, kulopakulaM vA yuJjadanurAdhA nakSatraM yunakti, proSThapadA amAvAsyA kula vA yukti upakulaM yunakti, kulopakula saMjJaka nakSatra use apane dvArA yukta nahIM karate haiM / 'pohavaieNaM amAvAsaM jAva vattavvaM siyA' isa taraha prauSThapadI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra aura upakulasaMjJaka apane se yukta karate haiM, isaliye vaha kulasaMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra se yukta huI kahI gaI hai isa prakAra se apane ziSya ke liye samajhAnA cAhiye 'maggasiriga taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei, uva. kulaM jehA, kulovakulaM aNurAhA jAva vattavyaM siyA' he bhadanta ! mArgazIrSI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra apane se yukta karate haiM ? yA upakulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? athavA kulopakula nakSatra apane se yukta karate haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai-he gautama ! mArgazIrSI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM, upakula saMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM, evaM kulopakula saMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM jaba kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM-taba unameM eka mUlanakSatra use yukta karatA hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra use yukta karatA hai-taba usameM jyeSThA nakSatra use yukta karatA hai tathA jaya kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karatA hai taba usameM anurAdhA nakSatra yukta che tyAre temanAmAMthI pUrvAphAgunI nakSatra tenA pitAnI sAthe yukta kare che. kulapakulasaMjJaka nakSatra tapAtAnA // yurata 42tA nathI 'pAvaiNNaM amAvAsaM jAva vattavyaM siyA' ! rIte prauThapadI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta thayelI vAma mAvI che se bhuNa pAtAnA ziSyAne sabhA me. 'mangasiriNaM taM gheva kulaM mUle Nakkhatte joei upakulaM jeTThA kulodakulaM aNurAhA jAva dattavvaM siyo' he bhadana ! mArgazIrSa amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra pitAnAthI yukta kare che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che ? athavA kulapakulasaMjJaka nakSatra ? uttaramAM prabhu kahe chehe gautama! mArgazIvI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, upakulasaMjJaka nakSatra paNa yukta kare che temaja kulekulasaMjJaka nakSatra paNa yukta kare che. jyAre kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che tyAre temanAmAMthI eka mUla nakSatra tene yoga kare che ane jyAre upakulasaMjJa8 nakSatra tene yukta kare che tyAre temAM jyeSThA nakSatra tene mukta kare che tathA jyAre kulapakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che tyAre temAM anurAdhA nakSatra joDAya che. AvI rIte mArga, Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 jambUdvIpaprAtisUtre kulopakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena yuktA kulopakulena yuktA amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt-ziSyebhyastathA pratipAdayediti / ___ 'evaM mAhI e phagguNIe AsADhIe' evam-pUrvoktaprakAreNa mAdhyA mAghamAsabhAvinyA amAvAsyAyAH phAlgunyAH-phAlgunamAsabhAvinyA amAvAsyAyAH tathA ASADhayA ASADha. mAsa bhAvindhA amAvAsyAyAH 'kulaM vA ukkulaM vA kulovakulaM vA' kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti, kulopakulaM vA yunakti, iti vaktavyam, 'avase siyANaM kulaM vA uvakulaM vA joei' avazeSikANAM pauSyA caitramAsamAvinyA vaizAkhamAsamAvinyA jyeSThamAsabhAvinyA zvAmAvAsyAyAH kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti na kulopakulaM labhate ityadikrameNa pUrvavadeva sarvaM vaktavyamiti // __ atha sannipAtadvAramAha-'jayANa bhaMte !' ityAdi, tatra sannipAto nAma paurNamAsI nakSatrAn amAvAsyAyAm-tathA amAvAsyAnakSatrAt pUrNimAyAM nakSatrasya niyamena sambandhaH, etAkaratA hai isa taraha mArgazIrSI amAvasyA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra apane se yukta karate haiM-isaliye vaha kula se upakula se aura kulopakula se yukta huI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye / 'evaM mAhIe phagguNIe AsADhIe' isI pUrvokta kathana ke anusAra mAgha mAsa bhAvinI amAvAsyA ko, phAlguna mAsabhAvinI amAvAsyA ko aura ASADhamAsa bhAvinI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra vyApta karate haiM aisA kahanA cAhiye 'avasesiyA NaM kulaM vA uvakulaM vA joeI' tathA bAkI kI poSI amAvAsyA ko, caitramAsa kI amAvAsyA ko vaizAkha mAsa kI amAvAsyA ko, jyeSThamAsa kI amAvAsyA ko, kulasaMjJaka evaM upakula saMjJaka nakSatra-ye do nakSatra hI vyApta karate haiM kulopakula saMjJaka nakSatra nahIM vyApta karate haiM ityAdi krama se pUrva kI taraha saba kathana yahAM para kahalenA cAhiye zIva amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra upakulasaMjJaka nakSatra ane kulapakulasaMjJaka nakSatra pitAnAthI yukta kare che. AthI tene kulathI upakulathI tathA kulapakulathI yukta hovAnuM kahepaamaa mApI che the pramANe potAnA ziSyasa hAyara samata. 'evaM mAhIe phagguNIe sADhI" A ja pUrvokta kathana anusAra mAgha mAsabhAvinI amAvAsyAne, phAguna mAsa bhAvina amAvAsyAne ane aSADha mAsabhAvinI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra upakula sajJa4 nakSatra ana yo5sasa nakSatra vyApta 43 che oma 434 . 'avasesiyANaM kulaM vA uvakulaM vA joei' tathA mAjhInI poSI amAvAsyAna kSetra bhAsanI abhAvAzyAne, peDa mAsanI amAvAsyAne kulasaMjJaka ane upakulasaMjJaka nakSatra e be nakSatra ja vyAsa kare che. kulapakulasaMjJaka nakSatra vyApta karatA nathI ItyAdi kramathI pUrvanI jema badhuM kathana atre kahI levAnuM che. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAraniDapaNam dRza sambandha vizeSarUpasannipAtasya pradarzanAya sUtramAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sAviTThI puNimA bhavai tayANaM mAhI amAvAsA bhavai' yadA-yasminkAle khalu bhadanta ! zrAviSTho dhaniSThAparaparyAyA zraviSThA nakSatrayuktA pUrNimA bhavati, tadA tasyAH pazcAd bhAvinI amAvAsyA mAghI maghAnakSatrayuktA bhavati kim 'jayANaM bhaMte ! mAhI puSiNamA bhavai tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai' yadA khalu bhadanta ! mAghI maghAnakSatrayuktA pUrNimA bhavati tadA khalu pAzcAtyA amAvAsyA zrAviSThI zraviSThAnakSatrayuktA bhavati kimitikAkvA praznaH, bhagavAnAha-'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA ! jayANaM sAviTThI taMceva vattaba hanna gautama ! bhavati yadA khalu zrAviSThI pUrNimA bhavati tadA tasyA aktinI amAvAsyA mAghI madhAnakSatrayuktA sanipAta dvAra kathana 'jayA NaM bhaMte ! sAviTThI puSiNamA bhavai tayANaM mAhI amAvAsA bhavaI' pUrNa mAsI nakSatra se amAvAsyA meM aura amAvAsyAnakSatra se pUrNimA meM nakSatra kA jo niyama se sambandha hotA hai usako nAma sannipAta hai isa sannipAta dvAra kA kathana sUtrakAra yahAM para kara rahe haiM isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jaya zrAviSThI pUrNimA hotI hai- arthAt zravaNa nakSatra se yukta pUrNimA ki jisakA dUsarA nAma dhaniSThA hai hotI hai to usa samaya usake pIche hone vAlI amAvAsyA mAghI-maghA nakSatra se yukta hotI hai kyA? 'jayANa mNte| mAhI pUpiNamA bhayaha tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavaI' he bhadanta ! jisa samaya maghAnakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pazcAtkAlabhAvinI amAvAsyA zraviSThA nakSatra se yukta hotI hai kyA ? isake utsara meM prabhu kahate haiM tA. goyamA ! jayANaM sAviTTho taM ceva vattavvaM' hAM, gautama ! jaba zrAviSThI pUrNimAzravaNanakSatra se yukta hotI hai to usase pIche kI amAvAsyA maghAnakSatra se yaha sanipAta dvArA kathana 'jayANaM bhaMte ! sAviTThI pUNNimA bhavai tayANaM mAhI amAvAsA bhavaI' mAsA nakSatrathI amAvAsyAmAM ane amAvAsyA nakSatrathI pUrNimAmAM nakSatrano je niyamathI samanvaya thAya che tenuM nAma sanipAta che. A sanipAta dvAranuM kathana sUtrakAra ahI: karI rahyA che. AmAM gautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchyuM che-he bhadanta! jyAre zrAviSThI pUrNimA thAya che-arthAt zravaNa nakSatrathI yukta pUrNimA ke jenuM bIjuM nAma dhaniSThA che- thAya che te te samaye enI pAchaLa thanArI amAvAsyA mAghI-maghA nakSatrathI yukta DAyale 1 'jayANaM bhaMte ! mAhI pUNimA bhavai tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai' 3 bhadanta ! je samaye maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pazcAt kAlabhAvinI amAvAsyA zrAviSThA nakSatrathI yukta hoya che zuM ? AnA javAbamAM prabhuzrI kahe che'hNtaa, goyamA! jayANaM sAviTThI taM ceba vattavya' 7, gautama nyAre zrIvihI limA Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambuddhIpaprajJaptisUtra bhavati, gadA khalu mAghI gavAnakSarayuktA pUrNimA tadA khalu pAzcAtyA amAvAsyA zrAsiSThI zraviSThA yuktA bhAti, ityAdi sarvapraznadeva uttaram, vaktavyaM praznasyaiva svIkArAt, ayaM bhAvaHatra khalu vyavahAranayAtena yasmin nakSatre pUrNimA bhavati tadA aktinI amAvAsyA mAghI syAnakSatrayugA bhavati, zraviSThA nakSatrAdArabhya madhAnakSatrasya pUrva caturdazatvAt, etatsarva zrAvaNamA samadhikRtya jJAtavyam / yadA khalu bhadanta ! mAghI madhAnakSatrayuktA pUrNimA bhavati tadA zrAviSThI zraviSThA nakSatrayukkA pAzcAtyA amAvAsyA bhavati, mavAnakSatrAdArabhya pUrva zraviSTA nakSatrasya paJcadazalAda idaMtu mAghamadhikRtya jJAtavyam iti / 'jayANaM bhaMte ! pohAI puNimA bhanai tagANaM phaggunI amAvAsA bhAi jayANaM phagguNI puNimA bhavai tayANaM pohabaI amAvAsA bhavaI' yadA khalu bhAna ! prauSThapadI uttarabhAdrapadAyuktA paurNamAsI bhavati tadA khalu pAzcAtyA amAvAsyA phAlgunI uttaraphalgunI nakSatra yuktA bhavati kim uttarabhAdrapadAt Arabhya pUrvamuttarahotI hai jada madhAnakSetra se yukta pUrNimA hotI hai taba pAzcAtya amAvAsthA zravaNa nakSatra se yukta hotI hai ityAdi saba prazna kI taraha hI yahAM uttara ke rUpa meM halenA cAhiye ki praznoM kI svIkRti hI unakI uttara rUpa hotI hai isakA Aya ailA hai -yahAM vyavahAranaya ke matAnusAra jisa nakSatra meM pUrNimA hotI hai tA aryAktanI amAvAsthA maghAnakSatra se yukta hotI hai kyoM ki bhaviSThA nakSatra se lekara maghAnakSatra caudahavAM nakSatra hai yaha saba prAvaNamAsa ko lekara kahA gayA jAnanA cAhiye aura jaba maghA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taya pAtyA AmAvAsyA vaNa nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki maghAnakSatra se lekara adhiSThA nakSatra 15 vAM nakSatra hai yaha kathana mAghamAsa ko lekara kahA gayA jAnanA cAhiye 'jayANaM bhaMte ! poTTavaI puNimA bhavaha, tayA gaM phalguNI amAvAsA bhava' he madanta ! jisa kAla meM prauSThapadI-uttarabhAdrapadA nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai usa samaya pAzcAtyA amAvAsthA uttara zraNa nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre tenI pachI AvatI amAvAsyA maghA nakSatrathI yukta hoya che. jyAre maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtya amAvAsyA zravaNanakSatrathI yukta hoya che vagere badhAM praznonI jema ja ahIM javAba tarIke kahevA joIe kAraNa ke prazanonI svIkRti ja temanA javAba rUpa hoya che. Ane bhAva A pramANe che-ahIM vyavahAranayanA matAnusAra je nakSatramAM pUrNimA hoya che tyAre arvAtanI amAvAsyA maghAnakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke zraviThA nakSatrathI laIne maghAnakSatra caudamuM nakSatra che. A badhuM zrAvaNa mAsane kendramAM rAkhIne kahevAmAM AvyAnuM mAnavuM joIe ane jyAre maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtyA amAvAsyA zravaNanakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke maghA nakSatrI laIne zraviThA nakSatra paMdaramuM nakSatra che e vidhAna mA mAsa 42yAmA mAnyu cha tebha . 2 . 'jayANaM bhaMte ! podravaI puNimA bhavai tayANaM phagguNI amAvAsA bhavaI' mahanta ! 2 ||nne proSThapahI-uttarabhAdra56 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraHsU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 417 phalgunI nakSatrasya paJcadazatvAt etad bhAdrapadamAsamavikRtya jJAtavyam, yadA khalu phAlgunI pUrNimA uttaraphalgunI nakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA zramAvAsyA praupadI uttarabhAdrapadA nakSatra yuktA bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA ! taM ceva' hanta gautama ! aa trian ! yathA tatra prazna uttaramapi tadeva arthAt yadA - uttarabhAdrapadA nakSatra yuktA pUrNimA bhavati tadA pAzcAtyA amAvAsyA uttaraphalgunI nakSatrayuktA bhavati, yadA cottaraphalgunIkSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA amAvAsyA proSThapadI - uttara bhAdrapadA yuktA bhavati, uttaraphalgunI nakSatrAdArabhya pUrvamuttarabhAdrapadAnakSatrasya caturdazatvAditi // lAghavamabhipretyAti dezamA - ' evaM ' ityAdi, 'evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puSNimAo amAvAsAo jeyaphAlgunI nakSatra se yukta hotI hai kyA ? kyoM ki uttara bhAdrapadA nakSatra se lekara uttara phAlgunI nakSatra 15 va nakSatra hai yaha bhAdrapadamAsa kI apekSA se jAnanA cAhiye, aura jaba phAlgunI pUrNimA- uttara phalgunI nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba amAvAsyA proSThapadI - uttara bhAdrapadA nakSatra se yukta hotI hai kyA isake uttara meM prabhu kahate haiM- haMtA, goyamA ! taM ceva' hAM, gautama ! aisA hI hotA hai arthAt tumhArA jaisA prazna hai usakA uttara bhI vahI hai / isa taraha jisa kAla meM uttarabhAdrapada nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pAzcAtya amAvAsyA uttaraphalgunI nakSatra se yukta hotI hai aura jaba uttara phalgunI nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba amAvAsyA proSThapadI - uttarabhAdrapadA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki uttara phAlgunI nakSatra se lekara uttara bhAdrapadA nakSatra 14 va nakSatra hai aba lAghavArtha atideza kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM 'evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNNimAo amAvAsAo yavvAo' isI nakSatrathI yukta paumAsI hAya che te samaye pAzcAtyA amAvAsyA uttaraphAlgunI nakSatrathI yukta hAya che zuM? kAraNa ke uttarabhAdrapadA nakSatrathI laine uttaraphAlgunI nakSatra paMdaramu nakSatra che. A bhAdrapadanI apekSAe jANavuM jAie. ane jyAre phAlgunI pUrNimA uttaraqalgunI nakSatrathI yukta paumAsI hoya che tyAre amAvAsyA prauopadI uttarabhAdrapadA nakSatrathI yukta hoya che zu 1 AnA zvAsabhAM prabhu De che - 'haMtA, goyamA taM ceva', gautama ! A pramANe ja thAya che-arthAt tamArA jevA prazna che tenA javAba paNa te ja che. A rIte je kALamAM uttarabhAdrapada nakSatrathI yukta pUrNimA haiAya che te samaye pAzcAtya amAvAsyA uttaraphAlgunI nakSatrathI yukta DAya che ane jyAre uttaraphAlgunI nakSatrathI yukta poNu mAsI hAya che tyAre amAvAsyA prauopaTTI-uttarabhAdrapadA nakSatrathI yukta hAya che kAraNa ke uttaraphAlgunI nakSatrathI laIne uttarabhAdrapadA nakSatra caudamu nakSatra che. have lAghavA atidezana uthana 4ratA thA sUtrabhara 4 che- ' evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNNimAo amAvAsAo yavtrAo' mA yUveti dhana paddhati anusAra yA vakSyamANu pUrthibhAgone ja0 53 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprAptistra vyAo' evam etena pUrvoktena abhilApena prakAreNa imA vakSyamANAH pUrNimA amAvAsyazca netavyA jJAtavyAH tAH kAstatrAi-'assimI pugimA cetI amAvAsA' azvinI pUrNimA caitrI amAvAsyAH 'kattiyI puNNimA vaisAhI amAvAsA' kArtikI pUrNimA vaizAkhI amAvAsyA 'maggasirI puNimA jeTThA mUlI amAvAsA' mArgazIrSI pUrNimA jyeSThA mUlI mAvAsyA 'poso puNimA osADhI amAvAsA' pauSI pUrNimA ASADhI amAvAsyA / ayaM bhAvaHatrAyamabhilApaprakAraH tathAhi-yadA khalu AzvinI-azvinInatrayuktA pUrNimA bhavati azvinI nakSatrAdArabhya pUrva citrAnakSatrasya pazcadazatvAt etadvyavahAranayamatamadhikRtya kathitam nizcayatastu ekasyAmapi azvayuga mAsabhAvinyAmamAvAsyAyAM citrAnakSatrasaMbhavAditi, yadA ca caitrI citrAnakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA pAzcAtyA amAvAsyAzvinI azvinInakSatrayuktA bhavati, etadapi.vyavahArataH nizcayatastu ekasyAmapi caitramAsamAvinyAmamAvAsyAyAm pUrvokta kathana paddhati ke anusAra ina vakSyamANa pUrNimAoM ko aura amAvAsyAoM ko bhI jAnalenA cAhiye-ve isa prakAra se haiM-'asmiNI puNimAcettI amAvAsA' azvinI pUrNimA, baitrI amAvAsyA 'kattiyI puNNimA vaisAhI amAvAsA' kArtikI pUrNimA, vaizAkho amAvAsyA, 'maggasirI puNimA jehAmUlI amAvAsA, mArgazIrSI pUrNimA, jyeSThAmUlI amAvAsthA, 'posIpuNNimA AsADhI amAvAsA' pauSI pUrNimA aura ASADhI amaavaasyaa| bhAva yaha haiyahA~ abhilApa prakAra aisA hai-jaba azvinI nakSatra se yuka pUrNimA hotI hai taba pAzcAtya amAvAsyA citrA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki azvinI nakSatra se lekara citrA nakSatra 15 vAM nakSatra hai vyavahAra naya kI apekSA yaha kathana hai nizcaya naya kI apekSA to eka bhI azvayugmAsabhAvinI amAvAsyA meM citrA nakSatra saMbhavita hotA hai aura jaba citrA nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba pAzcAsya amAvAsyA azvinI nakSatra se yukta hotI hai, yaha kathana bhI vyavahAra se hai mana mamAvasyAmAna 55 arela kI ya. te mI pramAcha-'assiNI puNNimA cettI amAvAsA' mazvinI emA, kSetrI sabhAvA / 'kattiyI puNNimA vaisAhI amAvAsA' 4Atika pUNimA, vaizAlI amAvAsyA 'maggasiri puNimA jeTTAmUlI amAvAsA' bhAgazISI pUNimA gye| bhUmI amAvAsyA, 'posIpuNNimA AsADhI amAvAsA' poSImA bhane aSADhI amAvasyA bhAva A pramANe che-ahIM abhilA prakAra Ave che-jyAre azvinI nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtya amAvasyA citrA nakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke azvinI nakSatrathI laIne citrA nakSatra paMdaramuM nakSatra che. A vavyahAranayanI apekSA kathana che. nizcayanayanI apekSA te eka paNa avayuga mAsa bhAvinI amAvasyAmAM citrA nakSatra saMbhavita hoya che ane jyAre citrA .zathI yukta poNuMmAsI hoya che tyAre pAzcAtya amAvasyA azvinI nakSatrathI yukta hoya che A kathana paNa vyavahArathI che. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 419 azvinInakSatrasya saMbhavAt etatsUtram Azvina caitramAsAvadhikRtya kathitamiti / yadA khalu afat kRttikA nakSatrayuktA pUrNimAbhavati tadA vaizAkhI vizAkhA nakSatrayuktA amAvasyA raft kRttikAasa vizAkhA nakSatrasya paJcadazatvAt, yadA ca vaizAkhI vizakhA nakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA tato'nantarA pAzcAtyA amAvAsyA kArttikI kRttikA nakSatrayuktA bhavati, vizAkhAtaH pUrvaM kRttikA nakSatrasya caturdazatvAt etatsUtraM kArttikavaizAkhamA sAvadhikRtya kathitamiti // yadAca mArgazIrSI mRgazironakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA jyeSThAmUlI jyeSThAmUla nakSatrayuktA amAvAsyA bhavati, yadAtu jyeSThAmUlI paurNamAsI tadA mArgazIrSI amAvAsyA bhavati - etanmArgazIrSa jyeSThamAsAvadhikRtya kathitam / yadA pauSI puSyanakSatrayuktA pUrNimA bhavati tadA ASADhI pUrvASADhA nakSatrayuktA amAvAsyA bhavati, yadAtu pUrvASADhA nakSatrayuktA pUrNimA bhavati nizcaya kI apekSA se to eka bhI caitramAsa bhAvinI amAvAsyA meM azvinI nakSatra saMbhavita honA hai yaha sUtra Azvina aura caitra mAsa ina do mAsoM ko lekara kahA gayA hai / jisa samaya kRttikA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya vizAkhA nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai kyoM ki kRttikA se pahile vizAkhA nakSatra 15 vAM nakSatra hai jisa samaya vizAkhA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pAcAtya amAvAsyA kRttikA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki vizAkhA nakSatra se pahile kRtikA nakSatra 14 vAM nakSatra hai yaha sUtra kArtika evaM vaizAkhamAsa ko lekara kahA gayA hai jisa samaya mRgazirAnakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai usa samaya jyeSThAmUla nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai aura jaba jyeSThA mUla nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba mRgazirA nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai yaha kathana mArgazIrSa aura jyeSThamAsa ko lakSya meM lekara kiyA gayA hai jaba puSya nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taba pUrvASADhA nizcayanayanI apekSAthI te eka paNa caitramAsa bhAvinI amAvasyAmAM azvinI nakSatra saMbhavita haiAya che. A sUtra Azvina ane caitramAsa e e mahinAmeAne laine kahevAmAM AvyuM che. je samaye kRttikA nakSatrathI yukta pUrNimA hAya te samaye vizAkhA nakSatrathI yukta amAvasyA hAya che kAraNa ke kRttikAthI pahelA vizAkhA nakSatra paMdaramuM nakSatra che. je samaye vizAkhA nakSatrathI yukta pUrNimA DaeNAya che te samaye pAzcAtya amAvAsyA kRttikA nakSatra yukta DeAya che kAraNa ke vizAkhA nakSatrathI pahelA kRttikA nakSatra caudamu nakSatra che. A sUtra kArtika ane vaizAkha mAsane anulakSIne kahevAmAM AvyuM che. je samaye mRgazirA nakSatrathI yukta pau mAsI haiya che te samaye jyeSThA mULa nakSatrathI yukta amAvAsyA haiya che ane jyAre jyeSThAmUla nakSatrathI yukta paumAsI haiAya che tyAre mRgazirA nakSatrathI yukta amAvasyA hAya che A kathana mA zISa ane jyeSTha mAsane lakSamAM laIne karavAmAM AvyuM che jyAre puSya nakSatrathI yukta pUrNimA DhAya che tyAre pUrvASADhA nakSa thI Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jambUdvIpaprajJaptisUtra tadA pauSI puSyanakSatrayuktA amAvAsyA bhavati, etattu pauSamAsASADhamAsAvadhikRtya kathitam / uktAni mAsArddhamAsa parisamApakAni nakSatrANi / iti pazcaviMzatisUtraM samAptam sU0 25 // samprati-svayamastaMgamanenAhorAtraparisamApakatayA mAsaparisamApanakSatrasamudAyamAhasatrApi prathamato varSA sAmayikAhorAtraparisamApakanakSatrasUtram / mUlam-vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NakkhattA gati ? goyamA! cattAri NakkhattA aiti taM jahA-uttarAsADhA abhiIsavaNo dhaNiTThA uttarAsAdA cauddasa ahoratte Nei, abhiI satta ahoratte Nei savaNo aTTha ahoratte Nei dhaNiTTA erga ahorattaM Nei, tesiM ca NaM mAsaMsi cauraMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tasta NaM mAsasta carimadivase do padA cattAri aMgulA porasI bhavai / vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai makkhattA aiti ? goyamA ! cattAri dhaNiTrA sayabhisayA puthvabhadavayA uttarabhaddavayA dhaNiTrA ca NaM cauddasa ahoratte Nei, sabhisayA satta ahoratteNei, puThavabhadavayA aTTa ahoratte Nei, uttarAbhadavayA egaM, tasi ca NaM mAsaMsi aTaMgulaporasIe chAyAe surie aNupariyadRi, tassa mAsassa carime divase do payA aTu ya aMgulA porasI bhavai / vAsANaM bhaMte ! taiyaM mAsaM kai NakkhattA aiti ? goyamA ! tiNi NakkhattA Nati taM jahAuttarabhadavayA revaI assiNI uttarabhadavayA cauddasa rAiMdiyaM Nei revai paNNarasa assiNI egaM taMsi ca NaM mAsaMsi dugalasaMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai tassa NaM mAsassa carime divase lehaTTAI tiNi payAI porasI bhavai / vAsANaM bhaMte ! ghautthaM mAsaM kati Nakkha. nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai aura jaba pUrvASADhA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taba puSya nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai yaha kathana pauSamAsa aura ASADhamAsa ko lekara kiyA gayA hai isa prakAra se mAsArddhamAsa parisamApaka nakSatroM kA kathana kiyA gayA hai |suu0 25 // yukta amAvAsyA hoya che ane jyAre pUrvASADhA nakSavathI yukta pUrNimA hoya che tyAre puSya nakSatrathI yukta amAvAsyA hoya che. prastuta kathana pauSamAsa temaja aSADha mAsane laIne karavAmAM AvyuM che. AvI rIte mAsAddhamAsa parisamApaka nakSatranuM kathana karavAmAM AvyuM che. 2pa Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam ttA Neti ? goyamA ! tiSNi assiNI bharaNI kattiyA, assiNI cauddasa bharaNI pannarasa kattiyA egaM tasi ca NaM mAsaMsi solasaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyai, tassa NaM mAsassa carame divase tiNi payAiM cattAri aMgulAI porisI bhavai / hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kati NakkhattA aiti ? goyamA ! tiNi kattiyA rohiNI migasire, kattiyA cauddasa rohiNI paNNarasa migasiraM egaM ahorattaM Nei, taMsi ca NaM mAsaMsi vIsaMgulaporisIe chAyAe surie aNupariyA, tasta NaM mAsasta je se carime divase taMsi ca of divasaMsi tiNNi payAiM aTThaya aMgulAI porasI bhavai / hemaMtANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhattA aiti ? goyamA ! cattAri gakkhattA aiti taM jahA-migasiraM adA puNavasU pusto migasiraM cauddasa rAiMdiyAiM Nei addA aTTa Nei puNavvasU satta rAiMdiyAiM pusto erga rAiMdiyaM Nei, tayANaM cau. vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehaTAI cattAri payAI porisI bhavai hemaMtANaM bhaMte ! taccaM mAsaM kai NakkhattA Nati ? goyamA ! tiNi pusso asilesA mahA pusso codasa rAiMdiyAI gei asilesA paNNarasa mahA ekkaM / tayANaM vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadRi tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAiM aTuMgulAI porisI bhavai / hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kai NakkhattA aiti ? goyamA ! tiNi NakkhattA aiti taM jahA-mahA putvAphagguNI uttaraphagguNI, mahA cauddala rAiMdiyAiM Nei puvAphagguNI paNNarasa rAiMdiyAI Nei, uttarAphagguNI egaM rAiMdiyaM Nei jayANaM solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAiM cattAri aMgulAI porisI bhvi| gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kai NakkhattA geti, goyamA ! tini NakkhattA aiti, taM jahA-uttarAphagguNI hattho cittA-uttarApharaguNI Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jambUjIpaprajJaptisUtre usa rAIdiyAI Nei, hattho paNNarasa rAIdiyAI Nei, vittA evaM rAIdiyaM Nei, tayANaM duvAla saMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyahai, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMmi lehaTTAI tiNi payAI porisI bhavai, gimhA NaM bhaMte! doccaM mAsaM kati NakkhattA ti, goyamA ! tiSNi NakkhattA rNeti taM jahA - cittA sAIM visAhA, cittA caudasa rAIdiyAI Nei, sAI paNNarasa rAIdiyAI Nei, visAhA egaM rAIdiyaM Nei, tayANaM aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyahaha, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI aTuMgulAI porisI bhavai / gimhA NaM bhaMte! taccaM mAsaM kai NakkhattA rNeti ? goyamA ! cattAri NakkhattA rNeti taM jahA- risAhA aNurAdA jeTThA mUlo, visAhA uddasa rAIdiyAI Nei, aNurAhA aTTa rAI diyAI s, jehA satta rAIdiya I Nei mUlo ekkaM rAIdiyaM tayANaM cauraMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa je carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI vattAri ya aMgulAI porisI bhavai / gimhANe bhaMte / cautthaM mAsaM kai NakkhattA rNeti ! goyamA ! tiSNi NakkhattA rNeti taM jahA-mUlo puvvAsADhA uttarAsAdA, mUlo cauddasa iMdiyAI i, puvvAsADhA paNNarasa rAiMdiyAI Nei, puvvAsADhA paNNarasa rAIdiyAI Nei uttarAsADhA egaM rAIdiyaM Nei / tayANaM vaTTAe samauraMsaThANasaMThiyAe NaggohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAya e sUrie apariyaTTai, tassa NaM mAsasta je se carime divase taMsi ca NaM divasasi lehaTAI do payAI porisI bhavai / eesi NaM puvvapaNiyANaM payANa imA saMgahaNI taM jahA- jogo deva ya tAragga gota saMThANa caMdaravi jogo | kula puSNima avamaMsA NeyA chAyA ya boddhavvA // sU0 266 // chAyA - varSANAM prathamaM kavi nakSatrANi nayanti ? gautama ! catvAri nakSatrANi nayanti tadyathAuttarASADhA abhijit zravaNo dhaniSThA, uttarASADhA caturdazAhorAtrANi nayati, abhijit saptA - Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH s. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam horAtrANi nayati, zravaNo'zAhorAtrANi nayati, dhaniSThA ekamahorAtraM nayati, tasmizca khalu mAse caturAlapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTati, tasya ca khalu mAsasya carame divase dve pade catvAri cAGgulAni pauruSI bhAti / varSANAM khalu bhadanta ! dvitIyaM masaM kati nakSatrANi nayanti ? he gautama ! catvAri, dhaniSTA zAmipaka pUrvabhAdrapadA, uttara bhadrapadA, dhaniSThaH khalu caturdazAhorAtrAn nayati zatabhiSak saptAhorAtrAn nayati pUrvabhadrapadA aSTAhorAtrAn nayati, uttarabhadrapadA ekam, tasmizca khalu mAse aSTAGmulapAruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTati, tasya mAsasya carame divase dve pade aSTau cAmulAni pauruNI gavati / varSANAM khalu bhadanta ! tRtIyaM mAsa kati nakSatrANi nathanti gautama ! trINi nakSatrANi nayanti tadyathAuttarabhadrapadA revatI azvinI, uttarabhadrapadA natudezarAtridivAni nayati, revatI paJcadaza azvinI ekas, tasmiMzca khalu mAse dvAdazAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTati, tasya khalu mAsasya carame divase rekhAsthAni trINi padAni pauruSI bhavati / varSANAM khalu bhadanta ! caturtha mAsa kati nakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi-azvinI bharaNI kRttikA, azvinI caturdaza, bharaNI pazcadaza, kRttikA ekam, tasmiMzca khalu mAse poDazAigulapauruSyA chAyayA sUryA'nuparyaTate tasya ca khalu mAsasya cAme divase trINi padAni catvAri aGzulAni pauruSI bhavati hemantAnAM khalu bhadanta ! prathamaM mAsa kati nakSatrANi nayanti gautama ! trINi kRttikA rohiNI mRgaziraH, kRtikA caturdaza rohiNI paJcadaza, mRgazira ekamahorAtram, nayati, tasiMzci khalu mAse viMzatyaGla pauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmin khalu divase trINi, padAni aSTau cAgulAni paurUSI bhavati / hemantAnAM khalu bhadanta ! dvitIyaM mAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama ! catvAri nakSatrANi nanti tadyathA mRgazira AdI punarvasu puSyo / mRgazira caturdaza rAtriMdivAni, puSya eka rAtriMdivaM nayati, tadA khalu caturvizatyaGgulapaurakhyA chAyayA mUryo'nuparyaTate, tasya salu mAsasya yo'sau caramo divasa sta smizca divase rekhAsthAni catvAri padAni paurupI bhavati / hemantAnAM khalu bhadanta ! tRtIyaM mAsa kati nakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi, puSyo'zleSA maghA, puSya zcaturdaza rAtridivAni nayati, azlevA paJcadaza, maghA ekam tadA khalu viMzatyagulapauruyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasaH tasmizca khalu divase trINi padAni aSTAigulAni pauruzI bhavati heyantAnAM khalu bhadanta ! caturtha mAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama ! zrINi, tadyathA maghA pUrvAphalamunI uttarAphagguNI maghA caturdazagatriM divAni, nayati-pUrvAphAlgunI paJcadaza rAtridivAni nayati, uttarAphAlgunI eka rAtriMdivaM nayati tadA khalu poDazAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khala mAsasya yo'sau caramo divasa tasmizca khalu divase trINi padAni catvAri cAgulAni paurupI bhavati / grISmAgAM bhadanta ! prathamaM mAsa katinakSatrANi nyanti ? gautama ! trINi nakSatrANi nayanti, uttarAphAlgunI hastazcitrA, uttarAphAlgunI caturdaza rAtriMdivAni nayati, Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jambUdvIpaprajJaptisUtre 1 hastaH paJcadaza rAtriMdivAni nayati citrA eka rAtrindivaM nayati tadA khalu dvAdazAgurubhyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, tasya khalu mAsasya yo'sau caramodivasa stasmiMzca khalu rekhAsyAni trINi padAni pauruSI bhavati / grISmANAM bhadanta / dvitIyaM mAsa katinakSatrANi nayati ? gautama ! trINi nakSatrANi nayanti tadyathA - citrA svAtI vizAkhA, citrA caturdaza rAtriMdivaM nayati svAtI paJcadaza rAtriM divaM nayati vizAkhA ekaM rAtridivaM nayati tadA khalu aSTAGgulauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau arat fat after khalu divase dvepade aSTAGgulAni pauruSI bhavati grISmANa bhadanta ! tRtIyaM mAsaM katinakSatrANi nayanti ? gautama ! catvAri nakSatrANi nayanti tadyathAvizAkhA anurAdhA jyeSThA mUlaH, vizAkhA caturdaza rAtridivaM nayati anurAdhA aSTau rAtriMdivaM nayati jyeSThA saptarAtraMdivaM nayati, mUlaH ekaM rAtriMdivaM nayati, tadA khalu caturaGgulapauruSyA chAyA sUryo'nuparyate, tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa svasmitha khalu divase dve pade catvAri cAGgulAni pauruSI bhavati / grISmAgAM bhadanta ! caturtha mAsaM kati nakSatrANi vayanti ? gautama ! trINi nakSatrANi nayanti tadyathA - mUla: pUrvASADhA, uttarASADhA, mUla caturdaza rAtriMdivaM nayati pUrvASADhA paJcadaza rAtriMdivaM nayati uttarASADhA ekaM rAtriMdivaM nayati tadA khalu vRttayA samacaturasra saMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalayA svakAyamanuraGginyA chAyA sUryo'nuparyate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmiMzca khalu divase rekhAsthAna dve pade pauruSI bhavati / eteSAM khalu pUrvavarNitAnAM padAnAm iyaM saMgrahaNI, arit aaari saMsthAna candraraviyogaH kulaM pUrNimASmAvAsyA netRchAyA ca boddhavyA // | 1 || sU0 26 || TIkA- 'vAsANaM paDhamaM mAsa kai NakkhattA NayaMti' varSANAM prathamaM mAsa katinakSatrANi nayanti tatra varSANAM varSAkAlasya caturmAsapramANasya prathamaM mAsaM zrAvaNalakSaNaM mAsaM kati 'vAsANaM paDhamaM mAsaM kai NakkhattA rNeti' ityAdi TIkArtha- aba sUtrakAra svayaM astagamana dvArA ahorAta ke parisamApaka hone ke kAraNabhUta mAsaparisamApaka nakSatroM kA kathana karate haiM- isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai - 'vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NakkhattA NeMti' he bhadanta ! cAra mAsa kA jo varSakAla hai usa varSAkAla ke zrAvaNamAsa rUpa prathama mAsa ke 'vAsANaM paDhamaM mAsaM kai NakkhattA NeM ti' ityAdi TIkA -have sUtrakAra svaya' astagamana dvArA aheArAtanA parisamApaka hAvAnA kAraNabhUta mAsa parisamApaka nakSatranu kathana kare che-AmAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchyu che- ' vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NakkhattaH NeMti' ke lahanta ! yAra bhAsato me varSANa chete varSAkALanA zrAvaNumAsa rUpa prathama mAsanA kramazaH parisamApaka svayaM astagamana dvArA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamapakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 55' zrAvaNalakSaNaM mAsa kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi zravaNAdIni svayamastagamanena ahorAtra parisamApakatayA krameNa nayanti-samAptaM kurvanti arthAt vakSyamANasaMkhyAMka svasvadivaseSu imAni nakSatrANi yadA astaM yAnti tadA zrAvaNamAsasyA'horAtrasya parisamApti bhavati, tena imAni nakSatrANi rAtriparisamApakatvAt rAtrinakSatrANyapi kathyante iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri NakkhattA aiti' catvAri-catuHsaMkhyakAni vakSyamANAni nakSatrANi varSANAM prathamaM zrAvaNalakSaNamAsa nayanti-parisamApayanti, tAni kAni nakSatrANi tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'uttarAsADhA abhiI savaNo dhaNidvAre uttarASADhA abhijit zravaNo dhaniSThA, etAni catvAri nakSatrANi zrAvaNamAsa parisamApayanti, kena prakAreNaitAni parisamApayanti tatrAha-'uttarAsADhA cauddasa' ityAdi, 'uttarAsADhA cauisa ahoratte NeI tatrottarASADhA nakSatraM zrAvaNamAsasya prathamAt caturdazAhorAtrAt nayati-parisaMmApayati, tadanantaram 'abhiI satta ahoratte Nei' abhijinnakSatraM saptAhorAtrAn nayati-parisamApayati, tadanantaram 'saraNo aTTha ahoratte NeI' zravaNanakSatraM zrAvaNamAsasyASTAhorAmAna nayati-parisamApayanti, tadanantaram 'dhaNiSThA ega ahorattaM NeI' dhaniSThAnAmakaM nakSatramekakramazaH parisamApaka svayaM astagamana dvArA kitane nakSatra haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! cattAri NakkhattA Nati' hai gautama ! varSAkAla ke prathama zrAvaNamAsa ke parisamApaka the cAra nakSatra haiM-'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'uttarAsADhA abhiI savaNo dhaNiTThA' uttarASADhA, abhijitU zravaNa aura dhaniSThA ye cAra nakSatra kisa prakAra se zrAvaNa mAsa ke parisamApaka hote haiM? to isa sambandha meM sUtrakAra spaSTa samajhAne ke nimitta kahate haiM-'uttarAsADhA ca uddasa ahoratte Ne' uttarASADhA nakSatra zrAvaNa mAsa ke prathama ke 14 ahorAtoM kI parisamApti karatA hai 'abhiI satta ahoratte Nei' abhijit nakSatra 7 ahorAtoM kI parisamApti karatA hai 'savaNo aTTa ahoratte, dhaNihA ega ahorataM NeI' zravaNa nakSatra ATha ahorAtoM ko parisamApti karatA hai aura dhaniSThAnakSatra mA nakSatra cha ? mAnA nimuha -'goyamA ! cattAri NakkhattA aiti' gautama ! 1 // prathama zrApa mAnA parisamA54 mA yAra nakSatra cha-'taM jahA'tamanA nAma A pramANe che 'uttarAsADhA abhiI savaNo dhanidvA' uttaSADhA, malilant qaa mane pani mA cAra nakSatra kevI rIte zrAvaNa mAsanA parisamApaka hoya che? A sambandhamAM sUtrakAra spaSTa samAna mAthI The-'uttarAsa DhA cauddasa ahoratte Nei' uttarASADhA nakSatra zrApAbhAsana prathamanA 14 mahAzatanI parisamAti 42 che. 'abhiI satta ahoratte Ne' mamiti nakSatra 7 mahArAnI parisamAta 42 che. 'savaNe adu ahoratte dhaNidrA evaM ahorataM Nei' zraya nakSatra ma18 mAharAtanI 52sama 42 che. mane pani nakSatra Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptima mahorAtraM nayati-parisamApayantI tadevaM militvA catvAryapi nakSatrANi zrAvaNamAsa parisamApayanti, asya ca netRdvArasya prayojanaM rAtrijJAnAdau-'jaM nei jayA rattiM NakkhattaM taMmi Naha caumbhAge / saMpatte viramejA samjhAya pabhosakAlaMmi' 1 // .ityAdI (yanayati yadA rAtri nakSatraM tasmin caturbhAge / saMprApte viramet svAdhyAyapradoSakAle iticchAyA) etadanurodhena ca dinamAnajJAnAyAha-tasmin zrAvaNamAse prathamAdahorAtrAdArabhya pratidina mAnyAnya maNDalasaMkrA tyA tathA kathaMcanApi parAvartate yathA tasya zrAvaNamAsasya paryanteSu caturaGgulAdhikA dvipadA pauruSI bhavati, atredaM vailakSaNyaM yasyAM saMkrAntau yAvadivasarAtrimAnaM taccaturtho'zaH pauruSIyAmaH prahara iti, ASADha pUrNimAyAM dvipadapramANA pauruSI bhavati tasyAM ca zrAvaNamAsa saMbandhi caturaGgulaprakSepe caturaGgulAdhikA pauruSI bhavati, etadeva darzayati-'taMsi ca NaM' ityAdi, 'tasicaNaM mAsaMsi' tasmiMzca khalu mAse 'cauraMgulaporasIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' eka ahorAta kI parisamApti karatA hai| isa taraha se ye saba cAroM nakSatra zrAvaNamAsa ke 30 tIsa dinoM kI ahorAtoM kI parisamApti karate haiN| isa netadvAra kA prayojana rAtrijJAna Adi meM 'jaM ne jayA ratti NakkhattaM, taMmi Naha cubhaage| saMpatte viramejjA sajjhAya paosa kAlaMmi' isa gAthA ke kathanAnusAra jAnanA cAhiye isIke anurodha se aba sUtrakAra dinamAna jJAna ke nimitta kahate haiM ki-usa zrAvaNa mAsa meM prathama ahorAta se lekara pratidina anya anya maMDala saMkrAnti se tathA aura bhI kisI taraha se jo ina nakSatroM meM parivartana hotA hai taba usa zrAvaNamAsa ke anta meM-antima dina meM-cAra aMgula adhika dvipadA pauruSI hotI hai, yahAM aisI vizeSatA hai-jisa saMkramaNa-saMkrAnti meM jitanA dinarAta kA pramoNa hotA hai usakI caturthAMzarUpa eka pauruSI-yAma-prahara hotI hai-ASADha pUrNimA meM dvipadapramANA pauruSI hotI hai, usameM zrAvaNamAsa saMbaMdhI cAra aMguloM kA prakSepa karane para cAra aMgula adhika pauruSI hotI hai, isI rAta-divasanI parisamApti kare che. A rIte A cAre nakSatra maLIne zrAvaNamAsanA 30 divasanI-aherAtrionI-parisamApti kare che. A netRdvAranuM prayojana rAtrijJAna AdimAM 'jaM nei jayA rattiM NakkhattaM, taMsi Naha caubhAge ! saMpatte viramejjA sajjhAya paosakAlaMmi' A gAthA anusAra jANavuM joIe. AnA ja anurodhathI have sUtrakAra dinamAna jJAnanA nimitta kahe che ke-te zrAvaNamAsamAM prathama aherAtathI laIne pratidina anya-anya saraLa saMkrAntithI tathA anya paNa koI prakAre je A nakSatromAM parivartana thAya che tyAre te zrAvaNamAsanA antamAM chellA divase-cAra AMgaLa adhika dvipadA paurUSI hoya che. atre AvI vizeSatA che-saMkramaNa-saMkrAtimAM jeTaluM divasa-rAtrinuM pramANa heya che tenA caturthI zarUpa eka parUSI-cAma-prahara hoya che-ASADhI pUrNimAnAM dvipada pramANa paurUSI hoya che, temAM zrAvaNamAsa saMbaMdhI cAra aMzulene prakSepa karavAthI cAra aMgula Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 427 caturaGagulapauraruSyA chAyayA pUryo'nuparyaTate parAvartate ityarthaH 'tassaNaM mAsassa' tasya khaDa mAsasya 'carimadivase' carama divase 'dopayA cattAriya aMgulA porisI bhavaI' dvepade catvAri cAGgulAni pauruSI bhavati iti prathamamAsaparisamApakanakSatram // 'vAsANaM bhaMte !' varSANAM bhadanta ! 'doccaM mAsa kaiNakkhattA Neti' dvitIya bhAdrapadalakSaNaM mAsaM' kati kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'cattAri' catvAri nakSatrANi parisamApayantIti, tAni kAni tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'dhaNihA sayabhisayA putvabhavayA uttarabhadavayA' dhaniSThAzatabhiSA pUrvabhAdrapadA utsarabhAdrapadA, tadetAni catvAri nakSatrANi varSAkAlasya dvitIyabhAdrapadamAsa parisamApayanti / tatra 'dhaNihANaM cauddasa ahoratte Nei' dhaniSThA nakSatraM khalu caturdazAhorAtrAn nayati-caturdazAhorAtrAm parisamApayatItyarthaH 'sayabhisayA satta ahoratte NeI' zatabhiSA nakSatraM saptAhopAta ko 'si ca NaM mAsaMmi cauraMgula porasIe chAyAe sarie aNupariyahaI' isa sUtroM dvArA sUtrakArane prakaTa kiyA hai ki usa mahIne meM arthAt anta ke dina cAra aMgula se adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta sUrya paribhramaNa karatA hai 'tasma NaM mAsassa carimadivase do payA cattAriya aMgulA porisI bhavaI' usa mAsa ke antima divasa meM do pada vAlI aura cAra aMguloM vAlI pauruSI hotI haiM isa prakAra kA yaha kathana prathama mAsa parisamApaka cAra nakSatroM ke saMbaMdha meM kahA gayA hai| ___ 'vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kaha NakkhattA aiti' he bhadanta ! varSAkAla ke dvitIya mAsa rUpa bhAdrapada mAsa ke parisamApaka kitane nakSatra hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! cattAri' he gautama ! cAra nakSatra varSAkAla ke bhAdrapada mAsa ke parisamApaka hote haiM, 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM'dhaNiTThA, sayabhisayA puvvabhavayA, uttarabhaddavayA' dhaniSThA, zatabhiSaka, pUrvabhAdrapadA aura uttarabhAdrapadA, inameM 'dhaNiTThA NaM cauddasa ahoratte jeI' dhaniSThA mapi pau35I thAya cha mA 4thana- 'taM si ca NaM mAsaMmi cauraMgulaporasIe chAyAe sUripa aNupariyaTTaI' 20 sUtrI // 2 // sUtra4.2 548 4yu cha / te malinAmA arthAt antanA divase cAra AMgaLathI adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta sUrya paribhramaNa kare che. 'tassa NaM mAsassa carimadivase do payA cattAriya aMgulA porisI bhavai' te bhAsana mantima divasamAM be padavALI ane cAra AMgaLavALI paurUSI hoya che A prakAranuM A kathana prathama mAsa parisamApaka cAra nakSatranA saMbaMdhamAM karavAmAM AvyuM che. _ 'vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kaha NakkhattA aiti' 3 mahanta ! varSAna vitIya bhAsa rU5 bhAdrapada (bhAdaravA) mAsanA parisamApaka keTalA nakSatra hoya che? AnA javAbamAM prabhu 49 cha-'goyamA ! cattAri' gautama ! yAra nakSatra varmAnA bhAdrapa4 bhaasn| parisabhA54 DAya che. 'taM jahA' temanA nAma mA prabhArI che-'dhaniTThA, sayabhisayA puvabharagayA, uttarabhavayA' pAnI, Aalla bhane GttApa, mA 'paNidANaM Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre rAtrAn nayati-parisamApayati, 'puvvAbhadakyA aahoratte NeI' pUrvabhAdrapadA nakSatraM bhAdrapada mAsasyASTau ahorAtrAn nayati-parisamApayati, 'uttarabhadavayA egaM' uttarabhadrapadAnakSatrameka mahorAtraM nayati, tadevaM saMkalanayA catvAri nakSatrANi bhAdrapadamAsaM parisamAeyantIti / 'taMsi caNaM mAsaMsi tasmiMzca khalu mAse 'aTuMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' aSTAjagulapauruSyA aSTAGgulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvartate, etadeva darzayati 'tassa' ityAdi, 'tassa mAsassa carime divase' tasya mAsasya tasya bhAdrapadamAsasya parame paryavasAnadivase 'dopayA aTThaya aMgulA porisI bhavai' dve pade aSTau cAGgulAni pauruSI bhavati / atha tRtIyamAsaM pRcchati-'vAsANaM bhaMte' ityAdi, 'vAsANaM bhaMte ! varSANAM bhadanta ! 'taiyaM mAsaM kai NakkhattA aiti' tRtIyamAzvinalakSaNamAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni jo nakSatra hai vaha 14 ahorAto kA parisamApaka hotA hai 'sayabhisayA satta ahoratte NeI' zatabhiSA nakSatra sAta ahorAtoM kA parisamApaka hotA hai 'puvvabhavayA aTTa ahoratte NeI' pUrvabhAdrapadA ATha ahorAtoM kA parisamApaka samApta karane vAlA hotA hai 'uttara bhaddavayA egaM' aura uttarabhAdrapadA eka ahorAta kA parisamApaka hotA hai| isa prakAra se ye cAra nakSatra bhAdrapada mAsa kI parisamApti karane vAle hote haiM / 'taMsi ca NaM mAsaMsi aTTha'gula porisIe chAyAe sarie aNupariyai' isa mahIne meM ATha aMgula adhika pauruSI rUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| yahI bAta sUtrakAra ne ina sUtroM dvArA prakaTa kI hai 'tassa mAsassa carime divase do payA aThThaya aMgulA porisI bhavaI' usa mAsa ke antima dina meM do padoM vAlI aura ATha aMguloM vAlI pauruSI hotI hai| _ 'pAsANaM bhaMte! taiyaM mAsaM kaha NakvattA aiti' he bhadanta ! varSAkAla ke tRtIyamAsa ko-AzvinamAsa ko-kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM cauddasa ahoratte NeI' re pani nakSatra cha te 14 arAtrinu parisamA54 saya cha 'sayabhisayA satta ahoratte NeI' zatamiSa nakSatra sAta aAtrinu parisamA54 samApta 12||3aay cha. 'putvabhavayA aTTa ahoratte Nei' pUrvabhAdra 5 mA mddaaraatrimaan| pari sabhA54-sabhApata 42 // 3 ya che. 'uttarabhadavayA egaM' bhane uttarabhAdra 56 4 arddiirAtrinuM parisamApaka hoya che. A prakAre A cAra nakSatra bhAdrapada mAsanI parisamApti 42vA cha. 'taM si ca NaM mAsaMsi aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' mahinAmAM ATha AMgaLa adhika paurUSI rUpa chAyAthI yukta thayele sUrya paribhramaNa kare // pAta sUre 40 sUtra 2548 3rI che-'tassa mAsassa carime divase do payA ada ya aMgulA porisI bhavaI' te mahinAnA ch| hikse meM pahovANI tama bhAI AMgaLavALI paurUSI hoya che. _ 'vAsANaM bhaMte ! taiyaM mAsaM kai NakhattA meM ti' 8 mahanta ! varSAna tRtIya bhAsanezita bhAsane-389i nakSatra samAsa 42 cha ? mAna pAmamA prabhu 4 cha-'goyamA Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 422 nakSatrANi nayanti-parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNi NakkhattA Neti' trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyamAsaM nayanti parisamA. payanti, tAni kAni trINi nakSatrANi tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'uttarabhadavayA revaI assiNI', uttarabhAdrapadA revatI azvinI, etAni trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyamAzvinamAsaM parisamApayantIti, tatra kAni-kiyanti dinAni kSapayantIti jijJAsAyo tadarzayitumAha-'uttarabhaddavayA' ityAdi, 'uttarabhadavayA cauddasarAIdie Nei' uttarabhadrapadA nakSatra mAzvinamAsasya caturdaza rAtridivaM nayati-parisamApayati-'revaI paNNarasa' revatI nakSatramAzvina mAsasya paJcadaza rAtriMdivaM nayati, parisamApayati 'astiNI egaM' azvinI nakSatramAzvina mAsasya eka dinaM parisamApayati tadevaM tadetAni trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyaM mAsaM parisamApayantItyarthaH 'taMsi ca NaM mAsaMsi' tastrizca khalu mAse 'duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' dvAdazAGgulapauruSyA dvAdazAGgulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate- anuparAvartate-etadevAha-'tassa' ityAdi, 'tassa Na mAsassa carime divase' prabhu kahate haiM-'goyamA ! tiNi NakkhattA aiti' he gautama! tIna nakSatra parisamApta karate haiM, taM jahA' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM-'uttarabhaddavayA revaI assiNI' uttara bhAdrapadA, revatI aura azvinI / ina nakSatroM meM kauna 2 nakSatra kitane 2 ahorAtoM ko samApta karate haiM isa jijJAsA ko samApta karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM-'uttarabhaddavayA, cauddasarAidie Nei' uttarabhAdrapadA nakSatra AzvinamAsa ke 14 ahorAtoM ko samApta karate haiM 'revaI paNNarasa' revatI nakSatra 15 ahorAtoM ko samApta karate hai 'assiNI ega' azvinI nakSatra AzvinamAsa ke 1 dina rAta ko samApta karatA hai| taMsi ca NaM mAsaMsi dubAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadRi' isa Azvina mahIne meM dvAdaza aMgula adhika pauruSI chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| isataraha 'tassa NaM mAsassa carime divase lehaDAI tiNi payAI porisI bhavai' isa AzvinamAsa ke antima tiNNi NakkhattA gati' gautama ! 1 nakSatra parisamAsa 42 cha. 'taM jahA'ta nakSatrAnA nAma // prabhArI cha-'uttarabhadavayA revaI assiNI' uttmaa5| revatI bhane azvinI A nakSatramAM kayA kayA nakSatra keTakeTalI aherAtrine samApta kare che e jijJAsAne satiSAnimitta sUtra2 43 cha-'uttarabhaddavayA cauddasarAiMdie NeI' uttarAbhAdrA nakSatra mAse bhAsanI 14 addaa|vimaan samAsa 4re cha. 'revaI paNNarasa' revatI nakSatra 15 aDItriyAne sabhAta che. 'assiNI ege' mazvina nakSatra azvina mAsanA 1 hivasa raat| samAsa 42 che. 'taMsi ca NaM mAsaMsi duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNuparighaTTaI' mA azvinamAsamAM bAra AMgaLa adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta thayela sUrya paribhramaNa kare 2. bhArIte 'tarasa mAsassa carime dirase lekhAI tiNi payAI porisI bhavai' 2 // bhazvina , Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUddhIpAzaptisUtre tasya khalu mAsasya caramadivase 'lehaTAI tiNi payAI porisI bhavaI' rekhAsyAni rekhA pAdaparyantavartinI sImA tatsthAni trINi trINi padAni pauruSI bhavati, paripUrNAni trINi padAni pauruSI bhvtiityrthH| samprati-caturtha praSTumAha-vAsANaM' ityAdi, 'vAsANaM bhaMte !' varSANAM bhadanta ! varSAkAlasyetyarthaH 'cautthaM mAsaM kai NakhattA Nati caturtha kAttikalakSaNaM mAsaM kati-kiyatsaM. khyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNNi' trINi nakSatrANi varSAkAlasya caturtha kArtikamAsaM parisamApayantIti tAni kAni tatrAha-'assiNI' ityAdi, 'assiNI bharaNI kattiyA' azvinI bharaNI kRttikA, tadetAni trINi nakSatrANi milikhA kArtikamAsaM parisamApayantIti / tatra 'assiNI cauddasa bharaNI paMvadasa kattiyA egaM' azvinI nakSatra kArtikamAsasya caturdazarAtridivaM nayati, bharaNI nakSatraM kArtikamAsasya paJcadaza rAtridivaM parisamApayanti kRttikA nakSatraM kArtikamAsasyaikamahorAtraM nayati, tadetAni trINi nakSatrANi saGkalanayA kArtikamAsaM parisamApayantIti 'taMsi ca NaM mAsaMsi solasaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTaI' dina meM tIna padoM vAlI paripUrNa tIna pada pramANa-pauruSI hotI hai| 'vAsANaM bhate! cautthaM mAsaM kaha NakkhattA naMti' he bhadanta! varSAkAla ke kArtika mAsa ko jo ki caturthamAsa hai kitane nakSatra parisAmApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tiNNi' he gautama ! tIna nakSatra kArtikamAsa ko samApta karate haiM 'taM jahA' ve nakSatra ye haiM-'assiNI, bharaNI, kattiyA' azvinI, bharaNI, aura kRttikA inameM azvinI nakSatra kArtikamAsa ke 14 dina rAtoM ko samApta karate haiM bharaNI nakSatra 15 dina rAtoM ko aura kRttikA nakSatra kevala eka dina rAta ko samApta karatA hai| yahI bAta 'assiNI cauddasa, bharaNI paMcadsa, kattiyA egaM' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| 'tasi ca NaM mAsaMsi solasaMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyai' usa kArtika mAsa meM mAsanA aMtima divase traNa traNa padyavALI paripUrNa traNa pada pramANa paurUSa hoya che. 'vAsANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kai NakkhattA gati' 8 mahanta ! vrssaannn| ti bhAsa ke je caturthamAsa che tene keTalAM nakSatra parisamApta kare che? AnA javAbamAM prabhu kahe che-'goyamA ! tiNNi' 3 gautama !tra nakSatra ti bhAsane samAsa 42 cha 'taM jahA' // nakSatra // prabhAye cha-'assiNI bharaNI, kattiyA' azvinI, bharaNI bhane ti sabhA azvinI nakSatra kArtikamAsanA 14 divasa-rAtrine samApta kare che. bharaNI nakSatra 15 divasa-rAtane jyAre kRttikA nakSatra mAtra eka divasa-rAtrine samApta kare che. Aja hakIkta 'assiNI cauddasa bharaNI paMcadasa kattiyA egaM' me sUtra daa|| 48 42vAmAM AvA) 'taMsi caNaM mAsaMsi solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie agupariyaTTaI' te timAsamA Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 431 tasmiMzca khalu kArtike mAse SoDazAGgulAdhika pauruSyA chAyayA sUryo'nuvaryaTate-anuparAvartate, etadeva darzayati-tassa ca NaM' ityAdi, 'tassa ca NaM mAsassa carame divase tiNNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavai' tasya khalu kAttikamAsasya caramadivase antimadine trINi padAni catvAri cAgulAni pauruSI bhavatIti gatA varSAkAliko vicAraH // samprati-hemantakAlaM praSTumAha-'hemaMtANaM' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kati NakkhattA aiti' he bhadanta ! hemantAnAM hemantakAlasya prathamaM mAsaM mArgazIrSa lakSaNaM mAsaM katikiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayanti kAni nakSatrANi svAstaMgamanena mArgazIrSamAsaM kSapayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNNi kattiyArohiNI migasiraM' trINi nakSatrANi svAstaMgamanena kArtikamAsaM parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi tatrAha-tadyathA kRttikArohiNI mRgazirazca, tadetAni trINi nakSatrANi saMkalanayA mArgazIrSamAsaM parisamApayantIti / 'kattiyA cauddasa rohiNI paNNarasa solaha aMgula adhika pauruSIrUpa se yukta sUrya paribhramaNa karatA hai / 'tassa ca NaM mAsassa carame divase tiNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavaI' isa kAtikamAsa ke antimadina meM cAra aMgula adhika tripadA pauruSI hotI hai| // varSAkAlika vicAra samApta // hemantakAla vicAra 'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kaha NakkhattA gaiti' he bhadanta ! hemantakAla ke prathama mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? arthAt hemanta kAla kA prathama mAsa mArgazIrSa mAsa hai isa mAsa ko kitane nakSatra apane astagamanadvArA parikSapita karate haiM ? aisA yaha prazna hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tiNNi kattiyA, rohiNI, miggasiraM' he gautama ! kRttikA, rohiNI aura mRgazirA ye tIna nakSatra apane astagamanadvArA mArgazIrSamAsa ko parisamApta-kSapita karate At Hinm madhi4 pauSI 35 chaayaavaa| sUrya pazcima 42 cha. 'tassa ca Na mAsassa gharame divase tiNNi payAI cattAri aMgula.I porisI bhavai' mA timAsanA chesA divase cAra AMgaLa adhika tripadA paurUSI heya che. varSAkAlika vicAra samApta ubhantAsa piyAra'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsa kai NakkhattA Neti' 3 mahanta ! bhantana prathama mAsane keTalAM nakSatra parisamApta kare che? hemantakALane prathama mAsa mAgazaramAsa che. A mAsane keTalAM nakSatra pitAnA astagamana dvArA parisamApta kare che? evo A prazna che. mAna pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! tiNNi kattiyA, rohiNI, migasira 3 gautama ! kRttikA, rohiNI ane mRgazirA e traNa nakSatra pitAnA atagamana dvArA mArgazIrSa Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 ambUdvIpaprajJapti migasiraM egaMNeI tatra kRttikA nakSatraM mArgazIrSamAsasya prAthamikAn caturdazAhorAtrAn nayati, rohiNI nakSatraM mArgazIrSamAsasya mAdhyamikAn pazcadazAhorAtrAn nayati, mRgazirA nakSatraMtu ekameva ahorAtraM parisamApayati 'tasi ca NaM mAmasi vIsaMgulaporisIe chAyAe surie aNupariyaTTaI tasmizca khalu mArgazIrSamAse viMzatyagulapauruSyA-vizatyazulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvartate etadeva darzayati-tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu mArgazIrSamAsasya yo'sau caramo divasaH .paryanta dinam 'taMsi ca NaM divasaM si tiNi payAI aTThaya aMgulAI porisI bhavai tasmizca khalu mArgazIrSamAsasya carama divase trINi padAni aSTaucAGgulAni pauruSI bhavatIti / / atha dvitIyaM mAsaM pRcchati- hemaMtANa' ityAdi, 'hemaMtANa bhaMte ! doccaM mAsaM' hemantAnAM hemantakAlasya bhadanta ! dvitIyaM mAsaM pauSanAmakaM mAsam 'kai NakkhattA aiti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayanti kAni nakSatrANi svAstaM gamanena pauSamAsaM samAhaiM inameM 'kattiyA cauddasa, rohiNI paNNarasa, migasiraM egaM NeI' kRttikA nakSatra mArgazIrSa mAsa ke 14 dina rAtoM ko, rohiNI 15 dinarAtoM ko aura mRga zirA nakSatra eka dinarAta ko parisamApta karatA hai 'taMsi ca NaM mAsaMsi vIsaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyahai' isa agahanamAsa meM 20 aMgula adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAiM aTTha ya aMgulAI porisI bhavaI' isa agahanamAsa kA jo antima dina hotA hai usa dina ATha aMgula adhika tripadA pauruSI hotI hai| "hemaMtANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kaI NakkhattA meMti' hemantakAla ke dvitIya mAsa rUpa jo pauSamAsa hai usakI samApti ke sambandha meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! hemantakAla ke dvitIya pauSamAsa ke parisamApaka kitane bhAsana parisamAsa 43 che bhAbhA 'kattiyA cauddasa, rohiNI pannarasa, miggasiraM egaM Nei' kRttikA nakSatra mAgazara mAsanA 14 divasa-rAtAne, rohiNI 15 divasa-rAtane ane bhRgazirA nakSatra 1654-2itana parisamAsa 42 cha. 'taMsi ca NaM mAsa si vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' mA bhAgaza2 mAsamA 20 maga mari pau3SA35 chAyAthI vyAsa sUrya parizrama 42 cha. 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasa si tiNi payAI aTu ya aMgulAI porisI bhavaI' 2mA manamA (bhaa||2)naare aMtima divasa hoya che te divase ATha AMgaLa adhika tripadA paurUSI hoya che. 'hemaMtANaM bhaMte ! docca mAta kai NakkhattA Neti' bhantana dvitIyabhAsa 352 piSamAsa che tenI samAptinA sambandhamAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchyuM che bhadanta ! hemantakAlanA dvitIya piSamAsanA parisamApaka keTalA nakSatra hoya che? arthAta Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam payantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri NakkhattA meMti' catvAri nakSatrANi pauSamAsaM nayanti-parisamApayanti 'taM jahA' tadyathA-'migasaraM adA puNatram pusto' mRgazira A punarvasuH puSyaH tadetAni catvAri nakSatrANi militvA pauSamAsaM parisamApayanti, tatra kAni nakSatrANi kiyanti dinAni parisamApayanti tatrAha-migasira' ityAdi, 'migasiraM cauddasarAiMdiyAINei mRgazironakSatraM pauSamAsasya prAthamikAni caturdazarAtridivaM nayati-parisamApayati, 'adA aDhaNei' AnakSatraM pauSamAsasya aSTau rAtriMdivaM nayati-parisamApayati, 'puNavyam sattarAI diyAI' punarvamunakSatraM pauSamAsasya tRtIyAni sapta nakSatra hote haiM ? arthAt apane asta hone rUpa samaya ke dvArA kauna 2se nakSatra isa mAsa ko samApta karate haiM ? isa prazna ke utsara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! cattAri NakkhattA Nati' he gautama ! isa mAsa ko cAra nakSatra apane asta hone rUpa samayadvArA samApta karate haiM-'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'migasiraM, addA, puNavvasU, pusso' mRgazira, ArdrA, punarvasu, aura puSya ina nakSatroM meM se kauna nakSatra pauSamAsa ke kitanI ahorAtroM ko samApta karate haiM-arthAt ina cAra nakSatroM meM se kauna2 nakSatra poSamAsa ke 30 dinoM meM se kitane dinoM taka udita raha kara asta ho jAte haiM ? aba isa bAta kA vicAra karate hue prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'migasiraM cauddasarAiM diyAI aiti' mRgazira nakSatra pauSamAsa ke 14 ahorAtoM ko samApta karate haiM-arthAtU mRgazirA nakSatra pauSa mAsa ke prathama 14 dinoM taka udita rahatA hai phira vaha asta ho jAtA hai 'ahA aTTa i' A nakSatra pauSamAsa ke 8 dinoM ko parisamApta karatA hai 'puNavvasu satta rAiMdiyAI punarvasu nakSatra pauSamAsa ke sAta dina rAtoM ko samApta karatA hai 'pusso egaM rAI diyaM NeI' aura puSya nakSatra eka rAta dina ko samApta karatA hai pitAnA asta thavA rUpa samayanI dvArA kayA kayA nakSatra A mAsane samApta kare che? mA prakSanA uttaramA prabhu hai-'goyamA ! cattAri Nakkhatto Ne ti' gautama ! ma bhAsane yAra nakSatra potAnA masta 5 / 35 samaya vaa| sabhAta 42 che-'taM jahA' tamanA nAma mA prabhArI the-'migasiraM, adA, puNavvasu, pusso' bhRgazi2 mA, punarvasu bhane 105 // nakSatramAMthI kyA nakSatra piSamAsanI keTalI ahorAtrione samApta kare che-arthAt A cAra nakSatramAMthI kyA kyA nakSatra piSamAsanA 30 divasamAMthI keTalA divaso sudhI udita rahIne asta thaI jAya che? have A vAtane vicAra karatA thakA prabhu gautamasvAmIne 43 cha-'migasiraM cauddasarAiMdiyAiM Neti' bhRgazira nakSatra pASabhAsanI 14 AhArAtAna samApta kare che-arthAt mRgazira nakSatra piSamAsanAM prathama 14 divasa sudhI udita rahe che pachI te 12 / jaya . 'adA adR NeI' 2 nakSatra poSabhAsana mA hasAna parisamAsa 43 . 'puNavvasu sattarAIdiyAI' punarvasu nakSatra poSamAsanA sAta 61sa Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nammdvIpamatile rAtridivaM nayati, 'pusso ega rAIdiyaM NeI' puSyanakSatraM pauSamAsasya caramamekaM rAtriMdivaM nayati-parisamApayati tadevaM militvA catvAri api nakSatrANi hemanta kAlasya dvitIyaM pauSamAsaM parisamApayanti iti / 'tayANaM cauvIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' tadA pauSamAsasya caramadivase khalu caturvizatyaGgulapauruSyA-caturvizatya gulAdhikayA pauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvarta te, etadeva darzayati-tassa gaM' ityAdi, 'tassa NaM, mAsassa je se caramadivase' tasya khalu pauSamAsasya yo'sau carama divasaH paryanta dinam, 'taMsi ca NaM divasaMsi lehaTAI cattAri payAI porisI bhavai' tasmiMzca khalu carame divase rekhAsthAni tatra rekhA pAdaparyantavartinI sImA tatsthAni catvAri padAni pauruSI bhavati paripUrNAni catvAri padAni pauruSI bhvtiityrthH|| ___ atha tRtIyaM pRcchati-hemaMtANaM' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! taccaM mAsaM kANakkhattA paMti' hemantAnAM hemanta kAlasya bhadanta ! tRtIyaM mAghamAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena mAsaM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, isa taraha ye cAra nakSatra mila kara hemanta kAla ke dvitIya mAsa- pauSa mAsa ko kSapita karate haiM ! 'tayANaM cauvvIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaSTa' isa pauSamAsa ke antima divasa meM caubIsa aMgula adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| yahI bAta-'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehaTThAiM cattAri payAI porisI bhavaI' isa sUtradvArA sUtrakAra ne puSTakI hai-pAda paryanta vartinI sImA kA nAma rekhA hai-isameM rahe hue cAra pAdoM pramANa pauruSI hai-arthAt isa mAsa ke antima dina paripUrNa cAra pAda pramANa pauruSI hotI hai| - 'hemaMtANaM bhaMte ! tacca mAsAM kaI NakkhattA Neti' he bhadanta ! hemantakAla kA jo tRtIyamAsa mAghamAsa hai use kitane nakSatra apane astagamana dvArA kSapita karate rAtone samApta kare che. A rIte A cAra nakSatra maLIne hemantakALanA bIjA mAsa poSabhAsane kSapita (53) 42 cha. . 'tayANaM cauvvIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' mA poSabhAsanA mantima divase covIsa AMgaLa adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta thayela sUrya paribhramaNa kare che. mAna pAta-'tassaNaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehadAI cattAri payAI porisI bhavaI' 20 sUtra dvArA sUtradhAre puSTa 42 cha-'pAda paryantavartinI' sIbhAnu nAma khA che-AmAM rahelA cAra pAda pramANa paurUSI che arthAt A mAsanA aMtima divase paripUrNa cAra pAda pramANu paurUSI hoya che. ___hemaMtANaM bhaMte ! taccaM mAsa kai NakkhattA Ne ti' 3 mahanta ! bhantanAre trIna mAha mAsa che tene keTalA nakSatra pitAnA astagamana dvArA kSapita kare che? samApta kare che? Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 26 mAsaparisamApakanakSatra nirUpaNam 'gomA' he gautama ! 'tiSNi pusso asilesA mahA' puSyo'zleSA maghA etAni trINi nakSatrANi mAsaM parisamApayanti, tatra 'pusso caudasa rAI diyAI NeI' puSyanakSatraM caturdaza rAtridivaM mAghamAsasya prAthamikAni nayati-parisamApayati 'asilesA paNNarasa' azleSAnakSatraM mAghamAsasya dvitIyAni paJcadaza rAtriMdivaM nayati parisamApayati 'mahaH eka' maghAnakSatraM mAghamAsasya caramamekaM rAtriMdivaM parisamApayati, tadevaM militvA etAni nakSatrANi mAghamAsaM parisamApayatIti / ' tayANaM vIrsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaha' tadA mAghamAsasya caramadivase viMzatyagulapauruSyA- viMzatyaGgulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, etadeva darzayati- 'tassa NaM mAsassa' ityAdi, 'tassaNaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu mAghamAsasya yo'sau caramo divasaH - paryanta dinam 'taMsi ca NaM divasaMsi tiSNi payAI arddhagulAI porisI bhava' tasmiMzca khalu carame divase trINi padAni aSTau cAGgulAni pauruSo bhavatIti / atha caturthaM pRcchati- 'hemaMtAna' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kaiNakkhattA haiM ? samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! tiNNi pussIasilesA, mahA' he gautama ! tIna nakSatra mAgha mAsa ke parisamApaka hote haiM ye tIna nakSatra puSya, azleSA aura maghA hai, iname 'pusso cauddasarA iMdiyAI jeha' puSya nakSatra mAgha mAsa ke 14 dinoM ko kSapita karate haiM 'asilesA paNNarasa' azleSA nakSatra mAghamAsa ke 15 dinoM ko samApta karate haiM 'mahA eka' aura maghA nakSatra mAghamAsa ke eka dina rAta ko samApta karatA hai| isa prakAra se ye nakSatra mAghamAsa ke parisamApaka hote haiM / 'tapANaM vIsaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyaha' isa mAgha mAsa ke anta ke dina bIsa aMgula adhika paurUpaurUSI chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai isI bAta kI puSTi 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiSNi payAI ahaMgulAI porisI bhavaI' sUtrakAra te isa sUtra dvArA kI hai arthAt isa mAsa ke anta ke dina ATha mAnA bhavAmabhAM prabhu De che- 'goyamA ! tiSNi putso asilesA mahA' he gautama! tra nakSatra mADhu mAsanA parisamApaka hAya che A traNu nakSatra puSpa, azleSA ane maghA che bhAM' puraso caudasa rAI diyAI Nei' puSya nakSatra bhADu bhAsanA 14 divasAne sabhAsaM 42 4 'asilesA paNNarasa' adveSA nakSatra bhADabhAsanA 15 divasAne samApta re . 'mahA ekaM' bhane bhadhA nakSatra mahAmAsanA 1 divasa-rAtane samApta kare che. A prakAre yA traye "nakSatra bhaDAbhAsanA parisabhA hoya he 'tayANaM vIsa gulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadRi' mA bhADabhAsanA chehalA divase 20 AMgaNa adhika pau3So3ya chAyAthI yukta thayesa sUrya paribhramaNa mere che. mAna tanuM samarthana 'tarasaNaM mAsassa je se rime divase taMsi ca NaM divasa si tiNi payAI ahaMgulAI porisI bhavaI' sUtraThAre yA sUtra dvArA karelu che arthAt A mAsanA antima divase ATha AMgaLa adhika tripA Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 Mara ti' hemantAnAM hemantakAlasya bhadanta ! caturtha phAlgunalakSaNaM mAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena mAsaM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiSNi NakkhattA rNeti' trINi nakSatrANi phAlgunamAsaM nayanti - parisamApayanti, kAni tAni tatrAha - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'mahA punvA phagguNI uttarAphagguNI' maghA pUrvAphAlgunI uttarAphAlgunI, tatra - ' mahAcaudasarA iMdiyAI i' maghA nakSatraM caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'putrA phalguNI paNNarasarAIdiyAI r' pUrvAphAlgunI nakSatraM phAlgunamAsasya paJcadaza rAtriMdivaM nayati - parisamApayati 'uttarAphagguNI erga rAI diyaM Nei' uttarA phAlgunI nakSatra phAlgunamAsasya caramamekaM rAtriM - divaM nayati - parisamApayati, tadevaM militvA etAni trINi nakSatrANi hemantakAlasya caturtha phAlgunamAsaM parisamApayantIti / ' tayANaM solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTa tadA khala caramadivase SoDazAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nu paryaTate - anuparAvartate, etadeva aMgula adhika tripadA paurUSI hotI hai / 'hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kai Nakkha'tAti' he bhadanta ! hemantakAla ke caturthamAsa rUpa phAlgunamAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! tiNNi kkhatA ti' he gautama ! tIna nakSatra phAlguna mAsa ko samApta karate haiM'taM jahA' ve nakSatra ye haiM 'mahA, puvvAphagguNI, uttarAphagguNI' maghA, pUrvAphAlgunI aura uttarA phAlgunI inameM 'mahA cauddasa rAhaMdiyAI Nei' maghA jo nakSatra hai vaha phAlgunamAsa ke 14 ahorAtoM ko samApta karatA hai 'puvvA phagguNI paNNarasarAI diyAI' pUrvA phAlgunI 15 ahorAtoM ko samApta karatA hai aura 'uttarAphagguNI egaM rAIdiyaM Nei' uttarAphAlgunI eka dinarAta ko samApta karatA hai isa taraha ye tIna nakSatra mila kara hemantakAla ke phAlgunamAsa ko samApta karate haiM / 'tayANaM solasaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyahadda' isa phAlguna mAsa ke antima dina meM solaha aMgula adhika pauruSI rUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa poSI hAya che. 'hemaMtANaM bhaMte ! vautthaM mAsa kai NakkhattA neti' he mahanta ! ddebhntDhALanA cothA mAsa rUpa phAlgunamAsane keTalAM nakSatra parisamApta kare che ? enA javAbamAM anu 4 che - 'goyamA ! tiSNi NakkhattA NeM ti' he gautama! RNu nakSatra gunabhAsane sabhAsa raiche- 'taM jahA' te nakSatrApramANe che 'mahA, puvvAphagguNI, uttarA phagguNI' bhadhA pUrvAzanI bhane uttarAhigunI mAM 'mahA caudasa ra iMdiyAI Nei' bhadhA ne nakSatra ke bhAsanA 14 divasa- rAtAne samAsa 42 che 'puvvA phagguNI paNNarasa rAIdiyAI': pUrvAzagunI 15 motIne samApta hare che bhane 'uttarAphagguNI egaM roiMdiyaM Nei' uttraaphAlgunI eka divasarAtane samApta kare che A rIte traNu nakSatra maLIne hemantakALanA zubhAsane sabhAma hare the. 'tayANaM solasa gulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaDa' yA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 437 darzayati-'tassaNaM mAsassa je se carame divase' tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa: 'taMsi ca NaM divasaMsi' tasmiMzca khalu carame divase 'tiNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavai' jINi padAni catvAri cAgulAni paurupI bhavatIti gato hemntkaalH|| athAnantaraM grISma pRcchati-'gimhANaM bhaMte ! paDhama' ityAdi, 'gimhANaM bhaMte ! paDhama mAsaM kaiNakkhattA aiti' grISmANAM grISmakAlasya khalu bhadanta ! prathamaM caitralakSaNaM mAsaM katikiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena-parisamApa yantIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNi NakkhattA aiti' trINi nakSatrANi grISmakAlasya prathamaM mAsaM nayanti-parisamApayanti 'taM jahA' tadyathA-'uttarA phagguNI ityo cittA' uttarAphAlgunI hastazcitrA ca, tatra 'uttarAphagguNI cauddasa rAIdiyAI Nei' uttarAphAlgunI nakSatraM grISmakAlikaprathamacaitramAsasya prAthamikAni caturdaza rAtriMdivaM nayatisvAstaM gamena parisamApayati, 'hattho paNNarasa rAIdiyAI Nei' hastanakSatram, caitramAsasya karatA hai| yahI bAta 'tassa NaM mAsassa je se carame divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAiM catAri aMgulAI porisI bhavaI' isa satra mArA spaSTa kI gaI hai ki phAlguna mAsa ke antimadina cAra aMgula adhika vipadA pauruSI hotI hai| "gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kaha NakkhasA Neti' he bhadanta ! grISmakAla ke prathamamAsa ko-caitramAsa ko kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! tinni NakkhattA aiti' he gautama ! tIna nakSatra samApta karate haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'uttarApharaguNI hattho cittA' uttarA phAlgunI, hasta aura citrA inameM 'uttarA phalguNI cauddasarAiMdiyAiM Nei' utsarA phAlgunI nakSatra grISma kAla ke prathama mAsa caitramAsa ke caudaha ahorAtoM ko samApta karatA hai 'hattho paNNarasa rAiMdiyAI Neha' hasta nakSatra caitramAsa ke 15 phAgaNamAsanA chellA divase soLa AMgaLa adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta thayela sUrya parizrama 42 cha. mA ta 'tassaNaM mAsassa je se carame divase saMsi ca NaM divasasi tiNNi payAiM cattAri aMgulAI porisI bhavaI' se sUtra baa2| 25Ta 42vAmA bhAvI phAgaNamAsanA aMtima divase cAra AMgaLa adhika tripadA paurUSI hoya che. ___'gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsa kai NakkhattA aiti' 3 mahanta ! zrImAna prathama bhAsa2-thaitramAsa 48 nakSatra samAsa 42 cha ? mAna 4mamA prabhu 4 cha-'goyamA ! tinni NakkhattA aiti' gautama ! nakSatra samAsa 42 che. 'taM jahA' tamanA nAma / prAre -'utsarAphaguNI hattho cittA' 6ttagunI ta bhane yi sabhA 'utarAphagguNI cauddamarAIdiyAI NeI' utt|shunii nakSatra zrImAnA prathama bhAsa thaitramAsanI yo mArAtAna samAsa 42 cha. 'hattho paNNarasa rAiMdiyAI Nei' ta nakSatra 3 bhAsanI 15 aDAviyAne samAsa 42 che 'cittA egaM rAidiyaM NeI' bhane yi nakSatra kSetramAsA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprakSaptisUtre mAdhyamikAni paJcadaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'cittA egaM rAiMdiyaM NeI' citrAnakSatraM caitramAsasya caramamekaM rAtriMdivaM nayati-parisamApayati citrAnakSatreNa parisamApanakAraNAdeva asya mAsasya caitramiti nAma bhavati, tayANaM duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNu. pariyaTTaI' caitramAse khalu dvAdazAGgulapauruSyA-dvAdazAGgulAdhikapauruSyA chAyayA sUryosnuparyaTate-anuparAvartate / etadeva darzayati-tassaNaM mAsassa' ityAdi, 'tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu caitramAsasya yo'sau caramo divasa:-paryantadinam 'taMsi ca Na divasaMsi lehaTAI tiNi payAI porisI bhavaI' tasmizca khalu caitramAsasya carama divase rekhA sthAni rekhApAdaparyantavattinI sImA tatsthAni trINi padAni pauruSI bhavati iti / / dvitIyaM mAsaM pRcchati-'gimhANaM' ityAdi, 'gimhANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kati NakkhattA aiti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! dvitIyamAsaM kati nakSatrANi-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaMgamanena parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, ahorAtoM ko samApta karatA hai 'cittA evaM rAiMdiyaM NeI' evaM citrA nakSatra caitra mAsa ke eka dinarAta ko samApta karatA hai yaha citrA nakSatra ke dvArA samApta kiyA jAtA hai isI kAraNa isa mAsa kA nAma caitra mAsa huA hai 'tayANaM duvAlasaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyai' isa caitramAsa kA jo antima divasa hotA hai usa divasa meM 12 aMgula adhika pauruSI chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai isI bAta ko 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM diva. saMsi lehaTThAiM tiNi payAI porisI bhavaI' isasUtra dvArA vizadarUpa se spaSTa kiyA gayA hai-ki isa caitramAsa kA jo antima divasa hotA hai usa dina paripUrNa tIna pada vAlI pauruSI hotI hai| ____ 'gimhANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kaha NakkhatA Neti' he bhadanta ! grISmakAla jo dvitIya mAsa vaizAkha mAsa hai use kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tiNi NavattA Ne ti' he gautama ! grISmakAla eka divasarAtane samApta kare che. A citrA nakSatra dvArA samApta thatuM hovAnA kAraNe A bhAsa thaitramAsanu nAma ApAmA bhAyu che. 'tayANaM duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' 2 // yatrabhAsane re atima hiksa DAya che te hivase 12 in adhira pau3035 chAyAthI yuddhata thaye sUrya parizrama 42 cha. 2mA 4Itane 'tassaNaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasa si lehaTAI tiNNi payAI porisI bhavaI' A sUtra dvArA vizada rUpathI spaSTa karavAmAM AvyuM che ke-A citramAsane chelle divasa DAya che te hivase paripUrNa traya pavAjI pau35DAya che 'gimhANaM bhaMte ! doccaM mAsa kai NakkhattA aiti' manta! zrImAna 2 bhI mAsa zAma cha tara khai nakSatra samAsa re chAna nAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! tiNi gakkhatA Neti' Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 'goyamA' he gautama ! 'tiSNi NakkhattA ti' trINi nakSatrANi nayanti parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi tatrAha - ' taM jahA ' ityAdi, 'ta jahA ' tadyathA - 'cittA sAI faucet' citrA svAtI vizAkhA, 'cittA caudasa rAIdiyAI Ne3' citrAnakSatraM grISmakAlikadvitIyasya vaizAkhamAsasya prAthamikAni caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'sAI paNarasa rAI diyAI NeI' svAtI nakSatraM vaizAkhamAsasya mAdhyamikAni pnycdsh| triMdivaM nayati parisamApayati 'visAhA evaM rAI divaM Nei' vizAkhA nakSatraM vaizAkhamAsasya caramamekaM rAtriMdivaM nayati - parisamApayati tadevAni trINi citrA svAtI vizAkhAnakSatrANi militvA vaizAkhamAsaM parisamApayanti taeva vizAkhayA parisamApanA dasya mAsasya vaizAkha iti nAma bhavati / 'art ahaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyahadda' tadA vaizAkhamA se khalu aSTAGgulapauruSyA chAyA sUryo'nuparyaTate - anuparAvartate ityarthaH / etadeva darzayati- 'tassa NaM mAsassa' ityAdi, 'tassa NaM mAsassa je se caripe divase' tasya khalu vaizAkhamAsasya yo'sau caramaH ke dvitIya mAsa vaizAkha mAsa ko tIna nakSatra samApta karate haiM 'taM jahA' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM- 'cittA, sAI, visAhA' citrA, svAti aura vizAkhA, isameM 'cittA cauddasa rAIdiyAI Nei' citrA nakSatra grISmakAla ke vaizAkha mAsa ke prAthamika 14 rAtadinoM ko samApta karatA hai 'sAI paNNarasa iMdiyAI i' svAti nakSatra vaizAkha mAsa ke mAdhyamika 15 dinoM ko samApta karatA hai 'visAhA ega rAIdivaM Nei' aura vizAkhA nakSatra anta ke eka dinarAta ko samApta karatA hai isa taraha se ye tIna nakSatra milakara vaizAkhamAsa ko samApta karate haiM, vizAkhA nakSatra dvArA anta meM parisamApta hone ke kAraNa isa mAsa kA nAma vaizAkha aisA huA hai / 'tayANaM ar3aMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaha' vaizAkhamAsa ke antima dina meM ATha aMgula adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai isI abhiprAyase sUtrakArane 'tassa NaM mAsagautama ! zrISmaNanA jIla bhAsa vaizANabhAsate tra nakSatra samApta 4re che. 'taM jahA ' tebhanA nAma yA pramANe che - 'cittA sAI visAhA' citrA svAti ne vizAkhA, bhAM 'cittA caudasa rAIdiyAI Nei' citrA nakSatra zrI bhANanA vaizANabhAsanA prAthabhiH 14 rAtahivasAne samApta hure che. 'sAI paNNarasa rAIdiyAI Nei' svAti nakSatra vaizAmanA mAdhyamika 15 divasAne samApta 4re che. 'visAhA egaM rAI divaM Nei' bhane vizAmAnA nakSatra antanA eka divasarAtane samApta kare che. A rIte A traNa natra maLIne vaizAkhamAsane parisamApta kare che, vizAkhA nakSatra dvArA antamAM parisamasa hovAnA kAraNe A mAsanuM nAma vaizAkha e pramANe thayu che. ' tayANaM ahaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' vaizAmabhAsanA antima hivase yA sAMgaNa adhika po3SI35 chAyAthI yukta thayesa sUrya paribhramaNa :re che, yA abhiprAyathI na sUtrare 'tassa' NaM mAsassa je se 439 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratisUtre paryantavartI divasaH 'tami caNaM divasaMsi dopayAI aTuMgulAI porisI bhavai' tasmiMzca khalu divase dve pade'STAGgulAni pauruSI bhavatIti / 'gimhANaM bhaMte ! taccaM kati NavattA meMti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! tRtIyaM jyeSTha lakSaNaM mAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena parisamApayanti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri NakkhattA gRti' catvAri-catuHsaMkhyakAni nakSatrANi grISmakAla tRtIyamAsaM parisamApayanti tAni kAni catvAri nakSatrANi tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'visAhA aNurADA jeTTAmUlo' vizAkhA anurAdhAjyeSTAmUlaca etAni catvAri nakSatrANi militvA jyeSThamAsaM parisamApayanti 'visAhA cauddasa rAiMdiyAI' tatra vizAkhA nakSatraM jyeSThamAsasya prAthamikAni caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'aNurAhA aTTharAIdiyAI NeI' anurAdhAnakSatra jyeSThamAsasambandhino'STau rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'jeThA satta. rAiMdiyAiM i' jyeSThAnakSatraM jyeSThamAsasya sapta rAtridivaM nayati-parisamApayati, tadetAni, ssa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAiM aTuMgulAI porisI bhavai / usa mAsa kA jo anta kA divasa hai usa antima divasa meM aSTa aMgula adhika vipadA pauruSI hotI hai aisA kahA hai| 'gimhANe bhaMte ! tacca mAsaM kaha NavattA Ne ti' he bhadanta ! grISmakAla ke tRtIya mAsa ko-jyeSTha mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! cattAri NakkhatA Neti' he gautama ! cAra nakSatra jyeSTha mAsa ko parisamApta karate haiM 'taM jahA una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'visAhA, aNurAhA, jeTTA, mUlo,' vizAkhA, anurAdhA jyeSThA aura mUla, inameM 'visAhA cauddasa rAI diyAI' vizAkhA jo nakSatra hai vaha jyeSThamAsa ke prAthamika 14 dina rAtoM ko samApta karatA hai, 'aNurAhA aTTarAI diyAiM NeI' anu rAdhA nakSatra jyeSThamAsa ke mAdhyamika ATha dina rAtoM ko samApta karatA hai, 'jeTTA sattarAI diyAI Nei' jyeSThA nakSatra sAta dina rAtoM ko samApta karatA hai 'mUlo parime divase tasi ca NaM divasa si do payAiM aTraMgulAI porisI bhavai' te mAsanAdean divasa che te chellA divase ATha AMgaLa adhika dvipadA paurUSI hoya che e pramANe kahela che. 'gimhA NaM bhaMte ! taccaM mAsaM kai NakkhattA Ne ti' 8 mata! zrImAna tRtIyabhAsane-28-320 nakSatra parisamA 42 cha ? mAnA uttaramA prabhuI ch-'goymaa| pattAri NavattA aiti' 3 gotama ! yAra nakSatra mAsane parisamAsa 42 cha 'taM jhaa| te nakSatrAnA nAma 40 pramo cha-'visAhA aNurAhA, jeTThA, mUlo' (za anurAdhA jye ane bhUga, mAmA 'vitAhA cauddasa rAiMdiyAI vizAre nakSatra cha te 24mAsanA prAyabhi: 14 hisatAna samAsa 42 che. 'aNurAhA aTTarAiMdiyAI NeI' anurAdhA nakSatra ye bhAsanA bhASyabhi6 mA 65sa tAna samAsa 42 cha, 'jeTThA sattarAiMdiyAI gaI Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH s. 26 maasprismaapknksstrniruupnnm| 445 catvAri vizAkhA'nurAdhA jyeSThA mUlanakSatrANi militvA jyeSThamAsaM parisamApayantIti / 'tayANaM cauraMguLaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' tadA jyeSThamAse khalu caturaGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTa te etadeva darzayati-tassaNaM' itpAdi, 'tassaNaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu jyeSThamAsasya yo'sau caramaH paryantavati divasaH 'taMsi ca NaM divasaMsi dopayAiM cattAri ya aMgulAI porisI bhavai' tasmizca khalu divase dve pade catvAri cAGgulAni pauruSI bhavatIti / atha caturtha pRcchati-gimhANa' ityAdi, 'gimhANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kaiNakkhattA aiti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! caturtha mASADhamA kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena parisamAyantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! egaM rAidiyaM NeI' mUla nakSatra jyeSThamAsa ke anta ke eka rAtadina ko samApta karatA haiN| isa taraha se ye vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA aura mUla nakSatra jyeSTha mAsa ke parisamApaka kahe gaye haiM 'tayANaM cauraMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadRi' isa jyeSTha mAsa ke antima dina meM cAra aMgula adhika pauruSI se yukta haA sUrya paribhramaNa karatA hai| isI bAta ko 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI cattAri ya aMgulAI porisI bhavaI' prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne yaha sUtra kahA hai, isameM isa bAta kA poSaNa kiyA hai ki jyeSTha mAsa anta ke dina meM pauruSI kA pramANa cAra aMgula adhika do pada rUpa hotA hai| _ 'gimhA NaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kaha NakkhattA aiti' he bhadanta ! grISmakAla kA jo caturthamAsa ASADhamAsa hai use kitane nakSatra apane udaya ke astaMgamana dvArA parisamApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tiNNi ye nakSatra sAta havasa rAton samAsa 42 che. 'mUlo egaM rAiMdiyaM NeI' bhUda nakSatra jayeSThamAsanA chellA eka divasa rAtane samApta kare che. A rIte, A vizAkhA, anurAdhA, ye| mane bhUta nakSatra nye bhAsanA parisamA54 uDevAmA mAyA cha-'tayANaM cauraMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadai mA 24mAsanA mantima hise yAra mA aghi yaupAthI yuta thaye sUrya parisabhara 42 cha. mA4 vastune 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI cattAriya aMgulAI porisI bhavaI' 548 42pAnA Azaye sUtrakAre prastuta sUtra kahela che jemAM e hakIkatanI puSTI karavAmAM AvI che ke jyeSTha mAsanA aMtima divase parUSInuM pramANa cAra AMgaLa adhika be pada rUpa hoya che, 'gimhANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kai NakkhattA Neti' 3 mahanta ! zrImana yaturtha - mAsa je aSADhamAsa che tene keTalA nakSatra pitAnA udayana astavamana dvArA parisamAsa 2 cha 1 thAna mA prabhu -'goyamA ! siviNa NavattA meM ni' gautama ! Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprApti tiNi NakkhattA aiti' trINi nakSatrANi ASADhamAsaM nayanti parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi yAni grISmakAlikanatturtha mAsaM parisamApayanti tatrAha-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'mUlo puvvAsADhA uttarAsADhA' mUlaH pUrvASADhA uttarASADhA ca, ityetAni prINi mUla pUrvASADhA uttarASADhA lakSaNAni nakSatrANi caturthazasaM parisamApayanti, tatra 'mUlo cauddasa rAIdiyAI i' mUlanakSatraM caturdazarAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'puvvAsADhA paNNarasa rAiMdiyAI NeI' pUrvASADhA nakSatra mASADhamAsasya mAdhyamikAni paJcadazarAtridivaM nayatiparisamApayati 'uttarAsADhA egaM rAiMdiyaM Nei' uttarASADhA nakSatramASADhamAsasya caramamekaM rAtridivaM nayati-parisamApati, elAni grISmakAlika catvAri api sUtrANi saralAnyeva prAyaH pUrve pUrvasUtrAnusAritvAt kevala mASADhamAse yadvailakSaNyaM tatsvayameva darzayitumAha-'tayANaM' ityAdi, 'tayANaM vahAe samacauraMsasaMThANasaMThiAe eggohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAyAe surie aNupariyaTTai' tadA ASADhamAse halu vRttayA samacaturasrasaMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalayA svakAyamanuraMginyA chAzyA sUryo'nuparyaTale, ayaM bhAvaH tasmin ASADha. NakkhattA Neti' he gautama ! ASADha mAsako tIna nakSatra apane udaya ke astaM. gamana dvArA parisamApta karatA hai 'taM jahAM una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'mUlo, puvvAsADhA, uttarAkhADhA' mUla nakSatra, pUrvASADhA nakSatra aura uttarASADhA nakSatra, inameM 'mUlo cauddasarAIdiyAiM i' mUla jo nakSatra hai vaha ASADhamAsa ke prAthamika 14 rAtri divasoM ko apane udaya ke AstaMgamana dvArA parisamApta karatA hai 'punvAsADhA paNNarasa rAiMdiyAiM NeI' pUrvASADhA nakSatra ASADhamAsa ke mAdhyamika 15 rAtri dinoM ko parisamApta karatA hai aura 'uttarAmADhA egaM rAiMdiyAiM NeI' uttarASADhA nakSatra ASADha mAsa ke anta ke eka dinarAta ko parisamApta karatA hai| isa prakAra se ye tIna nakSatra ASADhamAsa ke tIsa dinarAtoM ko samApta karate haiN| ASADhamAsa ke anta ke dina meM 'tayANaM samacauraMja saMThAgasaMThiyAe Nago. haparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAyAe mUrie aNupariyaTTaha' samacaturasra aSADhamAsana tra nakSatra potAnA yana! mastarAmana dvArA parisamAsa 43 che, 'taM jahA te nakSatrAno nAma mA pramANe cha-'mUlo puvAsADhA, uttarAsADhA' bhU nakSatra pUrvASADhA nakSatra bhane uttarASADhA nakSatra, mAM 'mUlo cauddasa rAiMdiyAI NeI' bhUsare nakSatra che te sapATa mAsanA prAthamika 14 rAta divasene pitAnA udayanA asta mana dvArA parisamApta kare che. 'puvvAsADhA paNNarasa rAI diyAiM NeI' pUrvASADhA nakSatra aSADhamAsanA mAyAma152rAta hiksAna parisamAsa 42 cha bhane 'uttarAsADhA egaM rAiMdiyAI NeI' uttarASADhA nakSatra aSADhamAsanA chellA eka divasa rAtane samApta kare che. A rIte A traNa nakSatra aSADhabhaasnaa trIsa hasatAne samAsa re che. aSADhamAsana mantanA hivase 'tayANaM samacauraMsa saMThANa saThiyAya NagohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAyAe sUrie agupariyA' Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam mAsa prakAzyavastuno golAkArasya vRttayA samacarasa saMsthitasya prakAzyavastunaH samacaturastrasaMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnasya prakAzyavastuno nyagrodhaparimaNDalayA upalakSaNametat zeSasaMsthAnasaMsthitastha prakAzyavastunaH zeSasaMsthAnasaMsthitayA chAyayA, ASADhamAse hi prAyaH sarvasyApi prakArazyasya vastujAtasya, divasasya caturbhAge'tikrAnte zeSe vA svapramANA chAyA bhavati, nizcayataH punarASADhamAsasya caramadivase tatrApi sarvAbhyantare vartamAne sUrye tato yat prakAzyaM vAstujAtaM yAdRza saMsthAnakaM bhavati tasya vastunaH chAyA'pi tAdRza saMsthAnayutaiva jAyate ataeva kathitaM sUtre vRttasya vastuno vRttayA chAyayA ityAdi, etadeva darzayati svakAyamanuraMginyA ityAdi, svasya-sakIyasya chAyA kAraNasya vastujAtasya kAyaH zarIraM svakAyaH tamanurajyate ityevaMzIlA anuraMginI tayA svakAyamanuraMginyA chAyayA sUryo'nuparyaTate pratidivasaM parAvarta arthAt ASADhamAsasya prAthamika divasAdArabhya pratidivasa saMsthAna se yukta-golAkAra thAlI evaM nyagrodhaparimaMDalavAlI jo prakAzyavastu hai athavA aura bhI koI saMsthAnavAlI jo prakAzyavastu hai usa vastu kI anurUpa chAyA se yukta, huA sUrya paribhramaNa karatA haiM, isakA tAtparya aisA hai ki ASADhamAsa meM prAyaH samasta prakAzya vastuoM kI chAyA dina ke caturthabhAga meM athavA atikrAnta hue zeSa bhAga meM apane pramANavAlI hotI hai nizcayanaya kI apekSA ASADhamAsa ke antima dina meM usameM bhI jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala meM vartamAna rahatA hai taba jisa prakAzya vastu kA jaisA saMsthAna hotA hai usa vastu kI chAyA bhI usI saMsthAnavAlI hotI hai isIliye sUtra meM aisA kahA gayA hai ki gola vastu kI chAyA bhI gola hI hotI hai ityAdi, yahI bAta sUtrakAra ne 'sakAya. maNuraMgiyAe' pada dvArA spaSTa kI hai svakAya zabda se yahAM prakAzya vastu kA zarIra-piNDa liyA gayA hai, use anuraMjita karane vAlI jo chAyA hai vaha svakAya anuraMginI chAyA aisI chAyA se sUrya usa vastu ko prakAzita karatA hai isa taraha samacaturasa saMsthAnathI yukta-LAkAravALI-ane nyadha parimaMDaLavALI je prakAzya vastu che athavA bIjI paNa koI saMsthAnavALI je prakAzya vastu che te vastunI anurUpa chAyAthI yukta thayela sUrya paribhramaNa kare che, AnuM tAtparya e che ke aSADhamAsamAM prAyaH samasta prakAzya vastuono paDachAyo divasanA cothA bhAgamAM athavA atikrAnta thayelA bAkInA bhAgamAM, temAM paNa jyAre sUrya sarvAbhyanaramaMDaLamAM vartamAna rahe che tyAre je prakAzya vastunI jevI AkRti hoya che (AkAra hoya che, te vastune paDachAye paNa teja AkAravALe hoya che AthI ja sUtramAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke geLa vastune 57.ye| 5gaNa hAya cha yahi, mAsa bAta sUtrare-'sakAyamaNuraMgiyAe' 54 dvArA spaSTa karI che. svAya zabdathI ahIM prakAzya vastunuM zarIra-piNDa levAmAM AvyuM che, tene anuraMjita karavAvALo je paDachAye te vakAya anuraMginI chAyA AvA paDachAyAthI Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre manyAnyamaNDalasaMkrAntyA tayA kathaMcanApi sUryaH parAvartate yathA sarvasyApi prakAzyasya vastuno divasasya caturbhAge'tikrAnte zeSevA svAnukArA svapramANA ca chAyA bhavati iti / atra vizeSato yadvaktavyaM tat sthalAntare kariSyAmIti / ' tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya grISmakAlikacaturthamAsasya tho'sau caramo divasaH 'taMsi caNaM divasaMsi lehaDAI do payAI porisI bhavai' tasmiMzca khalu carama divaserekhA sthAnAni dvepade pauruSI bhavatIti / 'ee siNaM punvavaNiyANaM payANaM imA saMgahaNI' eteSAM khalu pUrva varNitAnAM padAnAmiyaM saMgrahakAriNo gAthA bhavati 'taM jahA ' tadyathA - 'jogo devaya tAragga' yogaH sambandho daivataM devatA tArAgram. 'gottasaMThANacaMda ravijogo' gotrasaMsthAnaM candraraviyoga:, 'kulapuNNima avamaMsA' kulaM devatA pUrNimA amAvAsyA 'NeyA chAyA ya boddhavvA' netu chAyAca boddhavyA jJAtavyeti vyAkhyAta pUrvayeM gAthA ato na punarvyAkhyAyate / iti SaDviMzatitamasUtram / sU0 26 / / kAraNa ASADhamAsa ke prAthamika divasa se lekara pratidina anya anya maMDala kI saMkrAnti dvArA sUrya isa prakAra se paribhramaNa karatA hai ki jisase samasta prakAzya vastu kI chAyA divasa ke caturbhAga meM athavA atikrAnta hue zeSa bhAga meM apane AkAra vAlI aura apane pramANa vAlI hotI hai| yahAM vizeSaNoM se jo vaktavya hai use sthalAntara meM spaSTa kiyA jAyegA 'tassa paNa mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi leha dvAI dopayAI porisI bhava' usa grISmakAla ke catu mAsa ke anta ke dina meM pUrNarUpa se dvipadA pauruSI hotI hai| 'eesi NaM puSvavaNi yA ghANaM imA saMgahaNI gAhA' ina pUrvavarNita hue padoM kI yaha saMgrahakAriNI gAthA hai - ' jogo devaya tAragaM gotta ThANa caMdaravijogo / kula puNNima avamaMsA yA chAyA ya boddhavvA // 1 // isa gAthA kA artha pahile kahA jAcukA hai ataH punaH yahAM isa kA artha nahIM likhA gayA hai ||26|| sUrya te vastune prakAzita kare che. A pramANe aSADhamAsa prAthamika divasathI laine pratidina anya anya maDaLanI soMkrAnti dvArA sUrya e pramANe paribhramaNa kare che ke jethI samasta prakAzya vastunA paDachAyA divasanA cothA bhAgamAM athavA atikAnta thayelA zeSa bhAgamAM peAtAnA AkAravALI ane potAnA pramANavALI DAya che. ahI vizeSaNeAthI je vaktavya che tene sthaNAntarabhAM spaSTa uravAmAM Avaze. 'tassa NaM mAsassa je se carime divase siNaM divasa haTThAI dopayAI porisI bhavai' te zrIbhagaNanA thothA bhAsanA antima hivase pUrNA3pathI dviyahA pau3SI hoya che 'eesi NaM puvvavaNiyANaM payANaM imA saMgahaNI gAhA' mA pUrvavarNita thayelA pahAnI A sa zrarizI gAthA he- 'jogo deva ya tAragga gota saMThANa caMda ravi jogA / kula puNNima avamaMsA NeyA chAyA ya boddhavvA // 1 // 2 // gAthAno a agAu lakhAI gayA che AthI punaH atre ene a lakhavAmAM AvyeA nathI. / 26 / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 27 viSayasaMgrahaNagAthArthaM nirUpaNam mUlam - hiTThi sasi parivAro maMdara'bAdhA taheva logaMte / dharaNitalAo abAdhA aMto bAhiM ca uddhamuhe |1| saMThANaM ca pamANaM varhati sIhagaI iddhimatA ya / tAraMtaragga mahisI tuDiya pahuThiI ya appabahU | 2 asthi NaM bhaMte ! caMdimasUriyANaM hiTTi pi tArA rUvA aMpi tullA visameva tArA rUvA aNuM pitullA vi upi pi tArArUvA aNuM pitullA vi ? haMtA goyamA ! taM cetra uccAreyavvaM, se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, atthiNaM0 jahA jahA NaM teosa devANaM tavaniyamabaMbhacerANi asiyAI bhavaMti tahA tahANaM tesi NaM devANaM evaM paNNAya taM jahA - aNute vA tullatte vA jahA jahA NaM tesiM devANaM tatra niyama baMbhacerANi No usiyAI bhavaMti tahA tahA NaM tesiM devANaM evaM No paNNApae taM jahA - aNutte vA tullatte vA / egamegassa NaM bhaMte ! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAro kevaiyA NakkhattA parivAro kevaiyA tArAgaNa koDAkoDIo paNNattAo ? goyamA ! aTThAsIi mahaggahA parivAro aTThAvIsa NakkhattA parivAro chAvaTTi sahassAI Nava sayA paNNattarA tArAgaNa koDa koDIo paNNattA, maMdarassa NaM bhaMte ! pavtrayassa ke iyAe abAhAe joisa cAraM carai ? goyamA / ikkArasahiM ikkavIsehiM joyaNasaehiM avAhAe joisaM cAraM carai / logaMtAo paNaM bhaMte! keva iyA avAhAe joise pannatte ? goyamA ! ekkArase ekkArasehiM joyaNa 445 ehiM abahAe joise paNNatte / dharaNitalAo NaM bhaMte! sattahiM Nau - ehiM jo sahi joise cAraM carai ti evaM sUravimANe aTUsaehi, vimANe ahiM asIehiM uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehiM cAraM carai / joisassa parNa bhaMte ! heTThillAo talAo kevaiyAe abAhAe sUravimANe cAraM carai ? goyamA ! dasahiM joyaNehiM abAhAe cAraM carai, evaM caMdavimANe NauIe joyaNehiM cAraM cAi uvarille tArArUve dasuttare joyaNasae cAraM carai sUravimANAo caMduvimANe Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambudvIpaprAptiko asIIe joyaNehiM cAraM carai, sUravimANAo joyaNasae uvarille tArArUve cAraM carai caMdavimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArArUve cAraM caraitti ||suu0 27 // chAyA-adhaH zaziparivAro mandarAbAdhA tathaiva lokAntaH / dharaNitalAdabAdhA anto bahizcordhvamukham // 1 // saMsthAnaM ca pramANaM bahanti zIghragataya Rddhimantazca tArAntarAgramahiSyaH tuDitaM prabhuHsthiticAlpabahU // 2 // asti khalu bhadanta ! candrasUryANA madhastanA api tArArUpA aNavo'pi tulyA api samA api tArArUpA aNavo'pi tulyA api uparyapi tArArUpA aNavo'pi tulyA api ? haMta.gautama ! tadevoccArayitavyam / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate asti khalu yathA yathA khalu teSAM devAnAM taponiyamabrahmacaryANi ucchitAni bhavanti tathA tathA khalu teSAM devAnAmevaM prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA yayA yathA khalu teSAM devAnAM tapo niyama brahmacaryANi no ucchritAni bhavanti tathA tathA teSAM devAnAmevaM no prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA / ekaikasya khalu bhadanta ! candrasya kiyantI mahAgrahAH parivAraH kiyanti nakSa mANi parivAraH kiyatyastArAgaNa koTI koTayaH prajJaptAH ? gautama ! aSTAzItimahAgrahAH sahasrANi navazatAni paJcasaptatyadhikAni tArAgaNakoTIkoTayaH prajJaptAH / mandarasya khala bhadanta ! parvatasya kiyatyA abAdhayA jyotiSaM cAraM carati? ekAdazabhirekaviMzatyA yojanazatairavAdhayA jyotiSka prajJaptam ? gautama ! ekAdazabhirekAdazabhiyojanazatairavAyA jyotiSka prajJaptam / dharaNita zAt salu bhadanta ! saptabhi naztai yo anazanaizvAraM carati / evaM sUryavimAne aSTabhiH zataiH, candravitrAne'bhirazItyA, uparitanaM tArArUpaM nAbhiyojanazatezvAraM carati / jyotiSkasya khalu bhadanta ! adhastanAta talAt kiyatyA'bAdhayA sUryavimAnaM cAraM carati ? gautama ! dazabhiryojanairavAdhayA cAraM carati / evaM candravimAnaM navatyA yojanezvAraM carati, uparitanatArArUyaM dazottarai yojazataizvAraM carati / sUryavimAnAt candravimAnam azItyA yojana zvAraM carati / sUryavimAnAd yo nanaza ne uparitanaM tArArUpaM cAraM carati / candravimAnAd viMzatyA yojanai ruparitanaM tArArUpaM cAraM carati // iti saptaviMzati sUtram / sU0 27 // TIkA-prati-asminnevAdhikAre poDazadvArANi Aha-'hiddhi' ityAdi, tatra-'hirTi' adhaH-candrasUryayoravaH samapaGktau 'aNuM samaMbA' ityAdi vaktavyatA dvAram prathamam 1 / 'asthi NaM bhaMte ! caMdima sUriyANaM' ityAdi TIkArtha-IsI adhikAra meM sUtrakAra ne jo 16 dvAra kahe haiM unakI ye saMgraha atthiNaM bhaMte ! caMdima sUriyANaM' tyaahTakAtha-Aja adhikAramAM sUtrakAre je 16 dvAra kahyAM che temanI A saMgrahagAthAe Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 viSayasaMgrahagAthArthanirUpaNam 'sasiparivAro vaktavyaH, dvitIyadvAram 2 / 'maMdara'vAdhA' mandarato'bAdhAdvAraM tRtIyam 3 / 'taheva logaMte' tathaiva lokAnte, lokAnta jyotizcandrayorabAdhAnAmakaM caturthadvAram 4 / 'dharaNitalAo abAdhA' dharaNitalAdabAdheti paJcamadvAram 5 / 'aMto bAhiM coddhamuhe' nakSatram antaH cArakSetrasyAbhyantare kiM bahiH kiM cordhva kiM cAdhazvaratIti vaktavyaM tat SaSThaM dvAram 6 / 'saMThANaM' jyotiSkavimAnAnAM saMsthAnaM vaktavyamiti saptamaM dvAram 7 / 'pamANaM' eteSA meva pramANaM vaktavyamityaSTamadvAraM ca 8 / 'vahaMti' candrAdInAM vimAnAni kiyanto vahantIti vaktavyamiti navamaM dvAram 9 / 'sIhagaI' eteSAM madhye ke zIghragatayaH ke mandagatayaH, iti vaktavyaM tat dazamaM dvAram 10 / 'iddhimaMtA ya eteSAM madhye alpaddhimanto maharddhimantazceti, vaktavyaM tadekAdazaM dvAram 11 / 'tAraMtara' tArANAM paraspara mantaraM vaktavyaM tad dvAdazaM dvAram 12 / 'agamahisI' agramahiSyo vaktavyA stat trayodazaM dvAram 13 / 'tuDiyabahU' tuTikena gAthAeM haiM inameM yaha prakaTa kiyA gayA hai ki candra aura sUrya ke adhastana pradeza vartI tArAvimAnoM ke kitaneka adhiSThAyaka deva hIna bhI hote haiM aura kitaneka sadRza bhI hote haiM yaha prathama dvAra hai, zazi parivAra nAmakA dvitIyadvAra hai mandarA bAdhA yaha tIsarA dvAra hai, lokAnna nAma kA caturthadvAra hai, dharaNitalAbAdhA nAma kA pAMcavAM dvAra hai, 'aMto bAhiM coddhamuhe' nakSatra cAra kSetra ke bhItara calate haiM ? yA bAhara calate haiM ? yA Upara calate haiM ? yA nIce calate haiM ? aisI vaktavyatA vAlA chaThA dvAra hai saMsthAna nAmakA 9 vAM dvAra hai isa meM jyotiSka devoM ke vimAnoM saMbaMdhI saMsthAna vaktavyatA hai| pramANa nAmakA 8 vAM dvAra hai| candrAdika devoM ke vimAnoM ko kitane deva vahana karate haiM ? isa prakAra kI vaktavyatA vAlA nauvAM vahana dvAra hai| zIghragati nAmakA 10 vAM dvAra hai kona alpadhi vAle haiM ? kauna mahaddhivAle haiM aiso yaha RddhimAn nAmakA 11 vAM dvAra hai, tAraMtara nAmakA 12 vA dvAra hai| agramahiSI nAmakA 13 vAM dvAra hai, 'tuDiyavaha' nAmakA 14 vAM che, emAM e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke candra sUryanA adhaHstana pradezavatI tArA vimAna nenAM keTalAMka adhiSThAyaka deva hIna paNa hoya che ane keTalAka saTaza paNa hoya che A prathama dvAra che, rAzi parivAra nAmanuM bIjuM dvAra che. maMdirA bApA e trIjuM dvAra che. asti nAmanu yAthu bA2 cha, gharatibAdhA nAbhanu pAMya dAra che. 'aMto bAhiM coddhamuhe' nakSatra yA2nI 12 yAle cha? mathavA ma.2 yA cha ? matha! 652 yAse che ke nIce cAle che? evI vaktavyatAvALuM chaDuM dvAra che, saMsthAna nAmanuM sAtamuM dvAra che emAM tiSka devonA vimAnanI AkRti varNavavAmAM AvI che. pramANa nAmanuM AThamuM dvAra che. candrAdika devanA vimAnane keTalA deva vahana kare che? A jAtanI vaktavyatAvALuM navamuM vahana dvArA che zIghragati nAmanuM dazamuM dvAra che keNa alpardhivALA che ? keNumahartivALA che? evuM A addhimAna nAmanuM agIyAramuM dvAra che, tAraMtara Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptima paryatsAstrI janena saha prabhuH-bhogaM kattuM samarthazcandrAdi naveti vaktavyaM tat caturdazaM dvAram 14 / 'ThiIya' sthiti rAyuSo vaktavyatA tat paJcadazaM dvAram 15 / 'appabahU' alpabahutvaM jyotiSkANAM vaktavyaM SoDazaM dvAram 16 / tadetAni SoDazadvArANi gAthAdvayena pratipAditAni, ete eva viSayA atra sUtre vaktavyA iti / tatra prathamaM dvAraM praznayanAha-'atthiNa' ityAdi, 'asthiNaM bhaMte !' astyetata khalu bhadanta ! 'caMdimasUriyANa' candrasUryANAm candrasya sUryasya cetyarthaH 'hihi~ pi tArArUvA' adhastanA api tArArUpA deza arthAt candrasUryAdi devAnAM kSetrApekSayA adhastanAH nIcaivartamAnA stArArUpAH tArAvimAnAnA madhiSThAyakA devAH 'aNuM pitullAvi' aNavo'pi tulyA api kecit tArA vimAnAdhiSThAtAro devAdyutivibhavAdikamapekSyANavo hInA api bhavanti tathA kecit tulyA api yuti vibhavAdikamapekSya sadRzA api bhavanti kim tathA-'samaMvi tArArUvA aNuMpi tullA vi' same'pi tArArUpA aNavo'pi tulyA api candrAdi vimAnaiH kSetrApekSayAsamAH samazreNisthitA api tArArUpAH tArAvimAnAnAmadhiSThAtAro devAste api candrasUryANAM dvAra hai sthiti nAmakA 15 vAM dvAra hai aura alpabahutva nAmakA 16 dvAra hai inameM prathama dvAra kI vaktavyatA ke sambandha meM gotamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'asthi NaM bhaMte ! caMdimasUriyANaM hiDiMpi tArArUvA, aNuM pi tullA vi samevi tArAkhvA aNuvi tullA vi uppi vi tArArUvA aNuM vi tullAvi' he bhadanta candra aura sUrya Adi devoM ke, kSetra kI apekSA nIce vartamAna tArAvimAnoM ke kitane ka adhiSThAyaka deva, kyA yuti vibhavAdika kI apekSA hIna bhI hote haiM ? tathA kitaneka nivibhavAdika kI apekSA sadRza bhI hote ? tathA-candrAdi vimAnoM kI samaNi meM sthita tArAvimAnoM ke adhiSThAyaka deva candra sUryAdika devoM ko dyuti evaM vibhavaAdi kI apekSA kyA hIna bhI hote haiM ? aura tulya bhI hote haiM ? tathA-candrAdika vimAnoM ke kSetra kI apekSA upara-uparitana bhAga meM sthita-tArAvimAnoM ke adhiSThAyaka deva candra sUrya devoM kI yuti evaM vibhava nAmanu 12 bhuvAra the. sabhAhakI nAmanu 13 2 , 'tuDiyabahU' nAmanu 14 bhu dvAra che. sthiti nAmanuM 15muM dvAra che ane a5bahu nAmanuM 16 muM dvAra che. A zrI prathama dvAranI 1tavyatA samayamA gautamasvAbhIme prabhune pUchayu-atthiNaM bhaMte ! caMdima sUriyANaM hidipi tArarUbA aNuM vi tullA vi samevi tArArUvA aNuM vi tullA vi upi vi tAra'rUvA aNu vi tullA vi' manta! yandra bhane sUrya mAhavAnA, kSetranI apekSA nIce vartamAna tArA vimAnanA keTalAka adhiSThAyaka deva, zuM dunivibhAvAdikanI apekSAlIna paNa hoya che tathA keTalAka tivivAdikanI apekSA sadaza paNa heya che? tathA candrAdi vimAnI samazreNamAM sthita tArAvimAnanA adhiSThAyaka deva candra sUryAdika ranI yuti ane vaibhava AdinI apekSA zuM hIna paDyuM che? ane tulya paNa hoya che? Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 449 devAnAM dhuta vibhavAdikamapekSya kecidaNavo hInA api bhavanti ke cit tulyAH sadRzA ghuti vibhavAdikamapekSya bhavanti kim, tathA - ' upipi tArArUvA aNuM pitullA vi' uparyapi tArArUpA aNavospi tulyA api tathA candrAdInAM vimAnAnAM kSetrApekSayA upari- uparitana bhAge sthitA stArArUpA srAvimanApiSThAro devAzcandrasUryANAM devAnAM dyutivibhavAdika. mapekSya kecidaNavo hInAH kecit tulyAH sadRzA api bhavanti kimiti kAkvA prazno gautamasyeti evamuparyuktaprakAreNa gautamena pRSTho bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA ! taM caiva uccArayanvaM' hanta gautama ! tadevoccArayitavyam he gautama ! hanta yadeva khayA pRSTa tatsarvaM tathainAsti, arthAt candrasUryAdInAM devAnAmadhastanAstArArUpA devAH kecid dyutivibhavAdikamapekSya tulyA api bhavanti tathA candrasUryApekSayA uparitanamAge vidyamAnA Fare vimAviSThAtAro devAH candrAdInAM dyuti vibhavAdikamapekSya kecid hInA api kecita tulyA api bhavanti, dyutivibhavAdInaM pUrvabhavopArjitakarmanibandhanatvAdityata stadevAAdi kI apekSA kyA hIna aura samAna bhI hote haiM ? isa prakAra yaha kAku kI apekSA lekara gautamasvAmI kA prazna hai / prazna kA niSkarSArtha yahI hai kI candra Adi devoM ke vimAnoM ke nIce samazreNi meM sthita aura Upara meM sthita tArA vimAnoM ke adhiSThAyaka deva kyA buti vibhavAdika kI apekSA se hIna hote haiM yA samAna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'haMtA, goyamA ! taMceva UccAreyavvaM' hAM, gautama ! aise hote haiM arthAt candra sUryAdika vimAnoM ke nIce vartamAna tArAvimAnoM ke deva kitaneka aise hote haiM jo una kIti evaM vibhava Adi kI apekSA hIna hote haiM aura kitaneka aise hote haiM jo unakI dyuti evaM vibhava Adi kI ApekSA samAna hote haiM, isI prakAra samazreNI meM vartamAna aura Upara meM vartamAna tArA vimAnoM ke devoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye, kyoM ki tathA candrAdika vimAnAnA kSetranI apekSA upara-paritana bhAgamAM sthita-tArAvimAnAnA adhiSThApaka deva candra sUryanI vruti ane vaibhava aAdinI apekSA zu' hIna temaja samAna paNa hoya che ? A rIte kAkunI apekSA laine gautamasvAmInA prazna che. A praznane niceADa eja che ke candra Adi dhruvenA vimAnAnI nIce samazreNImAM sthita ane uparamAM sthita tArAvimAnAnA adhiSThApaka deva zu' dyuti vibhavArdikanI apekSAthI hIna haiAya che? samAna hoya che ? AprAvAsamA prabhu he che- 'haMtA, goyamA ! taM ceva uccAreyavvaM' hA, gautama ! mAvA hoya he arthAt yandra sUryAdi vibhAnonI nIce vata mAna tArAvimAnAnA deva keTalAka evA hAya che je temanI ghati ane vaibhava AdinI apekSAhIna hoya che ane keTalAka evA hAya je temanI ghati ane vaibhava AdinI apekSA sama!na hoya che, evI ja rIte samazreNImAM vartamAna ane uparamAM vamAna tArAbhimAnainA devenA samanyamAM paNa jANyuM, kAraNu ke hIna tathA samAna dhuti vagerevALA athavA a0 57 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 jambUdvIpaprajJaptisye vikalaM praznavAkyameva uttaravAkyarUpeNoccAraNIyamiti / kathaM te tArArUpA devAH candrasUryApekSayA hInA api tulyA api bhavanti, atrArthe kAraNaM jJAtuM praznaya nAha-'se keNaTeNaM' ityAdi, 'se keNaDhe NaM bhaMte ! evaM vuccai asthiNaM.' tatkenArthena bhadanta ! eva mucyateasti khalu tArArUpANAM devAnAM candrAdhapekSayA hInakhamapi tulyatvamapi, arthAdatra ko hetu rasti yena sarvajJenApi bhavatA evaM kathyate iti gautamasyAvAntaraH praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! 'jahA jahANaM tesiM devANaM' yathA yathA khalu teSAM devAnAm tatra yathA yathA-yena yena prakAreNa teSAM tArAvimAnAdhiSThAtRNAM devAnAM pUrvasmin bhave 'tavaniyama bhacerANi usiyAI bhavaMti' taponiyamabrahmacaryANi ucchritAni utkRSTAni adhikAnItyarthoM bhavati tatra tapo'nazanAdidvAdazaprakaraNam, niyama:-zaucAdiH, brahmacarya-maithunaviratiH, atra zeSavratAnAmanupadarzanam utkaTavratadhAriNAM jyotiSkadeveSUtpAdAsaMbhavAd uchtAnItyupalakSaNam tena yathA yathA anuchtiAnItyapi jJAtavyamiti / yat zabdaghaTitavAkyasya tacchabdaghaTitavAkyasApekSatvA duttaravAkyamAha-'tahA tahA NaM' ityAdi, 'tahA tahA NaM tesiM devANa evaM paNNAyae taM jahA hIna evaM samAna dhuti AdivAlA honA yaha saya pUrvabhava meM upArjita karmoM ke udayAnusAra hI hotA hai ! isa taraha he gautama ! jisa prakAra se tumane prazna pUchA hai usakA uttara vaisA hI haiM, 'se kegaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai asthiNaM.' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki candrAdika devoM ke vibhavAdika kI apekSA tArArUpa devoM ke vibhavAdika meM hInatA evaM samAnatA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jahA 2 NaM tesiM devANaM' he gautama ! jaisA 2 una devoM ke pUrvabhava meM 'tavaniyamavaMbhacerANi usiyAI bhavati' tapa, niyama, brahmacarya adhikarUpa se sevita hotA hai-arthAtU anazana Adi 12 prakAra ke tapoM kA, zaucAdirUpa niyamoM kA aura maithuna viratirUpa brahmacarya kA adhikarUpa meM yA hIna rUpa meM sevana hotA hai 'tahA tahA NaM tesiM devANaM evaM paNNAyae taM jahA aNuttaM vA tullattaM vA' vaisA 2 una devoM ko aisA kahA jAtA hai ki ye candrAdika devoM ke hovuM A badhuM pUrvabhavamAM saMcaya karelAM karmonA udayAnusAra ja thAya che A rIte he. gautama ! 2 zate tame prazna puuchye| che. tena vAma 55 te 4 cha, 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai atthi NaM' mahanta ! bhAyu mA5 4yA 42 4DI sh| cha, yandra devenI vibhAvAdikanI apekSA tArArUpa devenA vibhavAdikamAM hInatA ane samAnatA che? mAna uttaramA prabhu 4 -'goyamA ! jahA 2 NaM tesiM devANaM' gautama ! 22 te havAnA pUrvasabhA 'tavaniyamabaMbhacerANi usiyAI bhavaMti' ta5 niyama, prAyaH madhi rUpathI sevAya che-arthAt anazana vagere 12 prakAranA tapanuM zaucAdirUpa niyamonuM ane bhaithuna viti35 brahmayayanu mayi 35mAM 40 lIna35mA senana thAya che. 'tahA 2 NaM siM devANaM evaM paNNAyae taM jahA aNuttaM vA tallattaM vA' vA tevate hevAne me Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TokA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 451 aNuttaM vA tullattaM vA' tathA tathA teSAM devAnAmevaM prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA yena yena rUpeNa tapo niyamAdInAmAdhikyaM tena tena rUpeNa teSAM devAnAM tulyatvamaNutvaM ca bhavatIti dRzyate ca manuSyaloke'pi kecit pUrvajanmAntaropArjita tathAvidha puNyaprAgbhArArAjatvamaprAptA api rAjJAsaha tulyavibhavA bhavanti / 'jahA jahA gaM tesiMdevANa tavaniyamabaMbha cerANi No usigAI bhavaMti tahA tahANaM tesi devANaM evaM No paNNAyae taM jahA-aNuttevAtullattevA' yathA yathA yena yena prakAreNa teSAM devAnAM tArAvimAnAdhiSThAtRNAM prAgbhavArjitAni uchritAni taponiyamabrahmacaryANi bhaveyuH tatra tapo'nazanAdi dvAdazaprakArakaM niyamaH zaucAdi brahmacarya maithunaviratiH etAni na bhaveyuH, tathA tathA-tena tena prakAreNa teSAM devAnAM tArA vimAnAdhiSThAtRNAM no evaM prajJAyate aNutvaM tulyatvaM vA AbhiniyogikakarmodayenAti nikRSTatvAt-ayaM bhAvaH akAmanirjarAdi yogAt devatva prAptAvapi devarddharalAbhena candrasUryebhyo vibhavAdika kI apekSA hIna vibhavAdivAle haiM aura tulyavibhavAdivAle haiM, tAtparya-isa kathana kA yahI hai ki jitane 2 rUpa meM pUrvabhava meM ina devoM ke dvArA tapa, niyama evaM brahmacarya kA sevana hotA hai utane 2 rUpa meM una devoM ke vibhavAdikoM meM candra sUryAdi devoM ke vibhavAdika se samAnatA bhI hotI hai aura samAnatA nahIM bhI hotI hai| yaha to loka meM bhI dekhane meM AtA hai ki kitaneka mAnava pUrvajanmAntaropArjita tathAvidhapuNya ke prabhAva se rAjA nahiM hone para bhI rAjA ke jaise vibhavAdivAle hote haiN| 'jahA 2 NaM tesiM devANaM tavaniyama baMbhacerANi No usiyAiM bhavaMti tahA 2 NaM tesiM devANaM evaM No paNNAyae taM jahA-aNutte vA tullatte vA tathA jina tArAvimAna adhiSThAyaka devoM dvArA anazana Adi 12 prakAra ke tapoM kA zaucAdi niyamoM kA evaM maithuna viratirUpa brahmacarya kA pUrvabhava meM sevana nahIM kiyA jAtA hai aise ve deva Abhiniyogika karmodaya se atinikRSTa hote haiM-ataH una devoM ke sambandha meM aNutva aura tulyatva kA vicAra kahevAmAM Ave che ke te candrAdika devonA vibhAvAdikanI apekSA hIna vibhavadivALA che A kathananuM tAtparya e ja che ke jeTalAM jeTalAM rUpamAM pUrvabhavamAM A devenI dvArA tapa, niyama ane brahacaryanuM sevana thAya che teTalAM teTalA rUpamAM te denA vibhAvAdikamAM candra sUryAdi devanA vibhAvAdikathI samAnatA paNa hoya che ane samAnatA nathI paNa hatI A te lekamAM paNa jovAmAM Ave che ke keTalAMka manuSya pUrva janmAntaropArjita tathAvidha puNyanA prabhAvathI rAjA na hovA chatAM paNa rAjA jevA vaibhava vagerevALA hoya che. kAra NaM tesiM devANaM tavaniyamabaMbhacerANi No usiyAI bhavaMti tahA 2 NaM tesiM devANaM evaM No paNNayae taM jahA-aNutte vA tullatte vA' tathA vimAna adhiSThAya heve| 2 / sanazana mA 12 prakAranA tapanuM zaucAdi niyamanuM ane maithuna viratirUpa brahmacaryanuM pUrva bhavamAM sevana karAtuM nathI evA te deva Abhigika karmodayathI atinikRSTa hoya che. AthI te Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptistra dhutiniyamAdikamapekSyANulamapi na saMbhavati kutasteSAM candrasUryaiH saha tulyasamiti prathamadvAram 1 / samprati-dvitIyaM dvAraM praznayitumAha--'egamegassa NaM bhaMte' ityAdi, 'egamegassa gaM bhaMte ! caMdassa' ekaikasya khalu bhadanta ! candrasya 'kevaiyA mahaggahA parivAro' kriyantaHkiyatsaMkhyakA mahAgrahA: bhaumAdayaH parivAraH parivArarUpA bhavanti, layA-'kevaiyA jakhattA parivAro' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi parivAraH parivAra bhUtAni bhavanti tathA'kevaiyA tArAgaNakoDAkoDIo pannattAo' kiyatyaH kiya-saMkhya kAstArAgaNa koTAkoTayaH parivArarUpAH prajJaptA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAra -goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThAsIi mahaggahA parivAro' aSTAzItirmahAgrahAH parivAraH, he gautama ! ekaikasya candrasya pratyekamaSTAzIti saMkhyakA mahAgraDA bhaupAdayaH parivArabhUtAH prajJaptA stathA- 'aTThAvIsaM NakkhattA parivAro' aSTAviMzatiraSTAviMzati saMkhyakAni nakSa. hI nahIM hotA hai tAtparya yahI hai ki akAma nirjarAdi ke yoga se devatva 'da kI prApti hone para bhI devarddhi ke alAbha hone ke kAraNa una devoM meM candra sUryAdikoM se ghati vibhavAdika kI apekSA lekara aNura kI bhI saMbhAvanA jaba nahIM hotI hai-taba unake sAtha tulyatA kI bAta to kaise vicArita ho sakatI hai| prathama dvAra kathana samApta / dvitIya dvAra kathana / - egamegassa NaM bhaMte ! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAro' he bhadanta ! eka eka candra ke parivAra rUpa bhaumAnika mahAgrahaHkitane haiM ? 'kevaDyA NakkhattA parivArA' tathA kitane parivArabhUta nakSatra haiM ? tathA-'kevahayA tArAgaNakoDAkoDIo' kitanI tArAgaNoM kI koTI koTI parivAra bhUta haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aTThAsIi mahaggahA parivAro' he gautA ! eka eka candra ke nA saMbaMdhamAM aNutva ane tulyatvane vicAra ja thatuM nathI. tAtparya e che ke akAma nirjarAdinA vegathI devatvapadanI prApti thavA chatAM paNa devaddhine alAbha hetAnA kAraNe te devomAM candrasUryAdikathI iti vibhAvAdikanI apekSA laIne AvyutvanI pa phakyatA jyAre hotI nathI tyAre temanI sAthe tulyatAnI vAta te kaI rIte vicAraNAmAM laI zakAya? prathamadvAra kathana samApta dvitIyadA2 4thana'egamegassa NaM bhaMte ! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAroM mahata! yandranA parivAra 35 laumAhi bhATA cha ? 'kevaiyA NakkhattA parivArA' tathA 48 // parivArabhUta nakSatra cha ? tathA 'kevaiyA tArAgaNakoDAkADIo' eai tArAganI TAnaTI parivArabhUta cha ? yA prazna uttaramA prabhu 4 cha-'goyamA ! aDhAsIi mahaggahA parivAro' gautama ! yandranA parivA235 bImA4i mA 88 cha tayA-'aTThAvIsai Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 453 ANi abhijidAdIni parivAraH parivArabhUtAnyekaikasya candrasya bhavati tathA 'chAvadvisahassAI' SaTpaSTiH sahasrANi 'Nava ya sayA' navazAni, 'paNNattarA tArAgaNa koDAkoDIbho paNNattA' paJcasaptatyadhikAni tArAgaNakoTAkoTI parivArabhUtAni prajJaptAni-kathitAni pakSaSTiH sahasrANi paJcasaptatyuttarANi navazatAni tArAgaNa koTikoTInAM parivArabhUtAni ekaikasya candrasya bhavantItyarthaH / yadyapyatra ete mahAgrahAdayaH candrasyaiva parivArarUpeNa kathitAH tathApi sUryasyApi indratvA dete eva grahAdayaH parivAratayA jJAtavyAH samavAyasUtre jIvAbhigama. sUtrAdau ca tathaiva darzanAditi dvitIyaM dvAram 2 // ___ samprati tRtIyaM dvAraM praSTumAha-'maMdarassa NaM bhaMte' ityAdi, 'maMdarasta gaM bhaMte ! pavvayassa' mandarasya-merunAmakasya khalu bhadanta ! parvatasya 'kevaiyAe 'abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA-bAdhArahitayA 'joisaM cAra caraI' jyotiSaM cAraM jyotizcakra cAraM gati carati-karoti iti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ikkAparivArarUpa bhaumAdika mahAgraha 88 haiM tathA-'aTThAvIsai pakkhattA parivAro' abhijit Adi 28 nakSatra parivArarUpa hai tathA 'chAvaTisahassAI Navaya sayA paNNattarA tArAgaNa koDA koDIo eNNattA' 66975 chayAsaTha hajAra nau sau piMcottara tArAgaNoM kI koTAkoTI parivAra bhUta kahI gaI hai yadyapi yahAM ye pUrvokta mahAgrahAdika eka candra ke parivArarUpa se kahe gaye haiM phira bhI indra hone ke kAraNa eka sUrya ke bhI yehI pUrvokta grahAdika parivArarUpa se kahe gaye jAnanA cAhiye kyoM ki samavAyAGgasUtra meM aura jIvAbhigamasUtra Adi meM aisA hI kathana ni tA hai| dvitIya dvAra samApta / tRtIya dvAra kA kathana'maMdaramla Na maMte ! panavayassa ke naiyAe abAhAe joisaMcAraM caraI' he bhadanta ! jyotiSI deva sumeru parvata ko kitanI dUra para choDa kara gati karate haiM ? NakkhasA parivAro' lirt A6 28 nakSatra parivAra 35 cha tayA 'chAvadvisahassAI Nava ya sarA paNNattarA tArAgaNa koDAko DIo paNNattA' 61875 ch| 2 napase paayaatera tArAganI koTAkoTI parivArabhUta kahevAmAM Avela che. alabatta ahIM A pUrvokta mahAmahAdika eka candranA parivArarUpe kahevAmAM AvyA che tema chatAM Indra hovAnA kAraNe eka sUryanA paNa A ja pUrvokta grahAdika parivAra rUpathI kahevAmAM AvyA che e pramANe jANavuM joIe kAraNa ke samavAyAMgasUtramAM temaja jIvAliMgamasUtra AdimAM AvuM jakathana maLe che. dvitIyadvAra samApta tRtIyadvAra kathana'mNdrss NaM bhaMte ! pavvayassa kevaiyAe abAhAe joisa cAra caraI' ke mahAta! tiSI deva sumerU parvatane keTale dUra choDIne gati kare che? AnA uttaramAM prabhu kahe . Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka jambUdvIpaprajJaptisUtre rasahiM ikkIsehiM joyaNasaehiM' ekAdazabhireva triMzatyadhike yajanazataiH 'abAhAe joisa cAraM carai' abAdhayA jyotiSaM ca jyotizcakraM cAraM caratIti, ayaM bhAvaH - mandaraparvatAt cakravAlenaikaviMzatyadhikAni ekAdaza yojanazatAni parityajya calaM jyotizrakraM tArArUpaM carati atra prakaraNAt jambUdvIpagatameva jyotizcakraM jJAtavyam, anyathA - lavaNasamudrAdi gatajyotizcakrasya mandaraparvatAdati dUrataravarttitvenoparyukta pramANasyAsaMbhavaprasaGgAt iti tRtIyamabAdhAdvAram // athasthiraM jyotizcakramalokataH kiyatyA'bAdhayA arvAgavatiSThate iti praSTuM caturthadvAramAha- 'logaMtAo gaM' ityAdi, 'logaMtAoM NaM bhaMte' lokAntataH alokAdito'rvA khala bhadanta ! ' kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA 'jo ise patte' jyotiSaM sthiraM jyotizcakraM prajJaptaM kathitamiti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' ekArasa ekArasehiM joyaNasae hiM' ekAdazabhirekAdazabhi ryojanazataiH, jagatsvAisake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! ikkArasahiM ikkavIsehiM joghaNasaehiM abAhAe joisa cAraM caraha' he gautama! jyotiSI deva sumeru parvatako 1121 yojana dUra choDa kara gati karate haiM ! yahAM jo 1121 yojana sumeru parvata ko choDa kara jotizcakra ke calane kI bAta kahI gaI hai vaha jambUdvIpagata jyotizcakra ko lekara kahI gaI hai lavaNa samudrAdigata jyotizcakra ko lekara nahIM kahI gaI kyoM ki lavaNa samudragata jyotizcakra sumeru parvata se bahuta hI adhika dUrataravartI hai isa kAraNa 1121 yojana kA pramANa nahIM bana sakatA hai / abAdhA tRtIya dvAra samApta / caturthadvAra vaktavyatA isa vaktavyatA meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'logaMtAo NaM bhaMte! kevaiyAe abahAe joise pannatte' he bhadanta ! loka ke anta se- aloka ke pahile kitanI abAdhA se jyotizcakra sthira kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate che- 'goyamA ! ikkArasahiM ikosehiM joyaNasaehiM abahAe joisa cAraM carai' De gautama ! cetiSI deva sumerU parvatane 1121 cAjana dUra cheADIne gati kare che. ahI je 1121 ceAjana sumerU parvatane cheDIne jyeAtizrcakranA cAlavAnI vAta kahevAmAM AvI che te jammUdvIpagata jyeAtidhdhakane laine kahevAmAM AvI che. lavaNusamudrADhigata Atizcakane laine kahevAmAM AvI nathI kAraNa ke lavaNusamudragata jAticcakra sumerU parvatathI ghaNA ja vadhAre dUrataravI che. A kAraNe 1121 ceAjananu' pramANu khanI zakatu nathI, abAdhA tRtIyadvAra samApta // caturthAMdvAra vaktavyatA- prastuta vaktavyatAbhAM zrIgautamasvAbhIme prabhune yA pramANe pUchayu hai- 'logatAo NaM NaM bhaMte! kevaiyAe abohAe joise pannatte' he hanta ! sonA yAntathI - asonI paDesA pahelA keTalI akha:dhAthI jyeAtizrvaka sthira kahevAmAM AvyuM che ? AnA uttaramAM prabhu Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArAsU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 155 bhAvyAt ekAdazAdhikai rekAdazami yo manazataiH 'abAhAe joise panatte' abAdhayA jyotiSa sthiraM jyotizcakraM prajJaptaM kathitam prakaraNAt sthiraM jyotizcakrameveti jJAtavyam carajyoti. cakrasya tatrAbhAvAditi caturthadvAram 4 // ___ atha paJcamadvAraM pRcchati-dharaNitalAoNaM bhaMte' ityAdi, 'dharaNitalAo paM bhaMte dharaNitalAt khalu bhadanta ! atra praznaikadeza eva kathitaH kintu ekadezena paripUrNa praznasUtraM jJAtavyam, taccaivam-'dharaNitalAo gaM bhaMte ! uddhaM UpahattA kevaiyAe abAhAe hiDille joise cAraM carai ? goyamA !' vastvekadezasya saMpUrNa vastusmArakatvaniyamAt, tatazcAyamarthaH-dharaNitalAt samayaprasiddhAt samatalabhUbhAgAt Urdhvamutpatya kiyatyayA abAdhayA adhastanaM jyotiSa tArApaTalaM cAraM carati gatiM karoti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sattahiM NauehiM joyaNasaehiM' saptabhinavataiH navatyadhikaiH saptabhiyojanazate rityevaM rUpayA 'abAhayA joise cAraM caraitti' abAdhayA jyotiSa jyotizcakra cAra crti-krotiiti| __ samprati sUryAdi viSayamabAdhAsvarUpaM saMkSippa bhagavAn svayameva darzayati-'evaM sUra haiM-'goyamA! ekkArasa ekkArasehiM joyaNasaehiM athAhAe joise pannatte' he gautama ! loka ke anta se aloka ke pahile 2 jyotizcakra 1111 yojana choDakara sthira kahA gayA hai kyoMki jagata kA svabhAva hI aisA hai yahAM cara jyotizcakra nahIM hai| caturtha dvAra samApta pazcama dvArakA kathana 'dharaNitalAo NaM bhaMte ! uddhaM upapaittA kevaiyAe ayAhAe hiDille joise cAraM carai' he bhadanta ! isa dharaNitala se-samayaprasiddha-samatalabhU bhAga se kitanI Upara kI dUrI para arthAt kitanI UMcAI para adhastana jyotiSa tArA paTala gatikaratA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! sattahiM NauehiM joyaNasaehiM abAhAe joisaM cAraM carai' he gautama ! isa samatala bhUmibhAga se 4 cha-'goyama! ! ekkArasehi joyaNasaehiM abAhAe joise pannatte' 8 gautama ! sanA antathI alekanI pahelAM pahelA jyotizcaka 1111 yojana choDIne sthira kahevAmAM AvyuM che kAraNa ke jagatane svabhAva ja evo che ahIM "cara" jyotizcaka nathI. caturthadvAra samApta che paMcamaDhAra kathana'dhrnnitlaao NaM bhaMte ! uddhaM utpaittA kevaiyAe abAhAe hidille joise cAraM caraI' he bhadanta ! A dharaNitaLathI samayaprasiddha-samatalabhUbhAgathI keTale dUra arthAt keTalI uMcAI para adhataka jyotiSa tArApaTala gati kare che? AnA uttaramAM prabhu kahe che'goymaa ! sattahi NauehiM joyaNasaehi abAhAe joisaM cAraM carai' 3 gautama! mA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jambUdvIpaprajJaptisUtre vimANe' ityAdi, 'evaM sUravimANe ahahiM sarahiM' evamupayuktaprakAreNa samabhUmibhAgAdadhastanaM jyotizcakraM navatyadhikasaptayojanazatai ravAdhayA prajJAnaM tathA samabhUmibhAgAdeva sUryavimAna maSTabhiryojanazataiH, tathA - 'caMda vimANe ahiM asIehiM ' candravimAnamazItyadhikai raSTabhiryojanazataiH 'uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehiM cAraM caraI' uparitanaM tArArUpaM navabhiryojanazatai vAraM caratIti // samprati- jyotizcakracArakSetrApekSayA abAdhA praznamAda - joisassa NaM' ityAdi, 'jorasassa NaM bhaMte ! heTThillAo talAo' jyotizcakrasya dazottarayojanazatabAhalyasya khalu bhadanta ! adhastanAt talAt 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA avAdhayA 'suravimANe cAraM caraI ' sUryavimAnaM cAraM caratIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 790 yojana kI UMcAI para jyotizcakra gati karatA hai / 'evaM sUra vimANe aTThahiM saehiM' usameM isa samatala bhUmibhAga se 800 yojana kI UMcAI para sUrya vimAna gati karate haiM / 'caMda vimANe aTThahiM asIehiM uvarille tArArUve navahiM joyaNasahiM cAraM cara' vahAM ke AThasau assI yojana kI uMcAI para arthAt sUrya vimAna se 80 yojana kI UMcAI para candra vimAna gati karate haiM, vahAM se 900 nava sau yojana kI UMcAI para arthAta candra vimAna se 20 yojana kI UMcAI para tArA rUpa-graha-nakSatra evaM prakIrNa tAre gati karate haiM / isa taraha meru ke samatala bhUbhAga se 790 yojana kI UMcAI para jyotizcakra ke kSetra kA prAraMbha hotA kahA gayA hai yaha inakA cAra kSetra UMcAI meM vahAM se 110 yojana parimANa hotA hai / isI bAta ko Age ke sUtroM dvArA spaSTa karate hue sUtrakAra kahate haiM- 'joisasaNaM te! hilAo talAo kevaiyAe abAhAe sUravimANe cAraM carai' isameM taaranii ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa samatala bhUbhAga se 790 matabhUmilAgI 780 yojananI yArDa para jyotizca gati 4re che. 'evaM sUravimANe ahiM sahi' tebhAM / samatala bhUmilAgathI 800 yojananI (yA para sUrya nibhAna gati re che. 'caMda vimANe aTThahiM asIehiM uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehiM cAra' varU' tyAMthI 880 yAjananI uMcAi para arthAt vimAnathI 80 ceAjananI uMcAI para candravimAna gati kare che, tyAMthI 900 yAjananI uMcAI para arthAt candravimAnathI 20 ceAjananI uMcAi para tArAM rUpa-graha-nakSatra ane prakI tArA gati kare che A rIte menA samatala bhUbhAgathI 790 ceAjananI uMcAi para jayAtikanA kSetraneA prAraMbha thavAnu kahevAmAM Avyu che. A emanuM cAra kSetra UMcAimAM tyAMthI 110 yAjana parimANu hoya che. mana huDIne paMchInA sUtrodvArA spaSTa 4ratA thA sUtra he che- 'joisassa NaM bhaMte! heTThillAo talAo kevaiyAe abohAe sUravimANe cAra carai' mAmAM gautamasvAbhIkhe mannune evu pUchyuM che ke huM badanta ! A samatala bhUbhAgathI 790 vaijananI uMcAI para Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candra sUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 457 'dasahi joyaNehiM abAhayA cAraM carai dazabhi yojanairityevaM rUpayA AdhayA sUryavimAnaM cAraM carati atra khalu sUtre samatala bhUmibhAgAdRya navatyadhikasaptayojanAtikrameNa jyotizcakrabAhalyamUlabhUta AkAzapradezaprataraH sa evAvadhimantavyaH, evaM candrAdisUtre'pi jJAtavyam, 'evaM caMdavimANe NauIe joyaNehi cAraM carai' evaM sUryasUtrapradarzitakrameNa candravimAnaM navatyA yojanairavAdhayA cAraM carati, 'uparille tArArUve damuttare joyaNasae cAraM carai' evam uparitanaM tArArUpaM dezottare-dazAdhika yojanazate jyotizcakrabAhalyamAnte ityarthaH cAraM carati / samprati-sUryAdInAM parasparamantaraM svayameva sUtrakAraH prAha-'maravimANAo' ityAdi, 'sUravimANAo caMdavimANe asIie joyaNehiM cAraM caraha' sUryavimAnAt candravimAnam azotyA yojanaizcAraM carati, AlApaprakArastu ittham-he bhadanta ! sUryavimAnAta kiyatyA abAdhayA candravimAnaM cAraM carati ? bhagavAnAha-he gautama ! sUryavimAnAt candravimAnamayojana kI UMcAI para jo jyotizcakra kA cAra kSetra prAraMbha hotA hai so vahAM se kitanI yojana kI UMcAI para sUrya vimAna gati karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! dasahiM joyaNehiM abAyA cAraM caraI' he gautama ! vahA~ se 790 yojana cAra kSetra se Age 10 yojana kI UMcAI para sUryavimAna gati karate haiN| 'evaM caMdavimANe NauIe joyaNehiM cAraM carai' isI taraha samatala bhUmibhAga se 90 yojana kI UMcAI para candravimAna gati karate haiM 'uvarille tArArUve dasuttare joyaNasae cAraM caraI tathA-samatala bhUmibhAga se 110 yojana kI UMcAI para tArArUpa jyotizcakra gati karate haiN| isa prakAra 'sUravimANAo caMda vimANe asIIe joyaNehiM cAraM caraI' sUrya vimAna se candravimAna kI dUrI 80 yojana kI hai aura sUryavimAna se itanI dUra rahA huA candravimAna gati karatA hai / isa sambandha meM AlA prakAra isa prakAra se hai-'sUravimANAo NaM bhaMte ! kevaiyAe abAhayA caMdavimANe cAraM caraI ? goyamA ! sUravimANAo caMdavimANe asIIe je zikatA cAra kSetra prAraMbha thAya che to tyAMthI keTalAM jananI UMcAI para sUrya vibhAna ti 42cha ? mAnA viwi prabhu 44-'goyamA ! dasahiM joyaNehiM abAhayA cAraM caraI' gIta! tyAMthA 760 yArAna yAra kSetrathI mANa 10 yogananI mA 52 sU vimAna mati 43 cha. 'evaM caMdavimANe NauIe cAraM carai' mevI zate samatala bhUmimAthI 8. yonI yA 52 yandravimAna ti 42 che. 'uvarille tArArUpe dasuttare joyaNasae cAraM caraI' taya-samatAbhUbhAgathI 110 yAsananI yA 52 taa2|35 jyoti gati 42. 2 // prAre 'sUravimANAo caMdavimANe asIIe joyaNehiM cAraM carai' suuryvimAnathI candravimAnanuM (aMtara) 80 ye jananI che ane sUryavimAnathI ATaluM dUra rahela yandravimAna gati 42 cha / samayamA mAsA5 5412 mA prabhAra cha-'suravimANAo bhaMte ! kevaiyAe abAyA caMdavimANe cAra caraI' 'goyamA ! sUrabimANAo padavimANe asIIe Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VW jambUdvIpaprApti bhItyA yojanaizcAraM caratIti, evamagre'pi, 'saravimANAo joyaNasae uvarille tArArUve cAraM cara' sUryavimAnAd yojanazate'tikrAnte sati uparitanaM tArArUpaM tArApaTakaM cAraM carati / 'caMdavimANAo vIsAe joyaNehi uvarilleNaM tArArUve cAraM caraI' candravimAnAd viMzatyA yojanairuparitanaM tArArUpaM tArApaTalaM cAraM carati / sUtrasya sUcakatvA danuktamapi grahANAM nakSaANAM ca kSetravibhAgamanyatra varNitaM ziSyajJAnAga atra likhyate zatAni saptagatvovaM yojanAnAM bhUpastalAt / navati ca sthitA stArAH sarvAdhastAnabhastale // 1 // tArakApaTalAd gatvA yojanAni dshopri| sUrANAM paTalaM tasmAd azIti zItarociSAm // 2 // joyaNehiM cAra caraha' isI prakAra se AlApakrama Age bhI samajhanA cAhiye 'sUravimANAo joyaNasae uvarille tArAsve cAraM caraI' sUryavimAna se tArArUpa jyotizcakra 100 yojana kI dUrI para Upara meM hai aura vaha usase itane yojana dUra rahakara apanI gatikriyA karatA hai| 'caMdavimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArArUve cAraM caraI' yaha tArArUpa jyotizcakra candravimAna se 20 yojana dara Upara meM hai aura vahIM se vaha apanI gatikriyA meM rata hotA hai| sUtra jo hotA hai vaha kevala viSaya kA sUcaka hI hotA hai isaliye yahAM para anukta bhI grahoM kA evaM nakSatroM kA kSetra vibhAga jo ki anyatra varNita kiyA gayA huA hai ziSya jJAna ke nimitta prakAzita kiyA jA raho hai zatAni sapta gatvoca yojanAnAM bhuvastalAt / navatiMca sthitAstArAH sarvAstAnabhastale // 1 // tArakA paTalAd gatvA yojanAni dazopari / sUraNAM paTalaM tasmAt azIti zItarociSAm // 2 // joyaNehiM cAraM carai' IN EN1 Paa54 mA bhATa 55 sama sevA. 'sUravimANAo joyaNasae uvarille tArArUpe cAraM carai' sUryavimAnathI taa2|35 yAtizva 100 yojanA jeTale dUra uparanA bhAgamAM che ane te tenAthI ATalA jana dUra rahIne pitAnI AtiyA 42 cha. 'caMdavimANAo vIsAe joyaNehi uvarilleNaM tArArUve cAraM caraI' mA tArArUpa tizcaka candravimAnathI 20 ejana dUra upara che ane tyAMthI te pitAnI gatikriyAmAM rata thAya che. sUtra je heAya che te kevaLa viSayanuM sUcaka ja hoya che. A mATe ahIM anukta paNa grahanA ane nakSatranA kSetravibhAga ke je anyatra varNita karavAmAM Avela che ziSyajJAnanA nimitta prakAzita karavAmAM Ave che. zatAni sapta gatvoz2a yojanAnAM bhuvastalAt / navatiM ca sthitAstArAH sarvAdhastAnnabhastale // tArakA paTalAd gatvA yojanAni dazopari / sUrANAM paTalaM tasmAt azItiM zItarociSAm // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 459 catvAriMtu tato gatvA nakSatrapaTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri budhAnAM paTalaM bhavet // 3 // .. zukrANAM ca gurUNAM ca bhaumAnAM mandasaMjJinAm / trINi trINi ca gatvoz2a krameNa paTalaM sthitam // 4 // ayamarthaH-bhUvastalAt samatalabhUmibhAgAt urdhva nabhastale-AkAzapradeze gatvA yojanAnAM navatyadhikAni saptazatAni gatvA tArAH sthitAH // 1 // tArakApaTalAt jyotizcakrAt dazopari dazAdhika yojanAni gatvA tatra AkAzapradeze sUrANAM sUryANAM paTalaM vidyate tasmAt pUryapaTalAt azIti yojanAni upari gatvA zItarociSAM candrANAM paTalaM vidyate // 2 // tataH candrapaTalAta catvAri yojanAni uparigatvA nakSatrapaTalaM sthitaM vidyate tato'pi nakSatrAdapi UvaM catvAri yojanAni galA budhAnAM budhamahAgrahANAM paTalaM bhavet / / 3 / / budhAdupari trINi yojanAni galA zukrANAM zukramahAgrahANAM paTalaM bhavet zukrAdapi upari trINi yojanAni gatvA gurUNAM bRhaspati mahAgrahANA paTalaM bhavet gurorapi upari trINi yojanAni bhaumAnAM catvAri tu tato gatvA nakSatraM paTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri ghudhAnAM paTalaM bhavet // 3 // zukrANAM ca gurUNAM ca bhImAnAM manda saMjJinAm / trINi trINi ca gatvova krameNa paTalaM sthitam // 4 // inakA artha isa prakAra se hai-samatala bhUmibhAga se Upara AkAza pradeza meM 790 yojana jAne para vahA~ tArA paTala sthita hai aba isa tArA paTala se Upara 10 yojana Age jAne para vahAM sUrya paTala sthita hai isa sUrya paTala se Age Upara 80 yojana jAne para vahAM para candra paTala sthita hai| isa candra paTala se Age 4 yojana Upara jAne para nakSatra paTala sthita hai| isa nakSatra paTala se Upara Age 4 yojana jAne para budha mahAgrahoM kA paTala sthita hai| budha mahAgrahoM se 3tIna yojana Upara Age jAne para zukra mahAgrahoM kA paTala sthita hai| zukra paTala se Age Upara catvAri tu tato gatvA nakSatrapaTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri budhAnAM paTalaM bhavet // zukrANAM ca gurUNAM ca bhaumAnAM mandasaMjJinAm / trINi trINi ca gatvodhvaM krameNa paTalaM sthitam / / 8 / / ane artha A pramANe che-samatala bhUmibhAgathI upara AkAzapradeza 790 jana. javAthI tyAM AgaLa tArA paTala sthita che have A tArA paTalathI upara 10 ejana AgaLa jaIe tyAre sUryapaTala Ave che, A sUryapaTalathI AgaLa upara 80 ejana para candrapaTala sthita che. A candra paTalathI AgaLa 4 bhejana AgaLa upara jaIe tyAM nakSatrapaTala sthita che. A nakSatrapaTalathI upara AgaLa 4 jana para budha mahAgrahanuM paTala sthita che. budha mahAgrahathI 3 (traNa) jana upara AgaLa zuka mahAgrahanuM paTala sthita che. zukra paTalathI AgaLa upara 3jane gurU grahanuM paTala sthita che. gurUgraha paTalathI Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUdvIpaprajJaptisUtre maGgalamahAgrahANAM paTalaM bhavet bhaumAdapi upari trINi yojanAni mandasaMjJinAM zanaizvarANAM mahAgrahANAM paTalaM bhavet evaM prakAreNa grahANAM nakSatrANAM cAvasthAnaM jJAtavyamiti // sU0 27 // paJcamadvAram samAptam // samprati paSThaM dvAraM pRcchannAha - 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, mUlam - jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve aTThAvIsAe NakkhattANaM kayare Nakkhatte savvantarillaM cAraM carai, kayare Nakkhatte sanvavAhiraM cAraM carai, kayare Nakkhate savvahiTTillaM cAraM carai, kayare Nakkhatte savvauvarillaM cAraM caras ? goyamA ! abhiI Nakkhate savvabhaMtaraM cAraM carai, mUlo savva bAhiraM cAraM carai, bharaNI sava hidvillaM sAI samvuvarillaM cAraM carai / caMdavimANe NaM bhaMte ! kiM saMTie pannatte 1 goyamA ! addhakavisaMThANa saMThie savvAliyAmae abbhuggayamusie evaM savvAIM NeyabvAI | caMdavimANaM bhaMte! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA ! chappaNaM khalu bhAe vicchiNNaM caMdamaMDalaM hoi / aTTAvIsaM bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM ||1|| aDayAlIsaM bhAe vicchiNaM sUramaMDalaM hoi caDavIsaM khalu bhAe bAhalaM tassa boddhavvaM |2| do kose ya gahANaM NakkhattANaM tu havai tassaddhaM / tassaddhaM tArANaM tassaddhaM ceva bAllaM | 3 |ti // sU0 28 // chAyA - jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe aSTAviMzate nakSatrANAM katarad nakSatraM sarvAbhyantaraM cAraM carati katarad nakSatraM sarvabAhya cAraM carati katarad nakSatraM sarvAdhastanaM cAraM carati katarad nakSatra sarvoparitanaM cAraM carati ? gautama ! abhinimnakSatra sarvAbhyantaraM cAraM carati, mUla: sarvabAhya cAraM carati, bharaNI sarvAdhastanaM svAtI sarvoparitanaM cAraM carati / candravimAnaM khalu 3 tIna yojana jAne para gurugrahoM kA paTala sthita hai gurugraha paTala se Age Upara 3 tIna yojana jAne para maMgalagrahoM ko paTala sthita hai / maMgala graha paTala se Age Upara 3 tIna yojana jAne para zanaizvara mahAgrahoM kA paTala sthita hai / isa prakAra se grahoM aura nakSatroM kA avasthAna jAnanA cAhiye // 27 // AgaLa upara 3 ceAjana jaie tyAM maMgaLagrahanu paTala sthita che. ma galagraha paTalathI AgaLa upara 3 caiAjana para zanaizvara mahAgraheAnuM paTala sthita che. AvI rIte grahe tathA nakSatronu avasyAna jAvu joie ra7 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 28 nakSatracAra-gatinirUpaNam bhadanta ! kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! arddhakapitthasaMsthAnasaMsthitaM sarvasphaTikamayam abhyudgatotsRtam evaM sarvANi netavyAni / candra vimAnaM khalu bhadanta ! kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA bAhalyena prajJaptam, SaTpazcAzat khalu bhAgaM vistIrNa candramaNDalaM bhavati, aSTAviMzatibhAgaM bAhalyaM tasya boddhavyam 1 / aSTacatvAriMzadbhAgAn vistIrNa sUryamaNDalaM bhavati, catuvizati khalu bhAge bAhalyaM tasya boddhavyam // 2 // dvau krozau ca grahANAM nakSatrANAM tu bhavati tasyAddhem tArANAM tasyAddha caiva bAhalyam // sU0 28 // TIkA-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' aSTAviMzate raSTAviMzatisaMkhyakAnAM nakSatrANAM madhye 'kayare Nakkhatte' katarad nakSatram 'sababhaMtarillaM cAra caraI' sarvebhyo maMDalebhyo'bhyantaraH sarvAbhyantarastaM cAraM carati, tathA-'kayare Nakkhatte savvabAhiraM cAraM caraI' katarat nakSatraM sarvabAhya sarvato nakSatramaNDalAbdahi zvAraM carati tathA-'kayare Nakkhatte savvahidvillaM cAraM caraI' katarad nakSatram sarvAdhistanaM sarvebhyo'dhastanaM cAraM carati, tathA 'kayare Nakkhatte savvauvarillaM cAraM carai' katarad nakSatraM sarvoparitanaM cAraM caratIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'abhiI Nakkhatte saJcabhaMtaraM cAraM carai' aSTAviMzati nakSatrANAM madhye' bhijinnakSatraM sarvAbhyantara cAraM carati yadyapi sarvAbhyantaramaNDalacArINi abhijidAdi 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve aTThAvIsAe NakkhattANaM' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmIne isa sUtradvArA aisA pUchA hai-jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' he bhadanta ! isa jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' 28 nakSatroM meM se 'kayare Nakkhatte' kona nakSatra 'savvanbhaMtarillaM cAraM carai' sarvAbhyantara arthAt sarva nakSatra maMDala ke bhItara hokara gati karatA hai ? 'kayare Nakkhatte sandhabAhiraM cAraM caraI' kauna nakSatra sarva bAhya arthAt sarva nakSatra maMDala se bAhara hokara gati karatA hai ? 'kayare Nakkhatte savvahiDillaM cAraM caraI' kauna nakSatra sava nakSatra maMDala se nIce hokara gati karatA hai-tathA-'kayare Nakkhatte saca uvarillaM cAraM caraI' kauna nakSatra saba nakSatra maMDale se Upara hokara gati karatA hai ? isa taraha 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve aTThAvIsAe NakkhattA' TI -gautabhasvAmI yA sUtra vaa| sebha 57yuche-'jaMbuhoveNaM bhate ! dIve' mahata mApUdIya nAmanA dIpabho 'adAvIsAe NakkhattANaM' 28 nakSatromAMdhI 'kayare Nakhatte' 4yA nakSatra 'savvabhaMtarillaM cAraM carai'sAkSyanta2 marthAt savanakSatra bhanI 2072 gati 42 che. 'kayare Nakkhatte' 'savvabAhira cAraM carai' cyA nakSatra samAhya arthAta sanakSatra maMthI mahA2 2hI gati 42 cha ? 'kayare Nakkhatte savvahidillaM cAra caraI' yAM nakSatra sarvanakSatra bhajanI nIye 24 gata 42 cha? tathA-'kayare Nakkhatta savvauvarillaM cAra kayA nakSatra badhAM nakSatra maMDaLanI upara thaIne gati kare che? A jAtanA A praznonA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ambUdvIpAzatisUtre dvAdazanakSatrANi bhavanti tathApi idamabhininakSatraM zepaikAdezanakSatrApekSayA merudizi sthitaM sat cAra carati tasmAt kAraNAt sarvAbhyantaracArIti kathitam / tathA-'mRlo satyavAhira cAraM caraI' mUlanAmakaM nakSatraM sarvabAhya cAra carati yadyapi pazcadazamaNDalAd bahicArINi mRgaziraH prabhRtIni paDUnakSatrANi pUrvApADhottarASADhayo zcaturNA tArakANAM madhye dve dve tArake kathitAni, tathApi etanmUlanakSatra maparavahizcAri nakSatramapekSya lavaNa samudizi vyavasthitaM sat cAra carati, asmAdeva kAraNAt mUlanakSatraM sAto bahizcaratIti kathitam ato na ko'pi doSa iti / 'bharaNIhidillaM' bharaNI nakSatraM sarvAdhastanaM cAra carari, tathA-'sAI saya uvarillaM cAra gharai' svAtInakSatraM sarvoparitanaM cAra carati, arthAd dazAdhikazatayo janarUpe jyotizcakrabAhalye yo nakSatrANAM kSetravibhAgazcatu yaujanapramANakaH tadapekSayoktanakSatrayoH krameNAdhastanau ke ina praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! abhiI Nakkhatte savvanbhaMtare cAraM caraI' 28 nakSatroM meM se jo abhijit nakSatra hai vaha sarva nakSatra maMDala ke bhItara hokara gati karatA hai yadyapi sarvAbhyantara maMDala cArI abhijitU Adi 12 nakSatra haiM tathApi yaha abhijit nakSatra zeSa 11 nakSatroM kI apekSA meru dizAmeM sthita hokara gati karatA hai isa kAraNa ise sarvAbhyantara cArI kahA gayA hai| tathA-'mUlosavvabAhiraM cAraM carai' mUla nakSatra sarva nakSatra maMDala se bAhira hokara gati karatA hai yadyapi pandraha maMDala se bahizcArI mRgazirA Adi chaha nakSatra aura pUrvASADhA aura uttarASADhA ina do nakSatroM ke cAra tArakoM ke bIca do do tAre kahe gaye haiM taba bhI yaha mUla nakSatra apara bahivArI nakSatra kI apekSA lavaNa samudra kI dizA meM vyavasthita hokara gati karatA hai isI kAraNa mUla nakSatra sarvato bAhicArI hai aisA kahA gayA hai| isaliye koI bhI doSa nahIM hai| 'bharaNI hiDillaM' bharaNI nakSatra sarvanakSatra maMDala se adhazcArI hokara gati karatA hai tathA-'sAI savva uvarillaM cAraM carai' svAti nakSatra sarvanakSatra maMDala se Upara uttaramA prabhu 43 che-'goyamA ! abhiI Nakkhatte savvabhaMtaraM cAraM carai' 28 nakSatra mAthA re abhijit nakSatra che te sarva nakSatra maMDaLanI aMdara thaIne gati kare che. jo ke sarvAbhyantara maMDaLa cArI abhijIta Adi 12 nakSatra che te paNa A abhijita nakSatra bAkInAM 11 nakSatranI apekSA merU dizAmAM sthita thaIne gati kare che AthI ja tene sabhyantara yArI hepAmA mAvyu che tathA 'mUlo savvabAhiraM cAraM cArai' bhU nakSatra sapanakSatra bhara. LanI bahAra thaIne gati kare che. jo ke paMdara maMDaLathI bahizcArI mRgazira Adi che nakSatra ane pUrvASADhA ane uttarASADhA e be nakSatranA cAra tArakenI vacce babbe tArA kahevAmAM AvyA che te paNa A mUla nakSatra upara bahirI nakSatranI apekSA lavaNa samudranI dizAmAM vyavasthita thaIne gati kare che. AthI ja mUla nakSatra sarva te bahizArI cha bha DevAmA mAthyu cha sAthI 4 5 doSa nathI 'bharaNI hidillaM' bharaNI nakSatra nakSatra mathI azvArI ne gati 42 che tathA 'sAI sabva ubarillaM cAraM caraI' Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU. 28 nakSatracAra gatinirUpaNam paribhAgau jJAtavyAviti paSThaM dvAram / samprati saptamadvAraM pRcchannAha - 'caMda vimANeNaM' ityAdi, caMdavimANaM bhaMte! ki saMThie panate' candravimAnaM khalu mahanta : kiM saMsthitaM kIdRvasaMsthAnaviziSTaM prajJaptaM kathitamiti candra vimAnasyAkAraviSaye praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'addhaviThANasaM Thie savvAliyAmae anbhuggayamusie evaM savvAI NeyavvAI' uttAnIkRtAkapitthasaMsthAnasaMsthitam sarvasphaTikamaya mabhyudgatotsRtam atyumnatam jambUdvIpasya pUrvadigavasthita vijayadvArapurasthaprakaNThakagataprAsAdavarNanaM niravazeSamatra vaktavyam vistarabhayAnnAtra lirUyate vizeSa jighRkSubhiH svayameva draSTavyam evaM candravimAnavarNitanyAyena sarvANi hokara gati karatA hai arthAt 110 yojana rUpa jyotizcakra bAhalya meM jo nakSatroM kA kSetra vibhAga caturyojana pramANa rUpa hai usakI apekSA se ukta do nakSatroM kA krama se adhastana aura uparitana bhAga jAnanA cAhiye / 465 saptama dvAra vaktavyatA 'caMda vimANe NaM bhaMte / kiM saMThie paznatte' he bhadanta candra vimAna kA saMsthAna kaisA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! addhakaviTThasaMThAgasaMThie savvaphaliyAmae abbhuggayamusie evaM savvAI NeyavvAI' he gautama! kapittha ke Adhe bhAga kA ki jise Upara kI ora muMha karake rakhA gayA ho jaisA saMsthAna - AkAra hotA hai vaisA hI saMsthAna candravimAna kA hai / yaha candravimAna sarvAtmanA sphaTikamaNi kA banA huA hai abhyudgatotsRta - atyunnata hai, yahAM para jambUdvIpa kI pUrvadizA meM avasthita vijaya dvAra ke prakaNThaka meM rahe prAsAda kA jaisA varNana kiyA. gayA hai vaisA hI vaha saba varNana yahAM para bhI karalenA cAhiye, vistAra ho jAne ke bhaya se use hama yahA~ para nahIM likha rahe haiN| vizeSa jijJAsuoM ko vahIM para svAti nakSatra sarvAMnakSatramaMDaLanI upara thaine gati kare che arthAt 110 caiAjana rUpa jyetizcaka mAhatyamAM je nakSatrAnA kSetravibhAga caturthAMjana pramANarUpa che tenI apekSAthI ukta e nakSatrAnA kramathI adhastana ane uparitana bhAga jANavA joie. saptamadvAra vaktavyatA 'caMdravimANe NaM bhaMte ! kiM saMThie pannate' he ladanta ! yandranibhAnaneo bhAra deve| che ? uttaramA prabhu uDe che - 'goyamA ! addhakaviTTha saMThANasaMThie savvaphAliyAmara abbhuggaya musie evaM savvAI yavvAI' he gautama! pitthanA AdhA bhAgane nene upadanI tara bhuJa karIne rAkhavAmAM AvyuM hAya enA jevA AkAra hAya tevA ja AkAra candratimAnanA che A candravimAna sarvAtmanA sphaTika jAtinuM banelu che. abhyudgatamruta-atyunnata che, ahIMyA jammUdrIMganI pUdizAmAM avasthita vijayadvAranA prakaNakamAM rahelA mahelanuM jevu vana karavAmAM AvyuM tevuM ja sa vana ahI paNa lAgu paDe che. vistAra thaI javAnA bhaye * Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jambUdvIpaprAptistre sUryAdi jyotiSkavimAnAni netavyAni saMsthAna naiyatyabuddhiM prApaNIyAni / atha yadi sakalAnyapi sUryAdi jyotiSkavimAnAni arkIkRtakapitthaphalasadRzAni tata zcandrasUryavimAnAni ati sthUlatvAdudayasamaye'stamaya nasamaye vA yadi vA tiryak paribhramanti tadA kasmAtkAraNAt tathAvidhAni na dRzyante ? yastu zirasa uparivartamAnAnAM sUryAdInAM teSAmadhasthAyi janeSu vartulatayA pratibhAsaM arddhakapitthasya zirasa upari dUramayasthApitasya parabhAgAdarzanato vartulatayA dRzyamAnatvAt bhavati so'pi na samIcInaH pUrNavRttasyApi tathA darzanAditi cedanocyate atra khalu arddhakapitthatulyAni na sAmassyena vimAnAni jJAtavyAni kintu se isa varNana ko dekha lenA cAhiye jaisA yaha varNana candravimAna ke saMsthAna ke sambandha meM kiyA gayA hai vaisA hI varNana samasta jyotiSka sUryAdikoM ke vimAnoM ke saMsthAna ko bhI jAna lenA cAhiye, zaMkA-yadi samasta sUryAdika jyotiSkoM ke vimAna arkIkRta kapittha phala ke AkAra jaise haiM to phira candra aura sUrya ke vimAna atisthUla ho jAne se udayakAla meM athavA astamayana kAla meM jaba ve tiryaka paribhramaNa karate haiM to phira isa prakAra ke-aise AkAra se-upalabdha kyoM nahIM hote haiM-dikhalAI kyoM nahIM dete haiM ? tathA zira ke Upara vartamAna una sUryAdikoM ke vimAnoM kA AkAra nIce rahe hue janoM ko jo vartulAkAra rUpa se pratibhAsita hotA hai vaha samIcIna nahIM hai kyoM ki arddhakapittha jo ki zira ke Upara bahuta dUra sthApita kara diyA jAya parabhAga ke nahIM dikhalAI dene ke kAraNa vartalAkArarUpa se dikhalAI detA hai pUrNa vRtta kA bhI to aisA hI AkAra dekhA jAtA hai| isakA samAdhAna aisA hai-yahA~ jo candrAdikoM ke vimAnoM kA AkAra urdhvamukha vAle arddhakapittha ke jaisA kahA gayA hai so vaha unakA sampU tene ame atre varNana karatA nathI. vizeSa jijJAsuone tyAM ja A varNana joi levA anurodha karIe chIe jevuM A varNana candravimAnanA AkAra sabandhamAM karavAmAM AvyuM che. tevuM ja varNana samasta tika sUryAdikanA vimAneno AkAra paNa jANa zaMkA-je samasta sUryAdika jyotiSkanA vimAna addhakRta kapitthaphaLanA AkAra jevAM che to pachI candra temaja sUryanA vimAna atisthala thaI javAthI udayakALamAM athavA astamayana kALamAM jyAre teo tirthaka paribhramaNa kare che te pachI A prakAranA-AvA AkAranA upalabdha kema thatAM nathI? kema jovAmAM AvatAM nathI? tathA mastakanI upara vartamAna te sUryAdikanA vimAnene AkAra nIce rahelA mANasane je geLAkAra rUpathI pratibhAsita thAya che te samIcIna nathI kAraNake addhakapittha ke je mastakanI upara ghaNe dUra sthApita karI devAmAM Ave parabhAganA na joI zakavAnA kAraNe vartulAkArarUpe jovAmAM Ave che pUrNavRttane paNa A ja AkAra jovA maLe che, AnuM samAdhAna Ama che-ahIM je candrAdikanA vimAnene AkAra udarvamukhavALA addha kapitthanA je kahevAmAM AvyuM che te Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 28 nakSatracAra-gatinirUpaNam vimAnAnAM pIThAni teSAM pIThAnA mupari candrAdInAM prAsAdAste ca prAsAdA stathA kathazcanApi vyavasthitA yathA pIThaiH saha bhUyAt vartula AkAro bhavati saca dUratvAd ekAntataH samavRttatayA lokAnAmavabhAsate tato na ko'pi doSa iti saptamadvAram // ___ samprati-aSTamadvAraM pRcchati-'caMdavimANe jaM' ityAdi, 'caMdavimANe NaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' candravimAnaM khalu bhadanta ! kiyadAyAma viSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyA mityarthaH tathA-'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kiyatA-kiyatpramANakena bAhalyena-uccatvena prajJappaM kathitam upalakSaNatvAt sUryAdivimAnAnAmapi AyAmaviSkambhAdi viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! atra bhagavAn padhenottaraM dadAti, 'chappaof khalu bhAe vicchiSNa caMdamaMDalaM hoi' SaTpazvAza dekaSaSTibhAgAn yojanasya vistIrNa candrarNarUpa se nahIM kahA gayA hai kintu vimAnoM ke jo pITha haiM ve hI aise AkAra vAle kahe gaye haiM ina pIThoM ke Upara candrAdikoM ke prAsAda haiM ye prAsAda isa taraha se una para vyavasthita haiM ki jisase unake sAtha unakA adhika se adhika AkAra vartula ho jAtA hai dUra hone se vaha AkAra lokoM ko samavRtta rUpa mAlUma paDatA hai, ataH isa prakAra ke kathana meM koI doSa nahIM hai| aSTama dvAra kathana 'caMdadhimANeNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAma vikkhaM bheNaM' he bhadanta ! candradhimAna kI lambAI cauDAI kitanI hai ? 'kevaiyaM bAhalleNaM' UMcAI kitanI hai ? upalakSaNa se aisA hI prazna sUryAdika vimAnoM ke sambandha meM bhI kara lenA cAhiye isake uttara meM prabhu kahate haiN-'goymaa| chappaNNaM khallu bhAe vicchinnaM caMdamaMDalaM hoI' he gautama ! eka pramANAMgula yojana ke 61 bhAgoM meM se 56 bhAgapramANa candravimAna kA vistAra hai-aura samudita 56 bhAgoM kA jitanA pramANa hotA temanA sapUrNarUpe kahevAmAM Avela nathI paraMtu vimAnanI je pITha che teja AvA AkAravALI kahevAmAM Avela che, A paThenI upara cadrAdikanA prAsAda che. A mahele evI rIte temanA upara sthita che ke jethI temanI sAthe temano vadhune vadhu AkAra vartuLa thaI jAya che. dUra hovAnA kAraNe te AkAra lokone samavRttarUpa bhAse che AthI A prakAranA kathanamAM kaMI doSa lAgato nathI aSTabhAra 4thana'caMdavimANeNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM' 8 mahanta ! yandravimAnanI mA pAhuNA mI cha ? 'kevaiyaM bAhalleNaM' yA TI cha ? GAajthI yA prazna sUryA vibhAnAnA samayamA 594 42 le sAnA vAmamAM prabhu 43 cha-'goyamA ! chappaNNaM khalu bhAe vicchinnaM caMdamaMDalaM hoi' gautama se prabhAya mAMga yojanA 61 bhAgamAMthI 56 bhAga pramANu candravimAnane vistAra che-ane samudita 56 bhAgonuM jeTaluM Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambabIpaprajAtiyoM maNDalaM bhavati, ayaM bhAva:-ekasya pramANAGgulayojanasyaikaSaSThibhAgIkRtasya SaTpaJcAzatA bhAgaiH samuditai vinpramANaM bhavati tAvatpramANo'sya vimAnasya vistAra: vRttapadArthasya sahazAyAmaviSkambhatvAditi, evamevottarasUtre'pi jJAtavyam, tenAyAmo'pi tAvAneva, parikSepastu vRttavastunaH savizeSa sviguNaH paridhiriti prasiddha eveti / 'aTThAvIsaM bhAe bAdallaM tassa boddhavyaM tasya candravimAnasya bAhalyaM aSTAviMzatibhAgAt boddhavyaM jJAtavyam SaTpaJcAzad bhAgAnAmaH etAvata ekkAbhAt sarveSAmapi jyotiSkavimAnAnAM svasvavyAsapramANAda pramANabAilyAnIti pratipAdanAt / 'aDayAlIsaM bhAe vicchiNNaM sUramaMDalaM hoi' aSTacatvAriMzadbhAgAn vistIrNa sUryamaNDalaM bhavati, 'cauvIsaM khalu bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM' caturviMzati bhAgAn yAvat sUryavimAnasya bAhalyaM bhavatIti boddhavyam 'do koseya gahANaM' graha vimAnAnAM dvau krozau yojanArddha mityarthaH bAhalyaM bhavati 'NakkhattANaM tu habai tassaddhaM' nakSatrANAM tu bAhalyaM tasyAI grahabAhalyasyArddham, grahavimAnavAhalyasya bhozadvayaparimitautanA vistAra eka candravimAna kA hai kyoMki jo vRtta (gola) padArtha hotA hai baha samAna AyAma viSkambha vAlA hotA hai| isI taraha se uttara sUtra meM bhI jAnanA cAhiye isase AyAma bhI itanA hI hotA hai vRtta vastu kA parikSepa usake AyAmaviSkambha se kucha adhika tigunA hotA hai yaha to prasiddha hI hai 'aTThAvIsaM bhAe bAhallaM tassa boddhanvaM' candra vimAna kA thAhalya-UMcAI-56 bhAgapramANa vistAra se AdhA hai arthAt 28 bhAga pramANa hai kyoM ki jitane bhI jyotiSka vimAna haiM unakA-una saba kA bAhalya apane 2 vyAsa ke pramANa se AdhA kahA gayA hai / 'aDayAlIsaM bhAe vicchiNNaM sUramaMDalaM hoi' 48 bhAga pramANa vistAra sUryamaNDala kA hai 'ca ucIsaM khalu bhAe thAhallaM tassa boddhavvaM' . aura 14 bhAga pramANa isa kA bAhalya hai 'do kose ya gahANaM' grahavimAnoM kA pAhalya do koza kA-Adhe yojana kA hai 'NakkhattANaM tu havA tassaddha' nakSatra pramANu hoya che eTale vistAra eka candravimAnano che. kAraNa ke je vRtta (geLa) padArtha hoya che te samAna AyAma viSkarbhavALe hoya che, Aja pramANe uttarasUtramAM paNa jANavuM AthI AyAma paNa eTale ja thAya che. vRtta vastune parikSepa tenA AyAma vikalsathI 444 padhAre traya gAya cha, the ! onItu cha. 'aTThAvIsaM bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM' yandra vimAnana pAya-yA-51 mA prabhA vistArathI madhu cha arthAt 28 bhAga pramANa che kAraNa ke jeTalAM paNa jatiSka vimAna che temanI-te badhAnI yA pota potAnA vyAsanA prabhAthI sadhI havAmA bhAvI cha. 'aDayAlIsaM bhAe vicchinnaM sUramaMDalaM hoI' 48 mA prabhAra vistAra sUrya bha3. che. 'cauvIMsaM khalu mANa bAhallaM tassa boddhavvaM' bhane 24 mA prabhAra sanI #yA cha, 'do kose ca gahANaM' vimAnAnI yA me shnii-575|| yojananI che. 'NakkhattANaM tu havai tassaddhaM' nakSatra Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 467 tvAttasyAI kra zaikaM bhavatItyarthaH 'tassaddhaM tArANaM tassaddhaM cetra bAhallaM' tasyAddhaM krozArdam tArAvimAnAnAM vistAraH tadaI tArAvimAnasya bAhalyam grahAdi vimAnAnAM madhye yasya vimAnasya yo vyAsaH tasya vimAnasya tadarda vyAsAddhaM bAhalyaM bhavati yathA krozadvayasyAda krozamAtra parimitaM graha vimAnabAhalyam krozArddha nakSatravimAnaM bAhalyam, krozaturyA za stArA vimAnabAhalyam iti aSTama dvAram // sU0 28 // samprati navamadvAraM varNayitu mekonaviMzatsUtramAha-'caMdavimANe NaM bhaMte' ityAdi, mUlam -caMdavimANe NaM bhaMte ! kai devasAhassIo parivahati ? goyamA! solasa devasAhassIo parivahaMtIti caMdavimANassa NaM purasthimeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmaladadhidhaNagoM. khIrapheNarayayaNigarappagAsANaM thiralaTThapauTugavaTupIvarasusiliTTa visiTU tikkhadADhAviDaMbiyamuhANaM rattuppalapattamauya sukumAlatAlujIhANa mahuguliyapiMgalakkhANaM pIvaravarorupaDipuSaNaviulakhaMdhANaM miuvisaya suhamalakSaNa pasatthavaravaNNakesarasaDovasohiyANaM usiya sunamiya sujAya apphoDiyalaMgUlANaM vairAmaya NakhANaM vairAmayadADhANaM vAIrAmayadaMtANaM tavaNija jIhANaM tavaNija tAluyANaM tavaNija jottagahu~ joiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiya gaINaM amiyabalabIriyapurisakAraparakamANaM mahayA apphoDiya sIhaNAya bolakalakalaraveNaM mahureNaM maNahareNaM puretA aMbaraM disAo ya vimAnoM kA bAhalya eka koza kA hai 'tassaddhaM tArANaM' tArAoM ke vimAnoM kA vistAra Adhe koza kA hai, isa vistAra se AdhA unakA bAhalya hai| grahAdi vimAnoM meM jisa vimAna kA jo vyAsa hai usa vyAsa se AdhA usa vimAna kA bAhalya hotA hai| jaise-grahavimAna kA bAhalya eka koza kA hai, nakSatravimAnoM kA bAhalya Adhe koza kA hai aura koza ke cauthe bhAga pramANa bAhalya tArA vimAna haikA // 28 // vimAnAnI yA unI tassaddhaM tArANaM' tArAnA vimAnAnA vistAra mayA gAune che, A vistArathI aDadhI temanI UMcAI che. hAdi vimAnomAM je vimAnane je vyAsa che te pAsathI aDadhI ne vimAnanI UMcAI hoya che jemake-huM vimAnanI UMcAI eka gAunI che, nakSatra vimAnanI UMcAI aDadhA gAunI che ane grAunA rAjA bhAga pramANu caI tArA vimAnanI che. 28 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ammUdIpapratisUtre sobhayaMtA cattAri devasAhassIo sIharUvadhArINaM purathimillaM vAhaM vahaMti / caMdavimANassa NaM dAhiNe seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmala dadhiyaNagokhIrapheNarayayaNigarappagAsANaM vairAmaya kuMbhajuyala suTriyapIvaravaravairasoMDavaTTiyaditta surattapaumappagAsANaM abbhueNayamuhANaM tavaNijavisAlakANacaMcalacalaMtabimalajalANaM mahavaNNabhisaMta Niddhapattala nimmala tivaNNamaNirayaNaloyaNANaM abbhuggaya maulamalliyA dhavalasarisasaMThiya NivvaNadaDhakasiNaphAsiyAmayasujAya daMtamusalovasobhiyANaM kaMcaNakosIpaviThThadaMtaggavimalamaNirayaNaruilaperaMtacittarUyagavirAiyANaM tavaNijja visAla tilagappamuhaparimaMDiyANaM nAnAmaNirayaNamuddhagevijabaddhagalayavarabhRsaNANaM veruliya vicittadaMDanimmala vairAmayatikkhalaTra aMkusakuMbhajuyala yaMtaroDiyANaM tavaNija subaddha kacchadappiya valadhurANaM vimalaghaNamaMDala vairA. maya lAlAlaliyatAlaNANaM NANAmagirayaNaghaMTapAsaga rajatAmayabaddhalajjulaMbiya ghaMTAjuyalamahurasaramaNaharANaM alloNa pamANajuttavaTTiya sujAyalakkhaNapasattharamaNijavAlagattapuMchaNANaM uvaciya paDipuNNa kuMbha calaNalahuvikamANaM aMkamayaNakkhANaM tavaNijajIhANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijja jottaga sujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiyagaINaM amibalavIriyapurissakAraparakamANaM mahayA gaMbhIragulagulAiya raveNaM mahureNaM maNahareNaM pretA aMbaraM disAo ya somaMtA cattAri devasAhassIo gayarUvadhArINaM devANaM dakkhiNillaM vAhaM parivahaMti tti| caMdavimANassa NaM paJcatthimeNaM subhagANaM suppabhANaM calacavalakuhasAlINa ghaNaniciya subaddhalakkhaNuNNaya IsiyANaya vasabhoTThANaM caMkamiyalaliya puliya calacavalagavviyagaINaM sannatta. pAsANaM saMgatapAsANaM sujAyapAsANaM pIvaravaTTiya susaMThiya kaDINaM olaMba palaMba lakkhaNapamANajuttaramaNijabAlagaMDANaM samakhuravAlidhANANaM Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhaka devasaMkhyAni0 samaliTTiya saMga tikkhagga saMgayANaM taNusuhumasujAya NiddhalomacchavidharANaM uvaciyamaMsalavisAlapaDipuNNakhaMdhapaesasuMdarANaM veruliyabhisaMtakaDakkhasuNikkhimANANaM juttapamANa pahANalakkhaNapasattharamaNija gaggara gallasobhiyANaM gharagharagasusadda baddhakaMThaparimaMDiyANaM NANAmaNi kaNagarayaNaghaTTiyA vegacchiga sukayamAliyANaM varaghaMTAgalaya mAlujjalasiridharANaM paumuppalasagala surabhimAlAvibhUsiyANaM vaikhurANaM vivihakhurANaM phAliyAmayadaMtANaM tavaNijajIhANaM tavaNijatAluyANaM tadaNijjajottagasujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiyagaNaM amiya balavIra purissakAraparakkamANaM mahayA gajjiyagaMbhIraraveNaM mahureNaM maNahareNaM pUtA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA vattAri devasAhasIo vasaharUvadhAraNaM devANaM paJccatthimillaM vAhaM parivahati tti / caMdavimANassa NaM uttareNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM taramalliya hAyaNANaM harimelamaulamalliacchANaM caMcucciyalaliya puliya calacavalacaMcalagaINaM laMghaNavaggaNa dhAvaNadhoraNa tivai jaiNa sikkhiyagaINaM lalaMtalA magalalAyavara bhUsaNANaM saMnayapAsANaM saMgayapAsANasujAyapAsANaM pIvaravahiya susaMThiyakaDINaM olaMcapalaMbalakkhaNappamANajuttaramaNijavAla pucchANaM taNusuhumasujAya NiddhalomacchaviharANaM miuksiya suhumalakkhaNa patthavicchiNa kesaravAliharANaM lalaMtathAsagalalADavara bhUlaNANaM muhamaMDagaocUlagacAmarathAsaga parimaMDiyakaDINaM tavaNijjakhurANaM tavaNijajIhANaM tavaNijatAluyANaM tavaNijajottama sujoiyANaM kAmagamANaM pIr3agamANaM manogamANaM maNoramANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyapurisakAraparakkamANaM mahayAhayahesiya kilakilAiya rakheNaM mahureNaM maNahareNaM pUreMtA aMbaraMdisAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo hayaruvadhAriNaM devANaM uttarillaM bAhaM parivahaMti tti / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAhA - solasa devasahassA havaMti caMdesu cetra sUresu / aTTheva sahassAI ekkerkaMmi gahavimANe 1 // cattAri sahassAiM NakkhattaMmi ya havaMti ikkikke / do ceva sahassAI tArArUvekamekaMmi // 2 // evaM sUravibhANANaM jAva tArArUvavimANANaM NavaraM esa deva saMghApatti // sU0 29 // jambUdvIpaprajJaptisUtre chAyA - candra vimAnaM khalu bhadanta ! kati deva sahasrANi parivahati ? gautama ! SoDaza deva - sahasrANi parivahantIti / candravimAnasya khalu paurastyena zvetAnAM subhagAnAM suprabhANAM zaMkhatala vimala nirmaladadhi ghanagokSIraphenarajata nikaraprakAzAnAM sthira laSTaprakoSTakavRtta pIvarasuziSTa viziSTatIkSNadaMSTrAviDambitamukhAnAM raktotpalapatra mRdu sukumAlatAlujiddAnAM madhuguTikA piGgakAkSANAM pIvaravarorUparipUrNavipulaskandhAnAM mRdu vizada sUkSmalakSaNa prazasta varavarNakezarasaTopazobhitAnAm ucchritasuna mitasujAtasphoTitalAGgUlAnAM vajramayanakhAnAM vajradaMSTrANAM vajramayadantAnAM tapanIyajihnAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yo suyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamanA manoramANAm amitagatInAm amitabalavIrya puruSakAraparAkramANAm, mahatA AsphoTitasiMhanAdabola kaLakalaraveNa madhureNa manohareNa pUrayanti ambaraM dizAzca zobhayamAnAni catvAri devasahasrANi siMharUpadhAfort paurastyAM arti parivahantIti // candravimAnasya khalu dakSiNena zvetAnAM subhagAnAM suprabhANAM zaGkha vimala nirmaladadhidhanagokSIraphenarajatanikaraprakAzAnAM vajramaya kumbhayugala susthitapIvaravaravajrazuNDavarttitadIpta surakta padmaprakAzAnAm abhyunatamukhAnAM tapanIya vizAla karNacaJcalacaladvimojjvalAnAM madhuvarNa bhAsamAnasnigdhapatrala nirmala trivarNamaNiratna kocanAnAm abhyudgata mRdulamallikA dhavalasahaya saMsthita nirvaNAdRDha kRtsna sphaTikamaya sujAtadantamuzalopazobhitAnAM kAJcanakozI praviSTa dantAgravimalamaNiratna rucira paryanta citrarUpakavirAjitAnAM tapanIya vizAlatilakapramukhaparimaNDitAnAM nAnAmaNiratnamUrddha graiveyakabaddhagalakavarabhUSaNAnAM vaivicitradaNDa nirmala maya tIkSNa laSTAGkurA kumbhayugalAntaroditAnAM tapanIya subaddha kacchadarpitaborANAM vimalaghanamaNDaLa vajramaya lAlAchalitatADanAnAM nAnApaNiratna ghaNTApArzvagarajatamayabaddha rajjulambinaghaNTAyugala madhurasvara manoharANAm ALInapramANayuktavarttitamu jAta lakSaNa prazasta ramaNIyabAlagAtra paripuMchanAnAm upacita paripUrNakUrmacalana laghuvikramANA maGkamayanakhAnAM tapanIyajiddAnAM tapanIya tAlukAnAM tapanIya yotraka suyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAnAM manoramANAm amitagatInAm amitabalavIrya puruSakAraparAkramANAm mahatA gaMbhIra guLaguLAyitaraveNa madhu Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAkSikA rIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni011 reNa manohareNa pUrayanti ambaraM dizAzca zobhayanti catvAri devasahasrANi gajarUpadhAriNAM devAnAM dAkSiNAtyAM bAhAM parivAntIti // candravimAnasya khalu pazcimAyAM khalu zvetAnAM subhagAnAM suprabhANAM cala capalakakUTazA. lInAM dhananicita subaddhalakSaNonmattepadAnata kRpoSThAnAM caMkramita lalita pulakita calacapala garvitagatInAM sannatapArthAnAM saMgatapArthAnAM mujApAniAM parivartitasusaMsthitakaTInAm avalamba pralamba lakSaNa pramANayukta ramaNIya bAlagaNDAnAM samakhuravAlidhAnAnAM samalikhita zaGgatIkSNAgrasaMgavAnAM tanu sUkSma sujAtasnigdhalomacchavidharANAmupacitamAMsalavizAla paripUrNaskandhapradezasundarANAM vaiDUryabhAsamAnakaTAkSasunirIkSaNAnAM yuktapramANapradhAnalakSaNaprazastaramaNIyagaggaragalazobhitAnAM ghara ghara suzabdabaddha kaThaparimaNDivAnAM nAnAmaNikanakaratnaghaTikAvaikakSika sukRtamAlikAnAM vara ghaNTA galakamAlojjvalazrIdharANAM padamotpala sakalamurabhimAlAvibhUSitAnAM vanakhurANAM vividhavikhurANAM sphaTikamayadantAnAM tapanIya. jivAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yotraka yonitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAnAM manoramANAmamitagatInAm amita balabIryapuruSakAraparAkamANAM mahatA ganitagambhIraraveNa madhureNa manohareNa pUrayanti amradizAzca zobhayanti catvAri deva sahasrANi vRSabharUpadhAriNAM devAnAm, pAzcAtyAM bAha parivahantIti candrazmiAnasya khalu uttareNa zvetAnAM subhagAnAM supramANAM taro mallihAya nAnAM harimelaka mallikAkSANAM caMcurita lalita pulakita calacapala caJcalagatInAM laGghanavalAnamAna dhoraNa tripadI jayinI zikSitagatInAM lalaMtalAmagalagatavarabhUSaNAnAM sannatapArthAnAM saGgatapArthAnAM pIvaravartitasusaMsthitakaTInAma, avakamba pralambalakSaNapramANayukta ramaNIya bAlapucchAnAm, tanu sUkSmasujAtasnigdhalomaccha vidharANAm mRduvizadasUkSmalakSaNapazasavistIrNarezarabAladharaNAma, lalanta thAsagalalATa varabhUSaNAnAm mukhamaNDakAvacUlakacAmara thAsara.parimaNDita kaTInAm, tapanIyakhurANAma tapanIyajihvAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yojaka suyonitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAnAM manoramANAmamitagatonAma abhitabalavIye puruSakAraparAkramANAm mahatA hayaheSita kilakilAyitaraveNa manohareNa pUrayanti ambaradizAzca zobhayanti catvAri deva sahasrANi hayarUpadhAriNarAM devAnAmuttA vAhAM parivahantIti / gAthA-poDaza deva sahasrANi bhavanti candreSu caiva sUryeSu / aSTAveva sahasrANi ekai kasmin graha vimAne / / 1 // catvAri sahasrANi nakSatraM ca bhavanti ekai kasmin / dve caitra sahasre tArArUpe ekaikasmin // 2 // evaM sUryavimAnAnAM yAvat tArArUpavimAnAnAm navarameva devasaMghAta iti ||suu 0 29 // TIkA-'caMdavimANe NaM bhaMte' candravimAnaM khalu bhadanta ! 'kaidevatAhassIo parivahaMti' kati-kiyatsaMkhyakAni deva sahasrANi tatra devAnAmAbhiyogikadevAnAM sahasrANi parivahantiH Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 jammUchopapratistre vimAnaM nIlA pracalanti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA!' he gautama ! 'solasadeva sAhassIo parivahati' SoDazadevasahasrANi parivahantIti, ekaikasyAM dizi catuH catuH sahasrANAM devAnAM sadbhAvAt ayaM bhAvaH-atra khalu candrAdi devAnAM vimAnAni tathAjagatsvabhAvAdeva nirAlambanAni vahamAnAni avatiSThanti kevalaM ye AbhiyogikAdevAste AbhiyogikanAma karmodayabalAt uttamajAtIyAnAM tulyajAtIyAnAM hInajAtIyAnAM vA devAnA svakIya mahimAtizaya darzanArtha svakIyamAtmAnaM bahumanyamAnAHpramodamadabhRtaH anavarata calana zIleSu vimAneSvadhaH sthitvA kevana siMharUpANi kevana gajarUpANi kecana vRSabharUpANi nauveM dvAra kI vaktavyatA'caMda vimANe NaM bhaMte ! kai devasAhassIo parivahaMti' TIkArtha-zrIgautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhuzrI se aisA pUchA hai-'caMdavimaNe paM bhaMte ! he bhadanta ! jo caMdra vimAna hai use 'kai deva sAhassIo parivahati' kitane hajAra deva-kitane hajAra Abhiyogika jAti ke deva-lekara ke calate haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! solasadeva sAhassoo parivahaMti' he gautama! candra ke vimAna ko 16 solaha hajAra deva lekara ke calate haiN| eka eka dizA meM aise cAra 2 hajAra deva rahate haiN| yadyapi candrAdika devoM ke vimAna svabhAvataH hI nirAlambabhUta haiM aura isI prakAra se ve vinA sahAre ke calate haiM paranta jo Abhiyogika jAti ke deva haiM ve Abhiyogika nAma karma ke udaya ke balase uttama jAti vAle devoM ke, tulya jAtIyavAle devoM ke, athavA hIna jAtivAle devoM ke nirantara pracalanazIla vimAnoM meM apanI mahimA kA atizaya dikhAne ke nimitta apane Apako unake vimAnoM ke nIce rahane meM zreSTha mAnate hue navamA dvAranI vyaktavyatA 'caMda vimANe NaM bhaMte ! kai devasAhassIo parivahati' tya. sAtha-gautabhAbhI prastuta sUtra dvArA prabhune 2 // pramANe pUchayu-caMdavimANe bhate! mata!2 yandrIyamAna che tane-'kai deva sAhassIo parivahaMti' enAra deva-keTalA hajAra Abhiyogika jAtinA deva-laIne cAle che? AnA uttaramAM prabhu kahe -goyamA ! solasadevasAhassIo parivahaMti' gautama ! yandranA vimAnane 16 soga hajAra deva laIne cAle che. eka-eka dizAmAM AvA cAra-cAra hajAra deva rahe che. joke candrAdika denA vimAna svabhAvataH ja nirAla...bhUta che-ane A prakArathI teo vagara sahAre cAle che. paraMtu je Abhigika jAtinA deva che teo Abhigika nAmakamanA udayanA baLathI uttama jAtivALA denA tulyajAtIyavALA devanA athavA hInajAtivALA ravAnA nirantara pracalanazIla vimAnamAM pitAnA mahimAnuM prAbalya darzAvavAnA nimitte pote potAnI jAtane temanA vimAnanI nIce rahevAmAM ja zreSTha mAnatA thakAM Ananda Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni073 kecana iyarUpANi kRtvA tAni tAni vimAnAni parivahanti loke'pyevamanubhUyate-yathA ko'pi tathAvidhAbhiyogyanAma rUpa karmopabhoga bhAgI dAso'nyeSAM samAnajAtIyAnAM vA hInajAtIyAnAM vA pUrvaparicitAnAmevamahaM nAyakasya prasiddhasyAsya sammata iti kRtA svakIya mAhAtmyAtizayadarzanArtha sarvamapi svocitaM karma pramuditaH san karoti, evamevAbhiyogikA ste devA stathAvidhAbhiyogyanAmakarmopabhogamAjaH samAnajAtIyAnAM hInajAtIyAnAM vA devAnAmanyeSAmevaM samRddhA yat sakalalokaprasiddhAnAM mahAmahimnAM candraprabhRtidevAnAM vimAnAni vahAma ityevaM nijamAhAtmyAtizayadarzanArthamAtmAnaM bahu manyamAnA uktaprakAreNa candrAdi vimAnAni vahantIti // Ananda bhAva se yukta banakara nirantara sthita rahA karate haiM inameM se kitaneka to usa samaya siMharUpa vAle bana jAte haiM kitaneka gajarUpa vAle bana jAte haiM kitane ka vRSabharUpa vAle bana jAte haiM aura kitaneka ghoDA ke rUpa vAle ho jAte haiM isa prakAra ke nAnA rUpoM ko dhAraNa kara ve una vimAnoM ko lekara calate rahate haiN| loka meM bhI aisA hI dekhane meM AtA hai ki jo tathAvidha abhiyogya nAmarUpa karmopabhogabhAga dAsa hotA hai vaha anya samAna jAtivAloM kA athavA hIna jAti vAloM kA yA pUrvaparicita janoM kA yaha prasiddha netA hai isa khyAla se apanI bhakti usake prati pradarzita karane ke nimitta baDe Ananda ke sAtha svocita kArya karatA hI hai isI taraha se ye Abhiyogika deva apane Abhiyogya nAma karmake udaya ke bala se samAna jAti vAle devoM ke athavA hIna jAti vAle devoM ke athavA aura bhI devoM ke unheM apane se adhika samRddha huA mAnakara yA ve candrAdika deva sakalaloka prasiddha deva haiM aura mahAmahimAzAlI haiM unake vimAnoM ko hama vahana kareM isa khyAla se prerita hokara unake vimAno ko eka bhAvathI bhInA banIne nirantara sthita rahyA kare che AmAMthI keTalAka te te samaye siMharUpa banI jAya che. hAthI jevA rUpavALA banI jAya che, keTalAMka vRSabharUpa banI jAya che jyAre keTalAMka ghoDAnA rUpavALA banI jAya che. A jAtanA vividha rUpane dhAraNa karIne teo te vimAnane laIne cAlatA rahe che. lekamAM paNa evuM ja jovAmAM Ave che ke je tathAvidha abhigya nAmarUpa karmopaga bhegIdAsa hoya che te bIjA samAna jAtivALAone athavA hInajAtivALAone athavA pUrva paricita janene te prasiddha netA che e khyAlathI pitAnI bhakti tenI pratye pradarzita karavAnA AzayathI ghaNA AnandanI sAthe pitAne cagya kAmagIrI karatA ja rahe che. AvI ja rIte A Abhigika deva pitAnA Abhiyogya nAmakarmanA udayanA baLe samAnajAtivALA devanA athavA hInajAtivALA denA athavA bIjA paNa denA temane potAnAthI adhika samRddha thayela mAnIne athavA te candrAdika deva sakaLaloka prasiddha deva che ane mahAmahimAzALI che temanA vimAnanuM ame vahana karIe evA khyAlathI prerita thaIne temanA vimAnene eka thAnethI bIjA 010 jain Education International Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammUkhIpapratisUtre ___ athaiteSAmeva SoDazadevasahasrANAM vyaktimAha-'caMdavimANassa ' ityAdi, 'caMdavimANassa gaM purathimeNaM' candravimAnasya khalu paurastyena paurastyAM bAhA~ pUrvapArzvasiMharUpadhAriNAM devAnAM catvAri vahantIti-'seyANaM' ityAdi, 'seyANaM' zvetAnAM zvetavarNaviziSTAnA mityarthaH tathA 'mubhagANaM' subhagAnAM saubhAgyavatAM janapriyANA mityarthaH 'muppabhANa' suprabhANAm tatra muSThu zobhanA prabhA kAntiH (dIptiH) ye te suprabhAH teSAm / 'saMkhatalavimalanimmala, dadhidhaNagokhIra phenarayayaNigarappagAsANaM' zaMkhatalavimalanirmaladadhidhanagokSIraphenarajata nikaraprakAzAnAm tatra zaGkhatalaM zeSasya madhyabhAgaH vimala nirmalo'tyantanirmalo yo dadhighanaH styAnI kRtaM dadhi, tathA gokSIraphenaH rajatanikaro rUpyasamudAyaH eteSAmivaprakAzastejaH prasaro yeSAM te tathAbhUtA steSAm / tathA-'thiralaTThapauTThapIvarasusiliTThavisiTTha tikkhadADhAviDaMbiyamuhANa' sthiralaSTa prakoSThaka pIvara suzliSTa viziSTatIkSNadaMSTrAviDambita. mukhAnAm tatra sthirau dRDhaulaSTau kAntau prakoSTako kalAtrike yeSAM te tathAvRttAH vartulAH pIvarAH sthAna se dUsare sthAna para le jAte rahate haiN| aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki candra vimAna kI pUrva dizA meM jo cAra hajAra Abhiyogika jAti ke deva haiM ve kina 2 vizeSaNoM vAle haiM-'caMdavimANassa NaM puratthimeNaM' candra vimAna kI pUrva dizA meM rahI pUrva bAhA ko jo Abhiyogika jAti ke deva khecate haiM-ve siMharUpadhArI hote haiM aura ye cAra hajAra hote haiM 'seyANaM' inakA rUpa zvetavarNa viziSTa hotA hai / 'subhagANaM' ye janapriya hote haiM 'suppabhANaM' inakI dIpti zobhanA hotI hai, 'saMkhatala vimala nimmala dadhighaNa gokhIra pheNa rayaya NigarappagAsANaM' inakA prakAza zaGkha ke madhyabhAga ke jaisA atyanta nirmala dahI ke phena ke jaisA, gAya ke kSIra ke phena jaisA evaM cAMdI ke samUha jaisA atyanta zubha hotA hai 'thiralaTTha pauTTa pIvara susiliTTha visiTTa tikkhadADhAviDaMbiya muhANaM' inake hAthoM kI kalA IyAM sthira-dRDha hotI haiM laSTa-kAnta hotI haiM tathA-inakI dADhe vRtta-gola hotI sthAne laI jatAM hoya che have sUtrakAra e prakaTa kare che ke candravimAnanI pUrva dizAmAM je yA2 M2 mAliyA tina va cha tayA 4yA 4yA vizeSaNA -'caMdavimANassa NaM puratthimeNaM' yandravimAnanI pUrva dizAmA 24ii pUrvamAna 2 gAliyo heva meye che-te| si935cArI DAya cha a2 temanI sadhyA yA2 12nI cha. 'seyANaM' tamanu 35 zveta viziSTa DAya cha 'subhagANaM' te 4napriya DAya , 'suppabhANaM' tamanI sAmanA uya, 'saMkhatalavimalanimmaladadhighaNagokhIraphegarayaNaNigarappagAsANaM' bhne| 43za manA madhyabhAganA / atyanta nibha hI nA vo, AyanA dhana ANa va bhane yhiin| samUha vo atyanta zubha DAya che. 'thira laTTha paunu povara susiliTu visidra tikhadADhAviDaMbiyamuhANaM' samanA DAyanA ino sthirdaDha hoya che, laSTa-kAnta hoya che tathA emanI dADhe vRtta-gaLa hoya che, pIvara-puSTa Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 475 puSTAH muzliSTAH avivarAH viziSTA stIkSNA yA daMSTrA stAbhirviDambitaM mukhaM yeSAM te tathA tathAvidhAnAM prAyaH siMhAH daMSTrAbhiAttamukhA eva bhavanti iti, tathA-'rattuppalamauya muku. mAlatAlujIhANaM' raktotpala patramRdusukumAratAlujihvAnAm, tatra raktotpalapatravat-rakta. kamaLapatravat mRdusukumAre tAlujiDhe yeSAM te tathA vidhAsteSAm, 'mahuguliya piMgalakkhANa' madhuguTikA piGgalAkSANAm, tatra madhuguTikA ghanIbhUtasAndrapiNDaH 'sahada' iti bhASAprasiddhaH tadvat piGgale akSiNI yeSAM te tathA tathAvidhAnAm, 'pIvaravarorupa DipuNNaviulakhaMdhANaM' pIvaravaroru paripUrNavipulaskandhAnAm, tatra pIvare upacite vare pradhAne UrUjace yeSAM te tathA paripUrNaH vipulo vistIrNaH skandho yeSAM te tathA-'miuvisaya muhumalakkhaNapasatthavaravaNNakesarasaDovasohiyANaM' mRdu vizadasUkSmalakSaNaprazastavaravarNakesarasaTopazobhitAnAm, tatra mRdavo vizadAH spaSTAH sUkSmAH pratalAH lakSaNaiH prazastAH varavarNAH pradhAnavarNAH yAH kesarasaTAH svattha kesaracchaTA stAbhi rupazobhitAnAm tathA-'usiyamunamiya sujAya appho. DiyalaMglANaM' ucchritasunamita sujAtAsphoTitalAzalAnAm, tatra ucchtimUrvIkRtaM haiM pIbara-puSTa hotI haiM suzliSTa-vivaravihIna hotI haiM viziSTa hotI haiM aura ghaDI tIkSNa hotI haiM aisI dAMDhoM se inakA mukha yukta hotA hai 'rattappalamaya sukumAla tAlujIhANaM' inake tAlu evaM jihvA ye donoM rakta kamala ke patra jaise mRdu evaM sukumAra hote haiM 'mahuguliyapiMgalakkhANaM' inakI AMkheM zahada ke piNDa jaisI pItavarNavAlI hotI haiM 'pIvara varorupaDipuNNaviulakhaMdhANaM' inakI donoM jaMghAeM pIvara-paripuSTa aura vara-zreSTha suhAvanI hotI hai tathA inakA skandha paripUrNa-mAMsala-evaM vistIrNa hotA hai 'miuvisaya suhamalakkhaNapasattha vara vaNNa kesarasaDovasohiyANaM' ye mRdu vizada sUkSma lakSaNoM se prazasta evaM sundara varNaviziSTa aise gardana ke bAloM se sadA zobhita hote haiM 'usiya sunamiya sujAya apphoDiyalaMgUlANaM' inakI pUMcha Upara kI ora hI uThI rahatI hai parantu usakA agrabhAga nIce kI ora jhukA rahatA hai ataH vaha dekhane meM bar3I acchI suhAvanI hoya che suzliSTa-vivAravihIna hoya che, viziSTa hoya che ane ghaNuM tIkSaNa hoya che, bhavI hoDhAthI tabhanu bhuma yuddhata DAya che. 'rattuppalamauya sukumAla tAlujIhANaM' manA tALavA ane jIbha e baMne raktakamaLanA patra jevA kemaLa ane sukumAra hoya che, 'mahuguliyapiMgalakkhANaM' memanI mAMgo mdhn| (557 vI pAnI DAyathe. 'pIvaravoruSaDipuNNaviulakhaMdhANaM' bhanI mana na pAva2-paripuSTa sana 12-zreSTha sauhAmI hAya cha tathA kAmanA 245 paripU-bhAMsasa gare vistI DAya che. 'mila visaya suhumalakkhaNapasatthavaravaNNakesarasaDovasohiyANaM' te bhRDha, viza, sUkSma sakSagAthA prazasta ane sundaravarNa viziSTa evA gardananA vALathI sadA zebhita hoya che, 'usiya sunamiya sujAya apphoDiyalaMgUlANaM' memanI 574ii 52nI ta26 1 leDI se Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jammUkhIpaprajJaptisUtra munamitaM samyagadhomukhIkRtaM sujAtaM zobhanatayA jAtam, AsphoTitaM bhUmau tADitaM lAgulaM pucchaM yaiste tathA teSAm / tathA--'vairAmayaNakhANaM' vajramayanakhAnAm-vajratulyanakhAnAm 'vairAmayadADhANaM' vajramayadaMSTrANAM vajrasadRza daMSTrAvatAm, 'vairAmaya daMtANaM' vajramaya dantAnAm 'tavaNijjajIhANa' tapanIya jihAnAm suvarNasadRza pIta jihAnAm, 'tavaNijja tAluyANaM' tapanIyatAlukAnAm, 'tavaNijja jottaga sujoiyANa" tapanIya yotraka suyojitAnAm, 'kAmagamANaM' kAmagamAnAm, tatra kAmaH svecchA tena gamo gamanaM yeSAM te tathA tAdRzAnAm, 'pIigamANa' prItigamAnAm, tatra prIticittasyollAsa vizeSastena gamo gamanaM yeSAM, te tathA tathAvidhAnAm 'maNogamANaM' manogamAnAm, tatra manovad gamo gamanaM vegavad yeSAM te tathA tAdRzAnAm 'maNoramANaM' manoramANAM manoharANAm 'amiyagaINaM' amitagatInAm atyadhika lagatI hai ye kabhI 2 usa pUMcha ko nIce bhI jhukA lete haiM aura vaha itanI adhika nIce jhuka jAtI hai ki usase pRthvI kA bhI sArza hone laga jAtA hai| 'vairAmaya NakhANaM' inake nakha aise kaThora hote haiM ki mAnoM ye vajra ke hI bane hue haiM vairA mayadADhANaM' inakI dADhe bhI aisI majabUta hotI haiM ki mAnoM ye bhI vajra ko hI banI huI haiN| 'caharAmayadaMtANaM' dAMta bhI inake itane adhika kaThoratA liye "hue hote haiM ki mAnoM ye vajra ke hI bane hoN| 'tavaNija jIhANaM' inakI jihavA suvarNa ke jaisI pItavarNavAlI hotI hai 'tavaNijjatAluyANaM' tAlu bhI inakA tapa nIya suvarNa ke jaisA lAla hotA hai 'tavaNijajottagasujoiyANaM' suvarNa yotraka mukharassI-jotoM se inakA mukha yukta rahatA hai 'kAmagamANaM' inakA gamana icchA nusAra hotA hai 'pIi gamANaM' citta ke ullAsa ke anusAra inakI cAla hotI hai 'maNogamANaM' mana kI gati ke samAna inakI gati hotI hai 'maNoramANaM' ye baDe hI sundara hote haiM 'amiyagaINaM' inakI gati kA koI pAra nahIM pA sakatA hai che paraMtu tene agrabhAga nIcenI tarapha vaLelo rahe che AthI te jovAmAM ghaNI sArI sahAmaNI lAge che. teo kadI kadI te pUMchaDIne nIce paNa namAvI le che ane te eTalI padhAre nAya 4jI naya cha te pRthvIra 54 25za 42 che. 'vairAmaya jakhANaM' memanA namasavAta 441 5 che , d te 4000 na bhanyA hAya ! 'vairAmayadaMtANaM' dvAMta paNa temanA eTalA adhika kaThoratAvALA hoya che ke jANe vajInA na banyA hoya ! 'tavaNijjajIhANa' bhanI ma suva va dhImA 2 jI DAya che. 'tavaNijjatAluyANaM' tANa 55 amanu tapAsa suvarNa nA re hAya che. 'tavaNijjajottagasujoiyANaM' suvAnI yAtra-bhuSa22sI-gAmathI samarnu bhu yuta DAya che. 'kAmagamANaM' memanu gamana 72chAnusA2 thAya cha, 'pIigamANa' yittanaSERIA anusAra samanI yA DAya cha 'maNoramANaM' bhananI jatinI ma memanI gati DAya che. 'maNogamANa' te 5 // " sundara rAya cha, 'amiyagaiNaM' bhanI gati 30 pAra pAbhI na mevI satyApita Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 477 gatimatAmityarthaH 'amiyavalapIriyapurisoraparakamANaM' amitabalavIryapuruSakAraparAkramANAm 'mahayA apphoDiya sIhaNAyabolakalakalaraveNaM' mahatA''sphaTitasiMhanAdabola kalakalaraveNa zabdena 'mahureNaM' madhureNa-manohareNa ca zabdena 'pUreMtA' pUrayanti 'aMbaraM disAoya sobhayaMtA' ambaraM gaganaM dizAH pUrvAdikAH zobhayanti-zobhamAnAni kurvanti 'cattAri devasAhassIo' catvAri deva sahasrANi 'sIharUbadhArINaM purathimillaM bAhaM bahanti' siMharUpa dhAriNAM devAnAM pUrvI pUrva digavasthita bAhAM parivahantIti / / samprati-dakSiNavAhA vAhakadevAnAM gajarUpadhAriNAM svarUpamAha-'caMdavimANassa dAhiNeNaM' candravimAnasya dakSiNasyAM jigamipita dizodakSiNe pArzva gajadhAriNAM devAnAM cakhAri devasahasrANi dAkSiNAtyAM pAhAM parivantIti pareNAnvayaH / eteSAM devAnAM vizeSaNAni prAha'seyANaM' ityAdi, 'seyANaM' zvetAnAM zvetavarNavatAm 'subhagANAM' subhagAnAm-saubhAgyavatAm aisI atyadhika gati vAle ye hote haiN| 'amivayalavIriyapurisakAraparakamANaM' inakA bala inakA vIrya inakA puruSakAra parAkrama amita hotA hai 'mahayA appho. DiyasIhaNAyabolakala kalaraveNaM' ye baDe 2 jora se siMhadhvani karate hue calate haiM usase AkAza vAcAlita ho jAtA hai usa siMha dhvani kA nirgata zabda aspaSTa hotA hai parantu vaha baDA madhura hotA hai usase ye ambara-AkAza evaM dizAoM ko suzobhita karate haiM, aisI yaha 'cattAri deva sAhassIo' cAra hajAra devamaMDalI jo ki 'sIharUvadhArI NaM purathimillaM vAhaM vahaMti' siMha ke rUpavAlI hotI hai, pUrva digvartI bAhA ko lekara calanI hai| ___ 'caMdavimANassa dAhiNeNaM' candravimAna kI dakSiNa dizA meM jo 4 hajAra Abhiyogika jAti ke deva rahate haiM ve kina 2 vizeSaNoM vAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-candravimAna kI dakSiNa dizA meM rahI huI dakSiNa vAhA ko jo deva khecate haiM ve gajarUpadhArI hote haiM, 'seyANaM' ye zvetavarNavAle hote haiM, ativa to rAya cha. 'amiyabalavIriyapurisaka raparakamANaM' memanu , samanu vIya, memanA pu224|2-52|5 amita ya cha, 'mahayA apphoDiya sIhaNAya bola kalakala raveNaM' to (siMha) moTA mArathI sAre mA 42tA 54 yA tenAthI AkAza gAjI uThe che te siMha ivaninA nirgata zabda aspaSTa thAya che paraMtu te ghaNuM madhura hoya che tenAthI A amara-AkAza temaja dizAno suzobhita thAya che evI A 'cattAri devasAhassIo' yA 2 hemajI re 'sIharUvadhArI NaM purathimillaM vAhaM vahaMti' sinA 35vAjI hAya che, pUrva vitI thAne sadhana yAse che. ____ 'caMdavimANassa da hiNeNaM' yandravimAnanI hizAye 2 4 2 zAniyoga jAtinA deva rahe che teo kayA kayA vizeSaNavALA che? te te saMbaMdhamAM prabhu kahe che-candravimAnanI dakSiNadizAe rahelI dakSiNuvAhAne je deva kheMce che teo gajarUpadhArI hoya che, Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 jampadvIpaprAptisatra janapriyANAmityarthaH 'suppabhANaM' suprabhANAm-vilakSaNa dIptimatAm, 'saMkhatala vimala nimmala dadhidhaNagokhIrapheNarayayaNigarappagAsANaM' zaGkhatalavimalanirmaladadhidhanagokSIra phenarajatanikaraprakAzAnAm, tatra zaMkhatalaM zaGkhamadhyabhAgaH vimalanirmalo yo dadhinaghanaH styAnIkRtaM dadhigokSIra phenastu prasiddhaH tathA rajatanikaraH rUpya samudAya steSAmiva prakAzaH tejaHprasaro yeSAM te tathA tAdRzAnAM ganAnAm, 'vairAmaya kuMbhajugalasuTiyapIvaravaravairasauMDavaTTiyaditta suratta paumappagAsANaM' vajramaya kumbha yugala susthita pIvaravaravajrasauNDavartita dIpta suraktapadma prakAzAnAm, tatra vajramayaM vajravat sudRDhaM kumbhayugalaM yeSAM te tathA susthitA susaMsthAnA pIvarA, puSTA varAvajramayI zuNDAvartitAvRttA tasyAM vRttazuNDAyAM dIptAni yAni padmAni bindu jAlarUvANi teSAM prakAzo vyaktabhAvo yeSAM te tathA tAdRzAnAm, tathA-'abbhuNNaya muhANaM' abhyunatamukhAnAm purobhAge unnatatvAt, tathA-'tavaNijjavisAlakaNNacaMcalacalaMta vimalajalANaM' tapanIyavizAlakarNa caJcalacalad vimalojjvalAnAm, tatra tapanIyamayau'subhagANaM' saubhAgyazAlI hote haiM, arthAt-janapriya hote haiM, 'suppabhAgaM vilakSaNa dIptivAle hote haiM, 'saMkhatalavimalanimmaladadhighaNagokhIra pheNarayayaNigarappagAsANaM' inakA bAhya prakAza zaGkha ke madhyabhAga ke jaisA, atyantanirmala dahI ke puja ke jaisA, gAya ke dUdha ke phena jaisA-jjhAga jaisA, evaM cAMdI ke samUha jaisA atyanta zubha hotA hai 'vaharAmayakuMbhajugalasuDiyapIvaravaharasauM Davahiya ditta surattapaumappagAsANaM' inakA kuMbha yugala vajra ke jaisA sudRDha hotA hai inakA zuNDAdaNDa susaMsthAna se suzobhita hotA hai, pIvara-puSTa-hotA hai, zreSTha vajra se banA jaisA hai, gola hotA hai-usa gola zuNDAdaNDa meM aneka prakAra ke vinda jAlarUpa padmoM kA vyakta bhAga spaSTa rUpa se pratIta hotA hai 'anbhuNNayamuhAgaM inakA mukha Age ke bhAga meM unnata hotA hai 'tavaNijavisAla kaNNa caMcala calaMta vimalujjalANaM' madhyabhAga meM aruNa-lAla hone se svarNamaya, itara jIvoM kI 'seyANaM' zvetavA DAya cha, 'subhAgANaM' soyazAjI sAya che arthAt-napriya DAya hai, 'muppabhANaM' sikSaNa hativANA DAya che, 'saMkhatalavimalanimmala daghighaNagokhIrapheNarayaya NigarappagAsANaM' bhne| mAhya prAza zamanA madhyabhAganA , atyanta nijahInA DhagalA je, gAyanA dUdhanA phINa je-jhAga jevo-ane cAMdInA samUha je atyanta zuddha ya che 'vairAmayaku bhajugala suTTiyapIvaravaravaira sauMDavaTTiyaditta surattapaumappagAsANaM' emanA kuMbhayugala vajanA jevA sudaDha hoya che. emanA zuDAdalDa susaMsthAnathI suzobhita hoya che, pIvara-puSTa hoya che, zreSTha vajathI banyuM hoya tevuM hoya che, goLa hoya che te goLa cuDAdaDamAM eka prakAranA bindujALa rUpa kamaLAne vyakta bhAga spaSTarUpathI pratIta yAya cha 'abbhuNNatamuhANaM' bhanu bhuSa mAgaNanA mAgamA unnata DAya che. 'tavaNijjavisAlakaNNacaM valacalaMtavimalujjalANaM' madhya bhAgamA 3-sAta pAthI 21 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU, 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 479 svarNamayo madhyabhAge'ruNatvena vizAlau itara jIvApekSayA vistINau~ caJcalau-svabhAvata eva cApalya yuktau ataeva calantau itastatazvalAyamAnau vimalau-Agantukamalarahitau ujjvalau bhadra jAtIyatvAt bahiH zvetavaNau~ kau~ yeSAM te tathA teSAm, 'mahuvaNNa bhisaMtaNiddha pattalanimmalativaNNamaNirayaNaloyaNANaM' madhuvarNa bhAsamAnasnigdhapatralanirmala trivarNa maNiratnalocanAnAma, tatra madhuvaNe mAkSikasadRze 'bhisaMta' bhAsamAne snigdhe patrale pakSamavatI nirmale chAyAdi doSarahite trivarNe raktapItazvetAtmaka varNatrayayukte maNiratnamaye tattulye locane nayane yeSAM te tathA, tAdRzAnAm, 'abbhuggaya maulamalliyA dhavalasarisasaMThiyaNivvaNa daDhakasiNa phAliyAmayasujAyadaMtamusalovasobhiyANa' abhyudgata mukulamallikA dhavala sadRzasaMsthita nivraNa dRDha kRtsna sphaTikamaya mujAta dantamuzalopazobhitAnAm, tatra abhyudgatAni-atyunnatAni mukulamallikeva mukulitakusumavat dhavalAni-svacchAni tathA sadRzaM samaM saMsthAnaM yeSAM tAni, tathA nirbaNAni-vraNarahitAni dRDhAni kRtsna sphaTikamayAni-sAapekSA se vizAla svabhAvata caJcala, ata eva idhara udhara calAyamAna, Agantukamala vihIna, bhadrajAtIya hone se ujjvala, evaM bAhira meM zvetavarNa ke inake donoM kAna hote haiM, 'mahuvaNNabhisaMtaNiddhapattalanimmala tivaNNa maNirayaNaloyaNANaM' inake donoM netra mAkSika-zahada-ke varNa ke jaise varNa vAle hote haiM, camakIle hote haiM, snigdha hote haiM, patrala-pakSma yukta hote haiM, nirmala-chAyAdi doSa se rahita-hote haiM, trivarNa-rakta, pIta aura zveta ina tInoM vargoM se yukta rahate haiM ata eva aise pratIta hote haiM ki mAnoM ye maNiratna ke hI bane hue haiM 'anbhuggayamaula malliyA dhavalasarisasaMThiyanivvaNa daDhakasiNaphAliyAmaya sujAyadaMtamusalova sobhiyANaM' ye musala ke jaile aise dAMtoM se zobhitamukha vAle hote haiM ki jo abhyudgata hote haiM-atyunnata hote haiM, mukulamallikA ke jaise-mukulita kusuma ke jaise-dhavala hote haiM, jinakA saMsthAna ekasA hotA hai maya, Itara nI apekSAthI vizALa svabhAva caMcala AthI Ama tema calAyamAna Agantuka maLavihInabhadrajAtIya hovAthI ujajavaLa ane bahAranA bhAgamAM zvetavarNanA memanA mana jAna DAya cha, 'mahuvaNNabhisaMtaNiddhapattala nimmalativaNNamaNirayaNaloyaNANaM' emanA baMne netra mAlika-madha-nA varNana jevA varNavALA hoya che, camakIlA hoya che, snigdha hoya che, patrala-pakama-yukta hoya che, nirmaLa chAyAdi SathI rahita hoya che, trivarNa-rakta pati ane te A traNe varNothI yukta rahe che AthI evA pratIta thAya cha / laNe yA maNIratnanA 4 panesA nahAya avbhuggaya maulamalliyAdhavala sarisa saMThiya nivvaNaddaDhakasiNa phAliyAmayasujAyadaMtamusalovasobhiyANaM' munA l itthI zebhita mukhavALA hoya che ke je abyunnata heya che-annata hoya che, mukulamalikAnA jevA-sUkalita kusumanA jevA-sapheda hoya che jemane AkAra eka sarakhe ja hoya che Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambdhIpaprajJaptisUtre smanA sphaTikamayAni mujAtAni janmadoSavanitAni dantamuzalAni tairupazobhitAnAm gajAnAm caNakosI paviTThadaMtaggavimalamaNirayaNaruilaperaMtacittarUvagavirAjhyANaM' kAzcana kozIpraviSTadantAgravimalamaNiratna rucira paryanta citrarUpakavirAjitAnAm, tatra-vimalamaNi rasnamayAni rucirANi paryantacitrarUpakANi arthAt kozImukhavartini tai virAjitA yA kAMcanakozI polikA tasyAM praviSTA dantAgrA agradantA yeSAM te tathA tAdRzAnAm, praakRttvaaspdvytyyH| 'tavaNijja visAlatikagappamuhaparimaMDiyANaM' tapanIyavizAlatilakapramukha parimaNDitAnAm, tatra-tapanIyamayAni vizAlAni ca tilakapamukhANi yAni mukhAbharaNAni taiH parimaNDitAnA mupazobhitAnAm 'NANAmaNirayaNamuddhagevijjabaddhagalayavarabhUsaNANaM' nAnAmaNiratna mUrddhagraiveyakabaddhagalakavara bhUSaNAnAm, tatra nAnAmaNiratnamayo mUrddhA yeSAM te tathA, graiveyakena saha baddhAni galakavarabhUSaNAni kaNThAbharaNAni ghaNTAdIni yeSAM te tathA, tatra padadvayasya karmadhArayaH teSAm 'veruliyavicittadaMDanimnala vaisamaya tikkhalaTTha aMkusakuMbha jugalayaMtaroDiyANa' vaiyavicitradaNDa nirmala raJamaya tIkSNalaSTAGkaza kumbhayugalAntaro jo vraNa rahita evaM dRr3ha hote haiM, sarvAtmanA sphaTikamaNimaya hote haiM, evaM sujAta-janma saMbaMdhI doSoM se rahita hote haiM, 'kaMcaNakosI paviTTha daMtaggavimala maNi rayaNa ruila peraMtacitta rUvagavirAyA ' yahAM prAkRta hone se padoM kA vyatyaya hAhai-ataH isa prakAra se ise lagAnA cAhiye-ki inake jo dantAgra the ve kAzcana kozI sone kI banI huI eka prakAra kI cUDI se yukta the arthAtU vaha kaJcana cUDI-yolikA-vimala maNi ratnoM se jar3I huI thI. macira thI, tathA isakI saba ora aneka prakAra ke citra bane hue the 'tavaNijjavisAlatilagappamuha parimaMDiyAgaM' ye hAthI tapanIyamaya tathA vizAla aise tila kAdi mukhAbharaNoM se upazobhita the, 'NANAmaNirayaNamuddhagevijabaddhagalayavara bhUsaNANaM' inakA mastaka aneka maNi aura ratnoM se susajjita thA tathA graiveyaka ke sAtha 2 inake kaMTha meM ghaMTA Adi aneka AbharaNa pahirAye hue the, 'veruliya vicitta daMDanimmala je traNa rahita ane daDha hoya che, sarvAtmanA sphaTikamaNimaya hoya che ane sujAta ma sabhA hoSozrI hitAya che, 'kaMcaNakosIpaviTudaMtaggavimalamaNirayaNaruila peratacittaruvagavirAiyA NaM' 208 prAkRta pAthI pani vyatyaya thayo cha sAthI mevI rIte emane lAgu pADavA joIe ke emanA je daMtAgra hatA te kAMcanakezI-sonAnI banelI eka prakAranI baMgaDIthI yukta hatAM arthAt te kAMcanabaMgaDI-pAlikA-vimalamaNi ratnothI jaDelI hatI, rucira hatI tathA emanI cAre tarapha aneka prakAranA citra banAvesaa tai. 'tavaNijjavisAlatilagappamuhaparimaMDiyANaM' yA hAthI tapanIyamaya tathA viNa mevA ti bhubhAma2DthI pamita tai, 'NANAmaNirayaNamuddhagevijjabaddhagalayavarabhUsaNANaM' memanA mata bhae bhane 2tnAthI susajita hatai tathA aveyanI sAthe sAthe emane kaMThamAM A%i aneka AbharaNa paherAvelA hatA "vaizvika Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 481 ditAnAm, tatra kumbhayugalAntare-kumbhadvaya madhye uditaH udayaM prAptaH tatra vidyamAna ityarthaH tathA vaiyamayaH vicitradaNDo yasmin sa tathA, nirmalabajramaya stIkSNo laTo manoharo'Gkuzo yeSAM te tathA teSAm, 'tavaNijja subaddhalaccha dappiya baludhurANaM' tapanIya mubaddha kacchadarpita valodarANAm, tatra tapanIyamayI subaddhA kakSA-hRdayarajjuryeSAM te tathA, darpitAH-saMjAtadoste tathA-balodhurA botkaTAste tathA tataH padatrayasya karmadhArayaH teSAm, 'vimaLaghaNamaMDala vairAmaya lAlAla liyatAlaNANaM' vimalaghamaNDa svajaya lAlAlalitatADanAnAm, vimalaM tathA ghanaM maNDalaM yeSAM te tathA, vanapayalAlAbhilalitaM karNasukhapradaM tADanaM yeSAM te tathA 'NANAmaNirayaNadhaMTApAsagarajatAmayabaddhalajjulaMviraghaMTAjugalamaharasaramaNaharANaM' nAnAmaNiratnaghaNTApArzvagarajatamayabaddharajjulambitaghaNTAyugara svaramanoharANAm, tatra nAnAmaNimayyaH pArzvagAH pArzvabhAgavatinyaH ghaNTA arthAt laghughaNTA yasya tattathA evaM prakArakaM rajatamayI tiryag baddhA yA rAju stasyA mavalambitaM yad ghaNTA yugalaM tasya ghaNTA yugalasya yo maghurasvaravairAmayatikkhala? aMkula kuMbhajugalayaMtaroDiyANaM' inake kuMbha dvaya ke bIca meM jo akuza vidyamAna thA vaha vaiDUrya kA banA huA hai, daNDa isakA vicitra hai, nirmala hai, vajra ke jailA kaThora hai, tIkSA hai, laSTa-manohara hai, 'tavaNija suSaddha kacchadappiabaluddhArANa' isake peTa para jo rajju yAMdhI gaI thI vaha tapanIya surNakI banI huI thI, ye saba hAthI rUpa vAle deva darpa se yukta haiM, baliSTha haiM, 'vimala ghaNamaMDalabaharAmapalAlAlaliyatAlaNANaM' inakA maNDala-samUhavimala aura dhana sAndra rUpa meM rahatA hai| samala aura bhinna 2 rUpa meM nahIM hotA hai inheM jo vajramaya aMkuza te dvArA tADanA dI jAtI hai vaha inheM karNa sukha prada hotI hai aruntuda nahIM hotI hai / 'jANAmaNirayaNaghaMTApAsaga rajatAmaya paddha. rajjulaMbiya ghaMTAjubhala mahunasarabhaNaharANaM' inakI kaTi para jo ghaMTA yugala laTaka rahA hai usake pAsa meM choTI paTikAeM jo ki nAgamaNiyoM kI banI huI haiM, ve vicitta daMDa nimmalava irAmayatikkhala? aGkusakuMbhajugalayaMtaroDiyANaM' memanA bhayusanA vacamAM je aMkuza vidyamAna hatuM te veDUryamaNiratuM baneluM che, ene daMDa vicitra che, nima cha, 10nA 2 // 442 cha, tI64 cha, bhane 2 cha, 'taraNijja subaddhakaccha dappiabaluddharANaM' senA peTa 652 22 ho29 dhAma mAvyu tu te tapAsA suna baneluM hatuM. A badhAM hAthIrUpadhArI deva abhimAnavALA che, baLavAna che. 'vimala ghaNamaMDalabaisamaya lAlAla layatAla gANaM' manu ma -samUha-vi bhane dhana sAndrarUpamAM rahe che. samala ane bhinna bhinna rUpamAM hotuM nathI. emane je vajamaya aMkuza dvArA tADanA (mAra) ApavAmAM Ave che te temanA kAnane sukhaprada bhAse che. 12ntu hAtI nathI. 'NANAmaNi rayaNaghaMTApAsagarajatAmaya baddha rajjulaMbiya ghaMTAjugalamahurasaramaNaharANaM' memanI Ti 522 TanI 18 2DI che tenI pAse nAnI TIma ja0 61 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprApti stena svareNa manoharANAm 'allINappamANajuttavaSTiya jAyalakkhaNapasattharamaNijjavAlagattaparipuMTaNANaM' AlIna pramANayuktalakSaNazaprastaramaNIyavAlagAtraparipuMchanAnAm, tatra AlInaM muzliSTaM nirbharakezatvAt pramANayukta caraNAvadhi lambamAnatvAd vartitaM vartulaM sujAtaM lakSaNaprazastaramaNIyamanoharA vAlA yasya tat evaMvidhaM gAtraparipucchanaM-pucchaM yeSAM te tathA teSAm, pazavohi prAyaH pucchenaivazarIraM pramArjayantItiloke dRzyate eva 'uvaciya paDipuNNakumma calaNalahu vikamANaM 'uvacitaparipUrNakUrmacalanalaghuvikramAgAm, tatra upacitAH mAMpsalAH paripUrNAH pUrNA vayavA tathA kUrmavadunnatA zcaraNAstai laghulAghavopetaH zIghrataraH vikramaH pAdavikSepo yeSAM te tathA teSAM laghuvikramANAm / 'aMkamayaNakhANaM' aGkamayanakhAnAm-aGkaratnamayanakhAnAm "tavaNijja jIhANaM' tapanIyajihAnAm 'tavaNijjatAluyANa' tapanIyatAlukAnAm 'tavaNijjajottaga sujoibhI laTaka rahI haiM, tathA yaha ghaMTA yugala rajatamayI eka tiryagbaddha rassI para laTaka rahA hai usase jo svara nikalatA hai vaha baDA hI manohara hai usase hAthI bhI baDe suhAvane laga rahe hai 'allINappamANa juttavayi sujAyalakkhaNapasastharama NijavAlagattaparipuMchaNANa' inakI pUcha suzliSTa hai kyoM ki vaha kezoM se bharI huI hai, pramANa yukta hai-kyoM ki vaha pIche ke caraNoM taka laTaka rahI hai, vartulagola hai, isa puMcha para jo bAla hai-ve sujAta-janma ke doSoM se rahita haiM lakSaNa saMpanna haiM. prazasta haiM, ramaNIya hai, aura manohara haiM, yahA~ 'gAtraparipucchanaM' yaha jo pada diyA gayA hai vaha 'pazujana prAyaH pUMcha se hI apane zarIra kI saphAi karate haiN| isa bAtako batAne ke liye diyA gayA haiN| 'uvaciya paDipuSNa kummacalaNa laha vikamANaM' inake cAroM caraNa upacita-mAMsala haiM, paripUrNa-pUrNa avayavoM vAle haiM, tathA kUrma-kacchuve kI taraha unnata haiM, aise caraNoM se inakI gati. kriyA bahuta hI zIghratara hotI hai 'aMkamaya NavANaM' inake caraNoM ke nakha aNkje judA judA maNionI banerlI che te paNa laTakI rahI che tathA A ghaMTAyugala rajatamayI eka tiryabaddha deraDA para laTakI rahI che temAMthI je vara nikaLe che te ghaNe ja bhanAI cha tanAthI sAthI 5 dhA sohAmAge che. 'allINApamANa juttavaTTiya sujAya lakkhaNapasattharamaNijjavAlagattaparipuchaNANaM' bhanI 5chI susiSTa cha 2 te zAthI ladAyelI che, pramANayukta che-kAraNa ke te pAchaLanA caraNo sudhI laTakI rahI che, vartuLazaLa che. A pUMchaDI upara je vALa che-te sujAta-janmanA dethI rahita che lakSaNaspnn cha, prazasta cha, ramaNIya cha bhane bhanIha2 che, mahI gAtraparipucchanaM' mere 5. 5vAmAM mAyUche te 'pazujana prAyaH pUMcha' thii| potAnA zarIranI sA re cha savitA bhATa 1 mA5vAmAM mAvyu cha 'ubaciya paDipuNNakummacalaNalahuvikkamANaM' gamanAM cAreya paga upacita-mAMsala che, paripUrNa-pUrNa avayavALA che tathA kUrmaprazaAnI mAphaka unata che, AvA caraNathI emanI gatikriyA ghaNI ja jhaDapI bane che, aMkamaya NakhANaM' omanA nA na 2542tnamaya cha, 'tavaNijjajIhANaM' memanI lana Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 443 yANaM" tapanIya yotrakasuyojitAnAma 'kAmagamANaM' kAmagamAnAma, kAmaH svecchA tena gamogamanaM yeSAM tathAvidhAnAm 'pIigamANaM' prItigamAnAm, prItiH sukhaM tajanakaM gamanaM yeSAM tathAvidhAnAm 'maNogamANaM' manogamAnAm-manovad vegazAlinAmityarthaH, 'maNoramANaM' manoramANAm-'maNoharANa' manoharANAm, 'amiyagaINaM' amitagatInAm 'amiya baLavIriyapurisakkAraparakamANaM' amitabalavIryapuruSakAraparAkramANAm, 'tavaNijjajIhANaM' ityArabhya 'amiyabalavI riya' ityantanavAnAmapi vizeSaNAnAmarthAH pUrvavAhAprakaraNata eva jJAtavyAH vistarabhayAnAtra punlikhitaaH| 'mahayA gaMbhIra gulugulAitaraveNaM' mahatA gaMbhIragulagulAyitaraveNazabdena 'mahureNaM' madhureNa-zrotrapriyeNa 'maNahareNaM' manohareNa manapsa Anandajanakena 'pUretA' pUrayanti 'aMbaraM disAoya sobhayaMtA' ambaram-AkAzam, dizA:- pUrvAdikAzca zobhayanti ratnamaya hai, 'tavaNijajIhANaM' inakI jihvA tapanIya suvarNamaya hai 'tavaNijatAluyANaM' inakA tAlu tapanIya suvarNamaya hai 'kAmagamANaM' ye apanI icchA ke anusAra gamanakriyArata haiM, 'pIigamArNa' inakA gamana sukha janaka hai 'maNogamANaM' manakI gati ke anusAra inakA gamana bahuta vegazAlI hai 'maNoramANaM' ye saba ke saba gajarAja baDe manorama hai 'amiyagaINa' inakI gati amita hai 'amiyabalavIriyapurisakAraparakkamANaM' bala, vIrya puruSakAra aura parAkrama bhI inakA apAra hai 'tavaNijjajIhANaM' inakI tapanIya suvarNa ke jaisI lAla jihavA hai, 'tavaNija jIhANaM' se lekara 'amiyabalavIriya.' yahAM taka ke nau padoM kA artha hama pUrva bAhA prakaraNa meM likha cuke haiM so vahAM se jAnalenA cAhiye 'mahayA gaMbhIra gulagulAita raveNaM' ye jo ciMghAr3ate haiM aura usa ciMghADa se jo zabda nikalatA hai vaha bahuta hI gaMbhIra hotA hai tathA-gulagulAyita hotA 'mahureNa' madhura hotA hai-karNendriya ke udvega janaka nahI hotA hai tathA 'maNahareNa' tapanIya suvarSa bhaya cha 'tavaNijja tAluyANa' amanA taunai dulhan suvarSa vA cha, 'tavaNijjajottagasujoiyANa' se tapanIya yAtrathI surata cha. 'kAmagamANe' tamA potAnI 42chAnusAra mAnayiArata che, 'pIigamANaM' memanu mana sumarana 'maNogamANaM' bhananI gati anusAra manu gamana tu che. 'maNoramANaM' mayA sarA ghayA manorama cha 'amiyagaINaM' bhanI gati mabhita cha, 'amiyabalavIriya purasakkAraparakkamANaM' maNa, vaya, 530412 mana parAbha 54 amanA apAra che. 'tavaNijjajIhANaM' memanI tapAsA sAnA 2vI aa che. 'tavaNijja jIhANaM' thI as 'amiyabalavIrIya' ahIM sudhInA nava padene artha ame pUrva bAhA prakaraNamAM lakhI cUkyA chIe te temAMthI ng a ye 'mahayA gaMbhIra gulagulAitaraveNa' te 2 vighAu cha bhane AithI 2004 se che te gho| mI2 .ya cha, tathA zuyAyita anya che. 'mahureNa' madhura hoya che. kandriyane udvega pahoMcADanAra hete nathI tathA "manane paNa . Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 'cattAri devasAhassIo' catvAri-catuH saMkhyakAni devasahasrANi "gayarUvadhArINaM devANaM' gajarUpadhAriNAM devAnAm 'dAhiNillaM bAhaM parivahati tti' dAkSiNAtyAm-dakSiNa digasthitAM bAhAM parivahantIti // . samprati tRtIya bAhA vAhakAn darzayitumAi-"caMdavimANassa gaM' ityAdi, 'caMdavimANassaNaM pacatthimeNe' candravimAnasya khalu pazcimena pazcimasyAM dizi ityarthaH 'seyANaM' zvetA. nAm-zuklavarNavatAm, 'mubhagANaM' subhagAnAM--prIti samutpAdakAnAm 'suppamANa' suprabhANAm, vilakSaNatejovatAm 'calacavala rukuAsAlINaM' calavapala kakudazAlinAm, tatra calacapalamaitastato dolAyamAnatvenAsthiratvAdati cAlaM kakudam-aMzakUTaMzatena zAlinAm-zobhamAnAnAm 'ghaNaNiciyasubaddha lakkhaNuNNaya IsiyANayavasabhovANaM' ghananicita subaddhalakSaNonateSadAnatavRSabhauSThAnAm, tatra ghanavat-ayodhanavat nicitAnAM ni tazarIrANAm, ataeva mubamana ko bhI Ananda pahuMcAne vAlA hotA hai, aise zabda se ye 'aMbara disAo ya sobhayaMtA cattAri deva sAhassIo' cAra hajAra gajarUpa dhArI devatA AkAza ko aura cAroM dizAoM ko zobhita karate haiM aura 'dAhiNillaM bAhaM parivahaMti tti' dakSiNa digavasthita vAhA ko kheMcate haiN| _ 'caMdavimANassa NaM paccatthimeNaM' candravimAna kI pazcima dizA meM rakheM hue vRSabharUpadhArI deva pazcimadigvartI bAhA ko khecate haiM, isa prakAra se samajha kara isa pATha ko isa prakAra se lagAnA cAhiye ye vRSabharUpa deva 'seyANa' zuklavarNavAle hote haiM 'subhagANaM' prItisamutpAdaka hote haiM 'suppabhANa' vilakSaNa teja. vAle hote haiM 'cala cavala kakuhasAlINaM' kakudakAMdhora-vAle hote haiM yaha inakI kakuda-cAla capala-idhara udhara dolAyamAna hone se ati caJcala hotI rahatI hai isa kakuda se ye vRSabharUpadhArI deva baDe hI adhika suhAvane lagate haiM ! 'ghaNaNiciya subaddhalakkhaNuNNayaIsiyANayavasabhovANaM' inake mukhoM kA jo oSTha hotA hai bhAnanda pAunAra DAya cha, maa| hAthI tamA 'aMvaradisAo ya sobhayaMtA cattArideva REii cAra hajAra gajarUdhArI devatA AkAzane temaja cAre dizAone zobhita 42 cha bhane 'dAhiNillaM bAhaM parivahati tti' dakSiya zivasthita pAne ye cha. caMdravimANassa NaM paccasthimeNaM subhagANA'yandravimAnanI pazcimahimA 27 // vRSabha padhArI deva pazcimadizvartAvavAne kheMce che e rIte samajIne A pAThane A pramANe any s naye. yA vRSa:3542 'seyANaM' zusa vANA DAya che. 'subhagANaM' prItisamutpA64 DAya cha, 'suppabhANaM' vikSaya tespA DAya che. 'calacabalakakuhasAlINa' - kAMdhA-vALA hoya che. emanI A kaMdhe calacapala-Amatema DolAyamAna thatI hovAthI ati caMcala thatI lAge che. A kakudathI A vRSabharUpadhArI deva ghaNuM ja adhika sorAbhava sA che 'ghaNaNiciya subaddhalakkhaguNNayaIsiyANayavasabhovANaM' memanA bhupanAre Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-sAtamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni. 485 dAnAm azlathAnAM lakSaNonnatAnAm-prazastalakSaNAnAmityarthaH, tathA ISahAnataM-kizcinamra bhAvatAmApanamupAgataM vRSagauSThaM vRSabhau-pradhAno lakSaNayuktatvena oSThau yatra tAdRzaM yad mukhaM tAdRzamukhavatAm, 'caMkamiyalaliya puliya calacakla ganviyagaINaM' caMkramitaM-kuTilaM gamanam, lalitaM-vilAsabadgamanam, pulitaM-gati vizeSA sacA''kAza kramaNarUpaH evaM rUpA calacapalAatyanta capalA garSitA gatiryeSAM te tathA tAdRzAnAm 'saMnatapAsANaM' sanatanapAzrvAnAm adho'dhaH pAzvayoravanatatvAt, tathA-'saMgatapAsANaM' saMgatapArthAnAm-dehapamANocitapArzva. vatAmityarthaH 'sujAyapAsANaM' sujAtapArthAnAm-muniSpanapAzrvAnAmityarthaH 'pIvaravaSTriya susaM. Thiya kaDINaM' pIvaravartita susaMsthita kaTInAm, tatra-pIvarA-puSTA vartitA-vRttA susaMsthitAvilakSaNasaMsthAnayuktA kaTiyeSAM te tathA tAdRzAnAm, tathA-'olaMba palaMbalakkhaNapamANajutta ramaNijjabAlagaMDANaM' avalamba pralambalakSaNapramANayuktaramaNIyavAlagaNDAnAm, tatra abavaha ayodhana kI taraha lohe ke hathoDe kI taraha majabUta hotA hai, subaddha-zithila nahIM hotA hai-nIce kI ora kucha 2 jhukA huA hotA hai aise vRSabha-zreSTha oSTha se inakA mukha suzobhita rahatA hai| 'caMkamiya laliya puliyacalacavalagabdhiya gaINaM' inakI gati kuTila hotI hai vilAsayukta gamanavAlI hotI hai garvita hotI hai aura atyanta capalatA se bharI huI hotI hai 'saMnatapAsANaM' inake donoM pArzvabhAga deha ke pramANAnusAra nIce kI aura jhuke hue hote haiM / 'saMgatapAsANaM deha ke pramANa ke anusAra ina kA pramANa bhI saMgata- ucita hotA hai 'pIvara vaTTiya susaMThiya kaDINaM' inakA kaTibhAga puSTa hotA hai, vartita-gola hotA hai aura acche saMsthAna se sahita hotA hai 'olaMbapalaMba lakkhaNa pamANajuttaramaNijja vAlagaMDANaM' ina para jo cAmara laTake rahate haiM jahAM unake laTakane ke sthAna haiM vahIM para laTake rahate haiM ye cAmara lambe 2 hote haiM tathA lakSaNoM se evaM haTha hoya che te ayoghananI jema leDhAnA haDAnI mAphaka majabUta heAya che, sukhapaddhazithIla hetuM nathI. lakSaNenata heya che-prazasta lakSaNavALa hoya che. padAratA hoya che nIcenI tarapha thaDe theDe namela hoya che AvA vRSabha zreSTha eThathI emanuM mukha suzAmita 29 che. 'caMkamiyalaliya puliya calacavalagabdhiyagaINaM' amanI gati risa DAya che vilAsayukta gamanavALI hoya che. gAvita hoya che temaja atyanta capaLatAthI bharelI DAya che. 'saMnatapAsANaM' memanA mana pAvalAsa zarIranA pramANa anusAra menu prabhAra 5 sata-21 DAya che. 'pIparavadviyasusaMThiyakaDINaM' bhne| 422 / puSTa DAya cha, patita- DAya cha bhane sArA 12vaNa DAya che. 'olaMbapalaMbalakhaNa pamANa jutta ramaNijjavAlagaMDANaM' memanA 52 2 yAbha2 vaTA DAya che te yAbhara khain lAMbA hoya che temaja teo jayAM laTakavAnuM sthAna che tyAM ja laTakelA rahe che. tathA lakSaNethI ane yAcita pramANathI yukta hoya che AthI ghaNAM ja ramaNiya lAge che Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 sta lambAni - avalambasthAnAni teSu prAlambAni lambAyamAnAni lakSaNaiH pramANena ca yathocitena yuktAni ramaNIyAni vAlagaNDAni - cAmarANi yeSAM te tathA tAdRzAnAma, 'samakhuravAli ghANANaM' samakhurakhAlidhAnAnAm, tatra - samAH - parasparasadRzAH khuH vAlighAnaM pucchaM ca yeSAM te tathA tathAvidhAnAm, 'samakihiyasiMga tikkhagga saMgayANaM' samalikhita zRMgatIkSNAgrasaMgatAnAm, tatra - samalikhitAni samAni - parasparaM sadRzAni likhitAnItra utkIrNAnivetyarthaH tIkSNAgrANi saMgatAni - yathocita pramANAni zRGgANi yeSAM te tathA tAdRzAnAm, 'taNumuhuma sujAya NiddhalomacchavidharANaM' tanu sUkSmasujAta snigdha lomacchavidharANAm, tatra-tanu sUkSmANi atizayena sUkSmANi sujAtAni - suniSpannAni snigdhAni lopAni kezAsteSAM chavizobhAM dharanti ye te tathA teSAm, 'uvaciyamaMsala visAla paDipuNNakaMdhapaesasuMdarANaM' upacita mAMsala vizAlaparipUrNa skandhapradeza sundarANAm, tatra upacitaH - putraH ata eva mAMsala : vizAla bhAravahana samarthatvAt paripUrNo'vyaGgatvAt etAdRzo yaH skandhapradezaH tena sundarANAM devavRSabhANAm, 'veruliya bhisaMta kaDakkha sunirikkhaNANaM' vaiDUrya bhAsamAnakaTAkSasunirIkSayathocita pramANa se ye yukta hote haiM ata eva baDe hI ramaNIya lagate haiM 'sama, khuravAlighANANaM' inake khura Apasa meM samAnatA liye hote haiM tathA bAladhIpuccha bhI inakI Apasa meM samAna hotI hai 'samali hiyasiMgatikkhagga saMgayANaM' inake zrRGga paraspara meM samAna hone se aise mAlUma hote haiM ki mAnoM ye inameM hI ukere hue haiM tathA ina sIgoM ke jo agrabhAga haiM ve baDe hI tIkSNa haiM evaM jisa pramANa meM sIMga honA cAhiye ve usI pramANa vAle haiM 'taNusuma sujAyaNiddhalomacchavidharANaM' tanusUkSma - atyanta sUkSma sujAta-janmadoSarahita evaM snigdha aise bAloM kI ye zomA se yukta hote haiM / ' upaciyamaMsalavisAlapaDipuNNasaMdha paesa suMdarANaM' inakA skandha pradeza upacita-puSTa hotA hai mAMsala mAMsa se bharA huA hotA hai, isaline vaha vizAla hotA hai- bhAra vahana karane meM samartha hotA hai tathA paripUrNa - hInAdhika nahIM hotA hai aise skandha pradeza se ye deva rUpa vRSabha 'samakhuvAlighANANaM' yosanI jarI peTha jI sAthai samAnaya dharAve che 'samalihiyasiMgatikkhA saMgamANaM' sebhanA ziMgaDA paraspara samAna hovAthI sevAM bhAya he lo tee emAM ja ugI nIkaLyA na hoya ! tathA AzI gaDAonA je agra bhAga che te ghaNA ja aNuivALA che ane je pramANamAM zIgaDAM hAvA joie teja pramANavALA che. 'tuNumuhusa sujAya NiddhalomacchavigharANaM' tanusUkSma-atyanta sUkSmasuta-bhanmadoSa rahita ane snigdha sevA vAjazrI tethe zolAthI yukta hoya che. 'uvaciya maMsalavisAla paDipuNNakhaMdhapaesasuMdarANaM' bhne| 24ndha aheza upathita puSTa hoya che, bhAMsasa - mAMsathI bhare hAya che AthI te vizALa dvAya che, bhAravahana karavAmAM sama hoya che tathA-paripUrNa hInA mi hoto nayI bhAvA stanpapradezathI yA devaipa vRSala sundara hoya che. 'veruliyAbhisa ta Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhaka devasaMkhyAni0 487 NAnAm, tatra vaiDUryamayAni bhAsamAnakaTAkSANi atizayena zobhamAnArddha prakSitAni-sunirIkSaNAni sulocanAni yeSAM te tathA teSAm, 'juttappamANa pahANa lakSaNapasattharamaNijja. gaggaragalasobhiyANaM' yuktapramANapradhAnalakSaNaprazastaramaNIyagaggaragalazobhitAnAm, tatra-yuktapramANaH-yathocita pramANayuktaH pradhAnalakSaNaH prazasta ramaNIyo'tizayena ramaNIyaH gaggaraka:paridhAnavizeSaH tenAbharaNavizeSeNa galazobhitAnAm-zobhitagalAnAm vRSabhadevAnAm, tathA'gharagharaga sumaddabaddhakaMThaparimaMDiyANa' ghara gharaka muzabdabaddha kaNThaparimaNDitAnAm, tatra ghara gharakA:-kaNThasyAbharaNa vizeSAH suzabdAH-sundarazabdena zabdavantaH te baddhA yatra sa cAso kaNThazca tena parimaNDitAnAm, tathA-'nAnAmaNi kaNagarapaNa ghaMTiyAvevacchigasukayamAliyA NaM' nAnAmaNikanakaratnaghaNTikAvavakSipasukRtamAlikAnAm, tatra nAnA-vividhaprakArakamaNikana karatnamayyo yA ghaNTikA:-kSudraghaNTAH kiMkiNyastAsAM vaivakSikAstiryaga vakSasi sthApinatvena sukRtAH samyagra rUpeNa racitA mAlikAH yepAM te tathA tAdRzA. nAma, varaghaMTAgalayabhAlu nalasiridharANaM' varaghaNTAgaLakabhAlojjvarazrIdharANAm, sundara hote haiM 'beruliyabhisaMta kaDakkha sunirikkhaNANaM' inake locana vaiDUrya maNimaya hote haiM aura bhAsamAna kaTAkSoM se yukta hote haiM 'juttappamANapahANa lakkhaNapasattharamaNijagaggaragalasobhiyANaM' inake gale yathocita pramANa se yukta, pradhAna lakSaNoM se saMpanna atizaya ramaNoyaaise gaggaraka-AbharaNarUpa paridhAna vizeSa se zobhita rahate haiM 'gharagharagasusaddabaddha kaMThaparimaMDiyANaM' suMdara zabdoM se suzobhita zAyamAna ese gharagharaka kaMThAbharaNavizeSa inake kaMTho meM saje rahate haiN| 'nAnAmaNi kaNagarayaNaghaMTiyAvevachiga sukaya mAliyA, inake vakSasthala para jo kSudra ghaTikAoM kI mAlAeM tiracherUpa meM sthApita kI gaI haiM ve aneka prakAra ke maNiyoM suvarNoM evaM ratnoM se nirmita haI hai 'varaghaMTA galayabhAlujjalasiridharANaM' kSudrayaTikAoM kI apekSA bhI viziSTatara hone ke kAraNa sundara 2 baDe ghaMTAoM kI mAlAoM se inake gale kI zobhA meM aura bhI kaDakkha sunirikkhaNANaM' memanA soyana bhAbhaya chAya cha bhane bhAsamAna TAsAthI yurata hAya che. 'juttapramANapahANalakkhaNapasattharamaNijjagaggaragalasobhiyANaM' memanA gaNA yacita pramANathI yukta pradhAnalakSaNethI saMpana, atizaya ramaNIya evA gAgarakamaan2135 paridhAna vizeSathI suzAmita 23 cha, 'gharagharagasusaddabaddhakaMThaparimaMDiyANaM' sun62 zabdothI suzobhita-zabdAmAna evA gharagharaka-kaMThAbharaNa vizeSa emanA kaMThamAM sajelAM rahe che. 'nAnAmaNi kaNagarayaNaghaMTiyAvevachiga sukayamAliyAgaM' memanA pakSasya 522 kSudra ghaMTaDIonI hAramALA trAMsI rIte sthApita karavAmAM AvI che te aneka prakAranA maNio, supa tathA ratnAthI nirmita thayesI che. 'varaghaMTA galaya bha lujja lasiridharANaM' kSudra ttikAonI apekSA paNa viziSTatara hovAnA kAraNe sundara moTA ghaMTanI mALAothI emanA gaLAnI zobhAmAM vaLI adhika viziSTatA AvI gaI che evI viziSTatAthI teo Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = jambUdvIpaprazatisUtre tatra varaghaMTikAH kSudraghaNTikAto viziSTataratvena pradhAnaghaNTA gale yeSAm te varaghaNTA galakAH tathA mAlayA ujjvalAste tathA tAdRzAnAm, tathA - 'paumuppalasagala surabhimAlA vibhUsiyANaM' padmotpalasakalasurabhimAlAvibhUSitAnam, tatra padmAni sUryavikAsIni, utpalAni - candra vikAsIni sakalAni - akhaNDitAni, surabhINi-vilakSaNagandhavanti teSAM mALA vilakSaNa saMyogaviziSTasamudAyaH tAbhirvibhUSitAnAm | 'vaharakhurANaM' bajrakhurANAm, varatnavat khurA yeSAM te tathA teSAm / 'vividhavikhurANaM' vividhavikhurANAm, tatra viviza maNikanakAdimayatvena anekavidhA vikhurA uktakhurebhya Urdhvavarttitvena vikRSTAH khuza yeSAM te tathA teSAm 'phAliyAmayadaMtANaM' sphaTikamayadantAnAm, 'tavaNijjajIdAnaM tapanIya jivAnAm, 'tavaNijjatAluyANaM' tapanIya mayatAlukAnAm, 'tavaNijja jotaga joiyANaM' tapanIyo kasu yojitAnAm, 'kAmagamANaM' kAmagamAnAm - svecchayA gamanakAriNAm, 'pIigamANaM' prItigamAnAm, 'maNogamANaM' manogamAnAm, manovahati matAmityarthaH, 'maNoramANaM' manoramANAm, 'amiyagaINaM' amitagatInAm 'amiyabaladIriyapurisakAraparaka - adhika viziSTatA AgaI haiM- aisI viziSTatA se ye saMpanna haiM 'pauppala sagala surabhimAlA vizvasiyANaM' inakI zobhA akhaMDita evaM anupamagaMdha zAlISadma aura utpaloM kI mAlAoM se aura bhI adhika zobhAyamAna ho rahI hai' bahara khurANaM' inake kharoM ke Upara jo vicakhurI hai vaha maNi kanakAdimaya hone se aneka prakAra kI haiM 'phAliyAmaya daMtANaM' sphaTikamaya inake dAMta haiM 'tavaNijja jIhANaM' tasa suvarNa kI inakI jihvAeM haiM 'tavaNijjatAluyANaM' tapanIya suvarNa ke inake tAlu haiM 'tavaNijja jotaga sujoiyANaM' tapanIya suvarNa ke taroM ke bane hue jebarA se ye saba ke saba suyojita haiM / 'kAmagamANaM, pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiya abila vIritha purisakkAraparakkamANaM' icchAnusAra inakA gamana hotA hai manuSyoM ko inake gamana se baDA harSa hotA hai mana kI jaisI tIvra gati hotI hai vaisI tIvra gati inakI hotI hai ye mana ko haraNa karane vAle haiM inakI sa Mpanna che, 'paumuppala sagalasurabhimAlAvibhUsiyANaM' semanI zobhA akhaMDita yAne anupama gaMdhazAlI kamaLa ane utpalenI mALAethI adhika zAbhAyamAna thaI rahI che, 'vaharakhurANaM' semanI merI khetI bhovanI manI hoya, 'vividhavikhurANaM' bhanI kharI upara je cikharI che te maNuikanaka AdivALI hAvAthI aneka prakAranI che--Ahi yAmayadaMtANaM' Timbhaya obhanA hAMta che, 'tavaNijjajIhANaM' tasasuvardhunI zemanI kale! che, 'tavaNijjatAluyANaM' tapanIya suvarNunA khebhanA tAjavA che. 'tavaNijjajottaga suyojiyANaM' tayanIya suvarNunA tAranA majesA netarAya mA adhAM suyojita the. 'pIigamAgaM, magogamANaM, maNoramANaM, amiyagaINaM, amiyabala vIriyapurisakkAra para kamANaM' cchAnusAra emanuM gamana thAya che, manuSyAne emanA gamanathI ghaNA harSoM thAya che, mananI jevI tIvragati hAya che tevI tIvragati emanI hAya che, te mananu haraNa karanArA che temanI Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 0 mANaM' amitabalavIryapuruSakAragara kramANAm, 'maha yAjjiya gaMbhIraraveNaM' mahatA garjita gambhIraraveNaM-zabdena 'mahureNaM magahareNaM' madhureNa manoharega-cittAhAdakena 'pUretA' pUrayanti 'aMbaraM dimAoya sobhayaMtA' ambaraM-gaganatalam * dizAzca pUrvAdikAH zobhayanti, 'cattAri devasAhassIo' catvAri devasahasrANi, vasaharUbadhArINaM devANaM' vRSabharUpadhAriNAM devAnAm, 'paJcathimillaM vAI parivahaMtitti' pAzcAtyAM-pazcimadiga vasthitAM bAhAM parihantIti // samprati-caturyavAhA vAhakAna devAnAi-'caMdavimANassaNaM' ityAdi, 'caMdavimANasptaNaM uttareNaM' candravimAnasya khalu uttAsyAm uttarapArce bAmapAveM ityarthaH, hayarUpadhAriNAM devAnAM catvAridevasahasrAgi uttaraM vAhaM parivahantItyagrimeNAnvayaH, teSAmeva devavizeSANAM vizeSaNAni Aha-'seyANaM' ityAdi, 'seyANa' zvetavarNavatAm 'sunagANaM' subhagA. nAm atIva sundarANA mityarthaH 'suppabhANaM' suprabhANAM-vilakSaNatejoviziSTAnAmityarthaH gati amita hai inakA bala vIrya puruSakAra aura parAkrama aparimita hotI hai ye 'mahayA gajjiyagaMbhIraraveNaM mahureNaM maNahareNaM' ye madhura manohara jora 2 kI garjanA ke gaMbhIra zabda se 'aMbaraM disAo ya pUretA sobhayaMtA basaharUvadhArINaM devANaM cattAri devasAhassIo' AzAza ko evaM pUrvAdika dizAoM ko bhara dete haiM aura unakI zobhA baDhA dete haiM isa taraha se yaha vRSabharUpa dhArI cAra hajAra devoM ke sambandha kA kathana hai ye cAra hajAra vRSabharUpa dhArI deva paccasthimillaM vAhAM pari vahaMti tti' caMdra vimAna kI pazcima bAhA ko kheMcate haiN| ___aba sUtrakAra candravidhAna kI caturthavAhA ke bAhaka devoM ke saMbaMdha meM kathana karate haiM-'caMda vimANassaNaM uttare' candravimAna kI uttara dizA meM jo hayarUpa dhArI deva-cAra hajAra deva-uttara yAhAko khaMcate haiM unake viSaya meM sUtrakAra ina vizeSaNoM kA kathana karate haiM ye saba haya rUpa dhArI 'seyANaM' zveta varNavAle hote haiM, 'subhagANaM tundara hote haiM 'luppa bhAgaM' vilakSaNa teja viziSTa hote haiM, 1 1 che manA maNa, vIya 5354 // 2 ane 52 ma mamita tasA 'mahayAgajjiya gaMbhIraraveNaM maNareNa tI dhu, malA 2 ranI sanAna lI2 zathI 'aMbara disAo ya puretA sobhayaMtA vasaharUpArINaM devArNa cattAri devasAhassIo' mAzane ane pUrvAdika dizAne bharI de che ane temanI ze bhAmAM abhivRddhi kare che. A rIte A vRSabha rUpadhArI cAra hajAra devenA sambandhanuM A kathana che. A cAra hajAra vRSabha 355 65 paccatthigillaM pAhAM parivahaM titti' yandravimAnanI pazcibhavADAne meM ye che. have sUtrakAra ca kavirAnanI caturthava hAna dAhaka denA saMbaMdhamAM kathana kare che'cNdvimaannss gaM uttare' ya- dra na 3d vi73.30 2-yA 2 deva-uttaravAhAne kheMce che temanA viSacamAM sUtrakAra mA vizeSaNanuM kathana kare che-A badhAM 9535pArI 41 'seyANa' zveta vADaya cha, 'subhagANaM' / 4 sun42 jAya cha, 'suppabhANa' ja0 62 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpapratisUle 'taramallihAyaNANaM' taromallihAyanAnAm, tatra taro vego malli-rdhArakaH hAyana:-saMvatsaro yeSAM te tathA teSAm, varaturaGgamANA mityagrimeNa sambandha, 'harimela maulamallikA'cchANaM' harimela mukulamallikAkSANAm, tatra harimelako vanaspati vizeSa stasya mukulaM-kuDmalam tathA malikakA-vicakilaH tadvadakSiNI yeSAM te harimelakamukula mallikAkSAsteSAm 'caMcuJciya kaliya puliya calacavalacaMcalagaINa' caMcuritalalitapulitacalacapalacaJcalagatInAm, tatra-caMcuritaM-kuTilagamanam athavA caMcuH-zukacaJcu stadvat vakratayA ityarthaH' azcitam uccatAkaraNaM pAdasyoccitaM vA utpATanaM pAdasyaiva caMcUccitaM ca tat lalitaM ca viLAsavadgatiH pulitaM ca-gativizeSaH evaM rUpA, tathA calatIti calo vAyuH kampanatvAt tadvat capalacaJcalA atizayena capalA gatiryeSAM te tathA teSAm, tathAlacanaM-gartAderatikramaNam 'taramallihAyaNANaM' ye tara-vega yA bala dhAraka varSavAle hote haiM-arthAt-yauvanazAlI hote hai, 'harimelamaula mallikAcchANaM' harimela-vanaspati vizeSa ke mukula-kuDmala evaM mallikA ke jaisI inakI AMkheM haiM, 'caMcuciyalaliya puliya cala cala caMcala gaINaM' inakI gati kriyA caMcurita hai, vAyu ke jaisA atyanta capalatA bharI hai, yA kuTilita hai, zuka kI coMca ke jaisI vakratA liye hue hai evaM lalita-vilAsa yukta hai, pulakita-ataeca AnandotpAdaka hai, athavA-'caMcu. ricaya' kI saMskRta chAyA 'cacitam' aisI bhI ho sakatI hai isa pakSa meM inakI gati tote kI coMca jaisI vakra isaliye thI ki usameM pairoM ko UMcA kiyA jAtA hai aura phira rakkhA jAtA hai ataH isa sthiti meM pairoM kA TeDA honA svAbhAdhika hai isaliye usa gati kriyA ko bhI yahAM vakratAyukta kaha diyA gayA hai, 'cala' zabda kA artha yahAM vAyu hai so vAyu kI gati atizaya capalatA bharI hotI hai isI prakAra kI inakI bhI gati atizaya capalatA yukta hai 'laMghaNavaggaNa dhAvaNa vikSaya ta viziSTa khAya cha, 'taramallihAyaNANaM' tes| t2-3|| gayA mA24 pANA hAya cha-marthAt-yauvanAnI DAya cha, 'harimela maula mallikacchANaM' rimlvanaspati vizeSanA mukula khIlela kumala kaLiye temaja mahilAnA jevI emanI AMkhe che. 'caMcuciya laliyapuliyacalacaklacaMcalagaINaM' memanI gatiThiyA yurita cha, vAyu revI atyanta capaLatA bharelI che athavA kuTavita che, piopaTanI cAMcanA jevI vakratAvALI che ane alita-vilAsayuta cha, puti-mAthI mAnanda nArI che mayA-'caMcucciya' nI salata chAyA 'caMcitama vI pAsa ha za . yA pakSamA bhanI gati pipaTanI cAMca jevI vAMkI eTalA mATe hatI ke temanA pagane UMcA karavAmAM Ave che ane pachI nIce rAkhavAmAM Ave che AthI AvI sthitimAM pagonuM vAMka hovuM savAbhAvika che ane AthI ja te gatikriyAne paNa ahIM vakretAyukta karI devAmAM AvI che. "jaa zabdane artha ane vAyu che ane vAyunI gati atizaya capaLatAyukta hoya ke marIta samanI 59 gata matizaya 25NatAsarekI che. 'laMghaNavaggaNadhAvaNa dhoraNa. Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-laptamavakSaskAraH sU. 21 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 465 utkUdanaM dhAvanaM-zIghrajugamanaM dhoraNaM gaticAturI tripadI-bhUmau padatrayanyAsaH jayinIvagamanAntara jayavatIva yadvA javinIvegavatI zikSitA-abhyastA ga tayaiste tathA teSAm, 'lalaMtalApragalalAyavarabhUsaNANaM' lalantalAmagalalAtavarabhUSaNAnAm, tatra-lalanti-dolAyamAnAni lAmAni prAkRtatvAt ramyANi galalAtAni kaNThenyastAni varabhUSaNAni yeSAM te tathA teSAm, 'saMnayapAsANaM' samatapArthAnAm 'saMgayapAsANaM' saGganapArthAnAm, 'mujAyAsANaM' mujAtapArthAnAm, 'pIvara vaTTiya musaMThiya kaDIgaM' pIvaravartitasusaMsthitakaTInAm, "olaMba palaMvalakSaNappamANa jutta ramaNijjavAlapucchANaM' avalamba pralambalakSaNapramANayukta vAla. pucchAnAm, "taNu suhuma sujAyaNiddha lomacchaviharANaM' tanuvakSya sujAta snigdha lomacchavidhoraNa tivai jahaNa sikkhiyagaIgaM' ye saba garta Adi ke lAMghane meM, balAna kUdane meM, dhAvana-dauDane meM, dhoraNa-gati kI caturAI meM, tripadI meM-bhUmi para tIna pairoM ke rakhane meM jo inakI cAla hai vaha jayinI hai-gamanAntara ko jItane vAlI hai athavA-vegavatI hai, isase aisA jJAta hotA hai ki isa prakAra kI cAla inhoMne pahile se hI sIkha rakhI hai 'lalaMta lAmagalalAyavara bhUsaNANaM' dolAyamAna evaM suramya AbhUSaNa inhoMne apane 2 galoM meM dhAraNa kara rakhe hai 'saMnayapAsANaM' donoM pArzvabhAga inake nIce kI ora pramANa rUpa meM nata hai 'saMgatapAsANaM' isI kAraNa ve saMgata aura 'sujAyapAsANaM' sujAta-janmadoSa se rahita hai 'pIyarapahiya susaMThiyakaDINaM' inake kaTi bhAga pIvara-puSTa aura gola haiM tathA sundara AkAravAle hai 'olaMsa elaMba lakkhaNappamANajuttaramaNijjavAlapucchANaM' inake bAla pradhAna pucchoM ke arthAt cAmaroM ke bAla avalamba apane 2 sthAnoM para khuba acchI taraha se jame hue haiM baDe 2 haiM, lakSaNa yukta haiM aura pramANopeta haiM 'taNu. tivaijaiNa sikkhiyagaiNa' 22 gati dina lAmA, pAna-pAmAM, paavndeDavAmAM dhoraNa- gatinI caturAImAM, tripadImAM-bhUmi para traNa pa ma rAkhavAmAM je emanI cAla che te jayinI chegamanAntarane jitavAvALI che, AnAthI evuM jJAna thAya che ke mA anI yAta sAye mAthI bhI sIdhI che. 'lalaMtala.magalalAyavarabhUsaNANaM' sAyamAna bhane surabhya mAbhUSA abhaya pAtapAtAnA maNamA dhAraNa 4 // rAbhyAM che. 'saMnayapAsANaM' mana pAvasAya memanI nIyanI mAse prabhAsa2 namela che. 'saMgatapAsANaM' mA 42the tethe| saMgata mA 'sujAyapAsANaM' sujata-bhAyA 2hita 8. 'pAvaravaTTiya susaMThiyakaDINaM' bhne| mAra pI2-puSTa gane go cha tathA sun42 14:2vANe! che. 'olaMba palaMbalakkhaNappamANa jutta ramaNijjavAlapucchANaM' memanI vALa pradhAna pUMchaDIonA arthAt cAmaronA vALa avalamba pitapatAnA sthAne ghaNI sArI rIte sA cha, bhoTa maTa cha, sakSata cha bhane pramANapata cha. 'taNusuhama sujAya giddha lomacchaviharANaM' memanA zarIra 52 2 3 / / che te tanusUkSma-gir Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 ambUdvIpaprajJaptisUtra dharANAm, "miuvisaya muhumalakkhaNapasatya viDiNNakesarapAlihArANa' mRduvizada sUkSmalakSaNa prazasta vistIrNa kesarapAlidharANAm, tatra--mRdvI vizadA ujjvalA yadvA parasparamasaMmilitA pratiromakUpa mekaikasaMbhavAt sUkSmA tanvI lakSaNA prazastA yA kesarapAli:skandhakezazreNiH tAM dharanti ye te tathA tepAm, 'lalaMtathAsagalalADavarabhUsaNANaM' lalanta thAsakalalATavarabhUSaNAnAm, tatra lalantaH-subaddhatvena zobhAyuktA ye thAsakAH darpaNAkArA AbharaNavizeSAH ta eva lalATe bhUSaNAni-bha NavizeSA yeSAM te tathA pAm, "muhamaMDagocUlaga cAmasthAsagaparimaMDi baDI' khaNDakA'cUla kAmarathAsakArimaNDitakaTInAm, tatra mukhamaNDaka-mukhAbharaNam avacUlakAH prahambamAnagucchAH cAmarANi sthAsakAH-darpaNAkAraAbharaNavizeSAH ete yayastha ne niyojitAH santi yeSAM te tathA, parisuhama sujAya giddha lomacchaviharANaM' inake zarIra para ke jo roma haiM ve tanu sUkSma bahuta hI patale haiM, sujAta-doSavivarjita, haiM, evaM snigdha haiM, aise romoM kI chavi ko ye dhAraNa kiye hue haiM, 'niu vasaya suhamalakhaNa pasattha vi chiNNa kesara pAliharANaM' mRdu, vizada, sUkSma, lakSaNoM se prazasta, evaM vistIrNa aisI kezarapAlo-gardana ke Upara jo bAla haiM ve mRdu-cikane hai vizada-ujjvala sApha suthare haiM, yA paraspara meM asaMbalita haiM, kyoM ki eka eka romakUpa meM eka 2 hI bAla hai, tathA ye patale haiM-moTe nahIM hai, evaM bAloM ke lakSaNoM se yukta haiM 'lalaMta thAsagalalADavarabhUsaNANaM' inakelalATa-bhAla para jo darpaNa ke AkAra abhUSaNa pahirAye gaye haiM ve subaddha hone ke kAraNa bahuta hI baDI zobhA se yukta haiM, 'muha maMDagaocUlagacAmarathAsagaparimaMDiyakaDINaM' mukha maMDaka-mukhAbharaNa-avacUlaka, lambe 2 gucche cAmara, sthAsakadarpaNAkAravAle AbharaNa vizeSa ye saba unake Upara yathAsthAna para saje hue haiM evaM inakA kaTi pAtaLAM che, sujAta-deSa vivarjita che. ane suMvALA che, AnA rUMvADAnI chabIne teoe dhA25 42khI che. 'miuvisaya suhumalakkhaNapasatthavichiNNakesarapAliharANaM' bhRDa, viza, sUma, lakSaNethI prazasta ane vistIrNa evI kezaravAlI-garvananI Ala-ne teoe dhAraNa karelI che arthAt emanI gardananI upara je vALa che te mRdu-cikaNuM che, vizada-ujavaLa sAphasutharA che athavA parasparamAM asaMvalita che kAraNa ke eka ramakRpamAM eka-eka . paNa che tathA te pAtA cha- nathI mane na aadthI yuTata cha. 'lalaMta thAsagalalADavarabhUsaNANaM' memanA sATa-lAta 52 45gunA // 2 // sAbhUSaNa pararAvapAmA mAyA cha / sumAra vaan| 2 ghaNI 1 me zAmA cha, 'muha maMDagao. culagacAmarathAsagaparimaMDiyakaDINaM' bhubhama-bhubhAbha26-ayUba ain-aint shurch| cAmara, sthAsaka darpaNukAravALA AbharaNa vizeSa e badhAM temanI upara yathAsthAne rAkhelA che ane emane kaTipradeza vaLI anya prakAranA AbharaNethI suzobhita banI rahe che. Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 413 maNDi -AbharaNAdinA suzobhitA kaTiryeSAM te tathA teSAm, 'tavaNijjakhugaNaM' tapanIya khurANA, suvarNa sadRzakhurANAm, 'tavaNijjabIhANaM' tapanIyajihAnAm, 'taraNijjatAluyANaM' tapanIyatAlukAnAm-suvarNa sadRzatAlukAnAm, 'tavaNijjajottagasuyojiyANaM' tapanIya yogakamu ghojitAnAm, 'kAmamANaM' kAmagamAnAM tatra-kAmaH-svecchA tena gamo. gamanaM yeSAM tAdRzAnAm, "pIimANaM' prItigamAnAm, tatra prIti zcittasyollAso vidyate ityarthaH 'maNogamANaM' manogamAnAm, 'maNoramANaM' manoramANAm 'amiyagaINaM' amitagatInAm 'abhiyavalapIriyapurisakkAraparakamANaM' amita balavIrya puruSAraparAkramANAm, 'mahayAhaya hesiyakilakilAiyaraveNaM' mahatAhaya he pitakilakilAyitaraveNa-zabdena, tatramahatA-bahuvyApinA hayaheSitarUpo yaH kilakilAyitarayaH-sAnandazabdastena 'maNohareNaM' bhAga aura bhI aneka prakAra ke AbharaNoM se susajjita ho rahA hai 'tavaNijakhurANa' inake khura suvarNa ke jaise hai, 'tavaNijja jIhANaM' jihA bhI inakI suvarNa ke jaiso hai, 'tavaNijjatAluyANaM' tAlu bhI inakA tapanIya suvarNa ke hI jaisA hai 'tavaNijja jottagasuyojiyANaM' tapanIya suvarNa ke tAroM se guMthe hue jebarA se ye saba suniyojita haiM 'kAmagamANaM' icchAnusAra ye saba gamana karate haiM, 'pIigamANaM' citta ke ullAsa ke anurUpa hI inakI cAla hai, 'maNogamANaM' mana kI gati jaisI inakI gati hai, 'maNoramANaM' mana ko ruceM aise ye baDe suhAvane haiM, 'amiyagaINaM' inakI gati apAra hai 'amiyabalavIriya purisakAraparakkamANaM' aparaM pAra hI inakA bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama hai, 'mahayA hayahe. siya kilakilAiyaraveNaM' ye saba ke saba haya (ghoDA) rUpadhArI deva gaNa bahuta dUra 2 taka vyApta hone vAle aise apane hinahinATa ke zabda se jo ki Anandayukta hai 'magohareNaM' citta meM AlhAda kA utpAdaka hai 'aMbaraM disAo ya pureMtA' ambaratala evaM dizAoM ko vAcAlita karate haiM aura 'sobhayaMtA' unheM 'tavaNajakhurAga' memanI sAnA vA cha, 'tavaNijjajIhANaM' ma pa memanI suvarNa 2vI che, 'tavaNijatAluyANaM' tANa 54 amanu tapAsa suvarNa revu yamIche, 'tavaNijja jottagasuyojiyANaM' tapAsA sunA yamA2 tAthI 24 zanI sAthe wi suniyozita cha. 'kAmagamANa' 52chAnusAra to mAM gamana 42 che. 'pIigamANaM' (yattanA khAsa anu35 // temanI yAda cha, 'maNogamANaM' bhanane game ye to / sohamA cha. 'amiyagaINaM' 552 pA2 samanI jati cha. 'amiya balavIriya purisakkAraparakkamANaM' a52 pAra bhanu ma kAya ane 53542 52|m the, 'mahayA hayahesiyakilakilAiyaraveNaM' mA mayA ya (7) 35dhArI hevANa ghare dUra-dUra paryaMta vyAsa thanArA evA pitAnA haNahaNATanA zabdathI ke je AnaMdadAyaka che, 'maNohareNaM' zittama mAdA 644nAra cha. 'aMbaraM disAo ya pureMtA' maratasane bhane &AmAna vAyalita 42 cha bhane 'sobhayaMtA' mana suzAlita . satanA Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambudvIpapratisUtre manohareNa-cittAlhAdajanakena zabdena 'puretA' pUrayanti tathA-'aMbaraM disAmaoya sobhayaMtA' ambaraM-gaganatalaM dizAH pUrvAdikAH zobhayanti 'cattAri devasAhassIo' catvAri devasahasrANi 'eyarUbadhArINa devANaM' hayarUpadhAriNAM devAnAm, 'uttarillaM bAhaM parivahatitti' uttarAmuttaradigavasthitabAha parivahanti iti // samprati-saMgrahaNI gAthAdvayaM cAha-'gAhA' ityAdi, 'gA' gAthA 'solasadevasahassA havaMti caMdesu ceva sUresu' SoDaza devasahasrANi bhavanti candreSu caiva sUryeSu 'aTeva sahassAI ekekami gahavimANe' aSTAveva sahasrANi ekaikasmin grahavimAne, ekaikasmin grahavimAne aSTAveva devasahasrAgi devavAhakA bhavantItyarthaH 'cattAriya sahassAI Nanamiya havaMti ikkikke' catvAri devasahasrANi nakSatre ca bhavanti ekai kasmin 'do ceva sahassAI tArArUvekamekami' dve eva sahasre tArArUye ekaikasmin iti / evaM sUravimANaM jAva tArAsvavimANANaM' evaM-yathA suzobhita karate haiM isa taraha ke vizeSaNoM vAle evaM isa taraha kI sthitivAle ye 'hayakhvadhArINaM devANaM cattAri devasAislIo' haya (ghoDA) rUpa dhArI cAra hajAra deva 'uttarillaM vAhaM parivahaMti' candravimAna kI uttaradigavasthita bAhA ko khecate haiN| yahAM Agata ina do saMgrahaNI gAthAoM kA artha isa prakAra se hai, solasadevasahassA havaMti caMdesu ceva sUresu' candramA evaM sUryake vimAnoM ke vAhaka solaha 2 hajAra deva haiM, 'aheva sahassAI ekkekkaMmi mahavimANe' eka eka graha meM ATha hajAra hI devavAhaka haiM, 'cattAri ya sahassAI Nakhatami ya havaMti ikkikke' eka eka nakSatra meM cAra hajAra deva vAhaka haiM / 'do ceva sahassAI tArAkhvekamekaMmi' eka eka tArA rUpa meM do hI hajAra devavAhaka haiM, "evaM sUraghimANaM jAva tArArUvavimANANa' jisa prakAra se candravimAna ke parivAhaka siMhAdi deva pUrvokta rUpa se varNita karane meM Aye haiM usI prakAra se sUryavimAna kebhI paricAhaka siMhAdi deva varNana karane yogya haiM ailA jAnanA cAhiye isI taraha vizeSaNA bhane 2mA 42nI sthitivAra 2mA 'hayarUvadhArINaM devANa cattAri devasAhassIo' ya (31) 35dhArI yA2 72 heva 'uttarillaM vAhaM parivahaMti' candravimAnanA uttaradivasthita vAhana kheMce che. ahIM Agata A be saMgrahaNI gAthAone artha A pramANe cha-'solasa devasahassA havaMti caMdesu ceva sUresu' yandramA bhane sUnA vimAnAnA pAsa se-so 2 pa cha, 'aTreva sahassAI ekkemi gaha vimANe' se 4 mA8 M2 hevavAhacha. 'cattAri ya sahassAI pakkhattaMmi ya havaMti ivikke' / me| nakSatrama yA2 yA2 2 451 / 94 che. 'do ceva sahassAI tArArUvekkamekkami' se me ta235bhA me 4 2 31vA cha, 'evaM sUravimANaM jAva tArArUvavimANANaM' re prakAre candravimAnanA parivAhaka siMhAdi deva pUrvokta rUpathI varNita karavAmAM AvyA che tevI ja rIte sUryavimAnanA paNa parivAhaka siMhAdideva varNana karavA gya che evuM Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH s. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 495 candravimAnavAhakAnusAreNa sUryavimAnAnAmapi siMhAdidevA vAhakA varNanIyAH yAvattArArUpANAmapi vimAnavAhakA varNanIyAH, yAvatpadAna animAnAnAM nakSatra vimAnAnAM ca vimAnavAhakA varNanIyAH / 'NavaraM esadeva saMghAyatti' navara meSa deva saMghAta iti, ayaM bhAvaH-sarveSAM jyotikANAM vimAnavAhaka sUtraM samameva teSAM saMkhyAbhestu pUrva *thita gAthAdvayAdeva jJAtavya stathAhi-poDazadeva sahasrANi candravimAne vAhakA bhavanti, pUryavimAne'pi SoDaza eva devasahasrANi bhavanti, grahavimAne ekaismin aSTaudeva sahasrANi bhavanti, tathA nakSatravimAne catvAri deva sahasrANi bhavanti, tArArUpavimAne dve caiva sahasra ekaikasmin iti navamadvAram, tatrAyaM bhAva:-candra vimAne catvAri sahasrANi, gajAnA catvAri, siMhAnAM catvAri sahasrANi, vRSabhANAM catvAri azvAnAm, evaM sUryavimAne'pi / grahavimAne dve sahasra siMhAnA dve gajAnAM dve se yAvatpada gRhIta grahavimAnoM ke aura nakSatra vimAnoM ke bhI vimAnavAhaka deva varNana yogya hai aisA samajhalenA cAhiye, 'NavaraM esa deva saMghAyatti' isa sUtra kA bhAva aisA hai-samasta jyotiSka devoM ke vimAna vAhaka devoM ke sambandha kA sUtra samAna hI hai, inakI saMkhyA kA bheda pUrvakathita gAthAdvaya se hI jJAtavya hai, jaise-solaha hajAra candravimAna meM vAhaka deva haiM so itane hI hajAra deva sUrya vimAna meM vAhaka haiM grahavimAna meM eka ekameM ATha ATha hajAra deva he nakSatra vimAna meM cAra hajAra deva haiM tArArUpa vimAna meM eka eka meM do hajAra deva pari vAhaka deva haiM isa prakAra se yaha navama dvAra samApta hotA hai, bhAva yahAM aisA hai-candravimAna meM cAra hajAra parivAhaka gajarUpadhArI deva hai cAra hajAra siMharUpa dhArI parivAhaka deva haiM cAra hajAra vRSabharUpa dhArI deva haiM aura cAra hajAra hI haya (ghoDA) rUpadhArI parivAhaka deva haiM isI prakAra se sUryavimAna meM bhI haiM, grahavimAna meM do hajAra siMharUpadhArI do hajAra gajarUpa dhArI, do hajAra vRSabharUpa dhArI aura do hajAra azvarUpadhArI parivAraka deva haiM, jANavuM joIe. AvI ja rIte yAvatpada gRhIta graharimAnenA ane nakSatra vimAnenA paNa vimAnavA 31 varSAna 421 // yoya ke sema sama. 'NAraM esa deva saMghAyatta' mA sUtrano bhAva A pramANe che-samasta jyotiSka denA vimAnavAhaka denA sambandhanuM sUtra samAna ja che. emanI saMkhyAne bheda pUrvakathita gAthAdvayathI ja jJAtavya che jemake-La hajAra candravimAnamAM vAhaka deva che te eTalAM ja hajAra daMDa sUryavimAnamAM vAhaka che, grahavimAnamAM eka ekamAM ATha ATha hajAra deva che, nakSatravimAnamAM cAra hajAra deva che, tArArUpavimAnamAM eka ekamAM be hajAra be hajAra parivAhaka deva che. A prakAre A navama dvAra samApta thAya che A kathanane bhAva ahIM e che-candravimAnamAM cAra hajAra siMharUpa dhArI parivahaka deva che, cAra hajAra vRSarUpadhArI deva che ane cAra hajAra ja haya (veDA) rUpadhArI parivAhaka deva che. AvI ja rIte sUryavimAnamAM paNa che, grahavimAnamAM be Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdIpaprajJaptistra vRSabhANAM dve hayAnAM nakSatravimAne eka sahaskhaM gajAnAmekaM siMhAnA mekaM vRSabhANAmekamazvAnAm, tArAvimAne paJcazataM siMhAnAM paJcazataM vRSabhANAM paJcazatamazvAnAm iti / sU0 29 // // atha dazamadvAram / / navamadvAraM vyAkhyAya dazamaM dvAraM vyAkhyAtumAha-'eesiNa' ityAdi, mUlam-eesi NaM bhaMte ! caMdimasariyagahagaNaNakkhattatArArUvANaM kayare savvasigghagaI kayare savvasigghatarAe ceva ? goyamA ! caMdehito sUrA samvasigghagaI sUrahito gahA sigghagaI, gahehito pakkhattA sigghagaI, Nakkhattehito tArArUvA sigghagaI, savappagaI caMdA savvasigghagaI, tArArUvA iti / eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNaNakkhattatArArUvANaM kayare savvamahaddhiyA kayare savvappaDDiyA ? goyamA ! tArArUve. hiMto NakkhattA mahiDDiyA, Nakkhattehito gahA mahiDDiyA gahehiMto sRriyA mahaDiyA sUrehito caMdA mahaDDiyA savvappaDDiyA tArArUvA, sabamahiddhiyA caMdA / jaMbUdIveNaM bhaMte ! dove tArAeya tArAeya kevaie abA. hAe aMtare pannatte ? goyamA ! duvihe vAghAie ya nivvAghAie ya nivAghAie jahaNaNeNaM paMcadhaNusayAI ukoseNaM do gAuyAiM, vAghAie jahaNaNeNaM doNi chAvaTe joyagasae ukkoseNaM bArasajoSaNasahassAI doNi ya bAyAle joyaNasae tArArUvassa avAhAe pannatte / sU0 30 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! candrasUryagrahagaNanakSa tArArUpANAM kataraH sarvazIghragatikataraH sarvazIghrataskaeva, gautama ! candrebhyaH sUryAH sarvazIghragatayaH sUryebhyo grahAH zIghragatayaH, nakSatravimAna meM eka hajAra siMharUpadhArI, eka hajAra gajarUpadhArI, eka hajAra bRSabharUpadhArI aura eka hajAra azvarUpadhArI deva haiM, tathA tArAvimAnoM meM pAMca sau siMharUpadhArI, pAMca sau vRSabharUpadhArI, pAMca sau gajarUpa dhArI aura pAMca sau azvarUpadhArI deva haiM ||suu0 29 // navAMdvAra samApta hajAra siMharUpadhArI, be hajAra gajarUpadhArI, be hajAra vRSabharU padhArI ane be hAra azvavarUpadhArI parivAhaka deva che, nakSatravimAnamAM eka hajAra siMharUpadhArI, eka hajAra gajarUpadhArI eka hajAra vRSabharUpadhArI ane eka hajAra vazvarUpadhArI deva che tathA tArAvimAnamAM pAMcaso siMharUpadhArI, pAMcaso gajarUpadhArI, pAMcaso vRSabharUpadhArI ane pAMcaso azvarUpadhArI deva che. navamuM dvAra samApta Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 30 grahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam / prahebhyo nakSatrANi zIghragatIni, nakSatrebhyastArArUpANi zIghragatIni / salpigatayazcandrA, sarvazIghragatIni tArArUpANi, eteSAM khalu bhadanta ! candrasUryagrahanakSatratArArUpANI katare sarvamahardikAH katare ca hallidrikAH ? gautama ! tArArUpebhyo nakSatrANi mahaddhi kAni, nakSatrebhyo grahA maha ddhikAH, grahebhyaH sUryA maha ddhikAH, sUryebhyazcandrA mahaddhikAH, sarvAlparTikAni tArArUpANi, srvmaadikaashcndraaH| jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe tArAyA stArAyAzca kiyada bAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! dvividham-vyAghAtika niryApatika ca, niyAghAtika jaghanyena paJcadhanuH zatAni, uraNa dve gavyate / vyApAtikaM jaghanyena dve yojanazate paTapaSTadhike, utkarSaNa dvAdaza yojana sahasrANi dve ca yojanazate dvi catvAriMzadadhike tArArUpasya sArArUesyAbAdhayA antaraM prajJaptam / / sU030 // TIkA-"eesiNaM bhaMte !" eteSAM vakSyamANAnAM khalu bhadanta ! 'caMdimasUriyaggahagaNa makkhatta tArAkhvANaM' candrasUryagrahagaNanakSatratArArU hANAM madhye 'kayare sambasigdhagaI' kataraH sarvazIghragatiH sarvebhyazcandrAdibhyazvara jyotiSka devebhyaH zIghragatiH idaM ca sarvAbhyantaramaNDalApekSayA jJAtavyam 'kayare savvasigdhatarAe ceva' katarazca sarvazIghratarakagati etacca sarvabAba maNDalApekSayA kathitam abhyantaramaNDalApekSayA sarvabAhyamaNDalasya gatiprakarSa suprasiddhatvA dasaveM dvAra kI vaktavyatA 'eesiNaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakhattatArAruvANaM ityAdi / TIkArtha- isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte ! caMdimamariyagahaNakkhattatArArUvANaM' he bhadanta ! ina candra sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa jyotiSkoM ke bIca meM kayare savva sigghagaI' kauna candrAdika sarva cara jyotiSka devoM kI apekSA zIghragativAlA hai ? yaha prazna sarvAbhyantara maMDala kI apekSA jAnanA cAhiye, 'kayare saba sigghatarAe ceva' tathA kauna sarva zIghra taraka gati hai ? yaha prazna sarva vAtya maNDala kI apekSA jAnanA cAhiye, kyoM ki abhyantaramaMDala kI apekSA sarvayAhya maMDala kI gati kA prakarSa suprasiddha hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! caMdehiMto sUrA savvasigdhagaI' he dazamAdvAranI vaktavyatA 'eesi rNa bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' yAls -0 sUtra 28 gautabhAbhIye prabhuna 2 // prabhArI 57yu cha-'eesiNaM bhaMte ! caMdimamUriyagahaNakkhattatArArUbANa' mahanta ! 241 2ndra, sUrya, ara, nakSatra bhane taa||35 nye tino layamA kayare saba sigghagaI' / ya-dra6i nAzI sarva nyoti04 vAnI apekSA zAti cha ? 2 // prazna saya 12bhanI apekSAthI 22, 'kayare savva sigghatarAe cetra' tathA saba ti ta24 che ? 20 prazna sAhyabhaesanI apekSA jANavuM joIe. kAraNa ke abha92maMDaLanI apekSA sarvabAhAmaMDaLanI gatine Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammIpaprAtisUtre diti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caMdehito sUrA savvasimyagaI' candrebhya zcandrApekSayA sUryAH sarvazIghragatayo bhavanti; 'sUryebhyaH-sUryApekSayA grahA:bhaumAdayaH zIghragatayaH 'gahe hito NakkhattA' si ghagaI' grahebhyo grahApekSayA nakSatrANi-abhi jidAdIni zIghragatIni bhavanti, tathA-'Nakhattehito tArAkhvA sigghagaI' nakSatrebhyo'bhijidAdinakSatrApekSayA tArArUpANi zIghragatIni, muhUrtagatau vicAryamaHNAyAm pareSAM pareSA gatiprakarSasyAgamaprasiddhatvAt ata eva 'sadhappagaI caMdA' sarvAlpagatayazcandrAH sarvebhyaH sUryAdibhyo'lpA-mandA gatirgamanaM yeSAM te tathA 'sabasindhagaI tArArUvatti' sarvebhyaH-sarvApekSayA zIghragatIni tArArUpANi iti dazamaM dvAram // 10 // ___ samprati ekAdazadvAramAha-'eesiNaM' ityAdi, 'ee siNaM bhaMte !' eteSAM khalu bhadanta ! 'caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' candrasUryagrahanakSatratArArUpANAM madhye 'kayare savvamahi. gautama ! candramAoM kI apekSA sUryoM kI sarva zIghragati hai 'sUrehito gahA sigghagaI' sUryoM kI apekSA grahoM kI zIghragati haiM 'gahe hiMto NakkhattA sigghagaI' grahoM kI apekSA nakSatroM kI zIghragati hai, tathA 'NakkhattehiM to tarArUpA siggha gaI' abhijitU Adi nakSatroM kI apekSA tArArUpoM kI zIghragati hai kyoMki muhartagati kI vicAraNA meM Age 2 ke jyotiSkoM kA gati prakarSa Agama prasiddha hai isaliye 'savvappagaI caMdA' sarva se alpa gati candramAoM kI hai aura 'savvasigghagaI tArArUvatti' sarva kI apekSA zIghragativAle tArArUpa hai| dazama dvAra samApta // ekAdaza dvAra vaktavyatA ... 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' he bhadanta ! ina candra, sUrya graha, nakSatra aura tArArUpoM meM se kayare savvamahiDiyA kayare savva 4 suprasiddha cha. bhaan| uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! caMdehito sUrA savvasigghagaI' hai gautama ! yandramAmAnI apekSA sUryAnI sarvazati cha 'sUrehiMto gahA sigghagaI' sUnI bhapekSA aDAnI zIzati cha. 'gahe hito NakkhattA sigghagaI' aDAnI apekSA nakSatrAnI zIghragati cha. tathA 'Nakkhattehito tArArUvA sigdhagaI' samiti mAha nakSatrAnI apekSA tArArUpanI zIghagati che kAraNa ke muhurtagatinI vicAraNAmAM AgaLa AgaLa jyotino gati pra45 mA prasiddha cha 2thA 'savyappagaI cadA' savayI mati yandramAmAnI cha bhane 'savvasigghagaI tArArUvatti' sanI apekSA zAtita35 cha. dazadvAra samApta ekAdazadvAra vaktavyatA 'eemiNaM bhaMte ! cadima sUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' 3 mahanta ! 20 yandra, sUrya, aura nakSatra bhane ||2||3paamaaNthaa 'kayare sabamahiDUDhiyA kayare savvApaDUDhiyA' 415 sava Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 30 grahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam 499 DDiyA' katare sarvamahardikAH sarvApekSayA adhikAdhikaRddhimantaH ke 'kayare savvApaDDiyA' katare ca sarvAlpaddhikAH sarvApekSayA hInaRddhimantazca ke iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tArArUvehito NakkhattA mahiDDiyA' tArArUpebhya stArArUpApekSayA nakSatrANi mahardikAni 'Nakkhattehito gahA mahiDiyA' nakSatrebhyo nakSatrApekSayA grahA:bhaumAdayo mahaddhikAH 'gahehito sUriyA mamiDiyA' Ahebhyo grahApekSayA sUryA mahaddhikAH 'sUrehiMto caMdA mahiDiyA' sUryebhyaH sUryApekSayA candrAH maharddhikAH ata eva 'savvappaDDiyA tArArUvA' sarvAlpadikA stArArUpA devA bhavanti 'sabamahiDiyA caMdA' sarvamaha ddhikAH sarvApekSAdhikaRddhimanta zcandrA bhavanti, ayaM bhAvaH-gativicAraNAyAM ye yadapekSayA zIghragatayaH, paDriyA' kauna sarvamahaddhika-saba kI apekSA adhika RddhivAlA haiM ? aura kauna sarva kI apekSA alpa Rddhi vAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tArArUvehiMto NakkhattA mahiDDiyA' he gautama ! tArArUpoM kI apekSA nakSatra mahatI RddhivAle haiM, 'NakkhattehiMto gahA mahaDiyA' nakSatroM kI apekSA graha-bhaumAdika (maMgala) graha-mahatI Rddhi vAle haiN| 'gahehito sUriyA mahiDDiyA' grahoM kI apekSA sUrya mahARddhi bAle haiM, 'sarehiMto caMdA mahiDiyA' aurasUryo kI apekSA candra mahARddhivAle haiN| isataraha 'savvappaDiyA tArAkhvA savvamahiDDiyA caMdA' sabase kama RddhivAle tArArUpa haiM aura saba se adhika Rddhi vAle candra haiN| tAtparya yahI hai ki gati vicAraNA meM jI jina kI apekSA zIghra gati vAle kahe gaye haiM ve unakI apekSA RddhivicAraNA meM utkrama se mahaddhika kahe gaye haiM aisA jAnanA cAhiye / ekAdaza dvAra smaapt|| dvAdaza dvAra vaktavyatA___ 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve tArAe ya tArAe ya' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake mahaddhika-badhAnI apekSA adhika addhivALa che ane koNa sarvanI apekSA alpaddhivALA cha 1 sAnA uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! tArArUvehiMto NakkhattA mahiniyA' 8 gauta! 2|3paanii apekSA nakSatra mahatI ddhA che, 'NakkhattehiMto gahA maha DhiyA' nakSatrAMnI apekSA a-lImA (18) a-maratI dvA che. 'gahe hito sUriyA mahilUDhiyA', aDAnI apekSA sUrya mahAdvivANa cha. 'sUrohito caMdA mahiiDhiyA' mane sUryAnI apekSA yandra mahArAjA che. mAvAzate 'sabappaDU diyA tArArUvA sabamahiDhiyA cadA' sauthA echI addhivALA tArArUpa che ane sahuthI adhika trAddhivALA candra che. tAtparya e ja che ke gativicAraNAmAM je jemanI zIdhragativALA kahevAmAM AvyA che teo tenI apekSA RddhivicAraNAmAM utkamathI mahaddhika kahevAmAM AvyA che e pramANe jANavuM joIe. ekAdazadvAra samApta dvAdazadvAra vaktavyatA 'jaMbuddIve gaMbhaMte ! dIve tArAe ya tArAe ya' 3 Mora ! bI5 namana bIpamA Ani Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUddhIpaprajJaptisUtre kathitAste tadapekSayA RddhivicAraNAyAmutkramato maharddhi kA jJAtavyA iti ekAdazaM dvAram // samprati dvAdazaM dvArapraznamAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIye' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'tArAe ya tArAe ya' tArAyA stArAyAzca ekatArApekSayA'paratArAyAH 'kevaiyAe vAhAe aMtare pannatte' kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA abAdhayA antaraM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihe vAghAie ya nidhAghAie ya dvividhaM-dviprakArakam antaraM prajJaptam tadyathA-vyAghAtika nirvyAghAtikaM ca, tatra vyAghAtaH parvatAdi dezebhyaH skhalanam tatrabhavaM vyAghAtikam, nirvyAdhAdikaM vyAghAtikAmirgataM svAbhAvika mityarthaH "nivyAghAie jahaNNeNaM paMca ghaNusayAI uko seNaM do gAuyAI tatra dvayorantarayormadhye yat niyAghAtikaM tat jaghanyena paJcadhanuH zatAni utkarSeNa dve gavyUte, etat jagatsvabhAgAdeva jJAtavyam iti / 'vAghAie jahaNeNaM doNi chAvaTTe joyaNasara' tayo yorantarayo madhye yat vyAghAtika mantaraM bIpa meM eka tArA se dUsare tAre kA 'kevaDyAe avAhAe aMtare pannatte' kitanA antara kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! duvihe vAghAie ya nivvAghAie ya' he gautama ! antara vyAghAtika ora niAghitaka ke bheda se do prakAra kA hotA hai jisa antara meM-bIca meM parvatAdikoM kA paDa jAnA hotA hai vaha vyAghAtika antara aura jo antara isa vyAghAta se rahita hotA hai arthAtU svA. bhAdhika hotA hai vaha nighAtika antara hai 'nivvAghAie jahaNNaNaM paMcadhaNusa. yAI ukkoseNaM do gAuyAI' inameM jo vyAghAta vinA kA antara hai vaha kama se kama pAMcaso dhanuSa kA hai aura adhika se adhika do gavyUta kA hai yaha jagatsvabhAva se hI huA jAnanA cAhiye 'vAghAie jahaNaNeNaM doNi, chApaTTe joyaNasae' vyAghAtika jo antara hai vaha do sau 66 chiyAsaTha yojana kA hai yaha jaghanya kI apekSA antara kahA gayA hai aura niSadhakUTa kI apekSA lekara kahA gayA haiM satArAthI bhI tA. 'kevaiyAe abAhAe aMtare pannatte' nu yu mantaR RAmAdhAthI 4pAmA mAnche ? uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! duvihe vAghAie ya nivvAghAie ya' gautama ! antara vAghAtika ane nirvAghAtikanA bhedathI be prakAranuM kahevAmAM Avela che. je antaramAMvacamAM parvatAdikanuM paDI javAnuM thAya che te vyAghAtika akhtara ane je antara A vyAdhAtathI 2hita ya cha-arthAt sthApi DAya che te nivyAdhAti: mantara cha 'nivvAghAie jahaNNeNaM paMca dhaNusayAiM ukkoseNaM do gAuyAI' mAmA 2 vyAdhAta saranu bhantara che te ochAmAM ochuM pAMcase dhanuSyanuM che ane vadhumAM vadhu be gabhUtanuM che. A samAthI 4 thye nase. 'vAghAie jahaNNeNaM doNNi chAbaTTe joyaNasae' vyAghAtika je antara che te 266 baso chAsaTha yojanAnuM che A jaghanyanI apekSA antara kahevAmAM AvyuM che ane niSadhaTanI apekSA laIne kahevAmAM AvyuM che AnuM tAtparya Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavanaskAraH sU. 30 grahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam . 501 tat jaghanyena dve SaTSaSTi yojanazate, arthAt SaTpaSTayadhike dve yojanazate iti, etacca niSadhakUTAdikramamapekSya jJAtavyaM tathAhi-niSadhaparvataH svabhAvataH uccaiH catvAri yojanazatAni tadupari pazcayojanazatoccAni kUTAni tAni ca kUTAni mUle paJcayojanazatAni AyAmaviSkambhAbhyAm, madhye trINi yoganazatAni paJcasaptatyadhikAni, upari bhAge arddhatRtIye dve yojanazate teSAM coparitana bhAga samazreNipradeze tathA-jagatsvabhAvA daSTAvaSTau yojanAni abAdhayA kRtvA tArAvimAnAni pracalanti tato jaghanyato vyAghAtikamantaraM dve yojanazate paTpaSTayadhike eva bhaktaH iti // 'ukkoseNaM bArasa joyaNasahassAI doNiya bApAle joyaNasae' utkarSaNa dvAdaza yojana sahasrANi dve yojanazate dvicatvAriMzadadhike etacca meruparvatamadhikRtya bhavatIti jJAtavyam, tathAhi meruparvate dazayojanasahasrANi mandaraparvatasyobhayato'bAdhayA ekAdaza yojanAni ekaviMzatyadhikAni tataH sarvasaMkalanayA bhavanti dvAdazayojanasahasrANi dve ca yojanazate dvicatvAriMzadadhike iti, 'tArAruvassa tArArUpassa abAhAe aMtare pabatte' upayu. isakA tAtparya aisA hai ki niSadha parvata svabhAvataH cAra sau yojana UMcA hai evaM usake upara pAMca sau yojana UMce kUTa hai, ye kUTa mUla meM pAMca sau yojana kI lambAI cauDAI vAle haiM bIca meM 3 sau 75 pojana kI aura Upara meM 250 yojana kI lambAI cauDAI vAle haiN| inake uparitanabhAga saMbaMdhI samazreNI pradeza meM tathA jagatsvabhAva ke anusAra ATha 2 yojana kI dUrI para tArA vimAna calate haiM isaliye jaghanya kI apekSA vyAghAtika antara 266 yojana kA hI hai 'ukkoseNaM vArasa joyaNasahassAiM doNi ya bAyAle joyaNasae' evaM utkRSTa se antara 12 hajAra do sau 42 yojana kA hai yaha antara meru parvata kI apekSA se kahA gayA hai, 'tArAkhvasta tArAruvassa abAhAe aMtare pannatte' isa eka tArArUpa se dUsare tArArUpa kA abAdhA se antara kahA gayA hai // 30 // 12 vAM dvAra samApta // evuM che ke niSadha parvata svabhAvatA cArase ceAjana UMce che ane tenI upara pAMcaso jana UMcAIe phUTa che, A kUTa mULamAM pAMcaso jananI laMbAI pahoLAIvALA che vacamAM 375 pejananI ane uparanA bhAgamAM 250 jananI laMbAI pahelAivALA che. emanA uparanA bhAga saMbaMdhI samazreNI pradezamAM tathA jagasvabhAvanA anusAra ATha ATha janathI dUra para tArAvimAna cAle che AthI jaghanyanI apekSA vyAghAtika antara 266 yonanu che 'ukkoseNaM bArasajoyaNa sahassAI doNi ya bAyAle joyaNasae' a STathI antara 12,24ra bAra hajAra base beMtAlIza jananuM che. A antara merUpavatanI apekSAthI vAma mAvyu cha, 'tArAruvassa tArAruvassa abAhAe aMtare pannatte' me tArArUpathI bIjA tArA rUpanuM abAdhAthI antara kahevAmAM AvyuM che. 30 12 muM dvAra samApta Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 jambUdvIpAzatistre prakAreNa tArArUpasya tArArUpasya, ekasmAt tArArUpAd dvitIyatAsarUpasyopayuktAbAdhayA antaraM prajJaptaM-kathitamiti dvAdadvAram // iti triMzatsUtram / / sU0 30 // triMzatsUtraM vyAkhyAya trayodazaM dvAraM praznayitu mekatriMzatsUtramAha-'caMdasta NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-caMdasta NaM bhaMte ! joisiMdassa joisaraNo kai aggahi sIo pannattAko ? goyamA ! cattAri aggamahisIo, pannattAo, taM jahA-caMdappabhA dosiNAbhA acimAlI pabhaMkarA, taoNaM egamegAe devIe cattAri devIsahassAiM parivAro pannatto, pabhUNaM tAo egamegA devI annaM devIsahassaM viuvittae, evAmeva sayuvAvareNa solasa devI sahassA se taM tuDie / pahUgaM bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe tur3ieNa saddhi mahayA hayaNagIyavAiya jAva divAiM bhogabhogAiM bhuMjamANe viharittae, goyamA ! No iNaTe salaTe se keNaTreNaM jAva viharittae, goyamA ! caMdassa NaM joisiMdasta joisarAyasta caMdavaDesae vimaanne| caMdAe rAya. hANIe sabhAe suhammAe mANavae ceiya khaMbhe vairAmaesu golavaTTa samuggaesu bahUIo jiNasakahAo sannikhittAo ciTuMti tAoNaM caMdassa aNNesiM ca bahUNaM devANa ya devINa ya accaNijjAo jAva pajjupAsagijAo se teNaTeNaM goyamA ! No pbhuutti| pabhUga caMde sabhAe suhammAe cauhi sAmANiya sAhassihiM evaM jAva divAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae, kevalaM parivAraRddhIe No ceva NaM mehuNavattiyaM, vijayA? vejayaMtIra jayaMtI3 aparAjiyA4, savesiM gahAINaM eyAo aggamahissIo, chAvattarassa vi gahasayassa eyAo aggahisIo, vattavAo, imAhiM gAhAhi ti iMgAlae viAlae lohiyaMke saNicchare cetra / AhuNie pAhuNie6, kaNagasaNAmAya paMce va 111 // some12 sahie 13 AsaNe ya 14 kajjovae ya 16 ayakarae 17 duMdubhae 18 saMkhasamAnanAme vitiSNeva // 2 // evaM bhANiyavvaM jAva bhAvake ussa aggamahisIo ti // caMdavimANeNaM bhaMte / devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI panna Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamayakSaskAraH sa. 31 candrasyApramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 503 ttA ? goyamA ! jahanneNaM caubhAgaliokme ukkoseNaM paliovama ukoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM / sUravimANe devANaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM palionamaM vAsasahassa manbhahiyaM sUravimANe devINaM jaharaNeNaM ca unbhAgapaliovama ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahiM vAsasaehiM abbhahiyaM / gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubmAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM / NakkhattavimANe devANaM jahapaNeNaM caubbhAgapaliovamaM ukkoseNe addhapali. ovamaM, NakkhattavimANe devIgaM jahANeNaM ca ubhAgapaliyovamaM ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgalioma, tArAvimANe devANaM jahANeNaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM caubhAgapaliovama, tArAvimANe devINaM jahaNaNeof aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNe sAiregaM aTThabhAgapaliovamaM ||suu. 31 // __chAyA-candrasya khalu bhadanta ! jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya kati agramAhiSyaH prajJaptAH ? gautama ! catasro'gramahiSyaH prajJaptAH tadyathA-candraprabhA jyotsnAbhA acimAlI prabhaMkarA, tataH khalu ekaikasyAH deyAH catzari devIsahasrANi parivAraH prajJaptaH / prabhuH khalu sA ekaikAdevI anyaM devIsahasraM vikuvitum, evameva sapUrvApa reNa SoDaza devIsahasrANi tadetat tuTikam / prabhuH khalu bhadanta ! candro jyoti kendro jyotiSkarAjaH candrAvataMsake vimAne candrAyAM rAjadhAnyAM sabhAyAM sudharmAyAM tuTikena sArddha mahatAhatanRtyagItavAdita yAvat divyAn bhogabhogAn bhuJjAno vihartum, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tatkenArthena yAvat vihartum, gautama ! candrasya jyotiSakendrasya jyotiSkarAjasya candrAvataMsake vimAne candrAyAM rAjadhAnyAm sabhAyAM sudharmAyAm, mANavake caityastambhe vannamayeSu golavRttasamudkeSu bahUni jinasakthIni sanikSiptAni tiSThanti, tAnica khalu candrasyAnyeSAM ca bahUnAM devAnAM devInAM cArcanIyAni yAvat paryupAsanIyAni tattenArthena gautama ! no prabhuriti / prabhuH khalu candraH sabhAyAM sudharmAyAM caturbhiH sAmAnikasA revaM yAvat divyAn bhogabhogAn bhuJjAno vihattu kevalaM parivAraRddhayA naiva khalu maithunapratyayam / vijayAvaijayaMtI jayaMtI aparAjitA sarveSAM grahAdInAmetA agramahiSyaH SaTsaptatyadhikasyApi grahazatasya etA agramahiSyo vaktavyAH, AbhirgAthAbhiH raGgArako vikAlako lohitAGkaH zanaizcarazcaiva / AdhunikaH prAdhunikaH kana sAmAnanAmAnazca paJcaitra // 1 // somaH sahita AzvAsanaH kAryopagataH karburakAH ajakarako dundubhakaH zaGkhasamAna nAmAnastraya eva / evaM bhaNitavyaM yAvad bhAvatoragrAhiSya iti / candravimAne khalu bhadanta ! Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 jambUdvIpaprajJaptistre devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJatA ? gautama ! jaghanyena-caturbhAgapalyopamam utkarSeNArddha parayopamaM paJcAzadvarSasaharabhyadhikam / sUryavimAne devAnAM caturbhAgapalyopamamutkSaNa palyopamaM varSasahasrAbhyadhikara, sUryavimAne devInaM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSaNArdhapalyopamaM pazcabhirvarSasaharabhyadhikam / grahavimAne devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSeNArddhapalyopamam / nakSatravimAne devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamanutkarSeNArddhapalyopamam, nakSatra bimAne devInAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSeNa sAdhikaM caturbhAgapalyopamam, tArAvimAne devAnAM jaghanyenASTabhAgapalyopamam utkarSeNa caturbhAgapalyopamam, tArA vimAnedevInAM jaghanyenASTabhAga palyopamamutkarSeNa sAtirekASTabhAgapalpopamam // sU0 31 // ___ TIkA-'caMdassa NaM bhaMte' candrasya khalu bhadanta ! 'joisiMdasya joisaraNNo' jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya, tatra-jyotiSkendrasya-jyotiSkadevAnAmindrasya tAdRzAnAmeva rAjJaH 'kai aggamahisIo pannatAo' kati-kiyatsaMkhyakA agramahiSya:-paTTarAyaH prajJaptA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyayA' he gautama ! 'cattAri aggamahisIo pannattAo' catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, he gautama ! jyotiSkadevarAjasya candrasya sambandhinya catuHsaMkhyakAH paTTarAjJo bhavantItyarthaH tAsAM pratyekanAma darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'saM jahA' tadyathA-'caMdappabhA' candraprabhA-candravatprabhA-kAnti rdIpti vidyate yasyAH sA candra terahaveM dvAra ke sambandha meM vaktavyatA 'caMdassa NaM bhaMte ! joisiMdasta' ityaadi| TIkArtha-gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'caMdassaNaM bhaMte ! joisiMdassa joisaraNo' he bhadanta ! jyotiSyendra jyotiSka rAja caMdra deva kI 'kaI aggamahisIo pannattAo' kitanI agramahiSiyAM-paTTarAniyA~ kahI gaI haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'godhamA ! cattAri aggamahisIo paNNatAo' he gautama ! jyotiSkendra jyotiSkarAja caMdra deva kI agramahiSiyAM cAra kahI gaI haiM / 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'caMdappabhA, dosiNAbhA, accimAlI, pabhaMkarA' candraprabhA-isakI zArIrika kAnti candra kI prabhA ke jaisI teramAdvAranA sambandhamAM vaktavyatA- 'caMdassa NaM bhaMte ! joisiMdassa' (tyaadi| rAya-zrI gautabhasvAmI prastuta sUtra dvArA prabhune yA pramANe 57yuche-'caM dassa NaM bho ! joisiMdassa joisaraNNo' 8 mahanta ! jyoti04 yandra nyAtiH42104 yandravanI 'kaI agamahisIo pannattAo' : amhissaa-pttttnniis| 43vAmAM AvI cha ? mAnA uttaramA prabhu cha-'goyamA ! cattAri aggamahisIo' gautama ! tindra jyoti 24211 yandradhvanI amariSyAmA yAra 49sI cha, 'taM jahA' tamanA nAma 2 // prabhA Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candra syAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 505 prabhA seyaM devarAjasya-candrasya prathamA agramahaSI 'dosiNAbhA' jyotsnAbhA, seyaM dvitIyA paTTarAjJIcandrasya, 'accimAlI' acimAlI, iyaM tRtIyA candradevasya, 'pabhaMkarA' prabhaGkarA seyaM caturthI paTTarAjJI, tA etAzcatasro'grAhiyo bhAnti, jyotiSkarAjasya candrasyeti / 'taoNaM egamegAra devIe cattAri cattAri devIsahassAI parivAro pannatto' tataH khalu ekaikasyA devyAzvakhAri catvAri devIsahasrANi parivAra:prajJaptaH, tatra paTTara jJInAM catuHsaMkhyAkathanAnantaraM parivAro vaktavya ityarthaH ekaikasyAH devyAH catvAri sahasrANi parivAraH prajJapta:-kathitaH arthAt ekaikA agramahiSI caturNA caturNA devIsahasrANAM paTTarAjJI bhavatIti / samprati tAsAmagramahiSINAM bikurvamA sAmarthya darzayitumAha-'pahU gaM tAo ityAdi, 'paDh NaM tAo egamegA devI' prabhuH khalu sA ekaikA devI, tatra prabhuH-samarthA 'Na' vAkyAlaGkAre, 'tAo' ityatra bahuvacana mekavacane sA-itthaMbhUtA sA agramahiSI 'annaM devIsahassaM viuvi. ttae' anyaM-svAtiriktaM devIsahasraM vikupitum etAdRzI khalu agramahiSI paricAraNasamaye tAdRzI jyotiSkarAjastha candrasyecchAmupalabhyAnyamAtmasamAnarUpaM devIsahasraM vikurvitum, 'evAmeva sapuvAvareNaM solasa devIsAhassA' evameva svAbhAvikameva punarevam-uktapakAreNaiva hai aura yaha devarAja candra kI prathamA agramahiSI kA nAma acimAlI hai aura caturthI agramahiSI kA nAma prabhaMkarA hai / 'tamaoNaM egamegAe devIe cattArI 2 devI sahassANi parivAro pannattAo' eka 2 paTTa devI kA parivAra cAra 2 hajAra deviyoM kA hai 'pahaNaM tAo egamegA devI annaM devIsahassaM viuvittae' he bhadanta kyA eka 2 paTTadevI meM aisI cikurvaNA karane kI zakti hai ki ve paricAraNA ke samaya meM jyotiSka rAja candra kI icchA ko prApta karake apane jaise rUpavAlI anya eka hajAra deviyoM ko utpanna kara sake ? hAM, gautama ! una cAroM paha deviyoM meM aisI zakti hai ki ve apanI vikurvaNA zakti se apane jaisI rUpavAlI eka hajAra deviyoM kI paricAraNA ke samaya meM jyotiSkarAja candra kI icchA ko prApta che-'caMdappabhA, dosiNAbhA, accimAlI, phbhaMkarA' yandraprasA-2I zA2i4 4.nti yandranA prabhA jevI che ane te devarAja candranI prathama agramahiSI che, bIjI agramahiSI tsAnAbhA che, trIjI agramahiSInuM nAma aciMmAlI che ane cothI paTTarANInuM nAma prm| che. 'taoNaM egamegAe devIe cattAri 2 devI sahassANi parivAro pannattAoM 8-me4 pttttiin| parivAra 2 nyA2 M2 viyAnA cha. 'pahUNaM tAo egamegA devI amnaM devIsahassaM viumittae' rd ! zubha-23 paTTadevImA mevI vi 42pAnI zakti che ke teo paricAraNAnA vicAraNAmAM niSkarAja candranI IcchAne prApta karIne pitAnA jevI rUpavALI anya eka hajA2 derI ne utpanna karI zake? hA, autama! te care paTTadevI mAM evI zakti che ke pitAnI vidurvaNa zaktithI pitAnA jevA rUpavALI eka hajAra devIonI, paricAraNAnA samaye tiSkarAja candranI IcchAne prApta ja064 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 jambUdvIpaprajJaptisUtre sapUrvApareNa - pUrvApara saGkalanena SoDazadevI sahasrANi bhavanti jyotiSka devarAjasya candrasyeti, ''setaM tuDie' tadetat candradevasya tuTikamantaH puraM kathitamiti trayodazaM dvAram // 13 // samprati - caturdazaM dvAraM darzayituM praznayannAha - 'pahUNaM bhaMte' ityAdi, 'pahUNaM bhaMte !' prabhuHsamarthaH khalu bhadanta ! 'caMde joisiMde joisarAyA' candro jyotiSkadevendro jyotiSkarAjaH 'caMdavaDeMsara vimANe' candrAvataMsa ke vimAne etanAmake vimAnavizeSe ityarthaH 'caMdAe rAyahANIe' candrAyAM candranAmikAyAM rAjadhAnyAm ' sabhAe sudammAe' sabhAyAM sudharmA nAmaka pariSadi 'tuDieNa saddhi' tuTikena sArddham tatra tuTikena - antaH pureNa sahetyarthaH 'mahayAhayaNahagIivAiya jAva' mahatAhata nRtyagItatantrI taLatAlaghanamRdaGga paTupravAditaraveNa yAvat yAvatpadadAnAt catasRbhiragramahiSIbhiH saparivArAbhiH sAmAnikadevAdibhiH kara vikurvaNA kara sake / 'evAmeva saputravAvareNa solasa devIsahassA' isa taraha bAra 2 hajAra deviyoM kI eka 2 paTTarAnI agramahiSI-svAmInI hotI hai isa kAraNa cAroM paharAniyoM kI 16 hajAra deviyAM ho jAtI haiN| aura ye saba jyotikarAja caMdra kA 'settaM tuDie' antaH pura kA parimANa kahA gayA hai| terahavAM dvArasamApta caudahaveM dvAra kI vaktavyatA 'pabhU NaM bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeM sae vimANe' he bhadanta ! jyotiSa kendra jyotiSka rAja candra apane candrAvataMsaka vimAna meM 'caMdAe rAya'hANIe sabhAe suhammAe' candra nAmakI rAjadhAnI meM sudharmA sabhA meM 'tuDieNasaddhi' antaHpura ke sAtha 'mahavAhayaNahagIya vAiya jAva' gIta nRtya meM bajate * hue bAjoM kI dhvani pUrvaka divya bhoga bhogoM ko bhoga sakatA hai viSaya sevana purIne viThuvA 4rI zaDe 'evAmeva sapuvvAvareNaM solasa devIsahassA' A rIte yAra-yAra hajAra devIonI eka-eka paTTarANI agramahiSI-svAminI hAya che A kAraNe cAre paTTa rANIonI 16 hajAra devIe thai jAya che ane A badhu... jyAtiSkarAja candranA 'settaM tuDie' antaHpuranu parimANu uDevAmAM bhAvyu che. 13 mAdvAra samApta caudama dvAranI vaktavyatA 'pabhU NaM bhaMte caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDe sara vimANe' he lahanta ! jyotiSDendra, jyotiSyandra ghotAnA candrAvataMsa 'vibhAnamA 'caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe' yandra nAmanI rAjdhAnIbhAM sudharbhAsalAbhAM 'tuDieNasaddhi' antaHpuranI sAthai 'mahayA hayaNaTTagIya bAiya jAva' gIta nRtyabhAM vANI raDelA vAlI dhvanipUrva' divya logone logavI za? viSaya sevana 42rI zaDe he ? uttaramA prabhu he che - 'goyamA ! No iNaTTe samadeM' Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzijhA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyAyamahiSyAH nAmAdinikaraNam 507 sahetyAdInAM saGgraho bhavati, 'divvAi bhogabhogAi bhuMjamANe viharittae' divyAn-vilakSagAna lokAtizayi te bhoganogAna, bhogayogyA ye bhogAH zabdAdikA viSayAstAn bhogabhogAn bhuJjAno-bhogaM kurvANo vihartamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH arthAt he gautama ! yo yo kathito bhavatA candrasyAntaHpureNa saha vihartamityAdi tannasaMbhavati / tatra hetuM pradarzayituM praznayanAha-'se ke. paTeNaM' ityAdi, 'se keNaDhe NaM bhaMte ! jAva viharittae' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate candroM jyoti kendro jyotiSkarAja zcandrAvataMsake vimAne candrAyAM rAjadhAnyAM sudharmAyAM samAyA mantaHpureNa saha vihartuM na samartha iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' haiM gautama ! 'caMdassa NaM joisiMdassa joisarAjassa' candrasya khalu jyotiSkendrasya jyotiSka rAjasya 'caMdavaDaMsage vimANe' candrAvataMsake vimAne 'caMdAe rAyahANI' candrAyAM rAjadhAnyAm 'sabhAe suhammAe' sabhAyAM sudharmAyAm 'mANavae ceiyakhaMbhe mANavake caityastambhe 'vairAmaesa goLavaTTasamuggarama' vajramayeSu golavRttasamudkeSu 'bahU ibho jiNasakahAo' bahUni anekAni jinasakthIni 'sanikhittAno ciTuMti' sannikSiptAni tiSThanti, 'tAo NaM caMdassa aNNesiM ya bahUNaM devANaya' devINaya' tAni khalu jinasakthIni candrasyAnyeSAM ca bahUnAM devAnAM devInAM ca 'accaNijjAo jAva pajjupAsaNi jAo arcanIyAni yAvatparyupAsanIyAni 'se te kara sakatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! No iNaDhe sama?' he gautama ! yaha arthasamartha nahIM hai arthAt-candra apane antaH pura ke sAtha sudharmAsabhA meM divya bhogayogya bhogoM ko nahIM bhoga sakatA hai 'se keNaTeNaM bhaMte !' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! caMdassa NaM joisidassa caMdavaDe sae vimANe caMdAe. sabhAe suhammAe mANavae ceiya khaMbhe vairAmaesu golabahasamuggaepsu yahUIo jiNasakahAo0) he gautama / jyotiSkendra jyotiSkarAja candra kI candrarAjadhAnI meM sudharmAsabhA meM mANavaka nAmakA eka caityastambha hai usake Upara vajramaya golavRtta samudgakoM meM jinendra deva kI haDDiyAM rakhI huI 'tAo NaM caMdassa aNNesiM ca bahaNaM devANa ya devINa ya accaNijjAo jAvaM gautama! A artha samartha nathI arthAt candra pitAnA antaHpuranI sAthe sudharmAsabhAmAM hiyogayogya mAgAna mAgavatA nathI. 'se keNa TreNaM bhaMte !' 3 mahanta ! mA mA5 4yA thA 4 cha ? pAsamA prabhu 43 cha-'goyamA ! caMdassaNaM joisiMdassa cadAe. sabhAe suhummAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesu golavaTTasamugAesu bahUIo jiNasakahAo' he gautama! tikendra tilakarAja candranI candrA rAjadhAnImAM sudharmAsabhAmAM mANavaka nAmane eka caityastamma che. tenI upara vajA maya goLavRtta samudagakemAM jinendra devanA 18rANe cha. 'tAoNaM caMissa aNNesi ca bahUNaM devANa ya devINa ya accaNijjAo jaba pajjuvAsaNijjAo' te misai yandra bhane anya devavIya baa| manIya yAt Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 jambUdvIpaprajJapti sUtre NaNaM goyamA ! No pabhUti' tattena thena gautama ! evamucyate candro devarAjaH sudharmAsabhAyA mantaH pureNa saha vihatu na samartha iti / atraiva kiJcidvailakSaNyamAha - 'kevalaM' ityAdi, 'kevalaM pariyAra riddhIe' kevalaM navaraM parivAraRddhayA, kevalaM parivAraH parikarastasya Rddhi: - sampat tayA, ete sarve'pi mamaparicArakAH ahaM caiteSAM svAmI - prabhurityevaM nijasyAtivizeSa darzanAbhiprAyeNetibhAvaH / 'no ceva NaM mehuNavatticaM' naiva khalu maithunapratyayaM suratanimittaM yathA bhavati evaM prakAreNa bhogabhogAn bhuJjAno viharttu na prabhuriti yadyapi atropAne sUryAdInAmagramahiSI pradarzanaM na vidyate tathApi jIvaH bhigamA dhupAne darzanAd sUryAgramahiSI pradarzanamapi upayuktameva 'sUrassa joisaraNNo kaiaggamaDisIo padmattAya goyamA ! cattAri aggamahisIo pannatAo, taM jahA sUrapamA AyavAmA acimADI pabhaMkarA, evaM avasesaM jahA caMdapajjuvAsa NijjAo' ve haDDiyA~ candra evaM anya devoM deviyoM dvArA arcanIya 'yAvat paryupAsanIya haiM 'se teNadveNaM goyamA ! jo patti' isa kAraNa he gautama! maine aisA kahA haiM ki jyotiSkendra jyotiSka rAja candra sudharmAsabhA meM antaH pura ke sAtha divya bhoga bhogoM koM bhoga sakane ke liye samartha nahIM haiM 'kevalaM paDiyAra riddhIe' hAM, vaha isa rUpase 'ki yaha merA parikara hai yaha usakI sampat hai ye saba mere parikara haiM maiM inakA svAmI hUM isa prakAra' vahAM apanA prabhAva prakaTa kara sakatA hai| 'No ceva NaM, mehuNavattiyaM' para vaha vahAM maithuna sevana nahIM kara sakatA hai / yadyapi isa upAGga meM sUryAdikoM kI agramahiSiyoM kA pradarzana nahIM kiyA gayA hai phira bhI jIvAbhigama Adi upAGga meM sUryAdikoM kI agramahiSiyoM kA kathana rUpa pradarzana huA hai isa se yahA~ sUryAmahiSiyoM kA pradarzana bhI upayukta hai jo isa prakAra se haiM- 'sUrassa joisaro kaha aggamahisIo paNNattAo' he bhadanta ! jyotiSka rAja sUrya kI kitanI agramahiSiyAM kahI gaI haiM ? uttara prabhu ne kahA hai - 'goyamA ! cattAri aggamahimIo paNNattAo' he gautama! pAnI che. 'se teNaTTeNaM goyamA ! No pabhutti' mA bharaNe he gautama! meM mevu N chu che ke jyekeindra jyAtiSTharAja candra sudharmAMsabhAmAM antaHpuranI sAthe divya bhAgabhAgAne bhogavI zamvA samartha' nathI. 'kevalaM paDiyAra riddhIe' hA, te yA 35thI yA bhArI pari42 che, A tenI sampattI che, A badhAM mArA parikara che hu emanA svAmI chuM e prakAre tyAMcA prabhAva AuTa 4rI rADe he 'No cevaNaM mehuNavattiyaM' parantu te tyAM bhaithuna sevana karI zaktA nathI, joke A upAMgamAM sUryAdikenI agramahiSienu' pradarzana karavAmAM AvyuM nathI teA paNa jIvAbhigama Adi upAMgamAM sUryArdikanI agramahiSionu thanarUpa pradana thayuM che AthI ahIM sUryagramahiSaenu pradarzana paNu upayukta che je yApramANe che - 'sUrassa joisaraNNo kai aggamahiIsIo paNNattAo' De lagavan ! jyotiSGazutra sUryanI DeMTalI paTTarANIyo DevAmAM Ave che ? uttaramA prabhuzrI che 'goyamA ! Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam sa varaM varDasa vimANe kharaMsi sohAsasi' iti vaktavyam (sUryasya jyotiSkarAjasya kati agramahiSyaH prajJaptaH ? gautama ! catasro'gramahiSyaH prajJaptA stadyathA sUryaprabhA, AtmAbhA, amilI, prabhaGkarA, evamavazeSaM yathA candrasya navaraM sUryAsa vimAne kharce siMhAsane iticchAyA || atha grahAdInAmagramahiSI vaktavyatAmAha - 'vijayA' ityAdi, 'vijayA' vijayA 'vaijayaMti ' 'vaijayantI 'jayaMtI jayantI 'aparAjiyA' aparAjitA 'savvesiM gahAINaM eyAo aggama hisIo' sarveSAmapi pUrvoktavijayA vaijayantItyAdi catubhirnAmabhideva agramahiSyo vaktavyAH - sarvatra etannAmnya eva agramahiSyo bhavantIti jJAtavyAH / uktamevArthaM viziSya darzayati - 'chAvattarassa' ityAdi, 'chAvattarassavi gahasayassa eyAo aggamahisIo vaktavyAo' SaTsaptatyadhikasyApi grahazatasya jambUdvIpavartti candradrayaparivArabhUtAnAM grahANAM dviguNitAyA sUrya kI cAra agramahiSiyAM kahI gaI haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM -'sUrapabhA, AyavAbhA, accimAlI, pabhaMkarA' sUryaprabhA 1 AtmAbhA, 2 acimAlI 3, aura prabhaMkarA 'evaM avasesaM jahA caMdasta NavaraM sUravaDe sara vimANe sUraMsi sIhAsaNaMsi' isa sambandha meM bAkI kA aura saba kathana jaise caMdra prakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye isa prakaraNa kI apekSA kevala yahI antara hai ki yahAM para sUryAvataMsaka vimAna hai usameM jo siMhAsana hai usakA nAma sUrya siMhAsana haiM grahAdikoM kI agramahiSiyoM kA kathana isa prakAra se - hai 'vijarA, vejayaMtI, jayaMtI, aparAjiyA savvesiM gahAIrNa eyAo aggamahisIo' kahA gayA hai samasta grahAdikoM kI vijayA, vaijayantI, jayantI aura aparAjitA ' ina nAmoM kI cAra agramahiSiyAM haiM nakSatra aura tArakA AdikoM kI bhI isI nAma kI cAra 2 agrasahiSiyAM haiM ! isI bAta ko sUtrakAra Age ke sUtroM dvArA spaSTa karate hue kahate haiM-'chAvattarassa vi gahasayassa eyA aggacattAri aggamahisIo paNNattAo' he gotama ! sUryanI yAra azramahiSiyo nAmAM bhAvI che. 'taM jahA ' tebhanA nAma yA pramANe che- 'sUrappabhA, oyavAbhA, accimAlI pabhaMkarA' sUryaprabhA ( 1 ) AtmAlA ( 2 ) arthibhAsI (3) ane ala . ' evaM avasesaM jahA caMdassa varaM sUravaDeMsa vimANe sUraMsi sIhA saNaMsi' mA sambhandhabhAM mAThI madhu athana yandra prakaraNamAM kahevAmAM Avyu che te pramANe ja jANavu. A prakaraNamAM te prakaraNanI apekSA ketraLa eTaleA ja taphAvata che ke ahIM sUryAvata'saka vimAna che temAM je sihAsana che tenuM nAma sUrya siMhAsana he grahAhinI ayamahiSiyonu athana yApramANe - 'vijayA, vejayaMti, jayaMti, aparAjiyA, savvesiM gahAINaM eyAo aggamahisIo' hevA bhAvI che, samasta grahArdikanI vaya baijayanti, jayantI ane aparAjitA e nAmanI cAra paTTarANIo che. A hakIkatane sUtrakAra pachInA sUtreA dvArA spaSTa karatAM thayAM kahe che'chaavttr vi gahasayassa eyA aggamahisIo vattavvAo' 176 zraDanI - yUDhIyavatta Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 jambUdvIpaprajJaptisUtre aSTAzIterityarthaH etA anantarapUrvakathitA vijayAdyA agramahiSyo vaktavyAH 'imAhiM mAhAhi' imAbhiH-vakSyamANa bhirgAthAbhiH, tatra vakSamANAmaSTAzIti saMkhyakAnAM nAma darzayitumAha'iMgAlae' ityAdi, 'iMgAlae' aGgArakaH-etanAmakaH prathamo grahaH 1, 'viyAlae' vikAlako dvitIyaH 2, 'lohiyaMke lohitAGka stRtIyaH 3, 'saNicchere ce' zanaizcarazcaiva zanaizcara zcaturtha:4 'AhuNie' AdhunikaH paJcamaH '5 'pAhuNie' prAdhunikaH paSThaH6, 'kAmasamAnanAmAya paMceva' kanakasamAnanAmAnaH paJcava, kanakena saha ekadezena saha sapAnaM-sadRzaMnAma yeSAM te kanakasamAnanAmAnaH te ca paJca tadyathA-kaNaH 7, kaNakaH 8, kaNakaNakaH 9., kaNavitAnakaH 10, kaNasaMtAnakaH 11, 'so meM' ityAdi, 'some' somaH 12, 'sahie' sahitaH 13, 'AsaNeya' AzvAsanaH 14, 'kajovae' kAryopagaH 15' 'kavvurae' yuska: 16, 'ayakarae' ajakarakaH 17, duMdubhae' dundubhakaH 18, 'saMkhasamAnanAmevi tiSNeva' zaGkhasamAna nAmAno nAmnimahisIo vatavyAo' 176 grahoM ko-jaMbUdIpavartI candradvaya ke parivAra bhUta 176 grahoM kI vijayAdika 4 agrasahiSiyAM jo kahI gaI haiM so ve 176 graha, isa prakAra se haiM-'iMgAlae' aGgAraka yaha prathamagraha kA nAma hai 'viyAlae' vikAlaka yaha dvitIya graha hai 'lohiyaMke' lohitAGka yaha tRtIya graha hai 'saNicchare ceva' zanai zvara yaha caturthagraha hai 'AhuNie' Adhunika yaha pAMcavAM graha hai 'pAhuNie' prAdhunika yaha chaThA graha hai 'kaNagasamAnanAmAya paMceca' suvarNa samAna nAma vAle-kaNa 7-kaNaka8, kaNakaNaka9 kaNavitAnaka 10 aura kaNasaMtAnaka ye pAMca graha haiM isa taraha Upara ke 6 graha aura ye 5 graha milakara 11 grahoM ke nAma pragaTa kiye gaye haiM 'some 12, sahie 13, AsaNe ya 14, kajodhae 15 kancurae 16 soma yaha 12 vAMgraha hai, sahita yaha 13 vAM graha hai AzvAsana yaha 14 vAM graha hai kAryopaga yaha 15 vAM graha hai karburaka yaha 16 bAMgraha hai 'ayakarae' ajakaraka yaha 17 vAM graha hai, 'dudubhae' dundubhaka yaha 18 vAM graha hai, 'saMkha samAna nAme vi tiNNeva' zaGkha yaha candradayanA parivAra bhUta 176-grahonI vijyAdika 4 agramahiSio je kahevAmAM AvI cha / 176 aMDA bhurAma che-'iMgAlae' 24 me prathama anunama che. 'viyAlae' vise dvitIya che. 'lohiyake' solita the tRtIya che. 'saNicchare ceva' zanaizvara (zaniya2) 2 yatu yaha cha. ''AhuNie' mAdhuni4 ye pAMyabho 8 cha. 'pAhuNie' prAdhuni4 mech| graha che. 'kaNagasamAnanAmAva paMceva' suSaNa samAna nAbhavANA-e-303 -8-kaNakaNaka 9, kaNavitAnaka 10 ane kaNasaMtAnaka e pAMca graha che A rIte uparanA 6 a bhane 5 bhajI 11 aDAna nAma 58 421 // i sAvyache. 'some 12, sahie 13, AsaNe ya 14, kajjovae 15 kabburae 16' soma 2 // sArI akha cha, sahita the terame graha che, AzvAsana e caudame graha che, kAryo paga e paMdaramo graha che, kabraka e sauma che. 'ayakarae' ma04424 me sttrm| asa cha, duMdubhae' dunduma ye saarme| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyApramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 511 zaGkhazabdAGkitA ityarthaH te trayaH tadyathA-zaGkhaH 19, zaGkhanAbhaH 20, zaGkavarNAmaH 21, 'evaM bhANiyavvaM jAva bhAvake ussa aggamavisImotti evam-uktaprakAreNa bhaNitavyaM pratyeya magramahiSI saMkhyAkathanAya aSTAzIte grahANAM nAma saMgrAhakagAthA kadambakaM yAvat bhAvaketo grahasyAgramahiSyaH / atra yAvatpadAt idaM dRSTavyam, 'tiNNekkaMsanAmANIlle rUviya havaMti cattAri / bhAvatila puppharapaNe dagANNeya kAyabaMdheya / iMggi dhUmake U hArapiMgalae buheya mukkeya, vahassai rAhu agatthI mANavage kAmaphAseya 4 / dhurae pamuhe viyaDe visaMdhikappe tahA pylley| jaDiyAla eya aruNe aggilakAle mahAkAle 5 / sotyiya sovatthiya vaddhamANagata haaplNbey| NiccAloe Niccujjoe sayaMSabhe ceva omAse 6 / seyaMkara khemaMkara pabhaMkareya NAyabyo / arae viraeya tahA asogatahavIta sogeya 7 // vimala stitva vivatthe visAlataisAla subbae ceva / aniyaTTI egajaDIya hoi vijaDIya boddhavve 8 / karakariya rAya aggala boddhavve pupphabhAvake Uya / aTThAsI IgahA khalu NAyacyA ANupubIe' 9 // 19 vAM graha hai, zaGkha nAma yaha 20 vAM graha hai zaGkha varNAbha yaha 21 vAM graha hai 'evaM bhANiyabvaM jAva bhAvake ussa aggahisIotti' bhAvaketu kI agramahiSitaka isI prakAra se kahate jAnA cAhiye tathA ca 'tipaNeva kaMsanAmA, NIle rubdhiya havaMti cattAri, mAsatila puppha vaNNe dagadaga vaSNe ya kAyabaMdhe ya / iMda. ggi dhUmake u hAra piMgalae buhe ya sukke ya, bahassa irAhu agatthI mANavage kAmaphAse ya4, dhurae pamuhe vidhADe, visaMdhikappe tahA payalle ya / jaDiyAlae ya arUNe aggilakAle mahAkAle 15 // sosthita sovatthiya baddhamANaga tahA palaMve y| NiccA loe Niccu joe yaMpame ceva omAse // 6 // seyaMkara khemaMkara ebhaM. kare ya nnaaynyo| :arae virae ya tahA asoga taha vIta soge ya // 7 // vimala vitattha vivatthe bisAla taha lAla suvae ceva / aniyaTTI egajaDI ya, hoi vijaDI ya yoddhavve // 8 // kari kari ya rAya aggala yoddhavve pupphabhAvakeu y| aDa cha, 'saMkha samAna nAme vi tiNNeva' 5 me gAsamA prA cha, manAma se pIsabhI cha, zani se vIsI acha. 'evaM bhANiyadhvaM jAva bhAvake ussa aggama hisIo tti' mAyahetunI mahitI sudhA mA pramANe pAnu bAdhu rAma tathA ca 'tiNNeva kaMsanAmA, NIle ruviya hayaMti cattAri, mAsatila puSphavaNNe dagadagavaNNe ya kAyabaMghe ya iMdagi dhUmakeu hArasiMgala ra buhe ya suke ya bahassairAhu agatthI mANavage kAmaphAse ya 4, dhurae pamuhe viNDe visaMdhi kApe tahA payalle ya jaDiyAlara va aruNe aggilakAle mahAkAle // 5 // sotthiya sovatthiya vaddhamANaga tahA palaMbe ya NiccAlora Niccujjoe sayapatte gheva obhAse / / 6 / / seyaMkara khenaMkara pabhaMkare ya NAyavvA / arae virae ya tahA asoga taha vItasoge ya // 7 // vimala vitatyavivatthe visAla taha sAla supae ceva / aniyaTTI egajaDI ya hoi vijaDI ya boddhavve // 8 // kari kari ya rAya aggala boddhavve puSpha bhAvakeUya / aTThAsII gahA khalu Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 jambUdvIpaprajJaptistre atraiteSAM vyAkhyA-kaMsa zabdopalakSitaM nAma yeSAM te kaMsanAmAna ste traya st yathA-kaMsaH 22, kaMsanAmaH 23, kaMsavarNAbhaH 24, nIle rUpeca zabde viSayabhUte dvidvinAmasaMbhavAt sarva saMkhyayA bhavanti catvAra stadyathA-nIlaH 25, nIlAvabhAsaH 26, rUpI 27, rUpyAvabhAsaH 28, 'bhAsa' iti nAmadvayopalakSaNam, tadyathA-bhasma 29 bhasmarAziH 30, tilaH 31, tila. puSpavarNaH 32, dakaH 33, dakavarNaH 34, kAyaH 35, bandhyaH 36, indrAgniH 37, dhUma. ketuH 38, hariH 39, piGgalakaH 40, budhaH 41, zukraH 42, bRhaspatiH :43, rAhuH 44, agastiH 45, mANavakaH 46, kAmasparzaH 47, dhurakaH 48, pramukhaH 49, vikaTaH 50, visandhikalpaH 51, prakalpaH 52, jabalaH 53, aruNaH 54, agniH 55, kAlaH 56, mahAkAlaH 57, svastikaH 58, sauvastizaH 59, varddhamAnakaH 60, tathA-pralambaH 61, nityAlokaH 62, nityo dyotaH 63, svayaMprabhaH 64, avabhAsaH 65, zreyaskaraH 66, kSemaaTThAsII gahA khalu NAyavvA ANupuvIe' // 9 // inakI vyAkhyA isa prakAra se haiM-22, 23 aura 24 veM graha kaMsa zabdopalakSita haiM-jaise 22 vAM graha kaMsa, 23 vAM graha kaMsanAma aura 24 vAM graha kaMsavarNAbha, 25vAM graha nIla 26vAM graha nIlAvabhAsa, 27vAM graha rUpI, 28 vAM rUpyAvabhAsa, 29 vAM graha bhasma, 30vAM graha bhasmarAzi, 31vAM graha tila, 32vAM graha tila puSpavarNa, 33 vAM graha daka, 34 vAM dakavarNa, 35vAM kAya, 36 vAM bandhya, 37vAM indrAgni, 38vAM dhUmaketu, 39vAM hari, 40vAM piGgalaka 41vAM budha, 42 zukra, 43 vAM bRhaspati,44vAM rAhu, 45vAM agasti, 46vAM mANavaka / 47vAM kAmasparza, 48vAM dhuraka, 49vAM pramukha, 5.vAM vikaTa, 51 vAM visandhikalpa, 52vAM prakalpa, 53vAM jabala, 54vAM aruNa 55vAM agni, 56vAM kAla, 57 mahAkAla, 58vAM svastika, 59vAM sauvastika, 60vAM varddhamAnaka, 61vAM pralamba, 62vAM nityAloka, 63vAM nityodyota, 64vAM NAyavvA ANupuvIe' // 9 // memanI 0yAcyA pramANe -22, 23 bhane 24 mA aDa kaMsa zabdo lakSita che. jema ke 22 bAvIsa me gRhakaMsa ane 23 tevIsamo graha kaMsanAma grevIsamo graha ane 24 me kaMsavaNuMbha 25 graha nIla, 26o graha nIlAlabhAsa 27 me praha rUpI, 28 me rUpyAvabhAsa, 29 mo graha bhasma, 30 me graha bhasmarAzi, 31 me graha tala, 32 mo graha tala puSavarNa, 33 mo graha daka, 34 me dakavarNa, 35 me chAya, 6 / andhava, 37 me| chandrAmi, 38 bhI ghUmata, 38 me 2, 40 mA bi , 41 mo budha, 42 me zuka, 43 mo bRhaspati, 44 mo rAhu 45 mo agasti, 46 me mANuvaka 47 me kAmasparza, 48 me pUraka, 49 mi pramukha, 50 me vikaTa, 51 me visavikalpa, parama praka", 53 che ja prala, 14 me arUNa, 55 me agni, 56 me kAla, 57 me mahAkAla 58me svastika, 59 mo sauvastika, 60 mo vartamAnaka, 61 mo praa, 12 me nityA, 3 bha. nityAdhota, 14 me 21 prala, 15 bho avamAsa, Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyApramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 55 karaH 67, abhaGkaraH 68, prabhaGkaraH 69, arajAH 70, virajAH 71, tathA azokaH 72, tathA vItazokaH 73, vimalaH 74, vitataH 71, vivastraH 76, vizAlaH 77, zAlA 78, muvataH 79, anivRttiH 80, ekajaTI 81, dvijaTI 82, karaH 83, karikaH 84, rAjA 85, argalaH 86, puSpaketuH 80, bhAvaketuH 88, ityevaM prakAreNASTAzItihAH bodavyA AnupUrvyA-krameNeti // __ samprati-'savvesiMgarAINaM' ityAdi pahAt nakSatrasya sUcanaM kRtamiti nakSatrANAmAdhidaivatadvArA nAmapratipAdanAya gAthAdvayamAha-bahmA' ityAdi, 'bahmAvi hUya vara varuNe ayavuDDI pUsa Asajame / aggiphyAvai soye rude aditI bahassaI sappe // 1 // piubhaga ajjamasaviyA tahA vAU taheva iMdaggI / mitte iMde niruI AU vissAya boddhavve // brahmAviSNuzvavasu varuNo'jo vRddhiH pUSA azvo yamaH / agniH prajApatiH somo rudro'ditiH bRhaspatiH sarpaH // 1 // svayaMprabha, 65vAM avabhAsa, 66vAM zreyaskara, 67vAM kSemakara, 68vAM AbhaGkara, 61vAM prabhaGkara, 70 vAM arajA, 71vAM virajA, 72vA azoka, 73vAM vItazoka 74vAM vimala, 79vAM vitata, 73vAM vivastra, 77vAM vizAla, 78vAM zAla, 79 suvrata, 80vAM anivRtti, 81vAM ekajaTI, 82yAM dvijaTo, 83vAM kara, 84vAM karika 85vAM rAjA, 86vAM argala, 87 puSyaketu, aura 88vAM bhAvaketu, isa prakAra se ye 88 grahoM ke nAma haiN| nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'bamhA viNhU ya vasU varuNe ayabur3I pUsa Asa jame / aggipayAvaha some rudde aditI bahassaI sappe // 1 // piubhaga ajamasaviyA tahA vAu taheva iNdrgii| mitte iMde niruI Au vissA ya boddhavve // 2 // 16 mA zreya242, 17 mA ma 42, 18 bhI mA 42, 18 bhI prama42, 70 mA ma2, 71 me virajA, 72 me azaka, 73 me vItazeka, 74 mo vimaLa, 75 mo vitata, 76 me vivastra, 77 me vizAla, 78 me zAla, 79 me suvrata, 80 me anivRtti, 81 bhI saTI , 82 mA visa, 83 mA 42, 84 me 24, 85 me 2im, 81 mA argala, 87 me pupaketu ane 88 me bhAvaketu A rIte 88 grahonA nAma che. nakSatranA nAma A pramANe che 'vamhA viNhU ya vasuvaruNo ayavuDUDhI pUsa Asa jme| aggipayAvai some rude aditI bahassaI sappe // 1 // piubhaga ajjamaseviyA taTTA vAU taheva iMdaggI / mitte iMde niruI AU , vissA ya boddhavve // 2 // Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 jambUdvIpaprajJaptisne pitAbhagaH aryamA savitAtvaSTA vAyuH tathaiva indrAgnI / mitra indraH nirRtiH ApaH vizve ca boddhavyAnIticchAyA // tadarthastvayam-brahmA abhijit 1, viSNuH zravaNaH 2, vasu dhaniSThA 3, varuNaH zatabhiSaka 4, ajaH-pUrvabhAdrapadA 5, vRddhiH-abhivRddhiruttarabhAdrapadA 6, pUSA revatI 7, azvo'zvinI 8, yamo bharaNI 9, agni-kRttikA 10, prajApatiH rohiNI, 11, somo mRgaziraH 12, rudra AdI 13, aditiH punarvasuH 14, bRhaspatiH puSyaH 15, so'zleSA 16, pitA maghA 17, bhagaH pUrvAphAlgunI 18, aryamA uttaraphAlgunI 19, savitA ista: 20, tvaSTA citrA 21, vAyuH svAtI 22 indrAgnI vizAkhA 23, mitro'nurAdhA 24, indro jyeSThA 25, niRtiH mUlam 26, zrApaH pUrvASADhA 27, vizve uttarASADhA 28 ceti nakSatrANi boddhavyA. nIti / caturdazaM dvAramiti // brahmA-abhijit 1, viSNu-zravaNa 2, vasu-dhaniSThA 3, varuNa-zatabhiSaka 4, aja-pUrvabhAdrapadA 5, vRddhi-uttara bhAdrapadA 6, pUSA-revatI 7, azva-azvinI 8,yamo-bharaNI 9, agni-kRttikA-10, prajApati-rohiNI 11, soma-mRgazirA 12 rudra-ArdrA 13, aditi-punarvasu 14, bRhaspati-puSya 15, sarpa-azleSA 16, pitA-maghA 17, bhaga-pUrvAphAlgunI 18, aryamA-uttaraphAlgunI 19, savitAhasta20, tvaSTA-citrA21, vAyu-svAtI22, indrAgnI-vizAkhA 23, mitra-anu. rAdhA 24, indra jyeSThA 25,-niRtI-mUla 26, Apa-pUrvASADhA 27 aura vizvauttarASADhA 28 ye nakSatroM ke nAma unake adhipati devatAoM ke anusAra donoM gAthAoM meM kahe gaye haiM-14 vAM dvAra samApta // 15 vAMdvAra kathana 'caMda vimANeNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta ! caMdravi pramA-mit 1, 15-15 2, su-cani831 3, 135-zatabhiSa6 4, 5045 bhaadr54|| 5, vRddhi-uttarAmA 5 1, puSA-revatI 7, sava-cinI 8, yama-12 6, mazi-ttiA 10, pralapati-zahiNI 11, som-bhRgaa|2 122 32-bhAdra 13, mahAta-punasu 14, 192pati-505 15, sp-vess| 16, cittaa-bh| 17, maga gunI 18, abhaa-utt23| zunI 16, savitA-72 20, 1TA-citrA 21, vAyu-svAtI 22, IndrAgnI-vizAkhA 23, citra-anurAdhA 24 Indra-jayeSThA 25, nitimUla 26, Apa-pUrvASADhA 27 ane vizva-uttaraSADhA 28, A nakSatranA nAma temanA adhipati devatAo anusAra baMne gAthAomAM kahevAmAM AvyA che- 14 muM dvAra samApta 15muM dvAra kathana 'caMd vimANeNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' 3 mahanta ! vimAnamA Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyAnamahiSyAH nAmAdinirUpaNam 55 ___ samprati-pazcadarza dvAraM praznayanAha-'caMdavimANeNaM' ityAdi, caMdavimANeNaM bhaMte' candravimAne khalu bhadanta ! 'devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM kiyatkAlaparyantaM sthitiH prajJaptA-kathitA iti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNeNaM caubhAgapaliovama' candravimAnasya devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamam, sthitiH palyopamasya caturthobhAga ityarthaH 'ukkoseNaM paliyovamaM vAsasayasahassamabhahiyaM utkarSaNa eka palyopamaM varSazatasahasrAbhyadhikaM sthitiriti ephalakSavarSAdhikamekaM palyopamamityarthaH / 'caMdavimANeNaM devINaM jahaNeNaM caubhAgapaliovama' candravimAne khalu devInAM sthitiH jaghanyena caturbhAgapalyopamasyaikasya caturthoM bhAga ityarthaH, AlApaprakArastu evam-he bhadanta ! candravimAne devInAM kiyatkAlaM sthitiriti praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! candravimAne vasantInAM devInAM jaghanyena palyopamasya caturthobhAgaH sthitikAla iti evaM krameNasarvatra praznavAkyamunnamyottaravAkyaM pUraNIyam, 'ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNasae vAsasahassehi abbhahiyaM' utkarSeNArddhapalyopamaM pazcAzatAvarSasahasrairabhyadhikam, candravimAne hi candradevaH mAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM paliovama vAsasayasahassamabhahiyaM' he gautama ! caMdra vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya se eka palyA pama kecaturthabhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti ekalAkha varSa adhika eka palyo. pama kI hai 'caMdavimANeNaM devINa jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM' caMdavimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya se eka palya ke caturthabhAga pramANa hai yahAM para prazna rUpa AlApa prakAra aisA hai-'he bhadanta ! candravimAna meM rahane vAlI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? taba 'he gautama! candra vimAna meM rahane vAlI deviyoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturtha bhAga pramANa hai aura 'ukkoseNaM atapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM anbhahiyaM' utkRSTa sthiti 50 hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai| aisA hI sarvatra praznavAkya karake uttara vAkya ko devenI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che? AnA javAbamAM prabhu kahe che. 'goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkosegaM paliocamaM vAsasayasahassamabhahiyaM gautama! candravimAnamAM devenI sthiti jaghanyathI eka palyopamanA caturthabhAga pramANa che. sana DaTa sthiti me4 5 1 madhi se patyA5manI che. 'cadavimANe devI mahaNaNaM caubbhAgapaliovamaM' yandravimAnamA havIyAnI sthiti dhanyathI ye payana caturthabhAga pramANe che. ahIMyA praznarUpa AlApa prakAra evA che-he bhadanta ! candravimA rahenArI devIonI sthiti keTalA kALa sudhInI che ? tyAre te gautama! candravimAnamAM rahenArI devAnI jaghanya sthitI te eka palyopamanA caturthabhAga pramANa che ane 'ukkoseMNe addhapaliovarma paNNAsAe vAsasahassehiM amahiyaM' utkRSTa sthiti pa ra vAnamAM Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 ambUdvIpapraznaptisUtre sAmAnikAzcAtmarakSakAdayazca parivasanti tena candrasAmAnikApekSayA utkRSTamAyurbodhyaM teSAmevo. skRSTAyuH saMbhavAt jaghanyaM cAtmarakSakadevApekSayeti, evaM sUryavimAnAdi sUtreSvapi jJAtavyamiti // samprati-sUryavimAnasthadevAna sthitikAlaM jJAtuM sUtramAi-'sUravimANe' ityAdi, 'sUra vimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliyoma' sUryavimAne vasatAM devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturthoM bhAgaH sthitikAlaH 'ukkoseNaM paliyovamaM vAsasahassamabbhahiyaM' utkSarSeNaikaM palyopamaM varSasahasrairabhyadhikam, 'sUravimANe devANaM jaharaNeNaM caubhAgapaliyovamaM' sUryavimAne devInAM sthiti jaghanyena caturbhAgapalyopamaM, palyopamasya caturthobhAga ityarthaH / 'ukoseNaM addhapaliyovamaM paMcahi vAsasaehiM amahiyaM' utkarSeNArddhapalyopamaM paJcabhi varSazatai rabhyadhikam / jamAlenA cAhiye, candra vimAna meM candra deva, sAmAnika deva aura AtmarakSaka Adi deva rahate haiM isaliye candra sAmAnika devoM kI apekSA utkRSTa Ayu jAnanI cAhiye kyoM ki utkRSTa Ayu saMbhavita hai aura jaghanya Ayu AtmarakSaka devoM kI apekSA se hai, isI taraha kA kathana sUryavimAnAdi sUtroM meM bhI jAnanA cAhiye, aba sUryavimAna meM rahane vAle devoM kI sthiti ke kAla ko jAnane ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM-'sUravimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliovarma, ukoseNaM paliovamaMvAsasahassamabhahiyaM' sUryavimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti eka palyopamake caturtha bhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti 1eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai 'sUravimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapalio. dhamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahi vAsalaehiM abhahiyaM' sUryavimAna meM vasane pAlI deviyoM kI sthiti eka palpa ke caturtha bhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti 5 pA~ca sau varSa adhika arddhapalyopama kI hai| varSa adhika addhapapamanI che evuM sarvatra praznavAjya karIne uttaravAjyane goThavI levuM joIe. candravimAnamAM candradeva, sAmAnika deva ane AtmarakSaka Adi deva rahe che AthI candra sAmAnika devenI apekSA utkRSTa AyuSya jANavuM joIe kAraNa ke utkRSTa AyuSya saMbhavita che jyAre jaghanya AyuSya AtmarakSaka devanI apekSAthI che. AvI ja jAtanuM kathana sUryavimAnadi sUtramAM paNa jANavuM joIe have sUryavimAnamAM rahenArA devenI sthitine Apane onjan bhATe sUtrA2 sUtra 4 cha -'sUravimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovama, ukkoseNaM paliovamaM vAsasahassamabhahiya' sUryavimAnamA 2 / 2 / hevAnI nya sthiti eka popamanAM caturthabhAga pramANa che ane utkRSTa sthiti eka hajAra varSa adhika eka pakSyApabhanI cha. 'sUravimANe devINaM jahaNaNaM caubhAgapali ovama ukkoseNaM addhapaliovama paMcahi vAsasaehi abbhahiyaM' sUya vimAnamA vasanArI vimAnI sthiti me4 58yanA caturthabhAga pramANa che ane utkRSTa sthiti pAMca varSa adhika ardhapalayamanI che. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAcikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyApramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 517 samprati graha vimAnasUtramAha-'gahavimANe devANaM' ityAdi, 'gaha vimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliyovamaM' grahavimAne vasatAM devAnAM kiyantaM kAlaparyantamAyuriti praznaH bhagavAnAha-he gautama ! grahavimAne vasatAM devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturthoMbhAgaH sthitiH, 'ukoseNaM paliyovama' utkarSeNa graha vimAne vasatAM devAnAmAyuH pUrNa palyopamamiti / 'NakkhattavimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliyovamaM' he bhadanta ! nakSatravimAne vasatAM devAnAmAtmarakSakAdInAM kiyantaM kAlamAyuriti prazne bhagavAnAha-he gautama ! nakSatravimAne vasatAM devAnAM jaghanye nAyuH caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturtho bhAgaH / 'ukoseNaM addhapaliyovama' utkarSeNArddhapalyopamamAyu bhavatIti / 'NakkhattavimANe devINaM jahapaNeNaM caubhAgapaliyovamaM he bhadanta ! nakSatravimAne devInAM jaghanyenAyu zcaturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturthobhAgaH, 'ukoseNaM sAhiyaM caubhAgapaliovama' utkarSeNa sAdhikaM caturbhAga grahavimAna sUtra kathana 'gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliova' aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA-he bhadanta ! grahavimAna meM rahane vAle devoM kI sthiti kitanI hai ? taba prabhu ne gautamasvAmI se aisA kahA-he gautama ! grahavimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturthabhAgapramANa hai aura 'ukkoseNaM palio. varma' utkRSTa sthiti pUrNa eka palpopama kI hai 'NakvattavimANe devANaM jahaNNaNaM caubhAgaliovama ukkoseNaM addhapaliovarma' nakSatra vimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturthabhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti ardhapalyopama pramANa hai 'NakkhattavimANe devINaM jahanneNaM caubhAgapali oma, ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapaliovamaM nakSatravimAna meM rahane vAlI deviyoM kI jaghanyasthiti eka palyopama ke caturthabhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti eka grahavimAna sUtra kathana 'gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliovamaM' va gotamasvAmI prasune / pramANe pUchyuM- bhadanta ! grahavimAnamAM rahenArA devenI sthiti keTalI che? tyAre prabhue gautamasvAmIne A pramANe kahyuM-he gautama! grahavimAnamAM rahenArA devanI jaghanya sthiti to me pakSyA5manA yatu bhAra prabhA cha bhane 'ukkoseNaM paliovama' aSTa sthiti 55 4 pakSyA5manI cha. 'NakkhattavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovama' nakSatravimAnamA 29naa2| hevAnI vanya yati to theTa 1.8yaramAnA caturthanA prabhA cha bhane aSTa sthiti apye|5m prabhA che. 'Nakhatta vimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapaliovamaM' nakSatravimAnamA rahenArI devIonI jaghanyasthiti eka paLepamanA caturthabhAga pramANa che ane utkRSTasthiti me pazyA5mAna xiss qyAre yA pramANa . 'tArAvimANe devANaM jaha . Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 ambUdvIpatisUtre palpopamam / 'tArAvimANe devANaM jahaNeNaM aTTabhAga liyovamaM' he bhadanta ! tArAvimAne vasatAM devAnAM kiyantaM kAlamAyuriti gautamIya prazne bhagavAnAha - he gautama! tArAvimAne vasatAM devAnAM jaghanyenASTabhAgavalyopamam, palyopamasyASTamo bhAga ityarthaH, 'ukkoseNaM caubhAgapaliyovamaM' utkarSeNa caturbhAgapalyopamaM sthitiriti, palpopamasya caturthI bhAga ityarthaH ' tArAvimA devINaM jahaNNeNaM aTTabhAgapaliyovamaM' tArAvimAne devInAM jaghanyenASTabhAgavalyopamaM palyopamasyASTamo bhAgaH / 'ukoseNaM sAiregaM advabhAgapaliyovamaM ' utkarSeNa sAtirekamaSTabhAga palyopamaM palyopamasyASTamo bhAga iti paJcadazaM dvAramiti // * 31 // ekatriMzatsUtraM vyAkhyAya SoDazaM dvAraM vyAkhyAtuM dvAtriMzattamaM sUtramAha-eesi bhaMte!" ityAdi, mUlam - eesi NaM bhaMte! caMdima sUriyagahaNakkhatta tArArUvANaM kayare karehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! caMdima sUriyA duve tullA savvatthovA NakkhattA saMkhejaguNA, gahA saMkhejjaguNA tArArUvA saMkhejjaguNA iti / jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve jahaNNapae vA ukko sapae vA kevaiyA titthayarA savvaggeNaM pannattA ? goyamA ! jahaourne ttAra ukkosapae cottIsaM titthayarA saGghaggeNaM pannattA / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA jahaNNapae vA ukkosapae vA kavaTTI savvaggeNaM palyopama ke kucha adhika caturthabhAgapramANa hai 'tArAvimANe devANaM jahaNaNeNaM abhAgapalio maM' tArAvimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanyasthiti eka palyoma ke AThaveM bhAga pramANa hai aura 'ukko seNaM caubhAgapalio maM' utkRSTa sthiti eka pasyopama ke caturthabhAgapramANa hai 'tArAvimANe devINaM jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM sAiregaM aTThabhAgapali ovamaM' tArAvimAna meM rahane bAlI deviyoM kI jaghanya sthiti ekapalya ke AThaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti eka palya ke kucha adhika AThaveM bhAga pramANa hai // 31 // pandrahavAM dvAra samApta oj aTThabhAga paliovamaM tArA vimAnamA rahenArA devAnI vanyasthiti ko patyopabhanA AIbhI loga prabhAy che bhane 'ukkoseNaM caubhAgapalio maM' aSTasthiti me pahayeopamanA caturthabhAga prabhANu che. 'tArAvimANe devINaM jahaNaNeNaM aTThabhAgaraliovamaM ukko se sAiregaM aTTabhAgapaliovamaM' tArAvibhAnamA rahetArI devIyonI dhanyasthiti me pahayanA AThamAM bhAga pramANu che ane utkRSTasthiti eka palyanA kaiMka adhika AThamAM bhAga pramANu che. 5315 paMdaramudvAra samApta Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 32 candrasUryAdInAmalpavahutvanirUpaNam 519 pannattA ? goyamA ! jahaNNapae cattAri ukosapae tIsaM cakavaTTI sabaggeNaM pannattA, baladevA tattiyA ceva jattiyA cakavaTTI, vAsudedA vi tattiyA ceva tti / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA nihirayaNA savagageNaM pannattA ? goyamA ! tiNi chaluttarA nihirayaNasayA savvaggeNaM pannattA, jaMbudIve NaM bhaMte ! dove kevaiyA Nihi rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? goyamA ! jahaNNapae chattIsaM ukkosapae doSiNa sattarA NihirayaNasayA paribhogattAe havamAgacchaMti, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA paMcidiyasyaNasayA savvaggeNaM pannattA ? goyamA ! do dasuttarA paMcidiyarayaNasayA sambaggeNaM pannatA / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukosapae vA kevaiyA paMciMdiyarayaNasayA paribhogattAe havva. mAgacchaMti ? goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM ukkosapae doSNi dasuttarA paMciMdiyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA egidiyarayaNasayA savaggeNaM pannattA ? goyamA / do dasutarA egidiyarayaNasayA savvaggeNaM pannatA / jaMbuddIve NaM bhaMte ! kevaiyA egidiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? goyamA! jahaNNapae aTThAvIsaM ukkosapae doNNi dasuttarA egidiyarayaNasayA paribhogatAe havvamAgacchaMti ||suu0 32 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! candrapuryagrahanakSatratArArUpANAM katare katarebhyo'lpA vA bahu kA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! candrasUryAdvaye tulyAH sarvastokAH, nakSatrANi saMkhyeyaguNAni, grahAH saMkhyeyaguNAH tArArUpANi saMkhyeya guNAni iti // jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe jaghanyapade vA ukkosapade vA kiyanta stIthaMkarAH sarvAgreNa prajJaptAH ? gautama ! jaghanyapade catvAraH, utkRSTapade caturviMzati stIrthakarAH sarvAgreNa prjnyptaaH| jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanto jaghanyapade vA utkRSTapade vA cakravartinaH sarvAgreNa prajJaptAH ? gautama ! javanyapade catvAraH, utkRSTapade triMzacakrarartinaH sarvAgrega prajJaptA iti / baladevA stAvanta eva yAvanta zcakravartinaH / vAsudevA api tAvanta eveti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti nidhiratnAni sarvAMgreNa prajJatAni ? gautama ! trINi SaDuttarANi nidhiratnazatAni sarvAgreNa prajJa. tAni / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti nidhiratnazatAni paribhogatayA zIghramAgaccha. nti ? gautama ! jaghanyapade SaTtriMzat, utkRSTapade dve saptatyadike nidhiratnazate paribhogyatayA Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre zIghramAcchanti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti paJcendriyaratnazatAni sarvAMgreNa prajJa. tAni ? gautama ! dve dazottare pazcendriyaratnaza te sarvAgreNa prajJapte / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe jaghanyapadevA utkRSTapadevA kiyanti pazcendriyaratnazatAni paribhogyatayA zIghramAgacchanti ? gautama ! jaghanyapade aSTAviMzatiH, utkRSTapade dve dazottare paJcendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramAcchanti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti ekendriyaratnazatAni sarvAgreNa prajJa. sAni ? gautama ! dve dazottare ekendriyaratnaza te sarvAgreNa prajJapte / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti ekendriyaratnazatAni paribhogyatayA zIghramAgacchanti ? gautama ! jaghanyapade aSTAviM. zatiH, utkRSTapade dve dazottare ekendriyaratnazate paribhogyatayA shiighrmaagcchtH| sU0 22 // TIkA-'eesiNaM bhaMte' eteSA mupayuktasUtre kathitAnAM sAmAnyato laukika pratyakSapramANaviSayANAM khalu bhadanta ! 'caMdimamariyagahaNavakhatta tArArUvANaM' candrasUryagrahanakSatra tArArUpANAma, candrANAM sUryANAM grahANA nakSatrANAM tArArUpANAM ca madhye 'kamare kayarehito' katare katarebhyaH 'appA vA bahuyA vA tulakA vA visesAhiyA vA' eteSAM madhye ke alpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAbeti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'caMdimasUriyAduve tullA samvatyovA' candrasUryA ete dvaye'pi parasparaM tulyA:samAnAH pratidvIpaM pratisamudraM ca candrasUryANAM samAna saMkhyAkatvAta, tathA zeSebhyo grahAdibhyaH solahave dvAra ke sambandha meM vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriya gahakkhitta tArAkhvANaM' ityaadi| TIkArtha-aba gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte ! caMdima sUriya gahaNakkhattatArAkhvANa' he bhadanta ! ina candra, sUryagraha nakSatra evaM tArArUpoM ke bIca meM 'kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA vise. sAhiyA vA' kauna kinakI apekSA alpa haiM ? kauna kinakI apekSA bahuta haiM? kauna kinakI apekSA tulya haiM ? aura kauna kinakI apekSA vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA caMdimasUriyA duve tullA samvatthovA' he gautama! candra aura sUrya ye do paraspara meM samAna haiM kyoMki pratidvIpa meM aura soLamAdvAranA sambandhamAM vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriya gahaNa khattatArArUbANaM' tyAta - gautamakAmI mA sUtra dvArA prabhune mA pUchyuThe-'eesi NaM bhaMte! caMdimasUriya gahaNakkhattatArArUvANaM' 3 mahanta ! 2 // yandra sUrya nakSatra bhane tApAnI kyamA kayare kayarehiM to appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' yAnI apekSAe a9pa che? keNa konI apekSAe adhika che ane koNa konI apekSAe tulya che? ane keNa kenI apekSAe vizeSAdhika che? AnA uttaramAM prabhu kahe che- 'goyamA ! caMdima sUriyA duve tullA savvatthogA' gItama! yandra bhane sUrya se mAna Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArA s. 32 candrasUryAdInAmalpabahuttvanirUpaNam 121 sarve ime candrasUryAH stokAH-alpIyAMsaH 'NakkhattA saMkhejaguNA' nakSatrANi saMkhyeyaguNAnicandrasUryApekSayA nakSatrANi saMkhyeyaguNAdhikAni bhavanti, candrasUryApekSayA nakSatrANA maSTAviM. zati guNAdhikatvAditi / 'gahA saMkhejjaguNA' grahAH saMkhyeyaguNAH nakSatrApekSayA grahA:-bhaumAdayaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti, sAtireka triguNAdhiphatvAt 'tArArUvA saMkhejjaguNA' tArArUpA saMkhejjaguNAdhikAni bhavanti, tArANAM prabhUtakoTAkoTI guNatvAditi, vyAkhyAta SoDazamalpabahutvadvAram tena saMpUrNa saMgrahaNIgAthAdvayaM vyAkhyAtamiti // ___ samprati jambUdvIpe jaghanyotkarSAbhyAM tIrthaMkarAdIn saMkhyayA jJAtuM praznayamAha-'jaMbuddIveM gaM bhaMte' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpa madhya jambUdvIpe ityarthaH 'jaddaNNapae vA ukkosapae vA' jaghanyapade-sarvastokasthAne vA, utkRSTapade-sarvotkRSTasthAne vA 'kevaiyA titthayarA' kiyantaH-kiyatsaMkhyakAH tIrthaGkarAH 'savvaggeNaM pamatte' sarvAgreNa-sarva saMkalanayA kevaliSTamAtrayA ityarthaH prajJaptA:-kathitAH jambU. pratisamudra meM candra aura sUrya samAna saMkhyAvAle haiN| tathA zeSagrahAdikoM se ye saba candra aura sUryastoka-kama haiN| 'NakkhattA saMkhejjaguNA' candra aura sUrya kI apekSA nakSatra28guNa adhika haiN| 'gahA saMkhijaguNA' nakSatroM kI apekSA graha saMkhyAtaguNe 'tArArUvA saMkhejaguNA' tArArUpa saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoM ki tArAoM ko bahuta adhika koTAkoTI guNita kahA gayA hai| isa prakAra isa alpabahutadvAra kI vaktavyatA samApta hone para do saMgrahaNI gAthAeM pUrNarUpa se vyAkhyAta ho jAtI hai, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukkosapae vA kevaiyA titthayarA savvaggeNaM paNNattA' isa sUtra dvArA gautamasvAmIne jambUdvIpa meM jaghanya aura utkRSTa se tIrthakarAdika kitane hote haiM, arthAt kitane rahate haiM ? isa bAta ko pUchA hai isameM pahile unhoMne aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambudvIpa nAmake dvIpa meM saba se kama parasparamAM samAna che kAraNa ke pratidvIpamAM ane pratisamudramAM candra ane sUrya sarakhI saMkhyAvALA hoya che tathA zeSa grahAdikethI A badhAM candra ane sUrya sneka-ochAM DAya cha 'NakhattA saMkhejjaguNA' nakSatrAnI apekSA sabhyAtA padhAre DAya haibhaDe yaMdra bhane sUrya n| 42di nakSatra 28 ge| che. 'gahA saMkhijjaguNA' nakSatrInA 42di sabhyAta padhAre che. 'tArArUvA saMkhejjaguNA' aDAnI apekSA taa||35 saMkhyAtagaNa adhika che kAraNa ke tArAone ghaNuM adhika keTakeTI guNita kahevAmAM AvyA che. A prakAre A apadhatva dvAranI vaktavyatA sayAta thavAthI be saMgrahaNI gaathaa| pUrNa 35thI vyAyAta tha ya cha, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukkosapae vA kevaiyA titthayarA savvaggeNaM paNNattA' 11 suu| rAgI bhasvAmI smUdIpamA nya temaja utkRSTathI tIrthaMkarAdika keTalA he che. arthAt keTalA rahe che ? e hakIkatanI pRcchA karI che AnI pahelAM teoe Ama pUchyuM che-he bhadanta ! A jambudvIpa nAmanA Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpamAtira dvIpe sarvasaMkhyayA kiyanta stIrthakarA bhavantIti maznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNapae cattAri' jaghanyapade catvAraH prApyante, tathAhi-jambUdvIpasya pUrvavidehakSetre zItAmahAnadyAH bhAgadvaye kRte dakSiNottarabhAgayorekaikasya tIrthaMkarasya sadbhAvAd dvau tIrtha karau, evamaparavidehakSetre'pi zItodAyA mahAnadyA dakSiNottarabhAgadvaye tathaiva dvau tIrthaGkarau iti saMkalanayA jaghanyapade catvAra stIrthakarA bhavanti, bharatairavatakSetrayostu ekAnta suSamAkAle tIrthakarANAmabhAva eveti / 'ukosapae cottIsaM titthayarA' utkRSTapade catu striMzattIrthakarAH 'savvaggeNaM panattA' sarvAgre ga-sarvasaMkalanayA prajJaptAH kathitAH, tathAhi mahAvidehakSetra prativijayaM bharatairavatayo caikaikasya tIrthaMkarasya saMbhavaiti sarvasaMkalanayA catustriMzattIrya karA bhavantIti // etacca viharattIrthaGkarApekSayA jJAtavyam, natu janmApekSayA, janmApekSa yAtu catustriMzattIrthakarANAmasaMbhavAditi / aura saba se adhika sarvAgrarUpa se kitane tIrthakara hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahaNNapae cattAri' he gautama ! jaghanyapada meM cAra tIrthakara hote haiM aura ve isa prakAra se hote hai jambUdvIpa ke pUrvavideha kSetra meM zItA mahAnadI ke bhAgavaya karane para dakSiNa uttara bhAgoM meM eka eka tIrthakara ke sadbhAva se do - tIrthaMkara hote haiM tathA aparavideha meM bhI zItodA mahAnadI ke dakSiNa uttarabhAga iya meM usI prakAra se do tIrthakara hote haiM isa prakAra jaghanya pada meM cAra tIrthaMkara hote kahe gaye haiM, parantu bharata kSetra aura airavata kSetra meM ekAntasuSamAkAla meM tIrthakara nahIM hote haiM, 'ukkosapae cottIsaM titthayarA' tathA utkRSTapada meM 34 tIrthakara hote haiM, aisA 'savyaggeNaM pannattA' sarvasaMkalanA se kahA gayA hai, ye 34 tIrthakara isa prakAra se hote haiM-mahAvidehakSetra meM haraeka vijaya meM 1-1 tIrthakara hone kI apekSA 32 tIrthakara hote haiM evaM bharatakSetra aura airavata kSetra meM dvIpamAM sauthI ochA ane sauthI adhika sarvAgarUpathI keTalAM tIrthakara hoya che? AnA uttaramA prabhu 49 cha-'goyamA ! jahaNNapae cattAri' gautama ! dhanya 54mA yAra tItha 42 hoya che ane te A pramANe hoya che. jambudvIpanA pUrva videha kSetramAM zItA mahAnadInA be bhAga karIe te dakSiNa uttara bhAgamAM eka-eka tIrthakaranA sadUbhAvathI be tIrthakara thAya che tathA aparavidehamAM paNa zIdA mahAnadInA dakSiNa-uttara bhAga kayamAM teja pramANe be tIrthakara thAya che-A rIte jaghanya padamAM cAra tIrthakara hovAnuM kahevAmAM AvyuM che, paraMtu bharatakSetra ane eravatakSetramAM ekAnta suSamAkALamAM tIrthakara hatAM nayI. 'cakkosapae cottIsaM titthayarA' tathA kRSTa 54mA 34 tAya 42 DAya che the 'savamaNe pannattA' sarvasanAthI vAmAM Ayu 2, 20 34 tIrtha 42 mA prabhAva hoya che. mahAvideha kSetramAM dareka vijayamAM 1-1 tIrthakara havAnI apekSA 32 tIrthakara na hoya che ane bharatakSetra temaja auratakSetramAM 1-1 tIrthakaranA sadUbhAvathI 2-2 tIrthakara Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premAdhikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 32 candrasUryAdInAmalpabahusvanirUpaNam 5 samprati-jaghanyotkarSAbhyAM jambUdvIpe cakravartinaH saMkhyAM jJAtuM praznayanAha-jaMbuddIveNe bhaMte' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambU dvIpe ityarthaH 'kevaiyA' kiyanta:-kiyatsaMkhyakAH 'jahaNapae vA ukkosapae vA' jaghanyapadeMsarvastoke sthAne utkRSTe pare-sarvotkRSTasthAne vicAryamANe 'cakkavaTTI sambaggeNaM patrakA' cakravartinaH sarvAgreNa-sarvasaGkalanayA prajJaptA:-kathitA itipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNapae cattAri' javanyapade cakhAra zcakravartinaH kathitA, tathAhijambUdvIpasya pUrvavidehakSetre zItAmahonadyAH dakSiNottarabhAgadvaye ekaikasya cakravattinaH sadbhAvAt evamaparavidehakSetrepi zItodakAyA mahAnadyA dakSiNottarabhAge dvau cakravartinau, tadevaM sarvasaMkalanayA jaghanyapade catvAra zcakravattino bhavanti, 'ukosapae tIsaM cakavaTTI sambaggeNa pamattA' utkRSTapade triMzacakravartinaH sarvAgreNa prajJaptAH, kathamevaM bhavati cedatrocyate-dvAtriMza eka 2 tIrthaMkara ke sadbhAva se 2 do tIrthakara hote haiM isa prakAra se 34 tIrthaMkaroM kA honA kahA gayA hai| yaha kathana viharamANa tIrthaMkaro kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye, janma kI apekSA se kahA gayA nahIM jAnanA cAhiye, kyoM ki janma kI apekSA se 34 tIrthakara hote nahIM kahe gaye haiM-kAraNa ki aisA honA asaMbhava hai| 'jaMbuddIve gaM bhaMte ! dIve kevaiyA jahaNNapae vA ukkosapae vA cakavaTTI savvaggeNaM pannasA' he bhadanta ! isa jaMbuddhIpa nAmake dvIpa meM jaghanya rUpa se kitane cakravartI rahate haiM aura utkRSTa rUpa se kitane cakravartI rahate haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! jahaNNapae cattAri' he gautama! kama se kama cAra rahate haiM-jambU dvIpa ke pUrva videha kSetra meM zItA mahAnadI ke dakSiNa uttara bhAga vya meM eka 2 cakravartI kA sadbhAva rahatA hai tathA zItodA mahAnadI ke dakSiNa uttara bhAgadya meM eka 2 cakravartI kA sadbhAva rahatA hai-isa taraha jambUdvIpa meM kama se kama 4 cAra cakravartI hote kahe gaye haiM aura uskRSTa pada meM tIsa ckrhoya che. A pramANe 34 tIrthakare thavAnuM kahevAmAM AvyuM che. A kathana vicaramAna tIrthakaronI apekSAthI kahevAmAM AvyAnuM jANavuM. janmanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che. tema jANavAnuM nathI kAraNa ke janmanI apekSAthI 34 tIrthakara hevAnuM kahevAmAM AvyuM nathI- 4 / 21 ye prabhAle 2 124ya che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA jahaNNapaekA ukkosapae vA cakavaTTI savvaggeNaM pannattA' mahanta ! 41 dI5 nAmanA dIpamai AR rUpathI keTalA cakravatI rahe che ane utkRSTa rUpathI keTalAM cakravartI rahe che? AnA. rai prabhu 4 -'goyamA ! jahaNNapae cattAri' gautama ! chamA ch| yAra che jambudvIpanA pUrva videhakSetramAM zItA mahAnadInA dakSiNa uttara bhAga kayamAM 1-14 vatIne sadUbhAva rahe che tathA zItAdA mahAnadInA dakSiNa uttara bhAgadvayamAM 1-1 cakravatIne abhAva rahe che. A rIte budvIpamAM ochAmAM ochA 4 kavartI hovAnuM mAM Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprAptisatra dvijayeSu vAsudeva svAmikA'nya bitya catuSka varjita vijayasatkASTAviMzati zcakravartinaH, bharatairavatayostu dvau cakravartinau iti pUrvAparasaMkalanayA triMzacakravartinaH, yadA tu mahAvidehakSetre utkRSTapade'STAviMzati zcakravartinaH prApyo tadA niyamatazcaturNAmarddhacakriNAM saMbhavena tabhiruddhakSetreSu cakravartinAmasaMbhavAt, cakravartinAmarddha cakravartinAM ca sahAnavasthAnalakSaNavirodhAt, yatra cakrIna bhavati tatrArdha cakravartI, yatra cArddhacakravartIna bhavati tasmin kSetre cakravartIti // , samprati-baladevAnardhacakravartinazcAha-'baladevA' ityAdi, 'baladevA tattiyAceva jattiyA cakavaTTI' valadevA stAvanta eva yAvanta cakravartinaH yAtpramANakA yadA cakravartino bhavanti jambUdvIpe tadA tAvanta stAvatpramANakA baladevA bhavanti tAvanta eva baladevA jaghanyapade utkRSTapade ca, ayaM bhAvaH-yadA yatra jayanye catvArazcakriNastadA-tatra jaghanyapade catvAro baladevAH, yadA-yatra cotkRSTapade triMzacakravartina sadA triMzabaladevA bhavantIti / 'vAsudevA vitattiyA cevatti' vAsudevA api tAvanta eveti baladeva sahacAritvAt bAsudevAnAm ayavartI rahate kahe gaye haiM-ye isa prakAra se haiM-32 vijayAM meM vAsudeva svAbhAvika anyatara 4 vijayoM ko choDakara 28 vijayoM ke 28 cakravartI aura bharatakSetra evaM airavata kSetra ke do cakravartI isa prakAra milAkara 30 tIsa cakravartI rahate -hote kahe gaye haiN| jaba mahAvideha meM utkRSTa pada meM 28 cakravartI pAye jAte haiM taba niyama se cAra ardhacakriyoM ke sadbhAva se unake dvArA niruddha kSetroM meM cakraghartI nahIM rahate haiM kyoM ki cakravartI aura ardha-cakravartI ina donoM kA sahAnavasthAna lakSaNa virodha haiM jahAM cakrI hotA hai vahAM ardhacakrI nahIM hotA hai aura jahAM ardhacakrI hotA hai vahAM cakrI nahIM hotA hai| 'baladevA tattiyA ceva jattiyA cakkavahI jitane cakravartI hote haiM utane hI baladeva hote haiM, arthAt jaghanya pada meM cAra baladeva hote haiM aura utkRSTa pada meM 30 baladeva hote haiM 'vAsudevA vi tattiyA ceva' vAsudeva bhI isI prakAra se hote haiM-kyoMki ye vAsudeva baladeva ke AvyuM che ane utkRSTa padamAM 30 cakravartI rahevAnuM kahevAmAM AvyuM che teo A pramANe che-3ra vijamAM vAsudeva svAbhAvika anyatara 4 vijayane choDIne 28 vijacenA 28 cakravartI ane bharatakSetra ane aravatakSetranA 2 cakravatI e rIte maLIne 30 cakravatI rahetAM hovAnuM kahela che. jyAre mahAvidehamAM utkRSTa padamAM 28 cakravatI levAmAM Ave che tyAre niyamathI cAra ardhacakienA sadUbhAvathI temanA dvArA nirUddha trAmAM cakavatI rahetAM nathI kAraNa ke cakravartI ane ardhacakravatI e baMneno sahAnavasthAna lakSaNa virodha che, jyAM cakI hoya che tyAM ardhacakrI hatA nathI ane jyAM yahI DAya cha tyo yI hAtai nathI. 'baladevA tattiyA ceva jattiyA cakkavaTTI' 28i cakavato hoya che teTalAM ja baLadeva hoya che arthAt jaghanyapadamAM cAra baLadeva hAya sana 1ve 54i 30 DAya che. 'vAsudevA tattiyA ce' vAsudeva 5 mA prakAre ja hoya che, kAraNa ke A vAsudeva baLadevanA sahacArI hoya che.. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 525 marthaH-padA ca utkRSTapade cakravartina triMzat tadA'vazyaM baladevavAsudevA jaghanyapade cabAraH teSAM turNAmavazyaMbhAvAt, yadA ca baladevA utkRSTapade triMzat tadA cakriNAM jaghanyapade catvAra steSAmapi caturNAmavazyaMbhAvAt eteSAM parasparaM sahAnavasthAnalakSaNavirodhasamAvenAnya. tarAzritakSetre tadanyatarastha abhAva eveti / ete cakriprabhRtayo nidhipatayo bhavanti iti jambUdvIpe nidhisaMkhyAM darzayituM praznayanAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddINaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA NihirayaNA savvaggeNaM pAsA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nidhiratnAni-utkRSTa nidhAnAni yAni gaGgAdinadImukhe vidyamAnAni cakravarti hastagataparipUrNaSaTkhaNDadigavijayAtsamAgato'STamatapaH karaNAdanantaraM svAdhInaM karoti tAni nidhAnAni sarvAgreNa-sarvasaMkhyayA kiyanti prajJaptAni-kathisahacArI hote haiM, haiM isa kathana kA tAtparya aisA hai-jaba utkRSTapada meM 30 cakra. vartI rahate haiM taba niyama se jaghanya pada meM baladeva aura vAsudeva cAra rahate haiM aura jaba utkRSTa pada meM baladeva aura vAsudeva 30 rahate haiM taba jaghanya pada meM niyama se 4 cakravartI rahate haiM, ye donoM Apasa meM milakara eka jagaha nahIM rahate haiM kyoM ki inakA sahAnavasthAna kA virodha hai isaliye eka ke Azrita hue kSetra meM eka dUsarA rahatA nahIM hai| isaliye vahAM eka dUsare kA abhAva rahatA hai| ye cakravatI Adi nidhipati hote haiM ataH nidhisaMkhyA prakaTa karane liye sUtrakAra kahate haiM-isa para gautamasvAmIne prabhu se aisA hI pUchA hai-'jaMbUdIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA Nihi rayaNA samvaggeNaM paNNattA' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM nidhAna kitane kahe gaye haiM ? ye nava nidhAna gaMgA Adi nadiyoM ke mukha meM vidyamAna rahate haiM, jaba cakravartI SaTUkhaNDoM ko vijaya karake lauTatA hai taba vaha aSTama kI tapasyA karatA hai usake bAda vaha unheM apane AdhIna karatA hai ye navanidhAna A kathananuM tAtparya A pramANe che-jayAre utkRSTa padamAM 30 cakravatI rahe che tyAre niyamathI jaghanya padamAM baLadeva ane vAsudeva cAra rahe che. ane jyAre utkRSTa padamAM baladeva ane vAsudeva 30 rahe che tyAre jaghanya padamAM niyamathI cAra cakravartI rahe che A baMne ApasamAM maLIne eka sthaLe rahetAM nathI kAraNa ke emanuM sahAnavasthAna vidhI che ethI ekanA Azrita thayelA kSetramAM eka-bI jA rahetAM nathI AthI tyAM ekabIjAne abhAva rahe che A cakravartI Adi nidhipati hoya che AthI nidhisaMkhyA prakaTa karavA mATe sUtrakAra kahe che-AnA saMdarbhamAM gautamasvAmIe prabhune AvuM ja pUchayuM che-'jaMbUhIve NaM bhaMte ! kevaiyA Nihi rayaNA sajaggeNaM paNNattA' mahanta ! pUdI nAmanA dvIpamAM nidhAna keTalAM kahevAmAM AvyA che? A nava nidhAna gaMgA Adi nadionA mukhamAM vidyamAna rahe che, jyAre cakravartI cha khaMDene vijaya prApta karIne pAcho phare che tyAre te aSTamanI tapasyA kare che tyArabAda te temane pitAne AdhIna kare che. A Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUdvIpapratipakSa bAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNi chaluttarA. vihirayaNasayA savvaggeNa pannatA' trINi paDuttarANi nidhiratnazatAni sarvAgreNa prajJaptAni-kathitAni, kayaM SaDuttarANi trINi zatAni nidhiratnAni bhavanti ced atrocyate-navasaMkhyakAni nidhAnAni teSAM catustriMzatsaMkhyayA guNane 306 SaDuttarANi triMzacchatasaMkhyakAni bhavantIti / / samprati-nidhipatInAM katinidhAnAni teSAM sattAkAle bhogabhogyAni bhavantIti darzayituM praznayanAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA NihirayaNasayA paribhogattAe ivvamAgacchaMti' kiyatsaMkhyakAni nidhiratnazatAni cakravAdInAM paribhogyatayA prayojane samutpane sati 'evvaM' iti zIghramAgacchanti-nidhipati samIpa mupasarpantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNapara chattIsaM' jaghanyapade SaTtriMzat jaghanyapadabhAvinA cakravatinAM navanidhAnAni caturguNitAni yathoktasaMkhyApradAnIti / 'ukosapae doNi sattarA kula kitane hote haiM ? yahI ghAta gautamasvAmIne pUchI hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tiNi chalusarA NihirayaNasayA savvaggeNaM paNNattA' he gautama ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM kula nidhAnoM kI saMkhyA 306 hotI hai, yaha isa prakAra se hotI hai ki nidhAna nau hote haiM inameM 34 kA guNA karane para 306 ho jAte haiN| 'jaMbUhIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA NihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' .. aba gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambU dvIpa nAmake dvIpa meM ina nidhAnoM meM se kitane nidhAna unake cakravatI AdikoM ke paribhoga meM kAma Ate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jahaNNapae chattIsaM ukosapae doNi sattarA NihirayaNasayA paribhogattAe habdhamAgacchaMti' he gautama! ina nidhAnoM meM se kama se kama 36 nidhAna aura adhika se adhika do sau sattara nidhAna cakravartI AdikoM ke kAma meM Ate haiM / 36 nidhAna kAma Ate haiM aisA navanidhAna kula keTalA hoya che? eja vAta gautamasvAmIe pUchI che AnA javAbamAM prabhu 43 che-'goyamA ! tiNi chaluttarA NihirayaNasayA savvaggeNaM paNNattA' 8 gautama ! jakhUlIpa nAmanA dvIpamAM kula nidhAnenI saMkhyA 306 heya che, A evI rIte hoya DD nidhAna na DAya cha t| 34 thI gumAye to 306 25 laya che. 'jaMbUhIve gaM bhaMte ! dIve kevaiyA gihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' ve gautamasvAmI prabhune A pramANe pUchyuM che-he bhadanta ! A jambudvIpa nAmanA dvIpamAM A nidhAnamAMthI keTalAM nidhAna temanA cakravartI AdinA paribhegamAM kAma Ave che? AnA uttaramAM prabhu 4 cha-'goyamA ! jahaNNapae chattIsaM ukkosapae doSNi sattarA NihirayaNasayA paribhogattAe trimAiiti" he gautama! A nidhAnemAMthI eka chAmAM ochA 36 nidhAna ane vadhumAM vadhu 270 nidhAna cakravatI AdikanA kAmamAM Ave che 36 nidhAna kAma Ave che evuM Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 120 gihirayaNasayA paribhogavAe havvamAgacchaMti' utkRSTapade ve saptasyadhika nidhiratnazate paribhogyatayA prayojane samutpanne sati 'havvaM' zIghramAgacchataH-tatsamIpamupAgacchataH utkRSTapadabhAvinA cakravartInAM triMzato navanavanidhAnAni bhavantIti nava triMzatsaMkhyayA guNyante tato bhavati yathoktasaMkhyeti / ___samprati-jambUdvIpatti cakravatti caturdazaratneSu madhye kati pazcendriyaratnAni tAni darzayituM ratnasaMjJA praSTukicchurAha-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA paMcidiya rayaNasayA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni pazcandriya ratnazatAni' 'sabamgeNa pattA' sarvAgreNa prajJaptAni, tatra pazcendriya ratnAni senApatyAdIni sapta teSAM senApatyAdi saptaratnAnAM zatAni sarvAgrega sarva saMkhyayA prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do dasuttarA paMciMdiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA' dve dazottare-dazAdhike pazcendriyaratna jo kahA gayA hai vaha 9 nidhAnAM ko cakravartI kI jaghanyapada meM vartamAna 4 saMkhyA se guNita kiyA gayA hai-taba 36 Aye haiM tathA 270 kI saMkhyA 9ko 30 se guNitakarane para AtI hai| cakravatI ke AdhIna 14 ratna hote haiM-inameM saMjJI paMce. ndriya rasna kitane hote haiM ?-isa bAta ko prabhu prakaTa karate haiM-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIve f bhaMte dIve kevaiyA paMciMdiyarayaNasayA savvaggeNa paNNattA' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM saba paJcendriya ratna kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! do dasuttarA paMciMdiya rayaH NasayA savvaggeNaM panattA' he gautama! samasta paJcendriya ratna 210 kahe gaye hai kyoM ki utkRSTa padabhAvI 30 cakravartiyoM meM se pratyeka cakravatI ke 7-7 paMce. ndriya senApati Adi ratna hote haiM isaliye 7430 se guNita karane para 210 samasta paJcendriya cetana ratnoM kI saMkhyA A jAtI hai sAta ratna paJcendriya ye haiM je kahevAmAM AvyuM che te 9 nidhAnenA cakavatanI jaghanya padamAM vartamAna 4 saMkhyAthI guNavAmAM AvI che. tyAre 36 thayA che tathA 270nI saMkhyA 9ne 30 thI guNavAthI Ave che. cakravartI AdhIna 14 ratna haya che temAM saMjJI paMcendriya ratna keTalAM hoya che--e hakIktane prabhu prakaTa kare che-AmAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchayuM che- 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA paMvidiyarayaNasayA savvaggeNa paNNattA' 3 mahanta ! // jambudvIpa nAmanA dvIpamAM badhAM paMcendriya ratna keTalAM kahevAmAM AvyA che? AnA wwwi prabhu 43 cha-'goyamA ! do dasuttarA paMciMdiya rayaNasayA savvaggeNaM pannattA' gautama ! samasta paMcendriya ratna 210 kahevAmAM AvyA che kAraNa ke utkRSTa padabhAvI 30 cakravartIomAMthI pratyeka cakravartInA 7-7 paMcendriya senApati Adi ratna hoya che AthI 430 karavAthI guNAkAra 210 samasta paMcendriya cetana ranenI saMkhyA AvI Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 jambUdvIpaprajJaptisUtre zave, tadyathA - utkRSTapadabhAvinAM trizacakravartinAM pratyekaM saptasaptapaMcendriya ratnasainApatyAdi sadbhAvena senApati gAthApati varddhakI purohitarUpANi catvAri paJcendriya manuSyaratnAni, gajAzvarUpe dve paJcendriya pazuratne, vidyAdharakanyakA - subhadrA devItyaparanAmnI paJcendriyamanuSyaratnam | saptasaMkhyAyA triMzatsaMkhyA guNane bhavati yathoktasaMkhyeti / atha nidhInAM sarvAgrapRcchAyAM teSAM catustriMzatsaMkhyayA guNanaM saMbhavedapi kintu paJcendriyaratna sarvAgra pRcchAyAM triMzadguNanaM kathamiticed ucyate caturSu vAsudevavijayeSu tadA teSAmanupalambhAt nidhInAMtu niyatabhAvatvena sarvadApyupalabdheH tena ratna sarvAgrasUtre ratnaparibhogasUtre ca na kazcit saMkhyAkRto vizeSa iti / atha ratnaparibhoga praznasUtramAha - 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddINaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'jahaNNapade ukkorUpae 'vA' jaghanyapade - sarvastokasthAne vA utkRSTapade - sarvotkRSTasthAne vicAryamANe 'kevaiyA paMcidiyarayaNasayA' kiyanti - kiyatsaMkhyakAni paJcendriyaratnazatAni 'paribhogattAe hadhvamAsenApati 1, gAthApati 2, varddhakI 3, purohita 4 ye cAra paJcendriya manuSya ratna haiN| gaja evaM azva, ye do paMcendriya pazuratna haiM tathA vidyAdhara kanyA jisakA nAma subhadrA hotA hai eka yaha paMcendriya strI ratna hai isa taraha se ye sAta paMcendriya ratna haiN| ye saba cakravartI yoM ke hote haiN| yahAM aisI zaGkA ho sakatI hai ki nidhiyoM kI sarvAgra pRcchA meM 34 se guNA karanA to ThIka hai parantu paMcendriya ratnoM kI sarvA pRcchA meM 30 kA guNA karanA yaha kaise ucita ho sakatA hai? to isakA samAdhAna aisA hai ki cAra jo vAsudeva vijaya hai unameM usa samaya unakA anupalambha rahA karatA hai, parantu jo nidhiyAM haiM ve to niyata bhAva se sarvadA unameM upalabdha hotI haiM / isase ratna sarvAgrasatra meM aura ratna paribhogasUtra meM saMkhyA kRta koI vizeSatA nahIM hai / 'jaMbUddIve NaM bhaMte! dIve jahaNNapae ukko sapae vA kevaiyA paMciMdiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' gautamasvAmIne isa ze. sAta yathendriyaratna yA pramANe che -senApati (1) gAthAyati (2) baddha DI (3) purAhita (4) paMcendriya manuSya ratna che gaja tathA azva e be pacendriya pazurana tathA vidyAdhara kanyA jenuM nAma subhadrA hoya che eka paMcendriya strIratna che. A rIte A sAta pacendriya ratna helAM che. A badhAM cakravatI ene hAya che. ahI evI zukA thaI zake ke nidhienI sarvothrapRcchAmAM 34 thI guNavAnu` te ThIka che parantu paMcendriya ratnAnI sarvoprapRcchAmAM 30 guNavAnu kai rIte vAjabI gaNI zakAya ? Anu samAdhAna evu che ke je 4 vAsudeva vijaya che temanAmAM te samaye temanA anupala bha rahyA kare che paraMtu je niSiyA che te te niyatabhAvathI sadA temanAmAM upalabdha haiAya che. AthI ratna sarvAMgra sUtrama ane ratna paribhoga sUtramAM saMdhyAhRta ardha vizeSatA nathI. 'jaMbUdIveNaM bhaMte! dIve jaha-are kopa vA kevaiyA paMcidiyarayaNasayA paribhogatAe ha0tramAgacchati' gautamastrAbhI me Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam gacchati' paribhogyatayA teSAM prayojane samutpanne sati 'havaM' zIghramAgacchanti-upabhokta tarasamIpamupasarpantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' jahaNapara aTThAvIsaM' jaghanyapade aSTAviMzatiH paJcendriyaratnAni paribhogyatayA zrIghrAmAgacchanti, ekasamaye caturNAmeva cakravarttinAM sadbhAvAt aSTAviMzadI ratnAni bhavantIti / 'ukkosapara doSNi dattarA paMcidiyarayaNasayA paribhogattApa iccamAgacchati' utkRSTapade- sarvotkRSTasthAne dve dazotare - dazAdhike paJcendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramupabhoktu cakravarttina-samIpamAgacchantisamupasarpanti iti / 529 samprati - ekendriyaratnAni praznayitumAha- 'jaMbuddIve NaM bhaMte' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA' kiyanti - kiyatsaMkhyakAni 'ergidiyarayaNasayA' ekendriyaratnazatAni tatraikendriyaratnazatAni - cakravarttinAM krAdIni teSAM zatAni 'savvaggeNaM padmattA' sarvAgreNa sarvasaMkhyayA prajJaptAni - kathitAni, sUtradvArA prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM jaghanya pada meM evaM utkRSTapada meM kitane sau paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! jahaNNapae aDDAari, ukkasapa doNi dasuttarA paMcidiyarayaNa sayA paribhogattAe havvamAcchati' he gautama! jaghanya pada meM 28 paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiM kyoM ki jaghanya pada meM eka samaya meM cAra hI cakravartiyoM kA sadbhAva honA prakaTa kiyA jAcukA hai isaliye 7ko cAra se guNA karane para 28 hote haiM tathA utkRSTa pada meM 210 paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiM / 'jaMbuddIve NaM bhaMte : dIve kevaiyA egiMdiya rayaNasayA savvaggeNaM paNNattA' he bhadanna ! isa jaMbUdIpa nAma ke dvIpa meM cakravartiyoM ke cakrAdika ekendriya rahana sarvAya se sarvasaMkhyA se kitane sau kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM A sUtra dvArA prabhune A pramANe pUchyuM che ke he bhadanta ! A jambudrIpa nAmanA dvIpamAM jaghanya padyamAM ane utkRSTa padamAM keTalA se pa Mcendriya ratna prayeAjananA utpanna thavA Ahe abhabhAM sAvavAmAM Ave che| khAnA uttaramA prabhu De che - 'goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM, ukkosae doNi dasuttarA paMcidiyarayaNasayA paribhogattAe hantramAgacchati' De gautama ! jaghanya padamAM 28 paMcendriya ratna pratyeAjana utpanna thayethI kAmamAM lAvavAmAM Ave che kAraNa ke jaghanya padamAM eka samayamAM cAra ja cakravartI enA sadbhAva hAvAnu prakaTa karavAmAM AvyuM che AthI 7 ne 4 thI guNavAthI 28 thAya che tathA utkRSTa padamAM 210 yathendriya ratnaprayonanA utpanna thavAthI abhabhAM sAdI zAya che. 'jaMbuddIveNaM bhave ! dIve kevaiyA egeMdiya rayaNasayA savvageNaM paNNattA' he lahanta ! yA reNUdvIpa nAmanA dvIpamAM cakravartI enA caphArdika ekendriya ratna sarvAgraMthI-sasa khyAthI keTalA sAhe ja0 67 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D jambuddhIpaprazasisne itipraznaH, 'bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do damuttarA egidiyarayaNa. sayA savaggeNaM parattA' dve dazottare dazAdhike ityarthaH ekendriyaratnazate sarvAgreNa-sarvasaMkhyayA prajJapte-kathite iti / samprati-ekendriyarasna paribhogasUtraM pRcchannAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA egidiya rayaNasayA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni ekendriyaratnazatAni 'paribhogattAe havvamAgacchanti' paribhogyatayA 'havaM' zIghramupabhoktuH samIpamAcchantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaddaNNapade aTThAvIsaM' jaghanyapade'STAviMzati rekendriyaratnAni Agacchanti, 'ukkoseNaM doNNi dasuttarA egidiyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchati' utkarSeNa dve dazottare-dazAdhike ekendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramAgacchataH upabhoktaH sapIpamupasarpanaH // sU0 32 // 'goyamA ! do dasuttarA egidiyarayaNasayA savvaggeNaM panattA' he gautama ! sarva, saMkhyA se cakravartiyoM ke ekendriya ratna 210 kahe gaye haiM 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA egidiya rayaNasayA paribhogattAe handhamAgacchati' he bhadanta ! isa jaMbuddhIpa nAma ke dvIpa meM cakravartiyoM ke dvArA 210 ekendriya ratna meM se kitane ekendriya ratna prayojana ke utpanna hone para unake kAma meM Ate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM ukkosapae doNNi dasuttarA egidiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' he gautama ! jaghanya pada meM vartamAna cakravartiyoM ke dvArA 28 ekendriya ratna prayojana ke upasthita hone para kAma meM lAye jAte haiM aura utkRSTapada meM vartamAna cakravartiyoM ke dvArA prayojana ke upasthita hone para 210 ekendriya ratna kAma meM lAye jAte haiM / athavA ye saba pUrvokta rasna upabhoktA cakravatI ke pAsa svayaM AjAte haiM aisA samajhanA cAhiye // 32 // pAmA bhAcyA cha ? mAnA Pawi prabhu 4 cha-'goyamA ! do dasuttarA egeMdiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA' 3 gautama ! saba sadhyAthI ya4vatIyAnA mendriya ratna 210 rupamA mAyA cha, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA egeMdiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' bhadanta ! A jaMbudvIpa nAmanA dvIpamAM cakavarsIo dvArA 210 ekendriya ratnamAMthI keTalAM ekendriya ratna projana utpana thavAthI temanA kAmamAM Ave che? AnA uttaramAM prabhu cha-'goyamA ! jahaNNapae adAvIsaM ukkosapae doNi dasuttarA egidiyarayaNasayA paribhogasattAe habamAgacchaMti' gautama ! dhanya 54mA vartamAna yatI dvArA 28 ekendriya rana projana upasthita thavAthI kAmamAM lAvavAmAM Ave che ane utkRSTa padamAM vartamAna cakavatIo dvArA prajana upasthita karavAthI 210 ekendriya ratna kAmamAM lAvavAmAM Ave che athavA A badhAM pUrvokta ratna upagatA cakavatInI pAse svayaM AvI jAya che evuM samajavuM joIe. 3rA Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 33 jambUdIpasyAyAmAdikanirUpaNam 531 dvAtriMzattamaM sUtraM vyAkhyAya jambUdvIpasyAyAmAdikaM jJAtuM prayastriMzattamaM sUtramAha-'aMbu. dIve NaM bhaMte ! dIve ityaadi| ___ mUlam-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM uvveheNaM kevaiyaM uddhaM uccatteNaM kevaiyaM savvaggeNaM pannate ? goyamA! jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAma vikkhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAiM solasaya sahassAI dIpiNa ya sattAvIse joyaNasae tiNi ya kose aTThAvIsaM ya dhaNusayaM terasa aMgulAiM addhaMgulaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM pannatte, egaM joyaNasahassaM uvveheNaM NavaNautiM joyaNasayassAI uddhaM uccatteNaM sAirege joyaNasayasahassaM savvaggeNaM pannatte / jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kiM sAsae asAsae ? goyamA! siya sAsae siya asAsae, goyamA davaTThayAe sAsae vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM asAsae, se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai siya sAsae siya asAsae / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kAlo kevacciraM hoi ? goyamA ! na kayA vi NAsi Na kayAvi gasthi, Na kayAvi Na bhavissai bhUviM ca bhavaiya bhavissaiya dhuve Niyae sAsae avvae avahie Nicce, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve paNNatte tti / jaMbuddIveNaM bhaMte ! kiM puDhavIpariNAme AupariNAme jIvapariNAme, poggalapariNAme ? goyamA ! puDhavipariNAme vi AupariNAme vi, jIvapariNAme vi, puggalapariNAme vi| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve savvajIvA, savvabhUyA, savvasattA puDhavIkAiyattAe, AukAiyattAe, teukAiyattAe, vAukAiyattAe, vaNassaikAiyattAe uvavaNNapuvA ? goyamA ! asaI ahavA aNaMtakkhutto ti ||su0 33 // ____ chAyA-jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH kiyatA AyAmaviSkambheNaM, kiyatA parikSepeNa, kiyatA udvedhena, kiyatA urdhvamuJcatvena, kiyatA sarvAgreNa prajJaptaH 1 gautama ! jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH eka yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa trINi yojanazatasahasrANi SoDazaM ca - sahasrANi dve ca sataviMzatiyo nanasate trayaH krozAH aSTAviMzatizca dhanu zatAni trayodazAGgu Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 ambUdvIpatiH mAni a'gulaM ca kizcidvizeSAdhika parikSepeNa prajJaptaH, ekaM yojanasahasram udvedhena navana vati yojanasahasrANi sAtirekANi Urdhvamuccatvena, sAtirekaM yojanazatasahasraM sarvAgreNa prjnyptH| jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH kiM zAzvataH AzAzvataHgautama ! syAt zAzvataH syAdazAzvataH, tatkenArthena bhadanta ! evamucyate syAt zAzvataH syAdazAzvataH ? gautama ! dravyArthatayA zAzvataH varNaparyAyaH gandhAyaiH rasaparyAyaiH sparzaparyAya razAzvataH tattenArthena gautama ! evamucyate syAt zAzvataH syaadshaashvtH| jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpa: kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! na kadApi nAsIt, na kadApi nAsti, na kadApi na bhaviSyati, abhUcca bhavati ca, bhaviSyasi ca, dhruvo niyataH zAzvato'vyayo'vasthitaH nityo jambUdvIpo dvIpaH prajJapta iti / jambUdvIpa: khalu bhadanta ! dvIpaH kiM pRthivI pariNAmaH appariNAmo jIvapariNAmaH pudgalapariNAmaH ? mautama ! pRthivI pariNAmo'pi appariNAmo'pi jIvapariNAmo'pi / jambUdvIpe khalu bhadanta ! kI sarve prANAH, sarve jIvAH, sarvabhUtAH, sarve sarathAH, pRthivIkAyikatayA, apkAyikatayA, tejaskAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA utpannapUrvAH ? hanta gautama ! asa. kRd athavA'nantakRtvaH // sU0 33 // TIkA-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpa:-sarvadvIpamadhyavartI jambadvIpanAmako dvIpaH 'kAiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' phiyadAyAmaviSkambheNa-kiyatpramANaka deya'vistarAbhyAM prajJapta ityagrima kriyayA'nvayaH 'kevaiyaM parikkhayeNaM' kiyatA parikSepeNa kiyapramANakena paridhinA ityarthaH 'kevaiyaM uvve heNaM' kiyatA-kiyatpramANakena udvedhenoNDatvena, 'kevaiyaM uddhaM uccatteNa' kiyatA-kiyatpramANakena Urdhvam-uccastvena 'kevaiyaM savvaggeNaM patrase' kiyatA-kiyatpramANakena sarvAgreNa-sarvasaMkhyayA prajJaptaH-kathitaH, yadyapi AyAma 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAma kA yaha dvIpa 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' EAyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA hai-arthAtU yaha jaMbUdvIpa nAmakA dvIpa kitanA AyAmavAlA aura kitanA viSkambhavAlA hai 'kevaiyaM parikkheveNaM' tathA isakI paridhi kA pramANa kitanA.hai ? 'kevaiyaM uvveheNaM' udvedha kA pramANa isakA kitanA ? 'kevaDyaM uddhaM uccatteNaM' kitanA isakI UMcAI kA pramANa hai ? aura 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNa' yA sAtha-prastuta sUtra dvArA zrI gautamasvAmI prabhu zrIna mApUchyuche-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! 'dIve manta! pUdI5 nmn| mAdI5 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' mAyAma tathA . viSkambanI apekSAe keTalo che-arthAt A jambudvIpa nAmane dvIpa keTalAM AyAmavALa bhane 48 vimA cha ? 'kevaiyaM parikhevaNaM' tathA menI paridhinu pramANa hetu 'kevaiyaM ubeheNe' dhinu prabhA ? 'kevaiyaM uddhaM uccatteNaM' the. yAnu Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 33 jambUdIpasyAyAmAdikanirUpaNam 533 viSkambhaparikSepAH pUrvamuktA statazca punaratra praznaviSayIkaraNaM na samyak tathApi udvedhAdikSetra dharmapraznakaraNaprastAvAt vismaraNazIkavineyajanasmaraNarUpopakArAya punarapi praznakaraNaM na viruddhayate iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve gaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH 'ega joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNa' ekaM yojanazatasahasraM lakSayojanamityarthaH bhAyAmaviSkambheNa-daiyavistArAbhyAM lakSaka yojanapramANako jambUdvIpa ityarthaH 'tiNi joyaNa sayasahassAI trINi yojanazatasahasrANi vilakSayojanamityarthaH 'solasa ya sahassAI SoDaza ca sahapANi 'doNiya sattAvIse joyaNa. sae' dve ca saptaviMzati yojanazate, saptaviMzatyadhike yojanazatadvayamityarthaH 'tiNNiya kose' trIn krozAn 'aTThAvIsaM ca dhaNusayaM' aSTAviMzatiM ca dhanuHzatAni, 'terasa aMgulAI trayodazAgulAni 'addhagulaM' arddhamaGgulam 'kiMci vise sAhiyaM parikkheNaM panatte' kiJcidvizeSA. 'kevaiyaM savvaggeNaM pannatte' AyAmAdi saba kA pramANa milakara isakA pUrNa pramANa kitanA hotA hai ? yadyapi AyAma laMbAI, viSkambha-coDAI aura parikSepa paridhi ina sabakA pramANa pahile kaha diyA gayA hai, ataH punaH isa sambandha meM prazna karanA ucita nahIM hai, parantu phira bhI udvedhAdi kSetra dharmasaMbaMdhI prazna karaNa ke prastAva ko lekara vismaraNazIla ziSya ke liye ina praznoM kA uttara smaraNa karAne ke nimitta punaH prazna kara usakA uttara samajhanA yaha paramopakArI gurujanoM kI dRSTi meM upAdeya hI hai isIliye yahAM aisA prazna gautamasvAmIne kiyA hai -isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jaMbuddIve NaM dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! jambuddhIpa nAma kA jo yaha dvIpa hai usakA AyAma aura viSkambha eka lAkha yojana kA hai tathA 'tiSNijoyaNaMsayasahassAI solasa ya sahassAiM doNiya sattAvIse joyaNasae tiNNi ya kole aTThAvIsaM terasa aMgulAI addhaMgulaM kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM pannatte' isakA parikSepa prabhA yu cha ? bhane 'kevaiyaM savvaggeNaM pannatte' mAyAmA mayAnu prabhAe bhajIna manu pUrNapramANu keTaluM hoya che? ke AyAma-laMbAI viSkammu-pahoLAI ane parikSepaparidhi A badhAnuM pramANa agAu kahI ddevAmAM AvyuM che. AthI punaH A sambandhamAM prarana kara ucita nathI paraMtu Ama chatAM paNa udhAdikSetra dharmasaMbaMdhI prazanakaraNanA prastAvane laIne vismaraNazIla ziSyane mATe A praznanA javAba yAda karAvavAnA nimitte punaH prazana karAvIne tene javAba samajAva e paramapakArI gurUjanenI daSTimAM e upAdeya ja che eTale ja ahIM zrI gautamasvAmIe A prazna karyo che-AnA javAbamAM prabhuzrI 43 cha-'goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbhe' he gautama ! jabUdvIpa nAmane je A dvIpa che tenA AyAma tathA viSkansa eka lAkha ejananuM che tayA "tiNNijoyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNNi ya sattAvIse joyaNasae tiNNi Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 jambUdvIpaprajJaptisatra dhikaM parikSepeNa prajJaptaH-kathita iti, 'egaM joyaNasahassaM unheNaM' ekaM yojanasahasramuDhedhenoNDatvena bhavati jambUdvIpaH 'NavaNavaI joyaNasahassAiM sAiregAiM uddhaM uccatteNaM' navanavati yojanasahasrANi sAtirekAMNi Urdhvamuccaistvena 'sAiregaM joyaNasayasahassaM samyaggeNaM panatte' sAtirekaM yojanazatasahasraM kiJcidadhikaM lakSaikayojanaM sarvAgreNa prajJaptaH / yadyapi uNDakhavyavahAraH sarit samudrAdau dRzyate uccatamyavahArastu parvatAdau prasiddhaH tatkathamatra dvIpe uNDakho. cakhayoH pradarzanaM kRtaM tatpradarzanamatrAyuktamiva pratibhAti tathApi samatalabhUtalAdArabhya ratnaprabhAyAmadhaHsahasrayojanAni yAvat gamane'dhogrAmasalilAvativijayAdiSu jambUdvIpavyavahArasya samupalabhyamAnatvena udvedhavyavahAro dvIpe'pi na virudhyate evaM jambUdvIpasamutpannAnAM 3 tIna lAkha 16 hajAra 2 sau 27 yojana 3 koza 28 sau dhanuSa 13 // aMgula se kucha vizeSAdhika hai tathA-'egaM joyaNasahassaM uvveheNaM' isakA udvedha-jamIna ke bhItara meM rahanA-eka hajAra yojana kA hai-arthAt yaha jamIna ke bhItara meM eka hajAra yojana taka gaharA gayA huA hai 'NavaNavaI joyaNasahassAI sAiregAI uddhaM uccatte NaM' isakI UMcAI kucha adhika 99 hajAra yojana kI hai, 'sAiregAI joyaNasayasahassaM sabbaggeNaM pannatte' isa taraha isakA sarvAgra pramANa eka lAkha yojana se kucha adhika hai, yadyapi uNDatva kA vyavahAra-udvedha kA vyavahAra-sarit samudra Adi meM dekhA jAtA hai tathA uccatva kA vyavahAra parvatAdi meM prasiddha hai to phira yahAM dvIpa meM uNDatva kA aura uccatva kA jo pradarzana kiyA gayA hai vaha ayukta jaisA pratIta hotA hai, parantu phira bhI samatala bhUtala se lekara ratnaprabhA ke nIce eka hajAra yojana taka jAne meM adhogrAma salilAvativijayAdi koM meM jambUdvIpa kA vyavahAra hotA dekhA jAtA hai isa kAraNa udvedha kA vyavahAra ya kose aTThAvIsaM terasa aMgulAI addhaMgulaM kiMcivisesAhiyaM parikkhevegaM pannatte' se| parikSepa 3 traNa lAkha 16 hajAra base ra7 jana 3 keza 2800 dhanuSa 13 AMgaLathI 44 vizeSAdhi cha tayA-'ega joyaNasahassaM uThdheheNaM' mena vedha-bhInanI maha2 27 te-eka hajAra ejananuM che-arthAta te jamInanI aMdara eka hajAra jana sudhI UThe gye| cha 'NavaNavaI joyaNasahassAI sAiregAI uddhaM uccattaNa' methI yA 4 maEi 88 om2 yonI che. 'sAiregAI joyaNasayasahassaM savvaggeNaM pannatte' 0 rIte menu sarvAgrapramANe eka lAkha ejanathI kaMIka adhika che, joke UMDAIne vyavahAra-udhane vyavahAra-sarit samudra AdimAM jovA maLe che tathA uccatva (UMcAI)ne vyavahAra parva tAdimAM prasiddha che. te pachI ahIM dvIpamAM UDatva tathA uccatvanuM je pradarzana karavAmAM AvyuM che te aAgya jevuM pratIta thAya che paraMtu Ama chatAM paNa samatala bhUtaLathI laIne ratnaprabhAnI nIce eka hajAra jana sudhI jaIe te adhogrAma salilAvati vijyAdikamAM jambudvIpane vyavahAra thate jovAmAM Ave che A kAraNe UMDAIne vyavahAra Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 23 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNam 535 / tIrthakarANAM jambUdvIpameroH paNDakavane'bhiSekazilAyAmabhiSicyamAnatvAt jambUdvIpavyapadeza pUrvakamabhiSekasya jAyamAnatvena uccattavyavahAro'pi Agamaprasiddha vAdaviruddha eveti // samprati jambUdvIpasya zAzvatabhAvAdikaM jJAtuM praznayanAha-'jaMbuddI ve gaM' ityAdi, 'jaMbudIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavartidvIpaH, "kiM sAsae asAsae' kiM zAzvataH-sarvadAbhAvI athavA azAzvataH na sarvakAlabhAvIti zAzvatAzAzvata viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi. 'goyamA' he gautama ! "siya sAsae siya asApae' syAt-kathaMcit zAzvata:-sarvadAbhAvI. syAt-kacit azAzvato na sarvadAbhAvI. kenacidrUpeNa nityaH kenacidrUpeNAnitya ityarthaH nanu zAzvatakhAzAzvatatvadharmayovirodhAt kathamekatrAdhikaraNe dvayoH samAveza iti jJAtuM praznayanAha-'se keNaTeNaM' ityAdi, 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai siya sAsae siya asAsae' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate syAt zAzvataH sthAdazAzvata:, kathamekatraviruddha dharmayoH samAveza iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' isa dvIpa meM bhI viruddha nahIM paDatA hai isI taraha jambUddhIpa samutpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka jambUdvIpagata meru ke paNDakavana meM avasthita abhiSeka zilA ke Upara hotA hai isase jambUdvIpa vyapadezapUrvaka abhiSeka hone ke kAraNa isameM uccatva kA vyavahAra bhI Agamaprasiddha hone se aviruddha hI hai| 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kiM sAsae asAsae' he bhadanta !' jambUdvIpa nAmakA jo yaha dvIpa hai vaha kyA zAzvata hai ? yA azAzvata hai ? sarvakAla bhAvI hai yA sarvakAlabhAvI nahIM hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! siya sAsae siya asAsae' he gautama ! jambUdvIpa kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azA. zvata hai arthAt jambUdvIpa kisI apekSA nitya hai aura kisI apekSA anitya hai, he bhadanta ! zAzvata aura azAzvata ye donoM dharma eka adhikaraNa meM paraspara A dvIpamAM paNa virUddha paDatuM nathI evI ja rIte jambudvIpa samutpana tIrthakarone abhiSeka jambudvIpagata merUnA paDakavanamAM avasthita abhiSeka zilAnI upara thAya che AthI jambudvIpa vyapadezapUrvaka abhiSeka hevAnA kAraNe evAmAM uccatvane vyavahAra paNa Agama prasiddha hovAthI avirUddha ja che. ___ 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve ki sAsae asAsae' mahanta ! smUdIpa nAmanA 2 5 che te zuM zAzvata che? athavA te azAzvata che? sarvakAlabhAvI che athavA sarvakAlabhAvI nathI ? maan| uttaramA prabhuzrI 43 cha-'goyamA! siya sAsae siya asAsae' 3 gautama ! jambudvIpa kathaMcit zAzvata che ane kathaMcit azAzvata che arthAta jambudvIpa ke I apekSA nitya che jyAre keI apekSA anitya che. he bhadanta ! zAzvata ane azAzvata e baMne dharma eka adhikaraNamAM paraspara virodhI hovAnA kAraNe kaI rIte rahI zake cha? // prazanAmamA pramuzrI he cha-'goyamA dabayAe sAsae' gautama se Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambujIpaprajJaptisUtra ityAdi, 'goyamA ! he gautama ! 'davvaTTayAe sAsae' dravyArthatayA zAzvataH-dravyarUpeNa jambU. dvIpaH zAzvataH-sarvakAlabhAvI, dravyasyAnvayitvena sarvadA'vasthAnasaMbhavAt 'vaNNapajavehiM, maMdhapajja ve hiM, rasapanavehi, phAsapajja vehiM asAsae' varNaparyAyaH-nIlapItAdi varNaparyAyaiH, gandhaparyAyaiH rasaparyAyaiH sparzaparyAya zvAzAzvato jambUdvIpaH, 'se teNDeNaM goyamA! evaM buccai siya sAsae siya asAsae' tattenArthena etasmAdeva kAraNAt he gautama ! evaM-yathoktaprakAreNo. cyate, syAt zAzvataH sthAdazAzvataH yasmAda dravyarUpeNa jambUdvIpo'yaM sarvakAlAvasthAyitayA zAzvataH varNAdiparyAyamapekSya pratikSaNam pUrvApUrvapariNAmakatayA kiJcitkAlasthAyitayA azAzvata ityyH| evaM ca zAzvatAzAzto ghaTAdiH sarvathA vinazvarasvabhAvo dRzyate tadvad virodhI hone ke kAraNa kaise raha sakate haiM, to isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'goyamA! davaTTayAe sAsae' he gautama ! eka adhikaraNa meM ina donoM dharmoM kA rahanA kisI apekSA se banajAtA hai aura vaha apekSA dravyAthikanaya aura paryA. pArthika naya ko mukhyagoNa karake bana jAtI hai yahI bAta sUtrakAra ne 'dabaTTayAe sAsae' isa sUtra dvArA prakaTa kI hai, jambUdvIpa ko jo zAzvata kahA gayA hai vaha dravyArthika naya kI apekSA lekara kahA gayA hai kyoM ki dravyArthika naya paryAya ko gauNa karake kevala dravya ko hI viSaya karatA hai aura pratyeka padArtha dravya kI apekSA nitya hotA kahA gayA hai dravya kA svabhAva apanI paryAyoM meM anvayI honA hai ataH anvayI hone se dravya kA sadA avasthAna banA rahatA hai, tathA 'vaNNapajjavehiM, gaMdhapatravehiM, rasapanavehi, phAsapajjavehiM asAsae' jambUdvIpa varNa paryAyoM kI apekSA, rasaryAyoM kI apekSA, aura sparza paryAyoM kI apekSA prazAzvata-sadA kAla bhAvI nahIM hai kyoM ki dravyAzrita rUpAdi paryAyoM meM prati kSaNa pariNamana hotA rahatA hai 'se tegaTeNaM goyamA ! evaM buccai siya sAsae adhi karavAmAM A baMne dharmonuM rahevuM keI apekSAthI banI jAya che ane A apekSA dravyArthikanaya ane paryAyArthikanayane mukhya gauNa karIne banI jAya che. Aja vAta sUtradhAre 'dabayAe sAsae' ye sUtra 2 // 548 42 cha sampUdIpa22 zAzvata kahevAmAM AvyuM che te dravyArthikanayanI apekSA laIne kahevAmAM AvyuM che kAraNa ke dravyAkinaya paryAyane gauNa karIne mAtra dravyane ja viSaya banAve che ane pratyeka padArtha dravyanI apekSA nitya hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. dravyane svabhAva pitAnA paryAmAM anvayI hoya che AthI anvayI hovAthI dravyanuM hamezAM avasthAna baneluM 27 cha, 'vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM asAsara' dI5 qgparyAnI apekSA, gaMdha paryAnI apekSA, rasaparyAnI apekSA ane sparza paryAnI apekSA azAzvata-sadAkAla-bhAvI nathI-kAraNa ke drayAzrita rUpAdi paryAmAM pratikSaNe parimana thatu 1 23 cha, 'se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai siya sAsae siya prasAsae' Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 33 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNam 537 jambUdvIpo'pi sarvathA vinazvara svabhAvaH syAdityAzaGkAyAmAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! do ve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavartI jambUdvIpa: 'kAlao kevacciraM hoI' kAlataH kAlApekSA kiyacciramavasthito bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'Na kayAvi NAsI' na kadApi nAsIt-pUrvakAle'yaMnAsIt, iti na kintu pUrvakAle'pi AsIdeva, yathA ghaTAdirAgantukaH padArthaH svotpatteH pUrvamadRzyamAnaH pUrvanAsIditi kathyate, naivaM jambUdvIpaH kadAcidapi nAsIt kintu yathA idAnI samupalabhyate tathA itaH pUrvamapi upalabdha eveti / 'NakayAvi Nasthi' na kadApi nAsti apitu sarvadApi astyeva, anAditayA utpAda siya asAsae' isI kAraNa he gautama ! meMne aisA kahA hai ki jambUdvIpa kisI rUpa se zAzvata hai aura kisI rUpa se azAzvata hai / kyoM ki varNAdi paryAyoM meM pratikSaNa apUrva 2 pariNAmarUpa se pariNamana hotA rahatA hai isaliye kizcita kAla taka hI vaha usarUpa meM sthAyI rahatA hai bAda meM anyarUpa meM pariNamita ho jAtA hai isIliye ise asthAyI kahA gayA hai, aba yadi koI aisI AzaMkA yahAM para kare ki zAzvat rUpavAlA ghaTAdika padArtha jisa prakAra sarvathA vinazvara svabhAvavAlA dekhane meM AtA hai to usI taraha jambUdvIpa bhI sarvathA vinazvara svabhAva vAlA ho jAyegA to isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kAlao kevacciraM hoi' jaba gautamasvAmI ne aisA pUchA ki yaha jamvRddhopakAla kI apekSA kitane kala taka rahatA hai to isake samAdhAnanimitta prabhuzrI ne aisA kahA hai 'Na kayAviNAsI' he gautama ! yaha jambuddhIpa pUrvakAla meM kabhI nahIM thA- yaha bAta nahIM hai kintu yaha pUrvakAla meM bhI thA jisa prakAra ghaTAdi padArtha apanI utpatti se pahile adRzya hone ke kAraNa nahIM thA aisA mAnA jAtA hai aisA vaha jambudrIpa nahIM hai kintu jaisA yaha isa samaya A kAraNe ja zrI bhagavAna kahe che ke he gautama! meM evuM kahyuM che ke varNAdi paryAyamAM pratikANa apUrva apUrva pariNAmarUpathI pariNamana thatuM rahe che AthI keTalAMka kALa sudhI te te rUpamAM sthAyI rahe che pAchaLathI anyarUpamAM parimita thaI jAya che ethI tene asthAyI kahevAmAM Avela che have je kaMI kadAca evI AzaMkA ahIMyA kare ke zAzvata azAzvatarUpavALA ghaTAdika padArtha je rIte sarvathA vinazvara svabhAvavALA jovAmAM Ave che te evI ja rIte ja bUDhIpa paNa sarvathA vinazvara svabhAvavALo thaI jaze. A zaMkAnI nivRtti paNe sU1412 49 cha-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kAlao kevacciraM hoI' nyAre gautamasvAmIe A pramANe pUchyuM ke A jambudvIpa kALathI apekSA keTalA kALa sudhI 29 che mAnA samAdhAna nimitta prabhumA pramANe ghuche 'Na kayAviNAsI' gautama ! A jambudvIpa pUrvakALamAM kyAre paNa have nahIM evI kaI vAta nathI paraMtu te ja068 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 jambUdvIpapratiro yogAditi sarvadA vidyamAnasvabhAvaka eva, 'Na kayAvi Na bhavissai' na kadApi na bhaviSyati apitu sarvadaiva bhaviSyatyeva, evaM prakAreNa vyatirekamukhena jambUdvIpasya sArvadikAstitvaM pratipAdyAnvayamukhena sArvadikAstitvaM pratipAdayitumAha 'bhuvica' ityAdi, bhuviMca bhavaiya' bhavissaiya' abhUcca utpatterabhAvena vivakSitakAlAtpUrvamapi abhUdeva, vartamAnakAle'pi bhavatyeva-vidyate eva, anAgatakAle'pi bhaviSyatyeva, vinAzAbhAvAt, ataeva 'dhuve' dhruvo jambUdvIpaH kUTavat sthiraH, ataeva dhruvaH ataeva-"Niyae' niyataH-sarvadA'vasthAyI ma kadAcidapi aniyataH 'sAsae' zAzvataH 'avvae' avyayaH-kadAcidapi vyayo vinAzastadrahitaH ataeva 'avahie' avasthitaH-ekarUpeNa sthitaH, 'Nicce nityaH dravyarUpeNa utpAdavinAza rahita ityarthaH etAdRzo dhruvAdi vizeSaNayuktaH 'jaMbuddIve dIve pannatte' jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpamadhyavartI prajJaptaH-kathita iti / upalabdha hotA hai isI taraha se isake pahile bhI upalabdha huA hai, 'Na kayAvi Natthi' yaha kisI bhI kAla meM nahIM thA-aisI bAta bhI nahIM hai, api tu yaha sarvadA vidyamAna rahatA hai kyoMki yaha anAdi hai ataH isameM utpAdAdi kA ayoga hai isI kAraNa yaha sarvadA vidyamAna svabhAva vAlA hI kahA gayA hai, 'Na kayAdhi Na bhavissaI' Age bhI yaha kisI bhI samaya meM nahIM rahegA aisI bAta bhI nahIM hai kyoM ki sarvadA hI yaha aisA hI rahegA isa prakAra se vyatireka mukha dvArA sadA kAla meM isa jambUdvIpa kA astitva pratipAdana karake aba sUtrakAra anvayamukha dvArA sadAkAla meM isake astitva kA pratipAdana karane ke liye 'bhuvi ca, bhavai ya bhavissai ya' kahate haiM ki yaha jambUdvIpa nAmakA dvIpa utpatti ke abhAva ke kAraNa bhUtakAla meM bhI astitvaviziSTa thA vartamAna kAla meM bhI yaha aba bhI hai aura pUrvakALe paNa hayAta hate. jevI rIte ghaMTAdi padArtha pitAnI utpattinA pahelA, adazya hevAnA kAraNe have nahIM evuM mAnavAmAM Ave che e A jambudvIpa nathI paraMtu je te A samaye upalabdha thAya che eja pramANe te A agAu paNa upalabdha thayela cha, 'Na kayAvi Nasthi' mA 4 ||nne to nahIM me nathI paraMtu tameza vidhamAna rahe che. kAraNa ke te anAdi che Athi tenA utpAdAdine aAga che ane A kAraNe ja te sahA vidhamAna 21mANe 5 vAmAM mAvyo cha, 'Na kayAviNa bhavizsaI' bhaviSyakALe paNa te koI paNa samaye raheze nahIM evI hakIkta paNa nathI kAraNa ke sarvadA ja A e ja raheze. A prakArathI vyatireka mukha dvArA sadAkALamAM A jambudvIpanA astitvanuM pratipAdana karIne have sUtrakAra anvaye mukha dvArA sadAkALa enA mastitvanu pratipAina 21 // mATe 'bhuviMca bhavai ya bhavissai ya' 4 cha / bhAradIpa nAmane A dvIpa utpattinA abhAvanA kAraNe bhUtakALamAM paNa astitva vizISTa hatuM vartamAnakALamAM paNa A hajI paNa che ane anAgatakALamAM e raheze kAraNa ke kaI Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH s. 33 jambUddhopasyAyAmAdikanirUpaNam samprati-kiM pariNAmo'sau jambUdvIpa itijJAtuM praznayanAha-'jaMbuddIve gaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavartI dvIpa ityarthaH 'kiM puDhavi pariNAme' kiM pRthivI pariNAma:-pRthivIpiNDamayaH pRthivyA vikArarUpaH kim, athavA-'bhAupariNAme' appariNAma: jalapiNDamayaH jalasya vikArarUpaH kim, etAdRzau skandhAvacittarajaH skandhAdivad ajIva pariNAmau api bhavata ityAzaGkAsAha-'jIva pariNAme' iti, kimayaM jambUdvIpaH jIvapariNAmaH jIvasya pariNAmo jIvamayaH, ghaTAdivadanIvapariNAmo'pi bhavatItyAzaGkhyAha-'poggalapariNAme' kimayaM pudgalapariNAmaH kevalaM pudgalapiNDamaya ityarthaH, tejasastu ekAntasuSamAdau anutpannatvena ekAntaduSSamAdau vinazvarazIlatvena anAgata kAla meM yaha rahegA kyoM ki kisI bhI kAla meM isakA vinAza nahIM hotA hai ata eva yaha 'dhuve' kUTa kI taraha dhruva-sthira hai aura dhruva hone ke kAraNa hI yaha 'Niyae' niyata hai-sarvadA avasthAyI hai-kadAcit bhI yaha aniyata nahIM hai 'sAsae' zAzvata hai 'avvae' avyaya hai vinAza se rahita hai ataeva 'avaTTie' avasthina hai, ekarUpa se vidyamAna hai 'Nicce' dravyarUpa hone se isameM utpAdAdi dharmoM kA viraha hai aisA dhruvAdi vizeSaNoM vAlA yaha 'jaMbuddIve dIve pannatte' jambuddhIpa nAmakA dvIpa kahA gayA hai, aba gautamasvAmI punaHprabhuzrI se aisA pUchate haiM-'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve kiM puDhavI pariNAme' he bhadanta ! yaha jambUdvIpa noma kA jo dvIpa hai vaha kyA pRthivI kA pariNAmarUpa hai-pRthivI kA piNDamaya hai-pRthivI kA vikArarUpa hai ? athavA-'Au pariNAme' jala kA pariNAmarUpa hai ? jala kA piNDamaya hai jalakA vikAra rUpa hai ? 'jIvapariNAme' yA jIva kA pariNAmarUpa hai ? jIvamaya hai ? 'poggalapariNAme' athavA-pudgala kA pariNAmarUpa hai? pudgala kA piNDarUpa hai ? yadi jambUdvIpa ko taijasa kA pariNAma mAnA jAya to paNa kALe eno vinAza thate nathI AthI te "dhu kUTanI jema dhruva-sthira che ane dhruva pAnA 2 the 'Niyae' niyata cha-sA asthAyI cha-4Ayit 55 ta bhaniyata nathI. sAsae' zAzvata che. 'anvae' avyaya che. vinAzayI hita che. mAthI 'avadie' avasthita cha. 435thI vidyamAna che. 'Nicce' dravya35 pAthI sabhA 64hA dharmAnA vi27 che mArA dhruvAti vizeSayuvANA 20 'jaMbuddIve dIve pannatte' dI5 nAmanA dI5 apAmA mAyA cha. ve gautamasvAmI puna: prabhune mA pramANe pUche cha-'jaMbUdIveNaM bhaMte ! dIve puDhavI pariNAme' mahanta ! 20 dI5 nAmanI re dI5 4hyo che te zuzvinA pariNAma35 che-pRthvinA [59bhaya cha-vinA vi4235 cha ? athavA 'Au pariNAme' janA pariNAma35 cha 104 (197bhaya - vi.235 cha 1 'jIva pariNAme' mayA na pariNAma35 cha ? bhaya cha ? 'poggalapariNAme' yA pusanA pri@AmarUpa che? pudgalanA piDarUpa che? jambudvIpane taijasanuM pariNAma mAnavAmAM Ave Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpaprazatisUtre jambUdvIpasya tejasaH pariNAme'GgIkriyamANe kAdAcitkatvaM prasajyeta, evaM vAyoraticalatvena jambUdvIpasya vAyupariNAmatve'GgIkriyamANe etasyApi calatvApattiriti tayoH svata eva sandehAviSayatvena praznasUtre upanyAsaH kRta iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama! 'vapariNAme vi' pRthivIpariNAmo'pi, ayaM jambUdvIpaH parvatAdimatvAt pRthivyAH pariNAmarUpo'pi bhavati, tathA 'AupariNAme vi' apUpariNAmo'pi ayaM jambUdvIpo nadIhUdAdimatvAt jalapariNAmarUpopi svIkriyate ' jIvapariNAme vi' jIvapariNAmo'pi, bhayaM jambUdvIpo mukhavanAdiSu vanaspatyAdimattvAt jIvapariNAmo'pi bhavati, yadyapi AIta - siddhAnte pRthivyapkAya pariNAmatvagrahaNenaiva jovapariNAmatvaM siddham, tathApi loke pRthivIjalayo jIvatvasyAvyavahArAt jIvapariNAmatvasya pRthaggrahaNaM kRtam, vanaspatyAdInAM jIvasvaekAntamAdi kAla meM taijasa ke anutpanna hone se tathA ekAnta duSSamAdi meM usase vinazvarazIlatA hone se usameM kadAcitkatA kA prasaGga prApta hogA, isI taraha vAyu kA pariNAma jambUdvIpa ko mAnane para isameM calanatvadharma kA prasaGga prApta hogA ataH ina donoM ke jambUdvIpa meM pariNAma hone ke sandeha kI svataH aviSayatA hone ke kAraNa yahAM prazna sUtra meM inakA upanyAsa nahIM kiyA gayA hai| aba gautamasvAmI ne jo isa prakAra ke ye prazna kiye haiM unake uttara meM prabhu unase kahate haiM - 'goyamA ! puDhavI pariNAme vi, AupariNAme vi, jIvapariNAme vi' he gautama! yaha jaMbUdvIpa parvatAdi koM se yukta hone ke kAraNa pRthivI kA pariNAmarUpa bhI hai tathA nadI, hUda Adi vAlA hone ke kAraNa jala kA pariNAmarUpa bhI hai' jIva pariNAme vi' evaM mukhavanAdikoM meM vanaspati Adi vAlA hone se vaha jambUdvIpa jIva pariNAmarUpa bhI hai / yadyapi jaina siddhAnta meM pRthivI aSkAya ke pariNAmatva ke grahaNa se hI jIva pariNAmatA jambUdvIpa meM siddha ho jAtI hai phira bhI loka meM pRthivI evaM jala meM jIvatva kA vyavahAra nahIM hotA hai isa te ekAnta suSamAdikALamAM taijasanA anutpanna hovAthI tathA ekAnta duSamAdimAM temAM vinazvarazIlatA haiAvAthI temAM kadAcitkatAnA prasaMga prApta thaze Aja pramANe vAyunuM pariNAma jammUdrIpane mAnavAthI temAM calanavadharmanA prasaMga prApta thaze AthI A anenA jambudvIpamAM pariNAma haiAvAnA sandehanI svataH aviSayatA haiAvAnA kAraNe ahIM praznasutramAM temanA upanyAsa karavAmAM AgaiA nathI, have gautamasvAmIe je prakAranA A anI upasthita yo che tenA uttaramA palutene 4 che- 'goyamA ! puDhavI pariNAme vi AupariNAme vi, jIvapariNAme vi' he gautama! A myUdvIpa parvatAhi athI yukta havAnA kAraNe pRthvinA pariNAmarUpa paNa che tathA-nadI,sareAvara AdivALA hAvAthI pANInA parilAbha35 pazu che. 'jIvapariNAmeM vi' bhane bhujavanAhi mAM vanaspati yahivANo hAvAthI te jammUrrIpa jIvapariNAmarUpa paNa che. joke jaina siddhAMtamAM pRthvi, apkAyanA pariNAmatanA grahaNuthI ja jIvapariNAmatA jamUdrIpamAM sAtrita thai jAya che tema chatAM Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 33 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNama 541 vyavahArastu svasamayapara samaya saMmata iti / 'poggala pariNAmovi' ayaM jambUdvIpa : puhalapariNAmo'pi bhavati, mUrttatvasya pratyakSasiddhatvAditi / ayaM bhAvaH- jambUdvIpohi skandharUpaH padArthaH sacAvayavasamudAyarUpa eva, avayava sadhudAyino'vayavasamudAyarUpatvasya pratyakSasiddhatvAt nahi avayavamantarA'vayavasamudAyarUpI abayatrI saMbhavatIti - ato'vayavasamudAyarUpatvAt avayavIti // atha yadi jambUdvIpo jIvapariNAmarUpa starhi sarve jIvA jambUdvIpe utpanna pUrvA athavA na ityAzaGkAyAmAha - 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddI veNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khala bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'savve pANA' sarve prANAH dvIndriya trIndriya caturindriyAH 'savve sattA' sarve saccAH pRthivyaptejovAyukAyikalakSaNAH, anena sAMvyAvahArikajIva rAzi viSayaevAyaM praznaH, anAdi nigodanirgatAnAmeva prANajIvAdirUpavizeSaparyAyapratipatteH, 'puDha vikAiyattAe' pRthivIkAyikatayA pRthivIkAyikajIva rUpeNetyarthaH ' AukA iyattAe ' kAraNa jIva pariNAma ko pRthakarUpa se yahAM grahaNa kiyA hai vanaspati Adi koM meM jIvatva vyavahAra to svasamaya meM jaina mata meM aura para samaya-anyatIrthika mata meM saMmata hai / 'poggala pariNAmo vi' yaha jambUdvIpa isa meM pratyakSa se mUrtasva kI siddhi hone ke kAraNa pudgala kA pariNAmarUpa bhI hai ! tAtparya isa kathana kA yaha hai ki jambUdvIpa skandharUpa padArtha hai aura jo padArtha hotA hai vaha avayavoM kA samudAya rUpa hI hotA hai kyoM ki avayava samudAyI meM avayava samudAyarUpatA pratyakSa se hI siddha hai / avayava ke binA avayava samudAyarUpI avayavI hotA nahIM hai isaliye avayava samudAya rUpa hone ke kAraNa yaha jambudvIpa eka avayavI padArtha hai 'jaMbuddIve NaM bhaMte! savve pANA, savve jIvA, sacce bhUyA, savve sattA puDhavi kAiyattAe teukA iyattAe' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM paNa lAkamAM pRthvi ane jaLamAM jIvatvanA vyavahAra thatA nathI e kAraNathI jIvapariNA mane svata Mtra rUpathI ahIM grahaNu karavAmAM Avela che. vanaspati AphrikAmAM jIvatva vyavahAra te trasamayamAM-jaina matamAM ane parasamaya-anyatIthi ka matamAM paNa sa Mmata che. 'poggalapariNAmo vi' A myUdrIya sabhAM pratyakSathI bhUrtatvanI siddhi hovAnA asale pugalanA pariNAmarUpa paNa che. A kathananu tAtpa e che ke jambudvIpa skandharUpa padA che ane je padArtha hAya che te avayavAnA samudAyarUpa ja hAya che kAraNa ke avayava samudAyImAM avayava samudAya rUpatA pratyakSathI ja siddha che. avayava vagara avayava samudAyarUpI avayavI hAi zake nahIM AthI avayava samudAyarUpa hAvAnAM kAraNe A jammudvIpa eka avayavI padArtha che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte! savve pANA, satre jIvA, savve bhUyA, savve sattA puDhavikAiyatAe teGakAiyattAe' De laDanta ! A bhasmUdIya nAmanA dvIpamAM samasta Ayu-mendriya, tehandriya, Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUddhIpaprApti akAyikatayA jaLatA sampApannajIvarUpeNetyarthaH, 'teukAiyattAe' tejaskAyikatayA 'vAukAiyattAe' vAyukAyikatayA 'vaNassaikAiyattAe' vanaspatikAyikatayA "uvavaNNapuvvA' utpaznapUrvAH pUrvasamaye utpannAH kim, pRthivyAdikAyikatayeti praznaH, bhagavAnAha-'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'asaI aduvA aNaMta khutto' asakRt athavA anantakRtvaH, he gautama ! yathaiva praznasUtraM tayaiva sarva pratyuccAraNIyam pRthivIkAyikatayA, akAyikatayA, tejaskAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA, utpannapUrvAH kAlakrameNa saMsArasya karmaNazcAnAditvAt, natu punaH sarve prANAdayo jIvavizeSA yugapadutpannAH sakalajIvAsamastaprANa-dIndriya teindriya, cauindriya jIva, samasta jIva-pazcendriya jIva, samasta bhUta-vRkSa, aura samasta satva-pRthivI, apU, teja evaM vAyukAyika ye saba pRthivIkAyika rUpa se, taijaskAyikarUpa se 'ArakAiyattAe' akAdhikarUpase 'teUkAiyattAe' taijasakAyika rUpa se, 'vaukAiyattAe' vAyukAyikarUpa se, evaM 'ghaNassaikAiyattAe vanaspatikAyikarUpa se 'uvavaNa pucA' pUrva meM utpanna hocuke haiM kyA ? yaha prazna sAMvyAvahArika jIva rAziviSayaka hI hai kyoM ki anAdinigoda se nirgata jIva hI prANa jIva AdirUpa viSaya paryAya ko prApta karate haiN| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA ! asaI aduvA aNaMtakhutto' hAM, gautama ! aisA hI hai ye samasta prANAdika pUrva meM pRthivI kAyika rUpa se, apkAyikarUpa se, tejaskAyikarUpa se vAyukAyikarUpa se evaM vanaspatikAyikarUpa se kaI cAra athavA anantabAra utpanna hocuke haiN| kyoM ki saMsAra aura karma anAdi haiN| ye saba jIva jo isa rUpa se pUrva meM utpanna ho cuke kahe gaye haiM so kAlakrama se hI pUrva meM utpanna ho cuke kahe gaye haiM yugapat utpanna ho cuke nahIM kahe gaye haiN| yaurindrIya , samasta 01-5yendriya, samasta bhUna-vRkSa, bhane samasta Ar4pRthvi, pANI, agni ane vAyukAyika A badhAM pRdhdhikAdhikarUpathI, tejasakAyikarUpathI 'AukAiyattAe' a5||yi435thii 'teUkAiyattAe' te445435thI 'bAukAiyattAe' vAyu4yi435thI bhane 'vaNassaikAiyattAe' vanaspatithi435thI 'uvavaNNapuvvA' pUrva utpanna 27 cUkyAM che zuM? A prazna sAMvyAvahArika jIva rAzi viSayaka ja che kAraNa ke anAdi nigodathI nirgata jIva ja prANajIva AdirUpa vizeSa paryAyane prApta kare che A praznanA uttaramA prabhu 4 cha-'haMtA, goyamA ! asaI aduvA aNaMtakhutto' 7, gautama ! se che. A samasta prANadika pUrve pRthvikAyika rUpe ane vanaspatikAyika rUpe, apUkAyikarUpe, taijaskAyikarUpe, vAyukAyikarUpe ane vanaspatikAyikarUpe keTalIvAra athavA anantavAra utpanna thaI cUkyAM che kAraNa ke saMsAra ane karma anAdi che A badhAM chava je A rUpe pUrve utpanna thaI cUkayAnuM kahevAmAM AvyuM che te te kALakramathI ja pUrve utpanna thaI cUkyA kahevAmAM AvyA che yugapat utpanna thayA hovAnuM kahevAmAM AvyuM nathI kAraNa ke Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 34 jambUdvIpatinAmakaraNakAraNanirUpaNam 543 nAmekakAlaM jambUdvIpe pRthivyAdi bhAvanotpAde sakaladevanArakAdi bhedAbhAvaprasakteH, na caivamasti tathA jgtsvbhaavaaditi| te jIvAH pRthivyAdi bhAvena kiyato vArAnutpannA statrAhaaptakRdityAdi, tatra asadityasya anekaza ityarthaH athavA anantakRtaH anantavArAn saMsArasyAnAditvAditi // sU0 33 // __ samprati-jambUdvIpeti nAmno vyutpattinimittaM jJAtuM praznayannAha-'se keNaTeNaM' ityAdi, mULam-' se kepaTreNaM bhaMte! evaM buccai jaMbuddIve dIve? gAyamA! jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve tattha tattha dese tahiM tahiM bahave jaMbUrukkhA jaMbUvaNA jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva piDimamaMjarI vaDeMsagadharA sirIe aIva usobhemANA ciTuMti jaMbUe sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahaDDie jAva paliyovamaTTiIe parivasai, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai 'jaMbuddIve dIve iti / taeNaM samaNaM bhagavaM mahAvIre mihilAe NayarIe maNibhadde ceie bahUNaM samaNANaM bahUNaM samaNINaM bahaNaM sAvayANaM bahUNaM sAviyANaM bahUrNa devANaM bahu devINaM majhagae evamAikkhai evaM bhAsai evaM paNNavei evaM parUvei jaMbUdIvapaNNatti NAmatti ajo ajjhayaNe aTuM ca heDaM ca pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujo bhujo uvadaMsei, tibbemi|| sU0 34 // ___ chAyA-tatkenArthena bhadanta ! evAcyate jambUdvIpA dvIpaH ? gautama ! jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe tatra tatra deze tatra tatra bahavo jambUvRkSAH, jambUvanAni jambUvanaSaNDAH nityaM kusumitA yAvat piNDimamaJja rAvataMsakadharAH zriyA'tIvopazobhamAnA stiSThanti, jambAH sudarzanAyA anADhaye nAmA devo mahardiko yAvat palyopamasthitikaH parivasati, tattenArthena gautama ! evamucyate-jambUdvIpo dvIpa iti / tataH khalu zramaNo bhagavAna mahAvIro mithilA nagaryAm maNibhadre caitye bahUnAM zramaNAnAM bahInAM zramaNInAM bahunA zrAvakANAM bahInAM zrAvikA bahUnAM devAnAM bahInAM devInAM madhyagata evamAkhyAti evaM bhApate, evaM kyoM ki sakala jIvoM kA ekakAla meM yadi jambUdvIpa meM pRthivyAdirUpa se utpAda mAnA jAve to sakala deva nAraka AdikoM ke bheda kA abhAva honekA prasaGga prApta hogA parantu aisA to hai nahIM kyoM ki jagat kA svabhAva hI aisA hai // 33 // sakaLajInuM eka kALamAM je jambudvIpamAM pRthivyAdirUpathI utpAda mAnavAmAM Ave te sakaLa deva nAraka AdikenA bhedane abhAva thavAno prasaMga prApta thaze paraMtu AvuM te che ja nahIM kAraNa ke jagatane svabhAva ja e che. 33 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jampadvIpapramasilo prajJApayati, evaM prarUpayati jambUdvIpa prajJaptinAmeti aaryH| adhyayanamartha ca hetuM ca praznaM ca kAraNaM ca vyAkaraNaM ca bhUyo bhUya upadarzayatIti bravImi // sU0 34 // TIkA-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai jaMbuddIve dIve' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jambUdvIpo dvIpaH, he bhadanta ! etasya dvIpastha jambUdvIpa itinAmakaraNe ko hetu ritipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIveNaM dIve' jambUdvIpe khalu dvope 'tatthara dese' tatra tatra deze 'tahi tahiM tatra tatra pradeze 'bahave' bahavo'neke 'jaMbUrukkhA' jambUvRkSAH etannAmakavanaspativizeSA ekaikarUpA viralasthitatvAt 'jaMbUSaNA' bahUni jambUdanAni jambUvRkSA eva samUha mAvena sthitA vidyamAnA aviralasthitasvAt, ekajAtIyavRkSasamudAyovanamiti, 'jaMbUvaNasaMDA' jambUvanaSaNDAH vijAtIyavRkSasaMmilitAH jambUvRkSasamUhAH vibhinna jAtIya vRkSasamudAyo vanaSaNDa iti, tatrApi jambUvRkSANAmeva prAdhAnyam itara vRkSANAM tu gauNatvameva anyathA itaravRkSANAM jambUdvIpapadapravRttinimittatve'saMgatyameva syAditi te jambUvRkSAH kIdRzAstatrAha-'NicaM' ityAdi, NicaM kusumiyA' nityam-sarvakAlaM kusumitA: 'se keNaDhaNaM bhaMte ! evaM yuccai jaghuddove dIve' ityaadi| TIkArtha-isa sUtradvArA gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM puccai jaMbuddIve' he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki yaha jaMbuddhIpa nAmakA dvIpa hai ? arthAt isa parvatavizeSa kA nAma jambUdvIpa aisA kisa kAraNa se kahA gayA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve tattha 2 dese tahiM 2 bahave jaMghurukkhA ' he gautama ! isa jambUdvIpa nAma ke dvIpameM usa usa deza meM usa usa pradeza meM aneka jambuvRkSa isa nAmake banaspati vizeSa, 'jambUSaNA' aneka jambUvRkSoM ke pAsa pAsameM rahe, hue samUharUpa vana, evaM 'jaMbU vaNa saMDA' pijAtIya vRkSasamUha se saMmilita jambUvRkSoMke haiM,eka jAtIyavAle vRkSoM kA samudAya jahAM honA hai usakA nAma vana hai aura vijAtIya vRkSoMse saMmilita samudAya jahAM hotA hai usakA nAma vanaSaNDa, hai, ye saba jambUvRkSa 'NiccaM kusu 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMbuddIve dIve' tyAha 4Atha-sA sUtra dvArA gautamasvAmI prabhune mA pramANe pUchyuThe-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai jaMbuddIve dIve' he saha-ta ! mA5 me // 4 // 20 4 / ch| 3 mA - dvapa nAmane dvIpa che? arthAt A parvata vizeSanuM nAma jaMbUDhIpa evuM kayA kAraNe pAmA mAyuM ? mAnavAsamA prabhu 49 che-'goyamA ! jaMbuddIveNaM dIye tattha 2 dese, sahiM 2 bahave jaMburukkhA' 7 gotama! 240 dIpa nAmanA dvIpa te dezamA tete pradezamAM aneka jakhUkSa A nAmanA vanaspati vizeSa, "vavRvaLa" aneka jabUvRkSonI pAse pAse 29 / samU735 vana tathA 'jaMbUvaNasaMDA' vitIya vRkSasabhUlathA samalita jambavRkSonA che, eka jAtIvALA vRkSone samudAya jyAM hoya che tenuM nAma vana che ane vijAtIya vRkSethI saMmilita samudAya jyAM hoya che tenuM nAma vanaSaDa che, A badhAM Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 34 jambUdvIpatinAmakaraNakAraNanirUpaNam 55 puSpaiH sarvadaiva zobhamAnAH 'jAva piMDimamaMjarIvaDeMsagadharA' yAkt piNDimamaJjaryavataMsakadharAH yAvatpadAt 'NicaM mAiyA giccaM lavaiyA NiccaM thavaiyA jAva NiccaM kusumiya mAiya lavaiya thavaiya gulaiya gocchaiyamaliya juvaliya viNamiya suvibhatta' eteSAM grahaNaM bhavati, uktavarNaka viziSTAH jambUvRkSAH, 'sirie aIva 2 uksobhemANA ciTuMti' zriyA-zobhayA vanalakSmyA vA atIva-atizayena upazobhamAnAH phalapuSpAdibhirvilasantastiSThanti, idaM ca sarvadA kusumitatvAdikaM vizeSaNaM jambUvRkSANA muttara kurukSetrApekSayA jJAdavyam anyathA jambUvRkSANAmASADhamAse eva puSpaphalAdimatvena nityamiti vizeSaNAnAM pratyakSabAdhaprasaMgAt etAvatA jambUmiyA' sarvadA puSpoM se bhare hue rahate haiM kyoM ki yahA~ jambRvRkSA kI hI pradhAnatA kahI gaI hai dUsare vRkSoM kI nahIM unakI to gauNatA hI jAnanI cAhiye anyathA yadi anyavRkSoM ke sadbhAva ko lekara isa dvIpa meM jambUdvIpa pada kI pravRtti kA nimitta mAnA jAve to yaha kathana asaMgata hI ho jaavegaa| 'jAva piDimamaMjarighaDe sagadharA sirIe aIva* ucasobhemANA ciTuMti'yahAM yAvatpada se "NicaM mAjhyA, NicaM lavaiyA,NiccaM thavaiyA, jAva NiccaM kusumiyamAiya lavaha thavaiya gulaiya gocchaiya maliya jubaliya viNamiya suvibhatta' isa pATha kA saMgraha huA hai-ina saba pUrvokta padoM kA vyAkhyAna hama pahile vanakhaNDa ke varNana meM kara cuke haiN| ataH ghahIM se ise dekhalenA cAhiye isa varNana se viziSTa jambUvRkSa zobhA se athavA vanalakSmI se atyanta zobhita hote rahate haiM yahAM jo sarvadA kusumitatvAdika vizeSaNa jambUvRkSoM ke varNana meM diye gaye haiM ve uttara kuru kSetra gata jambUvRkSoM kI apekSA se hI jAnanA cAhiye, kyoM ki itarakSetra gata jambUvRkSa ASADha mAsa meM hI puSpaphalAdi vAle hote haiM ataH nitya Adi vizeSaNoM meM pratyakSa bAdhA kA yUvRkSa 'NiccaM kusumiyA' sahA YouthI hAyasa rahecha 4265 mhiiyaanvRkSanI ja vizeSatA kahevAmAM AvI che-bIjAM vRkSanI nahIM temanI te gauNatA ja jANavI anyathA je bIjA vRkSanA sadubhAvane laIne A dvIpamAM jambudvIpatA padanI pravRttinuM nimitta mAnavAmAM Ave to // 4thana masAta sAmita thI. 'jAva piMDima maMjarivaDe sagadharA sirIe aIva 2 ubasobhemANA ciTuMti' mahI' ya.154thA 'NiccaM mAiyA, NiccaM lavaiyA, NiccaM thavaiyA, jAva NiccaM kusumiya mAiya lavaDya thavaiya gulaiya gocchaiya mali yajuvaliya viNapiya suvibhatta' 2 nA saba thye| che. mA saMghakA pUrvAta pahAna vyAkhyAna ame prathama vakhaNDanA varNanamAM karI gayA chIe AthI temAMthI ja A badhuM joI levA bhalAmaNa che. A varNakathI viziSTa jabUvRkSa zebhAthI athavA vanalahamIthI atyanta zobhita thatAM rahe che. atre je sarvadA kusumitatvAdika vizeSaNa jambuvanA varNanamAM ApavAmAM AvyA che. teo uttarakura kSetragata jaMbUvRkSanI apekSAthI samajavuM kemake Itara kSetragata jaMbUvRkSa aSADhamAsamAM ja puSaphaLAdivALA hoya che AthI nitya ma069 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamdvIpaprajJaptisUtra vRkSAdhiko dvIpo jambUdvIpa iti kathitaM bhavatIti / athavA-'jaMbUra mudasaNAe aNAdie. NAmaM deve mahaDie paliyovamaTTiie parivasaI' jambo sudarzanAyAmanADhayo nAmA devo mahadiko yAvat palyopamasthitikaH parivasati atra yAvatpadAt mahAdhatiko mahAyazo mahAbalo ityAdi, vizeSaNAnAM praNaM bhavati, tatra-mahato-anekaprakArA Rddhividyate yasya sa mahaddhikaH, mahatI ghutirAmaNavastrAdi kRtA zobhAvidyate yasya sa mahAdyutikA, tathA mahAdatizAyi yazaH kIrtivite yasya sa mahAyazAH, tathA-mahatvalaM zArIrikaM parAkramaH puruSakArazca yasya sa mahAbalaH, palyopapramANA sthiti:-AyuSyaM yasya sa palyopamasthitikaH etAdRzo devaH parivasati, se tegaDeNaM goyamA ! evaM vuccai jaMbuddI ve dIve iti' tat tenArthena gautama ! evamucyate-vAdhipatyamAdRtanAmadevAzrayabhUtayA jamyopalakSito prasaga prApta hojAyagA isa taraha jambRvRkSoM kI adhikatA vAlA hone ke kAraNa isa dvIpa kA nAma jambUdvIpa aisA kahA gayA hai athavA 'jaMbUe sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahiDDIe jAva paliovamahie parivasaha, se teNaTeNaM goyamA ! evaM khubaha jaMbuddIve dIve iti' sudarzanA nAma ke jambU ke Upara anADhaya nAma kA mahardika yAvat eka palyopama kI sthitivAlA deva rahatA hai yAvatpada se-'mahA. putiko, mahAyazA, mahAbalo' isake ityAdi vizeSaNoM kA grahaNa huA hai aneka prakAra kI Rddhi jisake pAsa hotI hai usakA nAma mahardika hai, AbharaNa vastrAdikRta dhuti-zobhA se jo yukta hotA hai vaha mahAdyutika hai, jisakA yaza ati. zayita hotA hai vaha mahAyazA hai, yaha anADhaya nAma kA deva bhI aisA hI hai, isI liye ise 'mahAdyutika' Adi vizeSaNoM se abhihita kiyA gayA hai, isakA zArIrika parAkrama aura puruSakAra bahuta caDhA baDhA hotA hai isaliye ise mahAbalakahA hai isa kAraNa isa anADhya deva kA AzrayabhUta hone se he gautama ! isa Adi vizeSamAM pratyakSa bAdhAne prasaMga AvI jaze. A rIte khUkSonI adhiktAvALe hevAnA kAraNe A dvIpanuM nAma jaMbUDhIpa e pramANe kahevAmAM AvyuM che bhaya41-'jaMbUra sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahiDDhIe jAva paliovanaTiie parivasai, se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai jaMbuddIve dIve iti' suzana nAmanA 256 52 anArthe nAmane mahardika yAvat eka palyopamanI sthitivALe deva rahe che-cAvatuM 54thI-'mahAdyutiko' mahAyazA mahAbalo' menA tyA vizeSaNAnu a5 thathu che. ane prakAranI addhi jenI pAse hoya che tenuM nAma mahaddhika che, AbharaNavastrAdikata yutizebhAthI je cukta hoya che te mahAdhatika che, jene yaza atizayita hoya che te mahAyazA che, A anADhaya nAmano deva paNa Avo ja che AthI tene "mahAdyutika" Adi vizeSaNathI abhihita karavAmAM Ave che, tenuM zArIrika parAkrama tathA purUSakArapaurUSatva-ghaNuM ucca kakSAnuM hoya che eTale ene mahAbala kahyo che A kAraNe A anAdhya devanA AzrayabhUta hevAthI he gautama ! A dvIpanuM nAma jambudvIpa rahevuM paDayuM Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 34 jambUdvopaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 547 dvIpo jambUdvIpa iti, tathA 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvassa sAsae NAmadhejje pannate aNNakayAi NAsI Na kayAi Nasthi, Na kayAi Na bhavistai jAva Niccetti' athottaraM ca khala gautama ! jambUdvIpasya zAzvataM nAmadheyaM prajJaptam, yada na kadApi nAsIt na kadApi na bhavati na kadApi na bhaviSyati kintu abhUta, bhAti, bhaviSyati ca, dhvo niyato'vasthito'dhyayo nitya iti, etasmAdapi kAraNAdetasya jambUdvIpa iti nAma bhavatIti / samprati prastutatIrthadvAdazAMgI racayitA sudharmasvAmI svasmin mahatvAbhimAnaM parijihISu: prakRtaprakaraNasya nAmadheyapUrvaka mupasaMhAravAkyamAha-'taeNa' ityAdi, 'taeNaM se samaNe bhagavaM mahAvIre' zAzvatatvAzAzvatatvanAmakatvAt sadrUpo'yaM jambUdvIparUpo bhAvaH satpadArthasyA palAyaM na kurvanti yathAvasthitapadArthasvarUpanirUpakatvAttasya, tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH tatra zramaNa:-parityaktavAdyAbhyantarAgraNiH sakalapadArthAvabodhakakevalajJAna sahito mahAvIro varddhamAnasvAmI, 'mihilAe NayarIe' mithilAyAM nagaryAm, tatra madhyante-vinAdvIpa kA nAma jambUdvIpa aisA huA hai 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMghuddIvassa sAsae NAmadhejje paNNatte' athavA-he gautama ! jabUdvIpakA 'jaMbUdIpa' aisA nAma zAzvata hai, 'jaNNa kayAi NAsI Na kayAi patthi kayAi Na bhavissaha jAva Niccetti' yaha isakA nAma pahile nahIM thA aisA nahIM hai pahile bhI isakA nAma yahI thA, aba bhI isakA yahI nAma hai, aura Age bhI isakA yahI nAma rahegA, kyo ki yaha dvIpa 'dhruva hai, niyata hai, avasthita hai, avyaya hai aura nitya hai| "taeNaM se samaNe bhagavaM mahAvIre mihilAe NayarIe mANibhaddeceie' bhaSa prastuta tIrthadvAdazAGgI racayitA sudharmasvAmI apane meM mahatva kA abhimAna choDane kI icchA vAle bane hue prakRta prakaraNa kA nAmollekha pUrvaka upasaMhAra karate haiM-yahavRdvIpa zAzvata aura azAzvata dharmopeta hone se satpadArtharUpa hai jJAnIjana saspadArthakA apalApa nahIM karate haiN| kyo ki yathAvasthita padArtha ke svarUpa che. 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvasa sAsae NAmadhejje paNNatte' mA gautama ! dIpanu pUdI5' me nAma zAzvata cha, 'jaNNa kayAi NAsI Na kayAi Natthi Na kayAi Na bhavissai jAva Niccetti' 25 // anu nAma patA na tu ye nathI, paDela ! enuM nAma A ja hatuM, Aje paNa tenuM eja nAma che ane bhaviSyamAM Aja nAma raheze, kAraNa ke A dviIpa "dhruva che, niyata che, avasthita che, avyaya che temaja nitya che. ___ 'taeNaM se samaNe bhagavaM mahAvIre mihilAe NayarIe mANibhadde ceie' 6 prastuta tIrthadvAdazAMgI racayitA sudharmAsvAmI pitAnAmAM mahatvanuM abhimAna tyAgavAnI IcchAvALA banelAM prakRti prakaraNa nAmollekhapUrvaka upasaMhAra kare che A jaMbUDhIpa zAzvata ane azAzvata dharmopeta hovAthI sapadArtharUpa che jJAnI jana satpadArthane a5lApa karatAM nathI kAraNa ke yathAvasthita padArthanA svarUpanA nirUpaka hoya che. AthI zramaNuparityata bohA Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharTa jambUdvIpaprajJaptisUtra zyante rAgadvepAdikAH saMsAraNa bhAvA yatra sA mithilA tasyAM nagaryAm 'maNibhadde ceie' maNibhadranAmakacetye-vyanta rAyarane bahUNe samaNANaM bahUNaM samaNINaM' bahUnAm-anekeSAM zramaNAnAM tathA bahIna zramaNInAm 'bahUNaM sAyANaM bahUrNa sAviyANa' bahUnAmanekaiSAM zrAvakANAM sarvajJavAkyazrota gRhasthAnAm bahInA manekAsA zrAvikANAm 'bahUrNa devANaM bahUNa devINaM' bahUnAmanekeSAM devAnAM zakrAdInAM bahInAM devInAM ca 'majhagae' madhyagataH eteSAMmadhye samupaviSTaH natu ekAnte--ekasya-ekavyakti vizeSasya purataH 'eva mAikvai' evampUrvavaNitAnusAreNArakhyAti prathamato vAkya (vAcya) mAtra kathanena evaM bhAsaI' evaM bhASate vizeSavacanakathanataH 'evaM paNNaveI' evaM yathoktaprakAreNa prajJApayati vyaktaparyAyavanataH 'evaM parUvei' evaM prarUpayati hetu dRSTAntapradarzanadvAreNa / samprati-Akhyeyasya vastuto'bhidhAnamAha-'jaMbuddI' ityAdi, 'jaMbuddIva enattINAmatti ajo' he Arya ! sudharmasvAminaH sambodhanaM jambUsvAminaM prati he Arya ! etasya zAstrasya ke nirUpaka hote haiN| ataH zramaNa parityakta bAhya Abhyantara parigraha vAle-aise sakala padArthAvabodhaka kevala jJAna sahita bhagavAn mahAvIra ne saMsAra meM paribhra. maNa ke kAraNabhUta rAgadveSAdika vibhAva bhAvoM ko naSTa karane kI sAdhanabhUta hone se sArthaka nAmavAlI mithilA nagarI meM jahAM maNibhadra nAmakA vyantarAyatana thA vahAM 'bahaNaM samaNANaM bahUrNa samaNINaM, bahUNaM sAvayANaM, bahUNaM sAviyANaM, ghahaNaM devANaM, bahUNaM devINaM majjhagae' aneka zramaNajanoM ke aneka zramaNiyoM ke, aneka zrAvakoM ke, aneka zrAvikAoM ke, aneka devoM ke evaM aneka deviyoM ke bIca meM baiThakara 'evamAikkhai, evaM bhAsai, evaM paNNavei, evaM pakhvei' isa pUrvokta prakAra se pratipAdana kiyA hai jude 2rUpa meM acchI taraha se samajhAyA haiM evaM hetu dRSTAnta Adi dvArA apane kathana kA samarthana kiyA hai, 'jaMbuddIva paNNattI NAmatti ajjo' he Arya-'yaha-jambU svAmI ke prati sudharmasvAmI kA saMbodhana vAkya hai' Abhyantara parigrahavALA-sakaLa padArthIvabe dhaka kevaLajJAna sahita bhagavAna mahAvIre saMsA2mAM paribhramaNanA kAraNabhUta rAgadveSAdika vibhAva bhAveno nAza karavAnA sAdhanabhUta hovAthI sAtha nAmavANI mithilAnagarImA yA mazinadra nAmanu vyatarAyatana tu tyA 'bahUNaM samaNANaM, bahUNaM samaNINaM, bahUNaM sAvayANa, bahUNaM sAviyANaM, bahUNaM devANaM, bahUNaM devINaM majhagae' mana4 zramAyunAnI, ane4 zramazumAnI, mane zrApAnI bhane zrAviyAnI bhane hevAnI tathA bhane vimAna kyamA mesIne 'evamAikkhai, evaM bhAsai, evaM paNNavei eva parUvei' mA pUrvAta prAthI usa che-sAmAnya 35thI pratipAdana 4yu cha, vizeSa rUpathI pratipAdana karyuM che, bhinna bhinna svarUpe sArI peThe samajAvyuM che ane hetu 4STAMta 2paataa| 45nanu samayana yu cha, 'jaMbUddIvapaNNattI NAmatti ajjo' jabUsvAmIne uddezIne kareluM sudharmavAmInuM sAdhana vAkaya che ke A jambudvIpa prajJapti Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 34 jambUdvIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 549 nAma jambUdvIpa prajJaptiriti, itthaM tat nAmakaM SaSThopAGgamityarthaH athavA ArAt-sarvapApAda dUraMyAta iti Arya:-zrIvarddhamAnasvAmI, ataeva sarvasAvadyavarjakatvena "sAvadhaM rirthakaM tucchAthaM ca na brUyAditi vacanaprAmANyena mahAvIrasvAmino vacanasya prAmANyamAveditamiti / 'ajjhayaNe' adhyayane-prakRta jambUdvIpaprajJaptinAmake satantrAdhyayane natu zastraparijJAvat zrutaskandhAdhantargate 'aTuM ca' arthaca pratipAdyaM viSayam 'heuM ca' hetuMnimittaM ca 'pasiNaM' praznazca 'kAraNaM ca kAraNaJca 'vAgaraNaM ca' vyAkaraNaM-padArthapratipAdanaM ca 'bhujjo bhUjo' bhUyo bhUyaH vismaraNazIlazroturanugrahArthaM punaH punarapi prakAzanena, athavA prativastunAmArthAdi prakAzanena 'uvadaMsei' updrshyti| etAvatA gurupAratantryaM kathitam / tatrArtha: jambUdvIpAdizdAnAmanvarthaH sa yathA-'se keNaTeNaM maMte ! evaM vuccada jaMbUddIve dIve ! goyamA ! 'jaMbuddIveNaM dIve tattha ki yaha jambUdvIpa prajJapti nAmakA zAstra hai aura yaha chaThA upAGga hai, athavA-Arya zabda kI vyutpatti isa prakAra se hai-jo sarva pApoM se dUra ho jAte haiM ve Arya haiM aise AryazrI vardhamAna svAmI haiM ataeva-sarvasAvadha ke varjaka hone ke kAraNa 'sAvadyaM nirarthakaM tucchArthakaM ca na pAt) sAvadha, nirarthaka aura tucchArthaka vacana nahIM bolanA cAhiye, isa vacana prAmANya se mahAvIra svAmI ke vacana meM pramANatA kA kathana kiyA gayA hai unheM ne 'ajjhayaNe aTuM ca heuM ca pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujjo 2 uvadaM seha ttibemi' isa prakRta jambUdvIpaprajJapti nAma ke svatantra adhyayana meM,zastra parijJAdi kI taraha zrutaskandha Adi ke antargata adhyayana meM nahIM,arthakopratipAdyaviSaya ko, hetu ko, hetu nimitta ko, prazna ko, kAraNa ko, vyAkaraNa kopadArthapratipAdana ko, bAra 2 vismaraNa zIla zrItA ke anugraha ke liye punaH punaH prakAzana dvArA athavA prativastu ke nAmArtha prakAzana dvArA dikhalAyA haiM, etAvatA guru pAratandha kahA gayA hai, jambUdrIpa Adi padoM kA jo anvartha hai vaha artha hai aura vaha isa prakAra se yahAM prakaTa kiyA gayA hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai nAmanuM zAstra che ane A cha upAMga che, athavA-Arya zabdanI vyutpatti A pramANe chejeo sarva pApathI mukta thaI jAya che AthI-sarvasAvadhanA varjaka hovAnA kAraNe sAva nirarthakaM tucchArthakaM ca na brUyAt' sAvadha, ni24, bhane tu24 vayana me na ye, A vacana prAmANyathI mahAvIranAmInA vacanamAM pramANutAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. tesAzrIsa 'ajjhayaNe adraM ca heva pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujjo2 uvadaMsei tti ni' A prakRti jambudvIpa prajJapti nAmanA svataMtra adhyayanamAM, zastraparijJAdinI jema zrataskandha AdinA antargata adhyayanamAM nahIM, arthane-pratipAdya viSayane-hetune, hetanimito, prasanane, vyAkaraNane-padArthapratipAdanane, vAraMvAra vismaraNazIla zretAnA anugraha mATe punaH punaH prakAzana dvArA athavA prativastunA nAmArtha prakAzana dvArA batAvyuM che, 'etAvatA gurupAratantrya' 4AmI Ayu cha, yUdI5 Ahi pahAnA re ma Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 jambUdvIpaprajJaptisUtre tatya dese tahi tahiM bahave jaMbUrukkhA jaMbUvaNA, jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva piMDima maMjarI vaDeMsamadharA sirI e aIva aIva uvasobhemANA ciTuMti, jaMbUe ya mudaMsaNAe aNADhie NAmadeve mahaDDie jAva paliyovamaTiie parivaptai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccA jaMbuddIve' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jambUdvIpo dopa iti, gautama ! jambUdvIpe khalu dvIpe tatra deze tatra tatra bahavo jambUvRkSAH, jambUdhanAni jambUbanaSaNDAH nityaM kusumitA yAvat piNDimamaJjarIvataMsakadharAH zriyA'nIva pratIyopazobhamAnAstiSThanti, jambbAM ca sudarzanAyAm anADhayo nAmadevo maharddhiko yAvat palyopasthitikaH prativasati tattenArthena gautama ! evamucyate jambUdvIpo dvIpa iticchAyA // evaM prakAreNa jambUdvIpAdipadAnAmanvarthapratipAdana rUpo'rthaH dRzyate / tathA hetu:-nimittaM so'pi asminnupAGge dRzyate yathA-'pahUrNa bhaMte ! caMde joiside joisarAyA caMdavaDeMsae viNaNe caMdAe rAyahANIe sabhAe muhammAe tuDieNaM saddhi majhyAhayaNaTTa gIyavAiya jAva divyAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharisae, goyamA ! No iNaDhe sama?' 'prabhuH khalu bhadanta ! candro jyotiSkendro jyotiSkarAnaH candrAvataMsake jaMbuddIce dove ? goyamA ! jaMtu dIve NaM dIve tattha 2 dese tahiM 2 yahave jaMburukkhA, jaMbUvaNA, jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva piMDima maMjarI vaDeMsagadharA sirIe aIvara uvasobhelANA ciTuMti; jaMbUe ya sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahaDie jAva paliovamaTTiie parivasai, se teNaTeNaM goyamA! evaM ghuccai jaMbudIve' isa pATha kA artha pIche likhA cukA hai| isa taraha se jaMbUDhIpAdika padoM kA anvartha pratipAdakarUpa artha isameM prakaTa kiyA gayA hai nimitta-hetu-vaha bhI isa upAja meM dikhAyA gayA hai-jaise 'pata gaMbhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDesae rAyahANIe sabhAe suhammAe tuDieNa saddhi mayA haya Na gIyavAiyajAva divAI bhogabhogAI jhuMjamANe viharittae0 goyamA ! No iNaTe sama?' isa pATha kA bhI artha pIche likhA jA cukA hai, tathA yahAM pratipAdya artha ke hetu ko pradata atha cha te Ata mI 548 42vAmA sAra he-'se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai, jaMbuddove dIve ? goyamA ! jaMbuddIveNaM dIne tattha 2 dese tahiM 2 vahave jaMburukkhA , jaMbUvaNA, jaMbUvagasaMDA NiccaM kulumiyA jAva piMDima maMjarI vaDesagadharA sirIe aIva 2 uvasobhemANA ciTuMti, jaMbUra ya sudaMsaNAe aNADhie NAbhaM deve mahaDhie jAva paliovamaTTiie parivasai, se teNaTreNa goyamA ! evaM vuccai jaMbuddIve' / 5.ne| atha anyatra samA gayera cha. mAvI rIte ja bUka pAtika pade ne anvarya pratipAdakarUpa artha AnI aMdara prakaTa karavAmAM AvyuM cha. nimitta-tu-20 5 2t SinbhA matApAmA bhAvyu cha rebha-'pahU NaM bhaMte ! caMde joiside joisaroyA caMbaDe sara vimANe caMdAra rAyahANIe sabhAe suhammAe tuDieNaM saddhi maha yAhaya NaTTa gIyavAiya jAva divvAiM bhogabhogAI muMjamANe viharittae0 goyamA ! No iNadve ke A pATha artha paNa agAu lakhavAmAM AvI gayela che tathA ahIM pratipAva Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 34 jambUddhI paiti nAmakaraNa kAraNanirUpaNam 551 vimAne candrAya rAjadhAnyAM sabhAyAM sudharmAyAM truTikena sArddhaM mahatAhata nRtyagItavAdita yAva dIvyAn bhoga bhogAn bhuJjAno vihartum, gautama ! nAyamarthaH samarthaH iticchAyA, atra pratipAdyasyArthasya - 'sekeNadveNaM jAva viharittae, goyamA ! caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mANavara ceiyakhaMbhe va rAmaesa golabaTTasamuggaesu bahUiyo jiNasakAo saMnikkhitAo citi tAoNaM caMdassa annesiM bahUNaM devANaya devINaya accaNIyAo jAva pajjuvANijjAo, se teNaTTeNaM goyamA ! No pabhU' iti, idaM ca sUtraM hetupradarzanaparakam, tathA praznaH ziSyapRSTasyArthasya pratipAdanarUpaH yathA loke'pi kathyate anena praznAH samyak kathitA iti, anyathA- - sarvathA sarvapadArthajJAtu bhagavata stIrthaGkarasya praSTavyArthAbhAvena kutaH praznasaMbhavaH, tadyathA - praznavAkyam- 'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ke mahAlaeNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ! kiM saMThiNaM maMtre ! jaMbuddIve dIve ! kimAyArabhAvapayoDAreNa bhaMte ! jaMbuddIve dIve pannate ? goyamA ! agaM abuddIve sabhvaddIvasamuddANaM savvamaMtarae sannakhuDDAe vaTTe telApUpasaMThANa saMThie pukkharakaNiyA saMThANasaMThie vaTTe paripuNNacaMdasaMThANasaMThie egaM joyaNasayasahassaM rzana karAne vAlA yaha sUtra pATha hai-'se keNadveNaM jAba viharitae, * goyamA ! caMdassa joisiMdassa joisaraNNo caMdavaDeM sae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mANavara iyakhaMbhe baharAmaesa golavahasamuggaesu bahaio jiNasa kahAo saMnikkhitAo citi, tAo NaM caMdassa annesiM yahaNaM devANa ya devINa ya accaNIyAo jAva pajjuvAsaNijjAo, se teNaTTeNaM goyamA ! No pabhU' tathA ziSya dvArA pRSTa artha kA pratipAdanarUpa prazna bhI yahA~ para prakaTa kiyA gayA hai-jaise loka meM bhI kahA jAtA hai ki isane prazna acchI taraha se kiye haiM vaha prazna pATha isa prakAra se hai - 'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddI ve dIve ? ke mahAlaeNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ? siMThie NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ? kimAcArabhAva paDoyAreNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve panante ? goyamA ! ayaMNaM jaMbuddIve sacca dIva samuddANaM savkabhaMtarae saccakhuDDAe baTTe telApyasaMThANasaMThie pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie saTTe paripuSNacaMda saMThANasaMThie manA hetu adarzana vinAra yA sUtra pATha che- 'se keNaTTeNaM jAba vihantie goyamA ! caMdassa joisiM dassa joisaraNNo caMdavaDeM sae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mAnava ceyakhaMbhe vairAmaesa golabaTTasammuggaesu bahuio jiNasakahAo saMnikkhittAo citi tAoNaM caMdassa annesi bahUNaM devANa ya devINa ya accaNIyAo jAba pajjupAsaNijjAo se teNaTTeNaM goyamA ! No pabhU' tathA ziSya dvArA pUchApekSA arthanA pratipAdana3ya prazna pazu ahI prakaTa karavAmAM AvyA che jemake leAkamAM paNa kahevAmAM Ave che ke ApaNe prazna sArI rIte yache azyA yA prakAre - 'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dI ve ? ke mahAlapaNaM bhaMte! aMbudvIve dove ? kiM saMThiraNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ? kimAyArabhAva paDozaraNaM bhaMte ! jaMbuddIve pannase 1 goyamA ! ayaM NaM jaMmuddIve savvadIvasa muhAraM savvamaMtara sanJakhuDAe baTUTe telApUya Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 jambUdvIpaprazaptistra bhAyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joyaNasayasahassAiM solasaya saharasAiM doNiya sattAvIse joyaNasara tiNNiya kose aTThAvIsaM ya dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaMgulaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM pannatte" // (kutra khala bhadanta ! jambUdvIpo dvIpaH, ko mahAn khalu jambUdvIpo dvIpaH, kiM saMsthitaH khalu bhavanta ! jambUdvIpo dvIpaH, kimAkArabhAvapratyavatAraH khalu bhadanta ! jambUdvIpo dvIpaH prajJaptaH ? gautama ! ayaM khalu jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM sarvAbhyantaraH sarvakSudrakaH vRttaH tailApUpasaMsthAnasaMsthitaH vRttaH puSkarakarNikAsaMsthAnasaMsthitaH ghRttaH paripUrNacandrasaMsthAnasaMsthitaH eka yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa trINi poDaza ca sahasrANi dve ca saptaviMzatyadhike yojanazate trayaH kozAH aSTAviMzatiH dhanuH zatAni trayodazAGgulAni aGguilaM ca kiJcidvizeSAdhika parikSepeNa prajJapna iticchAyA // tathAkAraNamapavAdo vizeSavacana miti tacca navaraM padagabhitasUtrameva vaktavyaM yathA-'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve eravayaM NAmaM vAse pabhatte ? goyamA ! siharissa uttareNaM lavaNa sadassa dakkhiNeNaM purathimalavaNasamudassa paJcathimeNa paJcasthimalavaNasamuhassa purathimeNaM ettha NaM naMbuddIve dIve eravae NAmaM vAsepanatte, khANubahu le kaMTakabahule evaM jacceva vattavvayA bharahassa saraceva savvA niravasesA NeyavvA sa egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAI solaha ya sahassAI doNiya sattAdhI se joyaNasae tiNi ya kose aTThAvosaM ya dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaM gulaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM pannatte' isa pATha kA artha bhI pIche liyA jA cukA hai tathA kAraNa-apavAda-vizeSavacana-bhI yahAM kahA gayA hai-yaha isa prakAra se hai-yaha vizeSavacana navaraM pada se garbhita huA hai-'kahiNaM bhaMte ! javuddIve NaM dIve eravayaM NAma vAse paNNatte ? goyamA! siha rissa uttareNaM lavaNasamuddasta dakkhiNeNaM purathimalavaNasamuhassa paccatthimeNaM paccasthima lavaNasamudassa puratthimeNaM jaMbuddIve dIve eravae NAmaM vAse paNNatte khANu bahule, kaMTaka bahale evaM jacceva vattavyayA bharahassa sacceva savvA nirava saMThANasaMThie pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie rahe paripuNNacaMdasaMThANasaMThie egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joyaNapsayasahassAI solasa ya sahassAI doNi ya sattAvIse joyaNasae tiNNi ya kose aTThAvIsaM ya dhaNusayaM terasaaMgulAI addhaMgulaM ca kici visesA. hiyaM parikkheveNaM pannatte' 25! 14 artha 5657 gayo cha tathA ||2-5vaaii -vizeSavayana-555 sahI 4AmA maa0|-te sA bhuma ch-24| vizeSavayana 'navaraM' 54thI zAmita tha che 'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIveNaM dIve eravayaM NAmaM vAse paNNatte ? goyamA ! siharissa uttareNaM lANasamudassa dakkhiNeNaM purathimalavaNasamudassa paccatthimeNaM paccatthimalavaNasamudassa purathimeNaM evaNaM jaMbudIve dIve eravae NamaM vAse paNNatte khANu bahule, kaMTaka bahule evaM jacceva vattavvayA bharahassa sacceva savvA niravasesA NeyavvA saovavaNA saNikkhamaNA, Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________